Professional Documents
Culture Documents
Trnh hoi c
MC LC
Bng ch vit tt
Tiu s Trnh Hoi c
Li gii thiu
Quyn 1. TINH D CH
Quyn 2. SN XUYN CH
TRN BIN HA
TRN PHIN AN
TRN NH TNG
TRN VNH THANH
TRN H TIN
Quyn 3. CNG VC CH
TRN PHIN AN
TRN BIN HA
TRN NH TNG
TRN VNH THANH
TRN H TIN
1|Trang
Quyn 4. PHONG TC CH
PHONG TC CA TON THNH
L TT CUI NM NNG NI NM TRN
Quyn 5. VT SN CH
Quyn 6. THNH TR CH
PH LC
Ph lc 1: CC TRIU I
Ph lc 2: H MC H TIN V 10 BI TH VNH
Ph lc 3: LOI VT, VT, O LNG
Ph lc 4: GII NGHA MT S T NG
Ph lc 5: T VNG NHN DANH
Ph lc 6: T VNG A DANH
2|Trang
3|Trang
LI GII THIU
4|Trang
5|Trang
6|Trang
7|Trang
8|Trang
9|Trang
Quyn I: TINH D CH
[chp v cc ngi sao]
Tri gn sao trn, t cm ni di, loi ngi c nui dng pht trin tt
p gia; tam ti lu thng, nn mi vt c thnh tu.
Nc Vit ta, c dng Vim Thin ([2][1]) nh rng un quanh Qu Hi ([3][2]),
thnh thn k truyn, dn m no, vt thnh vng. Vng tt c ph Thng Hoa, ph
in Bn, k nam sinh Khnh Ha, Yn Qung sn xut ngc trai, Thanh Hoa (Thanh
Ha) sn xut nhc qu. Ca qu trong t ai, vt tt ni ni bin, ca ci phong ph
nh vy l do s ngng t kh thing ca tri t, ha hp gom gp m sinh ra vy.
Nay xt sch Xun thu, chng Nguyn mng bao ([4][3]) ni: Sao Khin Ngu ([5][4])
ng a phn Dng Chu, phn lm nc Vit. Chu l s [1b] ni v v tr ca Ng,
Vit v Dng Chu rng: Nam u ([6][5]) h lu sng Ngn H, ng vo khon Hoi
Hi ([7][6]) l phn ca nc Ng; sao Khin Ngu xa sng Thin H ([8][7]), t D Chng
([9][8])
n Ci K ([10][9]), v pha nam vt qu Ng Lnh (Lnh) phn ca nc Vit. Li
ni thm: Cc chu Nam thuc pha ng thng ngun sng Ngn H, thuc sao
Thun Ha ([11][10]) m cc sao Liu, sao Tinh, sao Trng ([12][11]) u ng trung chu,
khng ph lin vi t min bin, cho nn Nam Vit thuc sao Thun V ([13][12]).
Chng a l ch - Tin Hn th ([14][13]) chp rng: Vit Nam vo phn sao Khin
Ngu v sao V N ([15][14]). Theo sch Tinh kinh ([16][15]) sao Khin Ngu c 6 ngi th
ngi th 1 v th 2 l ch v Nam Vit, 2 sao y sng t th vng o vng tt. Hoi
Nam t trong Thin Vn hun Tinh b a danh ni: Nc Ng, nc Vit thuc sao
Ngu, sao Tu N ([17][16]). Thm Hoi Vin ([18][17]) trong Nam Vit ch ([19][18]) ni: t Nam
Vit thuc phn sao Ngu, sao N, ng th - Thin vn ch ([20][19]) chp: Sao Nam
u l phn nc Ng, [2a] sao Khin Ngu l phn nc Vit. Sch Sn ng kho
sch ([21][20]) li ni: sao Ngu, sao N, l phn nc Vit. Xt: Thu i ng c
ngi i n Qunh Hi ([22][21]) va lc thng 8, thy di sao Lo Nhn Nam Cc c
v s sao ln m thi xa cha t tn. Sch S k - Thin quan th ([23][22]) chp: Sao
H Th ([24][23]) hng thng vo sao Thin Lang ([25][24]). Di sao Thin Lang gn t c
sao ln, gi tn l Nam Cc Lo Nhn. Sao Lo Nhn ([26][25]) xut hin th nc c
yn, thng n tit thu phn th trng thy hng Nam. Tinh kinh chp sao H Mu
c 6 ngi gip sao ng Tnh ([27][26]) hai h Nam Bc, mi h c ba sao. Ba sao Nam
H gi l sao Nam Th, sao y gn sao Lo Nhn, ch v ca ng nc Vit. Mun
xem sao x Vit Nam th xem sao Nam Th, v mun xem sao Nam Th th xem sao
Nam u. Xt 6 sao Nam u, trong c sao th 3 pha ty cch cc 1190 l ch x
Nam Vit. Vy th t Gia nh gn gii hn sao Ngu, l sao th nht pha nam ca
10 | T r a n g
chm sao Nam Th, l sao th hai ng sao Nam Cc Lo Nhn, gn bn phn sao
Tnh [2b] m khng thuc phn ca sao Tnh. Nh vy, t Gia nh tuy pha nam m
li c th tin ti hng ng vy. V li sao Lo Nhn thng n tit thu phn tri
trong tnh th thy xut hin v tr Bnh inh (phng Nam), gn ni Nam Cc, cho
nn gi l sao Nam Cc Lo Nhn, khng phi ngay ni Nam Cc; cng nh sao Bc
u khng phi ngay ch Bc Cc. Qua khi khong , Nam Cc ln cao dn, Bc
Cc xung thp dn, nhng sao ngoi phm vi cc y th trong sch Tinh kinh phn
nhiu khng thy chp. t Gia nh n ngy Mang Hin (Tua Rua Hin) hng nm
ngi ta thng xem sao gieo m. V nh thy sao L V (sao Chui Cy) xut hin
th m cht, thy sao Tr V (ui Heo) xut hin th m vng, 2 sao y u di sao
Lo Nhn m t xa cng cha t tn l sao g.
XEM KH HU (Ph)
Phng Nam thuc qu Ly, Ly l tng mt tri, thuc ha. Ngi Gia nh vng
gn bin, thng thy trc mt tri mi mc, hnh th to ln [3a] bi v bin Nam cch
ni mt tri mc khng xa, cho nn trng thy mt tri ln ([28][27]). V li thy trn c
phn ngoi ca mt tri cho nn hnh n ln. Vnh ngoi c lp nh sng, vnh trong
chiu tia sng, khi u mi mc thy phn ngoi trc m cha thy phn chi sng
trong. Phn ngoi thuc m kh, cha phi l dng kh, ri li b kh ni rng sng m
bc ln che lp, nn thy n ln m li mt m.
Kh hu Gia nh thng m, c vo qu xun (thng 3) mi bt u ma, ma h
l ma ma chnh, ma thu th ma ro, mi khi ma to chng khc nghing v m ,
nhng ch trong 1, 2 gi ri tnh nng. Cng c i khi ma dm d 1, 2 ngy, nhng
khng c khi no kh v ma c tun c thng. Tuy 4 ma u c ma nhng ch tit
ng ch mi hi lnh. Kh hu khng thng nn 4 ma hoa u ua n ta ngt
hng thm, khi tri mt trng trong tc l Trung thu, khng cn phi ly thng ngy
m xt on. T Thc k ([29][28]) c cu: T thi cu th h, Nht v tin thnh thu (bn
ma u nng nh ma h, mt trn ma tr thnh ma thu). Li c cu: Lnh (Lnh)
Nam vn vt giai xun sc [3b] (mun vt Lnh (Lnh) Nam u c sc xun). Kh hu
Gia nh ging nh th.
Kh tri Nam Vit nng m t li m thp do m ha hun c, kh bin tc ng
thnh ra sm, cho nn mi khi ma th ng thi c sm st. Cht t ni b bin li
tha mng, khng cha ha kh cho bn cht, nn lc dng kh qu mnh, gp m
kh xng ln, chng chm nhau ha ra ng la chp, gp nhng vt ng cao nh
ct bum hay cy ci ngn tr, kh c bn b p m n tung vo, vy th ngi hay
vt b st nh cht l bi gp ri ro bt cht thi ([30][29]), cn ma ng m c sm st
l s thng.
Gia nh v phng Ly ([31][30]), m t m dng nhiu, thng c nhiu gi nam.
V mt tri phng Nam m gi cng t phng Nam n, nn c nhiu gi nam thi
11 | T r a n g
12 | T r a n g
([1])
([2][1])
Vim Thin (): Sch L th Xun thu ghi: Phng Nam gi l Vim Thin.
Ch: "Nam phng thng nm kin ng, l trung tm ca la. La ng u nng bc,
cho nn mi gi l Vim Thin".
([3][2])
Khin Ngu (): Tn ngi sao. Thi xa ly Khin Ngu lm bit danh ca
Ngu T, nay u cho l tn ring ca H C. Ngu T l mt ngi sao trong Nh thp
bt t, l ngi sao th hai ca chm sao Huyn V, c 6 sao, u thuc ta Ma Yt.
([6][5])
([8][7])
13 | T r a n g
ngi th nm trong chm sao Chu iu, c 6 ngi tt c, u thuc Trng X ta.
([14][13])
l ngi sao th ba trong chm sao Huyn V by ngi. Sch Nh nh chp: "V N tc
sao Tu N". Sch Bt nh cng vit: "Tu N l sao V N".
([16][15])
([18][17])
([19][18])
Xa Hn Cao T phong Triu lm Nam Vit vng. Sau khi Triu mt, n i
Ai vng, Thi hu h C vn ngi Hn mun dng nc cho nh Hn b T tng
14 | T r a n g
sch thin vn thi xa. Thin quan l t ch tinh quan trong mn thin vn, bi tinh ta
c th bc cao thp cng ging nh tn ti trong quan chc triu nh, cho nn mi gi
l Thin quan.
([24][23])
di sao Thin Lang c bn ngi sao gi l H hng thng vo sao Thin Lang (Chnh
ngha): Chn ngi sao H ng nam sao Lang, l cy cung ca tri. H Th hng
thng v sao Lang. Sch Tng s Thin vn ch cng chp: "Chn ngi sao H Th ti
ng nam l sao Lang, l cy cung ca bu tri".
([25][24])
Lang (): Tc sao Thin Lang (). Theo sch S k, Thin quan th: "Pha
ng c mt ngi sao ln gi l Thin Lang". Sch Tn th, Thin vn ch: "Sao Thin
Lang v pha ng nam ca sao ng Tnh". Lang l sao man d, ch xm lc. Xt
sao Thin Lang thuc ta i Khuyn, sc xanh trng, sng nht trong nhm cc hnh
tinh.
([26][25])
15 | T r a n g
ny. 12.000 nm sau khi sao Chc N cng v Bc Cc tinh th sao Lo Nhn thnh
sao Nam Cc.
([27][26])
ngi sao u trong chm sao Chu iu 7 ngi gm tm v sao thuc ta Song T.
([28][27])
([29][28])
Hn th, Trng Nh truyn: Nam hu Ng Lnh chi th. Phc Kin ch: "Sn Lnh c
nm ngn, cho nn gi l Ng Lnh. a gii x Giao Ch v Hp Ph c cc ngn ni
". Xt li ch gii ca S C: "Li gii thch ca Phc Kin l nhm. Lnh l pha ty,
l Nam Hong Sn, ng cng bin, l gii hn ca mt ngn ni, nhng gi tiu ch
chung l Ng Lnh". Sch Qung Chu k ca Bi Th th Ng Lnh l "i Du, Th An,
Lm H, Qu Dng, Yt Dng (tc Bng)". Cn Nam Khang k ca ng c
Minh th cho Ng Lnh l: i Du Lnh, Qu Dng K in Lnh, Cu Chn Bng
Lnh, Lm H Mnh Ch Lnh, Th An Thnh Vit Lnh. Cn theo sch c s Phng
D k yu th Ng Lnh l 5 con ng nhp lnh: Mt l ng t Phc Kin vo
Qung ng Tun Mai, hai l ng t Nam An Giang Ty vo Nam Hng Qung
ng, ba l ng t H Nam vo Lin huyn Qung ng, bn l t o Chu H
Nam vo Qung Ty, nm l t Ton Chu H Nam vo Tnh Giang Qung Ty.
([33][32])
16 | T r a n g
([35][34])
Khin dng ch: Khin () ngha l "nhiu qu". Dng () ngha l "nh nng mt
tri".
([39][38])
17 | T r a n g
TRN BIN HA
LONG N SN (NI LONG N)
v pha ty, cch trn ([9][9]) 4 dm ri, t cao cht vt, cy ci tt ti, n
lm bnh phong sau cho Vn Miu, th ni quanh co p , di c thy tinh.
BU PHONG SN (NI L GM) ([10][10])
pha ty trn cch 4 dm, pha ty nam trng xung sng ln, lm tm che ng
sau ca ni Long n. Sui bu tm nhun, dn ti rung ng. Trn ni c cha Bu
Phong, pha tri c u rng ng sng, pha phi c nhiu phng mt nh thin
sng ([11][11]), khi my man mc, cy ci um tm, vn nhn nghing chn vnh ma p,
m n ni gt k hnh hng, tht l thng cnh hng nht ca trn thnh.
