You are on page 1of 302

S C H O T O B C s A K H O A

w m

Ch bin: GS.TS. TRNH BNH

NH XUT BN Y HC

B Y T

M - PHI
PHN M HC

SCH O TO BC s A KHOA

M s: .01Y.03
C h b i n : GS.TS. TRNH BNH

TRNG
C AO ANG

Y t
PHU TH

T h v i .v
s: .& t

NH XUT BN Y HC
H NI - 2007

CH O B1N SON:
V khoa hoc v o to, B Y t

C H B I N :
GS.TS. Trnh Bnh

N H N G N G I B I N S O N :
GS.TS. Trinh Bnh
PGS.TS. Nguyn Th Binh
PGS.TS. Nguyn Ngoe Hng
TS. Nguyn Khang Sn
TS. Ng Duy Thn
BS. Lu nh Mi

T H K B N S O N :
BS. Lu nh Mi

T H A M G IA T C H C B N T H O :
ThS. Ph Vn Tham
BS. Nguyn Ngoe Thinh

Ban quyn thuoc B Y t (Vu K hoa hc va ao to)

LI GII THIU

Thc hin mt s" iu ca Lun Gio dc, B Gio c & o to v B Y


t ban hnh chng trnh khung o to Bc s a khoa. Bo Y t t chc bin
son ti liu y - hoc cc mn c s, chuyn mn v c bn chuyn ngnh theo
chng trnh trn nhm tng bc xy dng b sch chun v chuyn mn
m bo cht lng o to nhn lc y t.
Sch M - Phi (Phn Mo hc) c bin son da trn chng trnh gio
dc i hc ca Trng i hc Y H Ni trn c s chng trnh khung a
dc ph duyt. Sch c cc nh gio giu kinh nghim v tm huyt vi
cng tc o tao bin soan theo phng chm: Kin thc c bn, h thong; ni
dung chnh xc, khoa hc; cap n h t cc tin b khoa hc, k th u a t hin i v
thc tin Vit Nam.
Sch Mo - Phi (Phn M hc) c Hi ng chuyn mn Thm
sch v Ti liu day - hoc chuyn nganh Bc s a khoa ca B Y t tham
vo nm 2006. B Y t ban h nh lm ti liu y - hc t chun chuyn
ca ngnh Y t trong giai oan 2006 - 2010. Trong qu trnh s dng, sch
c chnh l, b sung v cap nhat.

nh
inh
mn
phi

B Y t xin chn th n h cm n cc ging vin B mn M-Phi Trng i


hc Y H Ni dnh nhiu cng sc hon th n h cun sch ny, kp thi phc
v cho cng tc ao to n h n lc y t.
V lan u xut bn, chng ti mong n h n c kin ng gp ca ng
nghip, cc bn sinh vin v cc c gi ln xut bn sau c hon thin
hn.
V KHOA HC V O TO
B YT

LI NI U

Cun sch Mo-Phi (phn m hc) c vit vo p k nim 30 nm t


nc thng n h t v hon ton c lp, vi s tham gia ca cc gio s, ph gio
s, tin s, bac s l can b ging ay co kinh nghim trong Bo mn M-Phi hc
Trng i hc Y H Noi.
Nhng thng tin khoa hc chuyn ngnh c trnh by trong cun sch
mang tnh h thng v cp nht, theo chng trnh v mc tiu ging dy ca
mn hc c Hi ng Khoa hc Gio c Trng i hoc Y H Ni thng
qua. i tng dng cun sch l sinh vin nm th hai, sau khi hon th n h
chng trnh cc mn hc c bn cho ngnh Y v mon Gii phu hoc. Mn M Phi hc c b" tr hc trong cng mt nm hc vi cc mn Ho sinh hc v
Sinh l hc, s gip cho sinh vin hon thin khi kin thc v Cu trc t vi,
trong mi lin quan cht ch gia cu to hnh thi v hot ng chc nang ca
cc c quan c th ngi bnh thng, chun b cho vic tip thu nhng kin
thc v bnh hc v lm sng trong nhng nam hc sau.
Ni ung cun sch gm hai phn: M hc i cng v Mo hc cc h c
quan, c xp th n h 16 chng. Cui cun sch l phn ph lc gm nhng
thong tin c trnh bay ngn gn ca hai chng: T bo (sinh vin c
hc mn Sinh hc) v Mu, s to mu, bach huyt (s c hc mn Sinh l
hc), gip sinh vin tra cu nhanh nhng thng tin c lin quan khi c cc
chng khc ca cun sch ny. Nhiu hnh v, nh hin vi v siu hin vi c
a vo tng chng minh ho. y l c th ca cun sch v mn hc
hnh thi. Cac ch s" t trong dau ngoc vung phn ch thch cc hnh v
nh chp l s" th t ca cun sch v cc tc gi c trch dn (xem phn
ti liu tham kho).
M u mi chng u c phn mc tiu hoc tp, sinh vin cn nm chc
v hc theo mc tiu t c kt qu thi ki t thc mn hc. Tuy nhin,
chng ti vn khuyn khch vic c thm nhng phn ngoi mc tiu m
rng kin thc v mn hc. Cui mi chng l nhng cu hi gip sinh vin t
lng gia kin thc.
Chng ti chn th n h cm n c gi v nhng gp cho cun sch, nham
hon thin hn cho nhng ln ti bn.

H Ni, ngy 30 thng 4 nm 2005


GS.TS. T r n h B in h

MC LC
Li gi'>i thiu
5

Li ni d u
Gi thiu m n hoc

11

PHN MT:
M HC
I

CNG

21

C hng 1. B iu m

G S.TS. Trnh B nh

21

- i cng

21

- Nhng tnh cht ca biu m

23

- Phn loai biu m

29

- Bin i ca t bo biu m

36

- S ti to biu m

36

C hng 2: M li n k t

GS. TS. Trnh B nh

38

- M lin kt chnh thc

39

- M sn

53

- M xng

56

C hng 3: M c

G S.TS. Nguyn Th B nh

71

- c im chung

71

- Phn loai c

72

- C vn

72

- C tim

78

- C trn

82

C h ng 4: M t h n k in h

TS. Ng Duy Thn

85

- i cng

85

- Nron

85

- Xung ng th a n kinh

92

- T bao th n kinh m

94

PHN HAI: M HOC H c QUAN

97

Chng 5: H tun hon

BS. Lu inh Mi

- H tun hon mu

97

- H tun hon bch huyt

106
G S.TS. Trinh B nh

C h n g 6: H b c h h u y t - m i n d c h

108

- Nhng t bo thuc h bch huyt

109

- Ty xng

115

- Tuyn c

118

- Nang bch huyt - Trung tm sinh san ca m bch huyt

122

- Bch hach (Hch bch huyt)

124

- Lch

128

- Vng bch huyt quanh hng (Nhng hnh nhn)

133

C h n g 7: D a v cc b p h n p h th u c d a

BS. Lu inh M ui

137

-D a

137

- Cac b phn ph thuc da

141

- Phn b' mach v than kinh

146

Chng 8: H h hp

PGS.TS. Nguyn Ngoe Hung

147

- ng dn kh ti phi

147

- Phi

151

C h n g 9: H ti u h o a

PG S.TS. N guyn Th B inh

159

- Khoang ming

159

-Hng

165

- Ong tiu ha chnh thc

105

- Nhng tuyn tiu ha

77

Chng 10. He tit niu

BS. Lu nh Mui

190

-T hn

190

- Nhng ng bi xut nc tiu

^gg

Chng 11: H ni tit


- ai cng v h ni tit
8

97

BS. Lu nh Mui

200
OQQ

- Tuy n y n

201

- Tuyn thng thn

205

- Tuyn gip

207

- Tuyn cn gip

210
BS. Lu nh M ui

C h n g 12: H s in h d c n a m

212

- Tinh hon

212

- Nhng ng dn tinh

219

- Nhng tuyn ph thuc cc dng dn tinh

220

- Dng vt

222

C hng 13: H s in h d c n

PG S.TS. Nguyen Th B nh

223

- Bung trng

224

-V i trng

232

- T cung

232

- m o

238

- C quan sinh c ngoi

238

- Tuyn v

238
TS. Ng Duy Thn

C h ng 14: H t h n k i n h

242

- i cng

242

- H th n kinh trung ng

242

- H th n kinh ngoi vi

251

- H th n kinh thc vt

255

C h ng 15: T h g i c q u a n

TS. Nguyn K hang Sn

257

- i cng

257

- Cu tao cc mng ca n hn cu

258

- Nhng mi trng chit quang ca n hn cu

266

- Nhng b phn ph thuc nhn cu

267

C h n g 16: T h n h g ic q u a n

TS. Nguyn K hang Sn

- T a i ngoai

270

- Tai gia

271

- Tai trong (M o)

272

P h lc 1: T b a o

G S.TS. Trinh B inh

P h luc 2: M u, s t o m u , b c h h u y t PG S.TS. N guyn Th B inh

282
292

- Thnh phan cua mu

292

- To mu trong thi ky phi thai

295

- S tao mu t khi tre ra i

296

- Dy hng cu v bch cau c ht

297

- Bch huyt v dng chp

298

T i liu t h a m k h o

10

270

299

GII THIU MN HC

1. I CNG
l l. in h n g h a
M hoc La mon khoa hoc nghin cu h n h thi ui th va siu vi th cua t
bao, m, c quan c th ngi binh thng, trong mi lin h cht ch vi
ngha chc nng cua chng.
T bo la n v cu to v chc nng c bn ca c th soing. Da uao
chc nng c th xep t bo ca c th th n h cac nhm c br sau: t bao gc,
t bao biu m, t bo chng , t bo co rt (t bao c), t bao thn kinh, t
bo mu, t bo m in dch v t hao ch tit hormon.
M gom qun th t bo chuyn mn ho va nhng san p h m cua t
bo m nhiem m t hoc nhicu chc p h n nht nh. C th ngi co bn m
c bn, o la: (1) B iu mo; (2) M lin kt (m lin kt chnh thc, m sun, m
xng, m mu); (3) M c; (4) M thn kinh.
C q u a n l ii vi cu trc gom cc nhm m, m nhim m t hoc
nhiu chc nng Kht nh. Phn ln cc c quan ca c th co c bon loi m
c bn.
H c q u a n gom mt nhm cc c quan lin h hoc p h thuc nhau,
m nhim m t hoc nhiu chc p h n nhi inh.
C th ngi bao gom cac c quan va cac h c quan hot ng tng tac
vi nhau, am bo s thch nghi trong mi trng sng.
1.2. Ni d u n g c h n h v n v d n g t r o n g m h c
M hc c xac nh gm 3 phan chnh: (1) Te bao hoc: Nghin cu t
bo; (2) M hc i cng-. Nghin cu v cc m; (3) M hc he c quan (cn
goi l gii phu hin vi): Nghin cu cau trc cc c quan v h c quan.
n v o lng quc t hin c dng trong m hc l: (1) milimet
(mm); (2) micromet (|im); (3) nanom et (nm). lm m = 103|im - 106nm. Trc
nam 1983 cn dng n v ngstrom (=0,1 nm).
2. QUAN H GIA M HC V CAC MN HC KHC TRONG Y SINH HC
M hc c coi l mn hoc c P v hnh thai cho cac mon hoc c s chc
nng (nh sinh ly hoc, sinh hoa hc) v cac mon hoc tin lm sng (nh giai
phu bnh, sinh ly benh, dc ly hc...).

11

M hoc v tr i ng t g i a cc m n hc y - sin h
- Vi giai phau hoc: Giai phu hc v m hoc l hai mn hnh thi hc m
sinh vin c hoc ngay nhng nm u khi vo trng y. Gii phu hc
nghin cu m ta bng quan sat i th, m hc nghin cu m ta cu
trc c th mc hin vi. N hng phat hin v hiu bit v giai p hu hc
l tin ngnh m hc i su nghin cu; ng thi nh ng kin thc
v m hoc lm phong ph v su them v nhng hiu bit v giai phu.
- Vi sinh ly hoc: Sinh l hc nghin cu nhng c ch v qui lut hot
ng chc nng cua cac c quan, h c quan ca c th ngi. Nhng
hiu bit v cu trc ai th (giai phu hoc) v c biet l n h ng kin
thc vi th va siu vi th (mo hoc), gip tra li cho cu hi v sao cc c
quan, h c quan lai thc hin c nhng chc nng o.
Vi nhng hiu bit hin nay ve c the con ngi, c th ni: Trong c th
khng co mut cu truc nao khng am nhim mt chc nng, khng c chc
nng no khng lin quan n mt cu truc. Khi nghin cu m ta cu trc
hnh thai cua t bao, mo cua c quan nao o. ngi lm mo hc lun tm hiu
lin h vi y ngha chc nng cua t bao v m y. Mo hc khng c nhim v
nghin cu hoat ng sinh ly cua cc c quan, h c quan, nhng mo hc lun
tm hiu ngha chc nng cua cac cu trc nghin cu. Ngav nay, m sinh
ly hoc l mt trong nhng hng nghin cu cua mo hc hin i.
- Vi sinh ho hoc: Vic ap dng nhng k th u t nghin cu ho-t bo,
hoa-m nham phat hin v xac nh v tr, s phan b* v nh n g bin i
cc th n h phn hoa hc t bo v m chng to mi quan h m t
thit gia hoa hoc, hoa sinh hc vi te bao hoc, m hoc...
- Vi
th
cu
ho

nhng mun bnh hoc va lm sang: Nhng kin thc m hoc cua c
ngi bnh thng la khng th thiu c th n h n ra c nhng
truc bnh ly bt thng v giup hiu th u ao n h n g qu trn h sinh
bt thng v sinh ly benh.

Cung vi nhng kham xet lm sng v can lam sng khac, cc th ay thuc
lm sang con s dng cac kt qua phn tch v t bao hoc, m hoc... gip cho
viec chan oan, tin lng, theo di trong qua trn h ieu tr cho ngi benh.
Nha bnh ly hoc ngi c Rudolf Virchow (1821-1902) tng c cau noi ni
ting:
Ti khng nh rng, khng mot thy thuc gioi no li khong hieu
biet tng tn v cu truc c th con ngi!...
Vic xp s p th t cc mn hc c s t m n g tr n g i hoc Y
D xp sp th t cac mn hoc theo men hc hay bi giang tch hp theo
mot chu , sinh vin bao gi cung c hoc mo hc sau khi tip th u noi
dung giai phu hoc; trc khi tip cn cac mon hoa sinh hoc, sinh l hoc va cc
mon benh hc...

3. S LC V LCH s PHT TR1EN NGANH M HC


Te bo hc, m hc ra i v pht trin nh vo s ph t minh v ngy
cng hoan thin ca phng tin nghin cu, l knh hien vi v cc k
th u t chun b cc mu t bo v m e quan st di knh hin vi.
Ngi sang lp ngnh m hoc l Marcello M alpighi (1628-1694), m tn
ng cn gn vi tn goi ca nhiu cu trc m hoc. N hng n h khoa hc cng
thi vi ng l Sw am m erdam , Leeuwenhoek. Nam 1665, Hooke l ngi u
tin a ra th u t ng t bo (cell).
Cui th k 18, B ichat a ra th u t ng m (tissu). Nam 1830, Brown
khm ph ra nhn t bo. Nam 1838-1839, Schleiden v Schw ann a
ra thuyt t bo. Thuyt t bo c 2 ni dung chnh: (1) Te bo l n v cu
trc v chc nng c bn cua cc h thng sinh hc; (2) T bo c sinh ra t
cc t bao tn ti trc chng, (theo Rudolf Virchow: t t c cc t bao u c
ngun gc t bo). T huyt t ban l nn tng chung ca khoa hc sinh hc. Te
bo hc mau chng tr th n h ngnh hoc quan trong trong nghin cu hin vi.
Nam 1852, H enl v hc tr ca ng l Koelliker cng b cun Sach
mo hc ngi. y l cun sch u tin trn h by c h thong v cau trc cc
m c th ngi. Trong cun sch ny, Koelliker sp xp 21 mo do Bichat
a ra trc y, th n h 4 m c bn, nh chng ta bit ngy nay. Nm 1882,
Flem m ing a ra kh i nim v s p h n chia ca t bo ng vt.
Nm 1932, K noll v R uska cng cc ng nghip ca m nh thit k,
lp rp v a vo s dng kn h hin vi in t u tin, m ra kha nang con
ngi c th quan st c nhng cu trc di t bo v mc phan tu.
Cc loi kn h hin vi quang hc (knh hin vi trng sng, nn en,
tng phn pha, p h n cc, ng tiu c, hunh quang...), k n h hin vi in t
truyn qua (Transm ission Electron Microscope-TEM), kn h hin ui in t
quet (Scanning Electron Microscope-SEM)..., cng vi s p h at trin cua cc k
thut phng th nghim hin vi m ra giai on p h at trin m nh m ca
nganh t bo hoc, m hc trong na sau ca th ky XX.
4. NHNG K THUT DNG TRONG N GH IEN CU M HC
4.1. K n h h i n vi q u a n g h c ( L ig h t M ic ro sc o p e -L M ) d n g n h n g l t c a t
m v i t r o n g n n l k t h u t c h yfu d n g t r o n g m h o c
Knh hin vi quang hc thng ng cac lat ct mo nghin cu hnh
thi t bo. p h n gii cc cu trc cua mt knh hin vi quang hc ti a v
ly thuyt l 0,2 |am, nhng thc t vi cac lat ct m vi trong nen (paraffin)
phn gii cac cu true t khi at c 0,6|im.
Ming m ng nghin cu c th ly t cac vng cua c th ngi a
cht (ly m u trc 6 gi sau khi cht), m au c gi l m u mo t thit;
hoc lay t c th sng (mu sinh thiet) bng cac k th u t an ton v dung c
13

phu hp. Chieu day mieng m khng nn qua mm. Sau o phai a ngay vo
du ng dch thuoc c inh. Cac bc thao tac lam tiu ban t u a n t n h sau: c
inh, k h nc, lam trong ming m, vui nn, cat lat mong, dn lat ct ln
phien knh, ngm nc, nhum m a u , kh nc v dan a kinh.
Bng 1. Mt s phng phap nhum mau thng qui trong m hoc
Phng phap

Thnh phn
dung dich nhum

Nhn
t bo

Bo
tng

Si
collagen

Si
chun

Si
vng

xanh
dng

H.E

Hematoxylin & eosin

xanh
dng

Azan

Azocarmin orange G,
xanh anilin

nhat

xanh
dng

vang
da
cam

Theo van Gieson

Hematoxylin st, a.picric,


fuchsin acid

nau en

vang
nu

vang
nu

Ba
mau
theo
Masson - Goldner

Hematoxylin st,
azophloxin

en

xanh
cy

Nhum m chun
theo VVeiqert

Resorsin-fuchsin,
Hematoxylin a picric
theo Ponceau, a acetic

xam

vang

Ngm mui bac


cho si vng

Dung dch nitrat bac

nau
sm

xanh
la cay

la
en

en

V t bao va cc t h a n h p h n khac trong mieng m k h o n g c m a u sc. ne n


cac lat ct cn phai c nh uo m m au e lm t n g tng p h a n gia cac cu
trc, giup n h n bit chung dui knh hien VI q u a n g hoc. C 2 p h n g p h a p
n hu m mau: (1) Phng phap nhum thng qui s d u n g cac p h m n h u o m
nh u m cc t h a n h p h n t bao. m bng cac m au kha c n h a u tng t u nh
ph ung phap d un g trong cng nghe n hu o m vai; (2) Phng phap nhum c
bit , la k t h u a t hoa-m ung p h a t hin cac t h a n h p h a n hoa hoc hoc
enzvm trong t bo v m.

4.2. K n h h i n vi d i n t t r u y n q u a (TEM) ch o p h e p n h n b i t c a c c u
t r c c h i t i t d i t b a o
Dn g chm ien t thay cho a n h sa n g cho phep n h n biet c cac cau
truc nho kch thc kh o a n g l n m trong cac ming mo c c h u a n bi tt di
kinh hin VI in tu.
Viec c h u n b m i n g m cho k n h h i e n VI ien t t r u y n q u a c a n d u n g
th u o c c i n h c bit n g a m vo cac lat ct mo (di 2 m m ) T h u c c i r T
th ng d u ng la glu taraldehyde. Osmium tetroxyde la thu c va c in h ua
lam t a n g tng p h a n gia cac cu truc khi ch u m in t x u y n qua

14

Bang 2. So snh cac bc chuyn bi tiu bn dng quan st di kinh hin vi


quang hoc (LM) v knh hin bi ien ttruyen qua (TEM)
Cc bc
thao tc
1. C nh

KHV quang hc (LM)


Dung dch formaldehyde.

KHV in t
truyn qua (TEM)
Glutaraldehyde,
Osmium tetroxide.

Mc ch
Dng phn hu, gi hnh
thi m t bao. Larn ng
protein.

2. Kh nc

Chay qua mt loat


ethanol c nng tng
dn t 35% n 100%.

3. Lam trong

Benzene, toluen (dung


mi hu c).

Propylene
oxide
(dung mi hu c).

Lam cho t bao va m c


th ngm nn (LM) hoc
nha (TEM).

4. Vi

Nn (paraffin).

Nha epoxy.

Lm ming m cng chc


ct lt.

5. Ct lt

Dy 5-10 iin, bng my


ct lat mng.

Dy
10-20
nm
bng may ct lat
siu mng.

Ct lt mng t bo va m.

6. Dn lt ct

Phin knh.

Li kim loai.

'I ao moi trng lat cat

Loai b nc khi t bo,


m.

thao tc va quan st.


7. Ngm nc

Kh nn lt ct bng
benzen. Chy qua rrot
loat ethanol c nng
thp dn t 100% n
35%.

Chay qua mt loat


ethanol c nng
thp dn t
100% en 35%.

Loai nn, lat ct m c th


ngm dung dch thuc
nhum.

8. Nhum mu

Hematoxylin v Eosin (*).

Uranyl acetate.

Lam tng tng phn


gia cac thanh phn t
bao, m.

9. Kh nc

Chuyn qua dung dch


ethanol t 35% n
100%. Ngm benzen.

Chuyn
qua
ethanol 100% va
khng kh kh.

10. Dan l kinh

Baume (nha thm)

Bo v lat ct lu dai.

n Hematoxylin l loai thuc nhum base; cac thnh phan a base ca t bo s bt mu


xanh (th d nhn t bao). Eosin l thuc nhum acid; cac thanh phn ca t bao a acid s
bt mu (th du bo tng).

e c the ct siu mng (khong 0,l|im ) v chu c chm in t


xuypn qua trong mi trng chn khng ca knh hin vi, ming m phai c
vi trong cht co m t chc, thng ng l nha epoxy. Lt ct c ung
cho knh hien vi in t thng c nhuom bng dung dich cha kim loai
nng, ^hng l ch hoc uranium . nh siu cu truc t bo, mo l anh entrng. p h n gii knh hin vi in t tru y n qua c th t 0,1-0,2 nm .

15

4.3. Knh h in vi in t qu t (SEM) cho phep n h a n b ie t h n h n h 3


ch ieu ca eac cu trc di t bo
SEM
. Ngun din t
sung in t

Ngun sang
Tu kch

Tu kinh
Mu
Vat kmh
mo vt

Cun quet
mach quet

Vt

Thu knh
trung gian
Mu thu
kinh chiu
Thi kinh

dai
nh
Man
quang

Mt

o phan giai

0 .1nm

200nm

phong ai ~x200

x50 ' X 1.500.000

Cun lam lech

0.5nm
x 10 - 1.000.000

Hnh 1. S so sanh cu tao va hot ng ca kinh hin vi in t TEM, SEM


vi knh hin vi quang hoc LM [2]

Knh hin vi in t truyn qua dng chm ien t xuyn qua lt ct m


e to th n h hnh nh. K nh hin vi in t quet ng chm tia in t qut
trn b mt mu c phu lp kim loai n in. Chum tia in t ta n x
ngc c thu li e tai to hnh anh b mt mu quan st. Knh hien vi in
t quet thng dng cac mu khi m hn l dng cc lat ct mng. p h an
giai knh hin vi in t quet vo khoang lOnm.
4.4. Mot s phng php c b it n g h in cu m, t bao
4.4.1. P h n g p h p ho m
Mt S<D loi thuc nhum c ai lc vi cac nhm ho hc c bit trong t
bao va mo, c dng e the hin v xac inh v tr cc cht ho hc ac bit
o trong cac lat ct mo.
- Phng phap nhum P .A .S (Periodic Aci-Schiff) dc ung phat hien
polysaccaride hoac glycogen trong cac lat ct m. Nguyn ly cua phng
phap la periodic acid OXV hoa glycogen to th a n h aldehyde. Sau dung
thuoc th Schiff (loi pham nhum khng mau dc goi l fuchsin) cho

16

tac ng vi aldehyde sinh ra phc hp aldehyde vi fuchsin c mu


tm.
- Phng php p h t hien lipid trong cc lt ct m khi dng phm nhum
ho tan c m nh Sudan en hoc Sudan IV. Cu trc cha lipid s
mang mu en hoc . V lipi b tan i trong qu trnh lm tiu ban
ngm nn, nen mun dng phng php ny phi to cc lat ct m bng
phng php ct lnh, sau cho lt ct ngm thuc nhum ho tan lipid.
4.4.2. P h n g p h p m en ho m
quan st c s phn b" ca cc enzym c hiu trong mu m ti,
phi ct lt mu m bng m ay ct lnh. Sau lt ct trong dung dich
cha cht nen c hiu ca mt enzym hoc mt nhm cc enzym cn th
hin. Enzym trong m phn ng vi cht nn, to ra sn phm sau phn ng
khng ho tan. Cho sn phm ny phn ng tip vi mt thuc th, c th
quan st c s phn b" ca enzym trong lt ct m.
Phng php men ho m thng dng d xc nh v tr ca mt s
enzym nh phosphatase acid, phosphatase kim, dehydrogenase, ATP-ase.
Ngy nay bng phng php ny c th xc nh c khong 80 enzym trong
cac lt ct m.
4.4.3. P h n g p h p m in d ic h ho t bo d n g k h n g th x c d n h v
tr cac p r o t e in d c h iu tr o n g cc l t c t m
Mun nh v protein c hiu trong lt ct m khng th dng phng
phap hoa m thng thng ma phi ung phng php m in dich ho t bo.
Phng phap ny da trn c s cho lt ct m c protein c hiu (khng
nguyn) can nh v, trong dung dich cha khng the nh du, c hiu
vi khang nguvn . Phc hp khang nguyn - khng the danh dau hnh
thnh. Phc hp ny th hin r di knh hin vi quang hc hoac knh hin vi
din t.
C 3 cch nh du khng th: (1) Cho khng th kt hp vi cht pht
hunh quang. Cach ny cho php inh v khng nguyen c hiu di knh
hin vi hunh quang; (2) Cho khng th lin kt vi mt enzym. Cch ny cho
phep dnh v khang nguyn theo phng phap ho m nu trn. (3) Cho
khang th lin ket vi hp cht t n x in t c mu, th d nhng phn t
vng... e quan sat di knh hin vi in t.
TR-
c ' Q r , t .,2 *
4.4.4. P h n g p h p p h n g x t ch p hnh
Phng phap phng x t chup hnh cho php diilh -vi c'cht c hot
tnh phng x trong t bao v m bang cach e cac t i q p h a t ra tc dung ln

17

nh tng nh. Nhng tinh the bromid bc c trong n h tng n h ng vai


tr l nhng may vi hoat tnh phng x.
Tom t t cc bc cua phng php ny nh sau:
Nhng lt ct m thu c t c th vt nghin cu (trc c
a vo c the i-ng vt nghin cu cht hn hp c hot tnh phng x ) c
ph bng nh tng nh (bng cch nhng cc phin knh n lt ct mo
vo mt cc thu tinh cha y hn hp gelatin v bromid bac c lm m
khoang 45C). Tiu ban ly ra lc a ph mt lp mng n h tng nh,
c lm kh v bao qun trong mt hp khng cho nh sng xuyn qua, t
trong tu lnh. Thi gian nh tng nh chu tc ng ca cc tia xa tu
thuc vo yu cu th nghiem v th n h phn hoat tnh phng x.
Mang tiu bn co nh tng nh ra theo phng php ra nh thng
thng. Nhng tinh th bromie bac b cc tia phn hu th n h nh ng h t bc
nh mu en, chng biu th s hin din ca cc tia p h t ra t cc th n h
phn ca cu trc. V tr v m t cc h t c xc nh tng ng vi
cng ca hoat tnh phng x c trong lat ct m. Sau , nhum tiu bn
theo phng php thng thng v quan st di knh hin vi.
Phng php phng xa t chp hnh thng c dng trong nghin cu
ng hoc s trao oi chat trong m v t bo. Th d: nghin cu s tong
hp protein, ngi ta dng 14C-leucin cho gn vi cc aci amin; nghin cu
s tng hp DNA ngi ta dng H-thymin gn vi cc nucleoti a vo c
the ng vt nghin cu.
Phng php ny c dng trong k th u a t hin vi quang hc v hien vi
chn t.
4.4.5. P h n g p h a p nui c y t bo, m
y l phng php nui Cy t bao, m p h t trin ngoi c th (in vitro)
khac vi phng php in vivo, t bo pht trien trong c th sng.
Trc ht tch te bo ri nhau, bng c hc (ct nh ming m) hoc
bng enzym nh trypsin hoc collagenase. Sau , cy t bo ln mt nen th u y
tinh hoc nha. Te bo nui cy sinh sn v php trin trong mi trng ho
hoc ph hp, vi s tr gip ca cc yu t ph t trin, cc horm on v th a n h
phn huyt thanh.
Phan ln cac t bao ng vt c xng sng c s lan phn chia gii h a r khi
nui cy in vitro, iu lin quan ti i sng c gii hn cua tng loi Tuv
nhin, mt s" t bo trai qua s bin i no lm chng sinh san khong xc
nh gii hn, sinh ra mt dng t bo. Tnh ong dng di truyn cua t bo trong
nui cay c cai thin bng cach cy tch dng t bo (mt t bo c phn lap
v cho phep sinh sn to ra mt qun th t bo nh nhau).
l
18

Nui cy c quan l nui cy trn ven mt c quan hoc mt phn ca c


quan t nhng mm phi ca chng. T h u t ng nay cn cp n vic nui
cy cc c quan hoc cc m nh c quan di nhng iu kin gi c cau trc
ca c quan nguyn vn.
5 PHNG PH P HC TAP
t kt qu hoc tp, cn c phng phap ph hp. Ngoi vic phi
nm vng nhng mc tiu hc tp (ca mi chng, bi), sinh vin can lu
nhng im sau:
- V m hc l mn hc hnh thi m t, nhiu chi tit v th u t ng..., nn
can hc cch gi tn v m t ng cc cau trc; hiu cc hnh v tp v
cc hnh minh ho; nn lm dn chi tit bai hc ca ring mnh.
- Lun lin h gia dc im hnh thi vi ngha chc nng ca cu trc.
- Tch cc, ch ng tham gia cc bui thc tp trn cc tiu bn, tranh,
nh v hnh chiu minh ho cng c kin thc.
- Tr ii cc cu hi t lng gi c CUI mi chng.

19

P H A N MT

M HC DI C0NG

Chng 1

BIU M

MC TIU
1. Neu c nh ngha, ngun gc v chc nng biu m.
2. Neu c nhng tnh cht chung ca biu m.
3. Neu c cc nguyn tc phn loi i biu m. M t c c im cu tao ca
nhng biu m ly lam th d.

1. I CNG
1.1. n h n g h a
Biu m l loi m c co th n h bi nhng t bo hnh a in nm st
v gan kt cht ch vi nhau, r t t cht gian bo. Biu m lm nhim v che
ph b m t c th, lt cc khoang c th hoc m nhiem chc phn ch tit.
1.2. N gu n goc
Biu m co ngun gc t c 3 l phi:
- Ngoi b be m t l ngun gc ca biu b da, gic mc, biu m ca cc
khoang mi, mieng, hu mn...
- Ni b l ngun gc ca biu mo h h hp, ng tiu ho, cc tuyn tiu
ho...
- T rung b l ngun gc ca lp ni m lt mch m u v mch bch huyt,
biu m cac th a n h mc...
1.3. Chc n n g
Biu m c nhng nhm chc nng chnh sau:

21

- Che ph, gii hn, to hng ro bo v.


- Vn chuyn, hap thu, bi xut, ch tiet.
- Thu nhn cm gic.
e dm nhim nhng chc nang khc nhau, t bo biu m bit ho
v cu trc ph hp vi nhng chc phn n h t dnh:
- Bo v. Th du t bo biu b da:
+ Nhiu lp t bo, nhng t bo lp trn et lai dp ng vi s cng
. gin.
+ Th lin kt gia cc t bo r t pht trin.
+ Trong bao tng cc t bo lp trn khng cn bo quan, cha chat
sng khng ngm nc.
- Hp thu. Th d t bao biu m ruot non:
+ Vi nhung mao pht trin b m t t bo, lm tn g in tch hp thu
cc cht.
+ Cac bo quan r t pht trin bo tng cc ngon t bo.
- Vn chuyn:
+ Vn chuyn trn be mt t bo. Th d t bao biu m dng h hap c
cc lng chuyn.
+ Vn chuyn qua t bo. Th d t bo ni m mch mu:
* T bo da din mng nn c din tch b m t ti a.
* Mng y pht trin hoat ng nh mt hng ro khuych tn.
* Cac ti vi m bao phong ph. Mt s ni, t bao ni m mao mach c
ca s.
- Ch tit:
+ Tng hp protein. Th d t bo tuyn tu ngoi tit:
* Li ni bo c h at pht trin.
* Giu b Golgi.
* H t chk. tit tap trung cc ngn t bo.
+ Tng hp cc hormon steroid. Th du t bo h at hoang th
* Li ni bo khng ht pht trin.
* Trong bo tng nhiu git lipid.

99

2. NHNG TNH CHT CA BIU M


2.1. Cac t bo to th n h b iu m n m s t nh au
Di knh hin vi quang hc khng quan st c khong gian bo gia
cc t bo biu m.
Di knh hin vi in t, khong gian bo ch t 15 n 20nm. mt so
biu m, c ni khong gian bo gin rng tr th n h tiu qun gian bao, lu
chuyen cc cht gia t bo cc lp ca biu m.
2.2. Kch th c v h n h d a n g b iu m
Cc t bo biu m khc nhau ph thuc vo loi biu m, vo chc nng
biu m v vo v tr ca cc t bao trong bieu m.
Khi ran h gii ca t bo khng nhn r th hnh ng cua n h n t bo c
th cung cp khi nim v hnh dng ca t bo (nhng t bo khi vung hay
da din thng c n h n hnh cu; nhng te bo dt thng c n h n hnh thoi,
di, dt; nhng t bo hnh tr thng c n h n hnh tr ng ng thng).
2.3. S p h n cc t bo b iu m (Hnh 1-8)
a s cc t bo biu m, bao tng pha tr n n h n hon ton khc vi
phn di nhn. V vy ngi ta quy c gi cc y l phn bo tng trng
v pha mang y, cn phn bo tng pha trn l cc ngn. S phn cc
c lin quan vi cc chc nng ca t bo.
2.4. N ui d n g v p h n b th n k in h biu m
Trong biu m khng c mch m u v mach bch huyt. Biu m c
nui dng nh nhng cht khuych t n t m lin kt qua mng y vo
biu m.
Xen gia cc t bo biu m c
nhng tan cng th a n kinh. Nhng
tn cng th a n kinh l nhng au
thn kinh tr n khng c v bc,
chia n h n h nh chy trong khong
gian bo tip xc vi cc t bo biu
m. mt s biu m, u th a n
kinh cm gic tiep xc vi t bo
biu m bit ho th a n h t bo
cm gic ph (xem chng 9 v 14).
2.5. M ng y p h n c ch b iu
m vi m li n k t (Hnh 1-1)
Nhng t bo biu m hp
th n h p v phn cch vi m lin

Hnh 1.1. S mng ay da [5].


A. Di kinh hin vi quang hc; B. Di knh hin
vi in t.
1. Lp t bao ay; 2. La ay; a. La sang; b. La c;
c. La si vng; 3. Mang ay; 4. Lp si collagen.

23

kt sat bn d i hay xung quanh bi mt mng gi l mng y. tiu ban


nhi'>m thng thng (H.E) kh nhn c mng y. Nu nhum PAS hay
ngm bc, mng y the hin r rng, l mt mng mng, lin tc, n cht
vo ay bieu m.
Nh knh hin vi in t, ngi ta nhn thy mng y khng phi l
mt cu t] c n gin m l cu trc gm 2 hoc 3 th n h phn khc nhau, t
ngoi vo: (1) L sng (lamina ra ra hoac lam ina lucida) c m t in t
thp, ngay st t bao biu m; (2) L c (lamina densa) c chiu y tng t
nh l sng (40 - 50nm) c mt in t cao. L c cha mt li x m nh
(ng knh x khong 3 - 4nm) vi trong cht nn v hnh. T h u t ng l y
(basal lamina) thng c dng i knh hin vi in t gm l sng v l
c; (3) mt s ni cn c l si vng lin h chat che vi l c. L y cn
oc gn vi m lin ket bi nhng t neo.
Thnh phan ho hc ca l ay chu yeu gom collagen typ rv, laminin v
heparan sulfate. Nhng t neo c th n h phn cu to l collagen typ VII. L y
l sn phm ca cc t bo biu m. T bo c, t bo m v t bo Schwann
cng to ra l y bao quanh cc t bo nv. L si vng la sn phm cua cac
t bo m lin ket.
Mng y ng vai tr phan
cch biu m vi m lin kt, lm gii
hn cho s pht trien ca biu m,
ong thi lm hng ro ngan khng
e nhng chat c phan t lng ln
dch gian bo vo biu m.
Biu m v mng av thng
nm trn mt lp m lin kt-mch,
c gi l lp em (lamina propria).
Lp m di biu m thng c
nhng nh lm tng din tch kt
dnh v trao i chat gia biu m
v m lin kt.
V

1 A

?i

2.6. N h ng h n h th c lin kt v
truy n th n g tin c b it m t
b n ca t bo b iu m
2.6.1. N h n g c i m n g (H nh 1-2)
m t bn cua nhng t bo
biu m nm cnh nhau mng t bo
ny li ra khp vi ch lm cua
mng bo tng t bao ben canh.
l cu trc mng, giup t bo lin
ket vi nhau.
24

Hnh 1.2. S siu cu trc t bo biu m


rut non [5],
1 Vi nhung mao; 2. Di bit; 3. Vong dinh
4 Th lin kt; 5. Lien kt khe; 6. Mng

2.6.2. D i b it (Z o n u la o cclu den s) (H nh 1-2; 1-3)


mt bn ngay st mt t
do ca t bo biu m c di bt. o
y, lp ngoi cng ca mng bo
tng hai t bo cnh nhau ho
nhp li mt khong di t 0,10,3^m, trong khong ny c ni
con thay khong gian bo hep.

00

Di bt lp kn phan ngn
khong gian bo quanh cc t
bo biu m, khng cho cc cht
vo khong gian bo pha di.
2.6.3.
Vng d n h
(Z onula
adherens) (H nh 1-2; 1-3)
^ *
D i k n h h ie n VI i n t ,

Hnh 1-3. S cc hnh thc lin kt mt ben


t bao biu m rut [4],
A. Hnh vi th; B, c. Hnh siu vi th; D. S cat
ngang; 1. Mam khiaTz Mng y; 3! Vi nhung mao; 4.

vng dnh c m t nh sau: o Dai bt; 5. Vng dnh; 6. Th lin kt.


mt ct thang gc vi b m t t
bo: ngay st di di bt khong gian bo rng khoang 20nm, c m t in
t thp; tai ay, m t trong mng bo tng mi t bo c mt dai li x
mnh gan vo. m t ct song song vi b m t t bo: mi dai li x ny gn
lin tc mt vng m t trong mng bo tng cc ngn mi t bo.
Vng dnh l cu trc lin kt nhng li t n c trong bo tng cc
ngn nhng t bo biu mo.
Li tn (term inal web) l h thng li c trong bo tng phn ngon
nhiu t bo biu m. Li tn co 3 loai x: x actin, x m yosin va x trung
gian. Di li x c m t vng dnh, gom nhng x actin, c cho la
phn ngoi vi ca li tn. N h ng x actin nm theo true dc cua cc vi nhung
mao cng co lin h vi cc x ca li tn.
2.6.4. Th lin k t (D esm osom es) (Hnhl-2; 1-3; 1-9)
Khng nh di bt v vng dnh vy quanh ton b m t bn t bo, th
lin kt ging nh nhng mi h n lin kt tng im cua hai mng bo tng
cnh nhau. C hng kt ni cac x trng lc ca t bo ny vi cc x trng
lc ca t bo bn cnh (x trng lc l loi x tru n g gian c ng knh
khong lOnm).
Di knh hin vi ien t, c iem ni bt cua the lin ket l su c mt
cua mt cap tm bo tng t c hnh a (ng knh khoang 0,im) sat
ngay m ng bo tng mi t bo, i xng n hau qua khoang gian bo rng
30nm c m t in t thp. Gia khoang gian bo l mt vt m m t
in t (ti av, c xc nh l c nhng protein xuyn mng). X hng x

25

trng lc hnh quai sau khi gn vi mi tm c, to v pha bo tng mi


t bo.
Th lin kr c tc ng truyn lc gia cc t bo biu m. Th lin kt
r t phat trin d biu m tng nh bieu b a.
2.6.5. L in k t khe (G ap ju n c tio n , N exus) (H nh 1-2; 1-4)
Ti lin ket khe, c
nhng n v kt ni
(connexon units) hnh
ng chy xuyn qua
khong gian bo hp
(2nm) hai u m vo
bo tng mi t bo.
Mi n v kt ni gm 6
d i n v quy quanh
mt lng rng dng
knh khong 2nm, cho
Hnh 1.4. Lin kt khe [5].
php cc ion v vt cht
A Hnh hin vi in t ni lin kt khe (phng php
c phn t lng i
ng bng): B. S khng gian lin kt khe; 1. Mang t
1000 i qua. Tm ca
bao; 2. n v kt ni.
nhng n vi kt ni gn
nhau cch nhau khong 9nm.
Lin kt khe l cu true lin kc v truyn thng tin m at bn ca mt
s loi t bo biu m. Tuy nhin, mt vi m trong c th ngi nh mo c
m th n kinh... cng c cu trc
truyen thng tin ny. S truyn
thng tin gia hai t bo ti lin
ket khe theo c ch hot ng cua
synap in (xung ng th an kinh
qua synap in khng oi hoi cht
trung gian ha hoc m nh vo s
chuyn dch cua ng ion, gy
thay i in th mng).
2 7 N h ng cu trc c b it
m t t o v m t y t bao

w
b iu
m
2.72. M t t do t bo biu m
2.7.1.1. Vi nhung mao (H nh 1-2;
1-3; 1-5; 1-8)

Di knh hin vi ien t, vi


nhung mao c m t nh do
26

Hnh 1.5. nh siu cu true vi nhung mao t

....
^a0 k'eu mo rut [5].
4 x actin^ ma0 ^
3 Mang bao tng;

bo tng av mang bo tng li ln m at t do lm tng in tch b m t t


bo. Trong bo tng ca vi nhung mao c nhng x actin v nhng enzym
cn cho s trao i cht.
Vi nhung mao r t ph at trin nhng t bo biu m trao i cht mnh.
Th d nim mc rut non, mi t bo biu m tr c ti 3000 vi nhung mao
hng vo lng rut; mi vi nhung mao cao khong l|im, ng knh khong
0,l|im; pha y vi nhung mao, mang bo tng lm xung hnh th n h cc
khe, ng nh. Di knh hin vi quang hc, tp hp cc vi nhung mao ca t
bo biu m rut to th n h hnh nh mt a sm mu c kha dc, c gi l
mm kha; cn b m t cc t bo biu m ng gn th n gm nhiu vi
nhung mao cao to hnh nh vi th c gi l im bn chi.
2.7.1.2. Long
m t t o ca cc t bo biu m lp mt s c quan, c th c nhng
lng chuyn hoc nhng lng bt ng.
- Lng chuyn c cu tao khc vi vi nhung mao, i t 5-10|im, ng knh
0,2|im, lay ng c trn b mt mt s t bo biu m (Hnh 1-6; 1-7).

'to,

/7>
v!
S
W;,

Hnh 1.6. nh siu cu trc lng


chuyn t bo biu m ng
h hp [5],

Hnh 1.7. S mt ct ngang lng chuyn


(trn) v hng lay ng ca lng chuyn
(di) [4],

Hnh ln: mt ct doc lng chuyn;


Hnh nh: mt ct ngang lng chuyn;
1. Mng bo tng; 2. ng siu vi;
3. Th ay.

1. Mng bao tng; 2. Ong siu vi ngoai vi(A.


ng siu vi hon chnh;B. ng sieu vi khng
hon chnh); 3 v 4. ng siu vi trung tm va
v boc; 5. Protein nan hoa; 6. Protein nexin: 7.
Tay protein dynein.

27

Di knh hin vi ien t, mi lng chuyn gm mt li c bao quanh


bi mang bao tng lin tip vi mng bo tng m at ngn t bo. Li cua mi
lnng chuyen la mt h thng cac ng siu vi chy sut chiu di lng, lin h
vi mot th av bo tng cc ngn t bo. Q uan st m t ct ngang li lng
chuyn thay c 9 cap ng siu vi ngoi vi quy quanh mt cap ng siu vi
trung tm. Mi cap ng siu vi ngoai vi gm mt ng siu vi hon chnh (A) v
mt ng siu vi khong hon chnh (B). ng A c mt cp tay l protein dynein.
ng A lin kt vi ng B cua cap ng siu vi lin ke bi protein nexin. Cc cp
ng sieu vi ngoai vi lin ket vi v bao quanh cp ng siu vi tru n g tm bi cc
protein theo kiu nan hoa. Hot ng ca lng chuyn c iu chnh bi s
phosphoryl ho v kh phosphoryl ca cc protein k trn. Dynein l phn t
protein vn ong, to ra su chuyn ng cong khi chng dy nh ng siu vi
ca cp ong st lin k.
Te bo c lng chuyn biu mo kh qun c khoang 250 lng. Khi chng
lay chuyn hoc chuyn theo kiu ln sng lm cho cc cht trn m t niem mc
chuyen theo mot hng v pha mi. Lng chuyn ca t bo biu m vi trng
khi lay chuyn lm cho non chn chuyn dn v pha buong t cung. ui ca
tinh trng c cau tao nh mot lng chuyn di duy n h t ca mot t bo.
- Lng bt ng c Cu to ca mt vi nhung mao, di t 4-8|im, li khng
c h thng ong sieu vi. Lng bt ng mm v ngn cc lng thng
chm st vi nhau nen di knh hin vi quang hoc thng q uan st thy
cc bo lng (xem chng 16).
Long bat ng l hnh thc tng din tch trao i cht c bit b mt
t bo bieu m ong mo tinh, ng tinh v b m t t bo c lng tai trong.
2.7.2. M t y t bo biu m
2.7.2.1. M o ay (H nh 1-8)
m t ay cua a s t
bo biu m, mang te bo
thng phng. Nhng mt s
loai te bo biu m, s vn
chuvn cac cht xay ra mt
ay rt tch cc (t bo bieu m
cua ng sinh niu, biu m ri
mng mach, th mi...), phn
ay te bo, mng bo tng
lom su vo bo tng, to
th an h nhng np gap chia khi
bo tng th n h nhiu ngn.
Nhng nep gp y goi l nhng
me ao ay. Hnh dang cua
chung c th n gian hay phc
28

3'

Hnh 1-8. S siu cu trc t bao biu m ng


gn than [10].
A. Cc ngon, B. Cc ay; 1. Vi nhung mao 2 Ti th
3. Mang ay, 4. M ao ay.

tp, chia th n h nhiu nhnh. nhng t bo ti hp thu ion Na m anh (th du


te bao ng xa than), nhng m ao y kh p h t trin.
Xen vao gia nhng m o y, cc ngn bo tng c chiu rong
khong 50-180nm v cha nhiu ti the. Nh c nhng me o ay, ton b
din tch ca mng bo tng m t y tng ln r t nhieu. V th, qu trn h
trao i cht y th u n li v tng ln. S c m t nhiu ti th trong ngn
bo tng v s tip xc m t thit ca ti the vi vi m o y tao iu kin
cung cp nng lng cho s vn chuyn cc chi qua mng phn v t bo.
2.7.2.2. Th ban lin kt (Hnh 1-9)
Trong CC y ca t bo biu m hng v pha mng y c nhng cu
trc ging nh mt na the lin kt. Cu truc ny c goi l th ban lin kt,
c tc dng lm cho cc t bo biu m lin kt cht ch vi m lin ket pha
di (hay chung quanh) qua cc x tru n g gian trong t bo.

Hnh 1.9. S o siu cu trc th lin kt (A); th bn lin kt (B) [4],


1. Tm bo tng; 2. X trng lc; 3. Mng y; 4. M lin kt; 5. Khong gian bao gia 2 t

bo biu m.
3. PHN LOI B IU M
Cn c vao mt s chun, biu m c phn loi nh sau:
- Da vo chc n ng biu m trong c th c th chia lm hai loi: Biu m
ph v biu m tuyn.
- Da vo s hng t bo bieu m, c biu m n v biu m tng.
- Da vao hnh dang lp t bo trn m t biu m c: biu m lat, biu m
vuong v biu m tr.
3.1. B iu m p h (H n h 1-10)
Bieu m phu l nhng biu ph m t ngoi cua c th, m at trong cac c
quan rng, nh ng khoang thin nhin cua c th.

29

3.1.1. BPU m d n
Biu m n l nhng biu m c to th a n h bi mt hng t bo.
3.1.1.1. Bieu m lt n (Hnh l-10a)
Biu m lat n c to th n h bi mt hng t bo a din t. Cc t
bao c ng ranh gii ngon ngoo, c th hin bang phng php ngm
br. Vng trung tm mi t bo thng c mt n h n hi li vo lng khoang
ma bieu mo o ldp.
Loi biu m nv thng gp mt trong th n h tai trong mng, mt
trong ca mng nh, l ngoi ca bao Bowman, on ln ca ng tru n g gian
(trong than). Mng bung, mng ph -i, mng tim cng c lp bi biu m lt
n nhng co ngu n gc t trung m nn c gi l tru n g bieu m. M t trong
th n h cc mch mu, mch bach huyt cng c lp bi biu m lt n c
ngun goc trung m c goi l ni mo.

I Q I Q Q

1
I I
L \
1V
f; I] 1
.-_-

A 1

V
-

1 & fo o fo

Hnh 1.10. S nhng bieu m ph [10]


(Mt ct thng goc vi mt ay bieu m)
a. Biu m lt n; b. Biu m vung n; c. Biu m tru n; d Biu m tru gi tng co lna
chuyn; e. Biu m tru tng; g. Bieu m lat tng khong sng hoa h. Biu m lt tang sna
hoa; i-k. Biu m chuyn tip.
y

30

M t ca biu mo lt n bao gi cng hi t, nhn, bng, cho php cc


tng chuyn ng d dng, khng b c xt m nh vo nhau v vo th n h c
th. V th biu m lt n cn c gi l biu m trt.
3.1.1.2. Biu mo ung n (H nh l-10b)
Q uan st lt ct song song vi b m t biu m, cc t bo biu m th
hin l nhng hnh a gic. Nu quan st theo m t phng vung gc vi b
mt biu m, biu m gm mt hng t bo hnh khi vung, nhn hnh trn,
nm gia t bo .
C th gp biu m vung n mt s" ni: biu m lp m at t o ca
bung trng, m t trong ca bao nhn mt, hoc cc ng bi xut ca mt s"
tuyn ngoai tit (ng Boll ca tuyn nc bt). Biu mo sc t" ca vng mc
cng thuc loi biu m vung n. Biu m ch tit ca mt s nang tuyn
cng c xp vo loai biu m vung n, d rng nhng t bo tao th n h
nhng nang thng l hnh thp hn l hnh khi vung.
3.1.1.3. Biu m tr n (H nh l-10c)
Biu m tr n gm mt hng t bo hnh tr. Chiu cao ca t bo ln
hn chiu ngang. N hn t bo c hnh trng, nm pha cc y.
Khi quan st lt ct song song vi b mt biu m, ngi ta thy t bao
cng co hnh a din giong nh biu m vung n nhng chu vi cua nhng t
bo tr nh hn nhiu. Biu m tr n lp mt trong ca ng tiu ho sut t
tm v n oan trn ca trc trng v gp c ng bi xut ca mt s tuyn.
Biu m tr n c th c hnh th n h t mt loi te bo ging nhau
(th : biu m ca nim mc d dy, biu m ng c t cung). Nhng cng c
biu m tr n c to nn bi nhiu loi t bo tr khc n h au (th du bieu
m rut c to th n h bi 3 loai t bo tr: t bo mam kha, t bo hnh i,
t bo a chrom a bac).
C the gp biu m tru n c lng chuyn vi tr ng nhng ph qun;
bieu m tr n c lng bt ng ng mo tinh, biu m ng ni tu.
3.1.2. B iu m t n g
Biu m tn g l loai biu mo c tao th n h bi hai hoc nhiu lp t bo
chng ln nhau. Da vo hnh dng t bo nm tre n cng p hn loi, ngi
ta co th chia biu mo tng lm 3 loi v 2 loai c bit:
3.1.2.1. Biu m lat tng
Loi biu mo ny c to th n h bi nhiu lp t bao, nhng nhng t
bo tre n cung l nhng t bo dt. Loi biu m ny c chia lm hai loai:
- Biu m lat tn g sng ho. Loi biu m ny c c im l gm nhiu
hng te bo co hnh dang thay i t i ln trn, nhng hng trn

31

cng hnh th n h lp keratin (lp sng). Biu b da thuc loi biu m


ny. T trong ra ngoi biu b gom lp: lp ay hay lp sinh san, lp
si, lp ht, lp bong v lp sng H nh l-10h).
Biu b da dc coi l bieu m bao v in hnh. Cng nh mi bieu m
lat tng, biu b da lun luon c i mi nh s sinh sn cua lp y. Hng
tin trin cua cac t bo biu m l t trong ra ngoi, cui cung tr th n h
nhng mng sng bong ra.
- Biu m lt tng khng sng ho. l loai biu m lp th n h cc
khoang thin nhin trong c th, ni thng xuyn c s co st c th gy
tn thng cho th n h ng (khoang ming, thc qun, m ao ..) Biu m
lt tng khng sng hoa cng c to th an h bi nhiu lp t bo: lp
ay (lp sinh san), lp si (lp Malpighi), lp trn m t gom nhng te bo
dt cn nhan. Nhng t bo ny s bong khoi bieu m, ri vo trong
khoang. Biu m lt tng khng sng hoa khng c lp ht v lp sng
<Hnh l-10g).
3.1.2.2. Biu m unng tng
Biu m vung tng c to bi hai hng t bao tr ln m h ang nm
trn cung l nhng t bo hnh khi vung. Th u: biu m vng mc the
mi, hng t bo vung lp trong c kha nng tit ra thuv dch, h n g t bao
vung lp ngoai c cha nhiu ht sac t' en (xem chng 16).
3.1.2.3. Bieu m tru tng (H nh l-10e)
Biu m tr tng gm nhieu hang t bo chng cht ln n h a u v h an g t
bo nm trn cng c hnh tr. Trong c th, t c biu m thuc loi nay. Th
d: bieu m mng tiep hp mi mat, biu m cua on niu o tien lit biu
m cua mt s ng bi xut ln cua mt s tuyn.
3.1.2.4. Biu m tru gi tang (H nh 1-lOd.)
biu m tr gia tng, cac t bo chong cht len nhau, h n g te bo trn
cung c hnh tr, nhng cc y cua t t ca cc t bo eu st vi m ang y.
Hnh dang cua cac t bo trong biu m khac nhau: Mot so' t bao c m at ay
rng, hp dn len pha tren v khng len en mt biu m. Mo: so k u c rat
cao, keo di sut chiu dy cua biu m v mt ngn t bo rng hn m t y
N hn cua cac t bao thng nm phn rong n h t cua t bao do n h a n cc
t bao thng nm chnh nhau th an h 2 - 3 hang. V vay biu m c d ng nh
loi biu m tng nn no c mang tn l gia tng.
Th d: Biu m lp nhng ng b: xut ln cua tuyn nc bot m ang tai
v mt s tuyn khc, biu m lp nieu o nam (tr oan nieu o tin lit)
Bieu m tru gia tng c lng chuyn lp phn ln ng dn khng khi ca b
mav h hap, vi Eustache, mt phn hm nh, ti l.

32

3.1.2.5. Bleu m chuyn tiep (H nh l-10i-k)


Biu m ny c tao th n h bi nhiu hng t bo. Nghin cu thit
ct th n g gc vi m at bieu m, ngi ta thy hnh dng t bo thay di t di
ln trn ti m t t do ca biu m. Lp t bo st mng y c hnh khi
vung hay hnh tru gi l lp ay. Trn lp y c nhiu hng t bo a din.
Hang t bo trn cung gm nhng t bo a in ln.
Biu m chuyn tip l loi biu m cua niem mac bng quang, trong
cac t bo c kh nng bin i hnh dng r rng, tu thuc vo tnh trang
cng gin ca bng quang. Khi bng quang cng, t bo cc lp trn ca biu
m det li. Ngi ta coi biu m chuyn tip nh hnh thi tru n g gian gia
biu m tr tang v biu m lt tng khng sng ho.
3.2. B iu m tu y n
#2 2 in h n g h a
Biu m tuyn hay tuyn l loai mo c to th an h bi nhng t bo hay
tap hp nhng t bo c kh nng chr tit.
3.2.2. N h n g c i m c a t bao ch ti t
Ch tit l mot qu trnh trong cc t bo tuyn hap th vt cht t
mu hoc dch gian bo, bng c ch sinh tng hp ni bo bin chng th n h
cc sn phm c Cu to phc tap. Nhng sn pham ny thng tch trong bo
tng t bao di dng nhng chat vi ch tit sau d c a ra khi t bo.
Nhng chat vi ch tit v bn cht ho hc, c th l protid, lipi nguyen
cht, polysaccarid, glycoprotein, lipoprotein hoc glycoprotein phc tap. Di
knh hin vi in t, h t ch tit c m t in t va v thng c vo bc l
mng lipoprotein.
c iem hnh thi siu vi chung ca mt s" loi t bo c chc nng ch tit:
- Nhng t bao biu m c sn pham ch tit l protein:
+ Li ni bo c h a t r t pht trin.
+ Tnh phn cc th hin r rng: li ni bo c h a t tp tru n g cc y
t bao; bo Golgi tp tru n g vng tren nhan.
+ Bo tng cc ngn t bo tch ay h a t ch tit c ban cht protein,
sn sang a ra b m at t bao theo kiu xut bao.
- N hng t bo biu m co sn phm ch tit l steroid:
+ Lui ni khng h a t r t phat trien.
+ Giu khong bo trong bao tng (nhng tui cha lipid tien th an cua
cac hormon loai steroid). Khng c ht ch tit.
+ Ti th co mao hnh ng.

33

- Nhng t bo biu m c chc nang vn chuyn ion:


+ Mng bao tng nhiu np g.ip (tng din tch trao i lon).
+ Ti the tap trung sat mng bo tng (cung cap ATP).
+ Vong nh ho 1C i bit pht trin (ngan cn s khuych t n ngc cua
cc ion chuyn qua t bao).
Co ba kiu a nhng san pham ch tit ra khi te bo:
-

Ch tit kiu nguyn vn (merocrine): Ch c sn pham ch tit c a


ra khoi t bo. T bo tn ti nguyn ven. Phan ln cc tuyn trong c
th c t bao ch tit hot ng kiu ny.

- Ch tit kiu ton hy (holocrine): Toan b t bao tr th n h sn phm


ch tit, dc a ra khi tuyn. Tuyn b da hot ong theo kiu ny.
- Ch tit kiu ban hu (apocrine): Mt lng nh bo tng cc ngn t
bo cng san pham che tit c a ra khi t bao. T bo ch tit ca
tuyn sa hoat ong theo
kiu ny.
3.2.3. P h n lo a i tuyn
3.2.3.1. Cn c phn loi
Theo s lng t bo to ra
sn phm, c:
- Tuyn n bo: Tuyn ch
gm mt t bo ch tit. o
l trng hp t bo hnh
i tit cht nhy biu m
nim mc rut v ng h
hap (Hnh 1-11), t bo ni
tit rut non.

Hnh 1-11. Tuyn n bo (te bo hnh ai tit


nhay bieu m nim mac rut) [10].

- Tuyen a bo: Tuyn gm A. Vi th; B. Siu vi th; 1. Vi nhung mao; 2. Hat


nhiu t bo tham gia to
nhy; 3. Li ni bao;
4. Nhn t bao.
cht ch tit. i a so cc
tuvn trong c th l loi tuyn a bo.
Theo v tr n hn san phm ch tiet u tin c:
- Tuyn ngoi tit: L nhng tuyen m san pham ch tit c bi x u t ra
mt ngoi c th hoac c a vo cac khoang c the. Tuyn ngoi tit
co hai phan: phn ch tit va phn bi xut.
- Tuyn ni tit. L nhng tuyn m san phm ch tit c a thang
vo mau. Tuyn ni tit ch co phan ch tit khng c phn bi xut, nn
cac t bao tuyn lin h chat ch vi mao mach mau.

34

3.2.3.2. Tuyn ngoai tit (Hnh 1-12)


Mi tu vn ngoi tit a bo gm hai phn: phan ch tiet gm cc t bo
tao ra san phm che tit; phan bi xut l nhng ng dan sn phm ch tit i
ra khi tuyn .
Theo ac iem cu to hnh thi ca phn ch tit, c th chia tuyen
ngoi tit th an h ba loi: tuyn ng, tuyn ti, tuyn ng-ti.
- Tuyn ng: phan ch tit dang ng c th l ng dn hoac ng chia
nhnh, c th cong hoc thng. C bon loi tuyn ng sau:
+ Tuyn ng n thng. Th d tuyen Lieberkuhn nim mac rut.
+ Tuyn ng n cong. Th d tuyn m hi da.
+ Tuyn ng chia n h n h thng. Th d tuyn ay d dy.
+ Tuyn ng chia nhnh cong. Th d tuyn mon v v tuyen tm v.
- Tuyn ti: Phn ch tit c
dng ti hay dng nang. C
hai kiu tuyn ti:
+ Tuyn ti: C nhiu nang
m chung vo mt ng bai
xut, th d nh tuyn b
da.
+ Tuyn ti kiu chm nho:
Gom nhiu nang, mi
nang m vo mt nhnh
nh cua mt h thng ng
bi x u at chia n h n h nh
kiu cnh cy. Tuyn
nc bt, tuyn tu ngoai
tiet thuc loi ny.

,f

&

Hnh 1-12. S cc loai tuyn ngoai tit [5],

1. Tuyn ng n thng; 2. Tuyn ng n cong


- Tuyn ng-ti: P hn che tit
(a. Phan bai xut, b. Phn ch tit); 3. Tuyn
ca tuyn tin lit c phan
ng chia nhanh thng; 4. Tuyn tui nhiu nang
hnh ng, c p hn n rng
m chung vao mt ng bai xut; 5. Tuyn ngth n h tui. P han bi xut
ti; 6. Tuyn ng chia nhanh cong; 7. Tuyn tui
kiu chm nho.
ca tuyen ngoi tit co dng
ng. T hnh cua cc ng uc
lot bi bieu m phu. T hnh nhng ng bai xut nho l bieu m vung,
th n h n h n g ng bi xuat ln l bisu m tang.

3.2.3.3. Tuyen ni tiet (H nh 1-13) Theo cu tao h n h thai, co th p h n tuyn


noi tit thnh ba lo a i.
- Tuyn kiu li: Cac te bo tuyn to th n h nh n g dy t bo. Cac dy
te bo ni vi n hau tao th n h li. Khoang gia cac li t bo c cc
3

mao mch. a s tuyn ni tit trong c th thuc loi tuyn kiu li:
thu trc tuyn yn, tuyn thng thn, tuyn cn gip trng, tuyn
tu ni tit (tiu ao Langerhans), hong th...
- Tuyn kiu tui: Cc t bo tuyn to th n h nhng ti. T hnh ti c
lp bi mot hng t bao ch tit, xen gia cc ti c nhng mach m u v
bch
huyet.
Trong
lnng ti thng cha
ay keo. Ch c tuyn
giap trn g l tuyn ni
tit kiu tui.
- Tuyn t n mt: Cac t
bo tuyn hoc ri rc
hoc hop th n h m
nh nm tn mt
trong m lin kt v
tip xc m at thit vi
cc mao mach. Tuyn
k tinh hon la tuyn
ni tit kiu tan mt.

Hnh 1.13. S tuyn ni tit [5],

A. Tuyn kiu li; B. Tuyn kiu tui; c. Tuyn tn


mat; 1. Mao mach mu; 2. T bao ch tit; 3. Cht tit
trong lng nang tuyn; a. ng sinh tinh; b. Tuyn k
tinh hoan.

4. BIN I CA TE BAO BIU M


Trong mt s h c quan, t bo bieu m a bin oi th n h cc dng: (1) t
bdO c - bieu m (myoepithelial cells), (2) t bo th n kinh-ni tiet (neuroendocrine
cells) v (3) t bo ni tit rut (enteroendocrine cells).
- T bo c - biu m (trong bo tng c x actin v x myosin) c kha nang
co rt. Te bo nay bao quanh cc nang tuvn ca tuyn nc bt... Khi
chung co rt, thc y cac re bo che tit a cc sn phm vo lng tuyn.
- Te bao th n kinh - ni tit cn gi l t bo th n -k in h biu mo la nh ng
t bo cm gic. Nhng nron hai cc cua n v giac thuc loi nv.
- Te bo ni tit rut c ngun gc bieu m, bit ho th n h cac tu y n ni
tit n bo. N hng loai te bo ny tit ra mt s peptid v horm on nh
serotonin, enteroglucagon. gastrin... San phm ch tit cua n h n g t bo
ny c giai phng vo lp em ch khng vo lng rut.
5. S TI TAO BI M
Biu m lun c i mi nh gian phan t bo. T l i mi cua mi
biu m khac nhau.
biu b da, cac t bo trn mt biu mo ho sng. Lp t bao ho sng
ny mc no o bao v cho nhng t bo lp su cua biu m. C hung
c thay th n bng s phn chia cua cc t bao cua n h n g lp y biu
m. Cang ln pha trn cac t bo dn ho sng.
36

rut non, nhng t bo b hu hoai v nhng t bo giai on CUOI


ca i sng lin tc bong ra phan ngn ca cc nhung mao rut. Chung
c thay th bi s phn chia ca cac t bo tuyen Lieberkuhn. rut non, t
l t bao m t i v t bao mi sinh do gin phn r t cao nn biu m phu cc
nhung mao c thay th hon ton ch trong vi ngay.
biu m ng h hap. cc t bo co i sng ai, s thoi ho cua t
bao tng i t v vy t l i mi y chm.
Trong qu trn h lnh vt thng a, cc t bo biu mo mp vt thng
tang cng gin phn, cung cp cc t bo mi sinh tin vo che phu dn vt
thng. Mi u l mt hai hng t bo, v sau biu m c phc hoi vi
chiu dy bnh thng.

T LNG GI
1. Hy nh ngha v nu ngun goc biu m.
2. Hy trn h bay nhng tnh cht sau ca biu mo: cc t bo biu m
nm st nhau; kch thc v hnh dng cc t bo biu m; s nui
ng v phn b th n kinh bieu m.
3. Hy m t mng y v v hnh minh ho.
4. Hy m t cu to, lin h vi chc nng ca nhng hnh thi lin kt
v truyn thng tin ac bit m t bn ca t bo bieu m. v hnh
hinh ho.
5. Hy mo t cu to, lin h vi chc nng ca nhng cu trc c bit
m t t o v m t y t bo biu m. V hnh minh hoa
6. Hy nu nhng cn c e phn loi biu mo phu. K tn cc loi biu
m n, cho th v neu v tr ca chng trong c th.
7. Ke tn cc loi biu m tng, cho th d v nu v tr cua chng trong
c th.
8. Ve bieu m chyn tip, hy nu th du v v tr trong c th cua loi
biu mo ny; m t cu to.
9. Hay nu nh ngha biu m tuyn. Neu cach phn loi tuyn. Mi
loi nu mt th d (tn v v tr) trong c the.
10. Hay lp bng so snh v c iem cu to v chc nang gia tuyn
ngoai tit v tuyn ni tit.

37

Chng 2

M LIN KT

MUC TIU
M lin kt chnh thc:
1. Neu c tc im cu to cc thnh phn ca m lin kt v nhng cn c
e chia m lin kt thnh 3 loi ln.
2. M t c cu to hnh thi v nu chc nang ca nhng t bo lin kt v
ca cc loi s lin ki trong m lin ket chnh thc.
3. Neu ihng cn c phn loi m lin kt chnh thc v neu tn mi loi.
M sn.
4. M t c thnh pkc T cu to chung v nu cn c phan loi m sn.
5. M t c cu to, neu v tr v chc nang ca 3 loi sn.
6. Trnh bay dc nhng cch phi trin ca m sn.
M xng:
7. M ta c Cl II Iao hnh thi ca: cht cn bn, thnh phn SI, cc "

bo m

xng, mng xng v tu xng.


8. Nu cn c phn loai v neu c iem cu to hnh thi ca xng ct mac,
xng c, xng xp.
9. M t c cu to vi th ca xng di, xng xp, xng dcr.
10. Trnh by c dii 1 bin ca cc giai on ct ho trc tip v ct ho trn
PI h n h sun.

Trong s cac loai m c ban, m iin kt la loai mo ph bin nht. M lin


ket c hu khp cc b phan cua c the. xen gia cc m khac g:up chung
gan bo vi nhau.
M lin ket co nguon gc t la thai gia, tc l t tru n g mo
Trong c th co nhiu loai m lin kt. Mi loai mo lin kt u c tao
th n h brti:
- Thnh phn gian bo gm: phn long goi l dch m; phn c hn. c
c tnh cua mt h keo gi l chat cn ban.
38

- Cae si lin kt vi trong cht cn bn.


- Cc t bao lin kt nm ri rc trong th n h p h an gian bo.
Mo lin kt l loi m giu th n h phan gian bo (c coi nh mi
trng bn trong c th). Cn c vo s khc n hau chu yu ca cht cn ban,
ngi ta phn mo lin kt lm ba loi ln:
- Mo lin kt chinh thc, co m t mm v c m t mi ni trong c the.
- M sn, cht cn bn nhim cartilagein (cht sn), c mt o rn va phi.

- Mo xng, cht cn bn nhim ossein va mui can xi v vay mt rn.


Mo xng v m sn l b khung ca c the.
1M LIEN KT CHNH THC (Hnh 2-1)
Mo lin kt chnh thc gm cc
loi t bao lin kt v nhng si
ngoi t bo, vi trong chat cn bn
v hnh. S" lng tng loi t bo,
tng loai si v chat cn bn lin ket
thay i r t nhiu, tu thuc vo cau
to tng vng.
Nhng t bo ca m lin ket
chnh thc c th xp th an h hai
nhm: nhm nhng t bao c nh v
nhm nhng t bo di ng. Cac t
bao nay nm xa nhau, xen vo gia
chng l khoang gian bo r t rng,
trong cha cht gian bo.
M lin kt chnh thc co 3 loi
si: si coligen (si x, si tao keo),
si chun, si vng.

Hnh 2.1. S v nhng thanh phn c


bn cua m lin kt chinh thc:
t bo, si v cht cn bn (Theo Ham)
1. Cht cn ban; 2. Tng bao; 3. T bao m;
4. Mach mau; 5. T bo c trn; 6. ai tnc
bo; 7. Si chun; 8. Si collagen; 9.Dng
bao; 10. Nguyn bao si; 11. T bao ni m
mao mach.

Mo lin kt chnh thc m


nhiem chc nng chng c hc
cho m khc; l tru n g gian trao i cht gia mau v m; tch lu, d tr nng
lng; bo v c th chng nhim khun; tham gia vao s ti to m sau tn
thng.
1.1. Cht c n bn lin kt

Di knh hin vi quang hoc chat cn ban len kt khng c cu trc, v


m t ly hc, chat can bn c tnh cht ca mt h keo. Nhng phn t
glvcosaminoglycan c kh nang tham gia vo vic lam chat can ban chuyn t
tra n g thai long (sol) th n h trn g thi qunh c (gel) hoac ngc lai tuy
39

thuc mc trng hp cua chng. Trng thi sol ca cht cn bn l iu


kin thun li cho sa khuych tn, s trao i cht v s di chuyen ca t bao.
Thanh phn cu to chu yu cua cht can bn lin kt l: (1) N hng
glycosaminoglycan; (2) Nhng glycoprotein cu trc; (3) Nc v nhng mui
v c to thnh dich mo.
Chat cn bn lin ket l mi trng bn trong c th, cc t bo lin kt
trc tip trao i cht vi n. Cha> cn bnn lin kt c ngun gc t t bo v
t mau. Khi dch m trong cht can bn c nhiu hn mc bnh thng, m
lin kt ni y ri vo tnh trn g ph n.
1.1.1. N h n g g ly c o s a m n o g ly c a n (GAG)
Thnh phn ca cht cn bn lin kt co th bt mu khi nhum tiu
bn, trc y c goi l nhng muco-polysaccharid acid (MPS). Ngy nay,
khi nghin cu v bn chat ho hoc, nhng polysaccharid ca cht cn bn
chnh l nhng glycosaminoglycan. GAG l nhng dai phn t dng si, c
hnh th n h do su trng hop cua cac di dn v disaccharid (gm mt uronic
acid v mt hexosamin).
Nhng GAG chu yu trong mot m lin kv ca c th l:
- Hyaluronic acid (c trong dy ron, cht hot dich, th knh, sn).
- Chondroitin Sulfat (trong sun, xng, gic mc, da, thnh dng mch ch).
- D erm atan Sulfat (trong a, gan. o ngoai dng mch ch).
- H eparan Sulfat (trong th n h dng mach chu, dng mch phoi, gan, l day
ca mng y).
- K eratan Sulfat ( gic mc, n han sun chem, vng x sa n chun).
Nhng GAG gm nhng n v disaccharide lin ket vi li protein de tao
th n h proteoglycan. Nhng proteoglycan gn vi hyaluronic acid vi s tr
gip ca nhng protein lin kt to nhng t hp proteoglycan H n h 2-2).
Vai tr chc nng cua GAG trong mo lin ket l gp p h n to nn do
qunh (gel) ca cht cn bn, tng tc vi cc si Collagen, lin kt gia cc
Cu trc v l hng ro ngn cn s xm nhp ca vi k h u n vo mo lien kt.
222 N h n g g ly c o p r o t in cu tr c
y l nhng hp chat hnh th n h o s gan kt gia protein vi
carbohydrat, trong t l protein tri hn carbohydrat.
Nhng glycoprotein trong m lien kt dc ke ti l fibronectin. lamrnin
thrombospondin; chung c chc nng chnh l thit lp mi tng tac gia cc
t bao v cc th n h phn ngoi bo trong m lin kt. Co nhng t' bao CO thu
th m n g giup ch u n g trc tip gn vi nhng si Collagen g ia n bo; c u n g CO

nhng te bao can nhng phan t trung gian gn kt (nhng glycoproteim vi


Collagen hoc vi glycosaminoglycan.
40

- Fibronectin vi phn t lng 440.000, c trong cht cn ban lin kt, l


ay cua mang y biu m, l ngoi cua si c vn v c trn. Fibronectin
o nguyn hao si trong m lin ket v t bo biu m tng hp.
- Laminin c phn t lng
khong 1.000.000, l thnh phn
phong ph nht ca mng y
biu m v mng ay mng si
c. Chng l trung gian gan kt
nhng mng y ny vi collagen
typ IV v vi heparan sulfate,
proteoglycan. Laminin l sn
phm tng hop ca t bo biu
m v t bo ni mr>.

Proteoglycan

- Thrombosponin
l
loai
glycoprotein kt nh, c phn
t lng 450.000, c xac nh
trc ht l sn pham rua tiu
cu trong cc mu ng ang
hnh thn h, ch n g g an kt vi

Hnh 2.2. Proteoglycan va t hp


proteoglycan [9],

fibrinogen, plasmogen v cht


Nhng glycosaminoglycan (GAG) gm nhng
kch
hot
plasmogen.
n vi disaccharide lin kt vi li protein tao
Thrombospondin c trong cc thanh proteoglycan (Hinh tren).
m nh mo c, da va mrh mu.
Nhng proteoglycan gn vi hyaluronic acid
Trong
m
lin
ket,
vi S tr giup ca nhng protein lin kt
thrombosponin c cc t bo tao t' hp proteoglycan (Hnh di).
ni m, nguyn bo si v c t
bo c trn tng hp. Chng l trung gian gn kt b m t t bo vi cc
thnh phn ngoai bo.
1 23. D c h m

Trong m lin kt chnh thc cha mt lng khng nhiu ch m. Dch


m cha mt t l nh protein huyt tng c phn t lng thp v cc ion vi
nong tng t nh trong huyt tng, v vy s trao i nhng th n h phn
nv gia m au v dch m din ra n h an h chng. (Nong protein trong dch
m thap l do tnh thm cua protein huyt tng cua mao mch thp).
l 2. N h n g si li n kt
Cac si vi trong chat cn bn lin ket gom ba loi: Si collagen, si vng
v si chun, v nguon gc, si collagen v si vng c hnh th a n h t protein
collagen, si chun uc hnh th n h t protein elastin.

41

1.2.1. Si co lla g en (Hnh 2-3; 2-4)


Si collagen l loi si c ta t c
cac m lin kt, nhng khac nhau ng
ke v so lng. Si collagen con gi l si
to keo bi khi thuy phn bng nhit
chung bien thnh cht keo.
Si collagen bat mu o ca thuc
nhum eosin, mu xanh cua anilin.
ng knh si collagen t 1-lOim, chiu
ai khng xac inh.
n v cu to hnh thai cua si
collagen la x collagen, co ng kinh
trung bnh khoang Onm quan st r
di kinh hin vi in t.
- c im siu cu truc cua x
collagen l c nhng vn ngang
sang ti theo chu k (mi chu ky
vn sng-ti l 68nm).
- X collagen c hnh th an h bi s
trng hp theo mot kiu hnh c
bit cua cac phn t tropocollagen.

Hnh 2.3. A. Hnh v vi th nhng b


si collagen (1) va si chun (2); B. Hnh
nh siu cu trc x collagen: mt ct
ngang (3); mt ct doc (4) [10].

- Phn t tropocollagen c hnh ng di khoang 280nm, ng knh

khoang l,5nm, phn t lng 300.000. Mi phn t tropocollagen, cn


goi l chui gamma (y), gm ba chui polypeptid hay chui alpha (a) (mi
chui a c phn t long 100.000) xoan vo n h au (chui xon ba). Mi
chui a gom nhng axit amin khng ph bin, ng k l glycin ch:m
khoang 30%, prolin khoang 12% hoc hydroxyprolin khong 10%. Ngoi
ra cn c hyroxylysin, chng lin kt vi mt s t phn t carbohydrat.
(S trung hp cua cac phn t tropocollagen to x collagen ien ra
nh sau: theo chiu di, cac phn t gn nhau tren cng mt hang cch nhau
mt khoang 40nm. Theo chiu ngang cc phn t xp song song vi nh au , hai
phn t gn nhau trn hai hang sat n hau ng so le n h au mt khoang bng
1/4 chieu dai phn t tropocollagen, chm vo phn t ke tip cua hng trn
bn cnh mt khoang l 28nm. Vn ngang sang ti hnh th n h x collagen
theo chu k 68nm (40+28). Trong moi chu ky vn ti tng ng vi nhng
khoang trng 40nm xp trn cung mt hng ngang v vn sang tng ng VI
nhng oan 28nm xp cng trn mt hng ngang. Di knh hin VI in t
vn ti sm mu hn do s lng ong cua thuc nhuom (nh uran v lacetat)
nhng khoang 40nm lm mt in t nhng khoang trng ny am c
hn so vi nhng oan 28nm cua mi chu k).

42

m at sinh ho. hin


nay xac nh c trn 20
typ Collagen kh c nh au. S
k hc n h a u n y l o c nhng

I I I II I I I [II
28 nm

chuoi a khc nhau, khi chng

ket hp th a n h bo ba, x u t hin


nhng hnh th i p h n t
Collagen khac nhau. Mt s typ
Collagen quan trong l:

40 nm

- ** /

Typ I Collagen c trong


chn b da, xng, gn, cn,
sun x. Chng tng tc mc
thap vi erm atan Sulfat.

68 nrry'
----- ----'-------- 280 nm

**.
-----------------------15 nm

----------------------- 10 4nm

-------------------------

Typ II Collagen c trong


sn trong v sun chun. Chng
tng tc vi chondroitin
Sulfat.

Typ III Collagen c trong


cac si vng mo th n kinh
em, m k ca gan, thn,
lach, phoi. C hung tng tac
vi heparan Sulfat.
Typ IV Collagen c trong
la ay ca mng ay. Chng
tng tac vi h ep aran sulfat.
Tu ni trong m lin ket,

Hinh 2.4. S s sp xp ca cac phn t


tropocollagen trong x Collagen [7],
A. Mi phan t tropocollagen gm 3 chu a xon vi
nhau. B. Phn t tropocollagen c chiu dai 280nm,
ng knh 1,5nm. c. S sp xp ca cc phn t
tropocollagen tao x Collagen: theo hang doc

phn t trc cach phn t sau 40nm; theo hang


ngang u phn t hang di chm vo ui phn t
hang trn lin ke 28nm. D. X Collagen c vn sang
ti theo chu ky 68nm (40+28). Van sng tng ng
vi oan chm 28nm gia cc phn t hai hang trn
di lin k. Van ti tng ng vi oan 40nm gia
hai phn ttrn cung hng doc

x Collagen co th ng reng r

(nh mng ay) hoc tp hp th n h


n g t Collagen hoc th n h si Collagen;
nhiu si hp th n h bo si Collagen.

Hu het Collagen l sn pham tng


hp cua nguyn bo si. Mt s t bo
mo lin kt co nguon goc tru n g m nh
tao ct bao, n g u y n bo sn, n g u y n bo

to ng cng co kha nng tng hp


Collagen; Collagen typ IV m n g a y do
t bo biu mo v t bo ni m to ra.

1.2.2. S i v n g (Hnh 2-5)


Si vng cn gi l si reticulin.
Di k n h h in

VI

q u a n g hoc, nhum

Hinh 2-5. Li si vng bao quanh t


bao m [10].
(Phng phap ngm bac theo Bielschowsky)

43

bng phng php ngm mui bc, si vng co mau en, ng knh t 0,2 2\xm, chia nhnh nh cnh cy.
Di knh hin vi in t, si vng c to th n h bi nhng n v chiu
dai la x collagen, c vn ngang theo chu ky (collagen typ III). Si vng thng
hop vi nhau th an h b v lin h vi nhau tao nn li si vng.
Soi vong thit lap nn b khung nng cho cht nen ngoi bo: bao
quanh cac t bo m mi' m, nm ngoi t bo ni m cua mao mch mu,
tham gia cu tao vang st di mng ay ca biu m, la th a n h phn si nang
nhu mo cua gan, thn, phi v nhng c quan tao mu v sinh lympho bao
(tu xng, lch, bch hach).
1.2.3. Si ch u n (Hnh 2-6; 2-7)
Khi quan st mo ti, si chun c mu vng, trong khi si collagen c
mau trng. Si chun th hin r trn tiu bn nhu>>m mu bang resorcinfuchsin, aldehyd fuchsin hoc orcein, cho ra mu do thm , xanh a tri thm
hoc den (theo th t).

