LOICAM ON DE hoan thanh duge ludn vin ndy, ngoai sy cb ging etia ban than, toi da nhan duge su d9ng vién, gitip 46 cia nhiéu ca nhan va tap thé. Truée hét, t6i xin bay to long biét on sau sic dén PGS. TS. Hoang Trong Can, ngudi da danh nhigu thai gian va im huyét hudng din t0i hodn thinh ludn van nay. Toi cing xin bay t6 long biét on chan thanh t6i cde thiy c6 gio Khoa Ngit van, Phdng dao tao Sau Dai hoc , Tring Dai hoc Vinh, cdc thay cé giao Truong THCS Cao Xun Huy, Dién Chiu, Nghé An da tao moi diéu kign cho t0i trong hoe tip, nghién cir. Cuéi cing, t6i xin giri 1di cam on dén gia dinh, ban bé, nhing ngudi ludn bén t6i, dng vién va khuyén khich t6i trong qué trinh thye hign dé tai nghién eéru cia minh, Vinh, ngiy 25 thing 9 nim 2012 Tae gia Nguyén Thi NgocLOI CAM DOAN ‘Tén toi Ki Nguyén Thj Ngge, hoe vién lép Cao hgc 18 - Ng6n ngir hoc, ‘Truvg Dai hoe Vinh Téi xin cam doan luan van thae st Dac diém tir ngit chi nghé bién ciia cw dan Nghé An Wa cong trinh nghién ciru cia riéng ti, s6 1igu nghién ett thu duge tir thuc té va kh6ng sao chép. Hoe vién Thi NgocMO DAU 1. L¥ do chon dé tai 1.1. Tiéng Viét cé lich sir lau dbi, gin lién véi su hinh thanh va phat trién cita dan t6c Viét Nam sudt may nghin nim dyng nude va gid nude. Con thir thich nang né va khée ligt nhat cia ig Viet va ngusi Vigt ki mét nghin nam Bie thuge va gin mot tram nam bj thye dan dé ho. Ké xam luge da ding bao luc va chinh sich déng héa git gao ap dat cho nhin din Viét Nam mot thir ngdn ngit ngoai lai, mOt hé théng ngOn ngit nd dich, Cai ky digu ca dan tGc Vigt Nam trong vige bao vé tiéng néi dan téc minh Li trong khi kién quyét khéng chap nhén bat cir ngén ngit nude ngoai nao lam ngén ngit chinh théng, thi déng théi lai to ra rat mém déo va sang tao trong viée tip thu nhimg cai quy bau, cdi uu vigt ciia ngon ngir nude ngoai, Viét hoa ching lim cho tiéng Viet thém gidu, thém dep. Trii qua mt ching dudng lich sir dai hing thién nién ky, tiéng Viét da tro thanh ng6n ngi quéc gia, lam céng cu tu duy, va la phuong tién giao tiép quan trong nhat cia cong ding ngudi Viet, Caing voi sy phat trién cia x4 héi, von tir ngir ngén ngit dn téc cing ngay cang khéng ngimg duge bé sung tir nhiéu nguén, trong d6 cé nguén phuong ngit. Nghién ciru théu déo va ve duge chin thye bite tranh tir vung phuong ngit li gop phan gitr gin sur trong sang cia tiéng Viét nhu Chit tich Hd Chi Minh da ndi “Ting néi i thir etia cdi v6 cing liu déi va v6 cing quy bau cua din tc, Ching ta phai gid gin nd, quy trong né, kim cho né phd bién ngiy cang rong khap” (Bao Nhan dan ngay 9.9.1964). 1.2. Mét trong nhitng néi dung quan trong nhim git gin sy trong sing, ‘iét chinh 1a gid gin va phat trién vén tir vung tiéng su gidu dep cua tiéng ‘Vit boi “Tir vung 1a chit ligu can thiét dé cdu tao ngdn ngi” (Nguyén Thién Gidp, Tir vung hye tiéng Vide, tr.15). Tir tiéng Vigt gdm nhigu lip hang khée nhau. Néu can cit vio pham vi sir dung ctia tit, ta ¢6 thé phan chia thanh tir ton dan, tir dia phuong, tiéng long, biét ngir, tir nghé nghigp... trong dé tir toan dan 1a l6p tir co ban, quan trong nhat, duge str dung phd bién, rong rainhat trong mdi ngén ngit, déng thi cdc lép tir khéc gép phin tao nén su da dang, phong phi cho bite tranh tir vung tiéng Viét. Cho dén nay, von tir toan dan trong tiéng Viét da duge nghién ciru sau trén nhiéu phuong dign song cic Igp tir cé pham vi sir dung han ché nhu tir dia phuong, tir nghé nghiép, vén tir tiéng lng, hé théng thugt ngi... cdn it duge suu tim va nghién cttu, dae biét d6i v6i tir nghé nghiép. Do dé, tim hiéu vén tir nghé nghi¢p 6 mot dia phuong li gép phan tim hiéu phuong ngit vig va ciing li dé thiy su phong phi cua von tir tiéng Viét. 1.3. Van hoa truyén théng la vén quy ma mdi dan téc déu 6 ging hu gitt va phat trién. Trude xu thé céng nghiép hoa va hién dai hod da cé nhiéu nganh nghé tha cong truyén thong mat di, Cang voi sy mat di ctia nganh nghé thi céng, Iép tir nghé nghiép cing cé nguy co bién mit. Hign nay ching ta dang ra size bao tn gin gitt va phat huy ban sic van hoa dan tc trong dé viée luu gitt va phyc hdi cdc nginh nghé truyén théng li m6t cong viée via co ¥ nghia di voi kinh té xa hi vi c6 ¥ nghia vé ngén ngit- vin hod cia 1.4. Nghé An [a m6t tinh nim 6 trung tim khu vue Baie Trung nude Vigt Nam. Dja hinh lim nai nhi ng, hinh thinh 3 ving: min ni, déng bang va ven bién. Dat dai va non nude tao cho Nghé An cé vinh dy la mot trong nhimg tinh Ién ctia Té quéc, lai cing ty hao la ving dat c6 truyén théng van héa — lich sir lau disi va ddc déo cua dan te. Die bigt, voi ba bién dai 82 km, mét phan cur dn séng va gin b6 véi bién nén nghé dan ca, lam nude mam va lam muéi la nhiing nghé truyén théng cia ngudi dan tinh Nghé An. Chinh vi vay ma ching t6i muén tim hiéu, khao sat vén tir chi nghé dénh ca, nghé Lim nue mim va nghé lam muéi ciia cu dan dia phuong nay dé phan nao thu thip duge vén ti cla m6t nganh nghé tho cng truyén théng mang dim nét dc trung ciia cur din viing sng nude, mat khde con gép phan bao tén, phat huy sir da dang cia van héa dan tc, thay durge nét vin hoa dim da ban sic din tc qua tén goi va céch goi tén. Gan day, tir ngir nghé bién viing nay it nhigu di durge khdo sét trén binh dign chung hoje trén mot diaban cu thé. Yéu clu cng ngay cang cé nhitng khao sit day du, toan dign va sdu hon die diém tir ngir nghé bién cua cu dan tig dja phuong [a can thiét vé nghién eiru ng6n ngir va van héa dia phuong. Trén day 1A nhiing Ii do khién ching téi Iva chon thyc hign dé tai “Dic diem tir ngit chi nghé bién cia cu dan Nghé An” . 2. Lich ste nghién ctru van dé Tir tude t6i nay, viée nghién citu tir nghé nghiép vin chua duge quan tm ding mirc. Két qua nghién ciru vé tir nghé nghiép (dae biét 1a Tién quan dén nghé c4) chi cé mét sé céng trinh cua cae nha ngén ngit hge Vigt Nam, nhung viée nghién cirm ciing méi chi dimg lai & cdc quan niém, dinh nghia, Cé thé nhac t6i nhitng gido trinh khi viét vé tir vung tiéng Viét hoge phuong ngit Vigt déu c6 mot mue gidi thigu khai nigm, dc diém tir nghé nghigp, nhu: n Vin Tu (1978), Tir va von tir tiéng Vigt hign dai, Nxb Dai hoc Nguy va Trung hoe chuyén nghigp, HN; BS Hitu Chau (1989), Tir vung ngd nghta tiéng Vigt, Nxb KHXH, HN; Hoang Chau (1989), Tiéng Viét trén céc mién dit mnie, Nxb KHXH, HN; Nguyén Thign Giép (2002), Tir vung hoe tiéng Vigt, Nxb Bai hoc va trung hoc chuyén nghigp, HN. Ngoai nhimg céng trinh nghién ctru chung vé tir vung tiéng Viet c6 gidi thiéu tir nghé nghigp nhu trén, thi cling da cd mét s6 tae gid di vao nghién etru vén tir chi nghé nghigp di voi mét sé nganh nghé cu thé nhw: Trin Thi Ngoc Lang (1982), Nhém tir c6 lién quan dén séng nude trong phuong ngir Nam BO - phy truong Ng6n ngir, s6 2, HN; Pham Hing Viét (1989), Vé tir ngir nghé gém, Vign Ngén ngit hoc, HN; Nguyén Nha Ban, Hoang Trong Canh (1996), Van hod ngudi Nghé qua von tir chi nghé ed, Tap 1; Luong Vinh An (1998), Von tir chi nghé ca 6 tin Quang Nam va thanh phé Da Nang, Luan van Thac si, Dai hoc Vinh; V6 Chi Qué (2000), Ten gi Ngit hoe tre, Nxb Nghé An; Nguyén Viét Nhj (2002) Von tir vung chi nghé tréng Ida trong phuong ngir Nghé Tinh, Luan van Thac si, Dai hoc Vinh; chi Dong Nam 4, cae bé phan cia 1 qua mt sé thé ngir Thanh Hoa,Phan Thi Mai Hoa (2002), Thé gidi thye tai trong con mit nguvi Nghé Tinh qua tén goi mt s6 nhém tir cy thé, Khoa luan tt nghiép, Dai hoc Vinh; Nguyén Thj Qujnh Trang (2004), Khao sat von tir chi nghé c4 trong phuong ngit Nghé Tinh, Luan vin Thac si, Dai hoc Vinh; Nguyén Thi Nhu Quynh (2004), D§e diém Iép tir chi nghé trong Ita trong phuong ngit Nghé Tinh, Khod lun tét nghiép, Dai hoe Vinh; Trin Thi Phuong Théo (2005), Von tir chi nghé nuge mim Van Phin, Luin vin Thac si, Dai hoc Vinl Ngoe Hoa (2005), Von tir chi nghé mde 6 lang Yén Thai, Dite Tho, Ha Tinh, Luan van Thge si, Bai hc Vinh, Trin Thi Ngoai ra, con cé mét sé bai viét va dé tai nghién ciru ctia tac gia Hoang Trong Canh nhu: Phuong thie dinh danh mt 6 nhém tir chi nghé ca va nghe trong lia trong phuong ngir Nghé Tinh, H6i thio, “Ngit hoe tré”, 2004, Hay bai +t Thye té nghé 4 duye “phan cit”, “chon Iya” qua tén ggi va cach goi tén trong phuong nga Nghé Tinh, Tap chi khoa hoc, Trudng Dai hoe Vinh, 2004, Tir nghé nghiép trong phuong ngir Nghé ‘Tinh (bude dau khao sat cae lop tir nghé ca, nurie mim, nghé Lam mudi), 2004. Nhin chung, cde bai viét di di vio khio sit goi, nghién era sy phan nh thyc tai cia cée tir, chi ra nét doc déo eta lép tir chi nghé nghigp ten ting dja phuong cy thé. Qua nhiing cdng trinh 46, ching t0i thdy viée nghién citu tir nghé nghigp ngay cang duge quan tam, chi ¥ vi nghién edu chuyén iu mot cach cu thé hon, Tuy nbién, cdc cng trinh nay hod 1A khao sat trén binh dign chung toan ving hoe di vio khao sat vin tir mt dia phuong hep mi chua nghién citu cy thé vé tir ngit nghé bién Nghé An. Do dé, khio sit va nghién ciru Dac diém tir ngit chi ngt in cia cu dan Nghé An Ia dé tai can thiét c6 y nghia. 3. Ddi wong, pham vi va nhiém vu nghién citu 3.1. Déi twong va pham vi nghién ctru = Déi tuong tra nghién ctu ctia dé tai Id tir ngit chi nghé bién bao gom tir chi nghé danh ca, kim mudi, lim nude mim cita cw dan bién tinh Nghé An,~ Pham vi tu ligu digu tra va nghién eitu 18 tir ngir chi nghé bién cia eu dan cae huyén lim nghé bién ld Quynh Luu, Dién Chau, Nghi Loc. 3.2. Nhigm vu nghién ctew Diéu ma dé tai mudn hung téi dé LA chi ra duoc vén tir chi nghé danh ca, nghé lam nude mim, nghé lam mudi va néu ra nhimg dac diém riéng cia Ip tir nay vé mat nguén géc, cdu tao cing nhw phuong dién phan anh. Bén canh dé, ching tdi Lim ro méi quan hé giita nghé danh ca, nghé lam mudi va nghé lam nude mim. Dong théi con lam rd méi quan hé gitta Iép tir nay va nét vin hoa thé hign qua ngén ngir cia mt king ving trong cing mét nghé, Theo phuong huéng va dé dat duoc muc dich dé ludn van sé thc nhiing nhigém vy sau: - Thu thap vén tir chi nghé bién ciia cu dan cdc huyén bién tinh Nghé An. ~ Phan tich, migu ta chi ra dic diém vén tir nghé bién vé phuong dién phan anh, ngudn géc, cau tao, dinh danh ~ Chi ra nhiing sie thai vin héa dia phuong thé hign qua cach dinh danh ctia tir chi nghé bién. 4, Phuong phap nghién citu Bén canh viée sir dung cic phuong phap chung mang tinh chat phé bién d6i voi nghién ctu khoa hoc, do tinh chat va nhiém vy cia dé ti nay, nén ching t6i str dung két hop mét sé phuong phap nghién citu co ban sau: ~ Phuong phdp diéu tra, dién da digu tra dién da 6 mot s6 dia phuong c6 nghé Ching t6i da tién hanh trye ti danh cd, nghé lam nude va lim mudi liu déi 6 cac huyén bién Nghé An va chon d6i tugng phong vin la nhimg gia dinh cé truyén théng lam nghé, nhitng ngudi cao tuéi cé kinh nghiém trong nghé. Tiép can nhing co so san xuat ci pham vé ci, nude mim, lim mudi noi tiéng dé tim hiéu vé tén goi cng cy, san phim, cach thite quy trinh Lim nghé. ~ Phuong phap théng ké, phan logiQua thye té diéu tra, ghi chép, ching t6i tién hinh thong ké, tip hop von tir nghé nghiép va phan loai ching theo cdc tiéu chi khde nhau, ~ Phuong php so sanh d6i chiéu Déi chiéu tir nghé nghigp dia phuong voi tir toan dan, va so sanh tir nghé nghigp gitta ving nay véi ving khée. - Phuong php phan tich migu ta Sau khi phin loai, so sinh déi chiéu, chung tdi di vao phin tich, miéu ta nghia cla mot sé tir eting nhu hinh thire c4u tgo ciia chting. Trén co sé 46, tién hanh phan tich, miéu ta tir vé mat dinh danh dé thay duge thé gidi thyc tai qua King kinh cho quan ctia céng déng cu dan lam nghé danh bat cé, mréc mam va lam mudi & tinh Nghé An. 5. Nhitng déng gép ctia dé tai Dia phuong Nghé An 1a mét ving dat truyén théng lich sir, déng thoi cdn Iwu gid duge nhiéu nghé nghiép truyén théng tir lau doi voi von tir nghé nghiép c6 xua. Véi khuén khé ciia dé tai, ching t6i da thu thip vén tit, miéu ta dic diém cua ching trén cic phurong dién chit yéu (cu tao, ngudn géc, ngit nghia, dinh danh); day la dé tai dau tién nghién ctru séu va toan ve tir nghé nghigp cia cu dan Nghé An nén két qua cita lun van sé c6 déng gop mdi ve ca ngon ngtr va van hoa. 6. Cau trtic cia ludn van Ngoai phin mo dau, phan két ludn va phy luc vé bing tir ngir nghé bién Nghé An, ndi dung ciia lun van duge trién khai thinh ba chuong: Chuong 1: Co sé ly ludn va thye tin cua dé tai Chuong 2: Dac diém vén tir chi nghé bién cia cu dan Nghé An Chuong 3: Dc diém dinh danh va sic thai van héa thé hién qua tén goi clia tir chi nghé bién Nghé An.Chwong? COSOLY LUAN VA THUC TIEN CUA DE TAI 1.1. Ng6n ngit din t6c va phuong ngit LLL. Khdi nigm va die diém ngon ngit dan toe ‘Theo Tir dién giai thich cae thuat ngir ngén ngir hoe, Neuyén Nhu y (chit bién), Nxb Gitéo duc, H.1996 thi khai nigm ng6n ngit din te duge hiéu 1 “Ng6n ngir chung eiia c dan tGe. Dé 1a mot pham tri lich sit — xa hoi bigu thi ngén ngit fa phuong tign giao tigp cia mot dan te va duge thye hién dudi hai hinh thite néi va viét, Ngén ngir dan tc hinh thinh cing véi sy hinh thank dan t6e dong thai cing la tién dé va diéu kign hinh thanh, t6n tai cita din toc, va mit khde, ngOn ngir din tc li két qua va sin phim ciia qué trinh hinh thinh, t6n tai cua din tc”. Tuy 6 sw phan bigt vé khai nigm nhung n6i dung cua thudt ngit ngon ngir dan te gin gOi véi ndi dung thuat ngtr ngén ngtr ton dan vi ngon ngit din tc la hinh thire théng nhat cua ngon ngir toan din va ng6n ngit duge sir dung rdng rai trong giao tiép hang ng6n ngit toan dan |: ngiy, khdng bi han ché 6 phong cach va pham vi sir dung, duge moi ngudi trong mét quéc gia biét, chdp nhén va str dung. Ng6n ngir dan téc la phurong tién giao tiép chung cuia tét ca cde thanh vién trong dan t6c khdng ké su khae nhau vé lanh thé hay hoan canh xa hoi ctia ho. Ng6n ngit dan tdc la san phim cua mét thdi ki lich str nhat dinh, 46 1 théi ki hinh thanh dan tc thong nhat, Qué trinh hinh thanh va théng nhat dan tc cing 1 qué trinh hinh thanh va théng nhat ngén ngir din téc. Dat nude ching ta c6 $4 dan tc anh em, néi cae thir tiéng khae nhau, Tuy ng6n ng cite dan te 12 khée nhau nhung cie ngdn ngit nay eting ly tiéng Vigt lim ng6n ngit quéc gia thong nhit. ‘Trai qua bao sy thing trim ciia lich sir, ngén ngér tdn tai, vin dong va phat trién cho téi ngay nay. Tiéng Viét tro thinh ng6n ngit ctia quéc gia, la céng cu giao tiép chinh, phé bién cua todn thé din toc Viét Nam. C6 thé néi, chung thong nhat cia nhing phuong ngit 1g Viet duge hdi ty cde dae dkhac nhau. Cho nén, ngudi Viét dit séng 6 ving phuong ngit nao trén dat nude thi khi giao tiép bing tiéng Vigt ciing van hiéu. Ngdn ng cia ngudi Viet thé hign sy thong nhat 6 ché di & thé ky nao, di ngubi mién xudi hay mién nguge, di Nam hay Bac néu la ngudi Viét Nam thi ng6n ngit dé la ngén ngit Vigt. Tiéng Vit ngay nay 06 dia vi gidng nhu cée ngén ngit phat trién trong s6 gin 5000 ng6n ngit hién cé trén thé gidi. “Nguoi Viét Nam ngay nay 6 Hi do day du va ving chic dé ty hao vé tiéng ndi ctia minh. Va dé tin tuong hon nia vao tuong lai cla nd, Tiéng Viét c6 nhimng dic sic cia mot thér tiéng “dep”, mt thir tiéng “hay”. Noi thé cé nghia ld néi ring: tiéng Viét la mot ther tiéng hai hda vé mat 4m huong, thanh diéu ma ciing rat té nhi, uyén chuyén trong cach dat cau, N6i thé ciing c6 nghia 1a ndi ring: tiéng Vigt c6 day dit kha nang dé dign dat tinh cim, tr tuéng cia ngudi Vigt Nam va dé thoa (Dang cho yéu ciu cia dé Thai Mai, Tuyén tp Ding Thai Mai, Nxb Vin hgcH.1984) 11.2. Khdi song van héa nude nha qua cde thai ki lich si va dic diém phiong ngt ‘Thudt ngi tiéng dja phuong da cé tir rat lau trong ngon ngit hoc. O Vigt Nam, tiéng dja phong déng nghia véi cée thuat ngit liu nay da ding: phuong ngén, phuong ngit. Ba cé kha nhiéu cach dinh nghia vé phuong ng duge cae nha nha ngit hoc dé cap dén: Hoang Thi Chau, trong Phuong ngir hoc tiéng Viét (NXB Dai hoc quéc gia Ha N6i, H.2004), cho ring: “Phuong ngir i m6t thudt ngit ng6n ng ngén ngit hge dé chi sy biéu hign cua ng6n ngir toan din & mot dia phuong cy the v6i nhimg nét khie bigt cua né so véi ngon ngir toan dan hay véi m6t phuong ngtt khic”. Dai Xudn Ninh, Vuong Toan trong Ngdn ngér hoe, khuynh hung, tn vue, khai nigém (Nxb Khoa hoe xi hi |, H.1982) da cho ring: “Phuong ngir li hinh thite ngén ngir c6 hé théng tir vung, ngir phap va ngir am riéng biét duoc sir dung 6 mot pham vi link thé hay xa hi hep hon la ngén ngiNguyén Nhu Y, trong Tir dién giiii thich cdc thudt ngir ng6n ngir hoe (NXB Gio duc, H.1996) xem phuong ngir I: “Bién dang cla mgt ngén ngtr duge sit dung véi tu cach 1a phuong tign giao tiép cla nhitng ngudi gin bd chat ché véi nhau trong mét céng ddng théng nhat vé inh thé, vé hoan canh xa hgi hay vé nghé nghiép”. Nhu vay, c6 thé cho ring, phuong ngit la bién thé va dang tn tai vé cde mit ngtt dm, tir vung, ngir phip cua ngén ngtr van héa & mot ving dia li — dan cur nhit dinh hay m6t pham vi x8 hOi nao d6. Nhin chung, phuong ngit e6 mot 86 die diém co bin sau: ~ Phuong ngit ld mét biéu hién ctia ngén ngit toan dan trong qua trinh bien doi, phat trién theo quy luat ngén ngit. Hay ndi cdch khac, phuong ngit li bién thé cia ng6n ngér toan dan trong qua trinh phat trién ca ngén ng din tec. = Sy phat trién, bién ddi cua ng6n ngit luén lu6n dién ra trén hai mat cau nic va chite ning. Khi chire ning cia ng6n ngit duige ma rong sé kéo theo syr bién adi vé cau tric bao gém ngit am, tir ving — ngit phap. Phuong ngtr li noi thé hign két qua ciia nhimg sur bién ddi dy. Boi vay, phuong ngit khéie voi ng6n ngit toan din 6 mt vai khia canh nio 46, & m6t mite 46 nao d6, nhung trén can ban, cdi ma chung — tie la hé théng cau tric ngit dm, tir vung — ngir phap gitta céc phuong ngir va ng6n ngit toan dan la giéng nhau. = Phuong ngit Li mOt hé théng bién thé cia ngén ngit toan dan bj han ché é pham vi sir dung. Noi cach khac, giGi han sir dung cua phuong ngit la nhimng ving dia li — dn cu hoac mét ting Ip xa h6i nit dinh. - Phuong ngit 18 mt hign tugng lich sit, né ra doi nh mot tat yéu do sur phat trién, bién ddi cua ng6n ngit cung voi su phat trién cuia lich sir x4 hdi, do dé, khi ng6n ngit di dén sur théng nhat thi pham vi str dung cia phuong ngir ngiy cdng bj thu hep va sé Iii din vio lich sit.Néi chung, phuong ngit la mét hién tugng rit phite tap cua ngén ngir khong chi vé mat hé théng cdu tric cting nhu phuong dién thé hign ma ban than n6 con la sy phan nh cia nhiéu méi quan hé trong va ngoai ng6n ngit. 1.1.3. Méi quan hé gitta ngén ngit dan thc va phuong ngit Ching ta da biét, ngén ngit dan tc 1a san phim ctia mgt thir dai lich sir hat dinh, thei dai hinh thinh théng nat dan te. Nhung khong phai khi ngon ngit dn téc duge hinh thinh va théng nhat thi khéng cén phyong nga. Tiéng ‘Viét théng nhat trong sy da dang. Tuy nhién do nhitng diéu kién kinh té, dia i, van hod x4 héi khac nhau va do sy phat trién bién déi lién tye khong déu cia ngén ngit, cho nén, ngoai cai ma chung ng6n ngit cdn tdn tai nhiing cai ring. Bén canh cai chung thi cdi riéng Ay thé hign 6 phutong ngit ma dc bigt Bi o thd ngt. Ng6n ngit dia phuong hay phuong ngit duge tao ra do sw phat trién bién déi lién tue cla ngén ngit, cho nén né tn tai trong long ngén ng din tc. Chinh sy da dang ciia phutong ngit ma ta xem 46 nhur 1a nhitng bite tranh muén mau, muén vé dé tgo nén mét bite tranh chung cia ngén ngtt dan toe da mau sic. Xét vé binh dign dan cu, ta thay ring néu khéng c6 sy phan bé tich biét nhau vé mat dja ly dan cu thi khéng c6 phuong ng. Chinh sy ngin céch vé khong gian dia i cw dan gitta cae ving di tao ra sy giao tiép tr nén khé khiin, Khong thutng xuyén, lién tue, vi vay da tao ra nhiig théi quen sir dung ng6n ngit khéng gidng nhau. Vige sir dyng ng6én ngit khée nhau chinh la do quy ludt phat trién, bién déi cia ngén ngit, diéu dé da tgo nén phuong ngit. Ngoai cai ma chung cita ng6n ngi ma ta goi Li ng6n ngtt ton dan thi do su bién d6i va phat trign cita ngOn ngtt da tao nén nhimg khae biét gitta eée ving dan ew. Noi thi sit dung dang méi ciia ngén ngit, noi lai duy tri céch ding ed, déng thai ta Igi thay 6 méi ving nhw vay ¢6 nhitng ging néi khéc nhau, cich goi tén khde nhau. Chinh vi vay ma tao nén swt khic nhau, sv da dang giita cic viing ngon ngit. Néi cach khéc, néu ng6n ngtr la mot tp hop nhiing thdi quen,tap quin néi nang, thi su tac dOng tir bén trong cdu tric hé théng ngén ngit lam cho ngén ngit lién tuc bién ddi, va su bién di dé duge thé hign ra G mat hanh chite, & hoat dng giao tiép, diéu d6 da thay d6i théi quen ngén ngit, tao ra sur khic biét gitta cée ving, gitta cdc ting lap trong xa hii. Nhu vay, phuong ngir la bién thé cia ng6n ngir dan tc trén mot ving dia li dan cw hay ting lép xa hdi nio dé. Nhung cing phai ndi thém ring, nhimng bién thé hay nhing khic biét dy lai duge ngudi dia phuong 46 quen ding, Cho nén, tap hp nhimg tir ngér ¢6 sue khée bigt it nhigu so véi ngon gir toin dan vé mgt ngit am, ngir nghia, ngit phap duge ngurdi dia phrong quen ding thi goi la phuong ngit. Ng6n ngit van héa (ng6n ngit chung) va cae bién the dja phuong vita cé. tinh théng nhdt vita cé sy khic biét, trong dé tinh théng nhdt déng vai trd chit dao, la co so tao nén tinh théng nhat ciia ngén ngit quéc gia. Vi vay, méi quan hé gitta ngon ngit todn dan va phuong ngt 14 méi quan hé gid cdi chung va cai riéng, gitta cai bat bién thé va cai bién thé, gitta cai triru tuong va cdi cu thé. Trén binh dign khu vue din cu, tiéng Viét cé nhiéu ving phrong ngit khac nhau (ving phuong ngit Bic B6, ving phuong ngir Bic Trung BO, ving phuong ngit Nam Trung B6 va Nam B6), trong d6 phuong ngit Bac Trung BO ma dién hinh la phuong ng Nghé Tinh cdn t6n tai va bao Iu nhiéu yéu t6 66 cotta tiéng Vist. Tinh t ig nhat ctia ngén ng dan tc duge thira nhan nhu mét thude tinh ban chat nhung mat biéu hign cia né 1a sy tin tai ca cdc phurong ngit dja Ii va phuong ngit xa hi ma ching ta c6 thé quan sat durge trong bat ki mot ng6n ngit nio dé, Nhin mt cach téng quét, néi tsi méi quan hé giita phurong ngt va ngén ngi din t6c 1a néi t6i tinh thong nhdt trong cdi da dang va da dang trén mét cin ban théng nhat. 1.2. Phuong ngit xa héi va lép tir nghé nghiép 1.2.1. Phuong ngit xd hoi 1.2.1.1, Khai nigm phuong ngit xa hdiCé thé cho ring, phuong ngir 1a bién thé va dang tdn tai vé ngir am, tir vung, ngi phap ctia ngdn ngi van héa & mot ving dia Ii - dan cu nhét dink, hay mt pham vi x4 hi ndo dé, Tac gia Vuong Toan chia phuong ngét thanh hai loai: phuong ngitlanh thd (dia li) va phuong ngit xa ho Phuong ngit lanh thé 1a nhiing bién thé dja li khu vue cua n6. Bén trong méi phuong ngit lai c6 rat nhiéu thé ngit, la nhiing bién thé cua cia phuong ngtt & khu vue dia li hep hon nhur tink, huyén hode lang. Néu nhin ng6n ngit trong mt quan hé khde ~ quan hé xa hdi etia ede ting lép ngudi sit dung, ching ta sé thdy nhimg cong ddng x4 hdi khac nhau vé tudi tac, trinh d6, dia vi, gisi tinh, nghé nghigp,... c6 thé ding ng6n ngir toin din vai nhimg bin thé khvie nhau. Hé théng nhimg bién thé ng6n ngu dé goi la phuong ngir x hdi. Khi ta néi ngén ngit bie hoe, ngon ngtr binh din, ng6n ngit thanh thi, ngén ngit ndng thén, ng6n ngir thanh thiéu nién, ngon ngit nghé nghiép.... 