N~u f(x) va g(x) la hai ham s6 lien tuc tren I thi:
a) J(J(x)+ g(x))dx= J f(x)dx+ J g(x)dx;
J (f(:J:) - g(x))dx = J f(x)dx - J g(x)dx ;
b) J kf(;r)d.T = k J f(x)dx,cr day k la s6 thirc khac O.
II. MQT so PHUONG PHAp TiM NGUYEN HAM 1. Phuong phap d8i bi~n s6
Cho ham s6 u = u(x) co dao ham lien tuc tren I va ham s6 y ;::: f(u) lien tuc sao cho y = f[u(x)] xac djnh tren I. Khi do, neu F la mot nguyen ham cua
f, tire la J f(u)du = F(u) + C· thi J f[u(x)lu'(x)dx =F[u(x)] + C.
2. Phuong phap I~y nguyen ham tirng phin
N~u u, v 13. hai ham s6 co dao ham lien tuc tren I thi
J u(x)v'(x)dx = u(x)v(x) - J v(x)u'(x)dx
hay:
III. rtcn PHAN
1. Khai ni~m tich phan
D;nh nghla. Cho ham s6 f lien tuc tren I va a, b la hai so bat ki thuoc I. N~u F la m<)t nguyen ham cua f tren I thi hi~u s6 F(b) - F(a) diroc goi la
J udv = uv - J vdu .
, J'I!
tich phdn cua f ttl' a den b va ki hi~u la f(x)dx.
II
Gill sir, tren (a; b) ham s6 f(x) co nguyen ham la F(x). Khi do ta dinh nghia :
JI!
f(:D)dx == F(b) - F(a).
II
163
Chu y rAng vi moi nguyen ham cua f(x) chi khac nhau mQt hang s6 C, do do trong djnh nghia tren lAy F(x) ·Ia bAt ki nguyen ham nao cua f(x) cling duoc.
Ngiroi ta con dung ki hieu F(x)l: d~ chi hieu s6 F(b) - F(a). Nhir v~y n€u F
la mQt nguyen ham cua f tren I thi r f(x)dx = F(x)l: = F (b) - F(a). Djnh Ii. Cho ham s6 y ='f(x) lien tuc, khong am tren I ; a va b la'hai di~m thuoc I (a < b). Khi do dien tich S cua hinh thang cong gioi han boi de, th] ham s6 y = f(x) , true hoanh va hai direng thfutg x = a, x = b la
S = i" f(x)dx.
2. Tinh chit ciia tich phin
Gift sir cac ham s6 f, 9 lien tuc tren I va a, b, c la ba s6 bAt ki thuec I. Khi do, ta co:
a) ia f(x)dx = 0 ;
b) r"I(x)dx = - ra f(x)dx ;
J" J"
c) r f(x)dx + rc g(x)dx = rc f(x)dx ;
s. J" J"
d) f,I'[f(x) + g(x)]dx = i" f(x)dx + r g(x)dx ;
f,I'[f(X) - g(x)]dx = r f(x)dx - f,h ~(x)dx ;
e) r kf(x)dx = k r f(x)dx, voi k E IR.
g) N~u f(x) ~ g(x) , Vx E [a ; b] va f(x) , g(x) d~u kha tich tren [a; b], thi
r f(x)dx s i"g(x)dx.
IV. MQT so PHUONG PHAp TiNH rtca PHAN 1. PhU'O'llg phap ctai bi~n sa
Cong thirc d6i bi~n s6: r f[u(x)]u'(x)dx = JU(I') f(u)du,
J.. uta)
Trong do ham s6 u = u(x) co d~o ham lien tuc tren I, ham s6 y = f( u) lien
tuc va sao cho hamhop f[u(x)] xacdinhtren I; a va.b la hai so thuoc 1.
2. PhU'O'llg phap tich phin tirng phin
Tirong nr nhir phuong phap lAy nguyen ham tung phdn, ta co cong thirc sau :
f," u(x)v'(x)dx = u(x)v(x)I:: - r v(x)u'(x)dx.
Trong do, cac ham s6 u, v co d~o ham lien tuc tren I va a, b la hai s6 thuQc I .
164
Dang 1.
B. cAc D~NG ToAN CO BAN PHUONG PHAp BANG NGUYEN HAM
Phuong phdp gid!
f)~ sir dung duoc phuong phap OIlY, cac ban ngoai vi~c sir dung thanh thao bang nguyen ham con cAn n~m vii'ng cac phep tinh vi phdn, va bi~n d6i thanh thao cac d~ng thtrc v~ vi phan,
Vi dfll.
T' A h' I· J (sin x + cosx)dx
im nguyen am = ~ .