Hnh 2.6. nh siu cu truc si chun [4],


1. Si chun; 2. X. Hnh trn bn trai: s vi
th li si chun.

Hnh 2.7. S lin kt cac phn t


elastin trang thi chun (hnh tren) va
trang th- gin (hnh di) [5],
1. Phn t elastin; 2. Lin kt ngang cng
hoa tr gia cac phn t tao li phn t.

Di knh hin vi quang hc, si chun th hin khac vi si collagen bi


chung m anh (ng knh t 0,2-l|im), thng v co n h a n h ni vi n h a u thnh
li.
Di knh hin vi in t, mt ct oc S1 chun k h n g c van ngang
m t ct ngang mi si chun c 2 vng: vng gia v hnh l protein elastin,
q uyet inh tinh an hoi cu

S1

chun va v u n g ngoi vi gom cc \ (l loi

glyco-protein cau trc) dang ng, moi ong c ng knh khoang 10 nm.
Elastm da v gn do nguyn bo si ch tit. th n h cc mach mau
ln co tnh an hi cao. elastin c ch tit bi t bo c trn. Si chun an
hoi c l do c im cua cac phn t elastm , chung lin kt vi n hau bng
44

nhng cu ni ng hoa tr to thnh li phan t. Khi S1 gin, tng phn


t tri dai ra v c li phn t cng gin ra nh dai cao su gin. Si chun c
tnh an hi cao, khi ko cng c th di ra t mt n mt lan ri chiu di
ban u ca si*
1.3. N h n g t bo lin kt
o mo lin kt chnh thc c nhiu loi t bo vi c im hnh thai v
chc nng khc nhau. Nhng t bo c nh c i sng tng i di, trong
phi k ti nguyn bo si l t bo c chc nang ch tit, duy tr cc th n h
phn gian bao lin kt; t bo m l loai t bo tng hp, d tr lipid cung
cp ngun sinh nng lng cho qu trnh chuyn ho ca t t ca cc t bo
khac trong c th; t bo ni m, t bo vng. Phn ln nhng t bo di ong
c i sng tng i ngn, chng ric thay th lin tc bni ngun t bo cng
loi r t phong ph v s" lng t mu. Nhng t bo di ng trong m lin ket
chnh thc l nhng bch cu c ht, bach cau n nhn ln v i thc bo,
tng bo, dng bo... Mt s" trong nhng loi t bo di ng ny tham gia
vo p ng min dch ca c th.
1.3.1. N guyn bao s i (Hnh 2-1; 2-8; 2-9)
Nguyn bo si l loi t bo ph bin
n hat trong m lin kt chnh thc. Chng
tng hp cht cn bn v cc th n h phn
tao si lin kt. Nguyn bo si l loi t
bao ang hot ng tng hp chat tch cc.
T bo si c coi l trn g thi hon
th n h qu trn h tng hp cht, chng
thng nm gia cac th n h phn gian bao.
Di knh hih vi quang hc nguyn
bao si c hnh sao vi nhiu nhanh bo
tng di ngn khc nhau, nhng khng
lin h vi nhanh bo tng ca t bo bn
canh. Nhn t bao hnh trng, to v sng
mu, chat nhim sc min, ht nhn r rng.

3!,4 r i

Hnh 2.8. S o cau tao vi th v


siu vi th ca nguyn bo si (bn
trai) v t bao sci (bn phi) [5],

Di knh hin vi in t, trong bo tng nguyn bo si r t giu li


ni bo co ht, bo Golgi pht trin, giu tui ch tiet v khong bo (H nh 5-4).
Bng phng phap min dch ho t bo, n h n thy vng bo tng sat
mng t bo giu x actin v a-actinin. X actin phn b" khap bo tng t
bao. Nhieu ong sieu vi t trung th to ra ngoai vi t bo.
Nguyn bao si tong hp procollagen, glycosaminoglycan v glycoprotein
a vo khoang gian bo. Ti y, cc phn t procollagen chuyn th a n h cac
phn t troprocollagen, n v cu tao ca cc si lin kt. Ngoi ra nguyn
bo si cn tng hp collagenase, enzym tham gia vo qua trn h thoai bien
sinh hc cua collagen trong iu kin pH cua m lin ket khoang 7,0.
45

T bo si c kch thc nh hn
nguyn bao si. N hanh bo tng ngn v
t, t bo c hnh thoi. N hn t bo m,
hnh si. Bao tng bt m u acid, li ni
bao c ht va b Golgi km pht trin.
mo lin kt c th ngi sau tn
thng d dang nhan thy hnh nh gin
phn ca nguyn bo si. Nguyn bo SOI
la t bao bit ho hon ton, chung c
th t sinh san nhng khng th sinh ra
loai t bao khc.
1.3.2. T bo tr u n g m

Hnh 2.9. Anh siu cu truc ca mt t


bo si [10].
Vng chung quanh t bao la nhng x
collagen (COL); Nhn t bo (N). X7000.

M lin kt pht trin t trung m


phi thai. Trong qua trn h tao m, nhng
t bao trung m bit ho th a n h nhng loai
t bo mo lin ket nh nguyn bo si, nguyn bao m, tin to ct bao,
nguyn bo suri.

Trong m lin ki c th ngi trng thanh, ngi ta cho r n g lun tn


ti nhng t bo trung m giau tim nng sinh sn va tim n n g bit ho
th an h cac loi t bo lin kt khc khi c th c n hu cu, trong n h n g iu
kin n h t nh.
T bao trung mo giu tim nang bit ho c hnh thoi hoc h n h sao,
mc vi the rt kh phn bit VI nguyn bo si. c iem siu cu tr c ca
chung l nhn t bo cha nhng khoi cht nhim sc tho. bo tng ngho
nn cha t ti th v li ni bo. T bo quanh mch c c im cua t bao
trung m, chung co th biet ho th n h t bo c cua th n h mch m u t n to
trong qua trnh tai to m sau tn thng.
1.3.3. T bo m
Te bao m l loi t bo c nh trong mo lien kt th a chng tch tr
lipid triglycerid trong bo tng. C 2 loi t bo m:
- T bo m mt khng bo (H nh 2 -1 0 ):
+ Hnh cau, ng knh t 40-150|im.
+ Trong bao tng ch c mt ti m ln.
+ Phn bo tng cn lai mong cha r t t bo quan v mot n h a n det b
y h n v mt ph a t bo.

+ ay l loi t bo m ph bin c th ngi trng th a n h Chng


thng tp tru n g th n h tng tiu th u y m, mi tieu t h u gom n h ie u te

bo hnh khi a din rt sat nhau. M m gom n h n g te bao m mot


khng bo c gi l m m trng.

46

T bo m nhiu khng bo (Hnh 2-11):


+ Trong bo tng t bo c nhiu ti m kch thc khc nhau.
+ Ti th r t phong ph, phn b khp bo tng t bo.
+ N han t bo hnh trng, nam khong gia t bo.
+ M m gm nhng t bo m nhieu khong bo c gi l m m nau,
p hat trin c the phi v tn ti mt s ni ca tre s sinh. Mu
nu ca m m do mao mach y r t phong ph v do trong t bo
r t giu ti th.

rs
Hnh 2.10. Anh v th m m trng
(gm nhng t bo m mt khng bo).
1. Khng bo cha m;
2. Nhn t bo. H.EX320 [5],

Hnh 2.11. Anh


(gm nhng t bao
nhiu
1. Nhng giot m;
2. Nhn t bao hnh
H.EX1000 [5],

vi th m m nu
m trong bao tng c
gict m).
cu trung tm t bao.

1.3.4. T bo noi m
T bo ni m co hnh a in det,
nm sat nhau tao th a n h biu m lat n.
Biu mo lp m t trong th n h mch
mau v mach bch huyt.
Di knh hin vi quang hoc, quan
sat mt ct ngang mao mch, thy l bao
noi m c phan bo tng khoang gia
thng phnh vao lng mch trong o
cha nhn; phn bo tng ngoi vi toa
thnh la mong (0.2-0,4|im) (Hnh 2-1).
Di knh hin vi in t, nhan
thv cac te bo ni mo lin kt vi nhau
bi dai bt, co ni la bo tng hai t bao
ch chm ln nhau. la bo tng oi khi

Hnh 2.12. S mo vng [5],


1. T bao vng vi nhng nhanh bao tng
lin kt vi nhau thanh li; 2 Si vng.

47

con co nhng l thung (ca s ni m). Ti mng bo tng t bo c nhng vet


lm siu vi, trong bo tng c nhng khng bao vi m. Nhng bo quan nh ti
th, li noi bao, ribosom thng tp trung vng bo tng quanh nhn. B
Golgi nh, thng sat nhn t bo (xem chng h tun hoan).
T bao ni m co kh nng phn chia.
1.3.5. T bo vng (Hnh 2-12)
T bao vong co trong cac m v c quan bach huyet-m in dch v mt s
c quan khar. Chc nang cua t bao vng l tao si vng v th am gia vo p
ng min dich ca c the.
T bao vng hnh sao, c nhng n h n h bo tng lin h vi nhng
nhanh bao tng t bo bn canh hnh th n h li t bo ta vo li si vng.
Nhn t bao ln, hnh trng, sang mau. Bao tng bt mu acid yu. T bo
vng r t ging nguyn bao ti. Nhng bo quan ca t bo vng th hien
chung l loai t bo tng hp protein.
1.3.6. a i th c bo (Hnh 2-1; 2-13).
ai thuc bao la ten gi loi t bo co kha nng thc bao v m bo mnh.
Trong m lin kt, bch cau n nhn t mu bit ho th a n h i thc bo.
Tuy theo v tr v trng thai hot ong chc nang, c th phan bit hai loai:
i thc bao c nh (con gi la mo bao) v ai thc bao t o.
- Mo bao: Co hnh thoi hoc hnh sao tng t nh nguyn bo si, n h n t
bo hnh trng vi cht nhim sc am. Trong m lin kt th a chng
thng ng dc theo cac si collagen.
- i thc bo t do: M bao khi
b kch thch, th du khi m b

'

vim, chng hoat ong thc


bao mnh, vn ng theo kiu
amib co the ti r t xa ni
chng xut hin ban u.
Nhn t bo tron, giau cht
nhim sc. Mang bo tng
nhiu vng li lom lien quan
ti hin tng m bo v thuc
bo. Ni bat trong bo tng l
nhng lysosom nguyn phat,
lysosom th phat, nhng th
thc bo (trong o c th l cac
m anh vn t bao. cac th n h
phn gian bao bien chat, vi
sinh vt, nhng h at v c x m

nhp vao c th). ai thc bo


48

Hnh 2.13. Anh siu cu trc ai thc bao


trong m lin kt tha [5],
Trong bao tng c nhng lysosom (tu th)
(2) va nhng phagosom (th thc bao) (1 ).

khng ch thu n hn v ph hu cc khng nguyn, m con gn mt phn


vat cht khng nguyn mang bo tng i thc bo trnh in
khng nguyn cho cac t bao c thm quyn min dch. Hin tng ny
c ngha quan trng trong ap ng min ch cua c th.
i thc bo c trong nhieu c quan cua c th vi c iem chung l di
ng v thc bo mnh, chng hnh th n h H thng i thc bao-n n h n .
C th k ten cac t bao ca h thng ny nh: i thc bo trong m lin kt
da; t bo Kupffer gan; i thc bo th n h ph nang; i thc bo hach
bch huyt, lch; i thc bo mng phi, mng bng; bu ct bo trong
m xng; vi bao m trong h th an kinh tru n g ng.
1.3.7. Tng bo (Hnh 2-1)
L mt loai t bo trong mo lin kt c chc nng quan trng trong p
ng min dch th dch. Tng bao l te bo giai on bit ha sau cung cua
lympho bo B. Tng bo c coi nh t bo chu yu to th n h khang th,
nhng globulin min dch. Bnh thng trong m lin ket tha c ra t t tng
bo, thng t h y q u a n h m ach m u nh v mo bch h uyt.

Tng bo l nhng t bo hnh cu hay hnh trng, ng knh t 1020|im. N hn t bo hnh cu hay bau c, nm lch v mt pha. Cht nhim
sc trong nhn l nhng khi ln, sp xep theo hng t trung tm ca nhn
to ra ngoi vi nh hnh nan hoa banh xe. Bo tng bt mu base am,
chng t trong bo tng c cha nhiu RNA, ribosom, li ni bo c h t
phong ph, b Golgi p h a t trin (xem chng 10).
Trong cc vim (vim cap tnh, vim mn tnh), ung th .. tng bo
xut hin ra t nhiu.
1.3.8. D ng bo (H nh 2-14)
Di knh hin vi quang
hoc, bng phng phap nhum
c bit, dng bo co hnh bu
dc, ng knh t 20-30|im,
trong bo tng cha y cac
ht a base v h at d sc. N hn
nh hnh cu nm vng gia
t bao va thng b che lap bi
n h n g h t tro ng bo tng.

A
Hnh 2.14. Dng bo (Mast cell) [10].
A. nh vi th dng bao mac treo rut; nhuom

Di knh hin vi in t,
aldehyduchsin X 2000. B. Anh siu cu truc dng
trong bao tng t bo c t ti
bo mng bung X10000; trong bao tng c
th nh hnh cu. tui li ni
nhng hat ch tit mt in t khng ong bU,
m >t vi hat ch tit c a ra ngoai t bao.
bo khung ht hp ngn, nhng
co b Golgi rt phat trin.
N hng h t ch tit co mng bc ng knh t 0,3-0,5|im, bn trong cha vat
cht khng ong nhat.
49

Chc nng chnh ca ng bo l tch tr nhng cht tru n g gian ho


hc trong p ng qu trnh vim. Trn tiu bn vi th c nhng ht d sc bi
v chung cha glycosaminoglycan. T hnh phan cu to khc cua cc h t la
heparin (cht chong ng mu) va histam in (cht lm tng tnh th m th n h
mach mu).
Dng bo co ngun gc t t bo ngun tu xng. C hng phn b
m lin kt khp c the, nhng tp tru n g nhiu m lin kt ca da, cua ng
tiu ho v ng h hp.
1.3.9. N h n g bach cu (xem p h lue 2)
Nhng bch cu c trong m hen kt th a l nhng t bo t trong lng
mch lot ra. Bnh thng, trong mo lin kt thuc lp m ca nim mc rut,
kh qun, phe quan, ng sinh uc, trong m lin kt ca cc tuyn c mt s
t bch cu. Trong trng thi bnh ly (vim, d ng...) so lng bach cu xm
nhap vo m lin kt r t ln.
1.4. P h n loai m lin ket ch n h thc
Da vo t l tng i gia t hrfO v nhng th a n h phn gian bo, ngi
ta phn m lin kt chnh thc th an h hai nhm ln l m lin ket th a v m
lin kt c.
2.42 M lin k t th a
Trong c th, mo lin ket tha ia loi mo ph bin v c nhiu chc nng
quan trng. M lin ket th a c biet phong ph lp chn b cua da; hnh
th n h lp m cua nhng tng rng; thit lp mo nn ca h u ht cc c quan.
Trong m lien ket tha c nhieu mch mu v th an kinh.
M lin kt th a c th c t t ca nhng th n h phn ngoi bo v cc loi
t bao ca m lin kt chnh thc m t trn.
1.4.2. N h n g d n g d c b it ca m lin k t tha.
1.4.2.1. M m ng
c COI l loi m lin kt tha c nn li. T bo trong mo rran g ch
veu l t bo si v m bo, cn si gm c si collagen v si chun
Nhng th an h mac nh: Mng bng, mang phi, m ng tim l n h n g lp
mong m lin kt tha, c lp bi mt lp biu m lt n gi l lp trung
biu m. Trong cac th an h mc, c th gp moi th a n h phn to th n h mo lin
ket chinh thc. Trong khoang ao gia hai la cua th a n h mac thng c cha
mt khi lng nho dich gi l ich th an h mc.
1.4.2.2. M vng (Hnh 2-12)
c tao th an h bi nhiu t bo vng ni vi n h au th a n h li a 'r n
mt li si vong.
50

M vng tao th n h nn ca cc c quan to huyt: Tu xng, lch, hch


bach huyt. M vng cng c th c trong nim mc ca mt s c quan nh:
Nim mc rut, thn.
1.4.2.3. M m (H nh 2-10; 2-11)
C hai loi m m l mo m trn g v m m nu. C hai loi u dc
phn phi nhiu mch mu. Trong c th, nhng t bo m c th hp th n h
nhm nh. nhng thng tp hp th n h nhng tiu thu v thu m ln.
ngi trng th n h bnh thng, m m chiem khong 15-20% th trng i
vi nam gii, khong 20 -25% th trng i vi n gii.
M m l ni tr nng lng ln n h t ca c th di ng triglycerid.
Triglycerid c gi tri nng lng cao hn glycogen (9,3 kcal/g i vi triglyceri so
vi 4,1 kcal/g carbohydrat).
nhiu ni trong c th, m m lm nhim v chng c hc. Lp m
di a l lp m gi h n h th m t ngoi c th.
1.4.2.4. M ti nc
La nhng khi hp th n h bi nhng t bo trng to v trong bo tng
ca chng cha nhng khng bo ln ng cht lng trong sut. N hn te bn
b chn p gia m khng bo y. M ti nc c trong niem mc th an h
qun. M ti nc c tc ng chng cc dy th a n h m, to cng rt
thch hp.
1.4.2.5. M nhay
M nhay thng thy trong c th phi thai, c bit l di da v
trong y rn (cht ng Wharton).
Trong m nhy, cac t bo tru n g mo c kch thc ln hn nguyen bao
si. Cht gian bo r t phong ph, mem v qunh ac; trong co vi nhng
si Collagen mnh, khng c si vng v si chun. M nhy ch tn ti tuy
rng ngi trng thnh.
1.4.3. M lin k t c
M lin ket c cn goi l m x v
c th n h phn si chim ch yu, t t
bo. C th xp m lin kt c th n h 3
loai: mo lin kt ac khng nh hng,
m lin kt c nh hng v m chun.
1.4.3.1. M lin kt c khng nh
hng (Hnh 2-15).
Loai nav c chan b cua da; cac
bao x cua cac c quan gan, lach, bch

Hnh 2.15. Mo lin kt ac khong inh


hng cua lp li chn b da: Nhng bo
si collagen th an nhau theo cac
hng khac nhau (1), xen K la nhng t
bao si (2) [10],

51

hch; lp v tr n g cua tin h hoi; m ng no cng; o cua cc dy th n


kinh ln.
c im chung cua m lin ki c khng nh hng l t l si
collagen cao, tp trung th n h cac b th an n hau khng theo mot hng n h t
nh. Li si chun thng xen k vi cc b si collagen. Nguyn bo si l
thnh phn chu yu nm xen vi cc b si collagen, r t t ai thc bo v cc
t bo t do khc.
__
1.4.3.2. M x co inh hng
Trong nhng mo ny, cc si collagen
xp trong cung mot mt phng hoc xp theo
cng mt hng.
- Gn: La nhng dy x ni vi xng,
hoc ni xng ny vi xng khc,
gm nhieu b si collagen kt hp vi
nhau. T bao gn (thc cht l t bo
si) tha tht, nm xen vo gia cc si
gn. Moi gn gm nhiu b si gn
ngn cach nhau bi nhng vch lin
kt. Bc ngoi gn l mt mng gi l
cn tip noi vi cn cua c (H nh 2-16).
- Dy chang: L nhng dy hay l lin
kt ni cac c quan vi nhau. Day
chng c to th n h bi nhiu lp si
collagen c hng theo chieu lc tac
dung. T bo si det nm xen k gia
cac bo si. Nhng si chun nho hp
th n h mt li si m cc m t li
cng di theo chiu hng cua cc
si collagen (H nh 2-17a).
- Cn: L mng bc ngoi cua c v
gn. Cn gom nhiu si collagen to
thnh nhiu lp chng ln nhau.
Cac lp si trn-di c hng thang
goc vi
V U I nhau
l i i c i u (Hnh
[ I L I U I 2-17b).
- i UJ.
~

..

r, ,

..

Hnh 2.16. Gn [10].


Trn: Mt ct doc; Di: Mt ct ngang.
1. T bao si (t bao gn); 2. Nhng
b s' collagen (sc gn); 3. Vach lin
kt (X 550).

Hnh 2.17. A. Dy Chng; B. Can [1],

Chn b giac mac: Chn b giac


H T'Kr.;o o
~
,
. ..
1 T bao si; 2. Si collagen; 3. Si chun
mc hay con gi la m nen giac
mac gm nhng si collagen to th n h nhieu lp chng ln n h a u Cac si
tron g cung mot lp c hung gn vu n g goc VI n h n g si thuoc lp gn
ke. Xen vao gia cac S1 hoac cac b S1 l nhng gic raac bao
(keratocyt). Trong mo ny khng c mach mau.

1.4.3.3. M chun
c tao th n h bi nhng si chun hay nhng l chun nm song song V I
n hau v n vi nhau bi nhng nhnh xin. Mo chun thay nhng day chng
chun, day chng vng ct xng song, th n h ng m rh chu.
2. M SN
M sn l mt dng c bit ca m lin kt, c tao th a n h bi nhng
t bo sn v nhng si vy quanh, vi trong cht cn bn nhim cht
cartilagein (chat sn), mt hp cht ca protein v chondroitin sulfate, do o
c cng rn va phai ap ng yu cu chng .
Trong m sun khng c mch mu v th n kinh ring. Nhng thuc tnh
keo ca cht nn c ngha quan trng i vi s inh dng ca cc t bo v
c vai tr c bit quyt inh cng chac va chun gian ca mo sn.
Khi tr ra i, m sun vn tip tu r gi vai tro trong s pht trien ca cc
xng di v cc xng khc. n tui trng thnh, mo sun ch cn tn tai
mt khp xng i v mt s ni khac trong c th.
Tu theo s c m t ca nhng th n h phn si c trong cht nen cua sn,
ngi ta phn m sun th n h ba loai: Sun trong, sn x v sun chun.
2l Sn tron g
phi thai c nhiu sn trong. Nhng ngi trng thnh, chi con gp
sun trong mt s ni: u cac xng di, xng sn, kh qun, th an h qun,
ph qun, m t cc khp xng. Sn trong c mu trng m, n hi nh.
Mt mieng sn trong c cu to bi: Cht cn bn sun, nhng t collagen,
nhng t bo sn, m ng sn.
2.1.1. C h t c n b n v th n h p h n co lla g en
Cht cn bn ca sn trong kh
phong ph, mn, a thuc nhum mu
base. Trong chat cn bn c nhng hc
nh gi l 0 sn. Trong mi sun c
cha 1, 2, 3... t bao sn (Hnh 2-18).
Trong cht can ban sn trong co:

y I
r

'" r

- Collagen (chu vu l typ II) chim


Hnh 2.18. nh vi th sun trong (H.E. X3QQ)
khoang 40% trng lng kh ca
1. o sun; 2. Qung sun; 3. Cht nn gian bao;
sun trong; tiu bn m hc
4. Nhng t bao sun (nhm t bao sun cung
khng n h n c chng v: (1) dng) [10].
Collagen ton ti ng t (chi
quan st c di knh hien vi in t); (2) chi s khuc x cua t
collagen v cua cht cn bn tng t nh nhau; (3) cc t collagen lin
kt vi cac phn t proteoglycan.
53

- Nhng
proteoglycan
c
hnh th an h do s gn kt ca
cc GAG (chondroitin
4
Sulfat, chondroitin 6 sulfate
v k eratan Sulfat) vi cc li
protein. Hang trm phn t
proteoglycan lai lin kt vi
cc phn t hyaluronic acid
de tao nhng t hp phn t
proteoglycan lin kt vi
Collagen (Hnh 2-19).
Thnh phn quan trng khc
l giycoprotem chondronctin, mt
ai phn t hot hoa s gn kt
ca t bao sun vi cht cn bn.
Chat cn bn sun bao quanh
sun rt iu GAG nhng ngho
Collagen; vng ny c gi l qung
sn chng bat mau base m v
phn ng PAS ung tnh mnh.
Do cht cn ban sn khng c
mach mu va th n kinh, nn t bo
sn dinh dng bng cc cht
khych tn t mang sn.

Hnh 2.19. S m t cu to phn t cht


nn mo sn.
Protein kt ni (LP) gn ng hoa tri vi li
protein (PC) hoc proteoglycan tao chui
phn t hyaluronic acid (HA). Nhng chui bn
chondroitin sulfate (CS) ca proteoglycan gn
tnh in vi cc t collagen, tao nn cht nn
lin ket ngang [5].

2.1.2. T bao s n (Hnh 2-20).


vng ngoi vi cua ming
sn trong, nhng te bo sun cha
trng th n h c hnh trng, truc
dai ca t bao song song vi b mt
ming sn. vng trong, t bo
sun hnh cu ng knh khoang t
10-30|j.m, chng c th ng th n h
tng nhom c khi ti 8 t bo sinh
ra do mt t bo sn gin phn
(nhom t bao sun cng dong).

Hinn 2.20. S siu cu truc mt phn


ming sun trong [10],

Trn tiu ban mo hc, cc te


A. Mang sun, B. Sun trong; 1. Nguyen bao si
bo sn thng b co li. m sn
2. Nguyen bao sun 3. T bo sun; 4. Qung sun
ti, t bao sn thng lap y
sn. B m t nhng t bo sn cn non thng c nhiu ch li lm (hnh thc
tng dien tch b m t th u n li cho qua trnh trao i cht cua te bao)
nhng t bo sun trng thanh, nhng bo quan tham gia ch tit protein r t

54

p h a t trin: li ni bo c hat, ti th, b Golgi. T bo sn tng hp collagen


typ II, nhng proteoglycan v chondronectin.
2.1.3. M a n g su n (H nh 2-20)
Tr sn khp, t t c cc sn trong du c bc bi mt lp mo lin kt
c, c gi l mng sun. Mng sn c vai tr chnh trong s tn ti v pht
trien ca ming sn.
Mang sun giu si collagen typ II va nhiu nguyn bo si. Cc t bao lp
trong ca mang sn l nhng nguyn bao sn (hnh dang tng t nh
nguyn bo si), chng c kh nng bit ho th n h t bo sn. V vy, lp
trong mng sn c gi l lp sinh sn.

2.1.4. S p h t tr ie n c a sn
Sau khi c hnh thanh, c mang sun bc ngoi, ming sn tip tc
pht trin, n ra theo chiu di v chiu rng bang hai cch:
2 .1.4.1. Cch p thm
Cc nguyn bo sun thuc lp trong cua mang sn, sinh sn, bit ho
thanh te bo sn, ap thm nhng lp sun mi vo ming sn a c t trc,
ming sn ngay cng to them.
2.1.4.2. c ach gian bo (Hnh 2-21)
0 c t bao sn sinh san bng
gin phn. N hng phn chia ni
tip t mt t bo m s tao ra
nhng t bao con cng dng nm
chung trong mt sun. Tuv theo
hng ca cc m t p hn chia ni
tip s tao ra nhng am t bo sun
cng dong kieu v n g h a y kiu trc.

Hnh 2.21. S v S phat trin sn theo


cach gian bo [1],

T bao phn chia sinh ra


A. Kiu truc; B. Kiu vong.
nhng nhm t bo cng dng kieu
vng lm cho sun n to ra. Cn cc nhm t bo cng ng kieu trc lm cho
ming sun phat trin theo chiu dai, lm ming sn di ra.
2.2. S n ch u i (H nh 2-22)
Trong chat cn bn cua sn chun c nhiu si chun, t t collagen. Sn
chun c vnh tai. ong tai ngoi, sn canh mi, nap th a n h quan. Sun chun
khac vi sun trong bi mu cua n vang, c cao, chun gin ln.
Te bao sun chun ging t bao sn trong, cng c hnh cu, nm trong
nhng sn. Trong moi sun c mt t bao n c hay mt nhm t 2 n 4
t bo cng dong.

Chi gian bo sn chun khc vi cht gian bo ca sn trong v c


nhng si chun chia nhnh. Nhng si chun tao thn mt li si dy c;
nhng si chun ca sn tip tc i ti mng sn. mng sun. li si chun
tha hn trong sn.

Hnh 2.22. nh vi th sn chun (X350) [10].


1 T bao sun 2. Si chun.

Hnh 2.23. Anh vi th sun x tn tai vung


9n ca gn vi sun trong ca khp
(H.E. X215) [4],
1. T bao sun; 2. B si collagen.

2.3. Sn x (Hnh 2-23)


Sun x c mot s t vng ca m lin kt cua c the nh: o a lin t
sng, mt s sun khp, ch noi gan vi xng. Trong sun x, cht can bn
sun cha nhiu b si collagen typ I chay theo cac hng. Trn thc t, kh
pht hin cht cn bn cua sn x, tr vng st ngay xung quanh cc t bo
(Hnh 2-21).
Nhng t bo sun x co th n c hoc hup th n h nhom t ng i, c
khi chng xp th n h dy xen vo gia b si collagen.
3. M XNG
M xng l hnh thi thch nghi c bit cua m lin kt. Cng n h cac
loai m lin kt khc, m xng c to th n h bi cc t bo, cac si v cht
cn bn. Nhng m xng khc vi cc m lin ket khc ch cc th a n h phan
ngoi t bo b canxi ho lm cho cht cn bn tr nn r t cng r n p h hp
vi chc nng to b khung chng , bo v m mem v ng vai tr quan
trng trong hoat ng chuyn ho canxi cua c th.
Xng l m thng xuyn c s i mi v xy ng li trong suot i
sng ca con ngi. Cht lng mo xng b chi phi bi s chuyn hoa dinh
dng v cac hormon.
3.1 Cu to
3.1.1. C h t cn bn
Nm xen ke vo khoang cach gia cc t bao xng l cht can ban xng.
Chat cn bn xng gm hai thanh phn chnh: Cht nn hu c v nhng
mui v c. c th trng thnh, khoang 95% cht nn hu c l collagen.
56

Di knh hin vi quang hc, cht can bn mn, khng c cu trc, a


thuoc nhum acid. Cht cn bn xng hnh th n h nhng l xng gan VI
nhau. Trong cc l xng c nhng xng cha t bao xng. T cc xng
c nhng ng nh to ra xung quanh lin h vi nhng xng bn cnh, gi
la vi quan xng. Trong vi qun xng c cc n h an h ca t bo xng lin h
vi cac n h an h cua t bo xng ln cn (H nh 2-24).
Ve m at hoa hc, cht can ban xng
gm c:

- Cht v c chim khoang 50% trng


lng kh ca cht nn m xng.
Calci v phospho ac bit phong ph.
Ngoi ra, cn c bicarbonat, citrat,
magnesium, potassium v sodium.
Calci v phospho to thnh nhng
tinh th hydroxyapatit Ca10(PO4)6(OH)2. C
mt lng ang ke canxium phosphat.
Di knh hin vi in t, cc tinh the
hydroxyapatit cua xng th hin l
nhng khi kch thc 40x25x3nm.
Chung nm doc theo cac t Collagen,
nhng c cht cn bn v hnh bao
quanh. Nhng lon b mt ca tinh th
hydroxyapatit c hyrat hoa. Lp v
hydrate ny lm cho s trao i ion gia
tinh the va ch c th tr nn de dng.

Hnh 2.24. S mt phn h thng


Havers v 2 t bo xng [theo
Leeson TS. Leeson CR].
1. ng Havers; 2. La xng; 3. xng;
4. Vi qun xng; 5. T bao xng vi
nhanh bao tng.

- Chat hu c gm 95% l Collagen typ I v cht cn bn v hnh (GAG kt

hp vi protein). Nhng GAG chu yu cua xng l chondroitin 4-sulfate,


chondroitin 6-sulfate v k eratan Sulfat.
S lin ket cua hydroxyapatit vi cac si Collagen cht cn ban d lm
cho m xng tr nn cng rn.
3.1.2. T hnh p h n si
Trong m xng ch yu l nhng x Collagen, ng knh 5-7nm. c vn
ngang, vi chu k l 68nm. Nhng t ny c th thay khi m xng d b kh
mui vi. Chung lam giam cc lc c hoc tac ong vo xng.
3.1.3. N h n g t bo
Trong xng ang hot ng phat trin tch cc, ngi ta c th phn
bit 4 loi t bao: tin tao ct bo, tao ct bo, t bo xng va huy cot bo
(Hnh 2-25).

3.1.3.1. Tin tao ct bao


Tin tao ct bo hay l nhng t bo gc ca t bo m xng, l nhng
te bo cha bit ho. tn ti sau khi tr ra i.
1

Hnh 2.25. S trnh by


nhng hin tng trong qua
trnh ct hoa trong mang [5].
1. Tao ct bo; 2. Hu ct bo;

3. T bo xng;
4. Trung m;
5. Cht nn mo xng;
6. M tin ct (m dang xng).

Nhng tien tao ct bo c nhn hnh bu duc hoc di, bt m u tm nht;


bao tng bat mu aci km, oi khi hi a base. N hng tin to ct bao
thng thay trn mt xng, lp trong mng xng, lp m t trong ng
Havers. Cac t bao nay tch cc hoat ong trong qu trn h p h t trin bnh
thng cua xng. Khi trng thanh, chng tch cc tham gia vao s sa
sang, hn gn cc xng gy, hoac xng b tn thng. Khi . cc tin to
ct bo tng nhanh v s lng bang cch gian phn ri bit ho th a n h nhng
to cot bao.
3.1.3.2. Tao cut bao (Hnh 2-26)
L nhng t bo a
dien, di 20-30|im co nhnh
ni vi nhau hoc ni vi
nhng t bao nam trong tuy
xng. Tao ct bo thng
xp th n h mt hng trn
mt cac b xng ang hnh
thnh. N hn to ct bo ln,
hnh cu hay hnh bu dc,
thng nm lch v pha i
dien vi vng xng mi ang
hnh thnh, co mot n hai
hat nhn. Bao tng a mu
thuc nhum base v cha
nhiu RNA, co nhiu glycogen
v cac enzym . Li ni bo v ti

Hnh 2.26. Anh siu cu trc ca nhng tao ct bao


1 Tao ct bao ang c vi trong cht nn m xng'
2. Cht nn m xng mi hnh thnh (X 400) [4]

the ph at tn n .

ni nao cn co s to xng th to ct bao xut hin. C hng tao ra mt


cai nn protein v gian tip tham gia vo vic lm lng dong muoi khoang vo
58

ci nn y hnh th n h cht cn bn xng. Trong qu trn h to xng mi,


mt s tao ct bo t vi trong cht cn bn o chng to ra v tr th n h t
bo xng.
3.1.3.3. T bo xng (Hnh 2-27)
T bao xng (con gi l ct
bao) l nhng t bo c nhiu nhnh
i. Thn ca te bao i 20-30^m,
nm trong cc xng, nhng nhnh
ca t bo xng mnh, nm trong
cac tiu qun xng. Di knh hie n
vi quang hc, khng th pht hin
c ni cc n h n h i vo cc tiu
qun. Nhng i knh hin vi in
t c the nhn thy nhnh ca t b^o
xng i trong vi qun xng n
tip xc vi n h n h ca nhng t bao
xng bn canh. ch tip xc ca
cc nhnh, chng lin kt vi nhau
bi moi lin kt khe.
Trong bo tng ca t bo
xng c nhiu ribosom, li ni bao,
b Golgi, nhng hat glycogen.
Trong bao tng t bo xng
gi, c nhiu lysosom cha nhiu
enzyme tiu protein nh cathepsin,
phosphatase acid. Nhan t bo
hnh trng, sm mu; mng nhn
c nhiu ] thng.

Hnh 2.27. Siu cu trc t bo xng [1],


1. Tiu qun xng; 2. Nhnh bao tng
t bao xng; 3. Cht cn bn xng.

3.1.3.4. Hu ct bo (Hnh 2-28)


La nhng t bo r t ln,
ng knh 20-100|im, c nhiu
nhn (50-60 nhn). Hu ct bo
thng xut hin nhng vng
xng ang bi ph hu, trn m t
ca cac khong trng Howship
trong m xng. C hng hu mui
khong, tiu huy nen protein ca
cht cn bn nh nhng enzym
cha trong lysosom.
Cac n h n cua huy ct bo
thdng hnh cu, t chat nhim

Hinh 2.28. Hu ct bao [1],


A. Hnh vi th; B. Hnh siu vi th
1. Nhn; 2. Khng bao; 3. Ribosom;
4. Vi nhung mao; 5. Chat cn ban.

59

sc. Bao tng a aci, c nhiu lysosom, nhiu khng bo ln cha m anh vn
cua cht can bn. Pha tip xc vi cht cn ban ca xng, m t huy cot bo
c nhiu vi nhung mao n su vo cht cn bn. T bo tin th a n cua huy cot
bao c ngun gc tuy xng c sinh ra v biet ho theo hng ring, theo
dong mau ti mo xng tr thnh hu ct bo.
3.1.4. Tuy x n g

Tuy xng l m lin kt nm trong hc tuy u xng ai, xng xp


va c trong ung tu j ca thn xng di. ngi trng th n h , nu quan st
bng m t d ng phn biet c tuy o v tuy vng (xem chng 6).
3.1.5. M n g n g o a i xng v m n g tro n g x ng (Hnh 2-29)
Mang ngoi xng l mt
mng lin kt bc ngoi ming
xng, tr m t khp. Mng
ngoi xng c hai lp:

- Lp ngoai c tao bi
nhng b si collagen, t si
chun, t t bao SI.
- Lp trong sat m xng c
nhng si collagen hnh cung
i cheo t mng vo trong
xng gi l nhng si
Sharpey, nhiu t bo si, tin
tao ct bao, tao ct bo. Lp
trong cua mng xng cn goi
l lp sinh xng, m nhim
vic tao ra xng ct mc.
Mng trong xng lt ben
trong cac khoang xng. Mang
trong xng gom mt lp t bo
lin kt det, c xac nh la nhng
tin to ct bao. Mang trong xng
khng c si collagen. Cng nh
mng ngoi xng, mang trong
xng cng c tim nng sinh xng.

Hnh 2.29. S cu to mt phn thn


xng di [3].
1. Nhng la xng thuc h thng c ban ngoa*
2. Nhng la xng thuc lp gia; 3. H thng
c ban trong; 4. Nhng be xng xp; 5 Mng
trong xng; 6. ng ni xin; 7. He thng Havers;
8. Mang ngoai xng; 9. Mach mau; 10. Sci
Sharpey; 11. ng Havers.

3.2. P h n lo i x n g
- V giai phu:
+ Theo hnh dang cua xng c: Xng di, xng ngn v xng dt
+ Nu quan sat bng mt mat ct qua xng thy c: Xng ac <khong
c cac hoc nh) v xng xp (c nhng hoc nh lien h vi nhau).
60

- V cau to m hoc:

Cn c vo s sp xp ca si collagen c: Xng li con goi l xng


nguyn pht v xng l hay xng th pht.
V ngun goc sinh xng c: Xng cot mc do mng xng to ra v
xng Havers do tu xng tao ra.
3.2.1. X n g n g u y n p h t

- Trong qu trn h ct ho v qu trn h lin xng, xng nguyen ph t bao


gi cng xut hin trc.
- c iem cu trc ca xng nguyn pht l nhng si collagen trong cht
cn bn xng chay theo nhng hng khc nhau; xng nguyen pht
khng hnh thnh cc l xng. V vy cn gi l xng li (Hnh 2-30).
- Thnh phn ch a t khong
thap, giu t bo xng
hn m xng th pht.
Xng nguyn phat khng
cng bng xng l
nhng bn chc trc lc
ko v lc un.
- ngi trng th n h mt
vi ni xng li cn tn
ti nh: P h n d ca
xng thi dng, nhng
ln ghp gia cc xng
s, ni bm ca gn vo
xng.
3.2.2. X ng th p h t
(Hnh 2 24; 2-29)

Hnh 2.30. nh vi th xng so giai oan ct hoa


nguyn pht (thai 3 thang tui) [4],
1. Xng li; 2. Xng li v mo lin kt- mach;
3. M lin kt- mach.

- Xng th pht hay cn gi l xng l l do cc th n h phn gian bo m


xng sp xp th a n h cac l xng ghp li vi n h a u theo nhng tr t t
n h t nh. Mi la xng c chiu dy t 3-7|im.
- c im cua xng la l nhng si collagen trong mi l xng chay song
song vi nhau theo hng xon c. Nhng hng ca si collagen hai la
xng gn nhau to gnc vi nhau. V vy xng l chu tc ng cua lc nen
v lc xon cao hn xng li.
- Xng la l loai xng ch yu ngi trng thnh. Xng la bao gi cng
thay th xng li trong qu trnh ct hoa v trong qua trnh lin xng.

61

3.2.2.1. Xng ct mac (Hnh 2-29)


L loi xng c, c to th n h bi nhng l xng nm st nhau.
Nhng la xng ny do lp to xng ca mang xng sinh ra. ae im ca
xng ct mc l trong cht cn ban c nhng si Sharpey. y l nh ng b
si collagen th t lp ngoi cua mng xng i vo cc l xng ct mc v
toa ra cc la xng lp su.
3.2.2.2. Xng Havers c (H nh 2-24; 2-29; 2-31)
y l loai xng r t
cng. n v cu to ca
xng Havers c l h
thng Havers. Mi h
thng Havers l mct khoi
hnh tr gom nhng l
xng dong tm (khong
10-15 l xng) quy
chung quanh mt ng nh
goi l ong Havers. ng
kinh cua cc ng Havers
.. , . ,
.
, - _ 1 .
r t khac nhau, nhng h
_____

thng mi hnh thnh ng

J
,
Hnh 2-31' nh th xy on9 Havers f " * cl
ngang m ot phn th a n x n g d i.
J

1- Nhng l xng ca h thng H avers trung gian;


2 Nhng ! xng thuc h thng Havers toan ven

Havers thng ln. Trong l Qng Havers (X200) [10]


cac l xng hay xen vo
gia cac l xng c nhng xng cha th n t bo xng v n h n g vi qun
cha cac n h an h bo tng cua t bo xng. Cc ng H avers ca n h ng h
thng cnh nhau thng vi nhau bi ng ni xin.
Trong xng c ang ph at trin v c xng ngi trng th n h , lun
c din ra s ph huy v xy dng li cc h thng Havers. V vy, thng
thy xen k nhng h thng ch c mot t la xng ong tm c ng Havers
rng, nhng h thng in hnh v nhng h thong H avers tru n g gian (nhng
la xng cn li cua h thng Havers b pha hu).
3.2.2.3. Xng Havers xp (H nh 2-32)
Loai xng ny c nhng hc tuy ln thng VI n h a u bi n h n g vach
ngn khng hon ton. Mi vach xng c to th n h bi n h n g l xng.
Trong cac hc tuy c cha tuy tao huyt.
Xng Havers xcp o tu xng tao ra; c au cac xng di cc xng
dt v tru n g tm cac xng ngn.
3.3. C u ta o m o c a x n g d i, x n g n g n v x n g d e t
Xng di (xng t chi), xng ngn (cc t xng song), xng det
(xng sn, xng vm so. ai a s cac xng mat) c nhng im cau tao rn-

62

3.3.1. X ng d i
on gia ca xng di c hnh
ng, gi l th an xng v hai u
phnh goi l au xng.
3.3.1.1. Than xng (Hnh 2-29)
Thn xng cu to bi xng
ac. T ngoi vo gm c: mng ngoi
xng, bn trong mng la mt ng
xng c, gia xng c mt cai
ng gi l ng tu, cha tu xng.
Gia th n xng v tuy xng la
mang trong xng, m t ct ngang
thn xng, gia mng ngoai v
mang trong xng c nhng lp sau:
- Lp ngoi mng, gi l h thng
c bn ngoi, lp ny gm nhng
1'
l xng ct mc ong tm v
trc ca th n xng.

Hnh 2 32 Xng Havers xp u


xng di [1],
1- Sun khp; 2.^ Xng ct mac; 3. Vach
xng; 4. Hc tuy.
a
J

- Lp gia y, c to bi xng Havers c, gom nhng he thng


Havers ton vn, nhng h thong Havers tru n g gian v h thong ct mc
trung gian.
- Lp trong mng, goi l he thng c bn trong, gom nhng l xng ng
tm vi trc th n xng, lp ny do tu tao ct sinh ra khi ng tuy khng
ln ln na.
3.3.1.2. u xng (Hnh 2-32)
Bao xung quanh u xng l mng xng, tr m t khp. Pha trong
mng xng l xng ct mc mong. Pha trong lp xng ct mc l xng
Havers xp. m t khp, xng ct mc c thay th bi sn trong.
3.3.2. X n g n g n

Xng ngn c cu to giong nh u xng i.


3.3.3. X ng d e t
xng vm so c hai bn xng c (xng cot mc) mt ngoi v mt
trong tm xng, gia l xng Havers xop.
Mt ngoi cua xng vom s, tc l mt ngoi cua ban ngcai. dc boc
bi mng xng. M t trong cua xng c phu bi m ng lin kt goi la mang
cng. Mot s xng dt c nhng hoc goi l xoang khng kh (xoang tran,
xoang hm, xoang bm) c cu tao n gin. Mt s xoang khac tng i
phc tap hn (xoang sng, xoang xng chm).
63

3.4. S c t h o
- S to xng hay su ct ho din ra khng nhng trong thi ky phi thai,
tr sau khi ra i, ma c trong i sng bnh thng cua con ngi, cng
nh sau khi xng b tn thng.
- C hai kiu ct ho: (1) Cut hoa trong mng con gi l ct ho trc tip.
y l cach ct ho cua nhng xng et (th u xng s), xng c
hnh th an h t mt mang lin ket phi thai; (2) ct hoa irn m hnh sun
hay con goi l ct ho gi'tn tip. ay l cach ct ho cua xng ngan v
xng ai. xng c hnh th an h t mt m hnh sn trong.
- c hai kieu ct hoa nay, u tin u xut hien xng nguyn pht
(xng li, xng cha trng thnh). y la m xng tam thi v sm
c thay th bi xng th phat (xng la, xng trng thnh), mn
xng ang pht trin, c th thy xen k: vng xng nguyn pht,
vng tiu xng va vng ang xut hin xng th pht.
- S ct ho thng bt u t mt s v tr c goi l nhng tru n g tam
ct hoa. T nhng tru n g tm ct ho ny, s ct ho lan an ra xung
quanh. Nh vay, c nhng tru n g tm ct hoa nguyn pht (trong qu
trnh tao xng ngyn phat) va nhng tru n g tm cot ho th p h t (qu
trnh to xng l)
3.4.1. Ct h o tr c tip iHnh 2-33; 2-34)
Xng c hnh th an h trc tip t mot mng lin ket.
3.4.1.1. Giai on ct ho nguyn p h t (din ra trong thi ky phoi thai)
- Ti

ni

sau

nav

hnh

thnh

xng, cac te bo trung m tp

tru n g v sinh san mnh, to mt


mng m lin ket giau mach mu.
- Nhng tin to ct bo theo dong
mu xm nhp mang lin ket,
hnh th n h mnt so tru n g tm ct
Hnh 2.33. Giai oan ct hoa nguyn
hoa nguyn phat. To ct bo sinh
phat xng vm so [1],
ra cht cn ban dng m xng v
1. Trung tam ct hoa; 2. Thop tran.
gian tiep kch thch s lng ong
mui calci. Nhng si collagen do
tao cot bao sinh ra t vi trong cht can ban, nhng khong sp xp theo
tr t t nhat nh. Tao ct bo bin th an h te bao xng c cc n h a n h bo
tng dai lin h vi nhau, vi trong cht can ban xng
- Nhng b xng xut hien t cac tru n g tam ct hoa nguyn phat toa dn
theo cac hng, lin h vi cac b xng cua cac tru n g tm ct ho ben
cnh. Ket qua mt tm xng nguyn phat (xng li) hnh th a n h
64

- M t trong v m t ngoi tm xng, mo lin kt to ra mng trong xng


v mng ngoi xng.
3.4.1.2. Giai oan ct ho th ht (din ra sau khi tr ra i)
- Phn gia ca tm
xng nguyn pht b
hu ct bo (ngun
goc i thc bao t
mu ti) ph hu tng
vng to th n h cc
hr (cha tuy to cot);
cc hc cch nhau bi
cc vch xng khng
hon chnh. Tao ct
bo sa sang lai, hnh
thnh xng Havers
xp
trng
th n h
(xng l).

Hnh 2.34. Giai on ct ho th pht xng vom so [1]


A. Phat trin chiu dy; B. Cu tao xng vom so;
1. Bn ngoi; 2. Bn trong; 3. Xng Havers xp; 4. Hc tu.

- Lp trong cua mng xng c kh nng sinh xng, tao ra cc la xng


mi, lam cho tm xng dy ln c hai pha cua tm xng.
Xng s, xng hm, phan chnh ca cc xng on ct ho theo kiu
ny. Nhng xng ny con co tn l xng trung mo.
3.4.2. c t ho g i n ti p (Hnh 2-35; H nh 2-36)
Xng c hnh th n h t
mot m hnh sn c hnh dng
cua xng tng lai.
Co th phn bit hai hin
tng chnh din ra th t trong
qua trnh ct hoa trn mo hnh
sn: (1) Cac t bao sn vng s
ct hoa tr nn ph ai ri thoai
hoa; cht can ban sn nhim
muoi calci; (2) N hng tin to
Hnh 2.35. Ct hoa trn mo hnh sun [1],
cot bo xut hin cng vi mch
1.
Mo
hnh sun; 2. Mang xng; 3. Xng ct mac;
mau, xm nhp cac khoang
4. Mach mau; 5. Nut sun; 6. ng tu.
trong do cc t bao sun thoai
hoa, cac vach sn bt u nhim
muoi calci (vai tr cua tao cot bo). Cui cng, ming sun tr th n h ming
xng. To cot bo tr th n h t bao xng vi trong chat can ban xng.
Mng sun tr th n h mng xng; lp trong mng xng tao ra cac la xng
ct mac

65

3.4.2.1. Giai oan ct ho nguyn phat (khoang thng th hai ca thi ky phi).
- Ti th an m hnh sn: Mang sn bin
th n h mng xng; mng xng tao ra mt
bao xng ct mc bc ngoi m hnh sun,
tr hai aau ca m hnh sun.
+ Nhng t bo sn vng tru n g lm
th n m hnh sn trng to v bt u
thoi ho.
+ Nhng mch mau t m xung quanh mn
hnh sun, xuyn qua mng xng v bao
xng ct mc, mang theo hu cot bo
tin vo vng trung tm th n m hnh
nay. Mach mau chia nhnh tin ra pha
hai au mo hnh sn, ti u, ph hu
m sun ti o. Ket qu: Khi sn c tr
t h n h mot ng xng CI mac, hai u l

hai n t sn, gia th an ca khni sn l


hoc cha tu xng.
Cac mach mu tin ra pha du sun, ln
lt pha v cc sun (trng to v xp
th n h hang dc) vng gia u v
th n xng tng lai. Khu vc ny c
gi l vng ct ho. Theo th t t u
ti th n ng xng l: Sn trong au
xng; sn xp hng; sn ph ai; sun
nhiem calci; ng n mn; sun ang ct
hoa (c cc l xng trong sn); ng tu
(Hnh 2-35).

Hnh 2.35. Vng ct ho


xng dai [1],
1. Sun trong ca u xng;
2. Sun xp hang; 3. Sun ph
ai; 4. Sun nhim calci; 5.
ng n mon; 6. Vung ang
ct hoa 7. Xng trong sun;
8. Tao ct bao; 9. Mach mau;
10. M lien kt tu xng

+ Mng xng p them cac l xng ng tm lam th n ng xng cot


mac dy ln. L xng trong cng b huy cot bao n mn. ng tu dn
rng ra.
- au m hnh sun, s ct hoa nguyn pht din ra cham hn (t khi tr
ra i cho ti khi tre 2 tuoi):
+ Cac t bo sn vng trung tam trng to.
+ Nhng mach mau xuyn qua mng sun tin vao tru n g tam chia
nh an h toa ra xung quanh, mang theo cc huy ct bao pha cc sn.
Ket qua la: tru n g tm u m hnh sn l hc cha tuy v mach
mau; s ct hoa ay din ra t tru n g tm ra ngoi vi. T ngoai vi vao
pha tru n g tm u m hnh sn c cac lp; sn trong, sn xp hng
sn ph i, sun nhim calci.

66

- Phn gia u xng v thn xng cn li mt bng sn day t 1 n


2mm goi l bng sn ni. Sau tui 20 bang sun ni khng cn na.
3.4.2.2. Giai on ct ho th pht (Hnh 2-37)
Xng
nguyn
pht
(xng li) c thay th bi
xng th pht (xng lxng Havers )
- thn xng:
+ Hnh
th n h
nhng
khong Howship: Nhng
mch mu mang theo
hu ct bo, chia nhnh
nh, o cc ng hm
trong
ng
xng
nguyen pht; nhng
ng hm chy theo
hng dc lin h vi
nhau bi cc ng
ham xin. Chung c
gi l nhng khong
Howship.

-6

Hnh 2.37. C hoa th phat [1].


A. S hnh thanh h thng Havers; B. S hnh thanh
khong trng Howship
1. Khong trng Hovvship; 2. Mach mau; 3. Hu ct
bao; 4. H thnq Havers trung gian; 5. La xng; 6.
Tao ct bao; 7. Khong trng Hovvship thu hep;
8. H thng Havers mi hnh thanh; 9. ng xin; 10.
Xng mi.

+ S to th n h nhng h
thng Havers: Trong
khi cac mach mu vn
tin th nhng tao cot
bao km theo chng
ap vao cc th n h ca
khoang trng Hovvship nhng l xng ong tm. V vy nhng
khong trng Howship ngy cng hp li. Cui cng ch cn mot cai
ng hp, o l ong Havers. Ong Havers cng cc l xng ng tm
tao th a n h h thong Havers. Trong ong Havers c mch mau v cc rii
th n kinh.
Nhng khoang trng Howship mi v nhng he thng Havers mi lin
tuc sinh ra, dn n kt qu l chen vo gia nhng h thong H avers toan vn
con sot li nhng di tch ca xng ct mc va di tch cua h thng H avers
hnh th n h trc . Cac di tch ny to th n h nhng h thong tru n g gian.
Ngoi cung cua th n xng bao gi cng cn sot li mt so la xng ct
mc to th a n h h thng c ban ngoi. Khi ng tuy khong rng ra na. to cot
bo cua tuy tao cot nm trong lng ong, p thm mt s la xng, to ra h
thng c ban trong.

- u xng.
Xng trong sun u xng dn n bien i do kt qu ca s sa
sang. Tt ca khi xng bin th n h xng Havers xp, tr vng ngoi vi c
tao bi xng ct mc v m t khp bi sun khp.
3.4.3. S v h t tr i n c a xng d i
Xng dai ra l do s phat trin ca bang sun ni nam gia u xng
va th an xng. Xng to ra l o s hoi ng to xng ca m ng xng.
3.5. Hi phc xng gy (Hnh 2-38; 2-39)
1

Hnh 2.38. Nhng din bin ca qua trnh lin xng gy [10],
A. Mang ngoi v mng trong xng gn gy tng sinh tao ct bao; B. Can x-sun hnh
thanh; c. Khi can x-sjn ct ho. Cac b xng nguyn pht hnh thanh ni hai u xng
gay; D. Hodn thanh qua trnh sa sang, tao xng la xng c hi phuc; 1. Mang ngoi
xng; 2 Tng sinh tao ct bao; 3. Xng; 4. Mng trong xng; 5. Sun trong- 6. Xng
nguyen phat mi hnh thnh; 7. Xng th pha. mi hnh thanh; 8. Ni xng gy hi phuc.

Khi xng gav, mach mau va tu


xng b t v. Tai ch gay hnh
th n h cur mau ng cng vi t bao
cht, nen m xng bi pha huy. i
thc bao tp trung ti gy v bt
u don dep nhng m hoi t. Ti
y, dn dn hnh th n h khoi m hat
gm nhiu t bo lin kt v mao
mch. Mang ngoi xng v mng
trong xng quanh xng gay phan
ng bng cach tng sinh tin to ct
bo v to cot bo. Khi m ht quanh
gy xen gia 2 u xng bin
th n h can x-sun.

68

Hnh 2.39. nh vi th can xng hnh


thnh sau khi xng gay.

Khi can x-sn bat au qu trnh ct ho bng ca 2 cch cot ho trong


mng v ct ho trn m hnh sn. Kt qu l nhng b xng nguyn pht
(xng li) hnh thnh ni 2 u xng. ng thi s sa sang bt u din
ra, xng nguyn pht c thay th bi xng th pht (xng l). Kt thc
thi ky sa sang, xng gy c hi phc gn nh cu trc xng bnh
thng.

T LNG GI
1. Hy nu nhng c im cu tao ca cc th n h phn cua mo lin kt
v nhng cn c chia m lin ket th n h 3 loi ln: M lin kt
chnh thc, m sun, m xng.
2.

Hy k tn nhng th n h phan ca cht cn bn lin kt trong m


lin kt chnh thc, lin h vi chc nng cua chng.

3. Hy so snh si collagen, si vng v si chun v cc mt: v tr, kch


thc, hnh nh vi th v siu vi the. chc nng chu yu
4. Hy m t Cu tao v nu chc nng ca nguyn bo si.
5. Hy m t t bo m mt khng bo; nu c im hnh thi v chc
nng r a loi m m ny trong c th.
6.

Hy m t cu tao vi the, siu vi the v neu chc nng cua te bo ni m.

7. Hy m t cu to, nu nguun gc v chc nng ca i thc bo. K


tn cc loi t bo trong c th c xp vo h thng i thc bo
n n h n .
8. Hy m t cu tao, nu ngun gc v chc nng ca tng bo.
9.

Hy m t cu to v neu chc nng cua dng bo.

10. Hy k tn. m ta cu to nhng dng dc bit ca m lin kt tha.


11. V m lin kt c khng nh hng, hy nu cc th d v m t
c im cu tao chung ca chng.
12. Hy nu tn, m t dc iem cu to cua cc loi m x c inh hng
v m chun.
13. Hy nu c iem cu to chung v phn loi m sn.
14. Hy lp bng so sanh sn trong, sn x v sn chun v cc mt: v tr
trong c th, c iem cu to, t l cua cht gian bo v t bo sun.
15. Hy trn h by nhng cach phat trin cua sn. V hnh minh ho.
16. Hy m t cu to hnh thai v th n h phn hoa hc cua cht cn ban
v th a n h phn si cua m xng.
17. Hy k tn, nu ngun gc v mi lin h gia cac t bo m xng.
69

18. Hy m t cu to, chc nng v vi tr thng gp cua tin to ct


bo, to ct bao v t bcO xng. V hnh minh hoe.
19. Hy m t cu tao, nu ngun goc v chc nng ca hu ct bo. V
hnh minh hoa.
20. Mo ta cu to, nu v tr v chc nang ca mang xng. V hnh minh
ho.
21. Hay so sanh nhng ac im cu to v tnh cht chung cua xng
nguyn pht v xng th pht.
22. Hay m ta c im cu tao v nu ngun gc ca xng ct mc. V
hnh minh ho.
23. Hy m t cu to nhng n vi cu to ca xng H avers c. Gii
thch s c m t ca cc h thong H avers tru n g gian trong xng
Havers c. V hnh minh ho.
24. Hy m t c im cu tao, ncu ngun gc v v tr cua xng
Havers xp. V hnh minh hoa.
25. Hay nu v tr ca tu xng ngi trng th n h . P h n loi tu
xng.
26. Hy m ta cu tao m hoc ca au xng di v th n xng dai. V
hnh minh ho.
27. Ha> nu nhng ac iem chung cua qua trn h ct ho.
28. Hay trnh by nhng hin tng chu yu ca s hnh th a n h xng
trc tip tu mt mang lin kt.
29. Hay trnh by nhng hin tng ch yu ca s hnh th n h xng t
mot m hnh sn.
30. Hay nu nhng hin tng chu yu cua qu trnh phuc hi xng gy.

70

Chng 3

M C

MC TIU
1. Neu c nhng ac im chung v phn oi c.
2. Mo t c cu tao ui th, siu vi the ca mt si c vn .
3. Mo t c cu io ca bp c vn.
4. Mo t c, cu ,au vi the, siu vi th ca mt si c tim.
5. M t c c iem cu to knh thi vi th mo nt ca tim.
6. M t c cu UJU1 v the siu Vi. the ca mot si c trn, v cu to ca mo c trn.

M c l mo Cu co bi nhng t bao bit ho m nhim chc


nng co dui.
i. C IM CHUNG
1.1. C au t o h n h t h i
Cac t bo mo c thng di nn con c goi l si c. Trong bao tng
cua si c c nhng si nh xp dc theo chiu di si c goi la cac t c. Cc t
c nay m nhiem chc nng co dui v quan sat dc bang knh hin vi
quang hc. Cac t c do nhng x c to thnh.
1.2. C au t o h o h c
M c uc coi l ni d tr protein ln nhat c th. Protein trong c r t
phong phu, bao gom nhng protein cau to nn cac x co r t nh myosin,
actin, troponin, tropomyosin, a-actinin, P-actinin, ti n . Ngoi ra, trong c cn
c myoalbumin, mvogen, myoglobin. Chnh myoglobin lm cho c c mu .
Trong c, glucide c d tr nhieu di dang glycogen, ipid tn tai di dang
m trung tnh hoac lipoprotein. Cac cht v c trong co' bao gom: nc chim
75-80%; cac mui khoang Na, Ca, Mg, K, p; cac nucleotide nh ADP. ATP.
phosphagen (CP-creatin phosphate).

71

2. PHN LOI C
Can c vo cu to hnh thi, v tr trong c th, tnh cht co dui v s
phn b th n kinh, ngi ta chia m c th n h 3 loi: C vn, c tim v c trn.
C 3 loai c eu c ngun gc t tru n g m.
Trong c th, ngoi 3 loi c trn cn c nhng t bo c kh nng co
duui, la t bao c-biu m, t bo quanh mch v nguyn bo si-c.
- T bao c- biu m c phn ch tit ca tuyn nc bt, tuyn sa v
tuyn m hi. y l nhng t bo hnh sao t, bo tng c n h n h ni
vi nhau. Cc t bo c-bieu m nm chen gia m ng y v t bo ch
tiet cua phan ch tit nhng tuyn ny.
- T bo quanh mach l nhng t bo hnh thoi nam xung q u an h cc mao
mch mau chen gia mng ay v t bo ni m.
- Nguyen bao si-c c hnh thoi. Trong m bnh thng, nguyn bo si-c
kh n h an bil t v khng hot ng. N hng khi m bi tn thng, cr
nguyn bo si-c tng sinh v tang tng hp collagen khi phuc chr
ncn vng tn thng. Khi cc nguyn bo si-c co rt, lm kch thc
ca vng tn thng thu hp li n.
3. C VN
C vn l cc c bm xng, c bm a u, c mt, c li, c phn
trn thc qun, c th t hu mn, c vn nhn.
3.1. Si c vn
Mi si c vn l mt
khi hnh lng tr, hai u
t hoc hi thon nh li.
Chiu ai tru n g bnh ca si
c vn l 4cm, nhng cng
c th di ti 20cm. ng
knh thay i t 10-100|im
tu bp c. Tren tiu ban soi
ti cng nh tiu bn
nhuom mau, nhn ton b si
c thy c nhng vn ngang
Hnh 3.1. Cu to vi th ca s' c vn [5].
sang, toi xen k nhau. Mi
si c vn l mot hp bo
cha nhieu nhan v c bc ngoi bang mng si c (Hinh 3-1)
3.1.1. N h n
N han S1 c thng co hnh trng hoac hi dai, t cht nhim sc. cha
1-2 h at nhn. N han nm ngoi vi khi c tng, sat di m ng S1 c. Mi
si c c nhiu n h n (trung bnh khoang 7000 nhan).
72

3.1.2. C t ng
3.1.2.1. T c vn
- Cu tao vi th
.

Vch H

a A

a I

Quan st di knh
hien vi phn cc, t c l
Lng
nhng si di, ng knh
0,5-2|am, nm song song
vi trc di si c v hop
vi nhau th an h tng b
X actin
-H4ngan cch nhau boi mt
*
X myosin
lp c tng day. c trn
\
\
mi t c c nhng doan
sang v ti ni tip nhau
A"*tA
theo chu k, c mt oan
______
-rr^
sng li mt on ti.
Vach M
a A
Vach H
c t ngang: a I
Trong mt si c vn,
nhng on sang ca cac
Hnh 3.2. S cu tao vi th (trn) v siu vi th
t c Xp th n h hng
t c vn (d i) [5].
ngang v nhng oan ti
cng vay. V th, nhn toan bo si c
i
thay c nhng vn ngang.
i M i l
M
1 1 MI
i 1 1
oan sang di khoang 0,8|am,
c tnh dng hng oi vi nh sang
phan cc, c gi l a I
(isotrope). on ti di l,5|im, c
tnh d hng oi vi anh sang phn
cc, dc gi l a A (anisotrope).
Chnh gia a I c mt vch nh,
tham
mu
gi
l
vch
z
(zwischenscheibe-vach gia) chia
a I lm hai bng sang bng nhau.
Gia a A c mot vch sng mau,
gi l vach H (Hensen). Gia vch H
Hnh 3.3. Vach z [3].
cn c mut vch nh goi l vach M
A: ct doc; B. ct ngang; 1. X actin;
2. X ca vach z.
(Mittenstreifen-lan gia). on t
c gia hai vach z k tip nhau, i
khoang l,5-2,2m. goi l mt n v co c (sarcomere hay lng Krause). Th t
cac bng v cac vch trong mt n vi co c la Z-I-A-H-M-H-A-I-Z

- Cau tao siu vi:


Knh hien vi ien t cho thay, t c c tao th n h bi nhng si rt nh,
nm dc theo chiu di si c, c gi l nhng x c. Loai m anh (theo cu
tao hoa hoc uc goi x actin) c ng knh khoang 6nm, di l|im: c mt ca
73

trong a A va a I nhng gin on vch H. Loi x y (theo cu to ho


hoc c goi la x myosin), ng knh lOnm, i l,5fim; ch c trong ia A,
khng c trong ia I. Hai loi x nay xp song song va lng vo nhau theo kiu
ci rng lc. Cch sp xp nay cua cac x c gii thch mc sng ti ca cc
ia va cac vach trong rm t n v co c. :a I l ni ch c x actin. a A c c
hai loi x (tr vach H ch c x myosin). Trn thit u ngang qua cc a v cc
vach ca n v co c, c th thy vi tr khng gian cua hai loai x ny. a A,
mi x m yosin n m t m c a h n h ta m giac u m mi n h la it x actin.
vach H, nhng x myosin ng nh cua nhng hnh tam gic u. a 1,
nhng x actin ng inh cua nhng hnh lc gic u (Hnh 3- 2).
Vch z la ni nh ni cc x actin thuc hai n v co c k tip nhau.
Ti ay mi x actin lin kt vi 4 x ca vch z c bn cht la a- actin khc
nhau. Trn m at cat c, cc x ca vch z ni vi cac x actin theo hnh ziczac.
Khi cat ngang qua vch z, tn cng cua cac x actin v cc x a- actinin lin
kt vi nhau theo hnh ii vung (Hnh 3-3).
Vach M

Hnh 3.4. V tri ca x titin trong mi iin h vi x myosin I/a vach z [5].

Khi c bi gin ra het mc, c the nhn thy c mt loai si r t manh


trong cac khe to nn gia tan cung cua x myozin va x actin. N hng si nay
do mt loai protein l titin tao nn. X titin c ng knh khoang 4nm. ai tu
vch z n vach M, c mt trong a I va a A. X gom 2 on: on thng
nam trong ia A, on chun nm trong a I va ni x myozin vi vch z
(Hnh 3-4). Titin l th an h phn chun gi cho ia A nm v tr tru n g ta m cua
lung Krause.
3.1.2.2. N h ng bao quan khc va cht vi
- Bo Golgi thng gn pha hai cc cua n h n t bao.
- Ti the r t phong phu, ng xen k vi cac t c.
- Li ni bao khng hat rt phat trin v c cu true c bit.
Trong mi n v co c, cac th an h phn cua li noi bao khng h at ni vi
nhau hnh th a n h mt h thng till v ng bao quanh t c, l: n h ng ti
tn mc ran h gii gia a A v ia I, ti H ngang mc vach H, ong lin h
gia ti H v tui tn cng c goi l ng noi.

74

Li ni bao khng h t l ni
tch tr Ca++ (nhng ion Ca dc
tch tr di dang gn kt vi
protein calciquestrin c phn t
lng 55.000).
- He thng ong ngang con goi l
h thng vi qun T (transverse),
l h thng nhng ng nh vy
quanh cac t c, ngang muc
ranh gii gia a A v a I.
ng ngang c lo m mng bo
tng, th n g VI k h o n g gian

bao ca si c (Hnh 3-5).


Cac ong ngang tip xc mt
thit vi cc ti tn cng thuc li
ni bo trong cng mt n v co c
nam hai ben ng ngang bi cac
mi lin kt khe. ng knh ca
mi khe l 15nm, do 4 tiu phan tao
thanh. Mi tiu phn c ng knh
14nm (Hnh 3-6).
Mi S1 c c r t nhiu ng
ngang, hnh th n h mt he thng.
Tap hop nhng th n h phan gm ng
ngang v nhng ng tui thuc li
ni bao nam hai bn ng ngang
Hnh 3.5. S cu to siu vi si c vn [5]
c gi l b ba (tria). cac si c 1. T c 2. ng ni; 3. Tui tan; 4. Ti th; 5. Vi
vn thuc loi co r t nhanh, h
qun T, ng ngang; 6. Mang bao tng; 7. Mang
thng ng ngang v triad ra t phat
ay; 8. Si vng.
trin. Vai tr chnh cua h thng
ung ngang la m bo s co ong thi ca ton b si c khi c kch thch ti
ngng. Ti triad, hin tng kh c< t ng ngang mau chong truyen sang
li ni bo, ion Ca+" c gii phng Vo c tng, bat au qu trnh co c.

ng tn
Khe

Vi qun T
rtg tn

---------

Knh

Calciquestrin

Hnh 3.6. Mi lin k khe gia ng tan va vi qun T [3],


A. Triade; B. Mt ngoai ca tui tn; c. Mt trong cua vi qun T.

Nhng ht glycogen trong c tng kh phong ph, nam xen vi cc t c.


Myoglobin l sc t c, lm cho S1 c c mu . Myoglobin l protein kt
hp vi sc t" st, gan ging hemoglobin, c kh nng hp thu oxy cung cp
cho chu trnh h hp trong ti the ca te bo c.
37.3M n g si c
Si c c bao bc boi hai mng l mng bao tng v m ng ay.
Khoang cch gia hai mng l khong trn y, y c nh n g t bo v tinh
c kha nng phn chia khi c b tn thng. Mt ngoi mng y c nhng si
tao keo v si vng nh, c tac dung gn cc si c vi nhau.
3.2. P h n loi si c v n
Khi c vn cn ti, bng mat
thng c th phan bit c mu sc
khac nhau cua c vn. Trong mt bap
c, cac si c khng c s ung nh t v
kch thc, c vn mu , nhng si
c nh, c mu thm (nhiu
myoglobin) chim a s. c vn mau
hng nht, nhng si c ln c mu
trng (ri t myoglobin) chim a s.
Trong phn ln cac c vn bam xng
Hnh 3.7. nh vi th ct ngang cc SOI
ngi, c nhng si co ru t nhanh v
c vn, nhum hoa m [5].
nhng soi co ru t chm. Trong t c c
1. Si loai I; 2. Si loai II; 3. Si loai III.
enzym ATPase, c loi si c giu
ATPase v c loi si c t ATPase (Hnh 3-7).
Can c vao mt so c iem hnh thi v chc nng, c th p han loi si
c vn nh sau:
- Loi ;> I (ngho ATPase). la loi si c vn c m au , kch thc
nh, trong bo tng nhiu myoglobin v nhiu ti the. Loi si ny co rut
chm, nhng m nh v ko di. Trong khi c lng ngi, c nhiu loi
si c ny.
- Loai SI II (giau ATPase). l loi si c vn c m au trng, kch thc
ln. Trong bao tng r t t myoglobin v ti th, nhng giau t c hn loi
I. Loi si II co r t n h an h nhng khng eo dai. c van ong n h n cu
nhiu loi si ny.
- Loi si III (si tru n g gian, giu ATP ase). l loi si m ang mt s c
im cua ca hai loi si trn. Loi S1 c tru n g gian cng c m u
nhng trong bo tng t ti th hn loai S1 I. Chng co r t m anh nhng
khng keo dai.

76

Hau ht cac c vn trong c th eu c s pha trn cua ba loai si k trn,


nhng t l gia chng khc nhau tu mi c. Nhng c co rt thng thng, si
loi I chim t l cao hn; nhng c co rt nhanh v mnh, si loi II v si
trung gian co t l cao hn. Nhng ch c nhng si loi II mi c kha nng phc
hi nhanh khi tc co r t nhanh v trong trng hp co co rt ti a.
3.3. M c v n
3.3.1. Cu ta o m t b p c vn
M lin kt hay m
ni c (gm ch yu l
nhng si lin kt v
mt t nguyn bo si)
nm pha ngoi mng
ay ca mi si c, va
boc si c vn, va gn
chng th an h nhng bo
nh. Nhieu b nho hop
thanh b nh, nhiu b
nh hp th an h b ln,
nhiu b ln hop th n h
bp c. Trong cac vch
lin ket gia cc bo nh,
bo nh v bo ln c cac
mch mau, mao mch
bch huyt v nhng
dy thn kinh. Ngoai
cng l cn, bc khp ca
bap c (Hnh 3-8).

-V

Hnh 3.8. S cu to bp c van [5],


1. C tng; 2. T c; 3. Mang b si c; 4. Si c; 5. Cn;
6. Mao mach; 7. Soi tao keo; 8. M ni c.

Cc bo d nh, nh hay ln u
khng di sut t au n en u kia
ca bp c. Chung l nhng khi hnh
thoi lin kt cht ch vi nhau bi cac
vach lin kt. M lin kt ca bp c
ni tip vi gn hoac vi mng xng.
Nh c gan, c dnh vao xng, hnh
thanh c quan van ong chuyn dich
de dng, ng thi ong vai tr truyn
lc ca c ti cac vung xung quanh khi
c co (tac dung tru y en lc ny r t c
ngha, v mi si c khng th chim
ht chieu di cua mot bap c). Phn
au hoc phan cui cua mt bp c l
on chuyn tip sang gan. Knh hien

Hnh 3.9. Phan chuyn tip gia c van


batn xng va gan [1],
1. Marg y; 2. Mang bao tng si c
vn; 3. Si gan; 4. Si vng.

vi in t cho thy ti y, cc si collagen ca gn lng su v gn vi mng


ay ca si c (kiu cc ngn tay lng vo bao tav). N hng si vong b mt
ca si c gan vi b m t ca si gan (Hnh 3-9).
3.3.2. S p h a n b m a ch v th n kin h
Cac mch (ng mch, tnh mch, bch mch) cng dy th n kinh
thng vo bp c mt v tr, sau to n h an h tin su vo trong bp c.
S tu n hon mu trong c c bit phat trin. T li tiu ng mch,
mau c dn ti khp m c bng li mao mach r t phong ph. Mao mach
cua c thuc loi mao mch kn. Nhng mao mach bch huyt khng phn b
ti tn cc si c nh m c tim. V vy, m lin ket bao q u an h cc b nh,
khng thy mach bch huyt.
C vn c chi phi boi mt li si th n kinh r t phong ph. iu
dang ch y l nhng si th n kinh c myelin en t n cng cc si c
hay gn a hnh th n h nhng cau trc c bit. l thoi th n kinh-c v
tiu th th a n kinh-gn (cu trc tao nn bi au tn cng cm gic vi si c
hay si gn), ban vn ng (xem chng h th a n kinh). 0 hu h t cc c, mi
si c thng c mt ban van ng. Ngoi nhng si th n kinh c myelin n
c, cn c nhng si th n kinh giao cm en chi phi hot ng ca cc mch.
3.4 N h n g t h a y i h n h t h i k h i co c
Khi co c, nhng t c ngn li lm chiu di si c cng th u li. Di
knh hien vi quang hc, cac th n h phan cua n v co c cng thay i. Nhng
oan sang (ia I va vch H) hp li. Nhng on ti (a A) khng thay oi. v
m t hnh thi siu vi the. x actin va x myosin khng th ay i chiu dai.
Nhng thay oi mc vi th cua n v co c nu trn l do s trt su ca
cac x actin v pha vch M.
Hai vach z (cua mt n vi
ir
co c) chuyn dch lai gn
I
A
I
nhau. au t do cua cc x
THI- r~
actm cng tin li gn
nhau, v vy a I v vch
H thu hp li. a A khng
thay i. Nu c co r t
~! T
manh, a I v vch H bin
mt. Khi c gin manh,
vch H v a I rng ra.
Hnh 3.10. Nhng thay i hnh thai khi c co gin [1].
day cua a A khng thay
Bn trai: hnh vi th; ben phi: hnh siu vi th
i fH nh 3-10).
A. Khi c co; B Trang thai ngh; c. Khi c gin.

h im

LE

-t

4. C TIM
C tim to th a n h mt lp c day th n h qu tim, m at ngoai c ph
bi mang ngoi tim. mt trcng uc phu bi m ng trong tim. C tim la mot
78

loi c vn v cng c cc vn ngang do s sp xep ca cc x actin v x


myosin to th n h n v co c. Tuy nhin c tim l mt loi c vn ac bit.
4.1. Si c tim
4.1.1. C u to vi th
Mi si c tim l mt
t bo, c chiu dai khong
50|im, ng knh khong
15|im. Mi t bao c tim ch
c mt hay hai nhn, nhn
hnh trng nam trung
tam t bo, trong nhn c
nhng khi chat nhim sc
am, ng knh cua nhn
6-9^m. Trong t bao c tim,
t c cng hp th n h b.
Ging nh c vn, si c
tim cng c cac vn ngang,
nhng cc vn ngang mnh
v m hn c vn. Khi ct
Hnh 3.11. S cu tao vi th ca c tim [5],
doc si c, c nhng vch
bng vt ngang qua si c nhng khng tr n cng mt hang m cch u
n. gi l vch bac thang. Cac si c tim thng ni vi n hau th a n h li
(Hnh 3-11).
4.1.2. C u ta o s i u vi
Trong khi c tng, xen gia cac t
c l ti th, li ni bo, vi qun T,
myoglobin, hat glycogen, h t sc t" m. Ti
th trong t bo c tim kh phong phu, xp
thnh hng dc theo chiu i si c. Ti
th cn tp tru n g vng c tng pha hai
cc ca n h an t bo. Cac ti th c nhiu
mo, mo c dng ngoan ngoeo. i ca
cac ti the thng bang o di cia ng
Krause (2,|im). B Golgi thng nh, nm
gn nhn. Xen k gia cac ti th l nhng
hat glycogen v lipid. Glycogen nhiu hn
c vn, thng tap tru n g thanh tng am
rng 30-40nm chen gia cac t c.
Glycogen c nhiu ngang mc ia I hn
a A. Vi quan T (ong ngang) c tim c
ng knh ln, nhng s lng t hn sc

Hnh 3.12. Cau tao

Sieu vi
ca si c tim [31
1. Vi qun T: 2. Li ni bao; Diat

79

vi si c vn. Vi quan T thng thy mc VI tr cua vch z ( c vn, vi


quan T thay vi tr ran h gii gia a A v a I). Li ni bo khng ht
trong si c tim c cu to n gin hn c vn, gm mt li cc ti c
ng kinh 20-35nm vay quanh cc b x c (chng khng r nh ng ti tn
tiep xc ho?n toan vi ng ngang nh soi c vn). Vi qun T si c tim ch
lin h vi mt s ni phnh ra ca li ni bo trong vung ra n h gii gia hai
n vi co c lin sat nhau. V vy, trong phm vi mt n vi co c, mi lin h
gia vi qun T v li ni bo si c tim ch hnh th n h h i (iad), m
khng hnh th n h bo ba (tria) nh si c vn (Hnh 3-12).
C co ph thuc vo s giai phong ion Ca t li ni bo vo c tng,
c tim do ch c b oi, hn na s lng li khong phong phu. nn khi c kich
thch ion Ca t li ni bao vo c tng hn ch hn so vi c vn v ch l
nguon bo sung cho cac ion Ca ngoi t bo i vo c tng qua cc vi qun T.
Mi t bao c tim c bc ngoi bi mt mang lipoprotein, pha ngoi la
mang ay (tr au lin kt gia hai t bo khng c mng y). Ngoi mng
ay l lp lin ket th a mng c cha li mao mach.
Co s khac n hau V e Cu trc cua te bo c tim tam nh v tm tht. T
bo c tim tm nh kch thc nho hn t bao c tim tm th a t H thong ong
ngang t bo c tim tm th t pht trien phong ph hn so vi t bo c tim
tam nh, v vy tc truyen the nang hot ng tm th a t cng n h a n h hn.
Di knh hin vi in t, vch bac thang l ni hai u t bao c tim tiep
giap nhau. Varh bc thang gm c phn ngang v phn c theo si c. Phn
ngang thuoc cac t c cnh nhau trong mt si c, ng chnh nhau mot khong
ung bang chiu di mt
long Krause (do o a to
thnh mot hnh anh bc
thang di knh hin vi
quang hoc). phn ngang
cua vnh, mng hai S1 c ke
tip nhau lin kt vi nhau
bi th lin ket hoac vng
dnh, phn dc co mi lin
kt khe, la ni truyn xung
Hnh 3.13. Siu cu trc ca vach z [5],
ong gia hai t bo c tim
A. Vong dnh; B. Th lin kt; c. Lin kt khe
(Hnh 3-13).
4.2. M c tim
Nhng te bo c tim ni tip n hau bng cc mi lin kt u si c v
bng cc n h an h ni, hop th n h li S1 c. Trong cc l li gia cc t bao l
m lin ket tha cha mao mch mau, mao mach bch huvt v n h n g si
th n kinh. Ngoi ra c tim con c nhng la x v vng x tao th n h mot b
khung, lam ch bam cho cac si c tim. K hung m lin ket y chia crai tim
80

th n h hai tng: Tng tm nh v tng tm tht. tang tam thai, c tim to


nn mt th n h day, con tm nh th mng hn. M t trong cua th an h tim
c lp boi mang trong tim, m t ngoi c lp bi mng ngoi tim.
4.3. M n t
Su co bp t ng v nhp nhng l c tnh cua cac t bao c tim phi
thai. c tim vn tn ti nhng t bo c c kh nng c bit y. Chung hop
thnh mo nt (Hnh 3-14). M n t gi vai tro quan trng trong s pht sinh
v dan truyn xung ng, khin tim duy tr s co bop t ong v nhip nhng,
tri tim ngi trng th n h m nt bao gom cc th n h phn sau:
4.3.1. N t x o a n g (cn g o i a n t x o a n g -n h hoc n t K eith -F la ck )
Nut ny c chiu di 10-20mm, rng 3mm, y khoang lmm. nm ben
phi tnh mch ch trn, st vi tm nh phai. av l ni xuat phat nhng
xung ng gy ra s co bp ca tim. Thnh phan cau tao chu yu ca nut
xoang l nhng t bo c ac bit c gi l t bao m nut, hnh tru hoac
hnh a in, c n h n ln, nm gia t bo. Quanh nhn l mt vung bo
tng rng, khng co bo quan. Phan bo tng con li ngoai vi t bao cha
nhng t c c kch thc thay i v sp xp theo cc chiu khc Iibau, xen
k vi cc ti th. vng ngoi vi ca nut xoang cn c mot loai t bao c gi
l t bo c chuyn tip. Nhng t bo ny ngan va mong hn t bo c tim v
c coi l ang tru n g gian bin i v t bao hc gia t bo c kem bit ho
v t bo c tim. Nhng t bao trong n t xoang lin h vi n hau v vi cc t
bo c tim bng nhng mi lin kt khe.
4.3.2. N t n h th t (n t T a w a ra ).
Nut ny nho hn n t xoang, nam pha
di vch lin nh, ngay sat chn van ba la.
Nt nh th t cha t te bo m n t nhng
nhiu t bao c chuyn tip.
4.3.3. B H s
Gom nhng te bo m n u t chay song
song vi nhau th a n h b, t n t nh th t chy
ri mt phi th n h trong ca tm nh phi,
xuong ti vach lin tht, chay t sau ra trc
ri chia lm hai n h an h hai mt ru a vch
lin tht.
Hnh 3.14. M nut [1],

4.3.4. L i si P u r k i n j e
%

..

