116
AÛNH HÖÔÛNG CUÛA BIEÁN ÑOÅI KHÍ HAÄU ÑEÁN CHU TRÌNH CARBON
HÖÕU CÔ TRONG MOÂI TRÖÔØNG SINH THAÙI ÑAÁT
EFFECT OF CLIMATE CHANGE ON C-CYCLING IN TERRESTRIAL ECOSYSTEM
Nguyeãn Vinh Quy
Khoa Coâng ngheä Moâi tröôøng, Ñaïi hoïc Noâng Laâm Tp. HCM
SUMMARY
The world’s climate has been steadily changed
towards warmer situation in the last decades. It
has been proved that the global warming closely
relates to the increase of concentration of green-
house gases in the atmosphere, especially carbon
dioxide (CO2) which primarily affect the change of
the global climate. High concentration of CO2 in
the atmosphere mainly originated from human ac-
tivities even though natural factors such as volca-
noes, natural forest fires and biological transfor-
mation processes also contribute, at certain degree,
to the change. Carbon element in chemical sub-
stances released into environment by human ac-
tivities reacts with oxygen in atmosphere to form
CO2 and result in the global warming. However, C
cycle that has resulted in the change of concentra-
tion of CO2 in environment has also been affected
by the earth’s climate change. Therefore, in order
to understand how climate change affects C-cycle
in terrestrial ecosystems, some issues of soil car-
bon reserves and carbon cycle in the environment
will be addressed in this paper.
MÔÛ ÑAÀU
Vaán ñeà traùi ñaát noùng leân vaø bieán ñoåi khí haäu
theo höôùng baát lôïi cho moâi tröôøng vaø söùc khoeû con
ngöôøi ñaõ vaø ñang trôû thaønh moät vaán ñeà mang tính
toaøn caàu vaø ñöôïc coäng ñoàng quoác teá ñaëc bieät quan
taâm. Thöïc teá cho thaáy, nhieät ñoä cuûa traùi ñaát ñaõ
taêng theâm gaàn 010C trong hôn 100 naêm qua vaø seõ
tieáp tuïc taêng töø 1,50C ñeán 4,50C trong voøng 100 naêm
tôùi neáu nhaân loaïi khoâng coù nhöõng bieän phaùp höõu
hieäu ngaên chaën xu höôùng naøy. Vieäc taêng nhieät ñoä
cuûa khí quyeån ñaõ laøm khí haäu cuûa traùi ñaát thay ñoåi,
gaây nhieàu aûnh höôûng tieâu cöïc ñeán moâi tröôøng vaø
gaây nhieàu thieät haïi veà kinh teá vaø söùc khoeû con ngöôøi:
baêng ôû hai cöïc ñòa caàu tan laøm ngaäp nhieàu vuøng
thaáp doïc duyeân haûi cuûa moät soá quoác gia coù bieån; luõ
luït vaø haïn haùn xaûy ra thöôøng xuyeân hôn; heä sinh
thaùi vaø ña daïng sinh hoïc ôû moät soá khu vöïc trôû neân
caïn kieät, loã thuûng taàng ozon coù luùc ñaõ leân ñeán 28
trieäu km2,… Maëc daàu coù nhieàu nguyeân nhaân daãn
ñeán nhieät ñoä khoâng khí cuûa traùi ñaát taêng leân, nhöng
nguyeân nhaân chuû yeáu vaãn laø do hoaït ñoäng cuûa loaøi
ngöôøi, ñaëc bieät laø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp.
Khoâng theå phuû nhaän, nhôø coâng nghieäp phaùt
trieån, chaát löôïng soáng cuûa con ngöôøi taêng leân roõ
Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT
reät vaø nhieàu nhu caàu trong cuoäc soáng ñöôïc thoaû
maõn. Tuy vaäy, ñoàng haønh vôùi söï phaùt trieån nhieàu
vaán ñeà veà moâi tröôøng cuõng naûy sinh. Hoaït ñoäng
coâng nghieäp ñaõ phaùt thaûi ra moâi tröôøng moät löôïng
lôùn chaát thaûi coù chöùa C. Thoâng qua caùc phaûn öùng
sinh – hoaù, carbon trong caùc chaát thaûi cuøng vôùi
oxy (döôùi daïng phaân töû hoaëc hôïp chaát) toàn taïi trong
moâi tröôøng taïo thaønh CO2 laøm taêng haøm löôïng
CO2 trong moâi tröôøng khoâng khí gaây aûnh höôûng
ñeán moâi tröôøng. Vaán ñeà taêng haøm löôïng CO2 trong
khoâng khí daãn ñeán taêng nhieät ñoä cuûa traùi ñaát vaø
thay ñoåi khí haäu ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû nhieàu taøi lieäu
xuaát baûn trong vaø ngoaøi nöôùc. Nhöng vaán ñeà thay
ñoåi khí haäu coù aûnh höôûng ñeán chu trình C trong
moâi tröôøng hay khoâng coøn ít ñöôïc ñeà caäp. Vì vaäy,
moät soá vaán ñeà nhö: taùc ñoäng cuûa vieäc thay ñoåi khí
haäu ñeán chu trình C trong moâi tröôøng nhö theá naøo,
duøng phöông phaùp naøo ñeå coù theå xaùc ñònh vaø döï
ñoaùn ñöôïc khoái löôïng C hình thaønh trong moâi
tröôøng ñaát seõ ñöôïc ñeà caäp trong baøi baùo naøy.
