Toan Roi Rac

Ph¹m ThÕ Long – Chñ biªn
NguyÔn §øc HiÕu, NguyÔn ThiÖn LuËn

NguyÔn Xu©n Viªn, NguyÔn V¨n XuÊt
To¸n rêi r¹c
Hµ Néi – 2003
Lêi nãi ®Çu
To¸n rêi r¹c lµ mét trong nh÷ng kiÕn thøc c¬ së ®-îc gi¶ng d¹y ë tÊt c¶ çc khoa
C«ng nghÖ Th«ng tin hiÖn nay. Tuy nhiªn, tuú theo yªu cÇu kiÕn thøc vµ cÊu tróc cña
ch-¬ng tr×nh ®µo t¹o mµ kÕt cÊu m«n häc mçi n¬i Ýt nhiÒu cã thÓ kh¸c biÖt. Nh»m ®¸p øng
nh÷ng yªu cÇu ®a d¹ng vÒ kiÕn thøc, trong cuèn s¸ch nµy çc t¸c gi¶ ®· cè g»ng giíi thiÖu
mét çch c« ®äng hÇu hÕt nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña To¸n häc rêi r¹c, bao gåm çc kiÕn
thøc c¬ së vÒ logic, tËp hîp vµ ®¹i sè quan hÖ (Ch-¬ng I); mét sè bµi to¸n trong lý
thuyÕt tæ hîp (Ch-¬ng II); ®å thÞ vµ çc bµi to¸n trªn ®å thÞ (Ch-¬ng III); ®¹i sè Boole vµ
øng dông trong ph©n tÝch m¹ch ®iÖn tö (Ch-¬ng IV); ng«n ng÷ h×nh thøc vµ «t«mat (Ch-¬ng
V). Trong çch tr×nh bµy cuèn s¸ch, çc t¸c gi¶ quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn kü thuËt gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò, kh«ng qu¸ c©u nÖ vµo nh÷ng ®ßi hái chÆt chÏ vÒ mÆt to¸n häc theo kiÓu
“®Þnh lý-chøng minh”, kh«ng Ýt kh¸i niÖm vµ kÕt qu¶ chñ yÕu ®-îc tr×nh bµy th«ng qua çc
vÝ dô vµ bµi tËp.
Ngoµi kh¶ n¨ng t- duy l«gic nhÊt ®Þnh, gi¸o tr×nh kh«ng ®ßi hái tõ phÝa b¹n ®äc mét
sù chuÈn bÞ ®Æc biÖt nµo vÒ to¸n häc nãi chung, v× vËy cã thÓ bè trÝ gi¶ng d¹y theo cuèn
s¸ch nµy ngay tõ häc kú 1 n¨m thø nhÊt çc tr-êng ®¹i häc vµ cao ®¼ng. NÕu ®· cã mét sè
hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ l«gic vµ tËp hîp (trong ph¹m vi çc môc 1-3 cña ch-¬ng I), b¹n ®äc
cã thÓ t×m hiÓu bÊt kú ch-¬ng sau nµo mµ kh«ng cÇn tu©n thñ tr×nh tù çc ch-¬ng nªu
trong cuèn s¸ch. Trong sè çc tµi liÖu tham kh¶o ®-îc nªu ë cuèi s¸ch, çc t¸c gi¶ muèn
b¹n ®äc ®Æc biÖt l-u ý tµi liÖu To¸n rêi r¹c øng dông trong Tin häc cña Kenneth H. Rosen.
Sù phong phó vµ ®a d¹ng cña çc vÝ dô vµ bµi tËp trong cuèn s¸ch ®ã sÏ hÕt søc h÷u Ých
cho b¹n ®äc. Nh÷ng ai quan t©m ®Õn viÖc ch-¬ng tr×nh ho¸ mét sè thuËt to¸n nªu trong
cuèn s¸ch nµy cã thÓ tham kh¶o thªm tµi liÖu To¸n rêi r¹c cña NguyÔn §øc NghÜa vµ
NguyÔn T« Thµnh.
Ph©n c«ng c«ng viÖc gi÷a çc t¸c gi¶ nh- sau:
 Chñ biªn vµ hiÖu ®Ýnh toµn bé néi dung b¶n th¶o: Ph¹m ThÕ Long.
 Ch-¬ng 1: NguyÔn Xu©n Viªn.
 Ch-¬ng 2: NguyÔn ThiÖn LuËn, Ph¹m ThÕ Long.
 Ch-¬ng 3: NguyÔn §øc HiÕu, Ph¹m ThÕ Long.
 Ch-¬ng 4: Ph¹m ThÕ Long.
 Ch-¬ng 5: NguyÔn V¨n XuÊt.
Çc t¸c gi¶ xin bµy tá lßng c¶m ¬n ch©n thµnh PGS.TSKH NguyÔn Xu©n Huy (ViÖn
C«ng nghÖ Th«ng Tin), PGS.TS §Æng Huy RuËn (§HQG Hµ Néi) ®· ®äc kü b¶n th¶o vµ
cho nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp x¸c ®¸ng.
Ch¾c ch¾n kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt trong cuèn s¸ch nµy. Çc t¸c gi¶
rÊt mong nhËn ®-îc sù chØ b¶o vµ ®ãng gãp cña tÊt c¶ b¹n ®äc ®Ó cã thÓ hoµn chØnh néi
dung cho nh÷ng lÇn xuÊt b¶n sau.
Çc t¸c gi¶
Môc lôc
Ch-¬ng 1
5
Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ logic, tËp hîp vµ suy luËn to¸n häc
1. MÖnh ®Ò, mÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn vµ sù t-¬ng ®-¬ng logic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.1 MÖnh ®Ò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Çc phÐp to¸n trªn mÖnh ®Ò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.3 MÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn vµ sù t-¬ng ®-¬ng logic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. TËp hîp vµ çc phÐp to¸n trªn tËp hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1 TËp hîp, tËp con vµ tÝch Decac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2 Çc phÐp to¸n trªn tËp hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
3. L-îng tö vµ vÞ tõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1 Hµm mÖnh ®Ò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.2 VÞ tõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3.3 Phñ ®Þnh cña vÞ tõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
4. Quan hÖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
4.1 Kh¸i niÖm vµ tÝnh chÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
4.2 Ma trËn quan hÖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.3 Quan hÖ t-¬ng ®-¬ng, líp t-¬ng ®-¬ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.4 Quan hÖ n - ng«i. C¬ së d÷ liÖu quan hÖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
5. Suy luËn to¸n häc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.1 Çc ph-¬ng ph¸p chøng minh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.2 Quy n¹p to¸n häc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.3 §Ö quy vµ øng dông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Bµi tËp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Ch-¬ng 2
39
Çc ph-¬ng ph¸p ®Õm vµ nguyªn lý Dirichlet
1. Çc nguyªn lý ®Õm c¬ b¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1.1. Nguyªn lý céng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.2 Nguyªn lý nh©n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2. Mét sè bµi to¸n ®Õm c¬ b¶n: Ho¸n vÞ, tæ hîp, chØnh hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.1. ChØnh hîp lÆp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.2. ChØnh hîp kh«ng lÆp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3. Ho¸n vÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.4. Tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.5. Tæ hîp lÆp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.6. Ho¸n vÞ cña tËp hîp cã çc phÇn tö gièng nhau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.7. Ph©n bæ çc ®å vËt vµo trong hép . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.8. So s¸nh çc cÊu h×nh tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3. Sinh çc cÊu h×nh tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.1. Sinh çc ho¸n vÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.2. Sinh çc tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3.3. NhÞ thøc Newton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4. Nguyªn lý Dirichlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.1. Më ®Çu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.2. Nguyªn lý Dirichlet tæng qu¸t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4.3. Mét vµi øng dông thó vÞ cña nguyªn lý Dirichlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5. HÖ thøc truy håi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5.1. Kh¸i niÖm vµ çc vÝ dô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5.2. Gi¶i çc hÖ thøc truy håi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
5.3. Quan hÖ chia ®Ó trÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
6. Nguyªn lý bï trõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
6.1. Më ®Çu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
6.2. Nguyªn lý bï trõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Bµi tËp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Ch-¬ng 3
85
®å thÞ vµ øng dông
1. Çc kh¸i niÖm c¬ b¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
1.1. Kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
1.2. §-êng ®i. Chu tr×nh. §å thÞ liªn th«ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
1.3. Mét sè d¹ng ®å thÞ ®¬n ®Æc biÖt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2. BiÓu diÔn ®å thÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
2.1. Ma trËn kÒ, ma trËn träng sè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
2.2. Ma trËn liªn thuéc. ................................................. 94
2.3. Sù ®¼ng cÊu cña çc ®å thÞ. ........................................... 95
3. Çc thuËt to¸n t×m kiÕm trªn ®å thÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

3.1. T×m kiÕm theo chiÒu s©u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3.2. T×m kiÕm theo chiÒu réng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
4. §å thÞ Euler vµ ®å thÞ Hamilton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
4.1 §-êng ®i Euler vµ chu tr×nh Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
4.2. §-êng ®i vµ chu tr×nh Hamilton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
5. Bµi to¸n t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.1. §å thÞ cã träng sè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.2. ThuËt to¸n t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt Dijkstra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
6. §å thÞ ph¼ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.1 Kh¸i niÖm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.2. C«ng thøc Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6.3. §Þnh lý Kuratowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
7. T« mµu ®å thÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
7.1. Më ®Çu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
7.2. Mét sè øng dông cña bµi to¸n t« mµu ®å thÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
8. C©y vµ øng dông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
8.1. Më ®Çu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
8.2. Çc ph-¬ng ph¸p duyÖt c©y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
8.3. C©y vµ bµi to¸n s¾p xÕp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
8.4. C©y khung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
8.5. C©y khung nhá nhÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
9. M¹ng. Luång trªn m¹ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
9.1. Çc kh¸i niÖm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
9.2 ThuËt to¸n t×m luång cùc ®¹i trong m¹ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Bµi tËp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Ch-¬ng 4
163
§¹i sè Boole vµ m¹ch tæ hîp
1. Kh¸i niÖm vÒ m¹ch tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
1.1 Kh¸i niÖm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
1.2 BiÓu thøc Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
2. Çc tÝnh chÊt cña m¹ch tæ hîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2.1 Çc tÝnh chÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2.2 M¹ch tæ hîp t-¬ng ®-¬ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
3. Hµm Boole vµ vÊn ®Ò tæ hîp m¹ch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
3.1. §¹i sè Boole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
3.2. Hµm Boole vµ vÊn ®Ò tæng hîp m¹ch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
4. Mét vµi øng dông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
4.1 Bé céng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
4.2 Cùc tiÓu ho¸ çc m¹ch. Ph-¬ng ph¸p Quine-McCluskey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Bµi tËp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Ch-¬ng 5
185
Automat, v¨n ph¹m vµ ng«n ng÷ h×nh thøc
1. M¹ch tuÇn tù vµ m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
1.1. M¹ch tuÇn tù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
1.2. M¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
2. Automat h÷u h¹n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
2.1. Kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
2.2. BiÓu diÔn automat h÷u h¹n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
2.3. Ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
2.4. Automat kh«ng tÊt ®Þnh (nondeterministic automat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
2.5. Quan hÖ gi÷a automat tÊt ®Þnh vµ kh«ng tÊt ®Þnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
3. V¨n ph¹m vµ ng«n ng÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
3.1. Çc kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
3.2. V¨n ph¹m vµ ng«n ng÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
3.3. Ph©n lo¹i v¨n ph¹m vµ ng«n ng÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
3.4. Mét sè tÝnh chÊt cña ng«n ng÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
3.5. TÝnh ®Ö qui ng«n ng÷. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
4. Automat h÷u h¹n vµ ng«n ng÷ chÝnh qui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
4.1. Quan hÖ gi÷a automat h÷u h¹n vµ ng«n ng÷ chÝnh qui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
4.2. Mét sè tÝnh chÊt cña ng«n ng÷ lo¹i 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
4.3. Mét sè tÝnh chÊt cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
4.4. Çc d¹ng chuÈn cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
4.5. Lùc l-îng cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
5. M¸y Turing (Turing machine) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
5.1. Më ®Çu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
5.2. Kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
5.3. Hµm Turing thùc hiÖn ®-îc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
5.4. §é phøc t¹p cña thuËt to¸n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Bµi tËp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Tµi liÖu tham kh¶o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Ch-¬ng I.
Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ logic, tËp hîp vµ suy luËn to¸n häc
Trong ch-¬ng nµy chóng ta nghiªn cøu mét sè vÊn ®Ò mang tÝnh chÊt c¬ së kh«ng chØ cña to¸n
häc rêi r¹c nãi riªng, mµ cña c¶ to¸n häc nãi chung. §ã lµ nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ logic
(kh¸i niÖm mÖnh ®Ò, çc phÐp to¸n trªn çc mÖnh ®Ò), tËp hîp (kh¸i niÖm vÒ tËp hîp vµ çc phÐp
to¸n trªn tËp hîp) vµ suy luËn to¸n häc (çc lËp luËn to¸n häc c¬ së vµ çc phÐp chøng minh
th-êng dïng trong to¸n häc). Kh¸i niÖm quan hÖ nh- lµ mét tËp con cña tËp tÝch Decac còng sÏ
®-îc ®Ò cËp ®Õn trong ch-¬ng.
1. MÖnh ®Ò, mÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn vµ sù t-¬ng ®-¬ng logic
1.1 MÖnh ®Ò
Logic to¸n lµ m«n häc nghiªn cøu çc quy luËt gi÷a nguyªn nh©n vµ hÖ qu¶, gi÷a gi¶
thiÕt vµ kÕt luËn, tõ ®ã rót ra ®-îc nh÷ng quy t¾c quan träng nhÊt ®Ó nhËn ®-îc nh÷ng nguyªn lý
®óng ®¾n ®-îc ¸p dông cho hÇu hÕt çc ngµnh khoa häc tù nhiªn còng nh- x· héi. Mét trong
nh÷ng kh¸i niÖm quan träng nhÊt cña logic to¸n ®ã lµ logic mÖnh ®Ò, logic to¸n ®-îc ®Æt nÒn
mãng trªn ®¹i sè mÖnh ®Ò.
Khi ta nãi “HuÕ lµ mét thµnh phè cña ViÖt Nam” th× chóng ta ®· ®-a mét kh¼ng ®Þnh mµ mäi
ng-êi ®Òu thÊy ®óng. Nh-ng khi ta nãi 1  2 th× ng-êi ta l¹i thÊy ngay ta ®· nãi sai.
§Þnh nghÜa 1.1.1. MÖnh ®Ò lµ mét kh¼ng ®Þnh mµ ta cã thÓ biÕt ®-îc nã ®óng hoÆc sai. Kh«ng
cã mÖnh ®Ò võa ®óng võa sai. Çc mÖnh ®Ò ®-îc ký hiÖu b»ng çc ch÷ Latinh in A, B, C... Khi
mÖnh ®Ò ®óng th× ta nãi mÖnh ®Ò nhËn gi¸ trÞ ®óng vµ viÕt A : T hay A  T , nÕu mÖnh ®Ò B sai
th× ta nãi B nhËn gi¸ trÞ sai vµ viÕt B : F hay B  F .
VÝ dô 1.1.1. TÊt c¶ çc kh¼ng ®Þnh sau ®Òu lµ çc mÖnh ®Ò
1. Hµ Néi lµ Thñ ®« cña ViÖt Nam
2. 2>3
3. 1+3=4
Çc mÖnh ®Ò 1, 3 lµ çc mÖnh ®Ò ®óng cßn mÖnh ®Ò 2 lµ mÖnh ®Ò sai.
1.2 Çc phÐp to¸n trªn mÖnh ®Ò
Tõ çc mÖnh ®Ò ban ®Çu A, B, C... ng-êi ta cã thÓ x©y dùng çc mÖnh ®Ò míi víi sù
gióp ®ì cña çc phÐp to¸n logic tuyÓn, héi vµ phñ ®Þnh sau ®©y.
§Þnh nghÜa 1.2.1. Gi¶ sö A, B lµ çc mÖnh ®Ò. Héi cña A, B lµ mét mÖnh ®Ò ®-îc ký hiÖu lµ
A  B vµ ®äc lµ “A vµ B”. MÖnh ®Ò A  B ®óng khi c¶ A vµ B ®Òu ®óng, vµ sai trong tÊt c¶ çc
tr-êng hîp cßn l¹i.
Cã thÓ biÓu diÔn héi cña A vµ B d-íi d¹ng b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý sau
A B A B
T T T
T F F
F T F
F F F
§Þnh nghÜa 1.2.2. Gi¶ sö A, B lµ çc mÖnh ®Ò. TuyÓn cña A, B lµ mét mÖnh ®Ò ®-îc ký hiÖu lµ
A  B vµ ®äc lµ “A hoÆc B”. MÖnh ®Ò A  B sai chØ khi c¶ A vµ B ®Òu sai, vµ ®óng trong çc
tr-êng hîp cßn l¹i.
Ta cã b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý cña mÖnh ®Ò A B sau
A B A B
T T T
T F T
F T T
F F F
VÝ dô 1.2.1. NÕu ký hiÖu A, B, C t-¬ng øng lµ çc mÖnh ®Ò 1, 2, 3 trong vÝ dô 1.1.1
A  B lµ mÖnh ®Ò sai v× B sai
A  B lµ mÖnh ®Ò ®óng v× A ®óng
C  A, C  A ®Òu lµ çc mÖnh ®Ò ®óng.
§Þnh nghÜa 1.2.3. Gi¶ sö A lµ mét mÖnh ®Ò, phñ ®Þnh cña A, ký hiÖu A , lµ mét mÖnh ®Ò nhËn
gi¸ trÞ ®óng khi A sai vµ nhËn gi¸ trÞ sai khi A ®óng.
1.3 MÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn vµ sù t-¬ng ®-¬ng logic
§Þnh nghÜa 1.3.1. Gi¶ sö A, B lµ çc mÖnh ®Ò. MÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn (cßn gäi lµ phÐp suy diÔn
hay phÐp kÐo theo) A  B lµ mét mÖnh ®Ò sai chØ khi A ®óng vµ B sai, vµ lµ mÖnh ®Ò ®óng
trong mäi tr-êng hîp cßn l¹i.
Trong mÖnh ®Ò A  B ng-êi ta gäi A lµ gi¶ thuyÕt (hay A lµ nguyªn nh©n) B lµ kÕt luËn (hay B
lµ kÕt qu¶). Nh- vËy, theo ®Þnh nghÜa, phÐp suy diÔn A  B chØ bÞ coi lµ sai nÕu tõ gi¶ thuyÕt
®óng suy ra kÕt luËn sai. Ta cã b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý
A B A B
T T T
T F F
F T T
F F T
MÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn A  B cßn ®-îc ®äc lµ “nÕu A th× B” hay “B chØ nÕu A”. KÕt luËn B biÓu
thÞ ®iÒu kiÖn cÇn cña A, cßn gi¶ thiÕt A biÓu thÞ ®iÒu kiÖn ®ñ cña B.
VÝ dô 1.3.1. Ký hiÖu A lµ mÖnh ®Ò “H«m nay lµ thø t-”
B lµ mÖnh ®Ò “Tam gi¸c vu«ng lµ tam gi¸c cã mét gãc b»ng 90o”
C lµ mÖnh ®Ò “1  1  3 ”
Khi ®ã, theo ®Þnh nghÜa, A  B lµ mÖnh ®Ò ®óng: “NÕu h«m nay lµ thø t-, th× tam gi¸c
vu«ng lµ tam gi¸c cã mét gãc b»ng 90o“ lµ mÖnh ®Ò ®óng cho dï h«m nay cã lµ thø t- hay
kh«ng. Cßn mÖnh ®Ò A  C : “H«m nay lµ thø t- th× 1  1  3 ” lµ mÖnh ®Ò nhËn gi¸ trÞ ®óng chØ
khi h«m nay kh«ng ph¶i lµ thø t-.
§Þnh nghÜa 1.3.2. Gi¶ sö A, B lµ çc mÖnh ®Ò. Khi ®ã mÖnh ®Ò A t-¬ng ®-¬ng víi B, ký hiÖu
lµ A  B , lµ mét mÖnh ®Ò nhËn gi¸ trÞ ®óng khi vµ chØ khi A vµ B cã gi¸ trÞ ch©n lý gièng nhau.
Ta cã b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý sau cña mÖnh ®Ò A  B .
A B A B
T T T
T F F
F T F
F F T
Ng-êi ta cßn sö dông çc çch gäi kh¸c nhau cña mÖnh ®Ò A  B nh- “cã A khi vµ chØ khi B”,
“A lµ cÇn vµ ®ñ ®èi víi B” hay “nÕu A th× B vµ ng-îc l¹i”.
VÝ dô 1.3.2. NÕu gäi A lµ mÖnh ®Ò “H«m nay trêi n¾ng”
B lµ mÖnh ®Ò “NhiÖt ®é ngoµi trêi cao h¬n 300C”
th× A  B sÏ nhËn gi¸ trÞ ®óng nÕu kh¼ng ®Þnh sau lµ ®óng: Trêi n¾ng th× nhiÖt ®é ngoµi trêi
cao h¬n 300C vµ nhiÖt ®é ngoµi trêi cao h¬n 300C th× trêi n¾ng. ë ViÖt Nam ®iÒu nµy râ rµng
kh«ng ®óng, v× vµo mïa hÌ ë n-íc ta nhiÖt ®é cã thÓ cao h¬n 300C mµ trêi vÉn kh«ng n¾ng.
§Þnh nghÜa 1.3.3. Tõ çc mÖnh ®Ò ban ®Çu ng-êi ta x©y dùng nªn çc mÖnh ®Ò míi víi sù gióp
®ì cña çc phÐp to¸n logic: héi, tuyÓn, phñ ®Þnh, suy diÔn vµ t-¬ng ®-¬ng. Çc mÖnh ®Ò ban ®Çu
®-îc gäi lµ çc mÖnh ®Ò s¬ cÊp, çc mÖnh ®Ò míi nhËn ®-îc gäi lµ çc c«ng thøc. C«ng thøc cã
gi¸ trÞ ®óng víi mäi gi¸ trÞ kh¸c nhau cña çc mÖnh ®Ò s¬ cÊp ®-îc gäi lµ c«ng thøc h»ng ®óng
hay ®Þnh lý (®«i khi cßn gäi lµ luËt).
VÝ dô 1.3.3. XÐt c«ng thøc A  B  A  B
Ta thµnh lËp b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý cña mÖnh ®Ò nµy
A B A A B A B A B  A B
T T F T T T
T F F F F T
F F T T T T
F F T T T T
Nh×n trong b¶ng nµy ta thÊy mÖnh ®Ò trªn lu«n nhËn gi¸ trÞ ®óng víi mäi gi¸ trÞ kh¸c nhau cña
çc mÖnh ®Ò s¬ cÊp A, B cho nªn nã chÝnh lµ mét ®Þnh lý.
Ghi chó 1.3.1. §Ó ®¬n gi¶n h¬n trong çch viÕt çc c«ng thøc ng-êi ta quy -íc trËt tù çc phÐp
to¸n nh- sau: çc phÐp to¸n trong ngoÆc thùc hiÖn tr-íc, c«ng thøc nµo cã phñ ®Þnh ph¶i thùc
hiÖn nã tr-íc sau ®ã theo thø tù -u tiªn nÕu kh«ng cã dÊu ngoÆc th× phÐp héi thùc hiÖn tr-íc
phÐp tuyÓn thùc hiÖn sau, cuèi cïng míi ®Õn çc phÐp to¸n suy diÔn vµ t-¬ng ®-¬ng. VÝ dô c«ng
thøc  A  B   C  A  víi c«ng thøc A  B  C  A chØ lµ mét.
Sau ®©y chóng ta dÉn ra mét sè tÝnh chÊt quan träng nhÊt cña logic mÖnh ®Ò. Çc tÝnh chÊt ®ã
®Òu cã thÓ chøng minh ®-îc b»ng ph-¬ng ph¸p lËp b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý t-¬ng tù nh- ®· xÐt
trong vÝ dô 1.3.3.
§Þnh lý 1.3.1. Cho A, B, C lµ çc mÖnh ®Ò bÊt kú. Khi ®ã ta cã:
a) LuËt giao ho¸n A  B  B  A ; A  B  B  A

b) LuËt kÕt hîp  A  B  C  A   B  C  ;  A  B  C  A   B  C 
c) LuËt ph©n phèi A   B  C   A  B  A  C ; A   B  C    A  B   A  C 
d) LuËt luü ®¼ng A A  A; A A  A
e) LuËt hÊp thô A   A  B  A ; A   A  B  A
f) Çc luËt De Morgan A  B  A  B ; A  B  A  B
 
g) LuËt hai lÇn phñ ®Þnh A  A
h) LuËt chøng minh ph¶n chøng thø nhÊt A  B  B  A
i) LuËt chøng minh ph¶n chøng thø hai A  B  A  B
2. TËp hîp vµ çc phÐp to¸n trªn tËp hîp
2.1 TËp hîp, tËp con vµ tÝch Decac
TËp hîp lµ mét kh¸i niÖm to¸n häc kh«ng ®Þnh nghÜa ®-îc. Ng-êi ta chØ cã thÓ m« t¶
tËp hîp th«ng qua çc phÇn tö cña nã. TËp hîp th-êng ®-îc ký hiÖu b»ng çc ch÷ Latin hoa nh-
A, B, C... , cßn çc phÇn tö cña tËp hîp ®-îc ký hiÖu b»ng çc ch÷ Latin th-êng a, b, c,...
a  A . Nh- vËy gi÷a phÇn tö vµ tËp hîp cã quan hÖ

Khi a lµ phÇn tö cña tËp A th× chóng ta viÕt
phô thuéc. NÕu a kh«ng ph¶i lµ phÇn tö cña tËp A th× ta viÕt a  A hay a  A .
§Ó ký hiÖu tËp A gåm cã çc phÇn tö nµo th× ta viÕt çc phÇn tö Êy gi÷a 2 ngoÆc nhän ... , vÝ
dô A  a, b lµ mét tËp hîp cã hai phÇn tö a vµ b; ta viÕt a  A , b  A . Còng dÔ dµng thÊy
trong vÝ dô nµy 0  A : 0 kh«ng ph¶i lµ phÇn tö thuéc tËp A.
TËp hîp cã thÓ cã h÷u h¹n phÇn tö, vÝ dô A  1,2,..., n , nh-ng còng cã thÓ cã v« h¹n phÇn tö,
vÝ dô B  1, 2,...   x x lµ sè tù nhiª n . Sè çc phÇn tö cña mét tËp h÷u h¹n A ký hiÖu lµ A .
Nh- vËy 1,2,3  3 .
TËp kh«ng cã phÇn tö ®-îc gäi lµ tËp rçng. TËp rçng ®-îc ký hiÖu lµ .
§Þnh nghÜa 2.1.1. Hai tËp hîp A vµ B gäi lµ b»ng nhau nÕu chóng cã cïng çc phÇn tö.
VÝ dô 2.1.1. XÐt tËp A  1,2 cßn B lµ tËp çc nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh bËc hai x 2  3 x  2  0 .
Râ rµng lµ A = B v× ph-¬ng tr×nh x 2  3 x  2  0 cã hai nghiÖm x1  1, x2  2 .
§Þnh nghÜa 2.1.2. NÕu mäi phÇn tö cña tËp A ®Òu lµ phÇn tö cña tËp B th× ta nãi tËp A lµ tËp con
cña B vµ viÕt A  B . Râ rµng lµ víi mäi A ta ®Òu cã A  A;   A .
Theo ®Þnh nghÜa 2.1.1, hai tËp A  B khi vµ chØ khi A  B vµ B  A .

VÝ dô 2.1.2. TËp A  1, 2 , B  1, 2,3, a . ë ®©y A cã 2 phÇn tö 1 vµ 2 th× c¶ hai phÇn tö nµy ®Òu
cã trong B cho nªn A lµ tËp con cña B.
Ký hiÖu p ( A) lµ tËp tÊt c¶ çc tËp con cña A.

VÝ dô 2.1.3. NÕu A  1,2,3 th× p ( A) sÏ gåm çc phÇn tö lµ çc tËp con cña A sau:
,a ,b ,c ,a, b ,b, c ,a, c ,a, b, c cho nªn p  A  8 .
NÕu A  n th× p  A  2 . §iÒu nµy chóng ta sÏ chøng minh ë phÇn sau b»ng ph-¬ng ph¸p
n
quy n¹p to¸n häc. V× lý do p  A   2 khi A  n nªn ng-êi ta cßn ký hiÖu p  A  lµ 2 vµ

n A
gäi tËp tÊt c¶ çc tËp con cña A lµ tËp luü thõa cña A.
§Þnh nghÜa 2.1.3. Gi¶ sö A,B lµ hai tËp hîp. Ta x©y dùng tËp míi ký hiÖu lµ A  B , trong ®ã
A  B   a , b  a  A, b  B sao cho  a, b    c , d  khi vµ chØ khi a  c, b  d .
TËp hîp A  B ®-îc x¸c ®Þnh theo ®Þnh nghÜa 2.1.3 gäi lµ tÝch Decac cña A, B. Cßn bé hai
 a, b  trong ®Þnh nghÜa lµ bé hai cã thø tù: phÇn tö thø nhÊt (to¹ ®é thø nhÊt) a  A ; phÇn tö thø
hai (to¹ ®é thø hai) b  B .
VÝ dô 2.1.4. A  1, 2,3 , B  a, b th× A B gåm cã 6 phÇn tö

1, a  , 1, b  ,  2, a  ,  2, b  ,  3, a  ,  3, b  .
A A gåm cã 9 phÇn tö lµ 1,1 , 1,2  , 1,3  ,  2,1 ,  2,2  ,  2,3 ,  3,1 ,  3,2  ,  3,3 . DÔ dµng
nhËn thÊy r»ng nÕu A, B lµ çc tËp h÷u h¹n th× A  B  A B .
§Þnh nghÜa 2.1.4. (TÝch Decac n - ng«i) Gi¶ sö A1 , A2 ,..., An lµ n tËp hîp nµo ®ã. TÝch Decac (n -
ng«i) cña A1 , A2 ,..., An ®-îc ký hiÖu lµ A1  A2  ...  An , víi
A1  A2  ...  An   a1 , a2 ,..., an  a1  A1 , a2  A2 ,..., an  An  ,  a1 , a2 ,..., an    a1, a2 ,..., an  khi
vµ chØ khi ai  ai víi mäi i  1, 2,..., n .
Còng nh- trªn, cã thÓ dÔ dµng thÊy r»ng, nÕu çc tËp Ai h÷u h¹n th×
A1  A2  ...  An  A1 A2 ... An .
2.2 Çc phÐp to¸n trªn tËp hîp
Tõ mét sè tËp hîp ban ®Çu ng-êi ta x©y dùng çc tËp míi víi sù gióp ®ì cña çc phÐp
to¸n trªn tËp hîp. Çc quy t¾c x©y dùng nªn çc tËp míi vµ thùc hiÖn çc phÐp to¸n trªn tËp hîp
th-êng ®-îc gäi lµ ®¹i sè tËp hîp.
§Þnh nghÜa 2.2.1. Gi¶ sö A, B lµ hai tËp hîp. A hîp B, ký hiÖu A  B , lµ mét tËp hîp chøa tÊt c¶
çc phÇn tö cña A, tÊt c¶ çc phÇn tö cña B. Nh- vËy
 
A  B  x  x  A    x  B  hay x  A  B   x  A    x  B 
VÝ dô 2.2.1. NÕu A  a, b, c, d  lµ tËp çc häc sinh trong mét tæ tËp bãng chuyÒn cßn
B  a, c, e, f  lµ tËp çc häc sinh cña tæ ®ã tËp b¬i th× tËp çc häc sinh cña tæ tham gia tËp thÓ
thao (bãng chuyÒn hoÆc b¬i) sÏ lµ A  B  a , b, c, d , e, f  .
Ng-êi ta th-êng minh ho¹ çc phÐp to¸n trªn tËp hîp b»ng gi¶n ®å Venn: Çc tËp A,B,... ®Òu lµ
tËp con cña mét tËp U gäi lµ tËp vò trô U. TËp vò trô ®-îc biÓu diÔn lµ mét h×nh ch÷ nhËt, çc
tËp A,B,... lµ çc h×nh trßn trong U. Gi¶n ®å Venn cña tËp A  B cã d¹ng sau
A B
§Þnh nghÜa 2.2.2. Gi¶ sö A, B lµ hai tËp hîp. Giao cña A, B, ký hiÖu A  B , lµ tËp gåm çc phÇn
tö võa lµ cña A, võa lµ cña B. Nh- vËy
 
A  B  x  x  A    x  B  hay x  A  B   x  A    x  B 
VÝ dô 2.2.2. Còng lÊy vÝ dô A,B tõ vÝ dô 2.2.1 ta cã A  B  a , c lµ tËp çc häc sinh trong
tæ tËp c¶ hai m«n bãng chuyÒn vµ b¬i.
Ta cã gi¶n ®å Venn cña tËp A  B nh- sau:
AB
§Þnh nghÜa 2.2.3. Gi¶ sö A, B lµ hai tËp hîp. HiÖu cña A vµ B, ký hiÖu A\ B lµ mét tËp hîp
gåm çc phÇn tö cña A nh-ng kh«ng ph¶i cña B. Nh- vËy
A \ B  x x  A  x  B hay x  A \ B   x  A   x  B  
Ta cã gi¶n ®å Venn cña A\ B lµ:
A\ B
Khi B  A th× A \ B th-êng ®-îc viÕt A  B . §Æc biÖt trong tr-êng hîp A  U , víi U lµ
tËp vò trô, ta cã ®Þnh nghÜa sau:
§Þnh nghÜa 2.2.4. U  A ®-îc gäi lµ phÇn bï cña A (®èi víi U) , ký hiÖu lµ A . Nh- vËy
x A  x A
Ta cã gi¶n ®å Venn cña A
A
VÝ dô 2.2.3. LÊy çc tËp A, B tõ vÝ dô 2.2.1 th×
A \ B  b, d  cßn B \ A  e, f  .

Sau ®©y chóng ta nªu ra mét sè tÝnh chÊt cña çc phÐp to¸n trªn tËp hîp mµ chøng minh chóng
®-îc ®-a vÒ çc luËt t-¬ng øng cña logic mÖnh ®Ò.
§Þnh lý 2.2.1. Gi¶ sö U lµ tËp vò trô, A, B, C lµ çc tËp con cña U.
a) LuËt kÕt hîp  A  B  C  A   B  C  ;

 A  B  C  A  B  C 
b) LuËt giao ho¸n A B  B  A; A B  B  A
c) LuËt ph©n phèi A B C  A B  AC ;
A   B  C    A  B   A  C 
d) LuËt ®ång nhÊt A   A; A  U  A
e) LuËt nuèt A U  U; A  
f) LuËt lµm ®Çy A AU; A A 
g) LuËt luü ®¼ng A A  A; A A  A
h) LuËt hÊp thô A   A  B  A ; A   A  B  A
i) LuËt bï  A  A
j) LuËt 0, 1  U; U 
k) LuËt De Morgan A B  A B; A B  A B
Chøng minh. Nh- ta ®· nãi ë trªn tÊt c¶ çc luËt trong ®Þnh lý 2.2.1 ®Òu ®-îc chøng minh b»ng
ph-¬ng ph¸p ®-a vÒ çc luËt t-¬ng øng cña logic mÖnh ®Ò. VÝ dô ta chøng minh luËt hÊp thô
A   A  B  A nh- sau.
Theo ®Þnh nghÜa 2.2.1, 2.2.2 th×

x  A   A  B    x  A   x   A  B  
  x  A    x  A   x  B  
Theo luËt hÊp thô thø hai trong logic mÖnh ®Ò, ®iÒu sau cïng t-¬ng ®-¬ng víi x A.
Nh- vËy ta ®· chøng minh ®-îc x  A   A  B    x  A  , theo ®Þnh nghÜa 2.1.1 ®iÒu
nµy cã nghÜa lµ A   A  B  A .
Cã thÓ ®Þnh nghÜa t-¬ng tù cho hîp vµ giao cña mét hä bÊt kú çc tËp hîp.
3. L-îng tö vµ vÞ tõ
3.1 Hµm mÖnh ®Ò
Çc mÖnh ®Ò ®-îc xÐt trong phÇn ®Çu cña ch-¬ng lµ nh÷ng mÖnh ®Ò mµ chóng ta cã thÓ x¸c
®Þnh ngay gi¸ trÞ cña chóng ®óng hoÆc sai. Trong môc nµy chóng ta sÏ xem xÐt mét lo¹i mÖnh ®Ò
kh¸c, mÖnh ®Ò mµ gi¸ trÞ cña nã phô thuéc vµo çc gi¸ trÞ kh¸c nhau lÊy tõ mét tËp nµo ®ã. VÝ dô
kh¼ng ®Þnh “x lµ mét sè nguyªn lín h¬n 5” lµ mét lo¹i kh¼ng ®Þnh mµ khi thay x b»ng mét gi¸
trÞ nguyªn cô thÓ nµo ®ã ta sÏ ®-îc mét mÖnh ®Ò, ch¼ng h¹n víi x  2 ta cã mÖnh ®Ò “2 lín
h¬n 5” viÕt b»ng ký hiÖu to¸n häc lµ “ 2  5 ”, ®©y lµ mÖnh ®Ò sai, cßn víi x b»ng 6 ta sÏ ®-îc
mÖnh ®Ò “ 6  5 ” lµ mÖnh ®Ò ®óng. Lo¹i mÖnh ®Ò phô thuéc vµo çc tham sè lÊy gi¸ trÞ tõ mét
tËp nµo ®ã ®-îc gäi lµ hµm mÖnh ®Ò. Nãi mét çch chÝnh x¸c ta cã ®Þnh nghÜa sau:
§Þnh nghÜa 3.1.1. Hµm P  x1 , x2 ,..., xn  x¸c ®Þnh trªn tËp A ®-îc gäi lµ hµm mÖnh ®Ò n - ng«i
nÕu khi thay x1  a1 , x2  a2 ,..., xn  an víi a1 , a2 ,..., an  A , ta nhËn ®-îc mét mÖnh ®Ò.
Khi n  1 , hµm 1- ng«i P  x  th-êng gäi ®¬n gi¶n lµ hµm mÖnh ®Ò.
VÝ dô 3.1.1. x  y lµ mét hµm mÖnh ®Ò 2- ng«i x¸c ®Þnh trªn tËp sè nguyªn Z . ThËt vËy, khi ta
g¸n x  m , y  n lµ çc sè nguyªn cô thÓ nµo ®ã ta sÏ ®-îc mÖnh ®Ò m  n .
3.2 VÞ tõ
XÐt kh¼ng ®Þnh “víi mäi sè tù nhiªn n ta ®Òu cã n  5 ”. §©y lµ mét kh¼ng ®Þnh sai v× ta dÔ dµng
t×m thÊy mét sè tù nhiªn, ch¼ng h¹n 1  5 . Tuy nhiªn, dÔ dµng thÊy r»ng, kh¼ng ®Þnh “tån t¹i sè
tù nhiªn n sao cho n  5 ” l¹i lµ mét mÖnh ®Ò ®óng. Çc mÖnh ®Ò nh- nªu ë ®©y ®-îc x©y dùng
tõ hµm mÖnh ®Ò  n  5  x¸c ®Þnh trªn tËp sè tù nhiªn víi sù gióp ®ì cña çc to¸n tö ®-îc gäi lµ
to¸n tö chung (l-îng tö chung) n , ®äc lµ víi mäi n vµ to¸n tö riªng (l-îng tö riªng) n ®äc lµ
tån t¹i n.
§Þnh nghÜa 3.2.1. Gi¶ sö P  x  lµ mét hµm mÖnh ®Ò x¸c ®Þnh trªn tËp A. x P  x  (®äc lµ víi
mäi x P  x  ) lµ mét mÖnh ®Ò, nã nhËn gi¸ trÞ ®óng khi vµ chØ khi víi phÇn tö bÊt kú a  A ta cã
P a  T .
x P  x  (®äc lµ tån t¹i x P  x  ) lµ mét mÖnh ®Ò, nã nhËn gi¸ trÞ ®óng khi vµ chØ khi tån t¹i
a  A ®Ó P  a   T . Çc to¸n tö x , x gäi lµ çc l-îng tö.
x ®-îc gäi lµ l-îng tö chung, x ®-îc gäi lµ l-îng tö riªng. MÖnh ®Ò cã chøa çc l-îng tö
®-îc gäi lµ vÞ tõ.
Hoµn toµn t-¬ng tù nh- trong ®Þnh nghÜa 3.2.1 ta cã thÓ nhËn ®-îc çc vÞ tõ x©y dùng tõ çc
hµm mÖnh ®Ò n - ng«i ( n  1 ). Ch¼ng h¹n xyP  x, y  hay xyP  x, y  ... Khi hµm mÖnh ®Ò
P  x1 , x2 ,..., xn  x¸c ®Þnh trªn tËp A th× ta nãi vÞ tõ t-¬ng øng x¸c ®Þnh trªn tËp A.
VÝ dô 3.2.2. xy  x  y  lµ mét vÞ tõ (mÖnh ®Ò) x¸c ®Þnh trªn tËp sè nguyªn. MÖnh ®Ò nµy
kh¼ng ®Þnh víi mäi sè nguyªn x  m tån t¹i sè nguyªn y  n ®Ó m  n . Râ rµng ®©y lµ mét
mÖnh ®Ò ®óng.
3.3 Phñ ®Þnh cña vÞ tõ
Ta xÐt phñ ®Þnh cña vÞ tõ x  x  5  trªn tËp sè nguyªn Z , tøc lµ x  x  5  . §©y lµ mét mÖnh
®Ò nhËn gi¸ trÞ ®óng khi vµ chØ khi x  x  5  sai. Theo ®Þnh nghÜa 3.2.1 th× ®iÒu nµy cã nghÜa lµ
x  x  5  hay x  x  5  vËy lµ x  x  5   x x  5   x  x  5  (DÔ dµng thÊy mÖnh ®Ò
víi mäi x nguyªn x  5 lµ sai) cho nªn mÖnh ®Ò x  x  5  lµ mÖnh ®Ò sai. Ta cã ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 3.3.1. NÕu P  x  lµ hµm mÖnh ®Ò x¸c ®Þnh trªn tËp A th× çc kh¼ng ®Þnh sau lµ h»ng
®óng:
a) xP  x   xP  x 
b) xP  x   xP  x 
Chøng minh. Ta chøng minh kh¼ng ®Þnh a). MÖnh ®Ò xP  x  nhËn gi¸ trÞ ®óng khi vµ chØ khi
xP  x  nhËn gi¸ trÞ sai. Theo ®Þnh nghÜa 3.2.1 ®iÒu nµy cã nghÜa lµ tån t¹i x  a thuéc A ®Ó
P  a  sai hay P  a  ®óng, tøc lµ xP  x  ®óng. Do vËy xP  x   xP  x  lµ mét mÖnh ®Ò
h»ng ®óng hay lµ mét ®Þnh lý. ViÖc chøng minh kh¼ng ®Þnh b) lµ hoµn toµn t-¬ng tù.
VÝ dô 3.3.1. VÞ tõ cña ®Þnh nghÜa d·y sè  an  cã giíi h¹n a lµ

  0 K n  n  K : an  a    .

Hµm mÖnh ®Ò n  K : an  a    x¸c ®Þnh trªn tËp sè tù nhiªn n  K , K  N . Theo chó
thÝch 3.3.2 th× vÞ tõ cña ®Þnh nghÜa d·y  an  kh«ng cã giíi h¹n a sÏ lµ:
 0 K n  n  K : an  a   0 
Tõ ®Þnh lý 1.3.1 ta cã hÖ qu¶ sau:
HÖ qu¶ 3.3.1. Çc c«ng thøc sau lµ çc ®Þnh lý

a) x  P  x   Q  x    x P  x   Q  x  

b) x  P  x   Q  x    x P  x   Q  x  
Chó thÝch 3.3.1. Çc l-îng tö cïng lo¹i trong vÞ tõ cña hµm mÖnh ®Ò n - ng«i ( n  1 ) cã tÝnh
giao ho¸n cßn çc l-îng tõ kh¸c lo¹i kh«ng giao ho¸n ®-îc cho nhau. Cã thÓ thÊy ®iÒu ®ã qua vÝ
dô sau:
VÝ dô 3.3.2. Gi¶ sö P  x , y  lµ hµm mÖnh ®Ò x¸c ®Þnh trªn tËp sè nguyªn Z . VÞ tõ xy  x  y 
lµ mét mÖnh ®Ò ®óng (vÝ dô 3.2.2), nh-ng mÖnh ®Ò yx  x  y  lµ mÖnh ®Ò sai v× nã kh¼ng
®Þnh tån t¹i mét sè nguyªn y  m0 ®Ó m0 nhá h¬n hoÆc b»ng tÊt c¶ çc sè nguyªn x  n kh¸c,
tøc lµ m0 lµ sè nguyªn nhá nhÊt. §iÒu nµy lµ v« lý v× tËp sè nguyªn kh«ng cã sè nguyªn nhá
nhÊt.
Chó thÝch 3.3..2. Cã thÓ tæng qu¸t ho¸ ®Þnh lý 3.3.1 cho hµm mÖnh ®Ò P  x1 , x2 ,..., xn  n - ng«i
víi n  1 : Phñ ®Þnh cña vÞ tõ nhËn ®-îc b»ng çch thay l-îng tö thµnh l-îng tö kh¸c lo¹i vµ
hµm mÖnh ®Ò P  x1 , x2 ,..., xn  thµnh phñ ®Þnh cña nã P  x1 , x2 ,..., xn  .
4. Quan hÖ
4.1 Kh¸i niÖm vµ tÝnh chÊt
Quan hÖ gi÷a hai tËp theo ng«n nghÜa trùc gi¸c ®-îc hiÓu hiÓu lµ mèi quan hÖ gi÷a mét sè phÇn
tö cña tËp nµy víi mét sè phÇn tö cña tËp kh¸c. Ch¼ng h¹n, nÕu lÊy A tËp çc sinh viªn nµo ®ã vµ
B lµ tËp çc m«n häc mµ hä ®ang theo häcth× ta cã thÓ nãi sinh viªn a cã quan hÖ víi m«n häc a
nÕu sinh viªn a theo häc m«n a. Hoµn toµn t-¬ng tù nh- vËy nÕu lÊy A lµ tËp mét sè ng-êi nµo
®ã vµ quan hÖ mµ ta quan t©m lµ quan hÖ hä hµng ch¼ng h¹n th× ta nãi anh a vµ c« b thuéc quan
hÖ nµy nÕu a vµ b cã hä víi nhau.
§Þnh nghÜa 4.1.1. Gi¶ sö X, Y lµ hai tËp hîp. Quan hÖ hai ng«i R tõ X ®Õn Y ®-îc ®Þnh nghÜa lµ
tËp con cña tÝch Decac X  Y , tøc lµ R  X  Y . Trong tr-êng hîp X  Y th× ng-êi ta nãi
R  X  X lµ quan hÖ hai ng«i trong X.
TËp x  X y  Y  x, y   R ®-îc gäi lµ tËp x¸c ®Þnh cña quan hÖ R. Cßn tËp
 y  Y x  X  x, y   R ®-îc gäi lµ tËp gi¸ trÞ cña quan hÖ R.
§Ó x¸c ®Þnh  x, y   R ng-êi ta th-êng hay viÕt xRy b¾t ch-íc theo quan hÖ  trong tËp sè
thùc:  ,    khi vµ chØ khi    .
NÕu quan hÖ hai ng«i biÓu diÔn d-íi d¹ng mét b¶ng gåm 2 cét th× cét thø nhÊt gåm çc phÇn tö
cña miÒn x¸c ®Þnh, cét thø hai - miÒn gi¸ trÞ.
VÝ dô 4.1.1. Gi¶ sö X  2,3, 4,5 , Y  1,3, 4,5, 6, 7,9 . Ta x¸c ®Þnh quan hÖ hai ng«i
 x, y   R  x y : x lµ -íc sè cña y (hay y chia hÕt cho x). DÔ dµng thÊy khi ®ã
R  2,4, 2,6, 3,3, 3,6 , 3,9, 4,4, 5,5. Hay biÓu diÔn d-íi d¹ng b¶ng ta cã
A B
2 4
2 6
3 3
3 6
3 9
4 4
5 5
Trong ®ã çc phÇn tö trªn cïng mét hµng n»m trong quan hÖ R. Nh×n vµo b¶ng nµy çc phÇn tö
n»m trªn cét thø nhÊt 2,3,4,5lµ tËp x¸c ®Þnh cña quan hÖ R cßn çc phÇn tö trªn cét thø hai
3,4,6,5,9 lµ tËp gi¸ trÞ cña R.
VÝ dô 4.1.2. X  2,3,4,5 . Ta nãi  a, b   R nÕu a  b . Ta cã
R   2, 2  ,  2,3 ,  2, 4  ,  2,5  ,  3,3  ,  3, 4  ,  3,5  ,  4, 4  ,  4,5  ,  5,5  .
§Þnh nghÜa 4.1.2. Quan hÖ R trong tËp X ®-îc gäi lµ cã tÝnh ph¶n x¹ nÕu  x, x   R víi mäi
x X .
Quan hÖ trong vÝ dô 4.1.2 lµ quan hÖ cã tÝnh ph¶n x¹.
VÝ dô 4.1.3. Gäi X  2,3,4,5 . Ta nãi  a, b   R vµ chØ khi a b . Râ rµng lµ
R   2, 2  ,  2, 4  ,  3,3 ,  4, 4  ,  5,5  vµ R lµ quan hÖ cã tÝnh ph¶n x¹.
VÝ dô 4.1.4. Gi¶ sö X  R tËp çc sè thùc.
Ta nãi  x, y   R nÕu y  x2 .
TËp R chÝnh lµ ®å thÞ cña parabol y  x 2 . Râ rµng ®©y lµ quan hÖ kh«ng cã tÝnh ph¶n th©n, v×
vÝ dô nh-  3,3  R lµ do x 2  32  x  3 .
§Þnh nghÜa 4.1.6. Quan hÖ R trong tËp X ®-îc gäi lµ cã tÝnh b¾c cÇu nÕu víi mäi x, y, z  X ,
tõ  x, y   R vµ  y, z   R suy ra  x, z   R .
Çc quan hÖ trong çc vÝ dô 4.1.2, 4.1.3 ®Òu cã tÝnh b¾c cÇu, trong khi ®ã quan hÖ trong vÝ dô
4.1.4 th× kh«ng cã tÝnh b¾c cÇu v×  2, 4   R,  4,16   R nh-ng  2,16   R v× 22  16 .
§Þnh nghÜa 4.1.7. Quan hÖ R trong tËp X ®-îc gäi lµ cã tÝnh ®èi xøng nÕu víi mäi x, y  X tõ
 x, y   R suy ra  y, x   R .
Quan hÖ trong çc vÝ dô 4.1.2, 4.1.3 ®Òu kh«ng ph¶i lµ çc quan hÖ cã tÝnh ®èi xøng v× trong vÝ
dô 4.1.2 ta cã 2  3 nh-ng 3  2 ; Trong vÝ dô 4.1.3 cã  2,4   R nh-ng  4,2   R .
§Þnh nghÜa 4.1.8. Quan hÖ R trong tËp X ®-îc gäi lµ cã tÝnh ph¶n ®èi xøng nÕu víi mäi
x, y  X tõ  x, y   R vµ  y, x   R suy ra y = x hay nãi mét çch t-¬ng ®-¬ng lµ tõ
 x, y   R vµ x  y th×  y, x   R .
Quan hÖ trong çc vÝ dô 4.1.2, 4.1.3 ®Òu lµ çc quan hÖ cã tÝnh ph¶n ®èi xøng lµ do trong tËp sè
thùc x  y vµ y  x th× x = y.
T-¬ng tù nh- vËy trong tËp sè tù nhiªn nÕu m chia hÕt cho n vµ n chia hÕt cho m th× m = n. Râ
rµng lµ quan hÖ trong vÝ dô 4.1.4 kh«ng cã tÝnh ph¶n ®èi xøng.
§Þnh nghÜa 4.1.9. Quan hÖ R trong tËp X ®-îc gäi lµ quan hÖ thø tù tõng phÇn trong X nÕu nã lµ
quan hÖ cã tÝnh ph¶n x¹, ph¶n ®èi xøng vµ b¾c cÇu.
Tõ çc nhËn xÐt trªn ta thÊy çc quan hÖ trong çc vÝ dô 4.1.2, 4.1.3 lµ çc quan hÖ thø tù tõng
phÇn trªn çc tËp X t-¬ng øng. NÕu R lµ mét quan hÖ thø tù tõng phÇn trong tËp X th× khi
 x, y   R ng-êi ta th-êng nãi x, y so s¸nh ®-îc víi nhau. Khi  x, y   R vµ  y, x   R
th× nãi x, y kh«ng so s¸nh ®-îc víi nhau.
VÝ dô vÒ quan hÖ chia hÕt trªn tËp sè tù nhiªn lµ quan hÖ thø tù tõng phÇn v× kh«ng ph¶i hai sè tù
nhiªn nµo còng so s¸nh ®-îc víi nhau: 2 kh«ng ph¶i lµ -íc cña 3 vµ 3 còng kh«ng lµ -íc cña 2.
TËp X víi quan hÖ thø tù tõng phÇn R mµ víi hai phÇn tö bÊt kú x, y  X th× hoÆc xRy hoÆc
yRx ®-îc gäi lµ tËp cã quan hÖ thø tù tuyÕn tÝnh (hay thø tù toµn bé).
§Þnh nghÜa 4.1.10. Gi¶ sö R lµ quan hÖ tõ X vµo Y. Quan hÖ ng-îc cña R, ký hiÖu lµ R 1 lµ quan
hÖ tõ Y vµo X ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau
yR 1 x  xRy hay t-¬ng ®-¬ng
R 1   y, x   x, y   R
4.2 Ma trËn quan hÖ
Gi¶ sö R lµ mét quan hÖ tõ tËp X vµo tËp Y. Ta cã thÓ biÓu diÔn quan hÖ R d-íi d¹ng mét ma trËn
kh«ng – mét M R gäi lµ ma trËn quan hÖ R nh- sau:
Çc phÇn tö cña tËp X ®-îc s¾p xÕp theo mét trËt tù nµo ®ã x1 , x2 ,..., xn trªn mét cét, cßn çc
phÇn tö cña Y theo mét trËt tù cña nã y1 , y2 ,..., yn trªn mét hµng. Gi¶ sö X n, Y  m.
Ma trËn MR cã m hµng n cét (cì (m,n)) víi çc phÇn tö mij sao cho phÇn tö n»m trªn hµng i, cét
j lµ mij  1 nÕu  xi , y j   R , mij  0 nÕu x , y  R .
i j
VÝ dô 4.2.1. Gi¶ sö X  2,3,4 , Y  5,6,7,8 , quan hÖ R  X Y x¸c ®Þnh
 x, y   R  x y sÏ cã ma trËn M R nh- sau

5 6 7 8
2 0 1 0 1 
 
3 0 1 0 0
4  0 0 0 1 
hay khi ®· biÕt trËt tù s¾p xÕp çc phÇn tö cña tËp X (theo cét) tËp Y theo hµng (vÝ dô ë ®©y theo
thø tù t¨ng dÇn) th× ng-êi ta chØ viÕt
0 1 0 1 
 
M R  0 1 0 0
 0 0 0 1
 
Nh- vËy lµ víi mçi quan hÖ R  X  Y tõ tËp h÷u h¹n X vµo tËp h÷u h¹n Y ta cã thÓ x©y dùng
®-îc mét ma trËn quan hÖ (chÝnh x¸c ®Õn sù s¾p xÕp thø tù cña tËp X vµ tËp Y). Ng-îc l¹i víi
mçi ma trËn kh«ng – mét M ta cã mét quan hÖ R tõ X vµo Y.
ThËt vËy nÕu mij  1 th× ta ®Æt  xi , y j   R , nÕu mij  0 th×  x , y   R . ë ®©y còng nh-
i j
tr-íc ta ph¶i coi çc trËt tù s¾p xÕp phÇn tö cña X vµ Y lµ cè ®Þnh chän tr-íc. NÕu R X X
lµ quan hÖ trong tËp X cã X n th× MR lµ ma trËn vu«ng cÊp n.
DÔ dµng nhËn thÊy quan hÖ R trong tËp X cã tÝnh ®èi xøng khi vµ chØ khi MR lµ ma trËn ®èi
xøng. R cã tÝnh ph¶n ®èi xøng khi vµ chØ khi
 mij  1  m ji  0

 mij  0  m ji  1  m ji  0
Quan hÖ R trong tËp X cã tÝnh ph¶n x¹ khi vµ chØ khi tÊt c¶ çc phÇn tö trªn ®-êng chÐo mij  1.
4.3 Quan hÖ t-¬ng ®-¬ng, líp t-¬ng ®-¬ng
§Þnh nghÜa 4.3.1. Quan hÖ R trong tËp X ®-îc gäi lµ quan hÖ t-¬ng ®-¬ng nÕu nã cã tÝnh ph¶n
x¹, ®èi xøng vµ b¾c cÇu. NÕu hai phÇn tö x, y n»m trong quan hÖ t-¬ng ®-¬ng R th× ta nãi x, y
t-¬ng ®-¬ng vãi nhau.
VÝ dô 4.3.1. Ta cã tËp X gåm 10 qu¶ cÇu trong ®ã cã 3 qu¶ cÇu tr¾ng t1 , t 2 , t3 , 3 qu¶ cÇu xanh:
x1 , x2 , x3 vµ 4 qu¶ cÇu ®á d1 , d 2 , d 3 . Quan hÖ R ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau a, b  X ,
 a, b   R khi vµ chØ khi a, b cïng mµu. DÔ dµng nhËn thÊy R lµ mét quan hÖ t-¬ng ®-¬ng:
 a, a   R , qu¶ cÇu chØ cã mét mµu
 a, b   R th×  b, a   R : qu¶ cÇu a cïng mµu víi b th× b cïng mµu víi a.
 a, b   R ,  b, c   R th×  a, c   R : nÕu a, b cïng mµu vµ b, c cïng mµu th× râ rµng a, c

cïng mµu.
VÝ dô 4.3.2. Gi¶ sö X lµ tËp çc tõ tiÕng ViÖt, gäi l a lµ chiÒu dµi cña x©u a X (sè çc
ch÷ çi trong x©u).
Gäi R lµ quan hÖ trong tËp X mµ  a, b   R khi vµ chØ khi l  a   l  b  . Nh- trªn, ë ®©y
còng dÔ dµng nhËn thÊy R lµ quan hÖ t-¬ng ®-¬ng trong tËp X.
§Þnh nghÜa 4.3.2. Hä S çc tËp con kh¸c rçng cña X ®-îc gäi lµ ph©n ho¹ch cña X, nÕu mçi
phÇn tö x cña X thuéc mét vµ chØ mét phÇn tö S. Çc phÇn tö S th-êng ®-îc gäi lµ çc líp cña
ph©n ho¹ch S.
Nh- vËy hä S   X i iI , X i  X , X i   lµ mét ph©n ho¹ch cña X nÕu Xi  X j  

vµ X i X .
iI
VÝ dô 4.3.1 cã thÓ tæng qu¸t thµnh ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 4.3.1. NÕu S   X i iI lµ mét ph©n ho¹ch cña tËp X. X¸c ®Þnh quan hÖ R X X
theo quy t¾c  x, y   R khi vµ chØ khi tån t¹i iI ®Ó c¶ hai phÇn tö x, y ®Òu thuéc Xi tøc lµ
x, y  X i th× R lµ mét quan hÖ t-¬ng ®-¬ng trong tËp X.
Chøng minh. Râ rµng lµ víi mäi x X th×  x, x   R v× X   X i , do ®ã tån t¹i i  I

iI
®Ó x  X i : quan hÖ R cã tÝnh ph¶n x¹. Ngoµi ra nÕu xRy tøc lµ x, y  X i ; yRz tøc lµ
y , z  X i th× râ rµng x, z  X i : nh- vËy quan hÖ R cã tÝnh b¾c cÇu. Cuèi cïng xRy tøc lµ
x, y  X i th× hiÓn nhiªn yRx còng víi ý nghÜa nh- thÕ y, x  X i vËy lµ quan hÖ R l¹i cã
tÝnh ®èi xøng. §Þnh lý ®· ®-îc chøng minh xong.
m 
VÝ dô 4.3.3. XÐt tËp Q   n  0, n  N * , m  Z çc sè h÷u tØ. Hai sè h÷u tØ
n 
r1  r2  m1n2  m2n1 r1  r2 : nh- vËy mçi líp
m1 m2
vµ thuéc cïng mét líp nÕu vµ viÕt
n1 n2
cña Q gåm tÊt c¶ çc sè h÷u tØ b»ng nhau. Ta cã thÓ chøng minh ®-îc çc líp nµy t¹o thµnh
çc líp cña mét ph©n ho¹ch sè h÷u tØ.
ThËt vËy, râ rµng lµ hîp çc líp nµy cho ta Q v× mçi r Q thuéc vµo 1 líp nµo ®ã. Hai
r2 
m2
líp cã chung 1 phÇn tö th× sÏ trïng nhau, thËt vËy nÕu líp A vµ B mµ cã chung phÇn tö
n2
th× lÊy r1  A cã r1  r2  B nªn r1  B tøc lµ A B. Ng-îc l¹i lÊy r3  B th×
r3  r2  A cho nªn B  A vËy lµ A  B .
Nh- vËy lµ çc líp kh¸c nhau th× rêi nhau, ta nhËn ®-îc ph©n ho¹ch cña çc sè h÷u tØ gåm çc
líp lµ çc sè h÷u tØ b»ng nhau. Ng-îc l¹i víi ®Þnh lý 4.3.1 ta cã:
§Þnh lý 4.3.2. Gi¶ sö R X X lµ mét quan hÖ t-¬ng ®-¬ng trong X. X¸c ®Þnh çc líp  x
çc tËp con cña X nh- sau: Víi mçi x X ®Æt  x   a  X xRa . Khi dã hä S
  x  x  X  lµ mét ph©n ho¹ch cña X.
Chøng minh. Thø nhÊt, tËp   x  x  X  cho ta mçi x   x  S . Thø hai, hai líp kh¸c
nhau th× rêi nhau. ThËt vËy nÕu a  vµ b  cã chung phÇn tö x  X th× víi mçi y   a  ta
cã yRa , aRx , xRb nªn theo tÝnh b¾c cÇu yRb cã nghÜa lµ y  b  . Nh- vËy  a   b .
§æi vai trß  a  , b  cho nhau ta ®-îc b    a  . Tõ çc lý luËn trªn ta cã  a   b  . Nh-
vËy hai líp cã chung mét phÇn tö th× chóng ph¶i trïng nhau; §iÒu sau còng cã nghÜa lµ hai líp
kh¸c nhau th× rêi nhau. §Þnh lý ®· ®-îc chøng minh.
Tõ hai ®Þnh lý 4.3.1 vµ 4.3.2 ta thÊy kh¸i niÖm quan hÖ t-¬ng ®-¬ng trong tËp X vµ ph©n ho¹ch
cña X lµ t-¬ng ®-¬ng víi nhau.
VÝ dô 4.3.4. Cho quan hÖ t-¬ng ®-¬ng
1,1 ,  3, 3 ,  5,5  , 1,3 ,  3,1 , 1, 5 , 

R 
  5,1 ,  3,5 ,  5,3 ,  2, 2  ,  4, 4  ,  2, 4  ,  4, 2 
còng cã nghÜa lµ cho mét ph©n ho¹ch cña tËp X  1,2,3,4,5 , X  1,3,5  2,4
hay cho çc líp t-¬ng ®-¬ng 1  3   5  1,3,5 ;  2    4   2, 4 .
VÝ dô 4.3.5. LÊy X  1,2,...,7 . Quan hÖ t-¬ng ®-¬ng R ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau: xRy khi
vµ chØ khi x vµ y ®ång d- theo modun 3 ( x  y chia hÕt cho 3 hay cßn viÕt 3 x  y ). Khi chia
çc sè nguyªn cho 3 cã thÓ cã çc sè d- 0, 1, 2, v× thÕ cã 3 líp t-¬ng ®-¬ng lµ 1, 2,3
trong ®ã 3  3,6 , 1  1,4,7 ,  2  2,5 nh- vËy lµ 3   6 ,
1   4  7 ,  2  5 .

4.4 Quan hÖ n - ng«i. C¬ së d÷ liÖu quan hÖ*
§Þnh nghÜa 4.4.1. Gi¶ sö A1 , A2 ,..., An lµ n tËp hîp. Quan hÖ n ng«i x¸c ®Þnh trªn çc tËp
A1 , A2 ,..., An lµ mét tËp con R cña tÝch Decac A1  A2  ...  An . Nh- vËy lµ
R  A1  A2  ...  An .
Çc tËp A1 , A2 ,..., An gäi lµ miÒn x¸c ®Þnh cña quan hÖ, sè n gäi lµ bËc cña quan hÖ; gäi
 a1, a2 ,..., an   R lµ bé n - to¹ ®é (n - thµnh phÇn).
VÝ dô 4.4.1. NÕu lÊy A  A1  A2  A3  1,2,3,4 vµ quan hÖ
 a, b, c   R  A  A  A lµ quan hÖ a  b  c th×
R  1, 2,3  , 1,3, 4  ,  2,3, 4  vµ  3,1,2   R
Quan hÖ n ng«i cã thÓ biÓu diÔn d-íi d¹ng b¶ng.
*
PhÇn nµy cã thÓ bá qua mµ kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn viÖc tiÕp thu çc ch-¬ng sau.
VÝ dô 4.4.2.
gi¸o viªn
Sè ®iÖn tho¹i Tªn Bé m«n Tuæi
1010001 Vui To¸n 40
1230401 VÎ Lý 37
2123456 Kho¸i Ho¸ 49
6106333 ChÝ Sinh 27
6665555 Kho¸i To¸n 40
Hµng thø nhÊt Gi¸o viªn chØ tªn cña quan hÖ liÖt kª d-íi b¶ng. B¶ng nµy gåm cã 4 cét nã biÓu
diÔn quan hÖ 4 - ng«i víi çc thµnh phÇn: sè ®iÖn tho¹i, tªn gi¸o viªn, bé m«n vµ tuæi.
Mét c¬ së d÷ liÖu gåm çc b¶n ghi ®ã lµ çc bé n thµnh phÇn n thµnh phÇn nµy øng víi n to¹ ®é
cña quan hÖ n - ng«i.
Trong vÝ dô 4.4.2 quan hÖ 4 ng«i cho trªn b¶ng øng víi 5 b¶n ghi mçi b¶n ghi cã 4 thµnh phÇn
®ã lµ
(1010001, Vui, To¸n, 40)
(1230401, VÎ, Lý, 37)
(2123456, Kho¸i, Ho¸, 49)
(6106333, ChÝ, Sinh, 27)
(6665555, Kho¸i, To¸n, 40)
Mçi cét cña b¶ng quan hÖ n - ng«i øng víi mét tiªu chÝ (cña quan hÖ hay cña c¬ së d÷ liÖu). Mét
tiªu chÝ cña quan hÖ n - ng«i gäi lµ kho¸ c¬ b¶n nÕu çc gi¸ trÞ cña nã x¸c ®Þnh hoµn toµn çc bé
cña quan hÖ nµy. Nãi mét çch kh¸c trong miÒn nµy mçi phÇn tö chØ øng víi mét bé duy nhÊt
cña quan hÖ R.
ë víi dô 4.4.2 th× tiªu chÝ sè ®iÖn tho¹i lµ kho¸ c¬ b¶n cña quan hÖ. Nh÷ng tæ hîp çc tiªu chÝ
mµ çc gi¸ trÞ cña chóng x¸c ®Þnh duy nhÊt çc bé cña quan hÖ R gäi lµ kho¸ phøc hîp. Trong vÝ
dô 4.4.2 th× (Tªn, bé m«n) chÝnh lµ mét kho¸ phøc hîp v× trong quan hÖ nµy kh«ng cã 2 gi¸o
viªn nµo trïng c¶ tªn lÉn bé m«n.
Mét c¬ së d÷ liÖu ph¶i ®¸p øng ®-îc çc ®ßi hái cña ng-êi sö dông khi ng-êi ta cÇn lÊy nh÷ng
th«ng tin nµo ®ã ra.
§Þnh nghÜa 4.4.2. To¸n tö chän - Select chän tõ çc hµng cña quan hÖ ra çc hµng mµ tiªu chÝ
cÇn quan t©m nhËn mét gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh.
VÝ dô 4.4.3. To¸n tö chän Gi¸o viªn [Tªn = Kho¸i] chän ra çc hµng nµo trªn gi¸o viªn lµ Kho¸i
®ã lµ
(2123456, Kho¸i, Ho¸, 49)
(6665555, Kho¸i, To¸n, 40)
§Þnh nghÜa 4.4.3. To¸n tö chiÕu Pi1i2 ...im chØ quan t©m ®Õn çc cét mang sè thø tù i1i2 ...im , bá
qua çc cét kh¸c. Ngoµi ra nÕu cã nhiÒu bé cïng  i1i2...im  th× chØ gi÷ l¹i mét.
VÝ dô 4.4.4. To¸n tö chiÕu P(Tªn, bé m«n) cho ta
(Vui, To¸n)
(VÎ, Lý)
(Kho¸i, Ho¸)
(ChÝ, Sinh)
(Kho¸i, To¸n)
th× to¸n tö chiÕu P(Tªn) chØ cho ta (Vui), (VÎ), (Kho¸i), (ChÝ).
§Þnh nghÜa 4.4.4. To¸n tö liªn kÕt - join thùc hiÖn trªn 2 quan hÖ R1 , R2 . Khi chóng cã chung
trÞ sè cña çc tiªu chÝ cña hai quan hÖ R1 , R2 . Khi thùc hiÖn to¸n tö nµy ta xem çc hµng cña
quan hÖ R1 , çc hµng cña quan hÖ R2 xem cã hµng nµo cã hai tiªu chÝ ®· chän trïng nhau th×
viÕt sang mét b¶ng míi víi bæ sung thªm nh÷ng cét míi vµo R1 tõ cét cña R2 .
VÝ dô 4.4.5. Gäi R1 lµ quan hÖ 4 ng«i trong vÝ dô 4.4.2 cßn R2 lµ quan hÖ 2 ng«i
ThÓ thao
Sè ®iÖn tho¹i §éi tuyÓn
1010001 Bãng chuyÒn
6106333 Bãng ®¸
th× to¸n tö liªn kÕt R1 , R2 sÏ cho ta quan hÖ míi 5 ng«i lµ
Sè ®iÖn tho¹i Tªn Bé m«n Tuæi ë ®éi tuyÓn
1010001 Vui To¸n 40 Bãng chuyÒn
6106333 ChÝ Sinh 27 Bãng ®¸
§Þnh nghÜa 4.4.5. To¸n tö tæ hîp R1 , R2 thùc hiÖn tõ hai quan hÖ R1 , R2 thµnh lËp quan hÖ
míi cã m  n  p tiªu chÝ (cét) trong ®ã m lµ bËc cña R1 , n lµ bËc cña R2 , p lµ sè tiªu chÝ
(thµnh phÇn) trïng nhau.
VÝ dô nÕu R1 lµ quan hÖ trong vÝ dô 4.4.2, cßn R2 lµ quan hÖ
M· khoa
Bé m«n M· khoa
To¸n K12
Lý K11
Ho¸ K13
Sinh K14
th× kÕt qu¶ cña to¸n tö tæ hîp  R1, R2  sÏ lµ quan hÖ cho trong b¶ng sau
Sè ®iÖn tho¹i Tªn Bé m«n Tuæi M· khoa
1010001 Vui To¸n 40 K12
1230401 VÎ Lý 37 K11
2123456 Kho¸i Ho¸ 49 K13
6106333 ChÝ Sinh 27 K14
6665555 Kho¸i To¸n 40 K12

5. Suy luËn to¸n häc
5.1 Çc ph-¬ng ph¸p chøng minh
Theo ®Þnh nghÜa 1.3.1, trong phÐp suy diÔn A  B (mÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn) A ®-îc gäi lµ gi¶
thiÕt, B ®-îc gäi lµ kÕt luËn. PhÐp suy diÔn A  B bÞ coi lµ sai chØ trong tr-êng hîp khi mµ A
®óng cßn B sai. Qu¸ tr×nh thùc hiÖn phÐp suy diÔn ®-îc gäi lµ lËp luËn hay luËn chøng. LuËn
chøng ®-îc coi lµ ®óng nÕu chóng ta nhËn ®-îc c«ng thøc h»ng ®óng hay ®Þnh lý .VÝ dô nh-
 A   A  B    B lµ mét ®Þnh lý v× víi mäi gi¸ trÞ cña A, B c«ng thøc ®ã lµ c«ng thøc
h»ng ®óng. Trong lËp luËn th× c«ng thøc h»ng ®óng Êy ®-îc viÕt nh- sau:
A, A  B
B
Khi dïng ký hiÖu nµy ta muèn nhÊn m¹nh tíi çc khÝa c¹nh cña lËp luËn: Gi¶ thiÕt A vµ
A  B ®-îc viÕt trªn g¹ch ngang; d-íi dÊu g¹ch ngang viÕt kÕt luËn B, ký hiÖu  thay cho
“vËy th×” trong lËp luËn. Quy t¾c suy diÔn theo lËp luËn trªn ®-îc gäi lµ luËt t¸ch rêi.
VÝ dô 5.1.1: Gi¶ sö B lµ mÖnh ®Ò “nÕu n chia hÕt cho 3 th× n chia hÕt cho 9”, cßn A lµ mÖnh ®Ò
2
“n = 6”. Khi ®ã, theo luËt t¸ch rêi n  36 sÏ chia hÕt cho 9.
2
Sau ®©y lµ mét sè quy t¾c suy diÔn quan träng chóng ta sÏ ®Æt t-¬ng øng çc quy t¾c nµy víi çc
®Þnh luËt t-¬ng øng trong logic mÖnh ®Ò (h»ng ®óng)
t-¬ng øng víi h»ng ®óng A   A  B 

A
i) LuËt céng
 A B
AB
ii) LuËt rót gän t-¬ng øng víi h»ng ®óng  A  B  A
A
iii) LuËt t¸ch rêi
A, A  B
B
t-¬ng øng víi h»ng ®óng  A   A  B   B
iv) Tam ®o¹n luËn gi¶ ®Þnh
A B
BC
B  C
t-¬ng øng h»ng ®óng  A  B    B  C    A  C 
v) Tam ®o¹n luËn tuyÕn
A B
A
B
t-¬ng øng víi h»ng ®óng  A  B   A  B
VÝ dô 5.1.2. LËp luËn “NÕu h«m nay trêi n¾ng t«i sÏ ®i d¹o c«ng viªn” cã c¬ së lµ luËt t¸ch rêi
iii)
VÝ dô 5.1.3. LËp luËn “NÕu h«m nay trêi n¾ng t«i sÏ ®i ch¬i c«ng viªn. NÕu h«m nay t«i ®i ch¬i
ngoµi c«ng viªn th× ngµy mai t«i ph¶i ë nhµ häc bµi. VËy th×, nÕu h«m nay trêi n¾ng ngµy mai
t«i sÏ ë nhµ häc bµi” cã c¬ së lµ luËt tam ®o¹n gi¶ ®Þnh nÕu ta ký hiÖu A lµ mÖnh ®Ò “H«m nay
trêi n¾ng” B lµ mÖnh ®Ò “T«i sÏ ®i ch¬i” cßn C lµ mÖnh ®Ò “Ngµy mai t«i sÏ ë nhµ häc bµi”.
Cã mét sè ph-¬ng ph¸p chøng minh c¬ b¶n lµ: Chøng minh trùc tiÕp, chøng minh gi¸n tiÕp,
chøng minh b»ng ph¶n chøng, chøng minh riªng rÏ, chøng minh b»ng ph-¬ng ph¸p quay vßng.
§Ó chøng minh mÖnh ®Ò A  B ®óng ta cã thÓ chØ ra r»ng nÕu A ®óng th× B ph¶i ®óng.
Ph-¬ng ph¸p chøng minh nµy ®-îc gäi lµ chøng minh trùc tiÕp.
VÝ dô 5.1.4. §Ó chøng minh nÕu n chia hÕt cho 3 th× n2 chia hÕt cho 9 ta cã thÓ ¸p dông ph-¬ng
ph¸p chøng minh trùc tiÕp. Gi¶ sö n chia hÕt cho 3 tøc lµ n  3k , k  z Khi ®ã râ rµng lµ
n 2  9k 2 chia hÕt cho 9.
§Ó chøng minh A  B ®óng ta cã thÓ chøng minh B A v× mÖnh ®Ò

 A  B   B  A lµ h»ng ®óng. Çch chøng minh nµy gäi lµ chøng minh gi¸n tiÕp.
VÝ dô 5.1.5. §Ó chøng minh 3n  1 lµ sè ch½n nÕu n lÎ ta cã thÓ chøng minh b»ng ph-¬ng ph¸p
gi¸n tiÕp: gi¶ sö n lµ sè ch½n khi ®ã n  2k vµ 3n  1  3.2 k  1  6k  1 lµ sè lÎ.
Chøng minh b»ng ph¶n chøng dùa trªn mÖnh ®Ò h»ng ®óng sau
 A  B   A  B  C  C 
Nh- vËy ®Ó chøng minh A suy ra B ta cã thÓ chøng minh b»ng ph¶n chøng r»ng gi¶ sö A ®óng
nh-ng B l¹i sai, khi ®ã ta sÏ nhËn ®-îc m©u thuÉn ( C  C víi C lµ mÖnh ®Ò tuú ý). §©y lµ
ph-¬ng ph¸p th-êng hay gÆp trong çc lý luËn khoa häc, nhÊt lµ trong to¸n häc.
VÝ dô 5.1.6. §Ó chøng minh “Mét d·y sè nÕu cã giíi h¹n th× chØ cã mét” ta cã thÓ ¸p dông
ph-¬ng ph¸p chøng minh b»ng ph¶n chøng.
NÕu d·y sè cã giíi h¹n mµ l¹i cã 2 giíi h¹n kh¸c nhau th× ta chän ®-îc 2 l©n cËn cña 2 ®iÓm nµy
rêi nhau trong khi víi mäi sè thø tù ®ñ lín th× tÊt c¶ çc phÇn tö cña d·y ®Òu ph¶i r¬i vµo mçi
l©n cËn nµy m©u thuÉn víi giao cña çc l©n cËn nµy b»ng trèng. M©u thuÉn chÝnh nµy lµ do
chóng ta ®· gi¶ thiÕt d·y cã hai giíi h¹n kh¸c nhau. VËy d·y cã giíi h¹n th× chØ cã mét ®· ®-îc
chøng minh.
§Ó chøng minh çc mÖnh ®Ò A1 , A2 ,..., An t-¬ng ®-¬ng víi nhau ta cã thÓ chøng minh b»ng
ph-¬ng ph¸p quay vßng A1  A2  ...  An1  An  A1 . V× c¬ së cña ph-¬ng ph¸p
quay vßng nµy chÝnh lµ mÖnh ®Ò h»ng ®óng
 A1  A2  ...  An    A1  A2  ...  An  A1 
§©y còng lµ mét ph-¬ng ph¸p th-êng xuyªn ®-îc ¸p dông trong çc chøng minh t-¬ng ®-¬ng
cña nhiÒu mÖnh ®Ò to¸n häc.
5.2 Quy n¹p to¸n häc
§Ó chøng minh mét mÖnh ®Ò nµo ®ã P n phô thuéc vµo sè tù nhiªn n ng-êi ta cã thÓ ¸p dông
ph-¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc.
§Þnh lý 5.2.1. Kh¼ng ®Þnh P n ®óng cho mäi sè tù nhiªn n  1 nÕu
i) P 1 ®óng.
ii) Tõ P n ®óng suy ra P  n  1 ®óng víi mäi sè tù nhiªn n.
Chøng minh. Ta chøng minh b»ng ph-¬ng ph¸p ph¶n chøng, gi¶ sö r»ng cho dï cã i), ii) trong
®Þnh lý 5.2.1 nh-ng vÉn m  * ®Ó P m  sai.
N
Gäi 
M  m  N P m  F .
Khi ®ã tËp M cã phÇn tö nhá nhÊt m0 vµ v× P 1  T nªn m0  1 tøc lµ m0  2 .
V× m0  1  m0 ,vµ m0  2 nªn m0  1 N mµ m0 lµ sè tù nhiªn nhá nhÊt ®Ó

P  m0   F nªn P  m0  1  T vµ theo gi¶ thiÕt quy n¹p ta l¹i ph¶i cã
P  m0  1  1  P  m0   T m©u thuÉn víi chän m0 . §Þnh lý ®· ®-îc chøng minh.
B-íc i) trong chøng minh b»ng ph-¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc gäi lµ b-íc c¬ së, b-íc
ii) gäi lµ b-íc quy n¹p.
DÔ dµng thÊy ®-îc ph-¬ng ph¸p chøng minh b»ng quy n¹p to¸n häc trong ®Þnh lý 5.2.1. t-¬ng
®-¬ng víi
§Þnh lý 5.2.2. Gi¶ sö kh¼ng ®Þnh Pn phô thuéc vµo çc sè tù nhiªn n tho¶ m·n
i) P 1 ®óng.
ii) Tõ P  k  ®óng víi mäi k  n  1 suy ra P  n  1 ®óng.
Khi ®ã P n ®óng vãi mäi sè tù nhiªn.
V× thÕ tuú theo tõng bµi to¸n mµ ng-êi ta sö dông quy n¹p to¸n häc theo ®Þnh lý 5.2.1 hay më
réng cña nã lµ 5.2.2.
T-¬ng tù nh- trªn, ®Ó chøng minh mÖnh ®Ò P(n) ®óng cho mäi sè tù nhiªn n  n 0 , n0  1 ta cã
thÓ thùc hiÖn theo hai b-íc, trong ®ã b-íc c¬ së chØ cÇn kiÓm tra P( n0 ) ®óng.
VÝ dô 5.2.1. B©y giê ta chøng minh b»ng ph-¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc r»ng tËp A víi A n
cã 2 tËp con.
n
ThËt vËy
i) Víi n  1, A  a cã 2 tËp con  vµ a c¬ së quy n¹p ®óng.

ii) Gi¶ sö víi mäi tËp A mµ A n th× p  A  2 n
ta chøng minh khi ®ã nÕu B
cã n+1 phÇn tö th× p  B  2 n 1

.
ThËt vËy B  B1  b trong ®ã B1  n, b  B1 .
Sè tËp con cña B gåm sè çc tËp con cña B1 lµ 2n vµ sau ®ã cø mçi tËp con cña B1 cho thªm b
vµo ta ®-îc 1 tËp con cña B.
Nh- vËy cã thªm 2n tËp con n÷a cho nªn
p  B  2 n
 2 n  2.2n  2 n 1
®ã lµ ®iÒu ph¶i chøng minh.
5.3 §Ö quy vµ øng dông
Trong thùc tÕ chóng ta th-êng gÆp nh÷ng tr-êng hîp ph¶i ®Þnh nghÜa mét d·y v« h¹n
çc phÇn tö. Thay v× viÕt tÊt c¶ çc phÇn tö nµy ra ng-êi ta ph¶i chØ ra mét quy luËt x¸c ®Þnh
phÇn tö bÊt kú cña d·y nµy.
Ch¼ng h¹n n ! lµ tÝch cña n sè tù nhiªn ®Çu tiªn. Chóng ta kh«ng thÓ viÕt hÕt ®-îc thËm chÝ çc
giai thõa cña 100 sè ®Çu v× çi gäi lµ bïng næ giai thõa víi n lín lªn th× n ! lín lªn theo luü thõa
nn .
Nh-ng chóng ta l¹i cã ®Þnh nghÜa F  n   n! nh- sau
F  0  1
F  n  1   n  1 F  n 
Râ rµng lµ khi ¸p dông nhiÒu lÇn ta sÏ cã
F n  1  (n  1) F (n)  (n  1)nF ( n  1)    ( n  1)n 2.1  (n  1)!
Nh- vËy ta cã thÓ nãi mét ®èi t-îng lµ ®Ö quy nÕu nã bao gåm chÝnh nã nh- mét bé phËn hoÆc
nã ®-îc ®Þnh nghÜa d-íi d¹ng cña chÝnh nã. Kü thuËt x¸c ®Þnh ®èi t-îng Êy ®-îc gäi lµ kü thuËt
®Ö quy.
Ta cã thÓ sö dông ®Ö quy ®Ó ®Þnh nghÜa çc d·y sè, hµm sè vµ tËp hîp. VÝ dô ®Ó ®Þnh nghÜa mét
hµm x¸c ®Þnh çc sè nguyªn kh«ng ©m ta cho
1. Gi¸ trÞ cña hµm t¹i n0

2. C«ng thøc tÝnh gi¸ trÞ cña nã t¹i sè nguyªn n tõ çc gi¸ trÞ cña nã t¹i çc sè nguyªn nhá h¬n.
XÐt mét vÝ dô cô thÓ sau
VÝ dô 5.3.1. XÐt hµm F  n   an trong ®ã n lµ sè thùc kh¸c 0 vµ n lµ nguyªn kh«ng ©m. Ta
thÊy a0  1 vµ a n 1  a.a n  a.a.a n1  a

.a a . VËy ta cã thÓ ®-a ra ®Þnh nghÜa ®Ö quy
....
n lÇn
cña hµm F  n   a nh- sau

n
1. F  0  1
2. F  n  1  a.F  n 
Ta còng cã thÓ ®Þnh nghÜa mét tËp hîp dùa vµo ®Ö quy b»ng çch, ®Çu tiªn ta ®-a ra tËp xuÊt
ph¸t, sau ®ã lµ quy t¾c t¹o çc phÇn tö míi tõ çc phÇn tö ®· biÕt cña tËp. Nh÷ng tËp ®-îc m« t¶
b»ng çch nh- vËy ®-îc gäi lµ çc tËp ®Þnh nghÜa tèt, çc ®Þnh lý vÒ chóng cã thÓ chøng minh
b»ng çch sö dông ®Þnh nghÜa ®Ö quy cña chóng.
VÝ dô 5.3.2. Gi¶ sö tËp A ®-îc ®Þnh nghÜa ®Ö quy nh- sau

