Cilt X

1951-55

TURKIYAT MECMUASI
IST ANBUL NiVERSiTESi TRK1Y AT ENSTiTS
TARAFINDAN IKARILIR

Messis:

Ord. Prof. Dr. M. Fuad Kprl

Mdr:

Prof. M. Cavid Baysun

STANBUL, OSMAN YALIN MATBAASJ

1953

BN SNA, RISALAT AL-KSiR

Almed Ate

RSALA T AL-KSlR VEYA RSALA Fl AMR MAS TR

lslam arkn yetitirdii ve hreti btn alemi tutmu olan ah
siyetlerin banda, phesiz, lbn Sina ad ile tannan Abu 'AH I:Iusayn
b. cAbdallah lbn Sina ( 370- 428/980-1037) gelir. _O, daha ocukluundan balayarak, bir taraftan dini ve nakli bilgileri, dier taraftan
felsefi ve akli bilgileri rendi. O zamanlar insan zekasnn eriebil
dii ve zerinde dnd btn bilgi sahalarnda alt. 21 yan
dan itibaren, fkh, aruz, Iiigat, riyaziye, hey'et, mantk, felsefe, musiki,
tb, ahlak v.s. mevzularnda eitli ve byk eserler yazd 1
Bunlar arasnda, caltn ve gm elde etmek iin, bir maden cevherinden hususiyetlerini kaldrp, ona baka bir cevherin hususiyetlerini vermek ve birinin hususiyetini dierine eklemek ilmi:. diye tarif
ettii 2 elkimya ile de urat hakknda, hal tercmesinden bahseden
kaynaklarda, hi bir bilgi yoktur. Bununla beraber, bu sahada biri
ok kk olup, bir mecmua iinde baslm olan 3 iki risalesi vardr
ki, burada bunlarn henz baslmam olan bynden, Risiilat fi
amr mastur (veya Risiilat i 'l-kl.my., veya Risiilat ila '/-Sahil., veya
Risiilat al-iksl.r) adn tayan byk risaleden bahsedilecek ve metni
verilecektir. Bugn elimizde olduka ok yazmas bulunan bu risale,
1 imdi eserlerinin tam bir listesi Anawati, Bibligographie avicennienne. Mu'al
lafiit /bn Sina, Kahire, 1950 adl eserde toplsnm bulunuyor. Burada, biraz mnakaasz.
da olsa, gsterilen eserlerin says 276 olduundan, onun eser yazmak sahasndaki al
malarnn ne kadar verimli olduu kendiliinden meydana kmaktadr. Bunlarn keyfi
yete de ok kymetli olduunu ilave etmek herhalde lzumsuzdur.
2 bn Slnii., alRisiila fi aifsiim al 'ulm al'alfllga, Tisc raaii'il fi 'l~ikma va
-tabl'lgiit, Kahire, 1326 iinde, s. 111. Elkimya ilminin mahiyeti, meydana kmas ve
muhtasar bir tarihi iin bk. A. Adnan Ad-var, Tarih boguncd ilim ve din, latanbnl,
1944, c. I, a. 71 v.d.
S Haydarabad, 1352 ve krl. C. Brockelmann, Geachichte der ar:abiachen Littera
tur, Supplement, c. 1, a. 823, nr. 97.
.

28

Ahmed

~te

bir ka defa latinceye tercme edilmi 4 olduu gibi, bir yazmzda

vehile, iki defa da farsaya tercme edilmitir 5
Risiilat al-iksir, ksa bir giri ksmndan sonra, dokuz fasl ihtiva
eder. Giri ksmna gre, Al;m '1-ljasan Sahi b. Mu}:ammad al-Sahil ile bn
Sina arasnda, yukarda kaydedilen manada anlalan elkimya zerinde,
bir mnakaa olmu; al-SahH, kendisinden bu husustaki dncelerini
yazmasn istemi, o da bu risaleyi kaleme almtr. bn Sina ilk fasl
da meseleyi umumi olarak ele alyor ve bunun mantki esaslarn tesbit ediyor: Byle bir netice elde etmek iin eriyen cisimlere karan
sar veya beyaz bir boyaya ihtiya olduunu gsterdikten sonra, byle
bir boyann evsaf ve nasl elde edilebileceini aratryor.
Bu eserin hemen aada grlecei zere, lbn Sina 'ya ait olma
d kanaatinde olan byk ilim tarihisi J. Ruska, bunun Jatinceye
tercmelerinden biri olan De Anima hakknda yle diyordu 11 : <Zengin ve ok m4tenevvi olan muhteviyat, yeni bir. nerini herhalde hakh
gsterecektir, fakat byle bir yeni neir ancak mevcut el yazmalarnn
derin bir tetkiki ile yaplabilir>. Bu ifade, arapa aslnn en eski yazmalara istinad eden ilk nerinin daha ok yerinde olacan da gsterebilir. Eserin bn Sina 'ya ait olduu, hemen actda grlecei zere,
tesbit edilirse, byle bir neir daha ok yerinde grlecektir, sanrm.
gsterildii

