Professional Documents
Culture Documents
w m
NH XUT BN Y HC
B Y T
M - PHI
PHN M HC
SCH O TO BC s A KHOA
M s: .01Y.03
C h b i n : GS.TS. TRNH BNH
TRNG
C AO ANG
Y t
PHU TH
T h v i .v
s: .& t
NH XUT BN Y HC
H NI - 2007
CH O B1N SON:
V khoa hoc v o to, B Y t
C H B I N :
GS.TS. Trnh Bnh
N H N G N G I B I N S O N :
GS.TS. Trinh Bnh
PGS.TS. Nguyn Th Binh
PGS.TS. Nguyn Ngoe Hng
TS. Nguyn Khang Sn
TS. Ng Duy Thn
BS. Lu nh Mi
T H K B N S O N :
BS. Lu nh Mi
T H A M G IA T C H C B N T H O :
ThS. Ph Vn Tham
BS. Nguyn Ngoe Thinh
LI GII THIU
nh
inh
mn
phi
LI NI U
MC LC
Li gi'>i thiu
5
Li ni d u
Gi thiu m n hoc
11
PHN MT:
M HC
I
CNG
21
C hng 1. B iu m
G S.TS. Trnh B nh
21
- i cng
21
23
29
- Bin i ca t bo biu m
36
- S ti to biu m
36
C hng 2: M li n k t
38
39
- M sn
53
- M xng
56
C hng 3: M c
G S.TS. Nguyn Th B nh
71
- c im chung
71
- Phn loai c
72
- C vn
72
- C tim
78
- C trn
82
C h ng 4: M t h n k in h
85
- i cng
85
- Nron
85
- Xung ng th a n kinh
92
- T bao th n kinh m
94
97
BS. Lu inh Mi
- H tun hon mu
97
106
G S.TS. Trinh B nh
C h n g 6: H b c h h u y t - m i n d c h
108
109
- Ty xng
115
- Tuyn c
118
122
124
- Lch
128
133
C h n g 7: D a v cc b p h n p h th u c d a
BS. Lu inh M ui
137
-D a
137
141
146
Chng 8: H h hp
147
- ng dn kh ti phi
147
- Phi
151
C h n g 9: H ti u h o a
159
- Khoang ming
159
-Hng
165
105
77
BS. Lu nh Mui
190
-T hn
190
^gg
97
BS. Lu nh Mui
200
OQQ
- Tuy n y n
201
205
- Tuyn gip
207
- Tuyn cn gip
210
BS. Lu nh M ui
C h n g 12: H s in h d c n a m
212
- Tinh hon
212
- Nhng ng dn tinh
219
220
- Dng vt
222
C hng 13: H s in h d c n
PG S.TS. Nguyen Th B nh
223
- Bung trng
224
-V i trng
232
- T cung
232
- m o
238
238
- Tuyn v
238
TS. Ng Duy Thn
C h ng 14: H t h n k i n h
242
- i cng
242
- H th n kinh trung ng
242
- H th n kinh ngoi vi
251
- H th n kinh thc vt
255
C h ng 15: T h g i c q u a n
257
- i cng
257
- Cu tao cc mng ca n hn cu
258
266
267
C h n g 16: T h n h g ic q u a n
- T a i ngoai
270
- Tai gia
271
- Tai trong (M o)
272
P h lc 1: T b a o
282
292
292
295
296
297
298
T i liu t h a m k h o
10
270
299
GII THIU MN HC
1. I CNG
l l. in h n g h a
M hoc La mon khoa hoc nghin cu h n h thi ui th va siu vi th cua t
bao, m, c quan c th ngi binh thng, trong mi lin h cht ch vi
ngha chc nng cua chng.
T bo la n v cu to v chc nng c bn ca c th soing. Da uao
chc nng c th xep t bo ca c th th n h cac nhm c br sau: t bao gc,
t bao biu m, t bo chng , t bo co rt (t bao c), t bao thn kinh, t
bo mu, t bo m in dch v t hao ch tit hormon.
M gom qun th t bo chuyn mn ho va nhng san p h m cua t
bo m nhiem m t hoc nhicu chc p h n nht nh. C th ngi co bn m
c bn, o la: (1) B iu mo; (2) M lin kt (m lin kt chnh thc, m sun, m
xng, m mu); (3) M c; (4) M thn kinh.
C q u a n l ii vi cu trc gom cc nhm m, m nhim m t hoc
nhiu chc nng Kht nh. Phn ln cc c quan ca c th co c bon loi m
c bn.
H c q u a n gom mt nhm cc c quan lin h hoc p h thuc nhau,
m nhim m t hoc nhiu chc p h n nhi inh.
C th ngi bao gom cac c quan va cac h c quan hot ng tng tac
vi nhau, am bo s thch nghi trong mi trng sng.
1.2. Ni d u n g c h n h v n v d n g t r o n g m h c
M hc c xac nh gm 3 phan chnh: (1) Te bao hoc: Nghin cu t
bo; (2) M hc i cng-. Nghin cu v cc m; (3) M hc he c quan (cn
goi l gii phu hin vi): Nghin cu cau trc cc c quan v h c quan.
n v o lng quc t hin c dng trong m hc l: (1) milimet
(mm); (2) micromet (|im); (3) nanom et (nm). lm m = 103|im - 106nm. Trc
nam 1983 cn dng n v ngstrom (=0,1 nm).
2. QUAN H GIA M HC V CAC MN HC KHC TRONG Y SINH HC
M hc c coi l mn hoc c P v hnh thai cho cac mon hoc c s chc
nng (nh sinh ly hoc, sinh hoa hc) v cac mon hoc tin lm sng (nh giai
phu bnh, sinh ly benh, dc ly hc...).
11
M hoc v tr i ng t g i a cc m n hc y - sin h
- Vi giai phau hoc: Giai phu hc v m hoc l hai mn hnh thi hc m
sinh vin c hoc ngay nhng nm u khi vo trng y. Gii phu hc
nghin cu m ta bng quan sat i th, m hc nghin cu m ta cu
trc c th mc hin vi. N hng phat hin v hiu bit v giai p hu hc
l tin ngnh m hc i su nghin cu; ng thi nh ng kin thc
v m hoc lm phong ph v su them v nhng hiu bit v giai phu.
- Vi sinh ly hoc: Sinh l hc nghin cu nhng c ch v qui lut hot
ng chc nng cua cac c quan, h c quan ca c th ngi. Nhng
hiu bit v cu trc ai th (giai phu hoc) v c biet l n h ng kin
thc vi th va siu vi th (mo hoc), gip tra li cho cu hi v sao cc c
quan, h c quan lai thc hin c nhng chc nng o.
Vi nhng hiu bit hin nay ve c the con ngi, c th ni: Trong c th
khng co mut cu truc nao khng am nhim mt chc nng, khng c chc
nng no khng lin quan n mt cu truc. Khi nghin cu m ta cu trc
hnh thai cua t bao, mo cua c quan nao o. ngi lm mo hc lun tm hiu
lin h vi y ngha chc nng cua t bao v m y. Mo hc khng c nhim v
nghin cu hoat ng sinh ly cua cc c quan, h c quan, nhng mo hc lun
tm hiu ngha chc nng cua cac cu trc nghin cu. Ngav nay, m sinh
ly hoc l mt trong nhng hng nghin cu cua mo hc hin i.
- Vi sinh ho hoc: Vic ap dng nhng k th u t nghin cu ho-t bo,
hoa-m nham phat hin v xac nh v tr, s phan b* v nh n g bin i
cc th n h phn hoa hc t bo v m chng to mi quan h m t
thit gia hoa hoc, hoa sinh hc vi te bao hoc, m hoc...
- Vi
th
cu
ho
nhng mun bnh hoc va lm sang: Nhng kin thc m hoc cua c
ngi bnh thng la khng th thiu c th n h n ra c nhng
truc bnh ly bt thng v giup hiu th u ao n h n g qu trn h sinh
bt thng v sinh ly benh.
Cung vi nhng kham xet lm sng v can lam sng khac, cc th ay thuc
lm sang con s dng cac kt qua phn tch v t bao hoc, m hoc... gip cho
viec chan oan, tin lng, theo di trong qua trn h ieu tr cho ngi benh.
Nha bnh ly hoc ngi c Rudolf Virchow (1821-1902) tng c cau noi ni
ting:
Ti khng nh rng, khng mot thy thuc gioi no li khong hieu
biet tng tn v cu truc c th con ngi!...
Vic xp s p th t cc mn hc c s t m n g tr n g i hoc Y
D xp sp th t cac mn hoc theo men hc hay bi giang tch hp theo
mot chu , sinh vin bao gi cung c hoc mo hc sau khi tip th u noi
dung giai phu hoc; trc khi tip cn cac mon hoa sinh hoc, sinh l hoc va cc
mon benh hc...
phu hp. Chieu day mieng m khng nn qua mm. Sau o phai a ngay vo
du ng dch thuoc c inh. Cac bc thao tac lam tiu ban t u a n t n h sau: c
inh, k h nc, lam trong ming m, vui nn, cat lat mong, dn lat ct ln
phien knh, ngm nc, nhum m a u , kh nc v dan a kinh.
Bng 1. Mt s phng phap nhum mau thng qui trong m hoc
Phng phap
Thnh phn
dung dich nhum
Nhn
t bo
Bo
tng
Si
collagen
Si
chun
Si
vng
xanh
dng
H.E
xanh
dng
Azan
Azocarmin orange G,
xanh anilin
nhat
xanh
dng
vang
da
cam
nau en
vang
nu
vang
nu
Ba
mau
theo
Masson - Goldner
Hematoxylin st,
azophloxin
en
xanh
cy
Nhum m chun
theo VVeiqert
Resorsin-fuchsin,
Hematoxylin a picric
theo Ponceau, a acetic
xam
vang
nau
sm
xanh
la cay
la
en
en
4.2. K n h h i n vi d i n t t r u y n q u a (TEM) ch o p h e p n h n b i t c a c c u
t r c c h i t i t d i t b a o
Dn g chm ien t thay cho a n h sa n g cho phep n h n biet c cac cau
truc nho kch thc kh o a n g l n m trong cac ming mo c c h u a n bi tt di
kinh hin VI in tu.
Viec c h u n b m i n g m cho k n h h i e n VI ien t t r u y n q u a c a n d u n g
th u o c c i n h c bit n g a m vo cac lat ct mo (di 2 m m ) T h u c c i r T
th ng d u ng la glu taraldehyde. Osmium tetroxyde la thu c va c in h ua
lam t a n g tng p h a n gia cac cu truc khi ch u m in t x u y n qua
14
KHV in t
truyn qua (TEM)
Glutaraldehyde,
Osmium tetroxide.
Mc ch
Dng phn hu, gi hnh
thi m t bao. Larn ng
protein.
2. Kh nc
3. Lam trong
Propylene
oxide
(dung mi hu c).
4. Vi
Nn (paraffin).
Nha epoxy.
5. Ct lt
Dy
10-20
nm
bng may ct lat
siu mng.
Ct lt mng t bo va m.
6. Dn lt ct
Phin knh.
Li kim loai.
Kh nn lt ct bng
benzen. Chy qua rrot
loat ethanol c nng
thp dn t 100% n
35%.
8. Nhum mu
Uranyl acetate.
9. Kh nc
Chuyn
qua
ethanol 100% va
khng kh kh.
Bo v lat ct lu dai.
15
Ngun sang
Tu kch
Tu kinh
Mu
Vat kmh
mo vt
Cun quet
mach quet
Vt
Thu knh
trung gian
Mu thu
kinh chiu
Thi kinh
dai
nh
Man
quang
Mt
o phan giai
0 .1nm
200nm
phong ai ~x200
0.5nm
x 10 - 1.000.000
16
17
19
P H A N MT
M HC DI C0NG
Chng 1
BIU M
MC TIU
1. Neu c nh ngha, ngun gc v chc nng biu m.
2. Neu c nhng tnh cht chung ca biu m.
3. Neu c cc nguyn tc phn loi i biu m. M t c c im cu tao ca
nhng biu m ly lam th d.
1. I CNG
1.1. n h n g h a
Biu m l loi m c co th n h bi nhng t bo hnh a in nm st
v gan kt cht ch vi nhau, r t t cht gian bo. Biu m lm nhim v che
ph b m t c th, lt cc khoang c th hoc m nhiem chc phn ch tit.
1.2. N gu n goc
Biu m co ngun gc t c 3 l phi:
- Ngoi b be m t l ngun gc ca biu b da, gic mc, biu m ca cc
khoang mi, mieng, hu mn...
- Ni b l ngun gc ca biu mo h h hp, ng tiu ho, cc tuyn tiu
ho...
- T rung b l ngun gc ca lp ni m lt mch m u v mch bch huyt,
biu m cac th a n h mc...
1.3. Chc n n g
Biu m c nhng nhm chc nng chnh sau:
21
99
23
1 A
?i
2.6. N h ng h n h th c lin kt v
truy n th n g tin c b it m t
b n ca t bo b iu m
2.6.1. N h n g c i m n g (H nh 1-2)
m t bn cua nhng t bo
biu m nm cnh nhau mng t bo
ny li ra khp vi ch lm cua
mng bo tng t bao ben canh.
l cu trc mng, giup t bo lin
ket vi nhau.
24
00
Di bt lp kn phan ngn
khong gian bo quanh cc t
bo biu m, khng cho cc cht
vo khong gian bo pha di.
2.6.3.
Vng d n h
(Z onula
adherens) (H nh 1-2; 1-3)
^ *
D i k n h h ie n VI i n t ,
25
w
b iu
m
2.72. M t t do t bo biu m
2.7.1.1. Vi nhung mao (H nh 1-2;
1-3; 1-5; 1-8)
....
^a0 k'eu mo rut [5].
4 x actin^ ma0 ^
3 Mang bao tng;
'to,
/7>
v!
S
W;,
27
3'
bo biu m.
3. PHN LOI B IU M
Cn c vao mt s chun, biu m c phn loi nh sau:
- Da vo chc n ng biu m trong c th c th chia lm hai loi: Biu m
ph v biu m tuyn.
- Da vo s hng t bo bieu m, c biu m n v biu m tng.
- Da vao hnh dang lp t bo trn m t biu m c: biu m lat, biu m
vuong v biu m tr.
3.1. B iu m p h (H n h 1-10)
Bieu m phu l nhng biu ph m t ngoi cua c th, m at trong cac c
quan rng, nh ng khoang thin nhin cua c th.
29
3.1.1. BPU m d n
Biu m n l nhng biu m c to th a n h bi mt hng t bo.
3.1.1.1. Bieu m lt n (Hnh l-10a)
Biu m lat n c to th n h bi mt hng t bo a din t. Cc t
bao c ng ranh gii ngon ngoo, c th hin bang phng php ngm
br. Vng trung tm mi t bo thng c mt n h n hi li vo lng khoang
ma bieu mo o ldp.
Loi biu m nv thng gp mt trong th n h tai trong mng, mt
trong ca mng nh, l ngoi ca bao Bowman, on ln ca ng tru n g gian
(trong than). Mng bung, mng ph -i, mng tim cng c lp bi biu m lt
n nhng co ngu n gc t trung m nn c gi l tru n g bieu m. M t trong
th n h cc mch mu, mch bach huyt cng c lp bi biu m lt n c
ngun goc trung m c goi l ni mo.
I Q I Q Q
1
I I
L \
1V
f; I] 1
.-_-
A 1
V
-
1 & fo o fo
30
31
32
33
34
,f
&
mao mch. a s tuyn ni tit trong c th thuc loi tuyn kiu li:
thu trc tuyn yn, tuyn thng thn, tuyn cn gip trng, tuyn
tu ni tit (tiu ao Langerhans), hong th...
- Tuyn kiu tui: Cc t bo tuyn to th n h nhng ti. T hnh ti c
lp bi mot hng t bao ch tit, xen gia cc ti c nhng mach m u v
bch
huyet.
Trong
lnng ti thng cha
ay keo. Ch c tuyn
giap trn g l tuyn ni
tit kiu tui.
- Tuyn t n mt: Cac t
bo tuyn hoc ri rc
hoc hop th n h m
nh nm tn mt
trong m lin kt v
tip xc m at thit vi
cc mao mach. Tuyn
k tinh hon la tuyn
ni tit kiu tan mt.
T LNG GI
1. Hy nh ngha v nu ngun goc biu m.
2. Hy trn h bay nhng tnh cht sau ca biu mo: cc t bo biu m
nm st nhau; kch thc v hnh dng cc t bo biu m; s nui
ng v phn b th n kinh bieu m.
3. Hy m t mng y v v hnh minh ho.
4. Hy m t cu to, lin h vi chc nng ca nhng hnh thi lin kt
v truyn thng tin ac bit m t bn ca t bo bieu m. v hnh
hinh ho.
5. Hy mo t cu to, lin h vi chc nng ca nhng cu trc c bit
m t t o v m t y t bo biu m. V hnh minh hoa
6. Hy nu nhng cn c e phn loi biu mo phu. K tn cc loi biu
m n, cho th v neu v tr ca chng trong c th.
7. Ke tn cc loi biu m tng, cho th d v nu v tr cua chng trong
c th.
8. Ve bieu m chyn tip, hy nu th du v v tr trong c th cua loi
biu mo ny; m t cu to.
9. Hay nu nh ngha biu m tuyn. Neu cach phn loi tuyn. Mi
loi nu mt th d (tn v v tr) trong c the.
10. Hay lp bng so snh v c iem cu to v chc nang gia tuyn
ngoai tit v tuyn ni tit.
37
Chng 2
M LIN KT
MUC TIU
M lin kt chnh thc:
1. Neu c tc im cu to cc thnh phn ca m lin kt v nhng cn c
e chia m lin kt thnh 3 loi ln.
2. M t c cu to hnh thi v nu chc nang ca nhng t bo lin kt v
ca cc loi s lin ki trong m lin ket chnh thc.
3. Neu ihng cn c phn loi m lin kt chnh thc v neu tn mi loi.
M sn.
4. M t c thnh pkc T cu to chung v nu cn c phan loi m sn.
5. M t c cu to, neu v tr v chc nang ca 3 loi sn.
6. Trnh bay dc nhng cch phi trin ca m sn.
M xng:
7. M ta c Cl II Iao hnh thi ca: cht cn bn, thnh phn SI, cc "
bo m
Proteoglycan
- Thrombosponin
l
loai
glycoprotein kt nh, c phn
t lng 450.000, c xac nh
trc ht l sn pham rua tiu
cu trong cc mu ng ang
hnh thn h, ch n g g an kt vi
41
42
I I I II I I I [II
28 nm
40 nm
- ** /
68 nrry'
----- ----'-------- 280 nm
**.
-----------------------15 nm
----------------------- 10 4nm
-------------------------
x Collagen co th ng reng r
VI
q u a n g hoc, nhum
43
bng phng php ngm mui bc, si vng co mau en, ng knh t 0,2 2\xm, chia nhnh nh cnh cy.
Di knh hin vi in t, si vng c to th n h bi nhng n v chiu
dai la x collagen, c vn ngang theo chu ky (collagen typ III). Si vng thng
hop vi nhau th an h b v lin h vi nhau tao nn li si vng.
Soi vong thit lap nn b khung nng cho cht nen ngoi bo: bao
quanh cac t bo m mi' m, nm ngoi t bo ni m cua mao mch mu,
tham gia cu tao vang st di mng ay ca biu m, la th a n h phn si nang
nhu mo cua gan, thn, phi v nhng c quan tao mu v sinh lympho bao
(tu xng, lch, bch hach).
1.2.3. Si ch u n (Hnh 2-6; 2-7)
Khi quan st mo ti, si chun c mu vng, trong khi si collagen c
mau trng. Si chun th hin r trn tiu bn nhu>>m mu bang resorcinfuchsin, aldehyd fuchsin hoc orcein, cho ra mu do thm , xanh a tri thm
hoc den (theo th t).
S1
glyco-protein cau trc) dang ng, moi ong c ng knh khoang 10 nm.
Elastm da v gn do nguyn bo si ch tit. th n h cc mach mau
ln co tnh an hi cao. elastin c ch tit bi t bo c trn. Si chun an
hoi c l do c im cua cac phn t elastm , chung lin kt vi n hau bng
44
3!,4 r i
T bo si c kch thc nh hn
nguyn bao si. N hanh bo tng ngn v
t, t bo c hnh thoi. N hn t bo m,
hnh si. Bao tng bt m u acid, li ni
bao c ht va b Golgi km pht trin.
mo lin kt c th ngi sau tn
thng d dang nhan thy hnh nh gin
phn ca nguyn bo si. Nguyn bo SOI
la t bao bit ho hon ton, chung c
th t sinh san nhng khng th sinh ra
loai t bao khc.
1.3.2. T bo tr u n g m
46
rs
Hnh 2.10. Anh v th m m trng
(gm nhng t bo m mt khng bo).
1. Khng bo cha m;
2. Nhn t bo. H.EX320 [5],
vi th m m nu
m trong bao tng c
gict m).
cu trung tm t bao.
1.3.4. T bo noi m
T bo ni m co hnh a in det,
nm sat nhau tao th a n h biu m lat n.
Biu mo lp m t trong th n h mch
mau v mach bch huyt.
Di knh hin vi quang hoc, quan
sat mt ct ngang mao mch, thy l bao
noi m c phan bo tng khoang gia
thng phnh vao lng mch trong o
cha nhn; phn bo tng ngoi vi toa
thnh la mong (0.2-0,4|im) (Hnh 2-1).
Di knh hin vi in t, nhan
thv cac te bo ni mo lin kt vi nhau
bi dai bt, co ni la bo tng hai t bao
ch chm ln nhau. la bo tng oi khi
47
'
Tng bo l nhng t bo hnh cu hay hnh trng, ng knh t 1020|im. N hn t bo hnh cu hay bau c, nm lch v mt pha. Cht nhim
sc trong nhn l nhng khi ln, sp xep theo hng t trung tm ca nhn
to ra ngoi vi nh hnh nan hoa banh xe. Bo tng bt mu base am,
chng t trong bo tng c cha nhiu RNA, ribosom, li ni bo c h t
phong ph, b Golgi p h a t trin (xem chng 10).
Trong cc vim (vim cap tnh, vim mn tnh), ung th .. tng bo
xut hin ra t nhiu.
1.3.8. D ng bo (H nh 2-14)
Di knh hin vi quang
hoc, bng phng phap nhum
c bit, dng bo co hnh bu
dc, ng knh t 20-30|im,
trong bo tng cha y cac
ht a base v h at d sc. N hn
nh hnh cu nm vng gia
t bao va thng b che lap bi
n h n g h t tro ng bo tng.
A
Hnh 2.14. Dng bo (Mast cell) [10].
A. nh vi th dng bao mac treo rut; nhuom
Di knh hin vi in t,
aldehyduchsin X 2000. B. Anh siu cu truc dng
trong bao tng t bo c t ti
bo mng bung X10000; trong bao tng c
th nh hnh cu. tui li ni
nhng hat ch tit mt in t khng ong bU,
m >t vi hat ch tit c a ra ngoai t bao.
bo khung ht hp ngn, nhng
co b Golgi rt phat trin.
N hng h t ch tit co mng bc ng knh t 0,3-0,5|im, bn trong cha vat
cht khng ong nhat.
49
51
..
r, ,
..
1.4.3.3. M chun
c tao th n h bi nhng si chun hay nhng l chun nm song song V I
n hau v n vi nhau bi nhng nhnh xin. Mo chun thay nhng day chng
chun, day chng vng ct xng song, th n h ng m rh chu.
2. M SN
M sn l mt dng c bit ca m lin kt, c tao th a n h bi nhng
t bo sn v nhng si vy quanh, vi trong cht cn bn nhim cht
cartilagein (chat sn), mt hp cht ca protein v chondroitin sulfate, do o
c cng rn va phai ap ng yu cu chng .
Trong m sun khng c mch mu v th n kinh ring. Nhng thuc tnh
keo ca cht nn c ngha quan trng i vi s inh dng ca cc t bo v
c vai tr c bit quyt inh cng chac va chun gian ca mo sn.
Khi tr ra i, m sun vn tip tu r gi vai tro trong s pht trien ca cc
xng di v cc xng khc. n tui trng thnh, mo sun ch cn tn tai
mt khp xng i v mt s ni khac trong c th.
Tu theo s c m t ca nhng th n h phn si c trong cht nen cua sn,
ngi ta phn m sun th n h ba loai: Sun trong, sn x v sun chun.
2l Sn tron g
phi thai c nhiu sn trong. Nhng ngi trng thnh, chi con gp
sun trong mt s ni: u cac xng di, xng sn, kh qun, th an h qun,
ph qun, m t cc khp xng. Sn trong c mu trng m, n hi nh.
Mt mieng sn trong c cu to bi: Cht cn bn sun, nhng t collagen,
nhng t bo sn, m ng sn.
2.1.1. C h t c n b n v th n h p h n co lla g en
Cht cn bn ca sn trong kh
phong ph, mn, a thuc nhum mu
base. Trong chat cn bn c nhng hc
nh gi l 0 sn. Trong mi sun c
cha 1, 2, 3... t bao sn (Hnh 2-18).
Trong cht can ban sn trong co:
y I
r
'" r
- Nhng
proteoglycan
c
hnh th an h do s gn kt ca
cc GAG (chondroitin
4
Sulfat, chondroitin 6 sulfate
v k eratan Sulfat) vi cc li
protein. Hang trm phn t
proteoglycan lai lin kt vi
cc phn t hyaluronic acid
de tao nhng t hp phn t
proteoglycan lin kt vi
Collagen (Hnh 2-19).
Thnh phn quan trng khc
l giycoprotem chondronctin, mt
ai phn t hot hoa s gn kt
ca t bao sun vi cht cn bn.
Chat cn bn sun bao quanh
sun rt iu GAG nhng ngho
Collagen; vng ny c gi l qung
sn chng bat mau base m v
phn ng PAS ung tnh mnh.
Do cht cn ban sn khng c
mach mu va th n kinh, nn t bo
sn dinh dng bng cc cht
khych tn t mang sn.
54
2.1.4. S p h t tr ie n c a sn
Sau khi c hnh thanh, c mang sun bc ngoi, ming sn tip tc
pht trin, n ra theo chiu di v chiu rng bang hai cch:
2 .1.4.1. Cch p thm
Cc nguyn bo sun thuc lp trong cua mang sn, sinh sn, bit ho
thanh te bo sn, ap thm nhng lp sun mi vo ming sn a c t trc,
ming sn ngay cng to them.
2.1.4.2. c ach gian bo (Hnh 2-21)
0 c t bao sn sinh san bng
gin phn. N hng phn chia ni
tip t mt t bo m s tao ra
nhng t bao con cng dng nm
chung trong mt sun. Tuv theo
hng ca cc m t p hn chia ni
tip s tao ra nhng am t bo sun
cng dong kieu v n g h a y kiu trc.
3. T bo xng;
4. Trung m;
5. Cht nn mo xng;
6. M tin ct (m dang xng).
the ph at tn n .
59
sc. Bao tng a aci, c nhiu lysosom, nhiu khng bo ln cha m anh vn
cua cht can bn. Pha tip xc vi cht cn ban ca xng, m t huy cot bo
c nhiu vi nhung mao n su vo cht cn bn. T bo tin th a n cua huy cot
bao c ngun gc tuy xng c sinh ra v biet ho theo hng ring, theo
dong mau ti mo xng tr thnh hu ct bo.
