You are on page 1of 70
B6é Dao Nha va céng trinh sing ché chif quéc ngif Phai chang can viét lai lich si ? N&m 1651, hai téc phdm rat quan trong vé lich sit tiéng Viét Nam da dude xuat ban tai Roma: cuén Tw dién Viét-Bé- La va cuén Phép Gidng Tam Ngay Cho Ké Muén Chiu Phép Rita Téi Ma Vaio Dao Thanh Ditc Chia Tréi;' diéu méi mé dic biét 1a viéc st¥ dung mét hé théng chi? viét 6 tinh c4ch céch mang Jay ti van latinh, vita méi dude sfng ché truéc 46; hé théng chir viét 4y, ngay nay, thudng dude goi chung Ja chit quéc ngif. Trong gin hai thé ky, mai cho dén Nic xuat hién cuén TY dién La-Viét cla Taberd nam 1838,” hai tac phdm dy 1 (a) Dictionnarium annamiticum, lusitanum et latinum, Roma, S.C. de Propaganda Fide, 1651; t4i ban bing ban chup vdéi phan phién dich viét ngif hién hanh: Tit Dién Annam-Lusitan-Latinh, TP Hé Chi Minh, Nha xb. Khoa Hoc Xa Hi, 1991. (b) Catechismus pro ijs, qui volunt suscipere Baptismum, in octo dies divisus. Phép Gidng Tam Ngay..., Roma, S.C. de Propaganda Fide, [1651]; t4i ban bing ban chup véi phan dan nhap cila Nguyén Khac Xuyén, phién dich viét ngiy hién hanh do André MARILLIER va phap ngif do Henri CHAPPOULE, [TP H6 Chi Minh], Ti sdch Dai Két, 1993. 2 Jean- Louis TABERD: Dictionnarium Annamitico-Latinum, Serampore (An DO), 1838. 23 Théi kj ddu cita Gido hoi Cong gio Vit Nam Roland Jacques vin 1a nhiing céng trinh - duy nh&t 4p dung hé théng chit viét nay duc in. Hai cu6n s4ch 4y ghi r6 trén bia tén cia tac gid Alexandre de Rhodes, thuéc H6i ding Giésu, nha truyén gido Tong téa. Thanh ngif “quéc ngi?’ theo nguyén wf hdn-viét 1a “tiéng néi cia ngudi Vier’. Thitc ra, day 14 mot 161 viet tiéng Viét kh4c v6i chit h4n dudc sif dung chinh thitc trong nhiéu thé ky. Vide 4p dung mét 16i viét dé doc tiéng Viét khdi thay 1a chit ném; hé thOng chit viét nay Idy ti c4ch viét chit han ma chiing ta s& c6 dip néi d€n sau ndy. Nhung tiv khodng dau thé ky 20, thanh ngi “quoc ngit’, vé ky thuat nhim néi dén 161 viét tiéng Viét theo miu ty latinh; va ngay nay moi ngudi déu hiéu nhu thé. Chit “qudc ngi?’ fy x4y dung trén can ban van latinh duge bé tic béi hai kiéu-m4u 4m tiéu nh’im thich ng vi tinh da dang cia cdc 4m t6 ndi tiéng Viet, va dé ghi chép r6 nét cfc am. Day 18 16i viét ngay nay dugc moi ngudi Viet st dung. Dén khi chit quéc ngif di b4t ddu duge sit dung chinh thtfe tai Viét Nam vao dau thé kj XX, * ngudi ta cO truy tim lich sit cha n6, bay gid tén tudi Alexandre de Rhodes da sém duc cong nhan nhu 1a ngwoi khai sinh ra viéc chuyén van latinh vao tiéng Viét Nam. Réi tiy d6 éng dude nang lén tan may xanh nhv m6t ngéi sao ding m$t minh, soi sang cho dém t6i cla qué kh xa xufa, cla nhiing thdi ky truyén gido tién > Sc luat dua chi¥ quéc ngif vao cfc ky thi do toan quyén Paul Doumer ky ti nim 1898; nhung dugc 4p dung dét khodt vao nim 1909. Nam 1917, mOt chi du cia triéu dinh bai bd Ii gido duc truyén théng va thay bing mét nén gido duc dua vao chit quéc ngt va phép ngi. Xem Nguyén Thi Chin Quynh, “Concours de mandarins”, trong La Jaune et la rouge {Paris, Ficole Polytechnique], s6 525, 5.1997(tr. 31-37), tr.36-37 25 Thoi kj déu cia Gido hoi Cong gido Vitt Nam___Roland Jacques khdi, truéc khi c4c vj truyén gido Paris dén, trong d6 Taberd va cdc ding ké vj 1a nhitng dai dién cé tén tuéi. Chinh quyén thyc dan va Gido hdi déu da ca nggi thién tai truyén gido va ngif hoc c6 mét khéng hai cia vj tu si ddng Tén, tén dudng nhifng Idi ich dem lai cho Viét Nam trong thdi dai mdi. Mét tac gid* tng viet : “Cha Alexandre de Rhodes dua Kité gido va nudc Phaép vao Vigét Nam”. Nhung cé nhifng sy viéc thudng dude xem 1a hién nhién ma thyc sy lai sai... Vay Alexandre de Rhodes 1a ai? Ong sinh tai Avignon trong cdc linh dia cla Giéo hoang nim 1593, va vao dong Tén tai Roma nim 1612. Lén thuyén tY Lisbonne di Dong dudng nim 1619, d&n Macao nim 1623, va dudc sai dén truyén gido tai Dang Trong nam 1624. Hai nm sau, tY Dang Trong, cing vdi bé trén minh 1a linh myc ngudi Bd dao nha Péro Marques, 6ng dudc cif dén thanh lap ving truyén giéo Dang Ngoai; Ong cu ngy tai dZy tY nam 1627 cho dén lic bj truc xudt vao nim 1630. Sau mudi nam sng Macao (1630- 1640), Ong lai dugc giti dén Dang Trong va diéu hanh ving truyén gido nay; 6ng ba dgt cif ngu tai day tY nam 1640 dén nim 1645 14 nam éng vinh vién bj truc xudt. Cudi nam 1645 éng én tau di Au chau: 6ng di chuyén dy dé thao luan vé twong lai céng cudc truyén giéo Viét Nam, tai Réma (1639- 1652), réi tai Phap (1652-1654). Sau d6, éng dutgc s4t nhap vao doan truyén gido dong Tén cia Ba-tu, cu ngy tai Ispahan cho dén Mic qua ddi vao nam 1660. Vé viéc cho ring Rhodes 18 ngudi khai sinh ra cdc c6ng trinh tinh c6 c4ch quyét dinh vé tiéng quéc ngit, cfc nha 4 Georges TABOULET, La geste francaise en Indochine: Histoire par les textes de la présence de la France en Indochine des orgines & 1914, 2 tap, Paris, Adrien Maisonneuve, 1955-1956: tap I, quyén I, chung I, trang 9-22. 27 Thdi kj dau cita Gido hei Cong gido Vizt Nam __ Roland Jacques nghién ctfu khoa hoc 44 tifng thdy hoi vwéng vap truéc mbt mau thudn: Rhodes, sinh & Avignon, dugc xem 1a n6i tiéng Phap nhw tiéng me dé; thé nhung hé théng chuyén tiéng viét bing chi latinh lai khéng mang dau vét tiéng néi cia Boileau... . Tuy vay da khéng cé ai c6 tim hiéu dé bac khuéc vi thé khai s4ng ciia Alexandre de Rhodes ting dude xem 1a cha dé cia chit viét ndy; ngudi ta lai cd tim cdch tranh né khé khan trén bing cdch dua ra gid thiét vé g6c gac c6 tinh cAch da quéc cia vj tu si ngudi Avignon dy, * déng thdi théi phong kha nang ngif hoc v6 song vé nhiéu thi tigéng kh4c nhau cla 6ng. Mét s6 thay dude van dé va hu y dén nhifng thie té lich sit nén da néi dén m6t cng trinh tap thé do c4c nha truyén gido “Bé Dao Nha, Tay Ban Nha, ¥ va Phap”, ° ma d&u vét cia ho cén luu lai; nhung vai trd néi bat nhat ludn dug danh cho Rhodes. Ban liét ké 4y lai lam ta phdi ngac nhién. Néu that sy c6 suf hién dién cla c4c vj truyén gido Bé dao nha va Y trong nhifng nam sdng ché ra chit quéc ngif, va ca cla Alexandre de Rhodes, than dan cia cdc lanh dja thuéc Gido hoang, vi nguén 5 Cha cla Rhodes ngudi Marranne Aragon va me ngudi Y; trong gia inh cé 1é Rhodes da sit dung tiéng Tay Ban Nha, Y va ngay c& tiéng Do thai (1)... Vé céc xAc quyét bap bénh nay, xem 10i minh x4c lai cla Michel BARNOUIN: "géc géc cha me cia Alexandre de Rhodes ngudi Vaucluse (1593-1660)" trong Mémoires de I’ Académie de Vaucluse [Avignon], 8e série, 4, 1995, trang 9-40; va thu muc da dan. ® Trong thii gian ching t6i viét bai nay, x4c quyét d6 mét lan nita dudc Francois RIDEAU lap lai, “Mes rapports avec la langue vietnamienne", trong La jaune et la rouge [Paris, cole Polytechnique], sé 525, 5. 1997, trang 25-30: trang 27. 29 Théi kj ddu cita Gido hoi Cong gido Viet Nam __Roland Jacques géc van héa ma cé thé goi 1a cé d&u tich cha ngudi Php, thi ngu0i Tay ban nha lai hoan toan kh6ng lién quan gi vao cong cudc dy, tr phi phai nai dén nguén géc di cu ty t6 tién cia chinh Rhodes... Nhifng nha truyén gido ddu tién ngudi Phép d6 14 cdc tu si dong Tén Joseph Francois Tissanier va Pierre Jacques Albier, dén Viét Nam vio nim 1658; cén cdc tu si dong Paminh géc Tay ban nha dén vao nam 1676.” Va Haudricourt, nha chuyén mén vé Viét hoc, trong mét bai nghién cifu hét sifc thdu d4o, tiing cho ring trong chif quéc ngif c6 nhitng ddu vét ciia nhiéu hé thOng phat 4m cia Au Chau, ké cA cfc thé ng mién Basque. * Hin nhién, chu trudng chOng thyc dan cia nhing nim sau khi Viét Nam gianh lai d6c lap khéng xem day 14 mét céng trang, ma cdn ma }j cd con ngudi duge dénh gid la da ting dem d€n moi déu x4u xa. Viéc 4p dung van latinh lam chit viét da duge xem nhv mot hanh d6ng chinh trj thd nghjch, mét muu dé hilly diét vin héa nhim chia ré cOng déng quéc 7 Ching ta sé trd lai trong doan sau vé viéc c6 mét sé tu si dong Phanxicé ngudi Tay ban nha bj lac vao bd bién cia Viet Nam tir 1583-1584, nhung khong Ive lai dau vét mao va ciing khéng hé hoc dugc nhig kh4i niém vé ng6n ngit dia phuong. ® André Georges HAUDRICOURT, "Origine des particularités de V'alphabet vietnamien", trong tap san Dan Viét Nam (Truting Vién Déng Bac Cé [EFEO] 3, 1949, tr. 61-68. Ngoai ra, Haudricourt 1A tac gid cdc bai bién khdo vé ti€ng Viét va lich sir ti€ng ny; trong sé 46 cé bai "Les consonnes préglottalisées en Indochine", trong Bulletin de la Société de Linguistique de Paris 46, 1950, tr. 172-182; "Les voyelles bréves du vietnamien", tldd. 48, 1952, tr.90-93; "La place du vietnamien dans les langues austroasiatiques", tldd. 49, 1953, tr. 122-128; « De I’ origine des tons du vietnamien » trong Journal Asiatique 242, 1954, tr. 69-83; v.v... 31 Théi kj déu cita Gido hoi Cong gido VigtNam Roland Jacques gia va 4p dat m6t su thong trj cla ngoai quéc; ngoai ra, Rhodes khéng phai da ting dugc hiéu 1a di Au Chau kéu goi quan d6i Ph4p dén hay sao? Chiing t0i sé dé c4p d€n 16i phé phdn nay & phan sau va khOng tranh cai theo tién kién ¥ thiic hé, nhung dya vao nhiing nguén tai ligu dang cé. Sy thyc thi Alexandre de Rhodes déi khi di ding m6t 16i n6i bong bay trong c4c tai ligu éng da xudt ban: “Tdi di nghi ring Phép quéc von 1A vudng quéc sing dao nhit trén thé gidi, hin c6 thé cung ting cho t6i nhiéu chién si lén duOng chinh phyc toan Pong phudng, dé dua vé Chiia Giésu Kitd, va dic biét 1a ti mong xit dy gidp tdi cd dugc nhifng gi4m myc, 1a nhitng bac Jam cha, lam thay cia ching t6i trong cfc giéo héi dy... ”. ° Thé ma, c6 nhtng bac hoc gia cp dai hoc ting gidi thich c4c hinh anh ty du trong ng6n ngff sing dao “chién si” va “chinh phuc” theo nghia den cia ching! '° Con thanh ngit ma tay phuong thudng ding “romanisation du vietnamien” [la-ma héa tiéng viét] lai 1a mot sy tring hdp rii ro va dé tao hiéu lém. “Romanisation = la-ma héa” c6 thé bj hiéu sai nhv 1a mot sy sita 46i ngon ngif, béi nhifing ngudi “Roma” (ngudi Au chau) theo quan diém riéng cia ho véi nhitng 4m hung tiéu cyte cia chi nghia thyc dan. ° Alexandre de Rhodes, Divers voyages et missions du P. Alexandre de Rhodes en la Chine, & autres Royaumes de I’ Orient, Paris, Sébastien Mabre-Cramoisy et Gabriel Cramoisy, 1653; ti ban bang bin chup véi phan dich chuyén dich Viét ngff cia Hong Nhué [bit hiéu ctia Nguyén Khdéc Xuyén], TP Hé Chi Minh, Ti sdch Dai Két, 1994; phan 3, tr. 78-79. *0 Xem John DE FRANCIS, Colonialism and Language Policy, La Haye, 1997. Ciing xem cht thich 74. 33 Thoi ky dau cia Gido hoi Céng gido VigtNam Roland Jacques Ky thuc, day 1a 16i dign ta c4c 4m t6 cia tiéng néi Viet Nam difa vao mét hé théng miu ty cia van latinh, thay vi dya vao cfc 4m hiéu lay wy hé théng chi¥ viét trang hoa. Vi sif dung 44 quen, thanh ngif d6 bit d&c di phai lip lai. Nhung dau thé nao, thi phdi ddi d&n nim 1993, ngudi ta mdi chiing kién viéc phyc hdi danh dy cho 6ng... nhung mot 14n nifa, cling m6t minh 6ng dude phuc héi danh dy ma thdi. Ngu@i ta tim lai tém bia ky niém Ong, da dude dung 1én truéc day nam trong 1941, va dua vé 6 khu vudn cilia thu vién quéc gia tai Ha ndi dé khai trong Jai vao nim 1995." Nay ong duge t6n vinh lai nhu “ngudi khai sinh” ra chit viét Viet Nam.'? : 1 Vao nam 1941, tim bia duge dung trong mot dén thd nhd trén bd hd Hoan Kiém, truéc dén Ngoc Son. Nha thd nhé 46 bi dap pha dé cé chd xAy mot dén dai céch mang. Tam bia bay gid do mét tu nhan dem vé nha sik dung tdy nghi. Nam 1995, ngudi ta khong thé dat lai ché cf, nén da chon mét ché xing dang dé 1a Thu vién Quéc gia, cdch dén thd cil khéng xa. 2 Xem “Let's do Justice to Alexandre de Rhodes", trong Vietnam Social Sciences (HA NOi) 40, 2/1994, tr. 88- 89, trong mot bai viét cla MINH Hién ding trén tudn san Lao Dong (Ha Noi) ngay 21.11.1993. Ciing xem cudc h6i thio khoa hoc té chife vé Alexandre de Rhodes tai Ha N6i, ngay 22.12.1995 do B6 Van Héa va Trung Tam Quéc Gia Khoa Hoc X4 Héi va Nhan Van (tai ligu sé xuat ban). Trong cuéc héi thdo n4y, phé thi twéng Nguyén Kh4nh, mét trong nhifng nhan vat cao cap cia nha nuéc da chinh thitc lén ting vé dutng 16i mudn phuc héi danh dy cho cha Rhodes. Day 1& nguyén van [di néi d6: “Alexandre de Rhodes, nha hogt déng van héa céng hién cho sy phdt trién quéc ngit va van héa Viét Nam” - trong Xwa va Nay (Ha N6i), [cd quan ngén Iudn ctia H6i Khoa Hoc Lich Si Viét Nam], 1/1995, tr. 19-20. 35 Thoi ky ddu cia Gido héi Cong gido VigtNam Roland Jacques Khi theo hoc c4c khéa c&n ban vé tiéng Viét tai Hoc vién ng6n ngit déng phuong (Langues’O) 6 Paris, chting téi thay dang dap rat BS Dao Nha trong chit viét ndy; sy kién 46 44 gdi hitng cho cdc nd Ic nghién cifu via lich sit via ngit hoc cla ching ti, va gitip ching t6i biét dude phan nao nhiing khéi tu liu truéc day it dude biét dén va it duge trich din. Chiing toi thy nhitng tu liéu ndy cé thé dem lai mét chi dan mdi cho c4u hdi dugc dat ra ndi tya dé cla bai ndy. Theo ¥ ching t6i, nhiéu céng trinh nghién cifu da dude xuat ban vé Alexandre de Rhodes dudng nhu khong dugc théa dang vi chua luu ¥ du vé béi cdnh lich stf va ton gido lién hé dén toan bé sinh hoat cia Ong tai Vién Dong. That thé, dng khong 13 Ching t6i néu lén ¥ kién nay qua hai téc phém c6 gid tri khoa hoc cao, trong sé céc tai ligu xudt ban gan day: - (1). Pierre-Richard FERAY, Le Viét Nam, Paris P.ULF., 1984, vé nhitng anh hudng vin hoa Au chau vao thé ky 17, trang 18: *Trong lic nha Trinh (Dang Ngoai) kéu cifu vién trg ciia ngudi Hoa Lan [...], thi aha Nguyén lai céu ctu ngudi Bé dao nha, réi dén ngudi Php, va khéng ngai tiép ruéc cdc nha truyén gido dong Tén dén d6 cha Alexandre de Rhodes, ti’ nim 1650 dén 1660, da c6 ¥ kién chuyén chir viét bing van latinh. Chir quéc ngif nhu thé duge khai sinh". - (2) Josef METZLER, Die Synoden in Indochina: 1625- 1934, [cdc hOi nghi giam muc 6 Dong dudng 1625- 1934], Paderborn / Munich / Vienne / Zurich, Ferdinand Schoeningh, 1984. Ndi tiép phan Idn cc sit gia di trvdc vé cdc cudc truyén gido cila Cong gido, tAc gid gén cho Rhodes phan chinh yéu cia nd Ive truyén gido ndy; sau d6 téc gid néi 16 3 trang 7: “Qua nhitng cong trinh nghién citu khoa hoc ciia 6ng, [Rhodes] trd thanh ngudi khai sinh ra chif viét cha Viét Nam va chuyén qua mau ty latinh, dude sit dung dén hom nay". 37 Théi kj ddu cita Gido hoi Cong giéo Vizt Nam __Roland Jacques phai 14 ngudi dai dién cho vua nvéc Phép tai day, nhung 14 cho vua nuéc Bé Dao Nha ma Ong da tuyén thé trung thanh v6i ty c4ch 1a nha truyén gido dat duéi sy bdo tr¢ cia triéu dinh nuéc ay. * Tw d6, nhiing két ludn cia céc céng trinh nghién cifu truéc day, theo ¥ chting tdi, cin phai kiém ching lai. O day, ching toi sé cO g&ng néu Jén truéc hét béi canh lich st t8ng qu4t, ding theo ni dung dugc tim théy noi khdi wr liéu ma ching tdi suu tra, dé sau d6 n4m ky hon trong nhing hoan cdnh nao, do ai va trong muc dich gi viéc 4p dung van latinh tao ra chif viét Vit Nam da dude thyc hién. 1. Cugc gdp gé lich sit giita B6 Dao Nha va Vit Nam Ching ta sé nghién cifu thdi gian mét thé ky rvdi, tY nim 1498, nién ky d4nh dau viéc c4c tau thuyén dau tién cia Bd Dao Nha dén An B6, dén nim 1651, nién ky cha viéc xudt ban c4c tc phdm duge néu lén & du bai nay. Trvéc hét nén nhé ring Bé Dao Nha da chiém va da gitt dude déc quyén hién dién cia nhitng ngwdi Au chau tai A chau '° suét mét thé '* Vé van dé bao trd cia vua Bd dio nha d6i v6i céng cudc truyén giéo Déng phuong, xin xem t4c phadm ctia chting t6i Roland Jacques, De Castro Marim a Faifo ; Naissance et développement du padroado portugais d’Orient des origines 1659, Lisbonne, Funddc&io Calouste Gulbenkian, Servico de Educdcéo, 1999; va Anténio DA SILVA REGO, Le Patronage portugais de l’Orient, apergu historique, Lisbonne, Agéncia Geral do Ultramar, 1957; Alelhelm JANN, Die katholischen Missionen in Indien, China und Japan: Ihre Organisation und das portugiesische Patronat, vom 15. bis ins 18. Jahrhundert [C4c cue truyén gido céng gido tai &n 46, Trung Hoa va Nhat Ban. Céng viéc té chitc va sif bdo trd cia Bd dao nha tiv thé ky XV dén thé ky XVIII] ,Paderborn, Ferd. Schoeningh, 1915. 