Hasan Sabbah ve Hahailerin arptlm tarihi

AYE HR
19/01/2014
Babakan'n Glen Cemaati'ni Hahailere benzetmesi, hafta boyu gndemdeydi. Erdoan'a gre Hahailer srf ldrmek
iin ldren bir katiller srs. Peki kaynaklar ne diyor? Bakalm...

Siyasi kltrmzn yeni unsuru, birini eletirirken slam tarihinden figrler ve olaylarla bugnn kiileri ve
olaylar arasnda paralellikler kurmak. Analoji yapmak diyorlar buna. Numan Kurtulmuun henz Saadet
Partisi Bakan iken Harun gibi geldiler, Karun gibi gittiler firavunlatlar demesi, Babakan Erdoann,
Irak Babakan Nuri El Malikiyi eletirirken . yapanlar Yezidin izindedir demesi buna rnek. Analoji
yoluyla eletirinin faydas, o anolojinin kolektif hafzadaki yerinin geniliine ve derinliine bal olarak,
eletirilen konuyla ilgili olmayanlarn bile dikkatini eken bir eletiriye dnmesi. Bir dier faydas ise,
benzemezlikleri farkedenlere benim kastettiim aslnda uydu demeye olanak salayacak geni anlam
yelpazesi. Babakann son analojisi, Cemaati Hahailere benzetmek. Bir haftadr medyada Hahailer
zerine bir ok yaz yaymland. ou, birbirinin tekrar olan bu yazlarn ortak noktas, Babakann
zihinlerde oluturmaya alt Hahai imajn pekitirmeye ynelikti. Bu imaja gre Hahailer srf
ldrmek iin ldren katiller srs idi. Ancak bu analojinin hedefindeki Glen Cemaatini, bu imajdan
ok, muhtemelen Hahailerin iiliin smailiye kolundan olmas hasebiyle sapknlk imas rahatsz etti.
Bu yazda yeni bir ey syleyip sylemediimin takdirini sizlere brakyorum. Umarm, bugne dek
bildiklerinizin stne ufack da olsa bir bilgi eklerim.
SMALLK RETS
Hasan Sabbah, iiliin smailiye koluna bal, eitimli bir Farisi veya Arap ailesinin ocuu olarak 1052
veya 1053 ylnda rann Kum ehrinde dnyaya gelmiti. Kum, 12 mam inancna dayal iiliin
kalelerinden biriydi. Baz kaynaklara gre Sabbah ailesi Yemenli Himyerilerdendi. Bazlarna gre Deylemli

bir Farisi idi. Reyde ve Kumda eitim gren Hasan, sfahanda Res Ebl- Fadln yannda smal
doktrinini renecei iki yl geirdi. smaililik, Altnc mam Cafer es-Sadk 765 ylnda ldnde, Yedinci
mam olarak Musa bin Cafer el Kzm'n yerine Cafer-i Sadk'n kendisinden nce lm olan olu smil bin
C'fer el-Mbarek'i Yedinci mm olarak kabul eden ii mezhebiydi. 899 ylnda Bahreyndeki smaililerin
(Karmatiler deniyordu bunlara) giritii katliamlar, 925 ylnda Karmatiler yznden Hac farizesinin
gerekletirilememesi, 930 ylnda Karmatilerin Mekkeye saldrmas, haclar katletmesi, Kabeye zarar
verilmesi, Hacerl-Esved tann sklp gtrlmesi (ta ancak 20 yl sonra Fatmi Halifesi Mansurun
ricas zerine iade edilmiti) ve 10 yl boyunca Mekkeye Hacc engellemeleri yznden smailiye mezhebi,
Snni yazarlar tarafndan hep kt anlacakt.
Parantezi kapatp devam edersek, Hasan Sabbah bir gn hocasna Sadece gvenilir iki dosta sahip olsaydm,
bu hkmdarl (Byk Seluklu Devletini kastediyor) ykardm deyince, hocas, Hasann aklndan
endie ederek, onu zel yemekler ve ilalarla tedaviye koyulmu, bunun zerine Hasan Sabbah shafandan
ayrlarak smaili mezhebinin kalbi olan Msra doru yola kmt.
