LÔØI GIÔÙI THIEÄU

Laøm ngöôøi Thaày thuoác Y hoïc daân toäc chöõa beänh, can thieäp ñeán maïng soáng
cuûa con ngöôøi, maø chaúng am töôøng saâu saéc coâng vieäc mình ñang laøm, môùi chöõa
ñöôïc moät beänh ñaõ khoe khoan khoaùt laùc, gaëp beänh khoù thì phaùt bieåu baäy baï lung
tung khoâng theo y lyù gì caû, baûo sao ngöôøi ñôøi khoâng xem thöôøng laø Ñoâng Y khoâng
coù khoa hoïc, lang baêm lang ñaøo lang doûm…baûo sao Taây Y döông quyeàn hoï khoâng
coi troïng, coù nhieàu bieän phaùp troùi buoäc ñuû ñieàu.

Nhaèm ñaåy maïnh phong traøo hoïc taäp, naâng cao nghieäp vuï, phuïc hoài voán coå
Y Hoïc Daân Toäc keát hôïp haøi hoaø vôùi Taây Y, xaây döïng neàn Y hoïc Vieät Nam nhö Baùc
Hoà ñaõ daïy. TUÛ SAÙCH Y HOÏC COÅ TRUYEÀN TP Hoà Chí Minh ñaõ töï laäp neân, bieân
soaïn, dòch thuaät, in aán haøng loaït saùch Y Hoïc Coå Truyeàn chính thoáng. Töï môû lôùp daïy
ngheà, ñaøo taïo neân lôùp thaày thuoác Y Hoïc daân toäc töông lai. Ñaây laø chuùng toâi hieåu vaø
laøm theo chuû tröông keá thöøa vaø phaùt huy, phaùt trieån y hoïc coå truyeàn daân toäc cuûa
nhaø nöôùc moät caùch tích cöïc, höõu hieäu. Luoân ñöôïc caû nöôùc hoan ngheânh vaø höôûng
öùng. Tuû saùch y hoïc coå truyeàn TP HCM töø hai baøn tay traéng, hoaït ñoäng 5 naêm qua,
ñöôïc nhieàu ngöôøi giuùp ñôõ, ñaõ xuaát baûn ñöôïc 31 ñaàu saùch, toång coäng 8.582 trang.
Phaùt huy ñöôïc truyeàn thoáng y hoïc toå tieân Tueä Tónh, Laõn OÂng. Vaø keá thöøa caùc danh
y thôøi hieän ñaïi. Ñem laïi cho toaøn quoác coù 2.000 tuû saùch y hoïc coå truyeàn, nhaän ñöôïc
nhieàu loøng trieàu meán cuûa giôùi y hoïc ñöông thôøi. Taäp HUYEÁT CHÖÙNG LUAÄN naøy
xuaát baûn coáng hieán quyù ñoäc giaû. Nhôø coâng dòch thuaät cuûa laõo y Ñaøo Vaên Luyeän, TP
HCM, ñuû trình ñoä baûo ñaûm ñaây laø thöù thaät ñoái vôùi caùc ñoäc giaû.

Traân troïng giôùi thieäu cuøng quyù ñoàng nghieäp xa gaàn.

TP. HCM ngaøy 19-12-1987.
Laõo mai Nguyeãn Trung Hoaø.
(chuû tòch thaønh hoäi Y-hoïc daân-toäc TP.Hoà Chí Minh).

LÔØI TÖÏA

Boá toâi söùc yeáu hay coù beänh, cho neân toâi ñaõ sôùm xem saùch thuoác, khi ngöôøi
coù beänh laø ñieàu trò ngay.

Thaùng 6 naêm Quyù-Daäu, boãng nhieân ngöôøi maéc beänh thoå huyeát, roài sau
chuyeån thaønh haï huyeát. Toâi ñaõ tra cöùu caùc saùch thuoác ñem chöõa trò ñeàu khoâng kieán
hieäu, vaø ñaõ môøi taát caû nhöõng thaày thuoác danh tieáng, nhöng caùc thaày naøy ñeàu khoâng
coù kieán thöùc vöõng, ñaïi ñeå chæ toaøn duøng thuoác ñieàu ñình ñeå cho beänh suy maø thoâi.
Nhaân theá toâi môùi xem taát caû moïi saùch, khi gaëp huyeát chöùng thì xem raát laø kyõ löôõng,
luùc aáy nhöõng ngöôøi cuøng laøng vôùi toâi raát taùn thöôûng baäc tieàn boái ñoù laø oâng Döông
Taây Sôn ñaõ laøm saùch “Thaát Huyeát Ñaïi Phaùp” bieát ñöôïc bí phaùp cuûa Huyeát chöùng
maø caùc saùch khaùc chöa coù truyeàn.

Toâi laáy côù cha maéc beänh, duøng nhieàu phöông phaùp ñeå tìm hoûi môùi ñöôïc
xem saùch cuûa hoï Döông, maø thaáy laø trong nhöõng saùch nghò luaän vaø phöông döôïc
cuõng chöa ñöôïc tinh töôøng. Neáu duøng ñeå trò beänh Huyeát chaéc laø ít ñöôïc coâng hieäu,
beøn boû heát roài trôû veà nghieân cöùu Noäi Kinh, Nan Kinh tìm ñöôïc böøng leân khi hieåu
ñöôïc yù caùc coå thö vaø vaän duïng ñaõ chöõa khoûi ñöôïc 70% veà beänh Huyeát.

Nay cha Toâi ñaõ maát, nhöng baø nhaø hoï Phuøng maéc beänh Huyeát, Toâi töï cheá
ra baøi thuoác chöõa maø ñöôïc an toaøn. Loøng phaán khôûi leân maø noùi raèng: keû ñaïi tröôïng
phu khoâng theå laäp coâng danh ôû trong thieân haï, neáu coù moät taøi hay moät ngheà ñuû ñeå
cöùu cho ngöôøi ñöông thôøi maø laïi heïp hoøi khoâng ñem truyeàn laïi cho mai sau thaät laø
queâ laém. Vaäy Haûi toâi beøn ñem nghóa xaâu xa cuûa Huyeát chöùng trình baøy roõ raøng ra
heát. Hoaëc noùi ra heát nhöõng lôøi ngöôøi xöa muoán noùi, hay boå theâm nhöõng lôøi Tieân
Hieàn noùi chöa ñuû, chæ caàn cho ñuùng lyù, phöông thuoác hieäu nghieäm, khoâng baøn luaän
nhöõng chuyeän xa xoâi.

Saùch ñaõ xong nhìn thaáy maø theâm hoái haän vì mình bieát Y Ñaïo muoän maøng
khoâng theå laøm keùo daøi tuoåi thoï cho cha. Xong cuõng may laø saùch naøy ñaõ thaønh, coù
theå cöùu thieân haï ñôøi sau vaäy.

ÑÖÔØNG DUNG XUYEÂN

Töï TOÂN HAÛI ñeà töïa.

PHAØM LEÄ

Veà Huyeát chöùng xöa nay raát ít baøi luaän hay, cho neân saùch naøy phaân bieät raát
roõ raøng, chæ caàn cho ñöôïc tinh töôøng, coù nhöõng choã noùi röôøm raø laø yù muoán cho toû roõ,
khoâng neân boû ñi vaäy.

1. Nhöõng Löông Y ñöông thôøi khi baøn ñeán Huyeát chöùng phaàn nhieàu
chæ noùi ñeán aûnh höôûng, saùch naøy chæ theo saùch Noäi Kinh, Naïn Kinh. Thöôøng haønh
ñeå xeùt ñeán nguoàn goác maø noùi ra phaùt huy taát caû moïi yù, thöïc laø boå vaøo nhöõng thieáu
soùt cuûa caùc y thö töø ñôøi nhaø Ñöôøng trôû xuoáng, cho neân töø nhöõng lôøi daãn Noäi Kinh,
Nan Kinh, Troïng Caûnh. Ngoaøi rakhoâng laáy ôû saùch naøo khaùc. Neáu coù moät vaøi choã
ngaàm gioáng nhau, ñoù laø ngaãu nhieân maø gioáng nhau chöù khoâng phaûi aên caép caùi hay,
thöùc giaû xeùt cho.
2. Saùch naøy phaân bieät töøng moân raát roõ raøng, nhöõng ngöôøi khoâng bieát
thuoác gaëp beänh maø tra xeùt cuõng hieãu ngay, laø moät boä saùch raát tieän duïng cho ngöôøi
ñôøi.

Nhöõng nghò luaän trong saùch naøy phaàn nhieàu laø do taâm ñaéc maø vieát ra, song
caùc choã phaùt minh ñeàu laø söï thaät lyù thaät, coù baèng côù, coù kinh nghieäm hoaëc theo lôøi
coå thaùnh ñeå dieãn ra, hoaëc theo Taây Phaùp maø hieãu ñöôïc nhöõng lôøi noùi ñuùng vaø coù
baèng côù, khoâng nhö nhöõng saùch cheùp nhaët.

Saùch naøy chæ noùi veà Huyeát chöùng, ngoaøi ra coøn coù saùch Trung Taây Y
Phaùn, saùch Luïc Kinh Phöông Chöùng Thoâng Giaûi. Hai saùch ñoù môùi noùi roõ raøng veà
taïp chöùng, nay ñaõ ñöôïc in ra, xin tìm ñeå thöôûng ngoaïn.

ÑÖÔØNG TOÂN HAÛI.

CHÖÔNG I

I. LUAÄN VEÀ AÂM DÖÔNG THUYÛ HOAÛ KHÍ HUYEÁT.

Trong Thaân theå chæ coù aâm döông, maø aâm döông töùc laø thuyû hoaû, thuyû hoaû
töùc laø khí huyeát, thuyû thì hoaù khí, hoaû thôøi hoaù huyeát. Taïi sao noùi thuyû hoaù ra khí?.
Khí baùm vaøo vaät thì trôû thaønh nöôùc, ñoù kaø kinh nghieäm vaäy.

Vì khí cuûa ngöôøi ta sinh ra ôû Ñan Ñieàn Khí Haûi ôû döôùi roán, döôùi roán laø nôi
Thaän vaø Baøng Quang thuyû veà ôû ñoù, thuyû naøy khoâng töï nhieân hoaù laøm khí maø phaûi
nhôø muõi hoâ haáp, khoâng khí vaøo theo Pheá quaûn ñeán Taâm hoaû döôùi roán chöng thuyû ñeå
hoaù laømkhí, ñoù laø goác sinh ra khí. Moät khi khí ñaõ ñöôïc sinh ra thôøi theo kinh maïch
thaùi döông ñeå giöõ gìn beân ngoaøi, töùc laø veä khí, giao leân Phoåi ñeå laøm hoâ haáp nguõ
taïng luïc phuû cuõng do khí aáy thoåi tôùi vaäy.

Song khí sinh ôû thuyû, thôøi coù theå hoaù ra thuyû, thuyû hoaù ra khí cuõng hay laøm
beänh cho khí, khí ñeán ñaâu thì thuyû cuõng ñeán ñoù, cho neân khí thaùi döông ra bí mao
thì laøm ra moà hoâi, ñaáy laø khí ñem thuyû aâm ra ngoaøi vaäy.

Khí thaùi döông ñi leân phoåi thì thuyû aâm cuûa Baøng Quang vaø Thaän theo khí
maø thaêng leân ñeå laøm taân dòch, ñaáy laø khí ñem thuyû aâm ñi leân vaäy.

Khí hoaù ôû döôùi thì thuyû ñaïo thoâng maø laøm ra nöôùc tieåu, ñoù laø khí haønh thôøi
cuõng haønh vaäy.

Neáu thuyû ngöøng khoâng hoaù, beân ngoaøi thôøi khí thaùi döông khoâng ñaït ra neân
moà hoâi khoâng ra ñöôïc, trong thôøi taân dòch khoâng sinh, ñaøm aåm ñeàu ñoäng, ñoù laø
beänh thuyû vaø cuõng laø beänh khí vaäy.

Ngoaøi ra coøn coù: cheá tieát cuûa Pheá khoâng haønh khí, khoâng xuoáng ñöôïc, nhaân
ñoù maølong beá hoaït xoå. Cuõng laø döông khí cuûa Thaän khoâng traán ñöôïc thuyû, laøm aåm
laøm taû. Ñoù laø beänh khí cuõng laø beänh thuyû vaäy.

Toùm laïi: Khí vaø Thuyû voán cuøng moät nhaø, trò khí töùc laø trò thuyû vaø ngöôïc laïi,
cho neân Nhaân Saâm boå khí vì raèng cam haøn tö nhuaän ñaïi sinh taân dòch. Khi taân dòch
ñaày ñuû thì Pheá kim nhuaän nhaøng, pheá chuû khí, laø pheá ruû xuoáng ñeå naïp khí, ñöôïc
Nhaân Saâm cam haøn taâm chaát trong coù döông tính laø vaät sinh khí hoaù thuyû raát toát,
cho neân khí ñöôïc boå ích. Nhö phöông Tieåu Saøi Hoà, oâng Tröông Troïng Caûnh noùi
raèng: “Thöôïng tieâu ñöôïc thoâng, taân dòch ñöôïc xuoáng, vò khí nhaân ñoù maø hoaù”. Vaäy
thì thoâng taân dòch töùc laø hoaù vò khí, vì taân dòch ñuû thì vò thaáu leân Phoåi, Phoåi ñöôïc
nhuaàn döôõng taân dòch laïi theo vò khí maø xuoáng, nguõ taïng nhôø taân dòch aáy ñeàu ñöôïc
thuaän lôïi maø troïc aâm tieâu heát, can döông khoâng laán leân ñöôïc, Pheá ñieàu tieát ñöôïc
nguõ taïng laø nhö theá.

Neáu thuyû aâm khoâng ñuû, taân dòch khoâ kieät, beân treân thì Phoåi teo heùo, khoâ
kieät vì khoâng coù thuyû ñeå tö döôõng Phoåi, döôùi thì beá keát. Laø söï ñieàu tieát khoâng suoát
xuoáng döôùi vaäy. Ngoaøi thì noùng soát, thuyû aâm khoâng theå meàm maïi da thòt vaäy.

Nhöõng chöùng keå treân ñeàu laáy sinh thuyû laøm pheùp chöõa. Cho neân baøi Thanh
Taùo cöùu Pheá thang sinh taân ñeã boå Pheá khí, baøi Trö Linh nhuaän lôïi ñeå trò ñaøm khí,
baøi Ñoâ Khí hoaøn boå thuyû ñeå ích Thaän khí. Ñeán nhö phaùt haõn laø ñeå ñieàu veä khí, maø
cuõng raên ñöøng duøng hoaû coâng ñeå haïi thuyû aâm, cho neân duøng Baïch Thöôïc tö aâm ñeå
môû nguoàn moà hoâi, duøng Hoa Phaán ñeå sinh taân ñeå cöùu haõn dòch, xem theá thì bieát
raèng tö thuyû cuõng töùc laø boå khí vaäy.

Nhöng baøi Boå Trung Ích Khí, baøi Luïc Quaân Töû, baøi Thaän Khí hoaøn ñeàu laø
nhöõng phöông thuoác boå khí, maø taïi sao khoâng tö thuyû?. Vì thuyû aâm voâ hình sinh ra ôû
döôùi maø ñeø leân treân laø ñeå phuïng döôõng khí aáy, vaäy thì thuyû naøy neân tö. Thuyû chaát
coù hình vaøo töø mieäng maø hoaù ra ôû döôùi laø ñeå truyeàn ñaïo khí aáy, thuyû aáy thôøi neân taû.

Moät khi thuyû chaát ñình laïi khí bò trôû treä, cho neân Boå Trung Ích khí duøng
Traàn Bì, Baïch Truaät ñeå cheá thuyû. Luïc Quaân Töû duøng Baùn Haï, Phuïc Linh ñeå lôïi
thuyû. Thaän Khí Hoaøn cuõng duøng thuoác lôïi thuyû ñeå giuùp Queá Phuï, Queá Phuï laø khí
döôïc ñeå hoaù thuyû. Linh Traïch laø thuoác lôïi thuyû ñeå hoaù khí. Baøi Chaân Vuõ thang cuõng
laáy Linh Truaät lôïi thuyû laøm chuû, ñoù laø trò taø thuyû töùc laø trò khí, cuøng vôùi tö thuyû aâm
töùc laø boå khí ñeàu laø cuøng laøm maø khoâng traùi nhau vaäy.

