MQt tai li~u ngfm ngu hoc dol chleu Nh4t - Hoa - Vi~t

Bien soan tai Ao Mon (Macao) nam 1632

UJu j : Bai sau day thoqt ddu la mQI la mot bdn Ihuytt trinh trong DQi Hqi quc1c It « Vasco da Gama », t6 chuc tai Lisboa lil 4 dtn 7 thang 11, 1998, do Uy ban Quo'c gia d{k trdcb Tudng ni~m cdc Kham phd cUa B8 Dao Nha. Bai nily da duoc an hilnh tren tijp san Dinh Hirdng sc119, 1999, trang 141-157, va sc121, trang 86-106.

Trong cu6n van pham clla mlnh, Arle da lingoa de /apam (Ngii' phap ti€ng Nhat), (n hanh tai Tnmng Ky (Nagasaki) nam 1604, linh muc B6 Dao Nha dong Ten Joao Rodrigues kh!ng dinh : «Mu6n vi€t ngon ngii' nay bang m~u hI clla chung ta, chting ta chU y€u phai sit dung each vi€t La Tinh va B6 Dao Nha, VI hai ly do : each phat am ciia ti€ng Nh~t c6 it nhi~u net gi6ng vdi ti€ng B6 trong mQt vai am va m~t khac, tai Nhan ban, cac cha va cac th~y sit dung ti€ng n6i va chii'

181

Thl1 kj dliu cUa Gitio hpj Cong gitio Vif?t Nam

Roland Jacques

vie't B6 Dao Nha d~ giao tie'p v<1i nhau125. ». Qua IC1i nh~n xet co ve vo thinrng vo phat nay, ta phat hien du<;1e ea mQt v~n d~ giao hru van h6a.

Nhii'ng ngon ngii' ldn tai Bong A, d~c biet Ia tie'ng Hoa, tie'ng Nh~t va tie'ng Vi~t rna chung toi gidi han trong bai nay, d~u c6 rnQt dang chlf vie't tnt(1c th<Ji IcY goi la tan kY nguyen du<;1c rnd ra qua chuye'n du hanh cua Vasco da Garna. Tuy nhien, rnQt trong nhtrng tac phirn n6i b~t nh~t, do cong cua cac nha thira sai thuoc Padroado (qui eM bdo IrC!) B6 Bao Nha tai Phuong Dong,126 va d~c biet la cua nhii'ng linh muc

125 "No escreuer esta lingoa e nossa letra seguimos principahnente a ortographia latina, & a Portuguesa, assi por ter a pronttciacao de Iapao semelhanca co a Portuguesa em algnas syllabas como sam, Cha, chi, cho, chu, nha, nho, nhu, &c como tabem por q e Iapao os Padres, & Irmaos entre si vsam da lingoa & ortographia Portuguesa." Arte da Lingoa de Iapam composta pello Padre lotio Rodriguez Portugues da Ciipanhia de lESV diuidida em tres livros [ ... ], Namgasaqui no Collegio de Iapao da Companhia de IESV Anno 1604, tr. 45. - Ban in lai do Doi Tadao a'n hanh, vdi ICli dln nh~p, Tokyo, 1976, tr. 122.

126 Cac nha thira sai Tay Ban Nha da gop phh mlnh vao viec nghien CUll co h~ th6ng cac ngnn ngii', nhung cong viec nay du"<_1c thuc hien du"di slf chi dao cila ngu"i'7i Bd Dao Nha, la nhtmg nguni co uy the' trong lich sit. DOl vdi tie'ng Nh~t, chi c~n neu ra day cu6n Ars grammatica Japonicae linguae (Van Pham tie'ng Nhst) cua linh muc dong Da Minh, cha Diego Collado, xua't ban tai Roma dung vao nam 1632, va hlnh nhu con co m9t cu6n tnrdc do nU"a la cu6n Arte y Vocabulario de la lenguajaponesa (Ngtr phap va tit vung tie'ng Nhat) ciia ml)t linh muc dong Au Tinh ddng lnnmg vdi cha, cha Hernando de San Jose Ayala, qua dCli nam 1617. D6i vdi tie'ng Hoa, cha Pedro Chirino, dong Ten, da d~ t~ng tit nam 1604 m9t cu6n sach mong nra lit Dictionnarium Sino-Hispanicum (fit diSn Hoa - Tay Ban Nha),

183

ThiJi kj dliu eUa Gi60 h(Ji ClJng gi60 Vif}t Nam

Roland Jacques

dong Ten, do 18. viec phien am cac ngon ngil nay theo m~u t\1' La Tinh, vdi h~ qua la ho nghien cuu each phat am va van pham clla cac ngon ngtt t.y. Qua th~t, phat am chinh Ia di~u rna linh muc Rodrigues d~t len hang d1u trong cac suy nr ella mlnh, ngay eli tnmc viec neu len muc dich ton giao. Nhung cong trinh n1y khong pMi vo tu (nghia 18. khong gay mQt cht.n dQng nao) xet v~ m~t thu!n uiy van hoa, cong vi~c nghien can ngon ngil rna cac nha thira sai thuc hien dlt<1c ngltCJi ta giai thich nhi~u each khac nhau.!"

Tai cac mrdc chiu anh hltC1ng clla Trung Hoa, trong s6 d6 bao g6m Nh~t Ban va Vi~t Nam hien nay, ehil Han c6 mQt

v§n con du'm dang ban thao, dua theo tie'ng Hoa dang du'c1c su dung vao th~ 1.y cl Manila.

V~ Padroado (qui cht bdn tra) B6 Dao Nha va lich su cuec bao trc1 {y, d~ nghi tham khao Roland Jacques, De Castro Marim a Faifo :

Naissance et developpemem du padro ado portugais d'Orient des origines a 1659, (fir Castro Marim de'n Hoai pM [HQi An) : sir ra dCli va phat tri~n cila qui cM ban trc1 B6 Dao Nha tai Dong Phucng, tir hie khdi dh de'n nam 1659), Lisboa, Fundacao Calouste Gulbenkian, Service de Educacao, 1999.

127 Xem John DeFrancis, Colonialism and language policy in Viet Nam (CM nghIa thuoc dja va chfnh sach ngon ngif tai Viet Nam), Den Haag/Paris/New York, Mouton, 1977.

Noi chung, chii' vie't gifn li~n v(fi quyen Iuc: "Khi chii' vie't ra dCli thl no xu1.t hien trong cac xii hQi co ton ti tr~t t~ th~t ro net va tao ra nhUng quan h~ r1.t cMt che gina chif vie't vdi cac loai quyen hrc: de'm va chia Clla cai, thu thue, cbrmg to v(fi ngtnri khac lA mlnh co kha nang tac dQng len cac d{ng linh thieng, v.v." (Jean-Michel Builles, Manuel de linguistique descriptive, Ie point de' vue fonctionnaliste, [C~m nang ngon ngif hoc mo ta, theo quan di~m tien dung], Paris, Nathan, 1998, tr. 26). Ne'u ngu'C1i ngoai nao mu6'n can thiep d~ sua d6i each vie't thl ngu'C1i {y duong nhien bi xem la co hanh dQng cMng lai chinh quyen,

185

Tha kj dliu cUa Giao h(ji CtJng giao Vi~ Nam

Roland Jacques

anh hu'C1ng van h6a r~t ldn, Chung toi se khong ban rQng v~ gia ttl nQi tai clla chii' ~y : n6 t~p trung vao ngii' ngh1a va keo theo mQt m6i quan h~ mac nhien gitta Chll th~ vd'i d6i tu'<;1ng ciia di~n tir, v~i y nghla clla mQt tir.l28 Trai lai, moi h~ th6ng mlu t\l" d~t tAm quan trong vao chinh di~n tir, nghla la vao s\l" giao luu bhng tie'ng n6i gitra Chll th~ va ngu'<Yi d6i thoai; quan M giii'a mQt chtt voi y nghla ciia n6 pMi thong qua mQt s\l" phan tich l(Ji n6i: tie'ng n6i du'<;1c tach rCYi ra r6i ke't hcp lai theo chtr vie't va each doc, Chuy~n d8i tir chtr Han sang m~u t\f, d6i vdi cac nha nho, thoat nhln, Ia danh m~t di y nghla, Ia ngheo di v~ mat van h6a.

Tai li~u rna chang toi mu6n trtnh bay hom nay ciing d~t Han t\l" vao ch~ danh du, xe'p C1 gitra trang gi~y. Sau d6, phin chu ye'u la dua theo mlu t\l" La Tinh rna phien am ba ngon ngii' chinh trong vUng129. Vi~c chon Ilfa nay khong phai chi vi l<;1i Ich clla nhtrng ngu'<Yi nh~n thu, nghla la nhfi'ng ngu'Cfi Au tirng quen thuoc vdi 16i vie't nrong am rna khong bie't gl v~ each

128 "MQt ngon ngii' va chii' vie't ciia no, dll nnrng hlnh hay tu'~ng thanh, khong chi la mQt trlnh dQ hi~u bie't ma thOi, nhimg con la mQt cai gl do tao ra mQt ca'u tnic cho con ngu'C1i. Qua mQt ngon ngii'va mQt chii' vie't d~c thu, IQ ra mQt each nh~n tlnrc va tie'p c~n the' gidi mQt each dQc dao. Va khi ngon ngii' va chii' vie't d~t u'u tien cho ngii' nghia, chie't tl,l", khong gian va hlnh anh so vd'i tie'ng noi va each phan tich tung mang, thl th~t la thti vi ne'u ta quan sat rling mQt s6 khia canh ciia vAn hoa Trung Hoa [ ... ] co th~ du'~c suy ra mQt pMn til' chinh tinh cha't ciia chii' nho" Joel Bellassen, us ideogrammes chino is ou l'empire du sens, [Chii' nho hay giang son cila ngii' nghia] Paris, You-Feng, 1995, tr. 11).

