dr Fedor Skuban

Materijali u optici i soiva

I godina studija Optometrije
- vebe -

Departman za fiziku, PMF Novi Sad

1

Osnovne osobine materijala u optici

Optike osobine
1. Prelamanje svetlosti
Na granici dve sredine, kroz koje se svetlost prostire razliitim brzinama, dolazi
do deliminogg odbijanja
j j i do p
prelamanja
j svetlosti.
Hajgensov princip svaka taka prostora
(izmeu ostalog, i na granici dve sredine)
pogoena talasom postaje i sama izvor
sekundarnih talasa koji se prostiru u svim
pravcima.

Prelamanje svetlosti na granici

dve sredine

Zakoni prelamanja svetlosti

Pri prelasku svetlosti iz jedne u drugu materijalnu
sredinu dolazi do promene pravca prostiranja, tj.
do prelamanja (refrakcije).

Zakoni prelamanja (refrakcije) svetlosti:

1. Upadni zrak, normala i prelomljeni zrak lee u
istoj ravni.
2. Odnos sinusa ugla upadnog zraka 1 i sinusa ugla
prelomljenog 2 zraka je konstantna veliina relativni indeks prelamanja druge sredine u
odnosu na prvu (karakterie sredine na ijoj
granici se svetlost prelama).

n2,1 =

sin 1
sin 2

1, 2 su upadni i prelomni ugao u odnosu na normalu na graninu povrinu.

3

Zakoni prelamanja svetlosti

Relativni indeks prelamanja je odnos brzina
svetlosti u I u odnosu na II sredinu:

n2,1 =

v1 sin 1
=
v2 sin 2

Apsolutni indeks prelamanja je odnos brzina svetlosti u vakuumu c i u

datoj sredini v:

n=

c
v

1. Prelamanje svetlosti
Talasna duina svetlosti pri prostiranju kroz providnu sredinu indeksa
prelamanja n se smanjuje u poreenju sa u vakuumu, a frekvencija
talasa (broj oscilacija elektrinog i magnetnog polja u sekundi) ostaje ista.
v1 = 1

v2 = 2

v1 > v 2

v1
c / n1
n

=
= 2 = 1
v2
c / n2
n1
2

2 =

1 > 2

1 n1 = 2 n 2

n1 1
n2

Ako je prva sredina vakuum (vazduh) sa n1=1 (i v1=c) i u kojoj je talasna

duina svetlosti 1, a druga sredina ima apsolutni indeks n2n, tada je talasna
duina svetlosti 2 u drugoj sredini n-puta manja:

2 =

1
n
5

Zakoni prelamanja svetlosti

Snelov zakon prelamanja

1 v1t c t
=
=
h
h
h n1 sin 1 n2
=

v t c t sin 2 n1
sin 2 = 2 = 2 =
h
h
h n2
sin 1 =

n1 sin 1 = n2 sin 2

Optiki gua sredina ima vei indeks prelamanja (svetlost se sporije

prostire kroz nju).
6

Totalna refleksija
Pri prelasku iz optiki gue u optiki reu sredinu, za upadne uglove
svetlosti vee od nekog graninog c, dolazi do potpunog odbijanja
svetlosti na granici dve sredine - totalna refleksija.

n1 sin c = n2 sin 90 (n1 > n2 )

sin c =

n2
n1

(n1 > n2 )
7

1. Prelamanje svetlosti - indeks prelamanja

Indeks prelamanja n uvek dat za odreenu talasnu duinu.
- Evropa: =546.07 nm (e zelena linija u spektru Hg)
- SAD:

=587.56

587.56 nm (d uta linija u spektru He)

Indeks prelamanja materijala koji se danas koriste u oftalmolokoj optici

ide od 1.5 (standardna stakla i plastike) do 1.9 kod najnovijih materijala.

1. Prelamanje svetlosti - indeks prelamanja

Prema indeksu prelamanja materijali za soiva se dele u sledee grupe:

- materijali normalnog indeksa,

1.48 n < 1.54

- materijali srednjeg indeksa,

1.54 n < 1.64

- materijali visokog indeksa,

1.64 n < 1.74

- materijali veoma visokog indeksa,

1.74 n

Zakrivljenost povrine soiva neophodna da se postigne odgovarajua optika

mo obrnuto je srazmerna indeksu prelamanja. Otuda su soiva veeg indeksa
prelamanja manje debljine i manje zakrivljenosti povrina.

1. Indeks prelamanja
Donji dijagram pokazuje uticaj sastava stakla na indeks prelamanja

10

Merenje indeksa prelamanja

1. Merenje indeksa prelamanja metodom prizme

Meri se rastojanje s i l, kao i ugao pri vrhu prizme .

n=

sin( + )
sin

= arctg

s
l

11

Merenje indeksa prelamanja

2. Merenje indeksa prelamanja refraktometarskim metodama
a) Kristalni refraktometar

Ogranienje
mernog
opsega
indeksom
prelamanja merne prizme i imerzione tenosti
(nt n2 i nt n1)
Metilen-jodid nt=1.791.81

Direktno oitavanje indeksa prelamanja

12

Merenje indeksa prelamanja

2. Merenje indeksa prelamanja refraktometarskim metodama
b) Pulfrihov refraktometar

n u = n 2p sin 2

Ogranienje mernog opsega indeksom prelamanja merne prizme i imerzione

tenosti
Direktno oitavanje ugla , a uz poznavanje vrednosti indeksa prelamanja
merne prizme np, mogue je izraunati indeks prelamanja materijala
13

2. Faktor promene zakrivljenosti - CVF

Relativna zakrivljenost ili Faktor promene zakrivljenosti (curvature variation
factor) - CVF je veliina koja daje informaciju o zakrivljenosti, odnosno debljini
soiva u funkciji indeksa prelamanja.
1.523), a
Primer: ako se poreenje vri u odnosu na klasino kron staklo (nd=1.523),
obino se porede druga stakla, soivo od materijala sa nd=1.700 e imati
CVF=0.75, odnosno za 25 % manju debljinu (zakrivljenost).
Drugim reima, soivo od materijala indeksa nd=1.700 jaine -10.00D ima oblik kao
soivo od kron stakla indeksa nd=1.523 jaine -7.50D.

Faktor promene zakrivljenosti za staklaste materijale je odnos sposobnosti

prelamanja kron stakla i datog materijala i uporeuje realne zakrivljenosti
(krivine) dobijene od kron stakla i od datog materijala:

CVF =

1.523 1 0.523
=
nd 1
nd 1
14

Neke fizike osobine materijala sa naoalna soiva

Materijal

nd

ne

Faktor
zakrivljenostiC
VF

Gustina

Abeov broj

(%)

Stakla
belo kron

1.523

1.525

2.5

59

4.3

lako Flint

1.6

1.602

0.87

2.6

42

5.3

1 7 stakla
1.7

1 701
1.701

1.706

0 75
0.75

32
3.2

42

67
6.7

1.8 stakla

1.802

1.808

0.65

3.7

35

8.2

1.9 stakla

1.885

1.892

0.59

44

31

9.4

Plastike
PMMA

1.49

1.492

1.07

1.2

58

3.9

CR39

1.498

1.5

1.05

1.3

58

Trivex

1.532

1.534

0.98

1.1

46

4.4

Sola Spectralite

1.537

1.54

0.97

1.2

47

4.5

PPG HIP

1.56

1.53

0.93

1.2

38

4.8

Polikarbonat

1.586

1.589

0.89

1.2

30

5.2

Poliuretani

1.6

1.603

0.87

1.3

36

5.3

1.66

1.664

0.79

1.4

32

6.5

Hoya Teslalid

1.71

1.715

0.74

1.4

36

6.9

Nikon

1.74

1.745

0.71

1.4

32

7.3

15

2. Faktor promene zakrivljenosti - CVF

Faktor promene zakrivljenosti se moe posebno definisati i za plastine materijale
za soiva i predstavlja odnos sposobnosti prelamanja CR39 plastinog materijala
i datog materijala i uporeuje realne zakrivljenosti (krivine) dobijene CR39 i od
datog materijala:

CVF =

1.498 1 0.498
=
nd 1
nd 1

U optem sluaju, uporeivanje se moe vriti i u odnosu na bilo koji proizvoljni

materijal. U proizvodnji materijala za soiva se uvek moe vriti uporeivanje
novoproizvedenog sa starim materijalom i tako videti koliko e on doprineti
promenii oblika
blik soiva:
i

CVF =

" stari"1
" novi"1
16

3. Hromatina disperzija
Za veinu providnih materijala (kao to su
stakla), u vidljivom delu spektra vai:

1 < n( red ) < n( yellow ) < n( blue )

dn
<0
d

Zavisnost indeksa prelamanja od talasne

duine - disperzija

17

3. Hromatina disperzija
Zavisnost indeksa prelamanja n od talasne duine svetlosti moe se opisati
sledeim relacijama:
a) Koijev model

b) Zelmajerov model

n ( ) = a +

n2 = 1+

b
c
+ 4
2

A 2
2 2o

Primer

Matematiki modeli omoguavaju da se

na osnovu eksperimentalnih rezultata za n
nacrta disperziona kriva n=f() i
procenjuje veliina indeksa prelamanja i
za one vrednosti za koje nije vreno
merenje.

