1

PHAN DUNG

E CO THAT NHIEU

HANH ONG TOT

TRONG XA HOI

2012. Tac gia gi ban quyen.

Muc luc

MUC LUC
1.

M au .................................................................................................................... 5

2.

Hanh ong ca nhan ............................................................................................... 5

3.

Nhu cau ca nhan .................................................................................................... 8

3.1. Nhu cau ca nhan .............................................................................................. 8
3.2. Moi lien he gia nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan ........................... 12

4.

Xuc cam ca nhan ................................................................................................. 16

4.1. Xuc cam ca nhan ........................................................................................... 16
4.2. Moi lien he xuc cam ca nhan vi nhu cau va hanh ong cua ca nhan ....... 22

5.

Thoi quen t nguyen ........................................................................................... 34

5.1. Thoi quen t nguyen ..................................................................................... 34
5.2. Moi lien he cua thoi quen t nguyen vi cac yeu to khac .......................... 42

6.

T duy ca nhan .................................................................................................... 44

6.1. T duy ca nhan .............................................................................................. 44
6.2. Phng phap (t nhien) th va sai ................................................................ 48
6.3. Moi lien he cua t duy vi cac yeu to ca nhan khac ................................... 57
6.4. T duy t nhien hien nay va t duy can co .................................................. 60

7.

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan ....... 63
7.1. Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan..... 63
7.2. Mot so cach tao xuc cam ca nhan ................................................................ 64

8.

Ca nhan va moi trng ....................................................................................... 76

8.1. Ca nhan trong t cach la con ngi hien ai ................................................ 76
8.2. Ca nhan va xa hoi ly tng ........................................................................... 81

9.

Giao duc................................................................................................................ 92
9.1. Nhan cach va nhan cach ly tng ................................................................. 92
9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc .......................................... 101
9.3. Nhan cach sang tao ..................................................................................... 122

10. Moi lien he gia giao duc va xa hoi ................................................................. 129

10.1. Cac trng hp co the xay ra ...................................................................... 129
10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng e co nhieu hanh ong ca
nhan tot ........................................................................................................ 132

Muc luc

11. Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta ............................................ 133

11.1. Ve xa hoi ...................................................................................................... 134
11.2. Ve giao duc .................................................................................................. 168
12. Thay cho ket luan .............................................................................................. 204
Phu luc: Mot so ac iem cua nhan cach .............................................................. 207
Cac tai lieu tham khao chnh va nen tm oc them, ke ca cac cong trnh
cua tac gia.................................................................................................................. 217

M au

1. M au
Thi gian gan ay, ch can thong qua bao ch, ngi oc a co the thay rat nhieu
hanh ong xau xay ra trong xa hoi vi quy mo va mc o xau co ve nh ngay cang
tang. ay la cac hanh ong boi tn; doi tra; bp bm; la ao; ao c gia; eu; lu
manh; tang tan lng tam; bat nhan; bat ngha; ma tuy; mai dam; buon lau; cho nhieu
loai chat cam vao thc pham; lam hang gia (ke cac cac loai giay t, bang cap gia);
bat chap tat ca mien kiem c tien, coi tien la trc het va tren het; gay ra cac loai
tai nan; dng dng, vo cam, nhan tam oi vi kho khan, au kho cua nhng ngi
khac; hanh dan; xa hoa; troc phu; hao danh; sa oa; hu hoa; an cap (ke ca ao van,
ao nhac, rut ruot cong trnh); an trom; bao lc (ke ca bao lc hoc ng, bao
hanh trong gia nh, ngoai ng pho); thu tnh; giet ngi vi nhieu vu cc ky oc
ac va man r; chay chot u viec, u kieu; quan lieu; ut lot; nhan hoi lo; tham nhung;
co y lam trai e hng li; lang ph; vo trach nhiem; lanh ao, quan ly yeu kem; gay
o nhiem moi trng; tan pha tai nguyen; xam hai cac di tch lch s;
Tren bao ch cung xuat hien cac bai bao co gang ly giai nguyen nhan cua cac
hanh ong xau mang tnh bao ong cao va neu ra cac y kien khac phuc.
Nham gop vao tieng noi chung, quyen sach nay c viet ra vi muc ch tm
hieu c che hnh thanh va thc hien hanh ong cua ca nhan noi chung, t o xay
dng va thc hien cac bien phap e trong xa hoi cang ngay cang co nhieu hanh ong
tot va cang t hanh ong xau.
Nhieu y cua quyen sach nay a c trnh bay trong cac quyen sach Gii thieu:
Phng phap luan sang tao va oi mi va The gii ben trong con ngi sang tao
cua bo sach Sang tao va oi mi (Phan Dung, Nha xuat ban Tre, nam 2010).
ay, ngi viet sap xep lai, lam ro, ao sau va m rong hn cac y noi tren nham tap
trung phuc vu cho e tai cua quyen sach e co that nhieu hanh ong tot trong xa
hoi. Cac y cua quyen sach con c minh hoa bang rat nhieu th du thc te.

2. Hanh ong ca nhan

Hanh ong cua mot ngi, trong trng hp chung, la cac c ch, ong tac,

thao tac cua c the ngi o c nhng ngi khac ghi nhan trc tiep bang cac giac
quan. Nhng g cua ngi o khong c nhng ngi khac ghi nhan bang cac giac
quan se coi la thuoc ve the gii ben trong cua ngi o.
Nh vay, nhng c ch cua mot ngi nh nhay mat, nhan mat, ci, khoc,, cac
ong tac nh c ong chan tay, noi, viet,, cac thao tac thc hien mot cong viec nao
o, cac hoat ong c nhng ngi khac ghi nhan c bang cac giac quan chnh la
cac hanh ong cua ngi o va co mot loai hanh ong ac biet la khong hanh ong
g ca. Con nhu cau, xuc cam, t duy (cac y ngh), khong c nhng ngi khac co
the trc tiep ghi nhan bang cac giac quan thuoc ve the gii ben trong cua ngi o.

Hanh ong ca nhan

Hanh ong cua mot ngi chnh la quyet nh cuoi cung cua the gii ben trong
ngi o c thc hien, the hien tren thc te ra ben ngoai va c nhng ngi
khac cam nhan thong qua cac giac quan cua ho. V du, ban nghe thay mot ngi noi:
Toi mua cai nay!, roi ban thay ngi o tra tien cho ngi ban hang va xach mon
hang ra ve. Hanh ong mua cua ngi o chnh la quyet nh cuoi cung cua ngi
o sau khi suy ngh, can nhac (thuoc ve the gii ben trong) ve viec mua hay khong
mua mon hang.
Co the phan loai hanh ong theo nhng cach xem xet khac nhau, v du:

Cac hanh ong do di truyen, bam sinh, c chon loc t nhien gi lai mang
tnh lap trnh san: Cac phan xa khong ieu kien, ban nang nh khi gap anh sang choi,
mat ngi t ong khep lai; ht, th; chp mat; bu, nuot sa
Cac hanh ong ng vi la tuoi.
Di 4 tuoi, cac hanh ong, chu yeu, xay ra theo c che bam sinh co s tham gia
cua loai t duy trc quanhanh ong.
T 4 en 7 tuoi, a be co them cac hanh ong mi, chu yeu, hoc t cac thanh
vien trong gia nh. Ngoai t duy trc quanhanh ong, ngay cang nhieu hn, co cac
hanh ong vi s tham gia cua t duy trc quanhnh anh.
T 7 tuoi tr len, cac hanh ong co c, ngoai gia nh con nh viec i hoc
trong trng hoc, vi s tham gia ngay cang tch cc cua t duy t nglogch, la loai
t duy tao nen s khac biet c ban nhat gia ngi va ong vat.
Ngoai cac hanh ong bam sinh, song trong xa hoi, chu s di truyen xa hoi, con
ngi con tha ke (di dang bat chc, tham gia cac tro chi, c day) nhieu
loai hanh ong khac.
Cac hanh ong co tnh mi c ca nhan tm ra va thc hien khi ca nhan phai
giai quyet mot van e nao o hoac phai ra mot quyet nh hanh ong ma hanh ong
o khac vi cac hanh ong ca nhan a biet trc o.
Cac hanh ong n le thng xay ra trong thi gian ngan nh an, uong, bat tay
ngi khac, tra li ngan gon cac cau hoi, cac hanh ong bot phat
Cac hanh ong qua trnh la tap hp cua nhieu hanh ong n le lien ket vi
nhau, xay ra trong thi gian dai nham at c muc ch nao o. V du, ngi cong
nhan phai san xuat t khau au tien en khau cuoi mot san pham, nha van sang tac
mot tac pham, canh sat ieu tra pha mot vu an, cho en tap hp cac hanh ong tao
nen s nghiep ca i cua mot con ngi.
Co cac hanh ong li noi (ch viet) va cac hanh ong viec lam (co s tham
gia cua tay chan). Tuy nhien, thc te cho thay, trong nhieu trng hp cu the, ngi
ta anh gia hanh ong viec lam cao hn hanh ong li noi: Noi phai i oi vi lam;
Li noi gio bay; Ha leo; Noi nh rong leo, lam nh meo ma; Noi vay ma
khong phai vay; Noi hay khong tay lam tot; Noi th co mo th khong;
Cac hanh ong phan anh xuc cam ca nhan nh o mat ta tai; khoc; ci; mat

Hanh ong ca nhan

tr nen sang rc hoac u am; trong gian d, cau knh

Cac hanh ong cua ca nhan ch anh hng en ca nhan.
hoi.

Cac hanh ong cua ca nhan anh hng len nhng ngi khac, cong ong, xa
...................................................................................................................................

Nhan ay, ngi viet a ra hai khai niem hanh ong ca nhan tot (viet tat la
hanh ong tot) va hanh ong ca nhan xau (viet tat la hanh ong xau). nhng ni
ngi viet ch noi hanh ong khong thoi, ngi viet ngu y rang o la nhng hanh
ong bat ky, co the tot, xau hoac trung tnh.
Hanh ong tot la hanh ong tuan thu luat phap; phu hp quy luat
mang tnh ao c, van hoa, van minh cao; khong ch tot cho ca nhan hanh ong
ma tot cho ca nhng ngi khac, tot cho ca cong ong, xa hoi, moi trng; giup
xa hoi ton tai mot cach lanh manh va phat trien mot cach ben vng.
Hanh ong xau la nhng hanh ong ngc lai vi hanh ong tot. Trong
muc 1. M au, ngi viet co liet ke mot loat cac hanh ong xau nh la cac v du
minh hoa.
Trong tat ca nhng cai thuoc ve ca nhan, hanh ong va ket qua hanh ong cua

ca nhan c xem la can thiet, quan trong, chnh xac nhat e hieu va anh gia chnh
ca nhan o. ong thi, mot xa hoi muon ton tai va phat trien mot cach ben vng, xa
hoi o cung nhan ra tam quan trong thiet yeu cua cac hanh ong ca nhan tot. Khong
phai ngau nhien, nhieu danh nhan a nhan xet ve nhng hanh ong tot bang nhng
li le nh:
Muc ch v ai cua cuoc song khong phai la kien thc ma la hanh ong.
T. Huxley.
Muc ch chnh cua giao duc khong phai day cho tre hieu nhieu, biet rong ma
day cho tre biet hanh ong. H. Spencer.
oi vi nang lc th ch co mot cach chng minh: o la hanh ong.
M. Eschenbach.
Khong lam g (khong hanh ong ngi viet giai thch) th chang thu c
g. Shakespear.
Cai kho nhat tren the gii la bien cac y tng cua ban thanh hanh ong.
Goethe.
Trong bat ky cong viec mang tnh thc te nao, y tng ch chiem t 2 en 5
phan tram, phan con lai t 98 en 95 phan tram la thc hien (hanh ong ngi
viet giai thch). A.N. Krlov.
Co mot ieu thu v la hai t khac nhau luat phap va quy luat trong tieng Viet eu ch dch thanh
mot t trong tieng Anh law, trong tieng Nga , trong tieng Phap loi

Nhu cau ca nhan

Khong nen ao tao ra nhng con ngi thuoc sach lau lau, cu Mac noi the
nay, cu Lenin noi the kia, nhng nhiem vu cua mnh c giao quet nha (hanh ong
viec lam ngi viet giai thch) lai e cho nha ay rac. o la ieu th nhat can ro.
Ho Ch Minh, Ho Ch Minh tuyen tap II, Nha xuat ban S that, Ha Noi, 1980.
Ro rang, mot xa hoi tot phai la mot xa hoi, o cac hanh ong tot cua cac cong
dan (ca nhan) chiem so lng tuyet oi va ngay cang tang theo thi gian.
Co cau hoi at ra: Hanh ong ca nhan co xuat x t au va ca nhan hanh ong
e lam g? Muc tiep theo se tra li cau hoi nay.

3. Nhu cau ca nhan

3.1. Nhu cau ca nhan
Nhu cau cua ca nhan la s oi hoi cua ca nhan co c nhng ieu kien,

phng tien (hieu theo ngha rong, bao gom ca kien thc, cong cu) va ket qua can
thiet cho s ton tai va phat trien cua ca nhan o. Nhu cau ca nhan thuoc ve the gii
ben trong cua ca nhan.
Co nhieu cach phan loai cac nhu cau ca nhan. Ngi viet s dung cach phan loai
di ay.
Theo P.V. Ximonov, cac nhu cau c ban (mang tnh nguyen to) cua ca nhan co
the tap hp va phan thanh ba nhom:
1) Cac nhu cau sinh hoc: An, uong, ngu, gi than nhiet (v ngi la ong vat
mau nong), bao ve khoi nhng tac ong co hai cua moi trng (hieu theo ngha rong,
bao gom ca nhng ngi xung quanh, t nhien, xa hoi), tiet kiem sc lc, duy tr noi
giong ay la nhng nhu cau e ca nhan ton tai va phat trien nh mot ca the, mot
giong loai sinh hoc trong the gii t nhien.

2) Cac nhu cau xa hoi: Nhu cau thuoc ve mot cong ong (nhom, tang lp) xa
hoi nao o va gi mot v tr nhat nh (khong phai la thap nhat va cha chac la cao
nhat) trong cong ong o. Nhu cau c nhng ngi xung quanh chu y, quan tam,
knh trong va yeu men ay la nhng nhu cau e ca nhan ton tai va phat trien trong
xa hoi.
Cac nhu cau xa hoi cua ca nhan chia thanh hai loai: 1) Cac nhu cau cho mnh
ma ca nhan nhan biet nh cac quyen li cua mnh; 2) Cac nhu cau cho nhng ngi
khac, c ca nhan nhan biet nh la ngha vu. ieu nay de hieu v, e thuoc ve va
gi mot v tr nhat nh trong mot cong ong xa hoi nao o (co c nhng quyen li
nao o), ca nhan phai co nhng ong gop cho cong ong. Tng t nh vay, e co
c s quan tam, knh trong, yeu men t nhng ngi khac, ca nhan phai co nhng
hanh ong thoa man nhu cau cua nhng ngi khac. Khong phai ngau nhien, kinh
nghiem lch s cua nhan loai cho thay, ngi hanh phuc nhat la ngi mang hanh
phuc cho nhieu ngi nhat. Trong s thong nhat, cac nhu cau cho mnh lam nay
sinh long t trong, t chu trong t duy, phan xet, anh gia mot cach oc lap. Cac nhu

Nhu cau ca nhan

cau cho nhng ngi khac lam cho con ngi tr nen nhan hau, co kha nang ong
cam va cong tac vi nhng ngi khac.
3) Cac nhu cau ly tng (nhan thc): Nhan thc (biet, hieu, giai thch, d oan
ve) the gii xung quanh (nhng ngi khac, t nhien, xa hoi) va chnh ban than
mnh. Loai nhu cau nay the hien thanh nhu cau tra li cac cau hoi cu the nay sinh
trong au cua ca nhan nh ai? cai g? tai sao? e lam g? au? xay ra nh the nao?
se xay ra chuyen g? Trong y ngha nay, co ngi nh ngha: Con ngi la ong
vat to mo nhat the gii. ay la cac nhu cau e ca nhan ton tai va phat trien nh
ong vat cap cao co kha nang t duy, lien quan en viec hnh thanh the gii quan,
nhan sinh quan.
Cac nhu cau ly tng (nhan thc) cua ca nhan oi hoi tra li cac cau hoi lien
quan en the gii xung quanh, v tr cua ca nhan trong o, y ngha va muc ch cuoc
song cua ca nhan, bang cach ke tha cac gia tr van hoa a co, phat minh va sang
che nhng cai ma cac the he trc cha biet. Con ngi khong ch song n thuan ma
luon tran tr song e lam g? cho ai? Nhan thc hien thc, con ngi hng ti tm
cac quy tac va cac quy luat hoat ong ma the gii xung quanh phai tuan theo di
dang, co the la cac cau chuyen than thoai, cac tac pham nghe thuat, cac ly thuyet
khoa hoc. Trong o, khoa hoc c anh gia tin cay hn ca trong viec nhan thc, nh
tnh khach quan va c kiem tra bang thc tien. Cac cau chuyen than thoai, s tch,
co tch lam thoa man nhu cau nhan thc khi cac kien thc a co, c chng minh
bang thc tien, khong u e thoa man nhu cau nhan thc. Con ngi khong chap
nhan, khong chu ng c tnh trang bat nh, khong ro rang, khong hieu, khong
oan trc oi vi the gii xung quanh (cac cau hoi nay sinh trong au cha co cau
tra li). ieu nay lam cho con ngi boi roi, bat lc, do d. ac biet, oi vi nhng
ngi s khai, cac cau chuyen than thoai, co tch a giup ho thoa man nhu cau nhan
thc (co c cac cau tra li cho cac cau hoi nay sinh trong au). V du, chuyen S
tch Hon vong phu la cau tra li cho cau hoi V sao hon a cho trc lai giong
ngi me bong a con?. Cac cau chuyen than thoai khong thay the, lam tang kien
thc ma co tac dung an than, lap nhng cho trong hieu biet trong au con ngi.
ieu nay cung gop phan giai thch v sao nan me tn, d oan rat kho khac phuc. V
du, cac thay boi luon co san cac cau tra li cho cac cau hoi cua cac than chu ve
nguyen nhan that bai, ng tnh duyen, so phan cua ho.
Ngoai cac nhu cau c ban, con ngi con co nhu cau thoa man cac nhu cau, the
hien cu the thanh cac nhu cau ho tr cho cac nhu cau c ban: Nhu cau c trang b
cac phng tien (hieu theo ngha rong, bao gom ca cac kien thc, ky nang, tay nghe,
ky xao va cong cu) e co the at c muc ch thoa man nhu cau va nhu cau co
nhng hanh ong vt qua cac kho khan (y ch) gap tren con ng ti ch thoa man
cac nhu cau. Trong nhng trng hp nhat nh, y ch manh co the lam ca nhan sai
lam khi xac nh nhu cau u tien hoac viec vt qua cac kho khan tr thanh muc ch
t than ma quen mat muc ch ban au can at. Nhng luc nh vay, ca nhan co the
tr nen bng bnh trong hanh ong va khong e y tra li cau hoi: Vt qua cac kho
khan e lam g?. Y ch kieu nh vay co the dan en duy y ch va nhng no lc,

10

Nhu cau ca nhan

co gang vo ch.
S the hien mang dau an ca tnh cao va s phoi hp oc ao rieng cua hai loai
nhu cau ho tr noi tren xac nh tnh cach cua ca nhan cho trc. Mc o trang b tot
giup ca nhan co c s t tin, kien quyet, oc lap, t chu trong nhng hoan canh co
cac van e can giai quyet. Viec trang b khong tot lam ca nhan lo lang, roi tr, tr nen
phu thuoc, can s che ch. e thoa man nhu cau trang b phng tien, ca nhan can
phai hoc (hieu theo ngha rong nhat, bao gom bat chc, tham gia cac tro chi). Nhu
cau vt kho la c s cua cac pham chat y ch ca nhan.
Cac nhu cau c ban va ho tr la nhng nhu cau khi phat, hieu theo ngha, theo
thi gian, tuy theo ieu kien xa hoi cu the, chung dan en nhng nhu cau khac
(nhng nhu cau th phat). V du, t nhu cau sinh hoc khi phat gi than nhiet lam
nay sinh nhu cau ve quan, ao. en lt mnh, nhu cau quan, ao lam nay sinh nhu cau
san xuat (nuoi, trong e co nguyen vat lieu, det, may, an)
La cac nhu cau c ban, ho tr va th phat, chung con co the phoi hp, to hp, ket
hp vi nhau, tao ra s thay oi ve chat (ch khong phai la phep cong so hoc),
hnh thanh nhng nhu cau phc tap hn, goi la cac nhu cau hp thanh (cac nhu cau
mang tnh he thong), nhng thang bac he thong khac nhau vi nhng sac thai khac
nhau. V du, nhu cau ve mot quan ao co the hp thanh t cac nhu cau gi than nhiet,
c e y, chu y, nhan thc Tng t nh vay, nhu cau du lch co the hp thanh t
cac nhu cau nhan thc, c e y, chu y Tom lai, neu ban thay co nhng nhu cau
khong c liet ke ten ra ay, chung co the la cac nhu cau hp thanh va ban th
phan tch e tm cac yeu to (nguyen to) tao nen chung.
Trong cac nhu cau cua ca nhan, can phai ke en nhu cau hp thanh ac biet.
ay la nhu cau tien ma neu la tien co the chuyen oi c th cang tot. thi ky san
ban, hai lm, ban muon thoa man nhu cau an, ban phai t lam ieu o bang cach i
san va hai qua. Sang thi ky co s trao oi san pham, ban khong nhat thiet t lam
moi th tng ng vi cac nhu cau cua mnh. V du, ban ch can ren dao, qua trao oi
ban van co c lng thc, thc pham, quan ao e thoa man cac nhu cau khac.
Khi tien, mot loai hang hoa trung gian xuat hien, viec trao oi cang tr nen thuan
tien hn na. Cung vi giao thng quoc te roi khuynh hng toan cau hoa, nhieu
loai tien tr nen chuyen oi c gia cac quoc gia. Neu ban co tien, nhieu nhu cau
ca nhan se c thoa man. Cho nen, khong phai ngau nhien cac ca nhan, cong ty,
quoc gia eu co gang tr nen giau, thanh cong ve mat kinh te.
Cac nhu cau cua con ngi eu co the the hien thanh hai dang: Cac nhu cau gi
gn va cac nhu cau phat trien. Xa hoi loai ngi trai qua cac giai oan lch s (thi
ai) cu the khac nhau. moi giai oan, do s tng tac cua cac yeu to nh lch s,
kinh te, van hoa hnh thanh nhng chuan mc cu the phan anh trong y thc xa hoi
cua nhng con ngi thuoc giai oan o. Cac nhu cau gi gn la nhng nhu cau oi
hoi phai at c s thoa man trong gii han cac chuan mc. Cac nhu cau phat trien
oi hoi s thoa man cao hn cac chuan mc a co, bi v con ngi, theo Marx va

Nhu cau ca nhan

11

Engels, co cac nhu cau vo han va co kha nang m rong nhng nhu cau o1. Cac
nhu cau phat trien thng dan en cac bai toan v ngi ta cha biet cach lam sao
thoa man cao hn nhng chuan mc a co.
Cac nhu cau cua con ngi con co the phan loai theo mc o oi hoi thoa man.
Co nhng nhu cau thoa man c th tot, khong thoa man c th cung khong sao.
V du nh nhu cau du hanh vu tru cua ca nhan nao o. Co nhng nhu cau oi hoi nhat
nh phai thoa man, neu khong, anh hng en viec thoa man cac nhu cau khac,
tham ch anh hng en s ton tai. V du nh nhu cau an, uong (Co thc mi vc
c ao, Mot cai bung oi th chang co tai au Ngan ng Anh). Cac nhu cau
co mc o oi hoi thoa man cao (cac nhu cau cap bach) thng lam nay sinh cac bai
toan phai u tien giai trc. Tuy nhien, xac nh hoac t xac nh chnh xac nhu cau
cap bach cua con ngi cu the, nhieu khi, la van e kho ngay ca oi vi chnh con
ngi cu the o. Co nhng nhu cau on nh, keo dai ve mat thi gian, co khi ca i,
c goi la nhng nhu cau chu ao. V du nhu cau thc hien mot cong viec dai han
nao o, nhu cau xay dng mot s nghiep nao o
Trong cac nhu cau ca nhan co cac nhu cau bam sinh, c chon loc t nhien gi
lai. Cac nhu cau bam sinh cung cac giai phap thoa man nhu cau a c lap trnh san
va c kch hoat theo tuoi i. V du, e thoa man nhu cau an thc an ran, rang moc
ra; e thoa man nhu cau duy tr noi giong, he sinh duc khi ong va phat trien. Cac
nhu cau ca nhan khac la cac nhu cau hnh thanh trong s tng tac gia ca nhan va
moi trng (tat ca nhng g xung quanh ca nhan) trong suot cuoc i cua mnh. Cac
nhu cau ca nhan nay co the la cac nhu cau thuan tuy phuc vu li ch ca nhan; phuc vu
li ch xa hoi; va phuc vu li ch ca nhan va xa hoi; cac nhu cau ca nhan mi ma
ca nhan t e ra
Tren ay la nhng net chung ve cac nhu cau cua con ngi. i vao cac nhu cau
cu the cua cac ca nhan cu the th moi ca nhan co the gii rieng cac nhu cau cua
mnh, khong ai giong ai ca. ieu nay co the hieu c, t ra, v tong hp cac ly do
sau:
1) Cac ca nhan khac nhau ve cau truc di truyen dan en co cac nhu cau bam
sinh khac nhau.
2) Cac ca nhan khac nhau song cac moi trng (hieu theo ngha rong nhat)
khac nhau nen nhng nhu cau hnh thanh do moi trng cung khac nhau.
3) Cac ca nhan khac nhau ve mat di truyen nen du song trong cung mot moi
trng, nhng nhu cau hnh thanh do tng tac cua moi trng vi ca nhan cung khac
nhau.
4) Tuy ai cung co cac nhu cau c ban, ho tr giong nhau ve ten goi nhng rat
khac nhau ve cng o va sac thai.

Tieng Nga: . . . 2/7, , 1935, c.235

12

Nhu cau ca nhan

5) nhng ca nhan khac nhau, cach dan en cac nhu cau th phat va hp
thanh cung khac nhau.
6) Nhng ca nhan khac nhau co cac mc o oi hoi thoa man cac nhu cau khac
nhau.
7) S thay oi cac nhu cau (ke ca chung loai, cng o, sac thai, mc o oi
hoi thoa man) theo tuoi cua mot i ngi nhng ngi khac nhau th khac nhau.
Thong thng, ca nhan co the nhan biet cac nhu cau cua mnh thong qua cac y
ngh nay sinh trong au: Toi muon va tra li cac cau hoi: e lam g?, e thoa
man nhu cau nao? cho en tan cung. V du: Toi muon co cai ao vet o; e lam
g?; e mac luc tri lanh. e thoa man nhu cau nao?; e khong b mat nhiet.
Nh vay nhu cau ay la gi than nhiet. Tai sao la ao vet o? e lam g; e
trong bui bui mot ty hoac e cho no ng an Neu the, ay con co nhu cau
thuoc ve nhom ngi nao o hoac nhu cau c chu y, nhu cau c knh
trong
Trong i song hang ngay, cac nhu cau cua ca nhan thng the hien thong qua
cac muc ch cu the nao o ma at c chung th cac nhu cau cua ca nhan c
thoa man. V du, khi at c muc ch gan cac banh xe vao vali e keo, thay cho
khieng, vac, xach th nhu cau tiet kiem sc lc c thoa man. Cac muc ch phan
anh cac nhu cau ca nhan mot cach chu quan, nhieu khi, phan anh nh the nao, chnh
ca nhan cung khong nhan biet. Do vay, ay co the nay sinh cac van e lien quan
en nang lc ca nhan ve s la chon cach phan anh, o chnh xac cua phan anh, thu
thap thong tin can thiet cho s phan anh Nhng van e nay nhng ca nhan khac
nhau cung khac nhau ca ve lng lan ve chat. Cac muc ch e ra co the c phat
bieu ro rang, ay u hoac khong ro rang, co nhieu khiem khuyet; co the cu the hoac
chung chung; co the ung hoac sai Ngi viet muon lu y ban oc rang xac nh
muc ch ung, lien quan en viec phat bieu bai toan phan anh nhu cau, la cong viec
khong de dang, do vay, can rat ang e tam. e at c cac muc ch e ra (thc
chat la lam thoa man cac nhu cau cu the), ca nhan phai co nhng hanh ong thch
hp, t ra, nhn theo quan iem cua chnh ca nhan ngi hanh ong.
Ngoai cac nhu cau cua ca nhan con co cac nhu cau cua xa hoi. Hai loai nhu cau
nay lien quan chat che vi nhau. Ngi viet se e cap en s lien quan nay trong
nhng phan rieng.

3.2. Moi lien he gia nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan
Engels, a t lau, khang nh: Moi ngi thng quen giai thch cac hanh ong
cua mnh xuat phat t t duy, ma ung ra la t cac nhu cau cua mnh (nhng nhu cau
nay, tat nhien, c phan anh, nhan thc trong au), va bang cach nay (coi t duy la
nguon goc, ong lc hoat ong cua con ngi ngi viet nhan manh), vi thi gian
a hnh thanh chnh the gii quan duy tam1; Khong ai co the lam cai g o (hanh
1

Tieng Nga: ., . . 2- . .20, .493

Nhu cau ca nhan

13

ong ngi viet nhan manh) ma khong v nhu cau nao o trong so cac nhu cau cua
mnh va v c quan cua nhu cau o1 va Y tng luon t anh mat uy tn, ngay khi
no b tach ra khoi s quan tam2 (xuat phat t nhu cau ngi viet nhan manh).
Nh vay, nguon goc sau xa, tan cung cua cac hanh ong ca nhan la cac nhu cau cua
ca nhan va cac hanh ong cua ca nhan la nham thoa man chnh cac nhu cau ca nhan
ay. Khi ban tac ong len t duy (lam cong tac t tng len y thc) ngi khac, nhng
y tng cua ban neu ra ma khong lien quan, te hn, khong giup lam thoa man cac
nhu cau ca nhan cua ngi o, cac y tng t anh mat uy tn va khong c tiep
nhan. Mac du, nhn ve hnh thc be ngoai cua ngi o, ban tng la ban a thanh
cong. Cac nhu cau ca nhan cung chnh la nguyen nhan lam nay sinh cac van e khi
chung khong c thoa man bang cac hanh ong a biet.
Viec cong nhan cac nhu cau la nguyen nhan khi au cac hanh ong cua con
ngi va bac bo quan iem cho rang t duy cua con ngi la nguon goc, ong lc
hoat ong cua con ngi, a tr thanh xuat phat iem cua nhng giai thch khoa hoc
ve cac hanh vi hng ch cua con ngi.
Nh vay, noi chung, neu ca nhan khong co nhu cau nao o th ca nhan se khong
co nhng hanh ong nham thoa man nhu cau o. Neu ca nhan co nhu cau nao o va
ca nhan a hanh ong lam thoa man hoan toan nhu cau o, ca nhan se khong con
tiep tuc hanh ong na. Neu ca nhan co nhu cau (cap bach) nao o khong c thoa
man trong thi gian tng oi dai va ca nhan khong tm ra c cach hanh ong thoa
man nhu cau, ca nhan co the ri vao be tac, mac benh tam than, co nhng hanh ong
noi loan hoac t t.
Nh tren a biet, nguon goc hanh ong ca nhan la nhu cau ca nhan va ca nhan
hanh ong la nham thoa man nhu cau ca nhan. Trong cac hanh ong ca nhan co
nhng hanh ong tot va nhng hanh ong xau (xem muc 2. Hanh ong ca nhan). Neu
vay, lieu cac nhu cau ca nhan cung co the phan thanh nhng nhu cau tot va nhng
nhu cau xau? Nhng nhu cau tot la nguon goc cua nhng hanh ong tot va nhng nhu
cau xau la nguon goc cua nhng hanh ong xau. V du, nhu cau co nhieu v la nguon
goc cua hanh ong xau song a the, vi pham luat phap.
Thc te cho thay khong n gian nh vay. Th nhat, nhu cau ca nhan thuoc the
gii ben trong cua ca nhan, khong c nhan biet bang cac giac quan cua nhng
ngi khac nh hanh ong ca nhan the hien ra ben ngoai. Rat kho lien ket hai oi
tng thuoc hai the gii khac nhau nh the. Th hai, hanh ong ca nhan mang tnh cu
the hn nhu cau ca nhan. V du, ca nhan co nhu cau an mang tnh chat chung, trong
khi o hanh ong an cua ca nhan la hanh ong cu the: An ca ieu hong nau canh
chua, an rau muong luoc, an tht bo xao thm Kho co the phan tch va tm moi lien
he tin cay gia cac oi tng co mc o cu the khac nhau. Th ba, moi lien he gia
nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan khong phai la moi lien he tng ng motmot
va trc tiep.
1

Tieng Nga: ., . . 2- . .3, .245

Tieng Nga: ., . . 2- . .2, .89

14

Nhu cau ca nhan

oi vi con ngi noi chung, co the co nhieu ch khong phai duy nhat mot cach
hanh ong nham at muc ch (thoa man nhu cau) cu the cho trc. Trong so o,
tham ch, co nhng cach hanh ong hoan toan trai ngc nhau, xem Hnh 1. Noi cach
khac, mot nhu cau co the dan en cac muc ch khac nhau vi cac hanh ong thc
hien khac nhau nhng ngi khac nhau hoac trong cung mot con ngi. Trong
nhng hanh ong nay co the co nhng hanh ong tot, hanh ong xau, hanh ong
trung tnh. Het sc tranh cho rang ch co duy nhat mot cach hanh ong e thoa man
nhu cau. ieu nay lam cho ca nhan cam thay be tac. Co nhieu cach hanh ong giup
cho ca nhan la chon, thay oi hanh ong e thoa man nhu cau.
Nhu cau cu the cho trc

Cac hanh ong trai ngc nhau

Hnh 1: Co the co nhieu cach hanh ong (cac mui ten) e thoa man nhu cau cu the cho trc

oi vi cac ca nhan cu the khac nhau, e thoa man nhu cau cu the cho trc, ho
co the co cac hanh ong hoan toan khac nhau, xem Hnh 2. Noi cach khac, cung mot
nhu cau co the dan en cac muc ch, hanh ong khac nhau nhng ngi khac
nhau.

Ca nhan 1

Ca nhan 2

Ca nhan N

Nhu cau cu the cho trc

Cac mui ten la cac hanh ong khac nhau
Hnh 2: Cac ca nhan khac nhau co the co cac hanh ong khac nhau nham thoa man cung loai
nhu cau

Nhu cau ca nhan

15

V du, mot mat, e thoa man nhu cau tien noi chung, co the co nhieu cach hanh
ong: Chuyen cho lam; chuyen nghe e tang thu nhap; phan au ve chuyen mon,
nghiep vu e nhan lng cao hn; sang tao ra cac loai dch vu, san pham ban chay
hn tren th trng; chi so e; an cap; an cp; buon ma tuy; tham nhung xem
Hnh 1. Mat khac, nhng ca nhan khac nhau la chon cac hanh ong khac nhau, t
nhng hanh ong co the co liet ke tren. Co nhng hanh ong trai ngc nhau va co
nhng hanh ong xau cua ca nhan khong phu hp vi cac chuan mc cua xa hoi lanh
manh, xem Hnh 2.
Ngc lai, nhng ca nhan khac nhau co the co hanh ong giong nhau ve mat
hnh thc nhng hanh ong o lai xuat phat t nhng nhu cau ca nhan khac nhau,
xem Hnh 3. Noi cach khac, mot muc ch co the phan anh cac nhu cau khac nhau
nhng ngi khac nhau.

Ca nhan 1

, ... ,

Ca nhan 2

Ca nhan N

Cac nhu cau ca nhan khac nhau

Hanh ong cua ca nhan cu the

Hnh 3: Hanh ong giong nhau co the xuat phat t nhng nhu cau ca nhan khac nhau

V du, cac th sinh trong phong thi cung lam mot e thi vao ai hoc. Tat ca ho
eu co muc ch au ai hoc. Ngi th xuat phat t nhu cau kien thc; ngi th can
bang cap; ngi muon cha, me vui long; ngi n gian muon hoc chung vi ban
than cua mnh
Them vao nhng g noi tren, mot hanh ong cua ca nhan con co the thoa man
cung mot luc nhieu nhu cau, xem Hnh 4. ieu nay co the hieu c v co nhng nhu
cau la loai nhu cau hp thanh. Noi cach khac, co nhng muc ch la muc ch hp
thanh.

Ca nhan cu the
Cac nhu cau ca nhan khac nhau
Hanh ong cua ca nhan cu the

Hnh 4: Mot hanh ong co the thoa man nhieu nhu cau

16

Xuc cam ca nhan

V du, hanh ong kiem tien giup thoa man kha nhieu loai nhu cau. Hoac viec s
dung ien thoai di ong i mi nhat oi vi nhieu ngi va thoa man nhu cau tiet
kiem sc lc, va thoa man nhu cau c e y, chu y.
Tom lai, qua nhng g trnh bay muc 2. Hanh ong ca nhan va muc 3. Nhu

cau ca nhan, chung ta thay:

Nhu cau (ch khong phai t duy) ca nhan la nguon goc cua hanh ong ca
nhan va ca nhan hanh ong nham thoa man nhu cau ca nhan (xem Hnh 5).

Hnh 5: Moi lien he gia nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan

e thoa man nhu cau nao o co the co nhieu cach hanh ong, trong o co
nhng hanh ong tot, xau, trung tnh va co ca nhng hanh ong hoan toan ngc
nhau.
Mot hanh ong lam thoa man thc s mot nhu cau nao o ch khi nhu cau o
c thoa man va khong anh hng xau en viec thoa man cac nhu cau khac. V du,
hanh ong an cap e thoa man nhu cau tien dan en viec b bat, i tu (nhu cau t do
khong thoa man). Vay hanh ong an cap trong trng hp nay khong dan en thoa
man thc s nhu cau tien.
Tnh huong tren thc te rat a dang. Co nhng tnh huong quen thuoc, o ca
nhan co nhng hanh ong quen thuoc va nhu cau ca nhan c thoa man thc s.
Co nhng tnh huong, o ca nhan biet muc ch can at (muc ch phan anh
nhu cau) nhng khong biet chac chan phai hanh ong nh the nao mi thc s thoa
man nhu cau. Nhng tnh huong nh vay goi la van e hay bai toan. Luc nay, nhieu
khi ca nhan phai thc hien nhng hanh ong mi mang tnh chat th, xem co thoa
man nhu cau hay khong.

4. Xuc cam ca nhan

4.1. Xuc cam ca nhan
T xuc cam, ngi viet dung ay, c hieu theo ngha rong. No bao gom
cac cam giac mang sac thai xuc cam (nh oi, met), cac xuc cam (hieu theo ngha

Xuc cam ca nhan

17

thong thng nh vui, buon, gian), tnh cam (v du tnh yeu), long (v du long yeu
nc), tinh than (v du tinh than trach nhiem) nhng cho can thiet, ngi viet se
i vao phan biet cu the hn. Co nhng nha nghien cu c tnh, so lng xuc cam
cua con ngi co ti hang chuc ngan loai khac nhau. Trong khi o, so lng t ng
dien at xuc cam ch trong khoang 5 en 6 ngan t. ieu nay co ngha, co nhng xuc
cam ma ban khong the dien ta c cho ngi khac va hieu nhng xuc cam cua nhau
e ong cam, thong cam, chia se la van e khong de. Xuc cam thng i kem vi s
thay oi trang thai sinh ly c the, v du, thay oi nhp tim, huyet ap, ien tr da; mach
mau co hoac gian; cac c co, giat, tha long
Xuc cam ca nhan la s phan anh tam ly cua ca nhan ve viec ca nhan cam thay
thoa man hay khong thoa man nhu cau ca nhan.
Co nhieu cach hnh thanh xuc cam ca nhan ma ngi viet se trnh bay chi tiet
hn trong nhng phan sau nay. ay, ngi viet lay mot cach lam v du.
Khi ca nhan lan au tien gap bai toan (co nhu cau cap bach nao o can thoa man
nhng hanh ong nh the nao e chac chan thoa man nhu cau th khong biet), cac
hanh ong cua ca nhan mang tnh chat th va sai (xem Hnh 6). Neu hanh ong sai, v
du hanh ong 1: Ca nhan ton sc lc ma khong thoa man nhu cau. Luc nay, trong ca
nhan hnh thanh xuc cam am. Xuc cam am xuat hien khong bien mat ma c lu
gi e trong cac hoan canh tng t xay ra trong tng lai, se ngan can ca nhan lap
lai hanh ong o. Trng hp ac biet, neu phep th o sai en noi ca nhan b tieu
diet, co ngha chon loc t nhien a ao thai ca the o. Ngc lai, neu hanh ong giup
ca nhan thoa man nhu cau (co khi ch mot phan nao), trong ca nhan hnh thanh xuc
cam dng. Xuc cam dng cung c lu gi va co tac dung trong nhng tnh huong
tng t xay ra trong tng lai, se thuc ay viec lap lai hanh ong o (li giai) e
thoa man nhu cau. Nh vay, xuc cam am the hien s khong hai long cua chu the oi
vi viec khong thoa man nhu cau, con xuc cam dng s hai long v nhu cau c
thoa man.
Xuc cam am

Xuc cam dng

Hanh ong 1

Hanh ong 2
Thoa man nhu cau (li giai)

Nhu cau can thoa man (bai toan)

Hnh 6: Mot cach hnh thanh xuc cam

18

Xuc cam ca nhan

Xuc cam giup thay oi hanh ong ca nhan theo hng cc ai hoa hanh ong
nao lam tang thoa man nhu cau va cc tieu hoa hanh ong nao khong thoa man nhu
cau ca nhan. V du, mot em hoc sinh giao tiep vi nhng hoc sinh khac trong lp
nham thoa man nhu cau c e y, chu y, quan tam. oi vi nhng ngi lam thoa
man cac nhu cau cua em nh biet chia se vui, buon, ton trong em, em rat mng khi
gap nhng ngi o va co nhng hanh ong e so lan gap nhau nhieu hn. Ngc lai,
oi vi nhng ngi khong lam em thoa man nhu cau, nh coi thng, choc pha, bat
nat em, em thay kho chu, ghet va tm cach tranh mat. Thong thng, ca nhan co
khuynh hng hanh ong e cc ai hoa cac xuc cam dng va cc tieu hoa cac xuc
cam am. Ro rang, cac xuc cam dng lam ca nhan cam thay hanh phuc hn cac xuc
cam am. ay, dng khong co ngha la tot, am khong co ngha la xau.
Dng ch co ngha thuc ay hanh ong tng ng vi no va am, ngc lai, ngan
can hanh ong tng ng vi no, trong khi hanh ong tng ng vi xuc cam co the
tot hoac xau. Do vay, xuc cam dng co the thuc ay hanh ong tot hoac xau. Tng
t, xuc cam am cung co the ngan can hanh ong tot hoac xau.
Ngoai ra, thc te cho thay, thuc ay va ngan can mang tnh tng oi. Thuc
ay hanh ong nay cung co ngha ngan can hanh ong ngc lai hoac hanh ong lien
quan va ngan can hanh ong kia cung co ngha thuc ay hanh ong ngc lai hoac
lien quan. V du, mot ngi i xe co xuc cam dng thuc ay hanh ong vt en o.
ieu nay cung co ngha chnh xuc cam o ngan can hanh ong dng xe lai. Ngc
lai, mot ngi s b phat v vt en o, xuc cam am nay ngan chan hanh ong vt
en o nhng thuc ay hanh ong dng xe lai sau vach trang.
Ngoai ra con co nhng xuc cam trung tnh, hieu theo ngha, chung van c ca
nhan cam nhan nhng khong cho ca nhan cam giac thch thu do thoa man nhu cau
hoac khong thch thu do khong thoa man nhu cau. Di ay la mot so xuc cam
dng, am va trung tnh:
1) Cac xuc cam dng: Khoai tra, sung sng, hoan lac, han hoan, kham phuc,
t hao, t hai long, t tin, tin cay, knh trong, cam tnh, tnh duc, tnh yeu, biet n,
lng tam thanh than, s nhe nhom tam hon, cam giac an toan, vui sng tren au
kho ngi khac, thoa man sau khi bao thu
2) Cac xuc cam am: Khong hai long, au kho, buon tui, chan nan, that vong, lo
lang, s hai, tiec re, thng hai, thong cam, t ai, cau, gian, cam thay b s nhuc,
khong cam tnh, ghen t, nghi ng, cam thu, khong tin cay, cam thay kho x, ngng,
xau ho, hoi han, lng tam can rt, kinh tm
3) Cac xuc cam trung tnh: Dng dng, lanh am, th va gom ca to mo, ngac
nhien, sng sot neu khong kem theo s thch thu hay khong thch thu, s hai long
hay khong hai long.
Thong ke cho thay cac xuc cam am nhieu hn xuc cam dng.
Tng t nh cac hien tng tam ly khac, xuc cam hnh thanh va phat trien trong
qua trnh tien hoa e thch nghi vi moi trng xung quanh va con ngi co ke tha

Xuc cam ca nhan

19

mot so xuc cam t nhng ong vat to tien. Trc het, xuc cam co chc nang bao
hieu. V du, cam giac oi bao hieu cho ong vat phai i tm thc an kha lau trc
khi cac chat dinh dng trong c the can kiet. Bi v, ong vat khac vi thc vat, phai
di chuyen, van ong. Ch cac chat dinh dng trong c the khong con, nh xe het
xang mi biet, e di chuyen i tm thc an ong ngha vi cai chet chac chan. Tnh
hnh tng t cung xay ra vi viec hnh thanh cac cam giac mang sac thai xuc cam
khac nh cam giac khat, met moi, au n va c chon loc t nhien gi lai nham
thoa man nhu cau ton tai nh la ong vat.
Xuc cam con co chc nang thay oi (ieu khien) loai xuc cam, do vay, thay oi
loai hanh ong, ac biet, trong nhng trng hp can huy ong cac nguon d tr cua
c the e ton tai. V du, cam giac met moi bao hieu cho c the phai chuan b ngh
ngi, hoi phuc sc lc trc khi can cac nang lng c bap. Nhng neu ung vao luc
o, ong vat ri vao tnh huong khan cap nh b e doa tnh mang, cam giac met moi
c thay the bang s s hai hoac noi gian. Chnh s thay oi xuc cam nay lam con
vat chuyen c sang trang thai s dung toi a cac nguon lc cua mnh hoac e chay
tron, hoac lao vao cuoc chien au mot mat, mot con. Them mot lan na, chc nang
nay c chon loc t nhien gi lai nham thoa man nhu cau ton tai nh la ong vat.
Vi s phat trien xa hoi va t duy, con ngi hnh thanh nhng xuc cam mi,
phc tap va cao cap hn, goi la nhng xuc cam tr tue. V du, y thc cong bang, danh
d, ngha vu, tinh than trach nhiem, long yeu nc, tnh cam oan ket, long nhiet tnh
lao ong, cam hng sang tao, tnh yeu oi vi cai ep, tnh cam cao thng, mong
muon chia se cac xuc cam, long v tha, ong cam, oc hai hc, y thc s hu, long
tham Tom lai, nhng xuc cam cao cap la nhng xuc cam thuoc cac lnh vc nhan
thc, ao c, tham my va sang tao.
Moi ngi khong ch khac nhau ve kha nang cam nhan xuc cam, ve phan ng
xuc cam oi vi cung mot s kien hoac thong tin, ma con nhng trang thai sc
khoe khac nhau, la tuoi khac nhau, di nhng tac ong khac nhau hoac vi cac tam
trang khac nhau. Theo thi gian, chung ta cung khong giong chnh mnh ve cac xuc
cam nay sinh. V du, cung oc mot tac pham Truyen Kieu, nhng ngi khac nhau
co nhng xuc cam khac nhau. Ngay chnh mot con ngi, khi hoc pho thong oc
Truyen Kieu cam nhan khac vi khi a ln tuoi, sau nhng thang tram cua cuoc
i. ieu nay co the hieu c v xuc cam phan anh nhu cau va kha nang thoa man
hoac khong thoa man nhu cau, co tac dung thuc ay hoac ngan chan hanh ong ma
quan he nhu cau hanh ong kha phc tap. Di ay, ngi viet nhan manh mot so
y:
Xuc cam phan anh nhu cau t hai pha: Pha nhu cau ca nhan von co (mang
tnh chat chung) va pha muc ch (cu the hn) do ca nhan e ra e hanh ong (nham
thoa man nhu cau) trong boi canh cac ieu kien anh hng en viec co the thoa man
hay khong thoa man nhu cau. Noi cach khac, xuc cam lam cu the hoa nhu cau va tao
ra cac xung lc kch thch ben trong e chu the hanh ong mot cach cu the. V du,
nhu cau an tuy dan en hanh ong an nhng xuc cam ch ra trc tiep va cu the hn:
Thch an tht bo hn tht heo, thch an quan nay hn quan kia

20

Xuc cam ca nhan

Xuc cam co the co nhng cng o va sac thai khac nhau, gop phan tao nen
nhng kh chat khac nhau. Xuc cam dng vi cng o manh thng the hien thanh
s mong muon manh me thuc ay thc hien hanh ong tng ng. V du nh s say
me, nhiet tnh chay bong, khat vong.
Mot nhu cau cho trc, tuy theo hanh ong, co the dan en nhng xuc cam
vui, buon khac nhau. Ngc lai, cac nhu cau khac nhau, cung tuy theo hanh ong,
co the dan en xuc cam giong nhau. V du, cac hanh ong lam thoa man cac nhu cau
khac nhau co the dan en cung mot niem vui nh nhau.
Cac xuc cam co the ket hp, phoi hp vi nhau thanh cac xuc cam phc tap,
goi la cac xuc cam hp thanh mang tnh he thong. V du, buon vui lan lon; gian th
gian ma thng th thng; nhng xuc cam khong noi nen li.
Cac xuc cam co the bo sung cho nhau. V du, ngi a tng buon nhieu, khi
co niem vui, cng o xuc cam thng manh hn nhng ngi khac.
Cac xuc cam co the chuyen hoa lan nhau, ac biet, khi vt qua mot ngng
nao o. V du, tham lam chong phai; thoang thoang hoa nhai ma lai thm lau; than
nhau lam th can nhau au; gion ci, ti khoc; het khon don en dai; niem vui nho
ngi ta ci, niem vui ln ngi ta khoc; t yeu en ghet, nhieu khi, ch mot bc.
Cac xuc cam co the au tranh vi nhau, xuc cam nao thang, xuc cam o se
thuc ay hoac ngan chan hanh ong tng ng.
Cac xuc cam co the mau thuan nhau, hieu theo ngha, xuc cam nay c thoa
man th xuc cam khac khong c thoa man. V du, bo tien mua sach oc, co c
niem vui thoa man nhu cau nhan thc nhng tiec, v phai de sen trong an, mac.
Xuc cam co the thay the nhau. V du, oi vi nhieu ngi, niem vui trong
nghien cu khoa hoc hoan toan thay the c niem vui an chi, xai nhng o xn,
hang hieu
Nhng ngi tng trai qua nhieu loai xuc cam thng hieu nhng ngi khac
(ve mat xuc cam) de dang hn, ong cam hn, bao dung hn.
Xuc cam thuc ay ca nhan hanh ong theo cac quy luat xuc cam, do vay, tuy
trng hp cu the, xuc cam o co the tot, co the xau. V du, tin ngi khac mnh co
the b la; yeu tc la mu; gian mat khon; yeu nen tot, ghet nen xau.
Xuc cam khong ch thuc ay hoac ngan chan nhng hanh ong the hien ra ben
ngoai ma con co anh hng manh me en nhng g thuoc the gii ben trong con
ngi nh nhu cau, cac thoi quen t nguyen, t duy. Cac anh hng nay co the tot
hoac xau. V du, s chan nan co the lam t duy b te liet. Ngc lai, s hng thu lai
giup phat nhieu y tng sang tao bat ng. Do vay, ay ca nhan can co s ieu
khien cac xuc cam cua mnh.
Ngi viet con quay tr lai cac y noi tren trong nhng phan sau.
Thc te cho thay, khi noi ve con ngi, phan ln moi ngi thng nhan manh va
anh gia ch so thong minh IQ, cac nang lc tr tue, t duy sang tao mc cao. Gan

Xuc cam ca nhan

21

ay, cac nha chuyen mon mi chu y nhieu hn en EQ (Emotional Quotient) va cho
rang chnh EQ (hay con goi la tr tue xuc cam) ong vai tro rat ang ke, giup thanh
cong, mac du vai tro to ln o cua xuc cam a c nhieu ngi noi tieng e cap en
t lau. e minh hoa, di ay, ngi viet trch dan mot so cau noi ve xuc cam (ngi
viet in am nhng t dien ta xuc cam trong cac cau o) e ban oc thay xuc cam
thuc ay hanh ong tot rat quan trong va c anh gia cao nh the nao.
Leo Buscaglia: Neu khong co tnh yeu thng, cuoc song cua ban xem nh
a mat.
D.H. Lawrence: Neu cai o khong lam ban rung ong, neu no khong thu v,
ban ng lam.
Rollan: Pham chat quy gia nhat trong cuoc song la tnh to mo luon tre mai.
No khong b thoa man theo thang, nam va sang nao no cung nh mi va sinh ra.
Rollan: Trai tim la on bay cua nhng g v ai.
Montaigne: ieu c ban nhat la tap cac thoi quen thch va yeu khoa hoc.
Neu khac i, n gian, chung ta ao tao nhng con la chat ay nhng ieu sach v
kho hieu.
.Y. Pixarep: Ai a co lan yeu khoa hoc, ngi o se yeu khoa hoc suot i
va khong khi nao chia tay vi no mot cach t nguyen.
Lebbok: tnh yeu oi vi mot khoa hoc nao o thuc ay trong chung ta s
ham thch tat ca cac khoa hoc con lai.
France: tam hon chung ta se thua kem nhng ngi nguyen thuy neu
khong lam cho cuoc song cua con chau mnh tot hn va yen lanh hn cuoc song cua
chung ta. e at c muc ch, phai nam c hai ieu b mat: Can biet yeu va biet
nhan thc. Khoa hoc va tnh yeu sang tao cuoc song.
Galileo: Khong co g v ai tren the gii nay a c hoan thanh ma thieu
long say me.
Pascan: Khong say me, khong phan khi, khong lam c viec ln.
I. Pavlov: Khong co tnh yeu va long say me thc s th khong co cong viec
nao troi chay.
Monden: Khong co khat vong th khong co thien tai.
Ludwig: Hay ng tr nen giau ve tr tue en o ban tr nen ngheo ve tam
hon.
William A. Ward: Ngi thay trung bnh ch biet noi. Ngi thay gioi biet
giai thch. Ngi thay xuat chung biet minh hoa. Ngi thay v ai biet cach truyen
cam hng.
Tuc ng Trung Quoc: Hng thu la ngi thay tot nhat.

22

Xuc cam ca nhan

S. Simon: Mc lng cao nhat tra cho ngi cam quyen la s tin yeu cua xa
hoi.
Nguyen Trai: Kh thc, kh binh, tn bat kha kh (co the bo an, bo viec binh
nhng ch tn th khong the bo).
Nhan vo tn bat lap (Khong co ch tn khong ng i c).
Tn vi quoc chi bao (Tn la vat bau quoc gia).
G. imitrov: Biet phai lam g cha u, con phai co dung cam thc hien ieu
o na.
K. Marx: Xau ho la mot loai noi gian nhng ch hng vao ben trong. Va
neu nh ca mot dan toc cam thay xau ho th no se giong nh con s t thu mnh lai
e chuan b phong ti.
Lenin: Thieu nhng xuc cam cua con ngi, khong bao gi a co, ang co
va se co the co s tm kiem chan ly cua con ngi.

4.2. Moi lien he xuc cam ca nhan vi nhu cau va hanh ong cua
ca nhan
Moi lien he nhu cau, xuc cam va hanh ong ca nhan c the hien thanh Hnh 7,
tren c s nhng g a c trnh bay cho en nay.

Hnh 7: Moi lien he nhu cau, xuc cam va hanh ong ca nhan

ng

cho thay nhu cau ca nhan la nguon goc cua hanh ong ca nhan.

ng

ca nhan hanh ong nham thoa man nhu cau ca nhan.

ng
ch ra loai hanh ong ca nhan xuat phat thang t nhu cau ca nhan.
ay la nhng hanh ong do di truyen, bam sinh c chon loc t nhien gi lai, mang
tnh chat ban nang, t ong, a c lap trnh trong gien.
Xuc cam cua ca nhan c hnh thanh va lu gi do nhu cau ca nhan thoa

Xuc cam ca nhan

23

man hay khong thoa man. Neu thoa man, ca nhan hai long, trong ca nhan hnh thanh
va lu gi xuc cam dng. Neu khong thoa man, ca nhan khong hai long, trong ca
nhan hnh thanh va lu gi xuc cam am. en lt mnh, sau khi c hnh thanh va
lu gi, at mc u o (xuc cam u o), xuc cam co tac dung thuc ay hoac ngan
chan hanh ong mot cach chac chan. T nay, khi ngi viet dung t xuc cam, ban
oc hay hieu ngam rang ay la xuc cam u o. i vao cu the, xuc cam dng co tac
dung thuc ay hanh ong tng ng vi no e tang en cc ai viec thoa man nhu
cau. Ngc lai, xuc cam am ngan can hanh ong tng ng vi no e giam en toi
thieu cai hai cua viec khong thoa man nhu cau, tham ch, ca nhan khong hanh ong
na.
Nh vay, xuc cam ca nhan dng nh nam gia nhu cau va hanh ong ca nhan
(xem Hnh 7). au ben nay, xuc cam ca nhan c nh oat (hnh thanh va lu
gi) nh viec nhu cau thoa man hay khong thoa man. au ben kia no tac ong
(thuc ay hoac ngan chan) len hanh ong (xem ng
va ng ).
Xuc cam hnh thanh khong bien mat ma c lu gi. ieu nay co ngha, xuc
cam co the ton tai trong mot khoang thi gian, co the rat dai. Do vay, xuc cam co the
coi la mot yeu to (bo phan) mang tnh oc lap nhat nh, can phai tnh en trong
chuoi t yeu to nhu cau en yeu to hanh ong. Tren Hnh 7 xuc cam ca nhan c
bieu dien thanh mot o tng ng vi cac o nhu cau ca nhan va hanh ong ca
nhan.
Nhu cau cua ca nhan la nguon goc cua hanh ong ca nhan. Trong cac nhu cau
cua ca nhan, ch co mot so t nhu cau bam sinh co tac ong trc tiep len hanh ong
(xem ng ). Tuy van la nguon goc cua hanh ong, nhng nhu cau con lai (ke ca
nhng nhu cau mi c hnh thanh trong qua trnh song va lam viec cua ca nhan)
khong trc tiep tac ong len hanh ong ma tac ong gian tiep thong qua xuc cam
(xem ng , ng ). Nh vay, xuc cam tac ong (thuc ay, ngan chan) len
hanh ong trc tiep, manh me, nhanh va cu the hn nhu cau. Khong phai ngau
nhien, tren Hnh 7, ng
(ng mo ta xuc cam tac ong len hanh ong) c ve
am hn ng
va ng .
Ngoai ra, xuc cam ca nhan de c chnh ca nhan va nhng ngi khac
nhan biet, nhan dang hn nhu cau ca nhan. Bi v, nh chung ta biet trong muc
nho 4.1. Xuc cam ca nhan: Xuc cam ca nhan thng i kem vi s thay oi trang
thai sinh ly c the cua chnh ca nhan, v du thay oi nhp tim, huyet ap, ien tr da;
mach mau co hoac gian; cac c co, giat, tha long Con nhng ngi xung quanh co
the nhan biet, nhan dang xuc cam ca nhan thong qua cac hanh ong phan anh xuc
cam ca nhan nh ca nhan o lac au; nhun vai; nhu may; o mat ta tai; khoc; ci;
mat tr nen sang rc hoac u am; trong vui, buon, gian d, cau knh (xem muc
2. Hanh ong ca nhan). ieu nay, ve mat nguyen tac, giup cho nhng ngi giao
tiep vi nhau de nhan ra xuc cam cua nhng ngi khac e co the tm hieu, thong
cam, chia se va co nhng hanh ong thch hp.
Do nhng ac iem noi troi cua xuc cam ca nhan so vi nhu cau ca nhan, neu

24

Xuc cam ca nhan

cai thc s chung ta quan tam la hanh ong ca nhan th chung ta phai chu y nhieu
en xuc cam ca nhan.
Xuc cam ca nhan cu the hn nhu cau ca nhan va thuc ay hoac ngan can hanh
ong ca nhan cu the. Do s tng ng ve tnh cu the, ay, chung ta co the xem
xet s tng ng gia xuc cam va hanh ong. Muc 2. Hanh ong ca nhan co a ra
hai khai niem hanh ong tot va hanh ong xau. Vay, cac xuc cam co the phan thanh
hai loai: Loai xuc cam thuc ay thc hien cac hanh ong tot va loai xuc cam thuc
ay thc hien cac hanh ong xau. Loai xuc cam th nhat thuc ay hanh ong tot,
ngi viet goi la xuc cam ca nhan tot hay goi tat la xuc cam tot. Loai xuc cam th
hai thuc ay cac hanh ong xau, ngi viet goi la xuc cam ca nhan xau hay goi tat la
xuc cam xau. Nh vay, e ca nhan co nhng hanh ong tot, can phai tao ra ben
trong ca nhan nhng xuc cam tot. Can phai lam nhng g va lam the nao e ca
nhan co nhng xuc cam tot? Nhng muc con lai cua quyen sach nay se dan dan tra
li cau hoi o.
Tren Hnh 7, xuc cam ca nhan c bieu dien nh mot yeu to mang tnh oc
lap nhat nh, tng ng vi hai yeu to kia la nhu cau ca nhan va hanh ong ca
nhan. Neu nhn theo quan iem tng tac (tac ong qua lai gia cac yeu to), chung
ta con co the thay them cac tac ong khac ngoai cac tac ong a trnh bay tren. V
du, xuc cam co the tac ong ngc lai nhu cau, hanh ong tac ong ngc tr lai xuc
cam. Chang han, ban say me nghien cu khoa hoc, long say me nay lam giam nhu
cau chay theo cac mot mang tnh chat hnh thc be ngoai; hoac ban t choi giup
mot ngi ban than, sau o ban cam thay xau ho.
Hnh 7 con cho thay, e mot ngi co hanh ong cu the ma hanh ong o
cha c thc hien trc o, can tao cho ngi o co nhu cau thc hien hanh ong
o (the hien di dang muc ch ngi o biet la can at) va xuc cam u o thuc ay
hanh ong cua ngi o. D. Carnegie dien ta nh sau: Ch co cach lam duy nhat
di bau tri nay e buoc mot ngi lam mot ieu g o. ay la lam cho ngi o
muon lam ieu o.
Nh vay, D. Carnegie khuyen chung ta khong nen ap at, cng bc (kieu dung
roi anh hay g sung vao au) bat mot ngi lam mot ieu g o (thc hien hanh
ong g o) ma phai lam cho ngi o muon. Muon ay la phai lam sao cho
ngi o thay ket qua lam ieu g o (muc ch can at) la nhu cau cua chnh mnh
ch khong phai do ap at, cng bc t ben ngoai va mnh co xuc cam u o thuc
ay lam ieu o. Trong cac cuon sach cua mnh, chang han, cuon ac nhan tam,
D. Carnegie co dan ra khong t cac v du minh hoa cho y kien noi tren.
Neu nh xuc cam ca nhan thuc ay hoac ngan chan hanh ong ca nhan mot
cach trc tiep va manh me th ngc lai, thong qua hanh ong ca nhan chung ta co
the anh gia c chat lng cua xuc cam. Nhng hanh ong tot ma khong phai ai
cung lam c cho chung ta thay nhng xuc cam ln, cao thng ng ang sau cac
hanh ong o. Di ay la mot so v du:

Xuc cam ca nhan

25

Au Song dai ca loi bat tam / Phai duyen chong v ngan nam em van ch
Ln len cung nhng li ru tham m tnh ngi, tnh yeu que hng x s cua me,
nhng mai sau nay, khi a trng thanh, anh em toi mi hieu c tnh yeu cua me gi
cho ba am sau en mc khong ch ngan nam em van ch ma con ni au em cung
tm.
Nam 1954, Hiep nh Geneve c ky ket, ba me toi t Campuchia tr ve Viet
Nam. Theo chu trng cua ang, ba tap ket ra Bac, e lai ngi v tre ang mang thai
a con au long vi li hen c hai nam se ve. Me toi lai que noi, mot mnh vt
can trong noi nh chong da diet. Chnh sach ep buoc nhng ngi v co chong tap ket
phai lay ngi khac a ay nhng ngi nh me toi vao tnh the kho khan. c s
ong y cua to chc, me toi quyet nh i tm chong e tiep tuc i theo con ng ba
me a chon. Hanh trnh tm chong cua me toi a tr thanh giai thoai cua tnh yeu va
niem tin.
Hai mien Nam Bac ch cach nhau bi con song Ben Hai (v tuyen 17), nhng sao
vi vi ay trac tr, hiem nguy. Me toi khong the vt song Ben Hai e en vi chong
mnh ma phai trai qua con ng dai ay cam go, th thach. Ba nam, vi a con trai
nho, me toi ong u th vai, lam nhieu nghe e tm ng en vi mien Bac. Khi la
mot me, mot con; khi lai vao vai ngi ch cua chnh con trai mnh e tranh s truy tm,
bat b cua ch, nay me toi Rach Gia, mai a ve Soc Trang; luc Chau oc, khi qua
Campuchia vi bao nghe , lam banh, xe kho, lam mam mn Kho cc tram be,
nguy hiem rnh rap, me toi van sat son mot long tm chong. Cuoi nam 1955, sau khi ba
toi i c hn mot nam, c s hoat ong cua me b bo rap, me phai tam biet ong ba
noi, cung con ri Rach Gia ve Nga Nam Soc Trang lam mn cho mot nha a chu e
tranh s ve van, ep buoc cua mot ten chieu hoi v chung biet me co chong tap ket.
ay, vi vai nha ngheo phai i , me a tap cho a con nho (anh Hai toi) goi me la
ch e giau than phan cua mnh. Lam con , me a chu bao noi cc kho, ang cay.
Co lan ch lung suc, truy tm v nhng ngi theo khang chien, me tron di ghe, e
anh Hai ngoi chi mot mnh. Khi me b bat, chung tra hoi anh Hai ba nay la ai?, anh
Hai a cu me trong gang tac khi goi me la ch. Nhng co ke ch iem, me b ch
bat, giam cam, nhng van mot long kien trung gi tron kh tiet cua mnh. Khong khai
thac c g ch a phai tha me ra. Bong con nho ve Tan Chau, Chau oc, me toi
moc noi vi to chc, tiep tuc hoat ong va lam u th nghe ganh nc thue, lam kho,
xe mam mn, ban banh, lam vu em nham kiem tien thc hien mong c cua mnh.
Khi a danh dum c mot so tien kha kha, me toi tm ng sang Campuchia tiep
tuc lam mn e mu sinh va thc hien hanh trnh tm chong cua mnh. x ngi,
mot lan na me lai b nhng ten de xom ve van, o ep, du do en noi moi khi ra
ng me phai t boi ban, lam xau mnh e tranh nhng anh mat cu vo cua chung.
Cuoi nam 1958, c s giup cua mot so Viet kieu yeu nc, me hoan tat thu tuc
giay t, mua ve may bay qua Hong Kong roi qua Bac Kinh e t o i tau lien van ve
Ha Noi tm gap chong.
Ke ra th ngan vay, nhng ngay o, mot ngi me tre vi a con th, khong biet
tieng Campuchia, tieng Hoa ma dam vt chang ng gian nan nh the e tm chong
th khong phai ai cung dam lam. Moi lan nghe ba me ke lai hanh trnh tm chong cua
me, anh em toi lai thac mac: Sao me gan the? Me ch ci, anh mat hng ve ba ay
tin yeu. Tnh yeu ay cua ba me a nuoi dng anh em toi nen ngi, biet yeu thng,
chia se. e mai sau nay, tren moi nga ng cuoc song, nhng luc kho khan, nga long,
tnh yeu ay lai tiep them sc manh e chung toi ng day, manh me bc tiep.

26

Xuc cam ca nhan

(Bai Tm chong cua Thanh Tan, bao Phu N Tp.HCM, ra ngay 14/5/2012).
Nha van oan Phu T sinh nam 1910 tai Ha Noi, que chnh cua ong huyen
Tien Du, tnh Bac Ninh. 15 tuoi ong a viet van roi sau tr thanh nha van, nha viet kch
va co bai th Mau thi gian noi tieng. Sau Cach mang thang 8-1945, ong c bau la
ai bieu Quoc hoi khoa I (1946), giang day Trng van hoa khang chien, lam Tap ch
van nghe, thng vu oan san khau Viet Nam, Hoi van hoa Viet Nam.
Mua ong nam 1949 chien khu Viet Bac, oan Phu T vi t cach la ai bieu
Quoc hoi, cung mot so nghe s i tham bo oi va anh giac tr ve. Thay chien s ta an
oi mac ret, ngi b thng b benh thieu thuoc men ieu tr, sinh hoat rat cc kho, ai
cung rng rng nc mat. S thieu thon nay do khang chien mot phan, cai chnh la
Tran Du Chau, ai ta cuc trng Cuc quan nhu tham nhung. Y li dung chc quyen v
vet cua cong, an bt an xen cac tieu chuan cua bo oi e tieu xai xa hoa lang ph.
Nhieu ngi biet nhng khong ai dam to cao hoac noi nang ieu g, bi Chau quyen lc
ln lai co am tay chan rat trung thanh va tan bao.
Tran Du Chau ng ra to chc am ci cho mot thuoc ha rat than can vi han.
Co ci xep kn may day ban dai u nhng chim quay, ga tan, nam hng, gio cha,
ru Tay, thuoc la thm hao hang. Co ca ban nhac song t khu 3 c Chau ieu len
phuc vu cho am ci. Tran Du Chau ch than mi nha van oan Phu T d tiec ci.
Ong nhn co ci ma hoa mat, c tng mnh nam m. Chau mac bo quan phuc ai ta
mi tinh, ci nga, eo sung ngan xe ben hong e lam chu hon. Han ti ci gii
thieu: am ci hom nay co mot v khach ac biet la nha th oan Phu T noi tieng.
Mi nha th cho mot bai th mng co dau chu re va quan vien hai ho.
oan Phu T ng len, mat am am nhn ly ru vang tran ay o nh mau. Mat
ong tm lai, tay run run. Moi ngi hoi hop ch. Ai cung tng ong se oc mot bai th
ca ngi hoac phat bieu that hay nh cac quan khach khac, nhng khong, nha th cht
ngang au, nhn thang vao Tran Du Chau noi gan tng tieng: Toi xin oc tang chu hon
va co dau chu re cau th hay nhat ma toi va ngh ra. Moi ngi x xao, Tran Du
Chau nn th ch i. Khi moi ngi a yen lang, oan Phu T mi tiep:
Ba tiec ma chung ta sap chen ay hom nay,
c don bang mau xng cua bao chien s
Nghe xong Tran Du Chau tai mat, quat: Lao!. Ten ve s cua Chau xong en tat
bop vao mat nha th. Ong lang le rut khan lau mat, nho mot bai nc bot vao coc ru
roi nh ac bc ra.
em o, oan Phu T gi mot bc th dai len Bac Ho, vach mat Tran Du Chau ve
toi tham nhung, hong hach. Mi ngay sau, Toa an quan s ac biet lap ngay tai ni c
hanh hon le. Vi nhng chng c khong the choi cai ve toi tham nhung, sa oa bien
chat, Tran Du Chau phai cui au thu toi va nhan mc an nghiem khac nhat: T hnh!
Chu re, tay sai cua Chau s qua a t sat trong nha tu.

(Bai Nha van chong tham nhung cua Vu Chi, bao Sai Gon Giai Phong, ra ngay
13/4/2008).
Ong Tam On (Le Van On ngu ap Tien Long 1, xa Tien Long, huyen Chau
Thanh, Ben Tre), 65 tuoi, trnh o van hoa lp 5. Ong tng song trong can nha la cot
gon va lao ong kiem song, nen rat thau hieu canh thieu kho cua ngi ngheo neo n
khong ni nng ta. Nam 31 tuoi, khi gia nh bat au co cua an, cua e, ong a ngh
en viec giup nhng gia nh ngheo song trong canh nha dot cot xieu, bang cach cat

Xuc cam ca nhan

27

cho ho can nha che nang, che ma. Ong noi: Ngi ngheo cho ho tien, ho tieu xai het,
chi bang cho ho cai nha. Ngi song co cai nha, ngi chet co mo ma. Cho nha tc la
ganh het phan na lo toan, ho ch con lo cai an, cai mac, sam sa trong gia nh.
Luc au ong cat nha tnh thng cho ngi ngheo, moi nam khoang 5-10 can.
Trong khoang thi gian t 1990-2000, hue li vn nha kha len, so lng nha ong cat
giup ngi ngheo, bnh quan moi nam 30 can. Ban au ong cat nha cho ngi ngheo
trong ap, trong xa. Sau o, c nhng ngi lang i lam an, buon ban trong va ngoai
tnh nh Tien Giang, ong Thap, Tra Vinh gii thieu, ong Tam On tm hieu va san long
giup nha cho nhng ngi ngheo that s biet lo lam an. Chang han nh trng hp
Phc mu ban ve so ap Phc Hoa, xa Thanh Trieu, Chau Thanh, ong va cat cho
can nha tnh thng vao thang 8/2003. Phc mu la mot ngi hieu thao, cam cui
lam an, va ban ve so nuoi ba ngoai va e danh tien mua c nen nha. Ong giup
Phc mu tan tnh, khong ch giup nha ma con mua them t go e ong cho cai
ging, cai ban, cai ghe. Ngi ngheo khi nhan nha eu cam n, ong khuyen ho: Hay
co gang lam an, cham lo gia nh hanh phuc la ap n toi roi.
Nha ong cho ngi ngheo cung chang phai sang trong g, thng la nha bang than
cay da lao xe ra lam sn. Nha co be ngang 4 m, dai 6 m. Thi gia nhng nam 1990
khoang 600.000 ong mot sn nha. Tuy vay, khoi ngi nhieu tien hn ong a khong
lam g ca. Con bay gi, cay da gia lam nha c cung tang theo thi gia, khoang 1,5
trieu ong mot can. Du la vay, nghe au co ngi ngheo thieu ni an, chon la ong
Tam On lai co mat va lan lng vao vi niem vui lam viec thien Trong suot hn 30
nam, ong a cat gan 600 can nha tnh thng cho ngi ngheo. Phong vien kho khan
lam mi gi c ong noi ve viec lam t thien cua mnh. Ong tam niem la lam viec
thien th ke lam chi Ong cung khong nhac g ti bang khen do Chu tch nc trao tang
v co cong nuoi giau can bo cach mang nhieu nam lien.

(Trch t bai bao: Ong gia 30 nam lam nha tnh thng cua L The Nha, bao
Tuoi Tre, ra ngay 1/11/2003 va bai bao: Mot gia nh nong dan Ben Tre: 30 nam:
Xay hn 600 can nha tang ngi ngheo cua Hong Tam, bao Phu N, ra ngay
1/11/2003).
Chuyen nay do mot ong nghiep cua toi ke lai va cung nh anh, toi nh hoai ve
em hoc tro nho la nhan vat trong cau chuyen di day.
Lp 1A do anh phu trach phan ln la cac em nha tai ch, hoan canh kinh te kha
gia nen tinh tm, sang sua lam. Nay Tng Vi hay nung nu, nay Diem Thuy trong c
nh thien than, con Kien Hung con mot vien chc th nhn rat thong minh... Duy co em,
nhan vat lam anh day dt mai, la cau hoc tro khon kho lac gia an thien nga. Em
ngoi cuoi lp, gay goc, cao leu ngheu, en ua... Nhn em chang co iem nao chung
vi cac ban. en cai ten cung chang quy phai g: en.
Em a lu ban va en khi anh nhan lp, em hoc lai lp 1 nam th hai. Ky nang
lam tnh va oc cua em rat kem, hnh thc th loi thoi lech thech nen hau nh em b bo
ri ni goc khuat cuoi lp.
Mot lan hop hoi ong ve sm anh a i tm nha en. en trc nha en, anh a
hieu v sao cau tro nho cua mnh co ve khon kho en the: mot tup leu tam b chen
gia day nha cao tang, trc nha la chiec xe ay bang go - cong cu lao ong cua cha
me em. Hang ngay hai ang sinh thanh cua em phai len loi khap ch ch hang thue
kiem song. Ben trong nha chang co g ang gia, hnh nh ien cung khong, cap sach
cua em nam tren chiec ging tre a cu lam... en boi roi khi thay en nha...

28

Xuc cam ca nhan

Chuyen i ay giup anh giai ma nhieu van e ve cau tro nho, tham ch anh mat ngu
va t trach mnh sao qua vo tam, khong i tham em sm hn.
Hom sau vao lp, anh goi en len va nh cau ri lp hoc giup thay mot viec. Thi
gian vang en, anh sinh hoat vi lp ve chuyen tham hom qua. Anh noi ve cha me
en, ve can nha cua em... Anh khuyen cac em khong nen choc gheo ban en, phai
than mat va gan gui, giup ban ay trong hoc tap... Anh noi rat nhieu, cac co cau hoc
tro be xu tron xoe mat song anh ngh cac thien than be bong cua mnh a hieu.
Mot ke hoach am tham c tien hanh. Anh van ong ong nghiep trch ong
lng t oi, qua vai thang c mot mon tien nho. Anh cung cac ban en nha tham cha
me en, xin phep ong cho em mot chiec ban, lam mot goc hoc tap va trc khi ra ve
ho tran trong trao cho cha me em mon tien u e mua mot chiec xe nc ma ban
trc nha, khong phai quan quat suot ngay ngoai ch. Cha me en het sc cam ong,
may thay trong long vui nh hoi.
Mot phu huynh la chu mot doanh nghiep ln, biet viec may thay lam a en nha
en tang cha me em mot so tiet kiem kem theo li ha se thng xuyen quan tam va
au cho cau tro ngheo hoc hanh en ni en chon. That nh chuyen co tch.
Gi th lp 1A cua anh ch gom toan thien nga thoi. en a an mac tinh tm hn,
net mat rang r hn, dan d ua vui cung cac ban. Thanh tch hoc tap cua em kha dan
len. Thay giao cua en la mot trong nhng ngi vui nhat, cam thay yeu i hn, tin
vao tnh ngi hn va vo cung yeu quy 34 thien than cua mnh.
Con vi toi, ong nghiep cua anh, ghi nh cau chuyen nay trong long va thng ke
lai cho cac hoc tro cua mnh. Gian d vay thoi, cac ban a. Khi nao anh ban toi cap
nhat tnh hnh cau tro ten en, toi lai ke tiep cho cac ban, hay i nhe!

(Bai Lp hoc toan thien nga cua Thanh Cong, bao Tuoi Tre Cuoi Tuan, ra
ngay 14/11/2010).
Ngi ngheo thng cam chu, de b e au ci co. Nhng vi anh nong dan
ngheo Phung S Lam th khong
Tiep toi ngay ben b ruong vi oi tay van con lam lem bun lay, ngi nong dan
khong im lang Phung S Lam xa ngheo Hai Ninh, huyen Tnh Gia, Thanh Hoa tram t
ke: Ho ban tin e doa se diet tng ngi dam to cao ma trong o au danh sach la
toi. Luc au toi cung lo. Nhng roi toi ngh lai neu s hai ma rut lui gia chng th
mnh cung chet! Toi co niem tin rang khi nhng nong dan chan at t hoc nh toi ma
dam ng len v le phai th chac chan cai thien se chien thang cai xau thoi.
Mo hoi, nc mat que ngheo
Trc khi ve Thanh Hoa tm Phung S Lam, toi a gap nhng ngi cung anh c
mi i d hoi ngh vinh danh chong tham nhung a Nang. Bac Nguyen Cong Uan,
ngi tng len b xuong ruong v au tranh chong tieu cc Bac Ninh, ke: Cai nha
anh Lam ay c trung ng mi i vinh danh ma chan tay van con en s s bun at,
nhng tnh cach manh me lam. Anh chang vong vo c vo thang mat, noi thang ten
nhng ke tham nhung, hai dan.
T Ha Noi, toi a goi ien hen trc anh Lam, nhng khi ve tan xa Hai Ninh, huyen
Tnh Gia, van rat kho khan mi tm c nha. V chong anh ang cay cuoc ngoai
ruong, co con gai lam cong nhan tan ong Nai. Hang xom co ngi lai ngai ch
ng.

Xuc cam ca nhan

29

Hnh nh ho chang muon va lay cung anh nong dan a chien au va gay thu
chuoc oan vi mot loat quan a phng nay. Cuoi cung, cung co mot bac lang le chu
ch ng nhng kn ao dan do: Ai hoi ng noi toi ch nha anh Lam nhe. Lam ke
khong thch anh ta au. Tiep toi ngay b ruong, Lam rm rm nc mat xuc ong khi
nghe giong mien Nam. Anh tam s muon vao Nam tham con gai lam nhng cha xoay
u tien tau xe e vao. Nha ngheo qua, quanh quan ch trong vao may sao ruong, xot
con nhng chang biet lam the nao!
Lang nhn hnh anh nong dan can man gap lng lam viec, mo hoi rong rong nho
giot tren ong, Lam u t tam s gia nh anh cung ch la nha ngheo trong rat nhieu
nha ngheo mien que Thanh Hoa nay. Hau het dan a phng eu song nh ruong.
Nhng at chat ngi ong, ho co gang, vat va the nao th van kho tranh khoi canh
ngheo. Trung bnh moi sao ruong ay ch thu hoach c 1,5 ta thoc cho vu trung.
Tr chi ph au t canh tac va chuc th thue ph, le ph cho a phng, may man lam
cung ch con khoang 50kg thoc ve nha nong dan. o la cha ke cong sc, mo hoi trc
tiep cua nong dan o ra.
Co vun ven tng hat thoc, ho cung rat kho khan trong trang trai cuoc song, lo an
hoc cho con cai. Nhieu bac cha me nh anh Lam phai bam moi en bat mau, nuot
nc mat vao trong e con cai ly hng mu sinh phng xa. T mot nong dan t hoc,
toi buoc phai m mom, phai au tranh vi cai xau, cai sai cung v chuyen nay. Ngi
dan que toi kiem mieng an cung a am mo hoi nhoc nhan roi, khong the chu kho hn
c na!.
Lam tram ngam ke moi chuyen bat au t nhng sai pham trong quan ly, s dung
at ai nong nghiep cua chnh quyen a phng. Ruong ong khan hiem, thieu hut en
mc nong dan khong dam li tay, cho at ngh luc nao. Tren mot manh at nho, ho
phai can man xoay x ba tang kinh te vi chuong heo tren ao ca, roi lai them gian b
tren mai chuong heo e kiem them tng ong le.
The nhng, t chu trng nang tnh hnh thc xay dng mi nha van hoa thon,
chnh quyen xa Hai Ninh a ong loat cho ban at nong nghiep sai tham quyen, s
dung tien sai muc ch va vi pham trong quan ly at ai, kinh te, xay dng c ban.
Trong o, cap thon cung c xa bat en xanh e ban at canh tac nong nghiep, at
d phong va ban luon ca nha van hoa thon cu e lay tien xay nha van hoa mi.
ac biet, tien thu t hang chuc ngan met vuong at b ban i ch nop ve ngan sach
xa mot t, con lai b s dung sai muc ch. Nong dan ngheo Hai Ninh a thieu at san
xuat lai cang thieu hn. Nhieu trai trang tiep tuc ri que kiem song tha phng! Trong
khi o, cac cuoc hop a phng van lien tiep yeu cau nong dan ong gop them tien e
xay dng cac cong trnh cha that s can thiet.
Tieng dan sau luy tre lang
Dan que toi sinh ra tren ruong roi o mo hoi tren ruong e kiem mieng an. Nhng
chuyen oi thay t at ai chung toi eu cam thay nh t chnh mau tht mnh! anh
Lam au au tam s vu viec khuat tat nay keo dai, nhieu nong dan bc xuc the hien ro
thai o khong ong tnh nhng van chm trong bong toi. Tham ch, mot so ngi dan
con b can bo a phng gay kho khan, tr ngai v thai o bat hp tac cua ho vi s
sai trai. Con em ho i lam an xa rat kho khan trong xin giay tam vang. Nhieu trng
hp phai ong tien mi c ky.

30

Bc xuc, anh Lam phan ng quyet liet, oi

phai minh bach moi chuyen ung sai. Nhieu em
anh thc trang e suy ngh viet th kien ngh, to
cao len cap tren. S viec en tai nhng oi
tng lien i, anh Lam b e doa tieu diet tng
ngi.
Nhng li ham doa khong lay chuyen c
ngi nong dan, ho quay sang to cao anh la
thanh phan gay roi nguy hiem, lam mat on nh
a phng. Nhng toi au long nhat la ho a
chi toi ngu dot, khong biet ieu va thach thc
lam c g. Toi tra li thang ho rang toi co the
la nong dan t hoc that, nhng toi khong tham
nhung mot tac at cua ai, khong an tren mo hoi
nc mat ngi nao va cung khong lam ieu g
co toi vi xom lang mnh.

Xuc cam ca nhan

An ban en the la cung

Co lan anh Lam a rt nc
mat chng kien canh mot n
sinh khong co cha me, phai
song nng ta vao ngi ba
a ngoai 80 tuoi ban khoai san.
Gia canh qua kho khan, em
anh phai ngh hoc vao Nam
lam cong nhan. Nhng khi xin
giay tam vang, can bo xa a
lam kho, bat em phai vay mn
tien ong cho xa mi c ky.
Ho an ban en the la cung...

Phan ng trc tiep vi a phng a khong co ket qua ma con b ham doa, miet
th, anh Lam gi n kien ngh len tren th c tra li a chuyen vu viec ve a phng
giai quyet. Anh ve lang, e ngh ba con nong dan hop bieu quyet y kien. Nhng oi
tng lien i biet tin tm cach can tr khong cho cuoc hop dien ra.
Ho ban tin: Thang Lam la thanh phan gay
roi, nguy hiem, ai day vao no ch thiet than.
Nhng cuoi cung, nong dan van en hop. Hau
het y kien eu ong tnh kien ngh len cap tren
phai lam ro nhng khuat tat trong quan ly, mua
ban at ai, thu chi tai chnh va xay dng cong
trnh a phng.

"Hom nay chung toi co the

thua, nhng ngay mai chung
toi se thang, va neu khong th
con chau chung toi cung se
thang"
Phung S Lam

Ngoi lam th ky ghi chep cuoc hop, anh

Lam a xuc ong khong cam c nc mat khi
nghe nong dan ngheo ke noi niem cua mnh! Tham ch khi bien ban cuoc hop a hoan
thanh, nhng oi tng lien i van tm en tng nha nong dan e va ham doa va
nan n xin xoa ch ky ong tnh kien ngh. Nhng ho kien quyet lac au va noi thang:
Chung toi ch ung ho cai ung.
Toi ch lam nhng ieu lng tam thay ung
Vu viec lan dan ra thon xom. Anh Lam t mot mnh lang le au tranh chong tieu
cc a c nhieu nong dan khac trc tiep hoac am tham ung ho. Ho ong gop ph
cho anh i lai gi th kien ngh va thu thap chng c, tai lieu. S viec keo dai suot t
nam 2006 en nam 2009 th dan ra anh sang. T c s cac kien ngh, to cao cua nong
dan, cac c quan thanh tra, cong an, vien kiem sat vao cuoc.
Cuoi cung, le phai va s cong bang a thuoc ve nhng nong dan ngheo Hai Ninh.
Cao trang cua Vien KSND huyen Tnh Gia truy to 13 ca nhan, gom ca nguyen b th,
nguyen chu tch UBND xa va nguyen sau trng thon xa Hai Ninh. Hoi ong xet x
tuyen nguyen chu tch UBND xa Le Hu Nho 36 thang tu treo, b th chi bo b nh ch
cong tac va cac oi tng khac cung b an treo 18-36 thang
Buoi sang hom toa xet x, anh Lam van lang le vac cuoc ra ong. Co ngi hoi:
Sao khong en toa xem ket cuoc au tranh cua mnh the nao?. Anh nhe nhang tra

Xuc cam ca nhan

31

li: Trach nhiem cong dan cua toi a hoan thanh, gi hay e phap luat xet x cong
minh.
Cuoi nam 2009, c mi i d hoi ngh vinh danh cac ca nhan au tranh chong
tham nhung a Nang, co ngi a hoi nong dan Phung S Lam rang sau cuoc au
tranh nay se tiep tuc nh the nao? Anh bnh than xoe ban tay en ui, cau en bun at
roi nhe nhang tra li: Th lai tiep tuc cay ruong thoi. Toi van la nong dan ma. Toi ch
lam nhng ieu g lng tam toi thay ung cho mnh va ong bao mnh thoi.

(Bai Ngi nong dan khong im lang cua Quoc Viet, bao Tuoi Tre, ra ngay
26/12/2010).
a ngoai 60 tuoi, nhng ba Hoang Th Dien van ngay ngay loc coc ap xe hang
may chuc cay so t huyen Thng Tn (Ha Tay) len Ha Noi, e mong tm s cong
bang. Gan 20 nam nay, gan nh o la cong viec chnh cua ngi phu n nay, du
ganh nang cua mot gia nh can bo ve hu ngheo van chat len oi vai be nho cua ba,
vi ngi chong b tai bien mach mau nao ch i lai c trong nha, hai a con ang
tuoi an hoc va nhng mon n c chong chat len mai
Nam 1986, UBND tnh Ha Sn Bnh a ra quyet nh so 167 cho phep ien lc Ha
Sn Bnh m rong Tram ien Ta tren dien tch 8.002m. Do viec m rong nay, manh
at 407m cua gia nh ba Hoang Th Dien b cat i 274m, ch con lai 133m.
Ba Dien cho biet, chap hanh chu trng cua tnh, gia nh ba a t nguyen thao d
cac cong trnh tren phan at 274m o, giao at cho cac n v vao thi cong tram ien,
khong he nhan mot ong en bu nao. Gan 10 nam sau, vao ngay 30/3/1995, Tram ien
Ta c UBND tnh Ha Tay cap giay chng nhan quyen s dung 5.652m at, so at
con lai 2.350m c dung lam hanh lang li ien va chia lam nha cho 16 can bo
cua Tram (trong o co ca dien tch 274m cua nha ba Dien). Thay at cua mnh thc
chat la b lay e chia lo xay nha rieng, cha kp phan ng, ba Dien a b TAND tnh Ha
Tay goi ra v a chiem at cua Tram ien Ta! Sau o, lien tuc hai ban an s tham va
phuc tham cua toa an tnh Ha Tay a ng ve pha nguyen n (Tram ien Ta) buoc
ba Dien phai thao d toan bo nha ca va cong trnh phu i ni khac e tra lai phan
at 133m ma gia nh ba ang sinh song nham tiep tuc giai phong mat bang bao
am an toan cho li ien!
ieu khong the chap nhan trong s viec tren la s nhap nhang cua Tram ien Ta
va hai ban an i ngc lai cong ly kia cua TAND s tai. Tram ien Ta a khong trung
thc khi a ra ly do m rong nham hp ly hoa viec chiem at t cua nha ba Dien,
trong khi thc te viec xay dng tram ien cung nh m rong d an va bao am hanh
lang an toan cua li ien khu vc nay a hoan thanh trc o 11 nam (t nam 1987).
Nhap nhang hn, vi ly do e am bao an toan hanh lang li ien, tai sao Tram ien
Ta ch oi phan at con lai cua ba Dien xa Tram hn, trong khi dien tch at gan
Tram c em chia cho 16 ho gia nh CBCNV cua Tram?
Ngoi nha cap 4 tren manh at 407m tai thon T Dng, xa To Hieu, huyen
Thng Tn, Ha Sn Bnh, ba Dien a mua bang tien rieng cua mnh la can nha hp
phap, c phap luat cong nhan. Thc te, suot thi gian 20 nam tren manh at nay,
gia nh ba Dien a lien tuc va nghiem chnh thc hien viec ong thue at. Viec Tram
ien Ta c cap so o dien tch at 5.652m bao gom ca manh at 133m cua ba
Dien la ieu vo cung kho hieu. Neu can c s o mat bang Tram ien Ta lap ngay
18/11/1995 th Tram ch co cac lo at 17, 18, 19, 20 (tong dien tch 5.652m), trong khi
manh at 407m cua ba Dien khong thuoc cac lo at tren. Khong ro v le g, hai cap

32

Xuc cam ca nhan

xet x a lap i lap lai s nham lan tai hai khi buoc ba Dien phai tra at tai nhng lo
at ma ba khong co (VD: Ban an s tham so 09 buoc ba Dien phai d nha tai lo at
227 ban o so 5 lap nam 1993, trong khi ba Dien ang lo 228; ban an phuc tham so
76 buoc ba Dien phai d nha tren lo at 13/410, ban o so 2, trong khi ba ang lo
at 12/407!). Ban an nh vay nen khi thi hanh an, c quan chc nang anh phai bo tay.
Ngay 15/1/2003, Vien trng VKSNDTC Khuat Van Nga a ky Q khang ngh theo
thu tuc tai tham oi vi hai ban an sai cua Toa s tham huyen Thng Tn va Toa phuc
tham TAND tnh Ha Tay. Ba thang sau, phien toa tai tham cua TANDTC a ra quyet
nh huy hai ban an sai tren va tiep tuc tm ra nhng iem phi ly trong so o cua
Tram ien Ta do UBND tnh Ha Tay cap nam 1995: Khong he co trch luc ban o kem
theo, khong co so tha, so t ban o, ch ghi ven ven dien tch at 5.652m vi muc
ch xay dng tram ien. oi chieu tat ca nhng ho s, ban o kem theo cua S a
chnh Ha Tay va Chi nhanh ien eu cho thay mot s that: at ang b tranh chap cua
ba Dien hien tai khong he nam trong dien tch at 5.652m co so o cua Tram ien Ta.
Theo luat, tham quyen giai quyet cac tranh chap at cha co giay chng nhan quyen
s dung at thuoc UBND tnh Ha Tay ch khong thuoc tham quyen cua TAND a
phng. V le o, TANDTC a ra quyet nh huy hai ban an sai cua cap di va chuyen
ho s ve UBND tnh Ha Tay yeu cau giai quyet theo tham quyen.
S viec a hai nam ro mi, nhng ba Dien con phai ch en bao gi na, sau 20
nam oi n i khap ni vi hn 4.000 la n am nc mat e tm s cong bang?