1. 3 A
2. x  y A nÕu x  A vµ y  A .
Chøng minh r»ng A lµ tËp çc sè nguyªn d-¬ng chia hÕt cho 3.
Gäi B lµ tËp çc sè nguyªn d-¬ng chia hÕt cho 3. §Ó chøng minh A = B ta ph¶i chøng minh
A B vµ B  A .
Chøng minh A  B : Gäi P  n  lµ mÖnh ®Ò “3n thuéc tËp A”. Ta cã P 1 ®óng (theo ®Þnh
nghÜa ®Ö quy cña A). Gi¶ sö Pn 3n  A , ta chøng minh P  n  1 ®óng. ThËt
®óng, tøc lµ
3  A vµ
vËy, v× 3n  A nªn theo ®Þnh nghÜa ta cã 3  3n  3 n  1  A  P  n  1
®óng  A  B .
Chøng minh B  A . Ta cã 3 chia hÕt cho 3 lµ ®iÒu hiÓn nhiªn nªn 3  B . TiÕp theo ta chøng
minh mäi phÇn tö cña A ®-îc sinh ra theo qui t¾c thø hai cña ®Þnh nghÜa còng thuéc B. Gi¶ sö x,
y lµ hai phÇn tö cña A, còng lµ hai phÇn tö cña B. Theo ®Þnh nghÜa cña A th× x  y  A vµ v× x
vµ y ®Òu chia hÕt cho 3 nªn x y còng chia hÕt cho 3  x  y  B . VËy B  A . §Þnh lý
®-îc chøng minh.
§Þnh nghÜa ®Ö quy cßn ®-îc dïng khi nghiªn cøu çc líp ng«n ng÷.
VÝ dô 5.3.3. Ng-êi ta cã thÓ ®Þnh nghÜa ®Ö quy tËp çc x©u nh- sau
Gi¶ sö  lµ tËp çc x©u trªn bé h÷u h¹n ch÷ çi  . Khi ®ã * ®-îc ®Þnh nghÜa b»ng ®Ö quy
*
nh- sau
  * , trong ®ã  lµ mét x©u rçng (kh«ng cã phÇn tö nµo).
wx  * nÕu w * vµ x .
PhÇn ®Çu cña ®Þnh nghÜa nãi r»ng x©u rçng thuéc * . PhÇn sau kh¼ng ®Þnh mét x©u míi t¹o
nªn b»ng çch ghÐp mét ký tù cña  víi mét x©u cña * còng thuéc * .
Bµi tËp
MÖnh ®Ò
1. Trong çc c©u sau ®©y c©u nµo lµ mÖnh ®Ò ? X¸c ®Þnh gi¸ trÞ ch©n lý cña çc mÖnh ®Ò
®ã ?
a) 2 + 3 = 5
b) 5 + 7 = 10
c) x + 2 = 11
d) x y y x víi mäi cÆp sè thùc x vµ y.
e) Kh«ng ®-îc ®i qua.
f) B©y giê lµ mÊy giê ?
g) 4 x 5
h) x y y z nÕu xz
i) x 1 5 nÕu x 1
2. T×m phñ ®Þnh cña çc mÖnh ®Ò sau
a) H«m nay lµ thø n¨m.
b) Kh«ng cã « nhiÔm ë Hµ Néi.
c) 2 + 1 = 3
d) Mïa hÌ ë H¶i Phßng nãng vµ n¾ng.
3. Cho A vµ B lµ hai mÖnh ®Ò
A : T«i ®· mua vÐ sè tuÇn nµy.
B : T«i ®· tróng gi¶i ®éc ®¾c 200 triÖu ®ång vµo h«m thø s¸u.
DiÔn ®¹t çc mÖnh ®Ò sau b»ng çc c©u th«ng th-êng:
a) A
b) A B
c) AB
d) A B
e) A B
f) A   A  B
4. Cho A, B lµ hai mÖnh ®Ò
A : NhiÖt ®é d-íi kh«ng.
B : TuyÕt r¬i.
Dïng A, B vµ çc phÐp to¸n logic viÕt çc mÖnh ®Ò sau
a) NhiÖt ®é d-íi kh«ng vµ tuyÕt r¬i.
b) NhiÖt ®é d-íi kh«ng nh-ng kh«ng cã tuyÕt r¬i
c) NhiÖt ®é kh«ng d-íi kh«ng vµ kh«ng cã tuyÕt r¬i.
d) NÕu nhiÖt ®é d-íi kh«ng th× cã tuyÕt r¬i.
e) HoÆc nhiÖt ®é d-íi kh«ng hoÆc cã tuyÕt r¬i nh-ng sÏ kh«ng cã tuyÕt r¬i nÕu nhiÖt
®é d-íi kh«ng.
f) NhiÖt ®é d-íi kh«ng lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó cã tuyÕt r¬i.
5. LËp b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý ®èi víi çc mÖnh ®Ò phøc hîp sau
a) AB
b) A B B
c)  A  B    B  A
d)  A  B   A  B
e)  A  B   A  B
f)  A  B   A  B
TËp hîp
6. LiÖt kª çc phÇn tö cña çc tËp hîp sau
a) x x lµ sè thùc sao cho x  1

2
b) x x lµ sè nguyª n d-¬ng nhá h¬n 12

c) x x lµ b × nh ph-¬ng cña 1 sè nguyª n vµ x  100
d) x x lµ sè nguyª n sao cho x 2
2 
7. X¸c ®Þnh xem mçi cÆp tËp hîp sau ®©y cã b»ng nhau kh«ng ?
a) 1,3,3,3,5,5,5,5,5,5 vµ 5,3,1
b) 1 vµ 1,1
c)  vµ 
8. X¸c ®Þnh çc mÖnh ®Ò sau ®óng hay sai ?
a. x   x d.    x
b.  x   x e.  x   x
c.  x   x f.    x
9. Cho A lµ tËp çc sinh viªn sèng çch xa tr-êng trong vßng b¸n kÝnh mét km, vµ B lµ
tËp hîp çc sinh viªn ®ang trªn ®-êng tíi líp. H·y m« t¶ çc sinh viªn thuéc mét
trong çc tËp hîp sau
a. AB c. A B
b. AB d. BA
10. Gi¶ sö A lµ tËp sinh viªn n¨m thø hai ë tr-êng vµ B lµ tËp çc sinh viªn ®ang häc
métnTo¸n rêi r¹c ë tr-êng. H·y biÓu diÔn çc tËp sau ®©y qua A vµ B
a) TËp çc sinh viªn n¨m thø hai häc To¸n rêi r¹c ë tr-êng.
b) TËp çc sinh viªn n¨m thø hai kh«ng häc To¸n rêi r¹c.
c) TËp hîp çc sinh viªn ë tr-êng hoÆc lµ n¨m thø hai, hoÆc ®ang häc To¸n rêi r¹c.
d) TËp hîp çc sinh viªn ë tr-êng, hoÆc kh«ng lµ sinh viªn n¨m thø hai, hoÆc kh«ng
häc To¸n rêi r¹c.
11. Anh chÞ cã thÓ nãi g× vÒ çc tËp A vµ B nÕu çc ®¼ng thøc sau lµ ®óng ?
a. AB  A c. AB  A
b. AB  A d. AB  B A
e. AB  B A
12. Cho A  a, b, c, B  x, y vµ C  0,1 . T×m
a. A B C c. C  B A
b. C  A B d. B B B
L-îng tö vµ vÞ tõ
13. Cho P  x, y  lµ c©u “x ®· häc m«n y”, víi kh«ng gian cña x lµ tËp hîp tÊt c¶ sinh
viªn trong líp , vµ kh«ng gian cña y lµ tËp hîp tÊt c¶ çc m«n häc ë tr-êng . H·y diÔn
®¹t çc l-îng tõ sau thµnh c©u th«ng th-êng:
a) x y P  x, y 
b) x y P  x, y 
c) y x P  x, y 
d) x y P  x, y 
e) y x P  x, y 
f) x y P  x, y 
14. Cho L  x, y  lµ c©u “x yªu y”, víi kh«ng gian cña c¶ x vµ y lµ tËp hîp mäi ng-êi
trªn thÕ giíi. H·y dïng hµm mÖnh ®Ò vµ çc l-îng tö ®Ó diÔn ®¹t çc c©u sau:
a) Mäi ng-êi ®Òu yªu Lan.
b) Mäi ng-êi ®Òu yªu mét ai ®ã.
c) Cã mét ng-êi mµ tÊt c¶ mäi ng-êi ®Òu yªu.
d) Kh«ng cã ai yªu tÊt c¶ mäi ng-êi.
e) Cã mét ng-êi mµ Lan kh«ng yªu.
f) Cã mét ng-êi mµ kh«ng ai yªu.
g) Mäi ng-êi ®Òu yªu chÝnh m×nh.
h) Cã ®óng hai ng-êi mµ Lan yªu.
i) Cã mét ng-êi nµo ®ã kh«ng yªu ai ngoµi chÝnh m×nh.
15. Chøng minh r»ng x  P  x   Q  x   vµ xP  x   xQ  x  cã cïng gi¸ trÞ

ch©n lý.
Quan hÖ
16. LiÖt kª çc cÆp ®-îc s¾p trong quan hÖ R tõ A  0,1, 2,3, 4 ®Õn
B  0,1,2,3 trong ®ã  a, b   R nÕu vµ chØ nÕu
a. a = b b. a + b = 4
c. a > b d. a b
e. UCLN(a,b) = 1 f. BCNN(a,b) = 2
17. §èi víi mçi quan hÖ trªn tËp 1,2,3,4 cho d-íi ®©y h·y x¸c ®Þnh xem nã cã lµ
ph¶n x¹, ®èi xøng, ph¶n ®èi xøng vµ b¾c cÇu kh«ng ?
a)  2,2  ,  2,3 ,  2,4 ,  3,2 , 3,3 ,  3,4 

b) 1,1 , 1, 2  ,  2,1 ,  2, 2  ,  3,3 ,  4, 4 
c)  2,4  ,  4,2 
d) 1, 2  ,  2,3 ,  3, 4 
e) 1,1 ,  2, 2  ,  3,3 ,  4, 4 
f) 1,3 , 1,4  ,  2,3 ,  2,4 , 3,1 , 3,4 
18. X¸c ®Þnh xem quan hÖ R trªn tËp çc sè nguyªn cã lµ ph¶n x¹, ®èi xøng, ph¶n ®èi
xøng vµ/hoÆc b¾c cÇu kh«ng, víi  x, y   R nÕu vµ chØ nÕu
a) x  y
b) x lµ béi sè cña y
c) x  y2
19. Çc quan hÖ nµo trong quan hÖ trªn tËp mäi ng-êi cho d-íi ®©y lµ çc quan hÖ t-¬ng
®-¬ng. X¸c ®Þnh çc tÝnh chÊt cña mét quan hÖ t-¬ng ®-¬ng mµ çc quan hÖ kh¸c
kh«ng cã
a)  a, b  a vµ b cïng tuæi
b)  a, b  a vµ b cã cïng bè mÑ
c)  a, b  a vµ b ®· gÆp nhau
d)  a, b  a vµ b nãi cïng mét thø tiÕng
20. Trong sè çc tËp hîp cña çc tËp con sau, tËp hîp nµo lµ ph©n ho¹ch cña
1, 2,3, 4,5,6 ? 
a) {1,2}, {2,3,4}, {4,5,6}
b) {1}, {2,3,6}, {4}, {5}
c) {2,4,6}, {1,3,5}
d) {1,4,5}, {2,6}
21. Trong sè çc tËp hîp cña çc tËp con sau, tËp hîp nµo lµ ph©n ho¹ch cña tËp çc sè
nguyªn ?
a) TËp con çc sè ch½n vµ tËp con çc sè lÎ.
b) TËp con çc sè nguyªn d-¬ng vµ tËp con çc sè nguyªn ©m.
c) TËp con çc sè nguyªn chia hÕt cho 3, tËp con çc sè nguyªn chia hÕt cho 3 cßn
d- 1, tËp con çc sè nguyªn chia hÕt cho 3 cßn d- 2.
d) TËp con çc sè nguyªn nhá h¬n 100, tËp con çc sè nguyªn cã trÞ tuyÖt ®èi
kh«ng v-ît qu¸ 100 vµ tËp con çc sè nguyªn lín h¬n 100.
Suy luËn to¸n häc
22. Quy t¾c suy luËn nµo ®-îc dïng trong mçi lËp luËn sau
a) An giái m«n To¸n. Do ®ã An giái m«n To¸n hoÆc m«n Tin.
b) Hoa giái m«n To¸n vµ Tin. Do vËy Hoa giái m«n To¸n.
c) NÕu trêi m-a th× bÓ b¬i sÏ ®ãng cöa. Trêi m-a do ®ã bÓ b¬i ®ãng cöa.
d) NÕu h«m nay tuyÕt r¬i th× tr-êng ®¹i häc sÏ ®ãng cöa. H«m nay tr-êng ®¹i häc
kh«ng ®ãng cöa. Do vËy h«m nay ®· kh«ng cã tuyÕt r¬i.
e) NÕu t«i ®i b¬i th× t«i sÏ ph¬i n¾ng ®-îc nhiÒu. NÕu t«i ph¬i n¾ng nhiÒu th× t«i r¸m
n¾ng. Do ®ã nÕu t«i ®i b¬i th× t«i r¸m n¾ng.
f) NÕu t«i thøc c¶ ®ªm ®Ó lµm bµi tËp nµy, th× t«i cã thÓ tr¶ lêi ®-îc tÊt c¶ çc bµi
tËp. NÕu t«i tr¶ lêi ®-îc tÊt c¶ çc bµi tËp th× t«i sÏ hiÓu ®-îc tµi liÖu nµy. Do ®ã
nÕu t«i c¶ ®ªm lµm bµi tËp nµy th× t«i sÏ hiÓu ®-îc tµi liÖu nµy.
23. Chøng minh r»ng b×nh ph-¬ng cña mét sè ch½n lµ mét sè ch½n b»ng ph-¬ng ph¸p
a) Chøng minh trùc tiÕp.
b) Chøng minh gi¸n tiÕp.
c) Chøng minh ph¶n chøng.
24. H·y t×m c«ng thøc tÝnh tæng n sè nguyªn ch½n ®Çu tiªn.
25. Chøng minh b»ng quy n¹p r»ng

3 5n1  1
3.5  3.5  ...  3.5 
2 n
4
víi n lµ sè nguyªn kh«ng ©m.
26. Chøng minh b»ng quy n¹p r»ng
n  n  1 n  2  n  3
1.2.3  2.3.4  ...  n  n  1 n  2  
4
víi mäi n nguyªn d-¬ng.
27. M¸y tr¶ tiÒn tù ®éng ë ng©n hµng chØ cã lo¹i tiÒn 20 vµ lo¹i tiÒn 50 ngh×n ®ång. M¸y
cã thÓ tr¶ ®-îc çc kho¶n tiÒn lµ bao nhiªu, nÕu sè l-îng çc tê giÊy b¹c thuéc hai
lo¹i trªn lµ kh«ng h¹n chÕ. H·y chøng minh c©u tr¶ lêi b»ng quy n¹p to¸n häc.
28. H·y t×m f 1 , f  2  , f  3 vµ f  4  , nÕu f  n  ®-îc ®Þnh nghÜa b»ng ®Ö quy
víi f  0   1 vµ víi n  0,1,2...
a) f  n  1  f  n   2
b) f  n  1  3. f  n 
f  n  1  2
f n
c)
d) f  n  1   f  n    f  n   1
2
e) f  n  1  2. f  n 
f n
f) f  n  1  3 3
29. Cho ®Þnh nghÜa ®Ö quy cña
a) TËp çc sè nguyªn lÎ.
b) TËp çc luü thõa nguyªn d-¬ng cña 3.
c) TËp çc ®a thøc víi hÖ sè nguyªn.

30. Cho F lµ hµm sao cho F  n lµ tæng cña n sè nguyªn d-¬ng ®Çu tiªn. H·y ®-a ra
®Þnh nghÜa ®Ö quy cña F n .
Ch-¬ng II.
Çc ph-¬ng ph¸p ®Õm vµ nguyªn lý Dirichlet
Lý thuyÕt tæ hîp lµ mét phÇn quan träng cña to¸n rêi r¹c, ®èi t-îng chÝnh cña nã lµ çc
cÊu h×nh tæ hîp, çc ph-¬ng ph¸p lùa chän phÇn tö hoÆc bé çc phÇn tö trong tËp hîp h÷u h¹n
theo çc çch kh¸c nhau. Çc kÕt qu¶ cña nã lµ c¬ së ®Ó x©y dùng nhiÒu thuËt to¸n cã hiÖu qu¶
®Ó trong çc ch-¬ng tr×nh øng dông nh- çc thuËt to¸n vÐt c¹n, çc thuËt to¸n sinh phÇn tö míi,
çc thuËt to¸n lùa chän ph-¬ng ¸n tèi -u, v..v…
Néi dung cña ch-¬ng lµ nghiªn cøu vµ gi¶i quyÕt mét sè bµi to¸n c¬ b¶n cña lý thuyÕt tæ
hîp, ®ã lµ çc bµi to¸n ®Õm, çc bµi to¸n vÒ sù tån t¹i vµ çc ph-¬ng ph¸p biÓu diÔn çc cÊu
h×nh tæ hîp.
1. Çc nguyªn lý ®Õm c¬ b¶n
Trong phÇn nµy ta sÏ ®Ò cËp ®Õn hai nguyªn lý ®Õm c¬ b¶n nhÊt. ViÖc ®Õm çc ®èi t-îng
®Òu cã thÓ quy vÒ viÖc xÐt sè l-îng çc phÇn tö thuéc mét tËp hîp nµo ®ã.
Cho A lµ mét tËp h÷u h¹n çc phÇn tö , ta ký hiÖu sè l-îng çc phÇn tö cña A lµ N(A).
1.1. Nguyªn lý céng
Gi¶ sö cã k c«ng viÖc kh«ng thÓ lµm ®ång thêi. C«ng viÖc thø i (i=1,2,…k) cã thÓ lµm
b»ng ni çch kh¸c nhau. Khi ®ã sÏ cã n1+n2 +…+nk çch lµm mét trong k c«ng viÖc ®ã.
VÝ dô 1.1.1. Gi¶ sö Bé m«n To¸n cã 17 çn bé vµ Bé m«n Khoa häc m¸y tÝnh cã 13 çn
bé (mçi çn bé chØ biªn chÕ ë mét bé m«n!). Hái cã bao nhiªu çch chän mét ®¹i biÓu ®i dù héi
nghÞ khoa häc trong sè çc çn bé cña hai bé m«n trªn?
Gi¶i: Cã 17 çch kh¸c nhau ®Ó chän mét çn bé cña Bé m«n To¸n (viÖc thø nhÊt) vµ 13
çch kh¸c nhau ®Ó chän mét çn bé cña Bé m«n Khoa häc m¸y tÝnh (viÖc thø hai). Râ rµng lµ
hai c«ng viÖc ®ã kh«ng thÓ tiÕn hµnh ®ång thêi. Theo nguyªn lý céng ta cã 17 + 13 = 30 çch
chän vÞ ®¹i biÓu nµy.
Xem xÐt theo çch kh¸c, nÕu ta gäi A lµ tËp çc çn bé Bé m«n To¸n vµ B lµ tËp çc çn
bé Bé m«n Khoa häc m¸y tÝnh. Hai tËp ®ã lµ hai tËp rêi nhau (kh«ng cã phÇn tö chung) vµ N(A)
= 17 vµ N(B) = 13. Sè çch chän ®¹i biÓu dù héi nghÞ trong sè çc çn bé cña hai bé m«n chÝnh
lµ viÖc chän mét phÇn tö bÊt kú cña tËp AB. Ta cã N(AB) = N(A) + N(B) = 30.
VÝ dô 1.1.2. Mét ®Ò thi tr¾c nghiÖm cã thÓ ®-îc chän tõ mét trong ba bé ®Ò thi ®éc lËp
t-¬ng øng cã 23, 17 vµ 29 ®Ò. Cã bao nhiªu çch chän kh¸c nhau?
Gi¶i: Cã 23 çch chän ®Ò thi tõ danh s¸ch thø nhÊt, 17 çch tõ danh s¸ch thø hai vµ 29
çch tõ danh s¸ch thø 3. V× vËy cã 23 + 17 + 29 = 69 çch ®Ò thi tr¾c nghiÖm.
Ký hiÖu ba bé ®Ò thi lµ A, B, C. T-¬ng tù nh- vÝ dô 1.1.1, ta cã sè çch chän ®Ò thi lµ

N(ABC) = N(A) + N(B) + N(C) = 23 + 17 + 29 = 69.
B»ng ng«n ng÷ tËp hîp, nguyªn lý céng ®-îc ph¸t biÓu nh- sau:
Nguyªn lý céng. Cho A1,A2,…., An lµ çc tËp h÷u h¹n, kh«ng giao nhau tõng ®«i mét.
Khi ®ã
N (  Ai )   N ( Ai )
n n
i 1 i 1
1.2 Nguyªn lý nh©n
Gi¶ sö mét c«ng viÖc nµo ®ã cã thÓ t¸ch thµnh k ph©n ®o¹n. Ph©n ®o¹n thø i cã thÓ thùc
hiÖn b»ng ni çch sau khi ph©n ®o¹n 1,2,…, i-1 ®· hoµn thµnh. Khi ®ã sÏ cã n1n2 …nk çch kh¸c
nhau ®Ó thùc hiÖn c«ng viÖc ®ã.
VÝ dô 1.2.1. Ký hiÖu gi¶ng ®-êng cña mét tr-êng §¹i häc b¾t ®Çu b»ng mét trong çc ch÷
çi A, B, C, D, E, F vµ mét sè chØ sè lµ sè nguyªn d-¬ng kh«ng v-ît qu¸ 50. Hái nhiÒu nhÊt cã
bao nhiªu gi¶ng ®-êng ®-îc ký hiÖu kh¸c nhau?
Gi¶i: Thñ tôc ghi ký hiÖu cho mét gi¶ng ®-êng gåm hai viÖc, g¸n mét trong 6 ch÷ çi A,
B, C, D, E, F vµ sau ®ã g¸n mét trong 50 sè nguyªn d-¬ng 1, 2,…50. Nguyªn lý nh©n chØ ra
r»ng cã 6 x 50 = 300 çch kh¸c nhau ®Ó ký hiÖu cho mét gi¶ng ®-êng. Nh- vËy nhiÒu nhÊt cã
thÓ cã 300 gi¶ng ®-êng ®-îc ký hiÖu kh¸c nhau.
NÕu gäi tËp ch÷ çi nªu trªn lµ R vµ tËp çc sè thø tù cÇn ®¸nh sè lµ S, ta cã lµ N(R) = 6,
N(S) = 50. Nh- vËy mçi ký hiÖu gi¶ng ®-êng sÏ gåm 2 phÇn: phÇn ch÷ çi lµ mét phÇn tö bÊt kú
a  R vµ phÇn sè lµ mét phÇn tö b  S, tøc lµ mét phÇn tö (a,b)  A x B - tÝch §Ò-çc cña hai
tËp R vµ S. Ta cã N(R x S) = N(R) x N(S) = 6 x 50 = 300.
VÝ dô 1.2.2. Mét sinh viªn cã 5 chiÕc ¸o s¬ mi kh¸c mÇu , 3 çi quÇn kh¸c mÇu , 2 ®«i
giÇy kh¸c kiÓu. NÕu mçi ngµy sinh viªn ®ã mÆc mét kiÓu kh¸c nhau, th× sau bao nhiªu ngµy th×
sinh viªn ®ã sÏ ph¶i lÆp l¹i çch trang phôc ngoµi?
Gi¶i: Çc çch trang phôc kh¸c nhau kh¸c nhau ë mét trong ba thµnh phÇn ¸o s¬ mi, quÇn
vµ giÇy. §Ó chän ¸o cã 5 çch, chän quÇn cã 3 çch vµ chän giÇy cã 2 çch, nh- vËy cã tÊt c¶ 5
x 3 x 2 = 30 çch. NghÜa lµ tèi ®a sau 30 ngµy sinh viªn ®ã sÏ ph¶i lÆp l¹i çch trang phôc cña
m×nh.
T-¬ng tù nh- vÝ dô 1.2.1 ta biÓu diÔn tËp A lµ tËp ¸o s¬ mi, tËp Q lµ tËp quÇn, tËp G lµ tËp
giÇy, khi ®ã mét bé trang phôc gåm ¸o, quÇn vµ giÇy lµ mét phÇn tö (a, q, g) cña tËp tÝch §Ò-
çc A x Q x G. VËy tæng sã çch ®Ó chän trang phôc ngoµi cña sinh viªn lµ
N(AX QX G)=N(A) X N(Q) X N(G) = 5 X 3 X 2 = 30.
VÝ dô 1.2.3. Cã bao nhiªu x©u nhÞ ph©n cã ®é dµi b»ng 8?
Gi¶i: Mçi mét trong 8 bÝt cña x©u nhÞ ph©n cã thÓ chän b»ng hai çch hoÆc b»ng 0 hoÆc
b»ng 1. Bëi vËy, quy t¾c nh©n cho thÊy cã tæng céng 28 = 256 x©u nhÞ ph©n kh¸c nhau cã ®é dµi
b»ng 8.
T-¬ng tù, ta cã tÊt c¶ çc d·y nhÞ ph©n cã ®é dµi n lµ 2n.
VÝ dô 1.2.4. Cã nhiÒu nhÊt bao nhiªu biÓn ®¨ng ký xe m¸y trªn 50 ph©n khèi cña thµnh
phè Hµ Néi nÕu mçi biÓn cã néi dung vÝ dô nh- 29 H3-3907 sè 29 lµ ký hiÖu dµnh cho Hµ Néi,
tiÕp ®ã lµ mét trong 26 ch÷ çi, sau ch÷ çi gåm sè lín h¬n 0 vµ nhá 10, bèn sè cuèi bÊt kú.
Gi¶i: Cã tÊt c¶ 26 çch chän ch÷ çi; 9 çch chän cho ch÷ sè tiÕp theo. V× thÕ theo quy t¾c
nh©n, nhiÒu nhÊt cã 26 X 9 X 10 X 10 X 10 X 10 = 2 340 000 biÓn ®¨ng ký xe.
VÝ dô 1.2.5. øng dông vÝ dô 1.2.3 h·y ®Õm tÊt c¶ çc tËp con cña tËp A cã N(A) = n phÇn
tö.
Gi¶i: Gi¶ sö tËp A = {a1, a2, … an}. Ta cã thÓ biÓu diÔn mçi tËp con  cña A t-¬ng øng 1-
1 víi d·y nhÞ ph©n cã ®é dµi n trong ®ã nÕu ai   th× phÇn tö thø i cña d·y nhÞ ph©n t-¬ng øng
b»ng 1. Tõ ®ã suy ra sè çc tËp con cña tËp A cã n phÇn tö ®óng b»ng d·y nhÞ ph©n cã ®é dµi n
vµ b»ng 2n.
VÝ dô 1.2.6. Mçi ng-êi sö dông hÖ thèng m¸y tÝnh ®Òu cã mËt khÈu dµi tõ s¸u ®Õn t¸m ký
tù, trong ®ã mçi ký tù lµ mét ch÷ Latinh viÕt hoa hay mét ch÷ sè. Mçi mËt khÈu ph¶i chøa Ýt
nhÊt mét ch÷ sè. Hái cã bao nhiªu mËt khÈu?
Gi¶i: Gäi P lµ tæng sè mËt khÈu cã thÓ vµ P6 , P7 , P8 t-¬ng øng lµ sè mËt khÈu dµi 6, 7, 8
ký tù. Theo quy t¾c céng ta cã: P = P6 + P7 + P8. B©y giê chóng ta sÏ tÝnh P6, P7, P8. TÝnh trùc
tiÕp P6 sÏ rÊt khã. §Ó t×m P6 dÔ h¬n ta tÝnh sè çc x©u dµi 6 ký tù lµ çc ch÷ in hoa hoÆc ch÷ sè,
råi bít ®i sè çc x©u dµi 6 ký tù lµ çc ch÷ in hoa vµ kh«ng chøa ch÷ sè nµo. Theo quy t¾c nh©n
sè çc x©u dµi 6 ký tù lµ 366 vµ sè çc x©u kh«ng chøa çc ch÷ sè lµ 266 . V× vËy:
P6 = 366 - 266 = 2 176 782 336 - 308 915 776 = 1 867 866 560
Hoµn toµn t-¬ng tù, ta cã:
P7 = 367 - 267 = 78 364 164 096 - 8 031 810 176 = 70 332 353 920
P8 = 368 - 268 = 2 821 109 907 456 - 208 827 064 576 = 2 612 483 063 360
Cuèi cïng ta ®-îc: P = P6 + P7 + P8 = 2 684 483 063 360
Tæng qu¸t, b»ng ng«n ng÷ tËp hîp, nguyªn lý nh©n cã thÓ ph¸t biÓu nh- sau:
Nguyªn lý nh©n. Cho A1,A2,…., An lµ çc tËp h÷u h¹n bÊt kú, khi ®ã
N ( A1×A2 ....An )   N ( Ai )
n
i 1
2. Mét sè bµi to¸n ®Õm c¬ b¶n: Ho¸n vÞ, tæ hîp, chØnh hîp
2.1. ChØnh hîp lÆp
ChØnh hîp lÆp chËp k cña tËp n phÇn tö lµ mét çch s¾p xÕp cã thø tù k phÇn tö lÊy tõ tËp
gåm n phÇn tö ®· cho, mçi phÇn tö cã thÓ ®-îc lÊy lÆp l¹i.
VÝ dô 2.1.1. TËp A = {1, 2, 3, 4, 5} çc bé (1, 1, 2) ; (1, 2, 1) ; (2, 3, 5) vµ (2, 3, 2 ) lµ çc

chØnh hîp lÆp chËp 3 tõ 5 phÇn tö.
VÝ dô 2.1.2. Tõ tËp  = { a, b, c } cã thÓ ®Æt ®-îc bao nhiªu tªn biÕn cã ®é dµi 4 ký tù?
Gi¶i: Mçi tªn biÕn cã 4 ký tù ®-îc chän tõ tËp  lµ mét bé 4 phÇn tö ®-îc lÊy tõ tËp 
nªn nã sÏ lµ mét phÇn tö cña tÝch ®ecac xxx, vËy theo nguyªn lý nh©n ta cã sè tªn biÕn
cã 4 ký tù ®-îc chän tõ  lµ N(xxx) = N()xN()xN()xN() = 3x3x3x3 = 81.
T-¬ng tù vÝ dô 2.1.2, cã thÓ ®-a ra c«ng thøc tÝnh chØnh hîp lÆp chËp k tõ tËp n phÇn tö
lµ:
Ank  n k
VÝ dô 2.1.3. Çc d·y nhÞ ph©n cã ®é dµi n lµ mét chØnh hîp lÆp chËp n tõ hai phÇn tö {0,
1}. VËy theo c«ng thøc chØnh hîp lÆp chËp n tõ 2 phÇn tö lµ : 2n.
VÝ dô 2.1.4. Bé m«n Khoa häc m¸y tÝnh cã 3 thµnh viªn lµ Anh, B×nh, Dòng ký hiÖu lµ (A,
B, D). Cã bao nhiªu çch s¾p xÕp gi¸o viªn d¹y hai m«n häc trong mét buæi?
Gi¶i: Mçi çch s¾p xÕp gi¸o viªn lµ chØnh hîp lÆp chËp 2 tõ 3 phÇn tö. Theo c«ng thøc
nªu trªn ta cã sè ph-¬ng ¸n xÕp lµ 32 = 9. Cô thÓ çc ph-¬ng ¸n ®ã lµ: (A,A) (B,B) (D,D) (A,B)
(A,D) (B,D) (B,A) (D,A) (D,B).
2.2. ChØnh hîp kh«ng lÆp
ChØnh hîp kh«ng lÆp chËp k tõ n phÇn tö (gäi t¾t lµ chØnh hîp chËp k) lµ mét çch s¾p xÕp
cã thø tù k phÇn tö cña tËp n phÇn tö, mçi phÇn tö kh«ng ®-îc lÊy lÆp l¹i.
VÝ dô 2.2.1. TËp A = {1, 2, 3, 4, 5} çc bé (2, 3, 5); (2, 5, 3) lµ çc chØnh hîp kh«ng lÆp
chËp 3 tõ 5 phÇn tö, cßn çc bé (1, 1, 2) ; (1, 2, 1) ; vµ (2, 3, 2) kh«ng ph¶i lµ chØnh hîp kh«ng
lÆp chËp 3 tõ 5 phÇn tö, nh-ng mÆt kh¸c ®ã l¹i lµ chØnh hîp lÆp chËp 3 tõ 5 phÇn tö.
VÝ dô 2.2.2. Cã bao nhiªu sè cã 4 ch÷ sè kh¸c nhau ®-îc chän tõ çc sè sau {1,3, 4, 5, 7,
6} ?
Gi¶i: Ký hiÖu sè cã bèn ch÷ sè lµ a1a2a3a4. Ta cã 6 kh¶ n¨ng ®Ó chän sè a1, sau khi chän
a1 ta chØ cã 5 kh¶ n¨ng chän ch÷ sè a2, sau ®ã cßn 4 kh¶ n¨ng chän ch÷ sè a3 vµ cuèi cïng chØ
cßn 3 kh¶ n¨ng chän ch÷ sè a4 . VËy tÊt c¶ çc sè cã 4 ch÷ sè kh¸c nhau cã thÓ cã lµ S = 6 x 5 x
4 x 3 = 360.
T-¬ng tù vÝ dô 2.2.2 ta cã thÓ ®-a ra c«ng thøc tÝnh chØnh hîp kh«ng lÆp chËp k tõ n phÇn
tö lµ:
Pnk  n .( n  1)( n  2 ).....( n  k  1) 

n!
( n  k )!
VÝ dô 2.2.3. Cã bèn ng-êi thi ®Êu cê vua lµ B×nh, C-êng, Dòng, Kiªn tranh hai vÞ trÝ nhÊt,
nh×, h·y tÝnh x¸c suÊt ®Ó C-êng ®o¹t gi¶i nhÊt ?
Gi¶i : Gäi tËp kú thñ lµ  = {B, C, D, K }. Mçi kh¶ n¨ng ph©n chia gi¶i lµ mét chØnh hîp
kh«ng lÆp chËp 2 tõ 4 phÇn tö. VËy theo c«ng thøc ta cã S = 4.3.= 12. Çc kh¶ n¨ng ®ã lµ:
(B, C) (B, D) (B, K) (C B ) (C , D) (C, K) (D, B ) (D,C) (D, K) (K, B ) (K, C) (K,D)
Çc ph-¬ng ¸n mµ C-êng ®o¹t gi¶i ta cã thÓ chän nh- sau ghÐp C-êng víi mét trong 3
ng-êi cßn l¹i, sè ph-¬ng ¸n ®ã lµ 3: (C B) (C, D) (C, K). VËy x¸c suÊt ®Ó C-êng ®o¹t gi¶i nhÊt lµ
P = 3/ 12 = 25 %.
2.3. Ho¸n vÞ
Ho¸n vÞ cña n phÇn tö kh¸c nhau lµ mét çch s¾p xÕp cã thø tù n phÇn tö ®ã.
VÝ dô 2.3.1. Cã bèn ng-êi rñ nh©u ®i chôp ¶nh lµ Anh, B¾c, Cóc, D-¬ng. H·y tÝnh xem cã
bao nhiªu kiÓu ¶nh chôp mµ tÊt c¶ bèn ng-êi ®øng thµnh mét hµng ?
Gi¶i : Ký hiÖu tªn cña bèn ng-êi lµ {A, B, C, D}. §Çu tiªn ta cã 4 kh¶ n¨ng chän ng-êi
®øng bªn trÊi cïng, sau khi chän ng-êi ®øng tr¸i ta cã 3 kh¶ n¨ng chän ng-êi ®øng kÕ theo, tiÕp
®ã chØ cã thÓ chän ®-îc 2 kh¶ n¨ng ng-êi cßn l¹i, nh- vËy theo nguyªn lý nh©n ta cã sè kiÓu
¶nh cã thÓ chôp kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ ®øng lµ 4.3.2.1= 4! = 24. Ta cã thÓ liÖt kª çc kiÓu ¶nh lµ:
(A, B, C, D) (A, B, D, C) (A, C, B, D) (A, C, D, B) (A, D, B, C) (A, D, C, B)
(B, A, C, D) (B, A, D, C) (B, C, A, D) (B, C, D, A) (B, D, A, C) (B, D, C, A)

(C, B, A, D) (C, B, D, A) (C, A, B, D) (C, A, D, B) (C, D, B, A) (C, D, A, B)
(D, B, C, A) (D, B, A, C) (D, C, B, A) (D, C, A, B) (D, A, B, C) (D, A, C, B)
T-¬ng tù vÝ dô trªn ta cã thÓ ®-a ra c«ng thøc tÝnh sè ho¸n vÞ Pn cña n phÇn tö lµ:
Pn  n .( n  1)( n  2 )..... 1  n !
C«ng thøc trªn cã thÓ nhËn ®-îc tõ ®Þnh nghÜa mçi ho¸n vÞ lµ mét chØnh hîp kh«ng lÆp n
tõ n phÇn tö, tøc lµ khi k = n ta cã
Pnn  Pn   n!
n!
( n  n )!
VÝ dô 2.3.2. Cã 5 phong b× göi vµ 5 b-u ¶nh göi cho 5 ng-êi, cã bao nhiªu ph-¬ng ¸n lùa
chän ®Ó göi b-u ¶nh cho 5 ng-êi trªn ?
Gi¶i : Mçi ph-¬ng ¸n lùa chän b-u ¶nh bá phong b× ®Ó göi lµ mét ho¸n vÞ tõ 5 phÇn tö,
vËy sè ph-¬ng ¸n sÏ lµ 5! = 5.4.3.2.1 = 120.
VÝ dô 2.3.3. Gi¶ sö mét ng-êi b¸n hµng rong ®Þnh ®i b¸n hµng t¹i t¸m thµnh phè. ChÞ ta
b¾t ®Çu cuéc hµnh tr×nh cña m×nh t¹i mét thµnh phè nµo ®ã, nh-ng cã thÓ ®Õn b¶y thµnh phè kia
theo thø tù bÊt kú nµo mµ chÞ ta muèn. Hái chÞ ta cã thÓ ®i qua tÊt c¶ çc thµnh phè nµy theo bao
nhiªu lé tr×nh kh¸c nhau.
Gi¶i: V× thµnh phè ®Çu tiªn ®· ®-îc x¸c ®Þnh, cßn b¶y thµnh phè cßn l¹i cã thÓ ®i theo thø
tù tuú ý, nªn sè lé tr×nh kh¸c nhau chÝnh lµ sè ho¸n vÞ cña tËp gåm 7 phÇn tö. Do ®ã cã 7! = 5
040 çch ®Ó ng-êi b¸n hµng chän hµnh tr×nh cña m×nh. NÕu muèn t×m lé tr×nh ng¾n nhÊt th× chÞ
ta ph¶i tÝnh tæng qu·ng ®-êng cÇn ®i cho mçi lé tr×nh cã thÓ, tøc lµ tæng céng ph¶i tÝnh cho 5
040 lé tr×nh.
2.4. Tæ hîp
Tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö lµ çch chän kh«ng ph©n biÖt thø tù k phÇn tö lÊy tõ tËp n phÇn
tö ®· cho, mçi phÇn tö kh«ng ®-îc lÊy lÆp l¹i.
VÝ dô 2.4.1. Víi tËp A = {1, 2, 3, 4, 5} th× çc bé (1, 2, 3 ), (1, 2, 4) lµ çc tæ hîp chËp 3 tõ
5 phÇn tö, cßn çc bé (1, 1, 2 ), (2, 3, 2 ) kh«ng ph¶i lµ tæ hîp chËp 3 tõ 5 phÇn tö ®· cho. Theo
®Þnh nghÜa hai bé (2, 3, 5 ), (3, 5, 2) chØ ®-îc tÝnh lµ mét tæ hîp chËp 3.
VÝ dô 2.4.2. Cã 5 sinh viªn lµ Anh, B¾c, Cóc, D-¬ng, Giang cña khoa CNTT. Chñ nhiÖm
khoa muèn chän ®Ó thµnh lËp mét tæ 3 ng-êi ®Ó thùc hiÖn mét ®Ò tµi khoa häc. Hái cã bao nhiªu
ph-¬ng ¸n ®Ó thµnh lËp tæ 3 ng-êi ®ã?
Gi¶i: Ta ký hiÖu tªn cña çc sinh viªn lµ A, B, C, D, G. Çc ph-¬ng ¸n thµnh lËp tæ cã thÓ
lµ tæ hîp chËp 3 cña tËp 5 phÇn tö ®ã. Cô thÓ lµ:
(A, B, C) (A, B, D) (A, B, G) (A, C, D) (A, D, G)
(B, C, D) (B, C, G) (B, D, G) (C, D, G) (A, C, G)
Nh- vËy cã tÊt c¶ 10 ph-¬ng ¸n lùa chän ®Ó lËp tæ 3 ng-êi.
Ta nhËn thÊy mçi tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö, sau khi ho¸n vÞ ta ®-îc k! chØnh hîp lÆp
kh¸c nhau, tøc lµ k! lÇn sè tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö b»ng tæng sè chØnh hîp kh«ng lÆp chËp k tõ
n phÇn tö . Do vËy, nÕu ký hiÖu Cnk lµ sè tæ hîp chËp k cña n phÇn tö, ta cã c«ng thøc sau:
Cnk 
n!
( n  k )! k !
Tõ c«ng thøc trªn cã thÓ thÊy ngay:
Cnk    Cnn  k
n! n!
(n  k )!k ! k !(n  k )!
Tøc lµ sè tæ hîp chËp k cña n phÇn tö b»ng sè tæ hîp chËp n-k tõ n phÇn tö.
VÝ dô 2.4.3. Cã 12 ®éi bãng tham dù gi¶i chuyªn nghiÖp quèc gia, çc ®éi thi ®Êu vßng
trßn mét l-ît. Hái cã bao nhiªu trËn ®Êu ®-îc tæ chøc ?
Gi¶i : Mçi trËn ®Êu lµ mét cÆp 2 ®éi ®-îc chän tõ 12 ®éi ®· cho, kh«ng kÓ ®Õn thø tù vµ
ph¶i kh¸c nhau, vËy sè trËn ®Êu lµ tæ hîp chËp 2 tõ 12 : 12!/(10!.2!) = 66 trËn
VÝ dô 2.4.4. TËp  cã n phÇn tö, Cã bao nhiªu tËp con cã ®óng k phÇn tö ?
Gi¶i: Mçi tËp con cña  cã ®óng k phÇn tö lµ mét tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö, vËy sè tËp
con cã ®óng k phÇn tö lµ tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö
Cnk 
n!
(n  k )!k!
2.5. Tæ hîp lÆp
VÝ dô 2.5.1. Gi¶ sö trong mét ®Üa qu¶ cã t¸o, cam, lª mçi lo¹i cã Ýt nhÊt 4 qu¶. TÝnh sè
çch lÊy 4 qu¶ bÊt kú tõ ®Üa nµy nÕu kh«ng ph©n biÖt thø tù çc qu¶ ®-îc chän vµ çc qu¶ cïng
lo¹i lµ gièng nh- nhau.
Gi¶i: Mçi ph-¬ng ¸n chän 4 qu¶ tõ 3 lo¹i qu¶ theo yªu cÇu nªu trªn ®-îc gäi lµ mét tæ
hîp lÆp chËp 4 tõ tËp 3 phÇn tö t¸o, cam, lª. Cã tÊt c¶ 15 çch chän 4 qu¶ nh- sau:
4 t¸o 4 cam 4 lª
3 t¸o, 1 cam 3 t¸o, 1 lª 3 cam, 1 t¸o

3 cam, 1 lª 3 lª, 1 t¸o 3 lª, 1 cam
2 t¸o, 2 cam 2 t¸o, 2 lª 2 cam, 2 lª
2 t¸o, 1 cam, 1 lª 2 cam, 1 t¸o, 1 lª 2 lª, 1 t¸o, 1 cam

Trong tr-êng hîp tæng qu¸t: Tæ hîp lÆp chËp k tõ n phÇn tö lµ mét bé gåm k phÇn tö
kh«ng ph©n biÖt thø tù, mçi phÇn tö cã thÓ ®-îc lÊy lÆp l¹i tõ n phÇn tö ®· cho.
VÝ dô 2.5.2. Cã bao nhiªu çch chän 4 tê giÊy b¹c tõ mét kÐt ®ùng tiÒn gåm nh÷ng tê 2, 5,
10, 20, 50 vµ tê 100 ngµn ®ång, nÕu thø tù mµ çc tê tiÒn ®-îc chän ra lµ kh«ng quan träng, çc
tê tiÒn cïng lo¹i lµ kh«ng ph©n biÖt vµ mçi lo¹i cã Ýt nhÊt 4 tê.
Gi¶i: V× ta kh«ng kÓ tíi thø tù chän tê tiÒn, vµ v× ta chän ®óng 4 lÇn, mçi lÇn lÊy ra mét tõ
trong 6 lo¹i tiÒn nªn bµi to¸n nµy liªn quan tíi viÖc tÝnh tæ hîp lÆp chËp 4 tõ 6 phÇn tö. Chóng ta
sö dông kü thuËt ®Õm çc tæ hîp lÆp ®Ó gi¶i bµi to¸n nµy. Ta cã thÓ coi kÐt ®ùng tiÒn cã 6 ng¨n,
çc ng¨n ®-îc ph©n çch b»ng çc v¸ch ng¨n, mçi ng¨n ®ùng mét lo¹i tiÒn nh- minh ho¹ trªn
h×nh 1.
2000® 5000® 10 000® 20 000® 50 000® 100 000®
H×nh 1. KÐt 6 ng¨n chøa 6 lo¹i tiÒn
ViÖc chän 4 tê tiÒn t-¬ng øng víi viÖc ®Æt 4 vËt ®¸nh dÊu vµo 6 ng¨n chøa 6 lo¹i tiÒn ®ã.
H×nh 2a, 2b minh ho¹ sù t-¬ng øng nµy cho 2 çch chän 4 tê tiÒn, trong ®ã 5 v¸ch ng¨n ®-îc
biÓu diÔn b»ng 5 thanh ®øng, 4 tê tiÒn biÓu diÔn b»ng 4 ng«i sao.
1 tê 3 tê
2000® 5000® 10 000® 20 000® 50 000® 100 000®
* ***
H×nh 2a. Chän 1 tê 5 ngµn vµ 3 tê 20 ngµn ®ång.
1 tê 1 tê 2 tê
2000® 5000® 10 000® 20 000® 50 000® 100 000®
* * **
H×nh 2b. Chän 1 tê 2 ngµn, 1 tê 5 ngµn vµ 2 tê 50 ngµn ®ång.

Nh- vËy, mçi çch chän 4 tê tiÒn t-¬ng øng víi mét çch s¾p xÕp 5 thanh ®øng vµ 4 ng«i
sao. Do ®ã, sè çch chän 4 tê tiÒn b»ng sè çch chän çc vÞ trÝ cho 4 ng«i sao vµo 9 vÞ trÝ cã thÓ,
tøc lµ b»ng:
C115   126
9!
4!5!
B»ng lý luËn t-¬ng tù, ta cã thÓ chøng minh: Sè tæ hîp lÆp chËp k tõ n phÇn tö b»ng
( n  k  1)!
Rnk  C nk k 1 
k !n!
VÝ dô 2.5.3. Ph-¬ng tr×nh sau cã bao nhiªu nghiÖm nguyªn kh«ng ©m:
x1 + x2 + x3 = 11
Gi¶i: Chóng ta nhËn thÊy mçi nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh øng víi mét çch chän 11 phÇn tö
tõ mét tËp cã 3 lo¹i, sao cho cã x1 phÇn tö lo¹i 1, x2 phÇn tö lo¹i 2, x3 phÇn tö lo¹i 3 ®-îc chän.
V× vËy sè nghiÖm b»ng sè tæ hîp chËp 11 tõ tËp gåm 3 phÇn tö. Theo c«ng thøc trªn ta cã:
R311  C 11  3 1  C 13  C 13   78
11 11 2 13.12
1.2
Chóng ta còng cã thÓ t×m ®-îc sè nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh nµy khi çc Èn sè chÞu nh÷ng
rµng buéc nµo ®ã. VÝ dô, t×m sè nghiÖm nguyªn cña ph-¬ng tr×nh tho¶ m·n ®iÒu kiÖn x1  1, x2 
2, x3  3. DÔ thÊy mét nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh tho¶ m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy øng víi mét çch
chän 11 phÇn tö gåm x1 phÇn tö lo¹i 1, x2 phÇn tö lo¹i 2, x3 phÇn tö lo¹i 3, trong ®ã cã Ýt nhÊt
mét phÇn tö lo¹i 1, hai phÇn tö lo¹i 2 vµ ba phÇn tö lo¹i 3. V× thÕ, tr-íc tiªn ta chän 1 phÇn tö
lo¹i 1, 2 phÇn tö lo¹i 2 vµ 3 phÇn tö lo¹i 3, sau ®ã chän thªm 5 phÇn tö n÷a thuéc 3 lo¹i. Do vËy,
trong tr-êng hîp nµy ta cã sè nghiÖm lµ:
R 35  C 55 3  1  C 57  C 72 
7.6
=21
1 .2
2.6. Ho¸n vÞ cña tËp hîp cã çc phÇn tö gièng nhau
Trong mét sè bµi to¸n ®Õm, mét sè phÇn tö cã thÓ gièng nhau. Khi ®ã cÇn ph¶i cÈn thËn,
tr¸nh ®Õm chóng h¬n mét lÇn. §Ó râ h¬n chóng ta xÐt vÝ dô sau.
VÝ dô 2.6.1 Cã thÓ nhËn ®-îc bao nhiªu x©u kh¸c nhau b»ng çch s¾p xÕp l¹i çc ch÷ çi
cña tõ SUCCESS.
Gi¶i: Tõ SUCCESS cã 7 ch÷ çi, trong ®ã cã 3 ch÷ S, 1 ch÷ U, 2 ch÷ C vµ 1 ch÷ E. Do

vËy c©u tr¶ lêi kh«ng ph¶i lµ sè ho¸n vÞ cña 7 ch÷ çi ®-îc. §Ó x¸c ®Þnh sè x©u kh¸c nhau cã thÓ
t¹o ra ®-îc ta nhËn thÊy cã C(7,3) çch chän 3 chç cho 3 ch÷ S, cßn l¹i 4 chç trèng. Khi ®ã cã
C(4,1) çch chän mét chç cho mét ch÷ U, cßn l¹i 3 chç trèng. Cã thÓ ®Æt ch÷ C b»ng C(3,2)
çch, vµ C(1,1) çch ®Æt ch÷ E vµo x©u. Theo quy t¾c nh©n, sè çc x©u kh¸c nhau cã thÓ t¹o
®-îc lµ:
C 73 C 41 C 32 C 11    420
7 ! 4 !3 !1! 7!
3 !4 !1!3 ! 2 !1!1!0 ! 3 !2 !1!1!0 !
B»ng çch lý luËn t-¬ng tù nh- trong vÝ dô trªn chóng ta cã thÓ ®-a ra c«ng thøc tÝnh sè
ho¸n vÞ cña n phÇn tö trong ®ã cã n1 phÇn tö nh- nhau thuéc lo¹i 1, n2 phÇn tö nh- nhau thuéc
lo¹i 2, …, vµ nk phÇn tö nh- nhau thuéc lo¹i k, b»ng
n!
n 1 ! n 2 !... n k !
Chøng minh. §Ó x¸c ®Þnh sè ho¸n vÞ tr-íc tiªn chóng ta nhËn thÊy cã C n çch gi÷ n1 chç
n1
cho n1 phÇn tö lo¹i 1 , cßn l¹i n - n 1 chç trèng. Sau ®ã cã C nn2n1 çch ®Æt n 2 phÇn tö lo¹i 2 vµo
ho¸n vÞ, cßn l¹i n - n 1 - n2 chç trèng. TiÕp tôc ®Æt çc phÇn tö lo¹i 3, lo¹i 4, …, lo¹i k - 1 vµo
chç trèng trong ho¸n vÞ. Cuèi cïng cã Cnk n1  n2 .. nk 1 çch ®Æt nk phÇn tö lo¹i k vµo ho¸n vÞ.
n
Theo quy t¾c nh©n tÊt c¶ çc ho¸n vÞ cã thÓ lµ:

n! ( n  n 1 )!
C nn 1 C n 2 n ... C nn k n  ...
n
 .... n k  1
1 1
n 1 ! ( n  n 1 )! n 2 ! ( n  n 1  n 2 )!
( n  n 1  ...  n k  1 )! n!

n k !0 ! n 1 ! n 2 !... n k !
2.7. Ph©n bæ çc ®å vËt vµo trong hép
Mét sè bµi to¸n ®Õm cã thÓ gi¶i b»ng çch liÖt kª nh÷ng çch ®Æt çc ®èi t-îng kh¸c nhau
vµo trong nh÷ng hép kh¸c nhau. Chóng ta xÐt vÝ dô sau:
VÝ dô 2.7.1. Cã bao nhiªu çch chia nh÷ng xÊp bµi 5 qu©n cho mçi ng-êi trong 4 ng-êi
ch¬i tõ mét cç bµi chuÈn 52 qu©n ?
Gi¶i: Chóng ta sÏ dïng quy t¾c nh©n ®Ó gi¶i bµi to¸n nµy. Tr-íc tiªn chóng ta thÊy ng-êi
®Çu tiªn cã thÓ nhËn ®-îc 5 qu©n bµi b»ng C525 çch. V× chØ cßn 47 qu©n bµi, ng-êi thø hai cã thÓ
®-îc chia 5 qu©n bµi b»ng C 47
5
çch. TiÕp ®ã, ng-êi thø ba cã thÓ nhËn ®-îc 5 qu©n bµi b»ng C425
çch. Cuèi cïng, ng-êi thø t- nhËn ®-îc 5 qu©n bµi b»ng C375 çch. V× vËy tæng céng cã:
C 457 C 452 C 357    39953049823666054595520 !

5 52 ! 47 ! 42 ! 37 ! 52 !
C 52
4 7 !5 ! 4 2 !5 ! 3 7 !5 ! 3 2 !5 ! 5 !5 !5 !5 !3 2 !
çch chia cho 4 ng-êi mçi ng-êi mét xÊp 5 qu©n bµi.
Chó ý: Lêi gi¶i cña vÝ dô 2.7.1 còng b»ng sè ho¸n vÞ cña 52 phÇn tö chia thµnh 4 lo¹i, mçi
lo¹i cã 5 phÇn tö gièng hÖt nhau vµ lo¹i thø n¨m cã 32 phÇn tö. ThËt vËy, cã thÓ x©y dùng ®-îc
mét phÐp t-¬ng øng mét - mét gi÷a çc ho¸n vÞ vµ çc çch chia bµi nh- sau. Gi¶ sö cã 52 «
®-îc ®¸nh sè tõ 1 tíi 52. Mçi mét trong ng-êi ch¬i ®-îc "ph¸t" 5 «. Nh÷ng « cña ng-êi thø nhÊt
lµ « lo¹i 1, nh÷ng « chia cho ng-êi thø hai lµ « lo¹i hai, v.v. vµ 32 « cßn l¹i lµ çc « lo¹i 5. Khi
®ã mét çch chia xÊp 5 qu©n bµi cho 4 ng-êi chÝnh lµ mét çch s¾p xÕp mçi qu©n bµi vµo mét «.
VÝ dô 2.7.1 lµ mét bµi to¸n ®iÓn h×nh vÒ viÖc ph©n bæ çc ®å vËt kh¸c nhau vµo çc hép
kh¸c nhau. Çc ®å vËt lµ 52 qu©n bµi, cßn 5 hép lµ 4 ng-êi ch¬i (mçi hép xÕp 5 qu©n bµi) vµ mÆt
bµn ®Æt sè qu©n bµi cßn l¹i (32 qu©n). Trong tr-êng hîp tæng qu¸t ta cã: Sè çch chia n ®å vËt
kh¸c nhau vµo trong k hép kh¸c nhau sao cho cã n 1 ®å vËt ®-îc ®Æt vµo hép thø i (i = 1, 2, …,
k) b»ng
n!
n 1 ! n 2 !... n k !
2.8. So s¸nh çc cÊu h×nh tæ hîp

Çc cÊu h×nh tæ hîp mµ ta xÐt ë trªn l© bé çc phÇn tö ®-îc chän tõ tËp çc phÇn tö ®· cho
theo hai tiªu chuÈn: thø tù lÊy vµ ®iÒu kiÖn lÊy lÆp l¹i. §Ó ph©n biÖt râ çc cÊu h×nh tæ hîp ®ã ta
cã ®-a ra b¶ng so s¸nh sau:
Kh¸i niÖm KÓ ®Õn thø tù lÊy LÆp l¹i C«ng thøc

ChØnh hîp lÆp chËp k tõ n
phÇn tö
Cã Cã Ank  n k
ChØnh hîp kh«ng lÆp chËp Pnk 
n!
Cã Kh«ng
k tõ n phÇn tö (n  k )!
Cnk 
n!
Tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö Kh«ng Kh«ng
(n  k )!k!
Tæ hîp lÆp chËp k tõ n

Rnk   Cki 1Cnk  i
k -1
Kh«ng Cã
phÇn tö i 0
Ho¸n vÞ tõ n phÇn tö Kh«ng Kh«ng Pn  n!
3. Sinh çc cÊu h×nh tæ hîp
Chóng ta ®· m« t¶ çc ph-¬ng ph¸p ®Õm sè çc cÊu h×nh tæ hîp víi çc thuéc tÝnh kh¸c
nhau. Tuy nhiªn, trong nhiÒu tr-êng hîp, ta cßn ph¶i liÖt kª çc cÊu h×nh ®ã, hoÆc lùa chän çc
cÊu h×nh cô thÓ theo nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c nhau. Trong vÝ dô 2.3.3 ta ®· nªu mét minh ho¹ cô
thÓ, khi mµ ng-êi b¸n hµng cÇn chän cho m×nh mét lé tr×nh ®i tèi -u nhÊt trong sè 5040 lé tr×nh
kh¸c nhau ®i qua 7 thµnh phè. Mét vÝ dô kh¸c, gi¶ sö cã mét tËp gåm 6 sè. H·y chän ra mét sè
phÇn tö cña tËp nµy sao cho tæng cña chóng b»ng 100. Mét çch t×m çc phÇn tö nµy lµ t¹o ra tÊt
c¶ 26 = 64 tËp con cña tËp ®· cho råi kiÓm tra tæng çc phÇn tö cña chóng. Hai vÝ dô nªu trªn
chøng tá r»ng, trong mét sè bµi to¸n ®Õm, cÇn ph¶i sinh ra çc cÊu h×nh tæ hîp, trªn c¬ së ®ã lùa
chän cÊu h×nh cô thÓ ®Ó gi¶i quyÕt çc bµi to¸n ®Æt ra.
3.1. Sinh çc ho¸n vÞ
Mäi phÇn tö cña tËp n phÇn tö  bÊt kú ®Òu cã thÓ t-¬ng øng mét-mét víi tËp çc sè
nguyªn A = 1, 2, …, n. Do vËy, ®Ó liÖt kª çc ho¸n vÞ cña tËp  ta cã thÓ sinh ra çc ho¸n vÞ
cña tËp A, sau ®ã thay thÓ çc sè nguyªn b»ng çc phÇn tö cña  cã chØ sè t-¬ng øng. Chóng ta
sÏ m« t¶ mét trong çc ph-¬ng ph¸p liÖt kª çc ho¸n vÞ cña tËp A: ph-¬ng ph¸p sinh ho¸n vÞ
theo thø tù tõ ®iÓn. Ho¸n vÞ a1 a2…an ®-îc gäi lµ ®øng tr-íc (nhá h¬n) ho¸n vÞ b1b2 …bn nÕu víi k
nµo ®ã (1  k  n) ta cã: a1 = b1, a2 = b2, …, ak-1 = bk-1, vµ ak < bk. Nãi çch kh¸c, mét ho¸n vÞ
cña tËp n sè nguyªn d-¬ng ®Çu tiªn ®-îc gäi lµ ®øng tr-íc (theo thø tù tõ ®iÓn) mét ho¸n vÞ
kh¸c nÕu t¹i vÞ trÝ ®Çu tiªn mµ hai ho¸n vÞ kh¸c nhau ch÷ sè cña ho¸n vÞ ®Çu nhá h¬n ch÷ sè
thuéc ho¸n vÞ thø hai.
VÝ dô 3.1.1. Ho¸n vÞ 23145 cña tËp 1, 2, 3, 4, 5 lµ ®øng tr-íc ho¸n vÞ 23514, v× nh÷ng
ho¸n vÞ nµy trïng nhau ë hai vÞ trÝ ®Çu tiªn, nh-ng sè 1 ë vÞ trÝ thø ba cña ho¸n vÞ ®Çu nhá h¬n sè
5 còng ë vÞ trÝ thø ba cña ho¸n vÞ sau. T-¬ng tù ho¸n vÞ 41532 lµ ®øng tr-íc 52143.
ThuËt to¸n sinh ra çc ho¸n vÞ cña tËp A dùa trªn thñ tôc x©y dùng ho¸n vÞ kÕ tiÕp theo thø
tù tõ ®iÓn cña ho¸n vÞ cho tr-íc a1a2…an. Çch x©y dùng ho¸n vÞ liªn tiÕp nµy.®-îc tiÕn hµnh
nh- sau. §Çu tiªn ta gi¶ sö an-1 < an. Râ rµng nÕu ®æi chç an-1 vµ an cho nhau th× sÏ nhËn ®-îc
ho¸n vÞ míi ®øng sau (lín h¬n) ho¸n vÞ ®· cho vµ kh«ng thÓ cã mét ho¸n vÞ nµo kh¸c lín h¬n
ho¸n vÞ xuÊt ph¸t mµ l¹i bÐ h¬n ho¸n vÞ nhËn ®-îc b»ng viÖc ®æi chç an-1 vµ an. VÝ dô, ho¸n vÞ
liªn tiÕp sau ho¸n vÞ 234156 lµ ho¸n vÞ 234165. NÕu an-1 > an th× kh«ng thÓ nhËn ®-îc ho¸n vÞ
lín h¬n b»ng çch ®æi chç hai sè h¹ng nµy trong ho¸n vÞ ®· cho. B©y giê ta h·y xem xÐt ba sè
h¹ng cuèi cïng trong ho¸n vÞ a1a2…an. NÕu an-2 < an-1 th× cã thÓ s¾p xÕp l¹i ba sè cuèi cïng ®Ó
cã thÓ nhËn ®-îc mét ho¸n vÞ míi liÒn sau ho¸n vÞ xuÊt ph¸t. Trong hai sè an-1 vµ an ta chän sè
nhá h¬n ®Æt vµo vµo vÞ trÝ n - 2, sau ®ã ®Æt sè nguyªn cßn l¹i vµ sè an - 2 vµo hai vÞ trÝ cuèi cïng
theo thø tù t¨ng dÇn. VÝ dô, ho¸n vÞ liÒn sau ho¸n vÞ 234165 lµ 234516.
NÕu an-2 > an-1 (vµ an-1 > an), th× kh«ng thÓ nhËn ®-îc ho¸n vÞ lín h¬n b»ng çch ®æi chç
ba sè h¹ng cuèi cïng cña ho¸n vÞ. Dùa trªn nh÷ng nhËn xÐt nµy ta cã thÓ m« t¶ ph-¬ng ph¸p
tæng qu¸t t¹o ho¸n vÞ liÒn sau (theo thø tù tõ ®iÓn) cña ho¸n vÞ cho tr-íc a1 a2…an nh- sau:
Tr-íc tiªn, t×m cÆp sè nguyªn liÒn kÒ ®Çu tiªn tÝnh tõ ph¶i qua tr¸i cña ho¸n vÞ mµ sè ®Çu
nhá h¬n sè sau, tøc lµ t×m çc sè nguyªn aj vµ aj+1 sao cho aj < aj+1 vµ aj+1 > aj+2 > …>an. Sau
®ã, ®Ó nhËn ®-îc ho¸n vÞ liÒn sau, ta ®Æt vµo vÞ trÝ thø j sè nguyªn nhá nhÊt trong çc sè lín h¬n
aj cña tËp aj+1, aj+2, …, an , råi liÖt kª theo thø tù t¨ng dÇn cña çc sè cßn l¹i cña aj+1, aj+2, …, an
vµo çc vÞ trÝ j + 1, …, n. Cã thÓ thÊy r»ng, kh«ng cã ho¸n vÞ nµo lín h¬n ho¸n vÞ xuÊt ph¸t vµ
nhá h¬n ho¸n vÞ võa t¹o ra.
VÝ dô 3.1.2. T×m ho¸n vÞ liÒn sau theo thø tù tõ ®iÓn cña ho¸n a= (a1a2a3 a4a5 )=362541.
Gi¶i: CÆp sè nguyªn ®Çu tiªn ph¶i tÝnh tõ ph¶i qua tr¸i cã sè tr-íc nhá h¬n sè sau lµ a3 =
2 vµ a4 = 5. Sè nhá nhÊt trong çc sè bªn ph¶i cña sè 2 mµ l¹i lín h¬n 2 lµ sè 4. §Æt sè 4 vµo vÞ
trÝ thø 3. Sau ®ã ®Æt çc sè 2, 5, 1 theo thø tù t¨ng dÇn vµo ba vÞ trÝ cßn l¹i. Ho¸n vÞ liÒn sau theo
thø tù tõ ®iÓn cña ho¸n vÞ ®· cho 362541 lµ 364125.
NÕu chóng ta ¸p dông liªn tiÕp (n! - 1) lÇn thñ tôc ®· m« t¶ ë trªn, b¾t ®Çu b»ng ho¸n vÞ
nhá nhÊt theo thø tù tõ ®iÓn, tøc lµ 12…n, ta sÏ nhËn ®-îc tÊt c¶ n! çc ho¸n vÞ cña tËp n sè
nguyªn A = 1, 2, …, n.
VÝ dô 3.1.3. Sö dông thuËt to¸n nªu trªn t¹o çc ho¸n vÞ cña çc sè nguyªn 1, 2, 3 theo thø
tù tõ ®iÓn.
Gi¶i: Chóng ta b¾t ®Çu b»ng ho¸n vÞ 123. §æi chç 3 vµ 2 ta nhËn ®-îc ho¸n vÞ tiÕp theo lµ
132. TiÕp theo, v× 3 > 2 vµ 1 < 3 nªn ph¶i xÐt c¶ 3 sè trong nhãm ho¸n vÞ nµy. §Æt sè nhá nhÊt
trong hai sè 3 vµ 2 (sè 2) vµo vÞ trÝ thø nhÊt, sau ®ã lµ hai sè cßn l¹i (1 vµ 3) vµo vÞ trÝ thø 2 vµ
thø 3 theo thø tù t¨ng dÇn, tøc lµ ta cã 213. §æi chç 1 vµ 3 cho nhau v× 1 < 3 ®-îc 231. V× 2 < 3
nªn ®-îc ®Æt 3 vµo vÞ trÝ ®Çu tiªn vµ sau ®ã lµ 1 vµ 2, tøc lµ 312. Cuèi cïng, ®æi chç 1 víi 2 ta
nhËn ®-îc ho¸n vÞ lín nhÊt 321. KÕt qu¶ tr×nh tù çc ho¸n vÞ x©y dùng ®-îc lµ : 123; 132; 213;
231; 312; 321.
3.2. Sinh çc tæ hîp
V× tæ hîp cña mét tËp h÷u h¹n chÝnh lµ mét tËp con cña tËp ®ã, nªn ta cã thÓ dïng phÐp
t-¬ng øng mét - mét gi÷a çc tËp con cña tËp  = a1 , a2, …, an vµ çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n
®Ó sinh çc tæ hîp. Mét x©u nhÞ ph©n øng víi mét tËp con, t¹i vÝ trÝ k, sÏ cã sè 1 hoÆc sè 0 tuú
theo phÇn tö ak thuéc vµo tËp con ®ã hay kh«ng. NÕu cã thÓ liÖt kª tÊt c¶ çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi
n th× ta sÏ nhËn ®-îc tÊt c¶ çc tËp con cña tËp n phÇn tö (vµ còng chÝnh lµ çc tæ hîp cña tËp
®ã).
MÆt kh¸c, mét x©u nhÞ ph©n ®é dµi n còng lµ khai triÓn nhÞ ph©n cña mét sè nguyªn n»m
gi÷a 0 vµ 2n - 1. Khi ®ã 2n x©u nhÞ ph©n cã thÓ liÖt kª theo thø tù t¨ng dÇn cña sè nguyªn trong
biÓu diÔn nhÞ ph©n cña chóng. Chóng ta sÏ b¾t ®Çu tõ x©u nhÞ ph©n bÐ nhÊt 00…0 (n sè 0). Mçi
b-íc ®Ó t×m x©u liÒn sau mét x©u nhÞ ph©n cho tr-íc bao gåm viÖc t×m vÞ trÝ ®Çu tiªn tÝnh tõ ph¶i
qua tr¸i mµ ë ®ã lµ sè 0, sau ®ã thay tÊt c¶ sè 1 ë bªn ph¶i sè nµy b»ng 0 vµ ®Æt sè 1 vµo chÝnh vÞ
trÝ nµy.
VÝ dô 3.2.1. T×m x©u nhÞ ph©n liÒn sau cña b=( b1b2b3b4b5b6 b7b8b9)=100011111.
Gi¶i: Bit ®Çu tiªn tõ bªn ph¶i sang b»ng 0 lµ bit thø t-, ta thay nã b»ng sè 1 vµ 5 bit 1 bªn
ph¶i nã ®-îc thay b»ng sè 0, tõ ®ã ta ®-îc x©u nhÞ ph©n liÒn sau cña x©u ®· cho lµ 10010
0000.
VÝ dô 3.2.2. ¸p dông thuËt to¸n trªn víi n=3.
Gi¶i: '000'  '001'  '010'  '011'  '100'  '101'  '110'  '111'

TiÕp theo chóng ta sÏ tr×nh bµy thuËt to¸n t¹o çc tæ hîp chËp k tõ n phÇn tö 1, 2, …,
n. Mçi tæ hîp chËp k cã thÓ biÓu diÔn b»ng mét x©u t¨ng, do vËy cã thÓ liÖt kª çc tæ hîp theo
thø tù tõ ®iÓn. Râ rµng, theo thø tù tõ ®iÓn, tæ hîp ®Çu tiªn lµ (1, 2, . . ., k) vµ tæ hîp cuèi cïng lµ
(n-k+1, n-k+2, . . .,n). Gi¶ sö (a1a2…ak) lµ tæ hîp ®ang cã ch-a ph¶i lµ tæ hîp cuèi cïng theo
thø tù tõ ®iÓn, khi ®ã cã thÓ chøng minh ®-îc r»ng tæ hîp kÕ tiÕp trong thø tù tõ ®iÓn cã thÓ x©y
dùng b»ng çch thùc hiÖn çc quy t¾c biÕn ®æi sau ®èi víi tæ hîp ®ang cã:
 T×m tõ bªn ph¶i d·y a1a2…ak phÇn tö ai  n-k+i ; NÕu kh«ng thÊy th× dõng.
Thay ai bëi ai +1
Thay aj bëi aj +j - 1 víi j = i+1, i+2, k.
§Ó minh ho¹ ta xÐt vÝ dô sau.
VÝ dô 3.2.3. T×m tæ hîp chËp 4 tõ tËp 1, 2, 3, 4, 5, 6 ®i liÒn sau tæ hîp 1, 2, 5, 6.
Gi¶i: Lïi tõ ph¶i qua tr¸i ta thÊy a2 = 2 lµ sè h¹ng ®Çu tiªn cña tæ hîp ®· cho tho¶ m·n
®iÒu kiÖn ai  6 - 4 + i (trong tr-êng hîp nµy i=2). §Ó nhËn ®-îc tæ hîp tiÕp sau ta t¨ng ai lªn
mét ®¬n vÞ, tøc a2 = 3, sau ®ã ®Æt a3 = 3+1 = 4 vµ a4 = 3 + 2 = 5. VËy tæ hîp liÒn sau ®· cho lµ
1, 3, 4, 5.
VÝ dô 3.2.4. LiÖt kª çc tæ hîp chËp 3 tõ tËp 1, 2, 3, 4, 5

Gi¶i: Ta cã : C53   10 . ¸p dông thuËt to¸n b¾t ®Çu tõ tæ hîp 1 2 3 ta thu ®-îc tÊt c¶
5!
(5  3)!2!
çc tæ hîp cÇn t×m:
1 2 3 1 2 4  1 2 5  1 3 4  1 3 5  1 4 5  2 3 4  2 3 5  2 4 5  3 4 5
3.3. NhÞ thøc Newton
Mét sè tÝnh chÊt quan träng liªn quan ®Õn çc hÖ sè tæ hîp cã øng dông réng r·i. Trong
tiÕt nµy ta sÏ ®-a ra mét vµi tÝnh chÊt vµ çc øng dông cña chóng. Cã thÓ chøng minh ®-îc çc
c«ng thøc sau:
a. Cn0  C nn  1
b. Cnk  Cnk 1  C nn1
c. Cnk  Cnk 1  C nk1
d. ( x  y) n   Cin x i y n i
n
i 0
Chøng minh. Çc c«ng thøc a-c cã thÓ chøng minh mét çch trùc tiÕp. VÝ dô, xÐt c«ng
thøc c, ta cã:
C nk  C nk  1    [  ]
n! n! n! 1 1
(n - k)! k! ( n  k  1)! ( k  1)! ( n  k )! ( k  1)! k ( n  k  1)
n 1 ( n  1)!
  C nk 1
n!
( n  k )! ( k  1)! ( n  k  1) k ( n  k  1)! k !
C«ng thøc c còng cã thÓ ®-îc chøng minh nh- sau, gi¶i sö cã tËp  = a1, a2, …, an 
{a} cã n+1 phÇn tö, cã bao nhiªu tËp con cña  cã k phÇn tö ? Râ rµng lµ, sè tËp con cã k phÇn
tö cña  lµ Cn 1 , mÆt kh¸c sè tËp con cña  cã thÓ chia thµnh 2 lo¹i gåm sè tËp con kh«ng
k
chøa phÇn tö {a} lµ C nk 1 vµ sè tËp con chøa phÇn tö {a}lµ C nk tõ ®ã ta cã: Cnk  Cnk 1  C nk1 .
§Ó chøng minh c«ng thøc ë môc d, ta cã thÓ dïng ph-¬ng ph¸p quy n¹p theo n.
B-íc 1. C«ng thøc d ®óng víi n=1: (x+y) = x+y vµ n=2 : (x + y)2 = x2 + 2xy + y2
B-íc 1. Gi¶ sö c«ng thøc d ®óng víi n  k, ta cÇn chøng minh nã còng ®óng víi n = k+1.
ThËt vËy, ta cã
( x  y)k 1  ( x  y)k (x  y)   Cik xi y k i ( x  y)   Cik ( xi1 y k i  xi y (k 1)i )  Ck0xyk

k k
i 0 i 0
C y 0
k
k 1
C x y
1 2
k
k 1
 C xy  C x y
1
k
k 2 3
k
k 2
 ....  C xk 1  Ckk x k y  y k 1  (Ck0  Ck1 ) xyk
k
k
 (Ck1  Ck2 ) x2 y k 1  ....... (Ckk 1  Ckk ) x k y  x k 1  Ck01 x0 y k 1  Ck11 xyk 

k 1
Ck21 x2 y (k 1)2  ...... Ckk1 xk y  Ckk11 x k 1   Cki 1 xi y ( k 1)i
i 0
L-u ý ta ®· sö dông ®¼ng thøc Pascal trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi trªn. C«ng thøc d th-êng
®-îc gäi lµ c«ng thøc triÓn khai nhÞ thøc Newton. DÔ dµng thu ®-îc mét sè hÖ qu¶ hiÓn nhiªn
cña nhÞ thøc Newton:
Khi x = y =1, ta cã:  C ni  2 n

n
i 0
Khi x = -1 , y =1 ta cã :  ( 1) i C ni  0   ( 1) C n   ( 1) Cn

n [n / 2] [ n / 2]
i i i i
i0 i 2 k ; k  0 i  2 k 1; k 1
Chóng ta xÐt thªm mét vµi vÝ dô.

