You are on page 1of 217
| * oe [=~ NHA XUAT BAN GIAO DUC VIET NAM HO NGQC DAI TAM Li HOC DAY HOC THU VIEN TINH BIN 4 JAN Fe aie ul NHA XUAT BAN GIAO DUC VIET NAM , LOI GIOI THIEU May chuc néim gan day trong linh vuc gido duc trong nude va trén thé gidi da tién hanh nhiéu cong trinh nghién ctu nham cai tién, hoan thién ni dung va phuong phdp gido duc, hode d6i méi toan bé néi dung va phuong phdp gido duc. Nén gido duc cé truyén ra doi trén co so nén san xudt nong nghiép lac héu, phan tan, nho bé. No coi hoc sinh la m6t déi tuong chiu su tac dong gido duc mét cach thu déng, vi vay phuong phap gido duc dac trung ctia né la thuyét li, dp dat m6t chiéu: thay (nguéi én, bé trén) néi, hoc tro ghi nhé. Nén gido duc cé truyén coi ngi dung gido duc la cdi da cé san, tinh tai, khong lién hé gi véi nhau. Nhitng tri thitc ma né truyén thu cho hoc sinh hay cn & mite dé hinh thite, kinh nghiém chi nghia va do do phuwong phap tw duy ma né rén luyén cho hoc sinh la phuong phap ue duy siéu hinh, trén co sé légic hinh thi. Nhing khuyét diém noi trén cia nén gido duc c6 truyén da thic day tac gia cuon sdch nay cing nh nhiéu nha nghién ctru & trong nude va nwéc ngodi tim toi mGt ngi dung gido duc méi, mét phuong phdp gido duc méi dia trén co sé triét hoc Marx-Lenin va légic bién ching. Tac pham nay la két qua nghién citu mudi lam néim ctia tac gia khi lam ludn én Phé tién st roi ludn an Tién st Tam li hoc 6 Lién X6 va 6 truong thc nghiém Giang Vo Ha Noi hién nay. Tu twang gido duc (day hoc) co ban ctia tae gia la: Thay gido (nguéi lon néi chung) 16 chite - Hoc sinh hoat déng dé linh h6i (chiém linh) nén van hod loai nguai. Tw tong nay duge tac gia dién dat dedi cong thitc A a, trong do A la hé thong cdc khoa hoc, — la quy trinh céng nghé ma hoc sinh thyc hién, con a la san phdm gido duc ma nha truong tra lai cho xa héi theo don dat hang ctia xa hdi, a la nang luc, la dao dtc, la nhén cach cia hoc sinh, do chinh hoc sinh ty tao ra trong qua trinh thuc hién quy trinh cong nghé. Nhu vay, nén gido duc mdi xem tré em khong phai la doi twong chiu su tac dong ctia gido duc m6t cach thu déng, ma la m6t chii thé hoat déng dé ne sinh ra minh, tré em hoat d6ng dé tw tao ra san phim gido duc, dé tro thanh cd thé ngudi, mét thanh vién cia xa Bi 6 thé song va hoat dong cé két qua trong xd hdi hién dai. Diém mai va cing la cong hién cia tac gid déi voi khoa hoc gido duc la tac gia da chon loc duoc A (hé thong khoa hoc, hay hé thong céic khoa hoc) va xay dung 3 duoc quy trinh cong nghé dé t6 chitc tré em thi cong. Tuan b6 ndi dung cuén sdch nay la céng thitc A > a. Téc gia da trinh bay nb mot cach c6 co sé li ludn (triét hoc Marx-Lenin, légic bién ching) chat ché va cé co sé thee nghiém ré rang. Léi hanh van cia tac gia heu lodt, déi ché bay buém va cham biém nhe nhang gitip ban doc dé nd duoc néi dung cuén sdch. Ching 16i hi vong khi doc xong cuén sich ban doc sé hiéu thém mé6t quan diém gido duc mdi, mot phitong phap giao duc méi tuy hién nay chua duge ap dung rong rai trong truong pho théng, nhung trong lai ctia nb c6 nhiéu lita hen. Nha xudt ban cling nhir tac gia mong nhdn dwoe nhitng y kién nhdn xét ctia ban doc vé céc van dé li ludn ver quan diém gido duc dé bé sung, stta chita cho lan xudt ban sau. NHA XUAT BAN GIAO DUC VIET NAM ‘ THAY LOI NOI DAU Sach khong phai 1a Kinh Thanh. Ma Kinh Thanh cing mdi thoi mot khac"), hudéng hé nhing sdch viét cho ngudi doi vé chuyén doi cua ho; khong han moi diéu déu dting hedc vinh vién dung. Trong sach chi co nhitng diéu nhu thé. Con Naw théla nhu thé nao thi tuy ngudi doc: tuy thdi dai, hé tu tuéng, tuy trinh dO van hod ca nhan, ké ca cai (gu) rat riéng tu cia méi ngudi. Mot quyén sdch dugc moi ngudi chdp nhan ngay thi hodc rat vi dai, hoac hét sttc tam thudng. Quyén sdch trong tay ban khéng mong duoc hudng mot wu tién ngoai 1é nao, ma con phap phong mot hanh phic thuong tinh: ban than tac gia co chap nhan né khéng? Vang, hay cé lay 1 da! R6i méi dam hi vong cé thém ngudi thir 2 (mot doc gid). Ma da co ngudi thir 2, thi may ai khiém nhudng dén mttc khong con ao wdc thém ngudi thir 3 - bung da ngudi doi bao gid ciing thom them mot chut gi d6 hon nita réi hon nita nita! Ba duoc ngudi thr 3 chap nhan, con mong thém ngudi thir 4. Rdi 5, sau, bay, tam. Rdi mudi. Rdi tram, nghin... Hon ntra thé ki qua, ké tir khi Dang ta ra doi, lich str nudc ta 1a lich sir cla mot cudc céch mang chua hé cé. Cudc cach mang ludn ludn gap thach thtrc va chap nhan thach thuc ma khong c6 1di giai cho san. Mdi thé hé tw tim lay no tu trong cudc dau quyét liét mot cd mot khong. Xua nay gido duc 1a ving “dat thanh” cho cac luc lugng dang né sting yao nhau. Méi bén déu tim thay 6 6 ché rut lui cudi cing, mot khi bi nung thé. Thé ma nay... Trong If luan khong dugc phép nhuong bd, dit chi ntra li. Mat tran li luan sé vo tr ché nung “ntta li” dy. Thuong thudng thé hé sau bao gid ciing “ctu lay” cdc vat liéu ma lich str da ché tao ra, nho dé ma cho nhing “sai Vi du: Trong Cuu ude, Moise phan: “Mat dén mat, rang dén rang” (Xudt Edipto 21:24. Levi 24:20. Phuc truyén 19:21). Ba lan Moise h6 hao tra thu. Con trong Tan ude, Jesus lay sy nhan nhyc lam dau: “Néu ai va ma bén phai ngudi, hay dua ma bén kia cho ho va lu6n” (Mathias, 5:40). H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC lam Ii luan” van gitr duoc mot gid tri lich st. Moi néa triét hoc (Khoa hoc) cé trudc thuong bi cdi ra déi sau coi 1a “sai lam”. Ay la theo cach noi “dé hiéu”. Nhung thuc ra, moi sai lm nghiém tuc ay déu 64 timg dung voi tu cach 1a cdc chan Ii lich sir, va vi vay 1a nhimg “sai laa vi cai”. Van dé xay dung mét nén gido duc mdi, phi: hop voi giai doan cdch mang méi, 1a mot van dé thuc tién, bang nhing té chitc thyc tién va dugc thyc hién mt cach thuc tién. Nhung 6 trinh d6 hién dai, d6 1a mot thuc tién tw gidc, mot thuc tién vuon toi li Juan”. Lan dau tién, lich str thyc hién sy thong nhat li lun - thuc tién trén co sé thuc tién, duéi su chi dao cua li luan. Trong tinh ty phat cia né, thuc tién cing da biét ty md lay cho minh con duong di lén, “bat chap Kinh Thanh”. Trong nhing buéc dau tién, di chi xuat hién lé té, nhung khong dén ndi hiém trong nganh gido duc, vi du, cdc don vi tién tién. R&t dang tiéc, cac don vi ay khong duoc nhin nhan nhw chink ho. Lé ra phai bat ddu tr ho, nhu tt co’ sé, thi ngudi ta lai dung ho dé minh hoa nhu mot vi du. Ho xting dang duoc coi nhu giai doan ddu cia mot qua trinh phat trién, thi lai bi coi 1a két qua cudi cing dudi hinh thu tong két. Khong thé lai tao li luan, nhung_phai chang co thé nhe tay hon vé thyc tién? Khong! Su nhan nhuong chi 1a mot cdch thdng, 1a mot cudng bite mang cai vé ém diu gia déi va tam thoi. Nhan nhuong dé thang, 1a cach cu xtr chi dong. Thuc chat 1a thé nay: bat ctr thé hé nao trudc tién ciing phai git lai nhimg thanh tuu da dat duoc do thé hé trudc tao ra. Trén co sé dy va chi c6 thé trén co’sé thuc tién dy moi cé thé tiép tuc qua trinh phat trién, tc 1a hodc dua cai hién c6 di dén gidi han logic cla nd, hoac tao ra mot cai méi. Rut cuc, can phai xc dinh tai mét thoi diém lich st nhat dinh, thi thuc hién sy phat trién theo cdch ndo la chi yéu, Ma du cach nao cing déu phai co nhan nhuong, nghia 1a phai can ctr vao thuc luc tinh hinh thyc tién theo xu hudng sé co. Hé théng macxit 1a mot hé thong nghiém tuc vé Ii luan va thuc tién cua no. Khong thé bang phép tuong ty dem no so v6i mot hé thong khac. Khong thé diing cach hiéu hé th6ng khac dé hiéu no. Khong thé ding thuc tién cia hé thOng khac dé minh hoa cho no. iadlsbasisaul £ (YK. Marx, Gép phan phé phan triét hoc phdp quyén ctia Hegel, NXB Sw thatH., 1977, tr.22. 6 H6 Ngve Dai TAM LI HOC DAY HOC Gido duc éting c6 hé thdéng cla no. Ban than nén giao duc cé truyén 1a mt hé thong va véi nghia dy no chat ché. Nhu vay, khong thé thao lap, thay thé riéng lé mOt sé yéu té cua né (nhu gido duc hoc, tam li hoc su pham, li luan giao duc, li !uan day hoc, phuong phap gidng day bd mon....). Néu can thay ddi, phai thay déi todn bo hé thong. Can phdi cé mot hé thong mdi. Tac gid quyén sach nay khong phai mot cé nhan ma 1a mot hé thong quan diém, phan anh nhitng diéu kién lich str moi. Nhing quan diém ay la... Naw thé. C6 hic tac gid dua han dén ngudi doc nguyén ca “vién thudc ding dé tran”, mac cho ki thuat tan duoc hién dai thtva sttc boc dudng bén ngoai. Ay chi vi kinh trong ngudi doc nhu ngudi lon. Ho can sw hiéu nghiém hon. Chi vi mot “chut hon” ay ho chiu nudt vién thuéc dang. Moi ban xem va xét nhing van dé... nhu thé. Tac gia ~ NHAP DE Méi nghé duoc xdc dinh béi san phdm riéng cla no va phuong phap"” lam ra san phém dy. Theo Marx cai dac trung cho mi thdi dai chinh 1a phuong phap lam ra san pham. Phuong phép 1a thu6c do trinh d6 thuc té da dat dugc cla linh vuc ay. « Trong gido duc, cé thé ké ra nhiéu phuong phdp khac nhau. Truéc hét, cé thé chia ra hai loai: phuong phap truyén tay va phuong phap nha trudng. Nhung dén luot no, phuong phap nha truéng cing 6 thé chia lam hai trinh 46 xét theo kha nang diéu khién duoc qué trinh gido dyc: phuong phap thit vd sai dic trung béi sy md mdm may rii va phuong phap diéu khién qua trinh theo mét ké hoach tir truéc. §1. PHUONG PHAP THU VA SAI 1. Phuong phap thir va sai ban chat 1a mo mdm. Xin ban ché hiéu lam: chi la mo mam vé cdch dinh hung, chit khong phai md mam vé myc dich cla hanh dong dang duge thyc hién. Phuong phap dinh hu6ng bang thitvd sai la chung nhat, dugc hinh thanh som nhat va théng dung dén mic cé thé ding trong tat cd cdc linh vuc, 6 moi lita tudi, trén moi trinh d6 phat trién. Thi nghiém 1. Dua cho d6i tuong thyc nghiém mot trang gidy cd vé mot dung. Yéu céu nhdm mdt vé lap Iai dung dé (vé dé 1én). Két qua trong rat nhiéu dudng duoc vé rat it dudng tring khit voi duong da cho (khi hanh d6ng dugc thuc hién dting). Dé 1a mot may man rat hiém. N6i chung, nhimg dudng vé chi xung quanh dudng da cho. Binh ludn. Diéu nay cho ta biét: 1) Mau cua hanh dong duoc xac dinh, * \) Xem K. Marx, Tu bdn, Q.1,T.I, NXB Sy that, H.,1975, tr. 348. 8 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC ngay tir dau Gua trinh. Chi thé da phai hanh dong theo mau dy. 2) Két qua dat duoc chi xé dich xung quanh mdu da cho. S6 di nhw vay khong phai vi chu thé khong c6 kha nang hanh dong dting ma vi hanh dong khong duoc t6 chic mot cach chinh x4c. Sy phan biét nay rat quan trong trong gido duc. Trén thuc té, tré em co kha nang vé dung dudng da cho, néu mo mat. Noi cach khac, tuy theo cach té chic qua trinh giao duc ctia thay ma hoc sinh co kha nang vuon dén két qua tdi uu do phuong phap ay quy dinh. Thi nghiém 2. Lap lai thi nghiém 1: Néu vita gap truong hop vé dung nhdt, yéu cau hoc sinh vé lai lan nita ding y nhu thé. Lan nay ddi tuong thuc nghiém khong thé tin chdc dat duoc két qua nhu lan tru6c. Binh ludn. Diéu nay chwng td: a) Phuong phap thw va sai chi cho nhimg két qua may mdn, vuot ra ngoai kha nang diéu khién hanh dong. Mac di, trén thuc té, khong bao gid cé thé dat dén két qua tuyét di, nhung vé ban chat kha nang 4y la co thue. Su chénh léch gira kha nang thuc co (hay cé thé c6) mot cach tiém tang va sy thuc hién kha nang ay trén thuc té, chi ndi lén trinh do ngudi gido duc, tuyét nhién khong thé néi dén sw han ché vé nang luc cilia tré em; bdi vi ca hai két qua vé ding va sai cling mot phuong thitc hanh dong va khong hé ndi lén sy sai khdc vé nang luc thuc hién. b) Du vé dén bao nhiéu lan, mdi lan déu phai lam lai tr dau, chr khong thé tan dung duoc mot két qua cia lan trudc, cho nén ngudi ta chi cé thé ndi vé két qua cla hanh dong sau khi da thuc hién, chtr khong thé cam chac ngay tr dau. Gia thir nhimg lan vé ding mang sé tht ty 7, 12, 18 thi nhiing lan vé sO 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20... khong khac nhau vé do chinh xéc cing nhu vé 46 tin tudng trudc va két qua va khodng cach gitta cdc lan dung khong duoc xdc dinh. c) Nguoi ta chi hi vong (céu may) vao két qua ding, khi nhimg diéu kién thyc hién hanh dong van gié nguyén tir dau dén cudi, trong tat cd cdc lan, mot cach tuyét déi. Néu c6 chut nao thay doi, thi van khong lam thay déi tinh chat co ban ctia diéu kién. Vi du: thay to gidy khac, vé nét khac, lé ra vé theo chiéu ngang, thi bay gid’ vé theo chiéu doc,... Duy co diéu kién co bdn la “nhdm mat vé” thi van gid nguyén. Vay, diéu kién co ban 1a mdi quan uy Ho Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC giita ddi tuong hanh dOng va chu thé hanh dong. d) Diéu kién co ban ay lién quan mat thiét voi phuong thite hanh dong va trinh do diéu khién hanh dong(*). Phuong phdp thi va sai khong phai thudn tuy cht quan. No bi quy dinh mot cach khach quan (nét vé cho trudc budc chu thé phai hanh ‘dong “dua” vao nd). Chi c6 diéu, nhimg yéu t6 tao nén diéu kién khdch quan dy von.cé thuc, tén tai mét cach khdch quan, nhung chi thé hanh d6ng khong thdy ra. Sy mo mam tht va sai chi la cach thire ma cht thé dua hanh dong chi quan cla minh khép vao nhing diéu kién khach quan 4y, cho phu hop voi n6, cht khong phai ngugc lai. Do do, mot khi co dt nhiing diéu kién khéch quan phanh phui ra mdi quan hé hién thuc gitta cht thé hanh dong (hoc sinh) va di tuong hanh dong (nét vé da cho trén gidy) réi t6 chttc duoc qua trinh hanh dong theo mot “quy trinh cong nghé”, thi ngay té dau co kha nang hanh dong dung. Phuong phap tht va sai trong trudng hop co su bién dong cua cdc dieu kién hanh déng. O day, ta xét trudng hop déi twong hanh dong voi tu cach 1a diéu kién, chit khong phai véi tu cach la nguén gay kich thich, nghia la nhimg doi iy khong “an nut” dé cho co ché hanh dong “chay”. Noi cach khac, n “dung dung” voi cac diéu kién ay, ching nao khong bi mot muc dich khac lam cho hanh dong dy khdi dong. Thi nghiém 3 (cua Kohler)? Cho con khi vao trong cai chuéng bang cdc khung sat doc. Trong chudng cé chiéc gay du dai dé khéu duoc qua chudi dé 6 ngoai chudng, ngoai tam voi cla con khi. Muc dich cia hanh dong: khi voi lay chudi. Qua trinh d6 duoc mé ta nhu sau: ‘) Pla. Galperin con thu hep hon naa, khu lai trong phdn dinh huéng cia hanh dong va chi 6 trong phan do thoi. Theo Ong, két qua cla hanh dong phy thudc vao kha nang dinh huéng hanh dong dy, con ban than hanh dong Ong coi nhu mot cai gi da co ctia ai 6, chit khong phdi cia tam li hoc. “Kohler, nha tam li hoc Ditc, sinh ngay 21 thang 1 ndm 1887, mot trong nhong ngudi sang lap ra tam li hoc Getstan, rat néi tiéng vao nhing nam 20 cig, thé ki XX. 10 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Giai doan f. Khi voi vang thtr ngay bai toan bang phuong phap thir va sai. Nhiéu lan c6 hét strc dua tay voi ldy qua chudi, nhung déu khong téi (khong gidi dugc). Giai doan 2. Khi ngéi yén, nhin di nhin lai xung quanh, quan sat “trong hanh d6ng”: phat hién ra mdi lién hé gitva khodng cach va chiéc gay. Giai doqn 3. Tim ra loi gidi: cam lay gay, khéu qua chudi lai gan, réi bd gay, voi lay chudi. Loi giai nay da cé tinh chat hop li, tic 1a chi thé khong thé chi ding nhing co’ ché'c6 sdn va cing khong tw han ché minh bang nhiing co ché do. 0 day, chi thé “phat hién” ra méi quan hé khach quan gitta cac d6i tuong ciing ton tai trong trudng hanh dong voi cac méi quan hé gitta cac ddi tuong 4y voi ban than minh (v6i tu cach chu thé cla hanh dong). Nhimng m6i quan hé nay lic dau tuy ¢6 san, nhung co’hé nhu do chi thé xdc lp nén trong qua trinh hanh dong. Diéu d6 ni lén rang co ché hanh dong 6 day co tinh chat cd thé khong don thuan thir va sai md quang, ma da lam séng day logic tiém tang cla truong hanh dong. §2. TRUONG HANH DONG 1. Dé dam bao sy tén tai, di chi 6trinh dO dng vat, c4 thé can dén ba loai hanh vi thudc ba linh vuc khac nhau: a) 6 bén trong co thé, chi lién quan dén cdc mdi quan hé ben trong cua cdc yéu td tham gia vao hanh vi d6 (nh hoat dng ctia cac co quan ndi tang); b) hanh vi trong méi quan hé gitta cht thé véi thé gidi bén ngoai, truéc hét 1a nhimg hanh vi thich ung duoc thyc hién bang co ché tw dong, dap wng ngay nhiing diéu kién bén ngoai, va c) nhing hanh vi khong cé san co ché thich nghi, V6i hai loai hanh vi dau tién, tam li hoc khong c6 kha nang va cing khong can can thiép, vi su can thiép 4y c6 hai hon loi. Do do, linh vuc cudi cling xem ra c6 thé 1a linh vuc riéng cho tam li hoc. Mudn vay, 6 day c6 hai van dé can phai lam ro: Tht nhat, co nhitng co ché co sdn (nhu nhitng phan xa c6 diéu kién cia hoat dong than kinh cao c&p) cé thé phuc vu néi nhing nhiém vu méi, tic 1a dap tng nhimng kich thich mdi trong nhing diéu kién moi. 1 11 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Thi hai, néu trong diéu kién moi nay, cdc co ché c6 san tro nén bat luc, vo hiéu hoac tham chi co hai thi noi chung vé nguyén tac, can phai tao ra co ché moi. Qua trinh phat trién, vé ban chat, dugc thuc hién béi nhtmg qua trinh hinh thanh nhitng co ché mdi. Trong qua trinh phat trién vé sau, nhimg co ché méi tré thanh “ci”, coi nhuw c6 sdn va luc d6 ching ta tré yé trudng hop thir nhat. Thanh thw, nhiém vu co ban cua tam li hoc, néi chung hay it nhat cua tam li hoc su pham, la nghién ctru va t6é chite qua trinh hinh thanh co ché mot (lan dau tién co trong doi sOng ca thé) nham phuc vu cho cdc hanh vi ca thé trong nhimg diéu kién song thuc ma no chua hé gap trong qua khw. Tom lai, vin dé dat ra chu yéu van 1a nghién ctru hanh vi ma ca thé budc phai xw su khong thé lan tranh duoc, néu mu6n it nhat 1a duy tri ddi séng. Van dé cang tro nén bite thiét hon, néu ca thé d6 mudn phat trién. Nhung su phat trién theo dung nghia cua n6, chi c6 d6i voi ngudi, nhat 1a ddi voi tré em. Vi vay viéc nghién cttu qua trinh hinh thanh co ché hanh vi phai la mét vdn dé co ban ctia tam li hoc su pham. Do 1a mot tu tuong co ban cua quyén sach cé trong tay ban. 2. Ta gia thiét rang tinh hudng ma chu thé dang 6 trong dé, cé it nhat mot nhan té mdi lam cho chi thé khong thé cu xtr mot cach ty dong va hon nita trong kho nhitng co ché co sn, chu thé khong tim ra cai thich hop dé xtr tri. Su bé tac ay chi co thé duoc gidi quyét bang mot phuong thttc