LIEN QUAN BEN CAC CUON TV BIEN VA

, ,.

GIAO LY CUA ALEXANDRE DE RHODES

Trao dlJ~ vui Ciao Sit Phen Dinh Cho

PDC " Khi muon "vitt lai Itch sa" , phdi chang giao su dii dua ra nhiing gid thuytt thitu bdng chang, c6 thl gay kh6 chiu d6i vdi nhilng nguai ra't ngudng mQ tdc pht!m cua Alexandre de Rhodes ?

RI. : Kh6ng th~ nao nghien can lich sit Vi~t Nam vao th~ IcY XVII, ho~e lich sli' ti~ng Vi~t, rna lai khong bi am anh blfi hlnh b6ng ella Alexandre de Rhodes. Sau nhi~u th~ h~ nhil'ng nha nghien can uyen bac, trong s6 d6 chi e~n k~ ra Leopold Cadiere va E>6 Quang Chinh thoi, thl khi t6i e6 co may ti~p e~n lanh Vf/e nay, t6i cung lai bi~t dU'Q'e kinh nghiem d6. Nhung muc tieu ella t6i khong phai 1ft vi~t v~ ti~u sit hoac tac ph~m ella Alexandre de Rhodes. Quan di~m rna t6i mong c6 d6 Ia sll g~p g<J giO'a Tay Phuong va Vi~t Nam vao th<1i ella ngal. Th~t v~y, t6i cam tha'y eh thi~t pMi mlf ~ng t~m nhln hon.

163

Tha. kj d&l c~ Gi60 h9i Cong gi60 Vi~ Nam

Roland Jacques

Trong bai vi~t, t6i dl neu len val xac tin ca nhan, rna khong phii t(t ca d~u Ia rnQt stf ki~n chitc chj{n thea quan di~rn khoa hoc, nghla la dua tren nhiYng bhng chtrng. T6i ding d~ ra vai gilt thuy~t mdi. T6i d~ ra nhir th~ lA vi t6i cam th(y dll'<Yng nhu cac kh!ng dinh tir tnrdc d~n nay khong pMi hie nao ding dua tren nhiYng bhng clnrng lA nr li~u, va do d6, nhiYng khing dinh (y d6i khi c6 th~ dll'<jc xern nhu la .nhtrng tien d~ (des a priori) hay nhiYng dinh d~. Chitc hin each di~n d~t cua tM d6i khi c6 ve hang say qua rmrc, Chitc hin t6i phii phan bi~t Icy cang hon giiYa rnQt di~u ch{c ch{n, rnQt xac tin, vdi rnQt gia thuy~t ddn thu!n ciia t6i ; va rnQt s6 gia thuy~t cua t6i 19 ra phii dll'<jC gilti thich ro rang hdn.

Tren thuc t~, trong nhi~u van ban, dll'<Yng nhu ngll'<Yi ta da qua d~ dang khl1i hanh tir dinh d~ sau : ''Bi~u gl t6t lanh (trong liinh v¥c truyln btl phUc dm, t6 chuc cQng doan va ngon ngiJ hoc) rna cong cUQc truy~n giao dl lam dll'<jc tai Vi~t Narn tru'dC 1660, tbi d~u do Alexandre de Rhodes ca". T6i khong ch(p nh~n d~ dang dinh d~ <16 n~u chua c6 dubhng chring, T6i cho rhng thai dQ khoa hoc duy nh(t c6 th~. ch(p nh~n, trong khoa lich sit cOng nhu toan hoc, (y la xet dinh d~ dy qua cdc s¥.ki~n, va trong tru<Yng hcp cua chung ta d~y, thl qua cac tai li~ugdc. T6i nghf rhng chilng ta phii cung tranh lu~n vdi nhau khichflp nh~n khl1i di~rn (y.

Bi~u ba't ti~n cua'dinh d~ rna t6i xern xet, (y lA ngll'<Yi ta dl bi~n cha Rhodes thanh rnQt thien tai va rnQt sieu nhan. Theo toi nghl, nga! khong phai l8. mQt sieu nhdn, va chi la thien tai trong rnQt s6 lanh V1.f.c tMi. T6i da tharn khio nhi~u v~ cha Rhodes, nh(t la trong khi lain vi~c trong uy ban lich sit d~c trach nghien cll'u v~ vi~c phong thanh cho th!y giltng Anre. Cha Rhodes la rnQt con ngll'<Yi vi dai va rnQt nha thira sai vi dai, Ngai c6 rnQt nghi hrc phi thll'<Yng, met cam thrrc v~ con ngll'<Yi, rnQt tlnh yeu s~u d~rn d6i vdi d~n tQc Vi~t Narn ...