18

3. Hromatina disperzija
Usled injenice da je n=f() za meterijale u optici se definiu neke veliine koje
ukazuju na ovu zavisnost, odnosno kvantitativno opisuju ovu pojavu:
- srednja disperzija je razlika indeksa prelamanja za dve odreene talasne
duine:

D = n f nc
- disperziona sposobnost (mo, snaga) je odnos izmeu karakteristinih
indeksa prelamanja definisanih za tri odreene talasne duine:

n f nc
nd 1

19

3. Hromatina disperzija
Abeov broj, v-broj ili constringence ("stiljivost") je reciprona vrednost
disperzione sposobnosti i karakteristina vrednost svake providne supstance:

u SAD:

u Evropi:

vd =

ve =

nd 1
n f nc

nd d = 587.56 nm (zuta linija He)

ne 1
n f nc

ne e = 546.07 nm (zelena linija Hg)

n f f = 486.13 nm (plava linija H)

nc c = 656.27 nm (crvena linija H)

n f ' f ' = 479.99 nm (plava linija Cd)

nc ' c ' = 643.85 nm (crvena linija Cd)

Indeksi prelamanja u ovim relacijama su definisani za odreene talasne duine svetlosti, za

tzv. Fraunhoferove linije, tamne linije (prekide) u Sunevom kontinualnom spektru.
Ima ih preko hiljadu, a samo neke su odabrane kao karakteristine.
20

10

3. Hromatina disperzija - Fraunhoferove linije

oznaka indeksa

talasna duina
[nm]

ne

546.07

e zelena linija Hg

nd

587.56

d uta linija He
(constringence)

nD

589.29

D uta linija Na
(sredina dubleta)
(Abeov broj)

nf (nF)

486.13

f (F) plava linija H

nf (nF)

479.19

f (F) plava linija Cd

nc (nC)

656.27

c (C) crvena linija H

nc (n
( C)

643 85
643.85

c (C) crvena linija

li ij Cd

Fraunhoferova linija u spektru

vd =

nd 1
n f nc

Disperzione osobine materijala (srednja disperzija, disperziona mo i Abeov broj)

se odreuju istim metodama kao i za indeks prelamanja na jednoj talasnoj duini.
Neophodno je obezbediti monohromatsku svetlost pojedinih talasnih duina u
skupu Fraunhoferovih linija.
21

3. Hromatina disperzija - Fraunhoferove linije

f

vd =

nd 1
n f nc

to je vea razlika nf-nc (bre opadanje n, strmija kriva) i istovremeno manja

vrednost za nd manji je Abeov broj d a to je negativna osobina materijala.
22

11

3. Hromatina disperzija
Abeov broj je obrnuto srazmeran hromatinoj disperziji materijala, odnosno to
je vea njegova vrednost manja je hromatina disperzija, to ukazuje na bolji
kvalitet materijala soiva.
Vrednosti Abeovog broja idu od 60 (najmanje hromatini materijali) do 30
(veoma hromatini materijali).
Hromatinost je zanemarljiva u centru
korektivnog soiva, a dolazi do izraaja po
obodu soiva. U ovom sluaju se manifestuje
pojavom obojenih pruga po ivicama objekata
udaljenih
d lj ih odd optike
tik ose soiva.
i

Primer za smanjenje hromatine aberacije

Ova negativna pojava, posledica hromatine

disperzije, (n=f()), naziva se hromatina
aberacija (longitudinalna ili transverzalna
TCA).
23

3. Hromatina disperzija
Ugaona, tj. transverzalna hromatina disperzija (TCA), kao karakteristika
materijala, je aberacija usled koje tanka soiva stvaraju viestruke (obojene) slike
predmeta.

TCA se moe kvantitativno izraziti preko razlike u

visini likova koje formira soivo za dve odabrane
talasne duine (f plava boja, i c crvena boja):

hc h f
Longitudinalna hromatina aberacija se moe kvantitativno izraziti preko uzdunog
rastojanja izmeu likova koje formira soivo za dve odabrane talasne duine, odnosno
preko rastojanja odgovarajuih ia:

fc f f

24

12

3. Hromatina disperzija
TCA se takoe moe kvantitativno izraziti (u jedinicama prizmatinim dioptrijama [] to
je mera skretanja zraka na prizmi*) preko Abeovog broja v i prizmatinog efekta P=cF
u bilo kojoj odreenoj taki soiva:

TCA =

cF
v

c je rastojanje date take soiva od centra soiva (u [cm])

F mo soiva u datom smeru (u dioptrijama [D])
v Abeov broj

Oigledno, efekat se poveava sa udaljavanjem od centra soiva (c) i

manji je kod materijala soiva sa veim Abeovim brojem.
Generalno je prihvaeno da je prihvatljiva vrednost TCA = 0.1. Iz ove vrednosti
proizilazi da se moe izraunati poluprenik c kruga od centra soiva unutar kojeg je
efekat
f k hromatine
h
i aberacije
b
ij neznatan:

0.1

v
= c [cm]
F

c [mm] =

v
F

Primer: Soivo 2.00 D, od polikarbonata (v=30) oko nee detektovati TCA u preniku od 30 mm oko
centra soiva.
* 1 predstavlja skretanje zraka na prizmi u iznosu od 1 cm, na rastojanju od 1 m.

25

3. Hromatina disperzija
Iskustvo pokazuje da nema znaajnog perceptivnog efekta hromatinosti
materijala soiva za veinu korisnika korektivnih soiva.
Abeov dijagram (mapa stakala) - pokazuje meuzavisnost indeksa prelamanja n
j v.
i Abeovogg broja

26

13

3. Hromatina disperzija

27

3. Hromatina disperzija
Prema Abeovom broju materijali za soiva se mogu svrstati u tri osnovne grupe:

- materijali male disperzije,

v 45

- materijali srednje disperzije,

39 v < 45

- materijali visoke disperzije,

v < 39

Uobiajena stakla (kron) i plastini materijali (CR 39) imaju Abeov broj oko 59 i
daju mali efekat pojavi obojenih pruga po ivicama objekata udaljenih od ose
soiva.
Pre 1970-ih godina, stakla sa indeksom oko 1.700 su imala visoku disperziju
(oko 30).
U dananje vreme se radi na razvoju materijala indeksa 1.700 sa Abeovim
brojem oko 40.

28

14

3. Hromatina disperzija
Donji dijagram pokazuje uticaj sastava stakla na srednju disperziju

D=nf-nc

29

3. Hromatina disperzija
Donji dijagram pokazuje uticaj sastava stakla na Abeov broj.

vd =

nd 1
n f nc

30

15

3. Hromatina disperzija
Indeks prelamanja n, srednja disperzija D=nfnc i Abeov broj vd za stakla se mogu
raunskim putem odrediti, na osnovu podataka za sastavne okside stakala (ukupno ih ima
k) i njihovog sadraja ci.
k

nd =

nd ,i ci
i =1

100

D=

D c
i =1

d =

100

nd 1
D

Na ovaj nain se mogu praviti materijali sa eljenim optikim osobinama, ali ne

treba izgubiti iz vida injenicu da promena sastava utie i na ostale osobine
(optike termike,
(optike,
termike mehanike,
mehanike ).
)

31

Geometrijska optika.
Zakoni odbijanja svetlosti
U osnovne oblike odbijanja svetlosti spadaju
ogledalska i difuzna refleksija.