(Bai Ngi an ba va gan 4.000 la n oi cong ly cua Ha Chau, bao Phu N,

ra ngay 28/2/2004).
J. Bruno (1548 1600) phat trien cac y tng cua N. Copernicus: Ong cho rang
Mat Tri ch la mot ngoi sao bnh thng trong vo so cac ngoi sao co trong vu tru va
xung quanh chung co vo so cac hanh tinh quay, tng t nh Trai at chung ta Ong
b nha th an ap: Ngoi tu 8 nam va ngay 8 thang hai nam 1600, toa an giao hoi
Roma tuyen phat thieu song ong. Ban an c thi hanh ngay 17 thang hai nam 1600
tren quang trng co ten rat th mong: Quang trng cac bong hoa. Thi gian giam gi
lau, s cham tre trong viec tuyen va thi hanh an la do nha th hy vong J. Bruno se phai
t bo niem tin vao chan ly cua mnh.
Nam 1889, ngay tai ni thieu song J. Bruno, ngi ta dng ai ky niem vi hnh
ong cam cuon sach. Chan tng ai khac dong ch: Ngi a cat cao tieng noi cua
mnh v t do t tng cua tat ca cac dan toc va lam quyen t do o tr nen thieng
lieng bang chnh cai chet cua mnh.
T xa xa, cac nha bac hoc eu cho rang nhng van hoa tren ngon tay mang
tnh ca nhan oc ao va nhng van tay ay se gi nh the suot i khong thay oi. Co
nhng ke pham toi s e lai dau tay khi hanh ong, a pha bo van tren ngon tay mnh.
Nhng lieu lam cach o van tay co bien i hay thay oi khong?
Hai nha nghien cu hnh s Loca va Vicopski quyet nh xem xet lai chuyen o. Ho
ben lay nc soi, m soi va ca sat nung e pha bo van tay cua chnh mnh. Bang
nhng cach lam t nguyen nh vay, ho kham pha ra rang sau khi b pha huy, tren
nhng ngon tay a lanh, van tay van xuat hien tr lai ung y nh cu.
Grace Paley la mot nha th ln cua van hoc My hien ai. Ba a tng c phong
tang danh hieu cao quy cua thi ca My: Thi ba bang New York. Ba la ngi My goc Nga.
Gia nh ba sang My nh c nam 1905. Nam nay, ba a ngoai tam mi tuoi. Hai v

Xuc cam ca nhan

33

chong ba song trong mot ngoi nha gian d mot vung nong thon, ngoai o New York.
Ho trong trot va chan nuoi mot so bo sa.
Ch khi b hoi th Grace mi nh lai nhng ngay ba lanh ao phong trao chong
chien tranh cua My Viet Nam. Ngay ay nhng ngay au My a quan oi en tham
chien trc tiep chien trng Viet Nam. Vao mot buoi sang, ngi ta thay xuat hien
mot phu n nho be, hien hau va nhan nai ng gia mot nga t cua thanh pho vi tam
bien ghi dong ch phan oi chien tranh cua My Viet Nam.
Thi gian au, nhng ngi dan My i qua ba, bc en gan ba, nhn ba nh mot
sinh vat la va nho nc bot vao ba. Ho cho ba la ke chong lai quyen li nc My va
ung ho nhng ngi cong san ben kia b ai dng, ma chnh ho cung khong hieu
biet g nhieu. Mot ngi My nho nc bot vao ba, roi hai ngi, ba ngi va hang tram
ngi nho nc bot vao ba cung nhng li nguyen rua. Nhng ba van im lang ng o,
mat nhn len cao, tam bien chong chien tranh van gi chat trong tay. Ba ng o nh
mot bc tng song ay thach thc vi ca bo may chien tranh khong lo cua Nha
Trang. Nc bot t am than the ba. Ngi ta tin rang ba se phai ha tam bien kia va
nhuc nha bo cai nga t ng pho o ve nha va khong bao gi quay lai o na. Toi toi
ba tr ve nha, ngoi im lang cung ngi chong cung la mot nha van trong ngoi nha be
nho. Ba khong he khoc v co oc va nhng li nguyen rua cua dan chung. Ch trai tim
ba au n ve toi ac cua con ngi cang ngay, cang tinh vi hn va man r hn. Nhng
ba tin vao lng tam con ngi. Ba tin vao s that cua cuoc i. Ba tin long nhan ai
cua ba, mot nha van yeu en thon thc ca mot cai cay b o trong mot cn bao. em
em ba lam th, ban ngay ba lai bc en nga t trung tam thanh pho e thc thi s
menh cua lng tam va hoa bnh.
Va sang sm hom sau, ngi ta lai thay ba ng o nhan nai va cam lang nh mot
ngi mac benh tram uat. Sau mot thi gian nho nc bot cung nhng li nguyen rua
trut len ngi ba, ngi ta a bat au thay mot ngi en ng ben canh ba vi mot
tam bien chong chien tranh nh ba. Roi hai ngi en, roi ba ngi, roi mot tram ngi,
roi hang ngan ngi. Chnh nhng ngi a nho nc bot cung cau chi oc nao o len
ba gi a en va ng ben ba. Nga t ng pho sau bao ngay thang ba ng trong co
oc va nhng li nguyen rua a tr thanh mot quang trng ln cua nhng ngi My
yeu hoa bnh. Trc hang ngan con ngi yeu hoa bnh va cong ly, ba a noi ve at
nc Viet Nam, noi ve cuoc chien tranh cua My gay ra tren manh at nay. Ngay ngay,
nh mot ngi lao cong can man, ba a i va a noi khi con hi sc ve hoa bnh, ve
cong ly cua con ngi, ve nhng toi loi cua chien tranh ma chnh quyen My a gay ra.
Mot chiec tui vai cu ky luon eo ben ngi ba vi mot chai nc va nhng mau banh
nguoi. Ngi ta noi rang FBI a goi ien va e doa ba. Ba a dong dac noi rang: Neu
cac ngi am sat toi ngha la cac ngi a am sat hoa bnh va cong ly. Tat ca nhng
g ma toi va nhng ngi My ang lam chnh la e cu nc My khoi noi ho nhuc cua
hien tai va cua tng lai. S that, ba va nhng ngi My chan chnh a cu nc My
khoi mot phan ho nhuc trong lch s cua ho. Sau nay ba noi: Toi va nhng ngi My
yeu hoa bnh a khong dap tat c cuoc chien tranh man r ngay lap tc, nhng
chung toi a lam cho lng tam My khoi s sup o hoan toan. Mot ngi dan bnh
thng khong the cho phep toi ac ng len dien an rao giang ve c hanh va cong ly
huong ho la mot nha th. Toi co the lan tranh moi ieu va song yen bnh trong ngoi
nha ni thon da ngut ngan cay coi, rc r hoa n trong mua ha va viet nhng cau th
ve tieng th thao cua rng thong, cua bay chim di c, cua hoa anh ao Nhng nh
the, toi ch la mot nha th hen ha va nhng cau th ay la nhng cau th vo nhan khi
lch s ang b anh la va chay mau.

34

Thoi quen t nguyen

(Trch t bai bao: Ngi an ba phan chien: Nc bot va bc tng khong

dng cua Petter Phan, bao An Ninh The Gii Cuoi Thang, thang 9/2003).
Tnh cam phan chien tiep tuc cha mui dui vao toi (toi tc McNamara, luc o

ang la bo trng Bo quoc phong My ngi viet giai thch) t nhieu pha khac nhau.
oi khi no en t nhng ngi ma toi yeu quy nhat
Marg (v cua McNamara ngi viet giai thch) khi ay i du lch nen toi mot

mnh en New York dung ba chieu vi Jackie (v cua co tong thong Kennedy ngi

viet giai thch). Sau ba an, chung toi ngoi tren mot chiec trng ky trong th phong
can ho Manhattan cua ba e thao luan ve tac pham cua nha th Chile oat giai thng
Nobel Gabriela Mistral
Khong biet nhng xuc cam cua ba trao dang do nhng van th hay do nhng li
ma toi thot ra, toi cung chang ro na. Ba bong to ra rat chan nan va rat gay gat oi vi
chien tranh. Noi g th noi, ba a tr nen cang thang en mc nghen ngao khong thot
c nen li. Bat cht ba bat khoc. Ba quay phat lai va ung theo ngha en, giang cho
toi mot bat tai, va oi toi phai lam g o e cham dt canh chem giet.
Nhng lan va cham cua toi vi nhng ngi phan khang tr nen am va toi te hn.
Mot trong nhng lan gay boi roi nhat a dien ra vao thang 8-1966. ang khi cung ca
nha ch may bay phi trng Seattle sau cuoc leo nui Rainier vi Jim va Lou Whitaker
(Jim la ngi au tien chinh phuc nh Everest) th mot ga an ong tien lai, het ln
quan giet ngi va nho toet vao toi. Sau o, trong dp le Giang sinh, khi toi dung ba
tra vi Marg tai mot nha hang tren nh Aspen, mot thieu phu a tien lai ban va het to
u e ca phong nghe thay: o thieu song tre em! Ban tay may ang vay mau!.

(Trch t bai bao: Kho khan c chong chat cua hoi ky McNamara Nhn lai tan
tham kch va bai hoc Viet Nam, bao Tuoi Tre, ra ngay 1/6/1995, Khac Thanh va
Anh Viet trch dch).

5. Thoi quen t nguyen

5.1. Thoi quen t nguyen
Trong cac hanh ong cua con ngi co mot loai hanh ong ac biet. o la loai
hanh ong c con ngi thc hien mot cach chnh xac, thuan thuc, thng xuyen,
on nh lau dai mot cach bnh thng, t nhien, hieu theo ngha, chnh ngi hanh
ong dng nh khong thc s chu y en nhng hanh ong cua mnh. Tham ch, neu
ngi khac hoi: Tai sao anh (ch) hanh ong nh the?. Co khi, chnh ngi o ngac
nhien: Khong le phai hanh ong khac i hay sao?, tham ch, Toi va hanh ong
the ay a?. Cac hanh ong t nhien co the do bam sinh. V du, ht th; chp mat; bu,
nuot sa.
Trong muc nay, ngi viet muon nhan manh loai hanh ong t nhien khac, hnh
thanh do con ngi song, hoc tap, lam viec trong xa hoi, c thuc ay bi cac thoi
quen t nguyen. Di ay la mot so hanh ong loai o:
Cac buoi sang thc day vao ung gi nhat nh, ve sinh ca nhan, thu don chan
man, thay quan ao i hoc hoac i lam ma chnh ngi hanh ong khong thc s chu y

Thoi quen t nguyen

35

en nhng hanh ong cua mnh.

i xe ngoai ng, mac du co nhng tnh huong phc tap, ngi i xe van
kheo leo x ly, van chap hanh luat giao thong nhng chnh ngi i xe dng nh
khong thc s chu y ve cac hanh ong i xe cua mnh.
Ngi anh an dng cam, hai tay nh mua tren mat an, va anh va noi
chuyen vi ngi khac ma khong sai mot loi nho. Ngi anh an khong chu y anh
an ma hanh ong van rat chuan.
Co nhng ngi, tuy khong giau nhng coi cong viec lam t thien nh le song.
Ho lam mot cach t nguyen, khong khoe khoang, khong can ai ong vien, khen
thng.
Trong phong s cua mnh, ang tren bao Thanh Nien 2/8/2005, nh Phu ke
ve cau be 15 tuoi, R Cham T lang Pang Gol, xa Ia Hrung, huyen Ia Grai, tnh Gia
Lai. R Cham T a 6 lan dung cam lao xuong suoi Ia Grang chay xiet cu song 5
ngi. Lan au tien xay ra vao nam 2001, khi R Cham T mi 11 tuoi, a cu c
ban mnh la Ho Ngoc Cng. nh Phu viet: Trong mot cuoc tro chuyen vi toi, s
kieu hanh va t hao hau nh khong xuat lo t g tren net mat sam en, ran roi cua cau
be Jrai nay. Cau nhieu khi quen bang nhng chien tch cua mnh Giong tieng Kinh
l l, R Cham T nhac kheo chung toi: Cac anh ng hoi T ngh g trc luc nhay
xuong cu ngi. T khong ngh g ca. Thay ngi gap nan th lam vay thoi.
Co nhng ngi chi e, du tan gia, bai san van lao vao. Dng nh nhng
hau qua xau khong c ho e y en.
Co nhng ngi buon lau, tham ch, sau nhieu lan b bat, b i tu, ra khoi tu
van tiep tuc buon lau nh cu.
Nh vay, cac thoi quen t nguyen la cac ong lc trc tiep thuc ay cac hanh
ong quen thuoc (cac hanh ong thoi quen), c thc hien vi s chu y khong ang
ke cua chu the, trong cac tnh huong quen thuoc. Con ban than hanh ong thoi quen,
theo cach hieu thong thng, la hanh ong ma viec thc hien no tr thanh nhu cau
cua ca nhan. Neu khong thc hien hanh ong o, ca nhan cam thay kho chu, khong
yen. Mot mat, hanh ong thoi quen c thuc ay bi cac thoi quen t nguyen co the
tot, co the xau, rat a dang ve hnh thc va mc o phc tap. Mat khac, ban oc co
the nhan thay, thay oi loai hanh ong thoi quen noi tren rat kho. Co nha nghien cu
nhan xet, cac thoi quen cua mot ngi la ban chat cua ngi o.
Co cau hoi at ra: Cac thoi quen t nguyen c hnh thanh nh the nao?.
Nh chung ta a biet t nhng muc trc: Ve nguyen tac, hanh ong cua ca nhan
xuat phat t cac nhu cau ca nhan va nham thoa man chung. Cac hanh ong o co the
ung hoac sai. Cac hanh ong ung (hieu theo ngha thoa man nhu cau) giup tao
thanh cac xuc cam dng thuc ay hanh ong tng t trong tng lai va cac hanh
ong sai cac xuc cam am giup ngan chan nhng hanh ong tng t trong tng lai.
Tuy nhien, trong nhieu trng hp, cac tieu chuan e anh gia ung, sai khong
khach quan, rach roi va co nh ma thay oi tuy theo tng ca nhan, tng moi trng

36

Thoi quen t nguyen

(hieu theo ngha rong, la tat ca nhng g xung quanh ca nhan) va tng cach tng tac
gia ca nhan va moi trng cu the. V du, hanh ong noi doi trong moi trng cu the
co the dan en nhng kha nang nh:
1) Ngi noi doi thoa man nhu cau e ra (v khong chu cac hau qua xau do noi
doi). Do vay, ngi o cho hanh ong cua mnh la ung, co xuc cam dng vi noi
doi va tiep tuc noi doi rat nhieu lan ma van tiep tuc thoa man nhu cau (xuc cam
dng c cung co), tr nen noi doi thanh than, khong con biet ngng na.
2) Ngi noi doi lap tc b moi ngi phat hien, nen nhu cau ban au e ra
khong nhng khong thoa man ma con keo theo khong thoa man cac nhu cau khac
nh b moi ngi len an, khong c moi ngi knh trong, tham ch b gat ra khoi
cong ong xa hoi ma ngi o muon thuoc ve. Trong trng hp nay, ngi noi doi
thay hanh ong o la sai va xuc cam am giup ngi o ngan nga nhng hanh ong
noi doi trong tng lai.
3) Ngi noi doi thoa man nhu cau e ra cua mnh trong mot khoang thi gian
tng oi dai. Sau nhieu lan noi doi thanh cong, ngi o mi b phat hien va lanh
nhng he qua xau nh trng hp hai. Trong trng hp nay, tuy tng ca nhan,
cach va mc o oi x cua moi trng, ngi noi doi co the nhan ra mnh sai e thay
oi; co the tiep tuc cho mnh ung nen van tiep tuc noi doi. Noi cach khac, xuc cam
dng va am cung ton tai, au tranh vi nhau va co the cho cac ket qua khac nhau,
tuy theo cai nao manh hn.
Trong ba trng hp noi tren, trng hp th nhat, neu xuc cam dng vi noi
doi u lau va cng o u manh e lap thanh ng mon trong nao, thoi quen t
nguyen noi doi c hnh thanh. trng hp th hai, ngc lai, co the hnh thanh
thoi quen t nguyen noi that. trng hp th ba, ngi noi doi co the thang c
mnh va co the khong, tuy hoan canh cu the. Trong thc te, con co the nay sinh nhieu
trng hp a dang hn na.
Co nhng trng hp cac thoi quen t nguyen xuat phat khong phai t sang
kien ca nhan (nh trng hp noi doi tren) ma t s bat buoc cua moi trng. V
du, bo me bat cac con phai ra tay trc khi an trong khi cac con khong muon; xa hoi
bat cac cong dan phai chap hanh cac luat le (v du luat an toan giao thong) nhng
nhieu cong dan khong muon. Mac du, suy cho cung, trong nhng trng hp va neu,
nhng g moi trng bat buoc cung nham em lai cac ch li cho ca nhan.
Co nhng trng hp cac thoi quen t nguyen xuat phat t s cong hng cua ca
nhan va moi trng. V du, ca nhan muon co mot nghe nao o va trong moi trng
day chnh nghe o. Luc nay, cac thoi quen t nguyen co the la cac ong lc ng
ang sau cac hanh ong thc hien ky xao, ky nang, phng phap, cac hanh ong
chuyen nghiep, c cac thay co, cac huan luyen vien truyen cho, ma ca nhan phai
luyen tap, cung co nhng hanh ong o rat nhieu.
Ngi viet muon lu y ban oc ve ieu kien e co the hnh thanh cac thoi quen
t nguyen: Cac xuc cam lien quan phai c hnh thanh, co tac dung u lau va u
manh. Con cach hnh thanh xuc cam nao la thch hp, lau va manh en au la u,

Thoi quen t nguyen

37

phu thuoc vao cac ieu kien tao ra chung, vao s la chon cach hnh thanh xuc cam
cua ca nhan va moi trng cu the. V du, e hnh thanh xuc cam dan en hanh ong
ra tay trc khi an, co the anh cho a be s, co the thuyet phuc e thay ch li
cua viec ra tay, co the ong vien bang cach khen, thng Co a be ch can doa
anh la u e no phai ra tay trc khi an. Co a phai b anh that. Co a be ch
can anh mot lan la u e tao cho no thoi quen ra tay, co a be phai nhieu lan
Tng t nh vay oi vi cac cach tao xuc cam khac nh thuyet phuc, ong vien,
khen thng ve mc o lau, manh.
Viec hnh thanh xuc cam dng hay am noi chung, thoi quen t nguyen tot hay
xau noi rieng, nh tren a nhan manh, con phu thuoc vao ca nhan cu the. Mot mat,
rat may, nh vay, trong nhng moi trng khong lanh manh van co cac ca nhan lanh
manh va chnh cac ca nhan o co the lam thay oi moi trng theo hng tch cc.
Mat khac, rat tiec, trong moi trng lanh manh van co the xuat hien cac ca nhan
khong lanh manh. Neu nh khong co cac bien phap can thiet, moi trng lanh manh
co the b xuong cap v anh hng lan toa cua cac ca nhan khong lanh manh o.
Mat khac na, khi a tao lap c thoi quen t nguyen, cac xuc cam se giam i,
tham ch, bien mat. V du, a be nhng lan au ra tay trc khi an la v s b anh
on. Khi a thanh thoi quen t nguyen, thoi quen t nguyen nay thuc ay a be ra
tay mot cach bnh than, khong he co xao ong (xuc cam) nao trong long. Cao hn
na, neu v ly do g o ma quen ra tay, hoac hoan canh khong co nc e ra tay,
tr nh mang tnh xuc cam se nhac, a be cam thay thieu thieu, bt rt, bon chon,
khong yen tam, thay nh mnh co loi e nhng lan sau tiep tuc ra tay mot cach
bnh thng.
Di ay la ba th du, hai th du au noi ve thoi quen t nguyen tot va th du ba
noi ve thoi quen t nguyen xau.
Cai ngheo cua v chong ong Dung noi tieng khap xa Nghi Yen, huyen Nghi
Loc, Nghe An. Moi ngay mot am nc che xanh vi moi bat nc gia 200 ong la thu
nhap chnh cua ong ba.
Ch ban ca trc leu ong Dung ke lai: Dan ay ngheo lam, ban may yen thoc
mi mua c oi dep nha ch e i vao nhng dp le tet hay gio chap ma thoi, nen
bnh thng eu i chan at. May nam trc ay, hoi ong ba Dung mi don ra ch
Cam, co ch L. chang may giam phai kim tiem do bon nghien ma tuy vt lai, ch ay om
chan nam keu khoc gia ch v s lay benh xa hoi. Chung toi phai bong ch ay vao leu
e ba Dung bang bo chan cho ch. Cung ke t ngay o moi ngi i ch khong con
thay kim tiem vt ba bai na. Th ra, ong Dung a day sm nhat em chon cac kim
tiem hang ngay. Nga benh nam liet ging, ong Dung van theu thao dan ba Dung thay
ong moi sang sm i khap ch nhat bang het kim tiem. Nghe li chong, mac du na
ngi gan nh b liet sau mot can benh hiem ngheo, sang nao ba Dung cung co ca
nhac i het khu ch rong ln e nhat kim tiem. Neu tnh moi ngay t nhat ong ba Dung
nhat c mi chiec kim tiem, th en nay, hai ong ba a thay phien nhau nhat va
chon hn 5000 chiec kim tiem. Ong ba lam ch v s cac ba, cac ch i ch, chang
may, giam vao th toi nghiep lam.

38

Thoi quen t nguyen

(Bai oi v chong gia va 5.000 chiec kim tiem cua Vo Van Thanh, bao Tuoi
Tre, ra ngay 12/5/2004).
Gia cuoc song xo bo tap nap, a co nhieu con ngi hanh x bang menh lenh
cao thng cua trai tim: Vt qua moi kho khan, phien phc e ra tay ngha hiep, cu
ngi trong luc lam nguy. Ho a viet nen nhng trang sach ep trong cuoc i mnh...
Ha Noi, 16g30. ng Pham Hung, ngi xe nh mac ci sau gi tan tam. Bat
cht ram Mot thanh nien ang i bo nga vat ra ng sau cu tong trc dien t mot
chiec xe gan may ang phong nhanh gianh ng. Ngi b nan nam bat ong. Mau
chay tran ra t mieng, mui, tai cua anh, roi lan ca vung tren mat ng.
Chuyen trc ngay ci
ung luc o, mot chiec xe buyt tr ti. Pham Van Lng t tren xe bc xuong.
Anh va d am tang mot ngi em ket ngha tr ve, va chuan b on tiep xe xuong
Hai Phong. Ngi yeu cua anh mi goi ien nhan anh ve e chuan b cho ngay thanh
hon. Ch t hom na chang trai 27 tuoi nay se lam le ci. Anh ang rat ban ron, hoi
hop, chuan b bc vao giai oan mi cua cuoc i.
Va xuong xe, Lng a giat mnh. Nan nhan b ung xe am a mau nam ngay
trc mat anh. Khong kp suy ngh g, anh lao en ben nan nhan, ap tai nghe thay van
con tieng th yeu t. Anh cuong quyt vay taxi, nhng may chiec chay thang qua ma
khong chu dng lai. Cuoi cung, mot chiec chu dng. Nhng khi tai xe m ca xe, thay
nan nhan b chay mau bet am ngi, lai ngan ng to ve khong muon ch. Lng phai
het len: Thoi, lam phuc i anh!.
Bay gi, ngoi ke lai chuyen nay, Lng nh khoanh khac ay mnh khong kp suy
ngh g ca. Toi ch thay trc mat mnh co mot con ngi sap chet, va the la toi lao
en Lng ke tiep. Cuoi gi chieu, ng pho Ha Noi tac nghen, taxi phai mat ca
na gi mi luon lach en c Benh vien 19-8 cach o khong xa. Cuong quyt be
nan nhan vao phong cap cu, nhan vien y te hoi g Lng cung gat, ke ca anh co phai
la than nhan khong. Anh muon moi thu tuc that nhanh e nan nhan c cap cu kp
thi. Mai sau o Lng mi sc nh luc tm giay t trong tui quan ao nan nhan e tm
ngi than, nhng chang co g, ke ca ien thoai di ong.
Mot ngay, hai ngay, roi ba ngay cham chap troi qua, long Lng nong nh la ot.
Anh va thng nan nhan ang thoi thop gia lan ranh sinh t, va lo viec am ci d
dang nha. Bac s roi cong an en ieu tra tai nan khong gap c ngi than, ch biet
gap Lng. Ho hoi nhieu ieu nhng anh chang biet g hn ngoai ieu duy nhat mnh
chnh la ngi be nan nhan vao ay.
Ca tuan le Lng khong ve nha, gia nh phai gi quan ao, tien nong len cho anh.
Lng lay quan ao mnh mac cho nan nhan lanh leo, tui than trong gi phut sinh t
au n. Lng lien he vi cac bao e thong tin tm ngi than, roi anh lai gap cac c
quan cong an xem co manh moi g.
Khong the ve nha chuan b le ci, nhng Lng may man co ngi yeu hieu
chuyen, thong cam vi viec gia ng cua mnh. Co t Hai Phong len Ha Noi, chia se
kho khan va noi buon vi ngi chong sap ci. Ngay th sau th nan nhan xau so t
vong. Cuoi cung, khi Lng ve en que th sut ung 5kg!
So phan cua trai tim

Thoi quen t nguyen

39

Nhng ngay ve Hai Phong, toi nghe rat nhieu chuyen ke ve Lng. Ngi au tien
ma toi gap cau Quan Toan chnh la Tran Th Cam, v mi ci cua anh. Cam co ve
gay yeu nhng anh mat toat niem vui, lac quan: So nha em la lam anh a, c ra ng
la gap ngi b nan. Co hom anh ve nha ma mau me ay ngi. Em c tng anh b tai
nan, hoa ra la mau ngi b nan c anh giup bet vao.
Roi Cam lai vui ve tam s tiep: Noi vay thoi, ch em ngh chac tnh anh thay
ngi b nan khong n lam ng nen mi hay gap chuyen nay. Nhieu lan Lng a
nan nhan vao benh vien cap cu, roi lai hoi ha keu v a tien len trang trai vien ph
giup. Sang ra v nhn chong, chong nhn v mi hay chang ai con ong nao
Ve que Lng, co ngi noi so phan anh la the. Rieng toi ngh rang o la so phan
cua trai tim th ung hn. Chuyen Lng tnh c giup thanh nien b tai nan giao
thong va roi ch la mot trong rat nhieu trng hp anh khong the lam ng. Nha ngheo,
mi 15 tuoi Lng a ra ng buon ga. Ngay ngay chng kien bao nhieu nu ci lan
nc mat ngoai xa hoi lam anh hay nang long.
Ngi au tien ma anh giup chnh la ch Vnh Bao. Sang hom o ch e,
Lng ang chuan b ve th thay mot phu n ln tuoi ang ngoi bong dng nga ra at,
roi cng nh tat th. Moi ngi xum lai cha biet lam g th Lng nhanh tr cong
en benh vien. Bac s noi ba rat may man v en kp benh vien trong cn tai bien, cham
tch tac co the anh hng en tnh mang ma nhe lam la bai liet. Sau o, Lng mi biet
ten ba la Than. Va xuc ong la ba Than a xin nhan Lng lam con nuoi e ta n cu
mang mnh.
Mi ay, Lng lai lao vao cu mot ngi buon ong nat b tai nan giao thong ngay
cau Quan Toan, Hai Phong. Buoi toi chap choang tren ng i lam ve, ngi an ong
nay b xe may ung lan ra ng, chay mau am a ca ngi. Nhieu ngi qua ng
lang le bo chay luon, co ngi to mo dng lai nhng ch ng nhn ma khong lam g e
giup nan nhan. Ong b ra mau nhieu qua, ho ngai vay vao mnh, ke ca ngh chac ong
chet roi. Luc o Lng ang an cm sau nha. Nghe tieng on ao trc ng, anh bo d
bat cm, lao ra roi voi vang a nan nhan i cap cu.
Trong luc i bac s cu cha, anh lay so may nan nhan goi th th trung ngay so
may nha ong sat hien trng vu tai nan. Chnh ho cung co mat trong am ngi to
mo ng xem, nhng v mau ra nhieu qua nen khong nhan dien c than nhan mnh.
Khi qua khoi, ong (ten Hien) a dan v sang ta n Lng. Anh nhe nhang noi: Luc ay,
con ch thay co ngi sap chet th cu thoi, ch chang biet bac la ai. Gap bac hay gap
ngi khac con cung lam the thoi ma. au co g ma bac n ngha.
Thang 10-2010 Ha Noi, Lng lai tnh c cu kp hai hoc sinh b tai nan giao
thong tren ng Kim Ma. Hai em b xe may am, xuat huyet rat nhieu va nam bat
ong. Ngi qua lai rat ong nhng ch to mo ng nhn. Lng ngang qua thay canh
au long, voi keu taxi ch nan nhan en benh vien. May tai xe thay mau me, vot luon.
Lng phai ng chan trc mui, mot chiec mi chu dng lai. a hai em vao cap cu
Benh vien Viet - c, Lng lay ien thoai cac em goi ve nha. Lat sau, bo me cac em
en nhng that than, chang con biet lam g. Lng nan lai benh vien ca em e giup
thu tuc cap cu cho cac em.
Ba thang sau, bo cac em a con t Ha Noi ve Hai Phong tm Lng e ta n.
Nhng hom o, ho khong gap c Lng v anh lai ang i tm ngi than cho mot
nan nhan tai nan giao thong khac tnh c gap tren ng

(Bai Khong the lam ng cua Quoc Viet, bao Tuoi Tre, ra ngay 26/11/2011).

40

Thoi quen t nguyen

Ba a con va khoc va ke trc toa: May ch em con nhieu lan phai chay
tron, s hai va xau ho v cac chu n keo en nha oi tien do me c bac gay n nan.
Tui con ch yen on t khi ba me ly hon va chung con song vi ba.
Luc o, moi anh mat eu hng ve pha ngi me va mot lan na, ba a khien
nhng ngi d khan phien toa ngac nhien khi kien quyet khong ong y cho con mnh
ng ten chu s hu nha trong phan tai san tranh chap gia v chong ba, ma yeu cau
ban chia oi, trong khi, ngi chong hoan toan chap nhan chuyen giao cho cac con
du can nha a la tai san cua rieng ong.
Noi am anh me
Ky c cua ba ch em Huynh Kiet P., Huynh Kiet L., Huynh Kiet M. van con nguyen
hnh anh nhng ngay chu n en nha reo goi ten ba Hoa me cua cac em. Me th nup
sau chiec tu, khong dam ra mat, ba a con co ro nup sau lng me, mat xanh nh tau
la. Co nhng khi chu n dan tran ca ngay trc ca nha hoac mai phuc gan o khien
may ch em s hai v b ham doa: Se bat coc, anh chet neu me khong tra n.
e bao ve danh d gia nh va s an toan cho cac con, ong Huynh Ke a nhieu lan
tra n thay v, nh ong trnh bay vi Hoi ong xet x (HXX): Ngi ta en oi n
hoai, toi tra hoai, tra hoai khong the nh noi bao nhieu lan va bao nhieu tien. Ba Hoa
ha se t bo c bac, nhng vai thang th lai co chu n keo en. Biet khong the cai
tao c v va e gi lai tai san cho con nen ong Ke chon giai phap ly hon. Trong
quyet nh cong nhan s thuan tnh ly hon vao thang 9/2009 gia ong Ke ba Hoa tai
Toa an Q.11, TP.HCM the hien: oi vi tai san chung gom: Ba can nha Q.Bnh Tan,
hai chiec xe tai c v chong ong Ke thoa thuan la ong gi nha, xe va thoi lai cho ba
Hoa 200 trieu ong (theo ong Ke, ba Hoa hng t v tr nhng khoan ma ong a tra n
cho ba). Ve con chung th ong Ke nuoi hai con ln, ba Hoa nuoi con ut la Kiet M.. Tuy
nhien, tren thc te, ca ba con eu do ong Ke nuoi dng.
Moi viec tng chng a giai quyet xong, nhng mot nam sau, ba Hoa khi kien ra
Toa an Q.Bnh Tan yeu cau cong nhan khoi tai san tren la cua chung va phai chia oi.
Ba Hoa cho rang, do ba nha lam noi tr, khong biet en viec lam an cua chong nen
khong biet v chong co khoi tai san ln, v vay ba mi ong y nhan 200 trieu ong.
Thang 3/2011, Toa an nhan dan TP.HCM a m phien phuc tham, ba Hoa xuat
hien n oc cung ngi tnh va thue en hai luat s. Ba Hoa va luat s eu khang
nh, ba khong dnh en c bac va cho rang mnh b la doi nen mi ky nhng van
ban thoa thuan phan chia tai san. Ba con to chong nuoi con khong chu ao, lam ca ba
a con leu beu, h hong. Khi toa hoi: To chong nuoi con khong tot, sao ba khong
nuoi?, th ba Hoa l nh tra li: Toi nuoi khong noi. Ngc vi s to cao cua me, ba
ng s eu len tieng: Ba yeu thng va nuoi chung con rat chu ao. Chung con
eu c hoc hanh va co viec lam han hoi. Con (Kiet P.) ang lam van phong cong
ty cua ba, em trai lai xe cong ty cua ba, con em ut th ang hoc Anh van cung chuan b
i lam. Trong khi ba Hoa n oc, th ho hang va ba a con ba eu ng ve ngi
chong. Tham ch, co mot nhan chng bat ng la ong Minh ngi tnh cu cua ba Hoa,
a khang nh: Trong thi gian chung song nh v chong vi ba Hoa, ong co nghe ba
Hoa ke chuyen ba va chong cu co tao dng c ba can nha, hai chiec xe o to va a
chia tai san rach roi khi ly hon. Ong cung ke them, ong nh xay dng gia nh vi ba
Hoa, ong a m hang hu tu, tao viec lam cho v tng lai, nhng mau c bac, e om
cua ba Hoa van sinh soi va bung phat. Ba Hoa a nhieu lan sang Campuchia anh
bac va chnh ong phai mang tien i chuoc ba. Ba Hoa con thieu n rat nhieu ngi
vi lai suat cao khong tra noi, v vay ba a lat keo, i kien chong vi muc ch giai

Thoi quen t nguyen

41

ngan n nan. Ch sau sau thang chung song, ong thay s ba Hoa va a t giai thoat
cho mnh.
Nhng anh mat cua ngi d khan nhn ba ngao ngan, lac au. Ba cui mat, tron
anh nhn o va thnh thoang len len trong ve ba a con ben kia chien tuyen.
Nhng tng, khoang cach ma ba tao ra vi nhng a con se kho keo gan. Vay ma,
khi toa ngh an, ba a con eu nhanh chan bc ve pha me, a chai nc suoi a
m nap va mi: Me uong nc i!. Ngi me on lay vi nu ci duy nhat ke t luc
xuat hien toa. Bon mai au chum vao nhau, co con gai ut 15 tuoi, om co me va
nung nu, va gian doi: Noi me hoai, ma me khong chu bo, nghe en o, mat ai
cung ngan ngan nc. Phien toa ket thuc, du phan thang thuoc ve ngi chong va ba
a con, nhng ngi ta van thay me con ho nh cha tng the oi nghch. Ba a
con nan lai san toa, dan do me u th. Thay canh nay, phong vien hoi, tai sao danh
nhieu tnh cam cho me ma trc toa khang nh khong song chung vi me, Kiet P. tam
s: Chung con cung rat yeu thng me, nhng khong the song cung, v tnh me nh
vay, ch em con khuyen nhieu lan khong c. Hn na, chung con van con am anh
va rat s chuyen chu n en xiet nha, oi anh.
Bo hoc ve gi me
Khi trung tuyen nganh tai chnh ngan hang cua Trng Trung cap Van Tng
(TP.HCM) nam 2011, Nguyen The Hoang a hoach nh tng lai: Tot nghiep trung cap
se lien thong len ai hoc. Vay ma ch nhap hoc mi hai thang, Hoang phai khan goi ve
que An Giang vi ly do khong giong ai: Ve e ngan khong cho me bai bac. Co em gai
ut ang hoc lp 10 cua Hoang cung bo hoc v thay me bai bac suot ngay chan qua
chang muon hoc. Ri bo giang ng, Hoang tr thanh anh nong dan th thiet khi lo
canh tac bon cong ruong va chan nuoi hai con bo.
Nhac en Hoang, hang xom eu rng rng nc mat bi cau sm chu nhieu mat
mat va phai lam tru cot gia nh khi mi 18 tuoi.
Khi bc vao nam hoc 12, cha cua Hoang ang khoe manh bong phat benh ung
th. Ca nha eu suy sup tinh than, bi cha Hoang la cho da cua gia nh. La con trai
duy nhat, Hoang buoc phai thay cha cang ang moi th. Ca hai cha con lay benh vien
lam nha. Hoang nh con thoi chay gia benh vien, trng hoc va ong ang cung vi bai
toan cm ao gao tien, vien ph, thuoc thang. V vay, nhieu hom vao lp, Hoang guc
ngay tren ban hoc. Khong ai ngh Hoang hoc het lp 12, vay ma trong hoan canh kho
khan o, Hoang a vn len va au tot nghiep. Tuy nhien, o cung la thi iem cha
Hoang vnh vien ra i, ng trc linh cu cha, Hoang a ha hoc hanh en ni en
chon v o la c m ln nhat cua Hoang va ngi cha ca i ban mat cho at, ban
lng cho tri.
Me Hoang la ngi rong tnh, nhiet tnh giup ngi khac, nhng lai rat me so e.
Chang bao gi ba Hoang va sau nay la Hoang, dam giao tay hom cha khoa cho me,
bi ba se nng het vao bai bac. Trc khi len TP.HCM nhap hoc, Hoang phai cam co
bon cong at con lai (mot na a ban khi tr benh cho ba Hoang) em tien gi ngan
hang va lay lai suat hang thang a me tieu pha va nuoi em an hoc. Con Hoang va
nhap hoc a xin gi xe mot benh vien, lam ca ca em e trang trai cuoc song. The
nhng, ch mi na thang, em gai Hoang goi ien len: Me chi so e het tien roi, bo
em nhn oi may ngay nay. Hoang tc toc ve que, thay oi phng an: Giao tien cho
em gai gi va em se a cho me hang tuan. Nhng ch hai tuan sau th tien cung het
nhan, v me Hoang c bat con gai ng trc. Hoang lai ve que va gi tien cho ngi
bac gi gium, roi nh bac a cho me hang ngay. Me Hoang t ai, khong them nhan

42

Thoi quen t nguyen

tien, ma chuyen sang i vay mn hang xom, vay nong va mac n ca cac chu e.
Cha ay mot thang, em gai Hoang thong bao me a mac n hn 20 trieu ong va
ngay nao cac chu n cung ng canh trc nha. Hoang au au, ngh u cach e
cham nom me nhng khong con giai phap nao kha thi. Cuoi cung, Hoang anh hy sinh
con ng hoc van cua mnh e khan goi ve que gi me.
Ai cung ngh, Hoang va em gai bo hoc i lam ruong, chan bo, se khien ngi me
thc tnh, nhng ba van bat chap s len an cua ngi than, hang xom, lao vao e om.
Hoang tam s: Co khi ca tuan lien, anh em con ch an rau luoc vi nc tng, v me
a tieu het tien. Nhng con va em ong vien phai chu kho, ch a them tien cho me
th cang tao ieu kien cho me lun sau hn vao so e. en nay, ngoai viec lam nong,
thi gian con lai Hoang ch canh chng khong e me chi e. Hoang cung d tnh qua
TP. Long Xuyen xin viec lam hoac hoc trung cap, em noi: Khong le bo an co, ca nha
cung an co theo, nen con phai i lam kiem them hoac hoc nghe e co tng lai cho
mnh va lo cho me sau nay. Chang biet lan nay chang trai hien lanh, hieu thao va biet
lo xa co thc hien c ke hoach cua mnh, khi ngi me ay van nh mot con thieu
than lao vao anh en ma m cua nhng cuoc o en.

(Bai Me mn cua Thuy Dng, bao Phu N Chu Nhat, ra ngay 13/5/2012).

5.2. Moi lien he cua thoi quen t nguyen vi cac yeu to khac
T muc nho 5.1. Thoi quen t nguyen chung ta thay:
Neu xuc cam ca nhan tac ong (thuc ay, ngan chan) len hanh ong ca nhan
ton tai u lau va u manh, hanh ong ca nhan tng ng c lap i lap lai u nhieu
lan th trong nhng tnh huong quen thuoc o xuc cam ca nhan chuyen sang hnh thc
mi ve chat: Thoi quen t nguyen ca nhan.
Thoi quen t nguyen, sau khi hnh thanh, ton tai tng oi oc lap (khong
con mang sac thai xuc cam na) va ong vai tro thuc ay (ngan chan) hanh
ong manh, tin cay, on nh va lau ben hn xuc cam.
Hanh ong thoi quen c thuc ay (ngan chan) bi thoi quen t nguyen
dng nh tr thanh nhu cau thiet yeu cua ca nhan, khong thc hien hanh ong o
vao luc can phai thc hien th khong yen tam.
Di ay la hnh ve (xem Hnh 8) ve s lien he gia cac yeu to nhu cau, xuc
cam, thoi quen t nguyen va hanh ong ca nhan.
So sanh Hnh 8 vi Hnh 7, chung ta thay:
Cac ng

tren ca hai hnh la nh nhau.

ng
tren Hnh 8 cho biet xuc cam phat trien en mot luc nao o u ieu
kien th bien thanh thoi quen t nguyen. Sau khi c tao ra, thoi quen t nguyen ton
tai mang tnh oc lap nhat nh.
ng
(ve am hn ng ) dien ta tac ong cua thoi quen t nguyen
len hanh ong manh, tin cay, on nh va lau ben hn xuc cam.

Thoi quen t nguyen

43

Hnh 8: Moi lien he nhu cau, xuc cam, thoi quen t nguyen va hanh ong ca nhan

Ngoai ra, ngi viet con muon lu y ban oc nhng iem sau:
Neu nh xuc cam co xuc cam tot, xau, hanh ong co hanh ong tot, xau th
oi vi thoi quen t nguyen nam gia xuc cam va hanh ong (xem Hnh 8), cung co
the a ra cac khai niem thoi quen t nguyen tot va thoi quen t nguyen xau. Thoi
quen t nguyen tot thuc ay thc hien hanh ong tot, thoi quen t nguyen xau thuc
ay thc hien hanh ong xau.
Thoi quen t nguyen thuc ay (ngan chan) hanh ong quen thuoc trong nhng
tnh huong quen thuoc, do vay thoi quen t nguyen co the co pham vi ap dung hep.
Thoi quen t nguyen kho b thay oi hn xuc cam. Tnh ben vng cua thoi
quen t nguyen em lai ch li rat ln trong tnh huong quen thuoc, o can phai
thc hien hanh ong c thuc ay bi thoi quen t nguyen cho trc. Nhng khi tnh
huong thay oi, can thay oi thoi quen t nguyen e co cac hanh ong khac th gap
rat nhieu kho khan. Noi cach khac, thoi quen t nguyen rat kho bo, khi can phai bo.
ieu nay co the lien quan en ng mon trong nao. Cung trong y ngha nay, can
cai tao xuc cam xau mot cach kp thi, het sc tranh e xuc cam xau tr thanh thoi
quen t nguyen xau rat kho bo.
Neu nh ieu kien, hoan canh, moi trng va cac oi hoi dien ra mot cach on
nh, khong co nhng thay oi ln, luc nay can nhanh chong phat trien xuc cam tot
thanh thoi quen t nguyen tot. V du, cac thoi quen at en mc chuyen nghiep cua
nhieu nganh nghe.
Tap hp cac thoi quen t nguyen cua ca nhan, nhieu khi, c coi la ban chat
ca nhan, lam nen so phan ca nhan. Khong phai ngau nhien co cau noi sau: Gieo
hanh ong gat thoi quen. Gieo thoi quen gat tnh cach. Gieo tnh cach gat so
phan. Theo nhng g a trnh bay tren, ngi viet muon bo sung them: Gieo nhu
cau gat xuc cam. Gieo xuc cam gat hanh ong.
Ban oc e y, cho en nay, ngi viet cha noi g tap trung en t duy. Tren

44

T duy ca nhan

cac hnh ve, v du nh cac Hnh 5, 7, 8 cung khong co o t duy. Trong khi o, t duy
lai la s khac biet ln nhat cua ngi vi ong vat. Vay nhng g ngi viet trnh bay
cho en nay, ac biet la Hnh 8 co the dung cho ong vat va cho ca nhng ngi co
t duy ma khong hoac t dung. ay co the la nhng ngi c W. Drummond liet
ke: Ai khong suy ngh la ngi cuong tn; ai khong the suy ngh la ke an; ai khong
dam suy ngh la no le.
Ngi viet danh muc tiep theo e tap trung noi ve t duy.

6. T duy ca nhan
6.1. T duy ca nhan
T duy la oi tng nghien cu va tac ong cua nhieu khoa hoc nh sinh ly

hoc hoat ong than kinh cao cap, tam ly hoc, logch hoc, ieu khien hoc, triet hoc,
sang tao hoc Tam ly hoc nghien cu qua trnh suy ngh cua ca nhan e tra li cac
cau hoi: Tai sao y ngh cua ca nhan lai nay sinh; no dien ra va phat trien nh the
nao? Noi cach khac, tam ly hoc nghien cu cac quy luat dien tien cua qua trnh suy
ngh ca nhan. Ve thc chat, ay la cac hien tng tam ly cua ca nhan tm kiem, phat
hien, to chc lai va bien oi thong tin, chu yeu, di dang ngon ng, vi muc ch co
c nhng thong tin mi, em lai ch li (thoa man cac nhu cau) cho ca nhan o.
Trong tam ly hoc, co mot cach phan loai t duy n gian, mang tnh quy c, kha
pho bien, thanh ba loai: 1) T duy trc quanhanh ong; 2) T duy trc quanhnh
anh va 3) T duy t nglogch hay con goi la t duy tru tng (ly thuyet) bang cac
khai niem di dang ngon ng.
T duy trc quanhanh ong la loai t duy giai quyet van e thong qua cac hanh
ong. ay la loai t duy c to tien chung ta ngay xa, nhng a tre trc bon tuoi
hien nay thng dung va co mot so loai ong vat. V du, e biet chu vi mot manh
at nao o, y ngh nay sinh trong au nhng ngi s khai c thc hien ngay bang
viec i va em so bc chan. Tng t, tre em muon biet co cai g ben trong o chi
cua mnh, thng ap, be gay, thao chung. T duy trc quanhnh anh dang n
gian xuat hien chu yeu la tuoi t 4 en 7. Moi lien he t duy vi cac hanh ong
khong con trc tiep chat che nh trc. Luc nay, a be khong can phai hanh ong
(v du, khong can phai dung tay s, lat qua lat lai oi tng) ma van co nhng y
ngh trong au ve oi tng o di dang cac hnh anh trc quan. Tuy nhien, a be
con cha thc s suy ngh bang cac khai niem theo ung ngha cua no. Tren c s t
duy trc quanhanh ong va t duy trc quanhnh anh, a tre i hoc tieu hoc, c
phat trien dan t duy mi di dang cac khai niem tru tng. Viec nam va s dung
thanh thao cac khai niem cua cac mon hoc, hoc trong trng, co y ngha to ln trong
viec phat trien tr tue cua hoc sinh. ay chnh la loai t duy th ba.
Loai t duy th ba la loai t duy t nglogch, tao nen s u viet tuyet oi cua
con ngi so vi ong vat. T nay, khi ngi viet dung t t duy, ban oc hay hieu no
chnh la t duy t nglogch. Ngoai ra, hai t t duy va suy ngh co the coi la

T duy ca nhan

45

ong ngha.
Di dang thuan tuy, y ngh cua mot ngi khong c chnh ngi o va nhng
ngi khac nhan biet bang cac giac quan: Ngi ta khong the thay, nghe, ngi, s va
nem c y ngh. Vay lam sao ca nhan suy ngh co the nhan biet y ngh cua mnh va
truyen at y ngh ay en nhng ngi ma mnh giao tiep. Rat may, ngon ng sang
che v ai cua nhan loai am nhan cong viec o. Ca nhan suy ngh bang t ng va
trao oi cac y ngh cua mnh vi nhng ngi khac cung bang t ng. Cac t ng
phan anh cac y ngh va ngon ng la hnh thc cua t duy.
T duy ca nhan hieu theo ngha thong dung la y ngh hoac tap hp cac y ngh
lien ket vi nhau theo mot logch nao o, c the hien di dang t ng ma ca nhan
ngi suy ngh nhan biet.
Mat khac, t duy con c hieu la loai hoat ong cua bo nao ch thc s lam
viec khi ca nhan co van e can giai quyet, co quyet nh can phai ra. Vay van e,
quyet nh la g?
Van e hay con goi la bai toan (Problem) la tnh huong, o ngi giai biet

muc ch can at nhng:

1) khong biet cach at en muc ch, hoac

2) khong biet cach toi u at en muc ch trong mot so cach a biet.
Mot ngi, du ri vao trng hp mot hay ri vao trng hp hai eu coi la co
van e. Trng hp hai chnh la qua trnh ra quyet nh: Thc hien viec xem xet,
anh gia, can nhac, la chon trong so cac cach (phng an) a biet ra cach (phng
an) toi u e em dung trong thc te.
Co nhng tnh huong, o trng hp mot chuyen hoa thanh trng hp hai va
ngc lai. V du, mot ngi thng 12 gi em len ging i ngu. Mot em, sau khi
len ging, ngi o tran troc hoai khong ngu c. Ngi o co van e v ngi o
biet muc ch la ngu nhng co the ri vao mot trong hai trng hp sau:
1) khong biet cach e ngu c,
2) biet bon cach co the ngu c: a) uong thuoc ngu; b) em tham trong au 1,
2, 3, 4 cho en khi ngu thiep i; c) lam mot so ong tac th gian, sau o at lng
xuong ging de ngu hn; d) loi truyen ra oc cho en khi moi mat, rt truyen va sa
vao giac ngu, nhng ngi o khong biet cach nao la toi u cho mnh.
Neu ri vao trng hp hai, ngi o phai suy ngh ra quyet nh kieu nh sau:
12 gi em roi ma thuoc ngu khong co san, phai i mua, cach nay khong thch hp.
Tap cac ong tac th gian hoac bat en oc truyen anh hng en nhng ngi cung
phong. Vay toi u la em tham trong au 1, 2, 3, 4 Neu ngi o ngu c, van e
c giai quyet. Con neu em a ti ty may ma van khong ngu c, ngi o coi
van e van cha c giai quyet bang cach toi u. Luc nay, ngi o chuyen sang
trng hp th nhat: Xem nh mnh khong biet cach nao e ngu c ca, hay suy
ngh tm cach mi. Nh vay, trng hp th hai co the chuyen hoa thanh trng hp

46

T duy ca nhan

mot. Ngc lai, gia s khi au ngi o trng hp mot: Khong biet cach e ngu
c. Ngi o phai suy ngh e giai quyet van e cua mnh. Neu ngi o tm ra
khong phai mot cach ma t hai cach tr len trong khi thc te ch dung co mot cach
(ch khong phai cung mot luc nhieu cach), ngi o phai suy ngh tiep e ra quyet
nh dung cach toi u trong so cac cach tm ra. Noi cach khac, trng hp mot lai
chuyen hoa thanh trng hp hai.
Vi nh ngha van e (bai toan) trnh bay tren, chung ta thay van e co the la
cau hoi cha co cau tra li, nhieu khi, la nhng cau hoi tng chng rat nho nh
Hom nay an g? mac g? lam g? xem g? i au?..., cac bai tap cac loai phai giai
khi i hoc, cac ky kiem tra, thi, la chon nghe nghiep chuyen mon e c ao tao,
xin viec lam, nha , thu nhap, mua sam, hon nhan, gia nh, nuoi day con cai, sc
khoe cho en van e lam sao at c muc tieu dan giau, nc manh, xa hoi dan
chu, cong bang, van minh. Do vay, khong phai khong co ly khi noi rang: Cuoc i
cua moi ngi la chuoi cac van e can phai giai quyet, chuoi cac quyet nh can phai
ra. Cuoc i kho hay sng, hanh phuc hay khong hanh phuc tuy thuoc, mc o

rat ln, vao viec con ngi cho trc suy ngh va hanh ong giai quyet cac van e va
ra quyet nh nh the nao tren moi bc ng i cua cuoc i mnh. ieu nay co
the hieu c v, muc ch can at trong van e phan anh nhu cau. Giai quyet c
van e, at c muc ch co ngha la nhu cau c thoa man tao nen xuc cam
dng (ngi giai quyet van e thay hai long, hanh phuc). Nh vay, t duy giai quyet
van e ra quyet nh co mat va ong vai tro rat quan trong trong viec lam thoa man
nhu cau ca nhan trong suot ca cuoc i mot con ngi.
Cac van e rat a dang. Ngi ta co the phan loai chung theo nhng tieu chuan
khach quan hoac chu quan nhat nh. Di ay, ngi viet th liet ke mot so va lu y
ban oc: Viec phan loai cac van e khong nen hieu mot cach chnh xac tuyet oi, v
co nhieu trng hp, van e cho trc va thuoc loai nay va va thuoc loai khac.
Phan loai theo a ly: a phng, quoc gia, khu vc, toan cau, vu tru.
Phan loai theo lnh vc: i song, nghe nghiep, chuyen mon cac loai.
Phan loai theo chu s hu bai toan: Bai toan cua ngi nay, bai toan cua
ngi khac. Trong o, co nhng bai toan phai chnh chu s hu giai, khong ai co the
giai thay c.
Phan loai theo so lng ngi tham gia giai bai toan: Ca nhan, tap the
Phan loai theo mc kho cua bai toan: Co bai toan hau nh ngi nao cung
giai c va co bai toan ch nhng ngi xuat chung mi giai c.
cap.

Phan loai theo thang bac trach nhiem: Ngi thng, quan ly, lanh ao cac
Phan loai theo thi gian: Qua kh, hien tai va tng lai.
Phan loai theo mc o quan trong, u tien.
Phan loai theo mc o cap bach.

T duy ca nhan

47

Phan loai theo so lng tien chi ph e giai bai toan.

Cac van e e nhan thc the gii: Cac phat minh khoa hoc.
Cac van e e bien oi the gii: Cac sang che (hieu theo ngha rong).
Cac van e nham muc ch ton tai.
Cac van e nham muc ch phat trien.
Cac van e tat yeu nay sinh tren con ng phat trien.
ra.

Cac van e khong ang nay sinh do nhng ngi khac ra quyet nh sai gay
Cac van e khong ang nay sinh do chnh mnh ra quyet nh sai gay ra.
Cac van e thuoc the gii ben trong; the gii ben ngoai; thuoc ca hai.
Cac van e gap phai mot cach b ong: Bao, lut, ong at

Cac van e t at ra mot cach chu ong: Nang cao mc song, cai tien trang
thiet b lam viec, hien ai hoa, cong nghiep hoa, xay dng kinh te va xa hoi tri
thc
Cac van e c phat bieu ung va cac van e phat bieu sai
oi vi quyet nh (li giai cuoi cung cua bai toan c a ra dung trong
thc te) cung co the phan loai theo nhieu cach khac nhau, v du:
Phan loai theo cach ra quyet nh: Ca nhan toan quyen quyet nh, ca nhan
phai tham khao y kien cua mot so ngi nhat nh, phai thao luan tap the, phai bieu
quyet tap the
Phan loai theo mc o toi u so vi muc ch can at, c e ra trong li
phat bieu bai toan.
Phan loai theo tnh kha thi.
Phan loai theo gia tr: Quyet nh mang tnh khuyen cao, t van, bat buoc thi
hanh
Phan loai theo pham vi anh hng: Rong, hep.
Phan loai theo thi gian hieu lc: Dai, ngan.
Cac nghien cu cho thay, ch khi co van e, bo oc cua chung ta mi thc s suy
ngh. Con au chung ta biet muc ch va biet luon cach at en muc ch th chung
ta c the ma lam (hanh ong) tham ch theo thoi quen ma hau nh khong suy ngh.
Qua trnh suy ngh giai quyet van e va ra quyet nh con goi la t duy sang tao
vi nh ngha sau:
T duy (suy ngh) sang tao (Creative Thinking) la qua trnh suy ngh a ngi

giai:

1) t khong biet cach at en muc ch en biet cach at en muc ch, hoac

48

T duy ca nhan

2) t khong biet cach toi u at en muc ch en biet cach toi u at en muc

ch trong mot so cach a biet.
Ta co the coi hai cach noi Qua trnh suy ngh giai quyet van e va ra quyet
nh va T duy sang tao la tng ng. Bi v, du ngi giai quyet van e
trng hp mot hay trng hp hai, eu phai t mnh suy ngh e i t khong biet
cach en biet cach, ngha la qua trnh suy ngh nay tao ra tnh mi. Tnh mi o
em lai ch li la at c muc ch cua ngi giai e ra. Theo nh ngha khai niem
sang tao, ay co ong thi tnh mi va tnh ch li, vay suy ngh giai quyet van
e va ra quyet nh (Thinking for Problem Solving and Decision Making) la t duy
sang tao.
Phan ln moi ngi hien nay khi gap van e can giai quyet, quyet nh can phai
ra th suy ngh va hanh ong theo phng phap nao?

6.2. Phng phap (t nhien) th va sai

Bnh thng ma noi, ngi ta khong phai luc nao cung muon suy ngh, v that
tnh, suy ngh met oc va ton nhieu nang lng lam. Qua trnh suy ngh thng ch bat
au khi ngi ta co mot van e g o can giai quyet hoac can ra mot quyet nh.
Thc te cho thay, hien nay, a so moi ngi suy ngh giai quyet van e va ra
quyet nh mot cach t nhien: Ngi suy ngh hiem khi suy ngh ve cach suy ngh cua
chnh mnh, cung giong nh ngi ta ht th, i lai mot cach t nhien ma t khi suy
ngh ve chung va tm cach cai tien chung. Vay cach suy ngh t nhien nay dien ra nh
the nao?
Nghien cu va lam cac th nghiem ve qua trnh suy ngh sang tao, cac nha tam ly
mo ta: Thong thng, khi co van e, ngi giai hieu no khong that ky. Da tren cac
kinh nghiem, s lien tng, lien quan en nhng d kien cua van e can giai quyet
co phan tng t vi nhng bai toan a giai trc o, ngi giai ngh ngay en viec
ap dung cac li giai, y tng va cach tiep can san co trong tr nh. Ngi giai tien
hanh cac phep th au tien. Sau khi phat hien nhng phep th o sai, ngi giai quay
tr lai vi au bai toan, co gang hieu bai toan ung hn roi tiep tuc a ra cac y
tng khac va quyet nh thc hien ngay chung e xem co phai la li giai khong.
Kien thc a hoc va kinh nghiem rieng cua ngi giai luon co khuynh hng a
ngi giai i theo con ng mon, a hnh thanh trong nao trc o. Neu cac phep
th lai tiep tuc sai, ngi giai mat t tin dan, mac du ngi giai co gang rut kinh
nghiem sau moi lan sai. Cac phep th mi tr nen lon xon hn, nhieu khi, chung c
a ra khong an nhap g vi bai toan cho trc. Neu cac phep th nay van tiep tuc sai
th ngi giai co the tr nen hoang mang va lam cac phep th theo kieu mo mam, hu
hoa da tren viec at cac cau hoi ai loai nh: Neu ta lam the nay th sao?, Neu ta
lam the kia th sao? va rat mong co linh tnh hoac giac quan th sau hoac s may
man nao khac mach bao y tng giai bai toan. Khi so cac phep th tr nen qua nhieu
ma bai toan van khong giai ra, ngi giai co the cho rang bai toan khong u ieu
kien e giai hoac kien thc cua mnh con thieu, can tm s tr giup t ben ngoai.
Ngi giai co khi khong con tap trung chu y giai na ma nhng cho ngi khac.

T duy ca nhan

49

Thng thng, e giai bai toan phai ton kha nhieu phep th sai (bai toan cang
kho, so phep th sai cang ln) e cuoi cung co phep th la li giai ung. Co le v
vay ma theo thong ke, so lng xuc cam am nhieu hn so lng xuc cam dng (xem
muc 4.1. Xuc cam ca nhan): Moi lan thsai la moi lan ngi giai khong hai long.
Mac du giai c bai toan, nhieu khi ngi giai khong ly giai c mot cach logch
v sao mnh co c y tng ung va thng tra li mot cach chung chung kieu: Ngh
mai th no bat ra hoac do may man, ngau hng, linh tnh
Cach suy ngh va hanh ong thc hien giai bai toan theo mo ta tren goi la
phng phap th va sai (Trial and Error Method) va c minh hoa bang Hnh 9:
Bai toan va li giai c ky hieu bang hai iem khac nhau tren mat phang. Cac mui
ten dien ta cac phep th. Tren thc te, so lng cac phep th sai co the ln hn nhieu
v phng phap th va sai co mat tai bat ky giai oan nao cua qua trnh thc hien giai
bai toan.
Van e
(Bai toan)

Li giai

Vect tnh tam ly

Cac mui ten minh hoa cac phep th

Hnh 9: Phng phap th va sai (Trial and Error Method)

Ban oc co the nhan ra phng phap th va sai khi nh lai thi i hoc mnh giai
cac bai toan nh the nao hoac oc bao ch thay cac hien tng xay roi ap, nhap roi
tach, tach roi nhap, quyet nh sau sa quyet nh trc trong mot thi gian rat ngan,
cam roi cho, cho roi cam va nhieu th c phai sa i sa lai ma van khong at. Th
va sai thanh hien tng xa hoi, nhieu en noi, tren bao Lao ong Xuan 1998 co ang
ve ra a co t nhieu nam trc Sai au sa o, sai o sa au, sa au sai o va
ve oi cua nha giao lao thanh Nguyen Tai ai, Nghe An: Lay thu bu chi, lay chi bu
thu, bu thu lay chi.
Mot trong nhng dau hieu cua phng phap th va sai la neu cho lam lai, ngi

50

T duy ca nhan

giai bai toan se ra quyet nh khac vi quyet nh a ra, trong khi o, theo John
Greenleaf: Nhng t ng gay nen s hoi tiec va ang trach nhat la: Phai chi, gia
ma.
Ngay oi vi cac nha nghien cu rat ang knh trong, rat nhieu cac phat minh,
sang che cua ho ra i cung bang phng phap th va sai. Cho en nay, Edison van
la ngi co nhieu sang che nhat: 1.093 patent va c menh danh la ngi co the
sang che ra moi th. Nha sang che Nikola Tesla co mot thi gian cung lam viec vi
Edison, ke lai: Neu nh Edison can phai tm cai kim ri xuong ong rm, ong se
khong mat thi gian e xac nh xem kha nang ln nhat cai kim co the nam au.
Khong cham tre, vi s sieng nang, voi va cua con ong, ong lan lt xem xet tng
cong rm mot cho ti khi tm thay cai kim th thoi. Cach lam viec cua ong rat kem
hieu qua: Ong co the bo ra rat nhieu thi gian va sc lc ma khong thu c g, neu
khong phai la s tnh c may man giup ong ta. Khi Edison co y nh lam en phat
sang nh s ot nong, ong a thc hien hn 9.000 th nghiem va cau noi ca mieng
cua ong la: Toi se th moi th, ke ca mieng pho mat Limburger. e sang che ra acquy kiem, Edison a phai lam ti 50.000 th nghiem, cha ke ti nhng phng an
trong au ong kieu Neu ta th lam the nay th sao? Ong cung cong nhan, trung bnh
mot sang che ln cua ong phai lam mat bay nam. Khong phai ngau nhien, chnh
Edison giai thch: Trong cac cong trnh cua toi 99% la mo hoi va ch 1% la cam
hng. Tuy nhien, Edison khong lam viec mot mnh ma tap the ln en ngan ngi
thc hien viec th theo s phan cong cua ong.
G.S. Altshuller co neu nhieu minh hoa ve phng phap th va sai, v du, Lien
Xo, co lan a thc hien mot th nghiem oc ao. Ngi ta tap trung khoang 60 nha
sang che thuoc cac nganh nghe khac nhau va e ngh ho cung giai mot bai toan. Ket
qua: Khong ai giai c. Nhng ieu thu v la cho xem ho giai nh the nao? Th ra
ho cung i tm li giai mot cach mo mam, th lan lt het phng an nay en phng
an khac khong nh hng.
Ban oc th tng tng san bay vi lch bay 150 chuyen mot ngay. Hanh khach
a yen v tren cac ghe ngoi, bang ien bat sang dong ch Khong hut thuoc! e ngh
quy khach cai day an toan!. Nhng trong 100 chuyen bay, cac co tiep vien hang
khong duyen dang, lch s thong bao: Thanh that xin loi quy khach, rat tiec, chuyen
bay phai bai bo do truc trac ky thuat. 50 may bay con lai cat canh c, nhng lien
sau o 49 chiec phai ha canh ngay va ch co mot chiec bay en c ung thanh pho
ma no can en.
Ban oc chac se phan oi: Lam g co san bay nh vay! Vang, ung la khong co
san bay nh vay.
Ban oc th tng tng mot cong ty xay dng, c cung cap u nguyen vat
lieu va phng tien e hang nam xay 150 toa nha cao tang. Cuoi moi nam, bao cao
cho biet, 100 toa nha b sap ngay trong qua trnh thi cong, 49 toa nha khac ch co the
dung vai tang di va ch mot toa nha c nghiem thu at yeu cau.
Ban oc lai phan oi: Lam g co cong ty xay dng nh the! Vang, ung la

T duy ca nhan

51

khong co cong ty xay dng nh the.

Nhng trong lnh vc sang tao noi chung, t duy sang tao noi rieng, o tin cay va
tnh ieu khien thap do khong co cac cong cu t duy sang tao tot lai kha pho bien.
Di ay xin trch nhng dong t bai bao cua Chu tch Hoi ong trung ng Hoi cac
nha sang che va hp ly hoa toan lien bang, Lien Xo trc ay: Hang nam, nc
ta thc hien khoang150.000 cac nghien cu phat trien ky thuat mi. Gan hai phan ba
so o phai bo trong giai oan th nghiem hoac th nghiem mau mi (do th thay sai
ngi viet), lam lang ph rat nhieu von au t cua nha nc. Trong so cac nghien cu
en c giai oan ap dung th 85% ch dung mot hoac hai nha may va ch 2% c
dung 5 nha may tr len.
P.X. Alexanrov, nguyen Chu tch Vien han lam khoa hoc Lien Xo cung khang
nh: Qua trnh sang tao la cong viec, o, nhng co gang khong thanh cong chiem
ti 99 % cac no lc sang tao va ch thnh thoang mi co thanh cong ngan ngui.
Thanh cong o giong nh hat cam vang co c sau khi a ai nhieu tan cat. Hay
nh Rousseau nhan xet: Co ca hang ngan con ng dan en cai sai, ch co mot con
ng dan en chan ly.
Co nhng quyen sach ve lch s cac sang che, phat minh, ve tieu s cac nha bac
hoc. Nhieu the he tre a ngon ngau oc chung va m c cung co c nhng sang
che, phat minh. Co the rut ra c g qua loai sach nay khi cong nghe san xuat cac
sang che, phat minh noi rieng, cac san pham sang tao noi chung, chu yeu, la phng
phap th va sai?
Di ay la li khuyen cua mot cuon sach loai o: Muon thc hien c m,
trc het oi hoi phai co tri thc, ky nang lao ong, tinh than dam ngh, dam lam, kha
nang khong nan ch trc cac kho khan va that bai tat yeu bay ra trc mat. Neu ban
trau doi c tat ca cac c tnh o trong trng, trong cong tac th ban se co
nhng van may, se co c niem vui sng trc nhng thanh cong trong sang tao
va s knh trong sau sac. Li khuyen nay tren thc te khong khac li khuyen: Hay
hien i roi se gap lanh hoac Can cu dung so lng bu cho kha nang ch khong
trang b cho ngi oc cac phng phap, cac ky nang cu the giup nang cao nang suat
va hieu qua qua trnh suy ngh giai quyet van e va ra quyet nh.
Co mot ieu may man: Li giai cac bai toan sau khi a tm ra bang phng phap
th va sai, c cong bo, lu tr, pho bien, a vao chng trnh day trong cac nha
trng e nhng ngi khac va cac the he sau s dung ngay, khong phai giai lai
chung bang phng phap th va sai. ay la thuan li cua ngi i sau, neu biet ke
tha. Rat tiec, co nhng bai toan la nhng bai toan ma cac nc i trc a gap, a
giai, thay v ke tha, nhieu ngi co trach nhiem nc ta i giai lai mot cach mo
mam th va sai. V du cac bai toan ve quy hoach, ket xe, o nhiem moi trng, x ly
chat thai, cac sinh vat la nhap t nc ngoai
Cac bai toan thc te thng co nhieu li giai. V du, nha, xe, en, but, dao, o
an, thc uong rat a dang ch khong phai ch co mot loai. Do vay, mot bai toan
thng co nhieu phep th, ong thi co nhieu li giai. Loai bai toan co mot va ch

52

T duy ca nhan

mot li giai ma thoi la rat hiem. Tng t nh vay, tnh huong ch co mot loi thoat
cung rat hiem. Rieng y nay a giup chung ta lac quan khi phai oi mat vi cac kho
khan trong cuoc song.
Ta lap ty so gia tong so cac phep th co the co cua bai toan cho trc va
tong so cac li giai co the co cua no va goi la . Ty so cho biet, trung bnh
phep th th co mot li giai. V du = 3 co ngha, trung bnh c ba phep th th co
mot li giai; = 1000 th trung bnh mot ngan phep th mi co mot li giai. Noi
chung, cang ln th bai toan cang kho giai va tra gia cho phng phap th va sai
cang ln.
Di ay se liet ke mot so u va nhc iem cua phng phap th va sai.
Cac u iem cua phng phap th va sai:
1) Phng phap th va sai tr thanh phng phap duy nhat va hau nh khong can
phai hoc nhng tnh huong van e cha co tien le. Hoac khi cac kinh nghiem cua
ngi giai a dung het ma van sai va khong thu them c thong tin co ch nao e
nh hng. Luc o, ngi giai c viec th khac i mot cach mo mam cho en khi tm
ra li giai.
2) Phng phap th va sai hoan toan thch hp oi vi loai bai toan, o < 10
va tra gia cho moi phep th sai khong ang ke hoac chap nhan c. Luc nay, ngi
giai khoi dung cong t duy sang tao g ghe gm, c viec th lan lt se i en li
giai.
3) Phng phap th va sai cung hoan toan thch hp e viet phan mem giai loai
bai toan co rat ln, neu bai toan co the mo phong c tren may tnh v moi phep
th sai tren may tnh tra gia khong ang ke, trong khi toc o th cua may tnh rat cao.
4) Trong phng phap th va sai co mot y rat quan trong: Ngoai cac phep th
da tren kinh nghiem a co, con co nhng phep th mi trc ay cha co. Du chung
mang tnh lon xon, mo mam, thieu nh hng, kha nang sai ln nhng lai cha mot
xac suat nhat nh e tr thanh li giai. Vi y ngha nh the, nhieu nha nghien cu
cho rang u iem ln nhat cua phng phap th va sai: No chnh la c che cua s tien
hoa va phat trien trong ca ba lnh vc t nhien, xa hoi va t duy cho en thi gian
gan ay.
Phng phap th va sai dung trong qua trnh giai bai toan la phng phap t
nhien, ngoai viec hieu theo ngha: Ngi ta dung no mot cach t nhien, khong e y,
quan tam; con c hieu theo ngha: Phng phap th va sai a co san trong t nhien,
trc khi con ngi xuat hien tren Trai at. V du, cac sinh vat trong t nhien, do s
thay oi hoan canh, moi trng song (hieu theo ngha rong nhat), cung gap nhieu van
e va chung giai quyet bang cach thay oi cac tap tnh, hanh vi hoac/va ot bien ve
gien, tc la thc hien cac phep th khac i so vi qua kh. Chon loc t nhien (cung
hieu theo ngha rong nhat) ao thai cac phep th sai, gi lai cac phep th ung la li
giai va ch co nhng sinh vat giai quyet c cac van e cua mnh mi song sot, tien
hoa va phat trien en nay.

T duy ca nhan

53

Cac nhc iem cua phng phap th va sai:

1) Lang ph ln

Hnh 9 mo ta phng phap th va sai, cho thay mot nhc iem ap ngay vao
mat: So phep th sai nhieu nen lang ph ln ve thi gian, sc lc, tr lc, phng tien
vat chat, tai nguyen, tien bac va co khi ca so phan, sinh mang cac ca the, giong loai.
Theo c oan, tren Trai at a tng xuat hien hai ty loai nhng ch co hai trieu
trong so o con ton tai en ngay nay va toc o tien hoa dien ra rat cham. Khong phai
ngau nhien, co nhng nha nghien cu a thot len: e co c s tien hoa, phat trien
bang phng phap th va sai, cai gia phai tra ln hn nhieu lan tong thiet hai do
thien tai nh bao, lut, han han, ong at, voi rong gay ra tren Trai at nay. Phai
chang sang tao theo phng phap th va sai la kieu sang tao co c cai mi, ch li
nh s hon on (Chaos), hoac cau truc t to chc nay sinh t s hon on.
Cung v sau nhieu lan th va sai mi co li giai, ch nhng ca the, giong loai nao
co kha nang th vi so lng ln va a dang mi thch nghi vi s thay oi va c
chon loc t nhien gi lai. e chac chan thu thai, trong mot mililt tinh dch cua ngi
an ong phai co khoang ba tram trieu tinh trung tr len. t hn so lng nay, bai toan
co nguy c khong co li giai. Tng t nh vay, e khong b mat giong, cac giong
loai con song en bay gi eu phai co kha nang e rat nhieu con trong mot cuoc i
va moi a con la mot phien ban oc ao, khong lap lai.
2) Tnh tam ly can tr sang tao

Cac phep th a ra thng da tren kinh nghiem co t trc, nam trong tr nh

cua ngi giai, o la tac hai cua tnh tam ly. No keo suy ngh cua ngi giai ve pha
quen thuoc a biet (xem mui ten am: Vect tam ly tren Hnh 9), do vay, can tr
ngi giai a ra cac phep th mi, co the dan en li giai. Tren Hnh 9, cac phep
th khong ve dan eu ve tat ca cac hng ma phan ln tap trung quanh mui ten am,
phan anh nhc iem va neu.
Loi suy ngh va hanh ong kinh nghiem chu ngha khong cho phep ngi giai
nh hng mot cach khach quan ve pha li giai. Ch sau nhieu lan th sai, phai tra
gia, ngi giai mi t bo kinh nghiem va th khac i cho en luc van may (phep
th a en li giai) xuat hien.
Cung do tnh tam ly, nhieu khi ngi giai khong liet ke c het cac phep th
co the co cua bai toan cho trc mot cach khach quan. Nhieu bai toan khong giai
c khong phai v ngi giai thieu kien thc hoac ieu kien ma v khong thang c
tnh tam ly cua chnh mnh.
3) Nang suat phat y tng thap

So y tng phat ra trong mot n v thi gian (nang suat phat y tng) cua ngi
giai thap: Co khi ngh ca ngay hoac hn ma khong co y tng e th. oi vi cac bai
toan la, v du khong thuoc chuyen mon cua mnh, ngi giai co the khong a ra
c phep th nao. Nang suat phat y tng thap nen qua trnh giai bai toan keo dai
ve mat thi gian.

54

T duy ca nhan

4) Cac tieu chuan anh gia ung, sai hoac khong co hoac co th mang tnh chu
quan va ngan han.

Trong trng hp khong co cac tieu chuan khach quan anh gia, ngi giai co
c y tng nao th quyet nh thc hien y tng o luon e thc te tra li ung
hay sai, ch khong phai phat hien ung, sai ngay giai oan con la y tng.
Do sai nhieu hn ung, cac thiet hai ve nhieu mat rat ln. Co nhieu giai phap
trong ngan han tng la ung, dung dai han mi biet la sai. Cac loai thuoc cha benh
cho lu hanh, tham ch khuyen khch dung, sau khi phat hien cac tac hai mi ra lenh
cam la mot trong cac v du.
5) Thieu c che nh hng t bai toan en li giai

Khi gap bai toan, ngi giai thng khong nh hng ngay c li giai bai toan
nam pha nao. ay la nhc iem c ban cua phng phap th va sai v no la thu
pham chnh lam nay sinh nhng nhc iem khac.
Di ay la mot so th du e ban oc de hnh dung ve s lang ph do cac quyet
nh sai.
Theo S Giao thong van tai (GTVT) Tien Giang, chiec pha co gia tr tren di
400 trieu ong do Bo GTVT ong roi giao cho tnh Tien Giang vao khoang nam 2004.
Sau khi nhan pha, S GTVT a giao cho huyen Go Cong Tay bo tr ve ben pha Tan
Long e a on khach qua song Ca Tieu (t xa Long Bnh qua cu lao Li Quan va
ngc lai).
Tuy nhien, pha c ong danh cho ben nc sau, trong khi Tan Long la ben
chuoi, nen chiec pha nay ch chay long vong ngoai song ch khong the vao ben c.
Do vay chiec pha nay that nghiep va c keo ve My Tho, hien a b g set, xuong
cap rat nghiem trong.

(Bai Tien Giang: Pha cha s dung a tr thanh phe lieu cua V.T.R., ang
tren bao Tuoi Tre, ra ngay 10/6/2006).
Nghe noi tnh anh ang xay dng nha may nc hien ai 40.000 m/ngay, co
nc ngoai giup tr gia hn 97 t ong. Hai nam roi, sap xong cha anh Bi?
Xong g, se lam lai t au!
Ua, sao vay?
Tai b lu cuon h hai ch sao! Nghe au thi cong tram bm sat b song Hau,
het hn 700 trieu ong, en mua lu 1996 nc xoi l lam gay het tam coc mong, coi
nh i t cong trnh. Mi ay Bo xay dng ket luan do thien tai.
Nh vay au the noi do thien tai! Tai khong chu tnh toan, khao sat ky trc khi thi
cong, ch chuyen lu la chuyen thng ngay mien Tay ma!
, vay cho nen tnh va co cuoc hop x ly s co, rut ra bai hoc kinh nghiem ve
xay dng. Roi quyet nh di cong trnh vo sau trong at lien 150 m, d kien lam lai
ton them 1,1 t ong.
Oi, bai hoc coc lu g ma at d ti tien t lan?

(Bai Bai hoc coc lu cua But Bi, bao Tuoi Tre, ra ngay 20/8/1997).

T duy ca nhan

55

Pho thu tng Nguyen Tan Dung va yeu cau Bo tai chnh va Tong cuc bu
ien phoi hp cung UBND tnh Ca Mau di di hai angten tai san bay Ca Mau e a san
bay nay vao hoat ong tren tuyen TPHCM Ca Mau trong thi gian sm nhat. Chi ph
e di di hai angten la 32 t ong.
c biet, ng bay TPHCM Ca Mau d kien a vao khai thac t thang 7-2001
bang may bay ATR72 sau khi a bay th va ton 30 t ong e nang cap cai tao san
bay. The nhng sau gan mot nam ng bay nay van cha trien khai do khong am
bao an toan. Theo qui nh ve an toan bay, tnh khong cho phep cua ng hacat canh
san bay khong c qua 40 m. The nhng ng bay nay lai vng hai angten cua bu
ien va quan oi (cao hn 100 m) nen gay kho khan trong viec hacat canh.

(Bai 32 ty ong di hai angten e khi ong san bay Ca Mau cua .Q., bao
Tuoi Tre, ra ngay 28/5/2002).
Nhng nam qua, Chnh phu a duyet cho Bo cong an mua mot loat may o toc
o phng tien phuc vu cong tac x ly vi pham trat t an toan giao thong. Tuy nhien
hau het la may ch o c thong so toc o ch khong ghi lai c hnh anh phng
tien vi pham. Do o, nhieu ngi vi pham khong chap hanh lenh phat cua lc lng
canh sat. Sau o, Bo cong an a cap bo sung cho cong an moi a phng 2 may o
toc o phng tien co ghi lai hnh anh. ong thi, th trng Bo cong an Le The Tiem
yeu cau cong an cac a phng thu lai so may o toc o khong ghi c hnh anh ve
Bo (hien co hn 1.000 may a c Cuc CSGT ng bong sat thu lai cat trong
kho). c biet, gia tr moi chiec may len en 5.000 USD, tnh s bo tong so may thu
ve len en tren 5 trieu USD.

(Bai Lang ph khoang 5 trieu USD mua may ban toc o cua Q.-T., bao Sai
Gon Giai Phong, ra ngay 18/6/2006).
Lo, hue von, hoac li chut nh, la iep khuc lap i lap lai nhieu nam qua cua
cac doanh nghiep (DN) che bien va xuat khau ieu. Rieng nam nay, c coi la nam
boi thu cua nganh ieu Viet Nam: Nang suat at trung bnh 11 ta/ha, co ni nh ong
Nai len en 16 ta/ha. Tnh chung san lng thu hoach ieu nam nay cua ca nc tang
35 % so vi nam 2003, trong khi dien tch khong thay oi. Gia ban cua nong dan cung
kha cao, trung bnh 10.500 ong/kg, so vi nam roi li nhuan tang them 1.000 ong/kg.
Ve pha cac DN che bien va xuat khau, neu lay gia ban tai thi iem hien nay la 5,6
USD/kg, th 1 kg ieu nhan cac DN lai them 1,6 USD/kg so vi gia d bao (a co lai)
ban au la 4 USD/kg. Tam tnh lng xuat khau cua ca nc en thi iem nay la
42.000 tan, th lai rong ngoai te cac DN mang ve t ieu len en tren 65 trieu USD.
The nhng, hau het cac DN khong to ra vui mng ma cho rang gia tang bao nhieu
cung kho bay nhieu. V sao?
Giam oc cong ty TNHH Bimico (Tay Ninh), ong Nguyen Minh Hoa, than rang tuan
roi cong ty ong giao cho khach hang 15 container nhan ieu, tng ng 240 tan, neu
tnh ra tien VN, Bimico mat an 5 t ong. Bi ay la hp ong Bimico ky vi khach
hang t thang 2-2004 vi gia ch co 4 USD/kg. Ong Pham Cong, Pho giam oc cong ty
Nhat Huy (Bnh Dng) chua xot noi: Hp ong chung toi ky trc o gia qua thap so
vi gia khi giao hang. Theo Hiep hoi cay ieu VN, ay khong phai la trng hp ca
biet ma hau het cac DN ln eu a ky hp ong ban trc 40 % 60 % san lng trong
nam, vi gia ch 3,7 4 USD/kg, thiet mat hang trieu USD do ban h gia. V vay, co DN
phai boi tn vi khach hang v khong u hang giao, do cac ve tinh c DN au t
khi thay gia len khong ban cho DN ma ban ra ngoai e hng li cao hn.

56

T duy ca nhan

Lai mot bai hoc ve nam bat va d bao thong tin th trng cho cac DN xuat khau
ieu, ma bai hoc nay cach ay ch vai thang, cac DN xuat khau gao cung a phai tra
gia. Tat nhien, ay khong ch la loi cua cac DN ma con co trach nhiem cua hiep hoi,
Bo thng mai.

(Bai Mat hang trieu USD v khong nam bat thong tin cua Le Cng, bao
Ngi Lao ong, ra ngay 11/8/2004).
Ngay13-9-1999, Thu tng chnh phu a co quyet nh so 873/Q-TTg phe
duyet d an Nha may bot giay Kon Tum co cong suat 300.000 tan bot giay tay
trang/nam, vi day chuyen san xuat mi, cong nghe va thiet b tien tien, vi tong mc
au t 244,4 trieu USD, chu yeu vay trong nc va nc ngoai. Nhng t thang 1-2003,
d an phai tam hoan trien khai theo yeu cau cua Thu tng chnh phu e xem xet lai
tnh hieu qua trong au t va d an phat trien vung nguyen lieu, va en nay th quyet
nh ngng trien khai d an nay, mac du a au t vao ay hn 200 ty ong.
Ong Bui Xuan Khu th trng thng trc Bo cong nghiep tha nhan, TCT giay
a cha chuan b chu ao cho d an nay. ay la d an rat ln, neu ke ca thiet b va
vung nguyen lieu, von lu ong, cung nh c s ha tang, th tong von au t phai len
en tren 5.000 ty ong. Thieu sot au tien chnh la cong tac thue t van khong chuyen
nghiep dan en tnh toan khong chu ao, thieu s khao sat cu the kha nang cung ng
nguyen lieu cho nha may. Trong phng an au tien c Chnh phu thong qua a xay
dng c cau nguyen lieu la 70 % bot x ngan dung nguyen lieu chu yeu la tre, na va
30 % bot x dai ma nguyen lieu la go thong. Ch sau khi co y kien cua cac bo lien
quan, nhat la Bo NN&PTNT, va qua khao sat bang may bay mi thay nguyen lieu tre,
na khong con nhieu. Chnh v vay, d an nay phai mat mot thi gian tam hoan e ieu
chnh lai c cau nguyen lieu: 70 % bot x dai va 30 % bot x ngan (!)
Thieu sot th hai la trong qua trnh trien khai d an cua TCT giay cung khong chat
che, phng an au t cho trong rng cao hn thc te, dan en d an khong kha thi.
Trong o, suat au t cho 1 ha cay keo lai hay cay thong eu cao hn nhieu so vi tnh
toan au t thc te t Bo NN&PTNT. V du d an xay dng ph au t la 16 trieu
ong/hecta keo lai, nhng Bo NN&PTNT cho rang thc te ch khoang 10 trieu ong.
Th ba, suat au t cua Nha may bot giay qua ln, kha nang thu hoi von cham va
kho khan. Theo tnh toan, gia ban bot giay phai t 520 USD/tan tr len th mi am bao
hieu qua. Cac phng an tai chnh cua d an eu cho thay hieu qua thap, neu khong
co s tr giup cua Nha nc ve von va mot so c che th khong kha thi, trng hp gia
giay thap hn 500 USD/tan th cha xac nh c nguon von e tra n.
Ngay t au, a co nhieu y kien cho rang d an au t Nha may bot giay Kon Tum
se khong hieu qua. ay la vung oi nui cao, chu yeu la dien tch at trong oi troc, at
bac mau, vao mua kho khong co nc ti cay, nen nguy c chay tai vung nguyen lieu
nay rat ln, cang lam d an them rui ro. ac biet, phng an phat trien vung nguyen
lieu oi hoi phai ap dung mo hnh san xuat tap trung, tham canh. The nhng, ac thu
khu vc nay la mat o dan so tha, trnh o dan tr thap, ngi dan cha co kinh
nghiem trong rng cong nghiep. Cac nha khoa hoc cung cha chng minh c cay
nguyen lieu thc s co cho chat lng bot tot hay khong, lieu sau mot chu ky khai thac,
chu ky trong ke tiep cay nguyen lieu co the sinh trng va tiep tuc cho bot hay khong.
Viec ngng trien khai d an chng to Chnh phu khong the phieu lu em hang ngan ty
ong ra lam th nghiem.

T duy ca nhan

57

(Bai Gia 200 ty ong cho mot bai hoc! cua Van Minh Hoa, bao Sai Gon Giai
Phong, ra ngay 9/9/2004).

6.3. Moi lien he cua t duy vi cac yeu to ca nhan khac

Hnh 10 di ay mo ta moi lien he cua t duy vi cac yeu to ca nhan khac.
Hnh 10 cung co the coi la hnh ve mo ta the gii ben trong con ngi hanh ong hien
nay. T hien nay c hieu theo ngha, hien nay phan ln moi ngi dung phng
phap (t nhien) th va sai e t duy va hanh ong.
So sanh Hnh 10 vi Hnh 8, cac ng t

en

la nh nhau.

Tren Hnh 10, ng

va
ch mo ta mot cach hnh thc chuoi ay u t
nhu cau en hanh ong co i qua t duy.
O t duy ca nhan tren Hnh 10 c ve ra ngoai ng truc tao bi cac ng
,
va
e dien ta cac y sau:

a) T duy khong xuat phat hoan toan t cac yeu to ben trong khac ma con b
kch thch lam viec bi cac yeu to moi trng thong qua cac giac quan cua ca nhan.
b) T duy khong phai nguon goc, ong lc cua hanh ong (xem muc nho
3.2. Moi lien he gia nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan).
c) T duy khong phai luc nao cung lam viec. ieu nay ban oc co the nghiem
vi chnh mnh: Khong phai luc nao ban oc cung suy ngh. T duy ch thc s lam
viec khi co van e can giai quyet, quyet nh can phai ra (xem cac muc nho 6.1. T
duy ca nhan va 6.2. Phng phap (t nhien) th va sai).

Hnh 10: Moi lien he cua t duy vi cac yeu to ca nhan khac (The gii ben trong con ngi hanh
ong hien nay)

58

T duy ca nhan

Co nhng trng hp cu the, ca nhan co van e nhng v ly do nay hay ly do

khac, ca nhan khong dung t duy. Luc nay, cac hanh ong th cua ca nhan giai quyet
van e ch xuat phat t xuc cam va thoi quen t nguyen (xem Hnh 8). Cac hanh
ong nay thng la sai v xuc cam va thoi quen t nguyen la nhng cai quen thuoc,
a co, trong khi o, giai quyet van e can a ra cac hanh ong mang tnh mi.
Nhng trng hp nh vay la nhng trng hp ra quyet nh theo cam tnh va thoi
quen ch khong dung t duy. Nh vay, vao nhng luc t duy khong lam viec, ban oc
co the n gian hoa Hnh 10 thanh Hnh 8.
Cac ng
Cac ng , ,

,
va

va
mo ta tac ong cua cac yeu to khac len t duy.
mo ta tac ong cua t duy len cac yeu to khac.

Cac ng , ,
va
la cac ng lien tuc trong khi cac ng , ,
va
lai ve gachgach. Bang cach ve nh vay, ngi viet muon dien ta rang, cac
yeu to khac tac ong len t duy manh hn t duy tac ong len cac yeu to khac. ieu
nay co the hieu c, mot phan la, do trong suot qua trnh tien hoa cua ong vat
thanh ngi, roi qua trnh tien hoa cua chnh con ngi, t duy co tuoi i tre nhat so
vi tuoi i cua cac yeu to khac.
T duy va cac yeu to khac tac ong qua lai nh the nao?

Cac yeu to khac tac ong len t duy, trc het, the hien di dang cung cap cho
t duy thong tin, e t duy bien nhng thong tin o thanh cac y ngh di dang t ng.
V du, nhu cau c the hien thanh muc ch e ra can at: Phai co cai tu lanh mi
c, nam nay phai lay xong bang thac sy; xuc cam bao cho t duy biet: Cong viec
g ma chan the, thoi khong lam na Trong cac thong tin ma cac yeu to khac cung
cap cho t duy co ca nhng thong tin ve van e (bai toan). ay la nhng van e
thuoc the gii ben trong ca nhan. V du, nhu cau A van cha thoa man, phai lam sao
bay gi; lam the nao giam bt cn tc gian co hai thng xay ra Co the noi ay
la nhng bai toan lien quan en viec lam chu the gii ben trong, chien thang chnh
ban than mnh (lo thang mnh th bnh, lo thang ngi th loan).
Cac yeu to khac tac ong len t duy con the hien cho, chung co the anh hng
tot hoac xau mot cach manh me len kha nang lam viec cua t duy. V du, neu nhu
cau giai bai toan la nhu cau cap bach, thiet than vi ca nhan, ca nhan suy ngh mot
cach tch cc, rot rao. Neu bai toan khong lien quan en viec thoa man nhu cau ca
nhan, ca nhan khong co ong c e suy ngh. Neu ca nhan hao hng, say me, thch
thu, cac xuc cam nay anh hng thuan li len t duy. Neu ca nhan chan nan, t duy
co the b te liet. Nh vay, t duy lam viec khong co tnh oc lap cao; phu thuoc nhieu
vao cac yeu to chu quan khac.
Trong khi o, neu e moi cai dien ra t nhien nh hien nay, t duy anh hng
en cac yeu to khac yeu hn nhieu. V du, ban rat kho thay oi y ngh ve muc ch
can at e ra (phan anh nhu cau); rat kho dung t duy e thay oi xuc cam
Do vay, cong viec giai cac bai toan thuoc the gii ben trong ca nhan la cong viec
rat kho. Khong phai ngau nhien co nhng cau noi nh: Chien thang van quan ngoai

T duy ca nhan

59

chien trng khong bang chien thang chnh ban than mnh hoac Chien thang v ai
nhat la chien thang chnh ban than mnh.
T duy con dung e giai quyet cac van e thuoc the gii ben ngoai. Cac
thong tin ve bai toan thuoc the gii ben ngoai c a en t duy thong qua cac
giac quan cua ca nhan va bien thanh cac y ngh di dang t ng trong au ca nhan.
Phng phap ma phan ln moi ngi dung e giai quyet cac van e (thuoc the gii
ben trong lan the gii ben ngoai) hien nay la phng phap (t nhien) th va sai.
Can c vao cac mui ten en o hanh ong ca nhan, chung ta co the thay, co
nhng hanh ong xuat phat t nhu cau ca nhan (ng ), co nhng hanh ong t
xuc cam (ng ), co nhng hanh ong t thoi quen t nguyen (ng ) va co
nhng hanh ong t d duy (ng ) nh la nhng hanh ong giai quyet van e va
ra quyet nh nao o.

Nhng hanh ong xuat phat t nhu cau ca nhan mang tnh bam sinh (ng )
la nhng hanh ong khong can thiep c v cong viec di truyen lam thay oi nhng
hanh ong nay oi hoi thi gian rat dai gom nhieu the he.
Nhng hanh ong xuat phat t cac ng khac nh ,
va
gom co ca
nhng hanh ong tot va hanh ong xau. Neu qua trnh giai quyet van e va ra quyet
nh dien ra theo phng phap (t nhien) th va sai th cac hanh ong xuat phat t
ng
co so hanh ong xau nhieu hn han so hanh ong tot. Bi v, moi phep
thsai la mot hanh ong xau, phai tra gia, lam nay sinh them van e khong ang
nay sinh.
Tren c s nhng g va trnh bay trong muc nho nay, moi lien he gia t duy
va cac yeu to khac con co the c minh hoa bang hnh ve sau (xem Hnh 11):
Tren hnh ve, ng XC, TQ ve am hn cac ng khac va cung chieu vi
ng H. ieu nay dien ta xuc cam u o va thoi quen t nguyen co tac dung chac
chan trong viec thuc ay hoac ngan chan hanh ong tng ng.
ng TD the hien t duy (y ngh) cua ca nhan. V du, trong au ca nhan co y
ngh can thc hien mot hanh ong cu the nao o tot (mui ten i t trai sang phai)
hoac mot hanh ong cu the nao khac xau (mui ten i t phai sang trai).
Trng hp a, ca nhan co y nh thc hien hanh ong tot, xuc cam va thoi
quen t nguyen cung chieu nen tren thc te hanh ong tot c thc hien. V du, gap
en o, ca nhan co y ngh dng xe lai, xuc cam va thoi quen t nguyen cua ca nhan
ong hanh vi y ngh o, ca nhan dng xe lai.
Trng hp b, ca nhan co y nh thc hien hanh ong tot, xuc cam va thoi
quen t nguyen co chieu ngc lai, v xuc cam va thoi quen t nguyen co tac dung
manh, hanh ong xau theo xuc cam va thoi quen t nguyen c thc hien. V du,
gap en o, ca nhan co y ngh dng xe lai, nhng xuc cam va thoi quen t nguyen
ngan can hanh ong theo y ngh o, ca nhan phong xe vt en o. Luc nay, vi
ngi hay vt en o, y ngh dng xe lai ch la y ngh thoang qua.

60

T duy ca nhan

Hnh 11: Mot so trng hp phan anh moi lien he cua t duy vi cac yeu to khac

Trng hp c, ca nhan co y ngh thc hien hanh ong xau nhng xuc cam va
thoi quen t nguyen lai tot, nen tren thc te ca nhan se thc hien hanh ong tot. V
du, gap en o ca nhan co y ngh vt en o nhng xuc cam va thoi quen t nguyen
lam ca nhan dng xe lai. Luc nay, y ngh xau ch la y ngh thoang qua trong au cua
ca nhan thng chap hanh luat an toan giao thong.
Trng hp d, ca nhan co y ngh thc hien hanh ong xau, xuc cam va thoi
quen t nguyen cung chieu, ca nhan thc hien hanh ong xau la ieu chac chan. V
du, gap en o, ca nhan co y ngh phai vt en o, xuc cam va thoi quen t nguyen
vt en o de dang thuc ay ca nhan co hanh ong vt en o.

