Professional Documents
Culture Documents
A. lý DO CHäN §Ò TµI
Trang bÞ nh÷ng tri thøc c¬ b¶n ,cÇn thiÕt ,tiªn tiÕn nhÊt ®Æc biÖt lµ
nh÷ng tri thøc ph¬ng ph¸p vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cho hä c sinh lµ c¸c môc
tiªu ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu trong c¸c môc tiªu d¹y häc m«n to¸n.
BÊt ®¼ng thøc lµ mét vÊn ®Ò ®îc gi¸o viªn vµ häc sinh th©m nhËp
víi mét lîng thêi gian kh¸ nhiÒu v× ®©y lµ vÊn ®Ò cã thÓ ph¸t triÓn kh¶
n¨ng t duy to¸n häc cho häc sinh.
ThÕ nhng qua
viÖc t×m hiÓu vÊn ®Ò nµy trong qu¸ tr×nh d¹y häc t«i thÊy mÆc dï ®·
cã rÊt nhiÒu ph¬ng ph¸p gi¶ i cho nh÷ng bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc ®iÓn h×nh
cô thÓ cã nhiÒu d¹ng. Cã nh÷ng bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc khã khi båi dìng
häc sinh kh¸ giái viÖc sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p ®· cã gÆp nhiÒu khã
kh¨n, v× thÕ víi híng suy nghÜ kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ vÒ ph¬ng ph¸p
gi¶i ®· cã tríc t«i ®· t×m kiÕm thªm ®îc mét ph¬ng ph¸p tiÖn lîi ®Ó
gi¶i quyÕt nh÷ng bµi to¸n khã vµ còng ®Ó kh¬i dËy trÝ t×m tßi cña häc sinh
vµ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh tù häc, kh¬i dËy lßng say mª t×m kiÕm nh÷ng
c¸i míi.
V× nh÷ng lý do ®ã.Díi ®©y t«i xin ®îc trao ®æi víi quý ®ång
nghiÖp mét ph¬ng ph¸p gi¶i cho nh÷ng bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc ( Thêng
lµ nh÷ng bµi bÊt ®¼ng thøc khã, x¶y ra trong c¸c kú thi häc si nh giái, thi
§¹i häc). Vµ trong mét sè bµi t«i khai th¸c s©u thªm b»ng nh÷ng ho¹t
®éng trÝ tuÖ nh tæng qu¸t, ph©n tÝch, so s¸nh, ®Æc biÖt hãa. ..
Néi dung ®Ò tµi gåm ba phÇn :
PhÇn I: mét biÕn lµ Èn phô t=h(x,y,z,...)
PhÇn II: Mét biÕn lµ x(y hoÆc z)
PhÇn III: Khai th¸c ph¬ng ph¸p trong lîng gi¸c
x x x
®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi 1 2 ... n
y1 y2 yn
c. BÊt ®¼ng thøc svac-x¬(hÖ qu¶ cña bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki ) :
víi y1 , y2 ,..., yn (n 2) lµ sè d¬ng: x1 x2 ... xn ( x1 x2 ... xn )
2 2 2 2
y1 y2 yn y1 y2 ... yn
x x x
®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi : 1 2 ... n
y1 y2 yn
2.TÝnh chÊt:
a. NÕu p cã gi¸ tri kh«ng ®æi khi ta ho¸n vÞ vß ng quanh c¸c biÕn x,y,z..
ch¼ng h¹n p=f(x,y,z)=f(y,z,x)=f(z,x,y) .
khi ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta cã thÓ gi¶ sö x=max(x,y,z,...) hoÆc
x=min(x,y,z,...)
b. NÕu p cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi khi ta ho¸n vÞ mét c¸ch bÊt k× c¸c biÕn x,y,z...
ch¼ng h¹n p=f(x,y,z)=f(x,z,y)=f(y,x,z)=f(y,z,x)=f(z,x,y)=f(z,y,x) .
khi ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta cã thÓ s¾p xÕp c¸c biÕn theo mét thø tù
x y z ....
I. mét biÕn lµ Èn phô t=h(x,y,z,...).
Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô më ®Çu
Bµi to¸n 1 :Víi x,y lµ sè d¬ng chøng minh r»ng:
x 3 y 3 xy 2 yx 2 (1)
Gi¶i:
V× x lµ sè d¬ng nªn:
3 2
(1) 1
y y y y
. ®Æt =t th× t>0
x x x x
(1) trë thµnh t -t -t+1 0 (t-1) (t+1) 0 (®óng víi mäi t>0)
3 2 2
®pcm
Tæng qu¸ t ta cã bµi to¸n sau:
Cho x,y lµ sè d¬ng. Cmr: x n y n xy n 1 x n 1 y (n 2, n N )
Chøng minh hoµn hoµn t¬ng tù!
Bµi to¸n 2 : Víi x,y kh¸c kh«ng chøng minh r»ng:
.