CHU TRÌNH CARBON VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA
VIEÄC THAY ÑOÅI KHÍ HAÄU ÑEÁN CHU TRÌNH
CARBON TRONG HEÄ SINH THAÙI ÑAÁT
Chu trình carbon trong moâi tröôøng
Carbon hieän dieän trong taát caû caùc toå chöùc soáng
treân haønh tinh chuùng ta, töø vi khuaån nhoû nhaát
ñeán ñoäng vaät coù xöông soáng lôùn nhaát hay caùc loaïi
caây coái. Trong moät toå chöùc soáng, carbon chieám
khoaûng 45% trong löôïng khoâ vaø cung caáp naêng
löôïng döôùi caû 2 daïng‘höõu cô’ vaø daïng ‘voâ cô’ cho
quaù trình phaùt trieån sinh hoïc. Trong töï nhieân, caùc
hôïp chaát carbon coù nhieàu vaø raát ña daïng vaø chu
trình chuyeån hoaù carbon trong töï nhieân dieãn tieán
theo 2 daïng: phuï kín hoaëc phuï khoâng kín (Leâ Huy
Baù, 2000). Quaù trình chuyeån hoùa carbon trong moâi
tröôøng phuï thuoäc raát nhieàu vaøo hoaït ñoäng, chu
trình soáng cuûa sinh vaät cuõng nhö ñieàu kieän khí
haäu. Thöïc vaät xanh haáp thuï CO2 trong khí quyeån
hay CO32- hoaø tan trong nöôùc ñeå thöïc hieän quaù
trình quang hôïp, taïo chaát höõu cô, carbon höõu cô
naøy laïi ñöôïc chuyeån vaøo cô theå ñoäng vaät, keå caû con
ngöôøi thoâng qua chuoåi thöïc phaåm. Sau khi cheát,
xaùc ñoäng thöïc vaät ñöôïc caùc vi sinh vaät phaân giaûi
thaønh caùc daïng carbon trong hôïp chaát baùn phaân
giaûi, hôïp chaát trung gian, hôïp chaát muøn vaø carbon
trong höõu cô khoâng ñaïm vaø cuoái cuøng taïo thaønh
CO2 vaø H2O. Sau ñoù CO2 laïi ñi vaøo khoâng khí hay
hoøa tan vaøo dung dòch ñeå roài laïi ñöôïc thöïc vaät söû
Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT
duïng ñeå sinh tröôøng vaø phaùt trieån. Quaù trình naøy
ñöôïc goïi laø “Chu trình Carbon” trong moâi tröôøng.
Sô ñoà “Chu trình C” trong moâi tröôøng ñöôïc minh
hoaï ôû hình 1.
Quaù trình hình thaønh vaø söï thay ñoåi tröõ
löôïng C trong moâi tröôøng ñaát
Ñaát - thöïc chaát laø moät hôïp chaát, theo theå tích,
bao goàm 45% caùc chaát voâ cô hoaëc khoaùng chaát,
50% nöôùc vaø khoâng khí, 5% laø chaát höõu cô trong
ñaát. Caùc chaát höõu cô trong ñaát ñöôïc hình thaønh do
söï phaân huyû cuûa caùc xaùc ñoäng thöïc vaät trong vaø
treân ñaát. Trong chaát höõu cô cuûa ñaát, carbon chieám
khoaûng 57%, phaàn ñaùng keå coøn laïi laø nitô, photpho
vaø löu huyønh. Carbon trong ñaát ñoùng vai troø cöïc
kyø quan troïng trong bieán chuyeån khí haäu do noù coù
vai troø vöøa laø ‘boàn chöùa carbon dioxide trong khoâng
khí’ vöøa laø ‘nhoùm vaät lieäu caáu truùc’ cuûa chaát höõu
trong ñaát. Naêng suaát caây troàng cuûa ñaát coù theå taêng
cöôøng thoâng qua caûi thieän daøi haïn vieäc cung caáp noäi
löïc cho ñaát cuõng nhö taêng cöôøng caáu truùc cho ñaát.
Theo Tisdall vaø Oades (1982), vieäc caûi thieän
toång ñoaøn laïp cuûa ñaát thoâng qua naâng cao haøm
löôïng carbon trong ñaát coù theå naâng cao khaû naêng
thaám, loïc cuûa ñaát, giaûm xoùi moøn vaø röûa troâi taàng
muøn cuûa ñaát. Moät löôïng lôùn carbon ñaát cuõng coù
theå toàn taïi ôû daïng voâ cô cuûa carbonate, nhöng
thöôøng thì daïng carbon naøy hieän dieän haïn cheá ôû
caùc heä sinh thaùi khoâ. Daïng voâ cô cuûa carbonate
Hình 1. Chu trình chuyeån hoaù carbon trong ñaát
Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM
117
laø ‘beå chöùa’ cuûa carbon ñaát vaø khoái löôïng hình thaønh
vaøo khoaûng 0,01 Gt naêm-1 (Post vaø ctv, 1990).