1a dang ndi dén phuong ngit x2. hoi, 1.2.1.2. Méi quan hé gitta phyong ngit xi hoi vai phuong ngit dia li va ng6n ngit ton dan, Khi ni dén pham vi tn tai, sir dung cia tir nghé nghigp, con c mot 8 nita dé 18 méi quan hé gitta tir nhé nghigp va tir dia phuong. Quan hé 46 nim trong mot quan hé rng hon dé fa quan hé gitta phuong ngit x3 hGi va phuong ngi dia li. Cé 18 trong céc nha nghién ctru quan tim dén van dé ngén ngit hoe dia Ii va ng6n ngit hoc xa hdi trong tiéng Viét, Nguyén Van Khang la ngudi néi ro nha hgi: Nhimg van dé co bin (Nxb. KHXH, 1999) tac gid viet moi quan hé nay. Trong céng trinl ngtt dia li cng thém gid tri x2 hoi s€ tro thanh phuong ngir xa hi”. Quan niém nhu thé cing phan anh ding thyc té cia tir vung tiéng Viét. Va lai, khéng thé c6 déi lap cing nhac gira phuong ngit dia ly va phuong ngit x3 hdi cling nhur gitta l6p tir dia phuong véi lop tir nghé nghi , bei phurong ngit xa hi — tiéng noi cua mét tang lop ngudi trong xa hdi, bao gi’ cing ton tai hién thye trén mot ving dia ly din cu nio dé va vi thé, hai l6p tir vung nay tuy ¢6méi quan hé kh6ng tach roi nhung ton tai voi tw cach LA hai lép tir vi duoe nhin theo hai gid tri (dia ly va xa hOi), phan chia khong theo cling mot tigu chi. Nhy ta da biét, bat ki nghé nao trong xa hdi cing cé pham vi hoat dong trong mét khu vye dia li nhat dinh, Xét vé pham vi sir dung theo ranh gidi dja Ki, cu dan lim bat cir nghé gi trong ving déu cé théi quen chung vé phat am, ding tir dia phuong cia phuong ngit 46. Nhiing tir ngtr dia phuong ho quen ding c6 su khae bigt voi ng6n ngir toan din (vé am, nghia hay ngt phip) trong dé gém ca lép tir ngit ma néu xét theo tinh chat x4 héi, nhimg tir ngir nay lai thudc Iép tir nghé nghiép. Vi du nhu cac tir 16, ma, téoc, me, tru bo, gat, suong, dam, tryc 16, man rong, dam gau..., cdc tir nhu lai, méi, noe, trang 6,... duge xem la tir dia phuong Nghé Tinh boi ching c6 sy khie bit véi ng6n ngit ton da 1, ngudsi Nghé Tinh quen ding. Nhung ciing chinh nhing tir nay, néu xét theo tinh chat xa hoi nguoi ding thi day ld nhiing tir nghé néng ‘va nghé bién. Nhu vay tir nghé nghiép gin lién voi tir dia phuong. Méi quan hg gitta tir nghé nghiép va tir dia phuong dign ra ty nhién trong doi séng hang ngiy, d6 cing li sw phan dnh mdi quan hé khing khit khéng tich roi gitta phicong ngit dia li va phirong ngit xd héi. Mac dit khong tach bigt khdi phuong ngt dia ly, song tir nghé nghigp cing khong déng nhat voi tr dia phuong. Quan hé gitia tir nghé nghigp v6i tir dia phuong la quan hé tic dng qua lai, dan xen phic tap. C6 nhitng tir nghé nghiép tring véi phuong ngtr, nhu vi dy vita néu, cling c6 nhiing tir nghé nghiép chi chju anh hudng cia cach céu tao tir phutong ngit. Cur dan cia timg dia phurong c6 thé c6 nhiing tir khdc véi ngén ngit toin dan dé chi nhtimg dic diém rigng cia nghé, lai c6 nhiing tir nghé nghiép ma pham vi sit dung cla ching rat hep, chi cé nhiing ngudi trong nganh nghé d6 mdi hiéu, tham chi mét ving, mét ling nio dé méi hiéu, vi ching gin vai thé ngit, vi thé cing duge xem 1a thé ngtr, vi du nhu rim nude, gidy mudi...Vi vay 6 thé noi, dat trong méi quan hé vé tir dia phuong va tir vung toan din, tir nghé nghiép c6 quan hé khing khit, giao thoa, dan xen véi cée lop tir vung nay. Tir vung nghé nghiép via c6 nhimg dic diém rigng nhung cing vira mang nhiing dc diém chung cia lép tir dia phutong va tir ton dan. Khi xét tir nghé nghigp khéng thé khéng dat ching trong mdi quan hé voi phuong ngit dia li va ngon ngir toan dan. 1.2.2, Tie va von tie nghé nghiép 1.2.2.1. Khai nigm tir nghé nghigp C6 thé néi cho t6i nay con rat it céng trinh nghién ciru vé tir nghé nghigp. Quan niém ciia cac nha Viét ngit hoc vé tir nghé nghiép néi riéng, tir vung nghé nghiép néi chung cling con chua c6 sy nhat tri, duéng nhw ¢6 hai cach hiéu rong hep khac nhau vé pham vi sir dung ciia loai tir nay. Quan nigm ciia cae tac gid Nguyén Nhu y, Ha Quang Nang, Dé Viét Hing, Dang Ngoe L¢ sich Tir dién giai thieh thugt ngtr ngon ngor he (1996) nhdn manh tinh dic trumg ctia tir nghé nghigp. Theo cac tac gia, tir ngit nghé nghigp la “céc tir, ngit dic trmg cho ng6n ngit cla cic nhém ngudi thude cling mt nghé nghigp hoge cing mét linh vue hoat ding mio dé”. Tir mgt hung khu biét khic, Nguyén Van Tu phan biét lop tir nghé nghigp véi thudt ngi: “Nhing tir nghé nghiép khac thuat ngir 6 ché durge chuyén ding dé trao di migng vé chuyén mén chit khong phai ding dé viét. Tir nghé nghiép cing khac thuat ngit & chd ching goi cam, ggi hinh anh, c6 nhiéu sic thai vui dia” 29] Khuynh huéng thir hai, nhiéu nha nghién ctu quan niém tir nghé nghiép réng hon, bao gém nhiéu loai hon. Trong dinh nghia vé tir nghé nghigp ma cae tae gid néu Ién, cdc loai tir nghé nghiép eting duge chi ra ey thé hon. Co thé ké t6i quan niém cia DS Hitu Chau trong ‘Tir vung — ngir nghia tiéng dung 48 phuc vu cho eée hoat dong sin xudt va hinh nghé cua ede nginh sin iét: “Tir vung nghé nghiép bao gém nhiig don vi tir vung duge strxudt tigu thi cng nghigp, ndng nghiép vi nginh lao d6ng tri de (nginh thude, nganh van tho...)” [L1, tr, 234] So véi tir dja phuong, tiéng long, thugt ngit khoa hge thi tir nghé nghiép cing ¢6 nhiing dc diém chung hon cdc loai tir trén, pham vi sit dung han ché. Tuy nhién, tir nghé nghiép khac tiéng léng & chd: Tir nghé nghiép la tén goi duy nhat ctia hién tugng thyc té nhung khong cé tir déng nghia trong ngon ngit toan dan (né khéng song song tén tai véi tir cla ngén ngit to’n dan), Ciing chinh vi vay, ma tir nghé nghiép dé dang tré thanh vén tir toan dan khi Khai nigm rigng ctia nghé nio dé da tro thanh phd bién rong rai trong xa hg Vi du: Cura, due, xé, bao... (nghé méc); quang chai, tha hndi... (nghé ca); wép chugp, chugp... (nghé lam nude mam); nude 6t, nao mudi... (nghé lim mudi). Nhu vay, tir nghé nghiép chi sinh ra va tén tai trong qua trinh san xudt cla nghé. Trong qua trinh hoat déng, tir nghé nghiép duge tao ra va sir dung phy thu de yéu t6 do hoat dong sin xudt cia nghé quy dinh, Noi edeh khac tir nghé nghiép chi cé y nghia trong méi tring ctia né. Ta bit ring, khi mot nghé nao 46 ra dai thi c’n phai c6 tir ngit dé gt {én cho nhiing céng cy, quy trinh, sin phdm...trong nghé thi vin tir 46, ngoai cae tir c6 thé do céng déng nhimg ngudi lam nghé tao ra dé goi tén déi tuong con 1 nhiing tir ngi do nguéi ta lay trong von tir toan dan va von tir dia phuong dé lam théi goi tén cho cdc déi tuong trong nghé (dé 1a xét trén binh dign ngén ngit hoc). Do vay, ¥ nghia cia tir nghé nghigp chi tn tai trong boi canh giao tiép tw nhién cua ngudi trong nghe nghiép ma théi, Vi tir nghé nghiép khong cé vén tir ng6n ngit riéng. Tir nghé nghiép chi ra dai khi cé mot nghé mdi ra doi, do nghé thi cng t6n tai va phat trién trong mét pham vi hep nén tinh xa hdi cla tir nghé nghiép bj han ché, né gin nhu biét ip trong pham vi hoat déng cua nghé. Dia ban hoat déng sin xudt cua nghé gitta cde nghé cing khic nhau nén pham vi hoat dng réng hep ctia tir nghé nghiép cing khac nhau. Nhimg nghé truyén théng liu déi va c6 & nhiéu ving nhu nghé nong va nghé danh cd thi pham vi sir dung cuia tir nghé nghigp 06 thé rong honnhiing tir nghé nghigp ma ban thin nghé dé c6 dia bin hoat déng hep nhu nghé gidy, nghé duc... ‘Néu xét tir ndi riéng cae [6p tir vung ndi chung, vé mat lich dai hay déng dai ching ta cé thé quan niém vé tir nghé nghiép khac nhau. Boi néu ndi ve pham vi sir dung trong nghé thi nhiing tir nhing tir chi nghé nhur eay, bira, dye, cua, bao, thuyén, ludi, edu... la nhiing tr ngudi trong nghé ding thong xuyén trong hoat déng cia nghé nhung xét vé déng dai, bé phin tir vung nay hin nay cing c6 mat trong von tir toan din, Nhu vay ching von trude day 1a tir nghé nghiép nay cé thé co thé xem li thude vén tir toan din. Cé nhiing tir khéng phai thude vén tir toan dan nhung lai dugc ding trong mét ving phuong ngit khéng chi ngudi trong nghé méi ding ma nguii ngoai nghé trong ving dia ly dé vin ding, ching vira 18 tir dia phuong vita la tir nghé nghigp. Cho nén, trong luan van nay ching t6i muén ap dung cach ding khai niém tir nghé nghigp co phan bigt vi khdi niém tir chi nghé ma tic gid Hoang Trong Canh da dé nghi trong bai viét: Cac lép loai tir nghé néng & Nghé Tinh, ding trén tap chi NgGn ngit va doi sng, s6 9 / 2011) [10]. Theo tae gid “Toin b6 nhing tir chi cdng cy, hoat dong, sin phim,...ctia mot nghé thi goi la tir chi nghé. Nhu vay I6p ti chi nghé bao gém ca nhimg tir nhu eay, bira, dye, cua, bao,...” Ciing theo tic gid Hoang Trong Can, “Béi vii tir nghé it xi nghigp, xéc lip ti niy khéng chi edn cit vé pham vi sir dung theo tinh $i clia nguiri ding ma cdn dt ching trong cd quan hé vi cdc lép tir dia phuong, xét vé pham vi sir dung theo dia ly” Nhu vay, ¢6 thé hinh dung tir nghé nghiép bao gim nhimg tir ma nguvi cua mét nghé nao dé ding dé chi hoat déng, céng cu, tinh chat cia nghé, nhimg tir nay déng thdi cing duge ding trong mot dia phuong nhdt dinh, Noi nhu thé eting thira nhan Khai nigm tir nghé nghiép duoc ding dé chi lop tir ma ngudi trong nghé sit dung dé chi céng cy, hoat déng, sin phim cia nghé (c6 pham vi sir dung han ché ve mit ngudi ding - xét vé mat xi hdi) vira duge ding trong mét ving dia ly din ew nhat dinh (la tir dia phurong — xét vé mat pham vi dia ly durge ding),1.2.2.2. Khdi nigm “vén tir nghé nghiép” Von tir cia mét ngon ngi 1a mbt hé théng bao gdm toan bé tir ngit cla ‘mOt ngén ngi nim trong nhimg quan hé nhat inh, Bao chita trong von tir dé 1a nhiéu lop tir vung khac nhau. Noi cach khdc, néu vén tir 1a mét hé théng thi trong von tir ctia ng6n ngit dan t6c c6 nhicu ticu hé thong. Mai tiéu hé thong nhw vay cling duge xem Li vn tir néu xét theo sé hong tir ngt va méi quan hg gitta cdc don vi tir vung 46, Ching han, xét vé pham vi sir dung, theo ranh gidi dia Ii, ta cé von tir toan dan, vin tir dia phuong. Néu xét theo tinh chit xa hdi cua ngudi ding, ta cé vén tir nghé nghiép, vén tir thuat ngit, tiéng long.. Vén tir nghé nghiép 14 toan bé nhiing tir ngit ciia nhitng nguisi lim mot nghé nao day trong xa héi, phuc vy cho hogt déng san xuat hanh nghé ciia nghé nao dé. Ndi nhu vay, ching ta sé hiéu ring vin tir nghé nghiép cé pham vi sir dung hep va thuong duge ding trong khdu nga cua nguvi cling nghé, né ciing duge sit dung trong vén tir chung ca ng6n ngit dan t6c khi cn va khi pham vi sir dung ciia né durge mé rng. ci la: Vi du: Hinh miu li tung trong gia dinh xa “Chong doe sich ngim tho Vo quay to dét citi” Hay “Bén anh doc sach, bén nang quay to”. Néu [a ngudi binh thudng, khéng tham gia trye tigp vio qué trinh lao dng ciia nghé G6, thi mirc dO hiéu biét vé tir cia ho cing chi dimg lai & hinh, anh quay to, dét eir...ma khong hiéu dirge nghia su ctia ti Nhu vay, trong vin tir chi nghé cé nhitng tir vita duoc ding trong nghé lai vira duge ding trong ng6n ngit toan din. Cé nhting tir chi nghé vira duge ding trong nghé vira duge ding trong mot ving ew din e6 dia ban nhu 1 tinh mét vai tinh nén ching vira duge xem li tir dia phuong vita duge xem 1a tir nghé nghiép. Nhung cing cé nhitng tir Iai ding trong nghé va pham vi tn tai chi trong mot hay mot vai thd ng dé ma thoi, Nhu vay, tir nghé nghigp e6 quan hé véi tir ton din, va tir dia phuong Li noi cung cp, lim gidu von tirtoan dan. Chinh diéu dé lim cho vige xdc dinh khai nigm tir nghé nghigp ndi riéng, vin tir nghé nghigp ndi chung chua c6 sy théng nhat gitta cde nha nghién ciru. Néu phat biéu mét céch chung rang: von tir nghé nghiép 1a nhiing tir ngir duoc ding dé chi céng cu, hoat déng, sin phim ctia mét nghé trong xi hGi, thi c6 thé c6 2 cach hiéu va van dyng. 1) C6 thé xem vin tir nghé nghiép bao gom ca nhing tir vita duge ding trong nghé lai via duge ding trong ng6n ngit ton din, 2) Nhung cing cé thé han dinh, vin tir nghé nghigp 1 nhiing tir ngd duge ding dé chi céng cy, hoat déng, sin phim cua mét nghé trong x hdi cé pham vi tn tai gin lién v6i mét dia phuong nhat dinh, Nhu phan trén da ni, do cé sy phan biét tir chi nghé va tir nghé nghigp nén ching t6i tam xem von tir nghe nghigp thugc loai thir hai theo cach hiéu 6 trén, 1.2.2.3 Vén tir nghé nghigp trong phuong ngét va trong vén tir todn dan Tir toan dan thude lop tir vung tich eye, 18 nhiing tir toan dan biét, higu va sit dung thuéng xuyén. Tir nghé nghiép khae tir toan dan & ché: Pham vi sir dung bi han ché vé mit xa ly dn cu), chi nhimg ngudi néi b nganh nghé méi hiéu r6 va str dung mt céch ty nhién nhat. Quan hé tir nghé nghiép vdi tir toan dan la mdi quan hé giao thoa, dan xen trong quy luat phat trién cia ng6n ngtt. Trong mot giai doan lich sir nhat dinh, theo m6t nhét ct thoi gian nao dé tir nghé nghigp khéng c6 tir déng nghia trong ng6n ngir toan dan, né la tén goi duy nhit cia hign tuong thue 18. Ching ta biét rang tir todn dan [a lép tir co bin nhat, quan trong nhat cla méi ng6n ngi, tir vying toan dan 1a co sé cho sy thong nhat ngén ngit dan tc, a bd phan ndng cét cia tir vung hc. Tir vung todn dan biéu thi nhing sy vat, hién tuong, nhimg khdi nigm quan trong va cin thiét trong doi séng, déng thd vén tir todn dan 1 nhimng tir trung ha vé mat phong céch. Ben canh 46, tir nghé nghiép lai cé pham vi str dung hep hon ma chi ngudi trong nghé méi hiéu. Vi dy: Khi néi dén tir digu git, 40 6 khong phai ai cing hiéu due nghia cua tir néu ngudi dé khdng séng trong ling nghé lam mudi. Digu gift 6 thé 20higu dy 14 mOt hogt dong ly nude tir duéi Khanh, murong (noi nude bién chay vao) 46 Ién cai hd hinh chit nhat goi LA gist; 46 6: 18 d6 nude min vio cite 6, nude min sau qua trinh duge loc, nguvi ta ding bau d6 nude len cde dé phoi nang (lugng nude mdi 6 dua vao nhiét 46 trong ngay dé digu chinh lugng nue vita phai) sé tao ra muGi...Nhu ching ta da biét tir nghé nghiép Khong e6 tir ding nghia trong ngén ngit toan din, nhung 6 mot b6 phan tir nghé nghigp c6 thé d8 ding tro think ng6n ngtr toan dan, dé la khi nhing céng cu sin xuat, nhting khai niém riéng cla nghé da tré nén phé bién rong rai, Trong xa hdi Vigt Nam cé nhiing nghé dac biét, cé tinh chat han ché ve pham vi hoat déng thi tir nghé nghiép thudc cc nghé nay co pham vi hoat dgng rat han ché. Vi dy: nghé lam gidy, nghé lim son mai, nghé lam mudi...Lop tir nghé nghiép ctia nhimg nghé nay chi cé nhig ngudi trong nghé méi S6 di, nhiéu tir chi nghé trong lia da tro thanh quen thuge véi moi ngudi va tré than Ip tir ton dan la vi Viét Nam duge xem cé nén van minh lia nue bai ty 1é cw din trong hia chiém sé déng, dia bin cw din lam nghé lai phan bé rong rai tir bac dén nam, tir mién xudi dén mien nguge. Do vay, c6 mét sé Iép tir da tré thanh tir toan din nhw: Bira, cay,cude, ma, lia, g§t.Nhimg tr nay khong hé xa la voi nhdng ngudi Lim nginh nghé khic trong x hGi, ching duge ding mét cdc ty nhién, Bay li mot biéu hign néi len méi quan hé khang khit gitta vn tir ton din va vén tir nghé nghiép. Nhung kh6ng phai tir nao trong lop tir nghé nghiép cling c6 tinh chat pho bien rong rai nhur vay, vi nghé nao cing c6 l6p tir nghé nghigp riéng nhung mite 46 phd bién ciia né lai khéng giéng nhau, tiy thude vio mute d6 pham vi ciia timg ngl cé nhiing tir ngit chi riéng ngudi trong nghé mdi hiéu va ding, c6 tir nghé nghiép dugc hiéu trong ving phuong ngi, cé tir tro thanh tir ding chung trong toan dan téc. Vi dy: Trong nghé dinh ed ngoai nhiing tir khé quen thude vai moi ngudi nhu: Thuyén, thing, ludi,... mang tinh chat toan dan thi cé nhitng tir rat 21xa la vGi moi ngudi nhu: Rao, xm, bén sao... co nhiing tit mang tinh chit phuong ngtt ca ving nhu: Née, Idi Dat nude Viét Nam trai dai tir dja dau Mong Cai dén dat mai Ca Mau va hinh thanh nén nén van minh hia nude do ba nén vin héa héi lai (van hoa niii - van héa dong bing va van héa bién). Mdi nén van héa cé nhimg diém riéng va nguoi cla cu dan ving bién cing nhu nghé trong lua c6 tinh chit 6n dinh, Vi vay, ma hinh thinh nén nhitng nét vin héa rigng bigt ctia ew din chai luGi, Tir nghé nghiép trong méi quan hé dé thudng gin voi dic diém dia phuong, gin véi nhiing bién thé ngén ngit, phuong ngér noi cu dan lang nghé cur tri, t6 chire san xuat Tir nghé nghiép con c6 nhitng dac diem riéng gin voi timg tho ngit. Boi vi, mdi ving dan eur, mdi Ling nghé do die diém canh tée, die diém khi hau méi truéng, phong tuc tap quin khéng giéng nhau nén ngén ngit phan anh nghé nghigp cling e6 thé Khée nhau trong mt ngOn ngtt. Ds chinh 1a co sc lam nén tinh da dang ctta tir nghé nghiép. Méi quan hé giita tir nghé nghigp voi vén tir dia phuong dign ra ty nhién trong di séng hing ngay. Tuy nhién, khi d6i sinh ta thay tir nghé nghigp khdng tring khit hoan toan véi tir dia phuong va ban thin tir nghé nghigp cing khéng tach khdi ving phuong ngit noi sinh séng cua cu din ling nghé. Quan hé gitta tir ngit trong phuong ngit (dia Iy va x8 hoi) la quan hé tae ig qua lai dan xen phic tap. C6 nhimg tir nghé nghiép tring khit véi tir dia phuong, nhung c6 nhimg tir lai chju anh huong théi quen ding ngén ngtr cia cu dan Lim nghé séng trén ving phuong ngit dé nén c6 thé c6 nhimng tir riéng, nhu dé chi phuong tién, céng cu danh bit hay céng cu lam nude mim, lam mudi cia lang nghé d6, Ngoai viée ding chung mot sé tir ngit toan dan, ho con sit dung nhiing tir vira