3.1.4. Tuy x n g
- Lp ngoai c tao bi
nhng b si collagen, t si
chun, t t bao SI.
- Lp trong sat m xng c
nhng si collagen hnh cung
i cheo t mng vo trong
xng gi l nhng si
Sharpey, nhiu t bo si, tin
tao ct bao, tao ct bo. Lp
trong cua mng xng cn goi
l lp sinh xng, m nhim
vic tao ra xng ct mc.
Mng trong xng lt ben
trong cac khoang xng. Mang
trong xng gom mt lp t bo
lin kt det, c xac nh la nhng
tin to ct bao. Mang trong xng
khng c si collagen. Cng nh
mng ngoi xng, mang trong
xng cng c tim nng sinh xng.
3.2. P h n lo i x n g
- V giai phu:
+ Theo hnh dang cua xng c: Xng di, xng ngn v xng dt
+ Nu quan sat bng mt mat ct qua xng thy c: Xng ac <khong
c cac hoc nh) v xng xp (c nhng hoc nh lien h vi nhau).
60
- V cau to m hoc:
61
J
,
Hnh 2-31' nh th xy on9 Havers f " * cl
ngang m ot phn th a n x n g d i.
J
62
3.3.1. X ng d i
on gia ca xng di c hnh
ng, gi l th an xng v hai u
phnh goi l au xng.
3.3.1.1. Than xng (Hnh 2-29)
Thn xng cu to bi xng
ac. T ngoi vo gm c: mng ngoi
xng, bn trong mng la mt ng
xng c, gia xng c mt cai
ng gi l ng tu, cha tu xng.
Gia th n xng v tuy xng la
mang trong xng, m t ct ngang
thn xng, gia mng ngoai v
mang trong xng c nhng lp sau:
- Lp ngoi mng, gi l h thng
c bn ngoi, lp ny gm nhng
1'
l xng ct mc ong tm v
trc ca th n xng.
3.4. S c t h o
- S to xng hay su ct ho din ra khng nhng trong thi ky phi thai,
tr sau khi ra i, ma c trong i sng bnh thng cua con ngi, cng
nh sau khi xng b tn thng.
- C hai kiu ct ho: (1) Cut hoa trong mng con gi l ct ho trc tip.
y l cach ct ho cua nhng xng et (th u xng s), xng c
hnh th an h t mt mang lin ket phi thai; (2) ct hoa irn m hnh sun
hay con goi l ct ho gi'tn tip. ay l cach ct ho cua xng ngan v
xng ai. xng c hnh th an h t mt m hnh sn trong.
- c hai kieu ct hoa nay, u tin u xut hien xng nguyn pht
(xng li, xng cha trng thnh). y la m xng tam thi v sm
c thay th bi xng th phat (xng la, xng trng thnh), mn
xng ang pht trin, c th thy xen k: vng xng nguyn pht,
vng tiu xng va vng ang xut hin xng th pht.
- S ct ho thng bt u t mt s v tr c goi l nhng tru n g tam
ct hoa. T nhng tru n g tm ct ho ny, s ct ho lan an ra xung
quanh. Nh vay, c nhng tru n g tm ct hoa nguyn pht (trong qu
trnh tao xng ngyn phat) va nhng tru n g tm cot ho th p h t (qu
trnh to xng l)
3.4.1. Ct h o tr c tip iHnh 2-33; 2-34)
Xng c hnh th an h trc tip t mot mng lin ket.
3.4.1.1. Giai on ct ho nguyn p h t (din ra trong thi ky phoi thai)
- Ti
ni
sau
nav
hnh
thnh
65
3.4.2.1. Giai oan ct ho nguyn phat (khoang thng th hai ca thi ky phi).
- Ti th an m hnh sn: Mang sn bin
th n h mng xng; mng xng tao ra mt
bao xng ct mc bc ngoi m hnh sun,
tr hai aau ca m hnh sun.
+ Nhng t bo sn vng tru n g lm
th n m hnh sn trng to v bt u
thoi ho.
+ Nhng mch mau t m xung quanh mn
hnh sun, xuyn qua mng xng v bao
xng ct mc, mang theo hu cot bo
tin vo vng trung tm th n m hnh
nay. Mach mau chia nhnh tin ra pha
hai au mo hnh sn, ti u, ph hu
m sun ti o. Ket qu: Khi sn c tr
t h n h mot ng xng CI mac, hai u l
66
-6
+ S to th n h nhng h
thng Havers: Trong
khi cac mach mu vn
tin th nhng tao cot
bao km theo chng
ap vao cc th n h ca
khoang trng Hovvship nhng l xng ong tm. V vy nhng
khong trng Howship ngy cng hp li. Cui cng ch cn mot cai
ng hp, o l ong Havers. Ong Havers cng cc l xng ng tm
tao th a n h h thong Havers. Trong ong Havers c mch mau v cc rii
th n kinh.
Nhng khoang trng Howship mi v nhng he thng Havers mi lin
tuc sinh ra, dn n kt qu l chen vo gia nhng h thong H avers toan vn
con sot li nhng di tch ca xng ct mc va di tch cua h thng H avers
hnh th n h trc . Cac di tch ny to th n h nhng h thong tru n g gian.
Ngoi cung cua th n xng bao gi cng cn sot li mt so la xng ct
mc to th a n h h thng c ban ngoi. Khi ng tuy khong rng ra na. to cot
bo cua tuy tao cot nm trong lng ong, p thm mt s la xng, to ra h
thng c ban trong.
- u xng.
Xng trong sun u xng dn n bien i do kt qu ca s sa
sang. Tt ca khi xng bin th n h xng Havers xp, tr vng ngoi vi c
tao bi xng ct mc v m t khp bi sun khp.
3.4.3. S v h t tr i n c a xng d i
Xng dai ra l do s phat trin ca bang sun ni nam gia u xng
va th an xng. Xng to ra l o s hoi ng to xng ca m ng xng.
3.5. Hi phc xng gy (Hnh 2-38; 2-39)
1
Hnh 2.38. Nhng din bin ca qua trnh lin xng gy [10],
A. Mang ngoi v mng trong xng gn gy tng sinh tao ct bao; B. Can x-sun hnh
thanh; c. Khi can x-sjn ct ho. Cac b xng nguyn pht hnh thanh ni hai u xng
gay; D. Hodn thanh qua trnh sa sang, tao xng la xng c hi phuc; 1. Mang ngoi
xng; 2 Tng sinh tao ct bao; 3. Xng; 4. Mng trong xng; 5. Sun trong- 6. Xng
nguyen phat mi hnh thnh; 7. Xng th pha. mi hnh thanh; 8. Ni xng gy hi phuc.
68
T LNG GI
1. Hy nu nhng c im cu tao ca cc th n h phn cua mo lin kt
v nhng cn c chia m lin ket th n h 3 loi ln: M lin kt
chnh thc, m sun, m xng.
2.
70
Chng 3
M C
MC TIU
1. Neu c nhng ac im chung v phn oi c.
2. Mo t c cu tao ui th, siu vi the ca mt si c vn .
3. Mo t c cu io ca bp c vn.
4. Mo t c, cu ,au vi the, siu vi th ca mt si c tim.
5. M t c c iem cu to knh thi vi th mo nt ca tim.
6. M t c cu UJU1 v the siu Vi. the ca mot si c trn, v cu to ca mo c trn.
71
2. PHN LOI C
Can c vo cu to hnh thi, v tr trong c th, tnh cht co dui v s
phn b th n kinh, ngi ta chia m c th n h 3 loi: C vn, c tim v c trn.
C 3 loai c eu c ngun gc t tru n g m.
Trong c th, ngoi 3 loi c trn cn c nhng t bo c kh nng co
duui, la t bao c-biu m, t bo quanh mch v nguyn bo si-c.
- T bao c- biu m c phn ch tit ca tuyn nc bt, tuyn sa v
tuyn m hi. y l nhng t bo hnh sao t, bo tng c n h n h ni
vi nhau. Cc t bo c-bieu m nm chen gia m ng y v t bo ch
tiet cua phan ch tit nhng tuyn ny.
- T bo quanh mach l nhng t bo hnh thoi nam xung q u an h cc mao
mch mau chen gia mng ay v t bo ni m.
- Nguyen bao si-c c hnh thoi. Trong m bnh thng, nguyn bo si-c
kh n h an bil t v khng hot ng. N hng khi m bi tn thng, cr
nguyn bo si-c tng sinh v tang tng hp collagen khi phuc chr
ncn vng tn thng. Khi cc nguyn bo si-c co rt, lm kch thc
ca vng tn thng thu hp li n.
3. C VN
C vn l cc c bm xng, c bm a u, c mt, c li, c phn
trn thc qun, c th t hu mn, c vn nhn.
3.1. Si c vn
Mi si c vn l mt
khi hnh lng tr, hai u
t hoc hi thon nh li.
Chiu ai tru n g bnh ca si
c vn l 4cm, nhng cng
c th di ti 20cm. ng
knh thay i t 10-100|im
tu bp c. Tren tiu ban soi
ti cng nh tiu bn
nhuom mau, nhn ton b si
c thy c nhng vn ngang
Hnh 3.1. Cu to vi th ca s' c vn [5].
sang, toi xen k nhau. Mi
si c vn l mot hp bo
cha nhieu nhan v c bc ngoi bang mng si c (Hinh 3-1)
3.1.1. N h n
N han S1 c thng co hnh trng hoac hi dai, t cht nhim sc. cha
1-2 h at nhn. N han nm ngoi vi khi c tng, sat di m ng S1 c. Mi
si c c nhiu n h n (trung bnh khoang 7000 nhan).
72
3.1.2. C t ng
3.1.2.1. T c vn
- Cu tao vi th
.
Vch H
a A
a I
Quan st di knh
hien vi phn cc, t c l
Lng
nhng si di, ng knh
0,5-2|am, nm song song
vi trc di si c v hop
vi nhau th an h tng b
X actin
-H4ngan cch nhau boi mt
*
X myosin
lp c tng day. c trn
\
\
mi t c c nhng doan
sang v ti ni tip nhau
A"*tA
theo chu k, c mt oan
______
-rr^
sng li mt on ti.
Vach M
a A
Vach H
c t ngang: a I
Trong mt si c vn,
nhng on sang ca cac
Hnh 3.2. S cu tao vi th (trn) v siu vi th
t c Xp th n h hng
t c vn (d i) [5].
ngang v nhng oan ti
cng vay. V th, nhn toan bo si c
i
thay c nhng vn ngang.
i M i l
M
1 1 MI
i 1 1
oan sang di khoang 0,8|am,
c tnh dng hng oi vi nh sang
phan cc, c gi l a I
(isotrope). on ti di l,5|im, c
tnh d hng oi vi anh sang phn
cc, dc gi l a A (anisotrope).
Chnh gia a I c mt vch nh,
tham
mu
gi
l
vch
z
(zwischenscheibe-vach gia) chia
a I lm hai bng sang bng nhau.
Gia a A c mot vch sng mau,
gi l vach H (Hensen). Gia vch H
Hnh 3.3. Vach z [3].
cn c mut vch nh goi l vach M
A: ct doc; B. ct ngang; 1. X actin;
2. X ca vach z.
(Mittenstreifen-lan gia). on t
c gia hai vach z k tip nhau, i
khoang l,5-2,2m. goi l mt n v co c (sarcomere hay lng Krause). Th t
cac bng v cac vch trong mt n vi co c la Z-I-A-H-M-H-A-I-Z
Hnh 3.4. V tri ca x titin trong mi iin h vi x myosin I/a vach z [5].
74
Li ni bao khng h t l ni
tch tr Ca++ (nhng ion Ca dc
tch tr di dang gn kt vi
protein calciquestrin c phn t
lng 55.000).
- He thng ong ngang con goi l
h thng vi qun T (transverse),
l h thng nhng ng nh vy
quanh cac t c, ngang muc
ranh gii gia a A v a I.
ng ngang c lo m mng bo
tng, th n g VI k h o n g gian
ng tn
Khe
Vi qun T
rtg tn
---------
Knh
Calciquestrin
76
-V
Cc bo d nh, nh hay ln u
khng di sut t au n en u kia
ca bp c. Chung l nhng khi hnh
thoi lin kt cht ch vi nhau bi cac
vach lin kt. M lin kt ca bp c
ni tip vi gn hoac vi mng xng.
Nh c gan, c dnh vao xng, hnh
thanh c quan van ong chuyn dich
de dng, ng thi ong vai tr truyn
lc ca c ti cac vung xung quanh khi
c co (tac dung tru y en lc ny r t c
ngha, v mi si c khng th chim
ht chieu di cua mot bap c). Phn
au hoc phan cui cua mt bp c l
on chuyn tip sang gan. Knh hien
h im
LE
-t
4. C TIM
C tim to th a n h mt lp c day th n h qu tim, m at ngoai c ph
bi mang ngoi tim. mt trcng uc phu bi m ng trong tim. C tim la mot
78
Sieu vi
ca si c tim [31
1. Vi qun T: 2. Li ni bao; Diat
79
4.3.4. L i si P u r k i n j e
%
..
81
N hng ti th hnh que ngn hoc hnh cu vi cau to in hnh nh cac loi
t bao khac. S lng ti th nhiu, tp trung pha hai cc ca nhn. B Golgi
nh v nm gn nhn. Li ni bao kem pht trin, phn t n quanh nhn, dc
theo si c v gan mng c tng. Th c l nhng cu trc nh hnh thoi
am mu, nam ri rc trong c tng. Tam c l nhng cu trc nh hnh
thoi nm sat mng bao tng. Th ac v cc tm c l ni nh cc x c.
Di knh hin vi in t, c th xc nh r ba loi x: x actin c ng
knh 4-8nm, x myosin c ng knh khong 15nm v x trung gian c ng
knh khong lOnm. Thanh phn ch yu ca x tru n g gian l desmin (nhng
si c th n h mch li l vimentin). X tru n g gian xep vi nhau th an h b, chay
theo chiu i ca si c, dnh vo cc th ac v tm c, tao th inh mt bo
khung vng chc cho t bo c trn khi co rt.
n v co c si c trn, c
nhng c im khac vi si c vn.
T l gia x actin v x myosin si c
vo khong t 2/1 n 14/1 (t l ny
si c vn l 2/1 hoc 4/1). Nhng x
actin thrng quay kn cc x myosin
nn r t kh lm the hin loai x ny
bng phng php lm tiu bn mo hc
thng thng. Hng ca cc x c
hoc chy c hoc xin so vi trc di
ca si c. Nhng x actin dnh vo cc
th c v tm ac tng t nh i vi
vch z ca lng Krause si c vn. Do
nhng c im cu tao va s sp xp
ca ba loi x a m t trn, nn si
c trn khng c vn ngang v khi si
c co rt, m t si c c nhiu ch li,
lm khng bng phang nh khi si c
gin (Hnh 3-15).
52. M c trn
N hng si c trn hp li vi n hau th a n h tng b, hoc tng lp bng
cach long vo nhau, phan phnh to ca si nay nam cnh u thon nh ca si
bn canh. Gia cc si c l khoang gian bao, rng t 50nm-80nm trong c
cha si collagen, si vng v cht gian bo. N hng th n h phn lin kt nay
gn car si c lai vi nhau, m t ct ngang qua b c, c th thy r m t ct
cua cac si c c hnh trn hay hnh a giac, thy hoc khong thy n h n t
bo, ng knh chenh nhau t mt n vi |im (Hnh 3-16).
83
T LNG GI
1.
2.
Hay m t cu to vi th ca si c vn.
3.
Hy m t cu to vi'the ca t c vn.
4.
5.
6.
7.
Hv m ta cu to vi th ca si c tim.
8.
9.
Chng 4
M THN KINH
MC TIU
1. M t c cu tao ca nron.
2. Nu c c irn khc nhau gia SI trc v si nhnh.
3. Ktn c ba loai si thn kinh. M t c cu tao ca si thn kinh khong
myelin v c myelin; gii thch c c ch hnh thnh ca chng.
4. Mo t c cu to siu vi ca synap ho hc.
5. M t c ac im cu to v neu chc nng ca cc loi tbo thn kinh m.
1. I CNG
M th n kinh bao gm cc nron (t bo thn kinh chnh thc) v cc t
bo thn kinh m.
Chc nng cua mo th n kinh l tip nhn, phn tch v n truyn cc
xung ng th a n kinh.
M ih n kinh c m t hu ht cac ni trong c th. Nron l th n h phn
chnh m nhim chc nng ca m th n kinh. Cc t bo th n kinh m lm
nhim v m lt, dinh ng v bo v cho cc nron.
Nron v t bao th n kinh m sp xp theo mt h thng gm nhiu Cu
trc v c quan khac nhau gi l h th n kinh.
2. NRON
Nron (neuron) l loi t bo bit hoa cao khng cn kh nng phan
chia. Mi nron l mt n v hon chnh v cu true, chc nng va di truyen.
Nron mang hai c tnh c bn l tnh cm ng v tnh dn truyn. So lng
nron ngi vo khong 14 t.
85
2l C u ta o c a n r o n
2 1.2 Cu ta o ch u n g (H nh 4-1)
Mi nron gom th an v hai loi n h n h bo tng c gi l si n h n h
va si trc. Ni xuc pht cc n h n h bao tng gi l cc nron. T hn nron l
trung tam dinh dng, la ni tip nhn, phn tch v x l cc th ing tin. a
so thn nron tap trung trong char, xm cua h th n kinh tru n g ng, mt s
t nm trong cc hch th n kinh ngoi vi. Cc si n h n h v si trc lm nhim
vu dn truyn xung ng th n kinh.
2.1.2. T hn nron (H nh 4-2)
Thn nron c hnh dng v kch thc
khc nhau.
T bo thap ln v no l nron ln
n h t vi kch thc th n khong 130|am. T
bo hat nh ri tiu no l loi nh nht, ng
knh khong 4-5am.
Than nron cha nhn va cc bao quan.
2 1.2.1. N han
a s cc nron c nhn lon, hnh cau,
thng nam chnh gia. Trong nhan, cht
nhim sc phn tn va mn, v vy h t nhn
thung ni r, cht nhn sng mu.
2.1.2.2. Cc bao quan (H nh 4-2)
- Li ni bao cu ht: Trong bo tng
th n nron, li ni bao c h t r t pht
trin. Chung thng xp song song vi
nhau, xen gia chung l nhng m
ribosom t o. Di knh hin vi quang
Hnh 4.1. Cu tao mt nron
hc, khi nhum bng xanh toluidin,
vn ng [1],
nhng am lui ni bao c h t v
A. Trung ng; B. Ngoai vi.
ribosom t o nay c th hin l
1. Si nhanh; 2. Synap; 3. Thn
nhng khi bt mau base, cu truc nay
nron; 4. Cc trc; 5. Th Nissl; 6.
c gi la th Nissl hay the da bo. D u si trc; 7. Bao myelin; 8. Si
i knh hin vi in t. th Nissl gm
true; 9. Vong tht Ranvier 10. Nhn
t bao Schwann; 11. Nhanh tn; 12.
nhng am tui li noi bao c h at v
Cue tn cung; 13. Nhanh ngang.
nhng ribosom t do. Th Nissl l mot
cau truc ac trng cua nron. Cau trc
ny chng to nron c kha nang tng hp protein mnh.
- B Gogi: th n nron. b Golgi kh phat trin, thng phn b quanh
nhn. B Golgi co cu true in hnh, trong c nhiu ti nh hnh cu
86
87
2.1.4. Si t h n k i n h
Trong cc si th n kinh, si trc
hoac si nhnh c gi l tr trc.
Can c cu to cua lp v bc, ngi
ta chia si th an kinh th an h 3 loi:
- Si tr n : la loi si khng c v
bc. Si tr n thng thy trong
cht xm cua h th n kinh
trung ng v cc tn cung thn
kinh tra n ngoi vi.
- Si thn kinh khng c m yelin:
La loai si m tru true ch c
bc ngoi bi mt lp bo tng
ca t bo Schwann (mt loi t
bao th n kinh m ngoai vi).
Lp bo tng bc tr trc goi l
bao Schw ann. Mt t bo
Schwann c th bc nhiu tr
true. C ch hnh th an h c
gii thch nh sau: tr true n
lom mng bo tng cua t bo
Schwann to th n h mng, hai
b mang tin li gan nhau, di
ra nhng khng nh vi nhau,
to th n h mac treo tr trc. Lc
ny tru trc c boc bi mng
bao tng t bo Schwann nhng
cach mng ny mt khong gian
bau quanh tr trc thng vi
mi trng (Hnh 4-3). Si than
kinh khng myelin thng thy
trong cac on sau hch cua cc
dy th n kinh thc vt.
6-
88
Hnh 4.5. Mt t bo t
nhnh c th to bao
myelin cho vai tru true [1],
1. Thn t bao t nhanh; 2.
Bao myelin; 3. Tru true; 4.
vng tht Ranvier.
Hinh 4.6. S o cu tao siu cu trc vach SchmidtLanterman (A) v vng that Ranvier (B) [1],
1. Bao tng t bao Schwann; 2. Tru true; 3. Bao myelin: 4.
Vach Schmidt-Lanterman: 5. Mang ay si than kinh;
6. Mng tru trc.
89
2 2. S n a p
Synap hay con gi l khp thn kinh, l mt vng bit ho v cu trc,
chuyn mon ho v chc nng, nm gia hai nron hoc gia mt nron v mt
t bo hiu ng (t bao c hoc tuyn); qua , xung ong thn kmh c truyen
theo mot chiu nht inh.
Tu theo synap c dng cht
trung gian ho hc hoc khng, ngi
ta c th phan bit c hai loi synap
l synap ho hoc v synap ien.
2.1.5.1. Synap ho hc
L loai synap ma xung < ng than
kinh dan truyn qua o phi nh mot
loi ho chi tru n g gian. y l loai
synap ph bin trong h th n kinh. Moi
synap hoa hc gom ba phn (Hnh 4-7
v 4-8)\
- Phan trc synap: L tan cng si
truc ca nron trc (cc tan
cng). Mng bao tng phn trc
synap goi l mng trc synap.
Mang trc synap thng ay hn
vng xung quanh. Trong bao tng
phan trc synap, ngoi cc bo
quan nh ti the, x thn kinh, ng
siu vi cn c cc ti synap. Tui
synap c hnh cau hoc hnh trng,
kch thc trung bnh khong 20
25nm. Trong tui synap cha cc
chat trung gian dan truyn.
2.2.3. N ro n a cc
a so cac nron trong c the la nron a cc, nh cac nron vn ong
sng trc tuy song, cac t bao thap v no, t bo Purkinje tieu no v.v...
cac nron nay thng co mt si true v nhiu si n h a n h (H nh 4-9A).
Ngi ta cng phn loai nron theo chc nng cua chung nh nron vn
ong, nron cam giac, nron lien hp; hoc theo v tr ma chng phan b. nh
nron sng trc, sng sau, sung bn cua tu song.
91
3. XUNG NG THAN
k in h
3.1. B n c h t x u n g n g t h n k in h
Bnh thng, ngoi mang t bo cng nh nron mang in tch dng,
trong mang in tch m, hin tng ny gi l s phn cc. Khi c kch thch
u ngng ln mt im cua mng, lp tc s lm thay i tnh th m ti 'm
o. Cac ion dng mt ngoi mng s chy vo bn trong, lm cho m at ngoi
luc ny mang in tch m, m t trong ngc li, m ang in tch dng. Ngi
ta gi o l hin tng kh cc cua mng t bo. S khu cc lan truyn t
iem ny sang iem khc c goi l sng kh cc. Nh vy, t mt tn hiu
tao ra bi mt kch thch, s c truyn i i mt xung ong th n kinh m
ban chat l s lan truyen cua song kh cc trn mng nron.
22 D n tru yn x u n g d n g si th n k in h v sy n a p ho hoc
3.1.1.1. si thn kinh khng c myelin
si th n kinh khng myelin do mng tr truc tip xc vi mi trng
nn s trao i ion dien ra lin tip cc im gn nhau. Neu kch thch tc
ong vo im A au mt si day th n kinh, tnh thm cua m ng ti im o
b thay oi, cac ion ng mi trng ngoi t bo s chy vo trong t bao,
lm cho im A m t ngoi lc nay li mang in tch m, m t trong mang
in tch ng. Trong lc ny, ti im B gn v, m ng tr trc vn trng
thai ngh nn s phai sinh ng in chay t B li A. ong thi m t trong
mang te bo dong in sinh ra theo chiu ngc li, t im A sang iem B.
Hin tng tng t cng din ra ti iem c v cac im k tip cH n h 4-10).
Nh vy, bng su lan to t iem ny sang iem khc ke tiep cua in th
ong va s kh cc cua mng te bo, xung ng th a n kinh c tru y n i dc
theo si th n kinh vi mot tc khng i. si th n kinh khng myelin, toc
o chm, khoang lm/giy.
3.1.1.2. si thn kinh co myelin
Trc trc ch tip xc vi mi trng ti cc vng th t R anvier nen hin
tng kh cc v tai cc cua mng tru truc ch xut hin n h n g v tr ny.
Lan song kh cc lan truyn theo kieu nhay cc t vng th t ny sang vng
th t k tip, v vy xung ng th a n kinh dc truyen i vi tc o r t nhanh
(H nh 4-11). Tu theo cu tao v kch thc cua cc loi si m c tc o dn
truyn khac nhau. Loai A, ng knh ln, qung Ranvier di nen toc o dn
truyen r t n h an h (15-20m/s). Loai B v loi c ng knh nh hn. qung
Ranvier ngn hn nn tc o dn truyn cng cham hn.
92
4. TE BO THN KINH M
Cc t bo th an kinh m tp hp th an h m th n kinh m . M thn
kinh m la m chng , bo v, dinh dng cho cc nron. T ru n g bnh, c
mt nron co mi te bo th a n kinh m, nhng v kch thc ca t bo thn
kinh m nh hn nhieu so vi nron nn m th n kinh em ch chim 50%
trong ton b m th n kinh.
Da vo hnh thi v chc nng, ngi ta chia cc tt bo th n kinh m
ra lam ba loai: Te bo th an kinh m chnh thc, t bao th n kinh m dang
biu m va t bao th n kinh m ngoi vi.
4.1 T b o t h n k in h m c h n h th c
Gnm t bao t nhanh, t bao sao v vi bo em.
4.1.1. T bao it n h a n h
Chung chim khong 3/4 tng s t bao th a n kinh dm. T h n t bo hnh
cu, bo tng cha nhiu bo quan c biet l li ni bao c ht, t thn t
bo to ra mt vi nhnh bo tng ngan (H nh 4-13). T bo t n h n h c kch
thc nh hn t bao sao, thng thv trong h th n kinh tru n g ng. Trong
cht trng, n l th a n h phn to nn bao myelin ca si th n kinh c myelin.
Mi t bo t n h an h c th bc nhiu tr trc.
4.1.2. T bao sao
Trn tiu bn, t bo sao c hnh sao, t th n t bo c cc n h a n h bo
tng to ra cac pha, c nhng n h an h tn om ly cc mao mch <H n h 4-14).