QUY D (HN RA)
Hn nm gia dng sng Phc Long ([12][12]), cch pha ty trn n 9 dm ([13][13]).
Hn di 3 dm, c dn c cy cy, di c [2b] sng di un khc qun quanh,
thuyn bum ra vo, sng xao khi ln, khi n khi hin nh hnh con ra thn tm
sng, p nht l cnh ma ri.
BCH THCH SN (NI TRNG)
v pha ty, cch trn 10 dm. Ni rng quanh co, nc sui rc rch, cc loi t
gic, voi, nai, hu, ra vo tng by. Chn ni gi ln sn c, pha nam trng xung
ch Ng Tn (ch Bn C).
THCH HA SN (HN LA)
a phn thn Bnh Thnh, tng Phc Vinh. G tng khi lm chm, c nhiu
khi la. Khi tri nng nng gt th ny la bn ra bn pha, trng nh sao sa.
18 | T r a n g
O CANG (HN G O)
Tc gi l ni L Gm, v pha ng, cch trn 4 dm. dng chp chng, sng
nc lao xao, thu xa y l ch nung snh ngi, cnh tr rt u nh.
CHIU THI SN (H ([14][14]) NI CHIU THI) (NAY GI L CHU THI)
pha nam cch trn 11 dm ri. Tng ni cao vt xanh l, c th rm tt, lm
tm bnh phong chu v trn thnh, hnh ni cao thp khut khc, un ln qua hng
ng, gip h lu sng Phc Giang ([15][15]) ri n g Khng Tc (G Cng) th dt.
on gia ti mt bc ni thn Long Thnh, gia ng bng tri ra mt g cao nh
vch dng, sau lng g y l ch b ni Lng tu hnh, c dng am Vn Tnh (tc gi l
cha Vi Lng) trng rt u nh. V sau qun Ty Sn p b cha Pht, nhng nay
nn c hoang ph vn cn.
cui hn ni ny v pha bc ti ng ba ch ra mt nhnh chy n a phn thn
Long Tuy th dng ri bng ni thnh g cao bng phng rng ri; bn ni c hang h
v khe sui, dn ni ven quanh, trn c cha Hi Sn l ch thin s Khnh Long
dng gy tu hnh ([16][16]), ni trng xung sng ln, hnh khch leo ln thm, c cm
tng nh tiu si thot tc.
THN QUY SN (H)
Tc gi l ni Ba Ba, c sui trong ni chy ra, l mch pht nguyn ca sng
Phc Long (tc gi ngn sng ng Nai). Sui y c hn ln dng nh con ra [3b]
cun chn, u thng ng ln hng ty, th nm y ma lt bnh thng, nu quay
mnh theo dng sui ng v hng ng, th nm y t c lt ln. y l vt thn t
nhin, khng phi l do sc ngi sp xp ni. Ngi dn ni y thng xem
bit ma lt ln nh trong nm, cho nn gi l ni Thn Quy (Ra thn), li cng gi l
Th Sn. Ni lm gii hn cui cng cho pha ty ca trn, cch trn v pha ty bc
hn 445 dm ([17][17]), ngun xa xa pht t hng chnh bc, sn ni nguy nga, hang
ng huyn o, lm hang , sc cho cc b lc man, lo chia vng m ri rc khp
ni.
Sng chnh ca ni kh lc hng v, t trong y chy n ri ni ln ni Quy Sn cao
ngt, v tr v hng ty bc ([18][18]). Khi th (thy) l ngn ni Ha Tinh cao nhn
([19][19])
lm ni t cho mt phng. Li cn c nhiu hn ni chy ging, trng trng ip
ip, m ra nh mn trng theo hai bn t hu, vy quanh pha bc n pha ng,
s lin tip, t ln ln, tc l ni Bu Ching, ni Cha Chan, ni Lai (Ly), ni
Nc, ni Lin, ni Tiu Nghiu v cc ni M Xoi ([20][20]), ni B a ([21][21]), ni Thy
Vn ([22][22]) gip bin mi ht.
[4a] Pha bc ni Lin Sn l trn Thun Thnh l a gii ngi man, pha nam l
trn Bin Ha cng l a gii man thun thuc. Nhnh bn phi quanh ln pha ty
19 | T r a n g
20 | T r a n g
21 | T r a n g
THN MU SN
Tc gi l mi B Kc ([31][31]), lm ranh gii pha bc ca trn, cch trn 249 dm; c
nhng ng dc theo b bin, di c nhiu rn , trn c nhiu ng ct, hay ni
gi to sng d bt thng, ngi i thuyn n y lun cn thn. Trong ng c miu
linh th Thn N ni, mt tin miu trng ra ng ci quan, hnh khch chim l
thng phi thnh knh cng bi v th g sng, [6b] treo giy tin cu thn ph h.
PHC LONG GIANG
Tc gi l sng ng Nai, l mt sng ln ph Phc Long, nn ly tn ph t
tn sng (sau phn ng phng theo nh th).
Pht nguyn ca sng ny rt su xa, sui vc su rng, xut pht t ni Thn Quy
chy ra, do nc ng trong cc ni, mun hc thng thng hp li nn dng nc
mnh mng, chy xung hng ng cho n Tiu Giang (sng B), xm Sa Tn (Bn
Ct), mt hng chy v thc lm chm, nc chy hung hn him c, nn ghe
thuyn khng lu thng c; nc thy triu ch ln n y l dng, thuyn bun
cng u ti y ri ln trm thu giao dch vi ngi Thng.
T y tr xung, sng rng nc su, nc ngt trong veo l th nc c ting tt
nht thnh Gia nh dng gi u hay pha tr, d nc sui Trung Linh Kim Sn
([32][32])
hay Bch Hc Ba Lng ([33][33]) (Trung Quc) cng khng hn c. Chy xung
mt qung na th cng sng Tn Bnh hp lu thnh ra sng Phc Bnh, ri chy
xung hng ng ra ca bin ln Cn Gi. Thng n thng 8 hng nm nc lt
xung, ra sch bao x u, [7a] lan ta khp rung nng, tuy lt c ln nh nhng
khng s nn trn ngp mnh mng, ngi cht, nh tri, bi v sng ny c nhiu
nhnh rt chy ra bin rt nhanh.
I PH CHU
Tc gi l C Lao Ph, mt tn gi khc l ng Ph (Gin Ph) ([34][34]) cng cn gi
l C Chu, bi a th c lao un mnh khoanh dui hnh nh con c bng gin nc,
nn c tn nh vy. C lao ny cch pha ng trn 3 dm, di hn 7 dm, rng
bng 2 phn 3 b di, nh con kim ng trn ni thy khu, cy tr ngn sng ln
cho trn thnh.
Phc Giang (sng ng Nai) quanh pha nam, sng Sa H (Rch Ct) vng pha
bc, thu trc c chic cu vn bc qua sng rng ri bng phng, thng n trn l.
Hi thng ging nm inh Mo (1747) i vua Th Tng Hiu V hong th 10
V vng Nguyn Phc Khot (L Hin Tng nin hiu Cnh Hng th 8; i Thanh
Cn Long th 12) ([35][35]) c khch bun x xa ngi tnh Phc Kin (Trung Quc) l L
Vn Quang n khch ng i Ph, thy cnh thi bnh, v b l l, lng mng thm,
22 | T r a n g
23 | T r a n g
C TCH THCH
Cn gi l Thch Than (Thc ) gia Phc Giang, v pha nam c lao Ph,
cch trn chng 4 dm [9a] nm thin v pha bc; m g gh, ln nh chng cht,
lm cho th nc chy xit, sng gi v m m, ngi i thuyn phi ht sc cn thn.
Di c con c chp en, mnh ln 6, 7 thc ta, mt sng nh in, vy ng nh nh
sao, mi khi m vng canh khuya, n thng n trc miu Chng c L Thnh
hu, nhy qua thc, vt qua sng, bi li ln xung, hnh nh th vi ly vy.
Pha bc thc c vc rt su, l ni tu b cc nc n np u. T trc
thuyn bun n y th neo xong th ln b thu ph , n nh ch mua hng k khai
ton b hng ha c trong thuyn trnh s thu; ch mua hng nh gi mua tt c hng
ha xu tt khng st li th g. n ngy trng bum tr v, gi l hi ng ([40][40]),
nu ch thuyn mun mua th g th c k khai trc, ngi ch va theo n t
hng mua dm, hai bn ch khch u tin, thanh ton ha n r rng ri, khch c
n ht vui chi, c nc ngt sch s, li khng c lo trng h n thng vn
thuyn, ch i ti ngy lui thuyn, ch hng y khoang m v x.
T khi Ty Sn dy lon ([41][41]), quan qun v c trn Phin An, thuyn bun cng
di theo u sng Tn Bnh, nn n nay tnh th thay i, thuyn cp bn khng
c ch ln mua mo bao tr, nn phi gnh n cc ch bn l linh tinh, khi mun mua
th sn em v, th phi i tm ng, hi ty, rt nhc nhn. Li c bn cn a
phng kho gi dng lm ngi n cn thnh tht, di gt mua xong ly hng ri tm
ni bum ([42][42]) mt, nu ch thuyn mt mt t s vn th cn gng chu m v, nhng
nu mt vn qu nhiu th phi u thuyn qua ma ng (phm thuyn bun ngi
Tu n ma xun, thun theo gi ng bc m n, qua ma h li thun theo gi nam
m v, nu cun bum u lu qu, thu sang ng gi l lu ng, hay p ng) truy
tm bn y khp ni, vic y lm cho ngi bun ng xa ngy cng cc kh.
NG CHU (C LAO NG)
v pha bc lu ca Phc Giang, di hn 1 dm, rng bng 1 phn 4 b di,
cch pha ty trn 19 dm ri. Nguyn trc lin vi c lao Tn Triu, nm Gip T
(1744), nin hiu Cnh Hng th 4 v c l ln, b xi l chia lm 2, pha ng thnh c
lao Ng [9b] pha ty thnh c lao Tn Triu, gia c mt sng nh va cn va hp
chia ranh gii, nhiu ct si nn ch ghe nh i chm chm th mi qua li c.
TN TRIU CHU (C LAO TN TRIU) ([43][43])
Nm trung lu Phc Giang, cch pha ty trn 21 dm, di 10 dm, rng 2 dm
ri, dn y chuyn vic lm vn, nhng ch yu trng tru v tru y nhiu l
m tt, mi v li thm ngon, cho nn ch c tru Tn Triu l ni ting hn ht.
24 | T r a n g
25 | T r a n g
SA H (RCH CT)
Tc gi l Rch Ct, y l bc lu ca Phc Giang, cch pha ng trn 3 dm
ri. Sng ny chy quanh c lao i Ph. Li c tn l Hu Giang ([52][52]), u pha ty
nhiu khc cn, khi nc rng th li b qua c.
AN HA GIANG (SNG AN HA)
v pha bc Phc Giang, cch trn v pha ng 19 dm. Ngoi ca sng l
sng ng Chn, chy ra bc na dm [11a] n ch thn An Ha, trc kia y l bn
g, cho nn cn gi l Bn G, qua hng ng bc na dm n ca sng Thit
Trng ([53][53]) (tc gi l rch L Thi ([54][54]), v hng ty bc 3 dm ri na n ch
L Thi l cng ngun) ri chy 4 dm na hp lu cng sng Bi Dip (sng L
Bung).
KNH CHU
Tc gi l c lao Ci Tt ([55][55]), h lu Phc Giang, cch pha ng nam trn 21
dm ri. C lao di 13 dm, rng 7 dm, c rung nng nh ca ca dn . Pha
tri c lao l ng Giang, rng ln mnh mng, sng gi chp chng; pha bn ng
ng Giang thng vi 3 ng sng Bi Dip (sng L Bung), Thanh Thy v ng
Mn. Pha hu l Ty Giang, tuy c hp nh phn no nhng li ng tt gi lng, ghe
thuyn ln nh qua li u i ng . Ch ui c lao, hai sng ng Giang v Ty
Giang hp lu, gi l sng Lan ([56][56]) (sng Chng Hng), sng rng nc su, nc
bn c ca cc sng chy n y u c lng lc tr nn trong sch. Khc sng
ny li c c lao ln chn hai u trn xung di, nn ch y c nhiu gi cun, li do
nhiu dng nc chy xit va chm nhau [11b] thnh sng ln, dao ng bt thng.
Pha ng h lu sng Lan c c lao Vn Manh (c lao Mui Mng), c lao ny di 4
dm ri, rng 4 dm, che lp ca sng Mao ng (tc danh Rch Choi ([57][57]) - th
sn c dy chi); c cy y rm rp, sinh nhiu ging mui mng nn c tn y.
on sng ny chy tn lon ra nhiu ng, sau mi chy gp v ch cui cng, cng
l ca sng Tam Giang - Nh B ([58][58]).
BI DIP GIANG (SNG L BUNG)
Tc gi l rch L Bung, y c nhiu c dn sinh sng bng cch ly l bung
dt bum, an tm, nh dy, cht tu em bn sinh nhai, nn mi gi tn nh th.