Li chi nghé nghigp nhung lai mang die diém ctia phuong ngit vé am va nghia, Vi dy cée tir ngit khie nhau duge to ra do théi quen khéte nhau gitta cae ving nhung déu cing goi mét déi trong: Lang chai, lang van, din van, ké 22van... Lai cé nhiing tir nghé nghiép ma pham vi sir dung cia né rit hep, chi ngudi trong nghé mdi hiéu, tham chi chi c6 mét ving, mot Lang nao dé méi 6, Vi dy: Ch§n 6, 46 nude, dip mo (nghé lam mudi); x4 mim, nude c6t, ... (nghé lam nuéc mam). Tir nhitng van dé dat ra nhu trén, chting ta c6 thé rat ra mOt sO két Iwan: = Dat trong méi quan hé véi tir dia phuong va tir vung toan dan, tir nghé nghigp c6 quan hé khding khit, giao thoa, dan xen vdi cae lop tir vung nly. Tir vung nghé nghiép vira cé nhimg dac diém riéng nhung cing vira mang nhiing ac diém chung cia lép tir dia phuong, ti toan dan = Tay thudc vao tinh chit dic diém, quy mé pham vi hoat dong cia ting nghé ma tir nghé nghiép ¢6 pham vi, mire d6 str dung rong hep khée nhau. Tuy theo mite d6 xa hdi héa cia timg nganh nghé ma sw lan ta ciia tir nghé nghigp cling c6 mite d6 khong giéng nhau. Nhu vay c6 thé hinh dung tir nghé nghiép cla nghé nay cé rit nhiéu loai, sé Iugng Ion nhung tir nghé nghiép cia loai kia lai it loai, s6 lugng it; lop tir ngit nghé nghiép nay khé quen thudc voi ngudi ngoai nghé, véi nhigu ving nhung lép tir ngit nghé nghiép kia lai xa la vai moi ngudi, cé thé la lim ngay ca déi v6i cur din séng trong cing mot ving dia Ii dan cu hep. ~ Nén c6 su phan biét sir vieng chi nghé va von tir nghé nghiép. Tit vung chi nghé la su tap hop nio dé trong x3 hgi. C6 tt tir ngir chi céng cu, san phdm, hoat déng cua nghé jinh dung tir veng chi nghé bao gdm cac lép tir: (1). Nhimg tir ngtr ma ngudi trong nghé ding dé chi nhimg céng cy, hogt dong, sin phim cia nghé déng théi lop tir ngit nay cing da quen thude voi ngudi ngoai nghé, 4% duge ton dan héa, tré thinh tir todn dan; (2). Nhiing tir ngi ma ngudi trong nghé ding dé chi nhdng céng cu, hoat dong san phim cia nghé nhung ngudi ngoai nghé cing ding quen thudc trong mét ving phuong ngit. Xét theo phuong ngir dia li, cdc tir ngit nay ddng thoi ciing la tir dia phurong; (3). Nhimg tir ngit ma ngudi trong nghé ding phé bién dé chi nhing céng cu, hoat dong san phim ciia nghé ma thug ngudi ngoai nghé it 23ding hoge khéng hiéu, Lép tir ngtr nay thudng ¢ pham vi sir dung trong mot ving dia li han ché, gin véi ting thé ngir nhat dinh. Nim trong sy déi lap véi tir toan dan, xét trong quan hé voi phuong ngit dia li, vdn tir nghé nghiép cé quan hé khéng tach roi phuong ngit va thd ngit, vi thé cling cé thé hinh dung von tic nghé nghiép la nhimng tir ma nguoi lam nghé ding dé chi cng cu, sin phim, hoat dong cia nghé, déng thdi tir ngit dé cing c6 thé duge ding quen thude trong ving. Nhu vay vdn rit nghé nghiép thuge hai loai (2) va (3) néu wen. ‘Trude khi di vao khao sat lop tir chi nghé ctia cu dan ving bién, cu thé 1a nghé danh ca, lam nude mam va lam mudi, chiing tdi sé khai quat vé vén tir vung chi nghé cia cu din noi day, dé thay duge mi quan hé tir vung chi nghé trong phurong ngit Nghé Tinh vé dac diém céu tao - ngit nghia, cach thie dinh danh goi tén ede tir nay. 1.3. Nghé bién va vén tit chi nghé bién cia cur dan Nghé An 1.3.1. Vai nét vé nghé bién & Nghé An Bo bién Nghé An kéo dai trén 82 km doc theo 3 huyén Quynh Luu, Nghi Léc, Dién Chau va thj x4 Cita Lo. Bién Nghé An mang day du tinh chat ving bién Vinh Bac B6, trit Iugng cing nhu kha nang khai thie hai san chiu nh hudng rit In vio hai mia gié thinh hanh: gid mda Dong Bic va gid mia Dong Nam, tgo ra hai mia vy khai thée hai sin chinh trong nim la vu c& Bic va vu cd Nam. Véi nguén hai san phong phil, nghé danh bit ca @ Nghé An ngay cang phat trién manh, cing véi 46 kéo theo sy phat trién cia nghé lam nude va nghé lam mudi — nhimg nganh nghé truyén théng cia cu din ‘Nghé An tir bao ddi nay, Kim vat va nhung ciing diy man nding. = Véi nghé danh ca Bién Nghé An gin cac bai ca trong diém vinh Bac BO nhu Cat Ba, bai gitta vinh, bién gitta Hon Mé — Hon Mat, gan dong hai hru néng lanh nén 6 thé Khai thac duge ca dai duong di cu. Bién Nghé An c6 nhiéu loai hai sin c6 gid tr kinh té cao nhu tom, myc, ¢4 luting, ed song, cd ngtr... Theo tai ligu ciia 4Vign Hai Duong I Hai Phong [13, tr.123], trir lugng c4 bién ciia Nehg An khoang 83000 tin, kha ning khai théc cho phép 40000 — 45000 tin/naim, tri lugng 4 & viing c6 46 stu dudi 30m chiém 40%, & 46 sdu trén 30m ehiém 60%; ca ndi chiém 30%, cd day chiém 70%...c6 thé khai théc tao nguyén ligu cho ché bién xuat khau, day nhanh t6c 46 phat trién kinh té thay san ving ven bién, Ciing nhur nhiéu dia phuong trong ci nude, nghé dnb ca khéng chi danh riéng cho nhiing ngudi kam nghé ca (ngu nghigp) ma ca ngudi Lim nghé khic eiing tham gia vio vige danh eé (nhu néng nghigp, kim nghigp...). Caing theo xu hudng cia thi dai, xa hdi cing phat trién thi moi hoat dong ctia xa hi eiing ddi thay. Trong hogt dng danh bit cd cing vay, phyong tign cng céng cu thé so, truyén cu thay di theo thoi gian, tir danh ig tay dnc thong thi nay cé thé danh bat bang cae céng cy rat hién dai bang tau, thuyén Ién, G Nghé An, trén m6t phuong tién tau ca c6 thé sit dung hai dén ba nghé kai kiém nghé “cai hac nhur nghé “te xtc” thudng kiém luén nghé “lui kéo”, nghé “chyy Theo sé ligu diéu tra tau ca nim 2004 [13], tng sé tau thuyén khai thie hai sin 6 Ngh¢ An li 4020 chiée. Nhimg phuong tign danh bat thuan Igi gidp cu dan Nghé An tir danh bit duge loai cd nhé gin ba dén hing logi ca to dénh bit xa bi, va tir dinh bit ngin ngdy nay 6 thé di dai i san vi nhiéu tén goi va nhigu ngay, san phim thu duge ki hang trim loai cach cl n thanh cdc m6n an khéc nhau. ~ Voi nghé kim nuée mim ‘Trong cac cdch ché bién tir sin phim duge danh bat tir bién thi ta phai nhc ti quy tinh Lim nuée mim, mét sin phim duge lim tir tm tép, cd bién... Nude mim [i gia vi khong thé thiéu trong bita n cia ngudi Viét, Da tir lau cdc gia dinh Viét Nam da quen ding nude mim dé ché bién thire in mang huong vi riéng, vi vay, chén nude mim ngay cing déng vai tro quan trong khéng thé thiéu trong bita com than mat 4m cting cua gia dinh. G Nghé An, dac biét trong nhimg ngay tét, cdc logi nude mim thyong higu ndi tiéng tir 25bao doi nhur Van Phin (Dién Chau), Phi Loi ~ Quynh Di (Quynh Luu), Nghi Hai (Ctra Ld)... khong chi lam dm di huong vj cdc mén n cb trayén ma con duge ngudi dan ding lam qua biéu, ting ngudi than nhu thé dic san rat riéng cla ving qué “An séng, ndi gid”. Muén san xuat duge nude mim ngon thi khau chon ca rat quan trong, nhing con ca tuoi, ngon thi huong vi nuée mim cing dim da. Ca ding dé lam mim ngudi din Nghé An ua chung chi yéu la ca com, cd trong den, cd trich... Thong thuéng mét ta ca cho khoang 25 cin mudi tn déu cho vao 6 bé, ric thém mét lép mudi méng Lat vi nia lén trén, din dé va day nap 6 bé (ang bang gd hoc chum sanh). Théi gian ngim w kéo dai tir 9 — 12 thang, trong thai gian ngam W, nuée dau né chay ra ba con hig lay dé pha ché nuée cud mam cing voi thinh, vimg vang, mat mia thing... Kt ing 1 ndu an, dyng cy nau nude mam la cai bung hoa cai ndi ln bang dng, khéng duge dét Iva to ma lira Tie nao citing chay nhé trong 10, Nuée mim sau khi duge nu thi phan loai theo 46 dam. Nghé ché bién va san xudt nude mim gin lién voi nghé danh bat cé bien. Ciing giéng nhu nghé danh ca, ngudi lam nghé nude mim cing dan siing tao ra cho minh nhiing céng cy mudi mim (cd) hién dai hon va quy trinh lam ra nuée mam efing nhanh hon. ~- Nghé kim mudi (lim ngi hay con goi la diém nghigp) Ciing gidng nhur nghé lam nude mim, nghé mudi gin lién voi nghé danh bat ca va ca hai déu khéng tach roi voi bién, Nude bien li nguyén ligu ién ca, lam nude mim. Cho dé Lam mudi con mudi lai li nguyén liu dé ché nén cé thé néi dan cd, lam nude mim va sn xuét mudi khéng tich roi nhau, Nghé kim mudi da cé tir bao di nay béi mudi khong chi gin véi nghé ca, ché bién nude mim ma trudc hét vi né khéng thé thiéu trong méi bit an cua mdi con ngudi. Mudi cé vai trd quan trong gidng nhwr con nguisi khéng thé thiéu nude vay. 26San xudt mudi la nghé truyén théng lau doi ctia tinh Nghé An. V6i dién tich 820 ha, bé bién trai dai, mdi nim Nghé An san xuat khoang 80 ngan tan san pham va 14 m6t trong nhiing dia phuong cé dign tich san xuat, nang suat, san long mudi Jén nhat mién Bac. Nghé im mudi da thu hit hing ngan lao dong, khoang 7000 — 8000 ngudi tryc tiép tham gia san xuat. Nghé Lam mudi di c6 tir rat lau, khéng ai con nhé dén nguén géc, trade day nguii ta goi 1a ndu mudi, dé 1a mét nghé rit thé so, don gian chi gdm hai bude long nude khat (nude min) va ndu mudi, thé nhung do cudc séng ngay cang hign dai nén ngudi ta da tig bude cai tién dan cae céng cu va quy trinh lam mudi sao cho c6 ning suit cao hon. Va tir cng cu thé so dé, ngudi ta da tién Ién bude hign dai hon do 1a tir hogt dong ndu mudi dén sir dung énh nang trdi dé lam ra mudi, BS chinh fd bude chuyén ding ké cua ngudi dan kam Nghé danh bat cd, nghé Lam nude mam, nghé am mudi 1a nhing nghé bién truyén théng cua cu dan Nghé An. Ba nganh nghé cé tén goi chung la chi gitra chung cé sy tic déng qua Iai lin nhau va von tir ctia ba nghé tro thanh v6n tir chung - nghé bién. V6i sy ddi dao cita nguén thiiy hai san, voi sy da dang cia hoat déng sin xuat, ché bién sin phim trong nghé, hién thye nghé bién dé da Kim cho bite tranh tir ngit chi nghé bién cia cu din Nghé An ngay cang phong phi va da dang, Tién hanh khao sat v6n tir chi nghé bién ca cu din bién Nghé An, ching tdi mong muén gép mét phin bé nhé ciia minh vao vige gin gitt nhitng gid tri ve ngén ngit va van héa ma cha dng dé Iai, noi manh dat ma khéng may durge thién nhién wu dai nay. 1.3.2, Vin dé khéo sét tie ngit chi nghé bic gh¢ An Nhu da néi, bite tranh tir ngit chi nghé bién Nghé An da dang, phong é pho, chinh sy da dang ay nén van dé khao sat, tim hiéu dic diém tir ngit chi nghé bién cia cur din Nghé An khéng phai la viée don gian. Su phong phi dy true hét thé hign & thé gidi hign thye muén mau cia sin phim nghé danh bat ca voi hang trim logi tom ca, hing tram tén goi khic 27nhau. Vige str dung cde céng cu, phuong tién, quy trinh, hoat dong cing da dang, tir nhimg phuong phép thi céng truyén théng, thé so dén cde phuong tign may méc hién dai. Diéu dé con thé hign 6 cach goi tén déi tong, cing mét ddi twong nhung ¢6 nhigu tén goi khae nhau, Vi dy: cing 1a con ed bon nhung c6 xa lai goi la ed thén bon; hay e4 bong nhung c6 noi goi la ca thoi 1di; ed Lam tinh cd noi goi la e@ Him thong; hay ciing m6t gidng cA nhung lai cé su thay ddi tén oi theo qua trinh trudng thanh eda nd, nhur ed 1a In Tén goi Ia ed lw8i bd; ed di lon Ién goi Li e& 6p, e& dp lin len goi la ed xée; e4 gach lin lén goi la cé 6c nganh; e4 com hic nho goi li ed com ké, dén dé to nhat goi ld ca com troe, 4 dgo lon lén goi Id ed d6i, ca d6i Ion len goi li ed tr6; ed dd in len goi Ki 4 Kinh; ef dgo lon ln goi fi ed Web; ed trie trie én Ién goi la ed eo; céich goi tén cdn phy thude vao mila dinh bat nhu rude danh vao cdc thang 4, 5, 6, 7 goi la ruée mia cdn dinh vao cac thang khac goi 1a rude gudi; nhiéu déi tuong rat giéng nhau dé nham Lin nhu ca dau trao gin gidng ca nang dao, cd dign gin gidng ea doi, ca trich gin gidng ca ve béi dén ndi din Nghé c6 cau ca: Ban ngay danh cA ve boi Démvé trich cd Him Oi hoi Lam! Bén canh do, do quy trinh danh bat, sin xuat c6 su khae nhau gitta cic dia phuong trong tinh nén vin tir chi nghé bién ciing tris nén phong phi. Vi dy nhu cu din Quynh Luu cht yéu danh bat, khai thie ca noi, Ii danh bat truyén thong cia ho li nghé Idi vay, v6, chup, edu; 6 Dién Chau chit yéu lai 1a nghé khai thac cd day nén da sé tau thuyén lim nghé Indi kéo, mot sé it Lim nghé Iuéi manb, xm, ré; Nghi Loc lai khai théc hai sn rat dic trung bing nghé te xtc... Hay trong quy trinh am nude mim, cu din Quynh Luu thudng ngam ti ca bang chum sanh, cur din Dién Chau lai sir dung ang gé vang tam. Qua nhiing biéu hign trén chimg to vige tim hiéu va khao sat tat ca nhiing tir lién quan dén tir chi nghé bién cia cu dan Nghé An la didu khong 28d&. Ching t0i da cé ging khao sat thu thip bude dau 1a nhiing tir mang tinh thong dung. Phuong thie chi yéu ctia chting t6i 6 day Ii “tai nghe, mit thay”, tuy nhién, cing c6 nhiéu déi tugng Iai dugc tiép can gidn tiép qua miéu ta cua nhan dan nén rat khé dé xdc dinh 46 chinh x4c. Vi vay, day chi lA két qua bude dau, can phai cé thoi gian va hd tro nhicu hon nita dé tap hop, miéu ta tir chi nghé cia cu dan ving bién Nghé An mét cach chinh xac va day du. 1.4. Tiéu két chwong I Dé lam co s6 ly thuyét cho viée sé phan tich miéu ta dae diém tir ngir nghé bién Nghé An trén céc mit khae nhau 6 chuong 2 va 3, trong chuong 1 ching t6i da lan lvot trinh bay 3 ndi dung nhim xac dinh cdc khai nigém co so ‘va nhimg van dé thye tién ciia nghé va dja ban diéu tra nghién ciru. Dé la cic in d& va khdi nigm 6 lién quan 1a: ng6n ngtr din te va phuong ngit; phuong ngir x4 h6i va 1ép tir nghé nghigp; nghé bién va vin tir nghé bién ciia curdan Nghé An, Cc néi dung di trinh bay cho thay tir ngit nghé bién cé nhiéu lép loai, chiing c6 quan hé ch§t ché véi tir toan din va tir dia phuong. vige khio sit migu ta de diém tir ngit chi nghé bién Nghé An khéng chi cho thay bite tranh tir ngir nghé bién — mét trong cde nghé truyén thong lau doi ctia cu din Nghé An ma qua d6 con c6 thé gop phan lam ro méi quan hé gitta cde l6p tir vung trong hé théng vén tir tiéng Viet, vira théng nhat vita da dang. Chinh vi thé, Iujn van thye hign phan tich migu ta de diém tir ngtr nghé bién cia mgt ving trén cde mat khac nhau sé chi ra duge dae diém riéng e6 tinh chat noi b6 cia l6p tir nay ~ tir ngir nghé nghigp, trong mt khu vue ~ phuong ngir Nghé Tinh, nhung sé khong nim ngoai nhimg nguyén tie co bin ciia vige phan tich miéu ta dic diém cia von tir tiéng Vigt ndi chung. 29Chicong 2 DAC DIEM VON TU CHI NGHE BIEN CUA CU'DAN NGHE AN 2.1. Vén tie chi nghé bién cia cw dan Nghé An - xét vé phuong dién phan nh Tir chi nghé la két qua sang tao, tich lity vé ng6n ngit cua nhén dan lao dong trong qué trinh san xuat cia mt nghé nao d6 dé chi toan bG nhimg hoat déng, cng cu, san phim ctia mét nghé nhat dinh. Tir chi nghé vira mang tinh dc trung cia nghé vira mang du dn, tiéng néi cua mét ving dia phuong, lai vira 1a nhimg yéu 16 cé kha ning tham gia vio vén tir toan din cing véi qué trinh mé rong, phat trién cia nghé trong sy phat trién ciia xd hi. Nghé danh cd, lim mudi, Kim nuée mim ma ching ti dang tién hanh diéu tra, khéo st ngén ngit la nhiing nghé tuy vat va nhung dé 1a nhing nghé Ién cé tinh truyén théng Miu dai nhat, vi thé né gép phan lam gidu cho qué huong, dat nude cing nhu lam gidu vén tir vung ting Viét. Dusi day 1a bang 2.1 thé hign két qua khao sat bude dau vé vén tir vung chi nghé cia cu nh Nghé At dan ving bién Bang 2.1. Vén tir vyng chi nghé bién cia cur dan ving bién tinh Nghé An ar Chi céng ev, [Chi quy tinh] Chi sin phim] Téng Nehé-~~___ | phuong tign | hoat dong Nehé ci 236 (33.38% | 41 (5.80% — | 430 (60.82% | 707 (74,0%) Nehé lam nude | 58(37.90% | 55 (35.94%; | 40 (26.16%) | 153 (161%) mim Nehé lam mudi | 42 (44.21%) | 32 (33,68%) | 21 (22.11%) | 95 9,9%) Tong 336 (35.2%) | 128 (13.4%) | 491 G14%) [955 (100%) va kim Qua théng ké ta thy ring vin tir chi nghé cd, Lim nue mudi tuong déi phong phi va da dang, biéu hin cy thé qua tir chi cong cy, phuong tién, tir chi quy trinh hoat déng, tir chi sin phim véi ting sé tir diéu tra 1a 955 tir, Tuy nhién con sé nay van chua phan anh day du tir chi nghé sovai thye té. CI ng han, cdc loai cé 6 trong long bién thi ta khng thé nio biét hét duge tén goi ctia ching, m6t sé loai dinh bat duge nhung chinh ban than ngudi dan ving bién ciing khong 3 tén goi ciia ching. Cdn ede tir chi cong cu, quy trinh sin xudt ma ching t6i théng ké 6 day chu yéu 1a nhiing tir thong dung, hon nita ngoai phuong thire digu tra tryc tiép “tai nghe mit thay” con nhiéu déi trong duge tiép cn gidn tiép qua miéu té cla nhin dan nén sw phan ‘inh c6 thé chua that su chinh xée va day dit Qua ede tir thing ké duge, ta thay tir ngi chi nghé c6 ndi dung phan nh hep, tap trung & 3 mang hign thye han anh Li cong cu phuong tign, quy trinh hoat ddng va san phim. Nguyén nhan co ban la do von tir dy gin lién vi nhimng dic trung riéng cua nghe truyén thong. Vi thé lép tir nay mang néi dung phan anh hep, chi yéu chi quen ding voi ngudi trong nghé, trong ving. Khi ta goi lwéi ving, lu6i v6, lnéi rit, Iw6i rang... r rang 1a rat khé hiéu v6i ngudi ngoai nghé. Hay ngudi ngoai nghé cé thé biét cd chéo, e4 chinh nhung khé phan biét duge cA chéo com, cé chio 6, ca chao khoai, ea chao tring, ea chinh com, ca chinh hoa, ca chinh xuong, ci chinh miu... Ddi véi ngudi lim nghé mudi thi rat quen véi cde loai mudi nhung ching ta khé biét duge déu la mudi nam, dau la mudi nom... Voi noi dung phan anh hep nhu thé nén hoat dong ngén ngit clia nd trong giao tiép cing han ché, tiy thuéc vao pham vi dia li va déi tugng sir dung. Song vi von tir nay phan anh dic trung ciia nghé, gin véi doi séng ciia nhing ngudi lim nghé nén ching da phn anh mot nét van héa riéng ciia cu dn bién. Trong ting s6 955 tir théng ké duge thi vén tir chi nghé ca chiém sé vGi 707 ti, lung I6n nh: chiém 74 % vén tir chung nghé bién, Trude hét, didu nay xudt phat tir nguyén nhan co ban [i do su phong phii cia déi tuong goi tén. San phim danh bit tir bién phong phd va da dang vi thé ma cé nhiéu tén goi, thm chi la nhiu cach goi khac nhau gitta cic ving mién, theo céch tri nhan, phan cat déi tugng khic nhau, Vi dy nhur mot loai tom nhung leic6 tom sit den, tom sit dé: cling mt loai ghe nhung 6 Quynh Luu goi ghe héa, 6 Dign Chau va Nghi Léc goi la ghe 6, ghe lira; cling mt loai cd nhung khi nhé goi 1a e& dd, hoi Ion m6t chit goi ed den tai, phat trién dén 46 1én nat goi la c& xde... Chinh vi su ddi dao, da dang vé sé long san phim véi nhiing dae digm, moi trudng séng, kha nang thich nghi Khe nhau nén ddi hoi ngu dan phai sang tao ra nhiéu cong cu, phuong tién voi nhiéu quy trinh hoat déng khac nhau dé dem lai higu qua danh bat cao nhat. Vi du nhu dé danh bat ca nho, an ndi (nhu c4 com, c4 Kién,...) nguii ta ding Idi te, Khi dinh bat c4 to ho lai ding I4i ré bay; hay moi logi cong cy, phuong tign gin lién véi tén goi mét loai sin phim bién nhu hréi mye, luni ca chao, luéi 4 bon, luéi ca déi, lui te rude... gin lién voi cde quy trinh nhur buéng lwéi, budng edu, dd ed, dd mye... Do d6 vin tir chi nghé ed ¢6 xu huréng ting len. Ngoai nguyén nhan co ban dé thi sy da dang, phong phit ciia tir chi nghé ca con phan anh mOt thye té nghé ca 1a nghé co ban nhat trong ba nghé. Hau hét doi séng cua cu dan bién déu dua chi yéu vao nghé danh ca, con nghé lam mudi va kim nude mim thi chi xuat hign & mot sé lang nghé, khong mang tinh chat pho bién nhur nghé dinh ca. Nghé danh ca ding théi ciing la nghé lam co sé cho nghé lam nude mim va lim mudi. Co san phim cia nghé danh ca méi co nguyén ligu dé Lam nude mam, va nghé mudi cing chit yéu ding cho hoat déng ché bién san phdm tir nghé danh ca. Ba nghé cé méi ca quan hé gin bé, chit ché véi nhau nhung ng! la nghé chi dao cia cu dan bié Nhiing nguyén nhan trén da khién cho von tir vung chi nghé ca chiém sé lugng Ién nhat trong ba nghé. Vén tir vung chi nghé ca, nghé lim nude mim, nghé kam mudi la cong thudng xuyén cla cu dan bién, gop phan lim cho phuong ngit Lop tir thém qua nim thing, cu giao Nghé Tinh ndi rigng, ngén ngir Vigt néi chung ngay edng thém vung nay nhu la mét Ie su da duge bé sung, bi dic bigt la khi nghé truyén thong duge ap dung khoa hge eng nghé v6i nhiing phuong tién, ki thudt hién dai thi vén tir s@ cang duge mé rong.2.2. Vén tir chi nghé bién cita cw din Nghé An - xét vé cdu tao Két qua khao sat bude dau, ching ti thu thip duge von tir chi nghé bin ca cur din huyén bién Nghé An vé mat sé luong tir ngit cia ba nghé thé hign qua bang 2.2 sau, Bang 2.2. Vén tir nghé bién cia cu din bién Nghé An phan theo ciu tao thu g (do tau duge ding bing g6 nén goi la tin 6) Thuyén + nan > thuyén nan (do thuyén dan bing tre nira ) ‘Thuyén + dinh + thuyén dinh (do mai thuyén nhon nhur hinh chiée inh) Thuyén + budm — thuyén budm (do thuyén sir dung budm Igi dung stre gid dé chay ) Tau + sit > thu sit (do tau Lim bing sit) Ca + sao - e& sao (do cd c6 hinh dang gidng edi sao nim cénh) + Nghé lim nue mim: man (do duge cit ra tir tim vai man dé day mde mim Vai + man > vi nén goi li vai min) Nude + mudi + nude mudi (do nude cé pha mudi dé ta0 d6 man) + Nghé lam mudi: Cai + théu > edi théu (yéu t6 phy chi ludi, hinh dang giéng ludi xéng nhung nhé hon) Cai + bau + edi bau (Do duge lam tir qua bau khé ding dé mic nuée nén goi la cai bau) Bat + nha > bat nhya ( Do bat duge lam tir chat ligu fa nha ) = Tit ghép danh + tinh (s6 lugng rét nhiéu) Cong + den + Cong den (do dic diém mai cé mau den nén goi la cong den) Mure + dai + Mu dai (la loai mute lén nhait khi phot kh)Ghe + xanh + Ghe xanh (dura vao dic diém ghe c6 mai mau xanh nén goi Ia ghe xanh) Ca + nhdm + Ca nhaim (do da c4 c6 die diém la nhim) Mudi + chat + Mudi chat (dinh danh dia vao vi ctia mudi cé vi chat nén goi la mudi chat) Rude + hoi + Rude héi (dinh danh dya vio dic tung ca rude ¢6 mui hdi (nding mii nhung khéng phai rude hong) Rude + inh + Rude inh (dua vao dic diém mii eta rude chi rude da bi hong) Ruédc + chua + Rude chua (c6 mii vi dac trung li chua nén goi li rude chua) Nude mim + do + Nude mim dé (do nude c6 mau dé) Mu6i + sach + Mudi sach (do mudi da duge phan loai) Bén canh cdc loai tir ghép c6 cdu tao phé bién theo 2 kiéu cdu tric nh trén, chiém sé Iwong kha phd bién thi riéng & nghé lam mudi va lim nude mim, mé hin edu tgo tir con c6 thém loai “dng tir + danh tir” va logi nay lai nhiéu hon ca. Vi du: Trang dit, wie dit, béi gid, dio muong, diy mudi, d5 nude, 46 4, chin 6, hon dit, rai cat, tit nude, tria dat, ... (nghé Lam mudi) DAnh mim, dan dé, rut nd, ném ca, chon ca, rita cd, wep mudi... (nghe im), § luong tiéng déi voi tir nghép, ching t6i théng ké duge sé Iuong lam nude ve dm tidt trong tir ghép c6 két cdu chinh phu nhw sau: ~ Loai 5 Am tiét : chi c6 m6t tir duy nhat chi nghé ca (bong dén siéu cao ap), chiém 0.15%. = Loai c6 4 am tidt: + Nghé dénh ca: C6 24 tir, chiém 3.71% vén tir ghép chinh phy trong vén tir chi nghé bién cia cu din Nghé An. Gém cae tit: béng éc mot ting,béng 6c hai ting, lw6i ring cai tién, li v6 hai sido, lui v6 ba sao, lusi vo bon sao, dinh hinh chit chi, cd bac mé chi, cd bac md dao, ca bon day vit y, c4 chai kiic ka, c4 den tai den, ca den tai tring, cd dém chach cA bon sua v: hoa, ca dém chach tron, ca hé vi tring, ca hé vi ving, ca lo dao cau, cd néc da ding, 4 thimg sua vay, ed thimg day vy, ¢4 ve nan ni, e4 x6e khong ru, + Nghé lam mudi: Khong c6 tir ghép nao cé 4 am tiét + Nghé kim nude mim: C6 9 tir (chiém 10.84%. Gém c mim dau né, nude mim diu nd, nude mim ha thé, nude mim loai mot, nude c tir: nue mim loai hai, nude mim loai ba, nude mim thugng hang, nude mim nguyén chat, ldy née mim cét Nhu vay, s6 Iugng tir 5 am tiet va 4 am tiét 1a rat it trong tong so tir vyng chi nghé cia cu dan bién Nghé An, Nhitng tir 4, 5 dim tiét nhur trén chung cé cau tao léng, nghia dinh danh theo I6i migu ta, rat gan vai cau tao tia eum tir chinh phy ty do. - Loai 3 Am tiét: Ca 3 nghé cd 218 don vi, chiém 22,3% ; cu thé nhu sau + Nghé danh ed: C6 190 tit, chiém 29.37% trong vin tir vung vé nghé ca cia cur dan bién. Vi du: Ca cho com, cé biim biim, e4 chéo tring, ¢4 bon nghé, cA bac ma, cA bau bau, béng cd sii, bong bat quai, lai ré lng, Ii re Khoi, ludi ct bon, lui cd chéo, luéi dip déi, Iudi keo chdng, tom luéi cau, udn ludi cau... + Nghé m , chiém 22.05% trong vn tir chi nghé mudi Gém cae tir: bau digu nude, bau d6 nude, bau vudi nude, cai ngo mudi, hoe dong mudi, kho trir mudi, nghé Iam nai, 6 phoi mudi, éng do d6, théu nao mudi, trang tit nude, xe cu kit, mudi Hing 6, mudi nude con, mudi nude me. + Nghé nude mam: 13 tir, ch 15.66% trong von tir vung chi nghé lam nude mim. Gém céc tir: may quay ruéc, nude mim ham, nuée mudi chin, nude mudi séng, éng do d}, chop gai nén, do d6 dam, phin lo: mim dim bjt, nude mim cét, mse mim d6, nue mim lodng, nue mim tring. 40Nhin chung, sé lugng tir 3 Am tiét cing nhu 4 4m tiét trong vén tir chi nghé ia cu dan bién Nghé An la khong nhiéu. S6 tir con Igi va chiém sé lugng chu yéu 1a loai tir ghép c6 2 am tiét, Nhung di 2, 3 hay 4 am tiét thi nhiing tir ghép nay c6 dang céu tao nhur mét ym danh tir va sau tir trung tam 6 thé la danh tir chi logi hoge mét danh tir, hoge mot dong tir hoge mot tinh tr...han dinh chi tinh chit, die diém ca déi tung duge thé hign. Vi du: Ca + née + hoa (dinh danh dua vio die diém ngoai hinh cita ca ¢6 hoa), ed trong com (dinh danh da vao dc diém hin ding nhé cia cé), e& trich bau (dinh danh dya vao dic diém hinh dang bung to, bau)... Yéu t6 han dinh dimg sau danh tir c6 nghia chuyén chi de diém thude tinh cia loai, e6 tae dung han dinh nghia, phan bigt nghia mot céch cy thé dé dinh danh mot cdch 10 ring tén goi cita cae d6i trong duge dé cdp. Khong goi tén m6t cach chung chung, e6 duge nghia cu thé cia yéu t6 ma ngot phip truyén théng hay goi 1a nhin vao yéu 16 nay ta sé phan biét duoc mét cach rach roi cac d4i tuong. Qua cach goi tén nhu vay ta ciing thily duge phin nao cach phan anh hién thye bing tén goi ciia chi nhdn sing tao va chii nhan sir dung ng6n nga. Vi du Trong tir ghép chinh phu, ring tir chi cng cu ching t6i thy cé nhimg loai tir ghép goi tén déi tung theo dic trung phan anh sau: - Kiéu tir ghép chinh phu goi tén céng cu theo chat ligu: Ladi cuse, lwéi di, lw6i nilon, - Kiéu tir ghép chinh phy goi tén céng cy theo tinh chat hoat déng: Laréi ré, ludi ring, lnsi keo, Indi rit, Indi v6. - Kiéu tir ghép chinh phy goi tén cng cu theo déi tuong duge danh bit: Lindi ghe, ludi gang, lu6i chéo, luéi mye... - Kiéu tir ghép chinh phu goi tén theo dc diém hinh ding: thuyén thoi, thuyén réng, thuyén dinh, ... - Kiéu tir ghép chinh phy goi tén theo dic diém cau tao: rao mot day, rao nhiéu day, bong 6c mt ting, béng dc hai tng. 41- Kigu tir ghép chinh phu goi tén theo dc diém kich thude: née ny, née ny, lai mot, Idi nim, 14i musi... ~ Kiéu tir ghép chinh phy goi tén theo mdi truéng danh bat: Idi ré Ing, lai ré khoi, lui rit Kong, Indi rit khoi, Néu xét cde tir ghép chi nghé cia cu dan bién Nghé An vé ngudn goc cae thanh 16 cu tao, chting tdi thay c6 cde kiéu két hop sau: Néu goi A 1a yéu t6 c6 nghia trong ngén ngit toin dan, B la yéu té phuong ngit ta c6 cae kiéu két hgp tao tir nhu sau: COng thite 1: A+ B... FAB Vi du: Ca + cu + ea cu (nghé danh cd) Mam + dim + mam dm (nghé lam nude mim) Xe + cu kit > xe cu kit (nghé kim mudi) Céng thite 2: BtA + B.A (B 1a yéu t6 phuong ngit, A la yéu t6 toan dan) Rude + chua + rude chua Rim + nude + rim nude Gily + mudi > Cong thite 3: A+ AAA Day 1a nhiing tir ma ca hai yéu t6 déu duge ding trong ng6n ngé toan dan, nhung A.A véi tur cach la tir thi chi thay trong phuong nga. Vi du: Myc + sim + mye sim Myc + la > mye 1a Chto + li + cho Iai Myce + trung + mye trung.. Céng thie 4: B+ B 4 B.B (ca hai yéu t6 cé tinh chi Vi du: Gia + rude > Nao + mdi ngo méi Rong + bo > rong bo. 42Digu + gidt + digu git Ching ta biét ring, ng6n ngi vé ban chat cdu tao li mang tinh vO doan, nhung mite d6 v6 doan khéng nh nhau. Thudng loai tir lay m6 phong am thanh mang tinh vo dodn thap nhdt. Nhung tir chi nghé ctia cu dan ving bién la khong c6 tir lay, chi c6 yéu t6 phy la lay, nhu: Ca tric trac, ef rit ri, ¢4 Ho lao... Li do chinh cia dae diém nay la do déi tugng duye goi tén. Nghé sin xuat, tir céng cy dén thao thae, cde cong doan hoat déng san xuat clia nghé déu mang tinh cy thé, 6 sy phan bit, tich bach cho nén tir chi nghé 18 loai tir tryc tiép phyc vu cho céng vige san xuat, nén tinh cy thé, xac thyc trong ngén ngit li mét yéu cdu wu tién ctia vige dat ten. Nén khée v6i cdc logi tir trong ng6n ngir toan dan, Iép tir phan nghia ctia cu din nghé bién cé sé lugng cao nhat, Déi chiéu tir thu thép duge véi tir ton din duge phan Anh trong tir dién tiéng Vigt, két qua cho thay: Cung la loai tir phan anh nghé nghiép, xét tén goi theo pham vi phan anh no, ta cing thay sé lugng tir duoc ding trong doi s6ng thye té cia phuong ngir la kha phong phi, tuy nhién, sd lrgng tir nghé nghigp diéu tra thu thp duge phan anh vao tir dién a khong nhiéu (khi ching ti thu hep dign diéu tra khao sat chi trong mét tinh). Digu dé cho thay, hoat dong giao tigp hing ngay dién ra trong thye té v6 cling da dang trong khi dé vén tir thu thép duge trong tir dién chi phin anh duge bg phan tir vung ding phé bién trong x héi. Vi thé, b6 phan tir vung nghé nghigp cé mat trong tir dién chiém mt ti Ig Khong Ién. Va dé thay durge bite tranh ngén ngit xa hi phong phi, da dang, da mau sfc can phai cé thém cac cudn tir dién phuong ngit, ti dién ny hig, Qua qua trinh tra, c6 mot diéu ching 161 khng dinh duge li nhiing cach goi, céch dinh danh cia tir chi nghé nghigp la sw phan anh hign thye va cuge séng mang dim dau dn chi quan cia con ngudi khi str dung ng6n ngit. D6 Ii qua trinh diic rit kinh nghigm trong lao dng sin xuit eta eur dain ving chai luéi, fa nhiing théi quen, nép nghi, ban sic tu duy van héa, Nhiing nét dj 43bigt ca tir chi nghé so voi ngén ngit toan din khiing dinh thém sw phong phii lia von tir tiéng Vigt. 2.3. Nguén géc, thanh phan cdc loai tir chi nghé bién cia cw dén Nghé An Do nhu cau ki thuat san xudt ngay ngay cang cao va doi séng xa hdi ngay cing phat trién, do vay, tir ngir chi nghé cling thay d4i theo. Chinh vi thé khao sat nghién ciru nguén géc cua tir chi nghé la m6t digu khong miy dé dang, mic dii vin biét bat cir mt sw vat hign tugng nio trong doi séng xa hoi ciing cé nguén géc riéng cia n6. Tim hiéu ngudn géc cua tir chi nghé 6 mot dia phuong 1a mét diéu tuy khé nhung can thiét. Nghién ctru ngudn géc cita tir ngit dé thay due mdi quan hé qua lai gitta ng6n ngit (cu thé la tir ngit nghé nghi¢p) voi xa hdi, Tim hiéu von tir chi nghé & day, chting toi cho ring dai da sé cde tir ngit déu ra di tir hic khoi nguyén cla nghé. Trong qué trinh van dap theo thi gian. Nhung trong qua dong, tir chi nghé eting duge ching t0i thy ttr chi nghé e6 hai xu hudng sau diy xiy ra: - Thir nhit: Xu huéng xuat hign thém mét sé tir ngit méi bd sung vao vén tir c6 sin cia nghé. Sér di xuat hién xu huéng nay bai nhu cau ciia x4 hd, nhu edu tigu diing, str phat trién ciia khoa hoc k¥ thudt, mér rng kinh 18, giao luru va hoi nhap...nén tén goi do dé ma da dang hon. ~ Thir hai: Xu hudg trigt tigu hoa mét s6 tir ngie. Co so cla xu hudng nay [a do su phat triém, nhan thire ctia x8 hi va su phat triém khoa hoc k¥ thudt..Xu hudng ndy khong phé bién trong cde nghé ciia cw din bién Nghé Ih chat An. Bai vi, cde nghé ma chting t6i di khao sat li nhimg nghé mang truyén théng. Do vay, cac tén goi phin nao gitt nguyén tinh chat truyén théng dy. Déng thai, do su tiép cn véi khoa hoc céng nghé cn it nén cdc nghé truyén théng nay van chua phat trién theo hudng chuyén nghigp va hién dai ma vin cén thi céng. Cac céng cu phan Ién van con a thé so va cha yéu dua vao site lao dong cia con nguai. Vi thé cae tir chi nghé thi cng truyén théng van t6n tai, 44Nhin chung, cdc tir chi nghé bién & Nghé An ma ching t6i didu tra, cu thé 1a @ ba nghé (danh cd, lam mudi, Lam nude mim) déu ton tai ben ving qua thi gian. Nghia la, tr khi ra déi ngudi ta goi nhu thé nao thi dén nay van duoc goi nhu thé. Xét vé nguén géc thanh phan cau tao cac tir chi nghé bién cia cu din Nghé An, ching t6i nhan thay tir chi nghé c6 thanh phan cau tao rit da dang. 2.3.1. Tit chi nghé bién la tie thuan Vige “Tir thudn Vigt” 1d mOt khai niém chua duge hiéu théng nhat trong gidi nghién ctru. Néu cho ring tir thudn Viét la nhiing tir do ngudi Viet tao ra va sir dung thi cdch hiéu nay khéng chinh xac vé khoa hoc (vi ng6n ngir cé trude, Khai nigm dan tc ¢6 sau, nhiéu din toe Nam A, trong 46 ¢6 Viét truée day cing néi mét thir tiéng), déng thoi trong thyc té cing khong cé cin ctr dé xe inh dau [a tir thuan Viet, Xu huéng chung hign nay cho ring, ngoai nhiing tir cé thé fe dinh Ia tiéng Viét vay muon cua tiéng Han va cdc ngén ngir An — Au, tat ca céc trrimg hgp cdn lai thuémg duge goi la tir thudin Viét. Nhu vay, tir thudn Viet duge quan nigm ki nhiing tir ngudi Vigt ding quen thuge, dé hiéu. Tir thuan Viét thudng tring voi bé phan tir vung géc ciia tiéng Viét, ching biéu thi nhing sy vat, hién tugng co ban nhat, tn tai tir rat Iau dai. Tir thuan Vigt ob mOt bo phan khd ldn cde tir e6 su tuong ting véi ting Mudng, Tay ~ Thai, M6n — Khome. Nhu vay, theo cach hiéu trén thi vige khao sat tim hiéu von tir thuan Vigt cing gip khdng it khé khin, boi cé nhing tir ngudi Vigt ding quen thude, d8 higu nhung d6 lai li nhiing tir vay mugn da duge Vigt héa. 6 diy, khi khdo sat tir chi nghé bién ctia cu dan Nghé An vé nguén gée, ching t6i cing dya vao cich nhdn dign eg ban dy (phuong phap logi tt: trir nhiing tir c6 ngudn géc vay muon tir tiéng Han va An — Au, can lai [a tir thudn Viét), Doi véi nghé dinh cd, qua khdo sat, ching ti thong ké duge 696 tir thuan 45Viét trén tong sé 707 tir, chiém 98.45%.; nghé lam mudi va lam nude mim, 100% a ti thudn Viet Nhu vay trong von tir chi nghé bién clia cu din Nghé An, tir thuan Viet chiém mét ti 18 cao, gan tuyét déi (trong khi vén tir thuan Viét trong tiéng Viét tir chi chiém chua day 40%). Nguyén nhan co ban la do von tir chi nghé bién mang dic trung nganh nghé thi: cong truyén théng lau doi cla cha 6ng, né ra adi khi chua c¢ sy tic dng manh mé cia tiéng Han, nghé nay ciing nh cu dan lim nghé bién it chju su téc d6ng cila cdc yéu t6 Han Viét va yéu t6 géc An —Au. Théi quen sinh hoat, giao tiép gin bé déng khung trong lang nghé a thir v6 hinh lim cho vén tir nghé bién it c6 sy tiép nhan don vi mdi. Khi ma tiéng Han bat dau c6 sy tic dng manh dén tieng Viét, khi khoa hoc ki thudt ngay cing phat trién véi nhimg cong cu, phurong tign hign dai thi vige giao uu ngén ngir voi qua trinh vay muon tir ctia cdc ngén ngit khac Li mot tdt yeu, Song do nghé bién vGi nhimg dac riéng cia nganh nghé trayén thong ludn mang tinh 6n dinh, bén vitng, it chiu su chi phéi, tac déng ciia lich sit x4 ‘nén co ban von tir van duge huu gitt, it xay ra hién tung vay mugn tir ngit. Thue té trén cing khiing dinh 13 hon lp tir chi nghé bién cia cu din Nghé An Ia én quy ciia ban sic van héa truyén théng, thé hign tinh than din téc, vi thé cin duge luu gitt va phuc hdi, dic biét Li trong thdi dai ngay nay, true xu thé céng nghigp héa, hin dai héa nhur vii bao da cé nhiéu nghé thi Ong truyén thong mat di, kéo theo nguy co bién mat cua tir nghé nghiép. Dé chinh a biéu hign tinh than, y thie gitr gin su trong sing cia tiéng Viét. 2.3.2. Tie vay mugn Vay mugn tir vung 1a hién tugng phd bién cla moi ngén ng. Bai “cing nhu cae nén van héa, cae ngén ngir it khi ty ching da day du”, “nhu cau giao luu da khién cho nhiing ngudi néi mOt ngén ngir nio dé tigp xtc tryc tiép hay gidn tiép voi nhimg ngudi néi nhimg ngon ngir lan cén hay e6 wu thé vé mat ‘van héa. Sy giao hru cé thé cé tinh chat hitu nghi hay thi dich. Né cé thé dién 46ra trén binh dign binh thudng cita nhimg quan hg kinh doanh hay buén bin, hode c6 thé la mOt sy vay mugn hay trao déi nhiing gid tri tinh than, nghé thudt, khoa hgc, t6n giao.” (Ed. Sapir). Tiéng Viét cing khdng nim ngoai quy luat do. Khéng thé khéng thira nhan ring, sy tiép nhan c6 sing loc ctia cae tir ngoai lai da tac déng tich eye dén ca sé Iwgng va chat Iugng cua tiéng Vigt, dc bigt trong thdi ki giao uu hi nhip hign nay. Tuy nhién, nhu chiing toi da dé cap dén 6 trén, trong vn tir chi nghé ma ching t6i dang diéu tra, thi sé lugng tit vay mugn tir tiéng nude ngoai la khéng nhiéu, chi cé mét it tir vay muon chi nghé danh ca. Cdn nghé lam mudi va san xudt née mam khong cé tir nao la tir vay mugn. Dieu d6 ciing dé hicu vi hai nghé nay la nghé cd truyén con mang tinh thi céng, truyén théng rit cao. Do vay, chting t6i chi néu [én két qua tién hanh khao sét duge tir ngit & nghé dainh cé. Theo nhur két qua khdo sit ctia ching 161 thi trong vén tir chi nghé danh e4 e6 11/ 707 tir 66 yéu t6 vay mugn, trong dé cé ca vay mugn tir tiéng Han va vay mugn tir cic nude phuong Tay. Cée tir vay muon tir tiéng Han, gim 4 tir: dinh vj, thuyén vién, thuyén trudng, thuyén phd. Cae tir vay mugn tir phuong Tay, gbm 7 ti: bong (thu), ea bin, (my) b§ dim, (my) ba ba, (my) 6 le, (my) diezel, v6 Ling. Nhur vay, tir vay mugn chi chiém 1.55%, mét ti nhé so véi tir ban da, Nhting tir trén cing khong duge murgn ton b, phin lén li nguisi ta ding mot yéu té c6 sin ghép voi 1 yéu t6 An Au dé goi tén mét thiét bi, cong cu moi mang tinh ky thud, S6 di 6 nghé cd e6 cae tir ngoai lai 1A vi trong qué trinh phat trigm cua nghé cé nhiéu céng cu, sin phim méi ra doi cin duge goi tén ma trong nghé danh bat cd ching ta lai can rit nhiéu cde phuong tign cdng cu, trang thiét bi hoat dng méi dé nang cao nang suat danh bit cd. Trong khi @ nude ta did kign cc trang thiét bj hoat déng chua nhiéu va chua hign dai nén khi trong 47nghé cé sir dung nhimg céng cu cé nguén géc san xudt 6 nude ngoai thi di kém véi né tir nghé nghiép cing duge mugn theo. Do nhimg san phim phai nhap tir nude ngoai vé ma chung ta chua co tén goi cho nhiing san phim 46 vi vay, nghé ca da vay muon 1 sé tir gdc An Au nhu vay Vay muon tir ngoai lai la mt nguén b6 sung tir ngi cho bat ki mot ngon ngtr nao, trong dé c6 tiéng Vigt. Tuy nhién trong giai doan hign nay, khi ma xu hudng toan clu héa dang dign ra manh mé thi vige bio vé va phat trién tiéng Vigt lai cang phai dat ra, Chui tich Hé Chi Minh ciing da thé hign quan diém vé cach tiép nhjn tir nude ngoai, dé la phai “dua vao ban thin tiéng Viét dé phat trién 1a chinh, vay mugn 1a phu, phai muon cé chimg muc... Ching ta khéng chéng mugn tiéng ngogi quéc dé lam giau cho tiéng ta day di thém, Nhung ching ta phai chéng cich mugn khéng phai Idi, mugn dén ndi bd ng ta, dén ndi quan ching khéng hiéu.” Diéu dé cang giup ching ta y thire duge ring luu gid vén tir chi nghé truyén théng néi chung, nghé bién cla cu dan Nghé An tinh hoa ctia tieng Viét, khGng dé cho n6 mat di (Pham Van Dong) 2.3.3 Thanh phan cdc lip tie chi nghé bién — xét trong quan hé véi tit wan dan va tir dja phuong di riéng chinh la “nhim bio vé va phat huy cai bin sic, cai cai gi v6 cling quy bau. Dya theo cach phan logi cic I6p tir chi nghé ma Hoang Trong Canh dua ra trong bai viét Cac l6p loai trong tir vung nghé néng 6 Nghé Tinh [ ] ching tdi cling chia tir chi nghé bién Nghé An lim 3 logi. Cach phan loai nay khOng chi xét tiéu chi vé mat x hi — pham vi ngudi ding ma con xét két hop ‘v6i tiéu chi pham vi ding vé mat ranh gidi dia ly, do vay phai d6i lap tir chi nghé véi tirtoan dan, tir dia phuong, td 2.3.3.1. Tir chi nghé bién duoc ding trong ng6n ngit toan dan ett Song song véi qué trinh giao hru h9i nh§p gitta cite quée gia 1a qué trinh giao luu gitta cic ving mién trong pham vi m6t quéc gia. Sy giao hru ay ign ra trén nhiéu phuong dién, trong dé cé sy giao hru vé mat ng6n ngit. Vi 48vay, mét sé tir ngit phuong ngit din dan duge str dung rai va tré thanh von tir ngén ngtr toin di Vén tir chi nghé bién cia cu din Nghé An cing khéng niim ngoai quy luat bién déi dy. Mc dit nghé danh ca, kim mudi va lim nuéc mim |i nhiing nghé truyén thong, nhung di song xa hdi ngay céng phat trién, nhu cau cé mot von tir twong tmg voi bite tranh xa h6i tro thinh nhu cau thudng xuyén, 6 nhur vay, con ngudsi mdi cé thé hda nhap vio cuge séng mi khdng bi tut hau vé ng6n nga, vei xu hudng dy, mot s6 tir ngit chi nghé bién cua cu din Nghé An cé thé cing véi tir chi nghé bién cdc ving khac da duge “toan din héa”. Mac di ban dau gia nhap vao vén tir toan dan cé gap nhiéu khé khan tro ngai, nhung dan dan trai qua thai gian ciing voi sy phat trién cia lich sir xa hoi, vn tir dy da duge sir dung rong rai, ta c6 thé ké dén mét sé tir ngir: ~ Nghé danh ca: tau, thuyén, ba, luéi, budm, phao, bit, dinh, phoi, cd, cd com, c4 thu, cd chim, cd mip, tom, cua, my, de, stia... = Nghé kim mudi: mudi, mudi tinh, mudi sach, ~Nghé Lim nuée mam: bé, can, chai, cho, wép, phoi, ché bién, nude mim c6t, née mim nguyén