You are on page 1of 126

E

KY

SU'

U'&C

QuyJii

^NNAM
m

Kg

in Ian thic suu

ImprimeriedR Quiniioo

Quinhon

Annnm

Quyen

E.

KY

SU'

NNAM

uac

i
Ke
in Ian

tSt

th& sdu

m
\%

Imprlmerie de Quiuhon

Quinhon

Annam

T^^A.

Hoc Sir IS lim cbo bigl hien-nhern cS-tlch.


nh&ng vi?c da x4y-ra c4c dW trade trj loan, die
:

Ihal,

nJo Dg3 dSu I4nh


dua-ben bSt-rbiKyc, su da thoi hir,
lanh

hit Ibat,

vifc I6t, thi

da

la

tbS

tbi cai-lrir xa-lanh.

Vay kbuySn anh em dong-bang chuyn vi^c


hoc-banh cho mS'-mang tri-ho&, mk dirng b5 hoc
tvr-licb nircyc Vifit-Nam minh, mfii khoi h6-rgirori
vai npirfri nirdc khac vi thSy nhieu agaiii ngo^iqu6c Ijcb-lam Su oacfc ta, con ta Ik d&n trong
nii6c mk cbang biSt goc-ticb na&c mlnh.
V^S rieu ro sir Tsu, sir Van-quoc, ma mu-mlt
su- nu(5fc minh, e chang khSc gl thSy-boi khoe
minh biSl nhung TiSc kin-nhi|m cia nguii-ta,
;

mS

nha-( u-a cua

ngo

ma

ve, ay Ik

minh a hub^ng n^o, khdng


deu dang bB.

Nay

bi^t

i^a.

E. QUYEN.

Hay
thi

de CO)

nho-

Nhung bai

c6

dan hoa-thi (

),

cbang bupc hoc-tr6 trong


Su-bpc sa-giai, Su-hpc thii-giai, Su-hpc

ba \6p
Chung giai,
:

chCTJ giSi Iri,

pbJii

hoc.

Sir-KY

TAT.

Kfe

*^

A K

A^A^v^ A_^^^^.^AAL!^^^ A

DOAN

Nhft

HiSng-bing

Chua

V58 tnr&c

nam nno khong

^HONG

d'&u.

( Cai-tri

ma da

ra-d&i,

ro*

THl> NH1>T.

Luc ban

4r

ANNAW

Nir^fC

cho

t&i

nam

bat dSa cai-tri

tie

dftn

Annam dSu

hSt 6-

phia

bac coi BSc-ky, mi cung a loin qua mSy tinh


be-i nam nuiVc Bai-minh, 14 ttnh Quing-dong,
irnh Qu5ng-fay vh tinh VSu-uani.
Sfr-ki?

nhac
ir(5fc

l^i

Annam

liyi

xira

Annam dau

vua Ttt-Birc IruySn chip, C(i


truyen rane
Nha vaa cai-trj
:

hSt, Ih

Nba

HiiDg-viro-ng, g8c

Lai 6ng Bg-minh, la chat vua Than-n6ng mi


Tua ThSn-nong thi tri niro'c Bai-tninh tit nfim
737 dgn nam 2697 irirac Chiia ra-dW. Ldri
Mia truyea thi 14m vay, co cMc hay-I4 khong, Ibi
Sii chSng dam-quy^t
ya-nhu- chac, thi vua
ilSu hSt 14 vua Hung-virang. Vua nSy lap
du&z
Van-lang, v4 14p kiah-do tai Phong-chau trong
;

llnh

Scrn-tay

mirtri

ISm bo

baj-gicr.
(

iTnh

Trung-kJ' cho tAi

13i

Nuac vua

bao

Sy chia lain

bet ra dSt Bac-kJ-

Cfta-hin.

v4

Nhu-Dg vua noi vj vua Hdng-vtrciig, kl ik


mircci-tam vi. cung deu giu mot hi^u Sy, ciing Iri
nadc cho dSn nSm Qai-meo, 14 niim 258 IrinVc
Ghiia ra dffi. NSm Sy c6 vua nufrc Thuc bay-14

nham ban

noi cho

chigm

c6

nguW

niro-c Van-lang.

ten la

Thye,

mu6n

Vua Hung-vuang, trj vi


duoi duc giic mi bcri

baa d&u thi


hoan an uong vui-chffi qua do,
nen klii ong Thuc tr&-lai mk danh, thi vua c6n
dang say chu-a liah, ben nhay nhfto-xuSng
gigng ma chSt con binh linh thi lai-hing yai
gijc. Bay-gifir ong Thijc l^n lam vua.

nam

ay,

nhung

lo lih&i

C4u

hSl.

D4n Anoam dSu hgt

6-

dftu ?

Nh4

Al 14m gSc nhi HingVua


Vua Thkn-n6ng 14 vna nuo-c oio ?
viTCTDg ?
Nhi vua iy tbWt c6
aj' tri nucfc Ba!-minh liic nio?
hay-'a khong ? Hung-vu'eng lap nuo-c n4o?-^Kinh-

voa n4o

cai-Iri

dau hSt

MSy
Nnoc Van-lang chia mSy bp '
Vi Sy trj d^n nam n4o ?
vua Hung-vuo-ng ?
Nam 258 xay-ra chuyen gi ? Tai sac mk HiiDgvu-o-ng phhi thua ? --- Hung-vuffng ch^t thfe nfio ? --Ong Thuc CO 14m vua klioDg ?

d5

tai clau 7

vi n6i \

2
nam

Nh4 Thuc.

257 den

NAM

nam

D6*i

vua An-du-crng

Tir

20S Irix&c Cfiua yidng sinh. )

nam Gidp-lhin, tru-^c Chua ra-d6fi


m^i iSy hi?a 14 An-du'cng cung
dat ten nu6c miuh 14 Au-lac. Vua djnh ngu tai
Phong-kh6 trong tlnh Bac-ninh, nSn l^p m6t
sau

257 nSm, vua

14

ibdnh & d6, kin

Loa-th&nh, d^n nSm 9SS m6i

1&

xong.

Vua

song

An-diiffng cai-Iri dtrcrc

may nam

sau bet troog

nSm miro*i nam,

dcfi

vua ay,

(hi

cbSng

duffc yfin, vi qufln Ngd hay xong-vao d4nh-|)b&


trong ninJc. BSy-lau dan Aunam cung thong-

thiroDg

vm du&c

hau oa&c
ro.

Va lai troDg
Taa hai iSn

nuffc
(

Bai-minb, c6 pbai

nam

vi

Um chu-

muoD 6 IftlS mS-tboi, khdng


Sir-k;y c6 IhSy Annam cSng-sii

Sy, hay-14

mpt

vua Nghiu
do-i nha
nam 1110 Iru-dc Chua

Ian djcl

2353 trirwc Chiia ra-dA-i

Chau, vua ThSnh-vuong


ra-dW )

),

mot Ian

DSu v^y mac-long, nam 214, vua Thi-hoang,

dM

nha TSn, sai quan qua ehi?m may xii bn


nam, va chla lim ba Qu^n mJ nirGiao-chi 14 dat
;

cua ngud'i Annam, tbi

nham ve qu&n Tiro-ng.


Nbung ma quan Ngo cbang gifi- dmc bao-lau
may dSt no da chiSm, vi Su- truyeu rang ngu-fri
:

mrd-c Viet ( Ik nguiri Annam ) cii riit In nul,


Chang chiu pbvc quan Ngo, ma lai sau hgt cung
giet du'gc tuo-ng no la Bo-tiiY. Cach bon
nam
quan Ngo Igii xong danh nfra. Lan nay vua AnDUffNG giao hoa v6i tu6ng quin ay 14 Tri^u-da.
Vua ngbi minh lam vay c6 be hay, cbang d^
TriSn-da tbam tam, tbiy minh du-wc vi?c,
tbi
muon chiiim ek nird-o Au-lac, ciing phjn 16ng
b6 b6n nhft TSn.
CSuhJi. 6ng Thijc liy hiu n4o ? _ Nu-frc

VSn-lang dSi t6n gl?- Kioh-do 6-dau ?


T6n gl 7
xong nam nio ?
An-dirong tri mSy iiara ? -.
Aiiong-vio nirfre?..
AHnamcdphal chlr-hSu

MW

Wo

_
Duite Bai-minb khong

mSy

I5n 7

sal quftn

nio
ai ?

Luc

uo

chiSm nufrc

Annam cfing-sii

NSm
Annam 7
?

Annam

nuiSrc

--

c6 pbiic quSn T6u khong ?


An^ducng lira
QuSn Ngo thi sao 7

Trieu-d* Ikm

gi.

T4u

mi Thl-hoJing
Annam v8 quSn

nio

Gl5t

gi ?

Truyfin

nang

Mi-cbftu.

Svr-k^ ke nhxrng tich xSy-ra do-i iy,

cung pha mOt

Iruyen mi-k>' b^y-dat nhlr sau nSy.


Vay Trieu-d4 d^u da thSng dlro-c, song kbi nghe

vua c6 c^i n^ r^t linh, kbong pk6p n6o cu-dicb,


khong dam xoDg d^nb nu-a, mOtsai con \k Trpngtb], sang 5" b^n vua 16m con tin. Vua e6 mOt congchua, ten Ik mT-chau. Bk nSy Ib^y ch^ng Trgng-thi
tot duyen dep mat, thi sinh 16ng thu'ffng-yeu. Trpngthi dd diro-c b^ ay dtra c^i n^ linli cho minb coi, vd
16n doi d^y lat
doan giS k^ di tham cha m? mk vS
trSn phia Bac. Luc tir gia MT-chSu, ebing va n6i rSng
Gii-nhU' khi toi tro-lai SAy. rui lak hai xii ta cbSng
cdn ho&-thuan yfri nhau nu-a, Ibi ta se cu dSu n6o cho
dang gap nhau 7 Ml-chau dip lai rSng Tdi c<5 cai
gol th6u dbi bang long ngSng, tai nSm hang ngiy. Kbi
tori ngS
ba ding, thi tdi rut 16ng mA rii xutSng | hi
thSy long ngong, thi cbing se bigt toi Ir ngS n4o. J
Trong-thi vS dSn qu4 abk, thi k^ lai cho Trieu-dA moi
yi$c minb da 14m, n^n dng Sy dinh sang dinb nu'O'c
bi^t
thl

Au-lac.

Khi Trieu-d4 k6o binh vio trong avrfrc, thi vua


chua liay c4i n4 dS mil linh, nn vua chm iSy c4ch
vui-mSng rang Ch5, Bk cbang sp- cii nk thSn tram
day be ChSng hay kbi quan giac d^n gSn, vua
:

bi m4 bjlo, thl qA liSn g3y. hiy-aiif vaa Ua


ngu'a chay-tr3n, (j nSng MT-cbau Dgfti sau lirng, giuc
ngu-alhlnRmi^ttfrlNam-hJii. ChiogTrgng Ihi ci> theo
d?[u long ngong c6ng-chua da rai Iheo cAc nga d^og,
gliro-ng

Dhir IM da hira Dg6y trirfrc. Vua t6i bai bifep. khdng


gap t^u mft qua, li^n keu rang H6*i rfia Ting, niaumau len ci!ru iSy ta Tirc-thi c6 eon riia v6og 6* dui'i
biSn nSi l^n tren mat nir6-c mk rSng KS ng^t sau
\

iy 16

lirng vua,

lai iro-ng

bao bai vua, h2y

giSt

no

di.

Vua b^n tu6t gu-ffm toan gilt Mt-chflu, tbi n6ng SEy
thua rang a B&i coo thS giu* tin nghia vfri thang
Trong-lbl mk l^m nhu- thg; r^y con nguy^n xin IroD^n dd Dgoe qui bSu, mk rua iB'i con. Vua lifen chat
:

dau con Sy, tbi mdu n6 chSy trSn trfin mat nuccc
CO con hSu-Dgpc hiit I3y m&u &y mk hoa-nfin dfi nutrang r3t b^u. C6n Yua tbi dira v6o mpt khiic sirng
t&y m^ rabi^n di.
Khi Trgng-tbi theo vira t6i no-i, th^y xAc MT-cbtlu
tbi 6m-lSy mk than-kboc ^ni-ir6'c, doan dem tang tai
Loa-tbiah. Tir Sy cbing nb5ng thvofng-ti?!c bu(3ti-b3
cb^Qg kbuSy, mo-i tro*-v^ TAng-lac gieo minb xu6ng
gi^Dg mk tti van. BSn sau, kbi nhung nguM xii &y c6
lUQ-m dirp-c Ak qui ngo^i blii bi^n, thi dem r&a no-i
gilng Sy, tuc-tbi dd tro'-nSn dob ngd"! hka d^p cbSng
;

tbua

g)

3
frir&c

Dgoc.

Nhft Tpleu Do-i vua Tri*u-dA


ChAa

QUAn cirAp
bay-gidf

208- 137

lai bi

quSln

cirri^p,

Triea-da vita

U^n xtrng vucng Nam-Viet, ciing


tai Phien-ngu, trong tiah Quau^-doDg
vua lay hi^u 1^ Vo-vircng.

chieui QU-iVc,

dinb ngur

ra-ddi.

S4 truyen, thi nir6c vua ij &n cho


Han. Nam Qai-mw, \it nam 198
chia autre ra Urn hal
iru&c Chiia ra-dM, vua
quain:pbia bac 1ft quan Glao-chi, c6 khi Ift xiiCii l*i

|<yi

gSn

eO-a

Cu-u-cho-n,
B&c-k^ baj'-gi* phia na '^ <1"9
d6i nay.
trum het man bac dat Trung-kJBang khi Trieu-da phan nguy v6i nhft Tan,
cung chiem-iay dat vua ay, ma l^p nafrc m(>\, thi
bin Tftu nha Hin lai soan ngoi Thi^n-tir Caohoang-D^ 1ft vaa dau nha Han, suy rang minh
CO a tu-le \'&i ke da chiSm cu: phia nam, IftTrijuda. mM xong-xuoi moi vi?o, cho nen vaa sai quan
Luc-Gia di sir qua phocg Vttcfng-nam-Viet cho
ong ay, cung ban an vua nira.
Ban dau vua Tri?n-da quy^t v kiSu-cSng
v6i suf vua Ihuong-vj, vi nghi minh cfing chang
;

kern

lai

thieu loc gi bo-n

sii

Sy.

Luc-Gia thay

a vay, moi noi cho vua ay ro biet ; vua


Cao-hoang-Be noi vi c5 nam vi dai d8, ba vi tieu
vuong, cho nen mot minh Ihong-trj ca nu6c
Trurg-hoa. Dan nfU'didoDgkhongbi^tmSy muffi
trieu, dat ngu6i rong chang biel may ngan dam,
Con dau vua tri bat quA Ift m6t v?o, {r rSi-r4c dau
non goc Dui, cung nhung cu-lao xa-cach. Ong ay
l^ii them rang
Neu vua ching muon & tu-te y&i
vua Cao-hoftng-fiS, at la ngudi se pha-lan phSn
mp lo-tien vua 6 linh Bdc-lruoc-Ld chang sai.
Vua Trieu-da nghe vay, lien dSi each 5^,
cban^ con lam kieu Iftm hanh voi sir nhu luc ban
dau nOa, lai dang cho ong ^y nhieu cua qui vat.
NhuDg vay cung chSng phfti la dSu vua chju Iftm

Trieu-dft

chu-hSu

nu-brc

Tau dan.

CAch

it

Chua

trirfrc

njim,

nSm

Ifi

M^a-tig^,

nu6c

hai

ra-diyi,

188

nSffl

\&i

trS'-nghich

nhau, ch^ng c6n thuain-hoit nhir khi tru'6'C oua.


So la tai trong cb'i-dii vaa ba Cao-Hna lye
long ra, c6 efiu r&ng a Nhu-ag do bang kim Io?i
bang sat, de m<^ lam rugug. tbi ch(> khi nao trao
cho ngirdi Nam-viet. Con ngua, bo, chien, c6 Irao
cho, thi cii- nhung con due, dirng Irao con cai
bao-gicr. Coi cbi-du nay, tbi hieu ducrc liic ay
nhfi-ng ngubi b phia nam nuo-c Tau da c6 phong:

IM cKung nao.
dip cung nen ke lai l^i vua Trfeu-da
noi \tti quan su- Luc-Gia nam 196, r^ng O"
trong ntrdrc Vi?t bay-lau toi chang biet n6i-chuy?n
v6i ai nay c6 ong t^i, tbi loi moi dirge chuyenvan Yoi nbau vui-ve. Ay lu-o-ng cu-u b^n T^u, lacliii mot roinb, l^m vaa dan ntra thu^n nvtei n oi,
ma hay con nho- ebo phong-hod van-minb minh
6 sua, kbi con nien-au.
ho^

tri

Nhan

Vua Trieu~da la ngurri rat kien-banb, khi dirge


chi-du Yua ba niro-c Ngo lam vay, thi ttre gian
cam gan, ben phan rang B^ Cao-Hau c6;ycho
ngircri Tau & cac bac vM dan ta? Nghi minh lam
Yua dan moi, thi minh cung la moi, phai dung
nbu-ng do Yung-vS xira nay ma-lfaoi lam sao cho
CO thii-Yat nuoi ma lam giau ? Co ke nghi cho vua
nw&e Trir6*ng-sa ce trong tinh Hb-nam b^n Tan,
da xui ba ho^nj;-bau ra cbi-du w&i noi tren.
Vay vua Tri^u-da e^t binh sang danh vua
ay, cung mot Irat vua xirng minh la Hoang-D.
Nha Han sai binh gii'ip vua Tru'6'ng-sa 1^ chu-bSu
minh song chSng dwo-e vi^c gi.
:

N5m
D^ kheo

179,

1^

nSm Nh&m-lual,

Tiien da tir ehi'rc

Ngo,

Ita

minh

1^

lin

Vuanq

VSo-

nbit vuft
fioa

hoang-d^ cung

trong cS

Ihi xirng

iu6i

nirtVc

It?u, thi bi;i

vua Van-de

10

vfi-i

nhau.

go'i II liSn

Ihong

tfr

vAi Iriea

Mia

nia-thoi.

tbu

cbSu Hoaiig-lS, Ihl vua Trieudft cung


dirac v4o chSu lam raot \(t\ ckc vua Chir-hau. Con
trong nii6rc nha rainh.. Ibi vua ciS* xirng hieu cu
hoac vircDp, hoSc hoang-d? khong ro bifu nio
C^u hoi Trieu-d6 xirng minh 16 vua nuo-c nfio?
\6\

1^

di

Lap kinh-ct6 Ir dau ? L5y hieu gi ? Nu-oc tW


dau ? Cbia miy qu4n vi qufln nio ?
Ll5c Sy ai
cai ben TAu ?
Cao-Ho6ng-Bg 14m gi 7
Y Tri$u-dA
sac 1 Luc-gia do th^ nSo ?
Trieu-it4 thl sac ?
Giac \'Cfi nuo-c TAu nam nAo ?
Chi-dy viia
b4 Cao-H4u thi sao ? Lo-i Trieu-d4 n61 the nio ?
B*i iy amcri Annam ra sao ? Vua nghi chi-dij Sy
th^ nio ?
N6i loi gi ?
Tai ai mi c6 chi-du iy ?
Tri^u-dA dinh sao ? Trirtrng-sa c6 thang khong ? .-.
Hoi nam nAo ?
Nho- ai ?
Trieu-dA vo-i TAu thi
sao ? Trong nuoc minh thi sao. ?

4 -

Bo-i

Cbua ra

vua Van-vu-o-ng

131-lionam Int&c

ddi. )

Vua Tri^uda banj-hi nam 137


da

ra-d6i,

Ho, len

la

11 nam.

Quen

lru-6c Cliua

Cbau vua

ay, I4n

'

91

Troo'e nSy Ho nii chSng Trgng-lhl, khJ IhJ


cdDg gieo minh luBdi! giSng ma chi% vjj

het. Ihl

cMag

\i

vua mtri nay la Vanten dal khi vua da bang-h^ roi.

th6-vi,

vu-o-ng,

oha

trjnu-i'C

Tri^Dg-thl sol

(1(5.

nSiig Mi-

H8

la

cou

11

V^S "ua Van-vucrng


nam, tCr nam 137 tfri

niriicdangmiro'lhal

Iri

nSm

123 truov

dii Biri vua tiSy cd vua Mfln-vifl, tea

xong dinh

Nam

niriS'C

vi^t

Chua
\i

ra-

Sinh,

song ahi) hoang-dS

niro-e-Tau dauh ciiu, cho-uSd nucVcNain-vi^tdd'i


Trieu-d4 tiy niifrc Tiu it nhiieu mA-thoi, thi ray
thifit

phuc-tiing nir6c Sy.

Cac

vuang

Su-ky ki san nSy thi to ra vua VanngtrM clion-cliSt that-lha, cuDgyfo thS

Id-i

14

cou vua thirgrng vj nude Tiiu, tlii saa long du


dea cac vi?c uu&c Nam, roi bat buoc au(5'c Nam
ph5i chju tieu liia sir no ma deu cong o-D l^i ciiDg
l6 ra Trieu vua VSn-vu'ang khi ay nghi sff niritc
;

Tiiu li cLOrog nao.

Vay Si rSng Mua Ibu, vua Man-vi^l, ten


song d4nh cAc IhAnh giap coi nadc Namvi^t. Vua Van-vu-aug cii lai da giao vM tneu nliiiHan, cliaug muoD tu- Uni^ (-'at binh danh tra, mot
sai sir cSm Iha tu-6fng tu- mgi sir cho vua thucrng:

li Sinb,

vi

hay.

Vua

thucrng-vi thay

vua Nam-viei c6 16ng

vay, thi sai nhieu binh di cu-u vi?n.

trung 14m

Vua Sinh keo quEin ngu d6ng binh sT niro'C Tau,


Chang may bj em, li Dirthien 4m miru vol nguoi
nha vua mfc gi^l di, cbo-nen quan-quan IbSy deu
ra bang dau. Hay-gidr quan tu-d-ng Tau dinh quSn
so v^ tau vua tbiraiig-vi bay lu' sir tbi vua Sy
sai ong Trang-tra sang Cling vua Nam-vi^t ma
truySn y minh.
;

Vua

Vdn-uu:(rng sap

kiiib va noi

cu

biiih,

rang

mat xuoag

Vi loi

ma

da sat phl vua Man-

dat m:i

vi$l

cung

Tbieo-'.i da

ut,6i
I

On

nay diu

12

d^n cbo l6i ch^l cung cbua xu-ng . Boan viia


sai con, la Anh-tS sang & ISni con tin l^i lri?a
niroc Ngo. Vua lai Ihem rang B^m ng^y toi lo
sam-su-a le val ma sang chau vua thirffiig-vj.
Khi sir vua thuong-vj di roi, Ihi cac quan dtai
thSn gian trach vua rang Quan liah ahk H4n
dS giet vua Siah, Chang qua lA no c6 f lam cho
nude Vi^l ta kinh-hai. fliic lien hoang xaa cung
da noi rang Pho nha H&a, la lo ^ifr ihi bengoai cho khoi lam deu gi vi le mi-thoi. Gbo aia
nhung Id'i Birc vua noi vol sir l^m vay, Ik n6i cho
tir-te ma-thoi, con sir di chau vua thu-ong-vi, lU
khong le ma Birc Vua di. Nhu Birc vua c6 di,
at khong the nao Bire vua lap nuoc
la lai cho
vu-ng nhu sua duoc. . Bay-gidr vua mdi cao binh
ma khoi qua Tau,
Cflu h oi. Triju-di Mng-h4 nam n4o?
Tri
toi

Ai

Hi^u nio Tri miy


Vua nio x6ng danh ? Ai
ciiu ?
? Ai gigt vua Sinh ? TrangWm viec gi ? Van-viro-ns tri
Goi
sao
ai 14m con tin ? Ai giin tr4ch
~ LM Birc lite
ho4ng xua thS nio Cac quan bao sao ? -Vua co
tniy

nam

nam

thg vi

Nam

nio
Bugc dSu gi

.'

.'

Trc?-

16-i

cich nSo eho khoi

di ?

6.
Lam tdi Tflu
923 sau Chiia ra-d&i,
)

111 Iru&c Chiia ra-d&i

DSu c4c quan trigu vua Van-vuong hSng


lo
so keo nu6c Ngo bSt ISy nuoc
Nam-vi^l, song
d8n nam 111 Irufi-c Chiia ra-d6i,
14

ngv, cSng pliai

bj.

nam Canh-

18

Me vua Ai-vu-crng, 14 nguif'i Tkn, tin \k C4,


vua Minh-virvng ( Anh tS ) da cuAi-lSy kbi trMrn
con tin tai trieu nh^ H4n. nen n^m Wdlra&c Chiia
ra-dM, 14 nam Mqu-ihin, bS Sy xui vua ra llnh
truyen tu nay se sau nvt&c Narn-vi^t thuoc-v8
nirAc Ngo. BSy-gi4 c6 quan thiro-ng-tho- bd
l?i ten 14 LH-gia. qa^St chSng lal, song phJi
thua quan vua Vo-de.
Vi v^y ati&c Nim-vi?t da mSt thong-dong,
thi cung ffi&'t tSn Nam-viet niia. Ray 14 mot bd
hay-14 mot tinh tbuot-v nuoe T4u m4-th6i,
gpi 14 Giao-chi, chia lam ehin quan. C4c qu4n
naygoinhgt phSti dat mSy ITnh nirii'C Tau 14
Quang-dong, Quang-tay. i ea dat Bae-ky v4
Trung-ky cho
Bo-i
la tir

do dan

nSm

023 sau

11

efra-H4n.

to-i

Annam

lam

Ihiet

InrA'C Chiia ra-16-i

toi

nird'c

cho

dfe'n

Ng6
nfim

Cbiia ra-dai.

nSy s,Sp sau, Sir-ky chiog kl sur gi cho


chep day ciV kfe truyf n cac quan to4n
quyen Ngo, bit long tung-phuc vua nwc^c T4u,
dang buoi c4c vua iy diro'c oai quyen thanh thS ;
con khi c6 loain-l^c hay-14 doi dong vua, thi
cung thSy d6i ong hffi muon tach lam vua rieng,
Diro'c rieng. Boi khi cung xen truyen giac loain
cho no noi kia day vung cho khoi 14m toi, hSu
duoc Ihoog-dong nhu- xu'a hay-14 k vi^c di
d4nh quan mpi Iren niii, va qu4n Lam-Sp
Tir

vui d4nf

Chiem-Tbanli.

Nam 203 14 nSm Qui-vi, xii Giao-chi duac 14m


mpl chdu.cung bang cac chau trong nu&e T4u,

T4

lii nam giang sanh 26*. m^i


dSn len Annam ISn dSu h^t
quan Ir^n Giao chl xirng hi?u li Annam /irrf-ngr
quan. Song dat thi chua gpi ten ay, cii keu la cb^u
Giao-chi, hay-la chau Giao diilt lru<>c. Ben nSm
Ki-meo ik nam 679, m^i IhMy nh^ Bang l^p pbep
bao-ho fepi lit Do-ho-phu Annam.

Nam

tb4y

Su-

Cau

Gidp-thdn
n6i

h&i. -- Lfim t6i

T6u nam n6o

M? vaa tdn

Quan Lu'-Ria cd chAc


Bd Sy xui vua th^ ndo ?
L^in vi?c gl ? G6 thing khdng ?
gi ?
Nud-c
Nam-vi^t mSt cAi gi ?
Ra th^ nAo ? ~ Chia ra mSy
quan ? Quan Sj 6f dSu ? I^m i6i bao-lSu, vA
xay ra nhirng si? gi ? Khi n&o kS IS chau ? Nam
nko kea li Annam ?
([i

:*

DM

( Thoi-ph^p
)

tue-le.

C6 khiic truy^n ye th6i-ph6p tuc-le cung phonghoA dan xit C&u-Chcen, 16 xir an tir Thanh-ho^ cho
dgn QuSng-Nans, thi nfin ke lai day.
Vay do chirng Ghiia roM gi^ng sinh, dan xijr nSy
U nh&ng ngirM san bo-i, bu6n lao bSn n& mk kiSm
an chu-a bi^l diing b6 trSu mk c6y bvra. Ltia gao thi
phSi ra nvrac Giao-Chi mk ki^m mA-i c6, cho-n6n hang
phSi ddi kh^t kh6n-nan luon,
Nh6- 1:6 dnji Xham-Difin, Ik quan cat xu- ^y hky
r6n diic nhu-ng d5 cSn mi l^m rugng, cung tap ddn
khai ph^ dSt dai. Viec nong phu thS ^y nioi nam m5i
tSo pbdt neo tii i(y dan' si?
dang sung tilic no-n.
Lai d^n o- Lac-vifil tung chua bi^t viec hdn-nhcn theo
pL6p b6n Xau nen dog Nh&m-Difin day nam tu: faai
;

mM

mirci tuSi
t6-i

Lo-i

bSn mu(ri

nam

ciSr

mirci nir lit mu-i-i )am tuoi


xirng doi vira liia mk kgt-hi$p v^-i
;

m^l ogiy,

nOi tronj?

theo luM-l?,

dir hal nfiAn

kJ?

VS lai day n6i


y n6i v nhGng

vfe

16

nliau. Ti^re-thl

stf

k ktiuban

ngirM.

ph6p 0^6-1
ph6p quan

vp- i^y ch(3DR, Ihi

c6

day phSi gttr,


cho dfln dtrp-c cii- theo th6i-ph6p bSn TSu n^-tbdi.
Nh&ng k ngheo-khS kh6og du cua raft lo 1 cirfrl, tbl
quan phu gifip. Vi vSy chfr nghi rang dSn Annam
chirabi^t cuM vq' iSy chdng, song 1^ chu-a giu l$-th61
theo ben Tuu u^-thdi.
Viec gido-bo^ ddn sir the Sy, lA bat giw thoi-tyc
nxrac T6u, thl lo iSn-lSa
d^n diri vua Tbiro-ag-vi
Minh-d^, dO chtrng nam 76, quan trSn Nhyt-Nani
racri pbd toyet nh&ng th6i di-kj xSu-xa dSn bSn-tbS,
Chang nhiS-ng-li dSl phoog Itic, mk lai khu6n-pb6p tri
nuttc cuog dSi n&a.
iS

cai

xir.

6 - Bk Tpirng-Tp^c kh6*i nguy ( M'43 )


Bang-khi dan Aanam lam loi nv&c Ngd, thi
nhieu Ian cung Ih^y nori no xii- kia kh&i ngi^y. Nam
Canh'ti, \k n5m 40 sau Chiia giSng sanb, c6 m^f
ngirfri

d6'n-b& hung-cir, ten

loan,

xtrng

Ik

Tritng-Trdc kh&i

ho^ng-hau. Ba ay nh* era

IS b&
Trirng-Nhi phu giup, thl trcng ba nSm dich
noi vdi binh \vT&ng Ma-vi6n, \k Iv&nq anh danh
nha HAn sai qua d^p loanCau hoi. Bk Tru^ng-Trac kh&f ngqy nam n^o ?

Ai

fillip

I^

~ Bich

v6ri a'

ISh& Ly-tifen ~

yk

dttcre

I&m loan cGng


6ng giy ('533-602 ).

