BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

AL KRAT TURGUT *

Ibn al-Nafis Understanding of Prophethood

Abstract: Ibn al-Nafs was a 13th century scholar who was widely renowned for his
works in the fields of theology, physiology, medicine and Islamic jurisprudence. His works titled al-Risla al-Kmiliyya fil-Sra al-Nabawiyya (Fzil
ibn. Ntik) is a continuation of the theological/philosophical tradition set
by Hayy ibn Yaqzn. This article focuses Ibn al-Nafs own unique analysis
on the fundamentals of prophethood. I will analyse and at times compare
Ibn al-Nafs views on the necessity of prophethood, the benefits of sending
prophets to the people, and his thoughts regarding the characteristics of the
final prophet. When comparing the thoughts of Ibn al-Nafs with other
scholars, I will present similarities between them, as well as differences
which will highlight Ibn al-Nafs unique and at times pioneering opinions
on some of the topics. In doing so, I wish to present the important role Ibn
al-Nafs has played in the tradition of Islamic thought.
Key Words: Ibn al-Nafs, Prophethood, The Last Prophet, Rationalise.

Dr., Thomastown Camii Din Grevlisi Melbourne/Avustralya [akursat01@hotmail.com].

Ondokuz Mays niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi,
2011, say: 30, ss. 235-263.

zet: bnn-Nefis, XXIII. yz ylda yaam, dneminin mehur hekimlerinden

biridir. Onun Fzl b. Ntk adl eseri, Hayy b. Yakznlarla balayan teolojik/felsef roman geleneinin devam niteliindedir. Bu makale, bnnNefisin nbvvet konusunda belli bal meselelere dair zgn yorumunu
ele almaktadr. Onun nbvvetin gereklilii, peygamber gndermenin faydalar ve son peygambere ait baz zelliklerle ilgili aklamalarn karlatrma mant iinde deerlendirmeye alacaz. Yaplan bu karlatrma-

OMFD|

235

AL KRAT TURGUT

larla, bazen bnn-Nefisin dier dnrlerle benzer kanaatlere sahip olduunu ortaya koyarken, bazen de onun dier dnrlerden farkl olan
veya bir konuya nclk yapt aklamalarn vermeye alacaz. Bylece
bnn-Nefisin slam dnce tarihindeki nemi de belirgin hale gelmi olacaktr.
Anahtar Kelimeler: bnn-Nefis, Nbvvet, Son Peygamber, Rasyonelletirme.

Giri
slam medeniyetinin kurulmas ve yaamas konusunda mtefekkirlerin
katklar yadsnamaz bir yere sahiptir. zellikle Orta a boyunca mslman dnrlerin her alanda gerekletirdikleri icad ve yenilikler, onlarn ilim dnyasndaki konumlarn anlamlandrma adna bir fikir vermektedir. Herhangi bir mezhebe balln, retilen dncenin kalitesini
belirlemedii bir zaman dilimi olan bu ada, bamsz dnme tarzn

236 benimsemi alimler seleflerinin dncelerini bilmenin yannda, kendileOMFD

rine has fikirler de ortaya koymaya almlardr. lkemizde, zellikle

ilahiyat alannda, ad ve eserleri pek fazla bilinmeyen bu parlak dnemin
alimlerinden biri de bnn-Nefis (. 687/1288)tir. slami ilimlerin genel
olarak her sahasnda eseri bulunan bu dnrmzn zellikle erRisaletl-Kamiliyye fis-Siretin-Nebeviyye (Fazl b. Natk) adl eseri, Kelam/Felsefe alannda teolojik/felsefi roman trnde yazlm bir risaledir.
slam akidesinin pek ok konusuna dorudan veya dolayl olarak temas
etmeye alt bu eserde bnn-Nefis, konular kendine zg yorumlaryla aklamaya almaktadr. slamn iman esaslaryla ilgili meselelerine getirdii rasyonel karmlar, onu farkl klan zelliklerin banda
gelmektedir. bnn-Nefisin bu rasyonelletirme metodunu, Allahn
varlna ulama, nbvvet, ahiret gibi deiik konularda grmek mmkndr. bnn-Nefis, peygamberlik ve ona bal konular hakkndaki
grlerini son peygamber Hz. Muhammed (s.) zerinden temellendirmeye almaktadr. Ona gre son peygamberin ahs, ocuklar, yaants, getirdii retiler ve ondan sonra meydana gelen olaylar dahi belli bir
rasyonel izgi takip etmektedir. Makalemizde, ksaca dnrmz
tanttktan sonra, ad geen eseri merkeze alarak bnn-Nefisin nbvONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

vet anlayn ortaya koymaya alacaz. bnn-Nefisin grlerini

aklarken yer yer baz mtekellim ve slam filozoflarnn o konu hakkndaki fikirlerini karlatrma mant iinde vermeye alacaz.
I. bnn-Nefisin Hayat
slam Dnyasnda bnn-Nefis olarak bilinen alimin tam ad, EblHasan Alddn Ali b. Ebil-Hazm bnn-Nefis el-Kare ed-Dmekdir.
Doum tarihi kesin olmamakla birlikte H. 607 ylnda Dmak (am) yaknlarnda Karaiyede doduu ifade edilir. Karei kelimesine bakarak
ailesinin Mvernnehirdeki Kara kynden geldii, yani aslen Trk olduu,
ileri srlr.1
bnn-Nefis, XIII. asrda yaam nemli hekimlerdendir. Nureddin
Zeng'nin am'da yaptrd Bmristan'n-Nride tp tahsil etmitir.
Burada tp tahsilinin yannda hukuk, edebiyat ve ilahiyat alannda da eitim
grmtr. Her ne kadar hekim yn ne km olsa da afii fkh ekolnde 237
de bir uzman olmutur. bnn-Nefis, bu ehirde Dahvariye Tp Medrese- OMFD
si'nin kurucusu Mhezzebddn ed-Dahvar'n grencisi olmutur.2
bnn-Nefis, yaad Kahire'de Sultan Kalavun tarafndan kurulan
Bmristanl-Mansriye'de de hizmet etmitir. Hi evlenmedii rivayet
edilen bu byk hekim, hayatnn son anlarnda, evini ve ktphanesini
yukarda ad geen medreseye balamtr. bnn-Nefis, 21 Zilkade 687 (4
Aralk 1288) tarihinde vefat etmitir.3
bnn-Nefis tp alannn yannda baka sahalarda da eserler vermesi
onun ilm ynnn derinliini gstermektedir. Kendi dneminde hem bn
Sn zerindeki almalar hem de ilmi sorumlulua sahip bir kiilik
olarak almalarna hi ara vermeden devam etmesinden dolay, kinci
bn Sina nvan verilmesine sebep olmutur.4
1

2
3
4

Zirikl, Hayreddin, el-Alm, Beyrut 1992, c. IV, s. 20; Kahya, Esin, bnn-nefs md.,
D..A., stanbul 2000, c. XXI, s. 173.
Kahya, a.g.md., s. 173.
Sbk, Tcddn, Tabakt-fiiyyetil-kbr, Beyrut 1999, c. IV, s. 415.
bnn-Nefis, Ebl-Hasan Alddn Ali b. Ebil-Hazm, er-Risletl-Kmiliyye fisSretin-Nebeviyye, (nr.: Max Meyerhof- Joseph Schacht), ngilizce tercmesi The TheoloONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

Uzmanlk sahas olan tp alannda pek ok eser veren bnn-Nefis,

bunun yannda dini ilimlerin hadis, fkh, mantk....vb. dallarnda da kitaplar vardr. Onun bn Tufeylin (. 581/1185) Hayy b. Yakzan adl teolojik/felsef romannn devam niteliinde yazm olduu er-RisletlKmiliyye fis-Sretin-Nebeviyye (Fzl b. Ntk) eseri, bnn-Nefisin hem
kelam hem de felsefe alanndaki grlerini yanstmaktadr. Bu risale
genel olarak bnn-Nefisin romannn kahraman olan Kmile belli
bal hakikatleri kefettirmesini konu edinmektedir.
II. Nbvvetin mkn Problemi
bnn-Nefis, er-Risletl-Kmiliyye eserinde nbvvetin gerekliliini
aklarken, ncelikle burada temel kahraman olarak sunulan Kmili,
Allahn kullar zerindeki haklarnn ne olduunu bulmaya ynlendirir.
Zihninde bir yaratc fikri oluan Kmil, bundan sonraki aamada bu
yaratcya ibadet ve itaat edilmesi gerektiinin uygun olup olmadn
238
dnm ve bu dnceler Kmili bir mddet megul etmitir.5

