Professional Documents
Culture Documents
Hunh Quang V
KHOA TON-TIN HC, I HC KHOA HC T NHIN, I HC QUC GIA
THNH PH H CH MINH, 227 NGUYN VN C, QUN 5, THNH PH H
CH MINH. EMAIL: HQVU@HCMUS.EDU.VN
z
f (xR , yR )
z = f ( x, y)
(xR , yR )
Mc lc
Chng 1.
Tch phn bi
1.1.
1.2.
S kh tch
1.3.
14
1.4.
nh l Fubini
19
1.5.
25
1.6.
37
Chng 2.
Tch phn ng
41
2.1.
Tch phn ng
41
2.2.
Trng bo ton
51
2.3.
nh l Green
55
Chng 3.
Tch phn mt
61
3.1.
Tch phn mt
61
3.2.
nh l Stokes
69
3.3.
nh l Gauss-Ostrogradsky
73
3.4.
ng dng ca nh l Stokes
78
3.5.
81
Gi cho mt s bi tp
87
89
Ch mc
91
iii
iv
Mc lc
Chng 1
Tch phn bi
Trong chng ny chng ta s nghin cu tch phn Riemann trong khng
gian nhiu chiu.
1. Tch phn bi
c
a
f (xR )| R|
R
z
f (xR , yR )
z = f ( x, y)
(xR , yR )
tng Riemann
f (xR )
infR f
xp x di
xR
1. Tch phn bi
(inf0 f )| R0 |
R R R
(inf f )| R0 | = inf f
R R
| R0 | = (inf f )| R|.
R R
Z
I
Z
I
Ly P00 mn hn c P v P0 . Khi
U ( f , P00 ) L( f , P00 ) U ( f , P0 ) L( f , P) < 2e
() Gi s vi e > 0 cho trc bt k c php chia P sao cho U ( f , P)
L( f , P) < e. Bt ng thc ny dn ti 0 infP U ( f , P) sup L( f , P) < e vi
mi e > 0. Do infP U ( f , P) = supP L( f , P).
Tnh cht ca tch phn. Ta c nhng tnh cht tng t trng hp mt bin:
1.1.2. Mnh . Nu f v g kh tch trn hnh hp I th:
R
R
R
(a) f + g kh tch v I ( f + g) = I f + I g.
R
R
(b) Vi mi s thc c th c f kh tch v I c f = c I f .
R
R
(c) Nu f g th I f I g.
CHNG MINH. Ta chng minh phn (a), cc phn cn li c phn bi
tp.
Vi mt php chia P ca I, trn mt hnh hp con R ta c infR f + infR g
f ( x ) + g( x ), x R. Suy ra infR f + infR g infR ( f + g). Do L( f , P) +
L( g, P) L( f + g, P).
R
Cho e > 0, c php chia P sao cho L( f , P) > I f e v c php chia P0 sao cho
R
L( g, P0 ) > I g e. Ly php chia P00 mn hn c P v P0 th L( f , P00 ) L( f , P) >
R
R
00
0
I f e v L ( g, P ) L ( g, P ) > I g e. Suy ra
L( f + g, P00 ) L( f , P00 ) + L( g, P00 ) >
Z
I
f+
Z
I
g 2e.
Z
I
f+
Z
I
g + 2e.
f+
Z
I
g 2e < L( f + g, Q0 ) U ( f + g, Q0 ) <
Z
I
f+
Z
I
g + 2e.
f + g 2e <
I
R
R I
R
do I ( f + g) = I f + I g.
Z
I
( f + g) <
Z
I
f+
Z
I
g + 2e, e > 0,
1. Tch phn bi
hn tnh tuyn tnh, th thc ra ch c duy nht mt loi tch phn tha cc tnh
cht . Xem [Lan97, tr. 575].
Bi tp.
1.1.3. Mt h nc hnh ch nht kch thc 4m 8m c su khng u. Ngi ta o
c chiu su ti mt s im trn h nh trong bng sau. V d trong bng ny su
ti im cch b tri 1m v b trn 5m l 4.6m. Hy c lng lng nc trong h.
v tr
3.1
4.5
4.6
4.0
3.7
4.1
4.5
4.4
ex
2 3
dxdy.
( x2 +
R
I
f =0
1.2. S kh tch
1.2. S kh tch
Qua ca tch phn, ta thy vic xp x da trn mt gi thit: nu bin thay
i t th gi tr ca hm thay i t. Nh vy s kh tch ph thuc cht ch vo
s lin tc.
1.2.1. nh l (lin tc th kh tch). Mt hm lin tc trn mt hnh hp th kh tch
trn .
y l mt iu kin cho s kh tch m ta s dng thng xuyn.
CHNG MINH. Chng minh ch yu da vo tnh lin tc u ca ca hm.
Ta dng cc kt qu sau trong Gii tch 2 (xem chng hn [Lan97, tr. 193]):
(a) Mt tp con ca Rn l compc khi v ch khi n ng v b chn.
(b) Mt hm thc lin tc tp con compc ca Rn th lin tc u.
(c) Mt hm thc lin tc trn mt tp compc th b chn.
Gi s f l mt hm lin tc trn hnh hp I. Khi f lin tc u trn I, do
cho trc e > 0, c > 0 sao cho | x y| < f ( x ) f (y) < e.
Ly mt php chia P ca I sao cho khong cch gia hai im bt k trong mt
hnh hp con ca P l nh hn . iu ny khng kh: nu chiu di cc cnh ca
cc hnh hp con ca P khng qu th chiu di ca mt ng cho ca mt
f )| R| e | R| = e| I |
(sup f inf
R
R
0,
x 6=
1,
x=
1
2
1
2.
e
2
1,
xQ
0,
x
/ Q.
1. Tch phn bi
V d.
1.2. S kh tch
Ui0
R T
R T
no , do
f )| R|
(sup f inf
R
R* T
2M| R| = 2M
R* T
R* T
i =1
R T
R T
10
1. Tch phn bi
(sup h)| R|
R
R* T
R* T
R* T
M| R| = M
M| R| = M
i =1
Tng t:
h)| R|
(inf
R
R* T
R* T
R* T
i =1
R
I
h = 0.
3
C v
n=1 |Un | < e.
Ni cch khc, mt tp con ca Rn l c o khng nu ta c th ph tp
bng mt h m c hnh hp c tng th tch nh hn s dng cho trc bt
k.
sao cho
i =1 Ui
1,
x = q , p, q Z, q > 0, gcd( p, q) = 1
0,
x
/ Q.
3T " o" y ch o Lebesgue. L thuyt tch phn ca Henri Lebesgue xut hin nm 1901, sau
1.2. S kh tch
11
e. V 0 p q 1e , nn tp
Ce l hu hn. Ta ph Ce bng mt h U gm hu hn cc khong con ri nhau ca
khong [0, 1] c tng chiu di nh hn e. Cc im u mt ca cc khong ny
sinh ra mt php chia P ca khong [0, 1]. Ta c RU (supR f )| R| RU | R| < e.
p
Trong khi nu s x = q dng ti gin khng thuc Ce th 1q < e, do
R/
U (sup R f )| R | < e R/
U | R | e. Vy U ( f , P ) < 2e. T y ta kt lun f kh
R
tch, hn na [0,1] f = 0.
trong [0, 1] sao cho nu x =
dng ti gin th
1
q
sup
>0
B( x,) D
inf
B( x,) D
= lim
sup
B( x,) D
!
f
inf
B( x,) D
R rng o ( f , x ) c xc nh v khng m.
1.2.10. B . Hm f lin tc ti x khi v ch khi o ( f , x ) = 0.
CHNG MINH. () Gi s o ( f , x ) = 0. Cho trc e > 0, c > 0 sao cho
supB( x,) f infB( x,) f < e. Suy ra f (y) f ( x ) < e v f ( x ) f (y) < e, v th
Sm
i =1
Sm
i =1
{ R x | x T } ph T c mt ph con hu hn { R j | j = 1, 2, . . . , k}.
Cc hnh hp Ui v R j , 1 i m v 1 j k sinh ra mt php chia P ca I,
c to ra t cc ta nh ca cc hnh hp.
12
1. Tch phn bi
R T
R T
R* T
2M| R| = 2M
R* T
R* T
thc tt c cc cnh ca mi Ui c hnh hp Ui0 sao cho |Ui0 | < 2|Ui |. Khi
Ui0 cha Ui , do i=1 Ui0 C, v i=1 |Ui0 | < e. V C compc nn h {Ui0 }i=1 c
mt h con hu hn {Ui0 }nk=1 tha nk=1 Ui0 C. Suy ra nk=1 |Ui0 | < e. Vy C c
k
th tch khng.
m=1 C1/m .
Ta s chng minh
f )| R|
(sup f inf
R
RS
RS
1
| R |.
m
Vy ta c
| R| < me.
RS
1.2. S kh tch
13
i =1 Ci .
e
.
2i
e
2i
= e. Vy C c
Bi tp.
1.2.15. Cc hm sau c kh tch khng? Nu hm kh tch th tch phn ca n bng bao
nhiu?
(a) f ( x ) =
x,
0 x 1, x 6= 12 ,
0, x
0,
(b) f ( x ) =
sin x ,
x
x,
(c) f ( x, y) = y
0,
2,
(d) f ( x, y) =
3,
= 12 .
x=0
0 < x 1.
0 x 1, 0 < y 1,
0 < x 1, y = 0.