LY-B($n

lam vua yk cac k^ noi


^Nam 583 c6 Dgu6i
duoi

m^y nam?

vi

hung-cij. tfin lA Ly-Bon


quan trgn cbaw Giao-cbl d&i nbii

16

thang quSn Lam-3p ft tr|in, liSn xtrng


ho4ng-de, hi^u IS Thi^n-BO'C nam S38.
Xy vay dan Annam da khoi phyc l^p d^ng
nh^-nirac c6 vua ban-qu5c, song chang dirge bSn
nhir y. Vi khi vua L;y-Bon b&ng-hS doan, thl c6
mot lu&og len noi vj, hi?u la Quang-PhAc song
lai CO mot ngircri nhi vua LY-B<3n luc dSnh giSic
v&i quSn Ngo, da Iron trSn niii mi Iglp nir6c
Bao-lang, nam 5B0. Hai audrc ay cbang nh&ng la
chang ddng t^'m bi$p luc v&i nhau d&ng danb
LtfOTDg, rSi

quaa nghick, ma Igi trS^ dSnh nhau. Vaiy vua


Quang-Phiie phai thua, thi nha Ly-Bon cai-tri
mot miDh tir nam B7I eho td-i nam 602, do?a
phai Ihua binh ttfo-ng nha Tuy tni mat ngoi.

nam n4o Nam


Ai ]n ii6i vi Ai lap nircvc Bholang Nam n4o Hai nirfro c6 dSng tam khong ?
Ailhua? Nhi LJ'-BSn cai-tri niSy nam 7
Cau

nSo

hoi.

l-im

vua

Thua

L<'-Bon 14m loan

ai ?

8
GiacMoi.
C4c qnan toan-quyen TAu chang nhufng phai
dep loan Annam, mk lai phSi danh vdi nhung
quan B8 quan Moi or xung-qnanb hay xong-phi
chau Giao-chi, nbir quSn mpi 6-h'd, qaSn ConIdn va qu^n 9a-ba.
cau

hoi. .-

Mpi nSo x6ng ph5

nu-6-c ?

9 - GiSc vo-i nu'd-c Lftm-Sip ( 35S-S06 ).


Co rapt d&n bay danh giac, bay phi-phScb
dat Giao-chi hon hSt, iS dan Lam-ap. Bia-ph;)n
nu6c Lam-Up nSy an ra td-i tinh Quang-binti la
cung cung hhu nu-firc Cbi6m-lhftnh ngiy sau.
;

17

Quon Lam-ap bay xonK-vSodSlGiao-cMuCGiaocbi ), ordp lang pba xom bal dSn dem ve IJm tdi.
Thay tiong Su-ky n6i dgn dan Sy ISn dSu h8t,
\k nam 3B3, cunglJnam 0u!-3''ra.Theosich Liiltrayin-chinh-bien, thi niric Lam-ap hay con cho
tdi nam 808 mAi luyet mat loi lai c6 nu-VcCiiiSinthanh noi len. Vay Annam va Lim-ap dinh-giSc
v6i nhan gan

nam tram nam.

Su--ky ke

lai

nhiea

d4oh Lam-ap. Song c6 mpl ISn c5


han hSt, 14 nam 605 dM Liii-phaimg lira
tiro-ng nhfi Tuy oog nay bat klah do Lam fip
ya cuop cua khon ke xiet.
Nuie L4m-Mp luyjl roi, thi nu&c Cbiem-Ihinb
lai moc len, cung danh giSc vai Annam nhu- vay.
Lg gi 1 khae niro-c, khac ngiro-i, khae phoagtue, le nio ho4-hao v&i nhau cho diroc ? Song la
se tbay nha Ly nha TraQ l?i dinh thang quan Sy
den kbi nha Le pha tan nude
( ChiSm-thinb ) cho
no, cung nhu da thSy qu&n Ng5 ph4-tuyet nir*c
lAm-ip vay.
Cau hoi. -- {iairc Lam-Sp & d^u^? NSm nio

Annam

ISn
IbS

di

nghe nil 6Sa

? --

N4ni nio phSi ph4

:'

-- Nirfre njlo

Nam n^o c6 giac ca v6fi Lam-^p ? Liru L4m gt Sao^mS co 'gi^c ."wi
Phito-ng
ai
Chlm-lh4dh Al phS-tuyel
Ih^

IS

.'

.'

K^

t&t lai lac

Trifac C/iua ra
-

257

ban dSu.

dcri.

Nh6 HbNG-E.\NO

khdng chac

S.

K.

).

A. -2

18

NhiiJThvc.
257-208

An-dirffDg-vu-orng 'cliiiSm Diro-c


IS Au-lac. Vua
vuffng cung

Mu

vua Hiiognay tri nutrc

dang 50 nam, doan phSl Trieu-d4


nM TSn ( beolNgo ) tiSm vi.

14

lirfrng

NbiTrieu.
207-137

Triu-d4 xung vucrng Nam-viet, hieu 14 Tri6uTrieu-vovo-viio-ng. Nam 183 lai xirng hicu 14
dS, each bSn nam lai lu- chii-c Sy v: sg ho4ng
dS ben T4u. Vua 5y tri nucfc duqrc 71 Dam,
rSi

136-125

bang b4.
ten 14 HS, tri nufrc dirg-c
Trieu-van-vuffng, s8ng dxKfC

Ch4u vua Tri$u-d4,


12

nam, hieu

14

52 luoi.
124-113

Anh-lg con 14m Ihai-lu' da di ff 14m eon


bSn T4u, khi vua cha baDg-h4 moi ve ki
hieu

112

14

tin
vi,

Trieu-minh-vuo-ng.

Hu-ng 14 con thii vua Minh-vttO'ng, me 14


ngiiM T4u ten 14 Cu, kg vi cha, hieu 14 Tricuai-vucng, c4ch m6t nam vua Sy hi gl^t, thi

anh

n5'i

ngoi.

lll-.Trieu-vuong-kiSn-diic, 14 anh ongHu-ng. Vua


nay bi tu-ffng nh4 H4n bat, thi nufrc Nam-viet
,

ph4i 14m 151

nu-6^c

T4u.

Nha-Ly
Sau Chua

Nam

ti6n.

ra-diri.

L^-Bon khoi nguy duoi to4n quy^n


544 ISn 14m vua, hiSu 14 Tri$udiic. Khi vua 4y bang-h4, thi c6 mot turfrng
vua ^y nSi ngoi, hiu 14 Tri$u-viet-vu;o'ngQuaog-phuc, cai-tri tu- nam 549 16-1 nam 571,
doan ph4i Ly-phat-Tur bat.
549-555 Anh ong Li^-B5n xurng virong, hi?u 14 Ly
544-548

541,

Ngo, rSi

n5m

d4o-Lang-vuong-Tbin-blio

tri

nu6'c7 nam.


1)71-602

Co oguW

I'J

nhft Ly,

lii

tir6ng Phat-ti kSvj.hi^u

16Ly-hflu-D^-phat-:u-,
if

roi

phuc c4c

nam

lai

phSl

nirfrc (Tirg^c 32

Iri

nbi Tuy. VJy

tu-6-nfj

14iu loi

nirijc

oam,
An-

im&c Tin hen ba tr5m

D^oi nira,

Bo^N

TtlO" HAl.

Nhirng dong vua khoi tuY phue


Tau.

niro-e

NHa NG6 - NHA

BI.VH

- NHA LE.

(9^3-1010)
10 - Bo-i Ng6 quY^n cai tri ( 93J-SU ).
BSn T4u nhS Bang dong vua c6 danh-tiSng
bay-liku xaif'i mat ngoi, nen nhieu dong vua tranh
vi vai nhau Dan Aaaam thira buSl xdn-xao
nSy ma kboi-pbuc lap lai nu^c-nha cho khoi I&m
toi ai nira. V|y c6 mot quan bSn-th5, ISn la
Diro-ng-di4n-Nghe khii ngijy dSu hSt, nSm 923.'
Ong ay thSng du-gfc binh Ngo nhieu Iran cbSng
hay nguM phSi mot quan n^i cang, Icn li Ki8ucdng-Tifen giSt mi chet nam 937. Bay-gifif 1^1 c6
, quan kbac Ika QuYSn-Ng6 giet Kieu-coQg-Tien,
va l^p dong vua Annam dau hSt.
'

^:-

thi c6

G6

16*1

ySn s5ng

Khi 6ng Quy^n sinh ra,


khSp c5 nh^. Tu-frng mac ong

truySn r^ng
la lo^

lyng c6 ba myt ru5i-son. Ai xem-thSy


ngwi-i tbSy deu iSy 16ra-la ciing quySt tre nSy Dgiy

di thitang, sau

20

b&i d6 mfri dSt ld 14


sau se davc
hlnh v6c lo-Urn
Qaafn. Khi d8n taSi tru&ng thinh,
b di chiiraphi-thiro-ns, mSt ng6 cd lo4 nhii chi-p,
cai-lrj c5 nufi-c

cliSm c6 oai

6ng

nhu

cpp.

Sy thing duac binh

Tau

sai

tiep giiip

Ng6-

Kieu-cong-Tien, Ihi xu-ng viiomg, hieu 14

Viro-ng-Qa^fen, cung dinh ngif tai C<3-Ioa, xira


Loa-thanh, 14 kinh-(J6 cu vua An-dnrffog-Vucrng
da lap xua, nam 255 trtrAc Cbiia ra-dW. Nam 767
mot
cae quan nguyeo-soai Tau da khi cong 14p
kinh-do mo-i, la Bai-la bay 14 La-thanh, chinh
cho nay c6 thanh Ha-n6i ; rSi nam 808 lai su-asang',v4 boi-bo cho nguy-nga vftog-chac hen.

ly vay lir n5y \S sau d&n Annam diiffOthongdong diing mot nu-6c riSng nhu- d6ri vua Anduwng-VuoDg, lai c6 doDg vua mfri noi vi cac
Vua Au-lgic.

16

Vua mW nay dat qnanquyfin, che laip nhirng


phep triSu-dinh phai cii v4 chi-djnh sSc y-

phijc phdi dung. Thu-frng


vua m6i, thi vi?c Irmic hel

moi khi doi dong


nhu-ng luat-l?

Ngo-Quyen Ihi Ihay cham lo bo


nu6c T4u dan Ant am da quen lau ddi.

the ay
lyc

1?

la lo cai

d6i

hoi. DSd Annam


Al kh&i nguy dSu

Cau
phuc

Ai giSt Dirffng-dien-Ngli6 ?

KiSu-cdng-Ti^n

LSy hl$u n4o ?


kiDh-d6 o- au7
^y 14ra sv gi ?

thua dip nSo


h?l

Nam

m4

thoi-

kh5i

n4o ?

N5m n4o7

Aigift

Ocg Quyen ddnh giac \&i al 7


Ngy dan 7 NguM T4u xua
Nay ch8 d6 c6 Ihinh nio ? Vuo

Iftp


1 1

Hal anh

xu-o-ng-NgAp.

loi

em Ng

9ii-965

21

--xiro-ng-Vftn vft

Ng6-

Nlidrng phe Ihua da lau nam, nhu-ng dSn lim


da 14u dW, Ihuang cbSng Ir y^D duac. Nam

944 Ngo-Qujen
kha,

14

Ibi

em va

ten Ik

thi

vi,

Tam-

hi^n

IS

ma

Ngo-xtrc/ng-Ngdp Ik con Ngophai lanh 'Aa cho khoi n?n. Song Ng6-

Binb-Virffng,

QuySn,

bSng-ha,

con Dircng-dien-Nghf, tiem

xiro*ng-Vfln, cung la con

Ngo-Quyen

lai

daSi

duo-c Binh-Vxiang cung len lam vua, hi$a

\k

Nam-tSn-Viro-ng. BSy-gicr Ngo-xuo'ng-Ng^p trStxt


ve Rhia quy'^n v6i em ma cai-trj mpt it lau
nam 951 tfri nam 951, hi?a la Thien-sAch-Vfcno.
Khi ay laii c6 tudng ding nghlch tSn 14 Binh-bdLanh, riit vao Hoa-lic trong linh Ninb-binb, l^p
doa cf do, ma cbang cbiu phi^c quyen bai yua.
Hal vua di dSnh ong ^y, song cbang dang vi^cgl.
N5m 954 Tbien-sacb-Vuffng bang-ba, tbi mot
mlnh Nam-tan-Vuong (ri mrfi-c mS-lh6i song dSn
nam 965 vua ^y ciiDg bang-bS, dang-kbi tbSa
cbinb di danb quan loan. C^cb it nam trii6c, vua
nay thS[y quyen minh cbang dugc virng, thi da
sal su* qua Tdu doi nbd Han ma cau phong cho
chSc vi^c.
:

Cftu hAi.

NgS-Quyen bang-h& nam n^o

Ai

tiSm \i ?
Hi|u ndo ?
Ngo-xiro-ng-Ng^p
gi ?
Ai 16m -vua ?
Hien ndo ? -- Hal anb em 5- vfri nhau
I4m sao ?
Ai loan 1
Thi4n-s4<:h-Viiffng bang-hjl
nam nfto ?
Nam-t^n-ViT<yng bang-b^ nSm n&o ?

CA

sai sxx

Um

ben Tiu khdng

_
12

22

Bo-i vua Binh-b6-Lanh

ytr,-'J19

).

Vua Nam-tan-Vuang bang-b^ (loan, Ihi nirac


dang may phe
ra Io?n-lac hoD-don qu4 11. BSu
loan, ggi la Sir-quftn, cbia nude v6i nbau mi trj,
kbi tbi tiep ke nbau, kbi Ihi mot luat, ma hang
danh giac v6i nbau luon. Con ong Binh-bo-Lanh
d6ng don tai Hoa-lir, nbu da noi IrucSfc nay, tbi
cii' danh cac ke tranh cbien v6i minh, ma lan-lSn
tbang duoc ca thay. Vay ca dan Annam deu suyphuc nhan ngucri lam dau, cbonenn5m SeSngufri
lay bien la Van-lhang-Vircng ( cung c6 ch6 ktn
la fifii-(/ianj-l iTo-ni? ) Cling mot nam ay, vua lay
la Binb-lien-Hoacg, roi
Tbai-EiDh.

hieu

nam

a70

doi 14

lai

Ay la dau nha vua boa-quoc thii hai, la nhft


Binb. Vua nay cai-lri kbon^ ducrc bao-lau nam
079 vua bi mot lea linh giStmSchgt. Vuadatten
:

nu&c minh

la

Bai-cCi-Vift.

- ) Vua mnon tap dan cho bi^tgiu-kbnon-phep


luat-lc Yk Id so- de giir cho bi^t l5i pbam, thi day sSm
(

de trong san trieu mot c^i chSo 16-n oSu nuo-c soi,
cung Iruyen nuoi opp nua. He lyi nho'n thi hoSc phSi
trung \ko chao nuac soi, hoac phSi thS cho cop du"
nhai xuong. ThSy may clmyen d6, thi Ai biSt Ihoi-

Annam d6-i loan-lac ay la thS nSo.


Vua cung sai sii- qua Tau nb4 Tong ma cau
phong. Va cac lioarg de nuAc Tau da mSl may

luc dn

tiJih

bEn nam

mh cbua

lay

lai

dacrc, thi

nay

rSt

tan 16ng nhan lay cac vua nii6c m6i ben Sy 14m
chtt-hau.; c6n phan cac vua ben nu6c Nam nghl
ring : giir chiit lich-sir Iheo phep, m4 duac l*n

23

quyen manh thg IruAc mSil (ISn, u4n cDnj! cii giS
v4y. Vi^c dai sir dW Binh-bO-Lanh da Ijim, lii chia
nu&c lam imr6*i dao.
Irj
hSi. Nam-lSn-Virong bang-ha (loan
Dinh-bo-Lanh lam gi Nam 968 l^y hieu
ndo C6 dSi hieu khong B^Dg-b^ nam nSo
d6 tSn gi C6 sai
bSn
ta
Th? d4o
ai

Cau

nirffc ?

? Nirfi-c

T4u Ichang

liic

Cbia mSy

dao

svr

Bcpi Le-Hoan va

eon &Bg &x(SSO-lOIO ).


Binh-bo-L5nh b&Qg-ba, Ihi con li
Vf-vu'O'ng-Tue len Dgoi trj vi song c6 mot quaa
\da lia la Li-Hoan ep vua ban tir6"C vircngngoai cho minh, roi nam 980 ong ay tiem vi ma
xurng hoaog-dS, hi?a la Thln-Phfic. Xy la dong
vua thii ba, la nha L6 nha nay tri diTwe 20 Bam,
CO hal vua ma-thoi. Nam 1008 LS-dai-Hanh la
ThiSn-Phuc baDg-ha, Ihi L6-long-Binh la con
len ke vj, hi?u la CSDh-thuY. Vua nay hir nSt
qua ma chel, thi LY-eong-USn soin ng6i, cung
lap Nha-Li cSm quyen tri nude tir nSm 1010
13.

Nam

fl79

to-i

nam
cau

hieu nSo

nio

122S.

Ai ki vi ? -- LS-Ho4n lam gi ? L3y


Bang-hS nam nio ? Ai k? vi ? Hiett

hoi.
?

Bang-ha sac

cSm quySn m^y n3m

Ki

? -- Ai

soSn ng6i

Nhk

Li?

iSt l?i c&c

nha vua

truiSrcnSy.

Nhft-Ngd.
939-944

Ngd-vircng-QaySn thing dugfc ke nghjch v4


cAc tucrnK T6u.'

Ihi

Ng vuo-n;-Quj6n binB-bS,
song dgn nam 950 lai mSl

9J4.9G5
VI

cm

Dgoi,

vnr

tiSm

ma coo

Ngo-QuySo 14 Ngonam-tSnViro'ng-iu-omg-Viin
Ng5-lhi6n-s4chDU-frc Chung vcri anh 14

tri

Virffng-xlTCTng-Ngap.

Khk Binh
Binh-bo-LaDh

968-970

cai-tri,

bieu

14

Dai-lhang-

Vuffng. roi iSy bieu Binli-tidn-bo4ng-Th4i-

Blnh.

Nba L&
La-aal-H4nh

980-1006

tlSn

Thien-Phiic Liem

14

vi,

qua-dM dtrgc 65 tuSi.


LMong-Binb 14 con Thien-Pbuc
1006-1009
bieu

14

C5nh-Thi'iy. song hvr nit

B04N

Nha Ly
14

Ly-thai-T(S

( 1028-l05i

ki-wi,

chSt.

thCt ba

ioio-i2i5

lOlO-lOW

qua mi

rSi

LY-thai-T6n

).

Nhk Ly la nba vua Annam c6 danli tieng


lam, tru6c chua c6 nbanao vichobaog. Nha Ned,
nhk Binh. nha Ls tuy da ciru diro'C quS hiro'ng
cho khoi quan Ngo hi-hi5p, song Irong mxfrc hay
con xon-xao, chua l$p dSu gi cho viing ducrc,
Nhdf CO nba L^ m(iri 14p dtrffc ddng vua
;

cha

viing,

m6i an trong

nird-c.


L^-coQg-Uan

26

lara

vua, (^a hi?u

la

Ly-thaf-

1010 1028 ) bBi c6a song da cbi Phdt-ma


se k^ Tj minh. Dau v^y cuag c6 ke tranU ngdi v6i
ong ^y, nen ngufri phai giao chiSn v6i ba aah
em minh l^i den vua in(yi qua-dd^i.
Phail-ma l(y hi^u la LY-thai-T6n ( 102810S4 ). Cac vua aha Tong cung nhSn doog vua

Tb

mfri cung ban hi?u cho Ly-tbai-To,


qaan-vu'O'ng.
Cftu hoi. --

CO cong

n^o

M3y

nM vua

xura Ifim^gi

"

L^-c6ng-UaD c6 hieu nko


Phat-ma phSi
Bat ai k^ vi ?

gi ?

Glao-chi-

la

*?

~ NhSj;,L;f^
Cai nam

Ifim

15

Xira

Giac vo-i

niro-c

quSn Ngo da

gi

cho

Cai m^y nam ?


Ban hieu gi

L^y hieu niio ?


dirac quyen ?
Vua Tku CO nhan Nhi L;^ khong ?

Chidm-th&nh.

,phA-luyel

nu&c Lam-^p,

khi giac vai nu-d-c Cbiem-tbknh, nay dlin


Annam cung cii tiSp giSc ay. Giai-han hai nu-6c
Nam-vi6l va Chifim-lhaah khi Sy giap nhau ben
bSe tlnh Quang-binh baj-gifir. Thien-ha iburd'ng
roi lai

do tai ngirofi Annam gSy moi gi^c, 1km cho nu-i^c


Chi^m-thknh phai ph^-luy^f. Song cu S^ ma do,
thi thay ro cbang phai tai bn ta, mot tsii b&a
qu^n Chi^m-tb<\nh mk-ch6. Ghe phen quan Sy da
dung thi^t kbi xong-pha coi daL Annam, mk hSu
h^t moi l^n dSnh gi^c cung la tai dan Cham xongph& ctt^p bSt nhu*ng nguM Annam ffgiAp coi.
Dau cho Su- conoi Ib^m cbo m^n \M di nua m^clong, cung du le mk doan quftn Cham ( Hirl ) \k
quSn hay cir6p-ph^ khoSy-rSy, ndn sinb c6d&nh

26

cung nliir quan Lam-3p xira. Trot ddri nhA


Lv obirng lo dAnli giSc vAi dSn Chim-thanh
CO danh v^-i quan nha T6ng il laa ma-tfaoi,
Bcri L^-lhai-T5 codi d&Db ncrifcChiStn-thanh
m5t I3d, la nam 1020 Nam gy ThAi lu Phal-ma
dem binh danh quSn ay tai ben bac tlnh Quangbinh va thang dircrc no.
Boi Ly-lh4i-T6ti, la Phai-ma, cung c6 gigic
vdi nirac Cbiem-lhSnh. Vun ay quygt danh mot
gigc,

15n ca Ibe cho xong, tbi chieu

nam 1044 cbinh minb vua

nhieu binh sT vS
Ihan chinh di danh

giac n^y.

() Doc ding thily nhuDg dau may diSm IJnh.


Bin cSa Bai-Sc. may sac da la, sdng gi6 lang an vay
nfin vua dSi tSn Bai-4c I4m Bai-an, Bgn hdn
Ma-c3
( cung Mu 14 L$-de ), & ngoil kho-i ngang du-6'i nam
tinh H4-rinh bay-gia, c6 dim may h6ng che-khuSt
mat-trM cScb mpl dSl nfia ki c6 inh may vSn-v4
bao pbu tbuySn rbng vua nglr. Nber thuto gid xudi
;

bu6m n6n do4n

t4u vua 6- tp- kh;iu sdng Nhu-t.le


( nay
song B6ng-h6-i ) chay c6 mot ngSy liSn toi
cira
Tu*-hien ( or phia nam klnh-do Hug ).
14

Vua

Chiem-lhanh dem binh linh voiBinh hai b^n & each nhau cai
song Ngfl bS ( nay 14 song n4o khong biet
) ;
chu-a giap tran, ma quan Cham da chay.
Bgy-gii
bmh Annam dug! theo, va gigt hSt nliieu SiV-k^
ke 16-i ba van ngiro-i tu- tran, nam ngfin
ngiro-i
b\ b^t. L?i cung lay dtrac dSu Sa-d3n,
IJ -vua
ChiSm-thanh, dem ve dang cbo Ly-thal-Ton
vua
Sy IhJy Ibi d^ng 16ng thiromg, cSm dirng
gife't ai
nu-a. C6n kinh-do nitdp ay la
Phat-th, cung
tuang

n-jfirc

ra

han

ngir.

27

phai quan Annam cud'p-pha, ( (iiri nay c6n thSy


luy dat phia lien kiah do Hug dgc theo m& s6ng

ben

hiru. )

Nhfrng the-lhife'p, con-hSu, con-hat, cotimfia. con tuong nha vua thSy dSu bj bSt ca
lai nam ngan tO, vua Annam sai di 14p Sp
trong tinh Nghe an vS Hirng-hofi, cung la nbirng
quan bi bat trong giac nay.
Cau hoi Nuo-c Chieni-thinh v^ Nam-vil giSihan 6- 6au 1 Quan Cbiem-th&nli I&m gi vo-i ta ?
Bifi nh^ Ly niroc Annan: d^nh giac v6-i ai ? Bdnh
No-i n^o ? C6 thSng kbong ?
iSn dau nam n^o ?
B5nh ran thtr hai nam nko ? Gap nhau o- dau ?
C6 gi^p Iran kbong ? Annam thi sao ? Cham
may van In Iran, mJly ngiln bi bat ? Vua ChigmVua
thinh tSn gl ? LSy diSu vua dSng cbo ai ?
Annam day d^u gi ? Kinh-do Chi^m-tb^nb t6n gi ?

Nbiing ai bi bat ?
Sai di din mi. ikm gi ?
(V dau ?
:

16

Bfri Lt-thanh-T6n ( 1054-1072

Boi Ly-thanh-t6n, nam 1089, l?i c6 gi^c


nua chinh vua de binh xuat chiSn, ban dSu phJi
thua it Iran, raa sau thi bat dvrac Chfe'-cO, la vua
vua ay the ba ch&u la B6'vuAc Chiem-lhanb
cbinh, Bia-LY, Ma-linb, ma chuoc minh cho
khoi lim t6i. Ba chau Sy riy 14 linh QuSng-binh
va phia bac tinh Quang-lrj. V^y thi coi nam nirac
Annam kbi ay an to*! sdng Qu^ng-trl ( ciingkea
;

la cija Vi^l. )

cau hoi
Bcri Ly-tbAi-T6n c6 giac v6fi nttoc
Chi^m-tbdnb nam ndo ?
Vua niriyc ^y l^n gi ?
Thua thi mSt chau nfto ? .-Vay coi nam au&c la t4i


17

- Bo-i

v&i nu'd'C

28

Lt-nho-n-TfiQ

1072-1127

- GIftc

Tflu.

Lv-NHO-N-Ton tri niT*c lau nStn d*i vua Sy


c6 liSng danh giac y6i nu'd'C Chi^m-thdnh v&
nird-c Ng6. Nam 107B quan lii6ag Ly-thiro'ng;

Kif t phung mang di ngCr quftn Chfim dang xAng


Dattc, songphaithuaqufinSiY- Dauvayqaan
fiy cung lay dam ho? dS ba chau m6i nhuang.
Vua Li^-nhwn- rdn phai nghi vi?c giac \{ri
nu&c Chiem-thanh, m^ lo ph6ng can nguy-hiem
to hn. Vi CO Liru-Dl, 14 tii&Dg nhi T8ng, sam-sua
xam chiem nir6c Annam. Quan LY-thirccng-Ki^t
dem hen m6t v^obinh ra.d^nh tra tii6ngay, cung
sat hsii chau Kh^m. chau Lini, giet ho-n tain
ngan qu&n gi^c, lai thSng du-o-c d^o binb den
tiSp-ciiu Liru-Di nura. Bay-nhiSu vi^c Sy da xayra Irong tlnh Qu^ng-Bong, Quang-tftY. ^^^

pha

nirofcTau.

Nam

1076,

Tbn-Ban cung

14

ivt&ag

Annam,

vSy thanh chinh Chftu-Ung, khoi bon muai


Dg4y bat duoc thanh ay. Quan thu thanh chang
muon lai-h4ng. thi truyen cho c4c ngu-firi nh4 t\rvSn hgt th^Y. roi ong Sy cung tvr-ii ma ch8t.
D4n troDg thanh cung noi guong, chang chiu dau
phuc nguM Annam, nfin so ke pbai giet trong
thanh hen 5 mudn 8 ngan, con ngo4i ca sir k
duffc mot veo. Binb Annam cung bat nbigu
ngtriri

deal v 14m

Bay-gifir nhii

toi.

T8ng

Iji

sai

binh

tiep-ciiu

m4

dao binh T4u bSt ISy nhifeu chftu trong tlnh


Cao-bSng. Nam 1078 L;y-nhaQ-T6n sai di tiSn
c8ng vua thuong-vi, vak xin vua 3y tra I9I duSy


chdu quan Nro da
iibau the nay

29

bat.

V^y

hai bSn hoa-ir6c

vua Tau nhiro'ng

Ia|

m&Y

\&'t

chftu,

con vua Annam thi tha cho efic ngircri T6u,


phai bat lam toi mSy nSm trird'c dircrc ve.

mM

khoi \hm toi nir^e Tau,


Ay nudrc Anram
ray da nSn h^o-cu&ng luc-hrcrng, dSn doi
nir6c TSu hoa v6i ta kh^c n&o hai nvt&c fuDg

ma

dong

siVc

Yen

doDg

"viec

t^i

ohirnhau.

ben phia bac,

ihi

L;y-nhffn-T6n

mdi

khi lai vi?c giSc yd*) niro'c Chiem-thanh. Nam


1094 vua ay sai di IrSch toi vua Chim-lbanb vi
sao khong di ti^n cong cbo tbvr&ng 1$.

Nam 1103 c6 ngu-o"! lana loan & Ngbe-an


thua binb Irieu, thi tr5n v^o na&c Chiem-thanh
va giuc vua Che-ma-Na xam chi^m ba chiu vua
Che-cu da nbudng xu-a. Song Che-ma-Na giu paSy
tinh ^y cbang bao-l&u, \i nSm sau ughe tin c6
biuh Annam k^o vd, thi v$i-v^Dg tra lai.
CSu hoi
Gic v6i

L:^-nho'n-T6n d^nh giac

Cbam nam n^o

-- -

Ai l^m

vM

ai

tiro-ng la ?

--

Co*

m^ d^nh ? --- Ai th&Dg ? LSm hoa-d5 n^o ?


mu6n chi^m niro-c Anoam ? Ai ddnh-tr5 ? L#
Gi^t mSy quan giac ?
thirffng-Kiet sdt chSu nSo ?
C6 thang dao binh n^o nvra ? Giac Sy & tinh n^o?
gi

Ai

Nam 1076 T6n-Dan bat thSnh nio


tb^Dh truyfen gi ?
v^ trong xijr 3y ?

T6n

Nam
viec

sai xin gi ?

1094 vua Irdch ChJim dlfeu gi 7


gl ?

Quan thu

MSy ngu-M phai gt?l trong thaoh

Nu6'c TAu Ihi sao ? ~ L;y-nhofB HoA tbl sao ? C6 giac gi niia ?

ChS-ma-Na lim

gi ?

N^m

YSn

tai

1103

sao ?

c6

30

- LY-lhao-TdnC n27-llSS

18

).

LY-lhSn-Toa c6 binh nu6c Chi^m-lhaoh


cung nrfyc Cho*n-)ap xoDg vSo nub-c Annam.
Quan Sy iSn binh cho t6i llch Nghe-an. Clicnlap !^ nird'C Cao-Mfin. Dp nsy m6i tbay dan
Cao-men d^nh giac v6i dan Annam Ian dau hSl.
Su-ky noi dSn nay lam chir-hau nird'C Annam da
lau, doi khi cung td-i nop thu^
nbu'Dg vay dirng
tiro-og la phuc tung Annam cbo tbiel vi?c dau.
Hai nairc Chiem-thinh va Cho-n-lap da xong
vao Xii- Ngh?-an the ay, thi each it nam sau, la cam
11 33 cung di chiu tbue tien cong vua Annam.
Cau hoi ? -- Ai kg vi Ly-nhn-T6n Bii Ly-thSDBdri

."

Ton

nuo'c n^o xong \ko

Cho-n-Iap Id
Nam

ado ca hai
19

nu-frc

ndo

nu-6'c

d^nh nufrc
?

Xu-a da pbijc

chiu thug li^n

LY-anh-T6n ( 1138-1175

Nam 1152

dSu
chua ?
c3ng vua .\nnam
la ?