La li sdi toa ra t hai nhanh cua b


His, nm rai rc mang trong tim. Nhng t

1. Nut xoang; 2. Nt nh that; 3. Bo


His; 4. Nhanh phai b His: 5. Li

Purkinje; 6. Nhanh trai bo His;


7. Nhng si trc; 8. Nhng si sau

81

bao m n t to th n h li Purkinje c kch thc ln (di khong 50nm,


nhng ng knh ln hn g P i dng knh t bo c tim). Trong bo tng,
cac x c ch chim mot phan, phn cn li cha nhiu h t glycogen, nhiu ti
the v rai rac co c lysosom, li ni bo khng ph t trin. N hng t bo ca
li Purkinje lin he vi nhau v vi cac t bo c tim bi mi lin kt khe.
4.4. N h n g t b o n i t i t tim
T bao c tim ni tit l loi t bo c c bit, khu tr ch yu tiu nh
phi va tiu nh tri, cc khu vc khc ca tam nh v dc theo h thng dn
truyn vch lin that. Ve cau to hnh thi, chng ging cc t bo c tim a
m t, nhng trong bo tung c nhng h t ch tit. N hng h a t ch tit c
ng knh 0,3-0,4|im, c v boc, thng tp tru n g hai cc. ca n h n t bo
v xen gia rac x c hoac di mng c tng. N hng h t ch tit ny cha
nhng tin hormon polypeptid c hot tnh sinh hoc goi l cardio-dilatin
(CDD) hoc atrial natriuric polypeptid (ANP). Tin hormon l mt polypeptid
gm 126 axit amin. Ngay sau khi xut bo s dc phn ct th n h cc oan
peptid gum 28 axit amin v dc lu hnh trong mu. Cac hormon ny c tae
dung lm gin mch, h huyt p, gim lu long mu. Mt s tc dng ca
aormon c thc hin gin tip qua vic c ch s bi tit argininvasopressin ca thu sau tuyen yn va aldosterol ca v thng thn.
5. C TRN
C trn c th n h cc tng rng, th n h mch, da v mt s c quan
khac. T bao c trn khng c vn ngang. C trn hot ong khng theo
mun, chu s chi phoi ca h th n kinh thc vt.
5.1. Si c trn
5.1.1. Cu ta o v th
T bo c trn hay si c trn thng c hnh thoi. Mi si c trn c mt
nhan, nm phn phnh ra gia si c, c hnh tr n g hoac hnh que gy
xhuc, tuy theo s c trn g thai gin hoc co khi c inh lm tiu ban. Mi
n han cha 1-2 h t nhn. Cht nhim sc phn b' th n h cac cm nh st
mng nhan. Cng nh si c vn v si c tim, si c trn cng c phu bi
hai mng, mng bo tng v mang y. Ben ngoi m ng day c n h ng si to
keo v si vng nh c tc dung gan cac si c vi nhau.
Chiu dai si c khac n hau tu mi c quan, t cung phu n c th ai si
c trn c the dai ti 0,5mm. Si c trn th n h rut di khong 0.2mm
th an h mch mau ch di khoang 20fjm.
5.1.2. C ou t o si u vi th
Trong khi c tng, ngoai n h n t bo, cn c ti th, ht glycogen,
myoglobin, li ni bo, b Golgi, ribosom, th dac, tam dc v cc loai x c
82

N hng ti th hnh que ngn hoc hnh cu vi cau to in hnh nh cac loi
t bao khac. S lng ti th nhiu, tp trung pha hai cc ca nhn. B Golgi
nh v nm gn nhn. Li ni bao kem pht trin, phn t n quanh nhn, dc
theo si c v gan mng c tng. Th c l nhng cu trc nh hnh thoi
am mu, nam ri rc trong c tng. Tam c l nhng cu trc nh hnh
thoi nm sat mng bao tng. Th ac v cc tm c l ni nh cc x c.
Di knh hin vi in t, c th xc nh r ba loi x: x actin c ng
knh 4-8nm, x myosin c ng knh khong 15nm v x trung gian c ng
knh khong lOnm. Thanh phn ch yu ca x tru n g gian l desmin (nhng
si c th n h mch li l vimentin). X tru n g gian xep vi nhau th an h b, chay
theo chiu i ca si c, dnh vo cc th ac v tm c, tao th inh mt bo
khung vng chc cho t bo c trn khi co rt.
n v co c si c trn, c
nhng c im khac vi si c vn.
T l gia x actin v x myosin si c
vo khong t 2/1 n 14/1 (t l ny
si c vn l 2/1 hoc 4/1). Nhng x
actin thrng quay kn cc x myosin
nn r t kh lm the hin loai x ny
bng phng php lm tiu bn mo hc
thng thng. Hng ca cc x c
hoc chy c hoc xin so vi trc di
ca si c. Nhng x actin dnh vo cc
th c v tm ac tng t nh i vi
vch z ca lng Krause si c vn. Do
nhng c im cu tao va s sp xp
ca ba loi x a m t trn, nn si
c trn khng c vn ngang v khi si
c co rt, m t si c c nhiu ch li,
lm khng bng phang nh khi si c
gin (Hnh 3-15).

Hnh 3.15. Cu to sieu vi si c trn [1]


1. Nhng khng bo vi m; 2. Ni tip gip
gia hai si c; 3. X c; 4. Th c, tm
c; 5. Khong gian bao gia hai si c.

52. M c trn
N hng si c trn hp li vi n hau th a n h tng b, hoc tng lp bng
cach long vo nhau, phan phnh to ca si nay nam cnh u thon nh ca si
bn canh. Gia cc si c l khoang gian bao, rng t 50nm-80nm trong c
cha si collagen, si vng v cht gian bo. N hng th n h phn lin kt nay
gn car si c lai vi nhau, m t ct ngang qua b c, c th thy r m t ct
cua cac si c c hnh trn hay hnh a giac, thy hoc khong thy n h n t
bo, ng knh chenh nhau t mt n vi |im (Hnh 3-16).

83

hu ht cc tng rng, nhng si c trn hnh th n h nn hai lp c:


nhng si ca lp trong xp theo hng vng, nhng si ca lp ngoi xp theo
hng doc. dy v on i
Ve
' __- -K
nieu quan con thm lp th ba gm
4 '
nhng si chay xin hoc theo hng
r
'
dc. Lp ny nm o pha trong lp
m y.
vng. Nhng si c trn to th n h lp
t u *^
o gia ca th a n h mach mu, chay
^
-w n " 1
xien theo chiu xon c ma gc tao
2
nn hng i ca si c vi hng i
ca lnng mch tng ln khi ng
4t
knh long mch nh n. V vy cc
tiu ng mch, cc si c c hng
*
jf i s
vong. th an h t cung, c trn chim
u th. Cc b si c thng c nhng
3
n h an h ni vi nhau. da, c dng
long ch la nhng b si c nh.
tuyen tin lit v th n h ti tinh,
V w jr & l f i l E S
nhng t bao c trn ng rai rc
Hnh 3.16. Mo c trn [13].
trong m lin kt.
1. Nhn ; 2. Ti th ;
3. Soi vng; 4. Mang si c.
Xen gia cc b si c trn l mo
lin kt, mch mau, mach bch huyt
v th a n kinh. V hot ng ca c trn i hi t n ng lng nn mch m u
c trn khng phong ph nh m c vn. o th n h nhiu mch mau, m o c
c nui ng bng con ng khuvech tn.

T LNG GI
1.

Hay nu nhng c im chung ca t bo m c.

2.

Hay m t cu to vi th ca si c vn.

3.

Hy m t cu to vi'the ca t c vn.

4.

Hay m ta siu Cu truc ca t c vn.

5.

Hay m t cu tao cua li ni bo khng h t v h thng v quan T


ca c vn.

6.

Hay m ta nhng thay i hnh thai cua t c vn khi c co dui.

7.

Hv m ta cu to vi th ca si c tim.

8.

Hy m ta siu Cu truc cua vch bc thang.

9.

Hy m t cu to cua h thong m n t trong tim.

10. Hay m ta siu cu truc cua si c trn.


84

Chng 4

M THN KINH

MC TIU
1. M t c cu tao ca nron.
2. Nu c c irn khc nhau gia SI trc v si nhnh.
3. Ktn c ba loai si thn kinh. M t c cu tao ca si thn kinh khong
myelin v c myelin; gii thch c c ch hnh thnh ca chng.
4. Mo t c cu to siu vi ca synap ho hc.
5. M t c ac im cu to v neu chc nng ca cc loi tbo thn kinh m.

1. I CNG
M th n kinh bao gm cc nron (t bo thn kinh chnh thc) v cc t
bo thn kinh m.
Chc nng cua mo th n kinh l tip nhn, phn tch v n truyn cc
xung ng th a n kinh.
M ih n kinh c m t hu ht cac ni trong c th. Nron l th n h phn
chnh m nhim chc nng ca m th n kinh. Cc t bo th n kinh m lm
nhim v m lt, dinh ng v bo v cho cc nron.
Nron v t bao th n kinh m sp xp theo mt h thng gm nhiu Cu
trc v c quan khac nhau gi l h th n kinh.

2. NRON
Nron (neuron) l loi t bo bit hoa cao khng cn kh nng phan
chia. Mi nron l mt n v hon chnh v cu true, chc nng va di truyen.
Nron mang hai c tnh c bn l tnh cm ng v tnh dn truyn. So lng
nron ngi vo khong 14 t.

85

2l C u ta o c a n r o n
2 1.2 Cu ta o ch u n g (H nh 4-1)
Mi nron gom th an v hai loi n h n h bo tng c gi l si n h n h
va si trc. Ni xuc pht cc n h n h bao tng gi l cc nron. T hn nron l
trung tam dinh dng, la ni tip nhn, phn tch v x l cc th ing tin. a
so thn nron tap trung trong char, xm cua h th n kinh tru n g ng, mt s
t nm trong cc hch th n kinh ngoi vi. Cc si n h n h v si trc lm nhim
vu dn truyn xung ng th n kinh.
2.1.2. T hn nron (H nh 4-2)
Thn nron c hnh dng v kch thc
khc nhau.
T bo thap ln v no l nron ln
n h t vi kch thc th n khong 130|am. T
bo hat nh ri tiu no l loi nh nht, ng
knh khong 4-5am.
Than nron cha nhn va cc bao quan.
2 1.2.1. N han
a s cc nron c nhn lon, hnh cau,
thng nam chnh gia. Trong nhan, cht
nhim sc phn tn va mn, v vy h t nhn
thung ni r, cht nhn sng mu.
2.1.2.2. Cc bao quan (H nh 4-2)
- Li ni bao cu ht: Trong bo tng
th n nron, li ni bao c h t r t pht
trin. Chung thng xp song song vi
nhau, xen gia chung l nhng m
ribosom t o. Di knh hin vi quang
Hnh 4.1. Cu tao mt nron
hc, khi nhum bng xanh toluidin,
vn ng [1],
nhng am lui ni bao c h t v
A. Trung ng; B. Ngoai vi.
ribosom t o nay c th hin l
1. Si nhanh; 2. Synap; 3. Thn
nhng khi bt mau base, cu truc nay
nron; 4. Cc trc; 5. Th Nissl; 6.
c gi la th Nissl hay the da bo. D u si trc; 7. Bao myelin; 8. Si
i knh hin vi in t. th Nissl gm
true; 9. Vong tht Ranvier 10. Nhn
t bao Schwann; 11. Nhanh tn; 12.
nhng am tui li noi bao c h at v
Cue tn cung; 13. Nhanh ngang.
nhng ribosom t do. Th Nissl l mot
cau truc ac trng cua nron. Cau trc
ny chng to nron c kha nang tng hp protein mnh.
- B Gogi: th n nron. b Golgi kh phat trin, thng phn b quanh
nhn. B Golgi co cu true in hnh, trong c nhiu ti nh hnh cu
86

Bn canh bo Gogi c th thy li ni bo khng ht.


- Ti th. Ti th phn b u khp thn nron, kch thc tng i nh.
Mat ti th th n nron nhiu hn nhng on xa ca si trc.
- X thn kinh: ng knh khong lOnm, c nhiu trong bo tng cua
thn nron v cac si nhnh, l bo khung chong ben trong cua nron.
- Ong siu vi: La nhng ng nh c ng knh khong 20-30nm lm
nhim v vi vn chuyn trong nron.
2.1.2.3. Cc cht vi
L nhng git lipid v
nhng h t glycogen. Nron o
mt s" ni cn c nhng ht
mau sm cha sc t" melanin.
Trong bo tng nron cn c
lipouchsin, sac to nay thng
tng ln theo tui ti.
22# Cc n h n h c a n ro n
(H n h 4-1)
2.1.3.1. Si nhanh

Hnh 4.2. S cu ro siu VI th than mt


nron [1],

c iem cua si nhanh


1. Bo Golgi; 2. Nhom ribosom t do; 3. Li noi
thng ngan, chia nhiu nhanh,
bao
c hat; 4. ng siu vi; 5. X thn kinh;
ng knh nh n khi chia
nhanh. B m t co nhng chi 6. Li ni ni bao c hat trong si nnanh; 7. Cc
truc- ni xut phat cua SI truc.
gai lam tng in tch tip xuc
vi cac nron khac. Trong bao
tng si n h n h c li ni bao co ht, ribosom, ti th, x th n kinh v ng
siu vi nhng khng c b Golgi. Si n h n h n truyn xung ong th n kinh
theo hng ve th n nron (hng tm). So" lng si n h n h tu thuc vo loi
nron.
2.1.3.2. Si trc
Soi trc thng di (c th ti trn lm), t chia nhnh. Mi nron thng
ch c mt si truc. Ni xut phat ca si trc gi la cc trc, mot so nron
co nhanh bn (tach ra vung goc vi si trc v c xu hng quay v pha th an
nron). B mt si trc nhn, khong co cc chi gai nh si nhnh. Tn cng
cua si truc thng phnh ra nh hnh cc ao, gi l cc ta n cng, to synap
vi cac nron khac. Trong bo tng ca si truc khng c li noi bo c hat
va ribosom, nhng c nhiu x th n kinh, ng siu vi (rt nhieu cc truc), ti
the. li ni bao khng h t v c bit l c cac tui synap. Tui synap thng
tap trung cuc tan cng. Si trc dn truyen xung ong th n kinh theo hng
l th n nron i (ly tm).

87

2.1.4. Si t h n k i n h
Trong cc si th n kinh, si trc
hoac si nhnh c gi l tr trc.
Can c cu to cua lp v bc, ngi
ta chia si th an kinh th an h 3 loi:
- Si tr n : la loi si khng c v
bc. Si tr n thng thy trong
cht xm cua h th n kinh
trung ng v cc tn cung thn
kinh tra n ngoi vi.
- Si thn kinh khng c m yelin:
La loai si m tru true ch c
bc ngoi bi mt lp bo tng
ca t bo Schwann (mt loi t
bao th n kinh m ngoai vi).
Lp bo tng bc tr trc goi l
bao Schw ann. Mt t bo
Schwann c th bc nhiu tr
true. C ch hnh th an h c
gii thch nh sau: tr true n
lom mng bo tng cua t bo
Schwann to th n h mng, hai
b mang tin li gan nhau, di
ra nhng khng nh vi nhau,
to th n h mac treo tr trc. Lc
ny tru trc c boc bi mng
bao tng t bo Schwann nhng
cach mng ny mt khong gian
bau quanh tr trc thng vi
mi trng (Hnh 4-3). Si than
kinh khng myelin thng thy
trong cac on sau hch cua cc
dy th n kinh thc vt.

Hnh 4.3. S hnh thanh va cu tao si


thn kinh khng myelin [1],
1. Mang y; 2. Mac treo tru trc; 3. Tru
true; 4. Bao tng t bao Schwann; 5. Nhn
t bao Schwann; 6. Khong gian Dao quanh
tru true.

6-

- Si thn kinh c myelin (Hnh 4-4):


Hnh 4.4. S hnh thnh va cu tao si
L loai si m tru true c bc
thn kinh c myelin (a, b, c, d: s siu
bi hai bao: bao myelin st vi
vi th; e: s vi th ) [1],
tru trc v bao Schw ann ngoai
1. Mac treo tru true; 2. Tru true; 3. Bao
(cha nhn v mt phn bo
tng t bao Schwann; 4 Nhn t bao
Schwann; 5. Mang ay; 6. Bao myelin 7.
tng cua te bo Schwann). Di
Vng
tht Ranvier; 8. Vach Schmidtknh hin vi quang hoc, mt
Lanterman; 9. Qung Ranvier.
ct dc tr trc ch c bc
tng qung mot, mi qung nh \ y goi l qung Ranvier, c chieu i
khoang lm m . Ranh gii gia cc qung Ranvier l nhng ni tru true

88

khng dc boc, gi l vng th t Ranvier (Hnh 4-6A). Tai cc vng th t


Ranvier, tr true tep xc trc tip vi mi trng gian bo qua mng ay.
mt ct doc ca si thn kinh c myelin, ngi ta cn thy nhng khe
sang hnh non xin gi l nhng vach Schmidt-Lanterman (Hnh 4-4e).
V c ch hnh th n h si th an kinh c myelin: Lc u cng ging nh s
hnh thanh si th n kinh khng myelin. im khc y l t bo Schwann
sau o xoay xung quanh tr trc nhiu vng, mc treo tr true di dn ra v
hai l mac treo nh li vi nhau, to nn nhng lp lipo-protein ong tm, d
chnh l bao myelin. Phn bao tng con li v nhn t bao Schwann tao
thnh bao Schwann. Vach Schmit-Lanterman c hnh th n h khi mc treo
tru trc cun quanh tr true. Ti ay mac treo tr true khng nh nhau tao
nen nhng khe sng (Hnh 4-6A).
Si thn kinh c myelin co trong cht trn g cua h th n kinh tru n g ng
va l thnh phan ch yu trong cc dy th n kinh ngoi vi. Trong chat trang,
bao myelin do t bo th an kinh em t nhnh to nn; trong cac dy th n kinh
ngoi vi, do t bau Schwann to nn. Mui t bo t nhnh c th bc nhieu tru
true, cn mi t bau Schwann ch boc mt oan tru trc.
Qu trnh mvelin ho cac si thn kinh con tiep tc din ra sau khi sinh.

Hnh 4.5. Mt t bo t
nhnh c th to bao
myelin cho vai tru true [1],
1. Thn t bao t nhanh; 2.
Bao myelin; 3. Tru true; 4.
vng tht Ranvier.
Hinh 4.6. S o cu tao siu cu trc vach SchmidtLanterman (A) v vng that Ranvier (B) [1],
1. Bao tng t bao Schwann; 2. Tru true; 3. Bao myelin: 4.
Vach Schmidt-Lanterman: 5. Mang ay si than kinh;
6. Mng tru trc.

89

2 2. S n a p
Synap hay con gi l khp thn kinh, l mt vng bit ho v cu trc,
chuyn mon ho v chc nng, nm gia hai nron hoc gia mt nron v mt
t bo hiu ng (t bao c hoc tuyn); qua , xung ong thn kmh c truyen
theo mot chiu nht inh.
Tu theo synap c dng cht
trung gian ho hc hoc khng, ngi
ta c th phan bit c hai loi synap
l synap ho hoc v synap ien.
2.1.5.1. Synap ho hc
L loai synap ma xung < ng than
kinh dan truyn qua o phi nh mot
loi ho chi tru n g gian. y l loai
synap ph bin trong h th n kinh. Moi
synap hoa hc gom ba phn (Hnh 4-7
v 4-8)\
- Phan trc synap: L tan cng si
truc ca nron trc (cc tan
cng). Mng bao tng phn trc
synap goi l mng trc synap.
Mang trc synap thng ay hn
vng xung quanh. Trong bao tng
phan trc synap, ngoi cc bo
quan nh ti the, x thn kinh, ng
siu vi cn c cc ti synap. Tui
synap c hnh cau hoc hnh trng,
kch thc trung bnh khong 20
25nm. Trong tui synap cha cc
chat trung gian dan truyn.

Hinh 4.7. S cu tao mt synap


ho hc [1].
A. Phn trc synap; B. Phn sau synap;
1. Bao myelin; 2. Tru iruc: 3. X thn kinh;
4. Ti th; 5. Ti synap; 6. Mang trc synap;
7. Khe synap; 8. Mang sau synap; 9. Cc
tn cng.

- Phn sau synap: Co th l tn


rng si nhanh, thn, chi gai hay
si trc ca nron sau. Mng :
din vi mng trc synap gi l
Hnh 4.8. Synap ho hc di knh hin vi
mang sau synap, mang nay cng
in t [15],
dy hn vng xung quanh. Trong
A. Cuc tn cng-phn trc synap
bo tng phan sau synap c cac
B. Phan sau synap; c. Khe snap.
bao quan nh ti th. li ni bo
c ht, ribosom, ng siu vi, nhng khng c ti synap.
Khe syn a p : Gia mng trc v mng sau synap l khe synap rong
khoang 20nm cha cht dm ac V I dong in t. mt s synap. khe
ny c cac x ni hai vng iu chnh kch thc cua khe.
90

Synap ho hc c chia thnh hai loi:


+ Synap i xng l loi synap c ch: Mang trc v mng sau synap day
nh nhau; cht trung gian dn truyn l -amino butyric acid (GAB).
+ Synao khng oi xng l loai synap hng phan: Mng sau synap day
hn mng trc. Chat trung gian dn truyn l acetylcholin v
cathecolamin (adrenalin va nor-adrenalin).
2.1.5.2. Synap in
Giong nh cac mi in kt khe thng thy trn b m t cc t bao biu
m, t bo c trn, c tim, hoc cc t bo th a n kinh m. Trong synap in
khng c ti synap, xung ng qua synap nay khng can ho cht tru n g gian
m nh s chuyn dch ca dng ion gay thay oi in th mang.
2.2. P h n loai n r o n
a theo hnh thai, can c vo s cc c th chia nron ra thnh cac loai sau:
2.2.1. N ro n m t cc
Loi nav hiem, chi thv trong nhn
nhai cau no; c mt n h an h bo tng
xut pht t th n mang tnh cht ca si
trc. Nrort mot eue gi : y l nron ch
T nm trong hch gai. T th n nron cho ra
rnt nhnh ngan, n h a n h ny sau tach ra
lm hai: Mt si chay ra ngoai vi, l si
nhnh; mt fci chy v tru n g tam, o l si
trc. Xung ng th a n kinh ch truyn theo
mt chiu t si n h a n h sang si trc, khng
qua thn nron (H nh 4-9C).
2.2.2. N ro n h a i cc
Co trong vng mc thi giac. Mt cc l
ni xut pht cua si nhanh, cc kia l ni
xut phat cua si true (H n h 4-9B).

Hnh 4-9. Ba loai nron chinh [6],


A. Nron a cc; B. Nron hai cc;
c. Nron mot cc gi.

2.2.3. N ro n a cc
a so cac nron trong c the la nron a cc, nh cac nron vn ong
sng trc tuy song, cac t bao thap v no, t bo Purkinje tieu no v.v...
cac nron nay thng co mt si true v nhiu si n h a n h (H nh 4-9A).
Ngi ta cng phn loai nron theo chc nng cua chung nh nron vn
ong, nron cam giac, nron lien hp; hoc theo v tr ma chng phan b. nh
nron sng trc, sng sau, sung bn cua tu song.

91

3. XUNG NG THAN

k in h

3.1. B n c h t x u n g n g t h n k in h
Bnh thng, ngoi mang t bo cng nh nron mang in tch dng,
trong mang in tch m, hin tng ny gi l s phn cc. Khi c kch thch
u ngng ln mt im cua mng, lp tc s lm thay i tnh th m ti 'm
o. Cac ion dng mt ngoi mng s chy vo bn trong, lm cho m at ngoi
luc ny mang in tch m, m t trong ngc li, m ang in tch dng. Ngi
ta gi o l hin tng kh cc cua mng t bo. S khu cc lan truyn t
iem ny sang iem khc c goi l sng kh cc. Nh vy, t mt tn hiu
tao ra bi mt kch thch, s c truyn i i mt xung ong th n kinh m
ban chat l s lan truyen cua song kh cc trn mng nron.
22 D n tru yn x u n g d n g si th n k in h v sy n a p ho hoc
3.1.1.1. si thn kinh khng c myelin
si th n kinh khng myelin do mng tr truc tip xc vi mi trng
nn s trao i ion dien ra lin tip cc im gn nhau. Neu kch thch tc
ong vo im A au mt si day th n kinh, tnh thm cua m ng ti im o
b thay oi, cac ion ng mi trng ngoi t bo s chy vo trong t bao,
lm cho im A m t ngoi lc nay li mang in tch m, m t trong mang
in tch ng. Trong lc ny, ti im B gn v, m ng tr trc vn trng
thai ngh nn s phai sinh ng in chay t B li A. ong thi m t trong
mang te bo dong in sinh ra theo chiu ngc li, t im A sang iem B.
Hin tng tng t cng din ra ti iem c v cac im k tip cH n h 4-10).
Nh vy, bng su lan to t iem ny sang iem khc ke tiep cua in th
ong va s kh cc cua mng te bo, xung ng th a n kinh c tru y n i dc
theo si th n kinh vi mot tc khng i. si th n kinh khng myelin, toc
o chm, khoang lm/giy.
3.1.1.2. si thn kinh co myelin
Trc trc ch tip xc vi mi trng ti cc vng th t R anvier nen hin
tng kh cc v tai cc cua mng tru truc ch xut hin n h n g v tr ny.
Lan song kh cc lan truyn theo kieu nhay cc t vng th t ny sang vng
th t k tip, v vy xung ng th a n kinh dc truyen i vi tc o r t nhanh
(H nh 4-11). Tu theo cu tao v kch thc cua cc loi si m c tc o dn
truyn khac nhau. Loai A, ng knh ln, qung Ranvier di nen toc o dn
truyen r t n h an h (15-20m/s). Loai B v loi c ng knh nh hn. qung
Ranvier ngn hn nn tc o dn truyn cng cham hn.

92

Hnh 4.10. Dn truyn xung ng thn kinh


si thn kinh khng myelin [1],

Hnh 4.11. Dan truyn xung ng thn kinh


si thn kinh c myelin [1],

3.1.1.3. synap ho hoc


S dn truyn xung ng th n kinh phai thng qua mt hoa cht trung
gian dn truyn. Cc loi ho cht ny c cha trong cc ti synap. Tui
synap c hnh th n h th n nron (theo c che hnh th n h rc tui ch tiet),
c vn chuyn n phn trc synap, hoc c hnh th n h ti phn trc
synap. Khi c xung ng thn
kinh phn trc synap, ti
synap ti nhp vo m ang trc
synap. Bng c che xut bo,
chat trung gian ho hoc c gii
phng vo khe synap. Chat
trung gian hoa hc tac ong ln
th th mang sau synap lm
thay i tnh thm v gy ra
hin tng kh cuc cua mng
nay. Xung ng th a n kinh c
truyn ti phn sau synap.
Hnh 4.12. C ch dn truyn xung ong than

S di y trnh by c kinh qua synap hoa hoc. S hnh thanh, gii


ch hnh thnh cac ti synap phng, tc ng v s phn ca acetylcholine
synap [1],
synap hoat ng vi cht trung
gian hoa hoc l acetylcholin (Ach) Ach: acetylcholin; AchE: Enzym Cholinesterase;
PmR: thu th mang sau synap.
(Hnh 4-12). Khi uc giai phng
vo khe synap, acetylcholin lap
tc b kh hoat tinh v b phn hu bi acetylcholinesterase (AchE) e tao ra
cholin (Ch). Khi tr li bao tng, mt phan cholin tham gia vo qua trnh
phosphoryl hoa tong hp lipid, phan cn li cng vi cholm t mau mang ti
tr thnh acetylcholin dui tac dng cua acetyl-coenzym A (A-CoA) cua the
lai c tch trong cac ti synap. Mng cua tui s y n a p sa u khi ho m a n g VI
mang trc synap. s tach khi mng trc synap hnh th an h tui synap mi.

4. TE BO THN KINH M
Cc t bo th an kinh m tp hp th an h m th n kinh m . M thn
kinh m la m chng , bo v, dinh dng cho cc nron. T ru n g bnh, c
mt nron co mi te bo th a n kinh m, nhng v kch thc ca t bo thn
kinh m nh hn nhieu so vi nron nn m th n kinh em ch chim 50%
trong ton b m th n kinh.
Da vo hnh thi v chc nng, ngi ta chia cc tt bo th n kinh m
ra lam ba loai: Te bo th an kinh m chnh thc, t bao th n kinh m dang
biu m va t bao th n kinh m ngoi vi.
4.1 T b o t h n k in h m c h n h th c
Gnm t bao t nhanh, t bao sao v vi bo em.
4.1.1. T bao it n h a n h
Chung chim khong 3/4 tng s t bao th a n kinh dm. T h n t bo hnh
cu, bo tng cha nhiu bo quan c biet l li ni bao c ht, t thn t
bo to ra mt vi nhnh bo tng ngan (H nh 4-13). T bo t n h n h c kch
thc nh hn t bao sao, thng thv trong h th n kinh tru n g ng. Trong
cht trng, n l th a n h phn to nn bao myelin ca si th n kinh c myelin.
Mi t bo t n h an h c th bc nhiu tr trc.
4.1.2. T bao sao
Trn tiu bn, t bo sao c hnh sao, t th n t bo c cc n h a n h bo
tng to ra cac pha, c nhng n h an h tn om ly cc mao mch <H n h 4-14).
C hai loi te bao sao: T bo sao ng nguyn sinh, c trong cht xm v te
bao sao dang si c trong cht trn g cua h th n kinh tru n g ng. Bo tng
ca chng cha r t t li ni bo. T bo sao chim k h o n g l/4 tong s cc t
bo th n kinh m. Ngoi chc nang lm tru n g gian dinh dng (gia mao
mach m a u v v cac nron), nh ng t bo sao v cc mao m a c h gp phan

gi nguyen dang cau trc cua m no.

W $ .p A
Nhanh bao tong

Thn t bao

Hnh 4.13. T bao It nhanh [14],

94

Mach mau Nhanh tan T har t &ac

Hnh 4.14. T bao sao [14],

4.1.3. Vi bo m
L nhng t bo co kch thc nho,
thn t bao mnh v di (Hnh 4-15), bo
tng c r t t li ni bao c h t nhng
nhiu lysosom. Vi bo m c c trong
cht xam v cht trn g cua h th an kinh
trung ng. Khi m than kinh bi tn
thng hay viem nhim, vi bo m th
hin r kh nng sinh san va i ng,
trong bo tng c nhiu the th r bao.

Nhnh bao tng

* ' - \.

Thn t b?o

&

a P a I

.?

4.2. T bo th an k in h m n goi vi
Hnh 4.15. Vi bao m [14],

l cc t bao v tinh quy xung


quanh cc nron trong cao hach than
kinh ngoi vi, k c hach tuy sng v hach giao cam; cac t bo Schwann to
bao myelin cho cc si th n kinh c myelin trong cc y th an kinh ngoai vi
(c cau to tng t nh t bao t nhanh)
4.3. N hng te bo th n kinh m d n g biu m
Gm nhng t hao biu m ng ni tu v cc no that, t bao bieu m
am ri mng mch- c chc nng tit ra dich nao tuy (Hnh 4-16 A, B); t bo
biu mo vng mac th mi, tiet ra thu dch trong nhn cau (Hnh 4-16 C).

Hnh 4.16. T bo thn kinh m dang biu m [1]


A. T bao biu mo ng ni tu; B. T bao biu m am ri mang mach;
c. T bao biu m th mi.

95

T LNG G
1. Hay m t cu tao chung ca nron.
2.

Hy m t cu to cua th n nron.

3.

Hy m ta ac im Cu tao cua S1 nhanh.

4.

Hay m ta ac im cau tao cua si trc.

5. Th Nissl i g ? s phan bo" cua chung trong nron.


6.

Hy m t cu to v s hnh th n h si th n kinh khng myelin.

7.

Hy m t Cu to su hnh th n h si th an kinh c myelin.

8.

So sanh tc dan truyn xung ng th a n kinh si th n kinh


khong myelin v c myelin. Gii thch v sao.

9.

Hay m t cu to ca synap ho hoc.

10. Hy m<- t c im cu to v v tr phn b"ca cc loi t bo thn


kinh m.

96

P H N HAI

M HC H C QUAN
Chng 5

H TUN HON

MC TIU
1. M t c cu to chung ca mao mch mau.
2. Nu c c im cu to v v tr trong c th ca ba loi mao mch mu.
3. Mo t c cu to cc lp ca thnh ong mch. Nu c nhng c im
khc nhau gia ng mch c v ng mach chun.
4. So sanh c s ging nhau v khc nhau v cu to ca ng mch v tnh
mch. Lin h vi chc nng ca chng trong h tuan hon mu.
5. M t c nhng ac im cu to ca h tun hon bach huyt.

He tu n hon gom h tu n hon mu va h tu n hon bch huyt. Tuan


hon mau gom co tim v h thng ng mch (ong mch, mao mach v tnh
mch). Tim c coi l mt c quan bm mau. H tu a n hon bch huyi gm
cac mao mch bch huyt v tnh mch bch huyt n bch huyt t khong
gian bo cua cac mo qua cac bach hch, a vo he tu n hon mu.
1. HE TN HON MU
1.1. n g m c h
ong mch l nhng ng dn m au t tim ti li mao mch, chung chia
nhanh nh n. on mch nho n h t ni tip vi li mao mach gi l tiu
ng mch.
1.1.1. C au ta o c h u n g
T trong ra ngoi, th n h ng mch c ba lp ao ng tm (Hnh 5-1).

97

1.1.1.1. o trong
T trong ra ngoi gm ba lp:
- Lp ni m: L lp mong nht, hp th n h bi nhng t bo ni m, nhn
li vo lng mch, bo tng mng.
- Lp di ni m: L mo lin ket tha, ri rc c nhng si c trn.
- M ang ngn chun trong: L mt mng chun, ngn cch o trong vi o
gia. Mang ngn chun trong c nhng ca s (cn gi l l thng), to
iu kin cho cc cht qua li.
1.1.1.2. o gia
L lp y n h a t ca
ng mch. o gia bao gm
nhiu lp si c trn chy
theo hng vng quanh lng
mch, xen k l nhng l
chun v si chun, nhng si
collagen v cht gian bao
proteoglycan. nhng ng
mach c ln, cn thy nhng
mch ca mch lp o gia
v mng ngn chun ngoi
nh ran h gii gia o gia
vi o ngoi.

Hnh 5.1. S cu tao ca ng mach [1],


1 o trong; 2. o gia; 3. o ngoi; 4. Lp ni mo
5. Mang ngn chun trong,

1.1.1.3. o ngoai
La m lin kt c nhiu si collagen
v si chun chy doc theo ong mch, o
nhng ng mch c ln, o ngoi cn c
nhng mch ca mch, nhng mach bach
huyt v dy thn kinh.
1.1.2. P h n loai ng m ch
Cn c vo ln cua mch v
th an h phn chim u th cua ao gia, c
th chia ong mch ra ba loai.
1.1.2.1. ng mach chun

Hnh 5.2. S cu tao ca ng


mach chun [1],
1. Lp ni m; 2. Lp di ni m; 3.
Mang ngn chun trong; 4 Ao gia; 5.
o ngoi; 6. Mach cua mach; E. La
chun; M. Si c trn trong ao gia.

Nhng ng mach chun cua c the


l ong mch chu, ong mch phi, ng
mach canh tay u, ng mach di n, ong mch cnh gc. ng mach
chu goc. N hng ng mch chun c mau vng v c kha nng an hi.

98

- Ao trong: Lp ni m cach mng ngn chun trong bi mt lp m lin kt


tha. Mang ngn chun trong khng in hnh nh o ng mch c.
- o gia: T hnh phn chun r t phong ph. Nhng l chun c ca s chy
theo hng vng, xp th an h nhiu lp, lin h vi n hau bi nhng l
chun v si chun chy theo hng xin. Xen k gia cac l chun l nhng
lp t bao c trn v si collagen chay theo hng c ca mch (Hnh 5
2). Tt c cac th n h phn trn c vi trong mt cht gian bo giau
proteoglycan.
- o ngoi: o ngoi tng mng, gm nhng nguyn bo si, nhng b
si collagen chay theo hng dc ca thnh mch v mt li tha cac si
chun nh. Thanh nhng ng mch chun
c ln cn c cc mch ca mch.
1.1.2.2. ng mch c
- o trong: nhng ng mach c loi
nh, o trong khng c lp di ni m.
tiu bn ct ngang qua mach, r t d
nhn bit mng ngan chun trong l mot
ng ln song chy theo hng vng,
nh ra n h gii gia o trong v o gia
(Hnh 5-3). Mng ngan chun trong c
nhiu ca s c kch thc khac nhau.
- o gia: Nhng t bo c trn thng
xep th n h nhiu lp dy c chy theo
hng vng. mt s mach, o gia cn
c mt s b si c trn m nh chay theo
hng oc ti vng sat vi o trong va
vng sat ao ngoi. Xen gia cc lp c
trn l nhng l chun m nh v nhng
si chun chy theo hng vng.

Hnh 5.3. S cu tao ca


ng mach c [1],

1 . Lp ni m; 2 Lp di ni m;

3. Mang ngn chun trong; 4. o gia;


5. o ngoi; 6. Mach ca mach.

Di knh hin vi quang hoc, mng ngan chun ngoi thng the hin l
mt ng ln song lin tuc ngn cch o gia v o ngoi.
- o ngoai: Ao ngoai gm m lin kt si, li si chun tp tru n g nhiu
vng gan m ang ngan chun ngoi, cng ra pha ngoi t l si collagen
cang tang. Vng ngoi cng ca o ngoi l m lin kt th a c nhng
am t bao m, nhng m bo v dng bo. o ngoi ng mch c loi
ln cn c nhng si c trn chay theo hng dc. mt s ni nh ong
mch nao, ao ngoi r t km pht trin.
1.1.2.3. Tiu ong mch
- Ao trong: Lp i noi m r t mong. Mng ngan chun trong mong v c
ca so, nhng cac tiu ng mch tn khng cn mng ny na.
99

- o gia: C t 1 n 5 lp t bo c trn chy theo hng vng (Hnh 5-4).


- Ao ngoai: Mong v km pht trin.
on mch ngn (t 50 n lOOpm),
chuyn tip t tiu ng mch sang mao
mach doc gi l tiu ng mch tin mao
mch hoac vng th a t tin mao mch, on
mch nay, lp ni m da trn mt mng
y mong, bn ngoi l mt s si c trn
ng phn tan, quy quanh lng mach. Tiu
ong mch tin mao mch iu chnh lng
mu ti mao mch.
Nhng t bao c trn th n h ng
m ach c h u n k h n g C t c n g lm t h u h ep

ng knh lng mch, chng tham gia lm


thay i tnh cht n hi ca th n h mach.
Nhng ng mch c va co tnh n
hi, va c tnh co bp do n iu ho
c lu lng mu en tng khu vc.
Tiu ng mch gi vai tr chnh trong
vic lam gim p suat v gim tc dng
mau n mao mch. Viec iu chnh lng
mau cho li mao mch cn ph thuc vo
hot tnh ca th t tin mao mch. Trng lc
thuc vo hoat tnh cua h th n kinh giao cam

Hnh 5.4. S o cu to siu vi


ca thnh tiu ng mach [1],
1. Mng ay; 2. T bao c n; 3.
Nhanh bo tng t bao ni m; 4. Si
collagen; 5. Mng ngn chun trong; 6.
T bo ni m; 7. Khong bao vi m; 8.
Ranh gii gia cc t bao ni m.

c bn ca th n h mch li ph
en chi phi.

1.2. M ao m a c h
Mao mch thng chia n h n h v ni vi n h a u th n h li nm gia ng
mch v tnh mch, ng knh tru n g bnh t 9-12|am. Li mao mch c mt
day c nh : Phi, gan, than, cc nim mc, tuyn, c bm xng v
trong cht xam ca no; c th khng c mao mch nh sun; hoac m at
tha nh : Gn, th an h mc, day th n kinh v m c trn.
1.2.1. C u tao
Thnh mao mch mong, t trong ra ngoi gm c:
1.2.1.1. Lp ni m
L mot hang t bo a gic dt lp m t trong th n h mao mch. P h n bo
tng cha n h n li vo long mch, phn bo tng ngoai vi t bao to
th n h la mng. Cae t bo ni mo lin kt vi nhau bi nhng di bt hoc m
lin kt khe, cng c ni bo tng cua hai t bo ch chm ln nhau.

100

Di knh hin vi in t c
th thay l bo tng t bo ni
m c nhng ca s (hay l ni
mo), mng bao tng o c hai mt
t bao c nhng vt lm siu vi,
trong bo tng c nhng khng
bo vi m. Nhng bao quan nh
li ni bao, ti th, ribosom nm
rai rc nhng tp trung nhiu
quanh nhn; b Golgi nh, thng
nm sat nhn (Hnh 5-5).
1.2.1.2. Mng ay

Hinh 5.5. Mao mch kin (A) va t bao


quanh mch (B) [1],
1. T bo ni m; 2. Di bt; 3,4. Vt lm siu
vi v khng bao vi m; 5. T bao quanh
mach; 6. Nhnh bo tng t bao quanh
mach; 7. Mang y; 8. Nhnh bao tng bac
mt; 9. Nhnh bao tng bc hai.

Dy khong 50nm bc ngoi


lp ni m. Mt s mao mach
mng y cng c ca s. mt s
ni mao mch khng c mng y. M t ngoai mng y c si vng hoc
nhnh ca mt s loai t bo bm vo.
1.2.1.3. Te bo quanh mch (pericyte)
T bo ny c nhng n h n h bo tng di bao quanh th n h mch v
mng y bao ly chng c pha trong v pha ngoi.
Trong bo tng co nhng bo quan nh bo Golgi, ti th v li ni bo.
T bo quanh mao mch c kh nng co rt, kim sot ng mu lu thng
trong cc vi mch. Pha ngoi mng y ca nhiu mao mch cn c t bo
ngoi mc (adventitial cell), t bo ny km bit ho c kh nang thc bo.
l 22. P h n lo a i m a o m a c h
Cn c vo c im cc th n h phn
Cu tao, c th phn bit ba loai mao mch
sau: Mao mch kn, mao mch c ca s v
mao mch kieu xoang.
1.2.2.1. Mao mch kn
y l nhng mao mach m t bo ni
m va mng ay khng c ca s. Mang bo
tng t bo ni m c nhiu vt lm siu vi
v trong bo tng c nhiu khng bao vi
m. Hu ht cac mao mach kn u c t bao
quanh mao mach. Nhng mao mch mo c,
m m v h th n kinh tru n g ng thuc
loai mao mach kn.

Hnh 5.6. Mao mach c ca s


(l ni m) [1],
1. T bo ni m; 2. Cua s (l ni
m); 3. Mang ay; 4. Hng cu

101

1.2.2.2. Mao mch c ca s


Nhng l bo tng ca t bo ni m c nhng ca s (hay l ni m). L
noi m c ng knh khong 60-70nm (Hnh 5-6).
Loai mao mch nay c tiu cu thn, nim mac rut, tuyn ni tit,
m ri mang mch, th mi.
1.2.2.3. Mao mach kiu xoang
Mao mch kiu xoang c gan, lch, tu xng v c c im:
- ng i ngoan ngoo, lng rng 30-40[am. V vy ng m u lu thng
trong cc mao mch ny r t chm.
- Khong gian bo gia cc te bo noi m ra t rng. V vay, cc te bo mu
v cc cht c phn t lng ln c th ra vo lng mach ng.
- Lp ni m c nhiu ca so.
- Nhieu t bo c kh nng thc bo quanh th n h mao mach.
- Khng c mng ay.
Nhng c iem trn to iu kin th u n li cho s trao i cht gia
mu v m, ng thi cc t bo mu c th chuyn qua th a n h mach dng.
Mao mach l ni trao oi cht gia mu vi t bo v m. V vay, ngi
ta cn phn bit mao mch inh ng v mao mch th n g (hay mao mch
ni). Mao mach dinh dng c c im l: Ti ni xuat pht, n thng to ra
vi tiu ng mach mt goc nhn hoc gc vung v ti ay c cc im th t
tin mao mach; lng khng u, c ng i kiu xoan c. M au lu thng
trong cac mao mch dinh dng khng lin tc. Mao mch th an g n"i trc tij
t tiu ng mch n tiu tnh mch; lng thng u n v rng, khng cc
iem th t tin mao mch, m u lu thng lin tue trong mao mch.
Mao mach la ni ch yu ca h tu a n hon din ra s trao i chat gia
mu v m. H thng li mao mch chim mt din tch trao i khong
100m2. Vi cu to th a n h mch n gin, toc dng chy ca m u ra t cham,
mao mach l ni r t th u n li cho s trao i kh, nc v cc chat ho tan
khc gia m u v m.
Mao mch c th co gin o trng lc cua lp ni m v c iu khin
bi h th a n kinh. T hnh mao mch tip xc vi li si th a n kinh giao cm
phong ph. S iu ho dong m au mao mach ph thuc vo su co r t cac si
c trn tiu ng mch v c th t tien mao mch.
S trao i cht gia mau v m qua th n h mao mch phu thuoc vo
tnh thm ca th n h mch. L ni m, hnh thc vn chuyn vi m bo
khong gian bo gia cac t bo ni mo cho php cc cht lt qua th a n h mao
mch c chn lc. mt s mao mch, cac enzyme do t bo noi m san xut
ra v s c m t cua cac i thc bo quanh th n h mch to nn h an g ro
102

mu-mo. Trong c th c nhiu hng ro mu-m c ngha sinh l nh: hng ro


mu-mt, mu-tuyen c, mu-thn kinh v mu-ng sinh tinh.
1.3. T n h m c h
Tnh mach dn mu t cc mao mach v tim. Thng thng, tnh mac i
km vi ng mch tng ng. Trn ng tr v tim, ng knh ca tnh
mch ln dan va th n h cng y dn ln.
232. C au tao c h u n g
So vi ng mach, th n h tnh mach c nhng iem khac sau (H nh 5-7):
- Thnh tnh mch mong hn th n h ong mch cng c.
- Khng thy mng ngan chun trong, cc l chun hng vng km phat trin.
- Thnh phn c t hn ng mach.
- Thnh phn collagen hng dc pht trin mnh.
Tnh mach cng c ba lp ao nhng khng r rng nh ng mch. T
trong ra ngoi c:
1.3.1.1. o trong
Pha ngoi lp ni
mo l lp di ni m
km pht trin, c khi
khng c lp ny. Khng
c mng ngan chun
trong. Mt trong nhiu
tnh mach c tru n g bnh
c cc van tnh mch,
l nhng nep gp hnh
ban nguyt cua lp ao
trong hai bn th a n h oi
din nhau. Van khng
cho dong mu chy
ngc chieu v tranh cho
cc tnh mch, c bit l
tnh mach chi khng
phi chiu trng lng cua
ca ct mau.

Hnh 5.7. Thnh ng mch c (A) v nh mach c (B) [1],


1. o trong; 2. o gia; 3. o ngoai:
a. Lp noi m; b. Mang ngn chun trong.

1.3.1.2. Ao gia
Ao gia tnh mach mong hn o gia ng mch cng c, cu to gom
nhng si c trn hng vng, cch nhau bi nhng si collagen va t si chun.
T l cc th n h p hn ao gia thay oi tu theo tng loi tnh mch.
103

1.3.1.3. o ngoai
o ngoi la mt bao m lin V t gm nhiu b si collagen v li si
chun chy theo hng doc, xen k l mt s t si c trn.
1.3.2. P h n loai
- Can c vo ty l gia cc th n h phn cu to ca o gia, c th chia tnh
mch ra cc loi sau:
+ Tnh mch c: Thnh phn ch yu ca ao gia l c trn (tnh mach chi).
+ Tnh mch x: o gia c cau to bi nhng si collagen, khng co
c trn (tnh mch no v m ng no).
+ Tnh mch hn hp:
Tnh mach x-chun: L nhng tnh mch pha trn tim (tinh mch nch,
tnh mch i n, tnh mach cnh).
Tnh mch x-c: L nhng tnh mch vng su ca cnh tay.
Tnh mch c-chun c th n h phan c chim u th xp th n h ba lp doc,
vng, dc (tnh mch chi di).
- Can c vo ng knh ca tnh mach, c th chia th n h ba loi: Tieu
tnh mch, tnh mach c trung bnh v tnh mach c ln. S phn loai
ny khng hon ton tho ng, v cu to th n h mch khng phi l
lun tng xng vi ng knh ca mach. Hn na, cu trc thanh
mch ca mt tnh mach cng thay i tu theo chiu di cua n.
Tnh mach l loi mch c sc cha v c th tng ung lng tu n hon
trc nhng thay i p lc m u mc n h t nh.
nhng tnh mch x trong so, ngoi sc h t ca lng ngc, trng lng
mu lm cho m u lu thng c. N hng tnh mch x-chun c th co gian
c nn thch ng vi s thay i khi lng mu. N hng tn h mch c, do
trng lc ca th n h mch nn mch bao gi cng tr n g thi cng v t bi
gin bi sc nng ca ct mu. Hn na. .cac tnh mch thuc loi nay cn co
cc van, v vy p lc m u khi tng ln trong chc lt s c p h an t n trn
ton b chiu i ca mch. S lu chuyn m u t tn h mch ve tim cn c s
tham gia ca cac c bam xng quanh cc tnh mch.
1.4. N h n g h th n g ca
Trong c th, nhng li mao mch thng xen gia cc n h n h ta n ca
h ng mch v cua h tnh mach. N hng mt s ni, ph hp vi chc
nng c bit, li mao mch c nh n g v tr khc i tao th n h n h n g h

104

thng ca: H thong ca tnh mach (h thong gnh) hnh th n h bi mt tn h


mch nm xen gia hai li mao mach. H thng ca ng mach hnh thnh
bi mt ong mach nm xen gia hai li mao mch.
1.4.1. H t h n g c a t n h m c h
H thnng ca tnh mach gan bao gm nhng li mao mach rut non va
cua mt s"c quan khc trong o bung an mu qua tnh mch ca e ti gan
H thng ca tnh mach di oi-yn: Cac mao mach phan phu cua
no trung gian tp trung mau a vo am ri cc tiu tnh mch chy doc
cung tuyen yn, sau o chia nhanh, mu vo mao mach kiu xoangr cn
thu trc tuyn yn.
412. H th n g c a o n g m *ch
Trong c th c mt h thng ca ng mch duy nht l h thng ca
ng mach thn: Tieu ng mach en chia nhnh, hnh thanh chim mao
mch Malpighi, nhng mao mrh ny hop li e da mu vao tiu ng mach
i. Tiu ong mch i dn mu ti li mao mach bao quanh cc oan tip
theo ca ng sinh niu.
1.5. T im
Tim l mt khoi c rng goi l c tim, c lp mat trong b(ii mng
trong tim (tng ng vi o trong ca cac mach) v mt ngoi Ixti mng
ngoi tim mang tnh cht mt th an h mc.
1.5.1. M n g tr o n g tm
Mng trong tim (ni tm mac) ging o trong ca cc mch mu t>ao gom
lp ni mo v lp di ni m cha cc si collagen, si chun v nhng nguyn
bo si.
Gia mng trong tim v c tim l lp m lin kt gi l lp di noi tam
mac cha li si chun, mt s si c trn, nhng mch mu nho, nhng si than
kinh v nhng b si ca h thng thn kinh t ng cua tim (he thng nt).
Van tim l nep gap ca m ng trong tim. Trc cua van la mot la x vng
chc, xut ph at t vng x cua khung x tim cac l tim. Hai mat van c
noi m bao phu. Xen gia trc x v ni mo l lp m lin kt lng lo c nhiu
si th n kinh nhng khng c mach mu.
1.5.2. C tm v h th n g m n t (xem m c)
1.5.3. M n g n g o i tim
Mng ngoi tim l mt th a n h mac gm hai la cach n hau bi mt khoane
o cha th a n h dch gi l khoang ngoi tim.
105

- La tang: L tng phu m t ngoi khi c tim, m t trng vo khoang ngoi


tim c phu bi lp t bo ni m, gia ni m v khi c tim l m lin
kt cha nhieu si chun, tiu thu m, mch mu, si th n kinh v cc t
bo hch.
- La thnh: Pha trng vo khoang ngoi tim l lp t bo ng ni m.
Pha ngoi l lp m lin kt giu si chun tip xc vi ti x ca tim.
2. H T U N H O A N B C H H U Y T

H tu n hon bch huyt khi u bi nhng mao mch kn mt au.


Chng thu n hn dch m tp tru n g v mach bach huyt, kch thc mch ln
dan v cui cng dn ti mch bch huyt quan gc v tim qua ng tnh
mch mau. Bch huyt thng chay qua mt hay nhiu hch bch huvt k
tip nhau trc khi vo tnh mch. Khi chy qua cac hach, bch huyet oc
lm sch bi cc t bo c kh nng thc bo. ng thi bch huyet m ang theo
cc t bo lympho v cc yu t min dch t cac hch bch huyt.
Mach bch huyet c th thy hu ht cc c quan, cc mo; ngoi tr
h th n kinh tru n g ng, mo sun, m xng, tuy xng, tuyen c, r n g va rau.
2l . Mao m ach bch h u y t
T hnh cua mao mch
bach huyt c cau to r t n
gian, ch c mt lp t bao ni
m et, khng co mng ay.
Ni tip giap gia cc t bo
noi m, l bo tng ch chm
ln nhau. Khi chng tach
khi
nhau,
hnh
th n h
khoang gian bo rng. Mao
mch bch huyt c tng
cng bi nhng nhm x
nh, mt u cc x lin h
vi mng bo tng pha
ngoi t bo ni m, u kia
lin h vi cac b si collagen
cua cac m quanh mao mach
(Hnh 5-8).

Hnh 5.8. Mao mch bach huyt [1],


1. S khng gian li mao mach bach huyt; 2 T
bao ni m; 3. La bo tng ca cac t bao ni m
chm ln nhau; 4. Nhng b x.

2.2. M ach bch h u y et


Thnh cua mach bach huyt c cu to tng t nh th a n h tn h mach
mau, nhng mong hn v r t kho phan bit ba lp ao.
106

Pha ngoai lp ni m l mt lp si
chun mng, tiep theo l mt n hai hng
t bao c trn chay theo hng vng, ngoi
cng l lp gm cc b si collagen v S1
chun chay theo hng dc v ln vi m
lin ket quanh mch. Mt trong mch
bach huvet c nhiu van, m t van nhiu
hn tnh mach mu, on mch gia hai
van gan nhau thng phnh ra. Van c vai
tr quan trng trong s lu thng bch
huyt theo mt chiu trong mch bch
huyt (Hnh 5-9).
2.3. Bach hu yot qun gc
Bach huyt qun goc (ng bch
huvt) gom c ng bch huyt phi v ng
ngc. Thnh ca bach huyt qun gc
tng t nh th n h ca cc tnh mch
mau c ln nhng s phn bit ba lp o
khng r rng va lp c trn lp o gia
t phat trin hn th n h tnh mch.

Hinh 5.9. Mt ct doc mch bach


huyt ln [1 ].
1. Van; 2. Lp ni m; 3. Si c trn;
4. M lin kt.

T LNG GI
1. Hy m t cau to chung ca mao mch mu.
2. Nu c c im cu to v v tr trong c th ca ba loi mao
mch mu.
3. Hy m t cu tao chung ca ong mch.
4.

Hy m ta cu to ca ng mch c.

5. Hy m t cu to ca ng mch chun.
6.

Hy nu nhng c im khc n hau gia ng mch c v ng mch


chun.

7. Hy m ta cau to chung ca tnh mch.


8.

Hy nu nhng c im khc nhau gia ong mch v tnh mch.

9.

H thng ca: nh ngha v cho v d c the.

10. Hy m ta nhng c iem Cu to ca h tu a n hon bch huyt.

107

Chng 6

H BCH
HUYT - MIEN

d c
h

MUC TIU
1. M t c cu to v nu v tr ca nang bach huyt.
2. Mo t c cu to v lin h vi chc nng ca tu xng v ca tuyn c.
3. Mo t c cu tao v nu chc nng ca: bach hch, lch v nhng c quan
lympho-biu mo.

H bch huyt c chc nng chnh la bo v mi trng bn trong c tht.


chong li s xm nhap v gay hi ca cac vi sinh vt cng nh cc chat l ca
c the. Cac t bao cua h bach huyt c tnh c tr n g l phn bit dc v<
cht l ca ban th n c th (self) hay khng phi ca c th (non-self) va cr
kh nng ph huy hoc lm mt kh nng hoat ng ca cc cht la y. Mir
ch l th u t ng ch ap ng bo v ny. N hng c quan bch huyt v c'
t bo phi hp c cng chc nng nh cc lympho bao v bch cau n rihr
ca mu, i thc bo ca m lin kt, te bao L angerhans biu b da., lnb
th n h h min dich
T hnh phn cau tao chnh ca nhng c quan
thuc h min (lch l m bach huyt, gom c m
vng (t bao vng tua trn li i vng) v nhng
t bo t do thuc h min dch (lympho bao, tng
bo, i thc bo-, nhng t bo trnh din khng
nguyn...) nm trong l li cua m vng. Theo
m t d t bo t do, m bch huyt c hai loai: m
bch huyt th a v m bach huyt dav c t bao.
Tu xng v tuyn c l hai c quan bach
huyet tru n g ng. Tuy xng la ni sinh ra nhng
t bao tien th n cua lympho bao v ?i thc bo.
Tuyn c l ni lympho bo T pht trin. N hng t
bo ca h mien d k h inh c v lu chuyen trong
n h ng c quan bach huyt- ngoai vi, l: nhng
nang bch huyt. mang Pover rut, bach hach.
lach. nhng c quan lvmpho Mu m...(Hnh 6-1).
108

Tu xng

Tuyn

k
Bach hacf1

'

"

H Mn Peyer
Hnh 6.1 Sr* <*'; v S lu
chuvpn ca Ivmril-O hao
cc c quan bacii hnvt truna
ng va ngoai VI [1]

1. m UNG TE BAO THUC H BCH HU YET


1 . 1. T b ao v n g

Nhng te bao vong trong cac c quan bach huyt gm:


(1) Te bao vong dng nguyen bao SI CLung c hu ht cac c quan
lch huyet, chc nng chnh l to si vng.
(2) Te bao vng dng mo bao: ('hung c cac c quan bch huyt. Hnh
h rat a ang, c kha nng thc bao.
(3) T bao ung dng xoe ngon: Chng c c vung can vo cua hfcch bch
? ayt... chc nang chnh l trnh din khng nguyen.
(4) T bao vng dng nhanh: Chung tao li t bao trong nhng c quan
L/uch huyet vng lympho bo B v T C tru.
2. Lympho bo
Ngoi nhng lympho bao lu hnh trong mu v sau o xut hin trong
m lin kt, lympho bau tp trung vi lng kh ln trong cac c quan bach
Huyt nh tuyn c, bch hch, lch v khu tr trong tng nim mc cua
ng tiu ho, ng h hap v tit niu.
12.I. c d i m h n h th i
Lympho bo khong phai la mt quan th t bau th u a n nht. Chng c
lc iem chung l hnh cau, nhn ln, chim gn ht khi bo tng. Trong
Dhn bo tng cn lai, ngoai mt s bao quan con co nhng ht ac hiu.
Tnh a base ca bao tng t bao th hin cac mc khac nhau.
Kch thc lympho bo thay i tu ni chng c m t v tu theo k hot
lng chc nng ca chng. Tuy theo ng knh t bao, c iem ca n h an v
lc d bt mu cua bao tng t bao, ngi ta chia ra 3 loi: Lympho bao nho
/dng knh 4-7|im), lympho bao trung binh (ng knh 7-ll|am) \ a lympho
3o ln (ng knh ll-25f.un). Theo cch phan loi ny, lyinpho trong mau l
oi lyrnpho bu nh v tru n g bnh, lympho bao bch huyet gm mt t l
hay i lympho bo ln, con trong cac c quan bach huyt c c ba loai
lympho bao VI ung k n h to nh k h a c nh au, nh n g ni c s kch thch

~ua khang nguyn, cac lympho bo c ng kinh khoang 25|im hoc hn. o
'a nhng nguyn bao lympho (lymphoblastes) chuyn dng t lympho bo nh.
- Lympho bao nh cha mt n h a n m c, quanh n h n ch con mt vin
bao tng r t hep. N hn t bao hnh trn, hi lom mt pha, sat mang
n hn c nh ng am cht d nhiem sac tho. mot h t n h an d nhn. Bao
tng bat m au base, nu nhuom bang phain nhum Giemsa co th thay
mt s h at a azur nho. Quan sat i knh hien VI ien t. trong bao
tng ti ni lm vao cua nhan c b Golgi iih va mt 80 ti th: nhng
ribosom t do phan b u khp trong bao tng t bo, khng thy cc
tui lui noi bo. Tro ng bao tong C0I1 co mt so lvboii) nh. long m

109

ac, tng ng vi nhng h t a azur c n h n thy di knh hin


vi quang hoc.
- Lym pho b^o trung binh c n h n tng i ln, giu cht nhim sc
thng, h t n hn r t r. Bo tng bt m u base mnh.
- Lympho bao ln c nhn ln nhng hnh nh m nhat, cht nhim sc phong
ph, cha mt hoc hai ht nhn. Bo tng t bao a mu base do s c mt
ca nhiu polyribosom t do. B Golgi ln, ti th v lysosom nhiu hn bo
tng ( j a lympho bao nh. Li ni bo c ht kh ph it trien.
1.2.2. S b it h o c a ly m p h o bo (H nh 6-2)
Bng phng php nh au t bo, ngi ta xc nh c hai loi
lympho bao nh, l lympho bo T v lympho bo B v nhng t bo c
bit ho t nhng t bao ny.
- Lympho ho B:
Tn ca loi t bo ny xut pht t B ursa (ti) Fabricius c loi chim
v vng tng ng ti (Bursa equivalente) ng vt c xng sng. Bursa
Fabricius l c quan lympho-biu m, nhng lympho bo cha c kh nng
mien dch (nhng c tim nng min ch), t tu xng di c n vng ny.
y chng tr th n h nhng lympho bo c kh n ng min ch, c gi l
lympho bao B. ngi v ng vt c v khng c ti Fabricius, ty xng v
m bach huyt th n h rut l ni dc coi l tng ng ti Fabricius.
N hng lympho bo B c kh nng min dch i chuyn, lt vo vng tun
hon v n cc c quan bch huyt, trc h t l bch hach v lch. Hau ht
lympho bo B khng di chuyn m ng ti ni chng c tr.
- Lympho bo T:
y l loai lympho bo p h thuc tuyn c (thym usdependent cell).
Lym pho bo T co ngun gc t tuy xng n c tr v bit ho tuyn c e
tr thnh lympho bo T co kh nng min dch.
Theo tu n hon mu, lympho bo T n c tr trong cac c quan bch
huyt ngoai vi. Chng thng xuyn di chuyn qua li gia m au v nhng c
quan bch huyt tm kim khng nguyn.
Lympho bo B v lympho bo T c th c i sng di hoac ngn. Khong
10% tng s lympho bo c i sng ngn (12 ngy), 90% c i sng di
(khong 500 ngy). Ni chung, lympho bo T c i sng di hn lympho bao
B. S thay th cac lympho bo khng cn kh nang hoat ng chc nng thong
qua qua trn h gian phn ti ni tch tr lympho bo, chu yu la bch hch v
lach. R t him khi thy lympho bo nh gin phn. S p h n chia t bao
thng gp i vi cac nguyn bo lympho v cc lympho bo tr u n g bnh v
ln. Mi n g a y c k h o a n g 3 , 5 X 1 0 10 ly m p h o bo mi sinh n h a p v o d ng mau.

110

Tuyn c

C quan lng
ng ti

Nguyn bao B

Nguyn bao T

T bo hiu ng T

5)(}r)(5^)(JfO)
V

.0

jy .

'

Khng th

MIN DICH T BO

MIN DICH TH DCH

Hnh 6.2. S bit ho ca lympho bo [10],


Tt c lympho bo eu sinh ra t t bo ngun trong tu xng (khng phn bit c v mt
hnh thi). Chung vo tun hon mu, n c tru tai tuyn c v mo bach huyt thanh rut.
Tai y, chung phn chia nhiu ln thnh nhng t bao c tim nng min dich lympho bao T
v lympho bao B. Nhng t bo nay qua li gia cac c quan bach huyt ngoai vi. Khi tip xuc
vi khang nguyen, lympho bo lao tc phn chia tr thanh nguyen bao min dch (T hoc
B). Nguyn bo mjn dch T sinh sn v bit hoa thanh cac t bao hiu ng khac nhau co kh
nng tham gia min dch t bo; nguyn bo min dch B bit hoa thnh tng Sao sn xut
ra khang the, tham gia vao ap ng min dch th dch.

111

Lympho bao B v lympho bao T CO mot s c im chung, trc ht la


trn b m t t bao c cac thu th dnh cho khng nguyn. Thu th lymphu bao
c kha nng nhn dang quvt nh khang nguyen c hiu biu hin trn b
mat t bao trnh din khng nguyen di dng khang nguyn ph hp ino
Mi lympho bao (T hoc B) ch mang mt loi th th c th n h n bit ch
mot s t quyet nh khng nguyn ph hop vi chung. Mot khi k h n g nguyn
gn vi th th cua lympho bao, s khi ng mt chui s kin k tiep nhau
e hnh th n h p ng min dch. Su hnh th n h v bit ho cc lympho bo
co tim nng min dch in ra trong cc c quan bch huyt tru n g ng
(tuyen c va tuy xng).
- nhng c quan bch huyt ngoai vi, lympho bo tng tc vi cac
khng nguyn tng hp tr th n h nguyn bo lympho. Nguyen bao
lympho phan chia nhiu ln, mt s t bao sinh ra t chng bit ho
th n h nhng loi t bao hiu ng (effector cells) khc nhau, mt so khac
khng bit hoa. tr th n h cc t bo ky c min dch (memory cells).
+ T bo hiu ng cua lympho bo B l tng bo:
Chung c kha nng sn xut ra globulin min dch a vo khong gian
bao ca m lin kt. Tng bo l t bao cui cng trong s bit ho ca
lympho bao B v hau nh khng thy chng phn chia na; lc ny, c mi
giay tng bao c th sn xuat hng ngan ln cc p hn t globulin min dich.
+ Nhng t bo hiu ng ca lympho bao T gm nhiu loai:
T bao T h tr (Helper T cell) phi hp vi cc lympho bo B kch
thch s sinh sn v bit hoa ca lympho bo th n h tng bo sn xut ra
khng the. ap ng min dich i vi phan ln khng nguyn i hi s
phi hp ny. Nhng khang nguyn nay c goi l k h n g nguyen ph u thuc
tuyn c.
ap ng min dch c th c iu chnh bi cc t bao hieu ng c tn
l t bo T c ch (suppressor T cell). T bo nay gy an h hng len t bo T
h tr iu ho hoc han ch hoat ng cua chung.
Te bao T gy c t bo (cytotoxic T cell) la loai t bao c k h a n ang tn
cng trc tip v gay oc cho cac t bo ch m ang k h an g nguvn c hiu
(nh te bo u, t bo bi nhiem virus).
Khi lympho bo T tiep xc vi khang nguyn c hiu, chung tit ra
nhom chat ho ta n c tn l lymphokin. Nhom cht ho ta n nay c tc dng
hot hoa cac t bo c trach nhiem min dch khc, ke c i thc bo v bch
cau tru n g tnh. Lymphokin c vai tr quan trng trong qu trn h hnh th n h
ap ng min dch t bo v qua m an muon.
+ N hng t bo sinh ra t s phan chia cua cac lympho bo T va B sau
khi tip xc vi khang nguyn, khng bit hoa th n h cac t bao hiu ng
m tr th an h nhng t bo ky c min dich (memory cells), N hng t bao ny

112

tu n hoan trong mau, vo cac m bach huyt sau khi lot qua th n h cc tiu
tnh mch sau mao mch. Nh nhng t bo k c min dich, khi gp li
khng nguyn, c the p ng nhanh hn v m nh hn.
1.3. T n g b a o (Hnh 6-3)
Tng bo l loi t bao giai
oan bit ho sau cng ca lympho
bao B. Chc nng ca tng bo l
tng hp v tit ra khng th.
Tng bo c cc ay tu trong
bch hch, vng ra v cc dy
Billroth cua lch v rai rac trong mo
lin kt khap c th. Moi s lng ln
tng bo c m t trong lp m ca
niem mc rut non, tai y phn ln
tng bao tit IgA (globulin min ch
A). Trong sut thi k cp cua p ng
min dch th dich, ra t nhiu tng
bo cha trng th n h xut hin
vng v cua bch hch v vng ranh
gii gia tu \ v tuy trn g ca lach.

Hnh 6.3. S sieu co truc ca


tng bo [1].
1. Tiu th trung tm; 2. Bo Golgi; 3. Ti
th; 4. Hat nhn. c im ca tng bo
la c li ni bao c hat rt phat trin, cac
tui li rng cha -globulin. S bai xut
khang th khng qua s tao hat ch tit

Bnh thng khng thy tng


bao xuat hin trong mau v bch
huyt. Tuy nhin, sau khi khng nguyn xm nhp c th, c th thy dang
tng bao cha trng th n h v mt lng nh t bo ng chuyn tip t
lympho bao B th n h tng bo trong bch huyt.
Tng bo a hon thnh bit ho c ng knh t 10-20|im. Nhn t bo
hnh cu va nm lch v mt pha, ht nhn nh, nhng cht d nhiem sc sp
xp theo kiu nan hoa banh xe. Bo tng cua tng bo phong ph hn cua
lympho bao v bt mu base mnh, tr vng nhat mu hn cnh nhn ni c
tieu the trung tm v b Golgi. Li ni bo trong bo tng t bo rt pht
trin. Bng phng phap min ch hoa t bo, nhan thy trong cc tui li ni
bo rt giu khang th. S tng hp cac phn t globulin min dich o cc
polvribosom kt hp vi cac tui li ni bo; qua trnh carbohydrate hoa bt u
trong li ni bao v c hoan thanh b Golgi. Sau khi hnh thnh, khang th
c chuyn ti b mt t bo trong cac tui nh. Nhng th m ac ng knh
2-3|.im trong bo tong t bo, quan sat c di knh hin vi quang hc, c
goi l nhng th Russell. Th Russell l ni tch tu cua cac phn t globulin mien
dich cha hoan chnh trong mt hay nhiu tui li ni bo.
Khang th o tng bo san xut c tit vo khoang gian bo. sau
theo ng bach huvt nhp vo tu an hon mau. K hang th o cc tng bao
trong lach tng hp c trc tip a vo mau thng mc cao.

113

1.4. i th c b o
c im ni bt cua ai thc bo l hoat ng m bao v tho bao
manh. Hnh dng cua i thc bo ra t thay i tu thuoc vo vi tr v trng
thi hoat ong chc nng cua chng. n hn bit i thc bo, c the dng
cht mau song (xanh trypan, lithium carmn) hoac mc t u tim vo c th
ng vat. ai thc bo s thu nhn gi cc cht m u trong bo tng ca
chng di dng nhng ht c th quan st c di knh hin vi quang hc
ai thc bao c th ng ti ch hoc t do. l nhng giai on khc
nhau trong trn g thi hot ng hoc trong chu k sng v c th thay i
theo nhu ru hot ng chc nng cua chung. ai thc bao ng ti ch (cn
goi l m bao) c hnh thoi hoc hnh sao, nhn hnh tr ng vi cht nhim sac
m c. trong m lin kt, i thc bo ng tai ch c hnh ng nh
nguyen bao soi. i thc bo t do hot i.ng thc ho mnh, chng vn ng
theo kiu amip v c th i chuyn i r t xa ni chng xut hin ban u.
N hn t bo trn v r t giu cht nhim sac. ai thc bao t do thng c
nhiu gi tc ngn, nhng vng li lm cua mng bo tng lin quan ti hien
tng am bao v thc bo. Trong bu tng, ni bt l c nhng lysosom
nguyn phat, lysosom th phai v nhng th thc bo (phagosom).
i thc bao c ngun goc la bach cu n nhn. Bach cu n nhn
sinh ra t tu xng sau khi nhp va lu chuyen trong h tun hoan mau
khoang 8-24 gi, chung xuyn mach (mao mch v tiu tnh mach), n c tru
trong m lin kt v bin thnh i thc bo.
i thc bao vi kha nng vn ng v thc bao, thuc h thng bao v
ca c th. ai thc bao n cc m anh vn t bao, cc cht gian bao thay i
ban cht, nhng vi sinh vt v c nhng ht v c xm nhap vao c the. S
tch ien tren m t cc vt cht nay thu ht ai thc bao hoat ng chc nng
(cc cht tch in dng tren b m t de dng bi ai thc bao thu nhan).
ai thc bao cng ng vai tro quan trng trong s hnh th n h ca
khang th (kha nng hot ha qua trnh min dich). C hng thu nhan v ph
hu cc khng nguyen, tuy nhin c mt p h a n ut cht kh n g nguyn khng
thay i, gn li m ang bao tng i thc bao. Hin ting nay c ngha
quan trng oi vi ap ng min dich. S gan cua cc cht la trn b m t ca
i thc ban dien ra qua s lin kt ac bit ca cc globulin mien dch mt
p h a n vi tac ng ca b th. V vy hin tng thc bao c c im neu
trn c goi la thc bao min dich (immunophagocytosis). N h n g chat l
cng c th gn trn b m t ai thc bao m khng cn c s tham gia ca
globulin mien dich v b th. Trng hp nhng t bo vng dng nhanh trong
cc nang bach huyt lach v bch hach, tuy chung khng thuc h ai thc
bao n nhn nhng chung cng c kh nng m ang kh n g nguyn trn be mat
te bao. N h ng ai thc bao min dich v nh ng t bao khac trong m bach
huyrt c kha nng gn cc khng nguyn trn b w t nc goi l n h n g t bao
trnh dien khang nguyn (antigen presenting cells).

114

C thp nhan din nhng t bu ca h min dich bng nhng du n c


trng ca chng. N h ng du n nay co th la nhng th the be m t hoc la
nhng p h i t (ligant), CO ban ch at p ro tein bo tng hoc p ro tein mng.

Chung ong vai tr truyn thng tin hoc gn kt cc t bo ca h min dich.


N hng du an nay c biu l tu thi ky ca qu trnh trng thnh v biet
ho ca t bo; chng c t tn L nhng p h n t cm bit ho (cluster
differentiation), vit tt la CD v c nh so th t m ngi ta xac inh
c chng. N h ng khng th co lin quan ti cc p h n t CD khc nhau co
the c dung e nhn bit cc phn nhom lympho bo bng phng php
nhuom ho m min dch. Co th xp cc p h a n t CD lam 3 loai chnh: (1)
nhng drtu n biu l sut i S u n g t hao; (2) nhng du n bip.u lo chi mt
giai on trong qu trinh biet ho ca te bo; (3) nhng du n ch biu l khi
te bao b kch hoat.
N hng t bao co thm quyn min dich thng tin vi nhau (gy nh
hng len s trng thnh v bit ho) qua cc chat trung gian c tn chung la
cytokin. Mot tn chung hay c dng l interleukin, vit tt L IL, co ngha la
cht tng tc gia cc bach cau. Chc nng quan trng ca lympho bao T la
tng hrp nhng protein gi l nhng lym phokin (cytokin ca lympho bao T).
Nhng t bao thuc he i thc bao - n nhn tng hp cytokin c gui l
monokin. N h ng cytokin c dung di nhng tn quen thuoc khac n h TNF,
IFNmCrM, - CSF. GF...

2. TU XNG
Tu xng lp y cac ong tu ca xng di v trong cc hc cua xng
dt. Tng trng lng cua tuy xng ngi trng th a n h tru n g bnh khong
2600g. C th phan bit bng m t thng tu va tu vng. Tuy c th n h
phan chu yu l cac t bo thuc ng hong cau. Tu cn c gi l tuy to
huyt hay tuy hoat ng. Tu vng giu t bo m, khng tham gia to mu.
Nhng trong trng hp thiu mau hoc thieu 0 2 mau, tuv m n h an h chong
bin th n h tuy .
tre s sinh, toan b tu xng l tu tham gia hot ng to mu.
Trong qua trn h con ngi trng th n h khoang mt na tuy xng chuyn
thnh tuy vng, trc ht l tu cac xng di. tui th a n h nin, tru n g tam
cac u xng i v xng canh tay cn c tuv .
V cau tao m, tuy xng gm h thng nhng xoang mch (mao mch
kiu xoang) xen k vi nhng khoang to mau.
2.1. H th n g m c h m u tu x ng v c i m c u t o cc x o a n g m c h
Ly th du xng i m t (Hnh 6-4).
ng mach cung cp mau cho tu xng c hai nguon: (1) ng mch
dinh dng cho xng l ngun chnh v (2) Li mao mch t xng v bt
ngun t nh n g ng mach c xung quanh xng.
115

Sau khi xuyen qua th n h xng, ng mch dinh dng tch i chay v
pha hai u xng, c gi l nhng ng mch trung tm. N hng tiu ng
mch bt ngun t ng mch tru n g tam to ra ngoai vi, m vo h thng cc
xoang mach. T y mu c chuyn v nhng tiu tnh m c h . tp tru n g v
tnh mch trung tam, song hnh vi ng mch tru n g tm i ra khi xng.
Thanh cc xoang mch gi vai tr
hang ro m u-tu xng, kim sot cc
t bo mu ra vo trong khu vc tun
hon mu trong tuy xng. Hng ro
mau-tu xng gm lp te bo ni m.
mng y khng lin tc v nhng t
bao ngoi mc. c im ca t bo ni
m y l r t de hnh th n h l ni m
(ca s) khi huyt cau xuyn mch.
Pha ngoi lp ni m l mng y
khng lin tc. Ngoai cng l t bo
ngoi mc, chung che ph 40-60% mt
ngoi cac xoang mch. Cng nh cc t
bao ngoai mc cc mao mch trong c
th, chung c kh nng thc bo.
Nhng n h an h bo tng (gia tuc) cua
chung thng tip xc vi nhng t bao
mau khng cn kha nang hot ng chc
qua lp ni m hng vo lng mch.

Hnh 6.4. S mt cat ngang tu


xng di [theo Weiss],
1. Xng; 2. ong mach trung tm; 3. Tnh
mach trung tam; 4. Khoang tao mau; 5. H
thng xoang mach.

nng, hoc gi tuc cua chung xuyn

Cach thc vt qua th n h xoang mch cua cc t bo m u r t khc


nhau. Hng cau m at n h n mi c th vt qua th n h xoang mch; bch cu
lach qua ca so ni m theo kiu di chuyn cua amip. P h n bo tng ca cc
mu tiu cau (t bo n h n khng l) lach qua th n h xoang mch, tu x vn
tr th n h nhng tiu cu ho vao ng mu.
tu xng khong thy c h thong mch bch huyt. X hng si thn
kinh thc vt i vo tu xng cng ng vi cc ng mch dinh dng, chi
phi cc mch, iu ho lu lng mau trong m tuy.
2.2. K h o a n g t o m a u c a t u x n g (Hnh 6-; 6-6).
Nhng khoang to mau xen k vi nh n g xoang mch. K hoang ny c
nn l m vng v nhng th n h phn gian bo; trong cc l li cua m vng
l nhng t bo dng mau nhng giai on p h at trin khac nhau, t bo m,
i thc bo...
M vng gm nhng t bo vng hnh sao: nh ng n h a n h bao tng cua
chng lin h vi n h au tao th a n h li t bo vng, ta tr n li si vng.
Trn tiu bn m hoc thng thng kh n h n bit chng v bao tng km bt
mu v thng b cac t bo m au che lp. Te bo vng c kh nng thc bo v

116

sn xu t nhng ye t' iu tit qu trnh sinh sn v bit ho cua cc dng t


bo mu.
,
Thnh phn gian bo
tu xng gm collagen,
glycosaminoglycan
v
nhng glycoprotein cu
trc. Collagen typ I v typ
II do t bo vng tng hp
tao nhng si vng trong
tuy xng; collagen typ IV
l thnh phn cu to ch
yu ca mng y khng
lin tc ca xoang mach.
Glycosaminoglycan tu
xng l hyaluronic acid.
Hai protein cu trc c
xc nh l bronectin v
laminin.
T bo m tuy xng
c xu hng gan xoang
mch. Kch thc ca
chng nh hn kch thc
cua t bao m trong m lin
kt ngoi tu xng. Hot
ng chuyn hoa lipid v
chc nng cua chng cng
khc nhau. Trong khi qua

Hnh 6.5. S xoang mch v khoang tao mu tu


xng [theo Weiss].
1. Khoang tao mu; s. Xoang mach; 2. o hng cu; 3.
T bo nhn khng l; 4 Te bao ngoai mac; 5. T bao
ni m; 6. Tnh mach trung tm; 7. T bao m.

'k m

trinh tng hp lip id cc t

ban m ngoai m tu bi
v
kch thch bi insulin, th
'
c
cc te bao m trong m tuv
bi
kch
thch
bi
Hnh 6.6. S o o nguyn hng cau (A) va mu tiu
glucocorticoid. Tinh trang
cu (t bo nhan khng lo) (B) tu xng [1],
oi gy tach acid beo khi
1. Nguyn hng cu; 2. ai thc bao; 3. Mu tiu cu; 4.
ipid d tr trong cc t bao
Tiu cu; 5. T bao ni m mao mach.
m ngoi tuy xng nhng
khng gy tach lipid ca t bo m trong m tu. Nh vv m m ngoi xng
tu ap ng tnh tr n g dinh dng cua c the, m m trong tuy xng lin
quan ti chc nang tao huyt. T bo vng ca m nn tuy xng c kh nng
tch lu m e tr th n h t bo m.

Trong khoang to huyt cha mt qun th a dang cac t bo mau cc


giai oan phat trin v bit hoa khac nhau. C the chia cac qun th mau
trong m tuy th n h 4 nhom chnh: (1) T bao nguon tao mau giu tim nng

117

(Pluripotential hemopoietic stem cells); (2) T bao ngun to m u a tim


nng (M ultipotential hemopoietic progenitor cells); (3) T bao tin th n nh
hng dng (Commite progenitor cells); (4) T bo u cc dng v cc t bo
cc giai on pht trin trng th n h ca chng. V m t hnh th i khng
th phn bit c s khc bit gia cc t bao ngun vi nhau.
Trn cc tiu bn m hoc, m tu xng hot ng nh mt m pha
trn khng c t chc ca cc dng t bao mu ang trong qu trn h trng
th n h v bit ho. Tuy nhin, khi nghin cu k c th xc nh nhng c
im khu tr khc n hau cua tng dng t bo. Nhn chung, cc t bao to
huyt khng nhng v tr ngu nhin trong mc tu. N hng t bo mu khi
trng th n h khng c kh nng t vn ng, bao gi cung gn th n h cr
xoang mch. Nhng t bo dng hng cu thng gan cc t bo vng; nhiing
nguyn hng cu cng mt giai on p h t trin thng tp tru n g thnh
nhng o nguyn hng cu. Mi o nguyn hng cu gm cc nguyn hng
cu quy quanh mt i thc bao v tip xuc cht ch vi nhng n h n h bo
tng ca i thc bo. i thuc bo c chc nng loi b n h n ca nguyn
hng cu v cc nguyn hng cau khuyt-c tt. N hng m u tiu cu (t bo
nhn khng l trong tu xng) thng st th n h xoang mch, c cc nhanh
bo tng th vo trong lng xoang mch. N hng t bo au ng bch cau
h t thng tp tru n g vng gia nhng khoang tao huyt. Sau khi trng
thnh, chng c kh nng t vn ng xuyn qua th n h xoang mach nhp
vo dng mu. C th thay i thc bo khp ni trong khoang to mau
chng nm trong cc ao nguyn hng cu hoc c nhng n h n h bo tng
lin h vi cc t bo dng bach cu ht.
3. TUYEN C
Tuyn c l c quan nm tru n g th t trn, pha trc cc mch m u ln
va xut phat t tim. Tuyn c c hai thu ngn cch n h au gia bi m lin
kt. Tuyn c t trng lng tng oi ln khi ht thi k phi, sau khi tr ra
i tip tuc ln ln v t trng lng ln n h t vao khong 30-40g tui dy
th. Sau tuyn c thoi ho sinh l. P han mo tuyn c thoi hoa c thay
th bng m m, nhng phn nhu mo tuyn c cn li vn uy tr chc nng.
Tuyn c l c quan bch huyt tru n g ng duy n h a t ong vt c v v
ngi vi mt chc nng trn vn (tuy xng cng l c quan bch huyt trung
ng nhng li c c chc nng tao ra cc t bao m u khac). N hng te bao
ngun co hng bit hoa th n h lympho bo T sau khi ri tu xng n tuyn
c v biet hoa th n h t bo lympho bo T trong vi mi trng c bit ca
tuyn c. S sinh san cua lympho bo trong tuyn c khng phu thuoc vo s
kch thch cua khang nguyn. Sau khi bit hoa th n h lympho bo T, chng
n inh c cc vung ph thuc tuyn c trong cc c quan bach huyt ngoi
vi. tuyn c khng c si vng, khng c nang bach huyt v khng c s to
khang th.