Vaû laïi thuyû taø neáu khoâng lui thì aâm thuyû cuõng khoâng sinh ra ñöôïc, cho neân
baøi Nguõ Linh taùn khöù thuyû taø maø hay sinh taân chæ khaùt, phaùt haõn thoaùi nhieät vì thuyû
taø lui roài thì thuyû aâm raõi ra vaäy.

Song thuyû aâm khoâng tö thì thuyû taø cuõng khoâng khöù ñöôïc. Cho neân phöông
Tieåu Saøi Hoà thoâng ñaït taân dòch maø laïi hay xuoáng ñieàu thuyû ñaïo ôû döôùi.

Toùm laïi: Thuyû haønh thì khí haønh.Thuyû ngöøng thì khí ngöøng.Phaûi bieát roõ
nhö theá thì môùi ñieàu khí ñöôïc vaäy.Taïi sao hoaû hoaù huyeát?:

Huyeát saéc ñoû laø hoaû saéc vaäy, hoaû thôøi chuû ôû taân, hoaù sinh ra huyeát ñeå maø
nuoâi cô theå. Hoaù laø döông, maø sinh ra huyeát laø aâm. Laïi nhôø aâm huyeát ñeå nuoâi hoaû,
cho neân hoaû khoâng chaùy leân, maø huyeát chaûy xuoáng taøng chöùa ôû can vaø gôûi ôû huyeát
haûi. Do 3 maïch Xung, Nhaâm, Ñôùi ñi khaép cô theå ñeå nuoâi döôõng chi theå.
 Ñaøn oâng thì söï chuyeån thaâu cuûa huyeát khoâng kieâm nhieäm vaøo ñaâu ñöôïc,
coøn ñaøn baø thì söï chuyeån thaâu cuûa huyeát laø nguyeät kinh ñuùng heïn maø xuoáng, huyeát
xuoáng trong huyeát haûi, taâm hoaû cuõng theo maø xuoáng. Cho neân huyeát thònh maø hoaû
khoâng laán döõ, cho neân ñaøn oâng voâ beänh, coøn ñaøn baø thì thuï thai.

Neáu huyeát hö thì can khoâng taøng huyeát, can moäc vöôïng thì caøng ñoäng hoaû,
huyeát hö taâm huyeát maát söï nuoâi döôõng, thì hoaû luùc aáy caøng haïi huyeát, ñoù laø huyeát
beänh töùc laø hoaû beänh vaäy, pheùp chöõa neân ñaïi boå huyeát laø Quy Ñòa vaäy.

Vì huyeát bôûi hoaû sinh ra, boå huyeát maø khoâng thanh hoaû thì hoaû laán döõ maø
khoâng sinh ra huyeát ñöôïc, neáu tö thuyû phaûi duøng thuoác thanh hoaû, baøi Töù Vaät thang
duøng Baïch Thöôïc, baøi Thieân Vöông Boå Taâm phaûi duøng nhò Ñoâng, baøi Quy Tyø phaûi
duøng Taùo Nhaân, baøi Chích Cam Thaûo phaûi coù A Giao vaø Maïch Ñoâng ñeàu laø pheùp
thanh hoaû.

Ñeán nhö baøi Luïc Hoaøng thang, Töù Sinh Hoaøn phaûi laáy ñaïi taû hoaû nhieät laøm
chuû, vì hoaû hoaù thaùi quaù laøm maát söï sinh hoaù cuûa huyeát, neùm ñi töùclaø boài vaøo, thanh
hoaû töùc laø boå huyeát.

Neáu hoaû hoaù khoâng kòp, khoâng theå sinh huyeát ñöôïc. Baøi Chích Cam Thaûo
thang phaûi duøng Queá Chi ñeå tuyeân hoaû. Baøi Nhaân Saâm Döôõng Vinh thang duøng
Vieãn Chí, Nhuïc Queá ñeå boå Taâm hoaû, ñeàu laø pheùp boå hoaû sinh huyeát. Coøn nhö
chöùng huyeát haøn, huyeát öù; duøng Queá Chi, Ngaõi Dieäp, Teá Taân, Can Khöông laø
nhöõng thuoác baãm thuï hoaû khí ñeå oân huyeát. Bieát raèng trò hoaû töùc laø trò huyeát, huyeát
vaø hoaû thuoäc cuøng moät nhaø, bieát thì môùi noùi ñieàu huyeát ñöôïc vaäy.

Khí huyeát thuyû hoaû voán laø ñoái nhau, nhöng giöõ gìn cho nhau, neân beänh thuyû
thì lieân heä ñeán huyeát, beänh huyeát cuõng coù lieân heä ñeán thuyû vaäy.

Thuyû aâm ôû khí phaän khoâng ñaày ñuû thì döông khí laán leân aâm maø xuùc phaïm
vaøo huyeát, huyeát dòch ôû aâm phaän khoâng ñuû thì taân dòch khoâng xuoáng, laøm beänh cho
khí. Neáu haõn ra quaù nhieàu thì laøm maát taân dòch, maát taân dòch thì laøm haïi huyeát.
Nhieät keát ôû Baøng Quang thì haï huyeát, ñoù laø thuyû beänh maø caäp luî ñeán huyeát vaäy.

Thoå huyeát, khaùi huyeát taát coù ñaøm aåm. Huyeát hö thì tinh kieät, thuyû keát ñaøm
ñoïng khoâng taùn, thaát huyeát thì beänh thuyû thuûng. ÖÙ huyeát hoaù thuyû cuõng phaùt ra thuyû
thuûng, ñoù laø huyeát beänh maø kieâm beänh thuyû vaäy. Vì ôû haï tieâu maø huyeát haûi vaø
Baøng Quang cuøng ôû moät nôi. Coøn thöôïng tieâu thì Pheá chuû thuyû ñaïo, Taâm chuû huyeát
maïch , laïi cuøng ôû moät nôi, coøn ôû ngoaøi coù theå thì haõn ra ôû bì mao. Huyeát ñi trong
kinh maïch cuõng nöông töïa nhau maø ñi, moät aâm moät döông giöõ gìn cho nhau, huoáng
chi vaän huyeát töùc laø khí, giöõ khí töùc laø huyeát, khí laø döông, khí thònh thì hoaû thònh,
huyeát laø aâm, huyeát hö töùc laø thuyû hö, moät maø hai vaø hai laø moät vaäy. Ta hieãu ñöôïc
ñieàu ñoù thì môùi trò khí huyeát, ñieàu aâm vaø hoaø döông.
 Huyeát sinh ra ôû Taâm hoaû maø xuoáng traøn ôû Can, khí sinh ra ôû Thaän thuyû maø
leân chuû ôû Pheá, nhöng vaän duïng laø do Tyø, hai taïng thuyû hoaû ñeàu thuoäc tieân thieân,
ngöôøi môùi thuï thai thì tieân thieân sinh haäu thieân, coøn ngöôøi ñaõ sinh ra thì haäu thieân
sinh tieân thieân, coøn ngöôøi ñaõ sinh ra thì haäu thieân sinh tieân thieân, cho neân hai taïng
thuyû hoaû ñeàu nhôø ôû Tyø. Thöïc khí vaøo Tyø, Tyø sinh hoaù traáp ñem leân Taâm hoaû, Taâm
hoaû bieán hoaù thaønh ñoû, ñoù goïi laø huyeát. Neân trò huyeát phaûi trò Tyø laøm chuû vaäy. Baøi
Chích Cam Thaûo ñeàu laø nghóa aáy, cho ñeán Ñaïi Hoaøng haï huyeát, cuõng nhaân Ñaïi
Hoaøng baãm saéc cuûa Thoå maø ñaïi tieát ñòa ñaïo vaäy. Ñòa hoaøng sinh huyeát cuõng nhaân
Ñòa Hoaøng baãm tinh nhuaän cuûa Thoå maø ñaïi tö Tyø taùo vaäy.

Ngoaøi ra, Saâm Kyø vaän huyeát, thoáng huyeát, ñeàu laø boå Tyø, vaäy bieát raèng trò
huyeát phaûi trò Tyø laøm chuû, khí tuy sinh ôû Thaän trung, song thöïc khí vaøo Vò, Tyø sinh
hoaù thuyû thaân xuoáng cho Thaän, döông khí cuûa Thaän môùi chöng nöôùc aáy boác leân,
thanh khí thaêng leân thì taân dòch ñöôïc raõi ra khaép nôi, troïc khí ñi xuoáng maø thuyû ñaïo
ñaùi ra. Thuyû ñaïo ñi xuoáng cuõng nhö ñaát coù soâng ngoøi ñeàu chaûy nhöõng ueá vaät ñi, taân
dòch thaêng leân cuõng nhö khí ñaát boác leân laøm möa gioù vaäy. Neân trò khí phaûi trò Tyø
laøm chuû vaäy.

Baøi Luïc Quaân Töû hoaø Tyø lôïi thuyû ñeå ñieàu khí. Baøi Chaân Vuõ thang giuùp Tyø
chaán thuyû ñeå sinh khí, baøi Thaäp Taùo, baøi Haõm Hung v.v. coâng Tyø ñoaït thuyû ñeå
thoâng khí, ñoù laø pheùp khöû thuyû taø ñeå boå khí vaäy. Phaøm trò khí cuõng phaûi laáy Tyø laøm
chuû môùi ñöôïc.

OÂng Lyù Ñoâng Vieân trò beänh laáy khí laøm chuû, chuyeân trò vaøo Tyø Vò, song
cuõng duøng thuoác nghieân veà cöông taùo, khoâng bieát raèng Tyø khoâng cheá thuyû thì neân
duøng Khöông Taùo, Tyø khoâng thaêng taân dòch neân duøng tö nhuaän, khí thuaän khoâng
leân löu thuyû taø, khí thuaän cuõng khoâng neân khoâng coù thuyû taân.

OÂng Chu Ñan Kheâ trò beänh laáy huyeát laøm chuû, neân duøng thuoác thieân veà haøn
löông. Khoâng bieát raèng beänh ôû hoaû thì neân haøn löông, coøn beänh ôû thoå taïng thì neân
cam hoaõn.

II. NAM NÖÕ DÒ ÑOÀNG LUAÄN

Ñôøi baûo raèng nam chuû khí, nöõ chuû huyeát, nhaân theá maø baûo raèng nam huyeát
thì troïng nöõ huyeát thì khinh, laïi noùi theâm laø huyeát cuûa ñaøn oâng khaùc huyeát cuûa ñaøn
baø, nhöng khoâng bieát raèng huyeát cuûa ñaøn baø coù nguyeät tín, ñaøn oâng thì khoâng coù
nguyeät tín, chæ coù theá laø caùi khaùc nhau maø thoâi.

Cuøng laø huyeát maø sao nöõ giôùi coù nguyeät tín, nam giôùi khoâng coù nguyeät tín?.
Vì lyù do nöõ giôùi chuû huyeát, huyeát thuoäc aâm maø ñi xuoáng. Sôû dó ñi ñöôïc laø nhôø khí
vaän maø ñi vaäy, ñaøn baø con gaùi laáy huyeát laøm chuû, phaûi nhôø khí ñeå vaän huyeát, khí
töùc laø thuyû hoaù ra, ñaõ noùi ra ôû baøi tröôùc.
 Choã khí huyeát giao hoäi vôùi nhau laø ôû trong baøo thaát ôû döôùi roán, con trai goïi
laø Ñan Ñieàn, coøn can gaùi goïi laø huyeát thaát, ñeàu do Can vaø Thaän giöõ gìn, ñoù laø nôi
toång theå cuûa khí huyeát.

Khí sinh ra ôû thuyû maø hoaù ra thuyû, con trai laáy khí laøm chuû. Cho neân huyeát
vaøo Ñan Ñieàn cuõng theo thuyû hoaù maø bieán laøm thuyû, bôûi vì do huyeát hoaù ra co neân
khoâng phaûi laø nöôùc trong maø raát keo ñaëc, ñoù goïi laø Thaän tinh.

Khí cuûa ñaøn baø con gaùi thì cuõng hoaù laøm thuyû, song ñaøn baø con gaùi laáy
huyeát laøm chuû, cho neân khí ôû trong huyeát thaát cuõng theo huyeát hoaù maø bieán laøm
huyeát. Ñaáy goïi laø nguyeät kinh, song ôû trong huyeát cuõng coù thuyû dòch ôû khí hoaù ra,
cho neân kinh nguyeät hay nguyeät tín cuõng goïi laø tín thuyû vaäy.

Vaû laïi, tröôùc vaø sau khi haønh kinh ñeâuø coù nöôùc nhaït nhaït, vaäy thì huyeát
phaän cuûa ngöôøi nöõ cuõng nhôø thuyû cuûa khí phaän ñeå daãn ñoäng vaø vaän haønh vaäy. Bieát
nhö theá thì tinh cuûa ngöôøi nam thuoäc khí thuoäc thuyû, maø beân trong cuõng coù khí coù
thuyû cho neân ngöôøi nam tinh loaõng ñoù laø huyeát hö, ngöôøi nöõ beänh kinh laø do khí treä
vaäy.

Hoûi raèng: Ngöôøi nam chuû khí, ngöôøi nöõ chuû huyeát, maø söï bieán hoaù ôû beân
trong nhö lôøi noùi aáy, maø taïi sao ngöôøi nöõ phaûi haønh kinh, ngöôøi nam taïi sao laïi
khoâng haønh kinh?

Xin ñaùp raèng: Kinh do huyeát thöøa vaäy, sinh caùi môùi töø boû caùi cuõ, ñoù laø leõ
töï nhieân cuûa trôøi ñaát. Cho neân traêng coù troøn coù khuyeát, bieån coù leân coù xuoáng, huyeát
cuûa ngöôøi nöõ tröø boû caùi cuõ sinh ra caùi môùi, ñoù laø ñieàu hieån nhieân, dö thì traøo ra, laø
ñaïo troøn thì phaûi khuyeát vaäy. Ngöôøi nöõ moãi thaùnh haønh kinh moät laàn laø ñeå tieát
huyeát thöøa ra, huyeát thì chuû taâm maø ñi xuoáng, cho neân tieát xuoáng döôùi maø laøm ra
kinh huyeát vaäy.

Ngöôøi Nam tuy khoâng coù kinh maø nghieäm ñöôïc, song cuõng phaûi tieát caùi
thöøa ñi, ngöôøi nam laáy khí laøm chuû, khí chuû döông maø ñi leân, cho neân huyeát thöøa
khoâng theo döôùi maø tieát xuoáng, nhöng theo khí maø ñi leân, khi maïch Xung Nhaâm
quanh moâi caèm maø sinh ra raâu ria, vaäy raâu ria aáy laø do tieát huyeát thöøa ra vaäy, vì theá
ngöôøi nöõ coù nguyeät tín maø khoâng coù raâu ria, ngöôøi nam coù raâu ria maø khoâng coù
nguyeät tín vaäy. Sôû chuû khaùc nhau, sôû chuû khoâng gioáng nhau, leân xuoáng khaùc nhau
chæ laáy ñaáy ñeå phaân bieät maø thoâi, nghóa laø töø Noäi Kinh chöù khoâng phaûi do taùn luaän
vaäy.