VÝ dô 3.3.1. TÝnh tæng çc hÖ sè cña çc sè h¹ng chøa x2 trong triÓn khai biÓu thøc
(x + y + z)n
Gi¶i : Theo c«ng thøc cña nhÞ thøc Newton ta cã:
n
( x  y  z ) n  [ x  ( y  z )] n   Cni x i ( y  z ) n i
i 0
sè h¹ng chøa x khi i=2 , tøc lµ çc sè h¹ng sau
2
n2
x2 ( y  z)n2  Cn2 (  Cnj2 y j z n2 j ) x2
j0
vËy tæng çc hÖ sè cña çc sè h¹ng chøa x2 lµ

n2 n( n  1) n  2
Cn2 (  C nj 2 )  2  2 n  3 n( n  1)
j 0 2
k k i
VÝ dô 3.3.2. Chøng minh h»ng ®¼ng thøc Vandermonde: Cn  m   CnC m
k i
i 0
Gi¶i : VÕ tr¸i cña ®¼ng thøc lµ sè tËp con cã k phÇn tö cña tËp cã (n + m) phÇn tö. Gi¶ sö
cã tËp  = a1, a2, …, an , an+1, …, an+m}= 1  2 , trong ®ã 1 = a1 , a2, …, an vµ 2 = an+1,
an+2 , …, an+m nh- vËy ®Ó chän tËp con cã k phÇn tö cña  ta cã thÓ chän theo çc ph-¬ng ¸n
sau:
 Chän tÊt c¶ k phÇn tö tõ tËp 2 , ta cã Cmk tr-êng hîp,
 Chän 1 phÇn tö tõ tËp 1 vµ (k-1) phÇn tö tõ tËp 2, ta cã Cn1Cmk - 1 tr-êng hîp,
 ....
 Chän i phÇn tö tõ tËp 1 vµ (k-i) phÇn tö tõ tËp 2 , ta cã Cni Cmk -i tr-êng hîp,
 ....
 Chän c¶ k phÇn tö tõ tËp 2 ,ta cã Cnk tr-êng hîp.
Theo nguyªn lý céng ta cã

k
Cnk m  Cmk  Cn1Cmk 1  Cn2 Cmk  2  ...  Cnk 1Cm1  Cnk   Cni Cmk  i
i 0
n
VÝ dô 3.3.3. Chøng minh c«ng thøc sau :  kC k
n  n2 n -1
k 1
Gi¶i : Ta cã thÓ gi¶i bµi nµy b»ng hai çch sau :

n
Çch 1. Theo nhÞ thøc Newton ta cã (1  x ) n   C k x k ,  x. §¹o hµm theo x c¶ hai
n
k 0
vÕ ta ®-îc:
n n
n(1  x)n1   kCnk xk 1   kCnk xk 1
k 0 k 1
n
§Æt x = 1 ta thu ®-îc ®iÒu ph¶i chøng minh:  kC k  n2n-1
n
k 1
VÝ dô 3.3.4. Chøng minh c«ng thøc tÝnh tæ hîp lÆp chËp k tõ n phÇn tö:
k -1
Rnk   Cki 1Cnk  i  Cnk k 1
i 0
Gi¶i : Ta cã ( x  1) n  k  1  ( x  1) k  1 ( x  1) n
TriÓn khai c«ng thøc nhÞ thøc Newton c¶ hai vÕ:
XÐt vÕ tr¸i:
Cnj k x j . Do vËy, hÖ sè cña sè h¹ng chøa x lµ Cn  k  1

n  k 1 k
( x  1) n  k 1  
k
j 0
XÐt vÕ ph¶i:
( x  1) k 1( x  1) n  (  Cki 1 xi )(  Cnj x j ) . Do vËy, hÖ sè cña sè h¹ng chøa x lµ

k 1 n k
i 0 j 0
k 1 i k i
 Ck 1Cn
i 0
V× hÖ sè cña sè h¹ng chøa xk ë hai vÕ cña ®¼ng thøc ph¶i b»ng nhau, ta suy ra ®iÒu ph¶i chøng
minh.
VÝ dô 3.3.5. Chøng minh c«ng thøc sau:
 Cnk k 1
k
 Cn  i
i
i 0
Gi¶i: ¸p dông hÖ thøc Pascal ta cã:
 Cn0  Cn11  Cn13  . . . .  Cnkk  Cn01  Cn11  Cn2 2  . . . .  Cnkk 

k
 Cni
i
i 0
Cn1 2  Cn22  . . . .  Cnk k  Cn23  . . . .  Cnk k  . . . .  Cnk k 1
VÝ dô 3.3.6. Chøng minh ®¼ng thøc sau:

n
C2nn   (Cni ) 2
i 0
Gi¶i : ¸p dông ®¼ng thøc Vandermonde ë vÝ dô 3.4.2 khi k=n; m=n vµ tÝnh chÊt b ta cã:
n n
C2nn   Cni Cnn  i   (Cni ) 2
i0 i 0
4. Nguyªn lý Dirichlet
4.1. Më ®Çu
Nguyªn lý Dirichlet do nhµ to¸n häc ng-êi §øc næi tiÕng lµ Dirichlet ®Ò xuÊt tõ thÕ kû
19 ®· ®-îc ¸p dông ®Ó chøng minh sù tån t¹i nghiÖm trong nhiÒu bµi to¸n tæ hîp. Nguyªn lý nµy
®-îc ph¸t triÓn tõ mét mÖnh ®Ò rÊt ®¬n gi¶n gäi lµ nguyªn lý “Chuång chim bå c©u”: Gi¶ sö cã
mét ®µn chim bå c©u bay vµo chuång. NÕu sè chim nhiÒu h¬n sè ng¨n chuång th× ch¾c ch¾n cã
Ýt nhÊt mét ng¨n cã nhiÒu h¬n mét con chim.
H×nh 1. Minh ho¹ 6 con chim vµ 4 ng¨n chuång

Mét çch tæng qu¸t, nguyªn lý Dirichlet ®-îc ph¸t biÓu nh- sau: NÕu xÕp nhiÒu h¬n n
®èi t-îng vµo n çi hép th× tån t¹i Ýt nhÊt mét hép chøa kh«ng Ýt h¬n 2 ®èi t-îng.
ViÖc chøng minh nguyªn lý nµy cã thÓ tiÕn hµnh b»ng lËp luËn ph¶n chøng rÊt ®¬n gi¶n:
Gi¶ sö kh«ng hép nµo chøa nhiÒu h¬n mét ®èi t-îng, th× chØ cã nhiÒu nhÊt lµ n ®èi t-îng ®-îc
xÕp trong çc hép, tr¸i víi gi¶ thiÕt lµ sè ®èi t-îng lín h¬n n.
VÝ dô 4.1.1. Mét n¨m cã nhiÒu nhÊt 366 ngµy. Do vËy trong sè 367 ng-êi bÊt kú bao giê
còng cã Ýt nhÊt 2 ng-êi cã cïng ngµy sinh.
VÝ dô 4.1.2. Thang ®iÓm bµi kiÓm tra ®-îc cho tõ 0 ®Õn 10, tøc lµ cã 11 thang ®iÓm
kh¸c nhau. Do vËy, trong sè 12 sinh viªn bÊt kú cña líp sÏ cã Ýt nhÊt 2 ng-êi cã kÕt qu¶ bµi kiÓm
tra gièng nhau.
VÝ dô 4.1.3. CÊp bËc qu©n hµm cña sü quan cã 8 cÊp tõ thiÕu uý ®Õn ®¹i t¸. Do vËy trong
mét ®¬n vÞ cã 9 sü quan th× sÏ cã Ýt nhÊt hai ng-êi cïng cÊp bËc.
VÝ dô 4.1.4. Cã 20 thµnh phè, gi÷a çc thµnh phè cã thÓ cã ®-êng giao th«ng nèi trùc
tiÕp víi nhau hoÆc kh«ng. Chøng minh r»ng cã Ýt nhÊt 2 thµnh phè cã sè thµnh phè kh¸c nèi trùc
tiÕp víi chóng lµ nh- nhau.
Gi¶i. Ta gäi ai lµ sè thµnh phè cã ®-êng giao th«ng nèi trùc tiÕp víi thµnh phè thø i vµ
 = a1, a2, …, a20 lµ tËp çc gi¸ trÞ ®ã, khi ®ã mçi gi¸ trÞ 0  ai  19 , kh«ng thÓ ®ång thêi
cã mÆt gi¸ trÞ 0 vµ 19 v× nÕu trong tËp  cã gi¸ trÞ 0 tøc lµ cã mét thµnh phè c« lËp th× sÏ kh«ng
cã thµnh phè nµo ®-îc nèi víi c¶ 19 thµnh phè cßn l¹i, ng-îc l¹i còng vËy. Do ®ã tËp  chØ cã
tèi ®a 19 gi¸ trÞ kh¸c nhau. Theo nguyªn lý Dirichlet sÏ tån t¹i Ýt nhÊt mét cÆp i  j sao cho ai=
aj .
VÝ dô 4.1.5. Cho n¨m ®iÓm M1(x1,y1), M2(x2,y2), M3(x3,y3), M4(x4,y4), M5(x5,y5)
cã çc to¹ ®é nguyªn trªn mÆt ph¼ng to¹ ®é Decac. Chøng minh r»ng tån t¹i Ýt nhÊt hai ®iÓm mµ
cã to¹ ®é trung ®iÓm cña ®o¹n th¼ng nèi hai ®iÓm ®ã lµ çc sè nguyªn.
Gi¶i. §Æt  = M1, M2,M3, M4,M5, ta x©y dùng ¸nh x¹ f(Mi)=(xi mod 2, yi mod 2)
tøc lµ f :  -> B2 , trong ®ã B2 lµ tËp çc d·y nhÞ ph©n cã ®é dµi 2. Ta cã N() =5, N(B2)=4,
theo nguyªn lý Dirichlet tån t¹i Mi Mj sao cho f(Mi) = f(Mj) tøc lµ çc to¹ ®é cña hai ®iÓm
theo trôc x vµ y ®Òu cïng ch½n hoÆc cïng lÎ, do vËy trung ®iÓm cña ®o¹n th¼ng nèi hai ®iÓm nµy
cã t¹o ®é lµ çc sè nguyªn.
VÝ dô 4.1.6. Khi kiÓm kª danh môc 80 chi tiÕt, mçi chi tiÕt cã thÓ ®-îc ®¸nh gi¸ lµ “tèt”
hoÆc “kh«ng tèt”, cã 50 chi tiÕt ®-îc ®¸nh gi¸ lµ “tèt”. Chøng minh r»ng cã Ýt nhÊt hai chi tiÕt
®-îc ®¸nh gi¸ lµ “ kh«ng tèt” cã sè thø tù çch nhau 3 hoÆc 6 ®¬n vÞ.
Gi¶i.  = a1, a2, …, a30, 1  ai  80 lµ tËp çc sè thø tù kh¸c nhau cña çc chi tiÕt
®-îc ®¸nh gi¸ lµ "kh«ng tèt", ta x©y dùng tËp * =  a1, a2, …, a30, a1+3, a2+3, …, a30 +3,
a1+6, a2+6, …, a30+6} = ’’’ vµ ký hiÖu lµ * = b1, b2, …, b90}, theo ®Çu bµi cã 1
 bi  86. TËp * cã 90 sè nguyªn nhËn 86 gi¸ trÞ kh¸c nhau, theo nguyªn lý Dirichlet tån t¹i Ýt
nhÊt mét cÆp hai sè bi = bj , çc sè bi , bj kh«ng ®ång thêi n»m trong , bi, bj còng kh«ng ®ång
thêi n»m trong ’ vµ bi, bj còng kh«ng ®ång thêi n»m trong ’’. VËy chØ cã thÓ lµ bi = ai  vµ
bj = ak +3 ’, tøc lµ ai = ak +3 hoÆc bi = ai   vµ bj = aq +6 ’’, tøc lµ ai = ak +6 hoÆc bi
= ak+3 ’ vµ bj = aq +6  ’’, tøc lµ ak = aq +3.
4.2. Nguyªn lý Dirichlet tæng qu¸t
NÕu xÕp n ®èi t-îng vµo k hép, th× tån t¹i Ýt nhÊt mét hép chøa kh«ng Ýt h¬n [n/k] ®èi
t-îng (ký hiÖu [x] lµ sè nguyªn nhá nhÊt kh«ng nhá h¬n x). Theo ng«n ng÷ tËp hîp vµ ¸nh x¹,
nguyªn lý Dirichlet tæng qu¸t cã thÓ ph¸t biÓu nh- sau :
Cho X vµ Y lµ tËp h÷u h¹n f : X -> Y lµ ¸nh x¹ tõ X vµo Y, gäi N(X) = n, N(Y) = m vµ
k = [n/m], khi ®ã tån t¹i kh«ng Ýt h¬n k phÇn tö cña tËp X : x1  x2 . . .  xk sao cho f(x1) =
f(x2)=. . . = f(xk).
Chøng minh. Ta dïng ph-¬ng ph¸p ph¶n chøng, kh«ng gi¶m tÝnh tæng qu¸t ta ký hiÖu ta
ký hiÖu X = x1, x2, …, xn vµ Y = y1, y2, …, ym, Xi = {x X / f(x)= yi}. Gi¶ sö N(Xi)  k-
1 víi 1  i  m, n= N(X) = N(Xi)  (k-1)(n/m)<k(n/m)<n, tõ ®ã suy ra tån t¹i N(Xi) > k.
VÝ dô 4.2.1. Trong 150 ng-êi cã Ýt nhÊt [150/12] = 13 ng-êi cïng th¸ng sinh.
VÝ dô 4.2.2. CÇn ph¶i cã tèi thiÓu bao nhiªu sinh viªn ghi tªn vµo líp to¸n häc Rêi r¹c ®Ó
ch¾c ch¾n r»ng sÏ cã Ýt nhÊt 6 ng-êi ®¹t cïng mét ®iÓm thi, nÕu thang ®iÓm gåm 6 bËc
0,1,2,3,4,5?
Gi¶i. §Ó cã Ýt nhÊt 6 ng-êi cïng ®iÓm thi sè sinh viªn tèi thiÓu lµ sè nguyªn nhá nhÊt sao
cho [N/6] = 6. Sè ®ã lµ N = 6.6 + 1 = 37.
VÝ dô 4.2.3. Chøng minh r»ng cã p sè 1 vµ q sè 0 xÕp thµnh vßng trßn theo trËt tù ngÉu
nhiªn, nÕu p, q, k lµ çc sè nguyªn d-¬ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn p  kq th× tån t¹i Ýt nhÊt mét d·y
kh«ng Ýt h¬n k sè 1 ®i liÒn nhau.
Gi¶i. XÕp q sè 0 t¹o thµnh q khe ®Ó ®-a p çc sè 1 vµo. Khi ®ã theo nguyªn lý Dirichlet
tån t¹i Ýt nhÊt mét khe cã kh«ng Ýt h¬n [p/q]  k sè 1.
4.3. Mét vµi øng dông thó vÞ cña nguyªn lý Dirichlet
Trong nhiÒu ¸p dông cña nguyªn lý Dirichlet çc ®èi t-îng ®Æt vµo hép cÇn ph¶i ®-îc
chän mét çch kh«n khÐo. B©y giê chóng ta sÏ m« t¶ mét vµi ¸p dông nh- vËy.
VÝ dô 4.3.1. Trong mét th¸ng 30 ngµy mét c«ng nh©n lµm Ýt nhÊt mçi ngµy mét s¶n phÈm,
nh-ng c¶ th¸ng lµm kh«ng qu¸ 45 s¶n phÈm. Chøng minh r»ng cã nh÷ng ngµy liªn tiÕp ng-êi
nµy lµm ra 14 s¶n phÈm.
Gi¶i. Gäi aj lµ sè s¶n phÈm ng-êi ®ã ®· lµm kÓ tõ ngµy ®Çu th¸ng tíi hÕt ngµy j. Khi ®ã
a1, a2, …, a30 lµ mét d·y sè nguyªn d-¬ng ph©n biÖt vµ t¨ng dÇn víi 1  aj  45. H¬n thÕ n÷a
a1 + 14, a2 + 14, …, a30 + 14 còng lµ mét d·y çc sè nguyªn d-¬ng ph©n biÖt vµ t¨ng dÇn víi
15  a1 + 14  59.
S¸u m-¬i sè nguyªn d-¬ng a1, a2, …, a30, a1 + 14, a2 + 14, …, a30 + 14 lu«n nhá h¬n
hoÆc b»ng 59. Theo nguyªn lý Dirichlet cã Ýt nhÊt hai trong 60 sè nµy b»ng nhau. V× çc d·y a1,
a2, …, a30 vµ a1 + 14, a2 + 14, …, a30 + 14 gåm çc sè ph©n biÖt nªn tån t¹i çc chØ sè i, j ®Ó
sao cho ai = aj + 14 (j < i). §iÒu nµy cã nghÜa lµ tõ ngµy j + 1 tíi hÕt ngµy i ng-êi ®ã ®· lµm
®óng 14 s¶n phÈm.
VÝ dô 4.3.2. Chøng tá r»ng trong n + 1 sè nguyªn d-¬ng kh«ng v-ît qu¸ 2n tån t¹i Ýt
nhÊt mét sè chia hÕt cho mét sè kh¸c.
Gi¶i: Ta viÕt mçi sè nguyªn a1, a2, …, an+1 d-íi d¹ng tÝch cña mét luü thõa c¬ sè 2 víi
mét sè lÎ. Nãi çch kh¸c ta cã aj = 2 j .q j trong ®ã kj lµ mét sè nguyªn kh«ng ©m cßn qj lµ mét
k
sè d-¬ng lÎ nhá h¬n 2n. V× chØ cã n sè nguyªn d-¬ng lÎ nhá h¬n 2n nªn theo nguyªn lý
Dirichlet tån t¹i hai trong sè lÎ q1, q2, …, qn+1 b»ng nhau, tøc lµ cã hai chØ sè i vµ j sao cho qi =
qj = q (q lµ gi¸ trÞ chung cña chóng). Khi ®ã ai = 2 q vµ aj = 2 q . Suy ra nÕu ki  kj th× aj

ki kj
chia hÕt cho ai cßn trong tr-êng hîp ng-îc l¹i ai chia hÕt cho aj.
Sö dông khÐo lÐo nguyªn lý Dirichlet cã thÓ chøng minh sù tån t¹i cña d·y con t¨ng hay
gi¶m cã ®é dµi nµo ®ã trong mét d·y çc sè nguyªn kh¸c nhau cho tr-íc. Tr-íc khi tr×nh bµy
çc ¸p dông nµy chóng ta sÏ ®-a ra mét vµi ®Þnh nghÜa. Gi¶ sö a1, a2, …, an lµ d·y çc sè thùc.
D·y con cña d·y nµy lµ d·y cã d¹ng a i , a i ,..., a i trong ®ã 1  i1  i2 < … , im  N. Nãi çch
1 2 n
kh¸c, d·y con lµ d·y nhËn ®-îc tõ d·y xuÊt ph¸t vµ gi÷ nguyªn thø tù b¹n ®Çu cña chóng. Mét
d·y gäi lµ thùc sù t¨ng nÕu mçi sè h¹ng lín h¬n sè h¹ng liÒn tr-íc nã, vµ mét d·y gäi lµ thùc sù
gi¶m nÕu mçi sè h¹ng nhá h¬n sè h¹ng liÒn tr-íc nã.
VÝ dô 4.3.3. Mäi d·y n2 + 1 sè thùc ph©n biÖt ®Òu cã mét d·y con dµi n + 1 hoÆc lµ thùc
sù t¨ng hoÆc lµ thùc sù gi¶m.
Gi¶i. Gi¶ sö a1 , a2 ,..., an2 1 lµ d·y n2 + 1 sè thùc kh¸c nhau.
Gäi ik lµ ®é dµi cña d·y con thùc sù t¨ng dµi nhÊt b¾t ®Çu tõ ak, cßn dk lµ ®é dµi cña d·y
con thùc sù gi¶m b¾t ®Çu tõ ak. Nh- vËy ta ®· kÕt hîp sè h¹ng ak víi mét cÆp sè nguyªn (ik, dk).
Gi¶ sö kh«ng cã d·y con thùc sù t¨ng hoÆc thùc sù gi¶m cã ®é dµi n + 1. §iÒu nµy cã
nghÜa lµ c¶ hai sè d-¬ng ik vµ dk ®Òu nhá h¬n hay b»ng n (víi k = 1, …, n2 + 1). Theo quy t¾c
nh©n cã tÊt c¶ n2 cÆp (ik, dk) vµ theo nguyªn lý Dirichlet cã Ýt nhÊt hai trong sè n2 + 1 cÆp b»ng
nhau. Nãi çch kh¸c, tån t¹i hai sè h¹ng as vµ at (víi s < t) sao cho is = it vµ ds = dt . §iÒu nµy lµ
kh«ng thÓ x¶y ra. ThËt vËy, v× çc sè h¹ng cña d·y lµ kh¸c nhau, nªn ho¹c lµ as < at hoÆc lµ as >
at . NÕu as < at, khi ®ã, v× is = it ta x©y dùng tõ as d·y con t¨ng cã phÇn tö av. D·y nµy cã ®é dµi
lµ it + 1 = is + 1, ®iÒu nµy lµ v« lý v× d·y con t¨ng dµi nhÊt b¾t ®Çu tõ as cã ®é dµi is chø
kh«ng ph¶i is + 1. Hoµn toµn t-¬ng tù ®èi víi tr-êng hîp as > at .
VÝ dô 4.3.4. Gi¶ sö trong mét nhãm 6 ng-êi mµ mçi cÆp hai hoÆc lµ b¹n hoÆc lµ thï.
Chøng tá r»ng trong nhãm cã ba ng-êi lµ b¹n lÉn nhau hoÆc cã ba ng-êi lµ kÎ thï lÉn nhau.
VÝ dô nµy tr×nh bµy çch ¸p dông nguyªn lý Dirichlet vµo lý thuyÕt tæ hîp mµ vÉn quen
gäi lµ lý thuyÕt Ramsey, tªn cña nhµ to¸n häc ng-êi Anh. Lý thuyÕt Ramsey ®-îc dïng ®Ó gi¶i
quyÕt nh÷ng bµi to¸n ph©n chia çc tËp con cña mét tËp çc phÇn tö.
Gi¶i. Gäi A lµ mét trong 6 ng-êi. Trong sè 5 ng-êi cña nhãm hoÆc lµ cã Ýt nhÊt ba ng-êi
lµ b¹n cña A hoÆc cã ba ng-êi lµ kÎ thï cña A, ®iÒu nµy suy ra tõ nguyªn lý Dirichlet tæng qu¸t,
vi [5/2] = 3. Trong tr-êng hîp ®Çu ta gäi B, C, D lµ b¹n cña A. NÕu trong ba ng-êi nµy cã hai
ng-êi lµ b¹n th× hä cïng víi A lËp thµnh mét bé ba ng-êi b¹n lÉn nhau (kh«ng ai lµ kÎ thï cña ai
c¶), ng-îc l¹i, tøc lµ nÕu trong ba ng-êi B, C, D kh«ng cã ai lµ b¹n ai c¶ th× chøng tá hä lµ bé ba
ng-êi thï lÉn nhau. T-¬ng tù cã thÓ chøng minh trong tr-êng hîp cã Ýt nhÊt ba ng-êi lµ kÎ thï
cña A.
5. HÖ thøc truy håi
5.1. Kh¸i niÖm vµ çc vÝ dô
Mét sè bµi to¸n ®Õm gi¶i ®-îc b»ng çc kü thuËt ®Õm trong çc tiÕt tr-íc còng cã thÓ gi¶i
®-îc b»ng çch t×m çc mèi quan hÖ, gäi lµ quan hÖ truy håi, gi÷a çc sè h¹ng cña d·y.
VÝ dô 5.1.1. Trong mét quÇn thÓ vi sinh vËt sè l-îng çc ç thÓ t¨ng gÊp ®«i sau mçi giê.
Sau 4 giê sè l-îng chóng lµ bao nhiªu, nÕu ban ®Çu cã tÊt c¶ 5 ç thÓ? §Ó gi¶i bµi to¸n nµy ta
gi¶ sö sè vi trïng sau n giê lµ an. V× sè vi trïng t¨ng gÊp ®«i sau mçi giê nªn ta cã quan hÖ an =
2an-1 víi n lµ sè nguyªn d-¬ng tuú ý, víi ®iÒu kiÖn ban ®Çu a0 = 5. Tõ ®©y ta cã thÓ dÔ dµng x¸c
®Þnh duy nhÊt an ®èi víi mäi n kh«ng ©m. Cô thÓ, víi n=4 ta cã: a4 = 2a3 = 2.2a2 = 2.2.2a1
= 2.2.2.2a0 = 24.5=80.
Trong tiÕt nµy vµ tiÕt sau, chóng ta sÏ ®Ò cËp tíi mét sè ph-¬ng ph¸p ®Ó t×m c«ng thøc
t-êng minh cho çc sè h¹ng cña d·y cã hÖ thøc truy håi thuéc mét sè lo¹i nµo ®ã.
§Þnh nghÜa 5.1.1. XÐt d·y sè an. NÕu cã mét c«ng thøc biÓu diÔn an qua mét hay nhiÒu
sè h¹ng ®i tr-íc cña d·y a1 , a2, …, an-1 víi mäi n nguyªn vµ n  n0, trong ®ã n0 lµ nguyªn kh«ng
©m, th× c«ng thøc ®ã ®-îc gäi hÖ thøc truy håi (c«ng thøctruy håi, biÓu thøc truy håi)
®èi víi d·y an. D·y sè an ®-îc gäi lµ lêi gi¶i hay lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi nÕu çc sè
h¹ng cña nã tho¶ m·n hÖ thøc truy håi nµy.
VÝ dô 5.1.2. Cho an lµ d·y sè tho¶ m·n hÖ thøc truy håi an = an-1 - an-2 víi n = 2, 3, 4, …,
vµ gi¶ sö a0 = 5, a1 = 9. T×m a2 vµ a3 ?
Gi¶i: Tõ hÖ thøc truy håi ta cã a2 = a1 - a0 = 9 - 5 = 4 vµ a3 = a2 - a1 = 4 - 9 = -5.
VÝ dô 5.1.3. D·y an, víi an = 3n víi mäi n nguyªn kh«ng ©m cã lµ lêi gi¶i cña hÖ thøc
truy håi an = 2an-1 - an-2 víi n = 2, 3, 4, …, hay kh«ng? C©u hái còng nh- vËy ®èi víi an = 2n
vµ an = 5.
Gi¶i: Gi¶ sö an = 3n víi mäi n nguyªn kh«ng ©m. Khi ®ã víi n  2 ta thÊy r»ng an = 2an-
1 - an-2 = 2[3(n - 1)] - 3(n-2) = 3n. Do ®ã, an trong ®ã an = 3n lµ lêi gi¶i cña hÖ thøc truy håi
®· cho.
Gi¶ sö, an = 2n víi mäi n nguyªn kh«ng ©m. Râ rµng a0 = 1, a1 = 2 vµ a2 = 4. V× a2 2a1

- a0 = 2.2 - 1 = 3, do vËy d·y an trong ®ã an = 2n kh«ng lµ mét lêi gi¶i cña hÖ thøc truy håi
®· cho.
Gi¶ sö, an = 5 víi mäi n nguyªn kh«ng ©m. Khi ®ã víi n  2 ta thÊy an = 2an-1 - an-2 =
2.5 - 5 = 5. Do ®ã, d·y an trong ®ã an = 5 lµ lêi gi¶i cña hÖ thøc truy håi ®· cho.
Çc ®iÒu kiÖn ®Çu ®èi víi d·y sè ®Þnh râ gi¸ trÞ çc sè h¹ng ®i tr-íc sè h¹ng ®Çu tiªn kÓ tõ
®ã hÖ thøc truy håi cã hiÖu lùc. Ch¼ng h¹n, trong vÝ dô 5.1.2, a0 = 3 vµ a1 = 5 lµ çc ®iÒu kiÖn
®Çu. Çc ®iÒu kiÖn ®Çu vµ hÖ thøc truy håi cho phÐp ta x¸c ®Þnh duy nhÊt d·y sè. Tr-íc khi ®i
s©u t×m hiÓu çc ph-¬ng ph¸p gi¶i hÖ thøc truy håi, chóng ta xÐt mét sè vÝ dô liªn quan ®Õn viÖc
m« h×nh ho¸ b»ng çc hÖ thøc truy håi.
VÝ dô 5.1.4. L·i kÐp. Mét ng-êi göi 10 triÖu ®ång vµo tµi kho¶n cña m×nh t¹i mét ng©n
hµng víi l·i suÊt kÐp 8% mçi n¨m. Hái sau 20 n¨m anh ta cã bao nhiªu tiÒn trong tµi kho¶n cña
m×nh?
Gi¶i: Gäi Fn lµ tæng sè tiÒn cã trong tµi kho¶n ng©n hµng sau n n¨m. V× sè tiÒn cã trong
tµi kho¶n sau n n¨m b»ng sè cã sau n - 1 n¨m céng l·i suÊt n¨m thø n, nªn d·y Fn tho¶ m·n hÖ
thøc truy håi sau:
Fn = F n-1 + 0,08Fn-1 = 1,08F n-1
§iÒu kiÖn ®Çu lµ F0 = 10 triÖu ®ång.
Chóng ta cã thÓ dïng ph-¬ng ph¸p lÆp ®Ó t×m c«ng thøc trªn cho Fn. Ta cã:
F1 = (1,08)F0
2
F2 = (1,08)F1 = (1,08) F 0
…
n
Fn = (1,08)Fn-1 = (1,08) F 0.
Thay ®iÒu kiÖn ®Çu F0 = 10 triÖu ®ång vµo ta nhËn ®-îc c«ng thøc Fn = (1,08)n  10 triÖu
®ång. Khi n = 20 ta cã:
F20 = (1,08) .10  20 406 506 ®ång.

20
VÝ dô 5.1.5. Hä nhµ thá vµ sè Fibonaci. Bµi to¸n sau ®©y ®-îc ®Æt ra ®Çu tiªn bëi Fibonaci
vµo thÕ kû thø 13 trong t¸c phÈm mang tªn Liber abaci. Mét cÆp thá míi sinh (mét con ®ùc vµ
mét con çi) ®-îc th¶ lªn mét hßn ®¶o. Gi¶ sö r»ng mçi cÆp thá kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n
®-îc tr-íc khi chóng ®Çy 2 th¸ng tuæi. Tõ khi ®Çy 2 th¸ng tuæi, mçi th¸ng chóng sÏ ®Î ®-îc mét
®«i thá con. T×m c«ng thøc truy håi tÝnh sè cÆp thá trªn ®¶o sau n th¸ng, nÕu coi çc con thá lµ
tr-êng thä.
Gi¶i: Gi¶ sö Fn lµ sè cÆp thá sau n th¸ng. Sè l-îng çc cÆp thá cã thÓ tÝnh ®-îc b»ng hÖ
thøc truy håi. Cuèi th¸ng thø nhÊt sè cÆp thá trªn ®¶o lµ F1 = 1. V× cÆp thá nµy vÉn ch-a ®Õn
tuæi sinh s¶n ®-îc nªn trong th¸ng thø hai còng lµ F2 = 1. §Ó t×m sè cÆp thá sau n th¸ng, ta
céng sè cÆp thá trªn ®¶o ë th¸ng tr-íc Fn-1 vµ sè cÆp thá míi ®Î lµ Fn-2 v× mçi cÆp thá con ®-îc
sinh ra tõ cÆp thá cã Ýt nhÊt 2 th¸ng tuæi.
Do vËy d·y  Fn tho¶ m·n hÖ thøc truy håi:
Fn = F n-1 + F n-2
víi n  3 cïng víi ®iÒu kiÖn ®Çu F1 = 1 vµ F2 = 1. D·y sè x¸c ®Þnh nh- trªn ®-îc gäi lµ d·y
Fibonaci. Cã thÓ thÊy ®iÒu kiÖn ®Çu vµ hÖ thøc truy håi x¸c ®Þnh duy nhÊt d·y sè nµy nªn sè çc
cÆp thá trªn ®¶o sau n th¸ng ®-îc cho bëi sè Fibonaci thø n.
VÝ dô 5.1.6. Th¸p Hµ néi. Trß ch¬i xÕp h×nh rÊt phæ cËp vµo cuèi thÕ kû 19 gäi lµ Th¸p Hµ
néi. T-¬ng truyÒn r»ng t¹i mét ng«i th¸p cã mét tÊm ®Õ b»ng ®ång trªn ®ã cã 3 çi cäc b»ng
kim c-¬ng. Lóc khai thiªn lËp ®Þa, trªn mét trong ba çi cäc th-îng ®Õ ®· ®Ó 64 chiÕc ®Üa b»ng
vµng víi ®-êng kÝnh gi¶m dÇn (h×nh 1). Ngµy ®ªm çc nhµ s- dÞch chuyÓn ®Üa sang mét çi cäc
kh¸c theo quy t¾c: mçi lÇn chØ ®-îc dÞch chuyÓn mét ®Üa, mét ®Üa cã thÓ dÞch chuyÓn tõ mét cäc
nµy sang cäc kh¸c bÊt kú, nh-ng kh«ng ®-îc ®Ó mét chiÕc ®Üa lªn trªn mét ®Üa kh¸c cã ®-êng
kÝnh nhá h¬n. Ngµy tËn thÕ sÏ ®Õn khi tÊt c¶ çc ®Üa ®-îc chuyÓn sang mét çi cäc kh¸c.
Gi¶ sö Hn lµ sè lÇn dÞch chuyÓn cÇn thiÕt ®Ó gi¶i bµi to¸n Th¸p Hµ néi cã n ®Üa. H·y lËp
hÖ thøc truy håi ®èi víi d·y Hn.
A B C
H×nh1. Tr¹ng th¸i ban ®Çu cña th¸p Hµ Néi
Gi¶i: Tho¹t ®Çu n ®Üa ë trªn cäc A. Chóng ta cã thÓ dÞch chuyÓn n - 1 chiÕc ®Üa n»m trªn
sang cäc C, theo quy t¾c ®· nªu ë trªn, vµ ph¶i dïng Hn-1 lÇn dÞch chuyÓn, (xem h×nh 2) vµ chiÕc
®Üa lín nhÊt ®-îc gi÷ cè ®Þnh trong khi di chuyÓn ( n - 1) ®Üa bÐ ë trªn. TiÕp theo, ta chuyÓn chiÕc
®Üa lín nhÊt nµy b»ng mét lÇn dÞch chuyÓn tõ cäc A sang cäc B. Cuèi cïng ta mÊt Hn-1 lÇn dÞch
chuyÓn (n - 1) chiÕc ®Üa tõ cäc C sang cäc B vµ ®Æt lªn trªn chiÕc ®Üa lín nhÊt vÉn ®-îc gi÷ cè
®Þnh khi di chuyÓn (n - 1) ®Üa bÐ. Do vËy, ta cã hÖ thøc truy håi:
Hn = 2Hn-1 + 1.
§iÒu kiÖn ®Çu H1 = 1, v× chØ cÇn mét lÇn dÞch chuyÓn mét ®Üa ë cäc A sang cäc B theo
®óng quy t¾c cña cuéc ch¬i.
A B C
Tr¹ng th¸i trung gian cña Th¸p Hµ néi.

Dïng ph-¬ng ph¸p lÆp ®Ó gi¶i hÖ thøc truy håi nµy, ta nhËn thÊy:
Hn = 2Hn-1 + 1
2
= 2(2Hn-2 + 1) + 1 = 2 Hn-2 + 2 + 1.
2 3 2
= 2 (2Hn-3 + 1) + 2 + 1 = 2 Hn-3 + 2 + 2 + 1.
…
n-1 n-2
=2 H1 + 2 + . . . 2 + 1.
n-1
=2 - 1.
Trong ®¼ng thøc tr-íc ®¼ng thøc cuèi cïng ta ®· sö dông ®iÒu kiÖn ®Çu H1 = 1. §¼ng
thøc cuèi cïng chÝnh lµ c«ng thøc tÝnh tæng çc sè h¹ng cña mét cÊp sè nh©n.
Ph-¬ng ph¸p lÆp ®· cho ta nghiÖm cña hÖ thøc truy håi Hn = 2Hn-1 + 1 víi ®iÒu kiÖn ®Çu
H1 = 1. C«ng thøc nµy còng cã thÓ chøng minh b»ng quy n¹p to¸n häc.
Khi thay n = 64 vµo hÖ thøc trªn ta ®-îc:
H64 = 264 - 1 = 18 446 744 073 709 551 615.
§ã lµ sè lÇn cÇn thiÕt ®Ó dÞch chuyÓn tÊt c¶ çc ®Üa tõ mét cäc nµy sang cäc kh¸c. NÕu
mçi lÇn dÞch chuyÓn mÊt mét gi©y, th× cÇn h¬n 500 tû n¨m ®Ó çc nhµ s- dÞch chuyÓn tÊt c¶ çc
®Üa sang cäc kh¸c.
VÝ dô 5.1.7. T×m hÖ thøc truy håi vµ ®iÒu kiÖn ®Çu ®Ó tÝnh sè çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n vµ
kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp. Cã bao nhiªu x©u nhÞ ph©n nh- thÕ cã ®é dµi b»ng 5?
Gi¶i: Gäi an lµ sè çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n vµ kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp. §Ó nhËn ®-îc
hÖ thøc truy håi cho  an, ta thÊy r»ng theo quy t¾c céng, sè çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n vµ kh«ng
cã hai sè 0 liªn tiÕp b»ng sè çc x©u nh- thÕ kÕt thóc b»ng sè 1 céng víi sè çc x©u nh- thÕ kÕt
thóc b»ng bit 0. Chóng ta gi¶ sö r»ng n  3, tøc lµ çc x©u nhÞ ph©n cã Ýt nhÊt ba bit.
Çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n, kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp vµ kÕt thóc b»ng bit 1 chÝnh lµ x©u
nhÞ ph©n nh- thÕ ®é dµi n - 1 vµ thªm sè 1 vµo cuèi cña chóng. VËy chóng cã tÊt c¶ lµ an-1.
Çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n, kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp vµ kÕt thóc b»ng bit 0, cÇn ph¶i cã
bit thø n - 1 b»ng 1, nÕu kh«ng th× chóng cã hai sè 0 ë hai bit cuèi cïng. Tõ ®ã suy ra, çc x©u
nhÞ ph©n ®é dµi n, kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp vµ kÕt thóc b»ng bit 0 chÝnh lµ çc x©u nhÞ ph©n
kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp cã ®é dµi n - 2 vµ thªm 10 vµo cuèi cña nã. Do vËy sè chóng lµ an-2.
Cuèi cïng ta rót ra:
an = an-1 + an-2 víi n  3.

§iÒu kiÖn ®Çu lµ a1 = 2 v× c¶ hai x©u ®é dµi 1 ®Òu kh«ng cã hai sè 0 liªn tiÕp vµ a2 = 3,
v× cã 3 x©u nh- thÕ lµ 01, 10 vµ 11.
§Ó nhËn ®-îc a5, ta sö dông hÖ thøc truy håi ba lÇn:
a3 = a2 + a1 = 3 + 2 = 5
a4 = a3 + a2 = 5 + 3 = 8
a5 = a4 + a3 = 8 + 5 = 13.
Chó ý: Ta thÊy r»ng an tho¶ m·n hÖ thøc truy håi gièng nh- lµ d·y Fibonaci. V× a1 =F3
vµ a2 = F4 ta suy ra an = Fn+2.
VÝ dô tiÕp theo chØ ra çch sö dông hÖ thøc truy håi ®Ó m« h×nh ho¸ sè çc tõ mµ cho
phÐp khi thùc hiÖn mét kiÓm tra tÝnh hîp lÖ nµo ®ã.
VÝ dô 5.1.8. TÝnh sè tõ m·. Mét hÖ m¸y tÝnh coi mét x©u çc ch÷ sè hÖ thËp ph©n lµ mét
tõ m· hîp lÖ nÕu nã chøa mét sè ch½n ch÷ sè 0. Ch¼ng h¹n, 102304070869 lµ hîp lÖ cßn
120987045608 lµ kh«ng hîp lÖ. Gi¶ sö an lµ sè çc tõ m· hîp lÖ ®é dµi n. H·y t×m hÖ thøc truy
håi cho an.
Gi¶i: Cã hai çch t¹o x©u hîp lÖ n ch÷ sè tõ x©u n - 1 ch÷ sè.
§Çu tiªn, x©u hîp lÖ n ch÷ sè cã thÓ nhËn ®-îc b»ng çch nèi thªm ch÷ sè kh¸c kh«ng
vµo x©u hîp lÖ n - 1 ch÷ sè. Ta cã 9 çch nèi thªm, vËy b»ng çch nµy cã thÓ t¹o ®-îc 9an-1 x©u
hîp lÖ n ch÷ sè.
TiÕp theo, x©u hîp lÖ n ch÷ sè cã thÓ nhËn ®-îc b»ng çch nèi thªm ch÷ sè 0 vµo x©u
kh«ng hîp lÖ n- 1 ch÷ sè. Sè çc x©u hîp lÖ n ch÷ sè lo¹i nµy chÝnh b»ng sè çc x©u kh«ng hîp
lÖ n - 1 ch÷ sè, tøc lµ b»ng 10n-1 - an-1, v× cã tÊt c¶ 10n-1 x©u n - 1 ch÷ sè trong ®ã cã an-1 x©u lµ
hîp lÖ.
V× tÊt c¶ çc x©u hîp lÖ n ch÷ sè sÏ ®-îc t¹o ra b»ng mét trong hai çch trªn, nªn ta suy
ra sè x©u hîp lÖ n ch÷ sè tho¶ m·n hÖ thøc truy håi:
an = 9an-1 + (10n-1 - an-1) = 8an-1 + 10n-1
5.2. Gi¶i çc hÖ thøc truy håi
Çc hÖ thøc truy håi kh¸c nhau cã thÓ gi¶i b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau. Mét sè cã thÓ gi¶i
b»ng çch lÆp nh- trong çc vÝ dô nªu trªn, mét sè kh¸c cã thÓ gi¶i b»ng nh÷ng kü thuËt ®Æc
biÖt. D-íi ®©y chóng ta sÏ ®Ò cËp tíi mét ph-¬ng ph¸p gi¶i t-êng minh mét líp çc hÖ thøc truy
håi theo mét çch hÖ thèng.
§Þnh nghÜa 5.2.1. HÖ thøc truy håi cã d¹ng:

a n  c 1a n 1  c 2 a n  2  ...  c k a n  k
trong ®ã c1, c2, …, ck lµ çc sè thùc vµ ck  0, ®-îc gäi lµ hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh thuÇn
nhÊt bËc k víi hÖ sè h»ng sè.
HÖ thøc truy håi trong ®Þnh nghÜa lµ tuyÕn tÝnh v× vÕ ph¶i lµ tæng çc tÝch cña çc sè h¹ng
tr-íc cña d·y víi mét hÖ sè. Nã lµ thuÇn nhÊt v× mäi sè h¹ng ®Òu cã d¹ng aj. Çc hÖ sè cña çc
sè h¹ng cña d·y ®Òu lµ h»ng sè, thay v× lµ çc hµm phô thuéc n. BËc lµ k v× an ®-îc biÓu diÔn
qua k sè h¹ng tr-íc cña d·y.
NÕu cho tr-íc k ®iÒu kiÖn ®Çu: a 0  C 0 , a 1  C 1 ,..., a k 1  C k 1 , th× theo nguyªn lý thø
hai cña quy n¹p to¸n häc, d·y sè tho¶ m·n hÖ thøc truy håi nªu trong ®Þnh nghÜa sÏ ®-îc x¸c
®Þnh duy nhÊt.
VÝ dô 5.2.1. HÖ thøc truy håi Pn = (1,08)Pn-1 trong vÝ dô 5.1.4 lµ hÖ thøc truy håi tuyÕn
tÝnh thuÇn nhÊt bËc 1. HÖ thøc truy håi Fn = Fn-1 + Fn-2 trong vÝ dô 5.1.5 lµ hÖ thøc truy håi
tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt bËc 2. HÖ thøc truy håi an = an-5 lµ hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt
bËc 5.
VÝ dô 5.2.2. HÖ thøc an = an-1 + (an-2)2 kh«ng lµ hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh. HÖ thøc truy
håi Hn = 2Hn-1 + 1 lµ kh«ng thuÇn nhÊt. HÖ thøc truy håi Bn = nBn-1 kh«ng cã hÖ sè h»ng sè.
Ph-¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó gi¶i hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt lµ t×m nghiÖm d-íi
d¹ng an = rn, trong ®ã r lµ h»ng sè. Ta cã an = rn lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi an= c1an-1 +
c2an-2 + …+ ckan-k khi vµ chØ khi:
r n  c 1r n 1  c 2 r n  2  ...  c k r n  k
Chia c¶ hai vÕ cho rn-k vµ trõ vÕ ph¶i cho vÕ tr¸i chóng ta nhËn ®-îc ph-¬ng tr×nh t-¬ng
®-¬ng:
r k  c 1 r k 1  c 2 r k  2  ...  c k 1 r  c k  0
VËy, d·y an víi an = rn lµ nghiÖm khi vµ chØ khi r lµ nghiÖm cña ph-¬ng tr×nh ®¹i sè
trªn. Ph-¬ng tr×nh nµy ®-îc gäi lµ ph-¬ng tr×nh ®Æc tr-ng cña hÖ thøc truy håi vµ nghiÖm cña nã
®-îc gäi lµ nghiÖm ®Æc tr-ng cña hÖ thøc truy håi. Nh- chóng ta sÏ thÊy sau nµy, çc nghiÖm
®Æc tr-ng dïng ®Ó cho c«ng thøc t-êng minh cña tÊt c¶ çc nghiÖm cña hÖ thøc truy håi.
Tr-íc tiªn chóng ta sÏ tr×nh bµy çc kÕt qu¶ ®èi víi hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt
bËc hai vµ xÐt tr-êng hîp khi ph-¬ng tr×nh ®Æc tr-ng cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
§Þnh lý 5.2.1. Cho c1, c2 lµ hai sè thùc. Gi¶ sö ph-¬ng tr×nh r2 - c1r - c2 = 0 cã hai
nghiÖm ph©n biÖt r1 vµ r2. Khi ®ã d·y  an lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi an = c1an-1 + c2an-2
khi vµ chØ khi an  1r1n   2 r2n víi n = 1, 2, … trong ®ã 1 vµ 2 lµ çc h»ng sè.
Chøng minh. Gi¶ sö r1 vµ r2 lµ hai nghiÖm cña r2 - c1r - c2 = 0, tøc lµ, r1  c1 r1  c 2

2
vµ r2  c1 r2  c 2 . Ta thùc hiÖn çc biÕn ®æi sau:

2
c1an 1  c2 an  2  c1 ( 1r1n 1   2 r2n 1 )  c2 (1r1n  2   2 r2n  2 )

  1r1n  2 (c1r1  c2 )   2 r2n  2 (c1r2  c2 )
  1r1n  2 r12   2 r2n  2 r22
 1r1n   2 r2n
 an
§iÒu nµy chøng tá d·y  an víi a n  1r1n   2 r2n lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi ®· cho.
Ng-îc l¹i, gi¶ sö  an lµ mét nghiÖm bÊt kú cña hÖ thøc truy håi. Ta sÏ chän 1 vµ 2
sao cho d·y an víi a n   1 r1n   2 r2n tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn ®Çu a0 = C0 vµ a1 = C1. ThËt
vËy,
a0 = C0 = 1 + 2
a1 = C1 = 1r1 + 2r2
Tõ ph-¬ng tr×nh ®Çu ra ®-îc 2 = C0 - 1. Thay vµo ph-¬ng tr×nh sau ta cã:
C1 = 1r1 + (C0 - 1)r2 = 1(r1 - r2) + C0 - r2
Suy ra:
(c1  C 0 r2 )
1 
r1r2
vµ ( C 1  C 0 r2 ) ( C 0 r1  C 1 )
 2  C 0  1  C 0  
r1  r2 r1  r2
VËy khi chän çc gi¸ trÞ 1 vµ 2 nµy th× d·y an víi a n  1r1   2 r2 tho¶ m·n çc
n n
®iÒu kiÖn ®Çu. V× hÖ thøc truy håi vµ çc ®iÒu kiÖn ®Çu x¸c ®Þnh duy nhÊt d·y, nªn
a n  1 r1n   2 r2n . §Þnh lý ®-îc chøng minh.
Çc nghiÖm ®Æc tr-ng cña hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt víi hÖ sè h»ng sè cã
thÓ lµ çc sè phøc. §Þnh lý 5.2.1 vÉn cßn ®óng trong tr-êng hîp nµy, tuy nhiªn hÖ thøc truy håi
víi nghiÖm ®Æc tr-ng phøc sÏ kh«ng ®-îc tr×nh bµy trong cuèn s¸ch nµy.
VÝ dô 5.2.3. T×m nghiÖm cña hÖ thøc truy håi an = an-1 + 2an-2 víi a0 = 2, a1 = 7.
Gi¶i: Ph-¬ng tr×nh ®Æc tr-ng cña hÖ thøc truy håi nµy cã d¹ng r2 - r - 2 = 0. NghiÖm cña nã
lµ r = 2 vµ r = -1. Theo §Þnh lý 5.2.1 d·y an lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi khi vµ chØ khi an =
12n + 2(-1)n víi çc h»ng sè 1 vµ 2 nµo ®ã. Tõ çc ®iÒu kiÖn ®Çu ta suy ra:
a0 = 2 = 1 + 2
a1 = 7 = 12 + 2(-1).
Gi¶i ra ta ®-îc 1 = 3 vµ 2 = -1. VËy nghiÖm cña hÖ thøc truy håi vµ ®iÒu kiÖn ®Çu lµ d·y
an víi an = 3.2n - (-1)n.
VÝ dô 5.2.4. T×m c«ng thøc t-êng minh cña çc sè Fibonaci.
Gi¶i: DÔ dµng cã çc nghiÖm ®Æc tr-ng lµ:
1 5 1 5
r1  vµ r2 
2 2
Suy ra çc sè Fibonaci ®-îc cho bëi c«ng thøc sau:
1 5  1 5 
n n
f n   1    2
  2 

 2   
víi çc h»ng sè 1 vµ 2 nµo ®ã. Çc ®iÒu kiÖn ®Çu f0 = 0, f1 = 1 cho phÐp ta x¸c ®Þnh çc h»ng
sè nµy:
f 0  1   2  0
 1 5   1 5 
n n
f1  1    2


 2   1.
 2   
Tõ hai ph-¬ng tr×nh nµy cho ta 1  ,2  

1 1
5 5
Do ®ã çc sè Fibonaci ®-îc cho b»ng c«ng thøc t-êng minh sau:
1 1 5  1 1  5 
n n
fn      
5  2  5  2 
Trong tr-êng hîp ph-¬ng tr×nh ®Æc tr-ng cña hÖ thøc truy håi tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt bËc 2 cã
mét nghiÖm ®Æc tr-ng lµ nghiÖm béi hai, b»ng çch chøng minh t-¬ng tù §Þnh lý 5.2.1, ta cã ®Þnh
lý sau ®©y :
§Þnh lý 5.2.2. Cho c1 vµ c2 lµ çc sè thùc vµ c2  0. Gi¶ sö r2 - c1r - c2 =0 chØ cã mét

nghiÖm r0. D·y an lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi an = c1an-1 + c2an-2 khi vµ chØ khi
a n  1r0n   2 nr0n víi n = 0, 1, 2, … Trong ®ã 1 vµ 2 lµ çc h»ng sè.
VÝ dô 5.2.5. T×m nghiÖm cña hÖ thøc truy håi:
an = 6an-1 - 9an-2
víi çc ®iÒu kiÖn ®Çu a0 = 1 vµ a1 = 6.

Gi¶i: Ph-¬ng tr×nh ®Æc tr-ng r2 - 6r + 9 = 0 cã nghiÖm kÐp r = 3. Do ®ã nghiÖm cña hÖ
thøc truy håi cã d¹ng:
an = 13n + 2n3n,
§Ó x¸c ®Þnh çc h»ng sè 1 vµ 2 , ta sö dông çc ®iÒu kiÖn ®Çu:
a0 = 1 = 1.
a1 = 6 = 13 + 23.
Gi¶i ra ta ®-îc 1 = 1, 2 = 1. Do vËy nghiÖm cña hÖ thøc truy håi tho¶ m·n çc ®iÒu
kiÖn ®Çu ®· cho lµ:
an = 3n + n3n.
B©y giê chóng ta sÏ ph¸t biÓu kÕt qu¶ tæng qu¸t vÒ nghiÖm cña çc hÖ thøc truy håi tuyÕn
tÝnh thuÇn nhÊt víi hÖ sè h»ng sè trong ®ã bËc cã thÓ lín h¬n hai vµ víi gi¶ thiÕt ph-¬ng tr×nh ®Æc
tr-ng cã çc nghiÖm ph©n biÖt. Chóng ta sÏ kh«ng chøng minh kÕt qu¶ nµy ë ®©y.
§Þnh lý 5.2.3. Cho c1, c2, …, ck lµ çc sè thùc. Gi¶ sö ph-¬ng tr×nh ®Æc tr-ng rk - c1rk-1 -
… - ck = 0 cã k nghiÖm ph©n biÖt r1, r2, …, rk. Khi ®ã d·y an lµ nghiÖm cña hÖ thøc truy håi
an = c1an-1 + c2an-2 + … + ckan-k khi vµ chØ khi
a n  1r1n  2 r2n  ...   k rkn
víi n = 0, 1, 2, …, trong ®ã 1, 2, …, k lµ çc h»ng sè.

VÝ dô 5.2.6. T×m nghiÖm cña hÖ thøc truy håi
an = 6an-1 - 11an-2 + 6an-3
víi ®iÒu kiÖn ®Çu a0 = 2, a1 = 5, a2 = 15.
Gi¶i: Cã thÓ thÊy r = 1, r = 2, r = 3 lµ 3 nghiÖm ®Æc tr-ng ph©n biÖt cña ®a thøc ®Æc tr-ng
t-¬ng øng víi hÖ thøc truy håi:
r3 - 6r2 + 11r - 6=0
Do vËy nghiÖm cña hÖ thøc truy håi cã d¹ng:
an = 11n + 22n + 33n.
§Ó t×m çc h»ng sè 1, 2, 3, ta dïng çc ®iÒu kiÖn ®Çu:
a0 = 2 = 1 + 2 + 3
a1 = 5 = 1 + 22 + 33
a2 = 15 = 1 + 24 + 39.
Gi¶i hÖ ph-¬ng tr×nh trªn ta nhËn ®-îc 1 = 1, 2 = -1, 3 = 2. V× thÕ, nghiÖm duy nhÊt
cña hÖ thøc truy håi nµy tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn ban ®Çu ®· cho lµ d·y an víi
an = 1 - 2n + 2.3n.
§Ó kÕt thóc môc nµy, chóng ta xÐt vÝ dô sö dông hÖ thøc truy håi ®Ó ®¸nh gi¸ ®é phøc t¹p
(thêi gian thùc hiÖn) thuËt to¸n s¾p xÕp theo çch lùa chän nh- lµ mét minh ho¹ cho viÖc øng
dông çc hÖ thøc truy håi. Nãi chung, ®é phøc t¹p cña mét thuËt to¸n lµ mét hµm sè phô thuéc
vµo kÝch th-íc cña d÷ liÖu ë ®Çu vµo. Do vËy, ng-êi ta th-êng t×m çch x©y dùng hÖ thøc truy
håi víi d·y {sn}, trong ®ã sn lµ thêi gian (tèt nhÊt, trung b×nh hoÆc tåi nhÊt) cÇn thiÕt ®Ó thùc
hiÖn thuËt to¸n víi ®Çu vµo cã kÝch th-íc n, sau ®ã gi¶i hÖ thøc truy håi ®ã ®Ó ®-a ra c«ng thøc
®¸nh gi¸ ®é phøc t¹p cña thuËt to¸n ®· nªu.
VÝ dô 5.2.7. Cho d·y çc sè thùc a1, a2, . . . , an, cÇn s¾p xÕp çc phÇn tö cña d·y ®ã theo
thø tù t¨ng dÇn. Ta cã thÓ thùc hiÖn ®iÒu nµy b»ng thuËt to¸n s¾p xÕp theo çch lùa chän nh-
sau: T×m phÇn tö lín nhÊt cña d·y gåm n sè ®· cho, sau ®ã ®æi chç phÇn tö ®ã xuèng vÞ trÝ cuèi
cïng cña d·y, thùc hiÖn t-¬ng tù víi çc d·y con cã (n-1), (n-2),…1 sè ®Çu cña d·y. ThuËt to¸n
®-îc m« t¶ nh- sau:
Input : D·y çc sè thùc ai, a2, . . . , an ; n  1.
Output: D·y ai, a2, . . . , an çc sè thùc kh«ng gi¶m
1. [Tr-êng hîp c¬ së: n=1] NÕu n=1, dõng thuËt to¸n (d·y ®· ®-îc s¾p xÕp).
2. [T×m phÇn tö lín nhÊt] max_index=1 (B¾t ®Çu víi gi¶ thiÕt a1 lµ sè lín nhÊt)
3. Víi i lÇn l-ît nhËn gi¸ trÞ tõ 2 tíi n (i:=2 to n) thùc hiÖn dßng 4 (T×m phÇn tö lín nhÊt)
4. NÕu si >smax_index , ®Æt max_index:=i (T×m thÊy phÇn tö lín h¬n, cÇn thay ®æi chØ sè
max_index)
5. [ChuyÓn phÇn tö lín nhÊt xuèng vÞ trÝ cuèi d·y] §æi chç sn vµ smax_index
6. [§Ö quy] Thùc hiÖn çc b-íc trªn víi d·y ai, a2, . . . , an-1
Thêi gian thùc hiÖn chñ yÕu cña thuËt to¸n trªn chÝnh lµ qu¸ tr×nh so s¸nh t×m phÇn tö lín
nhÊt cña çc d·y. §Ó ®¸nh gi¸ ®é phøc t¹p thuËt to¸n, chóng ta ®i x¸c ®Þnh sè çc phÐp so s¸nh
sn cÇn thùc hiÖn ë dßng 4 ®Ó s¾p xÕp d·y sè theo thø tù t¨ng dÇn. Cã thÓ thÊy ngay lµ s1 = 0. §Ó
nhËn ®-îc hÖ thøc truy håi cho d·y s1, s2,…, sn chóng ta xÐt thuËt to¸n s¾p xÕp trªn víi n>1. Râ
rµng lµ çc dßng 1-3 kh«ng ®ßi hái thùc hiÖn bÊt kú phÐp so s¸nh nµo; dßng 4 ®ßi hái n-1 phÐp
so s¸nh. TiÕp ®ã, dßng 5 còng kh«ng cã phÐp so s¸nh nµo ®-îc thùc hiÖn, cßn ë dßng 6, do lêi
gäi ®Ö quy thuËt to¸n ®Ó s¾p xÕp d·y cã n-1 phÇn tö, cÇn ph¶i thùc hiÖn sn-1 phÐp so s¸nh. Tõ çc
ph©n tÝch trªn, ta nhËn ®-îc hÖ thøc truy håi sau:
sn = sn-1 + (n-1)
Gi¶i hÖ thøc truy håi nµy ta thu ®-îc:
sn = sn-1 + (n-1)
= (sn-2 + (n-2)) + (n-1)
= (sn-3 + (n-3)) + (n-2) + (n-1)
......
2
= s1 + 1 + 2 + . . . .+ (n-1)= n(n-1)/2 = 0(n )
Nh- vËy, thêi gian cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn thuËt to¸n s¾p xÕp theo çch lùa chän lµ 0(n2).
5.3. Quan hÖ chia ®Ó trÞ
NhiÒu thuËt to¸n ®Ö quy chia bµi to¸n víi çc th«ng tin vµo ®· cho thµnh mét hay nhiÒu
bµi to¸n nhá h¬n. Sù ph©n chia nµy ®-îc ¸p dông liªn tiÕp cho tíi khi cã thÓ t×m ®-îc lêi gi¶i
cña çc bµi to¸n nhá mét çch dÔ dµng.
VÝ dô 5.3.1. ThuËt to¸n t×m kiÕm nhÞ ph©n. T×m mét gi¸ trÞ nµo ®ã (gäi lµ kho¸ - key) trong
mét d·y xÕp theo thø tù t¨ng dÇn cho tr-íc.
Input: D·y si, si+1,... ,sj, i≥1, xÕp theo thø tù t¨ng dÇn vµ gi¸ trÞ key
Output: Cho gi¸ trÞ chØ sè k sao cho sk = key, trong tr-êng hîp kh«ng tån t¹i gi¸ trÞ key
trong d·y th× cho gi¸ trÞ k=0.
1. [Khëi t¹o] left:=i; right:=j
2. [Kh«ng t×m thÊy?] NÕu left > right th× ®Æt k:=0. Dõng thuËt to¸n (Kh«ng t×m thÊy gi¸ trÞ
key trong d·y).
3. [X¸c ®Þnh ®iÓm gi÷a] §Æt k:=(left + right)/2.
4. [T×m thÊy gi¸ trÞ key] NÕu key = sk, dõng thuËt to¸n.
5. [X¸c ®Þnh chiÒu t×m kiÕm] NÕu key < sk, ®Æt j:=k-1 (thùc hiÖn viÖc t×m kiÕm tiÕp theo ë
nöa bªn tr¸i). Trong tr-êng hîp ng-îc l¹i, tøc lµ key > sk, ®Æt i:=k+1 (thùc hiÖn viÖc t×m kiÕm
tiÕp theo ë nöa bªn ph¶i).
6. [§Ö quy] Thùc hiÖn çc b-íc cña thuËt to¸n ®Ó t×m gi¸ trÞ key trong d·y si, si+1,... ,sj,
víi çc gi¸ trÞ i, j míi.
Nh- vËy, viÖc t×m kiÕm nhÞ ph©n ®-îc chóng ta thùc hiÖn b»ng çch rót gän viÖc t×m kiÕm
mét phÇn tö trong mét danh s¸ch tíi viÖc t×m phÇn tö ®ã trong mét danh s¸ch cã ®é dµi gi¶m ®i
mét nöa. Chóng ta rót gän liªn tiÕp nh- vËy cho tíi khi cßn l¹i mét phÇn tö. Çc thuËt to¸n kiÓu
nh- vËy ®-îc gäi lµ çc thuËt to¸n chia ®Ó trÞ. D-íi ®©y chóng ta sÏ nghiªn cøu çc hÖ thøc truy
håi th-êng gÆp khi ph©n tÝch ®é phøc t¹p cña çc thuËt to¸n lo¹i nµy.
Gi¶ sö mét thuËt to¸n ph©n chia mét bµi to¸n cì n thµnh a bµi to¸n nhá, trong ®ã mçi bµi
to¸n nhá cã cì n/b (®Ó ®¬n gi¶n ta gi¶ sö n chia hÕt cho b; trong thùc tÕ çc bµi to¸n nhá th-êng
cã cì b»ng sè nguyªn gÇn nhÊt lín h¬n hoÆc nhá h¬n hay b»ng n/b). Còng vËy, ta gi¶ sö tæng
çc phÐp to¸n thªm vµo khi thùc hiÖn ph©n chia bµi to¸n cì n thµnh çc bµi to¸n cã cì nhá h¬n
lµ g(n). Khi ®ã, nÕu f(n) lµ sè çc phÐp to¸n cÇn thiÕt ®Ó gi¶i bµi to¸n ®· cho, th× f(n) tho¶ m·n
hÖ thøc truy håi sau:
n
f ( n )  af    g( n )
b
HÖ thøc nµy cã tªn lµ hÖ thøc truy håi chia ®Ó trÞ.
VÝ dô 5.3.2. XÐt thuËt to¸n t×m kiÕm nhÞ ph©n. ThuËt to¸n nµy ®-a bµi to¸n t×m kiÕm cì n
vÒ bµi to¸n t×m kiÕm phÇn tö nµy trong d·y t×m kiÕm cì n/2, khi n ch½n. Khi thùc hiÖn viÖc rót
gän cÇn hai phÐp so s¸nh: Mét ®Ó x¸c ®Þnh nöa danh s¸ch nµo ®-îc tiÕp tôc sö dông cho viÖc t×m
kiÕm vµ phÐp so s¸nh thø hai ®Ó x¸c ®Þnh xem danh s¸ch cã cßn phÇn tö nµo kh«ng?. V× thÕ,
nÕu f(n) lµ sè phÐp so s¸nh cÇn ph¶i lµm khi t×m kiÕm mét phÇn tö trong danh s¸ch t×m kiÕm cì
n ta cã f(n) = f(n/2) + 2, nÕu n lµ sè ch½n.
VÝ dô 5.3.3. XÐt thuËt to¸n ®Þnh vÞ çc phÇn tö lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña d·y a1, a2, …, an.
NÕu n = 1, th× a1 lµ phÇn tö lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña d·y. NÕu n > 1 th× ta chia d·y nµy thµnh
hai d·y hoÆc lµ chóng cã cïng sè l-îng çc phÇn tö hoÆc lµ mét d·y cã nhiÒu h¬n d·y kia 1
phÇn tö. Bµi to¸n thu vÒ viÖc t×m phÇn tö lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña mçi mét trong hai d·y nhá
h¬n. Lêi gi¶i cña bµi to¸n xuÊt ph¸t sÏ nhËn ®-îc b»ng çch so s¸nh çc phÇn tö lín nhÊt vµ nhá
nhÊt cña hai d·y con.
Gäi f(n) lµ tæng sè çc phÐp so s¸nh cÇn ph¶i thùc hiÖn ®Ó t×m phÇn tö lín nhÊt vµ nhá
nhÊt cña tËp n phÇn tö. Chóng ta ®· chØ ra r»ng bµi to¸n cì n cã thÓ ®-a vÒ hai bµi to¸n cì n/2
(khi n ch½n), b»ng viÖc dïng hai phÐp so s¸nh, mét lµ so s¸nh çc phÇn tö lín nhÊt vµ sau ®ã lµ
so s¸nh çc phÇn tö nhá nhÊt cña hai tËp con. V× thÕ, chóng ta nhËn ®-îc hÖ thøc truy håi f(n) =
2f(n/2) + 2 khi n ch½n.
VÝ dô 5.3.4. Dïng kü thuËt chia ®Ó trÞ cã thÓ x©y dùng ®-îc çc thuËt to¸n cã hiÖu qu¶
h¬n thuËt to¸n th«ng th-êng ®Ó nh©n hai sè nguyªn. D-íi ®©y ta sÏ tr×nh bµy mét trong çc thuËt
to¸n nh- vËy. §ã lµ thuËt to¸n nh©n nhanh. Tr-íc tiªn ta ph©n chia mçi mét trong hai sè nguyªn
2n bit thµnh hai khèi mçi khèi n bit. Sau ®ã phÐp nh©n hai sè nguyªn 2n bit ban ®Çu ®-îc thu
vÒ ba phÐp nh©n çc sè nguyªn n bit céng víi çc phÐp dÞch chuyÓn vµ çc phÐp céng.
Gi¶ sö a vµ b lµ çc sè nguyªn cã çc biÓu diÔn nhÞ ph©n dµi 2n (trong tr-êng hîp cÇn
thiÕt, cã thÓ thªm çc bit ®Çu b»ng 0 vµo çc biÓu diÔn nµy ®Ó lµm cho chóng cã ®é dµi nh-
nhau):
a  ( a 2 n 1 a 2 n  2 ...a1 a0 ),b  ( b2 n 1b2 n  2 ...b1b0 )
DÔ dµng thÊy r»ng cã thÓ biÓu diÔn a vµ b d-íi d¹ng:
a  2 n A1  A0 b  2 n B1  B 0
Trong ®ã:
A1  ( a 2 n  1 a 2 n  2 ...a n  1 a n )2 , A0  ( a n  1 ...a1 a 0 )2
B1  ( b2 n  1b 2 n  2 ...b n  1b n )2 , B 0  ( b n  1 ..b1 b0 )2
ThuËt to¸n nh©n nhanh çc sè nguyªn ®-îc x©y dùng dùa trªn ®¼ng thøc:
ab  ( 2 2 n  2 n ) A1 B1  2 n ( A1  A0 )( B0  B1 )  ( 2 n  1 ) A0 B0
§¼ng thøc nµy chØ ra r»ng phÐp nh©n hai sè nguyªn 2n bit cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch
dïng ba phÐp nh©n çc sè nguyªn n bit vµ çc phÐp céng trõ vµ phÐp dÞch chuyÓn. §iÒu ®ã cã
nghÜa lµ nÕu f(n) lµ tæng çc phÐp to¸n nhÞ ph©n cÇn thiÕt ®Ó nh©n hai sè nguyªn n bit th×
f(2n) = 3f(n) + Cn.
Ba phÐp nh©n çc sè nguyªn n bit cÇn 3f(n) phÐp to¸n nhÞ ph©n. Mçi mét trong çc phÐp
céng, trõ, hay dÞch chuyÓn dïng mét h»ng sè nh©n víi n lÇn çc phÐp to¸n nhÞ ph©n vµ Cn lµ
tæng çc phÐp to¸n nhÞ ph©n ®-îc dïng khi lµm çc phÐp to¸n nµy.
Nh- çc vÝ dô trªn ®· chØ ra, çc hÖ thøc truy håi d¹ng f(n) = af(n/b) + g(n) xuÊt hiÖn
trong nhiÒu bµi to¸n kh¸c nhau. Ta cã thÓ ®¸nh gi¸ kÝch th-íc cña çc hµm tho¶ m·n mét hÖ
thøc truy håi nh- thÕ. Gi¶ sö n = bk víi k lµ sè nguyªn d-¬ng. Khi ®ã:
n
f ( n )  af    g ( n )
b
 n  n
 a 2 f  2   ag    g( n )
b  b
   n  n
 a 3 f  3   a 2 g  2   ag    g( n )
n
b  b  b
...
 n  k 1  n 
ak f  k    a jg  j 
 b  j0 b 
V× b k  1 ta suy ra:
n
g j.
 n 
a
k 1
f ( n )  ak f (1 )  j
j0 b 
Ph-¬ng tr×nh nµy cã thÓ dïng ®Ó -íc l-îng çc hµm tho¶ m·n hÖ thøc chia ®Ó trÞ.
§Þnh lý 5.3.1. Cho a, b lµ çc sè nguyªn lín h¬n 1, c lµ sè thùc d-¬ng. Gi¶ sö víi mäi n
chia hÕt cho b hµm f(n) lµ mét hµm t¨ng tho¶ m·n hÖ thøc truy håi:
n
f ( n )  af    c
b
Khi ®ã:
 O( n log b a ) nÕu a  1
f(n) 
 O(log n ) nÕu a  1
Chøng minh. Tr-íc tiªn gi¶ sö n = bk. Tõ c«ng thøc cña f(n) nhËn ®-îc trong phÇn bµn
luËn tr-íc ®Þnh lý nµy víi g(n) = c, ta cã:
f ( n )  a k f ( 1 )   a jc  a k f ( 1 )  c  a j
k 1 k 1
j 0 j0
Khi a = 1 ta ®-îc f(n) = f(1) + ck. V× n = bk nªn k = logbn. V× thÕ
f(n) = f(1) + clogbn.
Khi n kh«ng lµ luü thõa cña b, ta cã bk < n < bk+1, víi k lµ sè nguyªn d-¬ng. V× f lµ hµm
t¨ng ta suy ra f(n)  f(bk +1) = f(1) + c(k+1) = (f(1) + c) + ck  (f(1) + c) + clogbn. Do ®ã, trong
c¶ hai tr-êng hîp, f(n) = O(logn) khi a = 1.
B©y giê gi¶ sö a > 1. NÕu n = bk víi k lµ mét sè nguyªn d-¬ng, tõ c«ng thøc tÝnh tæng cña
cÊp sè nh©n suy ra:
c( a k  1)
f ( n )  a k f (1) 
a 1
 c 
 a k  f (1)  
c
 a  1  a  1
 C 1 n log b a  C 2
V× a k  a log b n  n log b a , trong ®ã C 1  f (1)  vµ C 2  

c c
a 1 a 1
NÕu n kh«ng lµ luü thõa cña b, ta cã b k  n  b k 1 , víi k lµ mét sè nguyªn d-¬ng. V× f

lµ hµm t¨ng ta suy ra:
f ( n )  f ( b k 1 )  C 1 a k 1  C 2
 (C1a )a  C2
log b n
 (C1a )n  C2
log b a
v× k  lognn < k + 1.
Do vËy, chóng ta cã f(n) = O ( n log b a ) .

n
VÝ dô 5.3.5. Cho f(n) = 5 f   + 3 vµ f(1) = 7. H·y t×m f(2k) trong ®ã k lµ sè
2
nguyªn d-¬ng. H·y ®¸nh gi¸ f(n) nÕu f lµ hµm t¨ng.
Gi¶i: Tõ §Þnh lý 5.3.1, víi a = 5, b = 2 vµ c = 3 ta cã, nÕu n = 2k th×

 c 
f ( n )  a k  f (1)  
c
 a  1 
 a 1
 3 3
 5 k 7     5 k . 
31 3
 4 4 4 4
Nh- vËy, nÕu f lµ hµm t¨ng, th×:
f ( n )  O ( n log b a
)  O ( n log 2 5 )
VÝ dô 5.3.6. H·y -íc l-îng sè phÐp to¸n so s¸nh dïng trong thuËt to¸n t×m kiÕm nhÞ ph©n.
Gi¶i: Trong vÝ dô 5.3.2 ta ®· chøng minh r»ng f(n) = f  n  + 2 khi n ch½n, cßn f lµ sè
2
phÐp to¸n so s¸nh cÇn dïng trong t×m kiÕm nhÞ ph©n trong mét d·y cì n. V× thÕ tõ §Þnh lý 5.3.1
ta suy ra f(n) = O(logn).
VÝ dô 5.3.7. H·y -íc l-îng sè phÐp to¸n so s¸nh dïng trong thuËt to¸n cho trong vÝ dô
5.3.3 ®Ó ®Þnh vÞ çc sè lín nhÊt vµ nhá nhÊt.
Gi¶i: Trong vÝ dô 5.3.3 ®· chØ ra r»ng f(n) = 2 f  n  + 2 khi n ch½n, cßn f lµ sè phÐp
2
to¸n so s¸nh cÇn dïng trong thuËt to¸n nµy. V× thÕ tõ §Þnh lý 5.3.1 suy ra:
f(n) = O ( n log 2 ) = O(n).
B©y giê chóng ta sÏ ph¸t biÓu mét ®Þnh lý tæng qu¸t h¬n vµ phøc t¹p h¬n nh-ng rÊt cã
Ých khi ph©n tÝch ®é phøc t¹p cña thuËt to¸n chia ®Ó trÞ.
§Þnh lý 5.3.2. Gi¶ sö f lµ hµm t¨ng tho¶ m·n hÖ thøc truy håi: f ( n )  af    cn d ,
n n = b k,
b
trong ®ã k lµ sè nguyªn d-¬ng, a  1, b lµ sè nguyªn lín h¬n 1 cßn c vµ d lµ çc sè thùc d-¬ng.
Khi ®ã:
O ( n d ) nÕu a  b d

f ( n )  O (n d log n ) nÕu a  b d

O (n b ) nÕu a  b d
log a
VÝ dô 5.3.8. H·y -íc l-îng sè phÐp to¸n nhÞ ph©n cÇn dïng khi nh©n hai sè nguyªn n bit
b»ng thuËt to¸n nh©n nhanh.
n
Gi¶i: VÝ dô 5.3.4 ®· chØ ra r»ng f(n) = 3f   + Cn, khi n ch½n, trong ®ã f(n) lµ sè çc
2
phÐp to¸n nhÞ ph©n cÇn dïng khi nh©n hai sè nguyªn n bit b»ng thuËt to¸n nh©n nhanh. V× thÕ, tõ
§Þnh lý 5.3.2 ta suy ra f ( n )  O( n log 3 ) . Chó ý lµ log3  1,6. V× thuËt to¸n nh©n th«ng
th-êng dïng O(n2) phÐp to¸n nhÞ ph©n, thuËt to¸n nh©n nhanh sÏ thùc sù tèt h¬n thuËt to¸n
nh©n th«ng th-êng khi çc sè nguyªn lµ ®ñ lín.
6. Nguyªn lý bï trõ
6.1. Më ®Çu
Nh- ta ®· biÕt, sè çc phÇn tö trong hîp cña hai tËp A vµ B b»ng tæng çc phÇn tö cña mçi
tËp trõ ®i sè phÇn tö cña giao hai tËp hîp, tøc lµ:
N(AB) = N(A) + N(B) - N(AB).
C«ng thøc x¸c ®Þnh sè çc phÇn tö cña hîp hai tËp hîp th-êng ®-îc dïng trong nhiÒu bµi
to¸n ®Õm.
VÝ dô 6.1.1. Trong kú thi häc sinh giái cÊp thµnh phè, mét tr-êng PTCS cã 20 häc sinh ®¹t
gi¶i m«n To¸n, 11 häc sinh ®¹t gi¶i m«n V¨n, trong sè ®ã cã 7 em ®¹t gi¶i ®ång thêi c¶ V¨n vµ
To¸n. Hái tr-êng cã bao nhiªu häc sinh ®¹t gi¶i häc sinh giái?
Gi¶i: Gäi A lµ tËp çc häc sinh ®¹t gi¶i m«n To¸n, B lµ tËp çc häc sinh ®¹t gi¶i m«n V¨n.
Khi ®ã, tæng sè häc sinh ®¹t gi¶i cña tr-êng lµ N(AB) vµ N(A  B) lµ sè çc häc sinh ®¹t gi¶i
c¶ hai m«n V¨n vµ To¸n. Do vËy,
N(AB) = N(A) + N(B) - N(AB) = 20 + 11 - 7 = 24.
VÝ dô 6.1.2. X¸c ®Þnh sè l-îng çc sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n hoÆc b»ng 1000 chia hÕt cho
9 hoÆc 11?
Gi¶i: Gäi A lµ tËp çc sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n hoÆc b»ng 1000 chia hÕt cho 9, vµ B lµ
tËp sè çc sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n hoÆc b»ng 1000 chia hÕt cho 11. Khi ®ã A  B lµ tËp çc
sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n hoÆc b»ng 1000 chia hÕt cho 9 hoÆc 11 vµ A  B lµ tËp çc sè nguyªn
d-¬ng nhá h¬n hoÆc b»ng 1000 chia hÕt cho c¶ 9 vµ 11. Trong sè çc sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n
hoÆc b»ng 1000 cã [1000/9] sè chia hÕt cho 9 vµ [1000/11] sè chia hÕt cho 11. V× 9 vµ 11 lµ hai
sè nguyªn tè cïng nhau nªn sè nguyªn chia hÕt cho c¶ 7 vµ 11 lµ sè nguyªn chia hÕt cho
9.11=99. Sè çc sè nµy lµ [1000/99]. Tõ ®ã suy ra:
N(AB) = N(A) + N(B) - N(AB)

 10 00   1 000   10 00 
     11 1  90  10  19 1
 9   1 1   99 
Tøc lµ cã 191 sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n hoÆc b»ng 1000 chia hÕt cho 9 hoÆc 11.
VÝ dô 6.1.3. Gi¶ sö mét tr-êng ®¹i häc cã 1503 sinh viªn n¨m thø nhÊt. Trong sè ®ã cã
453 sinh viªn tham gia C©u l¹c bé (CLB) tin häc, 267 sinh viªn tham gia CLB to¸n häc vµ 99
sinh viªn tham gia c¶ hai CLB. Hái cã bao nhiªu sinh viªn kh«ng tham gia c¶ CLB to¸n häc
còng nh- CLB tin häc?
Gi¶i: Sè sinh viªn kh«ng tham gia CLB to¸n häc còng nh- CLB tin häc sÏ b»ng tæng sè
sinh viªn trõ ®i sè sinh viªn tham gia mét trong hai CLB. Gäi A lµ tËp çc sinh viªn n¨m thø
nhÊt tham gia CLB tin häc, cßn B lµ tËp çc sinh viªn tham gia CLB to¸n häc. Khi ®ã ta cã N(A)
= 453, N(B) = 267 vµ N(AB) = 99. Sè sinh viªn tham gia hoÆc CLB tin häc hoÆc CLB to¸n häc
lµ:
N(AB) = N(A) + N(B) - N(AB) = 453 + 267 - 99 = 621.
Do vËy cã 1503 - 621 = 882 sinh viªn n¨m thø nhÊt kh«ng tham gia CLB to¸n còng nh-
tin häc.
PhÇn sau cña tiÕt nµy chóng ta sÏ ®-a ra çch t×m sè çc phÇn tö cña hîp mét sè h÷u h¹n
çc tËp hîp.
6.2. Nguyªn lý bï trõ
Tr-íc tiªn, chóng ta sÏ tr×nh bµy c«ng thøc tÝnh sè phÇn tö cña hîp 3 tËp hîp A, B, C.
Tr-íc khi x©y dùng c«ng thøc nµy ta l-u ý r»ng N(A) + N(B) + N(C) ®Õm mét lÇn nh÷ng phÇn
tö chØ thuéc mét trong ba tËp, ®Õm hai lÇn nh÷ng phÇn tö thuéc ®óng hai trong ba tËp, vµ ®Õm 3
lÇn nh÷ng phÇn tö thuéc c¶ ba tËp.
H×nh 1. Hîp cña 3 tËp hîp
§Ó lo¹i bá viÖc ®Õm trïng lÆp çc phÇn tö thuéc nhiÒu h¬n mét tËp cÇn ph¶i trõ ®i sè çc
phÇn tö thuéc giao cña tÊt c¶ çc cÆp cña ba tËp hîp nµy, tøc lµ ta cã:
N(A) + N(B) + N(C) - N(A B) - N(A  C) - N(BC).
BiÓu thøc nµy ®Õm mét lÇn çc phÇn tö chØ thuéc mét trong ba tËp hîp ®· cho. Çc phÇn
tö xuÊt hiÖn trong ®óng hai tËp còng ®-îc ®Õm mét lÇn. Çc phÇn tö thuéc c¶ ba tËp ch-a ®Õm
lÇn nµo. Do vËy, ta cÇn thªm vµo sè çc phÇn tö thuéc giao cña ba tËp (xem h×nh vÏ). BiÓu thøc
cuèi cïng nµy tÝnh mçi phÇn ®óng mét lÇn dï nã thuéc mét hay hai hoÆc ba tËp:
N(ABC)=N(A) + N(B) + N(C) - N(A B) - N(A  C) - N(BC) +N(ABC).
VÝ dô 6.2.2. BiÕt r»ng cã 1202 sinh viªn häc tiÕng Anh, 813 sinh viªn häc tiÕng Ph¸p, 114
sinh viªn häc tiÕng Nga, 103 sinh viªn häc c¶ tiÕng Anh vµ tiÕng Ph¸p, 23 häc c¶ tiÕng Anh vµ
tiÕng Nga, 14 häc c¶ tiÕng Ph¸p vµ tiÕng Nga. NÕu tÊt c¶ 2092 sinh viªn ®Òu theo häc Ýt nhÊt mét
ngo¹i ng÷, th× cã bao nhiªu sinh viªn häc c¶ ba thø tiÕng?
Gi¶i: Gäi E lµ tËp çc sinh viªn häc tiÕng Anh, F lµ tËp çc sinh viªn häc tiÕng Ph¸p, R lµ
tËp çc sinh viªn häc tiÕng Nga. Khi ®ã:
N(E) = 1202 N(F) = 813 N(R) = 114
N(EF) = 103 N(ER) = 23 N(FR) = 14
vµ N(S FR) = 2092.
Thay vµo c«ng thøc tæng qu¸t nªu trªn:
N(EFR) = N(E) + N(F) + N(R) - N(ER) - N(EF) - N(FR) + N(EFR )
ta nhËn ®-îc:
2092 = 1202 + 813 + 114 - 103 - 23 - 14 + N(EFR)
Gi¶i ra ta ®-îc: N(EFR) = 3.

Do vËy cã 3 sinh viªn theo häc c¶ ba thø tiÕng.
§Þnh lý 6.2.1. Nguyªn lý bï trõ. Cho A1, A2, …, An lµ çc tËp h÷u h¹n. Khi ®ã:
N (  Ai )   N ( Ai )  N ( Ai  A j )  N ( Ai  A j  Ak )  ....
n n
 
i 1 i 1 1 i  j  n 1 i  j  k  n
 (1) n  1 N (  Ai )
n
i 1
Chøng minh. Chóng ta sÏ chøng minh c«ng thøc trªn b»ng çch chØ ra r»ng mçi phÇn tö
cña hîp n tËp hîp ®-îc ®Õm ®óng mét lÇn. Gi¶ sö a lµ phÇn tö chung cña ®óng r tËp trong çc
tËp A1, A2, …, An trong ®ã 1  r  n. PhÇn tö nµy ®-îc ®Õm C r1 lÇn trong tæng  N ( Ai ) . Nã
®-îc ®Õm C 2 lÇn trong  N ( Ai  A j ) . Tæng qu¸t nã ®-îc ®Õm:
r
C r1  C r2  ....  (  1 ) r  1 C rr
lÇn khi tÝnh gi¸ trÞ ë vÕ ph¶i cña c«ng thøc hÖ sè tæ hîp ta cã
C r0  C r2  ....  (  1) r C rr  0
V× thÕ:
1  C r0  C r1  C r2  ....  (  1 ) r  1 C rr 1
Do vËy, mçi phÇn tö cña hîp ®-îc ®Õm ®óng mét lÇn khi tÝnh gi¸ trÞ ë vÕ ph¶i cña c«ng
thøc ®· cho. Nguyªn lý bï trõ ®-îc chøng minh.
Nguyªn lý bï trõ cho ta c«ng thøc tÝnh sè phÇn tö cña hîp n tËp hîp víi mäi n nguyªn
d-¬ng. Nã gåm cã 2n - 1 sè h¹ng.
Nguyªn lý bï trõ cã thÓ ®-îc øng dông vµ ph¸t biÓu d-íi d¹ng sau :
HÖ qu¶ 6.2.1. Cho Ak , 1 k  n lµ çc tËp con cña tËp h÷u h¹n X tho¶ m·n tÝnh chÊt Ak
nµo ®ã, khi ®ã sè phÇn tö cña X kh«ng tho¶ m·n bÊt cø tÝnh chÊt Ak nµo lµ:
N(X) - N(A1A2...Am) = N - N1+ N2-....+(-1)m Nm
Trong ®ã Nk lµ sè çc phÇn tö cña X tho¶ m·n k tÝnh chÊt lÊy tõ m tÝnh chÊt ®· cho.
øng dông hÖ qu¶ cho bµi to¸n bá th- sau:

VÝ dô 6.2.3. Cã n l¸ th- vµ n phong b× ghi s½n ®Þa chØ, bá ngÉu nhiªn çc l¸ th- vµo çc
phong b×. Hái x¸c suÊt ®Ó x¶y ra kh«ng mét l¸ th- nµo bá ®óng ®Þa chØ lµ bao nhiªu 
Gi¶i : Cã tÊt c¶ n çch bá th-. VÊn ®Ò cßn l¹i lµ ®Õm sè çch bá th- sao cho kh«ng cã l¸
th- nµo ®óng ®Þa chØ. Gäi X lµ tËp hîp tÊt c¶ çc çch bá th- vµ Ak lµ tÝnh chÊt l¸ th- thø k bá
®óng ®Þa chØ. Khi ®ã theo hÖ qu¶ cña nguyªn lý bï trõ ta cã:
N = N - N1 + N2 + ... + (-1)n Nn
Trong ®ã N lµ sè cÇn t×m, N = n cßn Nk lµ sè tÊt c¶ çc çch bá th- sao cho cã k l¸ th-
®óng ®Þa chØ. NhËn xÐt r»ng, Cnk lµ tæng theo mäi çch lÊy k l¸ th- tõ n l¸, víi mçi çch lÊy k l¸
th- cã (n-k) çch bá ®Ó k l¸ nµy ®óng ®Þa chØ ta nhËn ®-îc:

n!
N k  C nk ( n  k )! 
k!
vµ  ( 1) n 
N  n!  1    ... 
1 1
 1! 2! n! 
Tõ ®ã x¸c suÊt cÇn t×m lµ

_
 1    .....  (1) n
N 1 1 1
N 1! 2! n!
Mét ®iÒu lý thó lµ x¸c suÊt nµy dÇn ®Õn e-1 ( nghÜa lµ cßn lín h¬n 1/3 ) khi n kh¸ lín. Sè
N trong bµi to¸n trªn ®-îc gäi lµ sè mÊt thø tù vµ ®-îc ký hiÖu lµ Dn.
Bµi tËp
1. Trong mét líp häc cã 50 sinh viªn, cã 26 sinh viªn ®¹t yªu cÇu m«n thi thø nhÊt, 21
sinh viªn ®¹t yªu cÇu m«n thi thø hai. NÕu 17 sinh viªn kh«ng ®¹t yªu cÇu c¶ hai m«n thi th× cã
bao nhiªu sinh viªn ®¹t yªu cÇu c¶ hai m«n thi ?
2. Trong líp cã 52 sinh viªn, cã 27 sinh viªn kh«ng ph¶i thi l¹i m«n “KÜ thuËt sè”, 20
sinh viªn kh«ng ph¶i thi l¹i m«n “To¸n rêi r¹c”. NÕu cã 15 sinh viªn ph¶i thi l¹i c¶ hai m«n, th×
cã bao nhiªu sinh viªn kh«ng ph¶i thi l¹i m«n nµo c¶?
3. Trong mét tr-êng ®¹i häc cã 18 sinh viªn to¸n vµ 325 sinh viªn tin häc.
a) Cã bao nhiªu çch chän hai ®¹i diÖn sao cho mét lµ sinh viªn to¸n cßn ng-êi kia lµ
sinh viªn tin häc?
b) Cã bao nhiªu çch chän mét ®¹i diÖn hoÆc lµ sinh viªn to¸n hoÆc lµ sinh viªn tin häc ?
4. Cã bao nhiªu kh¶ n¨ng ®Ó chän 2 sè nguyªn trong çc sè tõ 1 ®Õn (n-1) sao cho tæng
cña chóng lín h¬n n ?
5. X©u thuËn nghÞch lµ mét x©u mµ khi viÕt theo thø tù ng-îc l¹i còng b»ng chÝnh nã.
H·y tÝnh sè x©u nhÞ ph©n cã ®é dµi b»ng n lµ thuËn nghÞch ?
6. Mét l-íi « vu«ng n x m mét con kiÕn cÇn leo tõ ®iÓm A lªn ®iÓm B. Mçi lÇn leo chØ bß
däc theo çc c¹nh cña « sang ph¶i hoÆc lªn trªn. Hái cã bao nhiªu ®-êng cã thÓ x¶y ra ?
B (n,m)
A (0,0)
7. Mét l-íi « vu«ng n x m (sè hµng m < n sè cét) mét con kiÕn cÇn leo tõ ®iÓm A lªn
®iÓm B. Mçi lÇn leo chØ bß däc theo çc c¹nh cña «: lªn ®óng mét bËc hoÆc sang ph¶i (cã thÓ
nhiÒu «). Hái cã bao nhiªu ®-êng cã thÓ x¶y ra ?
B (n,m)
A (0,0)
8. Mét nhãm sinh viªn gåm n nam vµ n n÷. Cã bao nhiªu çch xÕp thµnh mét hµng sao
cho nam n÷ ®øng xen nhau?
9. Mét c©u l¹c bé cã 25 thµnh viªn
a) Cã bao nhiªu çch chän 4 thµnh viªn vµo uû ban th-êng trùc?
b) Cã bao nhiªu çch chän chñ tÞch, phã chñ tÞch, th- ký vµ thñ quü?
10. Cã bao nhiªu x©u nhÞ ph©n chøa ®óng n¨m sè 0 vµ m-êi bèn sè 1 vµ ngay sau mçi sè
0 nhÊt thiÕt lµ hai sè 1?
11. Trong tÊt c¶ çc sè cã 5 ch÷ sè cã bao nhiªu sè mµ ch÷ sè ®øng bªn tr¸i lín h¬n hoÆc
b»ng ch÷ sè bªn ph¶i ?
12. Cã bao nhiªu kh¶ n¨ng chia 2n ng-êi thµnh n cÆp, ngåi ®èi diÖn hai bªn mét bµn ch÷
nhËt ?
13. Cã bao nhiªu kh¶ n¨ng chän 2 sè nguyªn trong 100 sè nguyªn ®Çu tiªn sao cho tæng
cña chóng lµ sè ch½n, sè lÎ ?
14. a) ChØ ra r»ng trong 5 sè chän tõ 8 sè nguyªn d-¬ng ®Çu tiªn nhÊt thiÕt ph¶i cã mét
cÆp cã tæng b»ng 9 ?
b) §iÒu kh¼ng ®Þnh trong c©u a) cã ®óng kh«ng nÕu chän 4 chø kh«ng ph¶i 5 sè.
15. a) ChØ ra r»ng trong 7 sè chän tõ 10 sè nguyªn d-¬ng ®Çu tiªn nhÊt thiÕt cã Ýt nhÊt hai
cÆp cã tæng b»ng 11.
b) §iÒu kh¼ng ®Þnh trong c©u a) cã ®óng kh«ng nÕu thay cho 7 ta chän 6 sè.
16. Chøng minh c«ng thøc sau :

(n  1)C nk 1
C k
n 1 
k

C nr C kr  C nk C nr kk
trong ®ã n, r, k lµ çc sè nguyªn kh«ng ©m víi r  n vµ k  r.
 1
100
18. T×m c«ng thøc tÝnh hÖ sè cña x trong khai triÓn cña  x  
k
trong ®ã k lµ sè tù
 x
nhiªn.
 2 1
100
19. T×m c«ng thøc tÝnh hÖ sè cña x trong khai triÓn cña  x  
k
trong ®ã k lµ sè tù
 x
nhiªn
20. TÝnh tæng çc hÖ sè cña çc sè h¹ng chøa sè mò ch½n cña x trong biÓu thøc :
(x+y+z) n
21. TÝnh tæng çc hÖ sè cña çc sè h¹ng chøa sè mò lÎ cña x trong biÓu thøc :
(x+y+z) n
 k ( C n )  nC 2 n 1
n 1
n
k 2
k 1
23. Ph-¬ng tr×nh
x1 + x2 + x3 + x4 + x5 +x6 = 29
cã bao nhiªu nghiÖm nguyªn kh«ng ©m sao cho :
a) xi >= 1
b) xi >= i víi i=1...4 x5 >5 vµ x6 >=6
c) x1 <= 5
d) x1 < 8 vµ x2 >8
24. BÊt ®¼ng thøc :
x1 + x2 + x3 <= 11
cè bao nhiªu nghiÖm nguyªn, kh«ng ©m.
25. ChØ ra r»ng cã Ýt nhÊt hai tËp con kh¸c nhau gåm 5 phÇn tö cña tËp 10 sè nguyªn
d-¬ng kh«ng v-ît qu¸ 50 cã cïng tæng.
26. Cã bao nhiªu x©u 20 ch÷ sè cña hÖ thËp ph©n chøa ®óng hai ch÷ sè 0, bèn ch÷ sè 1,
ba ch÷ sè 2, mét ch÷ sè 3, hai ch÷ sè 4, ba ch÷ sè 5, hai ch÷ sè 7 vµ ba ch÷ sè 9?
27. Cã bao nhiªu x©u nhÞ ph©n kh¸c nhau nÕu chóng ®-îc b¾t ®Çu b»ng bit 1 vµ chøa
thªm ba bit 1 n÷a, nã cßn chøa tÊt c¶ 12 bit 0 vµ sau mçi bit 1 cã Ýt nhÊt hai bit 0?
28. ChØ ra r»ng nÕu cã n¨m ®iÓm phÇn biÖt ë trong mét h×nh vu«ng c¹nh b»ng 2 th× cã Ýt
nhÊt hai trong 5 ®iÓm nµy cã kho¶ng çch kh«ng xa h¬n 2.
29. ChØ ra r»ng trong d·y m sè nguyªn tån t¹i mét hay nhiÒu h¬n çc sè h¹ng liªn tiÕp cã
tæng chia hÕt cho m.
30. Khi chän tuú ý n+1 sè nguyªn d-¬ng kh¸c nhau, chøng minh r»ng tån t¹i Ýt nhÊt 2 sè
®ång d- theo modulo n.
31. ChØ ra r»ng trong mét nhãm cã 5 ng-êi (trong ®ã hai ng-êi bÊt kú hoÆc lµ b¹n hoÆc lµ
thï) lu«n cã ba ng-êi lµ b¹n hoÆc bèn ng-êi lµ kÎ thï lÉn nhau vµ cã nhãm ba ng-êi lµ kÎ thï
hoÆc bèn ng-êi lµ b¹n cña nhau.
32. Cho (Xi, Yi ,Zi ) i=1,…,9 lµ to¹ ®é nguyªn cña 9 ®iÓm trong kh«ng gian ba chiÒu.
Chøng minh r»ng tån t¹i Ýt nhÊt mét ®o¹n th¼ng nèi 2 ®iÓm trong sè ®ã cã trung ®iÓm to¹ ®é
nguyªn.
33. Mét ng-êi l¸i xe buýt tr¶ thuÕ cÇu ®-êng b»ng çch th¶ vµo çc m¸y thu thuÕ tù
®éng lÇn l-ît çc ®ång 5 xu vµ 10 xu.
34. T×m hÖ thøc truy håi tÝnh sè çch kh¸c nhau mµ ng-êi l¸i xe cã thÓ tr¶ mét kho¶n thuÕ
n xu (trong ®ã trËt tù theo ®ã çc ®ång xu ®-îc th¶ vµo m¸y lµ quan träng).
a) T×m çc ®iÒu kiÖn ®Çu.
b) Cã bao nhiªu th«ng b¸o kh¸c nhau mµ ng-êi l¸i xe cã thÓ tr¶ mét kho¶n thuÕ 45 xu?
35. T×m hÖ thøc truy håi mµ Rn tho¶ m·n, trong ®ã Rn lµ sè miÒn cña mét mÆt ph¼ng bÞ
ph©n chia bëi n ®-êng th¼ng nÕu kh«ng cã hai ®-êng nµo song song vµ kh«ng cã ba ®-êng nµo
cïng ®i qua mét ®iÓm. TÝnh Rn b»ng ph-¬ng ph¸p lÆp.
36.a) T×m hÖ thøc truy håi mµ R n tho¶ m·n, trong ®ã Rn lµ sè miÒn cña mét mÆt cÇu bÞ
ph©n chia bëi n ®-êng trßn lín (tøc lµ giao cña mÆt cÇu víi çc mÆt ph¼ng ®i qua t©m mÆt cÇu)
nÕu kh«ng cã ba ®-êng nµo trong sè n ®-êng trßn nµy cïng ®i qua mét ®iÓm.
b) TÝnh Rn b»ng ph-¬ng ph¸p lÆp.
37.a) T×m hÖ thøc truy håi mµ Sn tho¶ m·n, trong ®ã Sn lµ sè miÒn trong kh«ng gian ba
chiÒu bÞ ph©n chia bëi n mÆt ph¼ng nÕu mäi bé 3 mÆt ph¼ng gÆp nhau t¹i mét ®iÓm, nh-ng
kh«ng cã bé 4 mÆt ph¼ng nµo ®i qua cïng mét ®iÓm.
b) TÝnh Rn b»ng ph-¬ng ph¸p lÆp.
38. Gi¶ sö sè t«m hïm bÞ ®¸nh b¾t trong mét n¨m b»ng trung b×nh céng sè bÞ ®¸nh b¾t
trong hai n¨m tr-íc ®ã.
a) H·y t×m hÖ truy håi cho Ln, trong ®ã Ln lµ sè t«m bÞ ®¸nh b¾t trong n¨m thø n.
b) H·y t×m Ln nÕu n¨m ®Çu 100 000 t«m hïm bÞ ®¸nh b¾t, n¨m thø hai 300 000 t«m hïm
bÞ ®¸nh b¾t.
39. KÕt qu¶ mét cuéc ®iÒu tra møc sèng cña çc gia ®×nh ë Mü cho biÕt 96% cã Ýt nhÊt
mét m¸y thu h×nh, 98% cã ®iÖn tho¹i, vµ 95% cã ®iÖn tho¹i vµ Ýt nhÊt mét m¸y thu h×nh. TÝnh tû
lÖ phÇn tr¨m çc gia ®×nh ë Mü kh«ng cã ®iÖn tho¹i hoÆc kh«ng cã m¸y thu h×nh.
40. Cã bao nhiªu sè nguyªn d-¬ng nhá h¬n 200 lµ:
a) Luü thõa bËc hai hoÆc cao h¬n cña sè nguyªn?

b) Luü thõa bËc hai hoÆc cao h¬n cña sè nguyªn hoÆc cña sè nguyªn tè?
c) Kh«ng chia hÕt cho b×nh ph-¬ng cña mét sè nguyªn lín h¬n 1?
d) Kh«ng chia hÕt cho lËp ph-¬ng cña mét sè nguyªn lín h¬n 1?
e) Kh«ng chia hÕt cho Ýt nhÊt ba sè nguyªn tè?