mdi, chua hé co. Tinh hudng ay, thé theo cach quen thuéc, ta cho né cai tén: Tinh huéng c6 vdn dé. Ban than van dé cé tén 1a bdi todn. Phuong thttc méi goi 1a cdch gidi (cua bdi todn'”, két qua cudi cling 1a loi gidi (cia bai toan). Mot tinh hudng tu n6 khéng bao ham tinh chat “cd van dé” hay “khong c6 van dé”. Tinh hudng ¢ hinh thai triu tuong di voi moi chii thé, chi 1a mot tinh huéng noi chung (goi tat 1a tinh huéng). No sé phat trién thanh tinh hudng co van dé, mt khi c6 hanh vi cht quan ctia mot chu thé cu thé tham gia vao. Khong thé noi: tinh huéng dy budc phai cé hanh vi ay hay nguoc lai hanh vi ay da tao ra tinh hudng dy. Ca hai quy djnh lan nhau, lam thanh mot co cdu. Chinh co cau nay bu6c tinh huéng phai tré nén cu thé ©) Thong thudng ngudi ta ding hai thuat ngi tuong duong: bai toan hay nhiém vu. Nhung ta chi dung thuat ngir bai toan v6i nghia don tri. 12 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC hon va hanh vi cua chu thé cing bi han ché lai trong nhig diéu kién cu thé dy. Sy phat trién cua tinh huéng va hanh vi dan dén ché lam boc 10 ra nh4n té mdi trong tinh hudng, budc chii thé phai co mot hanh vi thich hop, tite 14 dat ra cho chu thé mt bai toan. Co cau vita mo ta goi 1a truong hanh dong. Truong hanh dOng co thé phan ra (trong tu duy) hai linh vuc: cac déi tuong (cdc dé vat, cong cu, ngudi khdc,...) va cht thé hanh dong. Trong tinh hudng, cac ddi tugng tén tai mot cach “hig ho” voi chi thé, chimg nao cht thé chua dua chung vao trudng hanh dong. Nhu vay, ta goi la d6i tuong chi voi nghia 1a d6i tong cau tao nén truong hanh dong, da dugc cht thé “chon Iya”. Sy chon lya nay c6 vé nhu chi nham phuc vu cho hanh dong thi thyc ra cing déng thdi bién tinh huéng ay thanh tinh huéng co van dé. ' Truong hanh dong duoc c6 dac tt tinh hudng, va so voi tinh hudng cé van dé, thi vé mat co cau ta khong tim ra ché khac biét, nhung vé mat chic nding thi né cy thé hon: cdc adi tugng trong trudng hanh dong da duge “chit thé hoa” (duoc chu thé chon lua), dugc “phan cong hoa” theo chitc nang. O day ta chu y sy khac biét tinh té rat quan trong: cac déi tuong nay, xét thudn vé thu6c tinh vd¢ /é nhu mau sac, vat ligu, do cimg mém, hinh thai khong gian,... thi hoan toan khach quan, khong bao gid’ cé thé bién déi theo cam gidc va nguyén vong cua chu thé. Vi vay, cha thé phai nhin nhan céc ddi tuong dy 1a “vat - tu - n6” va can ctr vao ban than cdc thudc tinh ay ma xi sy (hanh dong). Nhung khong phai chu thé sir dung tdt cd nhang thudc tinh vat li vn co cua déi tugng, ma chi cén dén mot vai (tham chi dén vai chuc), trong sé ay. Do d6, co hé nhu déi tugng (tdi xin nhac lai, day la thuat ngir ndi tat “ddi twong cu tao nén trudng hanh dong”) chi tén tai voi cdc thudc tinh nay, ttc 1a cht thé da tach ra nhing thudc tinh dy, khién cho déi tuong dugc dinh nghia chi thuan béi chung ma thdi. Viéc lam nay ta goi la “chu thé hoa déi tugng” ma két qua sinh doi cia cling mot su kién ay 1a “adi tuong hod cht thé”. Qua trinh “hoa” nay da tao ra truong hanh dong c6 tinh chat tam li. Chinh day la “chi tiét” phan biét tinh hudng co van dé va truong hanh dong - sy phan biét vé trinh do phat trién cia tinh hudng do sy tham nhap cé tinh tam li cia chu thé. Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Trong thi nghiém 3, trudng hanh dong bao gm: chuéng khung doc, qua chu6i ngoai chuéng, chiéc gay trong chudng (cdc déi tong) va con khi duge ty de trong chuéng dy. Ta khong coi 1a d6i twong nhimng gi con 6 trong tinh huéng nhu: mau cua chuéng, vat li¢u cilia chiéc gay (@ day chi tach ra thudc tinh do dai), chudi tiéu hay chudi tay. Tuy nhién, xin luu y ndi dung co ban cua van dé 1a: thoat dau con khi chi cht y dén mdi lién hé truc tiép gitta ban than no voi qua chudi, Luc ay, truéng hanh dong chi co con khi va qua chudi. Chiéc gay v6n co ngay tir dau 6 trong tinh hung, nhung van bi cha thé tho o voi nd. Mai sau nay, khi can phai hanh dong (voi lay qua chudi), theo mot cach khac, con khi méi dua chiéc gay vao truong hanh dong (cha thé hod no). Thanh ra 16i gidi da dugc tim ra khong phai trong tinh huéng, cting khong phdi trong tinh hudng c6 van dé ma 6 trong truong hanh dong. Noi cach khc, truong hanh d6ng da duoc dinh nghia mot cach don tri, bang mot so htru han yéu t6, khong thiéu, khong thiva. Nhig yéu t6 dy con goi la cac diéu kién cua bai toan. Thanh tht, bai toan khong phai 6 trong tinh hudng cé van dé ma 6 trong trudng hanh dong. Piéu nay dng thoi cd nghia 1a, khi da ra bai toan, thi trong trudng hanh dong da “cho sin” 1di gidi. Chu thé chi can phdn tich truong hanh dong, phanh phui (trién khai) no triét dé, cho dén khi budc no phai dé 10 ra logic cua nd. Lic ay chu thé chi viéc “nhat lay” logic dy. Dé la 1di giai cua bai toan. §3. “QUY TRINH CONG NGHE” TRONG GIAO DUC Muc dich cla giao duc, suy cho cling, 1a tao ra cho mdi tré em ndng luc thue tién ngudi, du dé gidi nhimg “bai toan” khac nhau trong doi song thyc. Nhiing bai toan nay do trinh 0 van minh cua loai ngudi dat ra. Nhu ta biét, c6 nhig bai toan dat ra cho ca loai ngudi trong mot giai doan lich st, ta goi la nhig bdi todn thoi dai lan dau tién dugc dat ra. Co nhtng bai toan, ngugc lai, chi dat ra véi tu cach 1a cdi cudi clung ma mi thanh vién cua né budc phai gidi cho duc dé c6 thé sOng va phat trién trong xa hdi dé. Gido duc phé thong cé trach nhiém tao cho thé hé tré nang luc thuc tién giai duoc nhimg bai toan nay ma ta goi 1a nang luc khéng - thé - khong - co. Xin ban nho cho, mdi bai toan, tu nd, da c6 loi gidi trong hién thuc. Nhung no 14 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC van 1a “bai todn” d6i voi thé hé tré, vi tuy loi gidi cha no da co sin trong hién thyc, nhung con bi che giau trudc va trong qua trinh gido duc. Nhiém vu cla gido duc do dé, 1a t6é chttc cho tré em hoat dong, dé ty tré em phat hién ra logic dy va bang cach 6, tw tao cho minh nang luc ngudi tuong tng. Van dé chi con vé phia nha gido duc, 1a kha nang té chitc qua trinh gido duc m6t cach téi wu, cé thé khong cn phai “sai”. Noi chung, dé gidi nhing bai toan thdi dai, cac nha bac hoc phai ding phuong phap tht va sai lan mo ting bu6c trén con dudng di dén Idi gidi. Lic dy truéc mat nha bac hoc chua co ca san phém (Idi gidi) In phuong phap lam ra né (phuong phap giai). Noi cach khac, v6i nha bac hoc mdu ctia san pham hanh d6ng va “quy trinh céng nghé” dé lam ra san phém ay con 1a bi mat. Dé phat hién ra bi mat dy, phuong phap khai pha budc phai ding cach thr va sai, 6 ké hoach hay khong. Thi nghiém 4. Lay 5 cai keo, méi cdi budc mot soi chi kha dai (50cm). Cac soi chi déu cling mau. Dé 5 soi chi ay 14n lon dé lén nhau, chi riéng 5 dau mut tach roi, Ngudi thuc nghiém chi vao mot cai keo va yéu cau tré cam vao mot dau chi (trong sé 5 dau) kéo chiéc keo dé ra. Dung phuong phap thur va sai khong c6 ké hoach: rit mot soi khong duoc, bo xudng, lai rut soi khac... rat cé thé dén ln thit tu lai rut dung soi da rut lan thir nhat. Phuong phap thir va sai cé ké hoach 1a néu rut lan thir nhat khOng duoc, thi dé riéng soi d6 ra. Lan sau rut soi khdc, nghia 1a khéng lap lai lan sai truéc day. Néu lan nay citing sai - (khong rut dting chiéc keo da chi dinh tru6c), ta goi 1a sai - duing, 1a diéu c6 thé chap nhan duoc va trong nghién cwtu khoa hoc, né duge coi 1a ding, nén ta goi 1a cai dung - sai. Con phuong phap sai - sai, titc 14 lap lai mt lan nia cai sai da biét (nhu lan thi tu lap lai cdi sai cla lan dau trong phuong phap thir va sai khong c6é ké hoach), goi 1a sai lam khong bat budc, khOng v6 chut gid tri nao. Trong thi nghiém nay c6 kha nang ngay dn ddu tién da dting (dting - dung) khong? Co thé c6 duoc, néu cht thé hanh dOng lan theo soi day budc mot cach chinh xéc tir ché budc vao chiéc keo cho dén tan ddu mut thir hai. Nhu vay, c6 4 trudng hop cé thé xdy ra: hai trudng hop déi lap nhau: 15 Ho Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC dung - dung va sai - sai; con hai trudng hop tuong déng nhau, sai - ding va dung - sai. Loi gidi dung - ding chinh 1a 16i gidi thuc c6, 1a logic thuc ctia bai toan, @ day 1a doan gitta cia soi chi da ndi keo véi “dau mut” kia. Gita 5 cai keo va 5 ddu mut riéng biétda nhing doan gitta ctla cac soi day bi che gidu va lan 10n nhau, nén khong cho ta thay ngay duoc “logic” d6. Trat tu cia doan gitta nay rat quan trong. Néu chi xét vé “co c&u”, thi co thé lan tu dau mut dén keo, hoac tir keo dén dau mut. Nhung thyc hién hanh dong theo dung quy trinh cong nghé phai 1a tw cai keo (n6é da dugc x4c dinh) lan theo soi day budc no dén dau mut kia (muc dich). Trong thuc tién bao gid ngudi ta cing xuat phat tt cdi da xdc dinh, tt ché dya hién thyc c6 trong tay, rdi bat dau tir do ma di miét doc theo logic cla su phat trién (chiéu dai soi day) cho dén cing. Phuong phap giao duc dung 1a phi theo “ldgic cua soi day budc” dé xac dinh mot “quy trinh cong nghé” cho phép tim ra dang dau mut (két qua) can cam dé kéo chiéc keo ra. Con nhimg phuong phap khac déu 1a cdu may, nghia 1a ctr cam lay hi hoa mot dau day nao dé, may thi duoc, khong thi Jam lai tir dau. Duong nhién, hanh dong khong bi ép theo mot “quy trinh cong nghé”, thi cling khong can phai hudn luyén cong phu. Trong lich str loai ngudi da ting c6 thdi ki nhu vay. Luc ay, gido dyc chu yéu ding phuong phap chuyén tay, truc tiép, tai chd: ngudi 1én va tré em cing lao dong, clung str dung nhing cong nghé nhu nhau vé chitc nang (khac nhau vé c@ to nho). Nhung ti khi co nha trudng, phuong phap gido duc tro nén gidn tiép voi qua trinh lao dong thuc trén nuong ray, déng rudng, tham chi ngudi ta bé mac dé cho hoc sinh tu xoay x6 lay, néu can. Trinh d6 san xuat cang cao, nang luc thuc tién can thiét cho né, do dé cting phai dugc nang cao tuong tng. Khi nén dai cong nghiép dugc xac lap, qua trinh san xuat dat dén trinh do khach quan hoa, khong phy thudc vao “tay nghé” cua cac cd nhan ngudi lao dong sén xuat ma") theo mot “quy trinh cong nghé” chat ché, thi ngudi nado muén tham gia dugc vao qua trinh san xuat nay, phai duge hudn lwven ddc biét. Anh ta khong thé tu may mo, “hoc lom” cach lam an nhu thoi nong nghiép lac hau truéc day. ()K. Marx phan biét “ ngudi lav dong” voi “ngudi lao dong san xuat”. Ngudi lao dong ndi chung tn tai trong moi nén san xuat, con ngudi lao dong san age bi phuong thitc san xuat duong thoi quy dinh. 16 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Nén san xuat hién dai s6m mu6n cing phai sinh ra mot nén giao duc cia no, voi mét “quy trinh cng nghé” xdc dinh. NO quy dinh qua trinh hanh dOng ctia thay trd, khién cho mdi thao tac ctia thay hay ctia trd phai duge dat vao ché xdc dinh, 6 dung ché dy, trong chudi thao tac can thuc hién doc theo suét qua trinh giao duc. Néu té chic duge qua trinh nay theo dung “quy trinh cong nghé” ctia nd, ta tao ra mOt phuong phap hanh dong khdng nhdt thiét phdi sai, ma ngay tr dau c6 thé dung. §4. NGHE SU PHAM Nghé ctia ban 1a bang cach té chttc va thyc hién cdc “quy trinh cong nghé” trong giao duc ma dam bdo cho hanh d6ng ctia thay va ctia tro khong nhat thiét phai sai ldm. Co thé lam dugc khong? Lam nhu thé nao? Ban hay ty tra loi Idy. Sau day 14 mot sé goi y 1am ché bau viu, néu ban nghi rang phai cau ctru dén sach. Truéc hét, qua trinh gido duc, rut cyc, chi 1a qué trinh tao cho thé hé tré nang luc thuc tién, c6 thé song va phat trién trong xa hdi duong thoi, thé hién 6 nang luc hanh dOng va cu xt trong san xuat, cong tac, trong ddi song hang ngay. Tuy theo linh vuc hoat dOng, nang luc 4y duoc coi nhu nang vé Ii luan hay nang vé thyc hanh, nhung nhat quyét phai c6 ca hai nhu mot thé thong nhat voi tu cach 1a nang luc thyc tién. Trong thoi dai ching ta, nang luc thuc tién kh6ng thé thuan vé lao dong chan tay hay lao dOng tri 6c, ma phai c6 ca hai. Loai ngwdi da cé luc tach hai loai lao dong ay ra va nho vay ca hai déu phat trién manh mé, nhung mu6n phat trién manh hon trong thdi dai ching ta, thi chung lai phdi thong nhat voi nhau 6 trong mdi ca nhan. Nang luc thuc tién dac trung cho trinh d6 van minh bao gid cling von c6 san trong hién thuc, do thé hé truéc tao ra, tinh ché, gitr lai du6i hinh thitc cdc sin phdm vat chat va tinh than. Sdn phdm xuét hién lén dau tién thong thudng duoc thuc hién bang phuong phaép may mo. Nhung qué trinh tinh ché tiép theo phai dinh hinh dén mttc dugc quy trinh hod. Nhu vay, truéc mat tré em da c6 sdn phém (dé vat, khai niém, hinh tuong nghé thuat...) va THY VIEN 17 se Pea peas i Ny Hé Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC quy trinh cong nghé ché tao no, cling nhing diéu kién can thiét dé “tai san xudt” nhing san pham nhw thé. Thoat dau do 1a san phdm cia cac nha bac hoc, cla cdc nha sang ché, phat minh. Nhung ban than san phém lai khong co tinh bac hoc. Bat ctr ngudi nao lam dung theo quy trinh cong nghé 4y, véi nhing diéu kién ay, thi thé nao cing lam ra dugc sdn phdm ay. Lap lai mt viéc da dugc x4c dinh vo cing dé hon so voi lan dau tién lam viéc dy. DO 1a wu thé tuyét ddi cua gido duc. Giao duc khong cé nghia vy sang tao ra cai gi méi voi tu cach 1a cai dau tién c6 trong lich str. Gido duc chi 1a qud trinh sdng tao Iai cdi da duoc lich st sdng tao. Vi vay, mot khi trong tay da cé sin mau san phdm va quy trinh cong nghé lam ra san phdm 4y, moi ngudi co diéu kién dam bao “an chac” 100%, cho phép 1am lai lan nita chinh san phdm 4y. Thay giao khong phai tu minh lam lai san pham, ma 1a té chitc, tao diéu kién cho hoc sinh ty lam Igi sdn phdm dy. Chi c6 diéu can luu y 1a ddi voi hoc sinh, muc tiéu hanh dQng khong phai lam ra san pham 4y, dé thc day nén van minh tién lén nhu chitc nang cia nha bac hoc, ma chi 1a tao cho minh nang luc thuc tién can thiét dé séng duge va nho do ma tré em phat trién duoc trong xa hdi duong thoi, nghia 1a nhiéu nhdt chi co thé dat dén trinh dd ma loai ngudi da dat duoc. Hoc sinh khéng c6 nghia vu sang tao, hiéu theo dung nghia den cua tir nay. Hoc sinh chi c6 bén phan tai tao trong nhan cach minh nang lyc thyc tién ma loai ngudi da sang tao ra trong qua trinh lich sw hién thyc. Noi cach khac, hoc sinh chi co thé va bu6c phai sang tao Iai cdi md lodi ngudi da sdng {go ra trubc day, theo ding mau va quy trinh cong nghé cua n6. Nhung hoc sinh chi c6 thé lam duoc viéc ay, khi c6 thay gido t6 chttc, huéng dan va tao moi diéu kién “khach quan” can thiét khac. Dé 1a ban chat cua nghé su pham. Vé nguyén tac, mdi san phaém bao ham trong ban than minh dui dang an tang, phuong phap ché tao cla n6. Duong nhién, nhu K. Marx ni, cdc trinh d6 van minh khac nhau 0 phuong phap ché tao ra san phaém chit khong phai 6 ban than san phdm ay”), Cang vé sau, phuong phap san xuat cang dugc tinh ché va cé lai thanh “quy trinh cong nghé” hay thanh “logic cla qué trinh hanh dong”. Thay giao phai lam cho san phdm ay boc 10 ra ® Xem: K. Marx, Tu bdn, Q.1, T. I, NXB Su that, H., 1973, tr. 338. 18 H6 Ngoc Dai TAM Lf HOC DAY HOC qua trinh tao ra né theo trat ty cla “quy trinh cong nghé”. Viéc nay khong dé, béi vi nhimg san ph&m (dé vat, khai niém, hinh tuong van chuong....) duoc luu hanh trong ddi sOng (va sdch vd) chi 6 trong dang san phdm cudi cing nhu mot khdi lién véi tu cach 1a “cai xdc”, dé lai ding sau qua trinh sinh thanh va phat trién ctia n6. Bay gid thay gido phai lap lai chinh qua trinh séng “truéc day” cla cai x4c - san phém. Tét nhat la dén tan noi, xem cai quy trinh ma nhiing ngudi truéc day da dung dé lam ra san pham (ki su, bac hoc, nha van,...). Néu khong, nh@ ho ké lai, m6 ta chi tiét. Tat cd nhimg trudng hop dy chi la “gia nhu”... Trong thyc té rat it khi gap. Thanh tht, thay gido phai ty may mo va “thiét ké” lai, can ctr vao nang luc von cd cla thay. Viéc nay khong nhat thiét budc thay phai “sang tao”. Nhung kha nang sang tao cia thay phai dugc tap trung vao giai doan sau. C6 thé thiét ké lai m6t lan nita quy trinh hién thyc da 1am ra san ph4m thuc duéi dang “lam dé hoc”, c6 tinh su pham. Lic nay quy trinh cong nghé da duoc tinh ché, loai b6 tat ca nhiing gi co thé loai bd, chi con lai cai khong - thé - khong - c6, ttc la “cai logic thuan khiét" cla san phdm. Nhiém vy co ban ciia gido duc phd thong la tao cho hoc sinh nang luc thuc tién bang cach thuc hién quy trinh cong nghé theo kiéu nha trudng. Nhu vay, gitta quy trinh cong nghé lam ra san phdm cing ban than san phdm dy clita ngudi lon (ki su, cOng nhan, nha bac hoc, nghé si,...) va ctia hoc sinh khong khdc nhau vé légic, vé chdt ma chi khac nhau 6 trinh ty thdi gian xay ra trong lich st (mot dang lan dau tién lam ra, mOt dang lam lai mot viéc lam dy) va do dé 6 cd tinh su pham ctia qua trinh. N6i cach khdc, qua trinh su pham (giao duc) cé cing logic va ban chat voi qué trinh lich str hién thyc cla loai ngudi, nhung hai qua trinh ay khong déng nhat, ching khéc nhau 6 tinh chudn myc. Qué trinh su pham la qua trinh lich str da dugc c6 duc, tinh ché, én dinh, khéng cé sai lam nita. Hon nia, qua trinh ay da duoc chon loc nhu cai khOng - thé’ - khong - c6 adi v6i méi thanh vién cia x4 hdi trong:giai doan lich sir duong thoi. Giao duc phé thong budc méi tré em phai cé nang luc thuc tién it nhdt, dit dé song m6t cach binh thudng trong xa hoi. Nhung nang lyc dy khong thé c6 duoc bang cach ghi nhé nhitng 1di giang gidi cuta thay gido, ma chi c6 thé bang viéc lam ctia chinh minh. Nguyén li 4y xwa nay van co tinh phé bién va bat budc déi voi moi thé hé moi sinh ra va lon lén. Nhung nha truong cil, dac biét 14 nha truéng cua cac giai cdp thdng tri trudc day, da tach ra thanh hai qua trinh: mot qué trinh nghe gidng gidi va ghi nho cach mo ta san phdm 19 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC (dé vat, khai niém, hinh tuong....) duoc tién hanh 6 trong lép hoc, goi 1a giao duc nha trudng, con lam ra san pham theo cach mé ta ay dug tién hanh o ngoai nha trudng, trong cudc sdng thuc, ma ngudi ta quen goi la “thyc hanh nhimg diéu da hoc”. Moi “thu thuat su pham” déu nham tim cach ging dé hiéu, dé ghi nhé, chtr khong nhém muc dich gitip hoc sinh ty tao ra 6 ngay trong l6p hoc chinh nhing diéu ma thay giang. Nghé su pham, hiéu theo nghia cua chung ta, la muGn cho thé hé tré c6 duge cai gi trong nhan cach no, thi thay gido phai tao moi diéu kién can thiét, dam bdo cho hoc sinh ty tao ra cho minh cdi dy va lam truéc mat thay gido. Nguyén li vang ngoc cua nét su pham méi 1a khong bao gid dua dén cho tré em nhiing sdn phdm lam san. Thé la bay gid thay giao khong phai chi tim cdi dé 6 trong sdch dé ma gidng lai y nhu sach, ma chinh minh cing phai thuc sy ldm ra cai ay trong cudc séng thyc. Néu dem so voi nha bac hoc, thay gido cé thé lam ra ding nhiing san pham (khai niém, dinh luat,...) nhu vay, cd clung chat luong san. phéam va quy trinh cong nghé khong kém hon. Nhung co hai diém khac nhau, khién cho thay giao cé riéng “bi mat nha nghé” ma khong mOt ngudi nao cé thé c6 duoc: 1) thay giao lam lai san phém dy khong nhat thiét phai sai lam, co thé dung ngay tir lan dau va 2) thay t6 chutc va huéng dan hoc sinh cing lam dugc nhu thay, ngay tir dau da dang. Nhu vay, thay gido da ném chac quy trinh cong nghé va ngay tw dau qué trinh san xuat (gido duc) da co mau cia san phdm. Theo nhimg dac diém 4y, trudng su pham thyc sy 1a mot trudng day nghé, theo nghia den cua tir, va su vi dai cia thay gido 1a 6 ché, nhu mot ngudi lao dong tiéu biéu cla nén san xudt duong thoi (nay 1a mOt nén san xuat dai cong nghiép co khi ho, xét vé trinh dé loai ngudi) 1a lao dong c6 ki thuat, theo mét quy trinh céng nghé chat ché, khong con trong ché vao nhimg luc luong siéu nhan, 6 ngoai ban than nén van minh vat chat va tinh than hién c6. 