129 Co ngbia la : tie'ng Nh~t, tie'ng Hoa va tie'ng Vi~t la ba ngon ngtr n6i b~t trong nhii'ng qu6c gia ma cac nha thira sai dong Ten thuQc Tnrong Ao Mon (tlnh dong NMt ban) de'n hoat dQng, nhung cac tie'ng do cilng du"~c su dung tren nhtrng da't nu'd'c ma chinh thanh ph6 nay (Ao Men) co quan M thimng mai d~c biet,

187

T~ kj dilu cUa GiOO hPi C/Jn, gIQo Vi?t Nam

Roland Jacques

vie't tUc;1ng hlnh: thuc ra n6 phan anh rn9t sl! chon lira triet d~ clla cac linh muc B6 Bao Nha chuyen v~ ngon ngu hoc tai Vi~n Bong, ty la dung chii' vie't d~ phuc vu cho ngon ngu n6i.

Chii trlidng thay d8i chit' vie't do cac linh muc thira sai Kito giao d~ xu~ng, rna chring ta c6 dip neu len day, da khong lam cho Trung Hoa va Nh~t Ban xao tr9n gl trong lanh vlfc nay. Nhung do'i v~i Vi~t Narn thl khac, VI nhtmg cong viec duc;1c tie'n hanh nam 1632 lai chu~n bi cho cac chuy~n bie'n van h6a xi hQi vao the'IcY XX.

TQi Iii"

Vln ban vie't tay rna clning toi trinh ra day la rn9t van ban go'c duc;1c luu giii' lJ Roma, tai kho luu trU lich slt clla dong Ten, trong b9 suu t~p «lap. -Sin. 130 » rna nhil'ng ai quan tam de'n Vi~n BOng til' the' IcY XVI de'n the'IcY XVIII d~u bie't ro.131 Tai li~u nay g6rn 10 trang ; gity = loai gi(y phuong dong - va rmrc chua bi hir hao gl sau ba the'IcY ru(Ji qua.

Khl1i diu la bac thu gidi thieu dai rn9t trang, do rn9t linh muc B6 Bao Nha la Andre Palmeiro kY ten. Linh muc Andre Palmeiro hie bty giiJ la b~ tren dong Ten tai Ao Mon132. Birc

130 Jap-Sin. la chii' tift d~ chi cac tinh dong Nh~t ban (provincia japonica) va Trung Hoa (vice-provincia sinicay;

131 Roma, kho htu trIi' cua dong Ten, muc lap/Sin ~t -Hoa), h6 sd 194 (Miscellanea lap/Sin), cu6n VII. Xua kia du'~c sifp x~p du'di d~ muc: lap/Sin. L 199-200. Tua du'~c ghi trong danh muc : ''Epistola P. Andr. Palmeiro, Macao 8.5.1632, cum paradigmate orationis Dominicae Pater Noster in lingua Sinica, Japonica, Annamitica" (Thu cua Cha Andre Palmeiro, vi~t tai Ao Mon ngay 8 thang 5 nam 1632, vdi m()t ph¥ ban v~ kinh Ch6a day, Kinh Lay Cha, bing ti~ng Hoa, ti~ng Nh~t va ti~ng Annam),

132 Andre Palmeiro, sinh tai Lisboa nam 1569, da xu6ng tau di Dong Plnmng nam 1617 ; ngai gi\I' chnc "giam quan cac mi~n truy~n giao" (Visiteur des missions = dai dien cho ~ tren t6ng quyen dong Ten)

189

Thm kj d4u cUa Giao h9i Cong giao Vif/ Nam

Roland Jacques

thu nay cho phep xac dinh du<,1c nhii'ng nguiJi vie't va nguiJi nh~n in danh la nhtmg ngu'iJi nao, cling nlnr xac dinh du'<;1c tinh cha't va muc dich clla chinh tai li~u nay. Van ki~n nay dli du'<,1C bien soan theo liYi y~u cAu clla rnQt nhan v~t quan trong lJ Chau Au, vi ngu'iJi a'y rnu6'n bie't ro, tren cd slJ khoa hoc, v~ nhii'ng ngon ngii' rna cac thira sai g~p g(J tai Vi~n Bfing. Theo linh muc Palmeiro, vi~c bien soan du'<,1c trao ph6 cho rnQt nh6rn ngu'iYi rna ngay nay ta c6 th~ goi la ban chuyen vien ngon ngil'. Linh muc Ia nguiYi tnrc tie'p giam sat va bim dam phirn cha't cho cong trlnh nay.

Than clla tai li~u khong rnang chii' leY, nhung nhii'ng phAn du'<,1c vie't bhng rnlu t\l' La tinh hin la tir tay clla Alexandre de Rhodes'Y, va nhu v~y, Alexandre de Rhodes du'<,1c xern la thu leY clla nh6rn. CAn phAi hi~u rhng day khong ph3.i la tac phirn cua rnQt ngu'iYi rieng Ie, rna la t8ng hop clla rnQt cong trmh t~p

tai Nh~t Ban va Trung Hoa t\l' 1626 d~n 1635. V(fi nr each la thira sai tai Trung Hoa, ngai dii chU tea hQi nghi Kiating (Thuong Hai) v~ cac danh xung clla Thien Chua, lJ da'y ngai ch6ng lai cac danh xung "Thien" va "Thuong D~". Trong khi thi hanh nhiem V1,l, ngai dii tham mi~n truy~n giao Dang Trong (Vi~t Nam) nam 1631. Ngai qua diYi tai Ao Mon nam 1635

133 Alexandre de Rhodes la mQt trong nhii'ng nha thira sai n5i danh nha't tai Vi~t Nam. Ra diYi tai A vignon trong Hinh dia Giao Hoang nam 1693, ngai xu6ng tau tai Lisboa d~ sang Phuong Dong nam 1619. Nam 1625-1626, ngai truyen giao tai Dang Trong, lJ da'y ngai h9C ti~ng Vi~t dU'(fi quy~n cha Francisco de Pina. Nam 1630, ngai truy~n giao tai B~c Ky, r6i t\l' 1630 d~n 1640, ngai cu ngu tai Tnrcng Ao Mon va coi s6c nhii'ng ngU'<fi Hoa dt! tong va tan tong. Giil'a nam 1640 va 1645, c6 ba l~n ngai d~n cu tni lau ngay tai Dang Trong, tnrdc khi hi true xua't. Nam 1651, ngai xua't ban tai Roma mQt cu6n sach ra't n5i ti~ng, cu6n til di~n Vi~t-B6-La, va mQt cu6n giao 19 bAng ti~ng Vi~t va ti~ng La Tinh. Ngai qua d<fi tai Ispahan (Ba TU') nam 1660.

191

Tha kj dliu CUD Gi60 hPi Cong giIJo Vifi Nam

Roland Jacques

th~ trong rnQt thiYi gian l~u dai, V!n k:i~n nay la rnQt chtrng tir hang d~u, vao thiYi di~rn du<;fc IcY (thang nam 1632), v~ ti~n trinh chinh xac cua cac cuoc nghien CUu rna cac thira sai B6 Dao Nha da ti~n hanh tai Ao Mon.

Van ban du<;fc trmh bay theo bay cQt song song. d gitra la chif Han, do rnQt b~c th~y vi~t b~ng but long. Ben phai cua bang chif nay la IcY ~rn d~ doc ti~ng Hoa, vdi cac chi dIn v~ thanh di~u. Cac cQt con lai du<;fc trinh bay nhu sau : phia eire ta 13. ti~ng La Tinh, ~i d~n ti~ng Nh~t vi~t theo rn~u t\l' La Tinh, va phia hU'u la ti~ng Vi~t vi~t theo rn~u t\l' La Tinh, cling vdi hai cQt chii thich - ra't ti mi - each phat ~rn ti~ng Hoa va nha't la phat ~rn ti~ng Vi~t. Van ban du<;fc b6 sung b~ng rnQt lI'Ji dIn nh~p t6ng quat va nhtmg ghi chii v~ nhieu mat, vi~t b~ng ti~ng La Tinh; cac ghi chti d6 d~c biet t~p trung vao cu phap. V~ nQi dung cua cac cQt vi~t ti~ng Bong Phuong, tnrdc tien la toan bQ van ban Kinh Lay Cha theo ba ngen ngtr, ~i d~n rnQt ban tir vung ng~n vdi dQ chirng 50 tir thong dung, va cu6i cling Ia nhtrng tir d~ d~rn s6.

NgIIiIi nhQ,n, mllc dich va b82 canh

Ten nguI'Ji nh~n khong dli<;fc ghi ra trong chlnh tai li~u nay. Khi nMc d~n ngliI'Ji nhan, linh muc Andre Palmeiro cho bi~t ding da'y la rnQt nhan v~n quan trong tai Roma rna cac linh muc dong Ten phai tUlln phuc hay tnrc thuoc, Thuc ra, co rnQt gia thuy~t rna cluing toi cho la hop 19 : ngliI'Ji nh~n khong ai khac hon Ia giam muc Francesco Ingoli, vi thu IcY d~y nang luc cua Thanh BQ Truyen Giao (BQ Truyen Ba Duc Tin) mdi dli<;1c thanh l~p. Th~t vh, vao thI'Ji di~rn nay, giam muc Ingoli cho ti~n hanh rnQt cuoc di~u tra rQng rai d~ bi~t ro hon nhttng dan tQC rna cac nha thira sai ti~p xuc, Co rnQt rn~u di~u tra rna chiing toi tha'y ra't g~n vdi nhtrng thong tin neu len trong van ban ciia chting ta?1 d~y: d6 la rn~u da dU<;fC trao nam 1629

193

ThiN kj diiu cUa Gitio hVi Cong giIJo Vi?t Nam

Roland Jacques

eho mQt linh muc dong Canne, Epifanio di S. Giovanni, khi vi n~y di kinh 19 (j Phuong Dong. Hien nay mot ban sao ella mlu ify con dli«;1e bao t~n trong kho luu trii' ella nha dong 134. Chung toi nghi r~ng mlu da g(ji eho vi b~ tren dong Ten tai Ao Mon cting e6 mQt nQi dung nrong tv nhu v~y. Day la ph~n chinh ye'u:

« Cha phdi thu tluip nhilng thong tin vi cae dan tQc so'ng tren moi ddt nude rna cha di qua : mudn nhu tht, cha phdi ghi lqi vi ldi so'ng, phong tuc va ky nang coo ho .. r6i vi thuang mqi, ngh~ thuq,t va khoa hoc rna cha tim thay nai que huang coo ho .. vi ton gido cung viii cac tin diiu, vi cdc chuc silc trong ton giao Oy, vi chinh quyin, va cudi cung vi cdc vua chua rna ho sdng dztOi [quyin] [Cha tim hitu] vi ngon ngil ma cae dan tfjc Oy dung di noi " ntu co nhilu ngon ngil, thi hay diJc bi~t ghi lai ngdn ngil nao duoc sit dung nhiiu nhdt, cM ytu Iii trong gidi binn dafJ Cha tim hiiu vi chil ma ho dung di viet .. vi cac chtl nay, cha tim cacb hoi nhilng van sf uu tli ma cha g{1p duoc, di ghi lqi m4t bang chil cai, ki co. nhilng ddu no'i va ddu phdn ctiu ma ho dung .. cha ciing chu y ghi lai bdng mau tu La Tinh tuang «ng, viii cacb phat am, di ta co thi so sdnh .. va ntu cac dan tQc {{y co van pham va til diin coo ngtin ngil minh .. thi cha lam tht nao di co dztl/C mQt ban

134 H6 so lich su luu tru ella Thanh B9 Phuc Am, d~ muc Istruzioni, t~p lstruzioni diverse (1623-1638), tC1134v. Chung toi trich dln theo bai vie't ella Josef Metzler "Il nuovo corso missionario iniziato con la fondazione della Sacra Congregazione 'De Propaganda Fide', nei confronti delle culture locali", trong Evangelizzazione e Culture. Atti del Congresso Intemazionale Scientifico di Missiologia (Rom, 5-12 Ottobre 1975), Roma, Pont. Universita Urbaniana, 1976 : t~p. 2, tr. 374-400·

195

Th~ ky dliu cUa GiOo h9i ClJng giQo Vi" Nam

Roland Jacques

rna giJi vi Roma, vtli dilu kisn la gid ca khong qua coo. »135

Gid tr; cUo leli li?u

Vl sao van bim nay khong dtlge nhi~u ngtl<'Ji bi€t d€n?

Toi nghi rttng va'n d~ xua't phat to' vi~e ngtl<'Ji ta x€p n6 vao trong mQt h6 so nho mang d~ muc miscellanea (linh tinh) v~ Nh~t Ban va Trung Hoa. Qua th~t, cac chuyen vien v~ Nh~t ban va Trung Hoa c6 trong tim tay mQt ngudn tm lieu v~ th<'Ji leY a'y, g6m cac ban thao va ban in, ra't d6i dao va d!y dll hon van ban nay nhi~u; vi th€ ho da bO qua tai li~u nay. Thuc ra, gia tri ngon ngii' hoc ella van ki~n nay lien quan nhi~u nha't d€n ti€ng Vi~t. Cac nha nghien cuu ra't thieu v~ cac tai lieu lam bang chang cho s1! ti€n tri~n -ella ti€ng Vi~t thCJi xtla136, va

135 "[Dovra] ... pigliare informazioni di tutti Ii popoli, per Ii quali passera, con notare la loro natura, costumi, et habilita, Ii trafichi, arti e scientie, che in quelli si trovera, la Religione, e dogmi loro; e Ii ministri di quella, del govemo politico, e finalmente Ii Prencipi sotto quali vivono ... [ ... ] delle lingue con Ii quali quei popoli parlano, e se ne havranno pill, noti in particolar quella che pill in uso, massimamente presso la plebe ... [ ... ] S'Informera de caratteri, con Ii quali scrivono, e d'esse ne procurers damigliori scrittori, che habbino, nn alfabeto con Ie sue ligature, e punti, che usano, avvertendo anche di notar Ii caratteri latini, che a quelli corrispondono, e la lor pronuncia per sapeme dar ragguaglio, e se havrano quei popoli gramatiche, e dittionarij delle loro lingue e vedra di procurar gli esemplari per mandar a Roma se non saranno di notevole spesa." (J. Metzler, bai vie't neu tren, tr. 377-378).

136 Nam 1994, giao su Vuong LQc di cong 1>6 mQt tai Ii~u tie'ng Hoa c6 th~ len de'n t~n cu6i the' IcY XVI, c6 mQt bang tll' vung tie'ng Vi~t vai each doc du'<;1C Icy am bAng chii' nho (Annam djch ngiJ, Vuong LQc gidi thieu va chu thich, Ha NQi, Trung tam Ttr di~n hoc I Nxb, Da N{ng, 1995). Nlnmg cac chii' nho chi c6 th~ giup mQt each doc gAn dung ma thoi, vi khong c6 da'u thanh di~u~

197

Th~ kj dAu cUa Gillo h9i C6ng giao Vi?, Nam . Roland Jacques

cac giai doan clla lo'i vie't tu'gng am theo miu tt! La Tinh yin con it du'gc bie't de'n.137

Th<'Ji kY sang tao manh li~t clla chit vie't tie'ng Vi~t theo miu tt! La Tinh Mt d~u tir 1618 va ch~m d6'l: vao nam 1651, nghla IA nam xu~t ban cu6n tir di~n va cu6n giao Iy b~ng chit vie't theo mlu tt! La Tinh138. Cong cUQc sang tao nay du'gc cac linh muc dong Ten ngu'<'Ji B6 £>ao Nha Chll tntdng va tie'n hanh. £>6i v~i th<'Ji kY nay thl cho de'n nay ngu'<'Ji ta chi mm c6 du'gc mQt hai chung tir vtn ttt. Hien tai, tai li~u xua nh~t c6 lien quan va du'gc ghi vao danh muc la mQt hue thu thuang nUn (lettre annuelle) gCfi tir Dang Trong, do linh muc dong Ten ngu'<'Ji B6 £>Ao Nha la linh muc Gaspar Luis Icy vao nam 1621 ; nlnmg bac thu ~y chi c6 du'gc nam tir rieng Ie. Nhtmg d~u thanh di~u xu~t hien l~n d~u tien nam 1626 du'~i ngoi but clla linh muc Ant6nio de Fontes. L~n theo cac bao cao thu'<'Jng' nien du'gc vie't bhng tie'ng B6 £>Ao Nha hay tie'ng La Tinh danh cho cac dQc gia Au chau, va du'gc sao lai Cf Ao Men, Cf

137 Xem Roland Jacques, "Le Portugal et la romanisation de la langue vietnamienne : Faut-il reecrire I'histoire 1" (B6 Dao Nha va cong trlnh sang cM chir qu6c ngii'. Pbai chang cAn vi~t lai lich sU?), trong Revue Francoise d' Histoire d'Outre-Mer, s685, 1998, tr, 21-54! 138 Hai tac ph'm nay du"<;1c xua't ban tai Roma nam 1651 du"d'i ten clla Alexandre de Rhodes : Catechismus pro ijs, qui volunt suscipere Baptismum, in octo dies divisus (Giao Iy danh cho nhUng ai mu6n chiu Phep Rua, chia ra tam ngay), Roma, s.c. de Propaganda Fide, [1651]. Ban in lai. Phep giting tam ngay. Catechismus in octo dies divisus. Catechisme divise en huit jours, Uri tua clla Nguyen Khllc Xuyen, Andre Marillier ghi lai thea dung chinh ta Vi~t Nam ngay nay, Henri Chappoulie dich ra ti~ng Phap, Tp H6 Chi Minh, Tll Sach Dai K~t, 1993 - Dictionnarium annamiticum; lusitanum et latinum, Roma, Thanh BQ Truyen Giao, 1651,645 trang ; tlii ban vd'i ban dich ra ti~ng Vi~t hien nay: Til min Annam-Lusitan-Launh, H6 Chi Minh-Ville, Nxb! Khoa hoc xs hQi, 1991.

199

ThiN. kj dilu cUa Giao h(Jl Cong giao Vifi Nam

Roland Jacques

Lisboa hay CJ Roma, bCJi nhtmg nha sao chep khong bie't tieng Vi~t, ta c6 dlt<,1c hai ba muoi chIT rieng Ie, rna linh muc dong Ten B~ Quang Chinh da loc ra cho khoang thCli gian tit 1621 de'n 1656.139 Chi c6 m~i mQt cau tron ven dlt<,1c ghi trong mQt tac ph~m do mQt nglt<1i Y la Christoforo Borri tn hanh tai Au CMu nam 1631, nhung each phan tich v~ phat am thl con rtt sai S6t.140 Theo '9 kie'n chung, muo'n c6 dlt<,1c mQt van ban lien tuc b~ng tie'ng Vi~t, du la vie't b~ng chIT nom hay b~ng miu t\l' La Tinh, thl phai d<,1i cho de'n nam 1650.141

Do qua thie'u tu lieu nen nhi~u sti' gia da dung len cac 1'9 thuyet, it hop 1'9 nhung lai rtt ph6 bie'n trong van chuong lien quan de'n Vi~t Nam, vdi cung di~m chung Ia giam thi~u s\l' d6ng g6p d~c tM clla con ngltCli va clla ngon ngft B6 Dao Nha vao chtr vie't tie'ng Vi~t theo miu t\l' La Tinh. Chung toi da c6

139 Giuse D6 Quang Chinh, SI, Lich sa chil qufJc ngil1620, Sai Gon, 1972, 174 p. ; tai ban tai Paris, DU'<1ng M6'i, 1985.

140 Tlnrc ra cha Borri da: vInh vi~n r<1i Vi~t Nam nam 1622 sau hai hay ba nam cu tni, La m(>t nha thien van ra't gioi, sau nay ngai dll lam viec v6'i ur each a'y t~i tri~u dinh Tay Ban Nha. Ngai cling quan tam d~n ngon ngfi' hoc nhung v6'i mQt k~t qua khiem t6n hon, Xem Christofor Borri, Relatione della nvova Missione delli PP. della Compagnia di Giesv, al Regno della Cocincina, scritta dal Padre Christoforo Borri Milanese della medesima Compagnia, che fit vno de primi ch'entrarono in detto Regno, Roma, Francesco Corbelletti, 1631, tr. 107-109 - ban dich ti~ng phap : Relation de la novvelle Mission des Peres de la Compagnie de lesvs, au royavme de la Cochinchine [ ... J (Quan M clla mi~n truyen giao m6'i ciia cac cha dong Ten, tai vU'dng qu6c Nam Vi~t ... ), Lille, Pierre de Rache, 1631. 141 Kho htu trfi' tai Roma clla dong Ten con gifi' mQt van ban chfi' nom, v6'i each phien am bAng m~u t~ La Tinh va ban dich La Tinh, c6 Ie dll'<_1c vi~t vao nam 1648 (lap. Sin. ~p 80, t<1 78V-79): Day la mQt van ki~n phe chu§n ban van ti~ng Vi~t dll'<_1c sO' dung cho cong th6'c rli'a t(>i, do nhi~u tMy giang Blfc Ky kY ten.