RISALAT

Fi

AMR MASTUR VEYA RISALAT AL-KSR

BN SNA 'NIN MiDiR? 7

Bu risale, son zamanlara kadar, yalnz latinceye. yaplm muhtelif

tercmeleri ile bilinmekte idi. Bilhassa lstanbuldaki arapa asl yazmalar bulunmadan nce, bunun hakikaten lbn Sina 'ya ait olup olmad
meselesi olduka ok mnakaa edilmiti 8 Nihayet, arapa asl bulun4 Bunlarn belli ballar unlardr :
a) Epitola ad Regem Hasen de re recta .Yazmalar iin bk. D.W. Singer, Cata
logue, s. 116, nr. 126; basmas: Theatrum Chemicum, c. iV, 1659, s. 868 v.dd.; b) Liber Abvali Abincine de Anima in orte Alchimiae. Yazmalar iin bk. M. Berthelot, La.
Chimie au Mogen Age, c. I; s. 298 v.dd.; D.W. Singer, Catalazue, nr. 123; c) Arti Aurl
ferae quam Chemiam vocant ve bunun ayn olan Tractatulu de Tinctura metallarun
(j. Ruaka, li, c. XXI (1934), . 20, 28 v~ 48 'den naklen).
5 Bk. ilahiyat Fakiiltei Mecmua, aay 4 (1952),
8 Bk. li, c. XXI, a. 51.
7 Bu ksm, 22 / lll / 1952 'de Batdad 'da lbn Sni 'nn bininci dotum yln Kutlama Treninde okunmu olan teblitin, kelimelere ait ok cz'.i detiiklerle, metnini ihtiva eder.
8 Bk. K. Cbr. Scbmider, Gechichte der Alchemie, Halle, 1882, . 97; M. Bertbelot,
mes. er., c. 1, a. 298 v.dd.

