Professional Documents
Culture Documents
1. VN
Ch (hay ), ch ng, s thin ch v s thin ch ng l nhng khi
nim trung tm ca cc cuc tranh lun v loi hnh hc ngn ng trong nhng nm gn y.
C hai vn trong cuc tranh lun : vn th nht thuc v khi nim v vn th
hai thuc v thc nghim. Trc ht, ta cn phi tr li cu hi ch v ch ng khc
nhau nh th no v mt khi nim cung cp mt s phn loi cng hiu qu cng tt.
Tip n, ta phi tr li cu hi hai khi nim c phn b trong cc ngn ng trn
th gii nh th no v nhng c im ng php no c xu hng lin quan ti vic thin
v ci ny vi t cch i lp vi vic thin v ci kia. C hai vn c quan h ph thuc
vi nhau nhng li khc nhau. Vn th nht c lin quan n s gii thch chun mc i
vi cc thut ng ph qut ; vn th hai lin quan n vic kim tra cc gi thuyt thc
nghim v cc xu hng ph qut v vic gii thch chng.
Chuyn lun ny s m nhn vic nghin cu nhng c im trung tm ca kin
trc -thuyt trong ting Vit. S dng thut ng kin trc -thuyt l ti mun nu ln
mt vn trung tm ca chuyn lun ny, l ting Vit c th c hay khng th c phm
tr ch ng cn c vo mt s gii thch c l i vi khi nim ny. Nhng nh ngha
khi qut v ch v ch ng m cuc tranh lun ly lm cn c s c khai trin
trong mc tip theo l mc c im xut pht t cng trnh c uy tn ca Charles N. Li,
Sandra Thompson v Edward Keenan. Mc 3, mc chnh ca chuyn lun ny s phn tch
v ting Vit. Trc ht, chng ti s a ra s phn gii c th v ngn ng i vi phm
tr ang bn. Sau , phm tr ny s c kho st di nh sng ca nhng nh ngha
chung v ch v ch ng quyt nh n thuc loi no, hoc c th nm gia hai
loi . Mt s c im c lin quan n ch ng v ch ng cng s c kho st, mt
vi ch ng.
phn ch, lc b ng quy chiu v i t ho, (so snh (1g) nhng tng phn vi (2e)) ;
d. nm trong s nhng ng on danh t (NPs) kim sot vic hp dng ng t (c
th ni nh th) (so snh (1e) ;
e. thng c s ch tuyt i, ngha l c km theo tin gi nh tn ti ;
f. thng l ch ca cu, ci s ch ca n thng l ci bit, tc l thng tin
c (tng phn (1a) ;
g. l ci ch t nhin nht ca s thng cp (advancement) (nh trong trng hp
b ng) ;
h. c tm tc ng logic (logical scope) rng hn cc thnh t khc trong cu ;
i. thng l ng on danh t (NP) pha tri ngoi cng (leftmost) trong cc cu c
s (tng phn (1f) ;
j. khng c nh du v cch nu nh c NP khng c nh du v cch ;
thuc l khng ?)
B : Spirits we are not allowed to sell here, unfortunately. As for tobacco, we only
stock cigars. (Tic qu, ru mnh th y chng ti khng c php bn. Cn thuc l
th chng ti c sn x g trong kho).
(5)
B : A game of tennis I might consider ; but as for a swim, I dont fell quite up to it
this morning. (Chi tennis th ti cn xem li ci ; nhng m i bi th sng nay ti thy
ti hon ton sc chi).
Nhng ng on c gch chn chc chc c cha ng thng tin bit, nhng
chng vn cha c xc nh d theo ngha no ca t ny. iu ch ra rng chng ta
cn phn bit nhng loi tnh bit khc nhau. Loi th ba c th c nhn din bng ci
gi l thng tin c, theo ngha hp c th chp nhn c ca t ny. Chafe 1976:30
ch ra rng tnh xc nh c th tng thch vi thng tin mi trong v d nh Ti gp b
anh hm qua, y ngi ni khng chc lm khi cho rng ngi nhn khng bit trc
v ngi b ca anh ta, cho d theo ngha cu c cha thng tin mi. Chafe gi rng
thng tin mi l vn hiu bit ngi nghe c va mi c kch hot hay khng, va
mi c kch hot tng hp vi bit trc. iu ny khng chnh xc lm v ci
c hiu l va mi trong s lin kt ny l g ? Ti ngh chng ta c th i mt bc xa
hn trong vic lm cho khi nim thm chnh xc bng cch tp trung khng phi vo tnh
bit ca ci s ch m vo tnh bit ca mi lin h gia ci s ch vi trng thi hay
qu trnh m ng t biu th. (Nu mi lin h l bit th tt nhin mt s ni dung ng
t cng cn phi c bit trc). Chng hn, xt cu Con ch cn ngi a th. Nu
y l cu tr li cho cu hi Ai cn ngi a th ? th ngi a th v mi lin h
ca anh ta vi hnh ng cn l thng tin c, v ng on con ch s truyn t thng tin
mi cho d tnh xc nh ca n nh th no i na. Ngc li, nu cu hi l Con ch lm
g ? th ngi a th s l thng tin mi v ci s ch khng c bit trc trong mi
lin h vi hnh ng m ng t biu th, trong khi con ch l thng tin c v ci s
ch c bit trc trong mi lin h vi hnh ng (cha c ch ra) m ng t s ch
ra sau ny.
Ni tm li, khi ni n thng tin bit, chng ta cn phn bit hai ngha m
nhiu ngi bit n v t bit, c th l bit1 == wissen 2 trong ting c, vite trong
wissen : know, have knowledge of, remember, recall to the mind. (ci bit ri v c lu gi trong k c, tm
hiu l ci bit ri LTP)
ting Na Uy v bit2 = kennen 3 trong ting c, kjenne trong ting Na Uy. Thng tin
c c lin quan n s hiu bit c tnh cht gi tc l bit1. Nh vy, ngi hi Con
ch lm g ? bit1 rng con ch c bao hm trong hnh ng c ch ra trong cu tr li,
v do iu ny l thng tin c i vi anh ta. Mt khc, anh khng bit1 b ca anh, anh
ch bit2 m thi.