Sng ny h lu sng Phc Giang, pha ng sng ng Giang, cch trn 30 dm,
sng nh m di, ngc v ngun 10 dm n thng khu Nguyt Giang, li thm 10
dm ri na n thng khu sng ng Chn ([59][59]), 23 dm na n cu ngang
ng ci quan, 10 dm n phn th Bi Dip ([60][60]), 27 dm n phn sng Ng Ba;
ni y nc chia 2 nhnh ng ty; nhnh pha ng chy quanh qua bc 50 dm n
Thm Tuyn (Sui Su), l cng ngun ri chy vo chn ni Lng Giao. Nhnh pha
ty chy quanh qua bc hn 24 dm n thc Xung tc gi Hn Kit ([61][61]), thc
26 | T r a n g
27 | T r a n g
28 | T r a n g
vy. Trong vng c nhiu c su thng bt ngi n tht, ngi qua li phi ht sc
cn thn, nn mi c ngn ng: Hung c nh c su vng Gm.
TOI M
Tc gi l m Nt, a phn huyn Phc An. m do cc sng hp li, thng
khp cc no; cn bi trng ip, ngnh nhnh quanh co, ngang dc chng cht hp ri
tan, rng chm rm rp, trc sau trng khng thy nhau. Thuyn i khi thun khi
nghch, ang i pha tri bng chuyn pha phi. Nu ch qun mt cht, t phi lc
ng, cho nn ngi ta phi ht sc cn thn. Ni y khng c dn c lng mc,
cho nn tuy ngi quen ng m i mt mnh n y cng phi ng ng m tm
dng li, i khi hp c nhiu thuyn cng nhau hi han, sau mi kt on m i.
Li cn c bn trm cp n np y, ngi bun bn thng hay b chng hi. Nm
Gia Long th 12 (1813) c chia t trm sng, mi trm u c lnh trm tr ng,
khng nhng vic chuyn cng vn c mau l m nn trm cp do cng c
dp tan, nhn dn ni c nh.
[15b] THT K GIANG
Tc gi l Ng By, v pha ng sng Phc Bnh, pha nam c ng ba, pha bc
c ng t hnh ch thp, nn gp li mi c tn l Ng By. Nhng y c nhiu ng
ba v nhiu ng t hnh ch thp m tn y khng th ch nh mt ch no. Bi v h
thng sng ny chng cht xin x rt phc tp, xuyn qua nhau m chy, ng t tn
l sng Hn ng (trn ln) ch chng nn cu n bi ci tn Tht K.
DNG C (VNG DNG) (CN GI VNG DANG)
Ni y gn bi bin pha ng ca trn, dn c t tp, ng mn ngn khonh,
u l rung mui. Dn y ly vic phi mui lm ngh chnh.
HNG PHC GIANG
(Tc l sng M Xoi, l ni 2 thn Long Hng v Phc L cng i th lnh
trm). Ngc dng ln pha bc chuyn qua pha ty n sui Chu Ph ([74][74]) gp sui
Giao Ko, qua Thm Tuyn (sui Su) n u ngun sng Mng Giang, tc gi l sng
Xoi, di 15 dm, chy qua nam 4 dm l ca sng ln Hng Phc ri hp lu
cng cc sng khc.
[16a] TC K (CA LP HAY GING BNG) ([75][75])
Cch trn v pha ng 210 dm. Lng cng c cn ct di i bt thng. Ca
cng b ngang rng 90 tm ([76][76]), khi nc ln cng su t 13 thc ta tr ln, 17
thc ta tr xung. Dn min bin nhm n y lm ngh chi li cu c, l ni sn
xut c mui ca trn ny.
29 | T r a n g
THUYN C
Tc gi l Vng Tu ([77][77]), v pha ng cch trn 234 dm ri. Li t phi ra
ngoi bin, cng ra xa cng ln. Pha bc bao ly ca Tc K, pha nam da vo Tht
Sn (ni Gnh Ri), che khut ca bin Cn Gi. Th t trng rt sung mn, mt vng
hng v ty, lng vng to rng l ni thu kt cc dng nc nh ca cc sng m v
cc ngi rch chy v bin, lm ni ghe thuyn n u rt yn n.
XCH TH (T )
L t gm 7 x thn phng: Phc Ha, Phc An Trung, Phc Lc Thng,
Ph Thnh, Long Thi, Long Ha v Thi Thnh thuc tng Phc Hng, huyn
Phc An. Vng ny trng du, m, bp, khoai, u, xanh tt sai p. Cch Nc Giang
na ngy ng [16b] c dn trn Thun Thnh sng chung . t ni y sc
vng nn ngi y c nc da vng ng, o qun vt dng tuy ct kn trong rng
t, nhng sc cng bin thnh mu vng, v kh t nhim vo.
XCH RAM GIANG (SNG XCH RAM)
v pha ng bc cch trn 209 dm, c cu vn bc ngang. Sng di 173 tm, l
ni ng b i ngang qua, nc su 5 thc ta. Pha h lu ca cu chuyn quanh
vo nam 3 dm l cng bin Xch Ram ([78][78]), khi thy triu ln su 10 thc ta, rng 33
trng ([79][79]) ri, cng di i, thng kt bt thng. T cu ngc ln pha ty 28
dm ri n cu Thch Than, y thc trng ip, ghe thuyn kh i, li ngc
dng quanh co 30 dm n Lai Giang ri quanh qua ty nam i 92 dm ri n sui
D Lao H. Li quay v nam 46 dm n sui D Lao Thng ri n a ht n ng
Mn, mt ng m ni rng sm ut, bun sc ca cc dn man thun chia nhau
sinh sng, h u np thu v i phu dch.
[17a] HI NG H
Tc gi l H Trm, cch trn v pha ng bc 227 dm ri. Ni y, ng ct ni
lin, c cy xanh tt, trong c h ln xanh trong, nc u ngt c, khng khi no kh,
mi ngi u nh nc y.
RNG SC
(Sch Phong tc thng ch gii ngha: Ch tu (chm ln) ngha l hu, v c c,
cy, c mm nui nng con ngi).
T Tam Giang Nh B, xung pha ng n ca Cn Gi, pha bc n ca Tc
K, pha ty n K Giang, trong khong y c n trm ngn cn bi, cc bi y u c
rng chm c. Cy gi l cy d, c, s, vt ([80][80]) v nhng cy tp khc, rng
xanh cy rm, tn nhnh giao nhau, che kn mt tri. Ngi ta dng nhng cy y
lm nh ca, ro giu, ct cc, than ci, khng ngy no ngt. Cn hi sn nh c,
30 | T r a n g
tm, cua, sam v c len ([81][81]) th bt dng khng ht m cng khng ai ngn cm. y l
ch ch cng v cng ca tri t ban cho nui dng ngi dn Gia nh vy.
[17b] PH CHP LI KHU THUYT
ng Nai () l tn duy nht ca trn Bin Ha, m ch ng Nai li pha nam
h lu sng Phc Giang cch trn 8 dm ngoi. Do ban u l cnh ng cho nai
hu , cho nn mi gi l ng Nai, tn ch l Lc D, cn gi l Lc ng.
t Gia nh c 5 trn ring bit: Phin An, Bin Ha, Vnh Thanh, nh Tng v
H Tin. Trong tn t cng nhiu, nhng theo c dn y thng ni th ch gi
t Bin Ha l ng Nai, B Ra; t Phin An l Bn Ngh, Si Gn; t nh Tng
l Vng G, M Tho; t Vnh Thanh l Long H, Sa c; t H Tin l C Mau ([82][82]),
Rch Gi. y l tn ch l s hoc ch a u, hoc ch qun t c dn ng c, y
l ni tng qut m khng phi k cu m t k lng vn vt mt cch phin phc.
[18a] Cn nh Gia nh m gi l ng Nai tt nhin cng c c s. Nguyn Gia
nh khi bt u khai thc th t ch ng Nai trc cho nn ngi i trc c nh
dng ci gc tm ci ngn, ly ch u ko c c ui, bn gi chung l ng
Nai. Ngy nay, c noi theo m khng xt cho r. Ngi bn x gi ba l ng Nai,
th ngi ni ht khc cng c nghe theo l ng Nai, chng tm hiu cho r. Khi gp
vic phi lm, hoc khi bn lun, hay tm thm b con th ng nghch chng bit tng
tch ca x s nm u, phn nhiu l nh vy.
Tri t lc Ty Sn dy lon, Th T Cao Hong ta em qun ng Nai ly li
kinh thnh Ph Xun, bnh nh Bc H, qut sch gic bin, dp 3 k th ln, lc
danh ting ng Nai mi lan tn Trung Quc. V ma thu nm Nhm Tut (1802) nin
hiu Gia Long nm u, nc ta qua np cng nh i Thanh th thy s sch Trung
Quc chp ngi ng Nai l ngi Nng Ni, tc ci tn y c c thin h bit
ti. Tuy tn gi y xa nay c khc, nhng nguyn y s sa i ([83][83]) d ng th
khng th khng bit cho r c.
B RA
B Ra (B a) l vng t c ting u bin gii ca trn Bin Ha, cho nn cc
ph pha bc ([84][84]) c cu ngn ng: Cm Nai Ra, c R Rang ([85][85]). y l ly x
ng Nai v B Ra (B a) lm tn u gi c Bn Ngh, Si Gn, M Tho, Long
H vo trong .
t ny da lng vo ni, mt trng ra bin, rng rm, tre dy, trn c s tun
vy gi dn man mi n i chc, vng di c trm ca b xem xt thuyn b lc
i ra bin, ng trm thy b giao tip. Vic cung np sn, lm, th sn, ch ng ,
man, bt gi phng nga o tc, c t huyn, nha, o, th, chia gi nhim v,
31 | T r a n g
chnh l ni xung yu, bn rn, kh nhc bc nht. C nhiu ca quan him yu, di ch
ca cc thnh tr xa n nay hy cn li, khc g quc ca cc vng gi.
[19a] B Ra (B a) l t Lc Chn Lp xa, xt Tn ng th chp: "Nc B
La
() ngay pha ng nam Chim Thnh, t Giao Chu i thuyn theo ven bin qua
cc nc Xch Th, an an l n. X y t rng, o nhiu, cn gi l M L, y
c tc xu tai eo hoa, dng mt khc vi ct bi qun ngang lng. Pha Nam min y
c nc Th Ni, sau nin hiu Vnh Huy i ng (651-655) th b Chn Lp thn
tnh." C theo nh li ni y m suy th cc tc y ging nh phong tc ca Cao Min
v , man ngy nay, m a im t ai cng th. Tra theo Chnh vn th th ch "li"
() c phin m l "lc a thit" tc "la", vy nghi ch "B Ra" (B Ra) tc l
nc "B La" xa. ([86][86])
Cn ch Th Ni so vi ng Nai v Nng Ni thanh m khng sai lm, c th cng
l t Si Gn ngy nay, tm chp ph nh vy, ch s kho bin sau ny.
([1][1])
Th Mn: (): Sch Try hnh ca Hoi Nam T chp: "Nam Phng l ni
ca Nam Cc, l Th Mn (Ca Nng)". Phng Nam thnh dng, cha m ni ,
cho nn mi gi l Ca Nng.
([4][4])
32 | T r a n g
([5][5])
([10][10])
33 | T r a n g
nay.
([16][16])
([18][18])
ty bc.
([19][19])
B a: Tc B Ra.
([22][22])
([23][23])
Tc ni B en Ty Ninh.
([24][24])
34 | T r a n g
con tng", hoc c mt s ngi cho rng "Thit Tng" l con voi st, (c l do nhm
ch tng () vn c ngha l th vi ch tng () l con Voi). p ny xm Cu
Vn, x An Ha, huyn Long Thnh, tnh ng Nai.
([25][25])
Theo quyn su, trang 5718 h sch Pht Quang i t in ch th Tng hay
gi l Tng Gi, ting Phn l Sm - gha, ting Pali ng, l t ch chung T Khu
hay T Khu Ni, nhng v sau Trung Quc, Nht Bn, Vit Nam li phn bit T Khu Ni
l ni, cn T Khu (Kheo) l tng, vy dng t "N tng" ch t kheo ni, hay ni c, b
vi g u c c.
([26][26])
([30][30])
([31][31])
Kim Sn - Trung Linh (): Sui Trung Linh Kim Sn, nc rt ngon
ngt, nay pha ty bc huyn Trn Giang, tnh Giang T. Sch Trung triu c s chp:
35 | T r a n g
[35])
([36][36])
([37][37])
ty ni.
([39][39])
([43][43])
36 | T r a n g
([46][46])
Kin Giang y l sng Kin Giang ca Bin Ha, khng phi Kin Giang,
Rch Gi.
([47][47])
([48][48])
([49][49])
Theo Vng Hng Sn trong cun T V ting Vit min Nam th V Tam v
V Vin c th l D Tam v D Vin. D c ngha l chn canh phng gic, ngha nh
l n, tng t tn cc a phng khc c ch V nh V Sa, V c, cng chnh l
D Sa, D c.
([50][50])
([53][53])
Thit Trng () c l l con sng Bng Binh ngy nay ni sng An Ha,
Bn G vi sng L Bung. Thit trng c ngha l "ni nu st" khi xa.
([54][54])
([58][58])
37 | T r a n g
([59][59])
([61][61])
chp l sui ((). Aubaret cng dch l sui Ung (Giadinh Thungchi P. 166: "Ton
thuyen (Tn Tuyn) vulgairement appell Xuoi uong").