Zakoni odbijanja svetlosti (ogledalska refleksija):

1. Upadni zrak, normala i odbijeni zrak lee u istoj
ravni.
i
2. Ugao upadnog zraka i i ugao odbijenog zraka r
(u odnosu na normalu) meusobno su jednaki:

i = r

32

16

4. Refleksija svetlosti
Istovremeno sa prelamanjem javlja se i
odbijanje na obe povrine soiva
(prednjoj i zadnjoj).
reflektan Stepen refleksije se izraava reflektan
com (koeficijent refleksije), odnosom
reflektovanog i upadnog svetlosnog
fluksa :

Prelamanje, odbijanje i apsorpcija svetlosti

oftalmolokog soiva (indeksa prelamanja 1.5 sa
15 % apsorpcije)

33

4. Refleksija svetlosti
to je vei indeks prelamanja, vie svetlosti se izgubi usled odbijanja.
Poznavanje indeksa prelamanja materijala soiva omoguava odreivanje
procenta reflektovane svetlosti od njegovih povrina.
U sluaju normalnog upada svetlosti na materijal soiva u vazduhu (kao okolnoj
sredini),
di i) podd uslovom
l
d soivo
da
i nije
ij bojeno
b j
niti
i i ima
i
antirefleksionu
i fl k i
prevlaku,
l k
reflektanca, u sluaju jednostruke refleksije, zavisi od indeksa prelamanja
materijala n (Frenel-ova relacija):

n 1
=

n +1
indeks prelamanja
ukupna reflektovana
svetlost (jednostruka
refleksija), [%]

CR39
1.498

kron
1.523

1.600

D flint
1.701

EDF
1.800

1.900

Dijamant

4.0

4.3

5.3

6.7

8.2

9.6

17.2

34

17

4. Refleksija svetlosti
Ukoliko zanemarimo apsorpciju svetlosti u soivu, moemo doi do izraza za
ukupnu reflektovanu svetlost sa obe strane soiva u sluaju jednostrukog
odbijanja od graninih povrina:
-

sa prednje strane se reflektuje deo svetlosnog fluksa =

sa zadnje strane, na koju stie -=(1) od upadnog svetlosnog fluksa, odbije se

izlazi iz soiva (ako zanemarimo viestruku refleksiju) (1)

ukupan efekat refleksije je zbir ova dva doprinosa:

+(1-)=(2)= uk

uk

= (2 )

Koeficijent refleksije se koristi kao mera (pokazatelj) slabljenja (atenuacije)

svetlosti u izrazima za izlazni svetlosni fluks iz soiva.
Poto refleksija zavisi od talasne duine , uvodi se pojam spektralnog
koeficijenta refleksije , koji je odreen za svaku vrednost .
35

4. Refleksija svetlosti
U sluaju da se na soivima deava viestruka refleksija bez unutranje
apsorpcije, ukupan efekat refleksije se rauna iz:

R=

2
1+

indeks
prelamanja

1.5

1.6

1.7

1.8

1.9

dijamant

ukupna
reflektovana
svetlost, R [%]

7.6

10.1

12.6

15.1

17.6

29.4

Gubici usled refleksije svetlosti, naroito kod soiva od materijala visokog

indeksa prelamanja znatno se mogu smanjiti stavljanjem vieslojnih
antirefleksionih prevlaka.
36

18

4. Refleksija svetlosti
Relativni koeficijent refleksije u vidljivom podruju V - karakterie vizuelni
efekat refleksije uzimajui u obzir osetljivost oka prema svetlosti razliitih
talasnih duina:

780

V d

380
780

380

Veliina

V d

- je spektralni koeficijent refleksije,

- upadni spektralni fluks, i
V - relativna spektralna svetlosna osetljivost (efikasnost) oka.

Sve ove veliine su definisane za datu talasnu duinu.

37

5. Apsorpcija svetlosti
Apsorpcija svetlosti u soivima je pojava smanjenja intenziteta svetlosnog fluksa
usled interakcije sa materijalom soiva koji se deava izmeu prednje i zadnje
strane soiva.
U bojenim (tinted) i fotohromnim soivima (koja menjaju optike osobine usled
osvetljavanja UV zracima) ova pojava je znaajna.
Koeficijent unutranje apsorpcije se definie kao odnos ukupne apsorbovane
svetlosti (=inex) i ulaznog fluksa in:
i =

in ex
in

i =

in

Unutranja apsorpcija svetlosti se deava u skladu sa Lambertovim zakonom:

ex = in exp( kx)
Veliina k - je koeficijent ekstinkcije materijala, a x - debljina materijala.
38

19

5. Apsorpcija svetlosti
Koeficijent unutranje apsorpcije i je, u sluaju eksponencijalnog opadanja
intenziteta svetlosnog fluksa, dat relacijom:

exp( kx)
i = 1 ex = 1 in
i = 1 exp( kx)
in
in
Koeficijent apsorpcije i koristi se kao mera (pokazatelj) slabljenja (atenuacije)
svetlosti u izrazima za izlazni svetlosni fluks iz soiva.

ex = in (1 i )
Slino kao u sluaju refleksije svetlosti, i kod apsorpj se definie spektralni
p
cije
koeficijent apsorpcije i,
kao posledica injenice da i
apsorpcija zavisi od talasne
duine svetlosti.
39

6. Transparencija svetlosti
Transparenciju materijala soiva karakterie svetlosni fluks koji ono propusti
nakon to se uzmu u obzir efekti refleksije i apsorpcije.

= + +
Koeficijent transparencije je odnos proputenog i upadnog svetlosnog fluksa
:

Ova veliina delom zavisi od efekata apsorpcije u materijalu, to se moe opisati

koeficijentom unutranje apsorpcije i, ali i tzv.
tzv koeficijentom unutranje
transparencije i, a delom od efekata viestruke refleksije, to se opisuje ili
koeficijentom refleksije , ili tzv. "refleksionog faktora" P.

= P i

40

20

6. Transparencija svetlosti
Koeficijent unutranje transparencije i
je odnos izlaznog fluksa ex i ulaznog
svetlosnog fluksa in:

i =

ex
in

i = 1 i

"Refleksioni faktor" P posledica je viestrukih refleksija na prednjoj i zadnjoj

povrini:

(1 ) 2
2n
= 2
2
1
n +1

Koeficijent transparencije je u sluaju viestruke refleksije i pojava delimine

apsorpcije svetlosti u materijalu dat preko:

(1 ) 2
2n

(1 i ) = 2
(1 i )
2
1

n +1

41

6. Transparencija svetlosti
Koeficijent transparencije takoe zavisi od talasne duine svetlosti i iz tog razloga
se uvodi pojam spektralnog koeficijenta transparencije .
Kriva transparencije je veoma znaajna karakteristika materijala oftalmolokih
soiva jer opisuje fizike osobine svetlosnog filtra soiva.
soiva
Kriva transparencije je funkcija =() koja daje spektralnu selektivnost filtra
soiva, a omoguuje da se nae i ukupna transparencija u odabranom
spektralnom podruju (od 1 do 2).

- je upadni spektralni fluks.

42

21

6. Transparencija svetlosti
Relativni koeficijent transparencije V u vidljivoj oblasti spektra je odnos
proputenog i upadnog svetlosnog fluksa s obzirom na osetljivost oka prema
razliitim talasnim duinama svetlosti:

780

V d

380
780

380

V d

Veliina - je spektralni koeficijent transparencije,

- upadni spektralni fluks, i
V - relativna spektralna svetlosna osetljivost (efikasnost) oka.
Sve ove veliine su definisane za datu talasnu duinu.

Relativni koeficijent transparencije V se koristi da opie i klasifikuje sunane

naoari.
43

Transparencija oftalmolokih soiva s obzirom na osetljivost oka

44

22

6. Transparencija svetlosti
Na osnovu svega pomenutog, moe se izraunati ukupan svetlosni fluks koji nakon
apsorpcije i refleksije dostie spoljanju zadnju stranu soiva:

- nakon delimine refleksije, svetlosni fluks koji ulazi u soivo je: in = =

(1)
-

ovaj fluks slabi usled apsorpcije i stie do zadnje strane soiva:

ex=
in(1
(1 i)=
)

(1)(1i)
-

nakon refleksije na zadnjoj povrini, izlazei fluks iznosi =ex(1)

=(1)2(1i).

45

6. Transparencija svetlosti
Neophodnost zatite oiju od tetnog
UV-A (315-380 nm),
UV-B (280-315 nm), i
UV-C (200-280 nm)
zraenja uvodi parametar koji definie sposobnost apsorpscije ovog zraenja od
strane materijala soiva.

UV granica odsecanja (UV cut-off) ili granica proputanja je talasna

duina ispod koje soiva proputaju maksimalno 1 % svetlosti koju
odreuje kriva transparencije soiva.
soiva

46

23

Merenje transparencije materijala

Merenje transparencije daje informaciju o ukupnom efektu refleksije i apsorpcije
materijala soiva
Meri se intenzitet monohromatske svetlosti koja prolazi kroz materijal i kroz
prazan otvor i ta dva intenziteta se meusobno uporeuju.

ema spektrofotometra

Monohromator spektrofotometra
47

7. Difuzija (rasejavanje) i difrakcija svetlosti

Difuzija je pojava rasejavanja svetlosti (scattering) na povrini i u unutranjosti
providnog tela.
Povrinsko difuzno rasejavanje se eliminie poliranjem prilikom zavrne obrade
soiva, ali se javlja i u sluaju zaprljanosti i zamaenosti soiva.
Unutranje rasejavanje je posledica prisutnih nehomogenosti materijala:
nerastvorene estice (metali, kristalna faza),
- mehurii (bubbles),
- razdvojene faze u materijalu,
- fluktuacije u gustini.
Ove nehomogenosti nastaju u procesu topljenja sirovina pri proizvodnji.