Kỳ _ Xác -2-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
x4 y4 x2 y2 x y
2 ( 2)
y4 x4 y2 x2 y x
Gi¶i:
x y x y x y
§Æt t= th× t 2 (¸p dông b®t c«si)
y x y x y x
khi ®ã (2) trë thµnh:
(t 2 2) 2 2 (t 2 2) t 2 0 (t+2)(t 3 -2t 2 -t+3) 0(2')
+) Víi t 2: ta cã t 3 -2t 2 -t+3=(t-2)(t 2 -1)+1>0
nªn bÊt ®¼ng thøc (2') ®óng
+) Víi t -2: ta cã t 3 -2t 2 -t+3=(t+2)[(t-2) 2 +3] - 11 > 0
vµ t+2 0 nªn bÊt ®¼ng thøc (2') ®óng
vËy bÊt ®¼ng thøc (2) ®óng dÊu b»ng x¶y ra khi t= -2 hay x=-y
®pcm
Bµi to¸n 3:(§Ò chän ®éi tuyÓn dù thi HSG to¸n QG 2006-2007)
x,y,z lµ sè thùc tháa m·n x 2 y 2 z 2 2 .T×m gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña biÓu
thøc P x 3 y 3 z 3 3xyz
-NhËn xÐt : Dù ®o¸n dÊu gi¸ trÞ LN,NN ®¹t ®îc kh i x=y=z hoÆc t¹i c¸c ®iÓm
biªn.Thö vµo ta cã ph¸n ®o¸n 2 2 P 2 2
Gi¶i: Tõ ®¼ng thøc x 2 y 2 z 2 2( xy yz zx) ( x y z ) 2
x 3 y 3 z 3 3 xyz ( x y z )( x 2 y 2 z 2 xy yz zx ) vµ ®iÒu kiÖn ta cã:
( x y z)2 2
p ( x y z )( x y z xy yz zx ) ( x y z )(2
2 2 2
)
2
®Æt t x y z 0t 6
t2 2 t3 1
p t (2 ) 3t (t 2 ) 2 (t 2 2 ) 2 2 2 2
2 2 2
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi t 2
vËy Pmin= 2 2 khi x= 2 ,y=z=0 hoÆc ho¸n vÞ
Pmax= 2 2 khi x= 2 ,y=z=0 hoÆc ho¸n vÞ
Sau ®©y ta xÐt mét sè vÝ dô mµ ph¶i ®¸nh gi¸ biÓu thøc P míi thÊy ®îc Èn
phô
x, y , z 0
1 1 1 15
Bµi to¸n 4: Cho x y z 3 Cmr: x y z
x y z 2
2
Gi¶i: ¸p dông bÊt ®¼ng thøc c«si ta cã:
1 1 1 1 9
x yz x y z 33 x yz
x y z xyz x yz
3
§Æt t x yz 0t
2
.
Kỳ _ Xác -3-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
1 1 1 9 9 27 9 27 15
VËy: x y z t t 2 t.
y z x t 4t 4t 4t 4. 3 2
2
1
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi x=y=z=
2
®pcm
Tæng qu¸t ta cã bµi to¸n: Cho x1 , x2 ,..., xn ( n 2) lµ sè d¬ng ;
x1 x2 ... xn k ( k R * ) b 0; ak 2 bn 2 .
1 1 1 bn 2 ak 2
Cmr : a( x1 x2 ... xn ) b( ... ) (*)
x1 x2 xn k
S¬ lîc lêi gi¶i:
1 1 1 bn 2
a( x1 x2 ... xn ) b( ... ) a( x1 x2 ... xn )
x1 x2 xn x1 x2 ... xn
bn 2 1 t bn 2 1 bn 2 bn 2 ak 2
at bn 2 ( 2 ) t (a 2 ) bn 2 .2. k (a 2 )
t t k k k k k
NhËn xÐt1 :
- Tõ bµi to¸n (*) ta §Æc biÖt hãa
1.Víi a=1; b=4 ; n=3 ; k= 3 ta cã bµi to¸n :
2
x, y , z 0
Cho
1 1 1 51
3 Cmr: x y z 4( )
x yz x y z 2
2
kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki ta cã
bµi to¸n 2' :(olimpic-to¸n s¬ cÊp -§¹i Häc Vinh)
x, y , z 0
Cho
1 1 1 17
3 C mr: x2 y 2 2 z 2 2 3.
x yz y 2
z x 2
2
ThËt vËy : ¸p dông bÊt ®¼ng thøc bunhacopxki ta cã
1 2 4 1 1 4
(x2 2
)(1 4 2 ) x x 2 2 (x )
y y y 17 y
t¬ng tù sau ®ã céng l¹i kÕt hîp bµi to¸n trªn ta suy ra ®iÒu ph¶i chøng minh
Víi a=1;b=9;n=3;k=1 kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki ta cã bµi to¸n
x, y , z 0 1 1 1
Cho CMR : x2 y 2 2 z 2 2 82
x y z 1
2
x y z
(®Ò thi ®¹i häc ,cao ®¼ng n¨m 2003 -2004)
2.víi a= -1; b=1 ; n=2 ; k= 2 ta cã bµi to¸n :
x, y 0 1 1
Cho Cmr: ( x y) 2
x y 2 x y
b»ng c¸ch thay ®æi gi¶ thiÕt , ®Æt Èn phô ta cã bµi to¸n 2'':
.