b Sina, Risalat aliksir

29

duktan sonra, J. Ruska, !sis 'de, 1934 'te, neredilen uzun bir makalesinde, bu meseleyi btn teferruat ile yeniden ele ald 0 ve bu risalenin lbn Sina 'ya ait olmadn, kendi kanaatince, isbAt etti. Bugn,
A. Mieli 'nin Berli-nli meslekdamz (j. Ruska) bir elkimyac lbn
Sina efsanesini, kat'i olarak, ykt. Ortaan o a isnat ettii eserler
gayr mevsk yazlardan baka bir ey deildir> 1o demesine baklrsa,
onun vard neticeler artk bir mtearife gibi kabul edilmitir.
]. Ruska, yukarda kaydedilen neticeye eseri dahili ve harici tenkide tabi tutarak, varmtr ki, istinat ettii belli bal deliller unlardr 11 :
1. lbn Sina elkimyann imkanna inanmyordu. Onun bu husustaki kanaatlerini deitirdiini gsteren bir delil de yoktur. O halde
o, bu sahada bir eser yazm olamaz 12 ;
2. Eserde bir ayi) Abu 'l-I:Iasan al-Sahli ad gemektedir. lbn
Sina, byle bir eser yazm olsayd, onu mehul bir ahsa deil, saraynda yaad bir hkmdara ithaf ederdi 13 ;
3. Eserde lbn Sina 'nn muhiti ile alakal hi bir kayt yoktur.
Orada geen yer adlar islam aleminin garbine aittir. Binaenaleyh
eser lbn Sfoa 'nn olamaz. J. Ruska, biraz daha ileri giderek, eserin
Magrip 'te yazldn ve bir ispanyal tarafndan Ui.tince'ye tercme
edilmi olduunu syler u.
J. Ruska'nn bu fikirleri, ilk bakta, ok makul ve kat'i gibi
grnmekle beraber, yeniden bir tetkike tabi tutulmaldr. Burada ilk
nce, daha kat'i neti ~ele re gtren harici deliller ele alnacaktr.
. ark melliflerir.in eserlerini ekseriya bir hkmdara takdim
ettikleri dorudur. Bununla beraber bazan vezirlere. eyhlere. bir
ehrin ileri gelenlerine veya dostlarna takdim ettikleri de vakidir. Nitekim bizzat lbn Sina byle yapmtr: Kitab al-lfail va 'l-mafiil
ile Kitab ol-Barr va 'l i~m 'i fakih Ab Bakr al Bar% i 'ye, Risiilat al'/!f ' talebesi Ab 'Abdallah al-Ma'mI 'ye, al-lfikmat al-'AruZiga 'yi
Abu '1-I:Iasan al.CAr H 'ye ithaf etmiti 15 Risii'ot al-iksir 'e gelince,
bu risile Abu 'll~asan alSahli 'ye takdim edilmitir. Yazma nshalarda
Dl Alclml Je Aticnnaa. li, e. XXI (1984), U-51.
La Selence arabe, Leiden, 1939,. s. 104 : c ... Notre eollegue de Bertin detruit
delinitivement. ft. -Jeemle. d'ut.lbl\. Shii: alehi~~te. Les ouvrages que lui attribua le
moyen age latln ne sont' que des e~rits apoerypbes.
.
il Mes. malc., 14 v.dd.
9

10

12

Mez:. malc,

s~

17.

Mez. mak , s. 20.

14 Mez. mak , s 2q v.d. Vf' 50-51.
15 bn Abi u, lybi a, 'Uyiin al anb l fi (abf!iit al afibb', Kahire, 1299, e. il, r.
18 v d.; Osman Ergin, /bn Sina bibligografga, 25, nr. 117 ve dier kaynaklar.
13

Almed Ate

bu isim biraz daha tesrih olunuyor ve Abu 'l-J:lasan Sahi b. Mul;ammad

al-Sahli ismini gryoruz. Ben bu isme herhangi bir kaynakta tesadf etmedim. Bununla beraber bu ahsn kim olduunu tesbit etmek
g de ildir: lbn Sina 'nn Hvarizm 'de Abu 'I-I:Iusayn AJ:mad b. MuJ:ammad al-Sahil adl bir vezir tarafndan himaye ve, bu vezir vas
tas ile, orann hkmdar 'All b. Ma'mn 'a takdim edildiini biliyoruz 16 lbn Sina 'nn eserleri arasnda Kitii.b Tadii.ruk anva' ~ata' al
tadbl.r ile Risii.lat ~ig"im al-arz vasat al-sama' 'y ona ithaf ettii malmdur. Bu vezir Arap edebiyatnn tannm ahsiyetlerinden biridir.
Yalf.t 'un verdii izahata gre 17, O Hvarizm 'in byklerindeadir. Ailesi
reis ve vezirler yetitirmi bir ailedir ... AI-a'alibI dedi: O vezir olu
vezirdir ... ilim ve edebiyatta ok muvaffak olmutur. 404 senesinde
H~arizm 'den kp, Badad 'a geldi ve, errinden korkduu iin, Hvarirzm-ah Abu '1-'Abbas Ma'mun'un vezirliini terk etti. 418 senesinde Samerra 'da ld>. Bu vezir ve edip Al]mad b. MuJ:amnad al-Sahli
ile Risii.lat al iksl.r 'in takdim edildii Sahi b. MuJ:ammad al-Sahli,
baba adlar ve nisbetleri bir olduundan, kardetirler. Bu aile alimleri himaye ile mehur olduundan, lbn Sina 'nn onlardan biri adna
bir kitap yazmas gayet tabiidir. Binaenaleyh eserin mehul bir ahsa
ithaf edildii iin lb~ Sina ;ya ait olmayaca fikri asla kabul edilemez.
2. Eserde geen yer adlarna gelince, ]. Ruska, maalesef bir usul
hatas yaparak, arapa asl nshalar deil, latince tercmelerini tetkik
etmitir. Halbuki eserin aslnda yaluz Fargana ehrinin ad geer 18
Eer b; eserin yazld~ yer hakknda bir delil tekil ederse, onun
slam aleminin garbnda deil, afknda yazldl. gstermelidir. Bundan da, tabii olarak, u netice kar ki, ese"rde geen yer adlarndan
onun bn Slra 'ya ait olmayaca ne.ticesi karlamaz.