1S Trong hau bin thé ky th XVI, Tay ban nha din héi dén va 39 Théi kj déu cita Gido hpi Cong gido Viot Nam Roland Jacques ky, vé mat buén b4n cing nhu vé lanh vyc truyén gi4o. Dén khtic ngoat cia thé ky XVI va thé kj XVII, c4c d6i thi canh tranh vé thuong mai méi xudt hién: d6 1a ngudi Hda Lan va ngu@i Anh. Trong cd hai trudng hgp nay, nhig quéc gia lién hé 14 nhiing quéc gia khong céng giéo, nén cd hai déu khéng c6 anh hudng truc ti€p trén cAc cOng cudc truyén gido cla BO Dao Nha. Vé phan minh, nuéc Ph4p hoan toan v4ng mat trén ving dat A chau sudt cd thoi ky chting ta dang ban dén. Ngugc lai, ngudi ta thy cé sy hién dién gidn tiép cla nuéc Y: mac ddu khong mot tiéu quéc nao cia ban d4o nay da hién dién véi tu cdch quéc gia clia minh, nhung Bé Dao Nha da két tap vao trong hang ngi cla ho, tnééc hét 14 nhiing thuyén vién, sau d6 dac biét 1a nhiing nha trayén gido géc ngudi Y. Vé suf kién ndy Viét Nam ciing khéng phai 14 ngoai 1é; va trong cong cudc truyén b4 Kité gido, luén dude dat dudi sy chi phéi cia BS Dao Nha trong thdi gian dy, da thdy c6 nhiéu ngudi ¥ tai gidi. Alexandre de Rhodes, than dan cia Giéo hoang va dugc dao tao tai Roma, thudc vao nhém 46. Nhung trvéc khi nghién citu ky lwOng vé sinh hoat cla cong cudc truyén b4 Kit6 gio, cdn dinh vj rd hon su gap gd gitta BB Dao Nha va Viét Nam. Sau nim 1511, '® khi nhiing thuyén nhan Bd Dao Nha bt d4u quay lén huéng B4c vugt qua eo bién Malacca, thi dinh cu lau dai tai Phi ludt tan. Nhung nhiing muu toan cia ngudi Tay ban nha nhim néi mét dau cau véi luc dja A chau, dic biét tai Déng dung, sé khong c6 két qua nao. Vé cdc né luc nay, ngoai céc tai ligu khaéc nén doc L.P. BRIGGS, "Missionnaires Portugais et Espagnols au Cambodge, 1555-1603" trong Bulletin de la Société des études Indochinoises 25, 1950; A. GALLEGO, "“Espaiia en Indochina, Expediciones _religioso-militares". trong Espafia misionera, 7, 1951, tr. 298 — 310; Benno BIERMANN, "Die 41 Thédt kj dau vita Gido hoi Cong gido Viet Nam Roland Jacques muc tiéu chinh ciia ho 1a hai d& quéc 16n, Nhat Ban va Trung Hoa. Chudi dai cdc quéc gia nhé gitta Malacca va Macao, d6i v6i cdc thuyén nhan va thudng gia chi dugc xem 1a nhitng bén, tram tiép té.'’ Con d6i véicdc nha truyén gido, khdi ti Missionsversuche der Dominikaner in Kambodscha" [Nhiing nd luc truyén giéo cia cic tu si ddng Daminh tai Cam Bét]; trong Zeitschrift fuer Missionswissenschaft und Religionswissenschaft [Tap San nhifng khoa hoc truyén giéo va ton giéo (Muenster) 23, 1933, tr. 108-132. ‘© Thai digém Afonso de Albuquerque chiém Malacca. Xem Geneviére BOUCHON, Albuquerque: Le lion des mers d’ Asie, Paris, Desjouquéres, 1992. Viée chiém Malacca mét mat gitp ngudi Bé dao nha md rong con dudng hang hai dén cdc dao s4n xuat gia vi 6 ving bién Nam Thai binh dugng, mat khiéc md dudng dén Trung Hoa va Nhat Ban. 17 Nén doc Pierre-Yves MANGUIN, Les Portugais sur les cétes du Viét-nam et du Campa, étude sur les routes maritimes et les relations commerciales, d’ aprés les sources portugaises des XVle, XVIle, XVille siécles, Paris, EFEO, 1972; Roderich PTAK (ed.), Portuguese Asia: Aspects in History and Economic History (16th-17th centuries), Stuttgart, F. Steiner, 1987; Anthony REID, Southeast Asia in the Age of Commerce (1450-1680), vol.I, The Lands below the Winds, New Haven et Londres, Yale University Press, 1988. Dang lu g 1a trong Decada XIII, n6i d€n thdi ky tW 1612 dén 1617 vao lic céc tu si dong Tén md dudng truyén gido dén Viet Nam, nha chép sif bién nién chinh thifc ngudi Bé dao nha Anténio BOCARRO chi néi thodng mot lan vé xi nay; va cing chi n6i gidn tiép, nh4n n6i dén nudéc Xiém, nhy 1a mién saa xuat ra Iya, do ngudi Anh va Hoda lan du nhap vao xt nay. Xem Decada XIII da Historia da India composta por Antonio Bocarro chronista d’ aquelle estadto [...].xb. do Rodrigo José De LIMA FELNER, 2 tap, Lisbonne, Academia Real das Sciencias, 1876: tap 1, tr. 530. 43 Thoi kj dau cita Gido hei Cong giéo Vizt Nam Roland Jacques Phanxicé Xavie '* vao gitta thé ky XVI, muc dich cdc nd luc cia ho 14 nhim 1am cho hoang dé Trung Hoa trd lai: ngudi ta nghi ring mt khi c6 duc su trd lai dao ndy, thi céc quéc gia 1é thudc ti mién b&c Viét Nam (Dang Ngoai) dén Xiém, hin phai noi theo. ? Trong khuén khé chién Iugc truyén gido nhu thé, c4c nuéc nhé néi trén khong dugc xem 1a uu tién. '* Cha dong Tén Francisco de Jasu y Javier [Xavier], 1506- 1552, gc ngwdi Navarre, di thyc hién céng cuéc truyén gido cia minh tai A chau véi ty c&éch viva Ia sit thdn cia Giéo hoang via Ia kham sé cha vua Bé dao nha. Xem Georg SCHURHAMMER, Franz Xaver, Sein Leben und seine Zeit, 3 quyén, Fribourg-en-Brisgau, Herder, 1955-1971: Francis Xavier: His life, his time, 4 tap, Roma, Institutum Historicum Societatis Iesu, 1973-1982. Tiéng Phdp cé: Alexandre BROU, S. Frangois-Xavier, 2 tap, Paris, Beauchesne, 1922; hodc gan day hon: James BRODRICK, Saint Francois-Xavier (1506-1552), Paris, Spes, [1954], ban dich cila: Saint Frangois- Xavier, Londres, Burns Oates, [1952]. Vé qui ché phép ly cia Phanxicé Xavie, xem Joseph WICKI, “Der hl. Franz Xaver als Nuntius Apostolicus", trong Studia Missionalia 3, 1947, tr. 107-130. Ké hoach truyén gido ndy c6 Nic ngudi ta cho Ia do Alexandro Valignano, ngudi té chic cfc céng cudc truyén gido dong Tén tai Vién Déng (sinh nim 1537 tai Chieti, Vaignano lam Tuan thi cdc ving truyén gido dong Tén 3 Dong phuong tir nam 1573, va tir ndm 1583 lam Gidm tinh cla tinh dong An Dé, bay gid gdm ca toan khéi Vin Dong. Ngai chét tai Macao nam 1606). Ky thyc quan diém nay phat xudt ti chinh Phanxicé Xavie. Linh muc dong Tén ngudi Navarre nay timg c6 kinh nghiém vé dnh hudng cha Trung Hoa trén Nhft Ban, va nhiing khé khan ma ngudi Nhat gap phai khi bé nhiing dao ly dén t¥ Trung Hoa dé theo Kité gido. Trong mét bic thu Iuan Iuu ngay 21.01.1552, ngai viét: ” Ti tin 18 trong nm 1552 nay, t6i sé di gip vua Trung Hoa, day dng 1a mot xt ma luat cla Dic Giésu Kité, Chia chiing ta, c6 thé phét trién 16n manh; va néu d 45 Thot kj du cita Gido hpi Cong gido Vigt Nam Roland Jacques Trong thyc té, nhitng cuéc tiép xtc du tién gitta ngudi BS Dao Nha va Viét Nam duge biét d€n nhu nhitng giai thoai. day ngudi ta tiép nhan 1uat Chia, thi viéc d6 sé gidp cho Nhat Ban mat di ldng tin cay vao nhing gido thuyét ton giéo ma Nhat bin dang tin”. Cling vao lic nay, Ngai viét thu cho Inhaxid de Loyola nhv sau: ” Néu ngudi Nhat biét ring ngudi Trung Hoa nghe theo luat Thién Chia, thi ch4c ch4n ho sé mét niém tin vao nhitng diéu ho van giif trong cdc gido thuyét ciia ho”. (Epistolae S. Francisci Xaverii aliaque eius scripa [...], Georg SCHURHAMMER et Joseph WICKI ed., t. If (1549-1552), Roma, Monumenta historica Societatis Jesu, 1945: tr. 227 va tr. 291-292). Gan ba mudi nim sau, mic di gip phai nhtng thét bai va ngo ngang 6 Trung Hoa, quan diém nay van xem IA c6 gid tri. Thi du nh trong bite thy cla tu si dng Phanxicé Pedro de Alfaro gi cho ban cing dong 1a Agustin de Tordesillas, viét ty Macao ngay 20.11.1579, vi ndy viét: “[Cha Coutinho, bé trén c4c cha déng Tén cila Macao] cé n6i ring Déng dudng khong truyén giéo dudc ngay bay gid va cfing khéng quan trong nhw ching ta twéng [...]. Ngai nhan danh Chiia ma dua ra ¥ kién d6, cing nhy ¥ kién cla Dac Cha [Belchior Camerio, Giém quan cia dja phan Macao], ngudi timg rt muén lam cho ngudi ta trd lai, dé 1a truéc hét phai tim cAch gidng dao cho Dai Vuong quéc (Trung Hoa) réi sau 6 moi su sé d& dang...” (Sinica Franciscana, tap 2: Relationes et epistolas Fratrum Minorum siculi XVI et XVII, Anastasius VAN DEN WYNGAERT ed., Quaracchi- Florence, Collegium S. Bonaventurae, 1933, tr. 52 ché thfch 1). Quan diém cia Valignano cé diém khdc, nhw hé dén Viét Nam. Theo Ngai, moi né Iyc truyén gido ciia céc cha dong Tén phii tap chit vao Nhat Ban, 6 day dang thu hi nhiéu thanh qua to Ién. Gui ngudi di chd khdc sé mat thi gid va phan tan sic Ive mot cdch dang tiéc: ” Hoi dong phai nd Ive hét sttc minh dé chu toan céng viéc truyén gido 3 day, du phai bd qua céc ving truyén gido khéc.” 47 Thét kj du cita Gido hpi Cong gido Viet Nam Roland Jacques Ngu@i ta ké lai, qua tri nhé, c6 mdt bia d& dude dung Jén nam 1524 trén dio d6i dién véi hai cdng Phe-phé, véi ngudi 1am ching 1a Ferndo Mendes Pinto; * c6 m6t c6 ging rao gidng vé Kitd gido dau tién vao nam 1533, ma ngudi ta chi biét dugc qua mét nguén tai ligu duy nhat cha Viet Nam, cd chung 6; xem phan dich ph4p ngif cia J. BESINEAU, Les Jésuites au Japon: relation missionnaire [1583], [Paris], Desclée De Brouwer [1990], tr.113). Khi Nhat ban gap phai cAc cuéc bat bé, thi ngi thay thé duy nhat ma céng cudc truyén gifo H6i ddng nh4m dén 46 1a Trung Hoa, va ngai giti Ruggieri va Ricci dén day. Trong ¥ ngai, cdc dong khéc tw do di cdc ving dat ma cdc cha dng Tén khéng c6 mat (ldd. chudng 9, tr. 133). Nhung céc tu si ddng Augustiné, Daminh va Phanxicé lai ciing thich chon Trung Hoa va Nhat ban... 2° Thu dé ngay 29.11.1555 viét ty Malacca, gii dén vin trang Collége St. Paul & Goa: ban dich ph4p ngi cia Pierre-Yves MANGUIN, Les Portugais sur les cétes du Viét-Nam et du Campa (trich chi thich 17), tr.48-49. Ty ng "padrao" ting Bé dao nha cé nghia 14 mét bia dé mang huy hiéu cila Bé dao nha, dénh d&u viéc chiém hifu mdt céch tudng trung nhan danh triéu dinh Bd dao nha. Viéc chon Iva dat padrao trén dio Ci lao Cham thay vi 6 trén dat lién c6 thé dé nhén manh dén khia canh thudn tudng tring cia sv vig. Nam 1524, ngudi Bé dao nha da dau dén ¥ thie ring khong c6 van dé nhuting lai quyén anh chéa thuc su cla minh cho bit ky ai trong ving bién Trung Hoa, ngudc lai viéc ho da 1am trong ving An 49 duong dén Malacca. Xem Henri CORDIER, "Ngu¥i Bé dao nha dn Trung Hoa", trong T’ oung Pao, 12, 1911, tr. 485-543; cing nhy trong phan dan nhap cia Charles Ralph BOXER (ed.) noi cuén South China in the 16th century. Being the narratives of Galeote Pereia, Fr. Gaspar da Cruz, Fr. Martin de Rada, 1550-1575, Londres, Hakluyt Society, 1953; Nendeln/Liechtenstein, Kraus Reprints, 1967. 49 Théi kj déu cita Giéo hoi Cong gido ViztNam Roland Jacques tinh cdch gidn ti€p va tré; 7’ va cudi cing c6 mOt nhan djnh vé ngit hoc, khéng tich cyc cho 14m, do Gaspar da Cruz trong mét lan c&p bén vao nam 1555, dudc ké lai trong cuén “Ban Tuong Trinh Vé Trung Hoa” cha 6ng. Nhiing nd lyc truyén gido dau tién tai Viet Nam, ma cdc ngudn tai ligu Tay phuong luu lai dau tich, thytc su da xdy ra sém, ti cuéi thé ky XVI. Trong khuén khé chién Iugc truyén gido cia ho, cdc vj tu si dong Tén c6 gitt d6c quyén truyén giéo 6 Trung Hoa va Nhat Ban; nhung nhiéu lin ho khich 16 céc dong tu khdc nén cé sang kién truyén gifo tai cc 1 Xem Kham Dinh Viét sit thong gi4ém cuong muc (viét vao nim 1859 duéi sy huéng dan cia Phan Thanh Gidn, xb. nim 1884): phan chinh bién, cuén 33, bin kh4c 6b; chinh ban bing han van in lai trong Bulletin de la Société des études Indochinoises [BSEI], phu ban cudn 45/2-3, tr. 10; ban dich ph4p ngtf c6 ché thich cla Philippe LANGLET trong BSEI, b6 45/2-3, tr.102. Ban van néi dén mot ngudi ngoai quéc (dudng nhan), da 4m thim di vao c4c ving cia hu vue Séng Héng. Sw kién nay dude ghi 3 phdn chi thich, dya vao da lich, hung khong néi dén tai ligu nao 16 rang cd. Vi quéc tich khong néi 16, nhung dudng nhu day h&n 1a mét ngudi BS dao nha. ?2 Gaspar DA CRUZ, géc ngudi Bé dao nha, 1a vj truyén gido dong Da minh dau tién tai Vién déng. Xem cuén séch cha 6ng: Tractado em que se cétam muito por extéso as cousas da China, cé suas particularidades, & assi do reyno dormuz. Cépuesto por el R. padre frey Gaspar da Cruz da ordé de sam Domingos [...] (Evora, André de Burgos, 1569): tr. 162 trong ban dich cia Charles Ralph BOXER, South China in the 16th century. Being the narratives of Galeote Pereia, Fr. Gaspar da Cruz, Fr. Martin de Rada, 1550-1575, Londres, Hakluyt Society, 1953. X4c quyét ciia mét vai sit gia vé cdc cong cudc truyén gio lién quan dén mét hoat dong truyén gido ciia G. da Cruz tai Viet Nam khong 6 can cf. 51 Thai kj ddu cita Gido hoi Cong gido Viet Nam Roland Jacques “nuéc nhé”. Vi thé ma vao nim 1583, mdi thdy xudt hién doan truyén giéo ddu tién dong Phanxicé ngudi Tay ban nha dén Dang Trong. Va dgt ndy hoan toan that bai” . Nam sau d6, lai c6 dgt truyén gio lan thét hai; Bartolomé Ruiz, da ting thyc hién dot truyén giéo dau, tuy thanh cong sOng dude mot minh & ving Da n&ng trong vong gan hai nam, nhung khong gat dude két qua gi hon. “ Do sy trung gian trong tai cla vua Philippe II nuéc Tay ban nha, hai tu si dng Phanxicé ngudi Bé dao nha ni tiép dén lai, nhung cting chi Im lai dugc sdu thang. * Vao cudi thé ky dy, c4c vj an si dong thanhAugustind 3 Xem "Relacién inédita de Fray Diego de San José sobre la misi6n franciscana a Cochinchina y su paso por China (1583)" trong Archivo Ibero-Americano [Madrid] 53, 1993, tr. 459-487; cing nhw phan dan nhap cia J. Ignacio TELLCHEA IDIGORAS: "Expedicion franciscana a Cochinchina y China”, ibid, tr. 449- 458. 24 Xem Marcelo DE RIBADENEYRA, Historia de las Islas del Archipielago, y reinos de la Gran China, Tartaria, Cochinchina, Malaca, Sian, Camboxa y lappon, y de lo succedido en ellas a los religiosos Descalzos, de la Orden del Seraphico Padre San Francisco, de la Prouincia de San Gregorio de las Philippinas [...], Barcelone, Grabriel Graells y Giraldo Dotil, 1601: chudng 16. Theo ban van xuat ban c6 phan phé binh clia Juan R. DE LEGiSMA, Madrid, Editorial Catélica, 1947, v6i céc chi thich va thu muc day di dude trich din. 8 Xem “Relagdo de como os Religiosos do Serafico Sao Francisco Capuchos que foréo para o Reyno de Cochin- china com tensdo de pregar nelle o Santo Evangelho; e do que lhes succedeo estando la, e de como se vieram" : Lisbonne, Biblioteca Nacional, codex 11098, fol.347-349. Vua Philippe Il, t¥ ndm 1580 tri vi hai x Tay ban nha va Bé dao nha, da ttmg yéu céu ngudi Tay ban nha nhv&ng ché cho ngudi Bé dao nha trén luc dia A chau. 53 Thai kj dau cita Gido hoi Cong gido Vizt Nam Roland Jacques ngudi Bé Dao Nha, dén phién ho, cing c& g4ng vao truyén gido hai 14n * nhung két qua rt khiém tén, va bd cudc vi nhitng ly do dac biét 1a tiép ligu.”” Ky sy cilia cdc tu si dong Phanxicé va dong Augustiné hé cho thay ring vao dip nay viéc gap gd gitfa c4c nén van héa thuc nhu 1a mot d6i thoai gitta nhitng ngudi diéc. N6 khOng dem Jai nhitng két qua thay dude mét céch cu thé trong béi cdnh Viet Nam. Trong lich sit cuéc banh truéng cia B6 Dao Nha, viéc luu ¥ that su dén Viét Nam xuat hién kh tré. Yéu t6 quyét dinh phat sinh do viéc Nhat Ban déng cifa khong cho bu6n ban 7 Xem "Relagdo de como os Religiozos do glorioz Dor S. Agosto foraé ao Reyno da Cochinchina cé tensaé de la pregaré o Sto Evango ; e de como, e por que vieraé de la" Lisbonne, Arquivo Hist6rico Ultramarino: codex 1659, fol. 275-276v. Ciing xem Teéfilo APARICIO LOPEZ, La Orden de San Agustin en la India (1572- 1622), Lisbonne, Centro de Estudos Histéricos Ultramarinos, khéng dé nién ky (ban xb trich lai ca Studia 40, 6.1974 - 12,1978}, tr. 322- 327. 7 Xem I'Itinerdrio de Sebastiéo Manrique (1639), Luis DA SILVEIRA xb. Lisonne, 1946, chudng 45: ” Vi cé nhiéu cudc di dan trong vudng quéc nay, va vi Dong cila téi khong thé ndo dudng dau dugc véi nhitng nhu cau cila céng cudc truyén gido nay bdi 1é cin dw tra nhiéu tn kém- [Dong] thuc su c6 rit it cla cdi trong céc ving d6- nén khéng duy ti dudgc [céc c6ng cudc truyén giéo ay) va cing sé khéng thuc hién duge trif truding hdp phai chi dung rat nhiéu; va day ciing 1A kinh nghiém cilia céc linh muc dong Tén truéc day: Néu cf phai lién tuc lo tang qua va lé vat khdc nifa, khong nhifng cho vua va cfc éng hoang, ma con cho cc vi quan cao cfp; thi e cing cin phai cir tiép tuc nhv da tig 1am trong nhiéu truting hgp...) 55 Thdi kj dau cia Giéo hoi Cong gido Vift Nam Roland Jacques cting nhw truyén gido, trong nhitng thap nién dau ciia thé ky XVIL* Vao thé ky 17, Viét Nam ty goi tén 1a Dai Viét, danh xung n6i bO; tén goi “An Nam” ding trong khudn kh6 cdc méi quan hé véi Trung Hoa va thé giéi bén ngoai. Bién gidi phia nam bay gid 1a phia b&c cia Nha Trang hién nay, cho dén nim 1653 - Toan xi cé m6t sy théng nhdt trén danh xung dat du6i sy cai trj cha nha Lé phyc hung. Nhung trong thy té, hai mién do hai Chtia cai quan dude phan ranh do con séng Gianh, 6 vi tuyén 18; cha truyén con n6i chia Trinh cai tri Dang Ngoai phia Bac, chtia Nguyén, Dang Trong, phia nam. Viéc phan céch dift khodt x4y ra vao nam 1614, nam ma xt Dang Trong cia chia Nguyén duéi cdc quan lai ti B4c vao. Xit Dang Trong tan lap, vi dat hep va dan nghéo, nén quyét tam mé rong ngoai thudng dé cdu sy thinh vudng; xt dy sé 1a kh4ch hang bu6n bn wu dai trong ving cia ngudi Bd Dao Nha 6 dio Macao trong mét thdi gian rat lau. Ti ngir BS dao nha goi Dang Trong 14 “Cochinchine” [do chi¥ Kochi 1a c4ch goi tén nuéc Viét Nam cia ngudi Ma lai va Nhat ban, réi thém vao chi¥ “Chine” dé phan biét v6i Cochim 1a mé6t thanh *8 C6 nhiéu nghién ctu da phd bién vé dé tai ndy, trong dé c6 Joseph JENNES, A history of the Catholic Church in Japan from its beginnings to the early Meiji Era. A short handbook, t4i ban,Tokyo, Oriens Institute for Religious Research, 1973; Kiichi MATSUDA. The Relations between Portugal and Japan, Lisbonne, Centro de Estudos Histéricos Ultramarimos, 1965; Charles Ralph BOXER, The Christian century in Japan 1549-1560, Londres, Cambridge University Press/ Berkeley, University of California Press, 1951; t4i ban. : [Londres], Carcanet, 1993. Ti€ng Phép cé: Léon PAGES, Histoire de la religion chrétienne au Japon depuis 1598 jusqu’a 1651, 2 tap, Paris 1869-1870. 