3 •
smx-cosx
Giiii
1
Taco: 1= J(sinx-cosxf3d(sinx-cosx)
_'!'+1
(sin x - cos x) a, 3
= +c= +C.
-.!+1 2~(smx-cosx)2
3
Liru y r~ng : (sin x + cos x) dx = d (sin x - cos x).
Vi dfll.
, , A 11 x:3dx
Tinh tlch phan : I = -.-- .
o x2 + 1
Giiii
Ta co: 1= f1[X _ -.-x-JdX = f1 xdx _ f1 xdx
J () x2 + 1 J lJ J 0 . x2 + 1
= .! x21~ _.! fl d (x2 + 1) =.! _.! In (x2 + It =.! -.! In 2.
2 2 J o x2 + 1 2 2 o 2 2
Nh(in xet : Ta da sir dung xdx = .! d (x2 + 1).
. 2
Vi dfl3.
Tinh tich phan : I = r ~ . s, 1 + eX
Giiii
111 + e'" -. eX 11 11 e"'dx
Ta co : I = dx = dx - --
o 1 + e·C 0 0 1 + eX
11 d (1 + e") ()11
= 1- = I-In 1 + e" () = 1- (In (1 + e)-In 2)
o 1 +e1· .
165
= In e + In 2 - In (1 + e) = In ~ . l+e
Nh(in xet: Ta dii Slr dung phep them bot d~ quy tich phan cAn tinh thanh tlmg (hoac hieu) cac tich ph an mad~ tinh chung d~ dang Slr dung bang nguyen ham.
Vi d(l4.
T' h lch h'; I 1% sin2xdx
m tIC p an: = .
o cosx+1
Giiii
Taco:
I = 2 r% sin x cos xdx = 2 ri sin x (cos x + 1) - sin x dx
= I d [In (x + a) In (x + b) 1 = In (x + a)In (x + b) + C .
Nh(in xet : Phuong phap don gian dung bang nguyen ham lai la thich hop nh&t d~ giai vi du plurc tap tren.
Vi d(l6.
, 'A r!:_ sin xdx
Tinh tich phan : I = J n·l. .'
'4 cos2 x~l + cos2 x
Giiii
Ta co: 1= f* sin xd(tan x) = f* tan xd(tan x) = f% tan xd(tan x)
~ ~1 + cos2 x ~ J1 + __ .1 ~ ~2 + tan2 x
, cos2 X
166
4
4
PHUONG PHAp not BIEN so
Phuong phap giiii -
D6i bien s6 la mQt trong nheng phuong phap quan trQn~ nhAt d~ tinh nguyen ham va tich phan, Phep d6i bi8n s6 dua tren hai menh de sau :
4'Minh d21. Cho y = f(u) va u = g(x). N~u J f(x)dx = F(x) + C, thi
J f(g(x))g'(x)dx = J f(u)du = F(u) + C .
4' Minh ttJ 2. Cho y = f(x) lien tuc tren [a; b]' ham x = 'P(t) kha vi, lien
tuc tren doan [m;M] va co mien gia tri la [a;b]' 'P(m)=a, 'P{M)=b.
Khido ta co : ibf(x)dx= l.~ f['P(t)]'P'(t)dt. (1)
Y nghia cga vifC d6i bi~n sa
• Gi6ng nhu trong phep d6i bi~n s6 trong nguyen ham, y nghia cua cong
thirc (I) la a ch6 sau khi d6i bi~n x = 'P(t), thi r f(x)dx tro thanh
J,,~ f['P(t)j'P'(t)dt va tich phan thrr hai nay co ham dmri dAu tich phan f['P(t)j'P'(t) co dang don gianhon va tinh nguyen ham d~ hon so voi nguyen ham cua f(x) ban dAu.
• CAn hru y r~ng sau khi thay bi~n x = 'P(t) ta phai dM c~n.IAy tich phan vi x E [a; b], con t E [m ; M]. Noi mQt each nom na : D6i bien thi d6i c~n.
LOfi 1. Phep thay bitn t= ~f(x)
PhuO'ng phap giiii
Khi ham duoi dAu tich phan co chua bi~u thirc dang ~f(x) . Luc do trong nhi~u tnrong hQ1> (chir khong phai trong moi tnrong hQ1», ta co th~ sir dung phep thay bien sau : t = ~ f(x) .
Vi du l,
rln3 e"'dx
Tinh tich phan : 1= J, J .
o (e-' + It
167
Giiii
Ta bi~n d6i : I = lIn:! el'~ , (1)
IJ (e'" + 1) e" + 1 '
D~t t = Je'J' + 1. Khi x =0 ,thi t = J2 ; khi x = In 13 thi t = 2, Ta co : e = e" + 1 => 2tdt = eX dx ,
2
re (1) suy ra : I = f: 2t~t = 2f: ~t = - ~I = -1 + J2 "
, \/2 f! \/2 t2 t J2 "
Nhiinxet:
. • each giai tren la each giai theo phuong phap d6i bien.