T6-1

Abi Li-ANH-ToN, c6 ong hoang

Dttdc Chiem-tbanh ten la Ung-minh-ta-Biep i^u


xin vua Annam giup minh len ngoi. Ly-anh-T6n

nam ngin binh

sai

di giiip org Sy
song CM-bi
Chiem-tbinh gigtcStuang Annam,
tu6-ng &y dem theo niia. Ay 14 ISn
dau hSt trieu H4-noi muon du- v4o cic viec riSng
nuiSrc CbiSm-thanh, song cbirft diro-c viSc
gi.
;

la-But, la vua

caongboang

Nbung-m4 Ch'e-bi-la-Biil so vua Annam cuuh4n, thi g4 con gai minh cho vua Sy.
^^" h' - Nam nio Ung-mlnh-t4-B16p xin Annam giiip Ua n86i ? Tu-6-ns Annam v4 6ng hoing
Ihi

sao ?

lim

g) ?

C6

dup'c vic

Ichong

ChJ-bi-la-Biil

20

- LY-cao-T6n

Bdri Lij-cao-T6n

lan-lSn.
lien

1116-1210

Ihi

).

nhA Ly b^t dSu suy-sut

Nude Chieni-thanb

bdt can cang viec di

Nam '177 quan Hi)i xong-vao %u


Nam 1199 c6 quan Annam vua sai di

cong.

Nghf-an.

virtrng cbo vua nuac Chiem-th&nh, ra&


cbang ro b&i c& nio vua Annam sai di l^im yaiyNam 1203 c6 ngu'ai Itia, ten la B<5-tri, gbe
vao cua Ky-anb ma noi minh bi cau la Bo-Biea
duoi, xin cac quan llnh Ngh?-an ciia giup. Ong ay
thay cac quan khcng lhi?t bung, tbi bSt mk giet
bet. Cling Ibira djp ay ma cufi'p-pha xii Ngb?-an.
Nam nSo qu^n Hfri ( Cham ) xfing-vio
C&u hoi

phong

xu Nghe-an

Nam

truyen ong Bo-tri


21.

1199 c6 vlec gi ?

Thuilt lai

LY-hua-T6a

(/?/0J224)

Qiri Ly-hu?-T6D nam 1218 quSn Chiemthanh, quan Clio-n-lap lai xong-vio iinh Ngb^an. Xy la dau may chau yua CbS-cii nhuimg cho
vua Annam chua c6 pbuc Annam cbo thi?t.
Biti Ly-bu^-T6n cai-tri, tbi giac-noi noi
tirng-bung. Trong den ciingconhieu ke mong
loan. Cd nhi kia, IS nha TrSn, ciing da c6 quyen
to trong nu&c. Vua c6 nhiing con-gai ma-lhoi,
nfin troi \\ cho con nbo tuoi hn het 14 Pb^l-kim,
*hi?u 14 Chiea-hoang, do?n v4o chua, khoi ba nam
tbi bi giSt. Vua ba ChiSu-ho4ng c6n nbo lam m6i
CO bay tuoi, m4 mS mot tieu-hSu cung m6ttrangtac, la ngiro-i nha Tran, cung ung ket-ban vot
nguivi 8y. V4y bSt d6i nha Ly t6i d6ri nh4 Tran,

32

Cau hoi
nSi ?

- Nam

- Vua

tuSi ?

cho

Ir8i vi

K4l ban

vfri ai

ai ?

- Chicu-hoing

duO'C

m5y

:'

Nha Lv

1028-1054

B<rt

cae vua triro'c a'&x-

K'4 tat lai

1009-1028

1218 ai xoDg \ko Nghe-an

Ly-thii-To hay li Than-vo-ho4ng-Be


19 nSm, s3og dlrg-c 55 tuSi.

Con
la

14

Phat-Ma hay

LJ-lhai-Ton

Irj

Biic-Chinh, hi^u
nam, avrc 6&

14

tluo-c 27

tri

tuoi.

1054-1072

J072-1127

Con ch 14 Lj'-lhAnh-Ton, kea 14 NhtrtT6n, song iliio'c 50 luoi, tri Saac 17 nSm.
L^-nho-n-Ton 14 con ca ken Ift Ki^n-l!rc,
Ign tri nir6fc, thi ph&i nh6f c6 me
hoi
giiip
vaa nSy s6ng dirofC 63 luoi, Iri nu^c
<lu:o"C 56 nam.
LJ-thSn-T6n ch4u vua trttcfC, s8ng iacrc

mM
;

1)27-1138

23 luoi, tri nu-6'c dirg-c 11

1138-1175

nam.

mwi

Li'-anh-fan, 14 con ca, len ngdi hoi

ha

tuoi,

hieu 14 An-nam-quSc-Yurcng, sSng

dug'c 40 tuSi.
1176-1210

1210-1224

L^-cao-T6n 14 con thur s4u vua tm&c,


tri niro'c 35 n4m, s6ng duo-c 38 tufei.
LJ-hue-T6n 14 con ca, thS vi cha hSi 16
tuSi, vua nSy chpn con-gSi Ihithai minb,
iSn 14 Ph at-kim

v4o

chiia

nirfrc

Chieu-hcing ) nSi

khSi ba

n4m

dwcrc 14 n4m.

thi bi gi^l

vi,
;

doan

da

tri

33

BoAN

Tii<r n8.v

NhaTran

1220-1414)

Cac vua nba nSy iTa&c lo duoi quao Mdngch xong-vao troDg coi nii6c, roi lai d^nb giac \m

kbong duo-c may-mSn


Va lai cung pbSi lo dep
c&c quan trifeu ghe phen dSy nguy. Bai vay
Dirdc-nb^ ra jeu mil binh nha Minh bei Tau lai
bSt niidfc Anoam.
Du6fc

Chidm-thanh,

cho bang cSc vua

22.

TrSn-thai-Ton (l2-i5-l"58

Tr^n-thai-T6n
tfim lo viec
(

n;a

Irirdfc.

).

cboag hk Chieu-hoang tan

nuic.

(ri

BM vua

la

5y

c<)

dinh s6 m<jc,

Igc c4c quan, cung nghi-dinh thug

chlic-lircrc,

le.

bng-

ThuS thin

Ibi

ke c6 mgt mlu rupng phSl nop-mdl auan li^n


ke c6 hai mSu, bai quan ke c6 nam mSu sJtp ISn, thi
ba quan ke khdng ru^ng dSt, khoi nop gi Mt. Lai
cfr

mot mSu phSi chiu mOt tram


Ihi chia

Wm

mvittl hai

b5

gia

Iiia

thug.

Con

ntrfrc

c6 quan 16n nhS


vA
trong-Uie horn, mk ke n^io thi dau tbi du'p-c chirc Ian
ho*n xira. Ciing troog d6*i d6 ngu-d-i-ta dSp d^ mk ngao
k?o nu6c lut trin pb4-hai nhorn dan. MSy chii c6 dSt

du dang-c^p. Vi^c

tinii

),

thi cbir-ngbTa, thi lo k;^-Iu-o'Dg

lis ISp b6- d4. thi nhi-nuib^c bSi lai

cho hSt thiy.

Nam 1286 nha Tong phong rawng


Ton, cung ban hiiu cho vua ay
vu-o-ng. Liic Sy

bjftuan-'ioa

nu^c Tau

lir-lg

v6i

Song nam

la

cho ThSiAn-nam-qnd'c-

mr6c Aunam
1241 c6

S. K. N. A. -3

may

coi

dftn

31

nioi tbu9C qujen nuirc Tim x6ng-pba dja-hat


11116c Anuam dau ngo41 bSc, thiquantirfrng Phamkinh-An di danh cung duoi du-o-c no. CbSng hay
chinh vua cung than chinh kinh vang Iroug cac

nuac minh, vua ]ai qu4 bO Ibau vao Bia-bat


nuoc Tau, cbo-nen thieu chiit nira vua pbSi tay
quan giac. May vua khoi nan ma duac ve bioh-an.
NSm 1252 vua Thai-Ton cbi6u binh danh
nu*c CbiSm-lhanh. Nbaa bori nude nay thay cac
vua lot d6i nha Ly jSu Ihg, nen dau con den tiSn
cong mac-long, song cung hay khuSy-pha cac
noi gi4p-c5i nir6c Annam. Va l^i vua nuira Sy
cung doi lai mSy chan vua ChS-Cu da nhudiag
xua. Lan nay chinh vua de binh rp danh, bat
diro-e bk hoang hSu Bo-da-La cung may va
in9n, nhiSu quan v& nhi^u ngirai khae dem
ve lam loi.
Vira Ihang duwc quan Cham, lien bi quan
Mongto xong-pha. Co mot luiirDg Mong-co, ten
SIT

chi?m Van-nam, roi


Hircng-hoa.
Chinh vua Annam th&n chinh ra ban ngix quEin
gi^c
song binh vua tr5n-chay bet, thi vua cung
tbao-lui. Vua t6i d6 B6Dg-b6 dSu cho song Nhiha, thi {jap Thai-lir dong-cung dem binh ciiuvifn. nen lu-fiug Mong-co phai Ihua ma nit binh
tr&-ve; song cbua phji 14 chiu Ihua cho Ib&t dau.
la Ngot-Iiro-ngHo'p-thai,

n&m

1257 keo binh thing t6i tinh

C4uh6i.

Nh4 Trkn ddnh gi?c

ahk iy sao mk nu6-c ra ygu?


TraD-th4i-T6n c6

lo

viec

tri

V(W ai

Boan

nud'c khong.'

pnoag vttOTDg cbo Th4i-T6n nam nio

Btri

nuo-c'

ai bat

Na&c TSu

- Lai

ban hieu


CiS

33

Niim 1241 c6 f?ic v6i


Vua
thiSog hay li thua 7

Ddo

ai ?

Ai Idtn ttr&ng ?

d6 Ihl sao ? NSm


Chiem-lb^nh ? Ctrsao ?
lijc

n6o 016 c6 siac \6-i nirfrc


Thii-Ton b3t dirp-c ai ? Doan c6 f>iac vfri ai ?
Tii6Dg M6ng-co IS ai ? Chi6m nu-6-c n&o ? Tffi

dj?n tiDh nio ? Vua Annam di ban ngu- thi sao ?


Mung-co Ihi sao ?
Ai dem binh citu ?
23

TrSo-thanh-Ton

U5S-W9

TrSn-

nho-n-Ton ( l379-liS9 ).
Boi Tran-thanh-Ton, Nh4Ngayeasaisu-qua
hoi-tham ch6 cfty cot dSng. Dayan-do cay c6t
do la the naj Ihuo xiia d6 n&m 13 sau Chiia ra
dd-i, Ma-viSn 14 tiling anh danh bSn Tau sai qua
d4nh ba Trirng-Trac oug ay tbang duroc thi dung
mot caj col dong, lai c6 thich cbft rang BSngtru chiSt, Giaochi dl4t, n la cot nSy c6 hir, tbi
xii Giao-chi pbai huy-tuj et. NguAfi Annam di qua
cot ay deu bo v^o ebon no, ho^c da, hoae v6 v&
cung manh sanh, de lam cho viJDg them, nen nd
bi ehe ehuai kin c5 di, kbong con Ihay dau-lich
gi nua. Nay nu-oc Tau cho qua bbi lai chuyin cu
lam vaiy, chang qua la c6 ^ gay molgiac, abiragmk dSn dwi Tran-nhcnTon mai danb giic thiet.
Vi vua nay dau da c6 Ifnh trayea nbieu Ian
mac-long, cung chang chiu qua Tau tiSn cong
Tua thugrng vi, chi sal mot ngufM ton-lhSt cung it
qnan di sii ma-tboi. llSl-tat-Liet ( Konbllai ), la
hoaog-de da tbang c5 phu-wng Bong, thSy vua AaBam cu&ng phep, tbi ISy lam si-nbijc cung quYist
oSn pbat. Tru-Ac hgt vua ay xin cbo binh Tau
qua ngang dia-pban nuic Annam ma di danb
nird-c Chi^m thanh, vi da giam-cSm c&c sij vua.
;

36

Vua Ly-nhan-Ton da khdog

tbfem tr4

16-i

su-a danh
vS vifc hoJiDg-dS nin trirdc nSy, lai lo
xuSt than di d4nh
giSic. Chinh thal-tu- nha Nguyn

nuic Annam lam

giSc nay. Cling bat dirjc

DU&c

TJiu

nam

it

nam bon hU

14

ma

toi

kJ dpc-da \&i nguiri An-

ludng 6-ma-Nhi.

Vay Iruac hgt binh Annam thao-lui hai If,


ma binh 6nig-Nhi va hoaag IhSi-lir Tau tbl cii
san vao cac ITnh nu&c Nam. Chlng hay chfi vna
cung vJo dSm noi conR giiip giSic to cho no biSt
cua tien lucng-pban troDg nii6c la bao-nhieu, lai
diing ben giac ma dinh \di quf-hirong minh. VI
v4y quau M6ng-c6 bat dujc ca ua&c Annam, mi
vua Nhcrn-Ton v6i cha, U ThAnh-Ton, thiriilvao
tinh Thanh-hoa. Vua Thdnh-Tdn lihi ay hay con
sting, song da nhugng vi cho con.
;

Nhirng-ma quan giae &

xii-

nong

ciing

de

khi Chang quen, nen dau chet nhieu 1dm, Y^y hai

vua

Annam m6i

kh&i giac

lai.

Tnr6c

bet

danh

dugrc Hoang-tii', rbi tii turang dii 6-ma-Nbi, doan

danh tud^ng ca, Ik Toat-6b, ma gi^t ducrc giira


dam chien. Trong nhirng tr|n nay quan Mong-co
bo thay hSu nhir t6 so con bao-nhiu soog;

TSu

sol tbi Ian y'i

Hoang-de

rat doi

gian-nan.

H6t-taf-L'et hay tin

Wm

quan minh da

phii bai tr4n


vay, ttii chieu binh md-l mi
di kho! phijc. Quan giac keo tAi trgn b6 dirol
thiiY dSu c6 B6ng-cung v&i O-ma-Nhi dE binh.
Mi 15n nSy cing klion cho quan ay horn ISn Irnfirc
niia. Qufin Siy Ihang daoc may Iran nho-nhS,
roi phai h?l luorng-phan, mi
Annam hiep binh
;

xong dinh cung b&t 6irqrc mSy tu^ng cS. Tr4n


nSy cbSt da ghd. Vjiy nu-6c Annam khoi lilm ioi.
NmS-c nho 14m v^y mi chSng noi binh tirdng
MoDg-co, cung Iri4t dSng quio Sy khoDg cho
tbang tdri nua, thi da lbi$t 14 rang danh
I

Hai trieu Bac-kinh v6i Ha-noi khi daa thl


khong thuan y v6i nhau, ma dog ngiiy cang ra
tu-tS ban, it nSa 14 cbang con thSy nha Nguyen
ma^n ISiy niro'c Annam n&a. Con cac vua Anoam au-14 da th^y viec xira, n^a lo m4 tranh

moi d^u g&x


C4u

hoi.

tijng.

DM vua ij

nhi Nguyen b6n T^u

m4 dung

sai sir^

Ghi chu
odo ? Nay cot thi sao ? Nufrc T4u hoi vay f chi ?
BM vua nio mi c6 giSc ? Tai sao ? HSl-tStLiet nhirt dinh gi ?
L;^-nhffil-T6n
Xin sir gi ?
c6 l^m 14m sao ?
Ai th^og ? Ttt6-ng T4u n4o dOcdn hon ? - Ai tbua dSu hgt ? Ben ta cb kS n0i
c6ng Chang ?
Nhon-T6n riit binh v4o tinh n4o ?
Vua Th4nh-T6n con song kbdng ? Ai I4m hai
cho quan M6ng-cg ?
Hai vua ta thi tbSng li^n ai ?
QuSn M6ng-cS thl ra sao ?
HSt-tSt-Li^t 14m gi ?
B4nh (iiSc d4a ?
Ai 14m tuong ?
Ban dSu ai
thSng ?
Boan tu-6-ng T4u hi gi ?
Quan M6ng-c5
thi sao ?. Annam v4 T4u 6- vfri nhau th^ n4o ?
chi ?

Tu-o-ng n4o

cot

dong

24

TrSn-anh-Ton

liBS-lSU

Nho-n-Ton nhirdrag vj cho con, la Tran-anhT6n. Hau hSt cac vua nh4 Traa c6 lh6i hay tir
chirc ciing chon nguiri ki vi tri*c khi bikag-hii.

as

Ur cliirc Ihe ay cungcon 16n quyen


Thiro-ng-ho&ng.
trong nu6c lam va c6 hi^a la
Tr5n-anh-Tdn lai kbSi giSc v6i nii<irc

Nhung vua da
Bdri

NhcQ-Ton
Cbiem-thanb. Nam 1306 vua cyu
Chiem-lhanh cung hiia
sang du vacg Irocg nuAc
mot cong-chua
ga cbo Che-Miin, la vua nuirc ay,
lien voinairc Annam. Cbe-Man dae chi pbi da,
vjng dang cho tripu Annam nhlfeu eua II quichSng
irong soDg vua va tri6u Annam xem ra
muoa
ling vi?c ga cong-chua lam vay. Che-Man
cho xuoi vi?c, Ihi fiao ehSa 6, chaa Ly & satcoi
niro-c AnEam lam ciia cu-iS^i. Xii do nay la phan
hen nam tinh Quang-tri, ca tinh Thirathign
;

va mot phSa tinh Quang-nam. Vua Anh-T6n


thay CO loi, lien ga cong-chua. Ma djn Annami
b5i da qucn ke nbu-ng dan khac phong-lijc v6i
minh la mpi, khi thSy vua ga con lam vay, Ihl
etro-i lam. Va lai nirdc Chiem-thJnh tir y ma
nbu'ong cho nu6c Annam ndi rong phan datphla
nam nbu vay la c6 mot ISn nay ma-tboi, nen
cting lii lich la dang nha.
(

Si

Ba

ch;'iu

Bo-chinh, Dia-hj, Ma-Unh cung 14

Sil da nhu-crng, son}< d6 W vua Chg-Cu nbu-drag mi


161 lai col nhiing viec xay
chuOc minh cho khoi
ra vS sau, Ihi thSy rO dan Cham chang dtlnb nhu-crng

Wm

ba chSu Sy

',

bao-gicv.

Nam 1312

hai

nuoc

lai

rSy-ra

vcri

nhau.

Cbinh vua Ti-in-anh-T6n than chinh di danh


n\i(tc ChiSm-lbi'inh bSt dugfc vua Che-chi mh difa
y' H&ndi, cung d^t era vua ^y, lA Che-da-khab4-nI4n len ngoi, cbuc la quyfen viro-ng. Baygjcy nu-fi'c Chi^m-th^nh lhi?l phuc quyen .'Vnnam,

38

bao-liiu. Thirotng-bai

cho nvi6c khonh? ISn nao c4c

song Chang
nan Sy vi Ihay troog Sfr, tbirdfog
vua Ha-npi Suae xen vSo c&c vif c riSng mrSc 3y,
thi phSo nhieu IJi tai eae vua niro-c Sy tranh
tung vffi nhau mi 14m chonir&c c4ng nijiy canR
ra xon-xao tan-bai.
I

Cau

hoi.

Ai nhir6-ng vi cbo TriiQ-anh-ToD

-~

IVua lir chvrc dang hieu nSo ?


BM vua Tr5n-aoh-T6n c6 giSc vW ai ? N5m
nSo m^ Nho-n-T6n hlja gS mOt cong-chua ? CheNh4 TrSn c6

Man

tb6i gi ?

c6 u-ng Imflng

Dang

gi ?

Ai lihong u-og?

chSu vko ? Nay li xii nio ?


Anh-T6n c6 ung kh6ng ? C6n 3an Annam thi sao ?
G6 m^y iSn m6 nuo-c Annam r6ng ho*n pbi thiro-ng
vay kh6ng ? C6 giac lai nSm nio ? Vua ChS-Ch
thi sao ? Anh-T6n flat ai 14n ngoi ? - Ban chiic gi ?
Tai sao vua Annam xen vie vi$c Chiem-thdnb ?
ChS-Man

25

thi giao

- Tran-minh-Ton ( lSU-13%9

).

Tran-minh-Ton, nam d316 c6 sai binh


diinb nude Chi6m-thanh, au la vi nvriS'c ay khfing
muoQ phiic nurdfc An-nam nua. Binh An-aam
thSt tran, thi vua lai sai d^o binhkih&ctiSpdanh,'
cho nen vua nu'6'C CbiSm-tiianb, la Ch^-nang,
pbai tbua mi cb?y sang niii5fc Qua-oa ( Malaisie },
Bay gidr m6i bin mOt nguW kia, [fin la Kha-nan
Ifin ngfii 11)8 vj, chric \k quyen vu-ang. Song nSm
Bdri

'

nu*c ay khdng con dl


1326 IhSy Su-ki? r&ng
tiSn e8ng triSu Ha-noi cho Ihwfrng, l?i llv?tc5ng
kem cbSng dirac qui bau nhir tnifiic.
:

cau

h&i.

oSm d8o?

iri

TrSn-minh- Ton c6 gi5c vcri aj vi


C6n dao binh khic lira gi 7

Ai thua ?

Vua Cliierc-thdnb

Aonam

dat ai I6n

COD

Ib^iib

S6 -

du-Tdn

di ti^ii

Irt

ai

n(i6i

'.'

'?

Tr6ii
N3na

di

*lau

132()

lMt-1369

r3W-13i!

'.'

Vua

nu-6'cGhifira-

cung tri^u H4-nQi kboo^

TrSn hiSn-Tdo
(

40

'*

va TrSn-

).

Tran-minh-Ton nbu-CTOg vi cho Tbav-hienma liay coa song cho den dcri vua sau niia,
I.i Tran-di3-T6a. BM TrXn-hien-Ton
( 1329-1341 )
CO danh giSc v6i nu-6-j Ai-Iao mot Ian, ma khdng
ttiro-c viecfi. Bfifi Tkan-dd-Ton (1341-U6a) c6
ong hoaog mt&c Chiem-lh^nh, ten la Ch%'-m5, bi
em re la Tra-hoa-'>e-de duoi ma chay vko nirftc
T6.V,

Annam. Nam 1353 Du-T6a

dmc tol djp ma sentJo trong cac vi$c riSng nufirc Cbiem-ltanh, lien
sai binh di giijp Ch?-mo phuc nghi?p;
song binh
tliiSu luong phai rut vS. Bay gitr quSo
Cham noi
danh va xong chiem chau Hoa m6i nhucrog cjio
Annam.

nu<yc

C4uhoi.
ii4o ?

C6

Traa-hign-Too dinh giac

dirg-c viec gi ?

Du-T6ri sai binh

kbdng
27

Quan Cbam
- Nghl-Tdn

nam

Ihi

Dfl-T6N bang-ba
hiu quygt ton chau

minh, 18n 14m vua

vo-i

nufrc

Ai xin vua Annam ciiu ?


nfio ?

14m

Co du-oc viec

gi ?

1370-I37i

).

khong con ke dai. Ba thaivua Minh-t6n'la chSng

song vic bSt th^nh,

Ian Dirorng-nhu-l-Le b\ c4c

vi

cich

it

quan ln theo phe one


.Nght6i> cSt chiirc ciing gigt dl. Bii IhAi-hau
trSn
qua nuCc Chim-thftnh xui vua nude
$> x6ng

41

li DQ-T6n nhCrng
sung siro-og chSng lo chi dSin vic
ra 1*1
binh-liah, nen qu5n C/iam kio thing
Qaan Sy
Ha-n6i ma kbong ai ngSn-don gi hSt.

dinh

me

na/rc

Annam Vua

truAc

cho-i

so cua-c5l
ciro-p pha cung dol ca Ibinh, lay v6
vk bat nhieu con tre dang tbl nam nu- Annam,
dem ve 1km toi moi no. Su-k;^ lal thm rang : tir
su- khSndo ve sau nuo'C Annam ckng ngay Iran

kho.
lli4i-haa qny8l I6n ai 14m 7aa ?
Cftu hJi.
Dufrng-nhut-Le bi ai ?
C4c quan Ion chon
B4 lli4i-hau trSn di dau Tai sao mk nvrac
Quan Cham 14m
Aanari! tliua
28 - TrSn-duf-Tda ( 1311-1317
Bii

ai ?

gi ?

).

Nam

dSu IriSuvua ay cung


ChiSmquyfe'l danh mot Iran ca the ma phk nudrc
thknh cho xong. Vay vua ay chieu mot dao-binh
!a mgl v?o hai muda ngii6-i, chinli vua tban-chinb
ra doc chiea. Vua nir^c Chiem-thanh Ik ChS'bSngNgahai-hungkinh-kbiSp. ben g&i liSn vua mirb-i
m&m vang song vang t*! cbau Hoa, thi quan
cai cbau ch?a lai chang cbo dSm di. Vky binh
Annam keo lii kinh-do nu6c ChiSm-thknh,
nliung ma ph4i phk Ian v& chay vua cing nhiSu
quan d?i-tban bi tir Iran con bao nhi4u lai-hkng

TrSn-due-Tdn ke

vi

than can-gian thS nko

anh.

mac

1376

long,

hgt, ke tbokt diroc

mk

ve thi

It

lam.

Cku hoi. -- Ai kS vi Nghe-Tdn ? DSu m4 TriSuUiaa khong chia, DuS-Tfin muSn 14m gi ? Vua
Ai chka
14m gi ? -- Vua ChSm 14 ai ? Gil sii gl ?
Vua thi sao ?
lai ? Binh Annam thua & diu ?

2(1

- Tran-dS-Hifn (1377-1388)

Vua Nghe Ton

la vua nhirwDg vj, khi duffc


binh quoc da thua, ma em minh \k TrSn-du?Ton da l IrSn, lien ton Triiti-de Hien, 14 con
ong ^y, len lam vua.
vua Day quan Cbam kep ra Hi-npi ba

tin

BM

nam 1877, mot Ian 1378, ni6t ISn


nuanam 1308. LSnnay no phaphachlTnh Thanhboa, tinh Ngbe-an cung dal ong Hue la tiro-ng
An-nam da lai hang vdi no, nam 1376, liic vay
thanh Bo-Wm, len Um Tua cai mSy xij no da
ISa: mot Ian

chiem divoc; ong nay lay hieu 14 Ngu"-eSuTircng. BSy gicr c6 mot quan, t^n la Le-qui-L,
CO quyeo the lam, cung la ngu-cri da lam cho quebuang phai muon deu tai-hai, ong ay duoi dirorc
quan giac.
Dan vay hang nanj quan Ch&m cOng con
keo vao c5i dat An-nam. Nam 1381 An-nam tiSng
the lam, den doi phai dien tbSy chiia di linh
ma danh quSn ay. Nam 1382 no xong vao tinh
Thanh-Hoa nfra, phen nSy ong Qui-Le thang duae
vii Iran. Vay nSm 1383 ong Sy dinh di daahqugn
Cham tai trong nve&e no. Nbung ma khi doan
binb thuy l&i cii-a 6-t6n 6- phia bac tinh Quangbinh ( nay keu la Vung-chua ), thi bi gio ngiroe,
phai !ui tro- vfe; nen dan Cbam cdn xong phfi
dat

An-nam mot
Cau

15n nira.

Vua

Nghe-Ton dat ai 14m vua ? ..


Quan Cham kio ra HS-npi taiy iSn ? NSm
nio 7
- Phi tiDh u4o V BSt ai lira vua -- Ong
h&i.

Hue

,'

ai

.'

L3y hieu nio

- Ai

duSi quan

Cham

di '

li

Quan

i!y

con

-di linh ?

- Nam
bi

svi si

30

v6

S-

Phai dic-n ai
khong ?
quSo CMm vii & dSu 7
6ng Qui-L muSo 14m gi ? -- Binh-lhiiy
diiu ? -- Quao ChSm c6n lira gi ?

vfto c6i

Nam

1383

43

Mi

ta

1382 ai IhSng

B&i TriSn-thuan-Ton

1388- ISSU

Nvr*c An-nam cSDg ngJiy cSng


quan L-qui-U mot ngay
nliiing giac noi. Phe
Ngh$-Tdn, li
mol niaDhlhe. Qaan Sy bat vua
phai p vua TrSavua gia, da lir chftc nam 1372
TrUa-lhnan-Toa
de-Hien nhiro-ng vi, ma ton
suy-siit,

bo-i

vay, lai nha Minh ben Tau


( 1388 ). Ba
An-natn
aircc quan M6ng-C(S, IhMy niKyc
them lam.
mot ngay iot la sul-kenn, fbi coi bo
Nam 1389, quaa Cham xong pha xii ThanhmOt Ian nira. Quan L-qui-Le di

lam via
da

du'di

hoa Ngh?-aQ
Ngh?-T6n sai
danh no, song phai Ihna. VJy vua
Su--ky rJng
quan Tran-khat-Cho-n di duoi giac.
buBnKhat-Chffa nghe linh vua truyen thi
va tir
phjgn lam, song cung phai vang ong Sy
cam nii6c-mat khong
gia vua v4 khoc, ma vua gia
Iheo ong Sy dang bu6c ra
lai, cung khoc wh ng6
:

Sii-kjnoi bay-nhieu \tri dom-sCT tham-ShiSt,


nao long
da du ro khi Sy trieu vua Nghe-t^n

di.'

thi

chSng

Khit-Chwn
rim Chi 14 chirng nao. Quan
dam giao chien, liji lh6m c6 ngiiW ton-that nhJ
dSu
vua ten la NguYn-Diu, vo-i quin theo do,
da hong
sang bto giac, cho nenAnnam xem ra
mat na6fc.
Nam 1390 xay ra mot vi^c, v8n la vi?c mpt
dan. S8
ngay ma CO sue dai-'.hay sS-phSn ck mpl
Che bongiSn kia vua nuffc Chim-!hSnh, iil
la

CO

Aja

TiS-i

mot

Irani

44

Ihang nfli-c6ng NguYln-Oiea keo chirng


thuySn, ca gan di lo t6i ira&c, b5 toan
binh xa l3m. BSy-giAr c6 mpt quan nho
Cbatn,

Mn

Ba-mu-K, bj vua Chg-bong-Nga qu!r, thl


so CO khi vong m?ng, iiSn sang b6n Annam,
mk
chi cho quan Khal-Chan biet, thuyen vua
Cbgbong-Nga Dgir, la thuySn xanh. Quan Annam cii
nbam IhnySn do ma bSn, Ihi vua bj dan chgt
tin la

thSng ooi-cong Ngujln-Di^ii ch5t


vua mS Iron ve bSn minh. Song no
cung bi
giSt lap lie. Con dan Chg-b8ng-Nga
thi difiu-vg
dang cho vua NgheTan. Khi
sii vg t6i trign 14
dttooggiiiabandSni, tbi vna giirt
minh vung
d?y, tiT&ng dan U quan
ChSm I6i danh.
tuffi. Tirc-lhi

Ma

kh. ro tv

mol doi lau

Nhung

thi

sir,

vua nhin d'Aa

ma rUng

r?p-r.nb lira-loc

llZVl'

v6-i

U ngbicb minh

Tr5m v4 Chg-bong-Nga
lau, nay m^flhly

nbau da

'*- '^"

''^'-

"

i'

""

o?"-"'"" bSn

kt^rm^'"^;^"''^*^"-'^''-^^^^^^^^^^
rr.n

S'h "J"^", '^"'

Pb?r, l,nh

A. np:

**02. hai dan cung

Quang-nam, Quang-ngai

uh6i.
nio

'* ''^'"

..

Ban TAu

Trong n*e
Ih.

c6ngbSn Ta

sao

thi sao ?

- Nto

4o

b4y-gier.

- Lfi-qui-U
CbSm x6ng

- Vua Ch-bSg-Ng. i v6i

ai ?

"

? --

xanh
Nguygn-Di^u Ifini gi ?
BSu vua CliSm digu vfe

Ai chi thiiySn

---

Ton

l^y li^m sao ?

thi sao

tMnh

.''

Nam

nixo

45

Vua Chiim ch^t th^ n^o ?