6.4. T duy t nhien hien nay va t duy can co

Trong cac muc nho t 6.1. T duy ca nhan en 6.3. Moi lien he cua t duy vi

cac yeu to ca nhan khac, t hien nay c nhac i nhac lai khong t lan e noi ve
loai t duy va hanh ong ma phan ln moi ngi ang dung. ay la loai t duy va
hanh ong theo phng phap (t nhien) th va sai, tuy co mot so u iem, nhng co
nhieu nhc iem ln (xem muc nho 6.2. Phng phap (t nhien) th va sai).

Tnh hnh hien nay con ang lo ngai hn, khi ngi ta khong ch dung phng
phap (t nhien) th va sai lac hau ma con t thc s suy ngh khi gap cac van e hoac
khi can ra quyet nh. ieu nay c phan anh trong cau noi cua ngi nhan giai
Nobel, nha van Bernard Shaw: t ngi suy ngh hn hai hoac ba lan trong mot nam.

T duy ca nhan

61

Toi tao c s noi tieng quoc te la do toi luon suy ngh mot hoac hai lan trong mot
tuan.

1) Suy ngh, ma thc te lai la suy ngh bang phng phap pho bien th va sai,
ton nhieu sc lc, tr lc, thi gian. Do vay, nhieu ngi ngai, li, tron suy ngh,
tham ch, cam chu, chap nhan nhng hau qua khong mong muon do van e cha
c giai quyet mang lai. Noi cach khac, anh song chung vi van e. V du, song
chung vi o nhiem, ket xe.
2) Moi trng co nhng ieu kien giup ngi co cac van e tranh suy ngh giai
quyet chung. V du, cac van e co the bao cao len cap tren. Cap tren se suy ngh,
giai quyet, mnh ch la thien loi ch au anh ay theo quyet nh cua cap tren.
Cac van e co the giao cho cap di suy ngh roi ho kien ngh cac giai phap, cac
d thao quyet nh.
Cac van e co the chuyen giao cho nhng ngi khac giai quyet bang cach mua,
thue cac thanh pham, dch vu co san hoac at hang giai quyet theo cac yeu cau cua
chu s hu van e. Tat nhien, chu s hu van e phai co u tien e lam ieu o.
Nhan ay, ngi viet dan ra cau noi ca mieng cua E. Rutherford (giai Nobel vat ly)
nhac nh cac ong nghiep va hoc tro mnh: Chung ta khong co tien, chung ta phai
suy ngh (Weve got no money, so we have to think).
3) Ngi co van e co the chuyen sang cac moi trng khac, o khong co van
e mnh gap. V du, chuyen cong tac, chuyen nha, chuyen nghe, li d, cat t cac
quan he xau.
4) Ngi viet cho rang nguyen nhan c ban nhat cua viec t hoac khong suy ngh
la do giao duc noi rieng, nhan loai noi chung khong thc s chu y en t duy: Cho
en hien nay, trong nha trng tren khap the gii, hau nh khong thay day va hoc
suy ngh nh mot mon rieng.
Thi gian gan ay a co nhng tn hieu ang mng lien quan en t duy.

Xet ve tiem nang, t duy co nhng kha nang rat to ln, en noi, co nha nghien
cu nhan xet: Trong moi ngi co mot thien tai ngu quen hoac nhieu nha nghien
cu cho rang, moi ngi bnh thng mi ch khai thac khoang vai phan tram kha
nang cua t duy.
Van e nam cho, e khai thac bat ky oi tng nao cung can s dung cong cu.
Muon khai thac t duy nhieu va hieu qua hn can thay cong cu phng phap (t
nhien) th va sai lac hau bang he thong cac phng phap mi, c xay dng da
tren nhng hieu biet mi nhat cua cac khoa hoc nghien cu hoac lien quan en t
duy. He thong cac phng phap mi nay giup hnh thanh khoa hoc, mon hoc mi
Phng phap luan sang tao va oi mi (PPLSTVM).
PPLSTVM co oi tng nghien cu va phat trien la qua trnh suy ngh giai
quyet van e va ra quyet nh cua con ngi. PPLSTVM co muc ch trang b cho
moi ngi he thong cac phng phap va cac ky nang can thiet nham nang cao nang

62

T duy ca nhan

suat, hieu qua, ve lau dai, tien ti ieu khien qua trnh suy ngh giai quyet van e va
ra quyet nh cua moi ngi. Cac van e noi en ay co the la cac van e thuoc
the gii ben ngoai cung nh thuoc the gii ben trong con ngi.
Cuoc i cua moi ngi la chuoi cac van e can phai giai quyet, chuoi cac quyet
nh can phai ra. Cac van e cua ca nhan chnh la cac nhu cau cua ca nhan, giai
quyet c chung cac nhu cau cua ca nhan se thoa man. Neu nh ban giai quyet cac
van e khong tot, a ra cac quyet nh sai, ban phai tra gia ve thi gian, sc lc, tr
lc, phng tien vat chat, tien bac, uy tn, danh tieng, a v th i ung la be
kho. T ay, can c vao muc ch cua PPLSTVM, ban co the hnh dung c cac
ch li to ln va thiet thc ma PPLSTVM co the mang lai cho ban suot cuoc i cua
ban. Noi cach khac, PPLSTVM giup bien i la be kho thanh bt kho, phan
sng tang len, dan dan tien ti be sng. Ve lau dai, khi ban ieu khien c qua
trnh suy ngh giai quyet van e va ra quyet nh cua chnh mnh th i thc s la
be hanh phuc. Hoc PPLSTVM mot lan, ban se dung no ca i.
Ve mat kha nang, PPLSTVM co the khai thac, phat huy cac tiem nang cc ky
to ln cua t duy e xay dng loai t duy can co (xem Hnh 12).

Hnh 12: Moi lien he cua t duy can co vi cac yeu to ca nhan khac

Hnh 12 cho thay t duy can co ieu khien c cac yeu to ca nhan khac (xem
cac ng , ,
va
c ve am) bang cach da tren va tuan theo cac quy
luat lien quan. ieu nay cung co ngha, t duy can co giup ca nhan lam chu the gii
ben trong cua mnh, ma ben trong co am th ngoai mi em. T. Edison nhan
manh: Nhiem vu quan trong nhat cua nen van minh la day con ngi biet suy ngh.
Con C. Darwin cho rang: Giai oan phat trien cao nhat trong van hoa ao c la
khi chung ta nhan ra rang, chung ta can phai ieu khien cac suy ngh cua chnh

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

63

mnh. Bang cach nay, t duy can co giup tao ra rat nhieu hanh ong tot hn so vi
hien nay.

PPLSTVM, nh mot mon hoc, co khoi lng kien thc rat ln, khong the trnh
bay thanh mot chng hay mot quyen sach c. Mat khac, PPLSTVM khong phai
la e tai cua quyen sach nay. Ban oc nao muon tm hieu PPLSTVM, co the oc
bo sach Sang tao va oi mi gom 10 quyen a xuat ban cua ngi viet.

7. Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh

ong ca nhan
7.1. Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh
ong ca nhan
Trong cac muc trc, ngi viet a trnh bay cac yeu to nhu cau, xuc cam, thoi
quen t nguyen, t duy ca nhan va moi lien he cua chung vi hanh ong ca nhan.
Trong quan he oi vi thuc ay hoac ngan chan hanh ong ca nhan, co le, xuc cam
ca nhan ong vai tro quan trong nhat v cac ly do sau ay:
Nguon goc cua hanh ong ca nhan la nhu cau ca nhan va ca nhan hanh ong
nham thoa man nhu cau ca nhan. Tuy vay, nhu cau ca nhan khong that cu the, mang
tnh chat chung va khong trc tiep thuc ay hay ngan chan hanh ong ca nhan.
T duy ca nhan khong phai la nguon goc va ong lc cua hanh ong ca nhan
(xem muc nho 3.2. Moi lien he gia nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan). Ve
ieu nay, ban con co the trai nghiem vi chnh mnh. V du, nhieu lan trong au ban
ngh can phai lam cai nay, can phai lam cai kia nhng tren thc te ban khong hanh
ong. Y ngh can thc hien mot hanh ong nao o khong t ong, chac chan dan en
hanh ong o. Noi cach khac, ay co chuyen ngh mot ang lam mot neo.

Nh chung ta a biet trong muc 6.1. T duy ca nhan, cac t ng phan anh cac y
ngh va ngon ng la hnh thc cua t duy. Nh vay, neu mot ngi khong co tnh noi
doi, li noi phan anh cac y ngh cua ngi o. Rat tiec, van e lam (hanh ong)
khong i oi vi li noi (y ngh) a ton tai hang ngan nam nay va con ton tai dai dai.
ieu nay cung the hien trong cac cau thanh ng nh: Noi li phai gi lay li, ng
nh con bm au roi lai bay; Noi trc quen sau; Noi mot ang, lam mot neo; Mieng
quan tron tre; Noi khon lam dai
Thoi quen t nguyen thuc ay hoac ngan chan hanh ong c xem la manh,
tin cay, on nh va lau ben nhat trong tat ca cac yeu to lien quan en hanh ong.
Nhng thoi quen t nguyen khong c chon la yeu to quan trong nhat v e co thoi
quen t nguyen, can phai i qua xuc cam. Noi cach khac, khong co thoi quen t
nguyen neu trc o khong co xuc cam tac dung u lau va u manh. Thoi quen t
nguyen c phat trien t xuc cam.

Mot ly do na thoi quen t nguyen khong c chon la thoi quen t nguyen co

pham vi ap dung hep, kho thay oi khi can thay oi.

64

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

Xuc cam ca nhan co nhng u iem: Thuc ay, ngan chan hanh ong trc
tiep, manh me, nhanh va cu the hn nhu cau; xuc cam co the phat trien tiep e tr
thanh thoi quen t nguyen; so vi nhu cau, thoi quen t nguyen va t duy, xuc cam ca
nhan de c nhan biet, nhan dang, t o, de e ra cac bien phap ieu chnh, ma
ieu chnh xuc cam ca nhan co ngha la ieu chnh hanh ong.

Neu xuc cam ca nhan la yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong th can at
c nhng iem sau:
Moi tac ong cua moi trng len ca nhan, ca nhan len moi trng, ca
nhan len ca nhan phai cham en c xuc cam ca nhan, tao ra xuc cam u
o mi co y ngha va hieu qua. Tat ca cac tac ong cha at en ieu nay eu co
nguy c lang ph va vo ch, khong giup thay oi hanh ong e co nhng hanh ong
tot.
e cac tac ong cham en xuc cam ca nhan va tao ra xuc cam u o, cac
tac ong phai co tac dung lam cho ca nhan cam nhan ay u viec nhu cau ca nhan
thoa man hay khong thoa man (tuy trng hp cu the). Bi v xuc cam ca nhan hnh
thanh tren c s mc o thoa man nhu cau ca nhan (xem muc 4. Xuc cam ca nhan).
e co nhng hanh ong tot, bang moi cach tac ong co the, phai tao
c cac xuc cam tot u o trong ca nhan.

Muc nho sau ban ve nhng cach tao xuc cam.

7.2. Mot so cach tao xuc cam ca nhan

Di ay, ngi viet liet ke mot so cach (ch khong phai tat ca) tao xuc cam ca
nhan noi chung, co the la xuc cam tot, xau, tuy trng hp cu the. Nhng cach nay
khong hoan toan oc lap vi nhau ma co the giao nhau, an xen nhau, trong cach nay
con co ca nhng cach khac.
1) Di truyen, c chon loc t nhien gi lai, mang tnh bam sinh (xem muc nho

4.1. Xuc cam ca nhan)

2) Bat chc nhng ngi khac, c nhng ngi khac lay nhiem, truyen day

Nhng ngi khac co the la nhng ngi gan gui, xung quanh ca nhan, co the la
nhng ngi ma ca nhan biet en thong qua phng tien truyen thong cac loai, cac
sach van hoc, cac loai hnh nghe thuat.
Nhng ngi khac trong trng hp nay thng la nhng ngi c ca nhan co
thien cam, tin, yeu. Ca nhan co the bat chc, c lay nhiem, c truyen day ngay
xuc cam cua nhng ngi khac. Ca nhan cung co the, luc au bat chc, c lay
nhiem, c truyen day hanh ong cua nhng ngi khac, sau o, hanh ong lam ca
nhan thoa man nhu cau, tr thanh xuc cam dng oi vi ca nhan.
3) Ca nhan t trai qua (tham gia) cac s viec (that hoac ao) bang cac hanh ong cua
mnh

Co nhng luc ca nhan phai t mnh lam mot cong viec nao o. Noi cach khac, ca

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

65

nhan phai thc hien cac hanh ong. Cac hanh ong nay cung vi ket qua cua chung
dan en viec thoa man hay khong thoa man nhu cau ca nhan, giup hnh thanh xuc
cam ca nhan.
Cong viec co the la that, co the la ao. Cong viec that thng cho xuc cam that,
phong phu va ay u hn la cong viec ao. V du, ban hoc lai xe o to. Co hai cach
hoc, mot la cach hoc thc te, ngay tren thc a va hai la hoc trong buong lai ao.
4) Chng kien trc tiep cac s viec

ay khong phai la cach 3, ay ca nhan la ngi co nhng hanh ong tham gia,
trai qua, con ay ca nhan la ngi chng kien. Noi cach khac, ca nhan nhan thong
tin ve s viec ch khong tham gia s viec. V du, ca nhan nhn thay mot vu tai nan
giao thong, ca nhan cam thay s oi vi viec khong chap hanh luat an toan giao
thong.
5) Tiep thu thong tin tao xuc cam

Hang ngay, ca nhan nhan thong tin t the gii ben ngoai thong qua nam giac
quan. Trong nhng thong tin nay co nhng thong tin tao hoac lam thay oi xuc cam
ca nhan. Nhng thong tin co the en t nhng ngi xung quanh, truyen thong cac
loai, cac sach van hoc, cac loai tac pham nghe thuat Co the noi cach 5 rong hn
cach 4, coi cach 4 nh trng hp rieng.
6) S dung t duy ca nhan

S dung tr nh e hoi tng lai nhng xuc cam a co, t o co the phat trien
tiep thanh nhng xuc cam can co.
S dung lien tng va tr tng tng hnh dung trc hanh ong va ket qua hanh
ong co giup hay khong giup thoa man nhu cau, nh vay, cac xuc cam tng ng
c hnh thanh.
S dung suy luan logch e anh gia trc hanh ong va ket qua cua hanh ong
co giup hay khong giup thoa man nhu cau, nh vay, cac xuc cam c hnh thanh.
Ve viec s dung t duy ca nhan e ieu chnh xuc cam, P. Anokhin nhan xet:
e khong lam nay sinh cac xuc cam co hai, phai at tr tue va logch vao gia kch
thch (nguon tao ra xuc cam co hai ngi viet giai thch) va xuc cam.
7) ong vien, khuyen khch, khen thng, ky luat, trng phat

ong vien, khuyen khch, khen thng giup ca nhan thoa man nhu cau hn, ca
nhan co them xuc cam dng, t o ca nhan co the tang cng cac hanh ong a co
hoac co them cac hanh ong mi.
Ky luat, trng phat lam ca nhan khong thc s thoa man nhu cau, hnh thanh
trong ca nhan xuc cam am, t o, ca nhan cham dt nhng hanh ong tng ng vi
cac xuc cam am.
8) Giao duc

ay la mot e tai rat quan trong va rat ln. Ngi viet khong ch nhieu lan quay

66

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

tr lai e tai nay ma con danh cho giao duc mot muc rieng.
Neu e y, ban oc se thay, trong cac cach tao xuc cam noi tren, co nhng cach
ca nhan co c xuc cam sau khi ca nhan hanh ong (v du, cach 3) va co nhng cach
co c xuc cam trc khi hanh ong (v du, cach 6). Trong nhieu trng hp, e co
xuc cam sau khi hanh ong, co khi phai tra gia at do hanh ong sai. V du, sau khi b
tai nan giao thong mi co xuc cam dng oi vi viec chap hanh luat an toan giao
thong th a muon. Do vay, trong nhng trng hp co the, can dung nhng cach tao
xuc cam trc khi hanh ong. Nhng xuc cam nay se thuc ay cac hanh ong ung,
tranh c nhng hanh ong sai chu nhieu ton that khong ang co.
Ngoai nhng cach tao xuc cam va neu, ban oc con can chu y nhng ac iem
cua xuc cam, ac biet, nhng cai lien quan en cac quy luat cua xuc cam (xem muc
4. Xuc cam ca nhan).
Di ay, ngi viet dan ra mot so cau chuyen minh hoa cac cach tao xuc cam
ca nhan kem theo cac nhan xet.
Co cau chuyen co tch ke rang:
Ngay xa, ngay xa, mot gia nh rat giau, ch co mot cau con trai. Hoi nho, cau
c cha, me, ngi lam cng chieu het mc, oi g c nay, khong phai hoc hanh g
ca. Ln len, cau cung khong phai lam viec g, can bao nhieu tien an chi eu c bo
me cung cap ay u.
Thi gian troi i, mot hom ong bo goi cau con trai en va noi: Bo, me bay gi a
gia, nha ta tuy giau that nhng con cha t kiem c tien. Gia tai bo me e lai, mieng
an nui l, en luc nao o con an het, con phai i an may. Bo, me di suoi vang
khong the thanh than. Con hay i hoc lay mot nghe, t kiem tien va mang tien ve cho
bo, me xem. Co vay, bo, me nham mat, xuoi tay mi thay yen tam.
Ba me thng con, len a tien cho con va noi: Con cam tien nay i chi au ay.
Mot thi gian sau quay ve, con a so tien con lai cho bo, noi ay la tien con kiem
c. Hoc hanh, lam lung lam g cho kho.
Chang trai y li me. Mot thi gian sau, chang quay ve a tien cho bo: Tha bo
ay la tien con lam. Ong bo cam nam tien noi: ay khong phai la tien con lam va
nem tien vao ong la. Tien boc chay con chang trai ng yen.
Chuyen c the xay ra nhieu lan. Cho en khi ba me thay khong the cho con tien
mai c, nen noi vi con: Bo ung ay con a, bay gi me khong cho con tien na.
Con phai hoc lay mot nghe va t kiem tien i.
Lan nay chang trai phai bo nhieu cong sc, mo hoi e co c mot nghe va lam
viec cham ch e nhan nhng ong tien lng au tien. Chang vui mng quay ve gap
bo: Tha bo, ay la tien con lam. Ong bo lai noi: ay khong phai tien con lam va
nem tien vao ong la. Chang trai khong con ng yen, chang trai xong lai sat ong
la, chu bong, hai ban tay gat cui chay, than hong, giat lai nhng ong tien. Bay gi,
ong bo mi au yeu om lay chang trai va noi: ay mi ung la tien con t kiem c.

Nhan xet:

Trc ay chang trai tieu tien do bo me cho. Chang trai biet gia tr ong tien, co
the an g, tieu g, chi g. Nhng chang trai cha co xuc cam may ve ong tien nen

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

67

chang trai ng yen nhn nhng ong tien boc chay. Tnh hnh thay oi, khi chang trai
phai bo nhieu cong sc mo hoi e kiem tien. Chang trai bay gi biet quy (xuc cam)
ong tien, thanh qua lao ong cua mnh. Chang khong the nao ng yen nhn nhng
ong tien cua mnh boc chay. Xuc cam mi a thuc ay chang trai hanh ong mang
tnh anh hung chu bong hai ban tay, gat cui chay, than hong, giat lai nhng ong
tien. Viec t trai qua (cach tao xuc cam 3) a giup chang trai co xuc cam mi. Qua
v du nay, chung ta cung thay, ro rang xuc cam vi ong tien kiem c nh mo hoi
nc mat cua chnh mnh khac nhieu so vi xuc cam tieu tien cua ngi khac nh
tien bo me cho, tien ong thue cua ngi dan
Khi song New York, van hao Anh Somerset Maugham thng xuong khu Ritz
Carlton. Mot hom toi tho lo vi ong ta la toi rat to mo ve mon o trong co ve hoan toan
xa la, khong phu hp vi khung canh bai tr trong phong cua ong: Mot cai tach cu ky
co nt mot ng. Maugham mm ci ap: Chnh no giup toi nh lai rang, nhng li
ch, nhng tien nghi ln nhat tren i lai la nhng cai g n gian nhat va cung lai b
xem thng, anh gia thap nhat ch v chung ta cho o la ieu qua t nhien.
Va ong ke tiep cho toi nghe cau chuyen ve cai tach nt ay. Vao nam 1940, khi
nc Phap b quan c quoc xa chiem ong, vai tram cong nhan Anh song vung
Cote d'Azur c gi tra ve que hng tren hai chiec tau ch hang loai nho. Tau phai
chay quanh co ngoan ngoeo e khoi b tau ngam ch phat hien.
Hai chiec tau nho ch qua nhieu ngi nhng khong mang theo u lng thc, v
vay phai phan phoi cho moi ngi mot t. Mat moi ngi eu o ngau, ao quan ban
thu, nhat la ai cung cam thay khat nc, phai xep hang noi uoi lnh phan lng thc
ngheo nan cua mnh.
Chnh cai tach nt o Maugham va tro ngon tay va noi toi a dung no e
ng khau phan nc vo cung t oi cua mnh Bay gi moi lan m en nhng mon an
cao lng my v, moi lan c c tram mnh trong khung canh tran ngap tien nghi,
hoac nhng luc them khat ong vai mot nhan vat toi quan trong, toi lien em cai tach
nc cu ky at no di voi nc. Va tng hp tng hp mot, toi uong mot cach cham
rai. Bong choc cac mong c vien vong bien mat, toi lien tr ve vi thc tai.

(Bai Cai tach ky dieu cua Thanh Thanh, bao Tuoi Tre Chu Nhat, ra ngay
31/1/1999).
Nhan xet:

Nha van Anh Somerset Maugham a dung tr nh, hoi tng lai thi ky gian kho
trong Chien tranh the gii th hai e lam song lai xuc cam (cach 6) va s dung xuc
cam o e ngan chan nhng hanh ong thc hien cac mong c vien vong.
Me knh nh!
Sau nhng thang ngay miet mai hoc tap, cuoi cung, con a cam c tren tay tam
bang C Anh van. Con sung sng en khong cam c nc mat. Me biet khong? Tam
bang ay, oi vi moi ngi, no chang la g ca. No khong quan trong bang bang ai
hoc, bang giao s, tien s Nhng oi vi con, no la tat ca, no mang mot y ngha ac
biet La ca qua trnh con hoc tap va au tranh gianh giat gia phan con vi phan
ngi e chong lai nhng cam do cua cuoc i. Trc ky thi, ngi ta bao con hay
a cho ho vai tram ngan e biet e thi hay noi mot cach khac: Mua e. Vai tram ngan

68

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

khong phai la so tien ln. Va lai con nghe noi e thi rat kho, con s vi trnh o cua
mnh th co gang may cung khong au. Con khong u t tin. Va con con a co y nh
o. Con that la xau, phai khong me?
Con ngh ra u ly do e bien ho cho y nh toi te cua mnh. Con ngh that la bat
cong neu mnh phai vat va hoc bai trong khi ngi ta ch can bo ra vai tram ngan cai
gia qua re e co c tam bang. Neu co c bang C con se yen tam hoc nhng cai
khac hoac hoc cao hn na C nh the, suy ngh cua con chm dan trong nhng cam
do va con a chuan b tien i nop.
ot nhien, con ngh en me, con ngh en nu ci hien t cua me. Roi con ghe
tm chnh ban than mnh. Phai, me cho con an hoc, nhng me au day cho con lam
nhng ieu toi te nh the? Bay gi, ch la so tien nho, nhng thoi quen ay, tnh y lai lai
vao ong tien ay mai sau se ngam dan vao con, 1 lan 2 lan C the, con trt sau
vao loi mon ma khong hay biet. Cam cai bang tren tay, o au phai la cong sc cua
con? Bang cap, tri thc c anh oi bang ong tien, con cung se b xa hoi ao thai.
Roi con se ra sao ay khi tat ca moi ngi eu nhn con bang anh mat khinh b:
No co gioi giang g au, ch gioi i mua e! Luc ay, chac con chang con mat mui nao
e quay ve nhn me na. Ngh en ay, con cht rung mnh v ho then. Tha thi rt
nhng long thanh than con hn la au ma ban be xa lanh mnh. Va con tm moi cach
e quen i cai y ngh en toi.
Cho en hom nay, bang chnh sc lc ban than, con a lam c ieu ma con
mong muon, me a! Tam bang con cam tren tay la minh chng cho s trng thanh cua
con gai me. La cuoc au tranh gia cai xau va cai tot trong con. Phai, me i, con gai
me a vt qua chnh mnh, vt qua c khoanh khac ma con thay long mnh yeu
uoi nhat. ieu quan trong hn ca la con a vt qua c nhng cam do au tien
trong i roi ay.

(Bai Vt qua cam do cua Ho Th Phng Mai, lp bao ch 2, Trng ai hoc

khoa hoc xa hoi nhan van, bao Ngi Lao ong, ra ngay 18/10/2005).
Nhan xet:

Trong co gai co cac xuc cam au tranh vi nhau. ay la xuc cam thuc ay hanh
ong mua bang va xuc cam thuc ay hanh ong thi mot cach trung thc. Xuc
cam nao thang? ay co gai a s dung tr nh ngh ve me yeu day co lam nhng
ieu t te. Roi co gai s dung tng tng neu mnh mua bang th sao?, th se b
moi ngi len an, tay chay, ke ca me mnh. Nh vay, nhu cau cua co gai c nhng
ngi khac knh trong, yeu men (xem muc 3.1. Nhu cau ca nhan) khong c thoa
man. T o, xuc cam am oi vi viec mua bang c tao ra. Co gai quyet nh thi
mot cach trung thc, nhan c bang C Anh van, sung sng en khong cam c
nc mat. Xuc cam dng cua co gai oi vi cac hanh ong trung thc them mot lan
na c cung co. ay chung ta co the thay co gai s dung t duy (cach 6) va tnh
chat cua xuc cam: Xuc cam co kha nang ieu khien xuc cam.
Gia nh nha hang xom mi don ve gan nha toi la hai v chong vi hai con, mot
ang hoc lp 10 va mot hoc lp 5. Toi e y, hang ngay moi khi ch i lam ve, con gai
ut ch du ang lam viec g hay ang chi au o, cung eu chay ra on me vi cau
chao: Me i lam co vui khong?. Ngi me luon ci that ti, dang tay om lay con

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

69

gai. Roi hai me con ru rt vao nha, rom ra u th chuyen. Cau chao cua chau lau dan
nh mot cai ong ho bao cho toi biet kim tren ong ho a ch ung 17g30.
Khi than nhau, toi hoi ch: Ch tap cho chau hay t chau biet noi cau chao me
o?. Ch tra li: Luc trc, gia nh toi vi ba ngoai. Moi khi ong ngoai i lam ve,

ba eu chao ong nh vay, chau nghe riet nhap tam va bat chc luon. (Bai Vi noi

nhoc nhan cua Tam An, bao Phu N, ra ngay 27/9/2005).

Mot buoi chieu toi en chi nha co ban than. ang ngoi tro chuyen th be Tin
con trai mi 4 tuoi cua ban t trong phong i ra, tren tay cam t bao Phu N. Sau khi
chao toi, chau en ben me, giong t at: Me i, me ra bu ien gi tien cho be nay
i, toi nghiep ban qua, chac ban au lam. Va noi, chau va ch tay vao muc ng
quen ho trong t bao, ni co anh mot em be trac tuoi chau ang nam khoc tren
ging benh.
Thay toi co ve ngac nhien, me chau giai thch: Hom trc, co lan xot xa cho mot
a be b phong can c giup , mnh dat chau ra bu ien gi mot t tien. T o,
moi lan thay trong nha co bao mi la chau lat ngay trang ay (ni co anh ngi benh),
bao mnh phai gi tien giup, du chau cha biet oc ch.
Toi mng khi nhan ra mot thoi quen tot hnh thanh trong cau be, bat nguon t thai
o song cua ngi me.

(Bai Goc re long nhan ai cua Nguyen ao, bao Phu N, ra ngay 30/9/2005).
Nhan xet:

Trong ca hai cau chuyen, xuc cam c hnh thanh theo cach 2. Be gai trong cau
chuyen th nhat bat chc ong, ba mnh, con xuc cam va hanh ong cua be trai trong
cau chuyen th hai co the c coi la do me truyen day, lay nhiem.
Mot buoi chieu, con gai toi t trng tr ve, mat long lanh ngan nc, ke cho toi
nghe cai chet ot ngot do tai nan giao thong cua ngi cha mot cau ban cung lp. Cuoi
cung, bang mot giong xuc ong, con be ket luan: Hanh phuc that mong manh me nh.
Trc khi en trng, ban ay co ca mot gia nh hanh phuc. Vay ma ch sau vai tiet
hoc, khi ve nha a tr thanh a tre mo coi! Nhng ngay sau o, chau sieng lam
viec nha va to ra du dang, de thng hn rat nhieu trong c x oi vi cha me va cac
em.
c g con be c mai hieu c ieu thieng lieng o! c g no luon ghi nh
rang, cai hanh phuc bnh d ma no ang c hng moi ngay mot mai am gia nh
vi cha me va anh ch em sum hop u ay khong phai la bat bien va khong phai ai
cung may man co c trong cuoc i toi tham cau mong nh vay.

(Bai Hanh phuc mong manh cua Nguyen Th Xuyen, bao Phu N Chu Nhat, ra
ngay 27/7/1997).
Nhan xet:

S thay oi hanh ong cua chau gai nh sieng lam viec nha, to ra du dang, de
thng hn rat nhieu trong c x oi vi cha me va cac em, la do chau gai co c
xuc cam mi cang them yeu quy nhng g mnh ang co. Xuc cam nay hnh thanh do
chau gai a lien tng, tng tng (s dung t duy) t trng hp cai chet ot ngot
do tai nan giao thong cua ngi cha mot cau ban cung lp.

70

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

Anh trai toi trc khi i bo oi thng lam cha me toi phai phien long v cai tnh
a leu long va hay cai li me. Sau o, t chien trng, anh gi ve cho me nhng la th
vi li le dao dat yeu thng: Cang ngh, con cang an han v a lam kho me qua
nhieu. Con ch mong chien tranh chong cham dt e c ve chuoc lai loi lam xa.
The nhng, khi chien tranh ket thuc, anh tr ve th me ch con la nam at lanh leo trong
ngha a cua dong ho! Ngay o, toi a phai trai qua mot noi au quan ruot khi thay
anh quy goi lang le cui au trc nam mo cua me hang gi ong ho, toan than rung
len tng t, tng t trong nhng tieng nc n nghen ngao ma khong noi noi mot li
ta loi vi vong linh cua me.
Hn 20 nam troi qua. Tren au anh toc trang gi a nhieu hn toc en, vay ma
moi lan nhac en me, anh van lang ngi trong noi xot xa an han v ngay xa a khong
biet quy trong nhng nam thang c song ben me.

(Bai Hanh phuc mong manh cua Nguyen Th Xuyen, bao Phu N Chu Nhat, ra
ngay 27/7/1997).
Nhan xet:

Tr nh ve nhng viec mnh lam phien long cha me lam ngi anh trai tr nen an
han, mong co nhng hanh ong chuoc loi lam. Moi viec tr nen khong lam c khi
anh tr ve th me a mat. Chung ta hy vong rang long yeu me, noi an han cua anh se
chuyen hoa thanh nhng xuc cam thuc ay nhng hanh ong tot.
Co ban than cua toi co cuoc song gia nh hoa thuan, am em en o khong t
ngi trong so chung toi phai m c. V chong mnh hanh phuc chang qua la do biet
thng yeu, nhng nhn nhau ma thoi ban toi giai thch The nhng, ngay ca cai
ieu n gian o chung mnh cung ch uc ket c sau 5 nam chung song ay cai
co, gian hn, khi ca hai tnh c phai chng kien s chia ly n au cua mot cap v
chong tre do can benh hiem ngheo ma ngi v khong qua khoi. T o, chung mnh
mi hieu mot cach tham tha rang, hanh phuc that mong manh va con ngi ta co the
phai vnh vien chia tay nhau bat ky luc nao v mot ly do nao o, nam ngoai y muon
Vay th, con c song ben nhau ngay nao, hay het long yeu thng nhau i e sau
nay khoi phai an han v a khong biet song nhng ngay ang song!.

(Bai Hanh phuc mong manh cua Nguyen Th Xuyen, bao Phu N Chu Nhat, ra
ngay 27/7/1997).
Nhan xet:

Hai v chong tng 5 nam chung song trong ay cai co, gian hn a thay oi xuc
cam dan en thay oi hanh ong giup cuoc song v chong hanh phuc hn. S thay
oi xuc cam co c la do hai v chong chng kien (cach 4) chuyen chia ly au n
cua hai v chong tre khac do can benh hiem ngheo ma ngi v khong qua khoi. Ho
cang tr nen tran trong nhng ngay con c song ben nhau va song het long yeu
thng e khong phai an han (tng tng).
Con a hoc lp 3 nhng anh cha bao gi dam vao trng cua con. Moi viec a
on con eu la viec cua ch, bi ch biet lai xe va bi anh b hong mat Anh tng
tng neu ban be cua con biet c anh b mu th mot luc nao o chung se em cai
s thieu may man cua anh ra ma treu choc con anh. Va ieu anh lo s nhat la con anh
cam thay e ngai v cha mnh b mu

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

71

Anh ru con i mua sach. Con be me sach lam nen nhan li ngay. Buoi toi, ch phai
buon ban nen hai cha con se i vi nhau va ay cung la lan au hai cha con anh t i
vi nhau. Anh tin con mnh biet cach dat anh i gia cac quay sach. Cm toi xong,
trong luc anh rang anh tranh thu bao con: Con thay ao quan roi i nha.
Con be co ve ngan ng: Nhng ba phai tra li cho con cau hoi nay roi no hoi
luon Ba i vi con ba co thay ky khong?. Anh bat au lung tung, nhng luc nh vay
anh thng a ra cac cau hoi ngc lai: Vay dat ba i, con co thay ky khong?. Da
co no ap ung Moi lan dat ba i con thay moi ngi nhn con cham cham, con ngai
lam.
No im lang sau cau noi. Luc ay anh nh en Mai, co ban xe lan a qua co cua
mnh. Co lan Mai tam s vi anh: Em co the vt qua moi th c. Ch s nhat cai
nhn cua moi ngi. Moi khi thay co ngi khuyet tat la hang tram oi mat cham cham
nhn. Luc ay em ch muon co phep tang hnh. Vao lp, ho nhn em. en sieu th, ho
nhn em. Trong quan an, ho nhn em. Cai nhn to mo, soi moi cua am ong chang
kieng ne g ai. Gi en con gai cua anh. No cung e de, s hai cai nhn cua am ong
Chan anh run len, ban chai thieu ieu muon rt khoi tay. May ma luc ay anh ang ng
trong buong tam nen con be khong thay s boi roi nay cua anh.
anh rang xong, anh bnh tnh noi vi con: Con i, ngi ta nhn con nhng ngi
ta ngh g con co biet khong? Ngi ta ang ci con v ba cua con b mu hay ngi ta
cam phuc v con con nho ma biet cham soc cho ba. Ngi ta nhn con ngac nhien
nhng ay la thng hay ghet, la knh ne hay khinh thng... Con co biet khong?. Anh
om con vao long roi noi tiep: i chi vi ba nha. Se co nhieu ngi nhn con nhng
con ng ngai. Ho ang than phuc con gai cua ba. Ho noi con be nay co hieu qua
chng. Con tin li ba khong? Khi thay ai ang nhn con hay ci chao ho, ho se ci lai
vi con ngay. Con th noi vi ho la Ba em ne. Ba chac la ho se khen: Em ngoan
qua.
Con be vung khoi tay anh chay i thay ao quan. nha sach, hai cha con co c
vai ngi ban mi nh nu ci ngay th cua con be. Mot ch khach hang con xoa au
noi vi con be: Chau ngoan qua, ba nao chau sang nha co chi vi con cua co nhe.
, con co se thch chau lam ay.
Tren ng ve anh hoi con: Hom nay con mac ao ep lam sao nhieu ngi ti lam
quen cha con mnh vay?. Da khong, tai con ci vi ho ay. i vi ba con hn mac
ao ep na o. Anh lac nhe tay con va noi: Khong phai v ba, v long hieu thao va
nu ci cua con ay.

(Bai Con mt ca m ng cua Tran Ba Thien, bao Tuoi Tre, ra ngay

19/3/2011).
Nhan xet:

Ngi cha b hong mat ng trc bai toan phai lam sao cho con mnh khong
ngai dat mnh ngoai ng, ni ngi ta thng nhn hai cha con cham cham khong
may thien cam. Ngi cha a giai thch va giup con tng tng ve pha kha canh
tot ep cua cong viec: Con co hieu vi cha tao nen s chu y cua moi ngi va mnh
phai ci chao ho. ieu nay lam thay oi hanh ong ngi con: T cho ngai ngung
sang cho ci than thien vi moi ngi va c ap lai, tao nen s hai long (xuc cam
dng) oi vi viec dan cha ngoai pho.

72

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

May ngay nay, d luan xon xao ban tan

chuyen ba em hoc sinh ru nhau t t, lam toi nh
lai nam toi hoc lp 10

Long bao dung cua ong a

xoa nhoa trong toi nhng ky c
au buon, cho toi quen i ngi
thay vi nhng con so khong
nghiet nga, quen ban an ky
luat a ay toi ra khoi c m
ep nhat cua mot thi, quen
luon ong quan giao dan giai
tng nh a dap tat niem tin
trong long toi...

Ngay ay, la mot hoc sinh gioi toan, toi c

giao vien chu nhiem giao trong trach hang thang
tong ket iem cho ca lp. Chang may quyen so
iem cua lp khong canh ma bay ung vao ngay
toi lam so. The la di con mat cua thay chu
nhiem, toi tr thanh thu pham. Buon v khong
thanh minh c cho mnh, toi khong en lp
mot hom. Nao ng sau o gap toi thay noi: Co
hoc van ma khong co ao c se tr thanh tai
hoa. Nhng ngi nh the khong hoc se tot hn. Nh b mot gao nc lanh tat vao
mat, toi om cap bc ra khoi lp va khong bao gi co mat trong tiet hoc cua thay.
Thay cung khong quan tam en ieu nay, chang bao cao vi ban giam hieu, cung
khong thong tin cho cha me toi biet. Thay ch lam moi viec: Ghi vao so iem cua toi
mot con so khong to tng khi toi vang mat.
Hang tuan co hai tiet van, ng nhien toi nhan hai con so khong. Mot thang vi
tam con so khong, toi b xep hang v tr cuoi lp. Co luc toi a muon tm en cai chet
e chng minh cho s trong sang cua mnh, nhng toi a kp ngo ra: Chet la het, chet
co khi con la mot s s nhuc ghe gm!. T o, toi lao au vao hoc mon van ma khong
can en lp. Ket qua hai t thi hoc ky, iem van cua toi dan au toan khoi lp 10,
trc s than phuc cua ban be, mac cho thay chu nhiem van xem toi khong phai la
thanh vien cua lp.
Tot nghiep pho thong vao thi iem nc nha va thong nhat, toi thi vao trng s
pham. Nao ng mot lan na cai vong oan nghiet van khong tha, toi b uoi hoc v a
dam be gay tay con gai cua thay hieu trng, khi co ay ap vao au toi, do nghi ng
toi co quan he vi ngi yeu cua co ay.
Sau lan ay, toi tr ve nha vi cai au lanh bang, vo cam. Nhng vet thng long
au i nhc nhoi a bien trai tim toi thanh sat a. Toi lao vao thng trng, san sang
bat chap moi thu oan e at c nhng muc ch ma toi muon. Toi khong hay o lai
chnh la con ng dan toi lun sau vao toi ac, cho en mot ngay phai sa chan vao vong
lao ly, nhan ban an 10 nam.
Toi len trai cai tao Kim Sn Bnh nh vao mot ngay tri ma tam ta. Chiec xe
thung ch bon pham nhan n va hn mi pham nhan nam lan banh qua nhng con
ng nui ngoan ngoeo lay loi. Toi va nhng pham nhan nam eu b cong tay, ch co
ba pham nhan n con lai van son phan rang r, vo t ci noi vi ngi quan giao dan
giai nh nhng ngi t do. The la het! toi nhu tham nh the khi xe en trai cai tao
Kim Sn, khi nghe ngi quan giao dan giai noi vi nhng pham nhan n i cung: Toi
a gi gam cac em roi, yen tam nhe!. Ong quay sang toi, lanh lung: Co gang ma cai
tao, len ay ma khong biet ieu la kho song lam!.
Toi nhap trai c vai ngay th xay ra chuyen mot pham nhan nam treo co t t.
Nhieu ngi noi han co HIV, toi cai: Ai ma chang ham song. Tr khi chu khong noi
cuoc song kho ai ngi ta mi phai chon cai chet. Tay oi trng nghe c quat:
The nao la kho ai?, va noi han va goi th ky lap bien ban cau noi tieu cc cua toi
e trnh can bo. Ngay hom sau, toi c lenh ngh lao ong e gap can bo. Ngay luc ay
toi a ngh en mot chiec thong long cho mnh.

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

73

The nhng, ngi toi gap hom ay la pho giam th trai, thay ang Hu Vinh. Ngi
a a toi tr ve t coi chet. Toi nh lan au tien gap thay, va trong thay toi ong a
ci, ban tay ch ve khu vn gia trai: Ch xem ka, vat cuc van n c nhng nu
hoa, du b tran ma d doi hom no vui dap. Toi nhn theo hng tay ong ch, bao
nhieu thap thom, lo au troi mat, long nhe nhom khi nhn nhng bong cuc vang rc r
trong nang. Roi nh mot nha hien triet, ong tiep: i ngi nh mot dong song. Co luc
song em em xanh ngat, co luc lai uc ngau v ma lu, the nhng sau moi tran ma lu
dong song lai boi ap phu sa cho at ai them mau m. i ngi cung vay, ng v
nhng trac tr, that bai ma ngh rang i mnh a het. Hay xem o la nhng th thach,
moi lan vt qua c mot th thach la a kham pha them c mot bai hoc lam
ngi thiet thc nhat. Toi giat mnh nhn ong, hnh nh ong a oc c suy ngh cua
toi, a bao lan toi ngh the la het.
T hom ay, ong la ngon en soi ng cho toi i. Suot mot chang ng dai cai
tao, khi toi gap nhng kho khan, gian kho, hnh anh cua ong lai hien hien vi li noi
vang vang: o ch la nhng th thach. Toi quen het nhng g toi te nhat a xay en
trong cuoc i mnh, e vui ve tiep nhan nhng ieu mi me, tot ep hn bang niem hi
vong, ngh lc ma ong a truyen cho toi qua nhng bai hoc. Co luc ong day chung toi
ngay vn hoa cua trai, co luc ch la mot cau chuyen bnh thng tren hien trng lao
ong.
Biet toi tng hoc trng s pham, ong ieu toi sang phu trach lp xoa mu ch
cho pham nhan. o la lan au tien toi c ng tren buc giang, c nhng ngi
ban tu goi la co giao. Va ca ong, ong cung goi toi la co giao khi ong en kiem tra lp
hoc Luc ay, toi ch muon vong tay ng trc mat ong ma noi rang: Tha thay, con
oi n thay. Thay a a con tr ve t coi chet. Ch mot cau ngan ngui the thoi, vay
ma toi van cha noi c.
Hom nay toi viet bai nay bang tam long tri an gi en thay, va bang ca c m sau
xa nhat, c gap lai thay e co dp tha vi thay ieu toi cha noi c: Thay i! Con
oi n thay, thay a a con tr ve t coi chet.

(Bai Ngi ve t coi chet cua o Th Minh Thuy, bao Tuoi Tre, ra ngay
19/5/2012).
Nhan xet:

Co gai khong ch gap xui xeo khi quyen so iem cua lp b mat, cac nhu cau
c an ui, chia se cua mnh khong thoa man ma con b nhng hanh ong cua thay
chu nhiem lam cho chan ghet (cac xuc cam am) oi vi cuoc i nay va a co
nhng luc nay ra y nh t t. Cho en khi gap pho giam th trai, thay ang Hu
Vinh, c thay ton trong, chia se, giai toa mot cach co ly le nhng ieu ang lam co
gai be tac, tao viec lam hu ch. Co gai c ong vien (cach 7). Cac nhu cau cua co
gai dan thoa man, tao nen cac xuc cam dng hai long, co bo y nh t t va quyet
tam lam lai cuoc i. ay can phai ke en cai tai cua thay ang Hu Vinh oc
c cac xuc cam (qua o la cac nhu cau) cua co gai ngay trong lan gap au tien e
co bien phap thch hp ieu chnh xuc cam cua co gai, giup ngan can cac hanh ong
xau va ong vien, khuyen khch cac hanh ong tot.

74

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

Tuan roi, trng toi Adelaide High School (Nam Uc) to chc mot buoi hoc ve
tai nan giao thong cho hoc sinh khoi 12. Buoi hoc nay c to chc bi lc lng cu
hoa o th.
Trc quan vi nhng chiec xe b tai nan giao thong dum do
Nam 2008, so ngi chet v tai nan giao thong (TNGT) Nam Uc la 99 ngi. Mot
nam sau, so ngi t nan v TNGT tang len 119. Dan so Nam Uc khoang 2 trieu
ngi, bang 1/40 Viet Nam.
Co the tranh c TNGT
Ngi hng dan buoi hoc la mot lnh cu hoa co biet danh Rocket (ten la).
ay, lnh cu hoa la ngi phai co mat au tien tai hien trng mot vu TNGT. Rocket
m au buoi hoc bang cau hoi: Ban muon tr thanh mot ngi lai xe nh the nao? Co
ba la chon: Mot la co trach nhiem, hai la lieu lnh va ba la hoan toan khong co trach
nhiem.
Co ba nhom chon cac phng an tng ng nhau. Rat nhieu hoc sinh khong
thay c tnh nghiem trong cua cau hoi ma ch cho la mot cau noi vui. Tuy nhien,
chang ai phe phan cac hoc sinh chon phng an 2 va 3.
Chuyen sang hng khac, mot cau hoi c at ra: The nao la tai nan? Hau het
hoc sinh cho rang tai nan la nhng ieu khong may man xay ra ma khong the tranh
khoi. T ay, van e TNGT c gi len rang lieu o co that s la tai nan hay khong.
Man hnh chieu hai clip ngan ve hai vu TNGT e hoc sinh cung phan tch. Khong the
tranh cai: Tat ca hoc sinh eu chap nhan hai vu TNGT eu co the tranh khoi c.
The th tai sao tai nan lai xay ra? Mot clip na c chieu len man anh vi tat ca
hnh anh chup lai t nhng vu TNGT, long vao o la bai nhac Black Dress cua
Kisschasy ve cam xuc au n khi mot ngi than ma mnh yeu thng mat i. en luc
nay mot so hoc sinh bat au khoc.
o ch mi la khuc dao au cua buoi noi chuyen. Tiep sau o, hoc sinh c yeu
cau nham mat lai va suy ngh ve ly do cua nhng cai chet khong ang co: Nghe nhac,
noi ien thoai khi lai xe chang han. Ban danh sach cac ly do c keo dai ra mai va that
s lam nhieu hoc sinh hoang hot.
Chung toi bat au nhan ra ch mot hanh ong thieu suy ngh, mot quyet nh sai
lam la co the lay i mot mang ngi.
ieu con lai la nc mat!
Phan th hai cua buoi hoc la hau qua va anh hng cua TNGT, c chia lam ba
phan: Cong ong va gia nh, ngi gay tai nan va nan nhan. Cau hoi c a ra: Sau
mot TNGT co bao nhieu ngi b anh hng?
Chung toi oan gia oan non chng mi may ngi. Nhng phan tch cho thay so
ngi b anh hng len en hn 200 ngi! Nay nhe, mot vu tai nan xay ra nao ch co
gia nh, ngi than ma ca canh sat, lnh cu hoa, y bac s eu phai vao cuoc. Roi
canh sat go ca bao cho cha me cai chet cua con cai ho. Lai nhieu giot nc mat cua
hoc sinh.
Mot oan clip khac c chieu len, mot co gai goc An vi mai toc en va day, oi
mat that sau va ep. Nhng o ch la tam hnh cua 10 nam trc.

Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan

75

Khi tam hnh ha xuong ai cung soc. V ang sau tam hnh ay la mot gng mat d
dang, khong toc, trang bech, mot mat a mat va chiec mui ben cao ben thap. Vao mot
ky ngh, co i d tiec vi ban mnh va b mot chang trai tre say xn tong phai. Anh ta
khong b g nhng cai gia phai tra la ph het 20 nam tiep theo cua cuoc i trai tre
trong nha tu. Nan nhan khoc va ngi gay tai nan cung khoc. Trong TNGT chang ai
hn ai thua, tat ca ch con lai nc mat!
Toi muon la ngi lai xe trach nhiem
Ryan la mot ngi an ong 32 tuoi - a co mot v hai con di chuyen kho nhoc
len buc. Tng li chia se cua Ryan nang trch nhng tiec nuoi, hoi han. Ch v qua t tin
vao kha nang ieu khien moto cua mnh, lai xe luc 4 gi sang ma trong ngi con chut
hi men cua em hom trc, Ryan a vnh vien tr thanh ngi tan tat v mat hai chan.
Anh dien ta s kho khan khi khong the kiem soat c cac c t bung tr xuong
cua mnh. Moi buoi sang, Ryan phai day sm hn moi ngi mot gi ch e i ve sinh.
Anh mang ti va a cho moi ngi xem ca nhng o bm va ong can phai a vao
hau mon moi lan i ve sinh mi ai tien c. Ryan minh hoa viec treo len - xuong ghe
kho khan nh the nao, trong khi chung toi ch can thc hien trong mot cai chp mat
ong tac bnh thng ay.
Nhng chng ay cha phai la ieu toi te nhat. Ryan tam s anh mang mot cam
giac toi loi khi nhn vao mat cha me, s dan vat khi thay v thui thui lam vn mot
mnh, noi buon cua mot ngi cha khi thay con gai noi chuyen vi me (anh phai nam
vien suot mot nam) chnh la ieu lam cho cuoc song cua anh them au kho. Chung toi
cam nhan c s kinh hoang do TNGT e lai la nh the nao.
e ket thuc buoi noi chuyen, mot clip cuoi cung c chieu len. ay la clip ma ai
cung phai xem khi hoc lay bang lai xe Anh: Mot nhom bon co gai tren mot chiec xe
hi. Co gai ang lai xe a nhan tin, roi ci ua vi ba co ban cua mnh. Co b lac tay
lai, chiec xe lech qua mot ben. Tai nan. Ca ba co ban eu chet, rieng co gai lai xe ch
b thng. Co het len that thanh roi khoc. Tat ca tng c ong trong vu tai nan c
chieu cham. Mau tht nhay nhua. Nhng van cha het. Mot chiec xe khac theo sau chiec
xe cua bon co gai a khong thang kp huc vao va phan au xe gan nh nat bet. Khi
lnh cu hoa m ca ra, mot co be khoang 5, 6 tuoi lien tuc het len: Con muon bo me
thc day. Co be khong biet rang bo me a chang con ben em ke t giay phut o.
Ben canh, a em mi vai thang tuoi cung a chet vi oi mat m to.
Buoi hoc ket thuc. en luc nay ngi ta hoi tr lai cau hoi ban au Ban se la ngi
lai xe nh the nao trong tng lai? Tat ca cac canh tay gi len: Co trach nhiem!
Co cam xuc se co trach nhiem
Khi con hoc VN (en na nam lp 11), toi a co vai lan c hoc ve Luat giao
thong do trng to chc. Tuy nhien, cac buoi hoc con thieu hap dan va ly thuyet kho
cng. Toi ngh muon chan ng tham hoa giao thong (ten mot chien dch truyen
thong cua Tuoi Tre), nganh giao duc phai phoi hp cung canh sat giao thong e to
chc th nghiem nhng buoi hoc sao cho co cam xuc hn.

(Bai Mot buoi hoc giao thong Uc cua Huy Tng, bao Tuoi Tre, ra ngay
19/7/2011).
Nhan xet:

ay la mot buoi hoc. Nh vay cau chuyen ban va oc lien quan en giao duc.

76

Ca nhan va moi trng

Buoi hoc a cham va tao c xuc cam u o e tat ca nhng ngi hoc tr thanh
nhng ngi lai xe co trach nhiem. Ban e y, cac thong tin a vao bai giang a
c chon la mot cach rat can than e nham en thay oi xuc cam cua ngi hoc
(cach 5), t o thay oi hanh vi cua ngi hoc.

8. Ca nhan va moi trng

8.1. Ca nhan trong t cach la con ngi hien ai
Con ngi song trong moi trng va tng tac vi moi trng. Moi trng noi

en ay c hieu theo ngha rong, bao gom ca t nhien, xa hoi (gia nh, trng
hoc, nhng ngi xung quanh, mot cong ong, to chc xa hoi nao o). Theo doi
suot chieu dai lch s tien hoa va phat trien cua con ngi, chung ta co the thay mot
so y noi bat, an quyen vi nhau nh:
Con ngi trong t cach la ong vat, du bac cao nhat cua thang tien hoa t
nhien van la san pham cua qua trnh di truyen, bien d va chon loc t nhien. Noi cach
khac, con ngi co ban chat sinh hoc va cac nhu cau sinh hoc cua mnh.
Cung vi lao ong, ngon ng, giao tiep xa hoi va s phat trien cua bo oc, con
ngi thng xuyen thc hien chc nang nhan thc, bien oi hien thc khach quan
cung nh chnh ban than mnh. Noi cach khac, con ngi phai phan anh, phan ng lai
vi moi trng va t rut kinh nghiem cho ban than mnh.
Con ngi tao nen xa hoi va the gii nhan tao khong co san trong t nhien
nh cac sang che (hieu theo ngha rat rong) cua mnh. Vi thi gian, anh hng
ngc lai cua moi trng xa hoi len s phat trien cua con ngi cang ngay, cang
manh hn moi trng t nhien. Con ngi hien nay phat trien khong phai nh nhng
ot bien, bien d sinh hoc.
Khoa hoc vi vai tro nhan thc cung cac thanh tu cua no cang ngay, cang
c coi trong v no lay thc tien la tieu chuan cua chan ly va la c s tin cay, trc
tiep cua cac sang che, giup tang cng sc san xuat cua xa hoi mot cach co hieu qua.
Xa hoi loai ngi trai qua nhieu thi ai nh nguyen thuy, phong kien, t ban
(hoac noi cach khac: San ban hai lm, nong nghiep, cong nghiep, thong tin, sang tao
tri thc) vi nhng thay oi cach mang ve sc san xuat (cong nghe), quan he san
xuat, cac quan he ngi ngi, y thc xa hoi cua tng quoc gia, lien quoc gia va
toan cau.
Trong cac yeu to ong gop vao s phat trien kinh texa hoi, yeu to con ngi
cang ngay, cang c y thc va tac ong tot hn. Phat trien nguon nhan lc c
nhan manh va thc hien: i t nguon nhan lc c ao tao cac ky nang lam viec
en nguon nhan lc sang tao biet cach giai quyet van e va ra quyet nh.
Vai tro cua giao duc ngay cang c anh gia la quyet nh oi vi s phat
trien. S au t cho giao duc (hieu theo ngha rong) ngay cang ln, do nhan loai y
thc c tam quan trong cua di truyen xa hoi va s can thiet boi dng, cham soc

Ca nhan va moi trng

77

e nhng ngi c giao duc, ao tao co the tao ra cac ot bien cua tng lai.
Hanh vi cua con ngi c xac nh bi s tng tac cac yeu to di truyen cua
ngi o vi giao duc va moi trng cu the. Cac yeu to di truyen, tuy xac nh mot
so tnh chat tam ly bam sinh nhng chnh s tng tac cua he thong cac tnh chat tam
ly o vi cac ieu kien, yeu to xa hoi (giao duc, moi trng) mi giup hnh thanh
hoac ngi tot, hoac ngi xau (nhn theo quan iem phat trien).
Muc ch phat trien cang ngay, cang mang tnh nhan ao hn. T phat trien e
phuc vu tang lp cam quyen, giai cap boc lot, cac quoc gia thc dan, e quoc en
phat trien v cong dan, v con ngi. Cac khoa hoc nghien cu va phat trien con ngi
cang co cac ieu kien thuan li e hoat ong va phat huy tac dung.
Noi en con ngi hien ai, khong the khong noi en quyen con ngi, c
ghi nhan trong nhieu van kien cua Lien hiep quoc. Quyen, theo cach giai thch
trong t ien, la ieu ma phap luat hoac xa hoi cong nhan cho c hng, c lam,
c oi hoi (xem T ien tieng Viet, Vien ngon ng hoc, Hoang Phe chu bien, Nha
xuat ban a Nang, Trung tam t ien hoc, Ha Noi a Nang, 1997).

Nh vay, quyen con ngi chnh la cac nhu cau cua con ngi c phap luat, xa
hoi cong nhan va can phai c thoa man.
Nhan ay, ngi viet tom tat va trch mot so y lien quan, c neu trong

quyen sach Quyen con ngi: Cac van kien quan trong do Pham Khiem ch chu
bien, Vien thong tin khoa hoc xa hoi xuat ban, Ha Noi, nam 1998. Cac van kien trong
sach gom cac Tuyen ngon va cac Cong c Lien hiep quoc ma Viet Nam a gia
nhap. Cac ban co the tm oc sach noi tren e nghien cu chi tiet hn.
Y tng ve s ton tai nhng quyen t nhien (nhng quyen va sinh ra a co, la
thuoc tnh t nhien von co, ch khong phai do ban phat ma co) cua moi ngi a
c neu ra t xa xa. Marx va Engels neu len nguyen ly quan trong oi vi viec
xem xet van e quyen va t do cua con ngi: S phat trien t do cua moi ngi la
ieu kien cho s phat trien t do cua tat ca moi ngi. Marx at ra cau hoi van con
mang tnh thi s oi vi viec nhan thc quyen con ngi nh gia tr toan nhan loai:
Le nao lai khong co ban tnh pho bien cua con ngi?.
Phai i en nhng thap nien cuoi the ky 18, khi che o quan chu sup o, nen
cong hoa dan chu ra i, nhng quyen t nhien cua ca nhan con ngi khong the tc
oat, mi c khang nh; nhng nguyen tac bao ve chung trc quyen lc mi
c xac lap vng chac trong Tuyen ngon oc lap cua My nam 1776 va Tuyen ngon
nhan quyen va dan quyen cua Phap nam 1789. Ban Tuyen ngon oc lap cua My neu
len nguyen tac quyen lc thuoc ve nhan dan: e am bao cho cac quyen nay, con
ngi thiet lap ra cac chnh phu va chnh sc manh cua cac chnh phu nay la xuat
phat t s ng thuan cua nhan dan. Va khi mot hnh thc chnh phu nao o tr nen
oi nghch vi cac muc ch tren th nhan dan co quyen thay oi hay phe bo chnh phu
o, va thiet lap mot chnh phu mi, da tren nen tang nhng nguyen tac nh vay va to
chc cac quyen lc cua mnh theo hnh thc nao o e cho cac quyen ay co kha nang
am bao an ninh va hanh phuc cho ho nhieu nhat. Nguyen tac nay ve sau tr thanh

78

Ca nhan va moi trng

c s cho ly luan cua A. Lincoln ve Nha nc cua dan, do dan, v dan va cac
quyen con ngi phai c bao ve bi mot che o phap quyen e cho con ngi khong
buoc phai noi day chong lai s tan bao va ap bc, nh la phng sach cuoi cung
(Trch Tuyen ngon toan the gii ve nhan quyen cua Lien hiep quoc 10/12/1948).
Viec xac nh nha nc co chc nang am bao quyen con ngi cua nhan dan la
rat quan trong. No co y ngha cap bach va lau dai. Cac quyen con ngi va cac t do
c ban la nhng quyen cua moi ngi sinh ra a co; viec thuc ay va bao ve cac
quyen o la trach nhiem trc tien cua chnh phu. Khong the vien dan s kem phat
trien e bien minh cho viec cat xen cac quyen con ngi a c quoc te tha nhan.
Chu tch Ho Ch Minh a lay cam hng chu ao t cac quyen t nhien khi viet
Tuyen ngon oc lap cua Viet Nam Dan chu Cong hoa nam 1945, the hien bang viec
trch dan hai cau t hai ban Tuyen ngon noi tren, coi o la nhng li bat hu, la
nhng le phai khong ai choi cai c:
Hi ong bao ca nc,
Tat ca moi ngi eu sinh ra co quyen bnh ang. Tao hoa cho ho nhng quyen
khong ai co the xam pham c; trong nhng quyen ay, co quyen c song, quyen t
do va quyen mu cau hanh phuc.

Li bat hu ay trong ban Tuyen ngon oc lap nam 1776 cua nc My. Suy rong
ra, cau ay co y ngha la: Tat ca cac dan toc tren the gii eu sinh ra bnh ang; dan
toc nao cung co quyen song, quyen sung sng va quyen t do.
Ban Tuyen ngon Nhan quyen va Dan quyen cua Cach mang Phap nam 1791
cung noi:
Ngi ta sinh ra t do va bnh ang ve quyen li, va phai luon luon c t do
va bnh ang ve quyen li.

o la nhng le phai khong ai choi cai c.

Sau o, trong Hien phap nam 1946, Quoc hoi au tien cua nc ta a cu the hoa
cac quyen va bao ve cac quyen thieng lieng ay bang phap luat cap o cao nhat
cap o Hien phap. Hien phap c xay dng tren ba nguyen tac:
oan ket toan dan khong phan biet giong noi, gai trai, giai cap, ton giao.
am bao cac quyen t do dan chu.
Thc hien chnh quyen manh me va sang suot cua nhan dan.

Hien phap khang nh ngay trong ieu th nhat nguyen tac c ban cua nha nc
phap quyen dan chu: Tat ca quyen bnh trong nc la cua toan the nhan dan Viet
Nam, khong phan biet noi giong, gai trai, giau ngheo, giai cap, ton giao. Hien phap
a long trong ghi nhan cac quyen dan s, chnh tr cung nh cac quyen kinh te, xa hoi
va van hoa cua cong dan, bao gom ca quyen t hu tai san (ieu th 12) va ac
biet cac quyen:
T do ngon luan.

Ca nhan va moi trng

79

T do xuat ban.
T do to chc va hoi hop.
T do tn ngng.
T do c tru, i lai trong nc va ra nc ngoai (ieu th 10).

Hn 60 nam a troi qua, ke t khi Tuyen ngon oc lap va Hien phap au tien ra
i, nhng nhng nguyen tac c ban ve am bao cac quyen t do dan chu trong cac
van kien lch s o van gi nguyen gia tr bat t cua no va co y ngha thi s hien
nay. Hien phap hien hanh Hien phap nam 1992 khang nh s ton trong cac quyen
con ngi ve chnh tr, dan s, kinh te, van hoa va xa hoi (ieu 50).
Chu tch Ho Ch Minh cung nhieu lan nhan manh nguyen tac quyen lc thuoc ve
nhan dan: T Chu tch nc en giao thong vien cung vay, neu khong lam c viec
cho dan, th dan khong can en na (Ho Ch Minh toan tap, NXB Chnh tr quoc gia,
1995, t.6, tr. 365); Neu Chnh phu lam hai dan th dan co quyen uoi Chnh phu
(Sd, 1995, t.5, tr. 60).
Ngi cung ch ra rang:
Ngay nay chung ta xay dng nen nc Viet Nam Dan chu Cong hoa. Nhng neu
nc c oc lap ma dan khong hng t do th oc lap cung chang co ngha ly g
(Sd, 1995, t. 1, tr. 161).
Chung ta tranh c t do, oc lap roi ma dan c chet oi, chet ret, th t do,
oc lap cung chang lam g. Dan ch biet ro gia tr cua t do, cua oc lap, khi dan
c an no, mac u. Chung ta phai thc hien ngay:
1) Lam cho dan co an;
2) Lam cho dan co mac;
3) Lam cho dan co cho ;
4) Lam cho dan co hoc hanh;
Cai muc ch chung ta i en la bon ieu o. i en e dan nc ta xng ang
vi t do, oc lap va giup sc cho t do, oc lap (Sd, 1995, t. 1, tr. 152).

Ngay 10-12-1948, Tuyen ngon toan the gii ve nhan quyen do ai hoi ong
Lien hiep quoc thong qua c goi la ban Tuyen ngon au tien cua toan nhan loai
va la Ly tng chung ma tat ca cac dan toc va tat ca cac quoc gia phai at ti.
Ngay 10 thang 12 c Lien hiep quoc chon lam Ngay nhan quyen the gii hang
nam.
Cho en nay Lien hiep quoc a thong qua tren 70 van ban quoc te ve nhan
quyen. o la mot he thong o so cac cong cu phap ly quoc te e bao ve quyen con
ngi. Theo anh gia cua ong Jan Martenson Cao uy Lien hiep quoc ve Nhan quyen
th quyen con ngi la mot trong nhng lnh vc ma o luat phap quoc te at c
nhieu tien bo nhat. ieu nay hoan toan phu hp vi nhan nh cua co th trng
ngoai giao Le Mai, Trng oan ai bieu nc ta tai Hoi ngh Nhan quyen the gii

80

Ca nhan va moi trng

tai thanh pho Vien (Ao): V tr khong ngng gia tang cua luat phap quoc te trong i
song the gii va y thc ngay cang sau rong cua nhan dan cac nc khien cho cac
nguyen tac va muc tieu c ban cua Hien chng Lien hiep quoc, Tuyen ngon toan the
gii ve nhan quyen va hai Cong c quoc te ve cac quyen kinh te, xa hoi va van hoa
va cac quyen dan s, chnh tr tr thanh tieu chuan va oi hoi pho bien cua moi ngi
va moi dan toc trong thi ai chung ta. Cac nguyen tac c ban trong cac van kien
quoc te o la nhng gia tr chung cua nhan loai ma chung ta can bao ve.
Trong so cac quyen liet ke tai Cong c quoc te ve cac quyen kinh te, xa hoi va
van hoa (Lien hiep quoc 16/12/1966 va Viet Nam gia nhap ngay 24/9/1982) phai ke
trc het en quyen co viec lam, ac biet la quyen c hng nhng ieu kien lam
viec cong bang va thuan li, c tra lng thoa ang va bang nhau cho nhng cong
viec co gia tr nh nhau khong co co s phan biet oi x nao, c tao ieu kien lam
viec an toan va ve sinh, co thi gian lam viec va ngh ngi hp ly. Tiep en la quyen
thanh lap va gia nhap cong oan e bao ve li ch kinh te va xa hoi cua mnh; quyen
c an, mac u, co nha , c cai thien ieu kien song; quyen c cham soc sc
khoe; quyen c hng nen giao duc nham phat trien ay u nhan cach va pham
gia; quyen c tham gia vao i song van hoa; quyen c hng cac li ch cua
tien bo khoa hoc va ng dung khoa hoc, c bao ho cac li ch tinh than va vat chat
do hoat ong sang tao khoa hoc, van hoc nghe thuat cua mnh, c ton trong quyen
t do trong nghien cu khoa hoc va hoat ong sang tao, phat trien cac moi quan he
va hp tac quoc te trong lnh vc khoa hoc va van hoa.
Cac quyen dan s va chnh tr, cung nh cac quyen kinh te, xa hoi va van hoa
neu trong hai Cong c quoc te, co gia tr phap ly ay u oi vi cac quoc gia thanh
vien. Mot so nc ap dung nguyen tac xem cac quy nh quoc te ve nhan quyen phai
c at u tien so vi cac bo luat trong nc va trc tiep sinh ra cac quyen va trach
nhiem cua cong dan nc mnh. Nhieu nc cam ket thong qua cac bien phap lap
phap e sa oi phap luat, hoac ban hanh cac van ban phap luat mi, phu hp vi
Cong c quoc te. Cam ket nay a c ghi ro: Trong trng hp quy nh tren ay
cha c the hien bang cac bien phap lap phap hoac cac bien phap khac th moi
quoc gia thanh vien cua Cong c nay cam ket se tien hanh cac bc can thiet phu
hp vi quy nh a neu trong Hien phap cua mnh va nhng quy nh cua Cong c
nay e ban hanh phap luat va nhng bien phap can thiet khac nham muc ch thc
hien co hieu qua cac quyen c cong nhan trong Cong c nay.
Quyen con ngi co tnh chat can ban en mc chung ta khong the song nh con
ngi neu khong co cac quyen nay. Quyen con ngi la nhng quyen ma bat c ai
cung co e lam ngi.
Neu nh trc ay cha lau, muc ch phat trien cua nhan loai con cha ro

rang. S phat trien at c mang tnh chat mo mam nh chon loc xa hoi gat bo
nhng phep th sai va gi lai nhng phep th ung. Ngay nay, chung ta may man hn
rat nhieu v muc ch phat trien c xac nh kha ro rang va c cong nhan chnh
thc, nhat tr mc o toan nhan loai, the hien trong cac Tuyen ngon cua Lien hiep
quoc. Cha ke, trach nhiem phap ly cua cac quoc gia trong viec thc hien e at muc

Ca nhan va moi trng

81

ch phat trien b rang buoc trong cac Cong c quoc te ma cac quoc gia o tham gia.
Noi mot cach ngan gon, muc ch phat trien cua toan nhan loai la bien tat ca cac
quyen con ngi va cac quyen t do c ban ve dan s, chnh tr, kinh te, xa hoi, van
hoa thanh hien thc en tng ca nhan. Con ngi tr thanh trung tam cua s phat
trien.

8.2. Ca nhan va xa hoi ly tng

Muc ch phat trien con ngi neu tren ch at c khi muc ch ay khong ch
nam trong cac Tuyen ngon, Cong c, ma no, mot cach ay u, on nh va ben vng,
bien thanh cac hanh ong cu the tng ng cua moi ca nhan thuoc xa hoi. Trong
trng hp ly tng, xa hoi can tac ong (ieu khien) nh the nao, e moi ca nhan co
cac hanh ong tng ng vi muc ch phat trien?
Moi ca nhan co cac nhu cau ton tai va phat trien cua mnh. Tng t, toan xa hoi
cung co cac nhu cau khach quan e ton tai va phat trien. Ngi viet muon nhan
manh t khach quan ch khong phai cac nhu cau cua xa hoi la cac nhu cau cua cac
ca nhan lanh ao xa hoi. Lch s cho thay, khong t lan, cac nhu cau cua gii lanh
ao xa hoi ch la cac nhu cau cua ca nhan ho. Chung khong thc s phan anh cac nhu
cau cua xa hoi, mac du ho chu trach nhiem ve s ton tai, phat trien cua xa hoi va co
nhng li noi, viec lam luc th an ap, luc th m dan. Cac nhu cau cua ca nhan va xa
hoi cang ngay, cang tang theo thi gian. Xa hoi gom nhieu ca nhan. Cac ca nhan lai
rat khac nhau ve cac nhu cau va hanh ong. T ay, moi quan he gia cac ca nhan
va xa hoi co the thong nhat, cung co the xung ot. Nhng ieu va noi c minh
hoa tren Hnh 13.

Cac nhu cau

cua ca nhan
Cac nhu cau
cua xa hoi

t Thi gian

Hnh 13: Quan he gia cac hanh ong ca nhan vi viec thoa man cac nhu cau ca nhan va xa hoi

la pham vi cac hanh ong ca nhan va lam thoa man cac nhu cau ca nhan,
va lam thoa man cac nhu cau cua xa hoi.
la pham vi cac hanh ong ca nhan lam thoa man cac nhu cau cua ca nhan

82

Ca nhan va moi trng

nhng khong thoa man cac nhu cau cua xa hoi, hieu theo ngha, xau oi vi xa hoi.
la pham vi cac hanh ong ca nhan lam thoa man cac nhu cau cua xa hoi
nhng khong thoa man cac nhu cau cua ca nhan, hieu theo ngha, nhng hanh ong
o khong phai la y muon, muc ch cua ca nhan.
Trong pham vi
cac hanh ong cua ca nhan phuc vu, lam thoa man cac nhu
cau xa hoi th xa hoi ly tng phai bao am cac nhu cau chnh ang cua ca nhan
c thoa man bang cach thc thi ay u quyen con ngi (xem muc 8.1.Ca nhan
trong t cach la con ngi hien ai). V du, ca nhan lam viec trong cac cong ty, c
quan, to chc thc hien ay u cac yeu cau cua nhng ni nay e ra, phai c
tra lng thoa ang e trang trai cac nhu cau ca nhan nh an uong, mac, , i lai,
hoc hanh, cha benh, nuoi nhng ngi phai nuoi.
Cac hanh ong cua ca nhan trong pham vi
la cac hanh ong tot va xa hoi ap
lai bang cach lam thoa man thc s cac nhu cau tng ng cua ca nhan.
Neu nh pham vi hanh ong
c coi la tot th cac pham vi hanh ong
va
the hien s xung ot gia ca nhan va xa hoi. Chung ta hay xet lan lt tng
trng hp xung ot.
Cac hanh ong cua ca nhan trong pham vi
la cac hanh ong xau (v du, cac
hanh ong xau c liet ke trong muc 1. M au), gay hai oi vi s ton tai va phat
trien cua xa hoi. Xa hoi ly tng la xa hoi co nhng bien phap lam cho ca nhan
khong hanh ong trong pham vi . Nhng bien phap nay phai tao ra c trong ca
nhan xuc cam am u o oi vi hanh ong xau (xem muc 7.2. Mot so cach tao xuc
cam ca nhan). e tao ra xuc cam am, nguyen tac chung la, neu ca nhan hanh ong
trong pham vi
th nhu cau ca nhan noi chung khong thoa man, en mc khong
dam thc hien hanh ong o. V du, ca nhan vt en o, ca nhan b phat tien en
mc s khong dam lap lai hanh ong o. Nhng ngi khac biet vay cung khong dam
bat chc vt en o.
Cac bien phap xa hoi bao gom cac bien phap phap luat, hanh chnh, cac thai o,
hanh vi phan ng cua nhng ngi xung quanh noi rieng, xa hoi noi chung Cac
bien phap phap luat ch ra nhng hanh ong b cam thc hien va cac hnh thc phat
e ca nhan khong thoa man cac nhu cau cap bach cua mnh. T o, ca nhan khong
dam co nhng hanh ong b cam. Noi chung, cac bien phap phap luat chu yeu thien
ve cam ch khong phai thien ve cho phep. Cong dan co quyen lam nhng g phap
luat khong cam. Do vay, mi co c s phat trien trong xa hoi, nh tao ieu kien
thuan li giai phong sc sang tao cua cac cong dan. Ban oc th tng tng mot xa
hoi, o cac cong dan ch c lam nhng g luat cho phep, nam nay qua nam khac,
the he nay sang the he khac. ay la mot xa hoi dam chan tai cho, neu khong noi
rang, tien ti suy thoai. e oi x phu hp, hieu qua vi tng hanh ong cu the cua
ca nhan trong pham vi , cac bien phap xa hoi, trong trng hp nay la ngan chan,
ran e, trng phat, phai c xay dng va ap dung da tren: 1) S xac nh cu the,
chnh xac danh sach cac hanh ong co the co thuoc pham vi ; 2) Phan loai cac
hanh ong o theo s a dang ve loai hnh va mc o anh hng xau en xa hoi; 3)

Ca nhan va moi trng

83

Nghien cu cac nhu cau ca nhan cu the e co cac bien phap cu the u o. Cac bien
phap xa hoi phai rat a dang v ch co a dang mi ieu khien c a dang.
V du, phap luat phai cam nhng hanh ong ca nhan lam phng hai en nhng
quyen con ngi cua nhng ngi khac. Noi nh K. Marx: Luat phap can thiet quy
nh gii han, trong o, t do cua ngi nay khong lam phng hai en t do cua
ngi khac. Ro rang, mot luat phap nh vay phai c xay dng tren c s cac
nghien cu khoa hoc mang tnh khach quan ch khong phai da tren y muon chu
quan cua nhng ngi lanh ao, quan ly xa hoi. Cac bien phap phap luat oi vi ca
nhan hanh ong trong pham vi
co the la phat tu e ca nhan khong c thoa man
nhu cau t do, phat tien e ca nhan khong c thoa man nhu cau tien Tc la, rat
a dang va phai co hieu qua, tac dung oi vi tng ca nhan cu the. Nh quan he
phan hoi nay, ca nhan o, cac ca nhan khac y thc c ket qua hanh ong khong
thoa man nhu cau, se co xuc cam am u o va khong dam co nhng hanh ong trong
pham vi .
Tuy nhien, co nhng hanh ong pham vi , s dung cac bien phap phap luat
khong thch hp. V du, mot ngi khong gi ch tn, cha en mc phai a ra toa.
Luc nay, cac bien phap nh thai o, d luan nhng ngi xung quanh, xa hoi tr nen
thch hp hn: Nhng ngi biet chuyen phai to ro thai o cua mnh cho ngi khong
gi ch tn biet, v du, ho tay chay, khong them chi vi ngi o, coi thng ngi
o. ieu nay cung lam cho ngi o co xuc cam am oi vi hanh ong khong gi
ch tn cua mnh, v nhu cau thuoc ve mot cong ong, nhu cau c knh trong, c
yeu men cua ngi o khong thoa man.
Cac bien phap xa hoi phai hieu qua oi vi tng ca nhan cu the, hieu theo ngha,
tao c xuc cam am u o thc s oi vi ca nhan cu the o. Nhng cach phat kieu
gi cao anh khe, anh phui bui, cho ha canh an toan, cho chm xuong se
phan tac dung. Thc te cho thay, nhng ni phat cha u o, ngi sai pham san
sang chu phat e lan sau tiep tuc sai pham. Cha ke, cach lam nh vay con co the
tao ra quan he phan hoi dng co hai: So lng ngi sai pham bat chc nhau cang
ngay, cang tang.
Trng hp
la trng hp, neu ca nhan hanh ong o th thoa man nhu cau
xa hoi nhng khong thoa man nhu cau ca nhan. V du, xa hoi can phat trien nhng
vung sau, vung xa trong khi ca nhan khong co nhu cau i xa, ch muon cac thanh
pho ln.
oi vi trng hp , trong bat ky xa hoi nao luon co san mot so ngi ch
cong vo t, mnh v moi ngi, v tha, hieu theo ngha, t giac hanh ong pham
vi : Lam thoa man cac nhu cau khach quan e xa hoi ton tai va phat trien, chap
nhan hy sinh cac quyen li rieng. Tuy nhien, neu e t nhien nh vay co the nay sinh
cac hau qua sau: 1) Toc o phat trien cua xa hoi cham (ro rang, so ngi hanh ong
trong pham vi
cang nhieu, xa hoi phat trien cang nhanh); 2) Vi thi gian, co nguy
c, so lng nhng ngi mnh v moi ngi noi tren cang ngay, cang giam; 3)
Xa hoi, trong trng hp bnh thng (khong phai la nhng trng hp khan cap nh

84

Ca nhan va moi trng

chien tranh, thien tai, dch benh va cac ngha vu cong dan can thc hien, c luat
phap quy nh ro rang, minh bach), dng dng oi vi cac cong dan hy sinh cac
quyen li chnh ang v xa hoi, te hn na, xa hoi cng bc cac cong dan phai hanh
ong pham vi , ma khong quan tam, en bu g, co con la xa hoi nhan ao, tch
cc hng en s phat trien con ngi khong? Noi cach khac, xa hoi phai co nhng
bien phap ieu khien (trong trng hp nay la cac bien phap khuyen khch, kch
thch), sao cho cang ngay, cang nhieu ca nhan hanh ong trong pham vi .
Cac bien phap khuyen khch, kch thch cua xa hoi bao gom cac bien phap phap
luat, hanh chnh, cac hanh vi phan ng cua nhng ngi xung quanh noi rieng, xa hoi
noi chung e oi x phu hp, hieu qua vi tng hanh ong cu the cua ca nhan
trong pham vi , cac bien phap xa hoi phai c xay dng va ap dung da tren 1)
S xac nh cu the, chnh xac cac hanh ong co the co thuoc pham vi ; 2) Phan
loai cac hanh ong o theo s a dang ve loai hnh va mc o anh hng tot en xa
hoi; 3) Nghien cu cac nhu cau ca nhan cu the e xay dng cac bien phap cu the.
Mot lan na, cac bien phap xa hoi phai rat a dang v, ch co a dang mi ieu khien
c a dang.
V du, phap luat phai bao am cac bien phap khen thng, d luan xa hoi phai
ong tnh, ung ho, ton vinh nhng hanh ong ca nhan trong pham vi . Nh quan
he phan hoi nay, ca nhan o, cac ca nhan khac biet ket qua hanh ong lam thoa man
nhu cau, se co xuc cam dng va cang ngay, cang co nhieu hanh ong trong pham vi
. Noi cach khac, neu cho rang, can u tien thoa man cac nhu cau cua xa hoi,
pham vi
rat can cac bien phap khuyen khch hu hieu, thuc ay co nhieu cac hanh
ong cua ca nhan.
Khi a ra cac bien phap khuyen khch, kch thch can tnh en cac ket qua
nghien cu khoa hoc trong lnh vc ong vien con ngi, v du, quy luat do Yerkes va
Dodson tm ra. Theo quy luat nay, khi tang cng khuyen khch, hieu qua cong viec
cua ca nhan tang len nhng khong tang mai ma at en cc ai nhat nh, bao hoa,
sau o, co khi con i xuong. ieu nay co the giai thch bi nhieu nguyen nhan, trong
o co nguyen nhan quan trong la, khi tang mc o khuyen khch th mc o thoa man
nhu cau cap bach cua ca nhan cung tang theo. en mot mc o khuyen khch nao o,
nhu cau cap bach cua ca nhan c thoa man, no khong con la cap bach na. Do
vay, luc o, bien phap khuyen khch cho trc khong con co y ngha. Neu tiep tuc ap
dung, bien phap khuyen khch cho trc co khi gay phan tac dung, lam hieu qua cong
viec cua ca nhan giam sut.
Tren thc te, cac ca nhan khac nhau co cac nhu cau cap bach khac nhau nen cac
bien phap khuyen khch phai a dang va phu hp cho tng ca nhan mot. Cha ke,
loai nhu cau cap bach cua ca nhan cho trc cung thay oi theo thi gian, do vay,
bien phap khuyen khch ca nhan cho trc cung phai thay oi theo tng thi ky.
Hnh 14 cho thay, gia s, vi ca nhan cho trc, nhu cau cap bach khi au la
nhu cau
va bien phap khuyen khch nham en thoa man nhu cau . Sau mot thi
gian, neu thay toc o tang hieu qua cong viec cua ca nhan o cham hn trc, chng

Ca nhan va moi trng

85

Hieu qua cong viec

lai hoac co ve i xuong. Nha quan ly, lanh ao phai tm hieu xem, nhu cau cap bach
cua ca nhan o bay gi la g? Neu khong phai la
ma la , th nha quan ly phai
thay oi sang bien phap khuyen khch theo
va c nh the th mi co the lam
tang lien tuc hieu qua cong viec cua ca nhan.

A
Khuyen khch
A
B

Cac loai nhu cau

Hnh 14: S dung cac bien phap khuyen khch, kch thch

Nhng g va trnh bay, lien quan en cac hanh ong cua ca nhan trong pham vi
va , cung tac ong ieu khien cua moi trng xa hoi len cac hanh ong cua ca
nhan, co the minh hoa tom tat tren Hnh 15.
Neu khong co tac ong g t moi trng, ca nhan co the co nhieu cach hanh
ong, ke ca nhng cach hanh ong hoan toan trai ngc nhau, e thoa man nhu cau
cho trc (xem Hnh 15 va xem lai Hnh 1). Khi xa hoi xac nh c hng phat
trien (xem phan noi ve quyen con ngi) va thiet lap c cac bien phap ieu khien
a dang, thch hp: Khuyen khch oi vi cac hanh ong ca nhan trung vi hng
phat trien xa hoi; ran e, ngan chan, trng phat oi vi cac hanh ong ca nhan
ngc vi hng phat trien. Luc o, ca nhan hieu vi xuc cam u o rang nhng
hanh ong nao la thc s ung, tot, nhng hanh ong nao la sai, xau va bat buoc phai
chon hanh ong theo hng phat trien cua xa hoi e va thoa man thc s nhu cau ca
nhan, va thoa man nhu cau xa hoi. V du, e thoa man nhu cau tiet kiem sc lc, ca
nhan co the li bieng, chi so e, ca quyen, buon lau, an cap, tham nhung va
sang tao. Nhng di tac ong cua moi trng xa hoi, ca nhan hieu mot cach xuc
cam rang cac hanh ong nh an cap, tham nhung la sai, xau, v b i tu th khong thoa
man chnh nhu cau tiet kiem sc lc va cac nhu cau khac nh nhu cau t do cua ca
nhan. Trong khi o, cac hanh ong sang tao va thoa man thc s cac nhu cau ca
nhan, va c hng nhng khuyen khch cua xa hoi. Noi cach khac, ay, co s
cong hng gia tng ca nhan va toan xa hoi.

86

Ca nhan va moi trng

Hnh 15: S cong hng cua ca nhan va xa hoi

Trong hai quyen hoi ky cua mnh (xem Hoi ky Ly Quang Dieu, Nha xuat ban
Tp.HCM, nam 2000 va Hoi ky Ly Quang Dieu (19652000), Nha xuat ban van
nghe Tp.HCM, nam 2001) nguyen Thu tng Singapore Ly Quang Dieu cho thay,
ong a rat chu y xay dng chnh sach ran e, ngan chan, trng phat va khuyen
khch e xay dng xa hoi Singapore cang nhieu hanh ong tot va cang t hanh ong
xau. ay la nhng bien phap manh, kien quyet e ngay t au khi thanh lap nc a
co chnh quyen trong sach va lam viec hieu qua. V du, S thay oi hieu qua nhat
ma Singapore a lam vao nam 1960 la cho phep toa coi viec mot b cao ang song
cao hn kha nang tai chnh cua anh hay ch ta, hoac ang co gia san ma thu nhap cua
anh hay ch ta chang the ly giai c, la bang chng chng thc b cao a co nhan
hoi lo hay a tham nhung hoac Nhng hanh vi tham nhung rieng le, tnh c mi kho
phat hien hn, va mot khi a kham pha ra roi th phai nghien nat ngay. Singapore
c xep vao nhng nc t tham nhung nhat tren the gii. Mat khac, Singapore cung
co nhieu bien phap khuyen khch e thu hut nhieu nhan tai (ke ca ngi nc ngoai)
cho bo may nha nc noi rieng, xa hoi Singapore noi chung.
Tom lai, cac nhu cau ton tai va phat trien khach quan cua xa hoi ch thc s lam
viec khi chung chuyen hoa thanh cac nhu cau ca nhan cua cac cong dan thuoc xa
hoi o. Bi v, nhu cau ca nhan la nguon goc cua hanh ong ca nhan va ca nhan se
khong thc hien hanh ong cho trc, neu nh khong co nhu cau tng ng vi hanh
ong ay. Tren c s quy luat va neu, cac bien phap lanh ao, quan ly xa hoi phai
bao am, t nhat, hai ieu kien:

Ca nhan va moi trng

87

1) Tao c moi lien ket hu c, trc tiep gia cac nhu cau cua xa hoi va cac
nhu cau cua ca nhan, en mc, tng ca nhan cam nhan ro ieu o thong qua nhng
cai rat cu the thuoc ve giao duc, luat phap, phng tien thong tin ai chung, he thong
cac khuyen khch (kch thch) Luc o, cac cong dan co c s tin tng: Lam thoa
man cac nhu cau cua xa hoi cung chnh la lam thoa man cac nhu cau ca nhan.
2) Lam cho ca nhan thoa man nhu cau c chu y, quan tam, ton trong, hieu
theo ngha, ca nhan thay cac hanh ong thoa man nhu cau xa hoi cua mnh c
hieu, anh gia ung, cac y kien phan hoi c chu y tiep nhan T nhng xuc cam
dng nay, ca nhan se hanh ong nhieu hn ve pha lam thoa man cac nhu cau xa
hoi, tao nen quan he phan hoi dng co li.
Cac bien phap lanh ao, quan ly xa hoi noi tren phai la cac bien phap mang tnh
khoa hoc, dan chu, minh bach, tao c s ong thuan cao cua toan xa hoi theo
hng phat trien xa hoi va nhan cach cua tng ca nhan.
Nham giup ban oc co them thong tin lien quan en nhng g va neu, di ay
ngi viet s dung vai bai bao (xem cac bai cua Thuy Tung ang tren bao Tuoi Tre
23/8/2005, Hu Ngh Tuoi Tre Chu Nhat 28/8 va 4/9/2005) ve Singapore, at nc
gan chung ta ve mat a ly, cach ay cha lau, con la nc ang phat trien, a lam
c viec T the gii th ba nhay vao the gii th nhat (Ten quyen hoi ky cua
nguyen Thu tng Singapore Ly Quang Dieu):
Ngay 21 thang 8 nam 2005, Thu tng Ly Hien Long a oc dien van trong hai
gi ri nhan quoc khanh lan th 40. Ong cho biet, nhng ngi ban nc ngoai cua
ong co an tng Singapore la mot at nc c tao nen bi cac cong dan ch
khong phai mot at nc co cac cong dan. Ong khang nh: o la nh chung ta a
no lc e co chnh phu tot va ngi dan manh me.
Ong Ly Hien Long a trch li mot be gai lp 5 ten Patty Lim: c nguyen ngay
sinh nhat cua em cho Singapore la lam sao co c nguon cung cap nc ben vng.
Em cung c mong cho Singapore c an bnh. c nguyen o nhat nh khong phai
la van mau hay sao rong. Neu c phai oc tren bao nhng tin tc vat va ieu nh
thng thuyet chuyen mua nc uong vi nc lang gieng, hoac tin tau be b cp
ngoai eo bien, th co the tin c nguyen cua a tre hoc lp 5 la co that!
Chnh t mot lp tre biet lo nh the ma ong Ly Hien Long a co the qua quyet:
Gii tre hieu Singapore can g e ton tai. Khong phai gii tre nc nao cung hieu
c at nc mnh can g e song con. Khong phai chnh phu nao cung co the lac
quan tin tng vao lp tre cua mnh c nh the. Khi gii tre c nhac nh: Tng
lai, chnh la tng lai cua chung ta, do chung ta dng nen th ho se hng en tng
lai la chnh. Tiep xuc vi thanh nien Singapore t thay ho t man vi cai qua kh hoa
rong cua ho, ma ch thay ho ban tam en tng lai, lam g e song con, ca ban than
lan xa hoi.
Ong Ly Hien Long a khang nh: e lam lai nen kinh te, ngi Singapore chung
ta phai. Ho hao th de, lam mi kho. Lieu ong Long a t chuan b cho viec lam lai
nen kinh te cha?
Co the iem lai ngan sach 2005 hien hanh cua Singapore: Giam thue thu nhap ca
nhan bac cao nhat xuong con 21% vao nam tai chnh 2006, roi 20% vao nam tai chnh

88

Ca nhan va moi trng

2007. Khong giam thue th kho ma bien ha hen lam lai nen kinh te thanh s that.
Ong cung qua quyet tang trng la e hoan thanh cac muc tieu xa hoi. Trong
thc te, ngan sach 2005 a bo sung 100 trieu ola Singapore (SGD) nham giup cac gia
nh co thu nhap thap va ngi gia c cham soc. Bo sung 254 trieu SGD cho qu
tng tr xa hoi nham giup cac gia nh gap kho khan, tre em co hoan canh c nh,
ngi cao tuoi va khuyet tat.
Trc khi yeu cau ngi lao ong ln tuoi phai san sang t ieu chnh, thch ng,
hoc hoi nhng ky nang mi th trong ngan sach 2005 cung a tang them 500 trieu
SGD cho qu giup ngi lao ong chuyen nganh.
Tuan trc, ong Long bieu dng mot n th ky 63 tuoi, b sa thai, a quyet nh
nhan chan chui nha ve sinh. Tuan nay khai trng mot trng hoc au tien tren the
gii day lam nghe phuc vu ve sinh AFP 28/8/2005 a loan tin nay. Lp hoc khong ch
day cach thc don dep ve sinh ma ca viec bao tr toilet, theo ung chuan cua To chc
Toilet the gii (World Toilet Organisation). Khong dng o, sang nam trng nay se
con day ca thiet ke toilet!
Bo sung tng t cho lnh vc giao duc Ngc lai, tang thue anh tren thuoc la
20%, anh tren ca nga t 12% len 25%
Tren mot website cua mot c quan chnh phu Singapore, c quan Dan y
http://app.feedback.gov.sg ang rao mi ngi dan tham gia thao luan ve bai dien van
quoc khanh cua Thu tng Ly Hien Long. Moi cong ong goc Hoa, goc Ma, goc An co
nhng ngay hop rieng. Tren trang o co san ket noi en bai dien van, cac cau hoi thao
luan nh:
Y kien cua quy v ve viec keo dai tuoi lao ong qua 55? Quy v co ngh rang che
o tr cap nha mi se rut ngan khoang cach thu nhap? Quy v ngh g ve nhng sa
oi trong chnh sach bao hiem y te? Quy v ngh g ve viec khuyen khch hoc sinh hoc
tiep sau trung hoc? Do Singapore khong co mot truyen thong t nhien ve van hoa cong
vu, lieu mot chien dch on chao, ci va cam n se that s lam thay oi au oc
cong chc?
Neu nh lai bai dien van cua ong Long rat cu the: Lam g? Bang cach nao? ch
khong chung chung, phai, phai th cac cau hoi nay cung cu the khong kem. Vi
hnh thc cau hoi m nay, ngi tham gia thao luan se tha ho boc bach het y ngh
cua mnh.
Van e la lam sao tong ket y kien t nhng cau tra li m nay va lam g vi
nhng uc ket o? C quan Dan y mi ngi dan gop y suot nam. oc tren trang chu
website phan anh y dan cua Chnh phu Singapore:
Quy v ngh nh the nao ve cac dch vu cong Singapore?
+ Tot ay!
+ Co the tot hn na!
+ Xoang!
ong tac nay t nhat cung cho thay: 1) Ho khong mac benh thch c khen mnh,
trai lai ho muon nghe li noi thang; 2) Ho s dung cong cu ien t e kp thi phan nao
oan c y dan; 3) Ngay ca hnh thc cau hoi, nhng bieu tng cam xuc d dom
(cac net mat khac nhau) cung khuyen khch ngi dan tham gia gop y.