118

3.1. C u t o
Mi thu tuyn c c gii
han bi mt bao lin kt mng v
c chia nh thnh mt s tiu
thu nhu m c hnh a in
khng u, ng knh khong
0,5-2mm, nhng cc tiu thu
khng hon ton c lp vi nhau
vng trung tm (Hnh 6-7).

2
3
4
5
6

Nhng t bo ca nhu m
tuyn c ch yu l t bo tuyn
Hnh 6.7. Tun c (mt phn mt ct) ca mt
c ( lympho bo T v cc t
tr em 7 thng tui [1],
bo cac mc bit ho ca t bo
1. Xem hnh 6-9; 2 Vng tu; 3. Tiu th Hassall;
lympho bo T) v nhng t bo
4. Vch gian tiu thu; 5. Vng v; 6. Tnh mach;
vong-biu m; ngoi ra cn c cc 7 Tiu thu tuyn c
i thc bo. vng ngoi vi
tuyn c, t bo tuyn c tp trung y c, vng tru n g tm cc tiu thu
tha t bo tuyn c hn, c th nhn r cc t bo vng-biu m c bao tng
a mu acid. V vy, mi tiu thu tuyn c c vng ngoi vi sam mu oc
gi l vng v v vng tru n g tm sng mu gi l v n g tu.
3.1.1. Vng v (Hnh 6-8)
c im ni bat ca vng v tuyn c l s tp trung day c ca t bao
tuyn c. l nhng lympho bo nh. Nhng lympho bo ln (nguyn bo
lympho) chi chim mt t
l nh v co xu hng
trung lp ngoi vi vng
v ca cc tiu thu. lp
su vng v chu yu l
lympho bao nh. Trong
vng v cn thy nhiu
lympho bo ang phn
chia v c nhng lympho
bao ang thoai ho.
ai thc bo l
thnh phan t bao th yu
vng v. C hung ng rai
rac trong nhu m v c xu
hng tng s lng
phan ra n h gii gia vng
v v vng tuy.

Hnh 6.8. S o cu tao vng v tuyen c [1],


1. V x; 2. Vach ngn; 3. ai thc bao; 4. Lympho
(t bo tuyn c); 5. T bao vng-biu m; 6. Th lin

119

Nhng t bo vng-biu m vng v kh nhn bit v b cc t bo tuyn c


che lap. Chng c cc nhnh bo tng di v mnh tip xc vi cc nhnh bo
tng ca t bao bn cnh, quy lay cc t bo tuyn c thnh tng nhm.
Nhng t bao vng-biu m cng vi i th.c bo v cc t bo ni m
cua car mao mach vng v hnh th n h l chan sinh l c goi l hang rao
mau-tuypn c. Nhng th nh phn cua hng ro mu-tuyn c ln lt t pha
mch mau ti nhu m l: t bo ni m v mng y mao mch, khong quanh
mao mach, l ay ca t bao vng, bo
tng ca t bo vng. Hng ro sinh l
nay ngn can cc khng nguyn khng th
tip xc c vi cc lympho bo T ang
sinh sn v bit ho vng v.
3.1.2. V n g tu (H nh 6-9; 6-10)
vng tu cc tiu thu tuyen c,
mt t bo tuyen c tha hn vng
v, chu yu l nhng nguyn bo lympho
v nhng t bo vng-biu m.
Trong vng tuv rat him thy ai thc
bo, ch c mt s" t bch cau c ht.
Khac vi vng v, vng tuy khng
c hng ro mu-tuyn c, cc t bo vngbieu mu khng ng lien tue vi nhau.
vng tu cn c nhng cau trc c
bit, l nhng tiu the Hassall. Tiu
th Hassall c ng knh 30-l0|im gm
mt m nhng t bo vng-biu m dt
xp ng tam. Nhng t bao ny lin ket
vi nhau bi the lin ket v trong bo
tng c nhng x tr ung gian (quan si
c i knh hin vi in t). Nhng t
bo vng tr ung tm tieu th bi mt
nhn va ging nhng t bo ho sng
biu b.
33. S thoai ho ca tu y e n c
Sau tui dy th, tuyn c bt u
qua trnh thoai ho sinh ly. Qua trnh nay
biu hin s giam sinh san lympho bao,
vung vo tuyn c mong dn, mt s vng
trong nhu m bi thay th bi m m.
ngi trng thnh, tuyen c ch
con nng khoang 10-lg, a mt khi m
120

Hnh 6.9. Vng tu tuyn c [10],


1. Vch gian tiu thuy; 2. Tu bao; 3.
T bao tuyn c; 4. Nhn t bao vncjbiu m; 5. Bach cu c hat; 6. Tiu
tnh mach gia vung v va vung tu;
7. T bao vng-biu mo vung tu; 8.
Tiu th Hassall.

'WI
_

J A

J . . |_ f

, .

Hnh 6.10. Tiu th Hassall [1],


1. Lympho bao; 2. Tiu th Hassall
(nhng t bao vng-biu m det xp
ng tm); 3. T bao vng-biu m
vng tu.

trong o rai rac c nhng ao nhu m tuyn c gom mt s lympho bao trn
npn c ban la cc te bao vng-biu m.
Tuyn c c th thoi ho cp, thdng c gni l thoai ho tai bin, gp
trong nhng trng hp bnh l n h c th trai qua mt stress khoe lit, s
chiu x ion, bi nhim t)c bi nui L tu ca vi khun hoc bi khng ch bi
mt s hormon thng thn v sinh due... Trong nhng trng hp nay, the
tch tuyn c m au chng thu nho lai, nhiu lympho bao vng v bi cht,
nhng lympho bao vung tu chm bi hu hoai hn.
Tuyn c l mot c quan quan trng ca he mien dich. Tuyn c cn thit
cho S pht trin v bit ho ca lympho bo T, t bao chiu trch nhim oi vi
p ng min dich t bao v h tr trong p ng min dich th dich. Trn
lm sng, mt s bnh nhn tinh trng thiu hut min dich co lin quan ti
s di dong ca tuyn c.
Theo hiu bit hin nay, nhng t bo ngun t tu xng, c n
inh hng bit ho thnh lympho bao T, theo dng m u n c tr vng v
cua tuyn c. Ti y chng bit ho tr thnh nhng nguyn bao lympho
co kch thc ln. N h n g t bo sinh sn tch CC (hoat tnh gin phn tuyn
c ca t bo nay ln gp 3-5 ln so vi bch hach v lch) hnh thnh mt
lot cc th h lympho bao nh tap trung lp sau ca v tuyen tc. Phn ln
nhng lympho bo nh c sinh ra s cht sau vi ngay (khong 70% tng so'
t bo) v b tiu hu bi i thc bo. S lympho bo cn li vao vng tu
tuyn c v t 2-3 tun. S au chng xuyn qua thnh cc tiu tnh
mach sau mao mach vo tun hon mu. S tng sinh ca cc lympho bao
trong vng v khong p h thuc vo khng nguyn, v vay chung cha co kh
nng tham gia vo p h a n ng min dch. Khi uao vng tu (hoc khi ri tuyn
c), sau khi tiep xuc vi khng nguyn, chng tr thnh nhng lympho bao T
co kh nng min dich. Lym pho bao T uon lun di chuyn theo dng m au qua
lai gia tuyn c v cc c quan bch huyt ngoi vi. Chng co th tr li
tuyn c nhng khng bao gi vo vng v tuyn c. Trong cc c quan bach
huyt ngoai ui, ympho bo T c tr trong cc vng xc inh, o la nhng vng
phu thuc tuyn c.
N hng t bo biu m tuyn c tng hp v ch tit mt s peptid c
coi l nhng hormon tuy en c. Mt trong cc hormon o la thym ulin. Hormon
nay chiu trch nhim xuc tac vic gn cc th th trn be m t cc lympho bao
T cha trng thnh, l yeu t'quyt inh i vi s bit ho v m rng clon
cua lympho ban T. Hormon th hai cua tuyn c l thymopoietin. Hormon nay
c coi l yu t thc ay t bo tuyn c bit ho (tuy nhin, thymopoietin
cn co nhng chc nng khac khng lin quan trc tiep i vi h min dich).
Mt peptid tuyn c khac la thymosin. Hormon ny c xac inh a san p h m
ca t bo vng-biu m vng di v x tuyn c. Thym osin a mt protein co
tac d u n g kch thch s bit ho v sinh sn ca lym pho bo T tai tuyn c v
lympho bo T cc c quan bch huyt ngoi vi.

121

4. NANG BCH HUYT - TRUNG TM SINH SAN CA M BCH HUYT


Nang bach huyt c hnh th n h o s tap tr u n g th n h nhng khi nh
cua cac lympho bo trn nn m vong. Nang bch huyt c trong bch hach,
lch, nim mac ng h hp, ng tiu ho 1 (Hnh 6-11) v ng tit niu.
Chung c th ng n c nh loai nang kn rut non hoc tp tr u n g thnh
am goi l mng Peyer hi trng.
Trn tiu bn m hc c
nhum bng thuc nhum nh in t
bo nh hematoxylin, nang bch
huyt r t nhn l mt khi
hnh cu hay hnh trng, ng
knh 0,2-lmm, gm nhiu chm
bt mu xanh am. Nhng chm
chnh l nhng lympho bo c
nhn m c, giu cht nhim
sc, chim gn ht kh-<i bao tng
t bo. Phn ln chng l nhng
lympho bo B.
Hnh 6.11. Trung tm sinh sn (nang bach

N ang bch huyt nguyn


huyt) thanh i trng [10]. Mt ct thng gc
p h a t l mot am lympho bo nho
vi truc i xng ca trung tm sinh sn.
tp trung vi m t ng u
1. Vng sng; 2. Lp lympho bao nh;
khp nang. Loai nang nguyn
3. Mach mu.
p h a t ch c tr s sinh hoc
hig vt c g i trong iu kin cha
co khng nguyn xm nhp c th
chung. N ang bch huyt th p h t cn
c gi l trung tm sinh sn
(germinal center) la nhng vng c
hnh trng gm nhng t bo kch
thc ln, nhiu bo tng bt mu
nht, hnh thnh mt vng sang m u
gia, c bao quanh bi nhng
lympho bo nho sm mau; gia hai
vng khng co ranh gii r rt. N ang
bach huyt th p h t thng thay trong
cc c quan bach huyt ca ngi
trng thnh, tr tuyen c. Cho n
nay cha co mt bng chng ng
thuyt phuc nao chng to nang bach
Hnh 6.12. Trung tm sinh sn trong
huyt th p h a t bt ngun t nang bach
vng v ca bach hach [3],
huyt nguyn phat. V vdy, ic d u n g t
1. M (li lim); 2. Vung sang
trung tm sinh san c l thch hp hn.
3. Vng ti.
Trong cun sach ny, chng ti dung
122

thut ng nang bach huyt hay trung tm sinh sn (ca m bach huyt) m
khng rap ti thut ng nang bach huyt nguyn p h t v nang bach huyt
th p h t na.
Trung tm sinh sn l mt cu tao c t chc cao ca m bch huyt
(Hnh 6-12). Khi phat trin y , trung tm sinh sn c hnh cu hoc hnh
trng. Trung tam sinh sn c mt cc dy c t bo sam mu (c gi l
vng ti) v cc kia n h t mu, tha t bao hn (dc gi l vng sng). Bao
quanh vung sang v vng ti l mt lp mng nhng lympho bo nh. Nhng
pha cc sng, lympho bo nh thng tp tr ung th n h hnh m hoc hnh
li lim (nhn trn mt ct dc qua trung tm sinh sn). Tnh phn cuc cua
cc trung tm sinh san l r t r rng, cc hch bach huyt, vng sng v
hnh li lim ca tr ung tm sinh san thng hng v pha cc xoang bch
huyt di v x. Con lch, cc sang cua trung tam vi m cua n hng v
pha tu .
vng ti cua tr u n g tm sinh sn c cc loai t bo m bo tng v
nhn rua chng rt a mau base. la nhng nguyn lympho bo (hay nguyn
bo min dch B), nhng lympho bao kch thc khc nhau (lympho bo nh,
trung bnh v ln) v nhng t bo ang bit ho thnh tng bo. C th
nhn thay y nhiu hnh nh gin phn ca t bo (bng phng phap ha
min dich hin vi in t, a xc nhn trong cc ti li ni bo cua cc t bao
nay c cha khang th). Ngoi ra vng ti cn thy c i thc bo, trong
bo tng cua chung cha nhng mnh vun cua lympho bo thoi ho.
vng chuyn tip gia vng ti v vng sang c cc nguyn bo
lympho, nhng lympho bao ln chim u the hn so vi lympho bo nh.
V pha vng sng, khng nhn thy hnh anh gin phn t bo na, i
thc bao cng rt t. Mt t bo t o vng ny tha hn, v th c th quan
sat r cac t bo vng c nhnh bo tng lin kt vi nhau bi the lin ket.
Trung t m sinh sn l ni nhng lympho bao B hot ng tng sinh sau
khi tip xc vi khang nguyn. tr ung tm sinh san ca bach hach v lch,
lympho bao nh vng li lim c i sng di, xm nhp vo vng sng v
vng sm mu. chng sinh sn v bit ha, trong mt s tr th n h
tng bao, mt s* khc vo bch huyt v tr v vng tu n hon mu.
Nhng t bao vng cc tr ung tm sinh sn khng c kha nng thc bo.
Chung c th lin ket v gi khang nguyn trn b m at th n t bo va trn b
mt cc n h n h bo tng ca chng, lm nhim v t bao trnh din khang
nguyn oi V I nhng lympho bao. S xut hin v mat i cua cac tr ung tm
sinh sn cua m bach huyt lin quan cht ch vi s tin trin ca cac ap
ng min dch. C the mi trung tm sinh sn cho ra cc tng bao san xut
khang th n c hiu, bi v ngi ta cho rng mi qun th lvmpho bo
trong mot tr u n g tm sinh sn i din cho mot clon p ng vi mt loai
khang nguyn.

123

5. BCH HCH (HCH BCH HUYT)


Bch hch l c quan bch huyt nh, nm chn trn ng i ca cc
mch bach huyt. Nhu m ca bch hch l m bch huyf't c t chc cao, c
kh nang nhn bit cc khng nguyn xut hin trong bch huyt khi qua
hch, khi xng p ng min dch ac hiu chng li chng. Mt khr,
nhng i thc bo trong bch hch gi li va c th ph huy cc vi sinh vt,
cc t bo v cc cht l khc.
Bch haoh thng ng thnh tng nhom nhn bch huyt ca tng vng
c th. Th d: nhng bch hch khu vc trc oi sng; dc theo cc mch mu
ln trong khoang neue v khoang bung; nhng bch hch xen gia cc l mc
treo rut; trong m lin kt tha vng c. vng nch v vng bn...
Bch hch thng c hnh trng, hnh th a n vi ng knh 3-mm, c
mt ni hi lm vo gi l rn hch. Rn hch l ni cc m ich mu ra vo
hch. Bch huyt c n n hch bi mt s bch huyt qun n pha
mt cong ca hch v c dn i khoi hch bi mt, hai brh huyt qun i
xuat pht t rn hch. Quan st cc van trong lng cc bch huyt n, nhn
thay b t o ca cc l van hng v pha hch. S xp t ca cc l van
m bo cho ng bch huyet ch chy theo mot chiu khi i qua hch.
5.1. C a u t o
C th coi mi bch hch
l mt khi m bch huyt
c bc trong mt bao m lin
ket, bach huyt i qua hach
trong cc xoang bach huyt.
522 M chng (Hnh 6-13)
H thng khung chong
ca hch c cu to bi m
lin kt trong c cha cc mch
mu, gm c: v x bao bc
ton b hch. T v x c cc
nh n h to vo trong nhu m
hach vng ngoi vi cua hch
c gi l nhng ach x.
vng tr ung tam cua hch c
nhng dy x xut phai t cc
vach x, ni vi nhau th n h
li. Xen vo gia nhng th an h
phn chng (v x, cc vach
x v dy x), m bch huyt c
mt li nn m vng. Trong l
li ca m vng co lympho bo, tng bo v i thc bo.
124

5.1.2. X o a n g b a c h huyt
Nhng bch huyt qun en hch m vao cc xoang bach huyt di vo
x. l nhng khoang hp cha bch huyt nam sat ngay i v x, ngn
cch v x vi nhu m hch. T cc xoang i v, bach huyt chy qua cc
xoang trung gian (hay cn gi l xoang quanh nang) vng v cua hch v sau
den cc xoang tu vng tu hch. Bch huyet c dan i khi hch bi
cc bch huyt qun i.
Knh hin vi in t ni cho thy cc xoang bch huyt c lt ben
trong bi mt lp te bao ni m mng va trong lng xoang c mot li cc t
bao vng hnh sao an ngang. T th anh ca xoang v t li te bo vng trong
long xoang nhn thy cc i thc bu c th n hnh cu, trn b mt c nhiu
vi nhung mao v cc n h n h bao tng nh nh vao trong lng xoang. Nhng
lympho bo ng t o cng c nhiu trong lng xoang. Li khung tng
cng cho xoang bch huyet l mt lp s,i vng lin tc vi li m vng ca
nhu m hch. Khng thy mng ay xen gia lp li si vng ny vi cc t
bao lt trong lng mach. Nhng si vng khng trc tip tiep xc vi bch
huyt trong lng xoang m thng nm trong cc r n h su cua mng bo
tng ca cc t bo vng.
Vi cu to cua th n h cac xoang bch huyt trong hch c bit, cho
php cc th n h phn ca bach huvt v cc t bao t do c th qua li gia
bch huyt v m bch huyt trong hch, to iu kin th u n li cho vic lam
sch dng bch huyt khi i qua hach. i thc bao v li cc t bao lt lng
cc xoang c din tch tip xc ti a vi dng bch huyt.
5.1.3. M b a c h h u y t tr o n g
hach

5.1.3.1. Vng v (Hnh 6-14)


Di knh hin vi quang
hoc, vng v bch hch l ni
lympho bao co m t cao.
Vng v hach gm nhng trung
tm sinh sn v m bch huyt
phan tan. Trong tr u n g tm
sinh sn c nhng nguyn bo
lympho v i thc bo. Do bao
tng ca cac t bo nay nhiu
nen trn tiu ban chng sang
mu. c im ang lu y
y l cac m hn h li lim
cau tao cac lympho bo nh,
eu hung ra pha xoang di
vo cua hach.

Hnh 6.14. Vng v bch hach [3].


1. Lympho bao nh; 2. T bao vng; 3. Vach x;
4. Xoang di v; 5. ng mach; 6. Bach huyt
qun n; 7. Mach mau: 8. v x; 9. Xoang trung
gian; 10. Trung tm sinh sn.

125

5.1.3.2. Vng can v (Hnh 6-15)


Khu vc su cua vng v v
lp m bach huyt pha ngoi cng
cua vng tuy thng khng c
ranh gii r rt. Trong khu vc
ny lympho bo T khu tr. y
co cac tieu tnh mch sau mao
mch vi nhng t bao ni m cao,
l ca ng cho cc t bo lympho
bao T t mu lt vo m bch
huyt vng nay c gi l vng
cn v hay vng ph thuc tuyn
c ca bach hch, vng cn v
con c nhng t bo c chc nng
trn h din khng nguyn cho
lympho bo.
5 .1.3.3. Vng tu
(H nh 6-16)

Hinh 6.15. Vng cn v bach hach [10].

1. Bach huyt qun n; 2. Vach x; 3. Xoang


di v; 4. Trung tm sinh san; 5. Vng can v
(phu thuc tuyn c); 6. Xoang tu; 7. Dy x; 8.
Xoang trung gian; 9. Day ty; 10. v x; 11.
Bach huyt qun i.

N h ng day tu vng tu l
dng m bach huyt tha, trong
do c nhng mao mach mu nh.
Nhng dy tu c kch thc v
hnh dang khng u nhau va ni
vi nhau th a n h li, lin h vi
cac nang bach huyt vng v.
Nhng t bo t do trong cc l
li m bach huyet cua day tuy la
lympho bao, tng bo v ai thc
bo.
Trong nhu m bach hch
thng c mt mot s lng nho
bch cu co hat. So lng bch cu
co the tng nhiu khi hach b kch
thch hoc trong trng thai bnh
ly cua hach.
5.2. M a e h m u v t h n k i n h

Hnh 6.16. Vng tu bach hach [3].

1. Xoang tu; 2. Day x; 3. Dy tu;


4. Tiu ong mach; 5. Tnh mach.

Gn n h tt c cc mach mau n hach eu qua ron hach. oi kh i gp


mt mach nho n hach qua vo x. N h n g nh n h ong mch, sau khi qua ron
hach, chay trong cc dy x, sau o chung chay trong cc dy tuy v toa ra li
mao mch vng v trong m bach huyt p h a n tan v bao quanh tru n g tm
sinh san. N h n g tiu tnh mach sau mao mach chay qua vng cn l tr lai
126

cc dy tu. ay chng hnp thnh cc tnh mach nho c lp ni m det, dn


mau v cc tnh mach c long rng trong cc day x cuui cung hop li thnh
tnh mch i ra khi hch rn hch.
iem ng ch l nhng t bao ni m cao lot trong lng nhng on
tiu tnh mch sau mao mch v on mch nay khng c lp c trn, tao
dieu kien cho lympho bo c th t mau lt van m bach huyt (nhng tiu tnh
mch c cu trc tng t c xc nh a c trong cc nang bach huyt
ca cc mng Peyer ruut, trong cc hnh nhn rut tha).
N hng si dy thn kinh qua rn hch cung vi cc mach mu vo hach
hnh thnh cc m ri thn kinh quanh mach. Trong cc day x v day tu,
nhng si than kinh khng p h u thuoc mch mu. N h ng trong ung v, tt c
cc nhnh thn kinh u l nhnh than kinh vn mach.
N hng cht l v nhng te bao c hi (t bao u) ca c th cng n h cc
thnh phn dang ht khc trong bach huyt s bi g i li khi qua hach. Trong
iu kin c th, bch hch lam chung tr nn v hi. V vay, bach huyt sau
khi i qua hach o vo tun hoan mu c lm sch.
Vai tr lc ca bach hch do ai thc bao v cc t bao vng ca xoang
bch huyt ng vai tr quyt inh. Tuy nhin bach hach l la chn rt t hieu
lc i vi cc t bo ung th. N h ng t bao nay t khi u nguyn phat theo
dong bch huyt ti hch v tch li . T ay, chung theo bch huyt i
cc ni khc trong c th. Vi vy, khi ct b khi u ac tnh, cn c gng loai tr
kh nng di cn cua cc t bo ung th bng cach loi b cc hch thuuc khu
VC khi u.

Ch 1% bch huyt t cc xoang bch huyet vo m bch huyt day c t


bo xung quanh. N h n g khng nguyen c trong bch huyt s c gan vo
b mt ca cc t bo vng dng nhnh vng khu tru ca lympho bao, c
bit vng ngoai vi cua cc nang bch huyt v trong cc trung tm sinh
sn. N hng lym pho bo B c tim nng min dich, khi tip xuc vi nhng
khng nguyn (gan tren b m t cc t bo vng dang nhanh) vi s phi hp
cua lympho bao T h tr, chung c hot ho v di c vao trung tm sinh san
bin thnh nguyn bo min dch B. Te bao nay p h a n chia qua nhiu mc
trung gian e cui cng tr thnh tng bao. Tng bao ri trung tam sinh
san, ti cc day tuy. Tai ay, chung tng hp khng th ac hiu a vao bach
huyt cc xoang tuy.
D l lym pho bao B hay lympho bo T, trc khi i vao vng tun hoan
mau eu i qua cc xoang bach huyet trong hach. Neu khng c s kch thch
cua khng nguyn th s lng lympho bao gii phong khi hach rat t, c
bit la i i lym pho bao T (l loi hay thay i ui tr e i tim khng
nguyn). Nu c s kch thch cua khng nguyn s c rt nhieu lympho bao ri
khi hch (chu yu l lympho bo T m an cam, mi sinh). Sau khi gap khng
nguyn, chung s ri dng mau, n c tru nh ng vng p hu thuc trong cc
c quan bach huyt ngoai vi v tiep tc bit hoa. Hin tng nay din ra cc
127

tnh mach sau mao mach trong vng cn v ca bch hach v cc mng
Peyer, lach v hanh nhn. N h n g virus xm nhp vao cc lym pho bo m
khng bi tiu dit s theo cc lympho bao i khp c th.
6. L C H

Lch l c quan bch huyet nm trn ng tu n hon mu. Lch nm


gia vng y d dy v c honh, trong phan t trn bn tr i ca khoang
bng. Lach c hnh khi i, trng lng vo khoang 150g. Lch c bc bi
mng bng v ni vi y, c honh v th n tri bi cc np gp mng
bng c gi l cc dy chng ( y-lch, honh-lch v lch-thn). Mch
mu, mch bch huyt v y th a n kinh
c dn n lch bi y chng lchthn.
Lch c chc nng lc dng mu v
loi tr cc phn t l dng ht cng
nh cc t bo mu gi yu. Lch cn c
lin quan ti cac phn ng min dch i
vi cac khng nguyn xut hin trong
dng mu.
6.1. Cu to (H nh 6-17; 6-18)
Nhn mt ci ti qua lch, nhan
thy ri rc cc im trng. l nhng
nang bch huyt, lch c gi l tiu
th Malpighi, i ien cho tu trng ca
lach. Xen gia cc tiu the Malpighi l
nhng phan mo mu thm, giu t
bo, o l tu . Cau to cua nhu m
lach v mi lin quan gia tuv trng v
tuy o da trn s phn b' cua cac mch
mau: tuy trng cua lach quanh cc
ng mch; tuy o gm cac xoang tnh mch
khoang gia cac xoang tnh mch.

Hnh 6.17. Mt ct qua lch [1],

1. V x; 2. Be x; 3. Tu . 4. Tiu
ng mach but lng; 5. Tu trng (tiu
th Malpighi); 6. Tnh mach bs x.

v te bo mu cha y trong cc

6.1.1. T h n h p h n c h n g d
Lach c bao boc bi mt v x l m lin kt giu si collagen v si
chun. T vo x co cac be x tin vo trong n hu m lach. m t lm cua lch c
rn lach, ti y c cac b x bam vo. Trong n hu m lch khong c mch bch
huyt (ch co trong cac b x). Vo x v b x cng c mot t S1 c trn. lch
ngi, s si c trn trong m chong khng nhieu nh lach mot s ong
vt co v. Khi c trong m chng co rt s gp phn ay mau t lach vao h
tu a n hoan.

128

6.1.2. T u tr n g
Tu trng ca lach bao gom nhng m bch huyt bao quanh cac ng
mach (t on ong mch ri khi cc b x tin gn cc mao mch). Co ni
m bach huyt dng nang bach huyt. Nhng lympho bao o bach huyt
quanh ng mch l lympho bao T, cn cc tru n g tm sinh sn li l nhng
lympho bao B.
Nhng tr ung tm sinh sn thng v tr lch tm so vi v tr cua ong
mch. Phan sang v m hnh li lim thuc trung tam sinh sn thng
hng v pha tu . o bch huyt ng mch lach c cau to tng t nh
cau to vng cn vo ca bch hch, tc l trong l li ca mo vng c nhng
lympho bao nh v tr ung bnh c cc n h n h bo tng ca cac t bao vng
dng xo ngn bao ly.
Tng bo v i thc bo thng ch thy vng ngoi vi ca o bch
huyt ong mch.
Ti vng ngoi vi cua o bach
huyt ng mch c cac si vng v
te bao vng dng dt, hnh th nh
cc lp ng tam thit lp ranh gii
gia o bch huyt trong ng mch
v tu . y l khu VC cc th nh
phn ca mu u tin tip xuc vi
nhu m lch. Cng ti y lympho
bo sau khi ra khi xoang tnh
mch nhp vao o m bch huyt
quanh ng mach. Cng i xa, cc
ong mch nm trong true ca o
bch huyt quanh ng mch cng
chia nhiu nhanh. Nhng nhnh
ong mch nh n h t ch cn li mt
lp t lympho bo.

Hnh 6.18. Nhu m iach [1],

1. Xoang tnh mach; 2. Day Billroth; 3. Tiu


th Malpighi (trung tm sinh sn, nang bach
huyt); 4. ng mach trung tm; 5. Be xc.

6.1.3. T u
Tu ca lch bao gm mot h thong phc tp nhng xoang tnh rnach
xen k vi nhng dy te bo goi l day lach hay dy Billroth.
Nhng xoang tnh mch l loi mao mch kiu xoang, chia n h a n h ngon
ngoo v ni vi n h a u th n h li mch phc tp. Xoang tnh mch a mau v
nhng tnh mch tuy.
Day Billroth l khoi xp co nn l m vong, trong l li cua m vong
cha y cac t bo t do. o l nhng t bo mau ra ngoi mach (hng
cu, bch cau, lympho bo v tiu cu), nhng ai thc bo va mt s tng
bao. Trong bo tng cua nhng i thc bo c xac hong cu. bach cu hoac
tiu cu v cac cht thoai bien cua hemoglobin nh ferritin hay hemosiderin.
129

6.1.4.1. ong mach


Cac n h n h ca
ng mach lach tin
vao lach qua rn lach.
Chng chia nhanh
nh v nm trong m
lin kt cua cc be x
ca lnh (Hnh 6-20).
Khi ng knh ca
ng mch ch cn
khoang 0,2mm th
ng mach ri khoi be
x. Ngay tai , ong
mach c boc bi o
bach huyt v luc ny
Hnh 6.19. S un hon mu rong lch
c gi l ng mch
[heo Greep Ro, Weiss [.].
trung tm. nhng
1. ng mach trong be x; 2. ong mach trung tm; 3. Tiu
dong
mach but lng; 4. ng mach trong tu ; 5. Tiu tnh
ni c cc nang bch
mach trong tu ; 6. Tnh mach trong be x; 7. Mao mach c
huyet,
ng mch
v boc; 8. Xoang nh mach; 9. Mao mach tn; A. Tun hon
thng ng v tr
kn; B. Tun hoan m.
lch tm. ong mch
tr ung tam thuc loi ng mch c c nh vi lp ni m tng i cao, bn
ngoi l 1-2 lp t bao c trn. Trn ng i tiep theo, ng mach tr u n g tam
chia nhiu n h n h nh. Cac n h n h ng mch ny vn c bao bc bi o mo
bch huyt.
Khi cc ng mch nh c ng knh khong 40-50|im th chng chia
t h a n h nhiu n h a n h nh goi l
nh n g tiu n g m ach

bu t lng.

Tiu ng mach bt long c chiu


ai khong lmm. Ngoi lp ni m
la mt mang ay lin tc v mt lp
si c trn, ao ngoi rt mng. Mi
ng mch bt lng m vao 2-3 mao
mch co u bc hnh thoi (v bc ny
c to nn bi cac t bo vng v
ai thc bo ng quy xung quanh
cac mao mach, cn c gi l v
Schweigger-Seidel)
(H nh
6-20).
Thng ch mt hcc hai mao mch
xut phat t mot tiu ng mch
but lng l c v boc, cn cc n h n h
khac tip tue tien vo tuy m
khng c v boc ngoi. Ngoi cc ai

130

Hnh 6.20. v boc mao mach- v


Schweigger- Seidel [3].
1. B x; 2. T bo vng, 3. Bach cu: 4. Hng
cu; 5. Lympho bao trung bnh; 6. Mao mach;
7. Lympho bo nh; 8. v Schweigger-Seidel.

thc bo va t bo vng, trong v bc mao mch cn c hng cu v bch cu


c ht. Chung chuyn t lng mao mch qua v boc mao mach e vo tu .
Nhng t bao ni m mao mach c v boc hnh thoi xp song song vi trc
ca mach v ta trn mt mng y khng lin tc. Tuy mt s ni nhng t
bo ni m c mi lin kt vi nhau, nhng ni chung trn chiu di ca mch
c rt nhiu khe ni m. Nhng khe nay l ni cc t bo mu c th i qua v
Schvveigger-Seidel vo tu . Tip theo on mao mch c v bc l mao
mch tan.
6.1.4.2. Xoang tnh mch v tnh mach (Hnh 6-21)
Tuy cua lch l m xp c
sc tham th a u ln, o mot h
1
mch phong ph c th n h mng
c goi l cc xoang tnh mach,
bi v chng c hnh dng thay i
v thnh mng so vi kch thc
lng mach (ng knh khong
40|im). S thay i ng knh lng
mach phu thuc vao th tch mu
tuan hon trong lch. Khng ging
nh tnh mach, th n h cua cc
Hnh 6.21. S cu to tu ca lch [10].
xoang khng c lp c trn m ch
1. Xoang tnh mach (tun hon m); 2 Day Billroth;
c te bao ni m v mng y. Cc
3. Xoang tnh mach (tun hoan kin).
t bo ni m cua xoang c hnh
thoi, dai ti lOO^m, xp song song vi nhau theo trc ca mch. Vng trung
tam t bo ni m cha nhan th tng i dy, cn hai au thon li. Nhng t
hao ni m cch n h a u bi nhng khe tng i hp khoang 2-3|im hoac hn.
cc u thon ca n h ng t bo aat nhau lin kt vi nhau bi cc nhc hp lin
kt. Mc.t trng vo lng mch v m at bn ca t bo ni m co nhiu t lm
siu vi v trong bo tng nhiu khng bao vi m. Trong bo tng t bo con
pkat kin thy nhieu x trung gian v cc x m anh; m ng av pha ngoai lp
ni m khng lin tc, n thu li thnh nhng di m nh quay lay mch. Pha
ngoi lp t bo ni m l nhng si vng. C hng lin h vi nhau, cun
quanh theo chiu di mach, to thnh mt i soi tha tng cng cho thnh
mach. Cau truc c bit ca xoang tnh mach cho php cac t bo mu ra vao
mach dang qua cac khe ni m.
Mau t cac xoang tnh mch c dan ti cc tnh mach tuy. Tnh mach
tuy c lp ni m, mng ay lin tc v a pha ngoi l mt lp si c trn v
mt t si chun. Xhng tnh mch tu hp lai. a mu vo cc tinh mach be
x. Nhng tnh mch b x dn mau n cac n h n h ca tnh mch lach d cuoi
cng theo tnh mch lach ra khi lach rn lach.

131

6.2. T u n h o n l c h
cc c quan trong c th, mau t ng mch qua li mao mch n
tinh mch c lp ni m lot lin tc bn trong lng mch, lch, do cau true
c bit ca h thng mch m s lu thng ca mu t tiu ng mach but
lng n cac xoang tnh mach vn cn l ch cn tiep tc nghin cu. Ni
chung c ba gi thuyt sau:
- Tun hoan m: Mu t cc mao mch c v bc bt ngun t cc ng
mch bt lng, sau khi qua on mao mrh t n vo cc khong gian bao
gia cc t bo vng ca dy Billroth, y mu c lm sch v chy
cham chp qua cc khe gia cc t bo ni m ca t h n h cc xoang tnh
mch, tr li vng tun hon.
- Tun hoan kn: Nhng ngi ung h gi th uyt ny cho r n g cc mao
mch c v bc khng kt thc bi cc oan cui m vao y Billroth ma
chung lin cc vi xoang tnh mach.
- N h ng tc gi khac li cho rang trong lach, c hai kiu t u n hon m v
kin ton ti nhng v tr khc nhau: Mt s mao mch m th an g vo
xoang tnh mch, cn mt s" mao mch khc m vo dy Billroth.
Hin nay, qua nhng bang chng r t ra t cc cng trn h nghin cu,
ngi ta cho r ng tu n hon lch ngi l tu a n hon m.
6.3. M c h b c h h u y e t v t h n k i n h
lch ngi, mach bach huyt ch thy trong v x, cc b x ln v cc
b x vng rn lch ( mt s ong vt, mch bach huyt thng i theo cc
ong mch trong tu trng).
Nhng si th a n kinh khng myelin bt ngun t m ri bung i vao
lach qua rn lach. Phan ln cc si th a n kinh i theo cc n h n h ong mch v
tao th n h cc m ri. Nhng nh n h tan thng kt thc lp c trn ca
th n h ng mch trong cc b x. Mt s" n h n h t h n kinh i vo tu o
nhng cha xac nh c v tr tn cng cua chng.
6.4. C h c n n g
L mt c quan bch huyt quan trong, lch c n h n g chc n n g ch
yu sau:
6.4.1. To t bo m u
Trong thi k ph: thai, lch tham gia to hng cu v bch cu c ht.
T khi tr ra i v sut i ngi lch tao lympho bao. Vai tr nay do tu
trng am nhim.
6.4.2. C h c n n g bo v
Mau qua lach c lc ging nh bach huyt c lm sch khi i qua
hach bach huyt. lach. vai tr lm sch dng mu o cc i thc bo m
132

nhim. K hi khng nguyen xam nhp vo dng mu, lach xut hin nhng
thay i hnh thai, u tin l o bach huyt quanh ng mach. Mt ngy
sau, nh ng lympho bo tng sinh v tp trung nhiu o bach huyt quanh
ng mch. Thi gian ny, khng the au tin xut hin trong mau. T ngy
th t n ngay th su, nhng tng bo cha trng thnh xut hin nhiu
vng ngoi vi cc o hch huyt v quanh cc tiu ong mach but lung. Cui
tun th nht, nguyn bo min dch B v tng bo cha trng thnh bt
u gim sl ng cc o bach huyt quanh ng mch. ng thi tng bo
trng thnh xut hin nhiu vng giap ranh gia tu trang v tu , trong
cc dy Billroth u mot s vao trong lng cc xoang tnh mch, tun l th
hai sau khi khng nguyn xm nhp, cu truc lch tr v bnh thng, ch con
nhng trung tm sinh sn duy tr p h n ng trong khong mt thng. Trong
trng hp khng nguyn xuat hin trong m u lan th hai, lach li lp li
nhng bin i tng t n h ln u nhng mc m anh hn nhiu. Khi bt
u dap ng min dch, lach l c quan ch tit khng th nhiu nht cua c
the, sau gim dn v chc nng nay cng xut hin cc c quan bch
huyt ngoi vi khc.
6.4.3. Tiu hu h n g cu v cc te bo m u k h c
Lch l ni kiem sot cht lng cc t bo mu khi i qua lch. Nhng
t bao mu gi hoc bt thng, k c tiu cu, bi ph hu trong cc l li
ca dy Billroth thuc tu> . Nhng t bao mu khng cn kh nng hot
ng chc nng, b cc i thc bao n v ph hu trong bao tng cua chng.
Trong khi , cc t bo bnh thng quay tr li dng mu qua cc khe gia
cac t bo ni m ca xoang tnh mch.
6.4.4. T ich t r m u
ngi, kh nng tch tr mu trong lch khng ln. Khi c th c nhu
cu, mu d tr trong lach c a ra vng tu n hon. S bo sung ny mang
tnh nht thi v trong trng hp khan cap (lach ngi tr khong 1/3 s
lung tiu cu, nhng ch khong 30ml hng cu cho c th).
7. VONG BCH HUYET QUANH HNG (NHNG KNH NHAN)
Trong tng nim mc vng nga ba mieng, mi v hng c nhng vng
m bch huyt c cu to nh nhng c quan. l nhng hanh nhn. V
m bch huyt y c lin quan cht ch vi biu m che phu chung, nn
hnh nhn cn c tn l c quan lympho-biu m.
Vng bch huyt quanh hng gm nhng hnh n h n sau: H anh nhan
li, hnh n h n k h a u cai, hnh nhn hng. Nhng h n h n h n nay cng vi
m bach huyt nim mac hong hnh th n h vng m bach huyt quanh hng,
cn gi l vng \Yaleyer.

133

7.1. H n h n h n li (Hnh 6-22)


H anh nhn li gm nhng
nang bach huyt nam di biu m
ca gc li, sau V li. Biu m
che ph hnh nhi} li l biu m
lt tang khng sng ho. hanh
nhn, biu m lm xung to
th n h nhng khe sau. Thng
thy cc ng bi xut ca tuyn
nc bt m vo y cc khe biu
m. Nhng nang bch huyt
thng bao quanh cc khe hc biu
Hnn 6.22. Nang bach huyt thuc hanh
m. u nhng ni nay, biu m
nhn li [10].
khng c n h chn b, c ni biu
1. Khe biu m; 2. ng bi xut ca tuyn
m khng c mng y v nhiu
nc bot di li; 3. Phn ch tit ca tuyn
lympho bao xm nhap xen gia cc
li; 4. Lympho bo xm nhp biu m;
t bao biu m. Nang bch huyt
5. Nang bach huyt, 6. v lin kt.
ca h a n h n h n li c gii hn
xung quanh bi cc m lin kt mng va mch bch huyt. Vng xa hn cua
h n h nhn li l tuyn nc bt v cc khi c vn.
Bn canh h a n h n h n li m t trn, tai goc li cn c nhng gai
li. Chng c hnh th n h do s tp tru n g cua m bch huyt, nhng biu
in che ph chng khng c khe, hc.
7.2. H n h n h n k h a u ci (Hnh 6-23)
i h a n h nhn khu cai, biu m
Tt tang khng sng hoa lm xuong
nhieu ni v chia n h a n h su, to nn
cac khe, hc biu m. Mi h n h n h a n
khu cai c 10-15 khe, hc hoac nhiu
hn. Cac khe, hc biu m ny c
nhng nang bch huyt xen k vi m
bach huyt dy dc bao quanh. Pha
khng c biu m ca hnh n h n khu
ci c gii han bi m lin kt, trong
c cc mch mau v mch bch
huyt. Nhng vch lin kt mong tch
ra t bao lien kt ny. chia h n h n h a n
khau cai th a n h nhieu tiu thuv. Mi
tiu thuy c cau tac tong t nh h n h
n h n li.
Ti bieu m, cc khe h n h nhn
khu cai thng thy lympho bo v
134

Hnh 5.23. Hnh nhn khu ca, [10]


1. Biu m: 2. Nang hach huyt. 3. Khe
biu m; 4. Hc biu mo: 5. Tuyn nc
bot; 6. M lin kt.

bch cu c ht xm nhp. Co nhng nc biu m cha ay lympho bo, lm


gian on biu m v mt ra nh gii gia biu m v m lin kt. Nhng tuyn
nc bot c ng bai xut ring, khng mn ng qua cac khe bieu m.
7.3. H n h n h n h o n g (Hnh 6-24)
Nam sau th an h hng,
hnh nhn hng c cu tao
tng t nh cc h n h nhn
khac. Biu m h a n h nhn
hong l biu m tr gia tng
c lng chuyn, c t bo hnh
ai tit nhay.
Bieu m lm vo m
bch huyt, ch to nhng
np hay ho nh. Nhng tuyn
niem mac phan trn hong m
vo y cc nep biu m. v
lin kt ca h n h n h n hng,
pha khng c biu m che
ph, rt mng.

Hnh 6.24. Mot phn hanh nhan hong [10]


1. Nhng t bao biu mc; 2. Lympho Dao; 3. M
bach huyt trong lp em, 4. Biu m tr tng
c lng chuyen; 5. Mang y.

tr em, h a n h n h n hng c k h u y n h hng ph i, gy cn tr h


hp ng mi (benh sui vm hng, aenoid. vegetation-VA). ngi ln,
hnh nhn hong c cu truc s si.
Vng bch huyt quanh hng c nhim v chng li s xam nhp cua V I
khun qua ca ng ca ng h hap v ng tieu ho. Ti ay, lympho bao
v ai thc bo tip xc trc tip vi khang nguyn. Sau khi n h a n cc thng
tin min dich (hoac gian tip qua cc ai thc bo), lympho bao di c vo cc
trung tm sinh sn cua m bach huyt ca h n h nnn, bit hoa th n h cc
nguyn bo min dich hoc tng bao. Khng nguyn b ph huy c th ngay
ti hanh nhn m khng kem theo biu hin bnh l. Bao lin kt quanh hnh
nhn nh la chan hn ch s viem nhiem lan toa t h a n h n h a n vao c th.

T LNG GI
1.

Hy nu tn nhng th an h phn chinh cua nhng c quan thuc h


bach huyt-min dich. Ke ten nhng c quan bch huvt tr ung ng
v c quan bch huyet ngoi VI.

2.

Hy ke ten, nu c iem hnh thai v chc nng cua cac t bao thuc
h nnn dch.
135

3.

Hay m t h thng mch mau tu xng v c im cu to cc


xoang mch tu xng.

4.

Hy m t cu tao cc khoang to mu tu xng.

5.

Hay nu v tr cua cc loi t bo trong khoang tao mu ca tu xng.

6.

Hay m t c im cu to chung ca tiu thu tuyn c.

7.

Hy m ta cu to vng vo tuyn c. Hy nu th n h phn cau to


cua hang rao mu- tuyn c.

8.

Hy m t cu tao vng tu tuyn c.

9.

Hy k tn v nu chc nang ch yu cua nhng hormon tuyn c.

10. Hy m ta cu tao mot nang bch huyt (trung tm sinh sn ca m


bach huyt); nu v tr chng c mt trong nhng c quan ca h
bach huvt.
11. Hy trnh by mi lin h cua cc bch hch trong c th.
12. H> m ta cu to nhng th n h phn chong cua hch bch huyt.
V hnh minh ho.
13. Hay m t m bch huyt v xoang bch huyt hach bch huyt. V
hnh minh ho.
14. Trnh by s tu a n hon bch huyt trong hch. Lin h vi nhng
chc nng chnh ca bch hch.
15. Hay m t cu to tuy trng cua lch.
16. Hay m t cu to tu cua lch.
17. Trnh by tun hon mau m lch, lin h vi chc nang chu yu
ca lch.
18. K tn cac c quan thuc vng bch huyt quanh hng. Nu ac im
cu to chung lin h vi chc nng.
19. Hy m t cu to v nu v tr h n h n h n k h u ci.
20. Hay m ta cu to v nu v tr h n h n h n hng.

136

Chng 7

DA V CC B PHN
PH THUC
DA

MC TIU
1. M t c cu to v chc nng ca da.
2 M t c cu to v chc nng ca tuyn m hi.
3 M t c cu to v chc nng ca tuyn b.
4. K tn c cc lp ca lng.

Da l mt trong Iihng c
quan ln, chim ti khong 16%
trng lng c th. Da bao bc
toan b din tch mt ngoi c
the, gom ba lp chih: Lp biu
m trn mt gi la biu bi, lp m
hn kt pha di goi l chan b,
pha di lp chn b l lp m
lin kt tha, lng leo hn chan
b goi l h b. nhiu vung, lp
ny chuyn thnh m m di da
(Hnh 7-1). H b noi mt cach
long lo vi cac mang di su,
mng c (can), mang xng. Da
cng c th tiep n vi nim mc
mi, mui, mi mat, m h, bao quy
au, hu mon.
da cn c cac th an h
phn ph thuc da: Lng, cac
tuyn, mong.

Hnh 7.1. Da v cac bo phan phu thuc da [1],


A. Biu b; B. Chan b; c. H b; D. C
I. Chn b (lp nhu); 2. Lp li; 3. Lp m ha b; 4.
Thn lng; 5. R (chan) lng; 6. c lng; 7. Hanh
lng; 8. Tui x; 9. Nhu long; 10. Bao biu mo trong;
I I . Bao biu mo ngoai; 12. C ung lng; 13. Tuyn
b; 14. Tuyn m hoi.

l DA
1.1.

B iu b

Biu b l loai biu m lat tng sng hoa, gm hai dng t bao khac nhau
to thnh: Dng t bo sng hoa v dng t bo khng sng hoa. Phn ln t
137

bao bieu m sng ho, hnh th n h nhng lp trn mt ca da. Cc t bo biu


b c sinh ra l ngoai b lp mt ngoi phi. Nhng t bo nm lp su ca
biu b khng sng ho.
Biu b c day thay i tu tng vng c th (t 0,07 n 2,mra). S
khac nhau v dy ca biu b c giai thch bi tnh cht v sc mnh ca
mi trng xung quanh tac ng vao da lp ngoi vng khng ging nhau.
Long bn tay va long ban chn la nhng vung co biu b dy nht. Chiu dy
cua no at ti l,5-2mm. Biu b c th gm hng chuc lp t bo to thnh. T
trong ra ngoai, biu b dc phn th an h nam lp: lp y, lp si, lp ht, lp
bong va lp sng.
2.1.2 Lp y (hay lp s in h sn)
Lp y c tao th n h bi mt hng t
bao khi vung hoc tr, nam tren mng
ay. T bao lp ny c kh nng sinh san
nn lp ny cn c gi l lp sinh san.
Nhng t bao mi sinh ra s di chuyn dan
ln pha trn. Do vy biu b un lun c
i mi. T bao y c bo tng a base
mnh. Nhan t bo hnh cu hay hnh trng,
cha nhiu chat nhim sc.
Trong lp day cn c nhng hc t bao.
Khi nhum bng HE cc hac c bao c mu
sang, n h n sm mau. Khi lm ngm bc
thy hac t bo c nhieu nh n h di v c
nhieu ht sc t en. Nhng hac t bo c
kha nang tong hp sc i en (melanin) cho
da (Hnh 7-2 v 7-3).
Ngoai ra, trong biu b cn c ha: loi te
bao khac khng thuc h thng t bo sng
hoa. l nhng t bao Langerhans va te
bao Merkel.
- Te bao Langerhans:

I___ 2

Hnh 7.2. Cu tao vi th ca


biu b [1],

Trong khp biu b, chu vu nhng


1. Nh chn b; 2. Mang y; 3.
vung bn trn cua lp Malpighi, co nhng t
Lp sinh sn; 4. Lp SI (lp
bao c biet, c Langerhans m t nam
Malpighi); 5. Cu ni; 6. Lp hat;
1868. N hum bng HE, t bao Langerkans c
7. Lp bong; 8. Lp sng.
bo tng sang mau bao quanh moi nhn
m u rat m. Nu nhum bang chlorua vng th te bo co m au en co hnh
sao hoac co nhieu nhanh. Cc nhanh te bo nm khoang gian bo cua cc t
bo thuc lp si.

138

Di knh hin vi en t, t bau Langerhans c bieu hin loai t bo


co hot ong m bo v thc bo tch cc. Bo tng cha nhieu ti nh,
nhng ht c hnh cu, la nhng lysosom v th thr bao.
Te bo Langerhans c chc nng p ha hu v trinh din cc khng
nguyn (xm nhp da) cho cc lympho bo c m t trong biu b.
T bo Langerhans cng c tm thy trong biu m nim mac mieng,
biu m m em mac am o v trong tuyen c.
Cng n h cc t bo thuc h thng ai thc bao-n nhn, t bo
Langerhans c ngun goc t cc te bo ngun trong tu xng.
- T bo Merkel:
Te bo Merkel l te bo biu m bit ho thnh th th cam gic au.
T bo Merkel lin kt vi nhng t bao ho sng nm bn cnh bi nhng th
lin kt. day t bo to synap vi au than kinh cm g jac bz ra n h hnh
a. Cc t bo Merkel c khuynh hng tap trung da long ban tay, ban
chan.
1.1.2. Lp S' (h a v lp M a n p ig h i)
Lp si (hay lp Manpighi) c 5 - 20
hng te bao ln, hnh a din, nhn hnh
cau nam gia t bao. Gia cac t bo
thuc p nay, c the nhn thay r nhng
cau ni bao tng. Di knh hin vi in
t, thy nhng cd ni lin bo chnh
l nhng th lin kt (Hnh 7-2 v 7-3).
Trong bo tng cua nhng t bo thuc
lp si v lp ay c th thay cc hat sc
to en m chung th u n h a n t hc t bao
tiet ra. Cac t bo thuc lp ay v lp
si c kh nng phn chia cao bng gian
phan nn biu b c i mi rt nhanh
(20 - 30 ngay).
1.1.3. Lp h t
Lp h t gm 3-5 hng t bao a
din dt. Bo tung cua cc t bo ny
cha nhiu h at bat mu base m. la
nhng h at keratchyalin, cc h at nay c
lin quan ti hin tng thoai ho sng
ca t bao biu b (Hnh 7-2 v 7-3).

Hr.h 7.3. S cu to biu b [1],


1. Lp sinh sn, 2. Lp si (lp
Malpighi); 3. Lp hat: 4 Lp bong; 5.
Lp sng; 6. Siu cu true th lien kt;
7. T bo hc t.

139

224 Lp b n g
Cac t bo cua lp bng c s bin di su sc. Chng tr t h n h det v
dai hn. Tuy ranh gii gia chng van c phn bit r rng, nhng tt c
cac bo quan v nhn u bin i. V vy di knh hin vi quang hc thy
nhng t bo nav c ve th u n nht, mc d vi phng i ln c th thy
chung hon ton cha y si c ng knh 7-8nm.
1.1.5. Lp s n g
T bao bin th anh nhng l sng mng, khng nhn, trong bo tng
cha nhieu cht keratin (cht sng). Chiu dy lp sng ph thuc tng vng
cua c the. Lp sng dm bo tnh khong th m nc v ngan cn s bc hi
nc qua da.
l 2. C h n b
Chn b l m lien kt x vng chc. dy lp ny thay i tu tng
vng, ni dy nht at ti 3mm (gan bn chn). Chn b c phn lm hai
lp nhng ranh gii khng r rng.
22 2 Lp n h
Mt ngoi cua chn b, mt tip xc vi biu b, thng khng phng m
li lm. Ch li v pha biu b gi l nhng nh chn b, do lp chn b
trn c gi l lp nhu. Nh chn b c nhiu nhng vng phi chu p sut
va c st mnh. Lp nh chn b c to th n h bi m lin kt tha, trong
c nhng b si collagen nho. nhng si chun. Te bo trong lp n h thng t
hn trong lp li.
72 2 Lp li
Lp li l lp m lin kt c. Nhng si collagen hp t h a n h tng b,
cac b c hng song song vi mt da. Nhng si chun to th n h nhng li
si phong ph v dy gia nhng b si collagen. Xung quanh nhng nang
lng, nhng tuyn b, nhng tuyn m hi, li si chun dy hn lp nh.
vng su cua lp nh qung v, dng vt, bu c nhiu si c trn.
Da nhng vng d bi nhn khi nhng si c co li. Cac c dng lng l
nhng bo c trn trong chn b n dnh vo lng. nhiu vung cua da mat.
nhng si c vn nm ngang c t n cng chn b. Nhng si c l
nhng c biu l sc mt.
1.3. H b
Ha b c to th n h bi m lin kt tha, ni chan b vi cc c quan
ben di, giup cho da trt dc trn cc cu trc nm di. Tu tng vung
cua c th, tuy tnh trng nui dng, lp ha b c the c nhng thuy m to
th a n h mt ldp m dy hay mong.
140

Cc chc nng ca da:


- Chng li s mt nc, s bc hi nc v chng ngm nc.
- Chng s c sat.
- Ngn cn cc loi vi khun, k sinh trng xm nhap vo c th.
- Nhn nhng kch thch t mi trring ngoai.
- Tham gia vo s ao thi mt s cht ra khi c th.
- Tham gia vo s iu chnh thn nhit.
- Nhng t bo biu b to ra cht protein si, cht keratin, l cht chu
yu lm cho da c chc nng bo v.
Cht hc t", mt sc t" ru a da, ngn cn tia cc tm xm nhp vao c
th. Mu ca da c to ra do s phi hp ca ba th n h phn: mu vng do
mu ca caroten to ra, chat oxyhemoglobin ca h mch nam di da to ra
mau hi v cc sc mu t ht d n mu en l tu thuc vo s thay i
s l<ing sc t en. Ba cht c mu nu trn ch c sac tu den melanin dc
sinh ra da.
2. CC B PHN PH THU >c DA
Biu b l lp t bo lin tc lp bn ngoi toan bo c the nhng mt s
ni a bit ho e hnh th an h nhng b phn ph thuc da: Lng, mong va cac
tuyn.
2.1. L n g
Lng l nhng si mnh sng hoa, phat trin t nhng t bao biu b.
Chiu di v dy ca lng thay i tuy thuc cc vng cua c th. Long bn
tay, lng bn chn v mt s ni
khc khng c lng.
Mi lng c mc ln t mt
vt lm hnh ng cua biu b gi l
nang lng. Nang lng ko di xung
tn lp chn b (Hnh 7-1).
2.1.1. L n g c h i n h th c
T trong ra ngoi c ba phan:
Tu long, v long v ao ngoi (Hnh 7
1 v 7-4).
2 1 1 1 Tuy lng

Hnh 7.4. Thit o ngang gia re chn lng [1],


s

Tu> lng l trc ca lng.


Nhng t bao ngun cua tu nm

1. Lng; 2. Tu lng; 3. v lng; 4. Ao ngoai;


5 . Nang lng; 6. Bao bieu mo trong: 7. Bao

biu m ngoai; 8. Tui x.


141

trn nh n h lng la nhng t bao hnh a din. Pha ngoi trn h n h lng,
cc t bao cua tu lng bin i dan ri bi sng hoa.
2.1.1.2. V lng
Nhng t bo ngun goc ca v lng cng nm trn n h lng xung quanh
nhng t bo sinh tu lng.
2.1.1.3. o ngoi
o ngoai l mt lp te bao sinh ra t nhng t bo nm trn sn ca
n h lng ngay ngci nhng t bo sinh v lng.
2.1.2. N a n g l n g
Nang lng gom: Bao biu m trong, bao biu mo ngoi v bao x <H nh 7-4).
2.1.2.1. Bao biu m trong
C ngun goc t nhng t bao biu b nam ay r n h vong quanh nh
lng. Nhng t bo y an an c y ln trn ri b sng ho v thi ra
ngoi cng chat bi xut cua tuyn b.
2.1 2.2. Bao biu m ngoi
L phn biu b lm xung chn b.
2.1.2.3. Bao x
c to th a n h bi nhng si colla.een v si chun ni vi n h a u xung
quanh nang lng. Bao x pha av loi ln khi m lin kt c tnh cach phi
thai v c nhiu mch, khi y goi l n h lng. Nhng c dng lng, mot u
bam vo bao x, au kia lin h vi lp nh chn b (Hnh 7-1).
Lng c tc dng bo v da, n h a t l chng rt (i vi sc vt). Long cn
l c quan xc gic gian tip v trong bao biu m ngoi v bao x c nhiu
th n kinh xc gic.
2.2. M n g
Mng la nhng ming sng det lp
mt lng ca nhng du ngn tay hay
ngn chn.
Mong c bon b: B sau v hai b
b^n th chn vao trong mt cai r n h
hnh mong Rga goi l r n h vong
quanh mong. Rnh ny c hnh
th an h do s gp cua da. Nep gap b
sau mong goi l np gp tren mong, cn
np gp hai bn gi l nep gap ben; b
142

th t pha u ngn tay, ngon chan mng chi ra v di ra t o. Phn


mong b np gp trn mng che khuat gi l r m ong, phan mong ra goi l
than mong. Gia mong v khe au ngn tay c ci khe goi l khe di mong.
Pha trn np gp trn mong c mt hnh bn nguyt trng. Di ci mong la
biu b tip vi biu b xung quanh bi np gp trn mng v np gap ben.
Phan bieu b di th n mong gi l ging m ong, phn biu b di r
mong gi l m m mng (Hnh 7-5).
2.2.1. B i u b m n g
2.2.1 1. Mam mong
Gm lp sinh san v lp si (lp Manpighi) kha dy. Nhng t bao ca
mam mong phat trin t y mm ra tb n mong. Nbng t bao ca lp si det
i. bin th n h cc l sng p thm vao mng do mm mong to ra t
trc.
2.2.1.2. Ging mong
Cung c lp sinh san v lp si. nh nhng nh chn b (goi l mao
Henle), lp si rt mong. Nhng t bao phan trn cua lp si dt dn, bin
thnh nhng la sng ap vo mt di ca mong. di vt trng hnh ban
nguyt, ging mong day u v khng c mao Henls.
2.2.2. C h n b m o n g
Chn b mm mong c t nhu (mao Henl). Chn b ging mng c nhiu
nhu song song va cao. Trong mi nhu c mot dv mao mach hnh quai t lp
di i ln.
Di vt tr n g hnh ban nguyt khng c mao mach hnh quai nn phn
mong ny c mu trng.
2.2.3. M n g
La mt ming sng, th n day u,
r c hnh vat. Mng c hai tng: Tng
trn tao bi mam mong rt dy, con tng
di l a t mng.
2.3. T u y n b

Tuyen ba l nhng tuyn ch tit ra


cht m gi l b, nm chn b. Tuyn
ba c hu khp d:en tch da cua c th,
tr gan bn chn va long bn t a v .

Tuyn b thuc loai tuyn ngoi tit


kiu tui, ng bai xut ngn vo c

Hnh 7.6. Tuyn ba [1],


1. Bao v 2. Lp sinh sn; 3 T bo
tuyn b.

143

nang lng. Cung c nhng tuyen b c lp, ng bi xut m trc tip ra


mat da (tuyn b qui du dng vt, mi nho mi mt).
Thnh cua ti tuyn c lp bi mt lp t bo dt, nhn trn, nm trn
mang dy (Hnh 7-6).
Nhng t bo gn ng bi xuat sinh sn. Nhng t bo mi sinh di
chuyn ti phn ch tit cua tuyn th n h nhng t bo da din ln, trong bo
tng cua nhng te bo ny dn dn xut hin nhng git m ri di chuyen v
pha trung tm cua ti tuyn. Nhn ca cc te bo ny co li dn ri bin i,
t bao tr th n h nhng manh vn m ri b dy ra mt da qua c lng.
ng bi xut cua tuyn la mt on ngn lp bi biu m lat tng.
Cht b do tuyen b tiet ra lm cho da v lng mm mi, nu tit nhiu
qua th da nhn, giam tit th da kh. khi b dng th to ra trng c hay u
nang tuyn ba.
2.4. T u y n m hi
Tuyn m hi c khap ni cua da, l tuyn ngoi tit kiu ng cong
queo, nm trong chan b. Mi tuyn gom hai phn: P h n ch tit va phn bi
xut.
2.4.1. P h n c h ti t
Nm trong chn b, i khi ha b, l on au ca tuyen m hi, cong
queo th n h mt khi gi l tiu cu mo hi (Hnh 7-7).
Thnh cua on ch tit nm trn
mt mng dy v gm hai hng t bo:
Nhng t bao c-biu m v nhng t bo
ch tit.
2.4.1.1. N h n g te bo c-biu m

3")

Nhng t bo c-biu mo xp th n h
mt hng. l nhng t bo hnh thoi c
nh an h di. Trc di cua t bo tip tuyn
vi th n h tuyn. Nhng t bo nav c
nhn i, trong bo tng c nhng si
bao tng ging nhng si bo tng c
trn.
T bao c-biu m co rt lam cho
cht che tiet cua tuyn c bi xut ra
ngoi.

144

Hnh 7.7. Tiu cau mc hi [1],


1. ng ch tit; 2. T bao c- biu m;
3. T bao ch tit; 4. ng bai xut.

2.4.1.2. N h ng t bao che tit


Nhng t bao ch
tit hnh thap, to th nh
mt lp nam trn mt
nhng t bao c-biu m.
Pha cc y c mot nhn
ln, hnh cu. Trong bo
tng c nhng ti th v
pha cc ngn t bo c
mt s" khong bao, i khi
c nhng git lipid, nhng
ht glycogen, h t sc t.
Nhng t bo ch tit
gom c hai loi:

Hnh 7.8. Cu to vi th va siu vi tuyn m hi [1],


A. ng bi xut; B. ng ch tit; c. Cu true siu vi ca
t bao sm mau thnh ng ch tit.
1. T bo ch tit sng mau; 2. T bao c-biu mo; 3.
T bo ch tit sm mu.

- N h ng . t bo sm
mu: Kh xc nh
i knh hin vi
quang hoc trong giai on cac t bao ch tit hot ng. Di knh hin
vi in t th y t bo sm mu c nhiu ribosom, nhiu khng bao trn
cc ngon, nhiu li ni bo c hat v nhng hat ch tit cha glycoprotein
(Hnh 7-8).
- N hng t bo sng mu: Trong bo tng c t ribosom, li ni bo c
ht km p h t trin, nhiu h t glycogen. Mng bo tng pha ay c
nhiu nep gp. l c im ca nhng t bo c hot ng vn chuyn
ion v nc mnh.
2.4.2. P h n b i x u t
Tiep vi phn che tit l ng bi xut, hi cong queo, i ln pha biu b.
Lng ca ng bi xut nh hn ng ch tit v c chia lm hai on:

- on chn b: Lng hp, th n h c lp bi hai hng t bo hnh khi


vung sm mu.
- on biu b: L mt ci khe hnh xon c, on nay khng c th n h
rieng.
Tuyn m hi bi tit m hi ra khi c th. S bi tit m hi c lin
quan ti s iu ho th n nhiet. Bnh thng mo hi c tit ra t v lin tc
Lng mo hi tiet ra trong mt ngy c th trn di OOml. Khi tri nng
bc, lao ong nng, si...lng m hi tng ln nhiu. Ngoi nc, c th thai
qua tuyn m hi nhng san pham chuyn hoa cua protein nh ure, aci uric,

14

amoniac... v mt s" mui v c nh NaCl.


3. PHAN B MACH V THAN KINH
Nhng tiu ng m,.ch dinh dng cho da n t hai m ri mch, m t
kh tr gia lp nh v lp li v mt vng gia chn b v h b. Nhng
tiu ong mch xut pht t cc m ri mch nay, tu n ln trn a mu vao
cc mao mch mu trong nh chn b. Mi n h chn b ngoi cc mch mau,
ch c mt tiu dng mch i ln v mt tiu tnh mch i xung.
Nhng tiu tnh mch dn mu da tp tru n g vo ba m ri tnh mch.
Hai m ri tnh mch cng v tr nh hai m ri ng mch nu trn,
m ri tnh mch th ba kh tr vng gia chn b.
Trong da thng thay nhng ni ng-tnh mach kiu bi cun cu.
Nhng mao mch bch huyt kn mt u xut pht t cc nh chan b,
hp lai hnh thnh hai m ri, cng v tr hai m ri ng mch nu trn.
Mt trong nhng chc nng quan trng ca da l tip n h n nhng kch
thch cua mi trng, v vay s phn b th n kinh a r t phong ph. C th
coi da l c quan cm gic ca c th. Trong da, nhng tn cng t h n kinh
tr n n tip xc vi cac t bo biu m v cc tuyn ph thuc da; nhng tiu
th xc gic (th th cm gic) c trong lp chn b v h b (xem chng 14).
Quanh nhng nang lng c nhng li tn cng th n kinh.

T LNG GI

146

1.

Hy m t cu to cua bieu b.

2.

Hay m ta cu tao cua chan b.

3.

Hay m ta cu to cua h b.

4.

Hay nu cc chc nang c ban cua da.

5.

Hy m ta cu to v nu chc nang cua tu yn m hi.

6.

Hy m t cu to v nu chc nng ca tu yn b.

7.

Hay k tn cac lp cu to cua lng.

Chng 8

H H HP

MUC TIU
1. Nu c cu to i cng ca h h hp.
2. Mo t c cu to chung ca cc ng dn kh trong v ngoi phi. Lin h
vi chc nang sinh l ca chng.
3. Mo t c cu to vi th v siu vi th ca mt tieu thu phi. Lien he vi chc
nng sinh l ca n.

C th con ngi v ng vt bc cao lun c nhu cu 0 2 duy tr


chuyn ho cht. Qu tr nh lin quan ti vic th u nhn 0 2 v loi b C 0 2 ra
khi c th o h h hp cng vi h thng tu n hon m nhim.
- V chc nng, h h hap c chia thnh: Phan dan kh, phn trao i
kh v c cu thng kh ca phi.
- Ve hnh thi, h h hp c chia thanh:
+ H thng ng n kh ti phi gm: Khoang mi, cc xoang cnh
mi, khoang mi-hng, th a n h qun, kh qun, ph quan gc.
+ Phi: Gm nhng ng n kh trong phi v nhng cu trc th am
gia trao i kh m ch yu l nhng ph nang.
1. NG N

kh

T i

phoi

c hp th n h bdi nhiu phn c hnh dng khc n h a u nh khoang


mi, xoang cnh mi. khoang mi-hng, th a n h qun, kh qun v ph qun
gc. Tuy nhin, ve cu to lp biu m ca lp niem mc c nhng c im
chung v ring.
1.1. K h o a n g m i
Do xng, sn, c, mo lin ket tao th n h v c chia t h n h ba vng.
Vung tin nh, lp bieu m thuoc loai lt tng khng sng ho c nhng lng,
tuyn c tac dung ngan cc h at bui li. Vung h hap, chng c chuyn
th n h biu m t r gi t ng c lng chuyn, c nhiu t bo hnh i tit nhay.

147

Vung khu gic, biu m thuc loi tr gi tng gm 3 loi t bo: T bo


chng , t bo y v t bo khu gic (H nh 8-1A v B). Vung ny c mu
vng nhat nm im cao n h t ca hc mi, bat au t cun mi trn v ko
di ra pha sau khong lcm.
Biu m cua nhng xoang cnh mi ch gm mt hng t bao tr c lng
chuyn.
1
6
1.2. K h o a n g m i - h n g
x'
1 1
w
L phn cao n h a t ca
hng, c lot bi biu m tr
gia tng c lng chuyn nh
khoang mi, tiep vi nim mac
cng loai lot ng thnh gic.
Biu m ph hnh nhn hng
l biu m tr gi tng c lng
chuyen, xen k tng vng l
biu m lat tng khng sng
ho.
1.3. T h a n h q u n

Hnh 8.1. S siu cu


trc biu m khu gic [6].

1. Si nhanh; 2. Soi trc; 3.


T bo chng ; 4. T bo
khu gic; 5. T bo y; 6.
Lng khu giac; 7. Th lin
kt, 8 Vi nhung mao

Biu m ca nim mac c theo chiu di th a n h qun khng hon ton


ging nhau. Mt trc, na trn sau nep th a n h qun v cc dy t h a n h am u
oc lup bi biu m lt tng khng sng ho. Cn cc vng khc ca thanh
qun (t y np th a n h qun ko di xung pha di t h a n h qun en kh
qun) c lp bi biu m tr gi tng c lng chuyn.
1.4 K h q u n
Tip theo th a n h quan l kh qun c hnh tru, et pha sau, c th un
c. Chiu di kh qun vo khong 10cm, ng knh khong 2-2,cm. C
16-20 tm sn hnh ch c trong lp di nim mc. Tn cng cua kh qun l
ni m thng vi hai ph qun gc.
Thnh kh quan mng, t trong ra ngoi gom c: niem mc, tng di
nim mc v ao ngoi.
24.2N e m m a c
Nam pha trong cng cua th n h kh qun, gom: lp biu mo v lp em.
1.4.1.1. Biu m
Thuoc loai biu m tr gia tng, chu yu gom cc t bo c lng chuyn,
xen k c cac t bo hnh ai tit nhy v nhng t bao ay nam gan mng
ay. Nhng t bo cua biu m tuy xp t h n h nhiu lp nhng u c chan
bam vo mng ay. Di knh hien vi in t c th phn bit c 8 loai t
148

bo tng t nh biu m ca cac on ng dn kh khc cua h h hp.


Nhng t bo trn mt biu m gn vi nhau mt bn bi nhng phc hp
lin kt.
- T bo lng chuyn: Trong bo tng pha trn ngon t bo thay r
nhng the ay tng ng vi cc lng. B Golgi nm pha trn nhan v
li ni bo km pht trin. nh cc lng chuyen c ph bi mt lp
dch nhy do t bo hnh i tit ra.
- T bo tit nhay: y
cng tng t t bo
hnh i tiet nhy
nim mac ng tiu
ho, bo tng pha
trn nhn c li ni
bo rt pht trien v
giu ht ch tit. T
bo hnh i tit ra lp
dch nhy ph ln b
mt t bo biu m
(Hnh 8-2).

Hnh 8.2. Biu m tr gi tng c lng chuyn [16].


- Te bo tit thanh dch:
1. T bo tit nhy; 2. Lng chuyn; 3. Mang nhy.
C h thng li ni
bo c h t pht trin
v nhng h t che tit m c nm pha di nhn. Sn phm cua cac t
bo ny l t h a n h dch c qunh thp, c men lysozym, khang the IgA
v c th c interferon.

- T bo m m kha: ngn cac t bo nay c nhng vi nhung mao cao


khong 2|im hng vo lng kh qun. Trong trc ca vi nhung mao c
nhng x actin chy di, c on i vo bo tng cc ngn t bo. Trong
bo tng t bo mam kha khng thy c h t ch tit, nhng giu li
ni bao khng h t v nhiu m h t glycogen, phn bo tng gn cc
vi nhung mao cn thay nhiu khng bao vi am. Chc nng cua cc t bo
mm kha v moi lin h ca chng vi cc t bo biu m khc cha
c xc nh r. oi khi c th quan st thy nhng t n cng th n kinh
biu mo kh quan lin h vi mt s" t bo mam kha nen c the chng
l nhng th th cam giac, nhng cha c s khng inh v chc nng.
- T bo trung gian: y l loai t bao ang bit ho. Chng c th bit
ho th n h t bo c lng chuyn hoc t bao che tit.
- T bo ay: Co hnh thap, nh thng thy khoang cch gia chn
nhng t bo tr k tren. Nhn ca t bao ay nm th p hn n h n cua
cac t bo tr. v vy to cho biu m c hnh anh gia tang. T bo y
cn t bo quan. y l nhng t bo ngun co th s bit hoa thay th
cho nhng t bo pha trn.
149

- T bao Clara'. c Clara m t ln u tin biu m ca cc tiu ph


qun. Hin nay chng c xc n h n l c mt trong biu mo ca tt
c cc ng an kh ca h h hp. T bo Clara khng c lng chuyen,
nhng mat ngn t bo c nhng vi nhung mao ngn hng v pha lng
kh qun. Di knh hin vi in t, t bo Clara tng t nh t bo tit
nhay, nhng phn bo tng cuc ngn t bo c nhiu li ni biio
khng ht v nhng ht ch tit. Qua thc nghim dng phng phap t
chup hnh phng x, t bao Clara c xc n h n l c vai tr hnh thnh
cht hot in hay cht ph (surfactante) b mt ng h hp.
- T bo ni tit hay cn gi l t bao Kultschrzky hoc t bo h t nh. ;1 C
iem ca t bo ny l c nhng h t ch tit nh khu tr bo tng
vng y t bo. H t ch ti( t c v bc. Di v boc to t h a n h mt
khong trng, trong cng l li m c. ng knh ca h t ch tit
tr ung bnh khong lOOnm. Nhng t bao ni tit trong biu m ng h
hp thng ng th n h m v lin h vi u tn rng th n kinh ni
tit, trong s o, pht hin c mt s te bo tit catecholamine.
Trong biu m phn trn kh qun, te bo co lng chuyen chim khoang
30% Lng s t bo biu mo. t bo hnh i tit nhay khong 28% v te bo
ay khong 29%. Cng xung phn di kh qun, t l t bo c lng chuyn
tng dn trong khi t l t bao hnh di tit nhy v t bo y gim dn.
Ngoi ra, trong biu m kh qun va ph qun cn th ay nhng lympho bao v
bach cu xm nhp vi s lng t.
1.4.1.2. Lp m
L loai m lin kt tha, t si chun. Ngn cch gia lp em va tang
di nim mc l mt mng chun mong.
1.4.2. T n g d i n i m m a c
Trong m lin kt c cc tuyn ngoai tit hn hp v 16 n 20 t m sun
trong hnh ch c khuyt mt sau kh qun. Khi tui i cang cao, chung c
th chuyn th n h sn x.
1.4.3. o n g o
o ngoi l m lin kt tha cha nhiu t bo m v c cc mach mau,
th n kinh kh qun.
1.5. P h q u n gc
L on ph qun c tnh t ni phn i ca kh qun n rn ca mi
phi (ca ph qun l mt g li ln mt trong ni chia i cua kh qun thnh
2 ph qun gc, g ny thuc sn kh qun cui cung).

150

2. PHI
2.1 T hu pb*)i v tiu th u phi
Phi l c quan i, c treo vo
mM na ]'jng ngc bi cc cung phi
v cc dy chang, cach nhau bi tim va
cac th n h phn khac ca trung tht.
V tim v tr lch tri nn phi phi
ln hn phi tri. Phi phi c 3 thu,
phi tri c 2 thu. Mi thu li c
chia thnh nhiu khi hnh thp gii
hn bi nhng vach lin kt mng,
c gi l nhng tiu thy phoi. nh
cc tiu thuy phi hng v pha rn
phi, y hng v pha mt phi.
Mt ngoi phi c bc bi l
tng ca mng phi (Hnh 8-3). tr
s sinh v nhng nm th ng u cuc
i, phi c mu hng sng. Theo tui
i phi ngay cng ng mu xam, c
bit l phi ca nhng ngi sng
nhng vng c nhiu bi (thnh pho,
hm m) v ngi h u t nhiu thuc la,
l do cc phan t bi khi ht vo, b cc
i thc bao phi th u tm, tch lai
vch cc ph nang.
2.2. P h n d n k h
phi - c y p h e q u n

Hinh 8.3. S cu to tiu thu phi [1],


1. Tiu ph qun; 2. Tiu ph qun n;
3. Tiu ph qun h hp; 4. Ph nang;
5. Nhnh ng mach phi; 6. Mach bach
huyt; 7. Tnh mach phi; 8. Vach gian tiu
thuy; 9. La tang mang phi; 10. La thanh
mng phi; 11. Trung biu m.

trong

Mi ph qun gc khi ri
rn phi s chia n h n h nh dan
i vo trong phi. Ton b cc
nhnh phn chia t mt ph
qun gc c gi l cy ph
qun. Cach phn chia ca cy
ph qun nh sau: bn phi,
phe qun gc chia th n h 3 p h
qun thuy i ti 3 th u phi;
ben tri, ph qun gc chia
th anh 2 ph quan th u i ti 2
thu phi. Nhng ph qun
thuy tip tc chia nh an h nhiu
ln hnh th a n h nhng p h

Hnh 8.4. S cu tao ph qun gian tiu thuy [1],


1. V x chun; 2. Lp em; 3. C Reissessen;
4. Sun trong; 5. Tuyn; 6. Biu mo lp.

151

quan gian tiu thuy. N hnh nh khi i vo mi tiu thu phi c gi l


ph quan. Trong mi tiu thu phi, tiu phe qun tip tc chia n h n h
hn. Nhnh nh n h a t ca phn n kh trong tiu thu phi c gi l
ph qun tn. Trong mi tiu thu phi c khong t 50-80 tiu ph qun
c hai bn phi c khong 20.000 tiu ph qun tn.

tiu
nh
tiu
tan,

2.2.1. N h n g p h q u n
Cau to cua th n h cc ph qun khng hon ton ging n h a u trong sut
chiu di cua cy ph quan. Chng dan an c s thay i cng vi s nh i
cua ng knh. Tuy nhin, cc ph quan t ln n nh u c cu to i
cng giong nhau. Thnh cua cc ph qun t trong ra ngoi u c bn lp o.
2.2.1.1. N iem mc
C np gap lm cho lng ca cc ph qun n h n nheo.
- Biu m nim mc cc ph qun thuc loi biu m tr gi tng c lng
chuyn, o nhng ph quan c kch thc ln (ph qun gc, ph qun
thu, ph qun gian tiu thu), biu m nim mc ging biu m nim
mac kh qun.
- Lp m c to th n h bi m lin ket tha, c cc loi si ca m
lin kt, c bit c nhiu si chun, c t t bo lympho.
2.2.1.2. Lp c
c to th n h bi 2 lp c
mng. Lp trong l lp ac, c tao
bi nhng si c hng vng. Lp
ngoai gm nhng si c ring bit
hng dc, lp nay khng c th
hin r rng. C hai lp ny bao bc
quanh ng ph qun, gi l c
Ressessen, thuc loai c trn. Cac S1
c trong lp c c kt hp cht ch
vi nhng si chun. Cac b c khng
bao gi hnh th n h mt vng khep kn
chung quanh ng ph qun.
2.2.1.3. Lp sun v tuyn (lp di
nim mc)

Hnh 8.5. Cu to vi th mt phn tiu


thu phi [1 ].

1. ong mach phi; 2. Tiu ph qun tn; 3.


Trong lp ny c nhng manh
Tiu ph qun' 4. Biu m; 5. Lp m; 6.
sn trong, kch thc khng eu, bao
C Ressessen; 7. v x chun ; 8. Ph nang.
quanh th an h ph quan (Hinh 8-4).
Cac manh sun be dn theo kch thc ph quan v mat i khi ng knh cua
tiu ph quan cn < lmm.