Ch-¬ng III.
®å thÞ vµ øng dông
Nh÷ng ý t-ëng c¬ b¶n cña lý thuyÕt ®å thÞ ®-îc ®Ò xuÊt tõ thÕ kû 18, b¾t ®Çu tõ bµi b¸o
cña Euler c«ng bè n¨m 1736 liªn quan ®Õn lêi gi¶i bµi to¸n næi tiÕng vÒ çc c©y cÇu ë
Konigsberg. Tuy nhiªn, cho tíi nay, mèi quan t©m ®Õn lý thuyÕt ®å thÞ vÉn kh«ng hÒ suy gi¶m.
Lý do cña sù quan t©m Êy chÝnh lµ do nh÷ng øng dông hÕt søc réng r·i cña ®å thÞ trong rÊt nhiÒu
lÜnh vùc kh¸c nhau, bao gåm c¶ tin häc, ho¸ häc, vËn trï häc, kü thuËt ®iÖn, ng«n ng÷ vµ kinh
tÕ… Trong ch-¬ng nµy chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn çc kh¸i niÖm c¬ b¶n cña lý thuyÕt ®å thÞ vµ mét
sè bµi to¸n trªn ®å thÞ, ®ång thêi xÐt ®Õn mét sè d¹ng ®Æc biÖt cña ®å thÞ ®ã lµ c©y vµ m¹ng.
1. Çc kh¸i niÖm c¬ b¶n
1.1. Kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷
§Þnh nghÜa 1.1.1: §å thÞ v« h-íng G lµ mét cÆp (V,E) gåm tËp V mµ çc phÇn tö cña nã
®-îc gäi lµ çc ®Ønh vµ tËp E çc cÆp kh«ng thø tù cña çc ®Ønh thuéc V ®-îc gäi lµ çc c¹nh.
NÕu chØ cã mét c¹nh eE duy nhÊt nèi hai ®Ønh v, w ta viÕt e = (v,w) hoÆc e
= (w, v). Theo nghÜa ®ã, cÆp kh«ng thø tù (v, w) x¸c ®Þnh mét c¹nh trªn ®å thÞ v«
h-íng G.
§Þnh nghÜa 1.1.2: §å thÞ cã h-íng G lµ mét cÆp (V, E) gåm çc ®Ønh V vµ tËp E çc c¹nh
(çc cung) sao cho mçi c¹nh e  E liªn thuéc mét cÆp cã thø tù çc ®Ønh thuéc V. Ta còng viÕt e
= (v, w) nÕu e nèi cÆp cã thø tù hai ®Ønh (v, w). C¹nh e trªn ®å thÞ (cã h-íng hoÆc v« h-íng) nèi
hai ®Ønh v, w ®-îc gäi lµ liªn thuéc hai ®Ønh v vµ w; çc ®Ønh v vµ w ®-îc gäi lµ çc ®Ønh kÒ
nhau vµ cßn ®-îc gäi lµ çc ®iÓm ®Çu mót cña c¹nh e. NÕu (u, v) lµ mét c¹nh cã h-íng th× u lµ
®iÓm ®Çu vµ v lµ ®iÓm cuèi hoÆc còng cã thÓ nãi cung (u,v) ®i ra khái ®Ønh u vµ ®i vµo ®Ønh v.
Ta sÏ lu«n gi¶ thiÕt V, E lµ çc tËp h÷u h¹n vµ V lµ tËp kh«ng rçng.
VÝ dô 1.1.1: Trªn h×nh 1 lµ ®å thÞ v1 e1 V2
v« h-íng. TËp çc ®Ønh lµ v1, v2 , v3 , e2
v4 , v5 , v6 , v7 ; tËp çc c¹nh lµ e1, e2 v3
e7 e5 V6 e6
, e3 , e4 , e5 , e6, e7, e8, e9 ; trong ®ã
e8
c¹nh e1 lµ c¹nh liªn thuéc hai ®Ønh e3
(v1, v2), c¹nh e2 lµ c¹nh liªn thuéc hai
e9
v6 v5 e4 v4
®Ønh (v2 ,v3)…
H×nh 1.
Cßn trªn h×nh 2 lµ mét ®å thÞ cã h-íng. Trªn ®å thÞ ®ã, c¹nh
e1
e1 nèi cÆp ®Ønh (v1 ,v2), c¹nh e2 nèi cÆp ®Ønh (v2 ,v1), cßn c¹nh v1 v2
e5 nèi ®Ønh v4 víi chÝnh nã. Nh÷ng c¹nh kiÓu nh- e5 trªn ®å thÞ
e4 e2 e3
(cã h-íng hoÆc v« h-íng) ®-îc gäi lµ mét khuyªn cña ®å thÞ.
§Þnh nghÜa 1.1.1 nªu trªn hoµn toµn cho phÐp cã thÓ cã v3 v4
nh÷ng c¹nh kh¸c nhau liªn thuéc víi cïng mét cÆp ®Ønh (çc
c¹nh song song víi nhau). Còng cã thÓ tån t¹i nh÷ng ®Ønh kh«ng e5
H×nh .2
cã cung nµo liªn thuéc víi nã (®Ønh c« lËp - v6 trªn h×nh 1). §å
thÞ kh«ng cã çc c¹nh song song vµ kh«ng cã khuyªn ®-îc gäi lµ ®¬n ®å thÞ. Trong h×nh 1 e8 lµ
mét khuyªn cña ®Ønh v3; e5 vµ e7 lµ 2 c¹nh song song, v6 lµ ®Ønh c« lËp. D-íi ®©y chóng ta sÏ
xÐt mét vµi vÝ dô minh ho¹ çc øng dông cña ®å thÞ.
VÝ dô 1.1.2: §å thÞ “c¹nh tranh” trong sinh th¸i häc. Sù t-¬ng t¸c cña çc loµi vËt trong m«i
tr-êng tù nhiªn cã thÓ ®-îc m« h×nh ho¸ b»ng ®å thÞ v« h-íng. Trªn ®å thÞ ®ã mçi loµi ®-îc
biÓu diÔn b»ng 1 ®Ønh, hai ®Ønh t-¬ng
øng víi hai loµi cïng chung nguån
Sãc
thøc ¨n (“c¹nh tranh” nhau) ®-îc nèi
Chuét Có
víi nhau bëi mét c¹nh. H×nh 3 lµ mét
minh ho¹ ®å thÞ sinh th¸i häc cña mét
Chuét trï
khu rõng.
C¾t
Nh×n vµo ®ã ta thÊy Có, C Qu¹

Qu¹, C¾t hoÆc Chuét vµ Chuét trï H×nh 3. §å thÞ sinh th¸i
lµ c¹nh tranh víi nhau cßn chuét vµ sãc th× kh«ng.

VÝ dô 1.1.3: §å thÞ ¶nh h-ëng. Çc nhµ t©m lý häc ®· rót ra r»ng trong mét tËp
thÓ tÝnh çch cña mét sè ng-êi nµy cã thÓ ¶nh h-ëng ®Õn mét sè ng-êi kh¸c. Sù ¶nh
h-ëng ®ã cã thÓ ®-îc m« h×nh ho¸ b»ng mét ®å thÞ cã h-íng. Mçi ng-êi cña nhãm ®-îc
biÓu diÔn b»ng mét ®Ønh. NÕu ng-êi ®-îc biÓu diÔn b»ng ®Ønh a cã ¶nh h-ëng ®Õn ng-êi
®-îc biÓu diÔn b»ng ®Ønh b th× hai Lan TuyÕt
®Ønh a, b ®-îc nèi b»ng mét c¹nh
cã h-íng (a, b). H×nh 4 lµ mét vÝ
dô vÒ ®å thÞ ¶nh h-ëng cña mét
nhãm Lan cã ¶nh h-ëng lªn TuyÕt Ng©n Nhung
Thuû
vµ Ng©n nh-ng kh«ng ai ¶nh
h-ëng tíi Lan, cßn Thuû vµ H×nh 4.
Nhung cã thÓ ¶nh h-ëng lÉn nhau.
§éi 1
VÝ dô 1.1.4: §å thÞ thi ®Êu vßng trßn. Mét cuéc
thi ®Êu thÓ thao trong ®ã tõng ®éi ph¶i gÆp tÊt c¶ çc
®éi tham dù mçi ®éi ®óng mét trËn cã thÓ ®-îc m«
h×nh hãa b»ng ®å thÞ cã h-íng. Trong ®ã mçi ®éi
§éi 2
®-îc biÓu diÔn t-¬ng øng b»ng 1 ®Ønh. Mét c¹nh cã §éi 3
h-íng ®i tõ ®Ønh a ®Õn b, kÝ hiÖu lµ (a, b), nÕu ®éi a
th¾ng ®éi b. Trong vÝ dô ë h×nh 5 ®éi 1 th¾ng tÊt c¶
§éi 4 §éi 5
çc ®éi cßn l¹i, cßn ®éi 5 kh«ng th¾ng trËn nµo, ®éi
3 thua ®éi 1, ®éi 4 th¾ng ®éi 3, ®éi 5...
H×nh 5.
PhÇn cuèi cña môc nµy chóng ta sÏ ®Ò
cËp thªm mét sè thuËt ng÷ c¬ b¶n cña lÝ thuyÕt ®å thÞ. §Çu tiªn ta xÐt çc ®å thÞ v«
h-íng.
§Þnh nghÜa 1.1.3: BËc cña mét ®Ønh v (kÝ hiÖu lµ deg (v)) trong ®å thÞ v« h-íng
lµ sè çc c¹nh liªn thuéc víi nã, nh÷ng khuyªn t¹i mét ®Ønh ®-îc tÝnh 2 lÇn cho bËc cña
nã .
VÝ dô 1.1.5: BËc cña çc ®Ønh trong ®å thÞ h×nh 1 t-¬ng øng lµ:
deg (v1) = 3, deg (v2) = 3, deg (v3) = 4, deg (v4) = 3, deg (v5 ) = 4, deg (v6) = 0, deg (v7) = 1.
Nh- vËy, ®Ønh c« lËp còng cã thÓ ®Þnh nghÜa lµ ®Ønh cã bËc b»ng 0.
§Ønh cã bËc b»ng 1 ®-îc gäi lµ ®Ønh treo, tøc lµ ®Ønh liÒn kÒ (liªn thuéc) víi ®óng 1 ®Ønh
kh¸c (®Ønh v7 trong h×nh 1 lµ mét vÝ dô vÒ ®Ønh treo).
Mçi c¹nh (u,v) cña ®å thÞ ®-îc tÝnh mét lÇn trong bËc cña u vµ 1 lÇn trong bËc
cña v. Do vËy nÕu ta céng bËc tÊt c¶ çc ®Ønh cña mét ®å thÞ ta sÏ ®-îc hai lÇn sè c¹nh
cña ®å thÞ Êy. Tøc lµ ta cã:
§Þnh lÝ 1.1.1: Cho G = (V, E) lµ mét ®å thÞ v« h-íng cã m c¹nh. Khi ®ã:
2m   deg v 
vV
Tõ ®Þnh lÝ trªn ta suy ra.

HÖ qu¶: Trong ®å thÞ v« h-íng sè ®Ønh cã bËc lÎ lµ mét sè ch½n.
Chøng minh: ThËt vËy nÕu chia çc ®Ønh cña ®å thÞ thµnh hai tËp: TËp v1 lµ çc ®Ønh cã bËc
ch½n, v2 lµ çc ®Ønh cã bËc lÎ. Ta cã.
2m   deg v    deg v    deg v 
vV vV1 vV2
Do deg (v) lµ ch½n víi v  V1 nªn tæng thø nhÊt trong vÕ ph¶i ë trªn lµ sè ch½n. Suy ra sè sè
h¹ng cña tæng thø hai ph¶i lµ sè ch½n v× mçi sè h¹ng cña nã lµ sè lÎ.
V× çc c¹nh cña ®å thÞ cã h-íng lµ çc cÆp cã thø tù cho nªn kh¸i niÖm bËc cña ®Ønh ®-îc
thay ®æi nh- sau.
§Þnh nghÜa 1.1.4: Trong ®å thÞ cã h-íng bËc vµo cña ®Ønh v kÝ hiÖu lµ deg-(v) lµ sè c¹nh
cña ®å thÞ nhËn v lµ ®Ønh cuèi (®Ønh vµo), bËc ra cña v kÝ hiÖu deg+(v) lµ sè c¹nh nhËn v lµ ®Ønh
®Çu (®Ønh ra).
Theo ®Þnh nghÜa 1.1.4 mét khuyªn trªn ®å thÞ cã h-íng sÏ ®ãng gãp 2 ®¬n vÞ vµo bËc-
vµo vµ bËc-ra cña ®Ønh (t-¬ng øng).
VÝ dô 1.1.6: BËc vµo, bËc ra cña ®å thÞ trªn h×nh 2 t-¬ng øng lµ:
v1= (1,2), v2= (2,1), v3= (1,0), v4 = (1,1).
V× mçi c¹nh cã mét ®Ønh ®Çu vµ mét ®Ønh cuèi nªn tæng çc bËc-vµo vµ tæng çc bËc-ra cña
tÊt c¶ çc ®Ønh trong ®å thÞ cã h-íng lµ nh- nhau vµ b»ng sè c¹nh cña nã. NghÜa lµ ta cã:
§Þnh lÝ 1.1.2: Gi¶ sö G (V, E) lµ mét ®å thÞ cã h-íng cã m c¹nh. Khi ®ã
m   deg  v    deg  v 
vV vV
NhiÒu tÝnh chÊt cña ®å thÞ cã h-íng kh«ng phô thuéc vµo h-íng trªn çc c¹nh cña nã. Do
vËy, trong nhiÒu tr-êng hîp sÏ thuËn tiÖn h¬n nÕu ta bá qua çc h-íng cña ®å thÞ. §å thÞ v«
h-íng nhËn ®-îc tõ ®å thÞ cã h-íng b»ng çch bá qua h-íng cña çc c¹nh ®-îc gäi lµ ®å thÞ v«
h-íng t-¬ng øng (®å thÞ v« h-íng nÒn) cña ®å thÞ cã h-íng ®· cho.
1.2. §-êng ®i. Chu tr×nh. §å thÞ liªn th«ng
§Þnh nghÜa 1.2.1: Gi¶ sö n lµ mét sè nguyªn d-¬ng. §-êng ®i ®é dµi n trong ®å thÞ tõ
®Ønh u tíi ®Ønh v lµ mét d·y liªn tiÕp çc c¹nh e1, e2,…, en cña ®å thÞ sao cho: ei = (vi-1 ,vi), vi 
V, v0 = u, vn = v.
Khi ®å thÞ G lµ ®å thÞ ®¬n ta cã thÓ biÓu diÔn ®-êng ®i nµy b»ng d·y çc ®Ønh u = v0, v1
,… vn = v. §-êng ®i ®-îc gäi lµ mét chu tr×nh nÕu nã b¾t ®Çu vµ kÕt thóc t¹i cïng mét ®Ønh, tøc
lµ u = v. §-êng ®i hoÆc chu tr×nh ®-îc gäi lµ
a b
®¬n nÕu kh«ng cã c¹nh nµo cã mÆt trong
®-êng ®i hoÆc chu tr×nh Êy qu¸ 1 lÇn.
c
VÝ dô 1.2.1: Trong ®å thÞ h×nh 1 a, b, c,
d lµ mét ®-êng ®i ®é dµi 3 v× (a, b), (b, c),
(c, d) ®Òu lµ çc c¹nh cña ®å thÞ. Tuy vËy a, d
e
b, c, e kh«ng ph¶i lµ ®-êng ®i v× (c, e) kh«ng
H×nh 1
ph¶i lµ mét c¹nh cña ®å thÞ. §-êng ®i a, b,
d, e, a, b, ®é dµi 5 kh«ng lµ ®-êng ®i ®¬n v× c¹nh (a, b) cã mÆt trong ®-êng ®i ®ã 2 lÇn. Cßn a, b,
c, d, b, e, a, lµ mét chu tr×nh v× nã lµ ®-êng ®i b¾t ®Çu vµ kÕt thóc ë ®Ønh a.
VÝ dô 1.2.2: Trong ®å thÞ cã h-íng ë h×nh 2 a b
th× a, b, c, d lµ mét ®-êng ®i, cßn a, b, c, e l¹i
kh«ng ph¶i lµ mét ®-êng ®i v× (d, e) kh«ng ph¶i c
lµ 1 c¹nh cña ®å thÞ ®ã (c¹nh nèi 2 ®Ønh e vµ d lµ
c¹nh (e, d)!). Còng trªn ®å thÞ ®ã a, b, c, d, b, e,
a hoÆc a, b, e, a lµ çc chu tr×nh. e d
Nh- vËy, trªn çc ®å thÞ cã h-íng, khi xÐt H×nh 2
çc ®-êng ®i vµ çc chu tr×nh ta ph¶i ®Æc biÖt chó ý ®Õn h-íng cña çc c¹nh cña chóng.
Khi xÐt mét m¹ng m¸y tÝnh, mét c©u hái thùc tÕ ®Æt ra lµ liÖu mäi cÆp m¸y tÝnh trong m¹ng
®Òu cã thÓ trao ®æi th«ng tin víi nhau b»ng çch göi çc th«ng ®iÖp cho nhau mét çch trùc tiÕp
hoÆc qua çc m¸y trung gian hay kh«ng? NÕu biÓu diÔn m¹ng m¸y tÝnh b»ng ®å thÞ, trong ®ã
mçi m¸y ®-îc biÓu diÔn b»ng mét ®Ønh, cßn mçi ®-êng truyÒn th«ng ®-îc biÓu diÔn b»ng mét
c¹nh th× c©u hái nãi trªn theo ng«n ng÷ ®å thÞ sÏ lµ: Cã lu«n tån t¹i ®-êng ®i gi÷a hai ®Ønh trong
1 ®å thÞ bÊt kú kh«ng? DÔ dµng thÊy c©u tr¶ lêi ë ®©y lµ kh«ng.
§Þnh nghÜa 1.2.2: Mét ®å thÞ v« h-íng ®-îc gäi lµ liªn th«ng nÕu lu«n cã mét ®-êng ®i nèi
hai cÆp ®Ønh ph©n biÖt bÊt kú cña ®å thÞ.
Nh- vËy hai m¸y tÝnh bÊt kú trong m¹ng chØ cã thÓ truyÒn ®-êng th«ng ®-îc víi
nhau khi vµ chØ khi ®å thÞ t-¬ng øng víi m¹ng ®ã lµ ®å thÞ liªn th«ng.
VÝ dô 1.2.3: §å thÞ ë h×nh 2 lµ ®å thÞ liªn th«ng, tuy nhiªn ®å thÞ ë h×nh 3 lµ kh«ng liªn
th«ng v× kh«ng cã ®-êng ®i nµo nèi hai ®Ønh a víi e.
§Þnh nghÜa 1.2.3: §å thÞ H = (W, F) ®-îc gäi lµ ®å thÞ con cña ®å thÞ G = (V, E) nÕu W 
V, F  E.
Trong tr-êng hîp ®å thÞ G kh«ng liªn th«ng th× nã cã thÓ chia thµnh mét sè çc
®å thÞ con liªn th«ng ®«i mét kh«ng cã a b
®Ønh chung. Çc ®å thÞ con liªn th«ng e
rêi nhau nh- vËy ®-îc gäi lµ çc thµnh
phÇn liªn th«ng cña ®å thÞ ®ang xÐt.
Nh- vËy ®å thÞ liªn th«ng lµ ®å thÞ chØ
f
d c
cã mét thµnh phÇn liªn th«ng. H×nh 3
VÝ dô 1.2.4: §å thÞ ë h×nh 3 cã hai
thµnh phÇn liªn th«ng.
§«i khi viÖc xo¸ ®i mét ®Ønh vµ tÊt c¶ çc c¹nh liªn thuéc víi nã sÏ t¹o ra mét ®å
thÞ con míi cã nhiÒu thµnh phÇn liªn th«ng h¬n so víi ®å thÞ ban ®Çu. Çc ®Ønh nh- vËy
®-îc gäi lµ çc ®Ønh c¾t (®Ønh rÏ nh¸nh, ®iÓm khíp). Nh- vËy, viÖc xo¸ ®Ønh rÏ nh¸nh
khái mét ®å thÞ liªn th«ng sÏ t¹o ra mét ®å thÞ con kh«ng liªn th«ng. T-¬ng tù nÕu viÖc
xo¸ mét c¹nh nµo ®ã trªn ®å thÞ mµ lµm cho ®å cã nhiÒu thµnh phÇn liªn th«ng h¬n th×
c¹nh Êy ®-îc ®-îc gäi lµ mét cÇu (c¹nh c¾t).
VÝ dô 1.2.5: Çc ®Ønh ë rÏ nh¸nh cña ®å thÞ trªn h×nh 4 lµ b, c, vµ e; çc cÇu cña ®å thÞ ®ã lµ
çc c¹nh (a, b) vµ (c, e).
§èi víi ®å thÞ cã h-íng ta cã hai kh¸i niÖm liªn a d f h
th«ng tuú thuéc vµo viÖc ta cã quan t©m tíi h-íng cña
çc c¹nh kh«ng.
§Þnh nghÜa 1.2.4: §å thÞ cã h-íng ®-îc gäi lµ liªn
th«ng m¹nh nÕu lu«n cã mét ®-êng ®i nèi hai ®Ønh bÊt b e g
c
kú cña ®å thÞ. §å thÞ cã h-íng ®-îc gäi lµ liªn th«ng
H×nh 4
yÕu nÕu ®å thÞ v« h-íng t-¬ng øng víi nã lµ ®å thÞ v«
h-íng liªn th«ng.
Cã thÓ thÊy r»ng nÕu ®å thÞ cã h-íng lµ liªn th«ng m¹nh th× nã còng liªn th«ng yÕu, song
®iÒu ng-îc l¹i kh«ng ph¶i bao giê còng ®óng.
a b
a b
c c
e d e d
G H
H×nh 5
VÝ dô 1.2.6: §å thÞ G vµ H trªn h×nh 5 ®Òu lµ liªn th«ng yÕu. Tuy nhiªn chØ cã G lµ liªn
th«ng m¹nh, cßn H kh«ng ph¶i lµ liªn th«ng m¹nh. ThËt vËy, trªn ®å thÞ H kh«ng cã ®-êng ®i
(cã h-íng) nµo nèi a víi tÊt c¶ çc ®Ønh cßn l¹i.
1.3. Mét sè d¹ng ®å thÞ ®¬n ®Æc biÖt
D-íi ®©y lµ mét vµi líp ®å thÞ ®¬n th-êng gÆp trong çc øng dông.
§å thÞ ®Çy ®ñ. §å thÞ ®Çy ®ñ n ®Ønh, ký hiÖu lµ K n lµ mét ®¬n ®å thÞ chøa ®óng 1
c¹nh nèi mçi cÆp ®Ønh ph©n biÖt. Çc ®å thÞ Kn . víi n=1, 2, 3, 4, 5, 6 ®-îc biÓu diÔn trªn
h×nh 1.
K K K
K K K
H×nh 1. Çc ®å thÞ Kn , 1 n 6 .
Chu tr×nh (®å thÞ vßng). Chu tr×nh Cn, n  3 lµ mét ®å thÞ cã n ®Ønh v1 , v2 , …, vn vµ
n c¹nh (v1 , v2 ), (v2 , v3 ), …, (vn-1 , vn ), (vn , v1 ). Çc chu tr×nh C3, C4, C5, C6 biÓu diÔn trªn h×nh 2.
C C C C
H×nh 2. Çc chu tr×nh Cn , 3 n 6 .
§å thÞ h×nh b¸nh xe. Khi thªm 1 ®Ønh vµo chu tr×nh Cn víi n3 vµ nèi ®Ønh nµy víi mçi
mét ®Ønh cña Cn b»ng nh÷ng c¹nh míi, ta sÏ nhËn ®-îc ®å thÞ h×nh b¸nh xe. Çc b¸nh xe W3,
W W W W
H×nh 3. Çc b¸nh xe W n , 3 n 6 .
W4, W5, W6 biÓu diÔn trªn h×nh 3.
§å thÞ khèi n chiÒu. §å thÞ khèi n chiÒu (çc khèi n chiÒu) ký hiÖu lµ Qn, lµ
çc ®å thÞ cã 2 n ®Ønh mçi ®Ønh biÓu diÔn b»ng x©u nhÞ ph©n ®é dµi n. Hai ®Ønh lµ liÒn
kÒ nÕu vµ chØ nÕu çc x©u nhÞ ph©n biÓu diÔn chóng kh¸c nhau ®óng 1 bit. Çc ®å thÞ
Q1 , Q2 , Q3 ®-îc biÓu diÔn trªn h×nh 4.
11 11
10 11 10 10
0 1 01 01
00 01 00 00
Q Q Q
H×nh 4. Çc khèi n chiÒu Qn , 1 n 3 .

§å thÞ ph©n ®«i (®å thÞ hai
V1 V2
phÝa). Mét ®å thÞ ®¬n G ®-îc gäi lµ ®å
v v
thÞ ph©n ®«i nÕu tËp çc ®Ønh V cã thÓ
v v
ph©n thµnh 2 tËp con kh«ng rçng rêi
v v
nhau V1 vµ V2 sao cho mçi c¹nh cña
®å thÞ chØ nèi mét ®Ønh cña V1 víi mét H×nh 5. Minh ho¹ C6 lµ ®å thÞ ph©n ®«i
®Ønh cña V2 . VÝ dô, ®å thÞ biÓu diÔn
quan hÖ h«n nh©n cña mét lµng, mçi ng-êi biÓu diÔn b»ng mét ®Ønh, cßn c¹nh biÓu thÞ quan hÖ
vî chång gi÷a hai ng-êi. TËp çc ®Ønh cã thÓ chia thµnh hai tËp con, mét tËp gåm ®µn «ng vµ
mét tËp gåm toµn ®µn bµ.
§å thÞ ph©n ®«i ®Çy ®ñ (®å thÞ hai phÝa ®Çy ®ñ). §å thÞ ph©n ®«i ®Çy ®ñ K m,n lµ ®å thÞ
cã tËp ®Ønh ®-îc ph©n thµnh hai tËp con t-¬ng øng cã m ®Ønh vµ n ®Ønh vµ cã mét c¹nh gi÷a
hai ®Ønh khi vµ chØ khi mét ®Ønh thuéc tËp con nµy vµ ®Ønh thø hai thuéc tËp con kia. Çc ®å
thÞ ph©n ®«i ®Çy ®ñ K2,3 , K3,3 , K3,5 vµ K2,6 ®-îc biÓu diÔn trªn h×nh 6.
K2, K3,
K3, K2,
H×nh 6. Mét sè ®å thÞ ph©n ®«i ®Çy ®ñ
2. BiÓu diÔn ®å thÞ
Cã nhiÒu çch ®Ó biÓu diÔn ®å thÞ. Trong çc môc trªn chóng ta ®· dïng h×nh häc ®Ó
biÓu diÔn ®å thÞ. Còng cã thÓ biÓu diÔn ®å thÞ b»ng çch liÖt kª tÊt c¶ çc ®Ønh vµ çc c¹nh.
Trong môc nµy chóng ta sÏ ®Ò cËp thªm hai ph-¬ng ph¸p biÓu diÔn ®å thÞ n÷a b»ng çch sö dông
ma trËn. Tuú thuéc vµo tõng bµi to¸n cô thÓ mµ lùa chän çch biÓu diÔn ®å thÞ cho phï hîp.
§«i khi hai ®å thÞ cã d¹ng ®óng nh- nhau theo nghÜa tån t¹i phÐp t-¬ng øng mét - mét gi÷a
çc ®Ønh cña chóng mµ vÉn b¶o tån çc c¹nh. Trong tr-êng hîp Êy ta nãi r»ng hai ®å thÞ ®ã lµ
hai ®å thÞ ®¼ng cÊu víi nhau. ViÖc x¸c ®Þnh hai ®å thÞ cã ®¼ng cÊu víi nhau kh«ng lµ mét bµi
to¸n quan träng cña lý thuyÕt ®å thÞ còng sÏ ®-îc nghiªn cøu trong tiÕt nµy.
2.1. Ma trËn kÒ, ma trËn träng sè.
Gi¶ sö G = (V, E) lµ mét ®å thÞ, trong ®ã V lµ tËp ®Ønh ®-îc liÖt kª mét çch tuú ý v1, v2,
…vn . Ma trËn kÒ ®å thÞ G kÝ hiÖu lµ A = [aij] ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau: aij = k. Trong ®ã k lµ sè
c¹nh nèi hai ®Ønh vi vµ vj cña ®å thÞ. Nh- vËy nÕu G cã n ®Ønh th× ma trËn A lµ ma trËn vu«ng
cÊp n. Còng cã thÓ thÊy r»ng ma trËn kÒ cña ®å thÞ v« h-íng lµ ma trËn ®èi xøng, cßn ma trËn kÒ
cña ®å thÞ cã h-íng nãi chung kh«ng ph¶i lµ ®èi xøng. Ma trËn kÒ lµ ma trËn 0-1 (çc phÇn tö
chØ gåm çc sè 0 vµ 1) nÕu ®å thÞ t-¬ng øng lµ ®¬n ®å thÞ. Ta còng cã thÓ thÊy tæng çc gi¸ trÞ
theo hµng (cét) cña ma trËn kÒ chÝnh lµ bËc cña ®Ønh t-¬ng øng trªn ®å thÞ.
VÝ dô 2.1.1: Ma trËn kÒ cña çc ®å thÞ ë h×nh 1 (tiÕt 1.1), h×nh 1 vµ 2 (tiÕt 1.2) t-¬ng øng lµ
çc ma trËn sau:
v1 v2 v3 v4 v5 v6 v7
v1  0 1 0 0 2 0 0
v2  1 0 1 1 0 0 0 
v3  0 1 1 1 0 0 0
 
v4  0 1 1 0 1 0 0
v5  2 0 0 1 0 0 1
 
v6  0 0 0 0 0 0 0
v7  0 0 0 0 1 0 0 
a b c d e a b c d e
a 0 1 0 0 0 a 0 1 0 0 0
b  1 0 1 1 1

b  0 0 1 0 1

c 0 1 0 1 0 c 0 0 0 1 0
   
d 0 1 1 0 1 d 0 1 0 0 0
e  0 1 0 1 0  e  1 0 0 1 0 
Ng-êi ta ®· chøng minh ®-îc r»ng nÕu A lµ ma trËn kÒ cña ®å thÞ v« h-íng vµ a ijp lµ
phÇn tö t-¬ng øng cña ma trËn Ap = A…A (p thõa sè) th× a ijp sÏ cho ta sè ®-êng ®i ®é dµi p
kh¸c nhau ®i tõ ®Ønh vi tíi ®Ønh vj.

Trong nhiÒu bµi to¸n øng dông, mçi c¹nh e = (u, v) cña ®å thÞ ®-îc g¸n mét gi¸ trÞ c(e)
nµo ®ã (cßn viÕt lµ c(u, v)) gäi lµ träng sè (®é dµi) cña c¹nh e. §å thÞ trong tr-êng hîp nµy ®-îc
gäi lµ ®å thÞ cã träng sè. §Ó biÓu diÔn ®å thÞ ®¬n cã träng sè ng-êi ta còng cã thÓ dïng ma trËn
®-îc x©y dùng t-¬ng tù nh- ma trËn kÒ, cô thÓ nh- sau:
Gi¶ sö G = (V, E) lµ ®¬n ®å thÞ cã träng sè vµ V = {v1, v2, … vn}. Khi ®ã ma trËn träng
sè C lµ ma trËn víi çc phÇn tö.
c  vi , v j  nÕu  vi , v j  E
Cij  
 nÕu  vi , v j   E
Trong ®ã gi¸ trÞ cña , tuú tõng tr-êng hîp cô thÓ, cã thÓ ®Æt b»ng mét trong çc gi¸ trÞ
0, ,  .
Çch biÓu diÔn ®å thÞ b»ng ma trËn kÒ (hoÆc ma trËn träng sè) cã -u ®iÓm lµ ®Ó x¸c ®Þnh
2 ®Ønh u vµ v cã ph¶i lµ hai ®Ønh kÒ nhau trªn ®å thÞ hay kh«ng ta chØ ph¶i thùc hiÖn mét phÐp so
s¸nh. Tuy nhiªn, kh«ng phô thuéc vµo sè c¹nh cña ®å thÞ, çch biÓu diÔn nµy lu«n ®ßi hái ph¶i
dïng n2 ®¬n vÞ bé nhí trong m¸y tÝnh ®Ó l-u tr÷ nã (n = sè ®Ønh cña ®å thÞ).
2.2. Ma trËn liªn thuéc.
Mét çch biÓu diÔn ®å thÞ th-êng dïng kh¸c lµ dïng ma trËn liªn thuéc. Gi¶ sö G = (V, E)
lµ mét ®å thÞ v« h-íng, V= {v1 , v2, …vn }, E = {e1, e2…en} khi ®ã ma trËn liªn thuéc theo thø tù
trªn cña V vµ E lµ ma trËn M = [mij] trong ®ã:
1 NÕu c¹nh ej nèi ®Ønh vi

mij  
0 NÕu c¹nh ej kh«ng nèi víi ®Ønh vi
VÝ dô 2.2.1: Ma trËn liªn thuéc cña ®å thÞ trªn h×nh 1 (tiÕt 1.1) lµ ma trËn sau:
e1 e2 e3 e4 e5 e6 e7 e8 e9
v1 1 0 0 0 1 0 1 0 0
v2 1 1 0 0 0 1 0 0 0
v3 0 1 1 0 0 0 0 1 0
v4 0 0 1 1 0 1 0 0 0
v5 0 0 0 1 1 0 1 0 1
v6 0 0 0 0 0 0 0 0 0
v7 0 0 0 0 0 0 0 0 1
Cã thÓ thÊy r»ng mét khuyªn cña ®å thÞ t-¬ng øng víi 1 cét chØ cã 1 phÇn tö b»ng 1 trong
ma trËn liªn thuéc; cßn 2 c¹nh song song t-¬ng øng víi 2 cét gièng nhau trong ma trËn liªn
thuéc. NÕu ®å thÞ kh«ng cã khuyªn th× tæng çc phÇn tö trªn mét hµng cña ma trËn liªn thuéc
chÝnh lµ bËc cña ®Ønh t-¬ng øng trªn ®å thÞ.
2.3. Sù ®¼ng cÊu cña çc ®å thÞ
Trong ho¸ häc ®å thÞ th-êng ®-îc dïng ®Ó t¹o m« h×nh çc hîp chÊt. Çc hîp chÊt kh¸c
nhau cã thÓ cã cïng c«ng thøc ph©n tö nh-ng cÊu tróc cã thÓ kh¸c nhau. Khi Êy çc ®å thÞ t-¬ng
øng víi chóng kh«ng thÓ vÏ ®-îc b»ng cïng mét çch. ChÝnh v× vËy, ®å thÞ biÓu diÔn çc hîp
chÊt ®· biÕt cã thÓ ®-îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh mét hîp chÊt nµo ®ã cã ph¶i lµ hîp chÊt míi hay
kh«ng. Çc ®å thÞ cã cïng cÊu tróc ®-îc gäi lµ çc ®å thÞ ®¼ng cÊu. ChÝnh x¸c h¬n ta cã:
§Þnh nghÜa 2.3.1. Çc ®¬n ®å thÞ G1=(V1, E1) vµ G2 =(V2, E2) ®-îc gäi lµ ®¼ng cÊu víi
nhau nÕu tån t¹i mét song ¸nh f tõ V 1 lªn V2 b¶o toµn quan hÖ liÒn kÒ gi÷a çc ®Ønh: nÕu a vµ b lµ
hai ®Ønh liÒn kÒ trong G1, th× f(a) vµ f(b) còng lµ hai ®Ønh liÒn kÒ trong G2. Hµm f ®ã ®-îc gäi lµ
mét phÐp ®¼ng cÊu.
VÝ dô 2.3.1. Chøng tá çc ®å thÞ G=(U,E) vµ H=(V,F) d-íi ®©y lµ çc ®å thÞ ®¼ng cÊu.
u1 u2 v1 v2
u3 u4 v3 v4
G H
H×nh 1. G vµ H lµ hai ®å thÞ ®¼ng cÊu

Gi¶i: Cã thÓ x©y dùng song ¸nh f nh- sau:
f (u1 )  v1 , f (u 2 )  v4 , f (u3 )  v3 , f (u4 )  v2 .
DÔ dµng kiÓm tra ®-îc f b¶o toµn tÝnh chÊt liÒn kÒ cña çc ®Ønh. Do vËy G vµ H lµ hai ®å
thÞ ®¼ng cÊu.
Nh×n chung, viÖc x¸c ®Þnh sù ®¼ng cÊu gi÷a hai ®å thÞ lµ mét bµi to¸n kh«ng ®¬n gi¶n, v×
gi÷a hai ®å thÞ cã cïng n ®Ønh tån t¹i tíi n! song ¸nh gi÷a hai tËp ®Ønh. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ,
cã thÓ x¸c ®Þnh hai ®å thÞ kh«ng ®¼ng cÊu víi nhau b»ng çch chØ ra chóng kh«ng cã chung mét
tÝnh chÊt nµo ®ã mµ çc ®å thÞ ®¼ng cÊu cÇn ph¶i cã. TÝnh chÊt nh- thÕ ®-îc gäi lµ mét bÊt biÕn
qua phÐp ®¼ng cÊu. Sè l-îng ®Ønh, sè l-îng c¹nh, bËc cña çc ®Ønh lµ çc bÊt biÕn nh- vËy.
VÝ dô 2.3.2. Chøng tá hai ®å thÞ sau kh«ng ®¼ng cÊu víi nhau:
H×nh 2. Hai ®å thÞ kh«ng ®¼ng cÊu víi nhau
Gi¶i: Hai ®å thÞ trªn cïng cã 4 ®Ønh vµ 4 c¹nh, song ®å thÞ thø hai cã mét ®Ønh bËc 3 cßn
®å thÞ thø nhÊt tÊt c¶ çc ®Ønh ®Òu cã bËc b¼ng 2.
MÆc dï sè ®Ønh, sè c¹nh, bËc cña ®Ønh lµ çc bÊt biÕn ®èi víi phÐp ®¼ng cÊu, song ngay
c¶ khi çc ®¹i l-îng Êy nh- nhau th× ch-a ch¾c çc ®å thÞ ®· lµ ®¼ng cÊu. VÝ dô d-íi ®©y chøng
tá ®iÒu ®ã.
VÝ dô 2.3.3. Çc ®å thÞ sau cã ®¼ng cÊu víi nhau kh«ng?
H×nh 3. Hai ®å thÞ kh«ng ®¼ng cÊu
Gi¶i: C¶ hai ®å thÞ ®Òu cã 4 ®Ønh, 5 c¹nh, 2 ®Ønh bËc 2, 2 ®Ønh bËc 3. Tuy nhiªn, cã thÓ
thÊy r»ng mçi ®Ønh bËc 2 cña ®å thÞ thø nhÊt liÒn kÒ víi tÊt c¶ çc ®Ønh bËc 3, cßn çc ®Ønh bËc 2
cña ®å thÞ thø hai l¹i kh«ng cã tÝnh chÊt ®ã. Do vËy hai ®å thÞ trªn kh«ng ®¼ng cÊu víi nhau.
3. Çc thuËt to¸n t×m kiÕm trªn ®å thÞ
NhiÒu ph-¬ng ph¸p gi¶i çc bµi to¸n trªn ®å thÞ ®-îc x©y dùng trªn c¬ së lÇn l-ît duyÖt
tÊt c¶ çc ®Ønh cña ®å thÞ. Do vËy cÇn thiÕt ph¶i cã çch thøc duyÖt mét çch hÖ thèng çc
ph-¬ng ¸n cã thÓ cã. Çc çch duyÖt nh- vËy ®-îc gäi lµ çc thuËt to¸n t×m kiÕm trªn ®å thÞ.
D-íi ®©y chóng ta sÏ ®Ò cËp néi dung chÝnh cña hai thuËt to¸n t×m kiÕm phæ biÕn trªn ®å thÞ: t×m
kiÕm theo chiÒu réng vµ t×m kiÕm theo chiÒu s©u. ViÖc chi tiÕt hãa hai thuËt to¸n nµy tïy thuéc
vµo tõng yªu cÇu t×m kiÕm cô thÓ.
3.1. T×m kiÕm theo chiÒu s©u
ThuËt to¸n b¾t ®Çu t×m kiÕm tõ mét ®Ønh v0 nµo ®ã cña ®å thÞ. Sau ®ã chän u lµ mét ®Ønh
kÒ tïy ý víi v0 vµ lÆp l¹i qu¸ tr×nh ®èi víi u. ë b-íc tæng qu¸t, gi¶ sö ta ®ang xÐt ®Ønh v. NÕu
trong sè çc ®Ønh kÒ víi v t×m ®-îc ®Ønh w cßn ch-a ®-îc xÐt th× ta sÏ xÐt ®Ønh nµy (nã sÏ trë
thµnh ®Ønh ®· ®-îc xÐt) vµ b¾t ®Çu tõ nã ta tiÕp tôc qu¸ tr×nh t×m kiÕm. Trong tr-êng hîp kh«ng
cßn ®Ønh nµo kÒ víi v mµ ch-a ®-îc xÐt th× ta nãi r»ng ®Ønh nµy ®· duyÖt xong vµ quay trë l¹i
tiÕp tôc t×m kiÕm tõ ®Ønh mµ tr-íc ®ã ta ®Õn ®-îc ®Ønh v. NÕu ®Ønh v0 ®· ®-îc duyÖt xong (v=v0)
th× qu¸ tr×nh t×m kiÕm kÕt thóc.
VÝ dô 3.1.1. X©y dùng thuËt to¸n kiÓu t×m kiÕm theo chiÒu s©u t×m ®-êng ®i gi÷a 2 ®Ønh s
vµ t cña ®å thÞ G cho tr-íc.
Input: Cho ®å thÞ G víi tËp ®Ønh V ®-îc s¾p xÕp theo mét thø tù nµo ®ã v1, v2, …, vn vµ
hai ®Ønh s, t trong sè çc ®Ønh cña V.
Output: T×m ®-êng ®i gi÷a 2 ®Ønh s vµ t.
1. [Khëi t¹o] §Æt v0:=s. Ký hiÖu S :={v0} lµ tËp çc ®Ønh ®· ®-îc xÐt.
2. [§Ønh kÒ tiÕp theo] Chän v lµ ®Ønh cuèi cïng ®-îc ®-a vµo S. Trong sè çc ®Ønh
ch-a ®-îc xÐt cña V chän ®Ønh vk kÒ víi v sao cho k nhá nhÊt cã thÓ ®-îc vµ ®Æt
S : S  {vk } råi chuyÓn tíi b-íc 3. NÕu kh«ng t×m ®-îc ®Ønh vk nµo nh- thÕ th×
chuyÓn tíi b-íc 4.
3. [T×m thÊy ®-êng ®i] NÕu vk  t , kÕt thóc thuËt to¸n: cã ®-êng ®i tõ s tíi t (danh
s¸ch trong S lµ ®-êng ®i ®ã). Trong tr-êng hîp vk  t , quay trë l¹i b-íc 2.
4. NÕu v  v0 , dõng thuËt to¸n: kh«ng cã ®-êng ®i gi÷a 2 ®Ønh s, t. Trong tr-êng hîp
ng-îc l¹i, ®Æt S : S \{v} vµ quay l¹i b-íc 2.
VÝ dô 3.1.2. §-êng ®i tõ ®Ønh a tíi ®Ønh d trªn ®å thÞ h×nh 1 ®-îc x©y dùng b»ng thuËt
to¸n t×m kiÕm theo chiÒu s©u lµ a, b, c, d (çc c¹nh n»m trªn ®-êng ®i ®-îc t« ®Ëm).
c
b
d
a
H×nh 1. §-êng ®i tõ a tíi d x©y dùng

b»ng thuËt to¸n t×m kiÕm theo chiÒu s©u
3.2. T×m kiÕm theo chiÒu réng

ThuËt to¸n b¾t ®Çu t×m kiÕm tõ mét ®Ønh v0 nµo ®ã cña ®å thÞ. ë b-íc tæng qu¸t, gi¶ sö ta
cã tËp S lµ tËp çc ®Ønh ®· ®-îc xÐt vµ T lµ tËp ®Ønh ®· ®-îc duyÖt xong (lóc ®Çu
S : v0 , T :  ). Ta ®-a vµo T tÊt c¶ çc ®Ønh cña S tháa m·n ®iÒu kiÖn chóng kh«ng cã ®Ønh
kÒ nµo n÷a trong G mµ cßn ch-a ®-îc xÐt. TiÕp ®ã thay thÕ S b»ng tËp çc ®Ønh kh«ng thuéc T
nh-ng kÒ víi S . Qu¸ tr×nh ®ã ®-îc thùc hiÖn cho tíi khi tËp S lµ tËp trèng.
VÝ dô 3.2.1. X©y dùng thuËt to¸n kiÓu t×m kiÕm theo chiÒu réng x¸c ®Þnh xem cã tån t¹i
®-êng ®i gi÷a 2 ®Ønh s vµ t cña ®å thÞ G cho tr-íc hay kh«ng?
Input: Cho ®å thÞ G víi tËp ®Ønh V ®-îc s¾p xÕp theo mét thø tù nµo ®ã v1, v2, …, vn vµ
hai ®Ønh s, t trong sè çc ®Ønh cña V.
Output: X¸c ®Þnh xem cã tån t¹i ®-êng ®i gi÷a 2 ®Ønh s vµ t hay kh«ng?
1. [Khëi t¹o] §Æt v0:=s. Ký hiÖu S :={v0} lµ tËp çc ®Ønh ®· ®-îc xÐt; T :  lµ tËp
çc ®Ønh ®· ®-îc duyÖt.
2. [Khëi t¹o tÖp çc ®Ønh trung gian] §Æt S ' : 
3. [§Ønh ®-îc duyÖt tiÕp theo] Chän v lµ ®Ønh cã thø tù nhá nhÊt trong S. §Æt
T : T  {v}, S : S \ {v} . Gäi S(v) lµ tËp çc ®Ønh kh«ng thuéc T nh-ng kÒ víi v.
NÕu t  S ( v) th× kÕt thóc thuËt to¸n: Cã ®-êng ®i tõ s tíi t. Trong tr-êng hîp ng-îc
l¹i chuyÓn tíi b-íc 4.
4. [Bæ sung ®Ønh kÒ míi] §Æt S ' : S ' S (v) . NÕu S   th× chuyÓn tíi b-íc 5.
Trong tr-êng hîp ng-îc l¹i: S   th× quay l¹i b-íc 3.
5. [Kh«ng cã ®-êng ®i?] NÕu S '   th× kÕt thóc thuËt to¸n: Kh«ng cã ®-êng ®i nèi 2
®Ønh s vµ t. Trong tr-êng
b c
hîp ng-îc l¹i ®Æt S : S '
råi quay l¹i b-íc 2.
NhËn xÐt: Víi mét vµi thay ®æi
nhá trong thuËt to¸n trªn, ta còng cã thÓ d
a
x¸c ®Þnh ®-îc ®-êng ®i (nÕu nã tån t¹i)
nèi 2 ®Ønh s vµ t.
VÝ dô 3.2.2. §-êng ®i tõ ®Ønh a e
tíi ®Ønh d trªn ®å thÞ h×nh 1 ®-îc x©y H×nh 1. §-êng ®i tõ a tíi d x©y dùng
dùng b»ng thuËt to¸n t×m kiÕm theo b»ng thuËt to¸n t×m kiÕm theo chiÒu réng
chiÒu réng lµ a, e, d (çc c¹nh n»m trªn
®-êng ®i ®-îc t« ®Ëm).
4. §å thÞ Euler vµ ®å thÞ Hamilton
Mét sè bµi to¸n thùc tÕ nh- bµi to¸n ng-êi ®-a th-, bµi to¸n ng-êi du lÞch dÉn ®Õn
viÖc nghiªn cøu mét sè d¹ng ®Æc biÖt cña ®å thÞ lµ ®å thÞ Euler vµ ®å thÞ Hamilton. Trong phÇn
nµy thuËt ng÷ ®å thÞ ®-îc dïng ®Ó chØ chung ®a ®å thÞ v« h-íng hoÆc cã h-íng, cßn thuËt ng÷
c¹nh dïng ®Ó chØ chung c¹nh cña ®å thÞ v« h-íng hoÆc cung cña ®å thÞ cã h-íng.
4.1 §-êng ®i Euler vµ chu tr×nh Euler
Thµnh phè Konigsberg thuéc Phæ (b©y giê gäi lµ Kaliningrad thuéc Céng hoµ Nga),
®-îc chia thµnh bèn vïng b»ng çc nh¸nh s«ng Pregel. Çc vïng nµy gåm hai vïng bªn bê
s«ng, ®¶o Kneiphof vµ mét miÒn n»m gi÷a hai nh¸nh cña s«ng Pregel. Vµo thÕ kû thø 18
ng-êi ta ®· x©y 7 chiÕc cÇu nèi çc vïng nµy víi nhau. H×nh 1 vÏ çc vïng vµ çc cÇu qua
s«ng cña thµnh phè.
H×nh 1. Thµnh phè Konigsberg ë thÕ kû 18

VÊn ®Ò ®Æt ra lµ cã thÓ xuÊt ph¸t t¹i mét
®Þa ®iÓm nµo ®ã trong thµnh phè ®i qua tÊt c¶ çc C
cÇu, mçi chiÕc cÇu kh«ng ®i qua nhiÒu h¬n mét
D
lÇn, råi l¹i trë vÒ ®iÓm xuÊt ph¸t ®-îc kh«ng? A
Nhµ to¸n häc Thôy sü, Leonhard Euler lµ
ng-êi ®Çu tiªn ®· gi¶i bµi to¸n nµy. ¤ng ®· m« B
h×nh ho¸ sù ph©n bè cña çc c©y cÇu b»ng mét ®a
H×nh 2. M« h×nh ®a ®å thÞ cña thµnh
®å thÞ, bèn vïng ®-îc biÓu diÔn b»ng 4 ®Ønh, çc
phè Konigsberg
cÇu lµ çc c¹nh nh- trªn h×nh 2. ViÖc t×m ®-êng
®i qua tÊt c¶ çc cÇu mçi cÇu ®i qua kh«ng qu¸ mét lÇn cã thÓ ®-îc ph¸t biÓu b»ng m« h×nh
nµy nh- sau: Cã tån t¹i chu tr×nh ®¬n trong ®a ®å thÞ trªn chøa tÊt c¶ çc c¹nh?
§Þnh nghÜa 4.1.1. Chu tr×nh ®¬n chøa tÊt c¶ çc c¹nh cña ®å thÞ G ®-îc gäi lµ chu
tr×nh Euler. §-êng ®i Euler trong G lµ ®-êng ®i ®¬n chøa mäi c¹nh cña G. §å thÞ ®-îc gäi
lµ ®å thÞ Euler nÕu nã cã chu tr×nh Euler; ®å thÞ ®-îc gäi lµ ®å thÞ nöa Euler nÕu nã cã
®-êng ®i Euler
VÝ dô 4.1.1. Trªn h×nh 3, ®å thÞ G1 cã chu tr×nh Euler a, e, c, d, e, b, a; c¶ hai ®å thÞ

G2 vµ G3 ®Òu kh«ng cã chu tr×nh Euler. Tuy nhiªn G3 cã ®-êng ®i Euler, cô thÓ lµ a, b, c, d,
a, c, e, b, cßn G2 kh«ng cã ®-êng ®i Euler.
a b a b a b
e e
e
d c d c d c
G1 G2 G3
H×nh 3. Çc ®å thÞ v« h-íng G1 , G2 vµ G3 .
VÝ dô 4.1.2. Trªn h×nh 4, ®å thÞ H2 cã chu tr×nh Euler, vÝ dô a, b, c, d, e, a. C¶ hai ®å

thÞ H1 vµ H3 ®Òu kh«ng cã chu tr×nh Euler. H3 cã ®-êng Euler, cô thÓ lµ a, b, c, a, d, c, nh-ng
H1 kh«ng cã ®-êng ®i Euler.
a b a b a b
d c e d d c
H1 H2 H3
H×nh 4. Çc ®å thÞ cã h-íng H1 , H2 , H3 .
Çc vÝ dô trªn cho thÊy, mét ®å thÞ cã thÓ lµ mét ®å thÞ Euler/nöa Euler hoÆc còng
cã thÓ kh«ng. Euler ®· chØ ra mét tiªu chuÈn ®¬n gi¶n ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt Euler/nöa
Euler cña ®å thÞ khi gi¶i bµi to¸n cÇu Konigsberg. Chóng ta gi¶ sö trong môc nµy chØ xÐt çc
®å thÞ h÷u h¹n, tøc lµ çc ®å thÞ cã mét sè h÷u h¹n çc ®Ønh vµ çc c¹nh.
Gi¶ sö mét ®a ®å thÞ v« h-íng liªn th«ng cã chu tr×nh Euler. Chu tr×nh Euler b¾t ®Çu
tõ mét ®Ønh nµo ®ã ®i qua tÊt c¶ çc c¹nh cña ®å thÞ, mçi c¹nh ®óng 1 lÇn vµ trë l¹i ®Ønh ban
®Çu. NÕu xÕp çc c¹nh trong ®å thÞ l¹i theo thø tù xuÊt hiÖn trong chu tr×nh Euler vµ trªn 2
®Çu c¹nh ghi tªn çc ®Ønh cña ®å thÞ th× ta thÊy r»ng: bËc cña mét ®Ønh bÊt kú sÏ b»ng ®óng
sè lÇn xuÊt hiÖn cña nã trong d·y liÖt kª. Nh- ë vÝ dô 2 víi ®å thÞ H2 ta cã chu tr×nh Euler
(a, b, c, d, e, a) t-¬ng øng víi d·y c¹nh (a,b), (b,c), (c,d), (d,e), (e,a), vËy
deg(a)=deg(b)=deg(c)=deg(d)=deg(e)=2. DÔ thÊy r»ng ë gi÷a hai c¹nh liªn tiÕp lµ 1 ®Ønh, nã
®-îc ghi ë cuèi c¹nh bªn tr¸i vµ ®Çu c¹nh bªn ph¶i (2 lÇn trªn 2 c¹nh liªn tiÕp), v× thÕ sè lÇn
xuÊt hiÖn cña çc ®Ønh trong d·y liÖt kª lµ sè ch½n. Riªng víi ®Ønh xuÊt ph¸t ë c¹nh ®Çu tiªn
nã xuÊt hiÖn 1 lÇn vµ ë c¹nh cuèi cïng nã còng xuÊt hiÖn 1 lÇn, vµ nã sÏ xuÊt hiÖn sè ch½n
lÇn trong kho¶ng gi÷a d·y liÖt kª (nÕu cã). V× thÕ bËc cña ®Ønh xuÊt ph¸t còng lµ sè ch½n.
VËy nÕu ®å thÞ cã chu tr×nh Euler th× çc ®Ønh cña ®å thÞ ®Òu cã bËc ch½n. Nh- vËy ta cã:
§Þnh lý 4.1.1. NÕu mét ®a ®å thÞ v« h-íng liªn th«ng lµ ®å thÞ Euler th× mçi
®Ønh cña nã ®Òu cã bËc ch½n.
§iÒu ng-îc l¹i còng ®óng, tøc lµ nÕu çc ®Ønh cña mét ®å thÞ v« h-íng liªn th«ng ®Òu
cã bËc ch½n th× ®å thÞ ®ã lµ ®å thÞ Euler. §iÒu nµy cã thÓ chøng minh b»ng ph-¬ng ph¸p quy
n¹p theo sè ®Ønh cña ®å thÞ. Tuy nhiªn, chóng ta sÏ kh«ng dõng l¹i ë chøng minh nµy.
Quay trë l¹i bµi to¸n cÇu Konigsberg, ta thÊy v× ®a ®å thÞ biÓu diÔn çc cÇu
nµy nh- trªn h×nh 2, cã 4 ®Ønh bËc lÎ, nªn ®å thÞ ®ã kh«ng cã chu tr×nh Euler. Do ®ã,
kh«ng cã çch nµo ®Ó mét ng-êi cã thÓ xuÊt ph¸t t¹i mét ®iÓm nµo ®ã, ®i qua mçi
chiÕc cÇu ®óng mét lÇn vµ l¹i trë vÒ ®iÓm xuÊt ph¸t.
ViÖc x©y dùng chu tr×nh Euler cho mét ®å thÞ Euler bÊt kú cã thÓ thùc hiÖn theo thuËt
to¸n sau (thuËt to¸n Fleury): Chu tr×nh Euler ®-îc x©y dùng b¾t ®Çu tõ mét ®Ønh bÊt kú cña
®å thÞ vµ t¹o chu tr×nh b»ng çch chän lÇn l-ît çc c¹nh. Mçi lÇn mét c¹nh ®-îc chän, c¹nh
®ã ®-îc xo¸ ®i. Çc c¹nh ®-îc chän liªn tiÕp sao cho mçi c¹nh b¾t ®Çu t¹i n¬i mµ c¹nh liÒn
tr-íc kÕt thóc vµ chØ chän cÇu nÕu kh«ng cßn c¹nh nµo kh¸c ®Ó chän.
HÖ qu¶ 4.1.1: Mét ®a ®å thÞ v« h-íng, liªn th«ng cã ®-êng ®i Euler (vµ
kh«ng cã chu tr×nh Euler) nÕu vµ chØ nÕu nã cã ®óng hai ®Ønh bËc lÎ.
Chøng minh: Tr-íc tiªn, ta gi¶ sö ®å thÞ ®· cho cã ®-êng ®i Euler tõ a tíi b,
nh-ng kh«ng cã chu tr×nh Euler. C¹nh ®Çu tiªn cña ®-êng ®i gãp 1 vµo deg(a). Sau
®ã mçi lÇn ®-êng ®i l¹i qua ®Ønh a th× nã t¨ng thªm 2 ®¬n vÞ cho deg(a). Do vËy, a lµ
mét ®Ønh bËc lÎ. C¹nh cuèi cïng cña ®-êng ®i gãp 1 cho deg(b) vµ mçi lÇn ®i qua b
nã còng t¨ng thªm 2 cho deg(b). V× thÕ bËc cña b lµ lÎ. Çc ®Ønh trung gian ®Òu cã
bËc ch½n v× mçi lÇn ®-êng ®i tíi råi l¹i rêi nã nªn t¨ng 2 ®¬n vÞ cho bËc cña nã. VËy,
®å thÞ ®· cho cã ®óng 2 ®Ønh bËc lÎ.
B©y giê ta gi¶ sö ng-îc l¹i, ®å thÞ cã ®óng hai ®Ønh bËc lÎ, ch¼ng h¹n a vµ b.
Ta xÐt ®å thÞ réng h¬n t¹o nªn b»ng çch thªm mét c¹nh nèi a víi b vµo ®å thÞ xuÊt
ph¸t. khi ®ã bËc cña tÊt c¶ çc ®Ønh cña ®å thÞ míi nµy ®Òu lµ sè ch½n, theo §Þnh lý
1, nã cã chu tr×nh Euler. Xo¸ c¹nh míi vÏ thªm vµo ta sÏ nhËn ®-îc ®-êng ®i Euler
cña ®å thÞ xuÊt ph¸t.
Tõ ®©y ta thÊy r»ng, ®å thÞ m« h×nh ho¸ çc c©y cÇu ë Konigsberg cã 4 ®Ønh
bËc lÎ, theo hÖ qu¶ trªn nã kh«ng cã ®-êng Euler. Tøc lµ còng kh«ng thÓ cã hµnh
tr×nh xuÊt ph¸t tõ mét ®iÓm nµo ®ã ®i qua tÊt c¶ çc c©y cÇu, mçi c©y cÇu chØ qua
®óng mét lÇn vµ kÕt thóc hµnh tr×nh ë mét ®iÓm nµo ®ã trong thµnh phè.
VÝ dô 4.1.4. Trªn h×nh 5, ®å thÞ G1 cã ®óng hai ®Ønh bËc lÎ lµ b vµ d. Do ®ã,
nã cã ®-êng ®i Euler nhËn b vµ d lµ çc ®iÓm ®Çu nót. Mét trong çc ®-êng ®i Euler
lµ d, a, b, c, d, b. T-¬ng tù G2 còng cã ®óng hai ®Ønh bËc lÎ b vµ d. Do ®ã nã cã
®-êng ®i Euler nhËn b vµ d lµ çc ®iÓm ®Çu nót. Mét trong çc ®-êng ®i Euler lµ b,
a, g, b, c, g, f, c, d, f, e, d. Cßn G3 kh«ng cã ®-êng ®i Euler v× nã cã 6 ®Ønh bËc lÎ.
a b a g f e a b
f g c
d c b c d
e d
G1 G2 G3
H×nh 5. Ba ®å thÞ v« h-íng.
4.2. §-êng ®i vµ chu tr×nh Hamilton
Chóng ta ®· nghiªn cøu ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó tån t¹i ®-êng ®i vµ chu tr×nh
®i qua mäi c¹nh cña ®å thÞ, mçi c¹nh qua ®óng mét lÇn. LiÖu ta cã thÓ lµm t-¬ng tù
®èi víi ®-êng ®i vµ chu tr×nh chøa mäi ®Ønh cña ®å thÞ ®óng mét lÇn kh«ng? Hai bµi
to¸n nghe nh- t-¬ng tù nh-ng thùc ra lµ hai bµi to¸n hoµn toµn kh¸c h¼n nhau.
§Þnh nghÜa 4.2.1. §-êng ®i x0 , x1 , ..., xn-1 , x n trong ®å thÞ G = (V, E) ®-îc gäi
lµ ®-êng ®i Hamilton nÕu V = {x 0 , x1 ,...., xn-1 , xn } vµ xi  xj víi 0  i < j  n. chu
tr×nh x 0 , x1 ,...., xn-1 , xn , x0 (n>1) trong ®å thÞ G = (V, E) ®-îc gäi lµ chu tr×nh
Hamilton nÕu x0 , x 1 ,...., x n-1 , x n lµ ®-êng ®i Hamilton.
a b a b a b g
f c d e
e c d c
d
G2 G3
G1
H×nh 1. Ba ®¬n ®å thÞ
VÝ dô 4.2.1. G1 cã chu tr×nh Hamilton a, b, c, d, e, a. Kh«ng cã chu tr×nh

Hamilton trong G2 (v× bÊt cø chu tr×nh nµo chøa mäi ®Ønh còng ph¶i chøa c¹nh {a,
b} hai lÇn). Nh-ng G2 cã ®-êng ®i Hamilton a, b, c, d. G3 kh«ng cã c¶ chu tr×nh
Hamilton lÉn ®-êng ®i Hamilton, v× bÊt kú ®-êng ®i nµo chøa mäi ®Ønh còng ph¶i
chøa mét trong çc c¹nh {a,b}, {c,d} vµ {e, f} qu¸ mét lÇn.
Cho ®Õn nay vÉn ch-a cã çc thuËt to¸n cã hiÖu qu¶ ®Ó nhËn biÕt mét ®å thÞ
cã chu tr×nh Hamilton hay kh«ng, tuy r»ng cã nh÷ng ®å thÞ dÔ dµng x©y dùng ®-îc
chu tr×nh Hamilton nh- ë vÝ dô sau.
VÝ dô 4.2.2. §å thÞ Kn cã chu tr×nh Hamilton víi mäi n  3. Chóng ta cã thÓ
x©y dùng chu tr×nh Hamilton trong Kn xuÊt ph¸t tõ bÊt kú ®Ønh nµo. Mét chu tr×nh
nh- thÕ cã thÓ x©y dùng b»ng çch ghÐ th¨m çc ®Ønh theo mét thø tù tuú chän, sao
cho ®-êng ®i b¾t ®Çu vµ kÕt thóc t¹i mét ®Ønh, mäi ®Ønh ®Òu ®-îc ghÐ th¨m ®óng mét
lÇn. §iÒu ®ã lµ cã thÓ v× gi÷a hai ®Ønh bÊt kú cña Kn ®Òu cã çc c¹nh nèi chóng.
§Þnh lý sau cho ta ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó tån t¹i chu tr×nh Hamilton.
§Þnh lý 4.2.1. Gi¶ sö G lµ mét ®¬n ®å thÞ liªn th«ng cã n ®Ønh, n  3. Khi ®ã
G cã chu tr×nh Hamilton nÕu bËc cña mçi ®Ønh Ýt nhÊt b»ng n/2.
Chøng minh: Thªm vµo G çc ®Ønh míi vµ nèi chóng víi tÊt c¶ çc ®Ønh cña
G. Gäi k lµ sè Ýt nhÊt çc ®Ønh cÇn thªm vµo ®Ó cho ®å thÞ thu ®-îc G’ lµ ®å thÞ
Hamilton. Ký hiÖu v, p, w, …, v lµ mét chu tr×nh Hamilton trong G’ trong ®ã v, w lµ
çc ®Ønh cña G, cßn p lµ mét trong sè çc ®Ønh míi thªm vµo. Râ rµng v vµ w kh«ng
kÒ nhau, v× nÕu chóng kÒ nhau ta cã thÓ nèi trùc tiÕp v víi w vµ bít ®-îc ®Ønh p, ®iÒu
nµy m©u thuÉn víi k lµ sè nhá nhÊt. MÆt kh¸c trong G’, mçi ®Ønh kÒ víi w (w’ ch¼ng
h¹n) kh«ng thÓ ®i liÒn sau ®Ønh kÒ víi v (v’ ch¼ng h¹n) v× khi ®ã cã thÓ thay chu
tr×nh v  p  w  …  v’  w’  …  v bëi chu tr×nh v  v’  … w  w’ 
…  v b»ng çch ®¶o ng-îc ®o¹n cña chu tr×nh n»m gi÷a w vµ v’ kh«ng cÇn sö
dông tíi p. Tõ ®©y suy ra sau mçi ®Ønh kÒ víi v ph¶i lµ mét ®Ønh kh«ng kÒ víi w, tøc
lµ sè ®Ønh trong G’ kh«ng kÒ víi w Ýt ra ph¶i lµ (n/2+k), mÆt kh¸c sè ®Ønh kÒ víi w Ýt
ra còng ph¶i lµ (n/2+k). Do kh«ng cã ®Ønh nµo võa kh«ng kÒ l¹i võa kÒ víi w nªn sè
®Ønh cña G’ ph¶i kh«ng Ýt h¬n n+2k. §iÒu nµy m©u thuÉn víi viÖc G’ cã ®óng n+k
®Ønh.
B©y giê ta sÏ ®-a ra mét øng dông cña chu tr×nh Hamilton ®Ó m· ho¸.
VÝ dô 4.2.3. M· Gray. VÞ trÝ cña kim chØ thÞ xoay trßn cã thÓ ®-îc biÓu diÔn
d-íi d¹ng sè. Mét çch thÓ hiÖn lµ chia ®-êng trßn thµnh 2 n cung cã ®é dµi b»ng
nhau vµ cho mçi cung øng víi mét x©u nhÞ ph©n ®é dµi n. Trªn h×nh 2 biÓu diÔn 2
çch chuyÓn ®æi nhê çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi 3.
111 000 100 000

110 001 101 001
101 010 111 011
100 110
011 010
H×nh 2. ChuyÓn ®æi vÞ trÝ cña kim

chØ thÞ thµnh d¹ng sè
BiÓu diÔn sè cña vÞ trÝ cña kim chØ thÞ cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng n chç tiÕp xóc.
Mçi tiÕp xóc ®-îc dïng ®Ó ®äc mét bit trong biÓu diÔn sè cña vÞ trÝ. §iÒu nµy ®-îc
minh ho¹ trªn H×nh 3.
BÝt thø ba lµ 1
BÝt thø nhÊt lµ 1 ë ®©y
ë ®©y BÝt thø ba BÝt thø ba
BÝt thø
lµ 1 ë lµ 1 ë
hai
lµ 1
BÝt thø
BÝt thø BÝt thø hai ba

lµ 1
ba lµ 1 ë
lµ 1
BÝt thø nhÊt BÝt thø ba lµ 1 BÝt thø hai lµ 1 ë ®©y

lµ 1 ë ë ®©y
H×nh 3. BiÓu diÔn sè cña kim chØ thÞ
Khi kim ë gÇn gi¸p ranh cña hai cung, cã thÓ dÔ lÇm lÉn khi ®äc vÞ trÝ cña nã.
§iÒu nµy cã thÓ g©y nªn çc lçi lín khi ®äc çc x©u nhÞ ph©n. VÝ dô, theo s¬ ®å m·
ho¸ ë H×nh 2a, nÕu cã mét lçi nhá khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña kim, x©u nhÞ ph©n 100 ®-îc
®äc thay cho 011. C¶ 3 bÝt ®Òu sai.
§Ó gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu ¶nh h-ëng cña lçi x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña kim, ng-êi ta
g¸n çc x©u nhÞ ph©n cho 2 n cung sao cho cho hai x©u biÓu diÔn b»ng hai cung kÕ
nhau chØ sai kh¸c nhau mét bit. §iÒu nµy ®-îc thÓ hiÖn trong s¬ ®å m· ho¸ trªn H×nh
2b. Lçi khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña kim chØ thÞ cho x©u 010 thay cho x©u 011. ChØ mét bit
bÞ sai.
M· Gray lµ çch g¸n nh·n cho çc cung cña ®-êng trßn sao cho çc cung kÕ nhau ®-îc
g¸n b»ng çc x©u kh¸c nhau ®óng mét bit. Çch g¸n trong H×nh 2b lµ mét m· Gray. Chóng
ta cã thÓ t×m m· Gray b»ng çch liÖt kª tÊt c¶ çc x©u nhÞ ph©n ®é dµi n sao cho mçi x©u chØ
kh¸c x©u tr-íc nã t¹i ®óng mét vÞ trÝ. Vµ x©u cuèi cïng kh¸c víi x©u ®Çu tiªn còng chØ ë
mét vÞ trÝ. Chóng ta cã thÓ m« h×nh bµi to¸n nµy b»ng khèi hép n chiÒu Qn . Çi mµ chóng ta
cÇn ®Ó gi¶i bµi to¸n nµy lµ mét chu tr×nh 110 111
Hamilton trong Qn . Çc chu tr×nh Hamilton nh-
thÕ dÔ dµng thu ®-îc. VÝ dô chu tr×nh Hamilton 100
101
cho Q3 ®-îc thÓ hiÖn trªn H×nh 4. D·y çc x©u
nhÞ ph©n sai kh¸c nhau ®óng mét bÝt ®-îc sinh
bëi chu tr×nh Hamilton lµ 000, 001, 011, 010, 010 011
110, 111, 101, 100, 000.
§é dµi cña çc d·y nhÞ ph©n nh- trªn ®-îc
000 001
gäi ®é dµi m· Gray. D-íi ®©y chóng ta m« t¶
H×nh 4. Chu tr×nh Hamilton ®èi víi Q3
thuËt to¸n sinh m· Gray ®é dµi lµ sè n nguyªn d-¬ng bÊt kú (®ång thêi còng chøng minh ®å
thÞ ®-îc biÓu diÔn b»ng khèi hép n chiÒu Qn cã chu tr×nh Hamilton).
Gi¶ sö G1 lµ d·y 0, 1 (G1 lµ m· Gray ®é dµi 1). M· Gray Gn ®é dµi n ®-îc x©y dùng tõ
Gn-1 b»ng çch nh- sau: Gi¶ sö GnR1 lµ G n-1 ®-îc viÕt theo thø tù ng-îc l¹i; Gn' 1 lµ tËp nhËn
®-îc tõ G n-1 b»ng çch g¸n thªm ®»ng tr-íc mçi phÇn tö cña Gn-1 sè 0; Gn'' 1 lµ tËp nhËn ®-îc
tõ GnR1 b»ng çch g¸n thªm ®»ng tr-íc mçi phÇn tö cña GnR1 sè 1. Khi ®ã tËp Gn bao gåm
tÊt c¶ çc phÇn tö cña Gn' 1 tiÕp ®ã lµ çc phÇn tö cña Gn'' 1 .
VÝ dô 4.2.4. Sö dông thuËt to¸n trªn x©y dùng m· Gray G 3 b¾t ®Çu tõ G1 . Ta cã:
G1 0 1
1 0
R
G 1
00 01
'
G 1
11 10
''
G 1
G2 00 01 11 10
10 11 01 00
R
G 2
000 001 011 010

'
G 2
110 111 101 100

''
G 2
G3 000 001 011 010 110 111 101 100
5. Bµi to¸n t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt

5.1. §å thÞ cã träng sè
Chóng ta nh¾c l¹i ®å thÞ cã träng sè lµ ®å thÞ mµ mçi c¹nh cña nã ®-îc g¸n mét sè
thùc gäi lµ träng sè (®é dµi) cña c¹nh ®ã. NhiÒu bµi to¸n thùc tÕ cã thÓ ®-îc m« h×nh ho¸
b»ng çc ®å thÞ cã träng sè.
VÝ dô 5.1.1. Gi¶ sö trong qu¸ tr×nh gia c«ng chÕ t¹o m¸y ng-êi ta cÇn khoan çc lç
trªn mét tÊm thÐp (h×nh 1) ®Ó sau ®ã b¾t vÝt çc chi tiÕt m¸y. Çc lç khoan cã thÓ ®-îc thùc
hiÖn d-íi sù ®iÒu khiÓn cña m¸y tÝnh. Nh»m tiÕt kiÖm chi phÝ, qu¸ tr×nh khoan cÇn ®-îc
thùc hiÖn cµng nhanh cµng tèt. Chóng ta sÏ m« h×nh ho¸ bµi to¸n ®Æt ra b»ng ®å thÞ.
Çc ®Ønh cña ®å thÞ t-¬ng øng víi çc lç khoan. Mçi cÆp ®Ønh ®-îc nèi víi nhau bëi
mét cung lµ c¹nh cña ®å thÞ. Trªn mçi c¹nh ta viÕt çc sè t-¬ng øng víi thêi gian dÞch
chuyÓn tõ lç khoan nµy ®Õn lç khoan kia. Ta thu ®-îc ®å thÞ cã träng sè ë h×nh 2. Trªn ®å
thÞ ®ã, ®é dµi c¹nh (d,b) nèi ®Ønh d víi ®Ønh b lµ 12, ®é dµi c¹nh (c,e) lµ 5.
a 6 b
b
a 4 6
2 c
c 3
9
d 5
d 4
12
e
H×nh 1. Ph©n bè çc lç khoan H×nh 2. §å thÞ m« h×nh ho¸ qu¸ tr×nh khoan
Trong ®å thÞ cã träng sè, ®é dµi cña ®-êng ®i lµ tæng ®é dµi çc c¹nh n»m trªn
®-êng ®i Êy. Trªn h×nh 2, ®-êng ®i tõ a tíi b qua ®Ønh c cã ®é dµi b»ng 8. B¶ng 1 cho ta ®é
dµi çc ®-êng ®i b¾t ®Çu tõ a tíi e qua tÊt c¶ çc ®Ønh cña ®å thÞ mçi ®Ønh ®óng 1 lÇn. So
s¸nh ®é dµi çc ®-êng ®i Êy, ta thÊy, nÕu yªu cÇu mòi khoan ®Çu tiªn lµ a, mòi khoan cuèi
cïng lµ e th× viÖc thùc hiÖn çc mòi khoan theo tr×nh tù a, b, c, d, e sÏ cho ta chi phÝ thêi
gian nhá nhÊt b»ng 19.
Tr×nh tù thùc hiÖn çc mòi khoan Thêi gian thùc hiÖn
a, b, c, d, e 6+6+3+4=19
a, b, d, c, e 6 +12+3+5=26
a, c, b, d, e 2+6+12+4=24
a, c, d, b, e 2+3+12+9=26
a, d, b, c, e 4+12+6+5=27
a, d, c, b, e 4+3+6+9=22
B»ng çch x¸c ®Þnh ®é dµi tÊt c¶ çc hµnh tr×nh cã thÓ cã qua mäi ®Ønh cña ®å
thÞ h×nh 2, mçi ®Ønh 1 lÇn, ta cã thÓ t×m ra ®-îc tr×nh tù thùc hiÖn çc mòi khoan
gi¶i bµi to¸n ®Æt ra.
VÝ dô 5.1.1. M¹ng l-íi giao th«ng nèi çc ®iÓm du lÞch trong mét khu du lÞch
sinh th¸i còng cã thÓ m« h×nh ho¸ b»ng mét ®å thÞ cã träng sè, trªn ®ã ®é dµi mçi
cung cã thÓ lµ kho¶ng çch hoÆc thêi gian cÇn thiÕt ®Ó ®i tõ ®iÓm du lÞch nµy tíi
®iÓm du lÞch kia. Trªn h×nh 3 lµ mét vÝ dô nh- vËy: 6 ®iÓm du lÞch ®-îc ký hiÖu lµ a,
b, c, d, e, z; çc cung nèi çc cÆp ®iÓm ®Ó chØ ra r»ng gi÷a çc cÆp ®iÓm ®ã cã ®-êng
nèi trùc tiÕp chóng víi nhau; çc sè trªn çc cung lµ ®é dµi cña cung ®ã.
b 5
d
2 2
a 2 1 z
3 4
c 5 e
H×nh 3. S¬ ®å m¹ng l-íi giao th«ng mét khu du lÞch sinh th¸i
Cã thÓ chØ ra nhiÒu vÝ dô kh¸c dÉn tíi m« h×nh ®å thÞ cã träng sè t-¬ng tù nh-
bµi to¸n trªn. Trong sè çc bµi to¸n ®ã, nhiÒu bµi to¸n ®ßi hái x¸c ®Þnh mét ®-êng ®i
tèi -u nèi hai ®Ønh cho tr-íc trªn ®å thÞ t-¬ng øng (kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®i qua tÊt
c¶ çc ®Ønh nh- ë vÝ dô 5.1.1) nh- çc bµi to¸n n¶y sinh trong vËn chuyÓn hµng ho¸
vµ du lÞch, trong thiÕt kÕ çc m¹ng m¸y tÝnh sao cho chi phÝ çp truyÒn nhá nhÊt...
(CÇn l-u ý kh¸i niÖm ®é dµi ë ®©y kh¸c víi kh¸i niÖm ®é dµi lµ sè çc c¹nh trong
mét ®-êng ®i cña ®å thÞ kh«ng träng sè). PhÇn tiÕp theo chóng ta sÏ ®Ò cËp tíi mét
trong çc thuËt to¸n kh¸ hiÖu qu¶ ®Ó t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt gi÷a hai ®Ønh cña ®å thÞ.
5.2. ThuËt to¸n t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt Dijkstra
ThuËt to¸n nµy do E.Dijkstra, nhµ to¸n häc ng-êi Hµ Lan, ®Ò xuÊt n¨m 1959.
D-íi ®©y ta gi¶ sö ®å thÞ lµ v« h-íng, çc träng sè lµ d-¬ng. ChØ cÇn thay ®æi ®«i
chót lµ cã thÓ sö dông thuËt to¸n nµy ®Ó gi¶i bµi to¸n t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt trong
®å thÞ cã h-íng.
ThuËt to¸n Dijkstra ®-îc thùc hiÖn b»ng çch tuÇn tù t×m ®é dµi cña ®-êng ®i
ng¾n nhÊt tõ a tíi ®Ønh ®Çu tiªn, ®é dµi cña ®-êng ®i ng¾n nhÊt tõ a tíi ®Ønh thø hai
.v.v... cho tíi khi t×m ®-îc ®é dµi cña ®-êng ®i ng¾n nhÊt tõ a tíi z.
ThuËt to¸n nµy dùa trªn mét sè d·y çc b-íc lÆp. Mét tËp ®Æc biÖt çc ®Ønh S,
®Çu tiªn gåm mét ®Ønh a, ®-îc x©y dùng b»ng çch céng thªm mét ®Ønh trong mçi
b-íc lÆp. §Ó x¸c ®Þnh ®Ønh ®-a vµo tËp S, mét thñ tôc g¸n nh·n ®-îc thùc hiÖn trong
mçi lÇn lÆp. Trong thñ tôc g¸n nh·n nµy, ®Ønh w ®-îc g¸n nh·n b»ng ®é dµi cña
®-êng ®i ng¾n nhÊt tõ a tíi w vµ chØ ®i qua çc ®Ønh ®· thuéc tËp S. §Ønh ®-îc thªm
vµo tËp S lµ ®Ønh cã nh·n nhá nhÊt so víi çc ®Ønh ch-a cã trong tËp ®ã. Chi tiÕt cña
thuËt to¸n Dijkstra ®-îc tr×nh bµy nh- sau.
Input: G = (V, E) lµ ®å thÞ liªn th«ng cã träng sè lµ çc sè d-¬ng. a vµ z lµ 2
®Ønh cña ®å thÞ.
Output: L(z) - ®é dµi ®-êng ®i ng¾n nhÊt tõ a tíi z.
1. [Khëi t¹o] §Æt L(a ) : 0; S :  . Víi mäi ®Ønh v ≠ a, ®Æt L(v) :=  .
2. [KÕt thóc?] NÕu z  S , dõng thuËt to¸n (L(z) lµ ®é dµi ®-êng ®i ng¾n nhÊt
tõ a tíi z).
3. [T×m ®Ønh tiÕp theo] Chän v  V \ S sao cho L(v) cã gi¸ trÞ nhá nhÊt. §Æt
S : S  {v} .
4. [G¸n l¹i nh·n cho çc ®Ønh] Víi mçi ®Ønh x liªn thuéc víi v nh-ng kh«ng
thuéc S ®Æt: L( x) : min{L ( x), L (v)  w(v, x)} . Quay trë l¹i b-íc 2.
Ta xÐt mét vÝ dô minh ho¹ çc b-íc thùc hiÖn cña thuËt to¸n Dijkstra.
VÝ dô 5.2.1. T×m ®é dµi cña ®-êng ®i ng¾n nhÊt gi÷a hai ®Ønh a vµ z cña ®å thÞ
cã träng sè trªn h×nh 4a.
Gi¶i: Çc b-íc dïng thuËt to¸n Dijkstra t×m ®é dµi cña ®-êng ®i ng¾n nhÊt
gi÷a hai ®Ønh a vµ z ®-îc biÓu diÔn trªn h×nh 4. T¹i mçi b-íc lÆp cña thuËt to¸n, ®Ó
ph©n biÖt çc ®Ønh thuéc tËp ®Æc biÖt S víi çc ®Ønh kh¸c ta sÏ khoanh trßn çc ®Ønh
®ã. ThuËt to¸n kÕt thóc khi ®Ønh z ®-îc khuyªn trßn. §-êng ®i ng¾n nhÊt tõ a tíi z lµ
a, c, b, d, e, z víi ®é dµi b»ng 13 ®-îc cho trªn h×nh 4g.
b d b 4(a) d  b 3(a,c d
4 5  6 0 4 5 6 4 5) 
0 6
1 a 1 a 1
a0 8 2 8 2 8 2
2
z 2
z z
10 3 10 3 2 10 3
c e c 2(a) e  c 2(a) e 
(a) (b) (c)
b 3(a,c) d 8(a,c,b) b 3(a,c) d 8(a,c,b)
4 5 4 5
0 6 0 6
a 1 a
8 2 1 14(a,c,b,d)
8 2
z z
2 3 2
10 10 3
c 2(a) e 12(a,c 2(a) e 14(a,c,d,b
c
(d) ) (e)
)
b 3(a,c) d 8(a,c,b) b 3(a,c) d 8(a,c,b)
4 5 5
0 6 0 4 6
a 1 14(a,c,b,d) a 1 13(a,c,b,d,e)
8 2 8 2
z z
2 3 2
10 10 3
c 2(a) e 10(a,c,b,d)
c 2(a) e 10(a,c,b,d)
(f) (g)
H×nh 4: Dïng thuËt to¸n Dijkstra t×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt tõ ®Ønh a tíi ®Ønh z
B»ng ph-¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc, cã thÓ chøng minh ®-îc r»ng thuËt to¸n
Dijkstra lu«n cho ®é dµi ®-êng ®i ng¾n nhÊt gi÷a ®Ønh a vµ z trong mét ®å thÞ v«
h-íng liªn th«ng cã träng sè.
6. §å thÞ ph¼ng
6.1 Kh¸i niÖm
XÐt bµi to¸n nèi ba ng«i nhµ víi

ba thiÕt bÞ sinh ho¹t riªng rÏ nh- trªn
h×nh 1. LiÖu cã çch nµo nèi çc ng«i
nhµ víi çc thiÕt bÞ nµy sao cho kh«ng cã
®-êng nµo c¾t nhau? Bµi to¸n nµy cã thÓ
®-îc m« h×nh b»ng ®å thÞ ph©n ®«i ®Çy
®ñ K3,3 . Khi ®ã c©u hái trªn cã thÓ diÔn H×nh 1. Ba ng«i nhµ vµ ba thiÕt bÞ
®¹t nh- sau: Tån t¹i hay kh«ng çch vÏ K3,3 trªn mét mÆt ph¼ng sao cho kh«ng cã hai
c¹nh nµo c¾t nhau?
C©u hái t-¬ng tù còng th-êng ®-îc ®Æt ra víi çc ®å thÞ kh¸c, nhÊt lµ trong
nh÷ng øng dông ®å thÞ ®Ó thiÕt kÕ çc bo m¹ch ®iÖn tö. Ho¸ ra lµ kh«ng ph¶i ®å thÞ
nµo còng cã thÓ vÏ ®-îc trªn mÆt ph¼ng sao cho çc c¹nh cña chóng kh«ng c¾t nhau.
D-íi ®©y chóng ta sÏ nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy.
§Þnh nghÜa 6.1.1: Mét ®å thÞ ®-îc gäi lµ ®å thÞ ph¼ng nÕu ta cã thÓ vÏ nã trªn
mét mÆt ph¼ng sao cho kh«ng cã çc c¹nh nµo c¾t nhau ë mét ®iÓm kh«ng ph¶i lµ
®Ønh cña ®å thÞ. H×nh vÏ nh- vËy ®-îc gäi lµ mét biÓu diÔn ph¼ng cña ®å thÞ.
Mét ®å thÞ cã thÓ lµ ®å thÞ ph¼ng ngay c¶ khi nã th-êng ®-îc vÏ víi nh÷ng
c¹nh c¾t nhau, bëi v× cã thÓ vÏ nã b»ng çch kh«ng cã çc c¹nh c¾t nhau.
VÝ dô 6.1.1. §å thÞ K4 trªn h×nh 2 víi 2 c¹nh c¾t nhau cã lµ ®å thÞ ph¼ng
kh«ng?
Gi¶i: K4 lµ ®å thÞ ph¼ng bëi v× cã thÓ vÏ l¹i nh- trªn h×nh 3 kh«ng cã c¹nh
nµo c¾t nhau ë ®iÓm kh¸c víi ®Ønh.
H×nh 2. §å thÞ K4 H×nh 3. K 4 vÏ kh«ng cã ®-êng c¾t nhau
VÝ dô 6.1.2. Q3 trªn H×nh 4 cã lµ ®å thÞ ph¼ng kh«ng?
H×nh 4. §å thÞ Q3 H×nh 5. BiÓu diÔn ph¼ng cña Q3
Gi¶i: Q3 lµ ®å thÞ ph¼ng v× cã thÓ vÏ l¹i nh- trªn h×nh 5 sao cho kh«ng cã
c¹nh nµo c¾t nhau.
Cã thÓ chØ ra mét ®å thÞ lµ ph¼ng b»ng çch chØ ra mét biÓu diÔn ph¼ng cña
nã. Chøng tá mét ®å thÞ lµ kh«ng ph¼ng sÏ khã kh¨n h¬n nhiÒu. Th-êng ng-êi ta
ph¶i dùa vµo mét sè tÝnh chÊt cña çc ®å thÞ ph¼ng ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh kh«ng ph¼ng cña
mét ®å thÞ ®· cho.
6.2. C«ng thøc Euler
BiÓu diÔn ph¼ng cña mét ®å thÞ chia mÆt ph¼ng thµnh çc miÒn kÓ c¶ miÒn v« h¹n.
VÝ dô biÓu diÔn ph¼ng cña ®å thÞ trªn h×nh 6 chia miÒn ph¼ng thµnh 4 miÒn. Chóng ®-îc g¸n
nh·n nh- h×nh vÏ.
A B
D
C
H×nh 1. §å thÞ ph¼ng víi 4 miÒn kh«ng giao nhau.
Euler ®· chøng minh r»ng mäi biÓu diÔn ph¼ng cña cïng mét ®å thÞ ph¼ng ®Òu chia
mÆt ph¼ng thµnh cïng mét sè miÒn nh- nhau. §Ó lµm ®iÒu nµy, «ng ®· chøng minh mét
c«ng thøc thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a sè miÒn, sè ®Ønh, sè c¹nh cña mét ®å thÞ ph¼ng.
§Þnh lý 6.2.1. C«ng thøc Euler. Cho G lµ mét ®¬n ®å thÞ ph¼ng liªn th«ng víi
e c¹nh vµ v ®Ønh. Gäi f lµ sè miÒn trªn biÓu diÔn ph¼ng cña G. Khi ®ã ta cã f = e-
v+2.
D-íi ®©y ta sÏ xÐt mét vµi vÝ dô minh ho¹.
VÝ dô 6.2.1. XÐt ®å thÞ ph¼ng ë h×nh 1. §å thÞ ®ã cã sè c¹nh e=7, sè ®Ønh
v=5, sè miÒn f=4. Ta cã : f=e-v+2=7-5+2=4.
VÝ dô 6.2.2. Chøng tá ®å thÞ K3,3 trªn h×nh 2 kh«ng ph¶i lµ ®å thÞ ph¼ng.
Gi¶i: ThËt vËy, gi¶ sö K3,3 lµ ®å thÞ ph¼ng. Do mçi chu
tr×nh cña K3,3 gåm Ýt nhÊt 4 c¹nh, nªn mçimÆt cña nã ph¶i
®-îc giíi h¹n bëi Ýt nhÊt 4 c¹nh. Nh- vËy tæng sè c¹nh
giíi h¹n çc mÆt Ýt nhÊt ph¶i lµ 4f. MÆt kh¸c trong ®å thÞ
H×nh 2. §å thÞ K3,3
ph¼ng, mçi c¹nh thuéc vµo nhiÒu nhÊt 2 chu tr×nh giíi h¹n çc mÆt. Nh- vËy : 2e ≥
4f. Sö dông c«ng thøc Euler ta suy ra :
2e  4(e  v  2).
Víi ®å thÞ K3,3 ë h×nh 2 ta cã : e=9, v=6, tøc lµ 2.9=18 ≥ 4(9-6+2)=20. M©u
thuÉn nµy chøng tá K3,3 kh«ng ph¶i lµ ®å thÞ ph¼ng.
VÝ dô 6.2.2 chÝnh lµ bµi to¸n nhµ - thiÕt
bÞ sinh ho¹t ®-îc m« t¶ trong ®Çu tiÕt nµy : Ba
ng«i nhµ vµ ba thiÕt bÞ sinh ho¹t kh«ng thÓ nèi
víi nhau trªn mét mÆt ph¼ng mµ kh«ng c¾t
nhau.
B»ng çch t-¬ng tù ta còng cã thÓ
chøng tá ®å thÞ K5 ë h×nh 3 còng kh«ng ph¶i lµ
®å thÞ ph¼ng.
VÝ dô 6.2.3. §¬n ®å thÞ ph¼ng liªn H×nh 3. §å thÞ ®Çy ®ñ K5
th«ng 9 ®Ønh, bËc cña çc ®Ønh t-¬ng øng b»ng
2, 2, 2, 3, 3, 3, 4, 4 vµ 5. Hái ®å thÞ cã bao nhiªu c¹nh vµ biÓu diÔn ph¼ng cña ®å thÞ
nµy chia mÆt ph¼ng thµnh bao nhiªu miÒn?
Gi¶i: §å thÞ cã 9 ®Ønh, do vËy v=9. Ta cã tæng sè bËc cña çc ®Ønh chÝnh lµ 2
lÇn sè c¹nh cña ®å thÞ, tøc lµ 2e= 2+2+2+3+3+3+4+4+5=28. VËy sè c¹nh cña ®å thÞ
lµ e=28/2=14. Theo c«ng thøc Euler, sè çc miÒn cña ®å thÞ lµ:
f = e - v + 2 = 14 - 9 + 2 = 7
6.3. §Þnh lý Kuratowski
Chóng ta ®· thÊy çc ®å thÞ K3,3 vµ K5 kh«ng ph¶i lµ çc ®å thÞ ph¼ng. Râ
rµng, mét ®å thÞ lµ kh«ng ph¼ng nÕu nã chøa c¶ hai ®å thÞ nµy nh- lµ çc ®å thÞ con.
XuÊt ph¸t tõ nhËn xÐt nµy, nhµ to¸n häc ng-êi Ba Lan Kuratowskii ®· chøng minh
mét ®Þnh lý rÊt quan träng mang tªn «ng liªn quan ®Õn ®Æc ®iÓm cña çc ®å thÞ
ph¼ng. §Ó ph¸t biÓu ®Þnh lý ®ã, chóng ta cÇn ®-a vµo mét sè kh¸i niÖm sau.
§Þnh nghÜa 6.3.1. XÐt mét c¹nh (u,v) nµo ®ã trªn ®å thÞ. PhÐp ph©n chia s¬
cÊp c¹nh (u,v) ®-îc ®Þnh nghÜa lµ viÖc lo¹i bá c¹nh nµy khái ®å thÞ vµ thªm vµo ®å
thÞ mét ®Ønh míi w cïng hai c¹nh (u,w), (w,v).
§Þnh nghÜa 6.3.2. Hai ®å thÞ G vµ H ®-îc gäi lµ hai ®å thÞ ®ång ph«i, nÕu
chóng cã thÓ nhËn ®-îc tõ cïng mét ®å thÞ b»ng mét d·y çc phÐp ph©n chia s¬ cÊp.
VÝ dô 6.3.1. Ba ®å thÞ trªn h×nh 1 lµ ®ång ph«i, v× chóng cã thÓ nhËn ®-îc tõ
®å thÞ ®Çu tiªn b»ng çc phÐp ph©n chia s¬ cÊp (cã thÓ dÔ dµng x¸c ®Þnh çc phÐp
ph©n chia s¬ cÊp ®Ó nhËn G2 vµ G3 tõ G1 ).
b b b
G1 a G2
a G3 a
h i k
f
g g j
c d e c d e c d e
H×nh 1. Çc ®å thÞ ®ång ph«i
§Þnh lý 6.3.1. §Þnh lý Kuratowskii. Mét ®å thÞ lµ ®å thÞ ph¼ng khi vµ chØ khi
nã kh«ng chøa mét ®å thÞ con ®ång ph«i víi K3,3 hoÆc K5 .
ViÖc chøng minh mäi ®å thÞ kh«ng ph¼ng ®Òu chøa mét ®å thÞ con ®ång ph«i
víi K3,3 hoÆc K5 lµ rÊt phøc t¹p, chóng ta sÏ kh«ng tr×nh bµy ë ®©y. §Ó kÕt thóc môc
nµy, chóng ta xÐt mét vµi vÝ dô minh ho¹ çch sö dông ®Þnh lý Kuratowski.
b a b
a b a
j
c
c c
i k h i
d i d
e e g
g f gf
G H K5
H×nh 2. §å thÞ v« h-íng G, ®å thÞ con H ®ång ph«i víi K5 vµ K5
VÝ dô 6.3.2. §å thÞ G trªn h×nh 2 cã lµ ®å thÞ ph¼ng hay kh«ng?

Gi¶i: H lµ ®å thÞ con cña ®å thÞ G: H nhËn ®-îc tõ G b»ng çch xo¸ h, j, k vµ
tÊt c¶ çc c¹nh liªn thuéc víi çc ®Ønh nµy. H lµ ®ång ph«i víi K5 v× nã cã thÓ nhËn
®-îc tõ K5 (víi çc ®Ønh a, b, c, g vµ i) b»ng mét d·y çc phÐp ph©n chia s¬ cÊp,
thªm vµo çc ®Ønh d, e vµ f (cã thÓ dÔ dµng x©y dùng d·y ph©n chia s¬ cÊp nµy). Do
®ã ®å thÞ G kh«ng lµ ®å thÞ ph¼ng.
VÝ dô 6.3.3. §å thÞ Petersen trªn h×nh 3a cã lµ ®å thÞ ph¼ng kh«ng?
a
c
f f d j
e b f d j
j g
a g
i h
d c e i h e h
i
a) b) H c) K3,3
H×nh 14. (a) §å thÞ Peterson, (b) §å thÞ con H ®ång ph«i víi K 33
vµ (c) K
Gi¶i: §å thÞ con H cña ®å thÞ Petersen nhËn ®-îc b»ng çch bá ®Ønh b vµ 3
c¹nh liªn thuéc víi nã nh- trªn H×nh 3b, lµ ®ång ph«i víi K3,3 víi çc tËp ®Ønh {f,d,j}
vµ {e, i, h}. ThËt vËy, H cã thÓ nhËn ®-îc tõ K3,3 (h×nh 3c) b»ng mét d·y çc ph©n
chia s¬ cÊp: xo¸ {d, h}, thªm {c, h} vµ {c, d}; xo¸ {e, f}, thªm {a, e} vµ {a, f}; xo¸
{i, j}, thªm {g, i} vµ {g, j}. V× thÕ ®å thÞ Petersen kh«ng lµ ®å thÞ ph¼ng.
7. T« mµu ®å thÞ
7.1. Më ®Çu
§Ó ph©n biÖt çc miÒn cã chung biªn giíi trªn b¶n ®å, ng-êi ta ph¶i t« mµu
chóng b»ng çc mµu tuú ý kh¸c nhau. Mét bµi to¸n thùc tÕ ®-îc ®Æt ra lµ: cÇn cã Ýt
nhÊt bao nhiªu mµu ®Ó t« mµu mét b¶n ®å bÊt kú sao cho çc miÒn kÒ nhau kh«ng
cïng mét mµu. VÝ dô, ta cã thÓ thÊy trªn h×nh 1, víi b¶n ®å bªn tr¸i cÇn ph¶i dïng Ýt
nhÊt 4 mµu, cßn víi b¶n ®å bªn cÇn ph¶i dïng Ýt nhÊt 3 mµu.
D B
B G A
C F C E
A
E D
H×nh 1. Hai b¶n ®å cã thÓ t« b»ng sè mµu tèi thiÓu kh¸c nhau
Ta cã thÓ t-¬ng øng mçi b¶n ®å trªn mÆt ph¼ng víi mét ®å thÞ b»ng çch sau:
mçi miÒn b¶n ®å ®-îc biÓu diÔn b»ng mét ®Ønh, hai ®Ønh trªn ®å thÞ ®-îc nèi víi
nhau bëi mét c¹nh, nÕu çc miÒn ®-îc biÓu diÔn b»ng hai ®Ønh nµy cã biªn giíi
chung nhau (hai miÒn chØ chung nhau ë mét ®iÓm kh«ng ®-îc coi lµ kÒ nhau). §å thÞ
nhËn ®-îc b»ng çch nh- vËy gäi lµ ®å thÞ ®èi ngÉu cña b¶n ®å ®ang xÐt. Râ rµng
mäi b¶n ®å trªn mÆt ph¼ng ®Òu cã ®å thÞ ®èi ngÉu ph¼ng. H×nh 2 biÓu diÔn çc ®å thÞ
®èi ngÉu víi çc b¶n ®å cho trªn h×nh 1.
B
B
A C G A E
F C
D
E D
H×nh 2. Çc ®å thÞ ®èi ngÉu cña çc b¶n ®å trªn h×nh 1
B»ng çch xÐt çc ®å thÞ ®èi ngÉu, ta cã bµi to¸n t« mµu çc miÒn cña b¶n ®å
t-¬ng ®-¬ng víi bµi to¸n t« mµu çc ®Ønh cña ®å thÞ sao cho kh«ng cã hai ®Ønh liÒn
kÒ nhau cã cïng mét mµu. Chóng ta cã ®Þnh nghÜa sau.
§Þnh nghÜa 7.1.1. T« mµu ®¬n ®å thÞ lµ sù g¸n mµu cho çc ®Ønh cña nã sao
cho kh«ng cã hai ®Ønh liÒn kÒ ®-îc g¸n cïng mét mµu.
§Þnh nghÜa 7.1.2. Sè mµu cña mét ®å thÞ lµ sè tèi thiÓu çc mµu cÇn thiÕt ®Ó
t« mµu ®å thÞ nµy.
Bµi to¸n t« mµu b¶n ®å nªu ë trªn chÝnh lµ bµi to¸n x¸c ®Þnh sè mµu lín nhÊt
cña çc ®å thÞ ph¼ng. Bµi to¸n nµy ®· ®-îc nghiªn cøu tõ 100 n¨m nay vµ c©u tr¶ lêi
chÝnh lµ mét trong çc ®Þnh lý næi tiÕng nhÊt trong to¸n häc.
§Þnh lý 7.1.1. §Þnh lý Bèn mµu. Sè mµu cña mét ®å thÞ ph¼ng bÊt kú lµ mét
sè kh«ng lín h¬n 4.
§Þnh lý nµy lÇn ®Çu tiªn ®-îc ®-a ra nh- mét pháng ®o¸n vµo n¨m 1850. Vµ
cuèi cïng nã ®· ®-îc hai nhµ to¸n häc Mü lµ Kenneth Appel vµ Wolfgang Haken
chøng minh vµo n¨m 1976. Tr-íc ®ã còng ®· cã nhiÒu chøng minh sai (mµ th«ng
th-êng rÊt khã t×m thÊy chç sai trong çc chøng minh ®ã) ®· ®-îc c«ng bè. §ång
thêi còng ®· tõng cã nhiÒu cè g¾ng mét çch v« Ých ®Ó t×m ph¶n vÝ dô b»ng çch cè
vÏ mét b¶n ®å cã sè mµu lín h¬n 4.
Cã lÏ mét chøng minh sai næi tiÕng nhÊt trong to¸n häc lµ chøng minh sai bµi
to¸n bèn mµu ®-îc c«ng bè n¨m 1879 bëi luËt s-, nhµ to¸n häc nghiÖp d- Lu©n-§«n
tªn lµ Alfred Kempe. Ng-êi ta ®· chÊp nhËn çch chøng minh cña «ng ta cho tíi n¨m
1890 khi Percy Heawood ph¸t hiÖn ra sai lÇm trong chøng minh Êy. Tuy nhiªn, çch
lËp luËn cña Kempe l¹i lµ c¬ së cho chøng minh cña Appel vµ Haken. §iÒu ®Æc biÖt
lµ chøng minh cña hä ®-îc thùc hiÖn dùa trªn sù ph©n tÝch tõng tr-êng hîp mét çch
cÈn thËn nhê m¸y tÝnh. Appel vµ Haken ®· chØ ra r»ng nÕu bµi to¸n bèn mµu lµ sai
th× sÏ cã mét ph¶n vÝ dô thuéc mét trong gÇn 2000 lo¹i kh¸c nhau vµ ®· chØ ra kh«ng
cã lo¹i nµo trong sè ®ã dÉn tíi ph¶n vÝ dô c¶. Chøng minh ®ã cña hä lµ dïng h¬n
1000 giê m¸y. Çch chøng minh nµy g©y ra nhiÒu cuéc tranh c·i v× vai trß quan
träng cña m¸y tÝnh. Ch¼ng h¹n, liÖu cã thÓ sai lÇm trong ch-¬ng tr×nh vµ ®iÒu ®ã dÉn
®Õn kÕt qu¶ sai kh«ng? Lý luËn cña hä cã thùc sù lµ mét chøng minh hay kh«ng, nÕu
nã phô thuéc vµo th«ng tin ra tõ mét m¸y tÝnh?
§Ó x¸c ®Þnh sè mµu cña ®å thÞ lµ mét sè n, tr-íc tiªn ta ph¶i chøng tá r»ng ®å
thÞ ®ã cã thÓ ®-îc t« mµu b»ng n mµu. Sau ®ã chóng ta ph¶i chøng tá r»ng kh«ng thÓ
t« mµu ®å thÞ víi sè mµu Ýt h¬n.
b e
b e
a g
d d
a g
c f c f
G
H
H×nh 3. Çc ®¬n ®å thÞ G vµ H
VÝ dô 7.1.1. X¸c ®Þnh sè mµu cña ®å thÞ G vµ H cho trªn h×nh 3?

Gi¶i: V× çc ®Ønh a, b vµ c kÒ nhau tõng ®«i mét, chóng ph¶i ®-îc t« b»ng çc
mµu kh¸c nhau, do vËy sè mµu cña G kh«ng thÓ nhá h¬n 3. §Ó thÊy G cã thÓ t«
b»ng 3 mµu ta g¾n mµu ®á cho a, mµu lam cho b vµ mµu lôc cho c. Khi ®ã d cã thÓ
(vµ ph¶i) t« mµu ®á v× liÒn kÒ víi b vµ c. TiÕp theo e cã thÓ (vµ ph¶i) t« mµu lôc v× nã
liÒn kÒ víi çc ®Ønh mµu ®á vµ lam. §Ønh f cã thÓ (vµ ph¶i) t« mµu lam v× nã liÒn kÒ
víi çc ®Ønh mµu ®á vµ mµu lôc. Cuèi cïng g cã thÓ (vµ ph¶i) t« mµu ®á v× nã liÒn kÒ
víi çc ®Ønh mµu lam vµ mµu lôc. VËy lµ ta ®· t« mµu ®å thÞ G b»ng ®óng 3 mµu.
§å thÞ H ®-îc t¹o nªn tõ ®å thÞ G b»ng çch t¹o thªm vµo mét c¹nh nèi a víi
g. Mäi ý ®Þnh t« H b»ng 3 mµu cÇn ph¶i tu©n theo lý luËn ®· dïng khi t« mµu G, trõ
giai ®o¹n cuèi cïng, khi çc ®Ønh kh¸c g ®· ®-îc t« mµu. V× g liÒn kÒ (trong H) víi
çc ®Ønh mµu ®á, mµu lam vµ mµu lôc nªn ta buéc ph¶i dïng mµu thø t-, ch¼ng h¹n
mµu n©u. V× thÕ H cã sè mµu b»ng 4. Çch t« mµu cho G vµ H ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 4. Còng cÇn l-u ý lµ bµi to¸n bèn mµu chØ ¸p dông cho çc ®å thÞ ph¼ng. Çc ®å
thÞ kh«ng ph¼ng cã thÓ cã sè mµu lín tuú ý.
b Lam e Lôc
b Lam e Lôc
a g §á
d §á
d §á
§á a g
§á N©u
c Lôc f Lam c Lôc f Lam
G
H
H×nh 4. T« mµu ®å thÞ G vµ H
VÝ dô 7.1.2. T×m sè mµu cña ®å thÞ Kn .
Gi¶i: Cã thÓ x©y dùng çch t« mµu ®å thÞ Kn víi n mµu kh¸c nhau. MÆt kh¸c,
v× mäi cÆp ®Ønh cña ®å thÞ nµy ®Òu liÒn kÒ, cho nªn kh«ng cã hai ®Ønh nµo cã thÓ
g¸n cïng mµu. V× thÕ, sè mµu cña Kn ®óng b»ng n. (Nhí l¹i r»ng Kn lµ kh«ng ph¼ng
nÕu n  5, vµ kÕt qu¶ nµy kh«ng m©u thuÉn víi ®Þnh lý 4 mµu). Çch t« mµu ®å thÞ
K5 b»ng 5 mµu ®-îc thÓ hiÖn nh- trªn h×nh 5.
a §á
b a §á b §á c §á
e N©u
c Lôc
d Lam e Lam f Lam g Lam
d Vµng
H×nh 5. T« mµu ®å thÞ K5 H×nh 6. T« mµu ®å thÞ K 3,4
VÝ dô 7.1.3. T×m sè mµu cña ®å thÞ ph©n ®«i ®Çy ®ñ Km, n , trong ®ã m vµ n lµ çc sè
nguyªn d-¬ng.
Gi¶i: Cã thÓ t« tËp m ®Ønh b»ng mét mµu vµ tËp n ®Ønh b»ng mµu kh¸c. V×
mçi c¹nh cña Km, n chØ nèi çc ®Ønh tõ tËp m ®Ønh tíi ®Ønh thuéc tËp n ®Ønh nªn kh«ng
cã hai ®Ønh liÒn kÒ nµo cïng mµu. Do vËy sè mµu cña ®å thÞ ph©n ®«i ®Çy ®ñ Km, n
b»ng 2. §iÒu thó vÞ lµ, ng-îc l¹i, mäi ®å thÞ cã sè mµu b»ng 2 ®Òu lµ ®å thÞ ph©n ®«i.
H×nh 6 thÓ hiÖn mét çch t« mµu ®å thÞ K3,4 .
7.2. Mét sè øng dông cña bµi to¸n t« mµu ®å thÞ
Bµi to¸n t« mµu ®å thÞ cã nhiÒu øng dông
1
kh¸c nhau. Mét vµi øng dông nh- vËy sÏ ®-îc xÐt
th«ng qua çc vÝ dô d-íi ®©y.
7 2
VÝ dô 7.2.1. LËp lÞch thi. H·y lËp lÞch thi
trong tr-êng ®¹i häc sao cho kh«ng cã sinh viªn
nµo ph¶i thi ®ång thêi hai m«n cïng mét lóc. 6 3
Gi¶i: Cã thÓ m« h×nh ho¸ bµi to¸n lËp lÞch
b»ng ®å thÞ, víi çc ®Ønh lµ çc m«n thi, hai ®Ønh
5 4
cã mét c¹nh nèi chóng víi nhau nÕu cã sinh viªn
ph¶i thi c¶ hai m«n ®-îc biÓu diÔn b»ng hai ®Ønh H×nh 8. §å thÞ biÓu diÔn bµi
to¸n lËp lÞch thi
nµy. NÕu coi thêi gian thi cña mçi m«n ®-îc biÓu
thÞ b»ng çc mµu kh¸c nhau, th× viÖc lËp lÞch thi sÏ t-¬ng øng víi viÖc t« mµu ®å thÞ nµy.
VÝ dô cã 7 m«n thi cÇn xÕp lÞch. Gi¶ sö çc m«n häc ®-îc ®¸nh sè tõ 1 ®Õn 7, vµ çc
cÆp m«n thi sau cã chung sinh viªn: 1 vµ 2, 1 vµ 3, 1 vµ 4, 1 vµ 7, 2 vµ 3, 2 vµ 4, 2 vµ 5, 2 vµ
7, 3 vµ 4, 3 vµ 7, 4 vµ 5, 4 vµ 6, 5 vµ 7, 6 vµ 7. §å thÞ t-¬ng øng ®-îc cho trªn h×nh 8. V× sè
mµu cña ®å thÞ nµy lµ 4 (®éc gi¶ tù kiÓm tra l¹i ®iÒu nµy) nªn cÇn cã 4 ®ît thi. Çch t« ®å thÞ
b»ng 4 mµu vµ lÞch thi ®-îc biÓu diÔn trªn h×nh 9.
1 §á
N©u 7 2 Lam
§ît thi M«n thi

I 1.6
§á 6 3 Lôc II 2
III 3,5
IV 4,7
4 N©u
5 Lôc
H×nh 9. Dïng bµi to¸n t« mÇu ®Ó lËp lÞch thi
VÝ dô 7.2.2. Ph©n chia tÇn sè. Çc kªnh truyÒn h×nh tõ sè 2 tíi sè 13 cÇn ®-îc ph©n chia
cho çc ®µi truyÒn h×nh ë B¾c Mü sao cho kh«ng cã hai ®µi ph¸t nµo çch nhau kh«ng qu¸ 150
dÆm l¹i dïng cïng mét kªnh. ViÖc chia kªnh truyÒn h×nh nµy cã thÓ ®-îc gi¶i quyÕt b»ng m«
h×nh t« mµu ®å thÞ. Cô thÓ, ta x©y dùng ®å thÞ b»ng çch coi mçi ®µi ph¸t lµ mét ®Ønh. Hai
®Ønh ®-îc nèi víi nhau b»ng mét c¹nh nÕu chóng ë çch nhau kh«ng qu¸ 150 dÆm. ViÖc
ph©n chia kªnh t-¬ng øng víi viÖc t« mµu ®å thÞ, trong ®ã mçi mµu biÓu thÞ mét kªnh.
VÝ dô 7.2.3. Çc thanh ghi chØ sè. Trong çc bé dÞch hiÖu n¨ng cao, viÖc thùc hiÖn çc
vßng lÆp ®-îc t¨ng tèc khi çc biÕn dïng th-êng xuyªn ®-îc l-u t¹m thêi trong çc thanh ghi
chØ sè cña Bé xö lý trung t©m (CPU) mµ kh«ng ph¶i ë trong bé nhí th«ng th-êng. Víi mét vßng
lÆp cho tr-íc cÇn bao nhiªu thanh ghi chØ sè? Bµi to¸n nµy cã thÓ gi¶i b»ng m« h×nh t« mµu ®å
thÞ. §Ó x©y dùng m« h×nh ta coi mçi ®Ønh cña ®å thÞ lµ mét biÕn trong vßng lÆp. Gi÷a hai ®Ønh cã
mét c¹nh nÕu çc biÕn biÓu thÞ b»ng çc ®Ønh nµy ph¶i ®-îc l-u trong çc thanh ghi chØ sè t¹i
cïng thêi ®iÓm khi thùc hiÖn vßng lÆp. Nh- vËy sè mµu cña ®å thÞ chÝnh lµ sè thanh ghi cÇn cã
v× nh÷ng thanh ghi kh¸c nhau ®-îc ph©n cho çc biÕn khi çc ®Ønh biÓu thÞ çc biÕn nµy lµ liÒn
kÒ trong ®å thÞ.
8. C©y vµ øng dông
8.1. Më ®Çu
Mét ®å thÞ liªn th«ng vµ kh«ng cã chu tr×nh ®¬n ®-îc gäi lµ c©y. N¨m 1957 Arthur
Cayley, mét nhµ to¸n häc ng-êi Anh, lÇn ®Çu ®· sö dông c©y ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng d¹ng kh¸c
nhau cña hîp chÊt ho¸ häc. Tõ ®ã c©y ®· ®-îc dïng ®Ó gi¶i nhiÒu bµi to¸n trong çc lÜnh vùc
kh¸c nhau. Trong tin häc c©y ®-îc sö dông ®Ó x©y dùng çc thuËt to¸n rÊt hiÖu qu¶ ®Ó ®Þnh
vÞ çc phÇn tö trong mét danh s¸ch. C©y còng dïng ®Ó x©y dùng çc m¹ng m¸y tÝnh víi chi
phÝ rÎ nhÊt cho çc ®-êng ®iÖn tho¹i nèi çc m¸y ph©n t¸n, hoÆc trong viÖc t¹o ra çc m· cã
hiÖu qu¶ ®Ó l-u tr÷ vµ truyÒn d÷ liÖu…
§Þnh nghÜa 8.1.1. C©y lµ mét ®å thÞ v« h-íng sao cho gi÷a hai ®Ønh bÊt kú lu«n cã
mét ®-êng ®i ®¬n duy nhÊt nèi chóng víi nhau.
VÝ dô 8.1.1. Trªn h×nh 1: G1 vµ G2 lµ c©y. G3 kh«ng lµ c©y v×, vÝ dô, e, b, a vµ e, d, a
lµ 2 ®-êng ®i ®¬n tõ e tíi a. G4 còng kh«ng lµ c©y v×, vÝ dô, tõ a tíi b kh«ng cã ®-êng ®i.
a b a b a b a b
d c
d
c d c c d
e f f
e f e e f
G1 G2 G3 G4
H×nh 1. G1 vµ G2 lµ c©y, G3 vµ G4 kh«ng lµ c©y.
Trong nhiÒu øng dông, mét ®Ønh ®Æc biÖt cña c©y ®-îc gäi lµ gèc. Mét khi ®· ®Þnh
râ gèc, ta cã thÓ g¸n cho mçi c¹nh mét h-íng nh- sau. V× cã ®-êng ®i duy nhÊt tõ gèc tíi
mçi ®Ønh cña c©y, nªn ta ®Þnh h-íng mçi c¹nh b»ng h-íng tõ gèc ®i ra. Nh- vËy c©y cïng
víi gèc sinh ra mét ®å thÞ cã h-íng gäi lµ c©y cã gèc. Ta cã thÓ chuyÓn c©y kh«ng gèc
thµnh c©y cã gèc b»ng çch chän mét ®Ønh bÊt kú lµm gèc. L-u ý r»ng viÖc chän gèc kh¸c
nhau sÏ t¹o ra çc c©y cã gèc kh¸c nhau.
VÝ dô 8.1.2. H×nh 2 biÓu diÔn çc c©y cã gèc kh¸c nhau ®-îc t¹o ra tõ ®å thÞ T
b»ng çch chän a vµ sau ®ã lµ c lµm gèc. Th«ng th-êng ng-êi ta vÏ c©y cã gèc víi
gèc ë phÝa trªn cña ®å thÞ vµ bá mòi tªn chØ h-íng trªn çc c¹nh cña c©y cã gèc v×
viÖc chän gèc ®· x¸c ®Þnh h-íng cña çc c¹nh.
f g a c
b c d a
d b
e
e
a f g e d
c f g
T Víi gèc a Víi gèc c
H×nh 2. C©y vµ çc c©y cã gèc
Çc thuËt ng÷ ®èi víi c©y cã gèc ®-îc hiÓu t-¬ng tù nh- trong sinh vËt häc
hoÆc nh- trong mét ph¶ hÖ. Mét c©y T khi ®· x¸c ®Þnh gèc, th× mçi ®Ønh v kh¸c víi
gèc sÏ chØ cã duy nhÊt mét ®Ønh u sao cho cã mét c¹nh h-íng tõ u tíi v. Khi Êy ®Ønh
u Êy ®-îc gäi lµ bè (cha) cña v vµ v ®-îc gäi lµ con cña u. Çc ®Ønh cã cïng cha
®-îc gäi lµ çc ®Ønh anh em. Çc ®Ønh n»m trªn ®-êng ®i tõ gèc tíi mét ®Ønh v kh¸c
víi gèc ®-îc gäi lµ tæ tiªn cña v. Con ch¸u cña ®Ønh v lµ çc ®Ønh cã v lµ tæ tiªn. Mét
®Ønh cña c©y ®-îc gäi lµ l¸ nÕu nã kh«ng cã con. Çc ®Ønh cã con ®-îc gäi lµ ®Ønh
trong. ChiÒu cao cña c©y ®-îc ®Þnh nghÜa lµ ®-êng ®i dµi nhÊt cã thÓ cã (theo nghÜa
chøa nhiÒu c¹nh nhÊt) ®i tõ gèc tíi l¸ cña c©y.
NhiÒu bµi to¸n thùc tÕ cã thÓ ®-îc m« h×nh hãa b»ng c©y cã gèc. D-íi ®©y
chóng ta sÏ xÐt mét trong çc bµi to¸n ®ã. Nh- chóng ta biÕt, t×m kiÕm mét phÇn tö
trong danh s¸ch lµ mét trong nh÷ng c«ng viÖc quan träng nhÊt trong tin häc. VÊn ®Ò
®Æt ra lµ cÇn ®-a ra mét thuËt to¸n hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó t×m kiÕm mét phÇn tö trong d·y
çc phÇn tö ®-îc s¾p xÕp theo mét thø tù nµo ®ã. §iÒu ®ã cã thÓ thùc hiÖn b»ng c©y
t×m kiÕm nhÞ ph©n.
§Þnh nghÜa 8.1.2. C©y nhÞ ph©n lµ mét c©y cã gèc, trong ®ã mçi con cña mét
®Ønh hoÆc lµ con bªn tr¸i hoÆc lµ con bªn ph¶i, kh«ng cã ®Ønh nµo cã nhiÒu h¬n mét
con bªn tr¸i hay nhiÒu h¬n mét con bªn ph¶i. C©y nhÞ ph©n ®-îc gäi lµ ®Çy ®ñ, nÕu
mçi ®Ønh cña nã hoÆc lµ kh«ng cã con hoÆc lµ cã ®óng 2 con.
§Þnh nghÜa 8.1.3. C©y t×m kiÕm nhÞ ph©n lµ mét c©y nhÞ ph©n, trong ®ã mçi
®Ønh ®-îc g¸n mét khãa sao cho mçi gi¸ trÞ khãa x¸c ®Þnh chØ mét ®Ønh vµ khãa cña
®Ønh lín h¬n khãa cña tÊt c¶ çc ®Ønh con bªn tr¸i ®ång thêi nhá h¬n khãa cña tÊt c¶
çc ®Ønh con bªn ph¶i cña nã.
ViÖc t¹o lËp c©y t×m kiÕm nhÞ ph©n cho mét danh s¸ch çc phÇn tö cã thÓ
®-îc thùc hiÖn b»ng thñ tôc ®Ö quy sau ®©y. B¾t ®Çu lµ c©y chØ cã mét ®Ønh, tøc lµ
gèc. PhÇn tö ®Çu tiªn trong danh s¸ch ®-îc dïng lµm khãa cña gèc. §Ó thªm mét
phÇn tö míi ta so s¸nh nã víi khãa cña çc ®Ønh ®· cã trªn c©y, b¾t ®Çu tõ gèc vµ ®i
sang tr¸i nÕu phÇn tö nhá h¬n khãa cña ®Ønh t-¬ng øng vµ ®Ønh nµy cã con bªn tr¸i,
hoÆc ®i sang bªn ph¶i nÕu phÇn tö lín h¬n khãa cña ®Ønh t-¬ng øng vµ ®Ønh nµy cã
con bªn ph¶i. Khi phÇn tö nhá h¬n khãa cña ®Ønh t-¬ng øng vµ ®Ønh nµy kh«ng cã
con bªn tr¸i, ta t¹o mét ®Ønh míi cho phÇn tö nµy nh- lµ ®Ønh con bªn tr¸i cña ®Ønh
®ang xÐt. PhÇn tö ®ang ®-îc xÐt ®-îc chän lµm khãa cho ®Ønh míi nµy. T-¬ng tù,
nÕu phÇn tö lín h¬n khãa cña ®Ønh t-¬ng øng vµ ®Ønh nµy kh«ng cã con bªn ph¶i, ta
t¹o mét ®Ønh míi cho phÇn tö nµy nh- lµ con bªn ph¶i víi khãa lµ phÇn tö ®ang xÐt.
§Ó minh häa thñ tôc nµy, ta xÐt vÝ dô sau.
VÝ dô 8.1.3. T¹o c©y t×m kiÕm nhÞ ph©n cho d·y sè sau : 11, 8, 7, 10, 12, 16,
14, 17.
Gi¶i: C©y t×m kiÕm nhÞ ph©n cho d·y sè trªn ®-îc cho trªn h×nh 3.
11
12
8
16
7 10
14 17
H×nh 3. C©y t×m kiÕm nhÞ ph©n cho d·y sè 11, 8, 7, 10, 12, 16, 14, 17
Mét sè tÝnh chÊt ®Æc tr-ng cña c©y ®-îc cho bëi ®Þnh lý sau.
§Þnh lý 8.1.1. Cho T lµ mét ®å thÞ cã n ®Ønh. Khi ®ã çc kh¼ng ®Þnh sau lµ
t-¬ng ®-¬ng :
a) T lµ mét c©y.
b) T lµ ®å thÞ liªn th«ng kh«ng cã chu tr×nh.
c) T lµ ®å thÞ liªn th«ng cã n-1 c¹nh.
d) T lµ ®å thÞ kh«ng cã chu tr×nh vµ cã n-1 c¹nh.
Chøng minh: §Ó chøng minh çc kh¼ng ®Þnh trªn t-¬ng ®-¬ng víi nhau, chóng
ta tiÕn hµnh chøng minh lÇn l-ît theo s¬ ®å sau: a)  b)  c)  d)  a).
a)  b): NÕu T lµ mét c©y th× T lµ ®å thÞ liªn th«ng, bëi v× gi÷a 2 ®Ønh bÊt kú
cña T lu«n cã ®-êng ®i nèi chóng (theo ®Þnh nghÜa c©y). §ång thêi, T kh«ng cã chu
tr×nh. V× nÕu T cã chu tr×nh chøa hai ®Ønh x vµ y cña T, th× khi ®ã cã hai ®-êng ®i
gi÷a x vµ y: §-êng ®i thø nhÊt chÝnh lµ phÇn cña chu tr×nh tõ x tíi y, ®-êng thø hai
lµ phÇn cßn l¹i cña chu tr×nh nh-ng theo thø tù ng-îc l¹i (m©u thuÉn víi ®Þnh nghÜa
c©y).
b)  c): Gi¶ sö T lµ ®å thÞ liªn th«ng kh«ng cã chu tr×nh. Ta sÏ chøng minh T
cã n-1 c¹nh b»ng ph-¬ng ph¸p quy n¹p theo n.
NÕu n=1, th× T cã 1 ®Ønh vµ 0 c¹nh. Do vËy kh¼ng ®Þnh trªn ®óng víi n=1. Gi¶
sö kh¼ng ®Þnh trªn lµ ®óng víi ®å thÞ n ®Ønh liªn th«ng kh«ng cã chu tr×nh. Gäi T lµ
®å thÞ cã n+1 ®Ønh liªn th«ng kh«ng cã chu tr×nh. Ta chän trong T mét ®-êng ®i P cã
®é dµi lín nhÊt (chøa nhiÒu c¹nh cña T nhÊt). Do T kh«ng cã chu tr×nh cho nªn P
kh«ng ph¶i lµ mét chu tr×nh. Do vËy P ph¶i chøa Ýt nhÊt mét ®Ønh v cã bËc b»ng 1.
XÐt ®å thÞ T’ nhËn ®-îc tõ T b»ng çch lo¹i bá ®Ønh v vµ c¹nh (duy nhÊt) liªn thuéc
víi v. Râ rµng T’ lµ ®å thÞ cã n ®Ønh liªn th«ng vµ kh«ng cã chu tr×nh. Theo gi¶ thiÕt
quy n¹p T’ cã ®óng n-1 c¹nh. Do ®ã T cã n c¹nh. Kh¼ng ®Þnh trªn ®-îc chøng minh
hoµn toµn.
c)  d): Gi¶ sö T lµ ®å thÞ liªn th«ng cã n-1 c¹nh. Ta cÇn chøng minh T kh«ng
cã chu tr×nh. ThËt vËy, gi¶ sö T cã chøa chu tr×nh. Do viÖc lo¹i bá mét c¹nh nµo ®ã
n»m trong chu tr×nh hoµn toµn kh«ng lµm mÊt tÝnh liªn th«ng cña ®å thÞ, cho nªn ta
cã thÓ lo¹i bá dÇn çc c¹nh, nh-ng vÉn gi÷a nguyªn çc ®Ønh, ra khái çc chu tr×nh
cã thÓ cã trong T cho tíi khi ®å thÞ T’ nhËn ®-îc cuèi cïng lµ ®å thÞ liªn th«ng vµ
kh«ng cã chu tr×nh. L-u ý r»ng T’ còng cã n ®Ønh. Do ®ã sö dông kÕt qu¶ ®· chøng
minh b)  c) ta ®-îc T’ cã n-1 c¹nh. ThÕ nh-ng ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ T cã nhiÒu h¬n
n-1 c¹nh. M©u thuÉn nµy chøng tá T ph¶i lµ ®å thÞ kh«ng cã chu tr×nh.
d)  a) Gi¶ sö T kh«ng cã chu tr×nh vµ cã n-1 c¹nh. Ta cÇn chøng tá T lµ c©y,
tøc lµ T lµ ®¬n ®å thÞ vµ T lu«n cã mét ®-êng ®i ®¬n duy nhÊt nèi hai ®Ønh bÊt kú cña
T. Do T kh«ng cã chu tr×nh cho nªn T kh«ng cã bÊt kú mét khuyªn nµo. T-¬ng tù, T
kh«ng thÓ chøa hai c¹nh e1 , e2 kh¸c nhau cïng liªn thuéc hai ®Ønh v, w v× trong
tr-êng hîp ng-îc l¹i ®å thÞ T sÏ chøa chu tr×nh v, e1 , w, e2 , v (m©u thuÉn víi gi¶
thiÕt T kh«ng cã chu tr×nh!). Nh- vËy T lµ ®¬n ®å thÞ.
Gi¶ sö T kh«ng liªn th«ng vµ T1 , T2 , … Tk t-¬ng øng cã n 1 , n 2 , … n k ®Ønh, lµ
çc thµnh phÇn liªn th«ng cña T. Do T kh«ng liªn th«ng cho nªn k > 1. Vµ do T 1 , T2
, … Tk liªn th«ng, kh«ng cã chu tr×nh, cho nªn theo kÕt qu¶ ®· chøng minh b)  c) ta
suy ra T1 , T 2 , … T k cã t-¬ng øng n 1 -1, n 2 -1, … n k-1 c¹nh. MÆt kh¸c, ta l¹i cã sè
c¹nh cña T (lµ n-1) b»ng tæng sè c¹nh vµ sè ®Ønh cña T (lµ n) b»ng tæng sè ®Ønh cña
çc thµnh phÇn liªn th«ng, v× vËy:
n-1 = n 1 -1 + n 2 -1 +… + n k-1 < (n 1 + n 2 +… + n k ) – 1 (do k > 1) = n -1
§iÒu v« lý nµy chøng tá T lµ ®å thÞ liªn th«ng. §Þnh lý ®-îc chøng minh hoµn toµn.
8.2. Çc ph-¬ng ph¸p duyÖt c©y
C©y cã gèc vµ ®-îc s¾p thø tù th-êng ®-îc dïng ®Ó l-u tr÷ th«ng tin. §Ó truy
nhËp d÷ liÖu l-u tr÷ t¹i çc ®Ønh cña c©y cÇn cã çc thñ tôc duyÖt tÊt c¶ çc ®Ønh cña nã. Sau
®©y chóng ta sÏ m« t¶ mét sè thuËt to¸n duyÖt tÊt c¶ çc ®Ønh cña c©y.
HÖ ®Þa chØ phæ dông

Çc thñ tôc duyÖt tÊt c¶ çc ®Ønh cña c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p thø tù ®Òu dùa trªn
viÖc s¾p thø tù çc ®Ønh con. Trong çc c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p thø tù, khi vÏ ®å thÞ cã
h-íng cña chóng, çc con cña mét ®Ønh trong ®-îc thÓ hiÖn theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i.
§Þnh nghÜa 8.2.1. HÖ ®Þa chØ phæ dông cña mét c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p lµ mét
çch s¾p thø tù toµn bé çc ®Ønh cña c©y b»ng ph-¬ng ph¸p truy håi nh- sau :
1. G¸n nh·n cho gèc b»ng sè nguyªn 0. Sau ®ã k ®Ønh con cña nã (ë møc 1) tõ
tr¸i sang ph¶i ®-îc g¸n çc nh·n lµ 1, 2, 3, ... k.
2. Víi mäi ®Ønh v ë møc n cã nh·n lµ A, th× k v ®Ønh con cña nã tõ tr¸i qua ph¶i
®-îc g¸n nh·n lµ A.1, A.2, ..., A.k v .
Theo thñ tôc nµy, ®Ønh v ë møc n víi n > 1, cã nh·n lµ x1 x 2 ...xn , trong ®ã
®-êng ®i duy nhÊt tõ gèc tíi v sÏ ®i qua ®Ønh thø x 1 ë møc 1, ®Ønh thø x2 ë møc 2,
v.v...
Khi çc ®Ønh ®· ®-îc g¸n nh·n trong hÖ ®Þa chØ phæ dông nh- trªn, ta cã thÓ
s¾p tÊt c¶ çc ®Ønh cña c©y theo thø tù tõ ®iÓn çc nh·n cña chóng. §Ønh cã nh·n
x1 x 2 ...xn lµ nhá h¬n ®Ønh cã nh·n y 1 y 2 ...y m nÕu cã mét gi¸ trÞ cña i, 0 < i < n, sao cho
x1 = y 1 , x2 = y 2 , ... xi-1 = y i-1 vµ x i < y i hoÆc nÕu n < m vµ x i = y i víi i = 1, 2, ... n.
VÝ dô 8.2.1. Chóng ta sÏ g¸n nh·n theo ®Þa chØ phæ dông cho tÊt c¶ çc ®Ønh cña
c©y trªn h×nh 1. Thø tù tõ ®iÓn cña çc nh·n lµ :
0 < 1 < 1.1 < 1.2 < 2 < 3 < 3.1.1 < 3.1.2 < 3.1.2.1 < 3.1.2.2 < 3.1.2.3 < 3.1.2.4 < 3.1.3 <
3.2 < 4 < 4.1 < 5 < 5.1 < 5.1.1 < 5.2 < 5.3
1 2 3 4 5
3,1 5,1
1,1 1,2 1,3 3,1 4,1 5,2 5,3
3,1,1 3,1,2 3,1,3

5,1,1
3,1,2,1 3,1,2,2 3,1,2,3 3,1,2,4
H×nh 1. HÖ ®Þa chØ phæ dông cña c©y cã gèc

®-îc s¾p thø tù
Çc thuËt to¸n duyÖt c©y

Çc thñ tôc viÕng th¨m mét çch cã hÖ thèng tÊt c¶ çc ®Ønh cña mét c©y cã gèc
vµ ®-îc s¾p thø tù ®-îc gäi lµ çc thuËt to¸n duyÖt c©y. D-íi ®©y sÏ giíi thiÖu ba thuËt
to¸n ®-îc sö dông th-êng xuyªn nhÊt: duyÖt tiÒn thø tù, duyÖt trung thø tù vµ duyÖt hËu
thø tù.
ThuËt to¸n 8.2.1. DuyÖt c©y theo kiÓu tiÒn thø tù. §-îc thùc hiÖn nh- sau. Gi¶
sö T lµ mét c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p thø tù víi gèc r. NÕu T chØ cã duy nhÊt gèc r th× r lµ
çch duyÖt tiÒn thø tù cña T. NÕu kh«ng th× gäi T1, T2 ... Tn lµ çc c©y con t¹i r tõ tr¸i
qua ph¶i cña T. DuyÖt tiÒn thø tù sÏ viÕng th¨m r ®Çu tiªn. TiÕp tôc duyÖt T1 theo kiÓu
tiÒn thø tù, sau ®ã duyÖt T2 theo kiÓu tiÒn thø tù, cø nh- vËy cho ®Õn khi Tn ®-îc duyÖt
theo kiÓu tiÒn thø tù.
Cã thÓ kiÓm tra ®-îc r»ng çch duyÖt kiÓu tiÒn thø tù mét c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p
cho ta mét thø tù çc ®Ønh hÖt nh- lµ thø tù nhËn ®-îc theo hÖ ®Þa chØ phæ dông. H×nh 2
biÓu thÞ çch duyÖt theo kiÓu tiÒn thø tù.
r B-íc 1: Th¨m r
T1 T2 … Tn
B-íc 2: B-íc 3: B-íc n+1:

Th¨m T1 Th¨m T2 Th¨m T1
kiÓu tiÒn kiÓu tiÒn kiÓu tiÒn
thø tù thø tù thø tù
H×nh 2. DuyÖt c©y kiÓu tiÒn thø tù
VÝ dô 8.2.2. X¸c ®Þnh tr×nh tù viÕng th¨m çc ®Ønh cña c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p trªn
h×nh 3 b»ng çch duyÖt tiÒn thø tù
Gi¶i: Çc b-íc duyÖt tiÒn thø tù c©y T a
®-îc biÓu thÞ trªn h×nh 4. Chóng ta duyÖt T T
theo çch tiÒn thø tù b»ng viÖc viÕng th¨m gèc
b d
a ®Çu tiªn. Sau ®ã lµ duyÖt tiÒn thø tù c©y con
c
cã gèc b, duyÖt tiÒn thø tù c©y con cã gèc c
(nã chØ gåm c) vµ duyÖt tiÒn thø tù c©y con cã e g
f h i
gèc d.
k
DuyÖt tiÒn thø tù c©y con cã gèc b l m
j
b¾t ®Çu b»ng çch liÖt kª b sau ®ã lµ çc ®Ønh
cña c©y con cã gèc e theo kiÓu tiÒn thø tù vµ
n o p
sau ®ã lµ c©y con cã gèc f theo kiÓu tiÒn thø tù
H×nh 3. C©y cã gèc vµ ®-îc s¾p T
(nã chØ cã f). LiÖt kª theo kiÓu tiÒn thø tù cña
c©y con gèc d b¾t ®Çu b»ng viÖc liÖt kª d sau ®ã lµ duyÖt c©y con cã gèc g theo kiÓu tiÒn
thø tù, tiÕp theo lµ c©y con cã gèc h (nã chØ cã h) vµ duyÖt c©y con cã gèc i (nã chÝnh lµ
i). Do ®ã tr×nh tù duyÖt çc ®Ønh cña T theo kiÓu tiÒn thø tù lµ a, b, e, j, k, n, o, p, f, c, d,
g, l, m, h, i.
a b c d
e g
f h i
k
j l m
n o p
a b e f c d g h i
k
j l m
n o p
a b e j k f c d g l m h i
n o p
a b e j k n o p f c d g l m h i
H×nh 4. DuyÖt c©y T theo kiÓu tiÒn thø tù

ThuËt to¸n 8.2.2. DuyÖt c©y theo kiÓu trung thø tù. Gi¶ sö T lµ mét c©y cã gèc vµ
®-îc s¾p víi gèc r. NÕu T chØ cã r th× r lµ çch duyÖt trung thø tù cña T. NÕu kh«ng, th×
gäi T1, T2, ... Tn lµ çc c©y con t¹i r tõ tr¸i qua ph¶i cña T. DuyÖt trung thø tù sÏ b¾t ®Çu
b»ng viÖc duyÖt T1 theo kiÓu trung thø tù, sau ®ã viÕng th¨m r. TiÕp tôc duyÖt T2 theo
r B-íc 2: Th¨m r
T1 T2 … Tn
B-íc 1: B-íc 3: B-íc n+1:

Th¨m T1 Th¨m T2 Th¨m Tn
kiÓu kiÓu kiÓu trung
trung thø trung thø thø tù
tù tù
H×nh 5. DuyÖt c©y kiÓu trung thø tù
kiÓu trung thø tù, tiÕp tôc duyÖt T3 theo kiÓu trung thø tù, vµ cø tiÕp tôc cho ®Õn khi Tn
®-îc duyÖt theo kiÓu trung thø tù.
VÝ dô 8.2.3. Thø tù duyÖt çc ®Ønh cña c©y T cho trªn h×nh 3 theo kiÓu trung thø
tù lµ j, e, n, k, o, p, b, f, a, c, l, g, m, d, h, i.
ThuËt to¸n 8.2.3. DuyÖt c©y theo kiÓu hËu thø tù. Gi¶ sö T lµ mét c©y cã gèc vµ
®-îc s¾p víi gèc r. NÕu T chØ cã r th× r lµ çch duyÖt hËu thø tù cña T. NÕu kh«ng, th×
gäi T1, T2, ..., Tn lµ çc c©y con t¹i r tõ tr¸i qua ph¶i cña T. DuyÖt hËu thø tù sÏ b¾t ®Çu
b»ng viÖc duyÖt T1 theo kiÓu hËu thø tù, sau ®ã duyÖt T2 theo kiÓu hËu thø tù vµ cø tiÕp
tôc cho ®Õn khi Tn ®-îc duyÖt theo kiÓu hËu thø tù, vµ cuèi cïng kÕt thóc b»ng viÖc
viÕng th¨m r.
r B-íc n+1: Th¨m r
T1 T2 … Tn
B-íc 1: B-íc 2: B-íc n:

Th¨m T1 Th¨m T2 Th¨m Tn
kiÓu hËu kiÓu hËu kiÓu hËu
thø tù thø tù thø tù
H×nh 6. DuyÖt c©y kiÓu hËu thø tù
VÝ dô 8.2.4. Thø tù duyÖt çc ®Ønh cña c©y T cho trªn h×nh 3 theo kiÓu hËu thø tù
lµ j, n, o, p, k, e, f, b, c, l, m, g, h, i, d, a.
C¶ ba ph-¬ng ph¸p duyÖt c©y nªu trªn ®Òu cã tÝnh ®Ö quy. §Ó liÖt kª çc ®Ønh
cña c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p theo kiÓu tiÒn, trung hay hËu thø tù, ta vÏ mét ®-êng cong
xuÊt ph¸t tõ gèc chuyÓn ®éng däc theo çc c¹nh bao quanh c©y ®ang xÐt, nh- trªn h×nh
vÏ 7. Khi ®ã danh s¸ch çc ®Ønh cña c©y ®-îc duyÖt theo kiÓu tiÒn thø tù ®-îc x©y dùng
b»ng çch liÖt kª mçi ®Ønh khi ®-êng cong ®i qua nã. Danh s¸ch çc ®Ønh ®-îc duyÖt
theo kiÓu trung thø tù ®-îc x©y dùng b»ng çch liÖt kª çc l¸ khi ®i ngang qua nã lÇn
a
b
c
d f g
e
j k
h i
H×nh 7: Çch dÔ nhí çc çch duyÖt c©y theo çc kiÓu
tiÒn, trung, hËu thø tù.
®Çu vµ liÖt kª çc ®Ønh trong khi ®i ngang qua nã lÇn thø hai. Vµ cuèi cïng, danh s¸ch
çc ®Ønh ®-îc duyÖt theo kiÓu hËu thø tù ®-îc x©y dùng b»ng çch liÖt kª çc ®Ønh khi
®i ngang qua nã lÇn thø 2 ®Ó trë vÒ ®Ønh cha cña nã.
Ta cã thÓ kiÓm tra l¹i theo quy t¾c nµy víi c©y cã gèc trªn h×nh 7 kiÓu duyÖt tiÒn thø tù
cho ta a, b, d, h, e, i, j, c, f, g, k, kiÓu duyÖt trung thø tù cho ta h, d, b, i, e, j, a, f, c, k, g cßn theo
kiÓu duyÖt hËu thø tù th× ta ®-îc h, d, i, j, e, b, f, k, g, c, a.
8.3. C©y vµ bµi to¸n s¾p xÕp
Bµi to¸n s¾p xÕp çc phÇn tö cña mét tËp hîp xuÊt hiÖn trong rÊt nhiÒu lÜnh
vùc. VÝ dô nh-: s¾p xÕp danh s¸ch thÝ sinh theo hä tªn ®Ó ®¸nh sè b¸o danh, s¾p xÕp
danh s¸ch thÝ sinh theo tæng ®iÓm thi ®Ó xÐt tróng tuyÓn …
Gi¶ sö cÇn s¾p xÕp toµn bé çc phÇn tö cña mét tËp hîp. Ban ®Çu çc phÇn tö
cña tËp hîp cã thÓ ®-îc s¾p ®Æt theo mét trËt tù nµo ®ã. S¾p xÕp (sorting) lµ sù s¾p
®Æt l¹i çc phÇn tö nµy vµo mét danh s¸ch theo thø tù t¨ng hoÆc gi¶m dÇn. VÝ dô, s¾p
xÕp danh s¸ch 7, 2, 1, 4, 5, 9 theo thø tù t¨ng dÇn sÏ t¹o ra danh s¸ch 1, 2, 3, 4, 5, 7,
9, s¾p xÕp danh s¸ch d, h, c, a, f (theo thø tù tõ ®iÓn) sÏ cho danh s¸ch a, c, d, f, h.
D-íi ®©y chóng ta sÏ tr×nh bµy mét vµi thuËt to¸n s¾p xÕp. Ta còng sÏ thÊy
c©y ®-îc dïng ®Ó m« t¶ çc thuËt to¸n s¾p xÕp vµ ph©n tÝch ®é phøc t¹p cña chóng
nh- thÕ nµo.
Cã kh¸ nhiÒu thuËt to¸n s¾p xÕp kh¸c nhau. §Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña mçi
thuËt to¸n ng-êi ta cÇn x¸c ®Þnh ®é phøc t¹p cña nã. B»ng m« h×nh c©y cã thÓ t×m
®-îc cËn d-íi cho tr-êng hîp cã ®é phøc t¹p tåi tÖ nhÊt cña thuËt to¸n s¾p xÕp.
XÐt mét tËp gåm n phÇn tö. Mçi çch s¾p xÕp çc phÇn tö nµy lµ mét ho¸n vÞ
cña chóng. Do vËy cã n! çch s¾p xÕp chóng. Çc thuËt to¸n s¾p xÕp mµ chóng ta sÏ
nghiªn cøu dùa trªn çc phÐp so s¸nh nhÞ nguyªn, tøc lµ mçi lÇn so s¸nh hai phÇn tö
víi nhau. KÕt qu¶ cña mçi phÐp so s¸nh nh- thÕ sÏ thu hÑp tËp çc çch s¾p xÕp cã
thÓ. Nh- vËy, thuËt to¸n s¾p xÕp dùa trªn so s¸nh nhÞ nguyªn cã thÓ ®-îc biÓu diÔn
b»ng c©y quyÕt ®Þnh nhÞ ph©n víi çc ®Ønh trong lµ çc phÐp so s¸nh hai phÇn tö, mçi
l¸ lµ mét trong n! ho¸n vÞ cña n phÇn tö.
VÝ dô 8.3.1. Trªn h×nh 1 lµ biÓu diÔn c©y quyÕt ®Þnh ®Ó s¾p xÕp çc phÇn tö
cña danh s¸ch a, b, c.
§é phøc t¹p s¾p xÕp dùa trªn so s¸nh nhÞ nguyªn ®-îc ®o b»ng sè çc phÐp
so s¸nh ®-îc sö dông. Sè tèi ®a çc phÐp so s¸nh cÇn dïng ®Ó s¾p xÕp mét danh
s¸ch cã n phÇn tö chÝnh lµ tr-êng hîp tåi tÖ nhÊt cña thuËt to¸n. Sè tèi ®a çc phÐp so
s¸nh cÇn dïng sÏ b»ng ®é dµi cña ®-êng ®i dµi nhÊt trong c©y quyÕt ®Þnh biÓu diÔn
thñ tôc s¾p xÕp. Nãi çch kh¸c sè tèi ®a çc phÐp so s¸nh cÇn dïng sÏ b»ng chiÒu
cao cña c©y quyÕt ®Þnh. V× chiÒu cao cña c©y nhÞ ph©n víi n! l¸ tèi thiÓu b»ng
[logn!] nªn cÇn Ýt nhÊt [logn!] phÐp so s¸nh, nh- ®Þnh lý 8.3.1 sau kh¼ng ®Þnh.
§Þnh lý 8.3.1. ThuËt to¸n s¾p xÕp dùa trªn so s¸nh nhÞ nguyªn ®ßi hái Ýt nhÊt
[log n!] phÐp so s¸nh.
Cã thÓ thÊy r»ng [logn!] = O(nlogn). ThËt vËy, ta cã:
log n! > log([n/2])([n/2]) > log n n/4 = (nlogn)/4 víi mäi n > 4
ChÝnh v× vËy, kh«ng cã thuËt to¸n s¾p xÕp nµo dïng çc phÐp so s¸nh nh- lµ
mét ph-¬ng ph¸p s¾p xÕp cã thÓ cã ®é phøc t¹p vÒ thêi gian trong tr-êng hîp tåi tÖ
nhÊt l¹i tèt h¬n O(nlogn). Do ®ã thuËt to¸n s¾p xÕp lµ cã hiÖu qu¶ tèt nhÊt cã thÓ nÕu
®é phøc t¹p thêi gian cña nã lµ O(nlogn).
a:b
a>b a<b
a:c b:c
a>c b<c
a<c b>c
b:c c>a>b a:c c>b>a
b>c b<c a>c a<c
a>b>c a>c>b b>a>c b>c>a
H×nh 1. C©y quyÕt ®Þnh ®Ó s¾p xÕp ba phÇn tö kh¸c nhau
ThuËt to¸n 8.3.1. S¾p xÕp kiÓu næi bät. §©y lµ thuËt to¸n s¾p xÕp ®¬n gi¶n nhÊt
nh-ng kh«ng ph¶i lµ mét trong nh÷ng thuËt to¸n cã hiÖu qu¶ nhÊt. ThuËt to¸n nµy ®Æt
danh s¸ch theo thø tù t¨ng dÇn b»ng çch so s¸nh liªn tiÕp çc phÇn tö kÒ nhau, ®æi chç
chóng cho nhau nÕu chóng ch-a cã thø tù t¨ng dÇn. §Ó tiÕn hµnh s¾p xÕp kiÓu næi bät
chóng ta thùc hiÖn mét thao t¸c c¬ b¶n, ®ã lµ sù ®æi chç phÇn tö lín h¬n víi phÇn tö nhá
h¬n ®i sau, b¾t ®Çu tõ ®Çu danh s¸ch vµ duyÖt qua toµn bé danh s¸ch. Chóng ta lÆp thñ
tôc nµy cho tíi khi viÖc s¾p xÕp ®-îc hoµn thµnh. Ta h·y t-ëng t-îng çc phÇn tö ®-îc
®Æt vµo mét cét. Trong s¾p xÕp kiÓu næi bät çc phÇn tö nhá h¬n sÏ “næi” lªn trªn v×
chóng ®æi chç víi çc phÇn tö lín h¬n. Çc phÇn tö lín h¬n sÏ “ch×m” xuèng ®¸y. §iÒu
nµy ®-îc minh häa trong vÝ dô sau.
VÝ dô 8.3.2. S¾p xÕp
3, 2, 4, 1, 5, theo thø tù t¨ng BB-íc 1 3 2 2 2
dÇn b»ng thuËt to¸n næi bät. 2 3 3 3
Gi¶i: Tr-íc tiªn ta so 4 4 4 1
s¸nh hai phÇn tö 3 vµ 2. V× 1 1 1 4
3> 2 nªn ®æi chç 3 víi 2, ta 5 5 5 5
®-îc danh s¸ch 2, 3, 4, 1, 5.
V× 3 < 4 ta tiÕp tôc sã s¸nh B-íc 2 2 2 2
4 víi 1. V× 4 > 1 nªn ®æi 3 3 1
chç 4 víi 1, ta nhËn ®-îc
1 1 3
danh s¸ch 2, 3, 1, 4, 5. V× 4
4 4 4
< 5 nªn vßng duyÖt thø
5 5 5
nhÊt ®-îc hoµn thµnh. Vßng
nµy ®¶m b¶o phÇn tö lín
B-íc 3 2 1
nhÊt 5, ®-îc ®Æt vµo ®óng vÞ
1 2
trÝ cña nã.
3 3
Vßng duyÖt thø hai
4 4
b¾t ®Çu b»ng viÖc so s¸nh 2
5 5
vµ 3. V× chóng ë ®óng thø tù
cÇn s¾p xÕp nªn ta so s¸nh 3
B-íc 4 1 : ®æi chç
vµ 1. V× 3 > 1 nªn ®æi chç
2
chóng cho nhau ta ®-îc
: cÆp ®óng thø
danh s¸ch 2, 1, 3, 4, 5. V× 3 3
tù
< 4 nªn çc sè nµy ®· ë 4
®óng thø tù. Kh«ng cÇn so Çc sè trong khung ®·
5 ®¶m b¶o thø tù ®óng
s¸nh tiÕp v× çc phÇn tö 4 vµ
H×nh 2. Çc b-íc s¾p xÕp theo kiÓu næi bät
5 ®· ë ®óng vÞ trÝ cña
chóng.
Vßng thø t- chØ cÇn cho phÐp so s¸nh gi÷a 1 vµ 2. V× 1< 2 nªn chóng ®· ë
®óng thø tù. ThuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu næi bät kÕt thóc.
Çc b-íc cña thuËt to¸n nµy ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 2.
B©y giê ta xÐt møc ®é hiÖu qu¶ cña s¾p xÕp kiÓu næi bät. V× trong vßng thø i
cÇn ph¶i thùc hiÖn (n-i) phÐp so s¸nh, nªn tæng hîp çc phÐp so s¸nh trong s¾p xÕp
kiÓu næi bät lµ :
(n-1) + (n-2) + ... + 2 + 1 = n(n-1)/2.
Do ®ã, s¾p xÕp kiÓu næi bät dïng n(n-1)/2 phÐp so s¸nh ®Ó s¾p thø tù mét
danh s¸ch n phÇn tö. V× thÕ thuËt to¸n s¾p xÕp næi bät cã ®é phøc t¹p trong tr-êng
hîp xÊu nhÊt lµ O(n 2 ). MÆt kh¸c, víi mäi sè d-¬ng thùc c, ta lu«n cã n(n-1)/2 >
c.nlogn, víi n ®ñ lín, ta suy ra s¾p xÕp kiÓu næi bät kh«ng ®¹t ®-îc ®é phøc t¹p thêi
gian O(nlogn) trong tr-êng hîp xÊu nhÊt.
TiÕp theo, chóng ta xem xÐt mét trong nhiÒu thuËt to¸n s¾p xÕp cã ®é phøc t¹p
trong tr-êng hîp xÊu nhÊt ®¹t ®-îc gi¸ trÞ tèi -u, tøc lµ O(nlogn) phÐp so s¸nh ®Ó s¾p
xÕp n phÇn tö: s¾p xÕp kiÓu hßa nhËp.
ThuËt to¸n 8.3.2. S¾p xÕp kiÓu hoµ nhËp. §-îc thùc hiÖn b»ng çch ph©n ®«i
liªn tiÕp çc danh s¸ch thµnh hai danh s¸ch con cã ®é dµi b»ng nhau (hoÆc h¬n kÐm
nhau mét phÇn tö) cho tíi khi mçi danh s¸ch con chØ gåm mét phÇn tö. D·y danh
s¸ch con nµy cã thÓ biÓu diÔn b»ng c©y nhÞ ph©n c©n ®èi. Thñ tôc tiÕp tôc b»ng çch
hoµ nhËp lÇn l-ît çc cÆp danh s¸ch ®· cã thø tù t¨ng dÇn cho tíi khi toµn bé danh
s¸ch ban ®Çu ®-îc s¾p theo thø tù t¨ng dÇn. D·y danh s¸ch hoµ nhËp ®-îc biÓu diÔn
b»ng c©y nhÞ ph©n c©n ®èi. Ta xÐt mét vÝ dô minh ho¹ cho thuËt to¸n nµy.
8 2 4 6 9 7 10 1 5
82469 7 10 1 5
824 69 7 10 1 53
82 4 6 9 7 10 1 5 3
8 2 7 1
8 2 7 1
82 4 6 9 7 10 1 5 3
824 69 7 10 1 53
24689 7 10 1 5
123456789
10 s¸ch 8, 2, 4, 6, 9, 7, 10, 1, 5, 3 .
H×nh 3. S¾p xÕp kiÓu hoµ nhËp danh
VÝ dô 8.3.3. Chóng ta sÏ s¾p xÕp danh s¸ch 8, 2, 4, 6, 9, 7, 10, 1, 5, 3 theo

thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu hoµ nhËp. Theo thuËt to¸n nµy tr-íc tiªn ta chia ®«i liªn tiÕp
danh s¸ch ®· cho thµnh hai danh s¸ch con. D·y çc danh s¸ch con øng víi vÝ dô nµy
®-îc biÓu diÔn b»ng c©y nhÞ ph©n c©n ®èi cã chiÒu cao b»ng 4 (xem nöa trªn cña
h×nh 3).
ViÖc s¾p xÕp ®-îc tiÕn hµnh b»ng çch hoµ nhËp lÇn l-ît çc cÆp danh s¸ch. ë
b-íc ®Çu tiªn, hai phÇn tö ®-îc hoµ vµo danh s¸ch theo thø tù t¨ng dÇn. Sau ®ã sÏ lÇn
l-ît hoµ nhËp çc cÆp danh s¸ch cho tíi khi toµn bé danh s¸ch ®-îc s¾p xÕp theo thø
tù t¨ng dÇn. D·y çc danh s¸nh ®-îc hoµ nhËp theo thø tù t¨ng dÇn ®-îc biÓu diÔn
b»ng c©y nhÞ ph©n c©n ®èi chiÒu cao b»ng 4 (C©y nµy ®-îc tr×nh diÔn lén ng-îc ë
nöa d-íi cña h×nh 3).
§Ó s¾p xÕp theo kiÓu hoµ nhËp, ta cÇn cã mét thuËt to¸n hiÖu qu¶ ®Ó hoµ nhËp
hai danh s¸ch cã thø tù thµnh mét danh s¸ch cã thø tù lín h¬n. B©y giê ta sÏ m« t¶
thuËt to¸n nh- vËy.
VÝ dô 8.3.4. Chóng ta sÏ m« t¶ çch hoµ nhËp danh s¸ch cã thø tù 2, 3, 5, 6 vµ
1, 4. B¶ng 1 minh ho¹ çc b-íc chóng ta sö dông.
Tr-íc tiªn so s¸nh hai phÇn tö nhá nhÊt trong hai danh s¸ch lµ 2 vµ 1. V× 1
nhá h¬n nªn ®Æt nã vµo ®Çu cña danh s¸ch hoµ nhËp vµ xo¸ nã khái danh s¸ch thø
hai. Cuèi giai ®o¹n nµy danh s¸ch ®Çu lµ 2, 3, 5, 6 vµ danh s¸ch thø hai lµ 4 cßn danh
s¸ch hoµ nhËp lµ 1, 2.
TiÕp theo so s¸nh 2 vµ 4, hai phÇn tö nhá nhÊt cña hai danh s¸ch. V× 2 lµ nhá
h¬n nªn gép 2 vµo danh s¸ch hoµ nhËp vµ xo¸ nã khái danh s¸ch thø nhÊt. Cuèi giai
®o¹n nµy danh s¸ch ®Çu lµ 3, 5, 6 vµ danh s¸ch thø hai lµ 4 cßn danh s¸ch hoµ nhËp
lµ 1, 2 .
TiÕp tôc so s¸nh 3 vµ 4 lµ hai phÇn tö nhá nhÊt cña hai danh s¸ch. V× 3 nhá
h¬n nªn thªm 3 vµo danh s¸ch hoµ nhËp, råi xo¸ nã khái danh s¸ch 1. Cuèi giai ®o¹n
nµy danh s¸ch ®Çu lµ 5, 6 vµ danh s¸ch thø hai lµ 4 cßn danh s¸ch hoµ nhËp lµ 1, 2, 3.
B©y giê tiÕp tôc so s¸nh 4 vµ 5 lµ hai phÇn tö nhá nhÊt cña hai danh s¸ch. V×
4 nhá h¬n nªn thªm 4 vµo danh s¸ch hoµ nhËp, råi xo¸ nã khái danh s¸ch thø 2. Cuèi
giai ®o¹n nµy danh s¸ch ®Çu lµ 5, 6 danh s¸ch thø hai rçng cßn danh s¸ch hoµ nhËp
lµ 1, 2, 3.
Cuèi cïng v× danh s¸ch thø hai rçng nªn tÊt c¶ çc phÇn tö cña danh s¸ch 1
®-îc nèi vµo cuèi cña danh s¸ch hoµ nhËp theo thø tù mµ chóng cã ë danh s¸ch 1.
KÕt qu¶ chóng ta nhËn ®-îc danh s¸ch ®-îc s¾p theo thø tù t¨ng dÇn 1, 2, 3, 4, 5, 6.
B¶ng 1. Hoµ nhËp hai danh s¸ch 2, 3, 5, 6 vµ 1, 4
Danh s¸ch 1 Danh s¸ch 2 Danh s¸ch hoµ So s¸nh
nhËp
2 3 5 6 1 4 1 1< 2
2 3 5 6 4 1 2 2< 4
3 5 6 4 1 2 3 3< 4
5 6 4 1 2 3 4 4< 5
5 6 4 1 2 3 4 5 6
ThuËt to¸n 8.3.3. Hßa nhËp hai danh s¸ch cã thø tù. Mét çch tæng qu¸t, viÖc
hoµ nhËp hai danh s¸ch cã thø tù L 1 vµ L 2 vµo mét danh s¸ch cã thø tù L ®-îc thùc
hiÖn nh- sau: L ®-îc khëi t¹o lµ mét danh s¸ch rçng. So s¸nh hai phÇn tö nhá nhÊt
cña hai danh s¸ch. §Æt phÇn tö nhá h¬n trong hai phÇn tö nµy vµo cuèi danh s¸ch L,
vµ xo¸ nã khái danh s¸ch mµ nã ®· cã mÆt. TiÕp theo, nÕu mét trong hai danh s¸ch
L 1 vµ L 2 lµ rçng th× nèi danh s¸ch kia (danh s¸ch kh«ng rçng) vµo L vµ thñ tôc hoµ
nhËp kÕt thóc. NÕu c¶ L 1 vµ L 2 ®Òu kh«ng rçng th× lÆp l¹i qu¸ tr×nh trªn.
B©y giê chóng ta sÏ ®¸nh gi¸ sè phÐp so s¸nh cÇn dïng trong thñ tôc hoµ nhËp
hai danh s¸ch cã thø tù, mét thñ tôc c¬ b¶n cña thuËt to¸n s¾p xÕp hoµ nhËp. Mçi lÇn
cã mét phÐp so s¸nh phÇn tö cña L 1 víi mét phÇn tö cña L 2 th× l¹i cã mét phÇn tö
®-îc ghi vµo danh s¸ch hoµ nhËp L. Tuy nhiªn khi L 1 hoÆc L 2 lµ rçng th× kh«ng cÇn
ph¶i so s¸nh n÷a. Ký hiÖu m vµ n t-¬ng øng lµ çc phÇn tö cña L 1 vµ L 2 . Râ rµng
thuËt to¸n 8.3.3 cã hiÖu lùc kÐm nhÊt khi cã m + n - 2 phÐp so s¸nh ®· ®-îc thùc
hiÖn, mµ mçi danh s¸ch vÉn cßn mét phÇn tö. Ta cÇn ph¶i lµm mét so s¸nh n÷a th× sÏ
cã mét danh s¸ch rçng. V× thÕ thuËt to¸n 2 dïng kh«ng qu¸ m + n - 1 phÐp so s¸nh.
B©y giê chóng ta cã thÓ ph©n tÝch ®é phøc t¹p cña thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu
hoµ nhËp. Thay cho viÖc nghiªn cøu bµi to¸n tæng qu¸t chóng ta gi¶ sö sè phÇn tö
cña danh s¸ch lµ luü thõa cña 2, tøc lµ n = 2 m. §iÒu ®ã lµm cho viÖc ph©n tÝch bít
cång kÒnh h¬n, nh-ng khi n  2 m, dïng nh÷ng thay ®æi kh¸c nhau còng sÏ cho mét
®¸nh gi¸ nh- thÕ.
§Çu tiªn ta chia danh s¸ch lµm hai danh s¸ch con ë møc 1 cña c©y nhÞ ph©n,
mçi danh s¸ch cã 2 m-1 phÇn tö. TiÕp tôc chia hai danh s¸ch con nµy thµnh bèn danh
s¸ch con ë møc 2, sÏ cã 2 k+1 danh s¸ch ë møc k - 1, mçi danh s¸ch cã 2 m-k+1 phÇn tö.
Çc danh s¸ch ë møc k - 1 ®-îc ph©n chia thµnh 2 k danh s¸ch ë møc k, mçi danh
s¸ch cã 2 m-k phÇn tö. KÕt thóc qu¸ tr×nh ph©n chia, ë møc m ta cã 2 m danh s¸ch, mçi
danh s¸ch cã ®óng mét phÇn tö.
Chóng ta b¾t ®Çu hoµ nhËp mçi cÆp cña 2 m danh s¸ch cã 1 phÇn tö thµnh 2 m-1
danh s¸ch ë møc (m-1) mçi danh s¸ch cã 2 phÇn tö. ViÖc hoµ nhËp mçi cÆp cÇn ®óng
1 phÐp so s¸nh.
Thñ tôc tiÕp tôc sao cho ë møc k (k= m, m - 1, m - 2, ... 3, 2, 1), 2 k danh s¸ch,
mçi danh s¸ch cã 2 m - k phÇn tö ë møc k-1. Khi ®ã ta cÇn tÊt c¶ 2 k-1 phÐp hoµ nhËp hai
danh s¸ch, mçi danh s¸ch cã 2 m-k phÇn tö. Theo ph©n tÝch ë trªn, mçi phÐp hoµ nhËp
cÇn nhiÒu nhÊt 2 m-k + 2 m - k - 1 = 2 k-1 ( 2 m-k+1 - 1) phÐp so s¸nh. LÊy tæng tÊt c¶ çc
®¸nh gi¸ nµy ta sÏ nhËn ®-îc sè çc phÐp so s¸nh cÇn thiÕt cho thuËt to¸n hoµ nhËp,
nhiÒu nhÊt lµ
 2 k 1 (2 m k 1  1)   2 m   (2 k 1  1)
m m m
k 1 k 1 k 1
= m 2 - ( 2 - 1)
m m
= nlogn -n + 1 , v× m = logn vµ n = 2 m .
VËy thuËt to¸n hoµ nhËp ®¹t ®-îc ®¸nh gi¸ O-lín tèt h¬n vÒ sè çc phÐp so
s¸nh cÇn thiÕt. §iÒu nµy ®-îc ph¸t biÓu b»ng ®Þnh lý sau.
§Þnh lý 8.3.2. Sè çc phÐp so s¸nh cÇn thiÕt trong thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu hoµ
nhËp mét danh s¸ch n phÇn tö lµ O(nlogn).
Mét thuËt to¸n s¾p xÕp n÷a, còng rÊt cã hiÖu qu¶, ®ã lµ thuËt to¸n s¾p xÕp
nhanh (quick sort) sÏ ®-îc m« t¶ trong phÇn bµi tËp.
8.4. C©y khung
Trong phÇn nµy chóng ta nghiªn cøu tiÕp mét øng dông cña c©y trong viÖc
gi¶i mét sè bµi to¸n thùc tÕ kh¸c nh-: x¸c ®Þnh sè liªn kÕt tèi thiÓu ®Ó ®¶m b¶o sù
liªn kÕt cña tÊt c¶ çc m¸y tÝnh trong mét m¹ng m¸y tÝnh, x¸c ®Þnh sè tuyÕn ®-êng
tèi thiÓu cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o giao th«ng gi÷a çc thµnh phè… Çc bµi to¸n nh- vËy
cã thÓ gi¶i b»ng çch x©y dùng mét ®å thÞ con cã mét sè tèi thiÓu çc c¹nh vµ chøa
tÊt c¶ çc ®Ønh cña ®å thÞ m« t¶ m¹ng m¸y tÝnh hoÆc m¹ng giao th«ng gi÷a çc thµnh
phè.
§Þnh nghÜa 8.4.1. Mét c©y T ®-îc gäi lµ c©y khung cña ®å thÞ G nÕu nã lµ
mét ®å thÞ con cña G vµ chøa tÊt c¶ çc ®Ønh cña G.
VÝ dô 8.4.1. T×m c©y khung a b c d
cña ®å thÞ G trªn h×nh 1.
Gi¶i: §å thÞ G liªn th«ng,
nh-ng kh«ng lµ mét c©y v× nã chøa
chu tr×nh ®¬n. Xo¸ c¹nh {a, e}.
§iÒu ®ã lo¹i ®-îc mét chu tr×nh, ®å
e f g
thÞ con nhËn ®-îc vÉn cßn liªn
th«ng vµ chøa tÊt c¶ çc ®Ønh G. H×nh 1. §å thÞ ®¬n G
TiÕp theo xo¸ c¹nh {e, f } sÏ lo¹i
®-îc mét chu tr×nh n÷a. Cuèi cïng xo¸ c¹nh {c, g} sÏ thu ®-îc mét ®¬n ®å thÞ
kh«ng cã chu tr×nh. §å thÞ nµy lµ c©y khung v× nã lµ c©y vµ chøa tÊt c¶ çc ®Ønh cña
G. D·y çc c¹nh bÞ xo¸ ®i khi t¹o ra c©y khung ®-îc minh ho¹ trªn h×nh 2.
a b c d a b c d a b c d
e f g e f g e f g
xo¸ c¹nh {a,e} xo¸ c¹nh {e,f} xo¸ c¹nh {c,g}
H×nh 2. T¹o ra c©y khung cña G b»ng çch xo¸ çc c¹nh t¹o ra chu tr×nh
®¬n
a b c d a b c d
e f g e f g
a b c d a b c
d
e f g
e f g
H×nh 3. Çc c©y khung cña G.
C©y trªn h×nh 2 kh«ng ph¶i lµ c©y khung duy nhÊt cña G. VÝ dô, mçi mét
trong bèn c©y trªn h×nh 3 ®Òu lµ c©y khung cña G.
Tõ ®Þnh nghÜa c©y khung ta cã ®Þnh lý sau
§Þnh lý 8.4.1. §å thÞ G cã c©y khung khi vµ chØ khi G lµ ®å thÞ liªn th«ng.
Chøng minh : Tr-íc tiªn gi¶ sö ®å thÞ G cã c©y khung T. Do T lµ ®å thÞ con
liªn th«ng chøa tÊt c¶ çc ®Ønh cña ®å thÞ G, cho nªn G lµ liªn th«ng.
B©y giê ta gi¶ sö G lµ ®å thÞ liªn th«ng. NÕu G kh«ng ph¶i lµ mét c©y th× nã
ph¶i cã chu tr×nh ®¬n. Ta xo¸ ®i mét c¹nh cña mét trong çc chu tr×nh ®¬n nµy, ®å
thÞ nhËn ®-îc chøa mét sè c¹nh Ýt h¬n nh-ng vÉn cßn chøa tÊt c¶ çc ®Ønh cña G vµ
vÉn liªn th«ng. Còng gièng nh- trªn ta l¹i xo¸ ®i mét c¹nh cña chu tr×nh ®¬n kh¸c.
LÆp l¹i qu¸ tr×nh nµy cho ®Õn khi kh«ng cßn chu tr×nh ®¬n. §iÒu nµy lµ cã thÓ v× chØ
cã mét sè h÷u h¹n çc c¹nh trong ®å thÞ. Qu¸ tr×nh kÕt thóc khi kh«ng cßn chu tr×nh
f
j g e
i h a
c d
k
b
H×nh 4. §å thÞ G
®¬n trong ®å thÞ nhËn ®-îc. KÕt qu¶ thu ®-îc lµ mét c©y, v× ®å thÞ vÉn cßn liªn
th«ng khi xo¸ ®i çc c¹nh. C©y nµy lµ c©y khung v× nã chøa tÊt c¶ çc ®Ønh cña G.
Çch chøng minh ®Þnh lý 8.4.1 cho ta mét thuËt to¸n t×m c©y khung b»ng
çch xo¸ ®i çc c¹nh khái çc chu tr×nh ®¬n. ThuËt to¸n nµy lµ kh«ng hiÖu qu¶ v× nã
®ßi hái ph¶i nhËn biÕt ®-îc çc chu tr×nh ®¬n. Thay cho viÖc x©y dùng c©y khung
b»ng çch lo¹i bá çc c¹nh, cã thÓ x©y dùng ®-îc c©y khung b»ng çch lÇn l-ît ghÐp
çc c¹nh. Chóng ta sÏ giíi thiÖu hai thuËt to¸n dùa trªn nguyªn t¾c nµy. C©y khung
®-îc x©y dùng lµ mét c©y cã gèc.
ThuËt to¸n 8.4.1. X©y dùng c©y khung b»ng ph-¬ng ph¸p t×m kiÕm theo chiÒu
s©u.
Input: Cho ®å thÞ liªn th«ng G víi tËp çc ®Ønh ®-îc s¾p xÕp theo mét tr×nh
tù nµo ®ã v1 , v2 ,…, vn .
Output: C©y khung T cña ®å thÞ G.
1. [Khëi t¹o] §Æt w:=v1 . Gäi T lµ ®å thÞ chøa mét ®Ønh v1 vµ kh«ng cã
c¹nh nµo. Coi ®Ønh v1 lµ gèc cña c©y T.
2. [Chän c¹nh] Chän c¹nh (w, vk) víi k nhá nhÊt cã thÓ ®-îc sao cho khi
thªm c¹nh ®ã vµo T kh«ng t¹o thµnh chu tr×nh trong T. NÕu c¹nh nh-
vËy kh«ng tån t¹i th× tíi b-íc 4.
3. [Thªm c¹nh] Thªm c¹nh (w, vk ) cïng ®Ønh vk vµo T ; ®Æt w := vk vµ
quay trë l¹i b-íc 2.
4. [KÕt thóc?] NÕu w:=v1 , kÕt thóc thuËt to¸n (T lµ c©y khung cÇn t×m).
5. [Quay lui] Gi¶ sö x lµ bè cña w (trong c©y T). §Æt w :=x, quay l¹i b-íc
2.
VÝ dô 8.4.2. Dïng thuËt to¸n t×m kiÕm theo chiÒu s©u, t×m c©y khung cña ®å
thÞ G cho trªn h×nh 4 .
Gi¶i: Çc b-íc dïng trong thuËt to¸n t×m kiÕm theo chiÒu s©u ®Ó x©y dùng
c©y khung cña G ®-îc biÓu thÞ trªn h×nh 5. Chóng ta xuÊt ph¸t tõ ®Ønh a. Çc ®Ønh
tiÕp theo tuÇn tù ®-îc thªm vµo T lµ b, c, d, e. Kh«ng thªm ®-îc ®Ønh nµo tõ ®Ønh e.
Lïi l¹i d. Kh«ng thªm ®-îc ®Ønh nµo tõ d, v× thÕ lïi tíi c. Tõ c cã thÓ thªm ®Ønh g.
Sau ®ã lïi l¹i vÒ c vµ tiÕp tôc lïi vÒ a. Tõ a l¹i cã thÓ thªm çc ®Ønh f, h, i, j. TiÕp
®ã, ta ph¶i l¹i lïi vÒ i vµ thªm ®-îc ®Ønh k. Tõ k lïi vÒ tiÕp ®Õn a lÇn n÷a vµ kÕt thóc
viÖc x©y dùng T.
a a a a
b b b f b f
c c h c h
c
d d i d g i
d g g
e e e j e j
k
H×nh 5. KÕt qu¶ t×m kiÕm -u tiªn chiÒu s©u cña G
ThuËt to¸n 8.4.2. X©y dùng c©y khung b»ng ph-¬ng ph¸p t×m kiÕm theo chiÒu
réng.
Input: Cho ®å thÞ liªn th«ng G víi tËp çc ®Ønh ®-îc s¾p xÕp theo mét tr×nh
tù nµo ®ã v1 , v2 ,…, vn .
Output: C©y khung T cña ®å thÞ G.
1. [Khëi t¹o] §Æt S:={v1 } . Gäi T lµ ®å thÞ chøa mét ®Ønh v1 vµ kh«ng cã
c¹nh nµo. Coi ®Ønh v1 lµ gèc cña c©y T.
2. [Thªm c¹nh] Víi mçi ®Ønh x  S theo thø tù s¾p xÕp çc ®Ønh trong G
ta lÇn l-ît thªm c¹nh (x,y) vµ ®Ønh y theo thø tù sao cho viÖc thªm c¹nh
®ã vµo T kh«ng t¹o thµnh chu tr×nh trong T.
3. [Thay ®æi S] NÕu tÊt c¶ çc ®Ønh cña G ®· ®-îc ghÐp vµo T th× kÕt
thóc thuËt to¸n (T lµ c©y khung cÇn t×m). Tr-êng hîp ng-îc l¹i, thay S
b»ng tËp çc con cña S (trong c©y T). Quay l¹i b-íc 2.
D-íi ®©y lµ mét vÝ dô minh ho¹ thuËt to¸n x©y dùng c©y khung b»ng ph-¬ng
ph¸p t×m kiÕm theo chiÒu réng. e b c
VÝ dô 8.4.3. Dïng thuËt to¸n t×m kiÕm theo l
chiÒu réng, t×m c©y khung cña ®å thÞ h×nh 6.
d a f
Gi¶i : Çc b-íc cña thñ tôc t×m kiÕm -u
g
tiªn chiÕu réng ®-îc biÓu diÔn h×nh 7. Ta chän
®Ønh a lµm gèc cña c©y, S:={a}. Sau ®ã ta thªm h i j
çc c¹nh liªn thuéc vµ tÊt c¶ çc ®Ønh liÒn kÒ víi
a, tøc lµ çc c¹nh tõ e tíi b, d, f vµ i ®-îc ghÐp
vµo T. TiÕp theo thay S={a} b»ng çc con cña S m k
(trong T). Tøc lµ S :={b, d, f, i}. V× thÕ çc c¹nh H×nh 6. §å thÞ G
a a a a
b d f i b d f i b
d f i
c e h g j k a c h
g j k
l m
H×nh 7. T×m kiÕm -u tiªn chiÒu réng cña G.
tõ b tíi c vµ e ®-îc ghÐp vµo T ; còng nh- thÕ víi çc c¹nh tõ d tíi h, tõ f tíi j vµ g,
vµ tõ i tíi k. Thay S b»ng çc con cña S trong T, tøc lµ S :={c, e, g, h, j, k}. TiÕp theo
ghÐp çc c¹nh tõ çc ®Ønh nµy nèi víi çc ®Ønh cßn ch-a thuéc vµo c©y. Tøc lµ ghÐp
thªm çc c¹nh tõ g tíi l vµ tõ k tíi m.
8.5. C©y khung nhá nhÊt

