You are on page 1of 116

Gia nh Thnh thng ch

Trnh hoi c
MC LC
Bng ch vit tt
Tiu s Trnh Hoi c
Li gii thiu
Quyn 1. TINH D CH
Quyn 2. SN XUYN CH
TRN BIN HA
TRN PHIN AN
TRN NH TNG
TRN VNH THANH
TRN H TIN
Quyn 3. CNG VC CH
TRN PHIN AN
TRN BIN HA
TRN NH TNG
TRN VNH THANH
TRN H TIN

1|Trang

Quyn 4. PHONG TC CH
PHONG TC CA TON THNH
L TT CUI NM NNG NI NM TRN
Quyn 5. VT SN CH
Quyn 6. THNH TR CH

PH LC
Ph lc 1: CC TRIU I
Ph lc 2: H MC H TIN V 10 BI TH VNH
Ph lc 3: LOI VT, VT, O LNG
Ph lc 4: GII NGHA MT S T NG
Ph lc 5: T VNG NHN DANH
Ph lc 6: T VNG A DANH

2|Trang

GIA NH THNH THNG CH (phn 1)


Hu hc L VIT DNG (dch v ch gii)
Tin s HUNH VN TI (hiu nh, gii thiu)

Trnh Hoi c (1765-1825), t Ch Sn, hiu Cn Trai, l mt cng thn ca triu


Nguyn, ng thi l mt nh th, nh vn v l mt s gia ni ting ca Vit Nam th k
18. Vn th ca ng v L Quang nh, Ng Nhn Tnh in chung trong mt b "Gia nh
tam gia thi". Ngoi ra ng li cc b sch Lch i k nguyn, Khang T Lc, Cn trai
thi tp, Bc s thi tp, Minh bt di hon vn tho v Gia nh thnh thng ch.
B Gia nh thnh thng ch l mt cng trnh c gi tr cao v lch s, a l v vn
ha ca min Nam B. Ni dung tp sch ghi chp y v t m v ni sng, kh hu,
vic thnh lp cc trn, thnh tr, cng nh v phong tc tp qun, tnh cch v sinh hot
ca ngi dn Nam B. Cho n nay b sch ny vn c xem l mt trong nhng s
liu quan trng nht trong lnh vc nghin cu Nam B.

3|Trang

LI GII THIU

1. Gia nh Thnh thng ch l mt b a ch v vng t Nam B xa c Trnh


Hoi c k cng ghi chp vo u th k XIX. Theo Yang Baoyun - mt nh nghin
cu ca trng i hc Bc Kinh, Trung Quc: C th thn trng ni rng, vic bin
son cun Gia nh Thnh thng ch c tin hnh trong gia cc nm 1820 v 1822.
Nhng ai tm hiu v lch s - vn ha Nam B u tham kho b sch ny. Vic
tham kho thng ch phi da vo cc bn dch, bi nguyn bn rt kh tm, hu nh
tht truyn. Bn dch sm nht c l l Gia dinh thung chi dch sang ting Php ca
Aubaret, nm 1863, ch nhng ngi bit ting Php mi dng c. Duy Minh Th c
bin son Nam k lc tnh D a ch c Thng Tn Th dch nm 1944, c
xem l mt dng thot thai ca Gia nh Thnh thng ch, n bn khng nhiu. Thng
dng, ph bin nht l bn dch ca nhm Tu Trai Nguyn To xut bn nm 1972.
Do xut bn lu, giy in cha tt nn cng chng vn ang trng ch mt bn dch
khc, chun xc v p hn.
Nm 1998, Nh Xut bn Gio dc xut bn Gia nh Thnh thng ch ( Mng
Khng, Nguyn Ngc Tnh dch; o Duy Anh hiu nh, 1998) vi giy in p, gm
dch ngha v c bn ch Hn, c gii thch ch kh v trnh by cn thn. Bn dch ny
p ng c nhu cu thc t, lm ti liu tt cho nghin cu, v gio dc trong nh
trng; nht l trong dp cc tnh thnh Nam B cho mng 300 nm hnh thnh v
pht trin.
2. Tuy nhin, trong qu trnh kho cu bin son a ch ng Nai, ngi a
phng nhn thy gia cc bn dch nu trn cn c nhiu iu cha thng nht v
nhiu iu khc vi thc t. Vic ny c nh nghin cu L Vit Dng lu , dy
cng tm hiu, tng hp sai st cc bn dch trc thnh 6 nhm:
- Dch nhm a danh.
- Dch nhm nhn danh.
- Dch nhm tn sn vt a phng.
- Dch nhm ng ngha Hn vn.
- Chp thiu hoc sai nguyn vn.
- Li morasse.

4|Trang

Li morasse do k thut in n, y l chuyn thng tnh, khng k. ng ni l 5


nhm li thuc ni dung. Li khng t. Ch xin nu nhng trng hp ng lu nht
tham kho, khng nhm ch trch bn dch c th no.
2.1. Nhng trng hp nhm a danh:
- Nguyn vn c a danh Mi Suy, ngi a phng gi l M Xoi; i Nam quc
m t v ca Hunh Tnh Ca ghi l Mi Xoi; Trng Vnh K (trong tc phm Petit
Cours de Gographie de la Basse Cochinchine) ghi l M Xoi; thy u c th hiu
c. Nhng, dch l Mi Xoi th xa l vi tn gi ca a phng.
- Nguyn vn c a danh Ba Cm, tn ca mt vng thuc Ch m, Ch Ln, TP.
H Ch Minh hin nay, do xa c ba cy da chm li; c bn dch ghi l Ba Khm, ngi
a phng khng hiu l ni no.
- Sng L Bung chy qua a bn x Phc Tn, huyn Long Thnh, tnh ng
Nai, do ven sng c nhiu l bung m thnh tn; tc gi Trnh Hoi c ghi tn ch l
Bi Dip, c bn li dch l sng L Bn.
- Nguyn vn c a danh Ci Vn, a im c m t nm b Bc bn ph
Cn Th, trc kia cn gi l Ch B (ch b Nm La, v yu ca Nm La Trn Vn
Soi); dch thnh Ci Bn l khng ng tn gi a phng.
Tng t, rt nhiu ch dch sai khin tn gi quen thuc ca a phng thnh a
danh xa l: Vm Nao thnh Vm Giao; Lng Th thnh Lng ; Cn Giuc thnh Cn
Dt...
2.2. Nhng trng hp dch nhm nhn danh:
- Nguyn vn c cu: c nha cao la hm Mang, ngha l quan c nha o tn
Mang (ting Khme: Kralahm c ngha l mu ; quan c nha o l i quan). C
dch gi ghi c nha Cao La Hm Mang nh l nhn vt y tn Cao La Hm Mang qu
thc khng ng.
- Nguyn vn c cm t: Chng tng qun Nguyn c Xuyn; c bn dch ghi
l Chng tng qun Nguyn c Xuyn, nh th khng ph hp; bi v khng c
chc danh chng tng qun, ch tng c th nhm t ch tng; chng tng
qun l ngi ch huy tng binh trong qun i cha Nguyn xa.
- Nguyn vn c on: K Mi nin, t nguyt, ngu t v Trn Tun, binh b
Nguyn Phc d Qui Nhn thnh hng. C dch gi dch l: Thng t nm K Mi, qun
gic l V Trn Tun cng vi binh b Nguyn i Phc em thnh Qui Nhn v hng.
Dch nh th, cha chnh xc, v t (ti) v l tn gi khc ca chc quan t m; trong

5|Trang

cu trc cu trn, n i xng vi chc quan binh b. ng l, dch l: Thng t nm K


Mi, tng gic l t v Trn Tun cng binh b Nguyn Phc em thnh Qui Nhn v
hng.
- Nguyn vn c cu: Thng thy hu Mc T Thng, ch thng ngha l sng to
hoc nc chy xui; dch gi nhm ch thng vi ch thng nn dch nhm tn
nhn vt Thng thy hu Mc T Thng.
2.3. Nhng trng hp dch nhm v sn vt:
- Nguyn vn c tn Nm ng lung do ngi a phng gi con su n tht ngi
vng sng Sc Si H, bn dch ghi l ng Rng l khng ng thc t.
- Nguyn vn c t l, c th c thnh l; nhng trong trng hp ny, dch
thnh l th ngi a phng khng hiu cy g; chnh ra l cy r, mt loi cy
quen thuc vng ngp mn.
- Nguyn vn c cu: Din giang thy liu m sum; c sch dch: Ven sng th liu
nc mc um tm. Ngi Nam B khng hiu liu nc l cy g. Thc ra, y l cy
bn, cng mt loi cy quen thuc ca vng rng Sc Nam B.
Tng t, cu: Thy mai nh ngc, hng ton qui chu, c dch l: Cy thy
mai r ngc, qu hng tin eo vng. Dch gi khng sai nhng li dch kh hiu, li ti
nghip cho cu vn ti hoa ca Trnh Hoi c. L ra, cn dch: M u ri ngc, xoi cy
treo vng (thy mai: Cy m u; hng ton: Cy xoi).
Nguyn vn c t ch tri h qua, theo tc gi miu t, y l tri da chut (da leo);
c dch gi cho l da cp, mt tn gi khng c thc trong h nh da.
Nguyn vn c cu: H m, can l ng, in hm. Sch dch: Tm, nn, c l kh,
mm c rung. H m l tn gi ca mt mn sn vt a phng, ngi Qung ng
pht m l h mi, ngi Tiu Chu pht m l h b, khng c ngha l ht go m ch
vt c phi teo kh nh ht go, l tm kh; (v d: t b = tr m, tc l t tr
kh). Can l ng, cn c hiu l th nc nh git t c m ra, chnh l nc mm;
nu dch c l kh kh ai bit c mn g. Ng hm, tc gi ly ch hm l mn, thm
b ng, ni cht c em mui mn, ngi a phng gi l mm. in ng, mc d
in ngha l rung, nhng ngi a phng khng ai ni c rung m quen gi l c
ng. Nh vy, nu dch cu trn: Tm kh, nc mm nh, mm c ng mi ng vi
sn vt a phng.
Nguyn vn c cu: ao ng, u xut trng ct, nha thch nh c, ngha l: C
ao, trc u mc ci xng di, hai bn mp c rng nhn nh rng ca; chng r v
sao c bn dch li cho l con c i, mt loi c rt khc vi c ao.

6|Trang

Tng t, nhng trang khc, dch gi dch c ng thnh c sen, c ra ra c da,


c b (v ng) thnh c lanh, c thi li (phng ng) thnh c vung, c bui (bui
ng) thnh c heo, c ko (hoa mn ng) cho l c nan hoa, gic ng ngha l c cht
dch ra c gic, con n (man x ng) nhm ra c ngt, chim c (phc iu) dch thnh
chim i bng, chim cha vi (choai choai) thnh chim choi choi...
2.4. Nhng trng hp nhm ln ng ngha Hn vn:
- cu: Chiu Thi sn vi trn thnh chi triu bnh, c l dch gi hiu nhm ch
triu (vn ngha l chu) theo ngha danh t l bui sng cho nn dch: Ni Chiu Thi
lm bc bnh che bui sng cho Trn thnh. Thc t, ni Chu Thi hng Ty
Nam trn thnh Bin Ha, khng th no lm bnh phong che bui sng cho trn thnh
c. ng ra, nn dch: Ni Chu Thi lm bc bnh phong chu v trn thnh (Bin
Ha).
- Nguyn vn c vit: Ph th i giang, hnh khch ng lm hu tiu si xut trn
chi tng. C sch dch: Ci trng sng ln thy hnh khch leo ln c v tiu si, thot
trn. Dch nh th e rng hng mch vn ca tc gi, nhm ch th. R rng, cu vn
c hai : Mt l, ngn ni (trn c cha Vn Sn) trng xung sng ln Phc Giang.
Hai l, hnh khch ln ti ngn ni trng c v tiu si, thot trn.
- Nguyn vn vit: Cn thn hu b thng cn h bo tu, x th bch gi phc ao
st tc ng lc nhn. C dch gi cho rng, phc ao l con dao ba ci nn dch: Cn
thn hu b thng, ln xung b chy, ly c con dao ba ci vch git c 5, 6
tn gic. Phc ao l mt trong nhng loi binh kh ca v tng xa, l loi ao
li nh, cn ngn hn i ao, c qun dy kim loi, kh th hiu nhm thnh con dao
ba ci y.
- Nguyn vn vit: Th d ngy h tng Hn, chin thuyn nh thp, t Thn Tn
phan mnh tu h Cn Gi d nh Tng gian tc chi ngy Chu, Thun An giang tc
chi ngy Ngn, hip bn hi Qui Nhn, ngha l: m , ngy h tng Hn em 20
chin thuyn t Bn Than liu mng xung Cn Gi cng vi tng gic sng nh
Tng l ngy Chu, tng gic sng Thun An (tc sng Bn Lc Tn An) l ngy
Ngn, hp thuyn li chy v Qui Nhn. C l do chm cu sai v khng hnh dung y
v khng gian ca s kin, khng r Thun An giang tc l sng Bn Lc (nay thuc
tnh Long An) nn c sch dch: m y, h tng gic l Hn em 20 chic thuyn
chin t Bn Than liu mng chy xung ca bin Cn Gi, cng vi gic nh Tng
l Chu Thun, gic An Giang l Ngn, hp nhau chy v Qui Nhn. Dch nh vy,
tng gic vn phim danh (Chu) thnh Chu Thun, bin sng Thun An tc Bn Lc
thnh o An Giang; iu phi l l trong mt m, vi phng tin thuyn bum thi y,
kh c th lin lc, kt hp c gia tng Hn Cn Gi vi tng Ngn An
Giang (lu : o An Giang trong Gia nh Thnh thng ch vng C Mau ch khng
phi tnh An Giang hin nay).

7|Trang

2.5. Nhng trng hp nguyn vn chp sai hoc thiu:


y c nguyn nhn t vic x l vn bn Hn vn. C mt bn dch Gia nh
Thnh thng ch lu vic hiu nh: ...Khi Vin S hc giao cho T phin dch ca
Ban C s dch sch ny, cng vic phin dch li phi bt u bng vic hiu nh vn
bn ch Hn. C iu, vn bn ch Hn c in trong sch l bn chp tay, nhng bn
khc hin c (nh bn s dng ca nhm Tu Trai Nguyn To, bn mang k hiu VHC
01604 v VHV 335/1 Vin Nghin cu Hn Nm) cng u l bn chp tay, hin cha
thy xut hin bn in khc g cho nn khng hiu vic hiu nh ca cc dch gi
da vo u, ng sai ra sao. Khi i chiu s m t vn bn Hn vn in km trong
sch ca nh nghin cu o Duy Anh vi trang in thc t, vn thy c iu cn cha
khp; v d: S dng mi trang ng l 8 dng, nhng s ch mi dng khng thng
nht l 21. Mt khc, ch vit th tt, nhng qu nhiu li. Ch cn i chiu vi mt s
sch c ghi nhng chi tit lin quan n ni dung ca Gia nh Thnh thng ch, nh:
Ph Bin tp lc, i Nam thc lc tin bin, i Nam nht thng ch, Nam K lc tnh
D a ch... c th dn ra nhiu trng hp chp sai hoc thiu ca vn bn khin c
th hiu sai v ngha. V d: a danh Lp V chp nhm ri dch l ni Tnh Vu; Thuyn
c tc danh Vng Tu chp nhm ch nm Vng thnh Vng v dch thnh Thuyn c
tc danh Vng Tu; ch Si trong cu Tin Thy (tc danh Sc Si H) chp nhm
thnh ch tr; ch Nm mc trong mc ng tc con c mc chp nhm thnh ch hc
do thiu b th; ch t ngha l th trong cu phc phm ng vi tng, t vu k t b
chp nhm thnh ch t ngha l cha...
Nu trn ch l phn nh trong s nhiu li r rng, ng tic. Nguyn nhn ch yu
ca cc li y c l l s thiu cn trng trong x l vn bn; thiu iu kin in d
thc t am hiu a danh, sn vt, phong tc a phng v phong cch vit ch
Nm ca tc gi Trnh Hoi c. Chnh Trnh Hoi c lu cch vit ch Nm ca
mnh (chng Phong tc): Nu gp quc m hay tn a phng th cng ly trong sch
ch Hn c m y ht hay na n ri thm vo trn u hay bn hng tri, khi th b sn
ch ch thuc ni non, b iu thuc chim chc, b mc thuc cy ci, b tho thuc
hoa c... Tc gi trn trng, k lng trong vic ghi chp th vic dch ngha, ch gii
cng phi trn trng v k lng hn.
3. Vi mong mun c c mt bn dch st hp vi thc t a phng hn, Nh
Xut bn tng hp ng Nai kin ngh, c y ban nhn dn tnh chp thun cho
thc hin cng trnh bin dch, ch gii Gia nh Thnh thng ch bng s ti tr ca
ngn sch Nh nc. Nh nghin cu L Vit Dng c mi thc hin cng trnh ny.
Bng tm huyt nhit thnh v vn may c i nhiu, bit nhiu v cc tnh Nam
B, dch gi L Vit Dng tra cu sch v, in d thc t, hc hi ng nghip v
cc bc k lo; c s tn tnh gip ca bn b, nht l ca An Chi Hu Thin v
Thng ta Thch L Trang... Sau 7 nm kin tr, bn dch mi v ch gii v Gia nh
Thnh thng ch tm c hi lng. Nhng sai st v nhn danh, a danh, sn vt, s

8|Trang

liu, ng ngha... nu trn c l gii hp l hn, st hp vi thc t hn. Mi khi


gp ch c kin khc nhau, dch gi L Vit Dng kho st thc t, so snh i chng
vi nhiu ngun t liu, nh s liu ca triu Nguyn, di co ca Trng Vnh K, ghi
chp ca Vng Hng Sn, t liu ca nc ngoi... chn cch d chp nhn nht.
Tuy vy, vn cn nhiu tn nghi c nu ra bn c cng suy ngh, mong i cao
kin ngi khc, khng dm lm dch. Vic lm cn trng ny rt ng c trn trng
v tin cy.
Phn ph lc c chn la, sp xp theo h thng cng l mt c gng ln
ngi c tin tra cu theo mun. L ra, phn ny phi c dng cng nhiu hn
na, y hn na mi p ng c nhu cu. Nhng, sc ngi c hn, iu kin
c hn, nh phi chp nhn kt qu ban u. Sau ny, t c iu kin tt hn sa
cha, b khuyt cho hon chnh.
4. Chc l cn nhiu thiu st ngoi mun. Nhng, bn dch Gia nh Thnh thng
ch ca Nh Xut bn Tng hp ng Nai ra mt bn c ln ny bng tt c s c
gng chn thnh, cng phu v trch nhim cao nht; mong cc hc gi v bn c n
nhn vi s chia s v cm thng nhiu nht. Xin trn trng c n nhn s gp ,
b khuyt ca mi ngi.
Bin Ha, thng 10 nm 2004
Tin s HUNH VN TI

9|Trang

Quyn I: TINH D CH
[chp v cc ngi sao]

Tri gn sao trn, t cm ni di, loi ngi c nui dng pht trin tt
p gia; tam ti lu thng, nn mi vt c thnh tu.
Nc Vit ta, c dng Vim Thin ([2][1]) nh rng un quanh Qu Hi ([3][2]),
thnh thn k truyn, dn m no, vt thnh vng. Vng tt c ph Thng Hoa, ph
in Bn, k nam sinh Khnh Ha, Yn Qung sn xut ngc trai, Thanh Hoa (Thanh
Ha) sn xut nhc qu. Ca qu trong t ai, vt tt ni ni bin, ca ci phong ph
nh vy l do s ngng t kh thing ca tri t, ha hp gom gp m sinh ra vy.
Nay xt sch Xun thu, chng Nguyn mng bao ([4][3]) ni: Sao Khin Ngu ([5][4])
ng a phn Dng Chu, phn lm nc Vit. Chu l s [1b] ni v v tr ca Ng,
Vit v Dng Chu rng: Nam u ([6][5]) h lu sng Ngn H, ng vo khon Hoi
Hi ([7][6]) l phn ca nc Ng; sao Khin Ngu xa sng Thin H ([8][7]), t D Chng
([9][8])
n Ci K ([10][9]), v pha nam vt qu Ng Lnh (Lnh) phn ca nc Vit. Li
ni thm: Cc chu Nam thuc pha ng thng ngun sng Ngn H, thuc sao
Thun Ha ([11][10]) m cc sao Liu, sao Tinh, sao Trng ([12][11]) u ng trung chu,
khng ph lin vi t min bin, cho nn Nam Vit thuc sao Thun V ([13][12]).
Chng a l ch - Tin Hn th ([14][13]) chp rng: Vit Nam vo phn sao Khin
Ngu v sao V N ([15][14]). Theo sch Tinh kinh ([16][15]) sao Khin Ngu c 6 ngi th
ngi th 1 v th 2 l ch v Nam Vit, 2 sao y sng t th vng o vng tt. Hoi
Nam t trong Thin Vn hun Tinh b a danh ni: Nc Ng, nc Vit thuc sao
Ngu, sao Tu N ([17][16]). Thm Hoi Vin ([18][17]) trong Nam Vit ch ([19][18]) ni: t Nam
Vit thuc phn sao Ngu, sao N, ng th - Thin vn ch ([20][19]) chp: Sao Nam
u l phn nc Ng, [2a] sao Khin Ngu l phn nc Vit. Sch Sn ng kho
sch ([21][20]) li ni: sao Ngu, sao N, l phn nc Vit. Xt: Thu i ng c
ngi i n Qunh Hi ([22][21]) va lc thng 8, thy di sao Lo Nhn Nam Cc c
v s sao ln m thi xa cha t tn. Sch S k - Thin quan th ([23][22]) chp: Sao
H Th ([24][23]) hng thng vo sao Thin Lang ([25][24]). Di sao Thin Lang gn t c
sao ln, gi tn l Nam Cc Lo Nhn. Sao Lo Nhn ([26][25]) xut hin th nc c
yn, thng n tit thu phn th trng thy hng Nam. Tinh kinh chp sao H Mu
c 6 ngi gip sao ng Tnh ([27][26]) hai h Nam Bc, mi h c ba sao. Ba sao Nam
H gi l sao Nam Th, sao y gn sao Lo Nhn, ch v ca ng nc Vit. Mun
xem sao x Vit Nam th xem sao Nam Th, v mun xem sao Nam Th th xem sao
Nam u. Xt 6 sao Nam u, trong c sao th 3 pha ty cch cc 1190 l ch x
Nam Vit. Vy th t Gia nh gn gii hn sao Ngu, l sao th nht pha nam ca

10 | T r a n g

chm sao Nam Th, l sao th hai ng sao Nam Cc Lo Nhn, gn bn phn sao
Tnh [2b] m khng thuc phn ca sao Tnh. Nh vy, t Gia nh tuy pha nam m
li c th tin ti hng ng vy. V li sao Lo Nhn thng n tit thu phn tri
trong tnh th thy xut hin v tr Bnh inh (phng Nam), gn ni Nam Cc, cho
nn gi l sao Nam Cc Lo Nhn, khng phi ngay ni Nam Cc; cng nh sao Bc
u khng phi ngay ch Bc Cc. Qua khi khong , Nam Cc ln cao dn, Bc
Cc xung thp dn, nhng sao ngoi phm vi cc y th trong sch Tinh kinh phn
nhiu khng thy chp. t Gia nh n ngy Mang Hin (Tua Rua Hin) hng nm
ngi ta thng xem sao gieo m. V nh thy sao L V (sao Chui Cy) xut hin
th m cht, thy sao Tr V (ui Heo) xut hin th m vng, 2 sao y u di sao
Lo Nhn m t xa cng cha t tn l sao g.
XEM KH HU (Ph)
Phng Nam thuc qu Ly, Ly l tng mt tri, thuc ha. Ngi Gia nh vng
gn bin, thng thy trc mt tri mi mc, hnh th to ln [3a] bi v bin Nam cch
ni mt tri mc khng xa, cho nn trng thy mt tri ln ([28][27]). V li thy trn c
phn ngoi ca mt tri cho nn hnh n ln. Vnh ngoi c lp nh sng, vnh trong
chiu tia sng, khi u mi mc thy phn ngoi trc m cha thy phn chi sng
trong. Phn ngoi thuc m kh, cha phi l dng kh, ri li b kh ni rng sng m
bc ln che lp, nn thy n ln m li mt m.
Kh hu Gia nh thng m, c vo qu xun (thng 3) mi bt u ma, ma h
l ma ma chnh, ma thu th ma ro, mi khi ma to chng khc nghing v m ,
nhng ch trong 1, 2 gi ri tnh nng. Cng c i khi ma dm d 1, 2 ngy, nhng
khng c khi no kh v ma c tun c thng. Tuy 4 ma u c ma nhng ch tit
ng ch mi hi lnh. Kh hu khng thng nn 4 ma hoa u ua n ta ngt
hng thm, khi tri mt trng trong tc l Trung thu, khng cn phi ly thng ngy
m xt on. T Thc k ([29][28]) c cu: T thi cu th h, Nht v tin thnh thu (bn
ma u nng nh ma h, mt trn ma tr thnh ma thu). Li c cu: Lnh (Lnh)
Nam vn vt giai xun sc [3b] (mun vt Lnh (Lnh) Nam u c sc xun). Kh hu
Gia nh ging nh th.
Kh tri Nam Vit nng m t li m thp do m ha hun c, kh bin tc ng
thnh ra sm, cho nn mi khi ma th ng thi c sm st. Cht t ni b bin li
tha mng, khng cha ha kh cho bn cht, nn lc dng kh qu mnh, gp m
kh xng ln, chng chm nhau ha ra ng la chp, gp nhng vt ng cao nh
ct bum hay cy ci ngn tr, kh c bn b p m n tung vo, vy th ngi hay
vt b st nh cht l bi gp ri ro bt cht thi ([30][29]), cn ma ng m c sm st
l s thng.
Gia nh v phng Ly ([31][30]), m t m dng nhiu, thng c nhiu gi nam.
V mt tri phng Nam m gi cng t phng Nam n, nn c nhiu gi nam thi

11 | T r a n g

mnh, nhng khng lo c gi bo, bi gi bo l gi tp hp c 4 phng li [4a].


Gi khi u pha ng bc, tc t pha bc thi qua ty, khi u pha ty bc, tc
t pha bc thi qua ng, nhng u n pha nam th ngng. V gi Gia nh ly
pha nam lm hng chnh, phm gi bo t phi quay v pha nam ri ngng, cho nn
Gia nh khng c gi bo.
Gia nh ni chm thng thong, li nhiu gi thi, khng t c kh lam chng,
m li ngoi Ng Lnh (Lnh) ([32][31]) nn khng c bng tuyt. V mc l kh thun
kim, phng Nam th ha thnh (thnh) kim suy, n tit cui thu kh tri vn cn nng,
kh kim khng ng thnh git c nn t c mc, t mc nn khng kt t thnh
sng, cho n ma ng thy l a vng rng mi bit c sng ri cht t m thi.
Kh ni chm khi mi bc ln thnh khi m, ln gia tri lm ra my, cui cng lm
ra ma, ma y do my m ra, my t trong ni bay ra th gy u m, t bin bay vo th
gy ma. Gia nh thng c nhiu my , y l do Ly ha pht sanh, c my [4b]
t trong t lin bc ln m mt en ti ta rng n 1, 2 dm, n hin nh u rng
hoc nh ui rng, n khi gp gi cun li th nc phun ln lm cho sng cn m
kh, nh ca cy ci bay tc, kh m en xoy trn t di t xoy ln ri bng nhin
ma ln, tc gi l rng ly nc nhng hin tng y cng t thy.
Nc l mch mu ca t, ty theo kh a y m lm ra ngn triu, bui sng
ln gi l triu, bui chiu xung gi l tch, nhng gi chung l thy triu. Triu cng
mt trng hng ng vi nhau, hot ng ca m dng khng sai vi thi tit, nn gi
triu tn. Ta thng thy khi nc va ln th c gi; khi nc ng th gi lng; sau
ngy mng mt, ngy rm 2 - 3 ngy nc bt u ln, gi cng thi mnh; sau cc
ngy thng huyn (ngy 8 v ngy 9) v h huyn (ngy 22, 23) 2, 3 ngy nc rt
dn xung th gi cng du dn, bi v gi l m ca nc, nn mi ni nc sinh ra bi
gi l vy. Thy triu Gia nh c khc so vi cc ni, mi thng c 2, 3 ngy nc
n (khng c ln, rng) ma ng th ti 3, 4 ngy. Thng 8 thng 9 ([33][32]) [5a] thy
triu ln khc thng, tit h ch ln vo ban ngy, tit ng ch ln vo ban m; ngy
25, 26 nc bt u ln, n mng mt mnh, qua mng 3 li mnh hn na, ri
sau dn dn nh li. n ngy 11, 12 th nc li ln, n ngy rm mnh, qua ngy
18 ([34][33]) mnh hn na, sau li nh dn. y l do xem theo mt trng y vi lm
chng. Tc thng ly khi nc ln lm thy u, tc gi u con nc cng gi nc
rong, nc st xung lm thy v tc gi cui con nc, cng gi nc km. Dn nh
c thng xem bui nc ln nc rng m hnh ngh nh bt, khi u con nc th
nhiu c, khi cui con nc th t c. Khi giao thi gia ma h v ma thu, con nc
ln bui mai cha xung, m con nc rng bui chiu ni tip, thm c gi ng
nam k tip y mnh nn nc bin dng ln, y gi l p triu (tc gi l nc n
rong) ([35][34]). y l do triu tch bin chuyn m nc khng ng kp theo tit nhp vy.
Gia nh gip b bin, di thm bin c nhiu dng nc chy ngm trong lng bin,
nn thy triu dng mnh, mau trn ngp b bn. V li, a th pha ty bc rt cao
[5b], pha ng nam li rt thp, cho nn khi nc rt li chy cun cun v pha ng,

12 | T r a n g

lm cho bi sng kh cn. Ngi ta o c mc nc rt lui su xung n 13 thc


ta ([36][35]).
Vng cc huyn, o ([37][36]) nm dc theo b bin Gia nh, t ai thng m
thp, kh dng thng tit ra, kh m thp thng nung nu; kh dng tit ra, nn
thn ngi on trn ng tr, s tht tha kh, nhiu m hi t thm lng, ma h a
ung nc mt, n ma thu, ma ng thng pht bnh st rt, bi v hn kh nhim
vo t, m t l thuc th, ch tn (ng hn), cho nn c st rt thng pht vo
khong thi gian nht nh trong ngy chng sai chy. Gia nh l ni cha kh Khin
dng ([38][37]), tch t kh thp nhiu, trong 1 nm gi ma lnh m, t khi theo ng thi
tit, cho nn c nhiu lung gi nghch ma, m con ngi th s tht tha h, d b
ngoi t cm mo, bi bnh pht thng t gi, ri gi c y nhim su vo trong,
thnh ra bnh phong. Xem trong ch phong c ch Phong (gi) th bit nguyn nhn
ca bnh y ([39][38]).

([1])

C ti liu ni ng sinh nm 1764.

([2][1])

Vim Thin (): Sch L th Xun thu ghi: Phng Nam gi l Vim Thin.
Ch: "Nam phng thng nm kin ng, l trung tm ca la. La ng u nng bc,
cho nn mi gi l Vim Thin".
([3][2])

Qu Hi (): Bin Nam Hi c nhiu qu nn gi l Qu Hi. Th "Vin Thi


y thc tng gi" ca Giang Ym: Vn Chn bt Qu Hi, Thanh gio chc bng thin.
([4][3])

Nguyn mng bao (): Cng vit l mt loi sch sm k coi v m


dng ca Xun thu. Sch ny tht lc.
([5][4])

Khin Ngu (): Tn ngi sao. Thi xa ly Khin Ngu lm bit danh ca
Ngu T, nay u cho l tn ring ca H C. Ngu T l mt ngi sao trong Nh thp
bt t, l ngi sao th hai ca chm sao Huyn V, c 6 sao, u thuc ta Ma Yt.
([6][5])

Nam u (): Cn gi l u T, l tn mt ngi sao. Sch Tinh kinh chp:


"Nm ngi u T v pha ty Nam ca Hon tinh, ch v cn ong, o lng".
([7][6])

Hoi Hi: (cha tra cu c).

([8][7])

Thin H (): Cn gi l Ngn H, Tinh H, Minh H, Ging H, Trng H,


Thu H, Ngn Hong, Ngn Hn, Thin Hn, Vn Hn, H Hn, Tinh Hn, Thin Hng,

13 | T r a n g

Thin Tn, ch dy ngi sao tp hp thnh mt chui di v cng, mu my trng rt d


nhn thy.
([9][8])

D Chng (): Tn t xa, l vng t Hn ng, Giang Bc, tc ti


Giang Bc, Hoi Nam, Trung Quc ngy nay.
([10][9])

Ci K (): Tn qun do nh Tn thit lp, nay pha ng Nam tnh Giang


T v tnh Chit Giang. i Tng i lm ph Thiu Hng.
([11][10])

Thun Ha (): Tn sao, cn gi l Tm T, Liu T, l mt trong Nh thp


bt t, l ngi th nm trong by ngi sao Thng Long, thuc Yt Ta. Tm T cn
c gi l Thng tinh.
([12][11])

Liu - Tinh - Trng ( - - ): y l ba ngi sao thuc phng Nam trong

Nh thp bt t. Sao Liu tc sao Thun Ha (xem ch thch ch Thun Ha bn trn).


Sao Tinh l mt ngi sao trong Nh thp bt t, l ngi th hai trong chm sao by ngi
Chu iu. Sao Tinh c by ngi, 6 ngi thuc Trng X ta, ch ring sao Tinh l mt
ta chiu sng l loi. Sao Trng l sao Thun V ( xem ch thch sao Thun V bn
di).
([13][12])

Thun V (): Tn sao cn gi l Trng T, l mt trong Nh thp bt t, l

ngi th nm trong chm sao Chu iu, c 6 ngi tt c, u thuc Trng X ta.
([14][13])

Tin Hn th - a l ch (): Tin Hn tc thi k u nh Hn

tnh t Hn Cao T Lu Bang sng nghip cho n Nh T Anh. Hu Hn tnh t Hn


Quang V cho n Hin . Tin Hn th - a l ch c l l sch a l trong Hn th
thi Tin Hn.
([15][14])

V N (): Tn ngi sao, tc l N T, Tu N, l mt trong Nh thp bt t,

l ngi sao th ba trong chm sao Huyn V by ngi. Sch Nh nh chp: "V N tc
sao Tu N". Sch Bt nh cng vit: "Tu N l sao V N".
([16][15])

Tinh kinh (): Tn sch thin vn xa. Tng s Ngh vn ch c "Cam

Thch vu hm th Tinh kinh" mt quyn, "Lu Biu Tinh kinh" mt quyn.


([17][16])

Tu N (): Tu N tc sao V N bn trn.

([18][17])

Thm Hoi Vin (): (Tra cha ra).

([19][18])

Nam Vit ch (): C l l sch vit v nc Nam Vit bn Trung Quc.

Xa Hn Cao T phong Triu lm Nam Vit vng. Sau khi Triu mt, n i
Ai vng, Thi hu h C vn ngi Hn mun dng nc cho nh Hn b T tng

14 | T r a n g

L Gia git, tn lp Kin c lm vua (tc Thut Dng vng). Sau Hn c L Bc


c sang nh bt c L Gia, Nam Vit dit vong.
([20][19])

ng th, Thin vn ch (): Sch thin vn trong b ng th.

ng th chia ra Tn ng th v Cu ng th. Tn ng th do u Dng Tu


v Tng K i Tng son gm 225 quyn. Cu ng th gm 200 quyn do Lu H
i Hu Tn phng sc son.
([21][20])

Sn ng kho sch (): Tn sch do Chng D Ngu i Tng

son, tin tp 60 quyn, hu tp 65 quyn, tc tp 56 quyn, bit tp 25 quyn. Tin tp


chia ra lm 30 loi, hu tp chia ra lm 7 loi, tc tp 15 loi, bit tp 11 loi, mc
u khc nhau, nhng i phn n b sung cho phn kia nn th thc rt phc tp,
tuy nhin dn c su sc, kho bin tinh tng, l mt quyn sch tt thi Nam Tng.
([22][21])

Qunh Hi (): Cn gi l Qunh Chu, Qunh Chu o, tc o Hi Nam

ngy nay, pha nam huyn Qunh Sn, tnh Sn ng.


([23][22])

S k, Thin quan th ( - ): l sch Thin quan trong b S k, tc

sch thin vn thi xa. Thin quan l t ch tinh quan trong mn thin vn, bi tinh ta
c th bc cao thp cng ging nh tn ti trong quan chc triu nh, cho nn mi gi
l Thin quan.
([24][23])

H (): tc sao H Th (). Theo sch thin vn S k Thin quan th th

di sao Thin Lang c bn ngi sao gi l H hng thng vo sao Thin Lang (Chnh
ngha): Chn ngi sao H ng nam sao Lang, l cy cung ca tri. H Th hng
thng v sao Lang. Sch Tng s Thin vn ch cng chp: "Chn ngi sao H Th ti
ng nam l sao Lang, l cy cung ca bu tri".
([25][24])

Lang (): Tc sao Thin Lang (). Theo sch S k, Thin quan th: "Pha

ng c mt ngi sao ln gi l Thin Lang". Sch Tn th, Thin vn ch: "Sao Thin
Lang v pha ng nam ca sao ng Tnh". Lang l sao man d, ch xm lc. Xt
sao Thin Lang thuc ta i Khuyn, sc xanh trng, sng nht trong nhm cc hnh
tinh.
([26][25])

Lo Nhn (): Tc sao Nam Cc Lo Nhn () Theo sch S k,

Thin quan th th di sao Lang gn mt t c mt ngi sao ln gi l Nam Cc Lo


Nhn. Tn Chc ch "Lang t a" l ch sao Lang gn t nht". (Chnh ngha: "Ngi
sao Lo Nhn ti pha nam ca sao H gi l Nam Cc). Sch Quan tng ngon
chim: "Ngi sao Lo Nhn pha nam H Th cn gi l sao Nam Cc Lo Nhn, ch
th kho, cho nn cn gi l Th tinh". Xt sao Lo Nhn thuc ta Long Ct, tn Ty l
Canopus, mu xanh trng lt, cch pha nam Thin Lang c 360, ch thng hai mi
xut hin chch ph cn Nam thin a bnh, cho nn t ai thy c ngi Th tinh

15 | T r a n g

ny. 12.000 nm sau khi sao Chc N cng v Bc Cc tinh th sao Lo Nhn thnh
sao Nam Cc.
([27][26])

ng Tnh (): Tn sao, tc Tnh T, l mt trong Nh thp bt t, cng l

ngi sao u trong chm sao Chu iu 7 ngi gm tm v sao thuc ta Song T.
([28][27])

y l quan nim thin vn thi 200 nm trc.

([29][28])

T Thc ngi Mi Sn i Tng, con T Tun, anh T Trit, t T Chim,


Tin s nm Gia Hu, sung s qun. V dng s ln Thn Tng can vic thi hnh tn
php ca Vng An Thch nn b y i Hng Chu, H Chu, Hong Chu, Hu
Chu, Qunh Chu. Lc Hong Chu, xy nh trin ni pha ng (ng Pha) nn
xng l "ng Pha c s". n i Trit Tng gi v lm quan tri nhiu chc, n
oan Minh in Th c hc s, khi mt c thy l Vn Trung.
([30][29])

y l cch l gii gn vi khoa hc ca Trnh Hoi c. Thu dn gian


cho rng ngi b st nh l do n c c b tri pht.
([31][30])

Ly phng (): Qu Ly thuc phng Nam, vy Ly phng l phng

Nam. Qu ny (Ly thng, Ly h) thuc tng ha, nht in, trung n.


([32][31])

Ng Lnh (Lnh) (): Ch Lnh, Tin Hn th v Hu Hn th u vit l .

Hn th, Trng Nh truyn: Nam hu Ng Lnh chi th. Phc Kin ch: "Sn Lnh c
nm ngn, cho nn gi l Ng Lnh. a gii x Giao Ch v Hp Ph c cc ngn ni
". Xt li ch gii ca S C: "Li gii thch ca Phc Kin l nhm. Lnh l pha ty,
l Nam Hong Sn, ng cng bin, l gii hn ca mt ngn ni, nhng gi tiu ch
chung l Ng Lnh". Sch Qung Chu k ca Bi Th th Ng Lnh l "i Du, Th An,
Lm H, Qu Dng, Yt Dng (tc Bng)". Cn Nam Khang k ca ng c
Minh th cho Ng Lnh l: i Du Lnh, Qu Dng K in Lnh, Cu Chn Bng
Lnh, Lm H Mnh Ch Lnh, Th An Thnh Vit Lnh. Cn theo sch c s Phng
D k yu th Ng Lnh l 5 con ng nhp lnh: Mt l ng t Phc Kin vo
Qung ng Tun Mai, hai l ng t Nam An Giang Ty vo Nam Hng Qung
ng, ba l ng t H Nam vo Lin huyn Qung ng, bn l t o Chu H
Nam vo Qung Ty, nm l t Ton Chu H Nam vo Tnh Giang Qung Ty.
([33][32])

Ngi lm ngh h bc rt ch trng ti con nc. Trong thc t, thng 10 m


lch l cng triu to nht.
([34][33])

Cng theo thc t, ngy 17 m lch nc rong cao nht v c cu tc ng


Nc mi by nhy b.