152

Nhng tuyn trong lp ny thuc loi tuyn nhy v tuyen pha. ng bi


xut cua chng m th ng vo trong lng ph qun. Cht tit ca nhng tuyn
o cng vi cht tit ca nhng t bao hnh i tiet nhy lp biu m lp
nim mc lm mt niem mc lun lun m t va c kh nng gi li nhng
ht bui, sau v chng ra ngoi.
2.2.1.4. Lp vo ngoi
c to bi m lin kt tha vi nhiu si chun, boc xung quanh cc
mnh sun v tip ni vi m lin kt ca nhu m phi.
2.2.2. N h n g ti I p h q u n
2.2.2.1. Tiu ph quan
Tiu ph qun la nhng on phe qun nh, c ng knh < lmm, nm
trong tiu thuy. Thnh cua tiu ph quan khng c sn, khng c tuyn v
khng c nhng iem bch huyt. Thnh tiu phe qun trong tieu thu c
cu to bi (Hnh 8-5):
- Lp nim mc c nhiu nep gap lm cho lng tiu ph qun c hnh nh
mt ct ngang qu kh, cu to gm:
+ Biu m: on au tiu ph qun thuc biu m tr n c lng
chuyn, cn on cui thuc lni biu m vung n c hoac khng c
lng chuyn. So lng t bo tit nhy biu m gim nhiu, tuy
nhin van c t bo Clara, t bo mm kha v t bao ni tit.
+ Lp em: L mt lp m lin kt mng c nhng loi si lien ket
nhung ch yu l si chun.
- Lp c (hay cn gi l c nim) th n h tiu ph qun tng oi pht
trin. V vy, s co r t ko i ca lp ny trong trng hp bnh ly
(bnh hen ph qun) lm cho lng ca tiu ph qun bi co hp lai, gay
kh th th th ra.
2.2.2.2. Tiu ph quan tn
Tiu ph quan tn l on cui cng ca cy ph qun, c c im:
- Thnh kha mong.
- Nim mc khng c np gp.
- Biu m lp thuc loi biu m vung n.
2.3. P h n h h p c a p h i
2.3.1. T iu p h q u n h h p
Mi tiu ph quan ta n phn chia th n h hai hoac nhieu tiu ph quan h
hp. Mi tiu ph quan h hap li tip tc phn i hai ln na, kt qua la c
153

nhng tieu ph quan h hp t bac 1 n bc 3. Tiu ph qun h hap c hai


chc nng chnh va n kh va trao i kh. ng knh ca tiu ph qun
ho hp khoang 0,4mm. Thnh cua chng c cu tao gn ging nh tiu pho
quan tn: Biu mo vung n ta trn mng y, gm nhng te bo c lng
chuyen v t bao Clara. i biu m l nhng si chun chy theo chiu di
va cc bo si c trn chy theo hng xon c. c im cu to ca th n h tiu
ph quan h hp l c nhng ni phnh ra, l nhng ph nang c chc nng
trao oi kh. on u, th n h tiu ph quan h hp c t ph nang, on
cang xa s ph nang cang nhiu hn. Biu m vung n ca th n h tiu ph
quan h hp tip ni vi biu m lt n cua ph nang (Hnh 8-6).
2.3.2. Ong p h nang, tin d in h p h nang, ti p h n a n g
Mi tiu ph quan
ho hap tiep tc phan
thnh 2-10 ng ph nang.
Ong ph nang l on
ng m th a n h cua chng
c cc ph nang c lp
ng canh nhau v
nhng phe nang ket
th an h chum (ti ph
nang) c ming chung l
tien nh phe nang. Ni
ny, th an h ng ph nang
nh b gian on. Nhng
oan th n h ng ph nang
Hinh 8.6. Tiu ph qun h hp va ng ph nang [12].
cn li c lt bi biu
1. Long tiu ph qun h hp; 2. ng ph nang; 3. Tin
m vung n ta trn
nh ph nang; 4. Ph nang; 5. Tui ph nang; 6. Biu m;
7. C trn; 8. Khng con c trn.
mng ay. i biu m
l mt lp si collagen,
si vng, rt giu si chun v nhng si c trn. y l nhng c kim sot
ng kh ra vo ph nang va ti ph nang. Ming cc ph nang c lp v cc
tin nh c hnh vng, chng tao nn t h n h cua ng ph nang v chnh l
phn nh ca cc vach ph nang b rng ra (Hnh 8-6).
2.3.3. P h n a n g
Ph nang l nhng ti a din, th n h r t mng. Cc ph nang m vo
tui ph nang khng cn th a n h phan c trn.
ng knh tr ung bnh cua cac phe nang d ngi trng t h a n h khng
qua 0,25mm. Tng in tch b mt cua t t c cc ph nang giai oan th
vo khoang 100-120rrr (thm ch c th n 150m2), cn trong giai oan th
ra, din tch c th giam xung cn 1/ 2 en 1/3.
Gia cc ph nang c nhng l vi ng knh khong lO-lim.
154

B mt trong ca th anh ph nang c lp bi mt biu m c bit rt


mng, nm trn mng y gi l biu m h hp. Lp biu m h hp th nh
ph nang c phn cch vi biu m ca th n h ph nang bn cnh bi mt
vch lin kt mng gi l vch gian ph nang. Trong vch gian ph nang c
mt li mao mch dy c gi l li mao mch ho hap (Hnh 8-7). Nhng l
vch gian ph nang cho php khng kh chuyn t ph nang ny sang phe
nang bn canh tr n h hin tng xp phe nang khi mt s ph nang bi tc.
ong thi, nhng l phe nang cng tao iu kin th u n li lan truyn vi
khuan trong cc trng hp vim phi.
2.3.3.1. Biu m lp p h nang (hay biu mo ho hap)
Biu m lp ph nang c tao bi hai loi t bo:
- Te bo p h nang loai I:
L loai t bo dt, chim a s
trong biu m h hp. Vng trung
tm ca t bo phnh ln v cha
mt nhn det. Lp bo tng ca t
bo mng khng th nhn c i
knh hin vi quang hc (do , khi
cha c knh hin vi in t, biu
m h hp c xem nh b t
on).
Khi nghin cu bng knh hin
vi in t, ngi ta thay t bao biu
m lp thanh ph nang l mt lp
Hnh 8.7. S cu trc vach gian
lin tuc nm trn mng y, c
ph nang [6],
chiu y khng vt qua 0,l|j.m.
1. Mang ay mao mach; 2. T bao ph nang
Mt ngoi mng y ca biu m l
loai
I; 3. T bo ph nang loai II; 4. Si vng,
mang y cua lp ni m mao mch
5. ai thc bao ph nang; 6. Bach cu n
h hp. Cc t bao biu m lp
nhn chuyn dang thanh ai thc bao; 7. T
thnh ph nang c nhiu nh n h bo
bo ni m mao mach; 8. Hang rao ph nang
tng di 20-80nm, lm cho in
- mao mach; 9. Si chun.
tch tip xuc cua biu m h hp v
khng kh t ng ln r t nhi. Trong bo tng cua t bao c nhng ti th hnh
cu, ng knh 0,2-0,4|im; nhng khng bao ln, ng knh l-2im.
- T bo ph nang loi II:

La nhng t bo ln. Di knh hin vi quang hc, t bo phe nang loi II


c hnh cu ln, n c hoc nm th n h tng am 2-3 t bo li vo trong
lng phe nang.
Di knh hin vi ien t, ngi ta nhn thy nhng t bo ph nang loi
II l nhng t bo biu m cng nm trn mng y vi t bao ph nang loi I

nhng c tnh cht ch tit nn chng cn c gi l nhng t bao ch tit.


Mt t do cua te bo c nhng vi nhung mao ngn. Trong bo tng c nhiu
li ni bao c hat, nhiu ribosom, ti th- b Golgi, nhiu khng bo. Ngoi ra
trong bao tng cua nhng t bo ny cn c nhng h at ac (Hinh 8-8). Nhng
ht nay c to th nh bi
nhng la mnh song song hay
ng
tm
cha
nhiu
phospholipid di ang phc hp
lipoprotein, khi c bi xut ra
khi t bao, chng tr th nh mt
cht dich phu trn b mt biu
m lp ph nang goi l cht phu
(surfactante). Chat phu ny c
c tnh lm giam sc cng b
mt gip cho ng knh ph
nang lun c n nh. Ni cch
khac, cht ph iu chnh sc
cng b mt ph nang trong qu
Hnh 8.8. S cu trc t bao ph nang loai II
trnh h hap, ngan khng cho cc
v lp hoat tinh b mt [16].
ph nang xep li. Chat phu lun
1. Bao tng; 2. Mng t bao ph nang loai II; 3.
lun c i mi. S ch tit
Bai xut ca hat dang l; 4. Th a tui; 5. Hat
cua chat ph c iu ho bi
dang l ; 6. Ti th; 7. Tng trn; 8. Tng di; 9.
Lipoprotein dang ng; 10. Lp hoat tinh b mt.
th an kinh.
- i thc bo phe nang:
Trong th n h v trong lng phe nang, ngi ta c th pht hin c
nhng i thc bo c cha d vt. Trong bo tng ca chng thng c
nhng git lipid v nhiu khng bo. Nhng i thc bo ny t vch gian
ph nang xm nhp vo th n h v lng phe nang. i thc bo ph nang c
hnh trng, kch thc ln, trong bo tng c nhng h a t bi nn cn c gi
l nhng t bo bui . mt so bnh tim, c s mu trong phi, cc i thc
bo cha nhiu ht hemosiderin v sac t.
V ngun gc cua nhng i thc bo ph nang, cng giong nh nhng i
thc bo nhng ni khc cua c the, c ngun goc t nhng bch cu n nhan.
2.3.3.2. Vach gian ph nang
Vach gian ph nang l mt vch mong, nm giua hai phe n a n g cnh
nhau. Vach gian phe nang c to th a n h bi:
- Li mao mach'day c goi l li mao mach h hp. ng knh mao
mach thng ln hn b dy cua vach gian phe nang, nn lam cho vch
ph nang c nhiu ni li vo trong long phe nang. Pha ngoi lp noi m
cua cac mao mch uc bao quanh bi mng ay. Mang nay thng dnh
vo mng ay cua biu m ph nang.

156

- Vng tr ung tm vch gian ph nang co li si vng, si chun. Nhng S I


ny cng vi nhng nhnh ni ca mao mch, i vo th nh cc ph nang
gan k.
- Mt so t si to keo v si c trn.
- Trong vch gian phe nang cn c mt so t bo m s lng nhieu hay t
tu thuc vo tui tc, mc o mng ca th n h ph nang, nh:
+ Nhng t bo cha m c nhiu khng bo trong bo tng.
+ Nhng ai thc bo c th lach qua biu m h hp, lot vo lng ph
nang, n cc h t bi v tr th n h cc t bo bi.
Nh vy, khng kh trong lng phe nang c ngn cch vi mu trong
lng mao mch h hp (nm trong vch gian ph nang) bi hng ro ph nangmao mch (hay hng ro kh-mu) gm cc lp:
+ Lp cht ph trn mt t bao phe nang.
+ Bo tng cc t bo biu m ho hap (lp th n h ph nang).
+ Mng y lp ngoai biu m h hp.
+ Mang y lp ngoi ni m mao mch h hp. Hai mang y y
thng ho vi nhau.
+ Bo tng cua t bo ni m mao mach.
24 M n g p h i
Nhng khoang cha nhng la phi c lp bi lp th a n h mc gi l
mng phi. Mang phi c to th an h bi mt lp m lin kt x mong, trong
c nhng t bo si v i thc bao, nhng b si chun chay dc theo cc
hng khac n h a u v c lp bi mot lp tr ung biu m. Phn mng lp thanh
khoang ngc gi l l thnh, cn phan mng quay li lp trn mt phi goi l
l tng. Mng phi c nhiu mao mach mau v mao mach bach huyt. L
thanh ca mng phoi c t si th n kinh lin quan vi th n kinh hoanh va
thn kinh lin sn, la ta ng c nhng nh an h ca th n kinh giao cam v ph
giao cam. Gia la t h a n h v l tng l khoang mng phi c cha mt lp dich
mng, c th thay nhng t bo ca lp tr ung biu m b bong ra.
25. Mch mau, m a c h bch h u y t v t h n kin h
Mach mau phoi mot phn thuc tun hoan chc nng, mt phn thuc
tun hon dinh dng. Mau trong tun hon chc nng c cp 0 2 va loai bo
C 02. Mau tnh mach r dn ti phni bi nhng ng mach phoi, cau truc co t
thnh phn chun v nhiu thanh phn c. Khi ti phoi, cc nhanh ng mach
phui lun song hnh vi cc nhanh ca cy phe quan. Khi ti cc oan tieu ph
qun v ng ph nang- chung chuyn thnh cc tiu r>ng mach v sau o to
thnh mt li mao mach rt phong p hu trong cc uach gian phe nang.
Mao mach phi la p h n mch quyet inh s trao i m au phi. Mau
ng mach t li mao mach chay v cc tiu tnh mach chay ring r trong
157

nhu m phi v c m lin ket bao quanh, sau <> i vo cc vch Lin kt
gian tiu thuy. Sau khi ri khoi tiu thu phi, cc tnh mch phoi i theo cy
ph quan * i ti rn phi e v tm nh tri.
N h ng ng mach dinh dng phi xut p h t t ong mach ch, song
h'i.nh v cung Cp m u dinh dng cho cy ph qun, ti cc tiu ph qun.
Chung co nhng nhnh noi vi ng mch phi trong thnh cc ph qun.
phi co nhiu mach bach huyt nhn hach huyt t m ri mao mch
bach huyt be m t m ng phi v nhng a m ri bao quanh cc tiu ph qun
v quanh cc mch m au phi. Bach huyt t cc am ri b m t m ng phi
c dn n cc bach hach rn phri v ni chia nh n h ca k h qun.
Bach huyt t cc m roi sau c dn n cc bch hch dc theo cc ph
qun p ho rn phi, thnh ph nang khng c mach bnch huyt.
Than kinh chi phoi hoat ng phi l thn kinh pho giao cm thuc dy
then kinh pho ui, thn kinh giao cam thuc hch giao cam ngc t th 2 n
th 4. Chung c hnh thnh t nhng m ri quanh rn phoi u t cho
ra cc si thn kinh chi phi cy ph quan v cc mch m au trong phoi. Thn
kinh giao cm u pho giao cam u cha cc si ly tm v si hng tm Lnm
co long ph quan l thn kinh ph vi, lm gin lng phe qun la thn kinh
giao com. C hai loi si u c nhng tn cng thn kin h th n h cc p h
quan, ng ph nang v ph nang. Loai tn cng cm gic (c coi l cc th
th canh mach) bi kch thch khi p lc m au mao mach phi tng ln. Co loai
tn cng lin h bng synap ho hc vi ph bao OOI II, c cho la lin quan
en hoat ng ch tit cht hoat di>'n ca loai
bao ny.

T LNG GI
1.

Hy k tn cc th n h phan ca ng dn kh ti phi.

2.

Hy m t cy ph quan.

3.

Hay so snh cu to cua ph quan gian tiu thu vi tiu phe qun.

4.

Hy so snh cu to cua tieu ph qun tn vi tiu ph qun h hp.

5.

Hy phn bit cau to cua ng ph nang vi chm ph nang.

6.

Hay m t cac loi t bo trong lp biu m h thng dan kh.

7.

Hv m t su thay i t h n h p h a n t bo trong biu m lp niem mc


cy ph quan.

8.

Hy m t cc t h n h phn cu to vach gian ph nang.

9.

Hy m t cu to cua t bo ph nang loi I v t bo ph nang loi II.

10. Hay m ta hng ro mu-kh.

158

Chng 9

H TU HO

MC TIU
1. Mn t c cu to chung ca ng tiu ho chnh thc.
2. M t c cu to, chc nang ca cc on ng tiu ho chnh thc.
3. Nu c nhng c im ging nhau v khc nhau ca cc on ng tiu ho
chnh thc.
4. Nu c cc cch phan loi tu thu gan.
5. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca cc thnh phn cu to
tieu thu gan c in.
6. Mo t c cu to ca cc thnh phn trong khong ca ca gon.
7. M t c cu to v chc nng ca tuyn tuy.
8. M t c cu to chung v phn loai tuytn nc bot.

H tiu ho gm c:
- ng tiu hoa bt u t mi va t n cng hu mon, bao gom: Ming,
hau, thc quan, day, rut non, rut gia. ng hu mn v ruot tha.
on t thc quan en ng hu mon c coi l ng tiu hoa chnh thc.
- Mot s tuyn ln nm ngoi ng tiu hoa: Tuyn nc bt, gan, tuyn
tu...
1. KHOANG MING
1.1. Mi
Pha trc khoang ming c: mi trn v mi di.
- Mat ngoi mi lp bi da cha nhiu nang lng, tuyn b, tuyn m hi.
- Vng chuyn tip (b mi) ni tip gia da mt ngoi mi V I lp mm
mc trong. B mi khng c lng v tuyn m hi, van cn tuyn b.
y, lp em c nhu cao v cha nhiu mao mach, u ta n cng thn
kinh. V vy, b mi c mu .
19

- Mat trong mi c lp bi nim mc gm:


+ Biu m lt tng khng sng ho. Biu m ca nim mc mi dy hn
lp biu b cua da lp mt ngoi mi.
+ Lp m to th an h bi m lin kt c nhiu n h cao v cha nhiu tan
cng thn kinh, nhiu mao mch, nhiu tuyen mi, nhng tuvn nc
bot nh loi tit nhay hoc pha.
Xen vao gia da v nim mc c nhng si c vn thuc c vng mi v
m lin kt x-chun.
1.2. N i m m c m i n g
Nim m-ic ming lp mat trong th n h khoang mieng (mt trong hai ma
mt i vm ming, 2 mt li).
- Biu m nim mc ming thuc loai biu m lt tng khng sng ho.
Nhng t bo tren mt bieu m b bong ra c thay th bi nhng t
bu mi c sinh ra t lp t bo ay.
- Lp m o m lin kt-x chun tao thnh, c nhiu n h cao. vng vm
ming, lp m ca nim mc ming dnh cht vao mang xng. Cn
cc vng khc, lp m ln vo lp i nim mc, trong c nhiu t
bo m, nhng si c vn v nhng tuyn nc bt thuoc loi tuyn pha
(va tit nc va tit nhy).
1.3. Li
Li l mt khoi c vn c lp bi niem mac ming.
- Nhng si c vn cua li to th n h nhng b an cheo n h a u va xp
th n h ba lp.
- Nim mc lp mt i li mong va nhn.
- Mt trn li cng lp bi nim mc nhng c nhieu n h cao loi len khi
mt li. Nim mac trn c chia lam hai phan bi mot ng c hnh
ch V goi l V li.
+ 2/3 trc l phn phat am cua li. m t trn phn ny c nhiu nh
thuc nhiu loi.
+ 1/3 sau, m lympho phat trin to th n h h a n h n h a n li.
22 N h li
Nam 2/3 trc cua li, gm c ba loi:
1.3.1.1. N h u hnh si
L loi nhu c nhiu nht, nm rai rae mt trn 2/3 trc v hai ben b
li. Nhng nhu hnh si la nhng cu trc hnh nn cao y hep 'H nh 9-1).
160

t ri /ihn Mnh yi co
nh chn b chinh (nhu b. nliat) hnh non hay
1)11.11 1 u, lu o ny 1 a nhng nh ph (nhu bac hai). C'a<; nh nay u c lp
.VI U.OI i',t ii'j Lu 'ng khng sung hoa thuc biu mo niein mc ming,
chng tic Aep th anh liy song song loi len tri) mt lui vi (.hieu cao tu 0,3
den 3 iiiin

1.3 2. \//'.' hiii/i tm/ii


"'.l i l i

Jiiuii

i i i

ii'1 l t j i l i C i i

inL

liii gioiifc! u h u n h n g cai n a m , p h a n

tin
,i,f I n phan dav th hep
7ih 0 :) Si) hfmg nhu hinh nam t,
hn r , lihiOu (!.'>0-200 cai) so VI s
liMnq Iihr. hnh .'.) va am xen ke VI
cac nhu hnh SOI
Mv>i nh: imili nam c to
lhan! bi mc khi chn b phnh u
goi la nhu chmh (nh bac nhat) t
nhu chinh ha.v nhu bac uhat cng ny
ra mot b ail phu (nhu bac hai).

Hinh 9.1. Nh li hnh si: hnh Qm [3],


1 Nhu hnh nm 2 Nhu hnh soi:
3 Mo lieri Ket, 4. Nh li bc hai.

Nhu hnh nam r lp bi biu m lat tng khng sng hoa. Trong bieu
m .:ua cc iiliu L lli (.0 nhng n v giac.
1.3 1.3 Nhv hin k di
M] .h liinh ai cng c hnh nh
nhu hiili niu ilung kch thc n hn
va ilude quay quanh boi mt cai ra n h hnh
vong .Vii; nhu h m h ai xep hang thnh
chu Y ( V lui). o Iigi t 9-1] n h a hnh
ai Uiii 9-2), chung cng c lp bi
bieu HK) Jai tai h nng sng hoa.
Da< diem I U.1 n h u h n h ai la trong

Liu iio LOp th a n h bn ca cac nhu c


nhii. lii] vi T.' o v ci ranh vng
ohuuK
h nhu co nhng l bi xut ca
Iiliu iig

I I I ' en n lliln t lu y e n nc bot n h o

Hlnh 2 Nnu la' hinh l I3)* Nhu ninh ai 2 Ranh vong

Von KbiHj

N h .J ;;. \ i gi
>K- oo trong biu m lp th n h bn eac nhu hnh nm (i
:. 1). ih..\ 1 ( .ut'.i mo ireii xi't v (1 trong biu m lrtp t h n h hen cua n h u hnh
da:)
Mi n .1
1.1 mi khi hnh bau duc av tiep XIU \1 mang ay cua
1)1*11 in HIU huoiiL ve pha mot cai ho trn mat biu m goi l h vi giac.

161

MI nu v giac u c tao th nh bi 2 loi t bao tHinh 9-3):


- Nhrtg t bo chng : La nhng t bo sang mau. nhiu bao tng,
n m xen k VI n h n g t bo v giac.

- N hng te bao vi giac: La nhng t


bao manh, vung trung tm t bao
cha nhn nn phnh ra. Tren mat
ngon cua t bao c nhng lng v
giac keo dai ti h vi giac. Cc day
va chung quanh t bao v giac c
bao quanh va tip xuc VI nhng
u tn cng th n kinh.
Nhng t bao v giac l nhng t
bao cam giac ph. cn nhng t bao cam
giac chnh la nhng t bo mt cc gia
nm trong cac hach th n kinh. Nhng
nhanh gai cua t bao cam giac chnh
tien v pha cc ay cua nu vi giac chia
nhanh va i xen vo cc t bao cua n v
giac tao ra chung quanh mi t bao vi
giac mt chum S1 tan cng.

Hinh 9.3. Nu v giac [1],


1. Mang ay; 2. Ho V I giac
3. T bao chng d; 4. Te bao VI giac.

1.3.2. H a n h n h n li
Nam vung ay li. Cac hanh nhan li la cac ch loi ln cua mm mc
li. Mi mt hanh nhn li u c mt khe lum goi l khe hanh nhn.
Hanh nhn li c lp bi biu m lat tang khng sng hoa. Pha duoi
biu m la m bach huvt gm nhng trung
tm sinh san va t bao lympho phn tan.
1.4R n g
Rang la b phan phu thuc nim mac
ming.
Rang gm hai phn:
- Phan khng bi nhim mui vi la tuy
rang.
- N in nhiem mui VI la nga v men
rang.
MI 1'ng gom co hai oan chinh
Hnh 9- 4).
- oan li len khoi nim mac li goi la
th an rang.
162

Hnh 9.4. Rang ham di s 1


(ct doc) [1],
1 Men rng. 2. Nga rng 3 Tu rng:
4 Li; 5. Xng rng 6 Mang
quanh rng; 7 Xng rng

oan con lai cam sau vao xng ham goi la ch n r a n g (hay r rng).
c.ia t h a n va chan rn g co mot oan ng n goi la co rng. Lp m lin kt
nhim muoi v] bao boc chung qu an h tuy c goi la nga rang. Nga ran g cua
phn th n r a n g c boc bi mt lp cht r t r n co nhim mui VI goi l
men rang, men ran g dc sinh ra t biu m. chn rang, m at ngoai cua lp
nga chic bor bi mot m ging m xng goi la xng chan rng.
Rang c c inh vao r an g nh dy chn g q u a n h rn g (hay dy chng
rang- o rang).

1.4.1. N g r a n g
La mot chat r a n hn xng bao qu anh
hoc tuy. Nga r a n g c tao t h a n h bi nhng
to nga bao. Nga r a n g co mau hi vang va
trong. Trong nga r a n g co 20% chat hu c,
80% cht v c (p hn ln lin ket V I cac
tinh th hydroxyapatite).
Di knh hin vi q u a n g hoc, tiu ban
rang mai mong thay n h u n g ong nho goi la
tieu quan nga. chy song song V I n h a u t
hc tuy ra tn m at ngoai cua nga rng.
Trong tieu q u an nga co cha n h u n g n h a n h
cua cc ngon te bao tao nga (te bao nay nam
li vung ngoai VI ca tuy rang). Cac n h a n h
nay c goi la si Tomes IHnh 9-5). Do
qua trnh calci hoa khng ng n h t nn
trong chat nga x ua t hien n h n g ng co
hnh cong goi la ung cong Owen. Chat
hu c cua nga r a n g uoc tng hp bi cc
tao nga bao.
Cht nga c tao ra tng l ), lp oc
tao ra cang sm cang n m xa tuy rang.

7 /v n
Hnh 9.5. Nga rang va tuy rang [1],
1 Nga rng; 2 Tuy rng; 3. Cht
nga 4. Mang Neuman. 5 Tieu quan
nga: 6. Si Tomes; 7 Tao nga bao.
8. T bao hinh sao.

1.4.2. Men r a n g
Men r a n g la chat rt cng, giau calci n h a t trong c the ngi, boc ngoai
lp nc[ cua t h a n rang. Men r an g la san p h m cua tao men bao. co ngun gc
ngoai b
Men vang gom nhiing dn vi cu tao hnh luc lng goi la tr men. Men
rang co 970 chat v c i hnh thc n h n g tinh th hy d ro x yapa tite va 3%
cht huu c. Trong men ran g khong co SI tao keo.
Chat h u c cua men r a n g uc tiet ra bi tao men bao n a m m at ngoai
(mt t do) cua lp men r an g di hnh thc n h n g t r u men. Khi ng hin cu
tiu ban r a n g uoc mai mong ngi ta c the thav:
163

- Nhng ng ng tm (tiu ban ct ngang).


- Nhng ng cheo (tieu bn ct doc).
l nhng ng Retzius. Ngoi ra cn
c th thy nhng ng sng hoac ti c hng
t nhieu vung gc vi mt men rng, l
nhng ng Schreger. Nhng tao men bao l
nhng t bao tr cao, nhn nm cuc avNhanh ko di ca t bo i vo cht nn hu
c ca men rng khng canxi hoa (Hnh 9-6).
Su nhim Ca ca men rang bat u dn
dn t nhng tr men t trong ra ngoi.
V vy, lp men trong nht l lp men
c nht.
Men rng hoan ton c hnh th an h
tng tr (khng hot ng) va khng Con
t bao.
Mt t do ca men r ng c lp bi hai
lp mng:
- Lp trong rt mng gi l mng Nasmyth.
- Lp ngoi khng c t bo, sng ho .
1.4.3. Xng r n g

Hnh 9.6. Tao men bo [1].


1. Vung pht trin; 2. Hat ch tit;
3. Nn men rng; 4. Bo Golgi; 5.
Li ni bo co hat; 6. Nhn t
bo; 7. Ti th.

Xng rng bc nga rng o chn rng. Xng rng c th nh phn ging m
xng nhng khong c h thng Havers v mch mu. phn trn ca chn
rng, xng rng l mt lp ay, trong c cha te bo goi l t bo xng rng.
*

24 4 T u r n g
Tu rng c cha trong hc tuy. L m lin kt mem trong c
nhng si to keo khng co hng nht nh, nhiu nguyn bo si, t t bo
lympho, ai thc bao, tng bo, nhng mach mu, mch bch huyt, nhng
soi than kinh.
Tu rng l loi m to th n h n h r ng trong qua trn h phat trin.Vng
ngoai vi tip xc vi ng rng c mt lp to ng bo. Xen gia cac to nga bo
co nhng t n cng th n kinh khng c myelin.
1.4.5. D y c h n g q u a n h r n g (h a y d y c h n g rng- r n g )
e tao thnh bi nhng si to keo. Nhng b si nay i t th anh rng
ti dinh vo xng rng. Hai mt ca y chng c nhng tao ct bo. chng
ong vai tro tao ra xng mi mt ngoi v to ra xng rng mt trong.

164

1.4.6. Li
Li l phn ca nim mac ming kt hp cht ch chung quanh rng
nh xng rang.
1.4.7. X n g r n g
Xng rng l xng xp. Lp ngoi cng tip tuc cua lp v ngoi cua
xng hm. Lp v trong tip gip vi dy chng quanh rng.
2. HNG
Hong l ni gp nhau cua ng h hp v rng tiu hoa trn. T trong
ra ngoi, thnh hng c 4 tng m: tng nim mc, tng di niem mac, tng
c v tng v ngoi.
2.1. T n g n i m m c
Vng trn cng giap l mi sau c lp bi bieu m tru gi tng c lng
chuyn kiu biu m ng h hp. cc ni khc, biu m thuc loai lt tng
khng sng ho. Trong lp m r tuyn nc bot, a s l tuyn pha, ch yu
tit nhay. Trong nim mac hong, m bch huvet pht trin manh hnh th nh
mt vng m bach huyt ln goi li vong Waldeyer gom nhng nang^v nhng
im bach huyt rai rc xung quanh hong, nhng hnh nhan li, hanh
nhn khu ci, hanh nhn vi v hanh n h n hong.
2.2. Tng di n i m mc
L m lin kt tha, ch pht trin thnh bn cua vng mi hng, vng
ni tip vi thc qun, nhng vnng khnc, tng nim mc r t mong, mm
mac hnh nh n sat vi lp c.
2.3. T n g c
Bao gm n h n g b CC1 vn, c h ia lm

lp: lp t r o n g h n g dc, lp ngoi

hng vng hoc cheo.


2.4. T n g v n g o i
L mt bao lin kt xen vo gia tng c cua hng vi cc c quan ln
cn. o phn trn cng cua vm hng, th n h hng ch cn c niem mac.
3. ONG TIU HO CHNH THC
ng tiu hoa uc chia lm nhiu on khac nhau, mi on c mt chc
nng ricng. V vy, mi on c cu trc ph hp vi chc nng rieng ca
chung. Ngoi nhng cu trc rieng cho tng on, th a n h ca ng tiu hoa
chnh thc c cau tre c ban ging nhau, t trong ra ngoi gm 4 lp ao ng
tm: Tang nim nar, tang di nim mar, tng c v tng v ngoi IH nh 9-7)
16

* T a n g n iem m ac. Co ngun gc ni b. Tuy tng oan, mt nim mac


co the khc nhau: nhan, c nhng gn nho, c nhng Iip li ln trn mat. T
trong ra ngoai tng nif m mac c chia lm 3 lp (Hnh 9-).
- Lp bieu m: Loai biu m
lp tren mt nim mac
thav i tuy thuc chc
nng cua tng oan, th
du: Bieu m lt tng
khong sng hoa thc
quan va hau mn; biu
m tru n rut.
- Lp dm: La mt lp mo
lin kt tha. Trong lp
m, tuy tng oan, con co
cac loai tuyn rieng biet, c
mach mau va mach bach
huvet, nhng u tn cng
thn kinh. M bach huyt
trong lp dm la nhng
am t bo lympho rai rc
hay nhng nang lympho.
Cang xuong pha di (
ruot), m bach huyt cng
phat trien.
- Lp c niem: Gm nhng
si c trn xp thanh hai

Hnh 9.7 S o cu tao chung thanh ng tiu


hoa chnh thc [1],
1 Mac treo; 2. Tuyn di nim mac: 3 Tuyn
Lieberkuhn; 4 Tng v ngoai; 5. ng bai xut ca
cac tuyn tiu hoa ln; 6. Lp c doc. 7. Lp c
vng; 8. Tng di mem mac; 9 Tang niem mac.
10. Nhung mao rut; 11. Biu m lp mm mac rut.
12. C mm; 13 am ri than kinh Auerbach. 14
Nang bach huyt; 15. am ri than kinh Meissner

lp mng. Lop trong gm n h n g S1 c hng vng, lp ngoai gm n h n g S1


c hu ng doc. Lp c m m n g n cach niPm mac VI t n g di nim mac.

* T a n g d i n i m m ac: oc tao thanh bi m hn kt th a trong co


nhiu si chun, nhiu mach mau. mach bach h u \ t , nhng S1 thn kinh,
nhng am ri thn kinh Meissner. Co the co cac tuyen.
* T n g c: c tao bi nhng si c trn (tr oan 1/4 trn cua thc
quan, tng c la c vn) va uc chia thanh hai lp:
- Lp trong gm cac si c c hng vng.
- Lp ngoai gom cac soi c c hung doc.
Gia hai lp c c am ri thn kinh Auerbach. Ring d day con co
t h e m lp c p h a t r o n g lp c vong, gom n h n g SI c c h n g cheo goc VI

nhng si c thuc hai lp vong v doc.


* T n g vo n g o i: La mot mang m hn ket tha ma mt ngoai c lp
bi mt lp trung biu m.

166

31. Thc quan


Thc quan la oan u cua ong tiu ho
chinh thc. dai khoang 25cm, ni hong vi da
day. Thuc quan c hai oan: mut oan nm trong
lng ngc, mt o an (2-4 cm) n a m di c h oanh.
Thanh thc quan c 4 tang m.
3.1.1. T n g n i m m a c
Co o day t 500-800|.im, c chia lm ba
lp (Hnh 9-8).
* Lp bicu m thuoc loai lat tang khng sng
hoa. Nhng t bao biu m nm trn mat c cha
nhng hat sng nhng khong c qua trnh sng
hoa thc s.
* l p drn: La lp m hen ket thua c
nhng nhu lo len pha bieu m.
Trong m lin kt m c nhng

tao keo.
si chun, n h n g t bao S1 va n h n g tu v e n goi la
tuyn thc quan-v. Phan che tiet cua tuyn thuc
quan-vi c tao thanh bi nhng t bao khoi
vung, trong bao tng co cha nhng ht chat
nhay (khong 'a muci-carmin). ung bai xut
cua tuyn c o ra mat tu do cua niem mac.
S1

Ngoai cac th anh phan k trn, trong lp


dom cn co cac t ba lympho ri rac hoc cc
nang bach huyt nh vy quanh cc ng bi
xuat ca tuyn.
* Lp c n i m : Lp c nim cua thc quan
lt dy.

Hnh 9.8. Thanh thc qun


(ct ngang) [1],
1. Tng mem mac, 2. Tng
di nim mac; 3. Tng c 4
Tng v ngoi; 5. Biu m lp
nim mac: 6 Lp rrr 7 C
mem; 8. T bao lympho: 9
Tuyn, 10. Lcp c vong 11.
Lp c doc.

3.1.2. T n g d i n i m m c
Tng dui mm mac uc tao bi m lin kt thua.
Trong tng ui mem mac c nhng tuyn thuc quan chnh thc. ay l
loi tuyn ngoai tit kiu chum nho. Phn ch tit do cac t bao nhy tao
thanh. Nhng ng bai xuat ngan hop nhau th anh mt ng chnh, vut qua lp
c nim ra mat t do cua nm mac bang mt l nho.
3.1.3. T n g c
Tang c day t 0.5-2.2 mm; 1/4 trn gom nhng S1 c vn; 3/4 di
nhng S1 c trn dan dn thay the n h n g S1 c vn. Cac S1 c ue xep
th a n h hai lp: Lp trong hung vng, lp ngoai hng oc. Gia hai lp c c
dam ri thn kinh Auerbach.
167

3.1.4. T n g v n g o i
c to thnh bi m lin kt tha.
3.2. D d y
D dy l on phnh to ra ng
tiu ho, ni thc qun V(i r u t. T

trong ra ngoi, thnh Ha dnv cng r 4


tang m.

fifM

32 J T a n g n i m m a c
Khi d dy rng. mt nim mc
nhn; khi rng c nhng np gp doc
(Hnh 9-9).
Mt trong cua <a dy c nhng
rnh nh chia nim mac da dy th anh
nhng vng a gic c ng knh 2 4mm gi l cc tiu thy da dav. Tren
mt nim mac c nhing l nh c goi
l cc phu da dy.
Da vo s khc nhau ca cnc
tuvn trong lp nim mac. ngi ta chia
da dy th an h ha vVing:

Hnh 9.9. Cu tao vi th nim mac


da dy (vng y) 5)
1. Biu m lp, 2. Lp m 3 Tuvn
y vi; 4. Phu da day. 5 C nim

- Vng tm v: L mt vngr hp chung quanh tin v,

ny <'

n h n g t u y n l m v

- Vung thn hay vung y vi: Cha nhng tuyn ay v


- Vng mn v: Cha nhng tuyn mn v.
3.2.1.1. Biu m
Biu m lp nim mac thuc loai biu m tr dn, cao 20-40|.im. do mt
loi t bo tao thnh.
Nhng t bo bieu m lp c kha nng tit ra cht nhy, tao th n h mt
lp chat nhy nam trn mt biu m, c tc dng hao v biu m chng tc
ng ca HC1 thng xuvn c trong dch d dy. N han t bao thng nm
cc ay. Trong bo tng cua t bo, pha gan n h n c nhng hat sinh nhay,
nhng hat nay s c tng ra khi t bo qua mang t bo d CC ngon. Cht
nhy cua t bao biu m lp nim mc d dy phan ng dng tnh V li P A S
v m tnh VI muci-carmin
Nhng te bo biu m lp nim mac lin tue b bong vo trong kv- T lg Ha
dy v c thay
hcii nhng t b^o mi c sinh t r cpr tuvn

168

y
. 7 2. L p P.m

/p m l lp m lin kpt, ro chr mt


s ling ln UiyY) Pr> 't, trong ln m. m
lPM kt -h con Jyi cac dai mong nm xen
Vf>

Rrtn

rf\c

tuypii 'Vnpg ni lin kt t h y

r r!iC
bao sdi, nhng si tao ]<eo, nhng
sc*i c trn v cc inrv h mu, mach baf'h
huyt nh.
Cc tuvn trong lp m ca da day
thuoc loai tuyn ng. Riu m lm xung lp
m to thmnh nhng ng bi xut rng ca
cc tuyen V1 oc goi J cc pheu da day.

Mi phu nhn t 2-5 ng che tit. Nhng


phu ri vrtg tni vi. thftn vi ngin: con

vung mn v thi di g T ;1 1 lnn Biu m lp


thinh phu giong bien m pli nim mai' da
dy. ranh gii gia J'hpu vn cfW' ong rhp
tpt co mt oan ngn rlifijr lp !>oi CC t hao
km bPt ha c goi l c tuyn. Sin pham

run rc tiivpji goi l dich vi. co vai t) f|uaii

Hnh 9.10. Tuyn ay vi [3],

trong fron? ti*u hon rc thirc n. Trong dich

1 Phu da day: 2. Fo tuyn: 3 c

v c: acid f'hlnthvdrir. cht phay, men


pppsin (loai men quan i^'ong n h t tieu cac
cbt protein trong m*'i brnp acid), v men
..
/ 1*1
lipnse (phin
huy mci'

tuyn; 4. y tuyn. 5 Bieu mo ph


nim mac; 6. Tf> bo tit nhy c
tuyn; 7. Tp bo vin 8 l ho ni
tit; 9. T bo chnh

Da dy ngi c khong 15 triu tuyn v khong 3,5 triu rtih. 1 1'vn


gom co ha loai, vng khc nhau cua a av.
- Tuyn ay V: L nhng tuyn nm vng th n v v da v. Mhng
tuyen ny l tuyn quan trong nht trong vic ch tit ra dich vi. Tuvn
ay v thuc loai tuyen ng th ang chia nhnh. Moi tuyn chia lam ba
oan: oan trn cao n h a t l eo, ay co hai loai te bao lp th anh tuvn:
Te bo nhy v t bo vin. oan gia l c tuyn co t bo nhy, t bo
vin. oan dui cng la y tuyn c t bo chnh, t bo a bar 'Hnh 9
10). Nh vy, thanh cua tuyn ay c l(p bi bon loi t bao: t ho
chnh, t bao nhay, t3 bao vin v t bo ni tit t bao a bac).
t- Te bao chiih: L nhng te bo hnh khi vung, lp th an h tuyn
oan 1/2 hay 1/3 di cua ng tvyen. Nhn t bo hnh ('u Trong bao
trtng c nVing hat ch tit ng knh l-3nm. r c ngh c nhng VI
n h u n g nvio n g n v (lc p h u mt lp m ng gl.vco^alvx.
h a t fbf
tit c h a pi'opepein ( H h i 9-1 ) .

T bo vit- Ln n h n g
2 5 | ' i i . 'iKP. \ r

bu h n h cu h)y thp, ng knh Mtoang

v a i . 'h>' > * ; o b i u m r u a v n g ('" h.i v "f'p vi

1no

nhng t bao nhy hay t bao chnh. Mi t bo c mt nhn hinh cu.


bao tng a aci, nhiu ti th, khng c hat ch tit. Hnh ang c
trng cua t bao vin la co nhng VI quan ni bao. Vi q u a n ni bo la
nhng np gap co chia nhanh cua mang bo tng. T bao vin san
xut HC1 di dang C1 va H' (Hnh 9 - l

Hinh 9.11. T bao chinh [3],


1 Hat sinh men; 2 Li ni bao,

3 B Golgii 4. Mang ay.

+ Te bao nhay co tuyn: Nhng te bao


na\

n y

nm

rai r c xen ke VI

nhng te bao vin lp th anh tuyn


va vng c tuyn. T bao co hnh tr,
vng ngon t bao. bao tng cha
v nhng giot sinh nhav, v vy
nhm VI nhng t bao chnh.

Hinh 9.12. T bao v i r [3]


1. Vi quan ni bao; 2. Ti th.
3. Mang ay.

K-v _ ^
/ 0 <*
/ ~
t
9

V ^ .

Chat nhay do t bao nay tit ra khac


VI cht nhy tit ra bi t bao nhay bieu
mo trn mat (chat nhy cua te bao nhay c
tuyn c phan ng P.A.S va muci-carmin
dung tnh).
+ T bao a bc: Bng phung phap
nhuom mui bac, di knh hin VI
quang hoc thy trong bao tng t
bao co nhng hat mau en. Di
knh hin VI chen t. cc ngon t bao

Hnh 9.13. T bao a bac [1].


1. Hat che tiet; 2 Li ni bao c hat.
3. B Golgi, 4. Mang ay

c' t VI n h u n g m ao dai. t r o n g bao


tu n g CC ay t p t r u n g n h n g h a t ch tit c mat in t m.

San phsrin che tiet ca t bao ny la serotonin c a vao lp m


(Hnh 9-13).
Tuyn mon vi: Thuc loai tuven ng cong queo chia nhanh. T hanh tuven
c lp bi nhng t bao nhy hnh khi vung. nhn det nam cUc av

170

t bao. Trong bao tng c nhiu hat sinh nhy. vung nay con c ca
nhng t bao a bac tit ra gastrin (kch thch su ch tit cua cac te bao
vieil) (Hnh 9-14).

- Tuyen tam vi: C cau tao giong tuven mn


vi. Cung co th c t bao a bac.
3.2. 3. Lp c ni em.
Ging lp c nim cac oan khac cua ong
tiu ho chnh thc.

3.2.2. T n g d oi n i m m a c
La m hen ket th a c nhieu te bao m.
clung bao, te bao lympho tu do va n h ng bach
cau hat tr u n g tnh. Trong tan g di nim mac
con (' nhieu mch mau va mach bach huyet.

3.2.3. T a n g c
Gm ba lnp c trn (lp trong: cheo, lp
gia: vong, lp ngoai: oc). Gia lp gia va lp
ngoi co t ng t h a n kinh Auerbach. 0 mn vi c
co' th at mon vi hng vng.

3.2.4. Tn g vo ngoi
La lp mo lin kt mong, mt ngoai phu
bi trun g bieu m

Hnh 9.14. Niem mac mn vi [1],


1 Biu m lp mm mac; 2. Lp
em; 3. C mem: 4 M lin kt
lp em; 5. Tuyn mn VI. 6
am t bao lympho.

Da day c:

- Chc nng c hoe. Nho trn th An, chc n n g ny dam n him bi tang c.
Chc nn hod hoc: P h u tnuc hoat ng ch tit cua cac tuyn. Dich vi
(500-1000ml/ngy) la mt dch trong, khng mau. cha chat nhay. nc,
n h ng chat in giai, men pepsin. Men pepsin tieu cac loai protein trong
mi tru d ng acici.
X h n t bao vin tiet ra mt loai glycoprotein goi la veu t ni cua da
day, lin ket VI vita m in B 1L, lam cho rut d h p t h u B,_,. V vay. sau khi cat
da dy phai tim B, t r a n h bi thiu m au cap tnh.

3.3. R ut n o n
I ,a oar ong' tiu hoa chinh thc ni a day vi rut gia. Rut non c chiu
dai khoang 1 6m. vluc chia lam ba don: Ta trang, hng trang, hi trang.
T h a n h cua rut non ging nh cac oan khc cua ng tiu hoa. cng gom
co bon tan g ao ng tam: Niem mac, di nim mac. c va vo ngoai.

171

33.1N m m a c
La tng o trong cng
v quan trong nhat. Niem
mc c nhng dang cu truc
hnh thi lam tang din tch
hp th v chc nng tiu
ho. nim mac rut non
co ba cach lm tng in
tch hp thu:
- Cch th n h t: Nim
mac, ca ru( I non c
tng di mem mc
i cno ln tao thnh
nhng np nhan vng
hnh lim goi l nhng
van
ngang
(van
Kerckring) (Hmh 9-15).

Hnh 9.15. Van ngang oan u hng trng


(thit doc) [3].
. Van ngang; 2. Nhung mao; 3. Tuyn Bmner; 4 Tng c.

Bang mt thng c
th nhn thy van ngang.
Cc van ngang khng b
mt i ngay ca khi long rut
trng thi rng. Nhng
van ln c chiu cao t 8lOmm, chiu rng 3-4mm,
chiu i 2-5cm.
ta trang cha c van
ngang. T' oan u n
on cui hf*ng trng, van
nhieu dan v cao dn; en
na di ca bi trng,
lng v cbiu cao cua van
nRing gim <^n

Hnh 9.16. Cu tao vi th ca nhung mao rut [31.


1. Nhung mao; a. Biu m; b. Truc lin kt
2. Tuyn Lieberkuhn.

- Cach th hai: Biu m lp nim mac rut non b lp m y ln thanh


nhng nhung mao rut lm cho mt nim mc trng nh nhung. Mi
nhung mao cao t 200-500|im, c to t h n h bi mt truc lin ket v lp
bri bieu m (Hnh 9-16, 9-17).
-

Cac/ / >1'( ba: Nhng vi nhung mao cua cc t bo hap thu hiu m.

3 . 3 . 1.1. i t u

Biu, m lp ton b nim mc ruot non thuc loi biu m tru n. Biu
m nv ur tao th an h bi ba loi t bo: T bo hp thu, t bo hnh ai. t
bo ni ti t i a bic. a chrom).

- T bao hdp thu (t bo mm kha): l nhng te hao tr


20 ^lam ,
nhn hnh bau c nam gan cc y. Trn mt t do cua te bao co nhung
vch dc to th nh mt lp kha oc c gi l mm khia Di knh
hin vi in t thy cc kha c chnh la nhng vi nhung mao cao
khoang l-l,4|im, ng knh 80nm. 0 vi nhung mao CO men phosphatase
kim (Hnh 9-18).
Phu trn b mt cc vi nhung
mao co mt lp glycocalyx y 0,1
0,5nm gi la mng mt, trong c
nhng si rt manh chia nhnh.
Mang mt rt vng chc di vi cc
yu t tiu protein v tiu nnay. V
vy, n c chc nng bo ve ng thui
c chc nng hnat ng nh mt men.
Trong bao tng c mt s ti th,
lysosom, nhng h t m nh, li ni
bo khng h at phat trien v thng
nam pha trn nhn.
- Te bao hnh ai: Nm xen k vi
nhng t bo hap thu, cng c
hnh tru cao (Hnh 9-18). Phn
cc ngn ca t bao phnh ra v
c cha nhng git nhy. Phn
dy t bau hp, trong c cha
mt nhn et, b Golgi pht
trin, ldi noi bo c ht. C th
coi t bo hn h i la mt tuyn
n bao, cht ch tit ca n l
cht nhy, c tac ng bi trn
va bao ve b mt nim mr rut.

Hnh 9.17. Nhung mao rut (ut doc) [1]


1. Mm khia (trn mt t bao hp thu): 2
T bao hnh ai; 3. Biu m lp nem mac;
4. Trc lin kt ca nhung mao.

*
M

m
,i
i

Hnh 9.18. Cac t bao ca biu m


rut non [13].
1. T bo a bac, 2
3. T bao hp thu.

T bao hnh ai;

- Te bao a bac (a chrom ): L nhng t bo nho nm rai rc trong bi


m rut non (Hnh 9-18) (cng c the thy ca trong biu m da day).
ac im cua c bo a bc l trong bo tng cua n c nhng ht ain
dac vi dong in t cc ay ca t bo. Nhng h at nay c i lc i VI mui
bac hay mu chrom. San phm ch tit ca t bo a bc l serotonin. T bao
a bac la mt tuyn ni tit n bo ri rc.
3.3.1.2. Lp dm
La lp m hen kt tha nm di biu mo, vng trung lam cua cac
nhung mao rut. Trong lp m c li si vng v nh u n g t bao ang mau c
nhanh, la n h u n g t bao lin ket.
Ngoai ra trong lop m ca rut non cn thv:
1Y3

Mo bach huvt rai rc hay tp trung th anh nang bch huyt. Nhng
nang bach huyt ln co th xm nhap xung ca tng di mm mc. Doc
rut non, t trn xung pha rut gia. m bach huyt c khuynh hng
phat trien ngav cang nhieu. hi trang, s lng mang bach huyt nhiu
len va tap hp th anh nhng
m a n g h n h b u d u r dai 8
20m m, c th n h n t h a y b n g

mat thng. la nhng mang


Peyer. MI mang Peyer gm
khoang 30-40 nang bacl huyt
(Hnh 9-19>. Mang Peyer c th
coi n h h a n g rao bao v ch ng

cac yu t gay bnh. Nhng


trong trng hop st thng
hi! nhng mang Pever li la
Hui i;i nhim trng va vim
m n h nei o ny c th bi loet,

( !y >au v thung.

Hinh 9-19. Cu tao vi th ca ho. trang [3],


1 Nhung mao; 2 Tuyen Lieberkuhn;
3. Tng di mm mac. 4 Trg c.

Mt mao mach bach huyt lon


c bat au t ngon nhung mao bang mt u kn i doc theo chiu dai
cua nhung mao xung chn nhung
''
mao. l mach dng trp trung
tm. Mach ny ni tip VI mach
bach huyt chung ca mm mc
rut.
.

Nhung mao mach mau nm sat


mang ay cua biu m.

Nhung S 1 c trn bat ngun t c


mm chay len trn bam vo mang
ay (Hnh t- '20). la c Brucke.

Nhng S1 than kinh t tng than


kinh Meissner nm di lp mm
mc i ln.
N hng tuyn: Tuyn Lieberkuhn c
tat ca cac oan cua ruot non.
Tuyn Brunner ch c ta trang
iHinh 9- 20).

Hnh 9.20. Cu tao vi th ca nim


mac ta trang [1 ].

* Tuyn Lieberkuhn: Do biu m


lp nim mc rut lm sau vo
pha trong th an h rut. Bieu m

1. Nhung mao; 2 Bieu m 3 Lp


m. 4. Tuen Lieberkdhn 5 Cc niem.
6 Tuyn Brunner. 7 am te bao
ympho: 8. C Brucke

lp thanh tuyn c tao bi bn loai t bao, trong o 3 loai (t bao


hp thu, t bao hnh i, t bao a bac) ging biu m va loi th tu
la te bao Paneth.
Te bao Paneth hop thanh mt dam nho ay tuyn (Hnh 9-21). T bao
Paneth r hnh thap, nhn nm gan day t bo. rc ngon co nhiu hat ch
ti t. T bao Paneth thuoc loi t bao tuyn ngoai tit co li ni bao co hat v
bo Golgi phat tnn.
+ Tuyn Brunner: Ch co ta trang, nm lp m cua mm mac v ca
tng di mm mac. Bieu m lp thanh tuyn co hnh khoi vung hay
hnh tru n. Bao tung cua t bao biu m sang mau va rai rac co
nhng hat nho.
San

phm

chr

i i ;i

t . <3ii A

>1

r u t q u a U y i i I.ii 1-t r k u h n

V... .

ro tnr du n bao

v e ni l .11 liiti' i a n a n g >

.1 1 1 1 ) i i u D a g c u a

H C l 1 1 OH i i i f ' h \ i.
:> 1

j
ni.;ig

(\?

.......

'> .'!
v-Vtii \

.,; .
k .i..

ie i.1
lu n h a n li
lu v n B a n ii^ r .

I I I . ' '*
u irar.

.ao ^ , .

(T.;:;-.

3.3.2. T n g d o i n i m rricc
La m hen k-t. ro nhng cho loi ln
pha nim mc tao th an h trur trung tam
cua nhng van ngang, o co nhiu SI
chun v oi khi co nhung thuy m.
ta trang, trong tng di nim mac
co nhng tuyn Brunner.

Hinh 9.21. Tuyn Lieberkuhn [3],


(Thit doc)
1. T bao hnh ai; 2 T bao mm
khia, 3. Te bac Paneth.

tang di nim mc co the thay phn ay cua cac nang bach huvt ln.
dam roi than kinh Meissner.
3.3.3. T n g c
Gom hai lp c trn, l]) trong hung vong, lp ngoai hung doc. Gia hai
lp c co am roi thn kinh Auerbach.
3.34 T n g v n g o i
c tao th n h boi m hen ket tha, mt ngoai c lop bi trung biu
m. tip VI mac treo rut.

175

4 1 n t g ia

Ru.t gia gom n h n g o a n 1UI lu . n a n h

J f 1 t *y u

I~ * i 1UOI

111)11 m vao Mlt gia co mot nep

cua thanh ruot yia goi la van 1li m anh


trang (vai) Bauhin) li vao trong long rut. Gn V i i i i hi manh tia n g L-0 mt
ng 1 ut nho kn mt a u cn u kia i h o n g vi rui in gi ia ..ut thia
I h a n h i:ua ruot gia cung co 1 t a )g ao ong Lam
3.4.1. T n g n i m m c
Mi mm inc rat gia nhan,
khong co nhung inao va van.
3 4 1 Bieu m
Bieu mo lp nim Hi.u rut giri !a
bieu mo tr on. Ging nhu biu m
1116111 mc 1 u t non, bieu mo m m iiir

rut gi r u n ? do
thiiiih. Te bao hap
khia), t bao hnh
Nhng s lng te
hn rut non.

3 loi t bao tao


thu (te bao co mm
i, t bao a bc.
bao hnh ai nhiu

3.4.1.2. Lp dm
c tao th n h bi mo hen ket
tha, nhieu tung bao v lympho bao.
Nhng nang bch huyt trong lp m
thng vdt qua lp c niem va xm
nhp xung tng i nim mc.
Nhung tuyn Lieberkuhn trong lp
dii thng d, thng, nhiu t bao
hnh ai, t t bao lia bc va khng c
te bao Pineth

Hnh 9.22. Cu to vi th r. u gid [1].


1. Tng meiT, nc, 2. Tiiy di ruem mdC,
3. Tng c, 4. Tng v ngoai 5 Tuyn
Lieberkuhn; Lp biu m. 7 Lp em:
8. Lp c mein; 9 Nang bach huyt,
10. Lp co /ong i I Lp c doc.

1.3. Lp r niern
(om 2 lp c tron mong (Hnh 9 22)
3.4 2. Ttig d i n i rn m c
ur to bi m lin kt. khong c g khac biet.
3.-.3. r a n g c
(.'ung do hai lp c tron (lp trong vong, lp Iig-ai duc) tau t h a h. la n g r
cua rut gia c im c bit l lp c doc 3 I11 day lon tn an h 3 ai c li ra
mt ngoai ruot, trng thy c bng mt thng.
176

3.4.4. v n g o i
To th n h boi m lin kt, ni
tip vi la tang ca mang bng.
3.5. R u t t h a
Rut tha r. long khng u,
hnh kh, hep, cha nhng khi t
bao cht v nhng khi cht b
khng co t bo.
Thanh ca rut tha tng i
dy do s phat trin mnh cua m
bach huyt (Hnh 9-23).
3.5.1. N i m m a c
- Biu m: Ging biu m rut gi.
- Lp m: C nhiu tuyn Lieberkuhn, nhng nang bch huyt nh v ln
nm lp m v pht trin xung c tng di nim mc
- Lp c nim: Khng lin tc, b ngat qung v mng.
3.5.2. T n g d i n i m m a c
Tng oi dy, c cha nhiu mach mu, nhng si than kinh v nhng
thu m.
3.5.3. T n g c
Cng co hai lp c trn, lp trong hng vng, lp ngoi hng dc. Gia
hai lp ri rac c am ri th n kinh Auerbach.
3.5.4. V n g o i
Khng c g c bit.
4. NHNG TUYN TIU HO
Ngoai nhng tuyn nm trong th a n h ng tiu ho cn co nhng tuyn da
tach ring ra tr th n h nhng c quan ring biet. l: Tuyn nc bt
ln, gan v tu.
4.1. T u y n n c b t
Ngoi cac tuyn nc bot nh nm tang nim mac hoc tng di
nim mac ming, cn c ba i tuyn nc bt ln goi l nhng tuyn nc bot
chnh thc. l nhng tuyn mang tai, di hm, di li.

177

4.22Cu t o c h u n g c a n h n g tuyn nc bt
Cc tuyen nc bt l nhng tuyn ngoi tit loi ti kiu chm nho. Cc
tuyn nc bot c bc bi mt v lin kt c nhiu si to keo. T v bc ny
sinh ra nhng vch lin kt gi l nhng vch gian tiu thu, chia tuyn
th nh nhiu khi nang tuyn gi l nhng tiu thu. T nhng vch gian tiu
thu c nhng si lin kt i ra bc ngoi cc nang tuyn. M? n vi tuyn
gm c: Phn ch tiet v phn bi xut.
4.1.1.1. Phn ch tit (hay nang tuyn)
c to thnh bi
nhng t bao ch tit. Nhng
t bo ch tit xp thnh mt
hng chung quanh lng
tuyn, mt y tip xc vi
mng y hay vi t bo c biu mo Hnh 9-24).
Co ba loi nang tuyn
nc bt: Nang nc, nang
nhy v nang pha.
- Nang nc\ C hnh bu
dc ngn, lng hep,
thnh dy gm 2 loi t
bao: T bao c - bieu m
v t bo tit nc.

Hnh 9.24. Nang pha ca tuyen nc bt [3].


1. T bao tit nc; 2. T bo tit nhy; 3. T bo cbiu m; 4. Tiu qun gian bao; 5. Ong Boll.

Cac t bo tit nc c hnh thp. N hn hnh cu, nm gn cc y.


Trong bo tng, cc ngn t bo c cha nhiu h t sinh men v bo Golgi,
cc ay c nhiu ti th v li ni bao c ht.
Cac t bo c - biu m l nhng t bo t hnh sao, c nhng nhnh
bo tng tip xuc vi nhau to th n h mt ci gi gi l gi Boll.
San phm che tit cua nang l ch nc.
-

N ang nhy: L loi nang hoan toan ch tit ra chat nhy. Nhng te bo
ch tit l t bc tit nhy. Te bo c hnh thap hay khi vuong. Nhan te
bo det, nm sat cc y. Bao tng sang mu v cha nhiu ht sinh
nhy (muci-carmin ng tnh). Lng nang tuyn rng (Hnh 9-25;.

- N ang pha: L loi nang va ch ra nc, va che ra cht nhay. Te bo


tuyn lp nang tuyn gm ca hai loai: Te bo tit nc (sm mu) to
th n h lim Gianuzzi v nhng t bo tit n h y (sng mu) 'H in h 9-25).

178

4.1.1.2. Phn bi xut


Gm cc ng c kch
thc v cu trc khc nhau:
ng trung gian (ng Boll),
ng c vach (ng Pflger),
nhng ng bi xut ln
(Hnh 9-25).
- ng trung gian: Ngn
v rt nh, tip vi mt
hay mt vi nang tuyn.
Ni nang tuyn vi ng
c vch. Thnh ng c
lp bi biu m vung
n nm trn mng y
hoc trn t bo c biu m (Hnh 9-25).

r. *
'
' mI

y s

Hnh 9.25. Cc loai nang tuyn nc bt [5].


A. Nang nc; B. Nang nhy; c. Nang pha; D. ng
trung gian; E. ng c vach;
1. T bo c-biu m; 2. T bo tit nc; 3. Lim
Gianuzzi; 4. T bo tit nhy; 5. Mang y.

- ng c vch: L nhng
ng bi xut trong tiu
thu v gian tiu thu.
Thnh ng c lp bi biu m hnh thp. Cc t bo biu m c nhng
ac iem hnh thi ca nhng t bo vn chuyn ion v nc. Cc y
ca t bao, trong bao tng c nhng vch song song vi trc ng ca te
bo. Di knh hin vi in t, mng bo tng y t bo c nhng
np gap li vao trong bo tng chia bo tng y t bo th n h nhiu
khoang, trong c cha nhiu ti the hnh dy c hng th ang ng
(Hnh 9-25). Nhng ng Pflger tp hp li vi nhau to th n h nhng
ng bi xut ln.
- Ong bi xut ln: Thnh ng c lp bi biu m tr tng v n dan
bin i t h n h biu m nim mc ming. Gn vi nim mc ming,
nhng ng bai xuat ci (ng Stnon ca tuyn mang tai, ng Wharton
ca tuyen i hm v ng Bartholin ca tuyn i li) c lp bi
biu m lt tng khng sng hoa.
4.1.2. T u y n m a n g ta i
La cp tuyn nc bt ln nhat, m vo tin nh cua ming. Mi tuyn
c lin h vi tin nh ca ming bi mt ng bi xuat ln, i (ong Stnon).
Phan ch tit cua tuyen gm toan nhng nang nc. Trong khong gian
bo ca tuyn thng thy t bo m, tng bo v lympho bo. Tng bo che
tit globulin min dch A (IgA). Cung vi nhng protein (enzym) cua t bo
tuyn tao nn phc hp chat ch tit-IgA tham gia vo qua trn h bao v min
dch khoang ming, ngi, nhng h at ch tit cua t bo tuyn c phan
ng P.A.S. dng tnh, c hoat tnh amylase cao.
179

4.1.3. T uyn d i h m

L nhng tuyn ti chia n h n h kiu chm nho. P hn ch tit ca tuyn


chu yu gm nhng te bo ch tit cht ch nc, nhng mt s phn ca
tuyn li c nhng nang tuyn pha (va tit nc, va tit nhy). T hnh ca
nang tuyn va co t bao tit nhy va c nhng m t bo tit nc (tao
thanh lim Gianuzzi).
C nhiu ng Pflger di, chia nhieu nhnh. Ong W harton i ra mt
di li.
ngi, 80% th tch tuyn di ham l t bo tiet nc, 5% la t bo bi
tit nhy, 5% l nhng ng Pflger.
41.4 Tuyn d i li
Cu true cua tuyn di li ging tuyen di hm.
Trong tuyen i li khng bao gi c nang tuyn hoan ton to thnh
bi t bao tit nc.
Tuyn di li khc tuyn i hm ch s lng t bo tit nhy
nhiu hn t bao tit nc.
Chc nng chnh cua nhng tuyn nc bt l tit ra nc bt e lm
m, bi trn khoang ming v cac thc n trong ming. Chc nng c thc
hin nh nc v cac phc hp polysacchari v protein trong th n h phan ca
nc bt. Cao phc hp ny c tit ra chu yu bi nhng t bo tit nc.
Nc bt m au boat ng tiu ho nhng cht gluci nh men amylase ca
nc bt. Nc bt ngi c hoat ng men maltase v ribonuclease yu.
4.2. G an
Gan l mt tuyn ln nht trong c th, nng khong 1500g. Gan va l
tuyn ngoi tit (tit mt vao ta trang), va nh mot tuyn ni tit (tng hop
mt s chat v nhng cht ny c chuyen trc tip vo mu).
Gan n h n mt khi lng ln mu tnh mch (70%) qua tnh mch ca
v nhan mt lng nh mu ng mch qua ong mch gan. N hng sn phm
hp thu t ng tiu ho c chuyn ho v i vo gan hoc bin i ri
li tr v mau tch tr lai, hoc s dng nh n g c quan khac.
Gan la mt c quan kh c.
Gan tong hp cc loi proti khac n h au v quan trong ca mau.
Gan la c quan c tch tr glycogen va gii phng glucose duy tr nng
o bnh thng cua glucose trong mu.
Gan c chia lam nhiu thu. Cc thuy gan c to th n h bi nhng
khi nh vi cu true chn hnh goi la nhng tiu thuy. Mi tiu th u l mot
n v cu tao v chc nng cua gan.
180

4.2.1. C ch p h n ti u th u g a n
Co ba quan im v cch phn tiu thu gan:
4.2.1.1. Tiu thu gan co in
Gan c to thnh chu yu bi
nhng t bo gan. Nhng t bo d hop
thnh nhng dy t bao v ni vi nhau
to th n h mt n v hnh thi, c
Kiernan (1837) goi l tiu thu gan.
Mi tiu thu gan l mt khi a
din, ng knh khong l-2mm. ln,
cc tiu thu c phn nh mt cch r
rng bi nhng di m lin kt mong
(Hnh 9-26). ngi v mt s" ng vt c
v, ranh gii gia cc tiu thu khng r.
Cc tiu thu ch phn cch nhau r rt
khong ca (ch m lin kt dy ln gc
gia 3-4 tiu thu).

Hnh 9.26. Nhng tiu thu


gan ln [3],
1. Vch lin kt gian tiu thuy; 2.
Khong ca; 3. Tnh mach trung tm
tiu thuy.

trung tm mi tiu thu c in c mt nhnh tn cung cua tnh mach


gan gi l tnh mch tru n g tm tiu thu. T tnh mch trung tm tiu thy
toa ra nhng dy t bo gan ni vi nhau th n h li goi l b Remak. Trong
nhng b Remak c nhng khe r t nh thng vi nhau va chen vo gia cc t
bo gan gi l nhng vi qun mt.
Xen vo gia cac be Remak c
nhng mao mch ni vi nhau
thnh li, gi l nhng mao mach
nan hoa. Cac mao mch nan hoa
va nhn mu ca ng mch gan,
va nhn mu ca tnh mach ca
vo, cho nn trong mao mch
nan hoa c s pha trn mau. T chu
vi tiu thu, cac mao mch tin vo
gia m vo tnh mch trung
tm (H nh 9-27).
4.2.1.2. Tiu th u ca
ay l cach chia thuy do Mali e
xut. Theo Mali, mi tiu thu l mt
khoi nhu m gan quy quanh mt
,
,7 ,
-T _ 1
khoang ca va inh la cac tinh mach
trung tm tiu thu (Hnh 9-28).

|_|jnh 9 27 Mt phan tiu thu gan c in [1]


...
.
ow
'
, A'
1- Mao mach nan hoa; 2. Vi quan mat 3. Ong
g j a n tjeu thu- 4 -Tnh mach ca; 5. Tnh
mach trung tm tiu thuy; 6. ong mach gan.

181

4.2.1.3. N ang gan

Rappaport v cng s a ra mot


cch phn tiu thuy kiu khc v gi mi
n v gan c phn theo kiu nay l
nang gan.
Mi nang gan l mt khi t bo
gan, khi quan st m t ct ngang c hnh
thoi, ng cho ngan c xc nh bi
cnh chung ca hai tiu thu c in, cn
ng cho di c xc nh bi hai tnh
mch tru n g tm (H nh 9-29).
Rappaport chia nang gan thnh 3
vng:

- Vng 1: Cac t bao gan nm gan cc


nhnh mch mu, nhn mu c
cht lng tt nht.

Hnh 9.28. Tiu thu ca (Mali) [1].


1. Khong ca; 2. Tnh mach trung tm;
3. B Remak; 4. Mao rrach nan hoa.

- Vng 2: N hn mau c cht lng


va phi nhng km hn chat lng
mu 0 vng 1.
- Vung 3: Gan tnh mach trung tm,
mu ti y c cht lng km nhat.
V phng din chc nng v bnh
l, khi nim nang gan c mt ngha
ln gip cho ngi ta hiu v sao cc loi
cht uc, cc loi cht dinh dng c mt
nhng vng khc n hau cua gan li
khc nhau.

Hnh 9.29. Nang gan (Rappaport) [13].


1. Tnh mach ca 2. ng mt; 3. ng
mach gan; 4. Tnh mach trung tm;
5. Khong ca.

Ba kh: nim v phn chia tiu


thu cua gan nu trn khng chng n hau
m b sung cho nhau. V gan thc hin nhiu chc n ng phc tp nn khi
mun tm hiu c ch hot ng chc nng no cua gan ngi ta thng s
dng mot trong nhng cch phan thuy nay gii thch cho ph hp.
4.2.2. C u ta o ti u th u g a n c i n
4.2.2.1. Mao mch nan hoa
L nhng mao mach rong, lng khng eu, nm xen gia cc b Remak.
Mao mch nan hoa n h n m u t cc ng mach gan, cc tn h mch ca
v dn m au ti tn h mach tru n g tm . T dng m u lu thng trong mao
mch nan hoa, nh ng t bo gan c th th u n h a n cc cht dinh dng, mt
khac li a n h u n g san pham chuyn ho cua chng vo mau. Mao mach
182

nan hoa c phn cach vi cc


t bo gan bi mt khong Disse
(Hnh 9-30).
Thanh cua cc mao mch
nan hoa c lp bi hai loi t
bo: T bo ni m v t bo
Kupffer. Pha ngoi lp ni m
khng c mng ay.
- Nhng t bao ni m:

Ging nh nhng t bo ni
m cua nhng mao mach khc.
Trong bao tng ca t bao c t
bo quan, c nhng khng bo vi
am. Bo tng c nhng l thng
ln. (Hnh 9-30).
- Te bao Kupffer:
Hnh 9.30. Siu cu trc t bao gan
L nhng t bao ln, hnh
v mao mch nan hoa [1],
sao. Nhn hnh bu c. Trong
'
bo Kupffer; 2. Hng cu; 3. Khong Disse;
bo tng, ngoi nhng bo quan
co th gp nhng khng bo V
4 Vqunmt; 5 B Golgi; 6. Ti th; 7. Lons mao
. f^
7 1
.
mach nan hoa.
m, lysosom v nhng th thc
bo trong cha cc cht thc bo
nh st di dang hemosiderine. Te bo Kupffer c kh nang thc bo mnh v
thuc h thong i thc bo-n nhn.

4.2.2.2. Khong Disse


La mot khoang hep phn cach thnh cua mao mch nan hoa vi cc te bo
gan. Khong Disse ch c pht hin bng knh hien vi in t (Hnh 9-31).
Trong khong Disse c nhiu vi nhung mao ca te bo gan, c mot s vi
nhung mao len vo khong khe gia cac t bao ni m, tip xuc vi mau trong
mao mch nan hoa. Trong khong Disse cn c mt s te bo chuyn tch tr
m gi l t bao tch m, nhng si vng, nhng b si collagen, cac si th n
kinh khng myelin. Khong Disse l khong gian bo c huyt tng. Nh
vy, qua huyt tng khong Disse, t bao gan trao i chat gn nh trc
tip vi mau.
4.2.2.3. Tinh mach trung tm tiu thuy
Tnh mach tru n g tm tiu thuy ln dn t 50-500|im. Ra khi tiu thuv,
tinh mch tru n g tm m vao tnh mch trn gan. on u th n h cua tnh
mch tru n g tm ch uc lp bi mt lp ni m.

183

4.2.2.4. Be Rem ak
L a nhng d y t bo gan c hng tap tru n g V ! p h a tnh m ch trung

tm tieu thu.
- T bao gan: L nhng t bo a din ln, ng knh t 20-30|im. Nhn
hnh cu, cha 1-2 h t nhn. Bo tng c nhiu bo quan v cht vi
(H nh 9-30). Li ni bo c h t l h thng ng ni vi nhau, ngoi c
nhiu ribosom bm. Li ni bo khng h at gm nhng ng hp chia
nhnh, trong lng ng c nhng khi hnh cu ng knh 30-40|im. Li
ni bo khng hat pht trin nhng t bo gan vng ngoi vi tiu thu.
Ribosom di dng polysom hnh xon c hoc hnh hoa hng. Ti th c
hnh thon di, cu trc mo r, mt ch. t nn thp, cht nn cha mt
s nhng hat sam mu. B Golgi pht trin v thng nam cnh cc vi
qun mat. Cac h t glycogen di 2 dang: nhng h a t c kch thc
lOOnm tap trung th n h m gi la m a, nhng am h a t nh hn co
kch thc 20-30nm tp trung th n h dm gi l m p. Nhng hat
glycogen thng gan h thng li ni bao khng hat. Cc h t m co
kch thc khc nhau v khng c mang bao quanh.
- V qun mt: Khng c th a n h rieng, th n h ca vi quan m t l mng bo
tng ca cc t bao gan c cac vi nhung mao.
4.2.2.5. Khong ca
L ni m cc vch lin kt x (y
ln. Theo cch phn tiu thuy cua
K iernan th khong ca l khong m
lin kt nm cc gc ca cc tiu thu
(H nh 9-31).
Trong khong ca, ngi ta thy
c cc n h n h ca tnh mch ca, ca
ng mch gan, mt hay nhiu ng
mt, mt vi mao mch bch huyt.

Hnh 9.31. Khong ca (gan ngi) [1].


1. Tnh mach ca; 2. ng mt;
3. ng mach gan.

- Tnh mach ca: Trong khong


ca, tnh mch ca c lng rng
hn ong mch gan, lng khng eu, th n h mng c lp bi mt lp ni
m, pha ngoi l mot o x chun mng.
- ng mch gan: H nh trn eu, th n h day, long hep hnh sao. c th
thy r mng ngn chun trong. Lp c cua ng mch tng oi day.
- N h ng ng m t trong g a n : C ng tru n g gian Hring, nhng ng quanh
tiu thu v nhng ng gian tieu thu.
+ Ong trung gian Hring: Tip vi mt vi quan mt. Long ng Hring
rng hn vi quan mt. T hnh cua ng H ring 'fc lp bi mt biu m
vuung thp.

184

+ Ong quanh tiu thu: Lng ch rng hn ng Hring cht t. Thanh cua
ng c lp bi biu m vung. Cc ng quanh tieu thu i en
khong ca m vo mt ng gian tiu thu.
+ Ong gian tiu thu: Lng rng, ng knh t 50-500|im. Biu m lp
th an h ng l biu m tr n. Chung quanh biu m co mng ay v
co o x bc ngoi. Nhng ong c ln c lop bi biu m tru n c t
bo c mm kha. Thnh ng lp bi niem mac gom biu m v lp
m c cha nhiu mach mau. Pha ngoi nim mc la o x, trong c
nhiu si c trn c hng vong. Trong lop m ca cac ong mat ln
n h at c the thy c cc tuyn ng n chia nhnh gui l tuyn mt.
4.2.2.6. N hng ng dn m at ngoi gan v tui m t
Thanh cua ng gan, ng mt ch, ng
tui mt v ti m t co 3 tng m: tng nim
mc, tng x c, tang v ngoi (Hnh 9-32).
- Tang nim mac
Biu m lop nim mac l biu m tru
n c to thnh bi t bao mam kha
v t bao hnh i tit nhy. Nhng t bo
hnh i co th tao th n h nhng tuyn
nhay nm trong lp m.
Nim mc ca nhng ng n mt
ngoai gan co nhng np gap hng dc (
ng gan, ng m t chu) hay hng ngang
(ng ti mt). Nim mc tui m t khng co
t bo tit nhy, tr c tuyn c mt s
tuyn nhy.
-

Hnh 9.32. Thnh tui mt [1],


1. Biu m; 2. Lp em; 3. Tng
x c; 4. Bao ngoai.

Tang x hay x c
th n h ng gan, pha ngoi tng niem mc la tng x.

th n h ng m t ch, ngoai tng nim mc l tng x c gom hai lp c


trn, lp trong co hng vng, lp ngoi hng oc.
ti mt, tng x c dy nhng cac b c khong c hng n h at nh.
- Tng vo ngoi:
Lin kt vi mc ni nh hoc phuc mac.
4.2.3. G an c n h n g ch c n n g
- Chc nng ngoi tit: Gan tit ra mt n h tng hoa v xa phong hoa
cac cht m. Trong mt co: Sc t mt, muoi mat. cholesterol v chat nhy.

185

- Chc nng ni tit: T bo gan hp thu cc cht t mu, chuyn ho


chng th n h cc sn phm khac nhau ri a tr li mu .
+ Chuyn ho glucid: Bi( n glucose thanh glycogen, hoc ngc li phn
hu glycogen thnh glucose a vo mu tu theo nhu cu ca c th.
+ Chuyn ho protid: Chc nng to ra ur l mt trong nhng chc
nng quan trng cua gan.
+ Chuyn ho lipid: Gan ng vai tr chnh trong chuyn ho lipid v
duy tr mc lipid bnh thng trong mau. Triglyxerid v cholesterol
c tng hp trong gan.
+ Tch tr st: St tch trong gan c th c chuyn ho li cho mu
tu theo nhu cu.
+ To fibrinogen, prothrombin va heparin .
- Chc nang k h c: Phn ln cc thuc c chuyen ho trong gan.
4.3. T u y n tu
Tuyn tu la mt tuyn ln
ph thuoc rut non. Tu l tuyn
va ngoi tit: Tit ra ch tu
bai xut vo t trng, va l
tuyn ni tit: Tit ra insulin va
glucagon e o vo mu. Hai
chc phn ni tit v ngoi tit
c thc hin bi nhng phn
t c chung ngun gc l ni b
nhng li r t khao n hau v cch
cu to v chc nng.

3
4
Hnh 9-33. Tiu thuy tuy [1],
1. ng bai xut gian tiu thuy; 2. Vch lin kt
gian tiu thuy; 3. ng bai xut trong tiu thuy;
4. Nang tuyn tuy ngoai tit; 5. Dy thn kinh;
6. Tiu o Langerhans.

P hn ngoai tit l mot


tuyn tui chia n h an h kiu chum
nho, nm trong cac tieu thu. Nhiu ng bi xut nh tap tru n g vao ong bai
xut ln hn nm trong vch gian tiu thu gi l ng bi xut gian tiu thu.
Cac ong bi xut gian tiu thu vo hai ng bi xut ci: ng
Santorini v ong W irsung (H nh 9-33).
Phn ni tit c ai dien bch nhng khi nh gi la tiu o Langerhans.
cng nm trong tiu thuy, ri rac giua am nang tuyn (Hnh 9-35).
4.3.1. T uy n g o a i ti t
Gom nhng nang tuyn v nhng ng bai xut.

186

4.3.1.1. N h ng nang tuyn


L nhng ti nh hnh cau, lng ti r t hp, th n h ti c lp bi hai
loai te bao (H nh 9-34).
- N hng t bo ch tit: Gm mt hng t bo hnh thp nm trn mng
y. N hn t bo hnh cau nm gan cc y hn cc ngn. Bao tng
vng y c nhiu ti th hinh que, li ni bo c hat phat trin. Cc
nen t bao, pha trn nhn, b Golgi pht trin nhiu v cha y
nhng h t ch tt c gi l nhng h t sinh men.
- N hng t bo trung tm nang tuyn: Lp t bo ny khng lin tc. T
bo trung tam nang tuyn t, hnh sao hay hnh thoi, nhn tham mu,
bo tng sang mu.
Cc t bo che tit tit ra dch tu. Dch ty l mt chat lng kim tnh
cha cc mui Ca, Na v nhng men amylase, lipase, trypsin, Chymotrypsin.
4.3.1.2. N h ng ng bi xut
- ng trung gian: Tng
ng vi ng Boll o
tuvn nc bt. l
nhng ng nh, ngan;
thnh ng c lp bi
biu m hnh khi
vung. ng trung gian
tip vi mt hay nhiu
nang tuyn. T bo
trung tm nang tuyn
chnh l nhng t bo
lp thnh ng trung
gian.
O ng

bai

xuat

tro n g

1. T bo ch tit; 2. T bo trung tm nang tuyn;

tiu thuy: Ni tiep vi ...


.. . T. . . , c .. ~
.
J
%
3. Mng y; 4. Thn kinh, 5. Mao mach,
ng tru n g gian, lng
ng u n, th n h ng lp bi mt biu m hnh khi vuong hay hnh
tru. Lp biu m lp th n h ng c tnh cht ch tit r rt. C th v
nhng ng ny vi ng Pflger tuyn nc bot nhng c iem khc l
phan ay cua nhng te bo lp ng ny khng c nhng vach song song.
- ng gian tiu thu: Long rong, th n h lp bi biu m vung hay tr,
chung quanh l mng ay, pha ngoi mang ay, m lin ket to th an h
mt v x dy.

187

- ng bi xut ln v nhng ng ci: Lng ng rng, th n h lp bdi biu m


tr n, ging biu m rut non (c t bao mm kha v t bao hnh i).
Chung quanh biu m c mng y boc. Ngoai mang y l v x chun,
trong c nhng si c trn hmg vng.
4.3.2. T u n i ti t (ti u o L a n g e r h a n s ).
Mi tiu o l mt khi nh (ng knh t 100-300|im). c to thnh
bi nhng y t bo ni vi nhau th n h li t bao xen k vi li mao mach
kiu xoang (H nh 9-35). ui tu c nhiu tiu o hn au v th n tu.
Bng cc phng php nhum mu c bit v phng phap ho m, ngi ta
phn bit c trong dy t bao c bn loai t bo c cha ht trong bo tng:
T bao A cha h t a, te bo B cha hat p, t bao D cha h a t 5 v t bo p p (t
bo tit pancreatic polypeptid).
- T bo A: L nhng t bo ln
n h t trong cc loi t bo ca tu
ni, thng nm vng ngoi vi
ca tiu o. N han t bo ln, t
cht nhim sc nn sng mu.
Trong bo tng c nhng ht a,
khng tan trong cn, a bc.
T bo A tit ra glucagon c tc
dng lm tng ng huyet.
- T bo B: Nh hn t bo A, l loi
t bo c nhiu trong tiu o,
thng nm vng trung tm ca
tiu do. N hn t bo nh, c
nhiu cht nhim sc. Trong bo
tng c nhng h at p, c kch
thc nh, ho tan trong cn,
khng a bac.
Te bo B tit insulin iu ho
ng huyi.

Hnh 9.35. Nang tuyn tu va tiu o


Langerhans [1].
A. Tu ngoai tit; B. Tiu o Langertians.
1. T bao ch tit Cud nang tuyn tu; 2.
T bao trung tm nang tuyn: 3. Nang
tuyn; 4. ng bai xut trong tiu thu; 5.
Li t bao, 6. Mao mach kiu xoang.

- Te bao D: C t, thng nm vng ngoi vi ca tiu o. Cc h a t 5 trong


bo tng a bac v di sc khi nhum bang xanh toluiin.
San phm ch tit cua t bao l som atostatin c tc dng km ham t
bao B tit insulin v t bo A tit glucagon.
- T bao PP: C r t t trong tiu ao.
T bo p p tit ra pancreatic polvpeptid c tc dung km ham s che tit
cua tu ngoi tit.

188

T LNG GI
1.

Hav m t cu to chung ca ng tiu ho chnh thc.

2.

Hy m t ac iem cu tao ca th n h thc qun.

3.

Hy m t c im cu tao ca th n h d dy.

4.

Hy m t cu tao vi th v siu vi th ca tuyn y v.

5.

Hy m t 3 hnh thc tng in tch hp thu rut non.

6.

Hy m t biu m lp nim mc rut non.

7.

Hy m t cu tao vi th ca th n h t trng.

8.

Hy m t cu to vi th ca nhung mao rut non.

9.

Hy m t cau to vi th ca th n h rut gi.

' 10. Hy m t cu to vi th ca th n h rut tha.


11. Hy m t tiu thu gan theo Mali (tiu thu ca).
12. Hy m t cu tao ca nang gan.
13. Hy m ta cu to ai cng ca mt tiu thu gan c in theo Kiernan.
14. Hy m t cu to ca mao mach nan hoa.
15. Hy m t cu to ca t bao gan.
16. Hy m t Cu tao ca cc ng dn m t trong gan.
17. Hy m t cu tao cc th n h phn trong khong ca.
18. Hy m t cu tao chung ca tuyn nc bt.
19. Hy m t cu tao ca nang nc.
20. Hy m ta Cu tao ca nang nhay.
21. Hy m t Cu tao ca nang pha.
22. Hy mo t cu to ng bi xut ca tuyn nc bt.
23. Hy nu nguyn tc v cch phn loi cc tuyn nc bt.
24. Hy m t cu to chung ca tu.
25. Hy m t cu to ca nang tu ngoi.
26. Hy m t cu to ng bi xut cua tu ngoi tit.
27. Hy m ta cau to cua tu ni tit.
28. Hy m t Cu to v neu chc nng cua t bao A.
29. Hy m ta cu tao v neu chc nng ca te bo B.
30. Hy m ta cu to v nu chc nng cua te bao D, t bao pp.