ALAMUTDA DERV CUMHURYET
1080 ylnda sfahana geri dnen Hasan Sabbahn Seluklu Devletini ykma planlarndan vazgemedii
anlald nk Hasan Sabbah, 1090da mritleriyle birlikte Hazar Denizi yaknlarndaki Kazvin blgesinde,
ahrud Vadisi yaknlarndaki sarp kayalklara kurulu Alamut Kalesini (Arapa Aluh-amut) bir iddaya gre
cahil bir kylden satn ald. (Deylem dilinde Kartaln retimi anlamna gelen bu ad, Batllar Kartal
Yuvas diye tercme edeceklerdi.)
Hasan Sabbah, 1124 ylndaki lmne kadar, 34 yl hi ayrlmad Alamutta, Faik Bulutun deyimiyle
eitliki dervian cumhuriyeti kurmutu. Ayrca muazzam bir ktphane oluturduu, dnemin nl
bilginlerini burada arlad rivayet ediliyordu. Arap tarihi bnl-Esr, Hasan Sabbahn sihir, matematik,
astronomi ve dier ilim dallarnda kabiliyetli ve mahir olduunu anlatacakt.
Snni kaynaklara gre, Hasan Sabbah, Alamutta slamn sapkn bir versiyonunu uygulam, arab serbest
brakmt. Faik Bulutun ii kaynaklardan edindii bilgilere gre ise (Faik Bulutun szleriyle) Miza
olarak ileci ve mnzevi bir hayat sren Hasan Sabbah, hkmettii kalede alg almay, iki imeyi
yasaklamt. Son derece eitliki ve kuralcyd. Kimseyi kayrmaz, yaknlarn asla kollamaz; herkese kar
ayn adaleti uygulard. Oullarndan Muhammedi iki iti diye, stad Hseyniyi de nl daveti Hseyin
Kaini cinayetine kart iin gzn krpmadan ldrd. () zleyen yllarda evreyi kasp kavuran
kuraklk yznden, hanmn ve kzn kaledeki dier kadnlarla birlikte sade hayata almalar ve halkla
dayanma bbndan almaya gnderdii kylerden bir daha geri armamt
NZAMLMLKE SUKAST
Ancak, Hasan Sabbah ada liderlerden ayran, suikast bir siyaset arac olarak etkin biimde
kullanmasyd. Bu suikastlardan en nls 1092 ylnda Seluklu Sultan Melikahn nl veziri NizamlMlke ynelik oland. Ancak bugn ilk hamleyi Nizaml-Mlkn yapt biliniyor. Nizaml-Mlkn
askerleri Alamutu kuatmlar ama baarsz olmulard. Ardndan da Nizaml-Mlk pheli biimde
ldrlmt. Bu cinayetin Melikahn kendisi tarafndan veya olunu tahta geirmek isteyen Terken Hatun
ya da Nizaml-Mlkn rakibi Tacl-Mlk tarafndan ilemi olduunu yazan kaynaklar da var.
Yeri gelmiken, Nizaml-Mlk, Hasan Sabbah ve nl astronomi bilgini, air ve felsefeci mer Hayyamn
ocukluk arkada olduuna, ocukken birbirlerine sadakat yemini ettiklerine ve Hasan Sabbah ile NizamlMlkn arasnn, ikincisinin bu yemine sadk kalmamas yznden bozulduuna dair iddiaya deinelim.

Bugnk bilgilerimize gre, Nizaml-Mlk 1017de, mer Hayyam 1048de, Hasan Sabbah ise 1052 veya
1054de domutu. Bu tarihlere baklnca lnn yat olmad ak. mer Hayyam ile Hasan Sabbahn
birbirine yakn tarihlerde (biri 1124te, dieri 1131de) ld biliniyor. Bu ikilinin 100er yan devirdiini
varsaysak bile, doum tarihlerini Nizaml-Mlkn doum tarihine kadar ekmek mmkn deil.
Dolaysyla bu konudaki rivayetlerin uydurma olduu anlalyor.