57 Thoi kj dau cita Gido hpi Cong gido Vigt Nam __ Roland Jacques phé é An 66 (Cochin)], tac ddu dude 4p dung cho toan nwéc Dai Viét, nhung vao chinh thdi Zy lai dugc hiéu 1a ving dat cilia chtia Nguyén. Chtia Nguyén thudng dude goi 1a “vua xif Cochinchine” ngay trong cfc ban van, dau cdc téc gid am tudng tinh thé vin thudng nh&c lai ring day chi 1a mét “alevantado”, titc 14 mt gia than chéng lai vj vua that dang trj vi 6 mién Bac. Con ving dat chéa Trinh phia B&c, ngudi BS dao nha goi 1a vuong quéc “TUNQUIM” (do chit Déng kinh) mét chi han viét c6 nghia 1a “kinh 46 mién d6ng”, va rd rét hon 14 Thang long, ttc Ha ndi ngay nay, kinh d6 cia nha Lé va chia Trinh.” Vao khoang nim 1616, thé theo 13i mdi cia chinh quyén Dang Trong Viét Nam, mot sé dy 4n dicw-dinh cv cla BéDaoNha duge dé nghi®” °° Céc nha truyén gido cing ding thanh ngit: “Dang Trong” va “Bang Ngoai”. Nhung chiing ti sé ding Idi n6i ma ngudi Bd dao nha ding. Sau nay chinh quyén thuc dan Phép chia Viét Nam lam ba mién Bdc phan (Tonkin), Trung phan (Annam) va Nam phan (Cochinchine). G day ching ta khong nhc dén 161 phan chia d6. °° Cain uu ¥ 1a bén kia co bién Malacca (tic 1a ving Théi binh duong), ngudi Bé dao nha khong thuc hién, cing nhv khong ting chi trudng chiém dat. Trong tru8ng hgp ta néu lén d day, chtia Nguyén Phic Nguyén (Chia Sai) da mdi ho dén Ivu ngy tai cia song Han, tfc thanh phé Da Nang sau nay. Nhung, cac tac gid cla cdc dy 4n nay c6 hai m4u myc dinh cu kh4c nhau trong dau ho: - Phia ngudi Viét Nam, ngudi ta chi truong lady m&u Hoai Pho - H6i An. Day [a hai mau dinh cv vao thdi dé cla mét nhém ngudi Nhat ban va m6t nhém ngudi Trung hoa. Méi cong déng ty té chitc cudc sdng, theo tap quén va luat Ié riéng cia minh. “Ngudi thi linh” c6 quyén trén céng déng nhitng ngudi déng budng cia minh, nhung luén thudc quyéna cia quan dia phudng (quan Viét Nam). Céc cng 359 Thdi kj dau cita Gido hpi Cong gido Vizt Nam __ Roland Jacques va dude s y hé trg ciia phé vudng Jeronimo de Azevedo va déng dinh cw ndy buén ban, tr thué (cao) cho chinh quyén Viét Nam. Hé théng d6 hgp véi moi ngudi. Do vay ma chia (Nguyén) tim c4ch dinh cu mét céng déng ngudi Bé dao nha tai chd ndy theo cing miu t6 chitc nhw thé. Viéc lam dé cdn cho phép chia Nguyén hy vong duge ngudi Bd dao nha gidp phong thi, dic biét dé déi dau voi Dang Ngoai, ké cd vdi ngudi Tay ban nha, Hda lan... - Phia ngudi Bé dao nha thi c6 mau cia Macao. Nhiéu sit gia khong hiéu vé thuc trang cila Macao vao cc thé ky 16 va 17; gan day ngw0i ta da thyc hién nhiéu cong trinh nghién ctu vé thuc trang nay, ké cd trong gidi céc sif gia Trung hoa. Moi ngudi déu chin nhan ring bify gid Macao Ia ving dat ciia Trung hoa chit khong phai ciia Bé dao nha, va ngudi Bd dao nha phai trd tién rt nhiéu dé thué lai dat nay, chua ké tién thué cap bén va quan thué. Moi sinh hoat cia ngudi Bé dao nha déu dat dui quyén giém sét ca mét vi quan dic biét giti dén Macao, do cdc gidi chifc cia Quang déng. Vuong quéc B6 dao nha chi c6 nhitng dai dién nhy sau: a/ ti 1557 mét “thi lanh dic trach di lai nwéc Nhat ban”, vi nay 6 tham quyén, trong chi m6t nim, trén céc cudc di lai bing dudng bién, chit khong cé quyén trén dan ching; b/ tir 1576 giém muc (hodc thudng 1a mét giém quan) cd thaém quyén vé cc van dé lién quan dén sinh hoat gido héi; e/ va tiy 1580 mét thém phén hoa gidi, c6 thdm quyén tai ph4n déi véi ngudi Bd dao nha ma théi. Vao nam 1583, quyén hanh dia phudng cia cong déng ngudi Bé dao nha (1’ oligarchie portugaise) da c6 “nghi vién”, véi thdm quyén trén céc vin dé dan sy cia ngudi Bd dao nha. Nhung cc quan lai Trung hoa luda canh chimg nhim trdnh tinh trang lin quyén (chang han ngudi Bé dao nha c6 khuynh hudng dat ngudi Kité hitu Trung hoa dudi khuén khé cic lat 1é riéng cia minh). 6 day cing nhu 6 H6i An, hé thong t6 chic nhw thé c6 Igi cho moi ngudi, vi ngudi BS dao nha giau cé nhanh nhd buén bén véi Nhat ban ma 61 Thi kj déu cita Gido hpi Cong gido Vigt Nam __ Roland Jacques triéu dinh”! Nhung c4c phé vudng Joio Coutinho va khéng phai tra thué cho triéu dinh cia nuéc minh. Macao chi cé6 vi théng déc (quan sv), véi mt doi quan it di, ké ty nam 1623, do cudc tén cong cia ngudi Hda lan ndm 1622, ma dan cw tai day da ddy lui mét cach vat va - Nhung vao thdi ky chéing ta néu lén day, khfa canh 46 chua hé duge Iuu ¥. Mai dén thé ky 19 thi Bé dao nha méi don phudng tuyén b6 Macao “IA ving dat cla ngu¥i Bd dao nha". Vao thi ky chiing ta dang néi 6 day, viéc giao thugng buén ban cé Igi giffa Macao va Nhat ban trd thanh kho khan, do quyét dinh dan din bé quan téa cing cha Nhat d6i véi ngudi Bd dao nha. Mot so ngudi cho ring Viét Nam cé thé thay cho vai trd Nhat ban trong viéc giao thydng. Nhung tutng hgp nay lai cho thdy Macao khong thuan Igi lim vé mat dia ly. Do d6, ma céc du 4n di cw- dinh cu ciia ngwdi Bé dao nha tai Viet Nam phét sinh; ngudi ta mong ning chia Nguy€n sé tao nhitng diéu kién thudn loi hon quan chic Trung hoa. *? Xem thu cilia nha vua giti pho vuong Jeronimo de Azevedo ngay 6 thang 2 ndm 1616: Lisbonne, Archives Nationales-Torre do Tombo, Livros das Mongdes s& 9, fol. 40, doc. 636; xb. trong Raymundo Antonio DE BULHAO PATO (dir), Documentos remettidos da India ou Livros das Mongées, tap II, Lisbonne, Academia Real das Sciencias, 1888, tr. 381-382 - Thu ciia pho vung Jerénimo de Azevedo giti nha vua thing 3 nim 1617: Goa, Archives Nationales, Registo das cartas de D. Jeronimo de Azevedo sé 17, fol. 261v, ban van trong Boletim da Filmoteca Ultramarina Portuguesa [= BFUP] 4, 1954, trang 826 va 7, 1956, tr. 823 - Thu ciia nha vua giti phé vuong Jodo Coutinho ngay 23 théng 1 nim 1618: Lisbonne, Archives Nationales, Livros das Mongées sé 11, fol. 183, doc 991, xb trong R.A. DE BULHAO PATO, séch va tap da dan trang 351 - Th ctia nha vua giti ph6 vung Joao Coutinho ngay 23 thing 1 ndm 1618: Lisbonne, Archives Nationales, Livros das Mongées so 11, fol. 53, doc. 943, xb, Academia Real das Sciencias, 1893, trang 280 - Thw ciia nha vua giti phé vuong Jodo Coutinho ngay 5 thing 3 nim 1620: Lisbonne, Archives Nationales, , Livros das Mongées sé 13, 63 Thot kj ddu cita Gido hpi Céng gido Vit Nam Roland Jacques Thdi kj dau cila Gido hpi Cong gido ViztNam___ Roland Jacques Francisco de Gama nhdt quyét bac bé, nén dy dn dy * bj dep di ngoai trit nhimg Janh vic thudn tiy ton gido dude néu lén trong dy 4n. Néu chi tam tim Idi ich trén binh di€n chinh thttc ctia nuéc Bd Dao Nha déi véi Viét Nam, bay gid s6m ngudi dan chi cdn leo lét, thi ngudc lai cé mét suf hdp tac thudng mai du dan gitfa thanh phd Macao va hai xi cla Viét Nam. Su hdp tac thuong mai d6 kéo dai trong hai thé ky véi nhing thanh qué bat thydng. Nhiing khia canh chinh tri va thudng mi néu Jén day 44 dude nhiéu c6ng trinh nghién cifu 138i lac khai thdc, dic biét 1a cla Pierre-Yves Manguin * va cla Georges Bryan Souza,™ cing nhu xuyén qua nhiéu téc phdm fol. 271: xb do P.-Y. MANGUIN, Le Portugais sur les cotes du Viét nam (xem cht thich 17) trang 308. °° Cée thu cila phé vudng Joao Coutinho giti nha vua ngay 7 thang 2 nim 1619 va ngay 8 thang 2 ndm 1619: Lisbonne, Archives Nationales, Livro das Mongées 86 11, fol. 54, doc.944 va fol. 184,doc 992; xb trong R.A. DE BULHAO PATO, sd. tap IV, trang 281 va 382. Con vé théi dé ciia phé vung Francisco da Gama, xem Manuel TEIXEIRA, A diocese portuguesa de Malaca (Macau e a sua diocese, tip 4) Macau xb do Boletim Eclesidstico, 1957, tr. 242. °° Pierre- Yves MANGUIN, Les Portugais sur les cétes du Viét- Nam et du Campa (xem chi thich 17) ** George Bryan SOUZA, The Survival of Empire, Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea, 1630-1754, Cambridge (Grande-Bretagna), 1986. 65 Thai kj dau cita Gido hpi Céng gido Vig Nam Roland Jacques da dude xuat ban cia Manuel Teixeira.”> Ching ta sé khdng trd lai van dé dy. Trong dja hat ton gido, cdc mién truyén gido tai Viét Nam dugc Tinh Dong Tén cia Nhat Ban, lién hé véi céc tda gi4m muc Bé Dao Nha 8 Malacca va Macao,** chinh thc thanh lap: & Dang Trong vao nim 1615,” 38 Nén xem Manuel TEEXEIA, Relagées comerciais de Macau com o Viétnam (Macau e a sua diocese, quyén 15), Macao, Imprensa Nacional, 1977; va cdc quyén khic trong b$ Macau e a sua diocese (16 quyén, Macao, mét sé nha xb. 1940-1979). °° Vé dia phan Malacca (thanh lip nim 1558), xem thu cia Francisco Vieira & Mutio Vitelleschi, viét tiy Macao ngay 26.11.1616: Roma, Tai ligu Ivu trif cia dong Tén- “ARSI", b6 tap JAP-SIN, quyén 17, trang 21-22 va 22-28; ngoai ra xem cfc ban béo céo dip viéng ad limina cia dja phan Malaca ndm 1624: Roma, Archivio Segreto Vaticano, kho tai ligu S.C. Concilio - Visite ad limina, hop 481, khéng din chiéu. Vé dia phan Macao (thanh lap nam 1576), xem ban géc bite thu cla ph6 vudng Jerénimo de Azevedo gdi nha vua (1616-16177): Goa, Thu khé quéc gia, Registo das cartas de D. Jerénimo de Azevedo s& 12, trang 28-29; ban vin trong BFUP 4, 1955, trang 724, dan chiéu 7, 1956, trang 859. *? Xem thu ciia Jofo Rodrigues Giram giti Nuno Mascarenhas, tl Macao 26,2.1615; ARSI, JAP-SIN , quyén 18-II, trang 169-171 va 172-173; thu cia Valentim de Carvalho giti Nuno Mascarenhas, tiv Macao 9.2.1615: tldd, trang 174- 175; v.v... Ciing xem Nicolao DA COSTA " Annua do Collegio de Macao desde Janeiro de 615 ate o outro de 616”, dé ngay 17.1.1616 tiv Macao: ARSI, JAP-SIN. quyén 114, trang 1-9 (trang 4v-5). 67 Thoi kj déu cita Gido hoi Céng gido Vizt Nam Roland Jacques & Dang Ngoai vao nam 1627.* Tinh dong Nhat ban cla déng Tén hoan toan thudc quyén Bé dao nha va do nuéc Bd dao nha tai trg trong khuén khé bdo tr cla hoang gia. Nhan sy da s ngudi Bé dao nha, nhung ngay ty dau c6 nhiéu ngudi Y trong d6; cé ngudi Nhat, nhung chi 4 vao thanh phan thuéc cp, ké ti cudi thé ky XVI. Tinh dong dy ndi réng dan lanh thé quyén han cha minh dén Trung hoa (sau nay tré thanh phé-tinh dong ty tri) va dt tru sé tai Macao. Vao thoi ky ching ta dang nghién cifu, tinh dong nay c6 néi rong vé phia Dong dung va c4c ving ban dao phia nam Thai binh dudng, huéng theo c4c con dudng hang hii khdi tif Macao. Thudng céc tu si déng Tén it khi hm ¥ dén cdc thdm quyén cdc dja phan, mac dau trén ly thuyét c4c thdm quyén ndy dugc trao trach nhiém phdi tri cong viéc truyén gido. Hai cd sd thuéc Bé dao nha va thudc dong Tén tai Dang Trong va Dang Ngoai da gat hai thanh qua I6n lao, xay dung nén tang chdc chdn cho c6ng déng Kitd gi4o Viet Nam. Vao nim 1658, khi Toda thénh ti ch6i khong cOng nhan triéu ** Xem Giuliano BALDINOTTI, ‘Viagem de Tunkim” va ” Breve relagGo” (1626): Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, quyén 49/V/31, trang 15-24.-- Péro MARQUES "Annua de Tunkim aio 1627” dé ngay 25.7. 1627: ARSI, JAP-SIN quyén 88, trang 11-18v . -- V6 danh “Missam que se fes do Collegio de Macao ao Reino de Tonquim cabega da Coch¥china no anno de 1627” tidd. quyén 72, trang 88-127. -- Alexandre DE RHODES ” Initiwn missionis Tunquinensis anno 1627”, Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, quyén 49/V/31, trang 24- 26 v va quyén 49/V/6, trang 443 v 446 v. Thy ciia Jodo Rodrigues Girdo giti Antonio Freir, ti Macao 25.11.1627: Lisbonne, Biblioteca Nacional, Manuscritos, Gp 30, sd 210. 69 ; : Thai kj dau cia Gido hoi Céng gido VigtNam___ Roland Jacques vua Bé Dao Nha méi duc phuc hung,” nén da quyét dinh dat cdc ving truyén giéo ndy duéi quyén minh,” thi bay gid 4a cé6 gan 70 nha truyén gido véi tam quéc tich khac nhau ké tiép dén Viét Nam, trong 46 c6 35 ngudi BS Dao Nha, 19 ngudi Y va 7 ngudi Nhat Ban.*! °° Ti nim 1580, cdc vua Tay ban nha déng thdi ciing 1a vua xf Bé dao nha. Nam 1640, Bé dao nha lat dé vuong quyén Tay ban nha va dua mét dong ho that sy Bé dao nha lén ngéi: Quan céng Bragance. Nhung trong 30 ndm ay, tda thanh xem nha vua méi nay la bat hdp phap va hé trd nhitng ddi hdi cha vua Tay ban nha. Xem phan dudi. “© vé sw kién va hau qua ctia khiing hodng gitfa Bé dao nha phuc hung va Toa thanh cing nhw viéc thiét lap cdc dai dién téng téa cho Viét Nam, xem Henri CHAPOULIE, Rome et les Missions d’ Indochine au XVile siécle, tap 1, Clergé portugais et évéques francais dans les royaumes d’ Annam et de Siam, Paris, Bloud et Gay, 1943; tap II, La constance romaine et l’établissement définitif des vicaires apostoliques dans les royaumes d’Annam et de Siam, Paris, Bloud et Gay, 1948; va Anténio DA SILVA REGO, Ligées de Missionologia, Lisbonne, Junta de Investigagdes do Ultramar, Centro de Estudos Politicos ¢ Sociais, 1961(xem chwdng: “Desentendimento entre o Padroado e a Propaganda na Cochinchina, no Tonquim e Sido, 1658-1696", tr. 173-179). “) Xem c4c danh sfch va thy muc do Manuel TEIXEIRA xb. trong tac pham cia 6ng As Missdes Portuguesas no Vieinam {Macau e a sua diocese quy€n 14, Macao, Imprensa Nacional, 1977] tr. 279- 491; va trong Josef Franz SCHUTTE (xb). Textus Catalogorum aliaeque de personis domibusque S.J. in Japonia informationes et relationes 1549-1654 (Monumenta Historica laponiae 1), Roma, Institutum Historicum Societatis Iesu, 1975, tr.611-1120. 7 Thai kj déu cita Gido hpi Cong gido Vit Nam Roland Jacques Hai vudng quyén Tay ban nha va Bé dao nha thong nhat 1am m6t ti nam 1580 dén nam 1640; nhung sy thOng nhat tap trung vao mét ngudi khong di déi vdi viéc hdp nhat c4c chinh phi, c4c co quan hanh chénh, cdc thuéc dia hai ngoai, ma d6j Itc quyén Idi m&i nudéc lai vin tudng phan. Du6i triéu dai vua Philippe IV Tay ban nha (ti nam 1621), nuéc Bé dao nha cang ngay cang gap khé khan va mat mat tat cA do sy thdng nhat vuong quyén vao mét ngudi, ké cd ving Vién déng. Mé6t cudc d4o chinh dua Jean IV de Bragance (1640- 1656) lén ng6i vua. Tda thénh van tiép tuc nhin nhan Philippe IV nhw Ia vj vua cia Bé dao nha cho dén ngay vua nay mit (1665). Nguge Iai, BS dao nha phuc hung lai thanh cong thuyét phyc dude nuéc Phép vao phe minh (c4c hiép djnh 1641 va 1655), su kién d6 mé dudng cho cdc nha truyén gido ngudi Phap d€n cdc ving dat truyén gido thuéc quyén Bé dao nha, sau nam 1655. Va céng viéc x4y ra thyc su ké ti nim 1658. Ciing chinh vao Itic dy, dya vao nhifng wéc tinh it lac quan nhat, 44 c6 hon 100.000 Kité hitu Viét Nam,” rai rac 3 trong hang tram cOng don dja phudng.”? Ho dugc huéng din “ Ngudi dudng thdi cdn néi dén 300.000 Kitd hitu: xem phic trinh cia Alexandre de Rhodes giti Propaganda Fide: Rome, van khé ciia Propaganda Fide, tap tai ligu SOCG, quyén 193, trang 462. Nhung con sé 6 cdn tranh cai, nhitg Ivong dinh ngay nay ghi nhan dé 200,000. “8 Chang han, xem cic liét ké viét tay cila céc cong doan 3 Dang Ngoai trong céc van khé ddng Tén tai Macao: Lisbone, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, quyén 49/V/31, trang 44-46 (vao khodng nim 1640); tldd quyén 49/ V/33, trang 146-148v (1676) va 379-382 (1678)... 73 Thét kj ddu cita Gido hoi Cong gido VigtNam Roland Jacques bdi nhitng giéo dan Viét Nam cé trinh d6 dao tao vitng chdc,* di kha nang dé duong dau v6i nhiing hoan cdnh khé khan nhat ngay ti 1644 - 1645, ho da ting c6 nhitng vj tt dao cha ho trong s6 d6 Macao con nhé dén thay gidng gifo ly tré tudi An-ré, ngudi dau tién trong mOt danh s4ch rat dai.