OMFD

Konuyu Allah-insan ilikisi zerinden balatan bnn-Nefis, insann

yaratcnn anna, yceliine uygun ibadeti yapmak ve bunlarn ayrntlarna nfuz edebilmek iin peygamberlere ihtiya duyduunu ifade etmektedir. bnn-Nefis dier dnrlerden farkl olarak meseleyi ilk
nce Allah-insan merkezli ele almaktadr. Daha sonra ise problemin ferd
ve ictima ynleri zerinde durmaktadr. bnn-Nefisin Allahn kullar
zerindeki haklarnn ne olduundan veya ne olmas gerektiinden hareket ederek nbvvetin gerekliliini temellendirmeye balamas, ne Kelamclarn ne de Me filozoflarnn ncelikle zerinde durduu bir
konudur. Kelamclar, peygamberlerin gnderiliinin faydalar veya peygamberlii inkr edenlerin akln bu hususta yeterli olduu konularna

gus Autodidactus of Ibn al-Nafs, (ed. ve ev.: Max Meyerhof, Joseph Schacht, Oxford 1968,
s. 15. Bu eserin Arapa aslna makalede er-Risle eklinde atfta bulunulacaktr
bnn-Nefis, er-Risle, s. 9.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

deinirlerken ibadet meselesine girmilerdir. Fakat bnn-Nefis, nbvvetin gereklilii konusunda bunu birinci aama olarak kullanmaktadr.6
bnn-Nefis insann yaratcsna tapnma ve itaat etme duygusunun
nbvveti temellendirmede ilk husus olarak vurgulanmas bizce nemlidir. bdet diye isimlendirdiimiz bu aktivitelerin insan hayatnda yadsnamaz bir rol vardr. Tanr fikrine sahip bir insann, inand Akn varlkla-nitelii, ritelleri farkl da olsa- bir ekilde iliki iinde olmay ister.
Madem ibadet bir arzu, bir ihtiyatr; o zaman bu nasl yaplacak veya
bunun belli ekilleri var mdr? te bnn-Nefis insann her eyden nce
buna muhta olduunu dnerek, peygamberin gerekliliine evvela bu
ynden vurgu yapmaktadr.7
bnn-Nefis, insann Allaha kar yerine getirmesi gereken grevlerin (ibadet) keyfiyyetini ancak peygamberler araclyla bilebilecei tezini ortaya koyduktan sonra, bir dier argmann insann sosyal bir varlk
239
olduu gereinden yola karak ortaya koymaktadr.8 Eserin kahraman

OMFD

rnein bk.: Pezdev, Ebul Ysr Muhammed, Usld-Dn, Ehli Snnet Akaidi, (ev.:
erafeddin Glck), stanbul 1994, s. 129-134.
bnn-Nefis gibi bn Sn da peygamberliin gerekliliini aklarken insan-Allah arasndaki balanty kurmu ve mkafat ve ceza verecek olan Tanr anlaynn sosyal hayat iin vazgeilmez olduunu belirtmitir. Bu Tanrnn bilinip tannmas iin de vahiy
ve bir peygamber gerekli olduu tezini ileri srmtr. Ayrntlar iin bk.: bn Sn, Eb
Ali el-Hseyin b. Abdillah, el-rt vet-tenbht, (Ts erhi ile birlikte), (tahk.: Sleyman
Dnya), Drl-Marif, Msr 1960, I-IV, c. III-IV, s. 802-806.
nsann sosyal bir varlk olduu anlay Plato ve Aristotelesdan beri kullanlagelen bir
sylemdir. Aristotelesin deyimi ile insan toplumsal bir canl olup, doduu andan
lnceye kadar bir toplum iinde yaamak zorundadr. Platoya gre birey olarak eksik
ve yetersiz olan insan, yardmlamay mmkn klacak bir ortak yaama biimini benimsemek durumundadr. Filozof bu tr bir yaam biiminin adn toplumsal dzen
olarak koyar. Ona gre insanlar yaratltan birbirlerine benzemedikleri gibi, her bir insan da farkl bir yetenee sahip olduundan farkl bir sanat ve ie daha yatkndr. Bu
durumda sz konusu farkllklardan toplumsal i blm ve uzmanlamann yansra
bir hiyerarinin domas kanlmaz olmaktadr. Plato, buradan hareketle toplumsal ahlak anlay ortaya koymaya alr. nk o, tek kiinin deil, toplumun mutluluunu
ncelemekte ve sz konusu bu mutlulua da en yetkin ekilde devletle ulalabileceini
dnmektedir. Bu bakmdan da Platoya gre birey ile toplumun belli bir organizasyon
halini dile getiren devlet arasnda karlkl bir iliki ve balant bulunmaktadr. Ona gre bireyler devleti kurmakla birlikte devlet de bireylere ekil vermektedir. Bu bakmdan
birey, iinde yaad devlete benzemektedir. Toplumda yaayan insanlar bir arada tuONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

Kmilin, yaad adaya gelen bir gemi ve iindeki ok sayda insanla

tanmasndan sonra Kmil, onlardan ate yakma, hazr yiyecekleri, elbiselerle rtnmeyi renir. Hatta onlar Kmile dillerini dahi retmeye
alrlar. Adaya gelen misafirlerle bir sre arkadalk yapan Kmil, onlardan yaadklar ehirleri hakknda bilgi edindike hayreti giderek artar
ve o yerleri merak etmeye balar. Nitekim misafirlerle onlarn yaad
yerlere giden Kmil, orada her insann, toplumu ina eden farkl ilerle
uratn grr. Karlat toplumda bir ksm insann iftilik, bir
ksmnn ziraat, bazlarnn frnclk, bazlarnn da nakliyat ve terzilik
gibi mesleklerle uratn grmtr.9
bnn-Nefis insann sosyal bir varlk olduundan hareketle, toplumda yaayan her insann bir dieriyle iliki iinde olduunu ve yine
insanlarn birbirleriyle alm-satm, kiralama.. gibi anlamalara muhatab
olaca gereini vurgulamaktadr. nsann yaps itibariyle zaman zaman

240 kendini hakl kard ve karsndakine kar bir sorumluluunun veya

OMFD

borcunun olmadn iddia edebileceini, sonuta da insanlarn birbirleriyle iyi geinemeyecei bir tartma ortamnn meydana gelecei zerinde durmaktadr.10
bnn-Nefis, toplum hayatnda anlamazlklar ve tartmalar ortadan kaldracak bir hukukun tesis edilmesiyle, insanlarn ancak iyi bir
yaama ulaabileceini vurgular. Ona gre bu yle bir hukuk olmal ki,
insanlar onu kabul edip, ona itaat etsinler. Eer bu kanun, Allah tarafn-

9
10

tabilmek iin mutlaka bir koordinasyona ynelmek ve bireylerini bir takm kaide ve kurallar erevesinde disipline edecek alkanlklara ihtiya duyma durumundadr. Bk.:
Dede, Mnir, Kapal Toplum ve lk nanlar, A.. . F. D., c. 40, Ankara 1999, s. 243249; Bu baz toplumlarda insanlar tarafndan meydana getirilen sistem ve o sistemin kanunlar olabildii gibi, baz toplumlarda da bu toplumsal organizasyonu dinin getirmi
olduu kurallar btn yrtmektedir. te Platonun devlet ve onun getirdii kanunlarn, insanlarn bir uyum iinde hayatn devam ettirmesi gerektii dncesine karlk
bnn-Nefis bunun yerine dini (vahiy-peygamber) koymaktadr. Bergson da toplumda
yaayan bireylerin dine olan ihtiyalarn; Gemite olduu gibi bugn de ilimsiz, sanatsz, felsefesiz insan toplumlarnn var olabileceini ama dinsiz bir toplumun bulunmad ifadeleriyle anlatmaya alr. Bk.: Dede, a.g.m., s. 249.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 9-10.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 9.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

dan deil de bir bakas tarafndan vaz edilirse, bu, insanlar arasnda
problemin kmasna neden olacaktr. O halde bu hukukun kayna bnn-Nefise gre Allah olmas gerekmektedir. Allah tarafndan vaz edilen bu hukuku getiren yine yle bir varlk olmal ki, insanlara onu tebli
edip, anlatsn. nk dnrmze gre btn bunlar insann iyi yaamasnn bir n kouludur. O halde bnn-Nefisin anlaynda peygamberin varl insan iin byk bir hayr ve umumi bir fayda olarak
kendini gstermektedir.11
bnn-Nefisin nbvvetin gerekliliine dair ne srd sosyal
ierikli gerekelerin benzerini mam Mtrdde (. 333/944) grmek
mmkndr. zetle Mtrd bu konuda unlar ifade etmektedir: nsan,
hayatn devam ettirebilmek iin gda, ila, elbise, kalacak ev gibi pek ok
eye muhtatr. Bunlar her dnemde insan iin asl ihtiyalardandr. Her
insan bunlar temin etme yoluna gider. Bu sebeble de insanlar arasnda
balayan yar, dmanlk ve kavgaya kadar varr, bunun sonucunda da 241
sosyal dzen bozulur. Bu da toplumu mahvolmaya gtrr. Bunun n- OMFD
ne geebilmek iin toplumdaki her ferde hak ve vazifelerini reten bir
kanun bulunmas gerekir. nsanlarn ihtiya duyduu bu kanunu en iyi
bilen de onlar yaratan Allah Teldr. nsanlarn ortaya koyacaklar
prensipler eksiklik, adaletsizlik ve hatalara maruz kalacandan, ilah
kanunlara denk olamayacaktr. u halde insanlar dnya mutluluu iin
peygamberlere muhtatr.12
bnn-Nefisin peygamberin varlnn insan iin byk ve umumi
bir hayr olduu hakkndaki aklamalar bn Hazm (. 456/1064) biraz
daha ileri bir safhaya tamtr. Ona gre tp, astronomi, dil, sanat, tarm......vb. gibi hayatn her alannda insann bu bilimleri kendi bana elde
11
12

bnn-Nefis, a.g.e., s. 11.