C hai loi te bao sao: T bo sao ng nguyn sinh, c trong cht xm v te
bao sao dang si c trong cht trn g cua h th n kinh tru n g ng. Bo tng
ca chng cha r t t li ni bo. T bo sao chim k h o n g l/4 tong s cc t
bo th n kinh m. Ngoi chc nang lm tru n g gian dinh dng (gia mao
mach m a u v v cac nron), nh ng t bo sao v cc mao m a c h gp phan
W $ .p A
Nhanh bao tong
Thn t bao
94
4.1.3. Vi bo m
L nhng t bo co kch thc nho,
thn t bao mnh v di (Hnh 4-15), bo
tng c r t t li ni bao c h t nhng
nhiu lysosom. Vi bo m c c trong
cht xam v cht trn g cua h th an kinh
trung ng. Khi m than kinh bi tn
thng hay viem nhim, vi bo m th
hin r kh nng sinh san va i ng,
trong bo tng c nhiu the th r bao.
* ' - \.
Thn t b?o
&
a P a I
.?
4.2. T bo th an k in h m n goi vi
Hnh 4.15. Vi bao m [14],
95
T LNG G
1. Hay m t cu tao chung ca nron.
2.
Hy m t cu to cua th n nron.
3.
4.
7.
8.
9.
96
P H N HAI
M HC H C QUAN
Chng 5
H TUN HON
MC TIU
1. M t c cu to chung ca mao mch mau.
2. Nu c c im cu to v v tr trong c th ca ba loi mao mch mu.
3. Mo t c cu to cc lp ca thnh ong mch. Nu c nhng c im
khc nhau gia ng mch c v ng mach chun.
4. So sanh c s ging nhau v khc nhau v cu to ca ng mch v tnh
mch. Lin h vi chc nng ca chng trong h tuan hon mu.
5. M t c nhng ac im cu to ca h tun hon bach huyt.
97
1.1.1.1. o trong
T trong ra ngoi gm ba lp:
- Lp ni m: L lp mong nht, hp th n h bi nhng t bo ni m, nhn
li vo lng mch, bo tng mng.
- Lp di ni m: L mo lin ket tha, ri rc c nhng si c trn.
- M ang ngn chun trong: L mt mng chun, ngn cch o trong vi o
gia. Mang ngn chun trong c nhng ca s (cn gi l l thng), to
iu kin cho cc cht qua li.
1.1.1.2. o gia
L lp y n h a t ca
ng mch. o gia bao gm
nhiu lp si c trn chy
theo hng vng quanh lng
mch, xen k l nhng l
chun v si chun, nhng si
collagen v cht gian bao
proteoglycan. nhng ng
mach c ln, cn thy nhng
mch ca mch lp o gia
v mng ngn chun ngoi
nh ran h gii gia o gia
vi o ngoi.
1.1.1.3. o ngoai
La m lin kt c nhiu si collagen
v si chun chy doc theo ong mch, o
nhng ng mch c ln, o ngoi cn c
nhng mch ca mch, nhng mach bach
huyt v dy thn kinh.
1.1.2. P h n loai ng m ch
Cn c vo ln cua mch v
th an h phn chim u th cua ao gia, c
th chia ong mch ra ba loai.
1.1.2.1. ng mach chun
98
1 . Lp ni m; 2 Lp di ni m;
Di knh hin vi quang hoc, mng ngan chun ngoi thng the hin l
mt ng ln song lin tuc ngn cch o gia v o ngoi.
- o ngoai: Ao ngoai gm m lin kt si, li si chun tp tru n g nhiu
vng gan m ang ngan chun ngoi, cng ra pha ngoi t l si collagen
cang tang. Vng ngoi cng ca o ngoi l m lin kt th a c nhng
am t bao m, nhng m bo v dng bo. o ngoi ng mch c loi
ln cn c nhng si c trn chay theo hng dc. mt s ni nh ong
mch nao, ao ngoi r t km pht trin.
1.1.2.3. Tiu ong mch
- Ao trong: Lp i noi m r t mong. Mng ngan chun trong mong v c
ca so, nhng cac tiu ng mch tn khng cn mng ny na.
99
c bn ca th n h mch li ph
en chi phi.
1.2. M ao m a c h
Mao mch thng chia n h n h v ni vi n h a u th n h li nm gia ng
mch v tnh mch, ng knh tru n g bnh t 9-12|am. Li mao mch c mt
day c nh : Phi, gan, than, cc nim mc, tuyn, c bm xng v
trong cht xam ca no; c th khng c mao mch nh sun; hoac m at
tha nh : Gn, th an h mc, day th n kinh v m c trn.
1.2.1. C u tao
Thnh mao mch mong, t trong ra ngoi gm c:
1.2.1.1. Lp ni m
L mot hang t bo a gic dt lp m t trong th n h mao mch. P h n bo
tng cha n h n li vo long mch, phn bo tng ngoai vi t bao to
th n h la mng. Cae t bo ni mo lin kt vi nhau bi nhng di bt hoc m
lin kt khe, cng c ni bo tng cua hai t bo ch chm ln nhau.
100
Di knh hin vi in t c
th thay l bo tng t bo ni
m c nhng ca s (hay l ni
mo), mng bao tng o c hai mt
t bao c nhng vt lm siu vi,
trong bo tng c nhng khng
bo vi m. Nhng bao quan nh
li ni bao, ti th, ribosom nm
rai rc nhng tp trung nhiu
quanh nhn; b Golgi nh, thng
nm sat nhn (Hnh 5-5).
1.2.1.2. Mng ay
101
1.3.1.2. Ao gia
Ao gia tnh mach mong hn o gia ng mch cng c, cu to gom
nhng si c trn hng vng, cch nhau bi nhng si collagen va t si chun.
T l cc th n h p hn ao gia thay oi tu theo tng loi tnh mch.
103
1.3.1.3. o ngoai
o ngoi la mt bao m lin V t gm nhiu b si collagen v li si
chun chy theo hng doc, xen k l mt s t si c trn.
1.3.2. P h n loai
- Can c vo ty l gia cc th n h phn cu to ca o gia, c th chia tnh
mch ra cc loi sau:
+ Tnh mch c: Thnh phn ch yu ca ao gia l c trn (tnh mach chi).
+ Tnh mch x: o gia c cau to bi nhng si collagen, khng co
c trn (tnh mch no v m ng no).
+ Tnh mch hn hp:
Tnh mach x-chun: L nhng tnh mch pha trn tim (tinh mch nch,
tnh mch i n, tnh mach cnh).
Tnh mch x-c: L nhng tnh mch vng su ca cnh tay.
Tnh mch c-chun c th n h phan c chim u th xp th n h ba lp doc,
vng, dc (tnh mch chi di).
- Can c vo ng knh ca tnh mach, c th chia th n h ba loi: Tieu
tnh mch, tnh mach c trung bnh v tnh mach c ln. S phn loai
ny khng hon ton tho ng, v cu to th n h mch khng phi l
lun tng xng vi ng knh ca mach. Hn na, cu trc thanh
mch ca mt tnh mach cng thay i tu theo chiu di cua n.
Tnh mach l loi mch c sc cha v c th tng ung lng tu n hon
trc nhng thay i p lc m u mc n h t nh.
nhng tnh mch x trong so, ngoi sc h t ca lng ngc, trng lng
mu lm cho m u lu thng c. N hng tnh mch x-chun c th co gian
c nn thch ng vi s thay i khi lng mu. N hng tn h mch c, do
trng lc ca th n h mch nn mch bao gi cng tr n g thi cng v t bi
gin bi sc nng ca ct mu. Hn na. .cac tnh mch thuc loi nay cn co
cc van, v vy p lc m u khi tng ln trong chc lt s c p h an t n trn
ton b chiu i ca mch. S lu chuyn m u t tn h mch ve tim cn c s
tham gia ca cac c bam xng quanh cc tnh mch.
1.4. N h n g h th n g ca
Trong c th, nhng li mao mch thng xen gia cc n h n h ta n ca
h ng mch v cua h tnh mach. N hng mt s ni, ph hp vi chc
nng c bit, li mao mch c nh n g v tr khc i tao th n h n h n g h
104
Pha ngoai lp ni m l mt lp si
chun mng, tiep theo l mt n hai hng
t bao c trn chay theo hng vng, ngoi
cng l lp gm cc b si collagen v S1
chun chay theo hng dc v ln vi m
lin ket quanh mch. Mt trong mch
bach huvet c nhiu van, m t van nhiu
hn tnh mach mu, on mch gia hai
van gan nhau thng phnh ra. Van c vai
tr quan trng trong s lu thng bch
huyt theo mt chiu trong mch bch
huyt (Hnh 5-9).
2.3. Bach hu yot qun gc
Bach huyt qun goc (ng bch
huvt) gom c ng bch huyt phi v ng
ngc. Thnh ca bach huyt qun gc
tng t nh th n h ca cc tnh mch
mau c ln nhng s phn bit ba lp o
khng r rng va lp c trn lp o gia
t phat trin hn th n h tnh mch.
T LNG GI
1. Hy m t cau to chung ca mao mch mu.
2. Nu c c im cu to v v tr trong c th ca ba loi mao
mch mu.
3. Hy m t cu tao chung ca ong mch.
4.
Hy m ta cu to ca ng mch c.
5. Hy m t cu to ca ng mch chun.
6.
9.
107
Chng 6
H BCH
HUYT - MIEN
d c
h
MUC TIU
1. M t c cu to v nu v tr ca nang bach huyt.
2. Mo t c cu to v lin h vi chc nng ca tu xng v ca tuyn c.
3. Mo t c cu tao v nu chc nng ca: bach hch, lch v nhng c quan
lympho-biu mo.
Tu xng
Tuyn
k
Bach hacf1
'
"
H Mn Peyer
Hnh 6.1 Sr* <*'; v S lu
chuvpn ca Ivmril-O hao
cc c quan bacii hnvt truna
ng va ngoai VI [1]
~ua khang nguyn, cac lympho bo c ng kinh khoang 25|im hoc hn. o
'a nhng nguyn bao lympho (lymphoblastes) chuyn dng t lympho bo nh.
- Lympho bao nh cha mt n h a n m c, quanh n h n ch con mt vin
bao tng r t hep. N hn t bao hnh trn, hi lom mt pha, sat mang
n hn c nh ng am cht d nhiem sac tho. mot h t n h an d nhn. Bao
tng bat m au base, nu nhuom bang phain nhum Giemsa co th thay
mt s h at a azur nho. Quan sat i knh hien VI ien t. trong bao
tng ti ni lm vao cua nhan c b Golgi iih va mt 80 ti th: nhng
ribosom t do phan b u khp trong bao tng t bo, khng thy cc
tui lui noi bo. Tro ng bao tong C0I1 co mt so lvboii) nh. long m
109
110
Tuyn c
C quan lng
ng ti
Nguyn bao B
Nguyn bao T
T bo hiu ng T
5)(}r)(5^)(JfO)
V
.0
jy .
'
Khng th
MIN DICH T BO
111
112
tu n hoan trong mau, vo cac m bach huyt sau khi lot qua th n h cc tiu
tnh mch sau mao mch. Nh nhng t bo k c min dich, khi gp li
khng nguyn, c the p ng nhanh hn v m nh hn.
1.3. T n g b a o (Hnh 6-3)
Tng bo l loi t bao giai
oan bit ho sau cng ca lympho
bao B. Chc nng ca tng bo l
tng hp v tit ra khng th.
Tng bo c cc ay tu trong
bch hch, vng ra v cc dy
Billroth cua lch v rai rac trong mo
lin kt khap c th. Moi s lng ln
tng bo c m t trong lp m ca
niem mc rut non, tai y phn ln
tng bao tit IgA (globulin min ch
A). Trong sut thi k cp cua p ng
min dch th dich, ra t nhiu tng
bo cha trng th n h xut hin
vng v cua bch hch v vng ranh
gii gia tu \ v tuy trn g ca lach.
113
1.4. i th c b o
c im ni bt cua ai thc bo l hoat ng m bao v tho bao
manh. Hnh dng cua i thc bo ra t thay i tu thuoc vo vi tr v trng
thi hoat ong chc nng cua chng. n hn bit i thc bo, c the dng
cht mau song (xanh trypan, lithium carmn) hoac mc t u tim vo c th
ng vat. ai thc bo s thu nhn gi cc cht m u trong bo tng ca
chng di dng nhng ht c th quan st c di knh hin vi quang hc
ai thc bao c th ng ti ch hoc t do. l nhng giai on khc
nhau trong trn g thi hot ng hoc trong chu k sng v c th thay i
theo nhu ru hot ng chc nng cua chung. ai thc bao ng ti ch (cn
goi l m bao) c hnh thoi hoc hnh sao, nhn hnh tr ng vi cht nhim sac
m c. trong m lin kt, i thc bo ng tai ch c hnh ng nh
nguyen bao soi. i thc bo t do hot i.ng thc ho mnh, chng vn ng
theo kiu amip v c th i chuyn i r t xa ni chng xut hin ban u.
N hn t bo trn v r t giu cht nhim sac. ai thc bao t do thng c
nhiu gi tc ngn, nhng vng li lm cua mng bo tng lin quan ti hien
tng am bao v thc bo. Trong bu tng, ni bt l c nhng lysosom
nguyn phat, lysosom th phai v nhng th thc bo (phagosom).
i thc bao c ngun goc la bach cu n nhn. Bach cu n nhn
sinh ra t tu xng sau khi nhp va lu chuyen trong h tun hoan mau
khoang 8-24 gi, chung xuyn mach (mao mch v tiu tnh mach), n c tru
trong m lin kt v bin thnh i thc bo.
i thc bao vi kha nng vn ng v thc bao, thuc h thng bao v
ca c th. ai thc bao n cc m anh vn t bao, cc cht gian bao thay i
ban cht, nhng vi sinh vt v c nhng ht v c xm nhap vao c the. S
tch ien tren m t cc vt cht nay thu ht ai thc bao hoat ng chc nng
(cc cht tch in dng tren b m t de dng bi ai thc bao thu nhan).
ai thc bao cng ng vai tro quan trng trong s hnh th n h ca
khang th (kha nng hot ha qua trnh min dich). C hng thu nhan v ph
hu cc khng nguyen, tuy nhin c mt p h a n ut cht kh n g nguyn khng
thay i, gn li m ang bao tng i thc bao. Hin ting nay c ngha
quan trng oi vi ap ng min dich. S gan cua cc cht la trn b m t ca
i thc ban dien ra qua s lin kt ac bit ca cc globulin mien dch mt
p h a n vi tac ng ca b th. V vy hin tng thc bao c c im neu
trn c goi la thc bao min dich (immunophagocytosis). N h n g chat l
cng c th gn trn b m t ai thc bao m khng cn c s tham gia ca
globulin mien dich v b th. Trng hp nhng t bo vng dng nhanh trong
cc nang bach huyt lach v bch hach, tuy chung khng thuc h ai thc
bao n nhn nhng chung cng c kh nng m ang kh n g nguyn trn be mat
te bao. N h ng ai thc bao min dich v nh ng t bao khac trong m bach
huyrt c kha nng gn cc khng nguyn trn b w t nc goi l n h n g t bao
trnh dien khang nguyn (antigen presenting cells).
114
2. TU XNG
Tu xng lp y cac ong tu ca xng di v trong cc hc cua xng
dt. Tng trng lng cua tuy xng ngi trng th a n h tru n g bnh khong
2600g. C th phan bit bng m t thng tu va tu vng. Tuy c th n h
phan chu yu l cac t bo thuc ng hong cau. Tu cn c gi l tuy to
huyt hay tuy hoat ng. Tu vng giu t bo m, khng tham gia to mu.
Nhng trong trng hp thiu mau hoc thieu 0 2 mau, tuv m n h an h chong
bin th n h tuy .
tre s sinh, toan b tu xng l tu tham gia hot ng to mu.
Trong qua trn h con ngi trng th n h khoang mt na tuy xng chuyn
thnh tuy vng, trc ht l tu cac xng di. tui th a n h nin, tru n g tam
cac u xng i v xng canh tay cn c tuv .
V cau tao m, tuy xng gm h thng nhng xoang mch (mao mch
kiu xoang) xen k vi nhng khoang to mau.
2.1. H th n g m c h m u tu x ng v c i m c u t o cc x o a n g m c h
Ly th du xng i m t (Hnh 6-4).
ng mach cung cp mau cho tu xng c hai nguon: (1) ng mch
dinh dng cho xng l ngun chnh v (2) Li mao mch t xng v bt
ngun t nh n g ng mach c xung quanh xng.
115
Sau khi xuyen qua th n h xng, ng mch dinh dng tch i chay v
pha hai u xng, c gi l nhng ng mch trung tm. N hng tiu ng
mch bt ngun t ng mch tru n g tam to ra ngoai vi, m vo h thng cc
xoang mach. T y mu c chuyn v nhng tiu tnh m c h . tp tru n g v
tnh mch trung tam, song hnh vi ng mch tru n g tm i ra khi xng.
Thanh cc xoang mch gi vai tr
hang ro m u-tu xng, kim sot cc
t bo mu ra vo trong khu vc tun
hon mu trong tuy xng. Hng ro
mau-tu xng gm lp te bo ni m.
mng y khng lin tc v nhng t
bao ngoi mc. c im ca t bo ni
m y l r t de hnh th n h l ni m
(ca s) khi huyt cau xuyn mch.
Pha ngoi lp ni m l mng y
khng lin tc. Ngoai cng l t bo
ngoi mc, chung che ph 40-60% mt
ngoi cac xoang mch. Cng nh cc t
bao ngoai mc cc mao mch trong c
th, chung c kh nng thc bo.
Nhng n h an h bo tng (gia tuc) cua
chung thng tip xc vi nhng t bao
mau khng cn kha nang hot ng chc
qua lp ni m hng vo lng mch.
116
'k m
ban m ngoai m tu bi
v
kch thch bi insulin, th
'
c
cc te bao m trong m tuv
bi
kch
thch
bi
Hnh 6.6. S o o nguyn hng cau (A) va mu tiu
glucocorticoid. Tinh trang
cu (t bo nhan khng lo) (B) tu xng [1],
oi gy tach acid beo khi
1. Nguyn hng cu; 2. ai thc bao; 3. Mu tiu cu; 4.
ipid d tr trong cc t bao
Tiu cu; 5. T bao ni m mao mach.
m ngoi tuy xng nhng
khng gy tach lipid ca t bo m trong m tu. Nh vv m m ngoi xng
tu ap ng tnh tr n g dinh dng cua c the, m m trong tuy xng lin
quan ti chc nang tao huyt. T bo vng ca m nn tuy xng c kh nng
tch lu m e tr th n h t bo m.
117
118
3.1. C u t o
Mi thu tuyn c c gii
han bi mt bao lin kt mng v
c chia nh thnh mt s tiu
thu nhu m c hnh a in
khng u, ng knh khong
0,5-2mm, nhng cc tiu thu
khng hon ton c lp vi nhau
vng trung tm (Hnh 6-7).
2
3
4
5
6
Nhng t bo ca nhu m
tuyn c ch yu l t bo tuyn
Hnh 6.7. Tun c (mt phn mt ct) ca mt
c ( lympho bo T v cc t
tr em 7 thng tui [1],
bo cac mc bit ho ca t bo
1. Xem hnh 6-9; 2 Vng tu; 3. Tiu th Hassall;
lympho bo T) v nhng t bo
4. Vch gian tiu thu; 5. Vng v; 6. Tnh mach;
vong-biu m; ngoi ra cn c cc 7 Tiu thu tuyn c
i thc bo. vng ngoi vi
tuyn c, t bo tuyn c tp trung y c, vng tru n g tm cc tiu thu
tha t bo tuyn c hn, c th nhn r cc t bo vng-biu m c bao tng
a mu acid. V vy, mi tiu thu tuyn c c vng ngoi vi sam mu oc
gi l vng v v vng tru n g tm sng mu gi l v n g tu.
3.1.1. Vng v (Hnh 6-8)
c im ni bat ca vng v tuyn c l s tp trung day c ca t bao
tuyn c. l nhng lympho bo nh. Nhng lympho bo ln (nguyn bo
lympho) chi chim mt t
l nh v co xu hng
trung lp ngoi vi vng
v ca cc tiu thu. lp
su vng v chu yu l
lympho bao nh. Trong
vng v cn thy nhiu
lympho bo ang phn
chia v c nhng lympho
bao ang thoai ho.
ai thc bo l
thnh phan t bao th yu
vng v. C hung ng rai
rac trong nhu m v c xu
hng tng s lng
phan ra n h gii gia vng
v v vng tuy.
119
'WI
_
J A
J . . |_ f
, .
trong o rai rac c nhng ao nhu m tuyn c gom mt s lympho bao trn
npn c ban la cc te bao vng-biu m.
Tuyn c c th thoi ho cp, thdng c gni l thoai ho tai bin, gp
trong nhng trng hp bnh l n h c th trai qua mt stress khoe lit, s
chiu x ion, bi nhim t)c bi nui L tu ca vi khun hoc bi khng ch bi
mt s hormon thng thn v sinh due... Trong nhng trng hp nay, the
tch tuyn c m au chng thu nho lai, nhiu lympho bao vng v bi cht,
nhng lympho bao vung tu chm bi hu hoai hn.
Tuyn c l mot c quan quan trng ca he mien dich. Tuyn c cn thit
cho S pht trin v bit ho ca lympho bo T, t bao chiu trch nhim oi vi
p ng min dich t bao v h tr trong p ng min dich th dich. Trn
lm sng, mt s bnh nhn tinh trng thiu hut min dich co lin quan ti
s di dong ca tuyn c.
Theo hiu bit hin nay, nhng t bo ngun t tu xng, c n
inh hng bit ho thnh lympho bao T, theo dng m u n c tr vng v
cua tuyn c. Ti y chng bit ho tr thnh nhng nguyn bao lympho
co kch thc ln. N h n g t bo sinh sn tch CC (hoat tnh gin phn tuyn
c ca t bo nay ln gp 3-5 ln so vi bch hach v lch) hnh thnh mt
lot cc th h lympho bao nh tap trung lp sau ca v tuyen tc. Phn ln
nhng lympho bo nh c sinh ra s cht sau vi ngay (khong 70% tng so'
t bo) v b tiu hu bi i thc bo. S lympho bo cn li vao vng tu
tuyn c v t 2-3 tun. S au chng xuyn qua thnh cc tiu tnh
mach sau mao mach vo tun hon mu. S tng sinh ca cc lympho bao
trong vng v khong p h thuc vo khng nguyn, v vay chung cha co kh
nng tham gia vo p h a n ng min dch. Khi uao vng tu (hoc khi ri tuyn
c), sau khi tiep xuc vi khng nguyn, chng tr thnh nhng lympho bao T
co kh nng min dich. Lym pho bao T uon lun di chuyn theo dng m au qua
lai gia tuyn c v cc c quan bch huyt ngoi vi. Chng co th tr li
tuyn c nhng khng bao gi vo vng v tuyn c. Trong cc c quan bach
huyt ngoai ui, ympho bo T c tr trong cc vng xc inh, o la nhng vng
phu thuc tuyn c.
N hng t bo biu m tuyn c tng hp v ch tit mt s peptid c
coi l nhng hormon tuy en c. Mt trong cc hormon o la thym ulin. Hormon
nay chiu trch nhim xuc tac vic gn cc th th trn be m t cc lympho bao
T cha trng thnh, l yeu t'quyt inh i vi s bit ho v m rng clon
cua lympho ban T. Hormon th hai cua tuyn c l thymopoietin. Hormon nay
c coi l yu t thc ay t bo tuyn c bit ho (tuy nhin, thymopoietin
cn co nhng chc nng khac khng lin quan trc tiep i vi h min dich).
Mt peptid tuyn c khac la thymosin. Hormon ny c xac inh a san p h m
ca t bo vng-biu m vng di v x tuyn c. Thym osin a mt protein co
tac d u n g kch thch s bit ho v sinh sn ca lym pho bo T tai tuyn c v
lympho bo T cc c quan bch huyt ngoi vi.
121
thut ng nang bach huyt hay trung tm sinh sn (ca m bach huyt) m
khng rap ti thut ng nang bach huyt nguyn p h t v nang bach huyt
th p h t na.
Trung tm sinh sn l mt cu tao c t chc cao ca m bch huyt
(Hnh 6-12). Khi phat trin y , trung tm sinh sn c hnh cu hoc hnh
trng. Trung tam sinh sn c mt cc dy c t bo sam mu (c gi l
vng ti) v cc kia n h t mu, tha t bao hn (dc gi l vng sng). Bao
quanh vung sang v vng ti l mt lp mng nhng lympho bo nh. Nhng
pha cc sng, lympho bo nh thng tp tr ung th n h hnh m hoc hnh
li lim (nhn trn mt ct dc qua trung tm sinh sn). Tnh phn cuc cua
cc trung tm sinh san l r t r rng, cc hch bach huyt, vng sng v
hnh li lim ca tr ung tm sinh san thng hng v pha cc xoang bch
huyt di v x. Con lch, cc sang cua trung tam vi m cua n hng v
pha tu .
vng ti cua tr u n g tm sinh sn c cc loai t bo m bo tng v
nhn rua chng rt a mau base. la nhng nguyn lympho bo (hay nguyn
bo min dch B), nhng lympho bao kch thc khc nhau (lympho bo nh,
trung bnh v ln) v nhng t bo ang bit ho thnh tng bo. C th
nhn thay y nhiu hnh nh gin phn ca t bo (bng phng phap ha
min dich hin vi in t, a xc nhn trong cc ti li ni bo cua cc t bao
nay c cha khang th). Ngoi ra vng ti cn thy c i thc bo, trong
bo tng cua chung cha nhng mnh vun cua lympho bo thoi ho.
vng chuyn tip gia vng ti v vng sang c cc nguyn bo
lympho, nhng lympho bao ln chim u the hn so vi lympho bo nh.
V pha vng sng, khng nhn thy hnh anh gin phn t bo na, i
thc bao cng rt t. Mt t bo t o vng ny tha hn, v th c th quan
sat r cac t bo vng c nhnh bo tng lin kt vi nhau bi the lin ket.
Trung t m sinh sn l ni nhng lympho bao B hot ng tng sinh sau
khi tip xc vi khang nguyn. tr ung tm sinh san ca bach hach v lch,
lympho bao nh vng li lim c i sng di, xm nhp vo vng sng v
vng sm mu. chng sinh sn v bit ha, trong mt s tr th n h
tng bao, mt s* khc vo bch huyt v tr v vng tu n hon mu.
Nhng t bao vng cc tr ung tm sinh sn khng c kha nng thc bo.
Chung c th lin ket v gi khang nguyn trn b m at th n t bo va trn b
mt cc n h n h bo tng ca chng, lm nhim v t bao trnh din khang
nguyn oi V I nhng lympho bao. S xut hin v mat i cua cac tr ung tm
sinh sn cua m bach huyt lin quan cht ch vi s tin trin ca cac ap
ng min dch. C the mi trung tm sinh sn cho ra cc tng bao san xut
khang th n c hiu, bi v ngi ta cho rng mi qun th lvmpho bo
trong mot tr u n g tm sinh sn i din cho mot clon p ng vi mt loai
khang nguyn.