“> Mot thanh “* Xem Gaspar DO AMARAL: " Relagad dos catequistas da Christandade de Tumquim e seu modo de progeder pera o Pe Manoel diaz Vizitador de Jappaé e China” (1638): ARSI, JAP-SIN. 88, tr. 348-354v; ciing xem Madrid, Real Academfa de la Histora, Archivo de Japon, \eg.21 bis, fasc. 16, trang 31-37; Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, quyén 49/V/31, trang 383-407. Ngoai ra cn xem: Gio[vanni] Filippo DE MARINI, Delle missioni de’ Padri della Compagnia di Giesv nella Prouincia del Giappone, e¢ particolarmente di quella di Tumkino, Roma, Nicolé Angelo Tinassi, 1663, trang 183-188. “8 Xem Processo informatorio diéu tra phong th4nh cho Anré, thyc hién tai Macao ti thang 12/1644 dén thang 2 / 1645, va dudc chinh quyén thi x4 Macao ching thc: Roma, Archivio Segreto Vaticano, kho Riti, sé 479. Ban tung trinh viét tay cla Alexandre DE RHODES: "Rellagao do glorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir de Cochinchina, alanceado, e degolado em Cacho aos 26 de Julho de 1644, tendo de idade dezanove annos”: ARSI, JAP/SIN. 71 tr, 261-265. Xem "Relagio da morte do catequista André, proto-m4rtir da Cochinchina" [ban van ciia Alexandre de Rhodes, dich lai ti€p ¥ do Miguel SERRAS PEREIRA] trong Boletim Eclesidstico da Diocese de Macau 76, 1978, trang 237-262]. Cilng xem Manuel TEIXEIRA, "André, de Phu Yen, o primeiro mértir do Vietnao", trong Boletim Eclesidstico da Diocese de Macau, 57, 1959, trang 788-793; id. “Andrew, the proto-martyr of Vietnam”, trong A precious treasure in Coloane: The relics of Japanese and Vie Macao, Department of Tourism, 1982, tr. 19-27. Ban tuwYng triah viét tay 75 Thai kj déu cita Gido hoi Céng gido Vigt Nam Roland Jacques qua nhu vay con dang 1am ta ngac nhién hon nifa vi da dude thyc hién bén ngoai sy hién dién ctia bat cif hinh thie quan sy hay cuOng Iyc nao. Trong cing m6t thdi gian dy, céng déng Kit6 gido mic rd cla Nhat Ban dang gap nguy cd bj tan lui, con cng déng & Trung Hoa dang gap phai khé khin; Xiém bay gid cé d6 khodng 200 tin hifu théi, va Macassar thi chi c6 mét nhém nhé.“* Déi véi toan b6 A chau, ngoai hai ving nhd 1A Goa va Macao, thi chinh tai Viét Nam va tai Sri Lanka ma ngudi ta ching kién dugc rd nét nhdt sy lién tuc Ijch sit gitta céng cuéc truyén giéo Bd Dao Nha véi c4c Giéo h6i kité gi4o hién nay. bang tiéng Bé dao nha dudc phéng lai trong ph4p ngit: La glorievse mort d’ André Catechiste de la Cochinchine, qui a le premier versé son sang pour la querelle de lesvs-Christ, en cette nouuelle Eglise. Par le P. Alexandre de Rhodes de la Compagnie de Jesus qui a toujours esté present a toute cette Histoire, Paris, Sébastien Cramoisy, 1653. Cling can ghi nban 1a thay gidng Anré khong cé trong danh séch 117 vi thanh ti dao Viét Nam dugc phong vao ndm 1988, va ciing khéng thiy c6 vi truyén giéo B6 dao nha hodc bén dao nao cia ho trong danh sdch nay. Viéc xin phong thénh cho Anré, dé nghj lén toa th4nh tiv nim 1649, nay cdn dang cifu xét: viéc chim tré kh6 hiéu nay dutng nhy do viéc that sing cia c4c tu si dong Tén ti’ sau ndm 1659, va sau d6 cdn do viéc tranh cdi vé nhitng 18 ché sudt may thé ky, cht khong phai vi chinh cong dic ciia ngwdi thanh nién gan da nay. “© Chdng han xem nhan dinh cia tu si dong Tén Joseph Tissanier trong cAc thu gii cho Goswin Nickel, 29.10.1659, va cho Pierre Le Carré, 20.11.1660; ARSI, JAP.-SIN. 80, trang 149-149v va 151-151v. 77 Thot kj ddu cia Gido hot Cong gido Vizt Nam __ Roland Jacques 2. Céng cuéc truyén gido cita dong Tén tai Vigt Nam va tiéng Vigt 6 Viet Nam cting nhu & c4c ni kh4c, nd Iyc truyén giéo da di d6i vdi nhitng thc hién cao d6 trong lanh vic van héa. Nam 1615 ngay khi khdi cOng truyén giéo tai Viet Nam, c4c tu sf dng Tén ciia tinh dong Nhat Ban 44 c6 mét kinh nghiém hon hai mui nam nghién cttu va sang ché vé ngif hoc tiéng Nhat.” Sy kin 46 rt hitu ich vi 46i chiéu véi tiéng Trung Hoa, tiéng Viét va tiéng Nhat c6 mot vj thé tuong ty, va vi hai thif ting ndy cing chju chung mét loai Anh hudng xuyén qua 16i chit vuéng.® ” Ngoai cac tai ligu khdc, nén xem Francisco FARIA PAULINO, Maria Leonor CARVALHAO BUESCU et alii (dir.), A galdxia das linguas na época da Expansdo, [Lisbonne], Comissio Nacional para as Comemordcées dos Descobrimentos Portugueses, 1992: tr. 54-60, vdi thu muc trich din; va Ana Paula LABORINHO, “A questo da lingua na estratégia da Evangelizdcdo” tong Macau, 31, 1994, tr. 66-72. Nhifng dai t4c pham lién quan dén tiéng Nhat c6 vao khodng giifa thé ky 16 va 17: Dictionnarium Latino- Lusitanum ac Japonicum ex Ambrosii Calepini volumine depromptum, Amacusa, 1595, xem ban chup lai, Tokyo, 1953 va 1979; Vocabulario da Lingoa de Japam com a declaragaé em Portuguez, Nangasaqui, 1603, Hai b6 van pham Nh&t ban cila Jofo Rodrigues (Arte da lingoa de lapam va Arte breve da lingoa lapoa) da dudc in tai Nhat ban, tun tu giifa cdc ndm 1604 va 1608, va vao cdc nim 1620. “® Chang han xem Idi tva khong dé tén cila tac phim tap thé do Hoang Van Hanh diéu khién, Ti dién yéu 16° Han Viét théng dung. Dictionary of Sino-Vietnamese everyday usage elements, Ha Ndi, Nha xb Khoa hoc X4 hdi, 1991, trang 5-9. Ciing xem NGUYEN Thi Chin Quynh: “Concours de mandarins” (xem chi thich 3). 79 Thoi kj dau cia Gido hoi Céng gido Vit Nam Roland Jacques Nhifng ban djch c4c ban van Kit gido dau tién ra tiéng Viét c6 ti¥ nam 1618, va phdn thiét yéu do cOng cila Francisco de Pina, linh myc dong Tén sinh & BS Dao Nha;*? 6ng 42 tot nghiép & trudng Macao, bay gid nha van pham néi ting vé ting Nhat Ja&io Rodrigues “Tduzzu” cing hién dién tai day tir nim 1610.” Trong c6ng viéc cha minh, linh muc Pina nhd dén suf gitip dd rt hitu hiéu cia m6t van nhan Viét Nam tré tudi c6 tén rita t6i 1a Phér6; kién thtfc uyén bic vé chit Hin cha ngudi tré tuéi ndy hin rat 1a hitu ich trong céng viéc cla Pina. Ching tdi khéng n6i dén trvdng hop tiéng Dai ban, vi tiéng ndy khong dude ngudi Au chau nghién cdtu trong thi gian lién hé. 4° Francisco de Pina, sinh tai Guarda nim 1585, vao dong Tén nim 1605. Ong hoc 8 Macao tif nm 1613 dén khodng ndm 1616, dic biét ranh tiéng Nhat. Chiu chic linh muc 6 Malacca nim 1616, va cuéi nam 1617 di truyén giéo 8 Dang Trong; chét vi tai nan tai day ngay 15.12.1625. Do sy sai lim cia Fortuné M. De MONTEZON va Edouard ESTEVE trong Mission da la Cochinchine et du Tonkin (Paris, Charles Douniol, 1858, tr. 386), mét s6 tic gid nay tip tuc cho ring Pina 1a ngudi Y. Nhung tai liéu ghi trong cdc bdn ci da n6i rd: xem Josef Franz SCHUTTE (€éd.), Textus Catalogorum (chi thich 38) trang 855, 955 va tiép theo. °° Xem nhimg chi din thw muc néu lén duéi tén “Joao Rodrigues” béi Joseph DEHERGNE, Répertoire des Jésuites de Chine de 1552 & 1800, Roma, Institutum Historicum S.1., va Paris, Letouzey et Ané, 1973. Vé con ngudi va tai ning cia éng, xem Michael COOPER, Rodrigues the Interpreter. An Early Jesuit in Japan and China, New York / Tokyo, Weatherhill, 1974. 81 Thet kj déu cita Gido hoi Cong gido Vit Nam Roland Jacques Nhifng suf kién d6 nit ra ti m6t ban phic trinh chinh thitc cla cd sd truyén gido: “ngudi fy [m6t nhan si than quen v6i doan truyén gido] cé m6t ngudi con trai mudi s4u tudi, 1a thanh nién lanh Igi va thong minh nhdt trong ving; anh nay lai viét tiéng h4n rat dep, duc dan ching ham m6 v6 cing... Anh tén thinh nfa t6i 1a Phérd, nhd cé tai hay chit nén gidp linh muc rat nhiéu trong viéc djch kinh Pater noster, Ave Maria, Credo va Mudi diéu rin ra tigéng dja phuong, (cfc kinh) ma Kit6 hitu da thu6c long. Linh muc ciing viét ra céc diéu phai tin bing tiéng dja phudng 4y; trong ban 46 ngudi ta tuyén xung 16 rét chi cé mét Ditc Chia Troi, céc mau nhiém vé Ba Ngéi, vé Chia Nhap thé lam ngudi, vé chuéc t6i, cling nhu sy can thiét cla dic tin va cdc bi tich d@ dude tham du vao dn ich cla Chiia Kit6, Chtia chting ta. CAc kité hitu chép lai t&t ca nhiing diéu dy, va da b&t dau lan hat man céi y nhu tai xt chting ta.*! Theo théi quen thyc hién c4c bién bin hing nam *! “Tiene questo huomo un figlio di sedici aii il pit uiuo et habile di quel loco, et il migliore scrittore nella Ira Cinese, cosa che tra di loro é di molta stima. [...] Questo giouane che battizato si chiama Pietro, con le sue Iré fa di grande agiuto al pré, per tradurre nella lingua della terra il Pater noster, Ave Maria, Credo, et Decalogo; che li Xpiani gia haiio imparato & mente. Compose anche il pré nella lingua gl’ articoli della fede, ne quali bastantem!€ si declara hauer un Dio solo, li misterij della Ss™4 Trinita, e dell’ Incarnat"é e Redentione, e la necessita che habbiamo di participare i meriti di Chré nré Sig"€ per mezzo della fede, e santi sacramenti. Li Xpiani uaiio tutto scriuendo, e gia cominciano a dire la corona a nr6 modo...” Ban bio céo ky tén Francisco EUGENIO, tu si dong Tén ngudi Y 3 Macao, ghi lai nhitng chi dan lay ti mét tai ligu khéc: ” Annua del Collegio di Macaé del 1618” (ARSI, JAP.-SIN. 114, trang 176-185). Ban 183v-184. 83 Thi kj dau cita Gido hei Cong gido Viet Nam _ Roland Jacques cla cfc tu si ddng Tén, “linh muc”, t4c gid céc céng trinh lién hé khéng minh nhién dugc néu tén. Ba tu si ddng Tén bay gid 6 mat tai cd sé truyén giéo Pulo Cambi (cé thé tugng tg vdi tén goi Quy Nhon ngay nay), hic c6ng trinh nay tién hanh Ia: linh muc Buzomi, bj “bjnh nang, nén khéng di gidng cho ngudi ta trd lai dugc”,” linh muc Pina va linh myc Borri, mOt ngudi vita dén va méi b4t dau hoc tiéng. Ching ta hiéu ring c4c céng trinh dude thyc hién dudi sy giém s4t cla Buzomi, cyu bé trén cd so truyén giéo Dang Trong (1615-1618) va hién 1a bé trén co sd dja phudng, nhung nhiing téc nh4n chinh yéu thuc hién céng trinh nay 1a linh myc Pina va chang thanh nién Viét Nam c$ng tAc véi dng ay. Theo chinh Idi x4c nhan cia chinh linh myc Pina, ngay ti nim 1622, dng d4 hoan thanh viéc xdy dung mot hé théng chuyén mAu ty latinh cho thich hgp véi 16i phat 4m va thanh diéu tiéng Viet Nam. Ong 44 lam dude mét tuyén tap va bt dau viét mét ban van pham. Két qua d6, linh myc Pina da dat dugc m6t c4ch vit va, véi sy trd gidp cla mt sé it hoc sinh Viét Nam qui tu chung quanh éng.* 2 Cau van trich 6 trang 183v. 53" Nhifng tai liéu ndy trich ti mét bitc thu ma ching t0i nghi 14 nay chi cdn mét bin & Van kh6 dong Tén tai Macao, va ching téi gi nguyén van va phan binh cha: Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, quyén 49/V/7, trang 413-416. Thu khéng dé ngay va khong ky tén; ngu&i chép lai (José Montanha hoic Manuel Alvares, vio khodng nim 1755) chi ring c6 thé do chinh tay cia Pina viét, va cho nién ky vao khodng 24m 1622-1623, Ching t6i c6 thé chitag minh ch4c chdn tc gid 1 Pina va nién ky (ohting thang dau 1623) c6 thé 1a x4c thyc hdn cd: xem Roland Jacques, L’oeuvre de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu’en 1650: \uan van D.E.A. tinh tai Paris. INALGO, 1995 (dang in). 85 That kj déu cia Gido hoi Cong gido Vigt Nam___ Roland Jacques Nha chép sit déng Tén Bartoli cho ring Buzomi s4ng téc mét hé thOng van pham va ngit ving. M6t trong nhiing ching ly 14 m6t bic thy viét nim 1662 ma ching téi khéng thé tim ra. C6 thé c6 sy ln 16n véi Pina chang. M6t c4ch chung, cdc xdc quyét cia Bartoli li@n quan dén c4c kién thc ngit hoc tuyét voi cia ngudi déng hudng cia 6ng 1a Buzomi lai khéng 4n khép v6i nhifng tai ligu t6n triv ma ching ta c6 thé truy cifu. Ngoai ra cing can luu ¥ ring Bartoli xem ra khéng biét dén nhifng cng trinh s4ng tdc ngif hoc ctia Pina, lai nhin nhan kha nang cla vj nay. Tiép sau ban tudng thuat vé c4i chét cla nha truyén gidéo Bé dao nha ngay 15 thang 12 nim 1625, Bartoli 4 viét nhu thé nay thay cho bai di€u van: ” Linh myc Pina 1a ngudi Bd dao nha, tho 40 tudi, Ngai dugc ngudi ngoai gifo mén chudng , vi ngai n6i tiéng cia ho, nhu chinh ngai 1a ngudi ban xtf Dang Trong vay”. Nam 1624, Francisco de Pina md trudng day tiéng Viet cho nhiing ngudi ngoai quéc dau tién,® trong dé c6 hai hoc trd S4 Paniello BARTOLI, Dell’ Historia della Compagnia di Giesu. La Cina. Terza parte dell’ Asia, Roma, Stamperia del Varese, 1663, tr. 618. °5 “Bra il P.Pina di nation Portoghese, in eta di quaranta anni, caro anche a gl’ idolatri, percioche ne parlaua la lingua quanto Cocincinese natiuo” (La Cina, tr. 834). 6 Xem thu cila Fernandes giti Nuno Mascarenhas, dé ngay 2.7.1625 tai Phe-phé: ARSI. JAP-SIN. 68, trang 11-12: *... MOt nha (ddng) da dude té chitc tai Cachdo, thi phii ctla chia (Nguyén); cho dé€n nay, nha 46 khong thudc vé s6 cdc nha cilia Hi Dong, mac dau cé mét cha luén cu ngu dé véi mét ngudi ban dong. Bay gid, cha Francisco de Pina 6 d&y va day ti€ng n6i cho c4c cha Alexandre Rhodes va Anténio de Fontes”. 87 That kj dau cita Giéo hoi Cang gido Vit Nam Roland Jacques r&t cu ph4ch: linh myc ngudi Bé Dao Nha Anténio de Fontes,” mét nha truyén gido ky cfu va sé 14 mét trong nhing cOt tru cho xif truyén giéo Dang Trong; va Alexandre de Rhodes ma chting ta néi d&n. Vj ndy sém duge goi dé thanh lap xif truyén giéo Dang Ngoai, ndi ma Ngai sé thuc hién str mang cla minh t¥ nam 1627 d€n nam 1630. Ngay 15 th4ng 12 nim 1625, m6t tau buém Bé dao nha bé neo & vinh Da nfng, khéng cap bén dude vi sd bio. M6t chiéc thuyén rdi cdng di dén tau. Pina lén tau dé mang hang héa c&n thiét 1én bd: rvgu vang va bot Ia mi dé dang 18. Khi tr Jai b3, m6t cdn gid manh 1am chim thuyén; bj vuéng bdi chiéc 40 dong, Pina chét du6i, trong lic thiy thi doan duge cttu. Day 14 c4i tang 16n cho dan ching dja phudng cing nhv cho sé truyén gido; mét chiéu chi truc xudt c4c nha truyén gido dude dinh chi thi hanh, cho phép ctf tang trong ba thang, va réi lai hay bé ludn.* Nhung ding twéng ring sau c4i chét bi tham cia Francisco de Pina, cfc nha truyén giéo B6 Dao Nha da gidm bét nd luc vé ngit hoc. Céng viéc cilia cdc vj tien phong Sy vin duge tiép tuc it nhat trong hai thap nién. C6 g4ng cua ho trudc hét nh&’m séng tao m6t ngif ving Kitd gido va viét ra nhimg 57 Antonio de Fontes, sinh nim 1569 & Lisbonne, nhap dong nam 1584; ngai tig Jam gido suf tai Coimbra va Braga, trvéc khi di tau dén Phydng Déng nim 1617; ngai duge dy thdc nhiém vu truyén gido tai Dang Trong t¥ 1624 dén 1631, réi tai Dang Ngoai va cu ngu 6 day nhiéu lan cho dén nam 1648. °® Xem Gaspar LUIS, “Cocincinicae missionis annuae litterae anni 1625”, ARSI, JAP.-SIN. 72 (trang 50-67). trang 59-59v; va bai tung thuat khéng dé tac gid " Relagad de hua perseguicad da Christandade de Cochinchina” (1626): tldd., JAP.-SIN. 68, trang 39- 40 va 41-42. 89 That kj ddu cita Gido hoi Cong gido Vit Nam___ Roland Jacques phan can ban vé van chudng Kitd giéo.” Vai trd cia céc vin nhan Kitd gido Viét Nam 6 day cing r&t 16n; mt sé tén tudi cia ho c4n dude néu lén.* Mat kh4c né Ive phan tich vin pham va ngif 4m tiéng Viét dugc tiép tuc nghién cifu mot c4ch c6 -h@ thong dé kién 5° Céng trinh nghién citu gid tr] nbat bin nay vé dé tai ndy hdn 1a téc phdm ciia linh muc dong Tén Viét Nam Joseph DS Quang Chinh: Lich sit chit Quéc ngit 1620-1659, Saigon, 1972; t4i ban Pairs., Dung Mdi, 1985. Tuy nhién téc gid gap trd ngai vi khong sanh tiéng Bd dao nha. Cong trinh nghién cétu can dude b4t dau lai va bé tic véi toan bé tai ligu viét tay cdn Iuu. Vé budi ddu vin chudng kité giéo, xem Georg SCHURHAMMER, “Annamitische Xaveriusliteratur” (Van chuong Viét Nam lién quan d€n Phanxicd Xavie), trong Johannes Rommerskirchen va Nikolaus KOWALSKI (ed.), Missionswissenschaftliche Studien, Festgabe Pr.Dr. Johannes Dindinger [...] (Cc cOng trinh nghién citu khoa hoc truyén gido, ca nggi gs. J.D.), Aix-la-Chapelle, Wilhelm Metz, [1951], tr.300-314; V6 Long Té, Dén-nhdp nghién-cuu tiéng Viét va chit Quéc-ngt [Reichstett (Phép) - Trung Tam Nguyén Trvdng T6 / Dinh Hudng Tig Thu, 1997, va Nguyén Van Trung (dir.). V2 Sach bdo cia Téc gid Cong gido (Thé ky xvi-xrx), Phan Khoa V4n chugng dai hoc TP HCM, 1993, dic biét 1a nhitng déng gép cia THANH Lang va VO Long Té. °° Vé van dé tham gia cilia cdc kité hitu Viét Nam va cdc cong trinh sdng ché ngi hoc thé ky 17, xem Hoang Tué “Vé viéc séng ché chi quéc ngi’” trong 90 ans de recherches sur la culture et histoire du Viét-nam, Ha ngi, EFEO, 1995, tr.456-460; va Nguyén Dinh Dau “Alexandre de Rhodes va chit Quéc ngi” [trong Tuyén Tap Than Hoc], 8/1993, tr. 47-84. 