Ñôøi baûo raèng: huyeát cuûa ngöôøi nam nöõ khoâng gioáng nhö nhau thì khoâng
bieát ñaïo bieán hoaù vaäy, caàn phaûi bieát söï bieán hoaù vaän haønh khí huyeát thuyû hoaû, thì
môùi trò ñöïôc beänh cuûa khí huyeát thuyû hoaû sinh ra. Ngöôøi nöõ caàn phaûi huyeát tuaàn
kinh, ngöôøi nam cuõng caàn p0haûi huyeát tuaàn kinh, neáu huyeát maát loái thöôøng töùc laø
huyeát khoâng tuaàn kinh. Ôû ngöôøi nöõ neáu khoâng baêng ñôùi thì cuõng khoâng thuï thai
ñöôïc. Ôû ngöôøi nam neáu khoâng thoå nuïc thì cuõng khoâng theå khoeû maïnh ñöôïc, ñeán khi
thaát thöôøng quaù, thì ngöôøi nöõ maéc baêng ñôùi, ngöôøi nam maéc thoå nuïc. Cho neân ngöôøi
nöõ quí ñieàu kinh, maø ngöôøi nam cuõng quí ñieàu kinh, nhöng ngöôøi nam thoå nuïc laø
huyeát ñi leân, ngöôøi nöõ baêng ñôùi laø huyeát ñi xuoáng vaäy, hoaøn toaøn khoâng gioáng
nhau. Song ngöôøi nöõ thoå nuïc cuõng khoâng khaùc ngöôøi nam, ngöôøi nam haï huyeát cuõng
khoâng khaùc baêng ñôùi. Cho neân saùch naøy tuy khoâng phaûi laø phuï khoa, maø nhöõng
chöùng nguyeät kinh thai saûn noùi roõ raøng ñaày ñuû, laø muoán cho ngöôøi ñôøi thaáy beänh
naøy maø hieãu beänh khaùc, ñeã trò huyeát chöùng caøng thaàn hieäu vaäy.

Laïi noùi theâm laø: ngöôøi nöõ huyeát ôû baøo trung, moãi thaùng thai ñoåi moät laàn,
tröø caùi cuõ sinh caùi môùi, huyeát tröø laø huyeát öù, huyeát naøy khoâng toáng khöù ñi thì trôû
ngaïy cho chuyeån hoaù cô theå sinh huyeát.

Phaøm laøm thaày thuoác phaûi thoâng hieãu phaù huyeát thoâng kinh, chæ rieâng moät
chöùng thoå nuïc cuûa trai gaùi, khoâng bieát hoaù öù sinh taân, khoâng nghó raèng huyeát öù,
khoâng toáng khöù ñi, thì taân huyeát khoâng theå sinh ra ñöôïc, xem nguyeät tín phaù cöïu
sinh taân thì coù theå bieát vaäy.

Ñeán nhö sang khoa trò muïn nhoït thì tröôùc cuõng phaûi phaù huû, sau ñoù môùi
sinh cô, thòt thoái khoâng hoaù ñi thì thòt môùi khoâng theå naøo sinh ra ñöôïc, neáu nhö coù
ngoøi muû thì caàn phaûi môû roäng thòt naùt ra, böùng laáy ngoøi muû ñi, thì môùi khoûi ñöôïc.

Trò chöùng huyeát neáu khoâng khöù öù maø boå huyeát thì khaùc gì ngöôøi trò sang lôû
khoâng theå hoaù huû maø caàn sinh cô vaäy. Song khoâng phaûi raèng khöû öù laø moät vieäc sinh
taân laïi laø moät vieäc khaùc, vì öù huyeát khöù ñi thì taân huyeát ñaõsinh ra, taân huyeát sinh ra
thì öù huyeát töï khöû maø khoâng xem caùch vaäy. Nhö nguyeät tín ñi xuoáng laø öù huyeát
khöù ñi vaäy, baây giôø taân huyeát ñaõ maïnh, ñoäng trong huyeát haûi cho neân laø thôøi gian
thai ngheùn vaäy. Khoâng phaûi nguyeät tín ñaõ haï xuoáng roài thì sau môùi coù sinh taân
huyeát. Bieát theá thì bieát pheùp khöû öù sinh taân, maø cuõng bieát caû sinh taân laø pheùp khöû öù.

Cô naêng sinh huyeát laø nhö theá, maø goác sinh ra huyeát laïi ôû Tyø Vò. Noäi Kinh
noùi: Trung tieâu chòu khí, laáy traáp bieán hoaù ra ñoû aáy laø huyeát, nay ñem moät söï troâng
thaáy maø noùi söõa cuûa ñaøn baø töùc nhöõng thöù aên uoáng maø Tyø Vò hoaù ra. Töùc laø Trung
tieâu chòu khí ñeå laáy traáp vaäy, ñaøn baø nuoâi con thì nguyeät tín khoâng haønh, vì traáp aáy
ñaõ laøm söõa ñeã nuoâi con thì khoâng bieán ra huyeát vaäy. Ñeán khi cai söõa roài thì traáp aáy
bieán hoaù ra ñoû maø ñi xuoáng laøm kinh nguyeät.

Ngöôøi ta ñieàu bieát raèng thoâi nhuõ (laøm cho nhieàu söõa) thì caàn boå Tyø Vò, maø
khoâng bieát raèng tö huyeát, caøng caàn phaûi boå Tyø Vò, huyeát töùc laø söõa vaäy. Bieát pheùp
thoâi nhuõ thì bieát pheùp boå huyeát, nhöng ñieàu boå Tyø Vò caàn phaûi phaân bieät aâm vaø
döông, töø oâng Lyù Ñoâng Vieân veà sau troïng Tyø Vò, aáy chæ bieát chuyeân boå Tyø döông
maø khoâng bieát tö döôõng Tyø aâm thì döông khoâng ñuû. Leõ coá nhieân thuyû coác khoâng
hoaù maø Tyø aâm khoâng ñuû thì thuyû coác cuõng khoâng hoaù vaäy. Ví nhö naáu côm ôû trong
noài, döôùi noài khoâng coù löûa, taát nhieân khoâng chín cômvaäy. Toâi nhaän thaáy coù ngöôøi
Tyø hö khoâng muoán aên, duøng thuoác aám thì laïi giaûm aên thieâm, duøng thuoác maùt thì laïi
aên ñöôïc. Toâi cuõng nhaän thaáy ngöôøi thoâi nhuõ duøng Kyø Truaät, Loäc Nhung thì söõa coù
nhieàu. Cuõng coù khi ngöôøi thoâi nhuõ duøng Kyø, Truaät, Loäc Nhung thì söõa laïi ít theâm, laø
vì coù ngöôøi neân duøng, coù ngöôøi khoâng neân duøng vaäy. Vì theá neân boå Tyø döông thì
Can Khöông, Phuï Töû cuõng hay sinh taân. Ngöôøi neân boå Tyø aâm thì Tri Maãu, Thaïch
Cao cuõng laø thuoác khai vò. Pheùp boå Tyø döông ngöôøi tröôùc ñaõ noùi ñuû, rieâng pheùp boå
Tyø aâm, ngöôøi xöa ít coù phaùt minh, nay toâi môùi neâu ra ñeå bieát raèng moät döông khoâng
thieân leäch.

Boå Tyø aâm ñeå khai vò tieán thöïc laø toâi laâm chöùng maø bieát ra. Maø möôïn 3 chöõ
Toàn Taân Dòch cuûa Thöông Haøn Luaän maø laøm chöùng côù. Ngoaøi ra khoâng ñaâu noùi caû.
Sau khi saùch ñaõ in thaønh boä, toâi môùi ñöôïc xem Thaùi Taây Y Phaùp, beân trong noùi Vò
tieâu hoaù thöùc aên laø do Vò traáp cuøng ñieàm nhuïc traáp (nöôùc cuûa Tyø vaøo) khoå ñaõm traáp
(nöôùc maät) ñaàu vaøo traøng ñeå hoaù thöùc aên, traáp aáy töùc laø taân dòch vaäy.

Taây Y baøn veá taïng phuû phaàn nhieàu noùi veà hình maø boû soùt veà lyù, nhö ñieàu
naøy tuy noùi veà maät maø thöïc khoâng traùi vôùi lyù, coù theå laøm chöùng cho lôøi noùi cuûa toâi
neân bieân cheùp ra ñaây.

III. BAØN VEÀ CÔ CHEÁ BEÄNH TAÏNG PHUÛ.

Taïng phuû ñaàu coù chuû khí cuûa noù, ñeàu coù kinh maïch, ñeàu coù boä vò. Cho neân
veà chuû beänh cuõng ñeàu coù kieán chöùng khoâng gioáng nhau. Coù moät taïng coù beänh maø
kieâm taïng khaùc coù beänh, kieâm trò taïng khaùc maø khoûi. Thaày doûm khoâng bieát taïng
phuû laø gì, thôøi nguoàn goác beänh khoâng theå bieát ñöôïc, duøng thuoác khoâng bieát raèng taïi
sao coù theå chöõa ñöôïc beänh.

Cho neân toâi ñem yù chính cuûa taïng phuû, trình baøy sau ñaây, ngoõ haàu giuùp caùc
baïn khi bieän chöùng duøng thuoác ñöôïc ñuùng baøy baûn vaäy.

TAÂM

Taâm laø chöùc naêng quaân chuû, thaàn minh xuaát phaùt töø ñoù, bôøi vì Taâm laø hoaû
taïng soi saùng moïi söï vaät cho neân giöõ thaàn minh. Thaàn töùc hoaû khí ôû trong Taâm, coù
teân maø khoâng coù choã döïa. Noùi ruùt laïi ñaây laø moät gioït maùu hoàng saùng trôn ñeå haøm
caùi khí aáy, cho neân khi thôû coù phaùt hieän neùt tinh quang töùc laø thaàn minh.

Coâng vieäc Taâm phuï traùch laø phuû sinh huyeát, maø maáy gioït maùu trong Taâm
laïi laø raát tinh vi trong maùu, laø nguoàn suoái sinh ra huyeát, laø bieåu phaùt ra thaàn.

Huyeát hö thôøi thaàn chaúng yeân maø hay kinh sôï hoài hoäp, coù maùu öù cuõng kinh
sôï hoài hoäp. Hoaû quaáy nhieãu huyeát thôøi aûo naõo, buoàn baõ. Thaàn khoâng minh maãn thôøi
raïo röïc maát nguû, hoài hoäp ñaùnh troáng ngöïc. Thuyû aåm khaéc Taâm hoaû cuõng kinh sôï hoài
hoäp. Huyeát coâng leân Taâm thôøi hoân meâ ñau muoán cheát. Ñôøm nhaäp Taâm thôøi ñieân
loaïn, cuoàng. Taâm vôùi Tieåu Tröôøng coù töông quan bieåu lyù. Taâm di nhieät ôû Tieåu
Tröôøng thôøi ñaùi ñoû, ñaùi gaét. Hoaû khoâng xuoáng giao vôùi Thaän thôøi Thaàn boác ra moäng
mò di tinh.
 Kinh maïch Taâm ñi leân, caëp theo haàu hoïng, lieân laïc ôû goác löôõi. Thöïc hoaû
ngheõn leân sinh ñau buïng, hö hoaû boác leân thôøi löôõi cöùng khoâng noùi ñöôïc.

Boä vò Taâm ôû tröôùc ngöïc, hoaû keát thôøi sinh ra chöùng keát hung, ra chöùng bì,
chöùng hoaû thoâng, hoaû thoâng tuyeân phaùt thôøi sinh ra ñau ngöïc.

Beänh Taâm tích goïilaø phuïc höông nhö caùnh tay chaén ngang döôùi Tim. Beänh
thôøi treân roán coù khí ñoäng baàn baät. Taâm kinh coù Baøo laïc laø beà toâi, cho neân Taâm
ñöôïc goïi quaân hoaû, Baøo laïc ñöôïc goïi töôùng hoaû, giuùp cho Taâm phun röôùi hoaû hoaù,
coâng vieäc cuûa Taâm ñeàu do baøo laïc gaùnh ñaùng. Kieán chöùng vaø caùch chöõa ñeàu nhö
beänh Taâm.

CAN

Can laø taïng phong moäc, ñôøm kyù gôûi trong ñoù. Ñôûm laø töôùng hoaû, moäc sinh
hoaû, can chuû taøng huyeát, huyeát sinh töø taâm, ñi xuoáng trong boïc nhau thai. Ñaây laø
caùi beå chöùa maùu huyeát khaép chaâu thaân, toát hay beänh taät ñeàu do huyeát haûi chi phoái.
Caùi beå chöùa huyeát aáy khoâng bò söï quaáy nhieãu naøo thì maùu huyeát toaøn thaân yeân oån,
khoâng choã naøo laø khoâng thuaän tuyø. Can kinh chuû taøng huyeát, sôû dó coù taøng ñöôïc laø
can thuoäc moäc khí xung hoaø ñieåm ñaït khoâng gaây uaát aùt thôøi huyeát maïch ñöôïc troâi
chaûy thoaûi maùi.

Giaû nhö, hoaû laøm cho moäc uaát, thôøi huyeát khoâng hoaø, hoaû phaùt ra giaän, thôøi
huyeát ñaâm ngang daáy leân thaønh caùc chöùng thoå huyeát, ñau vì huyeát do huyeát chaïy
sai kinh vaäy. Giaän quaù laém thôøi phaùt cuoàng, hoaû quaù laém thôøi maù söng maét ñoû, ñau
ñaàu.

Moäc hoaû khaéc thoå thôøi raùo mieäng, æa chaûy, kieát lî, ñoùi aên khoâng ñöôïc, aên
vaøo thì oùi, ñaày aùch ñeàu laø kieán chöùng moäc uaát do hoaû vaäy. Neáu moäc caëp vôùi thuyû taø
coâng leân treân laø “con möôïn theá meï ñeå laøm lung laêng ôû kinh Tyø”, thì caùc beänh ñôøm
aåm, æa chaûy, noân oùi, ñau ñaàu laïi daáy leân. Vaäy tính cuûa moäc laø chuû sô tieát, hôi ñoà aên
vaøo da daøy toaøn nhôø khí sô tieát cuûa can moäc maø hoaù ñöôïc côm nöôùc. Giaû nhö khí
thanh döông cuûa can, khoâng thaêng thôøi khoâng theå sô tieát côm nöôùc, thì khoâng theå
traùnh khoûi tình traïng æa chaûy buïng ñaày.

Khí thanh döông cuûa can töùc laø hoàn khí, cho neân noùi can taøng hoàn, khi
huyeát khoâng haøm döôõng can, hoaû nhieãu loaïn hoàn thôøi moäng mò khoâng nguû ñöôïc.
Can chuû caân, caùc chöùng co ra naém vaøo, thuït ñaùi, ñeàu laø beänh thuoäc can, boä vò cuûa
can taïi khoaûng söôøn cuït döôùi ñau, ñeàu traùch ôû can.

Kinh maïch cuûa can goïi laø quyeát aâm, aâm cuøng toät thôøi bieán ra döông, cho
neân beänh ñaán ñaây thì moùp laïnh döõ, noùng caøng döõ, moùp laïnh vöøa, noùng cuõng vöøa
(quyeát thaâm nhieät thaâm).

Huyeát phaän baát hoaø thôøi haøn nhieät ñeàu thaáy, noù cuõng quan heä bieåu lyù vôùi
thieáu döông, cho neân can beänh caäp luî ñoán, caû chöùng oùi ra nöôùc chua, uïa ra nöôùc
ñaéng, tai ñieác, maét quaùng, boä vò hoaû beân taû phaân nhieàu beänh ôû söôøn beân taû?...Ñeàu
laø nhöõng beänh chuû yeáu cuûa can. Ñaïi theå nhö sau:

Ñôûm vôùi can cuøng giöõ chöùc danh töôùng hoaû, nöôùc maät coù vò ñaéng, töùc laø vò
hoaû, töôùng hoaû phaân röôùi khaép tam tieâu maø gôûi ôû trong ñôûm, ñôûm hoaû khoâng vöôïng
thôøi hö khieán kinh sôï, hoaû nhieàu laán neân döõ thôøi mieäng ñaéng, oùi ngöôïc, maét quaùng,
tai uø. Kinh maïch ñôûm ñi quanh tai cho neân theá vì noù ôû beân caïnh mình. Cho neân kinh
phong hoaû daáy ñoäng leân, thôøi mình khoâng trôû traên ñöôïc, chaân tay co quaép. Laáy bieåu
lyù ñeå noùi thì khí thieáu döông ñôûm beân trong vaän haønh khaép tam tieâu.