0 < x 1, 0 y 1,
x = 0, 0 y 1.
14
1. Tch phn bi
f ( x ), x D
F(x) =
0,
x I \ D.
Mt cch t nhin ta nh ngha :
nh ngha. Ta ni f l kh tch trn D nu F kh tch trn I, v khi tch phn
ca f trn D c nh ngha l tch phn ca F trn I:
Z
D
f =
Z
I
F.
15
bng tng th tch ca cc hnh ch nht con ca I m c phn chung khc rng
vi D, tc l R D6= | R|. Ta cng xp x di th tch ca D bng tng th tch
ca cc hnh ch nht con ca I m nm trong D, tc l R D | R|. Min D c th
tch nu nh hai xp x ny c th gn nhau ty .
D (x) =
1,
xD
0,
x Rn \ D,
|D| =
Z
D
1.
16
1. Tch phn bi
Tng t 1.2.3 ta c:
1.3.3. Mnh . th ca mt hm kh tch trn mt tp con b chn ca Rn c th tch
khng trong Rn+1 .
CHNG MINH. Gi s D Rn b chn v f : D R. Gi I l mt hnh hp
cha D v F l m rng ca f ln I, bng khng ngoi D. V f kh tch nn F kh
tch trn I. Theo 1.2.3, th ca F c th tch khng trong Rn+1 . th ca f l
mt tp con ca th ca F.
17
Tnh cht ca tch phn. Nhng tnh cht sau l h qu n gin ca nhng
tnh cht tng ng cho hnh hp 1.1.2:
1.3.4. Mnh . Nu f v g kh tch trn D th:
R
R
R
(a) f + g kh tch v D ( f + g) = D f + D g.
R
R
(b) Vi mi s thc c th c f kh tch v D c f = c D f .
R
R
(c) Nu f g th D f D g.
Tng t nh kt qu cho hnh hp 1.2.6, ta c:
1.3.5. Mnh . Cho D l tp con b chn ca Rn , f v g b chn trn D, v f ( x ) = g( x )
tr ra mt tp c th tch khng. Khi f kh tch khi v ch khi g kh tch, v trong trng
R
R
hp ny D f = D g.
Vy gi tr ca mt hm b chn trn mt tp c th tch khng khng nh hng n
tch phn.
CHNG MINH. Ly mt hnh hp I cha D. Gi F v G l cc m rng ca f
v g ln I, bng khng ngoi D. Khi F ( x ) = G ( x ) trn I tr ra mt tp c th
tch khng. Nu f kh tch trn D th F kh tch trn I. T y theo 1.2.6 th G kh
R
R
R
R
tch trn I, nn g kh tch trn D, v D f = I F = I G = D g.
1.3.6. H qu (Thm bt mt tp c th tch khng khng nh hng ti tch
phn). Cho D l tp con b chn ca Rn , C l tp con ca D c th tch khng, v f
b chn trn D. Khi f kh tch trn D khi v ch khi f kh tch trn D \ C, v khi
R
R
D f = D \C f .
CHNG MINH. t hm g xc nh trn D sao cho g( x ) = f ( x ) trn D \ C v
R
R
D g = D f . Mt khc t nh
f =
Z
D1
f+
Z
D2
f.
Kt qu ny cho php ta tnh tch phn trn mt min bng cch chia min thnh
nhng min n gin hn. y l dng tng qut ca cng thc quen thuc cho hm
Rb
Rc
Rc
mt bin: a f + b f = a f .
CHNG MINH. t f 1 xc nh trn D = D1 D2 sao cho f 1 = f trn D1 v
f 1 = 0 trn D \ D1 . Tng t, t f 2 xc nh trn D sao cho f 2 = f trn D2 v
f 2 = 0 trn D \ D2 . V f kh tch trn D1 nn t nh ngha tch phn ta c ngay f 1
R
R
R
R
kh tch trn D v D f 1 = D f . Tng t f 2 kh tch trn D v D f 2 = D f .
2
f =
Z
D
( f1 + f2 ) =
Z
D
f1 +
Z
D
f2 =
Z
D1
f+
Z
D2
f.
18
1. Tch phn bi
V d. Trong mnh trn ly f = 1 ta c kt qu: Nu D1 v D2 c th tch v
D1 D2 c th tch khng th | D1 D2 | = | D1 | + | D2 |.
Chng hn khi tnh din tch mt hnh ta vn thng chia hnh thnh
nhng hnh n gin hn bng nhng on thng hay on cong, ri cng cc
din tch li.
Bi tp.
1.3.8. Gii thch ti sao mt hnh tam gic th c din tch.
1.3.9. Ti sao min phng bn di th y = 1 x2 , bn trn on 1 x 1 c din
tch?
1.3.10. Gii thch ti sao mt khi t din th c th tch.
1.3.11. Chng minh 1.3.4.
1.3.12. Gii thch ti sao mt hnh tam gic th c din tch bng phn na chiu di mt
cnh nhn vi chiu cao ng vi cnh .
1.3.13. Gi s A B Rn , A v B c th tch. Chng t | A| | B|.
1.3.14. Gi s A B Rn , f kh tch trn A v B, v f 0. Chng t
R
A
R
B
f.
1.4. nh l Fubini
19
1.4. nh l Fubini
nh l Fubini trong khng gian hai chiu cho mt cng thc c dng:
ZZ
[ a,b][c,d]
f ( x, y) dxdy =
Z bZ d
a
Z
f ( x, y) dy dx =
Z
f ( x, y) dx dy.
z
z = f ( x, y)
Rd
c
f ( x, y) dy
a
x
b
x
20
1. Tch phn bi
Z bZ d
a
f ( x, y) dy dx
Z
c
i =1
m n
i =1
f ( xi , y) dy |xi |
f ( xi , yj )|y j | |xi |
j =1
f ( xi , yj )|xi ||y j |
1i m,1 jn
ZZ
[ a,b][c,d]
f ( x, y) dxdy.
f =
Z Z
A
f ( x, y) dy dx.
RA
RA
RA
=
RA
=
=
inf
xR A
inf
inf
y R B
RB
R A RB
f ( x, y) | R B |
inf
R A RB
|R A |
!
inf
xR A R
B
inf f ( x, y) | R B |
xR A R
B
|R A |
f ( x, y) | R B |
|R A |
inf
f ( x, y)| R A || R B |
inf
f ( x, y)| R A R B | = L( f , P).
R A RB R A RB
R A RB R A RB
f ( x, y) dy | R A |
R
B
f ( x, y) dy, PA ) U ( f , P). T y ta
1.4. nh l Fubini
21
| E| =
Z
D
f.
Z Z c
E ( x, y dy
dx =
Z
D
f ( x ) dx.
nh l Fubini cho min phng. Vic p dng nh l Fubini s d dng hn i
vi nhng min "n gin". Mt tp con ca R2 c gi l mt min n gin
theo chiu ng (vertically simple region) nu n c dng {( x, y) R2 | a x
b, f ( x ) y g( x )}. y l mt min gia hai th c cng min xc nh. Mt
ng thng ng nu ct min ny th phn giao l mt on thng.
Tng t, mt tp con ca R2 c gi l mt min n gin theo chiu ngang
(vertically simple region) nu n c dng {( x, y) R2 | c y d, f (y) x
g(y)}.
1.4.3. Mnh . Cho min n gin theo chiu ng D = {( x, y) R2 | a x
b, g( x ) y h( x )}. Gi s f , g v h lin tc. Khi
ZZ
Z b Z h( x )
f ( x, y) dA =
f ( x, y) dy dx.
D
g( x )
22
1. Tch phn bi
f ( x, y) dxdy
ZZ
F ( x, y) dxdy
I
Z bZ d
Z
F ( x, y) dy dx =
Z
h( x )
g( x )
f ( x, y) dy dx.
Ghi ch. Trong trng hp min khng n gin ta c th tm cch chia min
thnh nhng phn n gin tnh, da trn c s 1.3.7.
RR
2
V d. Tnh tch phn D ey dA, trong D l tam gic vi cc nh (0, 0), (4, 0),
(0, 2).
2
Do min D l mt tam gic nn n c din tch (1.3.8). Hm ey lin tc trn D
do kh tch trn D (1.3.2). Ta c th miu t D theo hai cch
x
D = {( x, y) R2 | 0 x 4, y 2} = {( x, y) R2 | 0 y 2, 0 x 2y}.
2
Theo cch miu t th nht, tc l xem D l min n gin theo chiu ng,
th theo cng thc Fubini:
I=
ZZ
ey dA =
Z 4 Z 2
x
2
ey dy
dx.
= e
0
4
2y
0
y2
dx
dy =
Z 2
0
2 x =2y
xey x=0
dy =
Z 2
0
2
2 y =2
2yey dy = ey y=0
g( x,y)
1.4. nh l Fubini
23
F ( x, y, z) dV =
ZZ Z b
I
ZZ Z b
D
F ( x, y, z) dz dA
F ( x, y, z) dz dA
Z Z Z h( x,y)
D
g( x,y)
f ( x, y, z) dz dA.
Bi tp.
1.4.5. Cho hm
f : [0, 1] [0, 1]
( x, y)
R
f ( x, y) =
x + y,
xy
xy,
x > y.
1.4.6.
ZZ
D
( x y2 ) dA
R 1 R 1
0
R1
0
y2 dy
2 xe
R x
1
3
y x +2
dx.
dx dy.
24
1. Tch phn bi
1.4.8.