48

24

7. Difuzija (rasejavanje) i difrakcija svetlosti

Intenzitet rasejane svetlosti (pod uglom od 90 u odnosu na upadni pravac)
zavisi od talasne duine svetlosti prema Rejli-jevom izrazu:

I=

1
m

Koeficijent m (iznosi od 3.54.8) zavisi od sastava materijala soiva i procesa

proizvodnje.
Unutranje rasejavanje se javlja ree i u nekim sluajevima soivima daje
ukasti ili mleni izgled.
Pojava je, ukupno uzevi, zanemarljiva u oftalmolokoj optici.
Difrakcija je pojava skretanja zraka sa prvobitnog pravca bez promene sredine
usled nailaska na prepreku malih dimenzija (reda nekoliko talasnih duina).
Ukazuje na nesavrenosti u izradi soiva, kao i na povrinama soiva (ogrebotine
i sl.).
49

Optike osobine - pregled

r.br.

Optika osobina

prelamanje

hromatina disperzija

Fizika veliina

oznaka

indeks pprelamanja
j

faktor promene zakrivljenosti

(relativna zakrivljenost)

CVF

srednja disperzija

disperziona mo

Abeov broj

longitudinalna hromatina
aberacija

hfhc

trasverzalna hromatina aberacija

TCA
50

25

Optike osobine - pregled

r.br.

Optika osobina

refleksija (odbijanje)

apsorpcija

transparencija

Fizika veliina

oznaka

reflektanca
(koeficijent refleksije)

spektralni koeficijent refleksije

relativni koeficijent refleksije u

vidljivom podruju

koeficijent (unutranje)
apsorpcije

koeficijent ekstinkcije

koeficijent transparencije

koeficijent unutranje
transparencije

refleksioni faktor

P
51

Optike osobine - pregled

r.br.

Optika osobina

transparencija

Fizika veliina

oznaka

spektralni koeficijent transparencije

relativni koeficijent trasparencije u

vidljivom podruju

kriva transparencije

=f()

UV granica odsecanja
6

difuzija

difrakcija

intenzitet rasejane svetlosti

52

26

3/2/2011

Mehanike osobine
1. Gustina i specifina teina
Gustina (zapreminska masa) materijala se definie kao masa jedinine
zapremine:

m
[ kg/m 3 ; g/cm 3 ]
V

Specifina teina (relativna gustina) je pojam koji se koristi za odnos

gustina date supstance i destilovane vode na +4 C i predstavlja
bezdimenzionu veliinu.
Gustina ukazuje na teinu koju mogu imati oftalmoloka soiva, a cilj
razvoja materijala je da ima to je mogue manju vrednost uz to je
mogue vei indeks prelamanja kao i ostale kvalitetne osobine.
53

1. Gustina i specifina teina

Empirijsko pravilo za gustinu: ako je gustina materijala, iji je faktor
promene zakrivljenosti CVF, manja od

< 5 2.5 CVF

tada soiva nee biti tea nego da su napravljena od kron stakla
(nd=1.523).
Praktino sva plastina soiva zadovoljavaju ovaj kriterijum.

54

3/2/2011

Neke fizike osobine materijala sa naoalna soiva

Materijal

nd

ne

Faktor
zakrivljenosti
CVF

Gustina

52.5CVF

Abeov broj

(%)

4.3

Stakla
Belo kron

1.523

1.525

2.5

= 2.5

59

Lako Flint

1.6

1.602

0.87

2.6

< 2.825

42

5.3

1 7 stakla
1.7

1 701
1.701

1.706

0 75
0.75

3.2

> 3.125
3 125

42

67
6.7

1.8 stakla

1.802

1.808

0.65

3.7

> 3.375

35

8.2

1.9 stakla

1.885

1.892

0.59

44

> 3.525

31

9.4

PMMA

1.49

1.492

1.07

1.2

< 2.325

58

3.9

CR39

1.498

1.5

1.05

1.3

< 2.375

58

Trivex

1.532

1.534

0.98

1.1

< 2.550

46

4.4

Sola Spectralite

1.537

1.54

0.97

1.2

< 2.575

47

4.5

PPG HIP

1.56

1.53

0.93

1.2

< 2.675

38

4.8

Polikarbonat

1.586

1.589

0.89

1.2

< 2.775

30

5.2

Poliuretan

1.6

1.603

0.87

1.3

< 2.825

36

5.3

1.66

1.664

0.79

1.4

< 3.025

32

6.5

Hoya Teslalid

1.71

1.715

0.74

1.4

< 3.150

36

6.9

Nikon

1.74

1.745

0.71

1.4

< 3.225

32

7.3

Plastike

55

1. Gustina i specifina teina

Veza izmeu gustine materijala (stakala) i indeksa prelamanja

56

3/2/2011

Metode odreivanja gustine

U osnovne metode odreivanja gustine optikih materijala spadaju:
- hidrostatika (Arhimedova) metoda merenje mase uzorka i zapremine
pomou hidrostatikih analitikih terazija

m
0
m m

m - masa uzorka;
m masa uzorka potopljenog u tenost poznate gustine (0);
Uslov: da tenost ne utie na uzorak u smislu rastvaranja i promene hemijskog sastava
57

Metode odreivanja gustine

- metoda piknometra posuda tano definisane zapremine zbog zatvaraa sa
kanalom kroz koji izlazi viak tenosti
Vri se merenje mase uzorka i odreivanje zapremine pomou merenja masa piknometra
sa uzorkom pored i u njemu.

m
0
m1 m2

m - masa uzorka;
m1 masa piknometra sa tenou poznate gustine (0) i uzorkom pored;
m2 masa piknometra sa tenou poznate gustine i uzorkom u piknometru;

58

3/2/2011

Metode odreivanja gustine

- imerziona metoda (metoda lebdenja) potapanje uzorka u smeu tenosti koja
ima jednaku gustinu (uzorak lebdi), a zatim merenje gustine tenosti (recimo
piknometrom)

m2 m3
0
m1 m3

m1 masa piknometra sa tenou poznate gustine (0);

m2 masa piknometra sa tenou nepoznate gustine ();
m3 masa praznog piknometra

- Metoda je ograniena na vrednosti gustine koje su manje od najgue tenosti

koja se koristi ako je materijal gui, on tone i u najguoj tenosti.
Uobiajeno, od 1.03.3 g/cm3
- Voda (1.0 g/cm3) talijum-malonat-format (5.0 g/cm3)
59

2. Mehurii i neistoe
Mehurii i neistoe (bubbles & inclusions) su u
izradi oftalmolokih soiva nepoeljni, ali svakako
prisutni elementi. Utiu na optike osobine.
Strije mesta nehomogenosti sa razliitim
indeksom prelamanja u odnosu na ostalu sredinu.
sredinu
Broj i veliina mehuria zavise od:
- procesa proizvodnje (temperature rastopa,
brzine hlaenja, )
- i sastava stakala.
Karakterizacija se odnosi na razvrstavanje u klase i to prema koliini mehuria
izvodi se merenjem povrine poprenog preseka mehuria i neistoa (u [mm2])
(ije dimenzije prevazilaze 0.03 mm) u 100 cm3 ispitivanog materijala.
Klasa
ukupan popreni
presek mehuria

(mm2/100cm3)

<0.03

0.03
<0.1

0.1
<0.25

0.25
<0.5

0.5

60

3/2/2011

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Jangov (Young) modul elastinosti E (u [Pa] ili [GPa])) je veliina koja
karakterie veliinu naprezanja koja nastaje u elastino-deformisanom
materijalu pod uticajem sile pri sabijanju (ili istezanju).
Hukov zakon za elastinu deformaciju istezanja (sabijanja) povezuje
primenjenu silu F i nastalu deformaciju l:

F
l
=E
S
l
Jangov modul elastinosti je odnos normalne
sile koja po jedinici povrine deluje na telo
(napon ) i relativne deformacije sabijanja
(izduenja) :

E=

61

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Granica do koje vai ovaj tzv. Hukov zakon za elastinu deformaciju
istezanja je granica proporcionalnosti, a granica do koje telo jo uvek ne
ostaje trajno deformisano je granica elastinosti.