Kỳ _ Xác -4-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
x, y 0 x y
cho Cmr: 2
x y 1 1 x 1 y
ThËt vËy: b»ng c¸ch ®Æt: a= 1 x ; b= 1 y vµ kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc
bunhacopxki vµ bµi to¸n trªn ta suy ra ®iÒu ph¶i chøng minh
Tæng qu¸t: (t¹p chÝ crux )
x1 , x2 ,..., xn (n 2) lµ sè d¬ng vµ x1 x2 ... xn m ,m>0:
x1 x2 xn mn
Cmr:: ...
m x1 m x2 m xn n 1
Chøng minh hoµn toµn t¬ng tù !
- NÕu ®æi chiÒu cña bÊt ®¼ng thøc ë ®iÒu kiÖn (bµi to¸n (*))th× bµi to¸n thay ®æi
nh thÕ nµo?
Tr¶ lêi c©u hái nµy ta cã bµi to¸n míi : Cho x1 , x2 ,..., xn (n 2) lµ sè d¬ng;
x1 x2 ... xn k ( k R * ) b 0; ak 2 bn 2 .
1 1 1 bn 2 ak 2
Cmr : a( x1 x2 ... xn ) b( ... ) (**)
x1 x2 xn k
tõ bµi to¸n (**) ta cã thÓ khai th¸c ta ®îc nh÷ng bµi to¸n míi kh¸ thó vÞ ...
*)Nh vËy khi lµm mét bµi to¸n ta cã thÓ dïng ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®Ó khai th¸c s©u
bµi to¸n_ë trªn cã mét chu k× ho¹t ®éng kh¸ hay ®ã lµ :bµi to¸n cô thÓ tæng
qu¸t ®Æc biÖt (ph©n tÝch , so s¸nh...) bµi to¸n míi tæng qu¸t.
(chó ý tæng qu¸t cã nhiÒu híng :theo h»ng sè ,theo sè biÕn hoÆc sè mò)
Bµi to¸n 5:(THTT/ T4/352/2007 ) Víi x,y,z lµ sè d¬ng vµ xyz 1
x y z 3
Cmr: (5)
x yz y xz z xy 2
Gi¶i:
§Æt a= x , b= y , c= z
Bµi to¸n trë thµnh : a,b,clµ sè d¬ng vµ abc 1 cmr
a2 b2 c2 3
(4')
a 2 bc b 2 ac c 2 ab 2
¸p dông bÊt ®¼ng thøc svac-x¬ ta cã:
VT 2 (5')
2
(a b c) 2 (a b c) 4
=
a bc b ac c ab
2 2 2
a 2 bc b 2 ac c 2 ab 2
(a b c) 4 (a b c) 4 (a b c) 4
3(a 2 b 2 c 2 ab bc ca ) 3[(a b c) 2 3(ab bc ca )] 3[(a b c) 2 3]
{v× ab+bc+ca 33 (abc ) 2 3}
®Æt t=(a+b+c) 2 th× t 9 { v× a+b+c 33 abc 3}
.
Kỳ _ Xác -5-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
t2 3t 15 t 3 3 3.9 15 t 3 3 9
ta cã = 2 . =
3(t 3) 12 12 t 3 12 12 t 3 2
VT 2 (5') VT(4')
9 3
2 2
dÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z=1
®pcm
Tæng qu¸t ta cã bµi to¸n sau:víi x1 , x2 ,..., xn (n 2) d¬ng vµ x1 x2 ...xn 1
x1 x2 xn n
Cmr: ...
x1 x2 x3 ..xn x2 x3 x4 ...xn x1 xn x1 x2 ...xn 1 2
x, y , z 0 x y z 9
Bµi to¸n 6: Cho Cmr: P
x y z 1 1 x 1 y 1 z
2 2 2
10
NhËn xÐt: Ta nghÜ ®Õn ¸p dông b®t svac-x¬ nhng ë ®©y chiÒu cña bÊt ®¼ng
thøc l¹i ngîc.Mét ý nghÜ n¶y sinh lµ biÕn ®æi P ®Ó lµ m ®æi chiÒu bÊt ®¼ng thøc ?
Gi¶i : Ta cã :
x2 y2 z2 x3 y3 z3
P x(1 ) y (1 ) z (1 ) 1 ( )
1 x2 1 y2 1 z2 1 x2 1 y2 1 z 2
1 (
x4
y4
z4
) 1
x2 y2 z 2 2
x x3 y y 3 z z 3 x y z x3 y 3 z 3
1
§Æt t x 2 y 2 z 2 tõ ®k t
3
¸p dông bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki vµ c«si ta cã:
x 3 y 3 z 3 ( x y z )( x 2 y 2 z 2 xy yz zx ) 3 xyz
1 x2 y2 z 2 3 3 1 t
x 2 y 2 z 2 [1 ( x 2 y 2 z 2 )] 3 ( ) t t
2 3 2 2 3
VËy
1
( t )(57t 9)
2t 2
2t 2
3t 10t 3 9 9
2
9 9
P 1 1 2 3 2
t t 3t 10t 3 10 10 3t 10t 3 10 10
1 3t 2t 3t 1 t 2
3 3
1
dÊu b»ng x¶y khi vµ chØ khi x=y=z=
3
®pcm
Khi gÆp bµi to¸n cã ®iÒu kiÖn phøc t¹p khã sñ dông th× ph¶i xö lÝ ®iÒu kiÖn . Ta
xÐt bµi to¸n sau:
Bµi to¸n 7:(T¹p chÝ to¸n häc tuæi th¬ )
x, y, z (0;1) 3
Cho Cmr: x 2 +y 2 +z 2
xyz (1 x)(1 y )(1 z )(1) 4
Gi¶i:
.