RRR
E
y = e2x
y = e x
1
x
2 f
xy
2 f
yx
lin tc.
2 f
dA =
[ a,b][c,d] xy
2 f
xy
ZZ
2 f
dA.
[ a,b][c,d] yx
2 f
yx .
y l mt chng minh dng tch phn bi ca mt nh l quen thuc trong Gii tch 2 ni
rng nu cc o hm ring cp hai u lin tc th th t ly o hm khng nh hng
ti kt qu.
25
fi
x j ( x ) 1i m, 1 jn .
r (h)
= 0,
|h|
th nh x f 0 ( x ) c gi l o hm (derivative) ca f ti x. Vy o hm cho mt
lim
h 0
f 0 (x)
26
1. Tch phn bi
f =
Z
A
( f )| det 0 |.
f ( ( x ))| det J ( x )| dx =
Z
( A)
f (u) du.
f ( x ) dx =
Z
( a,b)
27
f ( (t)) 0 (t) dt =
Z
[ a,b]
Z
( ( a),(b))
f ( (t)) 0 (t) dt =
Z (b)
( a)
f ( x ) dx =
( a,b)
f ( (t)) 0 (t) dt
Z
[ ( a),(b)]
f ( x ) dx
f ( x ) dx.
f ( (t)) (t) dt =
Z
( a,b)
f ( (t))| 0 (t)| dt
Z
( (b),( a))
Z ( a)
(b)
f ( x ) dx
f ( x ) dx =
Z (b)
( a)
f ( x ) dx.
Z b
a
f ( (t)) 0 (t) dt =
Z (b)
( a)
f ( x ) dx.
( x, y) mang tp A thnh tp B th
ZZ
B
f ( x, y) dxdy =
ZZ
A
( x, y)
dudv.
f ( x (u, v), y(u, v))
(u, v)
1
( x,y)
(u,v)
28
1. Tch phn bi
V d. Tnh
RR
x 2y
R 3x y
x 2y = 0, x 2y = 4, 3x y = 1, v 3x y = 8.
t u = x 2y v v = 3x y. Min bao bi cc ng thng u = 0, u = 4,
v = 1, v v = 8 l hnh ch nht D = [0, 4] [1, 8] trong mt phng (u, v).
y
v
D
V
(u, v)
= det
( x, y)
u
x
v
x
u
y
v
y
2
= det
3 1
1
= 5 6= 0
1
(u,v)
( x,y)
1
= .
5
1
5
ZZ
D
u
1
dudv =
v
5
Z 4 Z 8
u
0
dv
du =
8
ln 8.
5
Gii thch Cng thc i bin. Chng ta s khng chng minh Cng thc i
bin v mt chng minh s kh v di, vt khi phm vi mn hc ny. Cc quyn
sch [Lan97], [Rud76], [Spi65], [Mun91] c chng minh cng thc ny. Mt dng
tng qut hn ca cng thc ny s c chng minh trong mn hc o v
Tch phn, thng qua tch phn Lebesgue.
Di y chng ta a ra mt gii thch, tuy cha phi l mt chng minh,
nhng s gip ta hiu r hn cng thc. Xem thm [Ste08, tr. 10121017].
cho n gin, xt trng hp A l mt hnh ch nht. nh x mang min
A trn mt phng (u, v) sang min ( A) trn mt phng ( x, y).
Xt mt php chia A thnh nhng hnh ch nht con. Ta xem tc ng ca
ln mt hnh ch nht con i din [u0 , u0 + u] [v0 , v0 + v], c din tch uv.
Hm trn mang mi cnh ca hnh ch nht ny thnh mt on cong trn mt
phng ( x, y), do ta c mt "hnh ch nht cong" trn mt phng ( x, y) vi
mt nh l im (u0 , v0 ).
29
( A)
( u0 , v0 )
( u0 , v0 )
u
u
By gi ta tnh din tch hnh ch nht cong ny bng cch xp x tuyn tnh.
on cong t (u0 , v0 ) ti (u0 + u, v0 ) s c xp x tuyn tnh bng mt on
thng tip tuyn ti (u0 , v0 ). V vect tip xc chnh l
tuyn ny cho bi vect
u ( u0 , v0 )
nn on tip
u ( u0 , v0 ) u.
r 0 (t)t
r (t + t)
r (t)
v ( u0 , v0 ) v.
Vy hnh ch nht cong c xp x bi hnh bnh hnh sinh bi hai vect tip xc
trn.
30
1. Tch phn bi
| a||b| sin =
=
( a1 b2 a2 b1 )2 = | a1 b2 a2 b1 |
!
a1 b1
= | det
| = |det( a, b)|.
a2 b2
=
u ( u0 , v0 ) u
v ( u0 , v0 ) v
|det
u
(u0 , v0 )u,
(u0 , v0 )v |
v
(u0 , v0 ) |uv
u
v
|det J (u0 , v0 )|uv.
= |det
=
( u0 , v0 ),
(0, ) (0, 2 ) R2 \ {( x, 0) | x 0}
(r, ) 7 ( x, y) = (r cos , r sin ).
Ta tnh c
( x,y)
(r, )
(r, )
thc, c th nh rng
dxdy = r drd.
V d (Tch phn trn hnh trn). Gi B02 (O, R) l hnh trn ng tm O bn knh
R. p dng cng thc i bin ta dng php vi ng phi t hnh ch nht
m (0, R) (0, 2 ) sang min D l B02 (O, R) b i ng trn bin v tia Ox. Gi
s f kh tch trn B02 (O, R). Tp b b i c din tch khng, do n khng nh
31
f ( x, y) dxdy =
ZZ
D
f ( x, y) dxdy =
ZZ
(0,R)(0,2 )
ZZ
[0,R][0,2 ]
ZZ
B02 (O,R)
1 dxdy =
Z R Z 2
0
1 r d dr = R2 .
RRR
E
z dxdydz.
z = x 2 + y2
y
1
x
=
=
=
=
x 2 + y2
1 2 1
z z= x2 +y2 dxdy
x 2 + y2 1 2
ZZ
2
1
2
2
dxdy
1 x +y
x 2 + y2 1 2
ZZ
2
1
r drd
1 r2
0r 1,0 2 2
Z Z 2
1 1
(r r5 ) d dr = .
2 0
3
0
ZZ
32
1. Tch phn bi
= const
M
= const
R3 \ {( x, y, z) R3 | y = 0, x 0}
33
| B3 (O, R)| =
ZZZ
B3 (O,R)
1 dV =
Z R Z Z 2
0
1 2 sin d d d =
4 3
R .
3
Bi tp.
1.5.2.
z = 1/ 2.
(j) Tnh th tch ca khi bn di mt z = 4 x2 y2 bn trn mt x2 + y2 + z2 = 6.
RRR
2
2
(k) Tnh tch phn
E x dV trong E l khi bao bi hai mt z = 6 x y v
z = x2 + 3y2 .
1.5.3. Tnh th tch ca khi c miu t bi ba iu kin sau: x2 + y2 z2 3( x2 + y2 ),
1 x2 + y2 + z2 4, z 0.
1.5.4.
(a) Tnh din tch min c bao bi ng cong hnh tri tim (cardioid) r =
1 + cos .
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
34
1. Tch phn bi
RR
R (x
1
0.8
0.6
-3
-2
0.4
-1
0.2
0 -1
0
1
0
2
4
5 3
35
..
.
xi =r sin 1 sin 2 sin i1 cos i ,
0 < i <
..
.
xn1 =r sin 1 sin 2 sin n2 cos n1 ,
xn =r sin 1 sin 2 sin n2 sin n1 .
0 < n1 < 2
36
1. Tch phn bi
(n1)/2
2(2 )
Rn , nu n l
n
1
3
n
| B ( R)| =
n/2
(2 )
Rn ,
nu n chn.
24n
1.5.13. Sau y l mt cch khc tnh th tch qu cu (xem chng hn [ng97], [Lan97,
tr. 598]).
(a) Dng cng thc i bin, chng t | Bn ( R)| = | Bn (1)| Rn .
(b) Chng t
| Bn (1)| =
(c) Suy ra | Bn (1)| =
Z
ZZ
x12 + x22 1
x32 ++ xn2 1 x12 x22
dx1 dx2 .
2 n2
(1)|.
n |B
| B (1)| =
Z 1
1
|B
n 1
q
R /2
0
xn2
| dxn .
cos
sin
sin
cos
Hy chng t mt php quay quanh gc ta mang mt hnh c din tch thnh mt hnh
c cng din tch.
1.5.16 (Php di hnh bo ton th tch). Mt php di hnh, cn gi l mt php ng cu
hnh hc (isometry) trong Rn c nh ngha l mt song nh t Rn vo chnh n bo
ton khong cch, tc | ( x ) (y)| = | x y| vi mi x, y Rn .
V d, trong mt phng mt php di hnh bt k l mt hp ca cc php tnh tin,
php quay, v php ly i xng qua mt ng thng ([Sti92, tr. 13]).
C th chng minh rng ([Rat94, tr. 13]) bt k mt php di hnh no cng c dng
( x ) = A x + b trong A l mt ma trn n n trc giao (orthogonal), v b Rn . Mt
ma trn n n l trc giao nu cc vect ct ca n to thnh mt c s trc chun ca Rn .
Ni cch khc ma trn A l trc giao nu A T A = I trong A T l ma trn chuyn v ca A.
Dng cng thc i bin, hy chng t th tch ca mt hnh khng thay i qua mt
php di hnh.