RAN NZAR DEVLET
Hasan Sabbahn hikayesine devam edersek, 1092de Byk Seluklu mparatoru Melihahn lmnden
sonra, oullar Berkyruk ile Muhammed arasndaki saltanat mcadelesi srerken, 1094 ylnda, Kahiredeki
Fatimi Halifesi Mustansir 60 yllk bir iktidarn ardndan lmt. Mustansirin oullar Mustali (asl varis)
ile Nizar, hilafet kavgasna giritiinde, Hasan Sabbah, Nizardan yana tavr ald. Hatta Mustaliyi
destekleyen Kahiredeki Fatimi Halifelii ile ilikisini kesti. Fatimi Halifelii o tarihlerde snfsal adan
aristokratik, dinsel adan fanatik bir ynetim biiminin cisimlemi haliydi. Yoksul halk kesimlerinin
destekledii Nizar, sfahanda egemen olunca bu durum Seluklu Sultan Berkyaruku telalandrd. Bu
tarihten sonra hem randa hem Suriyede Nizarilere kar son derece kat politikalar izlenmeye balad.
Nizariler de seslerini ancak iddet eylemleriyle duyurabileceklerini kefettiler. Hasan Sabbah ksa srede
rann ehirlerinde yaama ans bulayacan anlaynca Alamuta kapand. Fakat Alamutta eitilen bir dizi
suikas randa Seluklulara kar, Suriye ve Filistinde yerel Arap liderlere ve 1097den biri blgede
bulunan Hallara (Franklara) ynelik siyasi cinayetler yoluyla kaos ve panik yaratarak mevcut iktidarlar
zayflatma stratejisi izlediler. Snni kaynaklara gre bu suikastlar, kuakla bal beyaz bir giysi, krmz
izme ve krmz balk giyerler, haneri kurbann gsne ne zaman ve nerede yerletirecekleri konusunda
sk bir eitimden geirilirlerdi. Bazen de zehirli ok veya mzrak kullanrlard. Ama hangi yntem olursa
olsun, kurban lmden kurtulamazd.
Hasan Sabbah, 1124 ylnda doal yollarla ld. Kurduu ran Nizari Devleti 1256 ylnda lhanl Hkmdar
Hlagu tarafndan tarihe gmld. Suriye Nizarileri ise, Moollardan kurtuldular ama 1265te Msr Sultn
Baybarsn haracna balanarak etkisiz hale geldiler. Bununla beraber, Hasan Sabbahn kendine has
mezhebi, zellikle Kafkasyada asrlarca var olmay baard.
SNN ARAP KAYNAKLARINDA HASAN SABBAH
Buraya kadar anlattklarm muhtemelen pek ok yerde tekrarlananlarn bir zeti. Buradan sonra zerinde
duracam konu, Hasan Sabbaha ve suikastlarna dnemin tarihilerinin nasl bakt ve bu bakn tarih
iinde nasl ekil deitirerek bugnk Hahai imajnn ortaya kt meselesi.
ncelikle unu sylemek lazm. Hasan Sabbah ve adamlar hakkndaki tm bilgilerimizi iilik-smaililikNizarilik zincirine dman olan Snni yazarlardan derlemi bulunuyoruz. Ancak ilgin biimde, Hasan
Sabbahn dnemine ahit olan ya da ondan ksa sre sonra yaayan Snni Arap yazarlar, ancak nemli bir
Mslman-Arap lider ldrldnde Suriyeli Nizarilere veya ranl suikastilara (Hasan Sabbahn ad ya
hi gemiyor, ya ok az geiyor) deiniyor ve grece yumuak bir terminoloji kullanlyordu. Ancak, zaman
ilerledike kaynaklardaki ifadeler sertleiyordu.
rnein Arap yazar bnl Kalanisi (.1160), Nizarilerden, 1115 ylndaki Hal saldrs srasnda am
savunan erefli ve gururlu kahramanlar olarak sz ediyor. Ayn yazar 1127 ylnda ayzar ehrini
Franklardan aldklar iin de Nizarileri vyor buna karlk Bahram adl bir liderin ynettii Nizarilerden
kafalarnn iinde beyin, kalplerinde inan olmayan kyller olarak bahsediyordu. Kalanisinin Nizarileri
vmek isterken onlardan smaili, yermek isterken Batni dediini, Bahram ve adamlar iin Hahai veya
fedai terimlerini kullanmamasn not edelim.

