Professional Documents
Culture Documents
254
62
2008,
AMY SINGER
A li ZOA MAR
YAYINA HAZlRLAYAN
BLENT PUNAR
DZELTi
NURETTiN PiRiM
KiTAP TASARIMI
YETKiN BAARlR, BEK
TASARlM DANIMANLII
BEK
KAPAK TASARI M 1
DiLEK ETiNKAYA
KAPAK RESMi
CiHANGiR AH, OLU HRREM'i ALTINLA TARTIYOR THE TRUSTEES OF THE BRITISH MUSEUM
GRAFiK UYGULAMA VE BASKI
MAS MATBAACILIK A..
KAT HANE BiNASI
HAMiDiYE MAHALLESi, SOUKSU CADDESi NO.
34408 KAITHANE
12055
T: 0212 29410 00 F: 212 294 90 80
SERTiFiKA NO.
E: INFO@MASMAT.COM.TR
1. BASlM
OCAK
ISBN
2012,
iSTANBUL
978-605-105-078-2
YAYlN YNETMENi
AeATAY ANADOl
SERTFKA N O. 12348
212 294 65 55 ., 212 294 65 56
E: kitap@kitapyayinevi.com
w: www.kitapyayinevi.com
3/I-A
yilik Yap
Denize At
Mslman Toplumlarda Hayrseverlik
AMY
SINGE R
EVR
ALi ZDAMAR
KitapYAYlNEVi
Arkadam ve meslektam
Mine An Ener'in ansna
(965-2003)
NDEKLER
RESIM LSTES 6
TRKE BASKlYA NSZ 7
TEEKKR 9
KISALTMALAR 12
GR 13
I
RESM LSTES
Kapak: Cihangir ah, olu Hrrem'i altnla tartyor, Manohar'a
atfedilen minyatr, y. 6s
Resim . Beyhekim Cami'nin ift kanatl ahap kaps (13- yzyl)
37
Resim 2. Borlularn serbest braklmas; Surname-i Hmayun'dan
bir resim
8
Resim 3 Bir emenin stndeki kitabe
96
Resim 4 Modern bir eme
103
Resim S iftar adr, istanbul
113
Resim 6. Snnet edilecek erkek ocuklar, Surname-i Vehbi'den
bir resim
117
Resim 7 ehzade Mehmed Klliyesi'nin Arben N. Arapi tarafndan
128
izilen plan
Resim 8. ehzade Mehmed Klliyesi'nin Arben N. Arapi tarafndan
izilen aksonometrik izdm
129
Resim 9 Amasya'daki Il. Bayezid Klliyesi
142
Resim 10. Derb Zbeyde stndeki havuzlarndan biri olan
Birket'l Akika
177
Resim . Bir delikanlyla bir dilenciyi gsteren kadife deseni
194
Resim 12. Kekl
232
Resim 13. Eyp'teki Mihriah Sultan imareti'nin kitabesi
233
Resim 14. Yoksullara kaftan datlmas, Surname-i Hmayun'dan
bir resim
2 35
Resim s. indirimli Ramazan paketi iin spermarket reklam
240
Resim 16. Snnet ocuklar, fotoraf: Hamidiye Etfal Hastahane-i
Alisi'nin statistik Mecmua-i Tbbiyesi, 1906
263
Resim 17. " Kimse Yok mu?" adl dernein 29 Eyll 2oo6 tarihli
gazete ilan
287
Resim 8. Cami ve darifadan oluan klliye, Divrii
290
Resim 19. Niabur'dan seramik bir kase, ran, y. 8so-ooo
295
2orr
TE EKKR
u kitab yazmaya, hayrseverlik ve yardmseverlik hakknda yapla
cak bir incelemenin insan toplumlarnn doasn ve tarihsel dei
imi derinden kavramaya yarayaca inanoyla baladm. Kitabn
sonuna geldiimde, bunun byle olduuna hala btn kalbimle inanm
durumdaym. 1 994'te Michael Bonner ve Mine Ener'le birlikte, Ortadou
Arahrmalar Dernei'nin (Middle East Studies Association) yllk toplan
tsnda Ortadou toplumlarndaki hayrseverlik stne ilk kez yaplacak
bir paneli dzenlemek zere ibirlii yaptk. Bunu baka paneller izledi
ve ortak abalarmz 2ooo'de Federal Beeri Bilimleri Destekleme Fonu
(AB D) (National Endowment for the Humanities) desteiyle Michigan
niversitesinde yaplan Ortadou Balamlarnda Yoksulluk ve Hayrseverlik
(Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts) konferansyla sonuland
ve o alma 2003'te ayn balkla yaymland. Sohbetlerimiz, bu toplantla
ra katlan bilim insanlarnn bildirileri ve o zamandan bu yana yaplan yeni
aratrmalar elinizdeki esere ilham kayna olmutur.
Birka kurumun ve saysz meslektala dostun mali, entelektel
ve duygusal desteiyle beslenen bu kitabn aratrmalar ve yazm yllarca
srd. Aratrma, srail Bilim Vakf (The Israel Science Foundation) tarafn
dan desteklendi (burs no. 888jo ve 730/04) . Ayrca Trkiye'de Amerikan
ilmi Aratrmalar Enstits'nn (ARIT) ve Ko niversitesindeki Anadolu
Uygarlklar Aratrma Merkezi'nin (ANAMED) desteinden yararlandm.
Metin zerindeki son dzeltmeleri 2006-2007 retim ylnda ANAMED'de
uzman aratrma grevlisi olarak geirdiim bir yl iinde yaphm. Burada
zellikle ANAMED'in mdr Prof. Scott Redford'n gsterdii yakn ilgiye
teekkr etmek ve ondan ne denli ok ey rendiimi belirtmek isterim.
Birlikte altm aratrma grevlileri ve ANAM ED personeli son derece
destekleyici ve uyumlu bir entelektel topluluktu. Burada yine Tel Aviv
niversitesi Sorasky Ktphanesi, slam Aratrmalar Merkezi (stanbul)
ktphanesi, Babakanlk Arivi, Topkap Saray Arivi alanlarna ve Ko
Ktphanesi-ANAMED'den Duygu Kzlaslan Paal'ya teekkr etmek
isterim.
TE E K K R
II
K SALTMALAR
.
EI
EP
A
lm tarihi
Encyclopaedia oflslam, . bas., 4 cilt (Leyden: E. J. Brill, 1913- 1936)
Encyclopaedia of Islam, yeni bas., n cilt, ayrca ekler (Leyden,
Londra: E. J. Brill, 1954-2003)
slam Ansiklopedisi, 13 cilt (stanbul: Milli Eitim Basmevi,
1945-88)
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (stanbul: Trkiye
Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Genel Mdrl, 1988- )
USC-MSA University of South California, Muslim Students Assodation
(Gney Kaliforniya niversitesi, Mslman renciler Birlii)
TDVA
12
GR
Ra h man ve Ra him Olan Allah 'n adyla
Grdn m, o hesap ve ceza gnn yalanlayant
te o, yetimi itip kakan, yoksula yedirmeyi zendirmeyen kimsedir.
Yazklar olsun o namaz klanlara ki,
Onlar namazlarn ciddiye almazlar.
Onlar (namazlaryla) gsteri yaparlar ama hayra engel olurlar.
KURAN 107'
ark Fischer 200 5 yaznda bir trafik kazasnda lnce ebeveyni Tark'n
ilk eitim yln henz tamamlad Pennsylvania' daki Swarthmore
College'a oullarnn ansna cmert bir bata bulundular. Ba
larn yle tanmlamlard: "Bir niversiteye gen rencilerinden birinin
mirasn harcayabilme sorumluluu pek sk verilmez; biz bunu zel ve ciddi
bir taahht sayyoruz. Tark Swarthmore'daki arkadalarn seviyordu. Spor
la ilgilenmeyi seviyordu. The Phoenix [okul gazetesi] iin yaz yazmay sevi
yordu. slamiyet'i de seviyordu. Eer onun miras Swarthmore tarafndan
onun sevdii bu alanlar onurlandrmak iin harcanrsa biz de biraz huzura
kavuacaz." Fischer'larn bann byk ksm niversitede yeni alan
islam Aratrmalar programn desteklemeye ayrlmt. Tark'n Pakistan
kkenli bir hekim olan annesi ba yle aklyordu: "slam'da 'sadaka-i
cariye' olarak anlan ve M slmanlar, balar gp gittikten sonra dahi
insanlara yararl olmay srdrecek eitim tesisleri veya programlar kurma
ya tevik eden bir gelenek var. .. Bu ban, birou gelecein lideri olacak
olan rencilerin slamiyeri ve Mslmanlar anlamasna yarayacan ve
dnya halklar arasnda uyuma vesile olacan mit ediyoruz."2
(Kitapta verilen Kuran ayetlerinin mealierinde orijinal eserdeki ngilizce eviriler esas alnarak Di
yanet ileri Bakanlg'nn resmi internet sitesindeki evrimii mealden yararlanlmtr. -.n.) Orijinal
eserdeki ngilizce mealierde aksi belirtilmedike esas olarak Arthur j. Arberry'nin The Koran Interpreted
(New York: Macmillan,I9SS) adl eserinden yararlanlmtr. Bu ayette ise Michael Sel\s'in Approaching
the Qur'an: The Early Revelations (Ashland, OR: White Cloud Press, 1999) adl eseri dikkate alnmtr (s.
124). Ancak Sells "hayr" (charity) kelimesi yerine "kk iyilik" (small kindness) ifadesini kullanmtr.
2 http:/ fwww.swarthmore.edufnewsfreleasesfosffischer.html (eriim: 6 ubat 2006).
13
ehzade Mehmed hakknda bkz. Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignity in
the Ottoman Empire (New York: Oxford University Press, 1993). s. 6o, 67. 8o. Peirce, Mehmed'in dogal
sebeplerden, muhtemelen iek hastalgndan ldgne inanyor. Bu klliyenin tesisine dair bkz. Glru
Necipoglu, The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire, fotograflar ile izimler Arben
N. Arabi ve Reha Gnay (Princeton: Priceton University Press, 2005). s. 191-207.
4 Ian Fischer, "Defning Hamas: Roots in Charity and Branches ofViolence," The New York Times (16
Haziran 2003). A8.
GiRi
G i Ri
s.
4II-30.
Frederick B. Bird, "Comparative Study of the Works of Charity in Christianity and Judaism," jour
islam tarihinin ilk dnemlerine ilikin genel bir tartma iin bkz. jonathan P. Berkey, T1e Fonna
tion ofIslam: Religion and Society in the Near East, 6oo-8oo (Cambridge, ngiltere, Cambridge University
Press, 2003). Yahudilikte hayrseverlik tartmalan iin bkz. Ephraim Frisch, An Histarical Survey of
jewish Philanthropy (New York: 'Ibe Macnillan Company, 1924; tekrarbasm 1969); Alralarn Cronbach,
"'Ibe Maimonidean Code of Benevolence," Hebrew Union College Annual 20 (1947): 471-540; Mark R.
Cohen, Poverty and Charity in the jewish Community of Medieval Egypt (Princeton: Princeton University
Press, 2005), 288. Klasik dnyada hayrseverlik iin bkz. Paul Veyne , Bread and Circuses: Histarical So
ciology and Political Pluralism, giri: Oswyn Murray, ev. Brian Pearce (Londra: Alien Lane, 1976; tekrar
basm 1990); A. R. Hands, Charities and Social Aid in Greece and Rome, Aspects ofGreek and Roman Life
(Ithaca: Comeli University Press, 1968); Peter Brown, Poverty and Leadership in the Later Roman Empire
(Hanover, NH: University Press of New England, 2002); Maria Macuch, "Charitable Foundations in the
Sasanian Period," Encyclopaedia Iranica, V: 139-42. Bizans'ta hayrseverlik konusunda bkz. Demetrios
J. Constantelos, Byzantine Philanthropy and Social Welfare, Rutgers Byzantine Series (New Brunswick:
Rutgers University Press, 1968); Judith Herrin, "ldeals of Charity, Realities of Welfare: The Philanth
ropic Activity of the Byzantine Church," Church and People in Byzantium iinde, ed. Rosemary Morris,
Society for the Promotion of Byzantine Studies, Manchester Twentieth Spring Symposium of Byzantine
Studies, 1986 (Birmingham: Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, University of
Birmingham, 1990), s. 151-64.
GiRi
Robert Payton, "Philanthropy in Action," Philanthropy: Four Views iinde, Robert Payton ve dig.
(New Brunswick: Transaction, 1988), s. . Bkz. ayrca Robert A. Gross, "Giving in America: From Char
ity to Philanthropy," Chanty, Philanthropy, and Civility in American History iinde, ed. Lawrence ). Fried
man ve Mark D. McGarvie (Cambridge, BK, Cambridge University Press, 2003), 29-48; burada 19.
yzyln seyri iinde flantropinin kronolojik geliimi anlatlr.
12 "Philanthropy" kelimesinin anlamlar ve etimolojisi iin bkz. Oxford English Dictionary (evrimii
edisyon). Terimler ve anlamlara ilikin tartma iin bkz. W. Ilchman, S.N. Katz ve E.L. Queen, ed.,
Philanthropy in the World's Traditions (Bloomington: Indiana University Press, 1998), s. x ve Kevin C.
Robbins, "Philanthropy," New Dictionary ofthe History of Ideas iinde, c. IV, ed. Maryanne Cline Horow
itz (New York: Charles Scribner's Sons, 2005), s. I757-I758.
20
Gi Ri
21
22
G i Ri
Hayrseverlik motivasyonlanna dair ilgin bir tartma iin bkz. S. Cavallo, "The Motivations of
Benefactors: An Overview of Approaches to the Study of Charity," Medicine and Charity before the Wel
fare State iinde, ed. J. Barry ve C. Jones (Londra: Routledge, 1991), s. 46-62. Gnmzn yardm ve
kalknma rgtlerini ynlendiren motivasyonlarn dikkatli bir eletirisi iin bkz. Tony Vaux, The Sel.fish
Altruist: Relief Work in Famine and War (Londra: Earthscan, 2001).
I Y i L i K YAP D E N i z E AT; M s L M A N TOPLU M U N DA HAY l R SEVE RL i K
23
hayrsever ban varl ve gcne dair sosyolojik bir izah sunmutu. "Ha
yrseverlik niin var?" sorusuna da bir sosyolog olarak cevap veriyordu.
Dierldmlk, hayrseverlikle rten, hatta kimi zaman onun ean
lamls olarak kullanlan baka bir fikirdir. Oxford Coneise English Dictionary,
dierkaml "kendini dnmeden bakalarnn iyiliiyle ilgilenmek" veya
"kendi zararna bir bakasna yarar salayan hayvan davran" olarak ta
nmlar, bylece belirli bir ban ierdii fedaldrl veya riski vurgular.
Bununla birlikte, ba iin zverili, tehlikeli ya da hatta zararl gibi gr
nen herhangi bir davrann gerekte ne lde yle olduunu sorgulayan
lar da kacaktr. Kinikler dierkamlk kavramna kukuyla bakacaktr. Bu
rada, biyoloji dnyasndan alnan bir fikir, "handikap ilkesi," dierkaml
Mauss'un insan toplumlarnda hediye vermenin rolne ilikin fikirleriyle
elverili bir ekilde kaynatrarak izah eder.
Biyolog Amotz Zahavi hayvanlarn neden riskli davranlar veya a
aal fiziki zellikleri olduuyla ilgili hipotezini aklamak iin "handikap
ilkesi" tabirini tretmiti. Verdii rnekler arasnda tavusun byk ve renkli
kuyruu, ceylanlarn (italar tarafndan tehdit edildiinde hemen kamak
yerine nce havaya) sramas ve yiyecein (baka bir hayvana) braklmas
vardr. Zahavi hayvanlarda grlen tehlikeli, gsterili yahut fedakarca dav
ranlarn g gsterisi ile stat ve prestij iddiasnn bir yntemi olduunu
ne srer; sonu olarak, bu zellikler veya davranlar bir trn o an hayatta
kalmas yahut devam bakmndan "makul maliyetli" dir ve gerek hibir fe
dakarla yol amayabilir.'9 Zahavi srail ve rdn' e yaylan Arava l'nde
gruplar halinde yaayan bir ku tr olan tleenleri incelemiti. Zahavi'nin
"Dierkam [kuunfhayvann] dierkarn bir eyleme yatrm yapmas, o bire
yin becerisine ilikin gvenilir, somut bir gsterge sunar" eklindeki tezinin
temelinde onlarca yllk ku gzlemleri yatyordu. Zahavi'ye gre:
Dierkarn eylemlerin baka bir yarar daha var: Verenin stnl
n ilan ederken bile verenin alana duyduu ilgiyi ortaya koyar. [t
leenler arasndaki] baskn erkek, grubun yararna yatrm yaparak,
19 Amotz ve Avishag Zahavi, The Handicap Principle: A Missing Piece of Dawin's Puzzle (Oxford: Ox
ford University Press, 1997), s. xv-xvi; Richard Conniff, "Why We Take Risks," Discover 22 (2oor) : 62-67.
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M S L M A N TOPLU M U N DA H AYl RS EVE R L i K
Merle Curti, "The History of American Philanthropy as a Field of Research," American Historical
Review 62 (1957): 352-63, s. 352'den alnt.
23 Robert Bremner, American Philanthropy (Chicago: Chicago University Press, 1960; gz. ge. has.
1988); Friedman ve McGarvie, Charity, Philanthropy, and Civility in American History.
24 David Owen, British Philanthropy, 66o-96o (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1964);
W.K. Jordan, Philanthropy in England, 148o-66o: A Study ofthe Changing Pattem of English Social Aspira
tions (New York: Alien and Unwin, 1959); W.K. Jordan, The Charities of London, 148o-66o (Londra: Alien
and Unwin, 196o); W. K. Jordan, The Charities ofRural England, 148o-66o (New York: The Russell Sage
Foundation, 1961).
I Y i L i K YAP DE N i z E AT; M s L M A N TO PLU M U N DA H AY l R S EVER L i K
GiRi
30
31
Michael B. Katz ve Christoph Sachsse, T1e Mixed Economy ofSocial Welfare: PublicjPrivate Relations
in England, Germany and the United States, the 87os to the 19305 (Baden-Baden: Nomos Verlagsgesell
schaft, 1996); Friedman ve McGarvie, Charity, Philanthropy and Civility.
iYiLi K YAP D E N iZ E AT; M S L M A N TO PLU M U N DA HAYl RSEV E R L i K
33
34
GiRi
35
slam toplumu tartmas iin bkz. Albert Hourani, " Islam in European Thought" (1990), s. 276-77,
22 Eyll 2006).
GiRi
Resim . Beyhekim Camisi'nin (13. yzyl) stnde " N a maz kln, zekat verin" (ve eklmu's-salat ve atC'z
zekat) ayeti (Kuran g:8) yazl ift kanatl ahap kaps. i nceminare Ta ve Ahap Eserler M zesi, Konya.
Konya M ze M d rl'nn izniyle. Yazarn ektii fotoraf.
37
39
yi, ayrca bu kiilere veya oullarna i bulmay ve belki kzlar iin uygun
evlilikler salamay ieriyordu. Resmi grevliye gelince, kimi zaman muh
temelen kendisinden daha gl kiilerin evlerinde sk sk misafir olurken,
kimi zaman da onu onurlandrmak isteyen bir astnn evinde arlanrd.
Dahas, resmi grevlinin sofrasndan artanlar akrabalara veya resmi konuta
komu olan ihtiya sahiplerine datlr, bayramlarda ise btn kap halk
na, ayrca muhta durumdaki yerel ahaliye ziyafet ekilir, hediyeler verilirdi.
H er durumda byle datmlar daha zayf birinin daha gl birin
den bir ey ald ve karlnda daha gl olann ballk ve kar hizmet
talebini rtl biimde yahut aka kabul ettii bir g denklemini belir
tip onaylyordu. Tarihiler genellikle sadece yoksul insanlara yaplan da
tmlar "hayrseverlik" diye anar ve kalanlar "hamilik," "misafirperverlik"
veya "cmertlik" olarak etiketlenir. Oysa aslnda btn bu kelimeler g
derecelerini, hami ile himaye edilen arasndaki balar yaratan, gsteren
veya tekrar teyit eden dinamik ilikileri gsterir ve eitsiz bir mtekabiliyeti
ima ederY Aslnda, sz konusu kelimeleri, her birinin meruiyetini belir
li bir iliki veya etkileimden ald ykmllk ve istihkak kavrarnlarnn
deiik ifadeleri olarak tanmlamak daha doru olabilir. Baz bz:n lm
istihkaklarn dayana yasayd. Szgelimi nafaka, hayatn temel ihtiyalar
olarak yiyecek, giyecek ve barnan zorunlu tedarikiydi ve resmi akrabalk,
mlkiyet ve evlilik ilikilerinin bir sonucu olarak ortaya kyordu.43 Bunun
la birlikte istihkaklar, daha az somut olmasa bile sosyal, siyasal ve kltrel
balar ile ykmllkler, deneyimler ve beklentilerin sonucu olarak gay
riresmi bir ekilde de yerleiyordu. Bu ykmllk-istihkak ilikisi sosyal
yap talaryd. Ykmllk beraberinde sorumluluu getiriyor, istihkaklar
ykmlle yol ayordu.
Aratrmalarn nispeten azlna karlk slam toplumlarnda ha
yrseverlik konusunda kaynak boldur. Yeni birincil malzeme kefetmek bile
Hamilik konusunda bkz. D. Fairchild Ruggles. ed., Women, Patronage, and Self-Representation in
Islamic Societies (Albany: State University of New York Press, 2000).
43 Rudolph Peters, "nafaqa, " El' iinde, 2. bas. Ek, s. 643-644; Ingrid Mattson, "Status-Based Def
nitions of Need in Early Islamic Zakat and Maintenance Laws," Poverty and Charity in Middle Eastern
Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer (Albany: State University of New York
42
gerekmez; daha ziyade, birok farkl trde bildik metinler -hukuki, edebi,
belgesel, ibadetle ilgili, estetik, yapsal ve maddi- hayrseverlik uygulamala
nnn bolluunu kefetmek amacyla yeniden gzden geirilebilir ve incele
nebilir. rnekler yaygndr ve dini metinler, hikayeler, iirler, seyahatname
ler, binalar, iniler, ahap oymalar, resimler, idari yazmalar, mali belgeler,
tarihi kaytlar ve biyograflerde bulunabilir. Figratif tasvirler ve kullanlan
ara gereler hayrseverliin gnlk hayat ile maddi kltrn dokusuna
nasl nfuz ettiini gsterebilir. Kaynaklarn bu kadar yaygn olmas uygu
lamann yaygnln yanstr, bu da konu hakknda bu denli az yazlm
olmasn daha da garip klyor.
Hayrseverlik aratrmalar, eldeki kaynaklar bakmndan genel, slam
tarihi alannn hem avantajlarna sahiptir hem de snrlamalarma maruz
dur. Dolaysyla, dorudan Osmanl mparatorluu'yla ve Osmanl resmi
arivlerinin, edebi koleksiyonlarnn ve maddi kltrnn korunmasyla
balantl olarak ve ayrca yeni edebi retim formlarn ortaya kmas sa
yesinde 15. yzyldan itibaren belirgin bir hale gelen nice! bir deiimle
birlikte kaynaklar da yzyllar getike bollar ve eitlenir.44 Gayrimslim
kaynaklar -srekli olarak slam toplumlarnda yaam veya bu toplumlar
ziyaret etmi gayrimslimler tarafndan yazlanlar- yukardaki kaynaklara
diplomatik yazmalar, ticari kaytlar, seyahat anlatlan, gnlkler ve re
simler eklinde deerli gzlemler ilave eder. Yabanclar iinde bulunduk
lar Mslman toplumlar bazen daha ok, bazen de daha az duyarllk ve
nfuzla tecrbe ettiler, dolaysyla bu metinler, okuru, Mslman hayrse
verliinde ikin deerler veya kusurlar konusunda ikna etmeyi amalayan
nyarglar yahut abartlar ieriyor da olabilir.
Bu kitap slam toplurolarna odaklanaca ve bu alanla ilgili tart
malar boyunca tarihyazroma ilikin gelimelere dikkat ekecei iin, bura
da bu konuda birka kelime sarf edeceiz. islam toplumlarndaki hayrse
verlie dair Bat'daki ilk bilimsel metinler, Mslmanlar ve genel olarak
Mslman toplumlar konu alan erken dnem Bat incelemeleri gibi Kuran
44 Derinlemesine bir tartma iin bkz. R. Stephen Humphreys, Islamic History: A Framework for In
quiry, gz. ge. bas. (Princeton: Princeton University Press, 1991), s. 25-65; Suraiya Faroqhi, Approaching
Ottoman History: An Introduction to the Sources (Cambridge, BK, Cambridge University Press, 1999), s.
4681.
iYi Li K YAP D E N i Z E AT; M SL MAN TOPLU M U N DA H AYl RSEVE R L i K
45 Rosenthal, "Sedaka, Charity." Ayrca Ercyclopaedia ofislam n her iki basksnda da ayn kelimeye bkz.
46 Indianapolis: Indiana niversitesi Flantropi Merkezi, 1995
'
G i Ri
43
44
GiRi
Narman A. Stillman, "Charity and Social Service in Medieval Islam," Societas 5 (1975): o5.
45
47
yzylda balad ve bunlarn tarihi, bir refah devleti olan modern brokratik
devletin tarihinin bir parasdr. Ancak uras kesin ki devlet yneticileri ve
resmi otoriteler, devletlerin var olmaya balad andan beri halklarnn sosyal
refahn dorudan veya delayl olarak etkilemitir. Buna ilaveten, 19. ve 20.
yzylda sivil sosyal refah rgtleri kamusal alanda sayca oald ve daha ok
ne kmaya balad; bu eilim kimi zaman sivil toplumun glenmesine ve
orta snfn bymesine atfedildi. Bir zamanlar yerel ve ardndan ulusal r
gtlerin var olduu yerde, bugn hayrsever hedeflerin peinde koarken mo
dern iletiimin, bankacln ve ularnn yan sra ekonomik kresellemenin
avantajlarndan yararlanmay bilen uluslararas ve uluslartesi kurulular var.
Bakalarna bir ey vermek evrenseldir ve vererek kurulan ilikiler
insan toplumlarnn ounun temelinde yatcr. erevesini slam toplum
larnn incelenmesi olutursa da, bu kitap, herhangi bir hayr ii rneinin
dini inan veya ballk kadar dorudan tarihi artlar yahut evresel etken
lerle de ilgili olabileceini ileri srmektedir. nsanlar eit eittir, verme
lerinin de eitli yollar ve sebepleri vardr. Hayr ii zorunlu veya gnll
olabilir, saygyla ya da kmseyerek gerekletirilebilir; snrlamasz veya
artl, cmerte veya cimrice, bireysel veya mterek, rgtl veya gelii
gzel, tahmin edilebilir veya anlk, trensel veya gayriresmi, anonim veya
birisine atfen yaplm olabilir. Dini inanlardan baka saikler, rnein ki
ilik, kiisel ihtiras, siyasi meruiyet, mali kayglar, sosyal beklentiler veya
kltrel normlar bata bulunma kararlarn etkileyebilir.
slam toplumlar tarihinin hayrseverliin prizmasndan baklarak
yeniden okunmas, sadece birkan sayacak olursak, ynetimler ile yne
ticilerin rol, bireysel ve toplumsal sorumluluun mahiyeti, dini retinin
gc, ailenin ve daha geni hanelerin yaps ve ilev tarz; akrabalar, komu
lar ve yabanclar aras balantlar; cinsiyetn bireysel roller ve stat stnde
ki derin etkisi ve servetin uygun kullanmna ilikin tutumlara dair yeni bir
perspektif sunuyor. Bu yeniden okuma ayn zamanda karlatrmal tarih
sel ve kltrler aras inceleme iin zengin bir temel salyor.
GiRi
BRNC BLM
49
B i R H KAYE
Arkadam lya Muhammed'in babas Ebu lya, Fas'n Bucad kasa
basnda frncdr. Her sabah saat 3.3o'da kalkar ve 4.oo'te frnda almaya
balar. O ve ikinci olu Abdllatif frnn duvarlarna yerletirilmi byk
scak ocaklarda yzlerce sornun ekmei hazrlar, yourur ve piirirler... [Ya
zar genellikle le yemeinden sonra ailenin oturma odasnda Ebu lya'yla
oturuyordu.] O sigara iiyor, bense kitap okuyor ve ou zaman Bucad'da
grdm her eyin anlamn karmaya alyordum.
Bir le sonras, alnan kap bizim skunetimizi, ailenin geri ka
lannn ise le uykusunu bld. lya'nn kz kardei Hatice kapya kotu
ve gri, partal bir kaftan giymi bir kadn ieri ald. ki kadn mrl mrl bir
eyler konutular ve sonra Hatice babasna dammak iin salona girdi. Ebu
lya czdanna uzand, birka banknot kard ve onlar Hatice'ye verdi, o
da evin giriine kotu ve paralar kadnn eline sktrd. Kadn Ebu lya'ya
yksek sesle teekkr etti ve dar sokakta gzden kayboldu.
O akam lya ve Abdllatife kadn sordum. Kaytszca, gelenin, o
lunun okulu iin bir ihtiyac olan Lala Fatiha olmas gerektiini sylediler.
nk tam da o srada okullarn gz dnemi balamt. Lala Fatiha kimdi?
Hayr, bir akrabamz deil, komumuz. Sokan aasnda, sadaki kap
girii onun. Kznn dn iin turuncuya boyanan kap. Onun kk o
cuklarn sokakta askereilik ve top oynarken grmtn. Kadn dul. Babam
zekatn ona dyor.
Zekat m? Yok, Peygamber'in zamanndaki gibi bir vergi olarak ce
maat kasasna denen zekat deil bu. Artk Fas'ta zekat toplanmyor. Bunun
yerine hkmete gelir vergisi dyoruz. Ayrca fakiriere sadaka veriyoruz.
ou insan zekat dzenli demiyor, sadece ramazanda sadaka veriyor ve
belki belirli bir dilenciye destek oluyor; bununla birlikte Bucad' da Marake
veya Kazablanka M edine'dekinden daha az dilenci var.