37
1
n
Tm khi lng. Ta gii thiu khi nim tm khi lng (center of mass). Trong
trng hp hai cht im c khi lng m1 ti im p1 v c khi lng m2 ti
im p2 th tm khi lng ca h hai im ny, theo nguyn tc n by ca Vt
l, nm ti im
m1 p1 + m2 p2
.
m1 + m2
i vi h gm n cht im, bng qui np ta tm c v tr ca tm khi lng l
in=1 mi pi
,
in=1 mi
vi tng khi lng l m = in=1 mi .
Xt trng hp khi lng lin tc, gi s ta c mt khi vt cht chim phn
khng gian E trong R3 . Ti mi im p = ( x, y, z) R3 gi ( p) l mt khi
lng ca khi ti p, l gii hn ca khi lng trung bnh quanh p, c th hiu
l khi lng ti im p. Khi lng ca khi chnh l tch phn ca mt khi
lng:
m=
Z
E
R
R
p
p
E
R
= E .
m
E
C th hn, nu p = ( x, y, z) th tm khi lng nm
1
m( E
x,
R
E
y,
R
E
z).
38
1. Tch phn bi
lng ca khi ny l m =
x
RR
D
1
x dxdy = 0,
m D
ZZ
Z Z
1
R
4
y dxdy =
(r sin )r d dr =
R.
m D
m 0 0
3
ZZ
f ( x ).
x C
x f ( x ).
xD
Z
C
f.
R
D
f = 1.
Z
D
xf.
39
P (0 T 2) =
0.1e0.1t dt 18%.
ZZ
Z 10 Z x+5
Tnh
f ( x, y) dxdy
f ( x, y) dy dx 65%.
V B0 ( R) I ( R) B0 ( R 2) nn
ZZ
B0 ( R)
( x2 +y2 )
dA
ZZ
I ( R)
( x2 +y2 )
dA
ZZ
B 0 ( R 2)
e( x
2 + y2 )
dA.
V
ZZ
B0 ( R)
e( x
2 + y2 )
dA =
ZZ
[0,R][0,2 ]
rer dA = (1 e R ),
ZZ
I ( R)
e( x
2 + y2 )
dA = .
e( x
2 + y2 )
dA =
Z
Z
2
e x dx
Z
2
ey dy =
e x dx
2
nn
lim
ZZ
I ( R)
e( x
2 + y2 )
dA = lim
Z
e x dx
2
Z
e x dx
2
40
1. Tch phn bi
e x dx =
( x )2
1
e 22
2
R
tha mn tnh cht cn c ca hm phn b xc sut: f ( x ) dx=1.
f (x) =
Z
0
tz1 et dt,
z R, z > 0.
2
| B ( R)| =
Rn .
( n2 + 1)
n
1.6.7 (Cng thc Pappus). Hy tm li cng thc ca Pappus6: Th tch ca khi trn xoay
nhn c bng cch xoay mt min phng quanh mt trc bn ngoi bng din tch ca
min nhn vi chiu di ca ng i ca tm khi lng ca min.
C th hn, gi D l min bao bi hai th ca hai hm f v g trn on [ a, b], vi
0 g( x ) f ( x ) trn [ a, b]. Gi ( x0 , y0 ) l tm khi lng ca D. Khi th tch ca khi
trn xoay nhn c bng cch xoay min D quanh trc x bng 2y0 | D |.
ng dng, hy tm li cng thc th tch ca khi xuyn.
6Pappus x Alexandria, mt nh hnh hc sng vo th k th 4 sau Cng nguyn.
Chng 2
Tch phn ng
Trong chng trc chng ta kho st th tch ca min trong khng gian
n-chiu v tch phn trn nhng min . Tuy nhin nhng cu hi chng hn nh
v chu vi ca ng trn, din tch ca mt cu, hay ni chung l o ca tp
con "k-chiu" trong khng gian n-chiu vi k < n v tch phn trn th chng ta
cha xt.
Chng tch phn ng v chng tch phn mt s tr li nhng cu hi
ny cho trng hp ng (k = 1) v mt (k = 2).
42
2. Tch phn ng
r 0 (ti1 )ti
r ( ti )
r ( t i 1 )
|r 0 (t)| dt.
43
ng r c xp x bng
m
i =1
Vy ta nh ngha:
nh ngha. Cho f l mt hm xc nh trn vt ca ng r : [ a, b] Rn . Tch
R
phn ca f trn r c k hiu l r f ds v c nh ngha l:
Z
r
f ds =
Z b
a
V d. Nu f 1 th
R
r
1 ds =
f ds =
Rb
a
m Z
i =1 r i
f ds.
|r 0 (t)| dt l chiu di ca ng i r.
44
2. Tch phn ng
Z b
F dr =
Z b
F dr =
P( x, y) dx =
Z
r
Q( x, y) dy =
Z b
a
Z b
a
F dr =
Z
r
P( x, y) dx + Q( x, y) dy.
dx = x 0 (t) dt,
dy = y0 (t) dt.
45
f ds =
Z b
a
f (r (u))|r 0 (u)| du =
Z d
Z d
Z d
f (r (t))|(r )0 (t)| dt
Z
r
f ds.
Trong khi
Z
r
F dr =
Z b
a
F (r (u)) r 0 (u) du =
Z d
c
Z d
c
Z d
c
Z
r
F dr.
V d. C hai loi tch phn ng khng thay i di mt php tnh tin ca
bin thi gian t 7 t + c vi c R.
V d. Vi ng i r (t), t [ a, b] th ng r ( a + b t), t [ a, b], khi u
r (b) v kt thc r ( a), c gi l ng ngc ca ng r, k hiu l r. Ta ni
ng r tri chiu vi ng r. nh l 2.1.1 ni nu o ngc nh hng ca
ng th tch phn ng loi mt khng thay i trong khi tch phn ng loi hai
b i du.
ng i r : [ a, b] Rn c gi l chnh qui (regular) nu r trn trn [ a, b]
v vn tc r 0 (t) lun khc khng.
Ghi ch. Trong quyn sch ca Stewart [Ste08, tr. 1034] thut ng ng trn
chnh l thut ng ng chnh qui y.
2.1.2. B . Gi s : [ a, b] Rn v : [c, d] Rn l hai ng i n chnh qui
vi cng vt.
(a) Nu v khng ng th 1 : ( a, b) (c, d) l mt vi ng phi.
(b) Nu v ng 1, t (t1 ) = ( a) v (s1 ) = (c), th 1 : ( a, b) \
46
2. Tch phn ng
1
b
f ds =
f ds =
Z b
a
f ((t))0 (t) dt =
Z b
a
f (t) dt.
47
r 0 (t)
,
|r 0 (t)|
F dr
Z b
a
Z b
a
F (r (t)) r (t) dt =
Z b
a
r 0 (t)
F (r (t)) 0
|r 0 (t)| dt
|r (t)|
Z
C
F T ds.
48
2. Tch phn ng
xi
(V )
C
V
d
(V )
xi (V )
xi
7 t.
( x1 , x2 , . . . , x n ) 7
Bi tp.
R
C
hay dng?
2.1.6. Mt si dy vi hai u c nh di tc ng ca
trng trng s c hnh dng mt
ng xch (catenary) vi phng trnh y = a cosh
cho bi cosh x =
(e x
x
a
+ e x )/2.
49
Z t
a
|r 0 (u)| du.
50
2. Tch phn ng
ds
dt ( t )
2.1.9. Lin quan ti phn chng minh ca 2.1.2: Chng minh rng nu : [ a, b] [c, d] l
mt song nh lin tc th ( a) = c v (b) = d, hoc ( a) = d v (b) = c. Suy ra nu v
l hai ng i lin tc, n, khng ng, c cng vt, th chng c cng tp im u
v im cui, tc l {( a), (b)} = { (c), (d)}.
51
f dr = f ( B) f ( A).
R
f dr khng ph thuc vo s la
chn ng i r t im A ti im B. Ta ni tch phn ny l c lp vi ng i.
Cng thc trn c th c hiu nh:
nh l trn c mt h qu l tch phn
Z B
A
f 0 = f ( B ) f ( A ).
f dr =
Z b
a
f (r (t)) r 0 (t) dt =
Z b
d
a
dt
52
2. Tch phn ng
mMG
~r.
|~r |3
x
f
y
y ( x, y, z ) = mMG ( x2 +y2 +z2 )3/2
f ( x, y, z) = mMG
z
.
z
( x2 +y2 +z2 )3/2
T phng trnh th nht, ly tch phn theo x ta c
f ( x, y, z) =
mMG
mMG
x
dx = 2
+ C (y, z).
( x2 + y2 + z2 )3/2
( x + y2 + z2 )1/2
mMG
.
|~r |
F dr = f ( x1 ) f ( x0 ) = (U ( x1 ) U ( x0 )).
F dr =
Z t
1
t0
F (r (t)) r 0 (t) dt =
Z t
1
t0
F dr
=
=
Z t
1
1
m (|r 0 (t)|2 )0 dt
2
t0
1
1
m|r 0 (t1 )|2 m|r 0 (t0 )|2 = K (t1 ) K (t0 ).
2
2
53
0.8
0.4
-0.4
-0.8
-0.8
-0.4
0.4
0.8
(1, 0, 0).
2.2.6 (in trng). nh lut Coulomb2 l mt nh lut ca vt l c c t thc nghim
c pht biu nh sau: Nu trong R3 c hai in tch q1 v q2 th in tch q1 s tc ng
2nh lut ny c pht biu ln u tin bi Charles Coulomb nm 1785.