123
5.1.2. X o a n g b a c h huyt
Nhng bch huyt qun en hch m vao cc xoang bach huyt di vo
x. l nhng khoang hp cha bch huyt nam sat ngay i v x, ngn
cch v x vi nhu m hch. T cc xoang i v, bach huyt chy qua cc
xoang trung gian (hay cn gi l xoang quanh nang) vng v cua hch v sau
den cc xoang tu vng tu hch. Bch huyet c dan i khi hch bi
cc bch huyt qun i.
Knh hin vi in t ni cho thy cc xoang bch huyt c lt ben
trong bi mt lp te bao ni m mng va trong lng xoang c mot li cc t
bao vng hnh sao an ngang. T th anh ca xoang v t li te bo vng trong
long xoang nhn thy cc i thc bu c th n hnh cu, trn b mt c nhiu
vi nhung mao v cc n h n h bao tng nh nh vao trong lng xoang. Nhng
lympho bo ng t o cng c nhiu trong lng xoang. Li khung tng
cng cho xoang bch huyet l mt lp s,i vng lin tc vi li m vng ca
nhu m hch. Khng thy mng ay xen gia lp li si vng ny vi cc t
bao lt trong lng mach. Nhng si vng khng trc tip tiep xc vi bch
huyt trong lng xoang m thng nm trong cc r n h su cua mng bo
tng ca cc t bo vng.
Vi cu to cua th n h cac xoang bch huyt trong hch c bit, cho
php cc th n h phn ca bach huvt v cc t bao t do c th qua li gia
bch huyt v m bch huyt trong hch, to iu kin th u n li cho vic lam
sch dng bch huyt khi i qua hach. i thc bao v li cc t bao lt lng
cc xoang c din tch tip xc ti a vi dng bch huyt.
5.1.3. M b a c h h u y t tr o n g
hach
125
N h ng day tu vng tu l
dng m bach huyt tha, trong
do c nhng mao mach mu nh.
Nhng dy tu c kch thc v
hnh dang khng u nhau va ni
vi nhau th a n h li, lin h vi
cac nang bach huyt vng v.
Nhng t bo t do trong cc l
li m bach huyet cua day tuy la
lympho bao, tng bo v ai thc
bo.
Trong nhu m bach hch
thng c mt mot s lng nho
bch cu co hat. So lng bch cu
co the tng nhiu khi hach b kch
thch hoc trong trng thai bnh
ly cua hach.
5.2. M a e h m u v t h n k i n h
tnh mach sau mao mach trong vng cn v ca bch hach v cc mng
Peyer, lach v hanh nhn. N h n g virus xm nhp vao cc lym pho bo m
khng bi tiu dit s theo cc lympho bao i khp c th.
6. L C H
1. V x; 2. Be x; 3. Tu . 4. Tiu
ng mach but lng; 5. Tu trng (tiu
th Malpighi); 6. Tnh mach bs x.
v te bo mu cha y trong cc
6.1.1. T h n h p h n c h n g d
Lach c bao boc bi mt v x l m lin kt giu si collagen v si
chun. T vo x co cac be x tin vo trong n hu m lach. m t lm cua lch c
rn lach, ti y c cac b x bam vo. Trong n hu m lch khong c mch bch
huyt (ch co trong cac b x). Vo x v b x cng c mot t S1 c trn. lch
ngi, s si c trn trong m chong khng nhieu nh lach mot s ong
vt co v. Khi c trong m chng co rt s gp phn ay mau t lach vao h
tu a n hoan.
128
6.1.2. T u tr n g
Tu trng ca lach bao gom nhng m bch huyt bao quanh cac ng
mach (t on ong mch ri khi cc b x tin gn cc mao mch). Co ni
m bach huyt dng nang bach huyt. Nhng lympho bao o bach huyt
quanh ng mch l lympho bao T, cn cc tru n g tm sinh sn li l nhng
lympho bao B.
Nhng tr ung tm sinh sn thng v tr lch tm so vi v tr cua ong
mch. Phan sang v m hnh li lim thuc trung tam sinh sn thng
hng v pha tu . o bch huyt ng mch lach c cau to tng t nh
cau to vng cn vo ca bch hch, tc l trong l li ca mo vng c nhng
lympho bao nh v tr ung bnh c cc n h n h bo tng ca cac t bao vng
dng xo ngn bao ly.
Tng bo v i thc bo thng ch thy vng ngoi vi ca o bch
huyt ong mch.
Ti vng ngoi vi cua o bach
huyt ng mch c cac si vng v
te bao vng dng dt, hnh th nh
cc lp ng tam thit lp ranh gii
gia o bch huyt trong ng mch
v tu . y l khu VC cc th nh
phn ca mu u tin tip xuc vi
nhu m lch. Cng ti y lympho
bo sau khi ra khi xoang tnh
mch nhp vao o m bch huyt
quanh ng mach. Cng i xa, cc
ong mch nm trong true ca o
bch huyt quanh ng mch cng
chia nhiu nhanh. Nhng nhnh
ong mch nh n h t ch cn li mt
lp t lympho bo.
6.1.3. T u
Tu ca lch bao gm mot h thong phc tp nhng xoang tnh rnach
xen k vi nhng dy te bo goi l day lach hay dy Billroth.
Nhng xoang tnh mch l loi mao mch kiu xoang, chia n h a n h ngon
ngoo v ni vi n h a u th n h li mch phc tp. Xoang tnh mch a mau v
nhng tnh mch tuy.
Day Billroth l khoi xp co nn l m vong, trong l li cua m vong
cha y cac t bo t do. o l nhng t bo mau ra ngoi mach (hng
cu, bch cau, lympho bo v tiu cu), nhng ai thc bo va mt s tng
bao. Trong bo tng cua nhng i thc bo c xac hong cu. bach cu hoac
tiu cu v cac cht thoai bien cua hemoglobin nh ferritin hay hemosiderin.
129
bu t lng.
130
131
6.2. T u n h o n l c h
cc c quan trong c th, mau t ng mch qua li mao mch n
tinh mch c lp ni m lot lin tc bn trong lng mch, lch, do cau true
c bit ca h thng mch m s lu thng ca mu t tiu ng mach but
lng n cac xoang tnh mach vn cn l ch cn tiep tc nghin cu. Ni
chung c ba gi thuyt sau:
- Tun hoan m: Mu t cc mao mch c v bc bt ngun t cc ng
mch bt lng, sau khi qua on mao mrh t n vo cc khong gian bao
gia cc t bo vng ca dy Billroth, y mu c lm sch v chy
cham chp qua cc khe gia cc t bo ni m ca t h n h cc xoang tnh
mch, tr li vng tun hon.
- Tun hoan kn: Nhng ngi ung h gi th uyt ny cho r n g cc mao
mch c v bc khng kt thc bi cc oan cui m vao y Billroth ma
chung lin cc vi xoang tnh mach.
- N h ng tc gi khac li cho rang trong lach, c hai kiu t u n hon m v
kin ton ti nhng v tr khc nhau: Mt s mao mch m th an g vo
xoang tnh mch, cn mt s" mao mch khc m vo dy Billroth.
Hin nay, qua nhng bang chng r t ra t cc cng trn h nghin cu,
ngi ta cho r ng tu n hon lch ngi l tu a n hon m.
6.3. M c h b c h h u y e t v t h n k i n h
lch ngi, mach bach huyt ch thy trong v x, cc b x ln v cc
b x vng rn lch ( mt s ong vt, mch bach huyt thng i theo cc
ong mch trong tu trng).
Nhng si th a n kinh khng myelin bt ngun t m ri bung i vao
lach qua rn lach. Phan ln cc si th a n kinh i theo cc n h n h ong mch v
tao th n h cc m ri. Nhng nh n h tan thng kt thc lp c trn ca
th n h ng mch trong cc b x. Mt s" n h n h t h n kinh i vo tu o
nhng cha xac nh c v tr tn cng cua chng.
6.4. C h c n n g
L mt c quan bch huyt quan trong, lch c n h n g chc n n g ch
yu sau:
6.4.1. To t bo m u
Trong thi k ph: thai, lch tham gia to hng cu v bch cu c ht.
T khi tr ra i v sut i ngi lch tao lympho bao. Vai tr nay do tu
trng am nhim.
6.4.2. C h c n n g bo v
Mau qua lach c lc ging nh bach huyt c lm sch khi i qua
hach bach huyt. lach. vai tr lm sch dng mu o cc i thc bo m
132
nhim. K hi khng nguyen xam nhp vo dng mu, lach xut hin nhng
thay i hnh thai, u tin l o bach huyt quanh ng mach. Mt ngy
sau, nh ng lympho bo tng sinh v tp trung nhiu o bach huyt quanh
ng mch. Thi gian ny, khng the au tin xut hin trong mau. T ngy
th t n ngay th su, nhng tng bo cha trng thnh xut hin nhiu
vng ngoi vi cc o hch huyt v quanh cc tiu ong mach but lung. Cui
tun th nht, nguyn bo min dch B v tng bo cha trng thnh bt
u gim sl ng cc o bach huyt quanh ng mch. ng thi tng bo
trng thnh xut hin nhiu vng giap ranh gia tu trang v tu , trong
cc dy Billroth u mot s vao trong lng cc xoang tnh mch, tun l th
hai sau khi khng nguyn xm nhp, cu truc lch tr v bnh thng, ch con
nhng trung tm sinh sn duy tr p h n ng trong khong mt thng. Trong
trng hp khng nguyn xuat hin trong m u lan th hai, lach li lp li
nhng bin i tng t n h ln u nhng mc m anh hn nhiu. Khi bt
u dap ng min dch, lach l c quan ch tit khng th nhiu nht cua c
the, sau gim dn v chc nng nay cng xut hin cc c quan bch
huyt ngoi vi khc.
6.4.3. Tiu hu h n g cu v cc te bo m u k h c
Lch l ni kiem sot cht lng cc t bo mu khi i qua lch. Nhng
t bao mu gi hoc bt thng, k c tiu cu, bi ph hu trong cc l li
ca dy Billroth thuc tu> . Nhng t bao mu khng cn kh nng hot
ng chc nng, b cc i thc bao n v ph hu trong bao tng cua chng.
Trong khi , cc t bo bnh thng quay tr li dng mu qua cc khe gia
cac t bo ni m ca xoang tnh mch.
6.4.4. T ich t r m u
ngi, kh nng tch tr mu trong lch khng ln. Khi c th c nhu
cu, mu d tr trong lach c a ra vng tu n hon. S bo sung ny mang
tnh nht thi v trong trng hp khan cap (lach ngi tr khong 1/3 s
lung tiu cu, nhng ch khong 30ml hng cu cho c th).
7. VONG BCH HUYET QUANH HNG (NHNG KNH NHAN)
Trong tng nim mc vng nga ba mieng, mi v hng c nhng vng
m bch huyt c cu to nh nhng c quan. l nhng hanh nhn. V
m bch huyt y c lin quan cht ch vi biu m che phu chung, nn
hnh nhn cn c tn l c quan lympho-biu m.
Vng bch huyt quanh hng gm nhng hnh n h n sau: H anh nhan
li, hnh n h n k h a u cai, hnh nhn hng. Nhng h n h n h n nay cng vi
m bach huyt nim mac hong hnh th n h vng m bach huyt quanh hng,
cn gi l vng \Yaleyer.
133
T LNG GI
1.
2.
Hy ke ten, nu c iem hnh thai v chc nng cua cac t bao thuc
h nnn dch.
135
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
136
Chng 7
DA V CC B PHN
PH THUC
DA
MC TIU
1. M t c cu to v chc nng ca da.
2 M t c cu to v chc nng ca tuyn m hi.
3 M t c cu to v chc nng ca tuyn b.
4. K tn c cc lp ca lng.
Da l mt trong Iihng c
quan ln, chim ti khong 16%
trng lng c th. Da bao bc
toan b din tch mt ngoi c
the, gom ba lp chih: Lp biu
m trn mt gi la biu bi, lp m
hn kt pha di goi l chan b,
pha di lp chn b l lp m
lin kt tha, lng leo hn chan
b goi l h b. nhiu vung, lp
ny chuyn thnh m m di da
(Hnh 7-1). H b noi mt cach
long lo vi cac mang di su,
mng c (can), mang xng. Da
cng c th tiep n vi nim mc
mi, mui, mi mat, m h, bao quy
au, hu mon.
da cn c cac th an h
phn ph thuc da: Lng, cac
tuyn, mong.
l DA
1.1.
B iu b
Biu b l loai biu m lat tng sng hoa, gm hai dng t bao khac nhau
to thnh: Dng t bo sng hoa v dng t bo khng sng hoa. Phn ln t
137
I___ 2
138
139
224 Lp b n g
Cac t bo cua lp bng c s bin di su sc. Chng tr t h n h det v
dai hn. Tuy ranh gii gia chng van c phn bit r rng, nhng tt c
cac bo quan v nhn u bin i. V vy di knh hin vi quang hc thy
nhng t bo nav c ve th u n nht, mc d vi phng i ln c th thy
chung hon ton cha y si c ng knh 7-8nm.
1.1.5. Lp s n g
T bao bin th anh nhng l sng mng, khng nhn, trong bo tng
cha nhieu cht keratin (cht sng). Chiu dy lp sng ph thuc tng vng
cua c the. Lp sng dm bo tnh khong th m nc v ngan cn s bc hi
nc qua da.
l 2. C h n b
Chn b l m lien kt x vng chc. dy lp ny thay i tu tng
vng, ni dy nht at ti 3mm (gan bn chn). Chn b c phn lm hai
lp nhng ranh gii khng r rng.
22 2 Lp n h
Mt ngoi cua chn b, mt tip xc vi biu b, thng khng phng m
li lm. Ch li v pha biu b gi l nhng nh chn b, do lp chn b
trn c gi l lp nhu. Nh chn b c nhiu nhng vng phi chu p sut
va c st mnh. Lp nh chn b c to th n h bi m lin kt tha, trong
c nhng b si collagen nho. nhng si chun. Te bo trong lp n h thng t
hn trong lp li.
72 2 Lp li
Lp li l lp m lin kt c. Nhng si collagen hp t h a n h tng b,
cac b c hng song song vi mt da. Nhng si chun to th n h nhng li
si phong ph v dy gia nhng b si collagen. Xung quanh nhng nang
lng, nhng tuyn b, nhng tuyn m hi, li si chun dy hn lp nh.
vng su cua lp nh qung v, dng vt, bu c nhiu si c trn.
Da nhng vng d bi nhn khi nhng si c co li. Cac c dng lng l
nhng bo c trn trong chn b n dnh vo lng. nhiu vung cua da mat.
nhng si c vn nm ngang c t n cng chn b. Nhng si c l
nhng c biu l sc mt.
1.3. H b
Ha b c to th n h bi m lin kt tha, ni chan b vi cc c quan
ben di, giup cho da trt dc trn cc cu trc nm di. Tu tng vung
cua c th, tuy tnh trng nui dng, lp ha b c the c nhng thuy m to
th a n h mt ldp m dy hay mong.
140
trn nh n h lng la nhng t bao hnh a din. Pha ngoi trn h n h lng,
cc t bao cua tu lng bin i dan ri bi sng hoa.
2.1.1.2. V lng
Nhng t bo ngun goc ca v lng cng nm trn n h lng xung quanh
nhng t bo sinh tu lng.
2.1.1.3. o ngoi
o ngoai l mt lp te bao sinh ra t nhng t bo nm trn sn ca
n h lng ngay ngci nhng t bo sinh v lng.
2.1.2. N a n g l n g
Nang lng gom: Bao biu m trong, bao biu mo ngoi v bao x <H nh 7-4).
2.1.2.1. Bao biu m trong
C ngun goc t nhng t bao biu b nam ay r n h vong quanh nh
lng. Nhng t bo y an an c y ln trn ri b sng ho v thi ra
ngoi cng chat bi xut cua tuyn b.
2.1 2.2. Bao biu m ngoi
L phn biu b lm xung chn b.
2.1.2.3. Bao x
c to th a n h bi nhng si colla.een v si chun ni vi n h a u xung
quanh nang lng. Bao x pha av loi ln khi m lin kt c tnh cach phi
thai v c nhiu mch, khi y goi l n h lng. Nhng c dng lng, mot u
bam vo bao x, au kia lin h vi lp nh chn b (Hnh 7-1).
Lng c tc dng bo v da, n h a t l chng rt (i vi sc vt). Long cn
l c quan xc gic gian tip v trong bao biu m ngoi v bao x c nhiu
th n kinh xc gic.
2.2. M n g
Mng la nhng ming sng det lp
mt lng ca nhng du ngn tay hay
ngn chn.
Mong c bon b: B sau v hai b
b^n th chn vao trong mt cai r n h
hnh mong Rga goi l r n h vong
quanh mong. Rnh ny c hnh
th an h do s gp cua da. Nep gap b
sau mong goi l np gp tren mong, cn
np gp hai bn gi l nep gap ben; b
142
143
3")
Nhng t bo c-biu mo xp th n h
mt hng. l nhng t bo hnh thoi c
nh an h di. Trc di cua t bo tip tuyn
vi th n h tuyn. Nhng t bo nav c
nhn i, trong bo tng c nhng si
bao tng ging nhng si bo tng c
trn.
T bao c-biu m co rt lam cho
cht che tiet cua tuyn c bi xut ra
ngoi.
144
- N h ng . t bo sm
mu: Kh xc nh
i knh hin vi
quang hoc trong giai on cac t bao ch tit hot ng. Di knh hin
vi in t th y t bo sm mu c nhiu ribosom, nhiu khng bao trn
cc ngon, nhiu li ni bo c hat v nhng hat ch tit cha glycoprotein
(Hnh 7-8).
- N hng t bo sng mu: Trong bo tng c t ribosom, li ni bo c
ht km p h t trin, nhiu h t glycogen. Mng bo tng pha ay c
nhiu nep gp. l c im ca nhng t bo c hot ng vn chuyn
ion v nc mnh.
2.4.2. P h n b i x u t
Tiep vi phn che tit l ng bi xut, hi cong queo, i ln pha biu b.
Lng ca ng bi xut nh hn ng ch tit v c chia lm hai on:
14
T LNG GI
146
1.
Hy m t cu to cua bieu b.
2.
3.
Hay m ta cu to cua h b.
4.
5.
6.
Hy m t cu to v nu chc nng ca tu yn b.
7.
Chng 8
H H HP
MUC TIU
1. Nu c cu to i cng ca h h hp.
2. Mo t c cu to chung ca cc ng dn kh trong v ngoi phi. Lin h
vi chc nang sinh l ca chng.
3. Mo t c cu to vi th v siu vi th ca mt tieu thu phi. Lien he vi chc
nng sinh l ca n.
kh
T i
phoi
147
150
2. PHI
2.1 T hu pb*)i v tiu th u phi
Phi l c quan i, c treo vo
mM na ]'jng ngc bi cc cung phi
v cc dy chang, cach nhau bi tim va
cac th n h phn khac ca trung tht.
V tim v tr lch tri nn phi phi
ln hn phi tri. Phi phi c 3 thu,
phi tri c 2 thu. Mi thu li c
chia thnh nhiu khi hnh thp gii
hn bi nhng vach lin kt mng,
c gi l nhng tiu thy phoi. nh
cc tiu thuy phi hng v pha rn
phi, y hng v pha mt phi.
Mt ngoi phi c bc bi l
tng ca mng phi (Hnh 8-3). tr
s sinh v nhng nm th ng u cuc
i, phi c mu hng sng. Theo tui
i phi ngay cng ng mu xam, c
bit l phi ca nhng ngi sng
nhng vng c nhiu bi (thnh pho,
hm m) v ngi h u t nhiu thuc la,
l do cc phan t bi khi ht vo, b cc
i thc bao phi th u tm, tch lai
vch cc ph nang.
2.2. P h n d n k h
phi - c y p h e q u n
trong
Mi ph qun gc khi ri
rn phi s chia n h n h nh dan
i vo trong phi. Ton b cc
nhnh phn chia t mt ph
qun gc c gi l cy ph
qun. Cach phn chia ca cy
ph qun nh sau: bn phi,
phe qun gc chia th n h 3 p h
qun thuy i ti 3 th u phi;
ben tri, ph qun gc chia
th anh 2 ph quan th u i ti 2
thu phi. Nhng ph qun
thuy tip tc chia nh an h nhiu
ln hnh th a n h nhng p h
151
tiu
nh
tiu
tan,
2.2.1. N h n g p h q u n
Cau to cua th n h cc ph qun khng hon ton ging n h a u trong sut
chiu di cua cy ph quan. Chng dan an c s thay i cng vi s nh i
cua ng knh. Tuy nhin, cc ph quan t ln n nh u c cu to i
cng giong nhau. Thnh cua cc ph qun t trong ra ngoi u c bn lp o.
2.2.1.1. N iem mc
C np gap lm cho lng ca cc ph qun n h n nheo.
- Biu m nim mc cc ph qun thuc loi biu m tr gi tng c lng
chuyn, o nhng ph quan c kch thc ln (ph qun gc, ph qun
thu, ph qun gian tiu thu), biu m nim mc ging biu m nim
mac kh qun.
- Lp m c to th n h bi m lin ket tha, c cc loi si ca m
lin kt, c bit c nhiu si chun, c t t bo lympho.
2.2.1.2. Lp c
c to th n h bi 2 lp c
mng. Lp trong l lp ac, c tao
bi nhng si c hng vng. Lp
ngoai gm nhng si c ring bit
hng dc, lp nay khng c th
hin r rng. C hai lp ny bao bc
quanh ng ph qun, gi l c
Ressessen, thuc loai c trn. Cac S1
c trong lp c c kt hp cht ch
vi nhng si chun. Cac b c khng
bao gi hnh th n h mt vng khep kn
chung quanh ng ph qun.
2.2.1.3. Lp sun v tuyn (lp di
nim mc)
152
156
nhu m phi v c m lin ket bao quanh, sau <> i vo cc vch Lin kt
gian tiu thuy. Sau khi ri khoi tiu thu phi, cc tnh mch phoi i theo cy
ph quan * i ti rn phi e v tm nh tri.
N h ng ng mach dinh dng phi xut p h t t ong mach ch, song
h'i.nh v cung Cp m u dinh dng cho cy ph qun, ti cc tiu ph qun.
Chung co nhng nhnh noi vi ng mch phi trong thnh cc ph qun.
phi co nhiu mach bach huyt nhn hach huyt t m ri mao mch
bach huyt be m t m ng phi v nhng a m ri bao quanh cc tiu ph qun
v quanh cc mch m au phi. Bach huyt t cc am ri b m t m ng phi
c dn n cc bach hach rn phri v ni chia nh n h ca k h qun.
Bach huyt t cc m roi sau c dn n cc bch hch dc theo cc ph
qun p ho rn phi, thnh ph nang khng c mach bnch huyt.
Than kinh chi phoi hoat ng phi l thn kinh pho giao cm thuc dy
then kinh pho ui, thn kinh giao cam thuc hch giao cam ngc t th 2 n
th 4. Chung c hnh thnh t nhng m ri quanh rn phoi u t cho
ra cc si thn kinh chi phi cy ph quan v cc mch m au trong phoi. Thn
kinh giao cm u pho giao cam u cha cc si ly tm v si hng tm Lnm
co long ph quan l thn kinh ph vi, lm gin lng phe qun la thn kinh
giao com. C hai loi si u c nhng tn cng thn kin h th n h cc p h
quan, ng ph nang v ph nang. Loai tn cng cm gic (c coi l cc th
th canh mach) bi kch thch khi p lc m au mao mach phi tng ln. Co loai
tn cng lin h bng synap ho hc vi ph bao OOI II, c cho la lin quan
en hoat ng ch tit cht hoat di>'n ca loai
bao ny.
T LNG GI
1.
Hy k tn cc th n h phan ca ng dn kh ti phi.
2.
Hy m t cy ph quan.
3.
Hay so snh cu to cua ph quan gian tiu thu vi tiu phe qun.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
158
Chng 9
H TU HO
MC TIU
1. Mn t c cu to chung ca ng tiu ho chnh thc.
2. M t c cu to, chc nang ca cc on ng tiu ho chnh thc.
3. Nu c nhng c im ging nhau v khc nhau ca cc on ng tiu ho
chnh thc.
4. Nu c cc cch phan loi tu thu gan.
5. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca cc thnh phn cu to
tieu thu gan c in.
6. Mo t c cu to ca cc thnh phn trong khong ca ca gon.
7. M t c cu to v chc nng ca tuyn tuy.
8. M t c cu to chung v phn loai tuytn nc bot.
H tiu ho gm c:
- ng tiu hoa bt u t mi va t n cng hu mon, bao gom: Ming,
hau, thc quan, day, rut non, rut gia. ng hu mn v ruot tha.
on t thc quan en ng hu mon c coi l ng tiu hoa chnh thc.
- Mot s tuyn ln nm ngoi ng tiu hoa: Tuyn nc bt, gan, tuyn
tu...
1. KHOANG MING
1.1. Mi
Pha trc khoang ming c: mi trn v mi di.
- Mat ngoi mi lp bi da cha nhiu nang lng, tuyn b, tuyn m hi.
- Vng chuyn tip (b mi) ni tip gia da mt ngoi mi V I lp mm
mc trong. B mi khng c lng v tuyn m hi, van cn tuyn b.
y, lp em c nhu cao v cha nhiu mao mach, u ta n cng thn
kinh. V vy, b mi c mu .
19
t ri /ihn Mnh yi co
nh chn b chinh (nhu b. nliat) hnh non hay
1)11.11 1 u, lu o ny 1 a nhng nh ph (nhu bac hai). C'a<; nh nay u c lp
.VI U.OI i',t ii'j Lu 'ng khng sung hoa thuc biu mo niein mc ming,
chng tic Aep th anh liy song song loi len tri) mt lui vi (.hieu cao tu 0,3
den 3 iiiin
Jiiuii
i i i
ii'1 l t j i l i C i i
inL
tin
,i,f I n phan dav th hep
7ih 0 :) Si) hfmg nhu hinh nam t,
hn r , lihiOu (!.'>0-200 cai) so VI s
liMnq Iihr. hnh .'.) va am xen ke VI
cac nhu hnh SOI
Mv>i nh: imili nam c to
lhan! bi mc khi chn b phnh u
goi la nhu chmh (nh bac nhat) t
nhu chinh ha.v nhu bac uhat cng ny
ra mot b ail phu (nhu bac hai).
Nhu hnh nam r lp bi biu m lat tng khng sng hoa. Trong bieu
m .:ua cc iiliu L lli (.0 nhng n v giac.
1.3 1.3 Nhv hin k di
M] .h liinh ai cng c hnh nh
nhu hiili niu ilung kch thc n hn
va ilude quay quanh boi mt cai ra n h hnh
vong .Vii; nhu h m h ai xep hang thnh
chu Y ( V lui). o Iigi t 9-1] n h a hnh
ai Uiii 9-2), chung cng c lp bi
bieu HK) Jai tai h nng sng hoa.
Da< diem I U.1 n h u h n h ai la trong
Von KbiHj
N h .J ;;. \ i gi
>K- oo trong biu m lp th n h bn eac nhu hnh nm (i
:. 1). ih..\ 1 ( .ut'.i mo ireii xi't v (1 trong biu m lrtp t h n h hen cua n h u hnh
da:)
Mi n .1
1.1 mi khi hnh bau duc av tiep XIU \1 mang ay cua
1)1*11 in HIU huoiiL ve pha mot cai ho trn mat biu m goi l h vi giac.