20 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC * §5. BO DO NGHE CUA THAY GIAO Nghé thay gido dugc coi trong nhu moi nghé khdc: nghé thay thuéc, nghé moc, nghé rén,... Méi nghé cé mot quy trinh cong nghé riéng va do 46 can cé m6t b6 dé nghé riéng. C6 thé c6 nhing dung cu gidng nhau trong cac bd dé nghé cia cac nghé khac nhau. Nhung ngudi ta khong chi can ctr vao ting dung cy riéng biét, ma phai xét todn b6 bd dé nghé, nhu mot thé thong nhat, khién cho mot dung cu tré nén khdc trong mdi b6 dé nghé cla cdc nghé khdc nhau. Nh@ cé b6 dé nghé, mdi nghé co kha nang, dya theo don dat hang tir truéc qua trinh san xuat ma lam ra san phaém v6i nhig chat luong, vat liu, co, cong dung.... dd dinh trudc. Dé 1a 1é sOng va Ii do t6n tai cha nghé. Nghé thay giao cling cé quyén dugc hudng vinh dy nghé nghiép nhu moi nghé khac theo dung nghia den cua tt. San pham ctia qua trinh san xuat khong tuy thuéc vao ngudi hanh nghé. Ngudi hanh nghé khong thé can ctr vao ban than minh hay nghé cia minh dé lam ra san phdm dy, ma can ctr vao nhu cau cla ngudi khac, cia xa hoi. Chi co xa hi voi tu cach 1a mot cong déng ngudi dang ton tai mot cach tran gian ngay ngay hom nay, méi co nhitng nhu cdu ctia bdn thdén minh. Nhu cau nay via tao ra vira han ché nhu cau trong mdi thanh vién ctia x4 hoi. Cac nghé khac cé thé nhan duoc don dat hang truc tiép cla nhing ca nhan A, B, C tuy theo nhu cau trong ban than ho. Nhung nghé thay giéo thi chi duoc phép nh4n don dat hang cua toan x4 hdi, theo nhu cau clia toan xa hdi (vang, ngay ca di voi “gia su”). Cé mét tap thé ngudi nhan danh toan x hdi dat hang truc tiép voi thay giao. Dw6i hinh thitc truc tiép, d6 1a dong 16i cach mang cia Dang va Nha nuéc ndi chung hay dudng Idi giao duc ndi riéng. Day 1a vong khau sé 1 cla qua trinh giao duc ndi chung. Dé co thé dé ra dudng 161 dy, co mot bd phan goi la nha giao duc hoc von tt trong hang ngii thay gido, chuyén nghién cttu tinh hinh hién thyc cua xa hi trong giai doan truéc mat va 10-15 nam tiép theo, dé thay ra nhu cu dy cla xa hoi, thé hién thanh mét biéu twong ctia sin phdm gido duc, coi nhu cai mau hang, sao cho 10 - 15 nam dao tao, thay giao giao cho xa hdi san phdm véi nhing tinh chat da dinh truoc ay, y 21 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC hét nhu ngw0i thg rén trao cho khach hang con dao da dat tt truéc. Nhan don dat hang, thay gido té chic qua trinh san xuat, ttc 1a lam nhiing viéc “thuan tuy” nghé nghiép. Toan bo nhing dé nghé cén thiét cho nghé da duoc rén ra cho tat cd - 1a cai dinh nghia cho thay xét vé mat ki thuat. Ngudi sir dung bo dé nghé ay ta goi 1a ngudi thay gido téng thé, ki hiéu 1a T. Trong lich str xa xua, khi lan dau tién moi xudt hién nha trudng, T chi c6 mOt. Nhimng ai sinh vao khoang nhing nam 30 ctia thé ki XX van con cé dip nhin thay nhiing trudng chi co mot T (Ong dé Nho) véi mudi lam hoc tro du cdc trinh d0 khdc nhau (c6 nhiéu 16p). BO 46 nghé rat don gian: mot cai trap, vai ba quyén sdch, mot dia mai myc, dam chiéc but long, mot 4m nude ché, vai cai chén hat mit va mot chiéc roi. Dén khi nha trudng dugc phan ra bac tiéu hoc, trung hoc, dai hoc, thi 6 trudng tiéu hoc, mi lop (co cing mét trinh do thudng 1a cng mot tudi hay chénh nhau mot vai tudi) c6 mt T. Mot minh Ong ta dam duong todn bd qua trinh gido duc. BO dé nghé con rat gon: vai quyén sdch gido khoa, hop phén viét va mot cai thudc go. GO bac trung hoc, T c6 nghia thyc 1a ong thay téng thé, vi chuong trinh hoc co nhiéu mon. Luc 4y, ta co nhing Ong thdy b6 phan T,. Ts T+ Totes. Rytov bake Nhing gi v6n t6n tai mot cach hién thyc, déu cé sttc manh tw van dong. Nhung T, T,,... T, thyc sy'cé kha nang van dong ty than, vi vay cé xu huong biét lap va khu lai trong linh vuc hep ctia minh, vi du, lé ra 1a thay - gido - day - mon - Toan - trong - toan - bd - qua - trinh - giao - duc, thi chitc nang ay bj ct dau cat dudi tré nén cut dan: Thay giao day Toan - Thay Toan - Toan. Dén day, thi co sy “nhay vot” vé chat: khong thay dau Thay nia, chi con coc l6c ngudi dai dién cho khoa hoc Toan véi tu cach nha Toan hoc, dang cm quyén sch gido khoa toan trong tay. Xu hung dy cang bdc 10 6 bac dai hoc: Méi T, con chia nhé ra nia, tie 1a 46 nghé tinh té hon, khu biét hon! Diéu dang budn con nhAn lén gap nhiéu lan, 1a tinh hinh xdy ra 6 trudng 22 H6 Ngoc Bai TAM LI HOC DAY HOC su pham. Lé fa la “Ong - thay - gido - day - ong - thay - giao - day - Ton” ma cudi qua trinh bién hoa ciing chi con tro lai chi Todn cOc 16c! Tinh hinh ay néu chua c6, thi thé nao ciing phai dat dén va chi khi nao dat dén gidi han cuc doan 4y, thi ty n6é méi cé du strc manh dé pht dinh ban than minh, tro lai Ong thay véi tu cach la Ong thay thuc hién mot chttc nang nao 46 cua ong thay tong thé tic 1a sir dung thanh thao mét dé nghé dac biét. Tinh hinh ay ta dé nhin thay qua tém guong dat truéc nén san xuat vat chat. Trong nén san xudt nong nghiép lac hau, mdi ngudi lao dong san xudt tw minh ddm duong todn b6 qua trinh: lam dat, lam gidng, gieo, cy, cham bon, gat, phoi, cat, tiéu ding cho ban than minh... nghia 1a 6 trong tay toan bé bé dé nghé cay, cudc, liém, hai, don ganh, lat budc... Nén san xuat thu cong @ giai doan cong trudng thu cOng, da co phan cong, nhung con theo “tay nghé”. “Ai muén tré thanh thg ca phdi cé tay nghé” (K. Marx). Cé tay nghé nghia 1a biét cach str dung thanh thao dé nghé cta minh. Nén dai cong nghiép da xoa bd tay nghé, khéch quan hod toan bd qua trinh san xuat®), thanh mot quy trinh cong nghé chat ché, theo co ché phan cong - hiép tac: méi ngudi chi lam phan viéc cia minh voi tu c4ch ngwdi lao dOng bd phan, nhung do trinh do t6 chttc chat ché, san phdam cla nhimg ngudi lao dong bo phan dy ghép lai, kh6p vao nhau thanh mot san phém hoan chinh nhu cia mOt ngudi: ngudi - lao - dong - téng - thé. Néu xu hu6ng tién toi phan cong triét dé theo co ché phan cong - hiép tac da duoc doi séng hién thyc (tic 1a nén san xuat vat chat) sang tao ra, thi som mun no ciing duge phan anh yao trong moi linh vuc khac cia doi song. Vi vay, trong gido duc, xu hudng t6 chttc qué trinh gido duc theo cv ché phan céng - hiép tac dé thyc hién mot quy trinh cong nghé chat ché 1a viéc lam hop quy luat, nghia 1a can phai thay rd chic nang cua ngudi thay téng thé (T) thé hién qua cac nguvi thdy 66 phan ciia n6 (T,, T,..., T,...). “Quy trinh cong nghé” co ban cia T dug dién dat qua cong thitc: A > a. A-méu san phdm do xa hdi (thong qua giao duc hoc) dat hang. a- san phém thay gido sé tra lai cho x hOi: qué trinh tao ra san phdm hay quy trinh céng nghé trong giao duc. © K, Marx, Tw bdn, Q.1, T.I, NXB Sy that, H., 1975, tr. 322. 23 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC Trong céng thitc nay, A 1a cai c6 san ngay tir dau qua trinh voi nhimg dac diém xac dinh. A vén 1a san phdm cla thé hé tru6c dé lai duéi dang tinh ché, 6n dinh va quan trong nhat 1a da duoc chon Iya, coi nhw cdi - khong - thé - khong - c6 d6i v6i thé hé tré. Trén y nghia dy no cé gia tri quyét dinh di voi qué trinh —. Qué trinh — dac trung cho nghé thay giao. Néu da cé qua trinh 4y duéi hinh thtrc mot quy trinh cong nghé, thi chi cé thay gido méi nam dugc no. Néu chtta cé, thi thay gido cé nghia vu phai tim cho ra. Duong nhién nhu Marx n6i, mot khi lich str dé ra mt nhiém vy thi trong hién thuc, nhing diéu kién dé gidi quyét né da c6 hay it ra cing dang hinh thanh. Cac nha giao duc truéc day chua dua ra van dé nay, chi vi nhing diéu kién lich str - x4 hOi chua di chin mudi. Nay con chan chia chi vi site manh 4y chua du dé but ra khdi khu6n khé cla phong cach cé truyén da duoc cé dinh, cig lai. D6 1a diéu dé hiéu. Nhing quan niém, phong cach bao gid cing lac hau so véi sy van dong cla ddi song hién thuc. Sy lac hau dén mu bao thi ki cuc kéo dai hang tram nam, mac du né chi duge duy tri trong nhiing cé nhan c6 adi s6ng ngan hon nhiéu. Qua cOng thitc nay, qua trinh > khong sang tao ra cdi gi moi ddi voi tién trinh phat trién lich str: thay giéo bat dau hanh nghé khi da c6 A trong doi song xa hdi va cudi qué trinh hanh nghé, thi dugc lai nd, dudi dang a trong méi ca nhan hoc sinh. Sang tao ra A khong phdi 1a nghé cla thay giao. Thay gido chi viéc ding no. Dé chi la su phan cng ctia xa hdi, khong hé ndi lén sy sang hén cla nghé hay tai nang cia cé nhan. Tai nang c4 nhan hay trinh d6 phat trién cla nghé thay gido, rut cuc, duoc do bang sy chénh léch giita A va a, tttc 14 bdi qua trinh >. Con qua trinh — lai quy dinh 1a nhimg “dé nghé” (thiét bi) can thiét cho sy van hanh cia no. ; Xua kia, vi A chi 1a nhimg “dao li”, nhimg “dinh nghia bang 10i”, nhing cau van, nhing luat 1é trén van ban... thi muén cé duge a hau nhu chi can dén co ché chi: yéu nhat 1a tré nhoé cua hoc sinh: ai nhé nhiéu, ngudi dy gidi. Ngay nay A 1a cung cach lam 4n, la cach cu xtr thuc té, 1a cdc thao tac nghé nghiép, 1a nang Iyc thuc tién... thi tri nh van can va c6 khi con can hon, nhung chi riéng no hoan toan chua du: co ché dé co a con phitc tap hon s “ K, Marx, Gop phan phé phan kinh té- chinh tri hoc, NXB Sy that, H., 1961, tr. 8. 24 Ho Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC nhiéu. No la mot qud trinh tam li phitc tap xay ra bén trong méi ca nhan. Vi vay, co ché tam li cua qua trinh > dong vai tr quyét dinh trong viéc bién A thanh a. Ai ndm duoc co ché nay, thi lam cht dugc qua trinh A > a, tite 1a cé nghé. Néu co ché ay duoc thiét ké thanh quy trinh cong nghé, thi cé thé trao tan tay cho bat ctr thay gido nao dé cho ho hanh nghé. Quyén sach cé trong tay ban sé di mang tén Tam li hoc day hoc vi né 1a mot dé nghé trong bd dé nghé ctia thay giao hién dai. Nhiing “dé nghé” khac trong bd dé nghé sé duoc gidi thiéu dan vao luc thich hop, d@ 1am réi tri ban ngay mot luc. CHUONG I - HOAT DONG §6. LICH SU Hoat dong vi tu cach 1a mot khai niém triét hoc da cé tt lau. Nhung no mdi tré thanh mot khai niém tam li hoc tir dau thé ki nay. Dé ban dé theo doi va khdi réi tri, ti xin m6 ta chu yéu mot dong phat trién. Ngay ti nhing nam 20 cua thé ki XX, khai niém hoat dng da duoc dé cap. Sau Dai hdi lan ther nhat cla Tam li hoc Lién X6 (1930) khai niém dug ro nét hon, ma nhitng tac gid dau tién 1a L.S.Vugotsky®), S.L Rubinstein va A.N. Leontiev”). Tw nhing nam 50 tré di, khai niém nay tré nén phé bién trong tam li hoc XO Viét va dugc nghién ctu cy thé hon. Téng két qua trinh phat trién lau dai 4y, A.N. Leontiev da trinh bay kha hoan chinh khai niém nay trong tac pham “Hoat dong, Y thitc, Nhan cach”, (1975)? Sau nay, nhiéu tac gia di sau vao nhimg thanh phan cua hoat dong. Dac biét dang ké 1a cong trinh cla P.la. Galperin vé hanh d6ng. ') LS. Vugotsky, Sw phat trién cdc chutc nang tam li c@p cao, NXB Vién Han lam Khoa hoc Gido duc Lién bang Nga, 1960. ‘6 S.L. Rubinstein, T6n tai vd y thie, NXB Vién Han lam Khoa hoc Lién X6, 1957. ™ A.N. Leontiev, Nhéng van dé phat trién tam li, NXB Vién Han lam Khoa hoc Gido duc Lién bang Nga, 1959. 25 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Sau khi di sau vao hanh d6ng, tam If hoc su pham tién hanh mot hudéng méi trong nganh nay. Hai tac gia cé cong dau 1a D.B. Elkonin va V.V. Davudov. Can ctr vao cdc gia tri thyc tién cla nhing van dé li luan xung quanh khai niém hoat dong, chung ta nhin lai mOt sé van dé c6 lién quan. Hay bat dau tir Vugotsky voi tu tuéng co ban 1a: hoat dong tam li (ben trong) cla ngudi, duoc xay dung theo mau cla hoat dong bén ngoai. Hoat dong bén ngoai nay duoc tién hanh bi cng cu. Cong cy 1a nang luc thuc tién ma loai ngudi sang tao ra, két tinh lai, dugc vat thé hoa, nhé do chung ton tai m6t cach khdch quan d6i voi mdi cé thé. Trong khi d6 hoat dong bén ngoai ctia dong vat dugc tién hanh theo phuong phap cé sdin tir lic méi sinh, nhu mot co ché ban nang, truc tiép (vi dong vat khong cé cong cy theo dung nghia cua tir). Dac trung thr hai 1a hoat dong tam li cla ngudi dugc thuc hién dudi hinh thuic giao luu bang ngén ngé, ding nhimg hé théng tin hiéu va dau hiéu (dac biét 1a 4m thanh) lam vat trung gian (coi nhu cong cy). Thong qua hoat d6ng, cdc chitc nang hinh thanh va phat trién trong qua trinh song. Nguoi ta quen khoanh hoat dong nay trong mot pham vi goi la “hoc”. Thue chat 46 1a mot hoat dong chung giita tré em véi ngudi lon, ma két qua 1a tao ra sy phat trién cho riéng tré em. Nhu vay, du viéc “hoc” duge t6 chttc hay khong, thi chinh qua trinh hoat d6ng dy méi 1a dong phat trién tam li ndéi chung ma nhing két qua c6 duoc dy bat nguén tir nhing hoat dong bén ngoai va bi qua trinh hoat déng bén ngoai nay quy dinh. Nhing quan diém co ban dy ctta Vugotsky duoc A.N. Leontiev khang dinh bang thyc nghiém vao dau nhing nam 30. 0 day su kién cht yéu 1a thay duoc nang luc ding “dau hiéu” lam “cong cy tam li” dé t6 chic hoat dng tam li (bén trong). Trén mdt binh dién khac c6 thé khang dinh quan diém co ban cla Vugotsky, cho rang diém xudt phat 1a nhimg hinh thitc hoat dong bén ngoai, khach quan, cung voi ngwdi lon, trén nhimg ddi tuong vat chat. Vé sau chi can c6 su chuyén hod vé hinh thie: bién hinh thie bén ngoai thanh hinh tht bén trong “chu quan”. Trong nhimg budc phat trién © Day la thyc nghiém vé tri nho va cht y, xem: A.N. Leontiev, Sy phat trién cua tri nhé, nghién citu thyc nghiém cdc chic ndng tam li cdp cao (cac chuong II, 1V) Moskova (M.), thang 2-1931. 26 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC vé sau, tam lishoc X6 viét di sau vao mdi quan hé gitta hoat dong bén trong voi hoat dng trén ddi tuong bén ngoai. Néu Vugotsky chi y dén giao (uu, thi Rubinstein va Leontiev con chi y dén cdc hinh thie hoat dong khac, khong nhitng cha y dén nguén géc, diém xudt phat ma ca sy tén tai sau dé cia cdc hinh thw theo co ché tam li vao cdc hinh thuc hoat dong trén d6i twong bén ngoai. N6i chung, quan diém cua tam Ii hoc X6 viét cho rang, hoat dong tam li khong nhimg dugc hinh thanh theo mau ctia hoat dong trén ddi tuong bén ngoai, ma vé ban chat van con 1a mot bién thai cla hoat dong bén ngoai. Néi cach khac, nhiing hitng thd, loi ich, nang luc (dac biét 1a nang luc dung cong cy) cia cht thé dugc dua vao cfu tric (co cau) ctia hoat dong bén ngoai va nhé 46, chting méi c6 thé phat trién. Nhtmg cong trinh nghién ctu li luan va thyc nghiém trong suét nhimg nam 30 dén nhiing nam 60 + cla thé hé nhitng nha tam li hoc X6 viét dau tién, tim cach li giai hoat dong tam li trong mdi lién hé voi cdc hoat ddng trén cac adi tugng bén ngoai. Viec chuyén hoa cac hinh thai hoat dong trén co sé hoat dong c6 déi tuong bén ngoai, tao thanh d6ng luc quan trong nhét cua qua trinh phat trién cho ca loai ngudi lan cho ca thé. Viéc chuyén hoa dy c6 thé c6 duoc, vi hoat dong bén ngodi va hoat dong bén trong c6 cling mot co cau duy nhdt. D6 1a mot trong nhing phat hién quan trong nhat cia tam Ii hoc thé ki XX), Quan niém trén day, thuc ra, chi 1a cach dién dat khac ctia mot quan diém méexit: “Y niém ching qua chi la vat chat dugc dem chuyén vao trong dau 6c con ngudi va duge cai bién di 6 trong 46", A.N. Leontiev, Hoat dong, ¥ thtic, Nhdn cach, M., 1975, tr. 10 (tiéng Nga). (.—K. Marx, Tu bdn, Q.1, T. 1, NXB Sy that, H., 1973, tr. 38. 27 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC §7. CAU TRUC CHUNG CUA HOAT DONG Tong két qua trinh nghién ctu lau dai cla tam Ii hoc XO viét, tir dau nhimg nam 30 dén nhing nam 70 cia thé ki XX, A.N. Leontiev da mo ta duoc cdu tric vi mé ctia hoat dong". Thoat dau, ty thoi Vugotsky, ngudi ta di dua vao tam li hoc nhing khai niém nhu céng cu (dung cu), thao tac, muc dich va sau nay con thém dong co. Nho d6, lan dau tién A.N. Leontiev da m6 ta co céu chung vao nam 1947. Ba muoi nam sau (1975) su m6 ta triu tuong ban dau ay da dugc cu thé hoa, trén nhiéu binh dién: vé hinh thai, vé kiéu (loai hinh), vé thanh phan, vé don vi, vé trinh d6 cap bac... Gat bé tat ca sw khac nhau cua cdc hoat dong riéng ré, ca biét, dac tha, con lai ché khdc nhau co ban Ia doi tuong. Chinh adi tuong cia hoat dong quy dinh xu hung, tinh chat dac trung cho né. Vi vay, d6i tuong ay (la vat chat hay tinh than) hién than cho dong co chinh cong ctia hoat déng. Déi tuong déng thoi cing 1a cdi “vat thé hoa” nhu cdu thtic day hoat déng. Bang cach chiém linh déi tuong mot cach vat chat hay tinh than, chi thé thoa man nhu cdu cua minh, titc 1a thyc hién duge xu huoéng co ban cua hoat dong duoc tién hanh. Da goi 1a “hoat dong tam li” thi phai c6 déng co phu hop. Khong thé co mét hoat dong khong co dong co. Trong ddi sOng hang ngay, co thé cé nhig dong co cong khai boc 16 hay bi che gidu, xuyén tac, nguy trang. Diéu quan trong nhat vé li ludn va thuc tién la: dng co tam li khong phai thuan tuy tinh than, & bén trong ca thé. Dong co dy phai duoc vat thé hod ra ngoai, ttrc 1a nd phai mang mot hinh thitc ton tai vat chat, hién thyc bén ngoai. Noi cach khac, d6ng co cé hai noi 6: bén ngoai va bén trong tam Ii. N6 van 1a mot duy nhat. Khi n6 6 bén ngoai thi hoat dong lén ddi tuong nay goi 1a hoat dong @ hinh thai bén ngoai, hay noi tat 1a hoat dong bén ngoai. Néu no 6 bén trong thi hoat dong tac dong lén né, goi 1a hoat dong bén trong. Trong ca hai trudng hop, hoat dong bao gid ciing 1a sy gap g@ gitra chu thé va adi tuong cia hoat dong. Su kién dé trong triét hoc goi la sy thong nhat chu thé - khach thé {hay khéch thé - chu ("0 AN. Leontiev. Sdd 6 (9) tr. 102 - 122. 