54
2. Tch phn ng
ln in tch q2 mt lc bng
F (~r ) =
q1 q2
~r,
4e0 |~r |3
2.3. nh l Green
55
2.3. nh l Green
Trong phn ny ta ch lm vic trn trn mt phng Euclid hai chiu R2 .
nh l Green cho min n gin. Gi s D l mt min n gin c bin trn
tng khc trn R2 . C th, nh l mt min n gin theo chiu thng ng, D c
dng D = {( x, y) | a x b, f ( x ) y g( x )} trong f ( x ) v g( x ) l hm trn,
trong khi theo chiu nm ngang th D = {( x, y) | c y d, h(y) x k(y)}
trong h(y) v k(y) l hm trn.
y
y = g( x )
x = k(y)
x = h(y)
y = f (x)
a
P dx + Q dy =
D
CHNG MINH. Ta c:
ZZ
D
Q P
x
y
dA.
56
2. Tch phn ng
P dx =
D
P dx +
P dx
Z b
P( x, f ( x )) dx
P dx
Z b
a
P dx
4
P( x, g( x )) dx.
dA =
y
D
Z b Z g( x )
P
Z b
a
f (x)
dy
dx
[ P( x, f ( x )) P( x, g( x ))] dx.
Vy
Z
P dx =
ZZ
P
dA.
y
Q dy =
ZZ
D
Q
dA.
x
Cng li ta c kt qu.
D
C2
C1
C7
D2
D1
C4
C3
C5
C6
2.3. nh l Green
ZZ
D
Q P
x
y
dA
ZZ
Z
C1
D2
C3
F dr +
Z
C5
Q P
x
y
Z
C2
dA +
ZZ
dA
Z
Z
Z
F dr +
F dr +
F dr +
F dr +
C1
C7
C5
C6
Z
Z
Z
Z
+
F dr +
F dr +
F dr +
F dr .
D1
Q P
x
y
57
Z
C2
F dr +
F dr +
Z
C6
C7
C4
Z
C3
F dr +
Z
C4
F dr +
F dr
F dr.
D
Mt kh khn khi mun pht biu cng thc Green cho nhng min tng qut
hn l vic nh ngha mt cch chnh xc nhng khi nim xut hin trong cng
thc, nh th no l nh hng dng ca bin, khi no th bin ca mt min
l mt ng, khi no th mt ng bao mt min, . . . Mt pht biu v chng
minh s cp ca cng thc Green cho min tng qut hn c trong quyn sch ca
Kellogg [Kel29, tr. 119] xut bn nm 1929, cng thc c chng minh cho
mt min khng n gin bng cch xp x min bng nhng min l hi ca
hu hn min n gin, sau qua gii hn. Ngy nay cng thc Green thng
c xt nh l mt trng hp ring ca cng thc Stokes tng qut cho khng
gian nhiu chiu m ta s nghin cu phn sau.
iu kin trng vect phng l bo ton.
nh l. Nu trng F = ( P, Q) trn v bo ton trn mt tp m cha tp D R2 th
trn D ta c
P
Q
=
.
y
x
f
x
= P v yf = Q. Vi gi
thit v tnh trn nh trn th cc o hm ring ca P v Q tn ti v lin tc trn
CHNG MINH. Gi s f l hm th ca F. Khi
D, hn na
P
y
bng nhau, do
2 f
Q
yx v x
Q
P
y = x .
2 f
xy .
2 f
xy
2 f
yx
tn ti v lin tc nn chng
!
y
x
,
.
x 2 + y2 x 2 + y2
P
Q
=
trn trn min xc nh l mt phng b i im (0, 0). Mt khc,
y
x
tnh ton trc tip cho thy nu C l ng trn bn knh n v tm ti (0, 0)
R
~F d~r = 2 khc 0. Vy ~F khng phi l mt
ngc chiu kim ng h th
Ta c
58
2. Tch phn ng
P
y
Q
x
Rp
F dr ch tch phn ca F
p0
trn on thng p0 + t( p p0 ), 0 t 1, ni im p0 vi im p. t
Z p
f ( p) =
p0
F dr.
p + h~i
p0
f
y
"Z
p+h~i
p0
F dr
Z p
p0
#
F dr .
Ch do D m nn nu h nh th im p + h~i s nm trong D. Nu ba
im p0 , p v p + h~i khng cng nm trn mt ng thng th chng to thnh
mt tam gic. Tam gic ny l mt min n gin do ta c th p dng nh l
Green cho min ny, dng gi thit
P
y
Q
x ,
F dr
Z p
p0
F dr =
Z p+h~i
p
F dr.
F dr =
Z x+h
x
P(t, y) dt.
2.3. nh l Green
Do
f
1
( p) = lim
x
h 0 h
Z x+h
x
59
P(t, y) dt = P( x, y).
= Q
x nhng li khng bo ton th b
Poincar cho bit min xc nh ca trng khng phi l mt min hnh sao.
Nh vy mt gi thit gii tch a n mt kt lun hnh hc.
Kt lun ca b Poincar vn ng nu thay min hnh sao bi min tng
qut hn gi l min n lin (simply connected), i khi l min ch gm mt
mnh khng c l thng. trnh by chnh xc cn vt ra ngoi phm vi mn
hc ny, xem [Sja06].
Ta thy chng minh ca b Poincar vn ng nu lun tn ti ng i t
Rp
im p0 ti im p, khng nht thit phi l ng thng, v tch phn p F dr
0
ch ph thuc vo im u p0 v im cui p. T ta c mt tiu chun na:
Nu c mt trng ( P, Q) m
P
y
(1 cos3
|D| =
y dx =
D
x dy =
D
1
2
x dy y dx.
D
2.3.9. Cho ng cong trong mt phng ( x, y) vit bng phng trnh dng ta cc
r = 4 + 3 cos(11 ), vi 0 2 (xem hnh 1.5.5). Dng 2.3.8, hy tnh din tch ca min
c bao bi ng cong ny.
2
60
2. Tch phn ng
!
y
x
.
,
x 2 + y2 x 2 + y2
y
x
y
dx + 2
dy.
x 2 + y2
x + y2
x
y
,
x 2 + y2 x 2 + y2
!
.
x 2 + y2
P
y
Q
x
ti mi im).
a
O
b
c
e
Gi s
R
a
~F d~r = 1 v
R
b
2.3.15. Lin quan ti phn chng minh ca 2.3.3, hy kim tra: Nu f : [ a, b] R lin tc
R x+h
f (t) dt = f ( x ). Hy ch ra rng nh l c bn ca Vi Tch
v x [ a, b] th limh0 1h x
Rx
phn hm mt bin ni rng a f (t) dt l mt nguyn hm ca f trn [ a, b] l mt h qu
ca kt qu trn.
2.3.16. * Chng minh vt ca mt ng i trn trn mt phng c din tch khng. nh
l ng cong Jordan trong Tp ni rng mt ng lin tc, n, ng trong mt phng
bao mt min lin thng b chn. Do mt ng i trn, n, ng th bao mt min c
din tch.
Chng 3
Tch phn mt
3.1. Tch phn mt
Mt. Ging nh ng, i vi chng ta mt mt (surface) l mt nh x r t mt
tp con D ca R2 vo R3 . Tp nh r ( D ) c gi l vt ca mt.
p
V d. Na trn ca mt cu l vt ca mt ( x, y, z = 1 x2 y2 ) vi x2 + y2 1
(ta Euclid). cng l vt ca mt (sin cos , sin sin , cos ) vi 0
2 v 0 (ta cu).
Mt r : D R3 c gi l trn (smooth) nu r l nh x trn.
V d. Cho hm thc f trn trn mt tp m cha D th mt r ( x, y) = ( x, y, f ( x, y))
vi ( x, y) D l trn, vi vt l th z = f ( x, y).
Din tch mt. Cho mt r : D R3 . Vi mt php chia ca D ta c mt php chia
ca mt thnh nhng mnh nh. Mt hnh ch nht con vi kch thc u v
s c mang thnh mt mnh trn mt c xp x tuyn tnh bng hnh bnh
hnh xc nh bi cc vect ru (u, v)u v rv (u, v)v. Din tch ca hnh bnh hnh
ny c cho bi ln ca tch c hng ca hai vect ny, tc l |ru (u, v)
rv (u, v)|uv.
z
v
D
S
r (u, v)
r
v
(u, v)
u
u
T ta a ra nh ngha:
nh ngha. Din tch ca mt r : D R3 l
ZZ
D
|ru rv | dA.
62
3. Tch phn mt
f dS =
V d. Nu f 1 th
RR
r
ZZ
D
g dS =
ZZ
D
g( x, y, f ( x, y))
1 + f x2 + f y2 dA.
Ghi ch. Trong cc ti liu khc tch phn mt loi 1 cn c k hiu bng
R
S f d.
R
S
f d,
ru (u, v) rv (u, v)
.
|ru (u, v) rv (u, v)|
ru (u, v) rv (u, v)
|ru (u, v) rv (u, v)|uv = [ F (r (u, v)) ru (u, v) rv (u, v)]uv.
|ru (u, v) rv (u, v)|
Ch rng s thc trn cng l th tch c hng ca khi bnh hnh sinh bi ba
vect F (r (u, v)), ru (u, v)u, rv (u, v)v.