Soá löôïng vaø ñaëc tính carbon trong ñaát phuï thuoäc
raát nhieàu vaøo caùc daïng thöïc vaät hieän dieän trong
vaø treân ñaát, moâi tröôøng xung quanh vaø khaû naêng
phaân huyû cuûa chính caùc thöïc vaäït trong moâi tröôøng
ñoù. Do khaû naêng bò phaân huyû sinh hoïc cuûa thöïc
vaät phuï thuoäc raát nhieàu vaøo haøm löôïng nitô vaø
lignin (chaát goå) trong caáu truùc cuûa thöïc vaät (Melillo
vaø ctv, 1982), neân khoâng phaûi taát caû caùc loaïi thöïc
vaät hôïc caùc thaønh phaàn cuûa chuùng ñeàu coù khaû naêng
phan huûy nhö nhau. Trong thöïc vaät tröôûng thaønh
khoâng coá ñònh nitô, tyû leä carbon vaø nitô vaøo khoaûng
40/110, trong khi ñoù tyû leä naøy ôû caùc toå chöùc vi sinh
vaät vaøo khoaûng 5/15 cho neân tyû leä carbon/nitô ôû
caùc vi khuaån ñöôïc xem laø khoâng thoaû maõn cho caùc
vi sinh vaät tham gia vaøo giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù
trình phaân huyû vaø yeáu toá nitô ñöôïc coi laø yeáu toá
ñoùng vai troø khoâng quan troïng trong quaù trình
phaân huyû ñoái vôùi caùc thöïc vaät thaân goã, maëc daàu
haøm löôïng chaát lignin trong caáu truùc cuûa thöïc vaät
thaân goå cao hôn so vôùi caùc loaïi coû. Trong quaù trình
sinh tröôûng cuûa thöïc vaät, theo thôøi gian, tyû leä caùc
carbonhydrates coù khaû naêng bò phaân huyû (caùc hôïp
chaát höõu cô) vaø cellulose coù xu höôùng giaûm trong
luùc caùc chaát lignin laïi coù xu höôùng taêng. Caùc hôïp
chaát höõu cô tinh khieát coù theå bò phaân huyû trong
vaøi ngaøy, trong khi phaûi caàn haøng chuïc ñeán haøng
traêm naêm môùi coù theå phaân huyû ñöôïc caùc hôïp chaát
thôm nhö lignin.
Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
118
Caùc yeáu toá nhö nhieät ñoä, ñoä thoâng thoaùng khí/
aeration vaø ñoä aåm cuûa ñaát ñoùng vai troø chuû ñaïo
trong quaù trình phaân huyû. ÔÛ phoå nhieät ñoä nhoû
hôn 100C vaø lôùn hôn 400C, toác ñoä phaân huyû raát
chaäm. Toác ñoä phaân huyû caùc chaát höõu cô xaûy ra
nhanh nhaát khi 50% phaàn roång trong ñaát laø nöôùc
thoå nhöôõng vaø 50% coøn laïi chöùa ñaày khí. Phaàn
roãng chöùa ñaày khoâng khí trong ñaát coù taùc duïng
cung caáp oxygen caàn thieát cho quaù trình phaân huyû
dò döôõng. Thoâng thöôøng, ñaát ôû nhöõng vuøng coù
khí haäu khoâ hoaëc noùng coù haøm löôïng chaát höõu cô
raát thaáp, ngöôïc laïi ôû nhöõng vuøng khí haäu aåm öôùt
haøm löôïng caùc chaát höõu cô trong ñaát raát cao. Do
ñoù, caùc ñaëc tính cuûa ñaát (keát caáu, ñoä aåm, ñoä pH...)
aûnh höôûng raát lôùn ñeán khaû naêng luaân chuyeån vaø
coá ñònh carbon trong ñaát vaø caùc yeáu toá naøy cuõng
ñöôïc duøng laøm cô sôû cho vieäc xaùc ñònh khaû naêng
cuûa ñaát laøm nguoàn cung caáp hay ‘beå’ tích tuï carbon.
Theo Amato vaø Ladd (1992), ñaát coù haøm löôïng
xeùt cao thöôøng taêng khaû naêng coá ñònh carbon vaø
giaûm toác ñoä phaân huyû caùc chaát höõu cô. Haøm löôïng
carbon trong ñaát, do ñoù, coù vai troø laøm caân baèng
quaù trình phaân huyû caùc thöïc vaät, chaát thaûi ñoäng
vaät vaø caùc hôïp chaát höõu cô coù saün trong ñaát.
Ngoaøi ra, chu trình carbon treân caïn coøn bò ñieàu
phoái bôûi böùc xaï maët trôøi. Naêng löôïng maët trôøi
ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình quang
hôïp, saûn xuaát sinh khoái vaø phaân huyû caùc hôïp chaát
höõu cô. Haøng naêm khoaûng 110 Pg (töùc khoaûng 1015g
C yr-1) carbon ñöôïc hình thaønh thoâng qua quaù trình
quang hôïp bôûi thöïc vaät treân caïn, 50% soá löôïng
carbon naøy ñi vaøo ñaát nhôø söï phaân huyû caùc thöïc
vaät trong vaø treân ñaát cuõng nhö caùc dòch ræ töø boä
reã cuûa thöïc vaät. Theo Grace (1996), maëc daàu soá
löôïng carbon tích tuï trong ñaát cuûa cuûa haønh tinh
chuùng ta chæ vaøo khoaûng 1.500 Pg (3% toång soá
carbon cuûa ñòa caàu) vaø ña soá löôïng carbon naøy
phaân boá töø maët ñaát ñeán ñoä saâu 01 m vaø soá löôïng
carbon hieän dieän trong thöïc vaät treân caïn (vaøo
khoaûng 560 – 835 Pg) khoâng lôùn so vôùi toång löôïng
carbon ñöôïc hình thaønh trong taát caû caùc thaønh
phaàn moâi tröôøng, nhöng chính haøm löôïng carbon
ôû hai thaønh phaàn naøy laïi aûnh höôûng nghieâm troïng
ñeán söï thay ñoåi moâi tröôøng do thöïc vaät treân caïn
coù khaû naêng bò phaân huyû trong moät thôøi gian ngaén.