Trªn ®å thÞ G h×nh 1 chØ ra cho ta 6 ®Þa ®iÓm d©n c- a, b, c, d, e, f vµ chi phÝ
x©y dùng çc ®-êng giao th«ng nèi chóng víi nhau. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ cÇn thiÕt kÕ
mét m¹ng l-íi ®-êng giao th«ng cho phÐp ®i tõ bÊt kú ®iÓm nµo tíi tÊt c¶ çc ®iÓm
cßn l¹i víi chi phÝ nhá nhÊt. DÔ dµng thÊy r»ng lêi gi¶i bµi to¸n nµy sÏ lµ mét c©y
khung T cña ®å thÞ G sao cho tæng träng sè çc c¹nh cña T lµ nhá nhÊt.
a b
4
3 2 5
c 1
d
6 3
e
6
2
H×nh 1. §å thÞ G
Mét líp rÊt réng çc bµi to¸n cã thÓ gi¶i b»ng çch t×m c©y khung trong mét
®å thÞ cã träng sè sao cho tæng träng sè cña çc c¹nh cña c©y lµ nhá nhÊt t-¬ng tù
nh- trªn.
§Þnh nghÜa 8.5.1. C©y khung nhá nhÊt trong mét ®å thÞ liªn th«ng, cã träng
sè lµ mét c©y khung cã tæng träng sè trªn çc c¹nh cña nã lµ nhá nhÊt.
D-íi ®©y ta sÏ giíi thiÖu hai thuËt to¸n x©y dùng c©y khung nhá nhÊt. C¶ hai
®Òu ®-îc tiÕn hµnh b»ng çch ghÐp çc c¹nh cã träng sè nhá nhÊt trong sè çc c¹nh
cã mét tÝnh chÊt nµo ®ã mµ ch-a ®-îc dïng. Nh÷ng thuËt to¸n nµy lµ nh÷ng vÝ dô vÒ
çc thuËt to¸n tham lam. ThuËt to¸n tham lam lµ mét thñ tôc thùc hiÖn mét lùa chän
tèi -u ë mçi giai ®o¹n. Tèi -u ho¸ ë mçi giai ®o¹n cña thuËt to¸n kh«ng ®¶m b¶o t¹o
ra lêi gi¶i tèi -u toµn côc. Nh-ng hai thuËt to¸n giíi thiÖu trong môc nµy ®Ó x©y
dùng c©y khung nhá nhÊt lµ çc thuËt to¸n tham lam t¹o ra çc lêi gi¶i tèi -u.
ThuËt to¸n 8.5.1. ThuËt to¸n Prim. Do Robert Prim ®-a ra vµo n¨m 1957, mÆc
dï ý t-ëng c¬ b¶n cña nã ®· cã tõ sím h¬n rÊt nhiÒu. ThuËt to¸n b¾t ®Çu b»ng viÖc
chän mét c¹nh bÊt kú cã träng sè nhá nhÊt, ®Æt nã vµo c©y khung. LÇn l-ît ghÐp vµo
c©y çc c¹nh cã träng sè tèi thiÓu liªn thuéc víi mét ®Ønh cña c©y vµ kh«ng t¹o ra
chu tr×nh trong c©y. ThuËt to¸n sÏ dõng khi n - 1 c¹nh ®· ®-îc ghÐp vµo c©y.
L-u ý r»ng viÖc chän mét c¹nh ghÐp vµo c©y trong mçi giai ®o¹n cña thuËt
to¸n lµ kh«ng x¸c ®Þnh khi cã nhiÒu h¬n mét c¹nh cïng träng sè vµ tho¶ m·n nh÷ng
tiªu chuÈn nµo ®ã. Do vËy chóng ta cÇn s¾p xÕp çc c¹nh theo mét thø tù nµo ®ã ®Ó
viÖc chän mét c¹nh ®-îc x¸c ®Þnh. Khi ®ã chóng ta sÏ kh«ng ph¶i lo l¾ng g× vÒ ®iÒu
nµy. Cïng cÇn l-u ý lµ cã thÓ cã nhiÒu h¬n mét c©y khung nhá nhÊt øng víi mét ®å
thÞ liªn th«ng vµ cã träng sè. VÝ dô sau minh ho¹ çch dïng thuËt to¸n Prim.
VÝ dô 8.5.1. Dïng thuËt to¸n Prim ®Ó thiÕt kÕ mét m¹ng ®-êng giao th«ng cã
chi phÝ tèi thiÓu nèi çc ®iÓm d©n c- ®-îc biÓu diÔn trªn h×nh 1 sao cho cã thÓ ®i tõ
bÊt kú ®iÓm d©n c- nµo tíi çc ®iÓm cßn l¹i.
Gi¶i: Chóng ta sÏ gi¶i bµi to¸n B-íc chän C¹nh PhÝ tæn
1 {c, d} 1
nµy b»ng çch t×m c©y khung nhá
2 {c, a} 2
nhÊt trong ®å thÞ trªn h×nh 1. ThuËt 3 {a, e} 3
to¸n Prim ®-îc tiÕn hµnh b»ng çch 4 {e, f} 2
5 {a, b} 4
chän c¹nh ®Çu tiªn lµ c¹nh cã träng Tæng céng 12
sè nhá nhÊt vµ lÇn l-ît ghÐp thªm H×nh 2. ThuËt to¸n Prim x©y dùng c©y khung nhá
mét c¹nh cã träng sè nhá nhÊt trong nhÊt ®èi víi ®å thÞ cã träng sè ë h×nh 1
sè nh÷ng c¹nh nèi víi mét ®Ønh cña
c©y vµ kh«ng t¹o thµnh mét chu tr×nh (xem h×nh 2). Çc c¹nh ®-îc t« ®Ëm trªn h×nh
3 lµ c©y khung nhá nhÊt nhËn ®-îc b»ng thuËt to¸n Prim.
a b
4
3 2 5
c 1
d
6 3
e
6
2
f
H×nh 3. C©y khung nhá nhÊt cña ®å thÞ h×nh 1
ThuËt to¸n 8.5.2. ThuËt to¸n Kruskal. Do Joseph Kruskal ph¸t minh vµo n¨m
1956, mÆc dï ý t-ëng c¬ b¶n cña nã còng ®· ®-îc biÕt tõ sím h¬n nhiÒu. ThuËt to¸n
Kruskal b¾t ®Çu b»ng viÖc chän c¹nh cã träng sè nhá nhÊt cña ®å thÞ. LÇn l-ît ghÐp
thªm vµo c¹nh cã träng sè tèi thiÓu vµ kh«ng t¹o thµnh chu tr×nh víi çc c¹nh ®·
®-îc chän. ThuËt to¸n dõng sau khi n - 1 c¹nh ®· ®-îc chän.
Sù kh¸c nhau gi÷a thuËt to¸n Prim vµ thuËt to¸n Kruskal lµ ë chç: Trong thuËt
to¸n Prim ta chän çc c¹nh cã träng sè tèi thiÓu, liªn thuéc víi çc ®Ønh ®· thuéc c©y
vµ kh«ng t¹o ra chu tr×nh. Trong khi ®ã theo thuËt to¸n Kruskal sÏ lµ chän çc c¹nh
cã träng sè tèi thiÓu mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i liªn thuéc víi çc ®Ønh cña c©y ®·
chän vµ kh«ng t¹o ra chu tr×nh. Chó ý r»ng còng nh- trong thuËt to¸n Prim nÕu çc
c¹nh kh«ng ®-îc s¾p thø tù cã thÓ cã nhiÒu çch chän trong mçi b-íc cña thuËt to¸n
nµy. Do ®ã ®Ó cho thñ tôc x¸c ®Þnh cÇn s¾p xÕp çc c¹nh theo mét trËt tù nµo ®ã. VÝ
dô sau ®©y sÏ minh ho¹ çch dïng thuËt to¸n Kruskal.
VÝ dô 8.5.2. Nªu kÕt qu¶ B-íc chän C¹nh PhÝ tæn
1 {c, d} 1
thùc hiÖn thuËt to¸n Kruskal t×m
2 {c, a} 2
c©y khung nhá nhÊt cña ®å thÞ trªn 3 {e, f} 2
h×nh 1. 4 {a, e} 3
Gi¶i: C©y khung nhá nhÊt 5 {a, b} 4
Tæng céng 12
cho ë h×nh 3, tr×nh tù chän çc c¹nh H×nh 4. ThuËt to¸n Kruscal x©y dùng c©y khung
trong mçi b-íc cña thuËt to¸n nhá nhÊt ®èi víi ®å thÞ cã träng sè ë h×nh 1
Kruskal ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.
9. M¹ng. Luång trªn m¹ng

Bµi to¸n luång cùc ®¹i trong m¹ng lµ mét trong sè nh÷ng bµi to¸n tèi -u trªn ®å
thÞ t×m ®-îc nh÷ng øng dông réng r·i trong thùc tÕ còng nh- nh÷ng øng dông thó vÞ
trong lý thuyÕt tæ hîp. Nã ®-îc ®Ò xuÊt vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1950 vµ g¾n liÒn víi tªn tuæi
hai nhµ to¸n häc Mü lµ Ford vµ Funkerson.
9.1. Çc kh¸i niÖm:
XÐt ®å thÞ cã h-íng biÓu diÔn mét hÖ thèng ®-êng èng dÉn dÇu (h×nh 1). DÇu ®-îc
b¬m tõ tµu chë dÇu (®Ønh a), qua çc tr¹m b¬m trung chuyÓn (çc ®Ønh b, c, d, e) tíi bÓ chøa
(®Ønh z). Çc cung cã h-íng cña ®å thÞ biÓu diÔn çc ®-êng èng dÉn vµ cho biÕt h-íng di
chuyÓn cña luång dÇu trong èng dÉn. Çc sè trªn çc cung lµ kh¶ n¨ng th«ng qua (cã thÓ hiÓu lµ
tiÕt diÖn) cña çc èng dÉn dÇu t-¬ng øng. VÊn ®Ò lµ ë chç cÇn x¸c ®Þnh luång dÇu lín nhÊt cã
thÓ b¬m tõ tµu chë dÇu vµo b 2 c
bÓ chøa vµ b¬m b»ng çch
3
nµo. §å thÞ cã h-íng trªn 4
a
h×nh 1 lµ mét vÝ dô vÒ m¹ng 2
z
vËn t¶i (gäi t¾t lµ m¹ng).
5
Bµi to¸n nh- vËy 4
cã thÓ xuÊt hiÖn trong rÊt d 2 e
nhiÒu øng dông thùc tÕ
H×nh 1. M¹ng èng dÉn dÇu G
kh¸c. Ch¼ng h¹n khi cÇn x¸c ®Þnh c-êng ®é lín nhÊt cña dßng vËn t¶i gi÷a 2 nót cña
mét b¶n ®å giao th«ng. Lêi gi¶i cña bµi to¸n luång cùc ®¹i sÏ chØ cho ta çc ®o¹n ®-êng
®«ng xe nhÊt vµ chóng t¹o thµnh “chç hÑp” t-¬ng øng víi dßng giao th«ng xÐt theo 2
nót ®-îc chän.
§Þnh nghÜa 9.1.1. M¹ng lµ ®¬n ®å thÞ cã h-íng, cã träng sè G = (V, E) tho¶ m·n çc
®iÒu kiÖn:
a) Cã duy nhÊt mét ®Ønh a kh«ng cã cung ®i vµo gäi lµ ®iÓm ph¸t
b) Cã duy nhÊt mét ®Ønh t kh«ng cã cung ®i ra gäi lµ ®iÓm thu
c) Träng sè cña mçi cung e = (v, w)  E lµ mét sè kh«ng ©m c(e) = c(v,w), ®-îc gäi lµ
kh¶ n¨ng th«ng qua cña cung e.
d) §å thÞ v« h-íng nhËn ®-îc tõ G b»ng çch bá qua h-íng cña çc cung lµ ®å thÞ liªn
th«ng.
Trong môc nµy chóng ta sÏ lu«n ký hiÖu ®iÓm ph¸t lµ a vµ ®iÓm thu lµ s.
§Þnh nghÜa 9.1.2. Gi¶ sö G = (V, E) lµ mét m¹ng víi kh¶ n¨ng th«ng qua cña çc cung
ký hiÖu lµ c(v,w). Ta gäi luång f trong m¹ng G = (V, E) lµ ¸nh x¹ f : E  R+ g¸n cho mçi cung e =
(v, w)  E mét sè thùc kh«ng ©m f (e) = f(v,w), gäi lµ luång trªn cung e, tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn sau:
1) Luång trªn mçi cung e  E kh«ng v-ît qu¸ kh¶ n¨ng th«ng qua cña nã:
0 =  f(e)  c(e)
2) Víi mçi ®Ønh v kh«ng ph¶i lµ ®Ønh thu hoÆc ®Ønh ph¸t, tæng luång trªn çc cung ®i vµo ®Ønh
v (luång vµo ®Ønh v) b»ng tæng luång trªn çc cung ®i ra khái ®Ønh (luång ra khái ®Ønh v):
 f ( w, v)   f (v, w)
w w
(§iÒu kiÖn c©n b»ng luång trªn mçi ®Ønh cña m¹ng)
Sau nµy, trong çc tæng kiÓu nh- trªn, nÕu kh«ng cã l-u ý g× kh¸c, ta cã thÓ coi
tæng ®-îc lÊy trªn toµn bé tËp çc ®Ønh cña m¹ng. Víi nh÷ng tr-êng hîp (w,v) hoÆc
(v,w) kh«ng ph¶i lµ cung trªn m¹ng ta coi çc gi¸ trÞ f(v,w), f(w,v) lµ b»ng 0.
VÝ dô 9.1.1. Çc gi¸ trÞ:
f ( a, b )  2, f (b, c )  2, f (c, z )  3
f ( a, d )  3, f ( dc )  1, f ( d , e)  2, f (e, z )  2
t¹o thµnh mét luång trªn m¹ng ë h×nh 1. DÔ dµng thÊy, vÝ dô, luång vµo ®Ønh d lµ
f(a,d)=3 còng b»ng luång ra khái ®Ønh d lµ f(d,c)+f(d,e)=1+2=3.
Trªn h×nh 2 chóng ta vÏ l¹i luång cho trong vÝ dô 9.1.1 trªn m¹ng G cña h×nh 1.
Çc cÆp sè x,y viÕt trªn mçi cung t-¬ng øng lµ kh¶ n¨ng th«ng qua vµ luång trªn cung
Êy. Çch biÓu diÔn nµy sÏ ®-îc sö dông trong suèt nh÷ng phÇn tiÕp theo cña môc nµy.
b 2, c
3, 4,
a
2,
z
5,
4,
d 2, e
H×nh 2. Luång trªn m¹ng èng dÉn dÇu G
Ta cã thÓ thÊy trong vÝ dô trªn, luång ra khái ®Ønh ph¸t a lµ f(a,b)+f(a,d)=2+3=5

còng chÝnh lµ gi¸ trÞ cña luång ®i vµo ®Ønh thu z: f(c,z)+f(e,z)=3+2=5. §Þnh lý sau ®©y
cho thÊy ®iÒu nµy còng ®óng cho luång trªn bÊt kú m¹ng nµo.
§Þnh lý 9.1.1. Cho f lµ mét luång trªn mét m¹ng nµo ®ã. Khi Êy ta lu«n cã luång
ra khái ®Ønh ph¸t b»ng luång ®i vµo ®Ønh thu. Tøc lµ
 f ( a , v )   f (v , z ) .
v v
Chøng minh: Ký hiÖu V lµ tËp çc ®Ønh, E lµ tËp çc cung cña m¹ng. Ta cã:
   
   f (v, w)      f (w, v)  ,
wV vV wV vV
bëi v× çc tæng kÐp ë biÓu thøc trªn thùc ra ®Òu lµ  f (e) . Do vËy:
eE
 
0     f (v, w)  f (w, v) 
wV  vV vV 
     
   f (v, z )  f ( z , v)     f (v, a )  f (a, v)      f (v, w)  f ( w, v) 
 vV vV   vV vV  wV ,  vV vV 
w a , z
  f ( v, z )   f ( a , v )
vV vV
Trong çc biÕn ®æi trªn, chóng ta ®· sö dông ®Þnh nghÜa 9.1.1:
f (v , a )  0  f ( z , v ), v  V ;
 
f ( v, w)  f (v, w), w  V \{a, z} .
vV vV
Do ®Þnh lý trªn, ta cã thÓ ®Þnh nghÜa:
§Þnh nghÜa 9.1.2. Gi¶ sö f lµ mét luång trªn m¹ng G. Khi ®ã ®¹i l-îng:
Val ( f )   f (a, v)   f (v, z )
vV vV
®-îc gäi lµ gi¸ trÞ cña luång f trªn m¹ng.

9.2 ThuËt to¸n t×m luång cùc ®¹i trong m¹ng
Chóng ta sÏ xem xÐt mét thuËt to¸n gi¶i bµi to¸n sau: Cho m¹ng G = (V, E) víi
®Ønh ph¸t a vµ ®Ønh thu z. Trong sè tÊt c¶ çc luång cã thÓ cã cña m¹ng G h·y t×m luång
f* sao cho gi¸ trÞ luång val(f*) lµ lín nhÊt. Luång nh- vËy ta sÏ gäi lµ luång cùc ®¹i trong
m¹ng. ý t-ëng chÝnh cña thuËt to¸n lµ: xuÊt ph¸t tõ mét dßng ban ®Çu nµo ®ã (vÝ dô
dßng ®ång nhÊt b»ng 0 trªn mäi cung) tõng b-íc ta t×m çch t¨ng dÇn gi¸ trÞ cña luång
cho tíi khi kh«ng thÓ t¨ng ®-îc n÷a.
§Ó tr×nh bµy thuËt to¸n chóng ta cÇn ®-a vµo mét vµi thuËt ng÷. Gäi P lµ mét
®-êng ®i v« h-íng tõ a tíi z (hiÓu theo nghÜa ®-êng ®i trªn ®å thÞ v« h-íng t-¬ng øng
víi G) vµ gi¶ sö:
P  (v0 , v1, ..., vn ), v 0 =a, v n =z.
TÊt c¶ mäi ®-êng ®i trong môc nµy ®Òu ®-îc hiÓu lµ ®-êng ®i v« h-íng nh- trªn.
§Þnh nghÜa 9.2.1. NÕu cung e trong P cã h-íng trong G trïng víi h-íng tõ
vi 1  vi th× ta nãi r»ng e lµ cung thuËn trªn ®-êng P (gäi t¾t lµ cung thuËn); trong
tr-êng hîp ng-îc l¹i ta nãi r»ng e lµ cung nghÞch trªn ®-êng ®i P (gäi t¾t lµ cung
nghÞch).
Râ rµng lµ, nÕu ta t×m ®-îc ®-êng ®i P tõ ®Ønh ph¸t a tíi ®Ønh thu z sao cho tÊt c¶
çc cung trªn P ®Òu lµ cung thuËn vµ luång trªn mçi cung ®Òu nhá h¬n kh¶ n¨ng th«ng
qua cña cung, th× ta cã thÓ t¨ng gi¸ trÞ cña luång hiÖn cã.
VÝ dô 9.2.1. XÐt ®-êng ®i tõ a tíi z trªn h×nh 1. Ta cã thÓ t¨ng luång trong m¹ng
®ã lªn 1.
b z b z
3,1 3,2
2,1 2,2
4,1 4,2
a c a c
1a) 1b)
H×nh 1. Luång trªn m¹ng 1a) cã thÓ t¨ng 1 thµnh luång 1b)
Còng cã thÓ cã kh¶ n¨ng t¨ng luång trªn çc ®-êng tõ ®Ønh ph¸t tíi ®Ønh thu
ngay c¶ trong tr-êng hîp ®-êng ®i cã cung thuËn vµ cung nghÞch. ThËt vËy, gi¶ sö P lµ
®-êng ®i tõ ®Ønh a tíi z vµ x lµ mét ®Ønh n»m trªn P ( x  a , x  z ). Cã 4 kh¶ n¨ng ®Þnh
h-íng çc cung e1 vµ e2 liªn thuéc víi x (h×nh 2).
a e1 x z 2a)
e
e1 x
a e z 2b)
a e1 x z 2c)
e
e1 x
a z 2d)
e
H×nh 2. Çc kh¶ n¨ng ®Þnh h-íng cung liªn thuéc víi x
Trong tr-êng hîp 2a) c¶ 2 cung ®Òu lµ cung thuËn, do vËy nÕu ta t¨ng luång trªn
mçi cung e1, e2 lªn mét ®¹i l-îng  th× luång ®i vµo ®Ønh x vÉn b»ng luång ra khái x
(®iÒu kiÖn c©n b»ng luång t¹i ®Ønh x kh«ng bÞ ph¸ vì). Trong tr-êng hîp 2b) nÕu ta t¨ng
luång trªn e2 lªn mét ®¹i l-îng  , th× ta cÇn gi¶m luång trªn e1 còng mét ®¹i l-îng
 ®Ó luång ®i vµo x vÉn b»ng luång ®i ra khái x. Tr-êng hîp 2c) t-¬ng tù nh- 2b) ngo¹i
trõ viÖc ta t¨ng luång trªn e1 lªn mét ®¹i l-îng  vµ gi¶m luång trªn e2 ®i mét ®¹i l-îng
 . Trong tr-êng hîp 2d) chóng ta gi¶m luång trªn c¶ hai cung nãi trªn mét ®¹i l-îng
 . Çc thay ®æi trong mçi tr-êng hîp trªn vÉn cho ta kÕt qu¶ lµ mét luång trªn m¹ng.
TÊt nhiªn, ®Ó thùc hiÖn ®-îc çc thay ®æi ®ã ta cÇn cã luång trªn trªn cung thuËn nhá
h¬n kh¶ n¨ng th«ng qua cña cung vµ luång trªn cung nghÞch ph¶i lín h¬n 0.
VÝ dô 9.2.2. XÐt ®-êng ®i tõ a tíi z trªn h×nh 3a). Çc cung (a,b), (c,d), (d,z) lµ
çc cung thuËn, cßn (c,b) lµ cung nghÞch. Chóng ta t¨ng luång trªn çc cung thuËn lªn 1,
gi¶m luång trªn cung nghÞch (c,b) ®i 1. KÕt qu¶ ta ®-îc luång míi cã gi¸ trÞ lín h¬n
luång cò lµ 1 ®¬n vÞ nh- ®-îc chØ ra trªn h×nh 3b).
b d
3,1 5,1 3,2 4,1
3a)
a c z
b d
3,2 5,2 3,3 4,2
3b)
a c z
H×nh 3. Minh häa kh¶ n¨ng t¨ng luång trªn m¹ng
Tõ çc th¶o luËn vµ çc vÝ dô trªn ta cã thÓ chøng minh ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 9.2.1. Gi¶ sö P lµ mét ®-êng ®i tõ a tíi z vµ luång f cho tr-íc trªn ®å thÞ
G tháa m·n çc ®iÒu kiÖn sau:
a) Víi mçi cung thuËn (v,w) trªn P ta cã f (v, w)  c(v, w);
b) Víi mçi cung nghÞch (v,w) trªn P ta cã 0  f (v, w).
Gäi  lµ gi¸ trÞ nhá nhÊt trong çc sè  ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
  c(v, w)  f (v, w) ®èi víi çc cung thuËn (v,w) trªn P ;
  f (v, w) ®èi víi çc cung nghÞch (v,w) trªn P .
X©y dùng luång f* trªn m¹ng G theo qui t¾c sau:
 f (u , v )   , nÕu (u,v)P lµ cung

f *(u , v )   f (u , v )   , thuËn
 f (u , v ),
 nÕu (u,v)P lµ cung
Khi ®ã, f* lµ luång trong m¹ng G vµ val(f*)= val(f)+.
§Þnh lý 9.2.1 lµ c¬ së ®Ó x©y dùng thuËt to¸n lÆp sau ®©y ®Ó t×m luång cùc ®¹i
trong m¹ng.
ThuËt to¸n 9.2.1. ThuËt to¸n Ford – Fulkerson t×m luång cùc ®¹i trªn m¹ng.
ThuËt to¸n nµy cßn ®-îc gäi lµ thuËt to¸n g¸n nh·n.
Input: Cho G = (V, E) lµ mét m¹ng víi ®Ønh ph¸t a, ®Ønh thu z, kh¶ n¨ng th«ng
qua cña çc cung ký hiÖu lµ c(v,w) vµ çc ®Ønh a  v0 , v1 , v2 ,..., vn  z .
Output: Luång cùc ®¹i f.

1. [Khëi t¹o luång] §Æt f (u, v) : 0 víi mäi cung (u,v) cã trong m¹ng.
2. [G¸n nh·n cho ®Ønh ph¸t] G¸n nh·n (, ) cho ®Ønh a.
3. [§Ønh thu z ®· ®-îc g¸n nh·n?] NÕu ®Ønh thu z ®· ®-îc g¸n nh·n, th× chuyÓn tíi
b-íc 6.
4. [Chän ®Ønh cã nh·n tiÕp theo] Chän ®Ønh ®· cã nh·n nh-ng ch-a ®-îc xem xÐt
vi víi chØ sè i nhá nhÊt. NÕu kh«ng tån t¹i ®Ønh nµo nh- vËy, th× kÕt thóc thuËt
to¸n (luång f thu ®-îc lµ luång cùc ®¹i); trong tr-êng hîp ng-îc l¹i, ®Æt v : vi .
5. [G¸n nh·n cho çc ®Ønh liÒn kÒ] Gi¶ sö ( , ) lµ nh·n cña v. KiÓm tra tÊt c¶ çc
cung cã d¹ng (v,u), (u,v) [theo thø tù (v, v0 ), (v0 , v), (v, v1 ), (v1 , v),... ], trong ®ã u lµ
®Ønh ch-a ®-îc g¸n nh·n. Víi mçi cung d¹ng (v,u), nÕu f (v, u )  c (v, u ) ta g¸n
cho u nh·n  v , min , c (v, u )  f (v , u )  ; nÕu f (v, u )  c(v, u ) th× u kh«ng ®-îc
g¸n nh·n. Víi mçi cung d¹ng (u,v), nÕu f (v, u )  0 ta g¸n cho u nh·n
 v, min , f (v, u ) ; nÕu f (v, u)  0 th× u kh«ng ®-îc g¸n nh·n. ChuyÓn tíi
b-íc 3.
6. [X¸c ®Þnh l¹i luång] Gi¶ sö ( ,  ) lµ nh·n cña z. Ký hiÖu u0  z , u1   . NÕu
nh·n cña ui lµ ( ',  ') th× ®Æt ui 1   '. TiÕp tôc qu¸ tr×nh ®ã cho tíi khi
uk  a. Khi ®ã
P : a  uk , uk 1 ,..., u1 , u0  z
lµ mét ®-êng ®i tõ a tíi z. Thay ®æi luång trªn P theo quy t¾c sau: nÕu e lµ cung
thuËn trªn P, ta t¨ng luång cña e lªn mét ®¹i l-îng  ; nÕu e lµ cung ngÞch trªn
P, ta gi¶m luång cña e ®i mét gi¸ trÞ  . Xãa nh·n cña tÊt c¶ çc ®Ønh vµ quay l¹i
b-íc 2.
Ta kÕt thóc môc nµy bëi vÝ dô minh häa cho thuËt to¸n Ford - Fulkerson sau ®©y.
VÝ dô 9.2.3. T×m luång cùc ®¹i trªn m¹ng cho ë h×nh 1.
Gi¶i: Ta b¾t ®Çu tõ luång kh«ng (h×nh 4). Sau 3 b-íc t¨ng luång ta thu ®-îc
luång cùc ®¹i. KÕt qu¶ thùc hiÖn thuËt to¸n trªn m¹ng cho ë h×nh 1 ®-îc thÓ hiÖn trªn
çc h×nh 4-6.
b 2, c
3, (a,3) (b,2) 4,
a (,  ) 2, (c,2) z
5,0
(d,2 4,
(a,5)
d 2, e
H×nh 4. Luång ban ®Çu vµ nh·n çc ®Ønh
b 2, c
3, (a,1 4,
a (, 
2,
(e,2 z
5,
(a,3 (d,2 4,
d 2, e
H×nh 5. T¨ng luång lÇn 2 vµ nh·n çc ®Ønh
b 2, c
3, (a,1 4,
a (, 
2,
z
5,
(a,3 4,
d 2, e
H×nh 6. T¨ng luång lÇn 3 vµ nh·n çc ®Ønh

Bµi tËp.
1. Mét ®å thÞ cã 100 ®Ønh, mçi ®Ønh ®Òu cã bËc 50. H·y tÝnh sè c¹nh cña nã
2. §å thÞ K3 cã bao nhiªu ®å thÞ con kh«ng ®¼ng cÊu ?
Trong çc bµi tËp 3 - 5, çc cÆp ®å thÞ ®· cho cã ®¼ng cÊu hay kh«ng?
3.
U1 U2 U3 U4 v1 v2
v6 v7
U5 U6 U7 U8 v3 v5 v8 v4
4.
u1 v1
u2 v2
u8 v8
u3
u7 v3
v7
u4 v4
u6
u5 v6
v5
5. v1 v2
u1
u2
u8 v6
u3 v5
u7 v7
u4 v8
u6
u5
v4 v3
§å thÞ ®Çy ®ñ m - phÇn Kn1, n2,...nm cã çc ®Ønh ®-îc ph©n thµnh m tËp con trong ®ã
mçi tËp n 1 , n 2 , .... n m, phÇn tö vµ çc ®Ønh nèi víi nhau nÕu vµ chØ nÕu chóng thuéc
çc tËp con kh¸c nhau .
6. VÏ ®å thÞ sau: a) K1,2,3 b) K2,2,2 c) K1,2,3,4
7. §å thÞ ®Çy ®ñ m - phÇn Kn1, n2,...nm cã bao nhiªu ®Ønh, bao nhiªu c¹nh?
8. H·y chøng minh hoÆc b¸c bá r»ng trong mét ®¬n ®å thÞ h÷u h¹n cã Ýt nhÊt hai
®Ønh, lu«n tån t¹i hai ®Ønh cïng bËc.
Clic trong mét ®¬n ®å thÞ v« h-íng lµ mét ®å thÞ con ®Çy ®ñ kh«ng n»m trong
bÊt cø ®å thÞ con ®Çy ®ñ nµo réng h¬n nã. Trong çc bµi tËp 9-11 h·y t×m tÊt c¶ çc
clic trong çc ®å thÞ ®· cho.
9. a b c 1 a f
e g
g b
d e f c h
11. b d i
c
a
d
k
e
j
i
h f
g
TËp tréi cña çc ®Ønh trong mét ®¬n ®å thÞ lµ tËp gåm çc ®Ønh sao cho mäi ®Ønh
kh¸c ®Òu nèi víi Ýt nhÊt mét trong çc ®Ønh cña tËp nµy. TËp ®Ønh tréi víi sè phÇn tö
nhá nhÊt ®-îc gäi lµ tËp tréi tèi thiÓu. Trong çc bµi tËp 12 - 14 h·y t×m tËp tréi tèi
thiÓu cho mçi ®å thÞ ®· cho.
12 a b 13. a e
.
c d
e
b f
c d
14 a b c d
f g h
e
d
i j k l
15. Cho G1 vµ H1 lµ ®¼ng cÊu vµ G2 vµ H2 lµ ®¼ng cÊu. H·y chøng minh hoÆc b¸c bá
kh¼ng ®Þnh r»ng G1  G2 vµ H1  H2 lµ ®¼ng cÊu.
16. ChØ ra r»ng mçi mét trong çc tÝnh chÊt sau ®©y lµ mét bÊt biÕn mµ çc ®å thÞ
®¬n ®¼ng cÊu hoÆc lµ cã hoÆc lµ kh«ng cã tÝnh chÊt nµy.
a) Liªn th«ng; b) Tån t¹i chu tr×nh Hamilton
c) Tån t¹i chu tr×nh Euler ; d) Cã sè tù c¾t C
e) Cã n ®Ønh c« lËp ; f) §å thÞ ph©n ®«i.
17. Cã bao nhiªu ®¬n ®å hÞ lªn th«ng, ph©n ®«i kh«ng ®¼ng cÊu vµ cã 4 ®Ønh ?
18. Cã bao nhiªu ®¬n ®å thÞ liªn th«ng, kh«ng ®¼ng cÊu víi 5 ®Ønh vµ
1. Kh«ng cã ®Ønh nµo bËc lín h¬n 2?
2. Cã sè mµu b»ng 4?
3. Lµ ®å thÞ kh«ng ph¼ng ?
§Þnh h-íng mét ®å thÞ v« h-íng ®ã lµ viÖc g¸n mét chiÒu nµo ®ã cho çc c¹nh
cña nã sao cho ®å thÞ cã h-íng nhËn ®-îc lµ liªn th«ng m¹nh. NÕu cã thÓ ®Þnh
h-íng ®-îc mét ®å thÞ v« h-íng th× ®å thÞ nµy gäi lµ ®å thÞ cã thÓ ®Þnh h-íng ®-îc.
Trong çc bµi tËp tõ 19 - 21 h·y x¸c ®Þnh xem çc ®å thÞ ®ã cã thÓ ®Þnh h-íng ®-îc
kh«ng ?
19. b 20.
a c a f
e d b c d e
21. a b e
d c f
h g
§å thÞ xoay lµ ®å thÞ cã h-íng sao cho nÕu u vµ v lµ çc ®Ønh cña ®å thÞ th× cã
®óng mét c¹nh (u, v) hoÆc (v, u) nèi hai ®Ønh nµy.
22. Cã bao nhiªu ®å thÞ xoay kh¸c nhau víi n ®Ønh ?
23. Tæng çc bËc vµo vµ bËc ra cña mét ®Ønh trong mét ®å thÞ xoay b»ng bao nhiªu ?
24. H·y chØ ra mäi ®å thÞ xoay ®Òu cã ®-êng ®i Hamilton .
25. Gi¶ sö G lµ mét ®a ®å thÞ liªn th«ng víi 2k ®Ønh bËc lÎ. Chøng tá r»ng tån t¹i k
®å thÞ con nhËn G nh- lµ hîp cña chóng, trong ®ã mçi ®å thÞ con cã ®-êng ®i Euler
vµ kh«ng cã hai ®å thÞ con nµo cã mét c¹nh chung.
(Gîi ý: PhÐp k c¹nh vµo ®å thÞ nèi çc cËp ®Ønh bËc lÎ vµ dïng chu tr×nh Euler cho
®å thÞ lín h¬n nµy).
26. Gi¶ sö G lµ ®¬n ®å thÞ víi n ®Ønh. ChiÒu réng cña G ký hiÖu B (G) lµ sè nhá nhÊt
cña max {i - j  ai vµ aj lµ kÒ nhau }, ®èi víi tÊt c¶ çc ho¸n vÞ a1 , a2 , ....an , cña
çc ®Ønh. §iÒu nµy cã nghÜa lµ chiÒu réng lµ sè nhá nhÊt ®èi víi tÊt c¶ çc danh s¸ch
çc ®Ønh trong çc sè lín nhÊt cña hiÖu çc chØ sè øng víi çc ®Ønh kÓ nhau.
H·y t×m chiÒu réng cña çc ®å thÞ sau:
a) K5 b) K1,3 c) K2,3 d) K3,3 e) Q3 f) C5
27. Kho¶ng çch gi÷a hai ®Ønh ph©n biÖt v1 vµ v2 cña mét ®¬n ®å thÞ liªn th«ng lµ ®é
dµi (sè çc c¹nh) cña ®-êng ®i ng¾n nhÊt gi÷a v1 vµ v2 . B¸n kÝnh cña ®å thÞ lµ sè nhá
nhÊt ®èi víi tÊt c¶ çc ®Ønh v1 cña kho¶ng çch cùc ®¹i tõ v tíi çc ®Ønh kh¸c. §-êng
kÝnh cña ®å thÞ lµ kho¶ng çch cùc ®¹i gi÷a hai ®Ønh phËn biÖt. H·y t×m b¸n kÝnh vµ
®-êng cña çc ®å thÞ.
a) K6 b) K4,5 c) Q3 d) C6
28. a) Chøng tá r»ng nÕu ®-êng kÝnh cña ®¬n ®å thÞ G Ýt nhÊt b»ng 4 khi ®ã ®-êng
kÝnh cña phÇn bï cña nã kh«ng lín h¬n 2.
b) Chøng tá r»ng nÕu ®-êng kÝnh cña ®¬n ®å thÞ G Ýt nhÊt b»ng 3 khi ®ã ®-êng kÝnh
cña phÇn bï cña nã kh«ng lín h¬n 3.
29. Gi¶ sö mét ®a ®å thÞ cã 2m ®Ønh bËc lÎ. Chøng tá r»ng mäi chu tr×nh chøa tÊt c¶
çc c¹nh cña ®å thÞ sÏ chøa Ýt nhÊt m c¹nh h¬n mét lÇn.
30. T×m ®-êng ®i ng¾n nhÊt tõ a tíi z trong çc ®å thÞ sau:.
a. b 5 d
2 2
a 2 1 z
3 4
c 5 e
b.
b 5 d 5 f
4 1
3 z
a 2 1 2
3 4
c. c 6 e 5 g
h 8 o
6
3 1 l 6 s
b 1 e i 3 4 2 2
2 3 2 3 2 2 3
2 p 2
a 4 2 f 3
z
c 4 6 m 1 1
1 5 3 j 3 5
2 3
8
6
q
d 4 g
4 n 1 8 t
2
k 2 5
31. T×m ®é dµi cña ®-êng ®i ng¾n nhÊt gi÷a çc cÆp ®Ønh sau ®©y cña ®å thÞ trong bµi
tËp 30.
a) a vµ d b) a vµ f
c) c vµ f d) b vµ z
TËp çc ®Ønh trong mét ®å thÞ ®-îc gäi lµ ®éc lËp nÕu kh«ng cã hai ®Ønh nµo
trong tËp nµy ®-îc nèi víi nhau. Sè ®éc lËp cña mét ®å thÞ lµ sè cùc ®¹i çc ®Ønh
cña tËp ®éc lËp øng víi ®å thÞ ®ã.
32. T×m sè ®éc lËp cña
a) Kn b) Cn c) Qn d) Km n
33. ChØ ra r»ng sè ®Ønh trong mét ®¬n ®å thÞ lµ nhá h¬n hay b»ng tÝch cña sè ®éc lËp
vµ sè mµu cña ®å thÞ ®ã.
Mét tÝnh chÊt nµo ®ã vÉn gi÷ nguyªn khi thªm mét c¹nh vµo mét ®¬n ®å thÞ
(kh«ng thªm ®Ønh) ®-îc gäi lµ ®¬n ®iÖu t¨ng, vµ mét tÝch chÊt nµo ®ã vÉn gi÷
nguyªn khi bá mét c¹nh khái mét ®¬n ®å thÞ (kh«ng xo¸ ®Ønh) ®-îc gäi lµ ®¬n ®iÖu
gi¶m .
34. Víi mçi ®å thÞ cã tÝnh chÊt sau hay xem xÐt nã lµ ®¬n ®iÖu t¨ng hay ®¬n ®iÖu gi¶m .
a) §å thÞ G liªn th«ng
b) §å thÞ G kh«ng liªn th«ng
c) §å thÞ G cã chu tr×nh Euler.
d) §å thÞ G cã chu tr×nh Hamilton
e) §å thÞ G lµ ph¼ng
f) §å thÞ G cã sè mµu b»ng 4
g) §å thÞ G cã b¸n kÝnh b»ng 3
h) §å thÞ G cã ®-êng kÝnh b»ng 3
35. Chøng minh r»ng tÝnh chÊt P cña ®å thÞ lµ ®¬n ®iÖu t¨ng nÕu vµ chØ nÕu tÝnh chÊt
Q cña ®å thÞ lµ ®¬n ®iÖu gi¶m, trong ®ã Q lµ tÝnh chÊt phñ ®Þnh cña P.
36. H·y x©y dùng ®å thÞ ®èi ngÉu víi mçi b¶n ®å sau:
a b
B
A C D E A B C D
A
F
c B E
C
D
37. TÝnh sè mµu cña çc ®å thÞ nªu trong bµi tËp 36.
38. TÝnh sè mµu cña ®å thÞ Wn .
39. Chøng minh r»ng mét ®¬n ®å thÞ cã chu tr×nh vµ cã mét sè lÎ çc ®Ønh kh«ng thÓ
t« b»ng hai mµu.
40. H·y lËp lÞch thi çc m«n Gi¶i tÝch, §¹i sè, Tin häc, Ngo¹i ng÷, VËt lý víi sè Ýt
nhÊt çc ®ît thi, nÕu kh«ng cã sinh viªn nµo thi c¶ hai m«n Gi¶i tÝch vµ Tin häc, Gi¶i tÝch vµ
§¹i sè, Ngo¹i ng÷ vµ Tin häc, Gi¶i tÝch vµ VËt lý, nh-ng cã sinh viªn thi trong mäi tæ hîp
kh¸c cña çc m«n.
41. S¸u ®µi truyÒn h×nh ë çch nhau nh- ®· cho trong b¶ng d-íi ®©y. Hái ph¶i
cÇn bao nhiªu kªnh kh¸c nhau ®Ó ph¸t sãng, nÕu hai ®µi kh«ng thÓ dïng cïng mét
kªnh khi chóng çch nhau kh«ng qu¸ 150 dÆm?
1 2 3 4 5 6
1 - 85 175 200 50 100
2 85 -125 175 100 160 160
3 175 125 - 100 200 250
4 200 175 100 - 210 220
5 50 100 200 210 - 100
6 100 160 250 220 100 -
T« mµu c¹nh ®å thÞ lµ g¸n çc mµu cho çc c¹nh sao cho çc c¹nh liªn thuéc
víi nhau mét ®Ønh chung ®-îc g¸n mµu kh¸c nhau. Sè mµu c¹nh cña mét ®å thÞ lµ
sè nhá nhÊt çc mµu cÇn dïng ®Ó t« mµu çc c¹nh cña nã.
42. H·y t×m sè mµu c¹nh cña çc ®å thÞ.
a) Kn b) Km,n c) Cn d) W n
43. B¶y biÕn xuÊt hiÖn trong vßng lÆp cña mét ch-¬ng tr×nh. Çc biÕn vµ çc b-íc
trong ®ã chóng cÇn ph¶i l-u lµ: t: çc b-íc tõ 1 tíi 6; u: b-íc 2; v: çc b-íc tõ 2 tíi 4; w:
çc b-íc 1,3 vµ 5; x: çc b-íc 1 vµ 6; y: çc b-íc tõ 3 tíi 6; vµ z: çc b-íc 4 vµ 5. CÇn bao
nhiªu thanh ghi chØ sè kh¸c nhau ®Ó l-u çc biÕn trªn khi thùc hiÖn vßng lÆp nµy.
Trong çc bµi tËp 44-46 h·y x©y dùng hÖ ®Þa chØ phæ dông cho çc c©y cã
gèc ®-îc s¾p ®· cho. Sau ®ã dïng chóng ®Ó s¾p xÕp çc ®Ønh cña c©y theo thø tù tõ
®iÓn cña çc nh·n.
44. 45. 46.
47. Gi¶ sö ®Þa chØ cña ®Ønh v trong c©y T lµ 3.4.5.2.4.

a) v ë møc nµo ?
b) T×m ®Þa chØ cña cha cña v.
c) v cã tèi thiÓu mÊy anh em ?
d) T cã Ýt nhÊt bao nhiªu ®Ønh ?
e) H·y t×m çc ®Þa chØ kh¸c ph¶i cã.
48. Gi¶ sö ®Ønh cã ®Þa chØ lín nhÊt trong c©y T cã ®Þa chØ 2.3.4.3.1. Cã thÓ x¸c ®Þnh
®-îc sè ®Ønh trong T hay kh«ng ?
49. Çc l¸ cña c©y cã gèc vµ ®-îc s¾p cã thÓ cã danh s¸ch ®Þa chØ phæ dông nh- sau
®-îc kh«ng ? NÕu cã, h·y x©y dùng c©y cã gèc ®ã.
a). 1.1.1, 1.1.2., 1.2, 2.1.1.1., 2.1.2, 2.1.3, 2.2, 3.1.1, 3.1.2.1, 3.1.2.2,
3.2
b) 1.1, 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3, 2.1, 2.2.1, 2.3.2, 2.4.2.1, 2.4.2.2, 3.1, 3.2.1, 3.2.2
c) 1.1, 1.2.1, 1.2.2, 1.2.2.1, 1.3, 1.4, 2, 3.1, 3.2, 4.1.1.1
Trong çc bµi tËp tõ 50 -52 h·y x¸c ®Þnh thø tù mµ çc ®Ønh cña c©y cã gèc
®-îc viÕng th¨m nÕu ta duyÖt nã theo kiÓn tiÒn thø tù.
50. 51. 52.
a a a
b c b c b c d
e h e h j
e
d d f g f g i
j l k
f g o
i k l m p p
n
m n o p r s
53. X¸c ®Þnh thø tù mµ çc ®Ønh cña c©y cã gèc trong bµi tËp 50-52 ®-îc
viÕng th¨m nÕu ta duyÖt nã theo kiÓu trung thø tù.
54. X¸c ®Þnh thø tù mµ çc ®Ønh cña c©y cã gèc trong bµi tËp 50-52 ®-îc
viÕng th¨m nÕu ta duyÖt nã theo kiÓu hËu thø tù.
55. H·y x©y dùng c©y cã gèc ®-îc s¾p sao cho khi duyÖt nã theo kiÓu tiÒn thø
tù ta ®-îc a, b, f, c, g, h, i, d, e, j, k, l trong ®ã a cã 4 con, c cã 3 con, j cã 2 coan, b
vµ c ®Òu cã 1 con cßn tÊt c¶ çc ®Ønh kh¸c ®Òu lµ l¸.
56. H·y chøng tá r»ng c©y cã gèc ®-îc s¾p l¹i x¸c ®Þnh duy nhÊt khi cho
danh s¸ch çc ®Ønh cña nã sinh ra b»ng çch duyÖt tiÒn thø tù vµ sè con cña mçi
®Ønh lµ ®-îc cho tr-íc.
57. H·y chøng tá r»ng c©y cã gèc ®-îc s¾p lµ x¸c ®Þnh duy nhÊt khi cho danh
s¸ch çc ®Ønh cña nã sinh ra b»ng çch duyÖt hËu thø tù vµ sè con cña mçi ®Ønh lµ
®-îc cho tr-íc .
58. Dïng thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu næi bät h·y s¾p xÕp danh s¸ch 3, 1, 5, 7, 4.
H·y chØ râ çc danh s¸ch nhËn ®-îc ë mçi b-íc.
59. Dïng thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu næi bät h·y s¾p xÕp danh s¸ch d, f, m, k, a,
b. H·y chØ râ çc danh s¸ch nhËn ®-îc ë mçi b-íc.
60. Dïng thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu hoµ nhËp h·y s¾p xÕp danh s¸ch 4, 3, 2, 5,
1, 8, 7, 6. H·y chØ râ tÊt c¶ çc b-íc ®-îc sö dông trong thuËt to¸n.
61. Dïng thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu hoµ nhËp h·y s¾p xÕp danh s¸ch b, d, a, f,
g, h, z, p, o, k. H·y chØ râ tÊt c¶ çc b-íc ®-îc sö dông trong thuËt to¸n.
62. CÇn bao nhiªu phÐp so s¸nh ®Ó hoµ nhËp çc danh s¸ch sau ®©y b»ng
thuËt to¸n 2?
1, 3, 5, 7, 9 ; 2, 4, 6, 8, 10
1, 2, 3, 4, 5, ; 6, 7, 8, 9, 10
5. 6. 7. 8; 2. 3. 4. 9. 10
S¾p xÕp kiÓu chän läc b¾t ®Çu b»ng viÖc t×m phÇn tö nhá nhÊt trong danh
s¸ch. PhÇn tö nµy ®-îc chuyÓn lªn ®Çu danh s¸ch. Sau ®ã ta l¹i t×m phÇn tö nhá
nhÊt trong çc phÇn tö cßn l¹i råi ®Æt nã ë vÞ trÝ thø hai. Thñ tôc nµy ®-îc lÆp l¹i
cho tíi khi toµn bé danh s¸ch ®-îc s¾p xÕp .
63. S¾p xÕp danh s¸ch sau ®©y b»ng thuËt to¸n s¾p xÕp kiÓu chän läc:
a) 3, 5, 4, 1, 2 b) 5, 4, 3, 2, 1 c) 1, 2, 3, 4, 5.
S¾p xÕp nhanh lµ mét thuËt to¸n cã hiÖu qu¶ tèt. §Ó s¾p xÕp a 1 , a 2 ... a n
thuËt to¸n nµy b¾t ®Çu b»ng viÖc lÊy phÇn tö ®Çu tiªn a 1 vµ t¹o hai danh s¸ch con,
danh s¸ch ®Çu chøa çc phÇn tö nhá h¬n a 1 theo thø tù xuÊt hiÖn cña chóng, danh
s¸ch thø hai chøa çc phÇn tö lín h¬n a 1 theo thø tù cña chóng. Khi ®ã a 1 ®-îc ®Æt
ë cuèi cña danh s¸ch ®Çu. Thñ tôc nµy ®-îc lÆp l¹i mét çch ®Ö quy cho mçi danh
s¸ch con cho tíi khi mçi danh s¸ch chøa chØ mét phÇn tö theo thø tù xuÊt hiÖn cña
chóng.
64. S¾p xÕp danh s¸ch 3, 5, 7, 8, 1, 9, 2, 4, 6 b»ng thuËt to¸n s¾p xÕp nhanh.
Trong çc bµi tËp 65 - 67 dïng kü thuËt t×m kiÕm theo chiÒu réng vµ chiÒu
s©u h·y x¸c ®Þnh c©y khung cho çc ®å thÞ ®¬n ®· cho. Chän a lµm gèc cña c©y vµ
gi¶ sö r»ng çc ®Ønh ®-îc s¾p theo thø tù tõ ®iÓn .
65. 66.
a e h i b c d e f
c d a
h i j
b f g j g k
67. l m n
a g h i q
b e p t r
j
c f o k l
s
d
n m
Trong çc bµi tËp 68-70 h·y dïng çc thuËt to¸n Prim vµ Kruskal t×m c©y
khung nhá nhÊt cña çc ®å thÞ ®· cho.
68. 69.
a 5 b 4
a 1 b c
2 3 5 6 3
2 3
4 e 3 d 7 e 1
3 f
2
c 1 d 6 8 3 4 4
g 4 h 2
i
70.
a 1 b 2 c 1
d
1 3 3
1
2 e 2 f 3 g 2 2
h 2 3 4
3 i 3 j 4 k 3
l 3 4 3
2 m 2 n 2 o 3
p
2
71. H·y t×m mét ®¬n ®å thÞ liªn th«ng cã träng sè víi mét sè tèi thiÓu çc c¹nh sao cho
nã cã nhiÒu h¬n mét c©y khung nhá nhÊt.
C©y khung cùc ®¹i cña mét ®å thÞ v« h-íng, liªn th«ng, cã träng sè lµ c©y khung cã
träng sè lín nhÊt.
72. H·y ®Ò xuÊt mét thuËt to¸n t-¬ng tù thuËt to¸n Prim x©y dùng c©y khung cùc ®¹i cña
mét ®å thÞ liªn th«ng cã träng sè.
73. H·y ®Ò xuÊt mét thuËt to¸n t-¬ng tù thuËt to¸n Kruskal x©y dùng c©y khung cùc ®¹i
cña mét ®å thÞ liªn th«ng cã träng sè.
74. H·y t×m c©y khung cùc ®¹i cho ®å thÞ cã träng sè trong 68-70.
75. Sö dông luång t×m ®-îc trong vÝ dô 9.2.3, t×m luång cùc ®¹i cña m¹ng ®ã trong
tr-êng hîp kh¶ n¨ng th«ng qua cña cung (d,e) lµ 4.
76. T×m luång cùc ®¹i trong çc m¹ng sau :
a.
b 4, 3 c
5 5
4
1 d 6
a z
2 e 4, 2
4, 2 3, 1 4
f 5, 2 g
b.
b 6 c 8 d 10 e
8 12 6 7 14 10 14 10
10
(1
a
11 f 6 g 12 h 6 i 10
z
(1
9 8 2 7 12 9 8 6 2 12
10
j 4 k 10 l 8 m 2
n
Ch-¬ng IV
§¹i sè Boole vµ m¹ch tæ hîp
Trong ch-¬ng nµy chóng ta sÏ ®Ò cËp mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n cña m¹ch tæ hîp
vµ ®¹i sè Boole, ®ång thêi chØ ra mèi liªn hÖ mËt thiÕt gi÷a çc hµm Boole vµ çc m¹ch
tæ hîp. Chóng ta sÏ chØ ra çch dïng çc hµm Boole ®Ó ph©n tÝch vµ thiÕt kÕ çc m¹ch
thùc hiÖn çc nhiÖm vô kh¸c nhau. Mét trong çc ph-¬ng ph¸p tèi -u ho¸ biÓu thøc
Boole - ph-¬ng ph¸p Quine-McClusky còng sÏ ®-îc giíi thiÖu ë ch-¬ng nµy. CÇn ph¶i
nhÊn m¹nh r»ng thñ tôc tèi -u ho¸ biÓu thøc Boole ®ãng vai trß hÕt søc quan träng ®Ó
thiÕt kÕ çc m¹ch tæ hîp ®¹t hiÖu qu¶ cao trong thùc tÕ.
1. Kh¸i niÖm vÒ m¹ch tæ hîp
1.1. Kh¸i niÖm

Çc m¹ch ®iÖn trong çc thiÕt bÞ ®iÖn tö nãi chung vµ trong m¸y tÝnh ®iÖn tö nãi
riªng ®Òu cã hai tr¹ng th¸i kh¸c nhau cña çc ®Çu vµo çc ®Çu ra ®-îc ký hiÖu lµ 0 vµ 1
(bit 0 vµ bit 1). Hai tr¹ng th¸i ®ã cã thÓ t¹o ra b»ng çc chuyÓn m¹ch cã thÓ ë hai vÞ trÝ
më hoÆc ®ãng. Chóng còng cã thÓ t¹o ra b»ng çc dông cô quang häc cã thÓ s¸ng hoÆc
tèi. N¨m 1938 C.E.Shannon ®· chøng tá r»ng cã thÓ dïng çc quy t¾c c¬ b¶n cña logic
do G.Boole ®-a ra trong cuèn s¸ch mang tªn Çc quy luËt cña t- duy c¬ së cña ®¹i sè
Boole - ®Ó thiÕt kÕ çc m¹ch ®iÖn. Çc m¹ch mµ chóng ta xÐt ë ®©y cã ®Çu ra chØ phô
thuéc vµo çc tæ hîp ®Çu vµo mµ kh«ng phô thuéc vµo tr¹ng th¸i hiÖn thêi cña m¹ch.
Nãi mét çch kh¸c, çc m¹ch nµy kh«ng cã kh¶ n¨ng nhí, chóng ®-îc gäi lµ çc m¹ch
tæ hîp.
Çc m¹ch tæ hîp cã thÓ ®-îc x©y dùng trªn c¬ së sö dông ba lo¹i phÇn tö/m¹ch
c¬ b¶n, cßn ®-îc gäi lµ çc cæng logic. §ã lµ cæng AND (cæng nh©n), cæng OR (cæng
céng) vµ cæng NOT (bé ®¶o).
§Þnh nghÜa 1.1.1. Cæng AND nhËn çc gi¸ trÞ vµo lµ çc bit x1, x2 lµ çc bit vµ
cho ®Çu ra lµ mét bit ®-îc ký hiÖu lµ x1  x2 (tÝch Boole cña x1 vµ x2, ®«i khi ta còng
viÕt lµ x1.x2 hoÆc ®¬n gi¶n lµ x1x2) cã gi¸ trÞ ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
1, nÕu x1  1 vµ x2  1
x1  x2  
 0, trong çc tr-êng hîp cßn l¹i.
§Þnh nghÜa 1.1.2. Cæng OR nhËn çc gi¸ trÞ vµo lµ çc bit x1, x2 lµ çc bit vµ cho
®Çu ra lµ mét bit ®-îc ký hiÖu lµ x1  x2 (tæng Boole cña x1 vµ x2, ®«i khi ta còng viÕt
lµ x1+x2) cã gi¸ trÞ ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
1, nÕu x1  1 hoÆc x2  1
x1  x2  
 0, trong çc tr-êng hîp cßn l¹i.
§Þnh nghÜa 1.1.3. Cæng NOT (bé ®¶o) nhËn gi¸ trÞ vµo lµ bit x vµ cho ®Çu ra lµ
mét bit ký hiÖu lµ x (phñ ®Þnh/phÇn bï Boole cña x) cã gi¸ trÞ ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
 0 nÕu x  1
x
1 neu x  0.
BiÓu diÔn cña çc cæng AND, OR, NOT ®-îc cho trong h×nh 1.
x1  x2 x1  x2
x1 x1
x2 x2
x x
H×nh 1. Çc phÇn tö l«gic c¬ b¶n
Ng-êi ta cã thÓ dïng çc b¶ng logic ®Ó liÖt kª tÊt c¶ çc gi¸ trÞ ®Çu vµo cïng çc
®Çu ra t-¬ng øng cã thÓ cã cña m¹ch tæ hîp.
VÝ dô 1.1.1. Çc b¶ng d-íi ®©y lµ çc b¶ng logic cña çc m¹ch c¬ së AND, OR,
NOT:
x1 x2 x1x2 x1  x2
1 1 1 1
1 0 0 1
0 1 0 1
0 0 0 0
x x
1 0
0 1
Çc m¹ch tæ hîp phøc t¹p cã thÓ ®-îc x©y dùng b»ng çch dïng tæ hîp çc bé
®¶o, çc cæng AND vµ OR. Khi lËp tæ hîp çc m¹ch, mét sè cæng cã thÓ dïng chung
®Çu vµo. §iÒu nµy cã thÓ thÊy ë mét trong hai çch vÏ m¹ch d-íi ®©y. Mét çch dïng
çc ph©n nh¸nh ®Ó chØ tÊt c¶ çc cæng dïng chung mét ®Çu vµo ®· cho. Cßn çch thø hai
chØ ®Çu vµo nµy mét çch riªng biÖt ®èi víi mçi cæng. Còng cÇn l-u ý r»ng ®Çu ra cña
mét cæng cã thÓ ®-îc dïng lµm ®Çu vµo ®èi víi mét hoÆc nhiÒu phÇn tö m¹ch kh¸c.
VÝ dô 1.1.2. H×nh 2 minh häa hai çch vÏ m¹ch cho cïng ®Çu ra lµ z cã thÓ ®-îc
viÕt nh- sau:
z  ( x  y )  ( x  y) .
x xy
y z
x xy
x
y
x xy
y z
x
x
y
H×nh 2. Hai çch vÏ cïng mét m¹ch tæ hîp
BiÓu thøc kiÓu nh- biÓu thøc trªn ®-îc gäi lµ biÓu thøc Boole mµ ta sÏ ®Þnh
nghÜa d-íi ®©y.
1.2. BiÓu thøc Boole
Mét biÕn x ®-îc gäi lµ mét biÕn Boole nÕu nã chØ nhËn mét trong hai gi¸ trÞ
l«gic ký hiÖu lµ 0 hoÆc 1. BiÓu thøc Boole ®èi víi çc biÕn Boole x1 , x2 ,..., xn ®-îc ®Þnh
nghÜa mét çch ®Ö quy nh- sau.
§Þnh nghÜa 1.2.1. Çc ký hiÖu 0,1 vµ çc biÕn Boole x1 , x2 ,..., xn lµ çc biÓu thøc
Boole. NÕu X 1 , X 2 lµ çc biÓu thøc Boole nµo ®ã, th×
a) ( X 1 ) b) X 1 X 1
b) X 1  X 2 c) X 1  X 2
còng lµ çc biÓu thøc Boole.

NÕu X lµ biÓu thøc Boole víi çc biÕn x1 , x2 ,..., xn th× ta còng sÏ viÕt lµ
X ( x1 , x2 ,..., xn ) . Trong çc biÓu thøc Boole, nÕu kh«ng cã çc dÊu ngoÆc x¸c ®Þnh tr×nh
tù çc phÐp to¸n, ta lu«n quy -íc  ®-îc thùc hiÖn tr-íc .
VÝ dô 1.1.2 chØ ra cho ta çch biÓu diÔn m¹ch tæ hîp víi mét ®Çu ra b»ng biÓu
thøc Boole. VÝ dô d-íi ®©y sÏ cho ta biÕt çch thiÕt kÕ mét m¹ch tæ hîp t-¬ng øng víi
mét biÓu thøc Boole cho tr-íc.
VÝ dô 1.2.1. T×m m¹ch tæ hîp t-¬ng øng víi biÓu thøc Boole sau ®©y:
( x1  ( x 2  x 3 ))  x 2
vµ viÕt b¶ng logic t-¬ng øng víi m¹ch thu ®-îc.

Chóng ta b¾t ®Çu b»ng biÓu thøc x 2  x 3 n»m trong ngoÆc trong cïng cña biÓu
thøc. BiÓu thøc nµy t-¬ng øng víi m¹ch tæ hîp trªn h×nh 3. §Çu ra cña m¹ch nµy cïng
víi x1 qua cæng AND cho ta m¹ch tæ hîp ë h×nh 4. Cuèi cïng ®Çu ra cña m¹ch tæ hîp
trªn h×nh 4 cïng víi x2 qua cæng OR cho chóng ta m¹ch tæ hîp cÇn t×m trªn h×nh 5.
x2 x2
x2 x3 H×nh 3.
x3
x1
x2 x1 (x2  x3 )
x2
x2 x3
x3
H×nh 4.
x1
x1 (x2 x3 )
x2
x2
x2 x3 (x1 (x2 x3 )) x2
x3
H×nh 5.
B¶ng logic cña m¹ch tæ hîp ®ã lµ:
x1 x2 x3 ( x1  ( x 2  x 3 ))  x 2
1 1 1 1
1 1 0 1
1 0 1 1
1 0 0 1
0 1 1 1
0 1 0 1
0 0 1 0
0 0 0 0
2. Çc tÝnh chÊt cña m¹ch tæ hîp
2.1. Çc tÝnh chÊt

Trong môc tr-íc chóng ta ®· ®Þnh nghÜa çc phÐp to¸n   trªn çc biÕn Boole.
Gi¶ sö x, y, z lµ çc biÕn Boole, khi ®ã ta cã çc tÝnh chÊt sau:
a) LuËt kÕt hîp: ( x  y )  z  x  ( y  z ); ( x  y )  z  x  ( y  z )
b) LuËt giao ho¸n: x  y  y  x; x  y  y  x

c) LuËt ph©n phèi: x  ( y  z )  ( x  y )  ( x  z ); x  ( y  z )  ( x  y )  ( x  z )
d) LuËt ®ång nhÊt: a  0  a; a  1  a
e) LuËt bï: x  x  1; x  x  0
f) LuËt luü ®¼ng: x  x  x; x  x  x
g) LuËt De Morgan: ( x  y )  x  y ; ( x  y )  x  y
Cã thÓ kiÓm tra trùc tiÕp çc tÝnh chÊt trªn b»ng çch sö dông b¶ng logic ®Ó so
s¸nh gi¸ trÞ cña hai vÕ ®¼ng thøc t-¬ng øng. D-íi ®©y lµ mét minh ho¹ dïng b¶ng logic
®Ó chøng minh tÝnh chÊt c):
x y z x  ( y  z) ( x  y)  ( x  z)
1 1 1 1 1
1 1 0 1 1
1 0 1 1 1
1 0 0 0 0
0 1 1 0 0
0 1 0 0 0
0 0 1 0 0
0 0 0 0 0
NhËn xÐt 2.1.1. Ta cã thÓ ®Ó ý thÊy r»ng çc tÝnh chÊt a) - g) ®Òu xuÊt hiÖn theo
tõng cÆp. Mèi quan hÖ gi÷a hai ®¼ng thøc trong mçi cÆp ®ã liªn quan ®Õn mét kh¸i niÖm
®-îc gäi lµ ®èi ngÉu. §èi ngÉu cña mét biÓu thøc Boole nhËn ®-îc b»ng çch ®æi chç
çc phÐp to¸n  vµ  còng nh- çc sè 0 vµ 1 cã mÆt trong biÓu thøc Êy cho nhau. VÝ
dô, ®èi ngÉu cña çc biÓu thøc x  ( y  0) vµ ( x  1)  ( y  0  z ) t-¬ng øng lµ
x  ( y  1) vµ ( x  0)  ( y  1  z ) . Cã thÓ chøng minh ®-îc r»ng, mét h»ng ®¼ng thøc
gi÷a çc biÓu thøc Boole vÉn cßn ®óng nÕu ta lÊy ®èi ngÉu c¶ hai vÕ cña nã (xem bµi tËp
11 ë cuèi ch-¬ng). KÕt qu¶ nµy ®-îc gäi lµ nguyªn lý ®èi ngÉu - th-êng ®-îc dïng ®Ó
nhËn ®-îc çc ®¼ng thøc míi.
2.2. M¹ch tæ hîp t-¬ng ®-¬ng
Hai biÓu thøc Boole trªn cïng çc biÕn Boole x1, x2,..., xn ®-îc gäi lµ b»ng
nhau nÕu gi¸ trÞ cña chóng trªn mäi bé gi¸ trÞ cã thÓ cã cña çc biÕn lµ nh- nhau. Nh-
vËy, çc tÝnh chÊt nªu trong môc trªn thùc chÊt lµ çc h»ng ®¼ng thøc Boole. Çc m¹ch
tæ hîp t-¬ng øng víi çc biÓu thøc Boole b»ng nhau ®-îc gäi lµ çc m¹ch tæ hîp t-¬ng
®-¬ng. Nãi çch kh¸c, hai m¹ch tæ hîp ®-îc gäi lµ t-¬ng ®-¬ng nÕu hai m¹ch ®ã víi
çc ®Çu vµo nh- nhau sÏ cho ®Çu ra còng nh- nhau.
VÝ dô 2.2.1. M¹ch tæ hîp ë h×nh 1a) cã biÓu thøc Boole t-¬ng øng lµ a  b , cßn
m¹ch tæ hîp ë h×nh 1b) cã biÓu thøc Boole t-¬ng øng lµ a  b . Hai biÓu thøc Boole ®ã
b»ng nhau, do vËy hai m¹ch tæ hîp ë h×nh 1 lµ çc m¹ch tæ hîp t-¬ng ®-¬ng.
a
b
y1 a)
b)
y1
b
H×nh 1. Hai m¹ch tæ hîp t-¬ng ®-¬ng
VÝ dô 2.2.2. Cã thÓ kiÓm tra çc biÓu thøc Boole sau b»ng nhau
x1  ( x 2  x3 ); (x1  x2 )  x3 .
Do vËy çc m¹ch tæ hîp t-¬ng øng víi chóng trªn h×nh 2 lµ çc m¹ch tæ hîp
t-¬ng ®-¬ng.
x1
y1
x2
x3
x1
x2 y1
x3
H×nh 2. Hai m¹ch tæ hîp t-¬ng ®-¬ng
VÝ dô 2.2.3. Cã thÓ thÊy r»ng x  y  x  y , do vËy cæng OR cã thÓ ®-îc biÓu

diÔn qua çc cæng AND vµ NOT nh- trªn h×nh 3.
x
xy
y
H×nh 3. BiÓu diÔn cæng OR qua çc cæng AND vµ NOT
NhËn xÐt 2.2.1. VÝ dô 2.2.3 cho thÊy chØ cÇn hai cæng AND vµ NOT ta cã thÓ
biÓu diÔn mét m¹ch tæ hîp bÊt kú, h¬n thÕ n÷a, cã thÓ chøng minh r»ng kh«ng thÓ chØ
dïng mét cæng AND hoÆc mét cæng NOT ®Ó biÓu diÔn çc m¹ch tæ hîp. §iÒu nµy liªn
quan ®Õn mét kh¸i niÖm quan träng ®ã lµ tÝnh ®Çy ®ñ cña mét hÖ cæng. Çc bµi tËp 12-
13 ë cuèi ch-¬ng sÏ chØ ra cho chóng ta mét vµi hÖ cæng ®Çy ®ñ kh¸c.
3. Hµm Boole vµ vÊn ®Ò tæng hîp m¹ch
3.1. §¹i sè Boole

Çc tÝnh chÊt mµ chóng ta nªu ë trªn ®èi víi çc biÓu thøc Boole còng cã thÓ
chuyÓn thµnh çc kÕt qu¶ t-¬ng øng cho çc mÖnh ®Ò hoÆc çc tËp hîp. V× thÕ sÏ rÊt cã
Ých, nÕu chóng ta ®Þnh nghÜa ®¹i sè Boole mét çch tæng qu¸t. Khi Êy, nÕu mét cÊu tróc
nµo ®ã ®-îc x¸c ®Þnh lµ mét ®¹i sè Boole, th× mäi kÕt qu¶ ®· ®-îc thiÕt lËp cho ®¹i sè
Boole tæng qu¸t còng sÏ ®-îc ¸p dông cho cÊu tróc ®Æc biÖt Êy.
Trong môc nµy chóng ta sÏ ®Þnh nghÜa ®¹i sè Boole b»ng çch chØ ra nh÷ng tÝnh
chÊt mµ çc phÐp to¸n cÇn ph¶i tho¶ m·n.
§Þnh nghÜa 3.1.1. §¹i sè Boole lµ mét tËp B cã hai phÇn tö kh¸c nhau ký hiÖu lµ 0 vµ
1 víi hai phÐp to¸n hai ng«i +, . vµ mét phÐp to¸n mét ng«i ′ trªn B sao cho víi mäi
x,y,z thuéc B ta lu«n cã:
a) LuËt giao ho¸n: x+y=y+x; x.y=y.x
b) LuËt kÕt hîp: (x+y)+z=x+(y+z); (x.y).z=x.(y.z)
c) LuËt ph©n phèi: x.(y+z)=(x.y)+(x.z); x+(y.z)=(x+y).(x+z)
d) LuËt ®ång nhÊt: x+0=x; x.1=x

e) LuËt bï: x+x′ =1; x.x′ =0
Tõ ®Þnh nghÜa trªn ta thÊy tËp B={0,1} víi çc phÐp to¸n AND, OR vµ NOT; tËp
hîp çc mÖnh ®Ò n biÕn víi çc phÐp to¸n logic  ; tËp tÊt c¶ çc tËp con cña tËp vò
trô víi çc phÐp to¸n hîp, giao vµ to¸n tö lÊy phÇn bï ®Òu lµ çc ®¹i sè Boole.
Dïng çc luËt ®-îc nªu trong ®Þnh nghÜa 3.1.1 ta cã thÓ chøng minh ®-îc nhiÒu
tÝnh chÊt kh¸c còng ®óng víi mäi ®¹i sè Boole.
§Þnh lý 3.1.1. PhÇn tö x′ trong ®Þnh nghÜa 3.1.1 cña mét ®¹i sè Boole bÊt kú lµ duy
nhÊt. Cô thÓ, nÕu x+y=1 vµ x.y=0 th× y=x′.
Chøng minh: ThËt vËy, ta cã
y = y.1 [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 d)]

= y(x+x′) [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 e)]
= y.x+y.x′ [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 c)]
= x.y+y.x′ [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 b)]
= 0 + y.x′ [Theo gi¶ thiÕt]

= x.x′ +y.x′ [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 e)]
= x.x′ +x′.y [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 b)]

= x′.(x+y) [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 c)]
= x′.1 [Theo gi¶ thiÕt]

= x′ [Theo ®Þnh nghÜa 3.1.1 d)].
Do ®Þnh lý trªn, ta cã thÓ ®Þnh nghÜa:

§Þnh nghÜa 3.1.2. PhÇn tö x′ trong mét ®¹i sè Boole bÊt kú ®-îc gäi lµ phÇn tö bï
cña x.
T-¬ng tù nh- ®Þnh lý 3.1.1 ta cã thÓ chøng minh ®Þnh lý sau:

§Þnh lý 3.1.2. Gi¶ sö B=(S, +,., ′ , 0, 1) lµ mét ®¹i sè Boole. Khi ®ã x, y  S ta
lu«n cã:
f) x+x=x; x.x=x, x  S (luËt luü ®¼ng)
g) (x+y) = x.y; (x.y)=x+y, x, y  S (luËt De Morgan)
h) x + 1 = x; x.0=0
i) x + x.y = x; x(x+y)= x, x, y  S
j) (x′)′ =x, x  S
k) 1′ =0; 0′ =1.
3.2. Hµm Boole vµ vÊn ®Ò tæng hîp m¹ch
Gi¶ sö X(x1,x2,...,xn) lµ mét biÓu thøc Boole. Khi ®ã hµm sè f(x1,x2,...,xn) =