161
1.3.2. H a n h n h n li
Nam vung ay li. Cac hanh nhan li la cac ch loi ln cua mm mc
li. Mi mt hanh nhn li u c mt khe lum goi l khe hanh nhn.
Hanh nhn li c lp bi biu m lat tang khng sng hoa. Pha duoi
biu m la m bach huvt gm nhng trung
tm sinh san va t bao lympho phn tan.
1.4R n g
Rang la b phan phu thuc nim mac
ming.
Rang gm hai phn:
- Phan khng bi nhim mui vi la tuy
rang.
- N in nhiem mui VI la nga v men
rang.
MI 1'ng gom co hai oan chinh
Hnh 9- 4).
- oan li len khoi nim mac li goi la
th an rang.
162
oan con lai cam sau vao xng ham goi la ch n r a n g (hay r rng).
c.ia t h a n va chan rn g co mot oan ng n goi la co rng. Lp m lin kt
nhim muoi v] bao boc chung qu an h tuy c goi la nga rang. Nga ran g cua
phn th n r a n g c boc bi mt lp cht r t r n co nhim mui VI goi l
men rang, men ran g dc sinh ra t biu m. chn rang, m at ngoai cua lp
nga chic bor bi mot m ging m xng goi la xng chan rng.
Rang c c inh vao r an g nh dy chn g q u a n h rn g (hay dy chng
rang- o rang).
1.4.1. N g r a n g
La mot chat r a n hn xng bao qu anh
hoc tuy. Nga r a n g c tao t h a n h bi nhng
to nga bao. Nga r a n g co mau hi vang va
trong. Trong nga r a n g co 20% chat hu c,
80% cht v c (p hn ln lin ket V I cac
tinh th hydroxyapatite).
Di knh hin vi q u a n g hoc, tiu ban
rang mai mong thay n h u n g ong nho goi la
tieu quan nga. chy song song V I n h a u t
hc tuy ra tn m at ngoai cua nga rng.
Trong tieu q u an nga co cha n h u n g n h a n h
cua cc ngon te bao tao nga (te bao nay nam
li vung ngoai VI ca tuy rang). Cac n h a n h
nay c goi la si Tomes IHnh 9-5). Do
qua trnh calci hoa khng ng n h t nn
trong chat nga x ua t hien n h n g ng co
hnh cong goi la ung cong Owen. Chat
hu c cua nga r a n g uoc tng hp bi cc
tao nga bao.
Cht nga c tao ra tng l ), lp oc
tao ra cang sm cang n m xa tuy rang.
7 /v n
Hnh 9.5. Nga rang va tuy rang [1],
1 Nga rng; 2 Tuy rng; 3. Cht
nga 4. Mang Neuman. 5 Tieu quan
nga: 6. Si Tomes; 7 Tao nga bao.
8. T bao hinh sao.
1.4.2. Men r a n g
Men r a n g la chat rt cng, giau calci n h a t trong c the ngi, boc ngoai
lp nc[ cua t h a n rang. Men r an g la san p h m cua tao men bao. co ngun gc
ngoai b
Men vang gom nhiing dn vi cu tao hnh luc lng goi la tr men. Men
rang co 970 chat v c i hnh thc n h n g tinh th hy d ro x yapa tite va 3%
cht huu c. Trong men ran g khong co SI tao keo.
Chat h u c cua men r a n g uc tiet ra bi tao men bao n a m m at ngoai
(mt t do) cua lp men r an g di hnh thc n h n g t r u men. Khi ng hin cu
tiu ban r a n g uoc mai mong ngi ta c the thav:
163
Xng rng bc nga rng o chn rng. Xng rng c th nh phn ging m
xng nhng khong c h thng Havers v mch mu. phn trn ca chn
rng, xng rng l mt lp ay, trong c cha te bo goi l t bo xng rng.
*
24 4 T u r n g
Tu rng c cha trong hc tuy. L m lin kt mem trong c
nhng si to keo khng co hng nht nh, nhiu nguyn bo si, t t bo
lympho, ai thc bao, tng bo, nhng mach mu, mch bch huyt, nhng
soi than kinh.
Tu rng l loi m to th n h n h r ng trong qua trn h phat trin.Vng
ngoai vi tip xc vi ng rng c mt lp to ng bo. Xen gia cac to nga bo
co nhng t n cng th n kinh khng c myelin.
1.4.5. D y c h n g q u a n h r n g (h a y d y c h n g rng- r n g )
e tao thnh bi nhng si to keo. Nhng b si nay i t th anh rng
ti dinh vo xng rng. Hai mt ca y chng c nhng tao ct bo. chng
ong vai tro tao ra xng mi mt ngoi v to ra xng rng mt trong.
164
1.4.6. Li
Li l phn ca nim mac ming kt hp cht ch chung quanh rng
nh xng rang.
1.4.7. X n g r n g
Xng rng l xng xp. Lp ngoi cng tip tuc cua lp v ngoi cua
xng hm. Lp v trong tip gip vi dy chng quanh rng.
2. HNG
Hong l ni gp nhau cua ng h hp v rng tiu hoa trn. T trong
ra ngoi, thnh hng c 4 tng m: tng nim mc, tng di niem mac, tng
c v tng v ngoi.
2.1. T n g n i m m c
Vng trn cng giap l mi sau c lp bi bieu m tru gi tng c lng
chuyn kiu biu m ng h hp. cc ni khc, biu m thuc loai lt tng
khng sng ho. Trong lp m r tuyn nc bot, a s l tuyn pha, ch yu
tit nhay. Trong nim mac hong, m bch huvet pht trin manh hnh th nh
mt vng m bach huyt ln goi li vong Waldeyer gom nhng nang^v nhng
im bach huyt rai rc xung quanh hong, nhng hnh nhan li, hanh
nhn khu ci, hanh nhn vi v hanh n h n hong.
2.2. Tng di n i m mc
L m lin kt tha, ch pht trin thnh bn cua vng mi hng, vng
ni tip vi thc qun, nhng vnng khnc, tng nim mc r t mong, mm
mac hnh nh n sat vi lp c.
2.3. T n g c
Bao gm n h n g b CC1 vn, c h ia lm
166
tao keo.
si chun, n h n g t bao S1 va n h n g tu v e n goi la
tuyn thc quan-v. Phan che tiet cua tuyn thuc
quan-vi c tao thanh bi nhng t bao khoi
vung, trong bao tng co cha nhng ht chat
nhay (khong 'a muci-carmin). ung bai xut
cua tuyn c o ra mat tu do cua niem mac.
S1
3.1.2. T n g d i n i m m c
Tng dui mm mac uc tao bi m lin kt thua.
Trong tng ui mem mac c nhng tuyn thuc quan chnh thc. ay l
loi tuyn ngoai tit kiu chum nho. Phn ch tit do cac t bao nhy tao
thanh. Nhng ng bai xuat ngan hop nhau th anh mt ng chnh, vut qua lp
c nim ra mat t do cua nm mac bang mt l nho.
3.1.3. T n g c
Tang c day t 0.5-2.2 mm; 1/4 trn gom nhng S1 c vn; 3/4 di
nhng S1 c trn dan dn thay the n h n g S1 c vn. Cac S1 c ue xep
th a n h hai lp: Lp trong hung vng, lp ngoai hng oc. Gia hai lp c c
dam ri thn kinh Auerbach.
167
3.1.4. T n g v n g o i
c to thnh bi m lin kt tha.
3.2. D d y
D dy l on phnh to ra ng
tiu ho, ni thc qun V(i r u t. T
fifM
32 J T a n g n i m m a c
Khi d dy rng. mt nim mc
nhn; khi rng c nhng np gp doc
(Hnh 9-9).
Mt trong cua <a dy c nhng
rnh nh chia nim mac da dy th anh
nhng vng a gic c ng knh 2 4mm gi l cc tiu thy da dav. Tren
mt nim mac c nhing l nh c goi
l cc phu da dy.
Da vo s khc nhau ca cnc
tuvn trong lp nim mac. ngi ta chia
da dy th an h ha vVing:
ny <'
n h n g t u y n l m v
168
y
. 7 2. L p P.m
Rrtn
rf\c
r r!iC
bao sdi, nhng si tao ]<eo, nhng
sc*i c trn v cc inrv h mu, mach baf'h
huyt nh.
Cc tuvn trong lp m ca da day
thuoc loai tuyn ng. Riu m lm xung lp
m to thmnh nhng ng bi xut rng ca
cc tuyen V1 oc goi J cc pheu da day.
T bo vit- Ln n h n g
2 5 | ' i i . 'iKP. \ r
1no
n y
nm
rai r c xen ke VI
K-v _ ^
/ 0 <*
/ ~
t
9
V ^ .
170
t bao. Trong bao tng c nhiu hat sinh nhy. vung nay con c ca
nhng t bao a bac tit ra gastrin (kch thch su ch tit cua cac te bao
vieil) (Hnh 9-14).
3.2.2. T n g d oi n i m m a c
La m hen ket th a c nhieu te bao m.
clung bao, te bao lympho tu do va n h ng bach
cau hat tr u n g tnh. Trong tan g di nim mac
con (' nhieu mch mau va mach bach huyet.
3.2.3. T a n g c
Gm ba lnp c trn (lp trong: cheo, lp
gia: vong, lp ngoai: oc). Gia lp gia va lp
ngoi co t ng t h a n kinh Auerbach. 0 mn vi c
co' th at mon vi hng vng.
3.2.4. Tn g vo ngoi
La lp mo lin kt mong, mt ngoai phu
bi trun g bieu m
Da day c:
- Chc nng c hoe. Nho trn th An, chc n n g ny dam n him bi tang c.
Chc nn hod hoc: P h u tnuc hoat ng ch tit cua cac tuyn. Dich vi
(500-1000ml/ngy) la mt dch trong, khng mau. cha chat nhay. nc,
n h ng chat in giai, men pepsin. Men pepsin tieu cac loai protein trong
mi tru d ng acici.
X h n t bao vin tiet ra mt loai glycoprotein goi la veu t ni cua da
day, lin ket VI vita m in B 1L, lam cho rut d h p t h u B,_,. V vay. sau khi cat
da dy phai tim B, t r a n h bi thiu m au cap tnh.
3.3. R ut n o n
I ,a oar ong' tiu hoa chinh thc ni a day vi rut gia. Rut non c chiu
dai khoang 1 6m. vluc chia lam ba don: Ta trang, hng trang, hi trang.
T h a n h cua rut non ging nh cac oan khc cua ng tiu hoa. cng gom
co bon tan g ao ng tam: Niem mac, di nim mac. c va vo ngoai.
171
33.1N m m a c
La tng o trong cng
v quan trong nhat. Niem
mc c nhng dang cu truc
hnh thi lam tang din tch
hp th v chc nng tiu
ho. nim mac rut non
co ba cach lm tng in
tch hp thu:
- Cch th n h t: Nim
mac, ca ru( I non c
tng di mem mc
i cno ln tao thnh
nhng np nhan vng
hnh lim goi l nhng
van
ngang
(van
Kerckring) (Hmh 9-15).
Bang mt thng c
th nhn thy van ngang.
Cc van ngang khng b
mt i ngay ca khi long rut
trng thi rng. Nhng
van ln c chiu cao t 8lOmm, chiu rng 3-4mm,
chiu i 2-5cm.
ta trang cha c van
ngang. T' oan u n
on cui hf*ng trng, van
nhieu dan v cao dn; en
na di ca bi trng,
lng v cbiu cao cua van
nRing gim <^n
Cac/ / >1'( ba: Nhng vi nhung mao cua cc t bo hap thu hiu m.
3 . 3 . 1.1. i t u
Biu, m lp ton b nim mc ruot non thuc loi biu m tru n. Biu
m nv ur tao th an h bi ba loi t bo: T bo hp thu, t bo hnh ai. t
bo ni ti t i a bic. a chrom).
*
M
m
,i
i
Mo bach huvt rai rc hay tp trung th anh nang bch huyt. Nhng
nang bach huyt ln co th xm nhap xung ca tng di mm mc. Doc
rut non, t trn xung pha rut gia. m bach huyt c khuynh hng
phat trien ngav cang nhieu. hi trang, s lng mang bach huyt nhiu
len va tap hp th anh nhng
m a n g h n h b u d u r dai 8
20m m, c th n h n t h a y b n g
( !y >au v thung.
phm
chr
i i ;i
t . <3ii A
>1
r u t q u a U y i i I.ii 1-t r k u h n
V... .
ro tnr du n bao
.1 1 1 1 ) i i u D a g c u a
H C l 1 1 OH i i i f ' h \ i.
:> 1
j
ni.;ig
(\?
.......
'> .'!
v-Vtii \
.,; .
k .i..
ie i.1
lu n h a n li
lu v n B a n ii^ r .
I I I . ' '*
u irar.
.ao ^ , .
(T.;:;-.
3.3.2. T n g d o i n i m rricc
La m hen k-t. ro nhng cho loi ln
pha nim mc tao th an h trur trung tam
cua nhng van ngang, o co nhiu SI
chun v oi khi co nhung thuy m.
ta trang, trong tng di nim mac
co nhng tuyn Brunner.
tang di nim mc co the thay phn ay cua cac nang bach huvt ln.
dam roi than kinh Meissner.
3.3.3. T n g c
Gom hai lp c trn, l]) trong hung vong, lp ngoai hung doc. Gia hai
lp c co am roi thn kinh Auerbach.
3.34 T n g v n g o i
c tao th n h boi m hen ket tha, mt ngoai c lop bi trung biu
m. tip VI mac treo rut.
175
4 1 n t g ia
J f 1 t *y u
I~ * i 1UOI
rut gi r u n ? do
thiiiih. Te bao hap
khia), t bao hnh
Nhng s lng te
hn rut non.
3.4.1.2. Lp dm
c tao th n h bi mo hen ket
tha, nhieu tung bao v lympho bao.
Nhng nang bch huyt trong lp m
thng vdt qua lp c niem va xm
nhp xung tng i nim mc.
Nhung tuyn Lieberkuhn trong lp
dii thng d, thng, nhiu t bao
hnh ai, t t bao lia bc va khng c
te bao Pineth
1.3. Lp r niern
(om 2 lp c tron mong (Hnh 9 22)
3.4 2. Ttig d i n i rn m c
ur to bi m lin kt. khong c g khac biet.
3.-.3. r a n g c
(.'ung do hai lp c tron (lp trong vong, lp Iig-ai duc) tau t h a h. la n g r
cua rut gia c im c bit l lp c doc 3 I11 day lon tn an h 3 ai c li ra
mt ngoai ruot, trng thy c bng mt thng.
176
3.4.4. v n g o i
To th n h boi m lin kt, ni
tip vi la tang ca mang bng.
3.5. R u t t h a
Rut tha r. long khng u,
hnh kh, hep, cha nhng khi t
bao cht v nhng khi cht b
khng co t bo.
Thanh ca rut tha tng i
dy do s phat trin mnh cua m
bach huyt (Hnh 9-23).
3.5.1. N i m m a c
- Biu m: Ging biu m rut gi.
- Lp m: C nhiu tuyn Lieberkuhn, nhng nang bch huyt nh v ln
nm lp m v pht trin xung c tng di nim mc
- Lp c nim: Khng lin tc, b ngat qung v mng.
3.5.2. T n g d i n i m m a c
Tng oi dy, c cha nhiu mach mu, nhng si than kinh v nhng
thu m.
3.5.3. T n g c
Cng co hai lp c trn, lp trong hng vng, lp ngoi hng dc. Gia
hai lp ri rac c am ri th n kinh Auerbach.
3.5.4. V n g o i
Khng c g c bit.
4. NHNG TUYN TIU HO
Ngoai nhng tuyn nm trong th a n h ng tiu ho cn co nhng tuyn da
tach ring ra tr th n h nhng c quan ring biet. l: Tuyn nc bt
ln, gan v tu.
4.1. T u y n n c b t
Ngoi cac tuyn nc bot nh nm tang nim mac hoc tng di
nim mac ming, cn c ba i tuyn nc bt ln goi l nhng tuyn nc bot
chnh thc. l nhng tuyn mang tai, di hm, di li.
177
4.22Cu t o c h u n g c a n h n g tuyn nc bt
Cc tuyen nc bt l nhng tuyn ngoi tit loi ti kiu chm nho. Cc
tuyn nc bot c bc bi mt v lin kt c nhiu si to keo. T v bc ny
sinh ra nhng vch lin kt gi l nhng vch gian tiu thu, chia tuyn
th nh nhiu khi nang tuyn gi l nhng tiu thu. T nhng vch gian tiu
thu c nhng si lin kt i ra bc ngoi cc nang tuyn. M? n vi tuyn
gm c: Phn ch tiet v phn bi xut.
4.1.1.1. Phn ch tit (hay nang tuyn)
c to thnh bi
nhng t bao ch tit. Nhng
t bo ch tit xp thnh mt
hng chung quanh lng
tuyn, mt y tip xc vi
mng y hay vi t bo c biu mo Hnh 9-24).
Co ba loi nang tuyn
nc bt: Nang nc, nang
nhy v nang pha.
- Nang nc\ C hnh bu
dc ngn, lng hep,
thnh dy gm 2 loi t
bao: T bao c - bieu m
v t bo tit nc.
N ang nhy: L loi nang hoan toan ch tit ra chat nhy. Nhng te bo
ch tit l t bc tit nhy. Te bo c hnh thap hay khi vuong. Nhan te
bo det, nm sat cc y. Bao tng sang mu v cha nhiu ht sinh
nhy (muci-carmin ng tnh). Lng nang tuyn rng (Hnh 9-25;.
178
r. *
'
' mI
y s
- ng c vch: L nhng
ng bi xut trong tiu
thu v gian tiu thu.
Thnh ng c lp bi biu m hnh thp. Cc t bo biu m c nhng
ac iem hnh thi ca nhng t bo vn chuyn ion v nc. Cc y
ca t bao, trong bao tng c nhng vch song song vi trc ng ca te
bo. Di knh hin vi in t, mng bo tng y t bo c nhng
np gap li vao trong bo tng chia bo tng y t bo th n h nhiu
khoang, trong c cha nhiu ti the hnh dy c hng th ang ng
(Hnh 9-25). Nhng ng Pflger tp hp li vi nhau to th n h nhng
ng bi xut ln.
- Ong bi xut ln: Thnh ng c lp bi biu m tr tng v n dan
bin i t h n h biu m nim mc ming. Gn vi nim mc ming,
nhng ng bai xuat ci (ng Stnon ca tuyn mang tai, ng Wharton
ca tuyen i hm v ng Bartholin ca tuyn i li) c lp bi
biu m lt tng khng sng hoa.
4.1.2. T u y n m a n g ta i
La cp tuyn nc bt ln nhat, m vo tin nh cua ming. Mi tuyn
c lin h vi tin nh ca ming bi mt ng bi xuat ln, i (ong Stnon).
Phan ch tit cua tuyen gm toan nhng nang nc. Trong khong gian
bo ca tuyn thng thy t bo m, tng bo v lympho bo. Tng bo che
tit globulin min dch A (IgA). Cung vi nhng protein (enzym) cua t bo
tuyn tao nn phc hp chat ch tit-IgA tham gia vo qua trn h bao v min
dch khoang ming, ngi, nhng h at ch tit cua t bo tuyn c phan
ng P.A.S. dng tnh, c hoat tnh amylase cao.
179
4.1.3. T uyn d i h m
4.2.1. C ch p h n ti u th u g a n
Co ba quan im v cch phn tiu thu gan:
4.2.1.1. Tiu thu gan co in
Gan c to thnh chu yu bi
nhng t bo gan. Nhng t bo d hop
thnh nhng dy t bao v ni vi nhau
to th n h mt n v hnh thi, c
Kiernan (1837) goi l tiu thu gan.
Mi tiu thu gan l mt khi a
din, ng knh khong l-2mm. ln,
cc tiu thu c phn nh mt cch r
rng bi nhng di m lin kt mong
(Hnh 9-26). ngi v mt s" ng vt c
v, ranh gii gia cc tiu thu khng r.
Cc tiu thu ch phn cch nhau r rt
khong ca (ch m lin kt dy ln gc
gia 3-4 tiu thu).
181
Ging nh nhng t bo ni
m cua nhng mao mach khc.
Trong bao tng ca t bao c t
bo quan, c nhng khng bo vi
am. Bo tng c nhng l thng
ln. (Hnh 9-30).
- Te bao Kupffer:
Hnh 9.30. Siu cu trc t bao gan
L nhng t bao ln, hnh
v mao mch nan hoa [1],
sao. Nhn hnh bu c. Trong
'
bo Kupffer; 2. Hng cu; 3. Khong Disse;
bo tng, ngoi nhng bo quan
co th gp nhng khng bo V
4 Vqunmt; 5 B Golgi; 6. Ti th; 7. Lons mao
. f^
7 1
.
mach nan hoa.
m, lysosom v nhng th thc
bo trong cha cc cht thc bo
nh st di dang hemosiderine. Te bo Kupffer c kh nang thc bo mnh v
thuc h thong i thc bo-n nhn.
183
4.2.2.4. Be Rem ak
L a nhng d y t bo gan c hng tap tru n g V ! p h a tnh m ch trung
tm tieu thu.
- T bao gan: L nhng t bo a din ln, ng knh t 20-30|im. Nhn
hnh cu, cha 1-2 h t nhn. Bo tng c nhiu bo quan v cht vi
(H nh 9-30). Li ni bo c h t l h thng ng ni vi nhau, ngoi c
nhiu ribosom bm. Li ni bo khng h at gm nhng ng hp chia
nhnh, trong lng ng c nhng khi hnh cu ng knh 30-40|im. Li
ni bo khng hat pht trin nhng t bo gan vng ngoi vi tiu thu.
Ribosom di dng polysom hnh xon c hoc hnh hoa hng. Ti th c
hnh thon di, cu trc mo r, mt ch. t nn thp, cht nn cha mt
s nhng hat sam mu. B Golgi pht trin v thng nam cnh cc vi
qun mat. Cac h t glycogen di 2 dang: nhng h a t c kch thc
lOOnm tap trung th n h m gi la m a, nhng am h a t nh hn co
kch thc 20-30nm tp trung th n h dm gi l m p. Nhng hat
glycogen thng gan h thng li ni bao khng hat. Cc h t m co
kch thc khc nhau v khng c mang bao quanh.
- V qun mt: Khng c th a n h rieng, th n h ca vi quan m t l mng bo
tng ca cc t bao gan c cac vi nhung mao.
4.2.2.5. Khong ca
L ni m cc vch lin kt x (y
ln. Theo cch phn tiu thuy cua
K iernan th khong ca l khong m
lin kt nm cc gc ca cc tiu thu
(H nh 9-31).
Trong khong ca, ngi ta thy
c cc n h n h ca tnh mch ca, ca
ng mch gan, mt hay nhiu ng
mt, mt vi mao mch bch huyt.
184
+ Ong quanh tiu thu: Lng ch rng hn ng Hring cht t. Thanh cua
ng c lp bi biu m vung. Cc ng quanh tieu thu i en
khong ca m vo mt ng gian tiu thu.
+ Ong gian tiu thu: Lng rng, ng knh t 50-500|im. Biu m lp
th an h ng l biu m tr n. Chung quanh biu m co mng ay v
co o x bc ngoi. Nhng ong c ln c lop bi biu m tru n c t
bo c mm kha. Thnh ng lp bi niem mac gom biu m v lp
m c cha nhiu mach mau. Pha ngoi nim mc la o x, trong c
nhiu si c trn c hng vong. Trong lop m ca cac ong mat ln
n h at c the thy c cc tuyn ng n chia nhnh gui l tuyn mt.
4.2.2.6. N hng ng dn m at ngoi gan v tui m t
Thanh cua ng gan, ng mt ch, ng
tui mt v ti m t co 3 tng m: tng nim
mc, tng x c, tang v ngoi (Hnh 9-32).
- Tang nim mac
Biu m lop nim mac l biu m tru
n c to thnh bi t bao mam kha
v t bao hnh i tit nhy. Nhng t bo
hnh i co th tao th n h nhng tuyn
nhay nm trong lp m.
Nim mc ca nhng ng n mt
ngoai gan co nhng np gap hng dc (
ng gan, ng m t chu) hay hng ngang
(ng ti mt). Nim mc tui m t khng co
t bo tit nhy, tr c tuyn c mt s
tuyn nhy.
-
Tang x hay x c
th n h ng gan, pha ngoi tng niem mc la tng x.
185
3
4
Hnh 9-33. Tiu thuy tuy [1],
1. ng bai xut gian tiu thuy; 2. Vch lin kt
gian tiu thuy; 3. ng bai xut trong tiu thuy;
4. Nang tuyn tuy ngoai tit; 5. Dy thn kinh;
6. Tiu o Langerhans.
186
bai
xuat
tro n g
187
188
T LNG GI
1.
2.
3.
Hy m t c im cu tao ca th n h d dy.
4.
5.
6.
7.
Hy m t cu tao vi th ca th n h t trng.
8.
9.
189
Chng 10
H TIT NIU
MC TIU
1. M t c cu to i cng ca thn.
2. M t c cu to v gii thch c chc nng ca cc on ng sinh niu.
3. Mo t c cu to v lin h vi chc nng ni tit ca cc cu trc trong phc
hp cn tiu cu.
4. M t c h tun hon c biet thn.
190
1.1.1. V n g tu
Vng tu cu to boi 6-10 khi hnh thp gi l thap thn (hay thap
M alpighi) m nh hng v pha be thn, ay quay v pha b cong li ca
thn (H nh 10-1). nh thap c mieng nhng ng nh m vo i th n nh.
T m t y mi thp thn,
co nhng kha doc (khong 500
kha) goi l tia tu (hay thap
Ferrein). l nhng khi hnh
thp nh, cao, m y nm trn
y thp thn, nh quay v
pha v x (H nh 10-1).
1.1.2. V n g v
' Vng v c chia lm ba
phn: Phn gip nam st v
x, m ao xen gia cc thap
Ferrein va ct thn (hay tr
Bertin) nam xen gia cc thap
Malpighi.
1.2. Cu tao vi th v siu vi the
Nhu m th a n c tao
thnh bi nhng n v cu to
va hnat ng chc nang O l
ng sinh niu. Mi th n c
khong 1-1,5 triu ng sinh niu.
,
..
* "
, _ _
(. a c ng s V
in h nri u c VI tro n g
m li n k t goi l m k.
1.2.1. O ng s in h n i u
. . .
O ng s in h n i u l m o t ng
191
l nhng t
trai rng thnh
v c nhiu l
knh 70-90nm
La trong c cu to bi nhng t
bo hnh sao goi l t bo c chan (poocytes). T th a n t bo to ra nhng
nh an h bao tng bac 1 v bc 2 n tip xc vi m ns ay bdi nhng ch n phnh
H nh 10-4 a 10-5) Nhng nhanh cua cc te bo c chan cach nhau bi nhng
khe loc rng 25-35nm.
192
193
^0,,
N hng
m ch
bach
h u v t n h n bch h u y e t t
m ch va t in h m ch n a m
trong v n g tu y cua th an .
- J n^ mach hnh sao; 18. Tnh mach gian tiu thuy 19.
Tnh mch thng.
196
197
nc
TIEU
22 2. T a n g c
Tng c cng gm ba lp c ging nh on di ca niu quan nhng
cac lp phn bit nhau khng r.