Tm li, chng ta phn lp ba loi tnh bit :
(a) Tnh bit quy chiu, khi c tin gi nh v s quy chiu duy nht.
(b) Tnh bit-ni dung : khi, nh trong trng hp (4) v (5), ni dung hay ngha
ca cc tn hiu ngn ng l bit nh vo ng cnh m khng cn bt c s quy chiu
tin gi nh no c. Lu rng (a) khng bao hm (b) : Anh gp John cha ? Khng,
ti cha gp thng cht tit . Tnh bit-ni dung tng ng vi tnh bit-i ng
(proform-givenness) ca Allerton (1978).
(c) Tnh bit quan h l tnh cht b sung cho (a) v/hoc (b) mt yu t bit
trc trong mi lin h vi mt tnh hung (c ch ra kh chnh xc) c biu th bi
mt tn hiu ng xut hin, thng l mt ng t. Tnh bit quan h tng ng vi
tnh bit-c gi tr-thng tin (news-value-givenness) ca Allerton v thng tin c
ca Kuno (1972).
Tnh bit quan h l quan yu cho vic gii thch khi nim tiu im, khi
nim ny vn loi tr ci tnh bit . Mt khc, n cng khng c a vo tiu ch
ch (chng ta s c dp tr li iu ny khi tho lun v ting Vit). Loi tnh bit c
quan yu vi vic gii thch ch li khng c pht biu r rng gia loi (a) hay (b)
(v c (c) na).
Hnh thi ni ti cu ca chc nng dng cnh (scene-setting) chung ca ch
c th c miu t nh l ci u th quy chiu trong mi lin h vi cc thnh t khc trong
cu. (So snh vi cc c im ch ng ca Keenan 3a, c, e, h). Ngha l nu s quy chiu
ca mt s thnh t tu thuc vo s quy chiu ca nhng thnh t khc th s quy chiu ca
nhng thnh t khc s tu thuc vo s quy chiu ca ch , nhng khng c trng hp
kennen : know, have knowledge of, be aware of, distinguishadmit (ci bit c nh s phn bit LTP)
10
(a) Every day five thousand people pass through that door. (Mi ngy c nm
11
II. Ch ng
Cc khi nim ch ng v ch c lin quan cht ch vi nhau ; l nhng
thc th thng c ch ra bng nhng thut ng c chung mt s c im. Ni chung,
chng ta c th miu t s khc bit gia hai khi nim l ch ng c tch hp trong cu
trc cu nhiu hn l ch . Ch ng biu hin mt phng thc ring nhm ng php ho
mt s c im ca ch . iu ny c th gii thch chnh xc hn nh sau :
Cc c im ch c lin quan ng cnh khng nm trong nh ngha chung v
ch ng ; phm tr ch ng bn thn n khng biu t tnh bit *ss. (1q), m biu t
s tng phn (3f). So snh ch ng trong (8a) vi ng on ging nh l ch trong (8b) :
(8)
(a) An elephant is walking down the main street. (Mt con voi ang i xung
ng ph chnh)
(b) As for elephants, there is one walking down the main street. (Cn v voi th
c mt con ang i xung ng ph chnh)
Khng c mt s gi no v tnh bit (8a), trong khi (8b) gi nh mt ng
cnh trong c cp n nhng con voi. iu ny ng nhin khng loi tr kh nng
c th c s u th v mt thng k ca cc yu t danh tnh xc nh (definite nominals)
hnh chc nh l ch ng trong nhiu ngn ng khc nhau, ngha l, nhng yu t danh tnh
t n biu t tnh bit. iu vn cn l mt vn thc nghim.
Mt khc, ci c im tm tc ng rng ni ti ca cu va thuc ch ng va
thuc ch nh c minh ho rt nhiu trong vn chng ; ss. chng hn, tnh cht
khng ng ngha ca (9a) v (9b) :
(9)
a con gi)
(a) Every boy loves at least one girl. (a con trai no cng yu t nht mt
12
13
vai ngha ch bng cch bin i hnh thi ca v ng, ngha l ch bng s lun phin b
ng/ch ng (trong chng mc ngn ng ch c mt loi th tiu ch ny khng yu cu).
Tiu ch gn vai ngha i hi s la chn vai ngha phi gn cho ch ng ci t cch
l mt phm tr, ngha l gn cho ch ng vi ci t cch l ch ng. Do , tiu ch ny
khng loi tr kh nng ch trong nhng trng hp c bit c th l thnh t danh tnh
c cc trung tm v ng gn cho vai tr ng ngha : ch khng b loi ra khi b khung
vai ngha ca ng t; nhng n khng bao gi c gn vai ngha vi t cch l ch . V
th, v d nh (11) cho thy c th xp cc thnh t ng trc trong ting Anh vo loi ch
, cho d his partner c ng t gn cho vai tr ngi hng li, l b ng gin tip
ng u cu :
(11) His partner John had paid years ago. (V ngi cng s th John thanh ton
tin lng t nhiu nm trc ri)
Tm li, chng ta nh ngha ch ng nh sau :
Mt phm tr thnh t c th phn lp v mt ng php trong mt ngn ng c gi
l ch ng nu n l yu t danh tnh, c s la chn hn ch cc vai ngha m mi trung
tm v ng gn cho n bng phng thc nh bn, v biu t tm tc ng rng vi
nhng gii hn nh ni.