([65][65])
38 | T r a n g
([68][68])
([70][70])
Nguyn vn "c man" (), cn dch l "Mi d", phn bit vi "thun man".
([73][73])
Nguyn vn vit *+ khng phi Chu T, Chu Ph, Th Th. tra nhiu t
in ch Nm nhng khng thy, xin tm dch "Chu Ph".
([75][75])
([77][77])
([80][80])
hi.
39 | T r a n g
([81][81])
nh....
([85][85])
[86])
Thit m l cch mn m hai ch phin m, tc ly ph m ch u rp
vi nguyn m hay khun m ch sau pht m, nh "Lc a thit" th dng ph m
L (L) ca ch Lc + vi khun m "a" ca ch a c thnh La.
V ngi Hoa pht m ch R khng c nn tt c m R h u vit thnh m L
nh Phan R thnh Phan L, Phan Rang thnh Phan Lang, Pari (Paris) thnh Ba L.
Vy m B Ra c vit thnh B La (). V im ny c th Trnh Hoi c
nhm khi cho rng B Ra (B a) ca dinh Trn Bin (Bin Ha) l x B La ()
m sch Tn ng th miu t. X B La m sch Tn ng th miu t l x
Borno, hoc x Kalimantan, hay ng nht c l l x Bali ca Indonsia. Theo quyn
T Hi ca nc Cng ha nhn dn Trung Hoa n hnh nm 1989 th B La l tn
nc xa, t xa, hoc c ngi cho rng ngy nay l o Kalimantan ca Indonsia,
hoc o Bali ca Indonsia, m sch Ty th, Nam man lit truyn, cng sch ng
th, Nam man lit truyn u c k n nc B La y cng cn gi l M L (B La
gi, c quc danh, c a hoc d vi ti kim n N Ty Gia L Man an o (...)
hoc d vi ti kim n N Ty Ba Ly (...) o. Ty th Nam Man lit truyn ha
ng th Nam Man lit truyn hu chuyn k thut. Dic vit M L). Thi Trnh Hoi
c, kin thc a l hi ngoi ca ngi Vit rt hn hp m sch v ca Trung Quc
thi li khng c ch La Tinh nh ngy nay nn kh on nh l chuyn thng.
40 | T r a n g
TRN PHIN AN
B INH SN (NI B INH) (B EN - IN B) ([1][87])
C trn u knh ngng, cch trn v pha ty 261 dm ri. Ni ny t lm
chm cao, cy ci xanh tt, c sui nc ngt, t ai mu m, [19b] trn c cha Vn
Sn, di c chm h, cnh tr thc l u nh, rng r, hang h su thm, c thn xm
ca ngi Th v ngi Vit la lit, nhn dn u nh mn li ca ni rng. y,
ngi ta thng o c cc vt xa bng vng ngc, tng truyn c khi trng thy
c ching vng trong h, cng ging nh vic ci khnh ni bn sng T hay
chung tm c sng Trng Giang vy, nhng n gn th bin mt. C m tri
quang my tnh li thy c thuyn rng bnh bng, ht ma du dng, hoc c khi thy
con ra vng ln hn 1 trng, n hin bt thng, l do linh kh t li, ch khng phi
vic qui n.
MAI KHU (G CY MAI)
v pha nam cch trn thnh 13 dm ri, g t ni cao, c nhiu cy nam mai
thn ci nghing ngang, nhng khi tr hoa n khng bung xe trng tinh rng r, cnh
hoa vn cn p tm gi mi thm. Th hoa ny vn bm linh kh m sinh ra, khng th
di trng ni khc c. Trn c cha n Tng, m tng kinh, chiu ging chung,
m thanh tn mn trong my khi, ging nh ang gia th gii ni Linh Thu ca
Pht. Li c sui trong chy quanh chn ni, cc du n chiu mt quy mnh mi cho
i hi sen; gp khi tri p, vn nhn thi s [20a] mang bu ru leo tng bc cp ln
y ngm vnh di gc hoa u g, cu ch nng nn, tht l mt thng cnh cho
ngi du lm.
Ni y, ngy xa l ch cha thp t Pht ca nc Cao Min, nn mng xa
cn thy r. Nm Bnh T (1816) nin hiu Gia Long th 15, c nh s sa sang li
cha v o ly c nhiu gch ln, ngi xa, v c 2 ming vng l hnh vung,
mi b hn 3 phn, mi ming nng 3 ng cn, trn mt chm hnh c Pht k tng
(Pht ci voi), c th y l ci vt ca H tng ([2][88]) dng trn thp chng ?
TN BNH GIANG ([3][89]) (SNG BN NGH)
ph Tn Bnh, trc thnh Gia nh, tc gi l sng Bn Ngh, rng 142 tm, su
10 tm, khi nc ln su 13 thc ta, sng ny va rng ln va trong su, nhng tu
bun v ghe thuyn sng bin trong v ngoi nc ra vo khng ngt, trng thy u
tu ni lin, ui ct bum chi cht, bit l ni hi. T bn trc thnh, un
quanh ln pha ty n sng Bnh ng (tc gi l sng ng Chy) qua sng Bng Bt
(Thy Vt), ngc ln th s Tm Phong Tch ri n thc ln Bng m (Nhm) l
41 | T r a n g
42 | T r a n g
43 | T r a n g
44 | T r a n g
45 | T r a n g
Trng hu v kinh bi yt, Khm ban cho con trng ca hu l Ph tng Trim n
hu trn th dinh Trn Bin. Nm t Mi th 25 (1715) (L D Tng nin hiu Vnh
Thnh th 11, Thanh Khang Hy th 54), (Trn thn em vic n in tu ln), vua chu
ph ([28][114]) chun cho 2 s rung hng 2 v hng 3 lm quan in bit thc, nn gi
rung y l rung Chu Ph v ngi ta cng gi sng ny l sng Chu Ph. Hin nay
rung y a phn 3 thn: Bnh Khu, Bnh Trung v Bnh Tuyn (nay i l Ph
Thnh) thuc tng Bnh Cch, 2 s rung ny qua cc i u chun lm t in cho
Nguyn Cng.
X HNG GIANG (SNG X HNG)
Sng ny b bc h lu sng ln Hng Ha, cch pha nam trn 109 dm. Khi
cha m 2 kinh Rut Nga [26a] v Vng G th i thuyn phi t sng Bnh Dng
vo sng i Phong (rch Ong Ln), xung h khu Sa Giang (Rch Ct), qua sng
Phc Lc, ln sng X Hng, n Tra Giang, ti sng K (C) Hn, ri ra sng ln
M Tho. Lc y vua nc Cao Min l Nc Ong Ym b em l Nc Thm vin qun
Xim La v nh; Ym chy qua Gia nh cu cu, quan qun em vin binh nh Nc
Thm Rch Gm, i binh i trc, X sai ty ca dinh Phin Trn l Mai Cng Hng
lm quan chuyn vn lng thc i sau; khi n ch ny b k binh ([29][115]) Cao Min
chn nh ngang mn sn. i qun chuyn vn v t nn khng dm nh tr, phi
b chy trn. X Hng bn c thuyn lm chm lng thc ri nhy xung sng t
trm, qun Cao Min khng cp c g. Sau khi bnh nh xong, k cng trng tu
ln, triu nh bn bc thng phong cho X Hng lm V quc t ngha thn quan,
cho lp n th ti ni y v ghi vo t in. Ngi a phng cu khn iu g u
c linh ng, n nay hng ha vn cn.
BT TN GIANG (VM BT TN)
pha b nam sng Thun An, cch h khu sng Tn Long mt dm ri, ca
sng ny rng 12 tm, khi nc ln su 16 thc ta, nc rng su 9 thc ta, i cng
xa th lng sng cng hp quanh co. V pha nam 9 dm n ca sng nh Th Hun,
sng nh chy v pha ty bc 4 dm th n cu ngang Cai ao, nm dm ri n
ca sng nh Cai ao, ti bn Th on, 5 dm ri n ng ba gii hn sng, chy
xung ngch ng nam, 5 dm n cu ngang Trm T, 5 dm na n ng ba Nc
Mn, ngch pha ng chy ra ca sng Chanh, hp vi h lu sng Thun An; ngch
pha nam 9 dm ri n cu ngang Lo Hng (ng Hng), hn 3 dm na ra sng ln
Hng Ha, 7 dm ri n cu ngang X Hng, pha ng cu c ch ba, xm nh
ng c, mt dm ri na n ng ba sng nh Cai Ti, nc rng 5 tm, nc ln
su 5 thc ta, nc rng su 3 thc ta (sng nh chy v pha ty bc 2 dm ri
n cu ngang Bnh Ngh trn ng b, 2 dm ri n ng ba, ngch pha bc 4 dm
ri th ra ca sng nh Lo Vin (ng Vin) ti bn Th on, ngch pha ty hn 5
dm n sng nh Trm Mc (Thy ?) ti ca di sng T C chy ra sng ln Hng
Ha) 2 dm ri n cu ngang Cai Ti, b pha ty c ch nh Bnh Cang, qun x
46 | T r a n g
47 | T r a n g
48 | T r a n g
([1][87])
([3][89])
([6][92])
Hi Cng Li Lp, cn c l Li Rp, Soi Rp, Soai Rp. Xin chn c l Soi
Rp.
([7][93])
49 | T r a n g
([8][94])
([9][95])
([13][99])
Tr Vinh, Chu c, Vit Nam gi sang sng l Chhlng, cng c Chhlon, ting Kh
me Krms (Kh me min di) c tri thnh Tm Lon, ngi Vit c nhi theo thnh
Tm Long; chuyn m Nam B thnh Tm Lung.
([14][100])
thnh l.
([15][101])
([17][103])
50 | T r a n g
([22][108])
Bi ca Thng Tn Th:
51 | T r a n g
([25][111])
Nc Ong Ym tc Neac ang Eng, con ca Nc Ong Non (Neac ang Non).
([27][113])
([28][114])
([30][116])
([36][122])
52 | T r a n g
rng nht l 9 km, ch hp nht l 3 km, din tch 7.728 ha, c 70 mu rung thuc,
Php gi l Poulo condore, v dng lm ni y t kh sai, ch yu l t chnh tr.
([38][124])
TRN NH TNG
KIN NH GING (GING KIN NH) ([1][126])
Ngy xa y l l s, nay chuyn i ni khc. Ch ny c g t ni cao, bn
pha u bng phng rng ri, l ni trng yu ca ng b, xa nay tng l ni chin
a. Khi nh Nguyn mi Trung hng (i Th t Cao hong 1778), tng ng n
ch him yu y, sau khi i nh khng tu b na, nhng nn c vn cn nn nay t
lm huyn l. Xung pha ng 18 dm n ging Yn (ging Cnh n), pha ty c
ging K Ln [30a], ging Tro Tro v ging D ([2][127]), 3 ging cao thp ln xung tip
tc nhau, cch ty nam 25 dm n ging L ([3][128]), li cch pha ty 4 dm n ging
Tr Lut (Tr Luc), 28 dm n ging Sao ([4][129]), 6 dm n ging Triu. Cc ging
ny tuy ln nh khng u nhng u trng bng vi, du, gai, da, u, khoai, thuc
l, bp, dn u ly lm sn nghip.
TAM GING (BA GING)
a phn trn nh Tng, t ny g ng li lm, cy ci um tm lin nhau
xuyn qua gia 2 huyn Kin ng v Kin Hng. Pha trc c sng di ngn li,
sau da theo bng bin, y l ch c him t ngha ca ng ng Sn (ng ca
Thanh Nhn). Nm Bnh Thn (1776) c binh bin, Ngoi hu Phng Qun cng dng
qun ngha l ng Sn thu phc Gia nh. Nhng sau Thanh Nhn c s
bt ha vi tng qun L Ti ca o Ha Ngha nn L Ti ngh Hu ph Knh Quc
cng mt, khng cn ch nng ta, trong bng ly lm nguy, nn mi chim ly ni
Chu Thi m lm phn [30b]. Qun ng Sn nh mi khng thng, nn phi p
n dc theo sng t Bn Ngh n Bn Than phng gi. Ngy 8 thng 10, Mc
vng (Nguyn Phc Dng) t ph Quy Nhn l cn c s ca ngy Nhc do ng
bin ln vo Gia nh, sai Tham mu Khong in hu h Nguyn truyn d cho L Ti
53 | T r a n g
54 | T r a n g
55 | T r a n g
56 | T r a n g
HNG HA GIANG
Tc gi l Vng G, pha ng ca sng Bo nh, cch trn v pha ng 47
dm ri. Ngc ln pha bc 32 dm n ca sng Bt ng, 118 dm ([14][139]) n
n c Phong Ca Kh me. (Th s b ng sng ny, c con sng nh, xung pha
ng 3 dm, thng vi sc ([15][140]) Cao Min. y c ngi Vit ([16][141]), ngi Hoa
v ngi Cao Min chung sng, l vng a gii trn Phin An, nhng phn th th
thuc v o Tuyn Oai, thuc quyn trng coi ca trn nh Tng, kim sot vic
cm i vo nc Cao Min). T on sng ny tr ln l sng Bt Chin, pha ng
ca sng Bo nh, thun dng chy v hng nam 168 dm ri ra ca bin Li
Lp (Soi Rp).