22.3 T n g vo n g o i
V ngoai l mt m lin ket tha, mt phn m t sau v mt bn c
phu bi mang bng.
2.3. N iu o
Thnh ca niu ao gm hai tng m: Tng nim mac v tng c .
232. T n g n i m m a c
nam v n gii, biu m ph niu o c cu to khc nhau.
2.32.2 nam gii
- Biu m niu o tien lit on gn ng phng tinh l biu m chuyn
tip, on xa ng phng tinh l biu m tr tng hay tr gia tng.
- Biu m niu ao mng l biu m tr tng.
- Biu m niu ao dng vt l biu m lat tng.
2.3.1.2. n gii
Biu m niu o l biu m lt tng.
232 T n g c
Tang c gm hai lp c trn xep th n h hai lp: Lp trong hng dc, lp
ngoi hng vng.
T LNG GI
1. Hay m ta cu tao i cng cua th n .
2. Hy k tn cc on ng sinh niu v nu v tr ca chng trong nhu
m than.
3. Hy m t cu to ca tiu cu th n v lin h vi chc nng ca n.
4. Hy m t cu to ng gan v lin h vi chc nang cua n.
5. Hy m t cu to ng xa v lin h vi chc nng cua n.
6. Hy m ta cu tao ng tru n g gian v lin h vi chc nang cua n.
7. Hy m ta cu to ng gp v ng nh. Lin h vi chc nang cua n.
8. Hy m ta cac th n h phan cau to cua phc hp cn tiu cu v nu
chc n ng ca chng.
9. Hy m ta he tu n hon c bit than.
10. Hy nu cac chc nng c bn cua thn.
199
Chng 11
H NI TIT
MC TIU
1. Neu c c m chung ca tuyn ni tit. Phan loi tuyn ni tit.
2. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nang ca tuyn yn.
3. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca tuyn thng thn
4. Mo t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca tuyn gip.
5. Mo t c cu to vi th, siu vi th v chc nng ca tuyn cn gip.
1. I CNG V H NI TIT
1.1. c i m c a h n i t i t
Trong c th, nhng m, c quan hot ng phi hp hai ho c l nh
c s kim sot cua he th n kinh v nhng ho cht truyn tin c gi la
hormon (ni tit t) o cac t bo ca h ni tit tng hp v ch tit. Nhng
hormon tiet ra bi nhng loi t bo ni tit khc n h a u c bn chat ho hc
khc nhau, c the l amin, polypeptid, glycoprotein hoc steroid.
Cac tuyn ni tiet khng c ng bi xuat rieng, horm on c bi tit trc
tip vo m lin kt hoc vo mu, do cc t bo tuyn c quan h m at thit
vi cc h thng mch mu hay mch bch huyt. N hng mao mch tip xc
vi cac te bo tuyn thng l cac mao mch c cu to n gian. C hung c th
c hay khng c mng ay v thng l mao mch c l th u n g hoac l mao
mch kiu xoang.
1.2. P h n lo a i c a c t u y n n o i t i t
1.2.1. D a vo n g u n gc p h t s in h t cc l p h i
- N hng tuyn c ngun gc t ngoai bi: Tuyn tng, tuyn vn. tuyn tu
thng th n v cac ph hach.
- N hng tuyn co ngun gc t ni b: Tuyn giap, tuyn cn giap. gan. tuy
ni tit.
200
2.1.2. P h n s a u
P h n sau cn gi l phn thn kin h hay thuy thn kin h , cu tao bi m
thn kinh v c ngun gc l ngoai b th n kinh. P hn nay c chia lam ba
oan: Li gia, thn phu (hay cung phu) v phu.
201
2.2. C u ta o vi th
2.2.1. P h a n tr c
2.2.1.1. Phn xa
Phn xa l tuyn ni
tit kiu li. Dua vo tnh
cht bt mau thuc nhum
ca cc t bo, ngi ta
phn bit hai loi t bo: T
bo a mu (gm t bo a
acid v t bao a base) v t
bo ky mu. Ngoi ra, trong
phn xa con c mot loi t
bo khc khng c hot
ng ch ti t l n h n g t
.
T bo
a acid: L
7. Th Herring.
nhng t bo hnh
cau. Bo tng cha nhng h t ch tit bt m au acid. Bn cht ho hoc
cua sn pham cha trong cac h t v bt mu vng da cam G (orange G),
c phan ng PAS (-), phan ng aldehyde fuchsin (-). Trong bo tng, bo
Golgi phat trien v nhng ti th c hnh cu. Co the p han bit c hai
loi t bao a acid: T bo hng tuyn v v t bo hng thn.
+ T bao hng tuyn vu (t bo eta-r|): Tit ra prolactin (hay galactotrophin)
c tac dung kch thch tuyn v pht trin trong thi ky c th ai va tit
ra sa sau khi ngi m d sinh con.
202
203
204
3.1. T uyn v th n g th n
K t ngoi vo trong, tuyn v thng th n gom ba lp xp ng tm vi
nhau: Lp cung, lp b v lp li (H nh 11-4).
3.1.1. Lp c u n g
Lp ny mng, chiem khong 15% khi lng cua tuven, gom nhng dy
t bo un cong ngay di v x th n h nhng hnh cung (H nh 11-5). Chung
ngn cach n h au bi nhng vach lin ket t v x tin vo. T bo tuyn c
hnh tr cao va hp; n h n hnh cu, bat m u mnh, cha 1-2 h a t nhn. Bo
tng a acid, cha nhng khoi a base m thc cht l li noi bao c hat.
Bo Golgi tng doi nh. Li ni bao khng h t thay khap bo tng. Ti th
di v c nhng mao hnh la tha tht. N hng git m c m t nhng khng
nhiu.
ra n h gii gia lp cung v lp b, c nhiu hnh anh gian phn. Vng
ny l vng sinh san t bo tuyen ca tuyn v thng than.
Lp cung tit ra cac corticoid khoang, cht chnh l aldosteron vi chc
nang chu yu l kim soat lng nc trong c th bng cch tng hp thu
n atri thn.
205
________
3.22. Lp b
Lp b l lp dy nhat, chim
khong 78% khi lng tuy n vo thng
thn, gm nhng y t bo hnh a din,
bt mu nhat, xp thanh nhng dy t bo
i gn nh song song vi n hau gm 1-2
hng t bo v ngn cch n hau bi cc
mao mch mu xp theo cng hng
(H nh 11-4 v 11-5).
Bo tng cc t bo lp b cha
nhiu khng bo sng o nhng git m
cha trong b tan i trong qu
trn h lm thit nghin cu mo hc.
Bi vy, nhng te bo ny c gi l te
bo xp.
Di knh hin vi in t, t bo
ny ln hn t bo lp cung. Trong n h an
c mot h t n h an ln. Bo tng cha
nhieu git m, li ni bo khng h at v
ti th.
cm \u c m anh (lo s...); c tac dung co mach, gay tng huyt p, tang cng
v nhip co bop cua tim, lm t lit cac c ph qun va rut, kch thch s
ch tit nc bot, nc mt, lm gin ong t. Nh vy, tac ng cua tuyen
tu thng th a n ging tac dong cua h th n kinh giao cm.
4. TUYN GIP
Tuyn giap l mt tuyn ni tit kha ln, nng 25-40g. N gom thu phai
va thu trai, ni vi n h au bi mt eo nm trc di sun nhn. Tuvn giap
207
iKfl
mIt
6
lng ti tuyn; (2) Hp thu thyreoglobulin (a iot ho) trong long ti tuyen
thu phan v bi tit vo mu thyroxin (T4) v tri-ioothyronin (T3). S tng
hp, tch lu v bi tit hormon ny chu s kim sot ca hormon kch gip
(TSH) cua phan trc tuyn yn.
Thyroxin ng vai tr quan trong trong s kim sot hoat ng chuyn
ho c ban ca c th:
- Nhc nng t bo nang. Trong trrng hp t bo nang bi tit vo mu
mt lng khng thyroxin (nhc nng), chuyn ho c bon giam ti
di mc bnh thng.
Neu nhc nng t bo bt au t tui th u v tiep tue c duy tri s
gay ra chng n on, km p h t trin c v th lc v tr tu. Neu xy ra t
tui trng thnh se gy ra chng p h niem: Da xanh, tue kh tha, ue oi, beo
ph, ph cng, mi day, chm chp...
- Thiu iot. S sn xu t v tch lu tha thyreoglobulin trong long tui
tuyn m khng c iot ho do lng thyroxin khng c tit vo
mau gy ra hin tng cc nang tuyn p h t trin b v lm cho tuyn
gip to ra dan n bnh bu co.
- Cng nng t bo nang. T bo nang tng cng tit thyroxin vao m au
(gap 10-15 lan) lm tng chuyn ho c bn. Mt hnh thi cng nng t
bo nang l bnh bu c li mt, cn gi l bnh Basedow. Te bao nang
tng sinh gay ra bu c. Bnh nhn st cn, mach nhanh, tim p
mnh, m t li, run chn tay, tng p h n x, ri lon kin h nguyt.
4.1.2. T bao c n n a n g (t bo C)
Nhng t bo cn nang ln gap 2 - 3 ln t bo nang, nam rai rc xen vo
gia mng v v t bo nang nhng khng tin ti m t trong cua th n h ti
tuyn giap (H nh 11-6).
Nhan t bo hnh cu hav hnh trng. Bo tng sng, nhiu li ni ao
v c nhng h t che tit ng knh 0,l-0,4|am tp tru n g vng ay t bo .
T bao cn nang tit ra hai hormon: Calcitonin v somatostatin.
- Calcitortin c tac dung lm gim kh nng tiu hu xng cua cc huy cot
bo, do lam giam lng calci t xng vo m au (lam giam calci mau).
- Som atostatin c tac dung c ch s bi tit horm on hng thn STH ) v
bi tit hormon kch giap (TSH ) bi cc t bo ni tit cua phn trc
tuyn yn v bi tit insulin, glucagon bi cc t bao tuy ni tit.
209
4.2. N h n g m ao m ch
Nhng mao mch mu nm trong m lin kt xen gia cc ti tuvn v
c quan h m t thit vi cc ti tuyn. Chng c lot ngoi bi m ng y v
l mao mch c l th u n g (c ca s). Trong m lin kt cn c nhiu mao mch
bch huyt.
5. TUYN CN GIP (H nh 11- 6)
loi ngi, m t sau tuyn gip c 4 tuyn cn gip dnh vo (2 tuyn
trn v 2 tuyn di, tng cp i xng nhau). Mi tuyn can gip l mt
tuyen ni tit nh, nng khong 25-50mg.
Cac tuyn cn gip c boc ngoi bi mt vo x ngan cch chng vi
tuyen giap. T v x, c nhng vach x tin vao trong tuyn m ang theo mach
mu, mch bch huyt v y th a n kinh.
Nhu m tuyn gm nhng day t bo tuyn ni vi n h au th n h mt li
t bao c vy quanh bi mt li si vng r t m anh cha mt li mao
mach. Nh vy mi tuyn cn gip l mt tuyen ni tit kiu li.
Trong nhu m tuyen cn gip c th phn bit ba loi t bo: T bao
chnh, t bao a acid v t bo chuyn tip. Trn c s nghin cu v siu Cu
trc, t bo chnh c coi l t bo nhu m ca tuyn cn gip, hai loi kia la
nhng ang khac nhau trong qu trnh hot ng ca t bo chnh.
5.1. T b o c h n h
Cho ti mot vi nm trc tui dy th, trong nhu mo tuyn can gip hau
nh ch c t bo chnh. T bo nay nh, hnh a din, ng knh 7-lOum, rt t
bo tng. Nhn sng, nm chnh gia te bo. Trong bo tng c nhng ht ln,
hnh ng khc nhau, c coi l nhng ht cha lipofuchsin v nhng hat nh,
bt mu hematoxylin sat v c tnh a bc, l nhng h t che tit.
5.2. T b a o a a c id (t b o a oxy)
T bo ny xut hin trong nhu mo tuyn mt vi nam trc tui dy th.
Chng ln hn v cha nhng ht a eosin am hn t bo chnh. Chng
tng i t, c lap hoc hop th a n h am. Bo tng t bao cha nhieu ti th
hn t bo chnh.
5.3. T b a o c h u y n ti p
Bao tng bt mu acid, n h n t bo nh. Ngi ta cho rn g ba loai t
bao trn i din cho ba giai on khc n h au trong chu k song ca mt loai
t bo uy nht.
210
T LNG GI
1. Hy nu nhng c im chung ca tuyn ni tit.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
211
Chng 12
H SINH DC NAM
MC TIU
1. M t c cu to vi th, siu vi th v chc nang ca ng sinh tinh vo tuyn k
tinh hon.
2. Trnh bay c s tin trin ca cc t bo dng tinh qua cc giai on.
3. M t c cu to cc on ca ng dn tinh.
4. M t c cu to v chc nng ca tuyn tin lit.
4
5
6
_
tht tinh hon (th Highmore); 6. Vch x; 7. ng
Trong tiu thuy, mo lin sjnh tinh; 8. ng mao tinh; 9. Ong tinh; 10. ng
kt nam xen vo gia cc ng thng; 11. Li tinh (retetestis; li Haller),
sinh tinh, gi l m k, cha t
bo k (hay t bao Leydig). Nhng t bo ny cng cc mao mach to th n h
tuyn ni tit kiu tn m at gi l tuyn k tinh hon (Hnh 12-3).
1.1. ng s i n h t i n h
Bc ngoi l m ng ay, ngoi mang n> c bao x chun. T hnh la biu
m tinh Cu tao bi hai loi t bo l t bo Sertoli v t bo dng tinh.
1.1.1. T bo S e r to li (H n h 12-3 v 12-4).
T bao Sertoli nm gan mng ay. N hn ln, hnh trng, sng mu, t
chat nhim sc, co mot h t nhn ln, r t r rt. Di knh hin vi in t, t
bao Sertoli co hnh tr, gia hai t bao gip n hau co khoang gian bao hp 7
9nm; vng ny c th lin kt, vong nh hay dai bt. cac m t bn t bao
mang t bo co nhng cho lm vo bo tng e tao ra cac khoang trng cha
cac t bao dng tinh. Trong bao tng cha nhiu ti th, bo Golgi, cac ng siu
vi, li ni bo khong h at va nhng tinh the Charcot-Bottcher.
T bo Sertoli tham gia cu tao hng ro m au-tinh hon. Trong tinh
hon, cac mch m au nm trong m ke, xen gia cac ng sinh tinh. T mau ti
cac te bao ng tinh, hang ro m au-tinh hoan gom:
- T hnh cc mao mach mau.
213
- M k.
- V x bc ngoi ng sinh tinh.
- Mng dy lt ngoi biu m tinh.
- Nhng phc hp lin ket gn m t
bn cc t bo Sertoli nam cnh
nhau. Nhng phc hp lin kt
ny ngn nhng khong gian bo
trong biu m tinh th n h hai
ngan: Ngn ngoai nm gip vi
mng y lt ngoi biu m tinh
v cha nhng t bo dng tinh
cha tin trin (tinh nguyn bao);
ngn bn trong gm nhng
khong gian bo xen gia cc t
bo Sertoli vi n hau hay vi cac t
bo dng tinh, v cha nhng t
bo dng tinh ang tin trin.
Mt cht c mt trong mu, mun
ti tac ng vo cc t bo ng tinh
phi vt qua cc th n h phn cu to
k trn ca hng ro m u-tinh hon.
214
(Ad)
(Ap)
(Ap)
------ ( )
Thi ky lao
tinh bo
I
(B)
<B>
Tinh bo 1
;------- Ln th nht
/ \
Jr
Tinh bao 2
()
L. Thi K/
' phn bao
gim nhim
............
'
h
Thi ky tao
tinh trng
Tinh trung
216
2 ./3 C u ta o tin h tr n g
1.1.3.1. Tinh trng bnh thng
Nm long ng sinh tinh v c hai loi: Loi mang th nhim sac X v
loai mang th nhim sc Y. T mt tinh bo 1 qua hai ln phn chia cua qua
trnh giam phn sinh ra 4 tinh trung (H nh 12-4).
Tinh trng c Cu to bnh thng di khong 60fam v gnm ba don la
u, c v ui (H nh 12-5):
- u hnh bau dc, hi dt, di 4-5|jm, rong 2f.im. N hn ln chim gn
ht u tinh trng.
- Co l don ngn v hp, gn thng truc vi au.
- ui di khong 55|am, chia lam 3 on:
+ oan trung gian: Di khong 4-5fjm. Gia on trung gian v doan
chnh, mng t bo day ln tao th n h vng Zensen.
+ oan chnh: Dai nht, khoang 45fjm, gm mt day tru r nam trung
tam, vy quanh bi mt bao si x v bc ngoi bi mng t bao.
+ on cui: Di khoang 2-3pm, to th n h bi dav truc c bc bi
mng t bo.
Quan st di knh hien vi in t:
- u tinh tr n g cha nhn phan phnh nm v pha giap vi c. on
2/3 trc ca n h n c chup bi tui cc dau co hnh cai m. Thnh tui
c cu to m ang kep, gm hai la ngoai v trong (Hnh 12-5. Long tui
cha nhiu enzym c tac dng tieu huy cac chng ngai vt bao quanh
non chn tinh tr n g tin vao bo tng cua noan khi thu tinh:
Hyaluroniase, neuram idase, acrosin...
la ngoi cua tui cc u v phn bo tng pha trc l nay c mot
loi protein c hiu goi la protein gn vao non nguyn p h a t (primary egg
binding protein) c tac dng gv ra ket dnh gia u tinh tr n g v mng
trong sut bc non trong qu trn h th tinh, l trong cua tui cc u c mot
loi protein c hiu khac gi l protein gn vao non th p h a t (seconary egg
binding protein) c tac ng gn mng kep cua ti cuc u vi mng trong
SUOI bc non k h i lp bo tng m ng p h a trc ti cc u a b tiu h u y
- ui
+ on tru n g gian c day trc
nm chnh gia, 9 si c bao
xung quanh. Bao ti th c
cu to bi nhng ti th xp
vi nhau theo kiu xoan c,
cun quanh dy trc, c
bc bi mng t bo.
+ on chnh: T tru n g tm ra
ngoai vi gom: y truc, 9 si
c, bao x, mng t bao.
+ oan cui: Cau truc r t n
gin, ch gm dy trc bc
ngoi bi mng t bo.
1.1.3.2. Tinh trng bt thng
Trong tinh dich bnh thng,
tinh trng c cu to bat thng
chim khong di 70% v gm
nhng loi chnh:
+ Tinh trng cha trng thnh:
C kha nhiu bo tng au,
c v ui.
+ Tinh tr n g c cu to hnh
thai hc bt thng: au to
hay nh, trn hay nhn.
+ Tinh tr n g gi: u l r v
bo tng c nhiu khng bo
cha sc t.
+ Tinh trng thoi ho: u b
bin dng hay b teo hoc c hai
au, hai ui.
1.2. M k
7,8> pH >7,2.
- Mt tinh tr n g >20.106/rnl.
- Tng s" tinh tr n g mi ln phng tinh >40.106.
- T l tinh tr n g di ng tin ti n h an h >25%; t l tinh tr n g di ng
nhanh v di dng chm >50%.
- T l tinh tr n g hnh thi bnh thng >30%.
2. NHNG NG DAN
'
t in h
I)
2.4 T a n g c
Kh day, gom ba lp c trn: Lp trong hng c, lp gia hng vr
va lp ngoi hng dc.
25. ng p h o n g t i n h
Np gp nim mc thp. Biu m ph nim mc l biu m vung n
tr dn hay tr gia tng v khng c lng. Trong lp m c nhng tnh mch ln.
3. NHNG TUYN PH THUC CC NG DAN
t in h
Tuyn tin lit l mt tp hp nhiu tuyn ngoi tit kiu ng-tui phc
tap. Mi thu l mt tuyn ring bit v c ng bi xut m vo nit u ao tin
lit, ong ny chia nhiu n h an h ngav cng nh v cc n h n h li phnh ra th an h
220
T LNG GI
1. Hy m ta Cu tao i cng tinh hon.
2. Hy m ta cu to t bo Sertoli v nu chc nng ca n.
3. Hy m t cu to cua cc tinh nguyn bo.
4. Hay m t cau to cua tinh bo 1 v tin h bo 2.
5. Hy m ta Cu to cua tin tinh tr n g va nu nhng bin i ca n
tr th n h tinh trng.
6. Hy m ta cu tao vi th v siu vi th cua tinh trng.
7. Ve v m ta s s phat trien cac t bo ng tinh.
8. Hy m ta cu to cua cc ng dn tinh.
9. Hay m ta cu tao cua tuyn k tinh hon v nu chc n ng cua n.
10. Hy m t cu tao cua tuyn tien lit.
Chng 13
H SINH DC
N
MC TIU
1. M t c cu to i cng ca bung trng.
2. Mo t c cc loi nang trtng.
3. Trnh by c qu trnh to non.
4. M t c s hnh thnh, cu toI pht trin v chc nng ca hong th
#
H sinh ac n gm:
- Hai buong trng m
nhiem hai chc nng
quan trng l: Tao ra
non chn co the th u tinh
v tit ra hormon sinh
due n (oestrogen v
progesteron).
- Nhng ng sinh dc n
gum:
+ Hai vi trng: Dn
trng t bung trng
t i t cu n g .
+ T cung: L ni phi
1. Loa vi tmng; 2. Vi trng; 3. Bung tmng; 4. Tcung;
thai phat trin.
5 m ao.
+ m ao: La ni tip
n h n tinh tr n g v l con ng i ra cua thai khi sinh e.
- Cc b phn sinh due ngoi (m h) gm: Am vt l mt c quan cng, tin
nh, cac mi nho v ln v mng trinh. M vo am h cn co nhng tuyn
phu thuc (Hnh 13-1).
- Mt oi tuyn v.
223
1. BUONG TRNG
ph n trng thanh, mi bung trng l mt c quan hnh trng, chc
Va c, dai 2,5-5cm, rng l,5-3cm, dy 0,6-l,5cm. B trc ca bung trng
noi vi phn sau dy chang rng bi mt np gap nh ca m ang bng, goi l
mc treo buong trng, n bam vao th n h bn h" chu. Trong mc treo bung
trng c manh, ay th n kinh i ti rn bung tr ng e tin vo bung trng.
Mot dy chang khc ni u trong bung trng vi t cung. Dy chang ny ROI
la y chng buong trng.
Bung trng c
chia lam hai vng: Vng
trung tm hp goi la
vng tuy, vung ngoi vi
rng hn gi la vng vo
(H nh 13-2).
* V n g tu y
Cau tao bi m lin
kt tha, cha nhng si
chun, nhng si c trn,
nhng ong mnh xon
v nhng cun tnh
mch.
N hng
th n h
phn trn to th a n h m
c ng cua b u o n g tr n g .
* V n g v
B u o n g tr n g c
p h u bi m t b i u m n.
0 nhu n cn tr biu
J t i
1 I
m la . bieu m vung
.
n, v sau n dt li
mt s ni, tr nhng ni c khe r n h thy tren m t bung trng.
trng v c mau tr n g khi nhn trn thit cn ti, cha nhum. bung
trng, mng tr n g khng r ret bng tinh hon.
M hen ket vng v buong tr ng cha nhng khi hnh cu gi la nang
trng (Hnh 13-2). Mi nang tr n g l mt cai tui ng non, bung trng
224
T THNG
TH T
THI K
THAI
Noan bao 1
2 n = 4 4 A + XX
Phn
chia
ln 1
RA I
G M
PHN
DY THI
Phan
chia
ln 2
I SINH
DUC
2.2 N o n n g u y n bo
Non nguyn bo l t bo u ong ca dng non pht sinh t nhng
t bo sinh duc nguyen thuy. Sau khi hnh thnh, mt s non nguyn bo
bit hoa th n h non bo 1. bung trng thai 7 thang, i a s noan nguyn
bao bin m t o thoai tn e n , hoc do bit ho th n h non bo 1. Khi tre
ra i, nhng noan nguyen bo hon ton khong thy trong bung trng. o
l mt im khac vi qua trn h tao tinh trng (xem chng 12).
225
1.1.2. N o n bo 1
Sau khi oc tao ra, non bo 1 ln ln v tch tr chat dinh dng trong
bo tng v c vy quanh bi mt hng t bo det goi l t bo nang. Nhng
t bao ny to ra mot ci ti cha non goi l nang trng nguyn thu. Non bo
1 trong nang trng nguyen thuy tin hnh ln phan chia th nht ca qu trnh
giam phn nhng ti CU1 k u ca ln phn chia n y th ngng li. Thi gian
ngng phn chia cua non bao 1 di hay ngan tuy tng non bo 1. Thi gian
ngn nht la ti tui dy th, di nhat l ti khi mn kinh.
T tui dy th n tui mn kinh, trong bung tr ng cua ngi phu n,
hang thang thng c mt non bo 1 nm trong nang tr ng tip tuc ln phn
chia th n h t ca qua trn h g im phn. K e t q u l mot non b.TO 1 sin h ra hai
226
1.2.2. N h n g n a n g tr n g p h t tri n
Ch t khi day th n khi mn
kinh, trong bung trng mi thy
nhng nang trng tin trin.
, . 1
3
V' 1 I
A
NANG
TRNG
ANG
PHT
- Non bo 1: ang ln ln v
tip tc ngng qu trnh phn
bao.
- M ng trong sut: Nm chen
vo gia noan v cc t bao
nang bn ngoai. Mng ny
xut hin ngy cng r v c
to ra o s ch tit ca non
bo 1 v ca t bo nang. N
c cu to bi glycoprotein
v c phn ng PAS(+) .
- Mot lp t bo nang cao ln
tao th a n h mt biu m vung
n hay tr n nm ngoi
mng trong sut.
m t hng vo mng trong
sut, bao tng y li mng t bo
ln tao th a n h nh ng vi nh u n g mao
tien vao m ang trong sut. N hng vi
nh u n g mao ny c th r t dai,
xuyen qua m ng trong sut, ti tip
xc vi non bao 1, n lm mang t
bo cua te bo nay vao bao tng.
ng thi m t non bo 1
cng c nhng vi nhung mao ngn
tin vo m ng trong sut. S c mt
9
TRIN
10
11
12
11
15
16
228
Hnh 13.6. Nang trng chin (A) va s rung trng (B) [1]
1. Biu m buong trng; 2. M k; 3. v x; 4. T bao v
lp trong, 5. Mach mu lp v trong; 6. Lp hat; 7.
Vt trong sut; 8. Hc nang trng; 9. Vng tia.
- Go trng li h n vo
trong hoc cha dch
nang tr n g va dnh vo th n h hc bi mot eo nh cau to bi mt t t
bo nang. Mng trong sut r t dy (30-40|um).