62

3/2/2011

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Modul smicanja G (u [Pa] ili [GPa]) je veliina koja karakterie
deformacije nastale delovanjem tangencijalne sile.
Hukov zakon elastine deformacije smicanja:

F
x
=G
S
l

to su vee vrednosti koeficijenata

elastinosti, treba veu silu primeniti da bi se ostvarila ista elastina
deformacija (istezanje, sabijanje,
uvijanje,
ij j ).
)

63

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Poasonov broj je odnos relativne deformacije promene prenika ipke
prema relativnoj deformaciji promene duine pri istezanju ili sabijanju. On
poredi poprenu i uzdunu elastinu deformaciju materijala.

y
x

d
l

d
l

Ova veliina za stakla u proseku iznosi 0.2 0.3 i povezana je sa ostalim

koeficijentima elastinosti.
64

3/2/2011

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Zapreminski modul elastinosti K (u [Pa] ili [GPa]) je mera otpora
materijala prema delovanju spoljanjeg uniformnog pritiska.
Izraen je preko pritiska koji treba primeniti na materijal da bi se izazvala
odgovarajua
d
j (jedinina)
(j di i ) relativna
l ti
promena zapremine.
i

K = V

p
V

K =

p
V V

Stiljivost B je reciprona vrednost

zapreminskog modula elastinosti.
elastinosti

65

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Svi ovi koeficijenti se mogu nai pomou metoda odreivanja brzine prostiranja
mehanikih (akustikih) transverzalnih i longitudinalnih talasa kroz materijal.
U tu svrhu se koristi ipka dimenzija (100150)1010 mm na sobnoj temperaturi

G = vt2

E=

9k G
3k + G

E
1
2G

gde je k = vl2

vt brzina prostiranja transverzalnih talasa

vl brzina prostiranja longitudinalnih talasa

4G
3

66

3/2/2011

3. Parametri (koeficijenti) elastinosti

Jaina materijala na istezanje (koja zavisi od
Jangovog modula elastinosti E) moe se
pomou posebnih ureaja ispitati na samim
naoalnim soivima.
Posebno je vano kod soiva koja idu za
naoari bez okvira da izdre delovanja raznih
spoljanjih sila.
Na slici desno se vri delovanje silom istezanja na
metalne tapie provuene kroz rupe u soivu. Meri
se intenzitet sile pri kojoj dolazi do loma
materijala.

67

4. vrstoa i tvrdoa
vrstoa je otpor materijala prema mehanikom razaranju. Proporcionalna je povrinskom naponu materijala i Jangovom modulu elastinosti E.
Razaranje ima razliite vidove (kidanje, sabijanje, savijanje, udar, uvrtanje, )
razliiti pokazatelji vrstoe.
vrstoe
Uticaj spoljanjih uslova i faktora se ne sme zanemariti u definisanju
vrstoe:
- atmosferska (povrinska) vlaga,
- oteenja povrine,
- reim termike obrade (kaljenje, odgrevanje),
- oblik uzorka,
Ovi razlozi upuuju na zakljuak da je teko definisati jedan univerzalni
pokazatelj vrstoe, i da se pri navoenju podataka moraju navesti svi
relevantni podaci o uzorku i uslovima eksperimenta.
68

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
Tvrdoa je sposobnost materijala da prui otpor prodiranju drugog tela
i moe se okarakterisati na veoma razliite naine.
1. Mosova skala za tvrdou materijala svrstava vrsta tela u 10 kategorija, ali je nepraktina
jer je neprecizna jer se zasniva na poreenju tvrdoe dva materijala.
Procena tvrdoe: vri se paranje uzoraka
materijala olovkama na ijem vrhu se nalaze
materijali razliite tvrdoe. Trag paranja ukazuje
na klasu tvrdoe.
Olovke za procenu tvrdoe po Mosovoj skali

mineral

tvrdoa
po Mosu

tvrdoa
po Rozivalu

talk

0,03

gips

1,25

halit

1,25

kalcit

4 5

fluorit

5,0

apatit

6,5

ortoklas

37,0

kvarc

120,0

topaz

175,0

korund

1000,0

dijamant

10

140000,0
69

4. vrstoa i tvrdoa
2. Sklerometarska tvrdoa podrazumeva merenje irine traga zaparane
povrine materijala od strane dijamantskog iljka pod uticajem nekog
optereenja, ali takoe ne daje dobre egzaktne vrednosti ve vie poredi
rezultate.
Optereenja
O t j se realizuju
li j ili tegovima
t
i ili odgovarajuim
d
j i oprugama.

70

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
3. Abrazivna tvrdoa ukazuje na otpornost materijala prema habanju od
strane abrazivnog sredstva
Procenjuje se na osnovu gubitka mase, smanjenja zapremine, tj. debljine ispitivanog
materijala pri korienju odreene koliine abraziva, ili na osnovu mase abraziva
potrebnog da izazove odreeno oteenje na ispitivanom materijalu.
Primer: uzorak ispitivanog stakla je 303010
mm i postavlja se na rotirajui disk (prenik 250
mm) koji se okree brzinom 60 ob./min i
optereuje silom od 9.8 N (masa od 1 kg) u
trajanju od 5 min. Dodaje se suspenzija meavina 20 ml vode i 10 g Al2O3 (abraziv) sa
esticama do 20 m.
m
Abrazivnost =

m0

100

0
71

oznake sa indeksom "0" se odnose na standard

4. vrstoa i tvrdoa
3. Abrazivna tvrdoa
Postoje i ureaji sa odreivanjem abrazivne tvrdoe uz pomo padanja
abrazivnih estica (kvarcni pesak SiO2, silicijum-karbid SiC) na uzorak
materijala. Najee slui za ispitivanje organskih prevlaka na materijalima.
- Prvi nain procene: na osnovu mase abrazivnog sredstva potrebnog da
probije prevlaku koja se ispituje.
- Druga vrsta procene: uporeuje se sjaj tretirane povrine sa sjajem povrine
na koju nije padao abrazivni prah.
Materijal koji se ispituje stoji pod uglom od 45.

Trei postupak (ureaj "Taber Abrader") podrazumeva tretiranje privrenog uzorka abrazivnim tokom
koji se okree razliitim brzinama. Veliina oteenja
se meri optiki ili preko gubitka mase nakon
odreenog broja obrtaja.
72

10

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
3. Abrazivna tvrdoa
etvrti postupak podrazumeva merenje vremena posle kojeg se pojave vidljive ogrebotine
kada se trlja tkaninom.

Simulacija korienja (eksploatacije) naoalnih soiva se moe vriti

razliitog stepena abrazivnih karakteristika.

materijalima

Tretiranje povrina soiva (prevlaka) ukazuje na kvalitet naneenih antirefleksionih i

hidrofobnih slojeva, kao i na vrstinu tvrdih prevlaka koje se postavljaju kao podloge za
gore pomenute.
73

4. vrstoa i tvrdoa
4. Indentaciona tvrdoa H (ili mikrotvrdoa) se odreuje na osnovu
veliine malog plastinog mikrootiska koji ostavlja u materijalu
indentor od dijamanta (ili elika), telo pravilnog geometrijskog oblika,
pod uticajem optereenja. Izraava se u [Pa] ili [GPa].

H =k

P
d2

P - je optereenje (u [kg]),
d - dimenzija dijagonale mikrootiska (u [m]),
k - faktor koji zavisi od geometrijskog oblika
indentora.
indentora

74

11

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
Vikersova (Vickers) metoda
- indentor je piramida sa
kvadratnom osnovom.
Meri se dijagonala
j g
otiska

Knopova (Knoop) metoda - indentor

je piramida sa rombinom osnovom.

Berkovieva (Berkovich) metoda - indentor

je piramida sa trougaonom osnovom.
75

4. vrstoa i tvrdoa
Rokvelova (Rockwell) metoda indentor je konus.
Meri se prenik ili dubina otiska

Brinelova (Brinell) metoda indentor je u obliku sfere.

H=

2P

D D D2 d 2

Utiskivanje geometrijski pravilnog tela (indentora) od dijamanta ili elika vri se tano
odreenom brzinom (1 m/s) i silom (recimo 0.98 N - 1 kg optereenje), a duina trajanja
utiskivanja je takoe odreena (npr. 15 s).
76

12

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
Kod Rokvelove metode (utiskivanje konusa),
recimo, postupak podrazumeva prvo delovanje
nekom minimalnom silom, utvrivanje referentnog poloaja indentora, a zatim nekom maksimalnom silom i ponovno vraanje na prvobitnu
vrednost minimalne sile. Materijal se samo
delimino vraa ka prvobitnom referentnom
poloaju.
Tvrdoa se procenjuje na osnovu razlike u
dubini traga pri minimalnom i maksimalnom
optereenju konusa.