201

ThiJi kj dliu cUa GiOo hpj ClJng giOo Vi?t Nam

Roland Jacques

dip phan d6i nhtmg each nhln r~p khuon d6.142 00 tao cd slJ cho di~u mlnh n6i, til nay chung toi c6 dU<jc trong tay mQt van ki~n dQc dao, v~i muc dfch ngon ngu hoc ro rang va dU<jc bien soan do nhtrng ehuyen vien uyen hac nh("t rna ta c6 du<jc tai Ao Mon, k~ til 1632, nghia la lJ ngay chinh gitra doan dUCJng di til khlJi di~m cua viec hlnh thanh chtr vie't thea miu t\i La Tinh cho de'n khi n6 chin mudi. Tai lieu ("y c6 th~ xem la mQt mlh xich con thie'u va c6 t!m quan trong hang d!u d~ tai hien lich su chu qu6c ngu. Ngoai ra, van ki~n ("y con ghi lai nhtrng suy ur cua cac tac gia lien quan de'n thuc trang cac ngon ngtr trong vung, va giiip ta dinh vi chinh xac cac chu tnrong ngon ngtt hoc trong nhtmg ke' hoach ciia cac nha thira sai thuoc qui chi boo tra padroado B6 Dao Nha tai Dong Phuong.

N9i dung ngon ngil hpc : ngil lim va cd poop

Mu6n dua tren ngu ~m La Tinh d~ vie't ba ngon ngtt neu tren, cac nha bien soan xac dinh r~ng mlnh tuan thea nhii'ng qui tl{c chinh t1 cua tie'ng Y. Chi c!n xem xet tai lieu thl se th[y ngay rhg each lam ("y la mQt each lam b("t thuCJng, chi VI mu6n chi~u thea nhan each cua nguCJi nh~n thOi : r[t nhieu net sua chua va nhieu di~u b[t hop ly cho tha'y r~ng cac qui tl{c cua B6 Dao Nha la nhtrng qui tl{c duy nh[t rna nguCJi ta thuCJng tuan theo.!? phil hop vdi lCJi khlng dinh tren cua Joao Rodrigues.

142 Xem Roland Jacques, "Le Portugal et la romanisation de la langue vietnamienne ... " (sach neu tren).

143 Trong tac phim neu tren ciia cha Borri, ta cling tM'y nhtmg qui dinh theo tie'ng Y ; di~u nay ra't hop Iy d6i v8i mQt tac phim vie't bAng tie'ng Y va danh cho dQc gill Y. Khi chii' qu6c ngu da: du'<;1c hoan chinh, ngu'l1i ta yin giu lai mQt trong each each vie't cila Y (am dh 'gi-') ; cac tac gill bien minh cho each vie't nay dua theo cac tieu chuin ngtr hoc. V~ va'n d~ nay, xem luan van ciia chung toi L'oeuvre

203

ThiA. kj dllu cUa Giao hPi Cang giao Vi?t Nam

Roland Jacques

Ban van ti~ng Hoe va nhilng nhpn xct vi ngIJn ngu TrungHoa

D6i vdi tie'ng Hoa, rna vi to quan trong dO'<1c khing dinh trong van ban nay, cac tac gia hin dii c6 nhi~u to' li~UI44. Cac van ban diu tien Ia do Matteo Ricci t\l' tay vie't va in khllc g6 tir nam 1605.145 M~t ngO'cYi g6c mi~n Flandre la Nicolas Trigault dii tie'p n6i vdi rn~t tac phirn nhttrn muc dich thuin tuy day hoc, dO'<1c bien soan cung vdi cac nha nho ngO'cYi Hoa, cu6n i!i.~ I§i. Xi-ru er-mu-zi (Tiiy nho nhi m~ tll), cu6n tir

de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu' en 1650 (Cong trinh cua vai nba ti~n phong B6 Dao Nha trong lanh V¥'c ngon ngil'h9c Vi~t Nam cho de'n nam 1650), bao v~ nAm 1995 ~ Institut National des Langues et Civilisations Orientales (Vi~n Qu6c gia Ngon ngil' va VAn minh Dong Phirong ) tai Paris.

144 Xem Luo Shen-Yi (fl •• La ~n Nghi), ''Les premiers systemes de notation alphabetique utilises dans Ies etudes de phonologie chinoise" (nhil'ng bin chii' cai dAu tien do'<_1c sli' dung trong cac cu<)c nghien cU'u am vi h9C tie'ng Hoa), trong Succes et echecs de la rencontre Chine et Occident du xvr au Jar siecle. Actes du V" colloque international de sinologie, (Thanh cong va tha't bai clla cu<)c g~p g(J giua Trung Hoa va Phinmg Tay tir the' leY XVI de'n xx. VAn ki~n ciia khoa hl)i thao qu6c te' IAn thu V v~ Trung Hoa Hoc) Chantilly 1986, San Francisco, Ricci Institute for ChineseWestern Cultural History I Dai Loan va Paris, Institut Ricci, 1993, tr. 191-200~

145 Tac pha'm c6 ten Principes d'evangelisation (~ •• «l Thien hoc truy~n Ichln), vdi tua phu la Merveilles en lettres occidentales, (i!i~.il Tdy t",lcy tlch), do'<_1c htu giu ~ tho' vien Vatican. Xem La Th~n Nghi, tai lieu neu tren, tr.193. Cling xem tlnr muc tren.

205

Tid kj dI1u cUa Giilo ~ C8ng giQo Vi?, Nam Roland Jacques

di~n 'dung lam mtt va tai cho ngltcYi Au hoc ti~ng Hoa,146, dlt<;1c in khtc g6 tai Btc Kinh nam 1626 va it ra la m<)t ban da d~n dlt<;1c Ao M6n DAm 1632; chang t6i khong th~ so sanh m<)t each c6 M th6ng v<'ti tac ph'm ~y, VI khong each nao tim ra dlt<;1C.147

Ricci phan bi~t 26 im dAu, 43 vAn; Trigault trinh bay 24 phu im va dQ chirng 50 im cu6i. Th~ nhung ban thAo nam 1632, chi ghi lai 22 im dAu khac nhau, va khoang 32 im cu6i ; dung la s61lt<;1ng tll' c6 gi<'ti han va k~t qua hin se my min n~u ngltcYi ta chon nhi~u tll' hon. MQt blt&: ti~n l<'tn clla Trigault la da M th6ng h6a vi~c ghi chit, trong khi d6 each ghi clla Ricci thltcYng noi theo each vi€t B6 Dao Nha cung v<'ti nhttng di~u b~t hop 19 Clla each vi~t nay (vi du phai vi€t 'c' ho~c '~' thay vI/lsI tuy theo vi tri; vi€t 'c', 'q' hay 'k' thay VIIkl tuy theo vi tri; oj' hay 'g' thay vII7J cling v~y, v.v. ; lin l<)n gitra 'i' va 'e' sau ban nguyen im Ij/, gina 'u' va '0' sau ban nguyen am Iw/ ... ). PhAn kY am teen van ban rna ta xet day vln d~ 1<) nhil'ng b~t h<;1p 19 xutt phat tir chit vi~t cua ngdn ngu Au Chau, nhung c6 chti 9 d~n cac th6i quen Clla Y hon Ia Clla B6 (/tsl dlt<;1c ghi Ia 'ts' thay VI 'd~', rsl ghi la 'sc[i)' thay VI 'x', ItSl ghi la 'c[i)' thay VI 'ch', v.v). S\l' chon l\l'a nay da dlt<;1c giai thich C1 pUn teen, cting nhu s\l' b~t hcp 19 Clla tac gia, VI ta th~y nhttng each vi~t thong thltcYng 'theo ki~u B6 Dao Nha' xu~t hien 1~ C1 nhi~u noi.

146 C\UD tir nay la dich s~t tirng eM tl!a d~ tilng Hoa, du"e ghi theo mlu tl! La Tinh la Xiru ermuzi, va ti~ng Han Vi~t la Tay nho nhi

-. .. ' .......

Thm. kj dilu cUa Gi60 .,. ClJng gi60 Vi?t Nam

Roland Jacques

v« ph!n thanh di~u, Ricci cling nhu Trigault d~u ghi rnt)t d6 thi nrong U'ng v~i tirng cao dt) trong nam thanh di~u ciia tie'ng Hoa kinh di~nI48, trong khi d6 van ban clla chting ta chi gidi han trong 4 thanh nhu tie'ng Hoa ph~ thong hien nay. Chung toi nghi r~ng 19 do d~ chon nhu the' di dli<;1c neu ra ro rang : vie't chtt bhng mlu h! La Tinh la nh~m dap U'ng nhu c'u n6i cho dung, va dua teen 100i phat am 'theo giong kinh do', nghia Ia theo tie'ng B~c Kinh, hon la ngon ngii' du'<;1c day trong cac nha tru'iJng.