3. NGHIN CU V TING VIT
Ting Vit l ngn ng khng bin hnh c dng SVO (hoc TVO) vi cc hnh v
hon ton n tit tnh, c cu trc m tit l (C)V(C) vi 6 thanh iu. V mt loi hnh hc,
ngn ng ny c h hng vi ting Trung Quc (c bit l nhng bin th pha Nam ca
ngn ng ny) v vi nhm ting Thi. Tuy nhin, mi quan h h hng ny vn cn ang
tranh lun. ( c ci nhn vn tt, xin xem Vng Lc 1980). Mt quan im c nhiu uy
tn l quan im ca H. Maspro (1912), ngi mun gn ghp ting Vit vo nhm ting
Thi. Quan im ch yu ngy nay l ca A.-G. Haudrricourt (1952, 1953, 1954a, 1954b) l
ngi xp ting Vit vo ngn ng Mon-Khmer thuc nhm Nam (cf. Egerod 1977).
Tuy vy, c mt b phn ln t vng, c bit l trong hc thut, c ngun gc t ting
Trung Quc.
14
(a) Ti (i Sign)
I
go Saigon
I am going to Saigon
(b) Ngy mai (ti i Sign)
Tomorrow I go Saigon
Tomorrow I will go to Saigon
(c) Sign
4
5
(c nhiu tim n)
C th ngoi tr mt s tiu t no .
C hai TS v CP c th l cu, do , c th cha nhng TS nh hn.
be-in Saigon
15
ny lm khng c
obtain
Nh nhng ch thch th thin ch ra, hnh thi th (nguyn l danh t c ngha thi
gian) c mt nh hng ng ngha 6 i vi cu. N c dng nhn mnh TS vi t
cch ng cnh-quan h trong mt trng hp c th. Tuy nhin, y khng ch n gin l
vn tnh bit. Tri li, th s t thch hp nu nh TS l ci bit v mt quy chiu v
v mt quan h ; xt (14) :
(14)
(a) ng Hai
u ?
Saigon ?
Ti hiu phn bit ng ngha l bt c s phn bit no trong nhng iu kin quy c thng dng, c quan h vi
s phn bit hnh thc. Ni cch khc, khng ch c ni dung chc nng-thc mi l ni dung ng ngha m cn, v d,
ni dung ch xut c quan h vi tnh hung ca pht ngn, trong chng mc n c cung cp mt biu thc hnh thc.
Nh vy, ng dng hc c lin quan n nhng quy c cp cao hn (chng hn, vic dng cu hi nh du
mnh lnh v mt phong cch, v.v.)
16
Sign
not
buy
(a) ng Hai v C
Ba lm g ?
do what
Ba th
sa son tt.
Tng phn khc vi i lp. i lp l h qu c th c ca vic lit k trit , khi n hm rng thc th l ci
17
I dont know what Mr. Hai is doing. As for Miss Ba, she is preparing the festival
(17)
(a) Ai
ng
sa son tt ?
sa son tt
18
v d (15b) chng t tnh bit c biu t khng hn ch tnh bit quy chiu v
c trong v d ch l ci bit ni dung.
Vic minh ho r hn v mi lin h gia TS vi tnh bit s c cung cp bi
cc kin trc c ng t tn ti c (c ngha l tn ti v c th dch sang ting Anh bng
t have). C cng c mt trong nhng ng on nh v v thng xut hin cng vi ng
on nh v c t cch l TS, nh trong v d (12c), (13c) trn y. Tuy nhin, iu ny
khng bt buc : c th la chn ng on i th ch mt thc th c nh v vi t
cch l mt TS ; cf. (18) (CL = loi t).
(18)
(a) Trn
bn c
cun sch ca
ti
ca
ti c
trn
bn
bn
tin
trn
bn
19
c. Nhng cu tr li sau y cho cu hi quy thnh tnh bit quy chiu, chng hn nh
Sch, tin ca anh u ? l khng thch hp :
(19)
ti ()
trn
bn
()
trn
bn
th
ti rt
mun
ln
20
(a) Ci bnh ca
ti
u ?
anh n ci bnh y ht
ri
anh n ht
ri.
21
loi b cc h thng cch trong lch s vi s xut hin mo t mt hin tng cng xy ra
trong nhiu ngn ng Chu u. Ngha l, vic loi b nhng phn bit v cch s dn n
mt trt t t c nh hn v phn ui ca cch khng cn c th ch ra cu trc tham t
trong cu (tc l, khng cn c th phn bit ch ng v i tng), nhng iu ny li cn
thit phi khai trin mt phng tin mi biu t nhng phn bit v tnh bit : l
mo t. Cch gii thch ny ph hp vi s pht trin ca mt s ngn ng, chng hn nh
ting Php c (Blazer 1980), ting Bungari (th t c nhn t Alf Grannes), v ting Na Uy
c. Theo nhng bn chp tay xa nht, ting Na Uy c r rng l thin ch hn l ting
ni hu du ca n, nhng cng v sau th chng ta nhn thy mo t pht trin cn nhng
phn bit v cch th bin mt.
Tuy nhin, cn nhn mnh rng v tr ch v mo t khng hon ton tng ng
v mt chc nng. V tr ch thng biu t loi tnh bit rng hn l mo t xc nh
vn ch biu t tnh bit quy chiu m thi. Mo t bt nh cung cp cch biu t quy
chiu ring bit, c tnh c lp hn v tr ch . iu ny cng ng vi TS trong ting
Vit tr phi Phong c l khi ng ch trng nhng cu kiu nh (2) ni trn, v.v., ngha l
ng cho rng mt danh t s n v tr TS c hiu nh l ci bit v mt quy chiu.