Grnd kadaryla Ebu lya, zekat gelir vergisini ikiye katiasa
bile, Mslmanlarn zekat deme sorumluluu olduuna inanyordu. Ay
nca kiinin zekat Kuran'da sylendii ekilde demesi, Mslmanlarn
komusunun durumunu bilmesi ve yardm istenneden onlarn refahyla
ilgilenmesi gerektiine inanyordu.
so
NAMAZ K i l l N VE ZE KAT V E R i N
Birka yl yardmdan sonra Lala Fatiha artk herhangi bir eksii oldu
unda Ebu lya'ya haber gndermedii iin paylannaktan usannca onun
zekatnn her yerde hazr ve nazr olmasna raz geldi. Ebu lya ona defa
larca yle demiti: "Bu sadece geici bir durum. Senin Abdlrahman, Bak
[lise diplomas] alnca o zaman senden o sorumlu olur. Eer o ve kardeleri
eitim grmezlerse, ayak veya temizliki cretiyle sana ve kk kzlara
nasl destek olabilirler? Az gze alrsan, aza raz gelirsin. Karln gr
mek istiyorsak yatrm yapmaya da istekli olmalyz. Eer Si Muhtar senin
ocuklarn eitimini feda etmek istediini duysayd ne derdi?" Bezgin Lala
Fatiha kafasn sallar, Ebu lya'nn elini pmeye alr ve kaba bir ekilde
iine geri dnmesi sylenirdi.
"Peki, ama Lala Fatiha'dan ne haber?" diye sordum. "Btn bu hayr
severlik gcne gitmiyor mu? Hep bakalarndan bir eyler almak?"
lya soruya armt. " Bu hayrseverlik deil" diye cevab yaptrd.
" Bu, zekat; zekat teklif etmek bizi, kullanmak onu ereflendirir. Her
ey Allah'tandr, bizden deil. u anda ihtiyalarmz karlayacak
durumdayz; daha sonra, ocuklar eitim grp hekim ve mhen
dis olarak altklarnda ve Abdllatifle ben frnda almaktan yp
randmzda, bize bakma sras Lala Fatiha'ya gelebilir. Allah bize
verir; gerekenleri verir, almak iin kullandmz beyinlerimizi,
salmz verir. Eer sahip olduklarmz yeterliyse o zaman bunla
r komumuzla paylarz. Eer yeterli deilse, o zaman komumuz
bizimle paylar. Lala Fatiha bizim daha iyi Mslmanlar olmamza
yardm ediyor ve karlnda kendisi de iyi bir Mslman oluyor.
slam' yaamann yolu da bu deil mi?"'
Bu blmde, hem mminlerle Allah arasndaki ilikiyi kurmak hem
mminlerin kendi aralarndaki ve maddi dnyayla ilikilerini dzenlemek
bakmndan, zorunlu verme eylemine slam'da atfedilen rol anlamak iin
Donna Lee Bowen, "Abu lllya and Zakat," Everyday Life in the Muslim Middle East iinde, ed. Donna
Lee Bowen ve Evelyn A. Early (Bloomington: Indiana University Press, 1993). 2r8-2r. Indiana University
Press'in izniyle alntland.
N A M AZ K Ll N VE ZEKAT VERi N
53
54
N AMAZ K l L l N VE Z E KAT V E R i N
University of Beirut, r966). (Daha sonraki referanslarda nce Arapa, sonra ngilizce kaynak belirtile
cek). Gazali, hya da "Fukaralk ve ilecilik" balkl bir blm de yazmhr, burada dindar bir yoksul
luu ve bunun inanl Mslman mutasavvf Allah bilgisine yaknlatrmadaki roln ele almtr. Bu
blmle ve ada balan iinde Gazali'yle ilgili bir tartma iin bkz. Adam Sabra, Poverty and Charity
in Medieval Islam: Mamluk Egypt 1250-1517 (Cambridge, BK, Cambridge University Press, 2000), I73I.
Genel olarak Gazali iin bkz. W. Montgomery Watt, "Al-Ghaza!I," El' iinde, I I:ro38-4r ve Eric Ormsby,
Ghazali, Makers of the Muslim World (Oxford: Oneworld Publications, 2007).
'
55
19. ayetlerinde kendisine yolda bir fikir bulur. Her iki fikir de Mauss'un,
hediyenin, servet fazlas olanlarn zenginliklerini paylama ykmllne
dayanan zekata dnt eklindeki yorumunda yank bulur. Kuran vahyi
zekat vermeyi kutsarken, dier tarafta yoksullarn, zenginlerin servetinin
fazlas stnde hak iddias sosyal sonular dourmaktadr. Acaba bunlar
slam ncesi dnemde hami-himaye edilen balantl modellerin oluturul
masnda bir etken miydi? 6
slam, sk sk ballarndan inanlarnda ve amellerindt> eitlik ta
lep eden bir din diye aklanr. Kuran'dan pasajlarda bu fikir tekrarlanr
ve Kuran btn Mslmanlarn referans metni ve ocuklarn Mslman
dnyada geleneksel olarak ilk rendikleri ey olduuna gre bu fikir ka
nlmaz bir olgudur. 2. surenin 2 5 . ayeti, "man edip salih arneller ileyenle
re" (Ellezine amen ve amil 's salihat) cenneti vaat eder ve ayn surenin no.
ayeti mminlere unu tembih eder: "Namaz dosdoru kln, zekat verin.
Kendiniz iin her ne iyilik (hayr) ilemi olursanz, Allah katnda onu bu
lursunuz. phesiz Allah btn yaptklarnz grr. " Kuran'da batan baa
iman ve salih ameller, namaz ve zekat birlikte grnr. lya da zekatn faal,
yaanlan bir slam deneyiminin paras olduunu vurguluyordu.
Zekatn Kuran'daki kullanm, Arapa kk anlamnn akla getirdii
gibi, ilevinin hem "artma," hem "art" olduunu rnekler. Arnma, k
yamet gn iin mmkn lde hazr olmak isteyen mminlerin genel
hedeflerinden biridir. Zekat deme onu hesaplamaya temel alnan serveti
artma niyetiyle yaplr, servetin bir blm toplum yarar iin ayrlarak ah
si kazan merulatrlr; mal sahibi bir ksmndan vazgeerek kalan ksmn
kutsanmasn salar. Kuran, Allah'n (geri serveti ve servet sahibini fark
gzetmeksizin knarnasa da) agzllkten ve servetin servet iin doyum
suzca biriktirilmesinden holanmadn ak seik belirtir. Zekat deme
yenler, Allah'n buyruuna boyun emek istemedikleri iin kyamet g
nnde ac dolu azaplar ekmeye mahkumdular.7 Zekatla ilgili olarak en ok
anlan ayetlerden 9- surenin n3 . ayeti, arnma kavramnn zekatn bir tvbe
Michael Bonner, "Poverty and Charity in the Rise of Islam," Poverty and Charity in Middle Eastem
Cantext iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer (Albany: State University of New York
Press, 2003), r6-r8; Mauss, The Gift, 17-r8.
Qur'an 9:34-35; Hurgronje, "La Zakat," so.
7
6
57
j0rgen Baek Simonsen, Studies in the Genesis and Early Development of the Caliphal Taxation System
(Kopenhag: Akademisk Forlag, 1988), 30-31. Rubin baz kimselerin 9 surenin 3. ayetini gnahtan tv
be edenlere atfta bulunmak zere yorumladgn, bakalarnnsa ayetin btn mminlere atfta bulun
duu ve "sadaka"nn burada "zekat" anlamna geldii eklinde yorumladn syler; bkz. The Qur'an,
9:103 (s. 65, not). Ayrca bkz. T. H. Weir ve A. Zysow, "sadaka," El' iinde, VIII709.
9 Bashear, "On the Origins and Development of the Meaning of Zakat," 86-87.
NAMAZ K l L l N VE Z E KAT V E R i N
')()_
Norman Calder, "Khums in Imami Shi'i Jurisprudence, from the Tenth to the Sixteenth Century,"
Bulletin ofthe School ofOriental and Ajrican Studies 45, no. r (r982): 39-47; R. Gleave, "khums," EI' linde,
Ek, 533
13 Fazlur Rahman, "S ome Key Ethical Concepts of the Qur'an," Journal of Religious Ethics n , no. 2
(r983): r7o-85.
6o
N A M AZ K i l l N VE ZE KAT V E R i N
rilmesi btn fertler iin balayc bir karar ve emirdir." Gelgelelim, dier
dini vergilerden elde edilen servet, " Mslman halkn hakk olup sultan
larn tasarrufundadr ve bu servetten elde edilecek gelir ve harcamalar ise
Sultanlarn salam muhakemesine emanet edilmitir." '6 uras ak ki bir
hkmdarn servetinin konumu srp giden bir tartmann konusuydu ve
hkmdarlk hazinesi ile devlet btesi arasndaki ayrm sadece hkmda
rm uyruklarnn maddi refahyla deil, onun kiisel manevi konumuyla da
ilikiliydi.
Zekat, ister fiili fiziksel bymesi sonucu ister daha sonra kullanl
mak veya satlmak iin elde tutulurken deerinde meydana gelen art so
nucu olsun, deeri art gsteren malvarl stnden yllk olarak denir.
Geleneksel olarak zekat be servet kayna zerinden hesaplanr: hayvanlar,
tarmsal rnler, altnla gm, madenler ve ticaret. Mallar zekat ykm
llne girmeden nce asgari bir yllk bir bekletme sresi (havl) vardr.
Nisap her mal iin sabittir, bununla birlikte altn ve gm gibi eylerin
deerleri kimi durumlarda birletirilebilir. Ayrca, altnla gm (mcevher
dahil) ve gml servet sahipleri, malik olduklar btn dnemde bu obje
ler iin bir kere zekat demek zorundadrlar.'?
Zekat oranlar ve demeleri hesaplama yntemleri, verginin haksz
veya nispeten dengesiz vergi ykleriyle sonulanmayaca ekilde ayarlan
m grnyor. deme kurallarnda, hayvann yana gre deien deeri,
cinsiyeti, ayrcia m otlad yoksa satn alnm yem mi yedii ve ie kou
lup koulmad hesaba katlr. Keza, sulama yaplan ve yaplmayan tarlalar
da yetien tahllar, gen ve yal aalar, depolanabilir temel gdalar ve derhal
tketilmesi gerekenler iin farkl oranlar mevcuttur. Bu zekat hesaplama
ilkeleri, herhangi bir modern vergi sistemini aratmayacak karmak yaplar
ve ayrca slam fkh okullar arasnda yorum farklar tretmitir. Btnyle
bakldnda, zekat konusu hadis ve slam fkh kitaplarnda sayfalar dol
durur. Kurallar (ve varyantlarn) okumak, ABD Federal Gelirler Yasas'n
veya herhangi bir ulusal vergi otoritesinin talimatnamesini okumak kadar
r6 Seyhlislam kadlar ile ulemann oluturduu Osmanl dini hiyerarisinde en yksek makam
sahibiydi. Imber, Ebus's-Su'ud, 82.
17 Al-Ghaza!I, Kitab Asrar al-Zakah, 275-78; Paris, Mysteries ofAlmsgiving, 5-13NAMAZ K I L I N VE Z E KAT V E R i N
..
ti. Soylar, iklim, otlak, su ve dier doal artlarda grlen blgesel farklar
muhtemelen deiik hukukularn zekatn hassas artlarn yorumlama
eklini etkilemi ve bu yorumlar, tpk kyaslanabilir farklarn ekili rnler
iin deien oranlar retmesi gibi, yukarda tasvir edilen hesaplamalarda
farkllklar retmiti.
Altnla gmten toplanan zekat yzde 2,5 oranndadr, nisap genel
likle yaklak 85 gram altn ve 593 gram gm iin belirlenir. Ayn oranlar
maden getirileri ve gml hazineler, ayrca her trl ticari mal iin geer
lidir ve nisab takdir etmek iin ticari maln deeri altn ve gmnkiyle
birletirilebilir. Yatrmclada kyaslandnda taeirierin zekatnn takdiri,
buna ek olarak sat iin elde tutulan hayvanlar gibi ticari mallarn stat
snn belirlenmesi bakmndan fkhi okullar arasnda farklar mevcuttur.20
Gnmzde genel zekat oran ounlukla yzde 2,5 veya krkta bir diye
belirtilir. Nisab lmek iin, farkl malvarlklarnn toplam deerini hesap
lamak zere altn cinsinden mukabilleri kullanlr. Bu hesaplarn nasl ya
pldna dair rnekler bugn kolayca baz byk slam hayr kurumlarnn
veya baka rgtlerin, borlu olduklar zekat hesaplamak isteyen Msl
manlara eriilebilir destek sunan nternet sitelerinde bulunabilir. Mesela
984'te kurulan ve Britanya Hayrsever Kurulular Komisyonuna (UK Cha
rities Commission) kaytl olan slami Yardmlama (Islamic Relief) adl
uluslararas rgt, ayrntl aklamalarla zekata nelerin dahil edileceine ve
deerlerin nasl hesaplanacana ilikin rneklere verilen st metin balan
tlaryla birlikte daldurulmas gereken bir form ieren bir "zekat hesaplama
makinesi" sunmaktadr.2'
Btn olarak bakldnda, zekat dzenlemeleri, slam inancnn il
kelerine uyacak bir vergilendirme sistemi kurmak iin hatr saylr enerji
harcayan ve bir yere kadar yerel ekonomilerin karakterine uyum salam,
20 Zysow, "zakat," XIAI3; Al-Ghazall, Kitab Asrar al-Zakiih, 277-78; Paris, Mysteries ofAlmsgiving, ro-12.
21 Islamic Relief sitesi www.islamic-relief.comfukjindex.htm# (eriim: 7 Aralk 2oo6) ve onun link
verdii zekat hesaplama makinesi www.ramadhanzone.com (eriim: 7 Aralk 2006) adresindedir. Yz
de 2,5 luk oran ABD merkezli ngilizce www.islamicity.comfmosquejzakat (eriim: 14 Temmuz 2005)
sitesinde belirtiliyor. Zekat hesaplama makinesi iin de bu siteye baknz, burada zekatnz hesaplaya
bilir ve kredi kartyla evrimii deme yapabilir, verilen listeden seilen belirli bir rgte ynlendirebilir
siniz. Ayrca, Birleik Arap Emirlikleri Zekat Fonu'nun farkl mal trlerinin zekatn hesaplama imkan
sunan internet sitesine bkz.: http:( fwww.zakatfund.netfenfcalcjecalc.php (eriim: 6 Mart 2on).
'
NAMAZ K uN vE ZE KAT V E R i N
kullanlmaz, sadece Zeyd, Amr ve Hind gibi hayali adlar geer; ne de her
hangi bir vakann yeri belirtilir. Bununla birlikte fetvalar ounlukla sahibi
tarafndan toplanp gruplandrldndan zaman ve mekan iinde genellik
le konumlandrlabilirler. Dorudan Ebussuud Efendi'ye sorulan bir soru
yledir: "Eer Zeyd'in elinde temel ihtiyalar iin (gerekenden] 8oo ake
fazlas varsa, bunun stnden bir yl getikten sonra zekat vermek gerekir
mi?" Yant: "Gerekir, 40 [ake, yani yzde 5]." Bu fetva gerek bir sorunun
veya teorik hukuki tartmalarn rn olabilir yahut insanlara zekat de
meyi hatrlatmak amal genel bir fetva olabilir. nsanlarn belirli artlar
altndaki ritel ve gnlk davranlaryla ilgili yerel, gndelik tasalarn yan
styor gibi grnen baka sorular da vard. Mesela Ebussuud'a, bir mrnin
tarafndan Osmanl donanmasna mali destek olarak verilen parann zekat
saylp saylmayaca sorulmu, yant "evet" olmutu. Bu fetva, donanma
nn 157'de nl nebaht Sava'nda imhasndan sonra, Osmanl yurttala
rn kaybedilen gemilerin yeniden inasna yardm etmeye zendirmek iin
karlm olabilir. 23
Fetva uygulamas geliiyor ve bugn saysz web sitesi dahi Msl
manlara zekatlarn hesaplamada yardmc olmak iin fetvalar yaynlyor.
Suudi Arabistan Krall slami iler, Vakflar, Davet ve rat Bakanl'nn
destekledii "al-Islam.com" web sitesi, zekatn btn vehelerine dair ayrn
tl bir blmle birlikte okurlarna yedi dilde -Arapa, ngilizce, Franszca,
Malayca, Endonezyaca, Almanca ve Trke- bilgi sunuyor. Site daha eski
dnemlere ait baz belirsizlikleri rnekleyen fetvalarn yan sra daha ada
meseleleri de ieriyor. Szgelimi yle bir genel soru ortaya atlyor: " Bir
Mslman, maa veya yapt ilerin karlar, hediyeler yahut baka gelir
ler stnden denecek zekat miktarn nasl hesaplayabilir?" Yant ayrntl,
ama geride hala aydnla kavuturulmas gereken birok nokta brakyor:
Kuveyt'te yaplan Birinci Zekat Konferans'nda [1984] u anlam
da bir fetva verildi: i cretleri, personel maalan, hekimlik ve
23
Dzda, eyhulislam Ebussud Efendi Fetvalar lnda 16. Asr Trk Hayat (stanbul: Enderun Ki
tabevi, 1983), 63-64. Genel olarak fetvalar hakknda bkz. E. Tyan and ). R. Walsh, "fatwa" El' iinde, I I :
866-67 v e Humphreys, Islamic History, 217-8. lnebahh Sava hakknda bkz. A . Hess, "The Batle of
Lepanto and its Place in Mediterranean History," Past and Present 57 (1972) 53-73
66
N A M AZ K l L l N VE Z E KAT V E R i N
68
N AMAZ K L l N VE ZE KAT V E R i N
27
Al-Ghaza!I, Kitab Asrar al-Zakah, 291; Fars, Mysteries ofAlmsgiving, 53; Zysow, "zakat," XI: 415-16.
Fred M. Donner, The Early Islamic Conquests (Princeton: Princeton University Press, 198r), 252, r65.
6g
W. Montgomery Watt, "Ab Bakr," El' iinde, I:no-n. Azim Nanji, "Almsgiving," Encydopaedia of
the Qur'an iinde, ed. jane Dammen McAuliffe (Leyden: E. ). Brill, :zoor), I:67; Fred M . Donner, ev.
ve notlayan, The History ofAl-Taban, c. X: The Conquest ofArabia (Albany: State University of New York
29
30
31
73
35 Bkz. Serahsi'nin (. uo6), Calder ve dig., Classical Islam, 213-14'te alntlanan tartmas.
36 H. A. R. Gibb, ev. ve yay. haz., The Travels oflbn Battuta AD 1J251J5+ c. IV (Londra: The Hakluyt
Society, 1994), 9303337 H. A. R. Gibb, ev. ve yay. haz., The Travels oflbn Battuta AD 1J251J54 c. III (Cambridge, BK, Cam
bridge University Press, 1971), 6045.
38 Waines, An Introduction to Islam, 191.
74
NAMAZ K t L I N VE Z E KAT V E R i N
Halil nalck ve Donald Quataert, yay. haz., An Economic and Social History of the Ottoman Empire,
75
44 Yazar belirsiz, "The Efficiency of Zakat Distributions," [International Islamic University of Malay
sia] yaynlar ksm, http:j fwww. iiu.edu.myfiawf (eriim: 2 Mart 2006).
45 Evliya elebi, The Intimate Lifo ofan Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha (s88-662), ev. ve yay.
haz. Robert Dankoff, nsz Rhoads Murphey (Albany: State University of New York Press, 1991), 264.
46 Ayrca bkz. Kuran, 90. sure.
47 Zekat balarnndaki azat etme hususunda hukuk ekaileri arasndaki fikir ayrlklar hakknda bkz.
Al-Ghazal, Kittlb Asrar al-Zaktih. 292; Paris, Mysteries ofAlmsgiving, 58. Bkz. Zysow, "zakat," XI:415.
slam toplumlarnda kleler ve klelik stne kapsaml bir literatr var. Temel kaynaklada kavramlar
iin bkz. R. Brnschwig, '"abd," EJ'iinde,1:24-40 ve ayrca bkz. Y. Hakan Erdem, Slavery in the Ottoman
Empire and its Demise, 8oo-9o6 (Basingstoke, Hampshire: Macmillan, 1996); Bemard Lewis, Race and
Slavery in the Middle East: An Histarical Enquiry (New York: Oxford University Press, 1990); J. R. Willis,
ed., Slaves and Slavery in Muslim Africa (Londra, 1983).
I Y i L i K YAP D E N iZE AT; M SL MAN TOPLU M U N DA H AYl R S EV E R L i K
77
79
8o
Resim 2. Borlularn serbest braklmas. l l l . M urad ' n (157695} olu ehzade Mehmed'in snnet
enlikleri n i m inyatrlerle an latan Surname-i Hm'iyiln'dan bir tablo. Borlarn deyemedikleri iin
hapsed ilen insanlar tren alanna zinciri i bir halde getiriliyor, orada sultan n onlarn alacaklianna
borlarn demesinden sonra serbest braklyorlard. Surname-i Hm'iyiln, H . 1344, f. 202a.
Topkap Saray M zes i ' n i n izniyle.
nan harmani lime limeydi, bunun zerine onun yerine bana kaliteli
Baalbek bezinden bir harman gnderdi, eteinin bir ucuna da iki
altn dinar sarmt. Bu, yolculuum srasnda bana balanan sa
dakalarn ilkiydi. 61
Ebu'l Hasan sadece bn B attuta'nn paralanm elbisesini yenile
mekle kalmam, ayn zamanda ona seyahati iin zarifbir para verme yolu
bulmutu. Cmertlikleriyle bn Battuta'ya yolculuklarna devam etme vas
talar salayan birok kiiden sadece ilkiydi o.
Seyyahlar hem sadaka hem zekat hak edenler arasna da dahil edil
mitir (Kuran 4:36). Gerek bn Battuta'nn tekrar tekrar sunduu tasvirler,
gerekse Evliya elebi gibi tannm dier seyyahlarn anlatlan, Mslman
dnyasnda insanlarn ilim sahibi veya resmi grevli payesindekilere sun
duklar misafrperverliin gereklikleri hakknda hemen hemen hibir p
heye yer brakmaz. Farkl farkl iktisadi ve sosyal konuma sahip seyyahlara
kucak aan saysz kurum vard. Bu tasvirlerde konukseverlikle hayrseverlik
bir noktada birleiyor yahut rtyor, en azndan allagelmi gnlk
dnem iin sadece yiyecek ve barnak deil, koruma salamay da teminat
altna alyordu. Mslman toplumlarda seyyahlara yaplan yardm ne Ms
lmanlarla snrlyd, ne sadece onlar tarafndan uygulanyordu. bn Battuta
Lazkiye yaknndaki bir manastrdan yle sz eder: " Suriye ve M sr'n en
byk manastr olup Diyar'l Farus diye biliniyor. Burada keiler yayor
ve her taraftan Hristiyanlar ziyarete geliyor; burada duran her Mslman'a
Hristiyanlar ikramda bulunuyorlar; yiyecekleri ekmek, peynir, zeytin, sirke
ve kaparidir." 62 Osmanl topraklarnda yolculuk eden yabanclar sk sk, her
seyyaha bedelsiz ak olan kervansaraylarla imarethanelerin yaygnlndan
bahseder ve ky misafirhanelerinde bile Mslmanlarn ve varlksz olduk
lar bariz insanlarn yan sra kendilerinin de arland zerinde dururlar. 6
Zekat alanlara ilikin tartmamzda u ana kadar tutarl bir tarihsel
rgtlenme ve deiimin izleri grlmedi. Daha ziyade, sunulan rneklerGr Gibb, Ibn Battuta. c. . 12.
62 Gibb, Ibn Battuta, c. I, us.
63 Louis Deshayes de Courmenin, Voiage de Levant Fait par le Commandement du Roy en Lannee 1621
par Le Sr. D. C. (Paris: Adrian Taupinart, 624), 49-50.
NAMAZ K l l N VE ZEKAT V E R i N
niyetle vericek olur) ." 65 Ebussuud'un cevab, bu soruyu dini veeibesini yerine
getirrnek iin ortaya atm olabilecek olan iyi niyetli koyun sahibine kolaylk
salyordu. Bununla birlikte Kuran, zekat demelerinin veren adna tam
olarak sevap hanesine yazlmas iin niyetin yeterli olmayaca izlenimini
verir; aksine, niyet, zekat veren kimsenin sadece deruni, grnmeyen tutu
munundan daha fazlasn ierir. Kuran'n ikinci suresinde uzun bir blm
(2:26-8) insanlarn [bir eyi) nasl uygun bir ekilde vermeleri gerektii
tartmasna ayrlmtr. Bir ey verenler ne hayrsever arnelleriyle bbr
lenmeli, ne de alclar utandrmaldrlar. Bu trl davran arnelin deerini
hkmsz klar ve verenin Allah'a gerekten inanmadn gsterir. uras
aikar ki, Allah "her eyi bildiine" gre, bu durum alenen vnme ve ahsi
tatmin hissi iin de aynen geerlidir. Yine de, Kuran bbrlenme riskini ka
bul etse ve gizli ba tercih etse bile aleni balarn deerini teslim eder.
" Sadakalar aktan verirseniz ne gzel! Fakat onlar gizleyerek fakirlere ve
rirseniz, bu sizin iin daha hayrldr ve gnahlarnzdan bir ksmna da
kefaret olur. Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdardr." (2:271) Dahas,
bir kii ne veriyorse versin, "kazandklarnn iyilerinden" vermelidir, ahsen
kullanmayaca eylerden deil. Hayrseverliin, kalitesiz yahut krk dkk
mallar iin bir plk olmas dnlmemitir.
Gizli vermek ile aktan vermenin karlatrmal deerleri Gazali'yi
de megul etmi ve zekat bahsinde birka kez ve ayn ekilde Zekat Verme
nin Srlar'nn sonundaki sadaka blmnde geni bir ekilde bunlar lp
tartmtr. Gizli vermek alcnn kimliini koruyor, kii bu suretle almaktan
dolay malcup edilmiyor, ihtiyac hakknda knannaya ve pheye maruz
kalmyor veya aldn paylamak zorunda kalmyordu. Kuran aka, ken
dilerini ba alanlara ifa etmeyen balar tercih ettiinden, gizli ver
mek ba iin daha iyiydi. te yandan aleniyetn avantajlar vard, nk
bu rnek baka insanlarn vermesine de yol aabilir, kibir ve ikiyzll
azaltrken samimiyeti tevik edebilirdi. Eer Allah her eyi bilense, o zaman
gizli vermek ancak baka insanlardan saklanabilir ve sadece Allah'n hsan
larn sergileme yolundaki bir frsat ortadan kaldracaktr. Sonunda Gazali,
gizlilik veya aklk tercihinin bann karakterine ve bann bireysel
65
86
Niyet, Arapa niyya'nn Trke telaffuzudur. Dzdag, Ebussuud Efendi Fetvalan, 63, no. 217.
N A M AZ K L l N VE ZE KAT V E R i N
tye ragmen, Ebu lya'nn zekat demeleri ayn zamanda Kuran ve baka
metinlerde srarla iaret edildii gibi tahkir ve ineitme ihtimalleriyle dolu
bir insani sosyal etkileim erevesi iinde yer alyordu. ahsen yaplan ba
glar kabul etmek zor olabilirdi ve Lala Fatiha bunlar uzun vadeli bir te
melde kabul etmek zorundayd. nsan, Lala Fatiha'nn gnlk bazda Ebu
lya'yla manevi bir eitlik hissedip hissetmediini merak ediyor. Ne yazk
ki yazl tarihin ounda olduu gibi bu haclisede de, daha glyle daha
zayf arasndaki fark ister mal varl, cinsiyet veya yaa, isterse sosyal yahut
politik statye dayansn, bu tr dikey ilikilerde yoksul veya daha gsz
insanlarn gerek perspektifini aa vuracak bulgular ok daha azdr.
Kuran buyruklar, hadis gelenekleri ve hukuki yorumlar insan doa
snda belirlenen iki zt g arasndaki gerilimler ak seik ifade eder. Bir
yanda dini btn bir kii samimi olarak Allah'n "ver" buyruunu lafzna ve
ruhuna uygun ekilde yerine getirmeyi deneyebilir. br yanda ise insan
doas, kiileri, zellikle toplumlarn ou zaman takdir edip dllendirdii
hayrseverlik gibi eylemleri iin tasvip arayna iter. slam ilahiyat bala
mnda zekat Allah'a bir bortur ve zekatn cemaate yarar, istense ve ho
karlansa bile, ikincil bir yan rndr. Datlan zekat iin herhangi bir
vg, deyeniere deil Allah'a aittir. Allah, verene zekat dedii iin itibar
etse de verene gereinden fazla itibar eden bir kii sz konusu ahs Allah'a
e koma (irk) riskine girer, bu da Allah'n tekliine halel getirdiinden en
agr gnahtr. 68 Elbette, btn slam literatrnde vgye deer ve doru
davran rnekleri olarak, cmert insanlar takdir eden hikayeler bolca var
dr. nc blmde tartmaya devam edeceimiz gibi, insan cmertlii
kimi durumlarda alakgnlllkle yumuatlmakta, kimilerinde ise vere
nin arszca reklam iin kullanlmaktadr.
Zekata dair islami metinler, esas olarak, verenler hakkndadr: bu
kiilerin dini ykmll, serveti, kurtuluu ve vermedikleri takdirde on
lar tehdit eden cezalar. Zekat manevi bir konudur ve [zekat] demenin tek
motivasyonu, derin inantan kaynaklanan Allah'a itaat etme arzusu olmal
dr. Kuran samimi dindarlara ve cmertlere dl olarak maddi kazan vaat
eder. Ruhani dl lmden sonra, cennette adilane kazanlm bir yerle,
68
88
69 Al-Bukhari, Sahrh al-Bukharr, 24 (zakat), bab 9; USC-MSA, Bukhari, 24(493- Gibb, Ibn Battuta, c.
IV, 895, 370, n . z.
70 Gibb, Jbn Battuta, c. IV, 895, 370, n. z.
l v i L i K YAP D E N i Z E AT; M s L M A N To PLU M U N DA HAYl RSEV E R L i K
Muslim, Sahh Muslim. 470-71, Book 5. no. 2161; USC.MSA, Muslim, 5j216r.
nsann ve dnyann sonunu, br dnyay anlatmaya alan ilahiyat kolu -.n.
Weir ve Zysow, "sadaka," XI:407.
N AMAZ K L N VE ZEKAT VERi N
cemaate ezamanl temas eden dinamik bir sretir. lya'nn, babasyla Lala
Fatiha'nn ilikisini aklarken belirttii gibi, "Zekat teklif etmek bizi, kul
lanmak onu ereflendirir. Her ey Allah'tandr, bizden deil."73
FiTRE ZE KAT!