16 | T r a n g

([35][34])

Nc n rong l do nc ln cha dt th ti c nc rng, nc rng


cha kp rt th gi p nc bin vo nn nc rng phi dng li, do nc c lnh
bnh mt thi gian khng rng ri ln li.
([36][35])

Theo Histoire du Viet Nam ca L Thnh Khi, 1 thc ta bng 0,425 m. Nm


1900, triu nh Hu nh li mt thc ta bng 0,4 m. Cn mt thc Trung Quc bng
0,325 m.
([37][36])

Huyn, o tc qun v ht o. Nhiu huyn thnh mt o, nhiu o thnh


mt trn. Nu hiu o l "o binh" l nhm, t nh "Long Xuyn o" l ht o Long
Xuyn (C Mau) thuc trn H Tin, ch khng phi "o binh tnh Long Xuyn".
([38][37])

Khin dng (): l nh dng quang nhiu qu. Sch T truyn, ng v

Khin dng ch: Khin () ngha l "nhiu qu". Dng () ngha l "nh nng mt
tri".
([39][38])

Suy ch phong () va c ngha l bnh phong in va bnh phong hi,

nhng trong ng cnh ny c l ngha "phong hi" thch hp hn, v on vn ang t


bnh t da. Nhng cng c th hiu l bnh phong thp, phong hn cng c v khng
c chi tit no xc nh tc gi mun ni v bnh phong no!

Quyn II: SN XUYN CH


[chp v ni sng]

Ni non l xng ca t, sng nc l mu ca t, ni sng p sinh dng lu


thng, m to nn t ai mt phng vy. Nhng bc anh hng ho kit, trung thn
lit n cng nhn m sn sinh ra. Cng sinh ra nhiu vt qu pht trin v bao
ca ci sinh si khng g l khng y . Tuy sch v trong ngoi ([1][1]) c ch chp
ch khng, tn gi xa nay cng khc, y l ty vo tng thi i, ty tng vng t m
cch gi c ch khng ging nhau.
Sch Qun t ([2][2]) chp: Trong thin h c 5.370 ngn ni c ting. Hoi Nam t
ni: Ni Nam Cc gi l Th Mn ([3][3]). S k ([4][4]) chp: Trong thin h c 8 ngn ni
ln, 3 ngn ngoi, cn Trung Quc c 5 ngn. Sch Thp chu k ([5][5]) chp: nh
Pht bo trn nh ni Tu Di c 4 ngn ni ng cao vt ln, mi ngn u cao 700
nhn ([6][6]), mi ngn ch mt phng trong thin h.
Nam thin h gi l chu Dim Ph ([7][7]). a l th chp: Ni Thi T l ngn ni
cao nht, l ni pht tch xa c ca mt phng [1b], cc long mch u xut pht t

17 | T r a n g

. Nguyn trung k chp: Trong thin h nc l vt nhiu hn c; nng tri, t,


ch cao ch thp khng u l khng n, mun vt u c thm nhun. Vt lun
chp: Ci thnh lp ra tri t l nc, nc l gc ca tri t, vic nh ra nguyn kh,
pht ra nht nguyt, ging by tinh t, tt c u do nc m hnh thnh, ngoi 9 chu
ra ([8][8]) u l nc c. Nay xem li cc sch th trong khong tri t, ni sng chim
phn ln; ngi xa u c lc ly l m bn mt cch tng qut cha th kho cu
n cng nh ra tn gi ca nc, ch bit mi phng c trng mt phng, ty
theo ni cao sng ln ca phng m phn lm thn chnh t tng ri chia ra ngnh
dng con chu dy y ra m tip tc nhau, i l theo ngi ti a phng
xng h m t ra tn tui m thi, khng cn cu n rng ni sng y t u dn n,
m m chm vo nhng iu nghe bit c trong sch xa chp ra m lm g!

TRN BIN HA
LONG N SN (NI LONG N)
v pha ty, cch trn ([9][9]) 4 dm ri, t cao cht vt, cy ci tt ti, n
lm bnh phong sau cho Vn Miu, th ni quanh co p , di c thy tinh.
BU PHONG SN (NI L GM) ([10][10])
pha ty trn cch 4 dm, pha ty nam trng xung sng ln, lm tm che ng
sau ca ni Long n. Sui bu tm nhun, dn ti rung ng. Trn ni c cha Bu
Phong, pha tri c u rng ng sng, pha phi c nhiu phng mt nh thin
sng ([11][11]), khi my man mc, cy ci um tm, vn nhn nghing chn vnh ma p,
m n ni gt k hnh hng, tht l thng cnh hng nht ca trn thnh.
QUY D (HN RA)
Hn nm gia dng sng Phc Long ([12][12]), cch pha ty trn n 9 dm ([13][13]).
Hn di 3 dm, c dn c cy cy, di c [2b] sng di un khc qun quanh,
thuyn bum ra vo, sng xao khi ln, khi n khi hin nh hnh con ra thn tm
sng, p nht l cnh ma ri.
BCH THCH SN (NI TRNG)
v pha ty, cch trn 10 dm. Ni rng quanh co, nc sui rc rch, cc loi t
gic, voi, nai, hu, ra vo tng by. Chn ni gi ln sn c, pha nam trng xung
ch Ng Tn (ch Bn C).
THCH HA SN (HN LA)
a phn thn Bnh Thnh, tng Phc Vinh. G tng khi lm chm, c nhiu
khi la. Khi tri nng nng gt th ny la bn ra bn pha, trng nh sao sa.

18 | T r a n g

O CANG (HN G O)
Tc gi l ni L Gm, v pha ng, cch trn 4 dm. dng chp chng, sng
nc lao xao, thu xa y l ch nung snh ngi, cnh tr rt u nh.
CHIU THI SN (H ([14][14]) NI CHIU THI) (NAY GI L CHU THI)
pha nam cch trn 11 dm ri. Tng ni cao vt xanh l, c th rm tt, lm
tm bnh phong chu v trn thnh, hnh ni cao thp khut khc, un ln qua hng
ng, gip h lu sng Phc Giang ([15][15]) ri n g Khng Tc (G Cng) th dt.
on gia ti mt bc ni thn Long Thnh, gia ng bng tri ra mt g cao nh
vch dng, sau lng g y l ch b ni Lng tu hnh, c dng am Vn Tnh (tc gi l
cha Vi Lng) trng rt u nh. V sau qun Ty Sn p b cha Pht, nhng nay
nn c hoang ph vn cn.
cui hn ni ny v pha bc ti ng ba ch ra mt nhnh chy n a phn thn
Long Tuy th dng ri bng ni thnh g cao bng phng rng ri; bn ni c hang h
v khe sui, dn ni ven quanh, trn c cha Hi Sn l ch thin s Khnh Long
dng gy tu hnh ([16][16]), ni trng xung sng ln, hnh khch leo ln thm, c cm
tng nh tiu si thot tc.
THN QUY SN (H)
Tc gi l ni Ba Ba, c sui trong ni chy ra, l mch pht nguyn ca sng
Phc Long (tc gi ngn sng ng Nai). Sui y c hn ln dng nh con ra [3b]
cun chn, u thng ng ln hng ty, th nm y ma lt bnh thng, nu quay
mnh theo dng sui ng v hng ng, th nm y t c lt ln. y l vt thn t
nhin, khng phi l do sc ngi sp xp ni. Ngi dn ni y thng xem
bit ma lt ln nh trong nm, cho nn gi l ni Thn Quy (Ra thn), li cng gi l
Th Sn. Ni lm gii hn cui cng cho pha ty ca trn, cch trn v pha ty bc
hn 445 dm ([17][17]), ngun xa xa pht t hng chnh bc, sn ni nguy nga, hang
ng huyn o, lm hang , sc cho cc b lc man, lo chia vng m ri rc khp
ni.
Sng chnh ca ni kh lc hng v, t trong y chy n ri ni ln ni Quy Sn cao
ngt, v tr v hng ty bc ([18][18]). Khi th (thy) l ngn ni Ha Tinh cao nhn
([19][19])
lm ni t cho mt phng. Li cn c nhiu hn ni chy ging, trng trng ip
ip, m ra nh mn trng theo hai bn t hu, vy quanh pha bc n pha ng,
s lin tip, t ln ln, tc l ni Bu Ching, ni Cha Chan, ni Lai (Ly), ni
Nc, ni Lin, ni Tiu Nghiu v cc ni M Xoi ([20][20]), ni B a ([21][21]), ni Thy
Vn ([22][22]) gip bin mi ht.
[4a] Pha bc ni Lin Sn l trn Thun Thnh l a gii ngi man, pha nam l
trn Bin Ha cng l a gii man thun thuc. Nhnh bn phi quanh ln pha ty

19 | T r a n g

ri qua pha nam l ni C, ni B R, ni Lp V, g ng tri tht, qua hm bng


rung, c ch hnh trng bng, c ch hnh xu chui, c nhiu tn gi v hnh trng
khc nhau, li c ni B inh ([23][23]), ni L Ym n sng ln nc Cao Min mi dt.
THIT KHU SN
Tc gi l ni L Thi, pha bc Phc Giang, pha ng cch trn 19 dm, do
sng ng Chn i quanh qua pha bc 3 dm ri l ch L St ([24][24]), y g ng
li lm, rng r xanh rm, ngi lm st t hp thnh ch, m l nung, cung np thu
st, qung st rt thnh vng. Nm Tn Mi (1811) nin hiu Gia Long th 10, c
ngi tnh Phc Kin (Trung Quc) l L Kinh T v Lm Hc Tam xin trng thu, m l
ch to rt tinh xo, c nhiu st tt, c lm ni cho, thu nhiu li, ri sau em ht
ca ci v qu t Mn (thuc tnh Phc Kin). y l ch tri t n hu gip cho dn
ngho kim sng vy.
[4b] K SN (NI K - CN GI NI HA PHT)
Tc gi l ni B K, y l ly theo tn ngi (sau y cng c nhiu ch phng
theo nh th..)
v pha ng cch trn 91 dm, c t , sui nc ngt, cy ci rm rp, chim
mung t tp, ngi bn phng ko n , h chuyn ngh sn bn v n g
sinh nhai.
N TNG SN ([25][25]) (NI B VI) (NAY GI L NI TH VI)
Tc gi l ni B Vi, a phn huyn Long Thnh. Xa c ngi con gi h L,
gia t giu c, nhng do kn chn l th, sau khi cha m mt ri mi c chng nhng
khng c bao lu chng cng cht, b th khng ti gi, nhng b k cng ho cy
mai mi thng n quy nhiu, b bn trn i xung tc, lp am nh ni, t lm b
thy c, k n ngi lm , gi lng tu tp, sau thnh chnh qu, do ngi
i ly t b vi m t tn ni.
Ni ny cch pha ng trn 120 dm, t lm chm, cy ci to ln um tm. Nu
ng thnh Gia nh m trng th n ging nh vin ngc mu xanh vng by ra nt
p. Dn ni ly khai thc th sn ni sinh sng, nh cy g, nha cy, than
ci v mung th.
[5a] LNG GIAO SN (NI LNG GIAO) ([26][26])
a phn huyn Long Thnh, v pha ng bc cch trn 132 dm ri. C t
, khe sui, cy ci um tm, tri sch ca cc dn tc man thun thuc nng theo
chn ni cng sng vi hm, beo, t, voi.

20 | T r a n g

TRN BIN SN (NI TRN BIN)


Tc gi l ni M Xoi v pha ng cch trn 145 dm. Hnh ni cao ngt, c
knh, c nhiu hang nai, i thng, my ph, thc sui, cnh tr tch mch, chu v thnh
Gia nh t xa, cnh ni tri ra p . Lng chng sn ni c ng su, quanh co
cht hp cha ai i vo cho ht c. C nh s tch cc tn l Ng Chn, dng cha
c Vn ni ca ng tu hnh, hng ngy ch n rau qu tng nim Pht hiu,
thun phc c c hm beo, li gii v ba cha bnh, thu c l t ca ngi th
em cp cho ngi ngho kh, khn cng. y cng l mt v cao tng c o vy.
B A SN (NI B RA)
v pha ng bc cch trn 176 dm ri. Ni lm chm, cy ci xanh tt, ni
trng xung ch Long Thnh, chn ngang gia i l; dn o m ng gia
sn ni xe nga i qua, hai bn ng tng ng cao nh vch, t nh dng
o vy ([27][27]).
SA TRC SN (NI SA TRC)
Tc gi l ni Na, cch pha ng trn 185 dm ([28][28]), trn ni c na, di ni c
chm ([29][29]) ln, ngi t tp lm ngh nh c.
THY VN SN (NI THY VN)
v pha ng cch thnh 194 dm. Th ni ng da ni b bin, cao ln p l
thng, nh chc thng ln tri, nhn thy c my t trn ni ta xung, cho nn mi
c tn y. Trn ni c cha Hi Nht, l ch trng ra bin o bng mt tri. Pha bc
chn ni, cy ci xanh ti, l hang ln rng v ngh ngi, chn ni cn c m to
t bin thng vo, gi l Sn Tr c (tc gi l bi Heo), khi gi nam thi mnh, tu
thuyn thng vo u y trnh.
THT KY SN
Tc gi l ni Gnh Ri, cch pha ng trn 243 dm ri. Pha bc t trong chm
ln bng qua khe [6a] rch, t hp ct , chy v hng ng m mc ra, quanh vng
qua hng ty, un ln dng nh con rng xanh tm bin, ri ni ln 3 ngn ni
ng sng nh chn nh gia bin; dng lm bi neo ct nu gia bin, ch r b
bn cho thuyn nam bc qua li v ngn sng ln dy cun sut ngy. u ni lm ca
phi cho Tc K ([30][30]), ui ni lm bnh phong che ngoi cho Cn Gi, pha trong c
vng ln lm ch cho ghe thuyn neo u ngh ngi. Trn ni c sui nc ngt phun
ra, di c dn chi sinh sng, tht l mt ca b c phong cnh p nht. u gnh
thng c ri c xut hin, nn mi c tn l ni Gnh Ri.

21 | T r a n g

THN MU SN
Tc gi l mi B Kc ([31][31]), lm ranh gii pha bc ca trn, cch trn 249 dm; c
nhng ng dc theo b bin, di c nhiu rn , trn c nhiu ng ct, hay ni
gi to sng d bt thng, ngi i thuyn n y lun cn thn. Trong ng c miu
linh th Thn N ni, mt tin miu trng ra ng ci quan, hnh khch chim l
thng phi thnh knh cng bi v th g sng, [6b] treo giy tin cu thn ph h.
PHC LONG GIANG
Tc gi l sng ng Nai, l mt sng ln ph Phc Long, nn ly tn ph t
tn sng (sau phn ng phng theo nh th).
Pht nguyn ca sng ny rt su xa, sui vc su rng, xut pht t ni Thn Quy
chy ra, do nc ng trong cc ni, mun hc thng thng hp li nn dng nc
mnh mng, chy xung hng ng cho n Tiu Giang (sng B), xm Sa Tn (Bn
Ct), mt hng chy v thc lm chm, nc chy hung hn him c, nn ghe
thuyn khng lu thng c; nc thy triu ch ln n y l dng, thuyn bun
cng u ti y ri ln trm thu giao dch vi ngi Thng.
T y tr xung, sng rng nc su, nc ngt trong veo l th nc c ting tt
nht thnh Gia nh dng gi u hay pha tr, d nc sui Trung Linh Kim Sn
([32][32])
hay Bch Hc Ba Lng ([33][33]) (Trung Quc) cng khng hn c. Chy xung
mt qung na th cng sng Tn Bnh hp lu thnh ra sng Phc Bnh, ri chy
xung hng ng ra ca bin ln Cn Gi. Thng n thng 8 hng nm nc lt
xung, ra sch bao x u, [7a] lan ta khp rung nng, tuy lt c ln nh nhng
khng s nn trn ngp mnh mng, ngi cht, nh tri, bi v sng ny c nhiu
nhnh rt chy ra bin rt nhanh.
I PH CHU
Tc gi l C Lao Ph, mt tn gi khc l ng Ph (Gin Ph) ([34][34]) cng cn gi
l C Chu, bi a th c lao un mnh khoanh dui hnh nh con c bng gin nc,
nn c tn nh vy. C lao ny cch pha ng trn 3 dm, di hn 7 dm, rng
bng 2 phn 3 b di, nh con kim ng trn ni thy khu, cy tr ngn sng ln
cho trn thnh.
Phc Giang (sng ng Nai) quanh pha nam, sng Sa H (Rch Ct) vng pha
bc, thu trc c chic cu vn bc qua sng rng ri bng phng, thng n trn l.
Hi thng ging nm inh Mo (1747) i vua Th Tng Hiu V hong th 10
V vng Nguyn Phc Khot (L Hin Tng nin hiu Cnh Hng th 8; i Thanh
Cn Long th 12) ([35][35]) c khch bun x xa ngi tnh Phc Kin (Trung Quc) l L
Vn Quang n khch ng i Ph, thy cnh thi bnh, v b l l, lng mng thm,

22 | T r a n g

bn ln lt kt b ng [7b] hn 300 ngi t xng l ng Ph (Gin Ph) i vng,


dng H Huy lm ngy Qun s, T Tam lm ngy T c, T T lm ngy Hu
c, m thm tnh chuyn xng by, nh nh p dinh Trn Bin, nhng ch s Khm
sai Cai i Cn Thn hu Nguyn C Cn l ngi c v ngh cao cng, nn chng
bn mu trc tin phi git ng Cn th vic s d thnh nh tr bn tay. Nhn ngy
tt Nguyn n, chng bn phc binh trong ph, ri em hn 50 tn dng cm by y
phc theo kiu i mng l ngy xun, n mng tui ti dinh Cn Thn hu, tha lc
ngi v c s, cng rt on ao trong tay o chm Cn Thn hu b thng. Cn
Thn hu ln xung vt chy chp ly ngn phc ao trn gi binh kh vch, git
c 5, 6 tn gic, chng bn rt lui, chy a vo tri qun ot c mt s thng
di, ri t hai pha ng ty nh p. Lc y Cn Thn hu b trng thng ui sc,
ko ao nh bc git li, khng ng cn ao b vng hng ro cy khin ng vp
ng, [8a] lin b gic m cht. Th ri thuc binh ca ng lin n tip ng, qun gic
chy v t tp chn cu chng c. Quan Lu th Cng Oai hu h Nguyn iu
lnh thy b ca dinh dn trn b bc, t ph cu vn c th, khng dm tin qua
nh dp, ri a hch bo co cho Cai c i Thng hu Tng Phc ([36][36]) i o
M Xoi cng hip binh nh dp. Quan qun bt c bn L Vn Quang cng bn
u s hung c 57 tn. Nhng ngh chng n l ngi ca Thin triu (Thanh triu)
khng nn git vi, bn giam chng vo ngc ri em vic y tu ln.
Ma ng nm t Hi (1755), nhn c b h ca Tng c Mn Chit (Trung Quc)
l Thin tng L Huy c, B tng ([37][37]) Thm Thn Lang, H nh Phng i tun th
i Loan, thuyn b gi bo bt n nc ta, nhn phi hp cng tu bun a
h v nc, tin th thng 7 ma thu nm Bnh T (1756) (L Hin Tng, nin hiu
Cnh Hng th 17, i Thanh Cn Long th 21) son cng vn v bn n k r ti
trng ca tc ng. Bn t phm tr nhng k th thng b bnh cht, hin cn
m L Vn Quang, [8b] H Huy, T T cng 16 ngi, giao c cho on L Huy c
lnh gii v tnh Mn, trnh ln quan Tng c xt x tr ti.
T cu b ph b ri dn d cho n khi Ty Sn ni lon vn khng sa li
c, nay phi dng a ngi qua li. u pha nam cng c bn a ngang
qua ch Bnh Tin (tc gi l ch L Giy, khi qun Ty Sn vo cp ph ng y
li gi ch n, thuc t thn Bnh Tin), t do ng b n thnh Gia nh.
THCH NGH (CN CON NGH)
v pha ng cch trn 3 dm ri, nm di dng pha nam sng Phc Giang,
hnh dng hn ging con ngh, u sng l ra rt r, di chng 10 trng ([38][38]), b
ngang bng qu na b di ([39][39]), ng ngc dng nc, mt chu v ca thnh, khi
nc rng st trng thy rt r.

23 | T r a n g

C TCH THCH
Cn gi l Thch Than (Thc ) gia Phc Giang, v pha nam c lao Ph,
cch trn chng 4 dm [9a] nm thin v pha bc; m g gh, ln nh chng cht,
lm cho th nc chy xit, sng gi v m m, ngi i thuyn phi ht sc cn thn.
Di c con c chp en, mnh ln 6, 7 thc ta, mt sng nh in, vy ng nh nh
sao, mi khi m vng canh khuya, n thng n trc miu Chng c L Thnh
hu, nhy qua thc, vt qua sng, bi li ln xung, hnh nh th vi ly vy.
Pha bc thc c vc rt su, l ni tu b cc nc n np u. T trc
thuyn bun n y th neo xong th ln b thu ph , n nh ch mua hng k khai
ton b hng ha c trong thuyn trnh s thu; ch mua hng nh gi mua tt c hng
ha xu tt khng st li th g. n ngy trng bum tr v, gi l hi ng ([40][40]),
nu ch thuyn mun mua th g th c k khai trc, ngi ch va theo n t
hng mua dm, hai bn ch khch u tin, thanh ton ha n r rng ri, khch c
n ht vui chi, c nc ngt sch s, li khng c lo trng h n thng vn
thuyn, ch i ti ngy lui thuyn, ch hng y khoang m v x.
T khi Ty Sn dy lon ([41][41]), quan qun v c trn Phin An, thuyn bun cng
di theo u sng Tn Bnh, nn n nay tnh th thay i, thuyn cp bn khng
c ch ln mua mo bao tr, nn phi gnh n cc ch bn l linh tinh, khi mun mua
th sn em v, th phi i tm ng, hi ty, rt nhc nhn. Li c bn cn a
phng kho gi dng lm ngi n cn thnh tht, di gt mua xong ly hng ri tm
ni bum ([42][42]) mt, nu ch thuyn mt mt t s vn th cn gng chu m v, nhng
nu mt vn qu nhiu th phi u thuyn qua ma ng (phm thuyn bun ngi
Tu n ma xun, thun theo gi ng bc m n, qua ma h li thun theo gi nam
m v, nu cun bum u lu qu, thu sang ng gi l lu ng, hay p ng) truy
tm bn y khp ni, vic y lm cho ngi bun ng xa ngy cng cc kh.
NG CHU (C LAO NG)
v pha bc lu ca Phc Giang, di hn 1 dm, rng bng 1 phn 4 b di,
cch pha ty trn 19 dm ri. Nguyn trc lin vi c lao Tn Triu, nm Gip T
(1744), nin hiu Cnh Hng th 4 v c l ln, b xi l chia lm 2, pha ng thnh c
lao Ng [9b] pha ty thnh c lao Tn Triu, gia c mt sng nh va cn va hp
chia ranh gii, nhiu ct si nn ch ghe nh i chm chm th mi qua li c.
TN TRIU CHU (C LAO TN TRIU) ([43][43])
Nm trung lu Phc Giang, cch pha ty trn 21 dm, di 10 dm, rng 2 dm
ri, dn y chuyn vic lm vn, nhng ch yu trng tru v tru y nhiu l
m tt, mi v li thm ngon, cho nn ch c tru Tn Triu l ni ting hn ht.

24 | T r a n g

TN CHNH CHU (C LAO TN CHNH) ([44][44])


Nm v pha nam lu ([45][45]) Phc Giang, cng nm tip lin vi c lao Tn Triu
v c lao Ng by thnh 3 c lao ging hng m c lao ny th ln hn ht, b di 20
dm, rng 5 dm ri, cch trn v pha ty 20 dm, t y tt, thch hp vi cy
du v ma, nn y sn xut nhiu ng ct.
BNG GIANG (SNG L BUNG)
v pha ty cch trn 11 dm ri, pha trn tip vi 3 c lao Tn Chnh, Tn
Triu v Ng, hp lu chy xung ti gia ri to ra Knh H su rng trong xanh, trn
p vng thng du ca hn Ra, khi sng chn vn, ni sng ti p, huyn o nh
bng lai tin cnh. y gm thu nhiu cnh p nh vin ph quy phm (bum v
bn xa), bnh sa lc nhn (nhn p bi ct bng), v tnh nham d v (ni tnh, m
ma) [10b] khin cho ngi c cm hng phong cnh Tiu Tng, v thnh tranh vy.
KIN GIANG ([46][46]) (RCH VP)
pha nam thng lu Phc Giang, cch trn v pha ty nam 21 dm ri, sng
t pha bc chy qua nam, c rng su khe t, gip gii mt chm cn, khi ma lt c
th thng n dng Ci Ct H, chy xung ng ba Bng Giang (gi l ng ba Ci Con)
ri chy vo sng ln Bng Bt.
NG GIANG (RCH NG)
pha bc thng lu Phc Giang, cch ty bc trn 52 dm ri. Ngc dng
ln u ngun v pha bc 32 dm ri n Thm Tuyn, rng r hoang vu, thc
nguy him, ghe thuyn kh i li c. T y tr ln u thuc t ca ngi Thng
hung d.
TIU GIANG ([47][47])
Tc gi l Sng B tng Phc Vinh, pha nam Phc Giang, cch trn v pha
ty 109 dm ri, pht nguyn [10b] t 2 sch ([48][48]) sn man V Tam v V Vin
([49][49])
quanh co chy xung hng ng 53 dm n th s Tham Linh, b thc gnh
ngn cn, ri chuyn qut ra pha bc 242 dm to thnh ca Tiu Giang hp lu vi
Phc Giang.
LA NHA GIANG (SNG LA NG)
pha bc thng lu Phc Giang, sng ny pht nguyn t ni Ph Chim
thuc trn Thun Thnh chy v nam. Li t ni Ph Chim chy ra pha bc gi l
sng D Dng ri vng quanh ni Cp Cp ([50][50]) (nc sng chy xit c vo ,
ting ku cp cp nn cn gi l ni Sng Bp ([51][51])) chy xung ng ri hp lu vi
ngun Bn Thch trn Ph Yn.

25 | T r a n g

SA H (RCH CT)
Tc gi l Rch Ct, y l bc lu ca Phc Giang, cch pha ng trn 3 dm
ri. Sng ny chy quanh c lao i Ph. Li c tn l Hu Giang ([52][52]), u pha ty
nhiu khc cn, khi nc rng th li b qua c.
AN HA GIANG (SNG AN HA)
v pha bc Phc Giang, cch trn v pha ng 19 dm. Ngoi ca sng l
sng ng Chn, chy ra bc na dm [11a] n ch thn An Ha, trc kia y l bn
g, cho nn cn gi l Bn G, qua hng ng bc na dm n ca sng Thit
Trng ([53][53]) (tc gi l rch L Thi ([54][54]), v hng ty bc 3 dm ri na n ch
L Thi l cng ngun) ri chy 4 dm na hp lu cng sng Bi Dip (sng L
Bung).
KNH CHU
Tc gi l c lao Ci Tt ([55][55]), h lu Phc Giang, cch pha ng nam trn 21
dm ri. C lao di 13 dm, rng 7 dm, c rung nng nh ca ca dn . Pha
tri c lao l ng Giang, rng ln mnh mng, sng gi chp chng; pha bn ng
ng Giang thng vi 3 ng sng Bi Dip (sng L Bung), Thanh Thy v ng
Mn. Pha hu l Ty Giang, tuy c hp nh phn no nhng li ng tt gi lng, ghe
thuyn ln nh qua li u i ng . Ch ui c lao, hai sng ng Giang v Ty
Giang hp lu, gi l sng Lan ([56][56]) (sng Chng Hng), sng rng nc su, nc
bn c ca cc sng chy n y u c lng lc tr nn trong sch. Khc sng
ny li c c lao ln chn hai u trn xung di, nn ch y c nhiu gi cun, li do
nhiu dng nc chy xit va chm nhau [11b] thnh sng ln, dao ng bt thng.
Pha ng h lu sng Lan c c lao Vn Manh (c lao Mui Mng), c lao ny di 4
dm ri, rng 4 dm, che lp ca sng Mao ng (tc danh Rch Choi ([57][57]) - th
sn c dy chi); c cy y rm rp, sinh nhiu ging mui mng nn c tn y.
on sng ny chy tn lon ra nhiu ng, sau mi chy gp v ch cui cng, cng
l ca sng Tam Giang - Nh B ([58][58]).
BI DIP GIANG (SNG L BUNG)
Tc gi l rch L Bung, y c nhiu c dn sinh sng bng cch ly l bung
dt bum, an tm, nh dy, cht tu em bn sinh nhai, nn mi gi tn nh th.
Sng ny h lu sng Phc Giang, pha ng sng ng Giang, cch trn 30 dm,
sng nh m di, ngc v ngun 10 dm n thng khu Nguyt Giang, li thm 10
dm ri na n thng khu sng ng Chn ([59][59]), 23 dm na n cu ngang
ng ci quan, 10 dm n phn th Bi Dip ([60][60]), 27 dm n phn sng Ng Ba;
ni y nc chia 2 nhnh ng ty; nhnh pha ng chy quanh qua bc 50 dm n
Thm Tuyn (Sui Su), l cng ngun ri chy vo chn ni Lng Giao. Nhnh pha
ty chy quanh qua bc hn 24 dm n thc Xung tc gi Hn Kit ([61][61]), thc

26 | T r a n g

chn cng, trn y l ni ch trao i hng ha ca cc dn thuc man ([62][62]). [12a]


Ghe thuyn i n y l tn cng, cn nh gc ngun ca n th trong ni su x
Cao Min, nc thng chy rc rch t ra.
NG MN GIANG (SNG NG MN) (NG MUN) ([63][63])
h lu sng Phc Giang, pha ng sng ng Giang, cch trn hn 35 dm;
ca sng rng 8 trng, su 1 trng, chy v hng ng bc 21 dm n ming
sui Tng (tc gi l sui Ung) ([64][64]), b ty chy v hng ty 5 dm ri n cu
Thanh Thy ng ci quan ri hp vi thng lu sng Thanh Thy, 3 dm na
n ming sui Qun Th (sui b bc), i ngc theo hng ty bc 6 dm ri
n cu ngang Qun Th, 20 dm na n ni cng ngun. B nam c ng nm n
t, na dm n cu ngang, u cu pha bc i 1 dm ri n th s ng Mn
(Mun) ra ng ci quan. u cu pha nam i 13 dm ri n ch sng Mao ng
(sng Choi), t y chy thm mt dm ri na l n cng sui. n cch ch
ng Mn (Mun) mt dm, i v pha ng na dm n sng Tro Tro, chy hp li
pha ng bc 2 dm n ca sui ng Hu, t ca sui ngc ln pha ty 3 dm
n cu ngang ng Hu, hip vi ng ci quan, li chy 31 dm n n Tuyn
(sui n) l ni cng ngun vy. T ming sui ng Hu chy v hng ng 13
dm ri ri hip lu vi sng K.
[13a] K GIANG (SNG B K)
v pha ng cch trn 91 dm; sng ny chy t Nam ln Bc, di 12 dm ri,
n i Tuyn (sui Ln) l ni cng ngun th dng li. Gia c ng ci quan, c
cu ngang thng qua li, ca sng chy v ng hp vi sng o Thy ([65][65]) (tc
gi l Nc Ln), ri chy ra ca sng ln M Xoi. Sng chy v ty hp vi sng
ng Hu, qua sng ng Mn (Mun) ri chy ra sng ln Phc Long.
PH GIA TAM GIANG KHU (CA TAM GIANG NH B - NG BA NH B)
Nc ngt sng Phc Long t bc chy n, nc l sng Tn Bnh t nam chy
li, hp lu chy xung ng to thnh sng Phc Bnh, y l ca Tam Giang, nc
ton mn c. Cch pha ng nam trn 73 dm ri, t y tr xung hng nam bc
c nhiu sng nhnh, duy mt di sng ln chy xung ng, ra ca bin Cn Gi.
Xa khi mi t 2 dinh Trn Bin v Phin Trn, m ng b Bnh ng cha m,
hnh khch i li phi p dc. u bn pha bc bn Sa H (Rch Ct) thuc
dinh Trn Bin, [13b] u bn pha nam u cu tng Tn Long (tc danh Cu
, a phn thn Tn Hng, nay vn cn). Phm ngi i thuyn khi hnh t Trn
Bin, phi i khi nc rng thun dng mi cho thuyn n ca Tam Giang, n sng
Tn Bnh, n y li gp nc ngc phi cm thuyn i khi nc ln th mi thun
dng i tip. Cn k khi hnh bn pha nam cng phi la th i nh vy. Thu
y, dn c cn tha tht, ghe hp nh, hnh khch thi cm, un tr rt kh, v vy
c ngi ph h tng Tn Chnh l V Th Hong ([66][66]) kt tre li lm b, trn che

27 | T r a n g

lp phng c, sm bp nc, go, ci, v n di b cho hnh khch ty


dng m khng bt phi tr tin. Sau khch bun cng kt b ni bn n nhiu
n 20, 30 chic, nhm thnh ch trn sng, nn mi gi x y l Nh B. Sau ny
ng thy, ng b lu thng, dn c ng c, ngi qua li u dng ghe nh
nn dc phi dp b. Tri qua cuc lon Ty Sn, Nh B tan r, n nay cng
khng lm li.
[14a] BNG BT GIANG (SNG BNG BT) ([67][67])
ni cui cng ranh gii pha ty bc trn. Pht nguyn t chm ng Nhai (chm
trn rng su trong, cy ci rm rp l ch ca b lc man d ng Nhai) chy quanh
qua hng ng, nc ngt y trn qua n a u trn Phin An lm thnh sng
Tn Bnh, th nc li l.
NG CNG THAN (THC NM NG)
ti ngun Trc Thy (Nc c) trn pha ty sng Bng Bt l ranh gii cui
cng pha ty nam ca trn. T ngun ca n l ca sng Tn trc miu Ng Cng
i v hng nam c thc chnh vnh g gh li lm, nc tung sng v, chy mnh
qua g cao, ch dn chuyn nghip dng thuyn c mc nh mi dm liu i qua.
Nhng tay so ([68][68]) chng trc sau, gi gn ht sc lc, nu ch mt cht sai st
lin b lt chm, b nt.
Ngc dng ln hn 215 dm n thc T Mn ([69][69]), 30 dm na n thc Hp
(Hp, Ngp) ([70][70]), na dm n thc Ln, 1 dm n thc T M, 17 dm n [14b]
thc Ch Ym, 2 dm ri n thc T Nng, 54 dm ([71][71]) n ng ba sng Trm,
y nc chia ra 2 nhnh, nhnh chy hng ty nam tc gi l sng Trm. Ngc
dng ln 18 dm n thc T Vt, ni y nc chy cn c nh ra, rt th d v
dn man ni , u ngun cn xa gn th no th khng th r c. Nhnh ty bc gi
l sng D, i thm 13 dm n thc T Khung, ca lp ng, thm lm cng
cc, ni dn mi d ([72][72]) chim c, nu mun i n cng u ngun cng khng
c.
LO T CNG (GING NG T) ([73][73])
tng An Thy, huyn Bnh An, lm gii hn pha nam ca trn; c g ni cao,
bng phng quanh co, ni a kh hi t, cy ci tt ti, g di 7 dm ri, rng 3, 4
dm, c sng nh t pha bc chy vo nam, bao quanh pha trc. y l g t bng
phng ca h ni Chiu Thi (Chu Thi).
CM M
Tc gi l vng Gm, tng An Ph, huyn Phc An. Vng ny su rng do cc
dng chy n hp li, c khi mt tri chiu t xa [15a] rng chiu phn chiu xung,
sc cy xanh tt, sng nc long lanh, xa trng rt rc r, nn mi t tn Gm l nh

28 | T r a n g

vy. Trong vng c nhiu c su thng bt ngi n tht, ngi qua li phi ht sc
cn thn, nn mi c ngn ng: Hung c nh c su vng Gm.
TOI M
Tc gi l m Nt, a phn huyn Phc An. m do cc sng hp li, thng
khp cc no; cn bi trng ip, ngnh nhnh quanh co, ngang dc chng cht hp ri
tan, rng chm rm rp, trc sau trng khng thy nhau. Thuyn i khi thun khi
nghch, ang i pha tri bng chuyn pha phi. Nu ch qun mt cht, t phi lc
ng, cho nn ngi ta phi ht sc cn thn. Ni y khng c dn c lng mc,
cho nn tuy ngi quen ng m i mt mnh n y cng phi ng ng m tm
dng li, i khi hp c nhiu thuyn cng nhau hi han, sau mi kt on m i.
Li cn c bn trm cp n np y, ngi bun bn thng hay b chng hi. Nm
Gia Long th 12 (1813) c chia t trm sng, mi trm u c lnh trm tr ng,
khng nhng vic chuyn cng vn c mau l m nn trm cp do cng c
dp tan, nhn dn ni c nh.
[15b] THT K GIANG
Tc gi l Ng By, v pha ng sng Phc Bnh, pha nam c ng ba, pha bc
c ng t hnh ch thp, nn gp li mi c tn l Ng By. Nhng y c nhiu ng
ba v nhiu ng t hnh ch thp m tn y khng th ch nh mt ch no. Bi v h
thng sng ny chng cht xin x rt phc tp, xuyn qua nhau m chy, ng t tn
l sng Hn ng (trn ln) ch chng nn cu n bi ci tn Tht K.
DNG C (VNG DNG) (CN GI VNG DANG)
Ni y gn bi bin pha ng ca trn, dn c t tp, ng mn ngn khonh,
u l rung mui. Dn y ly vic phi mui lm ngh chnh.
HNG PHC GIANG
(Tc l sng M Xoi, l ni 2 thn Long Hng v Phc L cng i th lnh
trm). Ngc dng ln pha bc chuyn qua pha ty n sui Chu Ph ([74][74]) gp sui
Giao Ko, qua Thm Tuyn (sui Su) n u ngun sng Mng Giang, tc gi l sng
Xoi, di 15 dm, chy qua nam 4 dm l ca sng ln Hng Phc ri hp lu
cng cc sng khc.
[16a] TC K (CA LP HAY GING BNG) ([75][75])
Cch trn v pha ng 210 dm. Lng cng c cn ct di i bt thng. Ca
cng b ngang rng 90 tm ([76][76]), khi nc ln cng su t 13 thc ta tr ln, 17
thc ta tr xung. Dn min bin nhm n y lm ngh chi li cu c, l ni sn
xut c mui ca trn ny.