1162-1192/3 arasnda Suriye Nizarilerinin bana geen Raidddin de, hem blgedeki Snni Araplar, hem de
Franklar tarafndan saygyla anlrd. Raidddin Kuzey Irakta Basra kylarnda domutu ama blgeye
Alamuttan gnderilmiti. 30 yllk iktidar srasnda tam bir Suriyeli oldu ve Araplar tarafndan smaililerin
lideri olarak anld. Hallar ise ona Dan Yal Adam dediler. (Hallarn o tarihlerde oktan lm olan
Hasan Sabbahtan haberdar olduuna dair pek ipucu yok.) Raidddinin adamlar, 1187de Kuds
Hallardan geri alan Selahaddin Eyybiyi iki kez ldrmeye kalktlar, Selahaddin sonunda Raidddinle
anlaarak cann kurtard.
ASSASN TERMNN DOUU
Bu arada, 1182-84 arasnn olaylarn kaydeden Hal kronikisi Tyreli Williamn hem bizim adamlar, hem
Araplar onlara (Nizarileri kastediyor) Assasini derler ama bu kelimenin nereden geldii bilinmez diye
yazdn hatrlatalm. Yani bugn kullanlan Hahai teriminin Bat dillerindeki karl saylan bu kelime
o tarihlerde biliniyordu ama haha ile arasnda bir ba olaylara birinci elden tank olan biri bile
kurmamt. Nitekim o yllarda Arapa szlklerde bu kelime yer almyordu. Muhtemelen halkn arasnda
kullanlanyordu. Modern szlklerde yer alan hahia ise, kafaya giyilen bir eit baln ad. Belki de,
Suriyede kendi kalelerinde yaayan Nizariler ayrdedici bir balk giyiyorlard. Nitekim yukarda da
belirttiim gibi baz kaynaklarda fedailerin zel bir giysisi olduuna dair ifadeler bulunuyordu.
Hasan Sabbahn ya da Raidddinin adamlarnn, 1192 ylnda Kudsn kat zerindeki kral
Montferratl Konrad ldrmesi Hallar arasnda fidai (bugnk fedai) teriminin dolamaya balamsna
neden oldu. Fidai, para karlnda hayatn feda eden anlamna geliyordu Hallar iin. Fedaileri ilk kez
Hahain (Hahainin oulu) diye adlandran da Hallard. Byk ihtimalle Franklar bu kadar lgnca
ilerin ancak uyuturucu alnarak (hahan st olan afyon ekilerek) yaplabilecei gibi bir inanca
kaplmlard. Halbuki haha-afyon alan birinin uyank kalmasnn bile zordu. Belki de yukarda anlattm
zel giysiden dolay byle demilerdi. Ama bunu henz tam bilmiyoruz.
Ancak bu terminolojinin bu tarihten sonra da Snni Arap yazarlar tarafndan kullanlmadn belirtelim.
rnein Snni Arap yazar bn Athire (.1233) gre Hasan Sabbah smaililerin lideriydi. Yazar, randan
gelen suikastlar (ki bunlarla Hasan Sabbah arasnda iliki kurup kurmad belli olmuyor) Batni diye
adlandryordu fakat Hahai veya fedai terimini (ayn ekilde Snnilerin sapknlar iin kullandklar
Melahide terimini) kullanmyordu. Halep ehrinin tarihisi Kemaleddin (.1262) de bu gelenei devam
ettirecekti.
CUVEYN VE SONRASI
Hatrlanaca zere 1256 ylnda Hlagu, Alamut kalesini fethetmi, kaledeki byk kitapl imha etmiti.
Neyse ki, Hlag ile birlikte Alamuta gelen 30 yandaki Cuveyni adl tarihi, buradan bir ka kitap
kurtarmay baarmt. Bunlar arasnda Sergzet-i Seyyidna adl bir kitap vard. Bu kitap iddiaya gre Hasan
Sabbahn biyografisiydi. Bugn iindeki pek ok bilginin yanl olduu anlalan bu biyografiden
yararlanarak Hasan Sabbah hakknda bir kitap yazan Cuveyni de ne sakl cennet ve huriler, ne haha ne
de fedai laf etmiti.
lk kez Hahain terimini kullanan Arap tarihi smail El Makdisi (.1268) idi ancak o da, bu terimi Hasan
Sabbahn adamlar iin deil Suriyeli Nizariler iin kullanmt. Msrl tarihi bn Myesser (.1287) de
Suriyedeki smaililere Hahhaiyye, Alamuttakilere Batniyye ve Malehide, Horasandakilere ise
Talimiyye dendiini belirtmekle yetindi. Ancak bu iki yazar da, Hahaiyye teriminin kkenini
aklamyorlard. (Belki de o gnlerde ok iyi bilenen bir terim olduu iin.)