Ca nhan va moi trng

89

Do co han c quan chuyen phu trach nhan cac gop y chung chong lang ph cho tat
ca lnh vc, nen cac c quan lien quan (bo, nganh) khong the m th gop y c, do
le khi ang cong khai tren mang th gop y, th tra li khong the khong cong khai.
Hay ch cho chung toi biet au va bang cach nao?
Chnh phu quyet tam cung ng cac dch vu cong cong vi chat lng tuyet hao
cho du co chu sc ep giam thue. Quy v co y kien g ve viec chnh phu con lang ph,
cu the au va lam the nao e giam lang ph, xin vui long viet cho chung toi
Ngi ta khong ch gop y bang nhng ho hao phai, phai ma e xuat bien phap
cu the, bang cach nao e co the thc hien c. Co the thay qua trng hp sau:
Noi dung e xuat hoan thay the may tnh.
Cac c quan chnh phu hien co chnh sach thay mi may tnh moi ba nam mot lan.
e ngh hoan thay may tnh mot nam, tnh ca nam nay va het nam ti. Ly do:
1) a so cac nhan vien van phong ch s dung may tnh cho nhng cong viec can
ban nh soan thao van ban, trnh bay bang bieu, email Cac may tnh hien ang s
dung tha kha nang ap ng cac nhu cau o.
5) Neu tnh o ong mot may tnh la 1.000 SGD, viec hoan thay 10.000 may tnh
se tiet kiem hang nam 10 trieu SGD.
Va th tra li cua Bo tai chnh:
Tha ba,
Chung toi xin cam n e xuat cua ba. Nhan ay chung toi xin lam ro nh sau:
Hien khong co chnh sach thay mi may tnh trong cac cong s moi ba nam. Tat
nhien, chung toi tnh thi gian khau hao la ba nam, song ieu o khong co ngha la cac
c quan chnh phu phai thay may tnh moi ba nam. C quan hanh chnh ch can nhng
may tnh hoi u cac yeu cau cau hnh toi thieu e van hanh ma thoi, bo x ly Pentium
III 733 MHz, 128 MB RAM von khong phai la mot cau hnh cao cap
Mot gop y khac:
Mot a phim DVD chao mng quoc khanh ch dai co sau phut! Gin mat dan
chung sao?
Mi ay, toi c xem bo phim Chao mng quoc khanh lan th 40 tren a DVD do
Hang Mega Media Production san xuat. Phim ch dai sau phut. Toi e rang neu s dung
a VCD se tot hn
Phuc ap:
Chung toi xin giai thch cho ba ro van e ba a neu. Do le bo phim nham trnh
chieu tren man hnh ln trong cac cuoc tap hp quan chung ong ao, nen c ghi
hnh bang ky thuat sieu net va ghi lai dang a DVD e bao toan o phan giai cao. The
cho nen tuy ch dai co sau phut nhng bo phim 40 nam qua lai co kch thc len en
1GB, trong khi dang a VCD ch lu c co 700 MB. Mat khac, khi chieu cac a
iem cong cong nh trng hoc, san van ong, viec s dung hai a VCD rat bat tien
khi phai oi a trong khi bo phim ch dai sau phut. That ra, neu s dung VCD, chung
toi cung ch tiet kiem c co 43 xu (Singapore)/cuon phim cho tong so 2.000 cuon
phim, c phan phoi cho cac s bo Singapore hai ngoai
Nhng gop y e xuat nh the cho du co la khong trung huyet, song cung cho
thay mot y thc cong dan kha cao, mot thoi quen oi ap gia cong dan va nha nc,

90

Ca nhan va moi trng

va nhat la thoi quen phuc ap nhanh cua nha nc. C quan lo ve y dan a thong ke
so e xuat chong lang ph nhan c cho en 30/6/2005 la 2.575 e xuat, va x ly nh
sau T le gop y c tan thanh thc hien cho thay gop y khong ch e gop y suong.
Singapore, c quan Dan y moi nam to chc hoi ngh gop y cua cac cong ong
dan c (Hoa, Ma, An). Noi dung bai dien van cua chu tch c quan nay tai hoi ngh nam
nay cho thay viec gop y Singapore khong con la chuyen nho:
Nam nay c quan Dan y a tron 20 tuoi Sau 20 nam, ro rang la cong chung
Singapore khong con hai long vi viec ch phan anh y kien cua mnh.
Dan Singapore ngay cang muon c tham khao hn. Dan chung Singapore manh
liet mong muon co tieng noi cua mnh trong viec hoach nh chnh sach. Nhat la gii
tre. Ngi dan Singapore muon tham gia. Muon c lang nghe.
Cac phan anh phai c ket thuc bang nhng ap ng nh mot vong khep kn.
Neu nhng gop y cua ho ri vao vc sau khong ay toi tam, ho se that vong biet bao.
Mot ngi dan gop y: a qua roi cai thi ma dan ch muon noi len ieu g o. Ho nay
muon biet y kien cua ho co c ghi nhan, chuyen tai en au, c xem xet va bien
thanh chnh sach nh the nao.
Ngi dan Singapore nay muon chnh phu phai tra li mot cach co chat lng cac
phan anh cua ho. Cach tra li chung chung khuon mau lam ho bc boi. Toi tin rang
thach o cho cac bo, nganh la lam sao ong goi va chuyen i cac phuc ap cua mnh,
sao cho dan chung tin rang ho a c lang nghe.
Dan chung Singapore muon m rong tranh luan, muon qua trnh phan anh c
cong khai va ay u. Lieu ta co nen han che cac dien an bang cach buoc ang ky
danh tanh, gii han trnh o nao mi c tham gia? Chung ta phai chuan b nghien
rang vt qua nhng th thach va noi au ngay cang tang e xa hoi chung ta ngay
cang trng thanh. Tham khao y dan hn bao gi het ang tr thanh mot bo phan cua
viec thc thi chnh sach cua chnh phu.

e so sanh, ngi viet dan them bai bao Vi la phai hanh cua Danh c
ang tren bao Tuoi Tre Chu Nhat, 25/9/2005:
mot xa trong tnh Quang Tr, mot ngi dan cho biet: Thao luan ve viec xay
dng tru s UBND xa, ngi dan e ngh xay a iem cu v no trung tam va gan
ca bon thon; nhng can bo xa noi cap tren ch ao xay dng tru s a iem mi,
neu khong se khong ho tr. Cuoi cung tru s c xay dng a iem mi nh ch
ao cua cap tren. T hoi xay tru s, toi cha bao gi en o v toi phai i bo t nhat 3
km. Khong the c tiep tuc quan he ch ao/phai nghe trong quan he vi ngi dan,
nhat la khi ay la nhng d an xoa ngheo cho ngi dan. ay khong phai la ieu g
mi me.
Cac chuyen vi hanh cung khong the vi ma khong hanh, ngha la phai thay oi
le loi lam viec. Trc het, lam sao cho cac chuyen thanh tra cua cap tren that s la i
e nhn va thay, thay va hieu, hieu va hanh ong. Song song, lam sao e ngi dan co
tieng noi ang ke hn, ung nh tinh than cua ngh nh 29 ve dan chu c s, e ngi
dan co the tham gia nh oat nhng ke hoach oi i cho mnh, thay v thu ong
hoac mien cng e mac ngi khac quyet nh thay cho mnh.
Trong boi canh o, bao cao day 71 trang cua ADB mang ten anh gia ngheo vi
s tham gia cua cong ong rat can c oc va oc ky. Bao cao nay do Nhom hanh
ong chong oi ngheo do cac chuyen gia Ramesh Adhikari, Tom Greenwood, Julian

Ca nhan va moi trng

91

Carey chu tr cung vi cac cong s ngi Viet thc hien. Nhom a tien hanh khao sat
anh gia cong tac xoa oi giam ngheo tren thc a tai 12 tnh VN trong goc o cua
ngh nh 29 ve dan chu c s va ngh nh 79 tiep o. T o, rut ra mot so ket luan va
khuyen cao. Di ay la vai tom lc c ban:
Dan chu c s la g?
Cac tac gia ghi nhan a co nhng dien bien tch cc, nhng khong phai la pho
bien. anh gia chung la con kem (tr. 15) cac xa nong thon, phu n va ngi ngheo
t tham gia y kien v trnh o giao duc thap, t ti ve a v va khong co thi gian tham
gia (tr. 16). Cac tac gia a vach ra mot so ton tai c ban sau:
Tiep tuc ton tai c che quan ly t tren xuong.
Muc ch cua ngh nh 29 la nuoi dng tinh than dan chu cap c s, t di
len, nhng trat t th bac t tren xuong van ton tai. Trong nhieu trng hp, tham
quyen ra quyet nh ch han che mc thi hanh cac chnh sach cua chnh quyen trung
ng. Cac hoat ong cua cap xa a so do cap huyen a ra. Cap xa t co tham quyen
trong phan bo ngan sach va phu thuoc vao cap huyen ve tai chnh. Can bo xa a quen
vi viec ch nghe theo cac ch ao va muc tieu do cap tren e ra. Ho khong nghe y kien
cua ngi dan ma ho ai dien, cung giong nh cap tren khong nghe y kien cua can bo
xa. mot vai ni lanh ao xa cho rang vi c che th bac tham quyen hien nay, y kien
cua ngi dan ve cac hoat ong a phng la khong co y ngha (tr. 16).
Nang lc han che cua can bo xa va thon.
Nhieu can bo xa va thon khong hieu ung nguyen tac c ban cua khau hieu dan
biet, dan ban, dan lam, dan kiem tra. Ho thng hieu theo th bac t tren xuong nh
t trc en nay ch khong nh la mot sang kien nham thuc ay s tng tac, trao oi
thong tin hai chieu gia chnh quyen va ngi dan (tr. 16).
Cac yeu to nh kien thc han che va thieu ao tao, thu lao thap, qua tai cong viec
thng la nguyen nhan lam can bo c s khong cung cap thong tin va tham khao y
kien cua ngi dan. Nhieu can bo xa cho rang viec lap ke hoach cua xa va cua thon,
ch can lay y kien cua dan khi can nhan dan ong gop nhan cong hay tien.
Nang lc thc hien cac quyen cua ngi dan.
anh gia nay cho thay a so ngi dan hieu rat m ho khau hieu dan biet, dan
ban, dan lam, dan kiem tra, thng giai thch sai va cho rang co ngha la biet, thao
luan va thc hien cac chnh sach hoac d an t tren a xuong. Ngi dan thng thieu
t tin va quen vi viec can bo quyet nh moi cong viec cho ho (tr. 18).

Nhng y tng ve ieu khien cac hanh ong cua ca nhan trnh bay ay, dung
trong moi tng quan gia moi trng xa hoi va ca nhan. Tuy ngi viet nhan manh
moi trng xa hoi nh la toan xa hoi, nhng y tng ieu khien cac hanh ong cua
ca nhan, ve mat nguyen tac, hoan toan con co the dung cho cac moi trng xa hoi vi
mo, cu the hn, nh cong ong, to chc, cong ty, trng hoc, gia nh Ban oc hay
suy ngh va phat trien tiep cho cac trng hp va neu.
Mot xa hoi ly tng con phai la mot xa hoi co nen giao duc tot.

92

Giao duc

9. Giao duc
9.1. Nhan cach va nhan cach ly tng
a t lau, nhieu ngi noi tieng anh gia giao duc rat cao. John Dewey cho

rang: Giao duc la phng phap can ban cua tien bo xa hoi. Giao duc la phng phap
cai tao xa hoi chac chan nhat. H.G. Wells nhan xet: Lch s loai ngi cang ngay
cang tr thanh cuoc chay ua gia giao duc va tham hoa. Erasmus khang nh:
Niem hy vong chnh cua mot dan toc nam s giao duc ung an the he tre.
Giao duc cung c nhan manh mot cach tap trung trong ieu 13 cua Cong c
quoc te ve cac quyen kinh te, xa hoi va van hoa (Lien hiep quoc 16/12/1966 va Viet
Nam gia nhap ngay 24/9/1982).

ieu 13: Cac quoc gia thanh vien Cong c cong nhan quyen cua moi
ngi c hng nen giao duc. Cac quoc gia thoa thuan rang giao duc se
c hng vao viec phat trien ay u nhan cach va y thc ve nhan pham, se
tang cng s ton trong cac quyen con ngi va nhng quyen t do c ban.
Cac quoc gia con thoa thuan rang giao duc se tao ieu kien cho moi ngi
tham gia mot cach co hieu qua vao mot xa hoi t do, thuc ay s hieu biet, s
khoan dung va tnh hu ngh gia cac dan toc, cac chung toc, ngi thieu so
hoac tn o ton giao, ay manh hn na cac hoat ong cua Lien hiep quoc
nham duy tr hoa bnh.

Ngi viet, trc het, muon lu y ban oc ve viec giao duc se c hng vao
viec phat trien ay u nhan cach. Vay nhan cach la g?
Nhieu bo mon khoa hoc xa hoi va t duy nh xa hoi hoc, lch s, nghe thuat

hoc, tham my hoc, ao c hoc, s pham hoc, y hoc, luat hoc, tam ly hoc, eu dung
khai niem nhan cach nhng vi nhng cach hieu khac nhau. Ngay trong tam ly hoc,
cac trng phai khac nhau cung nh ngha khac nhau ve nhan cach. ay, tng t
nh mot so phan khac, ngi viet trnh bay nhan cach da tren viec hoc, oc, hieu va
nghien cu cua mnh.
Con ngi cu the la mot ca nhan (ca the cua loai ngi) mot phien ban sinh
hoc oc ao duy nhat khong lap lai, khong giong vi bat ky ca nhan nao khac. Con
ngi cu the, xet theo phng dien tam ly, la ca nhan mang ca tnh khong lap lai,
khong giong vi nhng ngi khac. Trong khi o, khai niem nhan cach tap trung phan
anh cac ac tnh lien quan en mat xa hoi cua ca nhan. Nhan cach co nhieu loai (tch
cc, thch nghi, b ong) va moi ca nhan trong cac moi quan he xa hoi la mot nhan
cach. Nhan cach va y thc cua ca nhan cung ong hanh trong qua trnh hnh thanh,
hoat ong va phat trien.
Gia con ngi va xa hoi co s tng tac, lam thay oi ca ca nhan lan xa hoi. S
thay oi cua ca nhan nh la ket qua mang tnh on nh vi thi gian cua s tng tac
noi tren tao nen nhan cach cua ca nhan o. Nhn toan bo mot con ngi, nhan cach
cua ngi o la pham chat mang tnh he thong (pham chat khong the quy rieng thanh
pham chat cua cac yeu to tao nen he thong). Mot mat, ca nhan co c pham chat o

Giao duc

93

nh cac hoat ong va giao tiep mang tnh xa hoi cua mnh. Mat khac, pham chat o
ac trng cho mc o va chat lng cac tac ong xa hoi len cac hoat ong va giao
tiep mang tnh xa hoi cua ngi o.
Xa hoi loai ngi trai qua nhieu hnh thai. Nhng nc khac nhau co cau truc to
chc xa hoi khac nhau Noi dung cua nhan cach la noi dung quy nh bi noi dung
cac ieu kien, quan he lch s cu the cua xa hoi cu the. Chung c ca nhan cu the
tiep nhan theo cach cu the cua mnh va tr thanh nhng ac iem cua nhan cach ca
nhan o. Nh vay, nhan cach khong co ben ngoai cac quan he xa hoi va nhan cach
thay oi, phat trien cung vi s thay oi, phat trien cua xa hoi. ieu nay co ngha,
nhng ngi c cac thu rng nuoi, song chung vi thu rng hoac nhng ngi t
nho b song cach ly vi xa hoi khong phai la nhng nhan cach. Nhan cach thi
phong kien khac nhan cach thi t ban. Nhan cach che o xa hoi nay khac nhan cach
che o xa hoi khac. Trong mot xa hoi cung thi, nhng ngi khac nhau la nhng
nhan cach khac nhau. Thi ai ngay nay, lan au tien, co s nhat tr nhat nh, mang
tnh nh hng ve nhan cach va phat trien nhan cach mc o toan nhan loai (xem
muc nho 8.1. Ca nhan trong t cach la con ngi hien ai). ay la ieu kien het sc
thuan li e cac nha nghien cu, giao duc xay dng hnh anh nhan cach ly tng
ong vai tro hng dan cua ngon hai ang. ieu kien thuan li con the hien cho,
neu nh trc ay, cac thi ai, cac xa hoi khac nhau anh gia, e cao, mong muon
co cac nhan cach theo cac tieu chuan khac nhau, tham ch, mau thuan nhau, th nay
cac tieu chuan tr nen kha thong nhat trong pham vi toan nhan loai. Nh vay, nhan
loai de dang hn trong viec xoa bo khoang cach phat trien con ngi, tng t nh
xoa bo khoang cach trong phat trien kinh te, khoa hoc, cong nghe gia cac nc va
nhng ngi khac nhau. Ch co nh s phan tch cac tng tac ca nhan xa hoi mi
co the lam sang to c s cac thuoc tnh con ngi nh la mot nhan cach. Nhan cach
va la thanh vien, va la san pham cua xa hoi.
Nhan cach ch co the hnh thanh, ton tai, phat trien va the hien ra trong cac
hoat ong, trong giao tiep vi nhng nhan cach khac, noi mot cach ngan gon, trong
cac hanh ong mang tnh xa hoi. Nh vay, viec mot nhan cach cu the lam g, lam nh
the nao va tai sao, co nguon goc, b quy nh bi he thong cac quan he xa hoi, a
c hnh thanh mang tnh lch scu the nhat nh, ma nhan cach o co tham gia.
Noi cach khac, chung ta khong the noi g ve nhan cach cua mot ngi khong hoat
ong, v du, ang ngu chang han. Nhng khi ngi o hanh ong, cac ac iem nhan
cach cua ngi o bat au the hien ra. Hoat ong cua ngi o cang nhieu, tch cc,
keo dai, cac ac iem nhan cach cua ngi o the hien ra cang ro.

Cac ac iem nhan cach co the dien at bang cac t. Tuy theo th tieng, so
lng cac t mo ta cac ac iem cua nhan cach co the len ti hang nghn. V du,
trong tieng Nga hn 1.500 t, tieng Grudia hn 4.000 t. Rat tiec, hien nay cha
co cong trnh nghien cu nao ve e tai noi tren cho tieng Viet. Nham muc ch cung
cap thong tin cho ban oc, ngi viet tap hp mot so ac iem cua nhan cach va sap
xep chung theo th t ch cai (xem Phu luc: Mot so ac iem cua nhan cach cuoi
sach nay).

94

Giao duc

e thc hien mot hanh ong nhat nh, ca nhan phai co nhng ieu kien khach
quan va phai ton mot nang lng c the thch hp. Thc te cho thay, co nhng ngi
hoan toan khoe manh vi ay u cac ieu kien khach quan thch hp nhng van
khong hanh ong, bi v ho thieu ong c hoac/va muc ch cua hanh ong o. Muc
ch cua hanh ong la hnh anh cua ket qua, ma ca nhan mong muon at c nh
hanh ong cua mnh, nham thoa man cac nhu cau cua ca nhan. ong c la hien tng
tam ly mang tnh he thong, co sc manh thuc ay thc hien hanh ong cho trc.
Tren thc te, trong nhieu trng hp, ong c va muc ch khong b tach rieng ma
con c xem la trung nhau. V, trong nhng trng hp o co c s nhat quan ro
rang: ong c thuc ay hanh ong ve pha thoa man nhu cau va pha o cung trung
vi muc ch e ra.
e biet, hieu mot ngi, ieu quan trong la chung ta can tm hieu xem ngi o
a kp lam c nhng g tren ng i, vi t cach la mot thanh vien cua xa hoi.
Nhng con quan trong hn, chung ta con can phai hieu hng i cua ngi o trong
tng lai. Tap hp cac ong c on nh, nh hng hoat ong cua nhan cach va
chung lam viec tng oi oc lap vi cac hoan canh hien co ben ngoai, la xu hng
cua nhan cach con ngi. Xu hng cua nhan cach cho biet con ngi o song va
hoat ong trong xa hoi hng ti cai g, v cai g, bang nhng viec lam nao co the at
c muc ch cuoc song do mnh at ra. Noi cach khac, xu hng la ac trng chu
ao cua nhan cach. Xu hng nhan cach the hien di cac hnh thc manh dan len
nh sau:
Cam tnh (thch) oi vi oi tng hoac hanh ong nao o ma muc ch cha
c nhan biet va hieu mot cach ro rang.
Mong muon: Ca nhan y thc c muc ch hng en cua mnh.
Quan tam: Ca nhan hng en nhan thc oi tng ma mnh e y.
Say me: Ca nhan hng en mot hoat ong nhat nh.
Ly tng c hnh thanh tren c s quan tam va say me. Ly tng la hnh
anh c ca nhan xay dng va muon mnh giong hnh anh o.
The gii quan la he thong cac quan iem, quan niem, khai niem ve the gii,
cac quy luat cua no, ve moi trng t nhien va xa hoi xung quanh.
Niem tin la pham chat mang tnh he thong, bao gom the gii quan, t duy va y
ch the hien trong hanh ong cua ca nhan. Niem tin c coi la hnh thc cao nhat xu
hng cua nhan cach con ngi. Noi cach khac, niem tin la he thong cac ong c cua
nhan cach, thuc ay nhan cach hanh ong tuan theo cac quan niem, nguyen tac, the
gii quan cua mnh.

Neu nh xu hng nhan cach the hien thanh cac hanh ong: Lam nhng g, th
tnh cach cua nhan cach cho thay tac phong cua nhan cach: Lam nhng ieu o nh
the nao. Tnh cach la tap hp cac ac iem on nh (cac thai o), c hnh thanh,
the hien trong hoat ong va giao tiep, tao nen nhng cung cach ien hnh cac hanh
ong cua nhan cach. V du, tnh can than, chu ng, bnh than, ang tr Cac ac

Giao duc

95

iem cua tnh cach lien quan en y ch (v du, tnh kien nh), xuc cam (v du, yeu
i) va tr oc (v du, nhe da).
Cac ac iem cua tnh cach khong ton tai tach ri nhau ma quan he hu c vi
nhau tao nen cau truc thong nhat cua tnh cach. Tnh cau truc cua tnh cach the hien
trong s phu thuoc mang tnh quy luat gia cac ac iem khac nhau cua tnh cach. V
du, neu mot ngi co tnh hen nhat, s set th co c s e oan rang ngi o se
khong co nhng pham chat can thiet e a ra va thc hien cac sang kien (v s rui
ro, sai, tra gia); se thieu tnh kien quyet, t chu; se thieu tnh hy sinh, hao hiep
ong thi, cung co the oan them, ngi o de dang tr thanh ke nnh b nhng ke
manh hn mnh, a dua vi so ong, tham lam, hay nghi ng ngi khac, xac suat tr
thanh ke phan boi ln Noi nh vay khong co ngha ngi hen nhat se hen nhat suot
ca i ma van co kha nang e thay oi tnh cach con ngi.
Cac ac iem cua tnh cach ca nhan cu the co the phan loai thanh c ban, ong
vai tro nh hng chung cho s phat trien cua ca nhan va th cap, hoa hp vi cac
ac iem c ban trong trng hp nay nhng co the khong hoa hp trong trng hp
khac. Cac ac iem cua tnh cach ca nhan cu the con co the mau thuan nhau. V du,
tnh nhan hau (tot bung) co the xung ot vi tnh nguyen tac; tnh hai hc xung ot
vi tnh trach nhiem.
Khong ch cac ac iem cua xu hng nhan cach ma con cua ca cac quan he xa
hoi cua nhan cach the hien ro nhat trong tnh cach. Cac quan he xa hoi noi en ay
la quan he vi nhng ngi khac, vi cac ac iem nh ci m, khep kn, lch s, tho
b Quan he vi chnh mnh nh t trong, thieu t trong, t tin, thieu t tin Quan
he vi cong viec nh nghiem tuc, cau tha, co trach nhiem, thieu trach nhiem Quan
he vi cac vat dung, cua cai khong ch cua chnh mnh ma con cua nhng ngi khac
nh biet gi gn, khong biet gi gn, can than, au
Trong y ngha va neu, nhieu nha nghien cu cho rang, hnh thanh va phat trien
nhan cach tc la hnh thanh va phat trien tnh cach. Ngc lai, hnh thanh va phat
trien tnh cach la hnh thanh va phat trien cac ac iem nhan cach, can thiet oi vi
ca nhan cho trc. Tnh cach cua nhan cach khong phai la cai tri cho co san, khong
the thay oi c. Do vay, ly le kieu tnh toi no the hoac toi khong the lam g vi
tnh cua toi c e khong chu thay oi, la khong co c s khoa hoc va thieu trach
nhiem ca nhan.
Trong nhieu trng hp, e at muc ch, ca nhan phai s dung y ch. Y ch la
nang lc ca nhan kiem soat va ieu khien cac hien tng tam ly, cac hanh ong cua
mnh mot cach co y thc, vt qua cac kho khan, tr ngai e at muc ch e ra. Y
ch cung nh tat ca cac hien tng tam ly khac la mot trong cac hnh thc phan anh.
oi tng c phan anh trong qua trnh y ch la muc ch cua hanh ong (hoat
ong) ma hanh ong (hoat ong) lai chnh la s bao am e at muc ch e ra.
Co nhng nha nghien cu xem y ch nh la loi cua tnh cach va tnh cach nh la
khung cua nhan cach. Ve ngi co tnh cach manh, ngi ta thng noi: Anh (ch) ay
khong the hanh ong khac i c, bi v ay la tnh cach cua anh (ch) ay. Noi

96

Giao duc

cach khac, ngi ta co the d bao vi o tin cay rat cao hanh ong cua ngi co tnh
cach manh trong nhng tnh huong nhat nh.
Tom lai, nhn theo quan iem tam ly hoc, nhan cach la chan dung tam ly cua

con ngi vi t cach mot thanh vien cua xa hoi, hoat ong va giao tiep mot cach co
y thc ve vai tro cua mnh trong xa hoi. Chan dung tam ly cua nhan cach c hnh
thanh t nhng yeu to bam sinh va nhng yeu to ma ca nhan tiep nhan t cac tac
ong xa hoi. Chung xac nh s oc ao cua cac qua trnh, trang thai tam ly, b chi
phoi bi xu hng nhan cach khong ch bang cac tnh chat rieng ma con bang cac
pham chat chung, nh tnh cach va nang lc. Nhan cach khong ch ac trng bi cai
no muon (muc ch), cai thuc ay no (ong c) hanh ong ma ca cai ma no co the
(nang lc). ay, nang lc c hieu la cac ac iem tam ly, nh chung ma ca nhan
tiep nhan cac kien thc, ky xao, ky nang c trang b mot cach thanh cong vi
hieu qua cao.
Nhn theo goc o phat trien xa hoi, cac nhan cach rat a dang, co the tot, co the
xau (xem Phu luc: Mot so ac iem cua nhan cach cuoi sach), mac du nhieu khi,
ngi ta ch dung t nhan cach theo ngha tot. Khi ieu 13 cua Cong c quoc te ve
cac quyen kinh te, xa hoi va van hoa nhan manh: Phat trien ay u nhan cach,
nhan cach c hieu theo ngha tch cc, tien bo nhat, bao gom cac gia tr vnh cu
cua xa hoi loai ngi. ay la nhiem vu chu ao cua giao duc trong cac nha trng
noi rieng, giao duc cua xa hoi noi chung. Ve ieu nay, X.L. Rubinstein khang nh:
Mot nhan cach cang tieu bieu cho cai chung (cac gia tr tot ep cua xa hoi ngi
viet giai thch) nhieu bao nhieu th nhan cach o cang co y ngha bay nhieu. L.N.
Tolxtoi cung khang nh: Ngi tot nhat la ngi song, chu yeu, bang cac y ngh cua
mnh (co t duy oc lap ngi viet giai thch) va bang cac xuc cam cua nhng ngi
khac (thong cam, au noi au cua nhng ngi khac, biet chia se, v tha ngi
viet giai thch). Loai ngi xau nhat la ngi song bang cac y ngh cua ngi khac
(ngh theo, an theo t duy cua ngi khac ngi viet giai thch) va bang cac xuc
cam cua chnh mnh (ch ky, ca nhan chu ngha ngi viet giai thch). To hp cua
bon c s, ong c hoat ong noi tren tao ra s khac nhau cua moi ngi. Hai loai
ngi nam gia nhng ngi tot nhat va xau nhat la nhng ngi song bang cac y
ngh cua mnh va cac xuc cam cua mnh; nhng ngi song bang cac y ngh cua
ngi khac va cac xuc cam cua ngi khac (ngi viet giai thch them).
Ban hay th tm hieu cac ac iem nhan cach cua Co be ban rau va may ngai
giam oc qua ghi nhan cua Pham Chi Lan, ang tren bao Tuoi Tre ngay 10/7/2004:
Sang sm, nh thng le, toi ra ch mua vai th e chuan b ba cm gia nh.
Co be hang rau quen, chao ban cho toi vi giong buon ba: Co i, th nay nha chau
trong c, chau ban cho co nh gia moi khi, nhng th nay th chau phai mua, hom
nay gia lai len roi. Co thong cam mua ho chau. Toi nghiep, co be c to ra ay nay, an
han c nh co co loi khi phai ban at hn vai tram ong mot m rau cho khach hang
cua mnh.
en c quan, m bao ra oc lai thay tin may ngai tong giam oc, giam oc may
n v quoc doanh ln b nh ch cong tac, b ieu tra v lam that thoat, thua lo hang

Giao duc

97

tram t ong, long toi au that lai v buon, v gian. Chang hieu nhng v tong giam oc,
giam oc c ao tao, c tin cay e at len nhng chiec ghe ay quyen uy, e nam
trong tay nhng tai san khong lo o co luc nao cam thay an han, v a e mat hoac
cp mat biet bao ong tien mo hoi, nc mat cua nhng ngi dan lanh a chat chiu
ong thue tao nen khong? Va ca nhng ngi co lien quan, co trach nhiem trong viec
trao quyen va tien cho ho, roi vo tnh hay co y e ho t tung t tac hang bao nam tri,
lam mat i nhng khoan tien u e xoa oi giam ngheo cho hang van gia nh, nhng
ngi o lieu co luc nao cam thay ay nay v a khong lam tron phan s cua mnh
khong?
Ngh ma thay thng, thay trong nhng con ngi bnh thng nh co be ban rau
toi ke tren. Ho quanh nam vat va lam lung kiem song cho gia nh, nhan nai gom gop
nhng ong tien nho be e ong thue theo ngha vu cong dan, vay ma van c ay nay,
c an han khi phai ban cho ba con mnh at hn dam tram, vai nghn ong bac, mac
du viec o hoan toan khong phai do loi cua ho. Ho lng thien, nhan ai biet bao, lng
tam ho trong sang biet bao. Ho ngan lan cao ep hn nhng ke bat lng, tan nhan, ch
biet uc khoet va tan pha cua cong nh may ngai giam oc noi tren. Ho cung ang qu
trong hn nhng ngi co trach nhiem ma than nhien trc s mat mat tai san cua at
nc, vo cam trc nhng kho khan cua ong bao That may la trong cuoc song,
chung ta co ong ao nhng ngi nh co be ban rau hn rat nhieu so vi so cac ngai
giam oc va nhng nhan vat kia, ch neu khong th khong biet cuoc i nay se ra sao!

Tren bao Dien an Doanh Nghiep ra tuan t 15 en 21.5.1998, trong bai Cai
goc cua moi s nghiep, Thai Duy ke lai cau chuyen co that sau:
Nam 1950, Trng cao ang giao thong cong chnh ong tai Khu IV (Thanh
Hoa) to chc thi tot nghiep khoa au tien. Lanh ao Bo giao thong cong chnh co cong
van t Viet Bac gi hieu trng yeu cau cho ba hoc vien la ang vien o tot nghiep, du
khong u iem. Hieu trng la ky s ang Phuc Thong, mot tr thc co tieng, tot
nghiep Phap. Ho Chu tch a mi ong ra giup nc, gi chc th trng Bo giao
thong cong chnh. Ong a tham gia phai oan cua Ho Chu tch sang Phap gia nam
1946. Viet Bac ong au om luon, khong chu noi kh hau vung rng nui. Chnh phu
a chuyen ong ve Khu IV, ai dien Bo Khu IV kiem hieu trng. Ong kien quyet
khong lam theo ch th cua Bo. Ky s ra trng khong u iem, chuyen mon thap se
anh hng en chat lng cau ng. Lanh ao Bo phe phan hieu trng gay gat, cho
la phi chnh tr, chuyen mon n thuan va con co y nh c mot hieu trng khac de
bao hn ve thay. Cung may viec nay en tai Ho Chu tch. Trc het, Ngi khen ngi
hieu trng a co lap trng kien nh, vng vang, khong chap hanh ch th cua Bo va
a tranh c mot sai lam khong the tha th oi vi mot hieu trng. Ho Chu tch a
nghiem khac phe bnh lanh ao Bo va oi hoi khong c tai pham sai lam nghiem
trong nay na. Phai thc hoc va thc tai

Di ay, ngi viet dan them bon cau chuyen na ve nhng nhan cach tot:
Bao Tuoi Tre ngay 24-3-2006 ke ve ai s nhan dan, mot em be ban hang rong
t choi nhan tien ngi nc ngoai va ch nhan ung gia mon hang em ban. Toi t thay
mnh can phai ke cau chuyen a xay ra hn 20 nam.
Ngay o kinh te con kho khan, t Nha Be toi i o ve Duyen Hai, TP.HCM d thoi
noi a con au long cua mot ngi ban. Tri nang nh o la, hi nc t song boc
len man chat. Toi nghe da mnh ram ram, dinh dnh, co hong kho khoc. Cht mot giong
noi nho nhe: Ch i, mua gium em mieng banh. Tri, ang them ly ca phe a, ang

98

Giao duc

muon het len v khat ma thang be lai mi mnh an banh. Loai banh o khuon tron, hai
mieng up lai, co da si, ng hot ben trong. Banh c cat thanh tam mieng. Nhn
mieng bot kho khan, gia nhng hot ng kho khoc lan nhng si da cong queo
di cai nang mien bien, that khong co g ang ngan hn! Tuy nhien, nhn chu be nc
da ram nang, mai toc chay khet, toi thay toi nghiep: Bao nhieu mot mieng vay?
Da, 2 ong.
Toi moc 4 ong ra: Ch cho 4 ong ne. Ch khong mua banh au. Khong ng
thang be lo ve hn doi: Ch mua banh th em ban ch cho tien em khong lay au. Toi
hi ngng, chu be ch khoang 10 tuoi. Thay no dm bc toi voi noi: Thoi cho ch
bon mieng i. Chu be ngan ng: Ch thch an th mua ch ng mua v thng hai em
nha. Toi ci: Khong, ch thch an that ma. No lay mieng la chuoi cung cong queo
goi bon mieng banh cho toi. Toi a 10 ong: Khoi thoi. Chu be van moc 2 ong thoi
lai, nhe nhang cam n toi roi i ban tiep. Mot ngi ngoi gan o nhn toi noi: Thang be
ay ten Bm. Lan nao i cong tac toi cung gap no ca. Lan au, toi cung cho tien, no t
choi. Toi thay ngo qua, hoi ten, mua gium no mieng banh.
Nhn nhng mieng banh tren tay, toi bong thay oi bung. Toi cam mot mieng banh
len an ngon lanh.
Gi ay, chac Bm a qua tuoi 30. Chu be the nao nh? Cho du chu hoc hanh
thanh at hay ch la ngi nong dan bnh thng, toi chac chan chu la mot cong dan
tot cua xa hoi.

(Bai Bm cua Nguyen Ngoc Ha, bao Tuoi Tre, ra ngay 7/4/2006).
Cach ay lau lam, nho chau i du lch ve tang toi mot chiec v moc khoa bang
vai thun, hai lp, hnh au mot con gau, co day keo han hoi. Khi tien xu c phat
hanh va khi toi i day bang xe buyt, chiec v con gau tr nen hu dung.
Sang sm nh thng le, toi on chuyen xe buyt tren ng Nguyen Thong, xe
queo vao ga Sai Gon sang ng Nguyen Phuc Nguyen, ngng tram. Bc len xe la co
be ban hang rong vi cai ro ch nhat to trc ngc. Trong ro co u th. Sach coi
tng, tieu thuyet re tien, kep toc, tay nha gai lng, bong bang, dau cao gio
Co be ngoi gan toi. Co tiep vien xe hai ve. Toi moc con gau ra, m chiec day keo
be xu lay ong xu hai ngan tra tien. Co be hoi: Co day trng nao the?. Toi noi ten
trng roi noi luon no tan Bnh Chanh. Co be noi xa qua nhng cung khong xa bang
em phai i hang chuc cay so moi ngay e ban nhng th linh tinh em mang theo. Tr
chi ph an uong, em con d vai chuc ngan ong gi ve gia nh. Em muon lam cong
nhan nhng ngai trnh o thap
Toi ngoi nghe, hoi vai cau lch s. en ch Kim Bien, toi xuong e on xe i Bnh
Chanh va phat hien con gau a bien mat khi len chuyen xe th hai. Toi nh lai, mai
nghe em noi, toi a khong kp cat con gau vao cap. Xe thang nhieu lan, co le no rt
tren san xe va Trong con gau con khoang hai tram ngan, u cho con be th tha vai
ngay buon ban
Roi mot buoi sang, chiec xe buyt vao ga, ngng ngay tram au tren ng Nguyen
Phuc Nguyen, mot bong ngi mang chiec ro trc ngc nang ne bc len, toi nghe
tieng reo: A, co ay roi. Em tm co ca tuan nay. Em sa vao ke ben toi, moc t chiec
tui vai eo ben canh a lai toi con gau. Toi nh ngi mat hon cam lai con gau tru
nang nhng ong tien xu. Toi nghe giong mnh nhe i: Toi lay lai con gau, tang em so
tien ben trong nhe. Em cam co tay toi: Thoi co a, co kiem tien cung cc kho, em

Giao duc

99

khong lay au. Toi noi vi em la toi day nhieu ni, kiem c kha nhieu tien. Em
cng quyet t choi, con them vao mot cau khien toi a nc mat: Nhn co em nh
me em va co giao em que lam.
en tram ke, em chao toi e xuong on xe i mien Tay. Nhn dang em nho be, lac
long gia thanh pho thenh thang, toi bong nh nghe thay li t trai tim mnh: Cam n
em a tra lai toi con gau ky niem, con cho toi them mot ky niem. Ky niem c gap
em, c nhan ra s lng thien va long t trong cua mot ngi lao ong.

(Bai Vat ky niem cua Nguyen Ngoc Ha, bao Tuoi Tre, ra ngay 9/5/2006).
1. Nha ga Vinh, mot ngay sau Tet. Mot thay giao gia ve tham que nay mua ve
tr lai mien Nam.
Co cho toi mot ve nam nhng toa khong co may lanh. Toi nhat ret lam!
The th chu. Toa nam eu co may lanh.
Cha! Tau VN gi sang nh Toi, toi mua hai ve ngoi e co cho nga lng.
Bac mua mot ve thoi! Khach vao Nam sau Tet ho i ca roi. Tau ranh lam, tha ho
nam.
Khong! Co c ban cho toi hai ve. Mnh s dung hai cho th mua hai ve cho ang
hoang.
Co ban ve va em tien va keuca:
Oi! Xa hoi ma ai cung nh bac th dan chung c nh
Qua la gia luc khap ni dien ra canh cac quan thi nhau chiem at, chiem tien
va u th khac mot cach phi phap th viec ong giao gia mua ve nh tren cung hi b
hiem; co ban ve len tieng ca mot bai cung phai lam!
2. Len tau, tuy mua hai ve nhng nam co chan tren ghe mai cung moi, na em
ong giao trai ao nilong nam xuong san tau, gia hai hang ghe. Ve khuya, gio lanh, ong
tnh giac, tr mnh ung luc v khach ngoi ghe oi dien ang cui ngi keo nhe chiec
ao khoac ong ap va tuot xuong ben canh. Ong noi nho cam n nhng long rung
ong hn ca nhp rung cua con tau
Anh ban tnh c lam ngi khach ong hanh vi ong giao gia ke cho toi nghe cau
chuyen tren roi thu v cat bai ca cua nhac s Phan Huynh ieu, co che tac lai chut t:
Cuoc i van ep sao! Tnh yeu van ep sao! Du tien o vi vang thet gao

(Bai Chuyen ghi tren mot chuyen tau cua Nguyen Khac Phe, bao Tuoi Tre, ra
ngay 14/3/2006).
Gia luc i song van nghe ang co phan lang le, ban oc lai chu y en phong
s ieu tra nhieu ky cua nha van Nguyen Quang Ha ang tren bao Van Nghe (Hoi Nha
van VN) vi ta: Chuyen mot ngi t t Hue. Cau chuyen a gay xuc ong manh
me khong ch Hue ma co the xay ra bat c au o tren at nc ta.
o la chuyen ba Hoang Th Gii, 73 tuoi, trong mot luc phan uat a am au vao
xe t t. Thi khang chien chong Phap, mi 15 tuoi, ba Gii a lam lien lac cho cach
mang. Trong khang chien chong My, ba hoat ong n tuyen chu yeu la tiep te lng
thc, thuoc men, nuoi giau can bo Viec lam cua ba a c nhieu can bo cach mang
xac nhan.
The nhng, en thi iem nay, ba van khong c chnh quyen xa chap nhan ho

100

Giao duc

s e c khen thng theo chnh sach. Ba lam n keu cu nhieu ni nhng khong
c cu xet. Ba noi: V tin ang nen toi phai keu oan, mong ang giai oan e cac
con toi hieu me no. Ch cac chu bao, ang co cho huan chng, huy chng hay tien
bac g i na th bay gi con co y ngha g oi vi mot ngi tan phe nh toi?.
Bang linh cam cua mot nha van co trach nhiem vi so phan con ngi, Nguyen
Quang Ha a bo nhieu cong sc i tm s that. Hoa ra, nguyen do rat n gian: Khi lam
ho s xet khen thng v cua ong can bo thi ua xa Hng Van a oi ba Gii phai
cong nap ung 1.500.000 ! Tat nhien ba Gii khong chu nen s viec c nhung
nhang mai.
Khi nha van vao cuoc, can bo xa a nguy tao ho s e lat ngc the c nham
chng minh ba Gii khong co ong gop g cho cach mang! Khi ba Gii phan uat t t,
nha van van khong chu thua, a viet nhieu bai bao chng minh ngc lai. Va tieng
vang cua s kien a c ong ch B th tnh uy, Chu tch UBND tnh Tha Thien-Hue
lu y, ch ao phai giai quyet rot rao. The nhng, can bo xa van tm moi cach e bao
ve ly le cua mnh. Ban oc rat bat bnh, bi chang le cai xau c ngang nhien ton tai
mai?
Khong! Theo thong tin mi nhat t bao Van Nghe (so 26/11/2005), UBND tnh
Tha Thien-Hue a lap oan thanh tra s viec tren va nha van Nguyen Quang Ha
c mi lam thanh vien chnh thc cua oan. oc thong tin nay, thu that toi a
mng en a nc mat. Bi, khong ai, khong ieu g co the ng tren cong ly; bi ngoi
but cua nha van t ra cung co ch trong trng hp cu the nay.
Lau nay, cong chung yeu van hoc van oi hoi nha van VN nhng tac pham ln
ngang tam vi thi ai, th chac chan ho cung khong the khong ong tnh, ung ho nha
van dung cam chong lai cai xau, benh vc cho cong ly t ngay trong i thng.
Toi rat tam ac vi suy ngh cua nha van Kieu Vng, khi anh gia ve viec lam cua
ong nghiep Nguyen Quang Ha: Nha van sinh ra la e lam cai viec chong lai moi th
cng quyen, giup lam giam bt i noi kho au cua con ngi

(Bai Trach nhiem cua mot nha van cua Le Van Nghe, bao Phu N, ra ngay
25/11/2005).
Ban con co the oc lai cac v du ve nhng con ngi cu the, co trong muc nho
4.2. Moi lien he xuc cam ca nhan vi nhu cau va hanh ong cua ca nhan va phan tch
tm hieu cac ac iem nhan cach, hoat ong the gii ben trong cua nhng ngi o.
Rat ang lo, khi trong xa hoi ta hien nay, loai nhan cach An (hieu theo ngha
rong, ke ca an tien, an hoi lo, an gian, an cap, ao van, ao nhac, ao cong trnh
khoa hoc, rut ruot) nh rong cuon, noi nh rong leo, lam nh meo ma tr nen kha
pho bien, en noi, ban khong ch oc thay tren cac trang bao hang ngay, hang tuan
ma con gap ho khong t trong cuoc song, cong viec i thng.
He thong giao duc, t nhat, phai nh hng thc hien ieu 13 cua Cong c
quoc te ve cac quyen kinh te, xa hoi va van hoa (Lien hiep quoc 16/12/1966 va Viet
Nam gia nhap ngay 24/9/1982), li keu goi cua UNESCO (To chc giao duc, khoa
hoc, van hoa cua Lien hiep quoc) Hoc e biet cach hoc, hoc e lam, hoc e song
chung va hoc e sang tao (Learning to learn, learning to do, learning to be together
and learning to create). ieu 13 nhan manh muc ch cua giao duc la phat trien ay

Giao duc

101

u nhan cach va y thc ve nhan pham cua moi ngi thuoc nhan loai.

Nhan cach a c trnh bay kha chi tiet tren, con nhan pham c hieu rong
rai la cac pham chat, gia tr cua con ngi c phat hien, e cao, gn gi va phat
trien qua nhieu thi ai ma khong b ao thai. Co the noi ay la cac pham chat, gia
tr mang tnh vnh cu, neu muon tr thanh ngi theo ung ngha, ch khong phai
nhng gia tr c hoi, nhat thi. Nhng pham chat, gia tr vnh cu nay c ghi nhan
trong cac van kien cua Lien hiep quoc ve nhan quyen a noi tren; trong cac bai
viet, noi cua Chu tch Ho Ch Minh nh can, kiem, liem, chnh, ch cong, vo t, 5 ieu
Bac Ho dan thieu nhi
Xay dng va thc hien chng trnh ieu khien phat trien nhan cach cua he
thong giao duc la cong viec het sc ln, can rat nhieu ngi trong xa hoi tham gia va
oi hoi tnh cu the rat cao. Trong muc nho sau, ngi viet ch gii han viec liet ke
mot so yeu cau quan trong, can c tnh en khi xay dng va thc hien chng trnh
ieu khien phat trien nhan cach.

9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc

Muc ch cua giao duc la hnh thanh va phat trien ay u nhan cach cua ngi
c giao duc, ap ng nhng nhu cau khach quan ton tai va phat trien cua xa hoi.
ay, can co s phat trien toan dien, hai hoa cac kha nang tiem an cua tng ca nhan
cu the vi s phong phu cac bieu hien trong giao tiep, hoat ong cua ca nhan o, cua
tat ca cac ca nhan khac, nham thoa man ong thi cac nhu cau chnh ang cua ca
nhan va xa hoi. Nh vay, nhiem vu cua giao duc, thc chat, la qua trnh ieu khien
ca nhan at en muc ch ieu khien: Nhan cach ly tng.

Chung ta cung th phac thao nhng yeu cau oi vi nhan cach ly tng ma giao
duc can at en, tren c s nhng g a trnh bay ve the gii ben trong con ngi va
nhan cach noi chung:
Th nhat, nhan cach ly tng co muc ch song ep: ong gop vi kha nang cao
nhat co the co, bang cac hanh ong tot vao s ton tai va phat trien ben vng cua xa
hoi, do vay, cung thoa man cac nhu cau phat trien toan dien cac tiem nang phong phu
cua ca nhan mnh.
Th hai, nhan cach ly tng co cac ong c thch hp e thuc ay manh me, tin
cay cac hanh ong tot hng en muc ch song ep.
Th ba, nhan cach ly tng co nang lc s dung he thong cac cong cu (hieu theo
ngha rong, bao gom kien thc, ky xao, ky nang, phng phap, phng tien) hien ai
nhat e hanh ong mot cach chuyen nghiep va sang tao hng en muc ch song
ep.
Th t, nhan cach ly tng biet t hoan thien nhan cach (lam chu, t giao duc, t
ieu khien the gii ben trong, do vay, ca cac hanh ong the hien ra ben ngoai) e
thoa man cang ngay, cang tot cac nhu cau xa hoi va cac nhu cau ca nhan cua mnh,
ap ng c vi cac thach thc phat trien.

102

Giao duc

Trong cac y ngha neu tren, giao duc phat trien nhan cach nhan van, nhan ao
hn, ve lau dai, ung hn so vi giao duc ch nham phat trien nguon nhan lc.
Trong bon yeu cau neu ra oi vi nhan cach ly tng, ngi viet nhan thay can
giai thch ro hn mot so y e ban oc co the lien he mot cach de dang gia cac yeu
cau nay va cac yeu to thuoc the gii ben trong con ngi, c mo ta tap trung, tieu
bieu tren Hnh 12 cua muc nho 6.4. T duy t nhien hien nay va t duy can co.
Yeu cau th nhat la nhan cach co muc ch song ep. Muc ch nay co nguon
goc t nhu cau ca nhan va c phan anh trong t duy thanh cac y ngh. Cac y ngh
co the mang tnh cu the hay khai quat. Tuy nhien, e co c cac hanh ong cu the
(ma cac hanh ong thng la cu the) th cac y ngh khai quat can c cu the hoa.
Nhu cau ca nhan noi en ay bao gom ca nhu cau phat trien xa hoi a c chuyen
hoa thanh nhu cau cua ca nhan. Nhan cach ly tng co muc ch song ep va co
nhng hanh ong tot e at c muc ch o. Noi cach khac, nhan cach ly tng
ngh (e ra muc ch tot) luon i oi vi viec lam (hanh ong tot). ay chnh la Hnh
11a cua muc nho 6.3. Moi lien he cua t duy vi cac yeu to ca nhan khac.
Yeu cau th hai la nhan cach ly tng co cac ong c thch hp e thuc ay
manh me, tin cay cac hanh ong tot hng en muc ch song ep.
Trong trng hp ay u (xem Hnh 12), ong c bao gom tat ca cac yeu to ng
sau hanh ong: Nhu cau, xuc cam, thoi quen t nguyen, t duy. Yeu to nhu cau la
yeu to c ban cua ong c v, hanh ong cua ca nhan xuat phat t nhu cau ca nhan
va nham thoa man nhu cau ca nhan (xem muc 3. Nhu cau ca nhan).
Yeu to xuc cam phan anh s thoa man hay khong thoa man nhu cau co tac dung
thuc ay hoac ngan can hanh ong trc tiep, manh me, nhanh va cu the hn nhu cau
(xem muc 4. Xuc cam ca nhan). Xuc cam cung c xem la can chu y nhat khi xem
xet chuoi ay u t nhu cau en hanh ong (xem muc 7. Xuc cam ca nhan yeu to
quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan).
Thoi quen t nguyen co tac dung con manh me va lau ben hn xuc cam trong
viec thuc ay thc hien hanh ong, tuy nhien cung co vai nhc iem (xem muc
5. Thoi quen t nguyen).
oi vi yeu to t duy, tng t nh cac yeu to khac, ban oc co the oc lai muc
6. T duy ca nhan va ac biet chu y Hnh 12 cung van ban kem theo.
ong c can co s ong hanh gia t duy va xuc cam, thoi quen t nguyen (xem
Hnh 11a).
Yeu cau th ba la nhan cach ly tng co nang lc s dung he thong cac cong cu
hien ai nhat e hanh ong mot cach chuyen nghiep va sang tao hng en muc ch
song ep.
oi vi cac yeu to ben trong, nang lc lien quan en t duy. Can phai trang b,
ren luyen cho ca nhan nhng phng phap t duy giai quyet van e va ra quyet nh
tien tien nhat. ay chnh la phng phap luan sang tao va oi mi (PPLSTVM),

Giao duc

103

c noi en trong muc nho 6.4. T duy t nhien hien nay va t duy can co, ac biet
la Hnh 12.
Yeu cau th t la nhan cach ly tng biet t hoan thien nhan cach.
Viec thoa man ba yeu cau trc se giup thoa man yeu cau th t.
He thong giao duc trong nha trng t mau giao en ai hoc bao gom cac

thay co ng lp, cac nha quan ly giao duc, cac nhan vien ma ngi viet goi chung
la cac thay co. Nhng ca nhan i hoc, nhan nhng tac ong cua giao duc c goi
chung la cac hoc vien (ngi hoc). Chung ta hay gia s rang, ca nhan (thay co va hoc
vien) song trong hoan canh xa hoi, c mo ta tren Hnh 15: S cong hng cua ca
nhan va xa hoi. Co the noi ay la trng hp thuan li nhat e hnh thanh va phat
trien nhan cach ly tng. Cac trng hp khac se c ngi viet e cap sau.
Di ay, ngi viet liet ke mot so ac trng cua he thong giao duc tot:
1) Cac thay co co nhiem vu giao duc cac hoc vien tr thanh cac nhan cach ly
tng. Vay, cac thay co phai la cac nhan cach ly tng.
Marx va Engels nhan manh: Hoc thuyet duy vat cho rang moi ngi la san pham
cua hoan canh va giao duc, do vay, ngi ta tr nen khac i la do hoan canh va giao
duc khac i. Hoc thuyet nay quen mat rang, hoan canh thay oi bi chnh con ngi
va chnh ngi i giao duc phai c (co) giao duc1.
Cac thay co phai la nhng ngi a c giao duc trc khi lam cong viec giao
duc cac hoc vien.
Nh vay, e vao c cac trng s pham, cac thay co tng lai phai c chon
loc mot cach can than, chnh xac khong ch theo yeu cau chuyen mon nghiep vu (hoc
e day mon g) ma con theo cac tieu chuan thch hp ve nhan cach, ch khong phai
chuot chay cung sao mi vao s pham. Trong trng s pham, cac giao sinh c
hoc va lam viec vi cac thay co la nhan cach ly tng. Cac giao sinh khi ra trng
can c chon loc lan na e bao am rang, cac giao sinh c chon lam thay co
trong cac trng hoc la cac nhan cach ly tng.
Trong y ngha nay, cac tac ong len y thc nh cac li dan do, khuyen bao, keu
goi, thuyet giang ao c khong the lam cho cac hoc vien co nhng hanh ong tot,
neu nh t thay co, cac hoc vien thay cac v du hoan toan ngc lai. Muon co c
nhng hoc vien trung thc, dung cam, nhan hau, v tha, co tinh than tap the, oi hoi
cao oi vi chnh mnh, kien tr, co y ch, phai co nhng thay co vi cac ac iem
nhan cach nh the. Luc nay, cac thay co la nhng tam gng. Bat chc, theo gng
cac hanh ong tot cua cac thay co la con ng thang dan en tiem thc cac hoc
vien. Bi v, bat chc la mot bien the ac biet cua nhu cau c trang b va nhu cau
bat chc co the c thoa man bang cac hanh ong (hanh vi) ma khong can phai
thong qua ngon ng tac ong len y thc. Luc nay, s giao duc dien ra het sc t
nhien, khong co y va khong can co gang, len gan: Khong thay cac bien phap giao
1

., . . 2-, . .3. .2

104

Giao duc

duc ma cac ket qua giao duc van c co. Cac ac iem nhan cach cua cac thay co lay
nhiem (hieu theo ngha tot ep) truyen sang cac hoc vien ma chnh cac hoc vien
khong co y thc ve ieu o. Theo T. Bird: Lp tre can s gng mau hn la s phe
bnh.
L.N. Tolxtoi nhan xet mot cach ch ly rang: cong viec giao duc con la phc
tap va kho khan, khi chung ta c muon giao duc cac con cua mnh hoac nhng ai o
khac, ma khong chu giao duc chnh chung ta. Neu chung ta hieu c rang, giao duc
nhng ngi khac ch co the thong qua chnh chung ta, bang cach giao duc chnh
mnh, th van e giao duc se khong con na, ch con lai van e song nh the nao?.
Noi rong ra, neu cap tren muon giao duc cap di, ngi i trc giao duc ngi
i sau, ngi ln giao duc tre em, cap tren, ngi i trc, ngi ln phai gng mau.
Ngi xa nhac nh: Nha dot t noc dot xuong, Thng bat chnh, ha tac loan.
Hoac, tuc ng Nga co cau: Ca thoi t cai au thoi i.
Ban oc co the tng tng mot tng lai, khi a be sinh ra trong moi trng,
o khong ai e cap g en giao duc. a be ch viec song nh (bat chc) nhng
nhan cach ly tng co xung quanh mnh e tr thanh nhan cach ly tng. ieu nay
cung tng t nh a be sinh ra trong xa hoi, o ai cung chap hanh en tn hieu
ieu khien giao thong. a be cung se lam theo moi ngi ma khong can phai co cac
bien phap giao duc chnh thc.
2) Giao duc phai tao ra c s thay oi chac chan va on nh cac hanh ong
(hanh vi) cua ngi hoc, ke ca tao ra nhng hanh ong tot mi, c thuc ay bang
thoi quen t nguyen mc tiem thc, phu hp vi muc ch hnh thanh va phat trien
nhan cach ly tng.
V du, thay co giao noi vi cac em: Ra ng nhn thay ngi gia, cac em phai
giup . Neu mot hom gap cu gia ang lung tung tm cach qua ng, em hoc sinh
cht nh en li thay co, quyet nh dan cu qua ng la em a thay oi hanh ong
va moi viec nam trong vung y thc. ieu cao hn na can at la viec giup ngi
gia cua cac em tr thanh thoi quen t ong mi, khong con phai au tranh t tng,
lam mot cach t giac, tham ch khong e y, khong nh viec mnh a lam. Giao duc
phai at en mc hnh thanh nhng gia tr ao c nen tang co trong tiem thc. Nh
the, th khi ngi ta a hoi lo, ngi c giao duc mi co the gat phang i mot cach
cng quyet, hoac t ong thay chuyen bat bnh khong tha, ch khong phai ng o
ma suy ngh xem co nen hay khong nen.
Hom Tet, ben pha Rach Mieu ngi ta ch pha rat ong. Dong ngi va xe
co chen chuc nhau trong nha ch pha chat hep. Mot em trai co ve nh la sinh vien
chay chiec xe ap cu va cham nhe vao chiec xe may cua mot ngi an ong trung nien
co gng mat ep trai va hien. Chang trai l nh xin loi. oi may cong va en tren
gng mat trang treo cua ngi an ong nhu lai. Cai gng mat thanh thien cua ngi
an ong o bong hoa thanh qu d ngay trong mot sat na khong ng c. Mot cu am
thang vao mat em trai kia c tung ra. Nhng ngi chung quanh ng ngang. Mau vot
ra t mui em sinh vien. Khong ai phan ng g. Co ngi quay mat i cho khac. Em trai
o nhn moi ngi cau cu. Cung khong co ai phan ng g. Anh mat tuyet vong. Lai

Giao duc

105

mot cai tat tai va cau chi the: May ve ban nha ma en chiec xe cho tao. Nc mat
tren gng mat em trai o hoa cung mau.
Moi viec xay ra nhanh qua, nhng cung khong phai khong co u thi gian e mot
ngi nao o can thiep. Mot chuyen bat bnh nh vay ma sao moi ngi im lang? Anh
chang vam v ng sat ben sao khong len tieng? Cai anh mac ao khoac co bo rau rat
ngau sao khong len tieng? Ca mot am ngi sao khong len tieng? Toi tham ngh chiec
xe tham ch khong mot chut tray trua ma en cai g. Tay nay that qua ang! Cung ch
ngh vay roi thoi ch khong biet phai lam g. Mot cam giac bat lc trao len, toi khong
giup g c em au. Va roi con trai toi v benh ban a b bon xa hoi en am va au
hn vet am la nha trng ha iem ao c, con cong an th phat v toi gay roi trat t
cong cong. Ly do toi khong the benh vc em nam o ? Co the la e t an ui khi
mnh hen nhat ne tranh nhng chuyen bat bnh. Con toi, toi con khong bao ve c
ma... Toi hieu khi vien ra ly do nh vay th toi a hai lan hen nhat.
Toi nhn em trai ma long cung au nh no. No ang tui nhuc v b hiep ap. Con
toi, toi thay nhuc v khong dam benh vc em. Luc Van Tien au roi? Nhng toi khong
phai ban khoan lau. Luc Van Tien xuat hien. Khong phai la Luc Van Tien trai trang cua
cu Nguyen nh Chieu ma la ba bon ch Luc Van Tien ang ao ao xong ti. Re am
ong ang vay quanh, mot ch cung tuoi trung nien, mat anh lai nhn ngi an ong
i xe may kia bang oi mat mang hnh vien an. Giong ch nho nhng dt khoat va co
la: "Ong la ong tri ha? Chiec xe cua ong quy bang mang ngi khong?. Cac ch
khac cung lao nhao: Toi nen cho ong mot cay on ganh bay gi. An hiep con nt ha?".
Roi cac ch quay qua lau mat va xc dau cho em trai kia. Co may d ay, ng s con.
Tao o cha thang nao dam anh may na. Cu o i, Luc Van Tien van con o, ma
hnh nh a tai sinh vao kiep an ba. Mot ch nhn toi, mot ga an ong trung nien, cao
1,7 m, nang 75 kg luc an kieng: "Xuong pha anh coi chng gium thang nho, khong thoi
thang cha nay anh no na nghe anh". Co le ch tin vao bo rau mep trong co ve hao
hn cua toi. Toi khong hieu v ly do g o ma cac ch khong xuong pha e tiep tuc che
ch cho em trai kia, lai giao pho s menh ma ngay t au toi a ne tranh. Nhng xin loi
ch, ch lam toi nhuc qua, ch khong thay sao, Luc Van Tien trong toi a chet roi, chet
tai ben pha nay ay!

(Bai Cai chet cua Luc Van Tien cua Nguyen Minh Chiem, bao Tuoi Tre, ra
ngay 14/2/2005 va 2/9/2005).
Thoi quen t nguyen co tac dung thuc ay mot cach chac chan cac hanh ong
quen thuoc (thoi quen). Neu s thuc ay nay mang tnh t ong (tc la mc tiem
thc) va cac hanh ong quen thuoc la cac hanh ong thuoc cac chuan mc xa hoi
mang gia tr vnh cu, ch khong phai gia tr c hoi, nhat thi. Luc o, c che thuc
ay nay thuoc ve ngha vu t giac, menh lenh trai tim, tieng noi lng tam at en
mc, chnh ca nhan cung khong nhan biet. Lng tam se chiem v tr xng ang trong
cac hanh ong cua con ngi, khi nhng g xuat phat t lng tam c thc hien
mot cach t nhien, khong can bat ky co gang nao, nh menh lenh ben trong, khong
oi hoi phai co nhng lap luan logch. Trong nhng trng hp hanh ong xuat phat
t lng tam, neu ban hoi ngi hanh ong: Tai sao anh (ch) co hanh ong dung
cam nh vay?. Ban co the nhan c cau tra li di dang cau hoi ngc tr lai,
ay ve ngac nhien: Khong le khong hanh ong g ca hoac co the hanh ong khac i
sao?. Tnh hnh tng t cung xay ra oi vi cac khai niem nh co giao duc, co

106

Giao duc

tinh than trach nhiem, gi ch tn Chung tr thanh cac ac iem cua tnh cach,
hoan toan khong nham muc ch thc dung nh c khen thng hay tranh c s
trng phat.

Rat tiec, giao duc hien nay phan ln ch la thay co noi, hoc sinh hoc thuoc long,
roi tra lai thay co, ch khong he lam thay oi hanh ong (hanh vi) cua ngi hoc.
3) Giao duc khong ch la day hoc. Noi en giao duc, ngi ta thng lien tng
ngay en cong viec day hoc, nhng day hoc khong thoi khong phai la giao duc theo
ung ngha.
Hoat ong day, chu yeu, tac ong len y thc (t duy) cua ngi hoc, cu the,
truyen at cac tri thc (thong tin) cua cac the he trc a c tch luy en y thc (t
duy) cua ngi hoc e ngi hoc biet roi ghi nh, lu gi, khi can th tai hien va noi
lai. Trong khi o, t duy khong phai la nguon goc va ong lc cua hanh ong (xem
muc nho 3.2. Moi lien he gia nhu cau ca nhan va hanh ong ca nhan). Trong y
ngha nay, cac tac ong len y thc (t duy) nh cac li giang giai, thuyet trnh, dan
do, khuyen bao, keu goi, ho hao khong the u lam cho ngi hoc thay oi e co
nhng hanh ong tot. Cac quy luat cua the gii ben trong (xem cac muc t 2 en 7)
loai tr tac ong trc tiep cua y thc (t duy) len cac yeu to ca nhan khac va phu
nhan quan iem cho rang y thc la cong cu sieu ieu chnh cac hanh ong cua ca
nhan.
Di ay la v du ve mot em hoc sinh rat thuoc bai (y thc) nhng hanh ong
hoan toan ngc lai. Noi cach khac, ay co s thanh cong cua viec day hoc
nhng la that bai cua giao duc.
San trng PTTH Thai Phien (a Nang) rp mat bong phng v hom
16/7/1995 a tr thanh phap nh e xet x chnh mot hoc sinh cua trng. o la
V.N.M, hoc sinh lp 11, do a anh thay giao cua mnh ngay trong phong thi.
Co mat tai phien toa, chng kien canh M. ng trc vanh mong nga tra li
nhng cau hoi cua hoi ong xet x, chung toi va hang tram ngi khac a qua oi
ngac nhien trc nhng hieu biet cua b cao.
Cai ap vao mat anh khi bc vao trng, vao lp la g?
Tha, o la cau cham ngon: Tien hoc le, hau hoc van.
Anh hieu the nao ve cau nhat t vi s, ban t vi s?
Tha, toi hieu o la mot ch la thay ma na ch cung la thay cua mnh.
Mot trong nhng truyen thong qu bau cua dan toc ta ma moi ngi eu biet, anh
co biet khong va co hieu khong?
Tha, o la truyen thong ton s trong ao. Toi hieu s tc la thay day va ao la
ao ly.
Gioi! The xa nay, ngi Viet Nam thng hay noi en mot moi quan he trong xa
hoi bang ba ch. Anh co biet khong?
Tha biet, o la: Quan s phu. Nc phai co vua. Cha me sinh ra hnh hai,
nhng khong co thay th chang nen ngi.

Giao duc

107

Rat gioi! Cai g anh cung biet, the th tai sao anh lai anh thay cua mnh?
Tha, em vo y
Toa a tuyen phat V.N.M. 18 thang tu giam. Cau hoc tro co the c coi la thong
minh qua nhng cau oi ap tren a ly giai hanh vi bao lc cua mnh bang s vo y.
Cai vo y o c dien ta trong cao trang la: Khi cau quay cop nhieu lan, giam th
nhac nh, th cau anh vao mat thay, roi sau o dung ghe phang tiep. Luc nhieu thay,
co khac en can gian, cau doa se ot nha thay giao
Toi th phai chu. Nhng ieu lam toi cung nh cac bac phu huynh, giao vien co
mat hom ay ban khoan chnh la s hieu biet va hanh ong cua b cao 17 tuoi. Cau biet
het, thuoc het nhng g a c hoc, c oc ve le, ve s, ve ao, nhng hanh ong
th ngc lai. ang buon la cho o.
Phai chang nhng ieu cau biet, cau hoc qua nhng trang sach, nhng li rao
giang trong hoc ng ve ao ly a khong con u sc nhap vao tam, thanh mot sc
manh ao c trong M. va trong kha nhieu ban tre nh M.? Hay truyen thong ton s
trong ao cao qu ngan nam a b xoi mon theo thi cuoc, en mc ch con qua t s
thieng lieng ang sau nhng ngon t cao qu o? Va v vay, khong t nhng a tre mi
ln len du co tiep nhan ay u, du thuoc long nhng li giao huan, van khong xac tn
c niem tin ao c?
Phai vay khong, hay con do cai g khac na?...

(Bai bao Phien toa gia san trng cua oan Chan, ang tren bao Tuoi Tre
Chu Nhat ngay 30/7/1995).
Do vay, cac bien phap giao duc di cac hnh thc keu goi cac hoc vien co y
thc ky luat, yeu lao ong, mnh v moi ngi, trung thc, dung cam la nhng bien
phap giao duc tho thien va t co tac dung. Lai cang au tr hn la nhng li keu goi
cac hoc vien t giao duc, t ao tao, t hoan thien Cac bien phap giao duc ch
bang nhng li keu goi, giao huan, ho hao vi nhng t ng tru tng, khai quat,
tren thc te, la nhng bien phap giao duc vo trach nhiem: ay va at cac van e le
ra cac thay co phai giai quyet len vai cac hoc vien. Ho tr nen b v, lung tung va
mo mam trong cac hanh ong cu the nham thoa man cac nhu cau cua mnh. Khong
c trang b cac thong tin, cac cong cu (hieu theo ngha rong nhat) can thiet do cac
bien phap giao duc cung cap, ru che, c bac, tnh duc, ua xe, thuoc lac, ma tuy,
toi ac tr thanh cac ng vien thay the cac hanh ong lanh manh e co cac xuc cam
dng gia tao: Dng nh nhng ng vien nay co kha nang lam cho cac nhu cau cua
ca nhan c thoa man.
e minh hoa, di ay ngi viet trch vai oan trong loat bai Khi cn bao
Game Online o bo, ang tren bao Tuoi Tre t ngay 15/9 en 20/9/2005:
Vo lam truyen ky la mot tro chi co sc hut manh me. Nhng nhan vat t vo
lam, kiem hiep tao nen mot the gii khac han so vi the gii thng ngay. ngoai i,
ban co the t noi, t ci, toan b an hiep, th vi game ban co the la mot v hiep khach
anh hung bat kha chien bai.
Sc hut ln nhat cua game nay co the c ly giai t goc o tam ly la em en s
thoa man th duc huyen nga cua con ngi; nhat la cua cac ban tre trong la tuoi t

108

Giao duc

khang nh mnh. (Y kien cua James Nguyen, bao Tuoi Tre, ngay 19/9/2005).
mot mat nao o, the gii cua Vo lam truyen ky thoa man nhng m c cua
chung toi. anh bai ke xau, giup ngi co the, giet giac cu nc, trng tr bon
ngi ac va noi tieng, c moi ngi ne trong. (Y kien cua Le Th Phng Trinh, Tuoi

Tre ngay 19/9/2005).

Co en nha thi au Quan khu 7 ngay 17/8/2005, ngay ai hoi vo lam lan th nhat,
mi thay sc hut cua game nay: Hn 40.000 lt ngi tham d, buoi tra nang chang
chang nhng van con hang ngan ngi khong chu ve nha ma lai ch en buoi chieu
tham d tiep. Ngoai hanh lang cua nha thi au, ngi nam ngu la liet, cangtin chat
cng cho ngoi, ke ban ngi tan vang len khap ni.
Ngay 2/9/2005, hang ngan game thu a co mat t rat sm tai mot nha van hoa
TP.HCM e tham gia cac giai au, tro chi cua chng trnh Vo lam truyen ky hoi
ngo thang chn. Sc nong ngay cang tang khi dong ngi lien tiep o don ve khu vc
danh cho Vo lam truyen ky. en khi so lng tham d qua ong buoc cac anh phu
trach an ninh va bao ve phai can bt v trong san au a khong con cho trong.
Ngay 11/9/2005 tai khu thi au the thao tong hp Quan Nga (Ha Noi), lai tiep tuc
thu hut 30.000 lt game thu so tai vi nhng tro chi nh la chon Vo lam minh chu.
Sau khi ra mat quan hung, Vo lam minh chu se sanh vai cung Tuyet ai my nhan,
ai s Lam. Tham d cac tro chi nh Ty th khinh cong, Thi au ngu hanh, Ho
tong Thap ai my nhan, Truy sat ao tac, Kiem hiep tnh khuc Hiem co khi thay
c mot sinh hoat nao lai thu hut ong ngi t nguyen tham gia t sang ti chieu nh
the! (Tuoi Tre ngay 16/9/2005).

Neu ban khong lam chu mnh, ban b cuon hut vao cac hoat ong tng t noi
tren en noi khong dt ra c. Bao ch a noi en nhng trng hp ot qu do chi
game Viet Nam cung nh tren the gii. Nhng ngi may man hn, sau khi tra gia,
co u xuc cam a thoat khoi cn nghien. Di ay la Tam s mot tu nhan cua game
online (ong A), ang tren bao Tuoi Tre, ra ngay 16/9/2005:
H.H. la mot game thu lng danh TP. Quy Nhn (Bnh nh). Tuy nhien anh
ch t nhan mnh la mot trong mi ngi chi game hang au. H.H. bat au cau
chuyen vi chung toi that chan thanh: Toi tng la mot tu nhan cua game! Neu anh viet
bao, ng nhet ch tu nhan vao trong ngoac kep nhe! Nhng ke nghien game se thc
thau em suot sang ben man hnh, quen het moi th tren i, luon t tng en game,
troi mnh vao game.
Toi a dam bo thi hoc ky I mon ly nam lp 10 v ban chi cho xong mot game.
Ngay ca tien mua thuoc cho me toi cung nem luon vao iem chi game Mot so sach
bao co noi rang game cung co nhieu cai hay, co ca nhng bai viet tan dng va lang
man hoa game nhng tat ca nhng game thu (ke ca mot so sinh vien ai hoc) ma toi
tng biet cha co ngi nao hoc gioi, khong ai khong tng anh cap tien cua bo me
en vai lan. Game thu co tieng ngi nao cung la noi phien muon cua bo me
Toi a phai mat bon nam e hoc het cap III, thi trt ai hoc mot lan. H.H ban
than tam s tiep: Tat ca cung ch v me muoi vi game. Vay ma cuoi cung H.H. cung
bo c. Nghe tin H.H. khong nghien game na, mot so phu huynh a tm H.H. hoi
nguyen nhan e ve ch day cho con mnh, th nghe H.H. thu that: Ch v thng me
qua, rat xau ho vi s trong cay cua cha nen t thay co nhu cau phai thay oi e lo
hoc thi, e chng to mnh u nang lc hoc ai hoc. H.H. qua la mot trng hp hiem

Giao duc

109

thay trong boi canh hien nay!.

4) Cac bien phap giao duc c xay dng phai tnh en cac quy luat cua the gii
ben trong con ngi (xem cac muc t 2 en 7).
Phan ln hnh thc cua cac bien phap giao duc co dang thong tin (bao gom ca
kien thc) tac ong len cac giac quan cua ngi hoc. Cac thong tin nay co the la li
noi, c ch, cac hnh ve tren bang, cach c x cua thay co; sach giao khoa, sach bai
tap, sach tham khao cac loai Cac thong tin i theo cac giac quan en trung khu
than kinh tng ng thuoc y thc (t duy) cua ngi hoc. Neu moi viec ch dng
ay th nh ac trng 3 cho thay, cach lam nay khong u e tac ong len hanh ong
cua ngi hoc.
e at c viec thay oi hanh ong cua ngi hoc, cac bien phap giao duc phai
tnh en cac quy luat cua the gii ben trong con ngi. Cu the, cac bien phap giao
duc phai phat huy het kha nang t duy (xem cac ng am
tren Hnh
12), ch khong phai nh hien nay mi khai thac tr nh (ch la mot bo phan cua t
duy) la chnh. Luc nay, cac bien phap giao duc phai thong qua c t duy e cham
en nhu cau, ac biet, xuc cam cua hoc vien. Xuc cam c coi la yeu to quan trong
nhat oi vi hanh ong ca nhan. Co nhieu cach tao xuc cam (xem muc nho 7.2. Mot
so cach tao xuc cam ca nhan), cac bien phap giao duc can chon nhng cach thch hp
va sang tao ra nhng cach cua mnh.
Di ay la tam s cua Thien Lam trong bai c mong ang tren bao Tuoi
Tre, ra ngay 24/9/2005:
Ban trai toi hien ang theo hoc mot lp van bang hai buoi toi. Ngay thng anh
la mot ngi iem tnh va t noi. The nhng hom nay hoc xong anh xuong a toi i
chi vi dang ve vo cung hng khi. Va gap toi, cau au tien cua anh la: Hom nay
gap c ong thay day hay, day the mi la day ch!. Roi anh say sa ke toi nghe ve
kien thc va phong cach giang day rat gan gui, sinh ong cua ngi giang vien no.
Bat cht toi nh en thi ai hoc cua mnh cach ay cha xa. Ngay ay chung toi i
hoc ma nh i chi, thai o khong tch cc, ch mong c cho ngh sm hoac t cup
tiet, bai v khong chuan b, thay day xong cung khong them on bai, c the rong ruoi
cho en mua thi. Cung co hom gap c nhng thay giang hay, sat vi thc te va co
tnh thc hanh, ng dung cao, chung toi nh quen ca cai oi, cai met say sa uong lay
tng li, roi du a qua gi hoc chung toi van nan lai hoi them thay co giao va ca en
luc ve ky tuc xa van con ban luan soi noi. Nhng hnh nh qua t nhng luc nh the.
Phan ln nhng hom chung toi en lp la v cam giac toi loi khi mang tieng i hoc ma
lai bo gi, v ay nay vi ba me hoac v s b cam thi, s ra bai thi en ung phan ang
hoc ma trong tap khong co ch nao Nhng bai hoc cua chung toi kho khan va xa la.

Ban hay oc lai cau chuyen hoc an toan giao thong Uc (xem v du trong muc
nho 7.2. Mot so cach tao xuc cam ca nhan) e thay buoi hoc mang tnh giao duc
khac buoi hoc truyen thu kien thc nh the nao, vai tro quan trong cua xuc cam va
cach xay dng mot buoi hoc xuc cam.
5) i vao cu the, viec tnh en cac quy luat cua the gii ben trong con ngi can
c thc hien nh the nao?

110

Giao duc

Cac ac iem cua nhan cach (the hien qua cac hanh ong), truy cho en tan

goc, eu xuat phat t cac nhu cau cua ca nhan. Do vay, cac tac ong cua giao duc
hnh thanh va phat trien nhan cach, ngay t au, phai nham ti s dung cac nhu cau
ca nhan co san va phat trien he thong cac nhu cau ca nhan (xem muc 3. Nhu cau ca
nhan). Noi cach khac, muc ch, ong c, nang lc cua nhan cach eu co nguon goc,
cau tao t cac nhu cau cua ca nhan va nhan cach hanh ong nham thoa man cac nhu
cau ay. Do vay, cac tac ong giao duc, muon co hieu qua, phai tac ong sau en tan
cac nhu cau cua ca nhan, giup ca nhan thoa man cac nhu cau ca nhan bang cac hanh
ong tot. Hnh thanh va phat trien nhan cach phai c cu the hoa thanh chng trnh
hnh thanh va phat trien cac nhu cau cua ca nhan t nho, khi ca nhan bat au nhan ra
cai toi, cua toi, biet phan biet cai toi va nhng ngi khac, en tan khi ca
nhan chnh thc ra trng, bc vao i (i lam). ieu nay oi hoi cac tac ong cua
giao duc phai thch hp va ung luc ve tuoi i. Neu khong lam c ieu o, cac
tac ong giao duc sau nay hoac phai tang cng rat nhieu hoac khong the bu ap
c, dan en nhng khiem khuyet ln ve nhan cach.
Trong giao duc phat trien nhan cach, cac nhu cau sau cua ca nhan can c ac
biet chu y au t ngay t au va tiep tuc lau dai:
Cac nhu cau cho nhng ngi khac trong cac nhu cau xa hoi cua ca nhan,
bi v, t ay hnh thanh tnh v tha, bat vu li, ong cam, chia se vi nhng ngi
khac. Noi cach khac, phat trien cac nhu cau cho nhng ngi khac giup ca nhan tr
nen nhan hau, co c muc ch song ep v s phat trien cua cong ong, xa hoi.
Cac nhu cau nhan thc cua ca nhan. Bi v, ay la ong lc khi au e ca
nhan xay dng the gii quan, nhan sinh quan, niem tin va sang tao phat minh, la
nhng iem rat quan trong cua xu hng nhan cach. Cac nhu cau nhan thc cua ca
nhan phai c phat trien en mc, ca nhan trong suot cuoc i cua mnh, luon khao
khat tm kiem chan ly e co c nhng hieu biet mi mot cach khong vu li (khong
v muc ch khen thng hoac e tranh b trng phat). ieu nay giup cho cac ca nhan
tr nen cac nhan cach manh me ve tr tue va phong phu ve mat tam hon.
Nhu cau tiet kiem sc lc, v ay la ong lc khi au cua sang tao sang che.
Phat trien nhu cau tiet kiem sc lc cua ca nhan ve hng ket hp vi nhu cau phat
trien xa hoi se tao nen cac nhan cach vi cac thoi quen luon tm cach cai tien nhng
cai xung quanh sao cho au vao (chi ph) ngay cang giam, au ra (ket qua) ngay cang
tang. Noi cach khac, ay la nhng nhan cach biet s dung cac loai tai nguyen mot
cach tiet kiem, hp ly nhat, phuc vu cho s phat trien.

Ai cung co cac nhu cau c ban, cac nhu cau ho tr cac nhu cau c ban. Di cac
tac ong cua moi trng xa hoi, cac nhu cau ca nhan bien oi, t nhat, theo hai
hng: 1) Thay oi mc o cap bach oi hoi phai thoa man; 2) Ket hp vi nhau, vi
cac nhu cau cua xa hoi thanh cac nhu cau th phat va hp thanh:
Cac nhu cau ho tr (nhu cau thoa man cac nhu cau) di dang nhu cau vt
kho (y ch) va nhu cau c trang b. Cac nhu cau ho tr, mot mat, anh hng manh
len viec thoa man cac nhu cau khac. Mat khac, s thoa man cac nhu cau ho tr ong

Giao duc

111

gop ang ke vao viec hnh thanh va phat trien tnh cach cua nhan cach. V du, e
thoa man nhu cau tiet kiem sc lc, ca nhan co the tr nen li kieu lam ta ta e
c con tep, neu nh ca nhan khong co y ch, khong c trang b cac cong cu (theo
ngha rong nhat). Ngc lai, neu ca nhan co y ch va c trang b cac cong cu thch
hp, thay v li, ca nhan lam viec tch cc hn (ch khong phai qua sc, qua tai)
mot cach chuyen nghiep, thong minh nh c trang b cac cong cu e co ket qua
nhieu hn. Luc nay, ca nhan thu c (lay ket qua tr i cong sc) hang ngan con
tep. Noi cach khac, bang y ch va cac cong cu hien ai c trang b, nhu cau tiet
kiem sc lc cua ca nhan c thoa man tot hn, ong thi, ca nhan ong gop vao s
phat trien cong ong, xa hoi cung nhieu hn.
Cac nhu cau cua moi ca nhan co tnh oc lap tng oi, ong thi lien ket vi
nhau, hieu theo ngha, chung co the tao tien e, bo sung cho nhau; co the mau thuan,
au tranh vi nhau va co the ket hp vi nhau tao nen nhu cau mang tnh he thong
mi. Co nhng nhu cau xuat phat t cac nhu cau xa hoi chuyen thanh cac nhu cau
cua ca nhan, ma neu ca nhan co nhng hanh ong thoa man nhng nhu cau o, cac
nhu cau khac cua ca nhan se c thoa man tot hn (xem pham vi
cua muc nho
8.2. Ca nhan va xa hoi ly tng).
Thong thng, neu co s canh tranh (au tranh) gia cac nhu cau khac nhau,
tuy theo tac ong cua tnh huong ben ngoai cu the hoac/va s anh gia chu quan cac
kha nang thoa man cac nhu cau noi tren, nhu cau nao, cuoi cung, co mc o oi hoi
thoa man cao hn se tac ong lam ca nhan chon hanh ong tng ng vi nhu cau
o. V du, mot ngi b cac ban thach nhay t o cao nam met xuong at. ay co
s canh tranh cua nhu cau an toan va nhu cau c knh trong. Neu khong nhay, chac
chan se an toan nhng cac ban se che gieu. Neu nhay se c ton lam ai ca
nhng l gay chan th sao. Tuy theo a hnh, a vat cu the cua ni nhay va s anh
gia cua ngi b thach, nhu cau an toan manh hn se lam ngi o khong nhay va
ngc lai
Cac nhu cau lien ket vi nhau, do vay, cac bien phap giao duc can khai thac
toi a kha nang bo sung, ho tr lan nhau cua cac nhu cau. V du, khi truyen at cac
kien thc cho cac hoc vien, cac thay co khong ch giup cac hoc vien thoa man nhu
cau nhan thc, ma con thoa man nhu cau trang b (nang lc). Cao hn na, neu s
truyen at kien thc khong ch dng mc thoa man cac nhu cau gi gn (at cac
chuan mc), ma con at en mc: Luon lam nhu cau phat trien tr nen can thiet,
ti mi. Luc o, kien thc (tri thc) mi thc s la sc manh va niem tin.
ong lc phat trien nhan cach nam trong s mau thuan gia cac nhu cau ca
nhan a thay oi va cac kha nang hien thc nham thoa man cac nhu cau a thay oi
o, trong hoat ong cua mnh. Neu nh trc ay, ong lc phat trien nhan cach tac
ong len ca nhan mot cach t nhien, t phat th ngay nay, s ieu khien oi hoi: 1)
Thay oi cac nhu cau ca nhan mot cach co nh hng phu hp vi s phat trien xa
hoi va ca nhan; 2) Gi khoang cach hp ly gia nhu cau a thay oi va cac kha nang
hien thc thoa man nhu cau o. Luc o, mau thuan nay sinh mang y ngha kch thch,
khuyen khch cac hanh ong tng ng cua ca nhan. Bi v, neu ca nhan thay khoang

112

Giao duc

cach nay qua xa, viec thoa man nhu cau ch la banh ve, th ca nhan se mat phng
hng va chuyen sang thoa man cac nhu cau n gian hn, bang cac phng tien n
gian hn, khong giup ch cho s phat trien. V du, e thoa man cac nhu cau ca nhan,
ngi ta co the chi cac tro chi ao, dung cac th thuoc kch thch
Tom lai, phai xay dng va thc hien cac bien phap giao duc, trang b cho cac hoc
vien cac thong tin ay u, cac cong cu (hieu theo ngha rong nhat) hp quy luat, phat
trien cao nhat cac nang lc cua cac hoc vien. Cac hoc vien se dung cac cong cu nay
thc hien cac hanh ong tot e thoa man cac nhu cau ca nhan cua mnh, hieu theo
ngha, co c s cong hng trong s phat trien ca nhan va xa hoi (xem Hnh 15 va
van ban i kem). ay, rat can moi trng xa hoi, tao cac ieu kien thuan li cho
cac hanh ong tot cua cac cong dan.
Nh a biet (xem cac muc 4. Xuc cam ca nhan va muc 7. Xuc cam ca nhan
yeu to quan trong nhat oi vi hanh ong ca nhan), xuc cam co nhieu u iem hn
cac yeu to ca nhan khac trong viec thuc ay hoac ngan can cac hanh ong ca nhan.
Vay, cac bien phap giao duc tac ong len cac nhu cau ca nhan phai phat trien e
cham en va tao cac xuc cam ca nhan tot can thiet:

Cac bien phap giao duc phai tao c xuc cam dng e cac hoc vien de
dang tiep nhan chung. Nhng ngay en trng phai la nhng ngay hoi ch khong
phai nhng ngay b tra tan.
Sau khi c tiep nhan, cac bien phap giao duc phai bien thanh cac xuc cam
thch hp trong ngi cac hoc vien: Co cac xuc cam dng thuc ay cac hanh ong
tot; cac xuc cam am ngan chan cac hanh ong xau. ieu nay can thiet khong ch oi
vi nhng mon khoa hoc xa hoi, nhan van, nghe thuat. Cac quy luat tat yeu cua cac
khoa hoc t nhien, ky thuat cung phai c hieu en mc xuc cam, ong gop vao
tinh than trach nhiem cua nhan cach, trong cac hoat ong anh hng en xa hoi cua
mnh.
Trong so cac bien phap giao duc phai co cac bien phap vi muc ch trang b
cac cong cu, giup cac hoc vien chien thang cac xuc cam tieu cc, trong cuoc au
tranh gia cac xuc cam tch cc va tieu cc ben trong ban than mnh.
Cac bien phap giao duc phai tao c s cung co cac xuc cam thch hp, en
mc, chung tr nen chu ao, on nh lau dai. Khi o, chung co kha nang lan at, chien
thang cac xuc cam c hoi mang tnh tnh huong, du cac xuc cam c hoi nay co the
mc o hng phan manh. Cao hn na, s cung co cac xuc cam thch hp se bien
chung thanh cac thoi quen t nguyen, trong trng hp ly tng, mc tiem thc.
Luc nay, chung ta se co nhng nhan cach ly tng, khong nhng khong b cac tac
ong xau lam cho thay oi, ma con tac ong tot len moi trng xa hoi mot cach t
nhien bang cac hanh ong khong vu li, xuat phat t nhu cau cho nhng ngi
khac.
c trang b ay u thong tin va cac cong cu hu hieu, cac ca nhan co kha
nang cao hn trong viec thoa man cac nhu cau cua mnh. ieu nay lam ho co c
nhng xuc cam dng cao cap, lanh manh. en lt mnh, cac xuc cam dng kch

Giao duc

113

thch them cac nhu cau va lam cho cac nhu cau nay tr nen manh me, neu khong
ong cac vai tro chu ao th cung nhng th bac cao, chiem v tr quan trong trong
cac ong c can cho nhan cach ly tng. Nh vay, cac tac ong cua giao duc trong
trng hp nay xay ra nh sau: Nhu cau cap bach cua ca nhan c trang b cac
cong cu can thiet nham thoa man nhu cau cac hanh ong cua ca nhan s dung
cong cu thoa man nhu cau cac xuc cam dng nhu cau c tang cng nh
cac xuc cam dng thang bac cao hn, co kha nang tao ra muc ch trien vong
mi Ban oc chac nhan thay quan he phan hoi dng tot ep c tao ra ay.
Tom lai, cac bien phap giao duc phai c xay dng va thc hien e bien cac
nhu cau ton tai, phat trien cua xa hoi thanh cac nhu cau ca nhan (ke ca hp thanh
nhng thang bac khac nhau) mang tnh ao c, da tren nen tang cac gia tr vnh cu
cua nhan loai. ong thi, cac bien phap giao duc cung trang b cho cac ca nhan cac
cong cu, giup cac ca nhan co nhng hanh ong hp quy luat nhat e thoa man cac
nhu cau cua mnh. Nh vay, cac ca nhan co nhng xuc cam dng oi vi s phat
trien cua xa hoi va nhan cach cua chnh mnh. Giao duc lam cong viec giup cho
nh cao thanh tu cua the he trc tr thanh vach xuat phat cua the he sau
6) Xay dng cac xuc cam cao cap (tr tue).
Nh chung ta biet, cac hanh ong cua ca nhan thng la cac hanh ong cu the va
cac xuc cam thuc ay nhng hanh ong nay cung la cac xuc cam cu the. Mat khac,
cac yeu to thuoc the gii ben trong ca nhan lien ket vi nhau (xem Hnh 10), hieu
theo ngha, cac yeu to nay tac ong lan nhau. T muc 2 en muc 7, ngi viet a
trnh bay cac tac ong chnh, ch cha phai tat ca cac loai tac ong. ay, ngi
viet trnh bay them mot loai tac ong qua lai gia xuc cam va t duy, nh vay lam
hnh thanh cac xuc cam cao cap (tr tue).
T duy cua con ngi co rat nhieu kha nang, trong o co kha nang quy nap va
dien dch. Quy nap la suy luan vi cach lap luan i t tien e phan anh hieu biet cu
the ve cai n nhat, rieng le, cai bo phan en ket luan phan anh mot cach tru tng,
khai quat ve cai ban chat, cai chung, cai quy luat cua tap hp cac s vat, hien tng
loai o. V du, ong dan ien, nhom dan ien, sat dan ien, thiec dan ien. ong,
nhom, sat, thiec la kim loai. Ket luan: Kim loai dan ien.
Dien dch la suy luan ngc lai. o la cach lap luan i t tien e phan anh hieu
biet chung, khai quat, en ket luan phan anh hieu biet rieng, cu the. V du, tat ca cac
kim loai dan ien, kem la kim loai, cho nen kem dan ien.
Khi xuc cam va t duy tng tac vi nhau, c hoi u cac ieu kien can thiet th
cac xuc cam cu the chuyen hoa thanh xuc cam chung, khai quat hn (xuc cam do quy
nap ma co). Nhng xuc cam nh vay goi la xuc cam cao cap (tr tue). Ilya Erenburg
phan anh ieu nay nh sau: Long yeu nc la long yeu nhng vat bnh thng nhat.
Yeu cai cay nho trong trc ca nha, yeu cai pho nho o ra b song, yeu v thm
chua mat cua trai le mua thu hay mui co thao nguyen co hi ru manh Dong suoi
o vao song, song o vao ai trng giang Volga, ai trng giang Volga o ra bien.
Long yeu nhng vat bnh thng nhat gop lai tr nen long yeu que hng, at nc.