29 | T r a n g

THUYN C
Tc gi l Vng Tu ([77][77]), v pha ng cch trn 234 dm ri. Li t phi ra
ngoi bin, cng ra xa cng ln. Pha bc bao ly ca Tc K, pha nam da vo Tht
Sn (ni Gnh Ri), che khut ca bin Cn Gi. Th t trng rt sung mn, mt vng
hng v ty, lng vng to rng l ni thu kt cc dng nc nh ca cc sng m v
cc ngi rch chy v bin, lm ni ghe thuyn n u rt yn n.
XCH TH (T )
L t gm 7 x thn phng: Phc Ha, Phc An Trung, Phc Lc Thng,
Ph Thnh, Long Thi, Long Ha v Thi Thnh thuc tng Phc Hng, huyn
Phc An. Vng ny trng du, m, bp, khoai, u, xanh tt sai p. Cch Nc Giang
na ngy ng [16b] c dn trn Thun Thnh sng chung . t ni y sc
vng nn ngi y c nc da vng ng, o qun vt dng tuy ct kn trong rng
t, nhng sc cng bin thnh mu vng, v kh t nhim vo.
XCH RAM GIANG (SNG XCH RAM)
v pha ng bc cch trn 209 dm, c cu vn bc ngang. Sng di 173 tm, l
ni ng b i ngang qua, nc su 5 thc ta. Pha h lu ca cu chuyn quanh
vo nam 3 dm l cng bin Xch Ram ([78][78]), khi thy triu ln su 10 thc ta, rng 33
trng ([79][79]) ri, cng di i, thng kt bt thng. T cu ngc ln pha ty 28
dm ri n cu Thch Than, y thc trng ip, ghe thuyn kh i, li ngc
dng quanh co 30 dm n Lai Giang ri quanh qua ty nam i 92 dm ri n sui
D Lao H. Li quay v nam 46 dm n sui D Lao Thng ri n a ht n ng
Mn, mt ng m ni rng sm ut, bun sc ca cc dn man thun chia nhau
sinh sng, h u np thu v i phu dch.
[17a] HI NG H
Tc gi l H Trm, cch trn v pha ng bc 227 dm ri. Ni y, ng ct ni
lin, c cy xanh tt, trong c h ln xanh trong, nc u ngt c, khng khi no kh,
mi ngi u nh nc y.
RNG SC
(Sch Phong tc thng ch gii ngha: Ch tu (chm ln) ngha l hu, v c c,
cy, c mm nui nng con ngi).
T Tam Giang Nh B, xung pha ng n ca Cn Gi, pha bc n ca Tc
K, pha ty n K Giang, trong khong y c n trm ngn cn bi, cc bi y u c
rng chm c. Cy gi l cy d, c, s, vt ([80][80]) v nhng cy tp khc, rng
xanh cy rm, tn nhnh giao nhau, che kn mt tri. Ngi ta dng nhng cy y
lm nh ca, ro giu, ct cc, than ci, khng ngy no ngt. Cn hi sn nh c,

30 | T r a n g

tm, cua, sam v c len ([81][81]) th bt dng khng ht m cng khng ai ngn cm. y l
ch ch cng v cng ca tri t ban cho nui dng ngi dn Gia nh vy.
[17b] PH CHP LI KHU THUYT
ng Nai () l tn duy nht ca trn Bin Ha, m ch ng Nai li pha nam
h lu sng Phc Giang cch trn 8 dm ngoi. Do ban u l cnh ng cho nai
hu , cho nn mi gi l ng Nai, tn ch l Lc D, cn gi l Lc ng.
t Gia nh c 5 trn ring bit: Phin An, Bin Ha, Vnh Thanh, nh Tng v
H Tin. Trong tn t cng nhiu, nhng theo c dn y thng ni th ch gi
t Bin Ha l ng Nai, B Ra; t Phin An l Bn Ngh, Si Gn; t nh Tng
l Vng G, M Tho; t Vnh Thanh l Long H, Sa c; t H Tin l C Mau ([82][82]),
Rch Gi. y l tn ch l s hoc ch a u, hoc ch qun t c dn ng c, y
l ni tng qut m khng phi k cu m t k lng vn vt mt cch phin phc.
[18a] Cn nh Gia nh m gi l ng Nai tt nhin cng c c s. Nguyn Gia
nh khi bt u khai thc th t ch ng Nai trc cho nn ngi i trc c nh
dng ci gc tm ci ngn, ly ch u ko c c ui, bn gi chung l ng
Nai. Ngy nay, c noi theo m khng xt cho r. Ngi bn x gi ba l ng Nai,
th ngi ni ht khc cng c nghe theo l ng Nai, chng tm hiu cho r. Khi gp
vic phi lm, hoc khi bn lun, hay tm thm b con th ng nghch chng bit tng
tch ca x s nm u, phn nhiu l nh vy.
Tri t lc Ty Sn dy lon, Th T Cao Hong ta em qun ng Nai ly li
kinh thnh Ph Xun, bnh nh Bc H, qut sch gic bin, dp 3 k th ln, lc
danh ting ng Nai mi lan tn Trung Quc. V ma thu nm Nhm Tut (1802) nin
hiu Gia Long nm u, nc ta qua np cng nh i Thanh th thy s sch Trung
Quc chp ngi ng Nai l ngi Nng Ni, tc ci tn y c c thin h bit
ti. Tuy tn gi y xa nay c khc, nhng nguyn y s sa i ([83][83]) d ng th
khng th khng bit cho r c.
B RA
B Ra (B a) l vng t c ting u bin gii ca trn Bin Ha, cho nn cc
ph pha bc ([84][84]) c cu ngn ng: Cm Nai Ra, c R Rang ([85][85]). y l ly x
ng Nai v B Ra (B a) lm tn u gi c Bn Ngh, Si Gn, M Tho, Long
H vo trong .
t ny da lng vo ni, mt trng ra bin, rng rm, tre dy, trn c s tun
vy gi dn man mi n i chc, vng di c trm ca b xem xt thuyn b lc
i ra bin, ng trm thy b giao tip. Vic cung np sn, lm, th sn, ch ng ,
man, bt gi phng nga o tc, c t huyn, nha, o, th, chia gi nhim v,

31 | T r a n g

chnh l ni xung yu, bn rn, kh nhc bc nht. C nhiu ca quan him yu, di ch
ca cc thnh tr xa n nay hy cn li, khc g quc ca cc vng gi.
[19a] B Ra (B a) l t Lc Chn Lp xa, xt Tn ng th chp: "Nc B
La
() ngay pha ng nam Chim Thnh, t Giao Chu i thuyn theo ven bin qua
cc nc Xch Th, an an l n. X y t rng, o nhiu, cn gi l M L, y
c tc xu tai eo hoa, dng mt khc vi ct bi qun ngang lng. Pha Nam min y
c nc Th Ni, sau nin hiu Vnh Huy i ng (651-655) th b Chn Lp thn
tnh." C theo nh li ni y m suy th cc tc y ging nh phong tc ca Cao Min
v , man ngy nay, m a im t ai cng th. Tra theo Chnh vn th th ch "li"
() c phin m l "lc a thit" tc "la", vy nghi ch "B Ra" (B Ra) tc l
nc "B La" xa. ([86][86])
Cn ch Th Ni so vi ng Nai v Nng Ni thanh m khng sai lm, c th cng
l t Si Gn ngy nay, tm chp ph nh vy, ch s kho bin sau ny.

([1][1])

Nguyn vn vit trung ngoi (). Trung () ch trong nc, tc Trung

Quc. Ngoi () ch ngoi nc Trung Quc, tc t di.


([2][2])

Qun t (): Tn sch gm 24 quyn. Bn c "Qun Trng i Chu


son", nhng ni dung sch phn nhiu chp nhng vic sau khi Qun Trng qua
i, iu chng t sch c ngi sau thm v nhiu iu. Nguyn bn (bn)
gm 86 thin, nay tht lc 10 thin. Ch ca sch ny xa ghi do Phng Huyn Linh
son. Theo Triu th c th ch th sch ny chnh do Dun Tri Chng ch. Ch t ch
l ch m, Qun t tc Qun Trng, Tng quc ca T Hon cng.
([3][3])

Th Mn: (): Sch Try hnh ca Hoi Nam T chp: "Nam Phng l ni
ca Nam Cc, l Th Mn (Ca Nng)". Phng Nam thnh dng, cha m ni ,
cho nn mi gi l Ca Nng.
([4][4])

S k (): Sch gm 130 quyn do T M Thin i Hn tip tc cng trnh


ca cha l m m son thnh, chp s vic t i Hong cho n Hn Quang V
gm 12 thin Bn k t thut cc vng, 10 thin Biu qun nht nguyt, 30
thin Th gia tp thut cng hu, 70 thin Lit truyn chp chuyn s th, 8 thin
Th. Tng cng 130 thin.

32 | T r a n g

([5][5])

Thp chu k (): Ch mt quyn, gi l Hi ni Thp chu k. Bn


xa l "ng Phng Sc i Hn son". Thp chu l: T, Doanh, Huyn, Vim,
Trng, Nguyn, Lu, Sanh, Phng Ln, Tu Qut cc chu. V sau thm v my chu
na l: Thng Hi o, Phng Trng Chu, Ph Tang, Bng Khu, Cn Lun.
([6][6])

Nhn: (): Theo T Hi (b t in do Th Tn Thnh ch bin - ch ca Bt),


mt nhn bng tm thc i Chu, tc bng 6,48 m. Nhng cng c sch ni mt nhn
bng mt tm. Thng nhn l mt n v chung chung dng o phng chiu cao
mt cch i khi nh Sn cao thin nhn, ni ni cao lm.
([7][7])

Nam thin h dim ph : (): Kinh Pht cho rng trong bn b


quanh Tu Di Sn c bn chu ln gi l T i B chu. l: ng Thng Thn chu,
do thn hnh chu ny rt th thng a hnh nh bn nguyt, mt ngi cng th. Nam
Thim B chu tc Nam Dim Ph ; Thim l tn mt th cy, chu ny do tn cy
m thnh, a hnh nh thng xe, mt ngi cng th. Ty Ngu Ha chu v Bc Cu
L chu. Ci Nam thin h dim ph hiu theo ngha hp l t n theo v tr
quan thi c i.
([8][8])

Cu chu (): Thi xa Trung Quc phn thin h ra lm chn chu. C ba


cch phn cu chu khc nhau l: V Cng cu chu, Nh Nh cu chu v Chu L
cu chu. V Cng cu chu i H: Duyn, K, T, Thanh, D, Kinh, Dng, Ung,
Lng. Nh Nh cu chu i Thng: K, D, T, Ung, Kinh, Dng, Duyn, U, Dinh.
Chu L cu chu i Chu: Dng, Dinh, D, Thanh, Duyn, Ung, U, K, Tnh.
([9][9])

Trn: Nn hiu y l trn l (Bt).

([10][10])

Theo cun Petit cours de gographie de la Basse Cochinchine (PCGBC) ca


Trng Vnh K in nm 1875 th Bu Phong sn l ni L Gm, bi khi xa y l ni
lm gch lm gm, cn gi l o L, o Cang (G o). Ting Kh me l Phnom
Dan Dv.
([11][11])

Thin sng: bng phng, cc thin s dng ni y lm ging, lm sp


nm ngh, nh thin sng trong cha.
([12][12])

Sng Phc Long tc l sng ng Nai. Sng ny cng cn gi l Phc


Giang, bt ngun rt xa t ni Thn Qui vng cao nguyn Ty Bc ca Trn Bin ni
vng dn tc t ngi (Cao nguyn Langbiang - Lm ng). Khi chy xung gn bin li
thnh sng Tn Bnh, Phc Bnh.
([13][13])

Dm l dch ch L () nguyn vn. Mt l, tc dm bng 576 m (mtres)


(xem thm ch Xch phn t vng). Theo Histoire du Vit Nam ca L Thnh Khi, 1

33 | T r a n g

dm ta = 720 m. n v o chiu di ca ta xa qui ra mt (mtre) theo Ty phng


khng thng nht.
([14][14])

Chng ti dch h v trong thc t, ni Chu Thi nm tr tri mt mnh khng


c dnh lin vi cc ni t trong on vn nm rt xa ni ci Chu Thi. Ni Thn Qui
cng vy, v tc gi miu t c mt h ni theo ng cho nam bc, ty ng, ly ni
Thn Qui lm giao im. Cc ni lin h ny nm rt xa ni Thn Qui, nh ni B en
tn Ty Ninh, ni Thy Vn tn bi bin Vng Tu, trong khi ni Thn Qui cc ty
gip vi trn Bnh Thun.
([15][15])

Phc giang: Tn gi tt ca sng Phc Long giang tc sng ng Nai hin

nay.
([16][16])

Nguyn vn vit Phn tu chi a () Phn tu c ngha t hng (phn

hng) tu hnh. Ch "Phn tu" ny thot t ch "Hun tu" () l ting nh Pht.


Hun c ngha l xng hi cho m thm, tu l tu hnh, tc ly c tu thn, nh ly
hng thm xng o qun, cho nn gi l hun tu. Phn tu chi a c ngha l "ch tu
hnh".
([17][17])

Theo T Nguyn, 1 dm = 576m 445 dm = 257 km.

([18][18])

Nguyn vn vit V c Hi Long () tc long mch v ngi hi, tc v tr

ty bc.
([19][19])

Ha tinh () theo sch Phong thy, ni cao nhn gi l ha tinh, nhng y


cng c th l tn ni.
([20][20])

Nguyn vn vit ch Nm (}) l Mi Xoi, nhng ngi a phng gi l


M Xoi, chng ti xin dch M Xoi, tc vng ng Xoi B Ra ngy nay. Hai ch
Nm } c nhiu cch c khc nhau: Mi Xu, M Xuy, Mi Xuy, Mi Xoi. Hunh
Tnh Ca trong i Nam quc m t v dch Mi Xoi l ng vi m ca hai ch Nm
trn. Trng Vnh K chu kh tm hiu tn a phng th nhn dn y gi l ni M
Xoi. Do ng chp trong sch PCGBC l M Xoi.
([21][21])

B a: Tc B Ra.

([22][22])

Ni Thy Vn: bi Sau Vng Tu.

([23][23])

Tc ni B en Ty Ninh.

([24][24])

Dn a phng ch gi tt l Ch L, nay l p Thit Tng () c ngha l


L Th Rn, nhng c nh kho c vit sch gii thch "Thit Tng" l "m st to bng

34 | T r a n g

con tng", hoc c mt s ngi cho rng "Thit Tng" l con voi st, (c l do nhm
ch tng () vn c ngha l th vi ch tng () l con Voi). p ny xm Cu
Vn, x An Ha, huyn Long Thnh, tnh ng Nai.
([25][25])

Theo quyn su, trang 5718 h sch Pht Quang i t in ch th Tng hay
gi l Tng Gi, ting Phn l Sm - gha, ting Pali ng, l t ch chung T Khu
hay T Khu Ni, nhng v sau Trung Quc, Nht Bn, Vit Nam li phn bit T Khu Ni
l ni, cn T Khu (Kheo) l tng, vy dng t "N tng" ch t kheo ni, hay ni c, b
vi g u c c.
([26][26])

C ngi a phng cho bit y l ni Lang Giao. Tht ra ch nu c


theo ch Hn l lang, cn c theo ch Nm l lng. Vn bn ca Trnh Hoi c
khng lm du nn cha r ch ny l Hn hay Nm. Chng ti theo sch PCGBC ca
Trng Vnh K phin m l Lng Giao.
([27][27])

Dng o (): Li gia. Ngy xa quan i p ng cao hn hai bn gi


l dng o.
([28][28])

Nguyn vn in km bn dch Vin S hc do Nh xut bn Gio dc in nm


1998 (xin vit tt l VSH) chp 185 dm, nguyn vn do Vin Hn Nm lu tr (xin vit
tt l VHN) cng chp 185 dm, ch c nguyn vn in km bn dch ca Nguyn To
chp 80 dm. C th 80 dm l nhm, v ni Sa Trc, tc ni Na Nh vng Long
Thnh gn ni Ging Di, ni B Vi Lng, mi gn Trn Bin hn ni B Ra nhiu,
tc cch lng An Ha chng 10 dm, cch trn chng 30 dm, cn y l ni Na Ln
vng B Ra cch xa trn hn B Ra. Vy xin chn cch trn 185 dm.
([29][29])

Chm: Vng t thp b hoang, thng b ngp nc (Bt).

([30][30])

Theo Trng Vnh K, Tc K cn c tn Nm l Ca Lp hay Ging Bng.

([31][31])

Nguyn vn vit $% tc "Mi B Kht". Ch Nm % ny Thng Tn Th


dch l "Ht", bn dch ca VSH dch l "Kh". T in ch Nm ca V Vn Knh v T
in ch Nm ca tc gi ngi Nht Yonosuke Takeuchi u phin m l Kht nhng
vit l (%). Tuy nhin, Trng Vnh K, trong PCGBC cho ni ny c tn c c theo
ting Kh me l Phnom Sek, c ngha "ni Kec" (T in Kh me - Php ca T. B.
Bernard dch Sek l perroquet: c ngha l con kc). C th ni ny c tn trong th tch
l "B Kht" v c ngi a phng gi theo tn c ca Kh me l B Kc? Bn
ca Taberd in nm 1838 cng ghi mi ny l "Mi B Kc". Ngoi ra nguyn vn in km
bn dch ca Nguyn To li chp l v dch gi Tu Trai c l "Khit".
([32][32])

Kim Sn - Trung Linh (): Sui Trung Linh Kim Sn, nc rt ngon
ngt, nay pha ty bc huyn Trn Giang, tnh Giang T. Sch Trung triu c s chp:

35 | T r a n g

Lc L c D triu nh, c ngi thn vng mnh vua i s Kinh Khu. L cn dn


ngi : "Ngy tr li hy mang v cho ti mt bu nc sui Trung Linh ni Kim
Sn vng sng Dng T nh".
([33][33])

Ba Lng - Bch Hc (): Sui Bch Hc Ba Lng vng Ty Bc


huyn thnh Nhc Dng, tnh H Nam, nc trong ngt ni ting, nu tr rt ngon.
([34][34])

Gin Ph (): C lao ny nguyn c tn l Gin Ph chu, nhng do ch

gin () v ch ng () t dng trng rt d lm nn c l b c lm.


([35]

[35])

([36][36])

Ch thm ca dch gi v nin hiu cc i vua tng ng (Bt).


Bn VHN chp Tng Vn () i.

([37][37])

Thin tng (), B tng () l chc quan v tam i doanh c t i


nh Minh, do cc quan c cng to m nhim, nhng v sau th quyn chc dn dn b
xem nh, n i Mn Thanh th ch l chc quan v cp thp, lc qun v hi qun
u c c, nh Doanh thin tng.
([38][38])

Mt trng () bng 10 xch ( - thc) tc bng 3,2 m, hoc 4 m ty lc,

ty ni.
([39][39])

Nguyn vn vit: i bn chi () c ngha "b to bng na b di", dch


thot cho d hiu l "b ngang bng na b di".
([40][40])

ng () l mt triu i vn tr, v cng rng r ca Trung Quc, nn


ngi Trung Quc t xng mnh l ng nhn, nc Trung Quc l ng Sn hay
ng. V khch bun l ngi Trung Quc, nn hi ng l tr v Trung Quc.
([41][41])

Ty Sn dy lon: Do Trnh Hoi c l i thn nh Nguyn nn gi Ty Sn


l "dy lon". Xin phin dch ng theo ngn phong ca tc gi.
([42][42])

Trn, chun (Bt).

([43][43])

C lao Tn Triu ngoi ting tm v tru cn vang danh v bi. Bi Bin


Ha, nht l Tn Triu, v mm, rut to, mi mng nc, li rt ngt.
([44][44])

C lao Tn Chnh theo Trng Vnh K trong PCGBC cn gi l ng S, v


theo di co ca ng c tn ting Kh me c l Kh Krec.
([45][45])

Bc lu, trung lu, nam lu l tnh cc on sng theo chiu bc nam. Nu


tnh theo chiu ngn ra vm th gi l thng lu, trung lu, h lu.

36 | T r a n g

([46][46])

Kin Giang y l sng Kin Giang ca Bin Ha, khng phi Kin Giang,
Rch Gi.
([47][47])

Sng B gi l Tiu Giang, cng cn gi cch khc l Tiu Thy.

([48][48])

Sch hay sc l bun sc ca ngi Kh me.

([49][49])

Theo Vng Hng Sn trong cun T V ting Vit min Nam th V Tam v
V Vin c th l D Tam v D Vin. D c ngha l chn canh phng gic, ngha nh
l n, tng t tn cc a phng khc c ch V nh V Sa, V c, cng chnh l
D Sa, D c.
([50][50])

Nguyn vn vit: . Hai ch ny nu c theo m Hn Vit l Cp cp, nu


c theo m Nm l hp hp hay cp cp u l tng m ting nc sng chy xit
va vo vch ni m pht ra. Ch ny, xin dch l ni "Cp Cp" (hay Hp Hp)
([51][51])

Nguyn vn chp ni x. Ch x ny l ch Nm, trong c hai t in ting Nm


ca V Vn Knh v ca Yonosuke Takeuchi u ghi pht m hai cch l mp v bp.
Xin chn ch "Bp" (v sng ny khi nc chy tun c vo pht ra ting ku "Bp
bp, cp cp"), v dch l ni Sng Bp.
([52][52])

Khng nn lm vi Hu Giang ca h sng Cu Long min Ty.

([53][53])

Thit Trng () c l l con sng Bng Binh ngy nay ni sng An Ha,
Bn G vi sng L Bung. Thit trng c ngha l "ni nu st" khi xa.
([54][54])

Rch L Thi chy qua xm Thit Tng () tc xm L Rn, nay l xm


Cu Vn, x An Ha.
([55][55])

Nguyn vn vit ci ('). Ch ' ny c hai cun t in ch Nm ca V Vn


Knh v Yonosuke Takeuchi u m l dt, nhng chng ti xin chn "Ci Tt" theo
Trng Vnh K. (Xem thm ch thch "Ci Tt Cu Sn" sau).
([56][56])

Nguyn vn vit: . Lan () c ngha l "ngn chn" hm "gn lc".

() c ngha l cn cu, tc con sng gn c lm trong nc cc con sng khc chy


v y. Trng Vnh K gi theo ngi a phng l sng Chng Hng, tc hnh th
hp lu ny nh ngi ng chng hng (ng dng chn ra).
([57][57])

Ngi Nam B c l chi.

([58][58])

Tam Giang - Nh B (xin xem ch thch ch ny).

37 | T r a n g

([59][59])

ng Chn: Nguyn vn vit ng Chn (), cc sch khc vit ng


Chn, ng Tuyn, nhng trong di co ca TVK li cn c theo tn Kh me c: Pam
prk tranchick Kran m ghi l ng Tranh. Aubaret trong dch bn Gia inh Thung chi
cng dch l "Don Tranh" tc ng Tranh vy.
([60][60])

Phn th () l n th ng ph cho n th ng chnh.

([61][61])

Nguyn vn vit: , tra t in Nm khng thy, chng ti nh c theo


m Hn Vit l Hn Kit (xin c ch gio).
([62][62])

Thuc man () l dn tc t ngi "thuc ha", "thun ha" sng hin


lnh gn ngi Kinh. Ngc li vi thuc man l "c man" tc ngi dn tc cn hoang
d sng trong rng su (theo cch gi xa).
([63][63])

Di co Trng Vnh K chp ng Mun tc cnh ng en (Mun) do ting


Kh me Kompon l cnh ng, Khmau l en, mun.
([64][64])

Nguyn vn vit: ( tc sui Ung, nhng nguyn vn bn dch ca VSH li

chp l sui ((). Aubaret cng dch l sui Ung (Giadinh Thungchi P. 166: "Ton
thuyen (Tn Tuyn) vulgairement appell Xuoi uong").
([65][65])

o Thy giang () tc sng Nc Ln. Tn ch ca "sng Nc Ln"


ny c sch chp l "o Thy giang" c sch chp l "Hn Thy giang" nhng theo
Trng Vnh K th chnh l Hip Thy giang. "o Thy", "Hn Thy" v "Hip Thy"
u c ngha l "nc ln" nh nhau.
([66][66])

V k hy tn vua Hong Lch (Cn Long) nh i Thanh nn phi c tri i l


V Th Hung. Cu Th Hung gia Tn Vn v ch n (Bin Ha) tng truyn do
V Th Hung xy dng n nay vn cn.
([67][67])

Bng Bt giang (): Nguyn vn c GTTC v i Nam nht thng ch

u chp tc Bng Bt. Thng Tn Th dch l Thy Bt, Nguyn To dch l


Bng Bt, nhm dch gi VSH dch l Bng Bt, Trng Vnh K cho l Thy Vt. C l
Thng Tn Th nhm ch Bng () thnh Thy (). Nhm dch gi VSH nhm Bt
() thnh Bt (). Trng Vnh K nu dch ch Bng Bt () thnh Thy Vt ())
cng nhm.
Trong thc t sng Bng Bt hay Thy Vt khng ai bit l sng g, u, ch cn
c theo iu Trnh Hoi c t th on n chnh l phn ngn con sng Si Gn, chy
gn ti Th Du Mt gi l sng Th Tn, chy ngang ta b Th Du Mt gi l sng
Th Du Mt, v chy xung ti u Si Gn thnh sng Tn Bnh.

38 | T r a n g

([68][68])

Nguyn vn so s () ch c ngha l k chng cy so y ghe ch


khng phi "bc s" v i ghe.
([69][69])

T l ting Kh me c ngha l "ng" dng gi ngi ln tui.

([70][70])

Nguyn vn ch Nm c hai cun T in ch Nm ca V Vn Knh v


Yonosuke Takeuchi ngi Nht u c l Hp, Hp, hoc Ngp. Xin chn c ba v
khng th xc nh c.
([71][71])

Nguyn vn bn VSH chp 14 dm, nguyn vn in km bn Nguyn To chp


20 dm, nguyn vn VHN lu tr chp 54 dm.
([72][72])

Nguyn vn "c man" (), cn dch l "Mi d", phn bit vi "thun man".

([73][73])

Ch "Ging" y c ngha l mt chui di g nng. Nguyn vn chp "Lo


T Cng" () cng c ngha l "g Lo T", nhng ngi a phng quen gi
t y l "Ging ng T" (nay thuc qun 9, thnh ph H Ch Minh).
([74][74])

Nguyn vn vit *+ khng phi Chu T, Chu Ph, Th Th. tra nhiu t
in ch Nm nhng khng thy, xin tm dch "Chu Ph".
([75][75])

Nguyn vn vit,, c l Tc K. Trng Vnh K trong PCGBC cng chp


l Tc K, tn Nm l Ca Lp hay Ging Bng. (Tn Ca Lp ny c ghi rt r trong
bn An Nam i quc ca Taberd, n hnh nm 1838.)
([76][76])

Mt tm () bng 8 thc ta, tc 3,2 m (mtre).

([77][77])

Vng Tu: Ting Php gi l Cap Saint Jacques, cng cn gi l Cp,


Thuyn c.
([78][78])

Nguyn vn on ny vit: phi c l Xch Lam. Trng Vnh K trong


PCGBC li vit l Xch Ram. Ram ch Nm vit l - tc ch Lam c b ha bng. M
ng l Xch Ram v cu u phn ton thnh Cng vc: Gia nh v c, Chn Lp
chi a, ng Nam t hi hu Xch Ram Cn Gi... Tc gi vit ch Ram c b Ha (-)
hn hoi.
([79][79])

Trng () bng 10 thc ta = 4 mt.

([80][80])

D, c, s, vt, cy mm l nhng cy vng rng ngp mn din (duyn)

hi.

39 | T r a n g

([81][81])

Thng loa (): c xanh, l con c len v mu xanh, tht c gn mu xanh


eo cy mm, cy vt vng rng ngp mn ngoi bi bin.
([82][82])

C Mau cn gi l o Long Xuyn. o Long Xuyn ny hon ton khng


phi tnh Long Xuyn (thuc An Giang) sau ny. Thi Trnh Hoi c cha c tnh Long
Xuyn.
([83][83])

Nguyn vn din cch () c ngha l theo th ch c m sa mi li, vy


nn dch l "sa i".
([84][84])

Cc ph pha bc: tc cc ph Bnh Thun, Thi Khang (Khnh Ha), Bnh

nh....
([85][85])

ni hai ni Phan Rang, Phan R c nhiu c ngon; ng Nai, B Ra c


nhiu go tt.
([86]

[86])
Thit m l cch mn m hai ch phin m, tc ly ph m ch u rp
vi nguyn m hay khun m ch sau pht m, nh "Lc a thit" th dng ph m
L (L) ca ch Lc + vi khun m "a" ca ch a c thnh La.
V ngi Hoa pht m ch R khng c nn tt c m R h u vit thnh m L
nh Phan R thnh Phan L, Phan Rang thnh Phan Lang, Pari (Paris) thnh Ba L.
Vy m B Ra c vit thnh B La (). V im ny c th Trnh Hoi c
nhm khi cho rng B Ra (B a) ca dinh Trn Bin (Bin Ha) l x B La ()
m sch Tn ng th miu t. X B La m sch Tn ng th miu t l x
Borno, hoc x Kalimantan, hay ng nht c l l x Bali ca Indonsia. Theo quyn
T Hi ca nc Cng ha nhn dn Trung Hoa n hnh nm 1989 th B La l tn
nc xa, t xa, hoc c ngi cho rng ngy nay l o Kalimantan ca Indonsia,
hoc o Bali ca Indonsia, m sch Ty th, Nam man lit truyn, cng sch ng
th, Nam man lit truyn u c k n nc B La y cng cn gi l M L (B La
gi, c quc danh, c a hoc d vi ti kim n N Ty Gia L Man an o (...)
hoc d vi ti kim n N Ty Ba Ly (...) o. Ty th Nam Man lit truyn ha
ng th Nam Man lit truyn hu chuyn k thut. Dic vit M L). Thi Trnh Hoi
c, kin thc a l hi ngoi ca ngi Vit rt hn hp m sch v ca Trung Quc
thi li khng c ch La Tinh nh ngy nay nn kh on nh l chuyn thng.

40 | T r a n g

TRN PHIN AN
B INH SN (NI B INH) (B EN - IN B) ([1][87])
C trn u knh ngng, cch trn v pha ty 261 dm ri. Ni ny t lm
chm cao, cy ci xanh tt, c sui nc ngt, t ai mu m, [19b] trn c cha Vn
Sn, di c chm h, cnh tr thc l u nh, rng r, hang h su thm, c thn xm
ca ngi Th v ngi Vit la lit, nhn dn u nh mn li ca ni rng. y,
ngi ta thng o c cc vt xa bng vng ngc, tng truyn c khi trng thy
c ching vng trong h, cng ging nh vic ci khnh ni bn sng T hay
chung tm c sng Trng Giang vy, nhng n gn th bin mt. C m tri
quang my tnh li thy c thuyn rng bnh bng, ht ma du dng, hoc c khi thy
con ra vng ln hn 1 trng, n hin bt thng, l do linh kh t li, ch khng phi
vic qui n.
MAI KHU (G CY MAI)
v pha nam cch trn thnh 13 dm ri, g t ni cao, c nhiu cy nam mai
thn ci nghing ngang, nhng khi tr hoa n khng bung xe trng tinh rng r, cnh
hoa vn cn p tm gi mi thm. Th hoa ny vn bm linh kh m sinh ra, khng th
di trng ni khc c. Trn c cha n Tng, m tng kinh, chiu ging chung,
m thanh tn mn trong my khi, ging nh ang gia th gii ni Linh Thu ca
Pht. Li c sui trong chy quanh chn ni, cc du n chiu mt quy mnh mi cho
i hi sen; gp khi tri p, vn nhn thi s [20a] mang bu ru leo tng bc cp ln
y ngm vnh di gc hoa u g, cu ch nng nn, tht l mt thng cnh cho
ngi du lm.
Ni y, ngy xa l ch cha thp t Pht ca nc Cao Min, nn mng xa
cn thy r. Nm Bnh T (1816) nin hiu Gia Long th 15, c nh s sa sang li
cha v o ly c nhiu gch ln, ngi xa, v c 2 ming vng l hnh vung,
mi b hn 3 phn, mi ming nng 3 ng cn, trn mt chm hnh c Pht k tng
(Pht ci voi), c th y l ci vt ca H tng ([2][88]) dng trn thp chng ?
TN BNH GIANG ([3][89]) (SNG BN NGH)
ph Tn Bnh, trc thnh Gia nh, tc gi l sng Bn Ngh, rng 142 tm, su
10 tm, khi nc ln su 13 thc ta, sng ny va rng ln va trong su, nhng tu
bun v ghe thuyn sng bin trong v ngoi nc ra vo khng ngt, trng thy u
tu ni lin, ui ct bum chi cht, bit l ni hi. T bn trc thnh, un
quanh ln pha ty n sng Bnh ng (tc gi l sng ng Chy) qua sng Bng Bt
(Thy Vt), ngc ln th s Tm Phong Tch ri n thc ln Bng m (Nhm) l

41 | T r a n g

ch cui ngun, tt c l [20b] 462 dm. T bn trc thnh quanh ra pha bc un


qua ng xung ca Tam Giang Nh B, hp lm sng Phc Bnh ra ca ln Cn
Gi l 142 dm ri. Hai bn sng c nhiu sng nhnh, pha ty nam sng thuc a
gii trn Phin An, pha ng bc thuc a gii trn Bin Ha.
CN GI (CA CN GI)
Ca cng rng 5 dm, khi nc ln cng su 12 tm, nc rng su 9 tm, v
pha ng cch trn 142 dm ri, c th ng o Cn Gi, ph ch rt ng c, dn
y u theo ngh nh c. Trong cng nc su rng v rt yn lng, thng ngy
c thuyn bun ra vo, l ni hi t ghe thuyn ng c ca thnh Gia nh, khng
u snh c.
NG TRANH HI CNG (HI CNG NG TRANH)
Ca cng rng 14 dm ri, khi nc ln su 5 tm, nc rng su 2 tm, v
ng nam cch trn 126 dm ri, c n canh bin chng gi. B bin bn ly, lng
cng nc cn, nn khng tin cho thuyn ln ra vo, [21b] c lch nh nc su,
y c trng ct tiu ch li cho ng thy. Nhng do b gi sng ma lt, nn cng
di i su cn, cong thng rt bt thng, phi cn dn dn li mi i yn n
c. Nhng do ngun li ngh nh bt c bng li y ([4][90]), bng n ro ([5][91])
ngoi bin, nn dn y x n nhiu. Trong cng c nhiu ng thng nhau
rt phc tp, nay ch tm ni nhng con ng m dn chng thng i: mt ng do
sng nh c Len i v pha bc ra ca sng ng nh, xung hi cng Cn Gi; mt
ng do sng nh L Rn i v pha ty bc ra ca sng Li Ging n sng ln
Phc Bnh. Cn nh dn y khi v bn th bng nhiu ng khng th k xit.
LI LP HI CNG (HI CNG LI LP) ([6][92])
Ca cng rng 4 dm ri, khi nc ln su 4 tm, nc rng su 2 tm, cch pha
ng nam trn 62 dm. Cng ny bn ly, nc cn, dn c lm ngh chi li, cu c.
Pha nam cng c mt ng t Tho Giang (Vm C) i v ty nam, tri qua sng X
Hng xung n sng Bo nh; gia c mt ng t sng X Hng i v pha
ty xung sng Thun An; pha bc mt ng t ca sng Phc Lc [21b] i ln
hng ty bc n Sa Giang (Rch Ct) xung n sng An Thng. Trong y cn nhiu
ng tt quanh co chng cht khng th k ht.
BNH TR GIANG
Tc gi l Rch B Ngh (Th Ngh) a phn tng Bnh Tr v pha bc ca trn,
t sng Tn Bnh quanh ng sau trn l qua khi cu ngang, ngc dng ln pha ty 4
dm ri n cu Cao Min; t cu chy v hng ty bc chng 2 dm n cu Ch
Chiu (B Chiu), chy v pha nam chng 4 dm n cu Ph Nhun (tc danh Xm
Kiu), 6 dm ri na n Cu Hu l cui ngun, ni y y dy nhng ao vng.

42 | T r a n g

B Ngh l con gi u ca Khm sai Chnh thng Vn Trng hu, tn b l


Nguyn Th Khnh, c chng l th k m ([7][93]), ngi ng thi gi l B Ngh m
khng gi tn tht. Nhn v khi u b khai chim t , bc cu ngang qua sng
tin i li, nn dn quen gi l cu B Ngh (cu Th Ngh), cng gi sng y l sng
B Ngh (sng Th Ngh) ([8][94]).
TT KIU KINH KHU
Tc gi l Ci Tt ([9][95]) Cu Sn, cch pha bc trn 7 dm ri. T pha ty bc
Bnh Giang ngc dng qua quan l ch Cu Sn [22a] ri chuyn v hng bc 8
dm th ra sng ln Bnh ng.
LO NG ([10][96]) TRCH (CHM LO NG)
Cch trn v pha ty 62 dm ri, c bn Su . Chm rng 8 dm ri, su
4, 5 thc ta, bn ma nc u trong vt bt ngt, t u bn chuyn qua nam ri
sang ng chy ngang ng ci cu Tham Lng; li t u bn chy ra bc n
ca chm Nhu N (tc gi l Bn Ngp ([11][97])) chy ra Tra Giang ([12][98]) ri hp lu vi
thng lu sng Tn Bnh.
TM LONG TN (BN TM LUNG)
Nguyn trc l t ca Cao Min (ngi Cao Min gi sang sng l Tm Long
, nay cng dng nguyn tn y). Ch ny thuc a gii huyn Thun An, cch ty
nam trn 207 dm, tip gip vi ph Tm n ca Cao Min, y l ng ca ngi
Cao Min em voi sang cng, c nhiu thuc Cao Min (ngi Cao Min thuc ht
nc ta m ng thu xong th gi l thuc) cng ngi Vit ln ln vi nhau, rng r
rm rp, nhng ch c khai khn u thnh ra nhng cnh ng trng du, trng
ma.
([13][99])

BNH DNG GIANG [22b]


Tc gi l vm Bn Ngh, thuc t huyn Bnh Dng, v pha nam trn; dng
sng chy rt mnh, thuyn ln u lu thng c, c khi nc ln th i vo nam,
thun nc rng i ra bc, qua li khng dt. Gii hn ca sng ny n sng Rch
Ong Nh ri vo sng Si Gn v cng hp lu vi sng An Thng.
I PHONG GIANG (RCH ONG LN)
v pha ng sng Bnh Dng cch trn 6 dm v pha nam. Dng sng un
khc quanh co, hai bn b c nhiu cy thy liu, tc gi cy bn, l ([14][100]), thy vi,
tc gi l rau rng ([15][101]). Chy xung hng ng 4 dm ri th chia lm 2 nhnh,
nhnh bn phi chy vo nam 4 dm ri hp vi sng Tiu Phong (rch Ong Nh);
nhnh bn tri chy sang ng bc 1 dm ri n Ph Giang, 5 dm ri na chy ra
bc ra sng Thy Vi, (tc gi l Khc Rng) ri hp vi sng ln Phc Bnh.