Sve metode imaju isti rezultat - izmerena mikrotvrdoa H daje informaciju o

povrinskoj tvrdoi materijala i jaini hemijskih veza u materijalu izmeu
gradivnih elemenata, to ukazuje na mogunosti pojave pukotina i drugih oblika
oteenja u eksploataciji.
77

4. vrstoa i tvrdoa
Lomljivost (krtost) stakla ukazuje na sposobnost stakla da se odupre
delovanju strogo lokalizovane sile na malom prostoru, tj. da se odupre
stvaranju lomova.
Lomljivost se moe okarakterisati preko dve
veliine
lii (krtost
(k t t B i ilavost
il
t loma
l
Kc) koje
k j su
meusobno povezane sa mikrotvrdoom H:

B=

H
Kc

Krtost B je veliina koja uporeuje procese

deformisanja materijala pod optereenjem sa
procesima stvaranja pukotina poto je mikrotvrdoa H je mera otpora prema deformisanju, a
ilavost loma Kc je mera otpora prema stvaranju
lomova i pukotina pod optereenjem.
78

13

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
to je vea ilavost loma Kc, to je tee napraviti pukotinu pri delovanju lokalizovane sile,
manja je krtost, materijal je lake deformisati.
Merenja ilavosti loma Kc se mogu vriti prilikom merenja mikrotvrdoe, ali pri znatno
veim silama optereenja, tako da se obavezno formiraju velike pukotine u okolini i/ili
ispod otiska.
otiska Mere se dimenzije pukotina i uporeuju sa veliinom otiska.
otiska

Mikropukotine na materijalu u velikoj meri smanjuju vrstinu materijala i

poveavaju sposobnost pojave lomova. Utvrivanje njihovog prisustva je
takoe nain za kvalifikaciju materijala.
79

4. vrstoa i tvrdoa
Otpornost prema udarcu (impact resistance) je jedan od najvanijih
oblika tvrdoe, koji pokazuje koliko je materijal sposoban da podnese
sudar sa stranim telom izvesne kinetike energije. Merenjima ove
otpornosti odreuje se energija apsorbovana u sudaru.
Prema njoj se materijali klasifikuju u nekoliko grupa, a standardi se
razlikuju u zavisnosti od zemlje i metode ispitivanja.

80

14

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa

81

4. vrstoa i tvrdoa
Neke metode ispitivanja ovog oblika tvrdoe podrazumevaju ispaljivanje
malog projektila razliitim brzinama na materijal odreene debljine i
utvrivanje prosene brzine koju on podnosi pre nego to se napravi
oteenje.

Oteenja se posmatraju pod mikroskopom,

mikroskopom ako su mala.
mala
Merenja se vre na sluajno odabranim uzorcima materijala
(soiva) i to vie puta, a rezultati se statistiki obrauju.
Poreenje materijala prema otpornosti (kuglica od 6.5 mm
prenika).

materijal

brzina kuglice
[m/s]

kaljeno staklo

18

nekaljeno staklo

12

laminatno staklo

12

CR 39

49

PMMA

34

polikarbonat
sa prevlakom

152

polikarbonat
bez prevlake

244
82

15

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa

83

4. vrstoa i tvrdoa
Mase kuglica mogu biti 16 g ili 44 g, (ili se definiu preko prenika) iako se
razlikuju u razliitim metodama i za razliite tipove materijala (stakla, plastike).
Debljina materijala je 2 ili 3 mm.
Visine putanja takoe variraju (1.27 m, 1.30 m, 2 m, )

84

16

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
Jedna od metoda se zasniva na putanju kuglice odgovarajue mase sa odreene
visine i utvrivanje oteenja (ako postoji). Takoe postoje razliiti standardi, u
zavisnosti od zemlje i uslova eksperimenta.
Metoda se odlikuje odlinom reproducibilnou uslova eksperimenta - kinetika
energija projektila je uvek ista.

85

4. vrstoa i tvrdoa
Snimci padanja eline kuglice na soivo.

Broj soiva na testu moe biti razliit (od 12 do 50) i kada se primeti oteenje soivo ne prolazi test, a ako ne postoji nikakvo oteenje - soivo zadovoljava
test. Statistikim putem se dolazi do srednjih vrednosti broja soiva u nekoj seriji
koji zadovoljavaju test.
86

17

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
Snimci padanja elinih kuglica odreenih masa na razliita soiva.

87

4. vrstoa i tvrdoa
Otpor "probojne take" (breaking-point resistance) je veliina koja se
dobija kada se promenljivom, rastuom silom - sputanje 0.4 m/min - (do
maksimalnih 100 N) deluje na materijal, pri emu se prati deformacija i
eventualno lomljenje materijala.
Kontinualno se prate deformacije i eventualna oteenja i ako
nema vidljivih tragova promena
na povrini soiva, ono zadovoljava dati test.

88

18

3/2/2011

4. vrstoa i tvrdoa
Mehanika krutost je karakteristika materijala za soiva veoma slina
otporu probojne take.
I u ovom sluaju se deluje silom na uzorak soiva i prati kada dolazi do
lomljenja.
Rezultati se mogu izraziti i u obliku meuzavisnosti sile optereenja i
veliine deformacije (tj. koliko je optereenje neophodno za postizanje
odreene deformacije, recimo savijanja u centru soiva).

89

Mehanike osobine - pregled

r.br.

Mehanika osobina

Fizika veliina

oznaka

teina soiva

ggustina

mehurii i neistoe
strije

povrina koju zauzimaju

nasavrenosti u strukturi

Jangov modul elastinosti

modul smicanja

Poasonov brojj

zapreminski modul elastinosti

stiljivost

elastinost

90

19

3/2/2011

Mehanike osobine - pregled

r.br.

Mehanika osobina

Fizika veliina

oznaka

klasifikacija po Mosovoj skali

sklerometarska tvrdoa
(irina traga)
abrazivna tvrdoa
(gubitak mase, sjaja povrine,
smanjenje zapremine,
abrazivnost, )

vrstoa,
tvrdoa

indentaciona (mikro)tvrdoa
(Vikers, Knop, Berkovi,
Rokvel, Brinel, )

lomljivost,
krtost

ilavost loma

Kc

91

Mehanike osobine - pregled

r.br.

Mehanika osobina

vrstoa,
tvrdoa

Fizika veliina

oznaka

otpornost prema udarcu

(brzina ili kinetika energija
kuglice, veliina oteenja
otpor probojne take
(oblik deformacije oteenja)
naponska stanja

92

20

3/2/2011

Termike osobine
1. Termika provodljivost
Termike osobine materijala karakteriu promene stanja i efekte temperature na materijale.
P
Prenos toplote
l
provoenjem
j
se ostvaruje
j interakcijom
i
k ij
d li koji
delia
k ji vre

termiko kretanje, pri emu se delovi tela ne pomeraju.

Materijale, prema tome kako provode toplotu, delimo na toplotne provodnike i toplotne izolatore.

93

1. Termika provodljivost
Koliina toplote Q koja se provoenjem prenese za vreme du ipke
poprenog preseka S, duine L i du koje je uspostavljena stalna razlika
temperatura (t2t1):

Q = k S

t 2 t1

Provoenje toplote je okarakterisano koeficijentom toplotne provodljivosti

k (nekad i ) (u [W/mK]). Kod oftalmolokih materijala se vrednosti
koeficijenta uobiajeno kreu od 0.5 do 1.2 W/mK.
JJedna
d odd najeih
j ih metoda
d odreivanja
d i j koeficijenta
k fi ij
provodljivosti je metoda vrele ice u kojoj se prati
(u toku vremena) temperatura na povrini uzorka u
ijoj je sredini ica koja odaje toplotu pri
proticanju struje kroz nju (Dulov efekat).
94

3/2/2011

1. Termika provodljivost
Druga metoda podrazumeva odreivanje koeficijenta k u ureaju za merenje
provodljivosti.

k=

4 m c d (t3 t 4 )
D 2 (t1 t 2 )

Koeficijent toplotne provodljivosti k se odreuje u stacionarnom reimu na osnovu

merenja temperatura T1 i T2 na krajevima ispitivanog materijala (u obliku ipke, najee),
iji jedan kraj zagreva vodena para i temperatura vode T3 i T4 koja hladi drugi kraj ipke.
m - je masa vode (specifina toplota c) koja za vreme protekne pored hladnijeg kraja
ipke prenika D i duine d.
95

2. Specifina toplota (masena koliina toplote)

Masena koliina toplote c [J/kgK] je ona koliina toplote koju treba dovesti
telu jedinine mase da bi mu se temperatura povisila za jedinicu.
Moe se odreivati na dva osnovna naina:
- pomou kalorimetra
- pomou
ttzv. diferencijalne
dif
ij l skenirajue
k i j kalorimetrije
k l i t ij
(DSC).
Kalorimetar - termiki izolovan sud u kojem se nalazi
voda (mase mv) na sobnoj temperaturi (t2) i u koji se
sputa uzorak ispitivanog materijala (mase m) ugrejan do
temperature kljuanja vode (t1).
Prati se promena temperature u kalorimetru (toplotnog
kapaciteta Ck) i zabelei ravnotena temperatura (ohlaenog uzorka i zagrejanog kalorimetra sa vodom).

c=

c v mv + C k t m t 2

m
t1 t m

96

3/2/2011

2. Specifina toplota (masena koliina toplote)

Diferencijalna skenirajua kalorimetrija - DSC
Metoda se zasniva na uporeivanju toplotnog toka (fluksa) koji prima materijal u
poreenju sa referentnim standardom pri zagrevanju.
Sa krive toplotnog toka u funkciji temperature moe se odreivati, izmeu ostalog:
- specifina toplota materijala c,
- toplote faznih prelaza (promene agregatnog stanja ili promene u strukturi), i
- temperature na kojima se deava neka promena u materijalu u poreenju sa inertnim
materijalom.
j
Egzotermne i endotermne promene u materijalu su praene oslobaanjem i apsorpcijom
toplote to se belei ovim ureajem.