91 Théi kj déu cita Gido hpi Cong gido Vigt Nam __ Roland Jacques toan dan héi 16i viét bing m4u ty latinh goi 14 quéc ngit, day 1a mét c6ng trinh tap thé, khé ma phan djnh dude phan riéng nao ctia mt ai. Nhung diéu ch4c ch4n a Alexandre de Rhodes sém téch ra khdi c6ng trinh tip tuc ny vi vao Itc dy éng ving mat 6 xa tan Macao ty nam 1630 dén 1640: G tai day, éng thi hanh t4c vu cia minh trong méi trvOng song cha ngudi Trung Hoa, mac dau vin tiép tuc theo déi nhtng tién bd duge thuc —-hién tai Viet Nam.’ Chinh Ong = da néu tén clahainha ti-vung-hoc néi tiéng nit trong bai tua cuén ty digén®: hai ngudi Bd Dao Nha Gaspar do Amaral® ® Trong t4c pham ctia 6ng Divers voyages et missions (xem chi thich 9), Rhodes cho ta khé nhiéu yéu td vé cudc ddi dng. Dé néi rd vé né luc riéng cla éng trong cong trinh ngit hoc, ching téi sé xudt ban mét ban viét tay cila Sng, viét vao nim 1632 va chua ting dude phé bién; trong tai ligu ndy, vao thdi gian dy ta sé thay rd thuc trang va nhitng thiéu sot cha 6ng vé cfc kién thifc lién quan dén c4ch phat am ti€ng Viét. ® Alexandre de Rhodes, Dictionnarium annamiticum, lusitanum et latinum, “Ad Lectorem”, ban vin 8 dau sdch, khéng dé trang. °3 Gaspar do Amaral (hodic de Amaral), sinh nim 1594 tai Curvaceira (nay 1a freguesia de Chao de Tavares gin Mangualde, huyén ly cia Viseu), nhap hdi ddng Tén nim 1607. Truéc hét lam giéo su 8 Braga, Coimbra va Evora, réi di Phuong Déng ndm 1623. Ong dude gif dén truyén gio 3 Dang Ngoai nim 1629 va 1638, va cu ngu tat cd 1a bay nam trong hai ky khdc nhau. Sau d6, tai Macao, Ong git chitc vu vién tring, phé tinh dong, réi 1am kinh Inge cic ving truyén gi4o. Ong chét vao thing 2 nim 1646, trén cdc bY bién dao Hai Nam trong mét tai nan d4m tau chd ngai dén Dang Ngoai. Vao thoi ngai mat, ngai xem 14 ngudi_cé khd ndng nhit trong Hoi dong Tén vé tiéng Viét. 93 Théi kj dau cia Gido hoi Cong gido Vizt Nam Roland Jacques va Ant6nio Barbosa.” Trong céng trinh sdng t4c d6c d4o nay cia c4c linh muc dong Tén Bé Dao Nha 3 Viét Nam, giai doan trung thanh d4nh ddu bing mét cuéc djnh chudn, mét cudc thao luan mau thufin dude té chic tai Macao vao nim 1645 dé ban vé mot van dé gay tranh cai lién quan dén hé thong thudt ngif Kitd gido bing tiéng Viet. Kho tai ligu luu tri cdn gift lai cho chiing ta tén tu6i cdc chuyén gia lao luyén chi ph6i c4c cu6c thdo luan: bén canh Amaral, dudc chi djnh nhu nha chuyén mén tai ba nhat (peritissimus), va Barbosa, con thay Baltazar Caldeira, sinh 6 Macao, cing nhu Manuel Pacheco va Péro Alberto; hai vj sau nay déu sinh & Bd Dao Nha. D6i dién véi ho, Alexandre de Rhodes chi trugng mét lap trudng tr4i ngvide; va ¥ kién cia Ong bj gat bd. Mac du sau d6 mét vj dong Tén ngudi Sicilia cn tré, tén Metello Saccano™ hing ™ Ant6nio Barbosa, sinh nim 1594 8 Arrifana do Sousa (nay Ia Penafiel phia déng cia Porto), nhap hdi ddng Tén tai Lisbonne nam 1624 va sau dé khong lau di Phuong dong. Nam 1629, dng dudc git 4€n truyén gio tai Dang Trong, va vao nim 1636 thi. dén Dang Ngoai. Nam 1642, vi binh, éng b4t budc phai td vé lai Macao, rdi Goa va chét tai day nim 1647. ® Xem J. F. SCHUTTE, Textus Catalogorum (xem cht thich 41), tr. 1034-1050. Xem cc tai liu: ARSI, JAP.-SIN. 80, trang 35-38v va 73-81; Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, 49/V/13, trang 351- 373 va 661-663; 49/ V/32, tr. 308-327v. * Baltazar Caldeira, sinh 8 Macao nim 1608, truyén gido 5 Dang Ngoai t¥ 1639; nam 1646 dugc git vao Dang Trong, nhung cing nim d6 bi truc xudt, ngai chét 3 Goa nim 1674. Manuel Pacheco, sinh 6 Cantanhede B6 dao nha, truyén gido 3 Dang Ngoai ti 1641 d&n 1642; phan chinh cila su nghiép ngai 1a lam gido su tai phan khoa nghé thuat 6 hoc vién Macao (Faculté des Arts du 95 Théi kj déu cita Gido hoi Cong gido Vit Nam _ Roland Jacques say hé trg cho lap trudng ctia Ong, nhung roi quyét dinh trén van gif lai. Thyc ra, vén dé khong cham dift 3 cudc héi nam 1645. Theo dé nghj cia Alexandre de Rhodes, van dé dugc dua vé Roma va dugc nghién cttu lai trong nhifng nim ca thap nién 1650 truéc b6 Truyén b4 Difc tin, va sau d6 tréc bé Thanh vu.” C6 mot bitc thu kh4 ky Ja cha tu sf dong Tén ngudi ¥ Giovani Filippo Marini giti cho c4c bé trén cia minh tai R6ma vé viéc ndy, thu viét vao nim 1655. Véi giong van c6 vé tranh cai, trong thu tac gid néu Jén kha nang dang nghi ngd cla Rhodes vé ngit hoc Viét Nam. Tu si nay c& d4nh gid thdp Rhodes vi Rhodes néi theo tiéng Dang Trong, “d4nh gid 1a qué kéch” so véi ti€ng chuan 8 kinh d6; cling véi ting néi phia nam 4y ma chinh tA cla cuén Ty dién dudng nhw thdy xudt hién trong m6t vai trvdng hop. Nhung cét 165i van dé khéng phai 4 d6: né lién quan dén nghia chinh x4c cia 16i néi hén-viét (khOng lién quan dén 4m giong dja phudng) “nhin danh [Cha]”. L6i néi ndy vé mat than hoc md hé vi thiéu mét chit nhim néi dén sé it vé mat van pham. Rhodes doi phai Collége de Macao), trong dé cé day cdc ngén ngif; ngai chét tai day ndm 1647. Péro Alberto, sinh & Bragance (?) truyén giéo 0 Dang Trong vao 1640-1641, va sau dé t¥ 1641 6 Dang Ngoai; ngai chét trén chuyén tau vé Macao, tau bj chim nim 1646, cing véi Gaspar do Amaral. Metello Saccano, sinh 0 Messine, da ting rdi Lisbonne dé di Phuong dong nim 1643, truyén gi4o ¢ Dang Trong gitta c4c nam 1646 va 1655, va sau d6 cdn trd lai vao ndm 1662; mét vai thdng sau ngai chét d day. ®7 Xem céc tai ligu: Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, 49/V/32, tr. 521-522v va 681-681v; 49/V/61, tr. 231v-252v va 362v-377. °8 ARSI. JAP.-SIN, 80, tr. 88-89v va 96-96v. 97 Thdi kj ddu cia Gido hgi Cong gido ViztNam Roland Jacques thém vao mét phy-ti, sd ring ngudi ta nghi c6 ba “danh”, va nhif thé 1a ba quyén luc siéu nhién khdc biét; trong trudng hdp 46, phi ching d4 di ra ngoai tin ly kité gido, va phai ching phai nghi dn chuyén nifa t6i lai cdc kitd hitu. Nén lu ¥ 18 16i n6i do cdc vj chuyén mén ctia cudc hop djnh chudn ndy van con dudc sit dyng trong Gido héi Viét Nam ngay hém nay. Tat cA cdc nha chuyén mén dy, déu 1a ngudi Bé dao nha. 3. Nhitng nguoi Bé Dado Nha tai Vién Déng: ting tam cua hg va nhitng tién kién lich sit Ngudi ta cé thé ty hdi tai sao lich sit d4 ghi lai qué it nhitng sy viéc nay, dén d6 d6i khi xem sy hién dién va cong viéc lam cla cdc nha truyén giéo Bd Dao Nha & Viét Nam nhu qué it 6i khong d4ng ké. Hin nhién, hinh Anh cia BS Dao Nha ngay nay trén thé gi6i da xudng c&p: xua kia 1a mét cudng quéc thé gidi, nhung nay quéc gia nay di dén 46 hdu nhv 1a hinh anh “Cé Lo Lem” cla Tay Au. Thyc ra, ngay tiY cdc thé ky trvéc da ting c6 lap trvdng chéng Bd Dao Nha, ma su kién ghi lai m6t cdch ch&c chan trong cdc tai ligu. Qua céc tai li@u nay, chting ta cé hai thi du. Nam 1653, tu si dong Tén ngudi Y Daniello Bartoli trinh lén ban kiém duyét cia H6i Dong mét b6 sdch Ién viet vé lich sif rao giang Phic Am & Trung Hoa, b6 sch dé ciing sé 1a dai tac phdm cé dién dau tién vé cong cudc truyén gido tai Viet Nam;® hai trong ba vi kiém duyét bay gid da trach cit °° Daniello BARTOLL, Dell’ Historia della Compagnia di Giesu. La Cina. Terza parte dell’ Asia, Roma, Stamperia del Varese,1663; xem ban viét tay (365 trang), cdn luu git’ tai Roma, trong van khé 99 Thoi ky dau cita Gido hpi Cong gido Vigt Nam Roland Jacques tAc gid vé lap truOng chong Bd Dao Nha cia 6ng.”” Ngudi ta cfing thy m6t phan tng tuong ty trong ban chinh cia c4c thy ca Goswin Nickel, Bé trén téng quyén cia cdc wu si dong Tén, giti vao giita c4c nam 1655 va 1662 cho cAc tu si trong dong géc ngudi Y va ngudi Phép & Viet Nam va Vién Déng. Trong cAc thu, ngai td ra kh6 chju vé nhitng 10i t&n cong cé tinh c4ch c& ch&p cia cdc tu sf trén day chéng lai nhing vi ngudi Bé Bao Nha, cfc phudng phdp cfing nhw cfc viéc ho thyc hién: c4c cha c6 quyén t6 gidc cdc 15i lam cia ngudi ndy hay ngudi no, nhung 1am mat uy tin mot quéc gia mét c4ch chung nhu thé thi khong thé chp nhfn duge,” ngai néi mot cAch thiét yéu vi c4c vj lién hé nhu thé. Nén dat gan hai sy kién 46 v6i hai di kién ljch sit kh4c thung dude biét dén. CAc vj thifa sai Paris va c4c vj giém quan tong tda do Téa thénh géi dén Viét Nam ti nam 1659"? ciia dong Tén; nhiéu lan dude téi ban, trong dé: La Cina: Storia della Compagnia di Gest, Milan, Bompiani, 1975. 7° ARSI, Fondo Gesuitico 688, tr.153 (kiém dinh ky tén Antonio Casilio) va 158 (kiém dinh ky tén V.M.= Vasco Martin?). 7” ARSI. Lus. 37-II, tr, 379-385, So sénh m6t trong nhitng thy cia Joseph Tissanier dé ngay 15.11.1658, 29.10.1659, 12.11.1659: ARSI, JAP.-SIN. 80, tr. 120-121 va 149-152. 7 Xem chiéu du cia Gido hoang Alexandro VII “Super Cathedram Pricipis Apostolorum” ngay 9.9.1659, trong Bullarium Patronatus Portugalliae Regum, tip YI (Visconde DE PAIVA MANSO ed., Lisbonne, 1870), tr. 95. Nhiing phdi vién dau tién cia cdc Dai dién tng tda dén Viet Nam va cdc ndm 1664 va 1666. 101 Thét kj déu cia Gido hoi Cong gido Vit Nam___ Roland Jacques chi c6 thé cing cS duge quyén uy cia minh tai nuéc nay véi gid cla mt cuéc xung d6t lau dai va cam go chong lai c4c tu si dong Tén: C4c vi dong Tén chéng lai ho nhan danh sy trung thanh hau nhu khéng suy suyén déi véi sy bdo trg cha triéu dinh Bd Dao Nha.” Trong cudc tranh cai s6i déng ndy va tiép theo d6, dung nhu ngudi ta di dua ra nhiéu phé phan bat céng: cé khuynh huéng mu6n néu lén tinh trang vé-thim- quyén vé mat ph4p ly hoac sy bat lyc cia nhitng vi dén truéc, hodc phéng dai nhifng thiéu sét cla ho dé bién minh cho sy can thiép déc dodn cia ké méi dén. Cu6i cing nhv 8 phin dau, chting t6i da néu Jén vai trd dac biét cla Phap tai Viét Nam hai thé ky sau dé: vi muén truy tim nhiing sf kién da c6 tY xa xua ndi “cudc vién chinh cia minh”, trong 46 viéc truyén b4 Phiic 4m, xm ling bing quan sy va y dé thyc dan chen J4n véi nhau, ma ngudi ta tin 14 khdi thiy c6 ti nam 1624, nim Alexandre de Rhodes dén Viét Nam, xem day nhu mét dau chi ciia mét sy tién dinh vé vai trd ma nuéc Ph4p va ngudi Phap dudc goi dé thi hanh tai xi nay.”* 73 Mot trong cAc tai liéu c6 nhan dé: Breve ragguaglio di ci6, che € accaduto nelle Indie Orientali fra i Vicari Apostolici, ed i missionari della Compagnia di Giesi dall’ anno 1662 fino al 1694. Cac ban chép tay d Roma, vin khO Propaganda Fide, kho Informazioni; quyén 135, trang 223-233; Roma, thu vién Trung wong Quéc gia, Fondo Gesuitico, quyén 1255, sO 49; ban ngdn hon 3 Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, tap 49/ V/ 32, tr. 789 791, Trong chti thich da din, ching téi da néu hai téc phdm n6i d€n cudc tranh chip nay: Henri CHAPPOULIE, Roma et les Missions d’Indochine, va Anténio DA SILVA REGO, Licées de Missionologia. 7 Chdng han xem A. THOMASI, La conquéte de I’ Indochine, Paris, Payot, 1934, tr. 13: “O’ Annam cing nh 3 Xiém, nhing ngudi Phép dau tién thay dude 1a nhitng nha truyén giéo. Cha Alexandre 103 Thoi kj dau cita Gido hoi Cong gido Vizt Nam _Roland Jacques Ching t0i nghi ring day hn 1 toan b6 cdc sy kién c6 thé gidi thich phan nao vé sy quén lng, gidm thiéu, ngay cd viéc x6a bd vai trd cSt c4n ma Bé Dao Nha da thuc hién tai Viét Nam xuyén qua cdc vj truyén gido dong Tén trong thé ky XVII, ndi nhing téc phdm dic biét nghién citu vin dé lién hé.”> Ngoai ra phan Ién céc téc phém nay da duge xuat ban de Rhodes cap bén Dang Trong vao nim 1624, sOng 25 nam 6 xt ndy va 3 Dang Ngoai; ngai dua vé dudc tim ban dé dau tién cia xf ay, mot cudn t¥ dién Annam-Latinh-Bé dao nha, mét bd si’ Dang Ngoai va néu lén nhitng kha ning vé thudnog mai. Ngai viet: “Day 1a mét chd nén chiém lay va, khi dinh cu dude, thi thudng nhin Au chau cé thé tm thay mét ngudn loi phong phd va giau c6” - Thomazi ghi cha véi chi din trang s4ch, ndi téc phim cia Alexandre de Rhodes vé Divers voyages (da néi dén trong chi thich 9 3 trén); nhung Idi trich din ham hé nay thudng dude lay lai va binh lun (véi y xdu) trong cdc sAch dude xudt ban cia Viet Nam sau nay, dung nhv 1a mét su bia dit cla Thomazi. Vé viéc nay xem VUGNG Dinh Chir “Mét ng6 nhan vé Alexandre de Rhodes”, Céng gido va Dan téc, TP HCM, s6 901,4.4.1993, tr. 18-19. 75 Tac phim chinh cia Pierre HUARD va Maurice DURAND, Connaissance du Viét-nam (Paris, Imprimerie Nationale va Ha ndi, EFEO, 1954), trong chung cé tua dé “Viet Nam va ngudi Au chau” chi néu lén hai ggi § bén 1é lién hé d€n ngudi BS dao nha, ma khéng 105 Thét kj ddu cita Gido hpi Cong gido Vi@tNam Roland Jacques trong khung canh van héa cla Ph4p”® : ngudi ta cd ¥ lam néi bat sy hién dién va Anh hung ctia Phap,”’ di khi cé tinh cAch c6 lién quan gi dén vide chuyén van Jatinh chit viét (trang 51-52). Trong c4c sit gia vé cAc cudc truyén giéo, cé thé néu Alphons MULDERS: Khi ni d&n cong cuéc truyén gido tai Viet Nam, tic gid khong hé nh4c dén nuéc Bé dao nha hodc ngudi Bd dao nha, du@ng nhu Alexandre de Rhodes da m6t minh lam hét moi chuyén (Missiegeschiedenis, Bussum [NL], Paul Brand, 1957, tr. 337). 78 Ngudi ta c6 thé c6 ly chttng vé viée ndy khi lugc qua cdc th muc danh cho ving nay va vao thii ndy. Trong céc tac phdm gin day, c6 thé néu: NGUYEN The Anh, Bibliographie critique sur les relations entre Viét-Nam et Occident (ouvrages et articles en langues occidentales), Paris, Maisonneuve et Larose, 1967; Kenndy G. TREGONNING, Southeast Asia: A critical bibliography, Tucson, University of Arizona Press, [1969]; Chantal DESCOURS-GATIN, et Hugues VILLIERS, Guide de recherches sur le Viét Nam: bibliographies, archives et bibliotheques de France, Paris, L’ Harmattan, 1983. Con vé thdi xa xva hon, xem téc phdm cé dién chinh cia Henri CORDIER, Bibliotheca Indosinica: Dictionnaire bibliographique des ouvrages relatifs & la péninsule indochinoise, 4 tdp, Paris, Emest Leroux, 1912-1915, va Bdn Tra cia nd, do M.-A. ROLAND-CABATON, Paris, Van Oest-Leroux, 1932 (tai ban nim tap: New York 1967 va Dai loan 1969). Cdn thw muc vé cdc cong cuéc tr ligu va nghién ctu), téc phdm qui chiéu khéng thé thiéu Ia : Robert STREIT va tiép theo. (ed.). Bibliotheca Missionum, 30 cuén, Minster, rdi Aix-la-Chapelle, réi Roma/Fribourg-en-Brisgau / Wienne, Herder, 1916-1975 (vé Déng dudng, dic biét xem cAc cudn 4 [1245-1599], 5 [1600-1699], 6 [1700-1799], 11 [1800-1909], va 29 [1910- 1970); tac phdm nay duge ndi tiép bai Bibliografia Missionaria (Johannes ROMMERSKIRCHEN va tiép theo, ed.) xudt ban hang nam 6 Roma ké tir 1935. Cdn vé lich sit hoi dong Tén, cd thé c6 nhitng thy muc riéng, trong dé c6 Laszl6 POLGAR, Bibliographie sur V’ histoire de la Campagnie de Jésus 1901-1980: 107 Thi kj ddu cita Gido hoi Cong gido Vizt Nam Roland Jacques phan nién ky. Con d6i v6i gidi nghién cifu ngwoi Viét, cho dén nay dung nhw hau hét ho khé trénh khdi tinh trang bat cap vi khong théng hiéu tiéng Bd Dao Nha, nén phan Ién chju anh hudng cia nhifng gi da dude xudt ban bing tiéng Phép.”* Nam 1990, m6t HOi Nghj Khoa Hoc Quéc Té vé thanh phd H6i An da dude té chtic tai Da N&ing. Néu dyfa vao b6i canh dude trinh tap 2. Cac xt M§ chéu, A chau, Phi chau, Dai duong chdu, Roma, 1986. ™ Ta cé thé trich din mot tru’ng hop gan day, nhim Igi {ch téng quat hon 1a khoa hoc. Ngay 18.1.1996, nhén dip thim viéng chinh thitc cia H6i déng cdc giém muc Php, t¥ nhat béo La Croix (Paris) da dang tdi mét bai b4o do Frédéric Mounier ” Giéo h6i Phép quay vé Gido héi Viet Nam”; nha bdo déng ngoac trich lai bai 13i cia chi tich Hi déng giém muc: ” Gido hoi ndy c6 géc Php. No thanh lap nhd né Iyc cha céc nha truyén gido Phép”. Xem bai viét dat lai van dé ching tdi, ding tré trén chinh t¥ bdo ndy ngay 12.6.1997 duéi tya dé “Gido hoi Céng gido Viét Nam cé phai 1a Ph4p kh6ng?” Va ROLAND Jacques, “Ai da thanh lp Giéo hdi Viét Nam" trong Dinh Huéng, s6 14, mia dong 1997, tr. 120-124. "® Trong cdc sif gia Viét Nam, thi du nén xem LE Thanh Khéi, Histoire du Viét-nam des origines 4 1858, Paris, Sudestasie, 1982. Trong céc st gia vé céc cudc truyén gido cia Cong giéo 3 Viet Nam, ching han xem luan vin cla Nguyén Hau Trong, Le clergé national dans la fondation de I’ église au Viét Nam. Les origines du clergé Vietnamien (Paris, Institut Catholique, 1955), xb. tai Saigon, Tinh Viét, 1959, véi nhitng luan ci tri ngude lai do Eusebio ARNAIZ, “En torno al patronato portugués”, trong Boletim Eclesidstico da Diocese de Macau 57, 1959 va 58, 1960, va do Manuel TEIXEIRA, As Missées Portuguesas no Vietnam (da trich d&n trong chi thich 41), passim. 