28 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC thé, hay khach - chi: thé). Vé phia doi tuong, truéc hét ta cé dong co hinh thanh tw nhu cdu. Dong co ty né khong san cé ngay tir dau, ma 1a cai dang sinh thanh va phat trién. Vé ban chat, sy hinh thanh va phat trién ctia dong cola sy chtmg thuc khach quan cho nhu cau ctia ban than chu thé. Dong co dugc phat trién tir nhing déi tuong kém phat trién, con triu tuong, theo xu hung ngay cang cu thé hon. Tién trinh do dugc chét lai trong nhing muc dich. Hé thong muc dich nay la hinh thitc cy thé hoa dong co. Do dé qua trinh thuc hién d6ng co dugc tién hanh tig buéc, timg khau, dé dat duoc nhimg muc dich xac dinh trong nhiing hoan canh (khong gian va thdi gian) cu thé. Qua trinh di dén muc dich bi quy dinh béi cdc diéu kién, phwong tién thuc hién no. Vi dy, mun dén mot dia diém nao 46 c6 thé di bd, di xe dap, di 6 to, di may bay. Nhimg phuong tién nay 6 bén ngoai cé thé va quy dinh cdch cu xt cua chu thé. Vé phia ddi tugng, con cé mot khai niém nita 1a nhiém vu. No la tong thé thong nhat gitra muc dich va phuong tién (diéu kién). Noi cach khac, bing nhimg phuong tién xac dinh, chu thé tim cach thuc hién mot muc dich tuong tng. Vé phia chu thé, dé thyc hién dong co, chu thé phai dung strc cing ctia bap thit va than kinh, phai van dung nang luc thuc tién da c6... Qua trinh ay goi la hoat dong. Dong co dugc cy thé hod thanh hé théng muc dich. Mdi muc dich 1a mot d6i tugng can phai chiém linh. Qua trinh chiém Iinh nay goi 1a Adnh dong. Chi thé chi cé thé dat muc dich bang nhimg phuong tién (diéu kién) xac dinh. Méi phuong tién quy dinh cdch thuc hanh.dong (hay cach cu xt ndi chung). Cét 1di cua cach thutc ay 1a thao tac. Nhu vay, trén thyc té cudc s6ng, ta cé thé thay mot su phan tich va téng hop, bao ham trong mét d6ng co nhu sau: a) Vé phia di twong: dong co- muc dich - phuong tién. 29 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC b) Vé phia chu thé: hoat dOng - hanh dong - thao tac. Nhung hoat dong 1a sy gap g@ gitta déi tuong va chu thé, cho nén, trong méi truong hop, chti thé phai tu x4c dinh cho minh cach cu xtr v6i d6i tuong. c) Néu di tung 1a dong co, ndi cu thé hon 1a cdi vat thé hoa dong co, thi cht thé phai tién hanh mot hoat dng rong lon, lau dai. d) Néu d6i twong dy da duoc cu thé hoa thanh nhing muc dich cy thé hon, thi cha thé chi cn tién hanh cdc hanh dong xdc dinh. e) Nhitng hanh dong ctia chii thé bi quy dinh mét cach khach quan béi phuong tién cé trong tay, chtr khong thé tuy tién. Noi cach khac, chi thé phai hanh dong theo mot cach thtrc nao d6, tuong tng voi phuong tién. Nhiing diéu mé ta so’lugc trén day cé thé dién dat boi mot so dé: Dong co - Hoat dong Muc dich - Hanh dong Nhiém vu Phuong tién - Thao tac Phia adi tugng cia hoat dong | Mat chit quan cua chti thé Su thdng nhat gitta chu thé va khach thé (sy gap g0). Su kién nay cing mang mot tén goi 1a hoat dong co adi tugng, hay hoat dong trén di tuong. Diéu lam cho ban ng@ ngang co thé 1a &ché nay: noi dung tam li cua hoat dong khong phai chi é trong tam Ii ca thé, bén trong cé nhan a6, ma 6 ngay trén d6i tuong. Déi tuong chinh 1a ndi dung cua hoat dong tam li. Noi cach khac, trong tam li sé cd nhing gi dd cé 6 trong déi tuong, hodc nguoc lai, nhiig gi cé trong tam li, phai dugc déi tuong hoa ra ngoai. Vi vay, déi tugng hoat d6ng con duoc goi mét cach xac thyc 1 ndi - dung- 06 - tinh - doi - tupng cla hoat d0ng. Déng thoi, déi twong dy cling quy dinh ca “ki thuat” chiém linh no. Tir dé c6 thé hinh dung di tuong hoat dong nhu mot déng xu, mot mat 1a dong co (nhiém vy) va mat bén kia 1a ki thuat. Hinh thre vat chat, hién thuc cia ki thuat, rut cuc, la thao tdc, chudi thao tdc dé chiém Iinh (linh hoi) d6i tuong ay. . 30 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Dong co kfong thé tén - tai - tu- than. N6 khéng phai la mot thuc thé. No phai hién than vao mot thuc thé khdc, la déi tuong hoat dong. Déi tuong nay 6 thé bén ngoai hay bén trong. Con thao tac lai c kha nang tn - tai - ty- lap. Trong trudng hop li tuéng nhat, cong cu lao dOng (vat chat va tinh than) la hinh thitc thuan khiét cia thao tac. Ngudi ta c6 thé tach thao tac ra khdi ca nhan va dua vao may. Méi cdi may 1a mot hé théng thao tac thudn tuy. 0 day can chu y tranh mOt sai lam nghiém trong: hoat dong cia may 1a mot pham tri hoan toan khac so véi hoat d0ng tam li, nhat 14 hoat dong tam li ngudi. Trong hoat d6ng tam li ngudi, mat ki thuat cla nd rut cuc cling quy vé mot hé théng thao tac, nhung hé théng ay bao gid cing duge sir dung theo co ché tam li, trc 14 c6 sy tham gia cua dong co- nhiém vu. Néu “quén” diéu nay sé roi vao cht nghia hanh vi, vé mat li luan, con vé mat thuc tién thi khong t6 chttc duoc hoat dong. Mu6n té chttc duoc hoat dong tam li can phai lwu y dén tinh khdch quan cua no. Hoat dong tam li thudng duoc coi nhu cé tinh chi quan cla chi thé hoat dong: hoac thuan tuy chu quan, hodc chu yéu 1a chu quan. Ca hai déu khong dting. Néu dong co ctia hoat d0ng phai duoc déi tuong hoa (du 1a bén ngoai hay bén trong), thi déi tuong nay 1a mot thuyc thé doc lap voi cht thé va chi thé quan hé v6i n6 theo nhiing “quy cach” xdc dinh, khong thé tuy tién, chu quan. Noi cach khac, qua trinh hoat dong duoc tién hanh mot cach hién thuc phi hop voi déi tuong dé chiém linh doi twong dy (hoac dé sang tao ra no). Mat chu quan la kha nang thyc hién cdc hdnh dong bang strc cang bap thit va thdn kinh chi thé, dé thyc hién chudi thao tdc. Nhung chii thé thuc hién qué trinh “ki thuat” dy nham mot muc dich da duoc y thitc. Muc dich cia hanh dong hinh nhu mang nang tinh chi quan ctia chi thé? Thuc ra, déi tugng (ttrc 14 muc dich) cla hanh dong cing co kha nang tén tai khach quan, né khong phai do cht thé tuy tién dé ra. Muc dich (= d6i tugng hanh d6ng) cing dugc hinh thanh trong nhing hoan canh khach quan, chtr khong phai la cai cd sain. Thong thudng, cdi ma ngudi ta quen goi 1a muc dich, chi mdi 1a biéu tuong vé no, Biéu tuong nay co thé co tir trudc khi hanh dong. (Nhung van chi la biéu twong ma thoi). Qué trinh hanh dong la qué trinh “dé vao” biéu tuong ay ndi dung déi twong cia muc dich. Ta c6 ail H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC thé hinh dung muc dich nhu “cOt cay s6” phai di dén. RO rang 1a ta chi moi cé biéu tuong vé n6 cht chua chiém linh dugc no (di dé 1a mot doan dudng quen thudc da di di lai lai hang tram an). Qua trinh hanh d6ng 1a qué trinh tién gan dén cot cay sé ay. Chu thé phai di suét doan dudng cho dén khi dén tan noi, ttrc 14 phai “lam ra” sudt doan dudng ay, ttrc cling 14 “hinh thanh” nén dan dan quang dudng cho dén “cot cay so” dy. Nhung tinh hinh d6 cing ddng thdi ndi lén ring mic dich chi thyc su tré thanh muc dich khi chu thé bat dau di (= hanh d6ng) va hanh dong (di) chi két thc khi ch thé da dén tan “cot cay sé” dy (= dat muc dich). Theo Hegel, chtmg nao chua bat dau hanh dOng, thi chi thé chwa thé xc dinh dugc muc dich hanh dong, cho nén trong bat ctr hoan canh nao, ngudi ta phai bat tay ngay vao hoat dong, chtr khong phi chan chw dan do vé khdi sy, vé cdc doan gitta va két cuc'). Muc dich cia hanh dong (hay ddi tuong cia hanh dng) khac voi déi tuong cia hoat dong (dong co) & ché: déi tuong hanh dong 1a mot muc dich riéng, bd phan, truéc mat, nhim thod man nhing nhu cau cua cudc séng hién thuc. Trong vi dy trén, di dén cot cay sé dy, dé con vi mot muc dich khac, nham mot loi ich khac, do 1a vi du vé su khdc biét gitra muc dich va dong co trong giao duc. Dong co hoat dong hoc tap ctia tré em 1a chiém linh nhing thanh tuyu ctia nén van minh loai ngudi (hay nang lyc thyc tién ngudi) dé ngay cang tro nén ngudi hon, thi nhitng muc dich riéng cha nhing hanh dOng tic thdi 1a, vi dy, inh hdi tri thtrc khoa hoc trong cdc mon hoc. Trong trudng hop nay, lai cé su tring khop gitta dong co va muc dich. Trong moi truéng hop, muc dich hanh dong hay dong co hoat dong déu 1a nhiing cai vat thé hod nhu cdu ma cht thé can dat dén. Chung co tinh khach quan, xtg dang goi 1a di tuong hanh dong hay ddi tuong hoat dong. Dé dat dugc muc dich tic thdi, can phai cd nhiing phuong tién thich hop, cac phuong tién nay cing mang tinh khdch quan. Trudc hét, chinh nhimg phuong tién dy 1a thanh tyu ma loai ngudi (thé hé truéc) da tao ra. Chu thé cu xtr trong truong hop coi nhw cé sdn phuong tién. Mac di chii thé cé thé ding phuong tién nay hay phuong tién khdc, thi diéu dé hoan toan khong bénh vuc cho Ii 1é vé tinh cha quan cla hanh dong hay cua hoat dong. Su Iva chon phuong tién ciing nhu xdc dinh muc dich hanh dong, déu bi quy (2) Xem: Hegel, Khoa hoc vé cdc hién tuong tinh thdn, Wan dich tiéng Nga, M., 1959, tr. 213. 32 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC dinh boi hoda cdnh séng hién thuc cua ban than chi thé. Su mé ta cau tric chung cia hoat dong vé mat Ii luan, da tim ra sw thong nhat bién ching gitra tinh khach quan va tinh chu quan, gitta d6i tuong voi chu thé, van van. Nhung sy m6 ta dy con mang lai nhimg loi ich thuc tién vo cling quan trong cho gido duc. Phuong thtrc giao duc thyc chat 1a c4ch té chttc qua trinh hoat dong lién tuc cua tré em. Trinh do t6 chic cdc hoat dong 4y 1a thuéc do trinh do diéu khién qua trinh phat trién tam li cha tré em. Cac phuong phap giao duc truéc day, néu thay duoc phan chu quan ctia chi thé duoc giao duc vao lac nay, thi 6 thoi diém khac, né chi thay tinh khéch quan cita qué trinh, ti phia thay gido. Moi phuong phap gido duc cii vin cn loay hoay & “ben trong chu thé”, tim cach “khai thac” kha nang bén trong cla tré, hodc chi lo “cai tién phuong phap gidng day” cia thay gido theo huong phat huy kha nang da co cua tré, khai thac triét dé von song da cé ctia tré. Phuong phdp mi da vuot ra khdi sttc hut dy cla phuong phap cé truyén, dua ra mt chién lugc mot: Hinh thanh nén kha nang moi & tré em. Duong nhién, phuong phap méi khong dai dén ndi khong biét tan dung vén sdng da co cua tré. Nhung voi gid thiét 1 vat kiét tinh luc da 6, nén giao duc dy van chua 1am giau thém ti nao sé von kia. Trong khi 46, phuong phap mi ty dat ra cho minh nhiém vy tao ra trong mdi tré em ngay cang nhiéu hon nang luc thyc tién ngudi va phai lam viéc dé mot cach chdc chan. Co cdu hoat dong dugc mé ta so lug trén day da cho phép thay gido té chttc dugc mot qué trinh khach quan (d6i voi tré em), vat chat, hién thuc, minh C6 thé t6 chiéc duoc, kiém sodt duoc 6 bén ngodi cd thé. Noi mét cach tru tuong nhat, chién lugc moi thé hién bang phuong phap moi, dya trén co sé thay - tro voi hai chttc nang khac nhau: thay té chitc - tro hoat dng. Hoat dong cua tro 1a hoat dong c6 to chic, ban dau thuc hién 6 bén ngodi, mot cach vat chat c6 thé kiém soat dugc mt cach cam tinh va truc quan. Sau do thuc hién tiép qua trinh bién hinh thic bén ngoai thanh hinh thw bén trong, thanh tam li, y thttc nhan cach. Qua trinh nay cing dugc kiém soat chat ché, trai qua ting budc, timg giai doan. 33 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC Dé noi rd hon phuong phap mdi, toi ding mOt thuat ngir méi viéc lam. No tuong tmg v6i khdi niém nhiém vy da mo ta 6 trén. Khi néi viéc lam, thi da bao ham ca sdn phdm (ttc 1a muc dich hanh dong) lan phuong tién cho phép dat muc dich ay. Qua trinh hoc chinh 1a qua trinh lam viéc dé tao ra mot sdn phdm xac dinh. Con qué trinh day 1a qué trinh ¢6 chic lam viéc, cung cap vat liéu, mau san phdm va quy frinh cong nghé lam ra sin phém. Riéng “quy trinh cong nghé” tuong duong voi chudi thao tdc (da m6 ta 6 trén). §8. MOI LIEN HE BEN TRONG CUA HOAT DONG Su phan tich co cu hoat dong 6 §7 cho ta thay mot biéu tuong vé thanh phén ciia no. Sy phan tich 4y chi xay ra trong tu duy thuan tuy vé tinh khoa hoc. Trong hién thyc, mét hoat dong sinh dong cia nhimg ca nhan thyc bang xuong bang thit, bao gid cling 1a mot hé théng hodn chinh, cau két voi nhau va chi cé nhu vay né mi tén tai véi tu cach 1a mot phuong thtrc séng cla con ngudi. Thanh thu, trong ddi séng hién thyc, 6 mot thdi diém nao a6, ¢ m6t cd nhan cy thé that kho phan biét hoat dong voi hanh dong, hanh dng voi thao tac, dong co voi muc dich,... nhung sy phan biét van can thiét va chi khi nao co sy rach roi 4y moi thay duge hé thong cdc mdi lién hé ben trong ctia hoat d6ng. Hoat dong - hanh d6ng (dong co - muc dich). Pac trung cho m6t hoat dong 1a d6ng co cla no va dac trung cho méi hanh dong 1a muc dich cia n6. Mot dong co duge cy thé hoa vao trong nhiéu muc dich khac nhau, d6i khi trai nguoc nhau. Ngugc lai, mot muc dich duy nhat ay cé thé ding dé thé hién nhiéu dong co khac nhau. Tinh hinh 46 duoc biéu hién 6 chd mot hoat dong dugc thyc hién béi nhiéu hanh dong khac nhau va ngugc lai, mt hanh dng co thé di vao trong nhiéu hoat dong khac nhau. Mot mat, can chi y rang, khong thé co mot hoat dong khong c6 hanh déng. A.N. Leontiev ding mot hinh anh nhu satu: “Ta tht hinh dung, 34 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC néu rut hét’cac hanh dong dang tao nén hoat dong, thi noi chung trong hoat dong dy chang con lai ti gi nia”, Mat khac, mot hanh dong khong nhat thiét phai g4n chat voi mot hoat dng. No c6 thé chay tir hoat dong nay sang hoat dong kia. Noi cach khac ban than hanh dong cé kha nang tén tai doc lap tuong ddi. Vi vay nhiéu nha tam li hoc chi tap trung nghién ctru hanh dong, trong 86 d6 Galperin va Piaget" c6 nhiéu céng hién doc dado va co gid tri nhat. Diéu quan trong hon ca 1a sy chuyén hod lan nhau. Mot hoat dong sau khi da toai nguyén (thyc hién xong dong co) thi bién thanh hanh dong. Hanh dong nay sé dugc ding dé thyc hién nhitng hanh dong khac han voi hoat d6ng da sinh ra no. Trudng hop ngugc lai, nham dat mot muc dich nao dé, ta can phai thuc hién mOt hanh dong. Myc dich nay cé hai chiéu hu6ng phat trién: 1. Tro thanh d6ng co, luc ay hanh dong bién thanh hoat d6éng va 2. Tré thanh phuong tién, ttc 14 hanh dong tré thanh thao tac. Hanh déng - thao tdc (muc dich - phuong tién). Mot hanh dong 1a mot qua trinh hién thyc hoa (hay hinh thanh, xac lap) muc dich, tic 1a lam ra sin phém. Con thao tac do phuong tién (chu yéu la cong cy) quy dinh. Sy khac nhau gitta myc dich va phuong tién quy dinh mot cach khach quan va ré nét sy khac nhat gitta hanh dong va thao tac. Nhung, mat khac, sy khac nhau 4y chi la tuong d6i: dé dat duoc myc dich, c6 thé ding cdc phuong tién khdc nhau. Do do, trong trudng hop nay hanh dong chi thay ddi vé mat “ki thuat”, titc 1a co cau thao tac, chr khéng thay ddi ban chat, nghia 1a van phai lam ra ciing mot san pham dy. Ban than mot dé vat nao do (cdi kim, cai may, khai niém, hinh tugng...) ty né khong cho ta biét gi néu khong lién hé voi hoat d6ng tam li. Néu né 1a sdn phdm cia mot (hay nhiéu) viéc lam, thi chinh n6 1a muc dich cia hanh dong. Con néu ta ding né nhu mot cai c6 sn... dé dat mot muc dich khac, (3) A.N. Leontiev, xem (9), sdd, tr. 104 ‘ Jean Piaget (1896 - 1979) nha tam li hoc ngudi Thuy Si, ndi tiéng tir nhimg nam 20. Ong déng thdi la nha sinh hoc, triét hoc, logic hoc, gido duc. Ong khéi xuéng mon tam li hoc phat sinh trén co sé nghién ctu tam Ii hoc tré em va su pham. Ong dé lai chimg 30 quyén sach va hang tram bai bao trén nhimg chuyén dé khdc nhau. 35 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC 6 bén ngoai n6, thi chinh no da tré thanh mot phuong tién: dung bua trong qua trinh lam ra cai bia. Vay 1a cé sy khac nhau co ban gitta cai bia myc dich va cai bua phuong tién, thé hién & su chuyén hoa tir muc dich thanh phuong tién. D6 1a su chuyén hoa phé bién. Trong thuc té, do 1a cach duy nhét dé tao ra cdc phuong tién, ma qué trinh st dung phuong tién dy trong hanh d6ng cing 1a qué trinh hinh thdnh thao tac. Vi vay trong gido duc, diéu quan trong nhat 1a khong bao gid co thé hudn luyén true tiép cdc thao tac ma phai thong qua hanh d6ng. Sau khi da hinh tha, thao tac cd kha nang t6n tai doc lap, c6 thé tham gia vao nhiéu hanh dong khac. “Muc dich cia hanh dong” voi tu cach mot khai niém tam li hoc, thyc ra 6 trong cudc séng 1a vat thé: chinh 1a sdn phdm cua qué trinh lao dong. Muc dich ay thoat tién xuat hién 6 trong dau ngudi lao dong dudi dang biéu tuong, réi né dugc hinh thanh dan, dugc vat thé hoa dé cé mot hinh thw tén tai hién thyc (1a san pham). Ciing vat thé ay 6 trong mot qué trinh khdc sé tro nén “phuong tién cua hanh dong”. 