THUC LNG GIANG (SNG THUC LNG)
b pha ty h lu sng Hng Ha, cch trn v pha ng nam 97 dm. Ca
sng rng 35 tm, su 3 tm, cch pha ty nam 90 dm ri n ng ba, ni hp lu
ca 2 sng Tra Giang v sng C ([17][142]) Hn.
TRA GIANG (SNG TRA)
b ty h lu sng Hng Ha. Ca sng rng 57 tm, su 31 thc ta. B pha
bc ca sng, nm Mu Thn (1788), khi nh Nguyn mi Trung hng c p n bng
t gi ni him yu, nay du c vn cn, cch trn v pha ng nam 125 dm.
Sng ny theo hng ty bc 3 dm ri n ng ba ngun sng G Cng (t ming
ng ba sng i ln pha ty 34 dm n ch G Cng thng vi Rch Dch (?) ([18][143])),
ri chy ra ca Tiu, hn 8 dm n ng ba sng Ch Dip (t nhnh ca sng pha
nam i thm 40 dm n ch sng Ch Dip) hn 14 dm na hip lu vi ng ba
sng Thuc Lng v sng K Hn (C Hn).
KHNG TC CANG (G KHNG TC)
Tc gi G Cng, cch trn v pha nam 90 dm ri. Vng ny rung tt, t ph
nhiu, la go phong ph, c nhiu g ng, [35b] khe ngi. Nm inh Mi (1787),
Khm sai Chng hu qun Tnh Quc cng chim c a li ni ny, chiu m dn
lm lnh, dng c ngha, nhiu ln nh vi qun gic Ty Sn, ct ting cho vic Trung
hng. Dn ni y phn nhiu l ngi trung ngha nn dng ni y lm t dng v.
K HN GIANG (SNG C HN - TR HN)
b pha ng sng M Tho, cch trn v pha nam 7 dm ri. i v pha ng
10 dm ri n ch K Hn (C Hn), ni y dn c ng c; 2 dm n ch
Lng Qun; 50 dm ri hp lu vi ng ba ca sng Tra Giang v sng Thuc Lng.
57 | T r a n g
58 | T r a n g
59 | T r a n g
AN BNH GIANG
Tc gi l sng Ci B, a phn ng, ty thn An Bnh, cch trn v pha ty 67
dm ri. i vo sng 1 dm c ch qun ng c, nhiu nh giu c mua tr cau
chuyn bn cho ngi bun Si Gn; nhiu ngi lm ghe ln so vi ghe bn lng
th va to va di hn, trn y mui di t u n ui ghe, di g sn dng ch
bng vi, v cy, c kh v nhng th sn th tp ca Cao Min, dng ton nhng
ngi chng so ng trn mui ghe chng i, gi l ghe lng i bun bn Cao
Min.
CN L GIANG (SNG CN L) ([25][150])
b pha bc sng Tin Giang, sng rng 32 tm, khi nc ln su 21 thc ta,
nc rng su 16 thc ta [38b] cch pha ty trn 164 dm. Vo ca sng v pha bc
25 dm th ct dng. Dn c y tha tht, tre xanh rm rp lin nhau to thnh rng,
c nhiu cy bch b (cy trm) (loi cy ny c c trm lp v, lt ly v lm vt lp
nh, xm thuyn, y im c, cn thn cy th lm ci) v lc th dng lm chiu,
bao c rn, v bum thuyn. Dn y mui c ng lm mm, cht tre cy kt b,
theo dng nc xui xung bn cc vng ch ba.
BCH NGU GIANG (SNG TRU TRNG)
b pha bc Tin Giang, cch trn v pha ty 206 dm ri. Ca sng rng 23
tm, khi nc ln su 14 thc ta, nc rng su 9 thc ta. T ca sng i v hng
bc 40 dm n vng bng bin ([26][151]) dn c rt tha tht. t y pha trc gip
sng ln, c nhiu g t cao trng bng vi, du, m, b r, b ao, bp, khoai lang,
thuc l, u nnh, u trng, u en. Pha sau l vng t thp t, bng bin c
nhiu tm c ([27][152]), tre v cc th cy tp rm rp to thnh rng, l vng t c nhiu
a li nhng cha khai khn ht. Cch 19 dm n h lu sng c Vn, 3 dm na
n thng lu sng c Vn, 20 tm [39a] n n c Hng Ng (Hng Ng), 68 dm
n sng Hip n v n mi Hng Ng (Hng Ng).
BO NH H
Tc gi l kinh Vng G. Ca sng ny gi vo sng Hng Ha, cch pha ng
bc trn 47 dm ri. Ngy xa pha ng bc, sng nh Vng G chy n xm Th
Cai l ht, pha ty sng nh M Tho cng xung ng n ch Lng Ph tc gi l
Bn Tranh thuc t thn Lng Ph l ht, khong gia l rung t lin tip t nam
n bc. Nm t Du (1705) i vua Hin Tng Hiu Minh hong th 15, sai Chnh
thng Vn Trng hu qua nh Cao Min. Bn ch thng xut hin ch ny quy
nhiu qun dn ta, sau Vn Trng hu bn p ly di t xm Th Cai n ch Lng
Ph, ri cho o t hai u ch cng ca sng Vng G v sng M Tho, dn nc
chy quanh, lm ho ly ngoi cng c th phng ng. Sau nhn ng nc lu
thng, li o su thm, thnh ra con kinh ghe thuyn u i c. Nhng ng sng
60 | T r a n g
61 | T r a n g
62 | T r a n g
KIN LI CHU
Tc gi l c lao Tr Lut (Tr Luc) ([41][166]) tng Kin Li nm v pha bc h lu
Tin Giang, lm tinh biu cho sng Tr Lut (Luc) (Sng rng 29 tm, nc ln su 21
thc ta, nc rng su 16 thc ta, b pha ty c ch Tr Lut (Tr Luc) cch trn
l v pha ty 55 dm, v pha bc 8 dm ri n ng ba sng. Ng ng bc cch 4
dm n sng Ba Lai, ng bc 26 dm ri n ging Tr Lut (Tr Luc), c ch thn
qu, cui dng sng y bn c gi l chm Khoai.) Ging ny di hn 5 dm, c dn
nm thn Long Ph, Ph Ha, An Tn, Giao Long, An Thy ng c ng. y rung
vn xanh tt.
THI HN CHU (C LAO CI THIA)
pha bc sng Tin, thuc tng Kin Phong, di 42 dm. Sng Thi (tc gi l vm
Ci Thia, rng 70 tm, su 6 tm. i v b pha bc na dm c ch, tc gi l ch Ci
Thia, pha ng thuc thn M c ng, pha ty thuc thn M c Ty, cn ch th
gia tn l ch M c, nhng thn M c ng li l t xy dng huyn tr (l).
i 45 tm n ng ba sng. Dng sng ln pha ty l sng i Hi, tc gi l sng Ci
Ci ([42][167]), do cc con sng nh chy dc theo mt s thn xm u t hi li nn
mi gi l sng i Hi. i 27 dm ngoi n xm nh Tam T, ri chy ra sng Hn,
ti nhnh Bc Tin Giang thnh sng c Lng. Pha ng l thn M c Ty, cn
pha ty l thn M Lng. Mi mt dm n ng ba Vng Nh, t ng ba i v bc
17 dm ngoi ti chm cng. T ng ba i 5 dm ri v pha nam n sng M Lung
tc gi l Rch Miu, l gii hn ca sng i Hi, nc ln y ghe thuyn mi ti lui
c) pha ng m nm sng Hn (tc gi l Vm Hn), pha ty m hp lu ca hai
sng Thi v sng Hn m c lao nh gia nn mi gi l c lao Thi Hn. Li v c lao
y ni ln su u nhn by hng k tip nn cn gi l Lc Chu u. u pha ng
cn th nht l t ca hai thn M Lng v Ha Lc, cn th hai l t ca thn M
Hng, cn nh th ba lm tr ( tr) ([43][168]) cho ng ba sng C Lch. (Sng rng
28 tm, su 12 thc ta chy v bc 2 dm ri n ng ba. T ng ba chy v ng
bc 7 dm, nhp vo sng i Hi, chy v pha ty bc 10 dm li cng nhp vo sng
i Hi). Cn th t l t ca thn M Thun. Cn th nm l t ca thn M An
ng. Cn th su l t ca hai thn Thanh Hng v M Long (Lung) ([44][169]), cy ci
cao ln khc thng, rung vn ph nhiu, nhn dn theo ngh lm rung, nh c.
LONG N CHU (C LAO LONG N)
C lao ny lm tr biu cho sng Long n, (rng 38 tm, su 2 tm, cch pha ty
trn 124 dm chy vo pha bc 6 dm n ng ba sng. Nhnh bc chy vo chm
cng. Nhnh ty nam chy 9 dm ra sng ln). C lao ny di 3 dm pha bc lu
Tin Giang, c thn M Xng y rung vn dn c, pha ng nhn sang sng Bnh
Giang (rng 72 tm, su 11 thc ta cch pha ty trn 118 dm. i v pha bc 6 dm
n ng ba. Nhnh bc chy 3 dm ri l vo chm cng, c rung vn dn c.
Nhnh ty nam chy 5 dm ri hip lu vi sng Long n).
63 | T r a n g
Pha ty trng v sng Cn L (rng 32 tm, su 21 thc ta, cch pha ty trn 141
dm ri, chy v bc chng 25 dm l cng ngun). Sng quanh co vng v, c ni
nh vc su, gia ni mt cn hnh trng c bm v ui ngoc nguy yu kiu gia
sng ln mnh mng, ging nh con giao long gin nc, nhng u sng cn cha l
r. Cn nh cy thp, li ging con giao long n np gia vc su, nn gi l Long n
(Rng np).
CHU (C LAO QU)
pha bc lu Tin Giang, pha nam ca c lao Long n, lm bnh phong ngoi cho
sng Long n. Ni y vn cau sum s, cy ci xanh ti, bn b su thm, c nhiu
hang c tm, by qu thng t tp y bt tm c, nn mi gi l c lao Qu.
C lao ny di hn 7 dm, c dn thn Nhn Hu ng y.
BA LNG CHU (C LAO BA LNG)
pha bc thng lu Tin Giang, nm b thng vo sng c ca sng di, nn gi
l Ba Lng. C lao di 5 dm, c tre v cy ci rm rp, rung cao, t tt thch hp vi
cy bng vi, thuc l, ch, da, cc th cy n qu, m, u, mi lp thn Tn An
y.
[43a] VIN (VN RY)
hyn Kin ng v Kin Hng, vn cau y sum s. Cau ti, cau sy v
cau kh nh no cng c, ngi ta cht ng ngoi sn, da trong lm bn i cc
ni xa gn.
LM TU (RNG SC)
- Cn Lc (ti nhnh ty ca Li Lp (Soi Rp) thng vi ca Tiu), c cy d,
cy c.
- sng Tra, G Cng, sng L Da, cng Ba Lai th c l da nc.
- Rch Chanh, Bt Chin th c cy trm v khng tm b (tc gi l c bng).
([45][170])
64 | T r a n g
([1][126])
sn ()
([3][128])
([5][130])
([7][132])
chu tang cho Thi Thng vng Du Tng v Tn Chnh vng (Mc
vng) b Ty Sn git.
([8][133])
65 | T r a n g
([9][134])
Giang T, xa gi l Lp Trch, cng gi l Tng giang (), Nam giang, Tng Lng
giang, Ng Thc giang, tc gi l Giang Chu h, ca sng gi l Ng Tng khu. Sng
ny chn ngay yt hu ca Trng Giang, l mt ca sng cc k quan yu ca min
Nam Trung Quc.
([10][135])
([14][139])
([15][140])
Nguyn vn "Hoa dn", ch Hoa () c ngha l tinh hoa, vng son rng r,
vn minh. Ngi Trung Quc t xng mnh l Trung Hoa, cn chung quanh u l "man
di, mi r". Ngi Vit xa cng bt chc t xng mnh l "Hoa nhn", phn bit
vi cc "man di" xung quanh l Thng, Lo, Min (Campuchia), Tim La (Thi Lan). Ai
cng c tinh thn t tn dn tc qu ng.
([17][142])
C Hn.
66 | T r a n g
([18][143])
([23][148])
([24][149])
Thi Trnh Hoi c ch s dng thc ta hay Trung Quc. T 1890, mt (1)
thc ta tng ng 0,4 m (4 dm). Thc Trung Quc tng ng 0,32 m.
67 | T r a n g
([30][155])
Trong ton b sch ny, Hoa nhn ch ngi Vit, ng nhn ch ngi Hoa.
Di phn nhiu ch ngi Kh me.
([33][158])
ni.
([37][162])
68 | T r a n g
([42][167])
Mc d miu hiu vua Gia Long vit ch (), cn thn M Long vit ch ()
nhng khi pht m cng trng l long nn phi k hy c tri l lung.
([45][170])
([46][171])
69 | T r a n g
cht cy ci gi ly sinh kh, nhn thy non xanh my ph, sui ngc m, thn
[44b] sng nhng c, m t cha linh, trn gi min him yu, nu sc mnh
cng c ci Nam ta m dng th. i! Hng trng lm thay!