Beân ngoaøi vaän haønh ôû taáu lyù (chaân loâng thôù thòt) laø then maùy cuûa vinh veä,
heã traùi laïi then maùy laø uïa oùi ngöïc ñaày, taø choát ôû taáu lyù vaøo cuøng choïi vôùi aâm döông
thôøi phaùt soát, cuøng tranh vôùi döông thôøi phaùt laõnh, cho neân soát reùt thôøi thieáu döông
laøm chuû, hö lao coát chöng cuõng thuoäc thieáu döông, bôûi vinh veä taáu lyù baát hoaø giuùp
cho theá hoaû höng leân. Cho neân theá, giuùp cho hoaû gheù ñôøm thôøi sinh ñieân phong xuø,
giuùp cho hoaû khoâng nghæ thôøi can hoàn cuõng khoâng yeân cho neân phieàn, moäng mò di
tinh. Vaû laïi töôùng hoaû trong ñôûm neáu khoâng laán döõ leân thôøi moäc khí thanh döông
thaêng leân daï daøy, vò thôû ñöôïc söï sô ñaït cho neân côm nöôùc tieâu hoaù toát, gaêng döõ leân
cho neân khí thanh döông uaát aùt, tyø vò baát hoaø. Khoaûng xöông ngöïc söôøn, khaép caùc
xöông ñaáy laø phaàn beänh cuûa kinh thieáu döông, thôøi hay ñau boä phaän aáy, kinh maïch
ñi beân caïnh mình ngöôøi khi ñau thì co duoãi khoâng thuaän lôïi, ñaáy laø ñaïi löôïc nhöõng
beänh thuoäc kinh ñôûm.

VÎ

Daï Daøy laø chöùc quan kho taøng, coâng vieäc chính laø tieáp nhaän côm nöôùc. Khi
vò hoaû baát tuùc thì khoâng thieát aên uoáng, coù aên vaøo cuõng lình bình khoâng tieâu, giôø laâu
vaãn coøn nguyeân roài oùi ra. Khi nöôùc ñoïng ôû loàng ngöïc, khi haøn laïnh choát trong Daï
Daøy ñeàu coù theå uïa oùi khoâng ngöng. Khí Vò hoaû boác leân thôøi ñoùi maø khoâng aên ñöôïc,
aên vaøo thôøi oùi heát, taân dòch khoâ kieät thôøi thaønh choái khoâng aên, phaân nhö cöùt deâ, hoaû
döõ laém thôøi keát hoøn raén. Vò gia thöïc thôøi noùi saûng, tay chaân ñoå moà hoâi, da thòt haâm
haáp soát côn, bôûi choå töù chi cô nhuïc ñeàu do Tyø Vò chuû quaûn, cho neân theá. Kinh Vò noù
ñi tröôùc phía ngöôøi ñeán treân maët, bieåu hieän chöùng ñau maét, khoâ muõi, phaùt co cöùng
khoâng ngöõa ñöôïc.

Vò khai khieáu ôû mieäng, khi mieäng khoâ hoïng ñau, hôi ñöa ngöôïc leân thôøi uïa
oeï.

Vò vôùi Tyø coù quan heä bieåu lyù, khi vò ñöa nhieät sang tyø thì noù tha hoaù theo
thaáp, maø phaùt ra beänh Hoaøng ñaõn.

Khi Vò thöïc Tyø hö thôøi coù aên maø khoâng tieâu hoaù, chuû taùo khí, cho neân beänh
Döông minh toùm laïi laø taùo nhieät.
 Rieâng chöùng thuyû traøo leân, thuyû keát, coù caùc chöùng “vuøng taâm haï nhö caùi
maâm” laø Tyø thoå caàn caùi thaáp ñeå hoaù khí, khoâng san xeû röôùi raûi thôøi Daï Daøy raùo maø
khoâng aên ñöôïc, aên ít khoâng tieâu, ví nhö trong noài khoâng coù nöôùc khoâng theå laøm chín
côm thòt, cho neân caùc beänh khoâng aên ñöôïc, ñaïi tieän khoù ñi, mieäng raùo moâi khoâ
chaùy, khoâng sinh ñöôïc huyeát, huyeát hö hoaû vöôïng, phaùt soát, ñoã moà hoâi troäm, neáu
thaáp khí quaù nhieàu thì côm nöôùc cuõng khoâng tieâu, ñôøm aåm, tieát taû, thuûng tröôùng ñau
buïng nhieät, daáy leân ngay.

Thaáp gheù coù nhieät thôøi phaùt vaøng da, kieát lî, ñau buïng nhieät chaân tay teâ
daïi, nöôùc tieåu ñoû gaét.

Beänh Tyø tích goïilaø “bí khí” phía döôùi quaû tim nhö coù caùi maâm. Beänh Tyø
thôøi phaûi coù ñoäng khí ôû roán.

Boä vò cuûa Tyø ôû trung chaâu, chuû töôùi boùn chung quanh, ñoái ngoaïi hôïp vôùi da
thòt thì chaân tay noùng nhö naáu, ñoå moà hoâi hoaëc da thòt teâ daïi. Veà theå laø aâm, veà duïng
laø döông. Khoâng ñöôïc hoaû meänh moân ñeå sinh theå maø thôøi haøn maø khoâng hoaù, aên
keùm gaày nhom, thoå hö maø khoâng vaän hoaù ñöôïc, khoâng theå ñöa taân dòch leân phía
treân ñeå hoaù huyeát, raûi röôùi caùc kinh.

PHEÁ

???

Boä vò Phoåi taïi trong hoâng ngöïc, ñau trong ngöïc laø thuoäc Phoåi. Beänh pheá
tích goïi laø Töùc Boân, beänh thôøi söôøn beân phaûi coù ñoäng khí. Veà yù nghóa beänh lyù cuûa
Pheá ñaïi khaùi laø nhö vaäy.

THAÄN

Thaän laø thuyû taïng, trong thuyû coù haøm phaàn döông, hoaù sinh ra nguyeân khí,
roài noù keát ôû Ñan Ñieàn, beân trong chuû hoâ haáp, ñaït tôùi Baøng Quang, vaän haønh ra
ngoaøi ñoù laø veä khí. Caùi khí naøy laø phaàn döông trong thuyû, coù teân rieâng laø meänh hoaû.

Khí Thaän thuyû sung tuùc thôøi hoaû ñöôïc caát giaáu ôû trong thuyû, hình boùng
saùng ngôøi tieàm taøng trong aáy. Long loâi hoaù khoâng thaêng leân. Bôûi vaäy hôi thôû ñaày
ñuû, maø loã muõi xì ra raát nheï kheõ. Neáu thuyû hö hoaû seõ khoâng veà nguyeân choã, seõ hö
lao keùo thôû, caùc chöùng ñeàu daáy leân, hoïng ñau tieáng taét, taâm thaän baát giao, di tinh
thaát huyeát thuõng maõn, ho ñöa hôi leân, ñôøm suyeãn, ñoå moà hoâi troäm.

Nhö döông khí baát tuùc thôøi thuyû traøo leân thaønh ñôøm laán taâm khí, xung vaøo
khí phaùt ra thuyû thuõng, ñau buïng, boân ñoàn, ñi tieâu chaûy, moùp laïnh, vong döông, ra
moà hoâi taàm taû, nguyeân khí vuït thoaùt.

Thaän laïi laø tieân thieân, chuû taøng tinh khí, ñaøn baø con gaùi chuû thieân quyù, ñaøn
oâng con trai chuû tinh, thuyû ñaày ñuû thôøi tinh huyeát nhieàu, thuyû hö thôøi tinh huyeát
kieät, vôùi hình theå thì noù chuû xöông, cho neân chöùng lao xöông vaãn thuoäc thaän, thaän
coù beänh döôùi roán coù ñoïng khí. Thaän ñi leân giao vôùi taâm thôøi thuyû hoaû kyù teá, khoâng
giao thôøi hoaû caøng buøng leân.

Boä vò cuûa thaän ôû eo löng, chuû chöùng laø ñau thaét löng, thaän khai khieáu taïi loã
tai, cho neân thaän hö thôøi tai ñieác.

Maét thuoäc thaän, thaän hö thôøi thaän thuyû tan, hoaëc phaùt beänh noäi chöôùng. Hö
döông traøo leân treân laøm cho ñau hoïng, maù ñoû, aâm hö khoâng theå hoaù thuyû thôøi tieåu
tieän cuõng khoâng lôïi.

Cô cheá beänh veà thaän ñaïi khaùi laø nhö vaäy.

BAØNG QUANG

Baøng Quang laø duïng cuï chöùa nöôùc tieåu. Noäi kinh goïi laø chöùc quan Chaâu
ñoâ, taân dòch taøng chöùa ôû ñoù. Khí hoaù thôøi coù theå ra vaäy, ñaáy laø noùi ra moà hoâi, khoâng
phaûi noùi ra tieåu tieän, tieåu tieän tuy baøi xuaát töø Baøng Quang maø söï thöïc do Phoåi laø
nguoàn treân cuûa thuyû, heã nguoàn treân noù trong thì nguoàn döôùi töï trong vaäy.

Tyø laø ñeâ ñieàu cuûa thuyû, ñeâ ñieàu lôïi thì thuyû ñaïo lôïi, thaän laïi laø chuû quaûn
thuyû, thaän khí vaän haønh thôøi thuyû vaän haønh (nöôùc chaûy).

Saùch Noäi Kinh goïi “khí hoaù thôøi coù theå ra” laø noùi khí cuûa Baøng Quang taûi
taân dòch ñöa leân ñaït ra ngoaøi, ra maø laøm moà hoâi, thôøi coù hieän töôïng maây bay möa
röôùi cho neân Baøng Quang ñöôïc goïi laø thaùi döông kinh.

Loâng da hôïp vôùi pheá, Pheá laïi laø nguoàn treân cuûa thuyû, cho neân phaùt haõn
phaûi trò vaøo Pheá, lôïi thuyû cuõng phaûi trò vaøo Pheá, yù nghóa laø thuyû cuøng vôùi thieân laø
thuoäc cuøng moät khí. Boä vò ôû döôùi roán dính lieàn vôùi caùi nhau, cho neân chöùng huyeát
keát cuõng laø beänh cuûa thuyû, thuyû keát cuõng laø beänh cuûa huyeát, cô cheá beänh veà Baøng
Quang, ñaïi khaùi nhö vaäy.

TAM TIEÂU

Xöa vieát ra chöõ töùc lôùp môõ chaøy chaèng chòt treân döôùi trong ngoaøi nhaân theå.
Ngöôøi ñôøi Ñöôøng Toáng khoâng bieát hình thuø chöõ cho laø coù danh maø khoâng coù hình
töôïng, hoï khoâng bieát saùch Noäi Kinh noùi roõ soïc ngang soïc doïc Tam Tieâu coù neáp coù
soïc, haù laïi cho laø khoâng coù hình töôïng ö.

Saùch thuoác phöông Taây chæ trích ngöôøi Trung Quoác khoâng bieát con ngöôøi
coù maøng môõ chaèng chòt, raèng ngöôøi uoáng nöôùc vaøo Daï Daøy seõ ngaám ra chaïy theo
maøng môõ aáy maø ñi xuoáng ñeå ngaám tôùi bong boùng, mieäng treân cuûa bong boùng laø
dính lieàn trong maøng môõ aáy. Saùch Y Laâm Caûi Thaùc cuûa Trung Quoác cuõng noùi nöôùc
chaûy theo maøng môõ maø nhaäp vaøo bong boùng. Quan saùt khi moå suùc vaät trong lôùp
maøng môõ aáy coù nöôùc rôi laùch taùch. Ñuùng laø choã nöôùc ñi qua maø chöa vaøo bong
boùng. Thuyeát aáy gaàn nhö ra söùc chæ trích choã sai laàm cuûa cöïu thuyeát, maø khoâng bieát
sau ñôøi Ñöôøng Toáng, chöõ xöa vieát ra chöõ tieâu, khoâng bieát maøng môõ töùc laø Tam
Tieâu, cho neân môùi hieãu laàm.

Xong saùch Noäi Kinh giaûi ra Tam Tieâu laø ñoäi quaûn lyù ñöôøng soâng, coùng
raõnh, laøm cho ñöôøng nöôùc trong toaøn thaân löu thoâng troâi chaûy, so vôùi y phaùp phöông
taây saùch Y Laâm Caûi Thaùc thaät laø hôïp vôùi nhau, naøo phaûi trung y khoâng bieát maøng
môõ dính líu chaèng chòt sao?.

Xeùt thaáy, moät sôïi maøng môõ trong 2 quaû thaän laø Meänh moân, töùc laø nguoàn
coäi cuûa Tam Tieâu vaäy, beân treân lieàn vôùi Can khí, Ñôûm khí, vôùi hoâng ngöïc. Maø treân
vaøo Taâm ñaáy laø maøng bao tim (taâm baøo laïc), döôùi dính vôùi ruoät non ruoät giaø, phía
tröôùc dính vôùi bong boùng. Haï tieâu nhö maùi nhaø töùc huyeát thaát, khí haûi, men theo
mình laø da vôùi thòt, xuyeân suoát trong thòt xuaát ra ngoaøi laø lôùp maøng môõ bao boïc
chaâu thaân, ñieàu laø do Tam Tieâu quaùn xuyeán, maøng môõ laø da thöa (taáu lyù), khí tam
tieâu vaän haønh ôû khoaûng da thöa cho neân coù chöùng noùng laïnh. Meänh moân töôùng hoaû
phun röôùi Tam Tieâu, hoaû hoaù maø leân laøm khí, hoaû suy thôøi nguyeân khí suy hö, hoaû
ñoäng leân thôøikhí toån, thuyû hoaù ñi xuoáng trôû thaønh nöôùc tieåu, thuyû traøo leân thôøi söng,
thuyû keát laïi thôøi khoù ñaùi (laâm), dính vôùi khí can ñôûm cho neân phaàn nhieàu gheù moäc
hoaû, töông thoâng vôùi thaän vaø taâm baøo, cho neân nguyeân uyû phaàn nhieàu ôû 2 choå aáy,
moät aâm moät döông so vôùi Baøng Quang ñeàu thuoäc veà phuû cuûa Thaän vaäy, veà chuû
beänh thì haún roõ.

TIEÅU TRÖÔØNG

Tieåu tröôøng laø boä phaän nhaän laáy thöùc aên ñaõ ñöôïc tieâu hoaù böôùc ñaàu, ñeå
tieáp tieâu hoaù kyõ hôn nöõa, beân treân tieáp vôùi Vò phuû, beân döôùi tieáp vôùi Ñaïi tröôøng,
töông quan bieåu lyù vôùi Taâm, heã noù ñeå laïi nhieät thì nöôùc tieåu khoâng trong. Noù lieân
thuoäc vôùi Tyø neân heã Tyø hö thì côm nöôùc khoâng tieâu hoaù. Boä vò cuûa noù treân tieáp vôùi
Vò, cho neân khi Tieåu tröôøng coù phaân taùo thì phaàn nhieàu möôïn thuoác chöõa Vò ñeå giaûi
quyeát, beân döôùi noù gaàn vôùi Can, cho neân chöùng tieåu tröôùng khí thoáng thì phaàn nhieàu
möôïn thuoác chöõa Can ñeå giaûi quyeát.

ÑAÏI TRÖÔØNG

Ñaïi tröôøng giöõ danh hieäu taùo kim, noù öa nhuaän maø gheùt raùo, bò haøn thì
hoaït thoaùt (æa chaûy thaùo coáng), bò nhieät thì boùn uaát æa chaûy kieát lî naëng traèng haäu
moân, tró maïch löôn xuaát huyeát. Cuøng töông quan bieåu lyù vôùi Pheá, cho neân Ñaïi
tröôøng coù beänh hay duøng pheùp chöõa Pheá ñeå giaûi quyeát. Vôùi vò cuøng mang danh hieäu
Döông minh kinh, cho neân hay möôïn pheùp chöõa Vò maø chöõa Ñaïi tröôøng.

Nhöõng ñieàu keå treân laø noùi veà tính tình, boä vò cuûa taïng phuû ñeàu khoâng
gioáng nhau maø chuû beänh cuõng khaùc. Chöõa taïp beänh phaûi bieát noù, chöõa huyeát
chöùng cuõng phaûi bieát noù, khi laâm chöùng xöû phöông, phaân kinh duïng döôïc môùi
coù baøi baûn, traùnh khoûi caùi teä ñaàu Ngoâ mình Sôû.
 IV-BAØN VEÀ MAÏCH CHÖÙNG SOÁNG CHEÁT.