Tuy nhin, iu ny cha chc l ng i vi ting Vit. Dng nh n ch ng vi ting
Hn nh Li v Thompson 1975 chng minh. Trong ting Hn, chng ta c cc cp nh
sau (ss. Li v Thompson 1975:166) :
(23)
(a) Zi
thief
po le
run ASPECT
le
zi
ASPECT thief
22
ri
Nhng ngn ng khng bin hnh nh ting Trung Quc v ting Vit tt nhin l thiu ci cn thit lin kt gia
vic nh du cch vi cu trc thng tin da trn trt t t.
23
con chim
I breed CL bird
Phong dch (a) l loiseau (dont on vient de parler) chante, (b) l jlve loiseau .
Tuy nhin, cc nghim vin ch chp nhn nhng cu ny trong tnh hung khng c con
chim c th no c ngi nghe nhn ra, hoc thy c hoc nghe c t trc. Chng
hn, cu (21a) c th pht ngn bi mt ngi ni trong khi nghe mt on bng ghi m
ch ra cch dch l mt con chim ang ht.
S khng nht tr ny c th c gii thch l chng ang ng trc mt hm n
phng nhiu hn l song phng : tnh bit quy chiu (+ tnh s n) bao hm vic s
dng loi t (nu ngi ta khng chn s thay th ch nh), trong khi , vic s dng loi
t li khng bao hm tnh bit quy chiu. Nhung i vi ting Php hay ting Anh th
hm c tnh cht song phng (vi cng mt kiu ngoi l i vi s thay th ch nh).
Nh vy, trong tt c tnh hung m ting Php v ting Anh c th s dng mo t xc nh
s t, th vic dng kin trc loi t + danh t trong ting Vit s l thch hp : kin trc loi
t + danh t s dng dch cho nhng kin trc c mo t xc nh s t trong ngn ng
Chu u. iu ny d dn n vic tha nhn rng cc kin trc y tng ng vi nhau.
Nhng s tng ng trong dch thut khng phi bao gi cng hot ng nh nhau : trong
mt s trng hp, loi t + danh t khng th c dch bng nhng kin trc c mo t
xc nh. Nu qu nh vy th iu c ngha l kin trc ting Vit khng biu t tnh
bit quy chiu m l mt ci g rng hn, bao hm c tnh bit quy chiu, ging nh l
mt trng hp c bit c l l s quy chiu c th (specific reference). Ni cch khc,
loi t dng nh c nhiu im chung vi mo t bt nh hn l vi mo t xc nh. Tuy
nhin, vn ny cn phi c nghin cu su hn na.
Tt nhin, loi t khng th b nh ng vi mo t bt nh, v nh minh ho,
vic s dng n bao trm ln trn nhng trng hp ca tnh bit quy chiu. Mun ch ra
24
mt bc th
ti khng thch lm
One CL motor-car I
25
li cho cu hi Anh khng thch ci g hay sao ?) b loi tr cng ging nh cch gii
thch c th, xc nh l chic xe ti khng thch.
Nu cch gii thch sau mun c biu t r rng trong ting Vit th phi s dng
ng t tn ti c:
(28)
(a) C
mt con chim ht
mt chic xe hi
m ti khng thch lm
like much
26
nhin, s l khng quan yu nu cho rng khi chuyn dch sang ting Anh, the peasants c
cha mt mo t xc nh trong ng on lng).
Ngoi ra, cc v d (27), (29) cho thy mt s loi tnh bit c gn vi
TS/ch : khi mt TS/ch c y c tnh cht quy chiu th c mt tin gi nh v mt
(a)
Si gn c
Si gn
27
tim n
ny hng
ngy
ngy
tim n
ny ba mi ngi n cm tra.
ln
ln ti i Sign mt tun
28
(a) Mi ngy tm gi
ti lm vic
tm gi
thi gian c nh
29
Ni dung tnh thi c lin quan n cc hnh ng ngn ng c thc hin theo quy
c vi nhng kiu cu khc nhau, nh ch s tn ti ca mt s tnh (tc l pht biu mt
s kin), pht biu iu g nh l ci kh nng t nhiu c th xy ra, a ra mt mnh
lnh, cu hi, v.v. Nu chng ta xem ng t tnh thi phi (must) trong cu (35) nh l ci
ch dn cng khai cho tc t tnh thi NEC, ngha l mnh (v mt nhn thc) tt yu phi
ng, th chng ta s nhn thy rng phm vi p dng tc l tm tc ng ca NEC b hn
ch bi tnh thi ca tiu c-if : he is home c cho l tt yu ng vi iu kin l tiu
c-if ng. iu ny c th miu t nh (36) :
(36) POSSp (NEC (he is home))
ti i vi anh
(p = anh i Sign)
n phi
i lm
(p = mun c n)
cc ph ng thi
30
(41) When it rains I often stay indoors. (Khi tri ma ti thng trong nh).
Tm tc ng ca often b hn ch bi tm tc ng ca mnh thi gian :
(42) TEMp
(p = it rains)
ni,
th
tt c
ri.
already go already
(p = ti n ni)
nh
c sch
31
i Sign, th ti i vi anh
32
chng l danh tnh v chng khng biu th mt vai tr ng ngha c th no trong bn thn
chng, cng khng c bt c vai tr no m ng t gn cho chng.
n tng hn l ch phi cu ca phm tr ny, ch ny thng tham gia hnh
thnh kin trc c trng ch ng kp (ss. (2d) trn kia (Li v Thompson 1976:468 f.) v
cng xem Teng 1974, ngi a ra tho lun kin trc tng t trong ting Hn, v Chao
1968:69 ff.). Chng ta c nhng v d nh sau :
(48)
(a) Cy ny
l ln qu.
cc
lnh
cha la n
sm
s
TOP
COM
np
Cuc ho hon y
s
TS
CP
np
vp
cc lnh cha la
n sm
Teng 1974 tho lun v nhng kin trc ting Hn tng t, nhng kin trc ny
biu t s s hu khng th chuyn nhng, nh (50)
(50) T tu tng
he head ache
33
N au u
i vi loi cu ny, Teng ngh mt cu trc thnh t nh (49), vi t nh l ch
ng nm ngoi. (Li v Thompson 1976:469) li cho rng phm tr l ch hn l
ch ng). Teng a ra cc chng c chng li s phn tch ca A. Hashimoto v kin trc
(Hashimoto 1969). Hashimoto mun phi sinh mt cu ging nh (50) t cu trc s hu
T-de tu tng , trong de l mt tiu t ph kt tu chn. Vic phn tch
ny ban u c v ng tin cy c i vi ting Hn v trong ngn ng ny, ng on s
hu v cc ng on danh tnh t thng xut hin trc danh t. Tuy nhin, Teng chng
minh rng nhng cu nh (50) c mt c im c php khc bit vi nhng cu kiu nh
T-de tu tng, v bin minh mt cch thuyt phc cho cch phn tch nh (49).