74
75
Mslmann ftre zekat olarak bir sa'* hurma ya da bir sa' arpa demesini
istedi ve bunun insanlar bayram narnazna gitmek zere dar kmadan
nce denmesini buyurdu."76
Bugn ftre zekat nakit yahut ayni olarak deniyor, baz yerlerde
hala pirin, un, ya ve eker gibi gda maddelerine arlk tannyor. Bunla
rn nakit olarak karlklar dnya apnda farkllk gsterebilir. Bir kaynak,
ngiltere'de her kiinin yaklak 3 sterlin demesi gerektiini hesaplyor
du.77 Gemi yllarda olduu gibi 2oo6'da da Katar'n telekomnikasyon
firmas Qtel, mterilerinin s Katar riyali (yaklak 4,10 dolar) tutan ftre
zekatn cep telefonlarndan zel olarak tayin edilmi numaralara gnde
rilen ksa mesaj iletisiyle ( S M S ) , Katar Zekat Fonu'na demelerine imkan
tand ve mesaj masrafn ise Qtel karlad. Qtel mterileri ramazan ay
boyunca iftar fonuna veya sregiden bir hayrsever giriime, eyh Eid bin
Muhammed et-Tani Hayr Dernei'ne de S M S balar yapabiliyordu.78
Eer bir kii ramazanda szgelimi hastalk veya hamilelik yznden
oru tutmak zorunda deilse bile ftre zekatnn denmesi gerekir. Hatta ra
mazanda dzenli oru tutmayan baz insanlarn titizlikle ftre zekat verme
leri ilgintir ve bu ayn iyilik ve yardmsever arneller iin bir vesile olduunu
vurgular. Varlkl bir Msr ailesinin kz ne dindar olan ne dini kurallara
riayet eden, asla oru tutmayan babasnn dzenli zekat dediini, kynde
bir cami yaptrdn ve oradaki kyllere her yl giyecek dattn hatr
lyordu.79 Aynsn, namaz klmayan veya ramazanda oru tutmayan, ama
her zaman ftre zekat dediklerini iddia eden baz Filistinli Mslman
lardan ve Mslman Trklerden de duyabilirsiniz. so 20. yzyln sonunda
Msr'n krsal kesiminde yrtlen bir ankette, grme yaplan iftilerin
sadece yzde 2o'si hasatlar stnden zekat derken yzde 76's ftre zekat
93
nin hibir yerinde gelirlerin, nisabn, denecek sabit bir miktarn yllk he
saplar veya alc kategorileri herhangi bir ekilde zikredilmez. Ne bir zekat
tahsildan grnr, ne de ba ismini gizlemek iin urar. Hukuk kitap
larnda tarif edilen btn zekat formaliteleri burada bir kenara atlr. lya ol
duka ak bir biimde bunun Peygamber'in zamanndaki zekat olmadn
syler. Gelgelelim, onun gznde bu, zekattr ve lya, ailesinin komularna
yardmn "hayrseverlik" olarak etiketlerneyi inatla reddeder.
Zekat vermek ak bir iman ve itaat eylemidir; ancak zekat eylemin
de yardmseverliin daha geni dnyas kiisel karlar da kapsar. Zekat
verenlerin cennete girme ans vermeyenlerinkinden (baka her ey eitse)
daha yksektir ve ikinci grup ayrca korkun cezalar ekecektir. Hi kimse,
Allah'n merhamet edip de azap ekmi bir bedenin ruhunu ebedi olarak
kutsayp kutsamayacan grmeyi beklerken canavarlarn ayaklar altnda
ezilmeyi veya sikkelerin bedenini kavurmasn istemez. Yine de, Kuran bir
yanda deme konusunda mminlerin kendi karlarna seslenirken, dier
yanda da Allah'n inanlarnda samimi olanlar ve sadece inanyormu gibi
grnenler arasnda ayrm gzettiini aka belirtir. Zekat demeyi salt
bencilce bir senaryo olmaktan kurtaran, zekatn geerli olmas iin, zekat
deyen herhangi bir kimseye Allah'a adanmlktan kaynaklanan en saf ni
yetlerin yol gstermesidir.
Mslmanlar iin ritel bir ykmllk olarak zekatn yerini alacak
hibir ey yok ve bu sfatla onu demeye devam etmek zorundalar. Yine de,
tarihsel olarak, zekat demesi byk lde zel alana devrolmu grn
yor ve kimi yerlerde devlet vergileri zekat saylabilse bile, onlar bu ekilde
tanmlamann sorumluluu ou zaman devlete deil, bireye aittir. Daha
byk devlet gelirlerine ve ek vergilerin yaratlmasna ihtiya duyulmasy
la, zekat sistemlerinin birok yerde kullanmdan kalkm veya baka adlar
altnda devlet vergi sistemlerini kapsar hale gelmi olmas mmkn g
rnyor. Tarihsel olarak, yle grnyor ki resmi bir kurum olarak zekat
erken slami devlet eklinde meydana gelen deiimlere kar koyarnad ve
yneticiler zekat zerindeki devlet denetimini korumaktansa uyruklarn
vergilendirmenin daha etkili yollarn bulmakla ilgilendiler. Tarihi Ulrich
Haarmann'a gre, zekat, deien ekonomik gerekliklere uyum salayacak
94
N A M AZ K l l N VE Z E KAT V E R i N
84 U. Haarrnann, "Islarnic Duties in History," Muslim World 68 (1978): 23; McChesney, Charity mid
Philanthropy.
I Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M S L M A N TOP LU M U N DA HAYlRSEVERLiK
95
\0
0'1
z
>
;::
>
z
<
m
"
>
....
<
"'
z
,.
Resim 3 Edirne'deki Meri Kprs'nn gney ucunda yer alan Hacadilbey emesi'nin stndeki kitabe. " E n stn sadaka su
vermektir" (Efdal's sadakati sakk'l-ma) . ibn Mace'ye atfedilen bir hadis. Yazarn ektii fotoraf.
K NC B LM
97
Guillaume Pastel. De la Ripublique des Turcs. la au Voccasion s'offrera, des meurs tt. ly de tous muhamedis
tes (Paitiers: Enguilbert de Marnef, rs6o), 56-63; kendi evirim (Amy Singer). Pastel hakknda bkz. Maxi
me Rodinsan, Europe and the Mystique of Islam, ev. Rager Veinus (Londra: I. B. Tauris, 1987), 4041 ve
George Saliba, "Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe?" (1999), Blm 4, yaymland
yer: http:/ jwww .calumbia.eduj%7Eg aslfprajectfvisiansfcasel. html (eriim: z Aralk zoo6).
g8
99
uvallarn teslim etmesine benzer ekilde ayni olarak ifa ediliyordu. N e var
ki, Ebussuud bu konudaki bir soruya, eer bir kii evinin erzakndan yoksul
lara bal, ya ve i et verirse bunun zekat olabilecei, ama sz konusu malze
menin ancak mlkiyeti devredilecek ekilde balanmas ve tketilecek bir
n olarak sunulmamas kouluyla bunun geerlilik kazanahilecei yantn
vermiti.7 Yiyecek, kendisi olmakszn insanlarn alktan lecei temel bes
Ienmeyi salar. Hadisler, evliyalarn biyografleri ve tarihsel vekayinameler
de tekrarlanan kssalar, yoksulun da zenginin de temel n olan orbayla
ekmei temin eden iyiliksever insanlar anlatrlar. Halife mer'le (. 644)
ilgili bir hikayede, onun bir gece tebdil-i kyafet gezerken sefil bir kadnla
iki ocuuna rastlad nakledilir. Onu tanmayan kadn alklarna kaytsz
kalan halifeye lanet okur. Azarlanan halife gider ve erzakla geri dner, o a
insan iin bizzat ate yakar, orba ve ekmek piirir.8 14. yzyl Fas seyyah bn
Battuta Mekke'de geirdii dnemde, kentteki birok yoksul Mslman'n
ekmek datm iin umumi frnlarnn banda toplandn gzlemler:
Ekmei piirilen kimse onu evine gtrr, hibir eyi olmayan
muhtalar peinden gelirler, o da onlarn her birine uygun grd
kadar ekmek verir ve hibirini hayal krkl iinde uzaklatrmaz.
Elinde bir tek sornun olsa bile, keyifle ve isteksizlik gstermeksizin
ekmeinin te birini yahut yarsn verir.9
Bunun iin, slam tarihi vakaynamelerinde muhta insanlarn be
dava bir n bulabilecekleri birok yer olmas artc deil. Bu yerler ara
snda suf zaviyeleri, varlkl insanlarn evleri (hanedan saraylar dahil) ve
camilerle trbeler gibi yaplar vard. Dahas, yiyecei olmayanlada kendi
yiyeceini paylamak, Mslman evliyalarla suflerin rnek hayatlarnda
standart bir tavsiyedir ve bu kiilerin biyografleri a insanlarn yiyecek iste
rnek iin onlarn kaplarn aldklar kssalarla doludur.
Dzdag, Ebussuud Efendi Fetvalan, 6 3 - 6 4 , no. zr6, no. zs, no. zr8. Nizarn al-Mulk, The Book of
Government, or Rules for Kings. The Siyar al-Muluk or Siyasat-Nama ofNizam al-Mulk, ev. Hubert Darke
YAR I M H U R M A B i LE LSA
101
Resim 4 Ege Den izi'ndeki CundafAiibey Adas'nda modern bir eme. emenin stnde "Uar Hasan
G zin Sevig Hayrat yazyor. Yazarn ektigi fotograf
"
103
daha kalabalk, ykk dkk ve zel hayat anlamnda daha snrl olduu
nu; daha az mobilyaya sahip olduunu ve pek cazip olmayan muhitlerde
bulunduunu grmek artc deil. Bununla birlikte yoksullar srekli
olarak mutlaka zenginlerden tecrit edilmi semtlerde yaamyordu. Birta
km bulgular, kimi yerlerde zengin ve yoksul semtleri mevcut olsa da, ma
halle sakinlerinin ou zaman karma ekonomik artlara sahip olduunu
gsteriyor.'6 Byle bir karm mevcuttu, nk insanlar sadece ekonomik
snflarna gre deil, aile, kken, tarikat, din veya mesleklerine gre de k
meleniyordu. Kentsel topluluklarn bu tarzda yaplanmas, daha iyi durum
daki sakinler tarafndan mnfert mahallelerin kullanm iin oluturulan
vakflar izah etmeye yardm ediyor. Emalardan yararlanan kimseler belki
yoksullard ama yabanc deillerdi.
HAYIR TAKVM
104
YAR I M H U R MA B i LE LSA
Sabra da hayr iinin bayram kutlamalan dneminde younlamasnn altn izer. Bkz. Sabra,
os
o6
YAR I M H U RM A B i LE LSA
snn kentin yoksullar arasnda hayal krkl yaratmas, bunun yan sra,
belgelendii zere tccarlada zanaatkarlarn fkesine neden olmas pekala
anlalr olgulard.
Bir yln seyri iinde kutsal gnler Mslman takviminin on iki ay
na da rengini verir, sz konusu gnlerin birauna ibadete zg ritellerin
yan sra iyilikler ve cmertlik damgasn vurur. Aure yln birinci ay olan
muharremin onundaki bir oru gndr. ii topluluklar aureyi taziye
gsterileriyle ve matem tutarak, Hz. Muhammed'in torunlar ve drdn
c halife Ali'nin oullar Hasan'la Hseyin'i anarak yad ederler. 20. yzyl
ran'na ait anlarnda kyl bir ocuk byle bir taziye merasiminden sonra
"insanlarn muazzam kazanlarda piirilen zel bir buday yemeinden (a-
gendm) yemek iin koturduklarndan" bahseder. "Bu toplu yemekler ya
srekli balardan, bir yl boyunca yaplan adaklardan ya da daha varlkl
kyllerin bayramlk balarndan karlanyordu."27 Aurenin Snniler ve
iiler iin farkl anlamlar olmasna ramen -Selahaddin'in ynetimi al
tndaki Snni Eyyubiler, Msr' ii Fatmi hanedamndan (909-117I) aldk
larnda gn bir matem gnnden kutlama gnne evirmilerdi; ancak,
kutlamalarn hayr datmlar gibi belirli veheleri paylalyordu. 28
Uzun sre Kahire'de ikamet eden szlkbilimci Edward Lane 19. yz
yln banda Kahire'deki aureyi kendi tecrbelerine dayanarak tasvir eder:
Msr Mslmanlar iin muharrem aynda, zellikle ilk on gnde
ve daha da nemlisi onuncu gnde glerinin yettiince sadaka
vermek adettendir ve birou bu mevsimde "zekat", yani onlarn
kanuniarna gre talep edilen sadakay, veriyormu gibi yapar, oysa
sadece birka bunu gerekten der. .. istedikleri kimselere istedikle
rini verirler.29
27 Mehdi Abedi ve Michael M.J. Fischer, "An Iranian Viiiage Boyhood," Struggle and Survival in the
Modem Middle East iinde, ed. Edmund Burke I I I (Berkeley: University of California Press, 1993). 328.
Aure veya yahni tarifleri islam toplumlar arasnda degiiklik gsterebilir. 20. yzyln banda suf
dergahlarnda piirilen bir aure tarifi ve muhtevasnn simgesel anlam iin bkz. Grace Martin Smith,
"'Ashure and, in Particular, the 'Ashure of Muharrem," journal ofTurkish Studies 8 (984): 229-31.
28 Bkz. M . Plessner, "al-Muharram," EI' iinde, Vrl:464; A. J . Wensinck ve P. Marais, "'Ashura'," El'
iinde,qos-6; Sabra, Poverty and Charity, 52.
29 Lane, Manners and Customs, 420.
iYi L i K YAP D E N i Z E AT; M S L M A N TOPLU M U N DA HAYlRSEVERLiK
107 ,
o8
10 9
110
YAR I M H U R M A B i L E LSA
III
112
Resim 5 iftar adr, istanbul, Eyll 2007. Eminn Belediyesi'nin desteiyle kurulan bu adrda iftar iin
ikram ed i len yemekierin destekileri deiiyor. Yazarn ektii fotoraf.
1 13
Eya! Ginio, "Living on the Margins of Charity: Coping with Poverty in an Ottoman Provincial City,"
daka vermek, ortak takvimin yan sra yerel kutlarnalara ve kutsal mahallere
de damgasn vurabiliyordu. slami riteller szlnde ok sayda insann
ok rahat anlayabilecei filler olan ve hatta belki de islamiamann iaretle
ri olan bu tr balar eitli bayramlarn iine dahil edilebilir. Gelgelelim,
bu balarn her birinin kendi balan vard ve bunlarn tam ve zel tarih
sel anlam ancak onlar tek tek inceleyerek deerlendirilebilir.
MRE YAYILAN BA(;.I
Hayr amal ba bir bireyin mr boyunca kilit olaylara da elik
ediyordu. slam hukuku bir ocuun doumundan yedi gn sonra bir hay
vann kesildii ve etinin bir ksmnn veya tamamnn fukaraya datld
akika diye anlan bir kurban tavsiye eder. Bebein yine akika denilen sa
tra edilip tartlnal ve bu arlktan daha az olmayan bir miktar, altn veya
gm olarak yoksullara datlmaldr.49 Bir ocuun baarl ve salkl
doumundan duyulan kran ifade eden ada bir yerel gelenek ise bir
evliyann trbesinde helva piirmek ve bir blmn orada dilencilere da
tmak eklindeki Snni Afgan adetidir.SO
Olanlarn snneti Mslman topluluklarda dnya apnda, birbi
rinden Fas ve Cava Adas kadar uzak yerlerde uygulanmaktadr.' Bir erkek
ocuun snneti Mslmanlar iin deiik trde hayr ilerine girirnek iin
zel bir frsat olarak grlr ve ok nemli iki riteli birbirine balar. Tarih
sel olarak, birtakm hali vakti yerinde aileler oullarn snnet ettirdiklerinde
hanenin dier mensuplarnn veya durumlar o denli iyi olmayan komularn
oullarn da snnete dahil ediyorlard. Bu uygulama yabanc ziyaretilerin
gznden kamyordu. Bunlarn arasnda stanbul'u 17. yzylda ziyaret eden
sanat-seyyah G. J. Grelot da vard. Grelot unlar gzlemler:
yle ki, bir olan alt veya yedi yana gelmeden asla snnet etmi
yorlar: ounlukla alt-yediden daha bykler snnet ediliyor, ama
49 Meisami, The Sea ofPrecious Virtues, r64; Th. W. Juynboll and J. Pedersen, "'akika," EI' iinde, !:337;
Denny, An Introduction to Islam, 270.
so Doubleday, Three Women ofHera, 46-48.
s
Birok Mslman toplumunda erkek ocuklar geleneksel olarak yedi ya dolaynda snnet edilir,
ama bu, yerel gelenekiere ve yresine gre degiir. Bkz. A. J. Wensinck, "khitan," EI' iinde, V:20-22.
i Y i L i K YAP D E N iZE AT; M S L M A N TOPLU M U N DA HAY l RSEV E R L i K
11 5
n6
YAR I M H U R MA B i LE LSA
Resim 6. Surname-i Vehbi den 1 720'de Sultan l l l . Ahmed'in (1 703-30) oullar iin dzenlenen
snnet enlikleri n i n bir paras olarak snnet edilecek erkek ocuklar gsteren minyatr. i ki haftalk
elencelerin paras olarak sultann nnde oynanan ciridi (bu tabloda oyun at srtnda deil, yerde
oynanyor) seyreden olanlara snnetilerle yenieriler refakat ediyor. Sol st kede, arkasnda erkek
ve kad n seyircilerin bulunduu bir mzka grnyor. Surname-i Vehbi, A.3593. f-43a. Topkap Saray
M zes i ' n i n izniyle.
'
YAR I M H U R M A B i LE O LSA
ylda bir veya iki takm yeni giysi salanabiliyordu. Vakfyelerde ayrca idari
personel, gzetmenler ve bina bakm iin verilecek destek, kimi zaman da
mfredatla ilgili ayrntlar arta balanrd. ss
Hamiliin bireysel doasn vurgulayan baka tr bir eitsel iyilik
severlik, Osmanl-Trk yazar ve siyasi eylemci Halide Edip Advar'n (884964) hatratnda nakledilir. Yazar kk bir kz olarak okula balamas
na damgasn vuran bir merasimi tasvir eder. Ailesi btn snfa sadece
ekerleme ve para datnakla kalmaz, hali vakti yerinde insanlar olarak
ayn mahallenin daha yoksul ocuklarn da merasime dahil eder ve onla
rn eitimi iin de deme yapar. Halide Edip bu uygulamay biraz nostaljik
olarak Osmanl yardmseverlik geleneklerine atfediyordu: "Osmanllarn
o eski sistemli yardmseverlii, hzla yok olsa da henz tamamen lm
deildi."S6 Halide Edip'in gzlemi hayrsever uygulamay ve eitim kurum
larn nemli bir deiim annda yakalyordu, nk 19. yzyl reformlar ve
20. yzylda Ortadou lkelerinin peyda olmas, onun ebeveynlerinin kii
selletirilmi hayrseverliiyle hamiliini gereksiz ve khne klmak anlam
na gelecek, evrensel olmasa bile yaygn, devlet destekli bir eitimin kademe
kademe tesisini ieriyordu.
ocuklarn eitimi ister Kuran ve hadislerdeki birok ilgili blm
den, ister evrelerindekilerin davranlarndan olsun hayrseverlik hakknda
bilgilenmeyi de ieriyordu. inancn namaz ve sadaka vastasyla teyidinde
gsterilen srar, ocuklarn Kuran'n baka ayetleriyle birlikte ezberledikleri
bir eydi. Erken dnemin Hanefi alimlerinden Ebu Mansur el-Matridi'ye
(. 944) gre, Mslmanlar ocuklarnn vermeyi renmesini salama
lyd: "Mmin, nasl ki ocuuna tevhit doktrini ve inancn retmekle
ykmlyse, ona cmertlik ve hayrsevedii de retmekle ykmldr,
jonathan P. Berkey, I1e Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic
Education (Princeton: Princeton University Press, 1992), 6-18, 67-69; Robert Hillenbrand, Islamic Archi
tecture: Form, Function, and Meaning (New York: Columbia University Press, 1994), 173-251; medreselere
dair bkz. George Makdisi, I1e Rise ofColleges (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981) ve Yaacov
Lev, Charity, Endowments, and Charitable Institutions in Medieval Islam (Gainesville, FL: University Press
55
YA R I M H U R M A B i LE LSA
121
122
12 3
71
VAKIF
Peygamber dedi ki: "Ademolu lnce amel defteri kapanr, yalnz
u durumda kulun defterine iyilik ilenmesine devam edilir: Sa
daka-i cariye (kalc bir hayr) , brakt ilimden faydalanabilenler,
ana babann aff iin dua edecek salih bir evlat. "73
Birok hayrsever davrann nispi grnmezlii iinde nemli bir
istisna, slam dnyasnda yaklak olarak 9 yzyldan itibaren byk say
lar halinde ortaya kmaya balayan byk vakflardr. Bilim insanlar va
kflarn slam toplumlarndaki merkezi rol -yani dini uygulamalar, sosyal
etkileim, kltrel aktarm, estetik retim, siyasi meruiyet, iktisadi organi
zasyon ve kasabalada kylerin fiziki yaplar- stndeki etkisi konusunda
hemfikirdir. Kkleri Roma, Bizans ve Sasani kanunlaryla uygulamalarnda
yatan vakflar yerel siyasi, sosyal ve iktisadi gerekliklele birlikte slami ya
sal ve kltrel taleplerin balan iinde geliti. Tarihi Marshall Hodgson
zel vakflarn aa yukar o. yzyldan itibaren "bir toplum olarak slam'
desteklemenin vastas" olarak zekatn yerini aldn ve siyasi ilevlere hiz
met ederken eit lde dinsel, sosyal, kltrel ve ekonomik faaliyetleri de
destekleyerek "en spesifik slami meselelerin maddi temelini" saladn
savunur. Hodgson yle devam eder: "Vakflar sayesinde, siyasi glerin
mdahalesine gerek duymakszn veya bundan ekinmeksizin eitli sivil
ihtiya maddeleri ve hatta hayat kolaylatran eyler, zel ama gvenilir bir
temele dayanarak salanyordu."74
Camiler, mektepler, trbeler gibi birok gz alc bina vakflarca
ina edilip destekieniyor ve bu da vakflar ou kez slam toplumlarnda
hayrseverliin en grnr ekli klyordu. Ayn zamanda, vakflar tarihiler
iin hayrseverliin en gzle grnr kantdr, nk vakflar byk yaplar
kurup ayakta tutmu, ayrca kurulu ve ileyiieri hakknda geride belgeler
ynndan oluan bir iz brakmtr. Gayriresmi hayrseverlik ileri, vakf
lara kyasla ou defa kayda geirilmemitir ve bunlara tarihi kaytlar iinde
Muslim b. alHajjaj al-Nisabri, Al-}ii mi' al-Sahrh, s:n Muslim b. al- Hajjaj, "Kitab al-Wasiyya,"
Sahrh Muslim, c. IV iinde (Kahire: Dar al-Ghad al-'Arabi, 1987-90), 4; USC-MSA, Muslim, 13/1005.
74 Marshall G. S. Hodgson, The Venture of Islam, 3 cilt. (Chicago: University of Chicago Press, 1974),
n:r24; McChesney, Charity and Philanthropy.
73
126
_ '---r --
_
_
_
_
Resim 7 ehzade Mehmed Kll iyes i ' n i n plan: () cami, (2) medrese, (3) misafir odalar, (4) ahrlada
birlikte kervansaray, (5) ima ret, (6) mektep, (7) ehzade Mehmed Trbes i, (8-12) ek trbeler,
(13) Bozdagan Kemeri emeleri ve (14) nceki minare. Plan: Arben N . Arapi, alndg eser:
Glru Necipoglu, The Age of Sinan (Princeton: Princeton University Press, 2005), Res. no. 1 54. s. 1 92.
Yazarn izniyle.
z8
Resim 8. ehzade Mehmed Kll iyes i ' n i n aksonometrik izdm. Binalar iin bkz. Res. 7- Plan: Arben N .
Arapi, bulunduu eser: G lru Necipolu, The Age of Sinan (Princeton: Princeton Un iversity Press, 2005),
Res. no. s s , s. 1 93. Yazarn izniyle.
12 9
veya aksi halde bir kadnn onaylamas dnda bir daha feshedilemez ve
degitirilemezdi. Mtevelli, vakftan yararlanan kimselere ehil ve drst bir
ekilde hizmet etmeliydi ve eer atanm mtevelliler silsilesinde bir boluk
oluursa veya mtevelli grevlerini ihmal ederse yerel bir kad mdahalede
bulunabilirdi. Kurucular, kendilerini ve kendilerinden sonra aile mensupla
rn veya baka ehil insanlar maal mtevelli tayin edebilirdi. Yerel kadlar,
imamlar veya baka sekin kiiler ya balangtaki bir dzenlemeyle ya da
ngrlm mtevelli silsilesinin sresi sona erdiinde zorunlu olarak sk
sk mtevelli olarak hizmet ederdiP
rat getiren varlklarla birlikte vakftan yararlananlarn ve yneticiler
silsilesinin listelendii bir vakf senedinin (vakfye) hakim nnde tescili
adet haline gelmiti. Vakf senetleri zarif belgeler ve sade kullanl kopya
lar eklinde mevcuttur. Memluk ve Osmanl dnemlerine ait birok vakfye
korunmutur, ancak nceki dnemlerden ve baka blgelerden de nemli
rnekler vardr. Bir vakftan ve ayrca daha etrafl yazlm bir senetten sz
eden en eski kayt 913'te Filistin'inde bir erken dnem Mslman kasabas
olan Ramla'da tesis edilen bir han (funduk) hakkndadr. Vakf senetleriyle
muhasebe kaytlar (zellikle ikincisinden Osmanl dneminden ok sayda
kalmtr) kentsel gelime, tarmsal retim ve iratlar, para birimi deerle
ri, yap malzemeleri, orba tarifleri, okul mfredatlar, yiyecek fiyatlar, ii
cretleri ve tbbi uygulamalarla shhi ikmal malzemeleri gibi ok eitli ko
nularda kapsaml ayrntlar saglar. Bir vakf, boyutuna, ynetim tarihine ve
iktisadi kaynaklarna ilaveten yerel siyasi ve evresel etkenlere bal olarak
ayrntl gnlk muhasebe defterleri ve ynetim raporlar husule getirmi
ve yerel kad sicilleriyle resmi yazmalarda iz brakm olabilir. Vakflar ya
saya bagl kurumlar olduundan ve yerel (ou zaman kentsel) dokunun de
rinlemesine nfuz ettiklerinden vakflarn faaliyetleri, varlklar, personeli
ve vakflardan yararlananlar doal olarak imparatorluk grevlilerinin, yerel
77 En erken tarihli vakf ktabesi iin bkz. M. Sharon, "A Waqf lnscription from Ramlah," Arabica 13
(r966): 77-84. Vakflarn kurulmasna ilikin hukuki artlarn baka ayrnhlar iin bkz. Rudolph Peters
ve dig., "wakf' EI' iinde, XI:s999
IJO
YAR I M H U R M A B i LE LSA
78 Tarihi vakf senetleri (vak.fiyya, vak.fiye, vakfoame) tm dnyada ktphaneler, arivler ve zel ko
leksiyonlarda, zellikle Msr Milli Arivi ile Evkaf Bakanlg (Kahire) ve Vakflar Umum Mdrlg'nde
(Ankara) bulunabilir. Vakflar Dergisi, Belleten, Annales Islamologiques, Bul/etin d'Etudes Orientates vb gibi
ihtisaslam dergilerde yaynlanm birok rnek bulunuyor. Yaynlanm vakf senetleri veya rehberleri
iin de rnej:lin bkz. Daniel Crecelius, "The Organization of WaqfDocuments in Cairo," International jour
nal ofMiddle East Studies 2 (1971): 266-77; Muhammad M. Amin, Al-Awqafwa'l-haya al-ijtima'iyya wa'l
iqtisadiyya ft Misr: 648-923 (1250-1517) (Kahire: Dar al-Nahda al-'Arabiyya, 198o); Muhammad M. Amin,
Catalogue des documents d 'archives du Caire de 239!853 a 922/1516 (Kahire: Institut Francais d'Archeologie
Orientale, 1981); Donald P. Little, A Catalogue of the Islamic Documents from al-Haram AS-Sarrf in Jeru
salem. (Beyrut ve Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1984); Daniel Crecelius, Fihris waqfiyyat al-'asr al
'Uthmani al-mahfo.zah bi-Wizaral ai-Awqafwa-Daral-Watha 'iq al-Tarikhiyyah ai-Qawmiyyah bi-al-Qahirah
(Kahire: Dar al-Nahdah al-'Arabiyyah, 1992); Birgitt Hoffmann, Waqfim Mongolischen Iran: Rashiduddins
Sorge um Nachruhm und Seelenheil (Stuttgart: Steiner, 2000). Osmanl dnemi iin vakf muhasebe kayt
lar Topkap Saray Arivi ve stanbul'daki Babakanlk Osmanl Arivi'nde, ayrca Osmanl malzemele
rini ieren baka koleksiyonlarda bulunabilir. Saysz Osmanl vakfyesinin renkli balang sayfalarnn
reprodksiyonlar iin bkz. Tlay Duran, ed., Tarihimizde Vakf Kuran Kadnlar. Hanm Sultan Vak.fiyyeleri
(stanbul: Tarihi Aratrmalar ve Dokmentasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf, 1990).
79 Zysow, "zakat," XI:823-28; Peters ve ba., "wakf' XI :59-99, Ek 823-28.
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M SL M A N TOPLU M U N DA HAY l R S EVE R L i K
131
13 2
YAR I M H U R M A B i LE LSA
Bu vakfn kuruluuna ve ilk dnem faaliyetine dair bkz. Singer, Constructing Ottoman Beneficence.