Thaày thuoác laø ñeå chöõa beänh cho moïi ngöôøi ñöôïc soáng, chöa bieát laø cheát thì
laøm sao bieát laø soáng?. Bieát raèng cheát maø khoâng coù thuoác gì cöùu ñöôïc thì heã hôi coù
moät chuùt sinh cô, thì neân duøng nhieàu phöông ñieàu trò ñeå vaõn hoài maïng soáng. Muoán
bieän minh soáng cheát phaûi hieãu roõ raøng maïch vaø chöùng.

OÂng Cao só Toâng cho raèng thoå huyeát nhieàu laø huyeát ôû laïc, thoå huyeát ít laø
huyeát ôû kinh, baûo raèng: Thoå nhieàu laø beänh nheï, thoå ít laø beänh naëng. Thöïc ra kinh
taùn ra laøm laïc, laïc taùn ra laøm toân laïc nhö goác phaùt ra caønh, caønh laïi phaùt ra caønh
nhoû hôn, coát yeáu ñieàu toùm laïi ôû goác vaäy, laáy kinh laïc ñeå phaân ra khinh vaø troïng,
nhöng thöïc ra söï phaân chia ñoù, khoâng theå naøo phaân ñöôïc vaäy.

Saùch Y chæ laïi baûo raèng: Ngoaïi caûm thoå huyeát deã trò, Noäi thöông thoå huyeát
khoù trò. Saùch Tam Chæ Thieàn baûo raèng: Xæ nuïc raát nheï, thöù ñeán laø Tî nuïc, aåu thoå hôi
naëng, coøn khaùi khaïc, thoaù huyeát laø raát naëng, laø baûo raèng beänh ñeàu phaùt töø nguõ taïng,
maø huyeát taïi ñaây laø raát saâu, khoâng gioáng nhö huyeát aåu thoå ñeán töø Vò coøn gaàn giöõ
vaäy. Ñaây laø nhö caän huyeát vaø vieãn huyeát cuûa oâng Troïng Caûnh, laáy ñaáy maø phaân
chia ra naëng nheï, vôùi lyù cuõng khoâng sai laån ñöôïc.

Nhöng Tî nuïc aåu thoå, tuy gaàn maø nheï, maø thoå nuïc khoâng ngöøng, cuõng coù
khí theo huyeát maø thoaùt ñi thì cheát ngay.

Khaùi-Khaïc-Thoaù huyeát tuy raèng xa maø naëng, nhöng cuõng coù khi taèng haéng
moät caùi, huyeát lieàn baät ra moät chuùt, khoâng caàn thuoác cuõng khoûi, cuõng khoâng theå laáy
ñoù maø ñònh soáng cheát ñöôïc.

Ta thaáy laø giöõ khí aáy laø huyeát vaäy, maø vaän huyeát aáy laø khí vaäy, ngöôøi ta sôû
dó soáng ñöôïc laø ñieàu nhôø ôû khí, huyeát thoaùt maø khí khoâng thoaùt, beänh tuy nguy
nhöng maø coøn soáng ñöôïc, moät sôïi khí khoâng tuyeät ñi thì huyeát daàn daàn ñöôïc sinh ra
nhö cuõ vaäy. Huyeát chöa bò thöông maø khí ñaõ thoaùt tröôùc, tuy raèng yeân oån nhöng maø
cuõng cheát vì huyeát laøm phaùch, maø khí laøm hoàn, phaùch chöa tuyeät maø hoàn ñaõ tuyeät
tröôùc, thì taát nhieân laø cheát, cho neân toâi baûo raèng: Ñònh söï soáng cheát cuûa huyeát
chöùng ñeàu xem ôû khí bình hay khoâng bình.

Thoå huyeát maø khoâng phaùt nhieät laø deã khoûi, laø vinh tuy beänh maø veä khoâng
bò beänh. Döông hoaø thôøi aâm deã giöõ vaäy, neáu coù phaùt nhieät laø khoù chöõa laø vì huyeát
beänh maø khí cuõng naáu leân, khí huyeát cuõng laøm haïi cho nhau vaäy.

Thoå huyeát maø khoâng phaùt ngòch laø deã chöõa, khaùi laø khí xoâng leân, huyeát
thöông maø khí khoâng nghòch laø thuyû ôû trong thaän coù theå naïp khí veà goác, cho neân deå
khoûi.
 Neáu ho khoâng ngöøng laø huyeát thöông, hoaû ñoát thaän thuyû khoâ kieät khoâng laáy
gì giöõ chaân khí, cho neân khí leân khaùi nghòch laø khoù chöõa, laïi theâm thôû roän leân nöõa
laø döông khoâng coøn baùm vaøo ñaâu ñöôïc.

Ñaïi tieän phaân khoâng loûng nhaõo thì coøn coù theå sinh cô, coù theå duøng thuoác tö
aâm ñeå nuoâi döôõng döông khí, neáu ñaïi tieän phaân loûng nhaõo laø treân ñaõ vöôït, döôùi laïi
thoaùt, thì khoâng theå cöùu ñöôïc.

Xem ñeán maïch, maïch khoâng saùc laø deã chöõa, vì khí coøn bình thöôøng, maïch
saùc laø khoù chöõa vì khí maïnh quaù.

Maïch phuø ñaïi, caùch saùc maø voâ caên laø hö döông khoâng nöông töïa vaøo ñaâu
ñöôïc.

Maïch traàm teá saùc maø khoâng khoan hoaø laø chaân aâm toån thaát, ñeàu laø maïch
khoù chöõa, neáu coù moät chuùt khoan hoaø thì coøn coù theå vaõn hoài ñöôïc, neáu khoâng thaáy
hoaø hoaõn hay kieâm vôùi maïch ñaïi, maïch taùn thì cheát khoâng cöùu ñöôïc. Phaøm nhöõng
maïch nhö theá ñeàu laø aâm huyeát bò thöông, maø döông khí khoâng veà ñaâu ñöôïc, cho
neân khoâng chöõa ñöôïc. Neáu aâm huyeát tuy bò thöông maø döông khí khoâng phuø boác
maát ñi, tuy maïch hö, vi trì, nhöôïc cuõng khoâng khoù chöõa, chæ duøng thuoác oân boå thì
hoài sinh ngay, vì raèng döông hö ñi thì khoù chöõa, cho neân baûo raèng: Huyeát thöông
maø khí khoâng thöông thì laáy khí khoâng thöông aáy, maø bieát raèng huyeát chöa bò maát
heát, thì khí coøn coù choå döïa thì deã khoûi vaäy.

Nguyeân uyû cuûa khí trong baøi thuyû hoaû cuûa khí huyeát luaän ñaõ roõ raøng, phaûi
neân tham khaùn.

V-DUÏNG DÖÔÏC NGHI KÎ LUAÄN.

Haõn, Haï, Coâng, Hoaø laø 4 pheùp lôùn ñeå chöõa taïp beänh, maø chöùng thaát huyeát
thì coù pheùp neân duøng, coù pheùp khoâng neân duøng. Beänh Thöông haøn phaùt haõn nhieàu
quaù thì thöông taân dòch, beänh thoå huyeát ñaõ thöông aâm huyeát, laïi thöông thuyû taân
thôøi thuyû huyeát ñeàu bò thöông toån, khoâng bao laâu maø thaønh xöông khoâ vaäy. Cho neân
Troïng Caûnh ñoái vôùi chöùng nuïc huyeát nghieâm caám phaùt haõn, chöùng nuïc kî phaùt haõn,
thì chöùng thoå, chöùng khaïc coù theå bieát ñöôïc vaäy.

Maïch tieàm khí phuïc thì huyeát khoâng thaêng leân, phaùt haõn thôøi khí phaùt tieát
ra ngay, ngöôøi thoå huyeát khí raát khoù thu lieãm vaøo, neáu khí phaùt tieát khoâng thoâi,
huyeát theo khí traøo leân, khoâng theå ngaên neùn xuoáng ñöôïc, cho neân tuy coù chöùng
ngoaïi bieãu chæ neân haøo taùn, khoâng neân voäi duøng Ma Queá Khöông Ñoäc.

Neáu quaû laø do ngoaïi caûm maø thaát huyeát thì môùi neân taùn bieåu, song cuõng
phaûi vöøa lieãm vöøa taùn môùi ñöôïc, chôù neân quaù phaùt haõn maø vong aâm, vì phaûi bieát
raèng: Huyeát gia kî phaùt haõn thì sau môùi baøn ñeán pheùp phaùt haõn.
 Caøn nhö pheùp boå laø caøng nghieâm caám, ngöôøi thaát huyeát, hôi ñaõ ñöa ngöôïc
leân, neáu thaáy coù chöùng ñaøm daõi, maø laïi aùp duïng thoå phaùp laø giuùp cho caùi theá ngòch
leân, taát nhieân hôi seõ ñöa ngöôïc leân khoâng ngöøng vaäy.

Pheùp chöõa beänh, ôû treân thì neùn xuoáng, phaûi laøm cho khí khoâng chaïy leân, thì
huyeát môùi khoâng traøo leân ñöôïc, phaûi giaùng pheá khí, phaûi thuaän vò khí, phaûi naïp thaän
khí, khí xuoáng thì huyeát xuoáng vaäy, huyeát ngöøng thì khí cuõng bình phuïc vaäy. Huyeát
gia raát kî laøm ñoäng khí, khoâng chæ luùc coù beänh phaûi kî thoå, ñeán nhö luùc ñaõ khoûi roài
neáu coù taïp chöùng khaùc cuõng khoâng ñöôïc khinh suaát duøng thoå phaùp, thöôøng do thoå
maø laïi phaùt ra huyeát chöùng. Bieát raèng huyeát chöùng raát kî thoå, thì bieát raèng giaùng
khí laø chæ thoå, ñoù cuõng laø pheùp trò huyeát vaäy.

Hoûi raèng: Huyeát chöùng phaàn nhieàu laø hö, pheùp haõn, pheùp thoå, pheùp thoå laø
khoâng neân duøng, thì pheùp coâng, pheùp haï laïi caøng phaûi kyõ chaêng?. Toâi noùi raèng
khoâng phaûi, huyeát maø ñem leân laø öù khí vöôït traøo leân vaäy, cho neân kî haõn, kî thoå ñeå
laïi theâm ñoäng khí. Coøn nhö pheùp haï laø ñeå beõ gaõy caùi theá khí chaïy leân, huyeát chöùng
thì khí thònh, hoaû vöôïng ñeán 80%, ñang luùc khí vöôït traøo leân maø khoâng aên ñöôïc,
chính neân haï xuoáng, ñeå beõ gaõy caùi theá ñoù ñi, oâng Troïng Caûnh noùi: Chöùng döông
minh coù pheùp kín haï ñeå baûo toàn aâm dòch, chöùng thieáu aâm cuõng coù pheùp kín haï ñeå
baûo toàn aâm dòch.

Huyeát chöùng maø hoaû khí thònh quaù raát sôï vong döông, cho haï chính laø cöùu
aâm, coâng haï ñaáy chính laø boå ñaáy vaäy. Nhöng maø taû haï phaûi tuyø töøng luùc, ví nhö
thöïc taø löu laïi ñaõ laâu chính khí ñaõ khoâng choáng ñöôïc, hoaëc ñaïi tieän ñi chaûy thì anh
huøng khoâng coù ñaát duïng voõ, chæ neân khoan khoan ñieàu ñình, neân thuaàn duøng thuoác
thanh lôïi, giaùng lôïi ñeå khoâng traùi vôùi khí haï xuoáng, nhö theá môùi hôïp ñöôïc pheùp haï.

Coøn nhö pheùp hoaø laø pheùp toái toát nhaát cuûa huyeát chöùng, ôû bieåu thì hoaø pheá
khí, ôû lyù thì hoaø can khí, maø caøng phaûi chieáu coá ñeán khí Tyø Thaän hoaëc boå aâm ñeå
hoaø döông, hay toån döông ñeå hoaø aâm, hoaëc truïc öù ñeå hoaø huyeát, hay taû thuyû ñeå hoaø
khí, hoaëc boå taû kieâm haønh, hoaëc haøn nhieät hoã duïng, coù raát nhieàu nghóa thaàn dieäu,
khoâng sao noùi heát ñöôïc.

Ngoaøi 4 pheùp aáy ra, coøn coù pheùp boå, huyeát gia thuoäc beänh hö lao neân caàn
baøn ñeán pheùp boå, caùc saùch troïng ñeán pheùp boå ñeán 90%, maø khoâng bieát raèng pheùp
boå cuõa huyeát chöùng cuõng coù luùc neân boå, coù luùc khoâng neân boå, nhö taø khí khoâng heát
maø boå vaøo laø ñoùng cöûa maø ñuoåi giaëc, öù huyeát chöa tieâu ñi ñöôïc maø boå vaøo laø giuùp
cho giaëc laøm haïi, neân boå Tyø laø töø 30% ñeán 40%, boå Thaän töø 5-6%, neân boå döông töø
20-30%. Neân boå aâm thì 80%.

Ñôøi xöa coù pheùp boå khí ñeå nhieáp huyeát, ñaây laø noùi veà chöùng khí thoaùt,
khoâng phaûi noùi veà chöùng khí nghòch, laïi coù pheùp daãn hoaû quy nguyeân, ñaây laø noùi veà
chöùng thuyû laïnh hoaû boác leân, khoâng phaûi noùi veà chöùng aâm hö döông vöôït leân.
 Vì beänh thaát huyeát neáu hoaû chöa phaùt ra thì boå laø khoûi, neáu moät khí hoaû ñaõ
phaùt ra thì thuoác haøn löông chæ laø laøm haïi sinh khí cuûa nguû taïng. Thuoác oân boå laïi laø
toån thöông chaân aâm cuûa thaän khí, chæ laáy cam haøn tö aâm ñeå döôõng huyeát thì môùi veà
vò trí cuûa noù vaäy.

Huyeát gia duøng thuoác neân hay khoâng neân, ñaïi ñeå laø nhö theá, bieát ñöôïc ñaïi
yeáu cuûa noù, sau xem kyõ toaøn thö thì coù choã laøm caên cöù.

VI- BAØN VEÀ BOÅ CÖÙU CUÛA SAÙCH NAØY.

Ngöôøi ñôøi ñoïc saùch oâng Chu Ñan Kheâ thaày duøng thuoác maùt nhieàu, thì boû
thuoác noùng ñi khoâng duøng, thì laøm haïi cuõng khoâng ít, maø oâng Chu Ñan Kheâ khoâng
coù loãi gì caû, vì saùch cuûa Chu Ñan Kheâ khoâng coù boû thuoác noùng ñi.

Ngöôøi ñôøi ñoïc saùch Traàn Tu Vieân thaáy phaàn nhieàu duøng thuoác noùng, maø boû
thuoác maùt ñi khoâng duøng, thì laøm haïi caøng nhieàu, maø oâng Traàn Tu Vieân khoâng coù
loãi vaäy. Thöïc ra saùch cuûa oâng Traàn Tu Vieân khoâng coù boû thuoác maùt ñi. Hai vò hieàn
naøy laäp luaän chaúng qua laøcoù söï thieân leäch cuûa moät thôøi, neâu roõ kieán thöùc cuûa moät
mình, ngöôøi ñôøi khoâng kheùo ñoïc saùch, bieát ñöôïc söï roõ raøng maø queân ñi söï tænh löôïc,
khoâng bieát laø hai vò hieàn aáy tænh löôïc ñi, cuõng nghó raèng ngöôøi ta ñaõ roõ raøng roài,
khoâng caàn phaûi noùi roõ theâm nöõa, chöù chöa töøng boû ñi maø khoâng noùi vaäy.

Ñeán nhö toâi laøm saùch naøy cuõng phaàn nhieàu duøng thuoác maùt, ít khi duøng
thuoác noùng, song khoâng phaûi boû thuuoác noùng maø khoâng duøng, chæ vì huyeát chöùng
phaàn nhieàu duøng thuoác maùt, khoâng phaûi baûo raèng huyeát chöùng toaøn khoâng duøng
thuoác noùng vaäy. Ôû moãi ñieàu neáu duøng thuoác noùng, toâi thöôøng phaûi noùi ñi noùi laïi, xin
ñöøng ñoïc saùch naøy maø coù caùi teä thieân leäch troïng duøng thuoác maùt, caàn phaûi phaân
bieät aâm döông, xeùt chöùng duøng phöông thì môùi khoâng bò sai vaø nhaàm laãn.