-- C6 pbSi phat khoDg ?
dAng cbo ai ? -- Vua Nf^he-

Doan n6i gi ? -- ao-bJnh Chiim


mA ddnh niia ? -- Nud-c Cbifim-

uhu-frng tinh nko ?

31

TrSn-thife'u-B^ (^595-^400

NhiTDg-ra^ Iroag nirdfc Isti xSy ra nhieu chuy^n


kboDg yen dircrc. Vi khi vua Nfth?-T6a bang, tbi
L6-qui-Le ep TrSn-thuSn-Ton tir chii^c vua,
r5i

quan ay ton chau ngo^i vua cuu md-i neu ba


len lam vua, hieu I^ Tr^a-tlii^u-B^
vua

tuoi

nSy tri nu-^c ducre hai nam ma-thoi. Nam 1400


LS-qai-L6 tiem vi xung hoang-dS, cung lap nb^
H5 cai-tri tir nam 1400 cho t&\ n5m 1407.

Cauhfii.
L6-qui-LS nhd- Ngli$-Tdn bang-h^
T6a ai ? -- Tri mSy nSm ? Ai tiSm
l^m vigc gi ?
vi 7 Lap nh& n^o ? -- Nhi H5 cai nam nSo ?

32

Ngo

Nh&

bat niro-c

Hb soAa vi(
( i-m-iM8 )

7^0-1/a07)

QuSn

Ho-Qui-LE cam quyen cbaag bao-lau. Nam


nhu-drng \i cho coo, la Hb-bauThiro'ng. Ben trieu nha Minh khi ay c6 hiSto
ngu6ri Aanatn, hoS[c bai chSng mu5n phuc nhd
\ua m6i, hoac bo-i so* b nir(5fc Annam phai oan
mang, m& tron sang ben ^y. V^y nam 1406 c6

1401 vua ^y

dsto-binh nu-Ac

Tau keo qaa Annam m^ giup mot


TrSn phuc quoc

ngirffi kia lhu6e-vfe n\tk

quan y bj binh sT vua HS-qui-L5 vfiy <IaQh n6n


phal nop ngir^l tranh ngdi &'y cbo nb^ Hd, tbi

46

mdi duc ve bta T4u. Noi nam (16 lai c6 hai daobiDh lir6ng Chu-caog, Trirorg-phu v<>i Mocth&nh keo vio nu6c. Ban dSu iih4 H8 IhaDg
daar it Iran nh6, song bi linh to nen pbai trSn
cbay. Kinh-d6 pbai quSn Ngo bat, hai vtia aa&c
Annam rut vao Thanh-hoa. Jlai vua danh ran
mot Ian ntta, song pbai thua cung bi quan Ngo
batdi?u qaaTau.
Co tt vua nha TrSn

B^qui-Khoang

14 JBfe'-qui

1407-:409

),

danh
Vua Be-qui-Khoang bi

1409-1414) cung ra

siic

kbong noi.
T4u bat, ma dieu ve Bac-kinh nam 1414.
K^ (iac nay c6 nhi^a quan Ancam thiet da
dSng trang anh-hCing, nen Annam dau mSt
nvtdc, cQng hay con vinh-vang.
v6i Tau, song

nu-(>c

Cao vua nh4 Minh t'Aa hSl khi luoi qua


dan Bic-liy nhieu d6u lam ;

da hiia vffi
Ithong giii dSu gi s6t.

danli giac,

mk

Nd

lai

h4-higp

ngu-cri

Anoam

qua 14m, dSu nhfing Ihoi-luc ISt-vat n6 cCing chlng


n6 bSt n^ uM Annam phSi de t6c cbo dSi, cam
kbong cho cham boa trong minh tbeo kia xua. Daubk con-g5i phSi ban do cut rpng lay. PbSi tbeo th(?i
nurcrc T4u trong mpi chuyen. Quan Sy kiSm Aaoe
mo- vSng 6- Bac-ky, tbi bat ngu-6-i bSn-thS di khai
mo ; ke thi ph5i I8n rung dem voi cSi di du bSt voi
trSng ke lai Ian xufing dudi diy bien miki^m ngoc.
Xau-bo-i nang-aS qui le, I4m duo'c bpt muoi n^o
nh4-nlr6-c thau-15y mi bin. N6i t&t mt IM,
dan-svr
kh-so- qua kh6ng sure nio cbiu tbSn.
tha

Dan Ng5 & V9y, thi khSng le nSo cai-tri cho


Vay nSm 1418. ong L&Lo-i thai loan,
ma CO nhieu quan dSng bung Iheo dng Sy.

lau duoc.

Cau

h5i.

47

nhii6-ng

lio-qiil-W

vi

nilm nSo

:'

Annam sang bSn T4u sao ? Bao

binh T4u qua bio Annam 14m gl v4 oSm nio

Ai limi'ua

:'

Thing hay

14

!'

Ihua

:'

Cho

v6 hen

TSu

thi

buOc dSu

C6 lu6ng nio con dem hinh giao chi^n ?


Ban aSu ai IhJng ? - Roi thua Ihg n4o Tron di
dau ? Bto T4u bat hai vua dieu qua dau ? Vua
n4o con ra slic danh ? Nam 1414 vua n4o bi bSt ?
Annam con vinh-vang lai sao ? Ai khiri loaa
v4 nam o4o ?
oi ?

:'

Ke

tSc lai rac

vua Nba Tran.

TrSn-lbai-Ton len agoi hSi con tho'-Su,

1228-1238

TrSn-Thua phu chinh vua Sy


nam, rSi nhurg-ng vi cho
nhugng vi roi con s6ng du-ffc 19 nam,

nhff cha
tri

14

niT6c durffC 33

con

c3 thay 14 60 luSi.

Tran-th4nh-T6n 14m vua 21 nam, lit chiic,


nam, cS th&y 14 51 tu5i.

1258-1278

rdi sciog'duro-c 23

TrSn-nho-n-Ton cai tri 14 nam, lu- chiic roi


nam nSa, cS Ihay 14 61 tuSi.

1278-1293

;sSng dup'c 13

TrSn-anh-T6n, 14 con dSu I6ng vua triifrc,


sSog duicrc 54 ; tu' chirc roi s6ng duo-c 6

1293-1314

nam

nira.

TrSn-mlnh-Ton,

1314-1329

14

con

thii

truac, cai-tri 15 nam ; tii- chljc


s6ng 28 n^m nua, s6ng 14 68 tuoi.

Tran-hiSn-Ton,

1329-1341

cam

14

con

thii

b6a vua
roi c6n

vua

quyfen 13 DSm, sSng duro-c 23 tubi.

trlrfrc,

48

Tran-du-T6n, 14 con Ihvr mirW TrSnmiDh-Ton, Ifin ngoi irKVi dii^rc sin tufei hfti
cha c6n sdnji t s6ng diro-c 'M tuSi mS bltngh4 vd ban k S dai.

1311-1369

TrSn-ngh6-Tan, 14 conthftbaTiSn-minhT6ncai-tri2 nSm, rSi tu' ch'li-c nhuvof; vj


cho con, c4ch 27 nam nira ^ thi qua-d6i,

1370-1372

dirac 74 tuBi.

TrSn-due-Tdn,

1372-1377

14

con

minb-Ton, cb^t h'6i


nird-c Gbi6m-th4nh.
Tran-dS-Hien,

1377-1388

Too

14

vua Ngbe-T6n

Ign ngdi, c4cb 12

tlni mnir'i

tuBi,

41

mptTrSngiSl trong

bi

con ca vua Tr"4n-daetu- chii-c m4 ton


nglrM

nam

lai

bat

tir

chirc

m4

tb5t c di.
1388-1398

~ TrSn-thuEln-Ton, la con ut vna Ngbe-T6d,

C6 quan

l^-n ten li

ng6i cbo

coQ

cb
1398-1407

m4

L^-qui-Le 6p vua
nam, roi sau

Iru-o-ng

nbuong
lai

tbSt

cb^t.

TrSn-lhieu-BS moi 3 luSi lej 14ni vua


khSl hai nam, quan hi qui-LS 14m vna m5t

nam,

nbirdrng vi

rSi

Thurffng,

c5 hai

bi

cbo con
bSt

m4

14

H6-h4n'

dieu qua nli#c

T4u,
1407-1409

TrSn-aS-Qui, 14 con tbii TrSn-nglie-Ton,

Vua nSy

bi

ki theo phe bo

m4 chon ch4u

vua.
1109-1413

TrSn-dS-qui-Khoing len ngoi


tu-frng

T4n

bSt.

doin phSi

49

BOAN

THtr

NAM

NhaLn''-'?-''-0
33

Niro-e Annam do-i

nha

Le.

Trong cac nba vua k?-li?p ma cai-lrj na&a


Annani, CO nba Le-hau dug; lii?ng hern he', vi
phan Ibi dugc cam quySn lau nam, phan thi
dam nhiSu vua rat tho-i danh, iai phan thi dai
nbi iy cai-tri da xay ra nhfrng viei; fa thg.
Xua ray la da Ihay dan Anoain nhung lo
danh giac ma binh lav *y ihong-dong minh;
cung duoi dan H6*i hay sonji chiem Eu-CTe, ma
nhiil la lo dep cae gific noi, nen da kiel lire dfirl
cac vua nhi nay thi mo-i viroog Iai. Tvr nay ve sau
;

Du&c Annam
ngoai bae

cOng con

mm

loan-lac,

jen. khii giac gia phia


nfia ; dau Ircng uirbrc

thi^t

TSu

nacre

Ycri

song chang he

gi,

vi

da ]^p

Bay giff dan mAi tran pa


mi a Ian liri na&c khac; phia ngoai
chang duoc vi mac dan Ngo da dong,

tfa^oh cff cbi vimg-ben.

khol nirffc

bae thi ra
Iai msinh IhS, nen cii do vao atii.
Ban dSu d?n lap gia evr sanh ly, roi sau tnai
lay binh khi ma chi^m. Vay niriV; Chiem-tbanh &
gSo,

Iai bi

lam,

siit

bet

roi

giac gia d6fi


Ibi

phai

k8 nub-c

nb^

Ly,

nha Tran da

sa-

Annam chiem bat Irirofc


Kmer ) cung hi chiSm hSt

ngirfifi

HW

phan nu-a.
Bd-i nhi Le, ntrac chia lam hai phan dirfirng
hai nird'C riSng m(Vi sera qua lu-cng cbia v^y,
Ibi lam cbo dan ra yen lb? ma %H Iai cho tufrng,

Digt

S. K. N. A. -4

50

do d4n ra

lien ro biet nhit

manh

gSip hai,

cung

Ihem qujen IhSng IhS iSm. Sau hSt nhir


thdug thiro-ng vo-i cac nird-c phiro-ng T&xcuDg giacg dso Thifin-Chiia trong nu6c, Ibl ISnlan md'i ducrc nhir la IhSiy bay gi*.
dircrc

Liraye noi l6 ro do-i 5y


14 the n4o, mil rang
Phai biSl nuoc Annam mo-i dirp-c thong-dong, khSi
Idn dim giSng-mgi,
nbi
L4
14m toi nuoc T4u IS tir kbi
-ma lap Ihinh nuoc rieng. Thuff nay da nbieu phen
nuoc Annam dinhlhSocho khfii quy^n nuo-c Nga,

nuffc

Cha Legrand de

Annam an

6-

)a

nuac Tiu

vo-i

song ling nhcrn dan mSng c6a tria nhfr nuoc Sy he


khi phai con nguy-hiem, liSn chay dSn cing ho4ngdS', du-frng nhu BSng Tao-ho4 da dal ho4ng-dS ISn, de
cho mnon dan tbien ha cay nhfr ash kboi abung corn
gian-nguy r6i-rit 14m y4y. Pben nay moi bo diit thdi
;

Vay dSn Annam chi c6n giu- m^y deu da bpc


nuoc T4u v4 da noi giu- lau d6-i m4 Ihoi 14 tap
t4nb pbong-bo4, hoc chu- nghia van-chu-Ofng, dao-ly
luat-l$, nghe 14m thu6c cCing c4c ngh^-nghiep kh4c.
Va lai cUng ctr ton trong nuo-c 4y, sai su- di hSu; cSu
phong ; c4c ngu-6-i T4u buon-bSn bgn Annam, thi coi
ahu d4n anh, nhu khSch qui, cho o- trong 14ng troog
th4nh. Song cb^ng chiu cho nir6-c T4u xen v4o viec
Dufoc minh nii-a, vi bay gid- d3 du sue m4 cai tri Hj
minh, du sue m4 du-ng ri^ng m6t minh, dua phuc ai
14m chi nu-a.
d6.

vo-i

C4u h&i

Dan Annam
Annam 14m
BSu

Nh4 Le sao m4

tru-6-c

gi ?

gi niia giiip

dup-c tiSng

d4nh giSc c6

Chia hai

nufrc

nu-frc

J"

gi ?

hen h^t ?
Nay dan

c6 bj hai kUong

Annam th6m quySn.

34

Ong

6ng

L6-Lo-i 16a

LS-Lo-l da

lAm vua

M8-U33 )

Du&c Annam

clio

Ngo ong nay \a lufrng anli


yM dan iSm, nen nha Minh ra

lira toi nu-6'C

qoyen IhS

ciiu

khSi
c6

lai

siic

ra4

.du theo miub, song v6 ich.

Vjy nam 1418 6ng Le-Lffi hoi nhO-ng ke theo


phe minh lim mot dao-binh ma rut vao Lara-sen,
^14 dal que-lo nguM trong linh Thanh-hoa, cung
xirng vuCTng hi$u 14 Binh-dinh-Vu-o-ng. Tuang
nha Minh la MS-Kij danh ong Sy, song pliai thua
hai ben quan Ngo va quan Annam dinh nhau
<

luon ngot miro-i

Annam cho

to-i

nSm. Quan Ngo ISy hfe't niro-e


con
coi niro'C Chiem-tnanh
:

ong Le-Loi Ihang duoc it tran, roi Ithong dam


d4nh niia. Nam 1419 ong ay mSt mottutog rat
gioi, len !k Le-Lai, Hhung mi nhff CO daa xii Ailao giiip lihi-giaibinh-liah.nSncirchongcvr miSt.
Nam 1420-14S:l, ong Le-Lo-i ihang du-ofc
hai tirdng nuAc Tau, \k Ly-Ban vaTrSn-Tri. Vua
niiA'C Ai-lao da giiip ong Le-Lgi hai nam tra&e,
bay gib lai tr& theo Tka, mk dem nhiSa binh-sT
*

vol-tuOTgdi danh
cung tbang du-ffc.

N&m

giiip

quan

ay, song

ongLS-Lal

1422, 1423, 1424, 6ng ay l?i thang nhies


no nwi kia trong nliAc. C4c ttiang Tau ke
thua, ngir^i 14 tran. Nh4 Minh rut niiy tuang
^ thua Annam vS, sai iafrng m6i mi liep danh cho
l?i gan, song cbing duoe viec gi. 6" xii Nghe-an
V^Tan-Binh, thi chinh ong Le-Lai de binh, c6n5f
Thu4n-ho& c6 hai tiro-ng ong 5y sai doc chien ;
d&u d6 quan giac cung thua binh Aanam.

trannofi

52

Khi Sy c5 nuiS'C deu dau phuc ODg LS-L^i,


ndn ODg ^y kto binh la llnh Thanh-hoa dAnh
dai liidnf! quan giSc moi rul ve d6, cung b3l dSng,
Tay-dd, doan cHng bat d$ng B6ng-d6, la Ha-npi,
nSm ]426. Bay gidr nguai mciri sai c4e quan di
chigu an ( Binh-dinh ) khap uci. cung daSi hfe't
cac quan Ngo con dong d6n nci do nai kia trong
*

nud'C.

Ong Le-Loi

anb-bung chi-khi, dinh


giac nay da c6 ean, lai mau chong vi^c.
Nam 1428 ODg Le-Lo-i sung hoang-de, hi^u
Ik ThnSn-Thien. Vua lap ra nbieu bo mk lo -viec
Eiv^c cing chia nni/c ra 14m nam dao ( tinh ^.
Cauhoi.

tb;\l

la

Ai ciiu niiffc

Annam cho

khoi

14ni t8i

Ngo Lfi-Lo-i hOi dao binh o- dau v4 nam


nJo ? LSy bieu nio ? - Binb thJng du-6-c nio ?
Giac Sy mSy nilm ? - Quan Nso lay xii nio ? - Nam
1419 mSl tuo-ng nio
- DSn nSo gWp L4-Lo-i ?
Tufrng Tiiu nSo plnSi thua v4 nam nio
Vua Ailao Ihi sao ? Le-Loi c6 ILSng khong?
Nam 14221424 LS-Lgi con Ihang khong ? - Bin T4u thi
ISm gi ?
LS-Loi con thang d.1u ? Ai Ihang 6- Thuan-ho4 ?
nu-ffc

:'

:>

.'

di dSu ? - Bac kinh-do nSo ? Sai c4c.


ISm gi ? - xting hoSng-dg n5m nSo ?
LSy
hieu nio? Chia nu-frc mSy dao ?

Le-Lffi

(Juan di

i'o

Le-thai-T6n

li3t-lU2

Nam 1483

la

ong Le-Lgi qua-dW. thi con Bgird-i


L-thaiTdn kg vi.
">
Bo
Chung
Mc
(
)
nbk nuo-c di6u-ch lu4t-l

tiuoc ht,

me 14m

Ihi

sao,

nghi-dinh liJn dung: dSng tiSo


c*' sire

mien

14

c6n

15

rf duoc

Ihi

cung ph5i Sn

'


Bo-i aliA

53

Tran khi nop thuS,

thi m()t tiSn 14

bSy

rairai

d^ng, COD khi niua bda, tbi mOtti^o c6 sSu mtro-icbin


l^dSog iiiA-lbdi ; mk tir nSy v sau tbl ragt tiSn U s5ti
mtxo-i dong. Lai cung c6 nghi-dinb it d^ii vS to4-fia
Ik he viec nho-raon, thi trir6-c hSt ph3i dem tfri xS ;
bang Chang xong, m6-i Ian tfri quan tren. Ph6p can do
cuDg c6 le diah mot c^y hia Ik ba miro-i third-c, radl
TCay vai 14 hai aiiTffi hai hay-14 hai muai bfio Ihu-b-c ;
:

mpt

tap gi^y

ngircri

ra6t

Annam con

C&u

h&i.

36
&iTi

tram

giii-

to-.

Ay vay nh&ng th6i-ph6p

bay-gio', thi dli

c6 lau

dM

iSm.

Le-Lo-i qua-clo-i nam nSo ? Ai kS vi ?

Le-nho-n-Ton

L^-NHCTN-ToN

CUT

Un'U59

danh

giac

avcofc

vd-i

Chiem-th^nh. Nam 1444 Bi-Cai, la vua nu'6'c


Chiem-thanh xong danh chau-Hoa bea bac tlnh
Quaog-nam. Bay-giA' hai tircVng Annam la L-Kha,
Le-B6i dem mot veo binh di danh du5i qu^n 3y.
Nam sau, la nam 1445, no lai xong vao Hoa
chau, song cung bi duoi. Vua Le-nho-n-Ton thSy
quan ay dSu tbua may Ian, ciiDg cbang niing gi,
Ihi nam 1446 vua quyet danh tran ca th^ cho
^ong. Vi vay c6 muon van binh sT thau-hi?p tai
phu Ha-Hod ben nam linh H^-tinh, luaog-phgn
cho" tdi do cung tham nhie-i. Song lai sff nu^c
T^u kbuay-roi m^ la vi^c, n6n ngira Iru-d^e ma sai
sii di tird*ng tu* su* cho vua nh^ Minb hay nirfi'C
*Chiem-thanh nang x6ng ph^ nu&c Annam & tb
:

nao.

Xong cac vi?c, thi tbang nam, hai tird'ng


Ld-Tho, LS-Khii xuat chinh danh nvtGfC ChiSmthSnb, phMan daio-binh nu-dfc ^y, roi k6o thing

iM kinh

fio-fcdn

54

Chk-Ma

t?i Binh-djnh ) ISy hSt


dieu vS Ha-n6i, cungdlt
vua the ong Sy.

cua-c5i, bat vua Bi-Cai

Ma-kha-qui-Lai
Cau
Bi-Cai

hoi.
ai

lii

:'

ISini

- Le-nnon.T6n dinh giSc vo-i ai ?


- Xong chiiu n4o ? Ai tliSng ? NSm ^

1445

Cham xong via dau

nam

1446

o dSu
nio

? --

Tirfrng Sj

Bi-Cai 14m vua

14m

gi ?

? Npi
Hiep binh _sT_
ta c6 lu-Mg

thua chang

sir gi ?
.'

--

B6n

-- Bl-Cai bi gi

Ai

Ihg

37^ L-thanh-T6n
k

Co

Lo-nhon-Ton quyt

? Sai si bSn Tiiu 14m chi

1460-1497

bon vua

) \'k

vi.

Nata 1470 cung con Ihay quan CbSm xong


danh nu&c Anuam phea nSy no dem t&i m6t
veo binh, cviDg nhieu voingira.
Vua nuCTC Cbiem-tbanh \k fio-Toan hay-la
Tra-Toan Uuctc da c6 sai sii qua Tau xin nha
Mioh bao-hp. Vua Le-lbanh-T6n lay deu ^y l^m
si-nhuc quySt oan-lra, nSncfiag sai-sii* di t&ucho
hoang-de b^n T4u to viec quan Cham da gay gi^c
ma xong danh nude Aunam dogn vua chieu*
nbieu binh sT. Binh vua 14 hai veo sau madn
ngufiri, loan li nbiing linh thiea ngh?
cho di
;

Iiro-ng-phan ma nu5i bay-nbieu con ngudri-ta,


Ihi vua tang Ihue liia.
Vay vaa keo quan \ko danh nurfi'C ChUmth4ah, ma doc d4ng vua va keo binh di v4 tAp
niia. T6i ttnb Thuan-ho&, vua truyen cho mot
cgu&i xii 5y ]^x boa diS xii quan giSc cho vua

dAnh,
na/rc Chi*m-thanh k6o qu4n ra <16n
phJi quan
song bi Ihua c& thS, tMoh Bo-Mn
Annani bat. C* IM Sw chep, thi kS chSln^i trong
bSt ke ba mun.
thiinh dir bSn muon, con kJ phSi
Vua Trf-Toin cung bi bSt nu-(5rc vua 8y Ihl
m5i phan dat moi vua cai-tri mi ph&i
;

chla ba

lira chir-han niiAc Annani.


Xy ySy Ifr nSy ve sau cac vua Sy phSi qui
binh gl baoluy vn&c Aonam, chang con quyen
ma dia Slyi cac vua nhi Nguyen lai cing

ISm
khon
;

hffQ nua, la phai


nhir se Ihay sau nSy.

Coi
ciia

Nam

Han mot

nuro'c

mSt hSt moi qnySn-ph^p

Annam xiia ray an vJo khof


mk My-g\ir an-luat vio

thl ma-thoi,

khoi tinh Blnh-dinh.

Vua LMhanh-Ton dSu mac bua

viec binh
cung khong quen cac vi?c kh4c Irong
nu6c. Vua c6 tai trj aa&e la-lung. Nhiing congthl lam
viec vua da IJm cho icb qufic Igi dan, le
mot sach ri^ng ma ke l?i mAi dang. Vua chia
niro'e \km muM hai tinh, nghi diah chii-e-pbam
quan-quY^a. svra luat-lf, cung truySn cho cac
DgaM bo Ngo-sI-LiSn c6 tiSng kheo chep surtruy?n, lo soan lai Sfr-kf nirAc Annam da chep
d&i vua L4-nhwn-T6n, Th|t vua nay rS^ danhliSng nhiil trong cic vua nadra Aaaam.
linh, mil

s-

Sir

khen vaa Sj rang

rpng cao nbir

trb-i,

vua c6

tlali

tri-khdn sau-s5c le-Uag

t6t-ianfa

di rang

cha^lnti quSo lii^n tvrcrog, hao-ki$t aoh-hilng triluQrng cao tham khoat-dat, chii-ngbia su6t thdng ;
DgtaS binh. linli Si ding Ikra th^y thiea-ha.' BS yky
;


vua coo
vo'i

cac

tboug-tbdi trong nu-o-c.

vua Lhien-T6n

1601

yeudiing biin-bac

cu' sieng-naufi bpc-li^nli,


ngirdfi r^t

Biri

Ton

5G

L%-mue- Be

i;

U97-I6n4

Cau

hoi.

Le-tuc-

);

1505-1509); L-fu-o-ng

dire-BSC 150;j-1516 J kboogco chuy^n

Niitn ndo Chain

X(5nrt

gi la

\ko

dangke.

Bao binh tbi sao ?


Sai su- di dau ? L-tbiSnh-Tdn
nam nSa

Aa-

niro'C

Vua Cbam len gi ?


liim gi ?
Biah
CO doDg lihong ? - Vua tang thug chi ? L^m gi
du-ocg keo binh ? - TM Tbuan-boa 14m gi ? _ Ai
tbuo
- Bo-b4n ai bSt ? Cbgt v4 bi bat bit mSy ?
Vua Cbam thi sao ? Nu*c Cham Ihi sao ?
Coi
niioc Aunara pbia nam to-i dilu ? _ N6i iSt
Dhttng
coug-viee vua ? BSn vua kg vi leu li gi '?
?

:'

SS

L6-chi6u-T6n

ISW-ISM

Vua LE-CHiEU-TfiN len ng6i BSm 1S16. Blfi


vua ay cai-Iri, niwc Aunambjgiac noi lam
hirhai iam. Trong irieu tbi cac quan \(ra lay
tbigt
khi ma Iranh quyen voi obau, ngoai cac
llnh
quan loan lung-ho^nh pha-phacb.
Vua phai bo kinh-do, ma cbay hai Ian mot
iSn la khi c6 ngiro-l kia xirng minh li
dong dSi
nhS TrSn nia tranh ngoi mot Ian nira la cho
khoi quan Mae dang-Dung hi-higp. MacdangDuDg nay 14 mot quan l&a trong trieu hay gky
lo?a da CO danb, lai da soan het moi quyen-hanh
:

trong nu6c, vua cbi con cd ngoi vua


ma-lhoi.

Muhot
Giac ooi

Un

the

LS-chi6u-T6n ISn ngoi

nio

thu- aluil tai

- Vua bS

sao

.'

LSn

kinh-dd

nam uSo
mSy ISn

thij hai c6-

sao

?
?

39

Nh4

Mac tiSm quy^n.

1522
Khi vua ChiSu-Ton Iron iloan. tbi nam
ISn
Illac-dang-Dang, Ion L-hoang-de-lhung
vao llnh Thanhngoi kS vi. Vua Chieu-Tou tr6n
kliSng
mil boi ke theo phe vua v6 iiliiKyc Sy

hoa;

hetbijDgpho-giup,

Mac-dang-Dung bat dirgrc


saa quan Sy ^p vua
lir chu-o, mil tiSm vi cung
lii^u la Minh-Bu-c. Sy li vua

%)4 giet nSm 1526.


Le-hoang-de-Thung

Ihi

Nam

xuDg IhuCTDg vi,


Ihii nhiit nha M?c.
Nhieu quan Ineu Chang muon nh^n vua tieai
vi- Trong cac quan ay c6 ong Nguven-Kim Ik
ngucri c6 danh tieug lam, cijng la to nhi Ngujin
dang cai-lri tai Hue bay-gifr ong iy chay vao
nirac Ai-Iao, ehiiu mot dao biah khoi it lau
trff-ve dem con lit vua LS-chieu-Ton, la L6-tpang:

Ton theo, cuag ton len ngoi boiing-de, hiSu li


Nguyln-Hoa ( 1633-1518 ).
Quan Nguyen-Kim bat duoc iTnh Ngh|-an
ciiag mot phan linh Thanh-hoa ma dong dinh
lap don & do. Vua Le nghi cong o'n ong NguylnKim, tbi phong len la ohua den sau khi ong
%iy qua-dW, ma coo, U Nguyen-Hoang, con tha;

Su, Ihi Trinh-Kie.-n. la re, kg quySn. M?c-B&ng,


sua khi chua liim vua, dii c6 quyen-thS chvrng
niio, thi ong NguySa-Kim bay-giir cuag ducra to

jjuyen 16n thS chCrng ay song ong nSychang coy


quySn c^y thS mk Um sii Irai d4u. Ngufiri hang
glir d^o trung than hSt long pho vua vuo nurfifc
cho t6i ch5t, Ik nam 1545, ma Chang o6 m5ng long
phan-nguy bao-gio-.
;

58

Mac-dSng-Dung da

Nam l.'iSO,
naedangDoanh,

Irao vj clio

con

Dai-Chinh.
phong^
Trieu B3c-kinh nhfin nha vua mdi cung
Mac-dang-Dung 14m thamtan nu-iyc Anaam. BSa
lai diro-c h3u hel ch nirdc
sail dan nhii he da lay
song nba Minh cung cu phu-vuc nh4^Mac,^ cung
ca,

l.'i

biou

14

nh4n lam vua cai-Iri cac tinh ngoiii bac. Bea dirt
Mae-Kinh, la vua rot hgl nlii Mac, nSim 1593,<
thi Sir m*! het noi IM rhi ay nua.
Tiong khoan bay-nhi^u nam, tir nam 1533
to-i nam 1593, chi c6 nhiin' giSic-gia nh4 L4 v^i
nha Mac danh nhau ma-thoi. Nha Le lay du-ac
kinh-do phia lay trong liDh Thanh-hoa. Trong
giac nay ong Nguyen-Kim b) mot thang noi-cong

Mac bo thuCie-doe ma chSl ( 1545 ).


Nha Mac coa In mSy tInh Ngoai Bae-kv ma
xem ra may tinh trong nam ciing con it nhiea ke
theo phe nha Mac niia. Binh linh hai bSn vao ra
danh pha nhau ludn: khi thi nha Li keobinhra
dong kinh 14 Ha-noi, khi thi nha Mac k6o binh
theo nhSi

Thanh-hoa hay-la Ngh-an.


Trong nhu-ng ky giSie nSy, Nguyln-Kim n5i
liSng han h^t, roi t*i Tpiah-KiSm, Trinh-Tung.^
Con cac vua cbiah vi, la Le-trang-T6n, Le-trungToN ( 1648-1556 ), Le-anh-T6n, ( 1556-1572 ), LeTHE-TdN ( 1572-1599 ), thi giu- cai ng6i vua mithoi. kj" du vies gi cSng tai noi lay cac Chua.

vao

'

Cau hoi

Ld-chifiu-Ton
bSl m4 Urn gi
tir

cliiic ?

Vua trSn nam nSo

Ai thS vi

Mac-dang-Dung
? 'kSm nSo ? Nam 1327 ai 6p vua
Ai ti^m vi 7 Hi^,u n4o ?
Quan n^Q.
trdtt

iTnb,

nfto ?

59

Ai-lao 14m gi ?- T<i>i


abt Mac
- NguySn-Kim bSt tTnh
ari4mTU;?---Hieu nio ?
Ai kg quy6n ? 9
Bucrc chirc quySo Ri ? ?

mil kh6ng'chii.

- Di

n-Jo

M-Dung

^haMac
Qui n'm

My

B6n T6u c6
Ili^u li gi ?
irao vi eho ai ?
T4u c6 cur phu vttc
BSl chirc gi ?
Vua r3t bii nhi Mac 14 ai ?
khong ?

nMn kMng ? -

n?o

'

Giac nU4 L6

vM

nh4 M,c

- Nh4 L8batgl?-NgayeD-iC.mcbgl
- Nam n4o ? - Nh4 Mac tri tmh c4o ?Coa.

nam?

tb/n4o

---

Tuang n4o co tiSng


Giacbai nb4 thi sao ?
?
bSn vua LS IM Sy Ibi sao
40

tbi

Quyen th^ nha Trinh.