[Trke evirisi: Osmanl'da Hayrseverlik Kuds'te Bir Haseki Sultan mareti, Tarih Vakf Yaynlan, 2004]
iYi L i K YAP D E N i Z E AT; M SL MAN TOP LU M U N DA HAYl RSEVERLi K
1 33
1 34
YAR I M H U RM A B i LE LSA
135
1 37
duunu ve herhangi bir devlet dahilinde veya siyasi snrlarn tesinde bile
halklar ne denli kapsayc olduunu gsterir. Baz Yahudilerle Hristiyanlarn
slam hukukuna uygun, yasal slami otoriteler nnde tescil edilen vakflar
kurmas, sz konusu kiilerin kendi karlarnn korunmas konusunda sla
mi yasal kurumlarnn gcn kabul ettiini gstermektedir.93
phesiz ki vakflar iyilik mekanizmalar olmann ok daha tesin
deydiler. Emlak, fnans ve igc alanlarnn tamamlayc aktrleriydi ve kap
saml ekonomik, sosyal ve kltrel etkileri olabiliyordu. Mslman toplum
larda yaadklar srece balardan etkilenmeyen ok az insan vardr. Birok
kimse, mesela burslardan veya desteklerden en bata yararlanan rencilerle
yoksul insanlar, balardan dorudan kiisel kar salyordu. Baka kim
selerin, szgelimi yerel bir camide namaz klan veya bir emeden su ien
insanlarn dorudan olsa da ahsi olmayan yararlar sz konusuydu. ar
lar ou zaman yerel bir kurumun yararna vakfedildiinden birok esnaf
dkkann vakflardan kiralyordu ve ayns kiralk konutlarn kiraclar iin
de geerli olabilirdi. Dolaysyla bir kent fiziki altyapsn vakflarna borlu
olabilirdi. Vakflar ayn zamanda ekonomik merdivenin alt ve st basamakla
rndan birok insana i imkan salyordu. Ynetici olarak, iratlar toplamak,
ders vermek, onarmlar yapmak, yemek piirmek, temizlik ve vakfn ilevini
grmesi ve ayakta kalmasna ilikin uzun bir listedeki grevleri yerine getir
mek iin birok insan istihdam ediliyordu. Gelgelelim vakflar, daha gsz
veya daha alt bir statye sahip olduklar veya varlklar arzu edilmedii iin bi
reyleri veya gruplar kasten darda da brakabilirdi. Osmanllar Badat'taki
hakimiyetleri boyunca kentin Snni ulemasn desteklemek iin saysz vakf
kurmu, ama ii alimleri maksatl olarak grmezlikten gelmilerdi.94 Medre
seler sadece seme burslu rencilere eitim sunuyordu; imaretler ancak bir
n hak ettiini kantlayabilen insanlar kabul ediyordu.
93 Yahudiler de sinagoglar ve yoksullan desteklemek iin Yahudi hukukuna gre vakflar (hekdejng.
heqdesh) tekil etti. Mslman toplumlarda hekde konusunda daha fazla bilgi iin bkz. Moshe Gil, Do
cuments ofthe ]ewish Pious Foundationsfrom the Cai ro Geniza (Leyden: E. J. Brill, 1976) ve Cohen, Poverty
and Charity.
94 Meir Litvak, Shi'i Scholars of NineteenthCentury Iraq: T1e 'Ulama' of Najaf and Karbala' (Cambri
dge, BK: Cambridge University Press, 1993), 3538. Irak'n ii airetleri arasnda vakf kurma gelenei
ve kimi yerlerde vakf mmkn klacak nemli bir servet younlamas yoktu. ii ulema, renciler ve
trbeter iin hayr destei Irak'n dndan geliyordu.
YA R I M H U R M A B i LE LSA
N iin va kf k u rd u lar?
Bir ba neden bir vakf kurmay sesin, gelirleri hayrsever bir
amaca hizmet etmesi iin malvarln devretsin? Eer cevaplar iin vakf
senetlerini okursak, bunlarn balca sadece iki temel hedefi ifade ettiini
grrz: Ba iin br dnyada ruhani kazan ve ritel, sosyal ve klt
rel hizmetlerin salanmas dahil, Mslman cemaatin bu dnyadaki yarar
(maslahat) .95 Pastel'in daha nce alntlanan gzlemleri, iyilik saikleri ola
rak sadece dindarlk ve iyi niyeti kabul eder grnyor, bu da onun alglar
nn, en azndan ksmen, okuduu normatif slami metinler ve muhtemelen
kendi hayrseverlik kavramyla ekillendiini ima ediyor. Hrrem Sultan'n
sp' de dzenlenen imaret vakfyesi bu hedefleri aka ifade eder:
Kuran'n: "yilik edin, nk Allah da size iyilik etmitir" yce buy
ruuna uyarak (o] ltuf ve hediye dolaplarnn kilitlerini, snrsz iyi
liin kaplarn insanla at, bol bol cmert hediyeler verip ltuflar
da bulundu; bu suretle sekin kiiler ve insanlk onun ltuflarndan
nasiplendi. Bu mnasebetle onun amac iyilikseverliinden insanl
n yararlanmasyd ve -ebedi mutlulua erimek iin- gnler ayla
ra, yllar alara evrilirken zgr iradesiyle yapt iyiliin sonsuza
kadar srmesi ve fesada uramamasyd, bylece onun refah ve ta
lihi ebediyen deimeden srmesiydi.96
Bu pasajda ifade edilen duygulara nceki blmde tarttmz
zekat konusundan ainayz: Bu ve br dnyann ltuflar Tanr'dandr;
maddi zenginlik insanlarn bakalarna iyilik yapmasn mmkn klar; sa
daka vermek, bann sonunda cennete girme ihtimallerini artrr.
Toplumun refahn artrmann bir yolu ritel trenler, eitim, sosyal
yardmlama hizmetleri, ticari faaliyet ve meskenler iin alanlar oluturup
onlar srdrecek kurumlar tesis etmekti. stanbul'daki Sleymaniye gibi
95
Khadduri, '"maslaha." Vakf tekilini etkileyen saiklerin bir listesi iin bkz.: Bahaeddin Yediyldz,
lnstitution du vaqf au XVIlle siecle en Turquie - etude socio-historique (Ankara: Imprimerie de la Socite
d'Histoire Turque, 1985), -12.
96 St. H. Stephan, "An Endowment Deed of Khasseki Sultan, Dated 24th May 1552," Quarterly ofthe
Department ofAntiquities in Palestine o (1944): 178, 180.
I Y i L i K YAP D E N i z E AT; M s L MAN ToPLU M U N DA HAYl RSEVE R L i K
1 39
Resim g. Amasya'daki l l . Bayezid (1481-1 512) Klliyesi. 1481-86 arasnda ina ed ilen kll iyede bulunan
yaplar (soldan saa): Medrese, cami, cam i n i n nnde ad rvan, camiye dik i maret ile ona dik ayla
bal kervansaray. Caminin evresi rmak boyunca bir park oluturacak ekilde aalan d rlmtr.
Yazarn ektii fotoraf.
lar, mahkeme kaytlar veya tarihsel kronikler gibi baka bulgularla birlikte
okunabilir. Cami duvarlarnda ve vakfedilmi binalarn girilerinde bulunan
kitabeler ile Kuran ayetleri de kurucularn hedeflerini daha iyi kavramamz
salar. Bu metinler basmakalp grnse de her eye ramen muazzam bir re
pertuvardan alnmtr. ro' Kimi durumlarda, aka belirtilmemi amalarn,
kurucularn cephesinde tasarlanm veya tesadfi sonular retip retmedi
i konusunda hkm vermek zordur. Vakf kurmann yaratt etkilerden
karabileceimiz gdler unlar ierir: Kentsel ve krsal gelime; saltanat
meruiyeti; ahsi itibar arzusu; mirasn blnmesine getirilen kstlamalar
dan kanma; devletin msadere etmesine kar serveti koruma; cemaat veya
hizip karlarn koruma; sosyal hiyerarilerin ve kltrel normlarn muha
fazas. Bu eitli ihtimaller vakflarn srekli rabet grmesine muhtemelen
katkda bulunuyordu. Dahas, belirli vakflar mirastan yoksun braklan aile
mensuplarnn, devlet memurlarnn veya eitimli gzlemcilerin itirazlarna
maruz kalsa da, vakfkurumunun Mslman topluluklarda yzlerce yl dev
letle toplumun esenliinde btnleyici bir rol oynadn -belki devamll
nn baka bir sebebi de buydu- hatrlamakta yarar var.
Vakflar uzun sre kentsel ve krsal gelimenin bir vastasyd. Ruha
ni, ekonomik, konutsal ve ticari alanlar yaratmaya ilaveten yeni fethedilmi
blgelerde yerleimierin olumasnda nemli bir etkendi. Ritel alanlar, yaa
ma alanlar, mutfaklar, misafirhaneler ve bazen ekili arazi ieren zaviyelerin
kurulmas krsal gelimeye, slamiamaya ve gvenlie katkda bulunabili
yordu. Seyrek iskan edilmi yerlerde zaviyeler sadece geici ziyaretileri deil,
birinci blmde tasvir edilen Fas rneinde olduu gibi, tasavvuf mensupla
rnn ruhani hizmetlerinden ve kendi ayaklar zerinde durabilen ekonomik
giriimleri tevik eden koruma altndaki bir kurumun yaknlndan yararla
nan kalc komular da cezbediyordu. '02 ehzade ve Amasya klliyelerinin reo
Mnferit vakflarn kuruluunu kuatan artlar ele alan rnekler iin bkz. Singer, Constructing
Ottoman Beneficence ve Peirce, Morality Tales, 2.36-38. Metinler ve nemi hakknda bkz. Lucienne Thys
enocak, "The Yeni Valide Mosque Complex at Eminn," Muqamas s (1998) ve Pnar Kayaalp-Aktan,
"The Atik Valide Mosque Complex: A Testament ofNurbanu's Prestige, Power, and Piety," doktora tezi,
Harvard University, .oos.
102 Balkanlar'n Osmanllarca kolonizasyonunda zaYiyelerin nemine dair bkz. . L. Barkan, "Osmanl
mparatorluunda bir skan ve Kolanizasyon Metodu olarak Vakflar ve Temlikler: I. stila Devirlerinin
Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler," Vakflar Dergisi 2 (1942): 279-386.
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M S L MAN TOPLU M U N DA HAY l RS E V E R L i K
14 3
1 44
YAR I M H U R M A B i L E LSA
cisi cihat etmek ve ncs "kentler ve yollar, snr kaleleri, camiler, kpr
ler ve saire ina etmektir. Hayr ilediin ve iyilik ettiin her gn mbarektir;
Mslmanlar iin hayr ilemedin ve onlarn ilerini kolaylatrmadn,
ihtiyalarn gidermediin her gn erli bir gndr." 106 Hkmdarlarn sal
drlara kar fiziki gvenlik salamas gerektii aktr. Ancak tebaalarnn
temel geimini ve ritel ykmllkleri yerine getirme imkann da garanti
etmeleri bekleniyordu. Bu mutlaka btn bir nfusun gnlk bazda beslen
mesi veya herkes iin i yaratma anlamna gelmiyordu. Daha ziyade, kentsel
blgelerde dzenli yiyecek ikmalini salamakla ilgilenmek ve ktlk duru
muna kar tahl depolamak, ayrca namaz iin mekan ve aptes iin su temin
etmek ve zellikle kutsal gnlerle bayramlarda yoksullarn ihtiyalarnn kar
lanmasna yardmc olmak anlamna geliyordu.
Osmanl, usuz bucaksz ve zengin kaynaklara sahip bir imparator
lua hkmeden uzun mrl bir hanedan olarak, adeta hkm srd
her yerde fetihlerini pekitirme iinin bir paras olarak yaplar ina edecek
gce sahipti ve bunu yapt. Sz konusu yaplara Osmanl'nn slup ve ta
sarm damgasn vururken, bunlar imparatorluun drt bir yannda yerel
inaat becerileri ve malzemelerinin, deien teknolojiler ve modann etkisi
altnda ve kimi zaman mevcut yaplarn yeniden kullanmnn sonucunda
imparatorluk boyunca farkllk gsteriyordu. Yaplardaki farkllklarn daha
nemli bir nedeni saltanatn vermek istedii iyilik mesaj her yerde az ok
farkl olup bir mahallin Osmanl'nn ihtiya ve politikalar bakmndan ta
d neme, kurucusunun konumuyla imkanlarna ve yerel gereksinimlerle
kaynaklara gre ekilleniyordu. Osmanl dneminin Kahiresi'nde grle
bilecei gibi antsal yaplarn yokluu, varlklar kadar ok ey syleyebilir.
Memhlklarn saltanat payitaht olarak Kahire art arda gelen sultanlar kenti
ina ederken byk vakflarn yatrmiarna nail olmutu. Osmanl Kahiresi
ise Osmanl'nn gcnden ve korumasndan yararlanm, ticari olarak ser
pilip gelimi, ama artk en byk ve en etkileyici binalarn mahalli deil
di.107 Bu yaplar, Bursa, Edirne ve stanbul gibi payitahtlar, kutsal Mekke ve
I06 Meisami, 71e Sea of Precious Virtues, 223.
ro7 A. Raymond, "The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns," Internatio
nal journal of Turkish Studies I, no. I (I979-8o): 84-or.
i Y i L i K YAP D E N I Z E AT; M S L M A N TOPLU M U N DA HAYl RSEVE R L i K
1 45
olan bir kle bir vakftan yararlanacak bir kii olarak atanabiliyordu. Mesela
Memluk sultanlaryla ileri gelenlerinin baz azat edilmi hadmaalar vakf
larn yksek maalar dedii trbedadar olarak atanmt. no
Vakflar, yarar salayanlara gre ya "ailevi" (ehlf) ya da "umumi" veya
"hayr amal" (hayri) olarak nitelendirilmitir. Sz konusu iki kategori ara
snda hukuki bir fark olmadndan bu ayrm yanltc olabilir. Birok vakf
hem aile hem de halktan oluan bir karma grubu yahut silsileyi destekle
mek zere kurulmutu ve nihai yaradanclar iin konulan hkmler uya
rnca sonunda btn vakflarn umuma ait olmas kanlmazd. ki kategori
arasnda snr ekme olgusu, vakflar eletirel tartmalara konu olduunda
ilgili yazarlarn, "ehli" vakflar kendi kendilerine hizmet ettikleri ve vakfla
rn gerek amalarn arpttklar gerekesiyle ktlerken, "hayri" vakflarn
kurulmasn vme ihtiyac duymalarnn bir sonucu olarak ortaya km ola
bilir.m Vakflarn meru miraslar mirastan yoksun brakmaya hizmet etti
ine ynelik eletirinin, Fransz smrgecilerin, rejimin emellerine muhalif
yerel slami kurumlarn itibarn sarsna abalarnn bizzat bir paras oldu
u ileri srlmtr. Franszlarn vakflarn meruiyetini tmden baltalama
gayretleri daha ok araziyi smrgeci yerleimiere ama hedefi gdyordu.
Aslnda, vakf oluturmann miras stndeki derin etkisi, vakflarn herhangi
bir belirli zaman ve yerde miras zerindeki fiili etkisine dair aratrmalardan
ziyade miras ve vakf kuruluuna ilikin normatif hukuk kurallarna kyasla
yorumlanm grnyor. Ayn durum, vakfedilmi tarm arazileriyle binala
rn vakfedilmemi mlkiere kyasla onarm ve yatrm eksikliinden daha ok
zarar grdne dair iddialar iin de geerlidir. uz
no Bkz. Beshata Doumani "Endowing Family. Waqf, Property Devolution, and Gender in Greater
Syria, r8oo-r86o," Comparative Studies in Society and History 40 (1998): 3-41; bu eserde, 19. yzylda
Trablusark (Suriye) ve Nablus'taki son derece farkl vakf tekil etme stratejilerinin kapsaml bir mu
kayeseli tahlili sunulur. Hadmaalarna dair bkz. Shaun Marmon, Eunuchs and Sacred Boundaries in
Islamic Society (New York: Oxford University Press, 1995), 22-26.
n Bkz. Peters ve di., "wakf, " XI:6o. Ailevi ve genel vakflar arasndaki bu ayrm tmyle ayr bir
aratrma ve tartmay hak ediyor.
n2 Miras yasalannn neminin daha sonra ortaya kan bir arkiyat "icat" olup olmad hakknda
bkz. D. S. Powers, "Orientalism, Colonialism and Legal History: The Attack on Muslim Family Endow
ments in Algeria and India," Comparative Studies in Society and History 31 (r989): 535-7I; Powers, 19.
yzyl Fransz arkiyatlannn vakfn bu vehesine yaptklan youn vurguyr eletirir. Smrge rejimi
ne akl veren bilim insanlar, topraklann satn alm dahil olmak zere, smrge ynetiminin amalan
asndan varisierin yerinden edilmelerini belki abartl bir ekilde ne karm olabilir.
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M S L MAN TOPLU M U N DA HAYl RSEV E R Li K
147
149
153
ler kendi konum ve itibarlarn korumak iin iyi zamanlarda bile kentle
rin bir ksm yoksullarna yiyecek datmak zorundaydlar. Bu suretle, me
murlarla emirlere yaplan datmlarla birlikte piyasaya paralel, hamilik ve
iyilikseverlik ekonomisini besleyen bir yiyecek datmn srdryorlard.
Acil durumlarda sultanlar, daha nce himayelerinden yararianm olanlar,
aldklarnn bir miktarn yiyecek zincirinin daha aasnda bulunan baka
larna aktarmakla ykml klyorlard. Sultan, memurlaryla emirlerinin
her birine birka yz yoksul insan havale edebiliyor ve grevli kiiler kriz
sresince onlar dayurmakla sorumlu oluyorlard. 121
Daha nce deindiimiz birka baka rnekte olduu gibi bura
da da yine misafrperverlik veya hamilik ile hayrseverlik arasndaki ay
rm bulankt, mutlaka arnelin zn yanstmaktan ziyade alcnn snf
tarafndan tanmlanm grnyordu. Btn bu datmlar, alclarnn
alkanlklar ve beklentileriyle orantl bir tarzda geinmelerine imkan
tanyordu; kimlerin yoksul saylabileceine ilikin tanmlamalardan
kardmz zere hayrseverliin meru bir hedefi buydu. 122 Birinin derdi
geim, dierininkiyse lks hayatt. G elgelelim, ikinci kategoriye ait olanla
rn, artlar gerektirdiinde ambarlarn amalar ve servetlerini hayrsever
datrnlara dntrmeleri bekleniyordu. Bununla birlikte byle eylem
ler dlsz deildi, nk bunlar Tanr'nn takdirine layk sadaka arnelleri
olarak kabul edilebilirdi.
Kahire'deki durum ortaa kentinin "ahlaki ekonomi"sinin bir yan
smas olarak nitelenmitir, bu da bize tarihi E. P. Thompson'n ifade ettii
tezi hatrlatr. Thompson kltrn ekillendirdii ahlaki normlarn ekono
mik karar alma srecini kar pahasna etkileyebildiini ne sryordu. M em
luk vakasnda, Kahire halk tahl pazarlarnn nasl ilemesi gerektiine ve
hkmdarlarn yolsuzluklar nleme veya darlklar giderme konusundaki
rolne dair belirli beklentilere sahipti. Beklentilere uygun tepki gsterme-
121 Boaz Shoshan, Popular Culture in Medieval Cairo (Cambridge, BK: Cambridge University Press,
1993); Sabra, Poverty and Charity, 138-66.
122 u eserlerdeki tartmalara bkz. al-Ghazali, Kitilb Asnlr al-Zakiih, 291-93; Faris, Mysteries ofAlmsgi
ving, 53-60; ayrca 4- blmdeki yoksulluk ve yoksullarla ilgili daha kapsaml tartmaya bkz.
1 54
YAR I M H U R M A B i LE O LSA
123 Shoshan, Popular Culture, 52-66; E. P. Thompson, "The Moral Economy of the English Crowd in
the Eighteenth Century," Pas and Present 50 (1971); 76-r36; Adam Sabra, '"Prices are in God's Hands':
The Theory and Practice of Price Control in the Medieval Islamic World," Poverty and Charity iinde, ed.
Bonner ve ba., 73-9r. Oxford English Dictionary ahlak ekonomisini "ahlaki veya etik davranm dzen
lenmesi; sosyal adalet gibi ahlaki konularn mali politikay veya para meselelerini etkiledii bir ekono
mik system" diye tanmlar. Michael Bonner Islam'n en erken dneminde yoksulluk ve sadaka verme
nin anlamn ele alrken ahlak ekonomisi kavramn ortaya atar ve retim fazlasnn yeniden datm
fikrini vurgular, bu konuda bkz. Michael Bonner, "Definitions of Poverty and the Rise of the Muslim
Urban Poor," journal of the Royal Asiatic Society 6, 3 seri (1996); 335-44.
ss
NC BLM
SITEK EL
. . . Yed -i ulya, yed-i sfladan hayrldr. nki yed-i ulya mnfikadr,
Yed-i sfla ise sailedir.
[veren el, alan elden hayrldr, nk veren ykselir, alan ise alalr].'
Peygamber'in zamannda bir inansz idam edilmek zere getirdiler.
Bir klla defalarca vurdular, ama ie yaramad. Peygamber ard.
Cebrail grnd, dedi ki, "Allah (sana unu) buyuruyor: 'O adam
yoksullara sadaka veriyor; o cmert bir insan; onu rahat braK:
Bylece Peygamber adam rahat brakt.2
Zenginliinle tann, yoksulluunla deil)
TARTlLMA
STTEKi EL
17. yzyl yazar Muhammad Salih Kanlo'nun 'Amal-i Salih or Shahjahannama, ed. Wahid Qura
ishi, 2. bas., 3 cilt. (Lahor, 1967-72) knyeli eserinden M. C. Beach ve E. Koch, King of the World: The
Padshahnama (Londra: Thames and Hudson, 1997), 39'da alntland haliyle.
i Y i L i K YA P D E N i Z E AT; M SL MAN TOPLU M U N DA H AYl RSEV E R L i K
1 57
15 9
hkmdar adam altnla tartar ve altnlar ona vererek yle der: "Bunlar
al ve iyilemen iin sadaka olarak ver."'0 Bu durumda, verilen eyler baka
balarnlardan da bildiimiz bir dizi hayrsever amaca hizmet ederken, tar
tlma treni sadaka iin bir l belirliyordu. bn Battuta'nn tasviri, baka
bir balamda, mesela Memluk dnemi Kahiresi'yle ilgili olarak sadece ka
rmda bulanabildiimiz bir eyi anlamamz saladndan dolay nemli
dir, nk burada baz hayrsever balarn, balangtaki alclarn bunu
bakalarna da aktarmalar yoluyla bir yaylma etkisi yaratmay ngrd
ak seik ifade edilmektedir. Bu suretle, sultan (yahut baka bir ilk ba)
ilk alclarn hayrseverce davranmalarn ve bylelikle bir hayr ilemenin
hem ruhani hem dnyevi kazanlarn kendi hanelerine yazmalarn mm
kn klyordu. Hamilerine imrenen alc-balar da aldklar balar
kendi muhataplarna veriyor veya iyiliklerini kabul edecek muhta kiileri
seiyorlard. Ayn zamanda, ban gcn paylatrmaya ynelik bu uy
gulamayla daha az varlkl balarn ahsi bilgisinden yararlanarak daha
ok sayda ve daha layk alclara ulalabiliyordu. Hikaye, daha sonra geri
dneceimiz baka bir noktay, yani dikey hiyerarinin ne tepesinde ne de
dibinde yer alan birok insann (belki ou insann) dnml olarak hem
ba hem de ba alan olduunu rnekliyor.
Babrllerinkine benzer merasimler 20. yzyln ilk yarsnda s
maililerin lideri merhum Sr Sultan Muhammed ah Aa Han (1877-1957)
iin dzenlenmiti. Tartlmann genel slami ve zel smaili balarnndaki
kapsaml bir tarihi yazlmay beklerken, smaililerin treni, Nizari smaili
cemaati 1843'te ran'dan Hindistan'a katktan sonra benimsedikleri ne
srlebilir. Aa Han baa geiinin yldnmlerinde dnyann drt bir ya
nndaki smaili cemaati mensuplarnn balad altn, elmas ve platinle
tartlrd. Toplanan servet her seferinde cemaat dahilinde dzenlenen bir
dizi sosyal ve kltrel hizmeti ve tm dnyada muhta insanlar destekle
mek iin balanrd. Elmas yldnmnn fotoraflar, bu kilolu adam
kocaman bir terazide bir koltukta oturmu kar kefeye konulan elmas dolu
kutulara bakarken gsterir. Bu tartlma trenleri gnmzn Aa Han'
Prens Kerim el-Hseyni dneminde devam etmedi. Bugn smaili cemaaro
160
STTEKi EL
gelse dahi bir ey vermesi gerektii farz edilir.'3 Saylar sultanlar veya s
per-zenginlerden ok daha fazla olan mtevaz balar (ve ba alanlar) ,
kendi dnemlerinde yakn cemaatleri asndan fazlasyla gz nnde ol
duklarnda dahi, daha az dikkat ekiyor ve birey olarak tarihsel bellee daha
seyrek kaydediliyorlard.
Teoride Allah tm servetin kaynadr ve bundan dolay herhan
gi bir hayrsever arnelin gerek sahibidir; ayn zamanda, Allah'a iman ve
Kuran'n retilerine ballk her trl iyiliin gerek motivasyonudur. Bi
rinci blmde tartlan bu ruhani hesapta, herhangi bir hayr iinde ve
rene de alana da eit deerler biilir. Gelgelelim, bu blmn balnn
alnd hadis farkl bir hikaye anlatr. Hadiste, ba veren ve ba alan
arasndaki eit ve karlkl rollere ilikin ideal vizyonun yerini, verene ak
a ncelik tanyan bir bak alr. Dahas, btn servetlerini elden karan
dindar insanlara dair hikayelere ramen, farkl slami metinler insanlar
hayrsever balada kendilerini veya ailelerini sefalete drmemeleri iin
uyarr. Bir kimsenin, ailesinin geimini salamas temel bir ykmllktr
-aile sadakann meru bir hedefidir (ancak zekatn deil)- ve aile mensup
lar bakalarna yaplan balarn bir sonucu olarak statlerinde veya hayat
standartlarnda bir kayba uramamaldr.'4 Ne var ki, ayn zamanda, dn
yadan elini ayan ekmi evliyalarla suflerin hayatlar da iyilik modelleri
olarak yazlmtr ve baz yazarlar, maddi yoksulluun ve hatta dilenmenin
utancnn Tanr'y daha yakndan kavrama yolunda gerekli bir deneyim ol
duu inancyla, manevi servet aray iindeki bu insanlarn btn dnya
nimetlerinden vazgemelerini takdir ediyorlard. Hepsi birlikte ele alnd
nda, hayrsever eylemlerin uygun ve caiz lsne dair farkl tutumlar,
birka yzyl iinde ortaya kan ve ilahiyat ile uygulama konusunda hem
i ihtilaflardan hem Hristiyan ileciler gibi d modellerden etkilen slam
dncesinin geni yelpazesini yanstr.
Hayrseverlik ba veren ve alan iin ok farkl bir tecrbe olduun
dan, gelecek blmde ba alanlara gz atarken bu blmde verenlere, son13
Bu temel kavram hakknda bkz. Michael Cook, Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic
Thought (Cambridge, BK: Cambridge University Press, 2001).
14 Al-Bukhar , Sahh al-Bukharz, SS (al-wasaya), bab 2; USC-MSA, Bukhari, s /s-
62
STTEKi EL
raki blmde alanlara odaklanacaz. Sz konusu iki taraf hayr iinde ayr
ama balantl roller oynar. Bununla birlikte, veren kiilerin ba yapmak
iin her zaman belirli bir alcya ihtiyac yoktur. nceki blmlerde, hayr ii
bir inan sisteminin paras olarak gzden geirildi ve zorunlu ve gnll ba
n motivasyonlaryla sonular aratrld. imdi, belirli bireylerin hayatlar
zerinden, kimlik ve statnn ekillenmesinde hayrseverliin oynad mer
kezi rol inceleyeceiz. Sultanlarn, hanedan kadnlarnn, yksek makam
sahiplerinin ve kudretli yerel kiilerin hayrseverliini, ou zaman rtbenin
iyilik eylemini art kotuu makam veya statlerinden beklenen sorumluluk
ve beklentilerin nda ele alacaz. Erkek veya kadn, bir bireyi statsyle
zdeletirmek, bireyle bulunduu makam yahut mevki arasnda, zellikle
hayr ilemenin motivasyonlaryla imkanlar hesaba katldnda, belirsizlie
neden oluyordu. lgimizi en ok bireyler ekiyor, nk bireylerin nispi ne
mi ancak 19. yzyln sonu ile 20. yzylda resmi kurumlarn ve sivil toplum
kurulularnn (5. blmde ele alnacak) oluumuyla birlikte azald.
Hadislerin slami pratik iin amir bir referans olarak nemi dola
ysyla Peygamber'in hayat ve yaptklar hakkndaki bu nakillerin shhatini
tespit etmek iin mnfert geleneklerin aktarclarn teyit etme ihtiyac y
znden yazl biyografler slam edebi geleneinde nispeten erken dnem
lerde ortaya kmtr. Zamanla biyograf islam toplumlarnn balca edebi
trlerinden birine dnmtr. 9 yzyln ortasna ait ilk koleksiyonlar
neredeyse tamamen dini ulema stnde odaklanyordu, ama o . yzyln
sonlarndan itibaren hkmdarlar, bilim insanlar, sanatlar ve hatta b
rokratlar dahil daha geni bir insan yelpazesi zel biyografk szlklere
alnmtr. Bu biyografler "slami ahlak geleneklerinin hayati yap talar"
haline gelmitir ve rnek dindar bireylerin hayatlar davran ve deerler ba
kmndan model oluturduu iin incelenmitir.'5 Yce gnlllk, sonraki
alarda zenilecek (ama belki asla eit olunamayacak) paradigmalar olarak
hizmet eden baz bireylerin alarnetine dnmtr.
Bu blmdeki mnfert hayat hikayeleri hayrsever ba islam ce
maatlerinin sosyal bir iyilii olarak resmediyor. Hrremjah Cihan'n tabs Humphreys, Islamic History, 872o8; Nimrod Hurvitz, "Biographies and Mild Asceticism: A Study
of lslamic Moral lmagination," Studia Islamica Bs (1997): 64-65.
lvi L i K YAP D E N iZE AT; M S L M A N TOPLU M U N DA HAY l RS E V E R L i K
bin el-Haris yle nakletmitir: " Peygamber bir keresinde ikindi namaz
n kld, ardndan abucak evine gidip hemen geri dnd. Onunla konu
tum, o da dedi ki, 'Evde sadaka olarak verilmi bir altn sikke vard ve gece
evimde kalmasn istemediim iin onu dattrdm."'7 Peygamber, aile
sinin ve baknakla ykml olduu kimselerin geimini saladktan son
ra kaynaklarn hayr iine adyordu: "Peygamber diyordu ki, 'Varislerime
bir dinar bile kalmayacak, nk geride ne brakrsam brakaym, karlar
mm geimi ve alanlarnn cretleri karlandktan sonra sadaka olarak
verilecektir."'8 Peygamber, iyilie yaplan vurguyla birlikte yoksulluktan
kamayan veya onu aalamayan biri olarak da resmedilir. ster zekat ister
sadaka, kendisi iin hibir tr ba kabul etmezdi ve ailesinin zekat alma
s yasaklanmt.