189

Chng 10

H TIT NIU

MC TIU
1. M t c cu to i cng ca thn.
2. M t c cu to v gii thch c chc nng ca cc on ng sinh niu.
3. Mo t c cu to v lin h vi chc nng ni tit ca cc cu trc trong phc
hp cn tiu cu.
4. M t c h tun hon c biet thn.

H tit niu gom c thn v nhng


ng bi xu t nc tiu (i than, be
thn, niu qun, bng quang v niu o).
Thn tao ra nc tiu, nc tiu c dn
ti bng quang ri thi ra ngoi qua niu
ao. T hn cn am nhiem chc nng ni
tit v tham gia chuyn ho vitam in D.
1. THN
1.1. Cu to i cng
T hn c hnh hat u, i 10-12cm,
rong 5-6cm, dv 3-4cm, c mt b li, mt
b lm v c boc ngoi bi v x. b
lom, c mt ch lm su goi l rn thn, l
ni mach ra vo nui dng th n v niu
quan thng vi be thn. Tren thiet bo
i thn, c th phn bit c hai vng c
mu sc khac nhau, nm xen k nhau:
Vung v mu nu tham v vng tuy
mu n h a t hn.

190

Hnh 10.1. S cu tao ai cng


ca thn [3].
1. V thn; 2. ai thn; 3 B thn;
4. ng mach thn; 5 Tnh mach
thn; 6 . Niu quan; 7. v x; 8.
Th3D Malpighi; 9. Thap Ferrein.

1.1.1. V n g tu
Vng tu cu to boi 6-10 khi hnh thp gi l thap thn (hay thap
M alpighi) m nh hng v pha be thn, ay quay v pha b cong li ca
thn (H nh 10-1). nh thap c mieng nhng ng nh m vo i th n nh.
T m t y mi thp thn,
co nhng kha doc (khong 500
kha) goi l tia tu (hay thap
Ferrein). l nhng khi hnh
thp nh, cao, m y nm trn
y thp thn, nh quay v
pha v x (H nh 10-1).
1.1.2. V n g v
' Vng v c chia lm ba
phn: Phn gip nam st v
x, m ao xen gia cc thap
Ferrein va ct thn (hay tr
Bertin) nam xen gia cc thap
Malpighi.
1.2. Cu tao vi th v siu vi the
Nhu m th a n c tao
thnh bi nhng n v cu to
va hnat ng chc nang O l
ng sinh niu. Mi th n c
khong 1-1,5 triu ng sinh niu.
,

..

* "

, _ _

(. a c ng s V
in h nri u c VI tro n g
m li n k t goi l m k.

1.2.1. O ng s in h n i u
. . .

O ng s in h n i u l m o t ng

Hnh 10.2. S ng sinh niu (tra) va cu


trc siu vi ca t bo cac oan ng (phi) [3],

1. Tieu cau than; 2 va 3. oan ng ln gn va


..
K
i n. . .
Voan thang cua ong gan; 4 va 5. Ngann xung va
ngnh ln ca ng trung gian; 6 va 7. oan thng
v oan ng ln xa ca ng xa; 8. oan ng ni

(ngn) ca ng xa; 9. ng gp; A. T bao ca ng


9an; B. T bao ca ng xa; c. T bao ca ng
trung gian; D. T bao ca ng gop.

nh, cong queo, di khong 5cm


(Hnh 10-2), chung chia thnh nhiu on, moi on c v tr, ra u to v chc
nng khac nhau:
- Tiu cu th n nm vng v.
- n g gan nm vng vo.
- ng trung gian nm vng tuy, gm hai nganh: Nganh xuong v nganh len.
- ng xa nam vng v.
- Ong gop v ng nh nm vng tu.

191

1.2.1.1. Tiu cu thn


Tiu cu th n l oan u tin ca ng sinh niu, c hnh cu ng
knh khong 200-300pm, c cu to bi chm mao mch Malpighi v mt
cai bao gi la bao Bowman. Bao Bowman c hai l, gia hai l l khoang
Bowman cha nc tiu u tin. Hai la ni tip vi nhau cc mch, tiu
ng mch n tin vo tiu cu thn v tiu ng mch i ra khi tiu cu thn;
i ien vi cr mch l cc nieu, khoang Bowman thng vi ng gn.
- Chum mao mch M alpighi
Tiu ng mch n cua tiu cu th n
chia lm nm nhanh nh, mi n h n h to ra
mt li mao mch. T hnh ca mao mach
thunc chm mao mch Malpighi t trong ra
gm c: Lp ni m, mang y v cac t bo
gian mao mch (H nh 10-3).
+ Lp t bo ni m:
bo t, bo tng
mt lp ri mong
thung that ng
(Hnh 10-4 K

l nhng t
trai rng thnh
v c nhiu l
knh 70-90nm

+ Mng y: Dy 0,10-0,15f-im. Mng


y khng bc kn tng mao mch
mt m bc ton b mt li mao
mach. Chng c cu to giong nh
cc mng y khc.
+ T bo gian mao mach: Nm xen
gia cac mao mch thuc cng li
mao mch. Cac t bo ny c nhng
nhanh bao tng to nh khng u.
Chung l t bo chng v c kha
nng thc bao, am bo (Hnh 10-4).
- Bao Bowm an
La ngoi l mt bieu m lat n lt
ngoi bi mng y. cc niu, bieu m
ny ni tit 0 vi biu m cua ng gn.

Hnh 10.3. Cu tao tiu cau thn


va phc hp cn tiu cu [1].
1. Tiu ng mach n ca tiu cu
thn; 2. Tiu ong mach i ca tiu
cu thn; 3. Cc mach; 4. Cc niu
ca tiu cu thn; 5. ng gn; 6. Mang
ay lt ngoai tiu cu than; 7. Biu m
lat n tao thanh l ngoai ca bao
Bowman; 8. Khoang Bowman; 9. T
bao c chan to thanh l trong cja bao
Bowman; 10. Lng mao mach thuc
chum mao mach c^a tiu cu thn; 11.
T bao ni m ca mao mach; 12.
Mang ay lot ngoa' chum mao mach;
13. Tiu o cn ca; 14 T bac can
tiu cu; 15. ng xa; 16. vt c; 17.
T bao li (li cn tieu cu).

La trong c cu to bi nhng t
bo hnh sao goi l t bo c chan (poocytes). T th a n t bo to ra nhng
nh an h bao tng bac 1 v bc 2 n tip xc vi m ns ay bdi nhng ch n phnh
H nh 10-4 a 10-5) Nhng nhanh cua cc te bo c chan cach nhau bi nhng
khe loc rng 25-35nm.

192

Hinh 10.4. Thit ct ngang mt li mao


mach ca tiu cu thn cho thy quan h v
v tr gia t bo ni m vi t bo gian mao
mach, vi mng y v vi t bo c chn [1],
1. Mng y; 2. T bo gian mao mach; 3. Chn
ca cc t bo c chn; 4. T bo ni mo; 5. T
bao c chn.

Hnh 10.5. Quan h v tr gia nhng


chn ca t bo c chn vi mang y
v t bo ni m ca cc mao mach [1],
1. Khe lc; 2. Chn ca t bao c chn;
3. Mang y; 4. Bo tng t bo ni m;
5. L thng t bo ni m; 6. Nhn t
bao ni m.

Tiu cu th a n m nhim chc nng lc cc cht trong huyt tng e


to ra nc tiu u tin cha trong khoang ca bao Bowman. Bnh thng
mi pht c 120-130 cm3 cht siu lc ca huyt tng lt qua bo phn lc cua
tieu cu than. C ht siu lc gm c nc cha cac cht nh glucose, ure, acid
uric..., nhng cht in gii, nhng axit amin, nhng protein c phan t lng
nho hn 68.000.
T pha m u cha trong cc mao mch ca chm mao mach Malpighi
sang khoang ca bao Bowman, b phn loc ca tiu cu th n gom: Ni mo c
l thng ca mao mch, mng ay lt ngoi ni m. nhng khe xen vo gia
nhng chn ca te bao c chn.
p lc m au trong cac chm mao mach Malpighi cng ng vai tr quan
trng trong vic lc, bnh thng n vao khong 70-90 raraHg, nu gim xung
di 40 mmHg, vic lc s ngng li.
Hng ngay, th n lc khong 100 lt mu, nhng ch c khoang 1,5 lt
nc tiu c ao thai ra ngoi v phn ln nc c tai hp th u cac oan
khac ca ng sinh niu.
1.2.1.2. Ong gn
ng gn l on tip theo tiu cu thn. ng gn c hai on: Mt on
cong queo, un khc nhiu ln gi l ng ln gan v mt oan tng oi
thng. ng knh ng gan khong 40-60[am.

193

- Quan st di kn h hin vi quang hc:


+ Vi phng php nhum thng thng (H.E), nhng t bo biu m
lp th n h ng l nhng t bo hnh th p nm n n m ng y, c mt
nhn hnh cau, sng, bao tng a eosin.
+ Vi phng php nhum ac bit, t bao ny c hai ac im :
m t ngn t ho c mt vng bo tng c bit ho goi l dim
bn chi, cu to bi nhng kha oc th n g gc vi m at t bo (H nh 10-6).
Vng ny c phn ng PAS ng tnh va cha enzym phosphatase base.
Khi nhum bng hematoxylin st, c the thay na (ay t bo c nhng
vch song song v thang gc vi mt y t b 10 goi l que Heienhain 'Hnh 10-6).

Hnh 10.6. Cu to vi th ng gn [1],

Hnh 10.7. Cu to siu vi t bo biu m ng gn [1],

1. Mng y; 2. Que Heidenhain; 3.


Diem bn chi; 4. Mo k.

1. Vi nhung mao; 2. Tiu qun; 3. Th nhap bo


(endosome); 4. Bo Golgi; 5. Nhn; 6. Hat nhn; 7. Ti
th; 8. M ao y; 9. Vong dnh; 10. Mang ay.

- Quart sat bng kn h hin vi ien t:


+ Dim bn chai thc cht l nhng vi nhung mao ging nh nhng vi
nhung mao rut (H nh 10-7).
+ Nhng que H ei en h aia thc chi l nhng ti th hnh que i. Xen
gia cc ti th nay, mng bo tng t m t t bo lm su vo bo
tng to th n h nhng np gp v nhng con ng ct gi l m o
y (H nh 10-7).
+ Bo tng t bo biu m ng gn cha nhieu bao quan: Bo Golgi,
nhng ribosom t do, li ni bo kem p h t trin.
Chc nng ch yu cua ng gn l tai hap th. N ti hp th u li toan b
glucose v acid amm, 70-85% nc cac ion N a+, C1 v gan nh ton b Ca~;
khng tai hp th u nhng sn phm chuyn ho nh ure, aci uric, Creatinin.
Kha nng tai hp th nh nhng vi n h u n g mao 0 mt ngn t bo biu m,
nhng enzym phosphatase v nhng ti th phan ay t bo.
194

Ngoai ra, t bo biu m ng gn cn tham gia bi tiet cc chat nh d


phenol, phenolsulfophtalein (PSP) v cc dc phm nh penicillin, streptomycin.
1.2.1.3. Ong trung gian
ng tru n g gian l nhng ng nh. Lng ng c ng knh khong 1516fjm. T hnh ng mng, dc to th n h bi mt biu m dn, dy khoang 0,52,0fim. N hn nm gia t bo.
ng tru n g gian c chc nng ti hap th: N gnh xung ch yu hp th
nc, ngnh ln ch yu hp th mui v vn chuyn tch cc N a+ t lng ng
ti dch k.
1.2.1.4. Ong xa
ng xa gm hai doan: oan thng v on ng ln xa. Lng ng xa rong
hn lng ng gan. Biu m lp th n h ng l mt biu m vung n. Cc ngn
ca t bo biu ^no khng c dim bn chi, nhng mt s t bo, m t ngn
c mt t vi nh n g mao ngn. Cc y t bo c t que Heidenhain. Bo tng
cha mot t li ni bao c h t v b Golgi. N hn hnh cu hay hnh trng,
nm gn lng "ng.
ng xa ti hp th nc v N a+, bi tit K+. ng thi duy tr s cn
bng acid-base ca nc tiu.
1.2.1.5. ng gp v ng nh
ng gp c kch thc ln dan, en nh thp Malpighi th m vo nh
thn, lc on ng ny c gi l ng nh. Thnh ca ng gp oan u l
biu m vuong n, on sau cc t bao cao an ln tr thnh biu m tr dn.
ng gp ti hap th nc, ure v vn chuyn tch cc cc ion N a+ v K+
di tc dng ca horm on aldosteron ca tu y n v th ng th an .
2 . 2 2 M k

M k ca th n cu to bi nhng t bo si, t bo n nhn, nhng si


collagen vi trong chat nn giau proteoglycan. Ngoi ra, trong m k cn c
mt loi t bo c bit gi l t bo k.
T bo k vng tu tit ra medullippin I, cht ny qua gan e bin th n h
medullippin II. Medullippin II c tc dung tng huyt p.
1.2.3. T u n h o n
1.2.3.1. ng mach (Hnh 10-8)
ong mch thn, trc khi ti thn, chia th n h 3-4 nhnh. N hng n h n h
ny tin vao rn th n ri tip tc chia n h n h cho nhng n h an h chv trong tr
Bertin gi l ng mch quanh thp, khi ti y th ap Malpighi, n un cong
th an h ong mach ban cung. T ng mach bn cung p h t sinh nhng nhanh
195

chay trong m o gi l ng mach nan hoa. Nhng ng mch n an hoa chia


ra nhng nhnh bn tin vo tiu cu th a n gi l tiu ng mch n, sau khi
toa ra cc li mao mch trong chm mao mach Malpighi, chng tp trung
th an h tiu ng mch i, t to ra li mao mch vay quanh cc on ng
sinh niu nam trong vng vo v trong cc tia tu. Nh vy, h tu n hon mu
thn l h thong ca ng mch.
T ng mach bn
cung cn pht sinh nhng
nhn h gi l ng mch
thng tin vo thp th n
roi to ra li mao mach
vv quanh cac on ng
sinh niu nm trong thap.
1.2.3.2. T n h m a c h

Nhng tnh mch


thn co ba ngun gc:
- Nhng tnh mch
thuc vng v bt
ngun t li mao
mch nm gn mt
th n gi l nhng
tnh mch hnh sao.
- Nhng tnh mach
ben phat sinh t
nhng li mao mach
vy quanh cac on
ng sinh nieu nam
trong vng v v
trong cac tia tuy.
- Nhng tnh mach
thng ph at sinh t
nhng li mao mch
nm trong thap th a n

^0,,

tun han m^u tron9 th?n MI-

1. Mt ay thap thn; 2. Tiu c u thn; 3. n g gn; 4.

] 3 3 M:ich bch huyt

(r*ng trung gian; 5 oan tr>ng ca n9 xa: 6 n9 xa: 7

N hng
m ch
bach
h u v t n h n bch h u y e t t

ng gop; 8. ng nhu thn; 9. Tnh mach quanh thap; 10.


cng mach quanh thap (ong mach gian thuy); 11. ong
mach ban cung: 12. ng mach nan hoa (ng mach

nhng li mao mach bach


huyt
vy
quanh cc ng
.
V

9ian tiu thu); 13 Tiu on9 ma.ch n ca tiu cu


14 ? h, r , m^ , . mch Ja
lhi n 15 iu
ng ma c h i ca tiu cu than; 16. o n g m a c h thng;

m ch va t in h m ch n a m
trong v n g tu y cua th an .

- J n^ mach hnh sao; 18. Tnh mach gian tiu thuy 19.
Tnh mch thng.

196

Li mach bch huyt vy quanh ng mch bn cung dan dn hp vi nhau


thnh nhng mch bch huyt ln n bach huyt ra khi thn.
1.2.4. P h c hp c n ti u c u
Phc hp can tiu cu l mt tp hp nhng cu trc ng v cu trc
mch c nhng tc ng phi hp iu ho p lc mu ong mch, do chi
phoi ti mc loc ca tiu cu thn. Phc hp cn tiu cu gm vt c,
nhng t bo cn tiu cu (t bo biu m c hat), nhng t bo gian mch
ngoi tiu cu (li cn tieu cau) v tiu o cn ca (Hnh 10-3).
1.2.4.1. Vt c
ng xa c mt oan nm cc mnh ca tiu cu thn, xen vo gia
tiu ng mch n v i. Nhng t bo th n h ng hng v pha cc mch
c cu tao c bit v hp th n h m t bo gi l vt c. Cc ngon t bo c
nhiu vi nhung mao. Bo tng vng cc ngn cha nhng ht ch tit nh.
Cc y c t ti th.
1.2.4.2. Te bo cn tiu cu
lp o gia ca oan tiu ng mch n nm sat vi cc mch cua
tiu cu thn, cc t bo c trn bin oi cau to: N hn hnh cu, t c c t
hay khng c, bo tng cha nhng ht ch tit, do nhng t bo cn tiu
cu cn c gi l t bo biu m c ht.
1.2.4.3. N h ng t bo gian mch ngoi tiu cu
Nhng t bo ny hp th n h mt m xen vo gia vt ac, cc tiu ong
mach n v i, v cuc mch cua tiu cu thn. Chng c hnh ang khong
eu. N hn sang. Bo tng cha t bo quan. C ni bo tng phat sinh cc
nhanh di hay ngn, c ni mng t bo lom vo bao tng th a n h nhng khe
sau; bi vy te bo trng ging nh mt cai li v c gi l t bo li. Tp
on t bao ny c gi l li cn tiu cu.
1.2.4.4. Tiu ao cn ca
l nhng am t bo nam bn r n h cc mch cua tiu cu thn. i
khi nhng t bo to th n h mt cai ti cha mt cht thuc loi lipid.
Cc t bao ca phc hdp cn tiu cu tit ra renin. Renin c tc dng thuy
phn angiotensin (cn gi l hypertensinogen) c gan thnh angiotensin I. Ri
angiotensin I chuyn hoa th n h angiotensin II. Chnh angiotensin II mi c
tac dng tng huyt ap.
V chc nng ni tit, thn cn tit ra erythropoietin, mt hormon c tac
ng vo tuy xng, gy tang sinh cac t bao thuc dng hng cu va lam tng
s phng thch hng cu t tuy xng vo mau.
T hn cn th am gia vo s chuyn ho vitam in D. san phm chuyn ho
theo mu ti tac ng vo cac te bo biu m rut, lm cac t bo ny hp

197

thu li canxi d mc cn t h k t cho c th. S chuyn ho vitam in th n


chiu s kiem sot ca hormon tuyn cn giap.
2. NHNG NG BAI XUT

nc

TIEU

Nhng ng bi xut nc tiu t n h th n ra ngoi c chia th n h ba


oan: on trn bng quang (gm cc i th n ln v nho. b th n v niu
qun), bng quang v niu o
21 o n t r n b n g q u a n g
Cac i th an ln v nh, be th an va niu qun c cau to ging nhau.
T hnh ca chng t trong ra ngoi c ba tang m: Tang mem mc, tng c v
tng v ngoi.
2.1.1. T n g n i m m a c
Nim mc niu qun c nhng nep n h n dc lm cho lng niu qun c
hnh kh.
- Biu m ph niem mc thuc loai biu m lt tng.
- Lp m l mt mo lin ket mng, c nhiu si chun v c the c nhng
m m bch huyet nh.
2.1.2. T n g c
Tng c gm hai lp c trn: Lp trong hng doc, lp ngoi hng vng.
1/3 i niu qun, cn c thm lp c c pha ngoi.
2.1.3. T n g v n g o i
V ngoi l mt mng x cu to bi nhng b si lin kt dc v mot li
si chun kh phong ph.
2 2 B n g q u a n g
Bang quang cng c ba tng m
2.2.1. T n g n i m m a c
Nim mac bng quang n hn khi bang quang cha ay nc tiu va c co
nhiu np nhn khi rng.
2.2.1.1. Biu m
Biu m ph nim mac bng quang l mt biu m chuyn tip gm -6
hng te bo, nhng t bo nm trn b m t c hnh cu hay hnh vt. bng
quang b cng gin do cha y nc tiu, nhng t bo ny l t bao dt.
2.2.1.2. Lp m
Lp dm l m lin kt th a c cha nhiu si chun v nhiu mch mu.
198

22 2. T a n g c
Tng c cng gm ba lp c ging nh on di ca niu quan nhng
cac lp phn bit nhau khng r.
22.3 T n g vo n g o i
V ngoai l mt m lin ket tha, mt phn m t sau v mt bn c
phu bi mang bng.
2.3. N iu o
Thnh ca niu ao gm hai tng m: Tng nim mac v tng c .
232. T n g n i m m a c
nam v n gii, biu m ph niu o c cu to khc nhau.
2.32.2 nam gii
- Biu m niu o tien lit on gn ng phng tinh l biu m chuyn
tip, on xa ng phng tinh l biu m tr tng hay tr gia tng.
- Biu m niu ao mng l biu m tr tng.
- Biu m niu ao dng vt l biu m lat tng.
2.3.1.2. n gii
Biu m niu o l biu m lt tng.
232 T n g c
Tang c gm hai lp c trn xep th n h hai lp: Lp trong hng dc, lp
ngoi hng vng.

T LNG GI
1. Hay m ta cu tao i cng cua th n .
2. Hy k tn cc on ng sinh niu v nu v tr ca chng trong nhu
m than.
3. Hy m t cu to ca tiu cu th n v lin h vi chc nng ca n.
4. Hy m t cu to ng gan v lin h vi chc nang cua n.
5. Hy m t cu to ng xa v lin h vi chc nng cua n.
6. Hy m ta cu tao ng tru n g gian v lin h vi chc nang cua n.
7. Hy m ta cu to ng gp v ng nh. Lin h vi chc nang cua n.
8. Hy m ta cac th n h phan cau to cua phc hp cn tiu cu v nu
chc n ng ca chng.
9. Hy m ta he tu n hon c bit than.
10. Hy nu cac chc nng c bn cua thn.
199

Chng 11

H NI TIT

MC TIU
1. Neu c c m chung ca tuyn ni tit. Phan loi tuyn ni tit.
2. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nang ca tuyn yn.
3. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca tuyn thng thn
4. Mo t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca tuyn gip.
5. Mo t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca tuyn cn gip.

1. I CNG V H NI TIT
1.1. c i m c a h n i t i t
Trong c th, nhng m, c quan hot ng phi hp hai ho c l nh
c s kim sot cua he th n kinh v nhng ho cht truyn tin c gi la
hormon (ni tit t) o cac t bo ca h ni tit tng hp v ch tit. Nhng
hormon tiet ra bi nhng loi t bo ni tit khc n h a u c bn chat ho hc
khc nhau, c the l amin, polypeptid, glycoprotein hoc steroid.
Cac tuyn ni tiet khng c ng bi xuat rieng, horm on c bi tit trc
tip vo m lin kt hoc vo mu, do cc t bo tuyn c quan h m at thit
vi cc h thng mch mu hay mch bch huyt. N hng mao mch tip xc
vi cac te bo tuyn thng l cac mao mch c cu to n gian. C hung c th
c hay khng c mng ay v thng l mao mch c l th u n g hoac l mao
mch kiu xoang.
1.2. P h n lo a i c a c t u y n n o i t i t
1.2.1. D a vo n g u n gc p h t s in h t cc l p h i
- N hng tuyn c ngun gc t ngoai bi: Tuyn tng, tuyn vn. tuyn tu
thng th n v cac ph hach.
- N hng tuyn co ngun gc t ni b: Tuyn giap, tuyn cn giap. gan. tuy
ni tit.

200

- N hng tuyen c ngun gc t trung bi: Tuyn v thng thn, tuyn k


v tuyen vo cua bung trng, hoang th, tuyn k ca tinh hoan.
1.2.2. D a vo k i u c u ta o c a tu y n
- Tuyn tan mat: Cac tuyn k ca tinh hoan v ca buong trng.
- Tuyn t i: Tuyen gip trng.
- Tuyn li: Gom a s tuyen ni tit: Gan, tu noi tit, tuyn thng
thn, tuyn yn, hoang th...
2. TUYEN YEN
4

Tuyn yn l mot tuyn nho, nm


trong h" yn, trn yen xng bm.
Tuyn yn m nhim nhiu chc nang
quan trng trong vic iu hoa su
chuyn ho, s phai trien ca c the va
hoai ng sinh dc
2l C u ta o i th
Tuyn yn c tao thnh bi hai
khoi tuyen c ngun gc v cu tao khc
nhau l phn trc v phn sau m
khong c ranh gii r rt (Hnh 11-1).
2.1.1. P h n tr c
Phn trc cn gi l thu trc
hay thu tuyn hay tuyn tin yn m
phn ln co cu to ca mt tuyn ni
tit in hnh v c nguon gc l ti
Rathke phat sinh t ngoi b ming
nguyn thuy cua phi ri i c v pha
sn no trung gian.
Phn nay li uc chia lm ba
phn: Phn xa chim mt khi lng
ln v co cu tao in hnh ca mt
tuyen ni tit kiu li, phn c v
phn trung gian.

Hinh 11.1. Tuyn yen, cac nron ch


tit vng di i va tuyn tung [ 1],
1. Cng no gia (cng Sylvius); 2. Tuyn
tung; 3. No tht th ba; 4. L lin that (l
Monro); 5. Nhn cn tht; 6. Nhan trn thi;
7. Phn c tuyn yn; 8. Nhm trc ng
mach tuyn yn trn; 9. Phn xa tuyn
yn; 10. Li mao mach th hai thuoc h
tnh mach ca ca tuyn yen; 11. Tnh
mach; 12. Phn trung gian ca tuyn yn;
13. Phn sau (phn than kinh); 14. ng
mach tuyn yn di; 5. Nhom sau ng
mach tuyn yn trn; 16. Cung tuyn
yn; 17. Thn nron nam trong nhn thc
vt vung di i.

2.1.2. P h n s a u
P h n sau cn gi l phn thn kin h hay thuy thn kin h , cu tao bi m
thn kinh v c ngun gc l ngoai b th n kinh. P hn nay c chia lam ba
oan: Li gia, thn phu (hay cung phu) v phu.

201

2.2. C u ta o vi th
2.2.1. P h a n tr c
2.2.1.1. Phn xa
Phn xa l tuyn ni
tit kiu li. Dua vo tnh
cht bt mau thuc nhum
ca cc t bo, ngi ta
phn bit hai loi t bo: T
bo a mu (gm t bo a
acid v t bao a base) v t
bo ky mu. Ngoi ra, trong
phn xa con c mot loi t
bo khc khng c hot
ng ch ti t l n h n g t

.
T bo

bao nang (Hnh 11-2).


-

Hnh 112. Cu to VI th tuyn yn [1],


A. Phn xa; B. Phn trung gian; c. Phn thn kinh (Phn sau)

1. T bao a base; 2. T bo a acid; 3. Mao mach mu;


,

4 Nhn t bao ky mau; 5. Tui nh; 6. T bao tuyn yn;

a acid: L
7. Th Herring.
nhng t bo hnh
cau. Bo tng cha nhng h t ch tit bt m au acid. Bn cht ho hoc
cua sn pham cha trong cac h t v bt mu vng da cam G (orange G),
c phan ng PAS (-), phan ng aldehyde fuchsin (-). Trong bo tng, bo
Golgi phat trien v nhng ti th c hnh cu. Co the p han bit c hai
loi t bao a acid: T bo hng tuyn v v t bo hng thn.
+ T bao hng tuyn vu (t bo eta-r|): Tit ra prolactin (hay galactotrophin)
c tac dung kch thch tuyn v pht trin trong thi ky c th ai va tit
ra sa sau khi ngi m d sinh con.

+ T bo hng thn (t bo anpha-a): Tit ra hormon hng thn


(Somatotrophin Hormon-STH) c tc dng lm cho c th ln ln, do o
hormon ny cn c gi l hormon tng trng (Growth Hormon-GH)
- T bao a base: Khi nhum bng hematoxylin, nhng t bao a base kh
phan bit vi te bo a acid nhng d phan bit bng cac phan ng PAS
(+), aldehyde fuchsin (+), vang da cam (-). C ba loi t bo a base: t
bo hng giap, t bo hng sinh dc v t bo hng v.
+ Te bo hng giap (te bo beta-): Tit ra hormon kch giap (Thyroid
Stim ulating Hormon-TSH) c tc dung kch thch t bo nang cua
tuyn giap tit ra hormon tuyen giap goi la thyroxin.
+ T bo hng sinh due: La nhng t bo hnh cu. Bao tng cha b
Golgi v li ni bo c h t phat trin mnh. N hng t bo hng sinh
due gom hai loai:

202

* Te bo hng sinh dc delta (): Tit ra hormon kch nang trng


(Folicle Stim ulating Hormon-FSH) c tc dng kch thch s tien trin cua cc
nang trng nguyn thu v kch thch s to ra tinh trng.
* Te bo hng sinh dc gam m a (/): Tit ra hormon hong th ho
(Luteinizing Hormon-LH) c tc dng thc y cc nang trng ang tien trin
tip tc tin trin ti mc chn, gay ra s rng trng v s hnh thanh, pht
trin cua hong th. LH cng c tc dng kch thch t bo k cua tinh hon
tng hp testosteron, v vy n cn c goi l hormon kch t bo ke
(Intertitital Cell Stim ulating Hormon-ICSH) cua tinh hon.
+ Te bo hng v (t bo epsilon-e): C hnh sao khng eu, chim s
lng t. Chng tiet ra hormon hng v (Areno Corticotrophic HormonACTH) c tc ng kch thch t bo tuyn cua tuyn v thng thn tit ra
cac hormon corticoi.
- T bo ky mu: L nhng t bo nh, t
bao tng, khng c h t che tit. Chng l
nhng t bo d tr, c kh nng bit ho
th n h t bo a acid hay t bo a base.
- T bao nang h n h sao: T th n t bo to
ra nhiu n h n h bo tng di lin h vi
nhnh bao tng t bo bn cnh, to li
nng cho cc t bao a mu.
2.2.1.2. Phn trung gian
ngi trng thnh, phn tru n g gian
gm mt y ti nh. T hnh ti l mt biu m
vung v lng ti cha mt cht qunh mu
vng n h t (H nh 11-2). Nhng t bo phn trung
gian tit ra hormon kch hc t bao (Melanocyte
Stimulating Hormon-MSH) c tc ng lm
gin cac hc to bo.
2.2.1.3. Phan c
Phan c kem ph at trin. c iem Cu tao
l c phn b nh:u mach mau, xen vo gia
nhng mch m au chay theo hng dc t trn
xuong, cu nhng dy t bo tuyn cng xep theo
hng y.
N hng t bo noi tiet cua phan cu l
nhng t bo hnh khi vung hay hnh tru
chung la nhng t bo uy n h t cha mt lng
glycogen ang k. Ngoai ra, trong phan cu cn

Hinh 11.3. Si truc thy phn


thn kinh tuyn yn, xut phat
t thn nron nam trong nhan
tren th va nhan can tht [1],
1. Si truc; 2. Th Herring; 3.
Hat ch tit; 4. Ong sieu vi; 5.
Hat ch tit ang c van
chuyn theo doc ng siu vi; 6.
Ti th; 7. u tn cung si trc;
8. Hin tng xut bao: 9. Mang
bo tng boc au tan cung si
truc tai tao sau khi xut bao; 10.
Bao tng t bao ni n mao
mach mu.

203

co nhng am t bao biu m t. Mc du nhng t bo ny cha nhng ht


che tit, nhng chc nng ca chng cn cha r.
2 2 3 P h n s a u
2.2.3.1. P hn sau tuyen y tn la mt m than kinh m, cu tao bi (Hnh 11-2)
- N h ng t bo tuyn yn:
l nhng t bo hnh sao, c nhng n h n h ln tiep xc vi nhng
nhanh cua cac t bao ln cn to ra mt li t bo. Bo tng t bo cha
av cc gint m, nhng am sc t<D m. T bo tuyn yn khng hot ng ch
tit, l t bo th an kinh m, m nhim chc nng chng , dinh dng
phn sau tuyn yn.
- N h ng si trc:
Trong phan sau tuyn yn c khong 100.000 si trc p h t sinh t nhng
th n nron che tit nm ti cc nhn trong th v n h n cn th t 'H n h 11-1).
T cc n hn ny, nhng si true tin xung pha i, ti cung tuvn yen,
hop vi nhng si trc pht sinh t cc nron ch tit nm trong cc nhn
thc vt ca vng di i, to th n h nhng b si th a n kinh i i-vn roi
ti thu sau tuyn yn, tn cng bng cch tip xc vi li mao mach nam
thu nay bng nhng u phnh.
- N h ng th Herring:
l nhng khoi c kch thc khc n h au thay nhng ch phnh to cua
nhng si trc nm trong phn sau tuyn yn. ay l ni tp tru n g cc hat
ch tit, sn pham cua cc nron thuc n h an tre n th v n h n cn th t v
c van chuyn trong si trc, theo cc ong siu vi ti p hn sau tuyn yn
(H nh 11-3).
2.2.1.2. Phn sau tuyn yn tit vao m au hai loi horm on
- Ocytocin: Gy ra s co ru t cua cc si c trn (c bit la c tu cung cua
ph n c thai n ky sinh tng thai ra ngoi) v cua te bo c-bieu
m tuyn v tng sa t cc nang tuyen v vo cc ng bi xut.
- A rginine vasopressin (AVP), cn gi la A ntidiuretic H orm on (ADHj:
+ Gy tai hp thu nc ng xa v ong gp cua than, lm giam tiu tin.
+ Kim soat ap lc mau: Kch thch co mch, tn g ap lc mau.
2.3. H th n n g ca tn h m ach cua tu y n yn
Vng di i v tuyn yen co quan h cht ch vi nhau v tun hoan,
thn kinh v hoai ong ch tit.

204

Cc ng mach tuyn yen trn (nhanh trc v nhanh sau) n vung ay


gia ca vng di i, phan c v phn li gia cua tuyn yn, tai o chung
tao ra li mao mach th nht. Cc au tn cng ca cc nron ch tit cua
vng di i tip xc cht ch vi cc mao mach nay. Li mao mach th nht
sau o tp trung thnh cc tnh mch, i dc theo cuong tuyen yn vo phn xa,
o chung li phn nhanh to thnh li mao mach th hai nam gia cc
dy t bo tuyen v iu ho hot ng ni tit ca cc t bo y. N h vy
phn trc tuyn yn c nhng tnh mach m hai au ca chng co hai li
mao mach tao thnh h thng ca tnh mach cua tuyen yn (Hnh 11-1).
3. TUYN THNG THN
C hai tuyn thng than, mi tuyn
c hnh tam gic dt, nng khong 15 20g,,vi trong m m cc trn ca thn.
Moi tuyn c bc bi mt v x cha
nhiu si c trn xen gia nhng si hay
l to keo. T v x c nhng vch x cha
mch, tin vo trong tuyn (Hnh 11-4 v
11-5). Nhu mo ca tuyen gm hai vng c
ngun gc v chc nng khac nhau nhng
u c cu to l tuyn ni tit kiu li l
tuyn v thng th an v tuyn tu thng
thn (Hnh 11-4 v 11-5).

Hnh 11.4. S cu tao ai


cng tuyn thng thn [1],
1. Tnh mach thng than; 2. v x;
3. Tuyn v thng thn- 4. Lp
cung; 5. Lp b; 6. Lp li;
7. Tuyn tu thng thn.

3.1. T uyn v th n g th n
K t ngoi vo trong, tuyn v thng th n gom ba lp xp ng tm vi
nhau: Lp cung, lp b v lp li (H nh 11-4).
3.1.1. Lp c u n g
Lp ny mng, chiem khong 15% khi lng cua tuven, gom nhng dy
t bo un cong ngay di v x th n h nhng hnh cung (H nh 11-5). Chung
ngn cach n h au bi nhng vach lin ket t v x tin vo. T bo tuyn c
hnh tr cao va hp; n h n hnh cu, bat m u mnh, cha 1-2 h a t nhn. Bo
tng a acid, cha nhng khoi a base m thc cht l li noi bao c hat.
Bo Golgi tng doi nh. Li ni bao khng h t thay khap bo tng. Ti th
di v c nhng mao hnh la tha tht. N hng git m c m t nhng khng
nhiu.
ra n h gii gia lp cung v lp b, c nhiu hnh anh gian phn. Vng
ny l vng sinh san t bo tuyen ca tuyn v thng than.
Lp cung tit ra cac corticoid khoang, cht chnh l aldosteron vi chc
nang chu yu l kim soat lng nc trong c th bng cch tng hp thu
n atri thn.

205

S ch tit aldosteron chiu s kiem sot ca horm on hng v ACTH)


ca tuyn yn v ca horm on chng i tho ca tm n h (atrial antidiuretic
hormon) tit ra bi t bao ni tit c tim.
Cht aldosteron c d n g iu
tr co hiu qua bnh A ddison (bnh ny
c c trng bi cc triu chng: S u t
cn, gim p lc m au, da sm m u ng
en do tng sc tu bt thng)

________

3.22. Lp b
Lp b l lp dy nhat, chim
khong 78% khi lng tuy n vo thng
thn, gm nhng y t bo hnh a din,
bt mu nhat, xp thanh nhng dy t bo
i gn nh song song vi n hau gm 1-2
hng t bo v ngn cch n hau bi cc
mao mch mu xp theo cng hng
(H nh 11-4 v 11-5).
Bo tng cc t bo lp b cha
nhiu khng bo sng o nhng git m
cha trong b tan i trong qu
trn h lm thit nghin cu mo hc.
Bi vy, nhng te bo ny c gi l te
bo xp.
Di knh hin vi in t, t bo
ny ln hn t bo lp cung. Trong n h an
c mot h t n h an ln. Bo tng cha
nhieu git m, li ni bo khng h at v
ti th.

Hnh 11-5. Cu tao vi th tuyn


thng thn [ 1],
A. V x; B. Tuyn v thng thn
c. Tuyn tu thng thn
1. Lp cung; 2. Lp b; 3. Lp li.

Lp b tit ra cc corticoid. ng (glucocorticoid), chu yu l cortison v


dihydrocortison v cng chiu s kim sot cua hormon hng v (ACTH) ca
tuyn yn .
Cortison co tac dung ti s chuyn ho h ydrat carbon, protein v m, v
co tac dung chng vim. Cortison c d n g iu tr cu hiu qua bnh thp
khp. K hi d n g liu cao, cortison lm teo cc m bach huyt khp c the do
o gay ra s c ch cc ap ng m ien dich.
3.1.3. Lp l i
Lp li l lp mong nht. N hng dy t bo tuyn sp xp theo nhng
hng khac n h au th n h mt li te bao, xen k vi mot li mao mach 'H iih
11-5). N hng t bo tuyn nh hn va bat mu tham . Bo tng cha t git
m v nhng am sc t nau, li ni bo kem pht trin, b Golgi nh.
206

Nhng c im ca t bao chng t s thoi ho t bo thng gp vng


nay. Lp b v lp li tit ra androgen.
Trong hi chng thng thn-sinh dc, lp b v lp li qu sn, lng
androgen tit vo m u tng len gay ra dy th sm, chng rm lng, u nhieu
biu hin nam tnh ho khc.
Trong bnh cng tuyn v thng thn (bnh Cushing) c trng bni s
beo phi, chng rm lng, m t tron n h m t trng, kinh, tuyn thng thn
bi hu do tuyn yn c khi u hay b kch thch, tuyn yn san xu t hormon
hng v (ACTH) ti tc ng vo tuyn v thng than.
3.2. T uyn tu th n g th n
Tuyn tu thng th n c cu to bi nhng dy t bo tuyn ngan ni
vi nhau th n h mot li t bo xen k vi mot li mao mch hay tnh mch
nh (H nh 11-5).
Ngoi ra trong nhu m tuyn cn c nhng si giao cm trc hch, si
trc ca cc tin nron giao cm ti tao synap vi cc t bao tuyn v mt s
nron hch.
Nhng t bo tuyn tu thng th n l nhng t bo ln, hnh a din.
Nhn nam tru n g tm t bao. Bao tng cha nhng h t che tit v bt mu
sang khi nhum bng cc pham nhum thng thng, nhng khi c dnh bang
cc dung dch c mui chrom, nhng h t ch tit bat mu nu. Bi vy nhng
t bao ny gi l t bo chrom.
Nhng nghin cu m ho hoc v hin vi in t cho php phn bit hai
loi t bao tuyn:
- Te bo tit nor-adrenalin (nor- epinephrin): C th t pht hunh quang,
c phn ng a bc v phn ng iodua kali (+); bt m u azocarmin km
v c phan ng phosphatase acid (-). H t che tit khong ng mau khi
quan sat i knh hin vi in t.
- T bo tit adrenalin (epinephrin): Khng t p h t hunh quang, c phan
ng a bac v phn ng ioua kali (-), r t a azocarmin va c phan ng
phosphatase acid (+). Cac h t ch tit ng m at o in t khi quan st
di knh hien vi in t.
N o r-a d re n a lin v a d re n a lin c ch tit n h i u ap ng VI n h ng

cm \u c m anh (lo s...); c tac dung co mach, gay tng huyt p, tang cng
v nhip co bop cua tim, lm t lit cac c ph qun va rut, kch thch s
ch tit nc bot, nc mt, lm gin ong t. Nh vy, tac ng cua tuyen
tu thng th a n ging tac dong cua h th n kinh giao cm.
4. TUYN GIP
Tuyn giap l mt tuyn ni tit kha ln, nng 25-40g. N gom thu phai
va thu trai, ni vi n h au bi mt eo nm trc di sun nhn. Tuvn giap
207

c boc bi mt v x ni tip vi cn c. M t trong ca v x c mt lp m


lin kt th a hn, dnh cht vi nhu m tuyn. Tuyen gip pht sinh t ni b
sn hng, ri di c ti c khi c dc to ra.
Tu v boc ngoi nhu m tuyn, m lin ket mang theo mch mu, mch
bach huyt, dy th n kinh tin vo trong tuyn, tao th n h mt nn lin kt.
Tuyn gip l mt tuyn ni tit kiu ti, gm nh n g ti tuyn (nang tuyn)
c quan h m t thit vi cac mao mch m u v mao mch bch huyt nm
trong m lin kt xen gia cc ti y (H nh 11-6). Lng ti tuyn cha mt
ch it d n g keo gi l cht keo tu y n giap bt m u acid, do t bo nang tit ra.
Tuyn giap la tuyn ni tit duy n h t c sn phm ch tit c tch tr vi
lng ln trong long cc nang tuyen. ngi, c tnh cc nang tuyn cha
hormon u cung cp cho c th khong trn ba thng.
4.1. Ti tu y n gip (n an g
tu y n gip)

Mi ti tuyn gip l mot


khi hnh cu c ng knh 0,2
0,9mm (H nh 11-6). T hnh ti l
biu m n, cu to bi hai loi te
bu l t bo nang (hay t bo
chnh) va te bo cn nang (t bo
C), lt ngoi biu m l mng ay.
4.1.1. T bao n a n g (t bo c h n h )

iKfl
mIt
6

Hnh 11.6. Cu tao vi th tuyn gic (A)


N hng t bo nang c th l
v tuyn cn gip (B) [1],
t bo det hoc c hnh khi vung
1. Tui tuyn giap; 2. Mao mach mau: 3. Cht
khi t bo ngh ch tit hoc l
keo; 4. T bao nang, 5. T bao can nang; 6.
nhng t bo hnh tr khi l bo
am t bo tuyn ca tui tuyn giao xep
xung do bi tit ht cht keo vao mau; 7. v
ang tch cc hot ong tng hp
s; 8. T bao chinh; 9. T bao a acid.
cac sn phm che tit. N han nm
tru n g tm t bao, hnh cau hay hnh trng, t cht nhim sc, cha 1-2 hat
nhn. Bo tng a base, cn cht keo cha trong lng ti tuven gip a acid
(a mu eosin) v c p han ng PAS (+) manh.

Di knh hin vi ien t. m t ngn t bo c nhiu vi n h u n g mao ngn


v nhng ch lm siu vi. cc ngn t bo c nhiu bo Golgi v nhng hat
ch tit nh, vng ny cn thay c nhng lysosom ng knh khoang 0.50,6|am v nh n g th thc bo. cc day t bo, li ni bo ra t phat trin,
m t ben te bo c nhng phc hp lin kt.
Te bo nang hot ng ch tit theo hai chiu ngc nhau: (1) T hu nhan
tyroxin v iod t mau tng hp thyreoglobulin v a vo tch tr trong
208

lng ti tuyn; (2) Hp thu thyreoglobulin (a iot ho) trong long ti tuyen
thu phan v bi tit vo mu thyroxin (T4) v tri-ioothyronin (T3). S tng
hp, tch lu v bi tit hormon ny chu s kim sot ca hormon kch gip
(TSH) cua phan trc tuyn yn.
Thyroxin ng vai tr quan trong trong s kim sot hoat ng chuyn
ho c ban ca c th:
- Nhc nng t bo nang. Trong trrng hp t bo nang bi tit vo mu
mt lng khng thyroxin (nhc nng), chuyn ho c bon giam ti
di mc bnh thng.
Neu nhc nng t bo bt au t tui th u v tiep tue c duy tri s
gay ra chng n on, km p h t trin c v th lc v tr tu. Neu xy ra t
tui trng thnh se gy ra chng p h niem: Da xanh, tue kh tha, ue oi, beo
ph, ph cng, mi day, chm chp...
- Thiu iot. S sn xu t v tch lu tha thyreoglobulin trong long tui
tuyn m khng c iot ho do lng thyroxin khng c tit vo
mau gy ra hin tng cc nang tuyn p h t trin b v lm cho tuyn
gip to ra dan n bnh bu co.
- Cng nng t bo nang. T bo nang tng cng tit thyroxin vao m au
(gap 10-15 lan) lm tng chuyn ho c bn. Mt hnh thi cng nng t
bo nang l bnh bu c li mt, cn gi l bnh Basedow. Te bao nang
tng sinh gay ra bu c. Bnh nhn st cn, mach nhanh, tim p
mnh, m t li, run chn tay, tng p h n x, ri lon kin h nguyt.
4.1.2. T bao c n n a n g (t bo C)
Nhng t bo cn nang ln gap 2 - 3 ln t bo nang, nam rai rc xen vo
gia mng v v t bo nang nhng khng tin ti m t trong cua th n h ti
tuyn giap (H nh 11-6).
Nhan t bo hnh cu hav hnh trng. Bo tng sng, nhiu li ni ao
v c nhng h t che tit ng knh 0,l-0,4|am tp tru n g vng ay t bo .
T bao cn nang tit ra hai hormon: Calcitonin v somatostatin.
- Calcitortin c tac dung lm gim kh nng tiu hu xng cua cc huy cot
bo, do lam giam lng calci t xng vo m au (lam giam calci mau).
- Som atostatin c tac dung c ch s bi tit horm on hng thn STH ) v
bi tit hormon kch giap (TSH ) bi cc t bo ni tit cua phn trc
tuyn yn v bi tit insulin, glucagon bi cc t bao tuy ni tit.

209

4.2. N h n g m ao m ch
Nhng mao mch mu nm trong m lin kt xen gia cc ti tuvn v
c quan h m t thit vi cc ti tuyn. Chng c lot ngoi bi m ng y v
l mao mch c l th u n g (c ca s). Trong m lin kt cn c nhiu mao mch
bch huyt.
5. TUYN CN GIP (H nh 11- 6)
loi ngi, m t sau tuyn gip c 4 tuyn cn gip dnh vo (2 tuyn
trn v 2 tuyn di, tng cp i xng nhau). Mi tuyn can gip l mt
tuyen ni tit nh, nng khong 25-50mg.
Cac tuyn cn gip c boc ngoi bi mt vo x ngan cch chng vi
tuyen giap. T v x, c nhng vach x tin vao trong tuyn m ang theo mach
mu, mch bch huyt v y th a n kinh.
Nhu m tuyn gm nhng day t bo tuyn ni vi n h au th n h mt li
t bao c vy quanh bi mt li si vng r t m anh cha mt li mao
mach. Nh vy mi tuyn cn gip l mt tuyen ni tit kiu li.
Trong nhu m tuyen cn gip c th phn bit ba loi t bo: T bao
chnh, t bao a acid v t bo chuyn tip. Trn c s nghin cu v siu Cu
trc, t bo chnh c coi l t bo nhu m ca tuyn cn gip, hai loi kia la
nhng ang khac nhau trong qu trnh hot ng ca t bo chnh.
5.1. T b o c h n h
Cho ti mot vi nm trc tui dy th, trong nhu mo tuyn can gip hau
nh ch c t bo chnh. T bo nay nh, hnh a din, ng knh 7-lOum, rt t
bo tng. Nhn sng, nm chnh gia te bo. Trong bo tng c nhng ht ln,
hnh ng khc nhau, c coi l nhng ht cha lipofuchsin v nhng hat nh,
bt mu hematoxylin sat v c tnh a bc, l nhng h t che tit.
5.2. T b a o a a c id (t b o a oxy)
T bo ny xut hin trong nhu mo tuyn mt vi nam trc tui dy th.
Chng ln hn v cha nhng ht a eosin am hn t bo chnh. Chng
tng i t, c lap hoc hop th a n h am. Bo tng t bao cha nhieu ti th
hn t bo chnh.
5.3. T b a o c h u y n ti p
Bao tng bt mu acid, n h n t bo nh. Ngi ta cho rn g ba loai t
bao trn i din cho ba giai on khc n h au trong chu k song ca mt loai
t bo uy nht.

210

Tuyn can gip tit ra hormon goi l parahorm on, c tc ng duy tr


nng o calci trong mu trong gii han 8,5-10,5mg/100ml. Khi nng calci
giam, tuyn cn gip tng cng bi tit parahorm on vo mu.
Parahorm on tc ng vao t bo xng, gay ra s ph hu xng
phong thch calci vao mu. Qu trinh tiu hu xng c thc hin bi t bao
xng hoc hu ct bo.
Parahormon tc ong vo cc t bo ng xa ca thn e cc t bo ny
hp thu li calci a vo mu.
Parahormon cn c tc ng gin tip ti mc thu hoi calci t rut bng
cch iu ho s chuyn ho Vitamin D tin hnh thn.

T LNG GI
1. Hy nu nhng c im chung ca tuyn ni tit.
2.

Phn loi tuyn ni tit.

3.

Hy m t cu tao i cng ca tuyn yn.

4.

Hy m t cu tao thu trc tuyen yen. Lin h vi chc nng ca n.

5.

Hy m t cu tao thu sau tuyn yn. Lin h vi chc nng cua n.

6.

Hy m t h tu a n hon c bit tuyn yn.

7.

Hy m t cu tao tuyn thng thn v. Lin h vi chc nng cua n.

8.

Hy m t cau tao ca tuyn thng th n tu. Lin h vi chc nng


ca n.

9.

Hy m t cu to ca tuyn gip. Lin h vi chc nang cua n.

10. Hy m t cu to ca tuyn cn gip. Lin h vi chc nng ca n.

211

Chng 12

H SINH DC NAM

MC TIU
1. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nang ca ng sinh tinh vo tuyn k
tinh hon.
2. Trnh bay c s tin trin ca cc t bo dng tinh qua cc giai on.
3. M t c cu to cc on ca ng dn tinh.
4. M t c cu to v chc nng ca tuyn tin lit.

H sinh dc nam gm:


- Hai tinh hon: San xut tinh
trng v hormon sinh dc
nam.
- Nhng dng dn tinh: Van
chuyen tinh trng t tinh hon
en dng v.
- N hng tuvn ph thuc ng
dn tinh: Bi xut cac chat tit
vao ng n tinh hoa ln
vi tinh tr n g to th n h tinh
dich.
- Dng vt l c quan giao cau,
nh tinh tr n g c phng
thch vo am ao H nh 12-1).
1TINH HON
Tinh hon hnh trng; nam
trong bu; dai 4-cm. rong 2.5cm;
buc ngoi bi mang trang, mt vo x
dy cau to bi m hn kt giu si
collagen. mt sau tren tinh hoan.
9J0

Hnh 12.1. Sc cu tao he sinh dC nam [1].


I. Xng mu; 2. Tuyn tin iit; 3. Th hang; 4
Th xp ca dng vt; 5. Niu ao dong vt; 6.
Quy u; 7. Khoang mang bung-mang tinh; 8.
Dy Keo tinh hoan; 9. Tinh hor 10. Mao tinh;
I I . Ong tinh; 12. hanh meu ao; 13. Tuyn hanh
niu ao: 14. Niu ao mang; 15. T,n t)n lit
16. ng phng tinh; 17. Bng ng phng tinh; 18.
Tui tinh; 19. Bang quang; 20. Niu qun.

v x day ln th an h mt khi x gi l th Highmore. Cc trn tinh hon c


ph bi mao tinh v tin xung pha di, theo b sau-bn ca tinh hon tao ra
phn than v phn ui ca mo tinh (Hnh 12-1 v 12-2).
T mng trng pht sinh
nhng vch x tin su vo
tinh hon roi quy t the
Highmore, ngn tinh hon
thnh nhiu tiu thu (khong
150-200 tiu thu). Mi tiu
thy cha 3-4 ng (i 30
150cm,
ng
knh
150200|jm), cong queo, kn au
gn (gip vi mng trng) gi l
ng sinh tinh. Cc ng sinh
tinh chung vo mt ng
ngn, gi l ng thng, tin vo
th Highmore (Hnh 12-2). Ong
thng l oan u cua ong
dan tinh v la on nm trong
tin h hon

4
5
6

Hnh 12.2 Cu to i cng tinh hon


v mo tinh [ 1],
'

1- Mo tinh; 2. Nn ra; 3. Ong ra, 4. V x; 5. Trung

_
tht tinh hon (th Highmore); 6. Vch x; 7. ng
Trong tiu thuy, mo lin sjnh tinh; 8. ng mao tinh; 9. Ong tinh; 10. ng
kt nam xen vo gia cc ng thng; 11. Li tinh (retetestis; li Haller),
sinh tinh, gi l m k, cha t
bo k (hay t bao Leydig). Nhng t bo ny cng cc mao mach to th n h
tuyn ni tit kiu tn m at gi l tuyn k tinh hon (Hnh 12-3).
1.1. ng s i n h t i n h
Bc ngoi l m ng ay, ngoi mang n> c bao x chun. T hnh la biu
m tinh Cu tao bi hai loi t bo l t bo Sertoli v t bo dng tinh.
1.1.1. T bo S e r to li (H n h 12-3 v 12-4).
T bao Sertoli nm gan mng ay. N hn ln, hnh trng, sng mu, t
chat nhim sc, co mot h t nhn ln, r t r rt. Di knh hin vi in t, t
bao Sertoli co hnh tr, gia hai t bao gip n hau co khoang gian bao hp 7
9nm; vng ny c th lin kt, vong nh hay dai bt. cac m t bn t bao
mang t bo co nhng cho lm vo bo tng e tao ra cac khoang trng cha
cac t bao dng tinh. Trong bao tng cha nhiu ti th, bo Golgi, cac ng siu
vi, li ni bo khong h at va nhng tinh the Charcot-Bottcher.
T bo Sertoli tham gia cu tao hng ro m au-tinh hon. Trong tinh
hon, cac mch m au nm trong m ke, xen gia cac ng sinh tinh. T mau ti
cac te bao ng tinh, hang ro m au-tinh hoan gom:
- T hnh cc mao mach mau.
213

- M k.
- V x bc ngoi ng sinh tinh.
- Mng dy lt ngoi biu m tinh.
- Nhng phc hp lin ket gn m t
bn cc t bo Sertoli nam cnh
nhau. Nhng phc hp lin kt
ny ngn nhng khong gian bo
trong biu m tinh th n h hai
ngan: Ngn ngoai nm gip vi
mng y lt ngoi biu m tinh
v cha nhng t bo dng tinh
cha tin trin (tinh nguyn bao);
ngn bn trong gm nhng
khong gian bo xen gia cc t
bo Sertoli vi n hau hay vi cac t
bo dng tinh, v cha nhng t
bo dng tinh ang tin trin.
Mt cht c mt trong mu, mun
ti tac ng vo cc t bo ng tinh
phi vt qua cc th n h phn cu to
k trn ca hng ro m u-tinh hon.

Hnh 12.3. Cu to vi th ng sinh tinh


v tuyn k tinh hoan [ 1],
1. V x; 2. Mng y; 3. T bao Sertoli; 4.
Tinh nguyn bao; 5. Mo k; 6. T bo k (t
bo Leydig); 7. Mao mach; 8. Tinh bo 1
ang phn chia; 9. Tin tinh trung; 10. Tinh
trng; 11. Tinh bo 2 ang phan chia.

ngha quan trng ca hng ro


ny l bo v cc t bo dng tinh ang
p ht trin va bit ho th n h tinh trng
ngn bn trong hng v lng ng
cua biu m tinh.

Ngoi chc nng cau to nn


hng ro m u-tinh hoan, cc t bo
Sertoli cn c chc nng bo v, vn
chuyn v phng thch cc t bo dng
tinh; tng hp v bi xut mt s cht
tham gia vo s iu tit qu trnh
sinh tinh.
222 T bo d n g tn h (H n h 12-3
v 12-4)
Vao tun l th 4 kh i phi ang
p h a t trin, nhng t bo m m sinh dc
(t bo sinh duc nguyn thu) t thnh
tui non hong di c n mo sinh duc
(ni cp tuyn sinh duc cha bit ho),

214

Hnh 12.4. Siu cu trc t bao Sertoli [1].


1. Tinh nguyn bo; 2. Mang ay. 3. Nhn t
bao Sertoli; 4. Tinh bo 1 ang phn chia; 5.
Tin tinh trng; 6. Tinh th Charcot-Bottcher;
7. Lysosom; 8. Giot m; s. Tnh trung; 10.
Tinh bo 2 ang phn chia.

chung c vy quanh bi cc t bo dy gii tuy (t bo nay s tr thnh t


bo Sertoli). Trong ng sinh tinh, t bao m am sinh duc tn tai trong trng thi
ng tim sinh t tun l th 6 ca phoi ang p h t trin cho n tui dy thi.
tui dv th, vi s kch thch cua t bo Sertoli, t bo m m nguyn thu bt
u bit ho thnh tinh nguyen bo.
S sinh tinh trung l qua trinh bin i tinh nguyen bo thnh tinh
trng; qu trinh ny bt u t tui dy th v lin tuc cho ti cui i ngi.
Nhng t bo ng tinh l nhng t bo c kh nng sinh sn, bit ho
v tin trin, cui cng tao ra tinh trng. T u n cui dng gm: tinh
nguyn bo, tinh bo 1, tinh bao 2, tin tinh tru n g v tinh trng. Qu trnh
sinh tinh trng c chia thnh: thi k to tinh bao, thi k phan bo gim
nhim v thi k to tinh tr n g (H nh 12-4).
1.1.2.1. Tinh nguyn bo
Tinh nguyn bo l nhng t bo nh (ng knh 9-15|am), nm vng
ngoi vi biu m tinh, xen gia mng ay vi t bo Sertoli. Tinh nguyn bo
co b th nhicm sc lng bi 2n=44A+XY. Bo tng cha t bo quan.
Da vo c iem ca nhn, ngi ta phn bit hai loi tinh nguyn bo: Loi
A c nhn trn hay hnh trng, cht nhim sc mn, c 1 hoc 2 h a i nhn; loi
B c nhn trn, cht nhim sc dang h t kch thc khc nhau, ch c 1 ht
nhn nm tru n g tm nhn.
Tinh nguyn bao loi A l nhng t bo goc. Chng gin phn nhiu ln,
sinh ra tinh nguyn bo cng loi; mt s khc bit ho th n h tinh nguyn
bao loi B (nhng t bao ang bit ho khng cn kh nng tai bit hoa;. Tinh
nguyn bao loi B bit ho to ra tinh bo 1.
1.1.2.2. Tinh bo 1
Tinh bo 1 c b th nhim sc lng bi 2n=44A+XY. Sau khi sinh ra,
no ln ln o tch lu chat dinh dng. l t bo ln (ng knh khong
25(jm), nm xa m ng ay v cch mng y bi mt hng tinh nguyn bo.
Nhn hnh cu, cht nhim sc phn b eu, ht nhn thng thy. Bo tng cha
nhiu bao quan nh ti th, b Golgi.
Tinh bao 1 tin h anh ln phn chia ln th n h t ca qu trn h gim phn
(gian phn giam nhim) e sinh ra hai tinh bao 2.
1.1.2.3. Tinh bo 2
Mi tinh bao 2 c b th nhim sc n bi n = 23 v c hai loi tinh bao
2: Mot loi m ang th nhim sc X v mt loai m ang th nhim sac Y. Ty l
gia hai loi l 1/1.
Va sinh ra, tinh bo 2 tin h nh ngay ln p h n chia th hai cua qua
trn h gim phn sinh ra hai tin tinh trng.
215

(Ad) ( ^ ) < ------( }

(Ad)

(Ap)

(Ap)

------ ( )

Tinh nguyn bao

Thi ky lao
tinh bo

I
(B)

<B>

Tinh bo 1
;------- Ln th nht

/ \

Jr
Tinh bao 2

()

L. Thi K/
' phn bao
gim nhim

............

Tin tinh trung

'

h
Thi ky tao
tinh trng

Tinh trung

Hnh 12.4. S qua trnh sinh tinh trng [3].


Ad. Tinh nguyn bo loai A sm mu;
Ap. Tinh nguyn bo loai A nhat mu; B. Tinh nguyn bo loai B.

1.1.2.4. Tin tinh trng


Tin tinh tr n g c b th nhim sc n bi n=23 v c hai loi tin tinh
trng: loi mang th nhim sc X v loai m ang th nhim sc Y. Chng xp
th a n h nhiu hng gn lng ong sinh tinh, hnh hi i. N hn sng, c mt ht
n h n ln. Bo tng cha nhiu bo quan.
Tin tinh tr n g khng c k h nng sinh sn ma qua qu trn h bit ho
r t phc tp th n h tin h trng, bao gom:
- Nhng bin i ca b Golgi e to ra ti cc u.
- Nhng bin i cua ca tiu th tru n g tam v s to ra on c tinh
trng, dy trc.
- S phn b lai ti th v s to ra bao ti th.
- N hng bin i cu to cua bo tng.

216

2 ./3 C u ta o tin h tr n g
1.1.3.1. Tinh trng bnh thng
Nm long ng sinh tinh v c hai loi: Loi mang th nhim sac X v
loai mang th nhim sc Y. T mt tinh bo 1 qua hai ln phn chia cua qua
trnh giam phn sinh ra 4 tinh trung (H nh 12-4).
Tinh trng c Cu to bnh thng di khong 60fam v gnm ba don la
u, c v ui (H nh 12-5):
- u hnh bau dc, hi dt, di 4-5|jm, rong 2f.im. N hn ln chim gn
ht u tinh trng.
- Co l don ngn v hp, gn thng truc vi au.
- ui di khong 55|am, chia lam 3 on:
+ oan trung gian: Di khong 4-5fjm. Gia on trung gian v doan
chnh, mng t bo day ln tao th n h vng Zensen.
+ oan chnh: Dai nht, khoang 45fjm, gm mt day tru r nam trung
tam, vy quanh bi mt bao si x v bc ngoi bi mng t bao.
+ on cui: Di khoang 2-3pm, to th n h bi dav truc c bc bi
mng t bo.
Quan st di knh hien vi in t:
- u tinh tr n g cha nhn phan phnh nm v pha giap vi c. on
2/3 trc ca n h n c chup bi tui cc dau co hnh cai m. Thnh tui
c cu to m ang kep, gm hai la ngoai v trong (Hnh 12-5. Long tui
cha nhiu enzym c tac dng tieu huy cac chng ngai vt bao quanh
non chn tinh tr n g tin vao bo tng cua noan khi thu tinh:
Hyaluroniase, neuram idase, acrosin...
la ngoi cua tui cc u v phn bo tng pha trc l nay c mot
loi protein c hiu goi la protein gn vao non nguyn p h a t (primary egg
binding protein) c tac dng gv ra ket dnh gia u tinh tr n g v mng
trong sut bc non trong qu trn h th tinh, l trong cua tui cc u c mot
loi protein c hiu khac gi l protein gn vao non th p h a t (seconary egg
binding protein) c tac ng gn mng kep cua ti cuc u vi mng trong
SUOI bc non k h i lp bo tng m ng p h a trc ti cc u a b tiu h u y

v la ngoi cua ti cc u b rach trong qua trn h tip xc vi mng trong


sut. Nhng protein ny mang tnh c hiu cho loi, do s gan ket gia
tinh tr n g v m ng trong sut cua non ch xy ra ng vt cung loai.
- c c tm ay, h cm, tiu th trung tm va 9 ct chia oan xp thnh
hnh ng. Day trc nm chnh gia c chay sut t c en ch tn cng cua
ui. C 9 si c ni tip vi 9 COI chia on v tin v pha ui tinh

trung. Nhng ti th hnh que i, xp thnh mot hang nm pha ben


ngoai va song song vi ct chia doan oan trn c v si ac oan uoi.
217

- ui
+ on tru n g gian c day trc
nm chnh gia, 9 si c bao
xung quanh. Bao ti th c
cu to bi nhng ti th xp
vi nhau theo kiu xoan c,
cun quanh dy trc, c
bc bi mng t bo.
+ on chnh: T tru n g tm ra
ngoai vi gom: y truc, 9 si
c, bao x, mng t bao.
+ oan cui: Cau truc r t n
gin, ch gm dy trc bc
ngoi bi mng t bo.
1.1.3.2. Tinh trng bt thng
Trong tinh dich bnh thng,
tinh trng c cu to bat thng
chim khong di 70% v gm
nhng loi chnh:
+ Tinh trng cha trng thnh:
C kha nhiu bo tng au,
c v ui.
+ Tinh tr n g c cu to hnh
thai hc bt thng: au to
hay nh, trn hay nhn.
+ Tinh tr n g gi: u l r v
bo tng c nhiu khng bo
cha sc t.
+ Tinh trng thoi ho: u b
bin dng hay b teo hoc c hai
au, hai ui.
1.2. M k

Hnh 12.5. Cu tao siu vi c ja tinh trng [1]


I. Thit ng doc toan b tinh trng; II.
Phng to mot phn oan u. c va mt
phn oan trung gian ca tinh trung hinh I;
III. Thit ngang oan c tinh trung theo
ng A hnh II; IV. Thit ngang oan
trung gian theo ng B hinh II. V. Thit
ngang oan chnh hnh I; VI. Thit
ngang oan cui theo ng D hinh I.
1. u; 2. C; 3. oan trung gian: 4 oan
chhh; 5. oan cui; 6. Tui cc au, 7. Khong
di tui cc u; 8. Mng nhn; 9. Np gp
mang nhn; 10. Tm y (capitellum); 11. Ct
chia oan; 12. Tiu th trung tm gn; 13. Ti
th dai; 14. Ti th tao thanh bao ti th hnh lo
xo; 15. Li ni bao; 16. Gict bac tng; 17.
Si c; 18. Dy truc (axonema); 19. Vong
Zensen; 20. Bao x; 21. Cot doc.

M k ca tinh hon l m lin kt xen vo gia cc ng sinh tinh (Hnh


12-3). l m lin ket tha, cha nhng t bo tru n g m km biet hoa, te
bao si, i thc bao, dng bo v cac t bo a din hay hnh cu c gi l
te bo k tinh hon (t bo Leyig), hoc ng c c hoc hp th n h m,
chung c quan h m at thit vi cc mao mch m u to ra tuyn ni tit
kiu tn m at goi l tuyn k tinh hon, tuyen ny tit ra testorteron c tac
dng kch thch qu trn h to tinh trng, duy tr s hot dong ca cc tuyn
ph thc ng dn tinh v pht trin cc gii tnh nam th pht: Moc ru,
giong ni trm...
218

l 3 T inh dch tro n g gii hn binh th n g ngi (th eo T ch c Y


t Th gii-1999)
- Mau sc thng trng c, ng nhat.
Thi gian ly gii <30 nhit d 37c.
- Th tch 2ml.
-

7,8> pH >7,2.

- Mt tinh tr n g >20.106/rnl.
- Tng s" tinh tr n g mi ln phng tinh >40.106.
- T l tinh tr n g di ng tin ti n h an h >25%; t l tinh tr n g di ng
nhanh v di dng chm >50%.
- T l tinh tr n g hnh thi bnh thng >30%.
2. NHNG NG DAN

'

t in h

I)

Gom c: Ong thng, li tinh (lui Haller), ng ra, ng mo tinh, ng tinh,


ng phng tinh (H nh 12-1 v 12-2).
2.1. ng th n g v li tinh
T hnh c cu to bi biu m vung n hay tr n, m t t do ca t
bo biu m c nhiu vi nhung mao v c mt lng.
2.2. ng r a
Biu m lp thnh ng l bieu m tru n gm ba loai t bo: T bo khng
c lng, t bo c lng v t bao y.
2.3. ng m a o t i n h
T hnh ng c cu tao bi biu m tr gi tang gom ba loai t bo: T
bo chnh, t bo sng mau v t bo y, lt ngoi la mt tang c.
2.4. n g t i n h
T hnh ng c ba tng m.
2.4.1. T n g n i m m c
Tang ny c nhng np gp kh cao. Biu m ph nim mc l biu m tru
gi tng ging biu m ph ng mao tinh. Lp m l mt m lin kt cha
nhiu si chun.
2.4.2. T n g d i n ic m m c
Cau to bi m lin kt.
219

2.4 T a n g c
Kh day, gom ba lp c trn: Lp trong hng c, lp gia hng vr
va lp ngoi hng dc.
25. ng p h o n g t i n h
Np gp nim mc thp. Biu m ph nim mc l biu m vung n
tr dn hay tr gia tng v khng c lng. Trong lp m c nhng tnh mch ln.
3. NHNG TUYN PH THUC CC NG DAN

t in h

Nhng tuyn ph thuc cac ng n tinh gm ti tinh, tuyn tin lit,


tuvn hnh niu o (tuyn Cowper) v tuyn niu o (tuyn Littr).
3.1. T i t i n h
C hai ti tinh, nm pha sau c bng quang, u di m vo bng ong
tinh. Mi ti tinh gm mt hay nhiu ng xoan nh l xo. T hanh ng, t trong
ra ngoi gm ba tng m.
322. T n g n i m m a c
- Biu m ph nim mc: L biu m tr gi tn g gm hai loi t bo: T
bo che tit v t bo y.
- Lp m: L m lin kt cha nhiu si chun.
322 T n g c
Tng c gm hai lp c trn: Lp trong hng vng, lp ngoi hng dc.
3.1.3. T n g v n g o i

Cu tao bi m lin kt chun, cha


mch, dy th n kinh.
3.2. T uy n ti n li t (H nh 12-6 u H nh
12-7).
Tuyn tin lit l tuyn ln nht.
N nm ngay di bng quang v c
boc bi mt v x cha nhng si c
trn. V x ny tin vo trong tuyn to
th n h mt nn lin kt. Ngoi ra, cn c
nhng vach lin ket ngn tuyen tien
lit th n h nhiu thu.

Hinh 12.6. S phn b cc lcp nhu m


tuyn tuyn tin lit [1],
1. Niu o tin lit; 2. Tuyn mm mac;
3 Tuyn di nim mac; 4 Tuyn chnh

Tuyn tin lit l mt tp hp nhiu tuyn ngoi tit kiu ng-tui phc
tap. Mi thu l mt tuyn ring bit v c ng bi xut m vo nit u ao tin
lit, ong ny chia nhiu n h an h ngav cng nh v cc n h n h li phnh ra th an h
220

nhng ti co chu vi khc khuu. Cac n h n h th xp th n h ba lp ong tm


quy xung quanh niu ao, tao th n h ba lp nhu m tuyn.
Nhng n v cu tao tuyn tin lit (n v ng ti) c hnh dang khc
nhau. Long ca chng ni hp, ni phnh to ra th n h nang tuyn. Nim mc
tuyn co nhng nep n hn loi vo lng tuyn.
3.2.1. B i u m
Biu m tuyn tin lit cu to
bi hai loi t bo: Te bo ch tit v
t bao y.
3.2.2. Lp em
L m lin kt cha nhng t
bao .si, n h n g si Collagen, si c h u n

v cha nhng b si c trn.

Hnh 12.7. Cu tao vi th tuyn tin lit [1]


1. T bao y; 2. T bo ch tit; 3. Si c
trn; 4. Kt th tin lit; 5. Mo lin kt lp em.

Dch tin lit cha trong lng


tuyn xuat hin di dng h a t v c the cha nhng t bo biu m b bong.
Trong lng tuyn cn c nhng khi hnh cau hay hnh trng, to nho khng
u v c cu to gom nhng lp ng tm gi l kt th tin lit, c th n h
phan hoa hc chu yu l glycoprotein v la ni lng ng mui vi. Ngi cang
gi, kt the tin lit cng nhiu, cng lm lang ng mui vi v l ngun gc
cua soi tin lit.
Tuyn tien lit san xut ra dich tin lit ri bi xut vo nieu ao tin
lit khi phng tinh. Dch tin lit l mt cht long, trn g nh sa, c tnh acid,
cha nhiu acid amin, nhiu enzym, cc phosphatase...Dch tien lit c tc
dung kch thch s chuyn ng ca tinh tru n g trong cc ng dn tinh.
3.3. T u y n h a n h n i u o ( tu y n C o w p e r)
C hai tuyn h an h niu o nm ngay pha sau h n h niu ao. Moi
tuyn l mt tuyn kieu ng-ti v c chia th n h nhng tiu thu bi cac
vach lin kt cu to bi nhng si Collagen, si chun v cha nhng b si c
trn v c vn.
Mi tuyn gm nhng ng chia n h n h cong queo. u kn cac n h an h
phnh to th n h nh n g nang tuyn nam trong cc tiu thuy. N hng ng chia
nhanh hp li th n h mot ng ln hn, phnh to, gi l bng. Ri nhng bong
cua nhieu tiu thu hop li th n h mt ng bai xut m vo on gn niu o
dung vt.
3.4. T u y n n i u o ( tu y n L ittr e )
Nim mac nieu o c nhng ch lm vo th xp tao th a n h nhng
khoang trng. M vo nhng khoang trong nay c nhng tuyn ngoai tit,
kiu ti tit nhy, gi l tuyn niu ao hay tuyn Littre. N hng tuyn nay
991

nm trong lp m cua niu o. Biu m tuyi n c cu to tng t biu m


phu niu o dng vt.
4. DNG VAT
Dng vt, c quan giao cu, c bc
ngoi bi da, cu to bi niu o trc
c vy quanh bi nhng mch mu r t
pht trin e tao th a n h nhng c quan
cng gm hai th hang v mt th xp
(.H nh 12-8). Chng c cu to bi m
cng. M cng l mt m lin kt-c,
cha nhng hc mu, nhng ng mch l
Hinh 12.8. Cu to ai cng ca
xo v nhng nhanh ca chng dn mu
dng vt [
1].
ti cc hc v nhng tnh mch n mu
1. Da; 2. Bao x-chun; 3. M cng
tr v h tu n hon chung.
ca th hang; 4.
trng; 5.
Khi dng vt mem, nhng hc mu
Nieu ao dng vt; 6. M cng
ca th xp
ch l nhng khe hnh ch V, H, X, Y. Khi
dng vt b kch thch, nhng si c trn
oc ca cc tiu ng mch co li, ko cc vng chun gin ra lm cho mu t
cc tiu ng mch a vo trong cc hc mu. Lc by gi cc b c chung
quanh cc hc mu co li lm cho cc tnh mch b ep t li. N hng si chun
khng b cac b si co dc ko na, co li v bt ming nh ng tnh mch. Mu
trong cac hc khng thot i u c, li b p bi cc b c nn ng vt
cng ln v r t cng. The xp cng i ra v phng ln v nhng tnh mch
ca n b gin nhng khng cng nh hai th hang. Khi nhng b c gin ra,
mau thot i bng ng tnh mch, dng vt li mem.

T LNG GI
1. Hy m ta Cu tao i cng tinh hon.
2. Hy m ta cu to t bo Sertoli v nu chc nng ca n.
3. Hy m t cu to cua cc tinh nguyn bo.
4. Hay m t cau to cua tinh bo 1 v tin h bo 2.
5. Hy m ta Cu to cua tin tinh tr n g va nu nhng bin i ca n
tr th n h tinh trng.
6. Hy m ta cu tao vi th v siu vi th cua tinh trng.
7. Ve v m ta s s phat trien cac t bo ng tinh.
8. Hy m ta cu to cua cc ng dn tinh.
9. Hay m ta cu tao cua tuyn k tinh hon v nu chc n ng cua n.
10. Hy m t cu tao cua tuyn tien lit.

Chng 13

H SINH DC
N

MC TIU
1. M t c cu to i cng ca bung trng.
2. Mo t c cc loi nang trtng.
3. Trnh by c qu trnh to non.
4. M t c s hnh thnh, cu toI pht trin v chc nng ca hong th
#

5. Trnh by c mi lin quan gia nhng bin i ca nim mc thn t cung


vi nhng bin i ca bung trng trong chu k kinh nguyt v khi c thai.
6. M t c cu to ca tuyn v trong thi k cho con b.

H sinh ac n gm:
- Hai buong trng m
nhiem hai chc nng
quan trng l: Tao ra
non chn co the th u tinh
v tit ra hormon sinh
due n (oestrogen v
progesteron).
- Nhng ng sinh dc n
gum:
+ Hai vi trng: Dn
trng t bung trng
t i t cu n g .

|^|n ^ ^2.-] 0 0 quan sinh dc trong ca ph n [5],

+ T cung: L ni phi
1. Loa vi tmng; 2. Vi trng; 3. Bung tmng; 4. Tcung;
thai phat trin.
5 m ao.
+ m ao: La ni tip
n h n tinh tr n g v l con ng i ra cua thai khi sinh e.
- Cc b phn sinh due ngoi (m h) gm: Am vt l mt c quan cng, tin
nh, cac mi nho v ln v mng trinh. M vo am h cn co nhng tuyn
phu thuc (Hnh 13-1).
- Mt oi tuyn v.

223

1. BUONG TRNG
ph n trng thanh, mi bung trng l mt c quan hnh trng, chc
Va c, dai 2,5-5cm, rng l,5-3cm, dy 0,6-l,5cm. B trc ca bung trng
noi vi phn sau dy chang rng bi mt np gap nh ca m ang bng, goi l
mc treo buong trng, n bam vao th n h bn h" chu. Trong mc treo bung
trng c manh, ay th n kinh i ti rn bung tr ng e tin vo bung trng.
Mot dy chang khc ni u trong bung trng vi t cung. Dy chang ny ROI
la y chng buong trng.
Bung trng c
chia lam hai vng: Vng
trung tm hp goi la
vng tuy, vung ngoi vi
rng hn gi la vng vo
(H nh 13-2).
* V n g tu y
Cau tao bi m lin
kt tha, cha nhng si
chun, nhng si c trn,
nhng ong mnh xon
v nhng cun tnh
mch.
N hng
th n h
phn trn to th a n h m
c ng cua b u o n g tr n g .
* V n g v
B u o n g tr n g c
p h u bi m t b i u m n.
0 nhu n cn tr biu
J t i
1 I
m la . bieu m vung
.

Hnh 13.2. Cu to vi th bung trng phu n ang


tui sinh duc [1],
1
tre0 buong trng; 2. Vng tu; 3. Vung v; 4. Biu
nn bung trng; 5. Nang trng nguyn thy; 6. Nang
trng nguyn pht; 7. Nang trng c; 8. Nang trng c
hc; 9. Nang trng c hc in hnh; 10. Nang trng
nhn; 11. Nang trng chn; 12. Nang trng xut huyt, 13.
Nan9 trn9 v (s rung trn9); 14 Hang th bt u
hnh thanh; 15. Hoang th ang pht trin; 16. Th trng;
" , " ,
u\ L . z
17. Cac mach mu (ong va tnh mach) ca buong trng.

n, v sau n dt li
mt s ni, tr nhng ni c khe r n h thy tren m t bung trng.

Di biu m l m k cu to bi nhng t bo hnh thoi xp theo nhiu


hng khac nhau, lm cho vng v bung tr ng c nh ng hnh xoy ac bit
{Hnh 13-2).
Giap vi biu m bung trng, mo lin kt cha t mch mau. nhieu S1
lin k e t v n h i u c h t g ia n bo. N h n g t b ao SOI x p th e o h n g t n h i u song
song VI m t bung trng. M lin ket y to th a n h mot lp mong gi l mang

trng v c mau tr n g khi nhn trn thit cn ti, cha nhum. bung
trng, mng tr n g khng r ret bng tinh hon.
M hen ket vng v buong tr ng cha nhng khi hnh cu gi la nang
trng (Hnh 13-2). Mi nang tr n g l mt cai tui ng non, bung trng
224

ca thai, tr em v ca c gi cha n tui y th, nhng nang trng ny goi


l nang trng nguyn thu. Chng l nhng nang trng cha tin trin, rt
nho, c kch thc ging nhau v ch thay c bng knh hin vi. Trong i
song sinh dc ca ngi phu n, nhng nang trng nguuyn thuy tin trin
qua cc giai oan khac nhau v c cch 14 ngy trc khi thay kinh, c mt
i khi 2-3) nang trng tin trin ti mc chn (trng thnh), v ra v phng
thch non gi l s rng trng. Phn cn li ca nang trng d m t non tao
ra mot th mu vng gi l hong th.
Trong sut i song sinh uc ca ngi ph n, ch mt s rt nh nang trng
tien trin ti mc chn ri v ra, cn tuyt i a s nang trng s thoi trien.
1.1. Qu trn h to non
Nhng non cha trong cc nang trng l nhng t bo sinh uc gi l
dong non. T au ng n CU1 ng c: N on nguyn bo, non bo 1, non
bo 2 v non chn (H nh 13-3).
f

Non nguyn bao


2 n =44A+ XX
GIAN
PHN

T THNG
TH T
THI K
THAI
Noan bao 1
2 n = 4 4 A + XX

Phn
chia
ln 1

RA I

G M
PHN

DY THI

Phan
chia
ln 2

I SINH
DUC

Hinh 13.3. Qua trnh to noan [1],

2.2 N o n n g u y n bo
Non nguyn bo l t bo u ong ca dng non pht sinh t nhng
t bo sinh duc nguyen thuy. Sau khi hnh thnh, mt s non nguyn bo
bit hoa th n h non bo 1. bung trng thai 7 thang, i a s noan nguyn
bao bin m t o thoai tn e n , hoc do bit ho th n h non bo 1. Khi tre
ra i, nhng noan nguyen bo hon ton khong thy trong bung trng. o
l mt im khac vi qua trn h tao tinh trng (xem chng 12).

225

1.1.2. N o n bo 1
Sau khi oc tao ra, non bo 1 ln ln v tch tr chat dinh dng trong
bo tng v c vy quanh bi mt hng t bo det goi l t bo nang. Nhng
t bao ny to ra mot ci ti cha non goi l nang trng nguyn thu. Non bo
1 trong nang trng nguyen thuy tin hnh ln phan chia th nht ca qu trnh
giam phn nhng ti CU1 k u ca ln phn chia n y th ngng li. Thi gian

ngng phn chia cua non bao 1 di hay ngan tuy tng non bo 1. Thi gian
ngn nht la ti tui dy th, di nhat l ti khi mn kinh.
T tui dy th n tui mn kinh, trong bung tr ng cua ngi phu n,
hang thang thng c mt non bo 1 nm trong nang tr ng tip tuc ln phn
chia th n h t ca qua trn h g im phn. K e t q u l mot non b.TO 1 sin h ra hai

t bo co b nhim sc th n bi n = 22A + X, nhng co kch thc v tc


dung khc nhau: mnt t bo ln goi l non bo 2 c tc dung sinh duc v mt
t bao nh gi l cc cu khng c tc dng sinh duc (H nh 13-3). y cng
l mt im khc vi qua trnh to tinh trng. Ln phn chia nay hon thnh
trc khi xy ra s rng trng.
2.23 N o n bo 2
Sau khi c sinh ra, non bo 2 tin hnh ngay ln phn chia th hai
cua qu trnh gim phn, song ngng lai bien k 2. Neu c th tinh, sau khi
tinh trng chui vao non, gim phn 2 mi c hon tt. Non chn v cc
cu 2 c hnh thnh. Cc cau 1 cng phn chia tao ra hai cc cu 2.
1.1.4. N o n c h n
Non chn l t bn ln nhdt trong c th ngi, ng knh ti 200^m v
bao tng cha nhiu cht dinh dng. Trong bo tng c nhiu khong bo
cha albumin v lipid; ti th phong ph, phn b khap bao tng; bo Golgi,
Ii ni bo phat trin mnh.
1.2. N h n g n a n g t r n g
1.2.1. N h n g n a n g tr n g c h a p h t tr i n
o l nhng nang trng nguyn thu, thy trong bung tr ng ca thai
s.ip ra i, ca tx3 gi t khi mi ra i cho en khi y th, v ca phu n
trng th n h ang la tui sinh e. Cau trc cua nang tr n g ngu-en thuy
ra t n gian (H n h l3 4A ), gm:
- Mt non bo 1 a n g ng ng p h n c h ia CU1 tin k lan p h an chia th

nh t ca qua trn h giam phn.