Yeprem, M. Saim, Mtrdnin Akide Risalesi ve erhi, stanbul 2000, s. 31-32;
Mtrdnin nbvvetin gereklilii konusundaki grlerinin ayrntl izah iin bk.:
Ik, Kemal, Maturdnin Kelam Sisteminde mn Allah ve Peygamberlik Anlay, Ftvvet
yay., Ankara 1980, s. 103-110; Bu delilin dier dnrler tarafndan kullanm iin bk.:
Sabn, Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebi Bekr, el-Bidye f uslid-dn, (Matridiyye
Akaidi, ev.: Bekir Topalolu), DB yay., Ankara 1998, s. 103-104; Abduh, Muhammed,
Rislett-tevhd, (nr.: Drul-Ktbil-lmiyye), Beyrut 1406/1986, s. 47-57.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

edemeyeceini ifade etmitir. Bunlarn bilgisine ulamak iin insann on

bin yl gibi bir sre harcamas gerekir ki, bu da bouna bir abadr. O
zaman yukarda ifade edilen alanlarda insann bilgi sahibi olabilmesi iin
bir insana muhtatr. Bu insan, her alanda bilginin tamamn balangta
retici olmadan Allah tarafndan retilen bir kiidir. Bu kiinin vahy
almas da gereklidir. Bunlar nbvvetin sfatdr. Bununla nebinin veya
nebilerin zorunlu olduu ortaya km olmaktadr. bn Hazm, bu mant sar-dilsiz doan kiide farkettiini, ayrca Sudann ve Slav lkelerinin sakinlerinde, ou vahi kabilelerde ve bedevilerde insanlarn bir
bilimi veya el sanatn elde etmede baarl olmadn ve asla da baaramadklarn ki bu eylerin onlara retildiini ne srmektedir.13
bnn-Nefisin nbvvetin gerekliliine dair yukarda kulland
cmlelerin arasnda baz hususlar dikkat ekmektedir. rnein o, insann
sosyal bir varlk olduu ve bundan dolay Kmilin adaya gelen ziyareti-

242 lerle onlarn ehrine gidip oradaki hayat grp, onlardan sosyal hayatla
OMFD

ilgili pek ok ey (ate yakmay, giyinmeyi,....vb.) rendiini ifade etmektedir.14 Bu fikirleriyle bnn-Nefis, insann medenileebilmesi iin
bireysel sorumluluklarn paylald bir toplumda yaamak zorunda
olduunu belirtmektedir. bnn-Nefisin bu dncesini daha nce
Frbde grmek mmkndr. Ayn ekilde bu dn biimi peygamberliin ispat konusunda kelamclarn mracaat ettii bir delildir.
Frb (. 339/950), insann kmil bir dereceyi yakalamas iin, zorunlu olarak dier varlklardan istifade etmesi gerektiini ifade eder. Mkemmeliyeti elde etmek isteyen her bireyin dier varlklarla iliki iinde
olmas gerekir......15

13

14
15

bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Muhammed el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-nihal,

(tahk.: Muhammed brahim Nusayr-Abdurrahman Umeyra), Drul-Ciyl, Beyrut
1416/1996, 2. Bask, I-V, c. I, s. 140-142.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 10-12.
Frb, Eb Nasr Muhammed, el-Mednetl-fzla, (ev.: Nafiz Danman), MEB. yay.,
stanbul 1990, s. 79-81; Ayrca bk.: Walker, Paul E., Philosophy of Religion in al-Frb,
Ibn Sina and Ibn Tufayl, s. 90, (Reason and Inspiration in Islam adl eserin iinde, ed.:
Todd Lawson, New York 2005).
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

Bu yaklam biimine dikkat ekenlerden biri de bn Haldn (.

808/1406) dur. O da filozoflarn insan ftraten medenidir szn aktararak, sosyal hayatn insanlar iin zaruret olduunu belirtir. bn Haldun
umran (medeniyet) kelimesinin manasnn, insanlarn bir arada toplanarak yaanan yere Medine denilmesi ile ok yakndan ilgisi olduunu dnr. O daha sonra insanlarn birbirine ihtiyac olduunu ve bir sosyal
hayatta yaamann gerekliliini anlatrken, bnn-Nefisin belirttii hususlarn yaklak olarak hepsinin zerinde durmaktadr. Toplumda yaayan insanlarn kendilerini korumak iin bir hkmet ve hkime muhta
olduklarn ifade eder. Bu balamda filozoflarn peygamberlii akl delillerle ispat ederken kullandklar; toplum iinde yaayan insanlarn bir
peygambere ihtiyalar olduu iddiasnn eksik olduunu belirtir. Bu
argmann temellendirmek iin Mecsleri rnek olarak verir ve bn
Haldun filozoflarn nbvvetin gerekliliini ispat ederken yanlm olduklarn vurgular. nk ona gre peygamberlik akl ile ispat edilecek 243
bir ey deildir.16
OMFD
bn Haldundan nce insann bir sosyal varlk olma zellii zerinde
nemle duran bnn-Nefis, konunun sadece nbvvetle ilgili ynne
deil ayn zamanda insann meden bir varlk olduu hususuna da dikkat
ekmitir. Bu dncelerini de insann ancak ehir hayatnda iyi yaayabileceini vurgulayarak anlatmaya alr.17
bnn-Nefis, peygamberliin gerekliliini insan asndan deerlendirdikten sonra, konunun Allah ile ilgili ynne de ksaca deinerek bu

16

17

bn Haldn, Mukaddime, (haz.: Ahmed ez-Zu b), eriket Drul-Erkam b. Ebil-Erkam,

Beyrut ts., s. 73-75; bn Haldn peygamberlii sadece sosyal dzenin kayna olarak
grmemekte, ayn zamanda onun anlam ve peygamberliin zn aklamakla da
ilgilenmektedir. Ona gre peygamberlik, bir insan fenomenidir. Peygamber bilgisiyle,
gcyle, davranlaryla insandr. Bu her insann bir peygamber veya kiinin belli bir
sanat yapma ve renmeyle peygamber olabilecei anlamna gelmez. bn Haldun, pe ygamberliin insan varlnn en yksek formu olduuna inanr. Ksacas bn Haldunun
peygamberlik fenomenine yaklam, insann doasyla ok yakndan ilikilidir. O, bununla bir insann nasl peygamber olduunu gstermeye almaktadr. Detaylar iin
bk.: Mahdi, Muhsin, Ibn Khalduns Philosophy of History, Malezya 2006, s. 85 vd.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 10.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

husustaki kanaatini ortaya koyar. bnn-Nefise gre Allah, peygamber

gndermenin insann hayrna olduunu bilir ve bundan dolay bu peygamberin varl, Allahn inayeti gerei Ona vcip olmaktadr. Allahn,
kask tyne veya buna benzer kk faydalar olan eyleri yaratmay
gz ard etmeyip de, umum fayda olmasna ramen Allahn peygamberi
yaratmay ihmal etmi olmas dnlemez. Bu yzden Kmil, peygamberin yaratlmasnn zorunlu olduunu dnmtr.18
bnn-Nefis nbvvetin gereklilii konusunda bn Sn ile ayn grtedir. ki dnr de nbvvetin gerekliliini aklarken, lah inayet
kavram zerinde durmular ve dolaysyla ferdin ve toplumun menfaatine uygun olan bir konunun yerine getirilmesini Allah hakknda zorunludur (vciptir) grn benimsemilerdir. bn Sn, peygamberin varln bir zorunluluk olarak grmektedir. Bunu lah inayetin bir uzants
eklinde dnen bn Sn, kinattaki iyilik dzeninin teminat olarak

244 grd lah inayet, gzn stnde ka bitmesi veya ayak tabanlarnn
OMFD

bkeylii gibi insann hayatnn devam iin zorunlu olmayan bir takm
faydalar dahi gerektirmektedir. O halde lah inayetin, fert ve toplumun
varln srdrmesi iin zorunlu olan peygamberi gerektirmemesi mmkn deildir. Zira insan trnn var olmas ve devam iin peygambere
duyulan ihtiya, dier pek ok eyden daha fazladr.19

18
19

bnn-Nefis, a.g.e., s. 11.

bnn-Nefis, a.g.e., s. 11; Kr.: bn Sn, Kitbu-if-Metafizik (lahiyyat), (ev.: Ekrem
Demirli-mer Trker), Litera yay., stanbul 2005, c. II, s. 188; a.mlf., en-Nect filhikmetil-mantkiyye vet-tabiiyyi vel-ilhiyye, (nr.: Muhyiddn Sabr el-Krd), II. Bask,
Msr ts., s. 304; bnn-Nefisin er-Rislesini ngilizceye tercme eden Meyerhof ve
Schacht, bnn-Nefisin peygamber gndermenin ilahi inayet gerei Allaha vacip olduu konusundaki grnn Mtrd kanaate yakn olduunu ifade ederler. Bu mtercimler, afi ve dolaysyla Ear ekole mensup bir dnrn, Hanef izgideki
Mtrd dncesiyle benzer fikirler beyan etmesini tuhaf karlarlar. Bk.: bnnNefis, Theologus Autodidactus of Ibn al-Nafs, s.78-79; Biz, bnn-Nefisi belli bir mezhebin
temsilcisi olarak grmek veya o ekilde gstermenin hatal olacan dnmekteyiz.
bnn-Nefisi bir sistem iinde grmek gerekirse, bu da ancak mstakil filozoflar grubu olmas daha uygundur. nk onun dnce kodlarnn belli bir mezhebin izgisi
altnda olmadn grmekteyiz.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

bnn-Nefisin Fzl b. Ntk adl teolojik/felsef romann bn Tufeylin Hayy b. Yakzannn kt bir kopyas olduu ynndeki iddialar
geersiz klacak en nemli etkenlerden birisi de, her iki dnrn mezkur eserlerde nbvvet konusunu ele al tarzlardr. Kmil ve Hayyn
peygamber fikrine ulama sreci arasnda bir mukayese yapacak olursak,
bnn-Nefis ve bn Tufeyl bu konuda farkl yollar izledii grlmektedir. Yukarda da ifade edildii gibi Kmil, sosyal hayatn iinde insanlarn birbirine muhta olmasndan hareket ederek, onlarn bir hukuka ve
bu hukukun kaynann da lah olmas gerektii sonucuna ulamt.
Buradan yola kan bnn-Nefis, bu hukuku getirenin Allah tarafndan
seilmi bir insan olmasnn zorunluluu ve bu kimsenin de peygamber
olduuna akl muhakeme neticesi kendi kendisine vardn ifade etmektedir.
bn Tufeylin Hayy ise, peygamber fikrine kendi adasna gelen
Asal isimli ahs vastasyla ular. Asal ok samimi arkada Salaman 245
ile baka adada yaayan bir kiidir. O, Allah, Onun elisini ve kitabn OMFD
bilen bir ahs olarak tasvir edilmektedir. Yaratl gerei manevi hakikatleri daha ok nemseyen Asal, bu konulara youn ilgi duymaktadr ve
lah kitabn batn anlamlarn aratran, szlerin zahir anlamlarn yorumlama yolunu tercih eden bir kiilie sahiptir. Arkada Salaman ise,
Kitabn ak ve anlalr zahir anlamlarn korumak gerektiini dnen
bir kiidir. bn Tufeyl bir baka adada yaayan toplumdaki iki insan profilini izerek Hayyn peygamberlik konusunu onlardan rendiini aklamaya almaktadr.20
Hayy, Asal vesilesiyle gerekliinden haberdar olduu peygamber
ve onun getirdii dinin akla uygunluunu kefetmitir. Kmil iin de
nbvvet aklen gereklidir. Fakat Kmil herhangi bir kimsenin rehberliine ihtiya duymadan peygamberin gerekli olduu fikrine ulamtr.
Hatta Kmil, meseleyi sadece peygamberin varlnda brakmaz, biraz
daha ileri giderek son peygamber ve onunla ilgili konular ngrr. b20