Chung toi danh eho nhii'ng nha nghien ctru tie'ng Hoa nao quan tarn de'n men s~ viec xem xet vi sao thanh di~u c~ di~n thl1 nam (goi Ia thanh 'vao') trong van bin nay lai du'<;1c d6ng h6a v~i thanh di~u thl1 nr (goi Ia thanh 'xuO'ng'), khi rna hien nay nhii'ng am trong tie'ng c~ di~n tliong du'ong v~i thanh di~u thl1 nam nay lai du'<;1e ehia d~u ra eho ttt ea 4 thanh kia. Ta chi e1n luu 9 r~ng van bin nay xa riJi ngon ngtr kinh di~n, rna cac nha nho rit thie't tha, d~ de'n g1n hon v~i ngon ngtr dli<;1e s~ dung trong thuc te'.149 Con vi~e chon hra tie'ng n6i theo 'giong

148 Xem Hoang Qichen, "Macau, ponte do intercambio cultural entre a China e 0 Ocidente do seculo XVI ao seculo XVIIr'; (Ao Mon, nci trao d6i van h6a giua Trung Hoa va Phuong Tay tll' the' k.Y XVI de'n XVIII), trong RC-Revisla de Cultura [Tap chi Van Hoa - Ao Mon], bQ 2, s621, 1994, tr. 153-177; tr. 171~

149 Thee ra, viec lam nay phat xua't tll' nhung n6 l\I'c d~ thie't I~p bang tir vung clla tie'ng Hoa, du'c;1c thuc hi~n trong cac cuQc trao d6i van hoa tai Ao Mon, qua d6 ngu'~i ta da tao du'c;1C ban thao clla mQt bang tll' vung B6-Hoa, gina nam 1580 va 1588. Nhung vao th~i fiy, viec xac dinh each phat am vftn con I~p I~ giua nhi~u tie'ng n6i dia plnnmg, V~ vfin de! nay, de! nghi xem nhttng nh~n xet clla Luis Filipe Barreto, bai "0 estatuto de Macau (seculos XVI e XVII)", trong Olhares Cruzados, s6 32, 10-12. 1997, tap chi Oceanos (Lisboa, Comissao Nacional para as Comemoracoes dos Descobrimentos Portugueses - Dy ban Qu6c gia d~c trach Tu'i'1ng niem cac Kham

209

Thi1 kj dlia ella Giao ~ call, giao Vi~ Nam

Roland Jacques

kinh do' thl khong phlri la do 9 thuc M. Viec th6'ng nhi't ngon ngiT theo mQt chu'n rmrc, chu'n muc cua gidi hanh chanh trung udng, du"c xem nhu la c!n thie't d~ dam bAo cho viec giao tie'p bang l<'Yi du"c hil'll hieu, cling c6 th~ n6i rhng d~ cho vi~c d!u tu vao ngon ngiT du"c c6 l"i nhi't. Ngu<'Yi dan (j Ao Mon, hi~n dang s6ng trong nhttng nam chuy~n tie'p, hln kh6 chiu khi thi'y rting cac linh muc dong Ten, tit the' IcY XVII, dii chon tie'ng B'c Kinh lam chufn muc Mt buoc trong Tnmng cua ho tai Ao MOil

C6 mQt thlfc te', rna thoat d!u se khie'n cho dQc gia ngac nhien, nhtmg lai them mQt 19 do d~ cho cac tac gia cua van ban nay chuong ngen ngtr n6i, m~c cho uy tin kheng th~ ch6'i cai cua chit vie't. Th~t vb, c6 tren dum 15 tr\t('Jng hop, each phat am d~ ra tudng U'ng vd'i mQt cum tit tie'ng Hoa dich dung nhiYng chit La Tinh ghi (j cQt thu nhi't, va nhu the' c6 nghla la dung vd'i each n6i tie'ng Hoa, ISO trong khi d6 chtr Han cung mQt nghia lai dQC hoan toan khac : chiT i'y nrong U'ng vd'i ngon ngiY vie't, nghia la vd'i van chuong hac hoc,

Teen phuong di~n ngiT nghia va cii phap, nQi dung chu'n xac va slf thanh cong cua ban van du"c su d-ung lien tuc noi

pha ciia B6 Dao Nba) tr. 133-148. Doan c6 lien quan du'<,1c in lJ cac trang 144-147.

ISO H~ tho'ng IcY am ma ban van nay sd' dung cho tba'y rAng h~ tho'ng d6 ra't thich h<,1p di! day cho nhwg ngu'<1i n6i tie'ng Au Chau h9C n6i tie'ng Vi~t. S,! thanh cong Clla h~ tho'ng nay xua't pMt tir cac Iy do sau: dol vdi khoing 120 tir du'<,1c sd' dung, bing IcY am trung Hoa dung 24 am dAu Wc nhau; trong bin van nay ta tlm ra 22 am, tmmg lffig W chinh xac v"i M tho'ng IcY am du'<,1C sd' dung trong Dictionnaire classique de la langue chinoise (fir dii!n giao khoa tie'ng Hoa) cua F.S. Couvreur [Xua't bin IAn tM' 3, Ho Kien Fou, Nha in Mission Catholique, 1911, in lai tai Dai Loan nam 1966]. V~ phAn cac vAn, ta c6 29 vAn trong bing IcY am va 32 vAn trong ban van nay. Xem chi tie't lJ phu tnrong,

211

ThiJi kj ddu cUa Gitio h(ii Cong gitio Vi~ Nam

Roland Jacques

kinh Lay Cha cO'ng hie'n ml?t d~u chi khong th5 xem thimng : chi ngoai trir bO'n chtr, ban van nay v!n giu nguyen cho de'n gitra the'leY XX.151

Ban van tieng Nh~t

E>O'i v~i tie'ng Nh~t, cac nha bien soan da dira vao cong trinh cua linh muc Joao Rodrigues.F" du'"c goi 1A «Tcuzzu » (ngu'<1i thong ngon) ; vi n~y c6 m~t tai Tnmng Ao Mon vao th<1i kY ~y va hin 1A da tham gia vao viec bien soan van ban nay, Bim van Kinh Lay Cha tie'ng Nh~t thl giO'ng h~t nhir kinh trong cuO'n giao 19 da du'"c xu~t ban tai Amacusa (Nhat Ban) til' nam 1592, 153 ngoai trir m9t vai di~u chinh nho : bo di d~u

151 MQt trong 4 chii' n6i tren chi du'~c thay tM sau 1887. Xem (J ph!n phu tru'dng bang so sanh ciia chung toi giii'a hai cu6n giao 1y du'~c a'n hanh nam 1917 va 1921.

152 Joao Rodrigues sinh tai Semancelhe (B6 Dao Nha) nam 1561. Ngai de'n Nh~t ban nam 1576, nh~p dong Ten nam 1580 va du'~c thu phong linh muc nam 1596. Ngai du'~c lam viec tai cung dinh Nh~t ban til' 1591 de'n 1596 vlli nr each la thong ngon. Ngai giii'mlli clnrc danh "tcuzzu" (thong ngon tnnrng). Ngai bi day sang Ao Mon nam 1610 va m(>t trong cac m6i quan tam ciia ngai la lam sao dich ra tie'ng Hoa nhttng khai niem tMn hoc Kito giao. Nam 1630-1631, ngai phuc vu du'lli tnrdng nha Minh m(>t th<1i gian ngfn, cling v~i nr each la thong ngon, r6i qua dCfi tai Ao Mon nam 1633. Ngai la tac gia ciia hai cu6n sach can ban v~ tie'ng Nh~t: ngoai cu6n Arte da lingoa de Iapam neu tren (in tai Tnmng Ky til' 1604 de'n 1608), con c6 m(>t cu6n van pham th6' hai, Arte breve da lingoa de Iapiio, du'~c a'n hanh tai Ao Mon nam 1620. v~ Joao Rodrigues, xem Michael Cooper, Rodrigues the Interpreter : An Early Jesuit in Japan and China (Rodrigues ngutri Thong Ngon: m(>t linh muc dong Ten tien khdi tai Nh~t Ban va Trung Hoa), New Yorkffokyo, Weatherhill, 1974~

153 Nippo no Iesvs no companhia no Superior yori Christan ni soto no cotouari uo tagaino mondono gotoqu xidai uo vacachi tamo

213

ThiJi kj dliu coo Giao h9i Cong giao Vi?t Nam

Roland Jacques

phu trong cac am dai, them ba net, va dich tir ngii' tie'ng B~ 'vontade', nghia 18. 'y' [vang y Cha), rna 11;1. thay, trong ban xira chil nay lai du'<;1c giii' nguyen tie'ng B6. Trai lai, de'n nam 1632, ngu'iJi ta v~n chua tim du'<;1c tie'ng Nhat nao tu'dng du'dng vdi 'tentatio' (cam dJ).154 Du'di m~t mQt dQc gia ngay nay, van phong cua kinh nay hin 18. c6 xira, d~c biet 18. nhtrng cong th6'c xung hO, nhung ngu'iJi ta hi~u nghla ban van a'y mQt each d~ dang. Ta cling d~c biet hru Y r!ng ban van rna ngu'iJi cong giao Nh~t ban dang sit dung hien nay v~n (j trong chi~u lurdng cua ban dich xua kia, di~u nay chang to cha't Iu'Qng cua cong trinh thuc hien vao the' kY XVI.

Stl chon hra co ban, rna cac nha thira sai dong Ten tuan giil sit sao tir cu6i the' kY XVI, dE ghi lai tie'ng Nh~t, a'y la bo di cac chii' Han va chil Nh~t dE thay bang cac m~u ttl La Tinh. Ly do chu ye'u cting gidng nhu tru'iJng hop neu tren d6i vdi tie'ng Hoa: mu6n cho g~n gUi vdi ngon ngii' n6i. Chii' vie't hiragana hien nay du'<;1C xem nhu 18. mQt each vie't tlt<;1ng thanh ra't phil hop vdi tie'ng Nh~t ; nha bien soan cu6i cling cho van ban nam 1632 khong phai la khong bie't di~u nay, nhung luu Y r!ngcach vie't d6 it du'<;1c su dung vi uy the' cua chii' vie't kanji (han ttl), nghia 18. chil nho. Trong thuc te' hhg ngay, hai 10l;1.i chtr vie't, kanji va hiragana, luon xen l~n vao nhau, khie'n ngu'(Ji ta buoc pMi hoc t~p tMt lau mdi 18.m quen du'<;1c vdi each vie't. Luis Fr6is ghi lai tir the' kY XVI stl ngac nhien cua cac nha thira sai : « (j que nha, chung ta dung sach d~ hoc cac loai van chuong va khoa hoc khac nhau ; con ho thl lai bO su6t

Doctrina, Iesvs no companhia no Collegio Amacusa [Amacusa, Tnroug dong Ten], 1592, 114 trang.