63
T y ta a ra nh ngha:
nh ngha. Cho mt r : D R3 vi vt S = r ( D ). Cho F l mt trng vect
trn S, tc F : S R3 . Tch phn mt loi hai ca ca F trn r l
ZZ
r
F d~S =
ZZ
D
Ghi ch. Trong tnh ton ta c th dng cng thc a (b c) = det( a, b, c).
Ghi ch. Ta tnh c ngay
ru (u, v) rv (u, v)) =
ZZ
r
ZZ
r
ZZ
P( x, y, z) dydz =
Q( x, y, z) dzdx =
R( x, y, z) dxdy =
ZZ
r
ZZ
r
P~i d~S =
ZZ
Q~j d~S =
ZZ
R~k d~S =
ZZ
(y, z)
dA,
(u, v)
(z, x )
dA,
(u, v)
( x, y)
dA.
(u, v)
Vi cc k hiu ny th
ZZ
r
F d~S =
ZZ
r
f dS =
ZZ
r
f dS.
(b) Tch phn mt loi hai khng i qua php i bin bo ton nh hng:
ZZ
r
F d~S =
ZZ
r
F d~S.
64
3. Tch phn mt
(c) Tch phn mt loi hai i du qua php i bin o ngc nh hng:
ZZ
r
F d~S =
ZZ
r
F d~S.
+
,
s
u s
v s
r u
r v
(r )
=
+
.
t
u t
v t
Nhn hai vect ny, v n gin ha, ta c
(r ) (r )
r r
u v u v
s
t
s
t
s t
t s
r r
(u, v)
=
.
s
t
(s, t)
Vit cch khc:
(3.1.1)
r 01 r : D D 0 l mt vi ng phi.
Ta gi tp r (D ) = r 0 (D 0 ) l bin ca mt cong S = r ( D ) = r 0 ( D 0 ), k hiu l
S.
Ta ni r v r 0 c cng nh hng nu r 01 r bo ton nh hng v tri nh
hng nu r 01 r o ngc nh hng. Tp hp cc tham s ha n chnh qui
ca S c chia thnh cc lp tng ng, mi lp c gi l mt nh hng
ca mt cong S.
V d. Xt phn mt cu x2 + y2 + z2 = 1, x, y, z > 0. Tp im ny c th c
p
tham s ha nh l mt mt th ( x, y, z =
1 x2 y2 ). Mt cch khc
tham s ha tp ny l dng ta cu: x = sin cos , y = sin sin , z = cos ,
vi 0 < < /2, 0 < < /2. Vi th t (, ) ca ta cu, php bin i
(, ) 7 ( x, y) c
( x,y)
(, )
n (simple) nu r l n nh,
chnh qui (regular) nu hai vect ru (u, v) v rv (u, v) xc nh v lun khng
cng phng trn D; ni cch khc vect ru (u, v) rv (u, v) lun khc 0
65
Z 2 Z R
0
Rr
R2 r 2
= 2R2 .
Nu ta xem din tch mt cu l tng din tch hai na mt cu th t y ta ni
din tch ca mt cu bn knh R l 4R2 .
C th t vn l nu mt cu c chia theo nhng cch khc nhau th
iu g s xy ra. Ch rng mt cu khng th c mt tham s ha n lin tc
xc nh trn tp ng (mt kt qu ca mn Tp). y l mt khuyt im ca
cch tip cn ca chng ta trong mn hc ny (c th c thm 3.5). Trong nhng
trng hp c th ta s ni ti tch phn trn hp ca nhng mt, hay "tch phn
trn mt trn tng khc", theo ngha l tng ca cc tch phn trn tng mt. Ta
s khng a ra nh ngha tng qut.
* Chng minh 3.1.2. Tng t kt qu cho ng 2.1.3 ta c:
B . Nu D R2 ng v b chn, r : D R3 l mt mt n lin tc vi vt
S = r ( D ) th r l mt ng phi ln S.
drd
66
3. Tch phn mt
vi mt tp m ca R2 th phi l mt tp m. Do (r 01 r )( D ) l mt tp m
ca R2 . Nh vy r 01 r mang im trong ca D thnh im trong ca D 0 . Tng
t r 01 : S \ S D 0 l trn, nn r 01 r l trn.
( x, y)
(u0 , v0 ) 6= 0. Theo nh l hm ngc, c mt ln cn
(u, v)
z
S
r
v
y
V
x
67
Trn r (V ) th nh x r 1 l hp ca nh x chiu r (V ) 1 (V ) v nh x :
( x, y, z) 7 ( x, y) 7 (u, v).
V r (V ) l mt tp m trn S \ S nn c tp m U ca R3 sao cho r (V ) = U (S \
S). nh x chiu p l trn trn U, do r 1 c th c m rng thnh hm trn
p trn U. Vy r 1 l trn ti im r (u0 , v0 ).
ru (u, v) rv (u, v)
|ru (u, v) rv (u, v)|
F n dS =
ZZ
D
ZZ
D
ZZ
S
F (r (u, v))
ru (u, v) rv (u, v)
|ru (u, v) rv (u, v)| dA
|ru (u, v) rv (u, v)|
Vy
ZZ
S
F d~S =
ZZ
S
F n dS.
iu ny khng nh li rng tch phn mt loi hai l tng thnh phn php tuyn
ca trng trn mt.
Bi tp.
3.1.4. Tnh din tch phn mt nn z2 = x2 + y2 , 3 z 5.
3.1.5. Cho ~F ( x, y, z) = ( x, y, z). Cho S l mt t din bao bi cc mt phng x = 0, y = 0,
RR
~F d~S.
z = 0, x + 2y + z = 2, nh hng ra ngoi. Tnh tch phn
S
x
3
y 2
,
4
z 5.
mt.
(b) Tnh xp x din tch ca mt ny.
3.1.8. Cho S l mt z = xy vi 0 x 2 v 0 y 3. Tnh tch phn mt
ZZ
S
ra s thp phn.
xyz dS
68
3. Tch phn mt
6378 km.
3.1.10 (Din tch mt trn xoay). Gi s f ( x ) dng, trn trn [ a, b]. Hy tnh din tch ca
mt trn xoay nhn c bng cch xoay th y = f ( x ) quanh trc x. ng dng, tnh din
tch mt ellipsoid
x2
a2
y2
b2
= 1.
3.2. nh l Stokes
69
3.2. nh l Stokes
Ton t curl.
nh ngha. Cho F = ( P, Q, R) l trng theo ba bin ( x, y, z) trn R3 th
!
R Q P R Q P
curl F =
.
y
z z
x x
y
Di dng k hiu hnh thc, vi =
x , y , z
, th curl F = F.
ZZ
S
( Ry Qz , Pz R x , Q x Py ) d~S.
dng khng ta :
Z
F dr =
S
ZZ
S
curl F d~S.
z
S
v
u
x
Pdx + Qdy
ZZ
S
ZZ
S
(0, 0, Q x Py ) d~S =
( Q x Py ) dS =
ZZ
S
ZZ
S
(0, 0, Q x Py ) k dS
( Q x Py ) dA.
70
3. Tch phn mt
F dr =
ZZ
S
curl F d~S.
CHNG MINH. Chng minh di y tuy cha nhng biu thc di dng
nhng ch gm nhng tnh ton trc tip v vic p dng cng thc Green.
Vit F = ( P, Q, R) v ( x, y, z) = r (u, v). Gi s (u(t), v(t)), a t b l
mt tham s ha theo nh hng dng ca D. Khi S c tham s ha
R
r (u(t), v(t)). Tnh S F dr ta c (trong vi biu thc di y bin c lc
b cho gn hn):
Z
F dr
Z b
F (r (u(t), v(t))
Z b
Z b
d
r (u(t), v(t)) dt
dt
[ P( x, y, z)( xu u0 + xv v0 ) + Q( x, y, z)(yu u0 + yv v0 ) +
+ R( x, y, z)(zu u0 + zv v0 )] dt
Z b
[( Ry Qz )(yu zv zu yv ) + ( Pz R x )(zu xv xu zv )+
+ ( Q x Py )( xu yv xv yu )] dudv
ZZ
D
ZZ
S
curl F d~S.
V d. Cho F ( x, y, z) = ( x2 , y3 , z4 ). Cho C l ng tam gic vi cc nh (1, 2, 3),
R
(2, 0, 1), (4, 3, 1), nh hng theo th t . Tnh C F d~r.
C th tnh trc tip hoc dng phng php trng bo ton, nhng by gi
ta c thm mt cng c l cng thc Stokes. ng tam gic C bao hnh tam gic
S vi nh hng sinh bi C. p dng cng thc Stokes:
Z
C
F d~r =
ZZ
S
curl F d~S.
3.2. nh l Stokes
71
Ry
Pz
Qx
=
=
=
Qz
Rx
Py .
(~v ~r ) d~r = 2
S
ZZ
S
~v ~n dS,
72
3. Tch phn mt
2
x2
2
y2
2
z2
tc ng vo
3.3. nh l Gauss-Ostrogradsky
73
3.3. nh l Gauss-Ostrogradsky
Ton t div.
nh ngha. Cho F = ( P, Q, R) l trng theo ba bin ( x, y, z) trn R3 th
div F =
P Q R
+
+
.
x
y
z
ZZZ
E
Px + Qy + Rz dxdydz.
F n dS =
ZZ
F d~S =
ZZZ
div F dV.