bn Tufeyl, Eb Bekir Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed el-Kays, Kitb esrrilhikmetil-merikiyye & Rislet Hayy b. Yakzn, Basm yeri yok 1327/1909, s. 69.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

nn-Nefis btn bunlarn olmasn aklen mmkn grmektedir. Nbvvetin gereklilii konusunda da bnn-Nefis, bn Tufeyle gre akla
daha fazla vurgu yapmaktadr.
Nbvvetin imkann temellendirmeye alan dnrlerin zerinde durduu bir dier mesele de mucize konusudur. bnn-Nefis de eserinde -her ne kadar ayrntlara girmese de- peygamberliin varl iin
mucizeyi bir gereklilik olarak sunmaktadr. Ona gre gvenilir bir kiinin
Allahla irtibatl olduunu gsteren en nemli delil mucizedir. bnnNefis bunu risalede u ekilde ifade etmektedir: Bu mbelli, insanlarn ve
onun dndaki varlklarn, onu, getirdiklerinde tasdik edecei baz zelliklere
sahip olmak zorundadr. Onun getirdii eyler, Allah tarafndandr. O bu zellie sahip olmam olsa ve onun Allahla irtibat da olmasa ayrca haber verdiklerinin Allahtan olduu konusunda gvenilir bir kii de olmasayd, insanlar onu
tasdik etmezlerdi. Buna mucize denmektedir. Bundan dolay bu kii, Allahtan

246 getirdii eylerin yalan ve gereksiz deil de, onun doruluunu herkesin bilecei
OMFD

mucizeleri gerekletirmek zorundadr. Bu vasfa sahip bir kii, peygamberdir.21

III. Peygamber Gndermenin Faydalar ve Son Peygamber
bnn-Nefis, nbvvetle ilgili konular daima son peygamber zerinden
ele almaktadr. bnn-Nefis, son peygamberle bir anlamda dier peygamberlerin varln da ortaya koymu olmaktadr. Dnrmz bu
konuda genel bir kanaati takip etmektedir. slm dncesinde tarih boyunca gnderilen peygamberlerin ispat, daima son peygamber Hz. Muhammed zerinden ele alnm ve onun vastasyla bu konu temellendirilmeye allmtr.22
bnn-Nefise gre peygamber gnderilmesinin belli bal faydalar
vardr. Ona gre peygamberlik kurumunun birinci faydas, peygamber
Allahn eriatn insanlara tebli etmesidir. kincisi; peygamber Allahn
yceliini ve dier sfatlarn insanlara bildirir. ncs de; peygamber
21
22

bnn-Nefis, a.g.e., s. 11.

Bu konuda rnekler iin bk.: Sabn, a.g.e., s. 106-107; Rz, Fahruddn Muhammed b.
mer, Nbvvt ve m yeteallaku bih, (tahk.: Ahmed Hicz es-Sak), Drul-KlliyetilEzheriyye, Khire 1407/1986, s. 8-17.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

tekrar dirilii (med) ve insanlar iin gelecek dnyada hazrlanan mutluluk ve mutsuzluu anlatr.23
bnn-Nefisin zerinde durduu bu husus, insanlarn kendi abalaryla vakf olamayaca meselelerdir. Daha ok gayb ile ilgili Allahn zat, ahiret ve ahvali gibi konularn ancak bir peygamberin bildirmesiyle renilebilecei zerinde durmaktadr. bnn-Nefis bu konularn peygamberin retmesi gerektiiyle ilgili gerekesini de u ekilde
belirtir: nsanlarn ounun tabiatlar gerei bu eyleri kabul etmesi zordur.
nk bir ok insan cismi, yn, kuvveti ve ona iaretle gsterilmeyen bir varl kabul etmesi de zordur. Yine ou kimse peygamberlii ve onlarn gnderili
keyfiyyetini tasavvur edemeyebilir; ayn ekilde ou insan tekrar dirilii ve
lmden sonra dn, cennet ve cehennemde ebed kal kabulde zorlanabilir;
dier hususlar da bu faydalar ieren eylerdendir. Eer zamanmzdaki insanlar,
eriatn emirlerinden haberdar olmasalard ve onun retilerine almasalard,
onlar bunlar birden beenmezler ve peygamberlere inanmazlard.24
bnn-Nefis bu ve benzeri meseleleri tebli eden peygamberin kendinden nceki peygambere atfta bulunmas gerektiini vurgulamaktadr.
Ona gre son peygamber, insanlarn ounun bildii veya -en azndan
duyduu- dier peygamberleri takdim etmeden ve onlar referans gstermeden, insanlarn karsna ksayd, insanlarn bu durumu kabullenmesi zor olurdu. O halde Allahn dininin gereklerinin bir ksmnn tebli
edilmesi hususunda, son peygamberden nce peygamberlerin bazsnn
dine ait bir ksm konular aklamas gerekmektedir. nk bu durum,
daha sonra gelen insanlarn, kendilerine gelen mesajlar anlayabilmeleri
veya bunlar aknlkla karlamamalar iin daha uygundur.25
bnn-Nefis bu ifadelerine ek olarak, nbvvetin bir gelime sreci
takip ettiini ifade eder. Peygamberliin gayesinin bir peygamberle anlalamayacan savunan bnn-Nefis, sonra gelen peygamberlerin getirdiklerinin insanlarn anlamas iin bu silsilenin ilklerinin de olmas gerek23
24
25

bnn-Nefis, a.g.e., s. 12.

bnn-Nefis, er-Risle, s. 12.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 12.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

247
OMFD

AL KRAT TURGUT

tiini belirtir. Ona gre her gelen peygamber, ncekilerinin getirdii eyleri tekrar etmeli ve son resulle peygamberliin fonksiyonu tamamlanana
kadar o mesajlara bir eyler eklenmelidir. Bundan dolay peygamberlerin
sonuncusu, ncekilerin getirdii eylerin hepsini bilmeli ve aklamaldr.26
bnn-Nefis bu grleriyle, Muhammed Abduhun ayn konuda
ileri srd fikirlerine k tutmu olmaktadr. Dinlerin tekml fikrinden hareket eden Abduha gre, ilah dinler, insanln ocukluk dnemine denk gelmektedir. Uzun toplumsal geliim ve buna bal olarak
din tekml aamalar, maksadna ulam ve insanlk rdn elde
etmitir. Onun bu aamasna uygun olarak da slm, din olarak gnderilmitir. Ona gre slm, insaniyetin olgunluk dneminin dinidir. Bu
yzden akla hitap etmitir. Zihn anlayla kalb anlaya birlikte seslenmitir. Hz.Muhammedle (s.) peygamberliin sona ermesinin manas,

248 insanln rte erdiinin Allah tarafndan tescil edildiidir. Abduh, rt

OMFD

dnemine erimi insandan Allahn vesayetinin de kalkm olduunu

belirtmektedir.27
bnn-Nefis son peygamber zerinden temellendirmeye alt
nbvvet anlayn, son peygamberin hayatna dair yapt rasyonelletirme rnekleri ile devam ettirir. Hz. Peygamberin (s.) doduu yerden
vefat ettii yere, ocuklar ve kendinden sonra meydana gelecek olaylar
hakknda rasyonalize etme abalarn gstermektedir. bnn-Nefis, bu
teebbsleriyle, son peygamberin hayatnn, onun getirdii eylerin aklen
aklanabileceini gstermektedir. Ksaca bnn-Nefis felsefesinde, son
peygamberin hayat, belli bir rasyonel izgi takip eder ve bunu her akleden anlayabilir, gr hkimdir.

26
27

bnn-Nefis, a.g.e., s. 13.