114

Giao duc

Sau khi c hnh thanh, xuc cam khai quat, cao cap (tr tue) lai dien dch tr lai
thanh cac xuc cam cu the, trong o co ca nhng xuc cam cu the mi, trc ay cha
co. V du, sau khi hnh thanh long yeu nc (xuc cam cao cap) ngi co long yeu
nc khong ch yeu nhng g a co cua at nc ma yeu ca con ng mi m, cay
cau mi xay, cong vien, ngoi trng mi khanh thanh Bi v tat ca nhng cai o
eu thuoc at nc.
Trong muc nho 4.1. Xuc cam ca nhan, ngi viet co ke ten mot so xuc cam cao
cap (tr tue). ay, ngi viet nhac lai nhng xuc cam cao cap (tr tue) tot: Long yeu
nc, y thc cong bang, danh d, ngha vu, tinh than trach nhiem, tnh cam oan ket,
long nhiet tnh lao ong, cam hng sang tao, tnh yeu oi vi cai ep, tnh cam cao
thng, long v tha, ong cam. Ngi viet muon bo sung them: Tinh than thng ton
phap luat, tinh than thng ton quy luat.
Nen giao duc tot khong ch tao cac xuc cam cu the tot trong cac hoc vien ma con
phai nang cao cac xuc cam cu the tot o thanh cac xuc cam cao cap (tr tue) tot. Lam
c ieu nay, nen giao duc, mot mat, giup hoc vien m rong pham vi ap dung cua
cac hanh ong tot, mat khac, tao c s mien dch cua cac hoc vien oi vi cac tac
ong xau, ke ca cac tac ong xau trong tng lai mi co.
7) Cac hoc vien c hng ti viec t giao duc, t ieu khien
Giao duc co nhiem vu tao ra c s thay oi chac chan va on nh cac hanh
ong (hanh vi) cua ngi hoc. Mot ca nhan bat ky, neu at roi thc hien nhiem vu t
mnh tao ra c s thay oi chac chan va on nh cac hanh ong (hanh vi) cua chnh
mnh, th ay chnh la ca nhan t giao duc. e at muc ch t giao duc, ca nhan phai
biet t ieu khien mnh.
Trong cac cong cu trang b cho cac hoc vien, can xay dng va thc hien ca cac
bien phap giao duc trang b cac cong cu giup cac hoc vien co the t ieu khien the
gii ben trong, do vay, cac hanh ong cua chnh mnh, phu hp vi s phat trien nhan
cach. ieu nay co ngha, cac hoc vien phai c hoc ve cau truc va c che hoat ong
cua the gii ben trong con ngi, ac biet, cac quan he phan hoi co san e s dung.
Cac hoc vien phai c huan luyen thong qua cac bai tap thch hp, sao cho trong
viec phat trien nhan cach, phan ieu khien cua cac thay co cang ngay cang giam,
phan t ieu khien cua cac hoc vien cang ngay cang tang.
Co nhng tnh huong trong cuoc i cua moi ca nhan, o co s canh tranh gia
cac ong c, xuat phat t cac nhu cau ca nhan khac nhau, tham ch, trai ngc nhau,
dan en kha nang: Ca nhan co the co hanh ong tot hoac hanh ong xau. Neu at
trnh o t ieu khien, ca nhan co kha nang theo doi c cuoc au tranh noi tam
cua chnh mnh, khong ch mc xuc cam la mc de cam nhan nhat, ma sau hn,
mc au tranh cua cac nhu cau. Bang nhng cong cu hu hieu, tin cay, do cac bien
phap giao duc trang b, ca nhan biet t ieu chnh cac yeu to tao nen cac ong c e
cuoi cung, ong c thuc ay hanh ong tot cua nhan cach ly tng chien thang.
Ngoai ra, viec ca nhan co kha nang t ieu khien con em lai ch li: Ca nhan co
the t anh gia cac nang lc, s trng, s oan cua chnh mnh e chon nganh nghe

Giao duc

115

ao tao, lam viec. ieu nay rat quan trong, bi v cac xuc cam am (thieu t tin, s
nham chan, vo v, s mat hng, chan nan) do lam cac cong viec trai nang lc, lam
con ngi khong cam thay thoai mai, hanh phuc trong thi gian dai, tham ch suot ca
cuoc i. Co le, Napoleon a ung, khi khang nh, tat ca cac tai hoa tren Trai at
nay la do moi ngi khong lam ung cac cong viec cua mnh (ng khong ung v tr,
ngoi khong ung cho): Ngi th may v ai song mot cach nhat nheo khi tr thanh
nha khoa hoc bat tai; ngi th cat toc thien tai phai ong kch, lam ra ve quan trong,
ban ron, lang xang trong chiec ghe bo trng Noi cach khac, khi ca nhan cha biet
t ieu khien th cac ong c t nhien von co a ieu khien ca nhan hanh ong theo
phng phap (t nhien) th va sai, vi nhng gia phai tra ln, co khi, ca cuoc i.
Nhn theo quan iem va trnh bay, co nha nghien cu (ngi viet khong nh
ten) phan moi ngi thanh ba loai. Loai ngi th nhat gom nhng ngi khong co
quan he phan hoi (ket qua khong anh hng g en nguyen nhan), do vay, lan trc
sai nh the nao, lan sau sai y nh vay va c the c goi la nhng ngi ngu. Loai
ngi th hai co quan he phan hoi, biet rut kinh nghiem, hoc tren sai lam cua chnh
mnh e khong lap lai cai sai na (ket qua sai dan en ieu chnh ngc tr lai
nguyen nhan, e ket qua mi khong con sai), c goi la nhng ngi thong minh.
Loai ngi th ba biet dung tng tng, hnh dung mnh la ngi khac, lap quan he
phan hoi cua ngi khac: Biet hoc tren sai lam cua ngi khac. Cho nen, ngay t lan
au khi phai lam cong viec cua ngi khac, nhng ngi o a khong sai, c goi la
nhng ngi sang suot. Trong y ngha nay, nhng ngi i sau tuy co nhng thiet
thoi, kho khan nhat nh, lai co c s thuan li tr thanh nhng ngi sang suot:
Khong lap lai cac sai lam cua nhng ngi i trc, t tra gia hn nhieu so vi nhng
ngi i trc, at c s thanh cong nhanh hn nhng ngi i trc. V du, nhng
nc cong nghiep mi nh Singapore, Han Quoc, ai Loan, Hong Kong, a thc hien
qua trnh cong nghiep hoa theo tinh than va noi. Co nhieu ngi tuy i sau nhng
khong s dung c quan he phan hoi cua ngi khac nen van lap lai nguyen xi cac
sai lam cua nhng ngi i trc, tham ch mc o tram trong hn. ay co le la
loai ngi th t, con te hn loai ngi th nhat. Con co loai ngi th nam, tuy c
nhng ngi khac mach cho thay cai sai, cach sa sai va c hng dan cach lam
ung, van kien quyet khong chu thay oi, tiep tuc lap i lap lai cai sai Loai ngi
nay chac con te hn loai ngi th t.
Thc te cho thay, nhng ngi co quan he phan hoi tot la nhng ngi rat thanh
cong, ngay ca khi khong c cap sach en trng. ieu nay co the hieu c v ca
nhan tao c quan he phan hoi cho mnh, mi chnh la hoc thc s, ch khong phai
mot cach hnh thc, ngoi tren lp nghe giang mi la hoc. Nhn theo quan iem ieu
khien, giao duc, day hoc co ngha la, nhng tac ong cua ngi day len cac giac
quan (au vao) cua ngi hoc dan en nhng thay oi hanh vi on nh (au ra) cua
ngi hoc mot cach tin cay. Do vay, mot ngi cap sach en trng, hoc va tra bai
theo kieu thuoc long, ma khong thay oi hanh vi. ay khong phai la hoc. Ngc lai,
mot ngi khong co ieu kien en trng, nhng di nhng tac ong xung quanh,
biet thay oi hanh vi tng ng vi oi hoi cua giao duc. Ngi o hoc thc te,

116

Giao duc

trng i ay. Nhng ngi nh vay, khong en trng hoc theo ung ngha, co khi
lam viec tot hn nhng ngi co bang cap. Cha ke, ngi co quan he phan hoi tot
chnh la ngi t hoc moi ni, moi luc va hoc suot i, khong nh nhng ngi c
ngh rang phai c ai o day chnh thc mi la hoc.
Trong quyen sach Quang ganh lo i ma vui song (How to Stop Worrying and
Start Living), D. Carnegie ke ve H.P. Howell, ngi a rat thanh cong nh s dung
quan he phan hoi e t ieu khien (hoc tren sai lam cua chnh mnh):
Khi tin ve cai chet cua H.P. Howell lan truyen khap nc ngay 31 thang 7 nam
1944, pho Wall a b soc. Bi v ong la mot trong nhng ngi lanh ao nen tai chnh
Hoa Ky, chu tch hoi ong quan tr Ngan hang thng mai quoc gia (Commercial
National Bank), Cong ty Trust (Trust Company), va la giam oc cua vai tap oan ln.
Ong c hoc t, bat au lam cong mot ca hang nho trong lang. Sau nay, ong lam
quan ly ve tn dung cho Cong ty thep My (US Steel), dan dan thang tien ve v tr va
quyen lc.
Khi nghe toi hoi ve nguyen nhan thanh cong, ong ke: Trong nhieu nam toi ghi
chep tat ca cac cuoc gap g vao quyen so. Gia nh toi khong bao gi lap ke hoach
nao lien quan en toi vao toi th bay hang tuan. Ho biet rang, toi danh mot phan thi
gian moi toi th bay vao viec on lai, t kiem tra va anh gia cong viec cua toi suot tuan
le va qua. Sau ba an toi, toi ve phong lam viec, gi quyen so ra va suy ngh ve tat ca
cac buoi phong van, thao luan, hoi hop t sang th hai. Toi t hoi: Toi a co nhng sai
lam nao?, Toi a lam nhng g ung, lam cach nao e tot hn na?, Toi co the hoc
c nhng bai hoc g t kinh nghiem nay?. Thnh thoang, nhng buoi tong ket cuoi
tuan nay lam toi kho chu. Thnh thoang, toi ngac nhien ve nhng sai lam cua mnh. Tat
nhien, thi gian troi i, sai lam cung bt theo. Cach t phan tch lien tuc nhieu nam lien
nh tren a em lai cho toi nhieu ket qua hn bat ky nhng cach lam khac ma toi a
tng th ap dung.
Co the, H.P. Howell a mn y tng cua Ben Franklin. Ch co cai Franklin khong
i en tan toi th bay. Ong lam ieu o moi em. Ong phat hien rang, mnh co 13
khuyet iem ln, ba trong so o la: Lang ph thi gian, qua quan tam ve tieu tiet, hay
tranh cai va oi au vi moi ngi. Ben Franklin hieu rang, khong khac phuc c cac
khuyet iem, ong se khong tien xa c. Ong chon va chien au vi mot khuyet iem
moi ngay trong ca tuan le, ghi chep lai cac hanh vi e t phan tch, anh gia. Tuan le
sau, ong chon thoi quen xau khac C nh the moi tuan; suot hn hai nam tri.
Khong phai ngau nhien, Ben Franklin tr thanh mot trong nhng ngi c yeu
men va anh hng nhat, ma nc My a san sinh ra.

Nham minh hoa s can thiet c trang b nang lc t ieu khien, ngi viet dan
ra cau chuyen di ay, kem theo nhng y kien phan tch:
Mot co gai au thanh pho, i lam cuoi thanh pho. Ngay hai lan, co ap xe
sang i, toi ve. Sau mot thi gian, co bat au danh ra mot khoan tien tiet kiem moi
thang e mua xe gan may. Trong qua trnh tiet kiem, mot y ngh nay sinh va ngay cang
bam riet trong au co: Phai mua xe Spacy mi c. Y ngh o bien thanh s thoi
thuc ngay cang manh. V cha u tien, co phai vay mn ban be, ngi quen va co
c xe Spacy i en luc tra n, co phai khat lan, khat la. Cuoi cung, khong the lui
c mai, co anh phai ban khong ch xe Spacy ang i ma ca nhng vat dung mua
trc o nh tu lanh, TiVi, radio-cassette, phai chuyen sang ni thue nha re hn e co

Giao duc

117

tien tra n.

Nhn toan bo cau chuyen, chung ta thay co gai co van e, thuoc loai van e
khong ang nay sinh. Van e o co nguyen nhan la co gai a khong t ieu khien
c the gii ben trong, ma e cac hien tng thuoc the gii ben trong, di tac ong
cua nhng cam do ben ngoai, mot cach t nhien, ieu khien cac quyet nh hanh
ong cua mnh, dan en nhng hau qua ang tiec. Trong thc te cuoc song, nhng
cau chuyen tng t nh cau chuyen va neu, khong phai la t. Tham ch, co nhng
cau chuyen vi ket cuc buon hn nhieu. V du, ung luc co gai can xe Spacy hoac
can tien tra n, mot chang con nha giau hoac ai gia xuat hien, ra tay cu giup.
oi lai, co gai tr thanh bo nh, gai bao, co con ngoai gia thu, b anh ghen, tr thanh
gai goi chuyen nghiep roi lam ma m a con ln len ghien ma tuy, tham gia gii
giang ho, gay nhieu toi ac vi xa hoi
Chung ta quay tr lai cau chuyen noi tren. Neu c trang b nang lc t ieu
khien, co gai a co the ra nhng quyet nh va hanh ong khac i. Co dung t duy
kiem soat the gii ben trong cua mnh. Nh cac ban a biet, e t duy lam viec, n
gian nhat, ban ch can at cau hoi e t tra li. Co gai co the at cac cau hoi, khi
trong au xuat hien y ngh, d nh nao o. V du, Mnh tiet kiem tien mua xe gan
may xuat phat t nhu cau g? nham thoa man nhu cau g?. Co t tra li: Nhu cau
tiet kiem sc lc, v ap xe t ngay nay sang ngay khac mnh a tham met. en khi
co y ngh mi nay sinh: Phai mua xe Spacy mi c, co co the lai at cac cau hoi
tng t. Lan nay, cau tra li va qua trnh suy ngh co the xay ra nh sau: Nhu cau
mua xe Spacy la nhu cau hp thanh gom nhu cau tiet kiem sc lc va nhu cau c e
y, chu y. A mnh bat au i lech ra khoi muc ch ban au ay. Trc mat mnh khong
phai mot bai toan nh trc ma la hai bai toan nham thoa man hai nhu cau khac
nhau. Mnh co u nguon lc e cung luc giai ca hai bai toan khong? e mnh xem,
gia Spacy bay gi la bao nhieu?... Moi thang co tiet kiem them na, toi a c bao
nhieu?... Th chia xem bao nhieu lau mi co the mua c?... Tri a, 20 nam. Nhng
c ngh en xe Spacy long mnh lai lang lang (xuc cam), tai sao mnh khong i vay
nh? i vay se tra bang g ay? Cac hau qua nao co the xay ra? (tng tng e co
c xuc cam can thiet chien thang xuc cam lang lang ve xe Spacy). Ro rang, bai
toan nham thoa man nhu cau tiet kiem sc lc can phai u tien. Mnh se mua xe phu
hp vi tien tiet kiem, ke ca xe a qua s dung, ch can chay ngon la c. The con
nhu cau c e y, chu y phai hy sinh chang? A nh ra roi, e thoa man nhu cau cu
the cho trc co nhieu cach hanh ong (xem Hnh 1: Co the co nhieu cach hanh ong
e thoa man nhu cau cu the cho trc). Nh vay, mnh se hanh ong cach khac ma
nhu cau c e y, chu y van thoa man. i xe Spacy ch la mot trong cac cach hanh
ong co the co, ch khong phai la cach duy nhat. The gii ben trong cua ta i, ngi
nh sai khien ta lam theo y ngi. Am mu cua ngi that bai roi. Bay gi ngi hay
lam theo quyet nh cua ta
8) Vai tro ieu khien cua thay co trong viec xay dng hoc vien thanh nhan cach
ly tng
Nhan cach hnh thanh va phat trien trong s tng tac gia cac hoc vien vi cac

118

Giao duc

thay co, vi nhau, rong hn, vi moi trng xa hoi. S tng tac the hien thong qua
cac hanh ong cu the (bao gom ca giao tiep) cua cac hoc vien vi cac oi tng va
neu. Do vay, mot nguyen tac xuyen suot la, cac bien phap giao duc phai luon tao
ieu kien, khuyen khch, e cac hoc vien co the hanh ong c nhieu nhat. Trong
so cac hanh ong cua hoc vien, cac thay co can ac biet lu y cac hanh ong phan
anh xuc cam cua hoc vien (xem muc 2. Hanh ong ca nhan). Trong cac yeu to thuoc
the gii ben trong ca nhan, xuc cam ca nhan la yeu to de c nhan biet, nhan dang
nhat, t o, thay co de e ra cac ieu chnh oi vi cac bien phap giao duc cua mnh.
V du, trong gi day, nhn thai o, anh mat cua hoc vien, thay co co the biet cac hoc
vien co xuc cam hai long (dng) hay khong hai long (am) e thay co ieu chnh
phng phap giang day
Cac hanh ong cua cac hoc vien giup cac thay co hieu the gii ben trong cua cac
hoc vien; so sanh cac hanh ong ay vi cac hanh ong can co hng ve pha muc
ch ieu khien; co cac bien phap thch hp e cung co cac hanh ong hng ch,
hoac ieu chnh cac hanh ong lac ch. Noi cach khac, thay co thc hien chc nang
ieu khien thong qua c che quan he phan hoi. Trong y ngha nay, s im lang (khong
giao tiep, hanh ong g ca) cua cac hoc vien khi tiep nhan cac bien phap giao duc,
khong nhng khong phai la vang ma la dau hieu that bai cua cac bien phap giao duc.
Viec hoc cua ca nhan c coi la at yeu cau, ch khi nhng tac ong giao duc
tao ra c s thay oi chac chan, on nh cac hanh vi ca nhan, ke ca tao ra nhng
hanh ong, thoi quen mi, c thuc ay bang mong muon t nguyen mc tiem
thc, phu hp vi muc ch phat trien nhan cach. Noi cach khac, cac hanh ong, thoi
quen, nep hanh ong cua ca nhan, mot mat, ong vai tro au ra e cac thay co kiem
soat, do vay, cac thay co co nhng bien phap ieu chnh chung thch hp theo hng
at muc ch phat trien nhan cach. Mat khac, chnh he thong cac thoi quen, phu hp
vi muc ch phat trien nhan cach, lai la nen tang cua nhan cach ly tng.
Cac hoc vien rat a dang ve tuoi, hoan canh song, trnh o, ca tnh, cac bien
phap giao duc va cac cach thc hien cac bien phap o cung phai a dang mot cach
cu the tng ng. S a dang can the hien cho, cac mon hoc khac nhau phai co cac
bien phap giao duc khac nhau. Cung mot mon hoc danh cho cac la tuoi, trnh o van
hoa, trnh o tiep thu khac nhau, phai co cac bien phap giao duc khac nhau. Tham
ch, cung mot la tuoi, trnh o nh nhau, cac bien phap giao duc dung e x tr
nhng tnh huong giao duc xay ra vi cac hoc vien khac nhau cung phai khac nhau
(bach nhan, bach tnh) a dang noi en ay khong phai la a dang t than, a
dang v a dang, ma a dang e at c muc ch ieu khien, ong gop vao viec
hnh thanh va phat trien nhan cach, phu hp en tng hoc vien mot. Se vo cung nguy
hiem, neu nh mot bien phap giao duc, v du, thay co oc, cac hoc vien ghi, tr thanh
bien phap giao duc duy nhat danh cho tat ca cac mon hoc va tat ca cac loai hoc vien.
Nhan ay, ngi viet cung cap cho ban oc bai Phan Lan: Mo hnh giao duc tot
nhat the gii cua N.T.A (theo Selection), ang tren bao Tuoi Tre Chu Nhat, ra
ngay 11/9/2005:

Giao duc

119

Ngi Phan Lan cung khong can en cac giai phap phi thng ma mot so nc
a lam, chang han kiem tra thng xuyen, giao bai ve nha nhieu, ky luat sat Trai lai,
Phan Lan hoc sinh en trng la tuoi tre hn (7 tuoi) va khong hoc qua 30 gi
moi tuan, ke ca bai lam tai nha. That t oi so vi 50 gi moi tuan cua hoc sinh Han
Quoc song lai xep hang ngay sau Phan Lan trong bang xep hang cua PISA. Trong nha
trng Phan Lan khong he xuat hien nhng bieu hien hung bao, bat lch s oi vi giao
vien hay viec s dung ma tuy. Ngi ta giai quyet cac van e nay cang sm cang tot,
va viec tron hoc ke nh khong co. Moi nam trong khoang 62.000 hoc sinh tot nghiep
trung hoc, ch co 1000 em khong hoc len ai hoc, nhng roi phan na so nay cung se
i hoc tr lai.
Ngi Phan Lan gan thanh cong phi thng cua ho cho nhieu yeu to:
Giao vien la nhng ngi c ao tao bai ban nhat the gii, ch co 1/7 th sinh thi
o vao ai hoc s pham, tuyen chon khat khe hn so vi nganh y va nganh luat. Chnh
v the cho du lng khong cao, t 2000 4000 euro moi thang (gan 2500 5000 USD)
tuy theo kinh nghiem, song nghe giao la mot nghe trong vong.
Giao vien co mot s oc lap ln. Ho t do ap dung phng phap day tuy y, vach
chng trnh, chon sach giao khoa. Sau khi a c cong nhan la giao vien thc thu,
ho khong con b thanh tra khi len lp hoac khong b anh gia thng xuyen viec day.
Ong Richard Cousins, mot giao vien ngi Anh day toan Phan Lan hn 10 nam qua,
a so sanh nh the nay: Anh ngi ta dung qua nhieu th gi e viet bao cao, trong
khi Phan Lan ngi ta at tron tin tng ni giao vien.
Huy bo viec thi kiem tra chung cho cac trng. Ngi ta cho rang kiem tra gay sc
ep gia tao cho hoc sinh va phat va nhng hoc sinh nao muon hieu bai theo cach rieng
cua hoc sinh o. Mot vien chc thuoc Cong oan giao vien Phan Lan nhan nh:
nhieu nc, ngi ta tin rang kiem tra se tang cng viec day va hoc, nhng ngi
Phan Lan chung toi ngh ngc lai, kiem tra hoai ch thuc ay viec day e don thi,
trong khi o thi c au co cho phep anh gia kha nang thc s cua hoc sinh. en tuoi
18, hoc sinh thi vao ai hoc. Khoang 2/3 thanh nien Phan Lan tiep tuc hoc ai hoc.
ay la mc cao so vi t le bnh quan quoc te.
Kimmo Sundstrom, hieu trng Trng tieu hoc Poikkilaakso co 280 hoc sinh tai
Helsinki, cho biet moi hoc sinh, nh cha me va giao vien giup , thiet lap rieng cho
mnh mot chng trnh ca nam. Hoc sinh ay at ra mot muc tieu va tam cho mnh va
nh the em se luon phan khi. Neu em can s giup ac biet ve mon toan, em se co
ngay; neu em hoc tien bo nhanh hn cac em khac, ngi ta khong km ham em lai. Cac
hoc sinh nay la nhng ngi tien phong cho kinh nghiem s pham thanh cong nhat the
gii.
Hoc sinh t anh gia mnh. Mot hieu trng trng tieu hoc noi: Chung toi tap cho
tre em t anh gia mnh t luc con mau giao. ieu o giup cac em hieu la cac em
chu trach nhiem ve viec mnh lam. Va ke t luc cac em cam thay co trach nhiem, cac
em cam thay t do hn. Giao vien khong phai luc nao cung e mat en cac em.
Nhieu trng tieu hoc at ra cho hoc sinh nhng mau in san cac muc tieu hang
tuan can at en, chang han nh Hay lam xong viec, ng noi ma khong xin phep.
Trc moi tam bang muc tieu o, hoc sinh t xac nh thai o cua mnh bang cach
anh mot dau cham chon khuon mat vui hay khuon mat buon. Sau o giao vien se cho
biet la ong y hay khong. Trong cac lp ln, hoc sinh t viet anh gia. en cuoi nam
hoc, bang anh gia nay lai cang chi tiet hn. Toumas Siltala, 18 tuoi, thi o trung hoc

120

Giao duc

thang 5-2005 va chuan b vao ai hoc luat, nhan nh: Viec t anh gia giup suy ngh
ve nhng g cha tot va nhng g can cai thien hn vao nam ti. Ngi ta lam nhng g
co the lam c, ch ng t la doi mnh.
Hoc sinh c khuyen khch lam viec oc lap. Giao vien Kirsti Santaholma, day
mon Phap van tai vung ngoai o Helsinki t nam 1982, giai thch cach lam cua mnh:
Chung toi thuc ay hoc sinh t tm kiem cac thong tin, thay v nuot tron nhng g co
trong sach giao khoa. Chnh trong khi tm kiem, cac em mi thc s hoc hoi. Mot hoc
sinh anh gia ve cach lam nh sau: Chung toi hau nh khong bao gi co nhng buoi
hoc thay giang tro ghi. Khi ngi ta bang long vi viec ghi chep bai giang, ngi ta
khong hoc hoi c g het. ieu can thiet, o la s suy ngh.
Trong moi trng hoc, bau khong kh that la thoai mai. Hoc sinh co the en lp
ung gi va ra ve ngay khi lp hoc va tan, khong co chuong bao au gi va cuoi gi
hoc. Giao vien Richard Cousins noi: S dung qua nhieu quyen uy se tao ra nhng bc
xuc. ay cac em co trach nhiem va c ton trong, bi ngi ta e cho cac em en
lp mot cach t do. Chung en khong v b buoc en.
Hoc sinh kem c phu ao lien tuc. Co le ay la s thanh cong nhat cua he thong
giao duc Phan Lan. Cac ket luan cua PISA cho thay trong tat ca cac nc cua OCDE,
tai Phan Lan, s chenh lech la thap nhat gia ngi gioi va ngi t gioi hn. Thay v
xem viec phu ao hoc hanh la mot dau hieu that bai, Phan Lan ngi ta xem o la
mot dp e tien hn. La ngi phu trach viec phu ao mot trng tai ong Helsinki,
co Marja Koivisto phu trach cac em hoc sinh co nhng van e trong hoc tap va cach x
s. oi vi moi em, co lap ra mot chng trnh rieng nhan manh ve muc tieu at ti:
Trc tien ch can hoc sinh en lp, sau o en ung gi, roi mang sach v en
trng Co noi: Khi toi cho cac em lam bai tap nha, chung co the lam bai sai.
Nhng ieu quan trong la chung a co gang. Tren tng lp hoc, co dan nhng bieu
o thch ng cho moi em. Khi mot hoc sinh at muc tieu roi, co gach mot cham tren
bieu o va noi vi dau cham trc. ay la mot he thong hoat ong tot: Ngoai tr mot
so t trng hp, nhng ng cong thng i len eu an. Cac hoc sinh quay co the
b gi lai trong lp sau gi hoc, hoac trong nhng trng hp nghiem trong co the b
uoi tam thi. Trong trng hp nay, co at ra mot chng trnh rieng cho cac em thc
hien nha, nhng ieu nay rat hiem khi xay ra.
S thanh cong cua nganh giao duc Phan Lan la rat ln en o phai t m lam mi
tm ra mot khuyet iem. Tuy nhien mot so nha giao duc t hoi, lieu nha trng a quan
tam u en cac hoc sinh ac biet xuat sac cha. Ve viec nay, hieu trng cua mot
trng trung hoc t hoi: Cham soc cac em trung bnh a la gioi roi, the con cac em tai
nang, lieu chung toi co a thuc ay cac em nham cao hn khong? Co can nhng nha
trng rieng cho cac em nay hay khong? Co phai phu ao them cho cac em khong?
ay la nhng van e ma chung toi van con suy ngh.
Ngi Phan Lan xac tn rang, va cac ket qua cua PISA cung khang nh nh vay,
tat ca hoc sinh, du kha nang ra sao chang na, cung rut ra c iem li t s hp tac
giup nhau trong lp. Mot so giao vien thng chia hoc sinh thanh tng nhom nho,
trong mot nhom co t nhat mot em xuat sac. Giao vien Kirsti Santaholma phat bieu:
Neu toi xep cac em yeu vi nhau hoac cac em trung bnh vi nhau th toi can phai
ben cac em. Nhng khi chung nhom, cac em gioi se giup cac em yeu va toi co
the cham soc tat ca cac em. Chung toi tranh noi: Em lam vay la khong tot, v nh the
lam cho hoc sinh khong cam thay thoai mai. Va khi ngi ta khong cam thay thoai mai,
ngi ta khong muon hoc. Trong hoc tap ai ma chang co luc sai. Hoc khong vo hay

Giao duc

121

hoc Sao cham lut qua! cung la chuyen bnh thng. Chung toi yeu cau hoc sinh hay
t so sanh vi chnh mnh, vi ket qua trc ay cua mnh, ch ng so sanh ngi
nay vi ngi khac. Neu toi thay mnh that bai vi mot hoc sinh nao o, toi phai t nhu
rang cach day cua mnh co sai sot cho nao o.
Mot cach nao o, cau noi tren a tom lc nhng g ma he thong s pham Phan
Lan a a ra cho hoc sinh, o la mot ha hen ve tnh kien nhan ben ch, long khoan
dung va mot bon phan no lc tr nen xuat sac e giup ch ban than, xa hoi va at
nc.
Nam 2003, mot trac nghiem anh gia mang ten Cac ch so quoc te cua he thong
giao duc (PISA) do To chc hp tac va phat trien kinh te (OCDE) thc hien vi hn
25.000 hoc sinh tai 41 nc tren the gii, a xep hang hoc sinh Phan Lan ng au
trong lnh vc van hoa, khoa hoc nen tang va oc hieu, iem rat cao so vi mc
trung bnh cua cac nc OCDE (xem bang tren Hnh 16). Trac nghiem cung cho thay
hoc sinh Phan Lan gioi ve toan.
BANG XEP HANG
OC HIEU

IEM

KHOA HOC

IEM

Phan Lan

543

Phan Lan

548

Han Quoc

534

Nhat

548

Canada

528

Hong Kong

539

Uc

525

Han Quoc

538

New Zealand

522

Uc

525

Ireland

515

Ha Lan

524

Thuy ien

514

CH Czech

523

Ha Lan

513

New Zealand

521

Hong Kong

510

Canada

519

507

Thuy S

513

Na Uy

500

Phap

511

Thuy S

499

509

Nhat

498

Thuy ien

506

Ba Lan

497

Ireland

505

Phap

496

Hungary

503

an Mach

492

502

Hnh 16: Bang xep hang hoc sinh mot so nc tren the gii ve oc hieu va Khoa hoc

Di ay la cau chuyen ve mot Viet kieu tre t an Mach ve tham que. Qua
cau chuyen, chung ta co the t nhieu cam nhan nen giao duc an Mach.
Khung qua. Ch Hai toi luon mieng can nhan nh vay moi khi trong thay cau
em ut cua toi t an Mach mi tr ve tham que hng lam ieu g o ma theo ch Hai
la khong giong ai.

122

Giao duc

i tam bien Vung Tau, trong khi moi ngi khieng o ac len xe ra ve, no lai h
huc khieng hai bch rac to tng len xe. Ch Hai toi la len: Khung qua, sao lai tha rac
ve nha. No gai au: Khong the xa rac ra bai bien, va lai tm hoai cung khong thay
thung rac au.
Xe ang chay, bong no la len bao bac tai dng xe lai. Trong luc moi ngi ang
ng ngac cha hieu ieu g xay ra, no a phong xuong xe, be hai cuc a ma mot bac
tai nao o trong luc sa xe a bo quen, vt vao le ng. Ch Hai nhan mat: Khung
qua, lam ngi ta het hon. No lai gai au: Hai cuc a co the gay tai nan cho ngi i
xe may.
Trong nha bay c mot con chuot, thay v vt ra ng, no lai bo vao thung rac
lam ba giup viec mot phen het hon. Ch Hai toi lai lam bam: Khung qua.
i chi khu du lch co suoi nc nong. Nhn moi ngi an trng ga sau khi nhung
vao gieng nc nong, no tat ta chay i tm ban quan ly giai thch rang dch cum gia
cam ang hoanh hanh, an trng nh the la khong bao am an toan. Ch Hai toi la len:
Khung qua, lai xa vao chuyen cua ngi ta.
Ngay tien no len may bay, no nhn toi, mat meo xeo: Ch T, ch thay em co
khung that khong?. Toi nhn no mm ci khe lac au: Khong, em ch la chang hiep s
ongkisot n oc ang chien au chong lai nhng chiec coi xay gio khong lo...

(Bai Hiep s ongkisot cua Nguyen Th Thuy Nga, ang tren bao Tuoi Tre,
ra ngay 22/11/2005).

9.3. Nhan cach sang tao

Nhan cach sang tao la nhan cach ly tng co thanh tch sang tao, the hien viec
giai quyet mot hoac nhieu van e mang tnh xa hoi.
Nhieu nha lanh ao, quan ly anh gia sc manh, s giau co cua at nc mnh
theo cac tieu ch vat chat nh san lng thep, xi mang, ien, dau mo, than, lua m,
gao, tai nguyen thien nhien tnh tren au ngi, hoac GDP tren au ngi. Tuy
nhien, con co nhng tieu ch tinh than quan trong hn cac tieu ch vat chat noi tren,
bi v chung khong ch quyet nh cac tieu ch vat chat ma con xac nh tng lai cua
at nc, tham ch, toan bo nhan loai. Cac tieu ch tinh than noi en ay, khong
phai la so lng cac nha khoa hoc, ky s, nghe sy, nha van, hoa sy lai cang khong
phai so lng hoc v, hoc ham, danh hieu cua ho. Nhng con so loai o khong phan
anh hieu qua lam viec cua tang lp tr thc va khong quyet nh toc o phat trien.
Tieu ch thc s phan anh sc manh, s giau co ve tinh than cua mot at nc la so
lng cac nhan cach sang tao ma xa hoi o tao ra. Noi chnh xac hn, s phat trien ty
le thuan vi ty so cac nhan cach sang tao tren dan so quoc gia. Lch s phat trien
nhan loai cho thay moi quan he qua lai: Ty so noi tren cao giup xa hoi phat trien
nhanh va ngc lai. ong thi, mot xa hoi vi cac quyen con ngi c thc thi tao
ieu kien thuan li e tang ty so noi tren va ngc lai.
Nh vay, bat ky mot xa hoi nao muon phat trien ben vng, eu rat can co nhieu
cong dan la cac nhan cach sang tao. Chnh nhng nhan cach sang tao khong ch lao
ong miet mai e cho ra i cac ket qua, san pham sang tao, ma con vt qua biet
bao lc can, chu nhieu hy sinh ca ve vat chat lan tinh than e a chung vao i

Giao duc

123

song, phuc vu li ch cua ong ao moi ngi. Trc ay, qua trnh hnh thanh va
phat trien nhan cach sang tao con cha tao c s quan tam khoa hoc can thiet.
Ngay nay, a bat au xuat hien cac cong trnh nghien cu tm cac quy luat va xay
dng cac bien phap ieu khien qua trnh noi tren. Luc nay, qua trnh hnh thanh va
phat trien nhan cach sang tao se dien ra mot cach chu ong, khoa hoc, trc het, nh
cac bien phap giao duc trng hoc.
Nhan cach sang tao co sau pham chat sau:
1) Xac nh c muc ch xng ang, hieu theo ngha, muc ch o em lai ch li
cho xa hoi.

Khong the tr thanh nha sang tao chan chnh, neu nh ca nhan khong co muc
ch xng ang va theo uoi no bang tat ca sc lc (tr tue, hanh ong) cua mnh.
Muc ch xng ang can thoa man cac tieu chuan:
Muc ch phai la mi hoac cha at c trong xa hoi. Hoac cac phng tien
e at muc ch phai la mi.

Du muc ch xng ang co v ai c nao, muc ch khong the bien minh cho
phng tien xau, phi ao c. Noi cach khac, muc ch xng ang phai at c
bang cac phng tien xng ang.
Muc ch phai cu the ch khong chung chung kieu nh phuc vu nhan dan, v
hanh phuc cua nhan loai
Muc ch phai khong qua hep, hieu theo ngha, no ch la yeu to cua muc ch
ln hn. ieu nay giup ca nhan thay, muc ch, trong trng hp at c, van con
co kha nang phat trien tiep trong suot cuoc i con ngi, vi tnh ch li cho xa hoi
tang them. Noi cach khac, cuoc i cua nhan cach sang tao la s van ong ve pha
trc tren con ng, c anh dau bang cac cot moc la chuoi cac muc ch ma
khong co muc ch cuoi cung. Chuoi cac muc ch at c tren ng i phan anh
tnh hieu qua song cua nhan cach sang tao.
Muc ch la muc ch song, tng ng vi gia tr ca cuoc i mnh. Do vay,
ca nhan can tng tng, can nhac e muc ch, mot mat, phai kha cao hn nang lc
cua mnh nhng khong qua vien vong. Mat khac, muc ch khong phai la nhng cai
vun vat, mac du, nhng cai vun vat o la can thiet, khong tranh khoi.
Muc ch, ac biet nhng giai oan au tien, can khong phu thuoc vao chi
ph tai chnh ln, cac may moc, thiet b at tien. Nhng muc ch mi, mang tnh cach
mang thng thuoc ve so t, en mc, ch co mot ngi ngh en. Luc nay, ngi o
buoc ch con hy vong, trong ch vao chnh mnh, ma mnh th khong phai trieu phu
ola My.
Muc ch xng ang co mot so dau hieu nh: Muc ch va nhng ket qua au
tien cua ban khong c nhng ngi xung quanh tiep nhan; ban khong co canh tranh
trong cac giai oan au theo uoi muc ch. ieu nay co the hieu c v tnh mi
cang cao, rui ro cang nhieu, cang kho c tiep nhan va cac giai oan au tien, cac

124

Giao duc

ket qua thu c cha em lai cac li ch thay ngay, lai cang cha phai la cac thanh
pham e co the ngh en chuyen kinh doanh kiem li nhuan.
Ca nhan can danh thi gian va cong sc e xac nh chnh xac cac muc ch
xng ang. D. Schwartz nhan manh: Muc ch la can thiet, quan trong cho s thanh
cong, nh khong kh oi vi s song. Khong co khong kh th khong co s song.
Khong co muc ch, ca nhan khong hanh ong, do vay, ca nhan se khong co cac ket
qua sang tao, la pham chat th sau cua nhan cach sang tao.
2) Xay dng chng trnh (ke hoach) phu hp muc ch.

Sau khi muc ch xng ang a c xac nh, cong viec tiep theo can lam la tm
cach tiep can thch hp (hng tm kiem) e at muc ch. Ke hoach thc hien c
xay dng da tren cach tiep can tm ra, theo tinh than chia tng lai e thc hien
tng ngay. Ke hoach e ra phai mang tnh linh ong, khong cng nhac v nhieu ieu
kien tren thc te, tham ch, cac muc ch ngan han, trung gian co the thay oi. Ro
rang, can thiet lap quan he phan hoi e, mot mat, kiem soat viec thc hien ke hoach,
mat khac, ieu chnh ke hoach cho phu hp vi nhng g mi nay sinh. Ke hoach
khong ch bao gom nhng cong viec trc tiep hng ch ma con ca nhng cong viec
mang tnh chat ho tr, chuan b nh: Sc khoe, hoc tap e nang cao trnh o van hoa,
chuyen mon, ngoai ng; thu thap, tch luy cac thong tin, kien thc can thiet va x ly
chung ay con co van e quan ly thi gian. Ai cung ch co 24 gi mot ngay em,
trong o, tuy ngi, 9 en 12 gi danh cho an, ngu, ve sinh ca nhan, i lai Nh vay,
thi gian lam viec con lai t 15 en 12 gi, la lng thi gian dai nhat co the co trong
mot ngayem e thc hien ke hoach vach ra.
3) Kha nang lam viec cao.

Kha nang lam viec cao the hien cho, trong suot thi gian dai nhat co the co,
nhan cach thc hien ke hoach mnh e ra mot cach ay hng thu, say me. Trong khi
nhng ngi khac nhn vao lai cho rang, om rm ram bung, than lam toi i, co
ai bat au ma lam, t mnh lam kho mnh ieu nay co the hieu c, v lam
viec theo ke hoach e ra e at muc ch a chon, la nhu cau cap bach ben trong
cua nhan cach sang tao. ay la lao ong t giac, loai lao ong em lai niem vui
khong ch sau khi a at c ket qua, ma con trong cac hanh ong trung gian cua
qua trnh ang dien ra.
Kha nang lam viec cao con the hien cho, nhan cach sang tao van tiep tuc lam
viec mot cach hng thu, ngay ca trong nhng hoan canh kho khan, thieu cac ieu
kien can thiet, v du, trong tu chang han. Cao hn na, nhan cach sang tao con t tao
ieu kien lam viec cho chnh mnh, cho chnh nhom cua mnh e nuoi dng, phat
trien s hng thu, say me. Bang cach o, ho luon duy tr kha nang lam viec cua ho
mc cao, tan dung het lng thi gian dai nhat co the co, danh cho muc ch a chon,
du hoan canh ben ngoai co nhng thay oi bat li. Noi cach khac, cac nhan cach
sang tao co kha nang vt len tren hoan canh, thay oi hoan canh, thc hien cac
bc trong ke hoach, nham at c muc ch xng ang ma mnh a chon.
4) Biet giai quyet cac van e gap tren con ng en ch.

Giao duc

125

Neu nh trong qua kh, pham chat nay c hnh thanh, chu yeu, nh cac kinh
nghiem ca nhan, sau nhieu lan th va sai. Ngay nay, nh phng phap luan sang tao
va oi mi (PPLSTVM), pham chat nay co the at c mc cao nh ao tao,
huan luyen.
5) Nang lc ng au vi cac kho khan, can tr, bao ve cac y tng, hanh ong cua
mnh, trung thanh vi muc ch xng ang a chon.

Cai mi luon tao ra s chong oi, tnh mi cang cao, s chong oi cang ln. S
chong oi khong ch co nguyen nhan la tnh tam ly ma con la van e quyen li,
quyen lc cua nhng ngi chong oi b xam pham, neu nh cai mi chien thang. Ho
chong oi, can tr xuat phat t nhu cau ca nhan ch khong phai v s phat trien cua
xa hoi. Ve phan mnh, xa hoi thieu luat phap, dan chu, cong khai, minh bach cang tao
moi trng thuan li cho nhng ngi chong oi o tac oai, tac quai. Biet au tranh
e cac y tng cua mnh c cong nhan, tiep nhan, s dung tren thc te, la pham
chat can thiet, khong kem g viec nhan cach sang tao a ra nhng y tng mi o.
6) Co cac ket qua sang tao tng ng vi muc ch a chon.

Co c cac ket qua sang tao, dng nh la ket thuc tat yeu cua nam pham chat
trc o. Mot ngi co muc ch xng ang, biet lap ke hoach, thc hien ke hoach
vi kha nang lam viec cao, giai quyet van e tot, lai co nang lc ng au vi cac
chong oi, can tr, th at c cac ket qua sang tao la ieu ng nhien. Tuy nhien,
thc te co the khong xay ra nh vay. Th nhat, viec a ra yeu cau phai co cac ket
qua sang tao nham nhan manh: Khong the noi ve nhan cach sang tao, neu nh ngi
o khong co ket qua sang tao. Th hai, oi vi nhng ngi ang tr thanh nhan cach
sang tao, ho phai coi viec cha co ket qua nh mot dau hieu lo ngai, canh bao e
ieu chnh nam pham chat trc. Th ba, nhan manh ket qua sang tao e nhan cach
sang tao lu y ve hieu qua sang tao: Cac chi ph (hieu theo ngha rong nhat) cho qua
trnh sang tao phai c bien thanh cac ket qua sang tao tng ng.
Ngi viet muon lu y ban oc rang, sau pham chat cua nhan cach sang tao trnh
bay tren khong ng oc lap, ma lien ket vi nhau thanh he thong thong nhat. i
sau hn, nhn theo quan iem cua the gii ben trong con ngi, rat nhieu cac hien
tng tam ly ket hp vi nhau mot cach nhuan nhuyen thanh cac he thong cac
thang bac cao, vi nhng thay oi ve chat can thiet cho nhan cach sang tao. Chung ta
co the thay, cac nhu cau phat trien xa hoi a chuyen hoa, ket hp vi nhu cau cho
nhng ngi khac, phat trien thanh cac nhu cau ca nhan cu the, the hien trong muc
ch xng ang a chon cua nhan cach sang tao. Cac kien thc c cung cap bi xa
hoi, t hoc, ket hp vi nhu cau nhan thc manh va hanh ong, tao thanh he thong
cac xuc cam dng (ke ca y ch, ngh lc) oi vi muc ch xng ang a chon.
Trong so o, nhieu xuc cam tr thanh cac thoi quen t nguyen tot ep, khong ch
mc y thc, ma con ca mc tiem thc. Nhan cach sang tao co quan he phan hoi tot
vi chnh mnh e t rut kinh nghiem, vi cac ong nghiep e hoc tren sai lam cua
ho, vi xa hoi e ieu chnh, phat trien muc ch a chon va thay oi ke hoach, hanh
ong cho hp ly. Noi cach khac, nhan cach sang tao co kha nang t ieu khien, lam

126

Giao duc

chu ban than mnh tot. Cac hien tng tam ly giup ch cho t duy sang tao nh lien
tng, tnh nhay ben t duy, tr tng tng, linh tnh c ket hp va huy ong
mc cao Sau pham chat nhan cach sang tao mi la ieu kien can toi thieu e giai
quyet mot van e va a thanh pham ra ap dung thc te, tc la, danh cho mot chu
trnh sang tao. Chu trnh nay chiem nhieu nam tri. Tuy nhien, con ngi co the giai
nhieu bai toan, thc hien nhieu chu trnh sang tao trong cuoc i cua mnh. Nhan
cach sang tao khong phai huan chng hay danh hieu suot i. Khi khong sang tao
na, con ngi cung khong con la nhan cach sang tao. Tuy vay, moi ngi bnh
thng eu co kha nang tr thanh nhan cach sang tao.
Di ay, ngi viet trch tieu s va phan tch mot nhan cach sang tao theo sau
pham chat ke tren:
Trong suot 200 nam, cho en gia the ky 19, sot hau san xay ra pho bien trong
cac nha ho sinh Chau Au. Co nhng nam, tren di 30% san phu b chet. Mot so con so
thong ke cho thay, rieng tai nc Pho, trong 60 nam co 363.624 san phu chet, tc la
ln hn so ngi chet v au mua va benh ta gop lai. Thang 12 nam 1842, so san phu
chet la 31,3%. thanh pho Praha, nam 1848 co 37,36% san phu chet; 1849 45,54%;
1850 52.65%. Ty le t vong 10% c coi la bnh thng. Trong tat ca cac loai benh
c phan tch thong ke, sot hau san co ty le t vong cao nhat. Cac san phu s en
cac nha ho sinh, nhieu ngi trong so ho thch sinh con tren xe la va ngoai ng hn.
Ai phai vao nha ho sinh, trc o a phai noi li vnh biet nhng ngi than, giong nh
trc khi len oan au ai.
Cac nha chuyen mon thi o coi sot hau san la dch va a ra ti 30 gia thuyet ve
nguyen nhan, v du, do thay oi trang thai khong kh, at, do v tr cua nha ho sinh
Ngi ta a th ieu tr bang moi cach, ke ca s dung thuoc tay. Mo xac cac nan nhan
cho thay cung mot ket qua: Cac san phu chet v b nhiem trung mau.
Nam 1847, bac sy cua thanh pho Vien (Ao) I.P. Semmelweis (1818 1865), khi o
mi 29 tuoi, a tm ra nguyen nhan gay nen biet bao cai chet thng tam cua cac ba
me. Bang cac thong tin, d lieu thu thap c va x ly chung, ong i en ket luan,
chnh s cau tha cua cac bac sy khi tham kham, e, thc hien cac ca mo bang
nhng ban tay thieu ve sinh, trong cac ieu kien thieu ve sinh a dan en s nhiem
trung mau. Ong e ngh, khong ch ra tay bang nc sach va xa phong, ma con phai
sat trung bang nc clo. ay chnh la noi dung cua phng phap phong nga can benh
noi tren.
Tat ca cac danh y cua Chau Au luc o eu chong lai phng phap cua
Semmelweis va chnh ban than Semmelweis. Phng phap cua ong a khong c tiep
nhan mot cach rong rai va triet e khi ong con song. Ong mat nam 1865, tc 18 nam
sau khi a ra phng phap cua mnh, mot phng phap ma tnh ung an cua no co
the rat de dang kiem tra tren thc te.

Bay gi, chung ta i vao cac chi tiet cuoc i cua Semmelweis, nhn theo sau
pham chat cua nhan cach sang tao:
1) Xac nh muc ch xng ang.
Semmelweis chon muc ch cua mnh khong phai ngau nhien. Nam 1844, sau khi
tot nghiep khoa y, ai hoc tong hp Vien, Semmelweis nhan bang bac sy ve san va phu
khoa. Cung trong nam o, ong tr thanh nghien cu sinh benh vien Klein Vien. Benh

Giao duc

127

vien Klein la benh vien co so san phu chet do sot hau san thuoc loai cao nhat, trong so
cac benh vien Chau Au.
Muc ch do Semmelweis chon, ro rang, la muc ch xng ang, cao ca, em lai
nhieu ch li cho xa hoi.
2) Xay dng ke hoach (chng trnh).
Semmelweis co hai ke hoach: Ke hoach giai bai toan va ke hoach ap dung li giai
vao thc te.
Ke hoach th nhat c thc hien bang cach tien hanh loai tr dan cac yeu to co
the gay ra benh san phu, e t o, xac nh nguyen nhan ch thc. Semmelweis
khong ch s dung cac d lieu th nghiem cua mnh, ma con ca cac d lieu thong ke.
Sau o, ong xay dng phng phap phong nga va tien hanh th nghiem, luc au, tren
ong vat, roi chuyen sang ngi.
Ke hoach th hai the hien cho, phai lam sao ap dung phng phap tm ra mot
cach im lang, khong on ao. Semmelweis a thay trc phan ng ln, bi v phat hien
cua ong ch ra rang, chnh cac bac sy co loi trong viec gay ra can benh cho cac san
phu. Luc au, ong gi nhng la th rieng cho cac benh vien hang au, sau o, cho cac
benh vien con lai cua Chau Au, thong bao va khuyen cao ngi nhan s dung phng
phap mi. Ong hy vong rang, bang cach nh vay, phng phap se c cong nhan va
tiep nhan mot cach rong rai nhat.
Khi Semmelweis nhan ra, ngi ta khong em xa g ti cac la th rieng, ke ca
quyen sach viet sau o cua ong, ong bat au viet nhng bc th ngo, cong khai len an
ho va doa se a van e ra trc cong luan. Li e ngh, yeu cau, tham ch, khan cau
duy nhat trong nhng th nay la, hay th s dung phng phap cua ong e cu lay s
song. The thoi, Semmelweis khong he noi g, oi hoi g ve chuyen khen thng.
3) Nang lc lam viec.
Tuy cac nha viet tieu s cua Semmelweis khong noi ro, Semmelweis lam viec moi
ngay bao nhieu gi. Can c vao cac chi tiet khac, ngi oc co the thay, Semmelweis
a lam viec bang tat ca thi gian ma mnh co e giai quyet van e, vi tat ca cac xuc
cam dng can thiet.
4) Cac ky nang giai quyet van e.
Semmelweis chu yeu s dung phng phap th va sai. Trong o, co nhng phep
th khong da tren c s logch nao ca. V du, tnh c biet nha ho sinh gan ay e cac
san phu sinh con trong t the nam nghieng, ong lien ap dung tai benh vien cua mnh.
The nhng, ty le t vong cua cac san phu, khong v the ma giam i.
Tuy nhien, Semmelweis co tnh nhay ben t duy cao va cach thu thap, x ly thong
tin toan dien hn cac ong nghiep. Ong e y nhng ieu ma cac ong nghiep khac
khong e y. Ong t b tnh hn ho v ong mi ra trng, cha kp thuoc ve trng phai
y hoc nao, mc o khach quan con cao. Ngoai ra, cung can tnh en nhng may man
(trong rui ro) nhat nh. V du, cai chet cua bac sy J. Kolletschka ban than, a lam
cho Semmelweis khong ch au buon, ma con thuc ay ong tm hieu nguyen nhan cai
chet o ky hn. Hoa ra, ban ong chet v mot vet dao cat, ngau nhien t lam b thng,
khi mo xac mot san phu chet do sot hau san. Ong a can than nghien cu bien ban cua
ngi ta mo xac ban mnh: Cung mot can benh dan en t vong nh cac san phu.
Vi tat ca thong tin co cho en luc ay, Semmelweis a suy ngh suot ngay em,

128

Giao duc

cho en khi trong au hnh thanh y tng ay t tin la: Cac chat cua t thi b benh t
cac ban tay cua cac bac sy, xam nhap vao mach mau cua nhng ba me khoe manh,
lam ho b lay benh va chet. Ngi viet lu y ban oc, mai sau nay mi co cac cong
trnh nghien cu cua Pasteur, xac nh cac vi khuan nh la nguon cua nhieu loai benh.
Cac giao s, bac sy, nhan vien y te, sinh vien thc tap thng mo xac hoac tham gia
mo xac. Nc va xa phong khong u lam sach het cac chat cua t thi b benh. Ho lai
i tham kham, e va mo cac san phu. Chnh nhng ban tay ban a lay truyen benh
cho cac san phu, lam ho chet, khong kp lam me. e khac phuc tnh trang nay,
Semmelweis, cuoi cung, quyet nh dung nc clo e ra tay cho sach het cac chat
cua t thi b benh. Sau o, ong a ra ly thuyet ve nguyen nhan gay benh va phng
phap s dung nc clo e phong benh.
5) Nang lc ng au vi s chong oi, can tr.
Phat hien cua Semmelweis ch ra cac bac sy la nhng ke giet ngi bang chnh oi
tay lay nhiem benh cua mnh. ay la nguyen nhan chnh lam cho phat hien cua ong
ngay lap tc b bac bo mot cach dt khoat va vo ieu kien. Phat hien nay, ve ban chat,
la ban tuyen an nhng ngi lam viec trong cac nha ho sinh tren toan the gii, nhng
ngi khong cong nhan cong trnh nghien cu cua ong va van tiep tuc lam viec theo
phng phap cu.
Giam oc benh vien, bac sy Klein cam Semmelweis ang con so thong ke giam ty
le t vong nh sat trung oi tay. Klein noi rang, cong bo ieu o co ngha la s phan
boi. Tren thc te, benh vien Klein a uoi viec Semmelweis, bang cach khong gia han
hp ong lam viec, mac du, ty le t vong benh vien giam mot cach ro ret. Ong phai
ri Vien, chuyen ve Budapest, ni vat va lam mi xin c cho lam viec. Tai Hungary,
trong benh vien cua mnh, ong a keo giam ty le t vong xuong con 0,85%.
Luc au, Semmelweis co gang viet nhng la th thong bao rieng en cac bac sy,
ke ca cac nha khoa hoc noi tieng thi ay nh Wirchow, Simpson ve phat hien cua mnh.
Cac la th a khong co tac dung nao. Ong san sang bo thi gian va tien bac e gii
khoa hoc lang nghe ong. V du, ong e ngh cac bac sy c to chc seminar bang kinh
ph do ong tai tr, e nghe ong trnh bay phng phap cua mnh, vi thi gian va a
iem do ho tuy y chon. Li e ngh cua ong b t choi. Nam 1861, ong viet sach, nhng
ngi ta cung khong them em xa en sach cua ong. Di mat ho, Semmelweis con
qua tre, thieu kinh nghiem, lai la bac sy tnh le, cha u t cach e oi day do, yeu cau
nay no.
Sau tat ca nhng co gang ke tren, Semmelweis bat au viet nhng la th ngo cho
nhng ngi chong oi nhng giao s noi tieng nhat. Trong mot la th co nhng dong
sau ay: neu nh chung ta co the chap nhan tnh trang t vong trc nam 1847, bi
v luc o khong the ket toi ai vao toi ac, c thc hien mot cach khong y thc, th tnh
hnh hoan toan thay oi vi nhng cai chet hau san sau nam 1847. Nam 1864 la nam
th 200, sot hau san hoanh hanh trong cac benh vien. Cuoi cung, a en luc phai
cham dt no. Ai co loi trong viec 15 nam qua, sau khi xuat hien ly thuyet phong benh
hau san, cac san phu van tiep tuc phai chet? Khong ai khac, chnh la cac giao s san
khoa.
La th nham vao lng tam cua cac nha khoa hoc. Thay v lng tam thc tnh, v
uy tn ca nhan, cac giao s b soc bi li le la th, a tuyen bo Semmelweis la ngi co
tnh cach khong the chap nhan c. Ho tung ra cac ly thuyet khoa hoc bao boc
bi thai o khong muon hieu bat ky cai g trai vi cac quan iem cua ho. Ho bop meo
cac s kien, lam cac d lieu gia. Mot so giao s, tren thc te s dung phng phap cua

Moi lien he gia giao duc va xa hoi

129

Semmelweis trong benh vien cua mnh e giam ty le t vong, nhng bao cao rang, co
c ket qua tot nh vay la nh ly thuyet cua mnh, v du, do cai tien he thong thong
gio trong cac phong benh a co nhng bac sy thong bao cac so lieu thong ke do
mnh ba ra. Con khi ly thuyet cua Semmelweis bat au c cong nhan, mot so nha
khoa hoc lai nhay ra tranh cong: oi quyen u tien phat hien thuoc ve mnh, nh la
ngi au tien. Chong oi Semmelweis lau nhat chnh la cac bac sy thuoc trng phai
Praha, ni co ty le t vong cac san phu cao nhat Chau Au. Ho ch chu cong nhan phat
hien cua Semmelweis 37 (!) nam sau khi phat hien o ra i. Tren thc te, phat hien
cua Semmelweis ch c cong nhan hoan toan bi the he mi cac bac sy, tren tay ho
khong dnh mau cua cac ba me b chet mot cach oan uong.
Cong bang ma noi, cung co nhng ngi co lng tam nhng hanh ong tieu cc.
V du, G. Michaelis, mot bac sy noi tieng cua thanh pho Kil a s dung phng phap sat
trung bang nc clo do Semmelweis thong bao va b thuyet phuc bi ty le t vong giam
thay ro. Ong het sc kinh ngac, khong chu ng noi s can rt (hoa ra lau nay la ke
giet ngi ma mnh khong biet), ong t t nam 1848.
Trong cuoc au tranh khong khoan nhng e bao ve chan ly, Semmelweis la thieu
so, tham ch, co oc kieu mot mnh chong lai mafia, mot mnh chong lai tat ca. Tuy
a co gang vt len chnh mnh, ong dan tr thanh ngi ban tnh, cau co, thnh thoang
no ra nhng cn gian d. Tnh nhun nhan, chu ng, tham ch, nhut nhat bien mat
ong. Ong khong con biet g en cac chuyen vui va giai tr. Ong dan tr nen mat tr.
Gia nam 1865 ngi ta a ong vao benh vien tam than Vien. Ong mat tai o ngay
13 thang tam nam 1865, tuoi 47. Theo mot so nguon, so phan that tr treu, nguyen
nhan chet cua ong la vet thng nhiem trung tren ngon tay phai, xay ra trong lan mo
phu khoa cuoi cung cua ong. Con theo S.B. Nuland, trong mot lan len cn ap pha, ong
b cac nhan vien benh vien tam than anh va chet v nhng thng ton hai tuan sau o.
6) Ket qua sang tao.
Semmelweis a thc hien phat minh, phat trien no thanh ly thuyet. Ong cung sang
che ra phng phap sat trung s dung nc clo va ap dung no vao thc te. Chnh cac
ket qua sang tao cua ong a chuan b y tng va d luan xa hoi e cac cong trnh sau
nay cua Lister (1827 1912) ve sat trung tong quat, cua Pasteur (1822 1895) ve vi
khuan nguon goc cua nhieu loai benh c de dang tiep nhan.

en ay, ngi viet muon lu y rang, chac ban oc biet ve Pasteur nhieu nhat,
sau o la Lister (t ra, thong qua ten goi cua nc xuc mieng sat trung Listerine
Antiseptic Mouthwash, ban trong cac hieu thuoc) hn la ve Semmelweis. Trong khi
o, chnh Lister cong nhan: Khong co Semmelweis, toi khong at c cac thanh tu
cua mnh (Without Semmelweis, my achievements would be nothing). ieu nay co
the giai thch, trong khi sang tao la cuoc chay tiep sc, th so ong trong nhan loai
thng ch nhac en ngi ve ch cuoi cung cua mot giai oan nao o. Chung ta can
phai tra lai s cong bang cho s ong gop cua nhng ngi khac vao s phat trien
chung cua nhan loai.

10. Moi lien he gia giao duc va xa hoi

10.1. Cac trng hp co the xay ra

130

Moi lien he gia giao duc va xa hoi

Hnh 17 di ay phan anh moi lien he gia giao duc trong nha trng va xa hoi.
Trong nha trng, thay co co nhiem vu ieu khien cac hoc vien hng ti nhng muc
tieu do giao duc at ra. Trng hoc khong khep kn ma tng tac vi moi trng xung
quanh la moi trng xa hoi.
Tuy theo hoan canh lch s cu the, tuy ni, tuy luc, ba he noi tren (cac thay co,
cac hoc vien va moi trng xa hoi) co the nhng trang thai thuan li khac nhau e
at c muc ch ieu khien la nhan cach ly tng. Mat khac, ba he noi tren la cac
he m, lien ket vi nhau, hieu theo ngha, chung tac ong qua lai va cac tac ong
nay co the tot, co the xau trong moi quan he vi viec hnh thanh va phat trien nhan
cach ly tng, xem Hnh 18: Ba he va cac tng tac gia chung va Hnh 19: Bang
hnh thai cua ba he va cac moi lien ket.
Moi trng
xa hoi

Cac
thay co

ieu
khien

Cac
hoc vien

Hnh 17: He cac thay co, he cac hoc vien va he moi trng xa hoi
LTH
Moi trng
xa hoi
(M)

LHT
LMT

LTM
LHM

LMH

LMT

Cac
thay co
(T)

LMH
LTH

LHT

LTM

Cac
hoc vien
(H)

LHM

Tac ong cua cac thay co len hoc

vien
Tac ong cua cac hoc vien len
thay co
Tac ong cua moi trng xa hoi
len cac thay co
Tac ong cua cac thay co len moi
trng xa hoi
Tac ong cua moi trng xa hoi
len cac hoc vien
Tac ong cua cac hoc vien len
moi trng xa hoi

Hnh 18: Ba he va cac tng tac gia chung

e cho n gian, ngi viet ch gii han hai trang thai tot (thuan li), xau
(khong thuan li) oi vi viec phat trien nhan cach hoc vien cua ba he va sau moi

Moi lien he gia giao duc va xa hoi

131

lien ket. Tren thc te, mc o a dang cua cac trang thai con ln hn nhieu lan, do
vay, tnh hnh con phc tap gap boi. Mi en ay thoi, ban oc a co the thay bai
toan phat trien nhan cach khong de giai chut nao, cha ke, neu i sau hn vao tng
he thong va cac moi lien ket, chung ta gap nhng hien tng con t c nghien cu.
T
H
M

tot
tot
tot

xau
xau
xau

LTH
LHT
LMT

tot
tot
tot

xau
xau
xau

LTM
LMH
LHM

tot
tot
tot

xau
xau
xau

T Thay co
H Hoc vien
M Moi trng xa hoi

Hnh 19: Bang hnh thai cua ba he va cac moi lien ket

Bang hnh thai tren Hnh 19 cho chung ta 2 9 512 trng hp co the co. Chung
ta hay th cung xem xet mot so trng hp ac biet, vi ch so t tng ng vi trang
thai tot cua he hoac moi lien ket; x trang thai xau cua he hoac moi lien ket:
1) Tt H t M t L THt L HTt L MTt L TMt L MHt L HMt
ay la trng hp ly tng, khi moi cai eu tot: Co s cong hng cua cac ca
nhan thay co, hoc vien va moi trng xa hoi (xem Hnh 15); s cong hng cua he
giao duc (cac thay co) va cac hoc vien; s cong hng cua cac ca nhan trong xa hoi
vi nhau. ieu nay co ngha, moi ngi eu ang la hoac se tr thanh cac nhan cach
tot.
2) Tt H t M x LTHt L HTt L MTx LTMt L MHx L HMt
ay la trng hp cac thay co tng tac tot vi cac hoc vien, phat trien c
nhieu nhan cach tot va tac ong tot len moi trng xa hoi. Trong khi o, moi trng
xa hoi va tac ong cua moi trng xa hoi len cac thay co, cac hoc vien la xau.
Trng hp nay dan en ket qua: Mot so thay co, hoc vien b suy thoai ve mat nhan
cach do tac ong xau cua moi trng xa hoi. Noi cach khac, ay co s au tranh
gia tac ong tot cua giao duc va tac ong xau cua moi trng xa hoi. Neu tac ong
tot cua giao duc manh hn, cac thay co, cac hoc vien nhan cach tot, ac biet, khi ra
i se tac ong tch cc, cai tao moi trng xa hoi theo hng tot. Neu tac ong xau
cua moi trng xa hoi manh hn, giao duc nhan cach se i vao suy thoai va toan bo
xa hoi tr nen xau hn trc.
3) Tx H x M t LTHx L HTx L MTt LTMx L MHt L HMx
ay la trng hp giao duc phat trien nhan cach trong cac nha trng khong at
yeu cau (xau). Tuy nhien, van con co hy vong v moi trng xa hoi va tac ong cua
moi trng xa hoi len cac thay co, cac hoc vien la tot. ay, co s au tranh gia
tac ong tot cua moi trng xa hoi va tac ong xau cua giao duc len ngi hoc. Neu
tac ong tot cua moi trng xa hoi manh hn, he thong giao duc se c cai tao theo
chieu hng tch cc, phat trien cac nhan cach tot. Neu tac ong xau cua giao duc
manh hn, toan bo xa hoi tr nen xau hn trc.

132

Moi lien he gia giao duc va xa hoi

4) Tx H x M x L THx L HTx L MTx L TMx L MHx L HMx

ay la trng hp moi cai eu xau. Toan bo xa hoi tren con ng suy thoai.
Ban oc th suy ngh xem, co cach nao lat ngc tnh the khong? Neu co thi gian,
ban oc con co the xem xet cac trng hp khac, ngoai bon trng hp ac biet noi
tren.

10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng e co nhieu hanh
ong ca nhan tot
ay, ngi viet tong ket nhng g a trnh bay t muc 8. Ca nhan va moi
trng cho en nay. Cong viec tong ket nham muc ch ch ra cac ieu kien ly tng,
thc chat, la cai ch ly tng ma xa hoi va giao duc can hng en:
1) Moi trng xa hoi, cac thay co, cac hoc vien va cac moi lien ket gia ba he
nay eu tot (xem trng hp Tt H t M t L THt L HTt L MTt L TMt L MHt L HMt
trong muc nho 10.1. Cac trng hp co the xay ra).
2) Trong pham vi
(xem Hnh 13 va van ban i kem cua muc nho 8.2. Ca
nhan va xa hoi ly tng) la pham vi cac hanh ong ca nhan va lam thoa man cac
nhu cau ca nhan, va lam thoa man cac nhu cau xa hoi, th xa hoi ly tng phai bao
am cac nhu cau chnh ang cua ca nhan c thoa man bang cach thc thi ay u
quyen con ngi (xem muc 8.1. Ca nhan trong t cach la con ngi hien ai).
3) Pham vi
(xem Hnh 13 va van ban i kem) la pham vi cac hanh ong ca
nhan lam thoa man cac nhu cau ca nhan nhng anh hng xau en xa hoi. Co the coi
nhng hanh ong ca nhan nay la cac hanh ong xau. Xa hoi ly tng la xa hoi co
nhng bien phap lam cho ca nhan khong hanh ong trong pham vi
mot cach co
hieu qua. Nhng bien phap nay, ve mat nguyen tac, la nhng bien phap da tren quy
luat: Hanh ong ca nhan xuat phat t nhu cau ca nhan va nham thoa man nhu cau ca
nhan. e ca nhan khong hanh ong trong pham vi , cac bien phap phai lam cho ca
nhan khong co nhu cau hanh ong trong pham vi
va neu trot hanh ong pham vi
th ca nhan se lanh hau qua: Cac nhu cau khac khong c thoa man en mc tao
ra xuc cam am u o e ca nhan khong tai dien hanh ong trong pham vi
na.
Nhng bien phap nay goi chung la cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat bao
gom cac bien phap luat phap, hanh chnh, thai o cua nhng ngi xung quanh, d
luan xa hoi
4) Pham vi
(xem Hnh 13 va van ban i kem) la pham vi cac hanh ong ca
nhan lam thoa man nhu cau xa hoi nhng khong that s thoa man nhu cau ca nhan.
e co nhieu ca nhan hanh ong trong pham vi
giup xa hoi phat trien nhanh, xa
hoi can co nhng bien phap khuyen khch: Ca nhan cang hanh ong trong pham vi
th cac nhu cau chnh ang cua ca nhan cang thoa man, t o tao nen cac xuc cam
dng u o trong ca nhan.
5) Co nhieu cach hnh thanh xuc cam (xem muc nho 7.2. Mot so cach tao xuc
cam ca nhan). Trong o co cach kha pho bien la ca nhan tiep thu cac thong tin tao

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

133

xuc cam t ben ngoai. Nhng thong tin nay co the en t nhng ngi xung quanh,
truyen thong cac loai, cac sach van hoc, cac loai hnh nghe thuat. Nhn di quan
iem quan ly xa hoi, nhng ngi co trach nhiem oi vi truyen thong, van hoa,
nghe thuat can chon loc e phat nhng thong tin tao xuc cam tot thuc ay cac hanh
ong tot cua nhng ca nhan trong xa hoi nhan nhng thong tin o, han che en khong
co na nhng thong tin tao xuc cam xau. Nhng ngi sang tac cac tac pham truyen
thong, van hoa, nghe thuat cung can nang cao trach nhiem trong viec tao cac xuc
cam tot va han che cac xuc cam xau ngi nghe, ngi oc, ngi xem cac tac
pham cua mnh.
Thc hien ay u cac iem 1, 2, 3, 4, 5 mot cach co hieu qua, chung ta se co
c s cong hng thc s gia ca nhan (cong dan) va toan xa hoi (xem Hnh 15 va
van ban i kem).
6) Trong cac bien phap noi tren danh cho cac pham vi ,
va
(xem Hnh
13 va van ban i kem cua muc nho 8.2. Ca nhan va xa hoi ly tng) co cac bien
phap thuoc ve giao duc trng hoc. Ro rang, neu giao duc cho ra trng nhng nhan
cach ly tng th xa hoi tiep nhan ngay nhng ca nhan biet phai lam g trong cac
pham vi ,
va . ieu nay giup xa hoi co ngay cang nhieu cac nhan cach ly
tng: Cac hanh ong tot cang ngay cang tang, cac hanh ong xau cang ngay cang
giam.
7) Giao duc nhan cach ly tng phai co c 8 ac trng liet ke trong muc nho
9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc.
8) Cao hn na, giao duc can hng ti xay dng cac nhan cach sang tao, la
nhng ngi giai quyet thanh cong cac van e xa hoi ang gap phai, giup tang toc o
phat trien xa hoi mot cach ben vng (xem muc nho 9.3. Nhan cach sang tao).

11. Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Muc nho 10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng e co nhieu hanh ong
ca nhan tot a tong ket cac muc t 8 en 10 va e ra cac muc tieu (ch) ma xa hoi
va giao duc cua bat ky nc nao can at, e co that nhieu cac hanh ong ca nhan tot,
that t cac hanh ong ca nhan xau trong xa hoi.
Trong muc nay, ngi viet so sanh tnh hnh xa hoi, giao duc nc ta hien nay
vi cac muc tieu (ch) noi tren e thay nhng cai con cha at. Nhng cai con cha
at co nhieu, ngi viet khong co tham vong noi het, noi u ma ch neu mot so iem
ma ngi viet cho la chnh.
Nhan ay, ngi viet muon noi ro hn e tranh hieu lam. Xa hoi va giao duc
nc ta a at c rat nhieu thanh tch, c ghi nhan trong rat nhieu bao cao, ngh
quyet, sach, bao Ngi viet tin rang, cac ban oc eu biet ieu o. ay, do e
tai va muc ch cua quyen sach, ngi viet khong nhac lai cac thanh tch o ma tap
trung nhan manh nhng g cha at trong xa hoi va giao duc nc ta, ch khong co y
boi en tnh hnh.

134

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

11.1. Ve xa hoi
1) So vi iem 2 cua muc nho 10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng
e co nhieu hanh ong ca nhan tot, trong pham vi
(xem Hnh 13 va van ban i
kem cua muc nho 8.2. Ca nhan va xa hoi ly tng), nc ta, xa hoi cha thc s
bao am thoa man cac nhu cau chnh ang cua ca nhan, trong o can nhan manh en
viec tra lng thoa ang. Cu the, t nam 1975 cho en nay tnh trang tra lng
khong u song van ton tai.

Di ay la mot so bai bao phan anh tnh trang o:

An toi xong, Thm - v c - cha i soan bai ngay ma c man me t hoa n
tien ien vi cai th dai nh mot cau hoi: Lnh lng cha?
c a 12 nam lam cong chc, trai qua ba c quan t tnh le len trung ng; con
Thm la ngi that tha nen cung kha chi li.
e chng minh rang lng cua chong ch gan u nuoi anh 20 ngay moi thang thoi,
ch loi ra mot cuon so nho ghi moi khoan chi tieu trong nha. Muc chi dai dang dac:
ien: 186 ngan ong, nc: 35, ga: 88, ien thoai: 149 roi xang xe (cac khoan sa
cha), an uong, quan ao, dep mu, xa phong, kem anh rang, hoc ph, ng sa, sinh
nhat, ma chay ci gio, tiep khach (ban be, ho hang, ong nghiep), ve que v.v va
v.v Tong cac khoan chi co nh nay xe dch moi thang t 6,5-7,5 trieu ong. ay la
Thm cha dam tnh en khau hao nha ca, tien nghi, vat dung nh: Ban la, tivi, may
giat, phch nc, xoong noi, day phi, inh, moc Va lay gii, con om au, sinh n, tai
nan
c co hai a con nho. Chia song phang th moi ngi cung chi t 1,7-2 trieu
ong/thang. The nhng lng cua c, ngi tru cot gia nh, sc lao ong au tau ch
1,1 trieu ong o lai.
a thanh le t ngay ci nhau, c lnh lng xong th a ca cho v. Thm se
em va thoi lai cho chong 20-25%. So con lai hoac la ch tra tien ien, nc, ien
thoai va ng sa cho thang ut; hoac ch dung e i ch mua o an cung may th lat
vat trong mot tuan en mi ngay. Lng cua Thm, giao vien cap II, cung chng ay
tien. Thang nao hai v chong cung chac chan lo c 1/3 cac khoan chi bat buoc e
duy tr i song gia nh. 2/3 i song con lai cong vi toan bo nhu cau hng thu,
phat trien va tch luy ho khong the trong vao ong lng.
Mot nha nghien cu kinh te ong thi cung la mot cong chc gan 30 nam hng
lng nha nc noi: Cha bao gi ong lng cong chc VN am bao ap ng c
nhu cau toi thieu cua i song. Thi bao cap, CBCNVC bam vao no nh mot noi tui ho
v no qua thap nhng ho lai khong co cach nao khac. Thi oi mi, ong lng tuy co
nhieu lan thay oi nhng thc te van khong the hoan thanh c chc nang so 1 cua
mnh la nuoi song ngi lam cong. Nhng luc nay cong chc a co nhieu bau sa
khac va Nha nc cung dan da chap nhan nhng nguon thu khong chnh thc cua
cong chc.
Ke hoach 3 thi nay
Hom hop s ket sau thang au nam 2006 cua c quan c, trong muc thanh tch
ong pho giam oc oc dong dac: e nang cao i song anh em, cai thien thu nhap
cho can bo nhan vien c quan, ban lanh ao a sang tao tan dung li the cua c quan:

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

135

Cat dien tch cha dung cho thue ca hang ban bia va m dch vu trong gi xe ap xe
may. em lai nguon thu ang ke cho can bo nhan vien moi thang. Luc nay c mi
hieu cai khoan 450.000 ong moi thang c goi la phu cap lam ngoai gi cua anh la
t cho nay ay.
Mac du anh ch em nhieu li ra tieng vao nhng that ra cung khong ai kien cao,
kien ngh oi huy bo cai d an sang tao o, bi v cung nh no ma ho co them na
trieu bac moi thang. Thoi o la bong loc. Hoa thm moi ngi hng mot t! a e tai
nay ra ban nhau hom lien hoan c mi biet la rat nhieu c quan nha nc, ac biet la
nhng n v cang t quyen lc xa hoi nh van hoa, lao ong bao hiem xa hoi, the thao,
cac vien nghien cu hau het eu co nhng khoan ke hoach 3 c sang tao ngoai
lng.
Va ay la chuyen bnh bau thi ua cuoi nam mot vien nghien cu kinh te tai HN.
Mot anh tien s c lanh ao vien anh gia rat cao v anh a co cong keo c nhieu
d an co tai tr nc ngoai ve cho vien: Cai thien i song anh em, bo sung nguon lc
kinh te cho c quan. V vay xng ang chien s thi ua
Moi ngi vo tay. Trong ba nhau, mot giao s phan nan: V tien s o khong co
cac san pham nghien cu xng tam, cung ch nen ca tung anh ta qua Co ngi phan
bien: Nhng anh ta em lai nguon thu cho c quan. Giao s noi: La nha khoa hoc th
phai co cong trnh nghien cu. Neu e kiem tien th anh nen m quan bia, quan hat se
tot hn! Tuy vay, ong cung rat thong cam va thng lanh ao vien va ca anh tien s tre
kia v o cung la cach duy nhat e ho co the song ma khong lam ieu toi loi
Ke hoach 3 co lch s t thi bao cap. Thi o cac DN b km ham trong c che
ch tieu. Thieu thon, khon cung a khien mot vai n v xe rao, t xoay von (ang le
ch von nha nc cap), t mua nguyen lieu gia ngoai (qui nh la phai mua theo gia
nha nc) va co gang tang nang suat. Nop u ch tieu san pham cho Nha nc th
phan con d c phep t ban lay lai chi cho anh em lao ong va qu n v. Phan nay
goi la ke hoach 3.
Ke hoach 3 ban au la mot y tng dung cam va nhan van. Nhng sau nay no
c bien hoa muon hnh van trang. No bien nhieu nganh, nhieu n v co li the oc
quyen tr thanh nhng oc ao xanh tot, mau m ve nguon thu. o la cac nganh ien
lc, hang khong, bu ien, ngan hang, bao hiem, xang dau, dau kh vi cac khoan
ke hoach 3 vo cung phong phu, beo b. No thng nap danh: Qu lng, thng, phu
cap, tang ca, them gi, phuc li, cong oan ma khien bat c can bo cong chc nao
cung them muon.
Nam 2002 giam oc mot ngan hang thng mai HN b ky luat v qua lo cho i
song anh em vi mc thng tet 22 trieu ong/ngi. Mot trong nhng vu be boi
Tong cong ty Hang khong la qu phuc li cua tong cong ty co the trch ti hang chuc t
e tai tr chng trnh van hoa van nghe chao mng mot dp ky niem cua n v ban.
Bong va loc
Va bai hoc au tien lam cong chc cua c la: i hop bay gi ai cung co tieu
chuan, tc la tien ng trong phong b. Mc tieu chuan tuy thuoc vao c quan to chc,
khach mi va s kien hop. Phong b la mot khoan thu nhap khong the thieu oi vi
cong chc loai quen nh c
Ban au bong loc kieu nay ch la phan thng, van may t no lc, tan tam cua
ngi lam viec va t hao tam cua oi tac. Nhng v thieu thon, cac can bo cong chc

136

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

a tan dung li the v tr cong viec e voi vnh. Va en nay can benh o a tr thanh
man tnh, an vao hau het moi huyet mach cua i song, nhat la he thong hanh chnh s
nghiep; hang ngay, hang gi lam muc ruong ao c cong chc, van hoa xa hoi
Nguyen bo trng Bo KH-T, ong Tran Xuan Gia, ke: Con gai ong lam thu tuc
ang ky ket hon. Thieu giay khai sinh, co xa khong ve c. V ong em ban khai
sinh goc ra phng nh ho chng thc ban sao. Co van th phng hen nhieu lan va
van cha giai quyet. Cuoi cung co ta oi phai co chng nhan cua chnh quyen ni co
dau sinh. Me co dau noi: Neu co dau sinh nc ngoai th sao? Ch van th anh mat
gat: Th bay ra nc ngoai ma xin!. Cuoi cung s viec phai nh en ong bo trng t
phap can thiep mi xong. Co ngi noi: Toi g phai t gay kho cho mnh nh vay, ch
can ba cu boi dng 100.000 ong th ba co the bien ke vo le, thieu van hoa thanh
a chau le phep, cong chc man can va viec du kho en may cung xong ang nay,
ba cat i cai khoan bong hien nhien va thng xuyen th co van th ay lam sao chu
c
Nhng khoan bong nh vay hien co mat bat c c quan hanh chnh, n v s
nghiep hay cong ch nao. Cac c quan cang co quyen lc, anh hng ln en xa hoi th
cang nhieu bong. V du bo phan lam ang ky xe may cua cong an giao thong. Ch
can chu kho tm cho khach bien so tng oi ep mot chut la c ho boi dng roi.
So chan 10 nut, 9 nut, so loc phat (68), so trung vi sinh nhat, so t qu cang hiem
cang co loc. C quan hai quan, thue, quan ly th trng, chng nhan ang ky kinh
doanh, cap phep kinh doanh th gan nh khong lam cach nao tranh c tien boi
dng moi ngay.
Ngay ca ba ban nc va he cung rat thanh thao hp tac vi may anh thanh tra
giao thong, canh sat trat t. Khi xe kiem tra en, ho dep ghe, tat ien. Xe qua ho lai
bay hang. Khach hoi: Khong s ho quay lai a? Ba noi: Thang nao cha phai chi u cho
cac ong! Ngay ca may anh dan phong cung co ti hang trieu tien loc moi thang.
Tham ch can bo van th lu tr cua toa an, vien kiem sat, thong ke, a chnh, ke ca
dan so ke hoach hoa gia nh cung danh hn na i song nhan vien cua mnh cho
nhan dan nuoi dng.
Ai o en xin mot ban trch luc, mot so lieu, tam ban o (la nhng viec ng
nhien ho phai phuc vu) cung eu c giai quyet gon nhe, niem n, tan tnh. Tat nhien,
ho ch tan tnh vi ngi hieu qui nh: Khong ai roi hi ma lam khong cong! 100.000,
50.000, 20.000 tham ch 10.000 ong cung c! Cua t long nhieu va c eu eu
nh the th can bo van th, tong hp, tiep dan lng khong u tien rau nh chung toi
mi co ca song ch!. i that trai ngang, cac khoan bong loc tc la van may, la
phan thng cua ngi nay th lai nay sinh nhieu nhat nhng cho hoan nan, rui ro,
au kho cua ngi kia.
o la benh vien, ca cac c quan phap luat, tung nh. Co ngi a v i sinh
con phai oi san cac loai tien: 5.000, 20.000, 50.000 va 500.000 ong e a me con
chau vt can!. Nhieu benh vien con co dch vu t nhan: oi tien le. 100.000 ch c
an 90.000. Tien o ung vi menh gia cua nhng ca benh nhan phai qua Va t ch
ho ly, ba quet rac, anh trong xe cung co mo co phan cua mnh Cung co nhng
bac s nhat nh khong nhan tien boi dng, the nhng ho lai a tam danh thiep ghi
ten a ch cua ho va noi rang muon cha c benh hay en phong kham tren a ch
nay
Lau - cai bong cua lng

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

137

Tng lam lai xe cua mot DN cong ch trong nganh moi trng tren a ban Ha
Noi. Do mat long cap tren nen anh ang lai xe hi cho cac sep va nhan ha lch s,
sach se va c an nhau, phong b, qua cap lien b chuyen xuong lai xe tai ch phe
lieu. Vat va, lng thap, nhem nhuoc. Anh ch chiet: No tng chi c mnh chet,
nhng mnh a may chuc nam lai xe trong c quan nha nc. Kieu g cung song tot
Ve ay, Tng biet cach bt xang dau, khai man chuyen chay va ch thue ben
ngoai. Anh noi: a la c quan nha nc th cho nao cung co the kiem c lau.
Khong co lau lam sao nha nc co ngi lam? Tng la cong nhan vien chc thi
bao cap nen anh quen dung khai niem lng - lau.
Theo Tng, lau tc la nhng khoan tien truc li t tai san nha nc ma nhng
CBCNVC quen co the lam c. c quan anh va roi co vu au a nay la e chui
vao chan van phong. Ngay xa, lam van phong ch la nhan th, bao ch, cong van, mua
che, nau nc, quet nha nhng nay lai la cho mau m ch sau cac sep. Can bo van
phong se co nhng bo phan chnh nh sam trang thiet b, tiep khach va cham lo i
song Ngi ky nhng hp ong mua sam thiet b: May tnh, may photo, ien thoai,
ban ghe, rem, hoa, phch, chau, nc loc th c nha cung cap chia hoa hong. o la
cha ke ho bat tay nhau nang gia, rut ruot, oi trao Ngi tiep khach th co moi quan
he vi cac nha hang, khach san. An mot th khai hai, gia 10 th nang 13, 14. Nhng
ngi khong c ngoi ghe o th cung tan dung bat c mot c hoi nao e hng
lau.
V du nh s dung xe cong vao viec rieng, goi ien thoai viec rieng, dung may tnh,
giay in vao viec rieng. Tham ch con em quan ao len c quan e tam cho ton ien
nc, xa phong cua nha Nhng viec o c xem la chuyen bnh thng c quan.
Ngi ta con khuyen nhau, mach nhau cach truc li cua Nha nc the nao cho nhieu,
cho kheo Va khi bat c ai trong so o tr thanh quan chc, can bo quan ly th ng
nhien khoan lau cua ho cung ln len tng ng va luc nay no c goi la tham
nhung. Cong chc cua chung ta a c tap tham nhung t khi cha co c hoi.
Mot can bo gia ke: Ong co con trai du hoc tai My va lai o lam viec. Bo sang
tham, anh mi bo i an hang. Ba cm het 200 USD. Anh rut tui hai chiec the thanh
toan eu la cua c quan cap: Mot chiec dung e tiep khach, tc la thanh toan vao cong
quy; mot chiec la danh cho chi tieu ca nhan. Anh tra bang tai khoan ca nhan. Ong bo
hoi: Sao con khong thanh toan bang the cong vu?. Anh con noi: Con mi bo tc la
chi viec rieng. Khong the goi la tiep khach c. Neu con lay tien cong chi viec rieng
th nhan pham cua con ch ang 200 USD sao?.
Ong gia lien tng en may ngi ban cua con mnh. Chung cung hoc mot trng,
mot thay, trnh o, sc tre va tam huyet khong khac nhau. The nhng nhng anh ve
nc, nam trong bo may cong chc th ch sau vai nam cong tac eu a tr thanh
chuyen gia nhan bong va lau.
Chon la cua cong chc tre
* Co bang ai hoc, lam chuyen vien cho mot bo, moi thang toi c lnh hn
600.000 ong tien lng. Dau khong oi hoi v ong gop cha nhieu nhng toi khong
hieu chung ta can c vao cai g e tra mc lng cho cong chc nh the? Rieng tien
thue nha, mc thap nhat toi co the c a mat 500.000 ong/thang. Tien ien, nc
het 50.000 ong, 100.000 ong tien xang. Nh vay toi khong con g e an ma i lam.
Nha nc khong muon toi chet oi nhng van tra ong lng chet oi th coi nh ho
phai tm cach kiem them: Hoac i lam ngoai gi hoac tm moi ke h e moi ngan sach,

138

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

hoac hach sach e an tien ut.

Toi that s la ngi vo san. 100 nam sau neu c gi mnh trong sach, du lam
them toi cung khong the co c can nha cho mnh. Trong khi o, mot a ban cung
que vi toi, hoc het cap II len lam bao ve cho mot cong ty t nhan, mot thang cung
c tra 1,5 trieu ong.

(Nguyen Xuan Ha, chuyen vien bo G)

* Tot nghiep H toi a xin c viec tai Trung tam thong tin th vien - HQG Ha
Noi vi mc lng 400.000 ong/thang. Tai ay, toi c giao rat t cong viec. Sau
nhieu ngay suy ngh, toi quyet nh thi vao Cong ty Grant Thornton va bat au lam viec
t thang 4-2004 tai ay. Neu nh trc ay lam c quan nha nc toi phai de sen
tng ong lng, tham ch khong dam i sinh nhat ban ch ng m en nhng vat
dung gia tien trieu nh tivi hay au a
Nhng t khi lam cong ty mi vi mc lng gap 13 lan mc lng nha nc
trc ay (gan 500 USD/thang, tng ng 8 trieu VN), toi co the mua ve bi cho ca
mua ong. Ch can tiet kiem mot, hai thang lng toi a sam c nhng vat dung co
gia tr trong nha

(Dng Thu Giang, 25 tuoi)

(Bai Muon ng lng lau cua Ngoc Vinh - Quang Thien - Kim Sn - Kim
Lien - Hu Ngh - Y.T., bao Tuoi Tre, ra ngay 22/10/2006).
La giao vien mon phu, oc y kien tren toi cang tui than. Khi ngi ta lay y kien
ve viec day them, nhieu ngi cho rang giao vien khong song noi bang lng nen phai
day them. The nhng, co mot bo phan khong nho giao vien mon phu van phai song
bang lng va van phai ong tien cho con em hoc them hang thang!
V vay, ba cm gia nh giao vien mon phu cua chung toi thng xuyen la rau va
ca vun. Chung toi ang an cm ma co khach en chi nha la ca noi kinh hoang
Nhng luc nh vay, toi nghiep con toi, chung cuong cuong thu don ban an chp
nhoang e khach khoi nhn thay mam cm ch toan la rau. o la chuyen luc cha b
bao gia, con hien nay mam cm cua gia nh toi en rau cung phai han che.
a nhieu nam roi toi khong dam may cho mnh mot chiec ao dai mi. Cac giao
vien cung to s a vi toi neu khong nh chong th cung the ca. Kho nhat la co ban toi
co chong b benh nhun nao, me ruot b benh cao huyet ap, hai con con i hoc, nen sau
buoi day co thng chay ch e kiem them t ong, nhng do khong quen mua ban
nen thng b lo la
Con toi th co nghe anh may vi tnh nhng lau lau cac quay photo mi thue mot
lan. Mot trang anh may vi tnh ngi ta tra 2.000 ong tien cong, nhng yeu cau canh
le that nho, anh c ch 12. Ngoi moi ca lng, e ca vai mi kiem c vai chuc ngan
ong. Kiem tien kho khan nh vay nhng trc cn bao gia hien nay, tieu cai veo la
het ngay
i song cua giao vien mon phu chung toi kho khan nh vay nen viec lam the nao
e nang cao chat lng giao duc khong phai la moi quan tam hang au cua chung toi
trong luc nay. Mong nganh giao duc thong cam, mong cac bac phu huynh tha loi.

(Bai Mam cm vi rau va ca vun cua Tran Th Tuyet Loan, bao Tuoi Tre, ra
ngay 4/3/2008).

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

139

Lng va gia qua la ban bi ca bat tan. Nguyen Nghi vi bai viet au au i
ch (Tuoi Tre ngay 15/10/2007) va mot loat bai viet tiep theo: Nat oc i ch, Bai
toan nan giai (tac gia Tam Quyen, Le Tam, Tuoi Tre ngay 24/10/2007) Toi muon an
ui nhng tac gia o rang c au au hay nat oc tnh toan e i ch con diem
phuc hn toi! Toi vi tien lng cua mot giao vien hp ong ngan han, hau nh khong
co bao nhieu e tnh neu khong lam them e song.
Sau bay nam hp ong day tieng Anh cho mot trng tieu hoc Ca Mau, lng
cua toi t 320.400 ong nhch len c 450.000 ong. Goi la lng nhng so tien nay
cung ch nam trong so lng ma thoi. Thc te toi con phai thc hien mot so ngha vu
va trch nop cac khoan bao hiem na. Vao au nam hoc (thang 9-2007), lng cua toi
phai trch ra e nop nam khoan sau:
- Tien tng tr nop phong giao duc: 17.000 ong
- Mua bao hiem t nguyen: 125.000 ong
- Qu cong oan: 100.000 ong
- Cham lo me VN anh hung: 3.000 ong
- Qu ho tr xay dng sa cha nha cho can bo - giao vien: 20.000 ong.
Cong nam khoan tren la 265.000, cha ke BHXH va nop qu cho to. Tnh ra thang
au nam hoc toi lnh c ch hn 100.000 ong! Cac thang khac trong nam hoc th
cac khoan phai ong co t hn, nen moi thang so tien toi lnh c dao ong 300.000400.000 ong.
Vi vai t giay bac mong manh tren tay, toi au can phai tnh! Ma tnh toan lam
sao noi vi nhng khoan chi bat ng trong mot tap the trng co 77 can bo - giao vien
cung vi con cai va t than phu mau. Thoi noi, ay thang, tan gia, mng tho, am ci,
am tang, au om, tai nan lien tuc noi uoi nhau. So tien lng com coi con lai noi
tren toi dung e chi cho giao te, tng tr. Con lai chut t cong vi so tien khiem ton toi
kiem c do lam them, toi song vi cm rau qua ngay.
a anh hp ong lao ong la s thoa thuan gia nha tuyen dung va ngi lao
ong. Toi ky hp ong co ngha la toi chap nhan cong viec c phan cong, ieu kien
lam viec va mc lng qui nh, the nhng toi van thay mot cai g o that bat cong khi
tra lng cho giao vien hp ong thap nh vay. Lng nh the lam sao tai tao sc lao
ong? Lam sao phuc hoi buong phoi kho ay bui phan va cai co hong viem rat trien
mien?
Biet bao lan toi t ru mnh bang nhng y ngh lac quan rang toi van con song, toi
c theo uoi nghe day hoc ma mnh yeu thch, toi c ngam nhn nhng khuon mat
thien than la hoc tro toi moi ngay Ru mnh nh vay nhng toi khong chac la cai bung
rong se lam toi nhe tenh bay bong vi ly tng hay se quat toi xuong ngac ngoai luc
nao khong biet

(Bai The tham lng giao vien hp ong cua Yen Chi (giao vien Ca Mau),
bao Tuoi Tre, ra ngay 27/10/2007).
Toi la bac s, lam viec mot c quan cua Nha nc en nay la 11 nam bay
thang. Toi a trai qua bon bac lng va chng kien bon lan tang lng toi thieu, nhng
hien tai lng c ban hang thang cua toi ch co 1.498.500 ong. Neu tnh ca phu cap
th xap x 2 trieu ong/thang. Toi cha lap gia nh, vi khoan lng com nay, hang
thang toi phai ganh cac khoan chiet tr va chi ph co nh ( mc chi de sen) nh sau:

140

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

- Tien an: 750.000 ong

- Tien ien, nc: 70.000 ong
- Tien chat ot: 80.000 ong
- Tien xang xe, i lai: 250.000 ong
- Tien ph ien thoai co nh: 100.000 ong
- Tien ph ien thoai di ong: 200.000 ong
- Tien xa phong tam, giat, dau goi, kem anh rang: 50.000 ong
- Tien quan ao, giay dep: 100.000 ong
- BHXH, BHYT, cong oan ph, ang ph: 120.000 ong
- Cac khoan ph: Ve sinh, o rac, an ninh trat t khu pho: 20.000 ong.
Nh vay, ch tnh phan cng, moi thang toi a tieu ton mat 1.740.000 ong, cha
ke cac khoan ong gop ot xuat nhng lai rat thng xuyen c quan va khu pho.
Tnh ra moi thang toi ch con nhieu nhat la 260.000 ong e trong v phong khi
phai sa cha xe co hoac cac s co ot xuat khac. Goi la chi ph d phong nhng
thang nao toi cung tieu het so tien nay cho viec giao te nh tham ngi om, ci hoi,
sinh nhat, tang ma. Cuoi cung, toi chang e c ong nao e d phong cho nhng luc
om au, benh tat.
La bac s nen nhu cau t hoc e boi dng chuyen mon, nghiep vu la het sc can
thiet. Vay ma toi khong the co noi khoan tien nao e mua tai lieu chuyen mon v sach
ban tren th trng hien co gia rat cao. Co nhng quyen sach rat can thiet cho chuyen
mon cua toi nh cuon Dc th Viet Nam co gia ti 380.000 ong! Gia sach cao nh
vay nen toi ch dam ngam nhn va chiem ngng ch khong mua noi.
Toi thay co mot khau hieu ho hao van xuat hien thng xuyen trong cac van kien,
bao cao la: oi ngu can bo can luon luon t trau doi va nang cao kien thc, tri thc
cho ban than, nhng vi ong lng t oi nh the, vi mot cuoc song eo hep nh the
th chung toi lay cai g e nang cao kien thc?
ong lng com nh the th chuyen nha ca e an c lac nghiep la giac m xa
vi vi chung toi. Ban than toi ang chung vi gia nh th con , ch nhieu cong
chc nha nc khac nha xa, phai nha thue th mat them t nhat cung 400.000
ong/thang.
Toi thay that buon khi phai ke ra nh vay, nhng thc trang phan ln can bo cong
chc nha nc co cuoc song qua kho s, qua chat vat v ong lng eo hep a ton tai
dai dang hang chuc nam qua buoc toi cung nh nhieu ngi khac trc toi a len tieng
tren mat bao.
Va qua, sau nhieu vu nh cong cua cong nhan, Bo L-TB&XH quyet nh ke t
1-1-2008 se tang lng toi thieu cho ngi lao ong trong khoi doanh nghiep co von
au t nc ngoai len 1 trieu ong/thang. Nghe thong tin nay, toi t hoi khi nao th Bo
L-TB&XH thay rang can phai co quan iem va chnh sach tien lng mi oi vi oi
ngu cong chc nha nc?

(Bai Toi va ong lng suy dinh dng cua Minh Ngha (bac s Thai
Nguyen), bao Tuoi Tre, ra ngay 30/10/2007).