1.2.3. N a n g tr n g v v s r n g tr n g
Mot vi ngay trc khi rng trng, nang tr ng chn ln len r t n h an h
ung knh cua n mau chong at ti 15-20mm v nang tr ng li hn ln mt
229
Chung quanh cc mu
ng, nhng t bo nang
thuc lp hat tng sinh tr th n h tt bo hat hoang th. l nhng t bao ln.
hnh a din, c ng knh 30|im. Bo tng a base, n hn sng mu. Di
knh hien vi ien t thy trn b m t t bo c nhieu vi nhung mao di. Trong
bo tng c nhiu ti th a hnh, li ni bao khng hat, b Golgi pht trin,
nhieu ht sc t, li ni bo c hat tha tht, lysosom c s lng thay i v
tng ln trong qua trnh phat trin cua hoang th. T bo ht hoang th ch tit
progesteron c tac dng trn ni mc th n t cung sau khi ni mc nv chu
230
tc ong ca estrogen.
lp v trong ca nang trng, nhng t bo v cng tch cc tang sinh
v tr th n h tp bo v hoang th. l nhng t bo nh hn t bao h t hong
th v bt mu am hn. Di knh hin vi in t, trn b m at t bo khng
c cac vi nhung mao di. Trong bo tng, li ni bo khng h t cng pht
trin, b Golgi t hn nhng c kch thc ln hn, ti th c hnh dng c nh
hn. Te bao v hong th tit ra estrogen v progesteron.
Do tch cc tn g sinh, nhng t bo h t hong th v t bo v hong
th tao th an h mt khi t bo ln vy quanh cc mu ng. Ve sau cc mu
ng bin mt. Trong khi t bo y, t bo h a t hoang th nm tru n g tm, t
bo v hong th nm ngoi vi.
T lp v trong, nhng mach mu tin vo kh t bo y, x n thnh
nhiu dy t bo ni vi n hau th n h mt h thng li t bo xen k vi mt
h thng li mao mch. Nh vy mt tuyn ni tit kiu li c to ra.
l hong th. Gi nh vay v hong th c mng vng khi nhn trn thiet
bung trng cn ti.
Khi t bo tuyn c bc ngoi bi mt v x vn l lp v ngoi ca
nang trng v.
1.2.4.2. Chc nng ca hong th
Hoang th tit vao mu hai hormon cng thuc loi steroid: estrogen (cn
gi l foliculin) v progesteron. Estrogen o t bo v hong th tit ra, cn
progesteron do t bao h a t hong th tit ra. Tc dng cua estrogen lam niem
mac t cung c khi phc lai giai oan sau kinh. Cn tc dung chnh cua
progesteron l lm cho nim mc t cung p h t trin v chu nhiu bin i
chun b n tr n g th tinh ti lm t v tao iu kin th u n i cho phi thai
pht trin. N hng progesteron ch c tc dung trn nim mc t cung sau khi
nim mc ny b tc ng bi estrogen. S hnh thnh, p h at trin, hot
ong ch tit v s tn ti ca hoang th chu s kim sot cua hormon hong
th ho (LH-Luteinising Hormon) tit ra bi t bo hng sinh dc phan
trc tuyn yn.
1.2.4.3. Thi gian ton ti ca hong th
Thi gian hoat ng v tn ti ca hong th phu thuc vao noan a
phng thch ra khi bung trng c thu tinh hay khng.
Trong trng hp non khng c thu tinh, hoang th phat trin m anh
nht vo ngy th 10 sau khi non thot nang ri bt u thoi hoa, nhng
phai mi thi gian kha lau mi bien i, hong the nay goi l hoang th chu ky.
Trong trng hp non c thu tinh va lm t trong ni mac t cung,
thi gian hoat ng v ton tai ca hong th ra i lau. Ti thang th 5-6 cua
thi ky c thai, hong th mi bt u thoai hoa. Lc by gi lp hp bo la
231
233
Jggps!
3
4
5
234
236
Est
LU lA -L-I- - U .................
-\
. V . >* I
<
/I I > > I
. Pf
"' GR
L-LJ--X.LI !_Li
LL-LLU
Hnh 13.11. Nhng bic*n i cu to ca bung trng v ni mac thn t cung trong chu
k kinh nguyt va khi c thai do tac ng ca cc hormon [1],
A. Nhng bin i lng hormon hng sinh duc ca phn trc tuyn yn; B. Nhng bin i
cu tao ca bung trng; c. Nhng bin i lng hormon sinh duc ca bung trng;
D. Nhng bin i cu tao ni mac thn t cung.
Est: estrogen; Pr: progesteron; GR: hormon hng sinh duc ca rau; FSH: hormon kch nang
trng; LH: hormon hoang th hoa.
Neu xay ra thu tinh: Non th tinh to ra la nuui. La nui phat trin
v tit ra hormon hng sinh uc ca ra u c tac dng duy tr su ton
ti v hot ng che tit ca hoang the thai nghn. Hoang th vn
tip tue tit ra estrogen v progesteron e lm cho ni mc th n t
cung tiep tc phat trien, m bao viec lm t v s phat trin ca
tr n g th tinh trong ni mc y. S h n h kinh khng xay ra. n
th an g th -6 ca thdi ky co thai, la nui hop bo ca cac nhu n g mao
rau s thay th hong the tit ra oestrogen v progesteron.
237
3.3.2. N i m a c c t c u n g
3.3.2.1. Ni mac ng c t cung
- Trc tui dy th: Biu m phu ni mc gm nh ng t bo tr cao,
khng c hot ng ch tit. Biu m lm xung lp m to th n h mt t
tuyn nh, hnh khe.
- Trong i hot ng sinh due: Noi mac t bin i theo chu k kinh
nguyt. Cu to gm:
t Biu m tr n cu to bi nhng t bo tit nhy v nhng t bo c lng.
+ Lp m l m lien kt cha nhng tuyn ng n hoac chia nhnh,
tit nhv. Mt S<Dtuyen n rng th n h nhng ti nhciy, y li biu mo
ln. Nhng ti nhay ny goi l nang Naboth.
- Sau kh i m n kinh: Ni mc ng tu cung teo i. Biu m m t tnh ch
tit. S" lng cac tuyn gim v ho d ng ch tit cng giam dn.
3.3.2.2. Ni mac c t cung trng vao m ao
Ni mc y c cu to giong m ao. o l niem mc c nh chn b
c ph bi biu m lt tng khng sng ho. N hng t bo biu mo cha
nhiu glycogen.
4. M AO
T hnh m ao gm 3 tng m: Tng nim mc, tan g c v tng v x.
Nim mc m o l nim mc c n h chn b v uc lp bi biu m lt tng
khng sng ho.
5. C QUAN SINH DC NGOI
C quan sinh c ngoi (am h) gom hai phan: P h a n phu bi niem mc
gom tin nh v mng trinh; phn phu bi da gm m vat, cc mi ln va mi
nh. am h c nhng tuyn tit nhay.
6. TUYN V
o n gii, cu to cua tuyn v thay i tu theo giai on pht trin c th.
6.1 Trc tu i dy th
Tuyn vu ch cu tao bi cc ng dn sa chia mt t n h n h nam su
di da.
238
6.2. n tu d y th
Tuyn v gm 15-20 thu c hnh khng u, ngan cch nhau bi cc
vh lin kt ac. Nhng ng dn sa chia n h n h nhiu ln. u hay th n h
bn ca nhng ng nh n h t c nhng m t bo biu m ma sau nv s pht
trin th an h cc nang tuyn.
6.3. Khi c t h a i
Cac ng dn sa v ng bi xut tiep tuc chia n h n h e tao ra nhng
nhanh v nhng mm mi. N hng m t bo biu mo pht trien th an h cc
nang che tit.
6.4. thi ky cho con b
Tuyn v phat trin ay nht. Mi
thuy tuyn l mt tuyen ngoi tit kiu chm
nho (Hnh 13-12).
- Cac nang tuyen: Thanh ca cac nang
tuyn c cu tao bi hai loi t bo: T
bo ch tit v t bo c- biu m. Bao bc
bn ngoai bi mang av.
+ T bao c-biu mo l nhng t bao hnh
sao c nhng n h n h bo tung to ra
t th n t bo v lin lc vi nhng
nhnh bo tng ca cc t bao ln
cn, tao th n h mt li t bo bc
ngoai cc t bao che tit (H nh 13-13).
+ T bo che tit: H nh ng t bo
thay i t t en hnh tr tuy theo
tr n g th ai hot ng ca t bao. Te
bo et khi va tit sa vo long
nang tuyn. B m t t bao nhn, bao
tng c t ti th.
li ^
' s
c \
239
* S t n g hp v b i ti t cc s n p h m c a t b o ch t i t
Sa me la mt cht d in h dng bao gm nhiu thnh phn ho hc: nc
(88%), protein (1,3%), hydrat carbon (6,5%), mui khoang (Fe**, Mg **, Ca**),
nhiu loai vitam in v nhng im m unoglobulin (IgE v IgA). Protein ch yu
ca sa la casein, con loai hydrat carbon chnh l lactose. Nhng thnh phn
protein ca sa c tao ra li ni bo c ht. C hng c thy r di
kn h hin vi ien t di dang nhng h at hnh cu tng i m c vi
dng ien t. N h m g hat nay c ng kn h 400nm c ng trong nhng
ti nh<> cua b Golgi ri c vn chuyn ti m t ngon ca t bao. Thunh tui
sat nhp uao m ang t bao, ch sat nhap v ra c phng thch sn p h m che tipt
vao long nang tuyen theo kiu xut bo (exocytosis) (H nh 13-13).
S tao ra nhng thnh phn lip id trong t bo hnh n h khng c s
tham gia cua b Golgi. N h ng giot m t do (khng c m ang boc) c tao ra
t li ni bo khng hat, nm trong bo tng, tng kch thc v di chuyn
ti m t ngun t bao, c vy quanh b<fi m t lp bo tng mng, ay mang t
bo li vao trong long nang tuyn thnh nhng khi hnh cu, d n h vao mang
te bao b(h mt cuung ngay cang hep roi t ra. ch bi t ra, m ang tP bau
lin li. Kiu bi tirt ca cht m khac vi kiu bi tit ca cc thnh phn
protein, nhng u la kieu bi tit cc ngn t bao (apocrine) (H inh 13-13).
240
T LNG GI
l Hy m t cau tao chung ca bung trng ngi ph n ang trong
i sng sinh dc.
2.
5.
6.
7.
8.
9.
241
C h n g 14
H THN KINH
MC TIU
1. M t c cu to ca tu sng.
2. M t c cu to ca tiu no.
3. K tn cc lp v thnh phn t bo ca v no.
4. M t c cu to ca mng no tu.
5. Ke tn, neu v tr, c im cu to ca nhng tn cng thn kinh vn ng v
cm gic.
1. AI CNG
Cac nron v cc t bo th a n kinh m sp xp th n h mt h thng gi l
h th n kinh.
Theo cau to v nh khu, h th n kinh c chia th n h h th a n kinh
tru n g ng v h th n kinh ngoi vi. He th n kinh tru n g ng bao gm no v
tu sng, gi l trc no-tu. H th n kinh ngoai vi l nhng p h an tiep theo
ca h th n kinh tru n g ng nh: hch th n kinh, y th n kinh va t n cng
th n kinh ngoi vi.
Theo chc nang v c ch hot ng ng, h th n kinh c chia ra
thnh: H th n kinh ng vt, hot ng t ch v h th a n kinh thc vat,
hot ng t ng.
242
2l . T u s n g
C ht xam tu sng tp trung vng tru n g tm gm nhng ct xam,
chay dc sut chiu di tu sng v cht trn g nam bao bc ngoi cht xm,
gm nhng si th n kinh c myelin cng chc nng to nn cc b si khng
ro rt.
2.1.1. C h t x m
Tren m t ct ngang, tu sng c hnh bu dc, cht xm nm gia, c
hnh ch H. Mi bn c cc sng: Trc, bn v sau; hai bn ni vi n hau bang
mp xm, gia mep xym c ng trung tm (H nh 14-1).
243
244
Trong cht xam tu sng, thn cc loi nron k trn phn b nh sau:
sng trc c cc nron vn ng, nron ni, nron mp, nron lin hip. Sng
sau c cac c cc nron lin lc bn trong tu sng. Sng bn c cac nron r
thuc vt.
Doc theo chiu di ca tu sng, m t chat xm phn b khng n h
nhau (H nh 14-5). M t cht xm nhiu nht khi ct qua t sng c 6, tht
lng 3 v cng 2, v ti cc on tu , cc nron tuy song p h t trien nhiu
hn do phi cu to nen hai m ri cnh tay v m ri tht lng.
2.22 C h t tr n g
Thnh phn cu tao chnh ca cht
trng tu sng l nhng si th n kinh c
myelin tp trung th n h tng b khng r rt.
C th chia lm hai loai:
c 3
24
246
247
1
i
$
1
3S
r.
yu c kch thc
i' *
nh v s" lng t
V1 t
l nron ni v
nron lin hip,
1i f f i f
eu
l
nhng
1 V*
*A
nron trung gian.
. .
I
M th a n
kinh
m lp ny
HK !
1. : ( i f kh pht trin,
A
B
c
gm ch yu l t>
bo sao ng si.
Hnh 14.8. S cu to vi th v ai no [1].
Ngoi ra c nhiu
1. Lp phn t 2. Lp hat ngoi; 3. Lp thp ngoai; 4. Lp hat
cac t n cng si trong; 5. Lp thp trong; 6. Lp a hnh; a. Bng Baillarger
nh n h v si trc
ngoi; b. Bng Baillarger trong; A. Nhum Nissl; B. Nhum
ca cc nron o ngm Dc; c. Nhum th hin si thn kinh.
tng di to ln.
- Lp ht ngoi: Cc t bo h t nh chim u th, th n hnh cu hoac hnh
tam gic, si trc ca chng tin ra pha ngoi to th n h nh ng lp tip
tuyn vi b m t i no.
- Lp thp ngoi: Cc t( bo c th n hnh thp, kch thc nh (gi l le
bo thp nh) chim u th. True di ca th n th n g gc vi b mt i
no, si n h n h v si true ca chng u nam trong chat xm.
- Lp ht trong: Tp tru n g cc t bo h t c kch thc nh, th, n hnh cu
hay hnh tam gic, si n h n h ca chng khng ra khi cht xm.
- Lp thp trong: c im ca lp ny l c nhng t bo thp c kch
thc rt ln, c tn l t bo Betz, th n hnh thp, nh hng ra lp
h a t trong, y hng vo lp a hnh. T gia y c mt si trc di
chay vo cht trn g to nn b thp. T bo th p c n h n ln. ht
nhn r. Th Nissl r t ph t trin, nh t bo a cc sng trc tu
sng. T bo Betz c nhiu vng vo no vn ng, o khong ngang vi
lp h t trong v lp th p trong, c nhng si th n kinh chay song song
vi b m t ca v i no, to th n h hai bng Baillarger ngoa: va trong.
Pha di cng ca lp th p trong, gn vi lp a hnh c nhng t bo
th n hnh thoi hoc hnh sao gi la t bo M artinotti. Cc t bo sao
cng c lp ny.
248
2.4. M n g n o tu
H th>.ng mang bao quanh trc no tu t ngoi vo trong gm: Mng
cng, mang nhn v mng mm hay
6 7
mang nui (Hnh 14-10).
- M ang cng: L mt m ng x
gm nhiu lp si to keo v t
si chun. no, mng cng
nam st vi mng ca m at
trong xng so. tu, mng
cng cach xng bi mt
khoang ngoi mng cng. M at
trong ca mang cng no-tu
v m t ngoi ca mng cng
tu Sng c ph bi mt lp
Hnh 14.10. Mng no tu [1].
t bo lin kt dng ni m.
1. Dy x ni mang nhn va mng mm;
Gia mng cng v mng
2. Khoang di cng; 3. Mang nhn; 4. Mng
nhn l khoang di cng. Tuy
mm; 5. Nhung mao mang nhn; 6. Hc
nhin, trong thc te mng
xoang trong mng cng; 7. T bao ni m;
8 Mang cng; 9. Mach mu; 10. M thn kinh;
cng thng ap st mng nhen
11. Khoang di nhn.
nn khoang nay ch l khoang
o, khng c khong ngn cch. Trong nhng trng hp benh l nh
xut huyt nao, chn thng s no, m u c th x u t hin khoang nay.
- M ang nhen: L mang lin kt khng c mch, chy st ngay di mng
cng, hai m t ca mng nhn c ph bi cc t bo trung-biu m.
Mng nhn ni vi mng mm bi cc dy x, gia hai m ng c mt
khoang gi l khoang di nhn cha dch no tu. Trong mt s vng
s no, mng nhn dy ln to th n h nhng nhu n g mao n h vo trong
nhng xoang cha mu ca mng cng.
- M ng mm: L mng lin ket th a cha nhiu mach mu, nam sat vi b
m t ca no v tu. Mang mm bao bc ly cc mch m u i vao nui h
th n kinh tru n g ng. Tuy vy, gia m ng mm v th n h mach m u van
c mt khoang hp quanh mch gi l khoang Virchow-Robin, khoang
ny thng vi khoang di nhn cha dch no-tu. Hai m t ca mng
mm c ph mot lp t bo trung-biu m. M ng mem I n ht khi cc
mch mau chuyn th a n h mao mch.
Gia mau v m th a n kinh c mot hng ro chc nng, l h an g ro
mau- no. H ng ro mau-no ngan cn mt s cht c trong m au khng th i
vo no, bng c ch giam tnh tham cc mao mach do cc t bo noi m lp
ca cac mao mach quyt nh.
250
2.5. M ng no that, m ri m ng m ch v ch no tu
M t trong no iht v ng trung tm c lt bi m t hang t bo thn
kinh em. M t ngon ca nhng t bo ny c cc vi nhung mao v lng
chuyn, khi cc long ny lay ng s lm chuyn dich dich no tu.
p h n cc no tht ba v hn v mot s' ni ca thnh tht no ben c
nhng m ri m ng rvach. am ri m ang m ch c cu to but m lin kt
tha cha nhiu mao mch mu, m at ngoi c p h bi biu m vuong n
lien tipp vi biu m ca m ng no that. Chc nng ch yu cua am ri m ang
mach l to ra dich nao tu do cc t bao biu m ca am ri am nhim.
Dch no tu cha y trong cc no tht, trong cc ng tuy trung tm v
lu thng trong cc khong gian bo ca no v tu sng, trong cc khoang
di nhn, khoang Virchow-Robin. Dich no tu ng vai tro quan trong i
vi s trao i cht ca h thn kinh trung ng v to nen mt kiu Igo' I
bng dch bo v c hc cho he thn kin h trung ng chng li nhng chan
ng. Dich no tuy ngi trng thnh vo khong lOOml, trong, t trong
thp (1,004-1,008) cha rt t protein nhng nng Na*, K*, Cl kh cao, mt
vi lympho bo v bach cu ht trong 1 microlite. Dich no tu lin tuc c
tao ra nh cc am ri m ng mach.
3. H THN KINH NGOI VI
H thn kinh ngoi
vi gom cc dy th an kinh,
cc hch thn kinh va cc
tn cng thn kinh ngoi
vi (Hnh 14-11).
3.1. Dy th n k in h
Dy th a n kinh l
Hnh 14.11. S cu tao h thn kinh ngoai vi [11],
thnh phn chu yu ca
1. Nron a cc; 2. Hach thn kinh Sng (hach gai); 3. Day
h th n kinh ngoi vi.
thn
kinh; 4. Si than kinh c myelin; 5. Tn cung cm
Mi day th n kinh gm
gic; 6. Tn cng vn ong.
nhiu b si th n kinh.
a s cac si cua dy th n kinh ngoi vi l nhng si c myelin, ch mt s t
l si khng myelin.
m a t ct n g a n g q u a mot d a y t h a n k i n h ngoai vi, t a t h y cc SI t h n
3.2.1. H ach th n k in h
no tu
Thng nm r
sau ca cc day th an
kinh sng (hach gai) va
trn ng i ca mt
s y th n kinh s. Cac
nron cha trong hch
gai l nhng nron ch
T, thuc loai nron mt
cc gi, c kch thc
ln. Quy xung quanh
cac nron ch T l cc t
bo v tinh kch thc
nho. chng thuc loi t
bo thn kinh m
ngoi vi.
T bo
v sinh
<?2 2. H ch th n k in h th c v t
Hch th n kinh thc vat kch thc to, nh khng u. Hach ph giao
cam thng nh hn hch giao cm. Cu tao ca hch th n kinh tkc vt
252
n h n h t n n lm mng si c
hnh th a n h nhng h nh goi l
khe synap cp 1. Trong nhng
h" nh ny, m ang si c cn to
ra nhng np gap hnh l li vo
pha trong tao nn khe synap
cp 2 (H nh 14-14).
253
3.3.2.1. u trn
Trong cc biu m lt tng khng sng ho, biu m m n hau, biu m
trc gic mc, cc u t n cung th n kinh tr n phnh to ra xen vo cc t bo
thuc lp Malpighi (H nh 14-15) hoc b ra
th n h hnh a tip xc vi te bo Merkel
trong lp ay thu n hn cm gic au.
n v gic ca li, tai trong... cc
u th an kinh tra n tip xc trc tip vi cac
te bo bit ho gi l cc t bo cm gic
phu. Trong biu m ca nim mc mi c
nhng nron cam gic ngoai vi, m t ngon t
bo phnh to ra v c nhng lng cm th
mi. Trong m lin kt v cc vch lin kt
cua c vn cng c nhng u tr n ca cc si
th n kinh cm gic.
3.3.2.2. N h ng tiu th xc gic
c im chung ca cc cu trc ny l
cac u th a n kinh c bc trong mt bao lin
kt. Khi kch thch u ngng, cc bao ny s
to nn th nng cc u th n kinh hot
ng. Di y l v tr v cau to mt s" loi
tiu th xc gic in hnh:
- Tiu th Vater-Pacini: Nam trong h b,
cn, mc treo rut. H nh trng, ng
knh 1-1,5mm. Xung quanh au th a n
kinh l mt bao y nhiu nguyn bo
si dng l ng tam (H nh 14-16).
- Tiu th Krause: Kch thc nh hn tiu
th Vater-Pacini, hnh cu, nam h b
v quanh gan cc bp c. Cu to cua
tiu th Krause gn ging nh tieu the
Vater-Pacini nhng bao lin kt bc
ngoi mng hn, au th n kinh to ra
th n h chm (H nh 14-17).
- Tiu th R u ffin i: hnh trm , nm h
b. T rung tm c mot chm n h ng u
th n kinh chia n h n h nm xen gia
n h n g si to keo. Ngoi cng l bao
lin kt gm cac nguvn bao si v si to
254
keo (H n h 14-18).
Meissner [1]
1. Si thn kinh; 2. T
bo Schwann hnh con
chm; 3. Bao lin kt.
2. B si thn kinh.
3. T bo thn kinh m.
4. T bao hach.
T bao co tron
5. Lp c doc.
255
T LNG GI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
256
C h n g 15
TH GIC QUAN
MC TIU
1. M t c cu tao i cng ca nhn cu.
2. Mo t c cu to vi th v cc c im ca gic mac, cng mc.
3. M t c cu to vi th ca mng mch, th mi v mng mt.
4. M t c cu to vi th v siu vi ca vng mc th gic.
5. M t c cu to v chc nng nhng mi trng cit quang ca mt.
1. I CNG
1,
9'0*.
11
12
13
14
17
257
1.1. C c m a n g c a n h n c u
- M ang x (o x) ca nhn cu: L lp mng boc ngoi cng, gm c 2
phan: 1/6 pha trc bit ho trong sut gi l giac mac, /6 pha sau c
mu trn g c goi l cng mc. Vng gip ra n h gia gic mc v cng
mac gi l vng ra, c 1 xoang bach huyt chay vng quanh (ng Schlemn).
- M ang mch (o mch hay m ng b o): P hn ln pha sau l mng
mach chnh thc (hac mac); phan pha trc l th mi v mng mt.
- M ng thn kin h (o thn kin h hay vng mac): Cng gm c 3 phn: phn
ln pha sau, lp hc mc, nhy cm vi nh sng, l vng mc th gic;
phan lp m t trong th mi l vng mc th mi; p hn lp m t trong mng
m at l vng mc mng mt.
1.2. Cc m i trng c h i t q u a n g
- Thu dch: Do vng mc the mi tit ra, lu thng trong 1 khoang lao bi
nhn m t v giac mac (hu phng v tin phng).
- N hn m t (th thu tinh): L th u knh li hai mt, trong sut, ng
ngay sau mng mt.
- Dch knh: L mt khi gelatin ln, trong sut, ng trong khong sau
ca n hn cau.
2. CU TAO CAC MNG CA NHN CU
2.1. M n g x
L mt mng lin kt x kh day v dai.
2.1.1. C u n g m a c
Cng mc dy t 0,6mm ( gan vng ra) en lm m ( cc sau ca nhan cau).
Cng mc c tao th n h bi nhng b si tao keo xp th n h nhiu lp,
theo cac hng khac n h au v song song vi b m t n h n cu. Xen gia nhng
b si tao keo l nhng t bo si, t bo sc t" v ac bit l c nhng si
chun hp thnh,li. Cch cu to ny gip cho cng mac r t ai v bn.
Trong cng mac c mach bch huyt nhng r t him mch mu.
M t ngoi ca cng mc c gn ca cac c vn n h n nh vao vn
ng cho nhn cu.
2 .J 2 G ic m a c
L phn trong sut ca ao x vi ch s' chit quang khong 1.376. Gic
mac la din b m t quan trng n h t cua c th, tru n g tm y khong 0,8
0,9mm v ngoai vi dy khoang l,lm m . T trc ra sau, gic mac c cu
to gm 5 lp (H nh 15-2).
258
I t l
.....
: - r r - _
JA
259
260
261
262
Hnh 15.4. S cc lp
.
1. Biu m sc t; 2. Lp nn v que; 3.
Gm c t bo nn v t bo Dung ranh gii ngoi; 4. Lp ht ngoi; 5.
que, l nhng nron bit ho cao Lp ri ngoi; 6. Lp ht trong; 7. Lp ri
, nhay cm vi nh sng. vng trong: 8. Lp t bo a cc; 9. Lp si thn
mc ng c khong 7 triu t bao kinh: 10 dn9 ranh 9idi ,ron9nn v khong 130 triu t bo que;
chng phn b" khng u trong vng mc th gic.
, ,
.
.
e. Te bao lie n h i p :
C 2 lo a i-
Lp ri trong; 6. Si truc ca t bo a CC 7.
J bao nn; 8. T bo que; 9. t ngoi (lp
n n v que); 10 T bo ngang; 11. T bo
Muller; 12. T bo khng si nhnh; 13. T
- T bo ngang: Thn t bo
bo a cc (t bo hach).
nm th n h 1 hoc 2 hng vng
ngoi cng ca lp 6. T th n t bo c cac n h n h i ra lp 5 tao
synap vi t n cng si truc ca t bo cm quang. N hng n h n h ny c
th truyn xung ong theo 2 chiu v vy t bo cm quang c th lin h
vi n hau qua t bao ngang.
- T bo khng si nhnh: T hn t bao nm phn trong cng ca lp 6,
st vi lp 7. T th n t bo c nhng si trc chia n h n h vo lp 7.
f. T bo t bo Muller:
L loi t bao th n kinh m bit ho cao. T han t bo (cha nhn) nm
lp h t trong (lp 6). T th n t bo c nhng n h n h bo tng chy thng
gc gan ht chiu y ca vng mc ri to ra ng ra n h gii ngoi, ng
ra n h gii trong. Trn ng i, nhng n h n h bo tng li chia cac n h n h
ngang v h thng li si bao boc th n ca cc t bao khc.