Saùch naøy laø noùi veà huyeát chöùng, khaùc haün vôùi taïp beänh, ñem saùch naøy maø
trò taïp beänh laø sai laàm, neáu ñem taïp beänh ñeå coâng kích saùch naøy thì caøng sai laàm
hôn.

Ngöôøi ñoïc saùch naøy khoâng bieát löu teä (teä haïi löu ñaâu khoâng bieát) ñeán ñaâu,
neân toâi laøm saùch naøy, tröôùc caám moät caùi kim vaäy.

THOÅ HUYEÁT
Maùu cuûa ngöôøi bình thöôøng phaûi troâi chaûy thoaûi maùi trong maïch laïc, ra ñeán
ngoaøi da thòt löu thoâng khoâng trôû treä, moät khi noù khoâng theo loái thöôøng ñi, traøo ra
traøng vò, theo khí nghòch leân thì thoå ra, vì khí cuûa con ngöôøi ñi trong huyeát maø ra
ngoaøi huyeát. Ñi leân theo ra laøm hoâ haáp, ñi xuoáng thôøi ra laøm ñaùi æa, ngoaøi thì ra ñeán
bì mao maø laøm moà hoâi.
 Khí ñöôïc xung hoaø thì laøm chuû cho huyeát, huyeát theo khí maø vaän haønh.
Huyeát laø ñeå giöõ khí, khí ñöôïc huyeát giöû thì yeân oån, khí keát thì huyeát ñoäng, khí hö
thì huyeát thoaùt, khí böùc baùch thì huyeát chaïy, khí khoâng ngöøng maø huyeát muoán
ngöøng cuõng khoâng theå ñöôïc tröôùc khi chöa thoå, huyeát maát loái ñi bình thöôøng hoaëc töø
soáng löng maø vaøo cheûn döøng, töø cheûn döøng maø traøo vaøo vò, beänh naëng thì huyeát
chaûy vaøo laät baäc, loïc oïc thaønh tieáng, beänh nheï thì khoâng coù tieáng ñoäng gì cho neân
heã xuaát huyeát thì ngöïc löng ñau töùc ñoù laø vì huyeát theo soáng löng maø laïi, khí böùc
baùch huyeát ñi khoâng ñöôïc bình hoaø cho neân coù chöùng ñau soáng löng, hoaëc huyeát töø
hai beân söôøn, döôùi söôøn maø chaïy qua maøng môõ ñeå vaøo tieåu traøng. Beänh naëng coù
tieáng keâu, nghòch leân vaøo vò ñeå thoå ra, phaøm chöùng xuaát huyeát phaàn nhieàu löng vaø
söôøn ñau. Hai chöùng ñoù xuaát xöù khaùc nhau, caùch chöõa cuõng khaùc nhau.

Neáu töø soáng löng maø ñeán thì chöõa pheá laøm chuû.

Neáu töø döôùi söôøn maø ñeán thì chöõa can laøm chuû.

Tröôøng hôïp töø soáng löng thì chöõa pheá, vì pheá laø caùi oâ duø, vò trí cuûa pheá laø
ngöïc vaø soáng löng, huyeát töø ranh giôùi aáy maø ñeán neân caàn phaûi trò pheá.

Can laø taïng thoáng huyeát, vò trí ôû döôùi söôøn, huyeát do ranh giôùi aáy maø ñeán,
thì caàn phaûi trò can , song can pheá tuy laø loái cuûa huyeát laïi nhöng maø thoå ra thì chuû ôû
vò. Phaøm ngöôøi ta thoå ñaøm, thoå côm ñeàu laø loái ôû vò, huyeát tuy raèng khoâng chuû ôû vò,
huoáng chi huyeát thì chuû ôû huyeát haûi, maïch xung laø maïch cuûa huyeát haûi, chöa bao
giôø maïch xung khoâng nghòch leân maø huyeát nghòch leân vaäy. OÂng Troïng Caûnh trò
huyeát caàn phaûi trò maïch xung, nhöng maïch xung dính vaøo maïch döông minh, trò
döông minh töùc laø trò maïch xung vaäy, khí cuûa döông minh ñi xuoáng laø thuaän, nay
nghòch leân thì thoå maát caùi tính haï haønh (ñi xuoáng) neân caàn phaûi ñieàu vò ñeå khí thuaän
xuoáng, moät khi thoå ngöøng laïi, luùc ñoù huyeát khoâng chaûy vaøo daï daøy ñöôïc, luùc baáy
giôø nguyeân uyû cuûa huyeát chöa roãi maø cöùu chöõa, chæ laáy chæ huyeát laøm pheùp khaån
thieát nhaát, sau khi huyeát chæ roài nhöõng huyeát ñaõ rôøi kinh maø chöa thoå ra ñoù laø öù
huyeát, khoâng coøn hôïp cho huyeát toát, laïi laøm trôû treä cho huyeát toát, hoaëc do uùng maø
hoaù thaønh nhieät hoaëc bieán laøm lao (truøng) hoaëc keát thaønh khoái hoaëc nhoùi ñau, laâu
ngaøy bieán chöùng khoâng theå löôøng ñöôïc, caàn phaûi tieâu tröø gaáp ñi, ñeå khoûi lo haäu
loaïn, cho neân laáy pheùp tieâu öù laøm pheùp thöù hai.

Sau khi ñaõ chæ thoå, tieâu öù roài, laïi sôï raèng huyeát laïi ñoäng leân thì caàn phaûi
duøng thuoác ñeå oån ñònh, cho neân laáy kinh huyeát laøm pheùp thöù ba.

Taø khí sôû dó xaâm nhaäp ñöôïc nhaân theå, nhaát ñònh laø do chính khí coù hö yeáu
maát huyeát ñaõ nhieàu thì aâm khí hö, aâm laø ñeå giöõ cho döông, aâm hö thì döông khoâng
coøn döïa vaøo ñaâu ñöôïc, laâu ngaøy thì döông cuõng maát theo cho neân laáy pheùp boå hö ñeå
thu coâng. Boán pheùp aáy laø 4 pheùp caên baûn chöõa huyeát chöùng, xin baøn roõ sau ñaây.

I. CHÆ HUYEÁT.
 Pheùp naøy chæ laáy kinh döông minh, khí cuûa kinh döông minh ñi xuoáng laø
thuaän, sôû dó noù nghòch leân laø vì khí thöïc. Thoå huyeát tuy thuoäc vaøo chöùng hö song laø
huyeát hö chöù khoâng phaûi khí thöïc, luùc môùi thoå thì taø khí raát thònh, chính khí tuy hö
nhöng taø khí raát thöïc. Thöû nghó xem huyeát cuûa ta voán tieàm taøng ôû trong maïch laïc,
nay maát ñöôøng loái thöôøng maø nghòch leân döôøng nhö trôøi nghieâng ñaát ngöûa. Neáu
khoâng phaûi chieán ñaáu vôùi thöïc taø thì huyeát ôû ñaâu maø thoå ra. Cho neân khoâng trò taø
khí aáy thì laïi caøng thöông toån ñeán chính khí, chính khí ñaõ hö laïi caøng hö theâm nöõa,
taø khí thöïc laïi caøng thöïc vaäy. Huoáng chi huyeát vaøo trong daï daøy thì vò gia thöïc
(trong daï daøy cöùng) tuy khoâng gioáng chöùng vî gia thöïc 1 coù phaân taùo trong Thöông
Haøn Luaän, song huyeát tích tuï ôû trong daï daøy cuõng laø vò thöïc vaäy, cho neân caàn phaûi
ñoaït gaáp ñöôïc thöïc taø ñi thì môùi coù theå giaùng khí vaø chæ nghòch ñöôïc, ta phaûi duøng
baøi Taû Taâm thang ñeå maø chöõa.

Neáu huyeát ra nhieàu, thì gia Ñoàng tieän vaø Mao caên.

Neáu suyeãn ñaày leân, thì gia Haïnh nhaân, Haäu Phaùt.

Huyeát hö gia Sinh ñòa, Ñöông quy.

Khí theo huyeát thoaùt ñi khoâng trôû veà goác (quy nguyeân) gia Nhaân saâm,
Ñöông quy, Nguõ vò, Phuï töû.

Coù noùng laïnh gia Saøi hoà, Sinh khöông hoaëc gia Can khöông, Ngaûi dieäp ñaõ
phaûn taù cho.

Phaûi tuyø theo chöùng maø gia giaûm ñeå khoâng ñöôïc laøm maát baûn yù cuûa baøi Taû
Taâm thang, ñeå ñöôïc coù coâng hieäu to lôùn.

Vì nguoàn goác cuûa khí laø ôû Thaän thuyû, Thaän khí ñaõ hö thì khí nhieät, hoaû boác
ôû Taâm, khí huyeát hö thì hoaû seõ thònh, hoaû vaø nhieät kình choáng nhau thì khí seõ thöïc,
khí thöïc thì baét buoäc huyeát chaïy caøn, baây giôø boå thaän thuyû laø lôøi baøn xa xoâi.

Boå taâm huyeát ñeå phoái hoaû laø pheùp trò baát caäp, cho neân chæ coù caùch taû hoaû laø
pheùp tröø baïo an daân ñuoåi taø khí ñeå coøn chính khí, phöông goïi laø taû Taâm, thaät ra laø taû
vî, vò khí tieát xuoáng thì taâm hoaû coù choå ñeå tieâu ñaïo ñi maø nhieät khí ôû trong daï daøy
cuõng khoâng uùng laân, nhö theá khí thuaän maø huyeát khoâng nghòch leân vaäy. Vaû chaêng
moät vò Ñaïi hoaøng thay cuõ ñoåi môùi toån döông ñeå hoaø aâm, chaúng nhöõng haï ñöôïc khí ôû
trong vò ñeán ngoaøi nhö kinh maïch, thaân theå. Phaøm choå naøo khí nghòch ôû trong huyeát
laøm cho huyeát khoâng hoaø thì tính cuûa Ñaïi hoaøng ñeàu suoát ñeán ñöôïc. Vì hôi thuoác raát
maïnh cheá ñöôïc taát caû, laøm cho khí nghòch leân ñeàu phaûi thuaän xuoáng, ñaõ nhö theá haï
giaùng raát mau laïi khoâng cho taø khí noái laïi ñöôïc, ngaøy nay khoâng ai duøng thaät laø
ñaùng tieác.

Neáu beänh nheï thì duøng baøi Thaäp khoâi taùn, cuõng coù theå hieäu nghieäm, yù laø
ñoû thaáy ñen thì ngöøng, nhöng coâng hieäu toaøn ôû Ñaïi hoaøng, giaùng khí töùc laø giaùng
huyeát vaäy.
 Chöùng thoå huyeát ña soá laø thuoäc thöïc chöùng (6/10-7/10), hai phöông treân
duøng laø hieäu nghieäm ngay. Song cuõng coù ngöôøi thuoäc hö, thuoäc haøn, tæ leä naøy cuõng
töông ñoái ít hôn khoaûng 2/10, laøm thaày cuõng caàn bieát.

Chöùng maát maùu nhieàu quaù thaáy suyeãn thôû meâ man, theàm khí khoâng yeân,
maïch thaáy vi teá, hö, phuø taùn, saùc, ñaây gioáng nhö beänh veát thöông chaûy maùu, moät khi
huyeát heát thì khí cuõng heát laø chöùng raát nguy vaäy, khi ñoù duøng Ñoäc saâm thang ñeå
cöùu giöõ cho khí, laøm cho khí khoâng thoaùt ñi, luùc aáy huyeát khoâng maát vaäy.

Chöùng haøn laø döông khoâng giöõ aâm, aâm huyeát nhaân ñoù maø chaïy maát, hieän
chöùng laø chaân tay maùt laïnh, æa chaûy, ñaùi vaûi, maïch teá vi trì saùc, saéc maët nhôït nhaït,
moâi mieäng traéng beäch, hay trong laïnh ngoaøi noùng, phaûi thaät thaáy coù chöùng hö haøn
giaû nhieät duøng Cam thaûo, Can khöông thang maø chöõa, laáy döông hoaø ñeå vaän aâm
huyeát, hö nhieät luùc ñi maø aâm huyeát vaãn giöõ laïi ñöôïc, song huyeát laø aâm traáp, nhöõng
thuoác cöông taùo raát kî duøng. Song nhöõng ngöôøi döông khoâng giöû ñöôïc aâm cuõng neân
duøng Khöông Phuï vaäy.

Treân laïnh döôùi noùng cuõng coù khi Caàm Lieân Khöông Phuï duøng vôùi nhau.

Maáy pheùp treân ñaây duøng ñöôïc hôïp nghi thì beänh seõ khoûi ngay, coøn coù
ngöôøi bò thaày doõm chöõa laàm laøm hö hoaïi maø huyeát khoâng chæ ñöôïc, laâu ngaøy chöùng
ra laãn loän, chæ duøng nhöõng thuoác treân chöa heát yù ñöôïc pheùp chæ huyeát.

Xeùt raèng do öù huyeát khoâng haønh ñi maø huyeát khoâng chæ ñöôïc, ta duøng
Huyeát phuû truïc öù thang maø chöõa.

Hoaû nhieàu gia Hoaøng caàm, Hoaøng lieân.

Ho gia Haïnh nhaân, Maïch ñoâng, Nguõ vò.
Mình noùng, moà hoâi troäm gia Thaïch cao, Ñoâng tang dieäp, Hoaøng baù, Maãu
leä.
Suyeãn gia Haïnh nhaân, Toâ töû.
Mình ñau, buïng ngöïc ñaày, ñaïi tieän beá vaø öù huyeát keát laïi gia Ñaïi hoaøng.

Neáu muoán xeùt roõ thì caàn tham khaùn caùc moân ñaøm öù, lao nhieät thì môùi roõ
ñöôïc pheùp trò lieäu.

Laïi phaûi xeùt lyù do cuûa moãi beänh ñeå phaân bieät roõ raøng ñeå chæ huyeát.

Neáu nhaân uoáng röôïu, aên caùc thöù chieân saøo nöôùng, maïch hoaït saùc, mieäng
khoâ, löôõi raùo, trong ngöïc phieàn noùng, ñaïi tieåu tieän khoâng lôïi, duøng Baïch hoã thang
gia Nhaân traàn, Sôn chi (sao), Ñaïi hoaøng, Ngaãu tieát.

Neáu ngoaïi caûm thaáy nhöùc ñaàu, sôï laïnh, phaùt soát, maïch phuø khaån laø haøn ñaõ
phaïm vaøo huyeát phaän, ngoaøi vò haøn bao boù maø beân trong uùng nghòch leân ñeå thoå
huyeát ra, duøng Ma hoaøng Nhaân saâm Thöôïc döôïc thang.
 Neáu maïch phuø maø saùc, ñoù laø thöông phong, phong laø döông taø neân duøng
Tieåu saøi hoà thang gia Kinh giôùi, Phoøng phong, Ñöông quy, Baïch thöôïc, Ñôn bì, Boà
hoaøng, Tri maãu, Thaïch cao, Haïnh nhaân.

Nhaân coù oân dòch, beân ngoaøi gioáng nhö thöông haøn maø beân trong coù nhieät
aåm naáp, löôõi coù reâu traéng, sôï noùng, sôï aùnh saùng, tieåu tieän ngaén maø ñoû, ñaïi tieän ñuïc
maø baån, trong loøng buoàn böïc vaät vaõ, maïch thaáy hoaït saùc, duøng Thaêng giaùng taùn gia
Ñaøo nhaân, Ñan bì, Sinh ñòa, Hoa phaán, Qua laâu, Haïnh nhaân, Thaïch cao, Cam thaûo
hoaëc duøng baøi Teâ giaùc ñòa hoaøng thang.

Nhaân coù caûm naéng, mình phaùt soát, loøng buoàn phieàn, caàn phaûi thanh nhieät
lôïi thaáp laøm chuû, duøng Thaêng giaùng thanh hoaù thang gia Phoøng kyû, Moäc thoâng, Qua
laâu, beänh nheï thì boû Ñaïi hoaøng.