S tin cy trong cch phn tch ca Teng nhn c s ng h gin tip t s vic
l mt ngn ng tng ng v loi hnh hc nh ting Vit c nhng kin trc cng loi
nh (50). y l ngn ng m cch phn tch s hu b loi tr v cc ng on s hu
thng xut hin v tr sau danh t ; ss (51) :
(51)
ti au
rng
ache tooth
I have a toothache
(52)
(a) Voi
(th)
elephant
vi
di
voi
di.
34
ca
voi
di
ai
they
come
nh.
Ba th b
y ni
rt
nhiu.
ti cha
bao
gi gp ng y.
35
Ba ni
rt
nhiu.
ti cha
bao
gi
gp.
(a) Chnh ph
xy
mt ci cu
cho dn chng
my
ny.
36
cho
Ba.
Ba.
ng y.
v.
dike break
The dike broke
Mun bit nhng TS (56) c phi c xp vo loi ch ng dng nh nh ngha
( tr. 13) hay khng, ta phi tr li hai cu hi.
37
(a) Ci cu
ny xy
nm 1960.
ny lm bn Php.
y ch to
y.
(a) Tin
ny tr c
Ba.
gi c
Ba hm qua.
hm qua.
used to describe a class of verbs in which the object of the transitive form can be used as the subject of the
intransitive form with an equivalent meaning.
38
khc, v d roll : He rolled the ball away : the ball rolled away. Ngoi ra, Phong
1976:103 tc nhng ng t ting Vit tng ng thnh mt lp ng t cn i
(verbes symtriques) (khng bao gm nhng ng t (57) (58)) : ss. cc v d ca ng :
(59)
Open is an example of an ergative verb, in that I opened the door and The door opened have equivalent
meanings.
Microsoft Encarta Reference Library 2005. 1993-2004 Microsoft Corporation. All rights reserved.
39
that then
cht
b thng
die
be-injured
many people
twenty people
nhiu ngi
hai mi ngi
many person
twenty person
died
were injured
break dike
The dike broke, there was a breaking of dike (ss. Emeneau 1951:52)
Tuy nhin, kh nng ny cn hn ch hn c trong ting Hn chng hn, ss. (23)
trang 21 trn y. Nhng hn nh ny c th pht biu di ba tiu : I. Tnh tc th ; II.
Tnh xc nh ; III. Tnh hung c th quan st c.
I. Tnh tc th. Dng nh khng c ng t no (n tr hay khng n tr) c th n
nh vai tr tc th cho b ng l danh t (ss. khng c tc th no c ch ra (57)). Do
, nhng cu sau y l nhng cu sai :
(61)
ny ch
ngi M.
(a) Tin
ny tr c
Ba ng Hai.
Ba ng Hai.
40
The letter was sent to Miss Ba and Mr. Hai (Khng c : * The letter was
sent to Miss Ba by Mr. Hai)
Ngha l, nu c hai b ng hu sinh cho ng t thuc kiu y, chng c th c
gii thch nh l nhng ngi hng li ng kt.
II. Tnh xc nh. Hn nh v s o ngc TS v ng t v mt tc th lm
cho kin trc t c hiu lc i vi biu thc phn bit tnh xc nh hn l kin trc tng
ng trong ting Hn ; ss. trang 21 trn y. Ngoi ra, c mt hn nh tnh xc nh i vi
ci kin trc c minh ho (60a), n chng minh cho cng mt xu hng : cc b ng
l danh t khng c tnh xc nh r rng. Nh vy, cc cu (63) l nhng cu sai ng
php :
(63) * Trong cuc ho hon y,
inside CL fire
th
that then
cht
b thng
ng Hai
cha ti
die
be-injured
Mr. Hai
farther I
y.
nhiu ngi.
41
a man in the kitchen ; trong khi , cc ng t c th c trong kin trc ting Scandinavia
c th so snh vi cc ng t trong kin trc ting Vit ang bn ; ss. ting Na Uy :
(66)
in that fire
en demning.
broke a dike
veien.
skogen.
a bird in forest-DEF
10
used to describe a verb that, in some languages, expresses a desire to perform the action indicated by a related
verb
Microsoft Encarta Reference Library 2005. 1993-2004 Microsoft Corporation. All rights reserved.
42
Nh vy, ta c th kt lun rng ting Vit c mt kiu kin trc ni chung l c cng
nhng c im ng ngha miu t s kin m khng miu t tc th nh kin trc trnh
by ca ting Scandinavia, c chung vi ngn ng ny ci c im hnh thc l c thnh t
danh t nh l b ng ca ng t hn l nh mt TS/ch ng. Nhng mt khc, n khc
vi kin trc ting Scandinavia ch khng c ci TS gi hay trng, tc l ci TS tng
ng vi ting Na Uy l det. iu ny ph hp vi nhng khi qut ho ca Li v Thompson
v cc ngn ng thin ch , tc l nhng ngn ng khng c ch ng gi (ss. (2c) trn kia).