Abduh, a.g.e., s. 135-138; can, Mehmet Zeki, Muhammed Abduhun Nbvvet Gr ve ada slam Dncesine Etkileri, Atatrk nversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
say: 26, Erzurum 2006, ss. 27-65.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

IV. bnn-Nefisin Son Peygamberle lgili Rasyonelletirme almalar

bnn-Nefis, felsef/teolojik roman Fzl b. Ntkta son peygamberin
hayat ile ilgili detayl bir tarzda rasyonelletirme rnekleri sunmaktadr.
O, eserinin ikinci blmnde 10 ayr faslda peygamberin siretine dair
belli bal u konular ele almaktadr: Peygamberin soyu, vatan, terbiyesi,
arzular, emili (d grn), hastalklar ve mr, ocuklar, teblii,
ismi ve kitab. bnn-Nefisin eserinde -isminden de er-Risletl-Kmiliyye fis-Sretin-Nebeviyye anlalaca zere- genel itibariyle son peygamberin hayatnn batan sona hatta ondan sonra da belli bir rasyonel izgi
takip ettii hususu n planda tutulmaktadr. Dnrmz rnein son
peygamberin soyunun yksek olmasn, insanlarn onu yceltmesi ve bu
peygamberin getirdii retileri kolayca kabul edip etmemeye bir gereke olarak gstermektedir. Peygamberin vatan ile ilgili olarak da bnnNefis, onun hayatn btnyle doduu yerde geirmemesi gerektiini
syler. Son peygamberden sonra nbvvetin sona erecei dncesini 249
vurgulayarak, bu peygamberin dininin ve kendi byklnn insanlar OMFD
yannda korunmas gerektiini ne karr. Bundan dolay bu peygamberin geride brakt eylerden daha fazla, onun eriatnn tedvin edilmesi
ve onun szlerinin ve yaantsnn kayt altna alnmasyla ilgili faaliyetlerin oalmas gerektiini ifade eder.28
bnn-Nefis son peygamberin unutulmamas iin bunlarn gerekli
olduunu ifade ederken bu konuda u hususa dikkatleri eker: Son peygamberin byklnn muhafazas iin onun kabrinin, doduu yerden baka bir yerde olmas gerekir ki, insanlar baka beldelerden onun
kabrine yolculuk yapsnlar. te bu yzden onun kabrinin Mekkeden
baka bir yerde olmas gerekir. Buna gereke olarak bnn-Nefis u mantk aklamay yapar: Eer son peygamberin kabri Mekkede olsayd,
onun ziyareti Kbeyi ziyarete tabi olacandan, bir mddet sonra hacc
sadece Kbeyi ziyaretle tamamlanr ve bylece peygamberin kabri unu-

28

bnn-Nefis, a.g.e., s. 16.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

tulur, bu da onun unutulmasna sebeb olurdu. Son peygamberin kabrinin

ve kendisinin unutulmas, onun eriatnn geersizliini gerektirir.29
bnn-Nefisin son peygamber hakknda bir baka aklletirme almas da onun ocuklar hakkndadr. bnn-Nefise gre, son peygamberin cinsel gcnn kuvvetli olmasndan dolay, onun ocuunun olmamas dnlemez. Ayrca onun mizacnn arlklardan uzak olma
zellii de, ocuklarnn sadece kz olmasn imknsz klmaktadr. Bu
sebeblerden dolay, son peygamberin hem erkek hem de kz ocuklarnn
olmas gerekir. bnn-Nefise gre, son peygamberin erkek ocuklarnn
mrlerinin uzun olmamas gerekir. Dnrmz, gemi peygamberlerin ocuklarnn peygamber olduu gereini gz nne alarak, zellikle erkek ocuklarnn yalarnn nbvvet yana (40 ya) ulamamas
gerektiini dnr. Eer onlar bu yaa ularsa, ocuklarn peygamber
olup olmayaca bahisten uzak deildir. Bu peygamber son resul oldu-

250 una gre, ocuklarn peygamber olmas dnlemez. Fakat onlarn

OMFD

peygamberlerin dnda olmas da caiz deildir. Bu sebeblerden dolay bu

peygamberin erkek ocuklarnn mrlerinin uzun olmamas gerekir. Kz
ocuklarnn uzun mrl olmasnn bir sakncas yoktur. nk kadndan peygamber olmaz.30
bnn-Nefisin son peygamberin zellikle ocuklar hakkndaki rasyonalletirme rneindeki baz yansmalar, reel hayatta grmekteyiz.
zellikle erkek ocuklar zerindeki vurgusu, bize son peygamberin damad ve amcaolu Hz.Ali hakkndaki yanl dnce ve davranlar
hatrlatmaktadr. Son peygamberin yakn olan bir kiinin, Hz.Ali,
ilerin imam anlaynn bir neticesi olarak gereinden fazla yceltilip
hatta onu peygamberle eit grme -Gultn Hz.Ali hakkndaki dnceleri malumdur- gibi bir tutum sergilemeleri, son peygamberin erkek ocuklarnn uzun mrl olduu ve peygamberden sonra yaadklar farzedildiinde, onlar hakknda Hz.Aliye gsterilen tutumdan daha fazlasnn ortaya kmas ihtimalden uzak olmasa gerektir. bnn-Nefis vak29
30

bnn-Nefis, a.g.e., s. 16-17.

bnn-Nefis, a.g.e., s. 23-24.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

ay bu gerekleri de gz nnde bulundurarak aklama yoluna gitmitir

ki, bizce baz karmlar isabetli gzkmektedir. Ayrca bnn-Nefis,
kadndan peygamber olamayaca gryle, Mtrd anlaya yakn
durduunu gstermektedir.31
V. Peygamberin Retorii
bnn-Nefis, son peygamberin getirdii mesajda, ilm sorumluluklarn
(teklif-i ilmiyye) ne olduunu aklarken bu konuda peygamberin kullanmas gereken sluba da dikkatlerimizi ekmektedir. Ona gre son
peygamber, insanlarn kolayca vakf olamayaca veya onlarn ancak
zorlanarak dnebilecekleri hususlar onlara aklamaz ve insanlara da
bu gibi konular bilmesi gerektii gibi bir sorumluluk yklemez. bnnNefis ifadelerini daha anlalr klmak iin konuyu rneklerle aklar.
rnein; Allah lemin ne dndadr, ne de iinde. O, cisim deildir ve
duyular ile alglanamaz. Allah herhangi bir ynde de deildir, ayn za251
manda buna bir hiss iaret de yoktur.32 bnn-Nefis, bu konularn ancak
OMFD
zel alma, aratrma yapan insanlar tarafndan anlalabileceini ifade
eder. Yani bu hususlar, insanlarn genelini ilgilendiren eyler deildir.
Dnrmz, peygamberin byle bir slup kullanp, insanlarn da bunlar anlamak iin zel alma yapmalar durumunda, insanlarn kafalarnn karaca ve peygamberin getirdii eyleri anlamak iin daha fazla
aratrma yapmalar gerekeceini belirtir. Bunun sonucunda da, bu gibi
aratrmalarn, insanlarn gnlk geimlerini salamak iin almalarna
engel olabilecei ve birtakm problemlere sebebiyet verebilecei ortaya
kmaktadr.33
bnn-Nefis son peygamberin kullanmas gereken slubu, peygamberliin gayesiyle ilikilendirir. Eer peygamber, toplumunun anlayamayaca bir slup kullanrsa, bu konu her eyden nce peygamberin gn31

32
33

Earyye ve Zhirlere gre kadndan peygamber olabilirken, Mtrdlere gre peygamberlerin erkek olmas arttr. nk peygamberin hak dine davet iin insanlar arasna girip kmas, mcadeleye girimesi, ortaya atlmas gerekir. Halbuki kadn yaratl gerei buna yatkn deildir. Bk.: Sbn, a.g.e., s. 111; Pezdev, a.g.e., s. 135.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 27.
bnn-Nefis, a.g.e., s. 27; Kr.: bn Sn, Nect, s. 305.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

derili gayesine zt bir durum oluturur. Dnrmz, peygamberin

muhatablarnn eitim seviyelerini dikkate alarak, Allahn Zat, sfatlar
gibi konular mphem ve detayl bir tarzda deil de, ak ve z bir ekilde aklamas gerektiini, eer aklanmas gereken bir husus varsa da,
peygamberin onu aklamay ihmal etmesinin doru olmayacan belirtir.34
bnn-Nefis, son peygamberin slubuyla ilgili olarak, toplumda st
dzeyde anlayl insanlar (havs) olduu gibi, bunlarn yannda anlama
kapasitesi bakmndan havsdan daha aa seviyede bulunan (avm)
insanlarn olduunu, peygamberin dikkate almasnn gereklilii zerinde
durur. rnein; peygamberin kulland detayl ve sembolik ifadelerde,
havssn anlayaca iaret ve remizler koymasnn lzumunu, fakat avm
iin ise szn zhiriyle yetinilmesi gerektiini vurgular.35

252
OMFD

bnn-Nefis bu grleriyle, slm Filozoflarnn sistemini takip

eder. slm dnce geleneinde gerek felsef gerekse din sebeplerle baz
hakikatlerin bilgi ve kltr seviyesi dk olan halka aklanp aklanmamas gerektii konusunda farkl grler ortaya konulmutur. Bu
yzden de baz dnrler, sembolik ifadelerin ve metaforlarn fazlaca
yer ald hikye ve felsef roman yazarak fikirlerini aklama yoluna
gitmilerdir.
Din ve felsef hakikatlerin anlalmasnda dnrlerin insanlar
farkl kategorilere ayrd bilinmektedir. Bunlara gemeden nce, byle
bir kategorizeletirmenin altnda yatan sebeplere ksaca temas etmek
istiyoruz: Bu sebeplerin banda, insanlarn bilgi ve grg seviyelerinin
farkl olmas gelmektedir. Ayrca zek ve kabiliyetlerin her bireyde farkl
tezahr etmesi, hakikatleri anlamada da eitliin olmadn gstermektedir. Dnrlere gre, Kurann da metafizik hakikatleri anlatmada

34
35

bnn-Nefis, a.g.e., s. 27.