• Bay gio' ta thir xem n~u dung "bang nguyen ham" thi each giai ra sao? :l
_!a co: 1= r (ex + 1f"2 d (eJ: + 1)
Vi dl! 2.
rlnc. e2:rdx
Tinh tich phan : 1= JI ~'
In2 "e'" -1
Giiii
D~t t = J e'" - 1 , Khi :1: = in 2 thi t = 1 ; khi x = In 5 thi t == 2 , Ta co: t2 = e' -1 => e" = e + 1 => e'da: = 2tdt,
J:2 (e + 1) 2tdt J:2 2 1,2
V~y: I = = 2 t dt + 2 dt
1 til
2 '112 (8 1) 20
=-t' 1 +2=2 --- +2=-,
3 3 3 3
Nh{in xet :
• Di nhien co th~ lam theo phirong phap "bang nguyen ham" nhir sau :
= ~ [.!. t21~ -1] + ~ In (1 + t )12 = ~ . .!. + ~ In ~ = ~ + ~ln ~ .
42 4 14242842
Nh{in xet :
Phuong phap dung "bang nguyen ham" khong thich hQ'IJ trong vi du nay!
.fi ['+2 ;J
Tinh tich ph an : I = 10 ~ dx.
x2 + 1
Vi d{l4.
Giiii
O~t t = ~ x2 + 1 . Khi x = 0 thi t = 1 ; khi x = J3 thi t = 2 . Ta co : t2 =x'2 + 1 =} tdt = xdx . Do do :
l.fi X4 + 2X2 l' '2 (e - d +,2(t2 -1)
1= xdx = ' tdt
, 0 ~X2 + 1 1 f
Vi d{l5.
• 1r
Tinh tich phan : I = f'i ~1- cos" X sin x cos" xdx .
Jo
Giiii
Oat t = ~1 - cos" x . Khi x = 0 thi t = 0 ; khi x = 7r thi t = 1.
. 2
Ta co: tG = 1- cos" X =} 6t5dt = 3 cos'2 x sin xdx
¢:} 2fJ dt = cos'2 x sin xdx .
169
V~y :
J!_ Vj 'j (2 )
I = 2 1- cos' x. cos' x cos x sin xdx ()
Vi dfl6.
il115 eXdx
Tinh tich ph an : I = ( . ) ~.
1112 10 _ eX '\jex-1
Giai
f)~t: t = ~ex-1 . Khi x = In 2 thi t = 1 ; khi x = In 5 thi t = 2. Ta co: t2 = e" -1,* 2tdt = ei d»,
Do vay' 1= f2 2tdt = 2 f2 dt
.' J1 (9-t2)t J1 (3-t)(3+t)
=3. f2(3-t)+(3+t)dt=~ f2_!!!_+~ r.s:
6Jl (3-t)(3+t) 3J13-t 3JI 3+t
Nh(ih xet :
• ReS rang trong cac Vi du 4, Vi du 6, phirong phap "d6i bien" co tac dung thirc su hon plnrong phap "bang nguyen ham".
• Nhir v~y d6i voi tich phan rna bi~u thirc diroi dAu tich phan co chua ham can thirc v~ nguyen t~c co th~ sir dung phep bi~n d6i true ti~p bAng "bang nguyen ham" hoac dung phep thay bien, Qua cac vi du tren chac cac ban da ttr rut ra cho minh kinh nghiem chon phirong phap nao thich hQ1> nhAt d~ tinh tich phan voi ham duoi dAu tich phan chua can thirc.
LOflli 2. Phep thay biin x = -t
PhU'O'1Ig phap giai
Phep that bi~n x = -t rAt thich hQ'P trong hai dang toan sau day :
• Khi bieu thirc duoi d~u tich phan hi ham ch~n, hoac le va tich phan dn tinh
co dang : J~~ f(x)dx. Ta sir dung k~t qua sau day:
C3' N~u f(x) la ham s6 le va kha tich tren [-a; a], thi : J-~, f(x)dx = O. Gr N€u f(x) lit ham s6 ch~n va kha tich tren [-a; a] thi:
170
Ju f(x)dx = 2j'U f(x)dx.
-0 0
• Khi tich phan CO dang : Jk f(x)dx . Trong do f(x) la ham s6 chAn tren -k a.l + 1
doan [-k; k]. Voi cac bai toan thuoc loai nay, phep d6i bi~n x = -t la rAt
thich hop.
Tinh tich phan : 1= J_1l In (x + ~X2 + l)dx.