0 day, né da hoan thanh sy phat trién, tén tai “y nhu thé” trong sudt cudc doi ca n6 (cho dén khi hong, bi huy hoai). Trong lao dong san xuat, ngudi cOng nhan phai c6 cong cu, phuong tién, thi trong hoat dong tam li cac hanh d6ng phai c6 thao tdc. Cong cu chinh 1a sy tén tai vat chat cia mot thyc thé tuong tng voi mat tam li 1a thao tac. Cong cy khong ty sinh ra nd, ma do sic lao dong cla con ngudi da két hop nhiéu yéu to khac nhau dé tao ra, vi du: Itra, sat, strc cing cla bap thit da tao ra chiéc bua. Trong qua trinh san xuat ra cai bua, thi né 1a muc dich. V6i nghia dy, ban dau no chi 1a mot muc dich tri tuong. Sau khi nung qua ngon Itra lao dong, n6 duoc vat thé hod thanh mot dé vat vat chat, goi 1a cai bua. V6i tu cach 1a muc dich, san pham 4y chua thé 1a cai btia voi tu cach 1a cong cu. NO mang tinh chat triu tuong voi tu cach 1a san pham ndi chung nhu moi san phaém khdc: con dao, cai kéo, nghia 1a muc dich thudn tuy tritu tuong. Sau khi da rén xong, cai bia dugc str dung voi tu cach 1a cai bia, thi no khac han cdc san phém khac nhu dao, kéo...Bay gid,"muc dich thuan tuy, trivu tuong ban dau duoc cu thé hoa thanh dao, kéo, btia, thanh cdc phuong 36 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC tién hoan tadn cu thé. Qua trinh d6, xét vé mat tam li sé nhw sau: Dé c6 duoc khdi niém “bia, dao, kéo” véi tu cdch 1a cdc khai niém khdc nhau, cy thé, thi truéc 46 phai cé khai niém chung trivu tuong Ia sén phd. Muén cé san phdm thi phai cé viéc lam tuong tmg. (Co thé co nhiéu viéc lam, nhung dé tién dién dat ta coi viéc lam va san phém c6 quan hé tuong déng 1-1). Qué trinh lam viéc dy goi la Adnh dong. Khi hanh dong két thtic, ndi nom ra 1a lam xong viéc, ta cé san phém con chua dugc str dung. Trong tinh trang con “nam cho” tam thdi, san phdm ay dang ¢ hinh thttc triru tuong, tiém nang, nhung trong né (do lao déng duoc két tinh lai) cé kha nang sn sang van dong theo xu huong cu thé hoa va no sé tré nén hoan toan cy thé khi tré thanh phuong tién, nghia 1a thanh nhitng vat thé (cong cu, dung cy) don nhat: btia, dao, kéo... Lic nay, tir hinh thc 14 cai vat thé hod qua trinh hanh dong, no tré nén cai vat thé hod thao tdc. Qua trinh chuyén hod ay chinh cing 1a qua trinh 1am cho khai niém triu tuong ban dau (san pham) xuat hién dui cac hinh thite hoan toan cu thé (la cong cu): btia, dao, kéo. Nhu vay, c6 thé coi mdi cong cu (vat chat hay tinh than) twong tng 1 - 1 v6i mot (hay chudi) thao tac. Tw a6, cot 10i cla van dé 1a ta da coi cng cy vat chat (bia) nhw 1a cai vat thé hod cong cu tinh than: khdi niém (biia). Vay 1a, muén c6 két qua cudi cling (cong cu, khai niém) thi phai /am tee dau, theo mot “quy trinh cong nghé” chat ché, chtr khong cho nhan vat lam sdn. Khéng bao gio dua dén cho tré em nhitng khdi niém c6 sdn - Khau hiéu dy dac trung cho phuong phap su pham mdi. a7 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC §9. QUA TRINH VAN DONG BEN TRONG CUA HOAT DONG 1. Vé mat hinh thitc (hinh thai) Bute tién co ban cla tam li hoc hién dai trong cach li gidi mdi quan hé gitta cai tam li va cdi vat chdt la coi sy khac nhau gitra chting chi co thé co nghia tuyét d6i trong li ludn nhan thie. Ngoai ra, su phan biét ay 1a tuong d6i. Trong tam Ii hoc, tir lau ngudi ta di tim mdi lién hé thyc gitra hai pham tra d6. Vi dy, nha sinh li hoc Nga Sechenov néu lén luan diém: tam li hoc khoa hoc phai nghién ctu nguén géc cla cdc hoat dong tam li. Tiép theo, nhimg cong trinh nghién cwu vé tu duy, phat hién ra tu duy bang tay (tu duy thuc hanh). Tiép dén 1a gia thuyét cho rang nhimg hanh dOng bén ngoai, xét vé mat sinh thanh, 1a c6 truéc cdc hanh dong tri tué bén trong. Cho dén nhiing nam 20 cia thé ki XX, Watson dua ra gia thuyét vé sy chuyén hoa cia qua trinh bén ngoai thanh qué trinh bén trong: ndi to - néi tham - ndi khong cé tiéng. Vao thoi dy, Piaget cing tim ra co ché chuyén tir giai doan “sg mo, may mo” (manipulation) thanh “y nghi”, nho do thay duge vai tro cla hanh dng trong qué trinh hinh thanh tu duy ma Ong cho cht yéu 1a qua trinh chuyén vdo trong. Mudn hon mot it, Wallon, Bruner citing cé tu tudng tuong ty. Tu tuong “chuyén vao trong” ciing nay sinh déng thoi & Lién XO, bat dau ti Vugotsky va ngudi dat dén két qua cé sttc thuyét phuc nhat 1a Galperin. 6 §6 ban da lam quen v6i tu tuéng co ban cla Vugotsky: Ong coi 1 - cong cu va 2- sy giao luu gitta ngudi voi ngudi 1a hai bién phdp co ban dé thé hé sau tiép thu (linh hdi) kinh nghiém ctia thé hé truéc dé lai. Sy chuyén giao ay duoc thuc hién, duong nhién, & bén ngoai tam li, duéi hinh thttc hanh dong bén ngodi, hay Idi ndi to, trong sy cong tac gitta nhimg ca nhan voi ca nhan. Chi sau d6, két qua ay dugc hinh thanh trong cé thé. Tir dé, quan diém co ban cua tam li hoc X6 viét 1a hoat dong tam li bén trong xuat phat tir hoat dong thuc tién bén ngodi. Nhu vay, @ day, co su dong nhat vé ban chat va su khdc nhau vé hinh thiic, ma bat dau phai 14 hinh thwrc bén ngoai. Noi 38 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC cach khac, kHi ni vé tam If néi chung, thi tru6c hét phai nghién ctru hoat dong c6 adi tuong ben ngodi, va tiép do, bang su chuyén hod ma cé duoc hoat dong tam li. Thé la vé mat gia thuyét Ii luan, quan diém dy khdc phuc dugc sy cach biét tuyét adi gitta hoat dong vat chat va hoat dong tam li va do 46, gitra cai vat chat (ké ca cai vat li) va cai tam Ii. Van dé dat ra tiép theo: chuyén hod nhu thé nao? Galperin da m6 ta suét chang duéng chuyén hod ay bat dau la hanh dong vat chat trén nhitng ddi tuong bén ngoai, trai qua hanh d6ng trén 1di ndi (n6i to, ndi tham, néi khong ra tiéng) ma cudi cing cé duoc hanh dong tri tué bén trong", Thanh tuu 4y, thyc ra, téng két lai mot qua trinh phat trién lau dai vé Ii luan cla tam li hoc néi chung, dén mite da thuc nghiém duoc. Dé 1a mét buéc ngoat vé phuong phap nghién ctu tam li hoc. Tr nhiing nam 50, nhat la nhing nam 60 tré di, nhimg cong trinh nghién ctru thuc nghiém theo tu tudéng co ban “chuyén vao trong” da dong vai tro chti dao trong tam li hoc, dac biét trong tam li hoc su pham. Dua vao thuc nghiém trén tré em mau giao (Zaporojets) va hoc sinh cap I (Elkonin va Davudoy) da lam ro them nhimg van dé li ludn va hinh thanh dan “ki thuat” mdi trong gido duc. Dé la nhig thyc nghiém ban dau tuy hét sc khiém tén va don gidn, nhung cing da lam ré thém nhiéu van dé li luan va tao ra mot co sé thuc tién, it nhat vé mat tam Ii hoc, cho nhing dy an vé phuong phap gido duc mii... dac biét trong linh vuc nhan thitc va sy phat trién tri tué. Linh hén cia phuong phap dy 1a su thong nhdt vé ban chat gitta cdc hinh thu hoat d6ng. Tit d6, mudn c6 dugc hoat dong tam li ben trong, thi truéc hét phai td chute duoc hinh thic bén ngodi ctia no va tré em sé hoat dong trudc hét trén nhitng di tuong bén ngoai ay, rdi qua ting giai doan nho, ke tiép nhau ma “chuyén vao trong” thanh y nghi, y thttc tam li. Ban than sy “chuyén vao trong” Ay da gia djnh c6 mét co cau chung cho ca hoat dong bén ngoai lan hoat dong ben trong. Noi chung, co cu chung ay cho phép moi qué trinh chuyén hod: “vao trong” va “ra ngoai”, ttrc 1a vira thuc hién qué trinh vat thé hod khai niém, tu tudng, vita qua trinh nguoc lai, lay ra tl vat thé, khdi niém, tu tuéng da “giri vao” trudc do. Thanh tyu dy duge coi nhw phat hién quan trong nhat trong tam li hoc thé ki ching ta‘, " Xem (9), sdd, tr. 101. “ Nhing ndi dung chi tiét sé dugc trinh bay 6 céc muc 7, 8, 9. 39 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC 2. Vé d6 I6n tuong adi cua cac don vi Nhing “don vi” nhu hoat dng, hanh dong, thao tac, trong cau tric vi m0") chi cé gid tri tuong déi. Néu ta chia muc dich “lon” thanh nhimg muc dich “nho”, thanh nhiing viéc lam “nhd”, thé hign ra @ sy phan chia san phdm “lon” ra nhing san pham “bd phan”. Tuong tw voi méi san pham 1a mot hanh dong ma “do 16n” cla no duge do bang d6 lon cia san phém. Tuong tmg voi didu d6, sé thao tac trong méi hanh dong cing co thé tro nén nhiéu thém hay it di va “d6 16n” cua méi thao tac cing khong phai cé dinh tir ddu dén cudi trong mot hoat dong hay nhiéu hoat dng khac nhau, 6 nhimg noi va nhitng luc khac nhau. Kha nang co thé “chia nho” ra hay “gop to” lai cdc don vi, dac biét vé thao tdc, c6 mot y nghia thuc tién rat lén. Thoat dau, can phai chia nhé cdc qua trinh cho dén mirc khong thé chia nhé hon nira, va bat dau thuc hién ddy dd cdc chi tiét dé, khong bé6 sot, khong nhay céc. Trong nhing buéc phat trién tiép theo, mot sé chi tiét dmg canh nhau sé dugc gdp Iai. Do 46, ké ca 46 lon noi chung cla qua trinh thi khong déi, nhung s6 “doan” dugc tach ra huan luyén thi it di, giam di mai, khién cho nhiing doan lon nay “tron tru” khong c6 dau vét cua su phan chia trudéc do. Ta cé thé biéu dién qué trinh do nhu sau: lant LLte tt) } ft } 1) 410 thao tac) 1) 2:84 556, 7,89 od 0 Pek 2 es FO (5 thao tae) Tan 3>) be dS than tae} 140.4 Lo (2 thao tac) ©) Trong nhig nam 70 da co tu tudng vé “cau trac vi mo” ciia hoat dong, trong 46 via xét vé mat sinh thdnh (tam li hoc) via xét vé mat (ugng (thong tin hoc) va dua ra khai niém “khdi chitc nang”, nhu mot don vi nhd nhat. Xem: V.P. Zinchenko, Vé phuong phdp cdu tric vi mé trong sw nghién ctu hoat déng nha@n thuc, M., 1972. 40 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Luc dau cfn phai lam du 10 thao tac (trong trudng hop nay con cé thé goi la dOng tac). Nhung dén lan thw’ 4 thi chi con 2 va ta khong thay duoc cac dau vét da chia lan truéc. Cach “chia” va “gop” chita dung trong d6 ca “thuan loi” lan “moi nguy”. Thuan loi & ché cé thé lam tv tir va theo dung trat tu tir dau dén cudi. Nhung néu ding lai qua ldu, thi sau nay 6 ché chia thanh “gon”, ma cdc lan sau khong thé “bao nhan” duoc. Vi du: trong thuc té giang day 6 lop dudi, thudng gap cach doc nhat gimg timg tiéng mt hodc khi hoc tiéng ngoai quéc doc timg am tiét rdi rac, khong thanh nguyén mot tiéng trdi chay, nhu ngudi ban ngit van ndi. Nguge lai, néu khong biét chia nhé, thi rat khé hudn luyén. Cach day “dai khai” thuong do thay giao khong biét chia nhé viéc can lam dé hudng dan tré em, budc tré em tu may md, em duoc, em khong. Nghé thuat su pham 1a 6 ché: truéc hét, thay gido dem viéc lam chia nho mai cho dén lic khong thé chia nhé duoc nita. Sau d6, trong qua trinh huéng dan tré em lam, thay cé nang luc cam nhan duge liéu luong can dimg lai @ mGi lan thyc hién: chuyén (gop) mudn qua hay sém qua déu khong tét. Chinh 6 day (va chi @ day) méi cé thé ndi dén “tay nghé”. Vi du: Day tiéng Viét. 1. Lic dau phan tich (“thdo”) cau thanh ting tiéng: cau 1a “san phdm lén”, tiéng 1a “san phém bd phan”. 2. “Dap vo” (“thao”) tiéng ra 2 phan: phy 4m dau va van. 3. “Dap vo” (chia nhé, thao) van ra cdc don vi 4m nhé nhat. 4. Nghién ctru cac loai 4m (nguyén 4m, phu 4m) va vai trd ctia chung trong van - van trong tiéng - tiéng trong caus Trong gido duc, néi chung can theo nguyén tac sau day: hai viéc lam (thao tac) ngugc nhau phai dugc tién hanh /ién nhau (coi nhu déng thoi). Noi céch khc, c6 thé “thdo roi” san pham ra thanh timg bé phan cau thanh no va nguoc lai “lap” cdc bo phan thanh san pham: Thao tac trir di lién thao tac cong. Thao tac chia di lién thao tac nhan. 41 Hé Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC Thao tac “thao” van ra thanh nguyén 4m phy 4m phai di lién thao tac “l4p” nguyén am vao phy 4m dé duoc lai van. Theo Piaget, dén hét 7 tudi, tré em mdi cé thé lam nhimg thao tac ngugc nhu vay. Nhung, thuc ra, néu biét day, thi c6 thé hinh thanh sém hon nhimg thao tac tri tué “nguoc nhau”va hon nia con cé thé hudn luyén ca mot hé théng cac thao tac nhu vay. Cach day nay, dya trén nguyén li thdng nhat gitta hai hinh thirc (bén trong va bén ngoai), dem cac thao tac ngugc nhau 4y trinh bay ra tru6c mat tré em va chinh tré em thyc hién mot cach bén ngoai, truéc sy kiém soat cla thay giao, cac thao tac nguoc nhau ay. Chi khi nao logic ca hanh dong bén ngoai da dugc xac lap, ta sé t6 chtrc qué trinh chuyén vao trong (tttc 1a thay ddi hinh thwtc hoat dong). Cach day nay theo muc dich‘cudi cing clia n6, sé tao ra nhimg san pham tri tué, tinh than, voi tu cdch 1a nhiing sdén phdm hodn chinh, mot “khdi” khong thé tach rdi cdc thao tac, di cd to hay nhé. Vi vay, viéc phan chia, thao lap bao gid cing dat trong mot thé hoan chinh va chi 6 trong trudng hop ay méi c6 sy chuyén hod. Néu khong, sé pha huy sy tén tai hién thuc cia nhing san phdm dy. 3. Vé cAc trinh d6 phat trién cua hoat dong a) Hoat dong tam li c6 co sé vat chat cua né 1a hoat d6ng sinh li, nhung diéu quan trong hon 1a xét mdi tuong quan gitta hai loai dy. Hoat dong sinh li cho ta khd nang thyc hién nhig hoat dong tam li, nhung tu nd khong gay ra hoat dong tam li, giéng nhu nén nha vig chac cho phép xay lén d6 bat ctr ngdi nha nao, nhung nén nha 4y, tu né khOng 1am tréi lén du chi 1a mot tap léu. Nhu vay, voi gia thuyét da cé mot co sé sinh li hau nhu khong bi han ché, ta di dén nhing quy luat ddc thu cua hoat dng tam li, chit khong thé quy vé nhiing hoat dong sinh li don thuan". M6i quan hé giira hai loai hoat dOng (sinh li va tam li) cho phép tim ra ( A.N. Leontiev cé sy so sénh tiéu biéu: mdi quan hé gitta tam lihoc va sinh li hoc cing gidng nhu méi quan hé gira sinh li hoc véi sinh hoc, xem (9) sdd, tr. 144. 42 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC co ché tam - sifh li cua qua trinh chuyén hoa Jan nhau gira ching. Co ché nay duoc hinh thanh trong qua trinh phat trién loai va “dé lai” cho timg cd thé sé vOn (kha nang) di thyc hién cdc qua trinh phan anh tam li. Vi du, kha nang nghe tiéng nguwdi. Nhung mu6n kha nang Jodi ay tré thanh hién thuc déi v6i méi ca thé, thi ca thé voi tu cch cht thé phai hoat dong tren nhimg ddi tuong tuong tng thanh hanh dong va thao tac ph hop. Trong trudng hop nay, co sd sinh li chi déng vai trd nhig khd ndng thuc hién céc chic ndng d& duge qua trinh phat trién loai sang tao, hudn luyén va truyén lai trong co chéndo. Sé di co duge cdc chic nang @ dang kha nang ay, vi loai ngudi da sang tao ra cong cy (trong do co ngOn ngit) ttc cling 1a sang tao ra cdc thao tdc twong tng. Nhimng thao tac nay thoat dau tén tai bén ngoai, sau dugc chuyén vao trong thanh cac thao tac tri 6c (cdc thao tac logic). Trén nhitng trinh do phat trién ngay cang cao cla tam li (ké cd qua trinh nhan thitc), nhimg qua trinh tam li dau tién budc phai dinh voi nhing yéu ‘6 c6 tinh sinh li. Déi voi d6ng vat, két qua hanh dong sé cing c6 hay pha huy co ché tam - sinh li nay. Déi voi ngudi, viéc nghién ctru tam li hoc cing phai bat dau ttr trinh d6 tam - sinh li. Vi du: cam gidc, tri gidc, nhitng thao tac chinh xdc ctia tay chan, nhing kha nang phan dinh chinh xac vé khong gian va thi gian... Dé hudn luyén nhiing thao tac vira mo ta, trong nhimg nam 70, tam li hoc ki thuat da dat van dé chia hoat dong thanh cdc “don vi” nhé nhat, vi du, cac “khdi chitc nang”), trong d6 nghién ctu cdc qua trinh chuyén hod gitta nhimg don vi cla hoat dong tam li va nhing don vi chttc nang thyc hién no trong cac qua trinh hoat dong ctia nao. Tam If hoc than kinh va tam li hoc bénh li nghién ctru sdu hon sy chuyén hoa nay, ma ddi v6i tré em binh thudng, tam li hoc su pham cé thé dimg lai o mirc “biét 1a c6” sy kién do. b) Tiép tuc phat trién cao hon, hoat dong dat én trinh d6 tam li. Dén day, hoat dong tam li dat dugc mot chat mdi, cé tinh chu thé. Nhing qua trinh tam li duoc diéu khién theo nhig quy luat coi nhu d6c lap voi nhiing quy luat sinh li. Dé 1a nhimng hanh dong hay thao tac duoc thuc hién theo mdu c6 truéc trong biéu tong ma qué trinh hanh dong nham dat dén két qua, "5! V.P. Zinchenko. Vé phuong phap cdu tric vi mé trong sy nghién ctu hoat dong nhan thuc, trong “Cac cng trinh ctia Viniite”, s6 3, M., 1972. 43 Ho Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC hién thc hoa mau d6. 0 day, qua trinh hoat dong phai duge tién hanh trén d6i tuong va duoc diéu chinh cho phi hop voi déi tuong dy (= “mau’), tw la c6 muc dich. Dat dén trinh do nay, dong vat chi han ché trong pham vi cac hanh vi ban ndng, nghia la nhimg hanh vi c6 tinh “hop li khach quan” co hé nhu muc dich. Nhing hanh vi nay,cé thé dugc diéu chinh cho pha hop voi hoan canh ttrc thoi, nhung thyc ra, hd von dd co tt khi sinh ra va duoc thuc hién thec mot co ché k!.sng c6 ddo nguoc. 0 tré nhé (dudi 5 - 6 tudi), theo Piaget, var chua thé c6 cdc thao tac nguoc, van bi tri gidc truc tiép chi phdi, nhung nh¢ cé ng6n ngi#, pham vi hoat dong da mé rong rat nhiéu va vi vay ngay cans c6 thém nhiéu co ché m6i duoc tao ra bang hanh dong trén d6i tuong, khiér cho tinh cht thé ctia hanh dong ngay cang cé xu huéng thong tri ro rét. c) Dinh cao nhat ma hoat dong tam li dat dén 1a trinh dO xd Adi (hay nhar cach). Day 14 mot bude tién vé chdt. Tir day, chi con lai nhiing hoat déng thudn tuy ngudi, dac trung cho pham tra ngudi. Quy luat co ban chi phé cac hoat dng nay c6 tinh x hdi - lich str khaéch quan. N6i cu thé hon: hoa dong cia cé nhan khong con 1a cua riéng mot cé nhan don doc ay, ma bat gid ciing 1a clia mOt cong déng ngudi, trong mot thdi diém xac dinh. Dé di nhan thay ban chat van dé, ta cé thé ndi: su thich tmg v6i hoan canh s6ng cua mdi ca nhan khong phai 1a su thich tmg c4 nhan ma 1a sy thich tn; tdp thé, cong déng. Diéu nay thé hién trong mdi hanh vi cia ca nhan, dt trong trudng hop chi c6 mot minh “cO lap” véi thé giéi bén ngoai, nhu anl Robinson gitra dao hoang. Hoat dong ngudi dat dén trinh do x4 hoi da dua con ngudi sang han m6 pham tra méi, tach biét han v6i thé gidi dong vat". Tw day, hoat dong cu ngudi tuan theo nhing quy luat khdch quan cé tinh lich str va chiu sy ta dong cla cdc mdi quan hé xa h0i duong thdi. Trén y nghia dy, Marx coi cor ngudi nhu mot tong hoa cac quan hé xa hdi. Trinh dO xa hdi cia hoat dong 1a trinh d6 dat duoc sau clung ctia sy tiél hoa lich str ndi chung va cla lich str loai ngudi ndi riéng. (‘6 Pla. Galperin c6 li khi Ong ni rang mOt trong nhing dac diém quan trong nhat cu con ngudi hién dai 1a “khong cé ban nang”. Xem bai Vé vain dé bdn nang ctia nguvdi tron, tap chi tiéng Nga Nhang vain dé tam li hgc, 1976, sO 1, tr. 34. 