bnn-Nefis, a.g.e., s. 27.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

insanlarn kabiliyetlerini dikkate ald anlay onlar bu ynde bir snflandrmaya iten sebeplerin banda gelmektedir.36
slm felsefesinde insanlar havs-avm gibi ayrma tabi tutan ve
bunun doal sonucu olarak da, her gruba ynelik farkl bir dil kullanma
gerektii dncesi, hvn- Safdan itibaren kullanlmaktadr. hvn,
insann grnen beden ile grnmeyen nefisten meydana geldiinden
hareketle, dini hkmleri de bununla doru orantl olarak zhir (exoteric)
ve btn (esoteric) eklinde ikiye ayrmtr. Zhir, organlarla yaplan namaz, oru, zekat, tesbih, tehlil ... gibi ibadetler. Btn ise; kalpte gizli olan
inanlar olup, bunlar ilimde ve hkmlerinde derinlemek, tefsr, tenzl,
tevl, muhkem ve mteebiht aratrmak gibi dinde asl olan hkmlerdir. hvnn Kuran da bu anlaylar dorultusunda yorumlamalar
onlarn nemli vasflarndandr.37
hvn- Safya gre insanlar, dini anlama ve yaama ynnden de
253
gruba ayrlr: Birinci grup; dinin zhiriyle yetinenler. Bu insanlar peyOMFD
gamberi ve onun getirdiklerini tasdik edip, gleri yettii kadar onunla
amel edenlerdir. hvn bu gruba kadn ve ocuklar da dhil eder. kincisi; ilk gruba nazaran din ilimlerinde nispeten derinlemi olanlardr. Bunlar eriatn zhiriyle amel edip, btnn da kabul ederler. Yani, bu gruptakiler Kurann tefsirini okurlar, tevl, muhkem ve mteebiht renmeye alrlar. nc ve son grup ise, hvnn en ok deer verdii
havs grubudur. Bunlar, ilim ve amele sahip olan az sayda kimseler
olup, dinin srlarna vakf, eyann hakikatine ermi, hikmette derinlemi, ilimde rsih olanlardr. hvna gre, Kuranda geen dini hakikatlerin ou, perde ardnda sembollerin bulunduu srlardr. Bunlarn hakikatini sadece Allah ve ilimde derinlemi olan bu nc gruptaki insanlar bilebilir.38
36

37

38

Kl, Cevdet, Filozoflarn Hakikat Araynda Kategorik Yaklamlar, F...F.D., say:

5 (2000), ss. 117-135.
hvn- Saf, Resilu hvn-i Saf ve hullnil-vef, (tash.: Hayreddn Zirikl), elMatbaatl-Arabiyye, I-IV, Msr 1345/1928, c. IV, s. 46-47.
hvn- Saf, a.g.e., c. IV, s. 46-48; Ayrca bk.: Uysal, Enver, hvn- Saf md., D..A., c.
XXII, stanbul 2000, s. 5; Burada hvn, l-i mrn, 3/7. ayetine telmihte bulunmaktadr.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

Byk slm filozofu Frb de, zhir ilimlerden daha ziyade btn
ilimlere taraftar olmu, felsefenin avmdan ve ehil olmayanlardan uzak
tutulmasn ve onlarn eline gememesi gerektiini savunmutur. Frb,
dinin sembolik bir karakteri olduunu syler ve vahyi akl ile aklamak
ister. Bundaki amac ise; doru anlalan din ile gerek felsefenin bir atma halinde olmadn ortaya koymaktr.39
Frb, felsefe ile dinin konularnn paralelliini ortaya koyarak insanlarn bunlar anlamas iin havs ve avm ayrm yapmann gereklilii zerinde durur. Ona gre avm; tecrbe edilmemi genel kanaate uygun olan eylerle yetinen veya yetindirmeleri gereken snftr. Havs ise;
nazari bilgilerin hi birinde kendilerini denenmemi genel grlerle
snrlandrmayan, inandklar ve bildikleri eylere inceleme ve aratrma
sonucu ulaan gruptur. Frbye gre bu iki gruba bir eyi kavratmann
iki yolu vardr. Avm iin, ikna etme ve hayal gc ile nesnelerin rnek254 lerini temsil etmeye dayanan yntemlerdir ki, buna ikna yntemi denir.
OMFD Havs iin ise, varlklarn mahiyetinin akl tarafndan kavranmas, ya da
ona uygun bir rnek yoluyla hayal edilebilmesidir (bu da sembolik anlatmla olur), buna da burhan yntemi denir.40
bn Sn da herkesin anlayabilmesi iin din hakikatlerin anlatmnda
sembolik ifadelerin kullanlmas gerektiini savunur. Ona gre, Allahn
varl, birlii, sfatlar, ahiret hayat gibi konular peygamber, insanlarn
akl seviyelerine gre anlatmas ve retmesi gerekir. bn Snnn zellikle peygamberin insanlara dinn mesajlarn aktarmada nasl bir metot
takip etmesi gerektii konusundaki grleriyle, bnn-Nefisin bu konudaki dnceleri benzerlik tamaktadr. bn Snya gre peygamber,
Allah tantr. Ona itaat etmenin mutluluk ve saadet, isyan etmenin de
mutsuzluk getireceini retir. Fakat sradan insanlarn (avm) ebed
mutluluun ne anlama geldiini kavrayabilmeleri iin, peygamberin
bunu halkn anlayaca ekilde anlatmas gerekir. nk peygamberler
39

40

Frb, Kitb tahslis-sade, (haz.: Ali Eb Mlhim), Dr ve Mektebetl-Hill, I. Bask,

Beyrut 1995, s. 89-92.
Frb, Tahsl, s. 83-85.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

btn insanlara hitab ettikleri iin bilgi ve dncelerini semboller ve

mlarla ifade etmelidirler. Buna sebep olarak bn Sn, halkn (avm)
hakikatleri, bir ilim adam gibi aratrmaya vaktinin olmad, ona zaman
ayrd takdirde de gnlk ilerini yapamayacaklar yahut hakikatler
tm aklyla anlatldnda onlarn kafasnda phe ve karklklarn
meydana gelecei gibi nedenler gsterir.41
bn Snnn ifade ettii sembolik ifade ve metaforlar, ona gre, dinin
belirleyici zelliklerindendir. Metafizik gerekleri baka trl anlatmak
da mmkn deildir. rnein Allahn varl, mahiyeti, nefsin lmden
sonraki halleriyle ilgili bilgiler herkesin anlayabilecei biimde sunulur.
Nitekim lmden sonraki hayatn mutluluu veya mutsuzluu maddi ve
duyusal olarak dnen avmn bu anlayn btnyle kaldrmak gerekli olmad gibi mmkn de deildir. Peygamberler sevapla iyilie
tevik, gnah ve ceza ile ktlkten sakndrmak iin, ahiret hayatna ait
dl veya cezann duyusal haz ve elemler eklinde olacan syleme 255
gereini duymaktadrlar. Bu olmad takdirde insanlar, cisimsiz ve be- OMFD
densiz bir nefsin haz ve elem duymadaki durumunu kavrayamayacaktr.
bn Sn, Kuranda Cennette korku ve hzn olmayaca (Bakara, 2/62),
Hsrana urayanlardr...(Bakara, 2/27-64), tarzndaki nefse zg duruma
iaret eden ayetler olduu gibi, iri gzl huriler42,iinden rmaklar akan
cennetler, meyveler, atlas ve ipekten yataklar43 eklinde insanlarn hislerine
hitab eden ayetlerin de varlnn sebebinin, insanlar iyilie ynlendirme, ktlkten sakndrma olduunu ve insanda beklenen deiiklikler
gerekleebilmesi iin bunlarn olmas gerektiini belirtir.44
nsanlarn tamamnn hakikatleri ayn ekilde anlamadn ifade
ederek, lcml-avm an ilmil-kelm ve el-madnn bih al ayri ehlih adl
iki eser kaleme alan Gazzl, bu eserlerde kelam ve felsef tartmalarn
41

42
43
44

bn Sn, er-Risle f isbtn-nbvvt ve tevli rumzihim ve emslihim, Tisu resil filhikmeti vet-tabiiyyt adl eserin iinde, nr.: Drul-Arab, 2. Bask, Khire ts., s. 127-132;
a.mlf., Nect, s. 305.
Sfft, 37/ 48; Duhn, 44/54.
Kehf, 18/31; Ayrca bkz.: Th, 20/76; Hcc, 22/23.
bn Sn, Nect, s. 305-308; Ayrca bk: Kl, Cevdet, a.g.m., s. 117-135.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

avmdan uzak tutulmas uyarsnda bulunmutur. rnein Gazzl,

lcmda bu hususu u ekilde ifade etmektedir: Hak Tal kullarna delile
dayanmak suretiyle iman teklif etmemitir. Onlar mutlak iman ile sorumlu
klmtr. Bu noktada Hz.Peygamberden tevatr yoluyla gelmi olan, kyl,
gebe, bedevi Araplara syledii szlerden; onlara iman ve slm arz ve teklif
ediinden ve onlarn da kabul ile develerinin, hayvanlarnn yanna dnmelerinden kati surette bilinmi ve anlalmtr. nk Arabn avmndan bir ou,
iman edilecek esaslarn mahiyetleri zerinde dnmek, ispat delillerini kullanmak ve tahkikine girimek ile, ksacas istidll iman ile mkellef tutulsalard,
onlar buna ok zaman bulamayacaklar ve sonuta bu hakikatleri bilip, idrak edemeyeceklerdi.45 bu ve benzeri grleri eserlerinin birok yerinde dile
getiren Gazzl, insanlarn kapasiteleri gz nnde bulundurularak yerine getirilen anlatmlarn daha faydal ve tesirli olacana dikkatleri ekmektedir.