154 Nglt<1i ta chi d8i chtr 'tentaca' trong ti~ng B6 (ban in, sic) bAng chii' 'tentatio' trong ti~ng La tinh (ban thao).

215

ThiJi kj dOu ella Giao hfJi Cong giao Vi~ Nam

Roland Jacques

doi d~ hoc each doc chii' ». 155 Ph~n cac linh muc dong Ten, cac vi mu6n rhng hoc tro va anh em linh muc ngu'oi Nh~t danh thl gio d~ hoc van chirong va khoa hoc hon 13. hoc thu phap. Do do, ho da buoc nhii'ng ngu'oi ~y hoc ti~ng ti~ng B6 cling nhu su dung m!u t\1 La Tinh d~ vie't ti~ng Nh~t, nhu linh muc Rodrigues da ghi trong cu6n van pham cua mlnh.

each phat am r~t don gilm ciia ti~ng Nh~t co th~ d~ dang ghi lai bang m!u t\1 La Tinh. Ta se khong ngac nhien khi th~y co mQt s\1 lien tuc h~u nhir hoan chinh v~ cac nguyen ti{c vi~t chii'tir thoi Joao Rodrigues cho d~n ngay nay, thong qua van kien rna ta dang xet day.

N~u phat am ti~ng Nhat don gian thl trai lai phat am ti~ng Vi~t lai r~t phrrc tap : ngon ngii' nay co mQt M th6ng ph at am da dang vao b~c nh~t so vdi cac ngon ngii' trong vung. Neu so sanh vdi tieng Hoa thl s\1 khac biet cling tu'dng t\1 nhu

155 "N6s estudamos diversas artes e eiencias pelos nossos livros ; eles toda a vida gastam em conhecer 0 coracao dos caracteres". Cau trich din nay du'<1c rut ra tit "Tratado em que se contem muito sucinta e abreviadamente algumas contradicoes e diferencas de costumes entre a gente do Europa e esta provincia de Japiio" (fi~u lu~n trinh bay ra't v~n t~t vai mau thu§n va khac bi~t gitta phong tuc ciia ngu'<1i Au va cu' dan tai tInh dong Nh~t Ban), du'<1c xua't ban v(fi nra d~ la Europa-Japdo, Urn dialogo civilizacional no seculo XVI, (Au CMu - Nh~n Ban. MQt cuoc dOl thoai v~ van minh (J the' leY XVI) do Jose Manuel Garda et Raffaella D'Intino, Lisboa, Comissao nacional para as Comemoracoes dos Descobrimentos Portugueses (lly ban qu6c gia d~c trach Tudng niem cac Kham pha cila Bfi Dao Nha), 1993, tr. 138.

217

Thili kj dOu ciia Gitio h(ji Cong gitio Vi?t Nam

Roland Jacques

the' : 156 trong tie'ng Bitc Kinh co dQ chirng 30 v1n, till tie'ng Vi~t co hon 120 v~n. Trong cac ngon ngtr don am, ngu'(Ji ta goi 'v~n' la nguyen am mang thanh di~u cQng vdi phu am hay ban phu am theo sau, ne'u co. Ta co thi noi ra.ng nhtrng ph1n tie'ng Hoa va tie'ng Nh~t trong van ban 1632 till h~u nhu dii hoan chinh di c6 thi vie't bang lo'i chtt tu'<jng thanh mQt each hieu qua. Nhung ditng ngac nhien la moi viec khac hin do'i v(fi ph1n tie'ng Viet, vi day la mQt ngon ngtt kh6 khan, va them vao d6, ngon ngtr nay chi m(fi du'<jc nghien cUu tit khoang 15 nam tnrdc d6 rna thOi.

Co 23 am d!u khac nhau trong cac tit don am tie'ng Viet, du'<jc ghi lai trong van ban nay ba.ng nhttng Icy hieu khac nhau; vi v~y, du cho c6 vai sai s6t trong phan tich, qua th~t cac am :Jy dii tu'dng ung vdi 25 am d1u rna ta tim th:Jy trong cuo'n Tit die"'n 1651 cho cung so'tit vung :Jy. Qua sl! tu'dng U'ng do, ta co thi danh gia du'<jc u'u diim la da chon chinh ta B6 Dao Nha tam M tho'ng chinh ye'u cho each vie't tieng Vi~t bang chtr cai, vi xet v~ am vi till tieng B6 phong phii hon nhieu so v(fi tieng

156 Trong cu6n Relatione (Ban ki thu~) xua't ban nam 1631, Borri nhan manh de'n st! ki~n nay: "Il parlare de' Cocincinesi, benche sia simile a quello de' Cinesi in vna particolarita, vsando cosi questi, come quelli parole tutte monosillabe proferite, e pronuntiate con varieta de' toni, & accenti ; con tutto cio nel materiale istesso delle parole differiscono totalmente, sendo in oltre il Cocincinese pill copioso, & abondante de' vocali, e pero pill dolce, e pill soaue ; pill ricco d'accenti, e toni, e pero pill melodico, e consonante" (tr. 78). Phong dich: "ri~ng n6i clla ngu'C1i Nam Vi~t qua la gi6ng nguC1i Hoa d dilm la hai ben d~u sli' dung nhUng tit den am, du<_1c phat am theo nhUng thanh di~u va am slfc khac nhau; tuy nhien, hai ngon ngu a'y hoan toan khac nhau v~ m~t tit vuug. Hon nua, ngu'C1i Nam Vi~t c6 s6 nguyen am nhieu hon va da dang hon, vi tM ti~ng n6i ciia ho diu dang, tinh t~ hon; thanh di~u va am slfc cling d6i dao hon, vi tM em ai, du duong hon.",

219

ThiN. kj dliu cUa GiOo hp; Cong giOo Vi~ Nam

Roland Jacques

Castillan (Tay Ban Nha) hay ti~ng Y. Trong tnt<'Jng hop ti~ng Viet, ti l~ thanh cong thl g~n giO'ng nhu dO'i vdi ti~ng Hoa.

Trai lai, viec ghi v~n ti~ng Vi~t vln con kha thieu s6t:

DO'i vdi cung mQt sO' hrong tir vung, van heln nay su dung 39 v~n, so vdi 52 v~n se xu!t hien 20 nam sau trong tir di~n. B~c biet la c6 mot s\l' lin lQn gitra nhttng t~n cung c6 am mill, am hong hay khong, va trong lanh vue nay thl cac ngon ngtr gO'c La Tinh khong c6 nhttng am tuong U'ng; MQt s\l' thi~u tu'dng ling nhu th~ gitta chu vi~t va ti~ng n6i, van th<'Ji di~m (y, la mQt tm ngai r!t ldn, ngan can khong cho cac nha thira sai giao ti~p vdi nglt<'Ji dO'i thoai Vi~t Nam mQt each htru hieu va troi chay. Th~t v~y, van nam 1632, cong trinh dang dl1 dang, va se dltlJc ti~p tuc dQ chirng 15 nam nua tntdc khi di d~n chu quO'c ngtt rna chiing ta dll quen thuoc.

Su thieu s6t dang ngac nhien nh(t la each ghi dlfu thanh di~u. Ti~ng Vi~t c6 sau thanh di~u h~t tMy, va se dltlJc ghi trong Til diin 1651 mQt each chinh xac dang chti y. 157 Nhung van nam 1632, du c6 nh!n manh d~n doi hoi khong th~ tranh ne la phai lam chu cac thanh di~u mdi c6 th~ giao ti~p thanh cong, thl nglt<'Ji bien soan van heln chi ghi lai c6 bO'n thanh di~u thoi; va khi mo tit so IltlJc, thl ngltCJi !y d6ng h6a vdi cac thanh di~u trong ti~ng Hoa. PMi gilii thich vi~c nay nhu th~ nao? Thuc ra, cac thanh di~u tim thlfy trong van heln nay noi hai

157 Giong n6i Clla cac khu ,,¥,c nam Vi~t Nam, k~ eli khu vue Quang Nam, noi rna cac linh muc dong Ten tie'n hanh nhtl'ng cUQc nghien ceu ngon nglY hoc d!u tien, hi~n nay c6 mQt M th6ng nam thanb di~u khac nhau. Tuy nhien khong c6 gl cho phep ta nghi chng viec chuy~n til' sau xuong thanh nam thanb di~u da du'<;1c khd'i S\I" til' gitta the' kY XVII: Trong cuO'n Til diin, cling nhir trong cac van bin khac VaG thCJi Icy nay, khong ndi nao ta tMy c6 S\I" lIn IQn giji'a hai thanb di~u (hOi va ngii), di~u rna ngay tay thu'<Jng tha'y xay ra nci nhtl'ng ngu'<Ji vie't tie'ng Vi~t

221

Th~ kj dliu CUll Giiw hfii Cong giiw Vi~ Nam

Roland Jacques

ngon ngii' clla b,IC dia la nhii'ng thanh di~u rna Joao Rodrigues da dung khi d~ c~p de"n tho ca Nh~t ban - nhii'ng bai tho dlt<;1C vie"t b~ng chii' nho. rss Ttt ca moi linh muc dong ten tien phong da tung hoc qua tie"ng Nh~t mQt each chuyen siu; c!n pbai mQt thC1i gian dai thl ho m<1i ra khoi dlt<;1c nhii'ng qui H{c dlt<;1C thie"t l~p trong Arte da lingoa de Iapam, la cuo'n sach go'i d!u giunng cua ho.

