, ngay
nay viét 14 ). Nhiing 16i ghi chép dnh dau d6 phan Anh
c&ch doc chudn cia ving Ha n6i, déng nhu mét ngudi BS dao
nha c6 nghe va phan tich due dya vao hé thdng ghi chép ma
ngudi @y quen thu6c. Trong 16i viét noi cudn ti dién cha
Pigneau de Béhaine va Taberd (xem chit thich s& 114), hai
mau phu 4m sau cing néu lén trén day lai cho chép y nhy
nhau 1a « ng », bdi 1é chting khong 46i choi gi nhau, suf xudt 10
cia chiing 1€ thuéc vao nguyén 4m di truéc. Viéc phan biét
hai mau phu 4m nay d6i vdi mOt ngudi géc Vist Nam 1a viée
thifa. Ngudi ta hau nhu da don gidn h6a d&n mic t6i da khi
chung 16n hai ky hiéu « nh » va «ng »: trong hé thong tiéng
Viét, khong cdn dén sy phan biét ndy néu hu ¥ dén céc
nguyén 4m /a/ va /af.'!
su duge doc lén va dugc nghe. Cdn 4m vi hoc 1a mét khoa hoc m6i
c6 day, nhim nghién citu cdc cdch ph4t Am dui géc dé cia vai trd
ma cdc céch phat am da thuc hién (cdc di vi..., ) dwa vao nhitng ¥
niém vé hé théng va sy thich dang trén binh dién truyén thong.
13 That vay, céc nha ngtt hoc hin nay cho ring ba phu 4m
mii-cudi 6 phan sau hét cia mOt chit néu lén trén day khong chéng
khang nhau, nhung chi 1A mét siéu-4m-vi (n), ma Idi phat 4m thay
déi thy thudc vao nguyén 4m di truéc. Vi thé:
- bién thé mat ludi - vom mém [n] xudt hién:
151Thot ky dau cia Gido héi Cong gido Viat Nam Roland Jacques
Can luu ¥ ring day kh6ng hé cé6 viéc sita chita nhitng
sai lm cé thé od vé viéc ghi chép, nhung nhim don gidn héa
cdc luat cla n6.' Nhung thc sy thi déi thay khong nhiéu
. sau nhiing nguyén 4m c6 d6 md téi da /Q/ (lang); va /3/ (ling)
. sau nhting nguyén 4m ngam: /A/ (ving); /ae/ (ludng); va /i/
(lung);
- (biém khi 8) sau nguyén 4m mé phfa tnréc / € (leng);
- mot cdch ngoai 1é khi d sau m6t nguyén 4m hoi md trdn phia
sau /9/ (boéng);
- bign thé mat ludi - vom trvéc[M] xudt hin sau céc nguyén Am
mat tréc /ce/(lanh); /e / (1énh); va A/ (lin);
- bin thé méi - vom mém [n™] (vao thé kj 17 va 18 dude ghi cha
bing dau [~] xudt hién sau céc nguyén 4m tron phia sau /0/
(long), /0/ (léng); va sau /v / (lung).
C&ch néi cia Am vj hoc di&n ta nhv sau: khi cdc nguyén am déu
d dugc ghi bing nhitng ky hiéu khéc nhau, thi ba Idi viét cudi c6
thé ghi bing cing mét ky higu theo miu ty, ching han {ng}. Trd
ngai & day Ia cic nguyén 4m Viét Nam /a/ va /a/ déu dude ghi
bang mét ky hiéu duy nhét 1a [a].
Néu van dé gidi quyét, thi chi c6 sw khdc biét sau nguyén 4m /O/
cho nhitng ch nhy “boong”, ‘bosng”, déi chéng véi “bong”, “bong”.
Nhung d6 1a nhifng trvdng hgp hét sc dic biét nén hin day la mot
su d6i khéng vé phat am ‘khong m4y quan hé” trong 4m vi hoc.
Chinh t4 mdi ngay nay da tim dude gidi ph4p cho vin dé bing céch
sing ché ky higu mau ty “oo”. Nhitng nha sing ché ngvdi Bé dao
nha da timg mugn dau phu “~” (dat trén chit “o” va “u” phan cudi)
ndi chi viét Bé dao nha ciia ho.
™ Dang luu ¥ khi nb§n ra dude 16 rang mot su Gén hoa ngay
ndi m6t ngudi sit dung 1di chit nay. Ta thy cing mOt ngudi ky tén
Viét Giacébé Nguyén ghi lai nhitag Idi khai ciia c4c nhan ching
trong vu én phong thanh cho nhitng ngvdi Tay ban nha wi dao déu
153Thét kj du cita Gido hpi Cong gido Vit Nam Roland Jacques
14m, nén ngay nay chi cdn hoc vai phut thi doc gid Viét Nam
c6 thé di vao toan b6 céc bin van bing quéc ngif viét vao thé
ky XVIL.