Mm. ma

thaa-thg
Cac chua nha Triah daqz
thSm Bfir,
Le-the-T6n, thi m6t ngiy mot
Trinh-Tiina
v;ralrtrer^.liLe-aah-T6ada pti&i
.'^^'ae- eo. troa vaoxi
h4-hip chia chlag nSi,
binh daoi Iheo. Vua
Nflh6-an. Trlnh-Tung tiep
dim m,a, song
L%-anh-T6n chun tr3a troag
disu ve Ha-noi
Trinh-Tang cung b&t dirge ma
"T^-g
nhUg-mi do= daag c6 ngu'M Pl>! T^'f m*i
Ik Le-thfe-T6n.
that eS vua; con con va.
tir

do-1

EensauluSilhilenkgvi.

ngoi, tbi cac

len
Khi vua L8-tbS-Tdn mo-i
bac, nSa cic qB 4f "
auau dirac Ibang lea mflt
^J'".
bo
tbfoghSt c4c binh tbuy
cho Triub.Tuog llm tSag
quan iy T.ac
vc g. cuag pbli ,M th.a v
(

:;^c

gi

ch^cvuang eung d..c y-pb,e

""*(
)

theo

Ho.
vua ban pbip cbo quan Sy 14p

pham-

cftngl c6.

60

tri^u-dinh nhir vua vSy. Mpi quyen-pbdp (iSu vS tay


vua mo-i. Moi vi^c bioh dan, thuS khoi tifen ISi Irong
niro-c tliSy dSu lo 5- lai dSn vua j(y. Vua cbinh vj thi
con diro-c gi& mOt ngio I^og, dS liTy tliu^ daog tifiudyng mi-thoi ; diro-c niim Dgfta linh hSii, bay voi cilng
hai mirci chi^c tbuy^n rong, Mify Id'i 3y t5 ra vua
chinh r^y ra kh6n-nan chCfng nio, tuy con c6 vi vua,
nhlTDg-mS that lii ISm toi mS-chcr.

Nan) 1S92, binh quoc nhi LS lay dirtyc Bongkinh \i H4-noi. Baa nam 1593, vua Mac-mauHiep bi qujn vua nha Li bat cOng xir-tir. Con
la Mac-kinh-Chi the vi, song cung bi bat. V^iy
da hSt dfi^i nha Mac con it vuft ke vj vua MgckinhChi, song Sii-ky chang ke nu-a. DSu vay,
chu-a phai moi noiphuc quyen nha Ledau, vi mSy
linh cu5i ngoai bac liay con ve tay nha IVlac chiem
giir, ciing cii I4m nbtt to loan ho-n nSm mum
nam nua chG-n6n khi nha Ngujin lam loan
phia Irong nam, ma nhii Trioh c6 di danh, thi
ciing phai sa nha Mac xong pha phia ngoai
bac,
;

t^^" hoi
ThSn-thg nh4 Trinh dm vua nio mft
IhSm ? - L-anh-Ton co sao trSn ? Bi
dSu ?
Trinh-Tung I4m gi ? - L6-anh-T6n chgt
Ihg nio '
Ai kg vi ? - Vua Sy irtiy luSi ?
Nam nio Triah-Tfina
:

di-trc ctiu-c vu-o'ng ?

kinh

- Nam nSo

? ... Vua Mac-maa-Hi$p


Con ngii ten gi ? _ Bi gi
khong ? - Con 14m gi ?

Le bSt dSng B3ngvi Dam nio '

nli4

bi gi
?

- Nh4 Mac v4y


'

c6 hSt

41
Nha Trinh, nh4 Nguv^n ( 1600)
Bang-ngaii, Baog-trong.
Khi 6ng Nguyla-Kim qua-dii rSi,
thi

jn?!

61

quy?n-th^ ong iiy dSu qua tay Trinh-Kifem Ik rg,


Trinh-Kiem ray la mot lu&ng anh-tdi, ki giac
daoh giiip nb^ L6 phric quoc, Ibi da dirorc vang
danh Doi tieng lam, song cuDgl^ con nbk ph&m
dan.

Con Nguyen Houng, \k con ong Nguyen-Kim,


di lam tong-doe Thu^n-hoa ( /iu? ).
Um quan xa que biet canh Itim vay,
Au la c6 thoat cho khoi miru Trinh-Kiem loan
hgi. KM da ra ngo&i vong khoi sg mtrn-gian ke

nam 1558
Ong ^y lo di
thi

;y^

nghicb, cbiic ay ir.drl lo tao quyen dtrng nghi^p


cho minh duo-c lam chua mot xir, khoi luy phijc
ai,

Sy

\k

Vay

g6:-!ich

nha Nguyen.

khi ay, bajMa saumolit lau, dochirng


1600, thi nu&c Annam bi?t ra lam hai nvr&c

nam

lir

pbia bae la Bang-ngoai, phijc quySn chiia


Trinh
phia ram la Dang-trong, phuc quyen
chiia Nguyen.
ri^ng

Cac chua nha Trinh, nha Nguyen dau k^u Ion


nhau la nguy, song ciing deu nban c^c vua nha
Le lam vua chinh \i. Mk cac chua nhk Nguyen
nhSn \ay, la nhan lay vi ma-thoi vi moi Ti?c &
0ang-trong, thi cac chua ttr quySn tij cbu ma lo
ciing nhir vua rJeng mgt uu&c, cho d&n khi vua
Gia-Iong bat ca Dang- ngo^i ma kiem-lri mot minh.
;

Coi hai nuorc 1^ song Gianh, & bSn bac tinh


Quacg-binh. Hainir^ccungco d&nhgiac vd'i nhau
it ISu, roi & yen do mot tr^m nfim. 1^ Xir
n&m
1672 dSn nam 1/74 moi nii6cc6su-kyring minh.
;

Nam
trieu

1774

Hug cSu

Trinh-Sum Ibira djp c^c qnao &


minh m& vao iSy hSt phia

cu-u v6i

62

bac Bang-trong. CuDg mpt liic do quan Tay-scrn


dSy nguy nhir sc thSy Irong doan sau.
Troag khoan mot tram nam, dang-khi bai
nude B^Dg-ngoai Bacg-lrong & yen cbang dinh
giac \'&i nhau, nhir m(Vi ke tren, thi Bang-lrong
CO danh giac v&i nu6-c Chi^m-thanh, nucVc Caova niKifC Xiem. C6n Bang-ngoiii thay c6 di

m4n

d&nb

\&i nbu-ng dan Moi Iren niii-non it laa,


daoc Traa-ninh nam 1770 n)4-'.h6i, khong
Ihay CO vi?c gi cho dang ke nua.
Va dan Annam bSy-lau mo- mang b6'-coi
lai

gJEic

bat
"'

minh dixqfc, cung nh6- d^nh cac diin kh^c ndi,


khSc th6i 6- giap phia nam.
fing-trong giSp cdc
daa Sy, thi cir d^nh la'a v^o, nen nipt ngiy mot ma
rong coi niio-c, lai them h&o-cu'o-ng. Con B^ng-ngo^i
bi lung-tiing hai dhu ngo^i bac bi niro-c T^u cbang
ISn ra du-(rc chi c6n cbiit dau trong, IS niroc BSngIrong. boa may c6 tbang diro-c cbang, n6n cS tinh
dSnh cho riSt it lau, h^t loi r6i cu- 6- khong Sn-chCTi.
chSng lo vice giac-gia nfia m4 o- khong lAm vfiy, thi
phJi I4n-hai mil nuoc. Cho-nen khi nh4 Nguj ia la&t
thSng du'o-c co-n bao tip dur-dan 14 nguy Tay-son, thi
nhi Trinh, nhA L4 lai ph5i can bao tip Sy dHa di
nuo-c

My

mSt.

t^" b'

Ai thS

Nguyin-Hoang

Nguygn-Kim

Trinh-Kim 14

16m gi v4 nam nio ?


Sf git
Lo viSc gi 7 - L4m gcSc nh4 n4o ? - Chirng BSm'
1600, ntto-c Annam biet ra mSy nuoc ? Nufrc n4o ?
C6n nh4 Lt thi sao ? Nh4 Nguyen & 14m sao ?
Coi hai nu-frc 6- dSu ? 6 binh-an bao-lau ?
ai ?

Nam 1774 c6 viec gi 7


S4ng-ngo4i dihh giac
nio

di

B4ng-lrong c6 giac vfri ai 7


BSt TrSn-ninh nam
vfri at
?

63

- Gi&ngdaotrongnird'c Annam(lf>14).

4i

Bt,\

nhii

\ulrc Annan,

llii

clao

Chua

khi iy da c6 Uai

m/>\ Ipl viio Irong


nu<5-c

BanK-ngoJ,,,

Vny n5m 1614 ben Nbul-l^on


g.ang
liujl-n du8i cAc Dguai Tay
hoang-de
CO linb
B^ic-Cbuait Cba dong
Ihl
c6
nuo-c,
dao'ra khii
nu*c Bul-lu-ghd,
14 ngudri nuAc llalia vA

feang-lrong

roi.

'^iiesu,

ghe vko cu-a-Han


Nam 1 624, Cha Alexandre de Rhodes cunR
long-do nirac Anqua. cba nay tbat ding goi la
roi
nam 1C27. rgudi phai ra Bing-ngoJi.
nan.
lai

len

Iro-ve BAng-trong.

Nam 1659, Biic-Cba de la Motte-Larabert


Bang-lrong
chuc Giam-auc coi-soc dja-pban

BJng-ngoii.
Bu-c-Cha Pallu coi-soc dia-ph?n
hSt Dong-sai, la
Sy li hai giam-rauc truoc
nii*o ngo?i
ddnglapdl di gSog dao cho cAc
vm cac
& cuoiphucrng Bong. Cac Cha Dong-sai
6ng
Dong Birc Chua-Giesu va Dong

thay
thanh

Phanxico

v4

cac

Cha Toa

lo-viec-

giaog d^o cbung v6i


mot li&in nm. Ben cuoi d&i tbii

giang-dao-sai,

gSn

Ibi

nhau

muai

lAm,tbic6nc6mplinlnhcacCha Dong-sai coi


Dong
dja-pban coi Bong-pbAp nay. Cfic IhSy
c&c

I-pha-nho
6ng thanh Bdminka thuoc-ve nuci'C
it djaqua cuoi d*i thii mu'cri bay, thi coi-soc mot
* phanBAng-ngoli ma-tboi.
Dan Annam \k din iSt sEn long theo d^o Chiia.
N&m 1640 so k5 c6 dao 5 Bing-ngoM Jinh h<rn
mot veo, mi bang nam i&a Igi, do-dong c6 khi
man noi iSni. Nam
tfti mot muan. S8 bon-dao
'

ei

chaTissanic]d6ngBuc-Chua-GiSsul(SfiBaDgIhi thSy ggo ba veo bon-dao. Moi bac trong


nuo'c, lir trieu-dinh quan Idn cbo 16i lioh-lriD^
d4n hen, b&z nfio cung c6 ngirM theo dao ainay dua nhau ma giu dao cho tu--te, frong cac
tinh khap nucS'c c6 Dhieu ho dao sot-sang lam.
Bang-trong theo dao khong diiac mau nhur
T^y, vi Irong &y dfin it, lai dftng ihong-thirang
khong du-oc de. Cuoi doi tbu muoi b3y, (hi bond^o It d6 mai daac fam muon ma-thoi nam
1625,

ngoai

1741, chaSieherl dong Birc-Cbiia-Giesu ISm thSy


day loan cho vua, noi rang Irong gy du-ac
sau
muon boD-dao cu,
Song
Ihiro-Dg Ihay H6i tbanh Annam
^
chang
may khl duo-c j6n cho ben; nhieu
phen ph4i
cSm-cach, BJng-lrong cung dfr, Bang-ngoai
cung
hung cac tbay-ca giSng dao phai duoi,
nh4-lh6
pbai lriet-ba.hay-14 Ihieu buy.
Trong nhftng cffn
cam-each nay, nbieu bon-dao m(W,
diic-fin chira
ng, nen da choi dao song cung chSng
higm chi
ke ben long cbiu kho, yui-mSog
di cbiu li-hinh
Dbir c4c tbanh l4-daio hSi
dSu Hoi-lhanh
Nam 1800 dSu gi^ic Tay-san pha-14n 'moi
s<r*
trong nuoT, bSt kS vile dao
viec dW, ma tinh sS
bon-dao Bang-lrong t6i ba
mu6n, Bang-ngoM
ho.n mot veo ba muon,
khong ki mSy dia-phSn
*
ve quySn cac thSy dong.
*^
:

'

9^" ^L - Nam nio bat dSu gi5ng dao ben Annam ? - a, nko? - & diu ? _
Ai goi li tflnB rtS
'^"^ "*" """
Ban,
:z nio? ' Nao, nio c6
gWm-mvc ?
Sic cha

?r-

- Bogo
-

65

-- Con d6nfi n4o nTramS giSog ?


n4o
Nim
Cufii dffi Ihir 18 con (long nJo mil giSng
Mnj
1640 may ngu-di c6 tlao pliia B4ng-DgoSi ?
.'

V6d6ngn4o

--

nam

chirng

ru-a toi

m3y

ngiroi

Nam

1652

nhorn

s6 B^ng-ngo4i duo"" bao-nhieu ? ~ Bac n^o trong


Le nilo a F)4ng-lrong it ki theo
nu-frc mi theo
6^ fii'lng-trong nbo-n s6 co dao diroc m^y ?
dao ?
-- Giac
Svr gi 14m hai cho dao Chiia trong c& nuoc ?
Tay-scrn rbi, nam 1800, nhcn so c6n bao-nhi^u ?
.'

Kg

tat lai cac

dbi vua nba Le.

hay-W Binh-dinh-Virong. BuQ'C


olluoi.trj nu-CTC G nam, lilidna kB 10 nam
d^nb giac v6-i T^u.
Le-lti6i-Ton 14 con thi vua L6-Loi qua
1433-1442
Le-Lp-i

1418-1433

doi mo-i cd 21 tuoi.


Le-nho-n-Tfln len ngoi, roi phSi anb

1442-1459

giSt,

si5og dirp-c 19 tuSi.

Le-tb4nb-T6n s3ng duoc 56 luSi.


Le-hiSn-Ton sSng dirgrc 44 luoi.
Le-luc-T6n dirg-c 17 luoi, tri nuroc

1460-1497
1497-1504

1604

duij-c

mot nam.
L8-uy-Muc-dg. Vua nSy

1504-1509

tri

ntrfrc

du-ffc

nSra, roi bi giSt, s6'ng dtto-c 22 tuoi.


1509-1516
r'6'i

1616-1522

LS-tucng-Diic-dS tri nu'oc durac 8 nam,


s6ng dup-c 24 tuoi.
LS-cbiu-T6n cbay trSn Mac-dang-Dung

bi gi^t,

song quan nSv bdt

du-o-c

m^

s6ng

gi^t,

diro-c

26 tuoi.

1622-1527

nam
1627-1533

Lfrho4nB-de-Xa4n diroc
1522, roi nato 1527

Nb4 Mac tiem

dang-Doanb.

vi

21 tui, ISn Dgoi

phai ip mk Or cbirc.
Mac-dang Dung, Mac-

S. K. N.

A.-5

66

L6-tians-T6n,

]o33-15J8

Ik

con vua L-chi4u-T6n,

Dh& ong Nguyen-Kim

giiip

m^ phyc

nghi^p,

dirp'C 34 tuoi.

1648-155C

Lc-UuDg-T6n dirvc 22

1556-1572

Le-anh-T6n s6ng

1672-1599

L-lh&T6n duoc 33

dirp-c

tuoi
'12

v6 hau.

tuoi.

luoi.

vua IhS vi -vua Lfi-th^-Ton thi kh6ng


chiia
fji cua, moi vific deu tai tay chua
Trinh 6- D^ng-ngo^i, cbua Nguyen 6- D^ng-trong
Dau vay cung ke I6n c^c "vua ra day ;
Lekinh-Ton ( 1099-l(il9 ) Le-hi-Ton
( 1675-1705 )
L6-lhan-T6n ( 1619-1643 ; Le-du-Ton
( 1705-1729 )
Nhiing

quyen banh

Le-chfin-I6n

1643-1649

Le-duy-Ptnrd-ng( 1729-1732

L-thSn-T6n ( 1649-1662 ) LS-thuSa-Ton


L-^-T6n
( Lan Ihu hai )
Le-hnySn-T6n ( 1662-1671 ) LS-hign-T8n
L6-gia-T6n
( 1671-1675) Le-man-fig

BOAN

1732-1735

1735-1740

1740-1786

1786-1793

THt> SAU

Nha NguY^n
43

nnH-mo

G8c-tich nhft NguySn.

Co ke Doi nha Ngujen c6 da Iftu On lit nam


90O lilc dioh thao cho khoi liim loi inr6c Ngo, thl
da CO mot Dgitiri nhi ay noi tieng lam.
:

67

Chua thiT nhu-t nhii Ngujcn, ke trong SiV-k^,


ang Nguiln-Kim, hay-lS Ngugrn-Do. cung c6

lA

nguM

keu

NguijSn-Vi. Khi ong ay chgt roi, thl

la

dugc larg len chvtc viia. Tiu-itc ray da thay ong


ay chay qua nv&e Ai-Iao nam 1629, hoi Macdang-DuDg khoi ngijy, cung (6n Lg-lrang-Tdn
len lam vua.

ong ay bi mot quan nha Mac thuoo


mgi quyen chiic ong Sy deu vS lay
Trinh-Kigm la re. Ong Ngujln-Kim de lai hai
con trai, mot ngirdri tn la Udng, Trinh-Kiem
ghet lam, each it lau rSi khong ro lam sao ma
bift-tam. Con nguW nO-a, ten la Nguyln-HoSng
ahlr the chj 14 Nfpc-Bau, cfing la vg Trinh-Kiem,
nen dtroc dl trSn Irong xii Thuan-hoa nam 1658

Nam

ma

1545,

ch5l, thi

fbunin-hoi xiia gom ba tinh Quang-binh,


Qaang-tri. Thira-lhien va phan bSc tinh Quangnam ). Su-kJ ke Iruyen nha Nguyen len cai-Iri,

( tinh

thi lay

Cau

nam

1558 nay 14m niSm

hoi. --

G8c nh4 Nguj in

dau nha
thi sao ?

ay.

Chiia thii

nhut 14 ai ? Ong iy 14m gi ? Qnyln 6ng yS tay ai ?


-- Hai con trai Ngayen-Kim ten gi ? U5ng thi sao ?
-- Nguy6n-Hoang 14m gi ?
Xu- Thu4a-ho4 gom llah
n4o 2 -- BSu nh4 Ngoyln 14 nam n4o ?

41
(

1558-1613

NguY6"-HoSng

hay-14

Ti4n-Vuo-ng

).

NgU3ln-Hoang trong Su-kJ quen gpi la Thait8-Gia-du-Hoang-DS, xin daac vua Li-anh-T6nTaan cho minh tri IMm tinh Quang-nam. Luc
Sy tinh nay gom cac xi> pbia trong. Vay phSn dSt
dng ay cai-tri 3n tir phia bac tinh Quang-binh

68

cho dia pbia bSc linh Phu-y4n

c6n

lir

Phii-ySn

Chim-thanl \<yi Cao-mSn.


Ban dSu ong ify t6n phue vua Le lam, song
mot ngiiy mot bW lao-ian, -vi nba Trinh mot ISu
mot IbSm quyen Irong Irjeu H4-n6i.
Trinh-Tung la con Trinh-Kigm. thSy ^
Nguj5n-Hoang clang pbuc, thi tiic-minh. Nen
Dam 1593 khi ong Ngujgn-Hoang di vo-i cac quan
bau ra Dap tbne cung so bo hal minh cho vua Lfitbe-Ton, Ihi Trinh-Timg giuc vua cam ongaylai
tam Dam, cbang cho \6 Baag-lrong.
sap

dat

viio 14

Nam 1600 nh6


quy?t

biit

ra di.

dip Irong nu-ifc c6 loain, mh


vai may nguai tung

Vay ong ay

gia bo Ha-noi ma ve Tbuan-hoa. Cd ke noiongay


cuDg lay hi^u viro'ng nhir nha Trjnh b Ha-noi.
Song dan keu cac vua ay IS chua ma-thoi, dM
nay cung con k^u la chua Trinh chua Nguy&n.

Cau

hoi, --

ky

xit

ako

C6

cij loo-phijc

Xin vua
?

Cod

NguySn-hoang CO hi&u

lii-

gi

trong Su-

tinh nio ?
Vay thi ong
Phil-yeo slip vSo 14 nu'i'c nko ?

clio thfira

vua LS khong
Nam 1593 lim gi ?

tri

6ngTrinh-Tungl4

ai ?
Nam n4o NguylnHoang v6 B4ng trong ? C6 ISy hieu n4o ? Con dSn
thi k4u Nguyen Trinh hang gi ?

con

45

Sai-Vu-org

16:3-1635

).

NtuyoQ-Hoang qua-dW, nSm 1613 Iru-^c


ODg ay nghi minh chang con dinh du gi v&i trien
Bang-ngoSi nua, vi W trieu nha Trinh, song cung
cii nhan vua Le. 6ng ay
troi quyen cho con thii
54o, la Hi-tdn-Hi^u-van-Hoang-dg.
Sir-ky keu
la 1 Si-Vu-o-nB, bay-14
Sai-Viro-ng. Vua nSy cai-trj
;

ti

nam 1613

t6i

nam

1635.

Sfiri

ngU'M

Irj,

nhi

Trinh danh Bang-lroog.


Nhi Trinh keo binb vao Ian truac hgt, IS nam
1620. Dujen-do la tai hai anh -vua Hi-I6n kh5i
Dgijy, mi ru-dc nha Trinh la chinh ki ngbich vdi
nbi minh vao giiip. Trinh- Trang, la con TrinhTung, sai nam ngan linh vao cira-Nhu-t-LS, nay
14 Bong-Hdi, cQng la Ihanh chinh tinh QuSngbinh, song lai phai rul ve, khong danh gi hSt.
Nam 1627 moi danh cho thi$t vice. So IS nam
1625, Trinh-TrSng sai quan vSo BJng-trong doi
chiia NgujgQ nop thue cho vna L6. Vua Hi-ton
chSng chju, thi Trinh-Trang kSu vua ay la nguy
ma xuSt chinh di danh, l?i dem vua L6-thSa-T6n
theo nua. Binh thily Bang-ngoai linh ditoc m6t
veo ba muon ngiroi. Vua Hi-ton v6i-vang xay

don dap luy ma

npiv

ben

manh ludng

nho-linh

ta

tai, Ihi

song

Nhvrl-l?, ciing

duJSi diro-o giac.

Chiia NguySn IhaygiacnSy, rodi biet lo phong


vesau. Nen chua vpi-va loan phuro-ng li?u the ma
gitt lay coi nu*c minh, IS xa^ hai luY f^' 1*
theo b^ song Nhtrt-le nay bay con thay dau luy
ay. Ciing mot liic ay chua lai bat I5y nura chau
B8-Chinli la phan bac iTnh Quang-binh, tnr&c da
vB quyen cha minh ma sau nhS Trinh Igi chiSm
di. Vay coi bSc aaftc Bang-ngoii IS song-Gianh
& ngoai dau bac tloh QuSng-binh.
Nam 1634, Trinh-Trang con vSo danh mpt
ISa nu*a
duyfin-do IS tai ngu^ri aah vua Hi-ldn,
:

quan tran ting Quang-nam, muon


quyen nhirt trong au/rc, thi riifirc vie.
Nhirng-mS khi qustn BSng-ngoSi vio, thi phe ong

tSn IS Anh, ISm


diTCTC


Anh Chang

Cau hJi
Trfii quySii

phy-fiiup dirp-c nhir da (rong, nen no


Iron ve.

Nguj-cn-HoSng qua-(16-i nSoi n4o


?

cho

ai ?

mSy nam

Iri

- Su- kj- Itdu hieu sl ? Sai? - Nha Trjnh Idm giac nam n4o ?

CcTchi Trinh-Tring
:'

linh ?

TM dSiu

nio mii dSnli cho


Binli tln'iy

mi

pbai thua

virODg

70

14 ai ?

Sai

C6 giao cbign khong

Ihiul ?

may quan

Cff

mSy quan
?

- NSm

chi? Aidi danh

Hi-ton c6 ngOr dang khong ?

Lo phong ve sau the nio ? LSy chftu nSo ? - BSu


bac no-i oSo ? Nam n4o m4 Trinh-Trdng c6n
vilo aSnh nO-a ? Le nio ? -- Thua hay-14 IhSng.

cOi

46 - Cong-thiro-ng-Vu-o-ng ( 1635-1648

).

mgl nam, thi chua


Hi-I6n qua-dM la nam 1635. Than-lon-HieuChiia-Hoing-de, Sir k^ keu la Cdng-thiryngVufcng the vj ma cai-tri tai nam 1648.
Bdii chua nay, dan BSng-lrong xongchiem phi
ch^u-B6-chinh con ye quyen nha Trinh, ma l&p
don n<yi no no*i kia, nhirt la 6* My-hoa, la ciia

Xong

giac nay

'Vira

du'O'C

song Gianh ben ta giang. Chiia Trinh-Trdng triidc


sai binh si, sau chinh rainh chiia tb&n cbinh vac
d?p cho xong sir te the ay. Song dau binh chiia
keo yao cho tfri song Nhu-l-I?, thi ciing khong daoi
dugrc dan Bang-trong cho khoi ciia My hoa l?ii
phai thao lui ti& \e, ma chang ISm duoc yi?c gi.
;

Nam
Dinh,

1648

quan Bang-ngoai keo

s'ao

cho

tdi

giua linh Quang-binh, ya chigm ca xii


Sj mot it l4u. Con chua TrSn-16n dem binh danh
duoi quftn gigic, thi no phai yoi-vang Iron ch?y.
Ik

'

71

n6o ? Ai k5
- Xong viio d3t nio 7 Lap dSo dSii ? Trjoh
Thus dSu ? NSm 1648 quao Biagr
TrSng 14m gi ?
ngoii v4o dSu ? Ai thSng ?

CSu

hSi,

HM6d qua dW njim

S'

vi ?

---

'J

47

HiSn-viro-ng

nha Trinh.
Ta&ng m6i duoi

l6iS-i6S7

dirgrc giSc trSn

Giac
nay,

ton-Higa-triet-Ho&ng-dg, thu-erng k6u

li

la

vd-i

ThaiHifen-

viro-ng.ChuanSythgvichuaTban-lon.chinhDani
BAng1684, cung cai-tri lau lam dtri Ngire^i dan
trong danh giac vai dan Bang-ngoJi nhieu Ian.
Quan Ding-ngoaicii xong viocoidSt ben huu
song Gianh luon, dan Bing-trong khong nhia
dang nua, thi nam 1655 keo quan sang qua djaphan BSng-ngoii ma thang ra che t(5fi NghS-an,
cung bat het ca xii cho dgn nam 1661.
Dan B4ng-lrong thang diiac linho- qu&n nha
Trinh tra Idng bo chiia, mk lai ciing nh* hai ta^ng
;

T&t

can-dam da noi

tiifng

lam,

14

NguYSn-hu'a-

T&n va Nguen-hftu-Dat. Trinh-Tgc

sai

nhiing

phai thua. BaytviAng nhiit di d4nh tra, song cung


Trlnh-Toan, \k em Trinh-T^c, cung
g,iif CO tvi&Dg
thing diro-c quan
Ik quan cong cai tinh Ninh,
B4ng-ngoai it tran phai-chi ch&ng c6 bi TrinhTac gi^t, thi c6 ie ong ay cuu diiac que-hiio'ng.
Trinh-Tac nay thg-vi Trinh-Trang nSm 1657.
;

Vay dgn nam 1681, Trinh-C5n, la con Trinh-Taie


m&i duoi duac qu^n Bang-trong qua khoi song
Gianh.

Quan
thi

da kiet

Biing-trong di daub gi?c Ilu lam vay;


lu-c; nSn nam 1662 Trinh-CSn k^oquiiD


vao

l^i

s6cg Nhirt-e,

7i

Ihi thanfj ilito'C nliieu Iran

nbung vay sau bcl cung phai rut \'4. VI chirng


khi quan Nguy^n-hiru-DSt loan bo xuBo-chinhnam,

Ihi

Iruyen dot hel ca

rut ve sau luy Trar.-niHli,

Kbul-I^.

1^

con ngub'i-la Ihi


me ta song

xu-,

luy hoc ca

Quan Bang-ngoai

chang

kiSin

du-ac

luCTrg-ph^n thi phai Ihao-lui.


Nam 1672 con danb mot Ian ntja. Phen nay
chinh Triuh-CaD than cbinh lieo bititi vao dong
lam hai ben giao cbien v&i nhau rat dfr tai chan
:

Nhut-le
tu6ng anb-biing Bang-lrong la
NguYSn-hiru Dat danb dugc quan giac, Ian nay
mai diit. Tir do nha Trinh cbiu than nba Nguyen
lam chiia rieng BJng-lrong, cung lay song Gianh
lily

lAm gidi-han bai

a\xcrc.

Tu-d-ng thang quan Dang-ngo^i ai ?


Len ng6i nam nSo C6 giac
nguoi BJngDgo4i nam nao
Nh4 NguySn bSl xij nio Giii
do ago nam nio
Nhcr
mft thang -vSy
Hai tu-ong rSt can-dam tSn
? Tu-A-ng n4o ei tigog
Cstu hoi.

16

vtii

.'

jLii

sir gi

gi

bn B4ng-ngo4i ?
Tuong ay 14m gi ? Bi su- gi ? -Ai lh6-vi Trinh-TrSng ? -- Ai thing qaSn B4ng-trong

Nam 1662 dau ? Thang


thoa ? Tai sao ? Nam 1672 chiga tran
V4 nam ndo

to-i

o-

Tli nSy v6 sau coi hai niro-c


48 - Giac v6i Chfira. Dftn a'y mat

Ai thSng

( 1691

6-

hay-14

diu
dan

?
?

nird-c

).

Nha Ngnjea chang phai la

lo

may giac m6i ke

Vrffc-qua truAc nay ma-thoi dka. VI


duang-khi
nga giSc phla bac ma giii: lay sir tbocg-dong,
thi

oSng
rong.

cii lo

danb d?p pbia nam

tna

ma

aiioc cho

Vay

nir*c

Riap coi pbia nam


hoi bj thua vua Li-

ChiSm-thanh &

ihi bi iiiTCTC hel. Niro'C

iy

(Cr

ihinh-Toa do ctirng nam 1470 cho t6i luc do


da suy-siit lam.
khi 6g Ngujen-Holno vJo
Sii truyen latiii
llnh Thuan-hoa Ihi niiac Chiem-lhanh phvc
qujea ngirfri, song each it Uu lai x'lng pha
ihi

trong nub'C.
,

Nam 16!! liay la 1812 khong lo. ong


NgujEn-Hoang bat ducrc mot phan na&c dan ay
ma

lap phil Phu-yen.

di

lap an liong

Nam

IG29, doi vua Hi-T6n, nha-nii*i; l^y le


Duac ChiSm-thaah, ma keo biab

sang danh, cung lay IhSm mot phan dat nita.