Baûng 1. Löôïng C maát ñi do chuyeån ñoåi söû duïng ñaát töø traïng thaùi heä sinh thaùi töï nhieân
qua saûn xuaát noâng nghieäp
Traïng thaùi töï nhieân Löôïng maát C trung bình (%)
1. Röøng oân ñôùi 34,0
2. Ñoàng coû oân ñôùi. 28,6
3. Röøng nhieät ñôùi. 21,0
4. Savan Nhieät ñôùi 46,0
Nguoàn: Schlesinger (1986).
Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT
Trong khoaûng 48,000 Pg toång löôïng carbon hieän
dieän treân traùi ñaát coù:750-800Pg hieän dieän trong
khoâng khí; 38,000 Pg carbon coù trong nöôùc bieån ôû
caùc ñaïi döông; 6,000 Pg carbon tích tuï trong caùc
daïng nhieân lieäu hoaù thaïch; vaø khoaûng 800 Pg
carbon toàn taïi trong caùc daïng laéng ñoïng carbonate
khaùc.
Haøm löôïng caùc chaát höõu cô trong moâi tröôøng
ñaát thay ñoåi raát nhieàu vaø phuï thuoäc vaøo möùc ñoä
cuõng nhö phöông thöùc söû duïng ñaát. Trong neàn
noâng nghieäp hieän ñaïi, vôùi caây troàng ñoäc canh, söû
duïng chuû yeáu caùc daïng phaân khoaùng ñaõ laøm giaûm
ñaùng keå haøm löôïng caùc chaát höõu cô trong ñaát.
Ngöôïc laïi, ñaát röøng hoaëc caùc heä sinh thaùi töï nhieân
khi chuyeån qua ñaát noâng nghieäp coù haøm löôïng
chaát höõu cô raát cao. Schlesinger (1986), cho raèng
caùc röøng oân ñôùi khi chuyeån qua ñaát noâng nghieäp
thì thì löông C maát ñi raát lôùn vaø vaøo khoaûng töø 3
– 56,5%, ñaát röøng nhieät ñôùi khi chuyeån qua söû
duïng cho muïc dích noâng nghieäp thì löôïng C ñaát
maát tuy khoâng nghieâm troïng nhö ñaát röøng oân
ñôùi nhöng cuõng vaøo khoaûng 1,7 – 69,2 %. Löôïng C
maát ñi khi chuyeån ñaát röøng ôû caùc ñôùi khí haäu qua
ñaát noâng nghieäp ñöôïc bieåu thò ôû baûng 1.
Trong thöïc teá, C ôû daïng hôïp chaát khi thoaùt
khoûi moâi tröôøng ñaát seõ töông taùc vôùi oxy toàn taïi
trong moâi tröôøng vaø bò oxy hoaù thaønh CO vaø qua
caùc phaûn öùng hoaù hoïc khaùc seõ chuyeån thaønh caùc
chaát gaây aûnh höôûng moâi tröôøng. Do caùc phaûn öùng
chuyeån hoaù C thaønh CO vaø sau ñoù laø CO2 phuïï
thuphujvaof nhieàu yeáu toá: nhieät ñoä, thaønh phaàn
haøm löôïng C trong chaát phaùt thaûi, haøm löôïng oxy
toàn taïi trong moâi tröôøng, caùc yeáu toá sinh thaùi cuûa
töøng khu vöc… neân khoái löôïng CO hình thaønh vaø
bò haáp thuï ôû moãi vuøng cuõng khaùc nhau. Theo Leâ
Vaên Khoa (2001), ñoát chaùy sinh khoái seõ taïo ra
löôïng CO lôùn nhaát cho moâi tröôøng, tieáp theo laø
söï söû duïng caùc nhieân lieäu hoaù thaïch vaø oxy hoaù
caùc hydratcarbon khoâng chöùa meâtan. Tuy vaäy,
thöïc vaät laïi laø nôi haáp thuï lôùn nhaát haøm löôïng
CO2 coù trong moâi tröôøng. Caùc nguoàn saûn sinh vaø
haáp thuï CO treân theá giôùi ñöôïc bieåu thò ôû baûng 2.