BA TH SN (NI BA TH) ([2][174])
Cao 30 trng, chu vi 13 dm, cch pha ty bn Thoi H 18 dm ri, ba ngn
vn xanh chp chng c th ti mt, cm dn khng c cht. Mt trc gip vi
bng bin, c rm bn ly. Thoi Ngc hu nhn o cho thng ra, rng 20 tm
cho thuyn b i li. Ngi Cao Min theo trin ni v ng rng, h va sng bng
ngh sn bn ni, li cn cu c ao chm, thu c 2 mi li.
T CHIU SN (NI T CHIU) ([3][175])
Cao 12 trng, chu vi 5 dm, cch pha bc ni Ba Th 2 dm. Ni y ni non
him hc, ng gia vng ln trng nh ht ngc linh chu va ly ra khi hp; ngm
xem mu cy xanh lam cng sc nc trng ngi, rng chiu ri xung nh gm vc
chp chi, cnh tr c th v thnh bc tranh p.
TR NGHINH SN (NI TR NGHINH)
Cao 10 trng, chu vi 5 dm, cch pha ng bc ni T Chiu 1 dm ri, nh
ni chnh vnh trn tra, sn cong, sui trong mt, tre cy ti tt, c nhiu cm th
u .
TNG SN (NI VOI)
Cao hn 8 trng, chu vi 3 dm, sn ni lm chm, u lng sng sng nh khi
xa T Kiu ln chi ni H Sn ha , li vt c. Ni ny pha nam cch n
Chu c hn 9 dm, cch b pha ng nam thng lu sng Vnh T 2 dm, cy
rng xanh tt, c thy tinh.
CA M SN (NI CA M)
Cao 10 trng, chu vi 7 dm quanh co m di, cch pha ng nam ch u lng
bn 3 dm, ngn ng cao ch v hnh nh cy lng da vch ni treo ngm my, sui
cong nh ngc. C cc loi cy ging hng, tc hng, [45b] cy ci xanh tt, cm th
bo tt. Pha ng hng xung rung phng, pha ty nhn h chm, ngi Vit, ngi
Th cy cy chn nui, v cu c chi li di chn ni.
NAM S SN (NI NAM S)
Cao 8 trng, chu vi 2 dm, cch pha ng nam no khu (lng bn) 3 dm ri.
v pha nam ni Ca m, ni trn tra nh ng vng gia h nc, hnh th oan
trang thanh t.
70 | T r a n g
71 | T r a n g
72 | T r a n g
73 | T r a n g
74 | T r a n g
dc theo sng ln xung pha nam 4 dm ri n sng Trung Thm; sng ny rng 3
tm, su 2 tm; chy 5 dm ri n sng H Thm, khc sng ny rng 3 tm, su 2
tm, u l cng ngun, cng c rung vn dn c, h sng bng ngh nng v
trng du nui tm.
AN VNH GIANG ([31][203])
L tn thn, tc gi l Ci Mng Ln, b pha ty sng Hm Lung, cch pha
ng trn hn 86 dm, rng 25 tm, su 14 tm. Cch pha ty 10 dm n sng nh
Lan Si. Sng ny b pha bc, 14 dm [51a] na n ch ng ba ca kinh; ng kinh
pha ty chy ra sng nh, quanh v hng nam ra ca bin C Chin; ng pha
nam chy 1 dm ri n ch Ba Vt ([32][204]). Ch ny b pha ng, y ph x
lin nhau, ghe thuyn u san st, l huyn l Tn An. i 15 dm ri na n sng
nh L u ([33][205]) (tc gi l sng M Cy), b pha ty rng 4 tm, su 1 tm, qun
x ng c. Chy thm 4 dm ra sng Thanh Thy (sng Nc Trong), ri chy v
nam thng ra ca bin Bng Cn.
BA LA GIANG ([34][206])
Tc gi l Ci Mt, pha ng h lu sng ln Hm Lung, rng 26 thc ta, su 8
thc ta, cch pha ng trn hn 128 dm. Trc ca sng c ni ln ci cn nh, t
cn y c lch nh chy xung pha nam hn 9 dm n sng nh Sn c, y c
dn c, ri chy ra ca bin Ngao Chu.
VNH C GIANG ([35][207])
Vnh c l tn thn, tc gi l Ba Tri t, pha ng cui sng Hm Lung, rng 8
tm, su 2 tm [51b], cch pha ng trn 165 dm ri cui ngun c qun x ng
c, nhiu ngi theo ngh bin.
CHU THI GIANG ([36][208])
Chu Thi l tn thn, tc gi l Ba Tri C; pha ty h lu sng Ba Lai; rng 4
tm, su hai tm, cch pha ng trn 112 dm ri, chy theo hng ty ri quanh vo
nam 9 dm ri n ng ba sng c ch Ging Trm, nhnh sng pha ng chy 45
dm ra sng Chu Bnh (tn thn, tc danh Ba Tri Chm) ([37][209]) rng 4 tm, su 2
tm, chy vo nam ri ra ca bin Ba Lai. Nhnh pha nam chy 45 dm ra sng
M n, rng 5 tm, su 3 tm, ri chy ra ca bin Ba Lai. Hai bn b sng l rng sc,
dn min bin y hy cn tha tht.
MN THT GIANG (SNG MN THT) ([38][210])
b ty h lu sng ln Long H ca Tin Giang, cch trn v pha nam 55 dm
ri. B pha bc c n th ng Tn Thng, ch ba ng c, l tr s huyn Vnh
Bnh [52a]. Ca sng rng 7 tm, su 5 tm. V pha ty i 34 dm ri n ng ba Ci
75 | T r a n g
Nhum
([39][211])
76 | T r a n g
x l; nu nh ngi Vit, ngi Th lin can nhau, th 2 nha phi cng nhau xem xt,
x l [53b]. Nh s sp t t chc r rng nh vy, nn ngi ngi u an c lc
nghip, phn na nhng g hoang t trng u c khai khn thnh rung vn
trng trt.
TN HI GIANG
Tn Hi l tn thn, tc gi l Ci Tu H, b pha nam Tin Giang, rng 20 tm,
su 3 tm, cch trn v pha ty hn 30 dm. Pha ng nam xung n ng ba Ci
Ngang; nhnh pha bc thng vi sng Long H, ri chuyn v nam 60 dm n ng ba
sng Kin Thng; theo hng ng chy ra sng An Ph v sng Lng Th ri hip vi
Tin Giang; chy hng ty ra sng Tr n ri gp sng Hu Giang, l ng giao
thng c c bn pha.
NHA MN GIANG (SNG NHA MN) ([46][218])
b pha nam Tin Giang, cch trn v pha ty 35 dm, rng 29 tm, su 13
thc ta. Theo hng nam chuyn ln ty 175 dm, qua cc ngi nh Tam Miu (Ba
Miu), Ging Sao, Tr Ct ([47][219]), B (Ch V), Cam Ph Ly, n sng Ci Vn ri
ra sng ln Hu Giang. Ni y c nhiu ngi Vit mi n khai khn rung vn.
THNG CN TH GIANG KHU (CA SNG THNG CN TH [54a])
b pha nam Tin Giang, cch trn v pha ty 52 dm ri; rng 37 tm, su 13
thc ta; chuyn t ng sang nam 37 dm th dng sng hp dn, n ng ba Sn
Chit, nhnh pha ty n thng khu Thm Kh (Ngi Su) ri ra Bu Ht, thng vi
Hu Giang; nhnh pha nam n Du Kh, ra Tr Mng ri cng thng vi Hu Giang.
Sng ny i b vi ng sng trn Cn Th, sut ng sng ny cy tre 2 bn
b ngn ng ra giao nhau, lm tr ngi thuyn b i li; rung vn y cn tha
trng, v ngi ta mi n lp nghip.
SA C GIANG (SNG SA C) ([48][220])
b pha nam Tin Giang, rng 42 tm, su 28 thc ta, cch trn v pha ty 56
dm ri. (Trc ch ny cch 4 dm b pha nam c sng nh Ci Sn, rng 9 tm,
su 10 thc ta, c cu ngang thng vi ch Sa c); v pha ty nam 7 dm ri n
ng ba mng Nng Hai (Nh Nng), y dn u lm nh sn trn sng .
Sng y hp, quanh co um tm, thuyn b kh i li. Nc sng trong ngt, vn
rung rt tt, nhn dn ng c giu c, c o ng Khu ng pha nam, ch ph
lin nhau, thuyn b ng c, l ch i hi ca trn ny. Pha tri c xm Tin Ph
(thuc Tn Quy ng, ct trng ngn c nh ci mm nh mi ra, gi mt, sng lng,
ngi ta thng u thuyn ni y, khng h c rui mui quy nhiu, nn mi gi l
Tin). [55b]. Pha phi c cn Phng Nga nh bc la thnh h v, ni sng him yu,
b ci vng bn. Chy qua ty nam 33 dm c Rch Du (Du Cu) b pha ty, rch
77 | T r a n g
78 | T r a n g
vi c lao Tng Sn, c lao Tru ([59][231]) v c lao Tinh ([60][232]), lm ng tinh h v pha
ngoi ngn cn gi, tt chn ngn nc xi, y l mt ch t rt tt. T y chy
v nam 55 dm ri n ng ba sng: nhnh pha nam chy 24 dm ri n sng
Cng Thnh ri ra Hu Giang, nhnh pha bc chy 70 dm ri xung sng Sa
c ri ra Tin Giang.
CU CHIN SAI TH S [57a] (TH S C CHIN SAI) ([61][233])
pha ty sng Tr Thn 80 tm (sng ny b pha nam Tin Giang, sng rng 4
tm, su 3 thc ta, chy qua pha ty nam thng vi sng L Cng, dc b sng c
rung vn v dn c, pha sau cn c rng rm - sng ny ma thu, ng vn i
c, n ma xun, h nc li cn, nhiu ngi p bt c tm) cch pha ty
o ng Khu 80 dm, nay th s y di i ni khc.
L CNG GIANG THNG KHU ([62][234])
Tc gi l vm ng Chng; ca sng ny rng 8 tm, su 8 thc ta. Trc ca
sng c c lao nh v nhn tn sng m gi tn c lao y (c lao ng Chng), cch
pha ty o ng Khu 90 dm ri. Sng chy vo nam 60 dm ri n h khu ri
hp lu vi Hu Giang. B pha ty c s th ng Hng Sai ([63][235]), b pha ty
thng khu c miu th Khm sai Chng c L Thnh hu Nguyn (Nguyn Hu
Cnh) ([64][236]) v dn y cho rng ng c cng dp yn Cao Min, khai thc t ny,
nn nhn dn nh cng c m lp miu th, cng c ging nh chuyn dn khng
n cht cy cam ng nh Thiu B ([65][237]), lp n Phc Ba Vit ng ([66][238]),
lp miu V Hu Vn Nam ([67][239]). Vic ly tn ca ng em t [57] tn sng l
mun ngi sau mun i khng qun n c ca ng vy. n nh hun nghip rc
r ca ng c ghi r trn l c t n th chnh Bin Ha. Ni n chnh ny
u c l cng cp quc gia xun thu hai ln v l ny c ghi vo Hi in ([68][240])
ca triu nh.
VM NAO ([69][241])
Tc gi ca sng l vm, m gn vi ch phm. Theo sch Thy Kinh Ch chp th
nh Ngy sai H Hu Uyn cng Trng Hp em qun n Ba Thc (Ty Thc). Lu
B a qun ra phim khu ([70][242]), tc l ni ca sng.
Ch ny thit m l ph phm hay ph phong ty theo dng bng hay trc, nhng
ngha th ng nhau. Tc vit l Vm Nao (B), nhng ch B ny t khi c dng nn
nay sa li vit l.
Thng khu vm ny pha nam Tin Giang, rng 8 tm, su 2 tm. Chy vo
pha nam 75 dm ri n h khu, ri nhp vo Hu Giang. pha ty c s th ng,
dc theo b sng ngi Vit lp rung vn, nh t, pha sau c rng, l ni c sc
ca cc tc ngi Min.
79 | T r a n g
U M GIANG ([71][243])
Tc gi l Tt Cy Sung, rng 7 tm, su 2 tm pha nam Tin Giang, cch o
ng Khu v pha ty 94 dm. Chy v nam hn 76 dm n sng m Giang ri hp
lu vi Hu Giang. Dc theo b sng l rung vn nh ca ca ngi Vit, pha sau
l rng, ni ngi Cao Min chen ln.
[55a] TN GIANG ([72][244])
Tc gi l Ci Mi, rng 12 tm, su 2 tm, v pha nam b Tin Giang, cch o
ng Khu v pha ty 143 dm, cch trn 200 dm. y l ch gip gii gia trn Vnh
Thanh v ph Nam Vang ca Cao Min. Chy v nam 2 dm ri n ng ba sng:
Nhnh pha ng 59 tm, nhnh pha ty 38 tm, u vo chm cng, y c dn Vit
v dn Cao Min sinh sng chen ln. Ch ct ngang Tin Giang rng 830 tm 2 thc
ta, chy ngc ln Nam Vang ca Cao Min. Khong trung lu c 3 c lao l C C
([73][245])
, Cn Thay v C Cang ([74][246]). Ln xa na l C ip, c th s ca Cao
Min.