Nam 1653 Thii-T6n ngu nien, Ihi kinh-do
mx&c &y ciang bi bat vua Ba-Bi tron chav jan
;

mot phan ion nuo-c vua ay, IS tinh


Khanh-hoa bay-gio-. Con phan dat & phia lay
song Phan-rang thi de lai cho vua ay, songbudc
hang n&m phai di tien cong vua Bang-tiong.
Nam 1691 la chinh n5ni vua Hien-Ton len
Bgoi, thi vua nucrc Chiem-thanh 14 Ba-Tranh
phan-Dguiy, sbng pbai thua cung bi b^t. Tit do
nu*c Chiim-thanh mai tuYft-mSt, con bao-nhieu
dSt nuo-c ay, thi baj-gio' nh4p ve dat Annam.
nay

lay

het

Cau hoi

Nh4

Nguy&a c6 giSc

,1*

gi

phla

nam

Nuo-c CliiSm-thinh phSi suy-siit lit nam n4o ?


NguyloCnng CO khi x6ng phi Biug-lroag kh5ng ?
Nam nio ciing
HaSng lap phu Phii-yen nam nio ?

phSn ait nira ? Kinh-iSo b( bat nSm n4o ?


VuaB4-Bi thi sao ? LSy i n4o ? Dat coi no-i
niio ? Vua phJi ba^c (JSu gl ? Nam 1691 vua n4o

13y

Vaa Ky phJi navy


5'ChiSm-lhinh
Nirfrc Chi6m-th6nh ra sao ?
49

thi

sao ?

GiSc v&i niro'e Cao men.

ohk Ngujcn chong vOi nha Trjnh


bSn bae, ciirg bSt ISy nu-Ac Chiem-thSnh bSn
nam, thi nhieu laa ciing dAnh vfyl Chen-lap, nay
la niro-c Cao-men.
Nam 1658 vua nuAc nay. la NSc-dng-X&n
,x6ng vao phan dat Annacn, Ibi c6 tirfVng .^ngtrong daub bat duqrc vua ma dieu ve Pbu-xuan ;
c6 ke d6! di^u ve Quang-binb, vi cbiia Hi-T6n di
dinh giac aug-ngoai con dang ngtr a do. Chiia
Hiea-T6n Ifaa cho vua nir6c Cao-men, nhiTng-m&
bat pbJi lam chir-hSu va nflp thue bang nam.
Tir ay ve saa na&c Cao-mSn mpl ngSy mot pbai
Annam xam-chiem.
Liic ay da c6 dong ngirtci Annam & tinh
Biro-Dg khi

Bien-hoa. Nam iQ14 nbcn dip Cao-men laca


loan duoi vua Nac-ong-Non, thi hal luAng Annam bat thanh Sii-gon, ma dSl l?i ong Nae-6ng-

Non lam quyen

vu-ffng.

Cung mot liio ay c6 nhu-ng ngir6i Ngo theo


phe nhi Minh vadi mat ngoi, qua xin vua AnbToQ cho dal &, thi vua sal no vao lapdi-cirtrong
niro-e Cao-men, co y bat nudrc ay ISn-laa. Lai
den
sau hS Ian nao nuric Cao-men c6 loain, thi
n\x(tc

Annam cung
trong

nuic

xen vao, tigng

ia

cho du'ac dep an

Sy, song thi? t sir la bat hgt cAc 'mign

xung-quanh Sai-gon mj nhsip-vao nuAc Annam.


BSy-gid miii mo bgt nbung diia binh
bong,
nhiing ngirM khong tn trong bo cac lang,
ti

76

mh ch& vao raSy


Ouan-binh cbo iM coi nam,
no lap xdm lang, cung
cbo
dtiac.
ohiSm
m6i
rmh
ff

xung-quanh,
loan la c4c linh

Annam bSt
Trongdo-imircri tarn thi din
con Unh
iTnhNam-ky, mSi khi mSi tmh
Nam-ky ) von
la phan nam xu
( luc ay
Ha-Tien
"
Qaang-dong 1. Mac-CCru^
:

het lac

Ja nguMT.Lv.

Mmh, qua ISp


ngu6-i binh phe nha
bSy, cung chiuph^ccac
muM
dai
dau
nahiep
cho nhien an rong
vua ring, nen cic vua ban
Xiem cbigm-lay tmh nay
iSm. Bfe sau qu4n
con chau ong
mol it lau, roi Irac^c giac Tay-so'n
Mac-can lai khoi phuc dirffc.
mot them
Nha Nguyen bJlv-lau thSy mgl ngky
den loi gSn cuoi
manh, nu6c nha m& rong, song
vi can
dM thu mttM tarn, thi da hong tkn-bai
nguy TaY-so-n m(5fi noi dSy.
6ng n5y

la

li

Can
nSo

hoi. ---

9 -..

NSm

Vua Sy hi gi ?
hok thi sao ?

Bing-trong con ianh giac

v6-i

nuo-J

1658 vua nJio xong -vSo B4ng-trong ?


mk bu6c dSu gi ? Tinh Bin-

Tha

- mm

nio mi thinh Saigon hi bit ? -_


Ngu-ii Ngo
nao ? - BBl ai lim quySn vuo-ng ?
gi nl4
di d5u ? - BSa ta iSy y
thi vua Anh-Ton sai
th^ nto cho c6 ngtrm
xen vJo nufrc Cacmta ?- Lim
ho.
bat
bi
Luc tInh Nam-ky
ADnaa. & awe Sy ?
- Tai sao ? Ai bat
nio ' - Tinh-H4-tien cia ai ?
Sao mk nhi Nguyen bong
B5 tr& ehua ?
lai ?

C6-

tjn bat

50
dSi^

HueViro-ng

nguy

1V7J

( 1765 177J )

Tay-so-n

).

738-1765 )
ThS-T6n, hay li Vo-Viro-ng (1
khi gSil
cung 14 vua c6 danh tiSng, nhirng-mi

cht

lircon chinh

lai

76

mJ chon con
vua thS

ngiro-l vo- hi

Vua

l^rn lh ay
nbieu deu lai-hai cS the.
Vua Duc-Ton-Hi^u-tfinh-Hodng-Be, hay-la
HuS-Virccng, con nho, c4n quan phy-cbinh

VDa yf u

iSra, I^n Ifira

vi.

thi sinh

Truo-ng-phuc-Man cStn quyen Ibay. Tiuongphuc-Man nay la nguM hay hi-hiSp lay cua Ihienh^. Cling dung quyen trAi le lam, ai-ai cung deu
chSn-ngan.
Nam 1771, ba anh em fJguY^n-vSn-Nhac,
Nguyln-vSn-Lu- v4 NguY^n-vSn-Hue khai
ngijy ma bat lay thanhQui-nbo'n nSm 177S,cung
tbiSrg dugc binb vua sai vJo d^p loan. Nhom-dan
chiu chSng diroc quan pbu-chanh Trung-phucMan nua, thi rung-rung theo dang-nguy. Con
cac quaa dai-thSn trong Irleu Hue, thi lai lam
deu cSng quay han nua, la ruo-e quan Bangngoai \ao ciiu minh cho khoi tay quan g6m ghS
ay ha-biSp.
Khi ay Trinh-Siim ISm ehiSa Bang-ngoiii.
Chua ay dugfc tin, lien dem nhi^u binh si vao
Bang-trong, CSc quan a Hue bat Triro-ng-phficMan dem n^p cbo cbiia, turang nop vay thi xong,
chiia keo binh lui ve. Chang bay
Tr|nh-Sura cir
keo binh vao dinh du'ac qu4n B4ng-trong
m5t
tr4n

tai

Phfi-Ll, rSi bat dtrc tbJnh Hug.

NSmI775, chfrnglSitMng

bai, chiia DueN4m-K^. Quan B4ng-ngoai iSy bgt


phan bac nir6c Bing-trong cbo td-i
cuSi tinh
Quang-ngai mi gia cho t6i n3m 1788.
Du$-Tan yko Nam-kjr chiSu dirtrc mt toaa
binb. sai ra dinh qaftn gi^c Taj-sern,
song phJi

T6n

Iron vlio

77

quan TAj-som Ihira


quaa vao cae tinh
phia nam. NguY^n-v&a-LiJr bat dagc thinli
con Ivri-ng
Sai-gon, roi bo ma ve Qainho-n
Nhac o Qui-nhon thi xu-ng Hoang-dS, tii^a la
Quang-Toag, roi cai li Thai-Bii-c.
Khi ay ong Hue vao Nam-kY lay bau bet ca
Du$-T6n mJi xu'-tir viri
xii, cungbatdiro'c vua
con mot
in6t ngirM chau vua ay, nam 1778. Vua
vua
cli4u Dira, ten la NguYen-Anh, thi ca nha
dpu nh-in ong ay IJm dau Xy la vua Gia-Long.
bai tran ca the. Nam 1777,
buoi thang duffc, m4 keo

ThS-Tonhieunio ? -- Cai-tri dtro'C

nam ? Chon ai the vi ? Vua 15y hieu niio ?


Ai cSm quySn ? - 6ng iiy ai-ai iSy 14m sac ? GiSc
T4y-so-o bat dau nam n4o ? Ba anh em 14m Ma
tSn gi ? Bat thinh Qui-nhffn nam o4o ? DSn
Cauh5i.

miCy

C4c quan Bai-thSalilm gi ? - CtiiiaTrinh


C4c quan n6p ai ? Trinh-SflmChiia
Chiim thinh nio ?
giao chiJn o dau ?
Quan B4ngDue-Ton trSn di dau vi nam nio 7
Duenam
nSo
dia
?
Giii
cho
?
ngo4i bat xir nSo
Ton thua Tay-son nam n'fto ? Quan Sy lim^gl ?
Nguyln-viin-Lvr tro--vS
- Ai bit tbinh SSi-gon 1
Hieu nio ? 6ng HuS
dau ? Con Nhac thi sao ?

thTsao

Sum lam

gi ?

14m

gl ?

QuSn

TftY-so-n cai-tri

Con

cac tinh

i77S-/<S02

).

quaa Xim, thi lay


Nam-lsJ, nhung-ma nSm 1782

Ong Nguyeo-Anh
l^i dirffc

chiia niia t4n gi ?

mOt ch4u
51

Niim 1778 chiia Due-Tan hi sao

uhCT

1788 thi lai phai bo mk chgiy. B^y-gifif 6ng ay


mdi nghi f6i vi^c sin nu6c Lang-sa ciiu vien.

y4

78

Vay Bac Cha Ph4r6 ( Pigncau de liihaine, )


gi4m-njuc BSng-trong xuong IJu di vdi con
6ng; Nguyln-Anh, 16n \k Canb, qua Langsa mi
li^u viec ca Ih^ ay.
Con oDg Hue khi da lay duac xii Nam-ky r6i,
Ibi Irff-ve; nSm 178G dug iy I6'y diro-e Ihanh Hue,
quan BJng-ngoai da bat nam 1774, va cii Ihang

la

luon miibat hel dat Bacg-ngoai. Tir do trong Suky cbang con noi 161 nha Trinh nu-a. DSu vay
mac long Tua Lt-HiED-Ton ( 1740-1786 ) cung cir
Islm vua. Khi vna Sy bang-ha, Ibi chiia la Lemftn-De noi ngoi. Song Nguyen-vaa-Hue khong
ke vua ay, mot nghi niinh U that vua ma-thoi,
nen lay hieu la Quang-Trung, ma cai-tri cho t(5'i
nam 1792.
Le-man-Be qua Tau nam 1789 ma
bang-ha ngay 19 Ihang U tay nam 1793.
Bau nam 1789 c6 quan Tau sai qua danh giup
Le-mac-Be phyc nghi^p, song phai thua quaa
quoc quan Quang-Trung ca the lam ciing mot
nam ay nu6c Tan nh^n Quang-Trung 14m vua
cbinh vi.
Con ong Hue, \h NguYlnquan-Toan the vj
cha, lay hieu la Canh-Thanh cho IM nam 1801,
rSi cai la Bau-Hirng. Nam 1787, ong Nhac chia
nude giao phia bac cho ong Hu?, phia nam cho
ong Lu con minh Ibi gia Quang-nara, Quangngai vi Binh-dinh. Cuoi nSm 1788 thi ong Lit
qua-ddi. Nhung-mi quan ngyy T4y-sffn laii bS't
thnan vo'i nhau, anb em cbii chau ganh nhau,
nSn Chang kboi bao lau se phai tan-baii.
Lan-15n ong NguySu-Anh lay \syi duac het dal
Nam-k^f, roi ra danh bSt Ihanh Qui-nhffQ, la
nam

79

1792. C4c quan Lang-sa qua

\-<ri

BiVc

Cha PhSro

c6c6nggiiipvualroDgs>acna.y, va cac giac sau


nbau
lam-lam. Hai bSn vua va quan loan ilanh
mJ gi^inh thiinh Qui-nho-n bet tam nam tron, khi
ben
bn np ducrc, khi ben kia duac mS cbang
nao lay dirge cho dii-t.
Ong Nhac, bi?u la Tiiai-Buc xin cbau 14
Quan-ToandangUm -vua Banf-ngoSi^vao giiip.
Quang-Toan lien keo binh vao cbang nhang
khong giiip, ma lai eiro-p niro-c, cho nen mot
:

minh

BiingkiSm-lrj ci Bang-ngoai \a phia bac


Ong Nhac qna-d6i tbang 10 tSy nam

trong nua.
1T93.

Nhu'ng-ma tn cbang bao-lau, vi nam 1801,


Nguyln-Anh keo quan bal th^nh Hue, tbi QuangToan ritt y'e Bang-Dgoai. Nam 1802 ong ay lai
Ngujenkeo nhieu quSn vao piao cbien wi binh
la
Anh, mk phai thua ca the tai h& song Nhyt-!e,
chlnh nm xiia nba Nguyla da Ihang nba Trinh
Chang biet bao-nhieu (r$n.
Bay gift' Ngiijin-Anh
ngoai, Cling lay bet ca
'

xii

vfii-vang

ra Bang-

&y de nhir khong,

Xong

ong Nguyln-Anh xung -vu-ccng Nam-Vi$t,


hi?u la Gia-Long hoang-dg, kiem-lri ca Bang-

-viec

trong Bang-ngoai.

C4u
kj

hoi.

du-cj'C

Sai ai

tfhir ai

Quang-Toan

bj

nop

1802

).

m4 NguySn-Anh bSl tinh Nam-

Thua lai nam nio ? Xin ai giiip ?


Mn Lang-sa ? C6n 6ng Hue \km gi

qua

?_

Ai noi ngdi 1 NguySnVua Le-bi&-'f6n Ihi sao ?


Nufrc
vau-Hue ast minh 14m vua iSy hieu nSo ?
T4u vio giiip chinh vua tbi sao ? C6 nhan Quang-


Trung

liim

vua khong

- Al M
80

vi

6ng Hu6

LSy

T3yhieu n,1o ? 6ng Nhac cbia nir6-c thS n4o ?


bat iiag
so-n sao mJl thua ? Nam niio Nguyen-Anh
Giinh thanhQuiAi mk giup ?
tbinh Quinho-n?
6lig Nhac xin ai v4o mi giiip ?
nhan mSy nam ?

Nam ISO! Ibinh HuS


QuaDg-To5n lira 14m sao ?
Nam 1802
phSi bSt, thi Quang-ToJn pbai ISm gi ?
Ihua

o-

Ih ai ?

Nguyln-Anb lim
Sia ?
L^y hieu nko ?

gi ?

Xung

minh

cac vua

K'e tat

nha Nguyln.

1658-1613

Nguyen-HoSng hay-14 Tien-Vuo'ng, 14


con thu' hai ong Nguy6n-Kim, sSng dircre

1613-1633

Hi-T6n hay-14 Sai-Vuo'ng, li con Ihii siu


Nguyen-Hoang, du-g-c 73 to Si.
ThSn-Ton hay-14 C6og-llilTffng-Vao'ng
Ik con thu- hai vua Hi-T6n, (Iurg"c 48 tu6i,
ThSi-Tfln hay-I4 Hien-Vuong 14 con thii
hai vua Th'Sn-Xan diroc 68 tuoi.
Anh-T6n hay-lft Ngai-Vuo-ng 14 con] thli
hai Vila Th4i-T6n, du-crc 43 tuoi.
HiJn-T6n hay-14 Minh-Viro-ng, 14 Iconca
vua Anh-T6n, duQ-c 51 luSi.
Tiic-Tfln, hay-!4 Ninh-Vu'o-ng, 14 con c5
vua Hi^n-Ton, s6ng du-o-c.43 tuSi.
ThS-Ton hay-14 Vo-Vu-o-ng, 14 con ca vua
Tuc-Ton duofc 52 tu6i.
Due-Ton hay-14 Due-Vu-ong, 14 con thli
mu-oi s4u vua Th^-Too cai tri thg Hurng-T5,
14 con thir bai vua da til".
Nguyen-Anb 14 Gia-long, 14 con thli ba 6ng

89 inoi.

1635-1648
1648-1687
1687-1691

1691-1725
1725-1738

1738-1765
1765-1777

1778-1802

Hu-ng-Tti

nam

1802 mo-i cai dirg-c cS nir6x.


BOAN

81

THtr HAY.

Nh& Nguyen
]

BU'J

VUA GIA-LONG

iH'P )

CAI TRI

ISOi-Um

Vua Gia-Iong diroc larn vua Ihong Iri


ca-v4 Du&c Annaoi la lir Dam (80 2 kbi vua len
nsoi, Ihi xa toi cho cSc ke da caa an kh5i ngijy,
cuDg chuSn cho nhwa dan khoi tbue. Con chiu
52

nhi L5 va nba Trinb ra mat raang vua, thi vua


ban tird-c-phSm cftng cap dat cho. Vua du*c
Cao-men sai suden hSu, vua nuac Nam-ChU'O'ng
cung dSn vieng. Nhung-mii nSm 1804, vua Gialong md'i ducrc sSc pbong ben Tau nbn vua da xin.
NSin 1807 nirifc Anaam durac quyen bao-lio
uu&c Cao-men. Vi vjy nam 1810 kbi niro-j Xifim
bat ep vua nuitc Cao-men, ten la Ncac-ooK-Cban
cbo ba anh era da kb&i nguy va da phai day
dtroc ve, thi quan Nho-n, 1^ tong-doc Sai-gon vang
chi vua Gia-Long ma di giup nu<Vc Cao-ra^n.
Nam 1811, CO mot em vua Cao-m8n coa
kh6ri nguy, nen vua phai chay-Iron t6-i Sai-gon,
Vua Gia-Long sai quan linh giup nua, vi lap
du-oc hoJ-u'&c La-bich (
thi nu-6*c

ho nu6c
Vua

18lS J; cii hoi-u-6rc nay^


Xiem chiu nb^n Annam c6 quy?n baoCao-mfin.

Gia-long dau da nhcr cac quan


pbu-giiip mdr\ du-orc phuc quyen, song ciing

muon lam quen

Langsa

khbng

phirang Tay. Nam 1801 c6


t&u Hong-mao qun, itia vua khdng noi gi tOT.
vcVi

S. K. N. A. -6


NSm

1819 vua sai ong

82

Chaigneau,

sa CO cong Irong v6i vua, di

Vua
Ancam,

ma

lai

str

la

quan Lang-

v TSy.

Gia-Iong that c6 cdng trocg V(>i nutSrc


ch^ng nhu-Dg da l^p ati-ho^ mct>lh6i,
da nbap ca trong ngoai th&nh mot niiac,
vl

da duo-c qujen l3ao-tio nu6c Cao-men, ciing da


lap nbieu tru6*Dg-hgc. Vua sy cung ra nbieu luat
con giu- d^n nay, i^m so dat Nam-lty, 'sua bo lai
la cam ISOJ, cung lap djng quan lir coi nude Tau
cho giap nu'6c Cao-m^n.

Vua Gia-Long bang-ha ngay 3 thang hai tay


vua da ebon 6ng hoang Bam,
la con \ff be IbS \i, dSu bai quan thong-che
Ngu);6n-vaD-ThiKng va L6-van-Duyft ra sire
can-gian, xin vua dat con ca Sng hoang Canh;
\'i eve le lu-nhidn yi cii 1? nba-nudc, tbi ong nay
duo-c kg vi, song vua chang chiu nen kbi bangha, Ihi boing Bam, 14 vua Minb-mang, Idn ngoi.

nSm 1820. Trudc

bay

") Vua Gia-Loag

1^ ngu-M rSt siSng-nadg khong


lh6i chi, bon-tinh thin-tij, viec gi cung c6 meO"

tnuc y clii, bi^t phan-x6t ke d^ng nguo-i khong mA


ban chuc-phiim xijng cong vu'a sue m6i ngufri. C6
nguM TSy kia khen rSng C5 nu*c Annam deu ton
Irpng vua 13m, nia that 14 phSi le, Nh* c6 vua kiSn
14tn vu-Dg chi cirong-dong 14m vSy trong nufrc
mfri du-p-c an, nam bac m6-i duoc nhJp th4nh mOt
nuffc vua lo sua-sang moi su- trong nufrc cho to4nbSo, cho-nSn viSc vua 14m Ih9t 14 ca the cung b6n-dS
lau-d4i. BM ngu61 cai-tri. thi viec d^o nu-^c Aunam
dttip-c bang-yen ludn
vua Sy trpng-dHi c4c cba giSng
dao Langsa cung hJng & tt-tg viri c4c d&g Sy luon.
;


Cau ho i.

nu-ffc ?

Nam

Leo

ndo vua Gia-LoDg thSn;^

"

Vo-i

^ Vua

n^o sai sir ? Vua


diro'c sac phong b6n TSu nam nSo
bao-hg nuo-c Cao-m^n nam n^o
v.'ec

gi ?

Con giac

trj

ch

Um Um

sao v6-i ku kli&i


cli^u nh6 L6 vS nh& Trioh ?
n.-^o d6'n viSug ? Gia-long

ngoi, Gia-long

' -- ^'^i <^=^l '

ngyy

83

nira

Nu-6-c An-nam
Nam 1810 xSy
khong ? LSp ho^-uo-c
?

La-bich nam njio ?


Cu bo^-uo-c do nu-ac Annam
dirge SU' gi ?
Vua Gia-long 6- lim sao Yo-i ngu-M
phu-o-ng Tay ?
Nam 180-1 CO tiSp-dai H5ng-mao

knong

Nam 1819

Gia-long CO Cong gi

vua
vrri

sai ai di

ba nam n^o ? Ba ebon ai


khong bang long ? Mu6a
du-gc viec khong ?

11

- BO'I MINH-MANG
53

sii-

b^n Tay

Vua

Annam ? Vua bangmk IhS vi ? Quan n^o

nuo-c

ai ? --

Le n^o

CAI TRI

- Vua Minh-mang ban dau

lSW-18tt

C6

theo loi
khoa-agoaD

thi

mk eai-tri, nSn thieu-ha agcr la


chin-chan, song 15n-lan lai ra khac lam.
Vua ay doc-du- den doi dinb gife't Ic^i ngairi
ton-loc. Vua da lu^n giet \of cung hai con ong

cha

hoang Canh. Cac ngud^i than-nghia vfri vua cha,


thi vua cung khong kieng
ong Le-vaa-Duyet
may da lho4t-kh6i tay vua, song hai cha con ong
Nguyen-van-Thieng lai hi cao gian toi noi cong
:

mk

phai lu?n hinh xu-tu- Ik phai (ur-ai.


Tir nam 1833 lai nam 1838, vua giSt vi giammuc Til tbay-c5 Tay la chin dang, concic thSyc5 bon-quoc cung nhieu bon-dao, thi phai chSmgife't,

lao-ta ciing

day-doa kho-s& aihau ke

xiet!


"i?

vua Minh-m?ng

thiro-ng \&i c4c

nircSrc

84
1^

khdng muSn thAng-

phuang Tay chul

njo, ai-

cung ro su- ay. Nam 1821, oDg Cbaigneau tr5


qua di SIT lo vi^c buoa-bin ben Annam, song vua
an-& Iff-Iao ]at-!eo vdi ong Sy lam, cung cbaog
cbiu deu gi sot.
ai

Nam sau c6 mKy nguai Hong-mao sang xin


v^o hSu vua, ma vua cbang cho vao, Val^itrong
m^y quan Langsa da giup vua Gia-long, khi ay
con CO bai ong a nuoi lai Irong DurAc Annam mathoi, la ong Cbaigneau va ong Vannier song khi
Ihay vua Minb-mang Chang u-a miah nu'a,tbicu6i
nSm 1 8 24 bal ong ay ciing phai bo ma Iro-ve TSy.
;

Nam 1825, vua Minb-mang chang kbMng


nban itw vua rude Langsa g&i qua. Nam 1832
CO ngirfiri chSu ong Cbaigneau di sii qua lo viec
tbong-tbuang bai nub'C voi nbau, ma cung khdng
dang viec gi. DSu vay kbi bbng la-the, vuaMinhmang cung sai sif qua Lang-sa, song vua Luy
Pbilip-pho cbang cbiu
vua da bSng roi.

Nam

1822,

tiSp sii

ma

khi

dan Cao-men day loan,

sit

vS thi

tbi

quan

Le-van-Duyet dep dacrc, cung chia nu'<5rc lam Pa


hai tinh Nam-vang va Go-sat. Nam 1834, khi vua
Neac-6ng-Cb5n bj quan XiSm xong danh mi phai
:

Iron-cbay, thi quan Tru-o-ng-minh-Giang cai


d3t Nam-kJ gidp vua pbuc
hoi 14m vua nhir
ru-6c, cung chia nu6c ra
lam ba miro-l ba phil.
Vua nu-6c Cao-ran qua-dM nam 1836, thi congai Ihii hai vua ay l?n rai-lrj,
ln la Ngoe-VSn.
Trade nSy da thSy quan Le-van-Duy^t Ibo&t

85

ducrc lay d^c-du vua Minh-Mang, mk IrS'-vS caiIri IroDg coi Nam-kt- Quaa Sy chel nSm 1832
diri ngniri chSng bao g\& irng viec bat dgio, dau
;

ra m3y sSc-chi, cung khong vng.


Khi quan Sy ch?( roi, Ihi dSl Nam-ky chia ra
saa tinli, moi tinh moi quan tong-doc. BSy-giir c6
quan toog-doc Sai-gon mu6n bat toi ong L6-v&nDuyet, rang ong ay muoo lap Du'(yc riSng lai cao
quan Le-huu-Khoi, cung ku la Le-van-Khoi,
dong linh v6i quan Le- van-Duy?t ma m^ loi
rirog cac quan ban quan L^-v^n-Duyel xua lay
lam tire minh lam.
Vay khi quan Kboi thay minh da mat chiic,
lai phai ra Hu?, tbi tha phal cir lam lo?n cho roi,
lien dSy loan ; liic-lhi cite quan khac deu theo,
mk Chang khoi bao-lau, thi iSy dirgrc bSt dSt
Nam-ky, Chang may quaa ay sinh b^t-thuan v&i
nhau, l^i thSm c6 ngucri dong-Ioa, ten l^ Thdicong-Trieu, bo phe.
Quan Triro-ng-minh-Giang mSc lo di duoi
quan XiSm, Bn phai bo vay Ihknh Sai-gon hgt
mot n5m tron, m6i bat dircirc, Ik ngay 8 thang
chin tay nam 1835. Cac quan trong thanh phai
giet hau het, tuong no tbi dif u ye Hue ma chju
%u hinh. Con tu-Ang Khol tbi chgt duang liic pb5i
vSy. Vua Minh-M^ng oan ong Le-van-Duy^t den
d6i truySn xieng mo ong ay, cung d&nh mpt trSm

vua

trirofng.

Ngoii Bac CO lojn hai ISn. Mpt ISn la khi vua


chu-hiu Bao-lac \k Nikng-v&n-Vftn bSt tinh Caobang, chiSm phi ba tinb, do^n cbiu ch^t thieu
trdn niii mk chSng cbiu ra lai h&ng. D&ng vua

8B

Le sua cung day

loan, song cfc6ng phai (hua, mft


Le-duy-Liro-ng bi quan vua bat di^u v
Hug va xft-lu- IJm mgl ci'ing cac ke a-tung v6i
miab.
Itrotig

Vua Minh-Mang bj fe ngira mS chet ngay


mSl Ihang gieng lay ram 1841.

hai mucri

( ) Vua iy thiet Ik Dgiio-i rSt hay chS-ngliTa


ciing
sang-tri ISm, nhu'ng-mi bSn-tinli cjoc-du-,
buon-bu-c

cuDg qui-quM lam, c4ch cai-!ri da dla-iIao


lai v6
nhan. Vua Minh-Mang da gitt duro-c nu-6-c
Annam cho
nguyen tuy6n nhir cuu, nho- vi da gigl
hSt mgy lay
I4m loan; song bo-i vua Sy an-6Wdu-cang chSog
niu3n thong-thu-ong vo-i tin
nn/rc thien-ha, thi lai
ISm cho niroc-nha nguy-hiem
ve diing khac
mk-chir'.

^4uhoi.

khong

Vua Minh-Mang c6 tbeo

- Boc-dir

-voi

t6n-t6c

13i

minh 16m sac

Gia-long

- Quan

nSo thoat-khJi dang ? Nguyfin-van-TbiSng bi gi ?


Npi s4u nam vua gigl Giam-miic
vi tbi)y-ca Tay mSy
aang -Con o- voi lhSy-c3
bon-qu5c \i bgn-df.o I4m
sao
- An-5- voi phuo-ng Tiy 14m sao ? - Nam 1821
ong haigneau ve, vuu
6- the n4o voi ong
? - Nam
1S_2, c6 cho
Hdng-mao v4o khong ? - Ong Chaigneaa
^i ong Vannier phai b3
nnoc Annam nam n4o

.'

nam

I,S32

Chia

mSy

ch4u ong ChaignCau di sii


c6 dugc vice
Khong ? _ Vua cung
c6 sai sii qua Lang-sa khong ? _
warn nic LS-v5n-Duyel
phai dep nuoc Cao-mdn ? Lo-sao

^'1'.''

IJnh ?
?

Na, ,s34 quan n4o v4o Cao-mSn

Chia

^*

nuoc ay

"' "^o

mS!y
'

phu

? --

Ai ngi vi

LS-van-Duyet qua-

' ~ '^*"' "*" '' - Q"a"


^y '= ''St dao
ZT^
khflng
?^- Ong qua-dM, chia Nam-ky mSy linh ? Quan Tong-doc S4i-gon I4m gi ? Quan hSu U-vio

87

Duycl 5- 14m sao ? - Ong Kh6i Um; gl ? '.- Sao ra*


Ai bSt IMnh S4i-g6D 7 -- Nam
kb6ns Aatrc viec ?
nio ? - Tiring quSn thi sao ? Vua liim thS nfto ?
Ben b5c dutrc mSyloan ? Loan thvr nhirl thi sao ?
- Loan thir hai Iht nio ? Minh-Mang chSl cfr sao
v4 nam nio ?