256
OMFD

Din hakikatlerin anlalmasnda ve anlatlmasnda bn Rdn de

insanlar genel olarak avm ve havs diye iki gruba ayrdn grmekteyiz. Faslul-makl adl eserinde bn Rd zetle unlar ifade eder: O, insanlarn bazsnn retorik dilinden daha iyi anlayacan, bazsnn da
diyalektik slubuyla meseleleri daha iyi kavrayacan syler. Dinimiz
slmn retorik, diyalektik ve demonstrative dilini de insanlara kullanmay tavsiye ettiini belirten bn Rd, inat ve inkrclarn haricinde,
bunlar kullanmaktan hi kimsenin muaf tutulamayacan belirtir. te
bu gayeyle peygamberin getirdii dinin mesajlar, btn bunlar kapsamaktadr. Zaten Kurann Onlar Rabbinin yoluna, hikmetle, gzel tle
davet et. Onlara en gzel bir ekilde anlat (cedel).46 ayeti de bunu bize aka
anlatmaktadr. Eer bu yolla da Allah kavrayamayacak dzeyde

45

46

Gazzl, Eb Hmid Muhammed, lcml-avm an ilmil-kelm, Mecmatr-resililmm Gazzl adl eser iinde, (nr.: Drul-Ktbil-lmiyye), I-V, Bir cilt halinde, (4.
Bask), Beyrut 2006, s. 82.
sr, 16/ 125.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

idrak seviyesi zayf insanlar varsa, bn Rd bunlarn sadece Allaha

iman etmekle sorumlu tutulabileceini belirtmektedir.47
bn Rd burhn metodunun filozoflarn, cedelin kelamclarn ve
hitb metodunun da sradan insanlar denilen avmn metodu olduunu
ifade eder. Ona gre halk (avm) tahayyl ehli olup, grneni alglanabilenle karlatrarak anlayabilir. bn Rd, hitb szlerin sradan insanlara, din anlatm metodu olmasna ramen, daha fazlasna g yetiremeyen cumhura ve halk kesimine, sadece farz olan nasslar zhir (exoteric)
manalaryla anlamalarnn yeterli olacan belirtir. Avmn kavrayamayaca eyleri onlar iin yazmak caiz deildir. bn Rd meselenin nemine dikkat ekmek iin, sradan insanlara tevili caiz grenlerin insanlar
ifsd edeceini ve halk eriatten geri evirenin, saptrann da kfir olacan ifade etmitir.48
bnn-Nefis de bn Sn gibi me dla ilgili konular peygamberin
257
insanlarn anlayabilecekleri ekilde anlatmas gerektiini syler. bnnOMFD
Nefis peygamberin gelecek hayat, sadece ruhan yanlaryla aklamamas
gerei zerinde durur. nk ona gre insanlarn ounun zihni, beden
olmayan lezzet ve elemleri idrak edemez. Bunu dnrmz yle bir
rnekle aklar:
Eer sradan birine denilse; sen ibadetleri gerei gibi yaptn, yasaklanan zevklerden kandn ve insanlara adaletle davrandn. Bundan dolay Allah seni yemenin, imenin, cinsel istein, giyinmenin, uykunun
olmad bir leme gnderecek ve orada devaml Onu tesbih ve takdis edeceksin, bununla birlikte yaptklarnn karln almayacaksn
ve baka bir konuma da getirilmeyeceksin. Bu sradan adam, kendisine verilecek olan bu zevkleri (mutluluklar) kaybetmek isteyebilir.
Fakat o insana, sen dediimiz eyleri yaptnda, lezzetli yiyeceklerin,
son derece gzel kadnlarn, araptan ve baldan rmaklarn ve benzeri

47

48

bn Rd, Ebu'l-Veld Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, Kitbu faslul-makl ve takrr m

beyne-erati vel-hikmeti minel-ittisl, (haz.: Alber Nasr Ndir), Drul-Merik, (2. Bask), Beyrut 1968, s. 35; Ayrca bk.: a.mlf., el-Kef an menhicil-edille fil-akidil-mille, (nr.:
Muhammed bid el-Cbir), Beyrut 2001, s. 102.
bn Rd, Faslul-makl, s. 48; Ayrca bk.: Kl, Cevdet, a.g.m., s. 117-135.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

eylerin bulunduu bir yere gtrleceksin denilse, o sradan insann

meseleye bak as farkl olur.49

bnn-Nefis peygamberin gelecek hayata dair aklamalarnn sadece ruhan olmamas gerektii zerinde dururken dnrmz, meselenin yalnzca beden olarak aklanmasn da uygun grmemektedir. nk bnn-Nefise gre ruhsuz bedenin, insanlar iin malumdur ki, odun
gibi herhangi bir ey hissedememesi anlamna gelmektedir. Bundan dolay bu insann ne acy ne de lezzeti farketmesi, hatta ne de mutluluk ve
mutsuzluu anlamas da sz konusu olamaz. Byle bir kii iin gelecek
hayat bo ve anlamsz olmaktadr. O halde bnn-Nefise gre peygamberin, beden ve ruhtan oluan bir gelecek hayat temsil etmesi gerekmektedir.50
Grld zere dnrmz, peygamberin hakikatleri insanlara
anlatrken, gz nnde bulundurmas gereken hususlar -zellikle Al-

258 lahn Zat ve sfatlar, ahiret ve onunlu ilgili konular nasl anlatacaOMFD

hakkndaki grleriyle bn Snnn fikirleri uyum iindedir. Fakat bnn-Nefisin, peygamberin bu konular hakkndaki slubuyla ilgili gerekeleri Frb ve bn Sn ile benzer olsa da, onlarn ahiret hayatyla
ilgili -zellikle yeniden dirili meselesinde-dncelerinin farkl olduunu mahede etmekteyiz. Bu konu, makalenin ana temas olan nbvvet
konusuyla dorudan ilgili olmadndan meseleye sadece deinmekle
yetineceiz. bnn-Nefis, ahiret hayatnn hem beden hem de ruhen olduu zerinde dururken, bn Sn gibi slam filozoflar ise ahirette kiinin
mutluluk ve mutsuzluu ruhen tadaca eklinde gr beyan etmilerdir.
bn Tufeyl de teolojik/felsefi roman Hayy b. Yakznda muhkemmteabih, zhir-btn gibi konulara deinmektedir. Hayy arkada
Asldan Tanrnn elisiyle birlikte o elinin getirdii eyleri rendikten
sonra, u sorulara cevap aramaya balar: Tanr elisi, ahiretle ilgili aklamalarnda neden simgesel bir dil kullanm ve onlarn gerekliini ak49
50

bnn-Nefis, er-Risle, s. 28.

A.g.e., s. 28.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

a gstermekten neden saknmt. bn Tufeyle gre bunun cevab, insanlara bu gibi konularn somutlatrlmas, onlarn Tanrya atfedilemeyecek
eylere inanmak gibi bir tehlikeye dmelerine neden olabilir, ceza ve
mkfat hakknda da gerek d bir inancn domasna yol aabilir, eklindedir.51
Ksaca bn Tufeyl, Peygamberin tebliini ve usuln, baz eyleri
halka gre aklamada baz hikmetlerin olduunu, zellikle Allahn elisinin sradan kitlelere (avam) hakikati saf haliyle anlatmak yerine, hiss
lemlere ait sembollere mracaat ediinin toplum asndan daha anlaml
ve pratikte daha ilevsel olduunu vurgulamaktadr. Ona gre avm iin
bundan baka kurtulu yolu yoktur. Eer hakikat onlara saf olarak sunulursa, onlarn kafalar karabilir ve bunun sonucu da kt olabilir.52
bn Tufeyl de nceki dnrlerin grlerini benimseyerek, hakikatlerin anlatlmas iin en iyi yolun mecaz anlatm tarz olduunu kabul
259
eder. Hakikati saf haliyle ancak havs anlayabilmektedir. Avamn hakiOMFD
katleri anlayabilmesi iin onlara sembolik ifadeler kullanlmas gerekir.
Zaten peygamber de bunu gerei gibi yerine getirmitir. nsanlarn kavrama yetisini dikkate alarak teblide bulunan peygamberlerin bu metotlar, onlar bu konuda baarya gtren en nemli etkenlerden biridir.
51

52

bn Tufeyl, Kitb esrril-hikmetil-merkyye&Rislet Hayy b. Yakzn, s. 73-74. Bu konuda ayrca bk.: Cragg, Kenneth, The Mind Of the Quran, London 1973, s. 49-50.
bn Tufeyl, a.g.e., s. 75-78; Grld zere Hayy, bn Tufeyl iin saf, soyut bir idealdir.
Asln tecrbesi, bn Tufeylin dncesinde olduu gibi, toplumun dini geleneinde
temeli atlmtr. Hakikatin din zerinden yaplan tarifleri, her ne kadar sembolik de olsa, Hayyn tecrbesinde hi bir eyi yalanlamamtr. Bununla birlikte Asl, herkese
ak bir seenek olmamasna ramen, inziva dncesi, yalnz bana onun manevi yolculuunu tamamlamaya iten bir saiktir. Ayrca bu durum, Tanrnn emirlerinin zahmetine ve lezzetine tahamml etmek iin, kendi kendini yok etme (fena) riskine daha az
sahiptir. Bunun iin Asl, dindar bir elit iin metafordur. Salamn ise samimi inananlarn genelini temsil etmektedir. O minnetle, Tanr ve peygamberini kabul eder ve sadakat
iinde de Onun emirlerini yerine getirir. Gelecek hayatta da kurtulmay mit etmekten
honut olmaktadr. Asl ve Salamn, bn Tufeylin yapmad gibi, dini tecrbenin her
eidini ayrntlaryla ortaya koymazlar. Aslnda bn Tufeylin hikyesinde izilen bu
karakterler, insan ruhunun imkn hakkndadr. slm geleneinde sfnin getii aamalar burada verilmeye allmtr. Bk.: Waines, David, An Introduction to Islm, New
York 1998, s. 135.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

Dnrlerin hakikatlerin insanlara aktarlmasnda avm-havs ayrm yapmas, toplumun mesajlardan en st dzeyde faydalanabilmesi
amacna yneliktir. Aksine byle bir snflandrma, insanlar ayrtrc bir
yaklam deildir. limler, bu ekildeki bir kategorizeletirme ynteminin, eyann hakikatinin daha iyi anlalmas iin, Kurann da kulland
bir metod olduunu ileri srerek bu konudaki grlerini temellendirmeye almlardr. Avm-havs ayrm dikkate alnarak yaplan aklamalarn ne kadar doru bir usl olduu, pratik hayatta toplumun gsterdii pozitif veya negatif etkiden de anlalmaktadr. Dnrmz bnn-Nefis de peygamberin getirdii mesajlarn bir ksmnn zhir, dier
ksmnn da btn olduunu belirterek, bunlarn dikkate alnmas gerektii zerinde durmutur. Bylece akll ve akln kullanan kimseler, kapal
ifadeler zerinde dnp, gerek bilginin st mertebelerine ulaabilsinler.53