X(x1,x2,...,xn) ®-îc gäi lµ hµm sè Boole. Ký hiÖu B={0,1}, ta cã hµm Boole
f(x1,x2,...,xn) lµ mét ¸nh x¹ tõ Bn vµo B. Ng-îc l¹i, mäi hµm n biÕn f(x1,x2,...,xn) tõ Bn
vµo B bÊt kú ®Òu cã thÓ biÓu diÔn d-íi d¹ng mét biÓu thøc Boole. Khi thiÕt kÕ mét m¹ch
th-êng ng-êi ta cho biÕt tr-íc ®Çu ra cña m¹ch t-¬ng øng víi çc bé gi¸ trÞ ®Çu vµo.
ChÝnh v× vËy, bµi to¸n x¸c ®Þnh biÓu thøc t-¬ng øng biÓu diÔn hµm Boole trªn c¬ së cho
tr-íc çc gi¸ trÞ cña hµm ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc thiÕt kÕ çc m¹ch. D-íi
®©y, th«ng qua mét vÝ dô, chóng ta sÏ xem xÐt mét ph-¬ng ph¸p t×m biÓu thøc Boole
biÓu diÔn mét hµm Boole.
VÝ dô 3.2.1. Cho hµm Boole cã gi¸ trÞ ®-îc cho trong b¶ng. H·y x¸c ®Þnh biÓu
thøc Boole t-¬ng øng cña hµm ®ã.
x1 x2 x3 f(x1,x2,x3)
1 1 1 1
1 1 0 0
1 0 1 0
1 0 0 1
0 1 1 0
0 1 0 1
0 0 1 0
0 0 0 0
Gi¶i: XÐt dßng thø nhÊt cña b¶ng vµ tæ hîp
x1  x 2  x3 (1)
Ta cã nhËn xÐt lµ nÕu x1  x 2  x 3  1 nh- trong dßng thø nhÊt cña b¶ng th× gi¸
trÞ cña biÓu thøc (1) sÏ b»ng 1. Çc gi¸ trÞ cña xi ®-îc cho trong bÊt kú dßng nµo kh¸c
®Òu lµm cho (1) b»ng 0. T-¬ng tù, ®èi víi dßng thø t- cña b¶ng ta x©y dùng tæ hîp
x1  x 2  x 3 (2).
Gi¸ trÞ cña biÓu thøc (2) cho gi¸ trÞ 1 chØ khi çc xi cã gi¸ trÞ cho ë dßng thø t-
cña b¶ng, cßn víi çc gi¸ trÞ cña çc xi cho bëi çc dßng kh¸c cña b¶ng ®Òu lµm cho gi¸
trÞ biÓu thøc (2) b»ng 0.
Thñ tôc x©y dùng çc biÓu thøc (1), (2) ë ®©y kh¸ râ rµng. XÐt dßng R bÊt kú cña
b¶ng cã gi¸ trÞ ®Çu ra b»ng 1. X©y dùng tæ hîp x1  x 2  x3 vµ thay thÕ mçi xi trong tæ
hîp b»ng x i nÕu gi¸ trÞ cña biÕn xi ®ã trong dßng R b»ng 0. Tæ hîp thu ®-îc sÏ nhËn gi¸
trÞ 1 khi vµ chØ khi xi nhËn çc gi¸ trÞ t-¬ng øng cho trong dßng R cña b¶ng. Nh- vËy,
víi dßng thø 6 cña b¶ng ta nhËn ®-îc tæ hîp:
x 1  x 2  x 3 (3)
TiÕp theo, lÊy tæng OR cña (1)-(3) ta nhËn ®-îc biÓu thøc Boole:
( x1  x 2  x 3 )  ( x1  x 2  x 3 )  ( x 1  x 2  x 3 ) (4)
DÔ dµng kiÓm tra l¹i ®-îc lµ biÓu thøc trªn chØ nhËn gi¸ trÞ b»ng 1 khi vµ chØ khi
x1,x2,x3 nhËn çc gi¸ trÞ trªn çc dßng cña b¶ng t-¬ng øng víi gi¸ trÞ f(x1,x2,x3) = 1,
cßn khi x1,x2,x3 nhËn çc gi¸ trÞ t-¬ng øng víi nh÷ng dßng f(x1,x2,x3) = 1 th× biÓu
thøc (4) còng nhËn gi¸ trÞ 0. Do vËy (4) chÝnh lµ biÓu thøc Boole t-¬ng øng cña hµm f
cÇn t×m.
f ( x1 , x 2 , x3 )  ( x1  x 2  x 3 )  ( x1  x 2  x 3 )  ( x 1  x 2  x 3 ) .
VÝ dô 3.2.1 minh ho¹ mét ph-¬ng ph¸p x©y dùng biÓu thøc Boole biÓu diÔn mét
hµm Boole cã çc gi¸ trÞ ®· cho. Mçi mét tæ hîp gi¸ trÞ cña çc biÕn lµm cho hµm cã gi¸
trÞ 1 sÏ dÉn tíi mét tÝch Boole cña çc biÕn hoÆc çc phÇn bï cña chóng.
§Þnh nghÜa 3.2.1. Mét biÕn Boole hoÆc phÇn bï cña nã ®-îc gäi lµ mét tôc biÕn.
TÝch Boole y1  y 2  ...  y n trong ®ã y i  x i hoÆc y i  x i víi x1, x2,...,xn lµ çc biÕn
Boole ®-îc gäi lµ mét tiÓu h¹ng (minterm). Do ®ã, tiÓu h¹ng lµ tÝch cña n tôc biÕn.
Mét tiÓu h¹ng cã gi¸ trÞ 1 ®èi víi mét vµ chØ mét tæ hîp gi¸ trÞ cña çc biÕn cña
nã. ChÝnh x¸c h¬n, tiÓu h¹ng y1  y 2  ...  y n b»ng 1 khi vµ chØ khi mäi yi=1 vµ ®iÒu
nµy chØ x¶y ra khi vµ chØ khi xi  1 nÕu y i  x i vµ xi  0 khi y i  x i .
B»ng çch lÊy tæng Boole cña çc tiÓu h¹ng ph©n biÖt chóng ta cã thÓ lËp ®-îc
biÓu thøc Boole víi tËp çc gi¸ trÞ ®· ®-îc cho tr-íc. §Æc biÖt, tæng Boole cña çc tiÓu
h¹ng cã gi¸ trÞ 1 khi vµ chØ khi mét trong çc tiÓu h¹ng cã gi¸ trÞ b»ng 1. TiÓu h¹ng ®ã
cã gi¸ trÞ 0 ®èi víi mäi tæ hîp gi¸ trÞ cßn l¹i cña çc biÕn. Do ®ã, víi mét hµm Boole ®·
cho ta cã thÓ lËp mét tæng Boole çc tiÓu h¹ng cã gi¸ trÞ 1 khi hµm ®ã cã gi¸ trÞ 1 vµ cã
gi¸ trÞ 0 khi hµm ®ã cã gi¸ trÞ 0. Çc tiÓu h¹ng cña tæng Boole nµy t-¬ng øng víi çc tæ
hîp gi¸ trÞ lµm cho hµm cã gi¸ trÞ 1. Tæng Boole çc tiÓu h¹ng biÓu diÔn hµm ®-îc gäi lµ
khai triÓn tæng çc tÝch Boole hay d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c (d¹ng chuÈn tuyÓn) cña hµm
Boole.
VÝ dô 3.2.2. Gi¶ sö cÇn ph¶i t×m d¹ng chuÈn tuyÓn cña mét hµm ®-îc cho bëi
biÓu thøc Boole sau:
f ( x1 , x 2 , x 3 )  ( x1  x 2 )  x3
Chóng ta cã thÓ x©y dùng b¶ng logic cña f råi sau ®ã b»ng ph-¬ng ph¸p tr×nh
bµy ë trªn ®Ó x©y dùng d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c t-¬ng øng. Tuy nhiªn, ta còng cã thÓ sö
dông çc tÝnh chÊt cña çc phÐp to¸n AND, OR, NOT vµ ®Þnh nghÜa d¹ng tuyÓn chuÈn
t¾c ®Ó gi¶i bµi to¸n ®Æt ra. ThËt vËy, tr-íc tiªn, ta ¸p dông luËt ph©n phèi ®Ó ®-a biÓu
thøc cña f vÒ d¹ng sau:
( x1  x 2 )  x 3  ( x1  x3 )  ( x2  x3 )
MÆc dï biÓu thøc thu ®-îc lµ tæng cña çc tÝch Boole, song ®©y ch-a ph¶i lµ
d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c, v× mçi tiÓu h¹ng cã mÆt trong biÓu thøc trªn kh«ng chøa tÊt c¶ çc
biÕn x1,x2,x3. Tuy nhiªn, ta cã thÓ biÕn ®æi biÓu thøc ®ã nh- sau:
( x1  x3 )  ( x2  x3 )  ( x1  x3  1)  ( x2  x3  1)
 ( x1  x3 ( x2  x 2 ))  ( x2  x3 ( x1  x1 ))
 ( x1  x2  x3 )  ( x1  x 2  x3 )  ( x1  x2  x3 )  ( x1  x2  x3 )
 ( x1  x2  x3 )  ( x1  x 2  x3 )  ( x1  x2  x3 )
BiÓu thøc cuèi cïng chÝnh lµ d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c cña hµm f ®· cho.
NhËn xÐt 3.2.1. Sö dông nguyªn lý ®èi ngÉu (xem nhËn xÐt 2.1.1) ta còng cã thÓ
t×m ®-îc biÓu diÔn cña mét hµm Boole bÊt kú d-íi d¹ng tÝch cña çc tæng Boole. BiÓu
diÔn Êy ®-îc gäi khai triÓn tÝch çc tæng Boole hay lµ d¹ng héi chuÈn t¾c (d¹ng chuÈn
héi) cña hµm Boole. Mét ph-¬ng ph¸p t×m d¹ng héi chuÈn t¾c cña mét hµm Boole ®-îc
cho trong bµi tËp 25 ë cuèi ch-¬ng nµy.
4. Mét vµi øng dông
4.1. Bé céng
Trong phÇn nµy chóng ta sÏ thiÕt kÕ çc m¹ch logic ®Ó thùc hiÖn phÐp céng hai sè
nguyªn d-¬ng tõ çc khai triÓn nhÞ ph©n cña chóng. S¬ ®å m¹ch ®ã sÏ ®-îc x©y dùng tõ
mét sè m¹ch thµnh phÇn. §Ó d¬n gi¶n trong çch viÕt, chóng ta sÏ thay çc ký hiÖu ,
b»ng çc dÊu . vµ +.
Tr-íc hÕt chóng ta x©y dùng mét m¹ch ®-îc dïng ®Ó t×m gi¸ trÞ x+y víi x, y lµ çc
bit. §Çu vµo m¹ch nµy sÏ lµ x vµ y v× gi¸ trÞ cña chóng ®Òu b»ng 0 hoÆc 1. §Çu ra sÏ
gåm 2 bit s vµ c, trong ®ã s lµ bit tæng vµ c lµ bit nhí. M¹ch nµy ®-îc gäi lµ m¹ch nhiÒu
®Çu ra v× nã cã lín h¬n mét ®Çu ra (çc hµm vµ çc biÓu thøc Boole mµ chóng ta xÐt ë
phÇn trªn t-¬ng øng víi çc m¹ch chØ cã mét ®Çu ra). M¹ch mµ chóng ta ®ang thiÕt kÕ
®-îc gäi lµ bé nöa céng, v× nã céng hai bit mµ kh«ng xÐt ®Õn sè nhí tõ phÐp céng tr-íc.
B¶ng çc gi¸ trÞ ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña bé nöa céng cã d¹ng nh- sau:
§Çu vµo vµ ®Çu ra cña bé nöa céng
§Çu vµo §Çu ra
x y s c
1 1 0 1
1 0 1 0
0 1 1 0
0 0 0 0
Tõ b¶ng trªn ta thÊy c  x. y , s  x. y  x. y  ( x  y ).( x. y ) . Do ®ã m¹ch cho trªn

h×nh 1 sÏ tÝnh tæng s vµ bit nhí c tõ çc bit x vµ y.
x
s
y
H×nh 1. Bé nöa céng
B©y giê chóng ta sÏ x©y dùng bé céng ®Çy ®ñ ®Ó tÝnh tæng vµ bit nhí khi hai bit
®-îc céng cïng víi sè nhí. §Çu vµo ®èi víi bé céng ®Çy ®ñ lµ çc bit x, y vµ sè nhí ci,
®Çu ra lµ bit tæng s vµ bit nhí míi ci+1.
§Çu vµo vµ ®Çu ra cña bé céng ®Çy ®ñ
§Çu vµo §Çu ra
x y ci s ci+1
1 1 1 1 1
1 1 0 0 1
1 0 1 0 1
1 0 0 1 0
0 1 1 0 1
0 1 0 1 0
0 0 1 1 0
0 0 0 0 0
Hai ®Çu ra cña bé céng ®Çy ®ñ, tøc lµ bit tæng s vµ bit nhí ci+1 ®-îc biÓu diÔn
bëi çc d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c nh- sau:
s  x. y.ci  x. y.c i  x. y.c i  x. y.ci
ci 1  x. y.ci  x. y.c i  x. y.ci  x. y.ci
Dïng çc cæng AND, OR, NOT t-¬ng øng ta cã thÓ thiÕt kÕ ®-îc bé céng ®Çy ®ñ.
Tuy nhiªn, thay v× thiÕt kÕ bé céng Êy tõ çc phÇn tö c¬ b¶n, ta sÏ dïng çc bé nöa céng
®Ó t¹o çc ®Çu ra mong muèn nh- ®-îc chØ ra trong h×nh vÏ d-íi ®©y.
x
y s
H×nh 2. Bé céng ®Çy ®ñ
4.2. Cùc tiÓu ho¸ çc m¹ch. Ph-¬ng ph¸p Quine-McCluskey

4.2.1. Cùc tiÓu ho¸ çc m¹ch. Trong çc môc trªn ta ®· thÊy cïng mét hµm sè cã thÓ
cã nhiÒu c«ng thøc biÓu diÔn kh¸c nhau. T-¬ng tù nh- vËy, mét m¹ch tæ hîp cã thÓ cã
nhiÒu thiÕt kÕ víi çc phÇn tö kh¸c nhau. HiÖu qu¶ cña mét m¹ch tæ hîp phô thuéc rÊt
nhiÒu vµo sè l-îng çc cæng vµ sù bè
x
trÝ çc cæng ®ã. Qu¸ tr×nh thiÕt kÕ y xyz
mét m¹ch ®-îc b¾t ®Çu b»ng viÖc x©y z
dùng b¶ng logic chØ râ çc gi¸ trÞ ®Çu xyz+xy z

ra t-¬ng øng víi mçi mét tæ hîp ®Çu x
vµo. Sö dông çc b¶ng logic dã, ta x y z
 y
y
lu«n cã thÓ dïng khai triÓn tæng çc
tÝch cña m¹ch (d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c)
z
®Ó t×m ra tËp çc cæng logic thùc hiÖn Hình 1.
m¹ch ®ã. Tuy nhiªn, khai triÓn Êy cã x xz
thÓ chøa çc sè h¹ng nhiÒu h¬n møc z
cÇn thiÕt vµ b»ng çc biÕn ®æi t-¬ng ®-¬ng chóng ta cã thÓ rót gän d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c
cña m¹ch. VÝ dô, mét m¹ch tæ hîp cã d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c lµ x. y. z  x. y.z cã thÓ rót
gän nh- sau:
x. y. z  x. y. z  x. y.( z  z )  x. y.1  x. y
BiÓu thøc cuèi cïng còng lµ mét biÓu diÔn cña m¹ch ®· cho nh-ng víi sè l-îng
phÐp to¸n Ýt h¬n. Hai thùc hiÖn kh¸c nhau cña m¹ch ®-îc cho trªn h×nh 1.
Râ rµng lµ m¹ch thø hai ®¬n gi¶n h¬n m¹ch thø nhÊt, nã chØ dïng mét cæng,
trong khi m¹ch thø nhÊt ph¶i dïng tíi ba cæng vµ mét bé ®¶o.
VÝ dô nªu trªn cho thÊy cÇn thiÕt ph¶i t×m çch biÓu diÔn m¹ch b»ng biÓu thøc
®¬n gi¶n nhÊt cã thÓ ®-îc. §©y còng chÝnh lµ néi dung c¬ b¶n cña bµi to¸n cùc tiÓu ho¸
m¹ch tæ hîp. Môc ®Ých cña çc ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu ho¸ m¹ch tæ hîp lµ t¹o tæng Boole
çc tÝch Boole chøa mét sè nhá nhÊt tÝch çc tôc biÕn sao cho çc tÝch nµy l¹i chøa mét
sè Ýt nhÊt çc tôc biÕn trong sè tÊt c¶ nh÷ng tæng çc tÝch Boole biÓu diÔn cïng mét
m¹ch. D-íi ®©y ta sÏ xÐt mét trong sè çc ph-¬ng ph¸p Êy ph-¬ng ph¸p Quine-
McCluskey do W.V.Quine vµ E.J.McCluskey ph¸t triÓn vµo nh÷ng n¨m 1950.
4.2.2. Ph-¬ng ph¸p Quine-McCluskey. Ph-¬ng ph¸p nµy gåm hai thñ tôc chÝnh.
Thñ tôc thø nhÊt x¸c ®Þnh çc sè h¹ng lµ øng viªn ®Ó ®-a vµo khai triÓn cùc tiÓu nh- mét
tæng çc tÝch Boole. Thñ tôc thø hai x¸c ®Þnh trong sè çc øng viªn ®ã, çc sè h¹ng nµo
lµ thùc sù dïng ®-îc. Chóng ta sÏ xem xÐt ph-¬ng ph¸p nµy th«ng qua mét vÝ dô minh
ho¹.
Cô thÓ, chóng ta sÏ dïng ph-¬ng ph¸p Quine-McCluskey ®Ó t×m biÓu thøc cùc
tiÓu t-¬ng ®-¬ng víi tæng çc tÝch Boole sau:
x. y. z  x. y. z  x. y.z  x. y.z  x. y.z
Ta sÏ biÓu diÔn çc tiÓu h¹ng trong tæng trªn b»ng çc x©u bit. Bit ®Çu tiªn sÏ lµ
1 nÕu xuÊt hiÖn x vµ lµ 0 nÕu xuÊt hiÖn x . T-¬ng tù, bit thø hai (bit thø 3) sÏ lµ 1 nÕu
xuÊt hiÖn y (z) vµ lµ 0 nÕu xuÊt hiÖn y(z ) . Sau ®ã chóng ta nhãm çc sè h¹ng theo sè
l-îng çc trÞ 1 trong çc x©u bit t-¬ng øng. Th«ng tin nµy ®-îc ghi trong b¶ng 1.
B¶ng 1
TiÓu h¹ng X©u bit Sè çc sè 1
x.y.z 111 3
x. y. z 101 2
x. y. z 011 2
x. y. z 001 1
x. y. z 000 0
Çc tiÓu h¹ng cã thÓ ®-îc tæ hîp l¹i lµ nh÷ng sè h¹ng chØ kh¸c nhau mét tôc
biÕn. Do ®ã, hai sè h¹ng cã thÓ tæ hîp ®-îc sÏ chØ kh¸c nhau mét con sè 1 trong çc x©u
bit biÓu diÔn çc sè h¹ng ®ã. Khi hai tiÓu h¹ng ®-îc tæ hîp thµnh mét tÝch, tÝch nµy sÏ
chøa hai tôc biÕn. TÝch cã hai tôc biÕn®-îc biÓu diÔn b»ng mét dÊu g¹ch ngang ®Ó chØ
biÕn kh«ng xuÊt hiÖn. VÝ dô, tiÓu h¹ng x. y.z vµ x. y.z ®-îc biÓu diÔn b»ng çc x©u bit
101 vµ 001 cã thÓ ®-îc tæ hîp thµnh y.z ®-îc biÓu diÔn b»ng x©u 01. TÊt c¶ çc cÆp
tiÓu h¹ng tæ hîp ®-îc vµ tÝch t¹o thµnh tõ çc tæ hîp ®ã ®-îc cho trong b¶ng 2. TiÕp
theo, tÊt c¶ çc cÆp tÝch cã hai tôc biÕn cã thÓ tæ hîp ®-îc sÏ ®-îc tæ hîp thµnh sè h¹ng
cã mét tôc biÕn. Hai tÝch nh- vËy cã thÓ tæ hîp ®-îc nÕu chóng chøa tôc biÕn cña cïng
hai biÕn. Çc tôc biÕn nµy chØ kh¸c nhau ®èi víi mét trong hai biÕn ®ã. Nãi theo ng«n
ng÷ çc x©u biÓu diÔn çc tÝch ®ã, th× hai x©u ®ã ph¶i cã g¹ch ngang ë cïng mét vÞ trÝ vµ
chØ kh¸c nhau ë mét trong hai vÞ trÝ cßn l¹i. VÝ dô, chóng ta cã thÓ tæ hîp çc tÝch
y.z , y.z ®-îc biÓu diÔn bëi çc x©u 11, -01 thµnh z víi biÓu diÔn t-¬ng øng bëi x©u 1.
TÊt c¶ nh÷ng tæ hîp cã thÓ ®-îc t¹o theo çch ®ã ®-îc cho trong b¶ng 2.
B¶ng 2
B-íc 1 B-íc 2
Sè h¹ng X©u Sè X©u Sè X©u

bit h¹ng bit h¹ng bit
1 x. y. z 111 (1,2) x. z 1-1 (1,2,3,4) z --1
2 x. y. z 101 (1,3) y.z -11
3 x. y. z 011 (2,4) y.z -01
4 x. y. z 001 (3,4) x.z 0-1
5 x. y. z 000 (4,5) x. y 00-
Trong b¶ng 2 còng chØ ra nh÷ng sè h¹ng ®· ®-îc dïng ®Ó t¹o ra çc tÝch cã sè
tôc biÕn nhá h¬n song kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã mÆt trong biÓu thøc cùc tiÓu. Thñ tôc
tiÕp theo cña ph-¬ng ph¸p lµ nhËn d¹ng tËp cùc tiÓu çc tÝch cÇn thiÕt cã mÆt trong biÓu
diÔn cÇn t×m. C«ng viÖc nµy ®-îc b¾t ®Çu víi tÊt c¶ çc tÝch ch-a ®-îc dïng ®Ó x©y
dùng çc tÝch cã sè tôc biÕn Ýt h¬n (trong vÝ dô ®ang xÐt ®ã lµ z , x. y ). TiÕp theo, ta lËp
b¶ng 3, trong ®ã cã mét dßng dµnh cho mçi øng viªn ®· ®-îc t¹o ra b»ng çch tæ hîp
çc sè h¹ng gèc (ban ®Çu) vµ mét cét dµnh cho mçi sè h¹ng gèc. Ta ®¸nh dÊu x ë «
t-¬ng øng trong b¶ng, nÕu sè h¹ng gèc trong khai triÓn tæng çc tÝch ®· ®-îc dïng ®Ó
t¹o tÝch øng viªn ®ã. Trong tr-êng hîp nµy ta nãi tÝch øng viªn ®· phñ tiÓu h¹ng gèc.
Chóng ta cÇn ph¶i bao hµm Ýt nhÊt mét tÝch phñ mçi mét tiÓu h¹ng gèc. Do ®ã, bÊt cø
khi nµo chØ cã mét dÊu x trong mét cét cña b¶ng, th× tÝch t-¬ng øng víi hµng cã x ®ã sÏ
cÇn ph¶i ®-îc sö dông trong biÓu diÔn cÇn t×m. Tõ b¶ng 4 ta thÊy c¶ z lÉn x. y ®Òu lµ cÇn
thiÕt. Do vËy ®¸p sè cuèi cïng sÏ lµ z  x. y .
B¶ng 3
x. y. z x. y.z x. y.z x. y.z x. y.z
z x x x x
x. y x x
B©y giê chóng ta cïng ®óc kÕt l¹i tr×nh tù çc b-íc cÇn thùc hiÖn theo ph-¬ng
ph¸p Quine-McCluskey ®Ó rót gän mét khai triÓn tæng çc tÝch:
1. BiÓu diÔn mçi tiÓu h¹ng n bit b»ng mét x©u bit cã ®é dµi n víi sè 1 ë vÞ trÝ thø i
nÕu xi xuÊt hiÖn vµ víi sè 0 nÕu x i xuÊt hiÖn.
2. Nhãm çc x©u bit theo sè çc sè 1 cã mÆt trong chóng.
3. X¸c ®Þnh tÊt c¶ çc tÝch n-1 biÕn cã thÓ t¹o thµnh b»ng çch lÊy tæng Boole çc
tÝch trong khai triÓn ®ã, Çc tiÓu h¹ng cã thÓ tæ hîp ®-îc biÓu diÔn b»ng çc x©u
bit chØ kh¸c nhau ë mét vÞ trÝ. BiÓu diÔn çc tÝch n-1 biÕn nµy b»ng çc x©u bit cã
sè 1 ë vÞ trÝ thø i nÕu ë ®ã cã xi , hoÆc sè 0 nÕu ë vÞ trÝ ®ã cã x i hoÆc lµ mét dÊu
g¹ch ngang nÕu ë ®ã kh«ng cã kh«ng cã mét tôc biÕn nµo liªn quan ®Õn xi trong
tÝch.
4. X¸c ®Þnh tÊt c¶ çc tÝch n-2 biÕn cã thÓ ®-îc t¹o thµnh b»ng çch lÊy tæng Boole
cña çc tÝch n-1 biÕn ®· t×m ®-îc ë b-íc tr-íc. Çc tÝch n-1 biÕn cã thÓ tæ hîp
®-îc biÓu diÔn b»ng çc x©u bit cã dÊu g¹ch ngang ë cïng vÞ trÝ vµ kh¸c nhau
chØ ë mét vÞ trÝ trong sè çc vÞ trÝ cßn l¹i.
5. TiÕp tôc tiÕn hµnh tæ hîp çc tÝch Boole thµnh çc tÝch cã sè biÕn Ýt h¬n theo
çch t-¬ng tù ë b-íc 4 cho tíi khi nµo kh«ng thÓ rót gän ®-îc n÷a.
6. T×m tÊt c¶ çc tÝch Boole xuÊt hiÖn nh-ng kh«ng ®-îc dïng ®Ó lËp tÝch Boole víi
sè tôc biÕn bít ®i 1.
7. LËp b¶ng x¸c ®Þnh mçi tÝch thu ®-îc ®· phñ nh÷ng tiÓu h¹ng gèc ban ®Çu nµo
víi ®iÒu kiÖn mçi tiÓu h¹ng ph¶i ®-îc phñ Ýt nhÊt bëi mét tÝch. Trªn c¬ së ®ã x¸c
®Þnh tËp nhá nhÊt çc tÝch Boole sao cho tæng cña chóng biÓu diÔn hµm ®· cho
ban ®Çu.
§Ó kÕt thóc, ta xÐt thªm mét vÝ dô minh ho¹ sau:

VÝ dô 4.2.1. T×m biÓu thøc cùc tiÓu t-¬ng ®-¬ng víi tæng çc tÝch Boole sau:
v.x. y.z  v.x. y.z  v.x. y.z  v.x. y.z  v.x. y.z  v.x. y.z  v.x. y.z  v.x. y.z
KÕt qu¶ thùc hiÖn çc b-íc cña ph-¬ng ph¸p Quine-McCluskey ®-îc cho trong
çc b¶ng 4-6.
B¶ng 4
TiÓu h¹ng X©u bit Sè çc sè 1
v.x.y.z 1111 4
v. x. y. z 0111 3
v. x. y. z 1011 3
v. x. y. z
1101 3
v. x. y. z
1110 3
v.x. y.z 0011 2
v.x. y.z 1010 2
v. x. y. z 0001 1
B¶ng 5
B-íc 1 B-íc 2
Sè h¹ng X©u bit Sè h¹ng X©u bit Sè h¹ng X©u bit
1 v.x. y.z 1111 (1,2) x. y. z -111 (1,2,3,6) y.z --
2 v.x. y.z 0111 (1,3) v. y.z 1-11 (1,3,5,7) v.y 11
3 v. x. y.z 1011 (1,4) v. x.z 11-1 1-

1-
4 v. x. y.z 1101 (1,5) v.x. y 111-
5 v. x. y.z 1110 (2,6) v. y.z 0-11
6 v.x. y.z 0011 (3,6) x. y. z -011
7 v. x. y.z 1010 (3,7) v. x. y 101-
8 v. x. y.z 0001 (6,8) v.x.z 00-1
B¶ng 6
v.x. y.z v. x. y. z v. x. y.z v. x. y. z v. x. y. z v. x. y.z v. x. y.z v. x. y. z
v.y x x x x
y.z x x x x
v. x.z x x
v.x.z x x
Tõ b¶ng 6 ta suy ra biÓu thøc cùc tiÓu cÇn t×m lµ:

v.x.z  v.x.z  v. y  y.z
Bµi tËp.
ViÕt biÓu thøc Boole biÓu diÔn çc m¹ch tæ hîp sau:
1. x1
x2
2. 3.
x1
x1 x2
x2 x3
4.
x1
x2
x3
5.
x1
x2
x3
x4
Cho x1=1, x2=1, x3=0, x4=1, tÝnh gi¸ trÞ çc biÓu thøc Boole sau:
6. ( x1  ( x 2  ( x1  x 2 )))  (( x1  x 2 )  ( x1  x 3 )
7. ((( x1  x 2 )  ( x 3  x 4 ))  (( x1  x3 )  ( x 2  x3 )))  ( x1  x 4 )
KiÓm tra çc ®¼ng thøc sau:

8. x1  ( x 2  x 3 )  ( x1  x 2 )  ( x1  x 3 )
9. ( x1  x 2 )  ( x 3  x 4 )  ( x 3  x1 )  ( x 3  x 2 )  ( x 4  x1 )  ( x 4  x 2 )
10. Gi¶ sö X ( x1 , x2 ,..., xn ) lµ mét biÓu thøc Boole bÊt kú trªn çc biÕn x1 , x2 ,..., xn .
Chøng minh r»ng X * ( x1 , x2 ,..., xn )  X ( x1 , x 2 ,..., x n ) (dÊu * ®Ó chØ biÓu thøc ®èi ngÉu).
11. Cho X ( x1 , x2 ,..., xn ) vµ Y ( x1 , x2 ,..., xn ) lµ hai biÓu thøc Boole trªn çc biÕn
x1 , x2 ,..., xn vµ X  Y . Sö dông kÕt qu¶ bµi tËp 10, chøng minh r»ng X *  Y * .
12. H·y chøng tá cæng AND cã thÓ biÓu diÔn qua çc cæng OR vµ NOT.
13. Cæng NAND lµ mét m¹ch logic nhËn ®Çu vµo lµ 2 bit x1 vµ x2, cho ®Çu ra ký kiÖu lµ
 0 nÕu x1  x2 =1;
x1  x2  
1 trong çc tr-êng hîp cßn l¹i.
Cæng NAND ®-îc biÓu diÔn nh- h×nh bªn. H·y x

chøng tá chØ dïng çc cæng NAND cã thÓ thiÕt kÕ çc y x1  x2
m¹ch t-¬ng ®-¬ng víi çc cæng AND, OR, NOT.
14. Gi¶ sö S={1,2,3,6} vµ çc phÐp to¸n .,+, trªn S ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
x+y=USCNN(x,y); x.y=BSCNN(x,y); x=6/x.
Chøng tá (S,.,+,,1,6) lµ mét ®¹i sè Boole.
T×m çc d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c cña çc hµm sau vµ vÏ çch m¹ch tæ hîp t-¬ng
øng cña chóng.
15.
x1 x2 f(x,y)
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Hµm víi gi¸ trÞ cho trong b¶ng trªn ®-îc gäi lµ hµm XOR vµ ký hiÖu lµ x  y .
BiÓu diÔn hµm XOR qua çc cæng AND, OR, NOT ®-îc cho trong h×nh vÏ d-íi ®©y.
x
y x y
16.
x y z f(x,y,z)
1 1 1 1
1 1 0 1
1 0 1 0
1 0 0 1
0 1 1 0
0 1 0 0
0 0 1 1
0 0 0 1
17.
x y z f(x,y,z)
1 1 1 1
1 1 0 1
1 0 1 0
1 0 0 1
0 1 1 1
0 1 0 1
0 0 1 0
0 0 0 0
18.
x y z t f(x,y,z,t)
1 1 1 1 1
1 1 1 0 0
1 1 0 1 1
1 1 0 0 0
1 0 1 1 0
1 0 1 0 0
1 0 0 1 0
1 0 0 0 1
0 1 1 1 1
0 1 1 0 0
0 1 0 1 0
0 1 0 0 0
0 0 1 1 1
0 0 1 0 0
0 0 0 1 0
0 0 0 0 0
Sö dông çc tÝnh chÊt ®¹i sè Boole t×m d¹ng tuyÓn chuÈn t¾c cña çc hµm sau
(d-íi ®©y thay v× a  b ta sÏ viÕt ®¬n gi¶n lµ ab ):
19. f ( x , y )  ( x  y )( x  y )
20. f ( x , y , z )  ( xy  xz )( x  yz )
21. f ( x, y, z )  x  ( y  ( x y  xz ))
22. f ( x, y, z )  ( xy  xz )( xyz  yz )( x yz  x y  x yz  xyz )
23. f ( w, x, y, z )  (wx yz  x yz )( xyz  yz )( x yz  x. y  x yz  xyz )
24. Chøng minh r»ng, tæng Boole y1  y2  ...  yn trong ®ã yi  xi hoÆc yi  x i cã gi¸
trÞ 0 ®èi víi chØ mét tæ hîp gi¸ trÞ çc biÕn, cô thÓ lµ khi xi  0 nÕu yi  xi vµ xi  1
nÕu yi  x i . Tæng Boole nµy ®-îc gäi lµ mét ®¹i h¹ng (maxterm).
25. Chøng minh r»ng mét hµm Boole cã thÓ ®-îc biÓu diÔn nh- tÝch çc ®¹i h¹ng (d¹ng
héi chuÈn t¾c cña hµm). (Gîi ý: §-a mét ®¹i h¹ng vµo tÝch nµy ®èi víi mçi tæ hîp gi¸ trÞ
cña çc biÕn lµm cho hµm ®ã nhËn gi¸ trÞ 0).
26. T×m d¹ng héi chuÈn t¾c cña çc hµm cho trong bµi tËp 15-18.
27. ThiÕt kÕ çc m¹ch thùc hiÖn sù bá phiÕu theo ®a sè cho 3 vµ cho 5 thµnh viªn.
28. ThiÕt kÕ hÖ thèng m¹ch ®Ìn ®-îc ®iÒu khiÓn bëi 2 c«ng t¾c sao cho ®Ìn s¸ng khi c¶ hai c«ng
t¾c cïng më hoÆc cïng ®ãng, ®Ìn t¾t trong çc tr-êng hîp cßn l¹i.
T×m çc khai triÓn cùc tiÓu cña çc biÓu thøc sau:
29. xyz  xyz  xyz  xy z
30. x. y. z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y. z.t
31. x. y. z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y.z.t  x. y. z.t  x. y. z.t
32. T×m çc m¹ch ®¬n gi¶n h¬n cã cïng ®Çu ra ®èi víi çc m¹ch sau:
x
y xyz
z
xyz +xyz
 x
x xyz
y
z
x
y xyz
z  z
x x y z
y  y
 z
z xy z +xyz+ xyz+ xyz
 x
x xyz
y
z  z
x
x x y z
y
y
z
z
Ch-¬ng V.
Automat, v¨n ph¹m vµ ng«n ng÷ h×nh thøc
Trong ch-¬ng nµy chóng ta sÏ nghiªn cøu ba lo¹i cÊu tróc rêi r¹c, ®ã lµ çc m¸y h÷u h¹n
tr¹ng th¸i, çc v¨n ph¹m vµ m¸y Turing. Çc lo¹i m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i ®-îc dïng trong viÖc
m« h×nh ho¸; çc v¨n ph¹m ®-îc dïng ®Ó cÊu t¹o çc tõ cña mét ng«n ng÷ vµ x¸c ®Þnh mét tõ cã
ë trong mét ng«n ng÷ hay kh«ng; m¸y Turing ®-îc dïng ®Ó nhËn d¹ng çc tËp hîp nãi chung vµ
®o¸n nhËn çc ng«n ng÷ nãi riªng. §©y lµ çc cÊu tróc cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau vµ ®ãng
vai trß quan träng trong çc m« h×nh tÝnh to¸n cña m¸y tÝnh hiÖn ®¹i.
1. M¹ch tuÇn tù vµ m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i
ë phÇn trªn, chóng ta ®· nghiªn cøu vÒ ®¹i sè Boole vµ çc s¬ ®å m¹ch thÓ hiÖn çc biÓu
thøc trªn ®¹i sè Boole. M« h×nh Êy míi ph¶n ¸nh ®-îc sù phô thuéc cña th«ng tin ®Çu ra víi
th«ng tin ®Çu vµo. Nã cßn kh¸c xa víi çc hÖ thèng xö lý th«ng tin trong thùc tÕ. §èi víi çc hÖ
thèng xö lý th«ng tin trong thùc tÕ, th«ng tin ®Çu ra kh«ng chØ phô thuéc vµo th«ng tin ®Çu vµo
mµ cßn phô thuéc vµo kÕt qu¶ çc b-íc xö lý trung gian. §Ó ph¶n ¸nh çc hÖ thèng xö lý th«ng
tin trong thùc tÕ, ng-êi ta th-êng sö dông çc m« h×nh m¹ch ®iÖn cã g¾n thªm bé nhí hoÆc bé
xö lý th«ng tin. HÖ thèng m¹ch cã kÕt nèi víi bé nhí hoÆc bé xö lý th«ng tin gäi lµ hÖ thèng
m¹ch tuÇn tù hay hÖ thèng m¹ch liªn tiÕp (sequential circuit).
1.1. M¹ch tuÇn tù
§Þnh nghÜa 1.1.1. Mét çch trùc quan chóng ta cã thÓ m« t¶ hÖ thèng m¹ch tuÇn tù nh-
h×nh 1. Cã thÓ coi hÖ thèng m¹ch tuÇn tù gåm:
- Mét kªnh vµo X ( kªnh nhËn th«ng tin vµo)
- Mét kªnh ra Y ( kªnh ph¸t tÝn hiÖu ra)
- Mét bé xö lý th«ng tin S
Bé chÕ biÕn th«ng tin

x y
vµ biÕn ®æi tr¹ng th¸i
S
H×nh 1. S¬ ®å m¹ch tuÇn tù
Chóng ta qui -íc qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña hÖ thèng m¹ch liªn tiÕp lµ rêi r¹c. NghÜa lµ viÖc
nhËn tÝn hiÖu vµo, ph¸t tÝn hiÖu ra vµ viÖc thay ®æi tr¹ng th¸i cña bé xö lý th«ng tin x¶y ra liªn
tiÕp t¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. Nãi mét çch kh¸c chóng ta cã thÓ ph©n chia qu¸ tr×nh ho¹t
®éng cña hÖ thèng theo thêi gian sao cho t¹i mçi thêi ®iÓm trong d·y thêi ®iÓm t1, t2 ,.., tn, viÖc
nhËn tÝn hiÖu vµo, ph¸t tÝn hiÖu ra vµ thay ®æi tr¹ng th¸i cña bé xö lý th«ng tin x¶y ra ®ång thêi.
Mét hÖ thèng ho¹t ®éng theo nguyªn lý trªn gäi lµ hÖ thèng ho¹t ®éng theo qu¸ tr×nh rêi r¹c.
NÕu kÝ hiÖu t lµ thêi ®iÓm ®ang xem xÐt, tÝn hiÖu vµo tõ kªnh x ë thêi ®iÓm t lµ xt , tÝn
hiÖu ph¸t ra t¹i thêi ®iÓm t ë kªnh ra y lµ yt vµ tr¹ng th¸i cña bé xö lý th«ng tin t¹i thêi ®iÓm t
lµ st . Khi ®ã cã thÓ diÔn ®¹t qu¸ tr×nh ho¹t ®éng rêi r¹c cña hÖ thèng m¹ch tuÇn tù theo c«ng
thøc to¸n häc sau:
st+1=(st, xt );
yt=(st, xt );
ë ®©y  kÝ hiÖu chØ nguyªn t¾c phô thuéc cña tr¹ng th¸i st+1 ®èi víi st, xt ;  kÝ hiÖu chØ nguyªn
t¾c phô thuéc cña tÝn hiÖu yt ®èi víi tr¹ng th¸i st vµ tÝn hiÖu vµo xt .
VÝ dô 1.1.1. Bé céng hai sè nhÞ ph©n x=0xnxn-1 ....x0 vµ y=0ynyn-1 ....y0 lµ mét hÖ thèng m¹ch liªn
tiÕp. Bé céng nµy ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c céng çc bÝt t-¬ng øng theo thø tù vµo tõ ph¶i sang
tr¸i , tæng nhËn ®-îc lµ d·y çc bÝt zn+1 zn zn-1.... z1 z0 . H×nh 2 m« t¶ tr¹ng th¸i lµm viÖc cña bé
céng khi n=3 t¹i çc thêi ®iÓm t0, t1, t2 víi x=010 ; y=011 vµ z=101
x0 = 0
Bé céng z0= 1
y0 = 1 t0 = 0 a)
x1 = 0
Bé céng z1 = 0
y1 = 1
t1 = 1 b)
x2= 0
Bé céng
y2= 0 t2 = 2 c)
H×nh 2.
1.2. M¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i
M¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i lµ mét hÖ thèng m¹ch tuÇn tù ®-îc ®Þnh nghÜa h×nh thøc nh- sau.
§Þnh nghÜa 1.2.1. M¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i M lµ bé 6 kÝ hiÖu M=(S, X, Y, , , s0):
- S lµ tËp h÷u h¹n, gäi lµ tËp çc tr¹ng th¸i
- X lµ tËp h÷u h¹n gäi lµ b¶ng çc kÝ hiÖu vµo hay b¶ng vµo
- Y lµ tËp h÷u h¹n gäi lµ b¶ng çc kÝ hiÖu ra hay b¶ng ra
-  lµ ¸nh x¹; : S x X  S;  ®-îc gäi lµ hµm chuyÓn tr¹ng th¸i

-  lµ ¸nh x¹; : S x X  Y;  ®-îc gäi lµ hµm ra
- s0  S lµ tr¹ng th¸i b¾t ®Çu cña m¸y tr¹ng th¸i
VÝ dô 1.2.1. Bé M=(S, X, Y, , , s0) cho sau ®©y lµ mét m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i:
S=q0,q1; X=a, b; y=0,1; s0=q0 ; hµm chuyÓn tr¹ng th¸i  vµ hµm ra  ®-îc cho ë b¶ng:
+ B¶ng x¸c ®Þnh hµm chuyÓn tr¹ng th¸i 
X/S q0 q1
a q0 q1
b q1 q1
Theo b¶ng trªn ta cã (a,q0)= q0; (a,q1)= q1 ; (b,q0 )= q1; (b,q1)= q1.
+ B¶ng x¸c ®Þnh hµm ra 
X/S q0 q1
a 0 1
b 1 0
Theo b¶ng trªn ta cã  (a,q0)=0;  (a,q1)=1;  (b,q0 )=1;  (b,q1)=0;
§Ó tiÖn cho viÖc xem xÐt mét çch trùc quan m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i, ng-êi ta ®-a ra çc
ph-¬ng ph¸p biÔu diÔn sau:
 Ph-¬ng ph¸p ®å thÞ
Trong ph-¬ng ph¸p ®å thÞ, ng-êi ta biÔu diÔn mçi m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i víi ®å thÞ cã
h-íng, trong ®ã mçi tr¹ng th¸i cña tËp S øng víi mét nót trong ®å thÞ, cung cã h-íng ®i tõ nót p
®Õn nót q vµ cã nh·n a/ nÕu (p,a) =q vµ  (p,a)= . Nót øng tr¹ng th¸i b¾t ®Çu cña m¸y sÏ
cã mòi tªn kh«ng ®i ra tõ nót nµo trá vµo nã .
VÝ dô 1.2.2. M¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i trong vÝ dô 1.2.1 cã thÓ biÓu diÔn bëi ®å thÞ h×nh 3.
a/0 a/1
start b/1
q0 q1
b/0
H×nh 3. BiÓu diÔn ®å thÞ cña m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i
 Ph-¬ng ph¸p b¶ng
Trong ph-¬ng ph¸p b¶ng hay cßn gäi lµ ph-¬ng ph¸p ma trËn ®Ó biÓu diÔn m¸y h÷u h¹n
tr¹ng th¸i ng-êi ta sö dông 2 ma trËn gåm m dßng vµ n cét, trong ®ã m lµ sè tr¹ng th¸i cña S, n
lµ sè kÝ tù vµo cña b¶ng vµo X. Ma trËn thø nhÊt dïng ®Ó x¸c ®Þnh hµm chuyÓn tr¹ng th¸i: phÇn
tö ë hµng i, cét j ghi tr¹ng th¸i qk nÕu (qi,aj) = qk. Ma trËn thø hai dïng ®Ó x¸c ®Þnh hµm ra :
phÇn tö ë hµng i, cét j ghi kY nÕu (qi,aj) = k (xem vÝ dô 1.2.1).
2. Automat h÷u h¹n
Automat h÷u h¹n lµ mét tr-êng hîp ®Æc biÖt cña m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i, tuy vËy nã l¹i lµ
c«ng cô rÊt quan träng ®Ó nghiªn cøu ng«n ng÷ thuËt to¸n vµ sö lý th«ng tin tuÇn tù.
2.1. Kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa
§Þnh nghÜa 2.1.1. Automat h÷u h¹n lµ bé 5 kÝ hiÖu M = (S, , , q0, F), trong ®ã:
- S lµ tËp h÷u h¹n kh¸c rçng, gäi lµ tËp çc tr¹ng th¸i.
-  lµ tËp h÷u h¹n kh¸c rçng, gäi lµ tËp kÝ hiÖu vµo (gäi t¾t lµ b¶ng vµo).
-  lµ ¸nh x¹ : S x  S, gäi lµ hµm chuyÓn tr¹ng th¸i.
- q0 lµ tr¹ng th¸i b¾t ®Çu: q0S .
- F lµ tËp con cña S, FS gäi lµ tËp tr¹ng th¸i kÕt thóc.
¸nh x¹ (p, a)=q, víi p, qS, a lµ phÐp chuyÓn tõ tr¹ng th¸i p sang tr¹ng th¸i q khi
automat nhËn ký tù vµo a.
Chó ý chóng ta sÏ më réng hµm chuyÓn  tõ S x  vµo S thµnh hµm tõ S x * vµo S nh-
sau: (q , )=q ;  lµ kÝ tù rçng vµ (q,xa)=((q, x),a) a, x*, qS;
Tõ ®Þnh nghÜa cña automat h÷u h¹n, chóng ta thÊy r»ng automat h÷u h¹n lµ tr-êng hîp
riªng cña m¸yh÷u h¹n tr¹ng th¸i khi mµ tËp kÝ hiÖu ®Çu ra Y= vµ hµm ra (q,a)= víi mäi
qS, aX.
Kh¸c víi m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i, trong ®Þnh nghÜa automat h÷u h¹n ng-êi ta ®Æc biÖt
quan t©m ®Õn tËp tr¹ng th¸i kÕt thóc FS, tËp tr¹ng th¸i F cßn ®-îc gäi lµ tËp tr¹ng th¸i chÊp
nhËn ®-îc (accept) cña automat.
2.2. BiÓu diÔn automat h÷u h¹n
T-¬ng tù nh- m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i, chóng ta cã thÓ sö dông ph-¬ng ph¸p ®å thÞ hoÆc
ph-¬ng ph¸p b¶ng ®Ó biÓu diÔn automat, chØ l-u ý mét ®iÒu lµ víi automat h÷u h¹n chóng ta cÇn
®¸nh dÊu çc tr¹ng th¸i kÕt thóc. D-íi ®©y chóng ta sÏ sö dông vßng trßn kÐp ®Ó chØ tr¹ng th¸i
kÕt thóc.
VÝ dô 2.2.1. XÐt automat M = (S, , , q0 , F) víi S=q0 ,q1, q2; =a, b; F=q2 vµ hµm
chuyÓn tr¹ng th¸i  ®-îc cho ë b¶ng sau :
S\ a b
q0 q0 q1
q1 q0 q2
q2 q0 q2
D¹ng ®å thÞ cña automat M cho ë h×nh 1.
a b
b
b q2
q0 q1
a
a
H×nh 1. BiÓu diÔn ®å thÞ cña automat h÷u h¹n
2.3. Ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat
Tr-íc hÕt chóng ta ®Þnh nghÜa x©u ®-îc gäi lµ ®o¸n nhËn bëi Automat h÷u h¹n M
§Þnh nghÜa 2.3.1. Cho automat h÷u h¹n M = (S,,,q0,F). Gi¶ sö =x1 x2..... xn lµ mét x©u
trªn trªn , (xi i=1,2...n ). Ta nãi r»ng x©u  ®o¸n nhËn ®-îc bëi automat h÷u h¹n M, nÕu tån
t¹i d·y tr¹ng th¸i qk0,qk1 , qk2,..., qkn -1 , víi qkj S tho¶ m·n ®iÒu kiÖn :
- qk 0=q0;
- (xi, qki -1 )= qki víi i=1,2,...,n
- qkn F.
D·y (qk0,qk1, qk2,..., qkn - 1) ®-îc gäi lµ d·y tr¹ng th¸i ®o¸n nhËn x©u  trªn M.
H×nh 2 minh ho¹ cho ®Þnh nghÜa trªn:
W =X 1 X2 X3 ……….Xn
q0 q1 q2 …..qn -1 qn
H×nh 2.
§Þnh nghÜa 2.3.2. Cho automat h÷u h¹n M = (S,,,q0,F), tËp tÊt c¶ çc x©u ®o¸n nhËn
®-îc bëi automat M ®-îc gäi lµ ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat h÷u h¹n M.
Chóng ta kÝ hiÖu ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat M lµ: T(M) = w  (q0 ,w)F, w*
§Þnh nghÜa trªn coi ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat M lµ tËp tÊt c¶ çc x©u vµo x *
sao cho khi automat ë tr¹ng th¸i ban ®Çu q0, nhËn x©u vµo x th× automat cã thÓ chuyÓn dÞch vÒ
tr¹ng th¸i kÕt thóc thuéc tËp F.
§Þnh nghÜa 2.3.3. Cho hai automat h÷u h¹n M = (S,,,q0,F) vµ M’ = (S’,,’,q’0,F’). Ta
nãi r»ng M vµ M’ lµ hai automat t-¬ng ®-¬ng nÕu T(M)= T(M’).
§Þnh nghÜa trªn coi hai automat cïng ®o¸n nhËn mét ng«n ng÷ lµ t-¬ng ®-¬ng.
VÝ dô 2.3.1. Cho automat h÷u h¹n M = (S, ,,q0,F):
S={q0,q1,q2,q3}; ={0,1}; F={q0}
Hµm chuyÓn  x¸c ®Þnh nh- sau:
(q0,0)=q2 (q0,1)=q1
(q1,0)=q3 (q1,1)=q0
(q2,0)=q0 (q2,1)=q3
(q3,0)=q1 (q3,1)=q2
S¬ ®å m« t¶ automat M ®-îc cho trªn h×nh 3. Cã thÓ chØ ra x©u =0011 lµ x©u ®o¸n nhËn
bëi M.
start
1
q0 q1
1
0 0 0 0
1
q2 q3
H×nh 3.
2.4. Automat kh«ng tÊt ®Þnh (nondeterministic automat)
§Þnh nghÜa 2.4.1. Automat h÷u h¹n M = (S, , , q0, F), ®-îc gäi lµ automat tÊt ®Þnh nÕu
a, q S , (a,q)  1 (*)
Automat tÊt ®Þnh cßn cã tªn gäi lµ automat ®¬n ®Þnh. Automat kh«ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn
(*) gäi lµ automat kh«ng tÊt ®Þnh (nondeterministic automat) hay kh«ng ®¬n ®Þnh. NÕu M lµ
automat kh«ng ®¬n ®Þnh khi ®ã (x,q) nãi chung sÏ lµ mét tËp con cña S.
Chó ý r»ng víi automat h÷u h¹n kh«ng tÊt ®Þnh M=(S,,,q0,F), ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi
M ®-îc x¸c ®Þnh lµ tËp :
N(M) = {x(q0,x)F, x *}
Chóng ta thÊy r»ng ®èi víi automat tÊt ®Þnh, víi mçi kÝ tù vµo vµ tõ mét tr¹ng th¸i nã x¸c
®Þnh kh«ng qu¸ mét tr¹ng th¸i chuyÓn tiÕp theo. Ng-îc l¹i, ®èi víi automat kh«ng tÊt ®Þnh, víi
mçi kÝ tù vµo vµ tõ mét tr¹ng th¸i, tr¹ng th¸i chuyÓn tiÕp nãi chung lµ mét tËp con cña S.
§èi víi automat kh«ng tÊt ®Þnh, ¸nh x¹  cã thÓ më réng trªn S x  * nh- sau:
(q,)={q} ;(q,xa)= p(q,x) (p,a) víi x*; p,qS.
VÝ dô 2.4.1. XÐt automat kh«ng tÊt ®Þnh M sau
M = (S, , , q0 , F) ; S = {q0 ,q1,q2,q3,q4};  = {0,1};F = { q2,q4}
(q0 ,0)={q0,q3}; (q3 ,0)={q4}; (q0 ,1)={q0 ,q1}; (q3 ,1) = #
(q1 ,0)=# ;(q4 ,0)= {q4};(q1 ,1) = {q2 }; (q4 ,1)= {q4}; (q2 ,0)= {q2};
( q2 ,1)= {q2}; ( q2 ,0)= {q2}. Chó ý r»ng kÝ hiÖu ‘#’ chØ r»ng  kh«ng x¸c ®Þnh.
BiÔu diÔn M ®-îc cho ë h×nh 1. Ta cã thÓ thÊy tõ w=00110011 ®o¸n nhËn ®-îc bëi M
kh«ng tÊt ®Þnh.
0 0,1
q0 0 q3 0 q4
q1
1
q2 0,1
H×nh 1.
2.5. Quan hÖ gi÷a automat tÊt ®Þnh vµ kh«ng tÊt ®Þnh
VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ liÖu ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat tÊt ®Þnh vµ kh«ng tÊt ®Þnh cã
kh¸c nhau hay kh«ng? Liªn quan ®Õn ®iÒu nµy chóng ta cã ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 2.5.1. Gi¶ sö N(M) lµ ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi automat kh«ng tÊt ®Þnh M, khi ®ã
sÏ tån t¹i automat M’ tÊt ®Þnh ®o¸n nhËn N(M), hay nãi çch kh¸c N(M)=T(M’).
Chøng minh: Gi¶ sö cho M = (S, , , q0, F) lµ automat kh«ng tÊt ®Þnh, ta x©y dùng
automat M' = (S', , ', q'0, F') nh- sau:
S' lµ tËp tÊt c¶ çc tËp con cña S (S’= 2S )
q'0 = {q0}, q'0 lµ tËp con cña S cã mét phÇn tö q0
F' ={USUF}; F' lµ mäi tËp con cña S giao víi F kh¸c rçng.
¸nh x¹ ': S' x   S' ®-îc x©y dùng b»ng çch dùa vµo  nh- sau:
'(U,a)= sU (s,a) víi U  S', a 
Râ rµng víi çch x©y dùng ' nh- trªn th× M' lµ automat tÊt ®Þnh. B©y giê ta chøng minh
M' ®o¸n nhËn N(M). Nãi mét çch kh¸c ta cÇn chøng minh:
'({q},x)= (q,x) víi mäi qS, x. (1)
Chóng ta sÏ chøng minh qui n¹p theo ®é dµi x©u x*. NÕu x cã ®é dµi b»ng 0,x=0,
nghÜa lµ x=e, ta cã: '({q},x)= '({q},e)={q}=q=(q,e) . Râ rµng víi x mµx=0 th× (1) hiÓn
nhiªn ®óng.
Gi¶ sö c«ng thøc (1) ®óng víi mäi x©u x mµ xn, n 0. Ta xÐt x©u x ®é dµi n+1. Víi
gi¶ thiÕt nµy ta cã thÓ viÕt ë d¹ng x=wa víi w=n, a=1 khi ®ã ta cã:
'({q},x)='({q},wa)='('({q},w),a)
Theo ®Þnh nghÜa cña ' ta cã:
'('({q},w),a)=Uq''(q,w) (q',a)=Uq'(q,w)(q',a)=(q,wa)=(q,x)
Tõ (*) ta suy ra:
xN(M)(q0,x)F'({q0},x)F'(q0,x)F'xT(M')
VÝ dô 2.5.1. Cho M = (S, , , q0 , F) lµ automat kh«ng tÊt ®Þnh: S=q0,q1; =0,1

;F=q1; (q0,0)=q0,q1;(q0,1)=q1;(q1,0)=; (q1,1)=q0,q1.
Chóng ta cã thÓ x©y dùng automat tÊt ®Þnh M' ®o¸n nhËn T(M) nh- sau :
M'=<S',', ', q'0 ,F'>
S'=[q0], [q1],[q0 ,q1 ] ,;
'=0,1;
q'0=[q0];
' ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
(q0,0)= q0,q1 do ®ã '([q0],0)=[q0,q1];
T-¬ng tù ta cã :
'([q0],1)=[q1] ;'([q1],0)= ; '([q1],1)=[q0,q1] ;
'(,0)='(,1)= ;
'([q0,q1 ],0)=[q0,q1] v× (q0,q1,0)=(q0,0)  (q1,0) =q0 ,q1
'([q0,q1],1)=[q0,q1] v× (q0 ,q1 ,1)=(q0,1)  (q1,1)=q0,q1
F=[q1],[q0,q1]
Nh- vËy, automat tÊt ®Þnh vµ automat kh«ng tÊt ®Þnh lµ t-¬ng ®-¬ng nhau vÒ mÆt ng«n
ng÷. Tuy nhiªn vÒ ph-¬ng diÖn cÊu tróc vµ viÕt ch-¬ng tr×nh dÞch th× automat kh«ng tÊt ®Þnh
phøc t¹p h¬n nhiÒu so víi automat tÊt ®Þnh, v× vËy ng-êi ta cÇn biÕn ®æi automat kh«ng tÊt ®Þnh
vÒ automat tÊt ®Þnh. D-íi ®©y chóng ta sÏ t×m hiÓu mét thuËt to¸n biÕn ®æi automat kh«ng tÊt
®Þnh vÒ automat tÊt ®Þnh.
Tr-íc hÕt ta ®-a ra mét vµi ®Þnh nghÜa. Gi¶ sö automat h÷u h¹n M= <S,,,q0,F> lµ
automat kh«ng tÊt ®Þnh.
§Þnh nghÜa 2.5.1. Ta gäi tËp ED(s) lµ tËp çc tr¹ng th¸i mµ M cã thÓ ®¹t ®Õn ®-îc tõ tr¹ng
th¸i sS khi automat ®äc vµo tõ rçng :
ED(s) = {qS(s, ) = q}
§Þnh nghÜa 2.5.2. Ta gäi tËp ED(T) lµ tËp çc tr¹ng th¸i mµ M cã thÓ ®¹t ®Õn ®-îc tõ mét
tr¹ng th¸i sT víi TS khi automat ®äc vµo tõ rçng :
ED(T) = {qS(s,) = q; sT; TS }
§Þnh nghÜa 2.5.3. Ta gäi tËp Move(T, a) lµ tËp tÊt c¶ çc tr¹ng th¸i mµ M cã thÓ ®¹t ®Õn
®-îc tõ mét tr¹ng th¸i sT víi TS khi automat ®äc vµo tõ a.
Move(T,a)=)={qS(s,a)=q; sT; TS; a }
ThuËt to¸n biÕn ®æi automat ®-îc x©y dùng dùa trªn ý t-ëng sau: Gi¶ sö automat tÊt ®Þnh
cÇn ph¶i x¸c ®Þnh lµ D, khi ®ã ta cÇn x©y dùng tËp tr¹ng th¸i cña automat D, kÝ hiÖu lµ Dstate vµ
b¶ng chuyÓn tr¹ng th¸i Dtran. Mçi tr¹ng th¸i cña automat tÊt ®Þnh D sÏ øng víi mét tËp çc
tr¹ng th¸i cña automat kh«ng tÊt ®Þnh M mµ M cã thÓ ®¹t ®Õn ®-îc sau khi ®· ®äc mét kÝ tù cña
tõ vµo. Tho¹t ®Çu D cã tr¹ng th¸i b¾t ®Çu lµ ED(q0) vµ tr¹ng th¸i kÕt thóc cña D lµ tËp tr¹ng th¸i
cã chøa mét tr¹ng th¸i kÕt thóc cña M. Qu¸ tr×nh tÝnh ED(T) lµ qu¸ tr×nh t×m çc nót cã thÓ ®Õn
®-îc trªn ®å thÞ tõ tËp çc nót xuÊt ph¸t cho tr-íc.
ThuËt to¸n 2.5.1. ThuËt to¸n biÕn ®æi automat.
Input: Automat kh«ng tÊt ®Þnh M= <S,,,q0,F>
Output: Automat tÊt ®Þnh D
1. T×m -closure(q0) ®-a vµo b¶ng tr¹ng th¸i Dstate, coi nã lµ tr¹ng th¸i ch-a ®¸nh dÊu.
2. NÕu trong Dstate cã tr¹ng th¸i T ch-a ®¸nh dÊu, th× ®¸nh dÊu ®· xÐt cho T vµ víi mçi
a tÝnhU=ED(move(T,a)). NÕu U lµ tr¹ng th¸i míi ch-a cã trong Dstate th× ®-a U
vµo Dstate vµ ®-a vµo b¶ng hµm chuyÓn Dtran[T,a]:=U.
3. LÆp l¹i b-íc 2 nÕu Dstate cßn tr¹ng th¸i ch-a ®¸nh dÊu ®· xÐt.
H×nh 1 lµ s¬ ®å khèi cña thuËt to¸n nªu trªn.
T:=ED(q0)
Dstate:=T
§¸nh dÊu T víi mäi a

U:=ED(Move(T, a)
U Dstate
n Dstate:=U Dtran[T, a]:=U
Dstate cã T n Stop
ch-a ®¸nh dÊu
H×nh 1.
Chó ý r»ng thuËt to¸n trªn ch¾c ch¾n sÏ kÕt thóc sau mét sè b-íc h÷u h¹n nµo ®ã, bëi v×
xÐt cho cïng th× ta ®· dïng çc phÇn tö trong Dstate ®Ó ®¸nh dÊu çc tËp con cña çc tr¹ng th¸i
automat kh«ng tÊt ®Þnh, mµ sè tËp con cña mét tËp h÷u h¹n kh«ng v-ît qu¸ 2S víi s lµ sè tr¹ng
th¸i cña automat kh«ng tÊt ®Þnh.
VÝ dô 2.5.2. XÐt automat h÷u h¹n M= <S,,,q0,F> kh«ng tÊt ®Þnh, víi S =
{0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,10}; q0 = {0}; F = {10}; ={a,b}; hµm  cho trong h×nh 2.
Cã thÓ kiÓm tra l¹i r»ng tËp ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi M lµ tËp N(M)=(ab)*abb
2 3
a
Start E E E E b b
0 1 6 7 8 9 10
a
E b E
4 5
E
H×nh 2.
TÝnh A =ED(0) = {0,1,2,4,7}; ®-a A vµo Dstate;
TÝnh Move(A,a) = {3.8};

b
B
b
b a
start a b b
A C D E
a
a a
TÝnh B=ED(Move(A,a))=closure({3.8})={1,2,3,4,6,7,8}; ®-a B vµo Dstate.
Vµ do ®ã b¶ng chuyÓn tr¹ng th¸i cña D cã gi¸ trÞ Dtran(A,a)=B.
Trong sè çc tr¹ng th¸i tËp A, cã 4 tr¹ng th¸i chuyÓn sang tr¹ng th¸i 5 khi nh×n thÊy b, do
®ã chØ cã mét tr¹ng th¸i tõ A ®Õn C khi nh×n thÊy b. Víi C ®-îc x¸c ®Þnh :
C =ED({5}) = {1,2,,4,5,6,7}; v× vËy Dtran[A,b]=C.
TiÕp tôc lµm t-¬ng tù víi çc tr¹ng th¸i ch-a xÐt trong b¶ng Dtran ta cã :
A = {0,1,2,4,7}
B = {1,2,3,4,6,7,8}
C = {1,2,4,5,6,7}
D = {1,2,4,5,6,7,9}
E = {1,2,4,5,6,7,10}
ë ®©y A lµ tr¹ng th¸i b¾t ®Çu vµ E lµ tr¹ng th¸i kÕt thóc cña automat tÊt ®Þnh. B¶ng d-íi
®©y lµ b¶ng chuyÓn tr¹ng th¸i cña automat vµ h×nh 3 lµ ®å thÞ biÔu diÔn automat nµy.
Tr¹ng th¸i a b
A B C
B B D
C B C
D B E
E B C
H×nh 3.
§Ó kÕt thóc môc nµy, chóng ta xem xÐt mét thuËt to¸n kiÓm tra x©u ®o¸n nhËn bëi mét
automat ®· cho.
ThuËt to¸n 2.5.2. ThuËt to¸n kiÓm tra x©u ®o¸n nhËn bëi automat
§Ó dÔ h×nh dung chóng ta sÏ xem xÐt thuËt to¸n kiÓm tra xem mét x©u vµo cã ®o¸n nhËn
bëi automat h÷u h¹n hay kh«ng th«ng qua automat M cho bëi s¬ ®å h×nh 4.
b
a
E f b
a
H×nh 4.
Input: Sè n lµ ®é dµi x©u ; x©u =x1 x2 x3 ... xn ; víi xia,b.
Output: In ra “ Accept” nÕu T(M) hoÆc “No Accept” trong tr-êng hîp ng-îc l¹i.
1. §Æt state:=”E” ; i:=1;
2. NÕu state=”E” th× chuyÓn tíi b-íc 3, ng-îc l¹i state=”f”, chuyÓn tíi b-íc 4.
3. NÕu xi=’a’ th× ®Æt state:=”f”; nÕu xi=’b’ th× ®Æt state:=”E”. ChuyÓn ®Õn b-íc 5.
4. NÕu xi=’a’ th× ®Æt state:=”E”; nÕu nÕu xi=’b’ th× ®Æt state:=”f”.
5. NÕu i<n th× i:=i+1 quay l¹i b-íc 2, ng-îc l¹i chuyÓn tíi b-íc 6.
6. NÕu state=”f” in th«ng b¸o “accept”; nÕu state=”E” in th«ng b¸o “ no accept”. KÕt
thóc thuËt to¸n.
3. V¨n ph¹m vµ ng«n ng÷
3.1. Çc kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa
Ta ®· tõng nghe, tõng nãi nhiÒu vÒ ng«n ng÷ nh- ng«n ng÷ tiÕng Anh, tiÕng ViÖt, ng«n ng÷
lËp tr×nh Pascal, ng«n ng÷ thuËt to¸n v.v... Tuy nhiªn, Ýt ai cã thÓ tr¶ lêi chÝnh x¸c ng«n ng÷ lµ g×?
Cã bao nhiªu lo¹i ng«n ng÷? Vµ ®iÒu quan träng h¬n lµ lµm thÕ nµo ®Ó cã ng«n ng÷?
Tõ l©u çc nhµ ng«n ng÷ häc ®· nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷, song viÖc nghiªn cøu cña hä
thiªn vÒ çc khÝa c¹nh x· héi, lÞch sö cña ng«n ng÷ nh- qu¸ tr×nh h×nh thµnh ng«n ng÷, çc ®Æc
tr-ng ng«n ng÷ cña çc d©n téc v.v... Tõ khi m¸y tÝnh ra ®êi, ng-êi ta cã nhu cÇu ph¶i t¹o ra
ng«n ng÷ ®Ó diÔn ®¹t thuËt to¸n, ph¶i dÞch tõ ng«n ng÷ thuËt to¸n nµy sang ng«n ng÷ thuËt to¸n
kh¸c v.v... Khi ®ã buéc ng-êi ta ph¶i gi¶i quyÕt mét lo¹t çc vÊn ®Ò ®-îc ®Æt ra nh-: Ng«n ng÷
lµ g×? Lµm thÕ nµo ®Ó cã ng«n ng÷? Ng«n ng÷ thuËt to¸n cÇn ph¶i cã ®Æc tr-ng g×?...
Quan t©m nghiªn cøu, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn lµ ®èi t-îng nghiªn cøu cña ng«n
ng÷ h×nh thøc. PhÇn nµy sÏ gióp chóng ta b-íc ®Çu lµm quen víi mét sè kh¸i niÖm, thuËt ng÷ vµ
ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña çc bé m«n khoa häc nªu trªn.
§Þnh nghÜa 3.1.1. B¶ng ch÷ çi hay bé ch÷ çi lµ mét tËp bÊt kú gåm mét sè h÷u h¹n çc
phÇn tö gäi lµ çc ch÷ çi hoÆc çc ký tù.
VÝ dô 3.1.1. Çc tËp sau ®Òu lµ çc b¶ng ch÷ çi: TËp hîp çc ch÷ çi La tinh L=  a, b,
c... A, B...Z  lµ mét b¶ng ch÷ çi; tËp 0,1; tËp X= , , ,... , U= 0,1 ... 9.
§Ó chØ mét ch÷ çi thuéc hay kh«ng thuéc b¶ng ch÷ çi ta dïng kÝ hiÖu  hoÆc .
VÝ dô 3.1.2. XÐt çc b¶ng ch÷ çi nªu trong vÝ dô 3.1.1. Khi ®ã X, X, 9U, aX,
15U, aL.
§Þnh nghÜa 3.1.2. X©u hay tõ trªn b¶ng ch÷ çi lµ mét d·y bÊt kú çc phÇn tö cña b¶ng
ch÷ çi. §é dµi cña x©u lµ sè ký tù cã trong x©u, ®é dµi cña x©u x kÝ hiÖu lµ x.
Chó ý:
 ThuËt ng÷ x©u hoÆc tõ cßn ®ång nghÜa víi chuçi ký tù.
 Mét x©u rçng lµ x©u kh«ng cã ch÷ çi nµo, ®é dµi cña x©u rçng b»ng kh«ng, x©u rçng
®-îc kÝ hiÖu lµ . Cã thÓ coi x©u rçng lµ x©u ®-îc t¹o lËp tõ b¶ng ch÷ çi bÊt kú.
 Cho V lµ mét b¶ng ch÷ çi, chóng ta kÝ hiÖu V* lµ tËp tÊt c¶ çc x©u sinh ra tõ V kÓ c¶
x©u rçng, ta kÝ hiÖu V+ lµ tËp tÊt c¶ çc x©u sinh ra tõ V trõ x©u rçng: V* =V+{}
VÝ dô 3.1.3. NÕu X=0,1 ... 9, th× X+=0,1,19, 105, 11990...... . NÕu Y=a,b,c}, th×
Y+=aabcc, aaaaa, cab,...  lµ çc x©u trªn b¶ng ch÷ çi Y. NÕu V = 0,1, V*=
,0,1,00,01,10,11,000... , V+ = 0,1,00,01,10,11,000... .
§Þnh nghÜa 3.1.3. Cho b¶ng ch÷ çi V, ta gäi tËp con bÊt kú cña tËp V* lµ ng«n ng÷ trªn
b¶ng ch÷ çi V.
VÝ dô 3.1.4. Gi¶ sö V = a. XÐt tËp L = ai aV, iN; ë ®©y kÝ hiÖu ai thay cho viÕt kÝ
tù “a” i lÇn. Khi ®ã L lµ ng«n ng÷ trªn b¶ng ch÷ çi V (N lµ tËp çc sè nguyªn).
Víi ®Þnh nghÜa trªn, râ rµng ng«n ng÷ L còng lµ mét tËp hîp, ta kÝ hiÖu L lµ sè çc
x©u hay sè phÇn tö cña L, nÕu L lµ mét sè h÷u h¹n ta nãi r»ng L lµ ng«n ng÷ h÷u h¹n, ng-îc
l¹i L lµ v« h¹n.
V× ng«n ng÷ L lµ mét tËp hîp, cho nªn çc phÐp tÝnh trªn tËp hîp nh- phÐp hîp, phÐp
giao, phÐp lÊy phÇn bï... trong lý thuyÕt tËp hîp ®Òu cã thÓ ¸p dông trªn çc ng«n ng÷ cña cïng
mét b¶ng ch÷ çi. Ch¼ng h¹n cho V lµ b¶ng ch÷ çi, L1, L2 lµ hai ng«n ng÷ trªn V th×
L1 L2 = xxL1 hoÆc xL2}.
§Þnh nghÜa 3.1.4. Cho L, L1 lµ ng«n ng÷ trªn b¶ng ch÷ çi V. Chóng ta ®Þnh nghÜa phÐp
nh©n ghÐp gi÷a L, L1 nh- sau:
G=L L1=ww=uv; uL, vL1
Chóng ta sÏ sö dông mét sè kÝ hiÖu sau: L0 = ( kÝ hiÖu tõ rçng); tËp Ln = Ln-1L,
n=1,2,...; phÐp lÆp L+ = L1L2L3......= nN Ln ; L*= nN Ln .
3.2. V¨n ph¹m vµ ng«n ng÷
Mét c«ng cô ®Ó m« t¶ h÷u h¹n ng«n ng÷ lµ v¨n ph¹m. §©y lµ c«ng cô cã ®Þnh nghÜa to¸n
häc chÆt chÏ, ®-îc çc nhµ to¸n häc nghiªn cøu kü vµ trë thµnh mét thµnh phÇn quan träng
trong lý thuyÕt ng«n ng÷.
§Þnh nghÜa 3.2.1. V¨n ph¹m G lµ bé gåm 4 thµnh phÇn G= (N,T,P, k). Trong ®ã:
 N - lµ mét tËp h÷u h¹n ; N ®-îc gäi lµ tËp çc biÕn hay tËp çc nonterminal
 T - lµ tËp h÷u h¹n ;T ®-îc gäi lµ tËp çc kÝ hiÖu cuèi hay tËp çc terminal; ë ®©y hai tËp
N vµ T kh«ng cã chung phÇn tö: NT=
 P - lµ tËp con cña tËp (NT)+ x (NT)* (P - ®-îc gäi lµ tËp çc qui t¾c s¶n xuÊt hay tËp
çc qui t¾c dÉn xuÊt, hoÆc tËp çc qui t¾c sinh. Nãi mét çch kh¸c P lµ mét ¸nh x¹ tõ tËp
(NT)+ sang tËp (NT)*
P: (NT)+  (NT)*
Gi¶ sö p  (NT)+, q(NT)* vµ q lµ ¶nh cña p qua ¸nh x¹ P, khi ®ã ta kÝ hiÖu p  q vµ

gäi nã mét qui t¾c dÉn xuÊt cña G.
NÕu cã mét d·y çc qui t¾c dÉn xuÊt trong G d¹ng: p1 p2, p2  p3, ..., pn-1  pn ta kÝ
hiÖu ng¾n gän lµ p1* pn ; pi(NT)*
 k - lµ phÇn tö ®Æc biÖt cña N (kN ) ®-îc gäi lµ kÝ tù b¾t ®Çu.
Chó ý:
 Tõ ®©y trë ®i ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn chóng ta qui -íc çc phÇn tö thuéc N ®-îc kÝ hiÖu lµ
çc ch÷ hoa A,B,C..., çc phÇn tö thuéc T ta kÝ hiÖu lµ çc ch÷ th-êng a,b,c..., çc x©u
gåm çc kÝ hiÖu cña T kÝ hiÖu lµ x,y,u,v,w,... çc x©u thuéc (NT)* ta kÝ hiÖu lµ ,, ...
 NÕu kh«ng x¶y ra nhÇm lÉn th× mäi qui t¾c p  q ®-îc hiÓu lµ mét dÉn xuÊt trong G.
NÕu cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn ta kÝ hiÖu p * G  q.
§Þnh nghÜa 3.2.2. Cho v¨n ph¹m G = (N,T,P, k). Ta gäi tËp L(G)= wwT* vµ k*w 
lµ ng«n ng÷ sinh bëi v¨n ph¹m G.
§Þnh nghÜa trªn cho phÐp chóng ta cã thÓ coi ng«n ng÷ sinh bëi mét v¨n ph¹m G cho
tr-íc lµ tËp tÊt c¶ çc x©u sao cho nã lµ kÕt qu¶ cña mét sè lÇn sö dông çc qui t¾c dÉn xuÊt
trong G b¾t ®Çu tõ biÕn k.
VÝ dô 3.2.1. Cho G = (N,T,P,k) víi N= k ; T= a ; P= k  aaa, k  aaak . Khi ®ã
L(G)=  a3n  nN.
VÝ dô 3.2.2. Cho v¨n ph¹m G = (N,T,P,k) víi N=  k  ; T =  0,1; P= k  0k1, k 

01. Ta cã nhËn xÐt mäi d·y dÉn xuÊt cã thÓ trong G ph¶i cã d¹ng:
k  0k1  00k11  ... 0i k1i
Tõ ®©y suy ra L(G) =  0n.1n} n  1.
VÝ dô 3.2.3. Chóng ta ®· biÕt tªn gäi hay biÕn ®¬n gi¶n trong Pascal lµ mét d·y gåm çc
ch÷ çi hoÆc ch÷ sè b¾t ®Çu b»ng ch÷ çi. VÝ dô d-íi ®©y t¹o ra tËp L(G) lµ tËp çc biÕn ®¬n
gi¶n cña Pascal víi b¶ng ch÷ çi h¹n chÕ.
XÐt G = <N,T,P,k> :
N = Cçi>,<Csè>,<sè>,<tõ>,<tªngäi>  (çc tõ trong cÆp “< >” ®-îc coi lµ mét kÝ tù

hay mét phÇn tö cña N).
T = a,b,c,0,1
k = <tªngäi>
P: 1) <Cçi >  a
2) <Cçi >  b
3) < Cçi >  c
4) <Csè>  0
5) <Csè>  1
6) <sè>  <Csè>
7) <sè>  <Csè> <sè>
8) <tõ >  <Cçi >
9) <tõ >  <Cçi > < tõ >
10) <tªngäi> <tõ>  <tõ><sè><tõ><sè><tõ>

§Þnh nghÜa 3.2.3. Cho hai v¨n ph¹m G=(N,T,P,k), G’=(N’,T,P’,k’) ta nãi r»ng G t-¬ng
®-¬ng víi G’ kÝ hiÖu GG’ nÕu L(G)=L(G’). Nãi çch kh¸c hai v¨n ph¹m ®-îc gäi lµ t-¬ng
®-¬ng nÕu tËp ng«n ng÷ sinh ra bëi chóng trïng nhau.
3.3. Ph©n lo¹i v¨n ph¹m vµ ng«n ng÷
ë trªn chóng ta ®· ®Þnh nghÜa v¨n ph¹m, mét c«ng cô ®Ó sinh ra ng«n ng÷ . TiÕp theo chóng
ta sÏ xem xÐt çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn c©u hái cã bao nhiªu lo¹i ng«n ng÷ ? Quan hÖ gi÷a çc lo¹i
nh- thÕ nµo? Liªn quan ®Õn çc c©u hái nµy ®· cã nhiÒu nhµ khoa häc ®-a ra çc çch ph©n lo¹i kh¸c
nhau, song çch ph©n lo¹i ®-îc coi lµ phï hîp vµ thuËn tiÖn cho môc ®Ých nghiªn cøu lý thuyÕt lÉn
øng dông lµ çch ph©n lo¹i cña nhµ to¸n häc Chomsky. Chomsky ®· ®Ò nghÞ mét hÖ thèng ph©n lo¹i
çc v¨n ph¹m dùa vµo ®Æc tr-ng cña çc qui t¾c s¶n xuÊt hay çc luËt sinh cña v¨n ph¹m . Çch ph©n
lo¹i cña Chomsky ®-îc sö dông nh- lµ çch ph©n lo¹i chñ yÕu trong lý thuyÕt ng«n ng÷ h×nh thøc.
Theo çch ph©n lo¹i cña nhµ to¸n häc Chomsky cã tÊt c¶ 4 lo¹i v¨n ph¹m vµ t-¬ng øng víi nã cã 4
lo¹i ng«n ng÷.
 V¨n ph¹m lo¹i 0
§Þnh nghÜa 3.3.1. V¨n ph¹m mµ çc qui t¾c dÉn xuÊt cña nã kh«ng cã bÊt kú mét ®iÒu kiÖn
rµng buéc nµo gäi lµ v¨n ph¹m lo¹i 0.
Ng«n ng÷ sinh bëi v¨n ph¹m lo¹i 0 gäi lµ ng«n ng÷ lo¹i 0. Ta kÝ hiÖu G0 lµ v¨n ph¹m lo¹i
0, khi ®ã L(G0) hay ng¾n gän L0 t-¬ng øng sÏ lµ ng«n ng÷ lo¹i 0.
§Þnh nghÜa 3.3.2. V¨n ph¹m G ®-îc gäi lµ v¨n ph¹m lo¹i 1 nÕu çc qui t¾c dÉn xuÊt cña nã
cã d¹ng:   P ; trong ®ã ,(N T) + vµ      
V¨n ph¹m lo¹i 1 cßn cã tªn gäi lµ v¨n ph¹m c¶m ng÷ c¶nh (context sensitive grammar).
Ng«n ng÷ sinh bëi v¨n ph¹m lo¹i 1 gäi lµ ng«n ng÷ lo¹i 1. KÝ hiÖu G1 lµ v¨n ph¹m lo¹i 1,
khi ®ã L(G1) hay ng¾n gän L1 t-¬ng øng sÏ lµ ng«n ng÷ lo¹i 1.
§Þnh nghÜa 3.3.3. V¨n ph¹m G ®-îc gäi lµ v¨n ph¹m lo¹i 2 nÕu çc qui t¾c dÉn xuÊt cña nã
cã d¹ng:   P ;trong ®ã N, (N T)+ .
V¨n ph¹m lo¹i 2 cßn cã tªn gäi lµ v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh viÕt t¾t lµ cfg (context free
grammar). Ng«n ng÷ sinh bëi v¨n ph¹m lo¹i 2 gäi lµ ng«n ng÷ lo¹i 2. KÝ hiÖu G2 lµ v¨n ph¹m
lo¹i 2, khi ®ã L(G2) hay ng¾n gän L2 t-¬ng øng sÏ lµ ng«n ng÷ lo¹i 2.