Ill

- B&l VUA THlfiU

5i

TRJX iSU-lSil

Khi vua Thi$o-Tri len ngoi,"

thi

riit

Cao-men trS'-vS;; tiic-thi quan


Xiem x6ng-y4o nirdc ay, vua bk Ngoc-Van phaf.
Iron qua Chau-doc. BSy-gi6^ nird'c Annam vi
dikVc Xiem dSnb giac vwi nhau cho t&i nam 1847
ni6i CO hoa-uac dat ong Ne5c-6ng-Bu6ng lam
vua Cao-men vk niro'C Xiem diro-e mSy x<r CaomSn la B4t-tam-bang, Ang-kor cung xii L4o bSn
nam. Vay nixiic. Annam phai thua ca the.
BW vua Thi^u-Tri khong c6 ngttM T^y nSo
phai giet, vua chi giam til mi-thoi. C6 nSm cha
Tay sang giang dao v<>i mfit Bu-c-Cha phai tu, ma
quan Langsa doi thi vua lien tha. Nam 1847, c6
hai chiSc tau Langsa qua xin vua cho ngiro-i TaY
dircc o" yen trong nirfi'c Annam, va ngiro*! Annam diro'e thong-dong gi& dao mJc-J^ Xin
v?y cung la d"Su phai le cung nhCTn-Si. Phai le \k
vl trong thifin-ha chang nude nao na de ai hShiep con dan nu-ftc minh cdn nhwn-ii IS vi chang
cho ngwM-ta tin'tthi m&c-J m4 lai chem-giSt
ngiriri-ta, thi ching dSo nSo van-minh mot thi,
mk chang iSy sir Sy lim doc-da gAm-ghiSc.

quan

giii

nn<5rc

.S3

Nhivng-ma vua Thieu-Tii cbarf{ bSng-long,


nin Idp miiu mfri ckc quaii lau len dir yS-n, r6
y
c4c quan rung dol ISu may quan cbiia-tSu
biely, Ibi kigu ch4ng di. Bliy--i(y doan
binh
tbuy Annam keo ra ma dot tau Lang-sa nhir
linh
vua da Irujen, soog co mot cbig^ lau Langsa
bSn
noi bai giir ma da ph4-taQ a do4n
binh Ibuy Annam la boa lam ngan coa ngiroi-la doan liah
Langsa keo len dSt ngiy 15 thang
ttr ISy nam
giet

1847,

Vua Thi^u-Tii nghe lin quan minh phai (hua,


sac bat dao
nhirn,-ma cung mot
nam Sy, la cam 1847, ngay mong boa
(hang
mirdri mot fay, vua bj uSt
mau ma cbet.
thi lien ra

'

Vua

Tliieu-Tri

Ih nguo-i kirn tri-kh6n


)
duChang quyg:-dinh Shu gi cho dlit
vua Sy c6 du
mpi Ku do- su- hu- cua vua cha, coa
dSu hay sir tSt
chufnio, vay uen dM Minh-Mang
nu-*cK?^?.'
nh4
da phai deu gi d6-dang hu--ia.
thi do-i vua nSy
cung c6n vSy chBug sfia du-oc.
Bia khi vua chgt, tbi
nuocpha,suy-sut5&-nhu-o-c, dj thua nuoc
Xito,
lai them
phai cheo-leo djng khac nua,
14 vua
""'" ""*' ""''iLangsad4ah.ph4
c&aH4m'"'
(

dvra

wm

"" ''^'-~
Vua B4 irSn

Vua C6

Sao

di

mi quan Xita vSo Cao-mSa ?


? _ Annam XiSm dinh
aiiic

tha c4c cha v4

lai sac ?

Bic Cha

Ich6ag

- Nam

16-i

1847

- Thg n4o
^^ "" ^-"^
"" '
'
"'' *^ -* ' ~
t "e'g
s'
''""cLt
7 f"
ChSl nam nio
? -- Cd- nio
Thieu-Tri lap mu-u nSo ?
'^^^ "^"^ '
'-i""

Ngu Lanr'7;
V r,

dau


Ke

tSt tir

18e2-1820

89

vua Gia-Loog den vua TLi^u-Trj.

01 GIA-LONG.
Annani diro-c quyfen bao Uq niro-c
Cao-men nam 1807, song niro-c Xidin
ching nhan quy^D Sy, nSn ph3i ddnh
giac vcri mro'c ay ; da nam 1813 mo-i
lap dirp-c ho^-iro-c La-bich i Or d6 quSn
Xi^m mcri chiu nhan Annam c6 qujfen
bao-h6 n\xcrc Gao-mSn.
Cac quan Langsa da <iiup vua Gia-Long,
iSn l^Q Iro- ve Tay h^t, mk nir6'C Annam thi cur muon o" riSng, chang chiu
Nirofc

thong IhirffDg \(yi c^c niio-c thien-ba.


Vua Gia-Long bang-h& m^ cung c6n d

danh tham

li^ng trong,

deu'kinb vl khen
1823-1841

Dgu-6fi

ngiro-i

ngo-i.

Bai MINH-MANG.
Vua an

o* doc dir vo'i dong hQ vua, vfri


cSc nguro-i IhSn nghTa cung vua cha, v6*i
cic ThSy-ca Tay giSng dao, cung ke cd

BM

vua liy cung chua nuo-c nko


v^o buon bin Irong nuac Annam. Quan Cao-men khai nguy, mk
phSi thua nam 1822 vua cung thaog
du-o-c quan Xidm. cung d3t N6ac-dngCban 16m vua Cao-mfin nam 1834.
Trong Nam-ky c6 giac oguy Le-vanKh6i( 1833-1835), ngo6i B5c-k^ c6 giac
ngyy Nuog-van-Van v4 L^-duy-Lurang,
song vua dep duQfc c5.

dao.
duQ-c

yo

B(Vl THlltU-TRI.

3841-1847

Vua nSy thua oir6'C Xi6m ( 1841-1847 )


chiu ho6 cCing giao cho nir6-c Sy xiV
B6t-lam-bang, Aog-kor v^ xu- LSo beo
nam, cfiDg chju dS cho nu6*c Xi^m dat
Neac-6ng-Bu6ng ISm vua nircrc Caoraen. Nam 1847 vua loan mu-u dSt hai
chiSc t^u Langsa, thi lai phSi mSt h^t
mot dao binh tbuy, m^ linh Langsa

k6o l^n cua H6n.

IV

Btfl

TU-BT>C

lSn-18SS

\ Thieu-Tri bang-bi doain, chfnh phip


con ca la ong Hoang-Bao, cung kSa IS An55

Ihi

phong, lam vua, song Chang dang, mi con thii


li Tir-Bu'C len noi ngoi Iri nufrc Annam. NSm
1848, vua nay ra sac earn d^io, truyen he bat
dttffc c&c thay dao Tay, thi cot di vao co ma
quang sudng bien c4c thay dao Annam thi thich
tvr v&o mat ma day di, con djin ph4m thi phat
cho nang.
:

B5n nam
sac

1851

ma rang

vua

laii

ra

sae khae nhat ha

bat diroc c4c thSy-cli bSnquoc thi phan thay, chu chiia cung vay, ai giac
diroc cac dang Sy, thi vua trong thu&ng. Vay
nga
tu nim 1851 dSn nam 1857, vua lu^n xu- c4c dang
giang dao va Lang-sa v4 I-pha-nho, ke la
trttfrc

mot

Ciam-muc v6 nam linh muc. Chang nhungviia


chung the ay ma thoi, mk lai cung mat
truyen cho c4c quan phai bSt daio cho riet,

ra chi dij

rieng

n6n

dfi-i

vua ay bon-dao

ehfe't

hSu nhir v6

so.

91

Vua ehSng dvaa an gi v6i Irong nadc-nbk.


Vua da giSl anb, 14 An-phong cho khoi Iranh

lai c6 phe am muu fSp-lSp quygt ton


nfioi, song
14m vua; vi vay
con ca ong ay, la Hoang-T6n len
vuaTit-Bu-c gi^thSt ca nha ongay, dSumOldiia
tha.
nho m6-i sau luoi vua cung chang
nhirng
B4ng-ngo4i
thi
5
cai-lri,
vua
doi
Trol
PhSro L6luon. Co ngirM kia, ten la

loan-lae

nha Le, cung


ba'o-Phung, xirag minh la dong-doi
qui duo-c hai
quyet tranh ngoi tri nu4c, 6ng Sy
Irieu
muon Dguoi, k^o danh thang diro-e binh

mot

tran

1862

).

Khi Sy tuong Phung c6 xin nu'dc Langsa


viee ho&-ird-e V(5ri
giup, mk nitffc Langsa dang lo
Le-bao-Phijog
vua Tu-Biic, nen chang chin. Vay
doan keo binh vaql
cii danh cho dgn nam 1865,
doan tin tSp vao
bien \ao fay Hug rui bi bao,
xu--tu-.
btr, ong ay bi bat cCing
Nam 1873 quan nha L6 lai muon khoi phijc
Gamier ) giiip.
niia, den xin ong An-Nghi?p (
mot minh. bat
song Chang duo'c, thi no cii danh
niro-o LangduCTC nhiSu thanh gia-nhu khi ay
Annam, thi cd
sa chang cii loi gtao ma giiip vua
;

le

no lam nen

viec.

Nuac Annam cung mat quyen bao-ho

ninSrc

Cao-men nira. Vi nam 1863 ngay 11 thang t4m


hoi-uffc viri qaan
tay, vua Phra No-ro-d6m lap
cho
ton'g-thong thuy quan nu-^c Langsa ma giao
PCi-kSmnuCTC &y bao-ho nu6c Cao-mn. Co ong
an, khong
bo va sic lam loan, mi loan nSy mau
hai gi lam.


Cau h&i

Nam

92

Clt pliiip ai ph5i Ida nfioi ?

A\ thi^t

nghich dao Chiia ? Sic Sy


day deu chi ? Tii nam 1851 cd s5c n^o n&a khdng?
Dan dSu gi ? N5m 1851 dgn nam 1857 vua luJn
sir may dSng ?
C6n bSn dao thi sao ? Vua c6
du-g-c an trDog nirtVc nhi khdng ?
B3 gi^t ai ?
Cd
phe mu($D t6n ai ? Tir-Birc lim gi ? Cdn o- BAngngoili llii sao 7 Ai Iranh ngoi 7
C6 IhJng duwc
lihong Le-b5o-Pling xin nuoc Langsa giiip lihdng
dllo-c, c6- sao 1
6ng Phijng dilnli dSn nam nSo ?
RSi di diu ? - Bi sw gi ?
NliA Le c6n d4nli nam
nAo ?
Sao mk klldng dircfc vieo ?
Nlr6c Annam
mat quySn b5o-h0 nuoc Cao-mSn nSm nSo 1
Cft
sao ? BSn nirffc iy ai loan ? Co diroc khong ?
lin

1848

iim

si

.'

66
Vua va niro'c Langsa
NSm 1851
CO tba nhi-nirdc Langsa gdi qua, mk vua ehang

cho lot vao trieu, nen quan cai tiu Catinat


ln
d8it, bat dSn cfra Han, Iram
khau sau muai
Sling 16n, roi bo ma di. DSu v4y vua
cung ching
ra mem long horn, vi sau ong Mon-li-gny
di sii
qua, thi vua cung chSng cho vao.
Nudfc Langsa va nuo-c I-pha-nho
thay nirdc
Annain da gigt dftn minh, lai con
14m si-nhuc
the iy,
quygt bao-oan. Vay ngay mong
m'ot
thang chin lay, nSm 1858, binh
hai nir6c batdSn
cuu Han, roi Uo thSng vio
Nam-k^r pha dSn
Vung-Tau (hang hai tSy nSm 1859
doan cii song
hang ln bat thanh Sai-gon, ugAy
18 cung
" mot

Ihang Sy.

n6cT4ncdnc6

800

nguM i

lai

mi

chia v6i

93

NguY6n-tri-Phiro-ng, mi Mn qaan^y c6
nuAcTau
dong binh Iii6nq l5m. Khi doiin binh &
don kien-c6 d?i-tu-6cg
ve, thi keo 14n Chi-hoa, la
quan Annam trii d6 dSu ben ta danh trJ manhIhu, la ngiy
bao han-boi, nhu-Dg-ma cungbj Ihat
24-25 thanghaitay nam 1861. LSn laa mSy
cungbi LangliDh My-tho, B16n-hoa, Vlnh-long
qiian

sa chiem-bSl.

Tbang ram lay, nam 1862, vua Tu-Biic sai


quan Phan-thanh-Giang va quan Lam-dayHiep vao Sai-gon lo viec giao-hoa. Ng4y miSng
nam thang sau \iy Irieu than k-j haS-u6c giao
ba tinh Sai-gon, My-tho, Bi6n-boi cho nu-d^c
Langsa, cung chiu bSi bon tri^u dSng-bgc, la baa
Tu-Bu-c dong
bai mum trieu quan lien tSy. Vua
an vao Idri giao-u&c, ngay 14 thang 4 tfty nam
1863.

Hoa

tbi

trocg ISy
sai

lai

boa vay, nhung-ma ciSng hay con


may tInh da mat. Nen Tua

duofc

quan Phan-thanh-Giang ISm

ch4nh

sir,

hai quan khac lam bSi- sii ciing nam maai


cbin quan ban di sii qua IhJnh Phari, ngiy
mSng b8n thang bay. Nha-nvro-e Langsa liep
tii-le, songchSngkhSng chlu cAc dgu sir xin.

Bay-gi& quan Phan-thanh-Giang lai qua niro-c


I-pha-nho, mk den ngay 18 thaog ba t&y nam
1864 m6i ve toi Nam-kir. Khi sii con ben T4y,
tbi b4n Annam ciing cu- lo ban hok, mi vua TirBire nhirng keu cao d6i th^p dan-da cho den khi

duac
xocg.

linh

Hoang-dS Langsa,

thi vi^c

bin hoa mdi

84

nir6c Langsa da ISy thanli Sai-gon mac15Dg, ni4 quan loan con bay xorg danh (too no
phi cho kia, lim dang My lai mSy tinh da mat.

DSu

an, cting oan-trS

Vay cho duwc dep


binb Langsa

thi

keo len

lai

vua Ty-

Langsa vao cbau,


tioh Vlah-long. Nol

cbang cho

BiVc, vi da hai ISn

sii

20 lAi 24 Ibang sau tiy


da bat dup'c ca-v4 ba tinh.
lai giac nSy m^ rSng
kia
k
Co
quan
lay
)
(
Quan Phan-thanh-Gi^ng bi^t, minh chtJng cbang lai,
liliong siic lilm theo linb vua truySn ni4 binb giCi: quShircDg cho khoi m^t may linb minh cai, thi quySt
dSu da gi^ b3y miroi bSn
ttr-viin. Vi vay quan
tuBi ciing an-chay hai ngdy, doan biep vSy gia-tbSt
mot ]"^n sau b^t, lily IbuSc-doc rak u6ng Iruroc mSt
pho ke Sy. U&Dg doan nm Iruoc cdi b6m da don
san, mit troi dan con-cdi ch6' c6 dua n^o Iheo giiip
Langsa, song mSy du'a c6n be-tbo*, thi dan pbai cho
an hoc theo th6i-pfae^ bSn Tay. Sau bSl quan thS
tbfit d6c nguyen giiir Iron mpt long trung quan di

ton ngay,

trong

nim

la

lit-

18b7, thi

'^-

qu6c,

bfen sinh-tbl.

Nam

1870, vua Tvr-Biic qnyet thiia dip niri^c


Lang-sa danh giac v&i nufrc A-lS-ma-nha ma lay
lai mSY tinh da mat, song mac ngoii Bac-ky

dKy

n^n cbang lam chi du-ffc.


1871 c6 mot ngaiti lai-badn Lang-sa
ten li Bo-pbu-Nghia f Dupuis ), m& loi thongthuffng vCTi tinh Van-nam, theo ngo song HSag
giang, la song chay qua giiia xii Bac-kJ', Quan
trSn xir chSng cblu thi si5r tSu vua.
V^y nam 1873 vua xin aiedrc Langsa xu* vice
Sy, thi nii6c Langsa bSn pbai quan An-nghifp
( Francis Gamier ). Quaa An-nghi^p tdi H4-n61
loan,

Tir

nam


cuDg mot Dam

Sy, la

95

nam

1873, c6 ^

Ira-x4l vi^c

ongBo-phu-Nghia, Chang hay c4c quan cai xii


ch&ng nh4n quyen quan ay, lai dS-clu5i, nen
thJnh ra yi?c

giac.

Vi vay quan An-Nghi?p dem mot trftm tam


miro-i quan bat thanh Ha-noi, ma quan toJn
quyen Ngnyen-tri-Phu-CDg bi thu-cng \'a phai
bat. Co Dgu-oi Langsa lo cbiia dSu-vit cbo quan
NgujSn-lri-Phuong. va ril thuoc the, song ong Sy
da b^i Iran, thi tiic minh cbang muon song nua
ben mo* thuoe rit iua quang di, n6n phai chet.

Cung mot nam ay quan An-Nghijp


ngay 21 thang chap

tu-

tran

tay.

Ng&Y 1 S Ihang ba lay nam 1 874, hai nud'C


Annam giao luc tinh
lam hoa-UCTC v&i nbau
Nam-ky \km cua Laogsa cu^ng ehiu nut^c ay bao:

Langsa, thi tr^ may xirda bat ngoai Bac31 thang tam cung mot nam do c6 hoauoc
dieu diDh viee buon-ban.
DSu vay m^ vua Tu-Bu'C cung c6n k^u V(5fi

ho

ky.

Ngay

mM

nude Tin, nam


Bac-kinh, Sy

14

1880,
I6i

laii

sai sii di

hoa-U"d*e,

tien

nen

c8ng ben
khi uvt&c

Langsa hay du-ffc, thi c6 161 tr^ch vua, song vua


Chang ke sao Id'i phan tran 14m vay.
B&i do nu6c Langsa sai quan luf Ri-vi-ere ra
Ha-noi lay thanh mot Ian niia, ng4y 25 thang tu
tay nam 1882, roi bat luon th4nh Nam-dinh ngay
27 thang ba tay nam 1883 song den ngiy 19 thang
cam, quan ay lai phai quan Annam gi^t. BSy-gifi'
sii nixac Langsa dang o' Hue Ihi ra khoi kinh-d6,
l^i CO binh ti^p k6o ra Bac-kt, chSng bay ng4y
;

96

17 Ihang 7 lay cung m6t nSm Siy, \ua Tir-Birc


bang-h^, Iri nir6'cdiro'C 36 nam.

Ben Nam-k^ vi$c nii6c Langsa nhir sau nSy,


au&c Langsa tr4 cho xong moi no"
nude Annam con mac vdj nu-AcI-pba-nho, lodep
an Irong dat Nam-ky, pha-tan c4c djng nguy,
doan mdi lo cho daa-sir dang ma-mang thaohTriv&c hSl

VirCTDg.

Dan Annam
chjn hpc-doi

svr

cur khan-khan m6t raue cbang


van-minh cac nutic, raa nairc

Langsa rung lo cat nhfi-thu-o-ng, nha-fru-o-ng,


den-dif n tai Vung-T4u ( Cap St-Jacques ),
NSm 1862, gay nen cupc dSy-thep ma thong tinIfip

tiic

Iha-tir, lap
lai trird-ng thi chur nho,
day
chu- quoc-.Lgu- day cSn-do Iheo ph^p
ben T4y.
dap dang quoo sa Irong Ibanh, xSy bo-duasong

du-a bien,

14m cSu, kbai mircrng. Co h6i lo vi?c


lo vice tai nghe c6 vu-frn thao-moc,
sii-a Uu-be, cd hoi sSm tan
chuySn-

canh-nong,
c6 cho dS

cho trong song,


16n

1881

l?i

c6 xe-lu-a

tCr

S4i-g6n t6i Chcr-

LSn-ISn cung c6 ngirM Annam


io
viec Irong xu-, vi da c6
H6i-B8ng-qu5n-hat
(

li

1880

),

nam

1882 l?i lap

thm mot hoi niia, kin


la cho Annam nhdr.

Hoi-BiSog b<5n-hat, cung

( ) Vna Tu-Biic U ngu-oi minh-min iSt


Irl, song
c4ch vua cai-tri bSt kh6n ; bSn-tlnh hi6n-14nh,
mi da
dB mSu muon v4n mang-nho-n.
vua cai-tri
cSng lau thi niifrc Annam cSng khSn.
Vua iy ci
ringUr mot rainhchang chin
Ihong-thiiffng vcri cSc
niifrc thin-ha, nhu-H4 vM
Langsa, mi, Urn cho An-

mn

nam

ta

GiS-nbu- vua n^he

t6-i

lol ihtm mSt nlti!rc.


quan Phan-thanh-GiSng mkm?r-

Ma Amain

hpc-dbi cia n\r(rc vSnba tTnh Nam-k^ c4 dSu


bSo-h^ nirfrc CaoqiiySn
mft
phSl raSt ludn Uic tinh,
mSn, saa b8l bi Langsa cai-tri c3 dJt Annam nhir
vay ?
NSm 1851 vua dirp'O thff ntt6c Langsa
Cftu hJi
raang cho

minh,

'

97

r4y c4n deo chft dSt-nit,

tbi c6 IS iSy

Irii

(lirgrc

du-p-c

6ng
14m 14m sao ? Quan cai liiu 14m gi ?
Hal aa/rc Langsa v4
Monli!>ny c6 v4o dugc ktiong ?
BJt cua H4n
I-pba-nbo 18 n4o m4 quySt bSo-oan ?
Binb Langsa
Uoi v6 Nam-kj' 14m gi ?
nam nio ?
linh
quJn
& S4ig6n ?
may
|)li5l qua bSn T4u nen con
Langsa
v6 thi c6
Binh
?
14
gi
Tucrng Annam len
Ben la thua ng4y n4o ? -- Ngufri
tran 6- dau ?
Langsa con bat ITnb nio ? - Nam 1862 al vfto Sli viec
ho4 ? Ky hoi ng4y a4o ? -- llok-attc buOc ta vi$c
gi ? ... Vua d6ng ia ng4y n4o ? -- Vua con trflng pi ?
Nhi-nu-d-c Langsa c6
Sai ai di sir ? -- Ng4y q4o ?
Quan Phan-lhanh-GiSog
cbiu tra'mSy ITnb kliflng ?
Buro-ng
Tio-ve Nam-ky ngiy nio ?
eon di dau ?
Sao mi kh6ng du-p-c
si di, ben Annara lira gi ?
Tai sao qulin Langsa
viec ? Quan loan con 14m gi
pbai d4nh ? -- Keo ten ITnb n4o ? -- NOi trong m^y
?
NSm
1870 vua quy^t
ba
tTnb
-ng4y m4 bi\t dup-c
D6'c-phu
deu chi ? -- Sao m4 kbong I4m dang 1
Nghia 14 ai ? -- Ai kbong cbiu ngufri di buon v&y ? -Ai di sli- ?
Nm n4o ? -Nara 1873 vua xin gi ?
An-Nghiep c6 mSy quSn m4 bSt
C4c quan tbi sao ?
tb4nb H4-npi ?
Nguyen-tri-Pbiro-Qg bl gi ?
L4m
gi ? -- An-Ngbiep tbi sao 1 L4m ho4 ng4y n4o
Ho4 bugc la deu gi ?
Bu6c Langsa sy- gi ?
Con
lio4-u6-c gi nfia V
Nana n4o vua sai su bgn T4u ?
l.,4in vay c6 loi bo4 cbiing ?
Nv6'c Langsa sai ai ?
thi

'

'

'I

S.

K. N. A-7

Sy bSt IhJnh niio ?


H'a\ bj sy gl ? - Sii
Langsn 5- Hu^ Ijltn gi ? -- I3inh Lynfjsa di ddu ?
-- Bcii
Niim nilo Tu'-Drrc l);injj-h^
Nani-ky nir/rc
Langsa 1dm sy {^i ^ -- G6n bea Annarn Ihi sao

~- Quiin

!'

'/

V
67

BAI DUC-BT>C

1883 )

Vua

Tir-&ije khonf^ con, n^n da nuoi ba


Dui-Bii-c, Kign-Phiro-c vk BiSng-Khanh

cbiu IJl
lAm con. Vua Duc-BiTi; len kS vi theo tai Tir-Buc
da Iroi, ma b&i vua nSy cbang kfe sao liai quan
phu-chanh la Ton-tbSt-Tbuyet va \guYe' -v5nTu-ffng, thi hai quan ay lich long thu-oan ma oao
cbo vua mot toi rat nang. Vay vua phSi an giam
tak cbfe't ru tu cbo-oen f ai-lri du-p-c c6 may ngay
mMhoi. Npay 80 thang hay tSy nam i8>3
trieu-thSn ton Hiep-Ho& len ngoi.
;

Cau
Ai kg

bang-hil

hoi.

vi ? --

Ba ch^u vua Tir-Bu-c nuoi ten

f^i

nio vua pbSi do vk ai cSo ? -- Vua


sao ? - Trieu-thSn t6D ai vi D^iv

Le

Wm

nao ?

VI
68

- Vua

BO'l

HI$P-HOA

iSSS

nay ban dSn Ihi bet long vi nS


hai quan pbu-chanh da Ion minh len
lAii vua
songcbaogkboibao-lau lai lay lam cban-nj^ani
n&n viet-tho- xia quap. kham-su- LaD{,sa
giiip
Chang may bai quan Sy bSt diro-c Ihw
lign bay
deu hach Ipi vua, rang pha c6a'nh6-nu-d-e
oK^i

bat vua pbai u6'ng fhu6c-d6e

ma

fine

chgi.

vua Hi^p-hoa co'doin tju


quan dothong-tbny-sir Courbet bSn pha dSn
cfia ThuSnt>(,\

9B

ao ngay 20 thS ig tStn 14^.

don

bal

Qhiroa-inA c6 sir

r^i

kSo quSn len (li\


ra cSu ho4,

Aanam

Langsa ilinh chien.


Ng^y 2S thing ay 06 boi-tiiic giao cho
nu&c. Langsa ftiic thm tlnh Binh-thuftn, cing
diro-c quySn baoho dSt Trung-kJ v4 BSc-kJ nfia.
tbi

B%-gi* CO to4n quSn Annam nSi djiy nh* quSn


T^u pliu-sinp mil chong-cir&ng ho4-iri5rc mcSfi aSy,
nen nu(5rc Langsa con ph&i di dAnh giSc v6i n6
ngoai Bac-k^.
cau h6i.
tbS n^o

Vila

Lkra

gi ?

mW

fr

vfri

hai

qaan phu-cb6nh

- Hai quan g6

bSt thcr

d5ng

BM
cbang ? Hach Idi niio ? fip vua 14m gi ?
vua ay quan Langsa phA dSn cira oSo ? NgSy n6o ?
Binh chiSn chi ? Hoi-it6-c agSy nio ? Chin
deu gi vo-i nu-6-c Langsa ? Ai eh^ng-CK-S-ng hoA Sy ?
Nlrfrc Langsa thi phai d6nh 6- dftn ?

BOI Kli5M-PHlT6fC ( 1883-188* )


Vua Ki?n-Phitarc la chau vua Hi6p-Ho4

VII
5fl

cung

la

chau vua Tir-Btrc, con

nbu-nii hoa-ahS. iri-khon

Vua ay

tre tuoi,

san-sac

tinh net

tinh-tlrdrng.

chang hao-13u, len ngoi ng^y 30


thang II lay n&tn 1883, t*i ngiy 31 thing 7 Ijy
nam 1884 thl bSot-ba. Co k5 n6i vua bi quan
Nguylu-van-Tu'O'ng bd tbu8cd5c ma chSl.
B*i vua ay binh Laugsa Ian-Ian bat dugc rf
cai-lrj

dat Bang-ngoai.

nam
thang

I8ci3,
tu-

nSm

lay tinh

Lay tinh Scra-tfty thing chsip


sau thang ba lay tinti B&u-ninh,

Hu'ng-hod.

Ngay

ll

nSfji

th^nf?

giao cho nua. Lan{;sa


Aiiaain.

ciS*

va

nwac Laogsa ky mot to* hoa


Langsa nliuA'ng

Annam

Biah-thuSn, c6q

h6

nmrc TAu l^m

Id*!

flirtrc

nay, thi

ho&-u'6'C

lay,

qu^ijn bao-ho nird'c


monpi sau, lliauf^ sau, na.n 1884,

Nf^^y

nu6c Annain

100

Ihi

nfra

iTnh
chiu nu-(>c ay baoiai

fa Truof;-kj' va Bac-ky

Cau

Vua

hoi.

chdu

Ki^D-Phird-c IS

mk

bao-iau ?
Bi gi
Igy tiDh nSo nam 1883

bang-hA

ai ?

Cai-

Binh

Lanssa
?
G6n nam 188-J l^y tTnh ndo
Nu-d'C T^u Urn su* gi vai ouo-c Laogsa ?
DU-a ?
Nam 1884 du-6-c Anoam ky to- gi ? Nircrc Laogsa
nhir6'ng tlob nSo ?
G6a Annam chiu sit gi ?
Iri

Ke

lat Iai lir

d&\ Ty-Birc.

BO'I TtP-Bl>G.

1847-1883

Vua Tir-Birc

ra

hai

s^c bat dao

1848 vh

qu^n nhit .L6 hung


muSn klioi pi uc ngo^i B&c-ky luon, o*
Hu^ Iai c6 phe muon ha chijc vua.
Nirffe Cao-mSn vS quySn
Langsa pam
1863, Langsa giup
vua nu-o-c ^y dep phe
1851

).

Tr6t

do-i

vua

loan Pia-kam-h6.

Vua khong
chSu,
bal

n6n

Sii-gon

tri-Phu-ong
tTnh lron

cho su- nwcrc Langsa vko


gy bSt cira H^n ( 1848 )
1859 ), ddnh quan Nguyen-

nu-6-c
(

Chi-hoA ( J861 ), lily mSy


Nam-k^' Ng6y 5 th^ng sfiu
hoi-u-^c nhu-o'ng cho mro-c
Langsa ba linh My-tho, SAig6n vA BiSn-

nam

tai

1862 c6

101

C6 sir Anniiin quji Lan^sa vt I-phn-nho


xin chuoc ba tTnh m6i nhirfrnfi ( 18641^67 ), song khdng diro-c vice S*. Niim
1867, niro-c Lanjisa c6 y rfcp loan cho
xong,
n\h

bat thfim ba iTnh tronfi

llii

quan Pbaa-thanb-Gi&ng

Nam-ky

Uii lir-van.

Niim 1873 vua xin nuo-c Laogsa tinh


6n^ Doc-phu-Nglua ngo^i B^c-ky,
thi lai sinh chuyn, n6n bi mSt th^nh

vi^c

HS-noi.
Niro-c

Annamltbdog

Ih^ng ba lay
b^t thiioh Hi-noi
15

16-1

giu-

nam

1874,

iTi6t

ln

giao

ngfiy

n6n Langsa
nu-a

1882

).

BSt Nam-ky dSu loan-lac trpni-ciro'p,


song dan-siT mot ng^y mdt thanh.

Vua DIJC-BU'C l^n ngdi

1883
it

naky niMhoi

Roi

Iri

nirac dirp-c

HIEP-HOA

to-i

Iri

Ng&y 25 Ihang tSm tay


CO ho^-ufrc chiu nuoc Langsa hSo-hO

dupe

b(5n

Annam

niroc
1883-188-1.

Ih^ng.

DO'I

v^ dSt Bac-kj'

KlfiN-PHTOC.

Ngo^i Bac-k^ giac gia bo^i. Ng^y 6 Ihdng


s6u lay nam 1884, c6 ho^ iro-c moi vcri
nu-oc Langsa.