CHNG MINH. Vit F = P~i + Q~j + R~k. Vit E nh l khi n theo chiu Oz
nh l tp hp nhng im ( x, y, z) vi f ( x, y) z g( x, y) trong f , g l hm
lin tc xc nh trn min phng D. Ta s chng t
ZZ
S
R~k d~S =
ZZZ
E
R dV.
z
Tng t ta chng minh hai biu thc tng ng cho hai chiu cn li, cng li v
c ng thc phi c chng minh.
Bin S gm cc mt sau: mt trn l {( x, y, z = f ( x, y) | ( x, y) D }, mt di
l {( x, y, z = g( x, y)) | ( x, y) D }, v mt hng l {( x, y, z) | ( x, y) D, f ( x, y)
z g( x, y)}.
Trc ht tch phn ca R~k bng khng trn mt hng. L do nh sau. Mt
hng cha ng ( x0 , y0 , z) vi ( x0 , y0 ) D c nh v f ( x0 , y0 ) z g( x0 , y0 ).
ng ny c vect tip xc l ~k. Nh vy ~k l mt vect tip tuyn ca mt hng,
do ~k vung gc vi vect php tuyn ca mt hng.
Tng tch phn ca R~k trn mt trn v mt di bng:
ZZ
D
R( x, y, g( x, y))~k ( gx , gy , 1) dA+
ZZ
D
R( x, y, f ( x, y))~k ( f x , f y , 1) dA
ZZ
D
74
3. Tch phn mt
Theo nh l Fubini
ZZZ
E
Z Z Z g( x,y)
Rz dV
ZZ
f ( x,y)
Rz dz
dA
( R( x, y, g( x, y) R( x, y, f ( x, y))) dA.
1
(y0 (t), x 0 (t)).
|C 0 (t)|
F n ds =
Z b
a
Z
C
Q dx + P dy =
|C 0 (t)|
ZZ
D
Vy
Z
F n ds =
D
Tch phn
R
C
ZZ
D
div F dA.
Z
B0 ( p,r )
f = f ( p ).
3.3. nh l Gauss-Ostrogradsky
75
f
(
p
)
| B0 ( p, r )| B0 ( p,r)
Z
1
[
f
(
q
)
f
(
p
)]
| B0 ( p, r )| B0 ( p,r)
1
| f (q) f ( p)|
| B0 ( p, r )| B0 ( p,r)
Z
1
e = e.
| B0 ( p, r )| B0 ( p,r)
Z
p dng b trn cho div ta c
1
1
div F dA = lim 0
F n dS.
0
0
r 0 | B ( p, r )|
r 0 | B ( p, r )|
B ( p,r )
B0 ( p,r )
RR
Tch phn
B0 ( p,r ) F n dS l thng lng ca trng F ra khi mt cu
div F ( p) = lim
ZZZ
ZZ
curl F ( p) n = lim
ZZ
B0 ( p,r )
1
r 0 | B0 ( p, r )|
curl F n dA = lim
Z
B0 ( p,r )
F dr.
76
3. Tch phn mt
3.3.4. Tn ti hay khng mt trng F kh vi lin tc cp hai tha curl F ( x, y, z) = (eyz , sin( xz2 ), z5 )?
RR
3.3.5. Tip tc bi tp 3.1.5. Tnh tch phn S ~F d~S bng cch dng cng thc GaussOstrogradsky.
3.3.6. Tip tc bi tp 3.1.6. Tnh thng lng ca F qua S bng cch dng cng thc GaussOstrogradski.
3.3.7. Tnh thng lng ca trng ~F ( x, y, z) = (3x, y2 , z2 ) qua mt cu n v x2 + y2 +
z2 = 1, nh hng ra ngoi.
3.3.8. Tnh thng lng ca trng F ( x, y, z) = (y, z, x ) qua mt x2 + y4 + z6 = 2, nh
hng ra ngoi.
3.3.9. Cho S l mt z = 9 x2 y2 vi z 0, nh hng ln trn.
(a) Cho G ( x, y, z) = (ey cos z, x2 z, y2 + z). Cho S1 l a x2 + y2 9, z = 0, nh
RR
hng xung di. Tnh thng lng ca G qua S1 , tc S1 G d~S.
RR
(b) Dng nh l Gauss-Ostrogradsky tnh SS1 G d~S.
RR
(c) Tnh S G d~S.
3.3.10. Hy tnh thng lng ca trng F ( x, y, z) = ( x, y, 2 2z) qua mt z = 1 x2 y2 ,
z 0, nh hng ln trn, bng hai cch:
(a) Tnh trc tip.
(b) Tnh thng lng ca F qua mt mt khc v dng cng thc Gauss-Ostrogradski.
3.3.11. Cho f ( x, y) l hm thc trn min D R2 bao bi ng cong C. K hiu ton t
2 f
2 f
Laplace tc ng vo f l f = 2 + 2 . K hiu o hm theo hng ~v ca f l D~v f . K
x
y
hiu ~n l vct php tuyn n v ngoi ca C. Chng minh:
ZZ
D
f dA =
Z
C
D~n f ds.
( f g) n dS =
E
ZZZ
E
( f g + f g) dV.
(b)
ZZ
( f g g f ) n dS =
E
ZZZ
E
( f g g f ) dV.
0 u, v 2.
0 u, v 2.
3.3. nh l Gauss-Ostrogradsky
77
78
3. Tch phn mt
q
~r.
4e0 |~r |3
E d~S =
ZZZ
D
div E dV = 0.
ZZ
S
Suy ra
RR
ZZ
S
E d~S =
E d~S =
E d~S
ZZ
RR
B(O,R)
ZZ
B(O,R)
B(O,R)
E d~S =
ZZZ
D0
div E dV = 0.
E d~S =
~r
q
|B(O, R)|
dS =
|~r |
4e0 R2
q
q
4R2 = .
2
e0
4e0 R
ZZ
B(O,R)
q
B(O, R)
D0
1Cc th nghim sau ny kim chng hng s m trong nh lut Coulomb bng 3 sai khc khng qu
3 1016 .
79
Q
1
~
div E = e0 , vi l hm mt
D dV = e0 , vi
S E d S = e0
in tch
D l khi c bao bi mt S v Q
l tng in tch trn D
R rng nh lut Gauss c th nhn c t nh lut Coulomb bng cch p
dng nh l Gauss-Ostrogradski.
Ngc li nh lut Gauss cng suy ra nh lut Coulomb. Xt mt im p
bt k v xt qu cu ng B0 ( p, r ) tm ti im vi bn knh r. Theo nh lut
Gauss v nh l Gauss-Ostrogradski:
1
e0
ZZZ
B0 ( p,r )
dV =
ZZ
B0 ( p,r )
E d~S =
ZZZ
B0 ( p,r )
div E dV.
B d~r = 0 I,
E d~r =
S
d
dt
ZZ
S
B d~S.
Nm 1864, James Clerk Maxwell pht trin nh lut Ampre v thng nht
in trng vi t trng:
2Trong cc ti liu Vt l nh lut Gauss thng c pht biu m khng km theo iu kin g v
80
3. Tch phn mt
e0
Q
e0 ,
vi S l
mt mt ng
(2) curl E = B
t
(Faraday)
R
RR
d
~
E d~r = dt
S
S B dS
RR
~
B dS = 0, vi S l mt mt
(3) div B = 0
J
e0
ng
R
1
B d~S =
RR
+ dtd S E d~S,
vi J l mt dng in
vi I l cng dng in qua
mt S
Ging nh s tng ng ca nh lut Coulomb v nh lut Gauss, cc
dng vi phn v dng tch phn ca cc phng trnh Maxwell l tng ng
vi nhau, thng qua nh l Stokes v nh l Gauss-Ostrogradski.
Bng th nghim, Maxwell pht hin rng e010 = c2 , chnh l bnh phng ca
vn tc ca nh sng trong chn khng.
Cc phng trnh Maxwell cng vi cc nh lut ca Newton tng kt ton
b Vt l c in. Chng bao lu l thuyt ca Maxwell c ng dng trong
thc t vi vic pht minh ra sng in t ca Heinrich Hertz nm 1887.
(4) (Ampre)
1
e0 0
curl B =
E
t ,
e0 0
I
e0
= B
t = 0. Ta c cho v J.
T phng trnh (2), v curl E = 0 trn R3 nn E = vi l mt hm thc
c xc nh sai khc mt hng s (y l B Poincar 2.3.3 cho khng gian 3
chiu).
81
div F dx =
F v dS.
f dr = f ( B) f ( A).
P dx + Q dy =
ZZ
D
F dr =
ZZ
(curl F ) n dS =
F n ds =
D
ZZ
F n dS =
E
Q P
x
y
ZZ
ZZ
D
dA.
curl F d~S.
div F dA.
F d~S =
E
ZZ
ZZZ
E
divF dV.
82
3. Tch phn mt
w=
M
Z
M
dw.
nh l Stokes cho mt k-chiu trong khng gian Rn . Cng thc Stokes tng
qut s ng trong trng hp sau y. V mt hnh hc, M l mt mt k-chiu,
theo ngha mi im trn M c mt ln cn vi ng phi vi mt tp m ca Rk
hoc mt tp m ca mt na ca Rk , nhng im khng thuc loi u to thnh
bin M. y l khi nim a tp trn (smooth manifold) k-chiu.
i tng hm w th phc tp hn. l mt dng vi phn (differential form)
bc (k 1). Khi dw l o hm ca dng w v l mt dng bc k.