Khoaûng dao ñoäng (%)
3,0 – 56,5
2,5 – 47,5
1,7 – 69,2
-
Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT 119

Baûng 2. Caùc nguoàn saûn sinh vaø haáp thuï CO

Dao ñoäng Trung bình

Nguoàn
(Tg CO/naêm) (Tg CO/naêm)
1. Nguoàn phaùt sinh CO
Thöïc vaät 20 – 200 110
1. Ñaát 3 – 30 17
2. Ñoát chaùy sinh khoái 240 – 1660 840
3. Ñaïi döông 20 – 80 40
4. Ñoát nhieân lieäu hoaù thaïch 400 – 1000 450
5. Oxy hoaù NHMC* töï nhieân 280 – 1200 560
6. Oxy hoaù NHMC nhaân taïo 0 – 180 90
7. Oxy hoaù CH4 400 – 1000 810
2. Nguoàn haáp thuï CO
• Oxy hoaù CO thaønh CO2 1600 – 4000 3170
• Tích luyõ ôû taàng bình löu 190 – 580 170
• Oxy hoaù bôûi vi sinh vaät ñaát 190 – 580 450
Nguoàn: Leâ Vaên Khoa (2001)
Ghi chuù: NHCM: Hydratcacbon khoâng chöùa meâtan.
01 Tg = 1012 gam = trieäu taán.

Baûng 3. Haøm löôïng chaát höõu cô trong ñaát ôû moät soá khu vöïc taïi huyeän Hoá Nai

Ñaëc ñieåm khu vöïc laáy maãu pH Ñoä aåm % Chaát höõu cô%
Vöôøn caây vôùi ñoä che phuû 20%. 4,2 11,1 1,82
Vöôøn caây vôùi ñoä che phuû 80% 4,3 10,87 2,87
Vöôøn cao su ñoä che phuû 80% 5,1 4,72 1,21
Ñaát troáng (coû moïc vôùi ñoä che phuû 30%) 4,72 7,09 0,817

Bieán ñoåi khí haäu aûnh höôûng ñeán chu trình
carbon trong moâi tröôøng ñaát
Khoái löôïng carbon döôùi daïng caùc hôïp chaát höõu
cô trong ñaát thay ñoåi phaàn lôùn laø do caùc hoaït ñoäng
cuûa con ngöôøi trong caùc lónh vöïc coâng – noâng –
nghieäp. Söï suy giaûm carbon trong ñaát thöôøng xaûy
ra cuøng vôùi söï suy giaûm caáu truùc ñaát do xoùi moøn,
ñaát bò neùn chaët hoaëc bò khoâ cöùng. Vì vaäy, roái loaïn
chu trình chuyeån hoaù carbon trong moâi tröôøng ñaát
noùi rieâng vaø moâi tröôøng noùi chung seõ laøm taêng möùc
ñoä oâ nhieãm vaø suy thoaùi ñaát. Khoái löôïng carbon
thoaùt ra töø ñaát, töø heä thöïc vaät treân caïn do ñaát bò oâ
nhieãm vaø röøng bò taøn phaù laø nhöõng yeáu toá chính
laøm taêng haøm löôïng khí nhaø kính, ñaëc bieät laø CO2,
trong khí quyeån vaø daãn ñeán söï bieán ñoåi khí haäu
toaøn caàu. AÛnh höôûng cuûa caùc chaát hieäu öùng nhaø
kính coù nguoàn goác carbon laø moät vaán ñeà ñaõ vaø ñang
ñöôïc nhaân loaïi heát söùc quan taâm. Ngöôïc laïi, bieán
ñoåi khí haäu cuõng aûnh höôûng raát lôùn ñeán chu trình
chuyeån hoaù carbon trong moâi truôøng noùi chung vaø
moâi tröôøng ñaát noùi rieâng. Carbon trong ñaát ñöôïc
hình thaønh töø caùc nguoàn: laéng ñoïng töø khoâng khí,
phaân huyû caùc chaát höõu cô, voâ cô vaø chaát thaûi cuûa caùc
sinh vaät toàn taïi trong moâi tröôøng ñaát, nhöng ñoäng
thöïc vaät chæ toàn taïi vaø phaùt trieån ôû nhöõng ñieàu kieän
thích hôïp veà nhieät ñoä, ñoä aåm… Vôùi phoå nhieät ñoä döôùi
100C vaø treân 400C quaù trình phaân huyû dieãn ra raát
chaäm, ñoäng vaät vaø thöïc vaät seõ raát khoù toàn taïi ôû khu
vöïc coù nhieät ñoä quaù cao hoaëc quaù thaáp hoaëc bieân ñoä
thay ñoåi nhieät quaù lôùn. ÔÛ nhöõng vuøng ñaát coù khí haäu
khaéc nghieät vaø hay bò thay ñoåi do caùc bieán ñoäng nhö
luõ luït, haïn haùn,… heä thöïc ñoäng thöïc vaät thöôøng ngheøo
neân haøm löôïng C trong moâi tröôøng ôû nhöõng vuøng ñoù
raát thaáp do khoâng coù nguoàn C ôû daïng hôïp chaát ñeå
phaân huyû thaønh C.