CHU C GIANG (SNG CHU C)
pha ty thng lu Hu Giang, rng 70 tm, su 9 tm, cch trn v pha ty
327 dm, th s Chu Giang b ng Hu Giang. n Chu c b pha ty sng
Chu c, th ph Mt Lut ([75][247]) nc Cao Min b pha ng sng Chu c,
l a gii quan i ca trn Vnh Thanh v nc Cao Min. Pha bc i 25 dm v pha
ty sng ny c sng Phong Cn Thng, [56b] i v pha ty 60 dm qua ng c ca
Cao Min n lng (bng) bn Ca m ([76][248]), ch ma ma mi i c, cn ma nng
th kh cn v bn ly, y mc nhiu cy c la, cch 10 dm v pha ty sng ny
c sng Cam La Ng chy vo chm cng, cch 3 dm v pha ng sng ny c kinh
Lng L, tc gi l Tt Nc, lc nc lt c th i qua sng rng ri Bnh Thin ri ra
Hu Giang; cch 10 dm l sng L Kh Ng, n y th m ao khp ni ri cng.
Ngoi ca sng Chu c theo dng Hu Giang chy v nam, sng rng 300 tm, su
10 tm, nc ln rng g cng mc y thi, cch 6 dm ri n sng Tham Lung,
sng ny rng 6 tm, su 10 thc ta, cng ngun.
VNH T H (KINH VNH T)
v pha ty n Chu c. Nm K Mo (1819) nin hiu Gia Long th 18, o
thng t ho sau pha phi n Chu c ln pha ty, qua lng (bng) bn Ca m n
K Th (tc gi l Cy K) di 44.412 tm [57a] thnh ra 205 dm ri (mi dm bng
1.700 thc nam), t tn l sng Vnh T. Vua ban d cho Trn th trn Vnh Thanh l
Thng ch Thoi Ngc hu Nguyn Vn Thoi, Hu qun Hu bo v V y, Chng
c Tuyn Quang hu Phan Vn Tuyn n c dn phu trn Vnh Thanh mi phin
5.000 ngi, lnh th n Oai Vin 500 ngi, Chiu try Tn La Ha Ton Ph ngi
Cao Min em qun dn mi phin 5000, ngy 15 thng 12 khi cng. Tr on lng
80 | T r a n g
81 | T r a n g
82 | T r a n g
83 | T r a n g
AN THI GIANG
Tc gi l Vm Ri, thn An Thi Trung, nm v b pha ng h lu Hu Giang,
rng 12 tm, su 3 tm, c s th ng y, ngi Vit v ngi Cao Min xen
nhau.
NGAO CHU HI MN (CA BIN BI NGAO)
Cch trn v pha nam 168 dm, rng 2 dm, khi nc ln su 5 tm, nc rng
su 2 tm. B pha ng cch hn 2 dm n sng Mc Min (Cy Gn) (rng 5 tm,
su 2 tm n cng ngun), 2 dm na n Tinh Giang (rng 2 tm, su 1 tm n
cng ngun), 13 dm n sng Vnh c, 2 dm ri n cng Bi Ngao ([94][266]) chy
ra bin, pha ngoi c th s ph ng gi. Ngang cng c sng Long Tn (rng 5 tm,
su 3 tm n cng ngun), 18 dm ri n Ng Giang (rng 2 tm, su 2 tm n
cng ngun), 12 dm n sng C Miu (rng 3 tm, su 2 tm n cng ngun), 11
dm n Gi giang ([95][267]) (rng 4 tm, su 2 tm n cng ngun), hai bn b sng
ny [63b] c rung vn nh ca dn c, gia sng n ln hai c lao Ct v t, pha
ng l c lao t (Th Chu) di hn 2 dm, pha ty l c lao Ct (Sa Chu) di hn
5 dm, s th ng ng pha nam c lao, c dn c ca 2 thn Giao Long v An
Thnh. Ni y g t ph nhiu, cy ci xanh tt, lm hai con c trn gi ca bin,
kha thy khu, khng ch hi quan. Pha ng l ca cng Bi Ngao, pha ty l ca
cng Bng Cn, rng 50 tm, khi nc ln su 9 thc ta, nc rng su 2 thc ta.
Pha ngoi ca cng b ty cch Gi giang 22 dm ri n sng Giao Thnh (tc gi
rch Xui Tri ([96][268]), ni y mi lp thn Giao Thnh, rng 3 tm, su 1 tm, cng
ngun) th s Bng Cn ng xa v pha ty; pha ng c c lao Thy Liu (c lao
Bn), pha ty c c lao Lc (c lao Nai), u ng trc m bin, cy ci xanh tt.
C CHIN HI MN (CA BIN C CHIN)
Rng 11 dm ri, khi nc ln su 32 thc ta, nc rng su 18 thc ta, cch
pha nam trn 143 dm ri, 2 bn tr nhiu sng nh, u c mc nhiu cy da
nc, dn y ct l bn thnh tm ([97][269]) [64a] kh di rng hn cc ni khc, ri
ch b em bn c li rt ln. Trong cng c c lao C Chin, u c lao i din
vi sng Tm Vu, ui c lao chn gi sng Long Ton (tc gi l rch Thu Ru thuc
t thn Long Ton) di 45 dm, b ngang 10 dm, c dn c ca 3 thn Phc
Ha, Ph Thch v Phc Long, s th ng ng pha nam. Cch pha nam ngoi
vng bin y 2 dm ri c c lao Ph Chu, rng cy rm rp. Pha ng nam ngoi
bin cch 33 dm ri n c lao i Chu di 12 dm ri, b ngang bng na b
di, u pha bc gi l Ngao Ch (tc gi cn Ngao), u pha nam gi l Non Ch
(cn Trng), c s th ng ng tun phng gic bin, c dn c 2 thn Trng Lc
v Thi Ha y. Ni y t ai ph nhiu, pha nam c c lao Tam ng di 4 dm,
c dn bin sinh sng, h u trng thuc l, khoai lang v lm ngh chi li, cy
ci rt xanh tt.
84 | T r a n g
85 | T r a n g
86 | T r a n g
87 | T r a n g
88 | T r a n g
89 | T r a n g
([1][173])
90 | T r a n g
([15][187])
H giang.
([17][189])
Da bi leo heo n xm li
91 | T r a n g
([18][190])
Trn Di v ca nh An.
([21][193])
tn vua Gia Long (mc d miu hiu vua vi ch Long () l y , nhng c m hai
ch u l Long nn phi c tri i l Lung). Di co ca Trng Vnh K chp tn
ting Kh me sng ny l Tonl prek kompong luon.
([23][195])
Sng Kinh trong, sng V c. Sch Chu truyn k chp: "Sng Kinh t K
u sn chy ti Cao Lng th nhp vi sng V. Nc sng Kinh trong, nc sng V
c. Nhng khi sng Kinh cha nhp vo sng V th nc sng V tuy c nhng ta
khng thy r lm, chng hai sng nhp lm mt th s trong c phn rt r". V sau
mun ch trong c khc nhau ngi ta thng ly thnh ng Kinh thanh V trc lm th
d, nh th T Thc: Hung trung Kinh V phn ngha l "trong lng phn trong c".
([25][197])
Sng M Lng (). Ch Nm c l lng, khng phi vit lung hay long
m phi c theo ting min Nam l lng nh Vng Hng Sn vit trong cun T v
ting Vit min Nam.
([26][198])
92 | T r a n g
([27][199])
M mui y l mt ci sng.
([28][200])
([29][201])
93 | T r a n g
([34][206])
([39][211])
trc.
([42][214])
94 | T r a n g
([43][215])
Ket (Kit), nhng ch Nm ket phi vit l hay. Vy, cha bit ket, hay ct ch no
ng.
([48][220])
Ci Tt Lai Vung ('\): trang 605 sch T v ting Vit min Nam ca
Vng Hng Sn vit "...Nguyn To khng rnh ting a phng v c coi theo sch
dch ra, nn Ci Tt Lai Vung ng dch Ci Dt Lai Phong, khng ai hiu l g..."
V ngha, tt c ngha l li i tt, i t con sng ny qua con sng kia theo li
gn nht. Th d Tt Cu l khc sng tht ngn chng 800 m lm ng tt ni lin hai
con sng Ci B v Ci Ln x Bnh An, huyn Chu Thnh, tnh Kin Giang. Gi l
Tt Cu v u tt c miu B Cu. Khong gia tt gi l lng tt. Cui lng tt nhn
qua bn kia b sng Ci Ln l Xo R. Tu bin vo sng Ci Ln, quo lng tt qua
Ci B, quo tri vo ch Rch Gi.
([51][223])
Nguyn vn vit phu cng (). Phu () c nhiu ngha, trong ng cnh ny
c ngha l ln. Vy "phu cng" l cng trn ln.
([52][224])
Long Phng giang (): Sng Long Phng nay thuc tnh An Giang, tc
95 | T r a n g
([53][225])
([61]
[234])
96 | T r a n g
([63]
97 | T r a n g
VSH.
([74][246])
98 | T r a n g
([77][249])
Tng ng 30 lt.
([78]
[250]) Ch thit m "N gio" tc no, li cng thit m "Xch c" tc xc bn snh nho nhot gi l no.
([79][251])
([80][252])
t.
([84][256])
Thc.
([85][257])
([88][260])
[261])
99 | T r a n g
Trn di l chn qun Cao Min (qun man ri (di) theo cch gi phn bit ca
ch phong kin).
([91][263])
[264])
min Nam th Bi Ngao ny trong sch Gographie ca Alinot chp l Cone - gao,
conne - gao, ri ngi Vit mnh c tri i thnh Cung Hu hay Cung Hu. Lun c
ny kh thuyt phc v trong PCGBC ca Trng Vnh K, cng nh trong di co ca
Trng Vnh K chp v ngay c trong GTTC ca Trnh Hoi c u khng thy
bt c ch no c nhc n tn ca Cung Hu hay Cung Hu. Vy y ng l ca Bi
Ngao qu hng ng Phan Thanh Gin-i thn ca triu Nguyn.
100 | T r a n g
([95][267])
([100]
[272])
tuy ch c th phin m l tng hay tng nhng Petrus K trong PCGBC chp r y
l c lao Vnh Tng.
([101][273])
Hng ton: Cy cao, qu nh trng ngng (?), da khi chn mu vng, tht
cng vng, n bi ming, ngon ngt (theo T Nguyn). chnh l cy xoi, nhng tri
th hnh th a dng, khng phi ch nh trng ngng.
([103][275])
([104][276])
([105][277])
Lc Dng (): Thuc tnh H Nam, l t him yu, khi xa tri nhiu triu
Trung Quc u l ni t , sinh hot phn hoa no nhit.
([107][279])
Dinh chu (): Tc gi c lao Din. Theo Trng Vnh K trong PCGBC
cn gi l c lao Ging, Gieng, c lao u Nc.
101 | T r a n g
([108][280])
([110][282])
([116][288])
102 | T r a n g
([118][290])
Hunh Dung chu (): Tc gi c lao Dung thuc vng Sc Trng, cng
gi l c lao H. C lao ny c nhiu l da nc. Tc bn l thnh tm c y t
nm 1863. nguyn tm l kt li th gi l l chm. B i l gp theo cng nng
bng sng l th gi l l cn p. X i tu l theo chiu dc, chp hai mt m dng
li lp th gi l l bun hay l ht.
103 | T r a n g
TRN H TIN
BNH SN (NI BNH)
v pha ty ca trn l 1 dm, di 2 dm, cao hn 5 trng, cc ngn chng
cht, khoanh cun ni gc b. Th ni chon von, vng quanh lm bnh phong mt sau
cho trn. Ngoi c sui su chy bao quanh v hng nam ri ra bin. Pha bc gip
Mng Su ni lin vi sui Bch Thp ri chy ra ng H, lm ho ca trn thnh.
Bnh Sn (San) ip thy (ni Bnh trng bic) l mt trong 10 cnh p H Tin (<!--[if
!supportFootnotes]-->[1]<!--[endif]-->[296])
.
NG H SN (NI NG H)
v pha bc trn th chng na dm. Th ni vai khum, u ci, ging nh cp co
mnh ta vo gc g, l dy ni h v cho trn thnh, c th gn m khng th khinh
nhn c.
PH DUNG SN (NI PH DUNG)
Cch trn th v pha ty bc hn 1 dm. y hang h xanh rm lu i; cha
Ph Dung pha ty nam [69b] chn ni, ting chung m pha trn, ting k kinh ln
ting n o ca ph th, tht l cnh na tng na tc.
LC TR (MI NAI)
Cch trn v pha ty 43 dm. Cy ci lng l lng ni, ngn ni nhn ng chc
tri cao, vt qua t bng m gi u b bin. Sui ngt, t tt, nh ca nhn dn
vy quanh di bng ni. Trong 10 cnh p ca H Tin th Lc Tr thn c (xm qu
Mi Nai) l mt cnh vy.
DIU SN (<!--[if !supportFootnotes]-->[2]<!--[endif]-->[297]) (HN NC)
v pha ty ca trn, cch thn c Lc Tr v pha ty 2 dm ri, ni bao quanh
vng bin, c 3 ngn ng thng th chn vc. Cy ci rm rp, nhng nh dn chi
quanh bn nc, nhng sc ca ngi Th pha ba rng, ring c lc th ca min
sn hi.