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

141

Hang chuc y kien cua ban oc la cong chc nha nc a chia se, ong cam vi
bac s Minh Ngha - tac gia bai viet: Toi va ong lng suy dinh dng, Tuoi Tre ngay
30-10.
Nhn an sang en cong s
* Toi la mot cong chc tre song thanh pho a Lat. Gia ca ay qua cao so vi
ong lng com coi 1,2-1,4 trieu ong/thang cua nhng cong chc tre nh toi. Han moi
ngi se thac mac rang lng nh vay th lam sao chung toi song c? Xin tha,
chung toi song thoi thop c la phai chi tieu de sen tng ong, phai nhn an sang e
en cong s.
Nhieu ngi en cong s ma long se lai khi ngh en chuyen v i ch mua cai g
cho ba tra, ba toi e u an cho en ky lnh lng T trc en nay, moi lan Nha
nc tang lng eu khong u bu cho khoan trt gia. Lng tang nho giot, gia ca tang
phi ma! Cuoc song cong chc kho qua! Chnh phu can lam mot viec g o giup cuoc
song cua ngi cong chc bt kho.

Nguyen Giang (giangcctl@...)

* Toi la can bo phu trach chuyen mon mot phong giao duc - ao tao. Toi a trai
qua 29 nam cong tac, bac lng la 4,06, tong thu nhap ch co 1,9 trieu ong/thang.
That tr treu, toi cung la can bo nganh giao duc nhng khong c hng che o u
ai cua nganh. V vay, thu nhap cua toi khong bang 1/2 cua mot giao vien co he so
lng bang toi mot trng hoc.
Ban than toi cung phai cong cac khoan chi ph nh cua bac s Minh Ngha trong
bai viet noi tren. Toan bo thi gian toi danh het cho cong viec c quan. Toi khong co
thi gian e lam them bat ke cong viec g. Do o cuoc song gia nh toi vo cung chat
vat. Toi khong biet Bo L-TB&XH ngh g khi can bo chung toi phai noi ra nhng ieu
ai cung biet nhng khong ai giai quyet nay?

Phan Th Xuyen
* Toi la cong chc nganh thong ke, song tai TP Bien Hoa, ong Nai. Lam cong
chc c 12 nam, moi thang lng toi con lai ch c 1.269.000 ong sau khi tr bao
hiem xa hoi, bao hiem y te, ph cong oan, ang ph. Cong vi phu cap xang xe
100.000 ong, an tra 100.000 ong, tong thu nhap moi thang cua toi ch khoang 1,5
trieu ong. Thu nhap cua v toi co kha hn: 2,3 trieu ong/thang.
Toi co hai con, chau ln 6 tuoi, chau nho 2 tuoi. e chi ph cho mot gia nh bon
ngi vi thu nhap noi tren, toi khong dam ch v con i an mot to ph, khong the
giao lu tiec tung vi ban be. Noi chung, gia nh toi ch am bao cuoc song toi thieu la
khong phai chet oi, nhng moi lan can mua mot vat dung g o trong gia nh la phai
nhn an e mua!
Trc thc trang tham nhung, tieu cc trong mot bo phan can bo, cong chc nha
nc, ngi dan hay ngh can bo, cong chc nha nc khong song bang lng ma song
bang lau, bong loc. Xin noi ro: Chung toi la nhng cong chc khong co bong loc g
ca, ch co mo hoi va nc mat khi ngh rang lam cong chc 12 nam ma lng khong
nuoi noi than mnh va con cai mot cach ang hoang.

Tran Q. Hoa (Bien Hoa, ong Nai)

* Toi la cong chc lam viec trong lnh vc cong nghe thong tin TP.HCM a bon
nam. Toi a co v va mot con nho nen cuoc song vo cung kho khan vi ong lng

142

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

moi thang ch hn 1 trieu ong (450.000 ong 2,34).

ong lng thap nh vay nhng cong viec c quan hanh chnh bay gi khac
trc nhieu roi. Chung toi phai chu rat nhieu ap lc, ap lc t cong viec, t lanh ao,
t ngi dan

Bao Hung (chn_tinh1@...)

Bung oi th ngh c g?
* Toi la mot ky s cong nghe thong tin lam viec trong c quan nha nc. ay la
nganh c u tien phat trien ch khong u tien ve tien lng, nen lng toi moi
thang ch co 1,2 trieu ong.
a la cong chc nha nc th phai xac nh toan tam toan y phuc vu Nha nc,
phuc vu nhan dan. Nhng th hoi khi cuoc song thieu thon, khi cm ao gao tien khong
on nh th tam tr au ma phuc vu Nha nc, phuc vu nhan dan? Noi cho de hieu va
thc te hn th khi bung ta oi, lieu ta ngh c g hn la ngh xem lam the nao e co
cai cho vao bung?

Tran Hoang Dung (trandungbc@...)

* Toi ch i lau lam roi mi co mot bai viet rat that va rat trong cuoc ve van e
tien lng nh bai viet cua bac s Minh Ngha noi tren. Toi ngh thi buoi nay ai quan
tam en ong lng hang thang th ngi o la nhng can bo, cong chc chan chnh va
tam huyet, ch song bang lng ch khong phai song bang bong loc hay nhung nhieu
dan.
Toi e ngh nhng n v, ca nhan co lien quan en viec hoach nh chnh sach
tien lng phai tnh toan sao cho ong lng cua can bo, cong chc nha nc khong
phai mai mai chay uoi theo gia ca hang hoa nh t trc en nay. Phai co chnh sach
tien lng mi sao cho phu hp, ch khong the ch ho hao, oi hoi can bo cong chc
nha nc tan tam phuc vu, nhng ong lng khong nuoi noi ban than va con cai ho.

B..
* Toi la c nhan kinh te, tng lam viec tai doanh nghiep nha nc, sau o chuyen
ve c quan quan ly nha nc. Tong cong toi co tham nien cong tac la 11 nam 6 thang,
nhng lng cua toi ch co 1.201.500 ong (cha tr cac khoan bao hiem xa hoi, bao
hiem y te, kinh ph cong oan, ang ph). Toi a co v va mot con, mc lng cua v
toi lam ngoai quoc doanh kha hn mot chut: 1,5 trieu ong/thang.
Vi ong lng nh vay, cuoc song cua gia nh toi cung kho khan, be tac nh bat
ky gia nh cong chc nao ch song bang ong lng.
Toi e ngh Nha nc can co chnh sach thch hp e bnh on gia ca th trng;
ong lng danh ngha khong chenh lech qua xa vi ong lng thc te; am bao cuoc
song ch thc cua cong chc ve an, , i lai va c t nang cao trnh o ap ng vi
tnh hnh hoi nhap kinh te quoc te hien nay.

Thang Li (Lam ong)

(Bai Lng u song cho cong chc nha nc, bao gi?, bao Tuoi Tre, ra ngay
31/10/2007).
Lng u song, chuyen tng nh hien nhien nhng lai la niem m c, noi khat
khao cua rat nhieu cong chc nha nc, t nhng thay giao tre mi vao nghe en cac

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

143

can bo co tham nien cong tac may chuc nam

Chat xam re mat
* Toi la mot giang vien tre. Nhn ong lng mnh lnh hang thang toi khong khoi
xot xa va chanh long. Lng c ban 450.000 ong 2,34, cung vi cac khoan phu cap
khac, tong cong ch von ven 1.596.000 ong. Song TP.HCM vi ong lng ay lam
sao toi co the yen tam hoc tap va nghien cu khoa hoc phuc vu cong viec nghien cu
va giang day sau nay tai mot trng ai hoc trong iem cua ca nc?
Hoi hoc pho thong, toi ng vao hang nhat nh trong lp va ch v yeu nghe day
hoc, toi a quyet tam thi vao s pham. Bon nam hoc ai hoc toi cung phai hoc hanh
vat va, cc kho nh tat ca sinh vien cua cac trng ai hoc khac, the nhng khi ra
trng toi va cac ban mnh cam thay that xau ho va chua chat khi ngam so sanh lng
cua mnh vi lng cua ban be ong trang la lam trong cac cong ty, doanh nghiep
nc ngoai. Lng cua ho c tnh bang USD va qui oi ra tien VN trung bnh phai t
5.000.000 ong tr len, con lng cua chung toi that qua khiem ton neu tnh bang USD
(xap x 100 USD/thang). Tai sao lai co s chenh lech qua ln nh the? Chang le chung
toi khong co trnh o bang ho? Chang le bang ai hoc cua chung toi kem chat lng
hn ho? Chang le chat xam cua chung toi re mat hn ho?
That ngam ngui va xot xa khi nhn tam bang tot nghiep ai hoc loai gioi cua mnh!

Nguyen Th Thuy Nguyen (cothom24483@...)

* Sau nam lam giang vien cua mot trng ai hoc Tra Vinh ma thu nhap cua toi
cung ch 1,2-1,4 trieu ong/thang. Vi mc tang gia nhay vot cua hang hoa nh hien
nay, toi song gan nh thoi thop cho qua ngay oan thang. Noi ra th that khong phai
vi ba con cua mnh, nhng moi khi co thien tai, bao lu th chung toi phai trch lng ra
ung ho ba con, trong khi chnh ban than chung toi cung ang can cu tr e tai tao
sc lao ong (cha noi en nghien cu khoa hoc von la ieu bat buoc cua mot ngi
lam cong tac giang day).
Thu nhap luon i sau uoi gia ca th chung toi lam sao an tam cong tac? T ngay
i lam toi thay noi lo chong chat noi lo

Lam Quang Vinh (lamquangvinhtv@...)

An th khong c om!
* Chnh sach tien lng cua ta xay dng tren qui mo gia nh co hai con, ngha la
bo nuoi mot con va me nuoi mot con. Toi co tham nien cong tac 21 nam, trong o co
chn nam la lanh ao phong, 10 nam la lanh ao cap s. Con ng phan au va
trng thanh cua toi vao loai c. Ay the ma lng cua toi hien nay ch co 2,3 trieu
ong/thang. Vi ong lng com nay, gia nh toi song vo cung chat vat gia thanh
pho la trung tam du lch cua ca nc. Hau nh toi luon trong tnh trang tien khong u
chi cho nhng nhu cau toi thieu hang ngay. Hay th tnh: Tien an cua hai bo con
1.500.000 ong/thang; tien gas, ien nc 400.000 ong/thang; tien ien thoai 100.000
ong/thang; tien xang xe 200.000 ong/thang; tien to dan pho an ninh: 100.000
ong/thang. Tong cong het t 2,3 trieu ong lng cua toi.
Nh vay, neu toi khong co viec g lam them th vi ong lng cua Nha nc con
toi se khong c i hoc, bo con chung toi khong c phep om, gia nh toi khong
c tiep khach, khong c hieu h vi bo me, anh ch em, ban be Xin noi them la
lng cua toi thuoc vao loai cao th nh c quan va cao gap oi can bo cong chc

144

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

mi vao nghe 5-7 nam!

Nguyen Van Tuyen (tuyenkhanhhoa@...)

* Toi tot nghiep ai hoc nam 1993, roi ve cong tac tai mot vien nghien cu au
nganh trong lnh vc nong nghiep cho ti bay gi. Mac du c c i ao tao bai ban
nc ngoai, nhng sau nhieu lan c tang lng th thu nhap hien nay cua toi cung ch
co 1.350.000 ong/thang (450.000 ong 3,0).
Lng toi thap nh vay nhng thang nao toi cung nghe v nhac: Anh i, anh lanh
lng em ve e em ong tien hoc cho con.

Trng Quoc Anh (Vien Khoa hoc ky thuat nong nghiep mien Nam)
Con toi suy dinh dng
* Toi la mot can bo cong chc, ang cong tac trong nganh t phap. Khong nhng
toi ma ca con toi cung ang song suy dinh dng v ong lng qua eo hep cua v
chong toi. Toi vao nganh t nam 2002. Nam au tien toi lam hp ong khoan vi thi
gian hanh chnh, lng va phu cap tien an c 734.000 ong/thang.
Chong toi cung la cong chc, vao nganh sm hn toi, thu nhap c khoang
1.200.000 ong/thang. Nam 2003, chung toi sinh con au long. Toi lam hp ong
khoan nen khong co che o g khi ngh sinh ca. Trong thi gian toi sinh con, lng cua
chong toi sau khi tr cac chi ph xang xe, con lai khong u mua sa cho con!
Nam 2004, toi vao bien che va c xep lng theo qui nh. Hien nay thu nhap
cua toi sau khi tr cac khoan bao hiem con lai khoang 1.000.000 ong/thang. Lng
cua chong toi khoang 1.500.000 ong/thang.
Lng thap lai nha thue nen v chong toi lam g cung phai het sc tan tien. Ngay
ca am ci ban be than thiet, chung toi cung ch dam gi 100.000 ong mng ngay
vui cua ho ch khong dam en d tiec ci (v d tiec ci se phai ton tien nhieu hn)!
C tnh toan chi li nh vay nhieu khi toi thay mnh song ma khong con biet le ngha,
tnh cam g na!
Va roi con benh, toi a chau vao benh vien, bac s trach: Sao e chau suy dinh
dng nh vay, phai cham soc chu ao hn. Ngc toi nang va mat toi cay xe khi nghe
li trach cua bac s. Toi im lang nhng long tham nhu: Tren i nay co ngi me nao
muon con mnh suy dinh dng au, nhng khong co tien th biet lam sao c!

Hoa Le (hoale01@...)
Cai cach tien lng - yeu cau bc bach
* Nhieu chuyen gia cho rang he thong lng nc ta khong on, nhat la he thong
lng t ngan sach. Lng c tnh bang cach lay lng toi thieu (450.000) nhan vi
he so lng (t he so 1-13). S khong on ay chnh la lng khong theo sat th
trng va cha tr thanh nguon thu nhap chnh u e nuoi song ngi cong chc (ch
cha noi en tch luy cho tng lai). ong lng va nhng khoan thu nhap cha tr
thanh cong cu khuyen khch hu hieu can bo cong chc cong hien va sang tao.
Tien lng khong the ch u e cho ngi cong chc ton tai, ma con e tai tao sc
lao ong va ap ng cac nhu cau c ban khac cua con ngi. Thiet ngh cai cach tien
lng phai tr thanh yeu cau bc bach va khong the tr hoan. V muon co mot nen
hanh chnh hu hieu, lanh manh th moi ngi trong nen hanh chnh o phai song c
va song tot bang ong lng do mnh lam ra.

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

145

L.Q.Q. (a Nang)
(Bai Lng khong u song: Ai giai quyet?, bao Tuoi Tre, ra ngay 1/11/2007).
Bo may nha nc cong kenh, khong hieu qua
* Theo toi, lng can bo cong chc thap en vo ly la do bo may nha nc cong
kenh, lam viec thieu hieu qua. Lay v du t th xa nho be que toi, ung au cung co
cong s, i au cung gap cong chc. Ngan sach phai tra lng cho cac c quan ang,
chnh quyen, cac hoi, oan the, nhng that s nhng ngi lnh lng nha nc nay
ho lam bao nhieu viec? Lam viec nh the nao? que toi, ngi dan khi can en cac c
quan cong quyen (nhat la uy ban nhan dan) khong ai dam en trc 8g sang v gi o
cac quan cha vao. Con buoi chieu, 16g ma vac n en se ch gap bao ve!
Theo toi, nen sap xep lai toan bo bo may nha nc, tinh gian bien che va thi gi
lam viec phai that s la vang ngoc. Mot cong chc se lam bang ba hien nay th ngan
sach se tra lng cho ho u song hoac co cua e danh. Ngc lai, can bo cong chc
cung phai lam viec cat lc hn e xng ang vi ong lng ho nhan c. Lam c
nh vay th ngan sach chi cho lng khong tang, nhng tang long tin cua dan vao bo
may nha nc.
Trc ay khi ra trng, toi i lam cong chc nha nc (ong lng cong chc
ngay o con oi hn bay gi nhieu). Trong khi o, ban toi vao lam viec cho mot lien
doanh lap rap oto vi mc lng 500 USD/thang. Anh ban toi bao: Tien nao cua o,
anh lnh lng 500 USD/thang nhng phai lam viec gap 10 lan mot cong chc nh toi!

thientungcom@...
Chong tham nhung khong the ch ho hao
* oc loat bai ve lng khong u song cua cong chc nha nc tren bao Tuoi Tre
may ngay qua toi thay buon en ri nc mat. Khong biet cac nha lam lng co oc,
thau hieu va co song bang lng khong?
Thc te cho thay lng khong u song th ngi ta phai loay hoay tm nguon thu
khac e song. Mot so ngi trong qua trnh i tm nguon thu khac o a b qua a, sai
pham.

Tran Thanh Huyen (TP Can Th)

* Nhieu ngi at cau hoi lng thap nh vay sao cong chc nha nc van song
c? Toi thay e song c thng ngi ta phai kiem viec lam them, ca trong va
ngoai gi lam viec cua c quan. Nh the chac chan cong viec c quan se t nhieu b
xao lang. Cung co khong t ngi tm cach li dung nhng moi quan he, li dung nhng
ke h trong qua trnh cong tac e kiem chac, truc li Nhng ngi nay chnh la nhng
can bo, cong chc quan lieu, nhung nhieu, hach dch

Trnh Minh Giang (Q.Thu c, TP.HCM)

Chnh sach tien lng qua lac hau!
* at nc chung ta ang phat trien theo nen kinh te th trng, nhng chnh sach
tien lng a qua lac hau. Toi ngh khong can phai ly giai nhieu th cac nha hoach nh
chnh sach tien lng cung nhan thay ieu o. Cung tren mot at nc, nam 2006 toi
lam viec cho mot cong ty xay dng cua Nha nc th mc lng hang thang cua toi ch
khoang 2 trieu ong (lam viec ca chu nhat va tang ca tren cong trng!).

146

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Con hien nay toi ang lam viec cho mot cong ty xay dng cua nc ngoai th mc
lng hang thang cua toi la 1.000 USD (cha ke phu cap tien an, tien xang, tien ien
thoai)! Toi cung muon c lam viec cho cac cong ty nha nc lam ch, nhng vi
mc lng nh noi tren th toi xin chu!

KTS. Phan Thanh Tung

Phai bnh on gia ca khi tang lng!
* Nha nc phai co bien phap km ham s tang gia sao cho hu hieu nh: kiem
tra mot so nganh nghe kinh doanh xem chi ph san xuat co phu hp vi gia ca khong,
giam thue nhap khau cac mat hang nhay cam vi th trng. Phai bnh on gia ca th
trng th viec tang lng mi co y ngha. Hien nay gia ca tang len nh hoa tien, con
ong lng th tang nh bong bong bay. Tang lng nh vay khong u bu cho khoan
trt gia, noi g en chuyen am bao cuoc song cho can bo cong chc.

Van Giap
* Ngi ta thng hay than phien rang cong chc nha nc lam viec cha tch cc.
Th hoi vi ong lng qua thap nh the lam sao tao c ong lc e ngi ta lam
viec tot? o la cha noi en viec ho con phai bn chai kiem them thu nhap nuoi song
gia nh.
anh rang lng cao khong phai la lieu thuoc van nang cha can benh tham
nhung, nhng neu lng u song chac chan se lam giam i nan nhung nhieu, gay phien
ha cho ngi dan. Viec tra lng khong u song cho cong chc lam cho bo may nha
nc tr nen ach, khong hieu qua trong nhieu nam, dan keu ca rat d.

Lan Anh
(Bai Lng khong u song: Ai giai quyet?, bao Tuoi Tre, ra ngay 2/11/2007).
ong lng suy dinh dng a lam nhieu ngi ng gia s chon la: Lam
nha nc hay t nhan? Trong sach hay tieu cc? Di ay la nhng cau chuyen cua
ban oc.
Chac toi anh buong tay
* Con toi tot nghiep ai hoc chnh qui nganh ke toan - kiem toan, tieng Anh lu
loat, tin hoc bang B. Toi co nguyen vong cho chau lam viec c quan nha nc. Hien
nay, chau ang cong tac tai S Tai chnh TP.HCM (c sau thang). Ngay nao cung
vay, chau i lam t 6g30 en tan 20g mi ve nha. Nhieu lan chau mang tai lieu ve nha
lam en 2- 3 gi sang mi xong. Cong het cac khoan, moi thang con toi ch lnh c
1.300.000 ong.
a co nhieu ni mi goi con toi vi mc lng 4-6 trieu ong/thang, nhng toi
khuyen chau khoan bo c quan nha nc ma i. Khuyen con nh vay nhng toi khong
biet en khi nao gia nh toi thoi chu cap hang thang e chau tiep tuc i lam cho nha
nc? Gia nh toi cung khong kha gia g nen neu c vi cai a lng thap, gia cao the
nay th chac toi anh buong tay e con toi bo c quan nha nc ma i

Nguyen Van Linh (Q.6, TP.HCM)

Cong hien vi ong lng suy dinh dng!
* Toi 26 tuoi, khi tot nghiep ai hoc (nganh thng mai), noi that la i lam c quan
nha nc ma trong toi luon nham co cong ty t nhan hay nc ngoai tuyen ung nganh

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

147

mnh hoc, tra lng cao hn la san sang i ngay du biet rang neu bo c quan nha nc
th gia nh toi buon lam (moi ngi eu noi lam nha nc la on nh). Toi rat muon
mua sach oc them, muon i hoc them khoa nay khoa no nhng khong u tien. Ngay
ca tien xang xe nhieu luc toi cung phai xin tien gia nh. Luc nao lanh ao c quan toi
cung ong vien chung toi phai co gang, no lc, cong hien Nhng toi co u sc va u
nhiet tam e nhiet tam vi cong viec, cong hien, vn len mot khi hang thang toi
van phai xin tien gia nh them e u song qua ngay?

Nguyen Kim Thanh (ng Phan nh Phung, a Nang)

Neu khong thoa hiep vi tieu cc, toi biet lam sao?
* Ngay tot nghiep ai hoc, noi that toi khong muon lam c quan nha nc. Nhng
gia nh toi nhat nh noi rang toi phai xin cho c vao c quan nha nc e lam, v
lam nha nc on nh, khong lo oi, rang lam nha nc khong ch co lng ma con
nhieu khoan khac. Nhieu ngi con a ra mot hnh anh ep ve nhieu vien chc:
sang i chieu ve, co tien i nhau thng xuyen, ai cung co xe, nhieu ngi con co nha
Toi nghe li gia nh i thi cong chc va c nhan vao lam mot c quan nha nc.
Hien nay toi lam mot tuan 40 gi, nhng noi that tat ca moi viec cua mot tuan toi
co the hoan thanh mot ngay la xong. Nhng toi van c phai ung gi en, ung gi ve
moi ngay, viec khong co van c ngoi c quan. Lng khong u song, moi ngi noi toi
phai tm cach lam, phai chay ngoai v co ai lam nha nc ma ch lnh lng oi
vi toi, ieu o la tieu cc. Nhng ngat mot noi neu toi con lam c quan nha nc, mot
khi khong chap nhan thoa hiep vi tieu cc th toi phai chap nhan ong lng suy dinh
dng.
Sau o, toi lay v va co con, cuoc song kho khan, nhieu luc con au khong co u
tien thuoc thang. Chang le co v con roi ma con ve xin tien cha me, vay toi phai tm
cach lam them, tm cach an cap gi nha nc e chay ngoai. Chay ngoai roi
chay trong, thu nhap toi kha hn, con toi co u sa nen map map hn. V chong toi
cung khong con canh au om khong u tien thuoc thang. ieu o cung co ngha la toi
a thoa hiep vi tieu cc t lau, ieu toi khong he muon. Nhng neu khong, toi biet
phai lam sao?

Tran V. (P.13, Q.Tan Bnh, TP.HCM)

(Bai Lng khong u song: Ai giai quyet?, bao Tuoi Tre, ra ngay 5/11/2007).
Knh tha ba th trng Bo Tai chnh Vu Th Mai. May hom nay, toi va nhieu ban
be giao vien ngoi au cung ban ve bai Mc giam tr nh the la khoan sc dan roi
phong van ba ve mc giam tr gia canh.
Toi la mot giao vien day van, v the ban be ben bat toi cat ngha khoan sc dan
la g? Toi tra li the nay: Theo T ien tieng Viet cua Vien Ngon ng hoc, khoan (danh
t) la mot dung cu e tao lo bang cach xoay sau vao.
Khoan con la ong t, co ngha la dung khoan xoay sau vao tao thanh lo; hoac
Thong tha ng voi, ng thc hien ngay viec nh lam. Con trong T ien Han - Viet
cua ao Duy Anh, khoan co ngha rong rai, o lng. Con theo ai Viet s ky toan th,
trong di chuc cua Hng ao ai vng Tran Quoc Tuan a nhan manh khoan th sc
dan. Nha cam quyen thi bnh, nhiem vu quan trong nhat la phai lo cho i song cua
dan, cam k nhat la lam cho dan them kho cc. V vay, neu hoc theo tien nhan e noi,
chnh xac th phai la khoan th sc dan ch khong phai khoan sc dan. Noi ngan

148

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

gon the, khong kheo lai b xuyen tac thanh khoan thung sc dan!
ay la cuoc chuyen tro cua chung toi ngoai xa hoi, con khi ve nha, ci bo chiec ao
dai ra th chung toi thanh nhng ba noi tr ban bu, lo lang v mam cm gia nh; v tien
an tien hoc, tien sa, tien ien nc cung vo van cac th tien khac. Toi ngh co le ba
th trng cung giong chung toi, sau gi lam viec ve nha th cung la mot ba noi tr.
Nhng ba noi tr th trng gioi hn chung toi cho: Ba khang nh rang vi mc
giam tr gia canh 6 trieu ong/thang cho ngi thu nhap chnh va 2,4 trieu ong/thang
cho ngi phu thuoc vao nam 2014 la a khoan th sc dan (noi cho chnh xac la phai
co ch th), ngha rang vi chng o la u song.
Tha ba, chung toi khong i ti nam 2014 ma ap dung ngay t bay gi cung a
thay so tien o khong u. Toi xin dan chng chuyen nha: Hai a con cua toi, mot hoc
mau giao va mot hoc cap II. Ca hai chau eu hoc trng cong lap ch khong phai
trng t hay trng quoc te. Moi thang chung toi ong cho hai chau la 1,7 trieu ong.
Con be hoc mau giao ong 900.000 ong, c an ba sang va ba tra. Thang anh
ong 800.000 ong c von ven ba tra.
Hieu trng trng thang be cua toi hoc van than th: Mot ba an nam ngoai tr
gia 25.000 ong phong phu hn han ba an thu 30.000 ong cua nam nay, nhng
khong dam tang them v phu huynh than qua. Lay theo mc c ban cua nha trng,
toi con lo cho hai a chung no hai phan an chieu (2 30.000 ong = 60.000 ong) va
mot phan an sang cho thang anh (mot o banh m 15.000 ong) trong 22 ngay (tong
cong 1,65 trieu ong). Cha ke chung no con en tam ngay ngh cuoi tuan toi phai lo
u ba ba vi tong cong 1,2 trieu ong (75.000 ong 8 ngay 2 a). Nh vay, vi
nhng khoan toi va neu, no a ngon het ngan quy cua chung toi en 4,55 trieu ong.
Tha ba, theo mc giam tr gia canh ma Bo Tai chnh a ra, hai chau no ch c
phep song vi 4,8 trieu ong; nh vay toi con co 250.000 ong, lam sao lo cho hai
chau uong them sa, may ao quan, mua sach v? Va o la chung no khong c
phep benh ay!
oc xong bai phong van ba tren Tuoi Tre, chung toi am lo v biet au mnh va
cac ban be la nhng ba noi tr kem, vung tnh? V vay, rat mong c ba - vi t cach
la ong nghiep noi tr vi nhau - bang kinh nghiem cua mnh, hay ch cho chung toi
biet lam the nao e chi tieu u cho hai a con vi 4,8 trieu ong/thang nam 2012
nay ch khoan noi en nam 2014.

(Bai Th gi ba noi tr th trng cua Giang Hng, bao Tuoi Tre, ra ngay
18/3/2012).
Qua cac bai bao noi tren, ban oc co the thay:

* Mc lng khong u song tra tren quy mo ln, cho nhieu trieu ngi, u moi
thanh phan xa hoi, ac biet nhng ngi lam cho Nha nc, ke ca nhng ngi lam
viec trong cac lnh vc c Ngh quyet ang coi la quoc sach hang au. Nh vay,
tra lng khong u song nc ta mang tnh he thong, pho bien va keo dai suot t
1975 en nay. Trc 1975, ca nc con trong hoan canh chien tranh nen khong tnh
en.
* Nh chung ta a biet, hanh ong ca nhan xuat phat t nhu cau ca nhan nham
thoa man nhu cau ca nhan (xem muc 3. Nhu cau ca nhan), ong thi, co the co nhieu
cach hanh ong e thoa man nhu cau cho trc (xem Hnh 1 va van ban i kem). Do

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

149

vay, neu nh bat ky ngi nao eu co nhu cau thiet yeu toi thieu la u song (co thc
mi vc c ao, chang cm, chang chao manh bao g thay) va ngi o hanh
ong e thoa man nhu cau u song theo cach a biet khong thoa man nhu cau u
song, th ngi o se hanh ong cach khac (oi th au goi phai bo). Nhng cach
khac la nhng cach nao? Cung qua cac bai bao tren, co the liet ke mot so cach:
Nhn an nh nhn an sang, nhn tht ca ch an rau e oi cho sach, rach cho
thm. Nhng co cau hoi at ra: Lieu co the nhn t nam 1975 en nay (2012) suot
37 nam khong?. Ngi ln con co gang nhn con tre con co nhn sa c khong? B
benh tat co nhn cha khong?...
Xin tien bo me, gia nh e u song du hien la cong chc Nha nc.
Chuyen sang lam viec tai cac cong ty, to chc tra lng cao hn.
Lam them bang nhieu cach t gi th 9 tr i sau khi thc hien 8 gi vang
ngoc ni lam viec chnh. Bien cong viec chnh thanh cong viec phu va ngc lai,
cong viec phu thanh cong viec chnh, chan ngoai dai hn chan trong.
Khai thac toi a ngay tai ni lam viec tat ca nhng g co the em lai tien, t
ke tang hoa n mua sam (doi tra), th may an gie, th ve an ho (an cap, tham
nhung vat) en nhan lai qua, i em cac d an, cong trnh nhieu ty ong (tham
nhung ln).

Do tra lng khong u song ma nhieu ngi lao ong oi an vung, tung lam
lieu va ban cung sinh ao tac.
Ngi viet muon mo xe chi tiet hn ve nhng cai xau do viec tra lng

khong u song mang lai.

Tra lng khong u song lam suy dinh dng, ban cung hoa nhng ngi lao
ong ch biet lam cong an lng, khong biet xoay s g them.
Tra lng khong u song trong lnh vc Nha nc dan en viec chay mau chat
xam: Nhng ngi co nang lc khong lam cho Nha nc ma lam trong cac lnh vc t
nhan, lien doanh, 100% von nc ngoai, cac to chc quoc te ong tai Viet Nam.
Khi lng khong u song th ngi lao ong luon luon canh canh trong au
cau hoi: Lam sao cho u song ay?. Ngi lao ong lam viec phan tam, khong con
toan tam, toan y cho cong viec nua. Long yeu nghe giam dan, tinh than trach nhiem
sa sut. Ngi lao ong dan dan lam viec mot cach cau gi, qua quyt, cau tha, au.
ieu nay lam giam nang suat, chat lng, hieu qua cong viec, san pham, cong trnh.
Ngi lao ong tr nen dng dng, lanh am, bang quan khong ch oi vi cong viec
cua mnh ma con oi vi nhieu th khac, v khong u song th khong con hi sc au
ma quan tam.
Bao cao thanh tch lao (doi tra, la ao) ve cong viec hoan thanh e c
nhan tien thng bu cho lng khong u song.
Luc au la an cap thi gian kieu i muon ve sm; tranh thu tat ngang, tat
nga; keo dai thi gian tra la, ngh ngi Roi dung ngay nhng g co san trong c

150

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

quan cho viec rieng e khoi ton tien mnh. V du, dung ien e nau an ba tra, nc
e tam giat trc khi ve, ien thoai, may photocopy, may tnh
Bat au an cap chnh cai mnh quan ly nh mang bt giay, but, o dung van
phong pham ve cho con i hoc; tai xe lay bt xang dau em ban; rut ruot cong
trnh va an cap ngay cang nhieu.
Luc au nhan tien boi dng cua ngi a t nguyen. Sau chu ong gi y, co
tnh gay kho khan, voi vnh e ngi co viec phai ut lot, hoi lo va gia ut lot, hoi lo
ngay cang tang.

Vi nh ngha tham nhung la bat c s oi hoi tien cua hay bat c s nhan tien
cong xa nao khac ngoai khuon kho le ph a nh cua cong chc th tham nhung
nc ta a tr thanh quoc nan. Tham nhung co mat moi ni, moi luc, moi lnh vc,
moi thang bac cua xa hoi.
Di ay la ba bai bao noi ve mc o tran lan cua tham nhung va s nhat la
ngi ta bnh thng hoa, song chung vi tham nhung.
Gia doc cau Kinh va doc cau Bnh Trieu (TP.HCM) co mot con ng nho
khong ten va cung khong co bang cam xe hi. ng ngan va hep nhng xe hi van
chay, nhat la khi ho muon i tat ti cau Bnh Trieu e queo len. ngay goc o cung
khong co bang cam queo phai. Co cong viec thng xuyen khu vc Thanh a nen toi
a i taxi hang tram lan tren con ng nho nay.
Vay ma cach ay vai ngay chiec xe ch toi b canh sat trat t cua a phng chan
lai, lay giay t cua chu tai xe va keu chu theo ho ti tru s. Biet nhng canh sat nay a
lam viec khong ung chc nang nhng chu tai cung nho nhe trnh bay rang mnh a i
tren con ng nay v khong co bang cam xe hi. Nhng ngi canh sat tra li: Luat
ay la vay roi yeu cau chu thao bang so e giam xe. Biet chuyen chu tai noi: Toi
con 200.000 ong xin may anh cam . Noi xong cau o, chu b quat mot cau: Phong
ong ngi lam viec nh vay ma a co 200.000 ha? a 300.000 ay. Chu tai chay
ra xe lay them tien ma mat o gay v tc.
Toi hoi: Mnh khong sai luat sao em khong cai ti ni ti chon?. Chu tai ci va
giai thch: Cang cai cang thua co a. Cai ly cua ke co quyen khong the cai c. Bay
gi em s i tnh lam roi v may ong ban toc o vo toi va ma ngoai ng khong co
mot bang bieu nao cho biet phai chay bao nhieu cay so/gi la ung. Khi mnh noi chay
theo qui nh cua thanh pho lai b mot cau tra li: ay th khac. Bo may anh khong
biet nhat a phng nh mi trung ng sao?. Ma b bat th phai nop phat bac trieu
hoac giam xe. ang nao cung kho, tha khong i tnh na th hn. Trc kia em chay xe
o, luon phai ngng mot so tram e ong hui chet. Mot lan e khach qua, va bc
xuong tram X em noi: Ky nay t khach qua cac anh cho toi ong bt mot chut. Co
biet ho phan ng the nao khong? Mot anh chang khong noi g ma dung dui cui anh
ngay ong quyen cua em au ieng.
Tram ngam mot luc, chu tai noi them: Moi lan nh vay em tc ien nhng rang
ci va quen e song con vi nghe nghiep, nhng khong the nao nen noi mot s khinh
thng sau sac. (Bai Tam t chu tai xe cua Nguyen Th Oanh, bao Tuoi Tre, ra

ngay 28/10/2005).

Nop ho s tai mot ca neu khong co 50.000 ong kep trong bo giay t, se co

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

151

the b t choi nhan khong ro ly do, hoac neu khong muon chu ng bo mat, li noi
kho chu cua n nhan vien tiep nhan ho s xinh ep; vao benh vien, muon tiem khong
au phai a y ta 10.000 ong, muon c mo sm th chi 2 trieu; trong quy hoach,
d an co the ch toi a 9 tang, nhng neu nha au t biet ieu th co the c nang
tang, c tao thuan li trong qua trnh lam thu tuc au t, cap phep xay dng o ch
la mot vai v du nho cua viec tham nhung vat ta. mot ni nh trng hoc th nan
tham nhung vat cung dien ra di nhieu hnh thc, t chay trng, chay lp, en gian
lan tuyen sinh.
Trong khi ang, Chnh phu ang no lc chong tham nhung, chu yeu tap trung vao
nhng vu an ln th nan tham nhung vat hang ngay hang gi tac ong en i song
cua ngi dan va bao mon uy tn cua nen hanh chnh cong. Va ieu ac biet nguy hai
la tham nhung vat dng nh ang tao cho ca xa hoi mot thai o thoa hiep, moi ngi
e c viec eu xem o la chuyen bnh thng hn la nhn nhan nh mot hanh vi vi
pham phap luat.
Theo mot bao cao tng c cong bo nam 2011 cung cua Chng trnh Phat trien
Lien Hiep Quoc tai Viet Nam (UNDP), co en 90% ngi c hoi, tra li b anh hng
bi tham nhung nhng lai la chon viec khong to cao hanh vi tham nhung. Ly do
ngi dan chon s im lang th co nhieu nhng c ban do s b tra thu hoac khong ranh
ve thu tuc to cao. Hn na, tham nhung vat hien nay co lien quan en toi nhan hoi lo
va a hoi lo. Theo bo Luat Hnh s, neu x ly hoi lo th ong thi x ly ca ngi nhan
va a hoi lo. Cho nen viec ngi a hoi lo t giac to cao la rat t mac du a co chnh
sach giam nhe neu khai bao trc khi b phat hien nhng khong may hieu qua.
ieu ac biet cua tham nhung vat la so tien tham nhung khong ln, nhng lai xay
ra thng xuyen, tren dien rong. Do vay, viec phat hien cac vu an ln co the khien d
luan quan tam nhng ngi dan bnh thng lai c li nhieu hn neu tham nhung vat
c xoa bo. Kinh nghiem nhieu nc cho thay, giai quyet tnh trang tham nhung vat
trong hanh chnh cong khong kho nhng can co thi gian va quyet tam. Minh bach
trong qua trnh giai quyet va cung cap dch vu cong la cha khoa cho thanh tch chong
tham nhung mot so nc chau A. Ch bang viec thc hien chnh phu ien t, vi tnh
hoa cac ho s toa an khi giai quyet ho s ton ong, kiem toan xa hoi trong viec thc
hien chnh sach au t cho nong thon a khien An o tr thanh iem sang ve chong
tham nhung trong khu vc.
Ngoai ra cung can ay manh cong tac tuyen truyen e co the thay oi thoi quen,
nep ngh cua ngi dan trc nhng hien tng tieu cc, tham nhung. Thay v san sang
thoa hiep, tiep tay cho tham nhung vat, ngi dan va cac to chc oan the can co thai
o kien quyet, khong bien no thanh mot th van hoa trong xa hoi.

(Bai So tien nho, hau qua ln cua An Nguyen, bao Thanh Nien, ra ngay
4/5/2012).
Ket qua khao sat ch so hieu qua quan tr va hanh chnh cong cap tnh Viet
Nam (PAPI) 2011 do Chng trnh Phat trien Lien Hiep Quoc (UNDP) phoi hp cac c
quan lien quan cong bo ngay 3.5 tai Ha Noi cho thay, tnh trang tham nhung vat Viet
Nam pho bien, tr thanh van nan mang tnh he thong.
31% lot tay trong dch vu y te
Kiem soat tham nhung cong la mot trong 6 noi dung ln UNDP thc hien khao sat
trong nam 2011. Ket qua khao sat cho thay, khi c hoi ve mot so hanh vi tham
nhung cu the trong lnh vc cong, co ti 31% ngi tham gia khao sat (trong tong so

152

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

13.600 ngi) xac nhan co tnh trang hoi lo trong dch vu y te cong, 29% tha nhan co
phong b lot tay khi xin viec lam trong khu vc nha nc, 21% xac nhan chi phong b
khi xin cap giay chng nhan quyen s dung at, 17% cho biet co phong b cho giao
vien e con em mnh c quan tam hn trng.
Mc tien hoi lo trung bnh tren toan quoc benh vien tuyen huyen/quan la 2,6 trieu
ong va trng tieu hoc e hoc sinh c quan tam ac biet hn la 1,2 trieu ong. So
tien cu the ngi dan a phai chi ngoai quy nh cho y, bac s thap nhat la 5.000 ong
( tnh ien Bien) va cao nhat la 29,2 trieu ong tnh Ca Mau. Nhng con so nay
cho thay chung chi hay qua cam n ma benh nhan/ngi nha benh nhan thng la
phong b, phong bao cho can bo y te theo cach ma nhieu ngi goi la van hoa phong b
a thanh thong le Qua cam n vo hnh trung dan ti he qua la c che xin - cho co
at e song va tham nhung tr thanh mot van nan mang tnh he thong, Co van Chnh
sach ve cai cach hanh chnh va chong tham nhung cua UNDP, ong Jairo Acuna - Alfaro
nhan manh.
ang chu y, khi khao sat anh gia cua ngi dan ve quyet tam chong tham nhung
cua chnh quyen a phng, ch co 22,9% so ngi c hoi cho rang chnh quyen a
phng cua ho nghiem tuc trong x ly cac vu viec tham nhung a c phat hien. Ty
le nay Ha Noi cao nhat vi 50,66% va Bac Lieu thap nhat vi 5,39%. ieu nay phu
hp ket qua khao sat trong so 330 ngi tra li tren toan quoc cho biet ca nhan ho
hoac ngi than trong gia nh a b can bo xa/phng voi vnh, nhng ch co 13,27%
cho biet ho a to cao. Ly do c vien dan rat nhieu, t suy ngh to cao tham nhung
khong mang lai li ch g; s b tru um, tra thu; hay do thu tuc to cao qua rm ra
Thu tuc at ai gay kho dan nhat
Bao cao cua nhom nghien cu cung cho thay co ti 80% ngi tham gia khao sat
cho biet ho khong biet g ve quy hoach, ke hoach s dung at cua a phng. ong
thi, ch co 22% ngi c hoi cho biet ho co c hoi ong gop y kien vao cac quy
hoach, ke hoach s dung at cua xa/phng. Trong so 5 ngi dan ong gop y kien th
2 ngi cho biet y kien cua ho a c tiep thu.
Qua khao sat, nhom nghien cu ch ra: Thu tuc va dch vu hanh chnh lien quan
en chng nhan quyen s dung at (CNQSD) la noi dung ma ngi dan con phan
nan nhieu nhat. Ngi dan khong nhng cha hai long vi dch vu va quy trnh thu tuc,
ma con phan nan nhieu ve thai o lam viec cua cong chc.
Khi c hoi ve tnh trang tham nhung trong khu vc cong, tren toan quoc co 21%
ngi tra li cho biet hoi lo e lam xong thu tuc ve CNQSD la can thiet. Ve mc tien
hoi lo, ngi dan Hai Phong dng nh phai chi nhieu nhat bi gia tr trung bnh cua ch
so nay ngng 9,8 trieu ong. Ngc lai, Ha Giang, ngi dan hau nh khong phai
a hoi lo e lam xong thu tuc nay.
Neu trong mot nam, ngi dan va phai chi phong b cho kham cha benh, va
phai chi cho thay co e con c quan tam hn, va phai lam thu tuc xin cap giay
CNQSD th trung bnh ho se phai mat khoang 7,5 trieu ong cho viec lot tay, gap 7
lan mc lng toi thieu quy nh hien nay, ong Jairo Acuna - Alfaro, noi.

(Bai Tham nhung vat thanh he thong cua Bao Cam, bao Thanh Nien, ra ngay
4/5/2012).
Luc au ngi ta tham nhung e u song, v khong u song. u song roi th
tham nhung tiep e song khoe. Song khoe roi th tham nhung e lam giau cho mnh,

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

153

cho ba con ho hang, cho con chau mnh mai sau (hy sinh i bo cung co i con),
c nh the khong co iem dng.
ieu noi tren la quy luat va do vay co the hieu c. V, ngi ta hanh ong ve
pha cc ai hoa xuc cam dng (xem muc 4. Xuc cam ca nhan). Tham nhung ma
khong b trng phat, nhu cau ca nhan thoa man, ca nhan co xuc cam dng vi tham
nhung. Theo Marx va Engels, con ngi co cac nhu cau vo han va co kha nang m
rong nhng nhu cau o (xem muc nho 3.1. Nhu cau ca nhan). Do vay, tham nhung
trot lot thuc ay tham nhung nhieu hn na (c 1 lai muon c 2; c 3, c 4
lai oi c 5). Con cha ong chung ta trong trng hp nay th noi long tham vo
ay.
Cung theo quy luat (xem muc 5. Thoi quen t nguyen), xuc cam dng oi vi
tham nhung lap i lap lai nhieu lan, keo dai suot 37 nam qua chac chan a lam cho
nhieu ngi nc ta co thoi quen t nguyen tham nhung rat kho bo. Tham nhung
tr thanh tieng noi lng tam, menh lenh trai tim, ngha vu t giac cua ho.
ieu nay that la ang s. Ho khong con biet hoi han, xau ho, nhuc nha la g na. Bai
bao di ay phan anh ieu o.
Khi ban an c tuyen va cong so 8 a khoa, nhng b cao von la nhng can bo
nganh Bu ien trong vu an Nguyen Lam Thai c cong an dan giai ve ni giam gi.
Chung ta khong he nhn thay mot chut g cua s au kho hay an han. Ngc lai, nhng
toi nhan kia gi cao cong so 8 len va n nu ci rat ti nh chang co chuyen g va
cung nh than nhien thach thc ca xa hoi.
Chung ta tng c nhn thay nhng nu ci trc ke thu cua nhng ngi hy sinh
cuoc i mnh cho s nghiep v ai cua dan toc ho. Nhng nu ci o a e lai trong
long chung ta niem t hao va knh trong. Chung ta cha bao gi nhn thay nhng nu
ci nh the cua ke pham toi. Bay gi th chung ta a nhn thay. Nhng nhng nu ci
nh the a lam chung ta thc s xau ho va rat lo ngai.
Khi nhn thay cai ci cua nhng ke pham toi ay, co ngi ban toi a phai keu len:
Mot cai ci suy oi!. Trc kia, mot ke mac toi, du la nho cung thay xau ho va nhuc
nha trc xa hoi. Co ke pham toi i hoc tap cai tao ve ca nam trong nha khong dam
ra ng. Co ke bo ni cu en mot ni khac v khong dam nhn ngi quen. Co ke
ch an cap con ga, con vt nhng thay xau ho ma phai bo lang, bo nc. Nhng ke nh
the cho du a pham toi nhng van con t nhieu t trong. Con bay gi, an cap ay, an
trom ay, an cp ay, tham o ay, tham nhung ay ma lai b a len bao ch, len
truyen hnh the, nhng van ci nh chang co g quan trong.
V sao long t trong cua con ngi bay gi lai khac con ngi trc kia? Khong
phai do toi loi bay gi c quan niem khac vi trc kia. Toi loi mai mai van la toi loi,
cai ac mai mai van la cai ac, cho du xa hoi co van minh en au, co dan chu en au.
Ch v bay gi, ke pham toi nhieu hn va con trang trn ru re nhau pham toi. Ca mot
tap the cung tham nhung th viec g ma phai xau ho. ay chnh la s suy oi.
Va khong t ngi hieu rang: Cai ci cua nhng ke pham toi kia nh muon noi vi
xa hoi rang ho ang co tien, co rat nhieu tien va ho co the se oi thay mc an ma Toa
an va tuyen bo. Cai ci ay la bao ong cap cao nhat ve nhan cach cua con ngi
trong xa hoi chung ta. Neu o la nhng ke bui i, nhng ke het tnh ngi, nhng ke
khong c hoc hanh th con de hieu va lo s. Nhng o lai la nhng can bo Nha

154

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

nc, trong o co ca nhng ang vien, th cai ci ay chnh la nhng vet hoai t cua
mot c the. Hoi co bao nhieu ngi nhan ra ban thong cao en ay?
Mot cai ci rat ti va khinh thng thien ha cua nhng ke co toi lam cho nhng
ngi co suy ngh choang vang nh b nen mot nhat bua trung nh au. Khi con ngi
khong con biet xau ho, khong con biet nhuc nha, khong con biet an nan th cai Thien
bat au ket thuc. Mot xa hoi vi 1.000.000 ke co toi nhng biet xau ho, biet nhuc va
biet an nan th chung con hy vong vao con ngi. Con mot xa hoi ch vi 100 ke co toi
nhng chung vo cam vi toi loi cua chung th het thuoc cha. Suot mot nam qua,
chung ta tng chng kien biet bao hanh ong vo cam cua con ngi oi vi toi loi cua
ho. Hoi co ai giat mnh v nhng ban thong cao en nh the?
Toi ch la mot ngi be mon trong xa hoi nay. Nhng toi cam chac rang, neu
chung ta khong biet va khong dam tuyen an s suy oi ve nhan cach cua chnh chung
ta th chung ta se b pha san hoan toan trong cong cuoc xay dng mot xa hoi nh
chung ta mong muon. Mot nha th ban toi noi: Chung ta ang mat mua ngi. Cau noi
o co ve van chng nhng that kinh hoang. Mat mua lua ngo ngha la cha mat g
ang ke. Nhng mat mua ngi th co the mat het moi th. au n va kinh hai thay!

(Bai Mot cai ci suy oi cua Nguyen Quang Thieu, bao Phu N, ra ngay
23/5/2008).
Xa hoi gom nhieu lnh vc tac ong qua lai lan nhau, do vay, tham nhung xay
ra trong lnh vc nay se anh hng xau sang lnh vc khac. Di ay la bai bao noi
ve tham nhung trong lnh vc ang kiem xe o to:
Nhieu vu tai nan thng tam do cac loi ky thuat cua xe nh mat thang, thay oi
ket cau, thay oi vo xe sai quy cach a xay ra. a so loi nay co the phat hien, x ly khi
xe i ang kiem. Tuy nhien ch can co tien, nhieu ang kiem vien se bo qua tat ca.
Nhieu chu xe, tai xe khang nh: i xet xe luon phai chung chi, neu khong chung
u th xe va xuat xng cung b ngam, con xe cu th cach g cung co loi, khong at
cho ti khi hieu y th thoi. Mc gia chung chi t 200.000-300.000 ong/xe, xe cang
cu nat, cang nhieu loi gia cang cao.
Khong tien se b hanh ti ta
Gia thang 5-2012, mot ban oc goi ti ng day nong bao Tuoi Tre phan anh
ong a oto du lch ti Trung tam ang kiem 5005V (ng Phan Van Tr, Q.Go Vap,
TP.HCM) e ang kiem, khong e tien boi trn th b anh rt, yeu cau i sa. Ong
khong sa, e tien trong xe, lam lai lan hai th tien khong con, xe c anh au. Neu
khong ut tien th du xe cu hay mi cung b hanh ti ta ong D. bc xuc.
e tm hieu nhng g ong D. noi, ngay 21-5, chung toi theo mot tai xe ten T. a
chiec xe tai hang nhe vao Trung tam ang kiem 5005V, chiec xe c a vao day
chuyen so Sau khi dng xe au day chuyen, anh T. vao ong le ph roi ra kha tre.
Chiec xe qua cong oan kiem tra khoi, ti cong oan kiem tra thang, ang kiem
vien ten Thanh ngoi tren xe ieu khien, goi tai xe: Ngoi len i!. Tai xe T. khong len
xe, ng pha ca phu hoi vi len: Mot x hay hai?. Ong Thanh to ra bc boi, va a
hai ngon tay len va quat: Hai. Tai xe T.: ay, hai x ay.
Trc o, ngay 25-4, tai trung tam ang kiem xe c gii 5003V (ng Phu Chau,
P.Tam Bnh, Q.Thu c, TP.HCM) ch co 2/4 day chuyen kiem nh lam viec, xe kha
ong nen phai xep hang dai ch i. Anh ., mot tai xe i xet xe ang xep hang ch,

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

155

tam s: Xe tui b mat thang, gat nc h, vo mon, en ch con pha, khong cot. Neu
xet cho la th gia chat lam, ma kho na!. Theo anh ., gia cua cac loi nay co khi len
ti ca trieu ong neu xet cho la. Nhng anh la moi ruot tai trung tam nay nen co
the lam vi gia rat mem.
e chng minh mnh la moi ruot cua tram nay, anh . moc ien thoai goi cho mot
ang kiem vien ten Thnh ang lam viec ben trong day chuyen: Anh Thnh a! Em mi
lay cai xe, anh xet nhanh giup em cai!.
Vai phut sau, ang kiem vien ten Thnh bc ti, ng ngoai ca xe hoi: Sao
ngay ong i mot xe the?. Xe cua thang D., hom qua no goi anh ay. Xe cui nay
lay gia nhieu? Lay gia hu ngh con lam an lau dai o! anh . va ci va
Thoi, moi th ong lay no 2 x (200.000 ong - PV), a toi x ri c roi. Cam
xong, ong Thnh noi: Ong c e ay, toi lam luon cho.

moi
anh
hoi.
tien

Anh . cho biet ong nay la trum ay nen xe kieu g cung co the lam c vi
gia canh tranh. Khoang mi phut sau, chung toi gap lai anh . khi anh a xe ra
khoi day chuyen vao bai au ch dan tem. Do xe b loi, b ang kiem vien hanh, s
rt nen anh . lai ien thoai cho ong Thnh: Anh i! Luc nay ong kia xet xe mnh b
mat en cot, gat nc mot ben khong quay, anh coi noi giup em nha!. Ong Thnh noi:
Lay gia hu ngh roi ma bat toi chay chet a!. Anh . nan n: Xe mi lay nen em
khong biet, anh giup em, chut em gi anh them 1 x na!. Ong Thnh noi: Ong quay
lai ay gap toi!.
Anh . i vao nha ve sinh cung ong Thnh, a them 100.000 ong va giuc ong
Thnh dan tem nhanh. Ong Thnh to ve bc mnh: Biet roi, toi con la g cac ong na.
Suot ngay....
Ngay 21-4, mot tai xe a oto loai 16 cho ngoi hieu Mercedes c hoan cai thanh
xe tai, cac vo xe eu a mon ti bo, tren noc au xe co gan tru en cu thng vao
day chuyen ong Thnh ang lam viec. Theo li tai xe, anh nay a a cho ong Thnh
500.000 ong e c bo qua cac loi va neu. Sau o, anh ta goi ien bao lai cho
chu xe. Ong D. chu chiec xe goi lien cho ong Thnh mang von: Xe o em lam bnh
thng co 3 x , anh lay tai xe ti 5 x!. Ong Thnh hoi lai: Roi sao?. Ong D. quay qua
nan n: Anh cho lai tai xe t tien ca phe i!. Ong Thnh ong y, noi tai xe quay lai gap
va tra lai 100.000 ong. Ngi tai xe xin them th ong Thnh noi: The thoi. Toi bo qua
het cac loi cho ong, ma xe ong la xe tai kn ch co phai xe cu thng au.
Chung thieu: Hay i ay
Sang 19-4, tai khuon vien Trung tam ang kiem 5007V (quoc lo 1A, P.Trung My
Tay, Q.12, TP.HCM), anh D. tai xe xe au keo container mang bien so pha Bac
ang bc doc v xe b anh rt. Anh than: Em xet moi ni ch 3 x, hom nay bo 3 x van
rt!. Nhieu tai xe i quanh chiec xe, phan: Xe ong 8 vo sau th co 6 cai nat, ong bo 3
x rt la phai.
Theo ch dan cua cac an anh chuyen xet xe tai ay, tai xe D. a xe ra ngoai,
au gi chieu quay lai. Trc khi a xe vao day chuyen, anh D. can than em nam t
100.000 ong xep ngay ngan trong khe e giay t pha trc ben phai ghe tai xe. Chiec
xe ti cong oan kiem tra thang, ang kiem vien ten Sn ngoi vao ghe tai xe, tho tay
phai moc het so tien, em xong, ut tui th thang xe t bo chet c bao lai la yeu
lam roi cung c i ra, dan tem.
Ngay 24-4, mot tai xe xe tai nhe vao trung tam ang kiem, chiec xe qua het cac

156

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

cong oan, ti phan kiem tra thang, ang kiem vien ten Li goi tai xe i theo ma khong
noi g. Sau o, ong Li ch tai xe len xe ngoi, m ca ben phu tho au, tho tay vao ra
dau ba ngon tay. Tai xe lac au mac ca: Khong c au anh i, chu xe a em co 2
x a!. Ong Li rut tay, ong h ca quay ra roi quay lai tho tay nhan 200.000 ong cua
tai xe. Chiec xe cuoi cung cung c cap tem, giay chng nhan an toan.

(Bai Co tien mi lot ca ang kiem cua Gia Minh, bao Tuoi Tre, ra ngay
11/6/2012).
oc xong bai bao noi tren, ban oc hay lien tng va tng tng tiep, nhng
chiec xe khong at tieu chuan nhng nh tien van lot qua ca ang kiem, khi lu
thong co the gay ra nhng cai g? Trong so hn 10.000 ngi chet moi nam do tai nan
giao thong ng bo, co bao nhieu ngi chet do tham nhung trong lnh vc ang
kiem?
Tng t nh vay, ban oc co the tng tng tiep: Tham nhung trong giao duc,
y te, hai quan, thue, cong an, toa an, vien kiem sat gay ra nhng hau qua xau nao
cho nhng lnh vc khac va cho toan xa hoi.
Tom lai, tra lng khong u song la nguyen nhan cua rat rat nhieu cai xau vi
quy mo ln trong xa hoi.
Co the khac phuc c viec tra lng khong u song hay khong? Di ay la

bai bao neu y kien tra li:

Le ra lng la mot cong cu hu hieu e ieu hanh v mo, thuc ay phat trien,
nhng do chung ta cha thay oi c quan niem lac hau ve lng va chnh sach tien
lng nen lng a khong tr thanh ong lc e can bo cong chc tan tuy phuc vu
quoc gia Ong Tran nh Thien, pho vien trng Vien Kinh te VN, trao oi vi Tuoi Tre
Cuoi Tuan xung quanh van e nay.
* T trc en nay hau het can bo cong nhan vien chc (CBCC) cha ai co the
song c bang ong lng?
Nhng ngi lam viec trong bo may hanh chnh, lc lng vu trang, khoi ang,
oan the, mot so chc danh trong cac hoi nghe nghiep va cac n v to chc kinh te
nha nc hng lng t ngan sach nha nc va cac n v thuoc Nha nc chi tra.
Khi lng ho qua thap so vi oi hoi cua i song tc la ngan sach khong u cang
ang va cac n v khong tra lng xng ang cho ngi lao ong!
* Xet ve ly thuyet th nhan dan ong thue cho Nha nc. Nha nc dung tien o
thue CBCC lam viec phuc vu dan. Vay th tai sao Nha nc lai khong u tien tra lng
cho CBCC?
Ngan sach phai c tnh toan e phan phoi cho moi nhu cau: An ninh, quoc
phong; c s ha tang; an sinh xa hoi va mot phan la lng CBCC. Khi qu lng c
chi tra thieu khoa hoc (tc la phan phoi khong hp ly ve oi tng va phng thc
tnh) th no se b dan trai va khong hoan thanh c chc nang, khong phat huy c
the manh. Khong nhng the no con b tac ong xau va sinh thieu hut.
* Theo ong, cach chi tra va phng thc tnh lng hien hanh goi la g?
o la: Chung ta xem tien lng la mot khoan chi ngan sach, gan giong nh chi
cho phuc li xa hoi, hu tr, y te, giao duc Quan iem nay lam nay sinh t tng bnh

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

157

quan, cao bang, on nh va tiet kiem. Thc tien nhieu quoc gia th tien lng c
xem la mot khoan au t xa hoi. Quan iem nay khien qu lng linh hoat, minh bach,
rach roi va giong nh moi khoan tien au t khac, no c o vao nhng khu vc, d
an hay con ngi co the sinh li va hieu qua nhat.
* Quan iem lng la mot khoan chi ngan sach a c the hien tren thc te
nc ta nh the nao, tha ong?
Ve nguyen tac, ch co khoan tien tra cho ngi lam cong mi c xem la lng.
Tc la ch co CBCC ang lam viec mi co lng cua Nha nc tra. The nhng hien qu
lng cua chung ta chia cho qua nhieu oi tng: CBCC, hu tr, thng binh liet s; he
thong chnh tr: ang, oan the, mot so hoi nghe nghiep
ung ra cac khoan hu bong, bao tr, an sinh xa hoi (tuy cung thuoc ngan sach
chi tra) phai tach khoi lng va khong c xem la khoan au t. Con thu nhap cua
cac hiep hoi oan the cang khong c tnh vao lng bi v ay la nhng to chc t
nguyen va oc lap (neu co the th ngan sach ch ho tr cac to chc nay di mot hnh
thc nao o, co the qui nh trong luat, nhng nhat thiet phai tach ri lng).
Lng ch tra cho ngi lam cong. Ai lam tot th lng cao, lam khong tot th lng
thap, khong lam th khong co. Nh vay ong lng nha nc ch bo ra khi Nha nc co
the nhan lai mot san pham co gia tr tng ng hoac hn gia tr cua ong lng ay.
Nhng quan iem ngan sach a dung lng e chi tra cho cac oi tng khong lam
ra cua cai vat chat hay nhng gia tr xa hoi tng t. Bieu hien th hai cua quan iem
ngan sach la chung ta a tra lng theo v tr cong chc ch khong tra theo cong viec.
* Xin ong phan tch ve bieu hien nay?
V du, toi can thue th xay mot can nha. Toi phai au t cho phan viec o 100
trieu ong. Toi khong can biet co bao nhieu th tham gia. Tat ca theo hp ong vi
nhng yeu cau kinh te, ky thuat, thi gian thoa thuan. Neu ho co 20 ngi thc hien
phan viec o th lng moi th la 5 trieu ong. Neu la nhng ngi lanh nghe va yeu
cong viec th ch can 10 ngi va lng cua ho la 10 trieu ong.
Quan iem nay goi la tra lng theo cong viec. Con Nha nc ta ang tra lng
theo v tr lam viec. Tc la cung can nha ay nhng co en 40-50 th, c ban la li va
tay nghe kem tham gia xay dng. Ong chu toan th buoc phai ha lng xuong mc
thap nhat e thua lo. He qua cua hai cach lam tren la: Mot ben kch thch ngi lam
viec ngay mot hieu qua hn; mot ben kch thch cho lam viec, tc la c vao c v tr
lam viec la co thu nhap.
a vay, Nha nc lai co chnh sach bien che suot i, tang lng eu eu theo
tham nien va cat nhac len th de nhng ha xuong th kho du hieu qua cong viec thap.
Ket qua la thc khach ngay mot ong ma mieng banh ngan sach th co han nen ai
cung phai an mieng be. CBCC nao cung co kiem cho ngoi v tr cao e hng phu
cap cao. ang ly phu cap ch danh cho lc lng yeu the trong xa hoi nh that nghiep,
tan tat th ta lai danh cho ngi co the manh trong xa hoi. Chnh sach lng kieu nay
con dan en hang loat tac ong xau khac cho xa hoi.
* Nhng tac ong xau o la g?
Van e mau chot cua cai cach hanh chnh la tinh gian va nang cao hieu qua bo
may. The nhng v tra lng theo v tr khien ai cung co gang nu gi v tr cua mnh va
ho khong can lam viec hieu qua cung van c hng mc lng bang ngi lam hieu
qua. Tiep theo la khi lng qua thap, moi CBCC t tm nhng kenh thu nhap ngoai

158

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

lng e sinh ton.

Nha nc khi khong am bao c i song cua cong chc th cung khong the
rang buoc ho c. Tham ch Nha nc phai dan dan chap nhan s khong chung
thuy cua moi CBCC. Ban au ch la chan trong chan ngoai nh: au ng ai ta
bm xe. Cuoi ng thieu ta ban che o en. Hay can bo nghien cu i tm d an ben
ngoai. Thay co giao m lp day them. Bac s m phong mach t Lau dan en nhung
nhieu, ep tien hoi lo nh thanh tra xay dng ep phong b, cong an giao thong an tien
mai lo
Con khi tr thanh quan chc th gop phan a quoc gia len danh sach tham nhung
hang au the gii... Lng qua thap va s chap nhan cac kenh thu nhap phi chnh thc
chnh la mot can c quan trong khien tnh trang cong chc VN qua de dang sa nga vao
tham nhung, sach nhieu, quan lieu, ca quyen, suy oi ao c. Va luc nay th Nha
nc khong the kiem soat c thu nhap cua CBCC. Chnh sach thue thu nhap ca nhan
tr nen vo cung kho co hieu lc thc tien la v vay.
* Theo ong, chung ta can cai cach tien lng theo hng nao?
Chung ta ch can tham khao bai toan tien lng ma the gii a giai quyet t lau.
o la can minh bach cac khoan phan phoi xa hoi, trong o co lng. Lng phai ung
ngha la lng. Tc la tach bach cac khoan chi cho an sinh xa hoi, an ninh quoc phong
va hiep hoi, oan the ra khoi lng.
Tiep theo la can tm cach tra lng theo cong viec, theo con ngi ch khong phai
theo v tr. Khi a co mot phng phap nh dang c mc lng theo cong viec th
cat bo toi a cac khoan thu nhap ngoai lng cua CBCC nh xe cong, ien thoai, phu
cap Neu trach nhiem o xng ang khoan thu nhap o th hay qui ra lng. Ro rang
va minh bach. Luc o cac phng phap tnh mc lng toi thieu, hay he so, thang bang
lng that ra ch la van e ky thuat.
* Nganh L-TB&XH tnh rang mc lng trung bnh cua CBCC hien nay mi ap
ng khoang 60% nhu cau i song, nhng a qua ln vi viec can oi ngan sach. Vay
neu tang lng e cong chc song c th lay au ra kinh ph?
Neu cai cach tien lng theo hng va noi th khong nhng ngan sach van u
sc chi tra ma con khong ngng ln. Bi v khi tra lng theo cong viec, mot viec trc
ay co 10 ngi lam nay ch con 3-4 ngi th so ngi lam se ng nhien c tang
lng. Hieu qua cong viec se rat tot v co s ao thai.
Mat khac, hay lay chnh nhng khoan chi ngan sach nam ngoai lng danh cho
CBCC ma qui thanh lng. V du, mot th trng co mc lng 2,5 trieu ong/thang
nhng lai co mot chiec xe cong tr gia 500 trieu va mot anh lai xe (co mc lng va
cac khoan thu khac t ngan sach khoang 4 trieu na), mot tai khoan ien thoai 2
trieu Cat tat ca cac khoan o e chi cho ong th trng 20 trieu ong/thang. Ong ta
muon i oto th thue, muon goi ien th t tra tien. 20 trieu ong chac chan giup ong ta
se co cuoc song tot e cong hien tam sc phuc vu quoc gia.
* Tai sao en nay VN van cha the thc hien chnh sach lng nh the?
Ve ky thuat th de nhng kho nhat lai la ve thay oi t duy. Du kho nhng a en
luc VN phai thay oi t duy ve chnh sach tien lng. Phai giai quyet tot cac ton ong
lch s va tm ra nhng phng phap, xay dng nhng lo trnh phu hp (vi thoi quen
sinh hoat, van hoa, phong tuc) e cai cach t gay nhng bien ong xa hoi. Con nhng
ngi co quyen lc cap cao phai thau hieu c tieng vong khan thiet cua cuoc song

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

159

trc nhng ong lng ang tr nu s phat trien, tan cong vao ao c cong chc,
ao c xa hoi.

(Bai Tra lng theo v tr? Cong viec? cua Ngoc Vinh - Quang Thien - Kim
Sn - Kim Lien - Hu Ngh - Y.T., bao Tuoi Tre Cuoi Tuan, ra ngay 22/10/2006).
Bai bao noi tren co neu y tng ve viec tao nguon kinh ph e tra lng thoa
ang bang cach tinh gian, nang cao hieu qua bo may, thay v tra lng theo v tr th
tra lng theo cong viec, chuyen cac khoan thu nhap ngoai lng quy ra lng. Ngoai
ra, theo ngi viet, con co the bo sung nguon kinh ph rat ln e tra lng thoa ang,
neu nh khong co tham nhung, lang ph, lam an thua lo, cac khoan n kho oi. Di
ay la hai bai bao Tham nhung, lang ph lam giam 4% GDP/nam? va Cac ong ln
ngoi tren ong n minh hoa ieu o.
Anh hng cua tham nhung, lang ph en cac nguon lc cua at nc cung nh
en toc o tang trng GDP nh the nao?
Trao oi vi TTCT, PGS.TS Tran nh Thien, vien pho Vien Kinh te VN, cho biet:
Tai mot nc ang phat trien nh VN co rat nhieu yeu to khien kha nang tang
trng cua nen kinh te khong c phat huy het mc. o co the la do nguon nhan lc
thieu ao tao, han che cua chnh sach, o m cua nen kinh te Nhng co mot yeu to
khac keo toc o tang trng xuong rat manh, tac ong en tat ca cac chnh sach khac,
o la tham nhung. Tang trng tao ra cua cai, tham nhung phan phoi bat bnh ang
khoi cua cai o. ang le nguon li se c em au t cho ai chung th no lai ri vao
tui mot so ngi, khien ho giau en ang kinh ngac. Cua cai b tham nhung khong tao
c nguon tai au t hoac nguon cau cho nen kinh te. Neu co th no cung la nhng
tro an chi lu bu, tao nhng nguon cau tieu cc. Hau qua ma xa hoi phai ganh rat ln,
nghiem trong hn so vi khoan phan tram GDP co the tnh c.
Tham nhung e doa phat trien ben vng

* Tham nhung ang anh trc tiep vao nguon von FDI khi nhieu nha au t keu
ren v khong t cong chc luon oi boi trn. Co nha au t phai b bat ra?
Chi ph boi trn khong ang g so vi tham nhung chnh sach, nhng v tr chu
chot, nhng khoan chi ph tieu cc nay cung gay ton kem, met moi cho nha au t. Chi
ph phong b khong ch la van e tien bac ma phai tnh ca yeu to thi gian. S nhung
nhieu phien ha co the khien c hoi kinh doanh cua nha au t qua i mat, ong ngha
vi c hoi on nhan au t cua at nc cung i qua. Moi trng au t v the b anh
gia thap. Ma nhng cong ty cang ln co tac ong quan trong en nen kinh te th ho oi
hoi cang cao. Qua trng hp Cong ty Intel va au t vao VN cho thay mat mot c hoi
au t nao, kha nang tut hau cua at nc cao len chng ay.

* Qua vu PMU18, co the thay mot nguon lc ln ang ra se c au t cho phat

trien, a ri vao tui mot so ngi, lam tan bien c hoi cai thien cuoc song cho nhieu
ngi?
ng ve nguyen ly, co nhieu d an nha nc khong can phai au t v au t la
se lang ph, khong hieu qua. Kinh nghiem the gii cai nay rat ro. Trong au t xay
dng c s ha tang khong c nhat thiet phai tao ra nhieu PMU. Co nhng con ng
nen e cho t nhan, nha au t nc ngoai ho lam roi at tram thu ph. Ch nhng
ng mien nui, cang bien ln th Nha nc se am nhan v khong hap dan cac nha

160

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

au t hoac lien quan en qui hoach tong the quoc gia. Nh the nhieu ngi dan se
c hng li hn.

* Sai pham trong quan ly au t nc ta cha la g so vi sai lam trong qui

hoach au t?
Quoc hoi a noi roi, mot trong nhng ton that ln nhat la do qui hoach sai. Tham
nhung a co hai, qui hoach sai con tao ieu kien cho lang ph va gay ton that rat dai
han. Nh hang loat nha may ng qui hoach sai, khien nong dan gay go. Anh hng
nang ne cua no khong ch so tien b mat t d an au t sai o. Roi con qui hoach
cang bien, san bay Trong qui hoach sai co nhieu nguyen nhan. Co cai do non nong
phat trien, co cai do nang lc kem nhng co mot ly do la chia phan d an. Thiet hai rat
ln v no lam giam noi lc quoc gia.

* Tham nhung ang tac ong toan dien en nen kinh te. Xuat khau th vng hai
quan, lam an th co en gan 30 c quan co quyen hoi tham doanh nghiep. Ganh nang
ang e len c hoi kinh doanh cua ngi dan?
ang, Nha nc a tha nhan tham nhung ta rat nghiem trong va co ieu tra
ve 10 nghe nhay cam nhat. Tai hai la tham nhung luon can tr nha au t, lam cho
bo may lac hau, kho oi mi theo hng co li cho at nc. Doanh nghiep th kho
khan, chi ph cao. Thu nhap cao bat hp phap khien bat cong xa hoi co c hoi nay
mam, tien e cho s bat on. Trong mot nen kinh te m, tham nhung con lam giam
nang lc huy ong nguon lc cho phat trien khi nguon von ODA, FDI thng i kem vi
nhng ieu kien cu the. Tham nhung con gan chat vi lang ph ma s lang ph ton kem
hn tham nhung nhieu. Nhng hau qua nay kho o em v khong n thuan la mat
tien. Ve tong the, tham nhung, lang ph se dan en s te liet cua nhieu chnh sach va s
h hong cua bo may.
Keo tut phan tram GDP?

* Vi tat ca hau qua nh tren, tham nhung ang keo tut toc o phat trien cua nen
kinh te VN?
Chac chan la nh the. Neu khong that thoat, lang ph, mot lng cua cai xa hoi
se bo sung tot cho phat trien. No se giup nhng chnh sach phat huy toi a tac dung,
tao c hoi phat trien cho mot doanh nghiep, mot vung, hay ca mot nganh. Ma cac
nc s ln manh cua mot tap oan, mot nganh co tac dung rat ln. Neu nguon von
au t c quan ly tot th chat lng au t se tang, chat lng tang trng cung tang,
o rui ro cua nen kinh te cung thap xuong. t nhat la xa hoi khong phai bo tien ra sa
cha nhng cong trnh kem chat lng. Bo may hoat ong nghiem tuc, hieu qua hn th
sc hut vi ODA, FDI se cao hn.

* Vay toc o tang trng GDP VN se la bao nhieu phan tram trong nam qua neu
khong co tham nhung?
Ve tong the chung th khong tnh c (neu han che tot tham nhung, lang ph)
toc o tang trng kinh te se tang them bao nhieu phan tram, bi v chung ta cha ieu
tra c tham nhung a lay i bao nhieu tien va mc o han che a bt i c bao
nhieu nguon cua cai ang ra b mat.

* Nhng ch tnh tren nhan nh Quoc hoi: 20-30% von au t xay dng c ban
b that thoat th toc o tang trng GDP VN a b giam i bao nhieu?
Tong au t xa hoi nc ta khoang 35% GDP (17-18 t USD). Trong o, chi tieu

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

161

nha nc chiem hn 50% (khoang 10 t USD). Chi cua nha nc co nhieu khoan, tat
nhien chi ph van phong, mua xe cung that thoat nhng that thoat trong nguon von au
t phat trien (khoang 30% tong au t xa hoi) c biet en nhieu nhat. Ma neu e that
thoat khoang 25% lng von nay th no tng ng 4-5% GDP, cung co the hieu that
thoat ay se keo tut toc o tang GDP xuong t 4-5%!
Phai lam g?

* Lam giau dng nh la muc tieu phan au cua mot bo phan quan chc?
Hoc e lam quan phng ong t xa en nay la mot cach hieu qua e... oi
i. Lam quan gan vi li ch, li ch ve tinh than va vat chat. Chnh vay ma Bac Ho
muon chuyen khai niem quan thanh khai niem cong boc cua dan, ngi phuc vu xa
hoi. Hien tai VN tnh trang sach nhieu dan con nang. Quan van gan qua chat vi
quyen lc ma quyen lc co mot chc nang rat quan trong la phan phoi li ch. Quyen
lc o khong c kiem soat th no se em lai li ch cho rieng cac quan. No b lam
dung ma kho b trng tr th ngay cang nhieu ngi mong muon nhay vao ay, du vi
cai gia nao.

* Nhieu ong quan a giau hn cai mc lng ma ho c hng. Lam g e may v

nay khong the kiem an t nguon tai san quoc gia?
Che tai la cach duy nhat e quan chc khong lam dung quyen lc ca nhan, thc
hien ung trach nhiem c giao. Nhng VN lai yeu nhat khau che tai. Chung ta thay
co qui nh trach nhiem nhng che tai cha ro. Co ong chu tch tnh ch ao sai, lang
ph nhieu t ong ma ch b phe bnh va tai chc. Neu hnh phat khong u e quan
chc s ma lam ung nhiem vu th se co nguy c tha hoa bo may. Vay nen cac bien
phap quan ly cong chc can phai c phap che hoa cu the hn ca cac bien phap
quan ly cong dan.

* Thi gian qua co nhieu vu tham nhung ln c a ra anh sang nhng ngi
dan van cha yen tam. V co ve nh cai c che nha nc hien tai de san sinh ra tham
nhung?
ung la neu c che cha c khac phuc, van con ke co ca ong tien chay an,
co ca ong xe e cho th no van sinh ra nhng hanh vi tng t. Nen cau chuyen ay
la chien au vi c che, hoan thien c che. Cau truc quyen lc VN t trc en nay
eu theo nganh doc. Moi quan he cap tren, cap di n tuyen nen rat de lay long
nhau, chia chac cho nhau. Trc phai duy tr cau truc n tuyen v nha nc bao cap.
Bay gi, moi thanh vien tham gia phat trien kinh te ve nguyen tac la bnh ang. Nen ta
can nghien cu a them cau truc ngang vao c cau quyen lc. Phai tao ra c che cac
c quan co quyen lc giam sat cung b giam sat. Nh bao ch la mot trong nhng cau
truc ngang hieu qua nhng phai tao che tai manh hn, de phat hien hn khi co hanh
ong can tr cau truc ngang giam sat.

* Chung ta co mot menh e rat ep: Dan giam sat. Vi ong lng hien tai th cac
quan chc khong the giau c, nhng bay gi noi co quan chc ngheo th dan nhat
nh khong tin. Nhng ngi dan lam g co quyen lc e giam sat?
Noi chung chung th dan giam sat, nhng giam sat theo c che nao th rat kho
cho dan. Dan nao oi c c quan nha nc cung cap tai lieu? Neu muon dan giam
sat that th phai co qui nh cu the. Ch hien nay dan muon gap quan chc e e at
nguyen vong a kho roi, noi g en giam sat.

162

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

* Co phai nhieu cong chc h hong v chung ta quen mat viec day cho ho bai hoc
au tien trong viec lam cong boc cua dan phai biet liem s?
Toi ngh cai liem s khong gia tr bang viec lam sao e cac quan chc phai s hai
khi tham nhung. Cac cu a noi nhan duc vo nhai long tham vo ay. Nha cha co,
tien ang thieu th liem s co c giao duc cung kho. Muon ho gi c liem s th van
la yeu to luat phap, che tai va c che giam sat gat gao. Phai bt c cac lo hong ch
c e h ma keu goi ao c th se mat luon ca tien lan ao c.

(Bai Tham nhung, lang ph lam giam 4% GDP/nam? cua Cam Van Knh, bao
Tuoi Tre Cuoi Tuan, ra ngay 23/4/2006).
Theo e an tai cau truc DNNN va c Bo Tai chnh trnh Chnh phu, tnh en
thang 9-2011, tong so n cua cac DNNN tai cac ngan hang len en tren 415.000 t
ong, tng ng 16,9% tong d n tn dung.
Tai hoi thao oi mi c che, chnh sach tai chnh ho tr tai cau truc DNNN to chc
ngay 31-5, cac chuyen gia, nha khoa hoc cung nh Bo Tai chnh cho rang e xay ra
mot loat sai pham cua Vinalines, Vinashin... la do buong quan ly va giam sat von nha
nc tai cac DNNN
N gap 3-10 lan von chu s hu
Trong tong so n 415.000 t ong, hn mot na so tien nay la khoan vay cua cac
tap oan, tong cong ty nh Tap oan Dau kh VN: 72.300 t ong, Tap oan ien lc
VN: 62.800 t ong, Tap oan Cong nghiep than va khoang san VN: 20.500 t ong,
Vinashin: 19.600 t ong. Theo Bo Tai chnh, co en 30/85 tap oan va tong cong ty co
t le n phai tra tren von chu s hu tren ba lan, ac biet co bay tap oan va tong cong
ty co t le tren 10 lan.
Ong ang Van Thanh, chu tch Hiep hoi Ke toan va kiem toan VN, cho rang can
phan tch nhng khoan n ma cac tap oan va tong cong ty ang vay, khoan nao la
bnh thng, khoan nao khong co kha nang tra. Chung ta phai anh gia cu the kha
nang tai chnh cua tng DN. Con viec DN khong co von ma i vay e kinh doanh la
bnh thng. Ch lo ngai la cac DN i vay ngan han e au t dai han. Con kinh doanh
en mc khong co kha nang thanh toan, hoat ong thua lo la ieu khong hay cho kinh
te, v du la von i vay hay von cua Nha nc th cung la von cua ngi dan, cua toan
xa hoi ong Thanh noi.
e anh gia tnh trang tai chnh cua DN khoe hay yeu, theo ong Thanh, co hai ch
tieu xem xet la tong so n vi tong so tai san. Neu nh tong so n chiem 50% tong so
tai san th DN o lam vao tnh trang khong bnh thng, con khi n chiem 90% tong tai
san th DN lam vao tnh trang pha san.
Thieu minh bach, quan ly long leo
Ong Pham nh Soan, nguyen cuc trng Cuc Tai chnh DN (Bo Tai chnh), cho
rang sai pham tai cac DN nh Vinalines do mot phan c che. Viec giam sat von nha
nc tai cac DN co qua nhieu tang nac nhng khong tap trung ma anh no tng anh
kia lam. Do vay, can to chc mot n v giam sat chu trach nhiem chnh la Bo Tai
chnh.
Ong ang Van Thanh chia se nhng sai pham va qua nh Vinalines, Vinashin ch
c phat hien khi c quan thanh tra tien hanh thanh tra la do c che cha that s minh
bach. Hien nay gan nh khong co c che tai chnh - ke toan cho cac tap oan va tong

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

163

cong ty, trong khi cac ong ln rat phc tap, kinh doanh a nganh, an cheo, doc co
ngang co.
Chnh v vay, bao cao tai chnh hp nhat, x ly tai chnh noi bo lung tung, noi sai
cung c, noi ung cung c. Lo hong nay c quan quan ly a nhn ra t vai nam
nay nhng khong x khi cha thay noi len ung bu. Cho en khi phat hien th ung th
a di can, con benh quat xuong a gay thiet hai ln.
Ngay ca nhng khoan chi tieu len en hang ngan t ong ma bo phan ke toan
khong hay, khong co van e mi la. e chan chnh tnh trang nay, ti ay he thong
kiem soat noi bo tap oan can phai c thiet lap v ay la he thong cau ch, v nh
he thong ien, neu khong co cau ch th nhieu thiet b ien se h hong - ong Thanh
noi.
Khong the tiep tuc nuoi
e tai cau truc DNNN, ong ang Quyet Tien, pho cuc trng Cuc Tai chnh DN
(Bo Tai chnh), cho biet mot trong nhng phng an ma Bo Tai chnh a ra la can ay
nhanh tien o co phan hoa. Theo e an nay, en nam 2015 se phai co phan hoa thanh
cong 573 DNNN. So vi tien o cua nam 2011 va ca bon thang au nam nay, mi co
sau DNNN c co phan hoa nen phai tang toc khoang 240% mi hoan thanh muc tieu
e ra.
Tuy nhien, ong Soan lo ngai co phan hoa se kho co the thanh cong neu lam trong
tam trang lng khng, na vi nh hien nay. Theo ong Soan, phai x ly ngay nhng
vng mac lien quan phng thc xac nh gia tr tai san DN, x ly cong n tren
nguyen tac phai theo c che th trng th mi co phan hoa c.
Lien quan en e xuat thoai von au t ngoai nganh tai cac DNNN cua Bo Tai
chnh, ong Soan e ngh cho nao lam khong hieu qua, gay thiet hai th phai thoai sm.
Nganh nao hoat ong mang lai t suat li nhuan cao nen tnh toan that ky. Ong inh
Quang Tri, pho tong giam oc Tap oan ien lc VN, cho rang viec cai to DNNN phai
xem nhng DN nao khong phat huy hieu qua th ban luon. Tha rang Nha nc lo mot t
con hn nuoi roi sau nay mat toan bo von. Co the giai the DN o e tao c hoi cho t
nhan thuc ay len.
Mat khac, vu o v xay ra do nhieu nguyen nhan ca nhan, cong tac to chc can
bo Do o, chnh sach tai chnh va can bo phai i cung vi nhau. Neu c che tai chnh
rat ep nhng ngi thc hien khong u nang lc kinh te, quan ly, ky thuat va ao c
th c che tai chnh co ep bang gii cung hong.

(Bai Cac ong ln ngoi tren ong n cua Le Thanh, bao Tuoi Tre, ra ngay
1/6/2012).
Ngi viet nh lai, va nhng g nh lai c cung co bang bai viet Ngam

ngui chuyen giao s cua Quoc Phong, ang tren bao Thanh Nien, ra ngay 24/7/2005.
Cu the, ngi viet nh lai t thi iem nam 1954, khi hoa bnh lap lai tren mien Bac,
Bac Ho, Trung ng ang va Chnh phu a lanh ao thc hien thang li ke hoach 3
nam khoi phuc kinh te sau o.

Luc ay, lng cho ngi tap vu, lao ong gian n khi iem la 36 ong, tng
ng mot ch vang. Ngi va tot nghiep ai hoc (tng ng c nhan bay gi)
nhan lng 60 ong, rieng ky s tot nghiep ai hoc bach khoa 63 ong. Tien sy co

164

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

lng khi iem 75 ong, tien sy khoa hoc 85 ong, giao s 160 ong (tat ca eu
khong co thue thu nhap ca nhan). Mot ong bang mi hao, mot hao bang mi xu.
Gia ca th trng luc o la, goi xoi 5 xu, banh m them nhan 10 xu, to ph bo 25
xu. Tien cm thang hai ba chnh tra va toi la 18 ong.
Chung ta hay lay c nhan vi lng thang 60 ong lam v du. Tien an, ke ca an
sang (neu an xoi) mat 20 ong, ch chiem mot phan ba lng. Neu 60 ong quy ra
ph th c nhan luc o co the mua 240 to ph. Ngi viet chon to ph bi v khi tnh
ch so nang lc canh tranh cap tnh (PCI) cua Viet Nam hien nay, ngi ta a s dung
n v sc mua ngang gia la to ph bi tnh pho bien cua mat hang nay cho phep so
sanh c tng quan chi ph gia cac tnh (xem bai Bat ph tr thanh n v sc
mua cua Manh Quan, ang tren bao Thanh Nien, ra ngay 14/1/2006).
Vay c nhan hien nay can c tra lng bao nhieu e bang c nhan cach ay
hn na the ky, neu lay n v la to ph. To ph trung bnh hien nay la 30.000 ong.
Lay so nay nhan vi 240, chung ta co 7.200.000 ong (bay trieu hai tram ngan ong).
Trong khi o, lng khi iem cua c nhan hien nay khoang hai trieu ong. Con
lng giao s, pho giao s, tien sy khoa hoc sap ve hu hien nay ch bang khoang
lng khi iem cua c nhan cach ay hn na the ky.
Tren ay la noi ve lng, ngoai lng ra, mien Bac luc o Nha nc con co
nhng bao cap nhat nh, co le, chnh v the, ngi viet a khong thay nhng canh
i khon kho, nhech nhac, nhieu hanh ong xau nh hien nay. Chung ta lai cang thay
c nhng no lc cham lo, s sang suot cua Bac Ho, Trung ng ang, Chnh phu,
neu nh rang, mien Bac trong khang chien chong Phap b tan pha nang ne, at nc
b chia cat, luon phai e phong chien tranh (qua that, 5/8/1964, My bat au cuoc
chien tranh pha hoai mien Bac), vien tr cua cac nc xa hoi chu ngha anh em luc
o khong nhieu.
Con bay gi, neu tnh t nam 1975 en nay (2012) th sao?
T nam 1975 en nay, at nc thong nhat, giang sn quy ve mot moi, cha bao
gi nc ta manh, giau, co nhieu moi quan he quoc te, co a v, uy tn cao tren the
gii nh bay gi. Co mot ieu ngi viet khong tai nao hieu noi la tai sao sau 37 nam
(1975 en 2012), tc la dai hn 30 nam (19451975) cua ca hai cuoc trng ky khang
chien than thanh cua dan toc anh thang hai e quoc to la Phap va My, ma tnh trang
tra lng khong u song van ton tai va khong biet bao gi mi c giai quyet dt
iem. Nhng ngi co trach nhiem trong viec hoach nh chnh sach lng hien nay
can phai hoc lai kinh nghiem tra lng cua mien Bac cach nay hn na the ky. Bao
gi cho en ngay xa?
Nhan ay, ngi viet trch dan cau noi cua Bac Ho, thang 6 nam 1968 nhan dp
lam va xuat ban loai sach Ngi tot viec tot: May chuc nam nay, nhan dan ta phai
tap trung sc lc e anh giac cho nen ve xay dng i song, ta cha lam c nhieu.
Nhng anh thang giac My roi th nhng viec chnh cua cach mang la lam the nao
giai quyet ngay cang tot hn nhng van e: An, mac, , i lai, hoc hanh, phong va
cha benh Tom lai la khong ngng nang cao i song vat chat va tinh than cua

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

165

nhan dan. Trch t quyen 2 Ho Ch Minh tuyen tap, Nha xuat ban S That, Ha
Noi, 1980, trang 488. ay, ngi viet muon nhan manh cum t nhng viec chnh
cua cach mang; Khong le nhng ngi co trach nhiem trong viec hoach nh chnh
sach lng t nam 1975 en nay co the quen nhng viec chnh cua cach mang.
2) So vi iem 3 cua muc nho 10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng
e co nhieu hanh ong ca nhan tot, trong pham vi
(xem Hnh 13 va van ban i
kem), nc ta, cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat cha at yeu cau.

Viec cha at yeu cau the hien tren cac mat:

Cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat thng a ra qua cham so vi
nhng hanh ong xau xay ra tren thc te. T ay dan en chuyen, th nhat cac hanh
ong xau van c xay ra trong thi gian dai ma khong co quy nh, luat e x. Th
hai, cac hanh ong xau xay ra tren quy mo ln en noi, sau khi ban hanh cac bien
phap ran e, ngan chan, trng phat th khong u ngi, phng tien, nguon lc e
thc thi cac bien phap o.

a t lau, rat lau, Lao T khang nh: Van e ln nhat tren the gii co the giai
quyet c khi no con nho. Khi mi co vai ngi vi pham luat giao thong, phai giai
quyet ngay; khi mi co vai ke tham nhung, phai giai quyet ngay; khi mi co vai can
bo lanh ao, quan ly ra quyet nh sai, phai giai quyet ngay; khi mi co vai trng
hp quay cop trong thi c, phai giai quyet ngay Nhng ngi co trach nhiem a
khong lam nh vay nen van e cang ngay cang ln, cang kho giai quyet.
Cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat thng la nhe nen chung khong
nhng co t tac dung ma con lam cho con benh ln thuoc, benh tr nang hn. Nhng
ngi co hanh ong xau san sang nop phat e tiep tuc vi pham. Nhng ngi khac
thay vay cung ua nhau bat chc thc hien cac hanh ong xau. Noi cach khac, cac
bien phap ran e, ngan chan, trng phat cha tao ra xuc cam am u o (xem muc
4. Xuc cam ca nhan va muc 7. Xuc cam ca nhan yeu to quan trong nhat oi vi
hanh ong ca nhan) e ca nhan u s khong dam hanh ong trong pham vi .

Di ay la mot v du e thay s viec rat nghiem trong ma phat qua nhe:

Thng vu ang uy quan s trung ng va ra quyet nh so 03/Q-UQSTW
thi hanh ky luat bang hnh thc cach chc ang uy vien ang uy Tong cuc hau can oi
vi ai ta Nguyen Tien Long tong giam oc Tong cong ty Thanh An (Tong cong ty
xay dng 11), Tong cuc hau can v a co viec lam trai vi quy nh cua Nha nc, vi
pham vao pham chat t cach, ao c cua ngi can bo, ang vien. Cung ngay bo
trng Bo quoc phong cung a quyet nh ky luat ai ta Long bang hnh thc canh cao
cung vi ly do tren.
c biet, vao khoang 17 gi ngay 17/11/1998, ai ta Nguyen Tien Long a ti
nha rieng bo trng Bo quoc phong Pham Van Tra va e lai mot phong b co
10.000 USD. Phat hien hanh vi nay, ngay 18/11/1998, bo trng Pham Van Tra a cho
pho chanh van phong Bo quoc phong ang Van Can ti Tong cong ty Thanh An e tra
lai cho ai ta Long. ong thi bo trng cung ch ao cac c quan hu quan cua Bo
quoc phong lam ro hanh vi cua ong Long.

166

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

(Bai Tang bo trng 10.000 USD, tong giam oc Tong cong ty Thanh An b
canh cao cua Tien Thanh, bao Tuoi Tre, ra ngay 4/2/1999).
Co le, chung ta can phai hoc Singapore trong viec a ra va thc thi cac bien
phap ran e, ngan chan, trng phat. Ban hay oc nhng bai viet di ay ve
Singapore:
Chuyen nhap gia tuy tuc a la ieu hien nhien, ai cung biet va co gang lam
tot, nhng nhat nhat tuan theo th khong phai ai cung co the lam c. Khi a khach
du lch Viet Nam en Singapore, hng dan vien du lch phai luon mac chiec ao co
nhng dong ch khuyen cao tren ngi e nhac nh du khach Viet Nam tranh nhng
loi vi pham nh: Vt rac khong ung ni quy nh phat ola, bo chewing-gum tren
ng phat o la, khac nho phat ola? ay la s chu ao cua cac cong ty to chc
tour nham giup du khach tranh nhng phien phc tng chng rat nho nhat, nhng la
chuyen ln ao quoc s t von noi tieng la mot at nc xanh, sach va khong co rac.
Chung ta se ngh the nao ve hnh anh nay? Qua that, no khong mang lai cam giac
de chu cho tat ca du khach ngi Viet Nam i trong oan. Co ngi bc xuc bao rang,
cau mong sao khach nc ngoai va ngi ban x khong oc c nhng dong ch di
ong tren ngi cua hng dan vien du lch! Ngoai kien thc ve du lch, hng dan
vien con trang b tan rang cho du khach tat ca nhng ieu nen tranh tai Singapore. Khi
vao mot nha hang hai san t chon gia 99 USD/ngi, anh hng dan vien can dan
nhieu lan, quy khach nen an het nhng mon lay ra, neu e d 100g/mon, khach se b
phat 100 USD. Ay vay ma van co ngi b pham loi. Cho du phan bua the nao th du
khach nay van phai nop 100 USD trc khi ri khoi nha hang. Ngi nop phat am c,
khach cung i trong oan th bc boi, qua la mot con sau lam rau noi canh!
Du khach nc ngoai en Viet Nam th sao, ho co pham loi g khong? Chac chan la
co, nhng o ch la thieu so. oi khi cung co mot vai ong Tay dam vt en o, mac
quan ui va ao thun ba lo ra ng. Theo cach ly giai cua ngi cc oan, th o la
ieu ho hoc c t chung ta?!
Sau moi chuyen i, du khach Viet Nam hieu biet them ve nen van hoa cua at
nc mnh en va hoc tap them nhieu kinh nghiem. Du khach nc ngoai en Viet Nam
cung vay. Ngoai nhng li khen tang Viet Nam la mot iem en an toan, mon an cua
Viet Nam rat ngon, ngi Viet Nam rat than thien, men khach se con rat nhieu ieu
ma chung ta phai co gang hoan thien, e hnh anh Viet Nam ep hn, van minh hn
trong mat ban be quoc te.