VIII

60

C6

nhan vua

BCri
I6fi

HAM-NGHI

hoA-uo-^

Ihi

1884-1885

mr6c Langsa phai

mcyi. Hai qiian phu-r,hinh niuon qua,


n6n lu- Ijnh aia ton Ham-N^hi len lam vua ngay 2
thang 8 lay 18^4, tbi ruoc Langsa ctaDgchju. B^n
khi cdld-i irigu-dinhxin, ihi nude Langsa mi^i


nhSn

H;iitl-Nghi

virirng

lair,

102

vun,

mot ISn nira

la

n6n ph3i
nfiAy

17

liini le

ton

cuog mot

thing Sj.
Cir hoa-iriVc

ngay

If)

ba lay

Ibaiig

1884.

nftui

nude Tau phSi nil qufln la kLoi ilat Bac-ky, mi


quail Tku chhng rut, ne[i hai bSii Langsa "li Ngd
danh abau. Nirci'e Tftu cii kliang-kbaiii; Chang
ehiu gift Id"! giao tbi nuac Langsa qua danh
gia'c chilli, ben Euffc aj, phfi diSn Phiro'echau
lay
) til' ngay -8 to-i a'J thang tatii
viy cil-lao Bai-loan ( Formosc ngay
20 Ibang muM lay b&t d6ng-g6 Bftnh-hS ( Pescadores ) Ibacg ba lay nam 1885.
Bang liic Langsa danh gi^c ben Tau, thi oung

Fou-lchcou

nam

)8Si

con de linh a l^i ma d&nb gi^c lai Bic-ky. Vay


Langsa hat tinh L?ng-so-n ngSy 13 Ibaog hai lay
nSm 1SK5 song phai tfly a TuySn-quan, ma quan
tu len la B6-ml-nfi ( Domine ) bj yfty li'ong don
lam \ay, da chiu v6i quaii Tau hen hai thang
Irii, la tir ngay 20 Ihfitig cbap lay nSm 1884,
moDg ba Ibang ba niim 1885. Tau b&n hon mot
van Irai-pba \a mgt Iri^u pb&l sung lay mk khong
chi^m dugc. Ihanh. Sau het nuoc Tau phai thua
m& ky hoa-uac 6 Ihanh Thien-Tfin ( Tientsin )
ngiy moiig 9 Ibang sin lay nam 1885
Ian nay
nh^-nuoc Tau m6i rut qu^-n ra kboi Bac-ky.
B6n (.ao-m&n n^^y mODg 8 Ibang gieng tay
n4m 1 883 ong Si-Vattha diy lo^p, song Uri
ngJy 19 01 g Sy phai Ihua lai C6ng-b6ng-cham
( Konpoi giiam. ) Quan lo^n nghi jcu mplillau,
doan loi cuoi th&ng tir lay If uoi danb nua cho
;


ruoi

((Vi

Ihang mird'i

mot

lay

nira.

cung con itanh

Nam

103

Ih.iDS snu lay, loi

1886 Ihi nirfrc

Cao-mon

indti

Ihi^l

ySn.

lai Ihem
ODf; Si-Vallha cliahg ai nRO loi niia,
1892 va
dau-ygu, Ihi miri chiu ra-hang dau

Con

chKt n ay 31 Ih&an cbap lay cung

nam
n5m

ir.ol

Sy.

thg thit kia tSn


la NguYr,-van-Bir6-ng thita dip loan Cao-mSn,
con CO i:!0 linhtay gift Ibaoh Sai-gon, mS quygt

Con Irona Nam-kj', c6

chie.n

Ihanti,

quan a-limg
la

Nha-niro-c bat

vdi

Ibaog bai lay


Ng:iy

mong

nsu'dri

no

plia-pliacli

dirgrc no, song cac


nhieu noi, liSc do

nam 1885.
hai thang bay lay

nam

1885,

c6

quan Langsa len la Cu-ro-xi ( LouHCi ) t^i Hue ;


loan mua s^tlii; -Ihi ba- quaa Thuyel va Tiro-ng
hai. Veh deni loBng nam mong sau, c6 hai
muon DRUoi Annam xoDg danhquan Langsa, ma
phai ihua\&-cbay Ranjin^ay lo lai Ihi vua Ham.Ngbi, quau T6o-th8it-Thuvet va ba thai-hau da
cbay-tron mat roi.
Con quan Nguyen-van-Tu6'ng Clip 6- gSn kinhdo quan ay CO Y f'e thung-lbang ma lo, cbang
may vua nghe loi Ton-lbal-Thuyet ma lara voi
qua. Quan Langsa ky it ngiy cho ke Iron tbi
diro-c \e kbong sao, tbi ba-thai-bau cving iial
em vua bo vua & Quang-Iri m^ ve Hue. ConTfinIhal-TbujSldem I60C ugu-ai ra xi'i Camlo.
Ngujen-vSn-Tiri'ng Ihi Nhi-nuac bat diy
qua Con-non, roi lati day sang cu-lao Ta-hi-ti
cu'ng cap bong b^ng nam t^sau van quan liSn lay;
ong ay chcl a ebon da}', ng^y 30 thamg bay lay
:


D&m

104

1886, lu^ chira dtrgrc birang Iirang nh&-nir6c

cap cho

la

bao-lau,

phe VSn-tban tirS^nfi gietk^co daiotbi


khoi tay Langsa, ncn truy^n bSt dao. Tru(>c hl
Bsty-giif

quan ay noi

giet

Ibang bSy lay

Co

rair6*i

gi&'t

C6 va

nbtp vay.

dao

nam

lai

bo-n

Ma

tTnh

IfiSo, roi

sau

Quang-ngai ngay

13

Iran ra cac tinh khac.

mudn

linb Irujeu bal

b<3n-dao phi
dao chang pbai

b&i Nba-riuo'c ra, nen bon-dao ngbi rang

chbng

Vay & Quang-nam bon-dao c6 Tbi^n


( Maillard ) tai PhO-thiro*Dg, vk bon-dao c6
Nbo-n ( Bruy^re ) tai Trd-kif u thaag duorc Vaotban
a Quang-ngai bon-dao Trung-scrn, a
Phu-ydn bon-d^o Cay-gia, v. v. cung (hang
lai diro'c.

duffc.
Cfluhoi,

Vua

Ifin

Egoi CO chuy^n gi

Lang-sa vi Ngo ddnli nhau co- chi ?


thi sac ? Giac BSc-k;^ thi sac ?

B^n

Giac

ben T^u
Quan n^o o-

Tuyen-quan ? B^nTdu vay ban Ihen^o? C6 dirp-c


vi^c kh6ng ? HoA-trdc o-.dau'/ Nam n&o ? Niiccc
TSu CO rut quan khdng ? Ben niro'c Cao-men ai day
loan yk nJira n^o ? Thua o- dSu ? G6n loan mSy
khi nua ? Yen nam n^o ? C6n 6ng Si-Vattha tbi
sao ? Ben Nam-kJ ai dSy loan ? (:.6 diro-c viec
khong 7 Nam n^o 7 Quan Tay nio v^o Hu^ ?
Ai loan miru ? D^ra n^o b^n ta mA d^oh ? ~ May
qunllnh 7 ~ Ttiangbay-Utbua ? Yuatr^nvo-iai-'Nguyen-Nan-Tuing Ihi sao ? Quan Langsa I^m gi ?
- Ai vfe ? -- Ton-lh^t-Thuygt di dau ? Con Ngnyenvan-Tu-6ng iM sao ? -- ChSt n^m ndo 7 Phe Viinthan l^m gi ?
Bat dan l^ni o- iTnh nAo ? Tvr-vi d<7o
ffigy ngu6i
Che bSn-dao tinh l^m sao 7
Nai
cbSog
n^o
lai du-Q'c.

'?

- Boi b6ng-khanh ( ms-mij )

ei

Vua HSm-Nghi ch^nK cbju ve kinb-do,

Ihi iigiy 14

ton

165

IX

Ibang obin l&y

Bbiig-Kbanh,

la

o&m

em vua

1885 trieu-lhaii

ay,

ISni

l(su

imoc Annam. Vua mii nay duoc 28

vua

tuiSi, tri-

kboDtinh-lud'ng, fin-o-licb-sulu-te, u-a or sangBan dan c6 nhigu nfeirfri Annam


Hamcbang pbijc vua m&i, cii laia loan binb vua
trpng oai-ngbi.

Ngbi.
!r do voi con
Tblep, tting hal
quan 16-n, mot dSY-to" Annam va naot day l*
Moi Irieu-than vua Ik bSy-nhieu do Cua an Ihi
1 1 tay
la cam \di muoi Ngiy mbng mot thang

Vua Ham-Nghi

tron len moi,

quan Ton-lhat-Thujet Itn

)a

v61
c6 quan lanh binh, ten 14 Ngoe,
tru-6c,
la day-td nha vua khi
dem bai muoi ngirdi Annam di ban dSm len do,
pbai
Ihi bat duo-c ca tliay. Thi^p vi bai quan lo-n

nam 1888

Nguyen-tinh-Dinh

chet. Bay-gifi' vua H&m-Nghi Ibay minfi bi


ken6i-c6Dg, thitraoguanichoquan lanh Ngoc uia
rang GiSt tram di chorBi dtrng c6 nop cl;o
Langsa lam chi . Song cbang ai giet vua, mgt
vua pbai
bat ma cop cho quan tay dem ve Hue

dam

ch6 sang ben A-lo-i-tir C Alg^rie ) ma m& do cbo


tffi ray. Mot nam nha-nxtac Langsa phat bong la
vua da cuai
irot veo bai van quan ti^n tay
\o Langsa, cung a yto khong liim gi nua.
Con lanh Nggc thl cung cii bdc lanb-biuh,
ma b&i cac
song duoc phSi di linh no iTnh kia
quan ai-ai cung khinh-dS, nen pbai h8i hircng.
Ngay 24 Ihaug chap Ifty nSm 1893, c6 quan keo
;

v^o nh^ danh

106

bi Ihirtyng-Mc-h tiSng, r5i

dem nop cho Phan-dinh-Phung,

la

ch6m dau

lu'6'ng

loan

dong don chinh nai vua H^m-Nghi phSi bat ngay


trufrc. thi la&DR ay truyen beu dau no tai cho leu
tranh vua da & xua.
Cac dSng nguy trong nub'C lai-bang Go quan
ISm qu>en Ihu-crng-lbo- bp binh, Idn ii^m, thay
vua bi bal, tbi truy^a cho cac dinh-cc phai laihat g voi Langsa> song cam giiip vua md-i. Truyen
Ijnh (loan, qua xe thieu dng ay that co ma chet,
m&'] ducji: 22 tuoi rar-thoi.

Ong Le-Trurccung

vay,

bbong lam giac-gia gi nu-a, mot ve nh& bu-u-tri


ai-ai Tay Nam tfcay deu iang-trong men-thuo'Dg.
Ong
( 3 ) C6 quan Tay kia khen ong Sy rang
;

3y I^ ke nghich, m^ that ding khen, tioh-tinh rongrai kho^t-dat, ai-ai dau nghich dhu cbang cung dfeu

jeu-chuQng ong a'j chang he l^m d^u-gi dQc-dii, c6


kiSm luo'ng-pban cho quan hnh, cung \k vi mu5n pho
vua virc Dirfrc m^-thoi hStlong Irung-ngai cung vua
lai dSu tixo-c-lQC cao-sang, mk ciing d^nh chiu chir
;

b^n-cung.

Hai con quan Ton-thSt-Thuyet da tron trung


miah ma cba thi kh^c xa lam, khi tbSy
vi^c bat thanb, lien bo vua m^ chay qua T^u,
di
gia-bp
can binb cuu-vi^n Co ke rauon bat nop
ciio Langsa hau kiem baicthu-^ng, song Nh^-nu'crc
tinh quan ay khong ISm gi duac nua nen khdng
v6i vua

bSt l^oi cbi.

Ngay 28 Ibang gi^ng t^y nSm 1889 vua 06ngbanf;-h3. Bir\ vua ay c6 sac rao tb^nh Hanoi \a Hai-phong la dat nhup-ng-dja nir6c Langsa { nfeay 1 Ibang 10 lay nam 1888 ). Ngdy 3 thang

Khanb

107

inuW mSt lay tiam 1887, ong Constans Wn Mtm


loan-iiuyen dau hel coi BoDg-Duo-ng nSy. Suu hSl
khi vaa Sy bSng-ha thi ca nircrc deu yen. nude
Langsa dS khi eong lam nbi^u vifc dal su* ngoiii
13ac-ky.

Cau

hoi. --- Trieu-lhSn ton ai th6 vi

vua Him-

Vua B6ng-Kh4nh thl sao ? Cung c6 nhifeu


ngiroi chSng phnc ? Hilm-Nghi 6- dau ? - Ai a vfri
ngii ? - Bern no ng4i hi bit ? Ai bJl ? H4m-Nghi

xin lieu gi ? - Nay ff dau ? An bSng bao-nbiSu ?


Circri vg nio ? Lanh Ngoc niii-cong hi sao ? Phai
chcm nam niio ? Nop dSu cho ai ? D^ m l^m gi ?
Le-Tiuc Wm 14m sao ? Con Ton-lbSt-Thuygt da di
dau ? Khi c6 ke muSn nop quan Sy, nhft-nu-crj
Langsa c6 chiu khong ? - Bong-Khinh bSng-hS nam
nio ? BM vua Sy nhHong tbinh nio ? Ai 14m
to4n-qy5n dau bJt y4 nam n4o ? Khi -vua bacg-h^
Nghi

nucfC

Annam

X-

thi

BCXI

sao 7

THANH-THAI.

ThaDh-Th4i,

1889-1907

con vua Duc-Birc, len


Dgoi duCTC mirfri tu<Si. B6fi vua nay lv\ na&c Ihi
IroDg tinh QuSng-ngai, BlDh-dinh, Phu-Y^n
cijng CO logn nhieu khi. M^ thiet loan ca la
CO mot Ian liic th&ng chap lay, nam 1893, 6e
ngoai bac coi Trung-k;^. Tird'ng lo^n nay 14 rapt
ngud-i bay chii dau nhij-t trong nu-ac, t^n 14
Phan-dinh-Phung. Nam 1895 oog iy chgt tbi
m6i ySn giac; con c4c ki a-tung, ke thi bigiSt, ke
Ihi trSn qua ben XiSm. Nii6c Langsa c6n pbai
danhdtpquan ctro-p boc ngoai Bac-ky nhieu
62

14

108

Ian-Ian cuiifi (lirp'c y&n, v4 ngudri nhJ-e|uS


dutrc Ihong-lhjl I4m-an. Tir niiy ve sau cSc
vua Aunani chung quyfen v<>i int6c Langsa mft
cai-lrj, nen trong doan sau sc IhSy hai nix&c rap

nam,

iii<5ri

nbau ma

lo

CAu ho i.

cho

xii la

daoc nh*

ThSnb-ThSi con

C6 loan o- ddu ? Loan c3


Ai 16m dSii ? -- Yen nam n^o
nira ?

Quyfen vua
XI

Annam

o'/

lit

li the nfto.
ai ?

(hlu

MSy

luiji ?

vi nSra ndo ?

-- Ben Bac-ky ai ph^


nay v6 sau thi sao

BOI DUY-TAN

'/

;S07-J9/e

NgSy mong ba tb^Dg chin ISy nam 1907


vua Tbanh-Tbai dau-yeu, thi l^m fd" lu* chirc
nbu-ans vi cho eon Ihii nam mo-i nen tarn tu8i,
bieu la Duj-Tan. NSm 1908, c6 ke xui dAn li^o
nbau loi iTnh tbanb mk xin giSm thug. Loan ay
keu la loan Bbng-bao, cbang pba-phach danh
giet ai, dan vay cnrg la xon-xao lam cho nittrc
lau thanh. Tiu-Ac da lap nhieu truang hoc, k?
Ti?c Bong-bao ngan-tr& it 14n.
(j'6

NamlSievna Duy-Tan nghe ibi doi ke


rghjch than, mong long day lo^n quygt duoi nguM
Langsa ra kboi nii^c. Nhung vi^cbSt thanh, vua
pbai baldi^u vao eira HSn. Ngdy mong bai tfcang
bay lay vua pbai xuong lau di luu dSy qua
cu-lao
La Reunion. Luon dip ay nha-nu-Ac cuog di^u
vua Thanli-Tb4i dang & Vung-TJiu Cap
Saint(
Jacques ) di mot lu-o-t vAi niVa Nay ca hai
vua
or lai cu-lao Sy binh-an,

C4uhol.

Vua

miiy luSi ?

Ouy-TSn

ThSnh-TliAi nhuynR-vi cboai


- -

1908 c6

ndo

loan

LAm

N5m nao Duy-Tln muSn dSy loan ? -- C6


khong ? Bi bit dieu di d^u ? -- C6n vua
Th4nh-Tbai tbi sao ?
bai gi

? --

dirg-c

B(fl KHAI-BINH 1916-1925


_ CuDR Dam 1916 vua Khai-Binh

XII
84

con

la

vua BSng-Khaah len Dgoi. Nam 1918 vua ngir gi4


ra cbai xii Bac-kt, thien-lia niSng radc ril IS
long-'rong.

>iam 1922 vua di du-lich qua ben Tay, luon

dem

dip Ngai

Hoang-thAi-tfr

Vinh-ThuY

Iheo

dang cho a hoc lai nurfifc Pbap. Hoang-tbai-lfr


njy da du'crc vua phong lam Bong-eung 28 thang
Ivt t&y cSng trong nam ay.
N&m 1924 vua mang IS lii luan, iihap Nam
Bac thay dem ll dang niang-cbuc.
Khi NgM len ngoi Ihi ben tay ding danh giSc
c5 lhe( 1914-1918 ). Ngai trujen cbo dao_ dau do
hay san long giup bin'a giup cua cho Mau-quo'vi viy CO ho-a veo ru*d-i ngu-oi Annam qua Tay
hoac di linh hoje lim tha con bac tbi gii sang
;

tri?u. Cbinh vua cuu Ham-nghi hSt Idng


rauon giup nu6c Pbap nija.
Nam 1925, ngiy mong C "lh4ng 11 lay vua
bang-ba nSn Bong-cung Vinb-tbuy kg vi cba.

ban mSy

Nam

mong

1920

8 thang giSng tay njai len ngoi

lay bi^u BaO'Bai.

Cau hai

--

Ai kg vi

vua Kh5i-Binh di dJu

vua Duy-T4n

- Qua

Nam

ban Tfty nSm

niio

191S

?-

tio

- Mfty n&o ? - KliSi-Binh mSng


giup M5ule ta tuSa nSm nAo ? - GiSc bftn Tjly ta c6

qu^c thS d4o ? Tliff Imh raJfy ngu-d-i sang bSo ?


gi
? KhSiGiac Sy vua Hiiai-Nahi cuiig muSo 16m
Ai l&m Bona-cuDg

Dioh baog-bS n&m nSo

Al k^-vi

vaa H^rni-Ngtii cho ifVi vua BSo-Dai.


BCfl HA-M-NGHI.
Vaa \&n ng6i ngiy mSng hai tb^ng t^ra.
mA viec cbira tb&uh, t6-i ngSy 17 thing

t^t lir

1884-1885

Sy mfri xoDg.

ch^ng giir ho^-uo-c


phi dSn
cCi-lao D^i-loan,
vay
PhirfVc-chau 1884,
6* BacBanh-hiJ.
1885
bSt
doan nam
g6
k^' quSo Langsa d^nh qoSn Tiu nhi^u
tran cuog chiu vay lau ng^y tai Tuy^nqiiang. Ng6y mSng 9thang s6u lay nam
1886 cd hoil-u-a-c o- tb&nh Thi^n-tan Ihi
giSc m6-i yfin vA binh T6u riit ra kboi
Nir6-c

Tdu

Thi6n-tan, tbi nu-6-c Langsa

Bkc-kf.

NSm 1886-1886, niro'C Langsa d^nb


quan loan Si-Vattba bSn Cao-m^n, rSi
dep Nguyen- vSn-Bufrng trong Nam-k^'
thdng hai tay

nam

1886.

B6m mSng nSm mSng sdu th^ng bSy


1885, binh Annam x6ng ddnh quSn

nam

Langsa kbi bSt ky, song cung phai thua.

Vua

H^m-Ngbi

vb-i

quan

Ton-thSt-

Tbuy^t trSn raSt, mk cdch it lau quan


&y lai b5 vua, C6n quan Nguyeo-vanTu-6-ug bi d^y.

Quan Van-thSa
bet murd-i G6 vk

truyfen giSt

dao

hen siu^muon bn

dao.

cbSt

Ill

BfiflBO^IG-KITANH.

1885-1889

Vua Hiira-Ngbi

nop cho mrtrc Langsa

bj

Nbi-ninVc diy qua A-loi-lU',


c6n kc theo vua lai hing,
BSt B6Dg-ph4p dup-c quan lo4n qnj4o
1888,

nSra

Ihir nhirt 1887.

nam

- Annam

HSi-phong

o6i,

cho

HkLaagsa

nhirp-ng

nirffc

1888.

BOI THANH-THAI.

18S9-1907

lac nhiSu no'i, ohiit 14 loan PlianTrung-ky ( 1893-

Loan

(Jinli-Phung ngoSi bSc


1896
tit

1907-1916

).

Nam

1907 vua Thinh-Thiii

dau

chiic.

B(yi DUY-TAN.
Loan Bong-bfto ten Trung-kJ, niSm
1908.

Nam 1916, vua dily loan, bi bat phJi


d&y cu-lao La Reunion.
Vua Th4nli-Th4i 5- Vung-tiu cung
pbSi dieu di cu-lao Sy.

1916-1925

B6'I
KhSi-Binh
ngdi.

Nam

KHAI-BINH.

con vua Bfing-Kbanb

Nam

1918 di Bac-k^'.

qua'bSn Tay.

Nam

1924,

mSng

len

1922 di
)e

Tii-

luin

Nam

1922

vua pliong HoanK-thfii-tir

VTnh-Tbuy 14m BSng-Cung, riSi dem di


Ibeo qua Tay 6- d6 mk hoc.
Luc fiiac c5 b6n TSy ( 1914-1918 ) bSo
la thi giup linb tho" hoo veo riroi v6
ti^n

Nam

bac nhiSu trieu.


1925, ng4y 6 thSng

11

tay

vua

baag-b4.
192C.,.

Vinh-Thviy I8d ngOi iSy hi^u Bio-Dai

iia

Bo/^n

th&tAm.

Vife nird"c Langsa Ikm ben

B6ng-Ph6p.

65

Nird-c

L&o

Tif

nam

1893

i&i

nSm

cho nu&c Langsa


ctaac quySn bJo-ho nvtitc LSlo, nn nu*c Langsa
lo cho nirAc Sy daifC mS'-mang.
Trir^o nay da IhSy
66 Niro-C Cao-mfin:
Dam 1847, imt&c Cao-m8n dinh giac vni nuac
Xi6m mi phai mSt hai tinh thi ng&y 23 tbanR ba

1898c6nhiSu

hoJi-ii*c

irng

lay

nam

1907 nirdc

Xiem

lani hoS-ui^c

vdi nir^c

ma Ira hai tinh ^y lai cho nirac Cao-men.


Bang thong-thvro-ng Katie nJo mi

Langsa
67

Chang CO dang Ibong-lliiTCTng cho nhieu, Ibi khong


le nio mff-maDg cho th?nh' virffng. Coi Bong-phap
nay da durac bofn IS.OOO dam tSy ( kilomelres )
dang lat-da, va 19. GOO dam dang tol d6 di. Song
Ciu-long ( Me-kong ) va sdng Nhi-ha (Fleuve
Rouge ) da don cho tau chay dirwc. Lai Nba-nuac
muffn bac bSn fay mi lam dup-c hai ngan ba
tram chin mu-ci lam dSm ding xe lira, Chang
pbai li lay baic tbuS mi lim dau.
68 Vise canh ndng
Lai Nba-nudc
CO y cho nuffc nSy duac nhiSu rupng dal lam an,
nen da su-a laii cung khai thSm nhieu rairang, dap
nhieu dip. Vay Irong cic nncte Ihe-gian trir nirac
:

Mien-di^n ( liirmanie ) thi khong dau ducrc xualcSog nhieu liia bang dSt Bong-phap. Nha-nuAc
cuDg lo dem giong kbic qua cho ngu-6i-la Irong,
nhu- ca-pba ( caK ) ngoai Bac-kj"cay lay nm
( orbre i caoutchouc ) trong Nam-kJ'.
;

69

Ill

Ngh nghl^p Troag

14p nhiSa ohii d?t rai, d^t

lija.

ntriVc

M*

diro'c

da
than

cflag

mo

mi vang, nay coq dang kiiai. Gu5i nam


c6 hai tram nhi-mSy du-ffc 800 ngu-M TSy
va nam v?n ru'i'i ngirfifi Aaaam l&m cdng trong
c4c nhi Sy. Tien v8n lo trong eic vi^c do li> bSa
mi tir
miiffi chin tii?u d<5ag-bac, tiah nSm 1906
(uo

kem,

1906,

d6 dSn nay cang agiy cing thSm. Thi-du n&m


1928 lay ra trong cac Ihii
18.460.000

dSnR

bac.

ngirW T4y v4 54.955

mo

tSn, gi4 14

ay

thl

c6 437

bon-quocmilim vi?c.

ngurdri

- Vif c bu6n-bSn

70

mi 2.189.168

Trong cic

Vi^c bu6n-b4n ngoi

ben Annam tbi hSu nbir khong c6 nam


Pho-m6i hay la Ma-n^ tbi la
ba cbiec ghe qua
hgt siic. Ma nay la nhiing tJu, to-16n thuArng qua
trSm hai
lai hang nam chor do vfi giS chirng ba
miro-i trieu bac; do cb& ra gii cung chfrng l8i

qaoc

dd

xo-a

330

trifeu

).

Su- hoc-hanh Lo cho

71

duac giSu c6

m4-tb5i, thi chua du, con phii d?y-do tap-luy^a


dan boo-quoc cho cd sire m4 lo vifc nu:6c-nh4 ;
Sy m&i gpi la giio-hoa. Vi vgiy ISn-lSn nh4-nu-6c
lo cbo hpc-tr6 hpc Ih&m nhieu deu miS'i mi thi

them lip trurdfng d^y tigng Langsa cho con


nbi AnnamcOng dirge nen thong gioi Ijch-lam
lap truing tap nghe-nghi^p cho c6 Ihg kh^o sau
bSt ciing lap tru-drng day du tbu: nhir bSn T5y, cho
ngudri b6n-quoc duro-c bgc-hinh kh6i bo qafibirang mi di diu xa nhu bay-lau nay.
cur. L^ii

S. K. N.

A,^8

Vlc giup

114

NirAc
ISt-biah
Langsa cung lirS'ns tori nguriri bjaliho^n l&f nh4thvrffng, nhi chiia kS phung-Jan. Lji cung cSt
trirtag d?y thnoc cho ngiy sau c6 nhirog thay t4i.
Bu-ffng b4y-gid' c6 dir hai trSin thiSy thuoc TSy,
hai tram thSy thuoc botv-quSc & troag xi'r la.
72

ngiro-i

B6n

nam

Um

nglrtri Annam
th^y-tbu3c beaT^y Day
LS-quaag-Trinli noi ve phep trfing trii rang ;
phep trdng Ir^i du-g-c ba mu-ci
nay, mi ngu-fri-la da bfrt chgl ; xira chil miiW

vS t6n

C6

Ik

Nara-kS' mo-i c6

ph^n, nay da giSm mot

lai

khdng m^y ngu-M ISn

trdi DJja.

73

nao

Nird'C

Langsa chia phi-ton

IS thfe

Cho datyc

lam nen bSy nhieu cong vi$c,


thi triiCTc sau cung pbai c6 bac. Ma bae thu2, Ihi
khong tham ySo d4u, n^n bSn nyt&c Laogsa 16p
thi cho miton, lop thi cho khong, cho du ma tiSu
chnaa b^n nay, Coi nliir chuy^n xe-lira m6fi n6i
tren, thi lon-hao 1^ chvrng ako
l^i dirng ke linh
tap, thi hang nam nha nud'C Langsa ton ma nuoi
linh khac de binh giii b6f-coi, cung an-b4i moi sir
Irong audc. Nam 1925 linh von ngirwi Langsa gop
mi lo yi^c canh-nong, lai nghe, buon-bSn, thi toi
u(tc chirng 8.000 tri?u quan tien t^y nay nhiSu
?

bon

nira.
Ngiriri

Annam

kfiu rfiu fhng-vigt

nSng-nS

vl

chua quen chin, ch6 nhu c6 sSnh vAi cftc nin^c


kh4c, nhu nu^dfc Langsa, niriSrc H8ng-mao. mi&e
Nhut-bon, van vSn, thi thug nucyc ta nh? hern
bSng nam bang s4u. Va l^ii vi yi^c hpc-hinh c6n
Slit, it ngtiai thong-lhuoc, nSn
vi?c thuS-ma kh6ng

115

ranb, nbieu khi thug nh? nu'i plai nop nSng. NufVc
Langsa ra su-c lo cho ngu'6-i-ta tLau IhtiS cbo pbai
le cung nhu da lo giam-bdt nbung luat nang-ne
md
cua Annain cho kUoi mang chu- v6-nhan
thuffng-hai e con lau nam chay ngay ngudi-ta
hieu dutyc bay-nbieu sir ay.
;

mM

LcrikSt

74

Dau

loan-lgic,

nori

Ihi

tap-

pbe-dang, ncri lai tung-hoanh pha-ph4cb,


chang bao-gi* thay yen cho th|t, mi nude Langsa
c6n 14m nen bay-nbieu c6ng-vi?c m6i kS Irfn ;
gia-nhu- tu- kbi m<^i kbi cong ma hai nu'd'c Lang14p

Annam

sa va

c6 dong t&m hiep lire v&i nhau.


moi str da nfin tan pb^t thgnh-vu-ang
cbung ncio nua.

tbi bay-gifir

bit \k

Cgu h5i
niro-c

L^o

Nam

Nuro'c

n^o

nu-6-c

Xiem

Dai-phAp

trS hal tinh

du'p-c

cho

bSo ho

nu-frc

Cao-

m^n nam nio ? - Du-o-ng di lat da m^y dam t^y 1


Bircrng di chu-a lit dS mi cung tSt mSy dam ? BSng
xe-l&a mgy dam ?
Nilffc Dai-ph^p
dSu gi giiip

Um

vi?c canh nong ?


Ngh^-mghiep ? -- M6 h6n ta nay
thi sac ?
Nhap-cang thi bao-nhi6u ? -- XuSt-cSng

tbi

bao-nhieu

hinh

? --

th^ nio

b6n

ta

Mk

thaoh

Nu-oc Bai-phdpl^m gi vS
ngu-M tJt binh ? Chiu

giiip

Thus
lij'i

thi

sao

1907

PhSl c6

sijr

hpc-

phi-t8n

d6u chi cho

Ke
1893-1896

tat

Nucrc Langsa dutrc bJo h^nuocLiio.


Nu-frc Xiam lap Uri hoi aac mh trS
lai cho Dlrfrc Cao-m^n m9y tinh
da
chiSm Dim 1847.

iia

NufVc Lan^sa 1o cho cni


du-trc l:1n-i)hdt

l^m
lAy

lap

liai D^An ba
ddng xe-lii'a,

niuo-Dfi kia

Nu'frc

1802-1820

m&

lo

cho nuoc

thgnh-ltp-i.

nam

JSO'i

den nam labO

Gia-Long

lfi20-1841

Minh-Mang

1841-1847

Tbiu-Tri

1S47-1S8J

Tvr-Buc

1883

Di,ic-Buc

188J

Hiep-Hoa

1883-18S4
1884-1885

Kien-Pbirdc

1885-lf8B

hSm-Nghi
Bone-Khanh

1889-1907

Tbanh-Thii

1907 1916

Duy-TSii

l!U-19;,r)

KhaiBJDh.

)92(>

liao-Bai.

.,

..

sii-a

buon-

ngfty

Sd cac vua niro'C Annam.


7'if

dam

no,

n:a>. Nf^hfe

olii't

sona,

jjiuo-i

miro'iig

di'io

nbi^u,

nbieu tien-bac

dugc

I)6nf^-i)h^p

khai

c^ng thanh, Irirang-hpc


nh^-thuong cung ddng.
Langsa cung sSn long hao phi

ban cdng
Ibein

chin

li-ilin

lap

il^nn,

Annam

IMPRIMERIE DE QUINHON
i-e-30

41

z ?

fiO

You might also like