A TNG SN (NI A TNG)
v pha bc ca trn, cch ni Ph Dung 5 dm. Trn ni c cha a Tng, v
vy nn c tn l ni a Tng [70a]. Cha ny cng c trang nghim, ai vo ca cha
bng thy tt hn tc nim tham sn, tht l cnh gii lm bc thang n non Thu.
104 | T r a n g
y l cnh Tiu t thn chung (chung mai cha vng) l mt trong s 10 cnh p
ca H Tin.
VN SN (HN MY)
Cch ni a Tng v pha bc 1 dm ri. Trong ni c dng cha Bch Vn,
quang cnh y vng v, li tre thng ng vng, phng tng hoa cy im, nham ng
trn nh chon von, sm chiu ht nh khi my xa m. Trong 10 cnh H Tin th y
l cnh Thch ng thn vn (ng nut my) vy.
BCH THP SN (HN BCH THP)
cch pha bc Vn Sn 5 dm. Th ni quanh co, c cy xanh tt, c nh s
Quy Nhn (Bnh nh) l i ha thng Hong Long vn du dng gy tr li . n
i Tc Tng Hiu Ninh hong nm th 13 l nm inh T (1737), (Nm th ba nin
hiu Vnh Hu i Tng nh L; Nm th hai i vua Cn Long nh i Thanh), ha
thng vin tch, ca ng dng thp 7 cp trn tng x li; mi khi n tit
Tam nguyn (298]) v Pht n th sng c [70b] con hc en [299]) n chu, con vn
xanh cng qu, lu luyn bi hi nh c mun tham thin nghe php; ng gi l ci
tnh tiu si ca vn K vin vy.
T CHU SN (HN T CHU)
b pha ng con sng, lm tinh biu chu trn thnh. Rng ni chon von p ,
cy ci um tm, c thn xm B [300]) (Ch V) pha bc, t Lo C tri di pha
nam, di ni c bn thng qua. Trc trn, lc sp rng ng nhn thy cnh: cn
quch lon sn honh c , d trang kiu mc i tn yn. (Ngha l: gn thnh ni
non vt ngang c, thn trang cy ln cun vn khi mai.)
LINH QUNH SN (NI LINH QUNH)
Cch trn v pha bc 120 dm. Ni p thanh cao, um tm vng v, c sui
chy cun cun. Pha ty bc c nhiu g rng, pha ng nam nhiu chm rung;
ngi Vit, ngi Tu v ngi Cao Min xen nhau lo cy cy, cng gi l vng t
ph nhiu vy.
SI MT SN (NI SI MT)
pha bc trn l. Sn g quanh co li lm, cy tt, sui trong, ngi Vit, ngi
Th chung [71a] nhau rt ng c. Ngy xa l t ca Cao Min do ngi h Mc
chim , nn ngi Cao Min on ght, thng n gy s tranh ginh. i vua Th
Tng Hiu V hong (V vng Nguyn Phc Khot), nm th 2 (K Mi - 1739),
(Nm th 5 nin hiu Vnh Hu i L Tng. Nm th 4 i vua Cn Long nh i
Thanh) Nc Bn ca Cao Min c binh n xm chim H Tin. Mc Tng nh ui
105 | T r a n g
106 | T r a n g
TIN KY CHY
Tc gi l gnh B, cch ni Ty Th v pha ty 30 dm. ni tri di, ng dc
cao him; ng xung gc bin, sng v m, gi xoy cun cun, thuyn i qua thng
phi cn thn. T thng ra pha bc, [78b] quanh ln pha ty, ni lin tip, khe sui
t qung, cy c hoang vu, l vc hang, rng sc ca loi cm th.
BCH THCH NHAM (NI TRNG)
Hnh th cht vt ng ta b bin, chu vi chng 2 dm, cch o Long Xuyn
(C Mau) chng 20 dm. Mt trc gip bin cn c nhiu loi sam, cy, trai, s, c.
BCH M SN (NI BCH M)
v pha cc ty ca trn, gip a gii Xim La, Chn Lp. Ni tri di quanh co,
hoang vu ho lnh. Thu xa y l ni Trn Thi hp ng cp. (Vic ny chp trong
Cng vc ch).
I KIM D (HN KIM D LN)
vng bi bin pha nam trn, chu vi 193 trng 5 thc ta. o ny ngn sng
gi, y l ht ngc bin ca trn. Ni b c bc ci cu vn thng li ra vo, pha
sau c vin Quan m, l ch Tng Th Sng thu tng Pht B ( [303]) tnh tu; pha tri
c iu nh, khi c gi mt trng trong, khch du ngon thng bung cu ngm vnh
[73a]. Pha trc c t tri th b, pha ty nam xy ly bao quanh gi gic bin.
y l cnh Kim d lan o (o Kim(vng) ngn sng), mt trong 10 cnh p H
Tin.
TIU KIM D (HN KIM D NH)
ngoi cng H Tin, chu vi 74 trng, nh con c Kim Ngao trn ni ca bin,
lm tr tiu cho thuyn b ra vo.
NI TRC D (HN TRE TRONG)
Chu vi chng 5 dm, bin pha nam ca trn th. Hnh o to nh vi vi, thng,
tre y rt xanh tt.
NGOI TRC D (HN TRE NGOI)
Chu vi chng 7 dm, lm bnh phong ngoi cho trn. y c 2 hn o ng i
nhau, tre xanh rm rp, ting sui rc rch, m vng lng nghe git mnh nh ting
rng ku ni bin.
107 | T r a n g
108 | T r a n g
109 | T r a n g
mi, trai, s, tm kh, c mm, con ip (hi knh) ( [312]) v c tai tng v.v... Gi nam v
gi bc y l gi nghch. Ngi lm chi li c n thng 3 hnh ngh, thuyn b
ngi Qung ng, Qunh Chu (Hi Nam), thng n u cc o y, dng li
nh bt hi sm, lm c kh, cng xen ln vi dn ta, thuyn bum ni nhau. Bn
cp bin Tro Oa ( [313]) c khi n np trong cc o ch cp ca bt ngi [74a],
cho nn ch y u c trang b kh gii t phng b, mi khi gi nam n,
thuyn tun thm ca trn binh i tun tiu rt cn mt, nu ch mt lc s h th thy
nn cp bc xy ra ngay.
NAM PH
L l s H Tin, nm theo hng Kin (Cn) (ty - bc) ng v hng Tn (ng nam), m cuc t th theo hng T (bc) nhn n hng Ng (nam), cho nn cc
bn ven bin gi l Nam Ph. Ngy xa, Qun cng Mc Tng vnh 10 cnh H Tin
trong c cnh Nam Ph trng ba (Sng lng bn Nam) y l chp vic thc vy.
NG H
y l h trc trn th, pha nam kha thy khu ca hi cng H Tin cht ch
gi a kh, b ngang 5 trng, su 10 thc ta. Pha bc tip vi h lu sng Vnh
T. Lng h mnh mng rng 71 trng, gi l h H Tin, cn gi l ng H, v h
v pha ng vy. Gia h c ni cn ct non, pha ng v pha ty nc su trn
di 5 thc ta, thuyn b sng bin n u chen nhau, ngi bun t hi ng
o [74b]. Cnh trng nc mnh mang; trong 10 cnh H Tin y l cnh ng H
n nguyt (trng in ng H).
L KH (RCH VC)
cch trn v pha ng 7 dm ri, li cch v pha ng ni T Chu 4 dm
ri. Pha nam thng vi bin c, pha ty c iu nh (nh ngi cu) l di tch ca Mc
Qun cng khi rnh n ngi cu. Khe rng 2 trng ri, su 5 thc ta, di 5 dm
ri, dng khe uyn chuyn ln bc chy quanh ra ng H. B pha ng c dn c
thn Tin Thun y. Thnh thong c ngi dt bn (m), cho thuyn i di bng
cy sch mt, ru tht h, hng ng tnh gic T T ( [314]); canh gi ti ngon, hi
thu ng nim Trng cng ( [315]). Dn a phng hay khch l tt qua u vui cnh
y, nn trong 10 cnh H Tin, c cnh L Kh nhn iu ( [316]) (rnh cu L Kh),
y l ghi chp mt vic lc th vy.
CN VT CNG (CNG CN VT) ( [317])
v pha ty cch trn 165 dm ri, rng 49 trng, [75a] su 5 thc ta, c s
th ng B y. Sui t ni chy di, rng cy xanh tt, khi trc l t ca Mn
b trng, ngi Vit ko n lp thnh thn xm Tin Hng; ngi Tu, ngi Cao
Min, ngi B (Ch V) hin nay n rt ng, c c ch ph nh. Ni u
110 | T r a n g
111 | T r a n g
112 | T r a n g
qua thuyn gic vy khp dc theo b bin, chng i tun tiu bn pha [80a] khng
thy bng dng quan binh u c, n qu tra qun ch mi dn nhau i mt. Khi y
thuyn bum nh mi chy ra o Th Chu (Chu) c yn n. Nh vy l tri sp
sinh ra thnh nhn thnh tu khai sng nghip ln, Trung hng nh ngy nay nn
a n ch nguy m ban phc, cho gp kh m bo ton, khin cho c mu su
nhn trch nhim to ln; sng ni gip linh, loi su theo bo v, tht nh rng ln my
thot khi ao t, c qu thn h tr, ngn cm nhng vic chng lnh. So vi vic Hn
Cao T c trn gi ln sng Tuy Thy ( [325]), Hn Quang V c nc ng bng
sng H ( [326]) tht chng khc nhau vy.
HU KY CNG (CA CNG GNH HU)
Lm ranh gii tt cng ca pha ng trn, cch pha ng o Long Xuyn (C
Mau) 120 dm ri ; pha ty nam hip vi thng lu ca B , pha ty bc chy ra
ca c Hunh (sng ng c), pha ng nam chy khut khc 109 dm ri n
cng Ba Thc. Trong y c nhiu mng ngi an thng nhau, ngun li lm chm
dng khng bao gi ht.
113 | T r a n g
[296])
H Tin thp cnh (): Mi cnh p H Tin do thi phi Chiu Anh cc ca
Mc Thin T vnh nh sau:
1. Kim D lan o () - o Vng ngn sng
2. Bnh San ip thy () - Ni bnh phong lp lp xanh
3. Tiu t thn chung () - Chung mai cha vng.
4. Giang thnh d c () - Trng canh m thnh ly bn sng.
5. Thch ng thn vn () - ng nut my.
6. Chu Nham lc l () - C u Chu Nham.
7. ng H n nguyt () - Trng in ng H.
8. Nam Ph trng ba () - Sng lng bn Nam.
9. Lc tr thn c () - Xm qu Mi Nai.
10. L kh ng bc () - Thuyn cu u rch Vc.
[297])
Tam nguyn: Thng nguyn (rm thng Ging), Trung nguyn (rm thng 7) v H
nguyn (rm thng 10).
[299])
bi tn hy vua Khang Hy nh Thanh l Huyn Dip (), sch v thi phi vit thay huyn
thnh nguyn.
[300])
[301])
ch gia () thnh Gia Dc quan khng c ngha trong ng cnh ny. Vy y l ch Nm. Ch
Nm , tra khp cc t in ch Nm trong v ngoi nc u khng c, ch c chc cc
c ngha l hang Cc. Vy y chnh l ch Cc (), Trnh Hoi c thm bbng ch ch
ny thuc ni non hang ng.
[303])
Tng Th Sng thu tng Pht B Quan m: Tng Th Sng thu mt bc chn dung
Pht b Quan m cao ln bng ngi thng. c bit l mi mi thu u ngng tay nim
114 | T r a n g
Pht cho nn ti ba thng mi xong. Bc thu tht sinh ng, ng kim mi ch kho v song,
chng c ha s no qua mt c.
[304])
[305])
Mt th hng liu do nh sp, l cht sinh trong ni tng con c voi, dng lm thuc.
Ngi xa thng thy n ni trn mt nc, khng hiu l cht ny xut x t u, nn gi l
Long din hng tc l nc ming rng.
[307])
no ch khng nht thit l phi i bng xe, nh trng hp vua Gia Long chy trn Ty Sn
dng thuyn ra o Ph Quc nhng vn gi l Long d s hnh thay v Long thuyn s hnh.
[308])
[309])
Hi mit (): Ba ba bin, tc con vch, mt loi ra bin to tht n rt ngon, nht l
trng.
[310])
[312])
Hi knh: (): Hi knh l mt loi vt bin nh s, trong bng cha con cua nh. Khi
hi knh i, cua b ra n ngoi, no ri b tr vo bng hi knh th k nh hi knh no (theo
T Nguyn). Dn bin gi hi knh l con ip. V n c th lm chn da, mi bng lm ngi
bng.
[313])
T Thc t ng Pha, ngi i Tng, cho thuyn i chi sng Xch Bch, huyn
Hong Cng, ung ru ngm th, say kht n sng mi tnh.
[315])
[316]
115 | T r a n g
[317])
[319])
[320])
[321])
[322])
[323]
[324])
Tc Du Tng.
Nguyn vn: Vi tc ng bc bc kh () c ngha l b gic bt p a v pha
116 | T r a n g