44 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Nhung no ‘khong nhat thiét 1a trinh dO sau cling cia su phat trién cd nhdn ting con ngudi ca thé. Trdi lai, ngay tir lic méi ra doi, dita tré da 1a ngudi, da 1a thanh vién cla x4 hdi loai ngudi, da 6 trong nhimng moi quan hé xa hoi ngudi, vi vay, viéc gido duc tré ngay tirddu da duoc té chic trong moi trinh d6 phat trién cia hoat dong, phan 4nh dugc nén van minh hién dai. Viéc phan tich hoat dong, tach ra ba trinh do phat trién, nham muc dich thay dugc qua trinh tién hoa cua né trong toan bd lich str va do dé, thay duoc méi quan hé gitta ba trinh do ay ma khong thé quy vé mot trinh dé nao trong dé coi 14 quan trong nhat. Déng thoi ta cé thé khac phuc duoc nhiing quan diém di lap nhau gitta cai sinh li, cdi tam If va cai xa hdi voi nhau. §10. SU CHUYEN HOA TU HOAT DONG NAY SANG HOAT DONG KHAC - CAC KIEU HOAT DONG 1. Khai niém déi tugng Triét hoc coi hoat dong nhu mot pham tra dién ta méi quan hé gitta chi thé voi khach thé. Tam Ii hoc nghién ctu hoat dong cia con ngudi cu thé, cé thuc, dang s6ng trong mot hoan canh xéc thuc, cho ca nhan ay, cd mot khong hai. Tuy nhién, 6 day can luu y: cA nhan khong bao gid tach khdi xa hdi va cé nhan khong bao gid tdn tai trong hién thyc véi tu cach 1a yéu té d6i lap v6i yéu té kia 1a xa hdi. Moi hoat dong cua bat ctr cA nhan nao ciing dat trong mot hé thong cdc quan hé xa hdi: cA nhan 6 trong long xa hdi va x4 hdi 6 trong mdi ca nhan. N6i cach khac, xa hdi khong thé coi 1a méi trudng cua con ngudi nhu thién nhién 1a mo? trudng cho dong vat. Khong hiéu diéu dé, nén tir lau tam li hoc van luan quan trong hai cach li gidi: xa hdi hoa cé nhan hay ca thé hoa x4 hdi, ma thuc ra chi co su chuyén hoa lan nhau “trong noi bd” cia mot thé thong nh4t. Tuy nhién, mudn té chite duoc su chuyén hoa nay, can phai cé su tach biét tuong di. Tr d6 co khai niém vé tinh tuong doi cua hoat dong. Noi dén hoat dong 1a clung mot lic néi dén doi tuong cli n6. Mu6n té chitc mot hoat dong phai xdc lap di tuong cla nd. Cac hoat dong khac nhau bdi d6i tuong cla minh. Noi cach khac, khi 45 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC chuyén tir d0i tuong nay sang d6i twong khdc, chting ta da thay d6i kiéu hoat d6ng. Trudc hét d6i tuong coi nhu mét vat thé vat chdt: sat, g5, chén, but, may moc, xe C6,... tén tai “tu n6”, bén ngodi déu 6c mdi ngudi. Bd 1a hinh thitc tén tai co bdn - hinh thic nguyén thuy hay hinh thitc sé 1. Sau a6, nhd cé hoat dOng tam li, déi tuong dy co mot hinh thitc tén tai thit hai, dui dang hinh anh, biéu twong, khai niém, véi tu cach 14 san phém duoc hinh thanh trong qua trinh hoat dong. Piéu quan trong bac nhat 1a thay duoc hai hinh thie ton tai cua déi tuong, nghia 1a chi cé su khdc nhau vé hinh thie cha cing mét ndi dung. Tu 46, qua trinh cé dugc ndi dung nay trong tam li (bién né thanh tam Ii) thuc chat la qua trinh thuc hién’sy bién hoa vé hinh thitc (bién thai), ma tuong tng voi no 1a viéc chuyén hoa vé-hinh thi cla hoat d6ng. Tuy theo tinh hinh hién nay, d6i tuong dang t6n tai duéi hinh thitc nao (bén ngoai hay trong dau) ma ta c6 hinh thttc hoat dong phu hop - hoat dng bén ngoai hay hoat dong bén trong. Nhung, néu xét trong todn b6 qua trinh giao duc, thi qua trinh d6 phai bat dau tir bén ngoai, trén d6i tuong vat chat, cam tinh, c6 thé sd, ndm, cam, thao, lap, nan,... Dé 1a cach chiém linh déi tuong, nam lay ndi dung, linh hén ctia no. NOi dung ddi tuong 1a gi? Néu xét vé hinh thite ton tai bén ngodi tu duy, vé mat cam tinh, cé thé c6 nhing dé vat rat khdc nhau. Vi du: cdi cé¢ bing nhya, bing str, bing Ong buong cat ra,... Nhung tat cd cac dé vat dy c6 cling mot ndi dung: khdi niém cdc. Néu bay gid lay khai niém 1am chuén, thi, vi dy: khai niém céc cing cé hai hinh thi ton tai: bén ngoai (trong hién thyc, khach quan véi tu duy) va bén trong (14 san phdm ctia qua trinh tu duy), hinh thttc bén ngoai cho ta nhan dién khéi niém chinh 1a cai c6c 6 truéc mat ta. Hinh thitc nay goi 1a dang vat chat cia khai niém. Con hinh thttc bén trong cla n6 thi “tang hinh” vao trong cai hinh thirc bén ngoai kia, tic 14 trong cai cdc. Thuong ngudi ta coi hinh tht nay chinh 1a noi dung hay dang tinh thdn. Noi dung nay chinh 1a ndng luc ngudi. Ca hai dang dugc xdc dinh boi mot chudi thao tac lién tiép nhau, theo mot trat ty chat ché goi la logic cia khdi niém céc. Theo nghia dy, Marx goi cdi cc 1a cai vat thé hod khdi niém céc, hoac 1a 46 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC cai ma con Agudi “giti vao” d6 nang luc goi 1a khdi niém cdc. Sau nay tré em mu6n cé duge khai niém cdc, thi phai 1am mot qué trinh “nguogc lai”, “lay ra” tir trong cdi cdc khdi niém cc. Noi ném na 1a biét dung cdi coc nhu ngudi lon dung, titc 1a biét ldp Iai chudi thao tdc ma ngudi lon da “giti vao” cai céc. Qua trinh “giti vao” va “dy ra” nay goi 1a hoat dong c6 adi tuong (hodc hoat dng trén déi tuong). Hoat dong nay 6 thé dién ra true tiép, ngay trén cai c6c (cai cdc c6 thyc trong cudc séng, hodc cdi cdc xép bang gidy, nan bang dat sét khong thé ding u6ng nuéc nhu that) va co thé khong can c6 cai céc dy. Nhung trong tat ca cdc trudng hop, tré em déu phai thuc hién cling mét chudi thao tac nhu nhau hay theo mot logic nhu nhau, ttc 1a chi c6 mot (ndi dung) khai niém duy nhat. Trén y nghia ay khai niém céc cing dugc coi 1a déi tuong hoat dong néi chung hay déi tuong ctia hoat dong nhan thre. Trong thuc tién giang day, co thé dem dang vat chat ctia khai niém gop voi déi tuong vat chat ctia bén ngoai, con dang tinh than cla khai niém 1a déi tuong cua hoat dong bén trong. Viéc “tach” va “gop” nay chi xay ra trong tu duy, trong hoat dong “su pham”. Vi vay, du thé nao, thay giao cing phai hiéu that ro: truéc hét, khdi niém c6c von tén tai mot cach hién thuc bén ngoai tu duy, “tang hinh” vao trong bat ki cdi c6c nao. Véi nghia a6, moi edi coc déu nhw nhau, cdi céc bang pha Jé khong wu viét hon cai céc bing dat sét chua nung, va thay gido khdng can phai cho tré em hoat dong trén tat ca cdc cdi c6c cé thé co trén adi, ma chi can trén mét cdi cu thé nao d6 cing du. Tat cd déu chtra mot khai niém duy nhat. Hai 1a, c4i céc that dy ai cing trong thay nhung no khong phai 1a khai niém c6c ma chi 1a “ché 6” ctia n6, cn ban than khai niém céc van la “tinh than” khong ai trong thay, sd, ném dugc. N6 khong dinh chat voi cdi c6c that trong doi. N6 cé thé xa rdi, “di ra” khdi cdi céc dy dé “vao trong dau” va “é lai” trong dé. Vay khai niém céc voi tu cach 1a di tuong (hoat d6ng) nhan thttc cé hai ché 6: 6 ngay trong cai c6c that va 6 trong dau. Néu luc no dang con 6 trong cai c6c that ma ta mu6n “bat lay” thi phai dung tay cém lay ca cdi cc, chuyén dich n6 bang mot chudi thao tac, theo mot trat tw nhat dinh. Con no dang 6 trong dau, ma muén cho ngudi khac biét n6 dang 6 trong dau minh thi phai ding tiéng ndi mo ta chudi thao tac dy, theo dung trinh ty dy. Khé khan vé mat li luan 1a 6 ché nay: gia thir né dang 6 trong dau. Ta cé thé phan van: no von 47 Hé Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC 6 dé hay tir ngoai ddi vao? Cé hai cach tra 1di trai ngugc nhau: Hegel: nd 1a dan dia phuong, qué quan, t6 tong 6 d6. Marx: né la dan “ngu cu” 6 ngoai méi chuyén vao. Chiing ta theo Marx, nghia 1a, néu ngay bay gid thay giao (nha bac hoc) da c6 trong dau minh m6t khai niém nao do, thi diéu a6 chi noi lén rang trude day thay giao (nha bac hoc) bang hoat dong cla ban than minh trén chinh ddi tuong (hinh thai vat chat cia khai niém) dy, da giuip cho no don nha, tir ngoaischuyén vao trong - gitp né “don nha”, cht khong dong cham dén ban than khdi niém'”. Ban chat cia phuong phap gidng day c6 truyén chi Id thé nay: sau khi da co mot khai niém nao dé trong dau, thay giao tuéng minh sé chuyén no, nguyén ven nhu vay, sang dau tré em, bing cach giang giai cin ké, dé hiéu chinh khdi niém dang 6 trong dau minh. Néu tré em nhé ki bai giang va ndi lai duoc y nhu thé, c6 thé khong bd sot mot dau phay, thi thay gido tin rang trong dau tré em da co khai niém do. Thay da 1am xong nhiém vy truyén thy tri thttc. Phuong phap gidng day moi la phuong phap td chitc hogt déng c6 déi tuong. Co thé ndi c6 ba viéc lam: 1, Thay gido dua khai niém trong dau minh ra ngoai, tra né vé qué ci (6 trong cai cdc that). 2. Té chttc cho tré em hoat dong trén déi tuong 6 hinh thai vat chat bén ngoai (trong thuc té gidng day 1a tré hoc dung cai céc). 3. Bang hoat déng ctia ban than minh, tré em ty minh “bat sdng” khai niém & ngay tai nha td tong no (cdm ca cai c6c) réi dem né “chuyén vao trong”. Sau qua trinh nay, cai c6c van 6 lai bén ngoai, cn khai niém céc da “tach” ra don vao trong dau: no tén tai nhu mot chudi thao tac. Dén day, mot khi ném duoc cot tuy cia van dé va khong sq nhdm lan nita, ta c6 thé néi: muc dich cudi cling cla hoc tap 1a chiém linh khdi niém céc duéi hinh thtrc mOt chudi thao tac, chtr khong phai cai cdc. Nhung khong thé “bat séng” duoc khai niém céc, néu khong ding duge chinh cai c6c thuc trong doi, néu khong “chiém linh” cai cdc ay. Dé that chdc chan va tranh duoc moi su lam lan, ban phai phan biét n sé thay ring nho hoat dong cia nhig cé nhan cy thé, ttc cing 1a cla loai ngudi ndi chung, khai niém sé phat trién, ma trong chtmg nayc nao dé, ta co thé coi 1a “ty phat trién”. Vi nhu, sau khi don nha vao day, no lay vg, sinh con dé cai,... 48 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC duoc: 1. tiéng c6c; 2. khai niém céc; 3. cai cdc. Khi tré chi vao m6t vat (d6i twong) va hdi: cai gi dy? ban tra Idi: cai cdc. Lan sau, ban chi vao cai dy va hdi bé: cai gi day? - Cai c6c. Bé nhé tiéng a6. Ban khen: gidi qua! Thong minh qué! Ban vira quay mat di, bé cdm cai c6c quang xudng san, vo tan. Sy kién ay ching minh hanh dong rang bé biét tiéng céc, nhé tiéng cdc, néi dung luc tiéng c6c, nhung chwa c6 khai niém céc. Ngudi lon cing vay, nhiéu khi ndi: “cho toi mugn cai céc, cam may bong hoa”. Vé thuat ng, ngudi 4y ding tiéng céc, nhung vé khai niém, ngudi ay ding khdi niém lo hoa. Tuong ty, van trong cai cdc ay c6 thé c6 cd khai niém “chan gidy”, néu dung cai cdc dy chan gidy, khai niém “cuc da” néu nhu em bé kia dung dé ném. Nhu vay, m6t mat, trong cling mét su vat cé thé cé nhiéu khdi niém. Ban than sy t6n tai hién thyc cla sy vat khong noi lén (hoc khong pho bay) Khai niém 6 trong 46. Vi vay, tir ban than sy vat dy chua phai 1a déi tuong cua hoat dong nhan thitc, nhung no sé tré thanh d6i tuong hoat dong dy, mot khi cé hoat dong cla ngwdi tham nhap vao, khién cho no tré nén cai vat thé hod khdi niém. Khai niém dugc dinh nghia khong phai béi su hién dién ctia sy vat, ma bdi logic hanh d6ng (chudi thao tac) da két tinh trong no, Do dé, d6i tong cla hoat dong 1a thé thong nhat gitta sy tén tai hién thyc cia sy vat va nang luc thyc tién cla ngudi duge gtri vao (dude két tinh) va duoc lay ra tir sy vat dy. Dé 1a sy thong nhdt gitta khdch thé va chui thé, gitta cai vat chat va cai tam li. Mat khac dac trung cho m6t khdi niém cé mot sy vat, nghia 1a su vat ay ton tai vi khai niém 4y (coi nhw chi vi mot khai niém duy nhat ay). Dé cho tién, ngudi ta dit cho sw vat 4y mOt cdi tén: cdi céc. Vi vay, ta chi dugc quyén hiéu nghia hoan toan don tri: trong cdi c6c chi cé mot khai niém duy nhéat cua no: khai niém céc. Biét duoc cdi tén (thuat ngit) chua chdc da co khai niém tuong tng, nhung mot khi da c6 khai niém, nhat thiét phai dat cho né mot cai tén, co hé nhu g6i n6 lai cho tién cat giir va sir dung. Trong trudng hop nay cdi céc vat chat c6 thyc va tén goi nd (tiéng céc) lai cyc ki quan trong. 49 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC 2. Déi tugng hoat déng Trén kia da n6i, méi hoat déng duoc xac dinh béi mot dong co cua nd. Ma dong co 1a hinh thai triu tuong nhat, bén trong tam li. NO khong cé thuc thé, danh phi hién than (tang hinh) vao ddi tuong va vi vay, hoat dong bao gid cing 1a hoat dong c6 d6i twong nham chiém linh déi tuong 46. Mé dau muc nay toi da ndi kha ki vé mot di tong 1a khdi niém va mugn vi du cai cdc dé dién dat. Xin ban chu y may ché dé nhdm lan (10 thao tac). Néu noi that triét dé, thi cach noi duy tam cla Hegel dé hiéu hon déi véi giao duc. Pha thu nhat: Thoat tién khai niém c6c 6 trong déu ngudi 1én (hay trong dau thuong dé thi cing thé). Nhung n6 khong chiu 6 mai trong 46. No bat con ngudi phai lam cho no (chi cho riéng no thdi) mot cai nha thw hai, vat chat (la cai cc). Pha thié hai: Nha lam xong, dat tén cdi céc: khdi niém céc don vé 6 day. (Hanh vi chuyén ché 6 nay Hegel goi bang mot thuat ngit kho nghe va dé hiéu 14m 1a tha hoa). Diéu quan trong nhat phai tha nhan rang cai vat co tén cc 1a “cai nha” lam riéng cho mot khdi niém cGc 6, cé khi con ndi 1a noi dé giam khai niém céc hoac noi gti khai niém céc. Pha thit ba: Bay gid ai mu6n muon, mudn chiém linh, mun “giai phong”, mu6n “lay lai”... khai niém c6c, thi phai “lay” tir trong cai cc ra, theo cach thitc da “gtri vao”. Ba pha xay ra theo dung trat ty dy trong gido duc (chit khong phai trong triét hoc, nhu Hegel néi). Dé tranh hiéu lam nén néi nhu Marx, cai céc 1a cdi vat thé hod khai niém céc, hoac noi: cai céc 1a su két tinh mOt cach vat chat nang luc thuc tién nguwoi, 1a két tinh cdch cu xu ngudi do thé hé trudc sdng tao ra (“bat chép Kinh Thanh” - Marx) va truyén lai. Cho nén khi day cai c6c, ngudi 16n tao diéu kién cho tré em ngay lap ttre str dung thanh tyu cia lich str - xa hoi, 6 dang két tinh cudi cing. Tuy nhién, ban than cdi c6c déi voi tré em thi chua Id gi cd. Lan dau tién tiép xtic, tré c6 thé cu xi khong xting dang voi cai céc, vi du: ném di, dé lan long 1éc, cho mém vao trong long céc udng,... N6i céeh kh4c, cach cu xtt 50 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC ngudi xtmg’dang voi cai cOc (ttc 1a xing dang voi thé hé truéc, véi ban tinh ngudi) con 1a mot “bi mat” tron ki trong cai cOc. Cai cc khong biét “ndi” va tré em thi khong biét “cu xt”. Phai c6 ngudi “tht ba” xen vao: ngudi lon, tuc 1a xa hdi loai ngwoi. Bang vi dy nay t6i mudn n6i dén mot sai lam bi thdm nhdt cha phuong phap gido duc cé truyén thé hién & nguyén tac truc quan. Dé cac thay gido gia do gian, toi xin khang dinh cong lao ctia nguyén tac dy va vi cong lao ay, nhan loai da khodc lén du né vong nguyét qué. Nhung lau ngay, vong nguyét qué da roi rung hét 14, tro ra may canh cli khd. Ngay nay, khi day khdi niém c6c, thay dua cho hoc sinh xem cdi c6c that. Tré em nhin so, nghe ndi... vé n6, mot cach truc tiép. Sau d6 voi tai goi y cua thay, hoc sinh ty m6 ta dugc cai c6c (thuong goi 1a dinh nghia) theo nhitng thudc tinh (tinh chat, chi tiéu, tiéu chudn,...) mdt, hai, ba, bén, ndm, sau... Cy thé la: mot - bang thuy tinh, hai- hinh chop cyt cé day nhé bit kin, ba - mau trang, b6n - c6 hoa, nam, sau, bay, tam, chin, mudi, Thé 1a xong phan “li thuyét”. Phan hai lon: tmg dung. Thay noi: cdc ding dé uéng nuéc. Tht thuat su pham chi yéu 6 l6p la hoc sinh ndi, nghe ndi va ghi chép, dé réi vé nha hoc thudc long bai ghi (sach giao khoa). Gid hoc sau, thay bat lén bang trd loi miéng. - Hom qua, chting ta hoc bai gi? - Thua thay, bai cdc a! - Em hay néi dinh nghia cai céc. - Thua thay, cOc bang thuy tinh (thay lém nhdm trong dau - duoc mot y), hinh chép cut (thay tiép tuc - hai y), c6 hoa (ba)... - Em n6i dugc 7 ¥- 7 diém, vé ché! Ban than mén, du c6 dén 15 diém, chtt khong phai 7, thi nhing diéu dy con rat xa la voi khdi niém c6c, nghia 1a con rat xa voi d6i tuong chinh cong cua hoat dong hoc tap. Cai c6c, hay gido cu truc quan néi chung chi 1a cai may ra c6 d6i tuong hoat dong tri ngu, chtr ban than chung chua la gi ca va co thé sé khong 1a gi ca. Nhung, cé ngudi van lai, chang phai phuong phap gido duc ay da dao tao ra biét bao nhan tai hay sao? - Xin thua: Dé la sy that. Vang, la cdi sy that cay dang: nhimg nhan tai ay 1a két tinh cia cuéc doi noi chung. Nha truong 51 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC xua nay day dgo li (dao li hoc dudng), bang ldi, con cudc doi day lam viéc, bang hoat dong thuc tién. Tinh hinh dy da duc lai thanh loi khuyén chan thanh va trung thuc. Hay ldm theo loi thay ndi. Con lam nhu thé nao - dé 1a phan ctia tré em tu may mo lay, tu hoc lay trong cudc song thuc. Phuong phap mdi, do x4c dinh duoc adi tuong hoat dong theo bdn chat cla n6, ma tién hanh viéc gido due dya trén co sé té chic hoat dong cua ban than tré em truc tiép lén ddi tuong. Néu nha trudng thay can phai day cho tré khdi niém coc, thi chi vi muén cho tré c6 duoc mot ndng luc mdi, lan dau tién trong doi méi xudt hién va dugc hinh thanh. Nang luc ay co phan “li thuyét” nhung 1a If thuyét - thuc tién, nghia 1a tré biét dung cdc theo ding khdi niém céc, dé udng nuéc, nudi séng minh. Ngoai khai niém khoa hoc ra, adi tuong hoat dOng cua tré em 6 trong nha trudng con 1a nhiing chudn myc séng cua x4 hoi, nhimg quan hé xa hdi duong thdi. Tat ca nhiing quan hé nay, theo Marx phai duoc xay dung trén co sé nén san xuat hién thuc, voi nhing quan hé kinh té xac dinh. Ddi tuong hoat dong cia tré 6 trong nha trudng chinh 1a nhitng déi tuong trong ddi séng hién thyc v6i nhimg thanh tyu vat chat va tinh than, voi nhing quan hé kinh té - xa hi cua xa hi duong thoi. Vay 1a, vé ban chat, nha trudng 1a noi dang xay ra cudc sOng thuc cla tré em bang cach té chttc nhimng hoat d6ng trén nhiing d6i twong thuc dy ma té chitc qua trinh phat trién tam li va truéng thanh vé co thé ctia thé hé tré dang sinh ra va l6n lén. Nhing cOng trinh nghién cwu vé di tugng hoat dong cho tré em cua tam li hoc Lién X6 da dugc D.B. Elkonin téng két lai trong mot bai bao”). D.B. Elkonin phan tat ca cdc ddi tuong hoat dong cua tré em tt lic méi sinh dén lic trudng thanh ra hai [dp A va B. Lop A gdm nhing quan hé cua tré em voi ngudi lon, véi xa hdi. Lop B gém nhimg quan hé cua tré em véi thién nhién, voi thé gidi dé vat do loai ngudi sang tao (hay phat hién) ra. Nhiing déi tuong cho hoat dong linh hoi cla tré trong cdc lép A, B ay thoat dau con trivu tuong, chua phan hoa, ngay cang cu thé hon, cang phat ()D.B. Elkonin, Vé vdn dé phan ki su phat trién tam li cia tudi tho trong tap chi Nhang vdn dé tam li hoc, 1971, 6 4. 