109 Théi ky dau cia Gido héi Céng gido Vigt Nam ___ Roland Jacques bay trén day, ngudi ta sé khéng ngac nhién khi thay khong nhitng cytu dé quéc thyc dan bj dat ra bén 1é, ma ngay cA nuéc Bé Dao Nha cfing bj lang quén, trong khi dé lai cé phan ca Hda Lan.” D6i véi ngudi Viet Nam hém nay, van dé gap gd cdc nén vin héa giifa Viét Nam va Tay phudng cdn vuéng vap nhiéu diém gay tranh cai, nhu chinh chting ti da ting kinh nghiém dude.*° 4. Cuéc tranh lugn vé lich sit duge néu lén igi nhu thé’ ndo? Ciing vao nam 1645, thdi diém t6 chtfc tai Macao cuéc ban luan ngi hoc véi nhiéu y kién mau thudn nhu da néu lén, thi Alexandre de Rhodes lai dudc vj bé trén Manuel de 79 Xem cfc ban vin hdi nghi: NGUYEN Déic Diéu, ed., D6 Thi C8 Hoi An. Héi thdo quéc té 18 chitc tai Da Nang ngay 22, 23-3- 1990, Ha ndi, nha xuat ban Khoa hoc Xa hdi, 1991. °° Xem HONG Nhué [bit hiéu cia NGUYEN Khéc Xuyén], Céng trinh nghién citu tiéng Viét cla mét ngudi Thuy si d Ké Cho Dang Ngoai Onufre Borges 1614-1664: gop i véi Roland Jacques vé Céng trinh nghién cui tiéng Viét cia may ngudi Bé tién phong cho 16i 1650, Paris, do tac gid xb., [/Fountain Valley, Ca.(Hoa ky), Thanh Linh], 1996. Sach day 221 trang dich ra viét ngif nhimg ban viét tay ma ching t0i da xb., va lay lai phan chinh cdc chi thich ctia ching tdi (xem Roland JACQUES, L’oeuvre de quelques pionniers portugais, d& nh&c & chi thich 53 trén day); tac gid da ding giong van tranh bién gay g&t dé bénh vue luan cif truyén théng chi trong cho ring chi cé Rhodes 1a ngu¥i khai séng chinh yéu vé chit quéc ugit. ill Thi kj déu cita Gido hpi Cong gido Viet Nam Roland Jacques Azevedo ty théc m6t stt ménh tai Roma.*! Chiing t6i sé khong 4é cap & day vé nhitng khia canh ngoai giao cia chuyén di, cing nhv nhifng hau qua cia chuyén di dy d6i vdi cdc xt truyén giéo tai Vién Déng™: nhitng hau qua ndy r&t dau khd cho Bd Dao Nha, nhung khong thé qui 13i cho linh muc Rhodes.” Chiing tdi chi muén ghi lai mét su thanh cong khéng *! Nhiéu khia canh cia chuyén di ndy cht dugc biét qua bin tuOng thuat clia Rhodes. Manuel de Azevedo, sinh 3 Viseu (Bé dao nha) ndm 1581, chét tai Macao nam 1650. V6i tu céch 1a “kinh luge cdc ving truyén gido cia Nhat ban va Trung hoa” (1644-1650), ngai 1a thdm quyén cao nhit cla h6i ddng Tén 6 Vién déng. Ngai dugc mét vi khdéc ngudi Bd dao nha phu t4, Jodo Cabral, bay gid 1a vién trudng hoc vién va 1am phé-gi4m tinh (1645-1646). Sinh 3 Celorico da Beira (B6 dao nha) nim 1598, Cabral lam kinh luge 3 Dang Ngoai trong céc nim 1647-1648. Chinh ngai chi tri cudc hop 6 Macao (1645) ciia ching ta di n6i d&n. Ngai chét tai Goa ndm 1669. ® Ngoai cic tic phdm cia Henri Chappoulie va Anténio da Silva Rego trich din 6 trén (cht thich 40), vé van dé ndy c6 thé nhdc dén Ignatio TING Pong Lee, "La actitud de la sagrada congregacién frente al Regio Patronato”, trong Joseph METZLER, (ed.), Sacrae Congregationis de Propaganda Fide memoria rerum. 350 ans au service des missions 1622-1972, tap V1, Roma/ Fribourg- en-Brisgau/Vienne, Herder,[1971], tr. 353-438. ® Ké tiy nim 1654, nghia la 5 ndm truéc khi chm dit céc cuédc thdo luan ay, lién quan dén tung lai cOng cudc truyén gido tai Viét Nam vugt ra khdi kha nang cilia Rhodes: viéc bé nhiém c4c gidém muc cho Viét Nam, “céng viéc” duge ily théc cho ngai Itic dau khi 183i khdi Macao, tiv nay do c4c co quan tham quyén tai Roma xi ly. Chinh ngai lai dugc gti di Ba tu. Xem Lucien CAMPEAU, “Le voyage du Pere Alexandre de Rhodes en France 1653-1654”, trong Archivum Historicum Societatis lesu 48, 1979, tr. 65-85, vdi nhitng tai ligu cc van khé da trich daa. 113 That kj ddu cita Gido hoi Cong gido Vizt Nam Roland Jacques thé chéi cai va cing khong ai dat thanh vn dé: viéc xudt ban tai Roma cuén ti dién va cu6n gido ly ma nha truyén gido dy mang theo trong hanh ly cia minh, cing nhu mét s6 t4c phém lich sit khac vé c6ng cuéc truyén gio tai Viét Nam. Difa vao nhitng téc phdm duge xuat ban nay ma nhn vat Alexandre de Rhodes bat ddu trd thanh trayén thuyét, hau nhu than thoai d6i véi lich sit cha cfc céng cudc truyén gido tai Viet Nam cling nhu d6i vdi lich str ti€ng Viet. ®€ Ching han Stephen NEILL, A history of Christian missions (Harmondsworth Middlesex [GB], Penguin, 1979). Tac gid qua quyét: "The hero of this epic of conversion was Alexandre de Rhodes” (tr. 195). Nghi ring Rhodes 14 ngudi duy nhét thyc hién 161 viét quéc ngit, Neill viét tiép: “The second gift of Rhodes to the Church was the reduction of the Vietnamese language to writing in the Latin alphabet. He must have had, in addition to great gifts for languages, a remarkably accurate ear; for Vietnamese is a tonal language, and the accurate representation of these tones is extraordinarily difficult...” (tr. 196). Han la phi dat lai vin dé; ngoai ra & day, t4c gid dién t4 nhut mot 16i gid thiét, khi khong trich din duidc ti ligu nao ching minh cho x4c quyét cia minh. Tiéu si cilia Rhodes dudc viét ra gan day hdn ca 1a do Jean LACOUTURE (“Un Avignonnais dans la riziére”, trong Jésuites. Une multibiographie, tap I, Les conquérants, Paris, Seuil, 1991, tr. 297-324), 16i viét khé “khéo léo” vita néu lén nhan vat nay cing nhu céng viéc truyén gido cia con ngudi géc Avignon dy trong khung canh nhv “huyéa thoai”, vita cé dap ting nhitng yéu sch ciia 16i phé binh “lich si” cia cdc tac gid tan ky. Dang ti€c 1a c6 qué nhiéu chi tiét sai lam lam cho ban vin mit di gi tri lich si chinh yéu ciia n6. M6t cong trinh gan day nhat khai trién lich sit céng cudc truyén ba Kité gido tai Viet Nam trong tién ban thé ky 17 do tu si dong Tén Philippe LECRIVAIN: “La fascination de I’ Extréme-Orient, ou le réve interrompu” (L’ age de raison. 1620/30-1750, tap 9 trong bd I’ Histoire du christianisme des origines & nos jours dit. do Jean-Marie Mayeur Charles Pietri, André Vauchez va Marc Venard, [Paris,] 115 Théi kj déu cita Gido hpi Cong gido Vigt Nam___Roland Jacques Chiing t0i thay day 14 mét su sai 14m vé lich sit. Hin nhién, Rhodes 14 mé6t nha truyén giéo ldn, nhung khong phai 14 mét siéu nhan: khan thiét phai tr lai thyc trang con ngudi cho con ngudi ay, va dat lai céng trang ndy trong béi cAnh lich sit that cla n6, Ngoai nhing van dé lién quan dén nd lyc xay dung cho ngif hoc Viét Nam, ma chting ta sé ban thao, chting ta néu lén day mét van dé khic nifa. Kit6 gido tai Viét Nam, mac dau da dude du nhap vao tY ba thé ky rudi, vin con 1a mét thiéu sO bj chOng d6i; thiéu s6 d6 da ting chju dying va cdn tiép tyc chju dung mét sy tay chay thyc su trong x4 hoi. Nhiéu ngudi giém pha tréch cif ring Kit6 giéo da dugc nhap cing dén trong mé hanh ly cia gidi thyc dan ngudi Phép, ma hin Alexandre de Rhodes 14 ké md dudng.** Viéc phuc héi danh dy rat gn day cho yj ndy ti phia nha cdm quyén khéng g6t bé hét truyén thuyét x4u xa d6, dic biét trong sinh hoat haingoai cha ngudi Viét Nam.* Thiét Desclée, [1997], tr. 755. Rhodes 1a chinh tac gid séng ché vé ngir hoc, thi van tiép tuc trinh bay ngai nhw vi tién phong, ngudi chi dong chinh dang dugc néu lén trong trang sif nay. ®5 Ching han xem Nicole Dominique LE, Les Missions étrangéres et la pénétration francaise au Viét-Nam, Paris / La Haye, Mouton, 1975; THE Hung, "L’ Eglise catholique et la colonisation fraticaise”, trong Les Catholiques et le mouvement national, études Vietnamiennes (HA ni) s6 53, 1978, tr. 9-81; TRAN Tam Tinh, Dieu et César: les catholiques dans W'histoire du Viét Nam, Paris, Sudestasie, 1978; [collectif] M6t sé vdn dé lich sit dao Thién Chia trong lich sif dan téc Viét Nam. Ky yéu héi nghi khoa hoc tai thanh ph6 Hé Chi Minh ngay 11 va 12-3-1988 [TPHCM], Vién khoa hoc xa hdi va by ban tén gido nha nudc, 1988. 8° Vé van dé phuc héi danh du, xem chi thich 12. Céng déng Viét Nam hai ngoai c6 hai khuynh huéng vé van dé nay. C6 nhiéu ngudi cong gido ca tung Alexandre de Rhodes qua 117 Thoi kj dau cita Gido hoi Céng gido Vizt Nam ‘Roland Jacques OL ottg Osta Ot CONG gido VietNam Roland Jacques dinh lai sy that lich sir vé nhitng nguén géc cla cong déng céng gido sé néu lén dugc mot c4ch hién nhién nhifng thyc trang hoan toan khdc: chinh trong khuén khé cha mét sy déi thoai va trao déi véi nhau, mdt c4ch hoan toan binh than, gitta ngudi Bé Bao Nha va ngudi Viét Nam ma cdc nha truyén gido, nhiing con ngudi ty do va chan thanh, di thanh cong trong viéc lam cho mé6t phan dan ching nghe theo minh. Trong bau khi thong cdm x4u sa, ho di hda minh vao ng6n ngif va tap tuc cia nhitng ngudi déi thoai véi ho; nhing ngudi nghe ho da chon Iya m6t céch ty do, va gia nhap vao difc tin méi, duge bi€u 16 ra trong chinh ng6n ngi cia minh. Trong khung canh nhu thé, linh muc Rhodes, thin dan cia Giéo hoang, da thi hanh téc vu cla 6ng y nh céc huynh dé cing dong ngudi BS Dao Nha, Y hodc Nhat Ban. Tim lai sy that lich str, ding sau huyén thoai dude t6 vé trong cdi nhin theo 16i Phdp, 14 mét nd lyc dac biét gian nan va bac béo. Nhung dé thyc hién cong tac nay, sit gia nghién cttu vé cong cudc truyén gido tai Viét Nam lai c6 dude nhitng nguén tai ligu phong phd. Day khong phai J& nhitng tai Liéu chinh thétc, dau thu6c Minh vyc chinh tr hay kinh té; nhiing tai ligu nhu thé a ting duge biét dén va phan Ién da dude xudt ban va khai thc. Hon nifa, ching bao gid cé thudc dja B6 Dao Nha thuc sy tai Viét Nam va nhiing trao déi chinh trj lai rift it: hiép uéc duy nhat 1a théa wdc nhat thdi B-Viet nim 1786", mifc. Nhiéu gidi khéc, nhan danh tinh thin quéc gia, lai phan dng ngudc lai véi suy nghi ring ca tung ngudi Ph4p ndy nhu mét 4n ohan cia Viét Nam dung nhu 1a cd bién minh cho ché 46 thuc dan va vi thé ngudi ta phai t6 gidc. *7 Xem nghién cit cia Pierre-Yves MANGUIN vé “Hiép uée Bangkok ngay 5-12-1786", trong Les Nguyén, Macau et le Portugal (1773-1802), Paris, EFEO, 1984, tr. 55-73; ciing nhu trong ban vn trang 62-67. 119 Thai kj déu cita Gido hoi Cong gido Vigt Nam __Roland Jacques Loai tai ligu 4y chi gitip x4c dinh béi canh x4 hdi, kinh té cla cOng cudc truyén gido, ché khdng x4c dinh dude néi dung cua né. Phan thiét yéu cla cdc nguén tai liéu gdm c4c ban chép tay do c4c tu si, phan In lai chv’a xudt ban. N6i chung, thi ta nén luu ¥ 1a nhifng tai liéu chua xudt ban c6 gid tr) nghién ctu hon nhiing ban da du¢gc xudt ban, néu ching cé thé tim duge, vi thdi 46 viéc xudt ban trudc hét nh’m dao tao nhitng tam hdn dao dite cia Au chau’ va do 46 c6 thé du¢c got gitia cho an khép véi muc dich nay. Nhiing ban viét tay, dac biét 1a nhiing ban b4o céo chinh thifc va trao déi thy tif riéng tw gitta céc tu si déng Tén, phan ldn duge lu trif 8 Lisbonne, & Madrid va nh@t 1a 6 Roma, rai rdc trong nhiéu 6 suu tap.*® 5° Day ciing 1a trudng hgp cia hai téc phém Idn cia Alexandre de Rhodes “Tvnquinensis historiae libri dvo [...], Lyon, J.-B. Devenet, 1652 [ban dich phdp ngi ciing do nha xb. ndy t¥ 1651]; va Divers voyages et missions (néu lén 4 trén, trong chi thich 9). Ching han xem ¥ kién cilia dy ban gidm dinh cla hdi dong Tén tai Roma vé cudn s4ch sau ndy: “Cac cha duyét sch xét ring hai cuén séch vé chuyén di ciia cha Alexandre de Rhodes c6 thé duc in, dé khich 1é nhiéu ngudi vé mat thiéng liéng”, Roma,ARSI, Fondo Gesuitico 668, tr. 196. Lién quan dén cuén séch ciia Rhodes viét vé thdy gidng Anré, m6t trong c4c gidm dinh vién minh nhién mong ring Rhodes can lvu y nhiéu hon vé cdc qui luat chép tiéu sit (tldd. tr.186). Ching t6i thay dudng nhu mét sé nha chép sit hién dai dua vao cdc sAch nay nhung khéng lwu ¥ du tinh than kiém thao. ® Vé cfc kho vin khé Bé dao nha va Tay ban nha lién hé, chdng han nén xem Josef Franz SCHTTE, El ‘Archivo de Japén’, Vicisitudes del Archivo jesuitico del Extremo Oriente y descripcién del fondo existente en la Real Academia de la Historia de Madrid, Madrid, Real Academia de la Historia, 1964; va Anténio DA SILVA REGO, “Jesuitas na Asia”, trong Biblioteca da Ajuda. Revista 121 Thai kj déu cia Gido hoi Céng gido VittNam Roland Jacques Chiing dude viét bing tiéng Bé Dao Nha, mét sé it bing tiéng latinh, va d6i khi bing tiéng Y. Chinh ndi dung cia ching sé cho phép ta thiét lap lai nién ky cla cong cudc truyén gido mét cAch chi tiét, va thay 16 vai trd cia méi mét téc nhan trong cong cudc truyén gido néy mét mét c4ch ding mic. Ciing nhd viéc lam nay, cic tién b6 va nhiing bat ngd cila sinh hoat ngif hoc va van héa cia cdc tu si dong Tén Bé Dao Nha 6 Viét Nam sé dudc dua ra 4nh sing, véi tén tudi cila nhitng vi khdi xuéng dau tién. Viéc xudt ban va khai théc c4éc ngudn tai liu ndy 1a mét cong trinh con mé ngd. Déi véi ching t6i, ching tdi da uu tién thuc hién viéc tra cttu muc luc cdc tai liu lién quan dén nia thé ky dau tién, tfc 14 niva thé ky da ting chitng kién phan thiét yéu cia cong trinh s4ng ché (1615 - 1664). Nhung viéc thdm dinh lai gi4 tri toan b6 sé phai 1a mét cOng trinh tap thé dai hoi, ddi héi nhiéu yéu t6, trong 46 c6 viéc ni két lai nhiing méi lién lac hdp t4c van héa gitta ngudi BS Dao Nha va ngudi Viét Nam. Can c6 mot thé hé cdc nha nghién citu ngudi Viét trong twong lai cé thé tham gia tich cy vao céng t&c nay.” MO6t mat ho sé khéng chen chan vao nhitng cudc tranh de Divulgagao, V/1, 5.1980, tr. 95-112; Maria Augusta DA VEIGA E. SOUSA, Roteiro e descrigdo sumdria dos documentos que existem, em microfilmoteca do Centro de Estudos de Histéria e Cartografia antiga [= BFUP s6 47], Lisbonne, 1986. Cdn céc kho Roma, phan chinh vin khé cia hdi dong Tén (ARSI), dic biét 1a kho JAP.-SIN va Fondo Gesuitico; cing cé thé xem thy vién trung wong quéc gia, Fondo Gesuitico va van khé Propaganda Fide. Tat cd c4c cd sd ndy mé ctfa cho cdc nha nghién cttu va gitip ho dé dang cé nhimg dung cu truy cifu. 5° Mét sé c4c nha nghién cfu Viét Nam da trinh nhiing luan dn sit hoc hoc c6 lién quan dén lich sit, ndi dén thii lién hé, tai cdc dai hoc & Paris va Roma. Rat it luan vin dude xb., va gip phai nhimg 123 Thoi kj dau cita Gido hoi Céng gido Viet Nam___ Roland Jacques ci ndi b6 gitta c4c ngudi Au chau, diéu ma ho khong dinh dang gi vao; mat khdc chi cé suf déng gdp cila chinh ho méi truy ctfu duge thdu d4o nhifng méi lién hé van héa qua nhitng gi da dugc titng thyc hién trong cudc gap g@ lich sif vao thé ky XVIL a thiéu sot nhu da néu lén, dic biét vi khong doc hiéu cic nguyén ban viét bing ti€ng Bd dao nha. Ching t6i xin néu ra day: NGUYEN Hifu Trong, Le Clergé national dans la fondation de I église au Viét- nam. Les origines du clergé Vietnamien (Paris, Institut Catholique, 1955); VO Khénh Tudng, Les missions jésuites avant les Missions étrangéres au Viét Nam, 1615-1665 (Paris, Institut Catholique, 1956); Pham Van HOi, La fondation de I église au Viét Nam, 1615-1715 (Roma, Université Grégorienne, 1960); pd Quang Chinh, La mission au Viét-nam, 1624-1630 et 1640-1645, d’ Alexandre de Rhodes, sj, avignonnais (Paris, Ecole Pratique des Hautes études, 1969). Luan 4n thin hoc: NGUYEN Khéc Xuyén, Le catéchisme en langue vietnamienne romanisée du P, Al Grégorienne, 1956-1957); Placide Tan Phat, Méthodes de catéchése et de conversion du P. Alexandre de Rhodes, 1593-1660, (Paris, Institut Catholique, 1963); MAI Dttc Vinh, La participation des notables de chrétientés vietnamiennes aux ministéres des prétres. Recherche historico- pastorale, 1533-1953 (Roma, Université St.-Thomas, 1977); NGUYEN Chi Thiét, Le Catéchisme du Pére Alexandre de Rhodes et P ame vietnamienne (Roma, Université Grégorienne, 1980). Cac luan van vé gido luat: NGUYEN Viét Ci, De institutione Domus Dei in missionibus Tonkini: Studium Juridicum (Roma, Université Grégorienne, 1954); NGUYEN Trong Héng, L’Institut des catéchistes et les missions d’ Indochine au XVIle siécle (Roma, Université Urbanienne, 1959); PHAM Quéc Sit, La Maison de Dieu, une organisation des catéchistes au Viét-Nam (Roma, Université Urbanienne,1975). Nhu ching ta da tig néu lén, luan van cia NGUYEN Hitu Trong da ting dugc phat hanh, va gap dao nha: xem lai ché thich 78. 