Giili
Taco: 1= J~>n(x+~x2+1)dX+ folln(x+~x2+1)dX. (1)
Vai tich phan : J_oI In (x + ~ x2 + 1) dx , ta dung phep thay bien x = -t . Khi x = -1 thi t = 1 ; khi x = 0 thi t = O.
Tt'r 'x = -t ~ dx = -dt.
Khi do: I ~ - J: In ( J t' + 1 - t) dt ~ l' In~- t' dt
VO'l tich phan -- , dung phep thay bien x = -t , ta co :
-12'" + 1
(1)
172
·0 t4 (-dt) lt4 t . 1 2' X4
I = J = r -_ 2 dt = r - dx . (2)
- 1 2-1 + 1 J 02' + 1 J () 2' + 1
, J:l X4 (2" + 1) dx J:l 1 r 11 1
Thay (2) vao (1), ta diroc : 1= . = x4dx = -x" = -.
u 2" + 1 0 5 () 5
Chuy: Trong vi du nay, f(x) = X4 la ham s6 ch~n tren [-1; 1].
Vi dfl4.
r , ~ J" sin2 xdx
Tinh tlch phan : I = -.-- .
-" 3.1 + 1
Gil';
B'~ d~' lch h~ h I JO sin2 xdx J:" sin2 xdx
len 01 tIC P an n u sau: = . + .
-" 3x + 1 () 3x + 1
D~t x = -t , ta co :
Io sin2 t(-dt) i"sin2 t 't i" 3.:1 sirr' x
I = = -- 3 dt = dx.
" 3-1 + 1 0 31 + 1 () 3:' + 1
Thay (2) vao (1) ta dtroc :
I J:7r sin" x (3:' +.1)d 1'" 2 d
= x = sin x x
() 3x + 1 . °
(1)
(2)
i7r 1 - cos 2x 1 i" 1111'
= dx = - dx - - cos 2xdx
o 2 2 0 2 0
7r 1. 2 '1" 7r
= 2" - 4: Sill X 0 = 2" .
l\TLA , V'" h h~ ~ 'I JU f(x)dx 1k f(x)dx
HII(ln xet : 0'1 tIC P an tren, ta co : = .. + . .
-k a' + 1 U a" + 1
D~t x = -t , ta duoc :
Jo f(x)dx 1:0 f(t)(-dt) lk I f(t)dt 1k J' f(x)dx . ,
. = = a -- = a .. . Thay I~I vao
--k a' + 1 ~: o:' + 1 () at + 1 () a' + 1
1k f(x)(a" + 1) 1k
1= '. .. dx = ·f(x)dx.
o a' + 1 ()
(*)
(*) ta co:
Nhir th~ viec tich phan ban dAu quy v~ vj~c tinh r f(x)dx. Do la ll do vi Jo
sao ta lal chon phep thay bien x = -t trong loai toan nay!
LOfi 3. Phep thay bi6n :z: = a - t
Phltl1ng phdp giiii
cho mot s6 16'
han cocan tren
173
la a, trong do ham .duoi dau tich phan thirong chua cac bieu tlurc hrong giac va cac bi~u thirc nay co lien quan d8n c?n tren a (theo nghTa chung co m6i lien h¢ ham s6 hrong giac cua cac goc lien quan d~c biet), Vi th8 cac tich
phan nay thirong co c?n tren la tt , 2Tf, ;, ...
n « 1 T' h ' h h~ 1 1" xsinxdx
" I {I. m tiC p an : = .
o 4 - cos ' X
Gitii
Dung phep thay bien : x = Tf - t , ta co dx = -dt . Khi do : 1 = IO -(Tf - t)sin tdt = 1" (Tf - t)sintdt
" '4 - cos2 t 0 4 - cos'' t
1" sin tdt 1" t sin tdt = Tf 0 4 _ cos2 t - 0 4 - cos2 t
1 = Tf 1" sintdt = _ Tf 1" d(cost)
2 0 4 -cos2 t 2 ,0 4 - cos2 t .
= _ Tf (-1 ~ = Tf (1 (2 + u) + (2 - U) du
2J1 4-u2 8Jl (2+u)(2-u)
Hay
11 ( )
Tf 2+u Tf 1 tt
= -In-- = - In3 -In- = -ln9.
8 2 - U -1 8 3 8
Vi d{l2.
" . ;l
T' h ' h h~ 1 12 sin x d
in .tic p an: = . x.
() sin" x + cos" X
Gitii
Dung phep thay bien x = Tf - t =} dx = -dt , ta co :
, 2
o cos:l t '~cos:! xdx
1 = - ( dt = 12 .