Te bao M uller lm nhim vu chng , dinh dng cho cc nron ca
vng mac th gic.
265
3.1. N hn mt
N hn m at c hnh th u knh, trong
sut, li hai m at vi ng knh 7-10mm, day
3,5-4mm v ch s" chit quang l 1,36-1,4
(H nh 15-7).
L,
3.1.3. Si n h n m t
Si n hn m t c bit ho t t bo biu m di bao, si n h a n m at l
nhng si hnh cung, mnh, dai, xp theo hng v tuyn. N hng si n h n
266
Hnh 15.8. S o cu to
ca mi mt [1],
1. Kt mac mi, 2. Mnh sn mi;
3. Tuyn Meibomius; 4. Lng mi;
5. C vng mi; 6. Da.
267
4.22 Lp c
Nhng b si c vn to ra c vng mi v c nng mi.
4 23. S n m i
L lp m lin kt x c, nm sau lp c, to ra b khung ca mi miTrong sn mi c tuyn b ln gi l tuyn Meibomius m ng bi xuat m
ra b t do ca mi mt pha sau hng lng mi.
424. N im m a c m i
Cn gi l kt mc mi.
4.2. Kt m c
Kt mc mi lp mt trong ca mi mat. Biu m kt mc mi thuc loi biu
m tr tng, giu t bo hnh i tit nhy.
Kt mc n hn cu l nim mc lp m t trc ca n h n cu (tr din gic
mc). Biu m ca kt mc n hn cu thuc loi biu m lat tng khng sng
hoa, giu t bo hnh i tit nhay. Lp di biu m l m lin kt tha c
nhiu mch mu, mch bch huyt v t n cng th n kinh.
Kt mc cng tip ni kt mc n hn cu vi kt mc mi. Biu m kt
mc c nhiu t bo hnh ai. Lp di biu m l m lin kt c nhiu mch
mu, mch bch huyt v t bo lympho.
4.3. T u y n l v n g d n le
4.3.1. T u yn l
Tuyn l nam trong mt h' gc trc ngoai, th n h trn ca mt.
Tuyn l l tuyn tit nc kiu ng-ti. T bao ch ti t c hnh hnh tru. cha
nhiu h at ch tit v cc h t m. Bn ngoi lp t bo ch tit c 1 lp te bo
c-biu m v ngoi cng l mng y.
43.2 n g d n l (H n h 15-9)
Gm c 2 ng l trn v l di m thng vi h l gc trong ca mat.
Ti l thng vi 2 ng l v tip theo l dng mi-l m vo hc mi. Biu mo
lp th n h cc ng l v ti l l biu m tr gi tng.
Mi m at gip bo v n h n cu.
Cac tuyn tit ra cc cht bi trn b m t n h n cu v gip cho nc mt
khng tro ra khi b mi.
Nc m t lm m gic mac-ket mac, r a tri d vt v gp phan inh
dng cho giac mc.
268
T LNG GI
1.
2.
3.
4.
Hy m t cu tao. ca hc mc.
5.
Hy m t cu tao ca th mi.
6.
7.
8.
9.
P hn bit t bo nn v t bo que.
269
Chng 16
MC TIEU
1. M t c cu to ai cng cc thnh phn ca tai ngoi, tai gia v tai
trong.
2. M t c cu to vi th ca tai trong xng.
3. Mo t c cu to vi th, siu ui th v chc nng cc cu trc ca tai trong
mang.
270
2. TAI GIA
Trong hm nh c
cha nhng xng thnh
gic l xng ba, xng e
v xng bn ap. Nhng
xng nay ni n h au bng nhng khp gi v c gi trong hm nh bi
nhng y chng nh. Xng ba dnh vi mng nh pha ngoi v xng
bn ap nh vi ca s bau duc pha trong.
Trong hm nh c nhng c vn nh (c cng mng nh v c cng xng
bn p), nhng ay th a n kinh v m lin kt.
Niem mc hom nh c lp bi biu m lt
n; gan ming vi Eustache v gan mng nh,
biu m tr thanh vung hay tr n, trn mt c
lng chuyn v v pha hng l biu m tr gi
tang. Nim mc hm nh trm ln c nhng xng
thnh gic v dnh cht vi mng ca chng.
2.2. M a n g n h (H n h 16-2)
Hnh 16.2. Hnh soi mang nh
3.2.1. T i b u d c v ba n g b n k h u y n
Tui bu duc nm phn trn ca tin nh, thng vi 3 ong bn khuyn
qua 5 ming ng ban khuyn. St vi ming ng, th a n h ng phnh ra to ra
cc bong ca ng bn khuyn.
3.2.2. T i n h
Ti nh nm trong tin nh, ni vi ti bau dc v ng c tai bi nhng
ng nh gi la ng ni. Nhng ng ni hp vi n h au to th n h ng noi bch
huyt. ng ni bch huyt tn cng bng-i ni bch huyt khoang di
mng cng.
273
3.2.3. N h n g c q u a n th n g b n g
C quan th n g bng gm co mo v vt (.H nh 16-4).
6
7
3.2.3.1. Mao
Mo l vng li ln th n h hnh ci mo ca biu m lp m at trong thnh
cua bong ng bn khuyn. Trn m t biu m ca cc mo c mt lp cht keo
gellatin khng c t bo, hnh vm gi l vom ca mo (ceepula). M at t do ca
vom ny tip xc vi th a n h i din ca bng bn khuyn.
3.2.3.2. Vt
Vet l mt vng biu m ca tui bu duc v ti nh day ln th n h mt
tm gn phang. Trn m t biu m cua cc vt c m ang thch n h (m embrana
statoconiorum) do cht keo, phu bn trn c nhng tn h th C a C 0 3 to nn.
3.2.3.3. Cu tao chung cua biu m mao v vt
u uc to th n h bi 2 loi t bo: t bo cam giac ph (hay t bo
kiu Golgi I v II) v t bo chong d.
- Te bao cm giac ph:
M t t do cua t bo cam giac ph c nhng lng vi trong m ang dang
keo (v th chng cn c tn l t bo c lng). Mi t bo c khong t 40-80
lng khng in hnh (chnh l cac vi nhu n g mao), xp theo tng hng th an h
hnh ch V vi chiu cao tang dan t l-100|im. Mi t bo ch c mot hng
lng cao nht, khoang 100|im l lng chuyn in hnh. Mi lng chuyn in
hnh c li l hf thng ng siu vi lin h vi th y bo tng pha chn
lng (xem chng biu m).
274
xon vn phc tp
hnh bng' 8 Li tn ca t bo cm 9ic p^u
Trong bo tng c nhiu h t ch tit, ng siu vi, ti th, b Golgi pht trien.
Cc ngon t bo c mot s vi nhung mao ngn. Bo tng cc ngn t bo cng
c li t n lm tng chc cho phan ngn t bo.
Chc nang cua t bo chng l nui dng cc t bo cam gic, chuyn
hoa ni bach huyt v tng hp, ch tit glycosammoglycan.
275
276
3.2.5.2. Vn mch
Vn mch nm phn trn ngoi ca ng c tai. Vn mch c lp bi
biu m tng va mt li mao mch trong biu m phong ph (ni duy nht
ca c th trong biu m c mch mu).
Bng knh hin vi quang hc, c th phn bit trong biu m ca vn
mch 2 loi t bo: t bo y n h at mu v nhng t bo lp b m at (te bo b)
sm mu. Loi t bao th 3 (t bo trung gian) ch c th phn bit c vi t
bo y bng knh hin vi in t.
Vn mch tham gia ch tit ni bach huyt. Cc t bo b c kh nng
vn chuyn v iu ho ion ca ch noi bch huyt.
3.2.5.3. L xng xon, b xon
L xng xon l 2
l xng mng, gia hai
l xng c mt khe cho
nhng si ca y th n
kinh thnh gic i qua
{Hnh 16-6).
M lin kt ca
mng xng bc m t
trn l xng xon y
v li ln tao ra mt ci
mp gi l b xon.
B xon t n cng
pha ngoi bi mt ci
hr co hnh ch c gi l
ung hm xon vi hai
mi: Moi tin nh
pha trn v mi hm
n h p h a di.
ri
' i H
n h bd
'
, ,
%
Hnh 16.7. S cu tao c quan Corti [1],
vng gia ca
1. Dy chng xon; 2. T bo Boettcher; 3. Mng nn; 4 Cc
cho li o c mt t bo ngn tay ngoi; 5. Nhnh dy thn kinh thinh giac; 6. T
bo ct ngoi; 7. ng hm Corti (ng hm trong); 8. T
khoang trng hnh tam
bo ct trong; 9. T bo Claudius; 10. T bo Hensen; 11.
gic l ng hm
ng
hm ngoai; 12. Cc t bo cm gic ngoi; 13 Mng
Corti (hay ng ham
nc; 14. Mi tin nh; 15. T bo gian rng; 16. Rng thnh
trong). ng hm ny
gic; 17. T bo cm gic trong; 18. T bao Claudius; 19. T
cng tri ai sut chiu
bo ngn tay trong; 20. Moi hm nh.
di ca ng c tai.
C quan Corti c cc t bo thnh gic (t bo c lng) v cc loi t bo
chng .
- T bao th n h gic
Ging nh nhng t bo cam gic ph cua mo v vt tin nh, c
quan Corti cng c hai loi t bo cm gic. M t t o t bo th n h gic cng
c cac lng khng in hnh v mt dy lng in hnh. Cc y ca t bo
tip xc synap vi nhng tn cng th n kinh thuc y th a n kinh c tai.
Cac t bo th n h gic nm trn nhng ch lm hnh chn cuc ngn t
bo ngn tay. C 2 loi t bo thnh gic:
+ T bo thnh giac trong:
Ging t bao kiu Golgi I mao v vt ca tin nh, l nhng t bo
thp, hnh chai, c th u nh, xp th n h mt y sut dc theo chiu i ng c
tai. Bo tng t bo c nhiu ribosom, nhng tui li ni bo khng ht,
nhiu ti th tp tru n g cc y.
+ T bo thnh gic ngoi:
T bo hnh tru kiu Golgi 11, to th n h 3 n 4 ay pha ngoi ca t
bo ct ngoi.
- Cc t bo chng ca c quan Corti
C nhiu loi te bao chng c quan Corti vi mt s c im chung:
La t bao cao v c nhng t trng lc.
278
Di hn t bo ct trong v c y
ng trn mng nen tiep gip vi y
cua t bo ct trong. Thn t bo ny
cheo hn than t bo ct trong. u ca t bo ct ngoi ni vi u ca t bo ct
trong pha i in to thnh cu truc chng c hc cho thnh ham Corti.
Bo tng t bo ct ngoi c nhng t trng lc i t y t bao ln
phn nh t bo. au t bo m rng ra to th n h mt b mng ni vi
nhng t bao ct bn canh v to th n h lp o pha ph ln ay cc t bao
ngn tay v t bo th n h gic.
c quan Corti ca ngi c khong 5.600 t bao ct trong v 3.800 t
bao ct ngoi.
+ T bo ngn tay (H nh 16-7):
Xp th a n h mt day m t trong nhng t bo ct trong v 3-4 day pha
ngoi t bo ct ngoi. Mi t bo ngn tay trong bao bc hon ton mt t bo
thnh giac trong. Moi t bo ngn tay ngoi (cn gi l t bo Deiters) bc 1/3
di v cc ay ca t bo thnh gic ngoi. Nhng tn cng th a n kinh thnh
giac cng c bi nhng t bo ngn tay.
Gia dy t bo ct ngoi v dy t bo ngn tay ngoai c mot khoang
cha dch goi l khoang Nuel. Khoang Nuel thng vi ng hm trong qua
nhng khe gia nhng te bo ct ngoi.
2/3 trn cua t bo thnh giac ngoi khng c t bo ngn tav boc,
khoang gian bo cha dich thng vi khoang Nuel v ng hm trong.
279
+ T bao Hensen:
T bo c hnh tr, c chiu cao gim dn xp thnh nhiu dy bn ngoi
nhng t bo ngon tay ngoi. Cc ngn ca t bo c nhng vi nhung mao.
Gia hng t bo Hensen vi hng t bo ngn tay ngoi c mt khoang
gi l ng hm ngoi. ng hm ngoi thng vi khoang Nuel v ng
ham trong nhng khng thng vi ng hm xoan v ng c tai.
+ T bo C laudius:
T bo c hnh khi vung, nm pha ngoi ca cc hng t bo Hensen
v pha trong t bo ngn tay trong.
+ T bo Boettchers:
Hp th n h m nh nm gia nhng t bao Claudius v mng nn. Bo
tng t bao sm mu hn t bo Clauius v t bo Hensen.
+ T bo b:
T bo c hnh tr, thp dn v 2 pha ca c quan Corti v nh bin
gii ca c quan Corti.
3.2.5.6. M ng nc
L mot mng mng t mi tin nh n ph ln nhng lng ca cc t
bo thnh gic. Phn trong ca mng nc th mng, phn ngoi th dy.
Mng nc gm nhng si protein ng knh 40nm vi trong glycosaminoglycan.
3.2.5.7. C ch ca hin tng nghe
Tai ngoi th u n h n ting ng va hng n mng nh. Sng m thanh
tac ng ln mng nh lm chuyn ng cac xng th n h gir. Qua cc , dao
ng lm lay ng mang ca s bu dc;
9
truyn ti ch ngoi bch huyt trong
thang tin nh, qua khe tin nh-nh ti
thang hom nh tai trong. y bin
dao ng nh li nhng lc tng ln. Sng
p lc ca ngoai bch huyt tc ng lm
lay ng mng tin nh v mng nn
khin mng nc v c quan Corti x ich
tri chiu nhau; dn n cc lng ca t bo
thnh gic bi kch thch gy kh cc mng
bo tng cc t bo nay. Xung ng th n
kinh xut hien qua cc synap ti nhng si
th n kinh hng tm ca cc t bo hch c
Hnh 16.9. S phn b dy thn
tai. Xung ng c truyen theo dy th n
kinh ca tai trong mng [1],
kinh c tai v no.
3.2.6. D y th n
(H n h 16-9)
k in h
ca
ta i tr o n g
280
T LNG GI
1. Hy m t cau tao ca tai ngoai.
2.
Hy m t cu to ca hm nh.
3.
4.
5.
6.
Hy so snh cu to ca mo v vt.
7.
8.
9.
281
P h l c 1
T B O
L ip id m n g chim 50% khi lng mng. C 3 loi lipid mng chu yu:
phospholipid (chim 50%), cholesterol v glycolipi. Cc phn t lipid
xep th n h 2 hng lin tc, u a nc cua cc phn t hng ra mt
ngoi v m t trong m ang (tng ng vi 2 lp m t in t m);
u k nc hng vo n h au (tng ng vi lp m t d in t nhat).
282
B Golgi
Khong
baoln\
Mt ct
ngang
Baodet
Tui nh
Li ni bo
c ht
Tiu th
trung tm
Tui li
Hat
Ribosom
Mng nhn
Lmari'
nhn
_
/' /
*o".
..... 2
bo
tng
..
Khongquanhnhnp*
Hat nhn
Thanhphnhat
Giot
lipid
Ribosomtdo
Nhng phn t nho
trong bo tng
283
v tubulin, c phn t lng khong 50ka. Ngoi chc nang tham gia
cc cu trc k trn, ng siu vi cn l c quan vi vn chuyn vt cht
trong t bo.
- N h n g c h t v i, Chat vi cha trong bo tng t bo co th do t bo
sn xut ra hoc thu n h n t mi trng ngoi te bo... Chat vi c th
dng lng, na lng hay c; c hoc khng c mng bc. Th du: nhng
git m c hnh trn, m at in t thp, khng c vo bc; glycogen di
ng nhng ht; lipofusin l sc t" c mu vng nu c trong nhiu loi
te bo, s lng tng theo tui i, co ngun gc l lysosom th pht; sac
to melanin phn b da v vng mac di dng nhng h t en m co v
bc trong bo tng t bao. 0 mc vi th, bng phng phap nhuom ho
m c th p h t hin mt s" cht vi, nh phng php PAS i vi
glycogen, nhum Sudan III th hin lipid.
- H t c h ti t. Trong nhiu loi t bo c kh nng ch tit, cc sn phm
ch tit c c c v tch lu trong bo tng i dng h at ch tit.
H at ch tit c ng knh t 0,2 n 2|im, c mng bao bc, vt cht bn
trong c m t in t khc nhau tu loai t bao.
- R ib o s o m l loi h t nh hnh cu, ng knh t 15 en 30nm, nm ri
rc trong bo tng t bo hoc bm m t ngoi li ni bao va l ngoi
ca m ng nhn. Mi ribosom gm hai h t di n v c lng v kch
thc khc nhau, chng gn vi nhau nh s c m t cua ion Mg. ngi,
h t nh c lng 40S, h t to c lng 60S. T hnh phan ho hc cua
ribosom gm protein v RNA; mi hat, protein chim phan tru n g tm
cn RNA ngoai vi. tham gia tng hop protein, ribosom thng lin
kt vi n h au th n h chui (bi si m nh ng knh t 1 en l,5nm gom
chui i nh ng phn t m-RNA) gi l polysom; khi tng hp protein,
phn t m-RNA bm vo ribosom lm khun e cc t-RNA vn chuyn
nhng axit am in ti ribosom lp rap chng theo trn h t, do nhng n
v m di truyn (codon) trong m-RNA qui nh.
- L i n i b o . L h thng ng v ti lin h vi nhau, pha ngoi thng
vi mi trng ngoi t bo, pha trong thng vi khong quanh nhan.
T hanh ti v ng l m ng sinh vt c bn dv khong 7,5nm, m t ngoi
c th c h a t ribosom bm (li ni bo c ht) hoc khng (li ni bao
nhn), o li noi bo c hat, ribosom dng polysom; protein tng hp
bi polysom s qua th n h li ni bo vao lng li ni bo. Li ni
bo c h t r t pht trien nhng t bo c kha nng tng hp protein v
ang giai oan hoat ng ch tit mnh. Li ni bo n h n l ni tng
hp lipid, phospholipid, cholesterol, cc hormon steroid, l kenh vn
chuyn ni bo va l ni tiu c...
- B G olgi. Thng thy gn n h n v cc ch tit ca t bo hoat ng
ch tiet kiu phan cc; t bao hot dng ch tit khong p han cuc, chung
thng ri rac trong bo tng t bo. Bo Golgi gom he thng 3 th a n h
285
ti lp hnh th n h hai nhn con. Mang bao tng vng xch o tht
eo li, bao tng v cc bo quan c phn phi u hnh th n h hai
t bao con tch roi nhau.
P h n b a o g i m n h i m (gian phn gim nhilm-meiose). L phng
thc phan bo ca cc t bo sinh c (tinh nguyn bo v non nguyn
bo) tao th n h giao t (tinh tr n g v non chn). ac tr n g ca phn
bo giam nhim l t cc t bo sinh c c b th nhim sac lng bi
2n=46 to th n h cc giao t c b th nhim sc n bi n=23. Khi th
tinh, hp t b th nhim sc c t hp li [n(23)+n(23)=2n=46].
Phn bo gim nhim l mt ng bin i ca p han bo nguyn nhim,
trong hin tng c tr ng l gim s" lng th nhim sac. Phn bo
gim nhim gm hai ln phan bo. P h an giam nhim I thuc loi gMn
phan gim s", cng gm 4 k nh phn bo nguyn nhim, nhng khc
ch: dng li cui k u trong qu trn h to non (non bo 1 bung
trng thai nhi sau khi c hnh th a n h t non nguyn bao bc vo
gim phn, nhng ch ti cui k au th dng li; bung tr ng b gi
sau khi ra i gom nhng nang trng nguyn th u y cha non bo 1 ang
ngng qu trnh phn bo. Thi gian ngng p hn bo nay i hay ngn
tu tng non bo 1, thi gian ngn nhi, l ti tui day th, thi gian di
n h t l ti khi m an kinh); c s kt hp v trao oi cho gen gia hai th
nhim sac tng ng mt ca cha v mt ca me. ky sau, cc tho
nhim sac b (gom hai nhiem sc t, o n h n i giai on S) phan ly
khi th nhim sc m (cng gm 2 nhim sc t) v 2 cc ca t bo.
k cui, hai n h n con c hnh thnh, sau khi p hn chia bo tng, hai
t bo con hnh thnh: mi te bo m ang 23 th nhim sc. P h n bo gim
nhim II tiep theo phn bo gim nhim I (thi k chuyn tip ngn v
khng c ti ban DNA). Ln phn bo th II ny cng gm cc ky v in
ra ging tin trn h cua phn bo nguyn nhim. Kt qu l t 2 te bo
con ln phn I, to th n h 4 t bo con m ang th nhim sac n bi
n=23. n ng, t mt tinh nguyn bo qua phn bo gim nhiem, tao
ra 4 tinh tr n g mang 23 th nhim sc; n gii, t mt non nguyn
bo, qua phn bo giam nhim s tao ra 4 t bo m ang 23 th nhiem sac.
trong ch c mt t bo c kh nng th tinh (non chn) v 3 t bo
c gi la cc cu s b thoi ho.
T r c p h n . L cach phn chia n gin, khng ph bin ca t bo. c
im cua trc p hn l khng c s hnh th a n h th nhiem sc (khng
quan sat c di knh hin vi quang hoc) v khng c s hnh thnh
cua thoi khng mu. Trc p hn bt u bng s chia n h a n va sau
chia bo tng tao 2 t bo con. S phn phi vt cht cho hai :e bo
con khng ng u. Trc phn c th gp m c s p hn chia t bo
vi vang; c th l mt cch phan ng lp lai t s" khi lng gia
n hn v bo tng te bo.
291
P h l c 2
THNH PHN CA MU
Mu l mt dch lng, c nht thp. Trng lng ring ca mu t
1,051 n 1,060; pH t 7,35-7,45. Mu gm nhng huyt cu v phan lng l
huyt tng, m u m nhim nhiu chc nang quan trng nh dinh dng, h
hap, iu ho th n nhit v bo v c th.
Huyt thanh
Fibrin
T.
Hng cu
Lympho bo
BC trung tnh
Bach cu
Bch cu ht
Tiu cu
* Bach cu n n h n *
BC a acid
BC a base
NHNG T BO MU NGOAI VI
T bao
Hng cu
Bach cu
Bch cu
Bach cu
Trung tnh
a acid
a base
% &
m
v ?
Hinh vi th
Kch thc
S lng
(mm3)
T l
(Cong thc
6-8|im
4 - 6 triu
10-12nm
2.800 -5.250
40 - 75%
%
10-12nm
70 - 420
1- 6 %
9-10(im
0-70
< 1%
Lympho bao
9
m
7-8|im
1.400 -3.150
20 4 5 %
Bach cu
n nhn
14-17|im
1.400 -700
2-6%
Tiu cu
*
&
1
t
2-3|i/n
150.000
400.000
bachcu)
Thi gian
phat trin
5 -7 ngay
6 -9 ngay
6 -9 ngay
3 -7 ngay.
1 -2 ngay
2 -3 ngay
4 -5 '.gay
Thi gian
song
120 ngay
6 gi - vai "gay
8 -12 ngay
Di 1 ngay
12 - 500 ngay
Vi thng vi nam
8 - rga
292
B ach cu h t
La nhng bach cu khi nhum bng phng php Romanovsky thy c
nhng h t trong bao tng. Nhng h at ny phn ln l nhng lysosom nguyn
pht hoc cc h t cha cht ch tit ca bach cu. C 3 loi bch cu, uc goi
tn tu theo c im bat mu ca nhng h t ac hiu ca chng, bach cu
trung tnh, h t c hiu bt mu yu vi thuc nhum base v acid (mau xanh nht) trong cha mt nhom nhng protein c hot tnh khng vi khuin
c gi l phagocytin v enzyme alkalin phosphatase; h t khng ac hiu a
phm nhum azur (pham nhum mu xanh nhng h at th hin mu ta).
ay l nhng lysosom nguyn pht cha nhng enzym thu phn khang vi
khun nh lysozym, myeloperoxyase v D-amino-oxidase. bch cu a
base, h at c hiu bt mu xanh m cha heparin v histamin. Bach cu a
aci c h a t c hiu bt mu ca nhng thuc nhuom a acid (nh eosin);
y l nhng lysosom nguyn pht cha mt s enzym tng t nh ca ht
a azur bch cu h a t tru n g tnh.
hoc
- Co kh nng van ng v
tao heparin.
1. Nhn ; 2, s. Ht c hiu
293
- N hn c 2 th u
- Bo tng cha nhng
h t c hieu hiu a
aci, c cau trc tinh th
dc theo trc ca ht.
- Li ni bao, b Golgi, ti
th km p h t trin.
Bch cu a acid (vi tn v siu vi th) [5],
1. Nhn; 2. Hat c hiu.
- Co k h n ang vn ng
v thc bo cc phc hp
k h n g nguyn-khng th
trong p ng min ch
bnh hen suyn v cm
mo.
B ach cu k h n g h a t v ti u cu
294
B mt c nhiu vi nhung
mao.
N hn hnh ch u hoac
bau dc.
Bo tng nhiu ti the. b
Golgi, lysosom; t li noi
bo v ribosom.
C kh nng van ong,
thuc bo v bin thnh cc
dng i thc bo khac
nhau.
- Khng phi l mt t bo
m ch l mt khi bo
tng hnh cu hoc hnh
trng. Gm:
+ Vng ngoi vi cha ng
siu vi v x actin.
+ Vng tru n g tam cha ti
th, ribosom, lysosom,
glycogen, cac h t a
azur, nhng ng.
- Tham gia qu trnh cm
mu
<310
/Tv ^
H ong cu
- Hnh a dt lm gia hai
mt.
> 0 0
- Khng c nhn.
- Cha 350 triu phn t
hemoglobin.
- C chc nng vn chuyn v
trao i oxy v cacbonic.
295
s TO MU T KHI TR RA I
(Do tu xng m nhim)
TB**gu6n
n fiA*>g
Nguyn
Hgy*fi*o
lympho bao
Tf
ir
< rq
Tin tu bo
O T
V
Tu bo
trung tnh
Hau tu bo
trung tnh
T M o n ftin
knngl
Hu tu bc
a acid
Hu tu bo
a base
p ^ -v -^ r
Bach cu a
trung tnh
Ba;h cu
trung tnh
296
a acid
Bsch cu dus
a base
Bach cu
a acid
Bach cu
a base
Rarh cu
r i l l da
rtia
dach
T cu
Nguyntubao
Tinnguyn
hngcau
Nguynhng
cuabase
Tintubao
_
*V ^ .
Tubaotrung
tnhsm
Nguynhng
cuasc
#
Nguynhng
cunhnkt c
6
Hngculi
c
Hngcu
/ ..V
Tuboa
basesm
Tubaoa
acidsm
Tubotrung
tnhmun
<
' *>'
B
, '
Hutubao
trungtnh
Tu boa
acidmun
Hutubao
aacd
Bachcua
trungtnh
Tuboa
basemun
Bachcu
trungtnh
Bachcu
aacid
Bachcu
abase
297
298
5.
6.
299
NH XUT BN Y HC
M - PHI
PHN M HOC
Bien tap:
BS. T INH QU
Sa bn in:
T INH QUY
Trnh by ba:
CHU HNG
K thut vi tnh:
BI TH THNG