(Bai e nhap gia tuy tuc cua Nguyen Hu, bao Sai Gon Giai Phong, ra
ngay 28/12/2006).
Hai hoa be canh la mot hnh thc vi pham qui nh phap luat khi pha hoai tai
san cong, nhng tai sao VN cha co ai b phat nang v chuyen nay? Ban ve cau
chuyen Noi buon tai le hoi hoa anh ao ky nay xoay quanh chuyen phap luat va
nhng bai hoc ln t ngi lang gieng Singapore
Theo doi moi ngi bay to y kien quanh s co ngat hoa, be canh le hoi hoa anh
ao, toi thay tat ca eu xac ang. Th nhat, o la s bay to chnh kien khong the chap
nhan hanh ong cua nhieu ban tre tai le hoi. Th hai, moi ngi bay to mot s lo au khi
ly giai chuyen bat bnh thng a tr thanh bnh thng trong mot bo phan ban tre hien
nay, khi ho lam nhng hanh ong xau tai cac le hoi vi mot ve rat bnh thng!

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

167

i tm cac giai phap e chuyen be canh, hai hoa se khong con tai dien cac le
hoi, nhieu ngi a e cap en van e giao duc trong nha trng. ieu o la chnh xac,
nhng toi cho rang cha u. Giao duc can phai m rong hn, o la giao duc bang
cac bien phap che tai.
Viec giao duc bang bien phap che tai nghiem khac, manh me la mot bai hoc ln t
ngi ban lang gieng Singapore a ap dung thanh cong. Hoi nam 1993, khi oan the
thao VN tham gia SEA Games 17 tai Singapore, moi thanh vien trong oan c phat
mot t giay nhac nh luat phap ao s t het sc nghiem khac nh i tren bai co
phat 500 ola Sing, vt tan thuoc ra ng phat 300 ola Sing, khac nho ba bai phat
200 ola Sing Va toan oan VN ai cung lac au le li, cung nhac nh bao ban nhau
nh nhng qui nh o. Hay nam 1996, ca ngan co ong vien VN o qua Singapore ung
o oi tuyen VN d Tiger Cup a co mot hnh anh thu v la qu ong nao ghien thuoc la
cung thu san trong tui quan mot chiec hop ng phim nho nho. e lam g? e lam gat
tan thuoc la v ai cung biet gat tan hay vt tan thuoc ra ng la b phat nang. Va that
s at nc nay ho khong tha bat c ai khi vi pham cac qui nh x phat van minh
o th. Bang chng, mot phong vien VN quen cung cach nha, t san van ong en
trung tam bao ch phai i ng vong rat xa. The la anh nay ben bang qua bai co. Ngay
lap tc canh sat huyt coi phat 500 ola Sing. Mac ke viec trnh chiec the hanh nghe,
mac ke nhng li nan n, luat la luat va khong nop phat th ve on! The la anh phong
vien no phai bam bung nop phat 500 ola Sing. Hay qua bao ch chung ta cung a tng
nghe cau chuyen con mot t phu My chi ngong khi lay bnh sn xt vao xe au tren
ng. Bat chap ong bo van ong en ca tong thong My xin tha, Singapore van cng
quyet e co ong t phu con e anh ba heo chet i song lai.
Nghe nhng thong tin o, toi am bao chang ai dam gin mat khi en ao s t.
Nha bao Jeffi Low cua t The Straits Times tng tam s vi cac phong vien the thao
VN: Cach hay nhat e giao duc ngi dan tuan thu cac qui nh la anh vao tui tien
cua ho! Ngay xa, at nc chung toi cung chang khac g, nhng nh cng ran va
nghiem minh, Singapore a tr thanh mot quoc gia sach nhat the gii.
V vay, a en luc VN chung ta cung can co nhng qui nh x phat that nghiem
cho nhng hanh vi i ngc vi van minh o th nh tieu bay, khac nho, vt tan thuoc
ni cong cong, cp giat, pha hoai cac le hoi Neu thc hien nghiem minh, chac
chan ngi dan VN se co ngay thoi quen tot.
Tuy nhien, kem theo o la phai tnh en ca cac bien phap chong viec lc lng x
phat tieu cc, theo kieu thay v phat 500.000 ong th ch lay 200.000 ong nhng
khong ghi bien lai!

(Bai Giao duc bang che tai cua Nh an, bao Tuoi Tre, ra ngay 11/4/2008).
D luan Singapore ang co nhng phan ng trai chieu sau vu co Samantha Lo,
nghe s ng pho va cung la nha sang lap tap ch RCGNTN, b bat v a dan cac
ecan mang mot so thong iep xa hoi tai ni cong cong.
Co Lo, 25 tuoi, b bat hom 1-6 nhng a c tai ngoai, c cho la a xt sn len
mat ng va dan ecan tai nhieu ni, trong o co cac ecan mang thong iep nh
ng co nhn cham cham vao ien thoai tren mat ng hay Bam e du hanh xuyen
thi gian tren cac nut bam tai cot en giao thong.
Theo AsiaOne, Lo va RCGNTN bac bo moi cao buoc. Hn 14.000 ngi a ky vao
kien ngh yeu cau giam nhe hnh phat cho co. Mot so y kien tren mang len tieng benh
vc Lo nhan danh viec sang tao th can mot chut roi loan.

168

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Ngh s Janice Koh con canh bao khong the phat trien Singapore thanh mot xa hoi
sang tao neu khong nhe tay vi cac hoat ong hi lon xon nay. The nhng, cung co
nhng y kien cho rang khong the bien minh cho hanh ong pha hoai di danh ngha
nghe thuat c, can phai x that nang e khong tao tien le xau. Canh sat Singapore
cung khang nh nhng hanh ong nh the la pha hoai, rat vo trach nhiem, lam ton
thi gian va tien cua e don dep.
Theo luat ve pha hoai c ban hanh nam 1966, neu b truy to, Lo co the b phat 3
nam tu va nop phat 2.000 USD. oi vi an ong, ke ca pham toi lan au, con b anh
3 roi.

(Bai Sang tao hay pha hoai? cua Thu Anh, bao Tuoi Tre, ra ngay 11/6/2012).
Cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat thng b vo hieu hoa bi ut lot,
a hoi lo cho nhng ngi thc thi phap luat.

Di ay la mot v du:
7g sang 16/4/2006, do voi i lam toi a vo tnh ieu khien xe vt en o. Bat
ng nhn thay hai anh CSGT ng trc nha 480 ng CH (Q. Tan Bnh, Tp.HCM) va
mot trong hai ngi gi gay ieu khien giao thong len, toi ngh mnh se b phat. Nhng
khong, toi mi tap xe vao le va cha kp xuat trnh giay t xe th mot anh CSGT len
tieng: a 100.000 ay roi i lam keo tre. c CSGT m li trc, toi cung ong loa
theo nhng trong tui toi ch con 30.000 ong nen phai nan n mi c nhan va cho i.
Ngoai toi, luc o con co nhieu ngi cung canh ngo va mat ai cung co ve a ong
loa chi tien cho CSGT e khong phai nop phat. Toi a co loi vt en o nhng suot
ngay hom ay toi c thac mac tai sao gia thanh thien bach nhat ma CSGT van tnh b
nhan tien cua ngi vi pham e khong x phat?

(Bai Mot lan vt en o cua NH. Nguyen, bao Tuoi Tre, ra ngay 28/4/2006).
Khi ngi dan mat long tin vao cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat
cua Nha nc, nhieu ngi hanh ong theo luat rng, luat ng pho, t x, chong
ngi thi hanh cong vu, lai ong gop them nhieu hanh ong xau na.
Neu so sanh tiep vi muc nho 10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng

e co nhieu hanh ong ca nhan tot, cac iem 1, 4, 5, 6, 8 nc ta eu cha at yeu

cau. Do khuon kho cua quyen sach, trong muc nho nay, ngi viet ch tap trung vao
hai viec can lam ngay. ay la phai tra lng thoa ang cho ngi lao ong va lap lai
ky cng xa hoi bang cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat, at hieu qua cao
tren thc te. Muc nho sau ngi viet se danh noi ve giao duc nc ta hien nay, tc
la iem 7 cua muc nho 10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng e co nhieu
hanh ong ca nhan tot.

11.2. Ve giao duc

Trong muc nho nay, ngi viet so sanh giao duc nc ta hien nay vi giao duc
can co (xem muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc).
Theo Luat giao duc c Quoc hoi thong qua ngay 14 thang 6 nam 2005, ieu 2
co ghi:

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

169

Muc tieu giao duc

Muc tieu giao duc la ao tao con ngi Viet Nam phat trien toan dien, co ao c,
tri thc, sc khoe, tham my va nghe nghiep, trung thanh vi ly tng oc lap dan toc
va chu ngha xa hoi; hnh thanh va boi dng nhan cach, pham chat va nang lc cua
cong dan, ap ng yeu cau cua s nghiep xay dng va bao ve To quoc.

So sanh muc tieu giao duc neu tren vi muc ch cua giao duc can co neu
trong muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc th ca hai muc tieu
va muc ch nay co the coi la giong nhau ve cac noi dung c ban. Noi cach khac,
muc tieu giao duc nc ta cung nham en ao tao nhng con ngi tng t nh cac
nhan cach ly tng.
He thong giao duc trng hoc gom cac thay co va cac hoc vien khong phai la he
thong khep kn ma tng tac vi he thong moi trng xa hoi (xem cac Hnh 17 va 18
cung van ban i kem cua muc nho 10.1. Cac trng hp co the xay ra). Do vay, he
thong giao duc trng hoc Viet Nam khong tranh khoi nhng anh hng cua moi
trng xa hoi Viet Nam nh tra lng khong u song, cac bien phap xa hoi ran e,
ngan chan, trng phat nhng hanh ong xau co hieu qua rat thap Mat khac, thc te
cho thay, he thong giao duc trng hoc Viet Nam co rat nhieu van e noi tai va
cha lam c chc nang tac ong tot len xa hoi e hoan thien xa hoi thong qua giao
duc.
Cu the, neu so he thong giao duc trng hoc Viet Nam vi nen giao duc can co
theo tam ac trng c trnh bay trong muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng
trong trng hoc th giao duc trng hoc Viet Nam con xa mi at yeu cau. Chung ta
th xem xet lan lt cac ac trng o:
1) Cac thay co phai la cac nhan cach ly tng.
Viec tuyen sinh vao cac trng s pham nc ta thieu s chon loc can thiet
e co cac giao sinh va sau khi ao tao la cac thay co cac nhan cach ly tng, cac
tam gng cho hoc vien.
Ban than cac thay co hien nay, nhieu khi khong ch yeu ve chuyen mon,
nghiep vu ma con la nhng tam gng xau cho hoc vien.
Cac thay co la cac nha lanh ao, quan ly giao duc a ra cac oi hoi duy y ch
ve thanh tch giao duc can at va bat cac thay co trc tiep lam cong tac giang day
phai tuan thu. T ay dan en benh thanh tch ma thc chat la s doi tra, gian lan,
la ao trong giao duc.

Di ay la mot so bai bao phan anh tnh hnh noi tren:

Lch s tuyen sinh ang buon cua nganh s pham nhng nam gan ay lieu co
tiep tuc? Theo GS.TS inh Quang Bao nguyen hieu trng Trng H S pham Ha
Noi, nguyen vien trng Vien Nghien cu khoa hoc s pham, ta ang thieu rat nhieu
bien phap ho tr e luon co mot lc lng nhieu ngi gioi lam trong nganh s pham.
oi ngu nao, chat lng ay
* Ngi ta van hay noi ngoai i rang chuot chay cung sao mi vao s pham.

170

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Giao s ngh sao?

That ra khong phai luc nao cau o cung ung. T gia nhng nam 1990, chat
lng tuyen sinh nganh s pham tng oi kha. Thi ky hoang kim trong tuyen sinh
Trng H S pham Ha Noi la giai oan 1997-2003, hoi ay th sinh phai at 27
iem/ba mon mi o vao khoa toan, 24-25 iem vao khoa van, cac khoa khac cung
phai 22 iem, t le la 7-8 em choi 1, tham ch mi may em choi 1. Sau nam 2003, chat
lng au vao trng s pham uoi dan nhng van con hoc sinh gioi e tuyen, ch co
ieu nhng em xuat sac nhat (nh dien oat giai quoc gia, quoc te) th khong vao s
pham.
Nhng vai ba nam nay th tuyen sinh vao nganh s pham con nang ne hn ca cau
chuot chay cung sao, ngha la a phai tuyen nhom cung sao roi ma cung khong u.
Neu c tiep tuc the nay se la mot van e bao ong cho chat lng giao duc pho thong.
Trong mot hoi thao ban ve oi ngu nha giao gan ay, nguyen pho chu tch nc
Nguyen Th Bnh nhac lai mot y ma nhieu chuyen gia nc ngoai khi lam viec vi
chung toi cung tng nhan manh: Chat lng giao duc pho thong khong bao gi vt
qua chat lng oi ngu giao vien (GV). ay la mot uc ket, mot quy luat pho quat roi.
Anh muon nang cao chat lng nen giao duc ma chat lng oi ngu khong c cai
thien th ch la noi suong.
Toi nghe noi nam nay hnh nh co chut bien chuyen nao o, chang han lng ho
s ang ky d thi vao Trng H S pham Ha Noi tang ot bien so vi nam ngoai. Tuy
nhien phai i sau tuyen sinh mi chac c chat lng au vao thay oi en mc nao.
* Theo giao s, au la nguyen nhan khien tuyen sinh nganh s pham i xuong?
Ch co the xac nh nguyen nhan bang phng phap loai tr, bat au t viec xac
nh tai sao lai co s ot bien ve chat lng tuyen sinh nganh s pham t mua thi nam
1997. Chnh sach mien hoc ph cho sinh vien trng s pham co nhng thi iem la
kch thch u manh nhng cang ve sau ai ngo ay khong con la van e na vi so
ong. Noi cach khac, en luc chnh sach o het hieu lc kch thch hoc sinh thi vao s
pham.
Vay th ly do anh hng lau dai ti viec chon nghe cua hoc sinh la van e lng va
thu nhap. Mot nguyen nhan gay anh hng tc th, hien la nguyen nhan so 1 la sinh
vien s pham ra trng b e. Neu lng thap ngi ta van co the hi vong sau nay se
cao. Nhng neu tot nghiep H e roi that nghiep th ai muon thi vao?
* Lng GV thap, nhng thap so vi ai?
Toi khong dam so thap vi ai. Toi ch thay trc het la thap so vi cai ngi ta
can e ton tai ch cha noi en chuyen e song sung sng. Trc thang 5-2012
(lng toi thieu len 1,05 trieu ong), khi lng toi thieu la 850.000 ong, sinh vien gioi
trng s pham c gi lai trng lam can bo giang day ch c 75% lng he so 2,
ngha la khoang 1,4 trieu ong/thang, khi het tap s th c he so 2,2, ngha la khoang
2 trieu ong/thang. C nhn vao cai ay nay ma khong ai thay xuc ong th o la mot
toi loi!
Th hai la thap so vi yeu cau can nang cao chat lng giao duc pho thong. Nh
tren a noi, GV la yeu to quyet nh chat lng cua nen giao duc. Phai co oi ngu nha
giao co chat lng e ap ng yeu cau nang chat lng giao duc. Muon nang chat
lng oi ngu nha giao th phai tang lng cho GV e thu hut c ngi gioi vao
nganh s pham, ch t cung phai la ngi kha tr len. Nha nc at ra yeu cau tang

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

chat lng giao duc ma lai lay ngi cung

sao vao s pham, v cung sao ngha la
bet! Nh vay, noi lng thap ay la e so
sanh vi cai ngng at ra e thu hut ngi
kha gioi vao s pham.
Khong ai muon vao nganh giao duc e
day them
* Luc nay giao s co noi hnh nh nam
nay lng th sinh ang ky d thi vao nganh
s pham tang. Giao s a th tm hieu ly do
tai sao?
Neu ieu o la s that th co the do d
luan xa hoi nhan thay trien vong thu nhap
cua nganh s pham sang sua hn. Trc het
la t che o phu cap tham nien co hieu lc
t thang 5-2011 va bat au thc hien chi tra
t nam nay. Lay v du la toi, nh phu cap
tham nien ma lng toi tang hn 40%. ng
nhien la toi thay rat sung sng. Cam xuc o
lan toa trong cong ong nho nho cua gia
nh toi. Chac chan no se la tham so co anh
hng tch cc ti viec chon nghe cua chau
toi neu no sap thi H.
Mat khac, t khoang mot nam nay, cac
phng tien thong tin ai chung luon e cap
van e cai cach can ban che o tien lng
cua cong chc, vien chc hng lng s
nghiep. Nhng thong tin nay gieo vao ngi
ta mot hi vong. Tuy nhien, o ch la gia
thuyet ban au cua toi.
* Hay nganh s pham hap dan tr lai do
ngi ta nhn vao thu nhap t day them cua
cac thay co?
ung la co nhng ngi rung rnh
ong ra ong vao nh day them. Tham ch
cung co nhng ngi kha ay. Nhng ng
ve mat thong ke, so GV giau len nh day
them khong pho bien. Hn na, day them ch
co nhng vung ma ieu kien kinh te - xa
hoi phat trien, ch nhng ni khac dan
ngheo lay au ra tien i hoc them!
Toi ngh rang nhieu GV xem day them la
cc chang a. Kiem c ong tien t day
them cung chang sung sng g, co ngi co
con nho van phai cam cui day them ti 8-9
gi toi. Hn na, day them du co tien van

171

* e thu hut hoc sinh gioi vao nganh s

pham, ngoai chnh sach ve lng chung
ta nen co chien lc xay dng hnh anh
cho nghe giao?
- Can xay dng chuan gia tr cho nghe
giao ve vat chat cung nh ve v tr tinh
than. Nhieu nc co chuan gia tr nghe
GV, bc chan vao nganh s pham ho
phai cam ket thc hien cac trach nhiem
rieng cho nghe nghiep. Trong mot hoi
ngh ve oi ngu can bo, nha giao gan
ay, PGS.TS Pham Hong Quang - hieu
trng Trng H S pham Thai
Nguyen - e xuat can quan tam xay
dng moi trng s pham that s van
minh ngay t khau ao tao.
Sinh vien s pham phai c quan tam
ac biet, ong thi cung phai co nhng
oi hoi ac biet. Chang han, can yeu
cau tat ca sinh vien s pham phai c
ren luyen tac phong, loi song giong nh
sinh vien cac trng cua nganh cong
an, quan oi. Toi chia se quan iem
nay vi thay Quang. GV phai la nha
giao duc, la nha van hoa. Gia tr van
hoa cua ngi lam nghe giao vo cung
quan trong, v ho la nhng ngi lam
nghe tac ong ti con ngi.
Gia tr van hoa c tao nen t nhng
hanh vi, pham chat van hoa cua ngi
lam nghe giao. Nhng khong phai t
nhien ma nha giao co c nhng hanh
vi, pham chat co van hoa. Chung ta
phai xay dng moi trng e con ngi
van hoa trong anh ta c nuoi dng.
Khi mot nha giao bc chan ra ng,
anh ta phai the hien phong cach cua
nha giao... Ngay Viet Nam ngay
trc, nhng ngi lam nghe giao eu
co phong cach rieng, ho i ra ngoai la
ngi ta nhan ra ngay ay la sinh vien
s pham, ay la nha giao.
Theo toi biet, mot so nc, nh Trung
Quoc chang han, bat buoc sinh vien
phai ky tuc xa. ang nay mnh,
sinh vien s pham tro trong nhng
khu nha nhech nhac, phong tro th ba
bai. Song trong moi trng nh the kho
ma lam cho ngi ta co c tac phong
mo pham hoac ch mo pham c mot
chut tren buc giang, bc ra khoi lp
hoc la lo ngay cai chat lom com.

172

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

lam hnh anh ngi ta nhech nhac. Toi cho rang day them la mot la chon phat sinh,
lng the nay nen buoc phai day them ch khong phai v c hoi day them ma nop n
vao s pham. Ve mat xa hoi, toi cho rang khong nen khuyen khch ngi ta i theo
nghe giao bang kieu kho s nh the.
Ngay ca nc ngoai, lng GV cung khong cao so vi mot so nganh nghe khac,
noi chung nghe GV chang may ai giau co nh lng. Nhng GV van yen tam lam viec v
ho c xa hoi ton trong ve mat tinh than, lng th u song. Xa hoi a dang ve nang
lc, ve nguyen vong, ve s trng. Khong phai ai song cung vi muc tieu phai co that
nhieu tien, ngay trong nhng ngi gioi nhat. The nen mi co ngi theo nganh no,
ngi theo nganh kia. Nhng viec am bao cho ngi ta ong lng u song mi giup
ngi ta chon nghe la v s trng, v nang lc ch khong v ong tien.
* Co ve nh kho at van e tang lng cho rieng lc lng GV khi oi ngu nay
chiem 1/2 tong so can bo, cong chc, vien chc nha nc?
oi quan ay ong v oi quan i hoc ong. oi quan i hoc la the he tng lai.
Ve mat y ch chnh tr neu nhan thc nh vay th phai xac nh c viec can lam am
bao cho s ton vong, phat trien cua at nc. Nhng neu bao v lc lng o qua ong,
ta khong co u tien th khong ban na.
* Nhng e nang cao chat lng oi ngu chac cung can nhng giai phap ngoai van
e lng?
ung roi. Lng ch la mot yeu to kch thch au vao, la mot ieu kien can e GV
co the toan tam toan y vi cong viec giao duc. e phat trien oi ngu can co mot qua
trnh sang loc thng xuyen, trong o nang lc nghe nghiep la cong cu. Neu lng
thap, ngi ta khong man ma th ong thai sang loc la vo ngha, cha can sang loc
ngi ta a t bo nghe.
Mat khac, che o lng phai kch thch c nhng ngi tre co nang lc, co co
gang. Cach tra lng hien nay khien ngi gioi cung nh ngi kem, song lau len lao
lang. Nhieu GV tre rat gioi nhng van phai leo t t. Mot so nc ap dung giay phep
hanh nghe, tot nghiep H s pham khong co ngha la c i day ngay ma phai vt
qua mot ky sat hach. Giay phep hanh nghe cung co thi han, chang han c nam nam
phai oi mot lan.
Ngay ca khi anh co kha nang vt troi, anh c hng mot mc lng tng xng
vi kha nang o cung khong co ngha la anh se c hng mai mai. Neu khong co
gang, tham ch con thut lui, anh se phai quay ve vi mc lng thap hn. Noi chung
can rat nhieu bien phap ho tr ve quan ly e luon luon co mot lc lng nhieu ngi
gioi lam trong nganh s pham.
* Cam n giao s!

(Bai V sao Chuot chay cung sao mi vao s pham? cua Th Hien, bao Tuoi
Tre Cuoi Tuan, ra ngay 10/6/2012).
Hoi o toi day Trng cap III va hoc va lam c Linh, Thuan Hai. V nha
toi sat cong trng nen hoc tro c ra vo luon. Trong so o co cau B., dot toan dien,
rieng mon toan th phai noi la dot kiet xuat. Le ra B. khong c d thi tot nghiep 12
nam o v ket qua hoc tap trong nam qua te, nhng chung toi ai cung ngh hoc tro
trng nay a qua cc kho, nay ma khong cho d thi tot nghiep th chet khong nham
c mat. The la chung toi thi nhau nham mat cho iem lui roi tong ket lui e B.

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

173

u ieu kien d thi.

Chang biet nh phep mau nao ma B. o luon tot nghiep 12 nam o. Phep mau tiep
tuc trien khai, a B. bay vao trng cao ang s pham tnh roi bay ra, phong
thang ve trng pho thong c s xa toi, day toan trung luon cai lp 9 ma a em gai
cua toi ang hoc.
Le ra toi cung khong biet hanh trnh tren cua B. v ngay sau nam B. tot nghiep 12,
toi a chuyen sang day ong Nai. Nhng mot hom toi ve tham nha, gap a em
ang lam toan va ghe mat nhn.

Em lam sai het roi, lam lai i.

Ua, em ang chep lai li giai cua thay

Thay nao ma toi suyt l li a cuon v chep toan ay anh coi!

Toi cham chu coi het cuon v, vo cung kinh hoang cho mon toan cua ong thay
nay.

Thay nao ang day toan em vay?

Thay B., ngay trc hoc vi anh, ra vo nha mnh hoai anh khong nh a?

Toi bat nga. Lam sao quen noi a hoc tro khung khiep o! Qua bao chac? Toi
a ghi iem khong, a tong ket tam bay cho B. th bay gi cau ta day tam bay lai cho
em toi, au co g la? Toi am triet ly, c van v so sanh cai ao giao ma toi ang
hanh vi cac th ton giao hien co tren i. Th ra ao cua toi khac nghiet hn ca.
Lam ieu xang bay, ao Phat con ch en kiep sau, ao Thien chua con ch en ngay
phan xet. Rieng cai anh giao duc la lam lien, em ngay cai xang bay do anh gieo ra
giang thang vao em ut, con cai, chau chat mnh kiep nay.
Nh anh chang b sai quai ham, au nhoi ma la khong c

(Bai Gieo g, gat naycua N.S.T, bao Tuoi Tre Chu Nhat, ra ngay 4.8.1996).
Toi khong co y nh ngc dong thi gian bnh luan ve cuoc trien lam Hon giay
do cach ay a nhieu nam cua Nguyen Duy. Toi cung chang nh ban ve so phan
thang tram cua loai giay nay. Toi ch muon chia se vi moi ngi noi buon cua mot phu
huynh co con ang hoc tieu hoc.
Chuyen la the nay. Trong sach Tieng Viet lp 4 cua con trai toi, phan mon chnh
ta co mot bai tap nh sau: ien gio hay do vao cho trong: Giay... Chau khong biet
chon t nao nen quay sang hoi toi. Toi bao chau ien t do la ung ong thi giai
thch giay do la loai giay ngay xa ngi ta hay dung e ve tranh dan gian. Hom sau
chau ve noi vi toi rang co giao a sa bai va bao ca lp phai ien t gio mi ung.
Chau ke co giao co giai thch t giay gio nhng chau khong hieu. Toi cung khong
hieu giay gio la g. May hom sau toi co hoi lai mot so chau trong lp, chau nao cung
tra li Co sa sao, chau nghe vay.
ay khong phai la lan au tien co giao cua chau lam toi i t ngac nhien, sng sot
en ngan ngam. a co lan co nh ngha cho hoc sinh rang: Nc oc lap la nc...
khong co chien tranh, v the t trai ngha vi oc lap la... chien tranh.
Cha het, con mot chuyen ci ra nc mat na la khi day ve cac n v o o dai
va o khoi lng, co giao a m rong kien thc cho hoc sinh rang cac t kieu nh
kilomet, hectomet, kilogam, hectogam... chnh la ten cua nhng ngi a at ra cac

174

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

n v o lng o (?!). Con trai toi c ban khoan khong biet cac v o co anh em ho
hang g vi nhau khong ma eu co met met, gam gam... Con chong toi lac au noi teu:
May ong Tan, Ta, Yen chac la ngi Viet Nam hay Trung Quoc g ay. Nhng toi
khong sao ci noi. Toi ch cam thay buon. Khong biet co bao nhieu the he hoc sinh
tieu hoc a, ang va se c truyen at nhng kien thc ky cuc kieu nh vay? Va
trng hp co giao day con toi co phai la ca biet khong? o la con toi ang hoc tai
mot trng at chuan quoc gia thuoc mot quan noi thanh Ha Noi, ni van c tuyen
dng la co phong trao day va hoc tot nhat nh thu o.
Vay th nhng ni khong phai la chuan, khong phai la nhat nh th chat lng
giang day se con te hai en mc nao na? Va noi buon ma toi tam goi ten la noi
buon... giay do e rang khong phai cua rieng toi.

(Bai Noi buon giay do cua Diem HN, bao Tuoi Tre Cuoi Tuan, ra ngay
14/11/2010).
1. on con cong trng, thoang qua ch thay con co ve g o khac thng.
Con co chuyen g the? - Da khong!. Ve en gan nha bong chau cat tieng: Me i,
vien vong la g h me? - La khong thc te, khong co thc, kho co the xay ra... ch
tra li ngay trc khi hoi V sao con hoi me nh the?. Con gai ch lai im lang. Ve nha
ch lai gang hoi, chau mi rut re m cap a bai van co va phat. e bai: Em hay viet
th cho mot ngi than ke ve c m sau nay cua em. Di e bai co giao phe hai
ch Vien vong! va cho 5,5 iem.
oc lt qua bai van cua con ch lang ngi. Con ch a viet th cho ong noi. Sau
phan hoi tham sc khoe cua ong, chau boc bach cung ong c m sau nay muon tr
thanh mot nha khoa hoc. Ong i! Chau xem phim thay cac nha khoa hoc che tao ra
nhieu cong trnh quy gia. Chau ch c lam nha khoa hoc che tao ra mot con robot e
tang cho ong. Con robot cua chau se lam c moi th, ac biet no se gai lng cho
ong noi. The la ong sng roi nhe va chau cung khoi phai lo khong co ai gai lng cho
ong.... Nc mat ch nhoe i v thng con. La me, ch hieu c tam long cua chau
vi ong noi. Trc ay bo chong song chung vi gia nh ch, toi nao hai ong chau
cung quan quyt nhau, bo ch van hay nh con gai ch gai lng ho cho ong noi.... T
ngay v chong ch chuyen sang nha mi ong khong con cung. Thnh thoang ong noi
van goi ien hoi tham chau gai va noi: Ong nh chau va rat buon v khong con ai gai
lng cho ong na....
2. Ch tng la hoc sinh gioi van. Khi con trai lam bai van ta cay hoa hong, ch dat
con ra san quan sat ky va hng dan con mieu ta that can ke. Con trai ch noi: Co
giao bao cay hong phai co ong, co bm tm en. Ch khong ong y vi ly do: Vn
hong nha mnh co con ong con bm nao au?. Ket qua bai van cua con ch b iem
thap nhat lp vi li phe Thieu ong va bm....
The gii tre th la the gii hon nhien, trong sang, tam hon cac em nhay cam vi
moi khch le, ong vien hay nhng che bai, phan xet cc oan cua ngi ln. Cach
giao duc trc quan (qua the van quan sat - mieu ta cua lp 2, lp 3) hay giao duc t
duy tch cc, sang tao (the van tng tng cua lp 4, 5) se gop phan giup tre co kha
nang quan sat, cam nhan cuoc song mot cach tinh te nhat; boi dng c m, cam
hng sang tao, muc tieu phan au... cho tre. Cach day ap at se go bo t duy sang tao
cua tre. Cac em se y lai nhng san co cua thay co, li quan sat, nhan xet mot s
vat, s viec. Con na, s khong thong nhat quan iem va phng phap giao duc gia
gia nh va nha trng se khien tre lam luc ri vao s hoai nghi, mat niem tin vao ban

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

175

than mnh va vao ngi ln.

(Bai T duy cua ai? cua an Tram, bao Tuoi Tre, ra ngay 25/10/2010).
Toi hom trc, a chau hoc lp 3 cua toi goi ien sang nh giai bai toan nang
cao. Cu the nh sau: Ba xe gao nhieu hn xe so 3 la 97 bao, xe so 2 t hn xe so 1 la 7
bao. Hoi xe so 1 co may bao gao?
Sau mot hoi suy ngh giai the nao bang cac phng phap lp 3 c hoc, toi a
cho chau li giai, nhng chau be c khang khang: Khong phai au chu i, co giao
chau giai ngan lam. Ch can lay 97 + 7 roi tat ca chia cho 2 la ra xe 1. Toi ng ca
ngi ra, nhng thc te la ket qua o ung. Toi hoi: Chau co biet tai sao lai giai the
khong?. Chau be ap: Chau cung chang hieu, ay la bai nang cao, co bao ch can
biet the la c.
Toi chang the nao hieu noi co giao chau se giai thch vi cac chau the nao, v
nhieu v phu huynh nghe xong cung lac au: Chang co nguyen tac g ca, c giai la
giai. ay that ra la loi t duy ma co le phai hoc sinh lp 8, 9 hoac hn the mi co the
hieu.
Hom sau, ngoi lai rai vi bo chau be, chung toi lai noi chuyen ve bai toan hom qua
cua chau. Bo chau be rat bc xuc: Noi that vi chu ch bay gi toi chang hieu ngi
ta day kieu g na. Vt ung ra mot cach giai ma en toi oc mai cung khong hieu tai
sao lai lam c nh the, noi g en con toi. Toi nay toi phai goi ien e hoi co giao
xem co ta giai kieu g. Hoc kieu nay khac g chi... cut bat.
Toi voi vang can ong anh: Em xin anh, bo qua i. Mnh lam kho ngi ta, ngi ta
lai tru um con mnh. Ngay trc cung tai bo mnh hay van veo co giao ma c nhe bai
kho co goi mnh len bang roi b iem kem, cha dai.
Ong anh nhan nho: Toi biet, nhng yen tam. Ngay trc may lan i hop phu
huynh toi cung a van e nay ra, tai sao lai giang day cai kieu ay, kho en may th
mnh cung phai hieu ch. Toi con a mot bai toan thac mac, co giao cung ch giang
qua loa, chang ai hieu g, moi ngi ci o ca len. Sau cuoi, co giao ket luan: Bay gi
phai hoc nh the, bac a...

(Bai Bay gi phai hoc nh the, bac a cua Phng Thanh Trung, bao Tuoi
Tre, ra ngay 20/9/2005).
Em gai toi hoc lp 10. Hom qua i on em tre, toi thay em mnh ngoi vi mot co
ban ang an che cong trng. Hai vat ao dai cuon lai, hai ong quan xan ngc len lo
ca bap chan trang heu ra ngoai, chan chang he, trong rat xau x.
Toi gop y: Con gai ln roi, ai lai ngoi h henh the!.
Em toi ly luan: Co giao em cung ngoi the ma!. Em ke: Khi nao noi chuyen vi
phu huynh nam th co ngoi vat cheo hai chan trong ang hoang, thanh lch lam. Con
neu tiep phu huynh n th co cung xan ngc ong quan len bap chan, roi hai chan xoai
rong nh vay.
Co ban ngoi canh c the ke them mot loat. Nao la co giao day Sinh con mac
chiec ao co rong menh mong, cui xuong ky so au bai la thay het tat tan tat. Nao la
co day Hoa toan mac vai voan knh, trong ro tng ngan bung, trong ro ca hoa van noi
y.
Em toi to cao them: N sinh mac ao dai co trch h khoang 2-3 cm la b giam th

176

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

goi xuong phong kiem iem ve toi lam hong ve ep truyen thong cua dan toc. Trong
khi o, rat nhieu co giao mac ao dai khong co co hay co thuyen... Em hoi ch, the cac
co co lam mat truyen thong dan toc khong?.
Toi giat mnh, khong giai thch c. Ch tham bien minh cho cac co giao: Chac
cac co c ngh rang HS con tre con lam!
Nhng neu e cho HS bnh luan ve t cach cua mnh qua nhng chuyen nho nhat
nh the nay th co le cac co cung khong nen c mai... vo t!

(Bai Chiec ao cua co giao cua Tran Thu, bao Tuoi Tre, ra ngay 8/5/2006).
Con gai toi ang hoc lp 5. Hom qua, sau khi kiem tra bai cho con thay tiet ky
thuat co bai Theu ng xng ca, toi bao con a cho coi con lam bai nh the
nao?. Chau bao la khong lam v co khong day. Hoi ky hn toi mi biet nhng mon
nh ky thuat, ke chuyen that s cac chau khong he c hoc. Nhng tiet nay co giao
thng dung e day mon toan hay tieng Viet. Nhng trong v cac chau van ghi ay u
bai (co le theo chng trnh cua Bo GD-T):
Ke chuyen

Ky thuat

Tuan 1

Tam Cam

(Khong co tiet)

Tuan 2

Tam Cam

Theu ch V

Tuan 3

Bong sen trong gieng ngoc

Theu ch X

Tuan 4

Than Sieu luyen ch

Theu ng xng ca

Tuan 5

Hu bac cua ong gia ot than

Theu ng xng ca

Tuan 6

(Cha en tiet)

Theu ng xng ca

Theo toi, viec cat bo cac mon phu khong phai do t y giao vien ng lp quyet
nh ma phai co s ong y cua ban giam hieu. Vay th tai sao ngi ln va thay co giao
lai co the day cac em doi tra nh vay? Co the cac em cha hieu s thiet thoi cua mnh
khi khong c hoc cac mon phu o, nhng cac em khong the khong nhan thay s
thieu trung thc cua thay co mnh va ieu o tac ong nh the nao len s trong trang
cua cac em qua kho co the lng het c.
Nhng chuyen nh tren mong rang se c cham dt mot cach sm nhat, v chung
ta co the mong ch ieu g mot lp tre c hoc bai hoc khong trung thc ngay t
nhng nam au i, nhng ngi ma chung knh trong nhat?

(Bai Chuyen con gai toi cua Ban Mai, bao Tuoi Tre, ra ngay 20/10/2005).
Hai s kien gian lan thi c noi nh noi am Ha Tay va Tien Giang va c
loi ra anh sang nh s dung cam cua giam th o Viet Khoa va S GD-T tnh Tien
Giang. Tat nhien, chuyen gian lan thi c khong phai ch co hai ni nay va cung khong
phai bay gi mi dien ra.
Nam 1991, toi thi tot nghiep THPT. vung que ngheo nh que toi, ca huyen ch co
mot trng THPT nen HS trng chung toi c thi chung vi nhau tai mot hoi ong thi.
oc danh sach cac th sinh thi chung phong vi mnh, toi ng ngang va thac mac: Bao
nhieu ban co ten giong phu am au T nh toi i au het. Thay vao o, ten th sinh
toan bat au bang N, M, P, H, A,.... V hoc cung trng nen khi oc ten toi a biet
ngi o la ai, lc hoc nh the nao. Ca phong ch co ba ban hoc sinh kha, gioi, con lai
toan nhng HS noi tieng li hoc nhng cung noi tieng v cai mac qu t cua quan
chc trong huyen. Hai giam th gac thi phong toi trong suot nhng ngay thi, ngoai

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

177

mot ngi rat la th ngi con lai rat quen: Co giao day van cua toi mot ngi toi coi
nh than tng bi nhng ang van co giang ay chat la. Hoc van vi co, toi thay cuoc
i nh ep hn, y ngha hn.
e thi mon toan nam ay kha de, toi ch lam mat mot na thi gian a hoan tat.
Sau khi xem lai ky cang tng chi tiet nho, toi yen tam ong but va ngoi ngh van v.
Cht co giao day van en ben ban: Cho co mn bai thi cua em.... Toi a bai thi
cho co bang hai tay, xuc ong ngh rang co quan tam en mnh qua.... Nhng khong,
co cam bai thi cua toi en cuoi phong thi cho mot nhom th sinh di o cung... chep.
Cha het, co con quay len ch ao toi: Em lam xong roi th ch cho cac ban ngoi gan
cung lam vi. Tri i, khoi noi th cac ban cung a biet trong long toi that vong nh
the nao. Mot ngi co toi yeu men nhat trong cac thay co. Ngi co ngay ngay ng
tren buc giang truyen at cho chung toi bao ieu cao ep cua cuoc song, day chung toi
phai hoc tap va lam theo nhng ieu thanh cao ay bay gi lai co nhng hanh ong i
ngc lai vi chnh nhng g mnh a day cho HS sao?
Nam ay, huyen toi at t le tot nghiep 99,04%, ch co mot th sinh b rt. Toi thay
xot xa cho nhng th sinh a lam bai thi nghiem tuc Ha Tay, Tien Giang va ca nhng
hoi ong thi khong on ao tieu cc nhng gian lan vo so. Roi ay nganh GD-T co lay
lai c niem tin cho HS khong, hay niem tin c b trt dai t the he nay sang the he
khac?

(Bai Thi c va niem tin cua Hoa An, bao Tuoi Tre, ra ngay 1/7/2006).
Nghe tin ngay mai co oan kiem tra cua phong giao duc ghe trng, giao vien
chu nhiem cac lp lien bo nho vi mot vai phu huynh vao gi tra tre: Mai anh/ch
thong cam cho be ngh mot buoi v co oan kiem tra. o la cac be b beo ph, cac co
s anh hng en ke hoach thi ua khong co tre suy dinh dng va beo ph a ang
ky t au nam hoc.
lp khac, vao tiet thao giang, giao vien phai gi bt mot so tre hoc cham hoac
hay quay sang hoc nh lp khac. So tre con lai c co luyen tap, phan cong ban nao
hat, ban nao tra li khi en tiet co tham quan, d gi. o la chuyen mot trng mam
non tai huyen Hoc Mon, TP.HCM.
Mot giao vien cho biet au nam nha trng a ang ky ch tieu thi ua bao nhieu
phan tram giao vien gioi, khong c co hoc sinh bo hoc, khong c co iem 0, iem
1 trong so iem, khong c co hoc sinh hanh kiem yeu, phai co 70% hoc lc tren
trung bnh... o la nhng nguyen tac ma cac giao vien phai khac cot ghi tam neu
khong muon mat danh hieu thi ua moi nam hoc. Nhieu giao vien bc xuc bi e am
bao thi ua, khong c cho hoc sinh iem kem ma phai cho cac em c hoi g iem.
The nhng so iem van phai cap nhat ay u, ung thi han e kiem tra. The la cac
giao vien ma trong lp co vai hoc sinh yeu kem phai xoay nh chong chong e at ch
tieu.
T cau chuyen hoc sinh beo ph phai ngh hoc vao nhng ngay thao giang, en
chuyen loay hoay tm cach cho hoc sinh g iem e co so iem... ep, nhng ap lc
cua thi ua, cua thanh tch ang dan tao nen mot lp nc sn che ay phan go
con nhieu cho moi mot, xien xeo nao o cua nganh giao duc.

(Bai Danh hieu cua co, noi kho cua tro cua Thuy An, bao Tuoi Tre, ra ngay
1/11/2010).
Cuoi nam hoc, giao vien chung toi nhng ngi ang gan i mnh vi nghiep

178

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

trong ngi ng trc hai la chon: Hoac phai cay cho ra iem e at ch tieu bo
mon hoac b cat danh hieu thi ua.
Ch tieu bo mon t au ra? o la a con tinh than c sinh ra t hoi ngh can
bo cong chc hang nam ma trc o cac cuoc hop nho le nh hop to chuyen mon,
hop hoi ong s pham, hop cong oan, chi oan... a co nhng ban luan lot ng.
Ai cung than van v ch tieu nam sau phai cao hn nam trc. Va ai cung biet e co
nhng ch tieu cao ngat ngng, giao vien phai lam viec cat lc, ac biet la tm tram
phng ngan ke oi vi hoc sinh (HS) yeu kem. HS yeu kem v mat can ban, v li
hoc, v gia canh, v phng phap day cua giao vien cha phu hp hay v bat c ly do g
khac na, so phan cac em a c an nh san cac em nhat quyet khong c tiep
tuc yeu kem na.
That kho hnh dung lam the nao e cac mon van toan phai at 83% HS co hoc
lc trung bnh tr len oi vi mot trng ai tra, chang lp chon lp chuyen. (Vay ma
no van nhan nhan cac trng, nhng con so co khac nhau oi chut nhng phai rat
cao). That kho hnh dung t le ay phai tiep tuc c ay len qua moi nam hoc, ay len
en khi nao khong con len cao hn na. (Khi ay chung ta se co nhng ngoi trng
trong m, tre em VN t ong bang en thanh th eu gioi ca). Xet tren thc te day va
hoc, chung toi e rang ta ang ly tng hoa muc tieu giao duc.
La Sn Phu T Nguyen Thiep trong Ban luan ve phep hoc (Luan hoc phap) co
quan iem: Muc ch chan chnh cua viec hoc la hoc e lam ngi. He qua cua loi hoc
chan chnh la ngi tot nhieu; ngi tot nhieu th trieu nh ngay ngan ma thien ha
thnh tr. Ong cung neu mot loi hoc khac, loi hoc chuong hnh thc, ch co danh ma
khong thc chat, e roi dan en canh nc mat nha tan. Ngam bai tau ma thay chanh
long ve cach ng x cua chung ta oi vi ket qua hoc tap cua HS. Thay v phai e cho
cha me HS va HS hieu rang ket qua hoc tap nay la tng xng vi nhng co gang cha
ti hay benh li nhac, thai o hoc tap cha ung cua cac em; thay v e cho hoi ong
s pham nha trng nhn thay ro nhng viec cha lam c, nguyen nhan va giai phap
nang cao chat lng day va hoc, ta a khong cho HS c hoi e nhn thay ro nhng
khiem khuyet bang mot ket qua trung thc. e roi ong nghiep chung toi, ngi day
cap III trach thay co cap II nhe tay, HS cha biet g c cho len lp pha pha. Va thay co
day cap II th trach giao vien tieu hoc. Roi cung co luc ngam ngui nghe, trong cac ky
thi tuyen sinh vao ai hoc, cao ang, d luan o loi cho thay co chnh la nguyen nhan
e ket qua thi c HS thap nh the.
Chung ta ang ng trc mot nhiem vu chang ang ng. Ai o l dai v a
nghiem tuc trong viec ra e kiem tra cho HS ma quen mm bai cho cac em? Ai o
khong u ban lnh e lam viec cay iem, hay khong lao au vao viec cho HS kiem
tra lai hong kp cu van tnh the th gi ay cac ban ang ng trc nhng thach thc
vo cung kho khan. Nhng neu ban ang ua cung lan song chay - rt theo ch tieu e
ra th cung hay nen ngh en se an noi the nao vi phu huynh, vi HS khi ma chnh
chung ta ang co xay mot can nha tri thc khong nen mong cho ca mot the he tre. Va
ieu quan trong la hay oi dien vi lng tam cua chung ta. Se co nhng luc tran tr
roi t tao cho mnh nhng cai giat mnh, thang thot: Noi sao ay vi cac em ve long
trung thc khi chnh chung ta a hanh ong nh nhng ke doi la?.

(Bai Thay co giao tren ng ua bat ac d cua o Ngoc Thuy, bao Tuoi
Tre, ra ngay 31/5/2012).
Nghe au o ngi ta len an, phe phan nganh giao duc, giao vien chung toi

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

179

cung chot da, cam thay co loi. Nhng chnh ban than chung toi nh nhng ngi mac
trong am ket xe, c phai lam lui met nhoc ma tien, khong cach nao thoat ra c.
C cuoi moi nam hoc, tong ket iem, bao cao cac loai so lieu, xet danh hieu thi
ua, chung toi eu cam thay met moi, tham ch gan nh uoi sc v phai chay theo
nhng thanh tch ao c thoi phong thanh nhng so lieu va t le rat ep nhng
khong biet e lam g.
Cuoi nam, rat nhieu giao vien khoc d meu d v khong c xet hoan thanh
nhiem vu nam hoc. Chang phai v day d, v vi pham ao c nha giao, v bo gi tre
tiet... ma ch v khong at ch tieu at ra. Thap hn 85% hoc sinh at iem trung bnh
tr len th khong c xet hoan thanh nhiem vu nam hoc. Khong qua 90% hoc sinh at
iem trung bnh tr len th khong c xet lao ong tien tien. Bat ke mon hoc nao va
bat ke tnh hnh hoc sinh nh the nao, giao vien bat buoc phai at ch tieu tren neu
khong muon b mat danh hieu thi ua.
Le tat yeu, ai ai cung co at cho c cai ch tieu cao ngat ngng o (ng
nhien khong phai do s hap dan cua khoan tien thng cuoi nam 100.000 ong danh
cho lao ong tien tien va 70.000 ong danh cho hoan thanh nhiem vu) bi chang ai
muon trong ho s ly lch cua mnh lai co nhng nam khong hoan thanh nhiem vu (va
viec nang lng d nhien cung v the ma cham lai).
That ra at c ch tieu nh vay hoan toan khong he kho chut nao. Bai kiem tra
neu khong qua 50% hoc sinh tren iem trung bnh th giao vien phai cho kiem tra lai lan
2, lan 3... (cho en khi nao at c t le o th thoi). oi vi nhng bai thi hoc ky
khong the cho kiem tra lai th giao vien phai a e cng on tap sat vi e thi trc.
Nen co nghch ly tr treu la moi lan co bai kiem tra th ngi s b iem kem khong
phai hoc sinh ma la giao vien!
(Buon thay tnh hnh nay xuat hien ca cap tieu hoc. Hom nghe ket qua thi hoc
ky cua con trai ang hoc lp 1: Co 45/47 em at hoc sinh gioi, toi buot mieng khen cac
con gioi ghe. Con trai toi bat m: Bai thi a c co cho lam trc nhieu lan roi, en
khi thi ch viec chep lai thoi!).
Hoc sinh i hoc khong s iem kem, khong s lu ban nen rat kho bao va ngang
ngc. Co nhieu ngi khong gi c bnh tnh nen a co nhng hanh vi thieu kiem
che b quay clip tung len mang. D luan xa hoi lai c dp phe phan che bai giao vien
u ca. Nhng t ai biet c rang phan ln chung toi eu phai kiem che het mc, moi
ngay i day ve eu rat met moi va bc boi. Tr treu thay, giao vien i day phai s hoc
tro!
oi vi giao vien day cac mon thi tot nghiep tnh hnh con cang thang hn. V sau
moi ky thi tot nghiep se co bang thong ke t le au rt theo tng bo mon, tng giao
vien giang day. (Bat luan tnh hnh au vao nh the nao, cho du iem tuyen sinh cua
trng nay ch bang 1/3 cua trng kia th t le tot nghiep cung phai c so sanh
ngang bang nhau). Giao vien cung theo t le o ma c anh gia nen ai nay eu cc
ky cang thang. Chung toi eu phai day do theo ung ngha do danh hoc sinh hoc
c ch nao mng ch ay!
Chung toi thng ao c bao gi cho en ngay xa, khi hoc sinh i hoc eu phai
lo lang bai v cua mnh, s b iem kem, s b thay co phe bnh, s thi rt. Con giao
vien se c thoai mai day do va anh gia hoc sinh mot cach khach quan, khong b ap
lc cua nhng ch tieu tren tri kia na.

180

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

(Bai Tro khong s iem kem nhng thay s cua Anh Minh, bao Tuoi Tre, ra
ngay 13/6/2011).
La mot giao vien (GV) a tng nhan nhieu giay khen va ca ky niem chng V
s nghiep giao duc nhng that long toi khong thay t hao v toi biet co nhieu gia doi
trong o. au tien la chat lng giang day cua ngi thay. Thng sau khai giang nam
hoc, GV phai ang ky chat lng bo mon mnh day, con so phai la 95% tr len cho en
at 100%. Ngha la mot lp 40-50 hoc sinh (HS) ch c phep co mot HS xep loai di
trung bnh bo mon mnh day thoi. Cuoi nam ban giam hieu xem ay la mot tieu ch
anh gia xep loai GV. V vay, e bang ch bang em, khong GV nao dai dot e HS lp
mnh day co iem trung bnh di 5. Lai na, con so HS gioi cung c ap at t au,
GV phai lam sao at 20-30% hoac cao hn at tieu chuan gioi.
Thc te lam g co chuyen 100% HS bo mon mnh day at trung bnh tr len. Xin ke
cau chuyen sau: ong nghiep cua toi Trng T. trng ten tuoi cua tnh phat hien
HS A hoc lp 6 ma khong biet viet ung ten mnh. Xac minh mai en na nam hoc mi
ket luan c em A khong oc ch va viet c tieng Viet! The ma iem cac mon eu
tren 5! Hoi cac em trong lp, hoa ra gi kiem tra em ch tra li mieng ac cach. Rieng
gi tap lam van, co giao cho em ke thay v viet ra giay roi cho iem. S viec c bao
len ban giam hieu va roi cach giai quyet la GV chu nhiem lp o phai day cho em hoc
van, tap viet! Khong the tra em lai cho tieu hoc v em a co bang tot nghiep roi! Cung
may la gan cuoi nam em thoi hoc.
Lai mot chuyen na: Cuoi nam hoc xet t le tot nghiep trung hoc c s, Trng X.
at 99,6%. Cap tren ch ao: Phai at 100%! The la HS Y. (HS duy nhat ngh hoc t gia
nam) c cac thay co cho iem khong vao so iem va hoc ba e c xet at tot
nghiep trung hoc c s. Oai oam thay em nay at tot nghiep trung hoc c s ma au co
hay.
Viec thi cung vay, nao la tap trung, oi trng, tang cng giam th... nhng co ra
g; coi thi th xue xoa, giai bai cho HS; cham th nang iem e at yeu cau.
Trng T. at tieu chuan quoc gia con lan truyen cau chuyen mot HS lp 9 thach
thc GV chu nhiem: Co ma lam em lai lp em mi s!. That s co giao a thua v
cuoi nam em van c xet tot nghiep trung hoc c s du ngh qua han (c keo
xuong cho di khung!); hoc qua yeu (nhng iem the hien luon tren 5 cac mon, ca
biet co mon 8, 9 nh chep y trong sach!).
Nh nhieu ong nghiep khac, toi quen vi s gia doi t lau. Moi lan hng dan
thc tap, tap s thay xau ho vo cung. Noi that th ung en ch tieu, noi doi th lam cac
em gia doi nh mnh. Chnh v the toi co kien ngh nh sau:
1. Viec at ch tieu cho ngi thay ch la e phan au, ng xem la quyet nh
trong anh gia xep loai GV. ay la ieu quan trong, v neu day, anh gia trung thc ma
ban than gap kho khan th ai dam trung thc.
2. Kiem tra, anh gia, xep loai HS la t thc chat viec hoc khong chay theo thanh
tch. Khong lay viec HS at nhieu iem 10 hay xep loai gioi e anh gia GV.
3. Viec thanh tra GV la giup GV day tot, khong phai la dp bat gio GV. Neu co yeu
cau ban than thanh tra vien phai day cho GV phan hoac bai ma GV b cho la day cha
at.
4. Cho phep GV linh ong, sang tao, t chu trong giang day. Bai kho co the day
nhieu tiet, bai de co the ket thuc nhanh, khong le thuoc 100% vao bang phan phoi

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

181

chng trnh.
5. n gian cac khau giao an, so sach. Co trng t at mau roi bat GV in vi tnh
qua ton kem, nhng moi nam moi lam lai.
6. Cai thien che o lng, phu cap... cua GV e GV yen tam vi nghe.

(Bai Xin ng gia doi cua N. Trang, bao Tuoi Tre, ra ngay 18/7/2006).
1. Mot ngi ban va quyet nh khong tiep tuc mai ung quan e lay tam
bang cao hoc na ch v khong chu noi s phi ly en kinh khung. Ban cho biet
chng trnh cao hoc g ma suot hoc ky I ngay nao len lp cung ch toan hoc tieng Anh
va triet hoc. Ma co phai cao hoc la hoc cai cao cao g cho sang. Tieng Anh cung bap
bom v long, triet hoc th van nhng ieu a hoc H. Trong khi o, yeu cau oi vi
tan c nhan tot nghiep H, ngoai ng a tng ng trnh o B ch cha noi en yeu
cau oi vi bac cao hoc. Tuy nhien, ieu khien ban toi quyet nh khong hoc na v cau
phat bieu het sc t nhien va... thanh that cua mot v tien s ng lp: Noi trang ra la
cac anh ch ong tien vao ay e mua bang nen ai muon hoc sao th hoc!
Nghe xong cau phat bieu xanh rn anh tan moi no lc va hao hc ay, anh nhat
mc khan goi ra ve du a ong mot khoan hoc ph kha kha. Ma khong ch anh ban
nay, hai ngi ban khac cung lp cung co quyet nh tng t v khong the chu noi
kieu hoc hanh nh the.
2. Con tai mot lp cao hoc khac pha Nam, lch trnh giang day cua mot so v
tien s ngoai Bac vao cung... ngo khong kem. Thng ch co nam, sau ngay cho mot
chuyen e nen tuy theo dung lng dai ngan cua chng trnh ma lp se hoc mot hay
hai buoi. Nhng gan nh co mot cong thc chung: Ngay au tien lam quen e tao than
tnh, cac ngay tiep theo hoc, ngay cuoi cung danh cho nhng chuyen tham quan, picnic
ay o.
Tham ch, co v va ngoi xuong ghe a len han lch trnh ngay nao hoc vien co
nhiem vu dan thay i an, ngay nao co nhiem vu a thay i chi. V quan iem san
co: Hoc cao hoc phai t nghien cu la chnh, thay giao ch giup ve phng phap.
Nhng phng phap g khi thi gian danh cho nhng chuyen tham thu, chi bi ngon
ngon nh the! Va a thanh thong le, buoi hoc cuoi luon phai qua cap coi nh chia tay
thay co. Mot hoc vien trong lp tiet lo: Vui ve g au nhng khong the khong lam, co
vay thay mi nhe tay khi cham bai ch!
3. Hai cau chuyen cha the noi het c van e nhng cung la ieu ang e ngam
lai. Khong v ua ca nam nhng cha the ma khong t ngi van na ua na that: Bay
gi tien s ay trng, con thac s ay ng. Va cung chang co g la neu chat lng
giao duc ngay cang sa sut khi ma nhieu thac s, tien s c eu eu ra lo t nhng lp
hoc nh the.

(Bai Hoc cai cao cao la the sao? cua inh Tran, bao Tuoi Tre, ra ngay
20/12/2005).
2) Giao duc phai tao ra c s thay oi chac chan va on nh cac hanh ong
(hanh vi) cua ngi hoc.

Rat tiec, giao duc nc ta khong lam c ieu nay v phan ln viec hoc la hoc
thuoc long e tra bai cho thay co, e qua nhng ky kiem tra, ky thi va sau o th
quen luon. Chnh v vay, nhng ni khong c kiem soat that chat che, cac hanh

182

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

vi hoang da, vo giao duc, vo van hoa cua nhng ngi a tng i hoc hoac ang i
hoc c dp the hien ra, tham ch mang tnh tap the. Di ay la vai v du minh hoa:
1. Tan cuoc tiec, chung toi ri lau 9 khach san Kim o (TP.HCM) ra ve. Thang
may kha chat, a so la canh may rau, phan nhieu a chenh choang hi men. Cau
chuyen ang rom ra th thang may dng lai tang 6, mot co gai Tay voi va bc vao.
Co gai rat ep, va cho du la Tay, co cung co ve lung tung trc nhng anh mat
soi moi, tho lo. Roi nhng tieng ci ho ho vang len. Co nhng oan bnh luan ve
mong, ve ngc het sc tho tuc danh cho ngi ep.
Xuong tang tret, moi ngi chen lan bc ra. Co gai sai chan that nhanh, va khi
va u o an toan, co quay lai va noi nh het len: Cac anh la nhng ke mat mat
lch s bang tieng Viet. Mot thoang sng s, roi co ai o keu len: A! No biet tieng Viet
chung may i. Lai mot trang ci m het c
2. Mot oan can bo tre c mi i tham at nc Phu Tang. X s cua con chau
Thai Dng Than N qua oi hien ai, vi biet bao tien nghi va mach song ngay em
cuon cuon chay, lam anh em ta t nhieu cam thay choang ngp. oan lan lt tham
quan cac cong xng ln, vieng cac di tch, en th Than ao va mot vai vo ng co
xa, ke ca en song trong mot so gia nh trung lu e hieu biet them ve i song sinh
hoat cua ngi Nhat ngay nay.
Co mot vai mon qua tnh cam c trao tang, ang ke nhat co le la may quyen
sach viet ve nen van hoa co knh Nhat Ban, ve cac chien binh samurai, ve cac trng
phai thien Tat ca nhng gia tr vo gia ve tinh than ay b vt ba xuong san khach san
ngay moi ngi good bye nc Nhat. Trong hanh trang cua ho, qu gia nhat co le la
cai may tnh xach tay second hand, may chup anh ky thuat so.
3. Khong biet khi cac ngi phuc vu don phong, ho ngh g ve cach hanh x cua
ngi Viet chung ta? Va co gai Tay ay, roi ay khi nh ti VN, co quen c may ke
mat lch s ma co l gap trong thang may?

(Bai Ngi Viet trong mat ai? cua Hong Quyen, bao Tuoi Tre, ra ngay
21/3/2006).
Vui va buon! o la hai trang thai cam xuc ma ca ban to chc lan nhieu ngi i
d le hoi hoa anh ao (sakura) Nhat Ban lan 2 dien ra tai Ha Noi tron ngay chu nhat 64 eu co.
Vui th a ro: Hn mot van ngi, chu yeu la ban tre, en vi le hoi chng to
gii tre VN khong th vi nhng s kien van hoa va mang tinh than hoc hoi, hoi
nhap. Buon v mot so ban d le hoi ma co nhieu thai o ng x khong hieu noi ni
cong cong! mot thanh vien ban to chc lac au.
Ban to chc le hoi a m het cac canh cong e khach vao. Tuy nhien, nhieu ban
tre cong kenh nhau bat tng rao e vao trong trc nhng anh mat ng ngang cua
nhieu ngi Nhat ang xep hang vao cong canh o. Hai thieu n Nhat vi trang phuc
kimono s en phat run len nep mnh vao hang rao khi co ban tre ci so sang: "ep
qua, cho ay s th mot cai!".
Ban to chc a bo tr cac gian hang trng bay va ban cac loai thc an nhanh, an
nhe hai pha sanh le hoi. Nhng cha en 13g, toan bo hai ben sanh ngap rac, trong
khi cac thung rac c bo tr hau nh trong rong!
Khoang 15g, khi le rc kieu Yosakoi t trung tam tieng Nhat tren pho Nui Truc ti

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

183

khu vc Trung tam trien lam Giang Vo cha dt th kha ong ban tre ca nam lan n ao
at, xo ay nhau ti ba cay hoa anh ao that (ma nhieu nghe nhan a mat nhieu thi
gian e ghep t 300 canh hoa) tranh nhau bt hoa be canh! Trong chp nhoang,
nhng cay hoa anh ao b tieu diet gon. Bay cay hoa anh ao gia, hoa lam bang lua
cung vi en long c ban to chc bo tr cac goc san cung b be trui. Tham ch nhng
dan li treo l lng hoa anh ao cung b nhieu ban kieu nhau len thanh toan not!
Hanh ong ang xau ho
Ngay tai le hoi, nhieu ban tre chng kien a co mot cam giac chung: ang xau ho
vi nhng ngi ban Nhat!
a chau gai i d le hoi, bac Ha Thu Anh, khu tap the Ngoc Khanh (Ha Noi), luon
e mat trong chng va dan co chau gai 15 tuoi: Khong c bt mot canh hoa anh
ao!. Khi chng kien canh tan pha vao cuoi buoi chieu, bac Thu Anh lac au ngan
ngam: That ang xau ho! .
Khi chng kien canh cac ban tre VN tranh gianh nhau bt hoa be canh, co giao
Iurumi kha ng ngang hoi cac hoc tro VN cua mnh: Nh vay la sao?. Hoc tro cua co
khong biet tra li the nao. Co giao Iurumi lac au: Nhat, cac ban tre eu rat ton
trong van hoa cong cong va v li ch chung.

(Bai Noi buon t le hoi hoa anh ao: Sao anh bt hoa be canh?! cua Tran
nh Tu, bao Tuoi Tre, ra ngay 8/4/2008).
Nam 1997, toi ghe tham chua Ba Chau oc, An Giang. Trong mot bien rac
xung quanh, toi loay hoay i tm mot gio rac e bo may vo bao nhang. May ngi ban
hang rong thac mac khong hieu toi tm cai g, sau hieu ra ben ci vi nhau: Cai thang
cha Viet kieu khung, cha i tm thung rac tui bay i. V hanh ong khong xa rac ni
cong cong, toi a b ong bao mnh hieu lam. Toi la ngi trong nc nhng c cho
la Viet kieu va b cho la d hi.
Vai nam sau, ng pho Sai Gon c trang b cac thung rac cong cong. Mot lan
toi tap xe vao le e bo rac vao thung. Gan o co mot so em nho khoang mi mot,
mi hai tuoi ang chi ua vi nhau. Toi nghe may em ci noi vi nhau, ra ve rat la
lam: Coi cha noi kia em rac bo vao thung rac ka. Trong mat cac em, hanh ong
cua toi kha ky quac.
Nam ngoai toi va mot so ban be, eu la nhng ngi co hoc, i ngh mat. Tren xe
ai co rac g c ha knh xe xuong, vt ra ngoai. Toi khong phan oi ban be, nhng van
lam theo cach cua mnh la gom rac lai ch khi xe dng em rac xuong. Mot ngi ban
nhn thay cho toi ngoi co mot boc rac, ben ci noi vi moi ngi: Ong T. tiec rac nen
khong dam vt. Cac ban toi ci, ban be ua vui vo t thoi, toi cung ci nhng long
m buon.
Trai qua nhng kinh nghiem ci ra nc mat nh vay, nhieu khi toi t van: Hay
mnh khung that, hay la mnh lap d?. Moi khi nh the toi luon nghe mot noi niem g o
rat au buon len loi trong tim, v thay mnh co n qua va li bai hat cua Trnh Cong
Sn: Co ieu g gan nh niem tuyet vong Cac ban co e y thay trong nhng chuyen
tham quan, du lch, hoc tap en nhng x s co y thc cong ong cao nh Hoa Ky,
chau Au, Nhat, Singapore s chap hanh trat t cong cong cua ngi Viet mnh cung
khong en noi nao. Tuy nhien, khi ve en Noi Bai hay Tan Sn Nhat la tnh hnh khac
ngay: Xa rac, chen lan, khong xep hang vo t.

184

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Sau khi Tuoi Tre ang bai ve s co le hoi hoa anh ao, co rat nhieu bai viet ang
nhng y kien bc xuc cua nhieu ban tre. Nhng bc xuc va au long cua cac ban lam
toi cam thay am long v biet rang mnh khong n oc. Tuy nhien, toi muon noi vi cac
ban rang t suy ngh en hanh ong la mot khoang cach rat ln neu chung ta thieu
quyet tam. Toi cho rang viec cai bien va nang cap y thc cong ong cua ngi dan oi
hoi mot no lc to ln t nhieu pha, trong o khong ai khac, oi ngu tr thc cua chung
ta phai am nhiem v tr tien phong. Ngi Viet chung ta khong hieu tai sao lai co tat
xau ch thch on nhan nhng li ca ngi cua ban be.
Qua s kien le hoi hoa anh ao va roi, ngoai nhng y kien cua ngi Viet co tam
vi at nc, toi thiet ngh cac c quan truyen thong cua chung ta nen tm kiem va cho
trch ang nhng nhan xet, phe bnh cua ngi nc ngoai, nhat la ngi Nhat, ve s
kien nay. Chung ta phai nhn nhan lai ban than e tham tha s nhuc nha, gang sc bao
ban nhau ma trau doi. Toi ngh rang neu chung ta con chut long t trong la chung ta
van con hi vong.

(Bai Noi buon t le hoi hoa anh ao: Con long t trong, chung ta van con hy
vong cua Tran Anh Triet, bao Tuoi Tre, ra ngay 12/4/2008).
Cau chuyen lien quan en cach hanh x cua cac ban tre trong le hoi hoa anh
ao la mot bieu hien ro rang nhat s len ngoi cua mot th chu ngha ca nhan hoang
da trong xa hoi. ay la th chu ngha ma theo o, moi ca nhan ch biet hanh x theo
cac qui tac va nhu cau cua rieng mnh ma khong can tnh en, quan tam en cac
chuan mc, qui tac va li ch cua cong ong. Khi o, ca nhan se bat chap moi th
nham at c li ch cho rieng mnh va bien cai chung thanh cai rieng. Tai sao th
chu ngha nay xuat hien ngay cang nhieu trong xa hoi ngay nay?
Trc het no la he qua, la s phan ng cua mot th chu ngha tap the tuyet oi,
chu ngha bnh quan cao bang triet tieu moi yeu to rieng cua ca nhan ma con ngi a
trai qua mot khoang thi gian dai trong qua kh trc ay. V a tng b km nen mot
thi gian qua dai, giong nh chiec lo xo b nen xuong, nen khi co ieu kien th bung
len nham bu ap cho nhng mat mat trong qua kh. Nh vay tnh ca nhan cc oan
hom nay chnh la s oi nghch lai mot s cc oan trong qua kh ma xa hoi tng
chng kien.
Ben canh o, chu ngha ca nhan hoang da bung phat chnh la bieu hien ro nhat
cua s that bai trong qua trnh xa hoi hoa ca nhan cua xa hoi. Theo ngha xa hoi hoc,
xa hoi hoa la qua trnh ca nhan c ao luyen, c day cho cac gia tr va chuan
mc, cac ky nang can thiet e tr thanh mot n v hp chuan trong xa hoi. Va ba tac
nhan ong vai tro xa hoi hoa quan trong nhat o la gia nh, nha trng va xa hoi.
Neu nha trng co gang day that tot, trang b cho hoc sinh nhng gia tr chuan
mc cao ep cho xa hoi, nhng bo me cac em lai la nhng ngi phi chuan mc hay
xa hoi van hanh khong theo trat t, le thoi th s giao duc cua nha trng chac chan se
khong co tac dung. Neu nha trng day hoc sinh phai ton trong cua cong nhng bo me
lai la ngi giau co nh bien cua cong thanh t th lam sao cac em ton trong cua cong
c?
Neu nha trng, gia nh day cho tre em nhng ieu tot ep nhng khi bc ra
ngoai lai chng kien bao canh trai tai gai mat th lam sao cac em hanh x ung c?
Cai xau, cai phi chuan ang hien hu trong xa hoi nh la ieu bnh thng th chac
chan ca nhan cung dan dan xem chung la bnh thng.
Cuoi cung, chu ngha ca nhan hoang da con cho chung ta thay hoc theo viec tieu

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

185

dung th de, nhng hoc nhng ng x van minh th kho khan en nhng nao. Cac ban
tre cua chung ta co the khong thua cac ban tre Nhat Ban, Han Quoc trong khoan an
dien hay xai sang nhng chac chan la thua xa ve cach ng x va giao tiep ni cong
cong. Chnh v vay ma ngi ta mi noi s tut hau ve kinh te, ve cong nghe khong he
ang ngai, ma cai ang ngai o la s tut hau ve giao duc. Co tien nhieu hay co moi th
sang trong ma khong c giao duc tot th se ch tr thanh ke lo bch va hoang da
trong hanh vi ma thoi.
Trach nhiem giao duc lai khong phai ch la chuyen cua nha trng ma la cua tat
ca chung ta. Chuyen hoa anh ao buoc tat ca chung ta phai bat tay hanh ong ch
khong the th c na roi.

(Bai Chu ngha ca nhan hoang da cua Le Minh Tien, bao Tuoi Tre, ra ngay
12/4/2008).
Nam hoc va qua, con gai toi (hoc lp sau) thnh thoang van ke cho me nghe ve
nhng tro chi that s nguy hiem cua mot vai ban trong lp. Co lan chau ke rang, ban
H. hom nay b iem mon toan kem hn ban T. nen theo giao keo trc o, bon ban
nam bat ban H. phai ci nut ao ra cho cac ban ay xem. Toi giat thot ngi. Toi hoi
chau: The co giao co biet chuyen nay khong?. Con toi tra li la tat nhien co khong
biet, v cac ban ay vao nha ve sinh e thc hien hnh phat.
Vai ngay sau, toi lai nghe chau thong bao mot tin giat gan hn. Hom o, vao gi
tan hoc, khong biet s y the nao ma ban H. lai b cac ban nam giau cap sach. Tm mai
khong thay, H. lai b cac ban ay ra ieu kien: Phai vao nha ve sinh keo day keo quan
xuong cho cac ban ay xem roi se c tra cap sach. Chang biet co phai do sot ruot v
s ngi nha ch i hay khong ma H. anh lam theo li yeu cau o. Toi thac mac:
Sao ban H. dai dot the, mot khi b cac ban ra ieu kien bay ba nh the sao khong bao
vi co giao?. Con gai toi ap: Khong phai ban ay dai dot au me i, ban ay lam the
la v ban ay thch the!.
Toi that s b soc en noi na tin na ng ve cau chuyen cua con gai. Nhng ch
vai ngay sau o, toi biet ngay ieu o la co that 100% khi con toi mang so lien lac cua
ban H. ve nha e tong ket cac mat thi ua trong tuan (con toi la to trng). Toi lat xem
li nhan xet that gay gat va kien quyet cua co giao vao tuan trc o trong so lien lac
cua H. Nghe au, nhng tro ua tai hai cua H. dan dan b bai lo do co ban nao o bao
vi co. Co cung a trao oi vi cha me cua H. qua ien thoai.
Nam nay, con toi len lp 7. Moi toi, toi day them Anh van cho cac chau hoc sinh
nha. Hoc tro cua toi en t nhieu trng khac nhau. May hom trc, mot co hoc tro
cua toi (ang hoc lp bay) vo t ke lai chuyen cua lp chau: Lp chau co 42 hoc sinh,
vay ma hom nay co en 36 ban b co anh. Co anh au lam, tui no khoc qua chng.
Hoi ra mi biet nguyen nhan: Gan het lp chau (tr chau va vai ban khac) vao gi ra
chi ong ca lai, ru nhau chi tro u x (oan tu t), ai thua th phai ci ao cho moi ngi
xem hoac om hon ban khac gii. The sao co biet chuyen o? Toi hoi chau. V cac
ban ong ca khong sat, con ke h nen cac ban lp ben canh nhn thay, mach lai co.
Ch tui con au dam bao vi co, tui no biet la x lien!. Toi nghe ma bong noi da ga!
Toi cha kp hoan hon th con gai toi cung phan luon: Chuyen ay co g ngac nhien
au me, trong lp con co may ban va b co phat tuan trc cung v nhng tro tng
t.
Vay o, nhng tro ua cua mot so tre mi ln ngay nay khong con vo t va th
ngay nh trc na. Co phai do hoc sinh ngay nay chu anh hng rat ln t phim anh,

186

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

mang ien t, t s bung no thong tin hay chnh v s e cao cua chu ngha t do ca
nhan ma trong lp chung nay ra nhng tro chi that la kinh khung?

(Bai Nhc nhoi tro chi hoc tro cua Nguyen ao, bao Phu N Chu Nhat, ra
ngay 4/11/2007).
3) So sanh vi cac ac trng 3, 4 va 5 (xem muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly
tng trong trng hoc), giao duc nc ta thien ve day hoc mang tnh chat nhoi nhet
vao tr nh ngi hoc mot chng trnh hoc qua tai, hau nh khong tnh g en cac
yeu to thuoc the gii ben trong cua ngi hoc. Cu the, giao duc nc ta khong thc
s nham en viec lam thoa man cac nhu cau cua ngi hoc, khong tao c trong
ngi hoc cac xuc cam dng oi vi viec hoc, khong trang b cac cong cu, phng
phap, ky nang can thiet e nang cao nang lc cua ngi hoc, ap ng vi cac thach
thc ma ngi hoc gap trong suot cuoc i cua mnh.

ieu nay co the thay ro qua ket qua hai mon hoc van va lch s la hai mon giup
hnh thanh nhng xuc cam tot cua ngi hoc, t o xay dng cac nhan cach tot. Ket
qua cho thay rat ang bao ong:
Ky thi tuyen sinh H 2006 a vao giai oan cuoi cua qua trnh cham thi va tnh
trang th sinh (TS) viet van nh noi, viet sai chnh ta van pho bien. Tham ch bai lam
cua mot bo phan kha ln TS con bi tham hn nhieu. ieu o t nhieu phan anh thc
trang day va hoc bac pho thong hien nay vi nhng bai van that de s va v sc
sang tao cua nhng co tu, cau tu ang quan ngai vo cung
Nha van me... phu n (!)
That khong the liet ke het cac loi chnh ta ma TS mac phai trong bai lam. Thay
Nguyen Manh Hieu, giang vien khoa ng van Trng H S pham TP.HCM, cho biet
trong so gan 1.000 bai thi ma thay a cham ( mot hoi ong khac) co hn 2/3 bai lam
ch viet te hn ca HS tieu hoc, phan ong sai chnh ta en khong the chap nhan. Thay
Hieu to ra bc xuc: Nhng co cau nay ma cung lay c bang tu tai th that kho hieu.
Khong biet giao vien van pho thong cham nh the nao ma so nay qua khoi bac pho
thong?.
Trong lan cham chung (ca to) mon van, mot giang vien khoa ng van cua Trng
H S pham phai vat va lam mi oc c noi dung, nhng tm moi mat van khong
thay mot dau cau nao trong bai lam dai bon trang cua mot TS d thi khoi D. Chnh ta
viet khong ung th viec dung t sai, viet cau que, cau sai cau truc la le thng. Mot
bai lam van co khi sai en gan 100 loi dang nay. Toi rn mnh khi oc nhng t ma TS
dung e viet trong bai: M co sac ep het sc kheu gi; nhieu nha th nha van me phu
n, To Hoai cung giong ho, cung me M (?!).
Trong khi o, chuyen lay rau ong nay cam cam ba kia cung khong hiem. Co M
xinh ep nh the ma TS lai nhan tam bao rang: M ve lam v cho nha ba ho, vat va nh
con bo tot nen M tr thanh mot th quai vat, ngi khong ra ngi, ngm khong ra
ngm (chuyen sang hnh dang ben ngoai cua Ch Pheo, sau khi ra tu).
Co mot TS to ra rat bat bnh khi dan ra hoan canh cua A Phu: V bat bnh trc
viec du do con gai nha lanh, A Phu anh Ba Kien, b L Cng bat ve gat n, troi ng
khong cho i chi mua xuan. Bon chung that la da man. Em oc en ay th bat bnh
lam, thng cho A Phu va han cha con nha Ba Kien. TS khac th co oc khai quat cao

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

187

hn khi phan tch chi tiet M va A Phu b troi: Thay chong mnh b troi, M cam thay ruot
au nh cat, nc mat am a (a qua en Hch tng s). Con A Phu th sao? A Phu
thay v mnh (tc M) b bon no hanh ha th lien xach dao chay thang en nha Ba Kien,
am chet Ba Kien roi t sat cho chet luon! (chi tiet nay noi ve Ch Pheo).
Cung co nhieu oan van cua TS oc mai ma toi chang hieu viet g. n c oi
dong trong so ay e ban oc suy ngh ho: Xuan Dieu sinh ra sau ngay giai phong,
chng kien nhieu canh trai tai nen khong chu c. Mot hom Xuan Quynh sang tac
bai th mot t song. o la s giai thoat phu n cua ong. Con cuoc tnh cua M c
mot TS ke lai nh mot cau chuyen thi hien ai: M ep hn ai het nen rat nhieu bo.
Mot hom tri ep i la ep, M c mot cau am ho L ten la Pha Sa con ong ta ien
giau co eo c chiec nhan kim cng vao tai va cuoi cung M anh vui ve nhan va
theo ve nha lam v luon. T o M song kho lam nh la con nga nuoi trong xoa bep
khong ai them dom ti na M a tan i
TS khac th the hien quyet tam: Song ngha la tnh yeu. Em ang bc vao yeu
nhng em se yeu lang mang khi em a hoan thanh c nguyen bc vao ngng ca
trng ai hoc, se yeu va gi long chung thuy nh song du em con gap nhieu chong
gai trong yeu ng lam lam
Em au co muon...
Cac van e thi s nong bong cung c cac s t a vao bai lam. Co le nha van
Nguyen Ngoc se rat ngac nhien neu ong oc c nhng dong nay: Hien nay, nan chat
pha rng tran lan tren khap moi mien cua at nc. Trc tai nan o, Nguyen Trung
Thanh viet Rng xa nu e canh bao moi ngi, keu goi ng chat pha rng na. Toi
tin chac rang chnh tac gia cung khong the ngh ra tac pham cua mnh mang tnh thi
s nh the.
Co le bc xuc trc viec mua ve tau la kho khan, TS a viet ve hnh anh con tau
trong bai Tieng hat con tau: Che Lan Vien muon ngay cang co nhieu oan tau chay t
mien Nam ra mien Bac e phuc vu hanh khach, khong con xay ra tnh trang chen lan
khi mua ve, len tau nh hien nay Ong a m c thay cho nhieu ngi
Khung khiep hn, co bai lam t au en cuoi, sau lan TS qua quyet Xuan Quynh la
ong, con bao rang sau Nguyen Du, Xuan Quynh la nha th nam hieu ro ve phu n
khi viet bai th Song.
Co en hang may chuc TS goi Xuan Dieu la ba, co, ch, trong khi chng trnh
THPT phan Xuan Dieu HS c hoc nhieu tiet nhat trong so cac nha th (mot bai khai
quat tac gia, ba bai th tieu bieu).
Khong nhng thay oi gii tnh nha th, cac TS con to ra thong minh khi t sang
che th va khong ngan ngai gan ten tac gia. Chang han may cau sau ay c TS e
ten tac gia la Xuan Dieu het sc eo le nh the nay: Lam sao nh ngha c ch mi.
Co kho g au ma hoi ky. Hai a gan nhau roi sat lai. Moi ke, mat nham, the la mi.
Khong t bai thi bo giay trang. Cung co nhieu bai noi nhang noi cuoi cho co ch
ch khong ra ngha. Mot so khac xem bai thi la dien an e bay to suy ngh, trut can
tam s cua mnh. Mot TS that tnh rang: Co i! Co ng cham bai nay, v em au co
biet g ma thi, me va ch em ep em nen em mi i thi thoi ch em au co muon.
Khong biet cac bac cha me se ngh g khi oc nhng dong nay? Co le v khong
hoc g nen mot TS a ngam ngi may van th trong bai lam: Lam sao nh ngha c
trng thi? Can but ma au biet viet g. em phao nhet tui ma trat het. Lan nay cham

188

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

rt chac i tu. Co em nan n thay ma toi nghiep: Thay co cham nng tay cho em
nh, lan nay rt chac la i hoang luon, ba em ham doa nh vay ay!. Mot TS than th:
Hoc 12 nam, thi ba nam roi ma van khong au. Ba nay cam e thi ma rung ri tay
chan, trat tu na roi thay i, chac rt qua....
Van chng the nay ma khong rt mi la!

(Bai Nhng bai van de s! cua Nguyen Van Cai, bao Tuoi Tre, ra ngay
26/7/2006).
bac hoc pho thong, cac mon khoa hoc xa hoi, nhat la mon van a va ang b
xem nhe, tham ch xem thng. Cac mon khac nh nhac, hoa, the duc cang khong
c coi trong. Cho nen, so ong hoc sinh ngay cang m ho, au tr ve nhan sinh quan,
ve le song, nhieu em rat ngo nghe, ng ngan ve t duy va ky nang s dung tieng Viet.
Xin neu mot so dan chng ve viec day va hoc van hien nay (nhng ch in nghieng
la chung toi nhan manh) :
1. e bai: Em hay phat bieu cam ngh cua mnh ve viec Nguyen Du a e lai cho
chung ta tac pham Kieu.
Mot em hoc sinh lp 11 PHTH Cai Be a viet:
Nguyen Du la lao tien boi cua chung ta. Mac du tien boi a sm ra i vao mot
chieu gio lanh, nhng van lam chan ong gii hau boi cua chung ta, qua b kp vo cong
Vng Thuy Lieu hay con goi la oan trng that thanh. Bang chng la qua cac ky
thi, pho b kp nay lai xuat hien va lam that ien bat ao ca gii hau boi chung ta (!!)
2. e bai: Trong cac tac pham em a hoc va oc them, em thch tac pham nao
nhat ? V sao ? Hay chng minh
Bai lam cua em N.A.T lp 10 PTTH viet :
Trong kho tang van hoc Viet Nam, ca dao dan ca rat giau tnh ngha Trong cac
tac pham o, em thch nhat la tac pham Tat en. V no a the hien tinh than chong
lai s boc lot phu n cua che o phong kien. Chng to ch a ban con va cho e the
hien tinh than kien quyet o
3. e bai: Em hay phan tch trnh t dien bien tam trang nang Kieu trong oan
trch Nhng noi long te tai
Bai lam cua em C.T.V lp 10 PTTH P.N co oan viet:
Nay hoang hon a lai mai hon hoang. Qua o a cho thay ten khach ho Hoang
that tan nhan, han hon Thuy Kieu a roi lai bat Thuy Kieu hon lai lam cho Kieu ngay
cang bien thanh gai lau xanh chuyen nghiep muon ngoc au len cung khong noi.
4. e bai: Em hay cho biet bat cong cua ngi phu n trong xa hoi phong kien.
Bang cac tac pham a hoc cua Ho Xuan Hng, Nguyen Du, hay chng minh.
Mot em ten Hoan Nhan, lp 9, THCS viet:
S bat cong cua ngi phu n trong xa hoi phong kien luc bay gi la: Ho khong
c tham d bong a quoc te, khong c lai xe nhat la cac loai xe con, xe gan
may (!). Ngay nay quyen giai phong phu n a c cung co. Hang nam ngi ta lay
ngay 8-3 lam ngay quoc khanh phu n
5. Mot ban hoc sinh lp 9 PTCS T.A, Hue a viet:

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

189

Thuy Kieu la ngi con gai tai sach ven toan, song nang a b che o phong kien
vui dap vao chon bun nh. en noi nang phai nhay xuong song Tien Giang t van, may
thay luc o co mot ba ang vien i cong tac ve, ba lien nhay xuong song cu nang.
Sau o Kieu giac ngo va i theo con ng cach mang(!!).
Xin mien ban, chac moi ngi a hieu chat lng day va hoc van hien nay.
Day cac mon xa hoi, nhat la mon van la nham hnh thanh nhan cach cho hoc sinh,
giup cac em tch luy hieu biet, tng bc lam giau tnh yeu gia nh, que hng, at
nc va con ngi, Vay ma bay gi co khong t hoc sinh khong thch van, tham ch rat
s van. Loi ay khong thuoc ve cac em. Phai tm nguyen nhan t nhng c quan, nhng
ngi quan ly giang day mon van. Bo giao duc ao tao a co qua nhieu cai bien, cai
cach ve noi dung va phng phap giang day mon van, thay ca sach giao khoa, cho ra
i hang loat sach tham khao, thc hien nhieu cuoc hoi thao, tap huan ve thay sach
tren pham vi ca nc, ton kem bac t. Song, tnh hnh day va hoc van van khong he
sang sua.
Thi ky khang chien chong Phap, chong My, kho khan chong chat, sach khong
nhieu, giao vien au co c tham d nhieu lp boi dng chuyen mon nghiep vu,
nganh giao duc au c chi tieu tien bac thoai mai nh bay gi the ma hoc sinh rat
ham thch, say me mon van noi rieng va cac mon khoa hoc xa hoi noi chung. Nh vay
a ao tao hang loat the he hoc sinh, sinh vien tr thanh nhng cong dan tot, co tnh
yeu thng sau sac, co trach nhiem ro rang vi ban than, vi gia nh va xa hoi. Ho la
nhng tam gng sang ve long yeu nc.
So sanh nh vay khong phai e hoai co hay bao thu, ma e thay c tnh hieu
qua trong viec giang day van chng.
Van chng van la van chng, van ca dao, van th Nguyen Du, van Nam Cao, th
To Hu v.v ch khac la ngi day va cach day. Day van la day ngi, day cai phan
hon tinh tuy, cao ep cua con ngi Viet Nam thong qua hnh tng van hoc. Muon the,
trc het la rat c ban la tam hon ngi thay phai that trong sang, nhay cam va giau
tnh thng yeu. Neu c xem nhe ac trng bo mon van, qua thien ve phng phap day
va hoc, e rang hoc sinh ngay cang s hoc van.
Nhng nam gan ay Bo giao duc a cho ra i nhieu trng ai hoc cac a
phng va m rong quy mo ao tao qua voi vang, de dai, thieu s chuan b nghiem
tuc. Co nhng trng hom qua la nhng trng cao ang, sang hom sau, sau le on
quyet nh cua Chnh phu th nghiem nhien tr thanh trng ai hoc. Nhng trng mi
thanh lap thng ri vao nhng tnh trang bnh mi ru cu, hu danh vo thc,
nhan mac thay oi hoan toan, nhng cong nghe ao tao van nh cu. The la trng lai
phai xin Bo cho thc hien phng thc lien ket ao tao vi cac trng an anh. Song,
s lien ket ay kha long leo, nang ve tai chnh. S that th cac trng an anh cung gap
khong t kho khan ve oi ngu. Vay ma van thay i day theo hp ong. V ay la lam
theo s cho phep cua Bo, that hp ly va co tnh, cac thay c c i day thue c tra
thu lao rat hau h, c lo an , a on chu ao va ton kem. a so c day theo kieu
thay oc tro ghi. Thay day xong len xe ve. Thay day vt chuan cang nhieu, thu nhap
cang cao. Cho nen, du vat va cc nhoc van khong he keu ca, choi t. Vay con thi gian
au e thay t hoc, t boi dng va tham gia nghien cu khoa hoc. o la phng thc
hp ong rat li cho ca hai ben, nhng bat li cho ngi hoc. C the, tro tang theo cap
so nhan, thay tang theo cap so cong; ch tieu tuyen sinh do bo vach ra nam sau cao
hn nam trc. Ngheo ma lam an khong can c, khong tnh toan khoa hoc va thiet
thc la s lang ph ghe gm va hau qua xau cang keo dai.

190

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Bo giao duc va ao tao con qua om om, bao bien trong cong viec. Muon lam tat
ca, nam tat ca t A en Z. Chang khac nao mot ong chu gia nh hanh s theo thoi gia
trng.
Cong viec cang nhieu, cang kho khan, mot mnh Bo ganh sao noi, om rm th ram
bung. Bo la cap quan ly v mo, la c quan tham mu va hoach nh chien lc phat
trien cho chnh phu. The ma Bo lai lam ngc, lay phu lam chnh, lay viec cua cap di
lam viec cua mnh. Con viec cua mnh th xem nhe, xem thng; en khi co sai sot lai
o cho hoan canh khach quan. Ai cung biet, ngi me e cua the he hoc sinh, sinh
vien la cac trng. Bo ch gi vai tro nh ngi ong, tai sao bo c thch lam thay cac
trng. o la cach quan ly phan khoa hoc, mat dan chu va tap trung hnh thc.
Lai con nhng chuyen that nh ua, xa khong co, nay khong hiem. o la, c gan
ti cuoi nam hoc, lanh ao mot so trng ch ao te nh giao vien bo mon va giao vien
chu nhiem lp xem xet, van ong nhng hoc sinh co ket qua hoc tap kem t nguyen
xin thoi hoc vi u kieu ly do chnh ang. Nha trng ha se nhan cho cac em c
hoc lai nam ti. Lam the nha trng va giao vien se co thanh tch tot hn. Co mot so
giao vien th day ai khai qua loa, lai cho iem rat thoai mai, rong rai e khoi anh
hng en bnh bau thi ua va xet nang bac lng. Co a phng, chong lam can bo
lanh ao nganh, v la giao vien, the la viec day them, em tham, chang ai dam ho he.
Noi tom lai, ch khi nao Bo giao duc-ao tao dam nhn thang s that, chan thanh t
phe bnh, dung cam tiep thu phe bnh vi thai o va tam long thng dan, yeu nc;
ng qua coi trong li ch ca nhan va li ch cuc bo th s nghiep giao duc va ao tao
cua at nc mi kha len c. Con nh c kh kh mai cach ngh, cach lam giao duc
nh hang thap ky nay a lam th cang sa cha, cang cai cach lai cang lung tung nh
ech vao xiec.
Lam giao duc ma dung quyen lc e thay oi xoanh xoach nh cm ba la coi
thng con ngi, xem con ngi nh moi th hang hoa khac; o se la toi loi va di hai
khon lng.

(Bai oc van hoc tro ma muon khoc! cua Hoang Trc Ngon, bao Cong An
Tp.HCM, ra ngay 16/10/2004).
Co le khong co t ng nao co the dien ta chnh xac trang thai cam xuc neu
c chng kien ket qua bai thi mon lch s cua th sinh (TS) trong mua tuyen sinh
2005 nay bang hai ch: Bang hoang!
So lieu thong ke t cac trng H S pham Ha Noi, H a Lat, H S pham
TP.HCM va H S pham ong Thap cho thay kien thc ve lch s cua TS hien nay that
ang bao ong, ong thi viec day va hoc mon s trong nha trng pho thong cung
phai xem lai
Ch co 308/9.008 TS at iem 5 tr len!
Bon trng ma chung toi chon e thong ke nay ai dien cho bon vung mien khac
nhau. Tnh chung ca bon trng nay co 23.588 TS d thi khoi C th ch co 2.296 TS at
iem mon s t 5 tr len, t le la 9,73%.
Bat au t H S pham Ha Noi, khoi C cua trng nay co 5.399 TS d thi th lng
TS at tren 20 iem/3 mon ch co 358 TS, t 15 iem tr len/ 3 mon la 1.411 TS. Trong
o, mon lch s th sao? Toan trng ch co 103 TS at t 8 tr len, 804 TS at t 5 tr
len, 985 TS at t 4,5 iem tr len. Neu thong ke so TS co iem bai thi t 3 iem tr
xuong th co en 4.048 TS; t 2 iem tr xuong co 3.541 TS va 1 iem tr xuong co

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

191

2.828 TS. Lam bai toan gian n ta se thay so TS at iem trung bnh mon lch s ch
co 14,9% (so lieu a lam tron).
The nhng con so t le trung bnh cua H S pham Ha Noi con c xem la an ui.
V ngay nh H S pham TP.HCM co 9.008 TS d thi khoi C ma cung ch co mot TS
at 22 iem/3 mon; 14 TS at 20 iem/3 mon va neu lay mc iem trung bnh la 15
iem/3 mon th ch co 398 TS. Trong o, mon lch s ch co 5 TS at t 8 iem tr len
va neu lay 5 iem tr len th trng nay ch co von ven 308 TS, lay 4,5 iem tr len ch
co 426 TS. Neu tiep tuc thong ke theo chieu i xuong lai cang khung khiep: So TS co
iem bai thi t 3 iem tr xuong co en 8.102 TS, t 2 iem tr xuong co 7.269 va t 1
iem tr xuong co 5.856 TS. Chung cuoc trng nay ch co 3,41% TS at iem trung
bnh mon s.
Trong khi o H a Lat khoi C co 7.807 TS d thi, co 13 TS at 20 iem tr len/3
mon thi, 361 TS at 15 iem tr len/3 mon thi. Neu xem mc 1 iem tr xuong, mon
lch s co 4.650 TS, 2 iem tr xuong co 6.022 TS va 3 iem tr xuong co 6.812 TS.
Con 4,5 iem tr len co 521 TS va iem trung bnh 5 iem tr len cua mon nay ch co
372 TS, t le at iem trung bnh la 4,76%.
Con H S pham ong Thap co 1.374 TS d thi khoi C th ch co 4 TS at 8
iem tr len mon lch s, 126 TS tr len at mc san 5 iem tr len va 177 TS at
mc 4,5 iem tr len. So con lai eu chia eu cho top di, v co en 486 TS at t 1
iem tr xuong, 801 TS at t 2 iem tr xuong va 1.052 TS at t 3 iem tr xuong.
Trung bnh H S pham ong Thap co 9,17% so TS at iem trung bnh.
Bao gi "dan ta mi biet s ta"?
e thi s nam nay c anh gia la bam sat sach giao khoa, s kien va quan iem
lch s eu c the hien trong sach lch s lp 12 hien hanh. The nhng that xot xa va
khong the khong bang hoang trc con so co en 13.820 TS /23.588 TS co bai lam at
t 1 iem tr xuong, chiem t le en 58,5%. Chac chan nhng ngi ra e thi se khong
ng e thi lai co s phan hoa khung khiep en vay (?!).
a co qua nhieu bai bao, chng trnh truyen hnh, y kien cac nha giao duc bao
ong thc trang hoc sinh bay gi chan hoc s. Nhng gi hoc s ch la nhng gi hoc
nham chan, hoc s ma ch cham cham moi viec nh cho c ngay thang nam dien
ra s kien lch s, quan ta giet c bao nhieu ke thu e roi ng trc mot bai thi
oi hoi kha nang suy luan, phan tch va anh gia cac s kien lch s th tat ca eu tac
t.
Tai sao nh the?
o la mot cau hoi ln ma nhng nha quan ly giao duc, nha trng pho thong va ca
xa hoi phai suy ngam va tm kiem li giai thau ao!