Grne baklrsa hayrseverlik eitli zamanlarda baarl bir h
kmdarn ya da ileri gelen herhangi birinin, hayat hikayesinin zorunlu bir
bileeniydi. Bu yzden biz de iki yneticiyi, Erbil'de hkm sren Muzaf
ferddin (. 1233) ile Fas'n Merini hkmdan Ebu nan' (. 1358) gz
den geireceiz. H anedan mensubu Zbeyde (. 831) ve Hrrem Sultan
(. ss 8 ) , tartmal kiiler olmakla birlikte, her ikisi de ayn zamanda ha
yrsever giriimleriyle hatrlanyordu. Toplumlarndaki ynetici haneciann
paras olmayan sekin zmrelerin mensuplar, hkmdarlara kyasla ge
nellikle daha snrl ve istikrarsz kaynaklar denetliyorlard. Melek Ahmed
Paa zaten bunun bir rneiniydi. Fasl seyyah bn Battuta (. yak. 1368) ve
nl Sultan Ahmet Camii'nin mimar Mehmed Aa (. yak. 623), statleri
sayesinde nemli imkanlar elde etmilerdi; hikayeleri, ilim ve hner sahibi
insanlarn iyiliksevediini anlatacak. Son olarak, biyograf ve menakpna
melerinde rastland haliyle evliyalarla suflerin hayat hikayelerinde dindar
yoksullarn hayrsevedii tasvir edilecek.
M UZAF F E R D D N
6s
dndaki sekin insanlarn genel bir listesini veren bu trdeki ilk kitaptr.'9
Hallikan Musul'un gneydousundaki Erbil'de dodu, eitimine devam et
mek iin Halep'e, sonra am'a gitti, Kahire ve am'da alt, nihayet orada
ld. bn Hallikan, Vefaytt'l Ayan ve Enba Ebna'z Zaman (leri Gelen Kii
lerin Vefat ve adalara Dair Bilgiler) adl eserine sadece lm tarihlerini
belirleyebildii nl insanlar dahil etmitir. Onlar hakknda baka yerlerde
yeterli bilgi olduunu dnd iin sahabeyi, halifeleri ve hadis nakle
denlerin ikinci nesiini kitabnn dnda brakmtr. 20
bn Hallikan tarafndan yazlan biyografler arasnda Gkbr veya
Kkbri (. 1233) olarak bilinen Muzafferddin'inki de var. Muzafferddin
Musul'da dodu ve 14 yandayken Erbil kentinin yneticisi olarak babasnn
yerine geti; daha sonra hapse atld ve kk erkek kardei onu iktidardan
uzaklatrmay baarnca kenti terk etti. Ardndan Selahaddin'in (. II93)
hizmetine girdi ve hizmetlerden olduka etkilenen Selahaddin onu Urfa
ve Harran kentlerinin valisi tayin etti ve kendi kz kardei Rabia Hatun'la
evlendirdi. Muzafferddin zellikle H ittin Muharebesinde (n87) Hallar
uratt kesin yenilgideki olaanst baarsyla isim yapt. Bu zaferi ve
kardeinin lmn takiben Muzafferddin'in Erbil'deki eski makamna
geri dnme talebi Selahaddin tarafndan kabul edildi. n91'de Erbil' e dnen
Muzafferddin krk yl akn bir sre sonra gerekleen lmne kadar bu
kenti kendi yurdu kld.
bn Hallikan, Muzafferddin'in askeri baarlarn uzun boylu ka
leme almam ve Erbil'de hkm srd dnemdeki baka askeri faali
yetlerine deinmemitir. Aslnda, bn Hallikan'n biyografsinin esas ksm
Muzafferddin'in hayr ilerinin uzun ve ayrntl bir tasvirine ayrlmtr ve
Muzafferddin yle takdim edilir: " Karakterini belirleyen olaylara gelince,
hayr ilerinde (hayrat), hi kimsenin tek bana yaptna ahit olunmayan
bir baar gsterdi." 2 1 Muzafferddin'in gnlerine dzenli olarak hayr ileri
damgasn vuruyor, bunlar sabah namazlarndan nce ve sonra yaplan ba
larla balyor ve kent iinde muhta kiilere ekmek datnay da ieriyor19
20
21
66
STTEKi EL
68
STTEKi E L
173
174
STTEKi E L
tirilmedigini, ama ayn zamanda hanedann veya ailenin daha geni hayr
hesabnn bir paras olduunu dndrecek denli yaygn ve srekliydi.
Kadnlara atfedilen vakfetme kararlar veya balar, mnferit kadnlarn
gcnn muazzam farkllk gsterdii aile balamnda kararlatrlm ola
bilir. Ne var ki, ayn ey aile, kap veya hanedan politikalarnn karmak a
iindeki btn bireyler iin sylenebilirdi. Szgelimi Osmanl ehzadeleri
sultan oluncaya kadar hibir ey vakfetmezlerdi, bu da aleni hayrseverlie
ilikin kararlarn en azndan ksmen aile reisi tarafndan denedendiinin
yahut ynetildiinin ak bir iaretidir.37
Belirli Mslman kadnlar baka kadnlarca ve baka kadnlar iin
rnek olarak zikredilen yardmseverlik paradigmalar haline gelmiti. Hz.
Muhammed'in zevceleri cmertlik modelleri olarak resmedildi, ilerinde
muhtemelen en sk bavurulan Aye'ydi (. 678). Bir hadiste onun yle
syledii aktarlr: " ki kzyla bir kadn benden (sadaka) istemeye geldi,
ama elimde bir hurmadan baka bir ey yoktu ve onu kadna verdim, o da
hurmay iki kz arasnda paylatrd, kendisi hibir ey yemedi, ardndan
ayaa kalkt ve gitti. "38 Baka bir hadise gre de Peygamber'in baz eleri
ona unu sorar:
Hangimiz (evvel lp de) en abuk sana kavuacaktr? O da cevaben:
Eli uzun olannz, buyurmutu. Bu defa Peygamber'in kadnlar bir
kam endaze alp kollarn lrnee baladlar. lerinden en uzun
kollu kadn Sevde (Bint-i Zem'a) idi. Fakat Resulullahn veratndan
sonra rendik ki, kolu uzun alan kadn, sadakas bol (eli ak) kadn
demek imi. Ve hakikaten iimizde Sevde, aleyhis-salat ves-selam'a
ilk iltihak eden kadn oldu. Ve Sevde sadaka vermei ok severdi.39
Hrrem Sultan en kudretli ve retken Mslman kadn hamilerden
biriydi. Hamiliinin kapsam ve yerleri, kendisinden nceki ve ada Os37 Peirce, The Imperial Harem. I99
38 Al-Bukhiirf, Sahrh al-Bukharr, 24 (al-zakat), bab ro; USC-MSA, Bukhari 24/499
39 Al-Bukharr, Sahrh al-Bukharr, 24 (al-zakat), bab n;USC-MSA, Bukhari, 24/5o; Calder ve bak.,
Classical Islam, 40. Ayrca bkz. hadis no. 87, http://hadis.ihya.orgfbuharifhadisler.php?t2=ara&ara
1 75
Resim
o. Derb Z beyde stndeki havuz l a r n d a n b i ri o l a n B i rket ' l Aki ka, S u u d i Ara b istan.
8 o
STTEKi E L
Mary Ann Fay, "Women and Waqf: Toward a Reconsideration of Women's Place in the Mamluk
Household," International journal of Middle East Studies 29 (1997): 36-37; G. Baer, "Women and Waqf:
An Analysis of the Istanbul Tahrir of 1546," Asian and African Studies 17 (1983): 27.
55 Bkz. Singer, Constructing Ottoman Beneficence, blm 3; Baer, "Women and Waqf;" Leslie Peirce,
"The Family as Faction: Dynastic Politics in the Reign of Sleyman," Soliman le Magnifique et son temps
iinde, ed. Gilles Veinstein (Paris: La Documentation Francaise, 1992), I056; R. Stephen Humph
reys, "Women as Patrons of Religious Architecture in Ayyubid Damascus," Muqarnas n (1994): 35-54;
Margaret L. Meriwether, "Women and Waqf Revisited: The Case of Aleppo, I77o-84o," Women in the
Ottoman Empire: Middle Eastern Women in the Early Modern Era iinde, ed. Madeline C. Zilfi (Leyden:
Brill, 1997). r28-52; Gregory C. Kozlowski, "Private Lives and Public Piety: Women and the Practice of
Islam in Mughal India," Women in the Medieval Islamic World iinde, ed. Hambly, 469-88.
54
MEHMED AtA
Aslnda, Osmanl hizmetine alnan bir Hristiyan olan Mehmed Aa
(. yak. 623) yenierilikten Sultan I. Ahmed'in (6o3-17) hassa mimarl
na ykselmitir. Mehmed Aa'nn mimari eserleri arasnda, Mekke'yle
Medine'de kutsal mabetierin ve baka yaplarn onarmlaryla restorasyon
lar ve stanbul'un tarihi merkezinde Bizans Hipodromu'nun yerinde ya
plan heybetli Sultan Ahmed Camii ya da dier adyla Mavi Cami klliyesi
vardr. Mehmed Aa'nn biyograf.si mimarlkla ilgili bilimler ve terminoloji
stne birka blmden oluan bir incelemedir. Biyografisini yazan Cafer
Efendi yirmi yl akn bir sre Mehmed Aa'nn hamiliine nail olmutur,
ama hakknda yazarn bize kendi syledikleri dnda ok az bilgi sahibiyiz.
Cafer, bn Hallikan ve bn Battuta'nnkini andran bir tarzda, eserindeki
drt biyografik blmden birini btnyle hamisinin hayrseverliine has
rediyor ve yle balyor: "[Bu fasl] daha nce sz edilen Aa'nn ltfu ve
keremi ve ihsan ve niam beyanndadr. Bu fasl yazmaya hi ihtiya yoktu,
nk Aa Hazretleri'nin ltfu ve keremi gn gibi cmle cihana zahir ve
bahir olmutur. "s6
Bu tespite ramen ve Mehmed Aa'nn tamamen bilinli olarak ha
yrseverliini duyurmadn da belirttii halde, Cafer bunun ardndan onun
yaptklarn sayp dkmeye giriiyordu. Cafer Efendi, Mehmed Aa'nn ev
vela nceki yzyllarda I l . Selim ve I I I . Murad gibi sultanlarn zamannda
var olan, ama onlardan sonra grlmeyen bir cmertlik modeli olduunu
sylyordu. kincisi, Mehmed Aa kendisi mali sknt iinde olduunda bile
ba yapmay srdrmt. ncs, Cafer'in z babas, her arneli eriata
uygun olan son derece sofu bir adam olmasna ramen, sra kendi oluna
gelince yine de cimrilik etmiti. Drdncs, yapt iyilikler konusunda
Mehmed Aa gayet alakgnll biriydi ve Cafer onun iyiliklerinin rnek
niteliinde olduunu dnse bile o srekli olarak bunlar gelitirme ihti
yac duyuyordu. Son olarak, Cafer, Mehmed Aa'nn eli aklnn, bundan
fayda grm her kiinin ne kp kendi hikayesini anlatmasndan ziyade,
ksaca, kendisinin zetleyici anlatmyla daha iyi ifade edildiine inanyordu.
Cafer, hal byleyken, Mehmed Aa'nn biyografisini yazacam duydukla56
82
STT E K i E L
rnda insanlarn bek bek koup geldiklerini ve her birinin Aa'nn cmert
liine dair ahsi deneyimini anlatmaya can attn sylyor.
Cafer, Mehmed'i okurlara varlkl, dindar ve cmert, rnek alna
cak bir insan olarak tasvir eder, ama Cafer'in Mehmed Aa'da vd iyi
likseverlik Muzafferddin'in veya Ebu nan'nkinden ok farkl anlatlr.
Mehmed'in yaptklar son derece mtevaz grnyor, hatta Cafer bunlarn
ounu aka belirtmez; aslnda, tasvirlerinin neredeyse tamam ok genel
dir, sadece Mehmed'in faydasn grenlerin saysz ve balarnn cmerte
olduu zikredilir. Grne baklrsa, Mehmed byk binalar vakfetmemi
veya byk aleni lenler dzenlememitir, nk bu apta bir hayrsever
lik muhtemelen onun boyunu ayordu. Hayrseverlii, kamusal kiiliinin
bir paras olarak yrtlen bir hkmdarn ahsnda hayranlk uyandua
bilecek bir zellik, Mehmed Aa'nn konumunda bir insan iin imkansz
olmak bir yana belki yakksz da olurdu. Baarl bir profesyonel ve devlet
grevlisi olarak, hayrseverliini konumuna uygun bir seviyede gtrmt.
Mimar olarak deiik hamiler iin yrtt iinin gerei cami, medrese,
kpr ve emeler ina ettii halde, Mehmed Aa'nn kendi hayr yaplar,
emeler stnde younlayordu ve anlald kadaryla kasabann birinde
krktan ok eme yapmt.57 Mehmed'in selefnin, nl mimar Sinan'n
hayr ileri de hamilerininkilerle belirgin bir tezat halindeydi. Sinan hami
leri iin muazzam camilerle muhteem kprler ina ederken, kendisi ad
na bir mektep, birka eme, daha kk mahalle mescitleri ina etmi ve
stanbul'un kaldrmlarnn yapmn stlenmiti.S8
Gariptir ki, Mehmed'in hayrseverliiyle ilgili faslda Cafer hibir ya
pya deinmez; bunlar daha nceki bir faslda yer almtr. Cafer daha ziyade
baka yardm verme trlerinden sz eder. Mehmed Aa kazanlarndan do
lay borland zekat hesaplama konusunda ok hassast. Mali adan darda
olduu zaman bile evi "hr ve kle seyyahlar, hem byk hem kendi halinde
insanlar ve btn komularla yabanclar iin eit artlarda" bir imaret gibi i
ler, yiyecek, ayrca hediye datlrd. Mehmed, Cafer Efendi'ye kar cmert
ti, ona destek kyor ve onu her zaman iyi bir yemekle taltif ediyordu. Son
57
58
8 5
86
STTEKi EL
c.
II
88
STTEKi E L
8 g
bu hikaye, her ne kadar bir Osmanl paas olarak kariyeri ksa kesilmi ve
utan verici bir ekilde son bulmu olsa bile, onun gemiini baarl ve
kendini dnmeden topluluuna (belki ou kimseden daha fazla) hizmet
eden biri olarak yeniden yazmaya yardmc olur. Cafer Efendi iin Mehmed
Aa'nn yardmseverliine dair bir blm eklemek, biyografsi dier trl
teknik baarlarn hikayesinden ibaret olan bir adamn dindarlk ve insan
clln sergileme vesilesiydi.
SuFLERLE EVLiYALAR
Tacir ve fakih Ebu'l Hasan Ali bin Muhammed bin Abdlgani adl
birinin, Tanr'nn her zaman onun ihtiyalarn karlayacama inanarak
krk yl boyunca btn kazanen sadaka olarak verdii hikaye edilir. Evlen
diinde, karsnn refahnn sadaka vermesinin nne geeceini anlaynca
gzyaarna boulur. Kars onun derdini renince Tanr'ya olan gvenini
paylamaya karar verir ve onun eskisi gibi davranmas iin srar eder. ok
gemeden kaplarnn eiinde bir adam peyda olur ve Ebu'l H asan'a yllar
nce babasnn kendisine emanet ettii bin dinar getirir. Ebu'l Hasan pa
ray almay reddeder ve adam uzaklatrr. Ne var ki, grd bir rya so
nucu adam tekrar Ebu'l Hasan'a gider ve amaz inancnn bir dl olarak
Tanr'dan geldiinden paray almas iin diretir.68
14. ve s . yzyla ait metinlerde bulunan bu hikayede Ebu'l Hasan'la
kars, genellikle karakteristik olarak slam evliyalarna (tekili veli) -"Allah'm
dostlar" olarak da bilinirler- ve suflere atfedilen hayrsever ba ve cmert
lie rnek olutururlar. Evliyalarla sufler hrmetin ve ilahi efaat taleple
rinin yneldii merci idiler ve hayat hikayeleri, bakalar onlar tam olarak
taklit edemeseler bile, insanlardan neyin beklendiini rneklemek ve belki
hayrsever arnellere ilham vermek amacyla menakpnamelerde ve biyog
raflerde yazlyordu. Baka bir hikayede, Affan bin Sleyman el-Msri adl
varlkl bir tacir hem gnlk olarak hem zel anlarda ok sayda insana para
ve yiyecek datnakla n kazanmt. Mekke'den geri dn yolculuu sra
smda Akabe limanna ulatnda hac kervanma yiyecek temin etmeyi adet
Bu hikaye 14. yzyl yazar Ibn alZayyat'n, Al-Kawakib ve s. yzyl yazar al-Sakhaw'nin, Tufat
adl eserlerinde geer. Taylor, In the Vicinity ofthe Righteous, s. ro2'de alntland ekliyle.
68
g o
STTEKi E L
71
73
Hurvitz, "Biographies."
STT E K i E L
Aharon, "Poverty and Charity," 65, alntlad yer: )ama! ai-Din Abu al-Faraj Ibn al-Jawzi, Sifat al
75
Aharon, "Poverty and Charity," 68, alntlad yer: Ali b. al-Hasanlbn Asakir, Tarikh Madirat Di
76 Aharon, "Poverty and Charity," 63, alntland yer: al-Makki, Qat al-Qulab (Msr: Mustafa al-Babi
al-Halabi, r96r), zr8.
iYi Li K YAP D E N iZE AT; M S L M A N TO PLU M U N DA HAY l RSEV E R L i K
193
Resim 1 1 .
ki el Tanr'nn elidir, balangta Tanr'dan geleni geri alr. Yine baka bir
yorum ranl sufi Hucviri'ye (. 1072) aittir. Hucviri, sufinin stteki elinin
alttaki elden daha stn olduunu syler, ama alttaki eli veren, sttekini
ise alan olarak belirler. Sufi, almak suretiyle, mminlerin zekat yahut sada
ka veeibelerini yerine getirmesine yardmc olur.77 Bu hadisin ok saydaki
versiyonuyla yorumu slam alimleri arasnda baz metinsel gelenekler ve
yorumlar hakknda tek bir duru veya ak bir gr birliinin var olmad
nn bir rneinidir. Bu vakadaki farkl yorumlar, zellikle sadaka verme
nin gereklilii konusunda mutabakat bulunduu halde, [sadaka] veren ve
77
1 94
STT E K i EL
19 5
STT E K i E L
1 97
DRDNC B LM
YOKSULLAR VE MUHTALAR
Sadakalar, Allah 'tan birfarz olarak ancakfakirler, dknler, onlan
toplayan memurlar, kalpleri sndnlacak olanlarla zgrlne
kavuturulacak kleler, borlular, Allah yolunda (olanlar) ve
yolcular iindir.
KURAN 9:60
yilik, yzlerin izi dou ve bat tarafianna evirmeniz (den ibaret)
deildir. Asl iyilik, Allah'a, ahiret gnne, meleklere, kitap ve
peygamberlere iman edenlerin; mala olan sevgilerine ramen, onu
yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolculara, muhtaZara ve zgrlkleri
iin klelere verenlerin; namaz dosdoru klan, zekat verenlerin ...
davranlandr...
KURAN 2:I77
Bu hadis iin bkz. Al-Ghazal, Kitab Asrar al-Zakah, 297; Faris, Mysteries ofAlmsgiving, 72.
g 8
1 99
200
YOKSU LLAR
VE
M U HTALAR
201
A. Sheyl nver, Fatih Ahanesi Tevzi'namesi (Ankara: stanbul Fethi Dernegi Yaynlar, 1953);
Krkoglu, Sleymaniye Vakfiyesi; Singer, Constructing Ottoman Beneficence.
5
Topkap Saray Arivi, Evrak 730Ij2. Bu raporun tam evirisi iin bkz. Singer, Constructing Ottoman
Beneficence, oo.
202
Topkap Saray Arivi, E. S4II/3Topkap Saray Arivi, E.S4II/7 Eri = Erlau (Macaristan).
Surname-i Vehbi (r72o), Topkap Saray Mzesi A.3593, f. 43a.
2 03
Peirce, The lmperial Harem, 192. Ayrca bkz. Terzioglu, "The Imperial Circumcision Festival. "
YOKSU LLAR VE M U HTALAR
Michel Mollat, T1e Poor in the Middle Ages: An Essay in Social History (New Haven: Yale University
Press, 1986, ilk nce Franszca yaymland, 1978), 5u
Yoksulluk deneyimi, hayrseverlikten ayr olarak slam toplumlarndan ziyade Avrupa tarihinde
aratrlmtr. Bu konuda bkz. C. Lis ve H. Soly, Poverty and Capitalism in Pre-lndustrial Europe (Londra:
Humanities Press, 1973); bu tarihe kadar ciltten oluan ve Thomas Riis tarafndan yayma hazrlanan
dizi u eserleri kapsamaktadr: Thomas Riis, Aspects ofPoverty in Early Modern Europe (Stuttgart ve Oden
se, 1981-90); Bronislaw Geremek, Poverty: A History (Cambridge, MA BlackwelL 1994) ; Robert )tte,
Poverty and Deviance in Early Modern Europe (Cambridge, BK: Cambridge University Press, 1994). Afrika
hakknda john Iliffe'in kapsaml bir eseri bulunmaktadr, bkz.: T1e African Poor: A History (Cambridge,
BK: Cambridge University Press, 1987).
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M S L M A N TOPLU M U N DA HAYl R S E V E R L i K
olaylar normal koullarda kendi kendine yeterli olan insanlar bile yoksul
drebilir, byk lde nceden kestirilemez ve kanlmazdr. Bununla
birlikte, ardndan gelen yoksulluk ou zaman yardm datmlaryla kar
lanabilir ve kriz ncesi hayat standartlar, normal hasat mevsimleriyle veya
ticari dnglerle llebilecek bir dnem dahilinde, szgelimi yamurla
rn balamasyla, hastaln kaybolmasyla veya savan bitmesiyle yeniden
salanabilir. Konjonktrel olaylar birka bireyi etkileyebilir, ama acil yard
mn varlna veya yokluuna ve yardma ulama imkanna veya yardmdan
mahrumiyete bal olarak yaygn ktlk ve ala, bunu izleyen salgnlara
veya ge neden olabilir. Konjonktrel yoksulluk genellikle kurtarma yard
m almak iin yeterli bir nitelik olarak kabul edilir.'2
Yapsal yoksulluk uzun vadeli bir olgudur, konjonktrel yoksulluk
tan daha karmak, ama her zaman onunla balantsz deildir. Deien de
mografik veya ekonomik dngler, toprakszlk veya isizlik, genlik, ocuk
dourma yahut yallk gibi hayat evreleri, pazarlanabilir becerilerin eksik
lii gibi faktrlerin veya cinsiyet, ya ya da rka kar nyarglarn neden ol
duu yahut devam ettirdii bir mahrumiyettir. Bu saylanlarn hepsi, insan
larn yoksulluun stesinden gelmesini engelleyen bariyerler olumasna
sebep olabilir. Daha evrensel yoksulluk kategorilerinde yer alan insanlarn
-dullar, kszler, ihtiyarlar, mahkumlar ve engelliler gibi- birou yap
sal yoksulluun kurbandr, temel ihtiyalar bakmndan bakalarna kalc
olarak baml hale gelmilerdir ve bu durumdan kurtulmaktan acizdirler.
Tarihsel olarak bu kategoriler ou toplumda daha korunmasz insanlar
olarak byk sayda kadnla ocuu iermitir.'l Yapsal yoksullama, kon
jonktrel yoksulluu dindirmede ou zaman son derece nemli olan acil
yardmdan daha karmak ve daha uzun vadeli areler talep eder. phesiz
ki imkanlar olan insanlar, zellikle malvarlklar ve gelirleri riski azaltacak
surette eitlendirilmise benzer ekilde hem yapsal hem de konjonktrel
olaylar karsnda daha korunmal olabilir. Ne var ki azalan doal kaynak
lar, deien ticaret modelleri, imalatta veya nakliyede yaanan gelimeler
ya da belirli sosyal gruplara ayrcalk tanyan siyasi deiikliklerle birlikte
12
13
206
208
spesifik slami vehelere sahip olabilir, ama bunun da daha fazla aratrl
mas gerekiyor.
slam toplumlarnda geleneksel hak eden yoksul gruplarndan biri
Mekke'yle Medine'nin yoksullaryd ve daha az lde belki Kuds'le El
Halil'in, Kerbela'yla Necefin ve baka baz kutsal kentler ile yerlerdeki yok
sullard. Bu insanlar, kimisi din grevlisi olarak kimisi de sadece gnlerini
kutsal yerlerin yaknnda geirmek isteyen samimi mrninler olarak, kut
sal mahallerde yaayan erkeklerle kadnlard. kinci blmde ele aldmz
zere, vakf senetlerinde sk sk alclarn en son halefieri olarak "iki kut
sal kentin (Haremeyn-i erifeyn) yoksullar" yahut "bu kentin yoksullar"
anlrd. Osmanl dnemi Cezayiri'nden her yl Harerneyn- erifeyn Vakf
tarafndan kutsal kentlere gnderilen para, Mekke'yle Medine'nin eitli
kurumlarndaki her mevkiden memura ve aralarnda eyhler, azatl kleler,
eski cami hizmetlileri, Cezayir kkenli insanlar ve bakalar olan mnfert
erkeklerle kadnlara datlrd. Bunlardan bazlar herhalde makamlar se
bebiyle listedeydi, bazlarysa yardm isternek iin Cezayir vakfnn ynetici
lerine dileke gndermi kiilerdi. '7
Yoksullua dair fikirler ve yoksullar karsndaki tutumlar tarihsel
olarak olduka dinarnikti ve yceltmekten kabul etmeye veya knarnaya ka
dar uzanyordu. Deiik inanlara mensup dindar yoksullar, tutarl bir e
kilde olmasa da, ou zaman destek ve takdir gryordu. Mekke, Medine ve
Kuds gibi kutsal kentler uzun zamandr her toplumsal konumdan haclar
cezbediyor, sakinleriyse yoksullam dindalarnn mevcudiyetine snrsz
olmasa da daha byk bir hogr sergiliyorlard.'8 Yine de, mesela Bat
Avrupal bilim insanlar, ortaadan sonra Avrupa'da yoksullar karsn
daki tutumlarn deitiini ve artk gl kuvvetli veya "salam bnyeli" ,
alabilir durumda ama i bulamayacak denli tembel ve dolaysyla yard
m yahut zel ilgiyi hak etmeyen olarak tasvir edilen yoksullara kar daha
yarglayc hale geldiini saptamlardr. Byle deiiklikler en azndan ks
men, hakl veya haksz, yoksulluun sula, serserilikle, sapknlkla yahut
17
18
under Islam.
I Y i L i K YAP D E N iZE AT; M S L M A N TOPLU M U N DA HAYl RSEVE R L i K
20 9
19
20
210
Geremek, Poverty, 24Al-Ghazali. Kitab Asrar ai-Zakah. 291; Paris, Mysteries ofAlmsgiving. 54
23 Manrique, Travels ofFray Sebastian Manrique 1629-1643. u eserde alntland ekliyle: Beach and
Koch, King of the World, 43
24 Bu tartma u kaynaa dayanmaktadr: Mattson. "Status-Based Defnitions of Need."
25 En erken dnemin slam toplumlarnda ihtiya ve yoksulluk tanmlarna ilikin daha kapsaml bir
tartma iin bkz. Bonner, "Defnitions ofPoverty."
i Y i L i K YAP D E N iZE AT; M SL MAN TOPLU M U N DA H AYl R S E V E R L i K
211
212
byle bireylerin grnd yerde bile, onlarn bize hep bir kurum veya
imparatorluk idaresi otoritesi tarafndan oluturulmu bir kayt vastasyla
konutuklarn, otobiyografk bir metinden veya ilk elden bir tanklktan en
azndan bir adm (eer daha fazla deilse) uzak olduklarn aklda tutmakta
yarar var.
FAK RLER VE M SKNLER ( E L-FU KARA V E ' L- M E SAKI N )
27
rimii bask, 9 Agustos 2005); Rafeq, "11e Poor in Ottoman Damascus," 217; Chaumont, " Pauvrete et
richesse," 19-20.
iYi Li K YAP D E N i Z E AT; M S L MA N TO PLU M U N DA HAY l R S EV E R L i K
2 13
21 4
21 5
rna, kimin yoksul olduunu tanmlama sebebinin hem zekat hem de daha
kk ftre zekatn veya sadece fitre zekatn kimlerin demesi gerektiini
ya da her ikisini de deyemeyecek ve dolaysyla bunlar kabul edebilecek
olan kiileri belirlemek olduunu da hatrlatrY
Bir kimsenin yoksul olduunu hkme balamann iki ana etke
ni, ihtiyacn (hacet) varl ve fazlaln (fazl) yokluuydu. Muhta bir kii
rzk iin yeterli kaynaklara (kifayet) sahip deildi ve meru ekilde yardm
talebinde bulunabilirdi. Bununla birlikte, ihtiya ve yeterlilik btn slam
otoriteleri ve hukukularnca mutlak artlar olarak tanmlanmamtr; daha
ziyade, tanmlarn ou mutlak ve nispi etkenierin bir birieimine balyd.