Vi chit n6ém va chif h4n cing rat kh6 hoc d6i véi gidi
cai trj cla Phép, khong kém gi trudng hdp cia cdc vj truyén
gido truéc day, nén ché d6 thyc dan da tha thiét ngay véi Idi
chi viét theo mau ty Jatinh nay; sau ndy ho da cho né mdt qui
ché chinh thitc, buéc phai sit dung trong tit cd cfc dich vu
hanh chénh.''* Va nhu vay, vao ddu thé ky XX, chi? viét theo
miu ty latinh do ngudi Bd Dao Nha ggi ra truéc day bét ddu
lan tran ra ngoai cOng déng Kité giéo. Nho si yéu nuc trong
xif, rt dong, culong quyét chéng lai sy méi mé ndy, nai ly do
bao vé truyén thong va ban ch&t Viet Nam. Nhung dan dn, vi
nhan thay hiéu nang thiét thuc cla n6, ho lai c& hoc chif viét
16i méi va sit dung."® Sy thanh cOng cia chi quéc ngit khong
tién tai Viét Nam trong nim 1746 va tong nam 1768. Gitta hai nim
nay c6 nhitng qui uéc chinh td déi méi (Archivio Segreto Vaticano,
kho Riti sé 3014 va 3013). Nhung nhfn ching rd rét nhat vé nhiing
d6i thay nay 1a cu6n Dictionarium Annamiticum Latinum de Pierre
PIGNEAU DE BEHAINE, ban viét tay hoan thanh nim 1772, xb.
sau d6 bdi Jean-Louis TABERD: Dictionnarium Annamitico-
Latinum, Serampore [Inde], 1838. Trdi lai céc bin van cla Philiphé
do Rosdrio BINH vin gif lai nhting qui wéc ci; vi tu si dong Tén
ngudi Viét nay, sing & Lisbone tir 1796 cho dén khi chét vao nim
1832, 1A ngudi chi trudng bénh vue quyén bdo trg (padroado) cia
B6 dao nha trong céc cong tac truyén gido tai Viét Nam, va khong
muén Anh ngudi Ph4p (xem Biblioteca Apostolica Vaticana, kho
Codici Borgiani Tonchinesi, s6 1 d€n 23).
“15° Xem cdc minh xac trén day 6 chi thich 3.
118 Lai ich ciia chit quéc ngi ngay tiy 1907-1908 da dude phong
trao vin chudng di quéc “Déng kinh Nghia thuc” dé xwéng. Tuyén
155That ky dau cia Gido hoi Cong gido Vizt Nam Roland Jacques
phai 1a két qua cia su 4p dat do luat 1é cla bao quyén. Ai
cling thy khang cy chéng Jai chit viét m6i mé ndy ching Idi
ich gi; tuong lai x4 h6i lai doi hdi phai canh tan cd ché x4 h6i
va ddy manh gido duc quan ching. Dung nhv sau nhing that
bai cla cdc phong trao yéu nuéc vao nam 1930, nhitng déi
khdng vé chit quéc ngif kh6ng cdn nifa; gidi uu td inh dao a
nit tia bai hoc qua c4c bién cO dau thudng ndy. Vay ma chit
ném ti lau chi danh cho mét thiéu s6 nho si, gidi nho quan
truyén théng. Chi c6 chit quéc ngit méi cng hién dude phuong
tin kién higu nhim thodt ra khdi tinh trang nay va cé vd cho
ly tudng thodng hé 16.1!”
Nhifng xc tin nhu thé trd thanh phé bién khi nhin vé
mé6t Viét Nam thdi hau thuc dan. Va chif ném bj xéa dan di
dén d6 bién mat hAn; chit viét ca cdc nha truyén gido truéc
day va cia ngudi Phdp nay trd thanh chit viét duy nhat cia tat
cA ngudi Viét Nam: “quéc ngit”. Moi ngudi ding chit quéc
ng, va chif viét d6 d4 ching thy ring n6 c6 thé 4p dung mot
cach dé dang va hitu hiéu dé di vao tat cd cdc lanh vue cla
ng6n cia phong trao niy, tite kh4c bi chinh quyén thyc dan dan 4p;
tuyén ng6n dé ciing n6i dén viéc séng ch€ chit quéc ngif 14 do “cdc
linh muc Bé dao nha”, nhung khéng dua ra ly chitng 16 rét. Ching
16i trich din theo Van tuyén Van hoc Viét Nam 1858-1930, Ha ndi,
xb. Giéo duc 1981, tr. 195. Ciing xem thém NGUYEN Khfc Vién
dir.), Anthologie de la littérature vietnamienne, tip TI, Ha ndi, id.
en Langues Etrangéres, 1975, tr. 25-30 va 248.