chat, nuse mim die biét... Trong cic tir chi nghé duge sir dung réng rai tron ngon ngit toan dan thi ti chi nghé ca chiém sé Iugng 1én hon so voi nghé lam mudi va lim nude mam. Nguyén nhan co ban cé thé thay dé la nghé c4 la nghé truyén théng nhung lai phé bién khap noi, sudt dai bé bién Viét Nam dai 3260 km tir Méng Cai tn Ca Mau 6 dau cing xuat hign nghé danh ca, vi vay pham vi giao thoa, dan xen cia tir nghé nghiép véi tir toan dan la khéng nho. Cdn nghé lam mu6i va Lim nude mam dung nhu mang tinh chit “ddc quyén” cia cu dan ving bién, nén tinh toan dan ctia hai nghé nay c6 phan han ché hon nghé danh ca, Khi vén tir chi nghé duge ding trong vén tir toan dan thi pham vi sir dung cia né khong edn han ché nota ma tro: nén rong rai, Lép tir niy ngiy 49cang duge bd sung, gép phin vao vige lim phong phi vin tir toin din, Bite tranh xa hoi vé mat ng6n ngit vi thé cling tro nén sinh dong va rd nét hon, 2.3.3.2 Tir chi nghé bién duge ding trong phuong ngit Vén tir cua mét ngén ngir bao chita trong né nhiéu Iép tir vung khic nhau. Noi cach khac, néu von tir la mot hé théng thi trong vin tir cla ngén ngit din t6c cé nhiéu tiéu hé théng. Xét vé pham vi sir dung, theo ranh giéi dia li, ta c6 vén tir toan dan. Néu xét theo tinh chit xa hdi ngudi ding thi ta cd vn tir nghé nghiép, von tir thuat ngit, tiéng léng...Vi vay, viée xée dinh tir nghé nghiép duge ding trong phuong ngit chi mang tinh tuong déi. Méi quan hé gitta tir nghé nghiép va tir dia phuong dign ra ty nhién trong doi sing hing ngiy. Mie dir khong tach bigt khoi phuong ngt, song tir nghé nghiép cing khéng déng nhit véi tir dia phuong. Do pham vi sir dung cola tir chi nghé c6 thé durge nhin tir phia ranh gidi dia ly, cho nén véi vén tir chi nghé bién cia cu din Nghé An, chang t6i dé cap dén van dé “tir chi nghé duoc ding trong phuong ngit”. Trong vén tir chi nghé ca, nghé lam mudi, lam nude mim c6 mét sé lugng tir khéng nh6 tré thanh tir dia phuong Nghé Tinh, ching e6 sy khie biét véi tir ton dan (va dia phuong khic), durge cOng dng ngudi Nghé Tinh quen ding. Ta c6 thé thay qua mét sé vi du: lai (lusi), méi (mudi), néc (thuyén), rude (moi ,tép), nghéu (ngao), tria (trai) BG: C4 Heo) yn. Lép tir nay cé thé da mugn trong vén tir phuong ngir hofic nguge lai née ric (nude triéu xudng), cd a (Nam cA ngit), e4 lip Ign (Nam ian vén tir chi nghé do pham vi str dung ngay cing mo rng, qua théi g thanh phuong nga Bite tranh ngén ngit theo nghia rong la bite tranh van héa. Vi vay von tir chi nghé bién duge ding trong phuong ngir cing lam ro nét ban sic vin héa cia nguisi Neh Tinh, 2.3.3.3. Tir riéng ctia nghéNguyén Thién Gidp cho ring: “ Tir ngir nghé nghiép 1a nhitng tir biéu thi nhiing céng cy, sin phdm lao dong va qué trinh sn xudt cla mt nghé ndo 46 trong xa h9i”, Song ng han dinh thém vé pham vi st dung : “Nhing tir ngit nay thudng duoc ngudi trong nghé dé biét va sit dung. Nhig ngudi khéng lam nghé ay tuy it nhicu cing cé thé biét nhimg tir nghé nghiép nhung it hode hdu nhw khéng sit dung ching.” [...] C6 thé xem nhitng tir thoa man tiéu chi nhu trén chinh 1a l6p tir riéng cla nghé. Néu dya vao quan niém trén vé khai niém tir riéng ctia nghé thi rat khé cho ngudi thu thap khao sat tir nghé nghigp. Niu 43 néi ngoai cin ciru vao noi dung eta ci c tir nay chi cong cy, hoat déng, sin phim ctia nghé duge ngudi trong nghé ding ty nhién, ching t0i edn chit ¥ pham vi diing cia logi nay thudng chi trong mot ving dia phuog rho c6 tinh thé ngtr Cling nhu xu thé chung ctia rat nhiéu I6p tir chi nghé, tir chi nghé danh ca, lam mudi, lam nude mam & Nghé An cing co mt b6 phan tir rigng nhu thé. Dé xac dinh trong vén tir chi nghé nghiép, lép tir ndo chi cé ngudi trong nghé méi hiéu, goi ching la tir riéng cua nghé, ching toi mot dua vao cim nhjn cia ban thin nhung mat khie ding phuong phap kiém tra qua di tugng li ngudi séng trong ving nhung khéng lam nghé bién, theo cach hoi nghia ede tir da lap theo danh sdch. Sau khi da khao sat diéu tra vén tir, ching ti thay ring, tir chi nghé riéng cua ic nghé nay chiém sé Iuong kha cao, 617 tir, chiém 64,6 % von tir nghe ‘n6i chung, cy thé nhu sau: = Nghé danh ca: Ting sé6 tir diéu tra durge 1a 707 tir, trong 46 s6 lugng tir riéng ctia nghé cé 478 tir (chiém 67.61%), vi dy: be thuyén, bén dée, bén Idi, bong ghe, bong mue, béng dc, cu phao, cu thic, cu treo, cau ra, cau bay, léi bge, Iai ré, 14i reo, 14i ring, Iai mit, Ii nim, i mudi, dinh ging, chio d6, ca chao khoai danh vay, danh vong, ca chao com, i, ca chao tring, ca cu cam, cd cu két, ed cu tron, ca dém chach, ca dém chach tron, cd dom chach hoa, ca dém chach tron, e4 dim géc, cd dém khoi, c4 dém lio, ca dém Jong, cd dém mu, cf dém xudi- Nghé lam mudi: Téng sé tir digu tra duge 1a 95 tir, trong dé tir chi nghé riéng c6 62 tir (chiém 65.26%, vi du: gidt, nhang, nude khat, bau digu, théu, con 6, digu giat, béi giat, gidy mudi, ram nude, mudi Hing 6, mudi nude con, mudi ude me, nude 6t, ~ Nghé lam nude mam: Tong s6 tir digu tra duge la 153 tir, trong d6 tir riéng ctia nghé c6 77 tir (chiém 50.32%), vi du: mé, bé chugp, bung, nude hang, phdm, thing, dinh quay, chuyp gai nén, chuop bdt, pha diu, mim ghe, mim dm, nude mim dau né, nude mm ha thi Nhu vay, déi chiéu tir cia ba nghé bién ching ta thiy tir ding riéng trong nghé cé sé luong, ti Ié cao, trén 60 %. Diéu nay cling cho thay mét dic diém ctia tir chi nghé 1a pham vi sir dyng rat han ché. Qua sé ligu khao sat, théng ké duge, ching t6i nhdn thay ring, déi voi nghé danh ca cia cu dan bién Nghé An, tir riéng cua nghé 1a kha lon nhung ce tir my chit yéu tip trung & mang tir e6 pham vi phan dnb 1a quy trinh sin xuat va san phdm ctia nghé. Vi du: Cac tir nhur giéng (1a bd phn gin vao phan dau phao va chi vao hndi ); dai (vat phan cudi ciia huii c6 tac dung dé dang trin lam tir kim logi la sit (tity thude vao can eau lin hay bé dé lim hon doi cho pha hgp), gin yao sgi cudée cét vao phia trén ludi cdu lam cho ludi ciu chim xuéng nude dé cau cdi,... Li do eo ban 1a quy trinh sin xuat va sin phdm ctia nghé mang nhiing dc trung, dic thi rigng, con c6ng cu thi sir dung rit nhiéu nhing céng cu mang tinh phd bién, quen ding trong phong ng hoae ng6n ngit toan din nhu thuyén, bé, tau, xudng, can, dai, Indi, phao, ro, thg,... (nghé dinh ca); edi bira, cdi cdo, cai nao, gio, giéng, 10 niu, sin phoi, noi ndu, kho, murong,... (nghé lam mudi); ca, g4o, can, bé, bao long, di din, da hc, thing, chai, chao, lon, nbi, vai Cae tir nhur di néu, phai 1a ngudi trong nghé thi mdi c6 thé higu va sir (nghé lam nue mim). dung ching mét céch dé dang, néu khdng phai la ngudi trong nghé thi khongVi du: Tir thing chi cai gi thi ngudi ngoai ngh8 khng hiéu duge. ‘Thang [i mot loai thing ding dé mudi mam; hay tir phyt nude (hoat dng lam cho nude man duge rai déu ra trén dat); wr vubi dit (hoat dong lam cho dat mn toi ra trén san phoi).v.v. Cée tir riéng cua nghé vé hinh thite van hoan toan chju sy chi phi cua quy luat ngit am, cach edu tao va quy tic cia tiéng Vigt. Tuy nhién, xét vé mit ngit nghfa thi ¢6 su khie nhau. Vi du: Tir gidt, trong ngén ngit ton din thi né Ta dong ti, ttre né 1a hoat dong lam cho d&u, cho mong ra mdt vat nado dé. Nhung 6 day, trong tir chi nghé lam mudi thi giat lai la tén goi cia mbt cai hé duoc dao dé dé dat vao nhim 4é loc nue min (nue man nay qua qua trinh phoi ning s¢ tao thinh mudi); dium trong tir toan dan la dng dong tir (Ki lnh dim ld rich) hoge chuyén nghia chi danb tir (mot dim x6i, mot dim ng) nhung trong nghé lam mudi thi dim chi noi nuée bién chay vao; ddi trong ngOn ngir toan dan 18 dng tir (40i An, ddi mec...) nhung trong nghé dinh e4 thi ddi la danh tir - dung cu Lim bang mét hon chi ning, gin vao cn cau, lam cho méi chim xudng 4é du ca mute; hay tir ké hai tir kéo: Kéo 1: danh ti , trong ngén ngir toan din thi cé = dung cu ding dé cit cdc vat mém hon né; Kéo 2: dong tir - hoat d6ng day d6i trgng ra (kéo ngudi ra). Nhung 6 day, trong tir chi nghé lam nude mam thi kéo c6 nghia la ay nude mim trong bé ra dé dua yao ndi ndu. Trong qué trinh dé, cé kéo Lin 1, lin 2, Kin 3 cho dén hét chat nude mim thi théi. Li giai nguén géc ctia cde tir riéng chi nghé, ching toi nhan dinh nhur sau: C6 hai li do sii thich ma chiing t6i cho la dang tin cay: ‘Ther nhat, trong qué trinh phat trién nghé nghiép, xuat hign mét b6 phan nhiing céng cu, phuong tién, qué trinh hoat déng sin xudt vi cde thinh phim chua 6 tén goi. Vi vay, ngudi ta da ty dat tén, goi tén ching, c6 thé 1 theo hinh dang, theo cach thire hogt ding cia nghé va theo nguyén ligu d6 ting gidm cuia cae san pham. Vi du: Tir trip (chip): la dung cy diy (thing nude mim) hinh nén duge lim bing lé dita hog bing nilon. Trip hay chip d6 1a tén goi ciachép nén nguvvi ta dua vio dat tén cho nd. Mudi gia (mudi phoi chay khé vi qua nang). Mudi nam (mudi két tinh vao ngay cé ning nam). Muéi ndm (mudi két tinh vao ngay cé gid ndm)... Qua mét sé tir rigng ctia nghé ching ta thay ching ra dai Ii cé li do mat phan, c6 thé giai thich duge theo nhn thite cua cu din dja phuong. Nhung cling ¢6 nhitng tir ra doi mang tinh vo dodn (khong gidi thich duge), ngudi ta goi theo théi quen khi thudng xuyén sit dung. Dy 1a Ii do thir hai, Vi du: Tir bung (tir chi ndi déng dé nau nude mim). Tir théu (dung cy xtc dit, xe mudi ctia nghé lam mudi, tir nay c6 thé cé quan hé vii tir xéu trong xéu com), Nhiing cu dan lam nghé da thy sur sing tao nén mét sé lugng nhiing tir mdi. Vi vay, néu khong mugn vo ngir am cé sin cua tir trong von tir toan dan dé cdu tao tir nghé nghiép thi vén tir rigng cua nghé cang nhiéu, cing phong phi, cho nén kha nang déng g6p vio vén tir toin din cia vén tir chi nghé cang In, Tuy nhién, von tir rigng cla nghé cang Ién, lai cang chimg t diéu kign kinh té x4 hdi ctia khu vue dé chm phat trién, va tir nghé nghiép cing chua phat trién theo hung mé (tire hi nhap), nghé nghiép dé van bé gon trong tinh trang sin xudit nhé lé, manh min, Nghé danh ca, nghé lim mudi va nghé lim nue mim 6 day ngay cing iit khdu nude gidm do diéu kién kinh té thu nhap 86 Iuong lao déng di x1 ngoai ngay mét déng. Do vay, nganh nghé truyén théng 6 day ngay cing mai mt di. Va dé khdi phuc cac nginh nghé dy cin phai cé dau tu déng bd cho nghé, nhung dit sao di nita, von tir riéng ciia nghe céng nhieu, cang phong phi thi kha nang déng gép vio vén tir ton din ngiy cang Ién. Néu cé diéu kign nghién ciru thém, ching t6i tin rang day s8 1 hung di rit tha vi. 2.4. Tiéu két chwong 2 Nhu vay trong chuong 2 ching tdi di xét dic diém vén tir nghé bién cia cur dn Nghé An lin luot trén céc mit: vé phuong dign phan anh, vé céu tao, vé ngudn goc va vé céc l6p loai tir chi nghé xét trong quan hé v6i tir toan dan va dia phuong. Qua d6, ching t6i rit ra mét sé dac diém co ban sau:Vén tir nghé bién cia cu din bién Nghé An tuong déi phong phi, gsm 955 don vj.Pham vi phan anh cila tit nghé bién tuong déi hep nhung tap trung, chi e6 3 phuong dign ciia nghé duge goi tén 14 céng cu, phuong tign, hogt d9ng va sin phim cia nghé, Trong 3 phyong dign duge phan anh thi tir chi san pham c6 s6 long cao nhat, gdm 491 don vj (514%), tir chi céng cy, phuong tign gdm 336 don vi, (35.2%), thip nhat 1a tir chi quy trinh, hoat dGng, 128 tir (13,4%). Trong 3 nghé thi nghé ca c6 sé Iugng tir chu yéu, 707 don vi (74%). Vé céu tao, tir nghé bién cua cu din Nghé An khéng cé tir kay, chi c6 tir don va tir ghép, trong dé dai bé phan 1a tir ghép, gm 797 dom vi (83,46%), digu dae bigt Li e6 dén 96, 7% li tir ghép phan nghia, Nhu vay, e6 thé néi, vn tir nghé bién chi yéu Ia tir ghép phan nghia, vi thé né tao cho tir nghé bién cd dac diém ca thé cy thé vé nghia, Tir nghé bién Nghé An co cau tao tir | dén 5 dm tiét, chai yéu 1a logi 2,3 dm tiét, logi 4, 5 4m tiét khong nhieu, Nhin chung tir nghé bién cé cdu tao theo phuong thire dinh danh miéu ta, nhu cau tao ctia cum ti két cu long. Vé ngudn géc va thanh phan cdc yéu t6 trong tir, tir chi nghé bién Ngh¢ An dai b@ phan 1a tir thudin Viét, nghé lam nude mim va lim mudi 100% la tir thudn Viét, nghé c4 c6 98,45% tir thudn Viét, chi c6 11 ti vay mugn, Xét thinh phan cae yéu t6 cdu tao trong tir (toan dan va dia phuong), tir nghé bién Nghé An c6 4 m6 hinh két hgp tao tir. Xét trong quan hé véi tir toan dan va dia phuong vé dong dai, tir chi nghé bién Nghé An c6 3 lép logi: Tir nghé bién duge ding trong ngén ngit ton din, tir nghé bién duge ding trong phuong ngir Nghé Tinh va tir chi nghé bién chi ding riéng trong nghé trong mot vai thé ngit. Trong dé loai ding riéng trong nghé, trong mdt vai thd ngit cé sé lugng én, gdm 617 don vi, chiém 64, 6%.Chwong 3 DAC DIEM DINH DANH VA SAC THAI VAN HOA DIA PHUONG THE HIEN QUA TEN GOI TU CHi NGHE BIEN CUA CU DAN NGHE AN 3.1. So lege vé dinh danh ctia tie 3.1. Vé chite ning dink dank cita tie ‘Néu thita nhan ring, xét vé mat chire nang, tir 14 nhimng don vj dinh danh — tire la nhimg don vi ding dé goi tén su vat, hién trong, qua trinh... thi vn tir 1a hé théng cia cac don vi dinh danh. Lau nay trong nghién ctu ng6n ngtt, ndi vé chite nang ciia cae don vi, ngudi ta thurdng cho ring tir ¢6 chic nang dinh danh, cau c6 chute ning thong bao. Vidu: (cai cay) c6 chire nang dinh danh: “dung cu dé lat dit chuan bi trong cé chire nding théng bio vé “hoat dng ciia con ngudsi sir dung céng cu fi cay”. ~ Tir nh (ci nha) 6 chite n’ing dinh danh: “c6ng trinh xy dung, e6 mai, e6 tuing vich, ding dé 6 hay ding vio mdt vige gi d6”. Cau Cai nha nay cao 6 ‘ac nha chic ning thong bio vé “d6 cao cia cdi nha may so v6i dd cao cia phé bién hoje so véi cai nha thip hon”. Thye ra cin phai thiy ring, d6 chi la chite nang chi dao cua cae don vi nay. Bén canh dé ching edn c6 cae chtte nang khie. Vi du: Dau (la tir trong ehii du) cé chite nang dinh danh 1a “b6 phan tén hét cla co thé ngudi, trude hét ca vat, c6 chia nao”; dau (ld cu trong Dau! May la dita ba du) cé chic ning théng bio, cé thé hiéu nghia “nguisi kém coi”. Cant y. vé chite ning eiia cde don vi, khong €6 sy déi Kip tuyét di héa Tir la don vi kiém bac, cing nhur edu, ching déu li nhimg don vi da dign. Dovay, bén canh chite niing dinh danh 1a co ban, tit con ¢6 chie ning thing bio. Ciing nhu vay, bén canh chite ning thong bao 1a co ban, cdu cdn cé chite ming djnh danh. Tuy nhién, vé dinh danh, tir e6 chite ning Ih danh su vat con cau 6 chite ning dinh danh cinh huéng. Nhu vay, chite ning dinh danh cia cau va tir hoan toin khée nhau. Vi du: c6 thé so sinh Day la trudmg Dai hge Vinh / Dai hoe Vinh, ‘Vé dinh danh ctia tir, xét vé mat hinh thai cing céin thdy cé nhiéu loai. Khi 1n6i t6i don vi dinh danb, ngudi ta phan bigt don vi dinh danh gée (bac 1) va don vi dinh danh phai sinh (bac 2). = Don vi dinh danh géc la nhitng tir t6i gian vé hinh thai cu tric, mang nghia den, duge ding lam co so dé tao ra nhimg don vj dinh danh khac. ~ Don vj dinh danh phdi sinh 1a nhimg don vi thutmg ¢6 die trung hinh thai cdu trie phi tap hon don vi géc, mang nghia biéu trung (dudi hinh thére an dy hay hoa du). Voi chite nang dinh danh, tir dong thoi cing li mét thinh t vin héa. Vi ir mang trong minh nhiing nét dic trung vé van héa. Néi eich khac, & phuong dign nay, tir va cée cum tir c6 dink durge coi nhur 1a mot thue thé van héa, trong d6 yéu t6 lam béec 16 ede biéu hign vé van héa la cdc dic tung nga nghia, Tim hiéu tir vung tir gde 46 dinh danb [a tim hiéu lép van héa dn sau tig con chit - dé la phong tuc tap quan, Idi séng nép nghi, phép tg xi cua 6c ngudi. Gido su D3 Hitu Chau trong Tir vyng — ngir nghia tiéng Vigt, Nxb GD, 1.1999, khi ban ve “trong nhiing ludn diém ngén ngit hoe ciia trang phdi Praha viét: Tir theo quan diém chire nang, 14 két qua cia hoat ding dinh danh cia ng6n ngit doi Khi cé lign hé mt thiét voi hoat dong ngir doan ‘nite nang dinh danh ciia cée ng6n ng” ciing cho bist Nhi hoat ding goi tén, ng6n ngir phiin chia thye té (khong ké 1a thye té bén trong hoc bén ngoai, cu thé hay trivu tugng) thinh nhimg yéu t6 duye xée dinh béi ngén nga”. Ong con khang dinh thém: Tén goi xudt hign 1 do nhu cau phan biét cae sw vat 6ngoai gidi voi nhau. Ching vira 1 két qua ciia sy phin biét, ddng thoi cing 1A phuong tign dé cing e6 sy phan bigt, MA phan bigt duye 14 nbn thie duye, phn bigt IA buvse du ciia nhn thie, ctia tw duy nguwdi cé nhimg ban dap dé tir nhimg nhin thite ci tién Ién nhimg nbén thie Nhiy eae tén goi con cao hon, Nhu vay, D6 Hitu Chau cho rang dinh danh lién quan dén te duy van héa cua con ngudi, néi cach khée, né phan énh tw duy vai nhiin thite iia con ngudi trong 46. Dé la sw tri nhin, Li gée nhin ciia chi thé goi tén. Trong vin tir tiéng Viét, I6p tir nghé nghiép mang ban sic van héa rat 18 nét cua tig ving mién. Vi thé, khao sat tir ngit chi nghé bién cua cu dan Neghé An dui géc dé dinh danh chinh 1a phan nao phan anh duge nhitng nét vin héa bien cita cng dong cu dan song bang nghé chai luéi. 3.1.2. Thé gic Dinh danh, theo G.V.Kolsanxki la Sy 6 dinh (hay gain) cho mot ki higu ngén ngit, mot khai niém — biéu nigm phan anh nhimg dic trung nat dinh ctia mét biéu vat — céc thude tinh, phim chat va quan i thwe tai duge phan dnh qua dinh danh cita tie ctia cde déi trong va qua trinh thuge vi vit chit va tinh thin, nhé dé cae don vj ngén ngit t20 thanh nhimg yéu t6 ngi dung cua giao tiép ng6n tir. Dong thii tic gid cing cho ring Bat ki ki higu ng6n ngér nao cing biéu thi nhimng thudc tinh di duye trimu tugng héa cia cdc sy vat cy thé, va do vay, bao gi fing duge gin voi mt Iép d6i tong hay mét loat hién twong... Mi sy vat hién tugng cia dai séng xa ho c6 mot hé théng thude tinh va méi lign hé khde nhau, Ching tao thanh nhimg biéu trgng kha da dang, phite tap trong § thire chting ta, nghia la tao nén nhig hiéu biét trong chung ta vé déi twong. Vige dinh danh mét d6i trong nao dé thé hién trade hét & vige tim thy mOt dic trung nado dé cia sy vat Lam co sé cho viée goi tén su vit. hing de trung nay thudng 18 nhiing de trung tiéu biéu, d? khu bigt ‘vGi nhiing déi tung khac va dic trung dy di c6 tén goi trong ngén ngit. Van dé Iya chon dic trung nao lim co sé dé dinh danh, mt s6 nha ngén ngit hoc cho ring, thdng ngudi ta chi hra chon mét trong nhimg dictrung quan trong, co ban dé dinh danh, Dae trung 6 thé duge Iya chon Li mot trong s6 dic trung co ban, quan trong thuge ban chat su vat, ma eting e6 thé 1a thudc tinh khéng cin ban, mign 1a dic trung duge chon c6 gia tri khu biét sr vat may véi sur vat kia. Hon nia, chon Iya die trung nao phan anh dé khu biét cde sy vat bing tén goi khong chi phy thude vio dic diém khach quan cia syr vat ma edn do yéu t6 chi quan cia con ngudi, nhu nhan thitc, théi quen tam Ii, vin héa ban ngit. Trong sw nhan thie, phin dnh thye tai, con ngurdi Ia trung tim ca sy tri nhan thuc tai dé, Trong ngit nghia ciia mdi ng6n ngit cing nhu cée phrong ngit déu phan anh mét cach hinh dung, mét cach chon Iya vé thye t& khich quan ciia efng ding van héa dan te d6, dia phuong 46, Cho nén, phan tich ng6n ngit khéng chi li phin tich cdu tric, chite ning cita tin higu trong hé théng ma con cé thé phan tich ching trong quan hé v6i thue tai phan anh, Ta 6 thé thay qua m6t sé cach goi tén sy vat cla ngudi Viét: Dé goi tén mgt loai cay cdnh c& nhd, than cd gai, ké kép c6 rang, hoa mau héng, huong thom, qua trinh dinh danh dién ra nhu sau: dy vio die trung duge téch ra nhur trén, ngudi viét quy nb vio Khai nigm da 6 tén goi trong ngén ngir 1a hoa (co quan sinh sin hitu tinh ciia cay hat kin, thudng cd mau sic va huong thom); dya vao die trung mau sc dip vao mat 1a mau hdng nén cé tén goi li hoa hong; nhung khi thay mau sac cua loai hoa nay con cé nhiéu mau khac nhu tring, dé, ving nén Iai cé thém cdc tén goi méi la hoa hong bach, hoa hong nhung, hoa hong vang. Do vay, hoa hong tro thanh ‘én goi chung cho mét loai hoa. Dé phin anh mét logi c4 mude ngot quen thuge véi ngudi Vist, ngn ngi toan dan goi ld e4 qua, nhung mdi mién lai cé nhimg tén goi khdc nhau; mién Nam goi la cd Ide, mién Bac goi la e& chudi, mién Trung goi la ca trau, G Nghé An Iai ding bén tén goi khic nhau phan anh bén giai doan cha né: méi né goi la ed ma ma, In bing ngén tay goi la ed tri6c, lon bing cn liém goi 1a e& trau