J % cos" t+ sin 3 to sin" x + cos" X
" • :l :J "
T' d' 21 (2 sm ,x + cos x d (2 d tt
ir 0 suy ra : = J (i 3 'I X = J [ x = - .
e sin x + cos' x 0 2
, , ~ l~ 1 + sin x
Tinh tich phan : 1 = 2 In ' dx .
o l+cosx
Giti;
Dat x = !!.. - t =} dx = -dt . Khi do :
. 2
Vi d{l3.
174
I = _ ~:) In 1 + c~s t dt = f} In (1 + sin t )-1 dt
J ~- 1 + sin t J () 1 + cos t
= _ f % In 1 + sin t dt = _ r} In 1 + sin x dx = -I .
Jo l+cost Jo l+cosx
Tit do, ta co : 2I = 0 {:} I = 0 .
Vi dl! 4.
"
Tinh tich phan : I = fo4In (1 + tan x) dx .
Giiii
Dung phep thay bien, D~t x = : - t ~ dx = -dt .
, ('IT) 1 - tan t 2
Ta co : 1 + tan x = 1 + tan "4 - t = 1 + 1 + tan t = 1 + tan t .
o 2 !!_ !!_
Dod6: I=_f"In . dt= f4In2dt- f4In(1+tant)dt.
J ~ 1 + tan t J 0 J 0
'IT 'IT
Hay I = -In 2 - I {:} I = -In 2 .
4 8
Nh{in xet : Trong cac VI du 1, VI du 3, c~n tren a = ; hoac 'IT (do la nhirng e~n hay g~p nhfrt cua cac tich phan loai nay). Trong VI du nay e~n tren a = : va la VI du hi~m hoi g~p phai.
Loal 4. Ham dU'c7i dAu tich phan chLPa cac bil}u thLPC co d,ng ~a2 - x2 , a> 0
Phuong phap giiii
V oi cac tich PRan nay ngirci ta e6 th~ Slr dung phep bi~n d6i sau : x = a sin t hoac x = a cos t .
Vi dl! 1.
.fj
T' h lch h" I J-2 dx
In tic p an : = 1 ~ . •
-:2 (1- X2),3
Giiii
D~t x = sin t ~ dx = cos tdt .
175
Khi x = - ~ =? t = - 7r . khi x = J3 =? t = 7r .
2 6 ' 2 3
I = J~ costdt .
-~ ~cos{) t
Khi do:
(I}
T' 7r 7r 0 d d ,r-(J" 'I
ir -- < t < - suy ra cos t > , 0 0: 'l/cos" t = cos' t.
6 - - 3 ,
Thay lai vao (I) , ta ducc :
7T 7T () r: . t:
~ dt -;- 7r 7r ,,3 4,,3
1= J.I -- = tantl·l = tan- - tan -- = J3 +- = --.
-~ cos2 t -~ 3 6 3 3
6 ()
Vi dfl2.
J2 2
T' h lch h~ I 1'2 x dx
In tic P an: = ~ .
() 'l/l-x2
Gild
D~t : x = cos t =? dx = - sin tdt. Khi x = 0 thi t = 7r , khi 2
t = 7r . Ta co: ~1- x2 = ~sin2 t = sin t (do t E [7r ; ~l). Do do:
= _!_ In t + 1 _ ~II (t + 1) - t - + ~II (t + 2) - t dtj
4 t+24 t{t+1) 8 t{t+2)
(1)
(1)
181
= .!In t + l_~ln_t_+~ln_t_ + O. 4 2+t 4 t+1 8 t+2
1 X4 + 1 3 X4 3 X4
Vay: I=-ln --In--+..-ln +0.
. 4 X4 + 2 4 X4 + 1 8 X4 + 2
M~~~~:.
• Qua ph An trinh bay a tren, cac ban dii thAy ro vai tro cua phep d6i bi~n trong viec lAy nguyen ham va tinh tich phan,
• Xin hru y cac ban di~u sau day : Khi d6i bi~n cac ban phai quan tarn xem phep d6i bi~n cua ta co nghia khong, Vi n~u phep d6i bi~n Iakhong co nghia tir dAu, thi moi tinh toan ti~p theo la vo nghia,
Tlnh tich phan : I = f" d~ s, 1 -l-sm z
Giiii
Ta co nh~ xet sau day: Ham s6 f{x) = 1. lil lien t\1C tren [0; 7I"J,
l+smx
nen tich phan tren t6n tai, Theo gQ'i y bai toan nay thuoc loai ~'Bieu thee ducri ddu tich phan la cac ham b~c nhAt cua sin x va cos x ", nen ta nghl ngay den phep d6i
bien t = tan ~ . Tuy nhien phep d6i bi8n nay khong co nghia a ch6 : Khi x = 71"
2
Vi dfl3.
thi t = tan; khong xac dinh. Vb khong the sir dung phep thay bi8n nay dircc.