3. bn Sina 'nn, elkimya aleyhtar olduu ;in, byle bir eser yazm
olamyaca iddiasna gelince, burada delil olmamasna ramen, bn
Sina 'nn evvela elkimyaya inand, sor.; inkar ettii dnlebilirdi.
Fakat burada buna .Q,acet yokhr. Baka bir yazda gstermi olduu
muz gibi, lbn Sina elkimyann gayr mmkn olduunu sylemi veya
16 Ni,imli 'Arzi i Samar~andl, ahiir ma~.Ple, nr . M. M. ~a::viili, s. 76, 241;
al Cavzacinl, Tiirl!J lbn Snii (veya Sarguzat), niversite Ktphanesi AY 148, var.
~2 b; 'Uyun., c. il, s. 4 ve 18.
17 Yii~t, Ma'cam al udabii, (veya lriid a/.arib), Kahire, ss, c. V, s. 81-43:

j ':'J.A!. iJ"r:, ... _._;,, .:.' _.._;, ~' ..: ...'\;

..!,.;..;. ..'.i' !!J, '~ ..; L.h c~..' ;=-

...

..'in ~b .;;.~.

..;

ri).;. .:" .?-

--=:-_,

ri..'.r ~ 1 "" ~

....;w

r'r."~ ~ ,-~,,

r}-''

lL'' J.t .. ,:;.t :;..... J u .. .:" ;~! .:.\..J J;. .:" IS_,;. iJr\.. .. l:a) ~
18 stanbul niversitesi Ktphanesi, nr. AY 4,:H, var. t4 h:

....

;_Jl.:;i,

>r. ,,.11..

..:i

_,..

..:.;

f',

bn Sina, Risalat al-iksir

81

isbat etmi deildir 19 Daha mhimi de Risalat al-iksir elkimyann

imkann gstermez. lbn Sina 'nn al-ifa) adl eserinde kimya esbabnn idda ettikleri eye gelince, bilmek lazmdr ki, nevileri hakiki
bir ekilde deitirmek onlarn ellerinde deildir; fakat gzel benzerler yapmak, krmzy gme ok benzeyen beyaz bir boya ile boyamak, onu altuna ok benzeyen sar bir boya ile boyamak ellerindedir>
dediini biliyoruz 20 Burada da, biraz evvel ksaca gsterildii zere,
bn Sina ayn fikri mdafaa etmektedir 21 Yani Risalat aliks1.r 'de
celkimya mmkndr> veya deildir> diye bir hkm verilmiyor,
al-ifii 'da imkan kabul edilen taklitilikte kullanlan maddenin evsaf, mahiyeti ve nasl elde edilecei anlatlyor. Binaenaleyh bu iki eser
arasnda fikir tezad bulunmas dolaysile ikincisinin gayri mevsuk
olaca iddias hi bir esasa dayanmamaktadr.
Risalat al-iksir 'in bn Sica 'ya ait olmadn rstermek iin or
taya atlan deliller, bylece reddedildiktem sonra, onun lbn Sina 'ya
ait olduunu gsteren deliller aratrlabilir:
1. Hal tercmesi kaynaklarnda eser bn Sina 'ya ait olarak gsterilmektedir;
2. Btn yazmalarda eser yalnz lbn Sina 'nn olarak grlmektedir. Bmilar arasnda, niversite Kjitphanesindeki AY 4755 yazmas
h. 588, AY 4724 yazmas h. 699 tarihini 'tamaktadr;
3. Eser, adna baka kaynaklarda tesadf edilmeyen, fakat bir
zamanlar bn Sina 'y himaye etmi bir aileye mensup' olan bir ahsa
ithaf edilmitir. ~er sahte olsayd, bunQn ya ok mehur. veya tamamiyle mehul bir ahsa ithaf edilmi olmas' daha tabii olurdu;
4. Eserin slubu bn sini 'nn al/}iniin, al ifa' ve baka tnev.suk eserlerinde grlen slub'Un ayndr;
5. Eserin lbn Sina 'ya ait olmad.tn gsteren hibir delil yoktur.
Bunlardan bu eserin lbn Sina 'ya ait olduu aka meydana k
maktadr.