Th no l tch phn ca mt dng vi phn trn mt mt? V mi im trn
mt c mt ln cn vi ng phi vi vi mt tp con ca Rk nn thng qua php
vi ng phi ta mang tch phn trn mt v tch phn trn Rk bng mt cng thc
lin quan ti cng thc i bin ca tch phn.
Tt nhin nhng miu t trn cha ngi c c th hiu c c th.
y ngi vit khng c tham vng m ch mun gii thiu vi nim, hy
vng ngi c s tm hiu thm sau ny.
Vi nt v dng vi phn. Nhng k hiu dx, dy, dA, dV, dxdy, ds, dS, dr, d~S, . . .
m ta thy xut hin trong mn hc cho ti nay cha c gii thch ngha r
rng. Chng l phn t ca tp hp no? Quan h gia chng ra sao?
Dng vi phn bc 1
Xt khng gian Rn . Gi s x = ( x1 , x2 , . . . , xn ) Rn . Lm dng k hiu ta ch
xi l hm cho ra ta th i ca x, tc l hm ( x1, x2 , . . . , xn ) 7 xi . Khi ta nh
ngha dng vi phn dxi chnh l o hm ca hm xi . Tc l dxi = dxi !
Vy dxi l mt hm trn Rn . Ti mi im x Rn , gi tr dxi ( x ) l mt nh x
tuyn tnh t Rn vo R, c i din bi vect (0, 0, . . . , 0, 1, 0, . . . , 0) trong s
1 nm ta th i.
Tng qut hn, nu f : Rn R l mt hm trn th o hm d f ca f l mt
n
dng vi phn trn Rn . Ti mi
im x th d f ( x ) l mtnh x tuyn tnh t R vo
R, c i din bi vect
d f (x) =
f
f
f
x1 ( x ), x2 ( x ), . . . , xn ( x )
. T ta c ng thc:
f
f
f
( x )dx1 ( x ) +
( x )dx2 ( x ) + +
( x )dxn ( x )
x1
x2
xn
f
f
f
dx +
dx2 + +
dxn .
x1 1 x2
xn
83
84
3. Tch phn mt
y chng ta cha bn ti dng vi phn trn cc ng, mt, hay tng qut
hn nhng tp con "k-chiu" trong Rn . V vy ta cha c c hi gii thch cc dng
ds, dS, ...
Tch phn ca dng vi phn
Theo nh ngha trn mt dng vi phn bc n trn Rn l mt tng ca hu
hn nhng dng f dx1 dx2 dxn . Rt n gin, ta nh ngha tch phn ca dng
f dx1 dx2 dxn trn tp con D ca Rn chnh l tch phn bi ca hm f trn D.
nh ngha trn c dng cho nhng tp con D "n-chiu" trong Rn . Nu tp
con D ny c s chiu k < n (v d nh ng, mt trong Rn ) th cn c mt nh
ngha khc dnh ring cho s chiu k. Nh ta thy qua tch phn ng v tch
phn mt, mt nh ngha nh vy s dng ti vic "ko lui" mt dng trn D v
mt dng k-chiu trn Rk , ri ly tch phn. Chi tit kh phc tp, nn ta dng li
y.
o hm ca dng vi phn
Ngi ta nh ngha c mt php o hm trn cc dng. Php tnh ny c
tnh tuyn tnh, nn n c xc nh bi cng thc:
d( f dxi1 dxi2 dxik )
dxdy.
dw =
x
y
x
y
x
y
V d. Trn R3 xt dng w = Pdx + Qdy + Rdz. Ta c
P
P
Q
Q
Q
P
dw =
dx +
dy +
dz dx +
dx +
dy +
dz dy +
x
y
z
x
y
z
R
R
R
+
dx +
dy +
dz dz
x
y
z
R Q
P R
Q P
=
dydz +
dzdx +
dxdy.
y
z
z
x
x
y
Ch cc thnh phn ca dw chnh l cc thnh phn ca curl( P, Q, R).
V d. Trn R3 xt dng w = Pdydz + Qdzdx + Rdxdy. Ta c
P
P
P
Q
Q
Q
dw =
dx +
dy +
dz dydz +
dx +
dy +
dz dzdx +
x
y
z
x
y
z
R
R
R
+
dx +
dy +
dz dxdy
x
y
z
P Q R
=
+
+
dxdydz.
x
y
z
Thnh phn ca dng dw chnh l div( P, Q, R).
85
dng bc khng f
trng ( P, Q, R)
trng bo ton
dng bc mt m l o hm ca mt dng
bc khng
trng curl( P, Q, R)
hm div( P, Q, R)
Q
dng bc hai R
y z dydz +
Q
P
R
P
dzdx
+
z
x
x
y dxdy
Q
R
dng bc ba P
x + y + z dxdydz
V d. Tnh d(d f ) ta c:
f
f
f
d(d f ) = d
dx +
dy +
dz
x
y
z
2
2
2
2 f
f
2 f
f
2 f
f
dydz +
dzdx +
dxdy.
=
yz zy
zx xz
xy yx
Vy nu f trn cp hai th d(d f ) = 0. y khng g khc hn chnh l h thc
curl(( f )) = 0.
Q
V d. Nu ta ly w = Pdx + Qdy + Rdz th nh trn tnh dw = R
y z dydz +
Q
P
R
P
dzdx
+
z
x
x
y dxdy, tng ng vi trng curl( P, Q, R ), v
d(dw) =
2 R
2 Q
2 P
2 R
2 Q
2 P
xy xz yz yx zx zy
dxdydz.
w=
M
Z
M
dw.
86
3. Tch phn mt
f
dx =
xi
f vi dS.
f
g dx =
xi
f gvi dS
g
dx.
xi
(a)
Z
f dx =
f
dS.
v
(b)
Z
f g dx =
g
dS
v
f g dx.
(c)
Z
( f g g f ) dx =
f
g
g
v
v
dS.
Gi cho mt s bi tp
1.2.16: Gi s x [0, 1] l mt s v t v { pn /qn }nZ+ l mt dy cc s hu t hi
t v x. Nu dy {qn }nZ+ khng tin ra v cng th s c mt s thc M v mt
dy con {qnk }kZ+ sao cho qnk < M vi mi k Z+ . Dy { pnk /qnk }kZ+ ch gm
hu hn gi tr.
1.2.17: Tp hp cc s hu t l m c.
1.3.12: a bi ton v trng hp tam gic vung. t tam gic vo hnh ch nht
ri ly mt php chia u ca hnh ch nht . Xt tng trn v tng di.
1.4.11: Dng nh l Fubini hai ln.
1
2
87
[Apo69]
[Arn89]
Vladimir I. Arnold, Mathematical methods of classical mechanics, 2nd ed., Springer, 1989.
[Buc78]
[Eva97]
[Fey64]
Richard P. Feynman, Robert B. Leighton, Mathew Sands, The Feynmans lectures in Physics,
[GT01]
David Gilbarg and Neil S. Trudinger, Elliptic Partial Differential Equations of Second Order,
[GP74]
[Kap02]
[Kel29]
[Khu10]
[Lan97]
Serge Lang, Undergraduate analysis, 2nd ed., Springer, 1997, a revision of Analysis I,
[LDP02]
inh Th Lc, Phm Huy in, T Duy Phng, Gii tch cc hm nhiu bin, Nh Xut
[Mor00]
Frank Morgan, Geometric measure theory: A beginners guide, Academic Press, 2000. 86
H Ni, 2010.
Addison-Wesley, 1968. 6, 7, 11, 25, 28, 36
Bn i hc Quc gia H Ni, 2002.
[MT03]
[Mun91]
[Mun00]
[PTT02]
Nguyn nh Ph, Nguyn Cng Tm, inh Ngc Thanh, ng c Trng, Gio trnh
[Rat94]
[Rud76]
gii tch - hm nhiu bin, Nh Xut Bn i hc Quc gia Thnh ph H Ch Minh, 2002.
149, Springer-Verlag, 1994. 36
[Rud86]
[Sja06]
Reyer Sjamaar, Manifolds and differential forms, 2006, Cornell University. 59, 86
[Spi65]
[Ste08]
James Stewart, Calculus: Early transcendentals, 6th ed., Brooks/Cole, 2008. ii, 28, 45
[Sti92]
89
Ch mc
nh l Divergence, 73
n, 64
nh l Gauss-Ostrogradsky, 73
bin, 64
nh l hm ngc, 26
chnh qui, 64
o khng, 10
trn, 61
vt, 61
ng nng, 52
ma trn Jacobi, 25
ng i, 41
min, 14
ng, 41
n, 41
php ng phi, 47
cng nh hng, 46
php i bin, 25
chnh qui, 45
php chia, 2
lin tc, 41
khong con, 2
tri nh hng, 46
mn hn, 3
trn, 41
vt, 41
tch phn, 4
ng cong, 46
tch phn ng
c lp vi ng i, 51
a tp trn, 82
loi hai, 43
loi mt, 43
B Poincar, 58, 59
ta tr, 31
tng di, 3
dng vi phn, 82
tng Riemann, 2
hu khp, 10
tng trn, 3
hnh hp, 1
th nng, 52
con, 2
thng lng, 74
th tch, 1
th tch, 15
hnh sao, 58
th tch khng, 8
hm c trng, 15
trn, 25, 55
hm Gamma, 40
trng
bo ton, 51
hm mt , 37
hm th, 51
kh tch, 4
vi ng phi, 25
o ngc nh hng, 63
kh vi tng khc, 43