lgintir, Eyybilerin tarihini yazan Cemaleddin Salim (.1298) de Batni ve smaili terimini kullanrken
fedai ve hahaini kullanmamt. Sadece Selahaddine suikast yapan kiiyi Melahide diye nitelemiti. Bir
baka Arap tarihi El Cevziye (.1350) gre Hasan Sabbah adamlarn beyinleri uyuuncaya kadar balla
yorulmu fndk ve kimyonla beslerdi ondan sonra onlar suikast planlarn ezberletirdi. Bu iddia bn Kathir
(.1370) tarafndan aynen tekrarland. Kathir, fedai terimini sadece bir defa, Seluklu Sultan Berkyaruku
1095te ldren ranl suikast iin kullanacakt.
Ksacas, 14. Yzyln sonuna kadar, ranl ve Arap tarihiler iin, Nizariler nemliydi ama Hasan Sabbahn
adamlar ok nemli figrler deildi. Adlarna ancak ok nemli olaylarda deiniliyor ama fedai, hahain
tabirleri neredeyse hi kullanlmyordu. Bu terim Nizarilerden ok darbe yiyen Hallar arasnda ortaya
kmt ve Hallar tarafndan Avrupaya tanmt. Hallarn anlatlarn yeni bir boyuta tayan ise, 12711295 yllar arasnda Asyada bulunan Venedikli nl seyyah Marko Polo olacakt.
MARKO POLONUN HKAYELER
Pisal Rustichello tarafndan kaleme alnan Marko Polonun hatratnda, Hasan Sabbah ve Alamutun yle
bir betimlemesi yaplmt: O (Byk stad, Hasan Sabbah), bir vadiyi evirtmi ve onu, her eit meyve
ile dolu, daha nce hi grlmemi ok genis ve ok gzel bir bahe haline getirtmiti. Onun iinde hayal
edilebilen en zarif kkler ve saraylar ina edilmiti... Ve orada serbeste arap, st, bal ve su akan oluklar
vard. Mzik aletlerinin her eidini iyi alabilen, ok gzel ark syleyen ve seyredenleri byleyecek bir
ekilde dans eden, ok sayda, dnyann en gzel kadn ve cariyeleri vard.... Ve bu blgelerin Mslmanlar
orann Cennet olduuna inandlar!...
Marko Polo bundan sonra, Hasan Sabbahn fedaileri nasl eittiini, nasl haha iirirek kontrol altna,
nasl lme gnderdiini anlatr. Bu hikayelerin rivayetlere dayand anlalyor nk nk Marko Polo
blgeden 1271-1275 yllar arasnda getiinde 20 yalarndayd ve Alamut Kalesine gitmemiti. Marko
Polo anlarn mrnn son yirmi ylnda gzden geirdiini biliyoruz ama o tarihlerde artk Avrupada ciddi
bir Nizari-smaili-Hahai edebiyat olutuu iin, muhtemelen bu uydurma bilgileri anlarndan karmaya
gerek duyamad.
Marko Polonun nl ettii Assasin (Hahain) terimi, nl talyan airi Dante Aligheri tarafndan, 13001305 yllar arasnda yazlan lahi Komedyann XIX. arksnda boy gsterdi. Dante, Marko Polo
geleneini izleyerek, assassin kavramn ktlk kavram ile birlikte ele alyordu. Bu tarihten itibaren
assassin kelimesi Bat dillerinde suikast veya cani anlamna kullanlmaya balad.
ARKYATI HAMMERN SAPTIRMASI
Batnn Assasin-Hahain literatrn yeniden moda yapan ise 18. Yzylda, nl Fransz dilbilimci ve
arkiyat Baron Silvestre de Sacy ile balayarak, orijinal Arapa ve Snni kaynaklardan yararlanarak eserler
ortaya karan Avrupal arkiyatlard. Bunlardan biri olan Avusturyal Baron Joseph Hammer-Purgstall (.