Kinh Lay Cha, cling nhu nhtmg kinh can ban khac trong giao 19 cong giao, d~u da du'<;1c linh muc Francisco de Pina va mQt thanh nien hoc thuc Vi~t Nam1S9 dich ra tie"ng Vi~t vao nam 1618. Nhung khong bin dich nao clla cac kinh ty da de"n tay chung ta, ngoai trir doan dich sau tu diu tien clla kinh Lay Cha du'<;1c ghi ra nlur mot vi du van pham trong cuo'n Tir diln

158 Arte da lingoa de lapam, tr. 173-174 trong tac ph~m g6c, tr. 349- 351 trong han in lai nam 1976.

159 "Ngutri thanh nien nay, ten ni'a tQi la Pher<>, c6 mQt kie'n thu:"c v~ cM nghia nen da gitip dtJ nhi~u cho cac cha d~ dich ra tie'ng ban dia kinh Pater noster. Ave Maria. Credo (Lay Cha, Kinh Mtmg, Tin Kinh) va Th~p gidi (Mu"C1i di~u ran), nhifng kinh rna Kit<> htl'u da hoc thuQc long. Cac cha cling da bien soan trong ng<>n ngtl' nay cac di~m tin Iy ; qua d6 ngu"C1i ta tuyen xung dAy du la c6 mQt Thien Chua, (tuyen xung) cac mAu nhiem Ba Ngoi, ~p Th~ va CU"u Chuec, va sl1 cAn thie't pbai thong pMn vao cong nghiep cila DU:"c Kit<>, Chua cluing ta, nhC1 dU:"c tin va cac hi tich thanh, Kito hfi'u da ghi lai hAng cM, va Mt dAu l!n chu6i nhir ben que nha chnng ta" (Francisco. Eugenio, "Annua del Collegio di Macao del 1618" (Nien giam cila Tnmng Ao. M<>n nam 1618), bdn g6c tai Roma, kho htu tril' ciia dong Ten, Jap=Sin .• ~p 114. tC1176-185. Mu6n d9C hIln van g6c va nQi dung clla doan nay. cilng nhir nhifng nh~n xet clla chang t<>i v~ cac d!ch gill. c6 thi tham khllo. bai vie't cila chang t<>i "Le Portugal et la romanisation de la langue vietnamienne .,", tr. 36-37 va ehu thich 54.

223

Thi1 kj dliu cUa Gitio hp; Cong gitio Vi?t Nam

Roland Jacques

1651.160 VI th~, han van trong tAi li~u ella cluing ta day c6 rnQt gia tri lich su ra't ldn. N~u ta so sanh vdi ban van du'<;1c ngu'(Ji cong giao Vi~t Narn su dung cho d~n th~ kY XX, ta se nh~n ra hon rnQt chuc sua d5i nho tren rnQt ban van rna ph'n co ban v~n con du'<;1c gill nguyen. Cac diirn mdi d~u lien quan d~n

160 Xem C1 pMn phu truong bang so sanh giii'a ban vi~t tay nam 1632 va ban in nam 1651. Trong bin in, cAu nay dttC1c ghi tai chttdng 5 cua "Linguae aunamiticae seu tunchinensis breuis declaratio" d~t lJ pMn phu tnrong ciia tir di~n. L~ thay, cu6n Catechismus in octo dies divisus (Phep giang tam ngay), cilng dttC1c cha Rhodes xu(t bin Dam 1651, lai khong ghi chep mQt bin kinh nao; cu6n sach nay hin la mQt d:m nang cho cac tMy giang hOO la mQt cu6n giao ly (catechismus) theo nghia truyen th6ng cila tir nay,

Khong con nghi ng<1 gila loai tac ph~m nay timg hien hii'u: cac bao cao thirong nien cho ta tMy bAng clnmg. Tuy nhien, rill thay, khong mQt ban nao ciia th~ IcY XVII con dttC1c htu .giii'. Theo chang toi bi~t, ban xua nh~t la cu6n giao ly ciia Ba Da LQc (Pigneau de Behaine), in khifc g6 bAng chii' nom nam 1774 (Thu Vi~n Vatican, Borg.Tochin. 32) ; mQt ban vi~t tay chuy~n ra chii' vi~t theo mAu tl1 La Tinh con dttC1c bao t6n tai kho luu trii' cua HQi Truyen Giao Paris (s61095).

Trai lai, chung toi khong tinh d~n codex (b9 viIn blmviet tay) 7968 trong Tlnr Vi~n Qu6c Gia tai Lisboa. BQ van bin nay chU'a d1fDg nhii'ng ban van d~ cli' hanh thanh l~ va vi tM c6 kinh Lay Coo bAng clnr La Tinh, chii' nom va chii' Vi~t vi~t bAng mAu tl1 La Tinh ; day la mQt ban thao dttC1c bien soan giO'a 1739 va 1754 : ~t vb, 1<1i tl1a ciia van ban ~y n6i ro dng pMn ti~ng Vi~t chi nhAm muc dich gilii thlch bin van La Tinh va khong dttC1c dQc nguyen van nhtt th~.

Tuy nhien, bin qu6c ngil' xtta nh~t cua kinh Lq.y Coo c6 th~ dttC1c phuc h6i dua tren 1<1i blnh lu~n cu6n giao ly, ma ta c6 th~ tlm tMy ban thao tai kho luu trii' cila HQi Truyen Giao Paris (V 1100, khong nra d~, khong ghi ngay, 508 trang, kh8 16) ; chinh til sli' dung trong van ban cho phep ta xac dinh rAng ban nay dttC1c vi~t vao d~u th~ IcY XVIII. Xem chi ti~t C1 pMn phu tnrong.

225

ThiN. kj dliu cUa Gi60 hV; C{Jng gi60 Vi?t Nam

Roland Jacques

each di~n dat vung v~, each chon tir ngii', va chi c6 mQt slta d6i duy nhi't lien quan de'n cu phap. Ban van 1632 chua dlfng l6i chirng mQt phin ba so' tir yay mu'Qn cua tie'ng Hoa, 161 di~u niy nham bao dam cho cac khai niem du'Qc chinh xac, d6ng thiJi giii' du'Qc mire dQ d~ hi~u d6i vt1i ngu'Cli thi't hoc, £)~ c6 mQt cai nhln so sanh, thl mQt bai bao kinh te' hay mQt van ban trie't hoc ngay nay pbai cin de'n 80% tir Han Vi~t.

MqI ch(ing dUUng trong Iulnh trinb l'iet titng Viit theo mAu t1/ La Tinh

Nhii'ng nh~n dinh teen diy, lien quan de'n ph!n tie'ng Vi~t cua van ban, di nginrc lai vt'ti mQt vt'ti mQt dinh kie'n kha kien co', i'y la mu6n bie'n Alexandre de Rhodes thanh nha thien tai Au CMu duy nhi't v~ ngon ngii' hoc tirng gia c6ng vao tie'ng Viet, va d~c bi~t xem vi niy la ngu'iJi sang che' ra nhii'ng di'u thanh di~u.162 Mu6n phan bac, thl chi cin neu len r~ng bay nam sau ngay Alexandre de Rhodes de'n Vi~t Nam, 6ng v~n con ri't lung tung khi mu6n cho ngu'iJi Vi~t hi~u du'Qc di~u n6i. Ca nhan Alexandre de Rhodes c6 quan tam de'n vi'n d~ ngon ngii' hoc, di'y Ia mQt di~u khong th~ nghi ngo, Nhung vao nam 1632, khi ngu'iJi ta xe'p vj niy vao so' nhii'ng chuyen vien tie'ng

161 Trong ti~ng Vi~t, nhii'ng yay m1t«;hl ti~ng Hoa thutmg d1t<1c phat am tbeo each rieng ella ng1tC1i Viet, va doi khi c6 m()t ngu nghia d~c biet, Ta c6 tbi so sanh each yay m1t«;hl nay vdi each rna cac ngon ngif g6'c La Tinh hi~n nay yay m1t<1n noi ti~ng Hy Lap c6.

162 ChUng t6i chi cAn ddn cd'ra day Pierre-Richard Feray, Le Vietnam, Paris, P.U.F., 1984 : "Le P. Alexandre de Rhodes, de 1650 a 1660, eut l'idee de romaniser l'ecriture. Le Quoc-ngu etait ne.;." (fir 1650 Mn 1669, Cha Alexandre de Rhodes c6 sang ki~n tao ra each vi~t theo min ttl La Tinh. CM qu6c ngif da ra dC1i ... ) (tr. 18). Ta cling c6 thi ki ten nhi~u sd' gia tirng nghien ctiu thC1i Icy truyen giao tai Vi~t Nam.

227

Thm. kj dliu coo Giao hQi Cong giao Vi?t Nam

Roland Jacques

Vic$t sanh soi nh~t, thl kha nang ella ong vIn con thua xa Gaspar do Amaral.

Hay htu y r~ng hie b~y gi<Y vi linh muc nay dang eu' ngu tai xli Dang Ngoai d~ truyen giao, nen ong khong e6 thoi gian ranh ~i d~ tham gia van viec bien soan tai lieu neu ra day. Ta e6 th~ I~y lam tie'e, bl1i vi ong bie't ro sau thanh dic$u ella tie'ng Viet. Trai lai, stS thanh dic$u rna Rhodes bie't du'<;1e van nam 16321a nhtrng thanh dic$u da du'<;1e Joao Rodrigues giai thich tir nam 1604, d6i v(1i tie'ng Hoa va tie'ng Nhat, Hai d~u b6 sung, r~t e~n thie't d~ vie't tie'ng Vic$t eho dung, du'<;1e xua't hic$n I~n d~u tien cling van nam 1632 trong bao cao thu'<Yng men v~ mi~n truy~n giao xli Dang Ngoai, do eha Gaspar do Amaral gl1i v~ Ao Mon.163

M fl.u t1/ va ton ti coo cdc th{( titng t{li Vi?t N am

Cong viec ella cac nha thira sai tren da't Vic$t Nam da giup ho d~t ra ra rang va rtSt rao hon v~n d~ ton ti gitra cac loai tie'ng ; di~u rna ho da nghi de'n tir khi con (J Nh~t Ban.l64 Ngon ngtr chinh thiic ella Vic$t Nam la tie'ng Han, va vi tri u'u tien nay du'<;1e giu cho de'n dh the'IcY xx. Vao d!u the'IcY XV, e6 mQt toan tinh nham sit dung tie'ng Viet va loai tm tie'ng

163 Bao cao nay du"«;1c Icy tai Ke Ch«;1 (Ha NQi bien nay), ngay 31 thang 12 nAm 1632. Con hai ban tai kho htu hit <l Roma ciia dong Ten: lap.-Sin 85,t<1 125-174 va lap.-Sin.88, t<1 117-158v ; r't lau v~ sau ngU"<1i ta sao lai mQt ban, hien du"«;1c giii' tai Biblioteca da Ajuda tai Lisboa (lesuitas na Asia 49N/31, t<1 215-263) : ban nay khong th~ sti" dung cho nhttng nghien CUu ngcn ngii' h9C tie'ng Viet,

164 V~ v'n d~ nay, xem Georg Schurhammer, Das kirchliche Sprachenproblem in der lapanischen lesuitenmission des 16. und 17. lahrhunderts, Tokyo, Deutsche Gesellschaft fur Natur- und Volkerkuade Ostasiens, 1928.