165

T~ kj dIiu clla GiOo h{li Cong giOo Vi?t Nam

Roland Jacques

Nhung ngai ding c6 nhtrng khuyet di~m, IQ ra trong nhtrng tai li~u chua ph~ bie'n; nhung chinh cac khuye't di~m d6 da tra lai cho ngai cai 'chdt nguai' rna mQt s6 tac gii da x6a mtt di noi ngai, vi ho da sit dung ttl' ngir qua cu'CYng di~u.

Toi di tim ra nhirng b~ng chirng cho thty r~ng cha Rhodes da quan tdm Mn ng6n ngiJ h9C, nhung cilng c6 nhtrng b~ng clnrng la nhi~u ngu'CYi khac da quan tam tnrdc ngai va d6ng thCYi v~i ngai, Ban than toi tin r~ng cha Rhodes khong xutt sitc hon nhtrng ngu'CYi kia. C6 di~u, nhu toi da vie't, ngai da bie't sit dung mQt each thong minh cac cong trinh clla nhii'ng ngu'CYi quanh mlnh, va ngai c6 nghi l\l'c di cho de'n cung d~ xutt ban tac phlm ty. Toi ciing xac tin r~ng, d6i vdi cha Rhodes, chU ye'u la mQt con ngu'CYi hoat dQng, thl ngon ngir hoc chi la mQt lanh Vlfc quan tam thll' ye'u. Khi ngai rong ru~i Bang Trong giira nhtrng nam 1640 va 1645, ngal dtn than tron ven cho vi~c rao giang Phtic Am va dao tao th!y giang. Toi xac tin r~ng vtn d~ ngon ngtr, vao hie ty, d6i vdi ngai la hoan toan thll' ye'u. Trong khi d6, nhieu nha thira sai khac lai cham chri vao cong vi~c nay.

Toi cam thty nhirng di~u toi tin va nhirng gia thuye't clla mlnh kho~lg phai lA nhii'ng ICYi tuyen b6 vo can cU'. Chung du'<;1c dua tren mQt chu6i ddu chl. Nhu toi da vie't, nhirng xac tin ty chi c6 '.h~ trCl thanh mQt di~u chitc chltn c6 cd sCI khoa hoc khi nao ttft cd nhtrng di cao - c6 th~t nhi~u dty! - lien quan de'n cong cUQc truyen giao Vi~t Nam va ti~n ban th~ IcY XVII da du'<;1c ph~ bie'n he't. Ne'u ta chi c6 vi~c l~p lai nhtrng lCYi khing dinh r~p khuon, thl se ching truy tim them du'<;1c di~u gl trung thuc, Toi mong r~ng nhirng gia thie't rna thinh thoang toi neu ra (theo thdm tin ciia t6i) thoi thiic nhi~u nha nghien cttu tim toi luc loi nhtrng tai li~u thud ty, mQt each thong minh va kien trt. Ne'u ho dua ra du'<;1c bhg chirng rhg toi sai l~m, toi se la ngu'CYi dh tien hoan hi chtp nh~n.

167

ThiA kj ddu cua Giao hPi Ctmg giao Vi?t Nam

Roland Jacques

PDC: Giao SI(CO thl gidi thich cdu gido su viet : "So di nguai ta khOng bao gii'J tim ra duac cdc ban van vitt tay clla hai tac phdm co truce, theo y chang tai thi chl vi cudn ta diln duac in ra clla Rhodes dl1 hoan toan ldy lai pMn ca ban, nen hai cudn dy duac xem la khdng can pMi luu giiJ lam gl", Gid thuylt d'y co qua tao bao chang ?

RJ. : Hi~n nhien day la m()t gia thuy!t cua ban than toi. Toi tha'y r)_ng gia thuy!t a'y du vii'ng cbl{c d~ c6 th~ ghi len gia'y, vi toi can cll' theo da'u chi la UJi TI/a do chinh cha Rhodes vi!t. Nhung 19 ra toi nen vi!t nhu sau : " ... Chung toi nghi rAng ta khong tb~ loai tnr y kie'n cho r~ng cu6n tll' di~n du'<,1c in ra ella cha Rhodes di Ity lai toan ~ pMn co bin ; ne'u gia tbuye't nay dung, thl viec gin gitf nhtrng bin vie't tay kia khong con dn thie't mra."