Szgelimi, erken dnemin Irakl alimi Ebu Ubeyd (. 838) insanlarn eer
kendilerini ve baknakla ykml olduklarn bir gn ve bir gece idame et
tirmeye yetecek yiyecekleri varsa yardm talep etmelerini yasaklayan bir ha
disten bahseder. Ebu Ubeyd bir insann kendisini geindirecek eyleri elde
edinceye kadar dilenebileceini belirten baka bir hadise de yer verir. Son
olarak, Ebu Ubeyd eer bir insann kendisinin ve kleleri dahil baknakla
ykml olduklarnn btn yiyecek, giyecek ve barnak ykmllklerini
karladktan sonra elinde hala 40 dirhemi (gm sikke) varsa hayr talep
etmemesini (yani meru olarak muhta kii saylmay talep etmemesini)
tavsiye ediyorduY Baka tr bir yoksulluk snr baz fakihler tarafndan ni
saha, bir yllk sre iinde zekat denmesi gereken iratlarn veya mallarn
asgari miktarna gre tespit ediliyordu. Nisaba sahip olmak demek fiilen bir
kimsenin bir fazlala, "hayatn srdrmek ve korumak iin gerekli olan
aan belirli bir servet miktarna" sahip olduu ve dolaysyla zekat deyebi
lecei ve bu sebeple yoksul saylamayaca anlamna geliyordu.n
Bu tr tartmalar sadece kimin muhta olduunu tespit deil, ayn
zamanda bir kimseye meru olarak ne kadar zekat verilebileceini tayin
etme amac gdyordu. Eer ihtiya mutlak anlamda tanmlanyorsa, o za
man verilecek miktar da sabitti. Ancak eer ihtiya znel, zekat alacak kiiAl-GhazalT, Kitab Asriir al-Zakii h, 291; Faris, Mysteries ofAlmsgiving. 5355Mattson, "Status-Based Definitions," 34-35. Ayrca, mesela, bir ro. yzyl hukukusu olan Kudama
bin Cafer'in vergilendirmeyle ilgili incelemesine bkz. Kitab'l-Harac. Cafer buraya sadakann dagtm
hakknda bir blm de eklemitir. Ben Shemesh. Qudama b. jafar's Kitab ai-Kharaj. 65-68.
33 Mattson, " Status-Based Definitions," 33; Zysow, "zakat," XI:4u.
31
32
216
nin alt artlara bal bir durumsa, o zaman verilecek uygun miktar son
derece deiebiliyor ve ok farkl ekonomik artlara sahip insanlar meru
zekat alclar haline geliyordu. htiya hakkndaki bu dnce tarz, islam
hukukunda genellikle zekat veya sadaka balamnda tartlmayan geimlik
(nafaka) meselelerinin belirlenmesinde bavurulan mlahazalarla ilgili g
rnyor. Nafaka, ebeveyn ve ocuklarla birlikte eler dahil bir erkein res
mi korumas (velayet) altndaki baka kadnlar, ocuklar ve klelerle birlikte
dorudan aile mensuplarn desteklemeye ynelik bir erkek ykmll
olarak alglanyordu. Bir erkein bakt kimseler, nafaka ykmllkleriy
le korunduklar iin onun zekatn alamazlard. Ancak, eer erkek evi satar
ve bunun gelirini kullanarak, ailesi iin daha mtevaz bir ev satn almak da
dahil ykmllklerini karlamaktan aciz kalrsa, o zaman kendisi zekat
almaya hak kazanabilirdi. Nafaka kanuniarna boanma meselelerinde sk
a bavuruluyordu ve bir ee yaplacak demeler evlenme srasndaki stat
sne gre, kocasnn imkanlar dikkate alnarak saptanyordu. Bunun iin
bir kiinin lks baka birisinin ihtiyac olabiliyordu.J4
Gerek anlamda, nafaka ykmllkleri ekonomik kapasitenin
nemli bir ls olarak grnyordu. Szgelimi, r8. yzylda Halep'te
verilen bir mahkeme kararnda, aylk gelirinin yetersiz olduu dorulanan
bir adam mahkeme tarafndan kardelerini destekleme ykmllnden
azat ediliyordu. Ayn mahkeme, ister hayr eklinde isterse nafaka olarak
olsun, akrabalarndan veya cemaatlerinden yardm talep eden dullar, k
szler, yallar ve engellilerin davalarna da bakmt. Bunlarn arasnda, as
gari dzeyde olsa bile srekli baiara alm ama hayr sahiplerinin daha
sonra bu ya da u sebepten dolay bata bulunmaktan vazgetii kiilerin
at davalar vard. Hayal krklna urayan ihtiya sahipleri -babasna
hayrda bulunanlarn her hafta ona da ayn yarm kuruu vermeye devam
edeceklerini bekleyen bir oul, cizyelerini demek iin daha varlkl Yahu
dilerden yardm alan yoksul Yahudiler, ksa sre nce Mslman olan ve
eski Hristiyan dindalarndan arada bir ald birka kuruu alamayan bir
dnme- mahkemeye bavuruyor, yoksulluklaryla baa kmak iin hayati
34 Nafakayla sadaka arasnda balant kuran tartmalar iin bkz. Mattson, " Status-Based Defnitions."
iYi L i K YAP D E N i Z E AT; M SL MAN TOPLU M U N DA H AYl RSEV E R L i K
2 17
2 18
gereki karlklan tasvir eder. Kad sicilieri stnde alan bilim insanla
nnn uyard zere, bir kad'nn huzurunda dile getirilen fiili, szl iddi
alar ille de sicillerde kaydedilen tutanaklada bir deildi.37 Ancak yoksul in
sanlarn yardm talebinde bulunmak iin bir kad nne kmalar, hayatta
kalmak iin yasal sistemi devreye soktuklarn gsteriyordu.
Mnferit yoksul insanlarn ortaa slam dnyasndaki tasvirleri
gnmze baka Yahudilerden yardm isteyen Yahudilerin dilekeleri
eklinde de ulamtr. Bu dilekeler 19. yzyln sonlannda eski bir Ka
hire sinagogunda kefedilen ve benzersiz bir dini ve sekler evrak hazi
nesi olan Kahire Genize belgeleri arasnda bulunmutur. zelikle S. D .
Goitein'in, Msr'da Mslmanlar arasnda bir aznlk olarak yaayan Ya
hudilerin kiisel, cemaatsel ve ticari uygulamalarn inceleyen eseri, orta
a Akdeniz dnyasnn tarihi iin bu mektuplarn ne lde bir kaynak
olarak okunabileceini gstermektedir. Dilekeler hkm sren sultana
deil, Kahire'deki Yahudi cemaati otoritelerine hitap ediyordu. Muhatap
larndan cmert balar elde etmek zere tasarlanm gayet basmakalp
bir dille yazlm olsalar da bu dilekeler r o . ila 13- yzyllar arasnda yaa
yan bireylerin yoksulluk iindeki koullarn inceleyebilmemiz iin ms
tesna bir frsat sunar. Dilekeler bir taraftan yoksullan - kkenlerini, ailevi
durumlarn, yoksulluklarnn sebeplerini ve mesleklerini- tarif ediyor ve
konumlandryorken, dier taraftan dileke sahiplerinin beklentilerini ve
kimi durumlarda potansiyel balann yantlarn dile getiriyordu.J8 Or
taa Kahiresi'nin yoksul Yahudileri arasnda, ar vergi yk, ailelerinin
geimi ve ritel vecibelerin bir sonucu olarak yardm aramak zorunda ka
lan veya hastalk yahut yaralanma yznden krize girmi alan Yahudi
ler vard.
37 Bir kaynak olarak kad sicilieri (sicillet l-kad) hakknda dikkat ekici bir tartma iin bkz. Dror
Ze'evi, "1be Use of Ottoman Shari'a Court Records as a Source for Middle Eastern Social History: A
Reappraisal," Islamic Law and Society 5, no. (1998): 3556. Yoksul insanlar tarafndan kadya tanan
vakalar iin bkz. Ginio, "Living on the Margins," 66-67.
38 Kahire Genize'sindeki belgeler ve bunlarn kefnin hikayesi hakknda bkz. S. D. Goitein, A Me
diterranean Society, c. I: Economic Foundations (Berkeley: University of California Press, 1967), -28. Bu
konu ve Kahire Genize'sindeki zengin malzemeler yakn dnemin eserlerinde geni bir bak asyla
tahlil edilmitir, bunun iin bkz. Cohen, Poverty and Charity ve bunlara elik eden metinler antolojisi
Mark R. Cohen, The Voice ofthe Poor in the Middle Ages: An Anthology ofDocumentsfrom the Ca iro Geniza
(Princeton: Princeton University Press, 2005).
lvi L i K YAP D E N i Z E Ar; M S L M A N TOPLU M U N DA HAYl RSEVE R L i K
21 9
220
40
221
Singer, Palestinian Peasants, ns-6 ve irat sahiplerinin istismar hakknda bkz. age, eitli yerlerde.
222
22 3
22 4
22 5
terli bir sebep olmad kansndayd. Dier taraftan, alimlerle talebeler dini
ilimler okumak ve retmek gibi meru ilerle urarken, kad olarak a
lrken ve fkhi meselelerde alim olarak grler bildirirken geimlerinin
salanmasn hak ediyorlard. Onlarn ii slam cemaatinin genel refahn
temin etmek iin hkmdarlada tebaalarna benzer ekilde uhrevi ve dn
yevi rehberlik salamaktY
Gazali'nin baka bir pasajnda kendisi gibi alimierin veya eitim
li insanlarn profesyonel ihtiyalar ele alnyor ve yoksulluun nasl znel
bir ekilde tanmlandna ilikin ilgin bir rnek sunuluyor. Gazali egitim
veya kiisel yarar iin kullanlan kitaplarn (Kuran, hadis, fkh kitaplar vb)
temel ihtiya saylabileceini ve ihtiya fazlas olarak hesaba katlamayaca
n sylyor. Eer kitaplar bir adamn geimi iin gerekliyse ve sahip olduu
her ey bundan ibaretse, o zaman o kii ftre zekatndan bile muaft. te
yandan, bo zaman deerlendirme ve elence kitaplar (iir ve tarih kitap
lar gibi) ise ihtiya fazlasyd ve rzk iin satlmal, bu yolla sahibinin zekat
demesine imkan tannmalyd. Gazali insanlar eer bir kitaptan ellerinde
iki nsha varsa, szgelimi en hatasz nshay tutmalar ve eer daha ok ha
talysa daha gzel olandan vazgemeleri hususunda uyaryordu.53 Kitaplarn
rencilerle alimler iin temel bir ihtiya saylmaya devam ettiini, 19. yz
yln ortasnda Anadolu'da, gnn birinde yolda kendisine musallat olan
larca soyulan Mehmed adnda talihsiz birinin bavurusundan anlyoruz.
Mehmed yoksul bir renci olarak Osmanl sultan Abdlmecid'e (839-6)
dileke veriyor, alnan ve onlar olmakszn eitimini tamamlamayaca ki
taplarnn yerine yenisinin alnmas iin sultann iyilikte bulunmasn isti
yordu. Mehmed ak ki sultan uyruklarnn kiisel gvenliinden sorumlu
tutuyor (nitekim sultan da bunu iddia ediyor) ve ihtiya zamanlarnda birey
sel bir yardm kayna olarak gryordu.S4 Mehmed'in vakas mevcut tar
tma iin nemlidir, nk belli bir yoksulluk tr ve bununla baa kma
stratejisi hakknda mstesna bir ilk elden tanklk sunmaktadr. Bununla
52 Al-Ghaza!I, Kitab Asrar alZakiih, 291; Faris, Mysteries ofAlmsgiving. 5355
53 Al-Ghaza!I, Kitab Asrar alZakiih, 29192; Faris, Mysteries ofAlmsgiving, 5557
54 Babakanlk Osmanl Arivi, Sadaret, A.DVN 99/86 (1270/r853-54). alnhlayan ve tarhan Orhan
Sabev (Orhan Salih), "Tales ofOttoman Book Theft (9th Century)," Journal ofOttoman StudiesfOsman/
Aratrmalar 29 (2007): I7J-20I.
226
22 7
Madeline C. Zilf,
The Politics ofPiety: The Ottoman Ulema ofthe Postclassical Age (6oo-8oo)
(Min
VE M U HTALAR
22 9
23 0
2}1
Resim 12. H i nt Adalar'nda yetien bir tr hindistancevizinin (Narcili Bahri) kabuundan yaplma sade
bir kekl (dilenci k sesi) . Yazarn koleksiyonu. Fotoraf: Dana Katz.
- =
--
.. .
:..
----,
-- -
. - . _ .
""=-----..
.._.
Resim 13. Eyp'teki M ihriah Sultan i mareti'nin kitabesi: " Biz size srf Allah rzas iin yediriyoruz.
Sizden bir karlk ve bir teekkr beklemiyoruz" (innem nut'imukum livechilliihi la nurldu minkum
cezen ve/ii ukurii) (Kuran 76:g). Yazarn ektii fotoraf.
2 33
2 34
Resim 14. Surname-i Hmilyun'dan, muhta insanlarla yetimlere datlacak cepleri sikke dolu kaftanlar
gsteren resim. Surname-i Hmilyun H . 1 344, f. 41 1b. Topkap Saray M zes i ' n i n izniyle.
235
yen bir mekana kapatlmasnn veya orada yaamasnn talep edildii bir
durum deildi. Sakinlerden olmayanlarn dar atlmas veya kurtarma yar
dm datm gibi acil mdahalelerin dnda, slam toplumlarnda yoksul
larn denetimi ve ynetimi, genellikle bir modernleme ve reform dnemi
olarak nitelenen 19. yzyla kadar byk lde gayriresmiydi ve zel kiile
rin elindeydi. Bu kitabn sonuncu blmnde son iki yz yldaki baz dei
imleri ve bunlarn zel ahslarn hayrsevediini nasl etkilediini, devlet
sosyal yardmlama hizmetlerinin nasl gelitiini, devletle zel inisiyatifler
arasnda rekabet yaanan alanlar ve hayrsever derneklerin douunun s
lam toplu'nlarndaki hayrseverlik uygulamasna nasl ek etkenler getirdii
ni inceleyeceiz.
2 37
B E Nci BLM
Kathryn Libal, '"The Child Question.' The Politics of Child Welfare in Early Republican Turkey,"
tif destek iin bir araya gelen gnll sivil toplum kurululannn gelimesi
elik ediyordu. Hayrseverlie ve hayr uygulamalannda meydana gelen de
iikliklere dair birok inceleme, analizlerini kronolojik bir sreklilik do
rultusunda ve kamusal/zel, resmifgayriresmi, yerelfmerkezi ve bireysel/
kolektif ikili kartlkianna gre dzenliyordu. N e var ki, kresel olarak, sos
yal yardm sorumluluklarnn zaman iinde bireylerin elinden devlete veya
sivil toplum kurulularna dzgn bir kronolojik geii sz konusu deil
dir. Bireysel hayrsever abalar hibir zaman kesilmedi, ne de modern refah
devleti meydana ktnda zorunlu olarak azald. Daha ziyade, devlet birim
lerinin ve yeni sivil toplum kuruluu formlannn geliimiyle birlikte, gide
rek oklu birimlerin sosyal yardm, bayndrlk ileri ve kltrel hizmetler
salad bir "karma hayrseverlik ekonomisi" ortaya kt. Tarihsel olarak
daha yakndan baktmzda, kamusal ve bireysel sosyal hizmetlerle refah
hizmetlerinin daima bir dizi hayrsever tarafndan saland grlr. G
rne baklrsa, ngiltere gibi baz devletler 19. yzyldan ok daha nce,
yoksullara ynelik devlet merkezli yardm sistemleri kurarken, kiliseler ve
loncalar gibi rgtler (ister devletle zdeletirilsin, ister bamsz olsunlar)
ortaya klanndan itibaren ba veya cemaat yardm topluyor ve dat
yorlard. Bireyler, aileler, corafi topluluklar, hkmdarlar, hanedan evleri,
dini tarikatlar, meslek loncalan, hkmetler, belirli bir ama gden der
nekler ve daha baka kurumlardan oluan karmaya zaman ierisinde yeni
oyuncular katlp ayrlrken, dier taraftan her birinin nispi katks artyor
veya azalyordu ve bu yzden karma hibir zaman sabit kalmad.J
nceki blmlerde, tartma byk lde hayrsever bireylere
odaklanyordu. imdi olduu gibi eskiden de bu bireyler arasnda en g
rnr olanlar varlkl ve nfuzlu insanlar, zellikle hkmdarlar ve hane
dan aileleri ile devletin ve toplumun en yksek mevkideki mensuplanyd.
yilik, kamu yaranna katky hedef alan srekli dindarlk ve hayr ilerinin
bir paras olarak mnfert mminlerin meselesiydi. 1 9 . yzylda, yeni
3
"Giri" blm: Katz ve Sachsse, The Mixed Economy of Social Welfare; Peregrine Horden ve Rich
ard Smith, "Giri" blm: The Locus of Care: Families, Communities, Institutions, and the Provision of
Welfare since Antiquity, ed. Peregrine Horden ve Richard Smith (New York: Routledge, 1998), rr8; Nadir
zbek, "The Politics of Welfare: Philanthropy, Voluntarism and Legitimacy in the Ottoman Empire,
r876I914," doktora tezi, Binghamton University, State University of New York, 2001, 4
I Y i Li K YAP D E N i Z E AT; M S L M A N TO PLU M U N DA HAYlRSEVERLiK
2 39
- - - ---- --,
,
,..,
Ramaar
Bcrcftct ru G)
J \;"<
Paketi
\.
-- ""
... fAHII& fOl. ' ..
Resim s.
14.90 vn
24 3
244
245
yan sra ahsi ve genel sivil toplum rgtleri ile eitli gruplar arasndaki
ortaklklardan oluan bir karma da bireysel refahn salanmasna nemli
katkda bulunmaktadr.
Grne baklrsa nalck "refah devleti" terimini biraz farkl bir
ekilde, kamu refahnn Osmanl mparatorluu'nun btn mant ve i
leyii bakmndan ne denli nemli olduunu vurgulamak iin kullanyordu.
Osmanl mparatorluu'nun anakronik ve tartmal bir ideale denk dt
iddiasndan ziyade, nalck'n izdii portre Osmanl devleti ve toplumu
nun esas zelliklerinden birine iaret ediyor. Onun yorumlar, tek bir devlet
yaps veya kurumu eklinden ziyade ahlak ekonomisinin altnda yatan etik
normlar, yani devlet ve toplumda tehis ettii kalc bir deerler sistemi
ni ekillendiren hayrseverlikle ilgili slami ideallerin derin etkisi stne
odaklanyordu.9 nalck'n modern slam alimlerinden alntlara ve Osman
l toplumunda bulunan yeniden datm mekanizmalarnn rneklerine da
yanan analizi, Osmanl mparatorluu'nda hem devlete desteklenen hem
zel giriimlerden beslenen hizmet ve yardm inisiyatiflerinin ortaya k
masn zendiren bir ahlak ekonomisinin varlna dikkat ekiyordu. kinci
blmde tartlan ahlak ekonomisi fikri etik deerlerin ekonomik davran
stnde piyasa kayglarna ve mali kayglara ar basacak nemli bir etkisi
olduunu ne srer. slam devletleri ve toplumlarnn tarihini yazan bilim
insanlar, mesela ortaada Msr'daki yiyecek darl srasnda Fatmi ve
Memluk sultanlarnn davrann ve Malezya kyllerinin devletin koydu
u zekat karsndaki tavrlarn aklamak iin ahlak ekonomisi fikrine ba
vurmulardr.10
Osmanl mparatorluu'nu ve belki bu kitapta atfta bulunulan di
er devletlerden bazlarn refah devletleri deil de sosyal yardm alarndan
meydana gelen refah toplumlan olarak nitelernek yararl olabilir. nsanlar
aileler, mahalleler, kyler, meslek gruplar, suf tarikatlar, kaplar ve benzer
corafi kken veya inantan kimselerin oluturduu birbiriyle rten a
lara dahiidi yahut dahil olmaya alyordu. Bu kitabn deiik ksmlarnda
Inalcik ve Quataert, An Economic and Social History, 4 5-4 6.
Shoshan, Popular Culture, 52-66; James C. Scott, "Resistance without Protest and without Organi
zation: Peasan Opposition to the Islamic Zakat and the Christian Tithe," Contemporary Studies in Society
and History 29 (987): 4 17-5 2 .
9
ro
247
iin devletin sk sk zel kiilerden zorla ald destekleri veya katklar olu
turuyordu.1 2 Kasabalar dahilinde su tedarik ve datm, yiyecek datmn
dakilere benzer ekilde, ksmen hanedann ihsanlaryla, ksmen de sekin
sosyal zmre mensuplarnn vakflar vastasyla finanse ediliyordu. '3
Osmanl imaretleri Osmanl mparatorluu'nu bir refah devleti de
il de bir refah topluluu olarak adlandrmann neden isabetli olduunu
daha iyi rnekliyordu. Osmanl mparatorluu'nda aa yukar 5 5 0 yllk
bir dnem iinde iki yzden fazla imaret ina edilmitir. Neredeyse hepsi
standart zelliklere sahiptir: orbayla ekmek gnde iki kez servis edlir, bay
ramlarda zel, daha zengin yemekler piirilirdi. Grne baklrsa btn
bu imaretler kullanclar arasnda snf ayrm gzetiyor, belirli bir konumu
olan insanlara yemek izni olan muhta kiilerden daha ok veya daha iyi
yemek karyordu.'4 Ancak imaretler Osmanl mparatorluu'nda yiyecek
datmnn bileenlerinden sadece biriydi. eitli kurumlar -imaretler, za
viyeler, saraylar, evler- ehir sakinlerine temel ve dk maliyetli asgari
erzak ikmali ve iaesi salayacak kapsaml bir proje eklinde hareket etmi
olabilirler ama yle deillerdi. Faaliyetlerinin ne merkezi bir otorite tarafn
dan, ne de kendi aralarnda koordine edildiine dair bir bulgu var.
imaretiere daha yakndan bakldnda, Osmanl mparatorluu'nda
yardm datmnn sistemli veya kiiler st olmad belirginleir. Yardm
lar ok sayda insana ulam olabilir ama yardm alan kiiler nceden belir
lenmi ekonomik ihtiya ltlerine gre deerlendirilmiyordu. Daha ziyade,
onlarn auna imaretlerde yemek hakk kazandran, ulema, mektepliler,
cami mstahdemleri, seyyahlar, sufiler, Osmanl memurlar ve sadk hiz
metkarlar olarak mensup olduklar sosyal snflard. "Refah devleti" terimiyle
ilgili bir sorun, yoksullarla gszleri tpk "hayrseverliin" yoksullar hedef
alan iyilii ile ayn tarzda destekleyen bir devlet fikrini artrmasdr; oysa
Osmanl sultanlar ve vakflar byk sayda yoksul olmayan insan da desBkz. M. S. Ktkoglu, "narkh," El', Vlll:964-965.
Genel olarak su tedariki ve zel olarak Osmanl mparatorlugu'ndaki durum hakknda bkz. T. Fold
ve di., "ma'," El', V:859-889 (878-883).
14 Genel olarak imaretler hakknda bkz. Amy Singer, "Imarets," The Turks iinde, c. III, ed. Hasan Celal
Gzel, C. Cem Ouz ve Osman Karatay (Ankara: Yeni Trkiye Publications, 2002), 657-64. imaretierin
yakn tarihli incelemeleri u eserde bulunabilir: Feeding People, Feeding Power, ed. Ergin ve dig.
12
13
249
kinci blmde tartld zere, tarihsel olarak vakflar " slam' bir
toplum olarak finanse etmek" iin ana vasta olup her tipte sosyal ve kltrel
kurumun oluturulmas ve srdrlmesi bakmndan merkezi bir neme
sahipti.'? Vakflar gnll hayrseverliin en nde gelen ekliydi. ster Os
manl imparatorluunda, Msr'da veya Fransz igali altndaki Cezayir'de,
ister ngiliz idaresindeki Hindistan'da olsun, 19. yzyl reformlarnn vakf
lar stnde geni kapsaml etkisi oldu. Bu sebeple, kurumun bu dnemde
maruz kald ve onu zayflatan saldrlar anlamak nemlidir.
19. yzyla gelindiinde tm slam dnyasnda, mesela, gnmz
Trkiye'si topraklarnda ekilebilir arazilerin tahmini yzde 75'i, Msr'da
bete biri, ran'da yedide biri, Cezayir'de yars, Tunus'ta te biri ve
s Amy Singer, "What's so Charitable about Ottoman Charity? [branice], jama'a s (2oo6): 9-30.
6 Vakf yasas ve ynetimindeki byk lekli deiikliklerin genel bir tartmas iin bkz. john Ro
bert Barnes, An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire (Leyden: E. ) . Brill, 987),
blm s . 7 ve 8; Seyit Ali Kahraman, Evkafi HmayCm Nezareti (stanbul: Kitabevi, 2006), bu eser
Osmanl vakf ynetiminin bir zetini sunmakta ve o dnemin btn sorumlu yetkililerinin listelerini
iermektedir; Nazif ztrk, Trk Yenileme Tarihi erevesinde VakfMessesesi (Ankara: Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlan, 99S)7 Hodgson, The Venture of Islam, c. II, 24.
BiR KAR M A HAYl RS EVER L i K EKO N O M i S i
balad. Bunun amac, maa almaya uygun olan insanlarn saysn snrlan
drmak, bu yolla kentte dervilere yardm iin gerekli toplam fonu azaltmakt.
simleri kaydetme, ayrca [yardma] layk derviler ve tekkelerle ilikilendiri
len deersiz herdular arasnda ayrm gzetme, gemite en fazla deer ve
rilenler arasnda olan, hayrsever balarn doal alclar saylan ve vakfe
dilmi birok tekkeden yararlanan bu yoksul insan grubuna kar deien
tutumu yanstyordu. Bir grup olarak zaten ok azalmlard ve bireyler olarak
hayat seviyeleri fonlardaki kesintilere ayna tutar ekilde perian haldeydi. 5
Bu deiiklikler gzle grnr haldeydi ve gerek Osmanl uyruk
lu, gerek yabanc gzlemcilerin dikkatini ekiyordu. stanbul'u ve Osmanl
eyaletlerini 828'de on alt ay boyunca tmlayan ve 84o'larn sonunda geri
dnen ngiliz yazar Charles McFarlane'in (799-858) tasvirinde bu kt
durum, abarty ve dramatik sslemeyi hesaba katsak bile, aka grlr.
Yazar ikinci ziyaretinden sonra yle der:
Yine de, sanyorum, vakflara ait malvarlklarnn ounun gelirleri
nin bir ksm zaman zaman kpr, eme, han onarmarna ayrl
yor ve bunlarn hibiri tamamen yklnaya terk edilmiyordu. unu
gerekten emin olarak syleyebilirim ki, artk yklm ve bir ie ya
ramaz durumda bulunan bu eserlerin hatr saylr bir ksm 828
ylndan daha eski olmayan bir tarihte kabul edilebilir derecede iyi
onarlm durumdayd. Ama dinin kkn kazyan reformcular ve
her yanda reformlara gsterilen sayg, herhangi bir tanmaz mala
sadece ve sadece caminin verebilecei gvenlii tamamen yok etti;
onlar, sz yerindeyse, "Trk Kilisesi"nin bamszln yok ettiler;
haris ellerini imparatorluun neredeyse btn vakflarna dolad
lar ve ulema, mollalar ve medrese talebelerinin geimini, camilerle
medreselerin bakmn, kprlerle hanlarn onarmn genel devlet
hazinesinden karlamaya giriiyorlar ve hkmet olarak, daha nce
vakf yneticilerinin yapm olduu yahut yapmalar gereken eyle
ri yapmaya alyorlar. Bundan dolay, ok az istisnayla, camilerle
medreselerin balarn rezil bir yoksulluk, din talebeleri takmn
25
yazan Piskopos Southgate Bagdat hakknda benzer gzlemlerde bulunuyor ve hkmetin vakflara el
koymasn knyordu. A Tour through Armenia, Persia and Mesopotamia iinde, bunun iin bkz. MacFar
lane, Turkey and its Destiny, 396-97, not.
27 Barnes, Introduction, so.
i Y i Li K YAP D E N i Z E Ar; M S L MAN TOPL U M U N DA H AY l RS E V E R L i K
2 57
vakflarn idaresiyle ilgili karlan yeni bir ynetmelik devam etmekte olan
reformlar daha sade ve sarih bir hale getirdi ve bu dzenleme Osmanl
mparatorluu'nda, ardndan Trkiye'de 1936'da karlan vakflar kanunu
na kadar vakf ynetiminin temeli olarak hizmet etti.28 Evkaf Nezareti'nin
yerini 1924'te, Trkiye Cumhuriyeti'ndeki, Osmanl vakflarn yneten
Vakflar Genel Mdrl ald. Cumhuriyetin kuruluu srasnda, yne
timi resmi bir otoritenin elinde olan btn vakflar devletletirildi. 1954'te,
devletletirilen vakflarn sermayesi kullanlarak Trkiye Vakflar Bankas
kuruldu. Vakflar Bankas baka herhangi bir banka gibi ilev grd hal
de, karlarnn bir blmn balangta vakf olarak kurulan eserlerin ba
kmna ve renci burslar ile yurtlarna ayrmaktadr. 1967'ye kadar ok az
yeni vakf kuruldu; o tarihte Amerikan vakf yasasna ve slam hukuku gele
neklerine dayanarak hazrlanan yeni vakf kanunu vakf kurma konusunda
yeniden canlanan istekiere ayr bir ivme kazandrd. 9
Vakf reformlar sadece Osmanl mparatorluu'na zg olmayp
Mehmed Ali (8os-48) dneminde Msr'da, ayrca Fransz igalindeki Ku
zey Afrika'da ve ngiliz igalindeki H indistan'da da ba gsterdi. Sonunda
vakf kanunlar smrgeletirilmi ve yeni bamsz olmu btn slam
devletlerinde reforma urad, bunun iin ya eriat hkmleri tamamen
Bat vakfkanunlaryla deitirildi ya da ou yerde hem eriat hem Bat ka
nunlarna dayanan yeni yasalar karld. Bayndrlk projelerini destekleyen
vakflar genellikle aile mensuplarna yarar salayanlardan bir ekilde farkl
ilem gryordu.3
Vakflarn kullanmnn azalmasnn birok sebebi vard. Kimi
yerlerde, szgelimi S ovyet Orta Asya'snda, Suriye ve Msr'da vakflar
devrimlerle ortadan kalkt. Gney Asya'da ngiliz ynetiminin varl,
ngiliz hayrseverlik kanunlarnn yrrle konulmas ve ngilizlerin s
lam kanunlarn yorumlama tarz, vakf kuruluunun devam asndan
uygun deildi. Vakf yasalarnn deitirilmesinin arkasnda yatan saikler
ve genel anlamda vakflarn nemindeki azalma bir yerden dierine dei28 ztrk, "Osmanllar'da Vakflann Merkezi," 2 3 .
29 Faruk Bilici, "Jntroduction," Le waqfdans le monde musulman contemporain iinde, ed. Bilici, r., 5758.
30 Bkz. Peters ve dig., "wakf," rr78-8r ve u eserdeki makaleler: Bilici, ed., Le waqfdans le monde musul
man contemporain.