ESERN YAZMA NSHALARI VE. NERN ESASLARI

Risalat aliks1.r 'in pek ok yazma nshalar vardr. Bunlar, istinsah

tarihi srasna gre, unlardr: niversite ktphanesi AY 4755 (588 h.),
AY 472.t ( 699 h. ), Ahmed 111 1584 ( IX.,'XV. asr), Hamid 1 t 48
( VJII./XIV. asr), Hamid. 1 1448 ( IX./XV. asr), Ahmed IH 3417 (IX./XV.
/bn Sinii. ve elkimga, ilahiyat Fakltesi Mecmuas, Say 4 (1952).
Bk. E J. Ho:myard ve D. C. lLrndeville, Avicennae de congel:tione
glutatione lapid:m being sections of the K.tab olShifii., Paris, 1927, s. Sl! v.d.
~ Bk. burada metin, s. 83.
.
19

2J

con

Ahmed

82
asr),

Ate

Nuruosmaniye 4894 ( X./XVI.

asr),

Ahmed IIl 34 3 ( X./XVI.

asr.), niversite Ktphanesi AY 6117 ( X./XVI. asr), AY 1458 (1206

h.)22 Bundan baka ayn risalenin Hindistanda, Asafiye ve Rampur

ktphanelerinde olmak zere iki nshas mevcuttur.
Grlyor ki, eserin tenkitli bir nerini yapmak iin, elimizde kafi
sayda ve kymette yazma nsha bulunmaktadr. Bundan dolay Hindistan 'daki nshalara mracaat etmek ihtiyac duyulmad gihi, burada
verilen tenkitli neir iin, nshalar arasnda bir seme yapmak lazm
geldi. nk nshalar tetkik edilince, anlalyor ki, niversite Ktphanesi AY 4 55 nshas mstesna, dierlerinin hepsi ayn hususiyetleri
tamakta ve, ok muhtemel olarak, bir tek nshadan gelmektedir.
Bunun iin bu zmreden en eski nsha olan niversite Ktphanesi
AY 4724 nshas esas alnd ve, istinsah yanllklar dzeltilmek gayesi ile, Ahmed 111 3447 nshas ile mukabele edildi. niversite Ktphanesi AY 4755 nshasna gelince, bu nsha, dier btn nshalara
nazaran, ok eski olduu halde, bir ok hususlarda mnferit kaldn
dan, esas alnmas mmkn olmad. Ancak belki bir tek vasta, ile doru
dan doruya bn Sina 'nn msveddelerinden istinsah edilmi olduu iin
ihmal cdilpesi hi bir suretle cai~ olamazd. Bundan dolay metin, batan
sonuna kadar, bu nsha ile de mukabele edildi ve nsha farklarnn
hepsi haiyelerde gsterildi. Netice olarak, bu tenkitli neir iin, yalnz u nshalardan istifade edilmesi kafi grlmtr:

Y = niversite Ktphanesi AY 4755 (istinsah 588 h.),

O = niversite Ktphanesi AY 4724 (istinsah 699 h ),
A = Ahmed 111 3477. (istinsah IX./XV. asr).
Buraya kadar verilen izahattan anlalaca vlchile bu nshlarn
mtekabil vaziyetleri u ecere ile ifade edilebilir :
Archetype

/""'z

x
1

//"._"'

(ve

dier

A
nushalar)

Gerek bu tenkitli metinin hazrlanmasnda, gerekse nsha farkseilmesi ve kaydnda, bu gibi neirlerde umumiyetle kullanl
makta olan usullere sadk kalnmtr.

larnn

22

Bunlarn mdassal tavsillni i!n bk. ilahiyat Fakltesi Mecmuas, Say 4 (1952).