Toi c1n n6i them rhg khi toi vi!t cau a'y, toi khong h~ muo'n giam thi~u cong lao ciia cha Rhodes. Khong tac gia til' di~n nao c6 th~ khong su dung nhirng gl dil du'Qc vi!t ra trudc mlnh, eli nhien ngoai tril' nhtrng ngu'i'1i tien phong, nhu Francisco de Pina. cbl{c cbl{n c6 th~ neu len gia thuy!t Ia cha Rhodes, trong khi sit dung cong trmh ciia nhtrng ngu'i'1i di tnrdc, dil nang cao cha't Iu'Qng, M thdng h6a, sua chtra, b5 ttic, va ngai ding c6 them vao nhi~u til' ngll' va nhieu dinh nghla mdi... Nhung ta cling c6 th~ nghl r)_ng cha Rhodes chi c6 lam m~i mQt vi~c la chep nguyen van cong trtnh dil hoan thanh, r6i sau d6 ghi t~n mlnh d~ bao chang. Trong ca hai gia thuy!t d6, thl vi~c luu gill' nhtrng van ban vi!t tay - cua Amaral va Barbosa - tn'1 nen vo Ich, Nhung phh toi, toi khong chon gia thuy!t nao trong hai gia thuyet a'y : th~t v~y, ta ching c6 th~

. n6i gl cu th~ v~ va'n d~ nay, b(}i Ie ta khong c6 trong tay ban thAo cua Amaral va Barbosa, ho~c nhtrng chang til' cua nhirng ngu'i'1i dang tin c~y vao thi'1i a'y. Do d6, toi chi d~ ra giA thuy!t rna toi dil ghi, mac du giao sir cho la 'qua tao bao'.

169

ThiJi kj dilu eUa Gitio h(ii Cong gitio Vi?t Nam

Roland Jacques

PDC : Lam sao ma ta eo the' noi rdng cudn giao If eua

Alexandre de Rhodes la mQt tdc phdm tl)p the' ?

R .J. : Trong tac phim cua giao s1l20, giao su dii phan tich cuO'n Giao L9, qua d6 toi buoc phai lam ro 9 tli<'1ng cua tOi. Day cling 1a mQt gid thuye't cua toi, va mQt xac tin ca nhan dua tren nhi~u diu chi. Diu chi quan trong nhft, d6 1a 1CJi kh!ng dinh cua chinh cha Rhodes trong Divers voyages, trang 74 : "Tir ngay toi trd' v~ Au Chau, toi dii cho in tai Rema ... mQt cu6n Tir Di~n ... mQt cu6n VAn Pham, va mQt cu6n Giao Ly, bao g6m phu'dng phap ma chnng toi dung d~ trlnh bay cac mAu nhiem cho Luong Dan". Hlnh nhu cha Rhodes kh!ng dinh ro rang plnrong phap trinh bay trong cudn giao 19 13. mQt vO'n chung ciia tit ca moi nha thira sai tai Vi~t Nam. MQt diu chi khac dli<;1c phat hien qua 1CJi trich dh ciia Metello Saccano, rna giao sir dii nh'c lai trong ghi chii 85 ciia mlnh; Saccano 13. mQt nguCJi rit nglliJng mQ cha Rhodes, va ong tlnmng nh'c de'n ngai, The' nhung ong lai khong h~ n6i gl de'n cuO'n giao 19. H!n day khong phai 13. mQt clnrng cu, nhirng di~u nay dliCJng nhu cling phil hop v<1i kh!ng dinh cua cha Rhodes.

Giao sir n6i rit dung khi xac dinh rhg cudn giao 19 khong phai 1a mQt tac phim t~p th~, theo nghia 13. mlH tao gia vie't mQt chirong ... MQt gia thuye't nhu the' khong hop 19 ti nao. Giao su cling c6 19 khi phan biet gitta phuong phap va soan thao ; nhung toi cam thiy c6 mQt mO'i lien h~ m~t thie't giua hai lanh VlfC nay.

Ne'u ta chip nh~n 13.m khdi di~m 13. c6 mQt phuang phap chung d~ trtnh bay giao 19, rna cac nha thU'a sai tai Vi~t Nam dii SIT dung, va phuong phap do la' cai n~n cho van ban

120 Phan Dlnh Cho, Mission and catechesis : Alexandre de Rhodes and inculturation in seventeenth-century Vietnam, Maryknoll, NY, Orbis Books, 1998,23 + 324 trang.