Tich phan dy tinh nhtr th8nilo ? No diroc tinh don gian nhir sau :
I~J: [~(f 2~ x(J: d\1:~ll
l+cos ""i-x. 2 cos "4-2" cos 2"-"4
= tan (~ - :)[ = tan : - tan (- :) = 2 .
Nhpn xet : Vi du tren lil mQt vi du hay cho vi~c phai th~ tr?ng khi dung phep d6i bi8n. No cling lil mQt vi du de chimg to rAng, cac phep doi bi~n noi tren chi lil nhtrng goi y, no khong phai lil di~u tuy~t d6i phai nghe theo !
Tinh tich phan : 1 = f~ . dx . .
J 0 3 sin 2 x + cos2 X
Vi dfl4.
Giiii
• Hilm diroi dAu tich phan 1 lil ham lien t\1C tren [0; 71"2].
3 sin2 x + cos'' X
V~y tich phan tren chac ch~n lil t6n tail
182
• Ngiroi ta thtrong nghi ngay d~n cac phep d6i bi~n t = tan x hoac t = cot x . Nhan thAy :
r3' Phep thay bi~n t = tan x hi khong ap dung duoc (vi khi x = 71' thi 2
t = tan ~ khong xac dinh).
C3" Phep thay bi~n t = cot x cling khong dung duoc (vi khi t = cot 0 khong xac dinh).
• V~y him th~ nao de tinh I ? Vi~t lai I diroi dang :
I = f~ dx f,%. dx = I J
Jc . 2 2 +J. . 2 2 1 + 2'
o 3 sin x + cos x "4 3 sm x + cos x
x = 0, thi
(1)
V &i II dung phep d6i bi~n t = tan x (Khi x = 0 thi t = 0 ; khi x = 71' thi 4
t = 1) phep d6i bi~n nay hoan toan xac dinh, Ta c6 : dt = ~ . Khi d6 :
cos x
f?!' 1 . dx f?!' d(tanx) fi dt
II =Jo41+3tan2xcos2x = Jr/ 1+3tan2x = Jo 1+3t2'
1 du
D~t : t = J: tan u :::} dt = ~
,,3 3cos2 u
Khi t=O:::}u=O
khi t = 1
:::} tan u = J3 :::} u = 71' • V~y : 3
I = l~ du= _}_ f~ du = ___2:_ = 7l'J3 .
1 0 J3 cos2 u._l_ J3 0 3J3 9
cos'' u
V&i 12 dung phep d6i bi~n t = cot x (khi x = 71' thi t = 1 ; khi x = 71' thi
4 2
I , -dx
t = 0) phep doi bien nay cling hoan toan xac dinh. Ta co : dt = -.-2 -. Khi
sm x
dx
,,- "()
«t =):2 sin2 x = _):2 d cotx = fi __!!!_.
2 ?!. 3 + cot2 x ?!. 3 + cot2 x J 0 t2 + 3
4 4
J: J3du.
D~t : t = "J tan u :::} dt = --. Khi t = 0 thi u = 0 ; khi t = 1 thi
cos2 u
1 71' Khi d'
tan u = J3:::} u = '6' . 1 0:
183
r~ J3du J3 r~ 7rJ3
12 = Jr G == -Jr 6 du = --. Thayvao (1) suy ra :
o cos'' u.3 ._1_ 3 0 18
cos'' u
. 7rJ3
I = 'II + 12 = -- . 6
K~t [u{in : Nhu the v~n la cac phep d6i bien x = tan t, x = cot t khong
dung duQ'c cho I nhirng lai dung duoc cho II' 12,
PHUONG PHAP TicH PHAN tUNG plIAN
PhUWIg phap giai
• Dua vao cong thirc d (uv) = udv + vdu ta di den cac cong thee quan trong sau day v~ nguyen ham vll tich phan.
I udv = uv - I vdu (1)
ib udv = uvl~ - ib vdu (2)
• Cac cong thirc (1), (2) co ten goi III cong thUe tich phdn timg ph&n. Phuong ph4p sir dung (1), (2) cling goi III phuong phap tich pha!! timg ph&n .
• Y nghia cua cong thirc tich phan tirng phan III 6 cho : Thay cho viec tinh
Jb -
mQt tich phan kho a udv, ta di tfnh mQt tich phan de hon (do III tich phan
ib vdu).
• Nhu v~y viec tinh mQt tich phan tirng phAn, thuc chAt III viec xac dinh u, v mQt each thich hQ'P nhAt.