Hoaït ñoäng soáng ôû nhöõng vuøng coù khí haäu khaéc
nghieät raât haïn cheá do khaû naêng thaám vaø giöõ nöôùc
cuûa ñaát raát keùm, löôïng carbon trong ñaát deã maát ñi
bôûi caùc loaïi xoùi moøn do gioù vaø do nöôùc. Löôïng carbon
trong ñaát thoaùt vaøo moâi tröôøng khoâng khí seõ bieán
ñoåi thaønh CO2 nhöng khí naøy ít ñöôïc haáp thuï bôûi heä
thöïc vaät thoâng qua quaù trình quang hôïp do treân ñaát
bò oâ nhieãm, heä thöïc vaät thöôøng ngheøo, seõ hoaø tan
vaøo nöôùc khí quyeån taïo thaønh H2CO3 vaø quay laïi
moâi tröôøng ñaát theo ñöôøng giaùng thuûy, vaø ñaây chính
laø nguyeân nhaân gaây axit hoaù moâi tröôøng ñaát. Ñaây
cuõng chính laø nguyeân nhaân laøm caïn kieät vaø suy thoaùi
ñaát daãn ñeán giaûm haøm löôïng carbon trong ñaât.

Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
120
Hình 2. Nhoùm nghieân cöùu ñang laáy maãu ñeå xaùc ñònh chaát höõu cô trong ñaát
Keát quaû phaân tích maãu ñaát laáy ôû moät soá ñieåm
thuoäc huyeän Thoáng Nhaát vaø huyeän Hoá Nai do nhoùm
nghieân cöùu thuoäc Khoa Coâng Ngheä Moâi Tröôøng, Ñaïi
hoïc Noâng Laâm Tp. HCM (hình 2) cho thaáy ôû nhöõng
khu vöïc coù khí haäu khaéc nghieät, thaûm thöïc vaät ngheøo
naøn thì haøm löôïng chaát höõu cô trong ñaát thaáp. Traùi
laïi, treân cuøng moät loaïi thoå nhöôõng nhöng ôû nhöõng
khu vöïc coù khí haäu oân hoaø, ñaát khoâng bò suy thoaùi
hoaëc oâ nhieõm, thaûm thöïc vaät ña daïng thì haøm löôïng
chaát höõu cô trong ñaát cao hôn. Keát quaû phaân tích
haøm löôïng chaát höõu cô trong ñaát ôû moät soá khu vöïc ôû
huyeän Hoá Nai ñöôïc bieåu thò ôû baûng 3.
Moät soá phöông phaùp xaùc ñònh bieán ñoåi haøm
löôïng carbon trong ñaát do khi haäu thay ñoåi
Theo Grace vaø coäng söï (1996), söï tích tuï carbon
vaø beàn vöõng sinh thaùi coù söï phuï thuoäc vaø töông taùc
laãn nhau theo höôùng: ñaát – moâi tröôøng – ñaát, neân
vieäc xaùc ñònh vaø döï ñoaùn aûnh höôûng cuûa söï bieán ñoåi
khí haäu ñeán chu trình carbon trong heä sinh thaùi ñaát
chæ coù theå thöïc hieän thoâng qua moät moâ hình moâ phoûng
toaøn boä heä sinh thaùi. Moâ hình moâ phoûng heä sinh thaùi
cho pheùp toång hôïp ñöôïc caùc quaù trình cô baûn xaûy ra
trong thöïc teá cuûa heä sinh thaùi vôùi Chu trình carbon
vaø cho pheùp xaùc ñònh ñöôïc moái töông quan giöõa saûn
löôïng sô caáp (Primary Production/PP) vaø khí haäu.
Vì vaäy, Grace vaø coäng söï (1996) ñaõ söû duïng moâ hình
Baûo Toàn Vaø Chuyeån Hoaù Carbon Höõu Cô Trong Caùc
Heä Sinh Thaùi Noâng Nghieäp (SOCRATES/Soil Organic
Carbon Reserves And Transformations in agro –
EcoSystems) ñeå xaùc ñònh vaø döï basuwjmoois lieân heä
giöõa haøm löôïng carbon höõu cô vaø thay ñoåi khí haäu ôû moät
soá vuøng ñòa sinh vaät khaùc nhau treân laõnh thoå Australia.
Moâ hình SOCRATES ban ñaàu ñöôïc thieát keá
nhaèm muïc ñích tính toaùn söï thay ñoåi haøm löôïng
carbon höõu cô toàn taïi trong lôùp ñaát maët (0-10cm)
bò aûnh höôûng bôûi caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp vaø
Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT
chaên thaû nhö: troàng hoa maøu, chaên thaû vôùi maät
ñoä cao, boùn phaân ñaïm… Theo Grace vaø coäng söï
(1996), vôùi daïng ñôn giaûn nhaát cuûa moâ hình
SOCRATES cuõng coù theå xaùc ñònh ñöôïc toång löôïng
caùc vaät chaát (daïng khoâ) thuoäc hoï ñaäu hoaëc khoâng
thuoäc hoï ñaäu boå sung cho moâi tröôøng ñaát. Vieäc
ñònh löôïng C ñöôïc thöïc hieän döïa treân moái lieân
heä maät thieát giöõa löôïng möa trong muøa phaùt trieån
vaø naêng suaát tieàm naêng cuûa caây troàng. Nhaèm muïc
ñích nghieân cöùu moái lieân heä giöõa khí haäu vaø chu
trình chuyeån hoaù carbon trong ñaát, Grace vaø coäng
söï ñaõ söû duïng moâ hình Miami coù söï bieán ñoåi caùc
thoâng soá baèng caùch thay theá thaønh phaàn saûn
löôïng caây troàng noâng nghieäp (agricultural plant
production component) baèng naêng suaát sô caáp tinh
(Net Primary Productivity/ NPP). Vôùi söï caûi bieán
naøy, baát kyø söï thay ñoåi naøo veà NPP (g m-2 yr -1) ñeàu
theå hieän qua söï thay ñoåi haøm löôïng CO2 trong
khoâng khí theo phöông trình sau:
NPP = min (NPPT , NPPP) {1 + ²(p – po)/po} (1)
Trong ñoù:
- “min” - haøm soá vôùi caùc bieán soá laø giaù trò
nhoû nhaát (NPPT) vaø (NPPP). Caùc giaù trò naøy ñöôïc
tính treân cô sôû nhieät ñoä trung bình haøng naêm vaø
löôïng möa trung bình haøng naêm. Ñôn vò ño cuûa
nhieät ñoä laø “0C” vaø löôïng möa laø “mm”.