43 | T r a n g

TIU PHONG GIANG (RCH ONG NH)


Sng ny gi u vo gip gii ca 2 con sng Bnh Dng v An Thng, cch pha
nam trn 6 dm ri, chy ra bc ri hp vi sng i Phong (rch Ong Ln).
AN THNG H ([16][102])
Tc gi l sng Si Gn v pha ty nam ca trn. Sng c t cu Th Thng i
qua Si Gn n sng Lao, chy quanh co m nh hp, khut khc, nc cn. Ma
xun nm K Mo (1819) nin hiu Gia Long th 18, vua sai Ph Tng trn thnh Gia
nh l [23a] Th trung T Thng ch L Chnh hu Hong Cng L (cha v vua) gim
c dn phu trn Phin An hn 11.460 sut chia lm 3 phin, quan trn cp tin go,
i ng sng c, o m kinh mi. Bt u t cu Th Thng (B Thung) thng n
sng M Trng (kinh Rut Nga) di 2129 tm 1 thc, k tng ng 9 dm ri
(km s c 997 tm), b ngang 15 tm su 9 thc ta, 2 bn t trng u rng 8
tm ([17][103]), n ng quan b ngang 6 tm. Khi o vo ngy 23 thng ging n
ngy 23 thng t th xong. Vua ban tn gi l sng An Thng; dng sng su rng, ghe
thuyn u di 10 dm, ty theo con nc ln xung m i li, cng nhau cho chng
ca ht, ngy m tp np, l ch lu thng hi rt l tin li.
M TRNG GIANG (KINH RUT NGA) ([18][104])
Nguyn xa t ca Rch Ct qua pha bc n L Ngi c mt ng nc ng
tru i, ghe thuyn khng i li c. [23b] Ma thu Nhm Thn (1772), c chin m
n hu (con th 5 ca Chnh thng Vn Trng hu) sau khi i dp Cao Min v, cho
o con kinh thng nh rut nga, nn mi t tn y, nhng n hy cn cn hp, nn
thuyn i n y phi tm dng i nc ln mi i tip qua c. n nay o
thm kh su rng. Nhn dn u cho l rt tin li.
SA GIANG (RCH CT)
v pha ng nam thng lu sng Tn Long, cch trn v pha ty nam 22 dm.
Nc sng chy vo hng nam, qut quo qua ng 29 dm ri n sng Phc
Lc, 61 dm chy ra ca bin Li Lp (Soi Rp). Hai bn l rung nng, b rung
chy ngang dc chng cht.
TN LONG GIANG (SNG CH M - NG T BA CM)
(Pha trn t ca trn sng Sa Giang (Rch Ct), di n sng ln Thun An,
sng ny lm gii hn cho huyn Tn Long). Cch trn v pha ty nam 22 dm, chy
v ty nam 5 dm ri n ch Bnh An (tc gi l Ng T, thuc t thn Bnh An).
Dc theo sng, ph x tr mt, bn cc th nh xung [24a] g than, du ri, bao c
rn v bum chiu. Qu 12 dm ri n qun Tam Dong (ba cy a) ([19][105]) (tc gi l
xm Ba Cm) ([20][106]) c miu c ba cy a. Nc sng c phn v mn, c nhiu th
cy c h v tu x; 11 dm ri na n ca Trc Giang, 8 dm ri n sng ln

44 | T r a n g

Thun An (tc gi vm Bn Lc). Trc khi i n sng Thun An na dm c ch


Phc T (tc gi l ch Bn Lc) thuc thn Phc T. b pha nam sng y, qun
x tr mt, thuyn b qua li tm dng i nc ln s i tip vo nam hay ra bc.
Sau ch l s huyn nha.
THUN AN GIANG
Tc gi l sng Bn Lc, thuc a phn huyn Thun An (Nay l Tn An), cch trn
v pha ty nam 67 dm; sng rng na dm, su 5 tm, ma ng, ma xun nc
trong m mn, ma thu, ma h nc c m l. i din ca sng Tn Long ngc
ln ty bc 93 dm ri n th s o Quang Ha ([21][107]). i din ca sng Tn
Long xung ng nam chy 42 dm n [24b] sng X Hng.
SONG MA GIANG (SNG I MA)
Cng gi l sng Tnh Trinh b bc h lu sng Thun An, cch pha nam trn 90
dm. Tng truyn xa c ngi con gi nh giu h Phm, tui va cp k, em lng
yu phong cch cu hc sinh h Nguyn n nhng h thn v vic t c hn ([22][108]),
cn cu hc sinh th v nh ngho hn, khng dm nh mai mi cu hn; c gi sinh ra
tng t u bun ri cht, cha m c thng tic khng n vi chn, bn lm lu sau
vn tm khi quan ti y, cu hc sinh nghe tin c gi v mnh m cht cng
n tht c t t ([23][109]) cht bn cnh c, nhn ngi ta qun 2 quan ti cnh nhau,
do m kh kt t, lu ngy thnh ma ph phch. Ban u cn nng hng ta lc, hin
bng dt d trong canh khuya, m vng! Sau li loan nghing phng nga, ng ngn
hin hnh trong lc ban ngy, ban mt ch ng ngi, nhng khi y cng cha lm
hi n ai. Mi sau cha m c cht, nh ca suy tn [25a], 2 ci quan ti y rt li khng
ai chn ct, lm bui mc ph ln thnh g, vong hn y c khi ha lm du n i la
gho ngi ta, hoc gi bng thuyn bun bn ngi qua li, dn y rt phin kh
nn gi tn ch y l Song Ma (i Ma) bit m trnh. Khi Ty Sn vo chim, i
qua ch ny, ght nghe chuyn ma qu y bn x sng ln bn lin vo my pht ri
t lu quan ti y, t ma qui mi dit hn ([24][110]).
CHU PH GIANG (SNG CHU PH)
b pha bc sng Bo nh, cch trn v pha ty nam 97 dm ri. Nguyn xa
sng ny thuc t Cao Min, t khi Chiu try Ym (cng gi l Keo hoa ([25][111])), t
Gia nh v Cao Min th phong vng v cho n sau b ngi em l Nc Thm
ngm tranh gy lon, b dn chng li, Thm v em t l Nc Tn cng chy qua Xim
La xin qun tr chin, Nc Ong Ym ([26][112]) chy qua Gia nh xin vin binh vi triu
nh ta [25b]. Nm t Du i Hin Tng Hiu Minh hong th 15 T Quc cng
Nguyn Phc Chu (1705) (L D Tng nin hiu Vnh Thnh nm u, Thanh Khang Hy
th 44), sai Chnh thng Vn Trng hu Nguyn Phc Vn thng lnh qun thy b
nh tan qun Xim. Nc Ong Ym tr v yn v ti t c La Vch ([27][113]), Vn Trng
hu lp n in Vng G lm ngi m u vic khai khn cho qun dn. Sau Vn

45 | T r a n g

Trng hu v kinh bi yt, Khm ban cho con trng ca hu l Ph tng Trim n
hu trn th dinh Trn Bin. Nm t Mi th 25 (1715) (L D Tng nin hiu Vnh
Thnh th 11, Thanh Khang Hy th 54), (Trn thn em vic n in tu ln), vua chu
ph ([28][114]) chun cho 2 s rung hng 2 v hng 3 lm quan in bit thc, nn gi
rung y l rung Chu Ph v ngi ta cng gi sng ny l sng Chu Ph. Hin nay
rung y a phn 3 thn: Bnh Khu, Bnh Trung v Bnh Tuyn (nay i l Ph
Thnh) thuc tng Bnh Cch, 2 s rung ny qua cc i u chun lm t in cho
Nguyn Cng.
X HNG GIANG (SNG X HNG)
Sng ny b bc h lu sng ln Hng Ha, cch pha nam trn 109 dm. Khi
cha m 2 kinh Rut Nga [26a] v Vng G th i thuyn phi t sng Bnh Dng
vo sng i Phong (rch Ong Ln), xung h khu Sa Giang (Rch Ct), qua sng
Phc Lc, ln sng X Hng, n Tra Giang, ti sng K (C) Hn, ri ra sng ln
M Tho. Lc y vua nc Cao Min l Nc Ong Ym b em l Nc Thm vin qun
Xim La v nh; Ym chy qua Gia nh cu cu, quan qun em vin binh nh Nc
Thm Rch Gm, i binh i trc, X sai ty ca dinh Phin Trn l Mai Cng Hng
lm quan chuyn vn lng thc i sau; khi n ch ny b k binh ([29][115]) Cao Min
chn nh ngang mn sn. i qun chuyn vn v t nn khng dm nh tr, phi
b chy trn. X Hng bn c thuyn lm chm lng thc ri nhy xung sng t
trm, qun Cao Min khng cp c g. Sau khi bnh nh xong, k cng trng tu
ln, triu nh bn bc thng phong cho X Hng lm V quc t ngha thn quan,
cho lp n th ti ni y v ghi vo t in. Ngi a phng cu khn iu g u
c linh ng, n nay hng ha vn cn.
BT TN GIANG (VM BT TN)
pha b nam sng Thun An, cch h khu sng Tn Long mt dm ri, ca
sng ny rng 12 tm, khi nc ln su 16 thc ta, nc rng su 9 thc ta, i cng
xa th lng sng cng hp quanh co. V pha nam 9 dm n ca sng nh Th Hun,
sng nh chy v pha ty bc 4 dm th n cu ngang Cai ao, nm dm ri n
ca sng nh Cai ao, ti bn Th on, 5 dm ri n ng ba gii hn sng, chy
xung ngch ng nam, 5 dm n cu ngang Trm T, 5 dm na n ng ba Nc
Mn, ngch pha ng chy ra ca sng Chanh, hp vi h lu sng Thun An; ngch
pha nam 9 dm ri n cu ngang Lo Hng (ng Hng), hn 3 dm na ra sng ln
Hng Ha, 7 dm ri n cu ngang X Hng, pha ng cu c ch ba, xm nh
ng c, mt dm ri na n ng ba sng nh Cai Ti, nc rng 5 tm, nc ln
su 5 thc ta, nc rng su 3 thc ta (sng nh chy v pha ty bc 2 dm ri
n cu ngang Bnh Ngh trn ng b, 2 dm ri n ng ba, ngch pha bc 4 dm
ri th ra ca sng nh Lo Vin (ng Vin) ti bn Th on, ngch pha ty hn 5
dm n sng nh Trm Mc (Thy ?) ti ca di sng T C chy ra sng ln Hng
Ha) 2 dm ri n cu ngang Cai Ti, b pha ty c ch nh Bnh Cang, qun x

46 | T r a n g

tha tht, 7 dm ri na th n sng ln Hng Ha, ng y rt kh i, cho nn


phn ng ngi ta theo ng T C i qua.
T C KINH [KINH T C (TR C)]
b pha ty sng Thun An, pha ng cch ca sng Tn Long 6 dm ri. Ca
kinh gi l bn Th on nc chy quanh queo, cy ci 2 bn b vt ngang trn mt
sng, nhng cng kh su rng i c, nn thuyn ln vn i qua c. Qua ch Bo
Bo ([30][116]) 22 dm, ri ra sng ln Hng Ha ([31][117]).
QUANG HA GIANG (SNG QUANG HA) [27a]
thng lu sng Thun An (Bn Lc), cch trn v pha ty 160 dm ri. Th
s b pha bc sng ln ny, c ngi nc ta, ngi Tu v ngi Cao Min
chung lm n vi nhau, c tun ty coi vic thu thu cc v phng gi bin gii. T
y chy 24 dm ri n ca sng Kh Lng ([32][118]), 91 dm ri n th s Quang
Phong gip ranh gii Cao Min. y l ng m s thn Cao Min sang cng phi i
qua. Dc theo sng rung t mi v, cn nhiu rng r; ngc ln hng ty sng
chia lm 2 nhnh: nhnh pha bc (tc gi l Ci Bt) ([33][119]) i hn 100 dm n cui
ngun nhp rng Quang Ha, nhnh pha ty (tc danh Ci Cy (Cy) ([34][120]) i hng
ty hn 150 dm cng n cui ngun. Ti y u l rng ni Quang Ha lin nhau.
KH LNG GIANG (SNG KHE RNG)
b pha bc sng Quang Ha, cch pha ty trn 185 dm ri. T ca sng
ngc dng theo sng nh [27b] ln pha bc 61 dm n th s Thun Thnh. Ngun
sng pht t ao chm ni B inh (en), rc rch chy xung, nhn dn khai thc
ngun li t ni rng chm ao, i v khng dt.
QUANG HA LM (RNG QUANG HA)
a gii cng tt pha ty ca trn. y g ng trng ip, rng rm lin tip,
cy g cao ln ng chc tri, che kn mt tri, um tm chng vi trm dm. y c
g ng ghe, ng thuyn, nn th rng, th mc ct lu tri n g, lm than ci,
ly du ri, my cng, my nc (song) v sn bn nhng loi t, voi, hu, nai, nga
rng, tru rng, chim, mung ly nanh, sng, lng th, lng chim, phi kh tht v da
ri em bn kim rt nhiu li.
PH LU VIN (VN TRU)
v pha ty cch trn 52 dm ri. a th xung yu, nm ngay trn ng b
thng sut vo Cao Min, t o Quang Oai y canh gi. Khi trc c 18 thn
ph gi ni y, dn c y rt ng c, to thnh mt ch ln min ni [28a]. Dn
ni y u c sn nghip, phn nhiu l vn tru, h thng gnh tru i b tng
nhm 3, 4 mi ngi xung bn hai ch Si Gn v Bn Ngh. Ni y cn nhiu
rng rm, cp d thng hay bt ngi n tht nn c cu: Hung d nh cp Vn

47 | T r a n g

Tru. Ma xun thng 3 nm Nhm Dn, i vua Th T Cao hong nm th (5)


(1782) qun gic Ty Sn ([35][121]) do Nguyn Vn Nhc em binh thy b vo cp
ph, Gia nh tht th. Thng 4 th b binh Ty Sn t trn Bin Ha do thng o
n trn Phin An. Lc y quan binh l Tit ch Hu chng dinh D Qun cng
Nguyn iu bit tng Bc H l T Thut hu v tng qun o Ha Ngha l
Chng M hu Trn Cng Chng v toan khi phc. Khi gp ton tin qun gic Ty
Sn va n vng Vn Tru, bn phc binh trong rng nh p qun Ty Sn, hai
hu T v Chng git c i tng Ty Sn l ngy H gi tn Ngn, chng ng
lc y i binh ngy Ty Sn ko n, quan qun phi rt lui. Ngy Nhc c bo tin,
rt thng tic ci cht ca Ngn, mt Ngn nh mt c hai cnh tay mt, tri. Sau bit
qun Ha Ngha u l ngi Tu, Nhc bn gin ly, nn phm ngi Tu khng k
mi c, binh lnh hay thng bun [28b], u b git tt c hn 10.000 ngi, t Bn
Ngh n Si Gn, thy nm chng cht ngn ngang, xc qung xung sng lm nc
nghn khng chy c na! Tri qua 2, 3 thng ngi ta khng dm n c tm di
sng ny. Cn hng ha ca Tu nh sa, la, tr, thuc, hng, giy (ni chung bt c
vt g ca ngi Tu), ai c trong nh cng u em qung ra ng, m chng ai dm
ly. Qua nm sau, th tr xu mt cn gi bn ln n 8 quan, 1 cy kim bn n 1
mch ([36][122]), cn cc hng ha khc cng u cao gi, nhn dn u kh theo.
CN LN O (O CN NN) ([37][123])
gia bin ng, t ca cng Cn Gi chy thuyn ra bin theo hng ng mt
tri mc 2 ngy mi n. o ln 100 dm, c rung ni trng la, bp, khoai, u,
nhng cng khng nhiu, nn thng phi mua go Gia nh mi dng. Th sn
y l nga v tru, ni khng c cp beo. Dn o t kt li lm binh s, gi Tip
Nht, Tip Nh, Tip Tam ba i, trc thuc o Cn Gi, c kh gii gi gn t
y phng qun cp hung d B ([38][124]), khng cn ku gi ch khc n gip. Dn
lnh y thng ly yn so, i mi, vch, qu hng, mm, c tai tng, ri theo
ma m dng np; cn li th nh bt hi sn nh c, tm sinh sng. Qu cau
y to, v mu hng, v li ngt thm, c n u ma xun, lc cau Gia nh cha
kt qu, th cau y dng c, ngi ta ch vo bn vi gi rt cao.
BA GING TT TRN PHIN AN
Ci th nht sng nh Trc (?) ([39][125]) Bn Ngh, gi l ging Tn. Gia dng
nc c mn tro ln ci sui nc ngt, ban u dn ly ng tre t vo ming
sui, nc phun ln, ri dng v hng ly, ging phun khng bao gi dt. Sau ngi
ta xy p t cho lin vi ch t bng, nc rt tt, ngi ngi u n ly dng.
Mt ci khc bn nc b bc sng Bnh Dng, thuc a phn xm pha ty
thn Tn An, gi l ging Danh (tc ging Ting, cn gi l ging B a Lc).
Mt ci na b Ty sng c Tn Long thuc a phn thn Tn Ph Hi, gi l
ging Nhun.

48 | T r a n g

[29b] C ba ging ny, ngi gn xa u em thuyn n ch hoc n gnh b,


tranh nhau mc lin tip khng lc no vng ngi.
TU (RNG SC)
T Tam Giang Nh B n Cn Gi, ng Tranh, Li Lp (Soi Rp) u c nhng
vt sn c li nh ci cy, tm c v hi sn cng ging nh trn Bin Ha vy.

([1][87])

Ni B inh tc B en cng cn gi l Chn B en hay Ching B en. Di


co ca Trng Vnh K gi theo tn c ca Kh me l Phnom Cn B n. Ngi dn
a phng cng nh khch hnh hng u thnh knh gi king hy l ni B Thm!
([2][88])

H tng l tng nhn ngi n .

([3][89])

i chiu on t sng Bng Bt (Thy Vt) v sng Tn Bnh ny, s thy


sng Bng Bt l khc trn ca Tn Bnh, sng Tn Bnh l on di ca Bng Bt,
thc t hai sng l mt.
([4][90])

Hi vng () l ming y t ngoi bin, cch thc cng nh y


sng nhng to rng hn.
([5][91])

N ro: L mt hnh thc ng ln bin bt c ln.

([6][92])

Hi Cng Li Lp, cn c l Li Rp, Soi Rp, Soai Rp. Xin chn c l Soi

Rp.
([7][93])

Nguyn vn Qui phu th k m () ngha l "v vi chng l th k

n". Ch m () ch mt ngi khng r h tn, ta quen dch l n. Ban u c on


vn ny d thc mc: ti sao gi b Khnh l b Ngh, tc v ng Ngh, l v ng Tin
s trong khi chng b Khnh ch l mt vin th k (khng phi chc v ca mt ng
Tin s)? Thng cc ng T ti c sung vo chc th k bin chp cc nha huyn
thi . T in ch Nm ca Yonosuke Takeuchi trang 358 ghi r ch Nm ngh
() c hai ngha:
- Ngha th nht l ng Ngh, tc ng Tin s thi xa.
- Ngha th hai l ng th k, ng nhn vin vn phng cc quan ln sai phi m
ng Yonosuke Takeuchi ch bng ch Hn l Vng triu thi i dch nhn ngha l
"k sai phi thi vua cha" (:). Nh vy b Ngh ch c ngha l b
v mt ng th k thng nh Trnh Hoi c ni r trong on vn t sng Bnh
Tr.

49 | T r a n g

([8][94])

Sng B Ngh hay Th Ngh, ngi Php gi l Arroyo de l'Avalanche.

([9][95])

Nguyn vn vit ' tc phi c theo ch Nm l Ci Dt Cu Sn, v


ch ' ny c hai cun T in ch Nm ca V Vn Knh v Yonosuke Takeuchi u
c l Dt, cn ch Tt c ngha (ng) tt, th ch sch Takeuchi c v vit ch
khng phi '. Tuy nhin, ton b quyn GTTC, thy ch Tt u c khc in l '. Vy
ni y xin c l Ci Tt Cu Sn cho hp vi tn a phng, v Knh Chu trc
cng xin c l c lao Ci Tt, cng nh Tt Cy Sung phn sau.
([10][96])

Nguyn vn vit y. Ch y ny tra t in Nm cha thy! Thng Tn Th


phin l un e cha ng v con un phi vit l /. Nhm dch gi VSH c Dong
cng cha ng v Dong phi vit l . Di co ca Trng Vnh K ghi l m Lo
ng hp vi tn gi ca ngi a phng, chnh l m G Vp Gia nh gip vi
Hc Mn hin nay.
([11][97])

Nguyn vn vit {. Ch { tra t in cha thy. Bn dch ca nhm dch gi


VSH ghi l "Bn Ly" c l cha chnh xc v ch ly phi vit l , 12. Nguyn vn
nh km bn dch ca Nguyn To vit l nn ng ghi l bn. Nguyn vn bn lu
tr ca VHN vit l 34 tc (4). Tra cu vn Nm v tc danh Nam B, thng thy
c ch c l ngp, t dng rt ging ch trong nguyn vn, m ngha cng hp
vi ni dung v chm Nhu N () c ngha l chm Thm t Bn Snh, tc hm
ngp nc quanh nm. Vy xin tm chn ch ny v e rng th khc thiu mt nt
khin cp () thnh ni () t dn ti ch { tm khng thy thay v l ch ngp ().
([12][98])

Xem ch thch on ni v Tra Giang.

([13][99])

Tm Long. Ngi Kh me min di cc vng Bc Liu, Sc Trng,

Tr Vinh, Chu c, Vit Nam gi sang sng l Chhlng, cng c Chhlon, ting Kh
me Krms (Kh me min di) c tri thnh Tm Lon, ngi Vit c nhi theo thnh
Tm Long; chuyn m Nam B thnh Tm Lung.
([14][100])

Tc r, v ch Hn khng din m R c, nn thay bng m L, nn r vit

thnh l.
([15][101])

Nguyn vn vit l 5. Ch Nm 5 c th c l tru hay rau, nhng chng ti


chn "rau" v y l th cy mc thnh lm b sng nc mn cnh r, cc kn, t
non c th b chm mm chng n rt ngon, cng gi cht phi kh b thnh chi rng,
l th chi tin dng Nam B, tn ch Hn l Thy vi (tc cy lau nc).
([16][102])

An Thng H () l khc sng Si Gn t rch Ong Nh v Ch Ln.

([17][103])

1 tm = 3,2 m. Vy 2129 tm bng (3,2 x 2129) = 6.812 m.

50 | T r a n g

1 dm = 720 m. Vy 9,5 dm = (720 m x 9,5) = 6812 m. Vy 2.129 tm tng ng


9 dm ri.
([18][104])

Ting Nam B khng gi con sng o l knh m gi l kinh nh "kinh


Xng", "kinh Tu H" "cu Kinh" chng hn." Kinh Rut Nga" l tn dn gian quen gi
t lu.
([19][105])

Nguyn vn vit: . Ch c th c Dung hay Dong v c ngha l cy


a, hay cy Si.
([20][106])

Ch Nm vit l 6, c khm nh nhm dch gi VSH l khng chnh xc. Ch


Nm 6 c l cm; tn gi Ba Cm hin cn thng dng trong nhn dn.
([21][107])

Quang Ha nay l Trng Bng Ty Ninh.

([22][108])

Nguyn vn s t c () c ngha l thn chuyn t c hn vi nhau


khng i lnh m cha ch khng phi thn chuyn hn h gp g ring t.
([23][109])

Nguyn vn l tr kinh () c ngha l dng thng lng tht c t t, ng


ngha nh t i.
([24][110])

Cm cnh chuyn tnh i Ma, nm 1896 mt ngi Trung Quc ch nhn


hiu thuc bc Nhn i ng M Tho v ng Thng Tn Th hi nm 1907 mi
ngi lm mt bi th vnh. Nay xin chp ra: (Trch T v ting Vit min Nam ca
Vng Hng Sn).
Bi ca ng ch Nhn i ng:

Bi ca Thng Tn Th:

Vc thm cy cao chim mt ta


chinh

Tri qua Rch Kin c chinh

Sng khng l cp cht i ma


Hn hoa em gi chm my bc
Phch qu nng theo bng nguyt t
tnh
Con nc chy rng ri k ln
ci
Tm lng c bu li cng qua
thy tinh
Cn duyn ai khin xui cho y
Ting ngn thu cng cng l.
inh.

Nghe ni i ma bt lnh mnh


Thm ni con nh sanh bt hiu
Ngn cho git nc kho v

51 | T r a n g

Sng th cha vn duyn kim


Thc nguyn cng theo chn
Ai hi hn thing nh c bit
Ting i ln sng ni linh

([25][111])

Chiu try hay Keo hoa l tn chc quan rt to ca Kh me, tng ng


chc Ph chnh i thn v thng do cc hong thn m nhim.
([26][112])

Nc Ong Ym tc Neac ang Eng, con ca Nc Ong Non (Neac ang Non).

([27][113])

Thnh La Vch trn t Kh me l thnh Lovek Oudong.

([28][114])

Chu ph: Ch vua ph dng mu son , nn v sau ci g vua ban cng gi


l chu ph nh rung chu ph tc rung do vua ban thng.
([29][115])

K binh () tc qun phc kch tha lc ch bt phng m a ra nh.

([30][116])

Nguyn vn vit tc Ph Ph, c l l bn g khc nhm, v thc t ti

a phng vng Tr C c ch Bo Bo m ch Nm phi vit l . Theo Trng


Vnh K trong PCGBC th kinh ny gi l T C, Tr C hay Li T H. C l t ting
Kh me Thk c tri ra l T C, Tr C!
([31][117])

Sng Hng Ha () tc sng Vm C Ty, Php gi l Vaico Occidental,


chy t Tn An ti Miu ng, khi chy qua lng Hng Ha c tn l Hng Ha giang.
([32][118])

Sng Kh Lng (): Theo Trng Vnh K trong PCGBC th sng Kh


Lng tc rch Khe Rng thuc vng Si Gn l khng phi sng Kh Lng sng
Quang Ha vng Ty Ninh.
([33][119])

Ci Bt, nguyn vn VHN lu tr vit , ch Nm ng ra phi c l


bt, nhng trong ng cnh ny phi c l bt. Nguyn vn bn VSH vit ng Ci Bt
().
([34][120])

Ci Cy (Cy): Nguyn vn vit 7, ch Nm 7 ng ra phi c l cy,


nhng trong ng cnh ny phi c l cy. Trong Nam i ghe ban m thy ghe i
ngc chiu h bt l ly mi qua phi, th ghe kia cng phi h bt l ly mi qua phi
cho khi ng. Khi no vo bn mun quo tri mi c h cy.
([35][121])

Theo quan im ng thi ca Trnh Hoi c.

([36][122])

Mch (): Xa dng nh ch bch () l mt trm gin, tng ng 60


hoc 70 ng km, l n v tin t nh nht. Cn tin l n v ln hn nhiu, 60 tin
bng mt quan.
([37][123])

Cn Ln () cn gi l Cn Nn, Cn Sn, Sondun, Poulo Kondur, o Bu


B, l qun o gm 14 hn cch ca sng Bassac 84 km, di 15 km, b ngang ch

52 | T r a n g

rng nht l 9 km, ch hp nht l 3 km, din tch 7.728 ha, c 70 mu rung thuc,
Php gi l Poulo condore, v dng lm ni y t kh sai, ch yu l t chnh tr.
([38][124])

B (|) tc t ngi Vit mnh dng gi ngi Ch V nh Ch V


Chu Giang, Ch V M Lai, Ch V Nam Dng nhng khng phi ngi Ch n .
phn cui sch Trnh Hoi c c ch thch v qua ta bit y l ngi Ch o
Malacca (Mn Lt Gia hay Ma Lc Gip).
([39][125])

Nguyn vn vit 9. Ch ny Vng Hng Sn ghi l Trc Bi hay Trc B.


Nhm dch gi VSH dch thnh ra l B Tre. C l cc tc gi phng on v ch ny
tra t in Hn Nm u khng thy.

TRN NH TNG
KIN NH GING (GING KIN NH) ([1][126])
Ngy xa y l l s, nay chuyn i ni khc. Ch ny c g t ni cao, bn
pha u bng phng rng ri, l ni trng yu ca ng b, xa nay tng l ni chin
a. Khi nh Nguyn mi Trung hng (i Th t Cao hong 1778), tng ng n
ch him yu y, sau khi i nh khng tu b na, nhng nn c vn cn nn nay t
lm huyn l. Xung pha ng 18 dm n ging Yn (ging Cnh n), pha ty c
ging K Ln [30a], ging Tro Tro v ging D ([2][127]), 3 ging cao thp ln xung tip
tc nhau, cch ty nam 25 dm n ging L ([3][128]), li cch pha ty 4 dm n ging
Tr Lut (Tr Luc), 28 dm n ging Sao ([4][129]), 6 dm n ging Triu. Cc ging
ny tuy ln nh khng u nhng u trng bng vi, du, gai, da, u, khoai, thuc
l, bp, dn u ly lm sn nghip.
TAM GING (BA GING)
a phn trn nh Tng, t ny g ng li lm, cy ci um tm lin nhau
xuyn qua gia 2 huyn Kin ng v Kin Hng. Pha trc c sng di ngn li,
sau da theo bng bin, y l ch c him t ngha ca ng ng Sn (ng ca
Thanh Nhn). Nm Bnh Thn (1776) c binh bin, Ngoi hu Phng Qun cng dng
qun ngha l ng Sn thu phc Gia nh. Nhng sau Thanh Nhn c s
bt ha vi tng qun L Ti ca o Ha Ngha nn L Ti ngh Hu ph Knh Quc
cng mt, khng cn ch nng ta, trong bng ly lm nguy, nn mi chim ly ni
Chu Thi m lm phn [30b]. Qun ng Sn nh mi khng thng, nn phi p
n dc theo sng t Bn Ngh n Bn Than phng gi. Ngy 8 thng 10, Mc
vng (Nguyn Phc Dng) t ph Quy Nhn l cn c s ca ngy Nhc do ng
bin ln vo Gia nh, sai Tham mu Khong in hu h Nguyn truyn d cho L Ti

53 | T r a n g

bit vua tr v. V L tng qun ny, s vic nh sau: Nguyn thng 4 nm t Mi


(1775), Mc vng vo Qung Nam nh qun Ty Sn, thua trn nn b b ng ca
gic Ha Trung o Tp nh hu v Ha Ngha o L Tng qun bt t H Lc v.
Tp nh hu nhiu ln mun git Mc vng, may c L tng qun bo v mi c
an ton. Sau Tp nh hu bo ngc li phn Ty Sn lm lon ([5][130]), rt li dong
thuyn chy v Qung ng nhng cng b quan Tng c bt, chiu lut git i. Ring
L Ti lun ph t knh cn c mun tn lp Mc vng, v h tin hiu nhau t lc
cn ang b Ty Sn lung lc ch ng. Nay L tip c tin tht bn sai 4 thuc tng
l Tn, H, Hin, Nam, em c bn b binh m thng xung Bn Ngh bi nghinh
Mc vng v n Du Mit (Mt) ([6][131]). Khi y binh tng ng Sn khng nh m
t b chy v Ba Ging n tr, ch c vi mi quan triu bo v Du Tng Hiu nh
hong (Nguyn Phc Thun) ni hnh ti Bn Ngh m thi. Ngy 4 thng 11, L
tng qun li h v Mc vng xung Bn Ngh chu mnh ca Du Tng Hiu nh
hong nhng ngi cha Kim Chng, Mc vng c L Ti lm quan bo gi.
Trong lc o qun Ha Ngha rt hung hn tn bo, dn khng chu ni. Trc ,
Th T Cao hong d on s c sinh bin, nn qua trc Ba Ging chiu
ph ng Sn ch khi dng n.
Thng 3 nm inh Du (1777), qun gic Ty Sn do Nguyn Vn Nhc v Nguyn
Vn Hu em binh thy b vo nh. Binh triu Nguyn cng binh Ha Ngha chung
sc chng tr, i trn vi thy binh Ty Sn sng Bn Ngh. Hai bn ang ghm
nhau nh th c trai th b binh Ty Sn do thng o Trn Bin tin xung Hc Mn,
lin b H tng qun ca o Ha Ngha chn nh v git c vin tng ngy l
Tun st tn Tuyn [32a], qun Ty Sn phi rt v bn Than, gp lc Chng c binh
triu l Vn c hu Trng Phc Thn em qun t Cn Giuc tin ln Si Gn tip
vin, o Ha Ngha li nghi l qun th ng Sn n nh tp hu, bn b Hc Mn
v gi Bn Ngh. Th l qun Ty Sn tha th ui theo, qun thy, qun b cng tn
cng, binh ca Ha Ngha phi b chy, bn ngi Tu L Ti chy n u cng u
b qun ng Sn ngn chn git cho n th. Du Tng Hiu nh hong chy
qua Long xuyn, Mc vng th qua Ba Vt nhng u b qun Ty Sn vy ngt bt
em v Bn Ngh, ri sau u b git c.
Thng 9, ngy Nhc v ngy Hu v Quy Nhn, b binh do Tng c Chu, H
tng qun Hn, thy binh do ngy T khu Oai v ngy iu khin Ha li gi Gia
nh.
Thng 10, Th T Cao hong khi binh t o Long Xuyn, c Tin qun Dng
Qun cng Nguyn Qun trc nh chim c Ba Ging. Phng Qun cng em
ngha binh ng Sn cn vng nn [32b] bn mt ngha binh tip ng, tt c u treo
c trng v i khn trng ([7][132]). Thng t nm Mu Tut (1778) ly c Gia nh,
lin gia phong cho Phng Qun cng chc Ph chnh Thng tng, nhng v sau
ngi cy c cng ln, tr nn kiu cng tht l, c hai lng, nn m 23 thng 3 nm
Tn Su (1780) b vua git cht, ri sai Chng thy dinh Thng Nht hu lnh b binh,

54 | T r a n g

Ni t Thim Qun cng lnh thy binh, v chia qun ng Sn ra lm 4 o: Dng


Qun cng lnh tin qun, Trim Qun cng V Don Trim lnh hu qun, Ni hu
Lng Qun cng Tng lnh t qun, Chng c Trng Vn Bc lnh hu qun.
Trc ht, vua sai D Qun cng Nguyn lnh trung qun ra c Bnh Thun iu
khin b binh, chn thng 5 nm y ra nh ngy tc Quy Nhn. Lc y tng s
ng Sn c lng on hn, tt c u b trn v Ba Ging chng li vua. Triu nh
sai Ngoi t Thuyn Qun cng Tng Phc Thuyn v Lng Qun cng n nh v
git tit c chnh tng, t tng ca qun cn by y, cn o qun Bnh Thun
[32b] tin n Bnh Ha lin hip vi qun ca Tip Qun cng i ly vi ch, trong
lc y hu binh Gia nh khng chu xut chinh cho nn D Qun cng phi ko qun
v, cn Tip Qun cng th li sn n Tr Rang c th.
Danh tch lai lch ca Ba Ging l nh th, cho nn ngm vic i mi nhn thy
rng, hnh thnh tn tui ca ng Sn l Ba Ging m bi dit tn tui ca ng
Sn cng Ba Ging, nn mi gi chung tn ngi vi tn t l nh th, y l ly ci
th chung gia t ai v con ngi vy, m hu nh khng bit t c cch ni
ngn sng, dn giu, ca , l gip ngi ra cu i, dp lon, thnh ton s
nghip mnh, li an dn, lu danh trong s sch, y l thin l vy. Nhc bng tri vi
o tri, nghch mng vua, kt b l hung c hi dn, y l t ngi lm ra, tuy c vng
chc nh i Ho Hm ([8][133]), him tr nh sng Ng ([9][134]), li hi nh rn Thng
Sn Kim Cc quan ([10][135]), mnh tn nh cp d da gc ni Lng Sn Bc
([11][136])
, h c th trng cy c sao m li vo b th mt nhm t gy phin ri!
LO TRC GING (GING LO TRC) [33b] KEO GING (GING KEO)
i Tiu Hi Chu; y ngi ta trng bng vi v khoai, nh ca nhn dn rt
tha tht.
NHT BN GING, TNG GING, DUNG GING [GING NHT BN,
GING TNG , GING DUNG (DONG)]
cn Nht Bn: Trng bng vi, khoai lang, khoai nc. Nh ca n hin trong
bng tre trc, c th um tm.
O TN GING, DU TN GING, TNH GING [GING BN LA, GING
TNG D, GING GING]
min bin Ba Lai: trng bng vi, khoai lang, du, gai; y c thn xm ca c
dn.
CI VANG GING (GING CI VINH)
sng nh Ci Vinh: trng khoai lang, khoai nc.

55 | T r a n g

THY MAI GING (GING M U)


C nhiu cy thy mai, tc gi l cy m u.
B TN GING (GING B TN)
C dn c chuyn trng bng vi, khoai, u.
CHIU GING - LO NGN GING (GING CHIU, GING LO NGN)
trn bi bin Ba Lai.
GING HOA, GING TON, GING THNH, GING CHN BIU (CHN BU),
GING CH ([12][137]), GING KT ([13][138])
u a phn K (C) Hn: trng khoai lang, da, rau c; u c nh ca ca dn
c.
[34a] GING TRC, GING BU NAO, GING TRM, GING CANG
u G Cng: y c nhiu thn xm ca c dn, trng bng vi, khoai, u,
rau, da.
GING THNH, GING CHUYN (GCH), GING TRNG (DI), GING NN,
GING XA LUN (BNH XE)
u b sng Cn Lc: trng khoai lang, khoai nc.
GING THP, GING ME, GING TO
b sng Ci Thp, u trng bng vi, khoai.
M THO GIANG (SNG LN)
trc mt trn, l mt con sng ln trong trn. Sng pht nguyn t sng Cu
Long, tn ni a tnh Vn Nam (Trung Quc), chy cun cun t pha bc qua pha ty
n Lo qua a phn sng Nam Vang ca Cao Min, ri chia lm 2 sng Tin Giang v
Hu Giang chy xung hng ng. Sng Tin Giang chy qua trn Vnh Thanh ri
chuyn vo nam vng quanh trc trn nh Tng ri chy ra ca bin i, Tiu Ba
Lai, khng bit sng di bao nhiu ngn vn dm, sng chy khng dt, su li rng,
nc trong v ngt, c tm bt dng khng ht; tuy thng lu ca n thng c
nc lt, nhng khi chy n Tin Giang, Hu Giang th tun thng ra sng nhnh hai
bn b, khi n cc ca bin, th nc gim dn [34b], nn t Cao Min tr ln th c
nn nc lt, cn t trn Vnh Thanh tr xung, th khi ma lt ch nh nc rong ln
dng ln m thi, rt li khng c ni lo trn ngp g nng.

56 | T r a n g

HNG HA GIANG
Tc gi l Vng G, pha ng ca sng Bo nh, cch trn v pha ng 47
dm ri. Ngc ln pha bc 32 dm n ca sng Bt ng, 118 dm ([14][139]) n
n c Phong Ca Kh me. (Th s b ng sng ny, c con sng nh, xung pha
ng 3 dm, thng vi sc ([15][140]) Cao Min. y c ngi Vit ([16][141]), ngi Hoa
v ngi Cao Min chung sng, l vng a gii trn Phin An, nhng phn th th
thuc v o Tuyn Oai, thuc quyn trng coi ca trn nh Tng, kim sot vic
cm i vo nc Cao Min). T on sng ny tr ln l sng Bt Chin, pha ng
ca sng Bo nh, thun dng chy v hng nam 168 dm ri ra ca bin Li
Lp (Soi Rp).
THUC LNG GIANG (SNG THUC LNG)
b pha ty h lu sng Hng Ha, cch trn v pha ng nam 97 dm. Ca
sng rng 35 tm, su 3 tm, cch pha ty nam 90 dm ri n ng ba, ni hp lu
ca 2 sng Tra Giang v sng C ([17][142]) Hn.
TRA GIANG (SNG TRA)
b ty h lu sng Hng Ha. Ca sng rng 57 tm, su 31 thc ta. B pha
bc ca sng, nm Mu Thn (1788), khi nh Nguyn mi Trung hng c p n bng
t gi ni him yu, nay du c vn cn, cch trn v pha ng nam 125 dm.
Sng ny theo hng ty bc 3 dm ri n ng ba ngun sng G Cng (t ming
ng ba sng i ln pha ty 34 dm n ch G Cng thng vi Rch Dch (?) ([18][143])),
ri chy ra ca Tiu, hn 8 dm n ng ba sng Ch Dip (t nhnh ca sng pha
nam i thm 40 dm n ch sng Ch Dip) hn 14 dm na hip lu vi ng ba
sng Thuc Lng v sng K Hn (C Hn).
KHNG TC CANG (G KHNG TC)
Tc gi G Cng, cch trn v pha nam 90 dm ri. Vng ny rung tt, t ph
nhiu, la go phong ph, c nhiu g ng, [35b] khe ngi. Nm inh Mi (1787),
Khm sai Chng hu qun Tnh Quc cng chim c a li ni ny, chiu m dn
lm lnh, dng c ngha, nhiu ln nh vi qun gic Ty Sn, ct ting cho vic Trung
hng. Dn ni y phn nhiu l ngi trung ngha nn dng ni y lm t dng v.
K HN GIANG (SNG C HN - TR HN)
b pha ng sng M Tho, cch trn v pha nam 7 dm ri. i v pha ng
10 dm ri n ch K Hn (C Hn), ni y dn c ng c; 2 dm n ch
Lng Qun; 50 dm ri hp lu vi ng ba ca sng Tra Giang v sng Thuc Lng.