229

Th~ kj dliu cUa Gi60 h{Ji Cong gi60 Vi?t Nam

Roland Jacques

Han, nhung da di de'n thlft bai, Phai d<;1i de'n the' IcY XVIII thl cac tac ph~m van chuong tie'ng Vi~t mdi c6 chi} dUng. Du sao di ntra, vao the' IcY XVII, tie'ng Han la ngon ngtr chinh thuc nen cling 1a mon chU ye'u ciia toan bQ chuong trlnhhoc vlfn. Tie'ng Han tnrdc he't la mQt ngon ngii' vie't, nhimg C1 Vi~t Nam I~ doc theo mQt each khac v~i moi noi, va cling khac v~i each doc va each n6i CJ moi noi ben Trung Hoa. Tlnh trang nay chi cho phep mQt s6nho nha nho u'u tll tie'p c~n v~i vi~c nll'~c, d~c bi~t v~i the' gidi nr tll'C1ng, va cac nha nho lfy bO ci diYi ra rna hoc.

Tie'ng Vi~t c6 chii' vie't cua mlnh, goi la chiI' nom; d6 la mQt each vie't can c(t tren chii' Han rna tnt~c d6 ngll'iYi vie't buoc phai bie't r6i. Nhu v~y, each vie't lfy vo cung plurc tap hon each vie't theo m~u t\i cua tie'ng Nh~t. Hon nii'a, chii' nom bi nghi ngo, VI chinh chii' d6 dil giup loan truyen nhii'ng quan di~m tbie'u IcY cuong va nhtrng ur tll'CJng moi. Vi the' viec in lfn chii' nom bi clfm chi va kim ham vao the' IcY XVIII. MQt vai thi sT lam tho tie'ng Vi~t vao thiYi lfy pbai lam 'chui' va bi xem la nhnng ngll'iYi l~p di.

Khi cac thira sai dong Ten de'n Vi~t Nam, cac ngai bi d~t tnt~c tlnh trang phlti chon lua gitra nhi~u phuong an. Vi~c sit dung chii' Han, d~c biet la sit dung cac cu6n giao 19 chii' Han tir Trung Hoa dem sang, chi danh cho s6 it ngll'C1i u'u ni g1n gili vdi cac nha lanh dao chinh tri, khi nao ho vui long d6n nh~n. Nhung cac tMy giang dll'<;1c tuy~n mQ tai chli, rna mQt s6 kheng bie't chtt, thl dll'<;1c khuye'n khich sit dung chii' n6m : chtr nay giup cho bo vira ghi chep kie'n th(tc cua mlnh b~ng tie'ng Vi~t, vira c6 th~ truy~n lai cho dan cluing thlft hoc, E>6ng thC1i, cac ngai cling phat tri~n mQt each vie't theo chii' cai vin 1atinh, VI d6 1a chii' vie't duy nhlft giup ngll'iYi Au hoc tie'ng Vi~t cho nhanh. Ngoai ra, each vie't nay thl ddn gian, khie'n cho ngll'iYi

231

T~ kj dliu CUD GiOO Mi Cong giQo Vi" Nam

Roland Jacques

han dia dang s6ng trong mi~n truy~n giao cling c6 th6 hoc doc d~ dang.

Cho de'n khoang 1750, 16i vie't nay vin con giu m(>t vi hi thlt ye'u so vdi chu nom, nhung lai cho phep ngu'<Yi Viet va nglf<Yi Au giao tie'p vdi nhau qua chu vie't, va - cin phii n6i cO - cling gitip cho nglf<Yi Au quan 19 va ki~m soat nhii'ng bin van Kito giao, Vl cac thly giang, r6i cac linh muc Viet Nam, sli dung chu vie't nay, nen ho hi xe'p vao 10~i nhiJng ngu'<Yi ch6ng lai tr~t tl,t leY cmmg. The' nhung khong phii vi v~y rna ho lai xa r('Ji n~n van h6a Viet Nam. Mu6n han che' nguy co ch6ng d6i, thl phii c~m hoc chiJ nay: nhung, ngu'<;1c lai, sl,t th6 da khong xay ra nhu'the'.

Kltlu$n

Vi~c soan thao mgt tai Ii~u ngon ngil' hoc d6i chie'u, g6m ba hay dung hon Mn thu tie'ng, da giup cho cac tac gia n6i ro suy to' ciia mlnh v~ va'n d~ nay. Cac nha thita sai c6 m~t tai ViSn Dong .la d~ truyen ba Kitogiao; nhimg ding cugc truy~n giao d6 phAi du'<_1c thie't ding trong hOi canh xa hQi ma chiI' Han u'u th4ng trong moi lanh V1!c. Hoc chiI' Han g4n Ii~n vOi viec hoc tu tho', ngii kinh, nghia la nhihlg tac phim kinh di~n clla Kh~ng giao. Cac vi truy~n giao My gii'l phai chon lifcl giiI'a hai chie'n ht<_1c. Chie'n 1u'<_1c du'<_1c bie't de'n nhi~u nha't la chie'n 1u'<_1c cua cha Ricci, mgt ngu'i'li ra't thong thao v~ chiI' Han nen c6 th~ dam d~o vOi cac trl thuc u'u tu d' Trung Hoa va nghien cm. to' tu'd'ng Kh6ng Manh,

Chie'n lu'<_1C cua Tru'i'lng Ao Mon du'<_1c pMt hoa tren day thl khac hin. Va'n d~ d'Trung Hoa la lam sao ~ xu6ng vita dm vdi dan cluing bAng each su dung mgt ngon ngil' n6i gAn sat vo;. trlnh dg cua ho, Tai Nh~t Ban, va nha't la t~i Vi~t Nam, va'n d~ la lam sao dung tie'ng n6i thu'Clng ngay d~ dOi I~p vdi tie'ng Han cua cac nha hoc thuc, vA qua d6 d~ ra cho ngu'i'li dan trong nu'dc each giai ph6ng mlnh khoi sl! I~ thugc vao tu'tu'd'ng Trung Hoa. Cai ma't mat v~ vAn h6a se du'<_1c

233

Tha kj dliu cUa GiOo hVi Cong giOo Vi" Nam

Roland Jacques

d~n bu du d~t khi ho c6 du'<_1c mQt each tlnrc d~ di~n d~t d~ dang va d~ suy nghi, va each ty cimg con c6 kha nang chuy~n tii nhii'ng khai niem can bin ciia Kito giao. Cilng con chU' khong phii chl d~ chuy~n tii cac khai niem ty ma thoi.

Cach vi~t theo mlu t1:1' La Tinh - nghia la thi~t I~p mQt bin chii' cai La Tinh - la mQt cong C1.l d~ th1:1'c hi~n k~ hoach d6. B6 Dao Nha da di qua con du'Clng nay. ThCli dai tan kY khong chi la thCli d~i ciia nhfi'ng cUQc du hanh Idn d~ ma kham pha, nlnmg con la thCli d~i ma ti~ng n6i ciia cac qu6c gia t1:1' Wng dinh mlnh d~ loai bO s1:1' th6ng tri clla ti~ng La Tinh. Cac nha ngtl' phap va chinh ti B6 Dao Nha d th~ IcY XVI, nhu Joao de Barros, Pero de Maglhaes de Gandavo hay Duarte Nunes do Leao, da gitip cho ti~ng n6i dan gian trd thanh mQt phuong ti~n chuy~n tii tu nrdng. Mu6n nhu th~, c~n phii lam m9t s6 viec, trong d6 c6 viec phin tich d mi va tim chii' vi~t cho ti~ng n6i nay. Vi~t ti~ng Hoa, ti~ng Nh~t hay ti~ng Vi~t theo mlu t1:1' La Tinh phii du'<_1c xem la noi ti~p du'Clng hu'dng d6; va lai, chung toi da clntng minh ring ho da ap dJ.1Dg kha sft sao cac nguyen t~c chinh ta du'<_1C d~ ra d~ ma vi~t chii' Vi~t Nam.

Sau nay, ti~ng Hoa da ti~p tuc di theo con du'Clng rieng ciia minh, va ti~ng Nh~t da tim thty trong ban mlu t1:1' ciia mlnh m9t each th11'c d~ d6i mdi va md' ra vdi tu tu'd'ng hi~n dai, Trai lai, sau khi da chinh thirc bO qua va khinh hi 'chii' vi~t clla cac thira sai', cuoi cung nu'dc Vi~t Nam da chtp nh~n n6 hoan toan vao th~p nien 30. Chi~n tMng t6i h~u clla loi chii' xa xua xutt phat tir chii' B6 va dao 'Gia To' chU y~u khong phii la do anh hu'dng ciia Kito giao hay chinh sach thuQc dia clla Phap doi vdi dtt nu'dc nay. N6 xutt phat tir y th11'c clla chinh moi ngu'Cli c6 tinh tUn qu6c gia khong phin bi.~t chinh ki~n, vi ho nghi r~ng dtt nu'dc se kheng bao giCl ng6c d~u len du'<_1c n~u khong c6 mQt cong cu giao due qu~n chang qua mQt th11' ti~ng ma ngu'Cli hinh dan c6 th~ hi~u du'<_1c. Th~ III chii' qu6c ngif du'dng nhien n6i ~t len, vi chii'd6 rtt ddn gian va da hoan chInh.

Lisboa (B6 Dao Nha), Torre do Tombo, 7 thang 11 niim 1998 St. Louis (Missouri), thang 4 niim 2000 Strasbourg (Alsace), thang 5 ndm 2002

235