(Bai Bang hoang mon S! cua Nguyen Phan, bao Tuoi Tre, ra ngay 4/8/2005).
Theo chung toi, iem thi mon s toi te nh bai bao tren phan anh phai chang la
hau qua tat yeu t viec thay chan day, tro chan hoc.
oi vi giao vien lch s, khi ma cac mon t nhien, ngoai ng chiem u the trong
tiem thc chon nganh, chon nghe cua phu huynh va hoc sinh hien nay th khong ai
hoc them mon s.
Lng khong u song th tam tr nao e giao vien day s thoi hon vao bai giang,
au t giao an, su tam tai lieu ngoai sach giao khoa e day. Tam ly chan nan lan at

192

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

long yeu nghe yeu tre, ch day cho het ngha vu tren lp.
oi vi hoc sinh, gi lch s la giai lao au oc, tiep thu qua loa vai s kien, vai
nhan chng, tham ch nghe giang cung c, khong nghe cung cha sao v tat ca eu co
trong sach giao khoa roi! Hoc sinh th vi lch s con co ly do khac la thi gian, tam
tr phai danh hau het cho viec hoc them cac mon t nhien, ngoai ng, vi tnh, e luyen
mot mau hnh than ong theo phong trao anh bong con em cua phu huynh hien
nay.

(Bai Do thay chan day, tro chan hoc? cua Ngoc Trang, bao Tuoi Tre, ra ngay
5/8/2005).
PGS-TS Ngo ang Tri, Pho chu nhiem khoa Lch s, Trng H KHXH&NV,
Trng ban cham thi ai hoc mon S: Co nhng phong thi iem trung bnh la zero!
* Tha ong, co phai do e thi nam nay kho nen ty le iem thi mon S qua thap?
e thi S nam nay co nhng cau th sinh phai suy ngh them, ch khong ch hoan
toan trong chng trnh sach giao khoa (SGK). Nam vng kien thc nam trong chng
trnh va tra li theo chng trnh la c iem. Nhng muon at iem cao nam nay
phai nam kien thc sau hn, ky hn. Qua cham thi tai 3 trng: H KHXH&NV, Luat,
An ninh ch co khoang 20% th sinh co iem t 5 tr len. iem 3 va 4 chiem 1/3, 1/3
con lai la iem 0 (zero) va 0,5 iem. So vi nam ngoai, iem thi nam nay mon S thap
hn nhieu. Qua 30 nam cham thi, th nam nay la mot trong nhng nam iem thi mon
S thap nhat.
Thong ke s bo, co nhng tui bai thi khi cham cho iem trung bnh thap la 1 hay 2
iem, con co nhng tui iem trung bnh la 0 iem. Tnh trang nam nay iem thap chnh
la viec th sinh khong nam kien thc; oc khong hieu ky e thi va lam bai lac e rat
nhieu.
* Qua cham cac bai thi, ong nhan nh the nao ve kien thc cua th sinh?
Qua cham 9.000 bai thi cho thay kien thc noi chung ve mat lch s pho thong rat
yeu kem. Khi cham bai, xuat hien nhng cau t lung cung, cham phay lung tung,
chang hieu y th sinh (TS) muon viet g. co TS khong biet song Hien Lng au; co
th sinh viet mot cach hao hung ve tran ien Bien Phu tren khong dien ra ien
Bien (!?); co th sinh khang nh Nhat a thanh lap chnh phu Tran Bnh Trong; con
tran Phay Khat Na Ngan cua oi Viet Nam tuyen truyen giai phong quan la Lao.
Ben canh o, viec nham lan ve nhan vat; nham lan a danh la loi cm ba. Co TS
viet mot cach hon nhien rang: VN giup Lao anh o che o diet chung Pon-Pot; Lao
tuyen bo oc lap do Xi-ha-nuc lam Chu tch. Khi cham bai thi con nhan c ca
nhng tam s ve hoan canh gia nh, hay mieu ta tam trang choang vang khi b ngi
yeu phan boi Ben canh o con co nhng loai bai thi xin iem. Co TS ch xin cho
c 1 iem (cho du khong viet c ch nao) e xau ho khi nhan c giay bao
iem thi!
* Nh the co phai loi la do chng trnh giang day mon lch s khong thu hut hoc
sinh?
Chng trnh giang day bo mon lch s hien nay cha hap dan hoc sinh (HS) khien
mot bo phan HS khong yeu thch mon lch s. Day ma ch s dung bo sach chng
trnh th khong u, phai cho HS c oc nhieu sach tham khao, tham quan, thc te
Khong mot ai la khong muon hieu ro ve dan toc mnh, phai lam the nao e cho gii tre

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

193

hieu va yeu lch s nh mau tht. Ngay nay, cac nc tren the gii cang muon nhan
manh en lch s dan toc ho va ieu nay thc s can thiet khi chung ta hoi nhap vi
the gii. Chung ta cha quan tam ung tam en giao duc lch s. ieu nay khien chung
toi lo lang.

(Bai Phai chan chnh ngay viec day va hoc s! cua Minh Nhat-Khanh Chi, bao
Phu N, ra ngay 5/8/2005).
4) Xay dng cac xuc cam cao cap (tr tue).

Theo quy luat, cac xuc cam cao cap (tr tue) c hnh thanh do s quy nap cac
xuc cam cu the. Tnh yeu cac vat bnh thng (cu the) xung quanh mnh phat trien
dan dan mi tr thanh long yeu nc (xuc cam cao cap). Ban oc xem lai iem 6 cua
muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc.
Viet Nam cac thay co thng lam ngc lai va khong i vao cu the. V du, cac
hoc vien c cac thay co truyen at ngay nhng thong tin ve cac xuc cam cao cap
mang tnh khai quat cao nh 5 ieu Bac Ho dan thieu nhi:
Yeu To quoc, yeu ong bao
Hoc tap tot, lao ong tot
oan ket tot, ky luat tot
Gi gn ve sinh that tot
Khiem ton, that tha, dung cam

va cho rang, cac hoc vien nh c 5 ieu o th cac hoc vien se hanh ong theo 5
ieu o. T ay dan en chuyen, cac hoc vien thuoc lau 5 ieu Bac Ho dan nhng
hanh ong ngc lai.
ieu tr treu la Bac Ho dan that tha, dung cam nhng tren thc te, s doi tra,
hen nhat lai dien ra kha pho bien trong trng hoc. Di ay, ngi viet bo sung
them mot so v du, ngoai nhng v du a neu rai rac trong nhng phan trc.
Toi la mot hoc sinh hoc hanh cham ch, rat co y thc hoc tap. Toi hoc trng
chuyen suot thi pho thong, ban than tng oat mot so giai thng lien quan en tr tue
(nh cong trnh nghien cu so ao ngc va so oi xng do Cuc S hu tr tue cap)
Ke nh vay e thay rang toi thuoc dang hoc sinh co tr nh tot, co phng phap
hoc tap ung an. The nhng tat ca nhng ieu o cung phai chao thua trc ap lc
bai v qua khung khiep t trng hoc. Va ket qua la toi cung nh nhieu ban be khac
phai lam vao canh buoc phai quay cop. Chung toi b ep phai song thieu trung thc. V
sao vay?
- Th nhat, nhieu trng quan ly thi c khong nghiem tuc, tao s bc xuc, cam
giac thua thiet cho nhng hoc sinh hoc hanh ang hoang.
- Th hai, benh thanh tch c gieo trong t nhng cap hoc thap nhat, dan en
viec quay cop lan truyen trong hoc sinh t sm. Nhieu thay co san sang chay theo
thanh tch ma nham mat lam ng trc viec vi pham cua hoc sinh mnh, t o hoc
sinh lai cang lam tng ieu mnh lam la ung, khong co g la xau xa, mat ao c.
Khai niem ve s trung thc hoc sinh theo o b bop meo t t.

194

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

- Th ba, chng trnh hoc nang va khong

hp ly. Mot so mon khoa hoc xa hoi c giao
vien day theo kieu nhoi nhet kien thc, day cho
xong chng trnh ch khong can biet hoc sinh
hieu bai ra sao, tiep thu the nao Vi m kien
thc c nhoi ay ap nh the chung toi khong
tai nao tieu hoa noi, va khi thi th quay cop la
ieu tat yeu phai lam neu khong muon b thi rt
Hien toi ang theo hoc trng cua Anh va
cam thay het sc thoai mai, am me hoc ngay
moi tang bi khi thi c thay co ra e m va luon
ong vien ngi hoc t neu y kien ca nhan.
Chnh v vay ma chuyen quay cop la ieu khong
the.

(Bai Chung toi b ep song thieu trung

thc cua Nguyen Hu Quang, bao Tuoi Tre, ra
ngay 10/6/2012).
Bon tin khong vui tren mat bao trong cung
mot ngay th bay, 17/6, o la: Trong ky thi cao
hoc nganh quan tr kinh doanh cua ai hoc Kinh
te Hue, ong Le Tra Khoai Pho Chanh Thanh tra
tnh Quang Bnh va ong Lng Hai Lu Giam
oc Chi nhanh Ngan hang au t huyen Tuyen
Hoa, tnh Quang Bnh a nh ngi khac gia
danh vao thi ho mot cach trot lot; Tien Giang huy
ket qua bai thi tot nghiep cua 536 th sinh he bo
tuc THPT v noi dung cua cac bai thi nay giong
nhau en mc kho tin; Ha Tay dan au ca nc
ve thi tot nghiep THPT vi t le au 99,27%, trong
khi ay cung la a phng b phan anh nhieu
nhat ve tnh hnh vi pham quy che thi va cuoi
cung la Bac Lieu, cong an bat khan cap mot
giao vien chay iem tot nghiep THPT.

Toi tng hoi han v khong quay

cop!
La lp pho hoc tap suot 12 nam
pho thong, toi cha tng quay cop
khi i thi nhng ly do khong phai
v khong muon ma ch n gian
la... khong u can am!
Ngay o, toi thng xuyen song
trong s dan vat vi cau hoi: Gian
lan e iem cao hay trung thc co
the iem thap? Thi cap II, chung
toi hoc trong s canh tranh gay
gat, so ke nhau tng iem mot.
Chnh v the dau tha biet ban than
khong u can am quay, nhng toi
van lan lng tai lieu moi khi i thi.
Mot so ngi ban trong lp cung
co suy ngh tng t. Ai nhat th
cam h cho an tam, con ai gan
hn se quay cop.
Toi vui v mnh a khong quay cop
thi i hoc, nhng oi khi ngh lai
toi cung t nhieu hoi han ve viec
mnh tng nhat va kh qua. Cam
giac cua mot ngi hoc hanh ang
hoang nhng lai thap iem hn
nhng ban quay cop la rat kho
chu. Toi khong ngai hoc hanh
ngay em, ch cam thay qua bat
cong khi thi c thay co lai co ve
bao che, l la vi s gian lan, quay
cop. Khi s trung thc, cong bang
trong thi c a khong c thay
co anh gia cao th viec g mnh lai
phai ep mnh kho s nh vay.
Le Hoang Tuan (Q.3, TP.HCM)

Giao s Nguyen Chung Tu, ngi co hn na

the ky day hoc, khong tin mat mnh khi oc nhng dong thong tin tren bao. That la
khung khiep! Phai chuyen qua hnh s thoi!, ong thot len.
Khong ch nhng nha giao tam huyet lo lang, ma ca ngi th sa xe may bnh
thng ben ng hom ay oc xong nhng dong tin tren cung buot mieng: That ho
then!. Khong ho then sao c khi 2 th sinh nh thi ho cao hoc la cac can bo lanh
ao ng chc; 536 th sinh co bai thi gong het nhau hau het eu la cua can bo xa va
huyen Cai Lay, tnh Tien Giang.
Gian lan thi c nh con benh khong thuoc cha, ngay cang tram kha. Trc ay,
th sinh co quay cop th o con la nhng hanh ong len lut, ngha la biet mnh lam bay,
muon giau i. Con nay, Ha Tay ngi ta ram ro gop tien e mua luon cac giam th;
Cai Lay - Tien Giang ngi ta cong khai to chc quay cop nen mi co chuyen 536 bai
thi cua cung hoi ong thi giong nhau en kho tin, cho sai cung sai giong nhau. Trc

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

195

ay, gian lan la t pha th sinh th nay co s tiep tay cua giam th. Sau moi buoi thi,
phao thi gom vao sot rac thanh ong. Ky cng phong thi nay cung b quang vao sot
rac nh the!
Ca xa hoi bat bnh va lo lang!
Lam the nao e xoa so tieu cc trng thi? Tuan roi, nhan chuyen cong tac vao
TPHCM va mot so tnh pha Nam, Th trng Bo GD-T Banh Tien Long phat bieu
nhng vu tieu cc trng thi ang c bo ch ao thanh tra lam ro. Bo GD-T cung a
chnh thc e ngh Bo Cong an vao cuoc. Quan iem cua bo nay la quyet tam xoa bo
tieu cc trong thi c.
Thay quyet tam cua Bo GD-T, ngi dan khap khi mng. Nhng ay mi la
nhng viec lam trc mat. Tieu cc phong thi ch b xoa so khi nao moi ngi con phan
biet cai ung cai sai, con biet ho then vi viec lam sai trai cua mnh. o mi la cai goc
cua giao duc.

(Bai Ho then! cua T Nguyen Thach, bao Ngi Lao ong, ra ngay
19/6/2006).
Tai xa Hiep Xng, huyen Phu Tan (An Giang), chung toi het sc bat ng khi
c biet nhieu HS va tot nghiep THCS nhat quyet bao rang mnh khong he c hoc
pho cap mot ngay nao. Ca gia nh, hang xom cung khang nh nh the, ho noi s d
tot nghiep THCS la do a phng gom tat ca a i thi bang c (Tuoi Tre 18-5 co
bai Chuyen that nh ua: Khong hoc ngay nao van tot nghiep THCS)! Chung toi ben
nh mot so giao vien th test That kho tin noi: Nhieu HS a tot nghiep THCS nhng
hau het eu khong biet may dau >, <, , . Bai th Mua xuan nho nho cua Thanh
Hai va thi xong, chung toi oc cham rai nh oc cho hoc sinh lp 3 viet chnh ta, vay
ma nhieu t cac em van viet khong c, viet sai het sc ngo nghe; nhieu t n gian,
thong dung van viet sai chnh ta be bet
Hoi khong hoc ngay nao va hoc lc nh the sao lai thi au? Cac em chan chat:
Vao thi chng 20 phut co bai giai a vao cho chep, phong nao cung vay. Tui con
c sao y nen au!. Vai em con mo ta cong oan sao y bai giai rat can ke: Bi
khong hoc nen nhieu ch la la tui con khong biet viet. Thay trong t giay photo ngoac
the nao mnh c ngoac the ay. Chep khong dam buong tay ra v s khong biet mnh a
chep ti au. Cam bon xap photo bai giai bon mon thi con sot lai tren tay, nhn
nhng net viet thau chung toi tham ngh: Bai lam cua cac em chac la lam! S khac la,
bat thng nay khi cham khong the nao khong phat hien. Vay ma cac bai thi van u
iem cho cac em au tot nghiep?!
Nhng co cau a tot nghiep THCS nay hien ngay ngay van quanh quan vi cong
viec ong ang, i lam thue mn. Mot so xin i lam ni xa roi cung anh tr lai chon
que nha lam lu v kha nang khong ap ng. Chung toi khong khoi t hoi ngi ta a
pho cap cho cac em e lam g, manh bang that ma hoc gia o nao giup ch g cho cac
em trong cuoc mu sinh?
Bao nhieu ni a hoan thanh pho cap giao duc nh xa Hiep Xng, huyen Phu
Tan?

(Bai Pho cap giao duc hay pho cap s gian tra? cua c Vnh, bao Tuoi Tre,
ra ngay 29/6/2006).
Thanh nien Viet Nam nhan thc rat ro ve tam quan trong cua tnh liem chnh

196

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

nhng cung san sang chap nhan thoa hiep e co li cho ban than. o la mot trong
nhng phat hien quan trong trong cuoc khao sat do To chc Hng ti minh bach va
Trung tam Nghien cu phat trien va ho tr cong ong cong bo ngay 8-8.
Theo o, 38% so thanh nien c hoi cho rang ho san sang vi pham nguyen tac
liem chnh e c nhan vao mot trng/cong ty tot, t le vi nhng ngi ln c hoi
la 43%. Rat nhieu ngi cho rang viec to cao tham nhung khong co tac dung, hoac cho
rang o khong phai la viec cua toi. So sanh gia nhom thanh nien co trnh o hoc
van cao nhat va thap nhat, cac nghien cu vien nhan thay phan ln nhom ngi co
trnh o hoc van cao nhat to ra bi quan ve tac dung cua viec to cao, trong khi phan ln
nhng ngi co hoc van thap nhat cho rang o khong phai la viec cua ho.
Nhng ket qua cu the t cuoc khao sat tren vi 1.022 thanh nien (t 15-30 tuoi) va
524 ngi ln 11 tnh thanh a gay s chu y cho nhng ngi tham d buoi cong bo.
Theo TS ang Canh Khanh nguyen vien trng Vien Nghien cu thanh nien, ieu
ang buon va ang bao ong hien nay la nhieu ngi cho rang s trung thc gan lien
vi s thiet thoi, ngi trung thc b coi la ke ngoc. Ong cho rang thanh nien khong
co loi khi suy ngh nh vay ma trach nhiem thuoc ve xa hoi, thuoc ve cac c che tao ra
s gia doi.

(Bai 38% thanh nien san sang vi pham nguyen tac liem chnh cua H. Giang,
bao Tuoi Tre, ra ngay 9/8/2011).
e thi van tot nghiep nam nay bong tr thanh e tai luan ban cua nhieu phu
huynh v cu. Cu khong ch cach ra e, cu con noi dung e tai: Thoi doi tra la bieu
hien cua suy thoai ao c , chuyen doi tra ay co g mi ch!
Toi la mot giao vien ma la chon nghe theo thien khieu lan am me. Nhng trong
ngan ay nam o, toi luon day dt nhng cau hoi lam the nao e day tot hoc tot trong
mot moi trng le ra phai giao hoa con ngi lai khong kho bat gap nhng bieu hien
cua s thieu trung thc
Cach ay khoang mi nam, hoi cap II, chung toi co mot so mon ngoai khoa nh
nau an, thc hanh ien, the thao (khong phai the duc, chung la cac mon nh bi loi,
bong chuyen, ien kinh), hoc tro phai tham gia mot trong so cac mon nay e c
iem cong xet chuyen cap. Trong trng chung toi co mot nhom n sinh hoc lc trung
bnh en kha, thng xuyen c tuyen chon vao cac chng trnh thi van nghe, thi
nghi thc oi toan quan huyen. Co le v phai tap trung vao mot so hoat ong be noi
mang tnh oi ngoai nen so n sinh nay c ac cach khong phai hoc cac mon
ngoai khoa, nhng cuoi nam trong hoc ba ho van co ay u iem cong can thiet. S
viec dien ra cong khai. Khong ai ngh rang luc o chung toi u ln e hieu o la hoat
ong phong trao v tinh than la chnh, con viec hoc tap va thi c phai bnh ang ch.
en khi i day, chung toi - nhng thay co tre - cung co mot so chieu tro ve viec
lam giao an, hoc cu, co luc phai tuyen va day hoc sinh theo kieu qua boi ch khong
phai hng ti giao duc mat bang tri thc cho cac em (e co cai con khe vi trng
khac), cha ke ca viec phai toat mo hoi ngh ra lam the nao e lp mnh t nhat phai co
hn 95% em at loai kha gioi. Trong khi ai cung biet se thc te hn vi bieu o hnh
thap, trong o t le cac em kha khoang 50%, cac em gioi ch chiem khoang 30%, cac
em trung bnh hoac yeu chiem phan con lai. Vay ma chung toi van chap nhan ch tieu
thanh tch bat bnh thng o nh mot chuyen hp ly. Tham ch phu huynh cung b loi
vao cuoc, nhng hoi trng hoi phu huynh cung phu mot tay bop au bop tran vi
nha trng (nhat la cac cap pho thong) ve cac khoan thu khong phai luc nao cung co

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

197

the phan anh trung thc cac khoan chi.

Nhng cau chuyen la doi chang con la van nan na. ong vui hn, xa hoi hoa
hn khi quay cop trong thi c c coi la ban vi i hoc sinh, chuyen thay co ga bai
ca kn ao va lo lieu cho hoc tro mnh, la thu thuat thoa thuan gia thay tro trong
cac buoi d gi, la viec xao nau luan an, tham ch ca tien cho giao vien hng dan e
co nhng iem so can thiet.
Chung khong con ton tai trong cac moi quan he ca nhan ma gan nh xam lan vao
ca toan bo may giao duc lien quan en chuyen chay iem, chay ua thanh tch, au
vao au ra Sinh vien gi ay ch can i hoc va u ngay gi van u sc ra trng v
chuyen thi tot nghiep ch e goi la. Lam g co cong bang hay thc chat giao duc ay
khi nhng ieu doi tra ang hau nh pho bien trong viec day va hoc. C vai ba na
thang bao ch lai phat hien mot v quan chc nao o s dung bang gia, ao van, am
vai so bao roi thoi au lai vao ay. Va neu hoc sinh nao quan tam ti tnh hnh thi s
th co le con au long hn. Chuyen ngi tha hanh phap luat lai la ngi vi pham
phap luat (mot th du nho thoi nh nhan vien kiem lam chnh la ngi pha rng),
chuyen gay thiet hai hang nghn t ong chc vu nay tiep tuc c cat nhac bo nhiem
sang chc vu khac, chuyen noi mot ang lam mot neo van khong thay xau ho cua
nhng ngi ln khong con la chuyen hiem.
Trong tnh canh nay, chang trach hoc sinh, sinh vien se thay thiet thoi neu trung
thc. Mot khi ai cung doi tra e co ket qua nh y th tai sao mnh lai phai vat va nh, co
ai khen mnh au c ch! Tham ch, trung thc con b che la ngu!
V the chang con nhieu ngi xem trung thc trong day va hoc nh mot thuoc tnh
cua giao duc, rang no kha can ban trong viec thiet lap nhan cach con ngi khi con
tren ghe nha trng. S doi tra cung khong b neu ch danh la mot trong nhng hien
tng gop phan lam bang hoai xa hoi. Vay nen noi dung e thi tren la qua cu. Va neu
muon thay oi th o phai la e thi danh cho ngi ln, bat au t ngi ln.

(Bai e thi danh cho ngi ln cua ong Nam, bao Tuoi Tre Cuoi Tuan, ra
ngay 10/6/2012).
Ket qua ky thi tot nghiep pho thong trung hoc cua 63 tnh thanh a c Bo giao
duc-ao tao cong bo ngay 19/6/2012 vi ty le tot nghiep la 98,97%. ay la ty le cao
nhat t trc en nay: Gan 100%. Con so ep nay khong em lai niem vui cho xa
hoi, v xa hoi hieu rang ang sau con so nay la s thieu trung thc, doi tra mc o,
quy mo rong.
5) Cac hoc vien c hng ti t giao duc, t ieu khien (xem iem 7 cua muc
nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc).

Ve ieu nay, giao duc Viet Nam ch dng lai nhng li keu goi chung chung
ma hau nh khong lam g cu the ca.
6) Vai tro ieu khien cua thay co trong viec xay dng hoc vien thanh nhan cach
ly tng (xem iem 8 cua muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng
hoc).

Vai tro ieu khien cua thay co Viet Nam phan nhieu la ieu khien iem so
cua hoc vien ke ca bang cach doi tra va la ao ch khong phai chnh nhan cach hoc

198

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

vien. Bi v, viec day va hoc qua nhan manh ve iem so. Tnh hnh lai cang toi te khi
cac bien phap ieu khien cua nhieu thay co mang tnh tho thien, x ly cac tnh huong
s pham yeu kem, vo trach nhiem, tho bao, xuc pham nhan pham cua ngi hoc.
ieu nay lam cho mot bo phan khong nho ngi hoc cam thay chan nan, b tra tan,
phan ng lai mot cach tieu cc, en trng khong phai la t giac ma do b ep buoc.
Di ay la mot so minh hoa:
Con gai toi ang la giao vien mot trng THPT chuyen cua tnh. Hang ngay
chau van em bai tap lam van, bai kiem tra cua hoc tro ve nha cham. Mot lan, toi gi
xap bai kiem tra 15 phut ra oc th. That bat ng, toi thay ch chep mot bai th that
ngon bat cu bat buoc phai hoc thuoc long, von ven ch 56 ch thoi ma co hoc sinh lp
11 viet sai en 30 loi chnh ta. Con ch tac chep thanh ch to th xuat hien nhieu
bai lam.
Nhng bat ng ve s yeu kem van chng ch ngha cua hoc tro THPT mot, th toi
lai bat ng vi cach cham iem cua co con gai mnh mi. Tat ca xap bai toi to mo
xem qua ay eu c co giao cho t iem trung bnh tr len ca. Toi em ban khoan
cua mnh ra trao oi vi con, no buon buon giai thch: Me i! C ng ng chnh
chnh ma cham th xap bai kiem tra phai mot na di iem trung bnh, tham ch co bai
phai xi trng ngong ay ch. Nhng khong the cham nh the c au, no se anh
hng en khong t ngi, khong t vu viec. Trc nhat ngi ta se ket toi con la day
do yeu kem, du kien thc nay la cua cac nam trc nhao nan nen. Roi tiep en, lp
khong c la lp tien tien, to chuyen mon khong c la to day gioi, HS b khong che,
khong c la HS xuat sac....
Ket luan ve s nang iem cho HS co chu ch kia, con gai toi khang nh: ong
nghiep con bay gi, nhat la giao vien day van, ai cung cham nh the ca. Nam au
ng tren buc giang, khi phai cho iem khong ung vi gia tr that, lng tam can rt
d lam. Nhng ch vai nam la buoc phai quen vi chuyen ay nen moi chuyen xem nh
bnh thng thoi me a!.
Nghe con bay to noi niem, toi cht nh ve thi i hoc cua mnh. Vi mon van nay,
moi lan tra bai tap lam van hay bai kiem tra, ca lp toi ch co vai HS c iem 7,
iem 8. Con lai na lp iem di trung bnh. Cam bai thay co tra di iem 5, chung
toi buon lam nhng van hieu c ay la iem ung vi sc hoc cua mnh. em nam
vat tay len tran t ha vi mnh phai co gang hoc tap e ch ngha viet ra phai moi
ngay mot hay hn.
Ngh en ay, toi lai chanh buon cho nhng gia tr ao ma con gai toi va ong

nghiep cua no tao ra ang lam thui chot nang lc that s cua HS ngay nay. (Bai bao

Nhng gia tr ao cua Thanh Xuyen, ang tren bao Tuoi Tre ngay 16/10/2004).

Ghe tham co ban (hien la giang vien trng ai hoc) vao mot ngay cuoi tuan,
cau chuyen cua chung toi c b ngat quang bi chuong ien thoai cua co reo lien tuc.
Ch trong 15 phut ma co en ba cuoc goi. Chuong reo lan th t, co ban bc boi bam
cancel va tat may luon: Toan sinh vien goi xin iem. Noi roi co keo toi vao phong
trong, khong quen goi vi ra dan me: Ai ti tm, me bao con khong co nha nghe!. Co
than th: C sau mua thi t phai tron, khoa ien thoai di ong, cang t e SV gap cang
tot. Khong phai mnh t ma nhieu giang vien khac cung phai lam the. That kho x khi
SV nan n xin iem.
Chuyen SV xin iem a tr thanh chuyen thng ngay cac trng ai hoc t

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

199

lau nay. Cha u iem trung bnh xin len trung bnh cho khoi phai thi lai (nh 4 iem,
4,5 iem xin len 5 iem; tham ch co SV 3 iem cung nan n xin len 5 iem v em a
thi lai lan th t roi). Cha u iem thi lai (tc di 3 iem, SV phai ong tien hoc lai
roi mi c thi) th xin c 3 iem e thi lan hai... Khong t lan co ban toi cam thay
nong mat khi gap nhng phu huynh e ngh thang thng: Co cho con toi au ky thi
nay, bao nhieu toi cung chi!
Nhieu SV ngay nay khong co ong lc hoc tap, khong can cu, sieng nang tch luy
kien thc ma hoc cung khong co quyet tam. at nc se ra sao khi nhng SV xin iem
nay se tr thanh c nhan, ky s - oi ngu tr thc tng lai cua nc nha?

(Bai Xin iem cua Viet Kha, bao Tuoi Tre, ra ngay 22/10/2004).
Chuyen bat au trong nha nghe s Kim Cng. Ngay no, cht thay ch giup viec
cua mnh ngoi khoc, Kim Cng gang hoi th ch a ra mot la th. Net ch tre con.
Thang be con ch ngi lam viet rang no muon bo hoc. Ngi me khoc v thang be mi
co chn tuoi, hoc lp 4, va ch i lam ch v muon con c hoc hanh nen ngi. Gang
na th ra c s: Thang be (tam goi la A) hoc gioi, c trao phan thng hoc sinh xuat
sac, gom mot cap sach va may cuon tap. Nhng bong dng co giao chu nhiem cua no
goi len, bao rang ban B - tam goi la the - cung hoc trong lp cung c iem cao
nhng khong co phan thng. Vay A hay gi lay may cuon tap, con cap sach th a
cho ban. Thang be a cai cap - phan thng cua mnh - cho ban. Roi no thay rang
nh the la khong cong bang. Hut hang. Mat long tin. No viet th oi bo hoc i ban ve
so phu me, v co hoc gioi cung chang ch g
Kim Cng bat bnh. Ba ien thoai xin gap co hieu trng, hen mot buoi ghe tham
trng. Va ba t lai xe en that. en ni, ba a ra la th cua thang be. Co hieu trng
ta hoa, goi co chu nhiem. Co chu nhiem cung ta hoa: Em xin loi, em s y. V thang be
kia cung hoc gioi ma lai khong co phan thng. Em se lay lai cai cap t B a cho A.
Kim Cng cang bat bnh. Lay cap cua A cho B la lam ton thng mot a be. Lay
lai cua B a cho A, t dng khien them mot thang be na ton thng. Lieu co "s
pham"?
Lai ta hoa: Em xin loi, cap phan thng trng cho in logo, ten trng tren o, so
lng co han, sau khi phat phan thng a... het mat roi, hay la e em i mua cai cap
khac a chau?.
N nghe s nen gian. Neu n gian ch la i mua cap th ba au phai en trng.
Van e la lam sao cho thang be tm thay long tin vao s cong bang. No con nho qua,
vi suy ngh rang du co phan au hn ngi ma ch can mot s dan xep, moi co gang
se thanh vo ngha, no ln len sao ay? t lau sau o, ngi giup viec cua Kim Cng
gap ba cam n: Co hieu trng a cho at mot cai cap giong het cap phan thng,
giao cho co chu nhiem ch than goi chau len tang. Gi thang be khong con oi bo hoc
i ban ve so na. No a vui ve i hoc tr lai.
Khi con nho, ngi ta de lay lai long tin. Con khi a ln ma chng kien bat cong
nhan nhan cho mnh, cho ngi, lieu co de dang "vui ve bo qua"? Ngha c cua n
nghe s that ln cho mot a be, nhng ch la muoi bo bien so vi vo van nhng am c
quanh ta. Noi vay cung ch e t nhac mnh co gang hanh x cong bang, nhat la neu
ang a v tren, trc...

(Bai Chuyen cai cap cua Hoai Hng, bao Tuoi Tre, ra ngay 11/10/2005).
1. Ca nha ang an cm. Me mi an mot chen a buong ua. Bo lo lang hoi:

200

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

Sao me no an t the?. Ba nay me met qua, c mac oi hoai. Cau con trai ngoi ke
ben nhanh nhau tat cai bop vao mat me: Me h qua! An khong c oi ra lp nghe
cha? H qua! H qua! Oi het ra ay i roi se phai an tiep o oi vao ay (va noi va
cha to cm cua mnh ra trc mat me).
2. o chi cua be Phong ngay cang nhieu qua, cai nao khong chi na cho em
Thanh bt i va noi ba va xo tung ong o chi t cai thung xop va phan loai. T
pha sau, mot cai oto (o chi tre em) bay thang vao lng ba noi: Ai cho ba vt o
chi tung toe the nay, co xep vao thung ngay khong, tat cho mot cai bay gi.
3. Buoi toi, sau khi an cm xong, ong noi e ngh: Hom nay co day be hat bai g
nao? Be hat cho ca nha nghe. Thoi, Phong khong hat, Phong lam co giao trng mam
non c. , the Phong lam co giao i. Be ng gia nha, mot tay chong nanh, tay kia
ch thang vao mat tng ngi trong nha, ma phong len, moi bam lai: Ca lp ngoi im,
khong chay nhay, khong nhuc nhch. Ch co chia cm. Ban ong noi lai ay (tay vay
vay ong noi lai gan), cha hai tay ra, tai sao anh ban ha? anh ban nay! anh ban
nay! Ban ba noi sao lai to ra quan the kia? Ln roi ch con nho au! To ra quan th c
viec mac quan t nc ai ma an cm i nha, h qua, co phat khong cho mac quan
mi. (Noi roi chay en ben ba noi, phet lien tuc may cai vao lng ba). ng day
khoanh tay lai xin loi co cha? Lan sau con to ra quan, co anh na cho ma au. Ban
bo ng len, tai sao lai lam o cm ra ban the nay? H qua, h qua (va noi va phet
vao mong bo may cai). Khoanh tay lai, up mat vo tng, khi nao cac ban an xong roi
mi c an nghe cha?.
Bay gi th toi a hieu cac be 3 tuoi thng hay bat chc hanh ong cua ngi
ln. Rieng be nha toi, c vai ngay lai ong vai lam co giao: Va mang, va quat, va
anh on tng ngi mot trong nha. The nen toi mi phai xin chuyen trng cho be

(Bai Khi be lam co giao cua Xuan Hoang, bao Tuoi Tre, ra ngay 9/12/2010).
Co nhieu hnh phat cua giao vien khien hoc tro b am anh suot i. Ket qua
khao sat mi ay cua Th.S Huynh Mong Tuyen, Trng H S pham ong Thap ve an
tng cua hoc tro oi vi thay co, a khien nhieu ngi giat mnh.
Khong thuoc bai, phai lam trau bo
Cuoc khao sat a c thc hien tren 280 sinh vien (SV) cac khoa van, vat ly, giao
duc chnh tr cua Trng H s pham ong Thap va that ang buon khi co hn 40%
SV cho biet, thay co a e lai an tng xau qua nhng hnh phat ma ho ap dung vi
hoc sinh (HS).
Nhieu SV trong cuoc khao sat cho rang, thi HS cac ban b thay co giao mang
nhiec khong thng tiec, de dang chi hoc tro la o khung, o ien, ngu nh bo
Nhng o ch la chuyen nho so vi nhng hnh phat c SV liet ke di ay: V
khong thuoc bai, tro b thay dung compa am thang vao tay en chay mau; b bat phai
lam trau bo cho HS khac ci vong quanh lp. ac biet hn, thay giao bat hoc tro
ng tren buc giang lam bia cho cac ban ban thun vao ngi; hoac phai t tat vao
mat 20 cai va t bao ngu nh bo 20 lan. SV T.H.N. nh nh in cai canh mnh b thay
bat lay hu yaourt muc nc nha ve sinh e ti het hang cay cua khuon vien trng
v khong lam bai tap ve nha.
Cung theo khao sat nay, nhng hoc tro ngu gat trong lp thng la nan nhan khi
thay yeu cau HS ngoi gan tat that manh cho tnh. Co khi, thay co t x bang cach
ron ren lai gan va het that ln vao tai hoc tro en noi ca lp phai giat mnh. Ben canh

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

201

o, giao vien con co nhng sang tao oc chieu e "tr" benh ngu gat cua hoc tro nh:
Lay nc o len mat, bung lo tai, bat la ot vao chan HS, yeu cau ca lp nhe nhang
ra ve va khoa ca ngoai, nhot HS ngu gat lai
SV .T.T., cho biet, mnh khong the nao quen c hnh anh ngi ban hoc cung
lp 6, v noi chuyen trong gi hoc a b thay giao bat ngam gie rach. Con N.M.L. th
khai mnh chnh la nan nhan khi nam lp 5, b thay bat eo bang co dong ch: Em
ha khong noi chuyen trong gi hoc, toi la ngi nhieu chuyen nhat trng va i
vong vong khap trng theo yeu cau cua thay.
Theo khao sat mi ay cua ThS Nguyen Th Hang Phng, ai hoc Quoc gia Ha
Noi tren hn 600 HS ve moi quan he thay tro, a co hn 14% HS cho biet co quan he
khong tot vi thay co, bi: Thay co bao thu, oc oan, kho tnh, thien v, qua nghiem
khac, thieu cong bang, thu vat, khong ton trong ca nhan HS, ap at suy ngh cua mnh
vao suy ngh cua HS
Khong the phat cho ha da
Ngoai nhng hnh phat, thay co giao oi khi lai co nhng cach ng x khong hay
khien cho hoc tro hut hang. ieu nay cung c chng minh bi nhieu y kien cua SV
Trng H ong Thap. Mot SV boc bach: "Mnh b benh va phai ngh hoc en 10 ngay.
Khi vao lp, thay khong he mot li hoi tham. Co hom me b benh nang, mnh phai a
me i cap cu nen vao lp tre anh hng en thi ua cua lp, thay khong he hoi ly do
v sao ma con chi mang va ha bac hanh kiem."
That ra, nhng tnh huong trong cuoc khao sat khong mang tnh khai quat nhng
a phan nao noi len cach ng x cha phu hp cua ngi thay. Trc nhng loi lam
cua HS, giao vien thng khong dung sc manh cua ve ep tam hon, tr tue, nhan
cach e cam hoa thuyet phuc cac em. Mot bo phan khong nho giao vien hien nay do
bat lc trong phng phap giao duc hoc tro nen ch biet cay nh vao sc manh cua ky
luat, quyen lc va bao lc e lam cho hoc tro phai nhan ra sai trai, sa sai trong xau
ho, nhuc nha. ieu nay lam ton thng nghiem trong en tinh than cua cac em, ThS
Tuyen noi.
ThS Nguyen Ngoc Tai, pho phong Giao duc Q.5, TP.HCM khang nh: e hoc tro
hoc tot, ngoan ngoan, thay co giao khong the c x theo kieu phat cho ha da, phat cho
hoc tro phai nhuc nha trc mat ban be. ieu nay vo cung phan tac dung. Chnh s
khoan dung, o lng mi e lai trong long cac em an tng tot va mi co the giup cac
em thay oi. Hay e cho cac em t nhan hnh phat. ieu quan trong la phai tm hieu ca
tnh cua cac em trc khi ra mot hnh phat. oi khi, viec tm ra va khen u iem cua
mot HS ca biet lai co tac dung tot hn dung hnh phat va che bai. Nhng hnh phat
phan s pham nh bat HS lam trau bo cho ban, chi mang tham te la ang len an.
TS Bui Thanh Truyen, H S pham Hue cho rang, hnh anh ngi thay ang dan
xau i. Khong ch giao vien pho thong, cac giang vien ai hoc, cao ang cung bieu
hien khong hay trong li an tieng noi va ca cach ng x.

(Bai Am anh hnh phat cua thay cua Bach Dinh, bao Phu N, ra ngay
29/11/2010).
T quan niem anh se e lai dau vet nhng mang nhiec th khong, nhieu giao
vien a dung cach la mang, chi bi, xuc pham, tran ap hoc sinh.
Me i, hom nay i hoc con vui lam! be N.T.N., hoc sinh lp 3 Trng tieu hoc
(Q.4, TP.HCM) vui ve khoe vi me. Ch T., me be, om con va hoi: Co chuyen g vui

202

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

ha con?. V hom nay con khong b co anh.

Nghe con noi ma ch T. nh xe long.
Co lay song em luon
May ngay sau, ch T. phat hien con thng xuyen an cap tien cua mnh. Khong co
tien, be la khoc va khong chu i hoc. Lo s, ch a be i kham bac s tam ly. Trong
buoi noi chuyen, be ke trng co HS lp 5 ngay nao cung bat be cong nop 20.000
ong, neu khong nop se b anh. Be con ke chuyen lp hoc them cua co giao chu
nhiem: Con lam sai bai tap, co giao lay roi anh vao au. Roi co thap ba cay nhang,
lay ba lay xong cam vao tui ao con, con ngoi viet bai mot hoi, cay nhang rt xuong
at.
Chung toi tm gap co V., giao vien chu nhiem cua be, th c phan tran: Tnh toi
rat nong nay nen thnh thoang cung co la mang va anh HS khi qua bc v cac chau
khong tap trung vao bai. Con chuyen thap nhang toi khong lam ma ch noi: Hoc hanh
nh em chac co thap nhang co lay song em luon. Ban giam hieu Trng a
chuyen be N. sang lp khac, ong thi phe bnh co V.
Mot nhom phu huynh cung Q.4 gi cho chung toi CD ghi am mot tiet hoc cua HS
lp 11 tai Trng THPT NHT. Trong o, giao vien day toan ten C. danh hn na thi
gian e la mang hoc tro, ke chuyen tren tri di at, noi xau ong nghiep, dung nhieu
cau ch kho nghe oi vi HS. Theo li phu huynh va HS, moi tiet hoc tr thanh cc
hnh. Khi phat hien, nha trng nghiem tuc phe bnh giao vien C.. Tuy nhien, quan he
gia giao vien va cac phu huynh gi n khieu nai noi tren cha the han gan c.
Cai lp nay rat gian
Mot HS lp 9 Q.1 bay to noi bc xuc ve mot giao vien day vat ly trng: Chau
mong ng en tiet o, o la noi kinh hoang, am anh, moi tuan mong no qua i that
nhanh. Nhng luc bc doc co ch ghi ta bai len bang roi ngoi im khong day va con
noi: Muon kho toi cho kho luon. Moi luc en tiet cua co ca lp phai ngoi im khong
ong ay. Ai cung s co.
Trong khi o, mot so HS Trng THCS NTT (Ha Noi) tam s: Thay day toan cua
chung em la giao vien gioi co tieng. Nhng cach c x cua thay khien chung em rat
s. Khi giang bai, chung em cha hieu thay thng noi: Cai lp nay ngu lam, cha biet
g ca. Hoac goi ai len bang khong thuoc bai, lam sai, thay hay co cau ca mieng la
ngu qua hoac ngu the lan sau en gi toi khong can vao hoc na. Viec o khien
chung em rat c che. Mon toan cuoi cap rat kho, lai them c che nen chung em au
oc mu mam, c xem thi khoa bieu co mon toan la em o ngu khong ngon giac.
Mot HS khac Trng THCS B, Ha Noi ke: Em c co giao nhiem vu cat micro
cho co sau moi buoi day. Nhng co hom khong hieu ban nao nghch ngm a giau
micro cua co. The la co a noi em trc lp rat lau ve toi e mat micro va ket luan:
Cai lp nay rat gian. Toi va vao lp a biet ngay, toi cha thay au nh HS ay.
Co the co tc gian nen noi cho tc, nhng em thay nang ne va b xuc pham. Em
khong con muon hoc gi cua co na.
Khung hoang
Khong chu noi viec b giao vien la mang, anh on, mot HS lp 5 Q.Thu c,
TP.HCM a sinh hoang loan, khong chu i hoc. Em viet trong may tnh: Suot cuoc i
hoc tro, toi se khong bao gi quen nam hoc lp 4. Toi rat yeu mai trng HD nhng
khong biet t bao gi toi lai s bc vao san trng en the. S s la mang chi rua

Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta

203

cua co, s nhng on roi, s anh mat nhn han hoc khong than thien cua co, s nhng
li le miet th cua co trc lp. Toi khong hieu mnh a lam g nen toi. HS nay sau mot
thi gian khung hoang tam ly a c phu huynh chuyen sang hoc mot trng khac.
Trng hp nh HS nay, ang tiec, khong phai la ca biet. Thi gian qua, phong
kham tam than nhi Benh vien Tam than TP.HCM tiep nhan kha nhieu trng hp b
khung hoang tam ly o tuoi la hoc sinh ma nguyen nhan thng do mot cu soc tam
ly hoac s hai khi b uy hiep, e doa trng. Mot bac s ke lai ca benh gan ay: K. la
HS lp 9 Q.Phu Nhuan, TP.HCM. lp co mot thay giao rat kho tnh, thng x phat
HS bang cach anh vao au. K. co anh trai ang hoc H day kem nha nen khong i
hoc them nha thay. V vay, em co cam giac mnh b . T o em thng than nhc
au, nhc mnh. Bo me a em en bac s v phat hien em b oi ma, khung hoang vao
nhng ngay i hoc co gi cua thay giao o. T mot HS tng oi ngoan, kha, sc hoc
va sc khoe cua em giam nhanh chong va phai ieu tr tai benh vien tam than nh ky
moi thang mot lan.

(Bai Nhan dien bao hanh tinh than ni hoc ng cua Lu Trang-Vnh Ha, bao
Tuoi Tre, ra ngay 4/11/2010).
Rat tiec, giao duc nc ta con cha at c nhng g ma phu huynh mong moi,
cha noi g ti at c nen giao duc can co. Vay phu huynh mong moi ieu g? Di
ay la th cua mot ngi cha My gi thay hieu trng ni con mnh hoc. Ngi viet
cho rang, noi dung la th cung phan anh nhng mong moi cua cac phu huynh Viet
Nam.
Con toi se phai hoc tat ca nhng ieu nay, rang khong phai tat ca moi ngi
eu cong bang, tat ca moi ngi eu chan that. Nhng xin thay hay day cho chau biet
c moi mot ke vo lai ta gap tren ng pho th au o se co mot con ngi chnh
trc; c moi mot chnh tr gia ch ky, ta se co mot nha lanh ao tan tam. Bai hoc nay
se mat nhieu thi gian, toi biet; nhng xin thay hay day cho chau biet rang mot ong
ola kiem c do cong sc lao ong cua mnh bo ra con quy gia hn nhieu so vi
nam o la nhat c tren he pho
Xin hay day cho chau biet cach chap nhan that bai va cach tan hng niem vui
chien thang. Xin hay day chau tranh xa s o k. Xin day chau biet c b quyet cua
niem vui chien thang tham lang. Day cho chau biet c rang nhng ke hay bat nat
ngi khac nhat la nhng ke de b anh bai nhat
Xin hay giup chau nhn thay the gii ky dieu cua sach nhng cung cho chau co
u thi gian e lang le suy t ve s b an muon thu cua cuoc song: an chim tung
canh tren bau tri, an ong bay ln trong anh nang va nhng bong hoa n ngat ben
oi xanh.
trng xin thay hay day cho chau biet chap nhan thi trt con vinh d hn gian
lan trong khi thi. Xin giup chau co niem tin vao y kien rieng cua ban than, du tat ca
moi ngi xung quanh eu cho rang y kien o hoan toan sai lam
Xin hay day cho chau biet cach oi x du dang vi nhng ngi hoa nha va cng
ran vi nhng ke tho bao. Xin tao cho chau sc manh e khong chay theo am ong
khi tat ca moi ngi eu ch biet chay theo thi the.
Xin hay day cho chau biet phai lang nghe tat ca moi ngi nhng cung xin thay
day cho chau biet can phai sang loc nhng g nghe c qua mot tam li chan ly e

204

Thay cho ket luan

chau ch on nhan nhng g tot ep.

Xin hay day cho chau biet cach mm ci khi buon ba Xin hay day chau biet rang
khong co s xau ho trong nhng giot nc mat. Xin hay day cho chau biet che gieu
nhng ke yem the va can trong trc s ngot ngao ay cam bay.
Xin hay day cho chau rang co the ban c bap va tr tue cho ngi ra gia cao nhat
nhng khong bao gi cho phep ai ra gia mua trai tim va tam hon mnh.
Xin hay day cho chau ngoanh tai lam ng trc mot am ong ang gao thet va
ng thang ngi bao ve nhng g chau cho la ung.
Xin hay oi x du dang vi chau nhng ng vuot ve nuong chieu chau bi v ch
co s th thach cua la mi toi luyen nen nhng thanh sat cng ran.
Xin hay day cho chau biet rang chau phai luon co niem tin tuyet oi vao ban than,
bi v khi o chau se luon co niem tin tuyet oi vao nhan loai.
ay qua la mot yeu cau qua ln, toi biet, tha thay, nhng xin thay co gang het
sc mnh con trai toi qua that la mot cau be tuyet vi.

(Ruby su tam t Internet, ang tren bao Tuoi Tre Chu Nhat ngay 4/11/2001).
Tren ay ngi viet a so sanh giao duc cua nc ta hien nay vi giao duc

can co (xem muc nho 9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc).

Trong khi muc ch, muc tieu cua giao duc nc ta va giao duc can co la giong
nhau ve c ban th tat ca cac ac trng cua giao duc nc ta eu khong at, eu cach
xa cac yeu cau can co, tham ch, co nhng cai phan khoa hoc, phan giao duc, phan
ao c, duy tam, duy y ch.
Tom lai, giao duc nc ta ang co rat nhieu van e can giai quyet, ang trong
trang thai khung hoang, ang b benh nang mot cach tram trong.
Nhieu ngi e ngh thc hien oi mi giao duc, cai cach giao duc, lam cuoc
cach mang trong giao duc, tham ch, lam lai giao duc t au. Ngi viet cho rang,
viec chon t ng khong quan trong bang viec e ra va thc hien mot cach co hieu
qua cac bien phap lam giao duc nc ta quay tr lai ung con ng phat trien phu
hp vi cac quy luat cua giao duc noi rieng, cac quy luat ve con ngi noi chung e
at c giao duc can co.

12. Thay cho ket luan

Ngi viet khong co y nh ket luan cho quyen sach nay, v quyen sach nay con
e ngo nhieu ieu can phai noi va lam tiep tuc.
Tuy nhien, trc het, ngi viet lam cong viec tom tat quyen sach nay e ban
oc khong ch thay cay ma con thay rng.
Muc 1. M au neu ly do v sao quyen sach nay ra i.
T muc 2. Hanh ong ca nhan en muc 7. Xuc cam ca nhan yeu to quan trong
nhat oi vi hanh ong ca nhan, ngi viet trnh bay cac luan iem mang tnh quy
luat cua cac yeu to hp thanh the gii ben trong con ngi thuc ay hanh ong ca

Thay cho ket luan

205

nhan nh nhu cau, xuc cam, thoi quen t nguyen, t duy. Trong o, ngi viet ac
biet nhan manh vai tro cua xuc cam ca nhan oi vi hanh ong ca nhan. ong thi,
ngi viet cung nhan manh viec can khai thac tiem nang vo cung to ln cua t duy,
khong ch giup suy ngh giai quyet van e va ra quyet nh mot cach co hieu qua cao,
ma t duy con co the ieu khien cac yeu to ben trong khac la nhu cau, xuc cam va
thoi quen t nguyen e ca nhan co the lam chu ban than mnh.
Muc 8. Ca nhan va moi trng danh noi ve con ngi trong the gii hien ai vi
cac quyen con ngi, c ghi nhan trong cac bai noi, viet cua Chu tch Ho Ch
Minh, Hien phap nc ta va cac Cong c quoc te cua Lien hiep quoc ma Viet Nam
co tham gia. Cac quyen con ngi chnh la cac nhu cau cua con ngi c phap luat,
xa hoi cong nhan va can c thoa man. Trong muc nay, ngi viet cung xem xet
moi lien he gia ca nhan va xa hoi vi cac trng hp cu the mang tnh ly tng, e
co the tao ra s cong hng gia ca nhan va xa hoi trong s phat trien hai hoa cua ca
hai.
Trong muc 9. Giao duc, ngi viet trnh bay muc ch cua giao duc la phai xay
dng va phat trien cac nhan cach ly tng, cao hn na, cac nhan cach sang tao.
Ngi viet cung neu ra 8 ac trng ma nen giao duc ly tng can co (xem muc nho
9.2. Giao duc nhan cach ly tng trong trng hoc).
Trong muc 10. Moi lien he gia giao duc va xa hoi, nh ten goi, ngi viet a
ra cac trng hp co the xay ra trong moi lien he noi tren va liet ke mang tnh chat
tong ket cac ieu kien ly tng, thc chat, la cai ch ly tng ma xa hoi va giao duc
can hng en (xem muc nho 10.2. Cac ieu kien xa hoi va giao duc ly tng e co
nhieu hanh ong ca nhan tot).
Muc 11. Mot so suy ngh ve xa hoi va giao duc nc ta danh cho viec so sanh
xa hoi va giao duc nc ta vi cai ch ly tng can co. Viec so sanh a giup phat
hien nhieu van e nong bong ma xa hoi va giao duc nc ta cha giai quyet c.
Trong so cac van e nong bong o, ngi viet ac biet nhan manh ba van e ln can
u tien giai quyet:
1) Tra lng thoa ang cho ngi lao ong.
2) Lap lai ky cng xa hoi, phep nc bang cach a ra va thc thi mot cach
hieu qua cao cac bien phap ran e, ngan chan, trng phat e cac hien tng xau (ma
chung ta thng goi la tieu cc) khong xay ra.
3) Lam cho giao duc hien nay tr thanh giao duc can co.
Ba van e noi tren la nhng van e cap bach v chung a ton tai dai dang trong
thi gian dai, co khuynh hng m rong quy mo va anh hng xau en viec phat
trien ay u, on nh va ben vng cua nc ta. That ra, bay gi mi that s tap trung
giai quyet ba van e noi tren la a muon. Thoi th t an ui tha muon con hn khong
khi nao va lu y rang thi gian khong ung ho chung ta.
Tren ay la cac e ngh, con cac giai phap th sao? Ngi viet cho rang, trc
het, can tm ra c cac cong trnh s trng, nhac trng thch hp va tao cac ieu

206

Thay cho ket luan

kien can thiet, ay u e ho e ra va thc thi cac giai phap giai quyet ba van e noi
tren. Cac cong trnh s trng, nhac trng noi tren khong ch la nhng ngi tai
nang, c o, co oi mi t duy ma oi mi t duy cua ho phai at en oi mi xuc
cam u o mi co the thuc ay cac hanh ong thch hp giai quyet ba van e neu
tren. Bi v, theo quy luat trnh bay trong quyen sach nay, t duy khong phai la nguon
goc va ong lc cua hanh ong.
Hien nay chung ta co phong trao hoc tap va lam theo tam gng Chu tch Ho Ch
Minh. Lien quan en nhng g trnh bay trong quyen sach nay, ngi viet cang cam
phuc Bac Ho. Bac Ho la tam gng v ai cua nhng xuc cam tr tue, cua cach tiep
can xuc cam, cam hoa oi vi nhng ngi Bac co dp tiep xuc e giup nhng ngi
o co nhng hanh ong tot phuc vu at nc, phuc vu nhan dan. Cac cau chuyen cua
nhng ngi tng lam viec, phuc vu, gap, biet Bac Ho la nhng minh chng hung hon
cho viec can phai hoc va co c cac xuc cam tot cua Bac Ho e thc hien cac hanh
ong tot.

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

207

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Nhng ac iem cua nhan cach di ay c dch t quyen sach tieng Nga
Tam ly hoc cua K.K. Platonov va G.G. Golubev, nha xuat ban ai hoc, nam
1977. Ngi viet lu y ban oc:
1) Loai t phan anh cac ac iem nhan cach la danh t. Khi dch chung sang
tieng Viet, e cho gon va de sap xep theo th t ch cai, ngi viet bo nhng t
tnh, s V du, tnh phieu lu, ngi viet ch gi lai phieu lu va xep vao
muc ch cai P.
2) Ngi viet khong dch het ban danh sach cac ac iem nhan cach, v co
nhng t tieng Nga phan anh nhng sac thai ma ngi viet cha tm ra c t tieng
Viet tng ng.
3) Mot so t tieng Nga, e cho thoat y, ngi viet phai dch thanh mot cum t.

Ac oc
Ai oan
Am hieu
Am am
An bnh
An nhan
An phan thu thng
Anh dung
Anh hung
Anh minh
Ao nao
Ap at
An bam
An chc
An khong ngoi roi
An tuc noi phet
An vung
Am
Am ap
An can
An han
An dat
Au
Au tr

Ba hoa
Ba phai
Bac nhc
Bach khoa

Bai ban
Bai hoai
Bam dai nh a
Ban sac rieng
Bang quan
Bao bien
Bao dung
Bao ban
Bao thu
Bao co
Bao thu
Bao lc
Bao ngc
Bao tan
Bat mang
Bat t
Bay bm
Ban gat
Ban tnh
Bang ang
Bat be
Bat chc
Ban tien
Ban thu
Ban ron
Bat bnh thng
Bat chap le phai
Bat chnh
Bat ac d
Bat hanh
Bat kham
Bat khuat
Bat lch s

Bat lc
Bat lng
Bat man
Bat ngha
Bat nha
Bat nhan
Bat tai
Bat tr
Bay ba
Be phai
Bem mep
Bep xep
Be tha
Be ve
Ben b
Ben vng
Benh hoan
Bi hai
Bi kch
Bi quan
Bi tham
B hiem
B can rt
B ong
B giay vo
B ruong bo
Biet ieu
Biet het tat ca
Biet kieng nhn
Biet le phai
Biet lo xa
Biet nhieu
Biet n

Biet phai trai

Biet suy ngh
Biet tiet che
Bnh d
Bnh than
Bnh thng
Bnh tnh
Bp bm
Bop meo
Boc ong
Boc phet
Boi roi
Boi tn
Boi c
Bong ua
Bong bot
Bop chop
B
Bun xn
Buon ba
Buon ngu
Buon non
Buon oi
Buon te
Buon tham
Buong tha
Buong tuong
Ba bai
Ba bon
Bng bnh

208

Ca lo
Ca nghi
Ca ngh
Ca tin
Cai tien
Cam chu
Cam hng
Cam do
Can am
Can r
Canh giac
Cao ca
Cao ao
Cao nha
Cao quy
Cao thng
Cau nhau
Cay oc
Cam thu con ngi
Can c
Cang thang
Can cu
Can man
Can than
Cau ky
Cau th
Cau tien
Cau toan
Cau tha
Chai a
Chai chuot
Chan hoa
Chan chng
Chan i
Chan ngat
Chay theo an ba
Chac chan
Cham ch
Cham nom
Chang giong ai
Cham choc
Cham chap
Cham hieu
Chan chat
Chan chnh
Chan that
Chap nhan
Chat phac
Ch iem
Ch cong
Ch ly
Chia se

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Chien au cao
Chn chan
Chnh te
Chnh thong
Chnh xac
Chnh xac en tng
ly tng ty
Chu ng
Chu kho hoc hoi
Chu kho ren luyen
Chu nhieu au kho
Cho mnh la trung
tam
Chu ao
Chu quan
Chu y
Chung thuy
Chuong mot
Chuyen can
Chuyen che
Chuyen nghiep
Chng mc
Chng chac
Co ch tien thu
Co c s
Co ao c
Co ac li
Co ac quyen
Co u gia tr
Co c hanh
Co giao duc
Co hai
Co hai oi vi xa
hoi
Co hoc
Co ly
Co nang khieu am
nhac
Co ngha
Co nhieu kinh
nghiem
Co niem tin
Co noi dung
Co oc tham my
Co phng phap
Co tai ieu khien
Co tai lanh ao
Co tai to chc
Co tay nghe
Co tam hon
Co thien tnh
Co tinh than

Co tnh ngi
Co tnh ang
Co tnh ngi
Co van hoa
Con buon
Cong cn
Co oc
Co n
Co lo s
Co chap
Co gang
Co tat
Cong bang
Cong thc
C ong
C hoi
Ci m
Ct nha
Cuc cung tan tuy
Cuc can
Cuc mch
Cuc suc
Cung cc
Cung kho
Cuong loan
Cuong tn
Cuong quyt
C phach
Ca quyen
Cc ky sau sac
Cng chieu
Cng coi
Cng au cng co
Cng nhac

Da man
Dai sc
Dai dot
Dai gai
Dai kh
Dan d
Danh d
Day dan
Day i
Dam dat
Dam duc
Dam ang
De sen
Deo dai

De ban ng ngi
khac
De bao
De bat chuyen
De b kch ong
De b la
De b mua chuoc
De b phan khch
De b ton thng
De cau ban
De chinh phuc
De chu
De cong tac
De dai
De gan
De gay ao tng
De gay bat hoa
De giao tiep
De hoa hao
De hng phan
De khoai tra
De kch ong
De kch thch
De lam lanh
De lam mui long
De lam thoi mien
(ngi khac)
De mat bnh tnh
De nguoi gian
De nhan nhng
De nhan thay
De noi cau
De noi nong
De phan khi
De sa nga
De than
De thch nghi
De thch thu
De thoa man
De thoa thuan
De thong cam
ngi khac
De thuyet phuc
De thng
De tin
De tnh
De tui than
De uon
De v
De xuc cam
Diem dua
Dieu ct

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Du dang
Doa nat
Doi tra
D day
D hi
Du con
Du ang
Du thu du thc
Dung tung
Dung cam
Dung manh
Duy vat
D doi
Dng dng
Dng dng t
ac

a cam
a dang
a duc
a nghi
a sau
a tnh
ai bat knh
ai bm
ai o
an ba
an ong
ang hoang
ang tr
ang che
ang chu y
ang e y
ang khinh b
ang knh
ang lu tam
ang thng
ang tin cay
ang yeu
ang khinh
ao c
ao c gia
at nhieu ket qua
ay nghien
am chieu
am tham
an on
au ra ay
ay t
ay y ngha

e doa
en ui
eo uoi en cung
e hen
e mat
e tien
eu cang
iem am
iem nhien
ien
ien ro
ieu o
nh ac
nh kien
nh menh
oc nhieu
oi hoi
oi hoi cao
om dang
ong anh
ong kch
o dom
o gia
o on
o lng
oc ac
oc ao
oc lap
oc mieng
oc mom
oc tai
oi bai
oi chieu theo gio
oi mi
oi au
oi nghch
on mat
ong bong
ong cam cong kho
ong cam
ong ch
ong oi
ong kinh
n ieu
n oc
n gian
n nhat
ung an
ung mc
ut
ng an
c ao tao

209

c ac an
c th thach
nhieu
c u ai

Eo la

Gan da
Gan d
Gay can
Gay gat
Gay chien
Gay hai
Gay han
Gay mat oan ket
Ghen tc
Ghen t
Ghet phu n
Ghe tm
Gia trng
Gia nua
Gia doi
Gia o
Gia ngha
Gia nhan
Gia tao
Gia v
Gian doi
Gian giao
Gian tham
Giao duc tot
Giao ieu
Giau kinh nghiem
Giau sc song
Giau xuc cam
Giat gan
Giem pha
Gioi chu ng
Gi li ha
Gon gang
Gng mau
Gng gao

Ha tien
Hach dch
Hach sach

Hai long
Hai mat
Hai hc
Hai long
Ham hieu biet
Ham tai
Ham danh
Ham li
Ham thanh tch
Han lam
Han che
Hanh dien
Hao hiep
Hao hng
Hao nhoang
Hao phong
Hao han
Hao tam
Hao y
Hao danh
Hay am
Hay bat be
Hay bat chc
Hay bc mnh
Hay cai
Hay cau nhau
Hay cau knh
Hay che bai
Hay che gieu ngi
khac
Hay chieu
Hay cho
Hay ci
Hay ci ct ngi
khac
Hay anh nhau
Hay e bung
Hay e y vun vat
Hay ong long
thng
Hay ua
Hay a chuyen
Hay gap xui
Hay gat gong
Hay gay go
Hay gay toi ac
Hay ghen t
Hay gian doi
Hay gi chng
Hay giup ngi
khac
Hay khoc

210

Hay la het
Hay lam phien
Hay lau bau
Hay lam loi
Hay lan
Hay lo lang
Hay l mom
Hay ly luan
Hay nghi ng
Hay nghch
Hay nhng nhn
Hay noi nong
Hay phong xa
Hay quay ray
Hay quen
Hay sinh s
Hay thay oi
Hay thang li
Hay thu oan
Hay thng ngi
Hay van veo
Hay xin xo
Ham doa
Han hoc
Ham
Ham hiu
Hap dan
Hap tap
Hen ha
Hen mat
Hep hoi
Henh mui
Het long
Hiem oc
Hien ngang
Hien hau
Hien lanh
Hien t
Hiep sy
Hieu biet nhieu
Hieu chien
Hieu danh
Hieu dam
Hieu ong
Hieu hoc
Hieu ky
Hieu sac
Hieu thang
Hieu qua
Hnh thc
Hoa hoe hoa soi
Hoa giai

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Hoa hieu
Hoa hp
Hoa thuan
Hoa ro
Hoai bao
Hoan hao
Hoan thien
Hoang da
Hoang dam vo o
Hoang mang
Hoang ph
Hoang loan
Hoanh hoe
Hoat bat
Hoc khong en ni
en chon
Hom hnh
Hoi hop
Hoi han
Hon hau
Hon nhien
Hon on
Hong hach
Hot hoang
H hng
Hi dot
Hi ngoc
Hi ht
Hm hnh
Hp ly
Ht hong
Ht leo
Hu hoa
Hu lau
Hung hang
Hung bien
Hung hon
Huyen thuyen
H danh
H on
H hong
H vinh
Hng phan
Hng thu
Hng ngoai
Hng noi
Hy sinh
Hy sinh ban than

ch ky

Im lang
t dch chuyen
t hoc
t li
u xu

Kem phat trien tr

tue
Keo ban
Keo kiet
Ke tha
Kenh kieu
Kha nang lam viec
cao
Khach quan
Khach sao
Khang khai
Khat mau
Khat vong
Khac ky
Khat khe
Kheo leo
Kheo xoay x
Khep kn
Khet tieng
Khenh khang
Kheu gi
Khiem ton
Khiem khuyet ve
tnh cach
Khiep nhc
Khieu dam
Khieu khch
Khinh b
Khinh khnh
Khinh miet
Khinh suat
Khinh thng
Kho oan
Kho giao duc
Kho hieu
Kho net
Kho thay oi
Kho tnh
Khoa trng
Khoac lac
Khoan dung
Khoan hong
Khoe khoang
Khoe me

Kho khan
Kho ai
Kho au
Kho hanh
Khoi hai
Khon kheo
Khon loi
Khon ngoan
Khong ap dung
c
Khong ban sac
Khong bao gi sai
Khong b khuat
phuc
Khong biet bao ve
danh d
Khong biet buon
Khong biet kinh
doanh
Khong biet nghe li
Khong biet s
Khong biet xau ho
Khong canh giac
Khong can bang
Khong can than
Khong cau ky
Khong cau toan
Khong chan
Khong chap nhan
Khong chn chan
Khong chu y
Khong co chnh
kien
Khong co kha nang
lao ong
Khong co kh tiet
Khong co lap
trng
Khong co nhu cau
Khong co noi dung
Khong co sang kien
Khong co sc song
Khong cong bang
Khong cc oan
Khong dao ong
Khong dt khoat
Khong ang hoang
Khong ang ke
Khong ang knh
trong
Khong ang tin
Khong ac sac

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Khong ung mc
Khong gia tao
Khong gian lau
Khong hai ai
Khong he thong
Khong hieu noi
Khong hoat ong
Khong hoi cai
Khong hoi han
Khong khiem ton
Khong kiem che
Khong kien quyet
Khong kien tr
Khong km c
Khong km ham
c
Khong kn mieng
Khong lam mech
long
Khong ly tng
Khong manh me
Khong may man
Khong met moi
Khong mot vet nh
Khong muc ch
Khong mu mo
Khong nen c
Khong ngoi yen
mot cho c
Khong nhanh nhen
Khong nhat quan
Khong nhn xa
Khong noi bat
Khong phng
phap
Khong quy quyet
Khong suy ngh
Khong sa c
Khong sc song
Khong tap trung
Khong te nh
Khong thay oi
Khong thay the
c
Khong than thien
Khong the bat
chc
Khong the mua
chuoc
Khong the so sanh
Khong thch dch
chuyen

Khong thch giao

thiep
Khong thch thay
oi
Khong thien v
Khong thoa man
Khong thoa thuan
c
Khong thong minh
Khong thc te
Khong thng tiec
Khong thng xot
Khong tin
Khong tnh toan
Khong vo t
Khong vt qua
c
Khong xao quyet
Khong xau ho
Khong xng ang
Kh dai
Kh khao
Khum num
Khung
Khung hoang tinh
than
Khuon sao
Kch ong
Kch thch
Kiem chuyen
Kien nh
Kien nhan
Kiet
Kiet xuat
Kieu cang
Kieu hanh
Kieu ky
Kieu ngao
Kieu cach
Kieu mau
Kinh doanh kem
Kinh tm
Ky cuc
Ky d
Ky khoi
Ky quac
Ky luat
Ky cang
Ky lng
Ky sinh

211

La mat la trai
Lac e
Lac hau
Lac quan
Lam bo lam tch
Lam doi
Lam ieu
Lam kinh ngac
Lam ngac nhien
Lam nh meo ma
Lam roi viec
Lang man
Lang ph
Lanh chanh
Lanh am
Lanh leo
Lanh lung
Lanh nhat
Lanh nh a
Lao leu
Lao xc
Lat leo
Lau ca
Lau lnh
Lam ieu
Lam li
Lam mom
Lang ma
Lang nhuc
Lang xang
Lang l
Lap i lap lai
Lam l
Lam cam
Lan than
Lan vao xung
quanh
Lap d
Lat long
Le o
Le phep
Le thuoc
Lech lac
Len cn nong lanh
bat thng
Len mat
Lieu lnh
Linh ong
Linh li
Lo lang

Lo s
Lo xa
Loan luan
Loan oc
Loan tr
Loanh quanh
Loe loet
Long trong
Lo mang
Lo lang
Loi thoi
Loi thi
Lon xon
Long hanh
Long lay
L la
L
Li noi sac sao
Li noi viec lam
trai ngc nhau
Lt pht
Lu khu
Lu lan
Luan quan
Lung tung
Lung tung
Luon cho la mnh
ung
Luon cui
Luong tuong
L
La doi
La ao
Li bieng
Ln leo
Lu manh
Ly khai
Ly s cun
Ly thuyet hao
Ly tnh
Ly tr
Ly tng

Ma lanh
Mach leo
Mai bat pho
Mai chi
Man dai
Man man
Man r

212

Mang tieng
Manh liet
Manh khoe chnh
tr
Manh me
Mau hieu
May moc
Mac cam
Mat dan may day
Man cam
Man can
Mat trat t
Mat t nhien
Mau thuan
Me hoac
Me hon
Me muoi
Me tn
Mem deo
Mem yeu
Met moi
Ma mai
Mieng li
Minh man
Moi r
Mong manh
Mot sach
Mo ao
Moc mac
Mom mep
M mong
Mu ni che tai
Mu meo
Mu tr
M dan

Nao nung
Nao ruot
Nang ong
Nang khieu
Nang lc
Nang suat
Nang ne
Ngac nhien
Ngai ngung
Ngang nganh
Ngang ngc
Ngang tang
Ngao man
Ngan gon

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Ngay ngo
Ngay th
Nghe sy
Ngh lc
Ngha hiep
Nghch ly
Nghch ngm
Nghiem khac
Nghiem trang
Nghiem trong
Nghiem tuc
Nghiet nga
Ngoa ngoat
Ngoai giao
Ngoan co
Ngoan ao
Ngoan ngoan
Ngot ngao
Ngot xt
Ngo ngao
Ngoc
Ng nghech
Ng ngan
Ngu dot
Ngu ngoc
Ngu si
Ngu xuan
Nguy hiem
Nguyen tac
Ngng
Nham hiem
Nham chan
Nham nh
Nhan ha
Nhan nha
Nhan roi
Nhan tan
Nhanh nhen
Nhanh tr
Nhat gan
Nhat nheo
Nhay cam
Nhat nhanh
Nhan ai
Nhan ao
Nhan hau
Nhan t
Nhan tam
Nhat quan
Nhe da
Nhe nhang
Nh nhanh

Nh tam
Nhiet tnh
Nhieu am mu
Nhieu tai
Nhieu tai le
Nhn xa
Nhn nhuc
Nho mon
Nho nhen
Nh ban
Nh dai
Nh n
Nhu m
Nhu nhc
Nhu thuan
Nhuc duc
Nhuc ma
Nhuc nha
Nhung nhieu
Nhut nhat
Nhng nhn
Nnh b
Nnh hot
Nnh not
Noi doc
Noi doi
Noi ieu
Noi xau
Non nt
Nong tnh
No le
No lc
Noi bat
Noi danh
Noi ien
Noi loan
Noi tieng
Noi troi
Noi tam
Nong can
Nong noi
Nong nhiet
Nung nu
Nuong chieu
N tnh
Na vi

Oai hung
Oai ve
Ong eo

O nhuc
Om om
On ao

Phach loi
Phai ao
Phai le
Phai long
Phai phep
Phan boi
Phan ong
Phan phuc
Phan trac
Phan tan
Phan chan
Phan au
Phe phan
Phi kinh te
Phi ly
Ph bang
Phien nhieu
Phien toai
Phien dien
Phieu lu
Phnh nnh
Phong nha
Phong phu
Phong xa
Phong ang
Phong khoang
Phong tung
Pho trng
Phoi bo
Pht tnh
Phu hoa
Phu thuy
Phu thuoc
Phc tap

Qua cam
Qua chi li
Qua de dai
Qua nguyen tac
Qua thi
Qua trn
Qua t tin

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Quai thai
Quan cach
Quan dang
Quan sat tot
Quan tam
Quan trong hoa
Quanh co
Quan t
Quan tr
Quay ray
Que quat
Quen mnh
Quy quyet
Quy bau
Quy phai
Qu luy
Quyen the
Quyen ru

Ra ve ta ay
Ranh manh
Ranh vat
Ranh mach
Rac roi
Ran day
Rap khuon
Rat chnh xac
Rat than trong
Rat t m
Rau r
Ro dai
Roi ram
Rong tuech
Rong long
Rong rai
Rui ro
Rut re

Sa oa
Sach v
Sach se
Sai khien ngi
khac
Sam hoi
Sang trong
Sang khoai
Sang choi
Sang da

Sang kien
Sang suot
Sang y
Sanh an
Sanh ieu
Sao chep
Say am
Say me
Say sa
Sac sao
Sac s
San soc
Sau sat
Sau sac
Sau xa
Sau nao
Sau tham
S nhuc
Sieng nang
Sinh ong
Snh thao d an
So sang
Soi noi
Song an bam
Sovanh
S bong s gio
S set
Sung ao
Suong sa
Suy nhc
Suy tng
Suy xet

Ta ao
Ta giao
Tai ba
Tai gioi
Tai hoa
Tai nang
Tai nang tri cho
Tan ac
Tan bao
Tan nhan
Tan man
Tang tang
Tao nha
Tao bao
Tay sai
Tam toi
Tam than

213

Tam than bat nh

Tam bay
Tam thng
Tan tam
Tap the
Te nh
Tha hoa
Tham an
Tham lam
Tham vong
Tham hai
Thanh cao
Thanh than
Thanh kien
Thanh tam
Thanh thao
Thao vat
Thao nghe
Thao viec
Thang than
Tham oc
Tham hiem
Tham thuy
Tham lang
Than ai
Than mat
Than thien
Than kinh thep
Than th
Than trong
Thap hen
Thap kem
That bai
That tn
That vong
That tha
Then thung
The nao cung c
Thi s
Thch co oc
Thch day do ngi
khac
Thch ang
Thch giang ao
c
Thch hao nhoang
be ngoai
Thch hng thu
Thch lam quan
Thch le loi
Thch ly s
Thch quyen hanh

Thch ra lenh
Thch sai bao
Thch suy luan
Thch tranh luan
Thch uy quyen
Thch ng
Thien lech
Thien tai
Thien t
Thien v
Thien can
Thien y
Thiet tha
Thieu nao
Thieu ca tnh
Thieu lch thiep
Thieu noi dung t
tng
Thieu sau sac
Thieu suy ngh
Thieu than trong
Thieu y ch
Thoa hiep
Thoai mai
Thoat ly
Tho bao
Tho b
Tho kech
Tho lo
Tho tuc
Thoi tha
Thong minh
Thong thai rm
Thong thao
Th mong
Th phu
Th
Thu dai
Thu ch
Thu han
Thu nghch
Thu d
Thu ong
Thuy m
Thuy chung
Tha hanh
Thc dung
Thc te
Ti tien
T m
Tch cc
Tien tien

214

Tien bo
Tiet kiem
Tieu cc
Tieu hoang
Tieu nhan
Tin can
Tin cay
Tinh ma
Tinh nghch
Tinh quai
Tinh te
Tinh than sa sut
Tinh y
Tnh ban
Tnh cam
Tnh tao
Tnh toan
To mo
Toan dien
Ton hot
To chc
Toi t
Toi da
Tot bung
Trac tang
Trach nhiem
Trai tnh trai net
Trai t nhien
Trang nha
Trang le
Trao tr
Trac an
Trang trn
Tram lang
Tram mac
Tram ngam
Tram tnh
Tram t mac tng
Tray li
Tre con
Tre hn tuoi
Tre trung
Treu choc
Treu ngi
Tri an
Tr tre
Tr thc
Triet ly
Trinh bach
Trnh o cao
Tro he
Trong sach

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Trong trang
Trong danh d
Tron viec
Trong rong
Trong rong
Tr trao
Tr tren
Trn tuot
Truc li
Trung lap
Trung thanh
Truy lac
Tr tnh
Trc sau nh mot
Trng thanh
Tuc tu
Tuyet vong
T bien
T li
T l
T tng
T bi
T ien bach khoa
T tam
T thien
T ai
T an ui
T ca ngi
T cao t ai
T chu
T do
T do t tng
T do vo ky luat
T anh bong
T hanh ha
T hao
T khen
T kiem che
T kieu
T lam kho
T man
T nhien
T phan xet
T phan x
T phu
T tin
T trong
T t t li
T ty
Tng trai
Tm tat
T nanh

U me
U sau
Ue oai
Uy tn
Uy m

a nghe noi ngot

n hen
ng bng
t at

Van minh
Vat va
Ve ngoai
Venh vao
V cuong
V k
V li
V tha
Vo bo
Vo cam
Vo chnh phu
Vo chnh tr
Vo dung
Vo duyen
Vo ao c
Vo o
Vo gia
Vo giao duc
Vo hai
Vo hoc
Vo ch
Vo ky luat
Vo le
Vo liem s
Vo lng tam
Vo ly
Vo nguyen tac
Vo nhan ao
Vo n
Vo tai
Vo tam
Vo tch s
Vo tnh
Vo trach nhiem
Vo tri vo giac

Vo t
Vo v
Voi va
Von va
V vnh
Vu khong
Vu oan gia hoa
Vu li
Vui ci
Vui mng oc a
Vui nhon
Vui sng tren au
kho ngi khac
Vui tnh
Vui ti
Vui ve
Vung trom
Vung ve

Xa lanh moi ngi

Xa than
Xai ph
Xac lao
Xac xc
Xau ho
Xau xa
Xau x
Xo xien
Xoang
Xoi moi
Xoc vac
X cng
Xi li
Xu li
Xu nnh
Xuat chung
Xuat sac
Xuc tch
Xuc xiem
Xui bay
Xui giuc
Xui quay
Xun xoe
Xuyen tac
X s hp ly hp
tnh

Y lai

PHU LUC: MOT SO AC IEM CUA NHAN CACH

Y ch
Y thc cao
Yem the
Yen on tam hon

Yeu cai ep
Yeu cau cao
Yeu i
Yeu hoa bnh

215

Yeu lao ong

Yeu nc
Yeu sach
Yeu t do

Yeu ieu
Yeu uoi
Yeu hen
Yeu long

TAI LIEU THAM KHAO

217

CAC TAI LIEU THAM KHAO CHNH VA NEN TM OC THEM,

KE CA CAC CONG TRNH CUA TAC GIA
TIENG VIET:
Nguyen Chan, Dng Xuan Bao, Phan Dung. Algort sang che. Nha xuat ban khoa hoc ky
thuat. Ha Noi. 1983.
Phan Dung. Lam the nao e sang tao: Khoa hoc sang tao t gii thieu. Uy ban khoa hoc va
ky thuat TpHCM. 1990.
Phan Dung. Phng phap luan sang tao khoa hoc ky thuat. Uy ban khoa hoc va ky thuat
TpHCM. 1991.
Phan Dung. So tay sang tao: Cac thu thuat (nguyen tac) c ban. Uy ban khoa hoc va ky thuat
TpHCM. 1992.
Phan Dung. Nghien cu giang day va ap dung phng phap luan sang tao vao hoat ong s
hu cong nghiep. Bao cao nghiem thu e tai nghien cu cap thanh pho. Uy ban khoa
hoc va ky thuat TpHCM. 1992.
Phan Dung. Hieu qua kinh te cua oi mi cong nghe: Nhn t nhng quy luat ben trong cua
chnh qua trnh oi mi. Bao cao nghiem thu e tai nhanh cua e tai nghien cu cap bo.
Bo khoa hoc, cong nghe va moi trng. Ha Noi. 1993.
Phan Dung. He thong cac chuan giai cac bai toan sang che. Trung tam sang tao KHKT.
TpHCM. 1993.
Phan Dung. Giao trnh s cap tom tat: Phng phap luan sang tao khoa hoc ky thuat giai
quyet van e va ra quyet nh. Trung tam sang tao KHKT. TpHCM. 1994.
Phan Dung. Giao trnh trung cap tom tat: Phng phap luan sang tao khoa hoc ky thuat
giai quyet van e va ra quyet nh. Trung tam sang tao KHKT. TpHCM. 1994.
Phan Dung. Gii thieu: Phng phap luan sang tao va oi mi (quyen mot cua bo sach Sang
tao va oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2004. Nha xuat ban Tre,
TpHCM, 2010. Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. The gii ben trong con ngi sang tao (quyen hai cua bo sach Sang tao va oi
mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2005. Nha xuat ban Tre, TpHCM,
2010. Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. T duy logch, bien chng va he thong (quyen ba cua bo sach Sang tao va oi
mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2006. Nha xuat ban Tre, TpHCM,
2010. Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. Cac thu thuat (nguyen tac) sang tao c ban: Phan 1 (quyen bon cua bo sach
Sang tao va oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2007. Nha xuat ban
Tre, TpHCM, 2010. Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. Cac thu thuat (nguyen tac) sang tao c ban: Phan 2 (quyen nam cua bo sach
Sang tao va oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2008. Nha xuat ban
Tre, TpHCM, 2010. Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.

218

TAI LIEU THAM KHAO

Phan Dung. Cac phng phap sang tao (quyen sau cua bo sach Sang tao va oi mi).
Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2008. Nha xuat ban Tre, TpHCM, 2010.
Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. Cac quy luat phat trien he thong (cac quy luat sang tao va oi mi) (quyen bay
cua bo sach Sang tao va oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2009.
Nha xuat ban Tre, TpHCM, 2010. Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. He thong cac chuan dung e giai cac bai toan sang che (quyen tam cua bo sach
Sang tao va oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2011. Nha xuat ban
ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. Algorit giai cac bai toan sang che (ARIZ) (quyen chn cua bo sach Sang tao va
oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2011. Nha xuat ban ai hoc
quoc gia TpHCM, 2012.
Phan Dung. Phng phap luan sang tao va oi mi: Nhng ieu muon noi them (quyen mi
cua bo sach Sang tao va oi mi). Trung tam Sang tao KHKT (TSK). TpHCM. 2011.
Nha xuat ban ai hoc quoc gia TpHCM, 2012.
TIENG ANH:
Albrecht K. Brain Power: Learn to Improve Your Thinking Skills. Prentice Hall Press. 1980.
Altshuller G.S. Creativity as an Exact Science: The Theory of the Solution of Inventive
Problems (translated by Anthony Williams). Gordon & Breach Science Publishers. 1984.
Altshuller G.S. And Suddenly the Inventor Appeared : TRIZ, the Theory of Inventive Problem
Solving (translated by Lev Shulyak). Technical Innovation Center. 1996.
Altshuller G.S. 40 Principles: TRIZ Keys to Technical Innovation (translated and edited by Lev
Shulyak and Steven Rodman). Technical Innovation Center. 1998.
Altshuller G.S. The Innovation Algorithm: TRIZ, the Theory of Inventive Problem Solving
(translated by Lev Shulyak and Steven Rodman). Technical Innovation Center. 1998.
Carlson N.R. Psychology. Allyn and Bacon. 1990.
Carnegie D. How to Win Friends and Influence People. CEDAR. 1995.
Carnegie D. How to Stop Worrying and Start Living. CEDAR. 1984.
Davis K., Newstrom J.W. Human Behavior at Work: Organizational Behavior. Mc. Graw-Hill
Book Company.
Dessler G. Personel/Human Resource Management. Prentice-Hall International Editors. 1990.
Dewey J. How We Think. New York. 1910.
Feinberg M.R. Effective Psychology for Managers. Prentice-Hall, Inc. 1965.
Ferris G.R., Rowland K.M., Buckley M.R. Human Resource Management. Allyn and Bacon.
1990.
Fey V.R., Rivin E.I. The Science of Innovation, A Managerial Overview of The TRIZ
Methodology. TRIZ Group. USA. 1997.
Garnham A. The Mind in Action. Routledge. London and New York. 1991.
Goleman D. Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. Bantam Books. 1995.
Grobstein C. The Strategy of Life. W.H. Freeman and Company. 1965.

TAI LIEU THAM KHAO

219

Hermann N. The Creative Brain. Lake Lure, NC: Brain Books, 1988.
Kirton M.J. A Theory of Cognitive Style. In M.J. Kirton (Ed.), Adaptors and Innovators: Styles
of Creativity and ProblemSolving (pp. 1 36). London: Routledge. 1989.
Lefton L.A., Valvatne L. Mastering Psychology. Allyn and Bacon. 1988.
Losoncy L. The Motivation Leader. Prentice Hall Press. 1985.
Maruyama M. Mindscapes in Management. Dartmouth. 1994.
McConnell J.V. Understanding Human Behavior: An Introduction to Psychology. Holt,
Rinehart and Winston. 1983.
Murdock A., Scutt C.N. Personal Effectiveness. Butterworth Heinemann. 2003.
Nierenberg G.I. The Art of Creative Thinking. Simon and Schuster, Inc. New York. 1980.
Orloff M.A. Inventive Thinking Through TRIZ: A Practical Guide. Springer. 2003.
Ornstein R. The Evolution of Consciousness. Prentice Hall Press. 1991.
Osborn A.F. Applied Imagination: Principles and Procedures of Creative Problem Solving.
Charles Scribners Sons. 1953.
Pace R.W., Smith P.C., Mills G.E. Human Resource Development. Prentice-Hall. 1990.
Patton P. Emotional Intelligence in The Workplace. Raffles Editions. Singapore. 1997.
Phan Dung. Introducing Creativity Methodologies into Vietnam (invited article). Creativity and
Innovation Management, V. 3, No 4, 240-242, UK. 1994.
Phan Dung. TRIZ: Inventive Creativity Based on The Laws of Systems Development (invited
article). Creativity and Innovation Management, V. 4, No. 1, 19-30, UK. 1995
Phan Dung. Systems Inertia in Creativity and Innovation. Lecture presented at the Fifth
European Conference on Creativity and Innovation, Vaals, the Netherlands, April 28 - May
2, 1996. In the Conference Proceedings: "Creativity and Innovation: Impact", 143-150, 1997.
Phan Dung. Creatology: A Science for the 21st Century. Keynote paper presented at the
International Symposium and Seminar: "Education: The Foundation for Human Resource
and Quality of Life Development", Chiang Mai, Thailand, August 26-30, 1996.
Phan Dung. The Renewal in Creative Thinking Process for Problem Solving and Decision
Making. Keynote paper presented at the Sixth National Seminar on Educational
Management and Leadership Personal Renewal Towards Leadership Maturity in
Educational Management, Genting Highlands, Malaysia, December 9-12, 1996.
Phan Dung. Creativity and Innovation Methodologies Based on Enlarged TRIZ for Problem
Solving and Decision Making (The textbook for English Speaking Learners). The CSTC,
Hochiminh City. 1996.
Phan Dung. Dialectical Systems Thinking for Problem Solving and Decision Making. The 7th
International Conference on Thinking, Singapore, June 1-6, 1997. Also in Morris I. Stein
(ed.) Creativity's Global Correspondents - 1998, Florida, Winslow Press, USA, 143-161.
And in The Korean Journal of Thinking & Problem Solving, 2000.4, 49-67.
Phan Dung. On the Basic Program Creativity Methodologies for Problem Solving and
Decision Making Being Taught by the CSTC in Vietnam (invited article). In Morris I.
Stein (ed.) Creativity's Global Correspondents - 1999, Florida, Winslow Press, USA, 250256.
Phan Dung. Some Results Derived from Teaching the Course Creativity Methodologies
(invited article). In Morris I. Stein (ed.) Creativitys Global Correspondents 2000,

220

TAI LIEU THAM KHAO

Florida, Winslow Press, USA, 205-212.

Phan Dung. My Experiences with my Teacher Genrikh Saulovich Altshuller (invited article). In
Morris I. Stein (ed.) Creativitys Global Correspondents 2001, Florida, Winslow Press.
USA, 255-270.
Phan Dung. Enlarging TRIZ and Teaching Enlarged TRIZ for the Large Public. Keynote paper
presented at the International Conference TRIZCON 2001, Woodland Hills, California,
USA, March 25-27, 2001.
Also in The TRIZ Journal, Issues June and July 2001 on the website http://www.triz-journal.com/index.html
Phan Dung. Are Methodologies of Creativity Really Useful for You as a Teacher of Creativity
(invited article). In Morris I. Stein (ed.) Creativitys Global Correspondents 2002, New
York, USA, 211 218.
Polya G. How to Solve It? Anchor Book.1945
Prager D. Happiness Is A Serious Problem. HarperCollins Publishers. 1998.
Rantanen K. Domb. E. Simplified TRIZ: New Problem-Solving, Applications for Engineers and
Manufacturing Professionals. CRC Press LLC. 2002.
Salamatov Y. TRIZ: The Right Solution at The Right Time. Edited by Valeri Souchkov. Insytec.
The Netherlands. 1999
Sashkin M., Morris W.C. Organizational Behavior: Concepts and Experiences. Prentice-Hall
Company. 1984.
Sternberg R.J. Cognitive Psychology. Harcourt Brace College Publishers. 1996.
Terninko J., Zusman A., Zlotin B. Step-By-Step TRIZ: Creating Innovative Solution Concepts.
Responsible Management Inc. USA. 1996.
Terninko J., Zusman A., Zlotin B. Systematic Innovation: An Introduction to TRIZ (Theory of
Inventive Problem Solving). St. Lucie Press. USA. 1998.
Thurow L.C. Human Resource Development as an Aspect of Strategic Competition. MIT Club
of Singapore. 1992.
Williams J.K. The Wisdom of Your Subconscious Mind. Reward Books. 1982.
Yihong F. From Integrative Worldview to Holistic Education: Theory and Practice. Southwest
Jiaotong University Press. 2004.

TIENG NGA:
.., . ,
Cd1-xMnxTe 0<x<0,5. , , .
16, . 6-13, 1984.
.., .
Cd1-xMnxTe.
, . 18, . 10, . 1859 1861, 1984. Bi bo ny c Vin Vt l Hoa
K (American Institute of Physics) dch sang ting Anh v ng li M di nhan :
Selectively Excited Luminescence and Resonance Raman Scattering of Light in
Semiconducting Cd1-xMnxTe.
.., . Cd1-xMnxTe
. , . 27, . 4, . 1216-1219, 1985. Bi
bo ny c Vin Vt l Hoa K (American Institute of Physics) dch sang ting Anh v
ng li M di nhan : Luminescence of Mixed Cd1-xMnxTe Crystals Associated with

TAI LIEU THAM KHAO

221

the Presence of Manganese.

.., .
Cd1-xMnxTe. : X
. , 1, . 46-47, 1985.
.., , . .
Cd1-xMnxTe 0 x 0,7. , . 29, . 11, . 3312-3314, 1987.
Bi bo ny c Vin Vt l Hoa K (American Institute of Physics) dch sang ting Anh
v ng li M di nhan : Magnetoluminescence of Cd1-xMnxTe Solid Solutions
Having Compositions 0 x 0.7.
.., . ., . -
Cd1-xMnxTe. : XX
. , 2, . 126, 1988.
.., .
Cd1-xMnxTe. , . 30, . 10, . 3150-3153,
1988. Bi bo ny c Vin Vt l Hoa K (American Institute of Physics) dch sang
ting Anh v ng li M di nhan : Influence of Hydrostatic Pressures on the
Photoluminescence of Cd1-xMnxTe Solid Solutions.
.., . Cd1-xMnxTe
. :
88, , . 80, 1988.
.., .
Cd1-xMnxTe / = 0,25 0,5/.
, . 30, . 11, . 3444-3447, 1988. Bi bo ny c Vin Vt l Hoa K (American
Institute of Physics) dch sang ting Anh v ng li M di nhan : Selectively
Excited Magnetoluminescence in Semimagnetic Cd1-xMnxTe Solid Solutions Having
Compositions 0.25 < x < 0.5.
.., . Cd1-xMnxTe
. , . 31, . 7, . 105-108, 1989.
Bi bo ny c Vin Vt l Hoa K (American Institute of Physics) dch sang ting Anh
v ng li M di nhan : Luminescence of Cd1-xMnxTe on the Temperature Interval
of Magnetic Phase Transition.
.. . . 1961.
.. . .
. 1964.
.. . . 1973.
.. . . . 1979.
.., .. . . . 1980.
.. . . . 1984.
.., .., .. .
. . 1985.
.. . : . . 1986.
.. .., .., .. :
. . . 1989.
.., .. :
. . . 1994.

222

TAI LIEU THAM KHAO

.. . "". . 1988.
.. : . " ". 1987.
.. .. . "". . 1988.
.. .. . "". . 1990.
.. .. . "". . 1991.
. : . "
". . 1987.
. . " ", , 1976.
. . "". . 1986.
.., .., , InS
,
, , , , 1973.
( ,
. . ). "". . 1983.
.. , , . "". . 1987.
.. . "". . 1998.
. . " ". . 1987.
.. . "". 1988.
.., .. (, , ).
"". . 1979.
K . .. ..
. " ". . 1985.
.. . "". . 1976.
o .. . "". .
1984.
.. . "". . 1972.
.. . "". . 1978.
( .. ).
"". . 1986.
( ..
). " ". 1986.
.., .. . " ". 1977.
.. . "". . 1967.
.. . "". . 1967.
.. . " ".
. 1975.
.. . "".. 1989.
.. . "". . 1990.
.. . "". . 1989.

TAI LIEU THAM KHAO

223

: . ..
. . . 1987.
: . .. .
. . 1988.
: . ..
. . . 1989.
: . .. .
. . 1991.
: . .. .
. . 1991.
, (
),

, , 24 26 1972.
. InS. .
. . 1973.
. . .
. . 1973.
. Cd1xMnxTe.
. .
. 1985.
.
Cd1-xMnxTe. , 4, . 2/ 11/, . 7 11,
1989.
. A2B6
. .
. . 1989.
... : , , , . "".
. 1987.