Kỳ _ Xác -6-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
(1) 1-(x+y+z)+xy+yz+zx=2xyz
x 2 +y 2 +z 2 =2-2(x+y+z)+(x+y+z) 2 -4xyz
x y z
3
x +y +z 2-2(x+y+z)+(x+y+z) -4
2 2 2
2
3
§Æt t=x+y+z th× 0 t 3 .Khi ®ã:
4 1 15 3 3
x 2 +y 2 +z 2 t 3 t 2 2t 2 (2t 3)2 ( t )
27 27 4 4 4
3 1
dÊu b»ng x¶y ra khi t= hay x=y=z=
2 2
®pcm
NhËn xÐt 2 : Tõ ý tëng ph¬ng ph¸p gi¶i ë trªn ta cã thÓ s¸ng t¹o c¸c bÊt
®¼ng thøc :
ch¼ng h¹n -Tõ bÊt ®¼ng thøc c« si
1.C ho x,y lµ sè d¬ng.Cmr: ( x 2 y 2 )3 8 8 x 2 y 2 8 xy
2.(THTT-248 - 1998):Cho x,y,z lµ sè d¬ng kh«ng lín h¬n 1. Cmr:
1 1 (1 x)(1 y )(1 z )
a.
x yz 3 3
1 1
b. (1 x)(1 y )(1 z )
x yz 3
Tõ ®ã ta cã bµi to¸n tæng qu¸t : (chó ý: c©u b chÆt h¬n c©u a)
Cho x1 , x2 ,..., xn (n 2) lµ sè d¬ng kh«ng lín h¬n : Cmr:
a n 1 an
( a x1 )(a x2 )...( a xn )
x1 x2 ... xn n
Hd: ¸p dông bÊt ®¼ng thøc c«si ta cã:
na ( x1 x2 ... xn )
n
( a x1 )(a x2 )...( a xn )
n
a n 1 a n na t na t n n 1a n t (na t )n 1
n
n
kÕt hîp ®iÒu kiÖn bµi to¸n nªn bÊt ®¼ng thøc (*) ®óng
ngoµi ra tõ c¸ch chøng minh ta cã bÊt ®¼ng thøc chÆt h¬n sau:
Cho x1 , x2 ,..., xn (n 2) lµ sè d¬ng kh«ng lín h¬n a .Cmr:
n 1 n 1
n 1 a n 1 n 1 an
( a x1 )( a x 2 )...( a x n )
n x1 x 2 ... x n n n
.
Kỳ _ Xác -7-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
x, y , z 0
4.Cho Cmr: x y z 6
xyz x y z 2
- Tõ bÊt ®¼ng thøc bunhiac«sxki, svac -x¬ vµ ®¼ng thøc
x 2 y 2 z 2 2( xy yz zx ) ( x y z ) 2
1. Cho x,y,z n»m trong ®o¹n [1;2] .Cmr : 0 xy yz zx ( x y z ) 6
x, y , z 0 1 10
2. Cho Cmr: x2 y2 z 2
xyz 1 xy yz zx 3
xyz 1
3. Cho
x y z 3
Cmr: 4
x, y , z 0 y2 z2 x2 x yz
x , y , z 0 1 1 1 108
4. Cho x y z 1 Cmr:
xx 2
yy 2
zz 2
5
2
x y z 1
5.(THTT- 346/2006) Cho Cmr:
x, y , z 0
xy yz zx 8( x 2 y 2 z 2 )( x 2 y 2 y 2 z 2 z 2 x 2 )
xy yz zx x y z
6. Cho
x, y, z [1;2]
x2 y2 z2 3
Cmr:
4 ( y z ) 2 4 ( z x) 2 4 ( x y ) 2 4
- Hay tõ bÊt ®¼ng thøc schur :
9xyz
x(x y)(x z) y( y z)(y x) z(z x)(z y) 0 4(xy yz zx) (x y z) 2
x yz
1: Cho xyz lµ sè kh«ng ©m .
Cmr: 2 xyz x 2 y 2 z 2 1 2( xy yz zx)
s¬ lîc lêi gi¶i: BÊt ®¼ng thøc cña bµi to¸n t¬ng ®¬ng víi
(x y z) 2 2xyz 1 4(xy yz zx) hay 4(xy yz zx) (x y z) 2 2xyz 1
kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc trªn vµ bÊt ®¼ng thøc c«si ta cÇn chøng minh:
(9 2t )t 2 9 9
1 víi t x y z , t { cßn t hiÓn nhiªn ®óng}
27 2 2
B»ng c¸ch thªm bít c¸c biÓu thøc vµo ta cã nhiÒu bµi to¸n kh¸c nhau
Ch¼ng h¹n:
9axyz
a[ 4( xy yz zx ) ( x y z ) 2 ] bxyz ct bxyz ct ; t x y z
t
a , b, c 0
ta cã: Chän a,b sao cho: th×:
2 a b c
.