Ngoi ra, iu ny c lin quan ti s vic l ch ng trong cc ngn ng Scandinavia (cng
nh trong ting Anh) th c tnh cht bt buc v mt c php, trong khi , ci TS th li c
tnh cht tu chn trong cu ting Vit.
Chng ta c th tm tt nhng hn nh khc nhau v ci TS v b ng ca ng t
nh bn mc ny trong (67) di y. Nhng hn nh c pht biu c lin quan n
nhiu kiu ng t khc nhau s c ch ra ct V.
(67)
TS
vai ngi hng li
V
tc th
n tr
tnh hung c th
quan st c
COMPL
vai tc th
xc nh (vi cc
ngoi l)
vai nghim th
43
) hay khng ? (ss. tr. 35 trn kia), (b) Nu khng, c hay khng mt phng thc x l
khc i vi hnh vi ng ngha ca cc TS l danh t, hnh vi ng ngha ny khng c
ng t gn cho mt vai tr c th no, v do , khng tnh n ci TS di cc mc t l
ng t ? Hnh dung ra kh nng th hai tc l tha nhn phi loi tr ni dung kinh nghim
trong vic phn bit ch ng vi ch , nhng iu ny ng xem xt nu nh cu tr li
cho (a) l khng.
iu khng hin nhin l c th tm thy mt tiu ch bnh thng chp nhn c
phn bit nhng TS kiu-ch ng vi kiu ch . C hai kiu u xut hin pha cc t
ca cu ; c hai c th ng trc t th m khng lm bin i ni dung chc nng chn l
(truth-functional) ; v c hai u nm trong kin trc c nhng CP thuc cng mt tp hp
phm tr c php : nhng cu mi (v do lng vo ch ), cc ng on ng t, v.v.
c bit, cn lu TS kiu-ch ng khng nht thit phi l ci TS c nhng su trong
cc kin trc lng ; c (68a) v (68b) u c th chp nhn c :
(68)
44
(a) C
tin
trn
bn.
bn c
tin.
tin.
I exist money
45
I have money
(70c-d) chng t rng c c th xut hin vi mt TS c lin quan vi ci thc th
i vi ci g ang tn ti. Khi ci TS y l danh t v hu sinh, nh (70d), chng ta
c cu dch X have Y. Ni cch khc, ci TS c gii thch l ngi hng li trong mi
lin h vi phn cn li ca cu. Nhng nh minh ho, c c ngha rng hn have
v do , khng th cho l n n nh vai ngi hng li cho TS. ng ra, cch gii
thch ngi hng li l kt qu mt cch tng hp t ngha ca c (tn ti) v ngha
ca chc nng ng php ca TS m ni nh Chafe (ss. cc trang 2 v 7 trn kia) i khi l
gii hn tnh c th p dng v ng chnh vo mt lnh vc hn hp no . Ngha l,
ngi hng li c th phi sinh t m hnh : i vi thc th hu sinh X, c tn ti Y.
Pht biu ca Chafe v s gii hn tnh c th p dng v.v. c th gii thch xa hn
bng cch cho rng khi TS ni n mt tham t trong mt tnh hung, n cng ni n ci
tham t c nhn nhn nh l c trng nht bi ci tnh hung m tham t c ni
n. Nh bit, c mt s chuyn tip gia vai ng ngha vi ci cp bao hm trong
mt tnh hung : tham t tc th theo mt ngha no th c trng bi mt tnh hung
tc th hn l tham t ngi hng li, v.v. Nu c mt v d c th v s cho xy ra, v
chng ta mun gii hn tnh c th p dng ci v ng vo mt trong nhng tham t trong
tnh hung, th tham t tc th s ni bt ln nh l tham t c trng nht, nh l ci tham
t m chng ta ang ni trc tin iu g v n. Bn cht khc bit ca tc th trong
s chuyn tip ny thng c ch ra trong cc cuc tranh lun v ci gi l tn ty vai tr.
iu ny s dn n kin cho rng chng ta nn x l mt cu nh ti cho anh
tin I gave you money ngang hng vi cu ti c tin I have money. Ngha l, thay v
ch ra t cho n nh vai tc th cho TS, chng ta li to ra cch hiu tc th t m hnh :
i vi thc th X hu sinh = ti, c cho tin cho anh. Nh vy, chng ta khng cn phi
cho ng t cho n nh vai tc th (n ch biu th tnh hung tc th) l gii cch
hiu tc th ca TS ss. c sa i thch ng v chi tit vi (69b) ang bn. Tng t, khi
cc ng t thuc loi ny ny xut hin vi Ts ch mt tham t v sinh (ss. (58a-b) trn y)
th vai i th ca TS s phi sinh t m hnh : i vi thc th X v sinh (v d, tin), c
mt hnh ng (v d, cho anh). Ni mt cch ngn gn : (i) cc ng t khng n nh vai
tc th ; (ii) cc ng t khng n nh cc vai cho TS m ch n nh cho cc b ng l
danh t v ch trong chng mc c mt nhng b ng l danh t m thi. iu ny c ngha
46
l danh t tin money i hi cch hiu i th ca n theo nhiu cch khc nhau trong
nhng cu nh ti tr anh tin I pay you money v tin tr anh money is paid to you.
Trong cu th nht, vai ngha c n nh bi ng t tr. cu th hai, cch hiu i
th c phi sinh dng nh mt cch ng dng hn t vic TS l ci v sinh v t
vic ng on ng t khng cha b ng l danh t nhng vn mang vai i th. Cch
phn tch ny d bo rng vai ca TS l v nh (v d, c th xem xt v mt ng dng) hn
vai ca cc b ng ng t l danh t, v dng nh iu ny c chng minh ri. iu
chnh yu l cch phn tch ny c th gip chng ta l gii nhng bt cn xng v vai tr
thc t gia TS v b ng ng t m khng xp cc TS ang bn thnh ch ng.