125 Thoi kj dau cita Gido hi Cong gido Vit Nam __ Roland Jacques 5. Tra citu Igi bé hé so ngit hoc Mac dau c6 viéc xudt ban gin day vé cdc nguén tai lidu cia Trung Hoa vé ngif hoc Viét Nam trong lich sit,”! thi cuén ty dién va cu6n gido ly 4 xudt ban tai Roma vao nim 1651 vin 1a hai tac phdm nén tang khOng thé thay thé dé biét dugc thc trang cia ti€ng n6i ndy vao thé ky XVI, va su tién héa cia n6, Nhung sy kién chting da dude xudt ban duéi tén tudi duy nhat cia Alexandre de Rhodes dung nhu khéng cdn dugc dat thanh vin dé dé truy ctfu cho tn tudng hd sd ngif hoc. Dén mic 46 ndo Sng 1A tac gid that sy cila c4c tac phdm ndy? Bing cAch nao 6ng 44 mugn lai nhitng céng trinh cia céc vj di truéc minh, trong tu thé cla mét nha sw tap hoac ngudi bién tap ban van cuéi cing? That khé ma tr 18i mdt cAch thich dng c4c c4u hdi n4y; nhung chting phai dugc néu Jén, va phai duge tra ctfu mét cAch diing din nhd nhiing chitng cé da dude viét ra ma ta ¢6 thé 6. That vay, ¥ niém vé sd hitu van chudng noi cdc tu si dong Tén vao thé ky XVII khéng y nhu ¥ niém ta c6 bay gid; chting ta dua ra day hai thi dy: Ta thay ban tudng thuat vé viéc tit dao cia thay gidng Anré, ma ban g6c bing tiéng Bd Dao Nha ch&c ch4n do chinh linh muc Rhodes viét ra, nhung Ngoai ra, nhiéu gido su dai hoc Viét Nam da viét vé con ngudi va suv nghiép cia Alexandrede Rhodes, dac biét vao dip ky niém 300 nim ngay chét cla ngai. Xem cdc bai béo trong tap san Tgp chi Dai hoc, 1960 va 1961 - Hué; sé dic biét cia Viét Nam khdo-cé tp san Sai gon. 300 ndm sau ngay cha Ddc Lé qua doi 1593-1660 s6 2/1961, 258 trang. °. VUONG Loc (€d.), Annam dich ng, Ha ndi, Trung tam tiv dién hoc, 1995. Day 1a bang ti¥ vung ding cho cd quan hanh chinh (aha Minh) dc tréch giao dich vi céc nuéc nhé phai triéu cong. 127 Thai kj déu cia Gido hoi Cong gido Vigt Nam ___Roland Jacques 46i khi duge Ify lai timg chi? mOt duéi tén céc tac gid Matias da Maia? Anténio Francisco Cardim® hoic Manuel Ferreira™. Ngugc lai, Rhodes da xuat ban duéi ten minh mot ban tudng thuat lién quan dén céc vj tiv dao Nhat Ban, ma téng thé lai lay Jai nhitng ky sy cia céc tu si dong Tén.°°Nhy thé, khi ngudi ta quyét dinh cho xudt ban hodc tdi bin mét ban van dugc thudn nhan dé phé bién, thi ngudi duge dé cit 1am cOng viéc nay Jai ghi ten minh vao d6, va mang tréch nhiém c4 nhan vé c6ng t4c cla minh. Trong trudng hgp cia linh muc Rhodes va cdc vj tit dao cla Nhat Ban, cé lé da dua vao danh tiéng dang Jén cha con ngudi Avignon nay dé mang cho cudn sch duc phé bién r6ng rai hdn. vé hai téc phdm viét bing tiéng Viét Nam do B6 Truyén bé Ditc tin xudt ban, hin khong c6 vin dé ban ra cho dan ching; muc dich duy nhat 1a phuc vy céng cudc truyén 2 “Relagaé da gloriosa morte que padegeraé pella confissaé da feé de Xpé nosso Senhor tres cathechistas dos Padres da companhia de JESVS em o Reino de Cochinchina, nos annos de 1644., e 1645”, ban chép tay chua xuat ban dé nim 1649 tai Goa, ky tén Mathias DA MAYA: ARSI, JAP/SIN. 70a, tap ri. 3 Batalhas da Companhia de Jesus na sua gloriosa provincia do Japao, ban chép tay ném 1650, xb. Luciano CORDEIRO, Lisbonne, Sociedade de Geografia/Imprensa nacional, 1894: tr. 185-198. 94 Noticias summarias das perseguigdes da missam de Cochinchina [...], Lisbonne, Miguel Manescal, 1700, tr. 50-76. Tuy nhién, ban van nay 6 nét dac sc riéng so v6i ban chinh. °° Alexandres de RHODES, Lich sit vé doi séng va cdi chét vinh quang cia ndm cha dong Tén, da chiu khé d Nhat ban. Voi ba link muc triéu, nd 1643, Paris, 1653. 129 That kj ddu cita Gido hpi Cong gido VietNam __ Roland Jacques gido. Do sy kién Rhodes 1a ngu®i duy nha&t & Roma biét dén ng6n ngif dy, thi éng can dich than bao ching cdc téc ph4m lién hé, mang ]4y tréch nhiém t6i hau truéc c4c vj bé trén cia minh va truéc Toda th4nh. Su kién tén 6ng xudt hién trén bia s4ch khéng nh@t thiét minh chttng ring Ong 1a “tdc gid” duy hat cla n6 va ngay ca 14 ngudi bién tap chinh. Ching téi nghi ning day 1a 16i mang tréch nhiém ma linh muc Rhodes da thyfc hién, cht khOng phai 1a néu Jén tu c4ch t4c gid van chudng theo nghia chinh x4c nhu ching ta hiéu; nhing vj cé thé lam diéu n@y y nhv cuong vj cla éng, hodc cé thé cing 1am viéc nay v6i Ong, thi lai & xa mGt tai mOt ndi kh4c. Con cudn gido ly, c6 1é phai danh tu thé tac gid cho dng trong viéc bién tap ditt diém ban vin dudc in ra, va ch&c ch4n hon nifa 14 ban van latinh, dugc 6ng minh nhién ndéi d&én. Nhung ciing chinh Rhodes 44 ghi ring, trong trudng hdp nay day 1a “phuong phdp ma ching t6i da ding dé trinh bay céc mdu nhiém cia ching ta cho mgudi ngoai quéc”.°® Nhu thé ro rét n6 dude djnh vj trong mét cng trinh tap thé. Chting t6i gidi thich t¥ ngit “phuong ph4p” nhu ham ngu cdc tai ligu dude viét ra. That thé, m6t ban van cila tu si dong Tén Metello Saccano chitng thuc ring c4c ban van day giéo ly, it nh&t gidng nhu ban cila Rhodes, vita dugc viét bing chit theo van latinh va viva duge viét bing chi? “ném” da hién hitu rdi. Va ban van ciia tu si ndy dude viét ra ngay truéc khi cuén Catechismus xuat ban: ”... cuén Gido ly cla ching tdi duge viét ra nhim truyén dat cho dan ching noi dy, trong d6 céc mau nhiém cia chting ta dude trinh bay ré rét, va nhitng mong tudng cila cdc ta phdi cia ho bj thyc sy ddnh bat; toan tac °6 Xem Alexandre DE RHODES, Divers voyages et missions (da din 3 chéi thich 9),tr. 74. 131 Thai ky dau cita Gido hgi Céng gido Vi#tNam Roland Jacques phdm chia ra 1am tam bai gidng cho chitng d6 ngay”.” Nha truyén giéo Rhodes dudng nhu cé dugc mét ban viét bing chit quéc ngit dé sit dung cho minh, va mt ban bing chit ném khdc ma ngudi Viét Nam si dung. Con d6i véi nhifng gi lién quan dén cudn ti dién, thi cing cin cé m6t nhan dinh tudng tu. Trong Idi tya néi véi ddc gia, cha Rhodes n6i rd ring ngai da thyc hién dya trén cin ban cla mét cudn ti dién Viét-Bé do linh myc Gaspar do Amaral soan. Néu ngu@i ta khéng bao gid tim ra dude cdc ban van viét tay cla hai tic ph4m cé truéc, theo ¥ ching t6i thi chi vi cu6n ty dién duge in ra cla Rhodes da hoan toan lay lai phan cd ban, nén hai cu6n dy dugc xem 1a khong can phai lu git am gi. Hin nhién nhing ky céng s{p xép ca linh muc Avignon nay ding dugc ca nggi, éng 14 ngudi duy nhat da hoan tt c6ng trinh xu&t ban 4y, mac dau phai gap bao khé khan mA ta c6 thé tung twdng dudc. CAc vi di truéc éng, chét sdm, da khong thé lam du¢ge viéc dy. Ngudi Viét Nam ding ky thuat in theo ban kh&c trén g5 dé in chit ndm. Sé truyén giéo dong Tén it nhat da ding ky thuat in ndy 6 Dang Ngoai, trong thoi ky twong d6i ho cé duge we do. Nhung ky thuat ndy khéng 4p dung cho miu ty latinh, va nhat 1a trong mét lanh vyc té nhj nhv vay sy ty do cia cdc nha truyén gio rft han ché. 7 Metello SACCANO, Relation des progréz de la Foy au royaume de la Cochinchine és années 1646, et 1647, Paris, Sébastien et Gabriel Cramoisy, 1653, tr. 129. °° Xem phtic trinh hang nim ciia Gaspar do Amaral ngay 31.12.1632: Lisbonne, Biblioteca da Ajuda, collection Jesuitas na Asia, cuén 49/V/31, tr. 219v. 133 Thai k} déu ciia Gido hoi Cong gido Vit Nam Roland Jacques Tinh dong Tén Nhat ban da ting sit dung mét méy in chit r3i Macao, réi dem qua Nhat ban va Jai dem vé Macao gitta cc nm 1588 va 1620.° Kh6ng hiéu vi ly do gi, may in 6 bj bé di hay ban cho ai dé tai Manila, nén chi¥ quéc ngif lai kh6ng cé dip in tai day, nhv da ting in chit Nhat (vin latinh va chit hiragana). Chi cdn c6 cdch 1a phdi in chi? quéc ngi tai Lisbonne. Nhung vao thdi nay, cong viéc a6 rit té nhi, kéo dai va t6n kém. M6t vj trong phép dinh Bé dao nha duong thoi di viét: “(Phap dinh thdi Trung cé) luén canh giéc nhim truy lng c4c ta thuyét that rét réo; va viéc 46 lu6én xay ra nhu thé tai vudng quéc [Bé dao nha], & day céc ban chép phai bj xem lai lun va phai do nhiéu giém s4t vién duyét mét c4ch git gao, d6 14 mdt trong nhitng 1¥ do tai sao it s4ch dude xudt ban tai day...” [ Phai ching do 14 nhiing 1¥ do thiic dZy Alexandre de Rhodes hodc cfc bé trén cia 6ng tim gidi ph4p xudt ban sdch tai Roma dé kjp thdi cung tng cho cOng cudc truyén gido c&p thdi tai Viét Nam.]* Linh muc Rhodes da thém vao mét ban dich La ngif cho phan Viét-Bé, noi cudn ty dién cing nhv trong cudn gido ly. Ong da thay thé ban ti vung Bé-Viét bing mét ban danh muc La-Viét ng&n, 6 1é 1a do céng trinh riéng cia 6ng. Ngoai ra, cu6n tiv dién cdn cho vao mét ban mé 14 ngfn vé ngit hoc va van pham tiéng Viét: khi nghién cifu ban van nay, d6i % Xem nghién citu vé dé tai ndy ca Manuel CADAFAZ DE MATOS, trong phdn din nhap cla tdi ban cuén d4u in nam 1588 tai Macao: Christiani pueri institutio, adolescentiaeque perfugium cha loannes BONIFACIO (Macao, Instituto Cultural de Macau, 1988). 109 Francisco de Santo Agostinho MACEDO, Filippica Portuguesa contra la invectiva castellana [1645], trich din b&i Charles Ralph BOXER, The Church Militant and Iberian Expansion 1440-1770, Baltimore /Londres, Johns Hopkins University Press, {1978}, tr. 91. 135 Thoi kj déu cita Gido hpi Cong gio Vizt Nam ___Roland Jacques chiéu véi mét ban khéc nhung tudng ty hién nay, ching tdi thay c6 ching cé vé mdt nguén géc BS Dao Nha chung di truéc, nguén tai ligu nay cing di mat vi viée xudt ban tac ph4m du¢c in cho thay né khéng cdn cAn luu gift nifa. Chi c6 viéc xudt ban va phan tich c6 phuong phdp cfc nguén tai ligu méi cho phép ta x4c minh, hoc phé bic gid thiét ndy cfing nhw c4c két Juan tam thdi kh4c da ting néu lén vé su khai sinh ra chit quéc ngif. Phan chting tdi, ching t6i da nd luc chitng minh’ ring ngit 4m Bd Dao Nha da dugc ding mét c4ch uu tién so vdi cfc loai ngif 4m khdc véi mt sy thanh cOng rd rét vao thé ky XVII dé 1am phuong tién phan tich cho ngi 4m Viét Nam trong khu6n khé séng ché ra hé thong mau ty méi. Chinh c4c nha vin pham ngudi Bd Dao Nha da cong hién phan thiét yéu vé c4c khéi niém can ban, va cdc cong trinh nghién cifu tiéng Nhat Ban cia c4c tu si déng Tén Bd Dao Nha kh4c 44 dem lai phudng ph4p. Kh6ng biét dén cdc sy kién nay, thi dé di dén vic md mam v6 ich. Nhitng nghién cttu gid tri hon cA vé lich sir tiéng Viét va viéc phién 4m tiéng 46 qua miu ty latinh, dic biét 18 cAc nghién ctfu clia André — Georges Haudricourt'”, Kenneth Gregerson'™ hoic Hoang 101 vé van dé nay, xin xem nghién ciu cila ching téi. L’oeuvre de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu’ en 1650 (xem chi thich 53). 102 André Georges HAUDRICOURT, “Origine des particularités de |’ alphabet vietnamien”, trong Bulletin “Dan Viét Nam”, di n6i & cha thich 8. 193 Kenneth J. GREGERSON, “A Study of Middle Vietnamese Phonology”, trong Bulletin de la Société des Etudes Indochinoises, dot méi 44/2, 1969, tr. 131-193. 137 Thoi kj déu cila Gido héi Cong gido VietNam __ Roland Jacques Thj Chau’, ma chting tdi hoc hdi dugc rit nhiéu, 44 chi c6 thé hé nhan ra mét c4ch con 18 md vé vai trd dic biét nay cia ngudi BO Bao Nha trong viéc séng ché ra chit quéc ngi. Déi véi cAc nha ngif hoc, day 14 mdt dy 4n con phai ti€p tuc truy cttu; theo chung t6i ti€n trinh ndy ddi hdi mOt su hgp tac da phuong, giffa nhifng nha chuyén mén ngudi BS Dao Nha cing nhv ngudi Viét Nam. 6. Ti Francisco de Pina dén d@ tam thién nién: mét I6i viét bang mau ty latinh ding dé lam gi? Trdi ngugc v6i mOt 16i suy nghi theo thanh kién, phuong tién chuyén dat ding cho viéc truyén b4 Kit6 gifo, dugc cdc tu si dong Tén du6i sy bao tr¢ cia Bé Dao Nha sif dung khi ti€p cn véi ngudi Viet Nam, khéng phai 1A chif viét theo mau ty latinh. Vé diém nay, ngudi Au chau cing bj 1am do sy xuat hién cia cudn gido ly va cu6n ty dién, Nhiing nha truyén gido tai chd da chon chit dm, nghia 1a mét loai chit Viét Nam cd xua difa theo chit Hén.' Chit némcé diém Igi 1a tuong d6i '4 HOANG Thi Chéu, Tiéng Vie trén cdc mién Dat nudc (Phuong ngit hoc), Ha ndi, xb. Khoa hoc Xa héi, 1989. 195 Mét bing ching cho thay qua PHAM Xuan Hy, “Ba ban ‘Kinh Tin Kinh’ bing chit Nom”, trong TRAN Anh Ding (dir.). Hang Gido phdm Cong gido Viét Nam 1960-1995, Paris, tu xb., 1996, tr. 487-503. Ngoai ra, xem bai din nh§p trong téc phdm cia VO Van Kinh, Dat ntéc 4000 nam: Bang tra chit Ném thé k} XVII (Qua tée phdm cla Maiorica), Nba xb. TpHCM, 1992. Vé chit ném, c6 ahiéu thu muc bing ti€ng Viét, ching ta chi néu lén day, ching han TRAN Nghia, “Din nhap téng quat”, trong Di sdn Han Ném Viét Nam thu muc dé yéu, do TRAN Nghia va Frangois GROS, HA néi, Ed. Sciences Sociales, 1993, tap I, tr. 15-47; 139 Thot kj dau cia Gido hoi Céng gido Vigt Nam __Roland Jacques dude gidi uu ti cla x4 hoi Viet Nam biét dén - ttc 1A cdc ngudi cd hoc - nhung bat tién 1a da sé céc nha truyén gido lai khéng doc ndi. Va sy cn nhAc trong quyét djnh cia ho 1a am sao tr4nh viéc day c6ng déng Kit6 giéo vita méi dude khai sinh di ra khdi géc ré truyén thdng cia Viét Nam trong béi c4nh cia m6t nén van héa c6 nét Trung Hoa nay; hon nifa néu 1am nhv thé, thi cdn hoan toan di ngude lai nhitng nguyén tic va phuong phap cia cdc tu si déng Tén B6 Dao Nha. Van héa Viét Nam c6 hai ngudn géc chinh lién hé hd tudng cho nhau: m6t phan 1a céc truyén théng cia cdc s4c dan dja phuong va nén tang cila ti€ng néi Viet Nam, khéng thudc vao nhém Trung hoa; mt phin kh4c 1a van héa Trung hoa, t6n tri va Ivu hanh noi ng6n ngif cla né qua chif viét va qua nhiéu hinh th4i vay mudn kh4c nhau. Chit ném cé mét Vj tri dac biét trong béi canh ndy nhuf ban 1é gitta hai cAnh ctfa. Nhitng chi viét lay ti chit viét Trung hoa (hén ty) va tao dudc uy thé nhd nguén géc nay; nhung ching lai doc thanh tiéng Viét vdi mot nghia dac biét cla ting Viét dy; nén ching ding 1a mét quéc ty, nghia 1a chit viét quéc gia. Nhitng chit viét “ndm” Jai cé thé tne tiép mugn cdc nguén chit hén mét cich thodi mdi, nén mai phat trién rng va sau. Chit quéc ngif khong bao gid cé duge sitc tic dung cé tinh cdch tugng trung d6. Van dé chit viet Viet Nam cé vé r6i r4m vi nhiéu tac gia tay phuong lan lon van dé tiéng noi va chit viét.'°° That NGUYEN Dinh Hoda, “Chi Ném, The demotic system of writing in Vietnam”, trong Journal of the American Oriental Society, 1959; BUU Cam, “Nguén géc Chit-ndm”, trong Van héa Nguyét san 50, 1960, 347-355; BUU Cdm, Ddn-nhdp nghién-citu Chit-ném, Sai gdn [1962]. 106 Chang han xem Stephen NEIL , A history of Christian missions (chi thich 84):“Furthermore, he [Rhodes] rejected the tendency of the scholars to a high style of writing, with many words 141 Thai kj dau cia Gido hpi Cong gido Vigt Nam Roland Jacques thé, c4c tu si ddng Tén budc phai chon lya giifa hai thir tiéng néi: thay vi Trung hoa (la tiéng chinh thifc, ti€ng ding giéo duc va 16p ngudi c6 hoc), thi ho thich ting Viét Nam (tiéng n6i cha dan chting). Trong ohimg hoan cdnh han ché nhv da néu, ho ciing 4p dung chi viét truyén théng (chit ném) cla ti€ng noi din gian dy; déng thdi ho s4ng t4c ra mét van latinh 4p dung vao tiéng néi nay (ttc 1a chif quéc ngi) dé ding riéng trong céng viéc ciia ho. Viéc sit dung tiéng hén nhiéu hay ft trong ngon agit Viét Nam khong lién quan gi dén chit viét. Nhung can xdc dinh thém ring dung Idi sif dung ngén ngif nhy thé 1a chinh s4ch chung cila cfc nha truyén gido; khéng c6 gi cho phép ta néu lén ring trong lanh vue nay, Alexandre de Rhodes c6 mét lap trudng déc dao cd. Nhung d&u sao, ching tdi phai néu lén ring 16i phé binh cilia 6ng Lé Thanh Kh6i, mét nha viét sit Viét Nam, vé viéc ndy 14 lam In, Ong dy viét: “Sang ch& (chit quéc ngir) truéc hét phat sinh do mét muc dich truyén dao. That vay, trd ngai Idn cho viéc truyén dao Kité phat xudt tit khung cdnh gido duc phd quat cla Khéng hoc. Dé di vao tam thie quan ching, cdc nha truyén gido phai chOng lai van héa Trung hoa va chit viét tiéu biéu cho nén vin héa 46. Ho cé trao cho dan chiing phuong tién dé quing bd chit viét dang thinh hanh, va ho da dat dugc ¥ dinh khi bay ra hé thong chuyén 4m tiéng Viét nho miu ty Jatinh, kém theo nhiing 4m tiéu dé c6 dude nhiing dau thang trim khéc nhau. C4c ngu0i trd lai dao ding chif viét quéc ngif khéng con doc ti€ng h4n nifa; tiéng han nay lai dugc ding trong c4c van kién nha nu@c va phan Ién sinh hoat van chung. Ta thay d6 14 tam mtic chinh trj cia sy kién, da lam cho ngvdi cong gi4o Viét Nam trd thanh mét nhém riéng trong cong déng quéc gia trong mét thdi gian dai.”