Kỳ _ Xác -8-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
a ( x 2 y 2 z 2 ) bxyz c( x y z ) 3a b 3c 2a ( xy yz zx )
víi a=3 b=5 c=1 ta cã bµi to¸n:
2.Cho x,y,z lµ sè kh«ng ©m . chøng minh r»ng :
3( x 2 y 2 z 2 ) 5 xyz ( x y z ) 1 6( xy yz zx )
B»ng c¸ch t¬ng tù ta cã bµi to¸n:
3.Cho x,y,z lµ sè d¬ng chøng minh r»ng
xyz 2( x 2 y 2 z 2 ) 8 5( x y z ) (THTT-sè 356)
4.Cho x,y,z lµ sè d¬ng chøng minh r»ng
x 2 y 2 z 2 2 xyz 3 (1 x)(1 y )(1 z )
xy yz zx 3
5.Cho x, y , z [0; 4 ] Cmr: xyz 4( x y z ) 13
3
Tõ ®¼ng thøc ,bÊt ®¼ng thøc c¬ b¶n,®¬n gi¶n ta cã thÓ t¹o v« sè bµi to¸n!
®Ó kÕt thóc phÇn I t«i xin ®a ra thªm mét sè bµi to¸n lµm theo ph¬ng ph¸p
nµy:
.
Kỳ _ Xác -9-
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
xy+yz+zx-xyz=z(1-z)+ (1-z)= =
2 4
1 1 5 8 8
(z ) 2 (z ) víi mäi z, 0 z 1
4 3 3 27 27
1
dÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z= ®pcm
3
x y z3
Bµi to¸n sè 9: Cho Cmr: 5 xyz 2( xy yz zx) (9)
x, y , z 0
Gi¶i: Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t gi¶ sö z=min(x,y,z)
Tõ ®iÒu kiÖn dÔ thÊy 0 z 1
x y 2
(9) 5 xy ( z 2) 2 z ( x y ) 0 5 ( ) ( z 2) 2 z ( x y ) 0
2
3 z 2 z 3 3z 2 ( z 1) 2 ( z 2)
5( ) ( z 2 ) 2 z (3 z ) 0 0 0
2 4 4
®óng víi z [0;1] . DÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z=1
®pcm
NhËn xÐt4:
- NÕu lÊy ®iÒu kiÖn 0 z 3 th× bÊt ®¼ng thøc ®¸nh gi¸ biÓu thøc trªn lµ kh«ng
®óng. ë ®©y chóng ta sö dông tÝnh chÊt 1 ®Ó lµm h¹n chÕ ®iÒu kiÖn cña biÕn ®Ó
cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc biÓu thøc .
.
Kỳ _ Xác - 10 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
x y z 3
x, y , z 0
bµi to¸n9'' Cho a 0; b 0 chøng minh r»ng:
a 2
b 3
a ( xy yz zx ) bxyz (3a b ) 0
Chó ý : §Ó chøng minh : sö dông tÝnh chÊt 1 víi z=max(x,y,z)
§Æc biÖt hãa ta cã bµi to¸n:
x y z 3
Víi a=1; b=-2 : Cho Cmr: xy yz zx 2 xyz 1
x, y , z 0
Sau ®©y ta xÐt tiÕp mét sè bµi to¸n sö dông tÝnh chÊt nµy ®Ó lµm h¹n chÕ
ph¹m vi cña biÕn:
x, y , z [0;2]
Bµi to¸n 10: Cho Cmr: x 3 y 3 z 3 9
x y z 3
Gi¶i:
Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t , gi¶ sö z=max(x,y,z)
Tõ ®iÒu kiÖn 1 z 2 .
Ta cã:
x 3 y 3 z 3 x 3 +y 3 +3xy(x+y) +z 3 =(x+y) 3 +z 3 =(3-z) 3 +z 3 =
=9z 3 -27z+27=9(z-1)(z-2)+9 9 víi mäi z,1 z 2
dÊu b»ng x¶y ra khi (x,y,z)=(0,1,2) vµ ho¸n vÞ cña nã
®pcm
Bµi to¸n 11 : (§Ò thi to¸n quèc gia _b¶ng B_1996;USAMO_2001)
x, y , z 0
Cho Cmr: x+y+z xy+yz+zx(11)
xy yz zx xyz 4
Gi¶i:
Gi¶ sö z=min(x,y,z) , tõ ®iÒu kiÖn ta cã :
4 xy yz zx xyz z 3 z ( z 1)( z 2) 2 0 0 z 1 (11')
3 2
4 xyz xy
xy+yz+zx+xyz=4 (x+y)z=4-xyz-xy x+y= (11'')
z
MÆt kh¸c : 0=xy(1+z)+z(x+y) -4 xy(1+z)+2 xy .z-4
2 2
( xy )( xy 2) 0 xy (11''')
z 1 z 1
(11) ( x y )(1 z ) z xy 0
Tõ (11'),(11''),(11''') ta cã :
.
Kỳ _ Xác - 12 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
.