171

Tha. kj d~ cUa Giao hQi Csng giao Vi?t Nam

Roland Jacques

dtt<jc in cua cudn giao 19 (do za dilu chinh cha Rhodes khdng dinh), till t6i nghl rhg ta c6 th~ d~ ra, rna khong s<j qua mrrc tao bao, nhil'ng gilt thuye't sau diy, du dn phai dtt<jc ki~rn tra lai qua cac clnrng tir :

- Phu'dng phap ty, tir ra't sdm, di dira vao nhii'ng van ban vie',

C6 nhang d(uchllam cd sd' cho leri khlng dinh nay nay.

- Ne'u phu'dng phap (y di du',!c sti' dung tnrdc he't la d~ day cho cae thdy giang ( c6 nhi~u ngu'eri khac hen toi di d~ ra gia thuye't nay), thl cac ban van (y - di du',!c c(u tnic b6a it nhi~u - hln phdi xu(t hien tr~ nhtt la Dam 1636, khi Gaspar do Amaral day cho cac thAy gidng mQt c(u tnic chl}t che. CAn phlli xu(t ban va nghien cnu bao cao ciia Amaral d~ tlm ra nhirng d(u chi mdi, ne'u c6.

- Ne'u ta cMp nh~n ngudn g6c xa xua ciia cac van ban tu'dng li"ng v<1i phirong phap d6, thl chifc hln cac van ban (y di du',!c xem lai, sti'a chira, ld~n toan, 1>5 nic du'<1i ban tay cua nhi~u ngu'eri sti' dung khac nhau. Bty la gia thuye't cua toi. Chlnh qua trtnh d6 la di~u ma toi mu6n goi la mQt cong trinh t~pth~.

Khi ngai a"n hanh rnQt van ban da chin mudi, t6i xac tin rhng cha Rhodes da khong khcfi hanh tir con s6 khong, ho~c tir rnQt plnmng phap truyen kh~u thudn tuy, nhung da dua tren nhil'ng van ban da c6 tnrdc, nrong tlf nhu nhO'ng van ban vie't bhng hai ki~u chO' (nom va queo ngt1) rna Saccano da d~ c~p.

R6c C\lC, cong vi~c ciia cha Rhodes Ia gl ? MQt l~n nita, lanh vrf.c nay cling doi hoi dua ra nhtrng gia thuyet :

- Gia thuye't t6i da : Cha Rhodes di tham khdo nhifng gl di c6 tnrdc, nhung lai vie't mQt tac ph~m hoan toan dQC dao, hoan toan nr tay mlnh.

173

Th~ kj dOu cUa Giao h{ii Cong giao Vi?t Nam

Roland Jacques

- Gill thuye't t~i thi~u : Cha Rhodes chi xem lai va sua chUa mQt van ban dli soan thao xong va dli hoan chinh, va ngai ghi ten mlnh vao nhir mQt bdo chirng.

Theo thiEn y, ta khong thE nao loai trir toan bQ ba't cu gia thuye't nao trong hai gill thuye't neu tren, Nhung toi nghl rhng st! th~t nhm dau d6 a giUa hai thai ct!c a'y. Bai Ie kh6 rna tim ra du'<;1c chtrng cu, vi the' nen bUQC phii th~n trong. Hin la toi da hdi thie'u th~n trong khi d~ ra mQt gia thuye't chua ai d~ ra va c6 ve gay xao trQn. Toi khong h~ an h~n v~ di~u nay.

PDC : Giao su eo qua cuang di~u ttim quan trong eua anh

hudng B6 Dao Nha ddi vdi Gido HQi Vi~t Nam so vai dnh hudng eua Phap va Tdy Ban Nha kMng ?

RJ. : Giao su' hoan toan c6 19 khi khAng dinh rhng ngu'CYi Phap da d~ lai mQt da'u a'n sau sitc tren t8 chirc va linh dao cua Giao HQi Vi~t Narn, qua mQt st! c6 m{lt va mQt hoat dQng keo dai th~t lau, va da'u a'n a'y sau d~m va d~ tha'y hon da'u a'n cua ngu(Ji Bd Dao Nha, Ia nhtrng nguCYi de'n d{lt n~n tang. Nhung di~m toi neu len, a'y la Giao HQi Vi(!t Nam se phong phu hen khi tim v~ cQi r~ cua mlnh, va ddng thCYi ding quan tam de'n di san Bd £)ao Nha (va Y, va Nhat) cua mlnh. Dl nhien, nhtrng lu~n chien dang tie'c giira cac nha th11'a sai thuoc Dong Ten va thuQC HQi Truyen Giao Paris da gay ra nhi~u tai hai. Cac nha thira sai PMp, do nhi~u 11n bi chi trich ba't cong, nen c6 th~ da mu6n giam thiEu nhtrng cong trang cua cac nguCYi di tru'~c mlnh (ngoai tru Alexandre de Rhodes), th~m chi ho da cO' 9 hay vo tlnh x6a be, nhtrng anh huang con lai cua nhtrng ngu'CYi di tnrdc, Ching Ie chung ta khong th~ sang trang, quen di nhtrng lu~n chie'n va nhtrng ba't cong, va tim lai noi chi~u sau nhtrng gl tdn tai t11' nhtrng ngu(Ji hien dien ban d1u sao?