97

3. Termiki koeficijent linearnog irenja

Karakteristika staklastih (amorfnih) materijala je poseban oblik krive termikog irenja (dilatacije) koja u oblasti omekavanja ima karakteristian
prelom.

Ova kriva dilatacije materijala sa porastom temperature omoguava

odreivanje koeficijenta irenja i karakteristinih temperatura u
98
temperaturnoj oblasti omekavanja.

3/2/2011

3. Termiki koeficijent linearnog irenja

Termiki koeficijent linearnog irenja (u [K1], ili [C1]) karakterie
efekte irenja materijala soiva uzrokovane porastom temperature.

l = l 0 (1 + t )

l0
t

Termiki koeficijent linearnog irenja je povezan sa termikim koeficijentom zapreminskog irenja (negde se obeleava sa ) relacijom 3.
Veliina ovog koeficijenta ili treba da je to manja (uobiajeno je u
intervalu do 1105 C1), ili prilagoena ostalim materijalima koji se
zajedno koriste (ram za naoari, prevlake na soivima, ).
99

3. Termiki koeficijent linearnog irenja

Dilatometar (ili termomehaniki analizator) je ureaj pomou kojeg
se mere efekti termikog irenja (bilo linearnog bilo zapreminskog).
Pri zadatoj brzini zagrevanja prati se promena u visini (ili zapremini) uzorka
(planparalelnih strana) i sa krive l/l0=f(t) se odreuje koeficijent linearnog
irenja .

l0
t

Koeficijent se odreuje za vrstu fazu (g) i viskozno-plastinu

fazu (iznad temperature ostakljavanja tg - l).
Odreuju se i temperature ostakljavanja tg i dilatometrijske
temperature omekavanja tsp.

100

3/2/2011

4. Karakteristine temperature oblasti omekavanja

Temperatura ostakljavanja Tg (glass transition temperature) ili
temperatura transformacije je granina temperatura ispod koje staklasti
materijali postoje u vrstom stanju, a iznad koje im se viskoznost
postepeno menja (smanjuje), tj. prelaze u tzv. viskozno-plastino stanje
sve dok ne doe do topljenja.
To je karakteristina temperatura oblasti ostakljavanja (omekavanja) u
kojoj staklasti materijali postepeno menjaju svoje osobine.
Temperatura Tg zavisi ne samo od vrste materijala ve i od uslova
dobijanja materijala i uslova izvoenja eksperimenta.

Tg

101

4. Karakteristine temperature oblasti omekavanja

Dilatometrijska temperatura omekavanja Tsp (softening temperature,
nekad i yield point) je temperatura na kojoj poinje deformisanje
materijala usled sopstvene teine. Karakterie vrh dilatometrijske krive.
Temperatura iezavanja krtosti Th je temperatura na kojoj se menjaju viskozne
osobine vrtog materijala i telo poinje da gubi elastine osobine. Negde se
definie i kao temperatura "curenja" TStP (strain point), najnia temperatura za
pojavu viskoznog toka materijala u itkom, viskozno-plastinom stanju. Th<Tg.
Ponekad se navodi i temperatura odgrevanja Tap (annealing point), najvia
temperatura na kojoj unutranji naponi postepeno nestaju. TapTg.
Temperatura fluidnosti TE (ili temperatura Litltona) je temperatura gde materijal
potpuno gubi svojstva vrstog tela i sposobnost ka povratnim deformacijama.
TE>Tg.

102

3/2/2011

4. Karakteristine temperature oblasti omekavanja

Temperatura topljenja Tmp (melting point) nije strogo definisana vrednost, kada su u
pitanju stakla, ve se odreuje za datu vrednost viskoznosti.
Temperatura isparavanja Tep (evaporation point) je temperatura od znaaja za prevlake i
definie se pri odgovarajuem spoljanjem pritisku.

Uobiajeno je da se karakteristine temperature definiu preko veliine koeficijenta

dinamike viskoznosti (u [Pas], negde u [P], poaz, 1Pas=10 P).
karakteristina temperatura

koeficijent dinamike
viskoznosti, [Pas]

temperatura iezavanja krtosti, Th (TStP)

1013.61016

temperatura odgrevanja, Tap

1012

temperatura ostakljavanja, Tg

1012.3 (ili 10111013)

dilatometrijska temperatura
omekavanja, Tsp

109.61011

temperatura fluidnosti (Litltona), TE

106.6

temperatura topljenja, Tmp

101.5
103

4. Odreivanje temperature ostakljavanja tg

Temperatura ostakljavanja tg se, osim u dilatometrijskim merenjima, moe
odrediti i diferencijalnom skenirajuom kalorimetrijom (DSC).
Najea metoda je da se karakteristine temperature odrede u preseku
produetaka
d t k delova
d l
k i toplotnog
krive
t l t
fl k u funkciji
fluksa
f k iji temperature
t
t
k ji prethode
koji
th d i
koji slede iza promene nagiba te krive.

104

3/2/2011

Elektrine osobine
Elektrine osobine karakteriu efekte uticaja elektromagnetnih talasa i elektriciteta na materijale.
Neke elektrine veliine povezuju elektrine i optike karakteristike materijala
(kao to je indeks prelamanja). U tom smislu se izdvajaju:
- Dielektrina jaina (dielectric strength), predstavlja maksimalnu jainu elektrinog polja pri kojoj jo uvek ne dolazi do proboja dielektrika (u [V/m]).
- Faktor dielektrinih gubitaka (dielectric loss factor) pri zadatoj frekvenciji
(tg), reprezentuju gubitke elektrine snage u materijalu i ukazuju na njegove
dielektrine karakteristike, tj. kvalitet kao izolatora (dielektrika).

105

Elektrine osobine
Elektrina provodljivost materijala je okarakterisana ili specifinom
elektrinom provodljivou ([1m1]) ili specifinom otpornou .
Kod oksidnih stakala provodljivost je posledica pokretljivosti i koncentracije
j jjona u strukturi materijala.
j
Predstavlja se zavisnou ovih veliina od temperature ili frekvencije
primenjenog spoljanjeg elektrinog polja.
Elektrina provodljivost je koeficijent srazmernosti izmeu gustine struje J i jaine elektrinog
polja E:

J = E
Zavisnost specifine otpornosti od
frekvencije elektrinog polja.
106

3/2/2011

Hemijske osobine
Hemijske osobine karakteriu reakciju materijala prema raznim hemijskim supstancama, i to u:
- procesu proizvodnje; za vreme bruenja i poliranja (joni u suspenziji za
bruenje)
- uslovima korienja oftalmolokih soiva (delovanje atmosferske vlage,
vode - tople, hladne, slane i slatke, pare, gasova (CO2, ...) , neodgovarajuih sredstava za ienje)
- specijalnim uslovima (kiseline, baze, razni organski rastvarai).
Posledica delovanja raznih hemijskih supstanci je da ponekad stakla u
toku proizvodnje i skladitenja promene boju.
Veliki znaaj hemijskih osobina materijala je upravo zbog stalne
izloenosti i prevlaka i osnovnih materijala spoljanjim uticajima.
107

Hemijske osobine
Testiranje otpornosti se vri pod posebnim uslovima i za svaki uticaj
posebno. Najee se otpornost procenjuje na osnovu gubitka mase
uzorka materijala u toku eksperimenta pri delovanju vode, nekih posebnih
kiselina ili baza.
baza
Takoe se izdrljivost materijala usled delovanja odreenih hemikalija
ponekad procenjuje i preko promena na povrini, koje se mogu zapaziti
ili merenjem transparencije ili posmatranjem pod mikroskopom.
Klasifikacija materijala je takoe posebna za razliite uticaje.