!” and phrases borrowed from Chinese and written in Chinese characters; he set himself to develop the quoc-ngu, the ordinary 143 Thai kj dau cia Gido hpi Céng gido VigtNam___ Roland Jacques M6t 16i phé binh nhu thé phan Anh mot sy quén ling gia trong (bén canh nhiéu yéu t6 khdc nifa) vé nd Ic vin héa rat tich cye do chinh nhitng vj tu si dong Tén ndy cia doan truyén giéo ciia Trung hoa, trong dudng huéng cia Matteo Ricci (+ 1610). L6i phé binh 46 khong ditng ving truéc nhitng suf kién, dac biét 1a kh6i lugng sdng t4c va phat hanh cla van chudng kytd gido bing chif ném, khdi ddu ngay ti cdc thdi dau tién cilia cOng viéc truyén gido. Khi nha truyén gido Jerénimo Mayorica qua ddi nim 1659, bé trén da viét mot loai diéu van va nh&c dén ” thu vién phong pha gdm 48 bd sdch ma ngai da viét hoac djch ra ti€ng n6i va ra chit viét cha xt dy" . Va mai cho dén ngay giifa thé ky 20, duéi ché 46 thuc dan Ph4p, cdc nha xudt ban cng gido Viét Nam vin phd bién cho kyt6 hitu nhiéu s4ch bing chif ném va chit h4n.’” language of the people, and to make it a fit instrument for the expression of Christiantruth” (tr. 196-197). 107 Lé Thanh Khéi, Histoire du Viét Nam des origines & 1858, Paris, Sudestasie, 1982, tr. 290. 108 “Uma copiosa liuraria de 48 volumes, que compos, ou uerteo nesta lingoa, e letra natiua”: Francisco RANGEL, Annua du Tonkin 1659, ARSI, JAP.-SIN. 64, tr. 366v. Giorolamo Maiorica 14 mét tu si dong Tén ngudi Y truyén gido tai Dang Ngoai. Xem HOANG Xuan Han, “Girolamo Majorica, Ses oeuvres en langue vietnamienne conservées 4 la Bibliothéque Nationale de Paris”, trong Archivum Historicum Societatis lesu, 22, 1953, tr. 203-214. 10° Chdng han xem cdc danh muc cia c4c nba in truyén gido 3 Qui nhon 1920, Ké sd 1920 va 1925, Tan dinh 1922, Ha ndi 1926, Phi nhai 1927... Ching ta ciing c6 thé ghi nh4n viéc t4i ban mot truyén thénh rat xua bing chir ném vé thanh Ant6n de Padoua (hoac ding hon va Antén Lisbonne), mét vi thinh Bd Dao Nha rit duge din 145 That ky ddu cia Gido hoi Cong gido VigtNam Roland Jacques Ngoai ra, trong giai doan dau, rat it kité hitu hiéu dude 16i chit Viét theo vdn latinh ma cdc vj thiva sai cé thé chi cho ho, vi chi viét nay hoan toan xa la. Nhu thé, tai sao lic by gid Francisco de Pina va cdc ngudi ké tiép 6ng lai phi nhiéu cong stfc va tai tri dé s4ng tac r6i hoan chinh 16i viét theo m&u ty latinh, ttc 1a chit quéc ng dy? Sy kién da x4y ra vi chit quéc ngif c6 myc dich truéc hét 14 dé day cho c4c nha truyén gido va gidp ho str dung. N6 c6ng hién cho cdc vj ndy mét bu6c trung gian rat thuan Igi dé tiép can véi 161 n6i cha ngudi Viét; ngoai ra, n6 cdn dem lai mét phudng tién trao déi vé mi§at hoc hdi va giao tiép bing chi viét véi nhting ngudi Viet Janh dao chinh yéu cha c6ng doan, ma ngudi ta buéc phai hoc 16i viét méi ny trong muc dich han ché d6.''° Tinh trang phd bién rat han ché cia chit quéc ngit nhu thé, sé bién déi mot c4ch cham chap vao gitta thé ky XVIII. Chi dén hic nay, chit viét theo mau ty latinh méi b&t dau lan tran r6ng rai hdn trong céng déng ngudi Kité gi4o; day 1a vi nhitng ly do anninh ching mén m6: Chuyén dng thénh Anton hay lam phép la, chuyén ngi’ do NGUYEN Hung [xb.Tp HCM do téc gia], 1995. Viée phd bi€n tap s4ch nhé nay, dau tich ciia mt thdi dd qua. Vi tir nay phai chuyén ngif tiv chif ném qua quéc ng®, biéu hién mot nd lye di thoai van héa ma nhffng nha truyén gido dau tién va cdc tin hitu dau tién thuc hién trong cong déng cong gido Viet Nam, xuyén qua cdc thé ky. 11° Xem nhiing suy nghi ciia Francisco de Pina vé van dé nay trong bic thu da din (Biblioteca da Ajuda, cudn 49/V/7, tr. 413-416). Nhifng thi bit dau tién do ngwdi Viet Nam viét bing chit quéc ngit c6 tY 1659: d6 1a nhitng bic thy gif cho tu si ddng Tén Giovanni Filippo Marini: ARSI, JAP.-SIN, 81, tr. 246-259v. 147 Théi kj déu cita Gido hpi Cong gido Vizt Nam _ Roland Jacques truéc mét ché d6 c4m dao!!! va cing cé thé vi vide st dung rt tién Idi. Vién tugng méi 46 kéo theo hau qua khéng thé tranh khéi d6 1a sy tin hoa d&n din chit quéc ng. Muc dich chinh lic ddu ddi héi phai wu tién cho khia canh thudn tiy ngé am, nghia 1a cho viéc m6 td cAch phét 4m, nhim gidp cho ngudi ngoai quéc mdi b&t ddu hoc doc tiéng Viét cho that ding. Khi viéc sit dung 16i viét ndy dugc phé bién hon noi nhitng ngudi néi tiéng Viét nhu tiéng me dé, thi ngudi ta lai uu tién khia canh 4m vj hgc,"”? thiét thc cho ho hon. “1 Xem André MARILLIER, Nos peres dans la foi. Notes sur le clergé catholique du Tonkin de 1666 4 1765, tap 3, [Paris], église d’ Asie, [1995], tr, 170-172. Trong van khé cia Héi truyén gido Paris, téc gid 4 néu lén mot cdch 6 hé théng cdc 4m chi néi dén viéc sit dung tiéng néi va hai cdch viét tigng n6i ndy; nhig két ludn rit ra hon toan tring hdp véi nhitng gt néu lén 8 day. Sy kién d6 ddi hdi phdi xét lai nhimg khdng quyét voi vang; ching tdi néu 1én vi du qua mét quan diém rit 6n hda, d6 1a quan diém cba Jean COMBY: Alexandre de Rhodes khong phdi 1a ngudi séng ché chit quéc ngit, nhung ngai di “cong hién viée phd cAp héa chit viét d6” (Deux mille ans d’ évangélisation, Toumai, Desclée, 1992, tr. 165-166). Néi dén viée phd cp héa vao thé ky 17 1a hoan todn phdn nién ky. Cling nhu x4c quyét sau day cia Henri BERNARD-MAITRE : “Alexandre de Rhodes phai duge xem nhu nha truyén bé chinh vé s4ng ché phi thudng ndy” ( Le P. de Rhodes et les Missions trong Simon DELACROIX (dir.), Histoire universelle des Missions catholiques, tap Il, Paris, Grund, [1957], tr. 53-69: tr 57). Ky thuc, céc tc phim cha Rhodes dude in ra rit it dude “phé bién”. 2G day ching tdi khong ding céc ¥ niém “ngit 4m” va “Am vj” mot e4ch chinh x4c nhu cdc nha ngif hoc thu8ng sit dung. Ngoai ra, trong truting hop chit quéc ngtt, cdc khuynh hudng dé cép van dé khéng cé gi tuyét 46}. Viéc ghi chép theo ngif 4m muén mé ta hét stic trung thie céc hién tudng cu 4m va 4m hoc, nghia 1a cdi gi thuc sy dude doc lén va dude nghe. Cdn 4m vi hoc 14 mét khoa hoc mdi cé day, nhim nghién ctu cdc c4ch phét 4m du6i g6c d6 cilia vai trd ma céc céch phat Am dA thuc hién (c4c d6i vi..., ) dya vao nhimg ¥ niém vé hé théng va sv thich ddng trén binh dién trayén thdng. 149 Thét ky ddu cita Gido hpi Cong giéo Vist Nam Roland Jacques Trong khu6n khé cia ban van nay, chting tdi xin chi néu lén mét thi dy. Trong 16i viét quéc ngif, ma cu6n ty dién cla Alexandre de Rhodes cho ta thy, c4c phu 4m mii cuéi mat luGi- vdm truéc, mat lui - vom mém vA méi-vom mém duge di&n ta bing ba Idi chép thanh chif kh4c nhau, nhv sau: (ching han ); (ching han ), va m6t dau goi 1a d&u apex, ldy tir d&u til (tilde) chit viét BS dao nha <->, dat 3 trén dau chi nguyén 4m (ching han
, ngay nay viét 14 ). Nhiing 16i ghi chép dnh dau d6 phan Anh c&ch doc chudn cia ving Ha n6i, déng nhu mét ngudi BS dao nha c6 nghe va phan tich due dya vao hé thdng ghi chép ma ngudi @y quen thu6c. Trong 16i viét noi cudn ti dién cha Pigneau de Béhaine va Taberd (xem chit thich s& 114), hai mau phu 4m sau cing néu lén trén day lai cho chép y nhy nhau 1a « ng », bdi 1é chting khong 46i choi gi nhau, suf xudt 10 cia chiing 1€ thuéc vao nguyén 4m di truéc. Viéc phan biét hai mau phu 4m nay d6i vdi mOt ngudi géc Vist Nam 1a viée thifa. Ngudi ta hau nhu da don gidn h6a d&n mic t6i da khi chung 16n hai ky hiéu « nh » va «ng »: trong hé thong tiéng Viét, khong cdn dén sy phan biét ndy néu hu ¥ dén céc nguyén 4m /a/ va /af.'! su duge doc lén va dugc nghe. Cdn 4m vi hoc 1a mét khoa hoc m6i c6 day, nhim nghién citu cdc cdch ph4t Am dui géc dé cia vai trd ma cdc céch phat am da thuc hién (cdc di vi..., ) dwa vao nhitng ¥ niém vé hé théng va sy thich dang trén binh dién truyén thong. 13 That vay, céc nha ngtt hoc hin nay cho ring ba phu 4m mii-cudi 6 phan sau hét cia mOt chit néu lén trén day khong chéng khang nhau, nhung chi 1A mét siéu-4m-vi (n), ma Idi phat 4m thay déi thy thudc vao nguyén 4m di truéc. Vi thé: - bién thé mat ludi - vom mém [n] xudt hién: 151 Thot ky dau cia Gido héi Cong gido Viat Nam Roland Jacques Can luu ¥ ring day kh6ng hé cé6 viéc sita chita nhitng sai lm cé thé od vé viéc ghi chép, nhung nhim don gidn héa cdc luat cla n6.' Nhung thc sy thi déi thay khong nhiéu . sau nhiing nguyén 4m c6 d6 md téi da /Q/ (lang); va /3/ (ling) . sau nhting nguyén 4m ngam: /A/ (ving); /ae/ (ludng); va /i/ (lung); - (biém khi 8) sau nguyén 4m mé phfa tnréc / € (leng); - mot cdch ngoai 1é khi d sau m6t nguyén 4m hoi md trdn phia sau /9/ (boéng); - bign thé mat ludi - vom trvéc[M] xudt hin sau céc nguyén Am mat tréc /ce/(lanh); /e / (1énh); va A/ (lin); - bin thé méi - vom mém [n™] (vao thé kj 17 va 18 dude ghi cha bing dau [~] xudt hién sau céc nguyén 4m tron phia sau /0/ (long), /0/ (léng); va sau /v / (lung). C&ch néi cia Am vj hoc di&n ta nhv sau: khi cdc nguyén am déu d dugc ghi bing nhitng ky hiéu khéc nhau, thi ba Idi viét cudi c6 thé ghi bing cing mét ky higu theo miu ty, ching han {ng}. Trd ngai & day Ia cic nguyén 4m Viét Nam /a/ va /a/ déu dude ghi bang mét ky hiéu duy nhét 1a [a]. Néu van dé gidi quyét, thi chi c6 sw khdc biét sau nguyén 4m /O/ cho nhitng ch nhy “boong”, ‘bosng”, déi chéng véi “bong”, “bong”. Nhung d6 1a nhifng trvdng hgp hét sc dic biét nén hin day la mot su d6i khéng vé phat am ‘khong m4y quan hé” trong 4m vi hoc. Chinh t4 mdi ngay nay da tim dude gidi ph4p cho vin dé bing céch sing ché ky higu mau ty “oo”. Nhitng nha sing ché ngvdi Bé dao nha da timg mugn dau phu “~” (dat trén chit “o” va “u” phan cudi) ndi chi viét Bé dao nha ciia ho. ™ Dang luu ¥ khi nb§n ra dude 16 rang mot su Gén hoa ngay ndi m6t ngudi sit dung 1di chit nay. Ta thy cing mOt ngudi ky tén Viét Giacébé Nguyén ghi lai nhitag Idi khai ciia c4c nhan ching trong vu én phong thanh cho nhitng ngvdi Tay ban nha wi dao déu 153 Thét kj du cita Gido hpi Cong gido Vit Nam Roland Jacques 14m, nén ngay nay chi cdn hoc vai phut thi doc gid Viét Nam c6 thé di vao toan b6 céc bin van bing quéc ngif viét vao thé ky XVIL. Vi chit n6ém va chif h4n cing rat kh6 hoc d6i véi gidi cai trj cla Phép, khong kém gi trudng hdp cia cdc vj truyén gido truéc day, nén ché d6 thyc dan da tha thiét ngay véi Idi chi viét theo mau ty Jatinh nay; sau ndy ho da cho né mdt qui ché chinh thitc, buéc phai sit dung trong tit cd cfc dich vu hanh chénh.''* Va nhu vay, vao ddu thé ky XX, chi? viét theo miu ty latinh do ngudi Bd Dao Nha ggi ra truéc day bét ddu lan tran ra ngoai cOng déng Kité giéo. Nho si yéu nuc trong xif, rt dong, culong quyét chéng lai sy méi mé ndy, nai ly do bao vé truyén thong va ban ch&t Viet Nam. Nhung dan dn, vi nhan thay hiéu nang thiét thuc cla n6, ho lai c& hoc chif viét 16i méi va sit dung."® Sy thanh cOng cia chi quéc ngit khong tién tai Viét Nam trong nim 1746 va tong nam 1768. Gitta hai nim nay c6 nhitng qui uéc chinh td déi méi (Archivio Segreto Vaticano, kho Riti sé 3014 va 3013). Nhung nhfn ching rd rét nhat vé nhiing d6i thay nay 1a cu6n Dictionarium Annamiticum Latinum de Pierre PIGNEAU DE BEHAINE, ban viét tay hoan thanh nim 1772, xb. sau d6 bdi Jean-Louis TABERD: Dictionnarium Annamitico- Latinum, Serampore [Inde], 1838. Trdi lai céc bin van cla Philiphé do Rosdrio BINH vin gif lai nhting qui wéc ci; vi tu si dong Tén ngudi Viét nay, sing & Lisbone tir 1796 cho dén khi chét vao nim 1832, 1A ngudi chi trudng bénh vue quyén bdo trg (padroado) cia B6 dao nha trong céc cong tac truyén gido tai Viét Nam, va khong muén Anh ngudi Ph4p (xem Biblioteca Apostolica Vaticana, kho Codici Borgiani Tonchinesi, s6 1 d€n 23). “15° Xem cdc minh xac trén day 6 chi thich 3. 118 Lai ich ciia chit quéc ngi ngay tiy 1907-1908 da dude phong trao vin chudng di quéc “Déng kinh Nghia thuc” dé xwéng. Tuyén 155 That ky dau cia Gido hoi Cong gido Vizt Nam Roland Jacques phai 1a két qua cia su 4p dat do luat 1é cla bao quyén. Ai cling thy khang cy chéng Jai chit viét m6i mé ndy ching Idi ich gi; tuong lai x4 h6i lai doi hdi phai canh tan cd ché x4 h6i va ddy manh gido duc quan ching. Dung nhv sau nhing that bai cla cdc phong trao yéu nuéc vao nam 1930, nhitng déi khdng vé chit quéc ngif kh6ng cdn nifa; gidi uu td inh dao a nit tia bai hoc qua c4c bién cO dau thudng ndy. Vay ma chit ném ti lau chi danh cho mét thiéu s6 nho si, gidi nho quan truyén théng. Chi c6 chit quéc ngit méi cng hién dude phuong tin kién higu nhim thodt ra khdi tinh trang nay va cé vd cho ly tudng thodng hé 16.1!” Nhifng xc tin nhu thé trd thanh phé bién khi nhin vé mé6t Viét Nam thdi hau thuc dan. Va chif ném bj xéa dan di dén d6 bién mat hAn; chit viét ca cdc nha truyén gido truéc day va cia ngudi Phdp nay trd thanh chit viét duy nhat cia tat cA ngudi Viét Nam: “quéc ngit”. Moi ngudi ding chit quéc ng, va chif viét d6 d4 ching thy ring n6 c6 thé 4p dung mot cach dé dang va hitu hiéu dé di vao tat cd cdc lanh vue cla ng6n cia phong trao niy, tite kh4c bi chinh quyén thyc dan dan 4p; tuyén ng6n dé ciing n6i dén viéc séng ch€ chit quéc ngif 14 do “cdc linh muc Bé dao nha”, nhung khéng dua ra ly chitng 16 rét. Ching 16i trich din theo Van tuyén Van hoc Viét Nam 1858-1930, Ha ndi, xb. Giéo duc 1981, tr. 195. Ciing xem thém NGUYEN Khfc Vién dir.), Anthologie de la littérature vietnamienne, tip TI, Ha ndi, id. en Langues Etrangéres, 1975, tr. 25-30 va 248. 7 Chang han xem Lf Thanh Kh6i “Introduction a I’ histoire et a la culture du Viét-nam”, trong La jeune et la rouge [Paris], école Polytechnique], sé 525, 5.1997 (tr. 5-13): trang 13. Trong bai béo nay, nha si hoc dudng ohw da gia gidm Idi phé ph4n cia minh (xem lai chi thich 107). 157 Thoi ky dau cita Gido hgi Céng gido VigtNam Roland Jacques kién thitc.'"® Ngoai ra, chinh chi? quéc ngi da cng hién nhiéu hon cA trong viéc bdo tén sy théng nhat ng6n ngit, ngay cd trong cudc chién gay gat giita déi bén: né dZy lui dude cdc khuynh hung chi tridng phan c4ch, m6t c4ch hitu hiéu hon diéu ngudi ta cé thé mong uéc thyc hién hodc noi mét 16i chit viét 4p dung am vj hoc mét céch rét réo do mét sé ngudi chi trudng."! Lam sao quén dude c6ng trinh vi dai ma c4c vj tién phong cia céng cudc truyén gido tai Viét Nam da thyc hién? Nhiing diéu ma cdc vj truyén giéo dong Tén dén tit BS Dao Nha, do Bd Dao Nha gifi di, dd thyc hién trong pham vi 118 Day Ia dién hinh vé viéc phuc héi danh du cho Rhodes, qua mét ban van cé tinh cfch quyét dinb, ma ching ta cé lin néi dén: "Together with European missionaries he set to romanize the script of Vietnam, using the Roman alphabet to record the Vietnamese language. It took the group nearly half a century to complete this collective work in which Alexandre dér Rhodes played the main role. Not until two centuries latter did quéc ngif (national script) become the popular written language of Vietnam and efficient vehicle in the modernization of the Vietnamese society... Alexandre de Rhodes’s services to Vietnam are immeasurable... It is time to correct the erromeous appraisal... and to do him justice in the light of truth and faimess...” ("Let's do Justice do Alexandre de Rhodes": Vietnam Social Sciences {Ha ni] 40, 2/1994, tr. 88-89). Theo quan diém ciia chting tdi, nhng gi néu 1én 3 day dé ton vinh Alexandre de Rhodes, thi hdn nhién cing 4p Bd dao nha. 49 Vé van dé ndy, xem cdc suy nghi cla NGUYEN Phi Phong “Le Vietnamien: un cas de romanisation inachevée”, trong Cahiers d’ Etudes Vietnamiennes (Université Paris VII], 10, 1989-1990, tr. 25-32. 159 That kj dau cita Gido hpi Cong gia VitNam Roland Jacques ngif hoc ky cing 1a nhifng céng trinh c6 tinh c4ch quyét dinh cho tudng lai vin héa Viét Nam dén d6 ngay nay tung lai dé khéng thé quan niém dugc néu khéng cé6 chit viét theo mu tr latinh. Tam bia tudng niém da duge dung lén lai vao cui nam 1995 & thy vién quéc gia tai Ha N6i, va chi ton vinh mét minh Alexandre de Rhodes; d6 14 mét d&u hiéu cho thay su déng gop vin héa dac biét cia ngudi Bd Dao Nha cdn bj quén lang, ngay cA trong gidi khoa hoc. Nhung ngu@i ta ciing thay ndi tém bia ky niém d6 mét dfu chi chd dgi, mot m&u méc dau tién nhim néi lai cuéc d6i thoai vin héa véi Tay phudng vé qué khit chung va vé tudng lai. Trong khuén khé 46, nuéc Phdp va c4c nuéc néi tiéng Phép ch4c ch4n c6 déng mot vai trd; nhung that dang tiéc 14 cAc nude nay da khéng hdp tac véi c&c quéc gia tay phudng khdc nifa dé cing thc hién cudc d6i thoai néu trén, vi kinh nghiém vé A chau cia ho xa xua hon, va ho lai khong c6 nhuge diém cha mot qué khif thyc dan con gay 4n tung dau thudng noi ¥ thitc quéc gia cla ngudi Viét Nam. 161

You might also like