57 | T r a n g

TIU HI MN (CA TIU)


Ca rng 1 dm ri, khi nc ln ca su 28 thc ta, nc rng su 23 thc
ta. Pha ng ngoi ca bin c ni cn ct ngm, tc gi l cn Mng. Bi bin ny lm
bn ly, lng cng va hp va cong. Cch pha nam trn 93 dm ri, i ngc ln 12
dm na n n phng b (S th ng).
I HI MN (CA I)
Cch trn v pha nam 87 dm; ca bin rng hn 7 dm, khi nc ln su 27
thc ta, nc rng su 22 thc ta. [36a], ca bin nhiu bn ly, lng cng hp v
cong, nn thuyn b t ra vo. Pha ty cng c cn Nht Bn, trn cn c trm n tr,
trc mt ni cn ct ngm, tc gi l cn Tu. Pha ng cng c cn ln gi l cn
Tiu Hi, nm gia dng ngn kha ca sng, ln v di, u pha nam l b
ng b ty Ca i v Ca Tiu. u pha bc chia lm 3 nhnh, nhnh pha bc
ngc ln n K (C) Hn ri ln sng M Tho; nhnh pha ng vo nam lm Ca
Tiu; nhnh pha ty cng vo nam lm Ca i, c ba nhnh y u chy ra bin.
LONG CHU
Tc gi l c lao Rng ([19][144]). C lao ny ngay trc trn, lm ci n gn ca
trn. Khi trc ca sng M Tho su rng, c cm by ming y ([20][145]), thuyn bun
qua li phi u ngh y hng mt xem trng, i nc thun mi i ln hoc
xung. T nm Mu Thn (1788) tr li y, ph sa bi lp ngy cng cao ln, hnh th
nh con rng nm, v vy Th T Cao hong mi ban cho tn l Long Chu. [36b]
Cn di gn 2 dm, lm la tinh cho ca sng, che kn trn s, ngn chn sng d,
nghim nhin l ch danh thng. Nh a l ni: Ca sng m c cn ct ni ln cao,
t y t s thnh vng. Ch ny ng l c nh vy.
BA LAI NAM GIANG (SNG BA LAI NAM) ([21][146])
Cch trn v pha ty nam 12 dm, dng sng su rng, bn ma nc u trong,
ch gia ma h nng gt nc mi mn, sng ny ly 2 b nam bc chia lm ranh
gii ca 2 trn nh Tng v Vnh Thanh.
BA LAI HI MN (CA BIN BA LAI)
Cch trn v pha nam 84 dm ri; ca rng 1 dm ri, khi nc ln ca su 26
thc ta, nc rng su 21 thc ta. V ng i rm rp hoang vu, nn thuyn b t
khi qua ca ny.
NG GIANG TN KINH (KINH MI RCH CHANH)
pha ty bc ca trn. Ngy trc con kinh nh Sng Chanh pha ng, ngun
cng Ba Lai pha ty, khong gia y bn ly m t, c lc hoang bn, ko di hn
57 dm ri, y pha nam th [37a] nhiu ging g, rung vn, pha bc th nhiu

58 | T r a n g

rng su v chm to lan rng n 5, 6 trm dm, y l ch ng Sn t ngha ri tin


chim Ba Ging, li dng th him honh hnh cc ni, khi li ta theo rng sc,
bng chm, tht nh cp vo rng su, rng v bin c, chng ai bit tung tch u l
u. Gic Ty Sn bao phen b h lm cho khn n m cng chng bit phi lm
sao. Nm t T (1785), y Trn ca ngy Ty Sn nhn c ngi nh hai u bn
o ni m mt con sng ngang ct t ch him yu, to thnh mt ng kinh i
tt, rt tin li, v sau ngi ta hay i ng ny.
TRA THP GIANG (RCH XOI MT) ([22][147])
pha bc sng ln M Tho, cch trn v pha ty 2 dm. Ngy xa khi gi ng
nam ni ln, th th nc rt d, sng gi cun cun, thuyn b qua li lun b nguy
him. Nm Mu Thn (1788) thi Trung hng tr li y, c bi rng (Long Chu) ni
ln, ngn gi sng gi, thuyn b qua li rt tin li. C bi vnh: "Trng Giang nh
luyn" ngha l sng phng lng nh tm la, nay hung d nguy him tiu tan m
thnh con ng thy rt phng lng.
[37b] SM ([23][148]) GIANG (SNG RCH GM)
v pha bc h lu sng Tin Giang, cch trn v pha ty 28 dm ri. B ng,
b ty lm ranh gii cho 2 huyn Kin ng v huyn Kin Hng. B pha ty c ch
nh, ngc ln hng ng bc 7 dm ri, b pha nam c ch Thung, qun x ng
c; 2 dm ri na n ng ba: ng pha ty chy 17 dm ri hp vi sng Rau
Rm ri chy xung h lu sng Tin Giang; ng pha bc chy 24 dm n cng
ngun Ging L c ch Thuc Nhiu, rung vn mu m, nhn dn chuyn ngh
trng la, trng du nui tm.
BA LAI BC GIANG (SNG BA LAI BC)
v h lu sng Tin Giang, cch trn v pha ty 60 dm ri. Ca sng su
rng, b pha ty c ch qun ng c, dn c a phn chuyn ngh cy rung dt
ci. T khi c Ty Sn dy lon, nhiu phen y thng l ni chin trng, hu nh
tr thnh ch t b hoang. Nay c yn n, nhn dn mi tr li. i 33 dm v pha
ng ti ch Thanh Sn tc gi ch Cai Ly ([24][149]), thuc t hai thn Hu Ha v
Thanh Sn, qun ph san st, thuyn b ti lui lin tc, tr thnh sm ut. i v hng
ng 64 dm ri na th n ca kinh mi Rch Chanh ri chy ra sng ln Hng
Ha.
[38b] HIP C GIANG (SNG CI L)
a phn 2 thn Tn Hip v Tn c, tc gi l rch Ci L v b pha bc h
lu Tin Giang, cch pha ty trn 62 dm ri. Dn c c rung vn, hng sn,
nhiu ngi chuyn ngh dt ci, sn xut nam s sa, nam tru lnh, dt ci ng
php, hoa vn tinh xo, vn ni ting t lu, nhng ng t em snh vi hng
ngi Hoa th hi km phn trng trn m thi.

59 | T r a n g

AN BNH GIANG
Tc gi l sng Ci B, a phn ng, ty thn An Bnh, cch trn v pha ty 67
dm ri. i vo sng 1 dm c ch qun ng c, nhiu nh giu c mua tr cau
chuyn bn cho ngi bun Si Gn; nhiu ngi lm ghe ln so vi ghe bn lng
th va to va di hn, trn y mui di t u n ui ghe, di g sn dng ch
bng vi, v cy, c kh v nhng th sn th tp ca Cao Min, dng ton nhng
ngi chng so ng trn mui ghe chng i, gi l ghe lng i bun bn Cao
Min.
CN L GIANG (SNG CN L) ([25][150])
b pha bc sng Tin Giang, sng rng 32 tm, khi nc ln su 21 thc ta,
nc rng su 16 thc ta [38b] cch pha ty trn 164 dm. Vo ca sng v pha bc
25 dm th ct dng. Dn c y tha tht, tre xanh rm rp lin nhau to thnh rng,
c nhiu cy bch b (cy trm) (loi cy ny c c trm lp v, lt ly v lm vt lp
nh, xm thuyn, y im c, cn thn cy th lm ci) v lc th dng lm chiu,
bao c rn, v bum thuyn. Dn y mui c ng lm mm, cht tre cy kt b,
theo dng nc xui xung bn cc vng ch ba.
BCH NGU GIANG (SNG TRU TRNG)
b pha bc Tin Giang, cch trn v pha ty 206 dm ri. Ca sng rng 23
tm, khi nc ln su 14 thc ta, nc rng su 9 thc ta. T ca sng i v hng
bc 40 dm n vng bng bin ([26][151]) dn c rt tha tht. t y pha trc gip
sng ln, c nhiu g t cao trng bng vi, du, m, b r, b ao, bp, khoai lang,
thuc l, u nnh, u trng, u en. Pha sau l vng t thp t, bng bin c
nhiu tm c ([27][152]), tre v cc th cy tp rm rp to thnh rng, l vng t c nhiu
a li nhng cha khai khn ht. Cch 19 dm n h lu sng c Vn, 3 dm na
n thng lu sng c Vn, 20 tm [39a] n n c Hng Ng (Hng Ng), 68 dm
n sng Hip n v n mi Hng Ng (Hng Ng).
BO NH H
Tc gi l kinh Vng G. Ca sng ny gi vo sng Hng Ha, cch pha ng
bc trn 47 dm ri. Ngy xa pha ng bc, sng nh Vng G chy n xm Th
Cai l ht, pha ty sng nh M Tho cng xung ng n ch Lng Ph tc gi l
Bn Tranh thuc t thn Lng Ph l ht, khong gia l rung t lin tip t nam
n bc. Nm t Du (1705) i vua Hin Tng Hiu Minh hong th 15, sai Chnh
thng Vn Trng hu qua nh Cao Min. Bn ch thng xut hin ch ny quy
nhiu qun dn ta, sau Vn Trng hu bn p ly di t xm Th Cai n ch Lng
Ph, ri cho o t hai u ch cng ca sng Vng G v sng M Tho, dn nc
chy quanh, lm ho ly ngoi cng c th phng ng. Sau nhn ng nc lu
thng, li o su thm, thnh ra con kinh ghe thuyn u i c. Nhng ng sng

60 | T r a n g

t ng n ty xa cch, nn n ch Vng Th (tc gi l Thang Trng, l ch trc


dng thang cao ng nhm o c a th, nhn gi thnh tn t), [39b] y
l ni nc thy triu gp nhau lm ch gip nc, nc l khi ln khi xung, th
nc chng chy mnh, tun mau, li nhiu ch quanh co hp nh, nn bn c tch t,
ngy cng b cn lp, nn thuyn ln i n y phi i nc ln y mi i c.
Nm K Mo nin hiu Gia Long th 8 (1819), vua c ch d sai o thng t ch Thang
Trng n Hc ng di 14 dm ri, sai Trn th nh Tng l Bu Thin hu
Nguyn Vn Phong iu 9.679 dn trong trn, cp cho mi ngi mt thng l mt quan
tin v mt phng go ([28][153]) chia lm 3 phin thay nhau o m, b ngang 15 tm,
su 9 thc ta, 2 bn c ng ci quan rng 6 tm, hoc theo ng sng c m un
nn o cho su rng thm, hoc m kinh mi ni lin nhau, ty s tin li m lm.
Khi cng t ngy 28 thng ging n ngy 4 thng 4 nhun th xong. Vua ban tn l
Bo nh h, ai ny u cho l rt thun tin.
BT NG GIANG (RCH BT NG) [40a]
b pha ty thng lu sng Hng Ha. Ca sng rng 9 tm, khi nc ln su 7
thc ta ([29][154]), nc rng su 2 thc ta. T ca sng i na dm c xm nh
([30][155])
, dn c y tha tht, lm rung theo li ao canh ha thc, tc n cy t
thnh than tro, sut nm cn c. Xung pha nam 17 dm n ca sng Rch Chanh,
14 dm ri n ca sng Bo nh, chy ra bc 118 ([31][156]) dm n n c Phong
Ca Kh me lm thnh mt phn sng Bt Chin.
BT CHIN GIANG (RCH BT CHIN)
thng lu sng Hng Ha, l gii hn cui cng pha bc ca trn ny. B pha
ty l ni n o Tuyn Oai tr ng. Pha trc o xung pha nam 37 dm n n
c Phong Ca Kh me, l gii hn cui cng h lu sng Bt Chin. trc o cch
na dm l ni ngi Vit ([32][157]), ngi Hoa, ngi Cao Min chung sng, h trao i
nhau nhng th sn ca ni rng chm ao, c s tun ty coi vic thu kha v
cc ph, c 10 phn thu 1 phn. Li cch 100 dm n n c Thng Bnh, 74 dm
n sng Vm Gia (Vm Da) l a u thng lu sng Bt Chin.
Sng ny nc ngt m c, dng nc quanh co, c cy rm rp [40b], c nhiu
sc ca dn Cao Min. L ni bn ly nc ng, n lc ma lt, nc dng y trn,
trn t c th i thuyn c, cho nn khch bun thng ln ch hng ha theo sng
Bt Chin qua sng Vm Gia, n Cu Nm ri ti Nam Vang trn thu. o th
Tuyn Oai qun l c 2 chi th Phong Ca Kh me v Thng Bnh, chia gi ch him yu
kim sot cc vic vt bin tri php v tun phng ni bin gii, y l vng a
u quan trng.

61 | T r a n g

VM GIA (SNG VM DA) ([33][158])


thng lu sng Bt Chin, l gii hn cui cng v pha ty ca trn ny. Ngy
xa khi mi khai thc, nhn dn y hy cn t i nn n Phong Ca Kh me t
ch ny lm gii hn cho ngi Vit v ngi Th; nay nhn dn sinh sng ngy
cng ng, t rung c m mang ra ti pha trn o Tuyn Oai nhng c dn khi
i v thng b xt hi rt bt tin, nn thng 4 nm Gia Long th 18 (1819), vua c ch
chun di n Phong Ca Kh me sang ch n Thng Bnh, di n Thng Bnh sang
x Vm Gia [41a] st bin gii Cao Min, tng ng t xa vi cc o Tin Giang v
Tn Chu, y l khi hu s tin b thng bo cho nhau. Sng trc n chia lm 2
nhnh: nhnh hng ty chy qua Ba Cu Nm ri chy ra Tin Giang, n thng du
o Tn Chu, ngc ln ti Nam Vang n thnh ca quc vng Cao Min; nhnh
hng nam chy xung sng Hip n ra Tin Giang, 70 dm na n n mi Hng
Ng (Hng Ng).
I TIU HI CHU (C LAO I TIU)
Di 35 dm, b ngang 8 dm, ni ln gia lng cng, chia ra lm hai ca t hu i
Hi, Tiu Hi, cn gi l Trn Hi chu, y cy ci rm tt, dn c c 5 thn: Ph
Thnh ng, Tn Phong, Long Thi, Long Ha, Th Lp ([34][159]) chia nhau , xm
lng rung t trng trt chn nui, cng nhau sng yn n. gia ni ln g cao, c
nc ngt chy ra, ngi lm xong nng v, li i bin nh bt, khng ph sc
tha, c th gi l dn bin v lm rung ([35][160]).
QUI SN CHU (C LAO CN TU)
C lao nm pha ty ng ba ca bin ln, chu vi 8 dm, th t un khc quanh
co nh hnh con rng [41b]. C c lao t che kn pha bc con sng ; nm xin pha
ng dng sng Bc Sa (tc gi l cn Tu nm ph pha ty bc Hi Chu), nm i
xin ng lu sng. C lao ny ng mt mnh gia sng gi, th ni kh hng ([36][161]),
cuc t sc mnh ([37][162]), bn b vng chc, c th hnh thnh c b th to ln,
cy ci sum s, t ai ph nhiu, c sinh kh thnh vng, c hai thn Hong Long v
Qui Sn y.
THI SN CHU (C LAO THI SN)
C lao nm pha ty sng ln M Tho, chu vi 5 dm, cn Tn (tc gi c lao H)
ph vo pha nam, ly cy cao lm tinh phong ([39][164]) che chn, y t bi kh
vng, dn thn Thi Sn sng c lao y.
([38][163])

PH AN CHU (C LAO PH AN)


Tc gi l c lao Bi m ([40][165]), pha ty sng ln M Tho, chu vi 8 dm, rung
vn rt tt, c dn 2 thn Ph An Ty v Ph An Lc . C lao c sng rng, nc
trong, bng nc tip chn tri, trng xa vn khonh, ng l mt cnh tin vy.

62 | T r a n g

KIN LI CHU
Tc gi l c lao Tr Lut (Tr Luc) ([41][166]) tng Kin Li nm v pha bc h lu
Tin Giang, lm tinh biu cho sng Tr Lut (Luc) (Sng rng 29 tm, nc ln su 21
thc ta, nc rng su 16 thc ta, b pha ty c ch Tr Lut (Tr Luc) cch trn
l v pha ty 55 dm, v pha bc 8 dm ri n ng ba sng. Ng ng bc cch 4
dm n sng Ba Lai, ng bc 26 dm ri n ging Tr Lut (Tr Luc), c ch thn
qu, cui dng sng y bn c gi l chm Khoai.) Ging ny di hn 5 dm, c dn
nm thn Long Ph, Ph Ha, An Tn, Giao Long, An Thy ng c ng. y rung
vn xanh tt.
THI HN CHU (C LAO CI THIA)
pha bc sng Tin, thuc tng Kin Phong, di 42 dm. Sng Thi (tc gi l vm
Ci Thia, rng 70 tm, su 6 tm. i v b pha bc na dm c ch, tc gi l ch Ci
Thia, pha ng thuc thn M c ng, pha ty thuc thn M c Ty, cn ch th
gia tn l ch M c, nhng thn M c ng li l t xy dng huyn tr (l).
i 45 tm n ng ba sng. Dng sng ln pha ty l sng i Hi, tc gi l sng Ci
Ci ([42][167]), do cc con sng nh chy dc theo mt s thn xm u t hi li nn
mi gi l sng i Hi. i 27 dm ngoi n xm nh Tam T, ri chy ra sng Hn,
ti nhnh Bc Tin Giang thnh sng c Lng. Pha ng l thn M c Ty, cn
pha ty l thn M Lng. Mi mt dm n ng ba Vng Nh, t ng ba i v bc
17 dm ngoi ti chm cng. T ng ba i 5 dm ri v pha nam n sng M Lung
tc gi l Rch Miu, l gii hn ca sng i Hi, nc ln y ghe thuyn mi ti lui
c) pha ng m nm sng Hn (tc gi l Vm Hn), pha ty m hp lu ca hai
sng Thi v sng Hn m c lao nh gia nn mi gi l c lao Thi Hn. Li v c lao
y ni ln su u nhn by hng k tip nn cn gi l Lc Chu u. u pha ng
cn th nht l t ca hai thn M Lng v Ha Lc, cn th hai l t ca thn M
Hng, cn nh th ba lm tr ( tr) ([43][168]) cho ng ba sng C Lch. (Sng rng
28 tm, su 12 thc ta chy v bc 2 dm ri n ng ba. T ng ba chy v ng
bc 7 dm, nhp vo sng i Hi, chy v pha ty bc 10 dm li cng nhp vo sng
i Hi). Cn th t l t ca thn M Thun. Cn th nm l t ca thn M An
ng. Cn th su l t ca hai thn Thanh Hng v M Long (Lung) ([44][169]), cy ci
cao ln khc thng, rung vn ph nhiu, nhn dn theo ngh lm rung, nh c.
LONG N CHU (C LAO LONG N)
C lao ny lm tr biu cho sng Long n, (rng 38 tm, su 2 tm, cch pha ty
trn 124 dm chy vo pha bc 6 dm n ng ba sng. Nhnh bc chy vo chm
cng. Nhnh ty nam chy 9 dm ra sng ln). C lao ny di 3 dm pha bc lu
Tin Giang, c thn M Xng y rung vn dn c, pha ng nhn sang sng Bnh
Giang (rng 72 tm, su 11 thc ta cch pha ty trn 118 dm. i v pha bc 6 dm
n ng ba. Nhnh bc chy 3 dm ri l vo chm cng, c rung vn dn c.
Nhnh ty nam chy 5 dm ri hip lu vi sng Long n).

63 | T r a n g

Pha ty trng v sng Cn L (rng 32 tm, su 21 thc ta, cch pha ty trn 141
dm ri, chy v bc chng 25 dm l cng ngun). Sng quanh co vng v, c ni
nh vc su, gia ni mt cn hnh trng c bm v ui ngoc nguy yu kiu gia
sng ln mnh mng, ging nh con giao long gin nc, nhng u sng cn cha l
r. Cn nh cy thp, li ging con giao long n np gia vc su, nn gi l Long n
(Rng np).
CHU (C LAO QU)
pha bc lu Tin Giang, pha nam ca c lao Long n, lm bnh phong ngoi cho
sng Long n. Ni y vn cau sum s, cy ci xanh ti, bn b su thm, c nhiu
hang c tm, by qu thng t tp y bt tm c, nn mi gi l c lao Qu.
C lao ny di hn 7 dm, c dn thn Nhn Hu ng y.
BA LNG CHU (C LAO BA LNG)
pha bc thng lu Tin Giang, nm b thng vo sng c ca sng di, nn gi
l Ba Lng. C lao di 5 dm, c tre v cy ci rm rp, rung cao, t tt thch hp vi
cy bng vi, thuc l, ch, da, cc th cy n qu, m, u, mi lp thn Tn An
y.
[43a] VIN (VN RY)
hyn Kin ng v Kin Hng, vn cau y sum s. Cau ti, cau sy v
cau kh nh no cng c, ngi ta cht ng ngoi sn, da trong lm bn i cc
ni xa gn.
LM TU (RNG SC)
- Cn Lc (ti nhnh ty ca Li Lp (Soi Rp) thng vi ca Tiu), c cy d,
cy c.
- sng Tra, G Cng, sng L Da, cng Ba Lai th c l da nc.
- Rch Chanh, Bt Chin th c cy trm v khng tm b (tc gi l c bng).
([45][170])

- Bch Ngu, c Vn v Hng Ng th c rng tre, tt c u l vt c li.


CHM AO
Huyn Kin ng t ng sang ty tip gip vng bin gii Cao Min c nhiu bng
bin, chm, ao, c tm dng n khng ht. C n thng 4, 5, khi ma xung nc trn
th c sinh trng y dy kim n trong rung, trong m. Phm nhng ni c nc
v c c d su ch hn tc ta cng c c ; t thng 10 tr i ht ma ma, nc
rt, c xung ([46][171]) sng cho nn l c thu thu c [43b], gi l thu d cp, ai b tin

64 | T r a n g

u c thu mi c hnh ngh. thng lu sng, ngi ta p p chn


ngang, khin cho c khng bi ngc dng ln b c; gia sng dng tm ng
bng tre chn dng nc k li gi c ri bt em bn cho ngi bun, dng st m
ong vo ghe ln, nc ngt vo v thng phi dng gu thay nc, c c
thay nc sch, c nhiu nht nn sc chu ng lu d sng, ch c thu c mi li
ln. Li c mt dy a phng nh kinh mi Rch Chanh, Bc Giang, tuy ng thu
in, nhng ngh nghip chnh li l o ao nui c bn np thu ([47][172]). y l
ngun li sng chm tht l v cng.

([1][126])

Nguyn vn bn in km bn dch ca Nguyn To chp "Kin nh () ging".


Nguyn vn VHN lu tr cng chp Kin nh. Nhng nguyn vn in km bn dch ca
nhm dch gi VSH th li chp "Kin An () ging" Tht ra c ba bn nguyn vn nu
trn ch l bn sao chp vit tay m sai st r nt th rt nhiu, nhng d bn ny tht
kh xc nh m bn in khc g th khng cn nn nh ly theo s ng "Kin nh".
([2][127])

D (), tc Th d () l c mi, n v lm thuc c, cn gi l Hoi

sn ()
([3][128])

Ging L (). Theo ngi dn a phng Cai Ly, ng Thp th y l

ging Ly, g Ly, tc tn ging m ngy xa quan binh p ly, ng n ().


([4][129])

Ging Sao: Nguyn vn vit :. Ch : ny tra trong t in Nm khng thy.

([5][130])

Tp nh hu l ngi khch Qung ng tnh rt hung bo, nhiu ln


Nguyn Nhc mun git i. Tp nh bit phn li Ty Sn lm lon, sau chy v
Qung ng v b Tng c nh Thanh bt git.
([6][131])

Tc Th Du Mt, nay l th x tnh l Bnh Dng.

([7][132])

chu tang cho Thi Thng vng Du Tng v Tn Chnh vng (Mc
vng) b Ty Sn git.

([8][133])

Ho Hm (): Ch Ho () cng vit l B. Ho Sn cng vit l Ho Cc

() l gc pha ng ca i Hm Cc, cho nn i Hm Cc cng gi l Ho Hm.


Hm Cc quan l mt ca i rt vng chc ca nh Tn (Trung Quc), nay thuc vng
H Nam.

65 | T r a n g

([9][134])

Ng giang (): L tn tt ca Ng Tng giang () cnh a tnh

Giang T, xa gi l Lp Trch, cng gi l Tng giang (), Nam giang, Tng Lng
giang, Ng Thc giang, tc gi l Giang Chu h, ca sng gi l Ng Tng khu. Sng
ny chn ngay yt hu ca Trng Giang, l mt ca sng cc k quan yu ca min
Nam Trung Quc.
([10][135])

Thng Sn x () Tc rn Thng Sn Ci K rt li hi, cn m


c hng. Ai v nm bt pha u th ui n ngot v trc chch nc c
ngay. Ai nm ui bt th b u n quay li cn. Cn ai n gia lng th u
ui cng quay li cn chch, cn gi l Sut Nhin. Nhn rn c d chng c
nhiu pha tn cng nn Tn V T c t ra mt trn php gi l Thng Sn X trn,
trn th ng i mi pha nh thn con rn Thng Sn. Ca i Kim Cc vng Thim
Ty c rt nhiu loi rn ny gin tip ngn chn qun ch tn cng i.
([11][136])

Ph ngung h (): Ta thng c l ph ngung h tc cp ta gc ni


n thua . Loi cp khi b sn ui tng th quu tr li da lng vo gc ni chng
c l rt nguy him. Sch Mnh T ni: "C m ng rt h. H tr li da lng gc
ni chng c, chng ai dm ti gn". (Hu chng trc h, h ph ngung,v cm xanh).
Lng Sn Bc l ci chm, ni ct c ca 108 tay ho hn do Tng Giang cm u
hi i Tng chng li triu nh. Danh ting anh hng Lng Sn Bc c miu t
sinh ng trong truyn Thy H.
([12][137])

Nguyn vn vit ch Nm ch (C) hi m nhe trng ging nh ch Hn


vng () nn c sch c l ging Vng (ch ch gio).
([13][138])

Nguyn vn vit tc Kt, nhng ngi a phng gi y l ging Kt.

([14][139])

Bn nguyn vn do VHN lu tr chp 88 dm ().

([15][140])

Sc (): tc l vng c dn ca mt b lc, ting Nm c l sc. Ngy nay,


min Ty Nam b c rt nhiu sc ca ngi Kh me, cng nh Ty Nguyn c
nhiu "bun" ca ngi dn tc. Tht ra sc l m ca ting Kh me Srok ch mt lng
xm.
([16][141])

Nguyn vn "Hoa dn", ch Hoa () c ngha l tinh hoa, vng son rng r,
vn minh. Ngi Trung Quc t xng mnh l Trung Hoa, cn chung quanh u l "man
di, mi r". Ngi Vit xa cng bt chc t xng mnh l "Hoa nhn", phn bit
vi cc "man di" xung quanh l Thng, Lo, Min (Campuchia), Tim La (Thi Lan). Ai
cng c tinh thn t tn dn tc qu ng.
([17][142])

Nguyn vn vit tc K Hn nhng cn gi theo tn ngoi l Tr Hn hay

C Hn.

66 | T r a n g

([18][143])

Ch ny nguyn vn c bn chp, c bn chp nhng u tra khng ra,

tm c theo ting Hn l Dch.


([19][144])

Thi Php thuc, c lao Rng l ni an tr cc ngi mc bnh Hansen (bnh


ci, hi) do cc d phc o Thin Cha coi sc.
([20][145])

Mi ming y mc vo hai cy cc cm su xung lng sng. Ming y


bng li hnh phu, mp ming trn ngang mt nc, mp ming di st y sng
ko ln ko xung nh cp ni. Do nc chy mnh, bao nhiu tm c tri v ming
tun vo ui ming y gi l ci t. Ty theo c tp chy nhiu hay t m thi gian
t lu hay mau.
([21][146])

Nguyn vn vit, ch Nm c th c lai, rai, ri nhng nhn dn Nam

B gi y l ca Ba Lai, sng Ba Lai, cn sng Tn Thi th mi gi l vm Ri ().


([22][147])

Trong PCGBC, Trng Vnh K chp sng ny cn gi l rch B Bo.

([23][148])

Trng Vnh K trong PCGBC chp l Gm Giang.

([24][149])

Nguyn vn vit. Ch m Hn Vit c l c ngha l ly. Ch Nm:


ly phi vit l D hoc E. y c l tc gi vit ch Ly theo . T ly c thnh ly.
Cai Ly l ch trn Quc l 4, c ng quo v Mc Ha.
([25][150])

Nguyn vn vit. Ch c theo Hn Vit l l, c theo Nm l l. c


Cn L l ng theo cch gi ca a phng.
([26][151])

Nguyn vn pha trch dch l bng bin, l ni quanh nm t snh ly


lp xp nc, mc y nn lc.
([27][152])

Nguyn vn vit tc ng mit l c v con ba ba. Trong GTTC


ch thy sn ni chung, Trnh Hoi c thng dng ch Ng mit ny. Nu dch "c
ra" th khng hp vi phng ng min Nam. Hai ch ny min Nam thng dch l
"c tm" hay "c mm", tc ngoi Bc dch l "c m".
([28][153])

T o lng phng () khng thy trong t in Hn Vit. Cn c vo cch


tnh ca L Thnh Khi trong cun Histoire du Vietnam, th 1 phng go bng 30 lt
go.
([29][154])

Thi Trnh Hoi c ch s dng thc ta hay Trung Quc. T 1890, mt (1)
thc ta tng ng 0,4 m (4 dm). Thc Trung Quc tng ng 0,32 m.

67 | T r a n g

([30][155])

Ch tiu qun () vi ngha l "xm nh" c tc gi dng on ni v


"Bo nh h". "Bt ng giang" v "Thi Hn chu".
([31][156])

Nguyn vn bn VHN lu tr chp bch bt thp l () tc 180 dm.


Bn VSH v bn Nguyn To u chp bch thp bt l tc 118 dm.
([32][157])

Trong ton b sch ny, Hoa nhn ch ngi Vit, ng nhn ch ngi Hoa.
Di phn nhiu ch ngi Kh me.
([33][158])

Trng Vnh K trong PCGBC chp Vm Gia giang gi l Vm Gia m khng


dch l Vm Da. iu ny c th ng v nhiu a phng ch gi bng tn ch Hn.
([34][159])

Hai ch Th Lp () khng phi tn thn m c ngha l "mi thnh lp".


Nhng nh vy th ch tnh c c 4 thn, thiu mt thn. Vy tm dch theo ngha tn
thn cho 5.
([35][160])

Nguyn vn Ng mc chi dn (). Trnh Hoi c thng dng ch

mc () ch ngi lm rung nh trong bi th "Chu th s vn" trong Cn Trai thi


tp ng vit: Ph hiu s vn mc t tr, ngha l "Va tng bng sng nng dn
lm ng". Nu hiu "mc t" l k chn tru l lc xa tc gi.
([36][161])

Nguyn vn Sn long kh hng (). Sn long l t phong thy ch th

ni.
([37][162])

Nguyn vn Khn m lc kin (). Khn m l t khoa phong thy ch


"Cuc t".
([38][163])

Nguyn vn chp . Ch ny m Hn Vit l h, nhng m theo ch Nm l


h. Vy y l c lao H.
([39][164])

Nguyn vn tinh phong () l t khoa phong thy ch ci cn ni chn


ngang ca sng.
([40][165])

Nguyn vn chp, tc bi m. Vng Hng Sn c theo Trng Vnh

K l bi m c khi nhm, do li morasse v ch m Nm vit l. Nhm dch gi


VSH ghi l bi Don cng cha ng.
([41][166])

Nguyn vn vit Tr Lut () nhng Trng Vnh K trong PCGBC chp l


c lao Tr Luc, tn ch l Kin Li chu.

68 | T r a n g

([42][167])

Tuy ch Nm ci thng c vit ch hi ( - ) v b mc () bng, tc

lhay, nhng Trnh Hoi c vit ch ci vi ch cu (cu) u () tc ci Ci


Xay, v ch hi ( - ) th theo chng ti s ch cng r nt hn khi vit vi Mc
bng, vy tc danh sng i Hi chnh l Ci Ci vy!
([43][168])

tr () nguyn ch ni. Sch Thy kinh h thy ch: "Khi xa vua V tr


nn lt, phm g ni no cn nc th c b, v cn ph ni, thng sng. Sng bao
quanh ni r nhnh m chy. Nhn ngn ni trong dng sng nh cy tr cho nn mi
ni l tr , tc tr".
([44][169])

Mc d miu hiu vua Gia Long vit ch (), cn thn M Long vit ch ()
nhng khi pht m cng trng l long nn phi k hy c tri l lung.
([45][170])

Khng tm b () tc c bng dng dt m, bao c rn.

([46][171])

T c bit min Nam gi c ln xung theo ma ma. u sa ma, c t


sng theo ng nc ma chy xung sng li ngc ln ng gi l c ln . Gia
thng 10, tri dt ma, c theo nc chy ra sng gi l c xung.
([47][172])

Thu in np nh hn cc ngnh ngh khc. Ngi dn ting l ng thu in


lm rung, nhng tht l o lip nui c li nhiu m ng thu t.

TRN VNH THANH


THOI SN ([1][173])
Tc gi l ni Sp, huyn Vnh nh, b pha ng sng Thoi Sn (tc gi rch
Ba Rch), pha bc cch ca Thoi H hn 69 dm. [44a] T sng ln quanh pha bc
sang ng, n trn thnh 283 dm. Ni cao 20 trng, chu vi 11 dm ri, nh ni
nguy nga, cy cao bng c, p trang nghim t nh ci lng p bin gii pha
ty. C Hng Tuyn (sui Thm) chy v ty 50 tm n ng sng m b su
thuyn c th i c. Pha ty nam chn ni c Bu Sn (tc gi l ni Cu), xanh tt
cao 7 trng, chu vi 1 dm ri, sui ngt, t tt, c cy ti mt, sn dn vy
quanh. V vng gn Cao Min, hoang vu mt mt, nu dng ng thy th phi do
ng Kin Giang; m con sng ny y c lc, bn ly ng, ch lc ma lt ghe
thuyn mi qua li c. Thng 4 nm Mu Dn, nin hiu Gia Long th 17 (1818), vua
sai Trn th Vnh Thanh l Thng ch Thoi Ngc hu Nguyn Vn Thoi kinh l ng
sng, vic hon thnh, vua ban cho tn ni l Thoi Sn nu danh tt thn ni v
cng ghi thnh tch cng lao ca bc nhn thn. Li lnh cm dn ch, dn Th n

69 | T r a n g

cht cy ci gi ly sinh kh, nhn thy non xanh my ph, sui ngc m, thn
[44b] sng nhng c, m t cha linh, trn gi min him yu, nu sc mnh
cng c ci Nam ta m dng th. i! Hng trng lm thay!
BA TH SN (NI BA TH) ([2][174])
Cao 30 trng, chu vi 13 dm, cch pha ty bn Thoi H 18 dm ri, ba ngn
vn xanh chp chng c th ti mt, cm dn khng c cht. Mt trc gip vi
bng bin, c rm bn ly. Thoi Ngc hu nhn o cho thng ra, rng 20 tm
cho thuyn b i li. Ngi Cao Min theo trin ni v ng rng, h va sng bng
ngh sn bn ni, li cn cu c ao chm, thu c 2 mi li.
T CHIU SN (NI T CHIU) ([3][175])
Cao 12 trng, chu vi 5 dm, cch pha bc ni Ba Th 2 dm. Ni y ni non
him hc, ng gia vng ln trng nh ht ngc linh chu va ly ra khi hp; ngm
xem mu cy xanh lam cng sc nc trng ngi, rng chiu ri xung nh gm vc
chp chi, cnh tr c th v thnh bc tranh p.
TR NGHINH SN (NI TR NGHINH)
Cao 10 trng, chu vi 5 dm, cch pha ng bc ni T Chiu 1 dm ri, nh
ni chnh vnh trn tra, sn cong, sui trong mt, tre cy ti tt, c nhiu cm th
u .
TNG SN (NI VOI)
Cao hn 8 trng, chu vi 3 dm, sn ni lm chm, u lng sng sng nh khi
xa T Kiu ln chi ni H Sn ha , li vt c. Ni ny pha nam cch n
Chu c hn 9 dm, cch b pha ng nam thng lu sng Vnh T 2 dm, cy
rng xanh tt, c thy tinh.
CA M SN (NI CA M)
Cao 10 trng, chu vi 7 dm quanh co m di, cch pha ng nam ch u lng
bn 3 dm, ngn ng cao ch v hnh nh cy lng da vch ni treo ngm my, sui
cong nh ngc. C cc loi cy ging hng, tc hng, [45b] cy ci xanh tt, cm th
bo tt. Pha ng hng xung rung phng, pha ty nhn h chm, ngi Vit, ngi
Th cy cy chn nui, v cu c chi li di chn ni.
NAM S SN (NI NAM S)
Cao 8 trng, chu vi 2 dm, cch pha ng nam no khu (lng bn) 3 dm ri.
v pha nam ni Ca m, ni trn tra nh ng vng gia h nc, hnh th oan
trang thanh t.

70 | T r a n g

KH LP SN (NI KH LP) ([4][176])


Cao 3 trng, chu vi 3 dm, cch v pha ng lng bn 5 dm. Ni ny chu lp v
ni Ca m m lui v ng nam, ngn cao lu nghu, bng cy tng trc giao nhau, nai
hu thng nm ngh di bng mt. Li c rung cy, c chm nh c, dn i tm
sanh li thng n nng nu ch ny.
CHT SN (NI CHT) ([5][177])
Cao 6 trng, chu vi 1 dm, u pha bc ni T Bit (Bc), cch lng bn v pha
ng nam 1 dm ri; th ni cong trn, cy ci tt ti.
T BEC SN [NI T BIT (T BC)] ([6][178])
Cao 20 trng, chu vi 6 dm, ngn chm ri rc, mt quay ng, lng hng ty,
khng ng cng dy vi cc ni khc m ch lch ring mt bn lng bn [46a] nn
mi gi l T Bit. Ni nh m c v t cng, thp thi m bt khut, c kh tng rt
li lc.
NI BA XI (XUI - XUI) ([7][179])
Cao 40 trng, chu vi 12 dm, hnh trng nh a hoa ph dung m sng xanh
tt vy. v pha bc ni t Gim, cch b pha ng nam trung lu sng Vnh T 15
dm; chp ni cao ngt, ni ng huyn o, cy ci cao to, cm th bo tt ra vo tng
n, cy m v hng mc trn nh ni, sc sa mt ([8][180]) mc di chn i, ca
que (ci) nh tranh, quy qun thnh thn xm m .
T GIM SN (NI T GIM) ([9][181])
Cao 40 trng, chu vi 13 dm, hnh ni quanh co m di, xe cnh ngng u nh
loan bay nhn ling, cng ni Ba Xi i din vn ln cch b pha ng nam trung
lu sng Vnh T 13 dm; nhn xung ao h, ngonh mt ng rung, gia ni ni cao,
trn ni c trm hng, trong hang c sa nhn, ging hng, cy sao, cy bi li, cy
hunh [47a], cy ci rm rp, cnh l xen nhau. Li c sui nc vt ngang lng ni
cun cun chy ra, nhn dn sng da theo chn ni, to thnh thn xm, ng l vng
ch ba ng c min ni.
NAM VI SN (NI NAM VI) ([10][182])
Cao 30 trng, chu vi hn 8 dm, cch ca lng bn v nam 28 dm, sau ni Ba
Xi lm thnh bnh phong pha nam che chm bn ly gi linh kh. Ni cao ln, ht
nh kh my m, c cc loi cy sao, cy bi li, cy hunh cnh nhnh ken nhau. C
lnh cm dn khng c n cht. Li c cc th trm hng, sa nhn. Hm, beo,
nai, hu, ung dung ra vo g c bo mt bn sui ngt. Nhng dn min ni v
nhng k n dt dng nh, ct chi, cy cy di chn ni.

71 | T r a n g

I TN SN (NI I TN) ([11][183])


Cao 50 trng, chu vi hn 20 dm, pha ng nam sng Vnh T, pha ty bc
Thoi H. Hnh ni nh ci i cao sng sng hng thn t, nn mi gi tn l i
Tn. Cch pha ng ni t Gim hn 10 dm, ng cao cht ngt, tri hn cc ni
khc, thc tun treo vi, ng nh khi sng. Ni c cy trm hng, tc hng, sa
nhn, cy sao, ging hng, sam (thng), trc sum s xanh tt, ng tt quanh co, c
du ngi qua li. Gn c rung ng, [47b] xa c chm ao, k cy rung, ngi nh
c, theo tng ngh. Thnh thong nghe g gy trng di ni, ch sa xun trong
ng, tht l mt cnh hng yn h ngoi th tc.
CHN GIM SN (NI CHN GIM) ([12][184])
a phn ph Chn Gim ([13][185]) Cao Min, cch b pha ty bc trung lu sng
Vnh T 10 dm; hnh ni nh hoa sen cm trn mt t, nh ni cao nhn, hang h g
gh, my trng thng bay mt m, y l kh t m bc nghi ngt bc ln. Th sn c
cc vt qu him nh cy ging hng, bch mc hng, sa nhn, sao. Ngi Vit,
ngi Tu v ngi Cao Min ct nh st nhau , kt thnh thn xm ch ba,
nng theo ngun li chm rng, sng ni m sng.
SM NG SN (NI SM NG) ([14][186])
pha ng ni Chn Gim, cch pha ty mt lu lng bn 1 dm. t
chng cht, cy ci um tm, pha di c nhiu lm chm ri rc.
I B SN (NI I B ) ([15][187])
v pha ng nam ni Chn Gim, cch b pha ty bc trung lu sng Vnh T 1
dm. Ni cao hang him, thng tre xanh, cy ci ti tt, dn min ni ct nh
y.
TIU B SN (NI TIU B ) [48a]
Ni cao m nh, cong m di, pha ty ni i B , cch b pha ty bc trung
lu sng Vnh T 1 dm ri.
LONG H GIANG (SNG LONG H) ([16][188])
Sng ny chy n quanh co, chy i vng vo, dng ngang un ln, nc ng
trong ngn, bn ma ngon ngt; cn ct cao thp xa gn, thn xm la lit khp ng ty
n hin nh rng, nh ng, nh vc, nh m, nn mi gi l Long H (H Rng).
(Sng) Chy bao quanh pha bc trn thnh ri hp lu vi Tin Giang, m thnh mt
cch hng v ci ho thin to, rng 49 tm, su 11 tm. Pha ng nam c dng sng
nh chy u ri mnh, nhanh dn qua pha ng 30 dm ri n ng ba n Kin
Thng sng Ba K ([17][189]). Nhnh pha hu chy vo nam 26 dm ri n sng Tr
n hp lu vi Hu Giang. Nhnh pha t chy qua ng 85 dm n n Tn Thng

72 | T r a n g

Mn Tht li hp cng h lu Tin Giang ri ra bin; tht ni tin li cho vic lu


thng ca thuyn b.
TIN GIANG (SNG TRC)
pha ty trn, ngun sng ny pha bc t Ai Lao xung Cao Min n Nam
Vang, theo hng ng chy n Cu Nm Tn Chu [48b] qua sng i Tun trc
trn Vnh Thanh n Ba Lai M Tho ri chy v nam ra hai ca bin i, Tiu, y l
dng chnh ca sng ln ban u. sng i Tun chy xung bn b chia ra 3
nhnh: mt nhnh qua pha ng trn lm sng ln Long H, xung pha nam ra ca
bin C Chin; mt nhnh l sng ln Hm Lung, v pha nam n hai ca bin Bng
Cn v Ngao Chu; mt nhnh qua sng di Ba Lai n Tin Thy, xung pha nam ra
ca bin Ba Lai. Th nc m quanh cn n, da vo bi kia, c ti tm ng ba sng,
nhiu nhnh an xuyn qua Hu Giang, trng xung trn Vnh Thanh nh l mt bin
sao, cc ngi sao an ken nhau. Sng ngi nhiu nn dn x y gii ngh sng nc,
y khng ghe thuyn th khng i li c. Nc ngt tm p, khi lm la th ch
lm c v cy m, m la gt th gp trm. Cn trong vn th c nhiu tru cau, da
qu, du, m; mng ngi th y c c - tm - ra - ln; ai ny t ca nh dng ,
chng cn mua sm ch. Dn c th trc vn, sau rung, tt c u c sn nghip
lm n, mi ngi c cho l giu c.
[[49a] HU GIANG (SNG SAU)] ([18][190])
pha ty nam trn. Thng lu sng t pha ng thnh Nam Vang Cao Min, chy
xung Chu c, qua Mt Cn ng ([19][191]); nam xung n Cng Oai Lp V ri
qua n th Trn Giang Cn Th, n o Trn Di, ra ca bin Ba Thc ([20][192]); nc
dm thm khp c rung vn, bao hm c cn bi b bn, l ngun thy li rt ln, la
go c tm dng n khng ht.
I TUN GIANG (SNG VM TUN) ([21][193])
(Xa c Tun ty y, tc gi l Tun ci, nay di b). Sng ny cch pha bc
trn hn 9 dm, pha nam thng n trc trn, pha ty thng vi Sa c, pha ng
chy xung hai ca bin Ngao Chu v Ba Lai. Dc sng c cy bn rm tt, sng vng
lp lnh, rng 9 dm, su 28 tm. B pha bc l a gii trn nh Tng. Sng Thi
Hn l ng trm sng i ngang qua tip xc cc ni khc.
HM LUNG GIANG (SNG HM LUNG) ([22][194])
Cch trn v pha ng 83 dm ri. Sng rng 5 dm, su 49 tm, nh l vc
rng, hang giao, thng c c to, su ln tri ln hp xung. B pha ng l a
gii huyn Tn An, b ty l a gii huyn Vnh Bnh. Nc chia ra 3 ng: mt ng
chy xung pha ng Tin Giang 59 dm [49b] ra ca bin Ba Lai; mt ng chy
vo nam Tin Giang 84 dm ri, ri ra ca bin Ngao Chu. Nc thng trong
ngt, sng gi dp dnh, c ci hng nhn mt ci trng r mnh mng vn khonh.