- ² - Heä soá carbon dioxide töông öùng.
- p - Haøm löôïng carbon dioxide trong khoâng khí
- p0 – Haøm löôïng carbon dioxide cuûa ñoái
töôïng nghieân cöùu.
Töø phöông trình (1) deã daøng coù:
Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT
NPPT = 3000/(1 + e1,315 – 0,0119 T) (2)
NPPP = 3000 (1 – e-0,00664P) (3)
Maëc daàu Moâ hình Miami ñöôïc xaây döïng treân
cô sôû thöïc nghieäm ôû hôn 52 vuøng treân theá giôùi vaø
khaù ñôn giaûn nhöng vaãn coù haïn cheá laø khoâng xaùc
ñònh ñöôïc chính xaùc NPP cuûa caùc phaàn ñöôïc xem
laø oån ñònh cuûa thöïc vaät hoaëc nhöõng luùc thöïc bì
ñaït ñeán ñieåm cöïc ñaïi.
Thöïc teá khoái löôïng C trong baát kyø moät heä sinh
thaùi caïn naøo cuõng xuaát phaùt töø söï phaân huyû cuûa
caùc vaät chaát toàn taïi treân heä sinh thaùi ñoù vaø thoâng
thöôøng haøm löôïng carbon chieám ñeán 40% troïng
löôïng khoâ cuûa vaät chaát vaø phaân boá ôû laù, caønh, thaân
vaø reã. Hôn nöõa, haàu nhö 50% saûn löôïng reã cuûa
thaûm thöïc vaät ñöôïc phaân boá ôû taàng ñaát maët (0-
10cm). Do ñoù, Grace vaø coäng söï söû duïng caùc ñaëc
tính naøy ñeå tính tyû troïng carbon trong caùc thaønh
phaàn cuûa caây troàng ôû daïng oån ñònh (B) theo phöông
trình sau:
B = NPPp Y (4)
Trong ñoù:
- B – Tyû troïng C trong caùc thaønh phaàn caây
troàng ôû daïng oån ñònh.
- NPP – Saûn löôïng haøng naêm (töø phöông trình 1)
- P – Heâ soá phaàn cuûa moãi loaïi trong caùc thaønh
phaàn caây troàng.
- Y – laø quaûng ñôøi cuûa thaønh phaàn.
Qua thöïc nghieäm, naêng suaát thöïc trung bình
(NPP) cuûa caùc vuøng treân laõnh thoå Australia ñöôïc
Grace vaø caùc coäng söï xaùc ñònh baèng phöông phaùp
moâ phoûng heä sinh thaùi vaøo khoaûng 8,1 taán ha-1 vaø
tuøy theo ñaëc tính cuûa töøng khu vöïc giaù trò bieán
ñoäng töø 2,9t ha-1 ñeán 18,3t ha-1. Keát quaû do Grace
vaø coäng söï thu ñöôïc khaù töông ñoàng vôùi soá lieäu thu
ñöôïc qua khaûo saùt thöïc teá veà haøm löôïng carbon
höõu cô trong ñaát ôû caùc khu vöïc khaùc nhau treân
laõnh thoå Australia (Series 2000).
KEÁT LUAÄN
Chu trình carbon trong moâi tröôøng ñaát laø moät
quaù trình sinh – hoùa – lyù xaûy ra do söï töông taùc
cuûa caùc nguyeân toá hoùa hoïc toàn taïi trong moâi tröôøng
vaø söï phaân huûy caùc hôïp chaát coù chöùa carbon. Giöõa
moâi tröôøng vaø chu trình carbon trong ñaát coù moái
lieân heä heát söùc maät thieát. Haøm löôïng carbon döôùi
daïng caùc hôïp chaát höõu cô khoâng ñuû ñeå cung caáp
cho caùc quaù trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa
Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM
121
caùc sinh vaät trong ñaát daãn ñeán chaát löôïng ñaát
keùm vaø heä sinh thaùi treân ñaát ñoù trôû neân ngheøo
naøn. Heä quaû cuûa heä sinh thaùi ngheøo naøn laø khaû
naêng ñoàng hoùa caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm vaø söùc
taûi cuûa moâi tröôøng trôû neân keùm hôn. Ngöôïc laïi,
söï bieán ñoåi khí haïu trong moâi tröôøng töï nhieân
cuõng aûnh höôûng raát lôùn ñeán chu trình carbon
trong moâi tröôøng noùi chung vaø heä sinh thaùi ñaát
noùi rieâng. AÛnh höôûng cuûa thay ñoåi khí haäu leân
chu trình carbon trong heä sinh thaùi treân caïn chuû
yeáu laø do söï bieán ñoåi cuûa thaûm thöïc vaät. Caùc yeáu
toá nhö nhieät ñoä, löôïng möa, cheá ñoä gioù,... coù taùc
ñoäng raát lôùn ñeán trình traïng phaùt trieån cuûa ñoäng
thöïc vaät treân caïn.