52 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC trién triét dé hon, thanh nhiing déi tuong cu thé. Méi déi tuong nay xdc dinh m6t kiéu (loai hinh) hoat dng. Sy phat trién céc loai hinh hoat dong 1a co sé hién thuc tao ra su phat trién cia tré em. §11. HOAT DONG CHU DAO Trong sy m6 ta co cau hoat dong, toi muén luu y ban may van dé. 1. Co cau co hai hinh thdi (hinh thttc); bén ngoai va bén trong. Nhw vay, toi nhdn manh dén sy bién hod vé hinh thu ctia mét bdn chat. 2. Hinh thai bén ngoai dugc coi 1a co'sé. Hai van dé If luan ay, tu chung bao ham mot van dé thuc tién gido duc. 3. T6 chitc qua trinh bién thai cla hoat dong - tir hinh thai bén ngoai, vat chat, chuyén thanh hinh thai bén trong, tinh than, thanh nhan cach méi tré em. Nhung qua trinh s6ng hién thuc khong bao gié chi xay ra mot chiéu. Vi vay, nha giao con phai chu y dén: 4. Qua trinh bién hoa ngugc lai - tr hinh thai bén trong, tinh than, chuyén thanh hinh thai bén ngoai, vat chat. Nguyén li co ban cua gido duc la thay giao bién nhing thanh twu ctia x4 hdi loai ngudi thanh tai san cho mdi c4 nhan. N6i cach khdc, muén cé sy phat trién bén trong tré em thi thay giao phai lam nhiing viéc bén ngoai nd, c6 thé t6 chttc dugc. Bang cach dé, thay gido di tim nguén géc phat trién, noi dung phat trién va phuong thutc (phuong phap) phat trién cua méi tré em, khéng phai 6 bén trong tré em d6, ma & bén ngoai, tttc 1a 6 trong xa hi loai nguédi, 6 trong nén van minh hién thuc, tap trung lai trong cc déi tuong linh hdi. Cac ddi tuong linh hdi, di dugc té chitc mot cach ty gidc hay ty phat, rit cuc, cling lam nén m6t hé thong phu hop voi cudc song thyc. Phuong phap gido duc nha trudng hién dai nham dat trinh d6 ty gic t6i uu vé kha nang t6 53 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC chitc hé théng ay va do 46 dat dugc sy phi hop téi wu véi cudc sdng hién dai. Méi di tuong xc dinh mot hoat dong. Vi vay, thay gido té chitc hé thong cAc hoat dong clia tré em bang cach t6 chttc chinh ban than hé théng cc d6i tugng va t6 chic sy phat trién cla hé thdng nay. Phuong thttc gido duc nha trudng khac véi bat ctr hoat dong nao khac cua x4 hdi 1a ludn luén mang dén cho tré em nhitng déi tuong moi, chua hé co truéc do. Chi nhiing cai moi trong tam li, (trong sdch bao thudng goi la nhimg cau tao méi trong tam li), titc 1 tao ra sy phat trién (theo dung nghia cla thuat ngir nay). Thuc chat cua viéc té chitc hé thong ddi Haas la ngay cang cy thé hoa hai lop d6i tuong A, B 6 trén. Dya vao gia thuyét cua D.B. Elkonin, c6 thé ndi ring: Tir 0 - 1 tudi: d6i tugng thudc lop A: quan hé giao luu ciia tré voi me va ngudi lon. Ti 1 - 3 tudi: adi tong thudc lép B: quan hé ctia tré voi thé gidi dé vat. Hoc cach sit dung cdc dé vat hang ngay (céc, thia, bat...) theo kiéu ngudi. Cuéc “khiing hodng” nam 3 tuéi danh déu mot su chuyén bién cua chu thé déi v6i ban than minh: m6t quan hé C v6i ban than minh'"*, Tir 3 - 6 tudi: 46i tuong thudc quan hé A: cdc quan hé, chudn myc trong cudc song hang ngay. Tir 6-7 dén 11 - 12 tudi: d6i tuong thudc lp B: cac tri thtte khoa hoc. Cudc khing hodng thir hai thuong xay ra @ quang 12 - 13 tudi. Quan hé C c6 mot trinh d6 phat trién cao hon lan dau'®). Ti 12 dén 16 - 17 tudi: di tong thudc l6p A: quan hé ban bé, quan hé (8) H8 Ngoc Dai, Luan an Tién si, M., 1976. Cho dén nay (1982) cac nha tam li hoc Lién XO chua thong nhat véi nhau vé cdc hoat dong chai dao 6 cdc lita tudi 12 - 17. O day 6 hai y kién. D.B. Elkonin cho 6 46 c6 46i twong méi 1a quan hé than tinh giira cdc ban thiéu nién clung tudi. Xem (17). V.V. Davudov cho déi tung méi cia lira tudi nay 1a cdc hoat dong cOng ich. Xem: V.V. Davudov, Van dé phan ki su phat trién tam li, trong quyén Tam IP hoc lta tudi va sur pham, Perm, 1974. 54 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC than tin,.. * TuGi 18 tré di: adi tugng thudc lop B: nghé nghiép, chuyén mon. Mot van dé li luan: gid thuyét nay coi mdi giai doan (Ita tudi) chi dc trung boi cdc ddi tung cia mot lop ma thoi, nhu vay c6 “phién dién” khong, c6 “cyc doan” kh6ng? Boi vi trong cudc sdng thyc lam gi co thudn mot loai hoat dong. Phai chang sé hop li hon, néu 6 ca hai, tham chi c6 cd ba quan hé A, B, C cang mot lic? Mot gia thuyét khdc cho rang cing mét luc c6 hai d6i tuong moi cing xudt hién, ttre 14 cling mot luc hinh thanh hai hoat d6ng chu dao. Dé 1a mot gid thuyét rt tao bao déi v6i sy hiéu biét clia téi. Ti khong dam bac bd, nhung chua du gan chap nhan. Néu gid thuyét nay dung thi phai xay dung lai toan b6 tam li hoc tré em va su pham va quyén sdch nay tré nén lac hau. Tu tuéng co ban ctia tac gid quyén nay coi mGi giai doan phat trién duoc dac trung béi mot hoat dong chu dao duy nhat. Van dé 1a x4c dinh ding duge d6i tong moi xudt hién, theo logic cua cudc séng. Viéc lam nay khong cé hai cho bat ctr quan diém nao. Néu qua that phai c6 hai déi tuong, thi d6i twong nay phai 14 mOt trong hai. (Néu cho rang c6 hai, thi cé gi khong cho rang sé cé ba? Va néu nhu phi co ba, thi déi tuong toi chon phai la mot trong ba. Ma da cé ba, thi vi sao khong phai 1a b6n?....). T6i coi chi co mot, thi tdi phai /wa chon that nghiém ngat, khong dugc phép sai lam. (Lic ay toi sai lam 100%. Ngudi cho rang cé hai hoat dong chu dao chi lam 50% va ngudi cho rang c6 100 hoat dong chu dao sé chi tén tai mt xac sudt 1%, khong dang ké). Day khong phai chi 1a van dé Ii luan... sudng. N6 chi dao viéc t6 chitc thyc tién gido dyc. Néu trong mot giai doan nao dé chi cé mot hoat dong chu dao, thi thay gido tap trung tinh luc dé hinh thanh hoat dong ay. N6 con rat non yéu, cn phai cé sy quan tam dac biét, can dugc té chttc chat ché, khong nhu hoat dong chu dao truéc no, nay da gia dan, 16i doi. Xua nay nha trudng cé truyén khong dé y dén cdi moi xuat hién, ma thuong thudng néu khéng danh déng nhit loat thi cé khi con quan tam hon nhimg cai da qua, khién cho cai hién tai chi 1a cai qué - khir - kéo - dai - ra. D6 1a sai lam bi tham nhat vé mat chién lugc cla nén gido duc cé truyén. Can ctr vao gid thuyét mdi giai doan phat trién dugc thuc hién béi mot hoat dong chu dao, néu tai mot thdi diém nao do cdt ngang dong phat trién, 55 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC thi co thé hinh dung qua so dé sau: Ttr 0-1 tudi: so dé hét sitc so lugc, chi mot hoat dong duy nht, déng thoi cling 1a hoat dong cht dao. Tir 1 - 3 tudi: c6 hai hoat dong, mét 1a hoat dng cd con tiép tuc, va mot hoat d6ng moi, lan dau tién duoc hinh thanh: hoat dOng trén déi tuong 1a cac dé vat hang ngay, két tinh nang luc ngudi. Tinh hinh dy ciing giéng hét nhu khi trong xa hdi da c6 xe dap, ngudi ta van di bo. Phuong phap (cach cu xiz) di bd da dugc hinh thanh 6 giai doan truéc, nay chi viéc “dem dung”. Loai ngudi khong dai dén néi 1a vit bé nhimg thanh tyu cua qué khu, cing nhu khong chi han ché minh 6 nhing thanh tywu (phuong phap) ci. Tir 18 tudi: sé c6 6 kiéu hoat dong: trong d6 chi c6 mdt hoat dong mdi, l4n dau tién duoc hinh thanh trén adi tuong mdi, 14 nghé nghiép. Nam kiéu hoat dong khdc, vOn 1a hoat dong cla cdc giai doan truéc van tiép tuc (va tiép tuc suét doi) tén tai va phat huy tac dung. Hoat dong chu dao cia ngudi 16n 1a lao dong san xuat. Nhung nhv ta biét, ngudi 16n khong chi cé lao dong san xudat. Ho citing vui choi, cting hoc tap, cing yéu duong,... Dua khai niém hoat dong chu dao vao giao duc cé mdt sttc chi dao thyc tién hét strc quan trong: méi hoat dong chu dao sé mang lai mot thanh tuu + moi va tie d6 tré di (suét adi) cha thé chi viéc su dung nhu nhimg phuong tién (co sé, hay tién dé) dé thuc hién nhing hoat dong ttc thoi, vi sy séng con ctia cA thé 6 tai thoi diém d6. Do dé, rat cuc, nhiém vu co ban ctia gido duc 1a té chitc qua trinh hinh thanh cac hogt dong chu dgo cua cac giai doan phat trién tir luc m6i sinh dén luc trudng thanh. 56 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC CHUONG II VE PHUONG THUC PHAT TRIEN CUA TRE EM 1 - VE CHIEN LUGC GIAO DUC §12. HAI THAI DO CHIEN LUOC DOI VG! QUA TRINH PHAT TRIEN CUA TRE EM 1. Mdi nén giao duc (ndi dung, phuong phap, té chttc giao duc) tuong img voi mot phuong thttc san xuat. Nén gido duc cé truyén tén tai cho dén ngay nay ¢ nu6c ta tuong tmg voi nén Kinh té gia trudng. Mot mat, nén gido duc ay van trong cho vao may rui, gidng nhu mba mang luc that bat, khi dugc mua. Mat khac, n6 thyc hién quan hé ap dat mot chiéu “tir trén xudng” theo phong cach gia trudng: thay noi, tro ghi nhan. Do d6, du cac thu thuat bién hod dén dau, thi vé ban chat, nén giao duc dy van thyc hién mot chién lugc duy nhat la budc tré em chap nhan nhéng chan li c6 san. Triét dé thyc hién chién luge dy, khoa su pham cé truyén (If luan day hoc, li luan giao duc...) dua ra nhiéu nguyén tac su pham: truc quan, vita suc, phat huy tinh tich cuc cla hoc sinh, cing cé 6n tap tri thitc cd... Nhung mac cho nhiing tén goi rat hap dan, ban chat cac nguyén tac dy van chi nham “thuyét phuc” tré em tin vao nhing chan Ii cé san, nhimg tri thuc “tuyét adi” trong sch vo, nhing 1é nghi, phép tac trong quan hé. Tré em 1a “adi tuong” duoc gido duc & phia thu dong, mot bé vang nhan nhtng loi day tir trén rot xudng. Khoa hoc nghién cttu vé qua trinh giao duc nhw gido duc hoc, li luan day hoc, tam li hoc su pham, tam li hoc Itta tudi,... cling mot long trung thanh voi chién lugc thu dong dy. Ho tim moi cach ghi lai, xac nhan nhiing gi da@ c6 trong méi tré em, do xem s6 vn ay cé duoc bao nhiéu, dé con “phat huy” no. Duong nhién, nhiing cong trinh trung thyc ay da dong nhiing vai tro tich cy, it nhat cling cho biét tré em dén cot cay sé nao cla doan dudng 37 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC da di qua. Khong ai quan tam dén cdch di. Con dudng ctr kéo dai, s6 von tri thu cing nho thé kéo dai, méc thém nhtng chudi moi, nhu doan tau moc thém toa. Van mot dau tau, trén doi dudng ray dy. Moi sy cai tién khong thé thay ddi dugc ban chat cla phuong phap. Nhung, K. Marx ndi, “nhimg thdi dai kinh té khdc nhau khong phai 6ché chung san xuat ra cai gi, ma 1a 6 ché ching sadn xuat bang cach nao, véi nhitng tu liéu lao dong nao”, 0 day Marx coi trong phuong phdp. Voi gid thiét, nhimg tri thttc ma nha trudng dem lai cho tré em 1a can thiét, thi van dé-1a lam thé nao dé tré em co duoc tri thite ay. Khi chua cé nha trudng (thay gido), tré em van cO thé c6 duoc nhing tri, thie can thiét cho cudc s6ng: chi can hoc tai ché; truc tiép trén hién truong lao dong, trong cudc song thudng ngay. Phuong phap ay ta goi la phuong phap truyén tay. Phuong phap truyén tay hoan toan dt cho mot trinh d@ san xuat thap kém, voi mot ki thuat th0 so, trong diéu kién sy phan cong lao dong con méi phdi thai. Mai cho dén khi dat duoc sy phan céng lao déng thuc su, ttrc 1a tir khi c6 su phan cOng lao dong chan tay va lao dong tri 6c?” thi moi xudt hién nhimg nha tu tuéng, thay tu,... Va co 1é thay gido cing khéng thé xuat hién s6m hon. Thay gido khong phai 1a mot ca nhan, ma 1a mot phuong phap, hon nita la phuong phap tién tién nhat duong thdi, toi goi la phuong phap nha trudng. Phuong phap nha trudng cling nhu bat ctr phuong phap san xuat vat chat nao khac, dam nhiém chtrc nang co ban 1a tao ra mot trinh dé lao dong cao hon voi mot ndng xudt lao déng cao hon. Phuong phap nha trudng, trong bat ctr giai doan lich str nao cling phan anh trung thanh phuong phap san xuat vat chat. Tw hai Iugm, chuyén qua chan nudi 1a mét buéc chuyén chién luoc: tir ché thu dong nho vao 4n hué cua thién nhién dan dén viéc chu dong tao ra ngudn thuc phdm thuong tryc. Xu hudng cht dong ay ngay cang lan toi, dugc xac lap ving chac hon. Nong nghiép rdi tht cong nghiép,... cudi cling, xuat hién nén san xuat dai cong nghiép. Phuong phap dai cOng nghiép 1a budc ngoat chién luge lon nhat trong 0 K, Marx, Tu ban, Q.1, T. 1, NXB Sy that, 1973, tr. 33. ’ (2° Xem: K. Marx va F. Engels, Hé tir turing Ditc, NXB Sy that, 1962, tr. 25 - 26. 58 Hé Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC lich str van mihh. “Nguyén lf cia dai cong nghiép 1a phan gidi qua trinh san xuat xét ngay trong ban than no va truéc hét la khong lien quan gi dén ban tay con ngudi, thanh nhitng yéu t6 cdu thanh né@”, Qué trinh san xuat do con ngudi tién hanh ma lai “khong lién quan gi dén ban tay con ngudi”! “Nét dac trung cho dén tan thé ki XVIII 1a céc nghé thu cong déu dugc coi la mysteries (mystéres) ma chi co nhig ngudi am hiéu kinh nghiém va nghé nghiép méi c6 thé di sau ndém vig duoc. Dai cong nghiép da xé toang tém man che day khong cho ngwoi ta thay dugc cdc qua trinh san xuat cua chinh ho, cai tém man 1am cho nganh sdn xuat khac nhau, duoc tach riéng ra m6t cach ty phat, tré thanh nhitng diéu bi dn déi voi nhau va tham chi déi voi cd nhing ngudi am hiéu trong mdi nganh nia”?2), Qué trinh lao dong cho dén tan thé ki XVIII van phai phu thudc vao tay nghé cd nhan. Hoi dy nhan loai con “sai lam” vé phuong phap luan: 1é ra can phat hién diéu bi hiém cua qué trinh lao dong ngay trong ban than qua trinh do, thi ngudi ‘ta lai tim 6 bén ngodi né, tite 1a ben trong méi cd thé riéng 1é - nhing ngudi C6 tay nghé. Dai cong nghiép da vuot bé “sai lam” do bang cach “ phan gidi qua trinh san xuat ngay trong ban than n6”, bén ngoai cdc ca nhan. Néu di ngugc lai chang dudng lich str nén san xuat vat chét, lai mai, ldi lai nta dau thé ki XX, xuGng cudi thé ki XIX, gitta thé ki XVIII, xudng sau mai, dén thé ki XVII ta van chua d6n gap duoc phuong phap giao duc hién nay. Phuong phap gido duc cé truyén may mn l4m méi ngang v6i nén san xudt phudng h0i (thé ki XV - XVI), con trong cho vao tho cd va nhiing ca nhan co tay nghé, ma ban than nhing cé nhan dy cing khong li gidi néi vi sao minh c6, ging nhu trong san xudt nong nghiép, d6 nhiéu yéu td tham gia vao qué trinh san xudt (mOi trudng thién nhién, thdi tiét...) con O ngoai tam tay con nguoi. Vay thi chi con tin vao nhimng sttc manh siéu nhan va siéu ty nhién (than thanh, ma quy, sé ménh, truc gidc, “thong minh von sin tinh troi”...) va nho nhimg may man nhw “ctia bat duge”. Trong hoan canh lich sit- kinh té dy, giéo duc con 1a mot qua trinh may rdi. Thay gido lu6n lu6n 6 tu thé déi pho voi nhiing tinh huéng bat trac, nom nop “sy mat mat”, ch6c chdc phai xem lai “da c6 gi” va “con gi”, thong qua cac nguyén tac “cling cé tri thitc, thudng xuyén 6n tap”. Va sy khon ngoan °K, Marx, Tu bdn, Q. 1, T. 1, NXB Sy that, H., 1975, tr. 322. 2) K, Marx. Xem (21), tr. 321 - 322. 59 Hé Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC cia nguyén tac “phat huy tinh tich cyc” thi chi 1a 10i khuyén tré em “tich cuc vo lay vo dé” cai da c6 6 trong ldi gidng cia thay, mong sao co dui tat ca nhiing gi thay ndi ra, réi nho nhu in. Nhung néu chi cé thé thdi thi lam sao “hoc mot biét mudi” dugc! 2. Nhin bé ngoai hinh nhu gido duc nha trudng 1a mét qua trinh ty gic: cé chuong trinh, c6 s4ch gido khoa in sn, cé gid gidc theo thdi khoé biéu... nhung vé ban chat, nén‘gido duc ay theo chién lugc thu dong, van trong pham tra ty phut, sOng trén kinh nghiém hang ngay, trong cay vao tay nghé ctia cdc ca nhn thay gido. Tat nhién, tinh ty phat 1a tinh ty gidc con phoi thai). Lich str réi cing dén cot cay sO dau tién cia doan dudng ty gidc. Tir khi lich st hién thyc dam “bat chap Kinh Thanh”, sang tao ra pham tri Ngudi, thi con ngudi vira moi dugc hinh thanh lap tic bi Thuong dé tring phat, giam mai trong thé gidi kinh nghiém hang ngay. Mai mdi vai thé ki nay, ban dau nho sy “dé vo” tir trong long cudc s6ng do nén san xuat dai cong nghiép gay ra, ma dau 6c con ngudi da vuot lén khdi kinh nghiém hang ngay, vuon toi trinh dO tu duy bién chtmg. Nhung Thuong dé tiép tuc tra tha, van go phép bién ching trong vong duy tam (Hegel). Nhung chi trong nhay mat (so voi d6 dai lich sit) phép bién ching duy vat da xdc lap vai tro cua minh (Marx). Nhu vay, trong hang nghin nam cia lich str thanh van, ngy tri mt phuong phap doc ton siéu hinh, thi nay né da mAt thiéng, bi nghi ng@, rdi bi phi dinh. Chién lugc gido duc méi chi lam viéc kha binh thudng 1a dua phép bién ching duy vat vao chuong trinh gido duc, tao ra phuong phap tu duy méi nhat rdi dua tan tay cho tig tré em 6 - 7 tui tré di. Xin ban ding qué e ngai vé viéc d6. Truéc hét, di véi lich str van minh, tu tuéng va phuong phap tu duy 1a con dé cla ddi song hién thyc. Nhung di véi giao duc, nhig tu tudng va phuong phap ay dé cé sdn, c6 truéc qué trinh gido duc mot thé hé moi lon lén. Hai 1a, v6i lich str hién thyc ma Marx con ddi hdi cudc s6ng phai vuon toi li luan®, thi trong gido duc, ddi hdi tré em vuon tdi trinh d6 tu duy hién dai dau phai 1a viéc qué dang. Cudi cing, du trong bat ctr tinh hudng nao, suy cho cing, “nhn loai bao gid cing chi dat ra cho minh nhing van dé ma minh co thé gidi quyét dugc”* thi v6i gido duc, han da cé san cach gidi ) Xem: V.I. Lenin, Lam gi, NXB Tién bd, M., 1973, tr. 30. £ °°) K, Marx, Gop phdn phé phan kinh té chinh tri hoc, NXB Sy that, H., 1964, tr. 8. 60 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC quyét - chi crf tim né ngay trong ban than cudc s6ng, chi khéng phai trong tu duy “thudn khiét”. Sy thang loi than téc cua phép bién chtmg (du 1a duy tam hay duy vat), ké tir khi phép siéu hinh ma nguw0i cé thu cudi cing, Kant, ra strc bao vé da phai ty mé céng thanh dau hang vao nita dau thé ki XVIII, thi cudi thé ki dy phép bién chtmg da vao tiép quan, luc dau do nha dai duy tam Hegel tong chi huy, sau dé 1a do nha dai duy vat Marx thdng linh. Nén tang cua sy thang loi trén mat tran tu duy 4y dugc dam bdo mot cach ving chac, vinh vién ké tir khi nén san xuat dai cong nghiép dugc xdc lap va tro nén phd bién. Gan ba thé ki nay, phuong phdp dai cong nghiép lién tiép chién thing trong ting linh vuc ddi séng. Nhung khong dé gi quét hét tan quan cia phe siéu hinh va citing khéng phi “tiéu diét”, ma chi lam “tan ra” va bat lam “td binh” thdi. Gido duc 1a tran dia do m6t d6i quan dong dao nhat cho dén tan ngay nay van con cdm cy dugc. Tu nhing nam 50 thé ki XX, mot vai tiéu doi xung kich da lot dugc vao trong thanh gido duc. 0 My, 6 Phap, & chau Au néi chung. (0 Lién Xo déng chi tiéu d6i truéng luc do 1a Galperin va trong déng di thi co Elkonin, Davudov cing déng dado nhiéu ngudi khac. Dé 1a tran ddu khong hoa - cé noi thua tranh bj tiéu diét, ké d6t kich da phai ra hang. Nhung noi nao con tru lai dugc, nhu truéng thuc nghiém s6 91 Moskova, thi tu mé lay con dudng tién lén. Dé gi danh dé duoc bic thanh kién li lom ctia nén giao duc cé truyén. Nhung, néu cé strc manh lam nén nhiing chién thang nhé, bing ban tia, danh lé tiéu diét ting tén linh mot, thi sé c6 luc budc hang quan doan 10 Iuot ra hang. Nhiing co sé thyc nghiém gido duc dau tién nhu nhing ngéi nha la kiéu, bang vat liéu khac, moc lén gitra nhing ngdi nha cé truyén gidng hét nhau cia cdc lang gido duc. C6 cai gi tong tu nhu Marx mo ta khong: “Mot ngdi nha cé thé to hay nhd, nhung chimg nao nhig ngéi nha xung quanh déu nho ca, thi ngdi nha dé thoa man dugc tat ca moi yéu cau x4 hdi ma ngudi ta dé ra cho mOt ngéi nha. Nhung néu bén canh ngéi nha nhé lai moc lén mot toa lau dai, thé 14 ngdi nha nho do tut xudng hang tup léu. Luc d6 ngdi nha nho 1a bang chimg chimg té rang ngudi ch ngdi nha d6 khong kho tinh gi ca, hay anh ta chi doi hdi rat khiém tén ma thi. Va 61 Hé Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC trong qué trinh van minh, ngdi nha cé thé ct 16n mai lén. Nhung néu toa lau dai bén canh cing 16n nhanh nhu thé hay c6 khi lai con 16n lén véi mot mtrc dO hon thé nhiéu, thi ké @ trong ngdi nha tuong ddi nhd sé ngay cang thay khong thoai mai, khong duoc thoa man, thay chat chdi trong bén bic vach nha minh”?