B i R KAR M A HAYl RSEV E R L i K EKO N O M i S i
2 59
vard (188o'e gelindiinde bir ant olarak restore edilmek zere kapatlm
tl) . Bunlar hem dknlerevi hem akl hastanesi olarak hizmet veriyordu.
skenderiye'de iki kurum daha kuruldu: Kla el-Sadaka ve Takiyat Kabbari.
Bunlar, yiyecek ve barnak sunan yeni bir yetimhane ve terk edilmi ocuklar
yurduydu, ama insanlar ie yerletirmek gibi planlar yoktu.33 Hastaneler ve
eitli trde yurtlar Kahire'nin kentsel grnmnde yeni bir ey olmasa
da devletin insanlar oralara yerletirmeye ynelik aktif mdahalesi yeniydi.
Gemite, bakacak kimseleri olmayan veya kamu dzeni iin tehdit olu
turan akl hastas insanlar hastanelere kapatlr, ama yoksullara ounlukla
aileler, komular, imaretler ve suf zaviyeleri tarafndan baklrd. Takiyat
Tulun ayn anda barnak ve hapishane olarak hizmet veriyordu, nk in
sanlara orada ya zaptiyenin tavsiyesiyle ya da, eer neden kamusal destek
almalar gerektiine dair ikna edici bir sebep sunabilmilerse, kendi istekleri
zerine zaptiyenin onayyla yer veriliyordu. Sakinlerden biri serbest kalmak
istediinde, dilencilik yapmayacan veya baka bir ekilde kamuya rahat
szlk vermeyeceini temin eden bir kefil bulmak zorundayd.H
Yardm datan cami ve imaret gibi bildik mahaller yeni tr yar
dm kurumlaryla yan yana varln srdrd. ksz ocuklarn okumas,
beceriler edinnesi ve evlenmesi iin yzlerce yldr vakfedilmi okullar ve
fonlar mevcutken, yetimlerin bakmn ve sorumluluunu stlenecek resmi
kurumlar ancak 19. yzyln sonuna doru kuruldu. Buralar sadece veya
ncelikle evsiz yoksul kszlere ak deildi, grne baklrsa sadece bir
ebeveyni olan yahut ebeveynleri almaktan aciz baz ocuklar da kabul
ediyorlard. Bu sayede, Msr demiryollar iin alrken bir hacan kaybe
den Ahmed el-Bahiri adl biri, Hdiv Abbas Hilmi'ye bir dileke gndererek
oullarnn, sonunda hem onu hem kendilerini geindirebilmeleri iin, sa
nayi meslek okuluna ve skenderiye'deki slami Hayr Cemiyeti (kuruluu
1879) tarafndan kurulan yetimhaneye kabul edilmelerini istiyordu. yz
yl nceki, sakatanm Osmanl gazisi Ahmed gibi bu Ahmed de yoksulluk
yardm almak iin gerekli zel izin iin hkmdarna ahsen bavuruyor33 E ner, Managing Egypt's Poor, 20-2r.
3 4 slam toplumunda tbbi hayrseverlik baiarn dahilinde akl hastalannn tedavisine ilikin en ciddi
deerlendirme iin bkz. Michael Dols Majnun: The Madman in Medieval Islamic Society (Oxford: Ciaren
don Press, 1992).
,
261
du. Ancak selefinden farkl olarak Msrl Ahmed, hanedann vakfettii bir
imaretten kendisi iin garantili bir sadaka deil, bir hayr rgt tarafndan
kurulmu bir kurumdan oullar iin mesleki eitim talep ediyordu.35
Msr'la kyaslandnda, vakf reformlar dndaki baka nemli
deiiklikler Osmanl mparatorluu'nda biraz daha ge bir dnemde g
rlmtr. II. Abdlhamid geleneksel sadaka datmlarn ve hassa hazi
nesinden hediyeleri nemli miktarda artrm ve kendisinin ba iyilik kay
na olarak rolne dikkat ekmek amacyla yeni yoksul yardm trleri ilave
etmitir. Padiahn cuma gn datt sadakalar hem sultann herhangi
bir selatn camisine gidi geli alayna elik eden trenierin bir paras ola
rak hem de kentin deiik yerlerindeki baka selatn camilerinde devam et
mitir. Bu olaylarda I I . Abdlhamid'in projelerini modern klan yeni tekno
lojilerin avantajlarndan ve yeni sylemlerden yararlanlrken, bir taraftan
da sz konusu olaylar, biroklarnca gerici bir tutum olarak deedendirilse
de, sultann gcne payanda olmutur.
Bu projeler arasnda 896'da tamamlanan Darlaceze ve 899'da
alan Hamidiye ocuk Hastanesi (Hamidiye Etfal Hastane-i Alisi)* vard.
Her ikisi de sultann nemli ve fazlasyla reklam yaplan katklaryla ina
edilmi ve bunlarn sregiden baarlar saray tarafndan finanse edilen ve
denetlenen milli basnda ilan edilmiti. Sultann iyiliini anlatan bu rek
lamlar ancak birka kiinin gznden kaabilirdi. Bu yeni kurumlarla ili
kili trenler, -szgelimi binlerce yoksul olann ocuk Hastanesi'nde mo
dern, shhi artlarda snnet edilmesi- yaygn bir etki yaratyordu. 9o6'ya
ait bir fotorafta, o yl, Abdlhamid'in tahta k yldnmnde snnet edi
len binlerce ocuk arasndan bir grup belgeleniyordu (Res. 6). Fotoraf, I I .
Abdlhamid'in atas III. Ahmed'in (1703-30) destekledii benzer bir olayn
ansn kutlayan 8. yzyla ait tabioyu akla getiriyor. Ancak 8. yzyla ait
resim sultana sunulan bir albm iin yaplmken ve sarayn ktphane
sinde korunurken, Abdlhamid'in hayrseverlik fotoraf hastanenin salna
mesi ile bu ve benzer olaylarla ilgili kapsaml hikayelere yer veren gnn
gazetelerinde yaymlanyordu. Sultanlarn uzun zamandr aina olunan
35
Ener, Managing Egypt's Poor, 102-3. Osmanl askeri Ahmed hakknda bkz. 4 blm.
imdiki adyla ili Etfal Hastanesi -.n
B i R KARMA HAYl RSEVERLi K EKO N O M i S i
;:
ll
,..
'
!!)
'
"
.,r.;
IJ:'!_
.....
;>
Resim 6. IL Abdlhamid (h. 1876- gog) tarafndan istanbul Hamid iye Etfal H astahane-i Alisi'nde
sn net ettiri len olanlarn fotoraf (Austos 1 906) . Fotoraf, sultan n tahta k n n 13. yldnm nde,
onun emriyle yaynlanan salnarnede yer almtr. N ad i r zbek'in izniyle.
makla ilgili sorumluluklarnn bir paras olarak devlet destekli yardma eri
imi denetlerken ve ayn zamanda hak eden ile etmeyen yoksullar arasn
da ayrm yaparken giderek daha nce baka yetkililerce (muhtesip gibi) ifa
edilen ilevleri stlendiini gsteriyor. Osmanl Zaptiye Mirlii 846'da
tesis edilip 87o'te bir bakanla dnrken, Mehmed Ali Paa'nn Msr
Zaptiyesi 835'te kurulmuturY Yoksullarla ilikisinde ise zaptiye, 19. yzy
ln sonlarnda Osmanl mparatorluu'nda isiz insanlar olarak tanmlanan
serserilere kar giderek daha saldrgan bir tutum benimsedi; sz konusu in
sanlar sadece istenilmeyen ve naho kiiler olarak deil, ayn zamanda sulu
olarak grlr hale geldiler. Osmanl'da serserilie ilikin ilk ynetmelikler
de, istikrarl gelir akn garanti etmek ve kentlerde nfus basksn nlemek
iin tarmsal nfusun kylerde tutulmas amalanmt. Zaptiyenin genel
olarak halk ve zel olarak yoksullar karsnda deien rol bugn bilim in
sanlarnca tarihsel kaynak olarak kullanlan zaptiye kaytlarnda grlebilir.
Bu kaytlar ister Takiyat Tulun gibi kurumlara kabul edilme veya bunlardan
salverilme kaytlar, ister yardm dilekeleri, isterse terk edilmi ocuklar,
dilenciler ve baka fakir kimselere ait raporlarda olsun, yoksul insanlar hak
knda nemli bilgiler ierir. 89o'a gelindiinde, Osmanl hukuku belirli bir
ikameti veya ii olmayan kimseleri "serseri" olarak gryor, 1909'da kan
" Serseri ve pheli Kiiler Hakknda Kanun" (Serseri ve Mazanne-i Su' E
has Hakknda Kanun) ise serserilii su sayyor ve mahkum edilenleri srekli
pheli ve zaptiye gzetimine tabi kiiler olarak snflandryordu.4
Yoksullar karsnda deien tutumlar ve onlarla ilgilenecek yeni
kurumlar ile otoriteler, yine 19. ve 20. yzyllarda deien hem yerel et
kenlern hem de d etkilerin bir sonucuydu. Modernleme projeleri sadece
yeni teknoloji ve bilginin sunulmasn deil, halka ak kentsel meHmla
rn grnnn deitirilmesini de hedefliyordu. Bu, dilencilerle yoksul
serserilerin mmkn lde ortalktan kaldrlmas demekti ve bir taraf42 Khaled Fahmy, "The Police and the People in Nineteenth-Century Egypt," Die Welt des Islams 39
(999): 340-77; Ferdan Ergut, "Policing the Poor in the Late Ottoman Empire," Middle Eastem Studies 38
(2002): so; Ener, Managing Egypt's Poor, nsz, ro-r.
43 Bkz. szgelimi Fahmy, "The Police and the People"; Ener, Managing Egypt 's Poor, Liat Kozma,
"Women on the Margins and Legal Reform in Late Nineteenth-Century Egypt, r8so-r882," doktora tezi,
New York University, 2oo6; Ergut, "Policing the Poor," s -Go.
i Y i Li K YAP D E N i Z E AT; M S L M A N TO PLU M U N DA HAYl RSEVER L i K
268
sadece entelektel bir aratrma sahas olarak deil, ayn zamanda Msl
man iadamlarna ve kar ile kirann para kazanma yolu olarak faizin yerini
ald slami ilkelere gre ynetilen Al Baraka gibi bankalara rehberlik eden
bir uygulama olarak ortaya kmtr.so Zekatn modern finansal formlar ve
aralara uygulanmas, bu konulara hitap eden kapsaml bir teknik literatr
retmitir. Bu konuda bir rnek birinci blmde alntlanan, zekat hakknda
belirli sorulara cevaplar ve eitli trde yatrmlarla gelirlerin zekatn doru
hesaplama yardm sunan kamusal ve zel internet siteleridir.
Msrl aydn ve modern Snni kktenciliinin ideologu Seyyid Ku
tub (1906-66) zekat ekonomik eitsizlii dzeltecek gl bir faktr ve
sosyal adaleti artracak bir etken olarak destekliyordu. Seyyid Kutub, Msl
man Kardelerin Msr'da nc filozofu ve tm slam dnyasnda 20. yz
yln en ok okunan slami dnderinden biri olduundan yazdklarna
dikkatli bir ekilde bakmakta yarar var. Kutub, slam'da Sosyal Adalet adl
tannm eserinde, zekat, ibadetlerini yerine getiren Mslmanlarn oldu
u bir toplumda sosyal adalete ulamann ayrlmaz bir unsuru olarak tasvir
ediyordu:
Zekatn haslatma gelince, yasa udur: Zekat sadaka olarak veril
memeli, hak olarak alnmaldr. [Kuran'da belirtildii zere] "Mal
larnda (yardm) isteyen ve (iffetinden dolay isteyemeyip) mahrum
olanlar iin bir hak vardr." (5:9) Bu hisse devlet tarafndan alnr
ve bedeni ihtiyalarn karlamak, haysiyetlerini ve vicdan glerini
korumak iin Mslmanlarn refahna harcanrY
Kutub zekatn, toplumu rgtlernek iin safkapitalist bir temeli red
deden bir ahlak ekonomisi iin art olduunu aklyordu. slami ekonomik
dncede doal bir denge olduunu iddia ediyordu:
50 Timur Kuran, "On the Notian ofEconomic justice in Contemporary Islamic Thought," Internation
al Journal of Middle East Studies 21 (989): 1719I; Timur Kuran, " lslamic Redistribution through Zakat:
Medieval Roots of Contemporary Problems," Poverty and Chanty iinde, ed. Bonner ve dig., 275-94.
51 Sayyid Qutb, Social justice in Islam, ev. john D. Hardie, gz. ge. ev. ve Giri, Hamid Algar
(Oneonta, NY: Islamic Publications International, zooo ) , 67.
B i R KAR M A HAYlRSEV E R L i K E KO N O M i S i
Lebibe Ahmed kzlar iin bir okul ve atlye kurdu ve fikirlerini Msr'da ve
Arapa konuulan dnyada yaymak iin El-Nahda El-Nisa 'iyya (Kadnlarn
Uyan) adl aylk bir dergi karmaya balad. Kendisini bir halk fgr
ne dntren Ahmed kadnlar ve kzlara destek konusundaki grleri
ni derginin sayfalarnda ve haftalk bir radyo programnda savunuyordu.
Lebibe Ahmed M sr ve yurtdndaki M slman nderler arasnda para
toplamay baard, onlardan baz sekler kadn rgtlerinin aldndan
daha fazla destek ald. Ahmed'in hayrsever giriimleri Msrl kadnlar
hedef alan bir kalknma projesi iin reformcu bir slami ideolojiyi, mil
liyeti bir Msr projesini, modern iletiim ve para toplama tekniklerini
bir araya getiriyordu. Dernek ok byk lde onun kiisel vzyonunun
rnyd, ama 2 0 . yzyln banda, zel olarak kadnlarla kzlar hedef
alan yardmsever dernekler kuran bir dizi eitimli sekin Msrl kadndan
sadece biriydi. 6'
2 0 . yzyln sonlarna kadar dnyann her yanndaki kadnlar gibi,
hayrsever giriimlerde kadnlarn kulland servetin byk ksm, hediye
ve miras eklinde asl olarak babalar ve kocalar vastasyla sahip olduklar
kendi varlklaryd. Derneklerin karakteristik bir zellii sadece ortak bir
ama iin kiisel servetierin birletirilmesi deil, ayn zamanda orta snfa
mensup insanlarn kk balar dahil baka kaynaklardan fonlarn talep
edilmesiydi. Gemite, daha mtevaz imkanlar olan insanlar geride pek
iz brakmayan bireysel katklarda bulunmu, kk vakflar kurmu veya
Harerneyn- erifeyn vakflar gibi mevcut daha byk vakflara katkda
bulunmak iin ba yapmlard. Derneklerin oluumu vastasyla, fark
l imkanlara sahip erkeklerle kadnlarn yardmseverlik projelerine para,
zaman ve uzmanlklaryla katkda bulunmas mmkn olmutu. Msrl
kadnlarn ve derneklerinin 2 0 . yzyl bandaki giriimlerini gemi za
manlarn valide sultanlaryla hanm sultanlarnn byk vakflarndan ayrt
eden zellik, gnll olarak zaman ayrarak ve ahsen aleni faaliyette bu
lunarak bizzat sorumluluk stlenmeleriydi. Kadnlar gemite hayrsever
giriimler sz konusu olduunda bilinen ama ou zaman grnmez bir
varlk iken artk grnr hayr sahipleri olabiliyorlard. Dahas, kamusal
Gr
2 79
gsterir. lk defa 19. yzyln ortalarnda rgtlenen OHAC'nin, 1876, 187778 ve 1897 savalarnda yardm kuruluu olarak almasna defalarca izin
verildi. Ne var ki her atmann son bulmasyla I l . Abdlhamid cemiyetten
hanedan desteini ekiyor ve faaliyetlerini ksyor, O HAC'nin bar zaman
etkinliklerinin daha ak bir ekilde siyasi alanlara doru yaylmas riskin
den kanmak istiyordu.63
Jn Trk devriminin ardndan, hkmet aa yukar Abdlhamid'in
taktiklerini, ama tersine evirerek uygulad: Abdlhamid'in vitrinlik hayr
severlik projelerini yeni Messesat- Hayriye-i Shhye daresi'nin bnyesi
ne katarak onun giriimlerinin nemini asgariye indirmek, ayrca bunlarn
benzersizliini kmsemek, nceki sultanlarla kyaslandnda bunlar
daha ziyade "aynsndan bir tane daha" eklinde resmetmek istiyordu. Bu
arada, OHAC'ye tm imparatorlukta rgtlenmesi iin grece bir serbest
lik tannd. OHAC faal bir kadnlar koluyla birlikte, hem bar hem sava
zamannda muhtalara acil tbbi bakm ve nekahet yardm sunarak, kamu
sal konularyla ilgilenerek ve muhacir, dul veya yetim kadnlarla kzlara
i frsatlar yaratarak byyen bir rgt haline geldi. OHAC bu faaliyetle
ri rgtleyen ve bunlarn vastasyla kamusal alana adm atan yeni sekin
zmrenin yerini salamlatrmasnda da nemli bir rol oynuyordu.64 Bun
dan dolay, hayrseverlik (veya refah kurumlar) politik bakmdan, balar
ister hkmdarlar isterse yurttalar olsun, gc ifade etmenin ve merula
trmann uygun bir vastas olmaya devam etti.
Osmanl Hilal-i Ahmer Cemiyeti gibi rgtler yeni tr bir sosyal
refah aktryd, yani ilgili yurttalar tarafndan kurulan, hkmetle veya
dier yetkili makamlarla deien balantlar olan gnll rgtlerin nem
li yeni bir ekliydi. OHAC, Osmanl mparatorluu'nda ve tm dnyada
ana eilimden birini temsil ediyordu: Yoksullar stnde daha byk dene
tim salamaya alan yoksul yardm; devlet destekli kurumlarn gelime
si; son olarak, bamsz yardmsever rgtlerin ortaya kmas. Bunlardan
hibiri ne amalarnda tmyle baarl ne de yzde yz verimliydi. Bu
nun da kaynaklarn yetersizliinden balayan ve kusurlu planlama, belirli
63 zbek, "Politics of Poor Relief; zbek, "Imperial Gifts"; Libal, "The Child Question," 26364 zbek, "Politics of Poor Relief," 17, 27-29.
BiR KARMA HAY l RSEVERLiK EKON O M i S i
vism.
ivi L i K YAP D E N izE AT; M s L M A N ToP LU M U N DA HAYl RSEV E R L i K
slam dnyasnda hayrseverlik stne yakn tarihli bir kitap udur: Benthall ve Bellion-Jourdan,
The Charitable Crescent; bu kitapta konu agda yardm rgtlerinin baglam iine yerletirilir. 199o'lar
ve 21. yzyln balanndaki slami hayrseverlikle ilgili baka bir degerlendirme, hayrseverlik ve iddet
ieren siyasi aktivizm baglants hakknda byk lde karamsar bir portre izen u eserde bulunabilir:
Burr and Collins, Alms for jihad. Aga Han'n faaliyetlerine dair bkz. http:f fwww.akdn.org/ (eriim: 12
Eyll 2007). Ayrca bkz. I S I M Review 20 (Gz 2007): 519'daki Islami STK'lar stne zel makaleler
blm.
B i R KAR MA HAY l R S EVE RLi K EKo N o M i s i
AT;
uawucde __ .. _
,. ... .. ,...,. ... ......
SE
-K nr
T"!:
. -:--
..
--- --
---
..
- .. .
- --
;'-;-;.;.1:::w:;.-- ..
..
Resim 17. " Ki mse Yok Mu" adl dernein 29 Eyll 2oo6'da Radikal gazetesi nde kan ilan: i n sanlara
ftre zekatn , bi reysel iftarlara veya kumanya paketlerine destek amacyla vermeleri iin deiik yollar
neriyor. " Kimse Yok M u " , 1 999'daki ykc depremden sonra hayatta kalanlar arayan kurtarclar
tarafndan kullanlan i bareydi. 2oo6'da rgt zel olarak Filistin, Lbnan, Endonezya ve Pakistan'daki
muhta insanlar hedef alyordu. Ki mse Yok M u Dernei'nin izniyle.
fayet arasndaki izgide gidip gelen, kah bu tarafta kah o tarafta kalan yok
sul insanlard. Frnc Ebu lya, Lala Fatiha'ya artk alamayaca bir gn
geleceini ve destek iin Lala Fatiha'nn ocuklarnn zekatma dayanmak
zorunda kalabileceini ima ediyordu. Ebu lya'yla Lala Fatiha'nn hikayesi,
resmi bir sistemin var olmad bir yerde gerekleen zekat demesinin orta
snf bir versiyonuna dair mstesna bir pencere amay srdryor. Ebu
lya rnei, zerinde dnlecek olduka ok malzeme salarken, onun
la ailesinin daha kapsaml bir fenomenin tipik bir rnei olup olmadna
dair sadece varsaymda bulunabiliriz. Lala Fatiha'nn bavurabilecei devlet
destekli birimler olup olmad, byle yapp yapmad ve kararnda hangi
faktrlerin etkili olmu olabilecei sorusu cevapsz kalyor.
Refah devletinin douu ve onun karr.a hayrseverlik ekonomisi
ne eklenmesi slam toplumlarnn esasen refah toplumlar olduu olgusu
nu deitirmedi. Devletler tarafndan salanan yeni refah hizmetleri, zel
hayrsever balar hkmetin sorumluluu altnda olan alanlardan fark
l hedeflere itmi olabilir, ama zekatla sadakann manevi nemi azalma
d. Teorik olarak, devletler Mslmanln ilk andan balayarak zekatn
toplanmas ve datmnn bir parasyd. Pratikteyse, grdmz gibi,
birou anlalan bu ilevi terk etmi veya daha kapsaml vergilendirme
politikalarna dahil etmeyi dnmt. 2 0 . yzyln ikinci yarsna gelin
diinde, slami kimliinin bilincinde olan daha fazla devlet resmi veya yar
resmi zekat toplama ve datma sistemlerini hayata geirdi. Gemite bu
gibi sistemlerin baarsnn snrl grndn dikkate alrsak bunlarn
kaderinin ne olacan gzlemlemek ilgin olacak. Bugn merkezi zekat
yrrle koyan hkmetlerin -sosyal gvenlik, salk sigortas ve baka
demeleri bireylerin maa eklerinden kesebilmesine benzer ekilde- ge
lire kaynanda ulama imkan gibi birka avantaj var. Ayrca uras ak
grnyor ki, iyi iletilen bir ulusal sistem sonunda mnferit ihtiya sahi
bi insanlara yardm etmek de, zellikle modern iletiim ve ulam aralar
sayesinde daha etkili olacaktr. te yandan, merkezi hkmetlerin toplam
yoksulluun azaltlmasna ve muhta durumdakilerin kendi geimlerini
salama kapasitesinin oluturulmasna katkda bulunan kalknma projeleri
tasarlamakta genellikle daha etkili olduu ise kesin deil.
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M SLMAN TOPLU M U N DA HAYl RSEV E R L i K
Resim 8. iinde Mengl h kmdar Ah med ah'n yapt rd bir cami ve bitiiindeki, kars Turan
SONU
2 93
2 94
HAYI R S E Y E R L i E Y E N i B i R YN V E R M E K
Resim g. N iabur'dan sera m i k kse, i ran, y. 850-1000; iini evreleyen kitabede yle yazl:
"Cmertlik, serveti bitmeden nce tketmez ve agzllk bir cimrinin servetini artrmaz" (fe'fcCide
yufni'l-male kab/e fena'ihi ve /e'l-buhCifft mali/ ahi'ihi yuzidu) . Harvard niversitesi Sanat M zesinin
izn iyle. Arthur M . Sackler M zesi, john Goelet'in hediyesi, 1 958.22. No. 1 5979.
29 5
2 97
bile kururulam datmlardan bir ey almak iin yeterli bir nitelik deildi.
Bu insanlar, daha ziyade, daha tesadfi ve anlk datrnlara veya tarihilerin
gznden daha sk kaan baiara baml olmak zorundaydlar.
Hayrseverliejyardmseverlie, verenlerin zengin ve gl, alanla
rn yoksul olduu bir alan olarak bakmak gibi genel bir eilim var. slam
toplumlarndaki hayrsevedii incelemek, hayrseverliin bir sosyal sre
olarak nasl ilediini anlamak iin bu varsaymn yeniden gzden geiril
mesine ihtiya olduuna iaret etmektedir. Hayrseverlik ilikisi toplumun
btn seviyelerinde vardr, nispeten ok az eyi olanlar arasnda bile dikey
hiyerarileri ve g ilikilerini tanmlar ve byk lde Mauss'un nerdii
gibi bunlarn hepsi hediyelerle pekitirilmitir. Balar kiiler aras iliki
lerin dokusunu etkiliyor ve sadaka ise bamllk Ye ykmllk kran
ve itaat balar yaratyordu. Bunlar bir tr sosyal tutkald. Ayn zamanda,
belirli bir dzeyde ba yapabilme imkan toplumdaki yatay blnmelerin
nemli bir gstergesidir; insanlarn, benzer ekillerde ve kyaslanabilir mik
tarlarda ba yapanlar olarak emsallerini tehis etmesini mmkn klar.
Sadakann samimi dini inancn rn olabileceini kabul etmek
zorundayz. inancn, (veliler ve kimi kutsal kiilerden baka ou insan
iin) belirli lde kiisel kardan (mesela cennete ulama arzusu) ve ken
dini ne karmaktan (toplum iinde stat aray) ayrlmaz oluu dini me
tinlerde bir zayflk olarak grlse bile derin bir insani haslet olarak kabul
gryor. Ba uygun bir ekilde verme usullerine ilikin Kuran pasajlar
ve hadisler, sadakann baz evrensel sorunlarna, yani Yahudilikte ve Hris
tiyanlkta, hem gnmzde hem gemite,ada sekler yardmsevedikte
ve keza inan temelli bata benzer ekilde yank bulan baz konulara de
inir. Hayrseverlik politika veya propagandadan azade deil ve ideolojinin
hizmetinde kullanlabilir ve kullanlyor. Tpk insanlarn eitim ve salk
hizmetleri sunan Hristiyan misyonerierin din yayma gndemlerini eletir
nesi gibi, insanlar slami hayrseverlik rgtlerini de eletiriyar ve onlarn
sosyal yardm projelerinin aa vurulmam motivasyonlarndan phe
duyuyorlar. Bununla birlikte, hayrsever faaliyetlerin sadece propagandac,
allmadk veya hatta ykc vehelerini irdelemek yetmez; bu faaliyetlerin
iinde var olduu sosyal balam; snf, inan, cinsiyet veya ulusal kimlikle
H AYI RSEVERLi E Y E N i B i R Y N V E R M E K
2 99
3 00
HAY I R S EV E R L i E Y E N i BiR YN V E R M E K
S EME I<AYNAKA
Abbott, Nabia. Two Queens of Baghdad: Mother and Wife of Harn al-Rashd. Chicago: University o f Chi
cago Press, 1946.
Abedi, Mehdi, and Michael M. j . Fischer. "An Iranian Viiiage Boyhood." Struggle and Survival in the
Modem Middle East iinde, ed. Edmund Burke, c. I II, 320-35. Berkeley: University of California
Press, 1993
Abu Zayd, Nasr Hamid. "Intention." Encyclopaedia of the Qur'an iinde, c. II, ed. jane Dammen McAu
liffe, 549-51. Leyden: Brill, 2002.
Alshech, Eli. "Islamic Law, Practice, and Legal Doctrine: Exempting the Poor from the jizya under the
Ayyubids (II71-1250)." Islamic Law and Society ro (2003): 348-76.
Amin, Muhammad M. Al-Awqafwa'l-hayiit al-ijtima'iyya wa'l-iqtisadiyyafi Misr: 648-923 (1250-1517). Ka
hire: Dar al-Nahda al-'Arabiyya, 1980.
--, Catalogue des documents d 'archives du Caire de 239/853 a 922/1516. Kahire: Institut Franais d'Archeo
logie Orientale, 1981.
Arberry, Arthur J ., ev. The Koran Interpreted. New York: Macmillan, 1955.
Arjomand, Said Amir. "Philanthropy, the Law and Public Policy in the Islamic World before the Modern
Era." Philanthropy in the World's Traditions iinde, ed. W. Ilchman, S.N. Katz ve E.L. Queen, 109-32.
Bloomington: Indiana University Press, 1998.
Artan, Tlay. "Aspects of the Ottoman Elite' s Food Consumption: Looking for 'Staples,' 'Luxuries,' and
'Delicacies,' in a Changing Century." Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire,
1550-1922: An Introduction iinde, ed. Donald Quataert, !07200. Albany: State University of New
York Press, 2000.
Atasoy, Nurhan. 1582 Surname-i Hmayun: An Imperial Celebration. Istanbul: Kobank, 1997.
Atl. Esin. Levni and the Sumame: The Story of an Eighteenth-Century Ottoman Festival. Seattle: University
of Washington Press, zooo.
Baer, G. "jerusalem's Families ofNotables and the Wakfin the Early 19th Century." Palesiine in the Late
Ottoman Period iinde, ed. David Kushner, o9-22. Kuds: Yad Izhak Ben-Zvi, 1986.
--, "The Dismemberment of Awqaf in Early Nineteenth-Century jerusalern." Ottoman Palestine, 1800-
191+ Studies in Economic and Social History iinde, ed. Gad G. Gilbar, 299319. Leyden: E. J. Brill, 1990.
--, "The Waqf as a Prop for the Social System, 16th-2oth Centuries." Islamic Law and Society 4 (1997):
26497
--, "Women and Waqf: An Analysis ofthe Istanbul Tahrir of 1546." Asian and A.frican Studies 17 (1983):
9"27
Barkan, . L. "Osmanl imparatorluunda bir !skan ve Kolanizasyon metodu olarak Vakflar ve Temlikler:
I. stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler." Vakflar Dergisi 2 (1942): 279-386.
Barkan, . L. ve Ekrem Hakk Ayverdi, ed. stanbul Vakflar Tahrir Defteri, 953 (1546) Tarihli. stanbul:
Fetih Cemiyeti, 1970.
301
Barnes, John Robert. An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire. Leyden: E.). Brill, 1987.
Baran, Beth. "Islam, Philanthropy, and Political Culture in Interwar Egypt: The Activism of Labiba Ah
mad." Poverty and Chanty in Middle Eastern Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy
Singer, 239-54. Albany: State Universty of New York Press, 2003-
--. The Women's Awakening in Egypt: Culture, Society, and the Press. New Haven: Yale University Press,
1994Bashear, Suliman. "On the Origins and Development of the Meaning ofZakat in Early Islam." Arabica
40 (1993): 84-Il3.