Kỳ _ Xác - 13 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
x y z 1
II14. Cho Cmr:
x, y , z 0
x2 1 y2 1 z2 1 7
a. (bµi T5 - THTT - 10/2004)
y 1
2
z 1
2
x 1
2
2
xn 1 yn 1 zn 1 7
b.
yn 1 zn 1 xn 1 2
HD:Gi¶ sö x=max(x,y,z)
x 2 1 y 2 1 z 2 1 y 2 1 z 2 1 1
1 3 y 2 z 2
y 2 1 z 2 1 x 2 1 1 x 2 1 x 2 1
1 1
3 ( y z) 2 x 2 2x 4
x 2 1 x 2 1
C©u b t¬ng tù!
x, y, z [0;2]
II15. Cho Cmr : x n y n z n 2n 1
x y z 3
(Tæng qu¸t bµi 8: chøng minh t¬ng tù!)
2. §a dÇn vÒ mét biÕn :
Tõ biÓu thøc p cã n biÕn ta ®¸nh gi¸ ®a vÒ (n -1) biÕn .... vµ cuèi cïng ®a vÒ 1
biÕn. sau ®©y ta xÐt mét sè vÝ dô ®Æc trng thÓ hiÖn ph¬ng ph¸p nµy:
Bµi to¸n 13: Cho x,y,z n»m trong ®o¹n [1;2]
Chøng minh r»ng : x 3 y 3 z 3 5 xyz
Gi¶i:
§Æt f ( x, y , z ) x 3 y 3 z 3 5 xyz
Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t gi¶ sö : 2 x y z 1
f ( x, y, z ) f ( x, y,1) z 3 5 xyz (1 5 xy ) ( z 1)(1 z z 2 5 xy ) 0
V× : z 1 0;1 z z 2 5 xy 1 z z 2 5 z 2 1 z 4 z 2 4( z 1) 2 3 z 1 0
MÆt kh¸c : f ( x, y,1) f ( x,1,1) y 3 5 xy (1 5 x) ( y 1)(1 y y 2 5 x) 0
V× y 1 0;1 y y 2 5 x 1 y y 2 5 y y 2 4 y 1 ( y 1)( y 2) y 1 0
VËy f ( x, y, z ) f ( x,1,1) x 3 5 x 2 ( x 2)[( x 1) 2 2) 0 x,1 x 2
dÊu b»ng bÊt ®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi (x,y,z)=(2,1,1) vµ ho¸n vÞ cña
(2,1,1) ®pcm
x y z 3
Bµi to¸n14:(§©y lµ bµi to¸n sè 9) Cho
x, y , z 0
Chøng minh r»ng: 5 xyz 2( xy yz zx )
Gi¶i
§Æt p ( x , y , z ) 2 ( xy yz zx ) xyz
Ta cÇn chøng minh f ( x, y, z ) 5 . Do vai trß cña x,y,z trong f nh nhau nªn theo
tÝnh chÊt 2 ta gi¶ sö 0 x y z kÕt hîp ®iÒu kiÖn ta dÔ dµng suy ra 0 x 1
XÐt
.
Kỳ _ Xác - 14 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
1 x y 1 ( x y )2
1 . 0
x
y y( x y) x ( x y ) ( x y )( x y ) xy
.
Kỳ _ Xác - 15 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
y y
x y xy 1 x
Ta cã : f (x, y, xy) x
xy y xy x x y y y y y
1
1
x x x x
t2 2 2t t 2
2
1
t
t 1 3 3
víi t
y
(t 0)
t t 2
t 1 t 1
2
2t (t 1) 2 2
2
x
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi : x=y=z=1
®pcm
NhËn xÐt :
- Khi ®a biÓu thøc 3 biÕn vÒ 2 biÕn hay 1 biÕn thêng xÐt hiÖu biÓu thøc cña bÊt
®¼ng thøc vµ biÓu thøc ®ã víi x(hoÆc y hoÆc z) thay bëi trung b×nh nh©n hoÆc
trung b×nh céng .
- Thêng ta ph¶i sö dông tÝnh chÊt 2 míi cã ®¸nh gi¸ ®îc
.
Kỳ _ Xác - 16 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
2
x y yz zx 2
1 (OLIMPIC 30-4)
z x y 2
1
HD: Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta gi¶ sö : z y x 1
2
1
§Æt : z=ax ; y=bx a b 1 sau ®ã ®¸nh gi¸ tiÕp ta ®a vÒ 1biÕn lµ b .