Xin n6i them v~ ngu'(Ji Tay Ban Nha. Gi6ng nhu nhi~u tac gii Vi(!t Narn, giao su' c6 khuynh hudng xe'p ho ben canh

175

Th~ kj ddu cUa Giao h{li Cong giao Vift Nam

Roland Jacques

nhtrng ngu'cYi B6 Dao Nha. Theo thi~n 9, dO'i vdi Vi~t Nam, quan di~rn nay hlnh nhu khong dung. Anh hu'<'1ng ciia ngu'cYi Tay Ban Nha dO'i vdi Giao HQi Vi~t Narn khong kh<'1i st! tnrdc khi cac linh ITll}C Da Minh til' Manila de'n, va ho du'<;lc cac Dai dien Tong toa mci de'n vao khoang 1676. Qua Ia khong dung ne'u bao rbg nhtrng ngu'cYi di d~u trong vi~c truy~n giao tai Vi~t Narn 'la nhiing nha thua sai B6 Dao Nha va Tdy Ban Nha', va l~i cang It dung hon nua ne'u bao r~ng Giao HQi Vi~t Narn di du'<;lc thanh l~p 'biti nguai B6 Dao Nha va Tdy Ban Nha', Trai lai, th~t la chinh dang ne'u ghi ra trong danh sach cac nha sang l~p - song song vdi nhtrng ngu'cYi B6 Bao Nha - ten clla nhitng ngu'cYi Y, va th~rn chi clla rnQt hal ngu'cYi Nh~t.

Qua tMt, c6 rnQt sO' linh muc dong Da minh va Phanxico di nhrn manh de'n val giai doan <'1 the'IcY XVI : ho k~ ten cac linh muc dong mlnh di di qua (ho(Jc co thl di qua) Vi~t Narn trong giai doan nay, hay It ra di de'n lanh th5 rna hien nay la nu'~c Vi~t Narn ... Rui thay, gia tri khoa hoc cua rnQt sO' ban in c6 chU dich ry khong du co s<'1. Toi rnong c6 thl gicY d~ thong tin nhieu hon v~ nhtrng van ban gO'c du'<;lc vie't vao thcYi IcY tnrdc khi cac linh muc dong Ten de'n Vi~t Narn. Du sao di ntra, Marcos Gispert'?', rna giao sir trich d~n nhi~u l~n, thl khong phai Ia rnQt ngu'eJi hudng dh dang tin c~y, va Bonifacy122 lai cang It dang tin c~y hon ntra, dry Ia chua n6i

121 Marcos Gispert, OP, Historia de las Misiones Dominicas en Tungkln (avec une Introduccion a la historia sobre los origenes del Cristianismo en la Indo-China), A vila, Imprensa Cat6lica Sigirano Diaz, 1928, 756 trang

122 Lieutenant-Colonel Bonifacy, Les debuts du christianisme en Annam : de l'origine au commencement du XVIlle s., HA NQi, Imprimerie Tonldnoise, 1930, 98 trang.

177

TM. Icy d&l cUa Gitio ~ C6ng gitio Vi~ Nam

Roland Jacques

de'n Rornanet du Caillaudl23 la rn~t ngu<Yi khong ai chiu n~i (the'ma, than 6i, tdc phdm ella 6ng {fy dii duac dich ra tie'ng Vi~t124), bl1i vl cng ta Ia rn~t ngu<Yi rna do nhil'ng ngu xua'n cua mlnh da khie'n cho bao nhieu tac gia phai sai lAm cho de'n t~n ngay nay. T6i tM'y ro tinh cha't nghiem trong cua dic!u t6i neu ra, nhung b~ng chang trong lanh V1f.c nay thl kh6ng thie'u, c6 thie'u chang la thl giiY d~ bien soan rna xua't ban th6i.

123 F. Romanet du Caillaud, Essai sur les origines du Christianisme au Tonkin et dans les autres pays annamites, Paris, Augustin Challamel, 1915, 18 + 210 trang

124 U triJu thuang cd truy~n gido, Hong Kong, Nazareth, 1919,82 trang

179