d6, & thoi ki phat trién cao nat, én dinh vé kich thude goi Ia e@ triu, Qua tén goi cia cde tir phai sinh c6 ¥ nghia dinh danh logi bigt, chi cae loai nhé trong mét loai Ion nhur vay, ta thay sy phin cit thé gidi thinh nhiing manh doan cy thé, ti mi nhw thé la phan anh thye té phong phi tia ddi trong su vat, phan dnh tinh chit gin gi giin bé quen thude cia hign thue nghé cd d6i voi doi séng con ngudi. Va ding sau su phan Anh 46 phai chang dn chia cach nhin, eéch tur duy cy thé ti mi eta ngudi Nghe? Khi nghién eitu phuong ngt Nghé Tinh, é phurong dign cy thé, ching ta c6 thé di vao céc truéng tir vung, céc lép tir, bing cach déi chiéu voi ng6n ng toan din hoge phuong ngit khie & gée 4} dinh danh, xét tir ngir trong quan hé voi phin anh thye tai dé thdy durge dic diém chung va nhimg nét ring vé ngit nghia, van héa, phuong thire dinh danh. Tir ngit chi nghé bién cla cur dan Nghé An ma ching t6i Khao sat sau day 14 m6t ap dung cy thé theo hhudng nay. 3.2, Dac diém dinh danh cia tir chi nghé bién 6 Nghé An Nhin tir phuong dign ngit nghia ~ dinh dan thi yéu t6 thi nhdt dong vai tr chi loai I6n thudng 1a yéu t6 quen thuge, phin nhiéu duge ding trong ng6n ngit toan dan, con yéu t6 thir hai, thir ba,... la yéu t6 dinh danh phan loai nhim dé phan biét ca thé nay véi cé thé khdc trong ciing mét loai, diy 1a yéu 16 mang tinh chat nghé rd nhat, vi y nghia cia ching thé hign cach Iya chon ge trung thude tinh sy vat dé goi tén cua eur dan dja phuong, chi ding dé goi tén trong nghé cia cu dan dia phuong. Cach goi tén mang tinh true quan, chit y nhidu toi dic trmg hinh ding, mau sic, muc dich, chirc nang, tinh chat... Dé Ia nét dc trang co ban vé dinh danh trong vin tir chi nghé cla cu din dia phuong noi diy, Sy mdc mac, chin quen, théi quen ty nhién, phan cach di tugng mét céch ti mi... tit cd déu hign Ién qua tén goi céc céng cu, quy trinh hoat dong va san phim eiia nghé. 60Vi thé, vé dite iém dinh danh cua tir chi nghé bién & Neh An, ching 161 chi dé cp dén mot sé kiéu dinh danh phé bién va nhiing tir mang tinh dinh danh phan logi 13 nét, thé hign ban sie rigng ciia ngudi Nghé, chit khong dé cp dén nhiing tir mang tinh dinh danh chung chung trong ngén ngit toan dan 3.2.1. Dinh danh theo dic diém hinh ding Day 1a kiéu dinh danh phé bién nhat trong cdc kiéu dinh danh qua tir ngit chi nghé bién cua cur din Nghé An, Dua vio dic diém hinh ding, nguisi dan ving bién da phan cit déi tong rat ti mi va cy thé. Vi du nhu: thuyén inh (do mii thuyén nhon nhu hinh chiée dinh), thuyén manh (do budm trong tua cdi manh), thuyén mig (hinh dang giéng cai ming), thuyén mai dimg (phia truée mii thuyén c6 mii cao va thing dimg), ed bd giay (gidng to giay vé hinh dang toan than), ed 1d (hinh dang giéng nhw chiée lé dat sip xudng)... Dya vao cach dinh danh nay, ching tdi thong ké duge 84 tir sau: thuyén din, thuyén minh, thuyén ming, thuyén mai dimg, thuyén thoi, thuyén thing, ca bau doe, ca bau ngang, ca bé, ca ba gidy, ca bon day vay, c& bon sua vay, ‘hai, ca chim, ca chim, ca chinh hoa, ¢4 chudn, ca budm, ca cénh buém, 4 doi, c4 dao, ca dém, cd dém, cA dém chach hoa, cé dim xudi, c4 €0 e6e, cd ghim, ed kim, ca Id, cd 14 dima, cd 1d tre, ca lep, cd lon, cd ludi bd, ca ludng vin, cd ludng 6, cé chudi, cd mi hoa, cd ma tron, cd ngua, cd née gai, c4 néc hoa, cé née hom, c& nye chudi, e& nye v, eft sao, ef so dira, €4 tai tong, ca thimg com, ca thimg day vay, cA thimg sua vay, ed trich bau, c& trich dge, ea trich ngang, e4 trich xudi, 4 trong com, ca tring sge, ca t vay, 4 ve blu, ci ve doc, ef ve li, ef xbc, ed xe khong riu, c& xe riu, cong long, ghe ba mit, ghe bau, ghe long, mye I, mye dng, mure trai sim, mye van, ngao hoa, nghéu bau, de cudm, be chan, 6c huong, dc ti va, be méo mdm, sd Jéng, tom gong, tom him, tom rng, tom van. 3.2.2, Dinh danh theo dite diém mau sic ie Day cling 1a kigu dinh danh tuong d6i phé bién, dia vio sir Khe nhaw vé mau sic, cw dan bién Nghé An da phan loai su vat bing céc tén goi khic 61nhau, vi dy nhu goi 18 ed ba triu (do vay co mau ba triu), ef bae mi (bung mau tring bac), e@ bon nghé (da vang), ghg xanh (da mau xanh), ... Chung t6i thong ké duge 41 tir sau; e& ba trau, ¢4 bac mi, ca bon dé, ¢4 bon dé, c4 bon nghé, cA chéo dé, ca chéo tring, ca chinh miu, cé com bac, cA cu cam, cd den tai, e4 den tai den, ca den tai tring, ea dit den, ed ging 46, c4 ging xanh, ca hd vi tring, ca hd vi vang, cf hing, c4 mii d6, ca nhdng ving, cd néc da ding, c& néc ving, cd 6 tring, cd 6 ving, cd su ving, cé thu den, cd thu tring, e4 xéc tring, ca xée vang, cdng tring, dén rdng xanh, dén xanh, ghe 6, ghe héa, ghe xanb, tém bac, tém nghé, tm sit den, tim sit d6, stra do, stra tring, née mim dé. 3.2.3. Dinh danh theo tinh chat Bén canh cach dinh danh theo dic diém hinh ding, ma cur din bién Nghé An con cé cach dinh danh phan anh tinh chat ndi bat nao dé cua sy vat, vi dy nhu: e4 ée mé (tong di dit), e4 chdo (thit nhao nhu chao), tom sit (vo ctmg nhw sat), mudi gid (phoi hoi qua ning), rude chua (cé vi chua).. fic m6, ea chao, ef chao kho: Ching tdi thong ké duge $1 tir sau: ¢3 chinh tht, cd chinh xuong, cé cu tron, ed dign, ed dém chach tron, ed ludng tron, cd nhim, cd stra, cd then da, cd thu bong, ed i tron, cua da, cup dé, mire trimg, de cay, dc sit, tom dé, tom sit, sia lita, sia nhét, sita trimg nude, mudi chat, mudi gid, mudi King 6, mudi non, mudi nude con, mudi mude me, mudi sach, mudi tinh, nuée con, nude me, nude du, nude 6t, nude mudi chin, nude mudi song, mim chua, mim dim, mam inh, nude mim cot, nude mam dic biét, nuve mim loai 1, nude mim loai 2, nue mim loai 3, nude mim loaing, nue mim thugng hang, rude chua, rude hoi, rude inh, 3.2.4, Dinh danh theo thoi ki sinh tring Cach dinh danh nay xudt hién 6 tén goi in phim chi nghé ca, cing ‘mdt loai nhung qua ac thi ki sinh trucmg thi cur dan bién Iai c6 cée céch goi tén khéc nhau. Kiéu dinh danh nay 66 46 tir:C4 com nhé nhat goi 14 ef com tréng, In 1én mot chit goi la ed com I, ca com ké ln lén goi li e& com bac, dén d6 lén nhat goi la ed com trgc. CA dao lon lén goi la e4 déi, c4 d6i dn Ién goi Ki ea e6i, Cé dé lén len goi ae kink, Ca chim lan len goi Ia ed cha. CA chai khi nho goi la 4 chai life ki, Ian Ién goi ld ed chai neo. Ca ehét iim len goi Ia eat Ty. Ca lanh In Ten goi la e4 dao. Ca géeh lin len goi la ef 6e mggnh, CA la Ién lén goi la ea ludi bo. CA lep I6n lén goi la ca rép. C& md tron lin len goi Id et nye. C4 nham |6n lén goi la cd map. Ca dit én én goi 1a e4 Sp, c4 dp 1én Ten goi ld e& xoe. Ca rén su lon len goi la ef sy. iB Jn lén goi la ed éch mo. CA ritri lon len goi li ea CA thia CA die lon lén goi la ea thidu, Ca ve lon Ién goi li ed trich, Ca x6e loi lon lén goi la €4 xée. Sé lng l6n [én goi Ki ngao bung, 3.2.5. Dinh danh theo chite nang Mi dé ding, mdi dung cy duge ngudi dan sang tao dé phi hop véi timg d6i tuong trong qua trinh lao déng, vi thé cur dan bién cén cé cach dinh danh dya vao chire ning cia sy vat, vi du nhu: bong é¢ (c6 migng cho dc chui vio), gid 6c (ding dé dinh dc), Iwi ca bon (ding dé danh cac loai bon), mdi eau (mai ding dé cau)... Ching tdi théng ké duge 34 tir sau: bong dc, béng ghe, gid ca, gid de, gid rude, gid tom, Ii my, lndi cd bon, Indi c4 cho, luéi ed d6i, Iudi ghe, miy dé ed, miy phit dign, miy thong tin, miy 63tii, nde géc, nbc nghé, née céiu, néc vin, thuyén gid, ban trang, bau digu nuve, bau vudi nude, hdc dong mudi, dng do dO, trang tit nude, sin phoi, ban danh, ban trang, bao léng, di din, may quay rude, trang dinh mim, moi ciu. 3.2.6. Dinh danh theo muc dich Céch dinh danh nay chit yéu Li nhtng tir phén anh quy trinh hoat d6ng ctia nghé, méi quy trinh gin lién véi mét muc dich nhat dinh, vi du nhu: trang dt (mue dich dé day dat dén lai thanh tig déng), trang 6 (myc dich dé lim vé sinh 6 phoi mudi cho sach truée khi dé nude long vio), rai cat (muc dich lam cat dan déu trén mat phing dé phoi), do 4 (myc dich dinh vj xem noi nao cé ca)... Ching t6i thong ké duge 39 tir sau: bge lwéi, budng cfu, budng lwéi, efp chi, chiéu ed, dd c4, dd mye, neo, dan lw6i, gidng luéi, kéo lui, va lui, tha du, tha lw6i, tha rao, thao ludi, tht phao, tom Iudi edu, udn Iudi cau, x4u giéng, chan 6, digu giat, dao muong, day dat, day mudi, dé nude, dé 6, gidy mudi, hon dat, cat, ram muée, rong bi, tit nurse, thém gidt, trang dat, trang 6, tria dit, x6i dit, xite dit 3.2.7, Dinh danh theo phuong thite dink bit Cach dinh danh nay chi xudt hign 6 lop tir ngtt ctia nghé dénh cd nh: née vay (loai thuyén danh ca bién gon nhe cé kha ning co d6ng nhanh, khi phat hign thiy dan ca thi ding thuyén vay luéi kin cic mat), née edo (loai thuyén go Ién danh bat xa bo bing ludi da theo hinh thie ding thuyén kéo, ai to khoding tir mot ludi bén (Iudi danh bat ca néi bang soi ni ling, dinh bi én tro 1én)... Kigu dinh danh nay chiing t6i théng ké durge 30 tir, trong a6 6 thé c6 nhitng tir mang tinh vo doan: bong rang, cAu bay, céu den, cau gidng, cau phao, ciu thic, cfu treo, edu ra, gid vieh, Idi boc, lai chan, lai reo, lai ré, trong, lwéi chup, née lai ring, li rit, Iai te, Iai tha, cao, née dén, née tha, née vay, bao v6, iy, dainh gidng, dinh hinh chit chi, dinh vay, dinh vong. 643.2.8 Dinh danh theo cau tao Trong qué trinh lao dong, ngudi dan bién xi Nghé mot mat vita gitt gin nghé truyén théng eta cha 6ng, vira phat huy nghé theo huéng hign dai, vi thé ho da sang tgo ra nhiing cng cu véi nhing kiéu céu tgo da dang dé dem Iai higu qua cao nhur: bing bat quai, bong c4 si, bong dn sigu cao 4p, bong be mt ting, bong 6c hai ting, Iw6i chong, lw6i then ba, luéi then hai, luéi v6 hai so, luéi v6 ba sao, lu6i v6 bén so, rao mot diy, rao nhiéu day, v6 gong. 3.2.9. Dinh danh theo kich thivée Ki (loai thuyén nh6), née nay (loai thuyén lon)... Kiéu dinh danh nay tuong tdi 13 1 dinh danh nay nhim dé phan biét kich thude cua vat nhu nde my nét & 14 tir sau: lai mot, Idi nam, léi mudi, noc néy, noc ny, ca bong con, 4 com, cA mip, cé Ong voi, ca thén com, cd ve, mye dai, mye trung, de com. 3.2.10. Dinh danh theo méi trwéng sinh séng, méi trwing dinh bit C4ch dinh danh nay nhim dé goi tén déi trong theo mdi trudng sinh séng hay méi trudng danh bat nhu lai ré khoi (danh bat xa bd), I (danh bat gan ba), ed da (séng trong hang da). C6 13 tir theo kiéu dinh danh nay: gid Khoi, gid long, Iii ré khoi, lai ré long, lndi rit Khoi, ludi rit 1gng, e a, c dém Khoi, ed dom lgng, ca mii dat, ca née dit, cd r6 bé, ngao dat. 3.211. Dinh dank theo chit liga Kiéu dinh danh nay cé 8 tir : Iwi cude, neo gd, neo sit, thu sit, thuyén g6, thuyén nan, thuyén nhya, bat nha. Nhin chung, cach dinh danh tir nga chi nghé bién cia cu din Nghé An tuong déi da dang v6i nhiéu kiéu dinh danh: theo dic diém hinh ding, mau sic, cdu tao, kich thude, tinh chat, méi truéng, theo chite ning, muc dich, phuong thie danh bit, chat ligu. So véi tir toan dan chi nghé bién thi qua thue cach dinh danh cia ew dan bién Nghé An phong phi: hon rit nhiéu, Vi dy, trong vin tir ton din chi cé mét tir lusi ma trong phuong ngir Nghé Tinh cé dén 31 tir khde nhau dé goi tén cae loai lwsi khéic nhau. Chi mOt loai ca xe ‘ma trong phong ngit Nghé Tinh c6 nhiéu kiéu dinh danh khéc nhau dé phan 65biét cdc logi trong lodi, nhu: Ca x6e, ed x6e ru, e4 x6e khOng ru (dinh danh theo dic diém hinh ding); khi nho goi Ia ed xée I i, lon lén goi li e& xée (dinh danh theo thoi ki sinh trang); ¢4 xe ving, e4 xde tring (dinh danh theo mau sic)... Ngoai cae kiéu dinh danh trén, cw dan bin Nghé An edn 6 nhiing kiéu djnh danh khac nhu djnh danh theo mia vy: mudi mia (tir thang 3 dén thang 7), mudi chiém (tir thang 7 dén thing 11), rude mia ( rude dinh vao cic thang 4, 5, 6, 7), rude gudi (rude danh vao cae thing con lai), mudi nam (mudi lam ngay ning nam), mudi ndm (mudi lam ngay c6 gid ndm); dinh danh theo giéng nhu tm dip edi, tm dip dye ... Céc céch dinh danh da dang phan anh Idi tw duy lién tuéng, tuéng tong phong phi cla nguéi Nghé. Qua khao sat thong ké, ta thay cach dinh danh dya vao dic diém hinh ch dinh danh phd 16 sau mang tinh phan loai ro fic (41 tir), tinh chat (51 tir) 1a nhimg cai bien nhat D6 ciing 14 cach dinh danh ma y nét, dé giai thieh li do. Cach dinh danh cia ngudi Nghé con cho thay méi quan hé gan giii gitta hign the phin anh véi doi séng va su tri nhan. Tir nhimg su vat quen thude trong disi séng sinh hoat, lao dong hang ngay, ngudi din da ding né dé goi tn cho cite cng cy, san phim cé giéng nhau tuong ty dac diém nao dé nhw tom da, tom sit, sita hia, c& Kim, e4 lon, cé ludi_bd,... Céich dinh danh dy c6 I boc 1¢ chudi, e4 14, € thuyén thing, thuyén dinb, e: la tre, cf bach mét nét dep trong Idi séng ctia ngui Nghé - mde mac, chin chat, gan gil. Céch dinh danh cia cu dan Nghé 1a cach dinh danh dya vio dic trung néi bat nhit cua d4i tugng. Mét déi tugng cé thé cé nhiéu dac diém, nhung cu dan lai goi tén déi tugng dé bing dac trung dé nhan biét nhat, mac dit cé thé dé khéng phai la dic diém quan trong nhat. Vi du nhu: ca bac mi cé rat nhiéu dic diém nhu lung miu xanb, da tron khéng vay, thit tring va bai, thom, nhung noi bit nhat la dae diém byng mau tring bac (mic di dic diém nay chua han la quan trong nhat cia ed bae mi); mOt loai cd c6 nhiéu dae diém 66nhu da lung cé mau xanh, dudi bung tring, toan than mau phét héng, dau to, nhung dae diém riéng nhat dé 1 c6 canh nhu chudn chudn, c6 thé bay mot khoang trén mat nude nén goi ld ¢4 chudn; cé khi ciing m6t d6i tugng nhung 6 yéu t6 thir hai thi dinh danh theo dc trung tinh chat (tém sat), sang yéu té thir ba lai dinh danh theo dae trung mau sac dé phan loai (tém sat den, tom siit 6)... Digu d6 cing biéu hign Idi tr duy mach lac, 10 ring cla ngudi dan xir Nghe. cs +h dinh danh cua eu din Nghé eiing that sw ti mi va chi tiét. Ho phat hign ra nhimg dic diém khac biét cua déi tugng dit chi la rit nhé nhu 4 Mi con phan logi ea 1a dita, ca 14 tre; e den tai cin phan logi e4 den tai den, 4 den tai tring,..Qua dé ta thay duge sy gin bé mit thiét cia ho vai nghe bien, chi c6 nhimg nguvi ngiy dém héa nhip dap trai tim véi hoi tho eiia bién méi c6 thé hiéu thau “nhimg dita con” cia bién ca nhu thé. Dong théi, dang sau sy phan Anh ti mi qua tén goi ciia ngon ngit nhu thé phai ching chita thoi quen nhin nhan sw vat, nép tu duy mang tinh chi tiét cla con ngudi xir Nghé? VA phai ching 46 la biéu hign nét tinh cdich dang yéu cua ho: quan tim dén nguisi khae tén tinh, chu dio? Qua céch dinh danh, dic biét la dinh danh theo dic diém céu tao, theo che nang, méi trudng, phuong thie danh bit... ta thay duge ti thong minh, su sang tao, nhay bén va kha ning thich dmg véi nhiing digu kign lao déng cia cur din Nghé. Ho da sing tg0 ra nhiing logi cdng cu v6i nhiing de diém rigng dé phi hgp véi timg d4i trong danh bat nhur busi mye, lui ed bon, luvsi c4 chéo, git cd, git de, gid toms phi hyp voi moi trudng danh bit nhu git r@ Ing... Céch dinh danh niy phin nao 46 cho Ing, ai ré khoi, cu dan bién vita gidt gin tinh chat truyén théng cia nghé, vira tiép cn voi nhiing tién bd ctia khoa hoc hign dai nhim dem lai higu qua cao nhat trong lao Van dé dinh danh cua tir van con d6 nhimg vuéng mic, nhimg khé khan can duge théo gd, dic biét la trong phuong ngit Nghé Tinh — ving 67phuong ngit cOn lu git durge nhigu nét van héa cé, lai la ving ma vén tir ng 6 nhiing die trmg phong phti . Tuy nhién, dimg & gée dO nio eiing nhan thay ngoai don vj dinh danh géc, cu dan bién Nghé An da tgo ra nhiéu don vj dinh danh phai sinh, Chinh sy “san sinh” tir ngir Ay 4a tao nén nét rigng trong phuong ngi Ngh¢ Tinh, ding thoi kim cho bite tranh tir vung tiéng Vigt thém stic mau, 3.3. Nhitng sdic thai van héa dia phwong thé hién qua tén goi cia tir chi nghé bién & Nghé An. 3.3.1. Méi quan hé giita ngén ngit va van héa Néu chiét tu thuat ngir “van ha” thi ta cé thé chiét ty theo nguén géc: “Van" la cdi dep do mau sie tao ra. Tir nghia nay “van” ¢6 nghia la hinh thie dep dé bigu hign trong 18, nhac, cach cai tri, dae bigt trong ngén ngit cur xt lich sy...Vi vay, con ngudi vita la chi thé vira la khach thé van héa. Vay “van héa” la gi? Dé tra loi cho cau hoi nay khéng phai don gin héa” da duge sir dung lién tuc va phé bién. Cho dén me dit thut ng i sie, nay, da c6 hon 400 dinh nghia vé van héa, Céc dinh nghia dy rat , de dio va hip din...Vi vay, dan te nao eiing ¢6 vin héa. Theo Phan Ngoe [20, 1.17] dinh nghia: “Van héa la méi quan hé gitta thé gigi biéu tugng trong 6c m6t cd nhan hay m6t te ngudsi v6i cdi thé gidi thye tai it nhiéu da bj c4 nhan nay hay tc ngudi nay m6 hinh héa theo cdi mé hinh ton tai trong biéu tugng. Digu bidu hign 19 nhat chimg to mdi quan hé nay d6 1a van héa dudi hinh thite dy nhat, biéu hién thinh mOt kiéu Iya chon riéng ciia cé nhan hay tc ngudi, khéc cdc kiéu Iya chon cia ca nhan hay toe nguiri khéc” Hodc dinh nghia cia Tran Ngoc Thém (26, tr.17]: “Van héa [A mét hé théng hitu co cdc gid tri vat chat va tinh than do con ngudi sang tao ra va tich lay qua qué trinh hoat dong thye tign trong su tuong tic gitta con ngudi voi ‘méi trudng tu nhién va xf hdi cia minh”. Da theo djnh nghia nao, thi ta c6 thé hiéu ngin gon ring: “Van hoa” a hing gid trj do con ngudi sang tgo ra. 68,Ban vé khdi nigm “van héa” ¢é 18 cde nhi nghién citu da di sau, di sat va cy thé héa bing nhimng Idi gidi chuin xdc. Trong khudn khé cia mot lan van , chiing t6i chi mudn dua ra mt khai nigm vé van héa nhu trén dé tir dé ly né lim co sé dé tiép cae van dé sau. Vay van héa la tat ca nhitng gi do con ngudi sang tao ra, khac hin hoan toin véi nhiing gi do thién nhién cung edp. Hoat dong sing tao eta con ngudi theo hudng chan - thign - mi va ede san phim lam ra duge Iau truyén nhur mot di sn van héa tir thé hé nay sang thé hé khae, gitip cho x hi phat trién, Mot con ngubi cé vn héa la con ngudi hiéu biét, yéu thich séng tao va cé nhan cach tat dep. Ng6n ngir la san phim do con ngudi sang tao ra, la céng cu giao tiép, tu duy, dng thoi chiing phan nh nhén thie, tinh eim etia con ngudi ctia ing lA than 16 cua van hod timg dan tc. Do vay ngén ngit Nhin chung, hogt déng ng6n ngit cing nhur hoat déng vin héa 1a mét hoat dng tinh thin, cd hai déu gidp cho x hOi phat trid iéu bi Ngon ngtr 1a phuong tign cu néi mé rng giao luu trao dé, vé vin héa gitta cic cOng déng ngudi. Ng6n ngir la phurong tign ciing li tién dé ip cho van héa phat trién, Vay ng6n ngit ra doi 1a dé thoa man nhu cau giao tiép, nhu cdu chuyén dat va tang trit cdc théng tin tir thé hé ndy sang thé hé khéc gitta ngudi vi ngudi, Nhing théng tin eta ngén ngit truyén dat khéng chi li thong tin mang tinh xa hOi ma ca nhiing théng tin phan anh tim tu ndi niém cua timg c4 nhan riéng 1é khong c6 ngén ngit thi khong c6 phuong tign nao khde dé thay thé bigu dat tr duy, tur tudng ciia con ngudi. “KhOng c6 tr duy tran tryi thodt khoi ‘vo ngit ligu” (C. Mac). Vay cde cong cy nay e6 quan hé nhur thé ndo véi van hoa? Vai te gia ching ra sao? “Su hinh thinh cho ng6n ngi 1a tién 2 nhiéu mat cua sur hinh thinh van héa, mie dit cho céch sap xép hinh thite thi ngén ngtt nim trong pham trit vin héa” (Nguyén Lai, 1993, tr5), 69Su lién quan hitu co gitta ng6n ngi va cdc khia canh vin héa gin gai t6i mire: Khong con mt bd phan nao thudc van héa cia mot cong déng cu thé Igi duge nghién ctu tach ri khdi cdc biéu tugng ng6n ngit trong cdc hoat dong ciia ching, “Ngén ngit li mot bd phn khéng thé thiéu duge trong van héa loai ngudi” (Dellhymer, Ng6n ngit trong van héa xa hdi, 1960). Theo F. Angghen: Ng6n ngit khong chi la tién dé tao ra déi tugng van héa, ma hon thé tir trong chiéu sau - trude hét né 1a tién dé tao ra “con ngudi”. Tir dé con ngudi tao tiép cho minh hinh thanh d6i tugng van héa, Nhu vay, trén nhiéu cap dé, ngén ngit la tién dé cho déi trong van héa phat trién, sir phat trién ctia van héa tao tién dé tre lai cho ng6n ngit phat trién, Ng6n ngit va vin héa déu 1a nhiing thiét ché x4 hdi, nét die thi ctia nd 18 gid tri nhan thite e6 duge vé ching bao git cing bi quy dinh boi tinh ude 18 vén duge tao ra béi mot cong déng xa hoi xéc dinh gin voi mot trang thai khong gian va thdi gian, Ng6n ngit li két qua cia mOt loat hogt dng tinh than