2
III. khai th¸c ph¬ng ph¸p trong lîng gi¸c:
ë trªn lµ nh÷ng bÊt ®¼ng thøc trong ®¹i sè . vËy trong lîng gi¸c liÖu cã thÓ
®¸nh gi¸ ®¬c kh«ng? sau ®©y ta xÐt mét sè vÝ dô trong l îng gi¸c
Bµi to¸n17:Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã:
4
sinA+sinB+ 3 sinC 6 (17)
3
Gi¶i:
A B A B C
(17) sin A sin B 3 sin C 2 sin cos 3 sin C 2 cos 3 sin C
2 2 2
C
§Æt cos t 1 t 0
2
C C C
Ta cã: 2 cos 3 sin C 2 cos (1 3 sin ) 2t (1 3(1 t 2 ) )
2 2 2
¸p dông b®t c«si :
3 1 3 1
2t (1 3(1 t 2 ) ) 2t (1 .2 (1 t 2 ) ) 2t[1 ( 1 t 2 )] 3t 3 6t
2 3 2 3
6 2 4 4
(t ) (3t 2 6 ) 6 6 (17' )
3 3 3
4
(17') ®óng víi mäi t>0 ; v× vËy: sinA+sinB+ 3 sinC 6
3
A B
cos 2 1 A B
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi
cos C 6 cos C 2
2 3
®pcm
Bµi to¸n18: Cho tam gi¸c ABC chøng minh r»ng:
(1-cosA)(1-cosB)(1-cosC) cosAcosBcosC (18)
Gi¶i:
+) NÕu tam gi¸c cã gãc vu«ng ho Æc gãc tï th× b®t lu«n ®óng
+) NÕu tam gi¸c lµ nhän ,ta cã:
1 cos A 1 (cos B cos C ) cos B cos sC
(18) . 1
cos A cos B cos C
.
Kỳ _ Xác - 17 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
BC BC
1 2 cos cos
1 cos A
2 2 1 1 (18' )
cos A 1
[cos( B C ) cos( B C )
2
A A A
1 2 sin 2 4 sin 2 sin 2
1 cos A 2 1 2 2
VT (18' )
cos A 1 cos A
(1 cos A)
2
A A A A A
2 4 sin 2 sin 2 1 4 sin 4 sin 2 (1 2 sin ) 2
Ta cã: 2 2 1 2 2 0 2 0 (18'')
cos A cos A cos A
V× tam gi¸c nhän nªn (18'') lu«n ®óng.Do ®ã(18) ®óng
BC
cos 2 1
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi A BC
A
1 sin 0
2
®pcm
Trong tam gi¸c ABC ta cã ®iÒu kiÖn lµ A+B+C=180
nªn gîi ý cho chóng ta sö dông tÝnh chÊt 1 ®Ó lµm h¹n chÕ ph¹m vi biÕn tõ ®ã
cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc biÓu thøc ,
Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô:
Bµi to¸n 19: Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã
3(cosA+cosB+cosC) 2(sinAsinB+sinBsinC+sinCsinA) (19)
Gi¶i:
Khi ho¸n vÞ (A,B,C) th× b®t (1 9) kh«ng thay ®æi do ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t
3 A
Gi¶ sö A=min(A,B,C. V× A+B+C=180 3A nªn 0 A 60 cos 1
2 2
T 3(cos A cos B cos C ) 2(sin A sin B sin B sin C sin C sin A)
BC BC BC BC
3(cos A 2 cos cos ) cos( B C ) cos( B C ) 2 sin A.2 sin cos
2 2 2 2
BC A A
2 cos A cos [6 sin 4 sin A cos ] cos( B C )
2 2 2
A 3 A A A A A
Ta cã: v× sin 0, cos 1 6 sin 4 sin A cos 2 sin (3 4 cos 2 ) 0
2 2 2 2 2 2 2
BC
MÆt kh¸c cos 1, cos( B C ) 1 nªn
2
A A A A A A
T 2 cos A 6 sin 4 sin A cos 1 2(1 2 sin 2 ) 6 sin 8 sin (1 sin 2 ) 1
2 2 2 2 2 2
8t 4t 2t 1 (2t 1) (2t 1) 0t 0
3 2 2
.
Kỳ _ Xác - 18 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
A
trong ®ã t sin .V× vËy (cosA+cosB+cosC) 2(sinAsinB+sinBsinC+sinCsinA)
2
BC
cos 2 1
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi cos( B C ) 1 A B C
A
sin 2 1
®pcm
Bµi to¸n20: Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã
1+cosAcosBcosC 3 sinAsinBsinC (20)
Gi¶i:
Khi ho¸n vÞ (A,B,C) th× b®t (20) kh«ng thay ®æi do ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng
qu¸t . ta gi¶ sö A=max(A,B,C)
Khi ®ã A 60 (20 ') . XÐt
T 1 cos A cos B cos C 3 sin A sin B sin C
1 3
T 1 cos A [cos( B C ) cos( B C )] sin A [cos( B C ) cos( B C )]
2 2
1 1 3
1 [cos 2 A 3 sin A cos A ] cos( B C )[ cos A sin A ]
2 2 2
1 3
Tõ (20') ta cã : cos A sin A cos( A 60 ) 0 vµ cos( B C ) 1 nªn
2 2
1 1
T 1 [ cos 2 A 3 sin A cos A] (cos A 3 sin A) (cos A 1)[1 cos( A 60 )] 0
2 2
V× vËy 1+cosAcosBcosC 3 sinAsinBsinC
cos( B C ) 1
dÊu b»ng x¶y ra khi A BC
cos( A 60 ) 1
®pcm
.