73 | T r a n g

SNG TIN THY (TC GI L SC SI H) ([23][195])


v pha ng sng Hm Lung, cch trn v pha ng 96 dm. Sng rng 4 tm,
su 1 tm, lng xm ch ba rt ng c, ghe thuyn t tp. Nc chia lm 2 nhnh.
Nhnh pha nam nc trong veo, nhnh pha bc bn c ngu, ging nh s phn
chia c trong ca sng Kinh, sng V ([24][196]), nhng v nc u ngon ngt, pha tr c
mi thm ngon, nu dng tm th c trn sch nn gi l Tin Thy (nc Tin).
Ngoi ca sng ln c nhiu c su, c con to bng chic xung, tnh rt hung d,
ngi i qua phi coi chng. Dn trong vng phm c nhng ngi nh, dng ch go
ci, hay ti ra, th ming ngi phi trng cc dy kn, ngn dng nc cho khi
nn c su.
M LNG GIANG (SNG M LNG) ([25][197])
pha ng sng Hm Lung, cch pha ng trn 103 dm ri, rng 18 tm, su
11 thc [50a] ta. Vo sng ny i xung hng ng 3 dm, ni b pha bc l ch
Bn Tre (Trc Tn), qun x dy c; 3 dm ri bn b nam l ch M Lng, ph x
lin nhau, bun bn ng c. C nhng vn cau rm nh rng, qu ln li sai, nn
cau M Lng rt ni ting. Xung pha ng 5 dm chy ra ca sng Phc Thnh (tc
gi l Ci Sy ([26][198]), thuc a phn thn Phc Thnh) ca sng rng 3 tm, su 2
tm, vo nam chy ra bin Ba Lai.
BNH PHNG GIANG THNG KHU (THNG KHU SNG BNH PHNG)
(Tc gi l thng vm Ci Mui ([27][199]), a phn thn Bnh Phng), pha ty
sng ln Long H, rng 6 tm, su 3 tm, cch trn v pha ng 7 dm ri. Chy i
23 dm th n ng ba sng; nhnh pha ty nam chy 1 dm ri n Kinh B (Vi)
([28][200])
, ri ra sng ln. Hng nam ra hi cng C Chin, nhnh ng nam chy 1
dm ri vo pha nam sng Bnh Phng ri chy xung hi cng Ngao Chu.
CN THAY THNG GIANG (SNG CN THAY THNG) ([29][201])
b pha ng sng ln Long H, cch pha ng trn 38 dm, theo sng ln chy
v nam ri ra ca bin C Chin. T ca sng ny i v pha ng 2 dm n ng ba
sng. Nhnh pha bc thng vi sng Ph Sn tc gi l Ci t a phn thn Ph
Sn, [50b] chy 25 dm ri na n ch Bnh nh l tn thn tc gi l ch Cn
Thay, ni y ch ba ng c, bun bn t hi tp np; chy hn 4 dm na ra h
khu sng Cn Thay, ri ra ca bin Ngao Chu.
THNG THM GIANG ([30][202])
Tc gi l Ci Du Thng, b pha ty sng Hm Lung, cch trn v pha ng
38 dm ri. Sng rng 3 tm, su 2 tm, ch cui ngun c rung vn dn c, chy

74 | T r a n g

dc theo sng ln xung pha nam 4 dm ri n sng Trung Thm; sng ny rng 3
tm, su 2 tm; chy 5 dm ri n sng H Thm, khc sng ny rng 3 tm, su 2
tm, u l cng ngun, cng c rung vn dn c, h sng bng ngh nng v
trng du nui tm.
AN VNH GIANG ([31][203])
L tn thn, tc gi l Ci Mng Ln, b pha ty sng Hm Lung, cch pha
ng trn hn 86 dm, rng 25 tm, su 14 tm. Cch pha ty 10 dm n sng nh
Lan Si. Sng ny b pha bc, 14 dm [51a] na n ch ng ba ca kinh; ng kinh
pha ty chy ra sng nh, quanh v hng nam ra ca bin C Chin; ng pha
nam chy 1 dm ri n ch Ba Vt ([32][204]). Ch ny b pha ng, y ph x
lin nhau, ghe thuyn u san st, l huyn l Tn An. i 15 dm ri na n sng
nh L u ([33][205]) (tc gi l sng M Cy), b pha ty rng 4 tm, su 1 tm, qun
x ng c. Chy thm 4 dm ra sng Thanh Thy (sng Nc Trong), ri chy v
nam thng ra ca bin Bng Cn.
BA LA GIANG ([34][206])
Tc gi l Ci Mt, pha ng h lu sng ln Hm Lung, rng 26 thc ta, su 8
thc ta, cch pha ng trn hn 128 dm. Trc ca sng c ni ln ci cn nh, t
cn y c lch nh chy xung pha nam hn 9 dm n sng nh Sn c, y c
dn c, ri chy ra ca bin Ngao Chu.
VNH C GIANG ([35][207])
Vnh c l tn thn, tc gi l Ba Tri t, pha ng cui sng Hm Lung, rng 8
tm, su 2 tm [51b], cch pha ng trn 165 dm ri cui ngun c qun x ng
c, nhiu ngi theo ngh bin.
CHU THI GIANG ([36][208])
Chu Thi l tn thn, tc gi l Ba Tri C; pha ty h lu sng Ba Lai; rng 4
tm, su hai tm, cch pha ng trn 112 dm ri, chy theo hng ty ri quanh vo
nam 9 dm ri n ng ba sng c ch Ging Trm, nhnh sng pha ng chy 45
dm ra sng Chu Bnh (tn thn, tc danh Ba Tri Chm) ([37][209]) rng 4 tm, su 2
tm, chy vo nam ri ra ca bin Ba Lai. Nhnh pha nam chy 45 dm ra sng
M n, rng 5 tm, su 3 tm, ri chy ra ca bin Ba Lai. Hai bn b sng l rng sc,
dn min bin y hy cn tha tht.
MN THT GIANG (SNG MN THT) ([38][210])
b ty h lu sng ln Long H ca Tin Giang, cch trn v pha nam 55 dm
ri. B pha bc c n th ng Tn Thng, ch ba ng c, l tr s huyn Vnh
Bnh [52a]. Ca sng rng 7 tm, su 5 tm. V pha ty i 34 dm ri n ng ba Ci

75 | T r a n g

Nhum

([39][211])

; ng pha bc chy 12 dm ri n sng Song Tng (tc danh K i)


a phn hai thn Tn in v nh Thi, li c tn l sng Thi in, nm
ngang vi ca sng Cn Thay Thng, ca sng rng 6 tm, su 5 tm, pha bc n
trn 45 dm. Ng sng pha ty chy 50 dm n ng ba sng Kin Thng.
([40][212])

KIN THNG GIANG ([41][213])


Tc gi l Ba K, l n th ng Kin Thng, rng 12 tm, su 6 tm, cch trn
v pha ty nam 30 dm. Sng chia 3 ng: ng pha ng chy 85 dm ri n sng
Mn Tht; ng pha ty 26 dm ri n sng Tr n. Rung vn y mi khai ph,
cy c hy cn rm rp, l mt con ng thy giao thng quan trng.
AN PH GIANG
An Ph l tn thn, tc gi l Vng Lim. Sng rng 18 tm, su 8 tm, b pha
ty sng ln Long H. Chy qua hng ty bc 2 dm c ch nh; 36 dm n ng ba
Khu n ri hip lu vi sng Kin Thng. Ni y, ngi Vit v ngi Th chung sng
vi nhau, h [52b] chuyn ngh lm rung, pht c cy m v p p bt c, dng sc
t m c li nhiu, lm lng, ngh ngi ty lc nhng khng n chi, rnh ri.
LNG TH GIANG (SNG LNG TH) ([42][214])
Rng 30 tm, su 27 thc, b pha ty sng ln Long H, cch trn v pha nam
85 dm ri. Trc ca sng c cn nh, cy c rm rp, ln pha ty 20 dm ri n
sng nh Cn Chng ([43][215]) ri n thng vi sng ln Hu Giang, nhng sng ny hp
nh li b lp cn, thuyn b kh i; t cn hoang vu cha khai khn ht.
TR VANG GIANG (SNG TR VINH) ([44][216])
Rng 13 tm, su 5 tm, pha ty sng C Chin. Ni y c n th ng Quang
Phc, ngi Vit v ngi Th chung nhau, ch ph lin tip, thuyn bun t hi, to
thnh mt doi bin ng o nht min bin. Thu trc ni y l vng t thuc
Cao Min, nm Canh T th 3 (1780), v c vic cn phi trng dng dn phu qun lnh
m t trng Tr Vinh lc y l [53a] c nha ([45][217]) Sut ng ngnh khng chu
phng mng. Triu nh sai quan chinh tho, nhng v x y y rng rm chm ln,
hoang vu rm rp, chng chim c ch rng bi him tr, ly ti bn n lm s trng,
thng dng trn phc ngu d xt qun ta s h th ci tru di chn ln mng, by
i ra xung kch, by tru va p va hc chi, nn qun ta khng thng c.Ngoi
thng 4, Ngoi hu Thng tng qun Phng Qun cng t cm qun tinh nhu,
dng khin da, sng ln, bn tin vo rng su v cho n cy ci tht quang ng, ri
vy cht so huyt ca chng. Chng mt th him yu, th cng, qun ta mt trn bt
ht, git bn u ng c khi, cn d ng u c ph d, cm ha thnh dn
lng thin. Nm inh Mi (1787), khi mi Trung hng dng dn y lm binh lnh
n Oai Vin; h tng theo chinh tho c cng trng, nay c lnh: phm s vic thuc
ngi Vit ta th do Tri huyn Vnh Bnh x l, cn dn Cao Min th thuc n Oai Vin

76 | T r a n g

x l; nu nh ngi Vit, ngi Th lin can nhau, th 2 nha phi cng nhau xem xt,
x l [53b]. Nh s sp t t chc r rng nh vy, nn ngi ngi u an c lc
nghip, phn na nhng g hoang t trng u c khai khn thnh rung vn
trng trt.
TN HI GIANG
Tn Hi l tn thn, tc gi l Ci Tu H, b pha nam Tin Giang, rng 20 tm,
su 3 tm, cch trn v pha ty hn 30 dm. Pha ng nam xung n ng ba Ci
Ngang; nhnh pha bc thng vi sng Long H, ri chuyn v nam 60 dm n ng ba
sng Kin Thng; theo hng ng chy ra sng An Ph v sng Lng Th ri hip vi
Tin Giang; chy hng ty ra sng Tr n ri gp sng Hu Giang, l ng giao
thng c c bn pha.
NHA MN GIANG (SNG NHA MN) ([46][218])
b pha nam Tin Giang, cch trn v pha ty 35 dm, rng 29 tm, su 13
thc ta. Theo hng nam chuyn ln ty 175 dm, qua cc ngi nh Tam Miu (Ba
Miu), Ging Sao, Tr Ct ([47][219]), B (Ch V), Cam Ph Ly, n sng Ci Vn ri
ra sng ln Hu Giang. Ni y c nhiu ngi Vit mi n khai khn rung vn.
THNG CN TH GIANG KHU (CA SNG THNG CN TH [54a])
b pha nam Tin Giang, cch trn v pha ty 52 dm ri; rng 37 tm, su 13
thc ta; chuyn t ng sang nam 37 dm th dng sng hp dn, n ng ba Sn
Chit, nhnh pha ty n thng khu Thm Kh (Ngi Su) ri ra Bu Ht, thng vi
Hu Giang; nhnh pha nam n Du Kh, ra Tr Mng ri cng thng vi Hu Giang.
Sng ny i b vi ng sng trn Cn Th, sut ng sng ny cy tre 2 bn
b ngn ng ra giao nhau, lm tr ngi thuyn b i li; rung vn y cn tha
trng, v ngi ta mi n lp nghip.
SA C GIANG (SNG SA C) ([48][220])
b pha nam Tin Giang, rng 42 tm, su 28 thc ta, cch trn v pha ty 56
dm ri. (Trc ch ny cch 4 dm b pha nam c sng nh Ci Sn, rng 9 tm,
su 10 thc ta, c cu ngang thng vi ch Sa c); v pha ty nam 7 dm ri n
ng ba mng Nng Hai (Nh Nng), y dn u lm nh sn trn sng .
Sng y hp, quanh co um tm, thuyn b kh i li. Nc sng trong ngt, vn
rung rt tt, nhn dn ng c giu c, c o ng Khu ng pha nam, ch ph
lin nhau, thuyn b ng c, l ch i hi ca trn ny. Pha tri c xm Tin Ph
(thuc Tn Quy ng, ct trng ngn c nh ci mm nh mi ra, gi mt, sng lng,
ngi ta thng u thuyn ni y, khng h c rui mui quy nhiu, nn mi gi l
Tin). [55b]. Pha phi c cn Phng Nga nh bc la thnh h v, ni sng him yu,
b ci vng bn. Chy qua ty nam 33 dm c Rch Du (Du Cu) b pha ty, rch

77 | T r a n g

Nng Hai b pha ng, rch Sa Nhn b pha ty, ri n ng ba Nc Xoy,


mch t nh cun b li ngun xa ca dng nc, gi ly vng kh.
HI LUN THY TAM K (NG BA NC XOY) ([49][221])
Tc gi l Nc Xoy, a phn thn Tn Long. Pha ty c ngi nh thng vi
sng Th , cn hp kh i; nhnh pha bc i 33 dm n sng Sa c; nhnh pha
nam i hn 71 dm qua kinh Cng Oai (tc gi l Ci Tt Lai Vung) ([50][222]), n K
Can (Cn C), Thung Dung, ri n sng Cng Oai ra sng Hu Giang; nhnh pha
ty chy 18 dm cng qua kinh Cng Oai chuyn theo ngi Lu Thy n sng Th
ri n ng ba sng: nhnh pha bc i 6 dm n sng Hi An, ri chy ra Tin Giang;
nhnh pha ty chy hn 71 dm xung sng Cng Oai ri ra Hu Giang, ch ny
nc chy xoy quanh, l ng thng sut bn hng t ni giao hp ca Tin
Giang, Hu Giang [56a]. Nm inh Mi (1787), lc mi Trung hng, Th T tm n tr
y hiu lnh binh tng cc l, gi ly th chnh gia chn ly ni him yu, thu
c nhiu cng ln ([51][223]), y l mt vng t c hnh thng vy.
LONG PHNG GIANG (SNG LONG PHNG) ([52][224])
b pha nam Tin Giang, cch o ng Khu v pha ty 2 dm ri; rng 10
thc ta, su 7 thc ta, khi nc ln i qua Du Cu (Rch Du), ri hp vi sng Sa
c, hai bn b sng rung vn rt ti tt.
TN NG GIANG ([53][225])
Tn ng l tn thn, tc gi l Ci B Cn, b pha nam Tin Giang; rng 26
tm, su 9 thc ta, cch o ng Khu v pha ty hn 8 dm. Ni y rung nhiu,
dn ng, trc mt c bi bn ngm mi ni, lm thnh ci cn chn trc ca sng.
Bi di 4 dm, b ngang bng na b di, khi nc ln thuyn b khng bit i lm vo
([54][226])
u b mc cn, nn gi tn l Cn. T ca sng chy vo nam 25 dm n ng
ba sng: Nhnh pha bc chy 14 dm ri n ngi Tn Khai (tc gi l Mng o)
([55][227])
, rng 7 tm, su 9 thc ta) [56], ri chy ra Tin Giang; nhnh pha ng n
rch Sa Nhn (Nhin) ([56][228]) ri hp lu vi sng Sa c.
M AN GIANG ([57][229])
M An l tn thn, tc gi l t St, b pha nam Tin Giang; rng 5 tm, su 1
tm. Trc ca sng c cn ni, t ct mu m, thch hp vi vic trng cc loi da,
qu; cch o ng Khu v pha ty 56 dm ri. V pha nam 8 dm n cng
ngun. Ni y g t rt mu m, th nhng y hp cc loi b r, bp, khoai,
u, thuc l.
HI AN GIANG ([58][230])
Hi An l tn thn, tc gi l Ci Tu Thng, b pha nam Tin Giang, rng 1
dm ri, su 19 thc ta, cch o ng Khu v pha ty 60 dm. Ca sng i din

78 | T r a n g

vi c lao Tng Sn, c lao Tru ([59][231]) v c lao Tinh ([60][232]), lm ng tinh h v pha
ngoi ngn cn gi, tt chn ngn nc xi, y l mt ch t rt tt. T y chy
v nam 55 dm ri n ng ba sng: nhnh pha nam chy 24 dm ri n sng
Cng Thnh ri ra Hu Giang, nhnh pha bc chy 70 dm ri xung sng Sa
c ri ra Tin Giang.
CU CHIN SAI TH S [57a] (TH S C CHIN SAI) ([61][233])
pha ty sng Tr Thn 80 tm (sng ny b pha nam Tin Giang, sng rng 4
tm, su 3 thc ta, chy qua pha ty nam thng vi sng L Cng, dc b sng c
rung vn v dn c, pha sau cn c rng rm - sng ny ma thu, ng vn i
c, n ma xun, h nc li cn, nhiu ngi p bt c tm) cch pha ty
o ng Khu 80 dm, nay th s y di i ni khc.
L CNG GIANG THNG KHU ([62][234])
Tc gi l vm ng Chng; ca sng ny rng 8 tm, su 8 thc ta. Trc ca
sng c c lao nh v nhn tn sng m gi tn c lao y (c lao ng Chng), cch
pha ty o ng Khu 90 dm ri. Sng chy vo nam 60 dm ri n h khu ri
hp lu vi Hu Giang. B pha ty c s th ng Hng Sai ([63][235]), b pha ty
thng khu c miu th Khm sai Chng c L Thnh hu Nguyn (Nguyn Hu
Cnh) ([64][236]) v dn y cho rng ng c cng dp yn Cao Min, khai thc t ny,
nn nhn dn nh cng c m lp miu th, cng c ging nh chuyn dn khng
n cht cy cam ng nh Thiu B ([65][237]), lp n Phc Ba Vit ng ([66][238]),
lp miu V Hu Vn Nam ([67][239]). Vic ly tn ca ng em t [57] tn sng l
mun ngi sau mun i khng qun n c ca ng vy. n nh hun nghip rc
r ca ng c ghi r trn l c t n th chnh Bin Ha. Ni n chnh ny
u c l cng cp quc gia xun thu hai ln v l ny c ghi vo Hi in ([68][240])
ca triu nh.
VM NAO ([69][241])
Tc gi ca sng l vm, m gn vi ch phm. Theo sch Thy Kinh Ch chp th
nh Ngy sai H Hu Uyn cng Trng Hp em qun n Ba Thc (Ty Thc). Lu
B a qun ra phim khu ([70][242]), tc l ni ca sng.
Ch ny thit m l ph phm hay ph phong ty theo dng bng hay trc, nhng
ngha th ng nhau. Tc vit l Vm Nao (B), nhng ch B ny t khi c dng nn
nay sa li vit l.
Thng khu vm ny pha nam Tin Giang, rng 8 tm, su 2 tm. Chy vo
pha nam 75 dm ri n h khu, ri nhp vo Hu Giang. pha ty c s th ng,
dc theo b sng ngi Vit lp rung vn, nh t, pha sau c rng, l ni c sc
ca cc tc ngi Min.

79 | T r a n g

U M GIANG ([71][243])
Tc gi l Tt Cy Sung, rng 7 tm, su 2 tm pha nam Tin Giang, cch o
ng Khu v pha ty 94 dm. Chy v nam hn 76 dm n sng m Giang ri hp
lu vi Hu Giang. Dc theo b sng l rung vn nh ca ca ngi Vit, pha sau
l rng, ni ngi Cao Min chen ln.
[55a] TN GIANG ([72][244])
Tc gi l Ci Mi, rng 12 tm, su 2 tm, v pha nam b Tin Giang, cch o
ng Khu v pha ty 143 dm, cch trn 200 dm. y l ch gip gii gia trn Vnh
Thanh v ph Nam Vang ca Cao Min. Chy v nam 2 dm ri n ng ba sng:
Nhnh pha ng 59 tm, nhnh pha ty 38 tm, u vo chm cng, y c dn Vit
v dn Cao Min sinh sng chen ln. Ch ct ngang Tin Giang rng 830 tm 2 thc
ta, chy ngc ln Nam Vang ca Cao Min. Khong trung lu c 3 c lao l C C
([73][245])
, Cn Thay v C Cang ([74][246]). Ln xa na l C ip, c th s ca Cao
Min.
CHU C GIANG (SNG CHU C)
pha ty thng lu Hu Giang, rng 70 tm, su 9 tm, cch trn v pha ty
327 dm, th s Chu Giang b ng Hu Giang. n Chu c b pha ty sng
Chu c, th ph Mt Lut ([75][247]) nc Cao Min b pha ng sng Chu c,
l a gii quan i ca trn Vnh Thanh v nc Cao Min. Pha bc i 25 dm v pha
ty sng ny c sng Phong Cn Thng, [56b] i v pha ty 60 dm qua ng c ca
Cao Min n lng (bng) bn Ca m ([76][248]), ch ma ma mi i c, cn ma nng
th kh cn v bn ly, y mc nhiu cy c la, cch 10 dm v pha ty sng ny
c sng Cam La Ng chy vo chm cng, cch 3 dm v pha ng sng ny c kinh
Lng L, tc gi l Tt Nc, lc nc lt c th i qua sng rng ri Bnh Thin ri ra
Hu Giang; cch 10 dm l sng L Kh Ng, n y th m ao khp ni ri cng.
Ngoi ca sng Chu c theo dng Hu Giang chy v nam, sng rng 300 tm, su
10 tm, nc ln rng g cng mc y thi, cch 6 dm ri n sng Tham Lung,
sng ny rng 6 tm, su 10 thc ta, cng ngun.
VNH T H (KINH VNH T)
v pha ty n Chu c. Nm K Mo (1819) nin hiu Gia Long th 18, o
thng t ho sau pha phi n Chu c ln pha ty, qua lng (bng) bn Ca m n
K Th (tc gi l Cy K) di 44.412 tm [57a] thnh ra 205 dm ri (mi dm bng
1.700 thc nam), t tn l sng Vnh T. Vua ban d cho Trn th trn Vnh Thanh l
Thng ch Thoi Ngc hu Nguyn Vn Thoi, Hu qun Hu bo v V y, Chng
c Tuyn Quang hu Phan Vn Tuyn n c dn phu trn Vnh Thanh mi phin
5.000 ngi, lnh th n Oai Vin 500 ngi, Chiu try Tn La Ha Ton Ph ngi
Cao Min em qun dn mi phin 5000, ngy 15 thng 12 khi cng. Tr on lng

80 | T r a n g

bn 4.075 tm khng o n, cn tht s o l 26.279 tm, cn nhc ch o kh d,


nhn lc nng nh, bt u t ming ho n lng bn t kh cng c 7.575 tm l
phn vic ca ngi Vit, cn t bn nho c 18.704 tm l phn vic ca dn Cao
Min. o b ngang 15 tm, su 6 thc ta, quan cp mi thng cho mi ngi l 6
quan tin v 1 phng go ([77][249]) [57b]. n ngy 15 thng 3 nm u thi Minh Mng
(1820) th xong vic, cng thnh sng mi, b di 140 dm, ni tip sng c n ca
bin H Tin, tng cng di 205 dm ri m ng sng i li rt thng. T k
hoch quc gia v bin gii cng nh s bun bn ca nhn dn cng hng s tin
li v cng.
CA M NO KHU (BNG BN CA M) ([78][250])
khong gia sng Vnh T; di hn 18 dm ri, b rng bng na b di, su
khong 5 thc ta, hnh bu dc, c mm nh hoa sen, hoa ph dung nghing soi; pha
nam gi ni Ca m, nn mi gi tn y. Dy t Gim pha ng, dy Chn Gim
(Chan Sum) un quanh pha ty; gi kn kh t, nc trong sng gn, hoa sen n r,
mi thm bay xa trm dm, c tm rt nhiu, bt dng khng ht.
M GIANG ([79][251]) (SNG M)
b pha ng Hu Giang, rng 6 tm, su 8 thc ta, pha ng thng vi sng
u m phn thuc v Tin Giang, cch pha ty trn 220 dm. Ngc ln pha bc,
nc chia lm 2 nhnh: 9 dm qua Du Giang, ca sng b ty [60a] rng 3 tm, su
8 thc ta, ti cng ngun; cch 3 dm qua sng B , sng ny pha b ng rng
5 tm, su 2 tm n cng ngun, 4 dm ri qua sng Chng Cn Trang, sng ny
b ty, rng 2 tm, su 8 thc ta, n cng ngun, n y li hip lm mt dng, v
gia sng ln c 2 c lao ln Cn Trang v B Dm ([80][252]) nm ngn gia, 2 bn b
sng rng tre um tm, cy ci ven sng xin ngang che ly mt sng, ngi Vit v
ngi Th cng xen nhau. Rung tt mi khai khn, dn nui bt c ng bn ti,
lm mm, lm kh, mui mng chua, n tre kim sng.
MT CN NG GIANG (SNG MT CN NG)
b pha ty Hu Giang, rng 6 tm, su 2 tm, chy v pha ty nam 17 dm hp
lu vi Thoi H, ngi Vit, ngi Th xen nhau, c rng sc lin nhau.
THOI H ([81][253])
Tc gi l Ba Rch, rng 8 tm, su 14 thc ta, cch trn v pha ty 214 dm.
b pha ty 4 dm ri [60b] n ng ba sng, hp vi sng Cn ng; qua ty nam 59
dm n ca sng Lc Dc; t y i v nam 57 dm ri n ngi nh Song Giang,
bn , cy c ngn lp, thuyn b khng i c. Thng 11 nin hiu Gia Long th 16
(1817), vua sai Trn th trn Vnh Thanh l Thoi Ngc hu iu dn Vit v dn Th
1.500 ngi, cp cho go tin n cht cy ci, o vt cho thng, b ngang sng l
12 tm, su 4 thc ta, trong 1 thng th xong, n thng vi thy o Kin Giang, nhn

81 | T r a n g

dn Vit, Th i li u tin li. Vua ban tn l Thoi H ghi nh cng ca ngi b


ti.
TIN TRNG GIANG (SNG TRNG TIN) ([82][254])
b pha ng Hu Giang, rng 3 tm, su 1 tm. Nguyn ngy trc c xng
quan c tin Ba Thc y nn mi gi tn y. Chy xung ng hn 1 dm c nhnh
chy v nam thng vi Qua Giang (tc gi l Ci B) ri chy ra sng ln, nhnh chy
xung ng hn 1 dm hp lu vi sng Cng Thnh.
CNG THNH GIANG
Tc gi l sng Lp V, b pha ng sng Hu Giang, rng 12 tm, su 18 thc
ta, cch trn v pha nam 178 dm ri [61a]. B pha nam c Du Giang, chy ra sng
ln; cch b nam na dm n th s Cng Thnh, y c ch ba ng c. Li
50 tm n ng ba sng: nhnh pha bc thng vi sng Qua Giang, sng Trng Tin,
ri chy ra sng ln; nhnh pha ng 70 dm n ng ba na; nhnh pha bc thng
vi sng Hi An ri ra Tin Giang, nhnh pha ng qua sng Th , sng Hi Lun, ra
sng Sa c, ri cng thng vi Tin Giang. Hai bn b sng u c rung vn, dn
c.
CNG OAI GIANG
Tc gi Lai Vung, b pha ng Hu Giang, rng 15 tm, su 18 thc ta. Th s
Cng Oai pha b bc, y ch qun ng c, cch pha nam trn 160 dm ri,
chy xung hng ng 71 dm n mng nh ri nhp vo sng Hi Lun, thng vi
sng Sa c ri chy ra Tin Giang.
BU HT GIANG ([83][255])
b pha ng Hu Giang, rng 3 tm, su 1 tm; chy v pha ng 1 dm n
ng ba: Nhnh pha bc 1 dm ri chy ra ca Thm Cu (Ngi Su) ri nhp vo
sng ln; nhnh xung pha ng 1 dm ri n ng ba sng, chia nhnh pha bc
thng vi thng khu sng Cn Th ri chy ra Tin Giang; nhnh pha nam chy hn
2 dm qua Du Kh, ra Tr Mng ri nhp vo sng ln, i mt vi o Trn Giang,
Cn Th.
CN TH GIANG ([61b] SNG CN TH)
b pha ty Hu Giang, rng 8 tm, su 5 tm, cch trn v pha nam 210 dm
ri. Bn b pha ty l th s o Trn Giang, y ch ph ng c, bun bn rt
sm ut. T sng ln chy vo nam 121 dm ri ra ca bin Ba Thc; t ca sng i
ln hng ty 8 dm ri n ng ba sng: nhnh pha bc chuyn qua hng ng 1
dm ri, thng vi sng Bnh Thy ri ra Hu Giang (trc na dm chy v Bc,
ri chuyn qua hng ng 1 dm, chy ra Mn ([84][256]) thng vi Hu Giang); nhnh
pha ty chy 78 dm ri n N Trch (tc gi l Ba Lng), 165 dm ri na ra ca

82 | T r a n g

Cng Nh o Kin Giang (tc gi Ca B). ng i qua ch N Trch, t cui ng


qua xun nc cn, bn nho cn lp; t h qua ng, nc ma trn ngp c bn b,
ghe thuyn ci ln c, lt trn lc bnh m i, chn ng ti lui, c trng theo rng
rm 2 bn nhn chng nh du ng m i. y vng ngt khng c dn c, li c
nhiu rui mui v a khin ngi qua li rt kh.
VN GIANG (SNG CI VN) ([85][257])
b pha ng Hu Giang, rng 32 tm, su 5 tm, cch trn v pha nam 72 dm
ri. Chy v pha ng bc 3 dm ri n sng ng Thnh (tc gi Ci Trm thuc
t thn ng Thnh Trung), ri ra sng ln; li chy thm hn 171 dm ri th thng
vi sng Nha Mn, Tin Giang.
TR N GIANG (SNG TR N) ([86][258])
pha ng h lu Hu Giang, rng 14 tm, su 7 tm, cch trn v pha nam 57
dm. Pha bc ln sng Cn Th 26 dm, thuc huyn Vnh Bnh, b pha ty l tng
Vnh Trng, b pha ng l tng Bnh Chnh ([87][259]), c n Oai Vin v n in ca
lnh th Cao Min ng. y ch ph ng c, l ni ngi Vit, ngi Tu v
ngi Cao Min t tp ng o. Qua pha ng 26 dm ri n ng ba La Vch
([88][260])
, i qua 2 sng nh Tr Cn v Sa C ri n ng ba Kin Thng: nhnh pha
ng chy 85 dm ri n sng Mn Tht ri hp lu vi sng ln Long H; nhnh
pha ty chy hn 30 dm th n trn thnh, u l nh ca rung vn ca dn c,
g gy ch sa vng vng, l t khai khn ht.
BA THC GIANG ([62] SNG BA THC) ([89][261])
pha nam h lu Hu Giang, cch trn v pha nam 117 dm, rng 30 tm, su 7
thc ta (?), c th s o Trn Di ([90][262]) ng b pha bc, c lao H (tc gi l c
lao Dung) ni ln pha nam, chy 36 dm n ca bin Ba Thc. T ca sng i v
hng ty 60 dm n Tu Trng, y l ni u ca tu bun ng bin, ngi
Vit, ngi Tu v ngi Cao Min chung vi nhau, ng ph ch ba ni di lin
tip. Cch 66 dm n ng ba Nguyt Giang (tc gi Sc Trng); nhnh pha bc 23
dm n sng Ph u (tc gi l B Tho, l m ting Tu ca t Ph u) ([91][263]),
ngc dng ln ty bc 165 dm ri qua Ba Dinh (Ba Rinh), Tm Vu, Ci Tu, Ci
Cao, Thy Quang ri n cng ln o Kin Giang (tc gi l ca Ln): nhnh pha ty
(Sc Trng) chy 8 dm ri n ch Bi Xu ([92][264]) (M Xuyn), y c ph x
lin nhau, ngi Vit v ngi Th xen nhau, h chuyn phi mui (dn a
phng gi l mui en) em bn kim sng. Li cch 25 dm ri n ng ba L
Cnh (C C - do sng ny di m cong nn mi gi l C C); nhnh pha nam chy
17 dm ri ra ca bin M Thanh; t ca bin i v pha bc, ti Bi Xu, qua chm
bn, m ng l a gii trn Vnh Thanh, nhnh pha ty chy [63a] 231 dm ri qua
Tr N (Tr Nho) ([93][265]), Ci Trm ri n o Long Xuyn (C Mau).

83 | T r a n g

AN THI GIANG
Tc gi l Vm Ri, thn An Thi Trung, nm v b pha ng h lu Hu Giang,
rng 12 tm, su 3 tm, c s th ng y, ngi Vit v ngi Cao Min xen
nhau.
NGAO CHU HI MN (CA BIN BI NGAO)
Cch trn v pha nam 168 dm, rng 2 dm, khi nc ln su 5 tm, nc rng
su 2 tm. B pha ng cch hn 2 dm n sng Mc Min (Cy Gn) (rng 5 tm,
su 2 tm n cng ngun), 2 dm na n Tinh Giang (rng 2 tm, su 1 tm n
cng ngun), 13 dm n sng Vnh c, 2 dm ri n cng Bi Ngao ([94][266]) chy
ra bin, pha ngoi c th s ph ng gi. Ngang cng c sng Long Tn (rng 5 tm,
su 3 tm n cng ngun), 18 dm ri n Ng Giang (rng 2 tm, su 2 tm n
cng ngun), 12 dm n sng C Miu (rng 3 tm, su 2 tm n cng ngun), 11
dm n Gi giang ([95][267]) (rng 4 tm, su 2 tm n cng ngun), hai bn b sng
ny [63b] c rung vn nh ca dn c, gia sng n ln hai c lao Ct v t, pha
ng l c lao t (Th Chu) di hn 2 dm, pha ty l c lao Ct (Sa Chu) di hn
5 dm, s th ng ng pha nam c lao, c dn c ca 2 thn Giao Long v An
Thnh. Ni y g t ph nhiu, cy ci xanh tt, lm hai con c trn gi ca bin,
kha thy khu, khng ch hi quan. Pha ng l ca cng Bi Ngao, pha ty l ca
cng Bng Cn, rng 50 tm, khi nc ln su 9 thc ta, nc rng su 2 thc ta.
Pha ngoi ca cng b ty cch Gi giang 22 dm ri n sng Giao Thnh (tc gi
rch Xui Tri ([96][268]), ni y mi lp thn Giao Thnh, rng 3 tm, su 1 tm, cng
ngun) th s Bng Cn ng xa v pha ty; pha ng c c lao Thy Liu (c lao
Bn), pha ty c c lao Lc (c lao Nai), u ng trc m bin, cy ci xanh tt.
C CHIN HI MN (CA BIN C CHIN)
Rng 11 dm ri, khi nc ln su 32 thc ta, nc rng su 18 thc ta, cch
pha nam trn 143 dm ri, 2 bn tr nhiu sng nh, u c mc nhiu cy da
nc, dn y ct l bn thnh tm ([97][269]) [64a] kh di rng hn cc ni khc, ri
ch b em bn c li rt ln. Trong cng c c lao C Chin, u c lao i din
vi sng Tm Vu, ui c lao chn gi sng Long Ton (tc gi l rch Thu Ru thuc
t thn Long Ton) di 45 dm, b ngang 10 dm, c dn c ca 3 thn Phc
Ha, Ph Thch v Phc Long, s th ng ng pha nam. Cch pha nam ngoi
vng bin y 2 dm ri c c lao Ph Chu, rng cy rm rp. Pha ng nam ngoi
bin cch 33 dm ri n c lao i Chu di 12 dm ri, b ngang bng na b
di, u pha bc gi l Ngao Ch (tc gi cn Ngao), u pha nam gi l Non Ch
(cn Trng), c s th ng ng tun phng gic bin, c dn c 2 thn Trng Lc
v Thi Ha y. Ni y t ai ph nhiu, pha nam c c lao Tam ng di 4 dm,
c dn bin sinh sng, h u trng thuc l, khoai lang v lm ngh chi li, cy
ci rt xanh tt.

84 | T r a n g

BA RI (LAI) HI MN (CA BIN BA RI (LAI))


Rng hn 9 dm, khi nc ln su 7 tm, nc rng su 10 thc ta, v cui
sng Hu Giang, [64b] ngc dng ln pha ty bc 60 dm n o Trn Di. Dc theo
ven sng, ven bin cy c rm rp, trong u l g t, ngi Tu v ngi Cao Min
u trng thuc l, c ci, da qu rt to m ngon. Theo bin ny ln pha ty th lin
tip vi ca bin M Thanh; ngoi cng c cn Li, cn T nhng ch c c lao Trng
(cn Nc) (Non chu) l ln hn, ng dn y chuyn ngh chi li v cu c.
M THANH HI MN (CA BIN M THANH)
Rng 10 dm, khi nc ln su 12 thc ta, nc rng su 4 thc ta. B pha ty
c th s, ngi Vit, ngi Tu, ngi Cao Min n sinh sng , qun x ng
c; th sn y l thuc l, da qu v phi tm kh ([98][270]). Ngoi cng v pha
ng c cn ct ngm, di chng 5 dm, ghe thuyn phi lo trnh.
BCH TRN CHU (C LAO BT TN) ([99][271])
pha bc trn thnh, chu vi 12 dm, sc cy xanh bic, nh nc long lanh nh
ngc bch. Li c tn l Bt Tn, ni bn nc thng c tm hng. Ni ny lm cn
ct bo v cho sng Long H, [65a] hai bn khp li nh ci vt o, quanh vng m ly
hai thn Bnh Lng v An Thnh. Bn b c nhng ng dn phi li, treo ti, n
hin ni ngn rng, gc cy. Sng thu thuyn cu gin nguyt, ht h di rng bn,
lnh nh bn cn ct trng, bp bnh qua li, to nn lc th ca dn chi.
VNH TNG CHU (C LAO VNH TNG) ([100][272])
pha ty c lao Bch Trn, di 4 dm, cy cau, dy tru y rt xanh tt, qut
bi rung rinh, c dn c thn Vnh Tng y, cnh tr thm u thanh tnh.
TN C CHU (C LAO TN C) ([101][273])
pha bc sng Hm Lung, c lao un khc, ni ln gia mt knh h, nh mt
vnh cong nt v chn my nm vt ngang. Cnh trc r la qut mt sng, ngn cau
dng ng khu tng my, c dn c ca 2 thn Tn C v thn Bnh An sinh
sng. Cnh vt khc hn ni ch ba n o.
TRNG CHU (C LAO DI)
h lu sng ln Long H, chu vi 30 dm, c dn c ca 5 thn Ph Thi,
Phc Khnh, Thi Bnh, Thanh Lng v Bnh Thnh. Ni y rung vn ngn np
sch s, phong thy thanh t, c nhng cy thy mai (m u) m ngc, hng ton
([102][274])
(xoi) eo vng, ng gi l ni sung tc nhn tnh.