108

3/2/2011

Hemijske osobine - primeri

Test otpornosti praha ispitivanog materijala na uticaj vode [RW(p)] i
kiseline [RA(p)]

Staklo se usitni (samelje) do veliine zrna < 600 m;

odgovarajua
g
j
masa materijala
j se stavi u pplatinsku pposudicu i sve to u kljuali
j
reagent
g ((voda,,
pH 6.57.5 ili kiselina, 0.01N rastvor azotne kiseline) u trajanju od 60 min;

meri se gubitak u masi (u %) ispitivanog materijala, i na osnovu rezultata se materijal

klasifikuje.
Otpornost praha stakla na vodu:
Klasa
Gubitak mase
[%]

<0.05

0.05
0
05
<0.10

0.10
0
10
<0.25

0.25
0
25
<0.60

0.60
0
60
<1.10

1.10

Otpornost praha stakla na kiselinu:

Klasa
Gubitak mase
[%]

<0.20

0.20
<0.35

0.35
<0.65

0.65
<1.2

1.20
<2.20

2.20
109

Hemijske osobine - primeri

Test otpornosti povrine stakala na spoljanje uticaje

To je ispitivanje materijala u uslovima poveane vlanosti i poviene temperature. U takvim

uslovima se esto pojavljuju promene na povrini stakala u obliku tankog filma koji daje
efekat zamagljenosti i koji se ne moe obrisati.
Temperatura u komori sa ispoliranim staklenim ploicama osciluje izmeu 40 C i 50 C u
uslovima atmosfere zasiene vodenom parom u toku 30 h.

Zatim se pomou specijalnog instrumenta meri razlika u zamagljenosti (haze difference)

izmeu tretiranog i materijala koji nije bio izloen temperaturi i pari.

Materijali (stakla) iz klase CR4 moraju pri skladitenju imati zatitne prevlake ili biti u strogo
kontrolisanim uslovima vlanosti i temperature.

Klasa otpornosti prema

spoljanjim uticajima (CR)

Razlika u zamagljenosti

<0.3 %

0.3 %
<1.0 %

1.0 %
<2.0 %

2.0 %

110

3/2/2011

Hemijske osobine - primeri

Test otpornosti povrine stakala na spoljanje uticaje [W(s)]

Svee polirane ploice stakala postavljaju se u komoru na temperaturu od 60 C i vlanost

od 95 % u trajanju od 24 h.

Uk lik je
Ukoliko
j povrina
i znatno oteena,

test se ponavlja
lj u trajanju
j j odd 6 h na novim
i uzorcima.
i

Klasifikacija se vri u 4 grupe na osnovu posmatranja tretirane povrine pomou

mikroskopa sa uveanjem 50.
Class

Klasifikacija

Ako nema primetnog potamnjenja pri tretmanu od 24 h i posmatranju pri osvetljenosti od 6000 lx

Ak nema primetnog
Ako
i t
potamnjenja
t
j j prii tretmanu
t t
odd 24 h i posmatranju
t j prii osvetljenosti
tlj
ti odd 1500 lx,
l ali
li se potamnjenje
t
j j
primeuje pri osvetljenosti od 6000 lx.

Ako ima primetnog potamnjenja pri tretmanu od 24 h i posmatranju pri osvetljenosti od 1500 lx.

Ako ima primetnog potamnjenja pri tretmanu od 6 h i posmatranju pri osvetljenosti od 1500 lx.

111

Hemijske osobine - primeri

Test otpornosti povrine stakala na uticaj kiseline (SR) i fosfata (PR)

Uzorci stakala se prave dimenzija 30302 mm i ispoliraju se pod specifinim uslovima.

Okae se na platinsku icu i potope u azotnu kiselinu (pH 0.3) ili u rastvor siretne kiseline
(pH 4.6) na 25 C u trajanju od 10 min, 100 min, 16 h ili 100 h.

Drugi test predvia potapanje u rastvor koji sadri 0.01 mol/l tripolifosfata na 50 C u
trajanju od 15 min, 1 h, 4 h ili 16 h.

Gubitak u masi uzorka se odreuje na analitikim terazijama.

Vri se proraun vremena potrebnog da korodira (nestane) povrinski sloj debljine od 0.1
m.

t0.1 - vreme (u [h]) neophodno da korodira

povrinski sloj dubine 0.1
0 1 m
te

- vreme tretmana u eksperimentu

- gustina materijala

- povrina uzorka (u[cm2])

m1 - masa uzorka pre testa

m2 - masa uzorka posle testa

t0.1 =

te S
(m2 m1 ) 100

[h]]

Ako je gubitak mase manji od 1 mg posle 100 h

izloenosti delovanju kiseline pH 0.3, rezultat
eksperimenta je prihvatljiv.
112

10

3/2/2011

Hemijske osobine - primeri

Klasifikacija se vri prema sledeoj tabeli:
Klasa otpornosti
prema kiselini
((SR))
pH kiseline
Vreme t0.1
neophodno za
koroziju 0.1m
(h)

0.3

0.3

0.3

0.3

0.3

>100

100
10

<10
1

<1
0.1

<0.1

Klasa SR5 predstavlja prelaz izmeu

stakala otpornih na jake kiseline i stakala
osetljivih i na slabije kiseline.

51

52

53

4.6

4.6

4.6

4.6

>10

10
1

<1
0.1

<0.1

Dodatni broj

Povrinske promene

.0

nema vidljivih promena

.1

providno, ali je povrina nepravilna

(talasasta, sa sitnim porama)

.2

interferentne boje
(slabo selektivno razdvajanje)

.3

athezivni tanak beliast sloj

(jaka selekcija)

.4

slabo athezivni deblji sloj

(povrinska ljuska, pokorica)

Dodatni broj u klasifikaciji iza broja 5 je

pokazatelj povrinskih promena.

113

Hemijske osobine - primeri

Klasifikacija prema otpornosti na fosfate se vri prema sledeoj tabeli:

Klasa otpornosti prema

fosfatima
(PR)
Vreme t0.1 neophodno za
koroziju 0.1m
(h)

>240

240
60

<60
15

<15

Ako se ispitivanje vri u drugoj vrsti alkalnog fosfata i klasifikacija povezana sa

vremenom potrebnim za koroziju sloja debljine 0.1 m se neto razlikuje. Zato je
neophodno naglasiti i vrstu hemikalija koje se koriste u testiranju hemijske otpornosti.
I ovde postoje dodatni brojevi u klasifikaciji koji su pokazatelji povrinskih promena i
koje se zapaaju golim okom.

Postoje i testovi na delovanje baza (AR) - u natrijum-hidroksidu na 50 C, pH

12, kao i na otpornost materijala (stakala) prema formiranju mrlja, pojavu
obojenosti,
114

11

3/2/2011

Hemijske osobine

Zapaljivost materijala je od znaaja za plastina soiva izraena od

polimernih materijala organskog porekla.

Testovi prema delovanju visoke temperature su raznovrsni i ocene se

svode na vizuelni pregled tretiranog materijala.

Primer:

Jedna grupa metoda podrazumeva, na primer, da se plastini materijali oblika epruvete

irine 20 mm i duine 40 mm izlau delovanju otvorenog plamena prenika 10 mm.

Kada se epruveta zapali, plamen se sklanja i prati efekat gorenja na duini 10 mm. Na
osnovu vremena potrebnog da sagori odreeni deo epruvete i vizuelnih zapaanja izvode
se zakljuci o zapaljivosti oftalmolokih plastinih materijala.

115

Hemijske osobine - primer

elina ipka duine 300 mm i prenika 6 mm sa ravnim vrhom i montiranim

termoparom na 20 mm od donjeg kraja zagreje se do 650 C u duini od 50 mm.

Zatim se nasloni na plastino soivo da svojom teinom vri pritisak u trajanju od 5 s.

Nakon toga se prati da li se nastavlja sagorevanje plastinog materijala ili ne.

116

12

3/2/2011

Termike osobine - pregled

r.br.

Termika osobina

Fizika veliina

oznaka

toplotna provodljivost

koeficijent toplotne
provodljivosti

toplotni kapacitet

specifina toplota

termiko irenje

termiki koeficijent
linearnog irenja

termika stabilnost

karakteristine temperature
oblasti omekavanja
(t. ostakljavanja, dil. t.
omekavanja, t. topljenja)

Tg
Tsp
Tmp

117

Elektrine i dielektrine osobine - pregled

r.br.

Elektrina ili
dielektrina osobina

Fizika veliina

oznaka

dielektrina jaina

napon ili elektrino

ppolje
j proboja
p
j

Umax
Emax

gubici elektrine snage

faktor dielektrinih gubitaka

tg

elektrina
provodljivost

specifina provodljivost

specifina otpornost

118

13

3/2/2011

Hemijske osobine - pregled

r.br.

Hemijska osobina

Fizika veliina

oznaka

klasifikacija prema:
otpornost materijala gubitku mase materijala
prema raznim
izloenog hemikalijama,
uticajima
prema promenama u optikim
(vlaga, voda, vodena osobinama tretirane povrine,
para, kiseline, baze, prema vremenu potrebnom za
)
koroziju (gubitak) izvesnog sloja
materijala
zapaljivost

klasifikacija prema izazvanom

efektu na povrini materijala

119

14