260 Sonu
OMFD

slam dnce mirasna, her alanda eser vermi dnrlerin belirli bir
oranda katklar olmutur. Bu katky yapan alimlerden birisi de hi phesiz bnn-Nefistir. Onun tp ve dier sahalarn yannda kelam-felsefe
alannda yazd er-Risletl-Kmiliyye fis-Sretin-Nebeviyye (Fzl b.
Ntk) adl risalesi, slamn temel prensiplerini farkl alardan yorumlayan ve bunu okuyucuya roman tr iinde takdim eden deerli bir eserdir. Hacim olarak kk fakat ierik olarak hayli zengin olan bu risalenin
ilahiyat alannda bn Sn ve bn Tufeylin Hayy b. Yakzn adl eserleri
kadar tannmas ncelikli bir aciliyet arzetmektedir. bnn-Nefisin n53

bnn-Nefisin zerinde durduu bu hususla ilgili olarak bn Sn da l-i mrn suresi

7. ayetini: ....... Bu Kitabn ayetlerinin bir ksmnn anlam aktr (muhkemdir) ki bunlar Kitabn ana esaslarn tekil eder. Dier bir ksmnn anlam da kapaldr(mteabihtir). Kalpleri
sapmaya meyilli olanlar, fitne karmak ve yanl yorumlar yapmak iin zellikle mteabih ayetlerle megul olurlar. Oysa onlarn yorumlarn, sadece Allah ve Biz bu ayetlere inanyoruz,
hepsi Rabbimizden gelmitir diyen, ilimde ileri dereceye ulaan alimler bilir. Gerekten de bunlar sadece akl- selim/saduyu sahipleri dnp anlayabilir. tefsir ederken, bu konudaki
grleriyle de bnn-Nefise nclk ettii grlmektedir. Ayrntl bilgi iin bk.: Corbin, Henry, Avicenna And The Visionary Recital, (ngilizceye ev.: Willard R. Trask), Princeton University Press, New Jersey 1990, s. 314-318.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

bvvet konusunu -belli konu balklarnda- yukarda bahsedilen risalesi

balamnda ele aldmz bu makale, onun meseleyi dier dnrlerden
farkl olarak ilediini gstermektedir. zellikle son peygamber zerinden temellendirmeye alt rislet ve ona bal konular rasyonelletirme mant iinde deerlendirmesi, bnn-Nefise has bir zellik olsa
gerek. Herhangi bir mezhep taassubu ve endiesi tamadan grlerini
ne srmesi onun baka bir farkl zelliidir. bnn-Nefis, yerine gre
mam Matrdnin yerine gre de bn Snnn grleri paralelinde fikirler serdeden bir dnr portresi izerek dnce geleneimizde kendine
zg bir yorum ortaya koymutur. Son peygamberin hayat, getirdii din,
bu dinin mesajlar hakknda ve mmet-i Muhammedin (s.) yaayaca
eylerin belli bir mantki btnlk oluturduunu ve bunlarn bir rasyonel izahnn olduunu ne karmaktadr. bnn-Nefisin nbvvetin
gereklilii konusunda hem Mtrd hem de bn Snnn argmanlarn
kullanarak kendi grlerini belirtmektedir. zellikle Allahn peygam- 261
ber gnderme hakknda aslah anlayn ima ederek bu konuda Mutezi- OMFD
le ile de benzer grleri paylatn gstermektedir. Yine bnnNefisin nbvvetin gayesinin tek bir peygamberle deil de, peygamberler silsilesi iinde daha anlalr olduuna dair gr de onun Muhammed Abduhtan yzyllar ncesinde bu dncenin temellerini ortaya
koyduunu gstermektedir. bnn-Nefisin bu ve benzeri konulardaki
mantksal karmlarn, sadece nbvvet meselesinde deil, beden-nefsruh ilikisi, ahiret ve ahvali gibi dier konularda da grmek mmkndr.
Kaynaka:
Abduh, Muhammed, Rislett-tevhd, (nr.: Drul-Ktbil-lmiyye), Beyrut
1406/1986.
Corbin, Henry, Avicenna And The Visionary Recital, (ngilizceye ev.: Willard R. Trask),
Princeton University Press, New Jersey 1990.
Cragg, Kenneth, The Mind Of the Quran, London 1973.
Dede, Mnir, Kapal Toplum ve lk nanlar, A.. . F. D., c. 40, Ankara 1999.
Frb, Kitb tahslis-sade, (haz.: Ali Eb Mlhim), Dr ve Mektebetl-Hill, I.
Bask, Beyrut 1995.
el-Mednetl-fzla, (ev.: Nafiz Danman), MEB. yay., stanbul 1990.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

AL KRAT TURGUT

Gazzl, Eb Hmid Muhammed, lcml-avm an ilmil-kelm, Mecmatr-resililmm Gazzl adl eser iinde, (nr.: Drul-Ktbil-lmiyye), I-V, Bir cilt halinde, (4. Bask), Beyrut 2006.
Ik, Kemal, Maturdnin Kelam Sisteminde mn Allah ve Peygamberlik Anlay,
Ftvvet yay., Ankara 1980.
bn Haldn, Mukaddime, (haz.: Ahmed ez-Zu b), eriket Drul-Erkam b. EbilErkam, Beyrut ts.
bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Muhammed el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-nihal,
(tahk.: Muhammed brahim Nusayr-Abdurrahman Umeyra), Drul-Ciyl,
2. Bask, I-V, Beyrut 1416/1996.

262

bnn-Nefis, Ebl-Hasan Alddn Ali b. Ebil-Hazm, er-Risletl-Kmiliyye fisSretin-Nebeviyye, (nr.: Max Meyerhof- Joseph Schacht), Oxford 1968; ngilizce evirisi The Theologus Autodidactus of Ibn al-Nafs (ed. ve ev.: Max Meyerhof-Joseph Schacht), Oxford University Press, Oxford 1968.
bn Rd, Ebu'l-Veld Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, Kitbu faslul-makl ve takrr
m beyne-erati vel-hikmeti minel-ittisl, (haz.: Alber Nasr Ndir), DrulMerik, (2. Bask), Beyrut 1968.
el-Kef an menhicil-edille fil-akidil-mille, (nr.: Muhammed bid el-Cbir),
Beyrut 2001.

OMFD bn Sn, Eb Ali el-Hseyin b. Abdillah, el-rt vet-tenbht, (Ts erhi ile bir-

likte), (tahk.: Sleyman Dnya), Drl-Marif, I-IV, Msr 1960.

Kitbu-if-Metafizik (lahiyyat), (ev.: Ekrem Demirli-mer Trker), Litera
yay., I-II, stanbul 2005.
en-Nect fil-hikmetil-mantkiyye vet-tabiiyyi vel-ilhiyye, (nr.: Muhyiddn Sabr el-Krd), II. Bask, Msr ts.
er-Risle f isbtn-nbvvt ve tevli rumzihim ve emslihim, Tisu
resil fil-hikmeti vet-tabiiyyt adl eserin iinde, nr.: Drul-Arab, 2.
Bask, Khire ts.
bn Tufeyl, Eb Bekir Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed el-Kays, Kitb
esrril-hikmetil-merikiyye & Rislet Hayy b. Yakzn, Basm yeri yok
1327/1909.
hvn- Saf, Resilu hvn-i Saf ve hullnil-vef, (tash.: Hayreddn Zirikl), elMatbaatl-Arabiyye, I-IV, Msr 1345/1928.
can, Mehmet Zeki, Muhammed Abduhun Nbvvet Gr ve ada slam
Dncesine Etkileri, Atatrk nversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 26,
Erzurum 2006, ss. 27-65.
Kahya, Esin, bnn-nefs md., D..A., c.XXI, stanbul 2000, ss.173-176.
Kl, Cevdet, Filozoflarn Hakikat Araynda Kategorik Yaklamlar, F...F.D., say:
5 (2000), ss. 117-135.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30

BNN-NEFSN NBVVET ANLAYII

Mahdi, Muhsin, Ibn Khalduns Philosophy of History, Malezya 2006.

Pezdev, Ebul Ysr Muhammed, Usld-Dn, Ehli Snnet Akaidi, (ev.: erafeddin
Glck), Kayhan yay., stanbul 1994.
Rz, Fahruddn Muhammed b. mer, Nbvvt ve m yeteallaku bih, (tahk.: Ahmed Hicz es-Sak), Drul-Klliyetil-Ezheriyye, Khire 1407/1986.
Sabn, Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebi Bekr, el-Bidye f uslid-dn, (Matridiyye Akaidi, ev.: Bekir Topalolu), DB yay., Ankara 1998.
Sbk, Tcddn, Tabakt-fiiyyetil-kbr, Beyrut 1999.
Uysal, Enver, hvn- Saf md., D..A., c. XXII, stanbul 2000, ss. 1-6.
Waines, David, An Introduction to Islm, New York 1998.
Walker, Paul E., Philosophy of Religion in al-Frb, Ibn Sina and Ibn Tufayl, s.
90, Reason and Inspiration in Islam adl eserin iinde, ed.: Todd Lawson,
New York 2005.
Yeprem, M. Saim, Mtrdnin Akide Risalesi ve erhi, stanbul 2000.
Zirikl, Hayreddin, el-Alm, Beyrut 1992.

263
OMFD

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2011] say: 30