Ngi ta c th khng tn thnh ci cch m chng ti trnh lm tho mn nh ngha
v ch ng (ngha l cho rng vai tc th trong thc t khng c n nh bi ng t, m
phi sinh t ng t) c tnh cht rng buc v l thuyt nhiu hn v do , lc quy c
s thc nghim thnh s phn bit gia ch ng v ch . Tht vy, s phn bit gia
vic ng t n nh vai tr vi s phi sinh tng hp tnh ca vai tr khng nm trong
nhng phn bit c bn c tnh khoa hc nht. Nhng, vic thit lp cc phm tr ng php
ca mt ngn ng v vic phn loi chng r rng l khng th tin hnh bng cch quy np.
V s phn bit thc nghim hon ton khng phi l bt buc. iu quan trng l chng ti
khng tm thy mt s phn bit r rng no tc l khng c s phn bit no da trn
vic m ho cc c im gia nhng TS ging nh ch ng v nhng TS l ch .
Lun c trc y chng minh rng vic phn tch cc c im ng ngha i vi cc
kin trc vn thc hin c m khng cn nhng thit b nhn to bn ngoi. V iu ny
khng cn thit v mt logic. Ci TS c th c nhng c im vai tr bt cn xng, nhng
c im ny khng b lc quy thnh tn ty vai tr v do , thnh ni dung ca ch
(tt nhin, nu c nghin cu su hn th n c th cho thy l chng ti sai lm). Nh
vy, nhng c im vai tr khng th lc quy v ch c th c gii thch nh l nhng
c im ring ca ng t s vn c coi l tiu ch ch ng thc nghim.
T , chng ta c th kt lun mt cch khi qut l s n nh vai tr ng ngha
s khng c tha nhn mt cch my mc l mt c im t vng ca nhng ng t
ang bn. T vng khng ch ra ci g c m ch ra nhng c im ring ca cc t v c
th. Tuy vy, chng ta ch cn ch ra s n nh vai tr nh l mt c im t vng ca
ng t trong chng mc s phn b cc vai ng ngha khng th phi sinh t nhng xem
47
[ +/ ch tng phn]
(a)
[+ct.t.]
(b)
[ct.t.]
Cc TOP v COM chc nng c th c lp y t ra bi cc phm tr ng on
c ch nh (73) (vi nhng ci lp y in hnh nht phn trn) :
48
(73)
(a)
TOP
(b)
np
s
vp
.
COM
vp
s
np
.
s trong (73b) lm xut hin cc cu trc hi quy ging nh (74) (ss. (48a), (49) trn
y ; sng nay = this morning) :
(74)
s
[ +ct.t]
TOP
np
Cuc ho hon y
COM
s
th
TOP
np
sng nay
COM
vp
[ ct.t.]
TOP
np
cc lnh cha la
COM
vp
n sm
(As for that fire, then this morning the fire brigade arrived early)
3.6. C cu b ng hay khng ?
Sau khi kt lun (c phn mo mui) rng cu ting Vit khng c ch m cc TS
u l ch trong mi trng hp, chng ta c th tin hnh nghin cu mt s c im
su hn v kin trc -thuyt trong ngn ng ny v lin h cc c im vi cc gi
thuyt v cc ngn ng thin ch .
Li v Thompson (1976:467) ch ra rng kin trc b ng l chung cho cc ngn
ng thin ch ng. Mt khc, trong cc ngn ng thin ch , hin tng b ng ho c
cho l vng mt hay ngoi bin. Khi xut hin, n thng mang mt ngha c bit,
ging nh cu b ng tr ngi trong ting Nht. Nh chng ta s thy, nu ting Vit c
th c cho l hon ton c kin trc b ng th kin trc ny cng mang nhng ngha
lin hi i loi nh th. Do , khi qut ho ca Li v Thompson c ng h. Tuy
nhin, s khi qut ho ny r rng khng phi l mt ph qut c tnh cht kinh nghim v
49
50
Bo thng
11
51
Quang is loved by Bo
(c) Bo git gic
Bo kill enemy
Bo kills the enemies
(d) Gic
Bo git
Quang lm vic y.
y do
Bo sai.
52
nm 1973.
thuc A nm 1973.
(a) Thuc A c
ch
nm 1973.
(V d ca Phong)
radio.
53
(c) Mt ci cu
c xy
cho dn chng.
s
TOP
Quang
COM
vp
V
vb
c
NOM
s
TOP
COM
vb
Bo
thng
54
(81)
s
SUBJ
PRED
vp
[+ pass]
Quang
PASS. AUX
NOM
Bo
V
vb
thng
(a) Hm nay ti c
today
mt bc th.
(b) Con ti c
child I
su tui
55
ri.
you obtain go
You may go
iu ny c th tng phn vi (76) c lp li y nh (85) :
(85) Quang c thng
Quang obtain love
Quang is loved
S l khng c l do nu xem (84) v (85) l nhng hin dng ca hai kin trc ng
php khc nhau. Tht ra, ci m chng ta c l cng mt ng t chnh c ngha l c
c v s bt nh ca vai tr thng thng ca ch c gii quyt v mt ng
dng trong mi trng hp. Nh vy, (84) (gn nh) c mt cu trc ng ngha : V
phn anh, th c c i ; v cch gii thch cht ch duy nht v iu ny l t anh trong
mi quan h tc th vi i. V c c mi quan h tc th l tng ng vi s cho
php. (85), chng ta c : Cn Quang, th c c thng v y quan h i th vi
thng dng nh l t nhin nht i vi Quang nhng li khng c l do ng php,
y mi l iu quan trng. Cch phn tch ny cho thy cng vi mt s ng t no ,
vai tr ca ch c tnh cht nc i, v do , qu thc l c cch hiu m h (hay ng
hn, khng c pht biu tng minh) gia cho php vi b ng ; xt (86) vi ng t
hn = kiss
(86)
(a) Ti c
hn c
56
Ba.