*), Cai ngdi nha m6i moc lén khong phai do sy ngdng cuéng hay do dau 6c tuéng tuong bia ra. N6“ld sdn phdm ctia cudc song. Nhimg ngudi chu ngdi nha don doc, méi cat lén dau nhimg nam 50, c6 cai tén riéng 1a Elkonin va Davudov, ciing chi 1a nhimg con ngudi binh thudng. Néu trén doi nay khong cé nhimg ngudi nay, thi nhu Helvetius ndi, sé cé ngudi khac thay thé ho lam viéc ay. KhOng nén ché long tét, nhung mot ngdi nha méi néu thuc sy mudn tén tai, thi nhat quyét khong chi trong vao long tot cua hang xm. No phai dung trén nén cia minh. Sttc sOng’bén trong ctia mot cong trinh giao duc lay tir cudc s6ng thuc, chit khong phai tir long t6t cla céc c4 nhan hay ti nhing quan hé ca nhan khac. Co sé thyc nghiém gido duc Giang V6, Ha Noi xay dung theo huéng chi dao cua mot chién lugc méi, nhung ngay ti daéu khong co sn. Ban than chién lugc dy cing phai ty tro thanh minh, chju dung thir thach hién thuc trong cudc séng hién dai. Khong c6 cach nao “dé chiu” hon! Diéu duy nhat cé thé yén tam 1a, cdi moi tir mot ké nit cla tang dé thanh kién li lom tréi lén, rat co thé bi mdt ban tay thé bao ngdt ngang ching, nhung cudc séng, theo lé cong bang ty nhién, sé dua vong tay ra che ché no. Tuong lai thudc vé no. Mot nén gido duc xay dung theo mot chién luoc méi nhat dinh sé dam nhiém mot str ménh lich str 1a ké thera xtmg dang nén giao duc cé truyén da hoan thanh xuat sdc nhiém vy cia minh. Xua nay nhiing sy thay thé thudng xay ra mot cach tv phdt, ngoai tam tay con ngudi. Nhung tri khon va nang luc thuc tién ctia x4 h0i hién dai da dén luc c6 thé lam cha dugc doi song xa hoi, thi, do 46, viéc lam chi qua trinh gido duc, dua no di theo 5) K. Marx, Lao dong va lam thué, in trong Marx va Engels. Tuyén tap, T. 1, NXB Sy that, H., 1970, tr. 99. s °° Xem: F. Engels, Chéng Durhing, NXB Sy that, H., 1960, tr. 479 - 480. 62 Ho Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC mot chién luc chi dong, tu gidc, cling 1a viéc 1am trong tam tay. D6 la mot chién luoc hién thuc. §13. NGUYEN Li PHAT TRIEN CUA DUY VAT BIEN CHUNG TRONG GIAO DUC 1, Néu trong nén san xudt vat chat, Marx lay tu liu lao dong (dac biét la cong cy san xuat) lam thuéc do trinh d6 phat trién strc lao dong va do a6 luc lugng san xuat néi chung, thi trong linh vyc tinh than, thudc do sé 1a phuong phdp tu duy. Nén san xuat trudc khi thiét lap nén dai cong nghiép dé ra phuong phap siéu hinh. Con phuong ph4p ké thita né (bang phu dinh) 1a bién ching. Vé hai phuong phap nay, F. Engels ndi ro hon ca. “Phuong phap tu duy siéu hinh di duoc coi 1a dting va tham chi khong thé thiéu trong linh vyc nhat dinh, it nhiéu rong lén tuy tinh chat cla déi tuong, chong hay chay, no cing gap mot ranh gidi ma vugt khdi day, thi n6é tré thanh mot chiéu, cuc han, trivu tugng va sa vao nhimg mau thuan khong thé nao giai quyét duoc, vin chi nhin thay nhitng sy vat cé biét ma khong nhin thay mdi lién hé qua lai gitta nhimng vat dy; chi nhin thay nhing sy tén tai cia nhing vat dy, ma khong nhin thdy sy phat sinh va sy tiéu diét ctia chung; chi nhin thay trang thai tinh cua nhiing sy vat dy, ma quén su van dong ctia chung; chi thay céy ma khong thay rimg”?”, Va cau ngdn gon nay l6t dugc tinh than phép bién ching: “D6i voi triét hoc bién ching, thi khong cé gi la nhat thanh bat bién, 1a tuyét ddi, la thiéng liéng ca”), Cling vi y ay, Engels dién ndm m6t cau noi cla Hegel: “Moi cai hién dang tén tai déu dang diét vong”), : 5 °F, Engels, Chu nghia xd hi phdt trién tte khong tung dén khoa hoc. Marx va Engels. Tuyén tap, T.Il, NXB Sy that, H., 1971, tr. 156. © F, Engels, Lutvich Phobdch va sy cdo chung cia nén triét hoc c6 dién Diéc, in trong Marx va Engels, Tuyén tap, T.Il, 1971, tr. 442. 2) PF. Engels. Xem (28), tr. 441. 63 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Voi linh vuc ménh mong troi bién nay, toi chon lay nguyén Ii co ban nhat, coi nhu cong cu mé dudng, d6 1a nguyén li phat trién”. Nguyén li nay duoc Hegel phat hién ra trong triét hoc, Marx - trong kinh té - xa hdi, Darwin - trong sinh vat, Morgan - trong gia dinh. Nguyén li phat trién thia nhan moi su vat déu van dong khong ngtng, khong nging chuyén hod lan nhau, dé Iu6n ludn tao ra cdi moi, chua hé c6. Cai méi nay 1a két qua phat trién tat yéu cia qué kht, 1d sy ké thua qua khir theo phuong thttc phu dinh. Noi cach khac, cai méi khong nay sinh ti ban than no. Qua khong nay sinh tir qua, ma tir cai Khong phai qua, 1a hoa. Nhung déng thoi, qua cing hoan thién ban than minh: qua m6i két, qua lon lén, qua uong, qua chin. Cai moi chi cé thé ndy sinh bang cach phi dinh cdi truéc dé, dé réi ty hinh thanh va hodn thién ban than trén co sé cua chinh minh. Mot cai méi déng thoi cing 1a mOt phuong thc van dong mdi, mdt phuong phap méi. Phuong phap chéi khong phai va khong thé 1a phuong phdp mdm kéo dai ra. Phuong phap qua khac han v6i phuong phap hoa. Nhu vay, nguyén li phat trién chi phi toan bd qua trinh phat trién (tir hat gidng dén mdm - chdi - canh 14 - ny - hoa - qua) va trong ttrng giai doan cua no. Néu coi toan bé qua trinh 1a thé thong nhat, thi tai bat ctr thoi diém nao cua qua trinh, ta cting cé mot thé thdng nhat hoan chinh 100% dang 6 trinh do dy va dang phat trién. C4n phai dua quan niém phat trién vao gido duc. 2. Ty nhimg nam 50 lai day, ron lén cudc ban luan vé méi quan hé gitra gido duc va phat trién. Dai hdi tam li hoc lan tht XVIII 6 Moskova, 1966, danh han m6t simposium cho van dé nay. No lién hé voi m6t van dé khac, nira tam li hoc - nwa triét hoc, 14 méi quan hé gitta nhimng yéu té xa hdi va sinh hoc trong qué trinh phat trién. Ngudi ta cai nhau hoai. Ngudi nay coi yéu té bam sinh di truyén (sinh hoc) la quyét dinh. Ngudi kia bac lai, cho rang d6i voi con ngudi quyét dinh phai la yéu té xa hdi. Nguoi thr ba cho ca hai quan diém “cyc doan” déu sai. Anh ta bén dua ra gidi phap dung hoa: vura CO cai nay vira C6 cai kia. " Duéi mot céch nhin khac, c6 thé thdy dé la nguyén li lich str hay nguyén li logic. Hegel phat hién ra nguyén li nay ma nhd né méi du strc xay dung nén phép bién ching duy tam. Marx da cai tao né thanh phép bién ching duy vat (H.N‘D). 64 Hé Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC TOi rat lay 1am la, ai xui céc nha bac hoc mécxit nghiém tic, nhay vao cudc tranh Juan tao lao nay, khéng thay rang ban than cach dat van dé da sai ngay tir coi ré ma da thé, thi thua duoc ciing 1a thua dugc trong sai lam, cho nén nhimg ngudi bénh vuc hang hai nhat cho quan diém nay, sau mot thoi gian, khi khong khi cai va d4 nguéi ngudi, tinh lai, thi thay bén kia cing cé li ma khéng han dung. Su thyc cd hai, bén tam lang, bén nia can déu sai 1am nhu nhau: khong thay rang pham tru ngudi la pham tru hodn todn m6i trong lich svt tién hod. Sw sai lam co ban 1a khong thay rang mac di gitra ngudi va con vat (dac biét dong vat cap cao) cé nhing “vat liéu” gidng nhau va nhiing chic nang sinh hoc nh nhau: an, ngu,... nhung van 1a hai pham tri khac nhau. Con ngudi da tach ra khdi qué kh dong vat va tro nén mot sang tao mdi cua lich str. Pac diém co ban nhat cha pham tri ngudi, nhu Hegel dodn thay va K. Marx phat hién ra, 1a mét thuc thé tu sdn sinh ra bdn than minh bang hoat déng (lao d6ng) cia chinh minh. Trong khi 46, moi loai khéc déu do “Thuong dé” sinh ra, da c6 sin tat ca. O mdi dong vat chi cé kha nang truéng thdnh, tic 1a cl tudn ty theo lich thdi gian ma béc 16 nhimg gi cha me da cho san, duoc “ma hod” 6 ngay trong ca thé. Con déi voi ngudi, mai ca thé phai thuc hién m6t qué trinh phat trién, ttrc 14 phai tu minh tao ra cho minh nhitng cdi moi, lay tv trong doi (chtr Khong phai tv trong bung me). Con ngudi mudn c6 mot cai gi 46, thi phdi ty tao nén cho ban than minh, bang hoat dong cla chinh minh. Nguyén liéu, vat liéu, mau “quy trinh cong nghé” dé lam ra san pham 4y... déu da cé san trong x4 hdi loai ngudi, do thé hé truéc sang tao ra va dé lai. Diéu quan trong 1a thay dugc nang luc ay duoc truyén lai (cha me truyén cho con cai) khong phai thong qua vat liéu co thé (dong déi), ma 6 bén ngodi ca thé, trong nhimg thanh twu vat chat va tinh than cla toan x4 hdi, ttc 1a trong nhiing d6i tuong, noi nang luc ngudi duoc vat thé hoa. Thé hé sau chi viéc truc tiép tac dOng 1én ddi tuong dy, bat no phai “tra lai” cai nang lc ma thé hé tru6c da “gtri vao”. Bang cach d6 va chi bang cach 46 thdi, ca thé ngudi mdi lan déu 1a [dn dau tién tu tao cho minh nang lyc ngudi. Qua trinh d6 chinh 1a qua trinh con nguodi ty san sinh ra minh. : 0° Xem K. Marx, Ban thdo kinh té- triét hoc nam 1844, NXB Sy that, H., 1962, tr. 211 va néi chung ca myc “Phé phan phép bién chiing ctia Hegel...”, tr. 184 - 220. 65 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC Nén phan biét ranh rot sy thdng nhat va khac biét gitta hai qua trinh trong mot ca thé, thé hién sy thong nhat va khac biét gitta hai loai quy luat: a) sy truéng thanh cua co thé, tuan theo nhimg quy lat cia sinh hoc; b) sy phat trién tam If theo nhing quy luat tam li. Tuy nhién, khong nén tach biét han hai loai quy luat 46. Sy truéng thanh co thé va nhimng chitc nang cla né cé méi quan hé véi sy phat trién nhimg chitc nang tam li va nguoc lai. Méi tuong quan 4y dat dén trinh d6 ngudi, thudc pham tri ngudi. Vi du, mot trong nhimg chite nang cua co thé la thi hanh cdc bdn nding, thi nhimg ban nang nay duoc y thttc"), nghia 1a khong con 1a ban nang thuén nghia nita. N6i cach khac, vé mat triét hoc va tam li hoc, véi tu cach 1a pham tri ngudi, con ngudi khdng con bdn nang nia), Duong nhién luan diém d6 khé long duoc thira nhan mOt cach tryc quan. Theo sy suy luan tryc quan, thi hop chat cua hai chat dé chy 1a oxy va hydro sé cang dé chay hon. Thé nhung nu6c lai khong cé thudc tinh dy. Marx ndi rang chan li khoa hoc bao gid cling nguoc doi) va néu khong c6 nhing chuyén ngugc déi dy, thi khoa hoc tro nén thira. Muén c6 mot nén gido duc xing dang voi con ngudi, phdi dat nhiing van dé cia n6 trong pham tru ngudi. Do 1a nén tang li luan cua nhitng Ii luan vé giao duc. ©” K, Marx va F. Engels, Hé tu tudng Duc, NXB Sy that, H., 1962, tr. 25. 2) Xem: P.la Galperin, Vé van dé ban nding trong tap chi Nhéng vin dé tam If hoc, 1976, s6 1 (tiéng Nga). ©) K, Marx, Tién cong, gid cd, loi nhugn. In trong K. Marx va F. Engels. Tuyén tap, T. Il, NXB Sy that, H., 1971, tr. 512. 66 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC §14. NHA TRUONG LA NOI TRE EM DANG SONG VA DANG PHAT TRIEN 1. Mot cau n6i dé hiéu lam: nha trudng can phai “chudn bi t6t cho tré em vao doi”. Doi 1a muc tiéu, nha trudng 1a phuong tién. Nha truong chi day nhimg gido li hoc dudng, dé vé nha mac cho tré em xi sy thuc trong cudc sOng thuc, bat chap gido li da hoc. Noi chung nha trudng day ndi, day chit nghia, li thuyét (su6ng), con é nha tré em mdi thuc sy [dm*). Co thé ndi mot dang, lam m6t néo, mién 1a néi ding nhu sdch khi 6 trudng va vé nha lam dung nhu cugc sOng thyc di hdi. Sy tach biét vo li dy chinh 1a cai hgp li cua nha trudng phong kién, danh cho m6t tang lop khong truc tiép tham gia lao dong san xuat, khi lich str con budc long thyc hién mot sy phan cong xa hoi tach han lao dng chan tay ra khdi lao dng tri 6c. Nén san xuat dai cong nghiép, theo 1é sng con cia nd, budc phai xod bd su phan cOng ci - truéc 1a trong san xuat, sau lan dan sang moi linh vuc con lai cua doi séng. Kh6ng thé im lang mai, nha trudng phai dé ra khdu hiéu hoc di d6i voi hanh, hién nhién nhu léy vo thi phai chon phy ni. Nhung trong thyc té, van mOt nha trudng dy. Ching co: ngudi ta noi “dem cai hoc ra hanh”, ttc 1a dd c6 cdi hoc chua can hanh, gidng hét nhu da cé s&n cai cudc, réi méi dem ra cudc dat. Thé 1a van tré lai su phan cOng cii: phai c6 lay cai hoc, cdi li luan (sung) & trudng, cm trong tay, réi sau d6 moi dem tmg dung vao cudc sOng thuc, dé cho cai hoc tro nén hanh! Thua ban: thé 1a cai tru6c cai sau, lam gi cé di doi. Ban dinh chinh, noi khac di: hoc di lién voi hanh, thi sao? Hoc truoc, réi lién ngay hanh! Xin thua: Tinh hinh cing khong loi hon cho ban chtit nao. Mau chét 4 cdch dm chtt khong phai 6 cach ndi. Cach lam ciia ban 1a co ché tao mot cdi hoc khéng can hanh. Ban ctr viéc hoc, con hanh 1a cuia ngudi khdc. 2. Nha trudng m6i phai t6 chic cho tré em s6ng cudc séng thuc, theo cdch nhd trudng. Xua nay, c6 lé nha trudng cé truyén cing quan niém nhu vay, nhung cudc s6ng thyc dang xay ra va cudc song thuc dugc “giir lai” © H6 Ngoc Dai, Mot huong xdy dung chuong trinh cdc mon hoc ctia nha tring pho thong, tap chi Nghién cttu gido duc, 1981, s6 11. 67 H6 Ngoc Dai TAM Li HOC DAY HOC trong nhimg A (clia cong thitc A — a), trong hoan canh lich str- x4 hoi truéc day khong chénh léch nhau bao nhiéu. Hang nghin nam van mot cung cach lam an 4y, - con trau di truéc, cai cay theo sau - thi hang nghin nam nha trudng van yén tam voi cong viéc thong ngay. Tuy nhién, trong khi cai duoc gitt lai vin mai mai 6 nguyén do tudi dy, thi cudc séng thuc nong héi hoi thé ludn ludn van dong, di tdi, di miét,... cho dén mot lic nao do, thay tro ngo ngang, thay minh tut lai phia sau. Bay gid moi cudng lén. Nguoi ta nhao nhao doi “nha trudng phai gn lién voi xa hi”. Nhung gan lién 14 g?? 14 dem ci toa nha trudng méc vao dau tau “xa hoi”? Thé day, thoat dau ngwdi ta tach nha trudng ra khdi cude séng thyc, chuyén lam cai viéc “chuan bi cho n6”. Cam cui loay hoay thay tro miét mai “chudn bi” voi nhau, ding mot cai, cai “duoc chuan bj” lap khong khép vao cudc doi thyc, thanh ra cdng toi. Budc vao doi, trd van ngo ngac, ngu ngo, ngo ngén, lai phai lam lai ti dau. Trong nén néng nghiép lac hau, cung cach lam an khong can phai co sy “chuan bi” dac biét. “Hoc khong nén thi vé di cay”. Nha trwong khong day cach lam an. Ma néu chi can lam an thi ctr hoc quach ngay trén déng rudng, dén trudng lam gi! Ngudi ta di hoc 1a cot tranh “chan 14m tay bun” kia! Hay cé ngoi lén da, khong duoc thi mdi danh quay tré lai cudc s6ng cia minh. Thé réi khi cung cach lam an cong nghiép ngay cang 14n t6i, tré nén phd bién, kéo theo cd mot loat thay ddi trong adi sOng hién thuc... thi bay gi muén séng néi phai hoc thyc su, mét cach dac biét. Nén san xuat méi, dac biét nén san xuat dai cong nghiép, ddi hdi con nghiém ngat hon. Bj cudc sng thtic bach, ngudi ta lai dé ra khau hiéu: nha trudng gan lién véi lao dong san xuat! Rut cuc, da tim ra c4i mau dé cho nha trudng “khép vao” 1a lao dong san xuat. That la dai phic cho con chau! Nhung nha truong khong co gan lam, van theo cach ci, gidng giai hodc ndi vai ldi vé lao d6ng san xuéat, hay mé tay lam vai ba viéc vat, ngoai ria, dau dam x6ng xdo vao tan hang 6 van dé. 3. Nhu trén da noi, thoat dau nha trudng ra doi 1a vi cudc s6ng thuc, vi mot nang suat lao dong cao hon. Nhung trai qua mot thdi ki tha hoa (hiéu theo nghia ctia K. Marx), n6 bj tach ra khdi cudc song dang hang ngay hang gid nhan nai nhich lén. Cho khi quang cach da vuot qua gidi han an toan, ngudi ta méi nhan ra. Thdi thi mun con hon khéng. Nhung tinh hinh luc truéc tdch ra va bay gid cdn nhép lai da hoan toan khac nhau. Xuwa kia chi 68 H6 Ngoc Dai TAM LI HOC DAY HOC c6é mot sy plft dinh don thudn, ma nay thuc hién mot su phi dinh ctia phi dinh phitc tap hon nhiéu. Bay gid can phai tim cach gidi quyét van dé ngay trong cudc séng thuc, bang mot gidi phap riéng cia thdi dai. Nha trudng 1a mot phuong thttc t6 chitc cudc sdng thyc, 1a phuong thttc phat trién cia tré em theo kiéu nha trudng. D6 1a mot qua trinh duy nhét, trong d6 tré em truéng thanh vé co thé va phat trién nhan cach. Ngay nay nha trudng phai dam nhiém nhimg str ménh hodn todn moi. N6 khong theo m6t mau nac cia qua khtt. No sé tim lay cho minh mot ndi dung, phuong phap, hinh thttc té chttc thich hop cho chinh minh®). Toan bd nhiing khai niém lam nén nha trudng cé truyén sé duoc thay thé bing nhig khai niém m6i, méi nay sinh tl cudc sdng hién dai. Vi nha trudng 1a noi xay ra cudc sOng thyc cla tré em thyc dang lon lén va dang phat trién, cho nén doi hdi thay gido phai biét té chttc cudc séng thuc véi tinh than tréch nhiém nghiém ttc. Dé tranh mt tai hoa cho nhtng thé hé mai sau, nhtmg chuyén gia kha nhat cla dat nuéc hay di tim nhing phuong an khac nhau, duéi hinh thitc cdc thuc nghiém gido duc. §15. TRE EM’-LA TRE EM 1. Tré em 1a mot khai niém lich st. Budi d4u cia x4 hoi loai ngwdi, chua thé co duoc khai niém tré em. Hdi ay, nhiéu lam ngudi ta coi tré em nhu ngudi lon thu nhé, nghia 1a c6 sy khac biét vé cé, vé long, chtr khong phai vé chat. Li do: hoat dong ctia ngudi lon khong’cao hon han hoat dOng ctia tré em - ciing lam bay nhiéu viéc, voi nhimg thao tac gidng hét nhau. Hinh anh tiéu biéu 1a cdc cong cu sdn xudt cling mot co ché (hé thOng thao tac), khac nhau vé co: cai cudc cho tré em nhé hon cai cudc cha ngudi 1én. Hon nita, hdi ay, nhiing thao tac lao dong san xuat khong khdc bao nhiéu so voi céc thao tac str dyng cdc dung cy sinh hoat: cém dia dugc thi cim cuéc duoc! Cac thao tac hoat dong con qua thé so, don diéu, khién cho sy khac biét vé (35) H6 Ngoc Dai, Vé khdi niém Nhd trudng, tap chi Nghién citu gido duc, 1982, sé 8. 69

You might also like