Nh~n xet : Trong vi du filly, ta dii chon each d~t u = e3x • cAn chu y r~ng, n~u d~t u = e3x thi trong IAn sir dung tieh phan tirng phAn IAn th(r hai ciing phai d~t u = e3x (con n~u nh~ trong IAn dAu chon dv = e3x dx , thi trong IAn sir dung tieh phan timg phAn IAn thir hai cling phai chon dv = e3x dx). N~u khong nhu v~y, thi di€u gi se xay ra ? Gia sir sau IAn thir nhAt d~t u = e3x , ta ,di d~n (1). Bay gio- dang Ie trong IAn th(r hai cling phai d~t u = e3x ~ ta lai d~t :
Thay (3) vao (1), ta duoc : 1 =! + ~ (-! + ~ 1). Hay 1 = 1. (4)
,.5 5 3 3
Nhir vb (4) eho ta thAy sau hai IAn bi~n d6i, ta quay tro lai tieh phan ban dAu (ttrc la "d~m chan tai eh6"); Hien nrong (4) goi hI xoay vong, Do la hien nrong hay g~p phai khi ap dung phirong phap tieh phan,
Vb voi tieh phan loai 3, ta co th~ co hai each chon u, nhimg nen nho n~u dii chon U nhir th~ nao trong tieh phan tirng phAn IAn thir nhAt, thi cling ph iii sir dung each Ay trong IAn sir dung tieh phan IAn thir hai,
Lo~li 4. Tich phao co d,og f: P(x) Ink xdx (k E N)
PhUYTng phap giai
D~t U = Ink x; dv = P(x)dx.
VI dfll.
Tinh tich phan : 1 =J,e x2 + lIn xdx. 1 x
Giai
V· ~ lch h~ d:>l: h d r » dan 1 J,e 1 d J,e In xdx
Nh(in xel : Phuong phap d~t U = Ink j;, con co th~ sir dung trong vi~c tinh tich
n k .
phan J ~ (voi P(x) lit da thirc), Hoac noi chung d3i voi cac tich phan o P(x)
(1)
co chua ham logarit.
VI dfl3. Tinh tich phan: I = r2 In (1;- x) dx .
J1 X
188
Giiii
1 1 d
u = In (1 + x) du = _x_
Bat: dx =} 1 + x Ta co :
. dv = -2 V = J~ = -~.
X x2 X
I=_In(1+x)12 + f2 dx =_In3 +In2+ f2(x+1)-Xdx
x 1 J1 x(x+1) 2 J1 x(x+1)
2 2
2 X 12 2 2 1 13'3
= In c + In __ = In c + In - - In - = In
'1/3 x+11 '1/3 3 2 1
2
= In sJ3 . 9
Nhpn xii chung:
Voi cac Vi du da trinh bay 6 tren cho chung ta biet each sir dung tich phan tirng phAn d6i voi cac loai hinh bai t~p C(J ban, Xin hru y voi cacban fAng cac loai bai t~p Ay chiem da phAn trong chirong trinh hoc tap cua cac ban 6 nha tnrong phb thong. Diroi day chung toi trinh bay ti~p each sir dung phirong phap tich phan timg phAn trong cac loai hinh bai t~p khac, Nhir da trinh bay voi cac ban, mAu chbt trong vi~c sir dung tich phan timg phAn la :
Chon ham u mQt each thich hop nhAt. V~ nguyen Ii vi~c chon ham u dn dam bao duoc cac tieu.chi sau day:
• Chon s lam sao d~ dS dang tinh diroc J vdu.
• Tuy nhien thong thirong viec tinh tich phan timg phan, thuong phai trai qua vai buoc. Vi the ham u dn nhin truce d~ chon sao cho trong cac IAn tinh tich phan timg phAn tiep theo, thi viec tinh cac tich phan phai ngay cang dS di. Neu dam bao dtroc cac tieu chi nay, chAc chan cac ban se thanh cong !
, , A L~l + sin x
Tinh tich phan : 1= 2 eXdx.
o l+cosx
Vi dfl4.
Giiii
ju _ 1 + sin x !dU = 1 + COs x + sin x da:
B~t: - 1 + cos x =} (1 + COSX)2
dv = e' da: v = J e"dx = e",
T c . I _ 1 + sin x x 1% f% 1 + cos x + sin x "d
a co. -. e - Jr e x
1 + cos x 0 0 (1 + COSX)2
1f 1 1f "d 1f X· d
,_ 2e 2" _ _ _ f2" e x _ r; e sm x x
- 2 J (J 1 + cos x J (J (1 + cos xl .
(1)
189
V6i tich phan 1% eX sinxdx2, D~t u = eX :::} du = eXdx
o (l+cosx)
dv = sin xdx => v = J sin xdx = _ J d (1 + cos x) = 1 , Vi th~
(1 + cos X)2 (1 + cos X)2 (1 + cos X)2 1 + cos x
(2)
~ 1 ~ 1 ~
Thay (2) vao (1), ta diroc : 1= 2e2 - - - e2 + - = e
2 2
Nh{in xel : Ta thAy gi qua Vi du nay ?