§Þnh nghÜa 3.3.4. V¨n ph¹m G ®-îc gäi lµ v¨n ph¹m lo¹i 3 nÕu çc qui t¾c dÉn xuÊt cña
nã cã d¹ng: A  aB hoÆc A  a; trong ®ã A,BN, aT.
V¨n ph¹m lo¹i 3 cßn cã tªn gäi lµ v¨n ph¹m chÝnh qui (regular grammar). V¨n ph¹m
chÝnh qui nªu trªn cßn ®-îc gäi lµ v¨n ph¹m tuyÕn tÝnh tr¸i. Trong tr-êng hîp çc qui t¾c s¶n
xuÊt cña v¨n ph¹m G cã d¹ng A  Ba hoÆc A  a th× G ®-îc gäi lµ v¨n ph¹m tuyÕn tÝnh ph¶i.
Ng«n ng÷ sinh bëi v¨n ph¹m lo¹i 3 gäi lµ ng«n ng÷ lo¹i 3. KÝ hiÖu G3 lµ v¨n ph¹m lo¹i 3,
khi ®ã L(G3) hay ng¾n gän L3 t-¬ng øng sÏ lµ ng«n ng÷ lo¹i 3.
Chó ý: Tõ çch ph©n lo¹i trªn chóng ta cã nhËn xÐt: v¨n ph¹m lo¹i 3 còng lµ v¨n ph¹m
lo¹i 2, v¨n ph¹m lo¹i 2 còng lµ v¨n ph¹m lo¹i 1, v¨n ph¹m lo¹i 1 còng lµ v¨n ph¹m lo¹i 0. Tõ
®©y suy ra nhËn xÐt trªn còng ®óng víi çc lo¹i ng«n ng÷. Cã thÓ minh ho¹ quan hÖ gi÷a çc lo¹i
v¨n ph¹m vµ ng«n ng÷ nh- h×nh 1.
G0 L0 L1
G1
G2 L2
G3 L3
H×nh 1
Chóng ta xÐt mét sè vÝ dô vÒ v¨n ph¹m.
VÝ dô 3.3.1. Cho G = (N,T,P, k):
N=S,A,B 
V=a,b
P: S aB A bAA
S bA B b
A a B bS
A aS B aB
Khi ®ã G lµ v¨n ph¹m lo¹i 2 hay v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh.
VÝ dô 3.3.2. Cho v¨n ph¹m G = (N,T,P,k) :
N= k, B, C ,T = a, b, c
P gåm çc qui t¾c dÉn xuÊt:

1) k  akBC 5) bB  bb
2) k  aBC 6) bC  bc
3) CB  BC 7) cC  cc
4) aB  ab
Khi ®ã G lµ v¨n ph¹m lo¹i 1 hay v¨n ph¹m c¶m ng÷ c¶nh.
VÝ dô 3.3.3. Cho G = (k, A, B, 0,1, P, k):
P: k  0A B  1B
k  1B B 1
A  0A B 0
A  0k k 0
A  1B
Khi ®ã G lµ v¨n ph¹m lo¹i 3, v¨n ph¹m chÝnh quy.
VÝ dô 3.3.4. XÐt v¨n ph¹m G mµ L(G) lµ tËp çcsè nguyªn, G = (N, T, P, k):
N=<digit>,<signed integer>,<unsigned integer>, <integer> 
T=0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,+,-; k=<integer>
P:
<digit>  0; <digit> 1;......., <digit> 9;
<integer>  <signed integer> ;
<integer>  <unsigned integer>
<signed integer> + <unsigned integer>
<signed integer> - <unsigned integer>
<unsigned integer>  <digit>
<unsigned integer>  <digit><unsigned integer>
3.4. Mét sè tÝnh chÊt cña ng«n ng÷
B¶n chÊt cña ng«n ng÷ lµ tËp hîp, v× vËy ng«n ng÷ mang ®Çy ®ñ çc tÝnh chÊt cña tËp hîp.
MÆt kh¸c, ng«n ng÷ l¹i ®-îc sinh bëi v¨n ph¹m v× vËy chóng ta cÇn ph¶i xem xÐt thªm mét sè
tÝnh chÊt cña ng«n ng÷ ngoµi çc tÝnh chÊt cña tËp hîp.
TÝnh chÊt 3.4.1. Lo¹i cña ng«n ng÷ ®ãng víi phÐp hîp. Nãi çch kh¸c, hîp cña hai ng«n
ng÷ cïng lo¹i lµ ng«n ng÷ cïng lo¹i.
TÝnh chÊt 3.4.2. Lo¹i cña ng«n ng÷ ®ãng víi phÐp lÆp.
TÝnh chÊt 2 kh¼ng ®Þnh r»ng phÐp lÆp cña mét ng«n ng÷ lµ ng«n ng÷ cïng lo¹i. Mét çch
h×nh thøc nÕu M=L.L...L=Li th× M lµ ng«n ng÷ cïng lo¹i víi L.
Chóng ta cã thÓ kiÓm tra tÝnh ®óng ®¾n cña çc tÝnh chÊt trªn. §Ó lµm vÝ dô chóng ta
kiÓm tra tÝnh chÊt 3.4.1.
Gi¶ sö cho 2 v¨n ph¹m cïng lo¹i G1=<N1,T1,P1,k1>, G2=<N2,T2,P2,k2>, v¨n ph¹m G1, G 2
t-¬ng øng sinh ra ng«n ng÷ L1,L2 . Gi¶ sö L=L1L2 ta cÇn chøng tá L lµ ng«n ng÷ ®-îc sinh bëi
v¨n ph¹m G cïng lo¹i víi v¨n ph¹m G1, G 2. Kh«ng gi¶m tæng qu¸t ta cã thÓ gi¶ thiÕt T1=T2=T.
B©y giê ta x©y dùng v¨n ph¹m G = <N,T,P,k> tho¶ m·n 2 ®iÒu kiÖn:
- G cïng lo¹i víi G1, G 2
- G sinh ra L mµ L=L1L2
Chóng ta lÊy N=N1N2k (k kh«ng thuéc N1,N2); P = P1P2kk1 , kk2.
Víi çch x©y dùng G nh- trªn râ rµng G cïng lo¹i víi G1, G 2. B©y giê ta cÇn chøng tá:
L=L(G)=L1  L2.
Gi¶ sö wL, theo ®Þnh nghÜa k* w trong G, tõ çch x©y dùng P, b-íc ®Çu tiªn trong G
chØ cã thÓ: kk1*w hoÆc kk2 *w. Nh-ng tõ k1*w hoÆc k2*w ta suy ra wL1L2.
Ng-îc l¹i nÕu wL1L2, khi ®ã wL1 hoÆc w L2 . Theo ®Þnh nghÜa suy ra k1*w hoÆc
k2 *w. NÕu wL1 cã nghÜa lµ k1*w suy ra k k1*w hay wL, t-¬ng tù nÕu wL2 cã
nghÜa lµ k2*w . Suy ra kk2*w hay wL.
TÝnh chÊt 3.4.3. Cho G = <N,T,P,k> kh«ng ph¶i v¨n ph¹m lo¹i 0, cã ký hiÖu ban ®Çu k ë
vÕ ph¶i cña qui t¾c dÉn xuÊt. Khi ®ã tån t¹i v¨n ph¹m G’ cïng lo¹i vµ t-¬ng ®-¬ng víi G kh«ng
cã ký hiÖu b¾t ®Çu ë vÕ ph¶i cña qui t¾c dÉn xuÊt.
Chøng minh: Gi¶ sö cho v¨n ph¹m G = <N,T,P,k>, theo gi¶ thiÕt G cã thÓ lµ v¨n ph¹m
lo¹i 1 lo¹i 2, hoÆc lo¹i 3, ta x©y dùng G’ = <N’, T,P’,k’> nh- sau:
N’=N k’; ë ®©y k’ lµ kÝ hiÖu míi ch-a cã trong N vµ T
P’ = Pk’kP, (NT)+ 
Nãi çch kh¸c P’ gåm tÊt c¶ çc qui t¾c cña G cã bæ sung thªm çc qui t¾c d¹ng: k’  
nÕu trong P cã qui t¾c d¹ng k  .
Víi çch x©y dùng trªn râ rµng trong G’ kh«ng cã qui t¾c nµo mµ kÝ hiÖu b¾t ®Çu k’ xuÊt
hiÖn ë vÕ ph¶i. B©y giê ta cÇn chøng minh G vµ G’ t-¬ng ®-¬ng nhau, nghÜa lµ L(G)=L(G’).
Gi¶ sö wL(G) khi ®ã theo ®Þnh nghÜa ta cã dÉn xuÊt k*w, t¸ch b-íc ®Çu tiªn cña dÉn
nµy ta cã k*w; víi (NT)+. Theo çch x©y dùng G’ v× trong G cã qui t¾c k nªn
trong G’ cã qui t¾c k’, khi ®ã toµn bé dÉn k’*w lµ ë trong G’ v× ®o¹n dÉn xuÊt *w
trong G còng lµ trong G’, suy ra wL(G’) hay L(G)L(G’).
Ng-îc l¹i gi¶ sö wL(G’) khi ®ã theo ®Þnh nghÜa ta cã k’*w. §Õn ®©y lËp luËn t-¬ng tù
nh- trªn ta cã L(G)L(G’). Suy ra L(G)=L(G’).
Chó ý: TÝnh chÊt 3 cho phÐp ta coi çc v¨n ph¹m lo¹i 1, 2, 3 kh«ng cã kÝ hiÖu b¾t ®Çu ë
vÕ ph¶i cña çc qui t¾c dÉn xuÊt. Do ®ã nÕu tõ rçng L(G) th× trong P ph¶i cã qui t¾c k.
TÝnh chÊt 3.4.4. Cho G =<N,T,P,k> kh«ng ph¶i v¨n ph¹m lo¹i 0, khi ®ã L(G)\{} hoÆc
L(G){} lµ ng«n ng÷ cïng lo¹i víi v¨n ph¹m G.
Chøng minh: TÝnh chÊt 3.4.4 dÔ dµng ®-îc chøng minh nhê tÝnh chÊt 3.4.3, v× nÕu v¨n
ph¹m kh¸c lo¹i 0 cã sinh ra tõ rçng th× tËp qui t¾c dÉn xuÊt P cã chøa qui t¾c k v× vËy tËp
ng«n ng÷ L(G){} hoÆc L(G)\{} sÏ t-¬ng øng víi viÖc lo¹i bá hay bæ sung qui t¾c k ra
vµo tËp P vµ ®iÒu nµy râ rµng kh«ng lµm thay ®æi lo¹i cña ng«n ng÷...
3.5. TÝnh ®Ö qui ng«n ng÷.
§Þnh nghÜa 3.5.1. Chóng ta nãi r»ng v¨n ph¹m G lµ ®Ö qui nÕu tån t¹i thuËt to¸n x¸c ®Þnh
mét tõ w cho tr-íc cã thuéc L(G) hay kh«ng?
Tr-íc khi kh¼ng ®Þnh vÒ tÝnh ®Ö qui cña ng«n ng÷ chóng ta cã vµi nhËn xÐt sau:
 Gi¶ sö G = <N,T,P,k> lµ c¶m ng÷ c¶nh, tõ tÝnh chÊt cña ng«n ng÷ nªu trªn ta suy ra x©u
rçng  thuéc L(G) khi vµ chØ khi tËp P cã qui t¾c k. Nh- vËy chóng ta cÇn ph¶i kiÓm
tra qui t¾c k  cã trong P hay kh«ng? B»ng çch lo¹i qui t¾c k  khái P ta cã v¨n
ph¹m c¶m ng÷ c¶nh míi G’ = <N,T,P’,k>. V¨n ph¹m G’ sinh ra tËp L(G)\  , mçi
dÉn xuÊt trong G’ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn cña v¨n ph¹m c¶m ng÷ c¶nh. NghÜa lµ trong mäi
qui t¾c dÉn xuÊt cña G’ ®é dµi vÕ ph¶i lín h¬n hoÆc b»ng vÕ tr¸i.
 XÐt v¨n ph¹m G’ trong nhËn xÐt 1, gi¶ sö V=NT, V=n vµ p lµ sè nµo ®ã, khi ®ã trong
V cã nhiÒu nhÊt np tõ cã ®é dµi p mµ th«i.
 XÐt v¨n ph¹m G’ trong nhËn xÐt 1, gi¶ sö V=NT, V=n vµ w lµ x©u kh¸c rçng thuéc
L(G’). Ta suy ra k* w. Gi¶ sö dÉn xuÊt cã d¹ng:
k12...m *); ë ®©y m=w.

Tõ nhËn xÐt 1 nªu trªn ta suy ra :
1   2 ...  m
Gi¶ sö r»ng tån t¹i i sao cho çc x©u i, i+1,..., i+j trong d·y dÉn xuÊt trªn cã ®é dµi nh-
nhau vµ b»ng sè p nµo ®ã. NÕu j  np khi ®ã suy ra trong d·y dÉn xuÊt *) cã Ýt nhÊt hai x©u
gièng nhau. Do nhËn xÐt 2 ta cã thÓ bá ®i Ýt nhÊt mét b-íc trong d·y dÉn xuÊt trªn. NÕu r=s
víi r<s, khi ®ã dÉn xuÊt *) cã thÓ viÕt l¹i ng¾n h¬n lµ:
K1...rs+1...m=w.
NhËn xÐt 3 cho ta nhËn xÐt trùc gi¸c r»ng nÕu cã mét dÉn xuÊt cña w th× nã sÏ cã dÉn
xuÊt kh«ng qu¸ dµi. NhËn xÐt nµy lµ c¬ së cho ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 3.5.1. Cho G=<N,T,P,k> lµ c¶m ng÷ c¶nh khi ®ã G lµ v¨n ph¹m ®Ö qui.
Chøng minh: Tõ nhËn xÐt ë trªn, ta gi¶ sö L(G) kh«ng chøa tõ rçng, khi ®ã ta cã quyÒn
gi¶ thiÕt P kh«ng chøa qui t¾c k. Gi¶ sö w thuéc L(G), wV+ vµ w=n. Ta cÇn chØ ra thuËt
to¸n x¸c ®Þnh w cã thuéc L(G) hay kh«ng?
Ta ®Þnh nghÜa tËp Tm nh- sau:
Tm={V+;   n; dÉn xuÊt k* cã kh«ng qu¸ m b-íc}
Râ rµng T0 ={k}. DÔ dµng thÊy r»ng cã thÓ t×m Tm qua Tm-1:
Tm=Tm -1{ ; Tm-1;   n} *)
NÕu k* vµ   n th×  ph¶i thuéc vµo mét Tm nµo ®ã, tr¸i l¹i nÕu k kh«ng dÉn xuÊt
®-îc ra  th× hoÆc >n hoÆc  kh«ng thuéc bÊt kú Tm nµo.
Tõ çch x©y dùng Tm ë trªn suy ra Tm lµ d·y kh«ng gi¶m Tm-1Tm víi mäi m1, d·y nµy
bÞ chÆn nªn sÏ tån t¹i Tm mµ Tm=Tm+1...=V’. NÕu w kh«ng thuéc Tm khi ®ã w kh«ng thuéc L(G)
vµ ®-¬ng nhiªn nÕu w thuéc Tm th× K*w.
Gi¶ sö V= NT vµ V = q, khi ®ã ®ã trong V+ sè x©u cã ®é dµi nhá h¬n hoÆc b»ng n lµ
q+q2 +q3+.....+qn .... (1+q)n+1. Râ rµng sè tõ nµy lµ h÷u h¹n trong V’ v× vËy ta cã thÓ so w víi çc
çc tõ cã trong V’. NghÜa lµ tån t¹i thuËt to¸n ®Ó x¸c ®Þnh xem w cã thuéc L(G) hay kh«ng.
VÝ dô 3.5.1. Cho G= <N,T,P,S >:
N={S ,B, C}; T={a,b,c}
P: S aSBC; S aBC ; CB BC; aB ab;
bB bb; bCbc ; cCcc;

XÐt tõ w=abac trong L(G); theo çch x©y dùng Tm trong ®Þnh lý trªn ta cã :
T0={S};
T1={S, aSBC,aBC};
T2={S, aSBC, aBC, aBC};
T3={S, aSBC, aBC, aBC, abc };
T4=T3=V’
V× w=abac kh«ng thuéc V’ nªn w kh«ng thuéc L(G).
4. Automat h÷u h¹n vµ ng«n ng÷ chÝnh qui
Trong môc nµy chóng ta xem xÐt mèi quan hÖ cña automat h÷u h¹n vµ ng«n ng÷ chÝnh
qui. Chóng ta sÏ chøng tá sù t-¬ng ®-¬ng cña hai quan ®iÓm, quan ®iÓm sinh vµ quan ®iÓm ®o¸n
nhËn ng«n ng÷.
4.1. Quan hÖ gi÷a automat h÷u h¹n vµ ng«n ng÷ chÝnh qui
§Þnh lý 4.1.1. NÕu G = (N,T,P,k) lµ v¨n ph¹m lo¹i 3 th× tån t¹i automat h÷u h¹n M sao
cho T(M) = L(G).
Chøng minh: Kh«ng gi¶m tæng qu¸t ta gi¶ sö G lµ v¨n ph¹m tuyÕn tÝnh tr¸i. Chóng ta x©y
dùng automat M = (S, , , q0, F) dùa vµo v¨n ph¹m G nh- sau:
LÊy = T
q0=k
S = N{A} A lµ tr¹ng th¸i bæ sung, A ch-a cã trong N.
F = {k,A} nÕu k  e lµ qui t¾c cã trong P
F = {A} nÕu k  e kh«ng cã trong P.
Ngoµi ra, nÕu ke lµ qui t¾c cña P th× kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn kÕt qu¶ chóng ta gi¶ thiÕt k
kh«ng xuÊt hiÖn trong vÕ ph¶i çc luËt sinh kh¸c. Hµm  ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
(B,a) chøa C  B  aC  P
(B,a) chøa A  B  a  P B,CN vµ (A,a)= cho mäi aT
B©y giê ta chøng tá L(M) = L(G) :
 L(M)  L(G)?
LÊy xL(G), gi¶ sö x=a1 ... an . Khi ®ã ta cã dÉn xuÊt sau trong G:
ka1A1...a1a2 ...an-2 An-2 a1a2 ... an-1B  a1 ... an-1an , víi Ai,BN, aiT.
Theo çch x¸c ®Þnh hµm  ta suy ra:
(k,a)A1, (A1,a2)A2,..., (An-2,an-1)B, (B,an)A
V× A F suy ra L(G)L(M)
 L(G)  L(M)?
Gi¶ sö x=x1x2...xn , xT(M), nghÜa lµ (q0,x)F suy ra ph¶i tån t¹i d·y k,A1,A2,...An-1,A
sao cho:
(k,a)A1, (A1,a2)A2,..., (An-1,an)A
Theo çch x©y dùng M, ta suy ra trong P cña G ph¶i cã çc qui t¾c sau:
ke
A1  a2A2
....................
An-2  an-1 An-1
An-1  an
Tõ ®©y suy ra k*x, ®iÒu nµy cã nghÜa lµ xL(G).
Chóng ta chó ý r»ng nÕu T(M), khi ®ã kF. Suy ra trong P cã qui t¾c k  , nghÜa lµ
L(G).
VÝ dô 4.1.1. XÐt automat G = {(k,A,B), {0,1}, P,k} cã P lµ:
k  0A B  1B
k  1B B 1
A  0A B 0
A  0k k 0
A  1B
Chóng ta cã thÓ x©y dùng automat h÷u h¹n ®o¸n nhËn çc x©u cña L(G):
M = <S,,, q0,F)>
S = { k,A,B }{C}, q0={k}, F={k,C}
 = {0,1}
Khi ®ã Automat cã thÓ x¸c ®Þnh theo ®å thÞ ë h×nh 1.
K A 0
0
0 1
1
C B 0
H×nh 1.
§Þnh lý 4.1.2. Cho automat M = (S, , , q0, F) khi ®ã tån t¹i v¨n ph¹m G lo¹i 3 sao cho
L(G) = T(M).
Chøng minh: Kh«ng gi¶m tæng qu¸t gi¶ sö r»ng M lµ automat ®¬n ®Þnh M = (S, , , q0,
F). Gièng nh- trong ®Þnh lý 4.1.1 ta x©y dùng G dùa vµo M nh- sau:
G = (N,T,P,k)
LÊy T = 
N=S
k = q0
TËp qui t¾c P x¸c ®Þnh nh- sau:
1, B  aCP nÕu (B,a) = C
2, B  aP nÕu (B,a) = C vµ CF
Qu¸ tr×nh chøng minh ®Þnh lý nµy ®-îc tiÕn hµnh t-¬ng tù nh- ®Þnh lý trªn.
VÝ dô 4.1.2. Cho G = (N,T,P,k) :
N = {A,B,k}, N = {0,1}
P : kB1, k1, AB1, BA0, A1
Ta x©y dùng automat M=(S,,,q0,F) x¸c ®Þnh nh- sau:
S = N{C} = {A,B,C,k}
q0 = {k}
F = {k,C}
: (k,1) = {A,B} ,  (A,1) = {B,C}

(B,0) = {A}, (C,0) = , (C,1) = 
B¹n ®äc h·y tù kiÓm tra tõ w=10101 cã thuéc L(G) vµ T(M) kh«ng?
4.2. Mét sè tÝnh chÊt cña ng«n ng÷ lo¹i 3
TÝnh chÊt 4.2.1. Ng«n ng÷ lo¹i 3 khÐp kÝn víi phÐp hîp.
Chøng minh: Gi¶ sö L1, L2 lµ ng«n ng÷ lo¹i 3 t-¬ng øng sinh bëi G1=<N1,T1,P1,k1>;
G2=<N2, T2, P2, k2> ë ®©y L1=L(G1); L2=L(G2). Chóng ta x©y dùng v¨n ph¹m G3 nh- sau :
G = <N, T, P, k>; trong ®ã N=N1N2{k}, k ch-a cã trong N1, N2 ,T1,T2; T =T1T2
P = P1P2 {k k1P1 or k2P2 }
DÔ dµng thÊy r»ng wL(G) khi vµ chØ khi wL(G1) hoÆc wL(G2). Do vËy
L(G) = L(G1)L(G2)
Chó ý r»ng trong tr-êng hîp L(G1) hoÆc L(G2) chøa tõ rçng ta thªm vµo G qui t¾c k.
TÝnh chÊt 4.2.2. Ng«n ng÷ lo¹i 3 khÐp kÝn víi phÐp lÊy phÇn bï
Chøng minh: Gi¶ sö A = <S, , , q0, F> ®o¸n nhËn tËp T(A)*, gi¶ sö 1 lµ tËp chøa
trong . Ta x©y dùng automat A' = <S', 1, ', q0, F'> ®o¸n nhËn tËp 1*\T(A) nh- sau:
S' = {S}{d}; F' = {K\F}{d};
' x¸c ®Þnh nh- sau:
'(q,a) = (q,a) nÕu qS, a
'(q,a) = d nÕu qS, a1\
'(d,a) = d nÕu a1
Víi çch x©y dùng A' nh- trªn râ rµng A' lµ më réng cña A trªn tËp 1 b»ng çch thªm
vµo tr¹ng th¸i d vµ cã thÓ kiÓm tra ®-îc r»ng A' ®o¸n nhËn 1*\T(A).
TÝnh chÊt 4.2.3. TÊt c¶ çc x©u h÷u h¹n ®Òu lµ ng«n ng÷ lo¹i 3
Chøng minh: XÐt x©u h÷u h¹n x = a1a2...an . Chóng ta x©y dùng automat A gåm n+2 tr¹ng
th¸i gåm: q0, q1 , q2,..., qn vµ p, trong ®ã q0 lµ tr¹ng th¸i ®Çu, qn lµ tr¹ng th¸i kÕt thóc. A ho¹t ®éng
nh- sau khi nã nhËn ra kÝ hiÖu thuéc X, nã sÏ dÞch chuyÓn ®Õn tr¹ng th¸i cã chØ sè cao h¬n, nÕu
A kh«ng nhËn ra kÝ hiÖu kh«ng thuéc X nã sÏ chuyÓn sang tr¹ng th¸i p lµ tr¹ng th¸i "bÉy". Cô
thÓ hµm chuyÓn  cña A nh- sau:
(qi-1,ai) = qi víi i = 1,2,...n

(qi-1,a) = p; víi a  ai vµ i = 1, 2,...n
(qn ,a) = (p,a) = p víi mäi a
DÔ dµng kiÓm tra ®-îc r»ng A ®o¸n nhËn x©u x.
Trong tr-êng hîp x lµ x©u rçng chóng ta cã thÓ x©y dùng A = <S,,, q0,F>, trong ®ã
S={q0,p}; F={q0}; ( q0,)=q0;( q0,a)=( p,a)=p víi a
TÝnh chÊt 4.2.4. Líp çc ng«n ng÷ lo¹i 3 ®ãng víi phÐp nh©n ghÐp
Chøng minh: Gi¶ sö M1 = (S1, 1, 1 , q1, F1) ®o¸n nhËn L1 = T(M1); M2=(S2,2,2,q2,F2)
®o¸n nhËn L2 = T(M2), ta cÇn chøng minh L1L2 = {uvuL1; vL2} lµ ng«n ng÷ lo¹i 3.
Kh«ng gi¶m tæng qu¸t, ta gi¶ sö S1,S2 giao nhau b»ng rçng vµ 1=2=. Ta x©y dùng
automat M=(S,,,q1 ,F) nh- sau:
S = S1S2; F = F2 nÕu tõ rçng  kh«ng thuéc L2 , ng-îc l¹i F = F1F2
Hµm chuyÓn  x©y dùng nh- sau:
(q,a) = {1(q,a)} víi qS1\F1, a.
(q,a) = {1(q,a), 2(q,a)}víi qF1
(q,a) = {2(q,a)} víi qS2; a.
DÔ dµng thÊy r»ng qui t¾c thø nhÊt cho phÐp M ho¹t ®éng nh- M1 nÕu q ch-a ë tr¹ng th¸i
kÕt thóc cña M1. Qui t¾c thø hai cho phÐp xö lÝ t×nh huèng khi q lµ tr¹ng th¸i kÕt thóc cña M1 vµ
b¾t ®Çu tõ ®o¸n nhËn bëi M2 . Qui t¾c thø ba m« pháng sù ho¹t ®éng cña M2 trªn M.
TÝnh chÊt 4.2.5: Líp çc ng«n ng÷ lo¹i 3 ®ãng víi phÐp lÊy bao ®ãng
Chøng minh: Gi¶ sö M = (S,,,q0,F) lµ automat ®o¸n nhËn L ta gäi L* = n=0 Ln lµ phÐp
lÊy bao ®ãng cña L víi L0={}; Li = Li-1L. Chóng ta x©y dùng automat M' nh- sau:
M' = (S', , ', q0', F'), trong ®ã
S' = S{q'0}; F' = F{q'0 }
Hµm chuyÓn ' x©y dùng nh- sau:
'(q'0,a) = {(q0 ,a),q0} nÕu (q0,a) F.
'(q'0,a) = (q0,a) nÕu (q0,a)F.
'(q,a) = {(q,a),q0} nÕu (q,a)F; qS
'(q,a) = (q,a) nÕu (q,a)F; qS

Qui t¾c thø nhÊt ®èi víi tr¹ng th¸i q'0 ®Ó chÊp nhËn tõ rçng . NÕu q0 kh«ng thuéc F th× tr¹ng
th¸i q'0 sÏ gièng q0.
Gi¶ sö xL* khi ®ã hoÆc x =  hoÆc x = x1 x2x3...xn víi xiL, i=1,2...,n.
Râ rµng M' ®o¸n nhËn tõ rçng . Gi¶ sö x i L suy ra (q, xi)F, do ®ã (q 0 ,x i) vµ
(q’0 ,x i) ®Òu chøa q 0 vµ mét tr¹ng th¸i p nµo ®ã trong F, còng do vËy (q’0 ,xi) ph¶i chøa
mét tr¹ng th¸i nµo ®ã trong F suy ra xT(M’).
Ng-îc l¹i xT(M’) khi ®ã x = a1a2a3...an , suy ra ph¶i tån t¹i mét d·y çc tr¹ng th¸i
q1 ,q2 ,...,qn sao cho ’(q0,a1) chøa q1 vµ ’(qi,ai+1) chøa qi+1 víi i = 1,2,...,n vµ qn F. Nh- vËy víi
mçi i hoÆc chøa qi+1 = q0 vµ (qi,ai+1)F hoÆc (qi,ai+1) = qi+1. Tõ ®©y suy ra cã thÓ viÕt (q0,
ai)F víi i = 1,2,...n nghÜa lµ aiL.
4.3. Mét sè tÝnh chÊt cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh
D-íi ®©y chóng ta sÏ b-íc ®Çu lµm quen víi líp ng«n ng÷ phi ng÷ c¶nh, líp ng«n ng÷
quan träng vµ rÊt gÇn víi çc ng«n ng÷ lËp tr×nh. §Ó dÔ h×nh dung tr-íc khi ®i vµo xem xÐt v¨n
ph¹m phi ng÷ c¶nh, d-íi ®©y chóng ta sÏ xÐt vÝ dô vÒ viÖc øng dông v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh
trong viÖc t¹o ra çc thµnh phÇn cña ng«n ng÷ tr×nh Pascal.
VÝ dô 4.3.1. Khi c«ng bè ng«n ng÷ chuÈn Pascal, ng-êi ta ®· sö dông çch ghi cña Bakur-
Naur (d¹ng Bakur-Naur) gäi t¾t lµ çch ghi BNF. Çch ghi nµy sö dông kÝ hiÖu '::=', ®äc lµ “
®-îc ®Þnh nghÜa lµ”. BiÕn trong Pascal ®-îc m« t¶ nh- sau:
<Ch÷ çi>:: = a b  ....  z  A B  ...  z 
<Ch÷ sè>:: = 0 1  2  ....  9 
<Sè nguyªn>: = <Ch÷ sè> <sè nguyªn> <ch÷ sè>
<Tõ> : : =<ch÷ çi >  <tõ > <ch÷ çi>
<Tªn gäi>::= <Tõ> <Tªn gäi > <Tõ>  <tªn gäi> <sè>
<BiÕn ®¬n gi¶n>::=<Tªn gäi>
DÔ dµng thÊy r»ng çch ghi BNF lµ mét çch ghi ng¾n gän çc qui t¾c dÉn xuÊt cña v¨n
ph¹m. Ta cã thÓ chuyÓn ®æi t-¬ng ®-¬ng gi÷a hai çch ghi nµy. Ch¼ng h¹n víi çch ghi BNF ë
trªn ta cã thÓ chuyÓn vÒ çch ghi ë d¹ng qui t¾c dÉn xuÊt cña v¨n ph¹m G nh- sau:
 T={a,b...,z,A,B,...,Z,0,1....,9}
 N = {<Ch÷ çi>, <Ch÷ sè>, <Sè nguyªn>, <Tõ>, <Tªn gäi>,<BiÕn ®¬n gi¶n>} (mçi
phÇn tö d¹ng < ... > cña tËp N ®-îc hiÓu lµ mét ký tù).
 k= <BiÕn ®¬n gi¶n>
 Chóng ta x¸c ®Þnh P lµ tËp çc qui t¾c ®-îc chuyÓn tõ c«ng thøc siªu ng÷:
<Ch÷ çi> a <sè nguyªn>  <Ch÷ sè>
<Ch÷ çi> b <sè nguyªn>  <sè nguyªn> <ch÷ sè> <tõ> 

<ch÷ çi>
<Ch÷ çi> c
<tõ>  <tõ> <ch÷ çi>
<Ch÷ çi> d
<tªn gäi>  <tõ>
<Ch÷ çi> e
<tªn gäi>  <tªn gäi> <tõ>
...........................
<tªn gäi>  <tªn gäi> <sè>
<Ch÷ çi> z
<BiÕn ®¬n gi¶n>  <tªn gäi>
<Ch÷ sè> 0
<Ch÷ sè> 1
<Ch÷ sè> 2
...........................
<Ch÷ sè> 9
Víi çch x©y dùng trªn ta nhËn ®-îc v¨n ph¹m G=(T,N,P,k), râ rµng G lµ v¨n ph¹m phi
ng÷ c¶nh, ng«n ng÷ sinh ra bëi v¨n ph¹m G lµ mét tËp v« h¹n çc x©u b¾t ®Çu b»ng ch÷ çi :
L(G)={çc x©u b¾t ®Çu b»ng ch÷ çi}.
Gi¶ sö cho v¨n ph¹m G phi ng÷ c¶nh = (N, T, P, k). Chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy r»ng tËp
çc biÕn thuéc N vµ tËp çc qui t¾c dÉn xuÊt P lµ hai tËp quyÕt ®Þnh t¹o ra ng«n ng÷. Khi viÕt
ch-¬ng tr×nh dÞch, sù phøc t¹p, cång kÒnh, tÝnh hiÖu qu¶ cña ch-¬ng tr×nh dÞch phô thuéc rÊt
nhiÒu vµo hai tËp nµy. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµm sao thu nhá tËp N, tËp P mµ kh«ng lµm ¶nh
h-ëng ®Õn tËp ng«n ng÷ L(G) do v¨n ph¹m G sinh ra. V× lý do nµy, viÖc rót gän tËp N vµ tËp P
®-îc coi lµ c¬ së lý thuyÕt quan träng cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh.
 Rót gän v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh
§Þnh nghÜa 4.3.1. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k). PhÇn tö x  N  T ®-îc
gäi lµ kÝ hiÖu kh«ng ®¹t ®Õn ®-îc trong G nÕu x kh«ng xuÊt hiÖn trong bÊt kú d·y dÉn xuÊt nµo
xuÊt ph¸t tõ k trong G.
Ta gäi çc kÝ hiÖu kh«ng tham gia sinh ra ng«n ng÷ lµ çc kÝ hiÖu thõa, khi ®ã çc kÝ hiÖu
kh«ng ®¹t tíi ®-îc sÏ lµ tËp con trong tËp çc kÝ hiÖu thõa.
§Þnh lý 4.3.1. Tån t¹i thuËt to¸n lo¹i bá çc kÝ tù kh«ng ®¹t ®Õn ®-îc trong v¨n ph¹m phi
ng÷ c¶nh G.
Chøng minh: Gi¶ sö cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k), thuËt to¸n ®-îc x©y
dùng nh- sau:
Chóng ta x©y dùng tËp V theo çc b-íc:
 B-íc 1: víi i=0 lÊy Vo = {k}
 B-íc 2: víi i>0 lÊy Vi = x A   x   p  A  Vi-1   Vi-1
 B-íc 3: NÕu Vi  Vi-1 th× i = i+1 quay l¹i b-íc 2, ng-îc l¹i lµm theo b-íc 4
 B-íc 4: lÊy V= Vi = Vi-1 vµ dõng.
ThuËt to¸n to¸n trªn sÏ dõng sau mét sè b-íc h÷u h¹n v× d·y {Vi} lµ d·y kh«ng gi¶m vµ
bÞ chÆn bëi tËp N T do Vi  N T víi mäi i.
Ta cã: N' = V  N ; T' = V  T.
Ta gäi P' lµ tËp tÊt c¶ çc qui t¾c  P mµ chØ chøa çc kÝ hiÖu thuéc Vi khi ®ã:
G' = (N', T', P', k)
C«ng viÖc cßn l¹i lµ kiÓm tra tÝnh t-¬ng ®-¬ng gi÷a 2 v¨n ph¹m. Râ rµng L(G')  L(G) v×
N'  N, T'  T vµ P'  P. Ng-îc l¹i xL(G) suy ra k *x, d·y dÉn xuÊt nµy n»m trong P,
nh-ng theo çch x©y dùng P' dÉn xuÊt nµy ph¶i gåm çc qui t¾c trong p’, do vËy xL(G') 
L(G') = L(G).
k
v0
A4
v1
B
A1 A3
A2 B5
B1 B4
B2 v2 B3
Cã thÓ minh ho¹ çch x©y dùng tËp V cña thuËt to¸n trong ®Þnh lý trªn theo h×nh trªn.
VÝ dô 4.3.1. Ta xÐt mét vÝ dô minh ho¹ cho thuËt to¸n cña ®Þnh lý 3.
Cho G = (N, T, P, k)
N = { k, , , }
T = { x, y, z}
P: kx
ky

y
x
y
x
Vo = {k}
Vi = {, , x, y}  {k}
V2 = V1  {k} = V1
 N' = V2  N = {k, , }
T' = V2  T = { x, y}
P': k x
ky

x
y
Khi ®ã L(G) = L(G').
§Þnh nghÜa 4.3.2. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k) v¨n ph¹m G ®-îc gäi lµ
kh«ng rçng nÕu L(G)  
§Þnh lý 4.3.2. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, P, k) khi ®ã tån t¹i thuËt to¸n x¸c
®Þnh G lµ rçng hay kh¸c rçng.
Chóng ta sÏ kh«ng chøng minh ®Þnh lý nµy, chØ thõa nhËn kÕt qu¶ cña ®Þnh lý ®Ó phôc vô
cho viÖc xem xÐt ë phÇn sau.
§Þnh lý 4.3.1 ®· cho phÐp lo¹i bá kÝ hiÖu kh«ng ®¹t ®Õn ®-îc, tuy nhiªn trong v¨n ph¹m
vÉn cßn çc kÝ hiÖu thõa. §Þnh lý d-íi ®©y cho phÐp chóng ta tiÕp tôc lo¹i bá ®i çc biÕn kh«ng
tham gia trong qu¸ tr×nh sinh ra ng«n ng÷.
§Þnh lý 4.3.3. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, P, k), L(G)  . Khi ®ã tån t¹i v¨n
ph¹m phi ng÷ c¶nh G' sao cho:
a/ Víi mçi nonterminal A trong G’ ®Òu tån t¹i mét tõ w T+ ®Ó A * w
b/ L(G) = L(G’).
Chøng minh: Víi mçi A  N ta xÐt v¨n ph¹m GA = (N, T, P, A), nhê ®Þnh lý 3 ta cã thÓ
x¸c ®Þnh ®-îc L(GA) =  hay L(GA)  . NÕu L(GA) =  ta sÏ lo¹i A khái N cïng víi tÊt c¶ çc
dÉn xuÊt trong P mµ A cã mÆt ë vÕ tr¸i hoÆc vÕ ph¶i. Sau khi bá ®i nh÷ng nonterminal A mµ
L(GA) =  ta nhËn ®-îc G' = (N', T, P', k).
Ta cÇn kiÓm tra sù t-¬ng ®-¬ng cña hai v¨n ph¹m G vµ G', nghÜa lµ L(G)=L(G')?
Tr-íc hÕt ta thÊy ngay r»ng L(G') L(G), v× N' N, P'P.
B©y giê ta chøng tá L(G)  L(G')
LÊy w L(G). Gi¶ sö w kh«ng thuéc L(G') khi ®ã suy ra dÉn xuÊt cña w trong G chØ cã
thÓ lµ dÉn xuÊt sö dông çc qui t¾c cã trong P mµ kh«ng cã trong P', ®iÒu nµy còng cã nghÜa lµ
®· sö dông Ýt nhÊt mét qui t¾c liªn quan ®Õn nonterminal A mµ L(GA) = . Gi¶ sö dÉn xuÊt cña
w trong G cã d¹ng:
k  1A2 * w víi A  N \ N'.
Tõ ®©y suy ra w cã thÓ viÕt ®-îc w=w1w2w3 sao cho:
1 * w1; A*  w2; 2 * w3
§iÒu nµy suy ra L(GA)   hay A  N' m©u thuÉn víi L(GA) =  vµ A  N \ N'. Tõ ®©y
suy ra L(G)=L(G') .
 Rót gän çc qui t¾c dÉn xuÊt
§Þnh nghÜa 4.3.3. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G ta gäi dÉn xuÊt d¹ng: k  1  2  ...
 n lµ dÉn xuÊt tr¸i nhÊt trong G nÕu víi  i , i cã thÓ viÕt ®-îc d-íi d¹ng i = xiAi i, trong
®ã xi  T* , Ai  N,  i  (N  T)*.
§Þnh nghÜa trªn cho chóng ta kh¸i niÖm dÉn xuÊt tr¸i nhÊt. §ã lµ dÉn xuÊt mµ trong mçi
b-íc ¸p dông çc qui t¾c trong G, kÝ hiÖu nonterminal tr¸i nhÊt trong x©u ë vÕ tr¸i ®-îc thay thÕ
b»ng mét x©u nhê ¸p dông mét quy t¾c nµo ®ã cña P.
Bæ ®Ò 4.3.1. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, P, k) nÕu k * w lµ mét dÉn xuÊt
trong G khi ®ã tån t¹i mét dÉn xuÊt tr¸i nhÊt cña w trong G.
§Þnh lý 4.3.4. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k) lu«n lu«n tån t¹i v¨n ph¹m G'
t-¬ng ®-¬ng víi G sao cho trong G' kh«ng cã çc quy t¾c dÉn xuÊt d¹ng:
AB A,B  G'
Chøng minh:
Gi¶ sö cho G = (N, T, P, k). Ta chia çc quy t¾c dÉn xuÊt cña P thµnh 2 lo¹i:
 Lo¹i 1: Gåm çc qui t¾c dÉn xuÊt d¹ng A  B A,B  N
 Lo¹i 2: Gåm çc quy t¾c cßn l¹i cña P
Ta x©y dùng tËp P' çc quy t¾c dÉn xuÊt cña G' nh- sau:
 Tr-íc hÕt P' gåm tÊt c¶ çc quy t¾c kiÓu 2 cña P
 NÕu A  B A,B  N lµ qui t¾c lo¹i 1 trong P th× ta bæ xung çc quy t¾c d¹ng
A   vµo P' nÕu cã qui t¾c B   lµ quy t¾c kiÓu 2 trong P.
Gäi G' = (N, T, P', k). Ta cÇn chøng tá L(G') = L(G).
Tr-íc hÕt ta nhËn ra r»ng L(G')  L(G) v× P'P. Ng-îc l¹i gi¶ sö w L(G) nghÜa lµ k *
w; ta xÐt dÉn xuÊt tr¸i nhÊt cña w trong G d¹ng: k12 ... n = w. NÕu k 12 ...
n = w mµ víi  i, 1  i  n ®Òu lµ quy t¾c lo¹i 2 th× ®-¬ng nhiªn w L(G'). Gi¶ sö ë b-íc thø
i nµo ®ã b¾t ®Çu sö dông qui t¾c lo¹i 1 vµ ë mçi b-íc thø ji ®Òu lµ qui t¾c lo¹i 2, nghÜa lµ dÉn
xuÊt cã thÓ t¸ch ë d¹ng:
k *i-1 i * k*n
Trong ®ã ®o¹n dÉn xuÊt ii+1i+2 ... k , ¸p dông quy t¾c lo¹i 1.
Do ®o¹n dÉn xuÊt còng lµ ii+1i+2 ...k lµ dÉn xuÊt tr¸i nhÊt vµ ¸p dông quy t¾c
lo¹i 1, cho nªn çc x©u i, i+1, ... k cã ®é dµi b»ng nhau. Mét ký hiÖu thay b»ng mét ký hiÖu
trong G ë cïng vÞ trÝ, nh-ng khi ®ã cã thÓ thay thÕ mçi b-íc dÉn xuÊt trong d·y dÉn xuÊt i
*k b»ng mét sè quy t¾c trong G' . Do vËy suy ra w L(G') hay L(G)  L(G'), tõ ®©y suy ra
L(G) = L(G').
Chó ý ®Þnh lý trªn kh¼ng ®Þnh cã thÓ rót gän tËp quy t¾c P b»ng çch bá ®i çc quy t¾c
d¹ng AB, ®Æc biÖt nÕu A=B chóng ta lo¹i bá ®-îc nh÷ng quy t¾c chu tr×nh trong G. §Ó tiÖn
cho viÖc tr×nh bµy tiÕp theo chóng ta cã mét vµi ®Þnh nghÜa sau:
§Þnh nghÜa 4.3.4. V¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k) ®-îc gäi lµ kh«ng chøa -quy
t¾c nÕu:
 P kh«ng chøa çc quy t¾c d¹ng A ( lµ x©u rçng)
 HoÆc qui t¾c k P vµ k kh«ng xuÊt hiÖn ë bÊt kú vÕ ph¶i trong çc quy t¾c cña p.
§Þnh nghÜa 4.3.5. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k), quy t¾c d¹ng AB, víi
A,B  N ®-îc gäi lµ quy t¾c ®¬n gi¶n trong G.
§Þnh nghÜa 4.3.6.V¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G ®-îc gäi lµ kh«ng cã chu tr×nh nÕu trong P
kh«ng cã quy t¾c d¹ng:
AA A  N.
§Þnh nghÜa 4.3.7. V¨n ph¹m G ®-îc gäi lµ tèi gi¶n nÕu nã kh«ng cã chu tr×nh, kh«ng cã
-quy t¾c, kh«ng cã kÝ hiÖu thõa, kh«ng cã kÝ hiÖu kh«ng ®¹t ®-îc, kh«ng chøa qui t¾c ®¬n gi¶n.
§Þnh lý 4.3.5. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, p, k) bÊt kú khi ®ã tån t¹i mét v¨n
ph¹m tèi gi¶n G sao cho L(G') = L(G).
ViÖc chøng minh ®Þnh lý trªn lµ kh«ng cÇn thiÕt, v× thùc chÊt nã lµ tæng hîp çc kÕt qu¶
®· nªu trong çc ®Þnh lý ®-îc chøng minh ë trªn, nhê ®Þnh lý nµy, tõ ®©y chóng ta lu«n lu«n cã
thÓ gi¶ thiÕt chØ xÐt çc v¨n ph¹m tèi gi¶n.
4.4. Çc d¹ng chuÈn cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh
PhÇn trªn chóng ®· xem xÐt vÊn ®Ò rót gän v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh ®Ó nhËn ®-îc v¨n
ph¹m tèi gi¶n. Tuy nhiªn míi chØ nh- vËy th«i ch-a ®ñ. Khi viÕt çc ch-¬ng tr×nh dÞch, ch-¬ng
tr×nh sÏ phøc t¹p lªn rÊt nhiÒu nÕu mçi qui t¾c dÉn xuÊt cã d¹ng kh¸c nhau. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y
lµ liÖu cã thÓ ®-a çc qui t¾c dÉn xuÊt cña P vÒ cïng mét d¹ng nµo ®ã ®-îc kh«ng. ViÖc ®i t×m
d¹ng chung cho çc qui t¾c dÉn xuÊt cña P ®-îc gäi t×m d¹ng chuÈn cho v¨n ph¹m. Ta sÏ xÐt ë
®©y hai d¹ng chuÈn cã tªn gäi d¹ng chuÈn Chomsky (Chomsky normal form) vµ d¹ng chuÈn
Greibach.
§Þnh lý 4.4.1. D¹ng chuÈn Chomsky. Cho G = (N, T, P, k) lµ v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh, khi
®ã sÏ tån t¹i v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G' sao cho:
1) L(G) = L(G')
2) Mäi quy t¾c dÉn xuÊt cña G' cã d¹ng:
ABC A,B,C  N
hoÆc Aa a  T.
V¨n ph¹m G' ®ã ®-îc gäi lµ d¹ng chuÈn Chomsky t-¬ng ®-¬ng víi G.
VÝ dô 4.4.1. XÐt v¨n ph¹m G = (N, T, p, k) :
N = A,B,k T = a,b
P: 1) kbA
2) kaB
3) Aa
4) Bb
5) Aak
6) Bbk
7) AbAA
8) BaBB
Chóng ta cÇn t×m v¨n ph¹m ë d¹ng chuÈn Chomsky t-¬ng ®-¬ng víi G, v¨n ph¹m nµy
kh«ng cã quy t¾c ®¬n gi¶n d¹ng AB.
Tr-íc hÕt ta x©y dùng P':
1) Aa  P' (quy t¾c 3 cña P)
2) Bb  P' (quy t¾c 4 cña P)
Víi quy t¾c 1 cña P: kbA, ta bæ xung C1 vµo N vµ thay kC1A, C1b. Víi quy t¾c 2
cña P: kaB, ta bæ xung C2 vµo N vµ thay kC2 B, C2a. Víi quy t¾c 5 cña P: Aak, ta bæ
xung C3 vµo N vµ thay BC3k C3a. Víi quy t¾c 6 cña P: Bbk, ta bæ xung C4 vµo N vµ thay
BC4k C4b. Víi quy t¾c 7 cña P: AbAA, ta bæ xung C5 vµo N vµ thay AC5 AA vµ C5b,
tõ AC5AA l¹i bæ xung D1 vµo N vµ thay AC5D1; D1AA. Cuèi cïng víi quy t¾c 8 cña P:
BaBB, ta thªm C6 vµo N vµ thay BC6BB C6a ; víi BC6BB ta thªm D2 vµo N :
BC6D2 D2BB.
KÕt qu¶ ta ®-îc G' = (N', T, p', k) nh- sau:
N' = A,B,k,C1,C2 ,C3,C4,C5,C6,D1,D2
P': 1) Aa 8) C3 a
2) Bb 9) BC4k
3) kC1A 10) C4b

4) C1b 11) AC5D1
5) kC2B 12) D1AA
6) C2a 13) BC6D2
7) BC3 k 14) D2BB
Râ rµng lµ G' ë d¹ng chuÈn mµ L(G) = L(G').
§Þnh lý 4.4.2. D¹ng chuÈn Greibach. Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G = (N, T, P, k). Cã thÓ
t×m ®-îc v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G' =(N', T, P', k) t-¬ng ®-¬ng sao cho mäi quy t¾c dÉn xuÊt
cña G' cã d¹ng:
Aa AN', a T, N'* vµ L(G) = L(G')
V¨n ph¹m G' nh- trªn ®-îc gäi lµ v¨n ph¹m d¹ng chuÈn GreiBach t-¬ng ®-¬ng víi G.
4.5. Lùc l-îng cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh
Chóng ta ®· ®Ò cËp ®Õn tÝnh rçng cña v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh. Chóng ta ®· kh¼ng ®Þnh tån
t¹i thuËt to¸n ®Ó ®o¸n nhËn ng«n ng÷ phi ng÷ c¶nh lµ rçng hay kh«ng. Do yªu cÇu diÔn ®¹t thuËt
to¸n rÊt phong phó ®a d¹ng, ng-êi ta cÇn mét v¨n ph¹m sinh ra ng«n ng÷ lµ tËp v« h¹n. VÊn ®Ò
®Æt ra lµ liÖu cã çch nµo kiÓm tra xem v¨n ph¹m ®· cho sinh ra tËp ng«n ng÷ h÷u h¹n hay v«
h¹n, phÇn nµy sÏ ®Ò cËp ®Õn lùc l-îng cña tËp ng«n ng÷ do mét v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh sinh ra.
§Þnh lý 4.5.1. Cho L lµ ng«n ng÷ phi ng÷ c¶nh bÊt kú. Khi ®ã tån t¹i hai sè p vµ q chØ phô
thuéc L, sao cho  zL, z p th× z cã thÓ viÕt ®-îc d¹ng z = uvwxy tho¶ m·n ®iÒu kiÖn:
 vwx q
 Çc x©u x,v kh«ng ®ång thêi lµ x©u rçng e
 Víi  i  0 vuviwxiy  L
(§Þnh lý trªn cßn cã tªn gäi lµ ®Þnh lý uvwxy)
§Þnh lý 4.5.2. Tån t¹i thuËt to¸n ®Ó x¸c ®Þnh v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh ®· cho lµ h÷u h¹n
hay v« h¹n.
Chøng minh: Cho G = (N, T, p, k). Chän p = 2N-1 q = 2N .
Gi¶ sö cã tõ z L(G) z p. Khi ®ã theo ®Þnh lý 3 x©u z cã thÓ viÕt d-íi d¹ng z =
uvwxy mµ x©u x vµ x©u v kh«ng ®ång thêi lµ x©u rçng (v+x 0). Khi ®ã ta cã uviwxiy 
L(G) víi mäi i tuú ý. Tõ ®©y suy ra L(G) v« h¹n khi tån t¹i x©u cã ®é dµi lín h¬n p.
Ng-îc l¹i nÕu L(G) v« h¹n nã ph¶i cã tõ ®é dµi tïy ý (v× nÕu kh«ng ph¶i nh- vËy L(G) lµ
h÷u h¹n). Do vËy trong L(G) ph¶i cã tõ cã ®é dµi h¬n p+q. Gi¶ sö z lµ x©u nh- vËy, khi ®ã x©u z
cã thÓ viÕt d-íi d¹ng:
z = uviwxiy sao cho vwx q vµ v+x 0 vµ iN
B©y giê ta gi¶m i ®Ó cho x©u z cã ®é dµi ng¾n l¹i , mçi lÇn gi¶m i tõ z ng¾n l¹i thùc sù v×
v+x 0. Gi¶ sö sau mét lÇn gi¶m i ®i 1 ®¬n vÞ ta nhËn ®-îc x©u z’ mµ z’ p+q th× chóng
ta dõng, ng-îc l¹i ta coi z’ ®ãng vai trß cña z lÆp l¹i qu¸ tr×nh rót gän trªn.
LËp luËn trªn ®©y cho phÐp chóng ta suy ra nÕu L v« h¹n th× ta lu«n lu«n t×m ®-îc tõ ®é
dµi l sao cho p  l  q+p.
Nãi mét çch kh¸c L(G) v« h¹n khi vµ chØ khi tån t¹i tõ w cã ®é dµi tho¶ m·n:
p  w p+q
Tõ kÕt luËn trªn suy ra ®Ó kiÓm tra L(G) lµ h÷u h¹n hay v« h¹n ta chØ cÇn kiÓm tra xem
çc x©u cã ®é dµi lín h¬n p vµ kh«ng nhá h¬n p+q cã thuéc L(G) hay kh«ng? ThuËt to¸n duyÖt
çc x©u nh- vËy lu«n lu«n kÕt thóc sau mét sè h÷u h¹n b-íc v× tËp çc x©u cã ®é dµi tho¶ m·n
®iÒu kiÖn trªn lµ h÷u h¹n.
5. M¸y Turing
5.1. Më ®Çu
Kh¸i niÖm trùc gi¸c vÒ thuËt to¸n mµ chóng ta sö dông tõ tr-íc ®Õn nay lµ: ThuËt to¸n lµ
mét d·y çc qui t¾c hay chØ thÞ x¸c ®Þnh mét qu¸ tr×nh tÝnh to¸n nµo ®ã. Ch¼ng h¹n thuËt to¸n
Euclide t×m -íc sè chung lín nhÊt cña hai sè nguyªn cho tr-íc, thuËt to¸n x¸c ®Þnh mét sè
nguyªn cho tr-íc cã lµ sè nguyªn tè hay kh«ng? TÝnh gÇn ®óng gi¸ trÞ cña sinx, cosx, v.v... NÕu
kh«ng cã çc bµi to¸n dÉn ®Õn viÖc nghi ngê cã hay kh«ng cã thuËt to¸n gi¶i quyÕt mét bµi to¸n
nµo ®ã th× ng-êi ta kh«ng cÇn bµn c·i ®Õn kh¸i niÖm mang tÝnh trùc gi¸c nªu trªn. Bëi v× vÒ mÆt
logic, muèn nãi cã hay kh«ng cã thuËt to¸n th× ph¶i x¸c ®Þnh ®-îc chÝnh x¸c thuËt to¸n lµ g×?
XuÊt ph¸t tõ çc bµi to¸n kh«ng biÕt cã thuËt to¸n gi¶i nã hay kh«ng? buéc ng-êi ta ph¶i ®Æt
c©u hái thuËt to¸n lµ g×? LiÖu cã thÓ m« t¶ to¸n häc chÝnh x¸c vÒ nã hay kh«ng? Liªn quan ®Õn
vÊn ®Ò nµy chóng ta lµm quen víi m¸y Turing.
Vµo kho¶ng n¨m 1930-1936 çc nhµ to¸n häc Godel, Kleene, Church, Turing ®· cè g¾ng
®-a ra m« t¶ to¸n häc cho kh¸i niÖm thuËt to¸n. Çc kh¸i niÖm vÒ thuËt to¸n cña çc t¸c gi¶ nªu
trªn nãi chung ®Òu t-¬ng ®-¬ng víi nhau. Trong sè çc kh¸i niÖm to¸n häc chÝnh x¸c vÒ vÒ
thuËt to¸n, kh¸i niÖm do nhµ to¸n häcTuring ®-a ra n¨m 1937 ®-îc thõa nhËn réng r·i bëi v× nã
thuËn tiÖn cho viÖc nghiªn cøu çc vÊn ®Ò trong lÝ thuyÕt vµ øng dông. M¸y Turing mµ nhµ to¸n
häc Turing dïng ®Ó m« t¶ kh¸i niÖm thuËt to¸n cã gi¸ trÞ c¶ trong nghiªn cøu lÝ thuyÕt trõu
t-îng lÉn trong çc qu¸ tr×nh tÝnh to¸n cô thÓ. Sau khi xuÊt hiÖn m¸y tÝnh ®iÖn tö, m¸y Turing ®·
trë thµnh mét m« h×nh to¸n häc cho çc m¸y tÝnh thùc tÕ.
Nh- chóng ta ®· biÕt, mäi qu¸ tr×nh thùc hiÖn theo thuËt to¸n, xÐt cho cïng ®Òu lµ qu¸
tr×nh thùc hiÖn mét sè phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp nµo ®ã. Trong m« h×nh m¸y Turing, ng-êi ta chØ
dïng mét lo¹i biÕn ®æi s¬ cÊp ®¬n gi¶n ®ã lµ thay thÕ mét kÝ hiÖu nµy b»ng mét kÝ hiÖu kh¸c. V×
vËy m¸y Turing lµ m« h×nh m« t¶ to¸n häc kh¸i niÖm thuËt to¸n rÊt phï hîp. Sau khi ®· cã kh¸i
niÖm chÝnh x¸c vÒ thuËt to¸n, ng-êi ta cã c¬ së ®Ó chuyÓn bµi to¸n kh«ng cã thuËt to¸n gi¶i nã
vÒ bµi to¸n kh«ng cã m¸y Turing tÝnh nã. Trªn c¬ së kh¸i niÖm thuËt to¸n, çch ®©y gÇn nöa thÕ
kØ Turing vµ Church ®· nªu ra luËn ®Ò mang tªn Turing – Church. MÆc dï luËn ®Ò kh«ng cã
chøng minh nh-ng cho ®Õn nay ng-êi ta vÉn kh«ng t×m ®-îc ph¶n vÝ dô phñ ®Þnh gi¸ trÞ ch©n lý
cña nã. LuËn ®Ò Turing – Church cã thÓ tãm t¾t nh- sau: Mäi hµm sè tÝnh ®-îc theo nghÜa trùc
gi¸c ®Òu lµ hµm tÝnh ®-îc bëi mét m¸y Turing nµo ®ã.
M¸y Turing ®-îc sö dông nghiªn cøu trong nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau, ®Ó tiÖn cho viÖc
nghiªn cøu, trong mçi lÜnh vùc ng-êi ta ®-a ra çc ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ m¸y Turing, trong
ph¹m vi cña gi¸o tr×nh nµy, chóng ta sÏ nªu ®Þnh nghÜa m¸y Turing vµ kh¶o s¸t nã theo gãc ®é
ng«n ng÷.
5.2. Kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa
VÒ mÆt trùc quan cã thÓ coi m¸y Turing gåm bé ®iÒu khiÓn cã h÷u h¹n tr¹ng th¸i (finite
control), mét b¨ng vµo (Input tape), b¨ng nµy ®-îc chia thµnh tõng ng¨n hay tõng « (cell). B¨ng
vµo cã ng¨n tr¸i nhÊt ®-îc coi lµ ng¨n ®Çu tiªn cña b¨ng vµ nã ®-îc coi lµ dµi v« h¹n vÒ phÝa
bªn ph¶i. M¸y cã mét ®Çu ®äc b¨ng (tape head), ®Çu ®äc nµy cã thÓ dß ®äc tõng ng¨n trªn b¨ng
vµo. Mçi ng¨n cña b¨ng vµo cã thÓ chøa mét kÝ hiÖu thuéc tËp çc kÝ hiÖu vµo (Input symbol).
Mét dßng vµo lµ mét d·y çc kÝ hiÖu cña b¶ng ch÷ çi vµo ®Æt trªn b¨ng, çc ng¨n trªn b¨ng
kh«ng chøa kÝ hiÖu vµo ®-îc coi chøa kÝ hiÖu tr¾ng (blank), ta kÝ hiÖu lµ B. H×nh 1 m« t¶ cÊu t¹o
cña m¸y Turing.
# a1 a2 a3 … … ai …… an # # #
Bé ®iÒu khiÓn
H×nh 1.
Ho¹t ®éng cña m¸y Turing ®-îc m« t¶ nh- sau:
Gi¶ sö m¸y ë tr¹ng th¸i q, ®Çu ®äc ®ang chØ vµo kÝ hiÖu ai, nã sÏ chuyÓn ®Çu ®äc sang
phÝa tr¸i hoÆc phÝa ph¶i cña ai vµ thay ai b»ng bj nµo ®ã’ Nãi mét çch kh¸c, phô thuéc vµo kÝ
hiÖu mµ ®Çu ®äc ®ang ®äc trªn b¨ng vµo vµ tr¹ng th¸i cña bé ®iÒu khiÓn m¸y cã thÓ thùc hiÖn
çc thao t¸c sau:
 Thay ®æi tr¹ng th¸i
 Ghi mét kÝ hiÖu kh¸c kÝ hiÖu tr¾ng ®Ì lªn kÝ hiÖu ®· cã trªn b¨ng vµo.
 DÞch chuyÓn ®Çu ®äc ®i mét ng¨n sang tr¸i hoÆc sang ph¶i.
§Þnh nghÜa 5.2.1. VÒ mÆt h×nh thøc ta cã thÓ coi m¸y Turing lµ bé 5 : T=<S,,,q0,F>.
Trong ®ã:
- S lµ tËp h÷u h¹n çc tr¹ng th¸i.
-  lµ tËp h÷u h¹n kÝ hiÖu vµo.
-  lµ ¸nh x¹, ®-îc gäi lµ hµm chuyÓn tr¹ng th¸i, : S x  x {L,R } S x  .
Chó ý r»ng  cã thÓ kh«ng x¸c ®Þnh víi mét vµi bé gi¸ trÞ cña çc ®èi sè nµo ®ã; L,R lµ kÝ
hiÖu chØ h-íng dÞch chuyÓn sang tr¸i hoÆc sang ph¶i t-¬ng øng cña ®Çu ®äc. Khi ®ã kÝ hiÖu
(s,a,M)=(q,b) cã nghÜa r»ng automat ë tr¹ng th¸i s, ®Çu ®äc ®ang trá vµo kÝ tù a m¸y ®æi sang
tr¹ng th¸i q, thay kÝ tù a b»ng kÝ tù b vµ di chuyÓn ®Çu ®äc theo h-íng M.
- q0 lµ phÇn tö thuéc S gäi lµ tr¹ng th¸i b¾t ®Çu cña m¸y Turing
- F  S lµ tËp çc tr¹ng th¸i kÕt thóc cña automat.
a/b a/b
a) L c) R
s’ s’
s s
a. a/b
b) L d) R
s’ s’
s s
H×nh 2.
H×nh 2 m« t¶ çch lµm viÖc vµ chuyÓn ®æi tr¹ng th¸i cña m¸y Turingøng víi çc tr-êng hîp:
a/(s,a,L)=(s’,b)
b/(s,a,L)=(s’,a)
c/(s,a,R)=(s’,b)
d/(s,a,R)=(s’,a)
§Þnh nghÜa 5.2.2. Ta gäi bé bèn (s,x,,y) lµ h×nh tr¹ng cña m¸y Turing, víi sS, s lµ tr¹ng
th¸i hiÖn thêi cña T; x, y, *,, ë ®©y  lµ kÝ hiÖu n»m trªn b¨ng vµo mµ ®Çu ®äc ®ang tráØ
vµo nã, x lµ tõ ë bªn tr¸i ®Çu ®äc, y lµ tõ ë bªn ph¶i ®Çu ®äc.
Gi¶ sö m¸y Turing T ë h×nh tr¹ng (s,x,,y). Nã ®-îc gäi lµ chuyÓn sang h×nh tr¹ng
(s’,x’,’,y’), nÕu (s,,M)=(s’,’). Khi ®ã ta viÕt:
(s,x,,y)  (s’,x’,’,y’)
Gi¶ sö m¸y Turing T ë h×nh tr¹ng (s,x,,y) vµ cã mét d·y h×nh tr¹ng
(s1,x1,1,y1),(s2,x2,2,y2),...,(sn ,xn ,n,yn) mµ:
(s,x,,y)(s1,x1,1,y1)(s2,x2,2,y2)...(sn,xn,n,yn).
Khi ®ã ta kÝ hiÖu ng¾n gän lµ: (s,x,,y)*(sn,xn,n,yn).
NÕu m¸y Turing T ®ang ë mét h×nh tr¹ng nµo ®ã mµ kh«ng thÓ chuyÓn sang h×nh tr¹ng
nµo kh¸c. Khi ®ã cã thÓ x¶y ra mét trong hai t×nh huèng sau:
 M¸y ®ang ë h×nh tr¹ng cã chøa tr¹ng th¸i qfF  S, khi ®ã ta nãi m¸y Turing ë h×nh
tr¹ng kÕt thóc.
 M¸y ®ang ë h×nh tr¹ng mµ ®Çu ®äc ®· ë ng¨n ®Çu tiªn bªn tr¸i mµ nã vÉn ph¶i tiÕp tôc
di chuyÓn vÒ bªn tr¸i, khi ®ã ta nãi m¸y Turing ë h×nh tr¹ng t¾t.
M¸y Turing ë mét trong hai h×nh tr¹ng kÕt thóc hoÆc t¾t gäi lµ h×nh tr¹ng dõng hoÆc chÕt.
H×nh tr¹ng (q0,e,#,x) ®-îc gäi lµ h×nh tr¹ng ban ®Çu cña m¸y Turing T, ë ®©y e lµ kÝ hiÖu
x©u rçng,# lµ kÝ hiÖu giíi h¹n tr¸i cña x©u x , ®Çu ®äc trá vµo kÝ tù ®Çu tiªn cña x.
5.3. Hµm Turing thùc hiÖn ®-îc
§Þnh nghÜa 5.3.1. Gi¶ sö  lµ mét b¶ng ch÷ çi,  lµ ¸nh x¹ : * *.  ®-îc gäi lµ
hµm Turing thùc hiÖn ®-îc, nÕu tån t¹i m¸y Turing T = <S, , , q0, F> sao cho
(q0,e,#,x)*(q,z,,y) vµ h×nh tr¹ng (q,z, ,y) lµ h×nh tr¹ng dõng khi vµ chØ khi (x)=y. NÕu ®èi
víi x©u vµo #x m¸y T ë h×nh tr¹ng dõng nh-ng kh«ng ®¹t ®Õn h×nh tr¹ng kÕt thóc, th× (x) ®-îc
coi lµ kh«ng x¸c ®Þnh víi x.
§Þnh nghÜa 5.3.2. Cho m¸y Turing T = <S,,,q0,F> ta gäi tËp
L(T)={x*(q0 ,e,#,x)*(s’,z,,y), s’F}
lµ ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi m¸y Turing T.

H×nh 1 m« t¶ t×nh tr¹ng trªn b¨ng vµo khi m¸y Turing ë tr¹ng th¸i b¾t ®Çu vµ ë tr¹ng th¸i
dõng.
tõ vµo trªn b¨ng tõ kÕt thóc trªn b¨ng
# x .. .. .. …….. # z  y
H×nh 1.
Chó ý: M¸y Turing T = <S,,,q0,F> ®-îc gäi lµ tÊt ®Þnh, nÕu 0(s,a,M) 1; ng-îc l¹i
T ®-îc gäi lµ kh«ng tÊt ®Þnh. Mét ng«n ng÷ cã thÓ ®o¸n nhËn bëi m¸y Turing tÊt ®Þnh hoÆc
kh«ng tÊt ®Þnh.
Cã thÓ ®Þnh nghÜa ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi m¸y Turing T = <S,,,q0,F> b»ng çch sau:
Gi¶ sö  lµ hµm nµo ®ã : * * ta gäi miÒn x¸c ®Þnh cña hµm  Turing thùc hiÖn ®-îc lµ
ng«n ng÷ ®o¸n nhËn bëi m¸y Turing T.
VÝ dô 5.3.1. M¸y Turing cho bëi s¬ ®å ë h×nh 2 ®o¸n nhËn ng«n ng÷ lµ tËp
L = {an bncn ; nN}.
a, b, c, x, y, z b/z
c/z
L R
s3 s2
# b/y
a/x s1
x R R
#, c
s4 s5 a, b, c, x, y, z #, a
R L
a, b, c
# # #
(yes) R (no)
s6 s7
H×nh 2.
Kh¸i niÖm v¨n ph¹m, ng«n ng÷ vµ ph©n lo¹i ng«n ng÷ sÏ ®-îc ®Ò cËp ë phÇn sau, tuy
nhiªn ngay tõ ®©y, chóng ta cã thÓ hiÓu v¨n ph¹m lo¹i 0 lµ v¨n ph¹m kh«ng cã bÊt k× mét ®iÒu
kiÖn rµng buéc nµo vµ nã sinh ra líp ng«n ng÷ rÊt phøc t¹p nh- líp çc ng«n ng÷ tù nhiªn mµ
loµi ng-êi ®ang sö dông. Liªn quan ®Õn líp ng«n ng÷ lo¹i 0 ta cã ®Þnh lý sau.
§Þnh lý 5.3.1. Ng«n ng÷ L sinh bëi v¨n ph¹m lo¹i 0 khi vµ chØ khi nã lµ ng«n ng÷ ®o¹n
nhËn bëi m¸y Turing .
Chóng ta sÏ kh«ng chøng minh ®Þnh lý nµy, tuy nhiªn kÕt qu¶ ®Þnh lý trªn cho chóng ta
nh×n nhËn mét çch hÖ thèng vÊn ®Ò ®ang xem xÐt: Cã thÓ nghiªn cøu ng«n ng÷ theo quan ®iÓm
sinh vµ quan ®iÓm ®o¸n nhËn, hai quan ®iÓm nµy øng víi hai c«ng cô lµ v¨n ph¹m vµ Automat.
KÕt qu¶ thu ®-îc tõ hai c«ng cô nµy lµ t-¬ng ®-¬ng nhau.
Nhê m¸y Turing chóng ta ®· ®-a ra kh¸i niÖm hµm Turing thùc hiÖn ®-îc. Thùc chÊt cña
hµm Turing thùc hiÖn ®-îc lµ hµm biÕn ®æi mét x©u x sang x©u x’ víi x,x’*. Dùa vµo hµm
Turing thùc hiÖn ®-îc chóng ta ®-a ra kh¸i niÖm hµm Turing tÝnh ®-îc.
§Þnh nghÜa 5.3.3. Chóng ta nãi r»ng hµm  :NnN lµ Turing tÝnh ®-îc, nÕu tån t¹i m¸y
Turing thùc hiÖn hµm  :1,&* 1* tho¶ m·n ®iÒu kiÖn :
a/ (1x1+1&1x2+1&......,&1xk+1)=1y+1, nÕu (x1,x2,....xk)=y ;
b/ (1x1+1&1x2+1&.....,&1xk+1)= kh«ng x¸c ®Þnh, nÕu (x1,x2 ,.....xk) kh«ng x¸c ®Þnh.
VÝ dô 5.3.2. Hµm f(x,y)=x+y lµ hµm Turing tÝnh ®-îc.
Ta x©y dùng m¸y Turing T=<S,,,q0,F >
'=1,&,B ,S==q0, q1, q2,q3
Hµm chuyÓn tr¹ng th¸i ®-îc cho trong h×nh 3c. H×nh 3a, 3b t-¬ng øng lµ tr¹ng th¸i cña b¨ng vµo
lóc b¾t ®Çu vµ khi kÕt thóc.
# 11…1&111..1 #B11………1
q0
a) b)
1/B
q0 R R q1
&/1
Stop R
B/B 1/1
q3 q2
c)
H×nh 3.
5.4. §é phøc t¹p cña thuËt to¸n
Nhê m¸y Turing, chóng ta ®· cã ®-îc kh¸i niÖm chÝnh x¸c vÒ thuËt to¸n. Tuy nhiªn víi
mét hµm Turing tÝnh ®-îc ng-êi ta cã thÓ x©y dùng çc m¸y Turing kh¸c nhau, nghÜa lµ cã çc
thuËt to¸n kh¸c nhau ®Ó thùc hiÖn mét bµi to¸n. Mét çch tù nhiªn c©u hái ®-îc ®Æt ra lµ: trong
çc thuËt to¸n tÝnh hµm f, to¸n thuËt nµo tèt h¬n, tèt h¬n theo nghÜa nµo ? §©y lµ vÊn ®Ò rÊt quan
träng trong khoa häc tÝnh to¸n vµ øng dông thùc tiÔn. Liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy chóng ta lµm
quen víi mét sè kh¸i niÖm sau:
§Þnh nghÜa 5.4.1. Gi¶ sö w* , ta kÝ hiÖu T(w) lµ sè çc b-íc c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh ho¹t
®éng cña m¸y Turing T ®Ó ®o¸n nhËn tõ w. Gi¶ sö 0,1,….,k lµ d·y çc h×nh tr¹ng mµ m¸y
Turing T ®o¸n nhËn tõ w, víi k lµ h×nh tr¹ng kÕt thóc, nghÜa lµ 01… k khi ®ã T(w) x¸c
®Þnh nh- sau: T(w)=k, nÕu T ®o¸n nhËn tõ w, ng-îc l¹i T(w) kh«ng x¸c ®Þnh. Hµm T(w) ®-îc
gäi lµ hµm x¸c ®Þnh thêi gian tÝnh to¸n. ViÖc x¸c ®Þnh, ®¸nh gi¸ hµm T ®-îc gäi lµ ®¸nh gi¸ ®é
phøc t¹p thuËt to¸n theo thêi gian
§Þnh nghÜa 5.4.2. Gi¶ sö w* vµ 0 ,1,.....,k lµ d·y h×nh tr¹ng mµ m¸y Turing T ®o¸n
nhËn tõ w, ë h×nh tr¹ng i m¸y T sö dông i « nhí trªn b¨ng khi ®ã ta x¸c ®Þnh L(w) nh- sau:
L(w)= max i i=1,2..k nÕu T ®o¸n nhËn x©u w, kh«ng x¸c ®Þnh nÕu T kh«ng ®o¸n nhËn x©u w.
Hµm L(w) ®-îc gäi lµ hµm x¸c ®Þnh dung tÝch bé nhí.
ViÖc x¸c ®Þnh, ®¸nh gi¸ hµm L(w) ®-îc gäi lµ ®¸nh gi¸ ®é phøc t¹p thuËt to¸n theo dung
tÝch bé nhí.
§Þnh nghÜa 5.4.3. Gi¶ sö cã hai hµm f: N  N vµ g:N  N , chóng ta nãi r»ng hµm f cã
cïng bËc víi hµm g nÕu tån t¹i sè k vµ sè m sao cho sao cho f(n) kg(n) víi mäi n  m kÝ hiÖu
f=O(g).
Gi¶ sö f lµ hµm x¸c ®Þnh thêi gian tÝnh hoÆc hoÆc x¸c ®Þnh dung tÝch bé nhí khi thùc hiÖn
mét thuËt to¸n nµo ®ã vµ gi¶ sö f=O(g), khi ®ã ta nãi r»ng thuËt to¸n cã ®é phøc t¹p cïng bËc
víi g. NÕu g(n) lµ ®a thøc bËc n th× ta nãi r»ng bµi to¸n cã ®é phøc t¹p ®a thøc. NÕu g(n) lµ hµm
sè mò theo n th× ta nãi r»ng bµi to¸n cã ®é phøc t¹p hµm sè mò...
VÝ dô 5.4.4. Gi¶ sö cho d·y sè gåm k sè n1,n2,...,nk , h·y s¾p xÕp d·y sè theo thø tù kh«ng
gi¶m theo thuËt to¸n næi bät. Theo thuËt to¸n nµy chóng ta thùc hiÖn so s¸nh vµ ®æi chç hai
phÇn tö ®øng c¹nh nhau nÕu sè ®øng tr-íc lín h¬n sè ®øng sau. NÕu coi thao t¸c c¬ b¶n ë ®©y lµ
phÐp so s¸nh th× lÇn thø nhÊt thùc hiÖn (k-1) phÐp so s¸nh vµ phÇn tö lín nhÊt ®-îc ®Æt ë cuèi
d·y,lÇn thø 2 cÇn k-2.....Sè phÐp so s¸nh ®Ó s¾p xÕp d·y sè gåm k phÇn tö lµ (k-1)+(k-
1)+....+1=k(k-1)/2. Tõ ®©y suy ra ®é phøc t¹p cña thuËt trªn lµ O(k2).
Bµi tËp
1. H·y x¸c ®Þnh çc thµnh phÇn cña çc m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i M=(S, X, Y, , , s0), khi biÕt
biÓu diÔn ®å thÞ cña chóng:
a)
b/1 a/1
q0 q1
a/0
b/1
b)
a/0
A B
a/1
b/1 b/0 a/0
b/0
b/0
D C
a/0
c)
a/1
b/0
A a/2 B
b/0
c/2 a/0 c/0
c/0
b/1 b/2
D C a/2
c/2
2. M¹ch tuÇn tù theo s¬ ®å d-íi ®©y lµ m¹ch flip-flop
Gi¶ sö tho¹t ®Çu x1=1, x2=1 vµ y=0 h·y x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña a,b vµ c.
x1 a
b
c
x2 y
3. H·y chØ ra r»ng mçi m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i cho d-íi d¹ng çc s¬ ®å d-íi ®©y lµ mét automat
h÷u h¹n tr¹ng th¸i vµ h·y vÏ l¹i s¬ ®å cña çc automat t-¬ng øng
b/0 a/0
a)
q0 q1
b/1
a/0 b/0
a/1
b) a/1
A
B B C
b/0
4. Cho L lµ tËp h÷u h¹n çc x©u sinh ra tõ tËp a,b chØ ra r»ng tån t¹i automat h÷u h¹n ®o¸n
nhËn tËp L.
5. H·y thiÕt kÕ automat h÷u h¹n tr¹ng th¸i chØ ®o¸n nhËn çc x©u sinh ra tõ tËp a,b nh-ng
kh«ng ch-a kÝ tù a.
6. H·y chØ ra r»ng mét x©u  bÊt kú sinh tõ tËp a,b chÊp nhËn bëi automat cho ë h×nh d-íi ®©y
khi vµ chØ khi  cã hai kÝ tù cuèi lµ ‘bb’
b
a
b
b
q0 q1 q2
a
7. H·y x¸c ®Þnh b¶ng hµm chuyÓn tr¹ng th¸i cho çc automat kh«ng tÊt ®Þnh ë d¹ng s¬ ®å h×nh
d-íi ®©y:
a a
a) b a b
A B C D
b
b) a b
b
b
A B
a b
a
C
8. H·y chØ ra çc v¨n ph¹m sau ®©y thuéc lo¹i nµo ?
a/ T=a,b;N=*,A;* lµ kÝ tù b¾t ®Çu. TËp P gåm çc dÉn xuÊt :

*b*, *aA , Aa* , AbA , A a , *b
b/ T=a,b,c; N=*,A,B ;* lµ kÝ tù b¾t ®Çu. TËp P gåm çc dÉn xuÊt :
* AB , ABBA, A aA , BBb, A a, B b
c/ T=a,b; N=*,A,B ;* lµ kÝ tù b¾t ®Çu. TËp P gåm çc dÉn xuÊt:
* A, *AAB, Aa ABa ,Aaa , Bb ABb, ABABB, B b.
9. Cho v¨n ph¹m sau :
T=a,b,c; N=*,A,B,C,D,E ;* lµ kÝ tù b¾t ®Çu. TËp P gåm çc dÉn xuÊt:
* aAB , * aB, AaAC, AaC ,BDc, Db, CDCE.
CEDE ,DE DC, CcDcc
a/Cho biÕt G lµ v¨n ph¹m lo¹i nµo ?
b/ H·y chøng tá L(G)= anbncn n=1,2....
c/ H·y viÕt v¨n ph¹m trªn ë d¹ng BNF (Backur Naur Form)
10. H·y chØ ra r»ng v¨n ph¹m sinh G ra tËp ng«n ng÷ L(G)= anbnck n,k=1,2.... lµ ng«n ng÷ phi
ng÷ c¶nh (context-free language).
11. ViÕt v¨n ph¹m G cã tËp T=a,b sao cho x©u L(G) cã mét trong çc tÝnh chÊt sau:
a/ B¾t ®Çu b»ng kÝ tù a
b/ KÕt thóc b»ng hai kÝ tù ab
c/ KÕt thóc b»ng hai kÝ tù ba
d/ Kh«ng kÕt thóc b»ng ab
12. Gi¶ sö G lµ v¨n ph¹m vµ  lµ x©u rçng. H·y chØ ra r»ng nÕu G cã çc qui t¾c dÉn xuÊt sau:
A  , A B hoÆc A  víi A,BN, T* \, th× tån t¹i v¨n ph¹m G’ chÝnh qui sao cho
L(G’)=L(G).
13. H·y x©y dùng m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn sau:
a/ NhËn dßng vµo lµ d·y çc bit
b/ Dßng ra b»ng 1 nÕu trong dßng vµo cã sè ch÷ sè 1 lµ sè ch½n, dßng ra b»ng 0 trong
tr-êng hîp ng-îc l¹i.
14. H·y x©y dùng m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i tho¶ m·n ®iÒu kiÖn sau:
a/ NhËn dßng vµo lµ d·y çc bit
b/ Dßng ra b»ng 1 nÕu trong dßng vµo cã k ch÷ sè 1 , k lµ sè chia hÕt cho 3 . dßng ra
b»ng 0 trong tr-êng hîp ng-îc l¹i.
15. Chøng minh r»ng kh«ng cã m¸y h÷u h¹n tr¹ng th¸i cã tÝnh chÊt sau :
a/ NhËn dßng vµo lµ d·y çc bÝt
b/ Dßng ra lµ 1 khi dßng vµo cã sè ch÷ sè 1 b»ng sè ch÷ sè 0, dßng ra b»ng 0 trong
tr-êng hîp ng-îc l¹i
16. H·y x©y dùng v¨n ph¹m G sao cho L(G)= a2n-1  n N .
17. H·y x©y dùng v¨n ph¹m G sao cho L(G)= an b2m  n, m N .
18. Cho v¨n ph¹m G=< N,T,P,k > , N=A,B,k; T= a,b ;
P: k bA B b A bAA
k aB A ak B aBB
A a B  bk
¸p dông ®Þnh lý 4.5.2 h·y chØ ra sè tõ nhiÒu nhÊt cÇn ph¶i duyÖt ®Ó kh¼ng ®Þnh L(G) lµ h÷u h¹n
hay v« h¹n ?
19. H·y x©y dùng v¨n ph¹m G mµ L(G) lµ tËp çc sè thùc.
20. H·y x©y dùng v¨n ph¹m G mµ L(G) lµ tËp çc biÓu thøc sè häc.
21. H·y x©y dùng v¨n ph¹m G mµ L(G) lµ tËp çc biÓu thøc logic.
22. H·y x©y dùng v¨n ph¹m G mµ L(G) lµ tËp c©u lÖnh trong ng«n ng÷ lËp tr×nh Pascal.
23 . Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G=<N, T, P, K>, trong ®ã N gåm n biÕn. H·y chØ ra sè lín
nhÊt çc c©y dÉn xuÊt cã ®é dµi ®-êng ®i kh«ng lín h¬n n+1.BiÕt r»ng mäi vÕ ph¶i cña çc quy
t¾c dÉn xuÊt trong P lµ x©u cã ®é dµi kh«ng lín h¬n m,
24 . Cho v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh G ë d¹ng chuÈn Chomsky, gi¶ sö wL(G) vµ k * w lµ dÉn
xuÊt gåm p b-íc, khi ®ã w lµ x©u cã dµi bao nhiªu?
25 . Cho G = <N,T, P, k>
N={k}, T={p, [,],~,  }
p: k  p
S S
S  [S  S]
H·y chØ ra d¹ng tæng qu¸t cña L(G)?
26. Chøng minh r»ng mäi v¨n ph¹m phi ng÷ c¶nh ®Òu cã thÓ sinh ra bëi v¨n ph¹m mµ mçi qui
t¾c dÉn xuÊt cña nã cã thÓ ë mét trong çc d¹ng sau:
A  a, A  aB, A  aBC.
27. Gi¶ sö L1, L2 lµ ng«n ng÷ chÝnh qui trªn b¶ng ch÷ çi  , S lµ tËp tÊt c¶ çc x©u trªn 
chøng minh r»ng :
a/ S \ L1, L1 L2 lµ ng«n ng÷ chÝnh qui.
b/ L1 L2, L1+ , L1L2 lµ ng«n ng÷ chÝnh qui
28. H·y x©y dùng automat h÷u h¹n kh«ng tiÒn ®Þnh ®o¸n nhËn tÊt c¶ çc x©u trªn 0,1, b¾t
®Çu b»ng 01 vµ cã chøa 110.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Kenneth H. Rosen. To¸n rêi r¹c øng dông trong Tin häc.- NXBKHKT, 2000
2. NguyÔn §øc NghÜa, NguyÔn T« Thµnh. To¸n rêi r¹c.- NXBGD, 1997.
3. R. Johnsonbaugh. Discrete Mathematics.- Macmillan Pub., 1992.
4. E. Goodaire, M. Parment. Discrete Mathematics with Graph Theory.- 1993

Toan Roi Rac

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toan Roi Rac

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ph¹m ThÕ Long – Chñ biªn

NguyÔn §øc HiÕu, NguyÔn ThiÖn LuËn

To¸n rêi r¹c

1. MÖnh ®Ò, mÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn vµ sù t-¬ng ®-¬ng logic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. C¸c nguyªn lý ®Õm c¬ b¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

2.3. Sù ®¼ng cÊu cña c¸c ®å thÞ. ........................................... 95

3. C¸c thuËt to¸n t×m kiÕm trªn ®å thÞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

1. MÖnh ®Ò, mÖnh ®Ò cã ®iÒu kiÖn vµ sù t-¬ng ®-¬ng logic

VÝ dô 1.1.1. TÊt c¶ c¸c kh¼ng ®Þnh sau ®Òu lµ c¸c mÖnh ®Ò

1. Hµ Néi lµ Thñ ®« cña ViÖt Nam

C¸c mÖnh ®Ò 1, 3 lµ c¸c mÖnh ®Ò ®óng cßn mÖnh ®Ò 2 lµ mÖnh ®Ò sai.

1.2 C¸c phÐp to¸n trªn mÖnh ®Ò

Ta cã b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý cña mÖnh ®Ò A B sau

VÝ dô 1.2.1. NÕu ký hiÖu A, B, C t-¬ng øng lµ c¸c mÖnh ®Ò 1, 2, 3 trong vÝ dô 1.1.1

A  B lµ mÖnh ®Ò sai v× B sai

A  B lµ mÖnh ®Ò ®óng v× A ®óng

C  A, C  A ®Òu lµ c¸c mÖnh ®Ò ®óng.

VÝ dô 1.3.1. Ký hiÖu A lµ mÖnh ®Ò “H«m nay lµ thø t-”

B lµ mÖnh ®Ò “NhiÖt ®é ngoµi trêi cao h¬n 300C”

VÝ dô 1.3.3. XÐt c«ng thøc A  B  A  B

Ta thµnh lËp b¶ng gi¸ trÞ ch©n lý cña mÖnh ®Ò nµy

§Þnh lý 1.3.1. Cho A, B, C lµ c¸c mÖnh ®Ò bÊt kú. Khi ®ã ta cã:

a) LuËt giao ho¸n A  B  B  A ; A  B  B  A

f) C¸c luËt De Morgan A  B  A  B ; A  B  A  B

h) LuËt chøng minh ph¶n chøng thø nhÊt A  B  B  A

i) LuËt chøng minh ph¶n chøng thø hai A  B  A  B

2. TËp hîp vµ c¸c phÐp to¸n trªn tËp hîp

2.1 TËp hîp, tËp con vµ tÝch Decac

a  A . Nh- vËy gi÷a phÇn tö vµ tËp hîp cã quan hÖ

Theo ®Þnh nghÜa 2.1.1, hai tËp A  B khi vµ chØ khi A  B vµ B  A .

Ký hiÖu p ( A) lµ tËp tÊt c¶ c¸c tËp con cña A.

quy n¹p to¸n häc. V× lý do p  A   2 khi A  n nªn ng-êi ta cßn ký hiÖu p  A  lµ 2 vµ

VÝ dô 2.1.4. A  1, 2,3 , B  a, b th× A B gåm cã 6 phÇn tö

2.2 C¸c phÐp to¸n trªn tËp hîp

Ta cã gi¶n ®å Venn cña tËp A  B nh- sau:

Ta cã gi¶n ®å Venn cña A

A \ B  b, d  cßn B \ A  e, f  .

§Þnh lý 2.2.1. Gi¶ sö U lµ tËp vò trô, A, B, C lµ c¸c tËp con cña U.

a) LuËt kÕt hîp  A  B  C  A   B  C  ;

c) LuËt ph©n phèi A B C  A B  AC ;

d) LuËt ®ång nhÊt A   A; A  U  A

e) LuËt nuèt A U  U; A  

f) LuËt lµm ®Çy A AU; A A 

g) LuËt luü ®¼ng A A  A; A A  A

h) LuËt hÊp thô A   A  B  A ; A   A  B  A

Theo ®Þnh nghÜa 2.2.1, 2.2.2 th×

3.1 Hµm mÖnh ®Ò

3.3 Phñ ®Þnh cña vÞ tõ

VÝ dô 3.3.1. VÞ tõ cña ®Þnh nghÜa d·y sè  an  cã giíi h¹n a lµ

Tõ ®Þnh lý 1.3.1 ta cã hÖ qu¶ sau:

HÖ qu¶ 3.3.1. C¸c c«ng thøc sau lµ c¸c ®Þnh lý

4.1 Kh¸i niÖm vµ tÝnh chÊt

R   2, 2  ,  2,3 ,  2, 4  ,  2,5  ,  3,3  ,  3, 4  ,  3,5  ,  4, 4  ,  4,5  ,  5,5  .

Quan hÖ trong vÝ dô 4.1.2 lµ quan hÖ cã tÝnh ph¶n x¹.

VÝ dô 4.1.3. Gäi X  2,3,4,5 . Ta nãi  a, b   R vµ chØ khi a b . Râ rµng lµ

R   2, 2  ,  2, 4  ,  3,3 ,  4, 4  ,  5,5  vµ R lµ quan hÖ cã tÝnh ph¶n x¹.

VÝ dô 4.1.4. Gi¶ sö X  R tËp c¸c sè thùc.

yR 1 x  xRy hay t-¬ng ®-¬ng

VÝ dô 4.2.1. Gi¶ sö X  2,3,4 , Y  5,6,7,8 , quan hÖ R  X Y x¸c ®Þnh

 x, y   R  x y sÏ cã ma trËn M R nh- sau

4.3 Quan hÖ t-¬ng ®-¬ng, líp t-¬ng ®-¬ng

 a, b   R ,  b, c   R th×  a, c   R : nÕu a, b cïng mµu vµ b, c cïng mµu th× râ rµng a, c

Nh- vËy hä S   X i iI , X i  X , X i   lµ mét ph©n ho¹ch cña X nÕu Xi  X j  