Thöïc vaät xanh khoâng theå haáp thuï CO2 vaø oxy
ñeå taïo neân sinh khoái neáu nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng
thay ñoåi vöôït quaù “ngöôõng”: quaù thaáp hoaëc quaù cao
hoaëc trong ñieàu kieän khoâng coù aùnh saùng maët trôøi.
Töông töï, quaù trình phaân huûy xaùc ñoäng thöïc vaät
trong moâi tröôøng ñaát thöôøng chæ xaûy ra ôû bieân ñoä
töø 100C ñeán 400C, ngoaøi bieân nhieät ñoù quaù trình
phaân huûy seõ raát chaäm. Do ñoù, coù theå döï ñoaùn ñöôïc
aûnh höôûng cuûa söï thay ñoåi caùc yeáu toá moâi tröôøng
(nhieät ñoä, löôïng möa...) ñeå xaùc ñònh vaø döï baùo tröõ
löôïng carbon höõu cô taïo ra trong chu trình carbon
ôû moät heä sinh thaùi treân caïn naøo ñaáy thoâng qua xaây
döïng caùc moâ phoûng caùc heä sinh thaùi töï nhieân. Tuy
vaäy, vaãn coøn nhieàu haïn cheá: naêng suaát thöïc ban
ñaàu (NPP) raát khoù ño tröïc tieáp vaø phaàn C hoøa tan
hoaëc khoù coù theå xaùc ñònh löôïng C taïo ra do caùc noát
saàn cuûa thöïc vaät hay do vi khuaån baøi tieát ra. Vì
vaäy, phöông phaùp moâ phoûng heä sinh thaùi ñeå xaùc
ñònh aûnh höôûng cuûa söï thay ñoåi khí haäu leân chu
trình C trong ñaát caàn phaûi tieáp tuïc nghieân cöùu vaø
hoaøn thieän theâm.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
LEÂ HUY BAÙ, 2000. Moâi tröôøng. Nhaø Xuaát Baûn Ñaïi
Hoïc Quoác Gia Tp. HCM, Tp. Hoà Chí Minh.
LEÂ HUY BAÙ, VUÕ CHÍ HIEÁU & VOÕ ÑÌNH LONG,
2002. Taøi nguyeân Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn
vöõng. Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät Tp.
HCM, Hoà Chí Minh.
LEÂ VAÊN KHOA, NGUYEÃN XUAÂN CÖÏ, LEÂ ÑÖÙC,
TRAÀN KHAÉC HIEÄP vaø TRAÀN CAÅM VAÂN, 2000.
Ñaát vaø moâi tröôøng. Nhaø xuaát baûn giaùo duïc, Haø noäi.
LEÂ VAÊN KHOA, NGUYEÃN ÑÖÙC LÖÔNG &
NGUYEÃN THEÁ TRUYEÀN, 2001, Noâng nghieäp vaø
moâi tröôøng. Nhaø xuaát baûn giaùo duïc, Haø noäi.
LEÂ ÑÖÙC HAÛI, 2001. Cô sôû Khoa hoïc Moâi tröôøng.
Nhaø Xuaát baûn ñaïi hoïc Quoác gia Haø noäi, Haø noäi.
Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
122
NGUYEÃN VAÊN TUYEÂN, 2001. Sinh thaùi vaø Moâi
tröôøng. Nhaø Xuaát baûn Giaùo duïc, Haø noäi.
AMATO M. and LADD J.N., 1992. Decomposition
of 14C-labelled glucose and legume materials in
soils: Properties influencing the accumulation of
organic residue C and microbial biomass C. Soil
Biol. Biochem.
CURE J.D. and ACOCK B., 1986. Crop responses
to carbon dioxide doubling: a literature survey.
Agric. For. Meteorol.
DUCHAUFOUR, P., 1976. Dynamics of organic
matter in temperature regions: Its action on
pedogenesis. Geoderma.
Taïp chí KHKT Noâng Laâm nghieäp, soá 2/2004
THOÂNG TIN KHOA HOÏC KYÕ THUAÄT
RIJTEMA P.E., GROENENDIJK P. & KROES
J.G., 1999. Environmental Impact of Land Use In
Rural Regions. Imperial College Press, Singapore.
SYERS J.K. and RIMMER D.L., 1994. Soil sience
and Sustainable Land Management in the Tropics.
Cab International, Wallingford, UK.
MELILLO J.M., ABER J.D and MURATORE J.F.,
1982. Nitrgen and ligin control of hardwood leaf
litter decomposition dynamics. Ecology.
POST W.M. & PENG T.H., 1990. The global carbon
cycle. Amer. Science.
Ñaïi hoïc Noâng Laâm TP.HCM