T I" lch hA hu hI.. 'A d'~ . l+sinx la h I' , hi 'd
• rong an tic p an tun at viec ~t u = a Q'P I, VI C I co ~t
, l+cosx
nhu v~y thl viec lAy tich phan Jex dx moi d~ dang! Vi th~ cac ban chac nghi r~ng : h~ c(r cai gl kho thi d~t lam u (vi kho d~n mAy cling lAy dao ham chAng mAy kho khan), con cai d~ thi d~t lam dv (d~ d~ lAy tich phan). Di~u do khong hoan toan dung, vi co th~ IAn lAy tich phan timg phAn tlur nhAt thi 6n, tuy d~ IAn thir nhAt, nhirng n~u khong kheo thi se g~p tich phan kho trong IAn thir hai.
~, A , 'A , , , A J eX sin xdx ", I..
• Trong Ian tich phan thu hal de xu li tich phan : 2 ' veh thuyet
. (1 + cos x)
chon ham "kho" d~t lam u [u = sin x . 2]' con ham "d~" d~ lAy tich (l+cosx)
phan (J e" dx ). Khi do ta se g~p ngay tinh huong : g~p phai tich phan rAt
,. A J 1 + cos x + sin 2 x , " , , ,
"kho chju" sau day: . 3 . eX dx. Do la h do VI sao (J bmrc
(1 + cos x)
d(l + cos x)
h' h' I' h x' h d sin x'dx
t u ai ta ~I c on u = e va c on v = =
2
(1 + cos x)
Cac ban c(r ngftm nghi m~ xem : MQi tieu chi chon u
chon nhir trong each giai Vi du tren. '
2 (1 + cos x)
d~u thanh cong n~u
Vi d(l5.
190
X4 1 ~1 x3dx
I = - 4 (1 + X4) 0 + 0 1 + X4
_ 1 111 d (1 + X4). _ 1 . 1 1 (1 '4 )11
---+- ---+-n +X 0
8 4 0 1 + X4 8 4
= ..!.In 2 _ ..!. = 21n 2 - 1 .
4 8 8
Vi d(l6. Cho f(x) la ham kha vi lien tuc d~n dao ham cAp 2. Gia Slr f(a) = f(b) = o. Chung minh h~ thtrc :
.f' f"(x)(x - a)(b - x)dx = 21:a f(x)dx
Taco:
Giiii
~ ju=(X-a)(b-X) !du=(a+b-2X)dX. r
D~t : f"( )d =} J"( ) '( ) Ta co:
v= xx v= fxdx=fx.
ib f"(x - a)(b - x)dx = (x -a)(b - x)f'(x)l: - i" (a + b -: 2x)f'(x)dx
J',
= - (a + b - 2x)f'(x)dx.
"
lu = (a + b - 2x) jdu = - 2dx
Dat : =}
. dv = f'(x)dx v = J f'(x)dx = f(x).
~ Jb 'Ib Jb.
Vi the: II (a + b - 2x)f'(x)dx = (a + b - 2x) f(x) a + 2 a f(x)dx
.
(1)
= 2 ib f(x)dx. (Chu y la f(a) = f(b) = 0). Thay (2) vao (1), ta duoc :
Jb J'" fa
a f"(x)(x - a)(b - x)dx= -2 a f(x)dx = 2 Jb f(x)dx (dpem).
Nh(in xet : Vi du Ii thu tren mQt IAn nita minh hoa eho viecchon ham u (trong phep lAy tieh phan tirng phAn de tinh tieh phan) nhu th~ nao eho hop Ii !
(2)
191
D:,mg4.
rtcn PHAN CVA HAM so DUm DAu GIA TIq TUY~Tf)61
Phuong phtip giiii
Cac bai t~p thuoc loai nay cling thuoc loai bai t~p CCf ban va thong dung. D~ giai dircc lop bai t~p nay cac ban chi cAn thanh thao trong viec pha dAu gia tr] tuyet d6i (lien quan d~n vi~c khao sat dAu cua bieu thirc diroi dAu tich phan), sau do ap dung cong thirc thong dung :
r f(x)dx = ie f(x)dx + feb f(x)dx.
Vidl;ll.
Tinh tich phan : I = J:11x2 - 3x + 21 dx .
Giiii
Ta co bang xet dAu sau :
x -1 1 2 4
x2 - 3x + 2 + 0 - 0 +
Ix2 -3x +21 x2 - 3x + 2 J-x2 +3x-2!x2 - 3x + 2 Til bang tren, ta co :
1 2 4
1= f (x2 - 3x + 2)dx + f (_x2 + 3x - 2)dx + f (x2 - 3x + 2)dx