Ba hn
hn.
I obtain kiss
I was permitted to kiss hay I was kissed
Nhng xem xt ni trn cho thy cch phn tch (80) vi c l ng t chnh, l
c chn v do , ting Vit khng c b ng nh l mt phm tr ng php. Khng
cn nghi ng g na cch phn tch ny cng ph hp vi t nguyn ca t c, n phn
nh ngun gc lch s ca cc kin trc trn.
Ngoi ra, chng ti cn tm thy nhng ch dn khng ng k cho rng c ang
trong qu trnh c ng php ho nh l mt tr ng t b ng, v kin trc nh (81) c
th ny sinh. iu ny xut hin trong s phn b ca dng thc rt = very. Kh nng xut
hin cng vi rt thng dng lm tiu ch xc nh lp ng t trng thi, tc l cc
ng t v i th c dch tng ng vi cc tnh t trong cc ngn ng Chu u :
(87)
(a) Ti rt
mt.
I very tired
I am very tired
(b) Hong rt
thng b.
i.
I very go
(d) * Hong rt hn B.
Hong very kiss B
Hin nay, nhng kiu cu ging vi cu b ng c c nh (87b, c), chng ti
nhn thy rng rt c th ng trc c ch trong trng hp ng t theo sau phi l
ng t trng thi, tc l ng t c th c rt ng trc :
(88)
(a) B rt
57
Hong thng.
thng.
(a) ng Hai c ca s
rt
sch.
58
I not like
that
very tired
(a) Ci cy ny, l
ln qu,
nn
ti khng thch
not
like
As for that tree, the leaves are too big, therefore I do not like it/them
(b) Cuc ho hon y, cc
rt
lnh
cha la n
sm, nn
mt.
CL
fire
59
(a) Ti ni
vi nh rng c y
khng thng
love
thng
nh.
60
(a) Ai
quen ng Hai ?
not
know
know
ti khng quen
not
know
61
chng biu t tin gi nh v ci bit quan h, v (II) nhng ch khuyt rng buc v
mt c php khng c tin gi nh va ni. Mt cch i x khc i vi (I) l c th xem
nhng kin trc l nhng kin trc tnh lc, tc l, nhng kin trc khng c gii
thch bng cc quy tc ng php ; y ti s khng tip tc vn ny, v chng ta s ni
n trc tin nhng ch khuyt rng buc v mt c php vi trng hp (II). (97) cho thy
s ph thuc gia tin t v ch khuyt c th l v hn ; trong cc du gch vung l cc
tiu c :
(97) Chic xe ny, th
hi c
Ba,
As for this car, I know that Mr. Hai already asked Miss Ba
[ai
ni
vi c
I want buy
(a) ? Nh
know
not
know policeman
REL kill
62
du khng hp ng php li khng hin nhin : (98a) cho thy khng c g sai vi ng
php (nu chp nhn [+/ hu sinh] l s phn bit v ng ngha ch khng phi v ng
php). Nh vy, s khng c ci hn l NP phc m tun theo.
Nhn y, chng ta cn c th c nhng ch khuyt k sinh, tc l mt ch siu
khuyt trong tiu c ph thuc, c quan h vi cng mt tin t vi t cch l ch khuyt
bc cao hn
(99)
ti s
mua
here COP person REL person x meet then also like very
This is a person who everybody who meets. like a lot
Ni tm li, chng ta nhn thy rng tht kh lng m gt b ra ngoi nhng ch
khuyt c php c tin t bn trong nh l nhng i t c quy chiu t do ; rng tin t
khng cn phi l ch ; v s ph thuc gia tin t v ch khuyt l v hn. Nhng hn
l c th c i vi s ph thuc ny r rng l cn phi c nghin cu su hn na.
3.8. Cc kin trc tng h
T phn thn v t tng h l mt tp hp khc bao gm cc yu t l thuc vo s
ng quy chiu c kim sot v mt c php. S kim sot v t phn thn thng c
xem nh l mt c im ca ch ng ; ss. (1g) (Li v Thompson 1976:465) v (3c)
(Keenan 1976:315).
Ting Vit khng c hnh thi phn thn thc s ; mnh thng c dch tng
ng vi i t phn thn trong cc ngn ng Chu u, nhng li c chc nng rng hn.
Ngoi ra, cn c hnh thi tng h : nhau. Nhau bt buc phi c ch kim sot :
(100) (a) Hai ngi
vi hai ngi y
63
Quang want
go visit each
other
(Thay v ni : I said to each of those two that Quang wanted to visit the other)
(100a), nhau c ch hai ngi y kim sot. Tng t nh vy i vi (100b),
trong cu c lng di ng t xin. (Cu ny khng ging vi cu trc cu ting Anh
c phn tch theo Chomsky : [I asked those two [PRO to visit each other]] ; nhng (100b)
c th phn tch vi hai ngi y nm trong tiu c lng : [Ti xin [hai ngi y i thm
nhau]]). (100c) trong mt tin t duy nht c th c (v s quy chiu s nhiu ca n) l
b ng ca vi, l khng hp ng php.
Tuy nhin, ci kim sot nhau khng phi l bt c ch no : n phi l ci ch
nm trong khung vai tr ca ng t chi phi nhau (hoc mt ng on phi cu c cha
nhau). Ni cch khc, ng l lp cc ch ging ch ng nh bn mc 3.5 trn kia
ch khng phi l ci g khc mi c th kim sot t tng h 12 :
(101) (a) * Hai
ngi y xin
ti i thm nhau.
i thm Quang
that love
ca
nhau.
12
C mt chc nng khc ca nhau m chng ti khng cp n y : n c th ch cho ngi ni, nhng cho d
64
65
66