- Mt hng t bo nang det vy quanh noan bao 1. T bo nang r t ngho
bo quan v lin kt vi n hau bi th lin kt.

226

1.2.2. N h n g n a n g tr n g p h t tri n
Ch t khi day th n khi mn
kinh, trong bung trng mi thy
nhng nang trng tin trin.

, . 1
3
V' 1 I

NANG TRNG CHA


PHT TRIN

Qua trnh pht trin ca cc


nang trng nguyn thu tri qua
nhiu giai on. Trong khi nang
trng pht trin, non cha bn
trong n cng p h a t trin.

A
NANG

1.2.2.1. Nang trng nguyn pht

TRNG

Nang tr ng nguyn pht ln


hon nang tr ng nguyn thu, t
trong ra ngoi cu to bi: (H nh
13-4B).

ANG

PHT

- Non bo 1: ang ln ln v
tip tc ngng qu trnh phn
bao.
- M ng trong sut: Nm chen
vo gia noan v cc t bao
nang bn ngoai. Mng ny
xut hin ngy cng r v c
to ra o s ch tit ca non
bo 1 v ca t bo nang. N
c cu to bi glycoprotein
v c phn ng PAS(+) .
- Mot lp t bo nang cao ln
tao th a n h mt biu m vung
n hay tr n nm ngoi
mng trong sut.
m t hng vo mng trong
sut, bao tng y li mng t bo
ln tao th a n h nh ng vi nh u n g mao
tien vao m ang trong sut. N hng vi
nh u n g mao ny c th r t dai,
xuyen qua m ng trong sut, ti tip
xc vi non bao 1, n lm mang t
bo cua te bo nay vao bao tng.
ng thi m t non bo 1
cng c nhng vi nhung mao ngn
tin vo m ng trong sut. S c mt

9
TRIN

10
11
12

11

15

16

Hnh 13.4. Cc nang trng cha phat trin


v ang pht trin [5],
A. Nang trng nguyn thu (cha phdt trin);
B. Nang trng nguyn pht; c. Nang trng
c; D. Nang trng c hc; E. Nang trng c
hc in hinh. 1. Non; 2. T bo nang; 3. T
bo m k; 4. Mang ay; 5. Mang trong sut
ang hnh thanh; 6. Mang trong sut; 7. Lp
hat; 8. v nang trng; 9. Hc nang trng; 10.
Lp v trong; 11. Lp v ngoai, 12. Te bao
hat; 13. Dch nang trng; 14. Thanh hc nang
trng; 15. Vng tia: 16. G trng.

nhng vi nhung mao cua t bo nang v ca non bao 1 nh va m t trn


cho thay s trao i cht gia t bo nang v non {Hnh 13-5).
- Mang ay: Lt ngoi nang trng.
1.2.2.2. N ang trng th p h a t
Tin trin qua nhiu giai oan.
- Nang trng ac
T trong ra ngoi, cu to bi (Hnh
13- 4C):
+ Non bao 1 nm trung tm, ang
tip tuc ln ln v vn ngng qu
trnh phn bo.
+ Mang trong sut r t r v dy
ln.
+ Lp hat: Gm nhng t bo nang
hnh a din to th n h mt biu
m tng gom nhiu hng t bo.
Nhng t bu nang tao th n h lp
ny cn gi l t bo ht.

Hnh 13.5. Quan h gia t bao nang


vi mng trong sut va non [1]
1. T bo nang; 2. Vi nhung mao ca
t bao nang; 3. Mng trong sut; 4. Vi
nhung mao ca non; 5. Bao tng
ca non.

-t- Mng ay.


+ V lin kt mong: Gii h n bn ngoi kh p hn bit vi m k.
- N ang trng co hc:
Khi nang tr ng c ng knh 200^m v lp h t c 6-10 hng t bo,
mt s ni trong lp t bo nang xut hin nhiu khong trng nh cha mt
cht lng goi l dich nang trng. Dich ny l dch th am t huyt tng nhng
c nhiu hyaluronate, nhng yeu t" pht trin, steroi v cc hormon hng
sinh dc. Luc mi au nhng hc nay nh v nhiu, v sau chng hp li
th n h nhng hc ln hn. Noan bo 1 cha trong nang tr n g ln an v van
tip tuc ngng qua trn h phn-bo (H nh 13- 4D). v lin kt ngay cng r rt.
- N ang trng co hc in h n h (H nh 13- 4E)
Dich trong cac hc nang tr ng ngy cng nhieu, cc hc ngay cng ln ri
thng vi n hau th n h mt hc duy nhat. Cac t bo nang to th n h cua hc
nang trng. m t bo nang vy quanh noan bo 1 to th n h mt ci u. goi
l go non hay g trng li vo trong hoc.
Noan bao 1 tiep tc ln n khi c ng knh I00fim th ngng lai. N
vn c ngan each vi cac t bo nang bi m ng trong sut. H ang t bo nang
nm sat mang trong sut c hnh tr v dc goi l vong tia. M ang ay bc
chung quanh lp ht.

228

v lin kt c phn chia lm hai lp r rt :


+ Lp vo trong cu to bi nhng t bo hnh thoi hay a din gi l t
bo v. Chng c c im cu tao cua cc t bo ni tit tit ra
hormon thuc loai steroid v c quan h m t thit vi cc mao mch.
Vay v trong c cu trc ca mt tuyn ni tit. Nhng t bao v sn
xut ra estrogen (cn goi l foliculin), c tc dung lm pht trin nim
mc t cung vi nhng bin i c tnh cht chu k. Trn c the cc c
gai sp n tui dy th, n lm xut hin cac gii tnh ph nh tuyen
v n to, moc lng mu va cc bien i khc thy trong lc day th.
Ngoi ra, n cn lm tng s chuyn ho protid, gy tch nc va mui
NaCl, kch thch s pht trin xng khin cho c th phat trin, n
nang v cn c che s bai tit sa (tc dung ngc li vi tc dng cua
prolactin), tng cng tac ung cua ocytocin (do phn th n kinh cua
tuyn yn tit ra) lm co bop t cung khi sap sa sinh e.
+ Lp v ngoi cau tao bi nhng t bao v si lin ket xp th n h vng
ng tm xen lan vi mt t si c trn bc quanh nang trng.
1.2.2.3. N ang trng chn (nang trng de Graff)
Nang trng chn c
kch thc kha ln (ng
knh c th ti 15-20mm), loi
ln mt bung trng v c
th thy bng mt thng.
Cau trc ca n tng t
nh nang trng c hoc in
hnh, ch khac bi mt vi
c im (Hnh 13- 6):
- Hoc cha dch nang
trng r t ln.
- Lp hat th n h ca hoc
nang tr ng r t mong,
ch gom vi hng t
bao nang.

Hnh 13.6. Nang trng chin (A) va s rung trng (B) [1]
1. Biu m buong trng; 2. M k; 3. v x; 4. T bao v
lp trong, 5. Mach mu lp v trong; 6. Lp hat; 7.
Vt trong sut; 8. Hc nang trng; 9. Vng tia.

- Go trng li h n vo
trong hoc cha dch
nang tr n g va dnh vo th n h hc bi mot eo nh cau to bi mt t t
bo nang. Mng trong sut r t dy (30-40|um).
1.2.3. N a n g tr n g v v s r n g tr n g
Mot vi ngay trc khi rng trng, nang tr ng chn ln len r t n h an h
ung knh cua n mau chong at ti 15-20mm v nang tr ng li hn ln mt

229

buung trng, chnh gia ch li, th n h ca hc nang tr n g r t mng, lp h t


r t mng v v lin kt c mt vng khng cha mch gi l vt trong sut
(H nh 13-6). Do dch nang trng tit ra ngy cng nhiu, hc nang tr n g ngay
cng ln, p lc ca dch nang trng vo th n h hc ngay cang m nh, dch
nang trng r ra ngoi bung tr ng qua vng khng cha mch. p lc cc i
cua dch nang trng lm cho vt trong sut v ra. S v t ngt ca nang
trng lam cho go trng cha non bao 2 b phong thch ra khi bung trng.
th n h hc nang trng, mOi; s mch mu b v, m u cng tro ra ngoi v c
th cng li mt phn o trong hoc nang trng. l s rng tr n g , thng
xy ra 14 ngy trc khi ngi phu n thay kinh ln tip theo (H nh 13-6).
Non bo 2 u'Jc loa vi trng hng ly v a vao long vi trng.
Khi rng trng, non bo 2 va dc to ra tin hnh ngay ln phn bo th 2
ca qu trnh gim phn, nhng ngng k gia 2. Nu c s th tinh, qu trnh
phn chia mi tip din v non chn cng cc cc cu 2 s c to thcinh
1.2.4. S h n h th n h v p h t tr i n c a h o n g th e
1.2.4.1. S hnh thnh
hong th (Hnh 13-7)
Sau khi g tr n g cha
non dc phng thch ra
ngoi v dich nang trng
tro ra ngoi bung trng,
s co bp ca cc si c trn
nm trong lp v ngoi lm
cho nang trng v tr thnh
nhn nheo v c gi l
nang trng nhn.
Do tc
ng ca
fibrinogen c m t trong
huyt tng thot mch,
mau ng li trong hc
nang trng to th n h mt
cuc m u ong.

Hnh 13.7. S hnh thanh v cu to vi th


ca hong th [1],
A. S tao ra hoang th; B. Cu tao vi th ca hoang th
1. Biu m bung trng; 2. T bao k; 3. v x ca nang
trng v mat non; 4. Mach mu ang t v x tin vao
khi t bao tng sinh; 5. T bao v hoang th: 6. T bao
hat hoang th.

Chung quanh cc mu
ng, nhng t bo nang
thuc lp hat tng sinh tr th n h tt bo hat hoang th. l nhng t bao ln.
hnh a din, c ng knh 30|im. Bo tng a base, n hn sng mu. Di
knh hien vi ien t thy trn b m t t bo c nhieu vi nhung mao di. Trong
bo tng c nhiu ti th a hnh, li ni bao khng hat, b Golgi pht trin,
nhieu ht sc t, li ni bo c hat tha tht, lysosom c s lng thay i v
tng ln trong qua trnh phat trin cua hoang th. T bo ht hoang th ch tit
progesteron c tac dng trn ni mc th n t cung sau khi ni mc nv chu
230

tc ong ca estrogen.
lp v trong ca nang trng, nhng t bo v cng tch cc tang sinh
v tr th n h tp bo v hoang th. l nhng t bo nh hn t bao h t hong
th v bt mu am hn. Di knh hin vi in t, trn b m at t bo khng
c cac vi nhung mao di. Trong bo tng, li ni bo khng h t cng pht
trin, b Golgi t hn nhng c kch thc ln hn, ti th c hnh dng c nh
hn. Te bao v hong th tit ra estrogen v progesteron.
Do tch cc tn g sinh, nhng t bo h t hong th v t bo v hong
th tao th an h mt khi t bo ln vy quanh cc mu ng. Ve sau cc mu
ng bin mt. Trong khi t bo y, t bo h a t hoang th nm tru n g tm, t
bo v hong th nm ngoi vi.
T lp v trong, nhng mach mu tin vo kh t bo y, x n thnh
nhiu dy t bo ni vi n hau th n h mt h thng li t bo xen k vi mt
h thng li mao mch. Nh vy mt tuyn ni tit kiu li c to ra.
l hong th. Gi nh vay v hong th c mng vng khi nhn trn thiet
bung trng cn ti.
Khi t bo tuyn c bc ngoi bi mt v x vn l lp v ngoi ca
nang trng v.
1.2.4.2. Chc nng ca hong th
Hoang th tit vao mu hai hormon cng thuc loi steroid: estrogen (cn
gi l foliculin) v progesteron. Estrogen o t bo v hong th tit ra, cn
progesteron do t bao h a t hong th tit ra. Tc dng cua estrogen lam niem
mac t cung c khi phc lai giai oan sau kinh. Cn tc dung chnh cua
progesteron l lm cho nim mc t cung p h t trin v chu nhiu bin i
chun b n tr n g th tinh ti lm t v tao iu kin th u n i cho phi thai
pht trin. N hng progesteron ch c tc dung trn nim mc t cung sau khi
nim mc ny b tc ng bi estrogen. S hnh thnh, p h at trin, hot
ong ch tit v s tn ti ca hoang th chu s kim sot cua hormon hong
th ho (LH-Luteinising Hormon) tit ra bi t bo hng sinh dc phan
trc tuyn yn.
1.2.4.3. Thi gian ton ti ca hong th
Thi gian hoat ng v tn ti ca hong th phu thuc vao noan a
phng thch ra khi bung trng c thu tinh hay khng.
Trong trng hp non khng c thu tinh, hoang th phat trin m anh
nht vo ngy th 10 sau khi non thot nang ri bt u thoi hoa, nhng
phai mi thi gian kha lau mi bien i, hong the nay goi l hoang th chu ky.
Trong trng hp non c thu tinh va lm t trong ni mac t cung,
thi gian hoat ng v ton tai ca hong th ra i lau. Ti thang th 5-6 cua
thi ky c thai, hong th mi bt u thoai hoa. Lc by gi lp hp bo la

231

nui cua cc nhung mao ra u thay th hong th tit ra estrogen. Ti cui k c


thai, hong th mi bin i. Hong th ny gi l hoang th thai nghn.
Trong giai on sm cua thi ky c thai, trong bo tng ca t bo
hong th xuat hin nhng h t c. N hng h at ny cha relaxin, mt hormon
thuoc loai polypeptid. Ngi ta cho rng hormon ny c ch s co bp ca c
t cung trong thi gian c thai v lm gin c t cung khi chuyn d.
1.2.4.4. S thoai trin ca hoang th v s to ra th trng
Khi hoang th chu ky v hoang th thai nghn thoi trin, nhng t bo
h t hong the v t bo v :, ng th b thoi ho v b thc bo bi cc i
thc bao, hoang th dan dn bin th n h mt ci seo mu tra n g gi l th trng
cu to bi m lin kt c (H nh 13-2). Sau th tr n g c thay th bi m
lin ket ca vng v bung trng. Qu trn h bin m t th tra n g c th ko i
hng thang hay hng nm tu theo hoang th to hay nh.
i 2 5. Cc n a n g tr n g th o i tr i n
bung trng b gi mi ra i, S<Dlng cc nang tr ng nguyn thu c
khong 700.000 n 2 triu. Khi dn ti dy th, s' lng rc nang tr ng y
ch cn khong 400.000. o vy, t tui y th n khi m n kinh, hng thng
trong bung trng c mot s nang trng nguyn thuv tin trin, nh ng c n
khong gia chu k kinh nguyt, ch c 1 (i khi c th c 2 hoac 3) nang
trng tin trin t ti mc chn, v ra, phng thch non ra ngoi ri bin
th n h hong th. S lng nang trng tin trin t ti chn trong sut oi
sinh dc ca ngi ph n ch bng khong 1/1.000 s lng nang trng
nguyn thu thy trong bung trng ngi con gi khi dy th. Tuyt i a s
cc nang trng: nang trng cha tin trin (nang tr n g nguyn thuy) hoc
nang trng ang tin trin ti mt giai don no , u b thoi trin. Su
thoi trin m anh n h a t cua cc nang trng xay ra khi be gi ra i, lc dy th
v khi m n kinh.
2. VI TRNG
Vi trng l mt ng i 10-12cm v c chia lm bn on: on
thnh, on eo, on bng, on loa.
T hnh vi trng, t trong ra ngoi, gm ba tn g m: Tng niem mc,
tang c v tng v ngoi.
Nim mac vi tr ng c phu bi bieu m tr n c lng chuyn. Trong
i song sinh duc, nim mac vi tr ng bin i theo chu k kinh nguyt.
3. T CUNG
T cung c hnh qua le v c chia lm ba on chnh:
- on 3/4 trn phnh to goi la thn t cung.
232

- on 1/4 di hp gi l c t cung, co mt phn li vo m dao.


- Mt oan th t xen gia thn v c t cung goi l eo. Phn trn cng cua
th n t cung gi l ay. Ben trong t cung c mt khoang hep khi khng
co thai goi l khoang t cung.
T ngoi vo trong, t cung cu to bi ba tng m: Tng v ngoai, tng
c v tng nim mac (cn gi l noi mac).
3.1. T n g v n g o a i
Cau to bi m lin kt cha mch v dy th n kinh, na trn cua t
cung, tng v x c phu bi mang bung. na di cua t cung, v x la
mt m lin kt x ln vi m lin ket ca h"chu.
3.2. T n g c
32.2 th n t c u n g
Tang c l tng dy n h t (ti l,25cm). Nhng si c trn hp th an h b,
xp thnh ba lp. o mi lp cac. b si c trn nam r t st nhau: Lp ngoi
mng, gom nhng b si c doc; lp gia r t dy, cu to bi nhng b si c
cheo nhau; lp trong mong v chia th n h hai lp nh: lp dc ngoai va lp
vng trong.
Khi c thai, t cung to dn ln, tng c phat trin ra t mnh, do s ph
i cua car si c, do tang s" lng cac si c v do tng lng collagen dc
tong hp bi cc nguyn bao si v si c trn.
Sau khi c thai, t cung tr li kch thc c do mt so si c b ph huy,
do cac si c gim kch thc v do s chuyn ho ca collagen di tc dng
ca cc enzyme.
322 c t c u n g
Nhng si c trn m hng chung l hong vng b phn tn trong mt
m x - chun phong phu.
3.3. Ni m ac t cu n g
337 N i m c th n t c u n g
Trc tui dy th:
Noi mc th n t cung c cu trc n gin gm biu m v lp m. Lp
em c cau tao bi nhng t bo lin kt hnh sao hay hnh thoi v t si
lin ket, khng c si chun; n cn cha nhng tuvn ngn (tuyn gia) khng
hot ng do biu m lm xung to ra. Trong thi k ny, ni mc th n t
cung khng c nhng bin i v cau to mang tnh cht chu ky.
Sau khi m n kinh:

233

Ni mc thn t cung teo i. S lng cc tuyn trong lp em cng gim.


Trong i sinh due
Ni mac th n t cung dy v gm:
+ Biu mo: cu tao bi nhng t bo co lng, t bao khng c lng va t
bo trung gian.
+ Lp m: L m lin kt nhiu t bao, t si to keo, r t giu mch
mu, cha nhng tuyen t cung o biu mo lom xung tao thnh. Lp
em con c nhng m lympho ong vai tr quan trong trong cc phan
ng min dch c the c lin quan ti kh nang sinh .
Cu to ca noi mac than t cung c nhng bin i theo chu k kinh
nguyt. Ngi ta thng chia ni mc th n t cung lm hai lp:
- Lp su mong, gip vi c t cung.
- Lp nong con gi l lp chc nng, y mng ta y theo tng thi ky ca
chu k kinh nguyet.
Chu ky kin h nguyt ca ngoi ph n c th i ngn khc nhau v co
th u hay khong u. Ngi ta thng tnh mi chu k i 28 ngy v chia
lm ba thi k: thi k h nh kinh, thi k sau kinh v thi ky trc kinh.
+ Thi ky hanh kinh: Dai 3-4 ngav.
Khi sap hnh kinh, lp nng ca
ni mc thn t cung (lp chc
nang) co nhiu vng sung huyt.
Cc mch mau xoan cc v v ra
tao nn cc m xut huyei. Bieu
m bao phu nim mc, biu m cc
tuyn, mo lin kt ca lp m b
thoi hoa, hoi t v t ngt bong
ra. Mau chy nhieu vo khoang t
cung ri ra ngoi i cun theo
nhng thanh phan hoi t.
l s hnh kinh (Hnh 13-8).

Jggps!

3
4
5

Hnh 13.8. Ni mac thn t cung


thi k hnh kinh [ 1],
1. Mo hodi t; 2. y tuyn t cung
cn st iai; 3. Mach b v: 4 Lp m
vng su; 5. C t cung.

Trong thi k ny, bung trng,


hong th thoai hoa. Hin tng kinh nguyt xuat hin l kt qu cua s gim
lng hai hormon bung trng l estrogen v progesteron trong mu do hong
th b thoi ho (H nh 3-11).
+ Thi ky sau kinh: Di 10 ngy, t ngy th 5 en ngy th 14 ca chu
ky kinh nguyt. Trong thi k> nay ni mac th n t cung khi phuc li
cu to va ngy cng y them do s tang sinh cua cc t bao y
tuyn v t bo lin kt cn st li.
Biu m phu nim mc c ti to. Lc mi u (t ngay th 4 en

234

ngy th 8) t bao biu m c hnh khi vung, sau tr th a n h hnh tr v


da s c lng. Bo tng t bao c lng cha li ni bo km pht trin, b
Golgi, nhng ti th v nhiu cht vi lipid. Cc ngon t bo mang nhng lng
vi cu trc in hnh.
Nhng tuyn pht trin, mi au chng l nhng ng ngn v hp. Ti
ngy th 10, chng dn dn di ra, tr th n h nhng ng th n g nm hi xa
nhau, ri hi cong queo, tin lai gn nhau.
Nhng t bo tuyn hnh tr,
nhn nm CC ay t bo. Cc ngn c
nhng vi nhung mao, m t y tng i
phng v lt ngoi bi mng y y
khong 40nm. Mt ben c nhng ch
khp vi t bo bn cnh v c th lin
kt ci 1/3 trn. Bo tng cha nhng ti
th in hnh, v i khi cha mt vi
ht c oi vi dng in t. N hng ti
cua li ni bo phong ph. B Golgi
nm trn nhn. cui k ny, trong
bo tng xut hin nhng am h at
glycogen to nh khng u cc y ca
t bo (H nh 13-9).

Hnh 13.9. Noi mac thn t cung


thi ky sau kinh [1],
1. Biu mo; 2. Lp m; 3. Mach mau;
4. Tuyn t cung.

Ti ngy th 14 ca chu ky, ni


mac a dy ti 3mm.
Trong thi k nay, bung trng c mt s" nang tr ng tin trin v ti
CU1 k ny, m t n a n g t r n g ti n ti chn, v r a v p h n g th c h n o n r a khi
bung trng, gay ra s rng trng ngy th 14 ca chu k (H nh 13-11).
Nhng bin i tr n ni mc th n t cung v bung trng trong thi
k nay ca chu k kinh nguyt l o au k, lng estrogen v progesteron
trong mu gim ti mc th ap n h t v hong th thoi trin. iu ny lm
nhng te bao hng sinh c phn trc tuyn yn tn g cng tit vo m u
hormon kch nang tr ng (FSH). Do tc ng ca FSH, trong bung trng
nhieu nang tr ng tin trin v nhng t bao v ca cc nang tr n g tin trin
tit vao mau ngay cng nhiu estrogen. Lng estrogen tang trong mu lam
noi mac th n t cung dan dan c khi phc. Ngoi ra, vo khong ngy th
10 ca chu k kinh nguyt estrogen tng cao trong m u tac ng ti t bo
hng sinh dc p hn trc tuyn yn tit ra ngy cng nhiu hormon hoang
th hoa (LH). Hormon ny cng vi hormon kch nang tr ng FSH thc y
nang tr ng tin trin at ti mc chn. Lng hormon hoang th hoa LH tang
ti mc n h a t nh lm cho nang trng v ra, phng thch noan ra ngoai, ngha
l gy ra s rng tr n g v tao ra hong the (H nh 13-11).
+ Thi k trc kinh, cn goi l thi ky hoang the h ay thi ky
progesteron. Noi mc th a n t cung tiep tue dy them va c s chuan b
23

n trng th u tinh ti lm t. N hng bin i cu trc ni mc


th n t cung trong thi k ny gm bn hin tng chnh.
S sung huyt ri xu t huyt'. Cc mao mch trong lp m trng to,
gin ra, do o lp m b phu Ti cui k ny ni mac t cung mu n cc
o cc ng mach xon li v c nhng m xut huyt nh.
+ S lng cc t bao co lng giam dn biu m ph ni mc.
+ S p h t trin v hoat ng ca
cc tuyn ngy cng manh.
N hng tuyn t cung ngy cng
i ra, khc khuu, lng tuyn
ngy cng rng v cha nhiu
cht tiet. Vao khoang ngy th
16-21, nhng t bo tuyn cao ti
17-20|im. Nhan nm khong
gia t bo. Trong bo tng,
glycogen xut hin phn y t
bo, ri ti ngy th 19-20 bt
u lan ln cc ngn. S xut
hin glycogen trong t bo tuyn
Hnh 13.10. Ni mac thn t cung
t cung l u hiu cho thy
thi ky trc kinh [ 1],
hong th hnh th a n h ngha
1. Biu m, 2. Lp em. 3. Tuyn t
cung, 4. Cht tit.
l a xy ra s r n g trng. T
ngy th 22 tr i, cc ngn t
bo tuyen ngy cng nhieu glycogen. N hn bi ay xung cc y t
bo. Lng tuyen cha nhieu cht tit (H nh 13-10).
Quan sat bng knh hin vi in t thy t bo tuyn c cu trc c
bit: trong nhn, vung h t n h an c cu truc hnh ng sp xp phc tp. Phn
ln bo tng cha glycogen. Cc bo quan bi y st vo m ang t bo. B
Golgi phat trin. N hng ti th c cu trc bnh thng. N hng ti th khng l
bin mt. Cc ngn t bo c nhiu vi nh u n g mao di v c nhng ch that li
ri t ra.
+ S trng ln cua cc t bo lin kt'. Ti ngy 22-24 cua chu kv kinh
nguyt, nhng t bo kn ket lp chc nng o tch tr nhiu cht
dinh ng tr th a n h nhng t bo hnh cu hay hnh a din, nm
sat nhau, to th a n h m )t m ging biu m v c xu hng b*en thnh
t bo rung thay noi mc th n t cung khi co thai. N hng nu khng
co s thu tinh, chng khng bien th a n h t bao rng.
N hng bin i tren cua ni mac th a n t cung thi ky trc kinh l do
trong bung trng, hong th phat trin v tng cng tit estrogen v
progesteron.

236

Nhng ti cui thi k trc kinh, nhng bin i ca ni mc th n t


cung ph thuc vo non phng thch ra co c th tinh hay khng:
N u khong xy ra thu tinh: Lng estrogen v progestron trong mu
khi tng ti mt mc n h t nh s c che cc t bo hng sinh
duc phan trc tuyn yn tit ra FSH v LH. Lng hai hormon
nay gim trong mu lm hoang th b thoi ho, va lrng estrogen v
progestron tit vo mu giam. S giam hai hormon nay cui k
trc kinh gay ra s h nh kinh v ngi ph n li bt u mt chu
k kinh nguyt mi (H nh 13-11).

Est

LU lA -L-I- - U .................

-\

. V . >* I

<

/I I > > I

. Pf

"' GR

L-LJ--X.LI !_Li

LL-LLU

Hnh 13.11. Nhng bic*n i cu to ca bung trng v ni mac thn t cung trong chu
k kinh nguyt va khi c thai do tac ng ca cc hormon [1],
A. Nhng bin i lng hormon hng sinh duc ca phn trc tuyn yn; B. Nhng bin i
cu tao ca bung trng; c. Nhng bin i lng hormon sinh duc ca bung trng;
D. Nhng bin i cu tao ni mac thn t cung.
Est: estrogen; Pr: progesteron; GR: hormon hng sinh duc ca rau; FSH: hormon kch nang
trng; LH: hormon hoang th hoa.

Neu xay ra thu tinh: Non th tinh to ra la nuui. La nui phat trin
v tit ra hormon hng sinh uc ca ra u c tac dng duy tr su ton
ti v hot ng che tit ca hoang the thai nghn. Hoang th vn
tip tue tit ra estrogen v progesteron e lm cho ni mc th n t
cung tiep tc phat trien, m bao viec lm t v s phat trin ca
tr n g th tinh trong ni mc y. S h n h kinh khng xay ra. n
th an g th -6 ca thdi ky co thai, la nui hop bo ca cac nhu n g mao
rau s thay th hong the tit ra oestrogen v progesteron.
237

3.3.2. N i m a c c t c u n g
3.3.2.1. Ni mac ng c t cung
- Trc tui dy th: Biu m phu ni mc gm nh ng t bo tr cao,
khng c hot ng ch tit. Biu m lm xung lp m to th n h mt t
tuyn nh, hnh khe.
- Trong i hot ng sinh due: Noi mac t bin i theo chu k kinh
nguyt. Cu to gm:
t Biu m tr n cu to bi nhng t bo tit nhy v nhng t bo c lng.
+ Lp m l m lien kt cha nhng tuyn ng n hoac chia nhnh,
tit nhv. Mt S<Dtuyen n rng th n h nhng ti nhciy, y li biu mo
ln. Nhng ti nhay ny goi l nang Naboth.
- Sau kh i m n kinh: Ni mc ng tu cung teo i. Biu m m t tnh ch
tit. S" lng cac tuyn gim v ho d ng ch tit cng giam dn.
3.3.2.2. Ni mac c t cung trng vao m ao
Ni mc y c cu to giong m ao. o l niem mc c nh chn b
c ph bi biu m lt tng khng sng ho. N hng t bo biu mo cha
nhiu glycogen.
4. M AO
T hnh m ao gm 3 tng m: Tng nim mc, tan g c v tng v x.
Nim mc m o l nim mc c n h chn b v uc lp bi biu m lt tng
khng sng ho.
5. C QUAN SINH DC NGOI
C quan sinh c ngoi (am h) gom hai phan: P h a n phu bi niem mc
gom tin nh v mng trinh; phn phu bi da gm m vat, cc mi ln va mi
nh. am h c nhng tuyn tit nhay.
6. TUYN V
o n gii, cu to cua tuyn v thay i tu theo giai on pht trin c th.
6.1 Trc tu i dy th
Tuyn vu ch cu tao bi cc ng dn sa chia mt t n h n h nam su
di da.

238

6.2. n tu d y th
Tuyn v gm 15-20 thu c hnh khng u, ngan cch nhau bi cc
vh lin kt ac. Nhng ng dn sa chia n h n h nhiu ln. u hay th n h
bn ca nhng ng nh n h t c nhng m t bo biu m ma sau nv s pht
trin th an h cc nang tuyn.
6.3. Khi c t h a i
Cac ng dn sa v ng bi xut tiep tuc chia n h n h e tao ra nhng
nhanh v nhng mm mi. N hng m t bo biu mo pht trien th an h cc
nang che tit.
6.4. thi ky cho con b
Tuyn v phat trin ay nht. Mi
thuy tuyn l mt tuyen ngoi tit kiu chm
nho (Hnh 13-12).
- Cac nang tuyen: Thanh ca cac nang
tuyn c cu tao bi hai loi t bo: T
bo ch tit v t bo c- biu m. Bao bc
bn ngoai bi mang av.
+ T bao c-biu mo l nhng t bao hnh
sao c nhng n h n h bo tung to ra
t th n t bo v lin lc vi nhng
nhnh bo tng ca cc t bao ln
cn, tao th n h mt li t bo bc
ngoai cc t bao che tit (H nh 13-13).
+ T bo che tit: H nh ng t bo
thay i t t en hnh tr tuy theo
tr n g th ai hot ng ca t bao. Te
bo et khi va tit sa vo long
nang tuyn. B m t t bao nhn, bao
tng c t ti th.

li ^

' s

c \

Hnh 13.12. Tuyen v thi k


cho con b [8],
1. Nang tuyn; 2. M lin kt; 3.
Ong dn sa: 4. Xoang dn sa;
5. Num vu.

Khi qua trn h tng hp trong t bao tng


ln, t bao cao dn v tr th n h hnh tr. N hng t bo hnh tr c n h n nm
trung tm t bo. Trong bo tng, li ni bo c hat, khng ht, b Golgi,
ti th phat trin manh. Cc ngn c nhng h t che tit cha protein va nhng
khng bo cha m. N hng khng bao m ny c vy quanh bi mt lp bao
tng mng, y m ng t bao loi vo long nang tuyn (H nh 13-13).
cng mot thi im, ti cac vng khac nhau, cac nang tuyn co cu
truo khac nhau. C nang lng rng v cha y sa, c nang khong cha sa
(H nh 13-14).

239

* S t n g hp v b i ti t cc s n p h m c a t b o ch t i t
Sa me la mt cht d in h dng bao gm nhiu thnh phn ho hc: nc
(88%), protein (1,3%), hydrat carbon (6,5%), mui khoang (Fe**, Mg **, Ca**),
nhiu loai vitam in v nhng im m unoglobulin (IgE v IgA). Protein ch yu
ca sa la casein, con loai hydrat carbon chnh l lactose. Nhng thnh phn
protein ca sa c tao ra li ni bo c ht. C hng c thy r di
kn h hin vi ien t di dang nhng h at hnh cu tng i m c vi
dng ien t. N h m g hat nay c ng kn h 400nm c ng trong nhng
ti nh<> cua b Golgi ri c vn chuyn ti m t ngon ca t bao. Thunh tui
sat nhp uao m ang t bao, ch sat nhap v ra c phng thch sn p h m che tipt
vao long nang tuyen theo kiu xut bo (exocytosis) (H nh 13-13).
S tao ra nhng thnh phn lip id trong t bo hnh n h khng c s
tham gia cua b Golgi. N h ng giot m t do (khng c m ang boc) c tao ra
t li ni bo khng hat, nm trong bo tng, tng kch thc v di chuyn
ti m t ngun t bao, c vy quanh b<fi m t lp bo tng mng, ay mang t
bo li vao trong long nang tuyn thnh nhng khi hnh cu, d n h vao mang
te bao b(h mt cuung ngay cang hep roi t ra. ch bi t ra, m ang tP bau
lin li. Kiu bi tirt ca cht m khac vi kiu bi tit ca cc thnh phn
protein, nhng u la kieu bi tit cc ngn t bao (apocrine) (H inh 13-13).

Hnh 13.13. T bao ch tit [3].


1. Khng bao m; 2. Hat ch tit cha
protein; 3. B Golgi; 4. T bao c-biu m

Hnh 13.14. Tuyn v ang thi ky cho con b [1].


1 sa: 2 T bao c-biu m; 3. T bao ch tit;
4. Mach mau; 5. ng bai xut ln; 6. ng bai xut
nho 7. Nang tuyn cc thi ky hoat ong khc
nhau; 8. Mng ay.

Ngun cung cp lipid chu yu to ra nhng th a n h phn m trong sa


m la nhng cht lipid co trong khu p hn thc n ca ngi me ang cho con
bu. Nu ngun cung cp ny khng u. nhng chat lipid d tr trong m m
cua m s dc huy ng s dung trong vic tao ra cc th a n h phn m
trong sa me.

240

Nhu cu v calci to ra nhng th n h phan c calci trong sa m c th


vt qu kh nhiu lng calci c cung cp bi khu phn thc n ca
ngi me. thoc mn nhu cu nay, tuyn cn ip c the to ra, tng sinh t
bao tuyn v do tng tit hormon cn gip e huy ong calci t xng vo
trong mu ngi m.
Gan y ngi ta nhn thy rng tuyn sa ang tit sa cng sn xut
hormon thuc loi peptid c th n h phn acid amin tng t nh hormon
tuyn cn gip. Hormon y cng c coi l ng vai tr quan trng trong vic
huy ng calci t xng vo mu m tao ra nhng th n h phan c calci
trong sa m.
Immunoglobulin c trong sa m l do cc tng bo tng hp. Trong
thng th 4-5 ca thi k nui con bng sa m, mi ngy tuyn v tit ra
khong 0,5g immunoglobulin.
6.5. S a u k h i m n k i n h
Tuyn v thoi trin. Trong m lin kt di da ch cn st li t am ng
bi xut nam ri rc.

T LNG GI
l Hy m t cau tao chung ca bung trng ngi ph n ang trong
i sng sinh dc.
2.

Hy m t qu trn h tao non.

3. Hy m t cu tao ca cc nang trng nguyn thu.


4.

Hy m t cu to ca cc nang trng ang pht trin.

5.

Hy m t cu tao ca nang trng chn.

6.

Hy m t qu trn h rng trng.

7.

Hy m ta s hnh th n h hong th.

8.

Hy mo t nhng bin i ca nim mac th n t cung theo chu k


kinh nguyt.

9.

Hy mo t mi lin quan gia nhng bin i ca nim mc thn t


cung vi nhng bin i ca bung trng di tc ng ca cc hormon.

10. Hy m ta cu tao ca tuyn v trong thi k cho con b.

241

C h n g 14

H THN KINH

MC TIU
1. M t c cu to ca tu sng.
2. M t c cu to ca tiu no.
3. K tn cc lp v thnh phn t bo ca v no.
4. M t c cu to ca mng no tu.
5. Ke tn, neu v tr, c im cu to ca nhng tn cng thn kinh vn ng v
cm gic.

1. AI CNG
Cac nron v cc t bo th a n kinh m sp xp th n h mt h thng gi l
h th n kinh.
Theo cau to v nh khu, h th n kinh c chia th n h h th a n kinh
tru n g ng v h th n kinh ngoi vi. He th n kinh tru n g ng bao gm no v
tu sng, gi l trc no-tu. H th n kinh ngoai vi l nhng p h an tiep theo
ca h th n kinh tru n g ng nh: hch th n kinh, y th n kinh va t n cng
th n kinh ngoi vi.
Theo chc nang v c ch hot ng ng, h th n kinh c chia ra
thnh: H th n kinh ng vt, hot ng t ch v h th a n kinh thc vat,
hot ng t ng.

2. H THN KINH TRUNG NG


m t ct ca trc no-tu. ngi ta p h n bit h ai ch t c m u sc khc
n h a u l cht xam v cht trng, v cu to m, c h t xm l ni t p trung
t h n cc n r o n v n h n g si t h n k i n h t r n , n o b, c h a t x m t p t r u n g

hai ni l v no v cac n h n xm i v. tu sng, ch t xam tap tru n g


tru n g tm tuy. C ht tr n g l ni tp tru n g ca cc si th n kinh, p h a n ln l
si co myelin. Cac t bao th n kinh m, mach mu, c c c h t tr a n g v
cht xam.

242

2l . T u s n g
C ht xam tu sng tp trung vng tru n g tm gm nhng ct xam,
chay dc sut chiu di tu sng v cht trn g nam bao bc ngoi cht xm,
gm nhng si th n kinh c myelin cng chc nng to nn cc b si khng
ro rt.
2.1.1. C h t x m
Tren m t ct ngang, tu sng c hnh bu dc, cht xm nm gia, c
hnh ch H. Mi bn c cc sng: Trc, bn v sau; hai bn ni vi n hau bang
mp xm, gia mep xym c ng trung tm (H nh 14-1).

Hnh 14.1. S cu tao tu sng [1],


1. Vch gia sau; 2. Sng sau; 3. Sng bn; 4. Sng trc;
5. Rnh gia trc; 6. ng trung tam; 7. Mp xm.
A. Cht xm; a. Si trn; b. Thn nron a cc; c. T bo thn kinh m;
B. Cht trng; d. Nhn t bo t nhnh; e. Tru trc; f. Bao myelin

T hanh p hn cu to m hc ca cht xm tu sng gm th n cc nron,


n h n g si t h n k i n h k h n g myelin, m t s t cac S1 t h n k i n h c m yel in

mnh, cc t bao th a n kinh m v mach mu. au sng sau c mt cau trc


hnh ch V, l cht keo Rolando cha phn ln cc si th a n kinh i vo t
r sau, cc nron lin hp v cc t bo th a n kinh m.
Cac nron trong cht xm tu sng l nhng nron a cc, kch thc
khc nhau. C hng c the ng ring l hoc tp tru n g th n h tng m gi l
nhng n hn xm tu sng (H nh 14-2).
sng trc c n h n vn ng; sng sau c n h n lng, n h a n cam gic;
sng bn co cc n h n thc vt gia bn, gia trong. Can c vo v tr v mi
lin h, ngi ta chia cc nron cht xm tuy snng ra hai loi: Nron r va nron
lin hp.
- Nron re: L nhng nron a cc, c kch thc ln, si trc di v ra
khi tuy sng (thuc loai t bo Golgi I), chng tap tru n g li th n h cac
re, nh r bung v r lng. Si trc ca cc nron thc vt cng mn
ng i ca cac r ny. Cac r s chp lai th n h day th a n kinh song.

243

Thn nron r c sng trc, sng bn.


Ring sng sau c cc nron cm gic bc hai,
kch thc nh, thuc loi nron lin lac bn
trong tu sng. N lm nhim v chuyn tip
cc thng tin v cm gic t cc nron ch T
nm trong hch gai, a ln no.
Nron lin hp: L nhng nron c si trc
ngn, khng ra khi ty sng (thuc loi t
bo Golgi II), chng lm nhim vu lin hp
cc vng khc nhau trong tu sng cng bn
hoc khc bn. Tu theo chc nng, c the
Hnh 14.2. Cc nhn xm
phn ra thnh nron ni, nron mep nron lin
tu sng [1]
hp v nron b. Nron ni: Lm nhim v
1. Nhn cm g.ac sng
lin lc gia cc nron trong mt t tu cng
sau; 2. Nhn lng; 3. Nhn
bn. Nron mp: Bt cho qua mp trng k' gia bn; 4. Nhn gia
lin h vi cc nron pha bn di in trong trong; 5. Nhng am nhn
mt hoc nhiu t tu. Nron lin hp: Lin vn
vn~ng
sng
sg trc
ng
trc tu
tu
hp cc nron trong cc t tu trn hoac di sng; 6. Cht keo Rolando.
cng bn (Hnh 14-3). Nron b: C si trc ra
khi cht xm, bt cheo sang ben i din, hp vi si trc ca cc nron
cng loi tao thnh cc b si thn kinh nm trong cc ct tu t n l c, ben
v a sau ca tu sng (Hnh 14-4).

Hnh 14.3. V tr v mi lin h cc nron r v nron


lin lac bn trong tu sng [1],
1. Nron r vn ong; 2. Nron lin hiep (nhanh ln); 3.
ng cm giac len; 4. Nron ni; 5. R lng; 6. Nron
ch T ( hach gai); 7. Si nhanh nron ch T; 8. Nron
lin hiep (nhanh xung); 9. Nron lin hip (nhanh cng);
10. Nron mep (nhnh cng); 11. Nron mep (nhanh ln);
12. Nhng nhanh i vao r lng; 13. Thn nron mep; 14.
Thn nron lien hip; 15. Nron mep (nhanh bt cheo).

244

Hnh 14.4. Nron b-v. tri nron


v s hnh thanh cac bo [1]
1. B Flechsig.
2. B Gowers.
3 B Burdach.
4. B Goll.

Trong cht xam tu sng, thn cc loi nron k trn phn b nh sau:
sng trc c cc nron vn ng, nron ni, nron mp, nron lin hip. Sng
sau c cac c cc nron lin lc bn trong tu sng. Sng bn c cac nron r
thuc vt.
Doc theo chiu di ca tu sng, m t chat xm phn b khng n h
nhau (H nh 14-5). M t cht xm nhiu nht khi ct qua t sng c 6, tht
lng 3 v cng 2, v ti cc on tu , cc nron tuy song p h t trien nhiu
hn do phi cu to nen hai m ri cnh tay v m ri tht lng.
2.22 C h t tr n g
Thnh phn cu tao chnh ca cht
trng tu sng l nhng si th n kinh c
myelin tp trung th n h tng b khng r rt.
C th chia lm hai loai:

c 3

- Nhng si c c n g chc nng tp trung


th an h cc b cn ban trc, ben v sau
ca cac ct tu trc, bn, sau. y l
nhng ng lin lc ngn gia cc tang
trn v i vi nhau, khng ra khi tu
sng.
- Cc ong lin lc di gia tu v no,
nh cc ng vn ng m ai din l
cc b thp th n g ct tu trc, ng
cm gic nh b Goll, b Burdach ct
tu sau, b tiu no thng ct tuy
trc bn.
2.2. Tiu no
B m at tiu no c cc rn h nng v su
chia tiu no ra th n h cc thuy, cac la. Nhn
bng m at thng qua m t ct tiu no, nhn
thay c hai vng khac nhau: Vng ngoi mu
xm, l cht xam; vng trong mau trn g
nga, d l chat tr n g (H nh 14-6).
2.2.1. C h a t x m

H inh 14.5. Phn b Chat xam


doc theo tu v sng [14].

Chat xam tiu no phn b hai ni l v


tiu no v cc nhan xm di v.
2.2.1.1. V tiu no
- T ngoai vo trong, v tiu no c ba lp:

24

- Lp p h n t: Gm nhng si th a n kinh khng c myelin va nh n g nron


c kch thc nh nh t bo gi, t bo sao v cc t bo th n kinh em.
Cc n h n h cng si trc ca cc t bo gi to synap trc-thn vi te bo
Purkinje bang cch m ly thn t bao Purkinje nh nhng ci gi, si
nhnh ca chng to ln lp phn t. Pha ngoi lp phn t l cc te bao
sao ln v nh. T bo gi v t bo sao l nhng nron tru n g gian, chng
nhn thng tin t cc si ru v si leo ri truyn cho t bo Purkinje.
Trong lp phn t cn c cc t bao th a n kinh om ging hnh lng chim
gi l t bo Bergmann v cc vi bo m.
- H ng t bo Purkinje: T bo Purkinje l loi t bao c tr ng v ln
n h t ca tiu no, ng knh khong 30-40|im, th n hnh qu l. au
nh hng ra lp phn t vi ba hoc bn n h n h bo tng ln, t nhng
n h n h nay to r a r t nhiu n h n h nh nh hnh cnh cy. y hng
vo lp ht, t gia y c mt si trc tin qua lp h t vo ch t trng
v tn ht n h n rng.
Nhng n h n h bn ca si trc tin ti lin h vi cc t bo Purkinje bn
Canh bi synap trc-thn hay trc-trc.

Hnh 14.6. Tiu no [1],


I. Mt ct ng doc; II. L tiu no.
A. Cht xm; B. Chttrng.
1. Lp phn t; 2. Hng t bao
Purkinje- 3. Lp hat.

246

Hnh 14.7. S o cu to vi th tiu no [14],


A. Lp phn t; B. Hang t bo Purkinje; c. Lp hat.
1. Cc si nhnh ca cc nron lp phn t ct
ngang; 2. T bo sao nh; 3. T bo gi, 4. T tao than
kinh em; 5. T bo ht; 6. Si ru; 7. Si truc t bao
Purkinje; 8. Si leo; 9. T I ao Purkinje; 10. T bao Golgi.

Xung ng th n kinh c truyn ti t bo Purkinje mt phn trc tip


qua mi lin h synap gia cc si leo, mt phn gin tip t si ru hoac si
leo qua cac nron trung gian; l nhng t bao ht, t bo gi hoc t bo
sao ( lp phn t).
Soi ru v si leo u l nhng si hng tm, t cc tang di cua trc
nao-tu i ti tiu no. Nhng si leo m at bao myelin, chia nhnh nh e lin
h vi cc si nhnh ca t bo Purkinje theo kiu synap trc-nhnh. Mt t
bo Purkinje c th lin h vi 2 n 3 si leo. Si leo cng lin h vi cac
nron khc trong lp h t v lp phn t. Cc n h n h tn ca si ru sau khi
mt bao myelin, chng tip xc vi cc si nhnh cua t bo hat. Mi si ru
c th tip xc vi nhiu t bao h t trong cng mt l tiu no hoc cc t bo
ht ca cc l tiu no bn cnh.
- Lp hat: Lp ny giu nron, a s l nhng t bo h t nh v s t te
bao h at ln. T bo h t nh l loai nron nhiu cc nh nh t ca m thn
kinh, r t t bo tng. T bo h t ln cn gi l t bo Golgi tiu no.
2.2.1.2. Cc nhn xm di v
C bn cp n h n xm vi trong cht trng ca tiu no l nhn rang,
nhn mi, n hn cu v nhn nt. Nhn rng l n han ln nht. Cac n hn xm
l ni cc ng dn truyn thn kinh chuyn tiep cc nron. T y, si trc
ca cc nron s i tip ti cc vng khc nhau ca no. N hn rng l ni tip
nhn v chuyn tip thng tin t cc tn cng si trc ca t bo Purkinje.
2.2.2 C h t tr n g
Cht trn g gm nhng si th a n kinh c myelin, l cc si trc ca t
bo Purkinje v si trc ca cac nron t nhng vung khc n hau ca trc no
tu i en v t n cng trong tiu no. Theo hng i v ni ng, c th chia
cc si ny th n h hai loi: si ru v si leo (H nh 14-7). Si ru thng tn
cng lp h t bng cch to synap vi cc t bo ht. Si leo i xa hn, tan
cng lp phn t bng cch tao synap vi si n h n h ca cc t bo Purkinje
v th n t bo gi.
2.3. i n o
i no l bo phn ln n h t ca h th n kinh tru n g ng, i nao,
cht xm bao ph pha ngoai cht trng, to nn lp v i no. v i no c
cc thu va cac hi c gii hn bi cc khe, rnh.
2.3.1. C h t x m
Ging nh tiu no, cht xm i no cng tp tru n g hai ni l vo no
va cc n h n xam di v.
2.3.1.1. V ai no

247

1
i
$

1
3S
r.

Lp cht xm VC i no c chiu dy trung bnh 3-4mm, c th chia


th n h su lp t ngoi vo trong da theo th an h phan cc loi t bo: Lp
phn t, lp h a t ngoi, lp thp ngoi, lp h t trong, lp th;p trong v lp a
hnh (H nh 14-8).
- Lp p h n t: C
hau ht cc vng
ca v no. Hai
1
*,*'1
loi nron ch
1 /*
i *

yu c kch thc
i' *
nh v s" lng t
V1 t
l nron ni v
nron lin hip,
1i f f i f
eu
l
nhng
1 V*
*A
nron trung gian.
. .
I
M th a n
kinh
m lp ny

HK !
1. : ( i f kh pht trin,
A
B
c
gm ch yu l t>
bo sao ng si.
Hnh 14.8. S cu to vi th v ai no [1].
Ngoi ra c nhiu
1. Lp phn t 2. Lp hat ngoi; 3. Lp thp ngoai; 4. Lp hat
cac t n cng si trong; 5. Lp thp trong; 6. Lp a hnh; a. Bng Baillarger
nh n h v si trc
ngoi; b. Bng Baillarger trong; A. Nhum Nissl; B. Nhum
ca cc nron o ngm Dc; c. Nhum th hin si thn kinh.
tng di to ln.
- Lp ht ngoi: Cc t bo h t nh chim u th, th n hnh cu hoac hnh
tam gic, si trc ca chng tin ra pha ngoi to th n h nh ng lp tip
tuyn vi b m t i no.
- Lp thp ngoi: Cc t( bo c th n hnh thp, kch thc nh (gi l le
bo thp nh) chim u th. True di ca th n th n g gc vi b mt i
no, si n h n h v si true ca chng u nam trong chat xm.
- Lp ht trong: Tp tru n g cc t bo h t c kch thc nh, th, n hnh cu
hay hnh tam gic, si n h n h ca chng khng ra khi cht xm.
- Lp thp trong: c im ca lp ny l c nhng t bo thp c kch
thc rt ln, c tn l t bo Betz, th n hnh thp, nh hng ra lp
h a t trong, y hng vo lp a hnh. T gia y c mt si trc di
chay vo cht trn g to nn b thp. T bo th p c n h n ln. ht
nhn r. Th Nissl r t ph t trin, nh t bo a cc sng trc tu
sng. T bo Betz c nhiu vng vo no vn ng, o khong ngang vi
lp h t trong v lp th p trong, c nhng si th n kinh chay song song
vi b m t ca v i no, to th n h hai bng Baillarger ngoa: va trong.
Pha di cng ca lp th p trong, gn vi lp a hnh c nhng t bo
th n hnh thoi hoc hnh sao gi la t bo M artinotti. Cc t bo sao
cng c lp ny.
248

- Lp a hnh: Nron ca lp ny c nhiu hnh dng khc nhau, a s l


nhng nron c thn hnh thoi, kch thc tru n g bnh. Vng nong co cc
t bo M artinotti, vng su khng phn bit r rng vi cht trng.
A
B
c
0
E
Cng ging nh tu
song, chut xam cc vng
khc nhau ca v i no
khc nhau c v dy v
chung loi t bo tuy thuc
vo nhng vng chc nang.
Cc vng vo no vn
ng v tin vn dung nm
thu trn, co lp cht xm
dy nht vi m t t bo
thp nhiu, t bo h. u rat t.
Ngc li, cc vng u no
cm gic, v no th gic
(c< m gic thi gic v nhn
thc th gic) nm thu
nh v thy chm, lp cht
xm mng, t bo h t li
chim u th (H nh 14-9).
2.3.1.2 Cc nhan xm di vu

Hnh 14.9. Phan b Chat xm mt s' vng


ca v no [14]
A. V no vn ong; B. v no tin vn ong; c. v no
cm gic; D. v no cm gic thi giac; E. v nao nhn
thc th gic; I. Lp phn t; II. Lp hat ngoai; III. Lp
thp ngoai; IV. Lp hat trong; V. Lp thp trong; VI. Lp
a hnh.

- i thi: L mot khi


hnh bau dc gm ba
nhn xm cha nhng
nron a cc, chng
tip nhn thng tin t nhng b si thn kinh cc ni khc en e chuyen
tip ln v no, cc si ny phn bo dc ngang trong i th.
- Vng di i: Gm nhiu n h n xm m nron cua chng c kh nng
ch tit.
- Th vn: Gm n h n ui, n h n u. a s nron ca cc n h n xm ny
c si trc ngn, mt s c si trc di. Th vn n h n cc si th n kinh
cm gic hay vn ng v nhng si t oi th i ti. Gia hai n h n ca
th vn cng c nhng si th n kinh lin h vi nhau.
2.3.2. C h t tr a n g
Cht tra n g gm nhng si th n kinh c myelin. Co the chia lm hai loi:
- N h ng si lin hip: Ni cc vng trong cng mot bn cu hoc ca hai
bn cu (cac mep lin ban cu nh th trai, th tam gic)
- N hng si chieu (dn truyn cm gic hoc vn ng): T cac vng chat
xam khac nhau thuoc phan di i no ln v no hoac t v no i xuong.
249

2.4. M n g n o tu
H th>.ng mang bao quanh trc no tu t ngoi vo trong gm: Mng
cng, mang nhn v mng mm hay
6 7
mang nui (Hnh 14-10).
- M ang cng: L mt m ng x
gm nhiu lp si to keo v t
si chun. no, mng cng
nam st vi mng ca m at
trong xng so. tu, mng
cng cach xng bi mt
khoang ngoi mng cng. M at
trong ca mang cng no-tu
v m t ngoi ca mng cng
tu Sng c ph bi mt lp
Hnh 14.10. Mng no tu [1].
t bo lin kt dng ni m.
1. Dy x ni mang nhn va mng mm;
Gia mng cng v mng
2. Khoang di cng; 3. Mang nhn; 4. Mng
nhn l khoang di cng. Tuy
mm; 5. Nhung mao mang nhn; 6. Hc
nhin, trong thc te mng
xoang trong mng cng; 7. T bao ni m;
8 Mang cng; 9. Mach mu; 10. M thn kinh;
cng thng ap st mng nhen
11. Khoang di nhn.
nn khoang nay ch l khoang
o, khng c khong ngn cch. Trong nhng trng hp benh l nh
xut huyt nao, chn thng s no, m u c th x u t hin khoang nay.
- M ang nhen: L mang lin kt khng c mch, chy st ngay di mng
cng, hai m t ca mng nhn c ph bi cc t bo trung-biu m.
Mng nhn ni vi mng mm bi cc dy x, gia hai m ng c mt
khoang gi l khoang di nhn cha dch no tu. Trong mt s vng
s no, mng nhn dy ln to th n h nhng nhu n g mao n h vo trong
nhng xoang cha mu ca mng cng.
- M ng mm: L mng lin ket th a cha nhiu mach mu, nam sat vi b
m t ca no v tu. Mang mm bao bc ly cc mch m u i vao nui h
th n kinh tru n g ng. Tuy vy, gia m ng mm v th n h mach m u van
c mt khoang hp quanh mch gi l khoang Virchow-Robin, khoang
ny thng vi khoang di nhn cha dch no-tu. Hai m t ca mng
mm c ph mot lp t bo trung-biu m. M ng mem I n ht khi cc
mch mau chuyn th a n h mao mch.
Gia mau v m th a n kinh c mot hng ro chc nng, l h an g ro
mau- no. H ng ro mau-no ngan cn mt s cht c trong m au khng th i
vo no, bng c ch giam tnh tham cc mao mach do cc t bo noi m lp
ca cac mao mach quyt nh.
250

2.5. M ng no that, m ri m ng m ch v ch no tu
M t trong no iht v ng trung tm c lt bi m t hang t bo thn
kinh em. M t ngon ca nhng t bo ny c cc vi nhung mao v lng
chuyn, khi cc long ny lay ng s lm chuyn dich dich no tu.
p h n cc no tht ba v hn v mot s' ni ca thnh tht no ben c
nhng m ri m ng rvach. am ri m ang m ch c cu to but m lin kt
tha cha nhiu mao mch mu, m at ngoi c p h bi biu m vuong n
lien tipp vi biu m ca m ng no that. Chc nng ch yu cua am ri m ang
mach l to ra dich nao tu do cc t bao biu m ca am ri am nhim.
Dch no tu cha y trong cc no tht, trong cc ng tuy trung tm v
lu thng trong cc khong gian bo ca no v tu sng, trong cc khoang
di nhn, khoang Virchow-Robin. Dich no tu ng vai tro quan trong i
vi s trao i cht ca h thn kinh trung ng v to nen mt kiu Igo' I
bng dch bo v c hc cho he thn kin h trung ng chng li nhng chan
ng. Dich no tuy ngi trng thnh vo khong lOOml, trong, t trong
thp (1,004-1,008) cha rt t protein nhng nng Na*, K*, Cl kh cao, mt
vi lympho bo v bach cu ht trong 1 microlite. Dich no tu lin tuc c
tao ra nh cc am ri m ng mach.
3. H THN KINH NGOI VI
H thn kinh ngoi
vi gom cc dy th an kinh,
cc hch thn kinh va cc
tn cng thn kinh ngoi
vi (Hnh 14-11).
3.1. Dy th n k in h
Dy th a n kinh l
Hnh 14.11. S cu tao h thn kinh ngoai vi [11],
thnh phn chu yu ca
1. Nron a cc; 2. Hach thn kinh Sng (hach gai); 3. Day
h th n kinh ngoi vi.
thn
kinh; 4. Si than kinh c myelin; 5. Tn cung cm
Mi day th n kinh gm
gic; 6. Tn cng vn ong.
nhiu b si th n kinh.
a s cac si cua dy th n kinh ngoi vi l nhng si c myelin, ch mt s t
l si khng myelin.
m a t ct n g a n g q u a mot d a y t h a n k i n h ngoai vi, t a t h y cc SI t h n

kinh xp song song th n h tng b nh. Mi si gom tr trc gia, chung


quanh l bao myelin, pha ngoi l bao Schwann thng cha n han t bo
Schwann. Nhiu b nh tp tru n g th n h nhng b ln. Mt dy th n kinh
gom nhiu b ln. Ton b dy th n kinh c bc trong mt bao hn ket dav
251

goi l bao x. T bao x, cc vch lin


ket i vo m ly cac b si tao
thnh cac bao goi l bao l. Trong bao
x rc ay th a n kinh ln thng c
cc mch mu i kem. Xen gia cc
si th n kinh l m ni th a n kinh
gm m lin kt tha v mch mu
(H nh 14-12)
3.2. H ach th n k in h
Mi hch than kinh c hnh
trng, c bc trong mt bao lin kt.
Bao ny thng lin kt vi bao x ca
dy than kinh v bao l ca b si than
kinh trn ng n i qua. Ben trong
hch cha thn cc nron v cc t bo
than kinh m quy chung quanh gi
l cac t bo v tinh. C hai loi: Hch
than kinh no-tu v hch thn kinh
thc vt (Hnh 14-13).

Hnh 1412Day thn kinh no-tu


(mt ct ngang) [1]
A. Mt phn dy thn kinh; B. Mt phn b si
than kinh; 1. Bao x; 2. Bao la 3. M ni than
kinh; 4. Si than kinh c myelin; 5. Mach mu;
6. Bao Schwann; 7. Bao myelin; 8. Nhn t
bo Schwann; 9. Tru trc; 10. M lin kt.

3.2.1. H ach th n k in h
no tu
Thng nm r
sau ca cc day th an
kinh sng (hach gai) va
trn ng i ca mt
s y th n kinh s. Cac
nron cha trong hch
gai l nhng nron ch
T, thuc loai nron mt
cc gi, c kch thc
ln. Quy xung quanh
cac nron ch T l cc t
bo v tinh kch thc
nho. chng thuc loi t
bo thn kinh m
ngoi vi.

T bo
v sinh

Hnh 14.13. Hch thc vt (ph giao cm) A


v hach tu sng B [6],
Trong hach thc vt nhn cc t bo hach thng nm
lch tam, oac t bo v tinh thng khng lin tc nh trong
hach tu sng.

<?2 2. H ch th n k in h th c v t
Hch th n kinh thc vat kch thc to, nh khng u. Hach ph giao
cam thng nh hn hch giao cm. Cu tao ca hch th n kinh tkc vt
252

tng t nh hach th n kinh no-tu. Cc nron trong hch l nron a cc,


kch thc nh hn cc nron trong hach no tu, n h n thng khong nm
chnh gia. Xung quanh cc nron cng c cc t bo v tinh nhng chng
khng bao lin tc nh trong hch tu sng.
33. u tan c n g th n kinh
Moi si th an kinh ngoai vi u tn cng trong mt cu trc, ni m n
dn truyn xung ng th n kinh n hoc i. V m t chc nng, ngi ta
phn ra lm hai loi t n cng: Tn cng cm gic v tan cng vn ng.
3.3.1. u t n c n g th n k in h v n d n g
- c vn: Vng tip xc gia u
tn cng ca cc si th a n kinh
vn ng vi cc si c vn hnh
th n h mt cau trc synap c
bit-synap th a n kinh-c, gi l
ban vn ng. Ti y, u tn
cng si truc l phn trc
synap, bau tng si c vn ni
i din vi phan trc synap l
phn sau synap. Trong phn
trc s y n a p , si t r c ch ia n h n g

n h n h t n n lm mng si c
hnh th a n h nhng h nh goi l
khe synap cp 1. Trong nhng
h" nh ny, m ang si c cn to
ra nhng np gap hnh l li vo
pha trong tao nn khe synap
cp 2 (H nh 14-14).

Hinh 14.14. S cu to siu vi bn


vn ng [1],
1. Tru true; 2. Mng ay; 3. Bao myelin; 4.
Mng si c vn; 5. Khe synap cp mt; 6.
Khe synap cp hai; 7. Mot phn si c vn;
8. X c.

- c trn, c tim v cc t bo tuyn:


Nhng si th n kinh phn ln l
cc si sau hch cua day th an kinh
thc vt, khng c myelin tn cng
bng cach chia nhanh, tin st n
tng si c, t ng t bo tuyen, sau
khi chay qua m ang y, tip xc
vi chng bng nhng au trn.
3.3.2. u tn cng th n knh cm gic
Hnh 14.15. Tn cng thn kinh trn [1],

u tan cng th a n kinh cm giac


c chia lm hai loai: au tr n v u
c v bc hay cn gi l nhng tiu th xuc giac.

253

3.3.2.1. u trn
Trong cc biu m lt tng khng sng ho, biu m m n hau, biu m
trc gic mc, cc u t n cung th n kinh tr n phnh to ra xen vo cc t bo
thuc lp Malpighi (H nh 14-15) hoc b ra
th n h hnh a tip xc vi te bo Merkel
trong lp ay thu n hn cm gic au.
n v gic ca li, tai trong... cc
u th an kinh tra n tip xc trc tip vi cac
te bo bit ho gi l cc t bo cm gic
phu. Trong biu m ca nim mc mi c
nhng nron cam gic ngoai vi, m t ngon t
bo phnh to ra v c nhng lng cm th
mi. Trong m lin kt v cc vch lin kt
cua c vn cng c nhng u tr n ca cc si
th n kinh cm gic.
3.3.2.2. N h ng tiu th xc gic
c im chung ca cc cu trc ny l
cac u th a n kinh c bc trong mt bao lin
kt. Khi kch thch u ngng, cc bao ny s
to nn th nng cc u th n kinh hot
ng. Di y l v tr v cau to mt s" loi
tiu th xc gic in hnh:
- Tiu th Vater-Pacini: Nam trong h b,
cn, mc treo rut. H nh trng, ng
knh 1-1,5mm. Xung quanh au th a n
kinh l mt bao y nhiu nguyn bo
si dng l ng tam (H nh 14-16).
- Tiu th Krause: Kch thc nh hn tiu
th Vater-Pacini, hnh cu, nam h b
v quanh gan cc bp c. Cu to cua
tiu th Krause gn ging nh tieu the
Vater-Pacini nhng bao lin kt bc
ngoi mng hn, au th n kinh to ra
th n h chm (H nh 14-17).
- Tiu th R u ffin i: hnh trm , nm h
b. T rung tm c mot chm n h ng u
th n kinh chia n h n h nm xen gia
n h n g si to keo. Ngoi cng l bao
lin kt gm cac nguvn bao si v si to

254

Hnh 14.16. Tiu th


Vater-Pacini [1],
1. u tn cng thn kinh; 2. Si
thn kinh; 3. Nguyn bo si
dang l.

Hnh 14.17. Tiu th Krause [1]


1. Nhng u tn cng thn
kinh; 2. Bao lin kt

Hnh 14.18. Tiu th Ruffini [1].


1. Bao lin kt
2. u tn cng thn kinh

keo (H n h 14-18).

Tiu the Meissner: Hnh trng, nm lp nh


chn b, trong nhng vng da c cm gic t nhi
nh au ngn tay, mi, u li. Mi tiu th
gm nhng t bao Schwann thay i hnh
dng xep chng ln nhau nh nhng con chem.
Ngoi cng l bao lin kt. Si than kinh i vo
mt cc ca tiu th theo hnh xon c v tn ht
cc i in (H nh 14-19).
- Ngoi ra cn c nhng cu trc c bit tip
nhn v dn truyn nhng thng tin v kch
thc v s thay i ca trn g thi co, gin c,
l thoi th a n kinh-c hoc nhng cu trc cm
th gan, bao khp nh c quan Golgi ca gn.

4. H THN KINH THC VT

Hinh 14.19. Tiu th

Meissner [1]
1. Si thn kinh; 2. T
bo Schwann hnh con
chm; 3. Bao lin kt.

H th n kinh thc vt chi phi cac hoat ng ca


cc c trn, cc mch, cac tuyn trong c th. He th an kinh thc vt cng c
phn trung ng va phn ngoai vi. S khc n hau c bn gia h th n kinh
thc vt v h th n kinh no tu la phn li tm ca cung phn x ca h thn
kinh thc vt co t n h a t hai nron. Nron th n h t lun nm trong h thn
kinh trung ng (trung khu ca h th n kinh thc vat th n no v tu
sng). Si true ca nron ny i n hch th n kinh thc vt ngoi vi to
synap vi nron th hai. Nron th n h t c gi l nron trc hch. Nron
th hai nm trong hach, si true ca n i n cc tng, cc tuyen m n chi
phi, c gi l nron sau hach (Hnh 14-20).

Hch ph giao cm thanh rut (tung thn


kinh Auerbach) [1],
1. Lp c vng.
Si sau hach
(khng myelin)

2. B si thn kinh.
3. T bo thn kinh m.
4. T bao hach.

T bao co tron

5. Lp c doc.

Hnh 14.20. S cau tao h thn kinh


thc vt (h pho giao cm) [6],

255

Ngi ta chia h th n kinh thc vt ra th n h h giao cm v h ph giao


cam. Hai h nay hot ng i khng nhau. Trung khu ca h giao cm nm
on ngc v th t lng, cac hch giao cm nm cnh hai bn ct sng (chui
hch giao cm canh sng) v vy, cc si trc hch ca cc nron giao cm
ngn, cc si sau hch i. T rung khu ca h ph giao cm nm thn no v
oan tu cng, cc hch ca h ph giao cm nm cnh tang, v vay si trc
hch ca cc nron ph giao cm i, si sau hch ngn.
Cc si th n kinh thc vt trc hach l nhng si c myelin, cc si sau
hch l si khng myelin.

T LNG GI
1.

Hay nu nhng c im cu to chung ca h th n kinh tru n g ng.

2.

Hay m t cau to tu sng.

3.

Hay k tn, nu c im cau to v s phn b" ca cc nron trong


cht xm tu sng.

4.

Hay m t cu to m hc chat xm tiu no.

5.

Hay ke tn cc lp, th n h phan t bo v ai no.

6.

Hay nu v tr phan b* th a n nron trong h th a n kinh.

7.

Hay m t cu to mng no-tu.

8.

Hay m t cu to day th n kinh no-tu ct ngang.

9.

Hay m t cu tao siu vi th bn vn ng.

10. Hy m t c im cu to chung cua cc tiu the xc gic. Cho v .

256

C h n g 15

TH GIC QUAN

MC TIU
1. M t c cu tao i cng ca nhn cu.
2. Mo t c cu to vi th v cc c im ca gic mac, cng mc.
3. M t c cu to vi th ca mng mch, th mi v mng mt.
4. M t c cu to vi th v siu vi ca vng mc th gic.
5. M t c cu to v chc nng nhng mi trng cit quang ca mt.

1. I CNG

Th gic quan l phan ngoai vi ca c quan phn tch th giac. Th gic


quan gm co 2 n h n cau v cac b phn ph thuc.
Mi n han cau c Cu tao gm c 3 lp mng l mng x, mng mch,
mang th n kinh va bn trong cha ng 3 mi trng chit quang l thu
dch, n hn m t va dich knh (H nh 15-1). Cac b phn ph thuc nhn cau
gm c mi mt, kt mc, tuyn l v ng dan l.
5
6

Hnh 151 S cu tao ca


nhn cu [3],

1,
9'0*.

1. GC mng mt-th mi; 2. Th


mi, 3. Nhn mt 4. Ora serrata; 5.
Mng mach; 6. vng mac; 7. Dch
kinh; 8. H trung tm; 9. Gc tin
phong; 10. Mng mt; 11. ng t;
12. Giac mac; 13. Tin phong; 14.
Hu phng; 15. Ong Schlemn; 16.
Kt mac; 17. Cng mac; 18. im
m; 19. Dy thn kinh th giac.

11

12
13
14

17

257

1.1. C c m a n g c a n h n c u
- M ang x (o x) ca nhn cu: L lp mng boc ngoi cng, gm c 2
phan: 1/6 pha trc bit ho trong sut gi l giac mac, /6 pha sau c
mu trn g c goi l cng mc. Vng gip ra n h gia gic mc v cng
mac gi l vng ra, c 1 xoang bach huyt chay vng quanh (ng Schlemn).
- M ang mch (o mch hay m ng b o): P hn ln pha sau l mng
mach chnh thc (hac mac); phan pha trc l th mi v mng mt.
- M ng thn kin h (o thn kin h hay vng mac): Cng gm c 3 phn: phn
ln pha sau, lp hc mc, nhy cm vi nh sng, l vng mc th gic;
phan lp m t trong th mi l vng mc th mi; p hn lp m t trong mng
m at l vng mc mng mt.
1.2. Cc m i trng c h i t q u a n g
- Thu dch: Do vng mc the mi tit ra, lu thng trong 1 khoang lao bi
nhn m t v giac mac (hu phng v tin phng).
- N hn m t (th thu tinh): L th u knh li hai mt, trong sut, ng
ngay sau mng mt.
- Dch knh: L mt khi gelatin ln, trong sut, ng trong khong sau
ca n hn cau.
2. CU TAO CAC MNG CA NHN CU
2.1. M n g x
L mt mng lin kt x kh day v dai.
2.1.1. C u n g m a c
Cng mc dy t 0,6mm ( gan vng ra) en lm m ( cc sau ca nhan cau).
Cng mc c tao th n h bi nhng b si tao keo xp th n h nhiu lp,
theo cac hng khac n h au v song song vi b m t n h n cu. Xen gia nhng
b si tao keo l nhng t bo si, t bo sc t" v ac bit l c nhng si
chun hp thnh,li. Cch cu to ny gip cho cng mac r t ai v bn.
Trong cng mac c mach bch huyt nhng r t him mch mu.
M t ngoi ca cng mc c gn ca cac c vn n h n nh vao vn
ng cho nhn cu.
2 .J 2 G ic m a c
L phn trong sut ca ao x vi ch s' chit quang khong 1.376. Gic
mac la din b m t quan trng n h t cua c th, tru n g tm y khong 0,8
0,9mm v ngoai vi dy khoang l,lm m . T trc ra sau, gic mac c cu
to gm 5 lp (H nh 15-2).
258

2.1.2.1. Biu m trc gic mc


L biu m lt tng khng sng ho day khong 50|im, gm 5-6 lp t bo.
Cc t bo lin kt vi nhau bng nhng mng lin kt nh v cc th
lin kt. Trong bao tng t bo c cc ti th 5 nho. li ni bo v r t nhiu si
x m nh xp theo mi hng.
Biu m trc giac mac c kh nng ti to cao, chng c th t i mi
hoan ton trong khong 6-10 ngy. Biu m r t nhy cm o cha nhiu tan
cng th an kinh trn. Trn b m t biu m lun c 1 lp nc m t mng
(khong 7^im).
2.1.2.2. M ng Bow m an
L mt mng ng si, ay 6-9
|im. Mng Bowman gm 1 mang y
mng (ca biu m trc) v phan ln
pha sau c tao bi nhng si tao
keo ng knh 18nm, chy theo mi
hng.

I t l

.....

: - r r - _

JA

Mng Bowman c coi l mt


lp bo v quan trng chng lai s va
chm v s xm nhp ca vi khun.
2.1.2.3. Chn b gic mc (m nn
gic mc)
Chn b gic mac l lp m lin
kt x trong sut, n h n u, khng c
mach mau, chiem en 90% chiu ay
ca gic mc.

Hnh 14.2. Cu tao mo hc ca gic mac [3],


1. Biu m trc gic mac; 2. Mng
Bowman; 3. Chn b g.c mc; 4. Mng
Descemet; 5. Biu m sau gic mc.

Chn b gic mc c to th n h t 200-250 l cc si to keo mng, xp


thnh nhiu lp. Cc si tao keo r t ng u ve ng knh (21nm) v
khong cch. Cac si to keo trong cng 1 lp xp song song vi n h au nhng
xp cho so vi cc si lp khc.
Khong gia cc si v l si tao keo c chat cn bn l glycoprotein (ch
yu l chondroitin sulphate v k eratan sulphate).
Xen k vi cc si v l si tao keo l nhng t bo si mnh, dt gi l
gic mac bao (hay keratocyt) v mt t lympho bo xm nhp t mch mu
vng ra.
2.1.2.4. M ang Descemet
Mng Descemet c coi l mang y ca biu m sau, day 5-10|im, r t
ai va an hi. Mang ny th u a n n h t di knh hn vi quang hoc nhng di

259

knh hin vi in t, no c to th an h bi cht v nh hnh cha nhiu si


to keo mnh, xp th n h mang khng gian 3 chiu.
2.1.2.5. Biu m sau gic mc (ni m gic mac)
L biu m lt n gm mt hang t bao hnh a in dt, lp m t sau
mang Descemet. Biu m sau thuc loai trung biu m. Cac bo quan trong t
bo pht trin. Khc vi biu m trc, biu m sau khng c kh nng ti to.
Gic mc khng c cc mch. S dinh ng cho gic mac t cc ngun:
mch mu vng ra, thu ich v nc mt; oxy c ngm trc tip t
khng kh qua mng nc mt. Biu m sau gic mac c vai tr quan trng
trong vic trao i chat (c bit l nc v in gii) m nen.
Gic mac l c quan cy ghp c hiu qu: Gic mc khng c mch mu
do n gan nh thot khi tc ng ca h thng min ch ca c th.
S trong sut ca giac mc c quyt inh bi s ng u v khong
cch v kch thc cc si to keo trong chn b gic mac lm cho nhng tia
sang khuch tn b trit tiu (hin tng giao thoa trit tiu). Ngoi ra, bn
chat ca cht cn bn cng gp phn quyt nh tnh trong sut ca gic mc.
2.2. M a n g m a c h (m n g b o )
2.2.1. M n g m a c h c h n h th c (h c m c)
L mt mng mng, mm, mu nu en nm tip pha trong ca cng
mc. T ngoi vo trong mng mch c cc lp:
- Lp mch m u ln: La m lin ket th a cha nhiu ng mch, tnh
mach c ln v trung bnh, xen k c nhiu hc t" bo.
- Lp mao mch: L m lin kt th a cha mt li mao mch m u kch
thc khng u; lp te bo ni m ca mao mach c l thng.
- M ng Bruch (m ng knh): L mt mng trong sut, day l-4|im. Mang
ny c to bi 2 lp dn vo nhau. Lp ngoi gm l av ca noi m
mao mch, cc si chun v si to keo; lp trong mng hn, chnh l l
ay cua biu m sc t vng mac.
2.2.2. T h m i
L mt vng dy ln v pha trc ca m ng mch. Khi ct ngang, the mi
c hnh tam gic: mt cnh gip cng mc, mt cnh gip dch knh, canh cn
li g gh tao th n h nhng tu a hng ve h u phng gi l tu a mi (H nh 15-3).
Nn ca th mi l m lin kt giu si chun, t bo sc t. mch m au v
c c mi, do 3 b c trn to thnh. S co gin cc b c mi s lm th ay i
cong cua nhn mt thng qua day mi (y Zinn).

260

Biu m lp th mi chnh l vng mc th mi, thuc loi biu m vung


tng gm c 2 lp:
- Lp nng: L mt hang t
bao hnh khni vung hay
tr ( tu a mi) cha t hoc
khng cha sc t", giu
bao quan. Lp t bao nay
tit ra thu dch d vao
hu phng.
- Lp su: L mt hng t
bo hnh khi vung cha
nhiu sc t" en.
Th mi m nhim vic
sn xut lam i mi thu ich
hu phng v tin phng, ngoi
ra th mi cn tham gia ch tit
nhng glycosaminoglycan cho
dch knh.

Hnh 15.3. Cu to mt phn ca nhn cu [1],


1. Biu m trc gic mac; 2. Chn b gic mac; 3.
Biu m sau gic mac; 4. C co ng t; 5. C gin
ng t; 6. Phng sau; 7. Phng trc; 8. ng
Schlemn; 9. Kt mc nhn cu; 10. Cng mac, 11.
Nhn mt; 12. Dy Zinn; 13. Tua mi; 14. Ora
serrata; 15. Gic mac.

Li mao mach trong m


nn ca th mi kh pht trin. ay l nhng mao mch c ca s, c tnh
thm m anh i vi c nhng cht c phn t lng ln. Ngay sau khi qua
thanh mch, nc v cc cht s c lc qua biu m th mi trc khi lot vao
tin phng (theo c ch khuych tn v c ch vn chuyn tch cc). Cac cht
qua biu m th mi c kim sot do s tn ti ca hng ro m u-m t (cn
gi l hng ro m u-thu ch). C s cu trc ca hng ro chc nng ny l
nhng di bt r i p h at trin gia cc t bao hai lp t bo biu m the mi,
c bit la lp t bo trn mt.
223 M n g m t
Mng m at (long en) l phn ko di ra trc ca th mi to th n h mt
ci a thng, che gan nh ht cc trc ca n h n cu, tr l ng t cho nh
sng dLqua (H nh 15-3).
- N n m ong m t: L m lin kt th a c nhiu t bo sc t, nhiu mch
mu v c cc si c trn ng vai tr iu chnh kch thc l ng t:
C th t ng t: cc si c c hng song song vi b ng t.
C gin ng t: cac si c xp theo hng n a n hoa, lin kt chat ch vi
biu m sau ca mng mt.
- Biu m p hu m t trc nn m ng mt: thuc loai biu m lat n; ben
di biu m c 1 lp t bao si v hc t" bao khng lin tue.

261

- Biu m p h m t sau nn m ong m t (chnh l vng m c m ng m t): L


biu m kp: T bo lp nng c nhiu h t sc t'; t bao lp su c t sc
t" hn, thuc loi hp bao c-biu m c kh nng co gin.
Mng m t c chc nng nh mt mng chn sng v gip iu chnh
cng nh sang vo vng mc qua l ng t.
2.3. M ang th n kinh
2 .^l V ng m a c th g i c
Vng mac th gic, chim khong 3/4 sau ca o th n kinh, l phn m
nhim chc nng thi giac ca vng mac. Ni tip giap gia vng mac th giac
v vng mc th mi l vng ora serrata. gan chnh gia cc sau, vng mc
th gic c mt in nh mu vng gi l im vng m phn gia ca n lm
xung to th n h h trung tm . Pha i-trong ca h" tru n g tm c im m
l ni dy th n kinh th gic i ra khi n h n cu (H nh 15-1).
2.3.1.1. Cu to chung ca vng mc thi gic
T ngoi vo trong, vng mac thi giac c 10 lp (H n h 15-4)-.
- Lp biu m sc t: La biu m vung n, to n r bung ti ca nhn cu.
- Lp nn v que: La phan bao tng cc ngon ca cc t bo nn v que
(gi chung l t bao cm quang).
- ng ranh gii ngoi: Gm mt i cha phc hp lin kt gia nhng
t bo cm quang vi nhng n h n h t n ca t bo Muller.
- Lp hat ngoi: Gm th n cha n h n ca cc t bo cm quang.
- Lp ri ngoi: C nhng si th n kinh ca cc loai t bo nh si trc
ca t bo cm quang, si n h n h ca t bo 2 cc, si n h n h v si trc
ra t bo ngang. y l lp c r t nhiu synap phc tap. Trong o synap
gia si trc ca t bo cm quang v si n h n h ca t bo 2 cc la quan
trng hn c.
- Lp ht trong: Gm th n (c cha nhn) ca cc ioai t bo: t bo 2 cc,
t bo ngang, t bo khng si nhnh, t bo Muller...
- Lp ri trong: Ch yu gm nhng si th a n kinh (si trc ca t bo 2
cc, si n h n h ca t bo a cc, cc n h n h ca te bo khng si
nhnh...) v r t nhiu synap (khong 2 triu synap/ m m 2).
- Lp t bo a cc (t bo hch): Gm mt di nhng t bao c n h n ln.
- Lp si thn kin h thi gic: c to th n h bi nhng si trc ca t bo
a cc m ch yu thuc loi si c myelin.
- ng ranh gii trong: Ngn cch lp si th a n kinh th gic vi dch
knh; n c to th n h bi mt i nh n g n h n h t n ca t bo Muller.