Nhaân vì töùc giaän maø khí nghòch leân, huyeát traøo leân maø thoå huyeát, duøng Ñan
chæ tieâu dao taùn gia Thanh bì, Maãu leä, Boà hoaøng, Long ñôûm thaûo.

Neáu hoaû khí nhieàu quaù thì duøng Ñöông quy, Loâ hoäi hoaøn ñeå bình khí ngang
ngöôïc ñi.

Nhaân vì maät moûi, khoán khoå, no ñoùi khoâng ñeàu, cuøng laø lo nghó uaát öùc, taâm
thaàn hay sôï, hoài hoäp, aên ít, hôi thôû ngaén, thoå huyeát maø hö phieàn, duøng Quy tyø thang.

• Tyø thoå hö haøn gia OÅi khöông.

• Tyø thoå hö nhieät gia Saøi hoà, Sôn chi.

Nhaân vì ngaõ hay ñaùnh nhau toån thöông hay coá gaéng laøm vieäc gì ñeå bò chöùng
thoå huyeát, pheùp chöõa neân boå khí ñeå noái laïi caùi ñaõ maát (boå khí sinh huyeát), tieâu öù ñeå
trò caùi bò thöông toån (tieâu öù ñeå sinh huyeát) duøng Töù vaät thang gia Nhaân saâm, Tuïc
ñoaïn, Hoaøng kyø, Ñaøo nhaân, Hoàng hoa, Traàn töûu (röôïu ñeå laâu ngaøy) vaø Ñoàng tieän.

Nhaân vì saéc duïc quaù ñoä, aâm hö hoûa boác, chöùng theå hieän ñeâm phaùt soát, ñoå
moà hoâi troäm, moäng giao (di, moäng tinh), uø tai, khoâng nguû, maïch laïi thaáy teásaùc khaån,
caùch, duøng Luïc vò thang gia Boà hoaøng, Ngaãu tieát, A giao, Nguõ vò.

Ñoù laø ñaïi löôïc veà pheùp chæ huyeát, neáu muoán bieán hoaù cho khoûi beänh, phaûi
xeùt thaáu suoát toaøn thö môùi ñöôïc.

Toùm laïi, huyeát laø moät vaät gaëp noùng thì löu haønh, gaëp laïnh thì ñoïng, thaáy
maøu ñen thì ngöøng, gaëp laïnh cuõng ngöøng. Cho neân coù khi duøng thuoác nhieät ñeå chæ
huyeát, laáy haønh huyeát laøm chæ huyeát nhö laø Göøng Khöông, vaø Ngaûi cöùu, coù khi duøng
nöôùc laïnh ñeå chæ huyeát, hoaëc duøng nöôùc chaûy gaáp hay duøng nöôùc gieáng laø laáy nghóa
laïnh thì ñoïng, Hoaøng caàm, Hoaøng lieân cuõng laø nghóa laïnh thì ñoïng naøy. Coù khi duøng
Baùch thaûo söông hay Möïc taøu thöù toát. Thaäp khoâi taùn, ñeå chæ huyeát laø nghóa thaáy ñen
thì huyeát seõ chæ, ñen laø saéc cuûa thuyû, hoàng laø saéc cuûa hoaû, laáy thuyû trò hoaû cho neân
huyeát ngöøng, ñaây laø laáy saéc cuûa thuyû hoaû, coøn coù theå khaéc cheá nhau maø thaønh coâng
vaäy, neáu bieát ñöôïc tính cuûa thuyû hoaû ñeå duøng thuoác, thì huyeát chöùng khoâng coù gì laø
khoù chöõa caû.

Coù khi duøng maën ñeå chæ huyeát nhö duøng Ñoàng tieän, Maõ thoâng (cöùt ngöïa),
Boà hoùng. Ñoù laø nghóa cuûa Noäi kinh, maën thì chaïy vaøo maùu, ñoàng tieän trôû veà thaàn
hoaù (trôû veà caùi baûn cuûa noù (Hoaøn nguyeân thuyû)) cheá phuïc hoaû taø, tö döôõng thaän
thuyû, coù coâng duïng raát lôùn, cho neân coù caâu raèng:”uoáng Ñoàng tieän traêm ngöôøi khoâng
ngöôøi naøo maø khoâng soáng”.

Duøng nöôùc ñaùi cuûa chính mình, ban saùng uoáng moät cheùn goïi laø Hoài long
thang, caùc saùch taùn döông Hoài long thang raát nhieàu. Ta neân duøng baøi Hoài thoâng
thang.

Xeùt raèng pheùp chæ huyeát tuy nhieàu, nhöng khoâng coù gì tröôùc hôn laø giaùng
khí, cho neân Traàm höông, Giaùng höông, Toâ töû, Haïnh nhaân, Toaøn phuùc hoa, Chæ xaùc,
Baùn haï, Boái maãu, Haäu phaùc, Phöông phaï ñeàu neân tuyø nghi söû duïng, maø vò Ñaïi
hoaøng ñaõ laø khí döôïc maø cuõng laø moät huyeát döôïc, chæ huyeát maø khoâng löu öù laïi
caøng laø thuoác hay, bieát ñöôïc moïi pheùp ñoù ñeå duoøng vaøo chæ huyeát laø ñaõ ñaït quaù nöõa
veà pheùp trò huyeát.

Noùi raèng chæ huyeát khoâng phaûi laø chæ coù chæ huyeát ñaõ vaøo vò ñeå khoâng thoå
ra maø thoâi, vì luùc ñaïi thoå, huyeát ôû trong kinh maïch doàn daäp maø ñeán, khi huyeát ñaõ
vaøo trong vò thì maëc cho thoå ra cuûng ñöôïc, cho haï cuõng ñöôïc, neáu coøn ñình laïi ôû
trong vò cuõng khoâng khaùc gì côm nöôùc, khoâng coù haïi gì caû, chæ coù huyeát ñaõ ñoïng ôû
kinh maïch maø chöa traøo vaøo vò, neáu ñeå traøo ra thì khoâng trôû laïi ñöôïc nöõa neân tröôùc
phaûi chæ ñi ñeå trôû veà kinh maïch, theo loái cuõ ñeå trôû thaønh huyeát xung hoaø ñeå nuoâi
döôõng thaân theå.

Noùi raèng: Chæ huyeát laø chæ huyeát chöa töøng traøo ra maø coù theå trôû laïi kinh
maïch ñöôïc, nhö vaäy chæ ñöôïc moät phaàn huyeát thì ñöôïc coøn moät phaàn meänh, khoâng
chæ laø chæ nhöõng huyeát ñaõ cheát vaøo trong daï daøy.

Caùc thaày nay noùi chæ huyeát thì tröôùc tieân caàn tieâu öù, khoâng bieát raèng luùc
huyeát môùi thoå chöa coù ñoïng laïi, thì choå naøo coù öù neáu neáu ñöôïc truïc ñi thì ñem
nhöõng huyeát ñaõ ñoïng trong kinh maïch truïc ñi heát thì huyeát caøng khoâ, maø beänh caøng
naëng, taát nhieân bieán thaønh hö toån, neân chæ duøng pheùp chæ huyeát ñeå huyeát ñöøng veà
ñöôøng cuõ, khoâng taåu taùn ñi maát, cho neân laáy chæ huyeát laøm pheùp thöù nhaát.

II. TIEÂU ÖÙ
Khi huyeát ñaõ chæ roài, nhöõng huyeát ñaõ ñoïng ôû trong kinh maïch khoâng theå trôû
veà ñöôøng cuõ, treân thì ñoïng vaøo soáng löng hoâng ngöïc, döôùi thì ñoïng ôû söôøn buïng
döôùi. Ñoïng maø khoâng hoaù thì thaáy ñau nhöùc hoaëc chaïy ra töù chi thì söng ñau hay treä
ôû cô taáu seõ sinh ra noùng laïnh. Phaøm choå naøo coù öù, ñeàu uùng taéc ñöôøng loái cuûa khí,
trôû treä söï löu thoâng laâu ngaøy, seõ sinh ra chöùng coát chöùng, can huyeát lao traùi, phaûi
kòp thôøi tröø khöû ñi. Moät khi trong kinh laïc ñaõ coù huyeát öù, ôû ñoù huyeát môùi khoâng theå
löu thoâng deå daøng, roài cuõng chaïy caøn maø thoå ra. Cho neân cho neân laáy khöû öù laøm
yeáu pheùp trò huyeát. Duøng Hoa nhò thaïch taùn ñeå huyeát öù hoaù thaønh nöôùc maø xuoáng,
laïi khoâng ñoïng ñeùn chaân khí cuûa nguõ taïng, laø thuoác khöû öù hay nhaát.

Neáu khoâng coù Hoa nhò thaïch thì duøng Tam thaát, Uaát kim, Ñaøo nhaân, Ngöu
taát, Ñaïi hoaøng (sao giaám) (baøi Thaùc hoaøn taùn), cuõng coù coâng trò huyeát öù raát maïnh.

Xeùt raèng huyeát cuõ khoâng toángkhöù ñi, thì huyeát môùi khoâng theå sinh ra ñöôïc,
maø huyeát môùi khoâng sinh thì huyeát cuõ khoâng khöû ñöôïc. Neân bieát raèng huyeát öù ñöôïc
khöù ñi thì taân huyeát ngaøy ngaøy sinh ra, huyeát öù khoâng coøn choã naøo löu laïi ñöôïc,
hoaëc hoaù theo ñöôøng tieän hay truyeàn vaøo ñaïi traøng. Hoa nhò thaïch phaù huyeát theo
ñöôøng tieåu tieän maø ñi, baøi Thaùc hoaøn taùn phaù huyeát theo con ñöôøng ñaïi tieän maø ñi,
nhöng coù theå khöû öù huyeát ñi maø khoâng theå sinh ra taân huyeát, neân bieát raèng: khu taø
laø nhôø ôû chính khoâng boå huyeát, maø khöù öù thì öù khoâng theå khöû heát ñöôïc. Neân duøng
Thaønh duõ thang boå huyeát gia Ñaøo nhaân, Ñan bì, Hoàng hoa, Chæ xaùc, Höông phuï,
Phuïc linh, Cam thaûo, boå taû ñeàu duøng caû, öù khöù ñi maø chính khoâng haïi. Ñaïi yù khí
huyeát laø nhö theá.

Xong cuõng coù khi neân duøng thuoác aám. Noäi kinh noùi:”huyeát thì thích aám maø
gheùt laïnh, laïnh thì khít laïi khoâng chaûy ñi, maø aám thì tieâu maø chaïy ñi”. Neáu coù nhieät
phuïc ôû aâm phaän, thuoác maùt khoâng theå coâng hieäu, neân duøng pheùp toøng trò ñeå daãn
döông ra ngoaøi aâm, neân duøng baøi Baùch dieäp thang cuûa Troïng Caûnh laø phöông thuoác
trò haøn ñoïng huyeát treä, cuõng laø pheùp toøng trò öù huyeát phuïc ôû trong aâm vaäy. Song ba
vò thuoác aáy laø thuoác aâm, neáu gaëp hoaû nhieàu thì khoâng neân, neân gia thuoác khoan hoaø
meàm maïi ñeå ñieàu ñình thì hôïp vôùi Töù vaät thang, laïi coù khi hôïp vôùi Taû taâm thang, laø
laáy ñoù ñeå phaûn taù vaäy (laáy baøi Baùch dieäp thang ñeå phaûn taù). Treân ñaây laø khoâng luaän
pheùp trò öù huyeát.

Maø öù huyeát ñoïng ôû trong ngöôøi ta, treân döôùi trong ngoaøi ñeàu coù boä phaän
khaùc nhau, ta phaûi phaân bieät boä phaän ñeå chöõa thaúng ñeán saøo huyeät, thì pheùp chöõa
hieäu nghieäm raát cao.

Xeùt raèng: Huyeát öù ôû thöôïng tieâu thì thaáy ngöïc löng, vai, caùnh tay ñau nhöùc,
teâ taùi, ñaày tröôùng. Neân duøng Huyeát phuû truïc öù thang hay Nhaân saâm taû pheá thang gia
Tam thaát, Uaát kim, Kinh giôùi ñeå queùt saïch heát öù huyeát ôû thöôïng tieâu.

Huyeát öù ôû trung tieâu thì trong buïng tröôùng ñaày, löng söôøn ñau, maïch ñôùi
chaïy quanh roán moät voøng. Döôùi lieàn vôùi huyeát thaát (baøo cung) con gaùi ñeå mang
thai, con trai ñeå boù mình laø nôi quaûn lónh cuûa huyeát. Phaøm chöùng thaát huyeát thì
maïch ñôùi beänh nay öù huyeát treä ôû boä phaän ñoù, thì neân khöù ñi ñeå an maïch ñôùi, maïch
ñôùi ôû trung tieâu laø boä phaän cuûa tyø, xem baøi Thaän tröôùc thang cuûa Troïng Caûnh thì
thaáy raèng trò tyø töùc laø trò ñôùi. Ñôùi maïch coù öù huyeát neân duøng Giaùp kyû hoaù thoå thang
(Cam thaûo thöôïc döôïc) gia Ñaøo nhaân, Ñöông quy, Khöông hoaøng.
 • Ñau löng nhieàu gia Loäc giaùc.
• Söôøn buïng ñau nhieàu gia Boà hoaøng, Linh chi.

Huyeát öù ôû haï tieâu thì töø buïng trôû xuoáng ñau nhöùc, buïng döôùi, döôùi söôøn
tröôùng ñaày, ñoù laø öù huyeát ôû boä phaän can hay tích ôû baøo trung huyeát haûi maø ñau, neân
duøng baøi Khung quy thaát tieáu taùn.

• Neáu ñaïi traøng beá keát gia Ñaïi hoaøng.

OÂng Troïng Caûnh truïc öù, ñaïi ñeå coù Ñaïi ñöôøng thang, Ñaøo nhaân thöøa khí
thang ñeàu laø khoå haøn, ñaïi phaù, ñaïi haï, ñoù laø phöông trò öù raát hay. Cuõng coù khi neân
duøng thuoác aám ñeå haï laø baøi Ngöu taát taùn vaø Sinh hoùa thang, ñaây laø nhöõng phöông
thuoác cuûa saûn khoa, sau khi sanh trò maùu hoâi vaø nhau khoâng xuoáng.

Toâi cho raèng maùu nöõ coù khaùc nhau, nhöng maùu thì cuøng nhö nhau, cuøng laø
beänh haï tieâu öù huyeát neân möôïn nhöõng phöông naøy thöôøng thöôøng raát hieäu nghieäm.
Haï tieâu laø aâm phaän, thöôïng tieâu öù huyeát phaàn nhieàu thuoäc döông nhieät, thöôøng kî
nhöõng thuoác oân nhieät.

Haï tieâu öù huyeát phaàn nhieàu thuoäc aâm khí ñoïng laïi cho neân saûn phuï thích
aám maø kî laïnh, laø vì huyeát ôû haï tieâu vaäy. Bieát theá thì bieát laáy thuoác aám trò huyeát öù
ôû haï tieâu caøng hôïp lyù. Song cuõng neân xeùt neáu laø haøn ñoïng môùi duøng thuoác aám.

• Neáu huyeát thaát nhieät thì laø chöùng Ñaøo nhaân thöøa khí.
• Laïi coù chöùng huyeát öù chaûy roùt xuoáng caùc nôi, chaân tay ñau nhöùc, thuûy
tröôùng, thì neân hoùa huyeát öù ñi, tieän lôïi thuûy tröôùng neân duøng Tieåu ñieàu kinh gia
Tri maãu, Tang bì, Phuïc linh, Ngöu taát.
• Coù öù huyeát treä cô taáu, trôû treä vinh veä phaùt reùt, phaùt soát töïa soát reùt, maø
khoâng phaûi soát reùt, noùng aâm æ trong xöông, ñoå moà hoâi troäm, ho nghòch ñôøm daáy
leân, naân duøng Tieåu saøi hoà thang gia Ñöông quy, Ñaøo nhaân, Ñan bì, Baïch thöôïc.

Laïnh quaù gia Kinh giôùi tueä, Teá taân.