7 Chang han xem Lf Thanh Kh6i “Introduction a I’ histoire et
a la culture du Viét-nam”, trong La jeune et la rouge [Paris], école
Polytechnique], sé 525, 5.1997 (tr. 5-13): trang 13. Trong bai béo
nay, nha si hoc dudng ohw da gia gidm Idi phé ph4n cia minh (xem
lai chi thich 107).
157Thoi ky dau cita Gido hgi Céng gido VigtNam Roland Jacques
kién thitc.'"® Ngoai ra, chinh chi? quéc ngi da cng hién nhiéu
hon cA trong viéc bdo tén sy théng nhat ng6n ngit, ngay cd
trong cudc chién gay gat giita déi bén: né dZy lui dude cdc
khuynh hung chi tridng phan c4ch, m6t c4ch hitu hiéu hon
diéu ngudi ta cé thé mong uéc thyc hién hodc noi mét 16i chit
viét 4p dung am vj hoc mét céch rét réo do mét sé ngudi chi
trudng."!
Lam sao quén dude c6ng trinh vi dai ma c4c vj tién
phong cia céng cudc truyén gido tai Viét Nam da thyc hién?
Nhiing diéu ma cdc vj truyén giéo dong Tén dén tit BS Dao
Nha, do Bd Dao Nha gifi di, dd thyc hién trong pham vi
118 Day Ia dién hinh vé viéc phuc héi danh du cho Rhodes, qua
mét ban van cé tinh cfch quyét dinb, ma ching ta cé lin néi dén:
"Together with European missionaries he set to romanize the script
of Vietnam, using the Roman alphabet to record the Vietnamese
language. It took the group nearly half a century to complete this
collective work in which Alexandre dér Rhodes played the main
role. Not until two centuries latter did quéc ngif (national script)
become the popular written language of Vietnam and efficient
vehicle in the modernization of the Vietnamese society... Alexandre
de Rhodes’s services to Vietnam are immeasurable... It is time to
correct the erromeous appraisal... and to do him justice in the light of
truth and faimess...” ("Let's do Justice do Alexandre de Rhodes":
Vietnam Social Sciences {Ha ni] 40, 2/1994, tr. 88-89). Theo quan
diém ciia chting tdi, nhng gi néu 1én 3 day dé ton vinh Alexandre
de Rhodes, thi hdn nhién cing 4p Bd dao nha.
49 Vé van dé ndy, xem cdc suy nghi cla NGUYEN Phi Phong
“Le Vietnamien: un cas de romanisation inachevée”, trong Cahiers
d’ Etudes Vietnamiennes (Université Paris VII], 10, 1989-1990, tr.
25-32.
159That kj dau cita Gido hpi Cong gia VitNam Roland Jacques
ngif hoc ky cing 1a nhifng céng trinh c6 tinh c4ch quyét dinh
cho tudng lai vin héa Viét Nam dén d6 ngay nay tung lai dé
khéng thé quan niém dugc néu khéng cé6 chit viét theo mu tr
latinh. Tam bia tudng niém da duge dung lén lai vao cui nam
1995 & thy vién quéc gia tai Ha N6i, va chi ton vinh mét minh
Alexandre de Rhodes; d6 14 mét d&u hiéu cho thay su déng
gop vin héa dac biét cia ngudi Bd Dao Nha cdn bj quén lang,
ngay cA trong gidi khoa hoc. Nhung ngu@i ta ciing thay ndi
tém bia ky niém d6 mét dfu chi chd dgi, mot m&u méc dau
tién nhim néi lai cuéc d6i thoai vin héa véi Tay phudng vé
qué khit chung va vé tudng lai. Trong khuén khé 46, nuéc
Phdp va c4c nuéc néi tiéng Phép ch4c ch4n c6 déng mot vai
trd; nhung that dang tiéc 14 cAc nude nay da khéng hdp tac véi
c&c quéc gia tay phudng khdc nifa dé cing thc hién cudc d6i
thoai néu trén, vi kinh nghiém vé A chau cia ho xa xua hon,
va ho lai khong c6 nhuge diém cha mot qué khif thyc dan con
gay 4n tung dau thudng noi ¥ thitc quéc gia cla ngudi Viét
Nam.
161