Beach, M. C. ve E. Koch. King ofthe World: The Padshahnama. Londra: Thames and Hudson, 1997.
Behar, Cem. A Neighborhood in Ottoman Istanbul: Fruit Vendors and Civil Servants in the Kasap lyas Ma
World. Londra: ! . B . Tauris, 2003Berkey, Jonathan P. The Formatian of Islam: Religion and Society in the Near East 6oo-8oo. Cambridge,
Birleik Krallk: Cambridge University Press, 2003.
--, The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education. Princeton:
Princeton University Press, 1992.
Bilici, Faruk. "Les waqfs monetaires a la fn de l'empire Ottoman et au debut de l'epoque republicaine
en Turquie: des caisses de solidarite vers un systeme bancaire moderne." Le waqf dans le monde
musulman contemporain (XlXe-XXe siecles): fonctions sociales, economiques et politiques iinde, ed.
Faruk Bilici, 51-59. Istanbul: Institut Franais d'Etudes Anatoliennes, 1994.
--, ed. Le waqfdans le monde musulman contemporain (XIXe-XXe siecles):fonctions sociales economiques et
302
SE M E KAYNAKA
Bowen, Donna Lee. "Abu Illya and Zakat." Everyday Lifo in the Muslim Middle East iinde, ed. Donna Lee
Bowen ve Evelyn A. Early, 2r8-2. Bloomington: Indiana University Press, 1993.
Briggs, Asa. "Welfare State." Dictionary of the History of Ideas iinde, c. IV, ed. Philip P. Wiener, 508-5.
New York: Charles Scribner's Sons, 1973.
Brown, Peter. Poverty and Leadership in the Later Roman Empire. Hanover, NH: University Press of New
England, 2002.
al-Bukhari, Muhammad b. Isma'il. Sahih al-Bukhari. 8 cilt, 4, stanbul: Al-Maktaba al-Islami, 1979.
Burr, J . Millard ve Robert O. Collins. Alms for Jihad: Charity and Terrorism in the Islamic World. Cam
bridge, BK: Cambridge University Press, 2006.
Ca'fer Efendi. Risiile-i Mi'mariyye. An Early-Seventeenth-Century Ottoman Treatise on Architecture. ev. ve
notlada birlikte tpkbasm. Ed. Howard Crane. Leyden: E. J. B rili. 1987.
Calder, N orman. "Khums in Imami Shi'i Jurisprudence, from the Tenth to the Sixteenth Century." Bul
letin ofthe School ofOriental and African Studies 45, no. (r982): 3947.
Calder, N orman, Jawid Mojaddedi ve Andrew Rippin, ed. ve ev. llassical Islam: A Sourcebook of Religious
Medicine and Charity beJare the Welfare State iinde, ed. ). Barry ve C. Jones, 46-62. Londra: Rout
ledge, 1991.
Charity and Power in Early Modern Italy: Benefactors and their Motives in Turin, 1541-1789. Cambridge, BK:
Cambridge University Press, 1995.
Chaumont, Eric. "Pauvrete et richesse dans le Coran et dans !es sciences religieuses musulmanes."
Pauvrete et richesse dans le monde musulman mediterraneenjPoverty and Wealth in the Muslim Mediter
ranean World iinde, ed. Jean-Paul Pascual, 17-26. Paris: Maisonneuve et Larose, 2003.
izaka, Murat. "Cash Waqfs in Bursa, 15551823." journal ofthe Economic and Social History ofthe Orient
38 (1995) : 3 ! 3 "54--, A History of Philanthropic Foundations. stanbul: Boazii Universitesi Yayn, 2000.
Clark, Grace. "Pakistan' s Zakat and 'Ushr as a Welfare System." Islamic Reassertion in Pakistan: The Ap
plication of Islamic Laws in a Modern State iinde, ed. Anita M. Weiss. Syracuse: Syracuse University
Press, 1986.
Clark, Janine A. Islam, Charity, and Activism: Middle-Class Networks and Social Welfare in Egypt, ]ardan, and
Yemen. Bloomington: Indiana University Press, 200J.
Cohen, Amnon. jewish Life under Islam. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1984.
Cohen, Mark R. "The Foreign Jewish Poor in Medieval Egypt." Poverty and Charity in Middle Eastern
Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer, 53-72, Albany: State University of
New York Press, 2003--. "Maimonides and Charity in the Light of the Geniza Documents." The Trias of Maimonides: ]ew
ish, Arabic and Ancient Culture of Knowledge iinde, ed. Georges Tamer, 65-8. Berlin: W alter de
Gruyter, 2005.
i Y i L i K YAP D E N i Z E AT; M SL MAN TOPLU M U N DA HAYl RSEV E R L i K
--, Poverty and Charty in the jewish Community of Medieval Egypt. Princeton: Princeton University
Press, 2005.
The Voice of the Poor in the Middle Ages: An Anthology of Documents from the Cairo Geniza. Princeton:
Princeton University Press, 2005.
Cole, Juan R.I. "Al-Tahtawi on Poverty and Welfare." Poverty and Charity in Middle Eastem Contexts
iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer, 223-38. Albany: State University of New
York Press, 2003Conniff, Richard. "Why We Take Risks." Discover 22 (2oo): 62-67.
Constable, Olivia Remie. Housing the Stranger in the Mediterranean World: Lodging, Trade, and Travel
in Late Antiquity and the Middle Ages. Cambridge, Birleik Krallk: Cambridge University Press,
2003.
Constantelos, Demetrios J. Byzantine Philanthropy and Social Welfare. New Brunswick: Rutgers Univer
sity Press, 1968.
Cook, Michael. Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought. Cambridge, inf.: Cam
bridge University Press, 2oo.
CornelL Vincent. "Fruit of the Tree of Knowledge: The Relationship between Faith and Practice in Is
lam." The Oxford History of Islam iinde, ed. John L. Esposito, 63-107. Oxford: Oxford University
Press, 1999.
Crecelius, Daniel. Fihris waqfiyyat al-'asr al-'uthmani al-mahftzah bi-wizarat al-awqaf wa-dar al-watha 'iq
(1971): 266-77.
--, "The Waqf of Muhammad Bey Abu al-Dhahab in Historical Perspective." International Journal of
s (978): 83-o5.
Cronbach, Abraham. "The Gradations of Benevolence." Hebrew Union College Annual 16 (1941): 63-86.
--, "The Maimonidean Code of Benevolence." Hebrew Union College Annual 2o (1947): 471-540.
Daftary, Farhad. The Isma 'fls: Their History and their Doctrines. Cambridge, BK: Cambridge University
Press, 1990.
Dankoff, Robert ve Robert Elsie, ev. ve ed. Evliya Celebi in Albania (Kosova, Montenegro, Ohrid ) . Leyden:
E. J. Brill, 2000.
Davis, Natalie Zemon. The Gift in Sixteenth-Century France. Madison: University ofWisconsin Press, 2000.
--, "Poor Relief. Humanism and Heresy." Society and Culture in Early Modem France iinde, 17-64.
Stanford: Stanford University Press, 1968; tek. bas. 1975Deguilhem, Randi. "Gender Blindness and Societal Influence in Late Ottoman Damascus: Women as
the Creators and Managers of Endowments," Hawwa I (2003): 329-50.
--, ed. Le waqfdans l'espace islamique: outil de pouvoir socio-politique. nsz: Andre Raymond. am: lnsti
tut Francais de Damas, 1995.
SE M E KAYNAKA
Deguilhem, Randi ve Abdelhamid Henia, ed. Les fondations pieuses (waqf) en Mediterranie: enjeux de
societi, enjeux de pouvoir. Safat, Kuveyt: Kuwait Awqaf Public Foundation, 2004.
Denny, Frederick Mathewson. An Introduction to Islam. 2. has. New York: Macmillan, 1994.
Deringil. Selim. The Weii-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire
1876-1909. Londra: !.B. Tauris, 1997.
Deshayes de Courmenin, Louis. Vayage de Levant Fait par le Commandement du Roy en Lannie 1621 par Le
16001700." Feeding People, Feeding Power: lmarets in the Ottoman Empire iinde, ed. N ina Ergin,
Christoph K. Neumann ve Amy Singer. Istanbul: Eren, 2007.
Ergin, N ina, Christoph K. Neumann ve Amy Singer, ed. Feeding People, Feeding Power: lmarets in the Ot
toman Empire. Istanbul: Eren, 2007.
Ergut, Ferdan. "Policing the Poor in the Late Ottoman Empire." Middle Eastern Studies 38 (2002): 149-64.
Evliya Celebi. The lntimate Life of an Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha (1588-1662). ev. ve ed.
Robert Dankoff. Albany: State University of New York Press, 1991.
Fahmy, Khaled. "The Police and the People in Nineteenth-Century Egypt." Die Welt des Islams 39 (1999):
34077Faris, Nabih Amin. The Mysteries ofAlmsgiving: A Translationfrom the Arabic with Notes ofthe Kit b Asr r
al-Zakah of AI-Ghazztilf's Ihya 'Ula m al-Din. Beyrut: Centennial Publications, American University
of Beirut, 1966.
Faruki, Kemal A. "Pakistan: Islamic Government and Society." Islam in Asia: Religion, Politics, Society
iinde, ed. john L. Esposito, 53-78. Oxford: Oxford University Press, 1987.
Pay, Mary Ann. "Women and Waqf Toward a Reconsideration ofWomen's Place in the Mamluk House
hold." International journal ofMiddle Eastern Studies 29 (1997): 33-51.
Findly, Ellison Banks. "Women's Wealth and Styles of Giving: Perspectives from Buddhist, jain, and
Mughal Sites." Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies iinde, ed. D. Fairchild
Ruggles, 91-121. Albany: State University of New York Press, 2000.
i Y i L i K YAP D E N iZE AT; M S L MAN TO PLU M U N DA HAYlRSEVERLiK
Flynn, Maureen. Sacred Charity: Confratemities and Social Welfare in Spain. 1400-1700. Ithaca: Comeli
University Press, 1989.
Foucault, Michel. Discipline and Punish: The Birth ofthe Prison. ev. Alan Sheridan. New York: Randem
House, 1975.
--. Madness and Civilization: A History ofInsanity in the Age ofReason. ev. Richard Howard. New York:
Vintage Books, 1965.
Friedman, Lawrence J . "Philanthropy in America: Historicism and its Discontents." Charity, Philan
thropy, and Civility in American History iinde, ed. Lawrence J. Friedman ve Mark D. McGarvie, 1-2r.
Cambridge, BK: Cambridge University Press, 200J.
Friedman, Lawrence J . ve Mark D. McGarvie, ed. Charity, Philanthropy, and Civility in American History.
Cambridge, BK: Cambridge University Press, 2003.
Frisch, Ephraim. An Histarical Survey of]ewish Philanthropy. New York: The Macnillan Company, 1924.
Fck, J.W. "lbn Khallikan." EI' iinde. I:832-33
Gallagher, Nancy Elizabeth. Approaches to the History of the Middle East: Interviews with Leading Middle
East Historians. Reading, BK: Ithaca Press, 1994Gerber, Haim. "The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne." Asian and African Studies 17 (1983):
29-45
Geremek, Bronislaw. Poverty: A History. Cambridge, MA: BlackwelL 1994
al-Ghaza!I, Muhammad b. Muhammad. Ihyii 'Ulam al-Dn: Kitab Asriir al-Zakat, 274-303. Kahire:
Mu' assassat al-Halabr, 1387/1967-68.
Gibb, H.A.R., ev. ve ed. The Travels of Ibn Battuta AD 1325-1354. c. I-lll. Cambridge, B K: Cambridge
University Press, 1958-71.
--, ev. ve ed. The Travels of Ibn Battuta AD 1325-1354. c. IV. Londra: The Hakluyt Society, 1994.
Gil, Moshe. Documents ofthe jewish Pious Foundationsfrom the Cairo Geniza. Leyden, E. J. B rili, 1976.
Gimaret, D. "shirk." EP iinde, IXA84-86.
Ginio, Eya!. " Living on the Margins ofCharity: Coping with Poverty in an Ottoman Provincial City." Pov
erty and Charity in Middle Eastem Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer,
165-84. Albany: State University of New York Press, 2003.
Ginzberg, Lori D. Women and the Work of Benevolence: Morality, Politics, and class in the Nineteenth
in American History iinde, ed. Lawrence J. Friedman ve Mark D. McGarvie, 29 48. Cambridge, BK:
Cambridge University Press, 2003.
Haarmann, U. "Islamic Duties in History." Muslim World 68 (1978): 1-24.
Hands, A.R. Charities and Social Aid in Greece and Rame. Ithaca: Comeli University Press, 1968.
S E M E KAYNAKA
Hathaway, jane. The Politics of Householas in Ottoman Egypt: The Rise of the Qazdahs. Cambridge, BK:
Cambridge University Press, 1997.
Hennigan, Peter Charles. The Birth ofa Legal Institution: The Formatian ofthe Waqfin the Third Century AH
Hana.fr Legal Discourse. Leyden: E. ). Brill, 2004.
Herrin, Judith. "ideals of Charity, Realities of Welfare: The Philanthropic Activity of the Byzantine
Church." Church ana People in Byzantium iinde, ed. Rosemary Morris, 151-64. Birmingham: Bi
zans, Osmanl ve ada Yunanca almalar Merkezi, University of Birmingham, 1990.
Hess, A. "The Battle of Lepanto and its Place in Mediterranean History." Pas ana Present 57 (1972): 53-73.
Hillenbrand, Robert. Islamic Architecture: Form, Function, ana Meaning. New York: Columbia University
Press, 1994Himmelfarb, Gertrude. The Idea of Poverty: England in the Early Inaustrial Age. New York: Alfred A.
Knopf, 1984.
--, Poverty ana Compassion: The Moral Imagination ofthe Late Victorians. New York: Alfred A. Knopf. 1991.
Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam. 3 cilt. Chicago: University of Chicago Press, 1974.
Hoexter, Miriam. "Charity, the Poor, and Distributions of Alms in Ottoman Algiers." Poverty ana Charity
in Miaale Eastern Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer, 145-62. Albany:
State University of New York Press, 2003.
--, Enaowments, Rulers ana Community: Waqfai-Haramayn in Ottoman Algiers. Leyden: E. ). Brill, 1998.
--
, Waqf Studies in the Twentieth Century: The State of the Art." journal of the Economic ana Social
"
Iliffe, John. The African Poor: A History. Cambridge, BK: Cambridge University Press, 98r.
Imber, Colin. Ebus's-Su'ud: The Islamic Legal Tradition. Stanford: Stanford University Press, 1997.
lnalck, Halil. "Istanbul: An Islamic City." journal of Islamic Studies (1990): -23.
lnalck, Halil ve Donald Quataert, ed. An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1J001914.
Cambridge, BK: Cambridge University Press, 1994
al-J.hiz, Abu 'Uthm.n ibn Bahr. Book of Misers (al-Bukhala'). ev. R. B. Serjeant. Reading: Garnet Pub
lishing, 1997.
Jordan, W. K. The Charities of London, 148o-66o. Londra: Alien and Unwin, 1960.
--, The Charities ofRural England, 48o-66o. New York: The Russell Sagl Foundation, 196r.
--, Philanthropy in England, 48o-66o: A Study ofthe Changing Pattern ofEnglish Social Aspirations. New
York: Alien and Unwin, 1959.
Jtte, Robert. Poverty and Deviance in Early Modern Europe. Cambridge, BK: Cambridge University Press, 1994
Juynboll, lb. W. ve J. Pedersen. '"akika." E/',1:337
Kahraman, Seyit Ali. EvkiifHumayun Neziireti. Istanbul: Kitabevi, 2006.
Katz, Michael B. In the Shadow ofthe Poorhouse: A Social History of Welfare in America. New York: Basic
Books, 1986.
Katz, Michael B. ve Christoph Sachsse. The Mixed Economy of Social Welfare: PublicjPrivate Relations in
England, Germany and the United States, the 87os to the 19JOS. Baden-Baden: Nomos Verlagsgesell
schaft, 1996.
Kermeli, Eugenia. "Ebo Su'od's Defnitions of Church Vakfs: lbeory and Practice in Ottoman Law."
Islamic Law: Theory and Practice iinde, ed. Robert Gleave ve Eugenia Kermeli, 14156. Londra: I.
B. Tauris, 1997.
Khadduri, Madjid. "malaha." El' iinde, VI: 73840.
Koch, Ebba. The Complete Taj Mahal and the Riverfront Gardens ofAgra. Londra: lbames and Hudson, 2006.
Konyal, brahim Hakk. Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Konya: Yeni Kitap Basmevi, 1964.
Koprl, M. Fuad. The Origins of the Ottoman Empire. ev. ve ed. Gary Leiser. Albany: State University
of New York Press, 1992.
--, "Vakif Messesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekaml." Vakflar Dergisi 2 (1942): -36.
(Franszca basks : "L'institution du vukouf, sa nature jurisdique et son evolution historique."
in the World's Traditions iinde, ed. W. Ilchman, S.N. Katz ve E.L. Queen, 279308. Bloomington:
Indiana University Press, 1998.
S E M E KAYNAKA
Kazma, Liat. "Women on the Margins and Legal Reform in Late Nineteenth-Century Egypt, 185o-188.."
Doktora tezi, New York University. 2oo6.
Kunt, I. Metin. The Sultan's Servants: The Transformatian of Ottoman Provincial Govemment, sso6so.
New York: Columbia University Press, 1983Kuran, Timur. "Islamic Redistribution through Zakat: Medieval Roots of Contemporary Problems." Pov
erty and Charity in Middle Eastem Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer,
2.7594 Albany: State University of New York Press, 2.003.
--, "On the Notian ofEconomic Justice in Contemporary Islamic Thought." International journal of Mid
and Charity in Middle Eastem Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer, 2.5572.. Albany: State University of New York Press, 2.003.
--, "The Children's Protection Society: Nationalizing Child Welfare in Early Republican Turkey." New
McCarthy, Kathleen, ed. Lady Bountiful Revisited: Women, Philanthropy, and Power. New Brunswick: Rut
gers University Press, 1990.
--, ed. Women, Philanthropy, and Civil Society. Bloomington: Indiana University Press, 2001.
McChesney, Robert D. Charity and Philanthropy in Islam: Institutionalizing the Cal! to Do Good. India
napolis: Indiana University Center on Philanthropy, I995
--, Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of a Muslim Shrine. 48o-889. Princeton:
Princeton University Press, 1991.
MacFarlane, Charles. Turkey and its Destiny: The Result ofjourneys Made in 1847 and 1848 to Examine into
, "Poverty and Poor Relief in Eighteenth Century Aleppo." Revue du Monde Musulman et de la Medi-
erty and Charity in Middle Eastern Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer,
31-p. Albany: State University of New York Press, 2003.
Mauss, MareeL The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies ev. W. D. Halis, nsz:
Mary Douglas. Londra: Routledge 1990.
Meier, Fritz. "The Mystic Path." The World of Islam iinde, ed. Bemard Lewis, n7-40. Londra: Thames
and Hudson, 1976.
Meisami, Julie Scott, Farsadan ev., ed. ve notlayan The Sea of Precious Virtues (Bahr al-Fava'id): A Me
dieval Islamic Mirrorfor Princes. Salt Lake City: University of Utah Press, 199r.
Melikian-Chirvani, A. S. "From the Royal Boat to the Beggar's Bowl." Islamic Art 4 (r99r): 3-m.
Meriwether, Margaret L. "Women and WaqfRevisited: The Case of Aleppo, I77o-r84o." Women in the
Ottoman Empire: Middle Eastern Women in the Early Modern Era iinde, ed. Madeline C. Zilf, !2852. Leyden: E. J. Brill, I997
Mollat, Michel. The Poor in the Middle Ages: An Essay in Social History. New Haven Yale University Press,
1986 (ilk nce Franszca yaymland1, 1978).
Mottahedeh, Roy P. Loyalty and Leadership in an Early Islamic Society. Princeton: Princeton University
Press, r98o.
Muslim b. ai-Hajjaj ai-Nisaburt. Al-]ami' al-Sahrh. Beirut: AI-Matkab al-Tijart, tarih yok. Sahrh Muslim.
ev. ve ed. 'Abdul Hamid Siddiqi. Lahor; Sh. Muhammad Ashraf, I973
JIO
S E M E KAYNAKA
Nanji, Azim. "Almsgiving." Encyclopaedia of the Qur'an iinde, c. I, ed. Jane Dammen McAuliffe, 64-70.
Leyden: E. J. Brili, 2001.
Natsheh, Yusuf. "Al- 'Imara al- 'Amira: The Charitable Foundation of Khassaki Sultan (959/1552)." Ot
toman Jerusalem: The Living City, 1517-1917 iinde, ed. S. Auld ve R. Hillenbrand, 749-90. Londra:
2002.
--, "Osmanl mparatorlugu'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalar: 1839-1918." Toplum ve Bilim, no. 83
(K 1999/2000): m-32.
--, "Philanthropic Activity, Ottoman Patriotism, and the Hamidian Regime, 1876-1909." International
journal of Middle East Studies 37 (2005): 59-81.
--, "The Politics of Poor Relief in the Late Ottoman Empire 1876-1914." New Perspectives on Turkey 21
(Gz 1999): 1-33.
--, "lbe Politics of Welfare: Philanthropy, Voluntarism and Legitimacy in the Ottoman Empire, 1876-
1914." Doktora tezi, Ringhamton University, State University of New York, 2001.
ztrk, Nazif. "Osmanllar'da Vakflarn Merkezi Otoriteye Baglanmas ve Sonular." Le waqf dans le
monde musulman contemporain (XlXe-XXe siedes): fonctions sociales, iconomiques et politiques iinde,
ed. Faruk Bilici, 19-41. Istanbul: Institut Franais d'Etudes Anatoliennes, 1994--, Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1995.
Pancaroglu, Oya. "Serving Wisdom: The Contents of Samanid Epigraphic Pottery." Studies in Islamic and
Later Indian Art from the Arthur M. Sackler Museum iinde, 59-75. Cambridge, MA: Harvard niver
3 11
Patlagean, Evelyne. Pauvreti economique et pauvrete sociale a Byzance 4e-7e siecles. Paris: Mouton, 1977.
Pedersen, J ., G. Makdisi ve di.. "madrasa." El', V:lr23-54
Peirce, Leslie P. "Tbe Family as Faction: Dynastic Politics in the Reign of Sleyman." Soliman le Ma
gnifique et son temps iinde, ed. Gilles Veinstein, rop6. Paris: La Documentation Francaise, 1992.
--, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. New York: Oxford University
Press, I993--, Morality Tales: Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab. Berkeley: University of California
Press, 2003.
Peri, Oded. "Tbe Muslim Waqfand the Collection of jizya in Late Eighteenth-Century )erusalem." Ot
toman Palestine 1800-1914: Studies in Economic and Social History iinde, ed. Gad G. Gilbar, 2'37-97
Postel, Guillaume. Des Histoires Orientales et principalement des Turks ou Turchikes et Schitiques ou Tar
taresques et aultres qui en sont descendus, oeuvre pour la troisieme fois augmente. Paris: Imprimerie de
Marnef, I575 nsz, notlar ve ed. Jacques Rollet. Istanbul: !sis, I999
--, De la Ripublique des Turcs, li ou l 'occasion s'o.ffrera, des me
Rabie, H. The Financial System of Egypt AH 576-741/AD 1169-1341. Londra: Oxford University Press, I972.
Rafeq, Abdul-Karim. "Tbe Poor in Ottoman Damascus: A Socioeconomic and Political Study." Pauvrete
et richesse dans le monde musulman mediterraneenjPovertv and Wealth in the Muslim Mediterranean
World iinde, ed. )ean-Paul Pascual, 2I7-26. Paris: Maisonneuve et Larose, 2003-
Rahman, Fazlur. "Some Key Ethical Concepts ofthe Qur'an." journal ofReligious Ethics n , no. 2 (I983): qo-85.
Raymond, A. "Tbe Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns." International
journal of Turkish Studies I, no. I (I979-8o): 84-ro.
Riis, Tbomas, ed. Aspects of Poverty in Early Modern Europe. c. I, Stuttgart: Klett-Cotta; c. I l-III, Odense,
Odense University press, I98I-90.
Rizvi, Kishwar. "Gendered Patronage: Women and Benevolence during the Early Safavid Empire."
Women. Patronage, and SelfRepresentation in Islamic Societies iinde, ed. D. Fairchild Ruggles, 123-53.
312
5EM E KAYNAKA
Robbins, Kevin C "Philanthropy," New Dictionary ofthe History ofIdeas iinde, c. IV, ed. Maryanne Cline
Horowitz, 1757-Gr. New York: Charles Scribner's Sons, 2005.
Rodinson, Maxime. Europe and the Mystique of Islam. ev. Roger Veinus. Londra: I. B. Tauris, 1987.
Rodriguez-Manas, Francisco. "Supplanting the Ruler: The Levying of Taxes by Slfi Zawiyas in the
Maghrib." Islamic Quarterly 40 (1996): 188-99.
Rosenthal, Franz. "Sedaka, Charity." Hebrew Union College Annual 23 (1950-51): 4II-30.
--, "The S tranger in Medieval Islam." Arabica 44 (1997): 35-75
Ruggles, D. Fairchild, ed. Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies. Albany: State
University of New York Press, 2000.
Sabev, Orlin (Orhan Salih). "Tales of Ottoman Book Theft (19th Century). " journal of Ottoman Studies/
and Charity in Middle Eastern Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer, 295314. Albany: State University of New York Press, 2003.
--, Palestinian Peasants and Ottoman Officials: Rural Administration araund Sixteenth-Century ]erusalem.
Cambridge, BK: Cambridge University Press, 1994.
i Y i L i K YAP D E N iZE AT; M s L MAN TOPLU M U N DA HAY l R S EVE RLi K
3 13
--. "The Privileged Poor of Ottoman Jerusalem." Pauvrete et richesse dans le monde musulman mediter
raneenjPoverty and Wealth in the Muslim Mediterranean World iinde, ed. Jean-Paul Pascual, 2s7-69.
Paris: Maisonneuve et Larose, 2003.
--, "What's so Charitable alout Ottoman Charity? (branice]." jama'a s (2oo6): 9-30.
Slack, Paul. The English Poor Law, 1531-1782. Cambridge, BK: Cambridge University Press, 1995.
Smith, Grace Martin. '"Ashure and, in Particular, the 'Ashure of Muharrem." journal ofTurkish Studies
8 (1984): 229-31.
Sonbol, Arnira al-Azhary. "Adoption in Islamic Society: A H istarical Survey." Children in the Muslim
Middle East iinde, ed. Elizabeth Wamock Fernea, 45-67. Austin: University ofTexas Press, 199S
Stephan, St. H. "An Endowment Deed ofKhasseki Sultan, Dated 24th M ay 1SS2." Quarterly ofthe D'part
Eastem Contexts iinde, ed. Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Sir.ger, 9S-I20. Albany: State Uni
versity of New York Press, 200J.
Taylor, Christopher S. In the Vicinity of the Righteous: Ziyara and the Veneration of Muslim Saints in Late
Middle Eastem Politics and Ideas: A Historyfrom Within iinde, ed. I. Pappe ve M. Ma'oz, 14s-62.
Londra: ! B . Tauris, 1997.
Tolmacheva, Marina. "Female Piety and Pattonage in the Medieval 'Hajj.' " Women in the Medieval Is
lamic World: Power, Patranage and Piety iinde, ed. Gavin R. G. Hambly, r6r-79 New York: St.
Martin's Press, 1998.
Trimingham, J . S. The Sufi Orders in Islam. Oxford: Ciarendon Press. 1971.
Tripp. Charles. Islam and the Moral Economy: The Challenge of Capitalism. Cambridge, BK: Cambridge
University Press, 2006.
Uuk, Cahit. Bir Imparatorluk kerken. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, I99S
nver, A. Sheyl. Fatih Ahanesi Tevzi'namesi. Ankara: stanbul Fethi Dernei Yaynlar, 19S3
3 14
5EM E KAYNAKA
van Leeuwen, Richard. "The Maronite Waqf of Dayr Sayyidat Bikirk in Mount Lebanon during the r8th
Century." Le waqfdans I'espace islamique: outil dt pouvoir sociopolitique iinde, ed. Randi Deguilhem,
259-75. am: lnstitut Franais de Damas, 1995
Vaux, Tony. The Selfish Altruist: ReliefWork in Famine and War. Londra: Earthscan, 2001.
Veyne, Paul. Bread and Circuses: Histarical Sociology and Political Pluralism. nsz: Oswyn Murray, ev.
Brian Pearce. Londra: Alien Lane, 1976.
Waines, David. An Introduction to Islam. 2. has. Cambridge, BK: Cambridge University Press, 2003.
Watt, W. Montgomery. "Al-Ghazall." EI',rr:ro38-4r.
--, "Zakat in Pre-Colonial Sub-Saharan Africa. A Tentative Sur1ey. Part One." Helsinki, 2000. http://
www.valt.helsinki.fijkmi!JulkaisAVPtf 2oooAVProoHW.HTM (eriim: 5 Temmuz 2007).
--. "Zakat in Pre-Colonial Sub-Saharan Africa. A Tentative Survey. Part Two." Helsinki, 2000. http : f f
www.valt.helsinki.fijkmi/JulkaisAVPtj.oooAVP2oo4.HTM (eriim: 5 Temmuz 2007).
Wensinck, A. J. "khitlin." El', V:20-22.
--. "niyya." El', VII:66-67.
Wensinck, A. J., and P. Marais. "'Ashra'. " El',q os-6.
Wolper, Ethel Sara. "The Politics of Patronage: Political Change and the Construction of Dervish Lodges
in Sivas." Muqamas r. ( 1 995) : 39-47.
Yediyldz, Bahaeddin. Institution du vaqf au XVIIle siecle en Turquie - etude socio historique. Ankara: Im
primerie de la Societe d'Histoire Turque, 1985.
--, "Vakf."
A, XIII: 153-72.
Yerasimos, S. "Les waqfs dans l'amenagement urbain d'! stanbul au XIXe siecle." Le waqfdans le monde
Feeding Power: Imarets in the Ottoman Empire iinde, ed. N ina Ergin, Christoph K. Neumann ve Amy
Singer. Istanbul: Eren Yaynlan, 2007.
Ze'evi, Dror. "The Use ofOttoman Shari'a Court Records as a Source for Middle Eastem Social History: A
Reappraisal." Islamic Law and Society 5. no.
(1998): 35-56.