262

2.3.1.2. Cc loi t bo chnh trong vng mc th gic


a. T bo biu m sc t:

T bo c hnh lng tru, dng


knh khong 14|im, cao 10-14|xm.
y t bo ng trn mng Bruch,
nhn t bo nm pha cc y. Cc
t bao lin kt vi nhau cht ch
nhng cc ngon t bao khng gn
cht vo lp pha trong m c cc
nhanh bo tng di, to ra cc tua,
ph ln phn nn v que ca cc t
bao cm quang.
T bo biu m sc t" tng hp
rt nhiu sc t melanin trong bo
tng. Lp t bo ny c chc nng
hp th nh sang, to ra bung ti
ca mt. Chng l tru n g gian trao
i cht, chng c hoc cho t bo
cm quang v thc bo phn t
ngoi ca t bao cm quang.
.

Hnh 15.4. S cc lp

ca vng mc th gic [5],


b. T bo cm quang:
,

.
1. Biu m sc t; 2. Lp nn v que; 3.
Gm c t bo nn v t bo Dung ranh gii ngoi; 4. Lp ht ngoi; 5.
que, l nhng nron bit ho cao Lp ri ngoi; 6. Lp ht trong; 7. Lp ri
, nhay cm vi nh sng. vng trong: 8. Lp t bo a cc; 9. Lp si thn
mc ng c khong 7 triu t bao kinh: 10 dn9 ranh 9idi ,ron9nn v khong 130 triu t bo que;
chng phn b" khng u trong vng mc th gic.

- T bo que dai, mnh, v cu to c chia th n h 3 p hn (H nh 15-5):


+ Phn si nhnh (phn que): C hnh tru m nh v i, hng v biu
mo sc to. P han ny c chia lm 2 ot l t ngoi va t trong.
t ngoi: R t nhay cm vi nh sng, c nhiu cu trc hnh a xp
song song, chng ln n hau theo hng vung goc vi trc di ca t
bo. Mi a rng 2^m, dy 14nm, c bn cht l m ng sinh hc bc
mt khoang kn r t hep. Mang ca cc a khng lin tc vi mng
bao tng. Cc a dt ny cha sc t" cm quang gi l rhodopsn
(hay hng vng mc). Rhodopsin c dng ht, kh u tr m t ngoi lp
lipit kp cua cc mang a det.
t trong: Khng nhay cm vi nh sng, gm c 2 on l on
ngoai (cn goi l th x) cha nhiu ti th, glycogen va mot the y;
on trong (cn goi l th dng c) c cha b Golgi, li ni bo,
ribosom t do v nhiu glycogen.
263

t trong ni vi t ngoi bng mt


cung hp. Trong cung c cu trc ca mt
lng chuyn, gn vi th y on ngoi
cua t trong. t ngoi thng xuyn c
oi mi. t trong thng xuyn tng hp
protein vn chuyn ra t ngoi.
+ Thn t bo: L khi bo tng
cha mt nhn nh hnh cau v
thm mu hn nhn t bo nn.
Thn t bo ni vi t trong bang
mt di bo tng m nh goi l si
ngoi. N hn t bo que chim phn
ln s" nhn ca lp hat ngoi.
+ Si trc v synap: Hng v pha
trong, thn t bo ni tip vi mt
di bo tng m nh mang tnh cht
ca si true (cn gi l si trong).
Tn cng ca si trc l mt khi
hnh cu, tip xc synap vi cc te
bo khc.
- Te bo nn: C cu tao hnh thi v c
bn ging t bo que, ch khc mt
s chi tit sau:
Ngn hn t bo que (t bo que i
khong 120(im- t bo nn di khong 75|im)

Hnh 15.5. Cu trc siu vi t bao


nn v t bo que [1],
A. T bo nn; B. T bao que; 1. t
ngoi; 2. t trong; 3. Sc. ngoi; 4
Thn t bo; 5. Si trc; 6 Tn cng
synap; a. oan ngoi; b. Eoan ong.

t ngoi ca t bao nn c hnh nn.


Nhng a dt phan y ca t ngoi khng kn, lng ca a m
thng vi khong gian bo; mng ca a lin tc vi mng bo tng ca t
ngoi.
Sc t" cm quang l ioopsin (tm vng mc).
Tn cng ca si trc l mt khi hnh nn.
T bo que c cht rhoopsin r t nhay cm vi nh sng yu, cho phep
nhn biet hnh th ca vt. Di tc ng ca nh sng, rhodopsin phn tch
thnh opsin (mot protein) v retinen (aldehyd vitamin A). Phn ng ho hoc
ny lm phat sinh mot xung ng th n kinh v sau xung ong c n
truyn sang cc nron khac qua cc synap. Khi thiu vitamin A, ngi ta mc
chng qung ga. Trong ti, rhodopsin c t bo que ti to vi iu kien c
vitamin A v phan t ngoi ca t bo que tip xc c vi biu mo sc t.
T bo nn c chc phan phan tch hnh nh v mu sc ca vt di nh
sang y . Trong vng mac ngi, c 3 loi t bo nn cha cc loai sc t
264

cm quang iodopsin khc nhau, nhay cm vi nh sang , xanh a tri hoc


xanh l cy. h tru n g tm, hnh nh c nhn r nhat, cng xa h trung
tm hnh anh cng khng r.
Nu thiu t bao nn nhy cm vi bc song nh sng no , ngi ta
mac chng m mu tng ng.
c. T bo dn truyen:
L loi t bao 2 cc nh, thn
hnh bu duc, c 1 nhan; xp thnh
nhiu hng chim phan ln ca lp
ht trong. Si nhanh ca t bo i ra
lp 5 tu synap vi si trc ca t
bo cm quang. Si trc i vo lp 7
to synap vi t bo a cc hoc t
bo lin hip (Hnh 15-6).
d. T bo a cc (t bao hch):
T hn t bo nm trong lp 8;
cc si n h n h i ra lp 7 to
syn ap vi si trc ca te bo 2 CC

Hnh 15.6. Nhng t bo

v t bao lin hip. Si truc i vo


lp 9, hng v pha iem m, to
ra dy th an kinh th gic.

vng mc th gic [5].


1 . ng ranh gii ngoai; 2. Than t bo cm
quang; 3. Lp ri ngoi; 4. T bo hai cc; 5.

, ,
.
.
e. Te bao lie n h i p :
C 2 lo a i-

Lp ri trong; 6. Si truc ca t bo a CC 7.
J bao nn; 8. T bo que; 9. t ngoi (lp
n n v que); 10 T bo ngang; 11. T bo
Muller; 12. T bo khng si nhnh; 13. T

- T bo ngang: Thn t bo
bo a cc (t bo hach).
nm th n h 1 hoc 2 hng vng
ngoi cng ca lp 6. T th n t bo c cac n h n h i ra lp 5 tao
synap vi t n cng si truc ca t bo cm quang. N hng n h n h ny c
th truyn xung ong theo 2 chiu v vy t bo cm quang c th lin h
vi n hau qua t bao ngang.
- T bo khng si nhnh: T hn t bao nm phn trong cng ca lp 6,
st vi lp 7. T th n t bo c nhng si trc chia n h n h vo lp 7.
f. T bo t bo Muller:
L loi t bao th n kinh m bit ho cao. T han t bo (cha nhn) nm
lp h t trong (lp 6). T th n t bo c nhng n h n h bo tng chy thng
gc gan ht chiu y ca vng mc ri to ra ng ra n h gii ngoi, ng
ra n h gii trong. Trn ng i, nhng n h n h bo tng li chia cac n h n h
ngang v h thng li si bao boc th n ca cc t bao khc.
Te bao M uller lm nhim vu chng , dinh dng cho cc nron ca
vng mac th gic.

265

2.3.1.3. N h ng vng c bit ca vng mc th gic


- H trung tm: vng mc mng v trong sut. Tai y ch c t bo nn
vi chiu cao ln hn t bo nn nhng ni khc, khng c t bo que.
Mt t bao non ch lin h vi 1 t bo 2 cc v 1 t bo a cc. H trung
tm c kh nng th gic cao nht.
- Ora serrata: Vng mc mng. Chiu cao v m t t bo nn, t bo que
gim. thi k phi thai v tr em, y l ni sinh sn ca vng mc.
- im m : La ni i ra ca dy th n kinh th gic v l ni i vo, i ra
ca cc mch mu. im m khng c cc t bo ca vng mc nn
khng c cm gic vi nh sng.
2.3.2. V ng m a c th m i
Vng mc th mi chnh l biu m ] ip th mi v tu a mi (xem mc 2.2.2).
2.3.3. V ng m a c m n g m t
Vng mc mng m t chnh l beu m lp m t sau ca nn mng mt
(xem muc 2.2.3).
3. N H N G MI T R N G C H I T Q U A N G C A N H N C U

3.1. N hn mt
N hn m at c hnh th u knh, trong
sut, li hai m at vi ng knh 7-10mm, day
3,5-4mm v ch s" chit quang l 1,36-1,4
(H nh 15-7).

Cu to n h n m t gm: Bao n h n mt,


biu m di bao, si n h n mt.
3.1.1. B a o n h n m t
Bc ton b n hn mt, day ll-18|im ;
c cu tao ch yu l nhng l to keo
mng, th u n nht, trong sut v n hi.
3.1.2. B i u m d i bao
La loi biu m vung n, ch c m t
trc ca n hn mt. Cac t bo biu m ra
cua n hn m t pht trin dt dan v dai ra
tr th n h cc si n h an mat.

L,

Hnh 15.7. Nhn mt [6].


1. Nhn ca nhn m; 2. Biu m
di bao; 3. Bao nhn mt; 4. Vung
sinh sn; 5. Si nhn mt; 6. Si
nhn mt ang hnh thanh.

3.1.3. Si n h n m t
Si n hn m t c bit ho t t bo biu m di bao, si n h a n m at l
nhng si hnh cung, mnh, dai, xp theo hng v tuyn. N hng si n h n

266

mt vng xch o to nn n hn ca nhn mt, l vng cng ca nhn


mt. Vng v ca n hn m t mm hn, c tnh n hi.
Trong nhn m t khng c mach mu
v th an kinh. N hn m t c c" nh
mt v tr nh h thng si gi l y Zinn.
Benh uc n hn m t gy m lo v c
th c khc phuc bng cch thay nhn
mt n hn tao ph hp.
3.2. D<ch k n h
Dch knh l mt khi gelatin trong
sut, c ch s chit quang l 1,334; c th
trng thi gel (c) hoc sol (lng).
Dch knh c chc nng truyn nh
sng, c nh n h n m t ti ch v gi cho
lp trong cng ca vng mac lun nh vo
lp sc t" ca vng mc. Bnh c dch
knh gay hin tng rui bay trc mt.
3.3. T h u d c h
Thu ich l dich trong sut, ch s"
chit quang l 1,33; giu acid hyaluronic.
Thu ch do vng mac th mi tit ra, lu
thng trong hu phng v tin phng ri
c tiu i btu tnh mch cng mc qua
ng Schlemn nh ap lc thu ch
(nhn p) lun hng nh. Nu nghen tc
s lu thng thu dch s gy bnh tng
nhn p (glaucoma hay thin au thng).

Hnh 15.8. S o cu to
ca mi mt [1],
1. Kt mac mi, 2. Mnh sn mi;
3. Tuyn Meibomius; 4. Lng mi;
5. C vng mi; 6. Da.

4. NHNG BO PHAN PH THUC


NHN CAU
4.1 Mi m t
T trc ra sau, mi m t gm c:
4J/ . Da

Hnh 15.9. S ng dn l [1],


1. H l; 2. im l; 3. ng l;
4. ng mi l; 5. Tui l

Da mi mt co cau to ging cu to chung; cng c cc tuyn ba va tuvn


m hoi nhng khong c m m. B t do ca mi m t c 2-3 hng lng mi
hng cho ra trc (H nh 15-8).

267

4.22 Lp c
Nhng b si c vn to ra c vng mi v c nng mi.
4 23. S n m i
L lp m lin kt x c, nm sau lp c, to ra b khung ca mi miTrong sn mi c tuyn b ln gi l tuyn Meibomius m ng bi xuat m
ra b t do ca mi mt pha sau hng lng mi.
424. N im m a c m i
Cn gi l kt mc mi.
4.2. Kt m c
Kt mc mi lp mt trong ca mi mat. Biu m kt mc mi thuc loi biu
m tr tng, giu t bo hnh i tit nhy.
Kt mc n hn cu l nim mc lp m t trc ca n h n cu (tr din gic
mc). Biu m ca kt mc n hn cu thuc loi biu m lat tng khng sng
hoa, giu t bo hnh i tit nhay. Lp di biu m l m lin kt tha c
nhiu mch mu, mch bch huyt v t n cng th n kinh.
Kt mc cng tip ni kt mc n hn cu vi kt mc mi. Biu m kt
mc c nhiu t bo hnh ai. Lp di biu m l m lin kt c nhiu mch
mu, mch bch huyt v t bo lympho.
4.3. T u y n l v n g d n le
4.3.1. T u yn l
Tuyn l nam trong mt h' gc trc ngoai, th n h trn ca mt.
Tuyn l l tuyn tit nc kiu ng-ti. T bao ch ti t c hnh hnh tru. cha
nhiu h at ch tit v cc h t m. Bn ngoi lp t bo ch tit c 1 lp te bo
c-biu m v ngoi cng l mng y.
43.2 n g d n l (H n h 15-9)
Gm c 2 ng l trn v l di m thng vi h l gc trong ca mat.
Ti l thng vi 2 ng l v tip theo l dng mi-l m vo hc mi. Biu mo
lp th n h cc ng l v ti l l biu m tr gi tng.
Mi m at gip bo v n h n cu.
Cac tuyn tit ra cc cht bi trn b m t n h n cu v gip cho nc mt
khng tro ra khi b mi.
Nc m t lm m gic mac-ket mac, r a tri d vt v gp phan inh
dng cho giac mc.

268

T LNG GI
1.

Hay m t cu tao i cng ca n h n cau.

2.

Hy m t cu to ca cng mac; so snh vi cu to ca gic mc.

3.

Hy m t cau to ca gic mac v lin h vi m sinh l hc ca n.

4.

Hy m t cu tao. ca hc mc.

5.

Hy m t cu tao ca th mi.

6.

Hy m t cu tao ca mng mt.

7.

Hy m t cu to chung ca vng mc th gic.

8.

Hay m t cu to vi th, siu vi v m sinh l hc ca cc t bo cm


quang.

9.

P hn bit t bo nn v t bo que.

10. Hy m t cu to v chc nng ca biu m sc t" vng mac th gic.


11. Hy nu cc loi synap v c iem dan truyen xung ng ca chng
trong vng mac th gic.
12. Hy m t c iem cu to v nu chc nng ca cc loi t bo
th a n kinh trong vng mc th gic.
13. Hy m t cu to v m sinh l hc ca n h n mt.
14. Hy nu ac im cu to v m sinh l hc ca ch knh v thu ch.
15. Hy nu c im cu to ca mi mt.
16. Hy nu c im cau tao ca kt mc, tuyn l v ng n l.

269

Chng 16

THNH GIC QUAN

MC TIEU
1. M t c cu to ai cng cc thnh phn ca tai ngoi, tai gia v tai
trong.
2. M t c cu to vi th ca tai trong xng.
3. Mo t c cu to vi th, siu ui th v chc nng cc cu trc ca tai trong
mang.

Tai l b may th n h gic, va c chc nng nghe, va c chc nng cm


th thng bng.
Tai gm 3 phn: Tai ngoi, tai gia v tai trong.
1. TAI NGOI
Gm c loa tai v ng tai ngoi.
1.1. L o a t a i
c to th n h bi mt tm sn chun, dy 0,5 n lm m , boc bi mng
sn cha nhiu si chun. Hai m t ca loa tai c ph bi a. a ca loa tai'
c m lin kt di a cng cc nang lng v mt s" tuyen ba. P h n i ca
loa tai l i tai, d l khi m c da bc ngoi, khng c sn.
1.2. ng t a i n g o i
L mt ng c th n h cng i t loa tai n m ng nh: 1/3 ngoi c to
bi sn chun, 2/3 trong l xng nn c coi l mt l mt ng ca xng thi
dng.
Ong tai ngoi c lp bi da, trong c lng, nhieu tuyn b v tuyen ry tai.
Ray tai l san p h m cua tuvn b v tuyn ray tai, c tac d u n g lam lp
da khi bi kh v no cng vi lng ngn cn s xom nhp ca di vt. Tuyn
ray tai la loi tuyn m hi c bit. Mi tuyn c lp bi m t biu m vung
hay tr n, ben ngoi te bao ch tit co t bao c-biu m.

270

2. TAI GIA

Gm: Hom nh, mng


nh v VI Eustache.
2.1. H m n h
L mt khong trng
nho, th n h g gh, nm
trong xng thi dng;
pha trc thng vi mi
h<-ng bi vi Eustache, pha
sau thng vi xoang chm
(Hnh 16-1).
Thnh ngoi l mng
nh, th n h trong l m t
bn ca th n h xng tai
trong m c hai ni khng
c xng l ca s bu dc
v ca s trn.

Hinh 16.1. S cu to tai ngi [5],


1. Mng nh; 2. Vi Eustache; 3. Xng ba; 4. Xng
e; 5. Xng bn ap; 6. Ca s bu duc; 7. ca s
trn; 8. Khoang di mng cng; 9. Khoang di nhn
10. Ti ni bach huyt; 11. ng ni bch huyt; 12.
ng ngoi bach huyt; 13. Mang nhn; 14. Thang tin
nh; 15. ng c tai; 16. Thang hm nh; 17. c tai; 18.
Tin nh; 19. Ti bu duc; 20. Bng ng bn khuyn;
21. Ong bn khuyn; 22. Ti nh; 23. Xoang chm; 24.
Khe tin nh-nh.

Trong hm nh c
cha nhng xng thnh
gic l xng ba, xng e
v xng bn ap. Nhng
xng nay ni n h au bng nhng khp gi v c gi trong hm nh bi
nhng y chng nh. Xng ba dnh vi mng nh pha ngoi v xng
bn ap nh vi ca s bau duc pha trong.
Trong hm nh c nhng c vn nh (c cng mng nh v c cng xng
bn p), nhng ay th a n kinh v m lin kt.
Niem mc hom nh c lp bi biu m lt
n; gan ming vi Eustache v gan mng nh,
biu m tr thanh vung hay tr n, trn mt c
lng chuyn v v pha hng l biu m tr gi
tang. Nim mc hm nh trm ln c nhng xng
thnh gic v dnh cht vi mng ca chng.
2.2. M a n g n h (H n h 16-2)
Hnh 16.2. Hnh soi mang nh

Mng nh l mot mng ban trong sut c


hnh bu duc ng knh khong lcm, dy
khong l/10mm; ging cai non gan phng.

1. Mng Schrapnel!; 2. Bng ca


can xng bua; 3. Nn sang.

Cu to mng nh gm phan gia l m x, hai mat c ph bi biu m.


271

Ph in x gm hai lp si to keo v nhng t bo si ging nh gn mng.


lp ngoi, cc si to keo c hng nan hoa bnh xe, cn lp trong, cc si
chy theo hng vng. Can xng ba nm gia 2 lp si nay. Mng nh c mt
v n g mt-m p h a trc-trn, k h n g c SOI to keo gi l m ng Schrapnell.
Ngoi si to keo, mng nh cn c li si chun mnh, tp tru n g trung
tm v vng ra.
Mt ngoi phn x, mng nh c che ph bng da mng, khng c lng
va cc th n h phn ph thuc. M t trong l nim mc hom nh, dy 20-40 fim,
tao bi biu m lt hay vung n, bn di c m lin kt m cha si tao
keo v mao mch.
2.3. Vi E u sta ch e (ng th n h gic)
T th n h trc hm nh, vi Eustache ko i v pha trc gia ri
hng xung di khong 4 cm va m ra bng mt l th n h sau bn ca mi
hng. 1/3 trn ca ng (gn hm nh) to bi xng, 2/3 di l sn, phn ln
l sn chun.
Biu m ph on trn l tr dn thp, c lng chuyen.
Gan ni vi Eustache m vo hng, trong lp dm c m bch huyt tao
ra hnh nhn vi (Gerlach).
Vi Eustache thng ng kn, tr khi nut hay ngp, lng rig c m
thng trong thi gian ngn e cn bng p sut hom nh.
3. TAI TRONG (M AO)
Tai trong gm c tai trong mng v tai trong xng. Tai trong mng l
nhng ti v ng cha dch (dch ni bch huyt) nm t do trong nhng hc
xng tng ng trong phn xng ca xng thi dng (H nh 16-1). Cc
hoc xng gi l tai trong xng cng cha day ch (dch ngoi bch huyt).
3.1. Tai tro n g xng
Gm 3 khoang: Tin nh, cc ng bn khuyn xng v c tai.
3l . I T in d in h v c c k h o a n g b n k h u y n x n g
Tien nh l mt khoang hnh bau dc, khng u, phn gia phnh rng
l ni cha tui bu dc va ti nh cua tai trong mang.
Pha sau, tin nh thng vi 3 khoang bn khuyn ring bit theo 3
chiu khng gian: trn, ngang v sau.
3.1.2. Oc ta i
Pha truc-gia, tin nh ni thng vi c tai. c tai l mt phc hp ng
xng hnh xoay c (khoang 2,5 vng), xon quanh mt tr xng xp gi l
tru c. Trong tr c cha hch th a n kinh c tai.

Nhn m t ct ngang c tai thy c 3 phng: phng trn l thang tin


nh, phng di l thang hm nh, phng gia l thang gia hay ng c tai,
thuc tai trong mng.
Thang hm nh tn cng ca s trn, thang tin nh t n cng ca s
bu uc. Hai thang nay thng vi nhau bi mt l nh nh c gi l khe tin
inh-nh.
Tai trong xng cha ich ngoi bch huyt, lin h vi ch no tu
khoang di mng nhn bi ng ngoi bch huyt.
Mt trong ca tai trong xng c lat bi lp trung biu m mng. T lp
biu m ny c nhng b si lin kt-mach ti bm vo mt ngoi cc thnh phn
ca tai trong mng c inh v nui dng cho tai trong mng.
3.2. Tai tro n g m n g (m o mng)
Tai trong mng gm nhng cau
trc mng nm vi trong dich ngoai
bch huyt ca tai trong xng (Hnh
16-1, 16-3). Thnh cua tai trong mang l
mt tm x si, c lp mt trong bi
biu m lt n.
Nhng vng tip xc vi tn cng
ca dy th n kinh tin nh va y
thn kinh c tai, lp biu m nay bit
ho th an h nhng c quan c biet l
nhng c quan cam th u thng bng
(mo v vt) v c quan cm th thnh
gic (c quan Corti).
Tai trong mng gm c: ti bu
dc, ti nh, 3 ng ban khuyn, ng ni
bch huyt, ci ni bch huyt v ng
c tai. Cac th n h phn ca tai trong
mng m thng vi nhau.

Hnh 16.3. S tai trong mng [1]


1. Mo bng cc ng bn khuyn; 2.
Vt tui bu dc; 3. vt ti nho; 4.
Ong ni bach huyt; 5. Ti ni bach
huyt; 6. ng ni; 7. C quan Corti
trong ng c tai.

3.2.1. T i b u d c v ba n g b n k h u y n
Tui bu duc nm phn trn ca tin nh, thng vi 3 ong bn khuyn
qua 5 ming ng ban khuyn. St vi ming ng, th a n h ng phnh ra to ra
cc bong ca ng bn khuyn.
3.2.2. T i n h
Ti nh nm trong tin nh, ni vi ti bau dc v ng c tai bi nhng
ng nh gi la ng ni. Nhng ng ni hp vi n h au to th n h ng noi bch
huyt. ng ni bch huyt tn cng bng-i ni bch huyt khoang di
mng cng.
273

3.2.3. N h n g c q u a n th n g b n g
C quan th n g bng gm co mo v vt (.H nh 16-4).

6
7

Hnh 16.4. S cu tao mo v vt [5].


A. Mo; B. vt; 1. T bo cm giac ph; 2. T bo chng ; 3. Si thn kinh; 4 Biu m ca
bng ng ban khuyn; 5. Vm ca mo; 6. Thach nh; 7. Mng thach nh.

3.2.3.1. Mao
Mo l vng li ln th n h hnh ci mo ca biu m lp m at trong thnh
cua bong ng bn khuyn. Trn m t biu m ca cc mo c mt lp cht keo
gellatin khng c t bo, hnh vm gi l vom ca mo (ceepula). M at t do ca
vom ny tip xc vi th a n h i din ca bng bn khuyn.
3.2.3.2. Vt
Vet l mt vng biu m ca tui bu duc v ti nh day ln th n h mt
tm gn phang. Trn m t biu m cua cc vt c m ang thch n h (m embrana
statoconiorum) do cht keo, phu bn trn c nhng tn h th C a C 0 3 to nn.
3.2.3.3. Cu tao chung cua biu m mao v vt
u uc to th n h bi 2 loi t bo: t bo cam giac ph (hay t bo
kiu Golgi I v II) v t bo chong d.
- Te bao cm giac ph:
M t t do cua t bo cam giac ph c nhng lng vi trong m ang dang
keo (v th chng cn c tn l t bo c lng). Mi t bo c khong t 40-80
lng khng in hnh (chnh l cac vi nhu n g mao), xp theo tng hng th an h
hnh ch V vi chiu cao tang dan t l-100|im. Mi t bo ch c mot hng
lng cao nht, khoang 100|im l lng chuyn in hnh. Mi lng chuyn in
hnh c li l hf thng ng siu vi lin h vi th y bo tng pha chn
lng (xem chng biu m).
274

ngay di mng bao tng cc ngon t bo cm gic ph co li tn


dy khong 0,5-l^m ; r t m c vi dng in t. Ban cht ca li tan l h
thng li x trong bo tng cc ngon t bo. Cu trc ny c tc dng lm
tng vng chc cho phn ngn t bo.
Co 2 loi t bo cm gic ph:
+ Te bao cm gic p h kiu Golgi I (H nh 16-5 A):
L t bo hnh chai, c ngn, hep, nhn nm cc ay, c ti th vy quanh.
Bo tng c li ni bo khng ht v c ht. Pha trn nhn c bo Golgi. Pha
di, t c t bao c bao quanh bi mt tn cng th n kinh hnh ai.
bo tng pha y t bo c cu trc gm mt quang nhng ti synap
nh bao quanh mt dai dam c vi dong in t, o l mt synap ho hc c
bit gi l synap hinh bng.
+ T bo cm gic p h kiu Golgi II (H nh 16-5 5 J '
L nhng t
bo hnh tr, n hn
hnh cu nam v
tr bt k ca t
bo. Bao tng t
bo c nhiu li
noi bo khng hat,
b Golgi phat trin
v nhiu ti the
xung quanh nhn.
Phn ay t
bao tip xuc vi
nhiu tn cng thn
kinh hng tm va
ly tm bi nhng
synap hnh bng.
- T bo chng
:
L nhng t
bo h n h tr . n h n
n m p h a cc
y T h n t bao

Hnh 16.5. Cu trc siu vi ca nhng t bao cam gic phu


mo v vt [1],
A. T bao kiu Glgi I; B. T bo kiu Golgi II; 1. Lng in hnh;
2. Long khng in hnh; 3. T bo chng ; 4. Li tn ca t
bo chng ; 5. Bo Golgi; 6. Cac tn cng thn kinh; 7. Synap

xon vn phc tp
hnh bng' 8 Li tn ca t bo cm 9ic p^u
Trong bo tng c nhiu h t ch tit, ng siu vi, ti th, b Golgi pht trien.
Cc ngon t bo c mot s vi nhung mao ngn. Bo tng cc ngn t bo cng
c li t n lm tng chc cho phan ngn t bo.
Chc nang cua t bo chng l nui dng cc t bo cam gic, chuyn
hoa ni bach huyt v tng hp, ch tit glycosammoglycan.
275

Nhng t bo cm gic ph (rn goi l nhng t bo cm th c tnh) c


trong cc vt ( ti bu duc v ti nh) v trong cc mo ( cc ng bn
khuyn) l nhng t bao bit ho cao, mang trn m t ngon mt h thng cc
lng. Khi cc lng ny b lay ng s gy hin tng kh cc ca m ng cac t
bo cm gic ph ny. Kt qu l xung ng th n kinh xut hin, tru y n qua
cc synap ti si th n kinh hng tam ca cc nron hch tin nh va theo
dy th n kinh tin nh v no.
Mao nhy cm vi chuyn ng vng. Chuyn ng vng gy ra dng
chuyn dch ca dch ni bch huyt trong cc ng bn khuyn, ko theo s
dch chuyn ngang cc vm ca mo.
Vt nhay cm vi chuyn ng thng c gia tc. Do c t trng ln, khi
u chuyn ng c gia tc th mng thch nh dch chuyn ngang tr n b mt
ca vt (theo qun tnh).
Su ch chuyn ca vm ( mo) v mng thch nh ( vt) lm lay ng
cc lng ca t bo cam giac ph v kch thch gay kh cc mng cc t bo ny.
3.2.4. O ng n i b a c h h u y t v t i n i b a c h h u y t
ng ni bch huyt l ni dan ni bch huyt ti ti ni bch huyt
trao i cht vi cc tnh mch khoang i mng cng. T hnh ng ni bch
huyt c lp bi bi u m vung n; th n h ca ti ni bach huyt l biu m
tr n gm 2 loi t bo l t bo sm mau v t bo sng mu. ng v ti ni
bch huyt c th hp thu ni bch huyt. Bch cu a n h n tru n g tnh v ai
thuc bo c th vt qua biu m vo lng ti e thc bo vt v vn t bo.
Nng cc cht ien gii trong ng v ti ni bch huyt khc vi bch
huyt vng khc ca tai trong mng.
3.2.5. O ng c ta i (H n h 16-6)
Nm trong c tai, ng c tai l mt ng m ng xon c khong 2 vng ri,
trong c cha c quan th n h gic (c quan Corti) v mt s vng ac bit
(mang tin nh v vn mch), thc hin cc chc nng khc.
3.2.5.1. M ng tin n h (m ng Reissner)
Mng mng, chay t phn gia ca ng c tai n th n h ngoi ca c tai;
c to bi mt mng ay, 2 m at ph bi biu m.
Biu m hng v thang tin nh: Vng gia t bo cha nhn phnh ln.
Biu m hng ve ng c tai: M t y t bo ta vo m ng y, m t t
do c nhi*-u vi nhung mao. N hng t bo lin quan ti s vn chuyn nc
v in gii.

276

3.2.5.2. Vn mch
Vn mch nm phn trn ngoi ca ng c tai. Vn mch c lp bi
biu m tng va mt li mao mch trong biu m phong ph (ni duy nht
ca c th trong biu m c mch mu).
Bng knh hin vi quang hc, c th phn bit trong biu m ca vn
mch 2 loi t bo: t bo y n h at mu v nhng t bo lp b m at (te bo b)
sm mu. Loi t bao th 3 (t bo trung gian) ch c th phn bit c vi t
bo y bng knh hin vi in t.
Vn mch tham gia ch tit ni bach huyt. Cc t bo b c kh nng
vn chuyn v iu ho ion ca ch noi bch huyt.
3.2.5.3. L xng xon, b xon
L xng xon l 2
l xng mng, gia hai
l xng c mt khe cho
nhng si ca y th n
kinh thnh gic i qua
{Hnh 16-6).
M lin kt ca
mng xng bc m t
trn l xng xon y
v li ln tao ra mt ci
mp gi l b xon.
B xon t n cng
pha ngoi bi mt ci
hr co hnh ch c gi l
ung hm xon vi hai
mi: Moi tin nh
pha trn v mi hm
n h p h a di.
ri

' i H

n h bd

Hnh 16.6. S cu to c tai (ct ngang) [1],


1. Vn mch; 2. C quan Corti; 3. Mang tin inh; 4. Mng
nn 5' Mng nc; 6. L xng xon; 7. ng hm xon; 8.

'
, ,

B xon; 9. T bo hach thn kinh c tai.


xon c cc si lien ket
c xp theo chiu ng-dc tao ra nhng cu trc li ln gi l rng
thnh gic (H nh 16-7). Xen k nhng rng th n h gic l nhng ch lm trong
cha t bo gian rng. Cac t bo gian rn g tit ra mt cht giu
glycosaminoglycan, tao nn mng nc.
3.2.5.4. M ng nn (m ng xon)
La mot m ng mng c to th n h bi nhng si to keo vi trong mt
cht th u n nht. Cac si hp nhau th n h b. Mt di mang nn c lp bi
mt lp t bao det. Mng nen cac t bo ca c quan Corti.

3.2.5.5. C quan Corti (H nh 16-7)


C quan Corti l
mt phc hp nhng t
bo biu m bie ho
cao v ra t nhay cm vi
nhng rung ng c
truyn i bi song m.
C quan Corti
nm tren mng nn,
tri i sut chiu di
ca ng c tai va li
vo trong lng cua ng
c tai.

%
Hnh 16.7. S cu tao c quan Corti [1],

vng gia ca
1. Dy chng xon; 2. T bo Boettcher; 3. Mng nn; 4 Cc
cho li o c mt t bo ngn tay ngoi; 5. Nhnh dy thn kinh thinh giac; 6. T
bo ct ngoi; 7. ng hm Corti (ng hm trong); 8. T
khoang trng hnh tam
bo ct trong; 9. T bo Claudius; 10. T bo Hensen; 11.
gic l ng hm
ng
hm ngoai; 12. Cc t bo cm gic ngoi; 13 Mng
Corti (hay ng ham
nc; 14. Mi tin nh; 15. T bo gian rng; 16. Rng thnh
trong). ng hm ny
gic; 17. T bo cm gic trong; 18. T bao Claudius; 19. T
cng tri ai sut chiu
bo ngn tay trong; 20. Moi hm nh.
di ca ng c tai.
C quan Corti c cc t bo thnh gic (t bo c lng) v cc loi t bo
chng .
- T bao th n h gic
Ging nh nhng t bo cam gic ph cua mo v vt tin nh, c
quan Corti cng c hai loi t bo cm gic. M t t o t bo th n h gic cng
c cac lng khng in hnh v mt dy lng in hnh. Cc y ca t bo
tip xc synap vi nhng tn cng th n kinh thuc y th a n kinh c tai.
Cac t bo th n h gic nm trn nhng ch lm hnh chn cuc ngn t
bo ngn tay. C 2 loi t bo thnh gic:
+ T bo thnh giac trong:
Ging t bao kiu Golgi I mao v vt ca tin nh, l nhng t bo
thp, hnh chai, c th u nh, xp th n h mt y sut dc theo chiu i ng c
tai. Bo tng t bo c nhiu ribosom, nhng tui li ni bo khng ht,
nhiu ti th tp tru n g cc y.
+ T bo thnh gic ngoi:
T bo hnh tru kiu Golgi 11, to th n h 3 n 4 ay pha ngoi ca t
bo ct ngoi.
- Cc t bo chng ca c quan Corti
C nhiu loi te bao chng c quan Corti vi mt s c im chung:
La t bao cao v c nhng t trng lc.
278

Trong c quan Corti c ng hm Corti (ng hm trong); l mt ng


chy c sut chiu di ng c tai. Thnh ca ng hm ny c gii han hai
canh bi t bao ct trong v t bao ct ngoi c y ng trn mang nn.
+ T bo ct trong (H nh 16-8):
T bao c ay hnh tam gic rng,
cha nhn. Thn t bo dai, hng cho
ln to th n h mt gc nhon so vi mng
nn. Thn cc t bo ct trong cch
nhau bi cc khe lin bo thng vi
ng hm Corti.
Bo tng t bo c nhiu t
trng lc i t y t bao, qua th n t
bo hep hnh tr en tn cng
nhng phc hp lin kt trn phn u
t bo. y, au t bo rng ra thanh
m>-t tm t ni vi t bo ct bn
cnh v nhng t bo th n h gic trong.
+ Te bo ct ngoi:

Hnh 16.8. S cu tao cc t bao ct


ca c quan Corti [1],
1. u t bao ct ngoai; 2. Thn t bo
ct ngoai; 3. Mang nn; 4. ay t bo ct
ngoi; 5. ay t bo ct trong; 6. Thn t
bo ct trong; 7. u t bo ct trong.

Di hn t bo ct trong v c y
ng trn mng nen tiep gip vi y
cua t bo ct trong. Thn t bo ny
cheo hn than t bo ct trong. u ca t bo ct ngoi ni vi u ca t bo ct
trong pha i in to thnh cu truc chng c hc cho thnh ham Corti.
Bo tng t bo ct ngoi c nhng t trng lc i t y t bao ln
phn nh t bo. au t bo m rng ra to th n h mt b mng ni vi
nhng t bao ct bn canh v to th n h lp o pha ph ln ay cc t bao
ngn tay v t bo th n h gic.
c quan Corti ca ngi c khong 5.600 t bao ct trong v 3.800 t
bao ct ngoi.
+ T bo ngn tay (H nh 16-7):
Xp th a n h mt day m t trong nhng t bo ct trong v 3-4 day pha
ngoi t bo ct ngoi. Mi t bo ngn tay trong bao bc hon ton mt t bo
thnh giac trong. Moi t bo ngn tay ngoi (cn gi l t bo Deiters) bc 1/3
di v cc ay ca t bo thnh gic ngoi. Nhng tn cng th a n kinh thnh
giac cng c bi nhng t bo ngn tay.
Gia dy t bo ct ngoi v dy t bo ngn tay ngoai c mot khoang
cha dch goi l khoang Nuel. Khoang Nuel thng vi ng hm trong qua
nhng khe gia nhng te bo ct ngoi.
2/3 trn cua t bo thnh giac ngoi khng c t bo ngn tav boc,
khoang gian bo cha dich thng vi khoang Nuel v ng hm trong.

279

+ T bao Hensen:
T bo c hnh tr, c chiu cao gim dn xp thnh nhiu dy bn ngoi
nhng t bo ngon tay ngoi. Cc ngn ca t bo c nhng vi nhung mao.
Gia hng t bo Hensen vi hng t bo ngn tay ngoi c mt khoang
gi l ng hm ngoi. ng hm ngoi thng vi khoang Nuel v ng
ham trong nhng khng thng vi ng hm xoan v ng c tai.
+ T bo C laudius:
T bo c hnh khi vung, nm pha ngoi ca cc hng t bo Hensen
v pha trong t bo ngn tay trong.
+ T bo Boettchers:
Hp th n h m nh nm gia nhng t bao Claudius v mng nn. Bo
tng t bao sm mu hn t bo Clauius v t bo Hensen.
+ T bo b:
T bo c hnh tr, thp dn v 2 pha ca c quan Corti v nh bin
gii ca c quan Corti.
3.2.5.6. M ng nc
L mot mng mng t mi tin nh n ph ln nhng lng ca cc t
bo thnh gic. Phn trong ca mng nc th mng, phn ngoi th dy.
Mng nc gm nhng si protein ng knh 40nm vi trong glycosaminoglycan.
3.2.5.7. C ch ca hin tng nghe
Tai ngoi th u n h n ting ng va hng n mng nh. Sng m thanh
tac ng ln mng nh lm chuyn ng cac xng th n h gir. Qua cc , dao
ng lm lay ng mang ca s bu dc;
9
truyn ti ch ngoi bch huyt trong
thang tin nh, qua khe tin nh-nh ti
thang hom nh tai trong. y bin
dao ng nh li nhng lc tng ln. Sng
p lc ca ngoai bch huyt tc ng lm
lay ng mng tin nh v mng nn
khin mng nc v c quan Corti x ich
tri chiu nhau; dn n cc lng ca t bo
thnh gic bi kch thch gy kh cc mng
bo tng cc t bo nay. Xung ng th n
kinh xut hien qua cc synap ti nhng si
th n kinh hng tm ca cc t bo hch c
Hnh 16.9. S phn b dy thn
tai. Xung ng c truyen theo dy th n
kinh ca tai trong mng [1],
kinh c tai v no.
3.2.6. D y th n
(H n h 16-9)

k in h

ca

ta i tr o n g

Thn k in h chi phi tai trong l day


thn kin h s s V III (thn k in h tin nhc tai). T nguyn u ca n mep di

280

1. D thn kinh c tai; 2. Dy thn


kinh tin nh; 3. Bng ng ban khuyn
trc; 4. Tui bu duc; 5. Cac vt (
thnh tui bu duc va tui nh); 6. Ti
nh; 7. ng c tai; 8. Bng ng San
khuyn sau; 9. Tui ni bach huy: 10.
Bng ng bn khuyn ngang.

ca cu no, thn k in h s s V III chy sang bn ti l tai trong. Ti y ca


l tai trong no chia thnh: N h a n h than kin h tien in h , tru n g gian dn truyn
cm gic thng bng v nhnh thn kin h oc tai, tru n g gian dn truyn cam
giac nghe.
Than kin h tin inh ay ca l tai trong c m ut hch rng-hch tin
nh, trong c thn cua cc t bo 2 cc. Cc nhnh ngoi vi ca cc t bo
hch to thnh cc nhnh gc, i ao cc c quan nhn cm bong ng bn
khuyn, tui bu dc ti nh. Cc nhnh trung tm i v than nao, chia
thnh nhnh xung v nhnh ln, tn ht cc nhn tien nh.
Thn kin h c tai chay qua vng c tai ti y ca l tai trong, tin vo
tr c, hng qua l xng xoan. Ti y, c thn ca cc te bo hch hai cc
nm trong hach xon. Cc nhnh ngoai vi ca t bo hach tip tuc chay trong
b xon en tiep xuc vi t bao cm gic c quan Corti. Cc nhanh trung tm
cua thn kinh c tai i v hnh tu ri c chuyn nron ti nhn c tai hng
v nhn c tai lng.

T LNG GI
1. Hy m t cau tao ca tai ngoai.
2.

Hy m t cu to ca hm nh.

3.

Hy m t cau tao cua mng nh.

4.

Hy m t cau tao ca tai trong xng.

5.

Hy m t cu to ai cng ca tai trong mng.

6.

Hy so snh cu to ca mo v vt.

7.

Hy so sanh cu to ca t bo cm gic ph kiu Golgi I v kieu


Golgi II.

8.

Hy nu m sinh l hoc ca mo v vet.

9.

Hy m t v tr, cu tao v m sinh l hc ca ng ni bach huyt,


ti ni bch huyt.

10. Hy m t cau to ca mng tien nh v vn mch.


11. Hy m t cu to ca l xng xon v b xoan.
12. Hy m t cau to ca mng nn v mng nc.
13. Hy m t cau to cc t bao th n h gic cua c quan Corti.
14. Hy m ta c itm cu tao cac loi t bo chng cua c quan Corti.
15. Hy nu c ch ca hin tng nghe.
16. Hy nu s phn b" th n kinh ca tai trong.

281

P h l c 1

T B O

- M n g b o t n g . Mang bo tng cn c cc tn goi khc (tu theo v


tr, c im chng tham gia cac cu trc t bao) nh: mang t bo,
mang lipo-protein, mng sinh vt c bn, n v m ng... Mng bo tng
bao bc ton b t bo (mng t bo) ho c tham gia vo cc cu trc khc
ca t bo nh: mng li ni bo, mng nhn, mng ti th, mng hat
ch tit... Mng bao tng c chiu dy t 8-10nm. Dui knh hin vi
ien tu VC I. phng i cao, m t ct n g a n g qua m n g t bo the hin
r 3 lp: Lp trong v lp ngoi sm mu, c chiu y 3-nm, xen gia
l mt lp sng mu c chieu dy 2-4nm. m t ngoi mng t bo cn c
mt lp o uiing (glycocalyx). v m t ho hc, mng bo tng c to
thnh bi mt lp gm hai hng phn t phospholipid (tng ng vi
lp gia s n g m a u di k n h h i n vi i n t), m CC k nc q u a y vo

nhau, cn cc a nc quay ra ngoi; hai m t cua hai hng phn tu


phospholipid l hai lp phn t protein (tng ng v tr hai lp sm
mu di knh hin vi in t). Mang bo tng khng ch gii hn t
bo, cac bo quan... m cn gi vai tr quan trng trong vic trao i
cht giua gia t bo vi mi trng v truyn thng tin gia cc t bo.
-

L ip id m n g chim 50% khi lng mng. C 3 loi lipid mng chu yu:
phospholipid (chim 50%), cholesterol v glycolipi. Cc phn t lipid
xep th n h 2 hng lin tc, u a nc cua cc phn t hng ra mt
ngoi v m t trong m ang (tng ng vi 2 lp m t in t m);
u k nc hng vo n h au (tng ng vi lp m t d in t nhat).

- P r o t e i n m n g c 2 loi: Protein mng ngoi vi giu axit am in a nc;


lin kt vi cc protein m ng khac, vi lipid hoc vi oligosaccharid;
phn b khng ng u m t trong v m t ngoi mang; protein xuyn
mng giu axit amin k nc (bao quanh bi lipid) v axit amin a nc
( 2 m t mng).
- G ly c o c a ly x hay cn goi l lp o ng, c chiu dy khong ng u
b m t t bo. Glycocalyx gm nhng chui bn olygosaccharie gm t
2 n 8 n v monosaccharide ni tip n h au bng cac mi lin kt
glycoside) ca nhng phn t glycolipi v glycoprotein m ang t bo.
Glycocalyx cc t bo cng loi th ging n hau trong qu trn h bit ho
t bao. Trong cy ghep m. t bo l khi a vo c th vi glycocalyx ca
mnh, s la kh ng nguyn i vi c th nhn. Glycocalyx cua hng cu
quyt inh nhm mau...

282

N h p b a o (enocytosis). T bao tiep n h n vt cht bng cch to nhng


th nhap bao (endosome) t nhng h' boc (coated pits) do mng bo
tng lm vo hnh thanh.
X u t b o (exocytosis). Hin tng a vt cht ra khi t bo thng qua
s ho mng ca ti cha vt cht vi mang bo tng b m at t bo.
y la cach a cc sn phm ch tit ra khi t bo.
V n c h u y n v t c h t q u a t b o (transtosis). Vt cht c chuyn
t khong gian bo pha nay sang khong gian bo pha kia cua te bo,
qua tru n g gian vn chuyn l nhng ti nh hnh th n h t cc h" bc.
T h c b o (phagocytosis). T bo th au tm cc phn t c kch thc
ln, tao cac enosome c ng knh t 250nm tr ln.

Mang Hat chetit


Cht chtit

B Golgi

Khong
baoln\

Mt ct
ngang

Baodet
Tui nh

Li ni bo

c ht

Tiu th
trung tm

Tui li
Hat
Ribosom
Mng nhn

Lmari'
nhn
_

/' /
*o".

..... 2

bo
tng

..

Khongquanhnhnp*
Hat nhn

Thanhphnhat

Giot
lipid

Ribosomtdo
Nhng phn t nho
trong bo tng

Hnh ph lc 1 trung tm s l hnh vi th ca t bo vi cc bao quan v Chat vi.


ngoai vi l hnh siu cu true ca mang bo tng, cac bo quan v cht vi
(Theo Bloom va Fawcett).

283

P in o c y to s is (m bo). T bo thu n han vt cht dng dch v cac phn


tu nho vo t bo bang nhng enosome c ng knh khong 50nm.
P o to c y to s is . Hin tng c c vt cht v vn chuyn nh ng phn tu
nh vo t bo qua tru n g gian vn chuyn l cac hc b m t t bo.
T i u th c bo. T bo c kh nng th u tm v tiu ho nhng vt the
nh nh vi khun. Th d: Bch cu a n hn tru n g tnh.
ai th c bo. T bo ca m lin kt c kha nng th a u tm nhng vt
th c kch thc ln nh m nh vn t bao, h t bi, h t sc t'...
D ich b o t n g (cytosol). Moi trng ch lng ca bo tng t bo.
Trong dch bo tng c cc th n h phn: cc cht tham gia tng hp v
thoai bin protein, glycogen. lipid t do, nhng ribosom v nhng protein
dang si hnh th n h b khung t bo.
B ao t n g . Khi nguyn sinh cht ca t bao, xen gia mng t bo v
mng nhn; ni cha nhng bo quan v nhng cht vi. T hnh phn
ho hc gom: nc (khong 85%), protein (protein cau trc, ho tan,
enzym) cc loi RNA, ng, axit amin, nucleoti, cc sn phm chuyn
hoa v mui khong. Di knh hin vi quang hc, bao tng c v thun
nht v trong sut nn cn gi l bo tng trong.
B o q u a n . Nhng c quan nhn cua t bo c X c nh ve cu trc
v chc nng: ribosom, li ni bo, ti th, b Golgi, lysosom, peroxisom,
tiu the tru n g tam...
B k h u n g t bo. Nhng protein dng si hnh th n h b khung t bo
gom 3 loi chnh (theo kch thc): vi x c ng knh khong nm gm
protein actin; x tru n g gian c ng knh khong lOnm, gom 5 protein
khc nhau c trong cc loai te bao khc n hau (x k eratin c cc t bo
ngun goc ngoi b; x esmin c cc t bo c; x vim entin c nguyn
bao si v cc t bo ngun gc tru n g m; x th a n kinh c nron; x
th n kinh m c t bo th n kinh m); ng siu vi, ng knh
khong 24nm. Nhng protein si nay gn vo m t trong mng t bo va
gn kt vi nhau e tao b khung khng gian 3 chiu, nng ng bn
trong t bo. B khung te bao nng t bo; th am gia vn chuyn cc
ch.'t, di chuyn cac bo quan, th nhim sc v s vn ng cua t bo.
O ng si u vi. Loi ng khng chia nhanh, l mov trong nhng thanh
phn cu tao chnh cua b khung t bo, tiu th tru n g tm, thoi phn
bo, lng chuyn v roi; trong gian ky, ng siu vi phn t n trong bo
tng t bo. Di knh hin vi in t, ng siu vi c hnh nh rng,
chiu dai khng xc nh; m at ct ngang trng nh chic n h n nh,
dng knh ngoi khoang 24nm, th n h dy khong nm, long rng
khong 14nm. T hnh cua ng siu vi l nhng heterodim er (loi protein
cau th n h t cac polypeptid khng th u n nht), bao gom cc p hn t a

v tubulin, c phn t lng khong 50ka. Ngoi chc nang tham gia
cc cu trc k trn, ng siu vi cn l c quan vi vn chuyn vt cht
trong t bo.
- N h n g c h t v i, Chat vi cha trong bo tng t bo co th do t bo
sn xut ra hoc thu n h n t mi trng ngoi te bo... Chat vi c th
dng lng, na lng hay c; c hoc khng c mng bc. Th du: nhng
git m c hnh trn, m at in t thp, khng c vo bc; glycogen di
ng nhng ht; lipofusin l sc t" c mu vng nu c trong nhiu loi
te bo, s lng tng theo tui i, co ngun gc l lysosom th pht; sac
to melanin phn b da v vng mac di dng nhng h t en m co v
bc trong bo tng t bao. 0 mc vi th, bng phng phap nhuom ho
m c th p h t hin mt s" cht vi, nh phng php PAS i vi
glycogen, nhum Sudan III th hin lipid.
- H t c h ti t. Trong nhiu loi t bo c kh nng ch tit, cc sn phm
ch tit c c c v tch lu trong bo tng i dng h at ch tit.
H at ch tit c ng knh t 0,2 n 2|im, c mng bao bc, vt cht bn
trong c m t in t khc nhau tu loai t bao.
- R ib o s o m l loi h t nh hnh cu, ng knh t 15 en 30nm, nm ri
rc trong bo tng t bo hoc bm m t ngoi li ni bao va l ngoi
ca m ng nhn. Mi ribosom gm hai h t di n v c lng v kch
thc khc nhau, chng gn vi nhau nh s c m t cua ion Mg. ngi,
h t nh c lng 40S, h t to c lng 60S. T hnh phan ho hc cua
ribosom gm protein v RNA; mi hat, protein chim phan tru n g tm
cn RNA ngoai vi. tham gia tng hop protein, ribosom thng lin
kt vi n h au th n h chui (bi si m nh ng knh t 1 en l,5nm gom
chui i nh ng phn t m-RNA) gi l polysom; khi tng hp protein,
phn t m-RNA bm vo ribosom lm khun e cc t-RNA vn chuyn
nhng axit am in ti ribosom lp rap chng theo trn h t, do nhng n
v m di truyn (codon) trong m-RNA qui nh.
- L i n i b o . L h thng ng v ti lin h vi nhau, pha ngoi thng
vi mi trng ngoi t bo, pha trong thng vi khong quanh nhan.
T hanh ti v ng l m ng sinh vt c bn dv khong 7,5nm, m t ngoi
c th c h a t ribosom bm (li ni bo c ht) hoc khng (li ni bao
nhn), o li noi bo c hat, ribosom dng polysom; protein tng hp
bi polysom s qua th n h li ni bo vao lng li ni bo. Li ni
bo c h t r t pht trien nhng t bo c kha nng tng hp protein v
ang giai oan hoat ng ch tit mnh. Li ni bo n h n l ni tng
hp lipid, phospholipid, cholesterol, cc hormon steroid, l kenh vn
chuyn ni bo va l ni tiu c...
- B G olgi. Thng thy gn n h n v cc ch tit ca t bo hoat ng
ch tiet kiu phan cc; t bao hot dng ch tit khong p han cuc, chung
thng ri rac trong bo tng t bo. Bo Golgi gom he thng 3 th a n h
285

phn c lin quan n nhau, u c mang sinh vt c bn dy 6nm bao


boc, l: Mt s bao dt mi bao dy t 10-30nm, xp vi nhau nh
chng a; nhng ti nh hnh cu, ng knh t 40-80nm lin h vi
nhng bao dt m t li cua chng; nhng khng bo ln ng knh trn
500nm, c nmt lm ca nhng ti t. Bo Golgi l bo quan tham gia
vao s tch lu, c c cc sn phm tng hp ni bao, hnh thanh
nhng h t ch tit. Th d: Protein c tng hp trong li ni bo c
h at sau o c chuyn n b Golgi c c ng gi, hnh th n h ht
ch tit.
Ti th . Ti th l bao quan c th quan st c di knh hin vi nn
en, i p h a ho 1C t r n g s n g n u c n h u m b n g p h m n h u m ph
hp. Hnh nh siu cu trc cua ti th: hnh cu ho 1 C hnh tr dai t 0,5-

2im, c 2 mang bc xc lap khong gian mng pha ngoi v bn trong


l khoang cht nn ti th. Mng ngoi cha cc protein vn chuyn c
bit, cho php cac cht c phn t lng ti lOkDa t ch t bo vo
khong gian mng. Trong khong gian m ng cha nhng c cht giup
qu trnh khuych t n qua mng, ATP do ti th tng hp, cc ion t cht
nn ti th qua qu trn h phosphoryl ho. M ng trong c tnh tham cao
vi cac ion, to th n h nhng np gp c gi l mo; b m t mo ti th
c nhng chui enzyme h hp khu tr nh enzyme tng hp ATP chu
trch nhim trong vic snh nng lng. C hat nn ti th c protein,
nhng enzyme, RNA, DNA, ADP, ATP, nhng ion... Trong cht nn ti
th con thy nhng h t nn c m t in t m, ng knh t 30
50nm. H at nn ti th c bn cht l phospholipoprotein, l ni lng ng
ca cc tinh th canxium phosphat. Ti the l bao quan sinh nng lng
cho hot ng cua t bao v la tru n g tm h hp ca t bo. Ti th pht
trin nhiu nhng c bo ang hot ng chc n ng mnh.
L ysosom . Lysosom hay tiu th l bo quan tiu ho bn trong t bo, c
mang sinh vt c bn bao bc, trong cha nhng enzym thu phn
protein hot ng pH aci, nh: P hosphatase acid, ribonuclease acid,
acid desoxyribonuclease, cathepsin... Lysosom c hnh thi a dng, tu
thuc vo tng loai t bao v tra n g th i hoat ng ca t bo , ng
knh tru n g bnh t 0,2-0,4|im. Lysosom nguyn p h t c nguon gc t b
Golgi. Lysosom th pht l hnh nh ang hoat ng chc nang ca
lysosom, co th p hn bit 3 lot sau: Khong bo tiu ho l lvsosom c
cha d vt; th can b la lysosom cha d vt cha tiu ho hoan ton;
khng bo t tiu l lysosom cha nhng cu trc ca ban th n t bo.
P e r o x i s o m cn goi l m i c r o b o d y l bo quan hnh cu, c gii hn
bi mng sinh vt c bn, ng knh t 0,2 n l,2^im. y la loi bo
quan c tm thy nhiu loi ng the vt, nhng khng phi t t c
cac loai t bo u co chung, ngi, peroxisom r t phong phu trong
nhng t bao c hoat ng chuyn hoa tch cc nh t bo gan. t bo ng
gn o thn... Trong cht nen th u a n n h t cua peroxisome c cha D- v

L-amino oxidase, hydroxy acid oxidase v glycolate oxidase. i knh


hifen vi in t, cht nn ca peroxisom ca t bo ngi c nhng h t
min nh; cn mt s loi, trong cht nn c hnh ng nhn gm nhng
tinh th xp song song vi nhau, c xc nh l u ra t oxidase. Tt c
nhng enzym ny oxy ho cht nn ca chng v kh 0 2 v H20.
Peroxisom cng cha catalase, mt enzym phn hu hydrogen peroxide
th n h nc v oxygen (2H20 2 > 2H20 + 0 2). Peroxisom cn cha nhng
enzyme tham gia vao qu trnh chuyn ho lipid; tham gia hnh th an h
aci m t...H in nay, xc inh c trn 40 enzym trong peroxisom.
Peroxisom c chc nang bao v t bo tr n h nhng tc hi cua hydrogen
peroxid bn trong t bo, gy pha hu nhieu th n h phan quan trong cua
t bo.
T r u n g t h (centrosome) v ti u th t r u n g t m (centrioles). phan
trung tm ca t bo, c mt vng bo tng c ac, hnh cau c gi l
tru n g th. Trong trung th cha mt cp h at (hoc que ngn) c goi l
cp tiu th tru n g tm c trc thng goc vi nhau. Mi tiu th trung
tm c ng knh 150nm di khong 400nm, th n h ca chng gm 9
nhm ng siu vi, moi nhm gom 3 ng song song vi trc cua tiu th.
Tiu th tru n g tm ng vai tr quan trng trong s phn chia t bo v
l th n h phn cu to ca lng chuyn, roi v uoi. Quan st t bo khi
bc vao phn chia, thay cu trc c gi l bo tm (ceil center). Bo
tm in hnh gm: Mt cp tiu th trung tm nm gia tru n g th,
quanh tru n g th l th sao, gm nhng dy sao t ngoi vi tru n g th toa
ra xung quanh. Di knh hin vi in t, dy sao gm nhng ng siu vi
tp hp li.
N h n te bo. Thnh phn r t quan trng ca t bo, c hnh cau, hnh
trng hoc chia thu. Bnh thng mi t bo ch c mt nhn; mt s t
bo c nhiu n h n nh si c vn, hu ct bo. Mi n h n t bao gom c:
mng nhan, cht nhn, h t nhn, cht nhim sc, th nhim sac.
M n g n h n . Mang bc nhn t bo, ngan rch n h n vi bao tng
quanh n. Mang nhn gm 2 l: l trong v la ngoi, mi l dy khong
7,5nm; gia 2 l l khong quanh nhn rong chng 10-20nm, thong vi
li ni bo. M t ngoi ca l ngoi c ribosom bam. Mng n hn c
nhng l thung, b l thng, mng ngoi nl tip vi mng trong.
ng knh l thung khong 50nm, u cho nhng ribosom va nhng
phn t protein ln lot qua. Trn 1 micromet vung mang n h n c ti
khong tr n 50 l thng. Mng n h n kim sot s trao i cht gia
n hn v bo tng t bo mt cch c chn lc, qua hai mang cua nhan
hoc qua l mng nhn.
C h t n h n . Q uan sat t bao sng di knh hin vi quang hc thv cht
n hn dang lng, khng c cu trc. Di knh hin vi in t cht n han
c nhng si nh ng knh khoang 2nm (mt ct qua cac phan t

DNA) v nhng h t c ng knh 15nm (ribosom nhn) thng nm


quanh ht n hn v gn mng nhn. Thanh phan ho hc ca cht nhn
gm: Protein, cc enzym, histon, RNA, ribonucleoprotein, ion Ca v Mg.
Lng chat nhn cc loai t bao khc nhau khng nh nhau.
H t n h n . L khi xop hnh cau nh, ng knh l-3|im, trong nhn t
bo khng c mng bc ngoi; cu to bi nhng protein si v nhng
h t RNA ng knh 15nm. Nhng RNA ny s c Vn chuyn ra bo
tng v lin kt vi protein to th n h nhng h t ribosom. Mi nhn
t bo c th c mt hoc nhi u h t nhn. H t n h n la ni tng hp RNA
cho t bo. H t n hn c lin quan ti th nhim sac. Khi t bo bt du
gin phn h t n hn c ca t bao m bif n i, n giai on cui cng ca
gin phn, h t nhn mi c hnh thanh.
C h t n h i m sc. Trong cht nhn, DNA lin kt vi protein (histon v
protein acid) dng si mnh, xon vi n hau tao th n h cht nhiem
sc. Khi t bo bc vo tin k ca gin phn, cht nhim sac xon v
co ngn li, tch ra th n h nhng th nhiem sc c kch thc t vi dn
vi chc micromet. Cht nhim sac v th nhim sc c cng th n h phn
ho hc v cu to phn t, nhng khc n h au v cu trc vt l v trng
thi hoat ng. Chat nhim sc (v th nhim sc) oc hnh th n h t
protein (60%) v DNA (40%); trong DNA l vt cht mang thng tin di
truyn, protein c vai tr iu chnh. Hot ng cua cht nhim sc gm
s sao ma (replication) v s phin m (transcription). Sao m l qu
trnh tng hp DNA mi, c th n h phn gen ging het DNA c v to ra
cac th nhim sc con ging het th nhim sc me. Phin m l s tng
hp RNA t DNA; trong m-RNA l phin bn i truyn mang cc m
qui inh cho cc axit amin ca chui polypeti. Nh r-RNA va t-RNA,
protein c tng hp. Qu trn h ny c gi l s dch ma
(translation). Khi DNA hot ng, chng tr n g thi m xon (cht
nhim sc gian kj' cua chu trn h t bo); ky phn bo, khi phn ly ve
2 t bo con, chng dng th nhim sc c the quan bt c di knh
hin vi quang hc.
T h e n h i m sc. C hnh dng nhr nh, hoc hnh que hay hnh ch
X, ch V, bt m u base manh, dai 4 -ll|im , ay 0,2-2|im, the hin r khi
t bo phn chia. Mi the nhim sc c mt qung th a t chnh goi l
centromer, chia n th a n h hai cnh bng n h au hoc i ngan khc nhau.
Mt s th nhim sc cn c nhieu qung th t ph va ve tinh. i vi mi
loi, s lng the nhiem sc l khng i. ngi, c 23 i th nhim
sc, trong c mt i gm 2 th nhim sc sinh dc m ang k hiu X
hay Y. Tu theo chiu di cua cac cnh v v tr ca centromer. ngi ta
chia th nhim sac ra nhiu loai, nhiu nhm, v nh s theo th t t
i di nht. ngi, s lng th nhim sac t bo th n l s lng
bi 2n=46 (k ca hai the nhim sc sinh dc); s lng th nhim sc
nhng t bo sinh due ch l n bi (n), tinh tr n g c n=22A + X hoc

22A + Y, v non chn c n=22A + X. Th B arr cn goi l chat nhim sc


gii, c ng knh khong 0,5(^m. Cht nhim sc gii l mt th nhim
sc X khng gin xon trong gian k. N thng c c th ci vi t l tu
20-70% s' t bo. V vay, trong gian ky, tuy khng phn bit c th
nhiem sac nhng c th nhn bit c t bo thuc ging ci, nu
p ht hin c th Barr.
-

G en (gene). L n v c bn ca vt cht di truyn, qui nh cc tnh


tran g hnh thai v sinh l, c truyen qua cc the h. Gen nh khu
trong th nhim sc. Bn cht ho hc ca gen l DNA. Kch thc trung
bnh t 10-40nm. Gen cau trc l gen mang thng tin i truyn cn thiet
cho qu trn h sinh tng hp ca mot protein c hiu; trong mi t bo
ngi c khong 35-40 ngn gen cu trc. Gen iu chnh l nhng gen
kim sot s hot ong ca nhng gen cu trc; chng qui nh s tng
hp cc cht c ch s tng hp RNA thng tin. Ngoi ra cn c gen qui
dnh cho t-RNA v r-RNA. M di truyen l m b ba nucleotid trong
DNA qui nh trnh t cua axit amin trong protein.

- C h u t r n h s n g c a t bao. L thi gian k t khi bt u hnh th n h


t bo mi do phn bo, tri qua s sinh trng ca t bo, s nhn i
vt cht di truyn, v kt thc bi s phn bo cho t bo the h tiep
theo. Mt chu trn h t bo c chia ra hai thi k chnh: thi k phn
bo, ky hiu l M (mitosis phase) l thi k sinh sn ca t bo t t bo
me phn i th n h hai t bo con. Gian kv (interphase), kv hiu l I, l
thi k t bao trao i chat, tng trng, tng hp DNA chun b cho
phn bao. Gian k gm 3 giai oan k tip nhau G l l giai on t bao
tng hp cht (tr tng hp DNA); s l giai on ti bn DNA v n hn
i th nhim sc; G2 l giai on t bo tng hp protein, chun b cho
phn bao.
- P h n b o n g u y e n n h i e m (gin phn nguyn nhim-mitosis). La ng
phn bao ph bin cho t t c cc t bo phoi cng nh t bo c th ngi
trng thanh, ket qu l t t bo m sinh ra hai t bo con c s long
the nhim sc gi nguyn l 2n nh t bo m. y l phng thc sinh
trng ca cac m v c quan. Phn bo nguyn nhim in ra theo 4 k
lin tip n h a u (k au hay tin k; k gia hay bien k; k sau hay hu
k; v k y CU1 h a y ch u n g k). H in tng ac tr n g c a cc k nh sau:

(1) K u. S hnh th n h cc the nhim sc t cht nhim sc, trong


cac si nhiem sc c n h n i qua giai on s ca chu trn h t bo;
CUOI k u, mng nhn v ht nhn bin mt, b my phn bo gom hai
sao hai cc va thoi phn bao ni hai th sao. (2) Ky gia. Cc nhim sc
t co ngn ti a, tin ti v xep m t phng xch o. (3) Ky sau. Hai
nhiem sac t ch em tach khi nhau, mi nhim sac t bin th n h mt
th nhim sc con (c 92 th nhim sc con), chuyen dn v' hai cc cua
t bo. (4) Ky cui. mi cc c 46 th nhim sc, chung gian xon tr
th n h cht nhim sc. Thoi phn bo bin mt. Mng n h an v h t n h n
289

ti lp hnh th n h hai nhn con. Mang bao tng vng xch o tht
eo li, bao tng v cc bo quan c phn phi u hnh th n h hai
t bao con tch roi nhau.
P h n b a o g i m n h i m (gian phn gim nhilm-meiose). L phng
thc phan bo ca cc t bo sinh c (tinh nguyn bo v non nguyn
bo) tao th n h giao t (tinh tr n g v non chn). ac tr n g ca phn
bo giam nhim l t cc t bo sinh c c b th nhim sac lng bi
2n=46 to th n h cc giao t c b th nhim sc n bi n=23. Khi th
tinh, hp t b th nhim sc c t hp li [n(23)+n(23)=2n=46].
Phn bo gim nhim l mt ng bin i ca p han bo nguyn nhim,
trong hin tng c tr ng l gim s" lng th nhim sac. Phn bo
gim nhim gm hai ln phan bo. P h an giam nhim I thuc loi gMn
phan gim s", cng gm 4 k nh phn bo nguyn nhim, nhng khc
ch: dng li cui k u trong qu trn h to non (non bo 1 bung
trng thai nhi sau khi c hnh th a n h t non nguyn bao bc vo
gim phn, nhng ch ti cui k au th dng li; bung tr ng b gi
sau khi ra i gom nhng nang trng nguyn th u y cha non bo 1 ang
ngng qu trnh phn bo. Thi gian ngng p hn bo nay i hay ngn
tu tng non bo 1, thi gian ngn nhi, l ti tui day th, thi gian di
n h t l ti khi m an kinh); c s kt hp v trao oi cho gen gia hai th
nhim sac tng ng mt ca cha v mt ca me. ky sau, cc tho
nhim sac b (gom hai nhiem sc t, o n h n i giai on S) phan ly
khi th nhim sc m (cng gm 2 nhim sc t) v 2 cc ca t bo.
k cui, hai n h n con c hnh thnh, sau khi p hn chia bo tng, hai
t bo con hnh thnh: mi te bo m ang 23 th nhim sc. P h n bo gim
nhim II tiep theo phn bo gim nhim I (thi k chuyn tip ngn v
khng c ti ban DNA). Ln phn bo th II ny cng gm cc ky v in
ra ging tin trn h cua phn bo nguyn nhim. Kt qu l t 2 te bo
con ln phn I, to th n h 4 t bo con m ang th nhim sac n bi
n=23. n ng, t mt tinh nguyn bo qua phn bo gim nhiem, tao
ra 4 tinh tr n g mang 23 th nhim sc; n gii, t mt non nguyn
bo, qua phn bo giam nhim s tao ra 4 t bo m ang 23 th nhiem sac.
trong ch c mt t bo c kh nng th tinh (non chn) v 3 t bo
c gi la cc cu s b thoi ho.
T r c p h n . L cach phn chia n gin, khng ph bin ca t bo. c
im cua trc p hn l khng c s hnh th a n h th nhiem sc (khng
quan sat c di knh hin vi quang hoc) v khng c s hnh thnh
cua thoi khng mu. Trc p hn bt u bng s chia n h a n va sau
chia bo tng tao 2 t bo con. S phn phi vt cht cho hai :e bo
con khng ng u. Trc phn c th gp m c s p hn chia t bo
vi vang; c th l mt cch phan ng lp lai t s" khi lng gia
n hn v bo tng te bo.

- B i t h o . L qu trnh pht trin va xut hin nhng c im khc


n hau v hnh thi v chc nng ca t bo m khi u chng ging
nhau. Bit ho l qu trn h bnh thng trong s pht trin ca t bo
phi thai to cc m v c quan. Mt t bo cha bit ho (t bo
ngun) c th pht trin theo cc hng khc nhau; nhng khi a bit
ho, chng ch c th ph t trin theo hng a nh. Qu trnh bit ho
in ra gian k ca chu trnh t bo. v m t ho sinh, bit ho biu
hin bang s tong hp nhng protein c hiu nhng vt cht i truyn;
v hnh thai, lin quan ti s xut hin nhng bao quan c bit (t c, t
th a n kinh, vi nhung mao...).
- T a i t o . L b hi phc b ap cho nhng t bo v m b hu hoi
trong qu trn h hot ng sinh l hoc do tn thng gay ra. C hai loi
ti to: ti to sinh l v ti to hi phc.
- L o h o t ho. Trong cc m, s lo ho ca cc loi t bo khc nhau
tu thuc c im v mc bit ho cua cc loai t bo . T bo c
mc o bit ho cng cao, kh nng sinh sn v t i mi cng km. i
vi nhm nhng t bo khng cn kha nng phn chia sau bit ho, s
lo ho ca chng bieu hin bng s gim n so lng t bo v nhng
bin i suy gim v cau trc v chc nng. i vi nhng t bo sau bit
ho cn kh nng phn chia t i mi, s lo ho biu hien s hn ch
dn tim nng phn chia; nhng bin oi v sinh ho v hnh thi t bo
dn ti gim dan hot ng chc nng. Nh vay, qu trn h lo ho cua
cc loai t bo khng biu hin nh nhau.
- S c h t c a t bo. C 2 kiu cht cua t bo, l hoi t (necrosis)
v cht theo chng trnh (apoptosis). Hoi t te bo c th l hu qu
ca vim, tc ng ca c cht hoc do gim cp mu. Biu hin t bo
hoi t l t bo t bao phng to, cht nhim sc co cm, bo tng bin
mau, bo quan tan r, cc m nh vun t bo hnh th n h v b i thc
bo tiu hu. Apoptosis l kiu hot ng cht ca t bo lin quan ti
nhng thng tin t mi trng, lch s pht trin cua loi t bo, v ti
h gen. Biu hin ca t bo chet theo chng trn h l hin tng ng
von cht nhim sc, thoi bin DNA bt au t trong n h n t bo; th
tch t bao nh li, trong khi mng t bo v cc bo quan van cn hnh
dng. Tip l t bao tan r th n h nhng t i nh c mng bc va oc
thc bo bi cc t bao bn canh (khng lin quan ti tiu thc bo v ai
thc bao).

291

P h l c 2

MU, S T O M U,# BCH


H UYT

THNH PHN CA MU
Mu l mt dch lng, c nht thp. Trng lng ring ca mu t
1,051 n 1,060; pH t 7,35-7,45. Mu gm nhng huyt cu v phan lng l
huyt tng, m u m nhim nhiu chc nang quan trng nh dinh dng, h
hap, iu ho th n nhit v bo v c th.
Huyt thanh

Fibrin

T.

Nhng huyt cau <-

Hng cu

Lympho bo

BC trung tnh

Bach cu

Bch cu ht

Tiu cu

* Bach cu n n h n *

BC a acid
BC a base

NHNG T BO MU NGOAI VI

T bao

Hng cu

Bach cu

Bch cu

Bach cu

Trung tnh

a acid

a base

% &
m

v ?
Hinh vi th

Kch thc
S lng
(mm3)
T l
(Cong thc

6-8|im
4 - 6 triu

10-12nm
2.800 -5.250

40 - 75%

%
10-12nm
70 - 420

1- 6 %

9-10(im
0-70

< 1%

Lympho bao

9
m
7-8|im
1.400 -3.150

20 4 5 %

Bach cu
n nhn

14-17|im
1.400 -700

2-6%

Tiu cu

*
&

1
t

2-3|i/n
150.000
400.000

bachcu)
Thi gian
phat trin

5 -7 ngay

6 -9 ngay

6 -9 ngay

3 -7 ngay.

1 -2 ngay

2 -3 ngay

4 -5 '.gay

Thi gian
song

120 ngay

6 gi - vai "gay

8 -12 ngay

Di 1 ngay

12 - 500 ngay

Vi thng vi nam

8 - rga

292

B ach cu h t
La nhng bach cu khi nhum bng phng php Romanovsky thy c
nhng h t trong bao tng. Nhng h at ny phn ln l nhng lysosom nguyn
pht hoc cc h t cha cht ch tit ca bach cu. C 3 loi bch cu, uc goi
tn tu theo c im bat mu ca nhng h t ac hiu ca chng, bach cu
trung tnh, h t c hiu bt mu yu vi thuc nhum base v acid (mau xanh nht) trong cha mt nhom nhng protein c hot tnh khng vi khuin
c gi l phagocytin v enzyme alkalin phosphatase; h t khng ac hiu a
phm nhum azur (pham nhum mu xanh nhng h at th hin mu ta).
ay l nhng lysosom nguyn pht cha nhng enzym thu phn khang vi
khun nh lysozym, myeloperoxyase v D-amino-oxidase. bch cu a
base, h at c hiu bt mu xanh m cha heparin v histamin. Bach cu a
aci c h a t c hiu bt mu ca nhng thuc nhuom a acid (nh eosin);
y l nhng lysosom nguyn pht cha mt s enzym tng t nh ca ht
a azur bch cu h a t tru n g tnh.

- Nhn c 2-5 thu. n,


khong 3% bach cu thy
c th Barr. Bo tng
cha 50-200 ht c hiu
v khong ac hiu.
- Co t ti th, ribosom, li
ni bo c ht, giu
glycogen.
Bch cu trung tnh (vi th v siu vi th) [5].
1. Nhn; 2,s. Hat c hiu; 3. Th Barr; p. Hat khong c hiu

- C kha nng vn ong v


thc bo. Tham gia ch
yu trong p ng vim
cp tnh cua cd th.______
- N hn hnh ch
ch s.

hoc

- Bo tng cha nhng


ht c hiu a base c
kch thc ln v khng
u nhau.
2
Bch cu a base (vi th v siu vi th) [5],

- Co kh nng van ng v
tao heparin.

1. Nhn ; 2, s. Ht c hiu

293

- N hn c 2 th u
- Bo tng cha nhng
h t c hieu hiu a
aci, c cau trc tinh th
dc theo trc ca ht.
- Li ni bao, b Golgi, ti
th km p h t trin.
Bch cu a acid (vi tn v siu vi th) [5],
1. Nhn; 2. Hat c hiu.

- Co k h n ang vn ng
v thc bo cc phc hp
k h n g nguyn-khng th
trong p ng min ch
bnh hen suyn v cm
mo.

B ach cu k h n g h a t v ti u cu

V kch thc, c 3 loi:


Lympho bo nh, nh, ln.
Bng phng php nh
u t bao, c 2 loi:
lympho bo T v lympho
bo B v nhng t bo biet
ho t 2 loi t bo ny.
Lymph bo (vi th va siu vi th) [5],
1. Nhn; 2. Ht a azur; 3. Ti th; 4. Tiu th trung tam.

Bo tng cha b Golgi


nh, t ti th, mt cp
tru n g the, nhiu ribosom,
nhng h t a azur.
T ham gia vo qu trnh
p ng min dch c
hiu ca c th.

Bach cu n nhn (vi th v siu vi th) [5].


1. Nhn ; 2. Vi nhung mao.

294

B mt c nhiu vi nhung
mao.
N hn hnh ch u hoac
bau dc.
Bo tng nhiu ti the. b
Golgi, lysosom; t li noi
bo v ribosom.
C kh nng van ong,
thuc bo v bin thnh cc
dng i thc bo khac
nhau.

- Khng phi l mt t bo
m ch l mt khi bo
tng hnh cu hoc hnh
trng. Gm:
+ Vng ngoi vi cha ng
siu vi v x actin.
+ Vng tru n g tam cha ti
th, ribosom, lysosom,
glycogen, cac h t a
azur, nhng ng.
- Tham gia qu trnh cm
mu

<310
/Tv ^

Tiu cu (vi th v sieu vi th) [5,8].


1. ng siu vi; 2. Glycogen;
_
3. Ht a azur; 4. ng ni bo

H ong cu
- Hnh a dt lm gia hai
mt.

> 0 0

- Khng c nhn.
- Cha 350 triu phn t
hemoglobin.
- C chc nng vn chuyn v
trao i oxy v cacbonic.

Hng cu (vi th v hin vi in t quet) [5,8],

TO MU TRONG THI K PH I THAI


Trong thi k phi thai, s tao mu din ra nhng ni khc nhau, mt
s ni ch trong mt thi gian ngn. C th phn bit:
Giai oan tru n g m (hay giai oan nguyn i hng cu) t thng th n h t
en thang th 3 cua phi;
Giai on gan- lach t thng th 2 n th n g th 9 cua thai;
Giai on tu xng bat u t th an g th 5 ca thai.
Trong moi giai on tao mau u c nhng cao im, sau giam dn.
Sau cao im cua giai on ny, thng khi u ca giai on sau. V vy
bieu cua cac giai oan to huyt c s giao nhau.

295

s TO MU T KHI TR RA I
(Do tu xng m nhim)

TB**gu6n
n fiA*>g

Nguyn

Hgy*fi*o

lympho bao

Tf

ir

< rq

Tin tu bo

O T
V

Tu bo
trung tnh

Hau tu bo
trung tnh

T M o n ftin

knngl

Hu tu bc
a acid

Hu tu bo
a base

p ^ -v -^ r
Bach cu a
trung tnh

Ba;h cu
trung tnh

296

a acid

Bsch cu dus
a base

Bach cu
a acid

Bach cu
a base

Rarh cu
r i l l da
rtia
dach

T cu

DONG HNG CU V BCH CU C HAT [5J.

Nguyntubao

Tinnguyn
hngcau

Nguynhng
cuabase

Tintubao
_

*V ^ .

Tubaotrung
tnhsm

Nguynhng
cuasc

#
Nguynhng
cunhnkt c

6
Hngculi

c
Hngcu

/ ..V

Tuboa
basesm

Tubaoa
acidsm
Tubotrung
tnhmun

<

' *>'
B

, '

Hutubao
trungtnh

Tu boa
acidmun

Hutubao
aacd

Bachcua
trungtnh

Tuboa
basemun

Bachcu
trungtnh

Bachcu
aacid

Bachcu
abase

297

BCH HUYET V DNG TRAP


Bar.h huyt la mot ch lng, mu hi vang, c ngun gc t dich m. Bch
huyet lu thng trong h tu n hon bach huyi ri nhp vo h tu n hon
mu tim, trn ng i bach huyt chay qua cc bch hch.
Khi mi hnh th n h t dich m, bch huyt khng c t bao. T hnh phn
cua bch huyet tng t nh huyt tng, tuy nhin cng thay i tu ni ,
tu thi im trong ngay v tu theo ch n. Sau khi bach huyt chy
qua cac hach s mang theo nhiu bch cu n n h n va n h t l lympho bo.
Hng cau v tiu cu khng c trong bch huyt.
Bach huyt m nhim nhiu chc nng h tr cho mu. N thu tr cho
mau nhng protein thot vo dch m, ti hp th u nhng dch thot
vao cac th an h mc. Bach huvet cn c vai tr quan trong trong vic bo ve
c th (vi k h u an v cc chat l s bi gi li va bi thc bo khi bach huvet
chay qua bach hach).
Dng trp l loi bch huyet tran g nh sa v cha nhiu h t m c
hp thu qua th n h rut. S hp thu m cua c th ch yu qua mach dng
trap th an h rut.

298

T LIU THAM KHO

1. Trinh Bnh-Phm Phan ich-o Knh (2004). Mo hc. Nh xut bn


Y hc. H Ni.
2.

Nguyn Kim Giao (2004). Hin vi in t trong khoa hoc s song.


Nh xut ban ai hc Quc gia. H Noi.

3. w.Bloom and . w . Fawcett (1994). A texbook of histology. Twelfth


Edition. C hapm an and Hall, New York, London.
4.

Finn Geneser (1986). Texbook of Histology. l r8' Edition. 2r8t printing.


Lea and Febiger. Philadelphia USA.

5.

Calos Junqueira, Jose CRNAeiro, Robert 0 . Kelly (1989). Basic


Histology. Sixth Edition. Appleton and Lange-Norwalk, Connecticut
San Mateo. California.

6.

David H. Cormack (1997). Essential Histology. Lippincott Williams &


Wilkins.

7. Robert Burns, E. and Donald Cave, M. (1996). Histology&Cell


Biology. Mosby. Copyright by Mosby-Year Book.
8.

George Burkitt, H., Barbara Young, John Heath, w ., Philip Deakin,


J. (1993). W heaters Functional Histology. A text and coulour Atlas.
Longman Group UK Limited.

9. Jam es c.McKenzie, Robert M.Klein (2000). Basic concepts in cell


biology and histology: A stu d en ts survival guide. Copyright by
McGraw-Hill Companies, Inc.
10. Schiebler, T.H.; U.Peiper; Fr.Schneider (1986). Histologie. SpringerVerag Berlin Heidelberg. Printed in Germany.
11. Ronald A. Bergman, Adel K. Afifi, Paul M. Heidger JR (1996).
Histology. Saunders Text and review Series.
12. Douglas F. Paulssen(1994). Basic Histology. Appleton & Lange.
13. A phanaseva IU.I., Iurinoi N.A. (1989) (Ting Nga). M hoc. N h xut
ban Y hoc. Matxcva.
14. D .v .Davies, F.Davies (1964). G rays Anatomy-Longmans.
15. Ngo Duv Thin (1992). Adatok nucleus Rotundus Szrerkezetehez.
Lun an Tin s Y hoc. Budapest.
16. Website: www.yahoo.com, respiratory.

299

NH XUT BN Y HC

M - PHI
PHN M HOC

Chu trch nhim xut bn


HONG TRNG QUANG

Bien tap:

BS. T INH QU

Sa bn in:

T INH QUY

Trnh by ba:

CHU HNG

K thut vi tnh:

BI TH THNG

In 1000 cun, kh 19 X 27cm tai Xng in Nha xut bn Y hc.


S ng k k hoach xut bn: 22 - 2007/CXB/767 - 151/YH
In xong v np lu chiu quy II nm 2007.

You might also like