Kỳ _ Xác - 19 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
3
III34. cos 3 A cos 3 B cos 3 C
2
1 3 2
III35. sin 2
A sin 2
B sin 2
C 1
2 4
A B C 3
III36. sin 3 sin sin 3
2
2 2 2 16
III37 . cot A cot B 2 cot C 2
III38. NÕu tam gi¸c ABC kh«ng ph¶i lµ tam gi¸c tï th×
a. ( 1 sin 2 )( 1 sin 2 B )( 1 sin 2 C ) 4
sin A sin B sin C 2
b. 1
cos A cos B cos C 2
NhËn xÐt 5: Ta cã thÓ chuyÓn bÊt ®¼ng thøc cã ®iÒu kiÖn trong ®¹i sè sang
lîng gi¸c b»ng c¸ch:
*) Tõ ®¼ng thøc lîng gi¸c c¬ b¶n :
+) Tõ ®¼ng thøc :
tan A tan B tan C tan A tan B tan C (1)
A B B C C A
tan tan tan tan tan tan 1 (2)
2 2 2 2 2 2
x , y, z 0
kÕt hîp bµi to¸n : II12. Cho Cmr: 3( x y z ) xyz 10
xy yz zx 3
chøng minh bµi nµy t¬ng tù bµi to¸n 11(hoÆc sö dông ®a dÇn vÒ mét biÕn)
3 3 3
tõ (1) b»ng c¸ch ®Æt : x ; y ; z ta ®îc bµi to¸n t¬ng
tan A tan B tan C
®¬ng bµi to¸n II12 : cho tam gi¸c ABC nhän .
10
Cmr: tan A tan B tan B tan C tan C tan A 1
tan A tan B tan C
3 3
A B C A B C
t¬ng tù ta cã : 9(tan tan tan ) tan tan tan 30 3
2 2 2 2 2 2
+) Tõ ®¼ng thøc: cos A cos B cos C 2 cos A cos B cos C 1 vµ
2 2 2
x, y , z 0
Bµi to¸n 11: Cho Cmr:x+y+z xy+yz+zx
xy yz zx xyz 4
§Æt x=2cosA ; y=2cosB ; z=2cosC ta cã bµi to¸n:
Chøng minh r»ng víi tam gi¸c nhän ABC th×:
cosA+cosB+cosC 2(cosAcosB+cosBcosC+cosCcosA)
®©y lµ bµi to¸n kh¸ ®Ñp
*) Tõ bÊt ®¼ng thøc lîng gi¸c c¬ b¶n :
Ta xÐt bµi to¸n 9:
DÔ thÊy tõ c¸ch chøng minh cã thÓ thay ®iÒu kiÖn cña bµi to¸n nh sau
.
Kỳ _ Xác - 20 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
x y z 3 x2 y2 z2 3
x, y, z 0
x, y, z 0
Cho a 0; b 0 hay a 0; b 0
a 4 a 4
b 3 b 3
Cmr: a ( xy yz zx ) bxyz (3a b ) 0
§Æc biÖt hãa ta cã bµi to¸n :
x y z 3
1. a=-2;b=1 . Cmr: 5 xyz 2( xy yz zx)
x, y , z 0
x2 y 2 z 2 3
2.a=-4;b=3 . Cmr: 9 3 xyz 4( xy yz zx )
x, y , z 0
KÕt hîp bÊt ®¼ng thøc c¬ b¶n trong lîng gi¸c ch¼ng h¹n
3
1. cos A cos B cos C ta cã bµi to¸n:
2
Cho tam gi¸c nhän ABC . Chøng minh r»ng:
5 8 cos A cos sB cos sC 8(cos A cos B cos B cos c cos C cos sA)
9
2. sin 2 A sin 2 B sin 2 C ta cã bµi to¸n:
4
Chøng minh r»ng víi mäi tam gi¸c ABC th×:
9 3 8 sin A sin B sin C 16(sin A sin B sin B sin C sin C sin A)
t¬ng tù ®èi víi tang,cotang vµ bµi to¸n kh¸c
chó ý: Gi¶i bµi to¸n ®¹i sè th«ng qua gi¶i bµi lîng gi¸c ngêi ta gäi l µ ph¬ng
ph¸p lîng gi¸c hãa. Lµm ngîc l¹i gäi lµ ph¬ng ph¸p ®¹i sè hãa.
C. KÕt luËn
Trªn ®©y lµ mét trÝch dÉn vÒ sù vËn dông ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn
trong vÊn ®Ò chøng minh bÊt ®¼ng thøc.
§Ò tµi nµy ®· ®îc b¶n th©n t«i vµ c¸c ®ång nghiÖp cïng ®¬n vÞ thÝ ®iÓm
trªn c¸c em cã häc lùc tõ kh¸ trë lªn. KÕt qu¶ thu ®îc rÊt kh¶ quan, c¸c em häc
tËp mét c¸ch say mª høng thó. Mét sè em ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tÝch tèt qua
nh÷ng ®ît thi häc sinh giái võa qua. V× t¸c dông tÝch cùc trong viÖc båi dìng
häc sinh kh¸ giái nªn kÝnh mong Héi ®ång khoa häc vµ quý thÇy ( c«) gãp ý bæ
sung ®Ó ®Ò tµi ngµy mét hoµn thiÖn h¬n, cã øng dông réng h¬n trong qu¸ tr×nh
d¹y häc ë trêng THPT.
.
Kỳ _ Xác - 21 -
Ph¬ng ph¸p ®a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .
5.Olimpic 30_4
.
Kỳ _ Xác - 22 -