duoc gin véi nhan thite théng qua nhiing dau higu vat thé, mac di cach thé hi nh§n thire gitta cae céng déng ngudi khong nhat thiét tring nhau. Van héa 14 hoat dong tinh than néi chung va logi hoat dong tinh thin trén eting 1p ra hod tryc tiép hod gin tigp bing nhimg dau hiéu vat thé c6 tinh wéc Ié. Trong qué trinh phat trién ngOn ngit dan t6c va van héa dan te, mudn, phat trién duge phai cé sy nuong tua lin nhau, vy Kim tién a8 cai kia va ngugc lai. Chinh E.Sapir da timg khang dinh rang gitta ng6n ngi va van hoa quan hé khang khit véi nhau t6i mae ta khong thé hiéu va danh gia dung duge cai nay néu khéng cé kién thite vé cai kia. Nhin chung ng6n ngi li ché huru git va thé hign rat 10 dac diém cia van héa, ching cé mi quan hé khang khit voi nhau. Li gidi day di cdc thuat ngir nay khéng phai li digu dé ding. Bo Ki chua ké dén vige sip sin, néu ra cic tigu chi khu biét dé chi ra mdi lign hé bO ba: Ng6n ngit - vin héa — tr duy, trong 46 ngén ngir ludn Ia thanh t6 cia vin héa véi chite ning co ban nhat 70dinh cita minh, chite niing giao tiép, ng6n ngit da gidp cho van héa phat trién. Dong thii ngdn ngit va vin héa déu gidp cho xa héi phat trién, Nghé Tinh 1a manh dit ¢6 tir ngay nha nude ching ta mang tén Van Lang, Lich sir t6 quée Vigt Nam thin yéu cita chiing ta cé bao nhiéu thing tram thi dudng nhu dat Nghé cing xay ra timg dé bién c6. GS Nguyén Tai Can da timg nhin xét “Trong ede ving phuong ngit Vigt Nam, ving phong ngit Nghé An, Ha Tinh, Binh Tri Thién ¢6 mot vi tri dac bi tiy I ving con gidt duge rat nhigu nét c6". Chinh vi thé, phuong ngit ving mién nhu biéu hign t4t ca nhimg dje trung ngdn ngi, van héa, tw duy cia chinh con ngudsi noi day, ma Nghé An la manh dat tiéu biéu nhit. Trong phire thé gdm cae yéu t6 van héa dong bang, van héa ndi, vin héa bién thi van héa bién ki mot bicu hign dae si 3.3.2. MOt sé nét dic trung ctia van héa xt Nghé qua tir ngit chi nghé bién 3.3.2.1. Trong lao dong in ha xit Nghe Nghé bién vén di la nghé vat va cia ngudi dan noi day boi thudng xuyén phai déi mat vai thién tai, “duge troi mua thu: gié hoa” t cai dé, Iie mua to gié Ién thi cng Iénh Iai dé ra bién, Hau nhur quanh nim ho lan Ii vai song, voi ~ Chong chai thi vg cing chai Lam ring ¢6 e4 sém mai thi Lim, ~ Chong chai vg’ lai Cha xtc me Gi nang dau di mi, Khong phai lic nio cing dinh duge cd, lie durge, hic mat, cdn tay thude vio mia vu, nén ngudi dan ao ude: - Bao gid cho dén thang mudi Noi com ngdi cudi ndi ca ngdi reo. - Tréng tréi cho chéng gié déng Cho thuyén duye gid cho nhéng ti ve. nCach goi ed trich ve, ed trich Him cia cu din Nghé An khéng chi ld tén clia cde loi cé ma con duge ding bii mét ¥ niém khae - ¢6 lie dé mé hdi Ong site di danh ca ca ngay, thé ma danh lm: Ban ngay dinh cA ve bai Dém vé trich ca Lim 6i hoi amt Mim 1 mén an “thurdmg true” trong bia an, die bigt la phong khi mua gid tro trdi khong di cho duoc, nhung mudi mim ma gap trdi mura thi cé khi hu cd vai mim: Mé g6i mim ra an Thay nia phan troi (gidi) lung. Tuy nhién, ho khong nan long, trong vat va khé khan, trong gian nan tric tro, ho van lac quan, yéu divi: D6i dnl chim méi cting ngon. Nhung ciing chinh vi cude séng lao déng gin bé véi bién nén da cho phép ho rét ra nhiing kinh nghiém quy bau: - Bao gid ring Mit rang Mé ‘Thuyén cau thuyén Indi cl - Con oi nghe Kay vé cho mau. i cha ‘Oi muroi thing chin that 1 bio ruvi Khoang tir mbng nim thang muii Thi con di lng vé khoi mic long... ‘Thang chin nue ca cuvng ruoi be Con Iu, con chét tréu nguoi Cén nhur con nhém, con he, Khi trong lng, khi dé ra khoi. Khi tt bac, khi dong tri, ‘Timcon cé ngé ma xoi thing diéu. ~ Thuong chéng mua ca hong dau nue (diu mia) Nhu vay cé thé thay, qua ngén ngit, dic biét 1a qua nhimg tir ngir chi ién ta hiéu duge doi séng lao dong lam la, vat va cia ngudi dan xir nDNghé. Nhung ta cing thdy duoc mét nét dep trong di séng tinh thin cia ngudi dan xir Nghé dé 1a niém yéu ddi, lac quan trong lao dong. 3.3.2.2. Trong giao tiép img xir Giao tiép, tng xtr thé hign rd nét tim hén, tinh cach cia con ngudi, 4d ciing la nép s6ng van héa tot dep gitta ngudi voi ngudi. Van héa giao tiép img xi c6 mot chudn chung, tuy nhién, mdi ving mién lai cé nhing biéu hign khae nhau, gin lign véi ddi séng lao dong cia ho, Ngudi dn mign bién Nghe An cé nhiing nét van héa (mg xtr hét di ding yéu. ‘Trude hét, dé 1a nét duyén trong tinh cam gia dinh, tinh yéu nam ni, trai gai, lao d6ng gin véi bién va khi yéu, khi Ky chdng ciing mang hoi tho nong nan cia bien ca. Dae bigt trong tam thire cia nguéi Nghé, dia vj cua ngudi lam nghé danh cd duge danh gid rat - Con ba ba ga cho ai? Con t6i ti ga cho trai néc minh Trai néc minh quan xanh o dé. ien - Lay ching cl Lay chong ché rugu la duyén ng doi Chir nghia vin chuong khong bing xwong ca lep Sich vo day kep khong bing Kinh.. - Mudn an cd nhong, Lay ching ké bé xép Ho yéu nhau bang tinh yéu cia ngudi ké bé, nén cai gi dep, cai gi quy trong tinh duyén cing vi voi nghé bién nhu minh, edu, lnéi, voi nhing mén an mang huong vi cia bién nhur e4 lep, e4 Kinh, e thu. - Em vé dém mg trifa (gia) nuong Thi anh diy dém duye my xuong ca kinh. - Gia doi neo chiée thuyén finh Ban bé méi ii to minh gap ghe. - Con ngya chay gita ding goi IA con ngua cat BCon cé ban git chy goi Ia con ef thu Chang ma d6i duge thiép Lim du me thay? ~ Thuyén kia di bén doi dim Tinh ta v6i may trim nim ta ché- doi. - Muén an ca thang bam hanh Tron cha trén mg theo anh vé Con. - Co Xun md di chy Ha Mua ca thu vé chy hay con dong ‘Trai nam nbi d6i ding thiép theo khong chang ve... - Hoi chang qué quan noi dau Ma chang tha ludi buéng cau chon nay? Va vi thé, lie tinh duyén tric tr, ho ciing vi véi sin phim, die trang cua nghé bin - Nude chy xudi cd boi nguye Emcé ching rdi thuong rang duye ma thong. - Con gai ma ly tra ding Nhw nuve mim eét cham long Ign thiu, - Bay tui tie edi phan Bay tui tire cai duyén Mim ba thi mim den Ba muroi ting (ci) chudi. Trong phuong ngi Nehé Tinh, cdc sin phim nghé bién con mang nhimg hinh anh bigu trang da nghia: cd biéu trung cho su no dui, sung suéng (chét cha An com véi cd, chét mé dig nga ba dung); ca 1a su biéu trung cho id tri vat chét, nhting thir a ban tay lao dng 1am ra (com ey, e& 46); Hh hoin canh bi tri bude, mat ty do (Minh em nhur eé v6 li - Khi vo thi d& bity gir kh6 ra); la gap ho’n canh khé khin (c4 nh 46 thira); 1a sur ty do khong (ca mai duye h cach cia con ngutsi, d6 la sy kén chon, khé ring bude ( nhur ed trim vai); li gip dip thudin lgi may née); 1a biéu trung cho nét "4tinh (kén ef chon canh), ld suv tham lam khéng c6 gidi han (con rd eng tiée con dit {6p nhur ed rép thing ba). Qua thuc, cach tg xir day tri tué cia ngudi dan xir Nghé chinh 1a xudt cing mudn); 1a tinh céch bop chp, voi vang thiéu chin chin (hép_ phat tir huong vi man nding ca bién. Ho vira “An sng néi gid” nhung cing vira tinh té, khéo Iéo, chan tinh, 3.3.2.3. Trong sinh hoat an udng Tom, cua, cd, mye... 4 di vio “vin hoa an udng” ela ngudi din xtr Nghé. Cé thé noi, qua tir ngir chi nghé bién thi nét van héa vé an udng cua nguéi Nghé méi that tha vi True hét, d6 li cde mén An truyén thong, nhiig sin phim ctia nghe bién duoc ché bién thinh nhiing “ an” rdt quy ciia din ké bé ma ai di xa cing khong thé quén duge huang vi dim da cua n6. ~ Nude mim Van Phi 6 cau: “Con thuyén Nghé An” a con thuyén manh ché nude mim cila cic lang ven bién Nghé An co nghé Lim nude mim nhu Phuong Cin, Pha Nghia, ‘Van Thai 6 Quynh Luu; Thanh \, Van Phan & Dién Chiu... Trong cae lang ké trén, nude mim Van Phan ndi tiéng hon ca: Lang Van mim ngon ghé Séng Bing tim mat noc nghe ca tom BE lim nue ‘hon. fim, khau dau tién li pl phai la cé nye, ¢4 thu, ca trich, Sau dé cho ca vao thing déng bing ang gd vang tim dé a. Néu ed con tuoi thudng ctr 5 dau ca 1 déu mudi. Ba con ir cd tir 9 dén 12 thing, bao gid ca thinh chop ngdu dén d6 cudi cing mdi théi. Sau dé pha ché voi thinh rang bing gao nép hoic gao dé va mit mia thing die nue, cho thém Si Jong, nude ling ay dem nau thanh nude mim, 15Nude mim Van Phin, loai dic bigt dé lau, cé ngim vimg ving ding chat chéng rét cho ngudi di bién mia déng, ting thém sire khée cho nhiing ngudi thg Ign, lim thuéc dau bung gid, dau byng bao, Trong mim com cd chit nuéc mim Van Phan, mii thom nhire mii, that tuyét khi cham tl chi, cham xéi. Ngay Tét, biéu ai m@t chai nue mim Van Phan thi hg cho la quy hon vai can thit. G day ¢6 bai ve ca nggi nghé nude mim, nhd 6 nude mam mi tro nén sung tic: Em vé Ké Van ma xem Rudng nuvng thi it, c4 tom thi nhidu Em dimg cé lam kiéu Dat Van Phan vui kim Chi ba thing nue mim Tray mot chuyén kinh ky Di An choi phi phé (thoi mai) Du quan ba fo. ., hau hét cae lang ven bién 6 Dién Chau, Nghi Quynh Luu déu e6 nghé kim rude. va iéu dé lam rude la con rude ngoai bién. Ngoai Bic goi la con moi. Ngudi ta dinh ruéc bing kheo, luéi rit néu dinh gan bd, con di lng thi phai danh bang thuyén, bing mang véi cdc loai ludi day. Rude tir bién danh vé, dé rdo, nhat sach dat, san rdi dem vao mudi & chum, vai, thing, vim v6i ti 18 6 tép/l mudi hoac 5 tép/l mudi. Nhing ngay nang, mo “nén” hoa vung dé phoi, ngiy mua va ban dém thi diy lai. Thinh thoang dio di dao lai cho rude chéng chin, Thdi gian dé ruéc chin 1a khong hon 20 ngay. Rude chin c6 thé lam thire n dé an com, c6 thé chém thit, in v6i bin. Nhigu nha chi &n com voi rude hdi ma con cai van béo tron twa trai sim. Ngoai ra, rude con duge ding nhur mét thir gia vi, khi ndu canh, ndu dim ma quén ba thia rude vao thi lam sé kém ngon. Dan ké bé c6 cu: Ngiri mii thi thay tanh héi 16C6 me hang rude méi tréi mdi ndi canh C6 cau hat dita, hat ghgo cae chi bin rude nhung cdc chi ban rude vai rat vui ve, yeu dvi: Nam dat voi my hang huong Can hon nam giving voi my rudc héi - Ca mudi mim: Nhiéu noi & xt: Nghé, nhat la ving ven bién 6 Dién Chiu, Quynh Lunt 6 mén ed mudi mim dé an lau dai Ca phdo, ca dita pho héo, vat tai, rita sach, mim mua vé dé ca con, ria sach, dé rao (mim [a cae logi cd won, ngubi ta thug ban timg ré, timg ma), bé thém gia vi toi, ti 1é 7 bat ca/1 bat mim. Thai gian dé cho ca va mim chin Khoang 5 thing. Mén an nay khdng nhing mang huang vj de trung ma con tinh trang ki vi khi khan hiém thie tn, dem ci mudi ra ain ngudi ta van thay sy hign dign cua ca. = CA com — mim ghé: Day li mén n tha vj dén mic ngudi din xir Nghé goi la “an chét com’ Dai khong hai léng tay, minh nho nhu cuéng rom, tring mudt tir dau dén cudi, con ca dy c6 tén 1a ca com, chic vi tring treo va ngon linh nhu com nén ngudi ta goi bang cai tén gin giii va than yéu dy. Nguoi mién bién ban cd com @ chg thanh ting mG, timg rd, ting thing, thm chi ca ganh ning. Mudi com nguvi ta dé nguyén ca con, lugng mudi vira phai boi m&n qué thi xdng, nhat qua thi bi théi. Mam ghé chin rdi, con c4 van con nguyén va ngudi ta cit gap timg con mam nhu thé dé an véi com, thom limg, cing ¢6 thé lam nude chim, ngon nhat li chim véi rau mudng, ngudi Nghé goi li “rau muéng quét mam ghe”, = Ban gid — c4 rude: Day 1a mén an don gin gdm 4 vi, nhung &n mai chi no chir khéng chan. 6 Dign Chau cin c6 mét bai vé migu t sinh dong hinh anh ngudi phy nit dn thir qua nay Ban (i déo mt Chi nghiéng nén sat cho 7C6 mg (my) ef Kho ‘Tin (thie) sau lung: “Chi! Cl Ban chang Ié An né (An va) Caing mua vai chye con Gia song, dua non Sip ra day met C6 doi (bit) mim quet C6 gid 49 (Gu) rin S6 Kam né (khéng) nén gidu Ciing n choi cho thoa... ~ Dan bién; C6 ngudi goi la dia bién, giun bién. O Nghé An, dic biét 1a Dign Chau, Quynh Luru vao cde thing 3,4,5,6 4m lich thudng e6 diin bién. Bat duge din bién nhu mo kim day bé, khdng ding bat ctr céng cy nh cd nao, chi ding chan va tay. Khi nude bién xuéng thudng 1a vao budi sing, ngudi ta di bat dim bién, di dim dim duéi nude, khi cam thiy dui gan ban chan cé cai gi mém mém budn budn la c6 thé da dim duge din bién. Lite 4%, lip tite phai mée diin bin lén bo vao gid. Diin bién bat Ién trdng nhur con dia, miu xm nhat, it khi bit duge cd con ma chi bat duge mét doan vi kha ning ty vé ctia dan bién rét t6t. Din bién thudng duge ngudi din ké bé om vi ca dita, chudi xanh, 14 1ét, 6t chin, mé chua. Dun bién ngon, bd, an biti n, chi khi mio nha c6 khach, om chiéu dai khach nhung 6t mén dic san ngudi ta moi di bat din bién, - Tép bién hong: Tép bién con goi li con moi, con rude, tép bién di “quéu” (mét hinh thie danh bat gidng nhui dé bat tép bién) vé, dang tuoi dem ria sach, d@ rac , sau dé hong lén, dudi hong bd 1d busi, cam hoge sa cho thom, Khi chin, tron thém it lé chanh, vimg rang cho thém huong vj. Bay la mén an vira dan da, vita phé bién cia cur dan mién bién xtr Nghé. 8= Cf bé niu ming: Bé cé nghia la bién. Ca bién dénh duge dem vé ndu voi mang chua, 4n vita thom vj ca, vira cé vi chua thanh thanh, dae biét 1d nau ‘ming chua véi cd nganh, Ca dao c6 cau ‘Mang chua nau ca nganh ngudn Dén day em phai ban buon chia vui Khong chi thé hign cde mén an, sic thdi dia phuong ciia eu dan bién Ngh@ An con thé hign 6 nét qua cdch an udn; Tay cm cd trich cam ngang Mim tom quet nguye tan hoang ctia nha CA trich 6 Nghé An it xuong va xuong mém hon so véi cae ving bién khac nén hic an c6 the cam ngang ma nhai cd xuong. Nhung dieu thi vj day chinb ki kid 7 ia ngutri mién bién “An séng ndi gio” — khi lam thi khde khofin, khi &n cing manh bao, thoai mai, sang khodi, khdng phai dé chimg nhin tude ngé sau, Die biét 1d nhiing ngay di Kong dank ca, ngudi mién bién thuéng an béc, h béc quet voi mim tom: im ngang, ca con méi tin hudng duge hét vi bili ciia né. Cé khding chi c6 mat trong sinh hogt in udng hing ngay, hinh anh eta ca con gin lién véi doi séng tinh than, tinh cdm cua con nguoi xtr Nghé hai hue, di dom: Ca lep ma kep Ie mung Ong An to tiéng my trimg mit lén Cou , qua mOt so tir ngir véi nig mén an dac trang, phan nao ta thay duoc mét nét vin héa ciia ngudi din mién bién xt Nghé trong doi séng sinh hoat — Idi séng dan da, don so, méc mac, chan tinh, gin gi hét sire dang yeu, 3.3.2.4. Trong tin ngurdng dan gian lién Neguisi din mién bi Nghé An cé nhimg tin ngudng dan gian ‘vGi tuc thé than séng nude. Dé la cae vj than gin lién véi cugc s6ng cua mot xa h9i néng nghiép cau mua, edu duge mita, cdu duge ché che, dure bao ho 19khi ra khoi, lie vao long. Dién hinh nhit 6 Nghé An vé tin nguéng thé than 46 1a tue the thin bién cua eu dan bién ving bién Dign Chau, 6 day edn gitr tuc thé thin ed Ong (mét loai ca rit lon & bign, rit hiém khi gip).Néu dénh, bit durge ca éng thi din bién khéng An ma chén cat dé thé vi ho quan niém d6 1a m6t loai ca linh thiéng. Cach goi tén “ca Ong” ciing cho thay sy t6n thi ve tin ngudng cua dan bién.. Trong gia dinh va trén thuyén bé cla ngudi dan mién bién thudng co ban thé riéng dé thé cung ed Ong. Ho Lam 1é cing té, dat trau rugu hoa qua, thip huong vao nhimg ngiy séc (méng 1), ngay vong (ngay ram) va ca nhing ngay 1é tét, 1 hGi cia ing hay ngay gia dinh c6 gid | Dic biét, truvic khi ra khoi danh ca, bao gids ho ciing thip huong trude ban thir ca Ong va ban tha gia tién.Dén Sd 6 Dién Chau — Nghé An trudc kia thiéng ligng, thong dep, la noi gi niém tin ciia nhimg ngudi dan di bién thuge xa Cao Xa cil. Dén gin lién vai tuc thé rin bién voi hi vong trinh duge thién tai hi ra kha ‘in nguéng dan gian biéu hién adi séng tinh thin phong pht ctia ngudi dan ké bé. Dé cing Li mét nét die trung ghi dau ban sic vin héa ving bién ca nguisi Nehé. C6 thé néi, hoa chung sy ngot ngao ciia bién ca, séng mii, Nghé An cd 13 tir ngtr chi thé hign si tron cho minh mét kho tang von tir phong phi da dang, ma dic thai van nghé bién. MGi tir, mdi tén goi mang mot ¥ nghia siu si héa dia phuong ctia mt ving mién day séng va gié — nhimg con nguisi quanh nam lao dong vat va nhung day ban linh, lac quan, yéu doi, hai hude, di dom, méc mae, chin thinh, gin gai dé rdi ai di xa ciing nhé, ai dén lai thay thuong. Khao sat lép tir chi nghé bién cia cu din Nghé An du chua that diy di. kha 15 mdi quan hé gidta ngOn ngit v6i tw duy, ngdn ngir nnhung cting cho ta ‘voi van hoa, ng6n ngir véi thyc té khach quan. Nhing cach nhin cu thé, ti mi vé sir vit cing vi cich ding cdc hinh anh mang ¥ nghia biéu trung rat dc dio nhung ciing rit gin gii vi di song cOng dong Nghé An da thé hién nhing nét sfc thai vain héa via la chung nhung cing rit riéng cia ngudi xir Nghé. 803.4. Tiéu két chwong 3 Chuong 3 ciia ludn van dé cap dén hai van dé c6 quan hé voi nhau dé 1 dic diém dinh danh cua tir chi nghé bién Nghé An va nhiing sic thai vin héa dia phuong thé hién qua tir nghé bién. Dé Lim co sé cho phan tich miéu ta hai ngi dung d6, trude hét ching t6i da néu nhing ludn diém co ban cé tinh ly thuyét vé dinh danh va mdi quan hé gitta ng6n ngit va vin héa. ‘éi tong goi tén cia tir ngit nghé bién 1a ddi tong, san phim ctia nghé danh bat cd, ché bién nude mim va sin xudt mudi bién, 1a phuong tién, cong cu, hoat dng ctia nghé. Pham vi hién thyc ma tir nghé bién dinh danh tuy khéng phong phi, da dang nhung do cach tri nhan, phan cit hién thye bang nhing cach khic nhau nén doi tugng due goi tén, hign lén véi nhimg dic trung, thuge tinh rit phong pha. Cé 11 dic tung thude tinh cia déi trong nghé bién duge goi tén, trong dé cach dinh danh dya vao dc diém hinh dang, dya vao mau sic, dya vao tinh chat va dua vao qué trinh sinh trudng 1a nhiing cach dinh danh phé bién, cé nhidu tir ngit hon ca. Qua tir ngir nghé bién Nghé An ching ta cé thé thay duge nhimg nét sic thi vin héa tinh thin cia eur dan bién Nghé An, d6 la sur gin bé voi bién voi nghé, dé li tinh yéu lao dong, di nhiéu gian lao vat va nhung ho luén lac quan yéu ddi, nét duyén, tinh cém min néng, chat phdc gidn di trong img xtr cu dan bién thé hign rd giao tigp ciing [a nét trdi cua cu dan bién. Van héa trong nép sinh hoat hang ngiy, trong Zin udng gin lién véi cac sin phim tir bien. Cé va nhiing biéu trung qua hinh anh ctia cd va nghé da di vao ca dao, di vao cac cau ca, li hat déi dap dan gian nhu nhig san pham tinh than khéng thé thiéu trong ddi séng tinh cam van héa cia moi ngudi dan bién, Ciing nhu cu dan lam cée nghé khdc, mdi ving, mdi nghé déu cé thé cd tin nguéng rigng, cu dan bign Nghé An, bén canh vige tha t6 tién dng bi, ther thin hoang thi théy thin ca Ong va thin Ran bién la tin ngudmg dan gian cé tir xa xua nay vin dang duge duy tri, Qua la cw din bién Nghé An c6 nhimng nét sfic thai van héa tinh thin thé hign r0 nét dac diém tir chi nghé bién. 81KET LUAN Nghién ctru von tir chi nghé 1a loai dé tai con it duge chit ¥. Trude sy tac dng cia céng cudc hign dai héa dat nuéc va hdi nhap quéc té, nghé danh ca, lam mudi, lam nude mim & Nghé An da mai m6t di rat nhieu. Mac di gap nhiéu khé khin trong dién di nhung ching t6i cing da cé gling diéu tra thu thap vén tir nghé bién truyén théng va hoan thinh dé tai lun van nay. Qua nghién ctu, bude dau, ching t6i rat ra mét s6 két ludn nhu sa 1. Trén binh dién ng6n ngit hoc, vige nghién ciru von tir chi nghé bién cla cu dan bién Nghé An néi riéng va lép tir nghé nghiép néi chung cé y nghia déng gép vio vige nghién ecru ngén ngir dan te néi chung. Nghién eu vén tir chi nghé bién cua cur dan bién Nghé An tao co sé cho vige xdy dung tir dién tir ngir nghé nghigp trong tiéng Viét. Do vay sé Iugng tir ngir chi nghé bién Nghé An ma dé tai thu duge kha phong pha, gom 955 don vi, khéng nhiing cho thay su phong phii cia hién thuc nghé bién duoc phan anh ma qua két qui nay hi vong dé la mot sur ding gép nha vao vi hiéu su da dang cia bite tranh ng6n ngit dan toe. 2. Vén tir chi nghé (danh ca, lim mudi, kim nuée mim) cia cu din bién Nghé An, ngoai dic diém chung cia ng6n ngit dan t6e, edn 6 nhiing bién thé ‘va sic thai rigng do chang tuy thudc hé théng vén tir tiéng Viét nhung lai lop tir ngit ciia mot nghé duge ding ty nhién trong mt nganh nghé va 6 mot dja phuong nhat dinh, c6 sy khac biét it nhiéu v6i ng6n ngit toan dan va tir chi nghé ving khac. Dac diém tinh chat riéng cia tir ngit nghé bién Nghé An duoc thé hign trén cdc phuong dién khic nhau, vé dic diém vén tir xét vé lic diém céu tao, ngit nghia, Sy khie bigt it phuong dign phan anh, vé cdc l6p loai tir, dinh danh va céc sac thai van héa thé hign qua von tir