1856) Hahain sylencesinin ge Snni Arap versiyonun Osmanl lkesinde yaylmasn salad. Hammer,
Viyanadaki Dou Dilleri Akademisinde Arapa, Farsa ve Osmanlca renmi, 1799da, 1802-1807
arasnda stanbulda Avusturya-Macaristan mparatorluu sefaretinde sekreter olarak alm, sonra
lkesinde benzer grevler yrtmt. Emekli olduktan sonra 10 ciltlik Osmanl Devleti Tarihini yazd.
Osmanl ve ran edebiyatndan eviriler yapt. (rnein 1818de yaymlanan Gothenin nl Dou-Bat
Divanna temel olacak olan Hafzn Divan vard bunlar arasnda.) Hammerin konumuzla ilgili eseri,
1818de bata Marko Polo, Tyreli William, Vitryli James gibi Hal tarihiler ile Cuveyni, Ebul Fida,
Makrizi, El Furat, Zahiriddin Marai gibi Arap tarihilerin eserlerinden ve 1430larda yazlm bir Arap
romanndan yararlanarak yazd, Trke adyla Hahain Tarikat adl kitapta bilimsel bilgilerle

rivayetleri, gereklerle yalanlar ustaca harman ederek, sakl cennet, Haha ierek kendinden geen
fedailer, srf ldrmek iin ldren caniler, gibi btn klieler kullanlmakla kalmad, Hasan Sabbah iin
insanlk tarihinin grdn en eytani yaratk portresi izildi. Snni yazarlarn nyarglarn bilebilecek
kadar yetkin bir arkiyat olan Hammerin bunu niye yaptn sorabilirsiniz. Bu konuda aratrmas olan
Farhad Daftaryye gre bunun nedeni Avrupadaki devletlerin, bu arada Hammerin yaad AvusturyaMacaristan mparatorluunun da korkulu ryas olan Tapnak valyeleri, Cizvitler, Illuminati ve
Farmasonlar gibi rgtler hakknda dorudan sz sylemek yerine, Hal Seferlerinden beri Avrupada
yaygn olan Nizarilere ynelik kara propaganday kullanarak, dolayl yoldan kamuoyunu uyarmakt. Hammer
arkiyat pee altnda, zayf devletlerin, yeralt rgtleri tarafndan kolayca yklabilecei yolundaki
paranoyay yeniden retiyordu ve olan Hasan Sabbaha ve Nizarilere olmutu. Hammerin kitab 1930a
kadar sorgulanmadan basld, okundu, aktarld ve Babakann da etkisinde kald eytani Hasan Sabbah
imajnn kklemesine neden oldu.
Hammerin izdii portreye ilikin ilk phe, Rus arkiyat W. Ivanowun ve ardndan Amerikal slam
tarihisi M. Hodgsonun almalaryla dodu. Daha sonra B. Lewis, her ne kadar Nizarilere hi sempati
duymuyorsa da, Hahainlere dair sylencelerin uydurma olduunu kabul etti. Bu konuda her geen gn daha
nemli aratrmalar yaymlanyor. Ama zellikle bizim gibi az okuyan toplumlarda, kadim klieleri
yrrlkten kaldrmaya yetmiyor elbette
zet Kaynaka
Farhad Daftary, Alamut Efsaneleri, Yurt Kitap Yayn, 2008; Farhad Daftary, smaililer (Tarihleri ve
retileri), Doruk Yaynlar, 2005; Farhad Daftary, The Order of the Assassins: J. von Hammer and the
Orientalist misreprensettations of the Nizari Ismailis, Iranian Studies, Vol.39, No: 1 (March 2006): 71-81;
Shakib Saleh, The Use of Batni, FidaI and Hashishi, Studia Islamica, No: 82 (1995): 35-43; Laurence
Lockhart Hasan-i Sabbah and the Assassins, Bulletin of the School of Oriental Studies, V (1928-30): 675696; smail Kaygusuz, Hasan Sabbah ve Alamut, SU Yaynlar, 2004; Faik Bulut, Hasan Sabbah Gerei/
Eitliki Dervian Cumhuriyetleri, Berfin Yaynlar, 2010; Amin Maalouf, Semerkant (Roman), Yap Kredi
Yaynlar, 1997.