85 | T r a n g

PH LONG CHU (C LAO PH LONG)


C lao ny nm ph cn theo sng Hm Lung nn gi l Ph Long (Lung). C ly
tre xanh un khc bao quanh vng nc ca thn Ph Long [65a]. ng bng c u,
cy ban ti qu v, m cnh tr t nhin ca lng mc cnh sng nc.
THANH SN CHU
Tc gi l c lao Ci Cm, c lao ny nm gia sng Hm Lung, dn ca 3 thn
Thanh Sn, Thanh Xun v Tn Thng sng , trng ging dy ni xanh chng gia
khong khng, sng bc v bn b, nh l bng di t gia mt trng ([103][275]), l cnh
gii thn tin vy.
PHNG NGA CHU (C LAO PHNG NGA) ([104][276])
b pha bc sng Sa c, va cong va di 10 dm. Pha ng l c lao Phng
(tc gi l c lao Tn Phng), pha ty l c lao Nga (tc gi l c lao Ci Nga), c dn
ca 4 thn Tn Phng, Sng Vn, Tn Lm v An Tch sinh sng . t ny ch
thuc mt khu nhng c ngi nh gia nn chia ra lm hai, nh hai na vin ngc
bch ghp li vy. y vn xanh rm, tu cau r ui chim phng, bn sng tm n
nga, l nguyn nhn ban u a n gi tn l Phng Nga. Ni y tuy l nh ca
chn lm tuyn nhng li gn thnh th. K a nhn tnh th n bn pha bc th
thuyn qua Tin Giang git di m sng Thng Lang ([105][277]) [66a]. Ngi a
phn hoa th n bn pha nam a chn xung Sa c vui chi th ch Lc Dng
([106][278])
. C rung cy nn lm nng phu cng tt, c sng cu nn lm ng ph
cng hay, c th vui cho mi gii, ng gi l mt c lao giu c y vy.
DINH CHU ([107][279])
Tc gi l c lao Ging, thng lu Tin Giang, cch trn v pha ty 117 dm.
Trc kia l t thuc o Tn Chu, y c dn c ca 4 thn: Ton c, M Hng,
Ton c ng v Ph Hng.
Pha ty nam c c lao nh dn c ca 3 thn: Tn Phc, Ph An v Tn Tch
y.
Pha ng nam c c lao nh dn c ca thn Tn Thi .
Ba c lao ny ng sng vai nhau, bn pha u sng nc, nghim nhin tr thnh
dng dp ba o tin Bng Lai, Phng Trng, Doanh Chu vy. T y ln pha bc
c rng tre xanh um, thn tre cao ln khc thng, cnh r qun nhau rm rt khp
pha. Bn trong lm h ao, c ng chen chc, dn bt c ko n tng nhm 5, 10
ngi, h sc bn, vch c tm bt c em p mm hoc phi kh, ri cht tre kt b
ch bn khp cc ng, cng nhau cy nh mi li ca thin nhin.

86 | T r a n g

NGU CHU (C LAO TRU)


thng lu Tin Giang, c 2 thn Tn Ha, Tn Thun y. t thch hp cc
loi th sn l thuc l, bng vi v da qu.
TNG SN CHU (C LAO TNG SN)
Nm v pha ng sng M Lung Tin Giang, c thn Tng Sn y. Bn b
u l sng to, trng nh m lc bnh ni trn mt sng; mt tri chiu di c nc
([108][280])
, ngn gi ung a hc nc, tht y cnh tr vng sng nc !
T CHU (C LAO TY) ([109][281])
thng lu Tin Giang, c thn Tn Hng y. C lao Lc (Nai) pha ng,
c lao Ngi pha ty, c lao Tr (Heo) pha bc, c lao Ha ao (Dao La) ([110][282])
pha nam; nh hnh dng hoa mai vy. Ni y c tre xanh tt, l hang vc, lm bi
loi th n np.
LONG SN CHU ([111][283])
Tc gi l c lao Ci Vng, thng lu Tin Giang, di hn 47 dm, li lm gc
cnh ging nh u rng, pha ng cch o th mi Tn Chu 5 dm ri, cch trn
v pha ty 174 dm ri, xm Tn Ph Lm y; [67a] k tip pha ng c c lao
Tn D, cng pha ng y cn c c lao B (Ch V) ([112][284]), tt c ging thnh
hnh ch nht m c ln nh th t khc nhau. Ni y rng tre um tm, ng sng
thng nhau, b pha ty l n mi Tn Chu, b pha ng l n mi Chin Sai, b
pha bc l n mi Hng Ng (Hng Ng), c a th l mt i quan hng mnh chn
gi ch him yu.
NNG G CHU (C LAO NNG G) ([113][285])
pha trc h khu vm Nao ([114][286]) thuc Hu Giang di 9 dm, c thn Bnh
Lm y. y rng tre um tm, y dy ao c, phm dn vng thng lu Hu
Giang khai thc tre cy, c tm lm ngh sinh nhai hng ngy, th na h cn trng
bng ko si, ri sau na mi lm ra la go.
QUA CHU ([115][287])
Tc gi l c lao B, pha ty sng Cng Thnh, thuc h lu Hu Giang. Trn
gip c lao Chm Pha ng thi lm rung vn thn An Ha, di gip c lao Thy
Liu (C lao Bn), l pha b ty Du Giang, hnh th xuyn x ti lui [67b] nh sao
Tam Thai, th sn y c da, b, thuc l. Ngi dn chuyn dng sc lc lm lng
m n.

87 | T r a n g

SA CHU (C LAO CT ([116][288]))


h lu sng Cng Oai thuc Hu Giang, c thn Tn Lc y. ng i y
lau lch, chim bin v c quen dn bng ngi, y l vng hoang vng.

88 | T r a n g

HONG TRN CHU (C LAO HONG TRN) ([117][289])


Tc gi l bi B La, li c tn l c lao Tn Din, di 30 dm, b ngang bng na
b di, cch trn v pha nam 130 dm ri. Ni y dng sng ngon ngoo hip
nhau, g t cao rng, v by gi c ngh cho rng a th Hu Giang rng ln, rng
chm um tm, vng Ba Thc, Cn Th, Tr Vinh c nhiu sc ca ngi Cao Min m
li cch xa dinh Long H, nn cn t mt trn ln khng ch, v li cng cn khai
m dn nhm khn rung t ni y, nn vua Th T Cao hong vo nm th 2
(K Hi - 1779) di dinh Long H n y, i tn l dinh Hong Trn. Nguyn trc
y vua Cao Min Nc Ong Ton ([118][290]) (Neac Ang Ton) c triu nh ta lp nn lm
vua nc phin thuc. n khi Ty Sn vo cp chim, 2 dinh Trn Bin v Phin
Trn tng b qun gic [68a] quy nhiu nhiu ln, trong nc khng yn, Xim La tha
c h tng phn thn Cao Min l Nc Ong Non v nh Cao Min nhng khng thnh.
Sau Nc Ong Ton nhng ngi cho em l Nc Ong Vinh (tc xng vua Tr) lm Chnh
vng, cn Ton t ging lm Nh vng, em th l Nc Ong Thm lm Tam vng. Khi
y Nc Ong Vinh tng tri mnh nhiu ln nhng triu nh ta cha ri rnh hi ti
ngay. Nm inh Du (1777), Nc Ong Vinh mu git Nc Ong Thm v bc t Nc
Ong Ton ( khi y Ton ang bnh, nghe c bin, bc tc nn th huyt m cht). Nc
Ong Vinh cai tr tn bo, nn ma xun nm K Hi (1779), Chiu try M, Luyn
v c nha Lin ng Try ([119][291]) chim c ph Phong Xoi chng li. Nc Ong
Vinh em binh ti nh nhau. V Bn Su chim La Vch tip ng cho Chiu try
M. Vinh em qun tr li nh Su rt gp. Thng 4, Su cp bo vi dinh Hong
Trn xin vin binh, nhng ng s xa xi cch tr, i li chm tr, n thng 6 mi c
lnh sai ng Sn[68b] Thng tng Phng Qun cng ([120][292]) tin nh, bt git
Nc Ong Vinh ri lp con Nc Ong Ton l Nc Ong In ([121][293]) lm Quc vng Cao
Min, lc trong nc ny mi yn. Nm th 3 Canh T (1780) chun ngh rng: dinh
Hong Trn vng ring l ho lnh, nu Cao Min hu s th rt kh tip ng ch
ng, nn b dinh mi m em v ch c Long H, n nay vn cn y. Cn t y
th cho dn . B pha ng ca c lao c con sng, cng gi sng Tn Din, rng 6
tm, su 1 tm, cng ngun, b pha ty i din vi sng Ci Sch ([122][294]).
HUNH DUNG CHU
Tc gi l c lao Dung ([123][295]), pha ty h lu Hu Giang. Pha bc t sng
Thong ng (Tham ng), pha nam n sng Ngang , di 35 dm, lm bnh phong
cho sng Ba Thc. Ni y c nhiu da nc. Dn y lm ngh bn l da thnh
tng tm em bn. C lao ny c nhiu cp, nn cn c tn l c lao H. C 2 thn An
Thnh Nht, An Thnh Nh y.

89 | T r a n g

([1][173])

Thoi Sn: Theo Trng Vnh K trong PCGBC th ni ny cn c tn l Toi


Sn. Trn ni c n th Thoi Ngc hu Nguyn Vn Thoi xy nm 1882.
([2][174])

Nguyn vn Ba Th vit l . Ba c ngha l tinh hoa p , th () l ci


thang. Vy Ba Th c ngha ni cao vt p nh "cy thang hu dng".
([3][175])

Ni T Chiu (). T Chiu c ngha l "Bng x t", ch khng phi


ngha theo ting Kh me l ng Chiu (t l ng). Trong PCGBC ca Trng Vnh K
li chp l T Chiu.
([4][176])

Ni Kh Lp (). Ch ny c l lp. Vng Hng Sn khi c PCGBC


ca Trng Vnh K ghi l Kh Lp theo ng K, c th do li morasse nn chp lp
thnh lp. Theo di co ca TVK th ni ny c tn c bng ting Kh me l Phnom crack
Cn Kan.
([5][177])

Ni Cht Sn (). ChNm cn c l ty. Nhm dch gi VSH c l

tht c l nhm ln v ch Nm tht phi vit l. Nhng theo ch chng ti tm c


khi nghin cu cch vit ch Nm ca c Trnh Hoi c trong GTTC th y l ch
Tt () c l Cht trong mn c Tng, thm bng ch thuc tn ni m thi v
c tri l cht. Vy xin c l ni Cht. Trng Vnh K trong PCGBC cng ghi l ni
Cht.
([6][178])

Ni T Bit () ch Nm cn c l bt, bt, bc nhng qua ni dung


on ni v ni ny, tc gi c gii thch v n khng ng chung h, cng dy vi cc
ni khc nn gi l bit. Vy xin gi l T Bit. Di co ca Trng Vnh K trong
PCGBC chp tn ni ny l T Bc.
([7][179])

Ni Ba Xi (J). Ch J tra nhiu t in Nm khng thy, ch c ch c

th c l xi, xui, xui. Nh chng ti pht hin y l ch thi, cn thm Sn u l


ch ni theo cch vit ca Trnh Hoi c trong GTTC. Ni ny trong PCGBC ca
Trng Vnh K c l ni B Xi.
([8][180])

Sc sa mt () gi tt l sc sa, thn cng cao chng mt mt ngoi, l


nh m di, tr hoa lc giao ma xun h. Tri c v cng mu vng sm, trong
cha chng 10 ht, ngoi mu d (nu ), trong trng, c hng v cay nh ht bch
u khu, tc gi sa nhn.
([9][181])

Ni t Gim (M): Ni ny nhiu ngi c l Ngt Sm, Ngt Sum, Ngt


Sum. Trng Vnh K trong di co ghi l t Gim. Ch M theo cch vit tn Nm ca
ni sng, cy ci, chim mung trong GTTC, tc l ch (t), cn thm b Sn ()
trn u l ch thuc ni thi. Vy ch ny phi c t () ch khng th c ngt.

90 | T r a n g

Ch c theo Hn l sum, sm, nhng c theo Nm l gim, hay gim, vit l N.


Tuy nhin trong PCGBC Trng Vnh K li chp tn ni ny l c Gim.
([10][182])

Ni Nam Vi (). Ch Nm c th c vy, vy. Theo di co Trng


Vnh K th tn ni ny c theo ting Kh me l Phnom pi. C l, Nam Vi l do c tri
theo m ting Kh me Phnom pi. Trong PCGBC Trng Vnh K cng ghi l Nam Vi
sn.
([11][183])

Ni i Tn (). Theo Trng Vnh K trong PCGBC th ni ny l i


T sn. Theo cch gii thch ca tc gi, trong on ny th c l tn gi l i Tn, v
ni nh ci i cao hng thn t, tc hng ng nam thuc cung Tn.
([12][184])

Ni Chn Gim (). Trng Vnh K trong PCGBC gi ni ny l Chn

Gim sn. Ch c theo Hn l sum hay sm nhng nu c theo ch Nm l gim


hay gim, vit l N.
([13][185])

Ph Chn Gim (). L mt trong 5 ph Ty Bc H Tin m vua Kh


me hin cho Tng binh Mc Thin T n n an nh ngi vua. l: Si Mt
(Ban tay Mas); Vng Thm (Kompong Som); Cn Vt (Kampot); Linh Qunh (H
Dng); Chn Gim (Chan Sum).
([14][186])

Trng Vnh K trong PCGBC chp tn ni ny l Thong ng sn.

([15][187])

Ni i B (). Ch Nm tra t in ch Nm khng thy, ch

c ch trong T in ch Nm ca V Vn Knh, phin m ba m khng chua ngha


l g. Xin on ch ny c l ch l ch ba c thm b Thch di ch thuc
v tn ni theo cch vit Nm ca Trnh Hoi c trong GTTC, vy ch ny nn ghi l
ba v tn ni ny l i Ba sn.
([16][188])

Sng Long H (). Trng Vnh K trong PCGBC gi sng ny l Long

H giang.
([17][189])

Sng Ba K (). Trng Vnh K PCGBC gi sng ny l Kin Thng


giang. Thng Tn Th nm 1910 c lm bi th tc cnh sng ny nh sau: (Trch
Nam k Lc tnh a d ch ( NKLTDC) ca Duy Minh Th - Thng Tn Th dch):
Gn ti ra chi ng gia cu

Da bi leo heo n xm li

Chim bay c ling bit v u

Ngay dng lng ng bng thuyn cu

Ngc xui nc chy chia ba ng.

91 | T r a n g

Thn ny y khch mi nm trn

Lui ti my tun dng mt mu

Bit ly chi chi gi mi su.

([18][190])

Hu Giang (). Cn gi l sng Hu, sng Bassac. Min Hu Giang c


tnh t b Nam bc M Thun (nay l cu M Thun), ngi Php gi l Le trans
bassac. Tin Giang tnh t b Bc cu M Thun v ting Php gi l Le Cisbassac.
([19][191])

Mt Cn ng (O). y l mt a danh gm ba ch m nhm dch gi

VSH li dch l "ng V Cn" th e l va c nhm mt ch mt () thnh v () va


khng ng tn gi ca ngi a phng. Theo Trng Vnh K trong PCGBC th tn
ch ca Mt Cn ng l Hin Cn , v ng gi sng ny l Mc Cn ng hay Mt
Cn Dng.
([20][192])

Ca bin Ba Thc (): Tc ca sng Hu tr ra Nam Hi, 2 bn l ca

Trn Di v ca nh An.
([21][193])

i Tun giang (). Theo Trng Vnh K trong PCGBC sng ny gi l


sng Vm Tun.
([22][194])

Hm Long (Lung) giang (). Nguyn vn l Hm Long nhng v k hy

tn vua Gia Long (mc d miu hiu vua vi ch Long () l y , nhng c m hai
ch u l Long nn phi c tri i l Lung). Di co ca Trng Vnh K chp tn
ting Kh me sng ny l Tonl prek kompong luon.
([23][195])

Sng Tin Thy (). V vng ny c nhiu Si Kh me nn tn Nm gi l


Sc Si H.
([24][196])

Sng Kinh trong, sng V c. Sch Chu truyn k chp: "Sng Kinh t K
u sn chy ti Cao Lng th nhp vi sng V. Nc sng Kinh trong, nc sng V
c. Nhng khi sng Kinh cha nhp vo sng V th nc sng V tuy c nhng ta
khng thy r lm, chng hai sng nhp lm mt th s trong c phn rt r". V sau
mun ch trong c khc nhau ngi ta thng ly thnh ng Kinh thanh V trc lm th
d, nh th T Thc: Hung trung Kinh V phn ngha l "trong lng phn trong c".
([25][197])

Sng M Lng (). Ch Nm c l lng, khng phi vit lung hay long
m phi c theo ting min Nam l lng nh Vng Hng Sn vit trong cun T v
ting Vit min Nam.
([26][198])

Ci Sy (R). Nguyn vn ch Nm vitR phi c l Ci Sy. c Ci

Ch l nhm v "ch" ch Nm phi vit l hay U. C ngi c Ci S e cng lm v


ch s ch Nm vit l S hay T.

92 | T r a n g

([27][199])

Bnh Phng giang (). Tc danh sng Ci Mui. Nguyn vn vitV,


dch Ci Mi l khng ng. PCGBC ca Trng Vnh K chp Bnh Phng Giang. Nam
k lc tnh D a ch c chp bi th Vnh sng Ci Mui ca Thng Tn Th rt hay,
xin ghi li c chi:
Mui th mn cht l no khng.

Bn m cao nghu khng ngn gi.

M mui y l mt ci sng.

Ct ni vun chn d n dng.

Sng v vi ln mu trng trng.

Ng li trong vm xa thm thm.

Tri soi mt xung dng hng hng.

Ngi ta nh ca cng ng ng.

([28][200])

Nguyn vn bn Nguyn To chp l Th Kinh () tc kinh Ch.

([29][201])

Cn Thay Thng (). Nguyn vn vit. Ch nu ch Hn phi

c l thai nh Thin thai chng hn. y ch ny l ch Nm phi c l Thay c


ngha l thay i. PCGBC ca Trng Vnh K cng ghi l Cn Thay.
([30][202])

Thng Thm giang (). PCGBC ca Trng Vnh K chp Thng


Thm giang, tc Ci Du Thng.
([31][203])

An Vnh giang (). PCGB ca Trng Vnh K chp An Vnh giang, tc

gi Ci Mng (Mn) Ln. Nguyn vn vit, tc mn m ca ch Hn Mang ()


nn chuyn sang m Nm Mng phi vit c ch (g).
([32][204])

Ba Vt th (). Nguyn vn vit Ba Vt nh ngi a phng gi


ni ny l Ba Vt. Theo ng Vng Hng Sn, Ba Vt l mt a danh lch s quan
trng v ni y xa kia c mt vua Cao Min n tr n v y cng l ni Tn
Chnh vng b qun Ty Sn bt. Ch Nm c l vt, ch khng phi vit Ba Vit
().
ngha ch Ba Vt c gii thch nhiu cch. Theo i c mekon (ch tch Hi
ng s si ton tnh ca ng bo ngi Vit gc Kh me Vnh Bnh), th Ba Vt l c
tri m ch Preas - Watt l cha Pht, nhng cha Pht th u m chng c nn lun
l khng c thuyt phc. Theo Vng Hng Sn th m Ba Vt kh gn m ting Kh
me Posvk l rn h, v x ny c nhiu rn, cng nh x Cn c c nhiu cua inh,
cn c vy.
([33][205])

L u giang (). L ( hay ) l cy cy. u () l ci u, tc phn


u, dch thot l m, cng l phn u ca con vt. Vy L u dch l M Cy nh
nhn dn a phng thng gi.

93 | T r a n g

([34][206])

Ba La giang (). V Ba La hay Ba La Mt l cy mt nn Ba La giang gi


l rch hay xo Ci Mt. Rch ny lng Hip Hng, tng Bo Phc (c), tnh Bn
Tre.
([35][207])

Vnh c giang (). Tn Nm l Ba Tri t. Tn Kh me sng ny theo di


co ca Trng Vnh K l Prk b ti camk mots. Prk l sng rch. B Ti ni tri
thnh Ba Tri. Camk: Chamca, Chamcar = vn rau; mots = t. Vy Prk bti camk
mots l sng rch c vn trng t = Ba Tri t.
([36][208])

Chu Thi giang (). L sng Ba Tri C, tn ting Kh me trong di co


ca Trng Vnh K l Prk bti phsar trei. Prk = sng rch. Bti = Batri; phsar = ch.
Trei (Kh me Krms c ti) l con c. Vy Prk bti phsar trei l sng Ba Tri c ch
bn c, tc Ba Tri C.
([37][209])

Chu Bnh giang (). Tc gi Ba Tri Chm. Nguyn vn vitl ch


Nm c l Chm. Theo Vng Hng Sn th x ny l Ba Tri Rm, nhng ch Nm
Rm phi vit lhoc A; Hay do tn sng ny nh di co ca Trng Vnh K chp l
Prk bti barei nn c th Ba Tri Rm l do c tri m t Bti barei?
([38][210])

Mn Tht giang ().

([39][211])

Ng ba Ci Nhum (W): Ci Nhum nm khong Ci Mng v Ch Lch.


T Ci Mng i 3km ti Ci Ga, i 3km na ti Ci Nhum, i 6km na ti Ch Lch.
([40][212])

Song Tng giang (): PCGBC ca Trng Vnh K gi sng ny l Song


Tng giang. Theo di co ca Trng Vnh K th tn ting Kh me sng ny l Prk
pon ku trong ch Ku c ngha l "i" tc "song".
([41][213])

Kin Thng giang (). Tc gi sng Ba K. Xem ch thch "sng B K"

trc.
([42][214])

Lng Th giang (): Hai chnu c theo ch Hn l Lng ,


nhng y l ch Nm phi c l Lng Th. y l a phng ni ting Tr Vinh
vi cu chuyn b hin ph ca ng Bi Hu Ngha i trng ra tn triu nh Hu minh
oan cho chng l ng huyn Lng Th b vu co xi dn lm lon. Trong PCGBC ca
Trng Vnh K tn sng ny l Lng Th giang. Rch Lng Th chy qua tng Bnh
Khnh H, Bnh Ha v mt phn Ngi Long Thng, ni C Chin qua rch Ci Hp
bng con rch Da v ni C Chin qua Hu Giang bng kinh Luro, kinh Venturini
v rch Cn Chng. Tr Vinh tnh Vnh Long (c) khng c con sng no l sng
Lng . Nhm dch gi VSH dch l sng Lng cha chnh xc. Bn dch ca
Nguyn To v Aubaret cng vy.

94 | T r a n g

([43][215])

Cn Chng tiu giang (): Tc rch Cn Chng, di co ca Trng


Vnh K gi sng ny bng tn ting Kh me l Srok Kancon.
([44][216])

Tr Vang giang (XY): Tn gi theo ting Kh me l Prk prah trapang, c


ngha l sng tm c mt v Pht (Prah) bng gia ao nc.
([45][217])

c nha (). c nha l tn mt chc quan ca Kh me ngy xa ty theo


ch i lin m c a v cao thp, th d c nha Cao la hm l v quan mc o chc
v tng ng B trng Hi qun. Thng c nha cai qun mt ht hay o. c
nha l c m ting Okn hay Oknha. (C ngi dch Oknha l Cng tc - Bt).
([46][218])

Nha Mn giang (). Nha Mn giang theo di co ca Trng Vnh K gi


l Prk okn mn. Vy c l Nha Mn c ngha l v quan (Okn) tn Mn (Mn)?
([47][219])

Tr Ct: Nguyn vn vit. Trong NKLTDC, Thng Tn Th dch l Tr

Ket (Kit), nhng ch Nm ket phi vit l hay. Vy, cha bit ket, hay ct ch no
ng.
([48][220])

Sa c giang (Z). Di co ca Trng Vnh K chp ting Kh me sng


ny l Tonl phsar dk.
([49][221])

Hi Lun Thy tam k (): Tc ng ba Nc Xoy. Di co ca


Trng Vnh K cho bit tn ting Kh me ca sng ny l Prk tk vil. Prk l sng,
tk l nc, vil l chng mt (tc xoy mng mng). Vy sng Nc Xoy (Hi Lun
Thy) l dch theo ting Kh me vy.
([50][222])

Ci Tt Lai Vung ('\): trang 605 sch T v ting Vit min Nam ca
Vng Hng Sn vit "...Nguyn To khng rnh ting a phng v c coi theo sch
dch ra, nn Ci Tt Lai Vung ng dch Ci Dt Lai Phong, khng ai hiu l g..."
V ngha, tt c ngha l li i tt, i t con sng ny qua con sng kia theo li
gn nht. Th d Tt Cu l khc sng tht ngn chng 800 m lm ng tt ni lin hai
con sng Ci B v Ci Ln x Bnh An, huyn Chu Thnh, tnh Kin Giang. Gi l
Tt Cu v u tt c miu B Cu. Khong gia tt gi l lng tt. Cui lng tt nhn
qua bn kia b sng Ci Ln l Xo R. Tu bin vo sng Ci Ln, quo lng tt qua
Ci B, quo tri vo ch Rch Gi.
([51][223])

Nguyn vn vit phu cng (). Phu () c nhiu ngha, trong ng cnh ny
c ngha l ln. Vy "phu cng" l cng trn ln.
([52][224])

Long Phng giang (): Sng Long Phng nay thuc tnh An Giang, tc

khi xa thuc o ng Khu.

95 | T r a n g

([53][225])

Tn ng giang (): Trong PCGBC Trng Vnh K sp sng ny thuc


tnh An Giang c, nay thuc tnh ng Thp (Sa c).
([54][226])

Nguyn vn: Thy triu ng kinh : Tc khi nc rng th bi bn ny


li ln ghe thy trnh ch khc khng b cn, nhng khi nc ln th nc ph bi
che mt ngi khng nhn thy. Ghe l khng bit l i vo l mc cn. Ng kinh
() c ngha l "lm i ngang qua".
([55][227])

Mng o: Nguyn vn vit Mng o, nhng c ngi vit l Mng


iu l v trnh gi tn o, l ting gi o ht bi khng c knh trng. Di co ca
Trng Vnh K cng chp l Mng o.
([56][228])

Rch Sa Nhin: Nguyn vn vit Sa Nhn (Nhn) , nhng c Sa Nhin


v k hy tn tng trn Nguyn Vn Nhn i Gia Long c m chn Sa c.
([57][229])

M An giang (), tc gi sng t St. Theo di co ca Trng Vnh K


th tn ting Kh me ca sng ny l Pm prk dei kraham, ch dei c ngha l t;
Kraham, Krhm c ngha l mu sm, ng l mu t st.
([58][230])

Hi An giang (): Sng Hi An cn gi l Ci Tu Thng. Theo di co


ca Trng Vnh K th tn ting Kh me ca sng ny l Pm prk sampou l.
Sampou l hi thuyn, tc tu, hay ci tu. L l trn, tc thng.
([59][231])

Nguyn vn VHN lu tr v nguyn vn in km bn dch Nguyn To chp


Ng Chu () cn nguyn vn bn ca VSH chp Ngu Chu (). Di co ca
Trng Vnh K chp tn Kh me l Koh krabei. Krabei l con tru, vy xin dch "c lao
Tru" tc chn t "Ngu chu".
([60][232])

Nguyn vn bn VHN v bn ca VSH u chp l Doanh Chu ().

([61]

[233]) Cu Chin Sai th s (). Th s, th ng s, gi tri thnh th


ng l ni ng n trn b phng gic kim lun thu thu kha nh Th Thim, Th
c, Th on, Th Du Mt, Th Tha v.v... trong khi tn l n ng ca sng ca
bin chng hi khu nh vm Tn Sc Trng. Lin quan n th Chin Sai c cu
ht v rt hay:
Th Thim, Th c, Th on,
Anh phi lng nng ti th Chin Sai!
([62]

[234])

L Cng giang (). Tc vm ng Chng, l ni nhn dn lp miu

th L Thnh hu Nguyn Hu Cnh, ngoi Bc gi l Knh.

96 | T r a n g

([63]

[235]) Hng Sai th ng s: . C l do Hng Sai th ng c tt gn li


l Hng Ng, tc nay l Hng Ng?
([64]

[236]) Chng c L Thnh hu Nguyn Hu Cnh: . Nm


1698, cha Nguyn Phc Chu c Thng sut Nguyn Hu Cnh vo kinh lc pha
nam. Ti y, vi ti ba v c , Nguyn Hu Cnh di dn khai khn t hoang,
thnh lp huyn Phc Long x ng Nai, dng dinh Trn Bin, ly x Si Gn lm
huyn Tn Bnh dng dinh Phin Trn, an nh ngi Hoa chng Mn Thanh b x
sang Gia nh. V v cng, ng c cng bnh nh Cao Min nhiu ln. C lao ng
Chng chnh l ni ng n binh khi i bnh Cao Min v v cng chnh ti y ng b
nhum bnh ri sm qua i (cng c sch ni ng cng t trn vi c binh Vng). V
a l kinh t, vm ng Chng c rt nhiu tm c nn dn gian c cu:
Bao phen qu ni vi diu
C lao ng Chng c nhiu c tm.
([65][237])

ng Thiu Cng tn l Thch, con th Chu Vn vng lm chc Phng b


nn thng gi l Thiu B, khi mt thy l Khang. ng i tun hnh pha nam,
thng di cy cam ng bn chnh s, v sau ngi ta nh ng nn khng
n cht cy cam ng. ng l ngi c c chnh, l Tam Cng i Thnh vng.
Thin Thiu nam Kinh thi c chp th Cam ng khen Thiu B.
([66][238])

M Vin, i vua Hn V c phong lm Phc Ba tng qun, sau c


n th Vit ng. Nguyn vn ba bn u chp Vit Ty.
([67][239])

Gia Ct Lng, i Tam Quc, i nh Mnh Hoch Vn Nam, sau c miu


th y. Gia Ct Lng c phong l V (V) Hng hu, tn miu l V Mc
vng.
([68][240])

Hi in l sch bin chp tt c tn tui cc thn c cng king ca nh


nc thi phong kin. Phi l bc i quan c cng vi t nc mi c t l theo
cp bc quc gia, nh quc tng l l m ma cp bc nh nc, dnh cho ngi c
i cng vi nc nh. Quc gia t l ny c ghi vo Hi in ca triu nh. L cc
phc thn khng c ghi vo Hi in.
([69][241])

Ch ny, nu c theo ch Hn th l phim Ho (ch Hn phim cng

c ngha l vm sng), nu c theo ch Nm l vm Nao. Ngi ti a phng ny


gi y l vm Nao, vy phi c theo tn Nm l vm Nao. Theo tc gi Trnh Hoi
c ch thm on ny ch nao vn vit l: B nhng nay thng dng vit l . Tht
ra ch Nm Nao ch cn vit C l , nhng Trnh Hoi c thm b thy () bng l

97 | T r a n g

ch ch ny l tn sng rch. y l li vit ring ca c Trnh trong GTTC, nn ch


khng c trong cc t in ch Nm.
([70][242])

Phim khu () l ca sng, cng cn vit l _. Vy ch Hncng c

ngha l ci vm cn ch Nmc l vm, c ngha ngoi ca sng. Vm Nao hin


nay An Giang, ni lin Tin Giang v Hu Giang theo hng ng bc - ty nam, mt
bn sng l Ha Ho, bn kia l Ch Mi. Ngy xa sng ny hp, theo ngi c cu
k li th phu dch o sng Vnh T trn v khi qua sng ny ch cn u ngn tre l qua
b bn kia. Nh ghe tu chy nhiu nay thnh su rng.
([71][243])

u m giang (): Trng Vnh K trong PCGBC cng gi tn Nm


sng ny l Tt Cy Sung nh Trnh Hoi c vit trong GTTC.
([72][244])

Tn Giang (): Sng Ci Mi. Khc vi rch Ci Mi l mt con rch nh


huyn An Bin, tnh Kin Giang.
([73][245])

C C (`): Ch Nm ` c l c, khng phi c l Kha nh nhm dch gi

VSH.
([74][246])

C Cang (): Ch Nm . tra cc t in ch Nm ca ngi Vit


cng nh ca ngi Nht Yonosuke Takeuchi nhng cha thy. C th l ch Nm
cang Trnh Hoi c thm b bng ct ch y l g cy ci nh li vit ch
Nm thng thy ca ng trong GTTC.
([75][247])

Mt Lut (): Theo Vng Hng Sn, Mt Lut l m c tri ca ting


Kh me Met Chruk tc x Ming Heo (Chu c).
([76][248])

Ca m no khu (): Ch no khu () Trnh Hoi c ch


thch rt r rng, nhng mt nh nghin cu hiu nhm. Phin m nguyn vn on:
"Ca m sn cao thp trng, chu tht l, khc tiu nhi trng, c no khu u nam
tam l" theo nh ngha ca c Trnh Hoi c on ni v no khu Ca m: N
nhu thm vit no, ngha l "Bn ly nho nhot gi l no". Nh vy, cu trn c ngha
l "Ni Ca m cao 10 trng chu vi 7 dm, gp khc cao vt m di, cch u pha nam
lng bn (bng bn) 3 dm". No khu ng ra cng khng c ngha "Ca bn hay vm
bn" m l mt on, mt vng t snh ly c khi rt di nh lng bn Ca m t trong
on ni v sng Vnh T. Ch no cn c dng chung No Mn, No Pha, trong
on ni v ni Nam Vi, mun ni ch no c th i vi bt c danh t no ch ni
c tnh cht bn snh nho nhot, ch khng phi ch c i chung vi ch khu. Ngoi
ra v a l hnh th, no khu Ca m tc on lng bn, bng bn Ca m nm khong
gia sng Vnh T, cn a phng Vm Nao vng Ch Mi, Ha Ho pha nam Tin
Giang, cch nhau rt xa khng th l mt ni. Xin hiu no khu l lng bn hay bng
bn.

98 | T r a n g

([77][249])

Tng ng 30 lt.

([78]

[250]) Ch thit m "N gio" tc no, li cng thit m "Xch c" tc xc bn snh nho nhot gi l no.
([79][251])

m giang (): Ch Nm c l m, hp vi cch gi Ci m.

([80][252])

B Dm (a): Nguyn vn ch Nm bn VHN lu tr vit a c l Dm.

Nguyn vn in km bn dch nhm VSH vit c l Dm, De, nhng c l Nhng e l


cha ng, v ch Nm Nhng phi vit l.
([81][253])

Thoi H (): Tc gi l Ba Rch (b). Trong PCGBC, Trng Vnh K


cn gi sng ny l Toi H, gi tn Nm l Ba Rch hay Ba Lch. Theo di co ca
Trng Vnh K sng ny ng ra l kinh Rch Gi nhng nay ta vn gi nm na l
sng Long Xuyn.
([82][254])

Tin Trng giang (). Tin Trng () l ch c tin, tc l c tin

vy. Ch ny c th c trng hay trng nhng thng ngi ta hay c l trng,


tuy nhin nhn dn a phng li gi l sng Trng Tin, tc ci trng, ni c tin.
([83][255])

Trng Vnh K trong PCGBC chp y l sng B t, tn ch Hn l Bu

t.
([84][256])

Trng Vnh K trong PCGBC chp Mn giang c tn Nm l Tt ng

Thc.
([85][257])

Vn giang (). Ch Nmtra khng c trong cc t in ch Nm, ch c

chc vn. Vy ch vn c vit vi ch vnthm b Thybng ch thuc


v sng. y l li vit Nm ring ca Trnh Hoi c trong GTTC nh trnh by.
Vyc l Vn giang, tc sng Ci Vn, Cn Th.
([86][258])

Tr n giang (). Theo di co ca Trng Vnh K tn sng Tr n do


c tri theo tn Kh me Tran.
([87][259])

Bn ca VSH chp Vnh Chnh tng ()

([88][260])

La Vch (). y l La Vch Tr n, khng phi thnh La Vch (Lovek)


pha bc Oudong trn t Campuchia.
([89]

[261])

Ba Thc giang (). Ting Php gi l Bassac. T Bassac c ba ngha:

99 | T r a n g

a) Ch vng t hng ng ty t m Hu Giang tri di n vnh Thi Lan, hng


bc nam t Chu c xung ti Bc Liu, Kh me gi l Srok Bassac, Php gi l
Trans Bassac. Ngy nay trong Bi Xu c Sc Trng cn ngi c miu th ng Ba Thc
tc Neak T B St.
b) Tn mt nhnh ca Cu Long giang, gi l sng Hu, l tn trong on sng Ba
Thc ny, t bin gii Campuchia chy ra Nam Hi qua An Giang, Vnh Long, Phong
Dinh, Vnh Bnh, Ba Xuyn (Long Xuyn, Vnh Long, Cn Th, Tr Vinh, Sc Trng).
c) Tn ca mt trong ba ca ca Hu Giang. l:
- Ca nh An vng Tr Vinh.
- Ca Bassac
- Ca Trn Di m sch Php vit lm l ca Tranh hay Tranh .
([90][262])

Trn di l chn qun Cao Min (qun man ri (di) theo cch gi phn bit ca
ch phong kin).
([91][263])

Ch B Tho thuc huyn Thun Ha tnh Sc Trng. Ni y c cha ng


Bn rt linh ng. C ti liu ghi Ba Tho l sai tn thc t a phng.
([92]

[264])

Tng truyn Bi Xu (D) xa, nhm ngi Kh me ni dy chng li

triu nh do X Na Ta, X Na Coln lnh o. B qun triu nh rt ui, chy n


ni ny tm dng o l nu cm n th qun triu nh li rt ti khin h phi vi v
chy tip v than th by chau (by l cm, chau l cha chn) l cm cha chn.
Ngi a phng c tri m ting ny thnh Bi Xu nh ngy nay.
([93][265])

Tr N (). Cng gi l Tr Nho, tc huyn Vnh Chu, tnh Bc Liu. Xa


ng b Bc Liu i xung n Vnh Chu l ng bin ht ng. Tht ra ch
Nmphi c l nua, vit lTr Nua tc c tri m ting Kh me Chi Nua.
([94][266])

Ngao Chu hi mn (): Theo Vng Hng Sn trong T v ting Vit

min Nam th Bi Ngao ny trong sch Gographie ca Alinot chp l Cone - gao,
conne - gao, ri ngi Vit mnh c tri i thnh Cung Hu hay Cung Hu. Lun c
ny kh thuyt phc v trong PCGBC ca Trng Vnh K, cng nh trong di co ca
Trng Vnh K chp v ngay c trong GTTC ca Trnh Hoi c u khng thy
bt c ch no c nhc n tn ca Cung Hu hay Cung Hu. Vy y ng l ca Bi
Ngao qu hng ng Phan Thanh Gin-i thn ca triu Nguyn.

100 | T r a n g

([95][267])

Gi giang (): y khng phi Rch Gi Kin Giang v sng ny Vnh

Long rt xa Rch Gi. C ngi ni sng ny l sng Da v ch c theo Nm l


Da, c theo Hn Vit l Gia cng c ngha cy da.
([96][268])

Rch Xui Tri (d): Nguyn vn ch Nm vit d c l Xui Tri. C

ngi ni rch ny l rch c Li, nhng ch Nm c (con c) phi vithoc e, cn li


phi vithoc f. Hoc gi, dn a phng cn gi ni ny l c Li?
([97][269])

Nguyn vn vit: Tin dip bin phin () ngha l: ct l bn thnh


tm. C hai loi l tm: nu nguyn cc ming l ly dy c bp x bn li b ngang
chng mt mt th gi l l chm. Nu ch cng l lm nng ri b gp ming l lm i
cp vo nng y ri cng dng dy c bp kt li di khong 2 m th gi l l cn p.
([98][270])

Nguyn vn vit g: Ch g ng ngha ch ch tm tp. Vyg can h c


ngha l tm kh.
([99][271])

([100]

[272])

Bch Trn chu (): Cng gi l c lao Bt Tn.