d nhiéu nhu vay truéc hét la do von tir nghé bién 1a hé théng bién thé ctia ngon ngit dan te, la sit thé hign ciia tinh da dang ngén ngit nhung mat khéc la do hign thue cua nghé bién noi dy. Do diéu kign dia hinh va khi hau, nhiing diéu 82kign khdch quan va chit quan khéc nhau, nén ngudsi lam nghé bién 6 Nghé An c6 nhting cach thite, théi quen trong qué trinh sain xuat cting nhu céch thite tri nhan, 16i dinh dan, thoi quen giao tiép ¢6 thé khée ving khac. 3. Cée phuong dign ctia nghé ma tir ngit phan anh la céng cy, phuong tién danh bat va san xuat, dOi tugng, sin pham cua nghé va cc hoat dong cia nghé, trong d6, tir chi sin phim 6 sé lugng cao nhit, gdm 491 don vi (51,4%), tir chi cong cu, phurong tin gdm 336 don vi, (35,2%), thap nhat la tir chi quy trinh, hoat dong, 128 tir (13,4%). Trong 3 nghé thi nghé cd c6 sé lugng tt chi yéu, 707 don vi (74%). Vén tir chi nghé bign Nghé An tuy co pham vi phan anh hep nhung cing da cho thay hign thue nghé ctia ngu dan ving bién kha da dang va phong phi. Cé thé néi, ede mang hign thye ma tir chi nghé phan anh déu gin bé truc tiép voi nghé, diéu dé ching té tir chi nghé c6 vai trd quan trong va la phuong tién khéng thé thiéu cua cu dan lam nghé. 4.Vé iu tao, tir nghé bién Nghé An chi yéu la loai 2,3 4m tiét, loai 4, 5 am tiét khéng nhiéu, phin nhiéu ching duge céu tao theo phyong thite dinh danh miéu ta, nén két cau long: khng cé tir lay, chi c6 tir don va tir ghép. Tir g6m 797 don vi (83,46%), die bigt, trong dé 6 dén 96,7% la tir ghép phan nghia. Diéu d6 néi Ién rang tir nghé bién c6 dae ghép chiém sé lrgng cha y diém ngir nghia mang tinh ca thé cy thé cao. §, Dit trong quan hé voi tir toan dan va tir dia phuong vé mit déng dai, cé thé thay tir nghé bién Nghé An hign nay cé 3 lép loai: cé loai tir vira ding trong nghé nhung chting cing e6 mat trong ngon ngot toan dan, c6 Logi tir vira ding trong nghé vira ding quen thuéc trong phuong ngit Nghé Tinh, chiém sé lugng lon nbét 14 loai tir ngir chi dig riéng trong nghé, trong mot vai thd ngt, gdm 617 don vi (chiém 64,6%). Qua thanh pI tir nghé co cu nghigp ma lun van chi ra, mot Kin nita cho thy mdi quan hé qua lai gitia vin tir nghé nghigp vai vin tir dia phurong va von tir toan din trong mt ngén ngit. 6. Vé ngudn géc, gan hét thay tir nghé Neghé An [a tir thuan Vigt (98,45 %), chi c6 11 tir cd yéu t6 gée vay mugn. Diéu dé cho thay nghé bién 83Nghé An [a nghé truyén théng lau doi, cha yéu danh bat san xudt theo hinh thie thi: cng thd so, edn it ch dai 7. Dic diém dinh danh cia tir chi ngh8 bién ctia cw din Nghé An kha su tde dong cla phuong thite dénh bit hign phong phi, da dang, chiing t6i xéc dinh duge cé tat ca 11 kiéu dinh danh, trong dé ede kigu dinh danh ndi bat 14 dya vio dc diém hinh ding, dinh danh dya vao mau sic, dinh danh dya vao tinh chat va dinh danh dya vao qua trinh sinh traéng li nhing céch dinh danh phé bién, 6 nhiéu tir ngit hon ed. Qua ach cae céch dinh danh thé hign trong tén goi cua tit, ta phan nao thay duge nhin, céch phan ct hign thy khach quan khé cy thé ti mi nhung khdng kém phan sinh dong eta cu din noi day, 8. Qua xét tir ngtr nghé bién Nghé An ding trong Ié hdi, trong dai sing sinh hoat, trong giao tip céng dong, chiing ta thay tir ngit nghé bién da phan nh dg sng tinh than, tinh cdm, van hoa tin ngudng cita cur din bién Nghe Anré nét. Do La su gin bé voi bién vdi nghé, la tinh yéu lao déng, di nhiéu gian lao vat va nhumg cur dan bién Iudn lac quan yéu di. Man ndng, chat phic hdn nhién trong img xir giao tiép Ki nét tri ctta eur dan bién. Cé va nhiing bigu trung qua hinh anh cia cd va nghé bién da di vio ca dao, lai hat déi dap dan gian nhu nhitng san pham tinh than khéng thé thiéu trong doi séng tinh cam van héa iia moi nguti dan bién, Vé tin ngudng, tam linh, cling vii vige this 16 tign éng ba, tha thin hong thi thir thin ca Ong va thin Rn bién li tin ngudng dan gian c6 tir xa xua nay van dang duge duy tri. 84TAI LIEUTHAM KHAO 1. F, de Saussure (1973), NgOn ngir he dai cuong, NXBKHXH, Ha Ndi, 2. Luong Vinh An (1998), ‘Von tir chit nghe ca 6 tinh Quang Nam va thanh phé Da Ning, Ludn van Thac si Ngit vin, Dai hoc Vinh. 3. Nguyén Nha Ban (chi bién), (1999), Tir dién tiéng dja phuong Nghé Tinh, NXB VHT, Ha NOi. 4, Nguyén Nha Ban (2001), (chu bién), Ban siic vin héa cia ngudi Nghé ({rén dn ligu ng6n nga), NXB Nghé An. 5. Nguyén Nha Bin (2005) (chii bién), Tir dién thank ngiy, tye ngir Nghe Tinh, NXB Nghé An 6. Nguyén Nha Ban (2004), Co’ sé ngén ngir hge, NXB Nghé An. 7. Hong Trong Canh (2004), “Thye té nghé ci duge “phan cit”, “chon Iya” qua tén goi va céch goi tén trong phurong ngir Nghé Tinh”, Tap chi khoa hye, Trudng Dai hoe Vinh. ng Canh (2005), “Mot 8. Hoang T nhom tir ctia nghé cé va tréng hia trong phuong ngit Nghé Tinh”, Ngir hge tré 2004, Hoi Ngdn ngit hoc Vigt Nam 9. Hoang Trong Canh (2009), Tir dia phuong Ngh§ Tinh: V8 mit khia canh ng6n ngir - van hoa, Nxb KHXH. 10.Hoang Trong Canh (2011), “Cac lép logi trong tir vung nghé néng & Neghé Tinh”, Ng6n ngir & doi sing, sé 9, tr.11 -14 va 34. 11,.D6 Hitu Chau (1999), Tir vyng- ngir nghia tiéng Vigt, NXB GD, Ha NOi (tai ban lan 2), NXB 12, Pham Dite Duong (1998), 25 nam tiép cin Dong Nam A ho KHXH, H. 13, Trin Kim Dén (2004), An, NXB Nghé An. 14,.Ninh Viét Giao (1998), Dja chi van héa Quynh Laru, NXB Nghé An. 8515, Ninh Viét Giao (2007), Dién Chiu 1380 nim : Leh sit - Vin hoa — Nhan vit, NXB Nghé An, 16, Nguyén Thi Mai Hoa (2005), Vé Die Tho, Ha 17. Nguyén Van Khang (2007), Tir ngoai lai trong tiéng Vigt, NXB Giio due 18, Dé Thi Kim Lién (1999), Ngir Phap tiéng Viét, NXB GD (tii bin lin thr 1) 19, Nguyén Viét Nhj (2004), Vén tir vung chi nghé trong lia trong phuong ngi Nghé Tinh, Luin van Thgc si Ngit vin, Dai hoc Vinh. tir chi nghé mec & King Yén Thai, inh, Lugn van Thac si, Dai hoc Vinh. 20, Phan Ngoc (2004), Thir xét vin héa, vin hoc bing ng6n ngir hge, NXB Thanh nign, Ha Noi. 21, Hoang Phé (chit bién), (1998), Tir dién tiéng Vigt, NXB Da Ning. 22. VO Chi Qué (2000), Ten goi cde bp phan cita cai cay qua mt sé thé ngir Thanh Héa, Ngit hc tré, NXB Nghé An. 23, Nguyén Hitu Quynh (1996), Tiéng Vigt hign agi, Trung tim bién soan tirdién bach khoa Vigt Nam. 24, Nguyén Thi Nhu Quynh (2004), Die diém lép tir chi nghé trong lia trong phuong ngir Ngh@ Tinh, Khéa kuin t6t nghigp Dai hoe Vinh. 25, Tran Thi Phuong Thao (2005), Vén tir chi nghé nude mim Van Phin Dién Chau, Luan van Thac si, Dai hoc Vinh. 26, Trin ngge Thém (1999), Co’ sé: van héa Vigt Nam, NXB GD, Ha NOi (tai ban Lin 2). 27.Nguyén Dire Tén (2002), Tim hiéu dite trung van héa - din toc cia ng6n ngit va tir duy & ngudi Viét (trong sy so sinh véi ning din te khac), NXB Dai hoc quéc gia, Ha Ne 28, Nguyén Thi Quynh Trang (2004), Khi sat vn tir chi nghé ca trong phuong ngi Nehg Tinh, Lun vin Thae si, Bai hoc Vinh, 8629. Nguyén Vain Tu (1978), Tir va von tir tiéng Viét hign dai, NXB Dai hoc va Trung hoe chuyén nghigp, Ha Noi 30, Pham Hing Viét (1989), V8 tén goi tir chi nghé gom, Vign Ngén ngit hoc, Ha 31, Trin Quée Vugng (chit bién) (2001), Cor sé van héa Vigt Nam, NXB Gido dye (tai ban Lan ba). 32. Nguyén Nhu Y (chit bién) (2001), Tir dién giai thich thuat ngé ngon git hge (tai ban lan thir 3), NXB GD, Ha Noi. 87PHU LUC TU NGU CHI NGHE BIEN CUA CU DAN TINH NGHE AN 1. Tie ngit chi nghé ddnh bait ed bién 1.1, Tir ngit chi céing eu phwong tign dénh bat 1. Ba: Tén goi cae loai soi cud. 2. Ban thuyBn: Xem thuydn vio 3. Binh dis Bain xe ef vinh ning, Kip trén tre ea may, oti trong Khong dd cin we chuyn dng cita may. Binh lai: Xem v6 King. Be thuyén: Xem mgn thuyéa, [B@: Lam bing cdy tre, nica ghép lai véi nhau, ding a& danh bit gin ba. sae Bén de: Bén phai ci thuyén, nhin tit phia sau thuyén ra mii (goi cho thuyén mii ing) BBén li: Ben ti cia thuyén Bong bit quai: Gidng bong ghe nhung e6 hinh chi nhit vi e6 hai eta (khi kéo Fen thi cdc cita sip Iai, khi dinh thi duge m6 ra). 10. Beng cf si: Mai bong c6 mét efi diy, bong tha siu xudng muse ri oft chat vi mt han dé, trén mat bién bong e6t vio mot cai phao dé lm chime (phao a mt met ) 11. Bong dén sigu cao ap: Ding dé chigu cc loai cd, mye. 12, Béng ghe: Cé hai ving thép trin, c6 6 que chéng vi e6 3 cita (ding dé cho ghe hui vo), e6 hn bao quanh vong thép. 13. Béng mye: Khi tha phai nhiéu béng, bing no néi véi béng kia bing mét sqi day ich nhau khong 30 - 50m. Durti mdi bong eting bude mot hin da dé kéo chit beng xuéng, 14, Béng dc: Duge lim bing cfc ving thép trdn e6 boc hoi xung quanh, 6 migng cho Ge chui vio. 15. Béng de mot tgo mot vong thép tron va lug bye xung quan, 6 miéng cho de chui vio, 16. Bong de hai tang: Cu tao hai vong thép, o6 que chéng cho vong néi len, ¢6 lus vay quanh, c6 migng tr trén xuéng 17. Bong rang: Thin his nho va hoi diy, ding dé dénh ci by va 6 ce hang dus diy bidn mbi kh kéo ra 4n, Cch thite tha bong rang cling abu bong myc. 18, Bong tau; La san ngiin chia thanh nbiéu ting 6 trén tau, 8819, BO dm: BG dim fi thie bj di dng elm tay ding dé lign Ige re tip trong mot nhém may lam vige, cho phép mot ngudi néi va nhiéu ngudi nghe déng thé. Bain kinh dim thogi gita ed tay cm tye tip tr 13k, 20, Bum: Duge may bing vai diy (nhudm ed nu) ¢9t vio Khang va duong lén evo dé «én gid, chay thay cho miy. 21. Budng li: Noi d miy chay cho thy thayén diu kin 22. Ca bin: Xem budng Ii Cai bi: Ding 48 dung muc, cd kh. Ci boi: Lim bing g8, dai khoing 2 - 2.5m, mg du rin va mgt du det, ding d& di thayén thing 25. Céi can: Lim bing nhya nhung nbd hon thing 26. Cai chéo: Giéng cai boi nhung ln hon, 27. Céi chong: Buge dan titre ita, ging cdi nung kim ho 28. Cai io: Xem cai choang. 29, Cai WB: Xem hay. 30. Céi man: La edi oj trong hui mye (mt to vi ng) 31. Cai phim: Xem edi thing 32. Céi rd: Gidng cdi choding, duge dan bing tre mit, 33, Ci sio: Xem sio. 34. Céi spt: Ging cli khay, nhung chidu ding tir migng xudng day cao hon, ding dé dung cf 35. Chi true: durge lam bing sit hot inox, di khodng 2 - 3m, 6 durdmg kinh khoding 1 = 1,Sem tuy vio thuy8n lin hay bé dé chon true vit chan vit cho phi hop. 36. Cai thimg: La loai thing to bing nhya, ding 4@ dung meée trong thai gian di dai ngly va dung myc, c4 kh6, cling c6 thé ding dé mudi mim 37. Cai vot: Lim bing thin cay tre cimg, dai khosing 2,5 - 3m, phia tnude glin wi mt oan sit ubn vong thinh hinh trbn ob hréi vong quanh, e6 migag ding 48 vot cf 38. Can: Xem edi can, 39. Cao: Xem cai nao, ding dé cao ngao, 40. Can céu: Lim bing ngon tre, hép, ahd, duréng kinh khong 0,5 - 1,5 em, due uén cong, diing dé cfu c4, mc. 41. Cau bay: Mot loai céu, ding mdi xanh d6 8 du myc 442. Cau dan: Dénh bat nrc bing céch ding Indi céu nha dén rdt sing dé muc tp trung vé anh den, 8943.C4u ging: Ding mt thanh sit det, di khong 10em duge uén cong lai giéng Indi cfu, ndi di véil doan tre bing day cude to va bén 44, Cau mye: Ding can edu ngodie méi xanb, d6 dé du mye 45. Cau phao: Mdt hinh thie e@u ef dain, & day edu ef e6 gin phao va néu cf in mdi hin phao s8 big 46, Céu thc: Tha rao xuéng nude cho €6 bing rim, sau d6 ding cin edu thi xudng béng rim dé in (Giéng edu treo nhurg ngubi te tip cm cin edu. 47. Cau treo: Lam bing giéng ni long( nhigu sgi cude bn Iai véi nhau), mi ludi edu eich nhau khodng 20em, ngudi khong true tiép cm treo 48, Cf ra: Gdm mt diy cdi vi nhigu day con, mBi diy con mot ludi, khong mdi, Khi tha phai lam sao cho Indi cu dp dén trong me, thudng cfu cé gc, e4 ging 49. Chan vit: Céu tao gidng c4i chong ching, e6 tir 2-5 enh lam bing dng hoe inox, win vio truc (trye dai khodng 2 - 3m), tc gin vio méy khi may phat lén thi chin vit quay va thuyén chay. 50, Chi; La m6t b6 phan cla Indi duge gin vio dudng bién hedi lim cho mot phiin cia lugi chim xuéng nude goi li chan eh 51. Chto: Xem efi cheo. 52. Choi: Lam tir edy g@ (bach din, phi lao), ding &@ cing budm. 53. Chép béo higu: Lim bing béng dn xanh 46, dat Ién trén m9t cai c6t cao, ding Kim tin higu trénh va cham cia tu thuy8n. 554. Céec ede: La loai xudng (thuyén) nh 55. Ct chéo : Lam bing mt doan 28, hinh gidng chi khuju tay, gin vio phin man thuydn, 56. Ci: Xem efi ct 57.Ci Gt logi may phy trg cho may chay chinh, 58. Curée: Lim tir nilon, c6 loai sqi to, loai sgi nhé hofe c6 logi cue trong hoe eurée thé (nhir cuée di), diing dé dan thinh bedi dé dinh bat ea. 59, Diy neo: Lam bing diy thimg, duge ndi vio neo sit va neo g 60 Di: La phuomg tign ding d@ nghe thoi tiét 61. Dinh vi: Gan gidng may dd cé 62. Boi: Lam bing mt hon chi nding, gin vio cin cau, kim cho mbi chim nung &é du cd myc. 63. Gia heéi: Than cita hud 9064. Gift Lui hinh tii do tau thuyén kéo 8 dnb bit cf va cfc hai sin & ting dy hose in day bién, 65. Gia cé: C6 cdu tao 2 gong, Indi kim bing loai cuée trong, ob mat nho ding dé bit ‘c4 day (nh, vat) logi nay phai di hai thuyén hoge mot thuyén Kin. 66. Gia edo: Ludi duge 67. Gif khoi: Luréi lim tit sgi cud thd, o& ludi tir ASO — A100, cdu tgo hinh diy, ding anh cf sa0, 4 bon 68. Gif long: Ludi lim tir sgi cue thd nhung thanh thoding hon, e& luéi tt A12~ A20, «ding dan ef hudng, c4 then. 69, Git be: Lui duge lim bing log cuée th, 06 mat hai to chuyén ding dé nh bc um bing loai cude to hon da cf ding ding dé danh ca nho. 70. Git rude: Lam tir loai cuée nbd va 8 mat hadi nko chuyén ding dé dnb rude (om. 71. Gil tom: Gidng git rube nhumg mat lus to hon 72. Giti vich: Xem git cé (Indi e6t vo gong, c6 gong dong ra, di bing méy hoc chay bing sire gid, diing dé danh bait cdc logi cé nhd) 73. Giéng: La logi cuée thé ding dé lim chin cia lus c6 téc dung dé xu phao va chi ing vio thin keg 74. Hn doi: Duge lim bing chi hoge lim bing da, 75. Hop sé: Sé lign hos gitta truc va my. 76. Kieh: Ding dign a8 dat 4 77. Ké bé: Chi nguési ngudiving bién 78, Khoang may: Noi dé méy chay cita thuyén, 79. Khoang thuy8n; C6 hai ting duge ngin cach bai my tim g@ goi la sap c6 then cai Lang dud dé méy choy; ting trén li noi ng 80. Lai: La. 81. Lai bén: Ludi diing déinh ca nh nurée ngot hode bién, Nguii ta bd hed xudng, ép ive din hod lai d& bit of 82. L4i boc: Luréi danh bit cf ndi bing sgi ni lng va dinh bit cf to, khoding mot cin ted le. 83. Léi chin: Ludi dénh bit cf bién, ding thuyén, chéo ngoai khoi kéo vio trong dit lign véi hinh thite quet. 84, Lai cus: Ludi déinh cé bién, ging hud ré, inh cf to 85. Lai mét: Laréi bing soi cue nha, dénh bit c4 nhe. 86, Lai mu: Ludi dinh myc, bing soi cud, ba Kip (mit to, mt nbd, mt vit), o187. Lai mudi: Ludi inh bit cf bién ngodi Ing, soi nh, dénh bit vita ef to Hin cé ho. 88. Lai nim: Ludi dank bit e4 gin bo bién, gidng “Iai trdng”, bit dit cde loai c& no. 89. Lai reo: Lu6i dénh c& bién mit thua, dénh cé to xa bd. 90. Lai ré: Mot logi Ludi di cée logi bing soi ni ong, dénh bit ca cd an chim Hin ef in ni 91. Lai ré bay: Ludi chuyén din bit a to, khoang 5 kg tr Ken, dnh c& ngodi lng lin ngodi Khoi 92. Lai ré Kho: Ludi chuy2n dénh bit cé to 93. Lai ré Wong: Luni ehuy@n inh bit ca no. 94. Lai ring: Luéi dénh ca bign mit diy, dinh bat c4 ven ba 95. Léi rit: Ludi danh bit cf fn ndi Hin cd an chim bing sgi ni long, Ludi e6 soi nbs, bit ett khoaing mot kg tb 96. Lai te: Luéi chi chuyén dénh bat cn ndi, log cé nha, soi ludi bing cus ni Tong, 97. Lai tha: Loai hn6i duwge dan bing cée sei nhé, mém, dain bite bing hinh the tha lug d8 e& vuéng vao khi boi qua 98. Lai thuyén: Tay lai cia ngudi thy digu khién, 99, Lai trdng: Laréi dénh c& ngoai King, loa c& nhé hur c& trich, of abi... va chi bat cf ‘a khu vue sit bi bién 100, Lai vé: Lui bing soi ni lng, mit lui nh, dnb c& ban dém bing dnh sing. 101, Lo sy: Diing dé siy ef mye cho Kho. 102, Ludi: Tén goi chung cho céng cu danh bit duge lim tr loai cuée trong, thé 103. Ludi ba man: Xem hud mye. 104, Lui ban: Xem hui bon. 105. Lurdi ef chao: Xem hui cho, 106, Lax cd di: Thude Ii ging, duge Tim bing loai cuée trong, dn trong bi ing cfn ding én thay, 107. Luréi bon: Duge kim bing loai cutie nhé va trong, diing dé bit cae logi cd bon — int logic ut kh (gidng hid then ba) 108, Labi cho: Lim bing exe trong, nho miu ting, ding d bit cé chio 109. Landi cao gi Than hud nhiu hom hud ghe va chéng Kin nha 110, Landi ching (hn keo, hei 8): Thuémg li i then ha, hint din chi bin ling, danh cd eich bis khodng 12 ~ 15 sai nude, 6 hadi ching mt va ludi chOng hai (hai bedi ching m®t ghép lai véi nhau ), ding dénh ca trich, c& 111, Ladi dp di: Xem ludi of d6i 92112. Ludi déi: Xem luéi ef Ai, 113, Ludi gitng: Buge dan bing curse hoge soi nilon, bit cae logi e& déng (néu ludi ‘cue thé thi dinh cé to; néu lui cude thong (cude nho) thi dénh cd nho) 114, Ludi ghe: Xem ludi then ba, 115, Ludi keo: Buge lim bing cuée hoge nilon, cé mft rng khodng 13mm, dénh ee logi cd nhur: ci ich, cf then, cf dng... 116, Ludi keo ching: Xem hi keo. 117, Ludi mye: Thude hi6i ging, busi nay e6 3 man (2 min thua hai bén vi 1 min hit & gid), dinh cha yéu 1 Jogi mye nang (logi mye c mu), chigu dai hedi khodng 50m, chigu cao hr6i 2m, cfu tg0 hui c6 phao, chi va thin Indi 18, Lui x8: xem bai 8 119, Las6i ring: xem La ring 120 Lindi ring cdi tidn: Riing ndy dan bing cuée hofke sgi nilon, to va dai hon ring vét, 45 2—3 chue ngudi kéo. 121, Ludi ring vét (ring xm): La foai ring nho khodng 8 ~ 12 ngui kéo, mdi ben 4 — 6 ngudi, ring nay kéo rude va céc loai ed nhd ven bs. 122, Lui te rude (te): Lam bing cuse nho, duge xan vaio gong ¢6 hinh tam gie ding dé danh rude. 123, Ludi then ba: Thude hréi gidng, mit fuGi réng khong 6 ~ Sem (A30~ A 42), dainh gin bé, diing dé danh céc loai ghe va cc logi cé gin bo. 124, Ludi then hai: Thude Indi ging, c6 mat ud rng khong 22 — 26mm. dnh ede loai cé nhé gin bo. 125, Ludi nit (ai rit): C6 hai logit hud nit 1ong va hud rt Khoo, 126, Ludi rit khoi: Ding thuyé 18 din céi nyc, e4 lim, 4 t to hom dinh cf cach ber tt 20 — 30 sai nude, chit yéu 127, Ladi nit Xgng: Ding thuyén nho, thuing dinh cé gin ba ( cach khoang 15 sii méc), dinh cic loai cf nur c& trich, c4 dém, cf fim.. 128, Ludi ving: Gidng hn6i xim, diing dé danh cfc loai rude va c& nha 129, Ludi vit: Goi chung cho nhiing logi hréi then ba, then hai, cao gid, ludi vung, loai luéi nay di thuyén nho va danh gin ba. 130, Ludi vay: Xem vay. 131, Ladi v6: Goi chung cho ede loai v6 132, Ludi v6 ba so: Xem v6 ba sto. 133, Ludi v6 bén sto: Xem v6 bén sao, 3134, Ludi v6 chup: Logi lui lim bing cude nilon e6 chi ning, ding dén dé dy e4 va ‘ding hud chyp tr trén cao xuéng, bit ede loa‘ e& nho nu: e& dém, e& rich 135, Ludi v6 hai sio: Xem v6 hai sto. 136, Ludi vung: Thude ni ging v6 mgt Indi rOng Khodng 11 ~ 16mm, logi nay dink ci mi. 137, Ludi xtim: Duge lim bing logi cude trong, thd, 8 mgt di rude (moi) va cée logi ed nhd, o@ hadi khoang 20mm (A2) 138, Ludi edu: Lam tir logi thép no (lim), duge mai nhon va uén cong, ding dé cu sho, dain cae loai 4, mye. 139, Man thuyén; Hai bén cita thuyén déng bing gd 140, Manh t&: Thue udi v6 nhug ean va tet. 141, May ba ba: La loai méy nhd chi diing cho di thuyén dint bit gan bd. 142, May bp dim: Ding dé lidn Inc v6i ede tu thuyén kde 143, May chay: La may chinh 48 dua thuyén di xa 144, May c6 le: Ding cho chay thuyén nan va eée ede. 145, May diezel (may chay bing diu): Cé nhigu e& méy tuy thuge vio méi loai thuyén 48 sir dung cd may cho phi hop. 146. May do ca: C6 tae dung dé xem noi ito 66 ea dé tha ld 47, May phat dign: Lat may khi phat lén lim cho cae béng dén trong tiu sing len dé danh cf, 148. May tai: Chay bing may diezel, ding dé kéo kad va kéo neo, la logi méy hign dai thay cho sie ng 149, May théng tin: Xem b9 dam. 150, Mai cau: C6 thé kim bing fc vio lub céu ding dé Bi gid hoge mai thit 151. Mai dig: Phuome tign dng hing 28, pha trae i 6 mii cao v8 thing fhuyén

You might also like

• (123doc - VN) Dac Diem Tu Ngu Chi Nghe Bien Cua Cu Dan Nghe An

  

  Document128 pages

  (123doc - VN) Dac Diem Tu Ngu Chi Nghe Bien Cua Cu Dan Nghe An

  sang

  No ratings yet
• Tran Van Sang

  

  Document4 pages

  Tran Van Sang

  sang

  No ratings yet
• Tran Van Sang

  

  Document9 pages

  Tran Van Sang

  sang

  No ratings yet
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Tran Van Sang

  

  Document12 pages

  Tran Van Sang

  sang

  No ratings yet