Vnh Tng chu (): C ngi gi l c lao Vnh Tng e khng ng, v

tuy ch c th phin m l tng hay tng nhng Petrus K trong PCGBC chp r y
l c lao Vnh Tng.
([101][273])

Tn C chu (): C ngi gi l c lao Tn G, nhng chng ti thy

trong PCGBC, Trng Vnh K gi l Tn C chu, vy xin dch theo l c lao Tn C.


([102][274])

Hng ton: Cy cao, qu nh trng ngng (?), da khi chn mu vng, tht
cng vng, n bi ming, ngon ngt (theo T Nguyn). chnh l cy xoi, nhng tri
th hnh th a dng, khng phi ch nh trng ngng.
([103][275])

tc gi mun ni nh ch Cui v cy a trn mt trng.

([104][276])

Phng Nga chu (i): Gm c lao Nga v c lao Phng.

([105][277])

Ly sch Mnh t: Thng Lang chi thy thanh h kh d trc ng anh,


ngha l "Nc sng Thng Lang m trong th ta dng git di m..."
([106][278])

Lc Dng (): Thuc tnh H Nam, l t him yu, khi xa tri nhiu triu
Trung Quc u l ni t , sinh hot phn hoa no nhit.
([107][279])

Dinh chu (): Tc gi c lao Din. Theo Trng Vnh K trong PCGBC
cn gi l c lao Ging, Gieng, c lao u Nc.

101 | T r a n g

([108][280])

Nguyn vn l giang n () theo T Nguyn cn gi l thy tr, ngc c


v, u phun nc, tc con c nc. Loi c ny ngy xa cc con sng ln nh
sng Cn Th, Ci Cn.., ngi cho ghe thng gi to "ng Nc i ln ua chi" l
chng ni ln c by bi tranh cng ghe khin ngi cho vui m bt mt.
([109][281])

T chu (): Cn gi l c lao Ty. T tc con t ngu, t gic.

([110][282])

C lao Dao La: Tn ch Ha ao (). Theo di co ca Trng Vnh K


th tn ting Kh me c lao ny l Koh phln, hay phloeng c ngha l la. Trong
PCGBC Trng Vnh K chp l Giao La e nhm chnh t ch Dao.
([111][283])

Long Sn chu (): Tc gi l c lao Ci Vng (ch Nm vit my cch

nh,j, k,l). Chnu l ch Hn c Vng, nhng ch Nm phi c Vng.


([112][284])

B chu (|): Tc gi c lao Ch V. Theo di co ca Trng Vnh K


th ting Kh me ca c lao ny l Koh cva. Cva l ting Kh me gi ngi Ch V
( B) vy.
([113][285])

Nng G chu: . Chnu ch Hn m C, nu ch Nm m G, cn


vit l E. Ngi a phng gi ni ny l Nng G. PCGBC ca Trng Vnh K cng
chp l Nng G chu.
([114][286])

Vm Nao (vitBhay) pha nam sng Hu khng phi l no khu Ca

m (), tc lng bn hay bng bn Ca m khong gia sng Vnh T, tc


khong gia n Chu c v pha bc bin H Tin: Bng bn ny di hn 18 dm.
Khng phi ch no cng l vm Nao nh mt s ngi nhn nh.
([115][287])

Qua chu (): Tc danh c lao B ().

([116][288])

Sa chu (): Trong PCGBC Trng Vnh K gi l c lao Ct, tc dch ch


Sa chu vy.
([117][289])

Hong Trn chu (): Cn gi l c lao Tn Dinh, tc gi bi B La.

Nguyn vn vit ch Nm c l La. Nu ghi bi B La e l khng chnh xc. V c


lao Tn Dinh, theo di co ca Trng Vnh K th tn ting Kh me ca c lao ny l
Kh tin. Ch tin tc kting ta dch l Din. Theo Hunh Tnh Ca l tn mt ging b rng
hay tru rng nh con, tnh hay n rn nn sng n l mt v thuc mt, tr c ban
tri, ng thi trong nh trnh c ha hon, v sng Din k la. Ngy nay trn th
trng thuc bc, bn gian ly sng b thng h un gi lm sng Din bn mc tin.
Cn ngay c sng Din tht lm thuc c hiu nghim khng, v c tht k ha hon
khng cn l vn phi nghin cu. Vy xin dch l c lao Tn Din.

102 | T r a n g

([118][290])

Nc Ong Ton (): Ch Ton nguyn vn vit l, ch Nm ny phi c


l Ton ch khng phi Tn, Nc Ong Ton ting Kh me l Neac Ang Ton, l v vua
c sch GTTC nhc n nhiu ch, trong on ny c cu: "Nguyn trc y
vua Cao Min l Nc Ong Ton c triu nh ta lp nn l vua nc phin thuc". Cu
ny c lin quan n chuyn hon cnh vua Nc Ong Ton m Trnh Hoi c chp li t
m nh sau: Nm inh Su (1755), Nam Vang c lon, vua Cao Min l Nc Ong Ton
chy v H Tin lm con nui Mc Thin T. Mc hu tu ln cha Nguyn xin lp Nc
Ong Ton lm vua Cao Min v c triu nh chp thun. tr n, Nc Ong Ton
em nm ph Kh me pha bc H Tin l Vng Thm (Kompong som) cng cn gi
l Hng c, Chn Gim (Rm) tc Chan Sum, Si Mt (Bantay mas), Cn Vt
(Kampot) v Lnh Qunh (Raung veng), cn gi l H Dng dng cho Mc Thin T.
Thin T tu trnh vi triu nh v c cha Nguyn cho sp nhp vo t H Tin
ca Thin T. Vng t ny cn gi l Tm Phong Long, tri di t Chu c qua Sa
c xung tn bi bin Bc Liu.
([119][291])

C on Chiu try M, Luyn, c nha Lin ng Try gm va chc


v v tn c theo ting Kh me rt kh xc nh. Vy xin tm din t nh trn.
([120][292])

ng Sn Phng Qun cng (): Tc Thanh Nhn, cha qun


ngha dng ng Sn ng Thp Mi.
([121][293])

Nc Ong In (): Nguyn vn vit ch. Ch ny nu l Hn c l n,


nu l Nm c l In. Trong GTTC tn ngi Kh me, ngi Xim, tn th cm, hoa
th, t ai hu nh u vit bng ch Nm. V chng ch ny Trnh Hoi c c cha
thit m n Tn nn chc chn phi c l In. Nc Ong In ting Kh me l Neac Ang
Eng.
([122][294])

Ci Sch (): Nay thuc huyn K Sch, tnh Sc Trng. Ci Sch l c

tri t K Sch ra vy.


([123][295])

Hunh Dung chu (): Tc gi c lao Dung thuc vng Sc Trng, cng
gi l c lao H. C lao ny c nhiu l da nc. Tc bn l thnh tm c y t
nm 1863. nguyn tm l kt li th gi l l chm. B i l gp theo cng nng
bng sng l th gi l l cn p. X i tu l theo chiu dc, chp hai mt m dng
li lp th gi l l bun hay l ht.

103 | T r a n g

TRN H TIN
BNH SN (NI BNH)
v pha ty ca trn l 1 dm, di 2 dm, cao hn 5 trng, cc ngn chng
cht, khoanh cun ni gc b. Th ni chon von, vng quanh lm bnh phong mt sau
cho trn. Ngoi c sui su chy bao quanh v hng nam ri ra bin. Pha bc gip
Mng Su ni lin vi sui Bch Thp ri chy ra ng H, lm ho ca trn thnh.
Bnh Sn (San) ip thy (ni Bnh trng bic) l mt trong 10 cnh p H Tin (<!--[if
!supportFootnotes]-->[1]<!--[endif]-->[296])
.
NG H SN (NI NG H)
v pha bc trn th chng na dm. Th ni vai khum, u ci, ging nh cp co
mnh ta vo gc g, l dy ni h v cho trn thnh, c th gn m khng th khinh
nhn c.
PH DUNG SN (NI PH DUNG)
Cch trn th v pha ty bc hn 1 dm. y hang h xanh rm lu i; cha
Ph Dung pha ty nam [69b] chn ni, ting chung m pha trn, ting k kinh ln
ting n o ca ph th, tht l cnh na tng na tc.
LC TR (MI NAI)
Cch trn v pha ty 43 dm. Cy ci lng l lng ni, ngn ni nhn ng chc
tri cao, vt qua t bng m gi u b bin. Sui ngt, t tt, nh ca nhn dn
vy quanh di bng ni. Trong 10 cnh p ca H Tin th Lc Tr thn c (xm qu
Mi Nai) l mt cnh vy.
DIU SN (<!--[if !supportFootnotes]-->[2]<!--[endif]-->[297]) (HN NC)
v pha ty ca trn, cch thn c Lc Tr v pha ty 2 dm ri, ni bao quanh
vng bin, c 3 ngn ng thng th chn vc. Cy ci rm rp, nhng nh dn chi
quanh bn nc, nhng sc ca ngi Th pha ba rng, ring c lc th ca min
sn hi.
A TNG SN (NI A TNG)
v pha bc ca trn, cch ni Ph Dung 5 dm. Trn ni c cha a Tng, v
vy nn c tn l ni a Tng [70a]. Cha ny cng c trang nghim, ai vo ca cha
bng thy tt hn tc nim tham sn, tht l cnh gii lm bc thang n non Thu.

104 | T r a n g

y l cnh Tiu t thn chung (chung mai cha vng) l mt trong s 10 cnh p
ca H Tin.
VN SN (HN MY)
Cch ni a Tng v pha bc 1 dm ri. Trong ni c dng cha Bch Vn,
quang cnh y vng v, li tre thng ng vng, phng tng hoa cy im, nham ng
trn nh chon von, sm chiu ht nh khi my xa m. Trong 10 cnh H Tin th y
l cnh Thch ng thn vn (ng nut my) vy.
BCH THP SN (HN BCH THP)
cch pha bc Vn Sn 5 dm. Th ni quanh co, c cy xanh tt, c nh s
Quy Nhn (Bnh nh) l i ha thng Hong Long vn du dng gy tr li . n
i Tc Tng Hiu Ninh hong nm th 13 l nm inh T (1737), (Nm th ba nin
hiu Vnh Hu i Tng nh L; Nm th hai i vua Cn Long nh i Thanh), ha
thng vin tch, ca ng dng thp 7 cp trn tng x li; mi khi n tit
Tam nguyn (298]) v Pht n th sng c [70b] con hc en [299]) n chu, con vn
xanh cng qu, lu luyn bi hi nh c mun tham thin nghe php; ng gi l ci
tnh tiu si ca vn K vin vy.
T CHU SN (HN T CHU)
b pha ng con sng, lm tinh biu chu trn thnh. Rng ni chon von p ,
cy ci um tm, c thn xm B [300]) (Ch V) pha bc, t Lo C tri di pha
nam, di ni c bn thng qua. Trc trn, lc sp rng ng nhn thy cnh: cn
quch lon sn honh c , d trang kiu mc i tn yn. (Ngha l: gn thnh ni
non vt ngang c, thn trang cy ln cun vn khi mai.)
LINH QUNH SN (NI LINH QUNH)
Cch trn v pha bc 120 dm. Ni p thanh cao, um tm vng v, c sui
chy cun cun. Pha ty bc c nhiu g rng, pha ng nam nhiu chm rung;
ngi Vit, ngi Tu v ngi Cao Min xen nhau lo cy cy, cng gi l vng t
ph nhiu vy.
SI MT SN (NI SI MT)
pha bc trn l. Sn g quanh co li lm, cy tt, sui trong, ngi Vit, ngi
Th chung [71a] nhau rt ng c. Ngy xa l t ca Cao Min do ngi h Mc
chim , nn ngi Cao Min on ght, thng n gy s tranh ginh. i vua Th
Tng Hiu V hong (V vng Nguyn Phc Khot), nm th 2 (K Mi - 1739),
(Nm th 5 nin hiu Vnh Hu i L Tng. Nm th 4 i vua Cn Long nh i
Thanh) Nc Bn ca Cao Min c binh n xm chim H Tin. Mc Tng nh ui

105 | T r a n g

chy n ph Si Mt, ngy m quyt nh, ngi ngi b c vic n ung. Lc y


v Mc hu l Nguyn th tp hp v lnh lo vic nu cm cung cp cho h. Qun s n
no , u hip lc nh ph binh ca Nc Bn. Tin thng trn tu ln, triu nh khen
thng c bit tin phong cho Mc Tng chc c tng qun v ban cho c
b o hng bo cng m kim phc, v phong cho Nguyn th hm Phu nhn. T ,
Cao Min khng dm dm ng H Tin pha nam na.
CHU (CHU) NHAM ( [301])
Tc gi l Bi t, cch trn v pha ng 22 dm ri. nh ni trn tra, sn
lm chm, chy thng n b bin; c nhng gnh chnh vnh, vng su bn ct,
quanh bc 2 bn t hu. Trong c [71b] tinh quang, di nhiu s vn .
Tng truyn khi Mc Cu cn hn mn n di Chu Nham nht c vin ngc
ng knh gn c tc ta (gn 3,3 cm) qu v gi, ng knh dng ln cha. Bn b
Chu Nham c vc su, l ni hang ca c tm, chim c bi li kim n tng by.
y l cnh Chu Nham lc l (C u Chu Nham), mt trong 10 cnh H Tin.
H L CC ( [302]) (HN H L CC)
pha ng cch trn 48 dm, chu vi 2 dm. Ni cao cht vt, hang h kh khan
m him tr, chng c c cy mc, di c vc bin su, gnh rn lm chm, thuyn
b khng ra vo c. Pha ngoi c nhiu o nh, sut ngy sng dp, ting v nh
sm.
KCH SN
Tc gi l ni Hn Chng. Sng sng cao vt, sng nhn ng thng nh cy
kch, chu vi chng 2 dm. Pha ng cch hang H L 9 dm. Chy di theo bi bin,
chn ni pha ng c phng Bn Ch, nhn dn t tp khai thc ngun li ni
v bin. G u pha bc trng nhiu h tiu, vn tc th trng hoa qu rt ti tt.
NG TH SN (HN NG TH)
cch Kch Sn v pha ng 77 dm. Ni ri rc c hn ln hn nh, nh ln chu
vi chng 5 dm, si sn gp ghnh chy xui bin. Khe Vn Thanh gip pha ng, sui
Da gip pha ty, cy ci um tm. chn ni pha bc c nhiu th sn chuyn
sng bng ngh ly sp ong v sn bt th rng.
TY TH SN (HN TY TH)
Cch Diu Sn (To Sn?) v pha ty 28 dm. Ngi Tr gip pha ng, sng
Phng Tho gip pha ty, rng r chy di lin tip, c cc sc dn Cao Min sng
quy qun trong khong rng su, tre dy, t ai cn rt tha trng.

106 | T r a n g

TIN KY CHY
Tc gi l gnh B, cch ni Ty Th v pha ty 30 dm. ni tri di, ng dc
cao him; ng xung gc bin, sng v m, gi xoy cun cun, thuyn i qua thng
phi cn thn. T thng ra pha bc, [78b] quanh ln pha ty, ni lin tip, khe sui
t qung, cy c hoang vu, l vc hang, rng sc ca loi cm th.
BCH THCH NHAM (NI TRNG)
Hnh th cht vt ng ta b bin, chu vi chng 2 dm, cch o Long Xuyn
(C Mau) chng 20 dm. Mt trc gip bin cn c nhiu loi sam, cy, trai, s, c.
BCH M SN (NI BCH M)
v pha cc ty ca trn, gip a gii Xim La, Chn Lp. Ni tri di quanh co,
hoang vu ho lnh. Thu xa y l ni Trn Thi hp ng cp. (Vic ny chp trong
Cng vc ch).
I KIM D (HN KIM D LN)
vng bi bin pha nam trn, chu vi 193 trng 5 thc ta. o ny ngn sng
gi, y l ht ngc bin ca trn. Ni b c bc ci cu vn thng li ra vo, pha
sau c vin Quan m, l ch Tng Th Sng thu tng Pht B ( [303]) tnh tu; pha tri
c iu nh, khi c gi mt trng trong, khch du ngon thng bung cu ngm vnh
[73a]. Pha trc c t tri th b, pha ty nam xy ly bao quanh gi gic bin.
y l cnh Kim d lan o (o Kim(vng) ngn sng), mt trong 10 cnh p H
Tin.
TIU KIM D (HN KIM D NH)
ngoi cng H Tin, chu vi 74 trng, nh con c Kim Ngao trn ni ca bin,
lm tr tiu cho thuyn b ra vo.
NI TRC D (HN TRE TRONG)
Chu vi chng 5 dm, bin pha nam ca trn th. Hnh o to nh vi vi, thng,
tre y rt xanh tt.
NGOI TRC D (HN TRE NGOI)
Chu vi chng 7 dm, lm bnh phong ngoi cho trn. y c 2 hn o ng i
nhau, tre xanh rm rp, ting sui rc rch, m vng lng nghe git mnh nh ting
rng ku ni bin.

107 | T r a n g

CHU D [HN CHU (SON)]


bin pha ng nam ca trn th, chu vi 10 dm. ni lm chm, nham ng li
lm, y sn xut cc loi yn so, i mi v ba ba bin (con vch).
[71B] MNH HA D (HN DU RI)
Chu vi 50 dm, bin pha ng nam ca trn th, i thuyn na ngy th n. Ni
y hang hc su thm, cy ci xanh ti, sn xut cc loi yn so, du ri, than ci.
Dn min bin sng quanh chn o.
UT KIM D (HN NGH)
Chu vi 20 dm, v bin pha nam ca trn. y cy tt tre cao, ng ti tm,
sn xut cc loi yn so, du ri v than ci. Dn min bin dng lu quanh b khe
trin ni.
THCH HA D (HN LA)
bin pha ng ca trn th, c 3 hn ng chng nhau i din vi ming hang
H L, chu vi chng 4 dm. Ni y c cy tiu iu, c dng nt ly la; hang ng
cao dc, chim n bin lm t trong y. Ngy trc c dn B (Ch V) y, nay
i ni khc.
TRC D (HN TRE)
bin pha ng nam ca trn, chu vi 20 dm, lm n ngoi cho hi cng Kin
Giang. Trn o nham ng su thm, [74a] sn xut yn so. Trc y c dn c,
nay di vo t lin. Bn cnh o c ci ng, ming rng gn 2 thc ta, lng
rng hn 10 trng, c nh sng mt tri lt vo khin vt nh nh cy kim si ch
cng thy c. Trong c ci v xa, b ngang lng 3 thc ta, l vt khng bit
ca i no st li, khi xa do li no m em vo c [304]).
PH QUC O (O PH QUC)
gia bin, v pha ty nam ca trn, hnh trnh mt mt ngy m mi n. Trn
o c nhng ngn ni ln, cao cht ngt, dy ni u chu v pha bc, t ng sang
ty cch chng 200 dm(?), t nam ln bc cch 100 dm(?) ( [305]). o ny khng c
cp beo, ch nhiu heo rng, tru rng, nai hu, yn so, my to, g tt, i mi, hi
sm, qu, mm; t y thch hp vi la sm, cc th u, bp v da qu, t c np
do. Trn ni c th huyn phch, y l tinh quang ca en, sng p nh sn
mi, dng lm ngc eo, c th ln ng knh n 3 tc ta, c th khc chm lm hp
tru v cc a rt qu gi [74b], thnh thong cng tm c Long din hng ( [306]), li
c th Mc ban hng, ni no cng c, ngoi v lm tm m en nh th trm
hng non, m cht nh, v lt, lng cy to rng c th dng lm ng ng bt.

108 | T r a n g

pha ty nam c ca Dng l ni thuyn b n np u. Dn bin thnh thn


xm; tht nh cu th Nam minh thin ngoi hip, Bc h nht bin khai (Bin phng
Nam lin vi chn tri, ca pha bc gn bn mt tri mc). Pha nam c o nh Long
Cnh (C Rng), pha ng nam c o Da. Th T Cao hong ta khi bn ba
tng ng xe rng ( [307]) ra o y, dn trn o ht sc gip v trung thnh, h i
xem xt tn tng tnh hnh qun ch v cung ng vt dng. Sau khi bnh nh xong,
vua gia n min xu dch cho x y, tuy thuyn b bun c cng khng nh thu. Duy
o y nm ring ra ngoi bin xa, nn phi phng b gic bin B (Ch V) ( [308])
tha c cp bc, cho nn phi t quan th ng, dng dn lm lnh, cho y kh
gii cng nhau t bo v gi b ci ni .
[75A] TH CHU D [O TH CHU (CHU)]
b bin pha ng ca trn th, chu vi hn 100 dm, lm ci n xa cho o Long
Xuyn v Kin Giang. Ni y cy ci xanh um, nham ng u o, chim hi yn lm t
trong v cc loi i mi, ba ba bin ( [309]), hi sm sinh sn di vc su ca o;
o c dn c, h u theo ngh chi li.
C SON D (HN C SON)
bin pha ng nam ca trn, chu vi 30 dm; cy ci tre na ti tt, lm chm
vc cho c mm ( [310]) .
C CNG D (HN C CNG)
bin pha ty ca trn, pha ng cng Hng c, chu vi 60 dm. Ni y c ni
chm ch, cy ci um tm, di c vng su, ngoi c bnh phong che chn, thuyn
b qua li thng gh u ni y ngh ngi; c nhiu th c ln, i mi v hi sm.
Ch ny khi xa l so huyt t tp ca bn gic bin Hoc Nhin (chp r Cng
vc ch).
C CT D (HN C CT)
pha ty o C Cng, cch o Dang Khm trong bin i ng thuc a u
Xim La na ngy ng, chu vi hn o 50 dm, c nhiu g to, du ri, than ci,
my, i mi, hi sm, c tm, trai, s, nhn dn thng n y khai thc ngun
li.
BIN
H Tin v pha ty Gia nh. Thi t Long Xuyn ca t y (t H Tin) phi
ra bin, t li dn ri chuyn qua hng nam, li c hn Tiu Th (hn Khoai Nh)
ng ngoi ngn chn sng to v bi lp cn bi; cng nhng o ln nh khc
dng ra la lit, thng ln pha ty tip lin vi ca bin Bc Nm ( [311]) ca nc Xim
La. Phn gia c vng su rng l Dng Tr ca H Tin, c nhng bi ct, gnh, vc,
su cn khc nhau, mi li y l sn xut nhiu th c ln, hi sm, con vch, i

109 | T r a n g

mi, trai, s, tm kh, c mm, con ip (hi knh) ( [312]) v c tai tng v.v... Gi nam v
gi bc y l gi nghch. Ngi lm chi li c n thng 3 hnh ngh, thuyn b
ngi Qung ng, Qunh Chu (Hi Nam), thng n u cc o y, dng li
nh bt hi sm, lm c kh, cng xen ln vi dn ta, thuyn bum ni nhau. Bn
cp bin Tro Oa ( [313]) c khi n np trong cc o ch cp ca bt ngi [74a],
cho nn ch y u c trang b kh gii t phng b, mi khi gi nam n,
thuyn tun thm ca trn binh i tun tiu rt cn mt, nu ch mt lc s h th thy
nn cp bc xy ra ngay.
NAM PH
L l s H Tin, nm theo hng Kin (Cn) (ty - bc) ng v hng Tn (ng nam), m cuc t th theo hng T (bc) nhn n hng Ng (nam), cho nn cc
bn ven bin gi l Nam Ph. Ngy xa, Qun cng Mc Tng vnh 10 cnh H Tin
trong c cnh Nam Ph trng ba (Sng lng bn Nam) y l chp vic thc vy.
NG H
y l h trc trn th, pha nam kha thy khu ca hi cng H Tin cht ch
gi a kh, b ngang 5 trng, su 10 thc ta. Pha bc tip vi h lu sng Vnh
T. Lng h mnh mng rng 71 trng, gi l h H Tin, cn gi l ng H, v h
v pha ng vy. Gia h c ni cn ct non, pha ng v pha ty nc su trn
di 5 thc ta, thuyn b sng bin n u chen nhau, ngi bun t hi ng
o [74b]. Cnh trng nc mnh mang; trong 10 cnh H Tin y l cnh ng H
n nguyt (trng in ng H).
L KH (RCH VC)
cch trn v pha ng 7 dm ri, li cch v pha ng ni T Chu 4 dm
ri. Pha nam thng vi bin c, pha ty c iu nh (nh ngi cu) l di tch ca Mc
Qun cng khi rnh n ngi cu. Khe rng 2 trng ri, su 5 thc ta, di 5 dm
ri, dng khe uyn chuyn ln bc chy quanh ra ng H. B pha ng c dn c
thn Tin Thun y. Thnh thong c ngi dt bn (m), cho thuyn i di bng
cy sch mt, ru tht h, hng ng tnh gic T T ( [314]); canh gi ti ngon, hi
thu ng nim Trng cng ( [315]). Dn a phng hay khch l tt qua u vui cnh
y, nn trong 10 cnh H Tin, c cnh L Kh nhn iu ( [316]) (rnh cu L Kh),
y l ghi chp mt vic lc th vy.
CN VT CNG (CNG CN VT) ( [317])
v pha ty cch trn 165 dm ri, rng 49 trng, [75a] su 5 thc ta, c s
th ng B y. Sui t ni chy di, rng cy xanh tt, khi trc l t ca Mn
b trng, ngi Vit ko n lp thnh thn xm Tin Hng; ngi Tu, ngi Cao
Min, ngi B (Ch V) hin nay n rt ng, c c ch ph nh. Ni u

110 | T r a n g

ngun c sc An Ph Gh ca Cao Min, c cng qun vng a u lm ch cho


s Xim La, Chn Lp n ngh.
LNG K GIANG (SNG LNG K) ( [318])
pha ty trn s, c ni xanh ng che chn dng nc trng xa ngun xa. y
l t khi Mc Cu mi n phng Nam lm chc c nha (tn chc quan) cho Cao
Min, khai khn chim c, chiu tp ngi Vit, ngi Hoa, ngi Cao Min, B
(Ch V) n , lp nn lng xm ch ba. Thng 2 nm t Mi i Hin Tng Hiu
Minh hong (T Quc cng Nguyn Phc Chu), nm th 25 (L D Tng nin hiu
Vnh Thnh th 11, i Thanh Khang Hy th 54, 1715), Nc Ong Thm cu vin qun
Xim La v nh Cao Min, thy binh n cp ph H Tin, Thng binh Mc Cu
nh khng li, chy qua gi Lng K [77b], Nc Ong Thm cp ph H Tin ri i;
qua thng 4 Mc Thng binh mi tr v t y.
Trc v H Tin khng phng b, qun Xim ko n bt ng, Mc Cu nh
mt trn khng thng nn phi chy xung Lng K. Ngi v ca Mc Cu l Bi Th
Lm (ngi x ng Mn ( ng Mun) trn Bin Ha) ng c thai, m mng 7
thng 3 sinh ra Mc Tng. m y, b ang gia sng bng c ho quang chiu
sng, ln theo du tm thy tng Pht vng cao 7 thc ta, di sng y sng, sng ra
toan khing ln, nhng sc c ngn qun cng khng khing i xa ni, bn ct cha ni
sng th. y thng, Mc Cu em Mc Tng v li H Tin, lo tng cng phng
th, p thnh t, t trm quan st ni xa v t cc n cc ni hi o v
quanh Giang Thnh.
Mc Tng thu nh thng minh sng lng, c sch ch trng qua mt ln l thuc
lng, ngi ng thi khen l v B tt ging th.
Xt s Cao Min, nm K Su (1709), Nc Ong Thm tr li ngi vua, lin di dn
gy chuyn, sc Ba Di [76a] ca ngi Lo khng phc, bn cng T trng ca h
Lch Tr X Thi theo v vi ngi anh ca Thm l Ym (<!--[if !supportFootnotes]-->[24]<!--[endif]->[319])
, cn Phin liu l Cn Bt cng em ngi Cao Min rng hoang chy sang Gia
nh. Nm Gip Ng (1714), Nc Ong Thm c binh nh Ym, Ym xin vin binh
thnh Gia nh. Qun ta iu bn Cn Bt tin nh Nc Ong Thm thnh La Vch,
vy hm 3 thng, Thm cng ngi em l Tn b chy qua Xim, ri Ym c lp lm
vua. Ma ng nm t Mi (1715), vua Xim sai bn Phi nh B Dit em 1500 qun
a Thm v Cao Min xin ging ha. Ym khng chu, em qun chng li ph Tm
Bn. Ma xun nm Bnh Thn (1716), bn B Dit ko nhau v Xim, Thm xin vua
Xim sai em ca y l Tn v trc chiu tp binh 2 ph Tm Bn v V Lt. Ym d
bit bn cng vi qun ta tin nh tn Tn ph V Lt; vua Ym bn trng [78b] vai
ca Tn. Tn chy v ni S Sinh dng bnh. Ma ng nm inh Du (1717), Phi
nh Cht Tri Xim em 10.000 qun b n n tr Tm Bn. Thng 2 nm Mu
Tut (1718), Phi nh C Sa em 5.000 thy binh hp ng vi qun Thm cp ng

111 | T r a n g

ko xung H Tin cp ph. Mc Thng binh khng ch ni phi tm xung Lng K,


gp khi c cn gi ln thi mnh, thuyn b ca qun Xim b chm, ngi cht rt
ng, C Sa bn thu tn qun tr v Xim La, ch cn Thm th chy n ch binh th
ca Tn th ph B B. Khi y mt mnh Ym chng vi Thm v ln sai s np l
cng cho vua Xim. Qun ca Cht Tri lu m khng lm c g, nhn mi em
bn Thm, Tn cng v Xim La, t y ni bin cnh mi yn tnh. Xt vic y chp
cng c ch ging chuyn Lng K ny, ch c nm thng l khc nhau m thi.
HNG C CNG (CA HNG C) ( [320])
bin gii pha ty trn, pht nguyn ni Ca Ba, Cao Min, chy di t xa n,
lm [76a] thnh hi cng; ni y c ngi Vit, ngi Th thnh thn xm.
KIN GIANG CNG (CA RCH GI)
Cch trn pha ng hn 193 dm. o Kin Giang b pha ty trong cng, y
ph ch ng c, thuyn bun t hp ng o, pha ng n n Trn Giang thuc
Hu Giang cch 303 dm ri, khong gia c bia gii bng cy ng ng. Cng ny
lm bn ly nc ng, cy c um tm, ma xun nc cn ghe thuyn khng i c,
li c nn nhiu mui mng v a vt. Nm Gia Long th 16 (1817), o thng sng
Thoi H, nc su m ng i li gn, nhn dn c nh thun li.
I MN CNG (CA I)
pha ng o Kin Giang 26 dm, thng vi sng Kin Giang. Bn trong c
nhiu mng ngi, pha ng tip gip sng Ba Thc, c tm kh, nc mm nh (?),
mm c ng. Dn lm ngh ny t hp thnh thn xm.
THP CU (MI NGI) - CNG GI L MIT TH
pha ty nam o Long Xuyn, t ngi th Nht n ngi th Mi tri di cn
nhau, do nc t ao chm, [77b] ng rung chy thng ra ngoi bin; y sinh nhiu
c, tm.
C HUNH CNG (CA C VNG) (CA SNG NG C) ( [321])
Rng 4 trng, su 10 thc ta, cch o Long Xuyn (C Mau) v pha ty 107
dm ri. Trong o c qun x ng c, thuyn b tp np. T cng cch 84 dm
n ng ba sng Khoa Giang ri thng ra bin. Nm inh Du (1777), Ty Sn vo xm
chim, thnh Gia nh tht th; khi y Th T cn tim ( [322]), ci thuyn bum
nh theo vua Du Tng (Nguyn Phc Thun) lu lc n y, n khi gic Ty Sn
nh p, ng gi ( [323]) ang tm tr th ng Long Xuyn th b qun Ty Sn bt
gii v mn bc ( [324]), quan binh h tng u b bt c, ch c thuyn bum nh tch
ring u sng Khoa Giang nn c bnh yn. Vua mun tha lc ang m chy ra
bin i xa nhng thuyn ti u cng b c su cn ng khng sao chy c, d
ch l gang tc, trong thuyn ai ny u kinh hi. Sng ra dn y bm bo rng m

112 | T r a n g

qua thuyn gic vy khp dc theo b bin, chng i tun tiu bn pha [80a] khng
thy bng dng quan binh u c, n qu tra qun ch mi dn nhau i mt. Khi y
thuyn bum nh mi chy ra o Th Chu (Chu) c yn n. Nh vy l tri sp
sinh ra thnh nhn thnh tu khai sng nghip ln, Trung hng nh ngy nay nn
a n ch nguy m ban phc, cho gp kh m bo ton, khin cho c mu su
nhn trch nhim to ln; sng ni gip linh, loi su theo bo v, tht nh rng ln my
thot khi ao t, c qu thn h tr, ngn cm nhng vic chng lnh. So vi vic Hn
Cao T c trn gi ln sng Tuy Thy ( [325]), Hn Quang V c nc ng bng
sng H ( [326]) tht chng khc nhau vy.
HU KY CNG (CA CNG GNH HU)
Lm ranh gii tt cng ca pha ng trn, cch pha ng o Long Xuyn (C
Mau) 120 dm ri ; pha ty nam hip vi thng lu ca B , pha ty bc chy ra
ca c Hunh (sng ng c), pha ng nam chy khut khc 109 dm ri n
cng Ba Thc. Trong y c nhiu mng ngi an thng nhau, ngun li lm chm
dng khng bao gi ht.

113 | T r a n g

[296])

H Tin thp cnh (): Mi cnh p H Tin do thi phi Chiu Anh cc ca
Mc Thin T vnh nh sau:
1. Kim D lan o () - o Vng ngn sng
2. Bnh San ip thy () - Ni bnh phong lp lp xanh
3. Tiu t thn chung () - Chung mai cha vng.
4. Giang thnh d c () - Trng canh m thnh ly bn sng.
5. Thch ng thn vn () - ng nut my.
6. Chu Nham lc l () - C u Chu Nham.
7. ng H n nguyt () - Trng in ng H.
8. Nam Ph trng ba () - Sng lng bn Nam.
9. Lc tr thn c () - Xm qu Mi Nai.
10. L kh ng bc () - Thuyn cu u rch Vc.
[297])

Diu Sn (), ng l phi vit Giu Sn v thit m Gii hiu. Nguyn vn nh km

ngay c bn dch ca VSH cng chp ldiu, c l Kho sn c l nhm vi ch tng t


ch diu l ch kho (), Trng Vnh K trong PCGBC li chp l To sn, cha r ch no
ng.
[298])

Tam nguyn: Thng nguyn (rm thng Ging), Trung nguyn (rm thng 7) v H
nguyn (rm thng 10).
[299])

Nguyn vn vit l nguyn hc () thay v phi vit l huyn hc () l do k hy

bi tn hy vua Khang Hy nh Thanh l Huyn Dip (), sch v thi phi vit thay huyn
thnh nguyn.
[300])

B (|): tc ngi Ch V M Lai Malacca. Ngi vng Chu c, H Tin gi h


l Ch V Chu Giang phn bit vi Ch V n .

[301])

Chu Nham (), tc gi l Bi t. Nguyn vn vito tc Bi t. Trong nguyn vn in

km bn dch ca nhm dch gi VSH, ch t Nm c vit otrng rt d nhm l ch trt nn


c bn dch ghi l Bi Trt. Ngi a phng ai cng bit y l Bi t, v l mt trong 10
cnh p H Tin.
[302])

H L Cc: . Nguyn vn vit ch. Chnu c theo ch Hn l ch i i vi

ch gia () thnh Gia Dc quan khng c ngha trong ng cnh ny. Vy y l ch Nm. Ch
Nm , tra khp cc t in ch Nm trong v ngoi nc u khng c, ch c chc cc
c ngha l hang Cc. Vy y chnh l ch Cc (), Trnh Hoi c thm bbng ch ch
ny thuc ni non hang ng.
[303])

Tng Th Sng thu tng Pht B Quan m: Tng Th Sng thu mt bc chn dung
Pht b Quan m cao ln bng ngi thng. c bit l mi mi thu u ngng tay nim

114 | T r a n g

Pht cho nn ti ba thng mi xong. Bc thu tht sinh ng, ng kim mi ch kho v song,
chng c ha s no qua mt c.
[304])

V b ngang n ln hn ming ng, nn khi xa khng bit em vo bng cch no.

[305])

y chc c s nhm ln khi khc bn, v thc t o Ph Quc nu tnh theo ng


chim bay th chiu nam bc di gp hai ln chiu ng ty.
[306])

Mt th hng liu do nh sp, l cht sinh trong ni tng con c voi, dng lm thuc.
Ngi xa thng thy n ni trn mt nc, khng hiu l cht ny xut x t u, nn gi l
Long din hng tc l nc ming rng.
[307])

Long d (): Tc xe rng l t chung chung gi tn vinh hong t gt n ni

no ch khng nht thit l phi i bng xe, nh trng hp vua Gia Long chy trn Ty Sn
dng thuyn ra o Ph Quc nhng vn gi l Long d s hnh thay v Long thuyn s hnh.
[308])

Nguyn vn B vit|: T B trong ton b sch GTTC xin c dch chung


chung l ngi Ch V m khng xc nh l Nam Dng hay M Lai.

[309])

Hi mit (): Ba ba bin, tc con vch, mt loi ra bin to tht n rt ngon, nht l

trng.
[310])

Ng mit (): Tuy c ngha l c v ba ba, nhng ngha tht ca t i ny l ch


chung c tm, min Nam gi l c mm, ngoi Bc gi l c m.
[311])

Bn dch ca VSH l Bc Nm (Bt).

[312])

Hi knh: (): Hi knh l mt loi vt bin nh s, trong bng cha con cua nh. Khi
hi knh i, cua b ra n ngoi, no ri b tr vo bng hi knh th k nh hi knh no (theo
T Nguyn). Dn bin gi hi knh l con ip. V n c th lm chn da, mi bng lm ngi
bng.
[313])

Theo T Hi, Tro Oa () l tn o Java ca Nam Dng (Indonsia) nm pha ng

qun o Sumatra. Sch a l i Nguyn-Minh u chp lm Tro () thnh Qua () cho nn


Trnh Hoi c cng chp nhm theo l Qua Oa ().
[314])

T Thc t ng Pha, ngi i Tng, cho thuyn i chi sng Xch Bch, huyn
Hong Cng, ung ru ngm th, say kht n sng mi tnh.

[315])

Trng Hn, ngi t Ng i Tn, vo lm quan t Lc nc T. Nhn nhn gi thu


thi chnh nh canh rau thun v gi c vc Ng, bn than th Lm ngi qu thch ch,
sao li phi i lm quan xa ngn dm cu cht chc tc ru!" Ni on t quan ln xe v
qu. V sau khi ni n lng nh qu hng ngi ta dng in Canh rau thun, gi c vc.
)

[316]

Cn c l L kh ng bc (Thuyn cu u rch Vc).

115 | T r a n g

[317])

Cn Bt cng (): Tn cng Kampot ca Campuchia. Theo ng Vng Hng Sn,


ngi a phng gi ni ny l Cn Vt, ch khng bao gi gi l Cn Bt. Tht ra ch Nm
Vt ) v ch Btcng rt d lm ln nhau. Trng Vnh K trong PCGBC cng chp l Cn
Vt. Cn vt l cy cn bng tm vng, cp mt u c treo vt nng nh cc vo mt cy
tr, cui u cn ct dy mc gu vo thng xung ging mc nc t ng. C cu ht xa
lin quan n cy cn vt:
Chiu chiu mc nc ti rau
Tay cn vt rut au nh dn.
[318])

Lng K (): L vng Pam nay thuc Sihanouk ville, cn gi l Trng K.

[319])

Tc Nc Ong Ym (Neac Ang Em).

[320])

Hng c (): Tc vng Thm.

[321])

Nay thuc a phn tnh C Mau, l mt hi cng quan trng.

[322])

() l dinh ca i quan. T tim dng ch Thi t hay nh vua lp quc


cha ln ngi. y ch lc Gia Long cn tu quc.
)

[323]
[324])

Tc Du Tng.
Nguyn vn: Vi tc ng bc bc kh () c ngha l b gic bt p a v pha

bc, tc b gic bt gii v Phin Trn. Ch "bc" y l pha bc ca o Long Xuyn, tc


Phin Trn vy.
[325])

Hng V nh qun Cao T nh Hn sng Tuy Thy, qun ca Hn u ng xung


sng, cn Cao T b qun Hng V vy kn khng thot c, bng dng c trn gi ln lm cho
trc cy nh, ct bay m mt, qun S v tung, Cao T nh vy m thot.
[326])

Hn Quang V nh vi Vng Lang, b Vng Lang ui chy n sng H ; ngi


i d ng tr li bo rng: Nc sng chy mnh, khng c ghe thuyn. Hn Quang V bo
Vng B i xem li, B v ni di rng: nc sng ng gi (bng) c th qua c. Quang V
lin n sng, qu nc sng ng gi, sau khi vua qua sng ri, gi li tan.

116 | T r a n g

You might also like