Nhieät quaù gia Hoa phaán, Caùt caên, Thaïch cao, Tri maãu.

Ho coù ñaøm hoûa gia Qua laâu, Haïnh nhaân, Nguõ vò, Maïch ñoâng,
Baïch linh, Tri maãu.

Thuûy aâm xoâng leân gia Ñình lòch töû, vì phöông thuoác Tieåu saøi
hoà laø phöông thuoác phaïm thöôïng tieâu vaø haï tieâu, ñeå sô ñaït can khí, ñeå can
khí khoâng uaát, thì ñi deã daøng trong taáu lyù maø vinh veä ñöôïc ñieàu hoøa, nay
gia thuoác khöù öù thì thieân veà khöù öù, phaøm öù huyeát trôû treä trong vinh veä duøng
laø raát hay.

Toùm laïi, huyeát öù ôû trong taïng phuû laâu ngaøy bieán thaønh can huyeát (huyeát
khoâ) hoùa laøm lao truøng.

Huyeát öù ôû voû mình hay beänh thieân khoâ hoaëc hoùa thaønh ung muû.
 Huyeát öù ôû cô taáu, taùn thì bieán thaønh coát chöng, loâng toùc khoâ ruïng, cô theå
gaày moøn, taát caû nhöõng chöùng khoâng trò ñöôïc, ñeàu do khoâng kheùo khöù öù, maø thaønh
ra. Phaøm trò chöùng huyeát tröôùc tieân phaûi khöù öù laø caàn trình baøy rieâng ôû moân öù
huyeát.

III. NINH HUYEÁT.

Thoå huyeát khi ñaõ chæ, öù huyeát ñaõ tieâu, hoaëc trong khoaûng vaøi ngaøy hay vaøi
chuïc ngaøy huyeát laïi traøo ñoäng maø thoå ra, ñoù laø huyeát khoâng yeân oån, ôû loái thöôøng
caàn phaûi duøng pheùp ninh huyeát ñeå huyeát ñöôïc yeân thì môùi khoûi. Pheùp naøy ôû trong
pheùp chæ thoå vaø tieâu öù ñaõ nguï yù trò lieäu, song caùc thuoác tröôùc phaàn nhieàu laø thuoác
maïnh baïo ñoù laø thuaät tieâu tröø giaëc cöôùp, chöa coù chính saùch an daân. Cho neân laïi
ñem pheùp ninh huyeát, phaùt minh theâm ra ñeå duøng cho thaät toát.

• eáu ngoaïi caûm phong haøn maø thaønh thoå huyeát, huyeát chæ roài maø vinh veä
chöa hoøa thì coù chöùng ñau mình, noùng laïnh v.v… duøng baøi Höông toâ aåm gia Saøi
hoà, Ñöông quy, Hoaøng caàm, Baïch thöôïc, Ñan bì, A giao.
• Neáu vò kinh coøn soùt nhieät maø khí taùo haïi huyeát, neân huyeát khoâng ñöôïc an
thì thaáy mieäng raùo, ôï hôi, gheùt nghe tieáng ñoäng, coù giaän döõ. Nghe tieáng goã khua
thì kinh sôï, naèm nguû buoàn phieàn maø khoâng aên, duøng Teâ giaùc ñòa hoaøng thang.

Naëng thì hôïp vôùi Baïch hoã thang ñaïi thanh ñaïi löôïng ñeå thanh nhieät
cuûa vò.

Nheï chæ duøng baøi Cam loä aåm ñeå sinh taân dòch cuûa vò maø beänh
huyeát töï khoûi.
• Neáu nhaân pheá kinh taùo khí, khí khoâng thanh hoøa, maát söï nhuaän nhaøng cuûa
vieäc trò tieát maø chöùng hieän ra suyeãn nghòch, ho haéng, huyeát traøo ñoäng leân, duøng
thanh taùo cöùu pheá thang.

Hoûa maïnh gia Teâ giaùc.

Huyeát hö gia Sinh ñòa.

Ñaøm nhieàu gia Boái maãu.

Nhuaän pheá lôïi khí sinh huyeát laø phöông thuoác hay trò pheá nuy, oâng Caùc khaû
Cöûu (Thaäp döôïc thaàn thö) chuyeân chöõa chöùng hö toån thaát huyeát, duøng Baûo hoøa
thang cuõng toát, nhuaän pheá lôïi khí bình taùo giaûi uaát, phöông tröôùc thanh thuaàn,
phöông naøy hoaït ñoäng, tuøy nghi maø duøng, huyeát töï yeân tónh maø khoâng traøo ñoäng
leân.

• Nhaân can kinh phong vaø hoûa coå ñoäng daáy leân maø huyeát khoâng ñöôïc yeân oån
thì thaáy mieäng ñaéng, hoïng khoâ, maét quaùng, uø tai, söôøn ñau, khí nghòch, giaän döõ
quyeát lieät, coát chöng, moäng mò. Duøng Tieâu dao taùn. Xeùt raèng can kinh phong khí coå
ñoäng leân maø huyeát khoâng ñöôïc yeân thì gia Tang kyù sinh, Cöông taøm, Ngoïc truùc,
Taùo nhaân, Maãu leä, Thaïch cao. Ñaây laø theo thang Baïch ñaàu oâng cuûa Tröông Troïng
Caûnh. Oâng Troïng Caûnh trò huyeát lî cuûa ngöôøi saûn haäu, laáy Baïch ñaàu oâng bình moäc
töùc phong, vì can laø taïng taøng huyeát, phong khí taùn ra maø khoâng taøng thì phaûi bình
ñeå cho yeân maø huyeát theo ñoù cuõng ñöôïc yeân vaäy.
 Laïi coù khi can hoûa maïnh quaù (thaéng quaù) ngang ngöôïc maø khoâng theå ngaên
ñöôïc, ñeå huyeát khoâng theå taøng ñöôïc, phaûi neân gia A giao, Sôn chi, Long ñaûm thaûo,
Hoà hoaøng lieân, Qua laâu nhaân, Ngöu taát, Thanh bì, Maãu leä.

• Ñöông quy loâ hoäi hoaøn laø phöông troïng ñeå taû hoûa ôû can kinh, nhöng khoâng
baèng Tieâu dao taùn gia giaûm thì oån thoûa hôn.

Laïi coù chöùng xung khí nghòch leân, chöùng aáy thaáy coå ñoû, ñaâuøu quay, hoûa
nghòch khí leân yeát haàu khoâng ñöôïc lôïi, döôùi vuù choáng ngoùn tay vaøo caûm thaáy coù
tieáng laät baät, treân coå maïch ñoäng ra beân ngoaøi da, maïch xung voán khoâng leân ñöôïc
ñaàu gaùy, coå hoïng khoâ laø vì maïch xung laø huyeát haûi thuoäc can, nhaân maïch can maø
xuoát leân hoïng vaäy. Maïch treân coå ñoäng, maët ñoû, vì maïch xung dính vaøo kinh döông
minh, xung khí nghòch thì khí cuûa döông minh theo maø nghòch leân. Noäi kinh noùi
raèng:”Maïch xung laø khí nhai, maïch xung laø huyeát haûi”.

Khí nghòch huyeát leân ñoù laø moät caùi chìa khoùa lôùn cuûa chöùng huyeát, cho neân
Troïng Caûnh trò huyeát laáy trò maïch xung laø caàn thieát, vaø duøng Maïch moân ñoâng
thang.

OÂng Traàn Tu Vieân noùi: “Phöông naøy boû gaïo teû gia Baïch truaät ñeå tu boå chaân
aâm”. Coøn oâng Ñöôøng Toân Haûi cho laø: “Trò maïch xung chæ laáy kinh döông minh”.
Oâng Troïng Caûnh daãn ra manh moái, ngöôøi sau cuõng neân suy roäng ra.

Xeùt raèng: Xung döông vöôïng quaù thì gia Tri maãu, Chæ xaùc, Baïch thöôïc,
Thaïch cao ñeå thanh döông beû gaõy theá vöôïng aáy ñi. Chi töû, Hoaøng caàm, Qua laâu
nhaân, Ngöu taát lôïi thuûy cuûa döông minh cuõng neân gia vaøo ñeå phaân tieâu huûy ñi, ñoù laø
pheùp trò khí cuûa xung maïch neân hôïp vôùi döông minh.

Song maïch xung laø khí nhai, khí goác ôû thaän, huyeát haûi laø Ñan ñieàn laø nôi
thaän khí taøng ôû ñaáy, neáu xung maïch ñem hö döông cuûa thaän ngöôïc leân maø laøm
suyeãn caáp, neân duøng baøi Töù ma thang ñeå ñieàu naïp khí nghòch. Ñoù laø yù baøn Queá linh
cam thaûo nguõ vò thang cuûa Troïng Caûnh, xong oâng Troïng Caûnh duøng Queá chi ñeå hoùa
haøn thuûy cuûa Baøng quang ñi, baûo raèng khí töø buïng döôùi xoâng leân yeát haàu, maët noùng
nhö say, nhieät chaïy ra hai hoaëc tieåu tieän khoù, laøm cho meâ quaùng vuït leân vuït xuoáng
nhö chôùp laäp loøe khoâng coá ñònh. Ñoù laø tröôøng hôïp aâm thònh caùch döông maø döông
khí bay vuït leân, cho neân laáy taân oân ñeå hoùa haøn thuûy.

• Nay laø chöùng xuaát huyeát, neáu duøng Queá chi aâm khí laïi bò thöông nöõa, seõ
phaïm vaøo lôøi raêng: “döông thònh taéc quaùng” nghóa laø döông thònh thì cheát ( trong
baøi phuù coù noùi raèng: Queá chi nhaäp yeát, döông thònh taéc quaêng), töùc laø uoáng Queá chi
vaøo hoïng, ngöôøi döông khí thònh thì cheát, cho neân duøng Traàm höông thay cho Queá
chi ñeå naïp khí döông, noåi leân duøng Nhaân saâm ñeå tö aâm, Traàm höông chaïy xuoáng haï
tieâu, OÂ döôïc trò khí Baøng quang vaø thaän. Maïch xung laø huyeát haûi, ôû choå Baøng quang
Thaän, trò döông minh laø trò ngoïn. Trò Baøng quang vaø Thaän laø trò goác vaäy.
 • Neáu aâm khí cuûa Thaän hö quaù, maø xung döông khoâng theå yeân ñöôïc ôû thaän
thì duøng Töù ma thang gia Thuïc ñòa, sôn thuø, Nguõ vò, Kyû töû ñeå tö aâm, ñeå saùnh vôùi
döông, ñeå an xung khí.
• Neáu beänh nhaân voán coù chöùng thuûy aâm, caùch döông ôû treân (hoûa boác leân),
ngöôøi ñoù maø ñoäng huyeát thì baøi Queá linh cam thaûo nguõ vò thang cuûa Troïng Caûnh laïi
laø ñoái chöùng, song phöông naøy ñoái vôùi huyeát chöùng khoâng coù quan heä gì vôùi nhau
neân gia Ñöông quy, Baïch thöôïc, A giao, Ñan bì. Hoaëc duøng baøi Toâ töû giaùng khí
thang lôïi ñaøm giaùng khí ñeå yeân xung nghòch, hay duøng baøi Tieåu saøi hoà gia Long coát,
Maãu leä ñeå daãn xung nghòch xuoáng. Thang Queá linh, thang Toâ töû laø pheùp trò ñaøm
aåm, duøng ñeå trò xung nghòch.
• Tieåu saøi hoà thang laø pheùp thanh hoûa ñeå trò xung nghòch, phöông Tieåu saøi hoà
naøy trò nhieät nhaäp huyeát thaát. Ta bieát raèng huyeát thaát thuoäc can, maïch xung khôûi töø
huyeát thaát, neân thuoäc can, trò can töùc laø trò maïch xung vaäy.
• Huyeát thaát ôû ñaøn oâng con trai goïi laø Ñan ñieàn, ôû ñaøn baø con gaùi goïi laø töû
cung, goác cuûa noù baét ñaàu ôû thaän beân phaûi, chaân döông cuûa thaän ôû baøo trung, laø goác
sinh ra khí, laø döông ôû trong aâm, can moäc nhôø ñoù maø sinh ra vaø phaùt trieån ñoù laø
töôùng hoûa. Hoûa naøy neáu khoâng veà goác thì ñoù laø hoûa long loâi, loâng coát, maãu leä laø vaät
thuoäc döông maø hay giaáu kín, laáy ñoàng khí ñeå tieàm phuïc döông khí ñoù laø trò maïch
xung tieán leân moät böôùc vaäy, hôïp vôùi thang Tieåu saøi hoà coù coâng lôùn thanh lieãm
töôùng hoûa.
• Neáu thaän kinh aâm hö, döông khí khoâng döïa vaøo ñaâu ñöôïc, hoûa cuûa long loâi
vöôït leân, duøng nhò gia long coát thang gia A giao, Maïch ñoâng, Nguõ vò ñeå daãn veà thaän
cuõng toát. Baùt vò hoaøn, Maïch vò luïc vò thang ñeàu coù theå chaâm chöôùc maø duøng.

Hai phöông naøy (Baùt vò, Luïc vò) moät laø laáy thuoác aám ñeå hoùa khí, thaän ôû
döôùi xung maïch laïi laø goác cuûa xung maïch, an thaän khí töùc laø an xung khí, xung khí
an thì huyeát haûi an maø khoâng theå traøo leân ñöôïc.

• Noùi toùm laïi, huyeát maø khoâng ñöôïc an ñeàu do khí khoâng an, ninh khí töùc laø
ninh huyeát.

Treân ñaây duøng pheùp trò caùc khí cuõng ñuû vaø roõ raøng, khi laâm chöùng xeùt kyõ
maø duøng.

IV. BOÅ HUYEÁT.

Khi taø khí caûm vaøo thì chính khí bò hö, khoâng nhöõng pheùp boå laø ñeå boå hö,
khoâng nhöõng pheùp chæ huyeát, pheùp tieâu öù duøng thuoác coâng phaït cuõng vì sôï raèng ñeå
laâu thì thaønh hö, cho neân phaûi gaáp ruùt maø coâng ñi, muïc ñích laø ñuoåi heát taø khí cho
khoûi bò thaønh hö. Nhöng luùc baáy giôø tuy raèng sôï hö, nhöng chöa coù hö nhieàu, cho
neân duøng khöù taø laø vieäc caàn thieát, neáu ñeå laâu ngaøy taát nhieân thaønh hö, ñeán luùc
huyeát ñaõ theo loái thöôøng nhö ngöôøi khoûe maïnh, nhöng nhöõng huyeát tröôùc ñaõ thoå ra,
ñaõ maát khoâng coøn. Kinh laïc taïng phuû laïi laø ñöôøng huyeát ñaõ chaïy ñi, neáu khoâng
duøng pheùp coâng boå tö döôõng thì khoâng hoaøn toaøn ñöôïc. Pheùp boå khoâng coù moät kieåu
caùch tröôùc. Caàn boå pheá vò, theá laø pheá ngoaøi chuû veà bì mao, trong chuû veà trò tieát, moät
khi pheá hö thì taân dòch khoâ kieät, luùc aáy sinh ra caùc chöùng suyeãn, ho, ngay, taùo vì trò
tieát khoâng ñi xuoáng ñöôïc, cho neân khí leân thì huyeát cuõng leân, vì thoå huyeát thì
thöông pheá khí vaäy. Cho neân môùi thoå thì chöõa vaøo pheá, moät khi huyeát ñaõ chæ roài
caàn phaûi boå phoåi, laø ñieàu kieän caàn thieát duøng nhuaän pheá cam tö boå aâm dòch cuûa
pheá, khi pheá ñaõ coù taân dòch nhuaän nhaøng, thì laù phoåi seõ ruõ xuoáng, khí traïch nhaân ñoù
maø xuoáng döôùi lôïi baøng quang, nhuaän ñaïi traøng, moïi loå thoâng ñeàu, nguõ taïng ñöôïc
ích lôïi.

• Neáu laù phoåi bò khoâ teo ñi khoâng ruû xuoáng ñöôïc, taát nhieân laù phoåi luùc aáy caát
leân thì khí cuõng ngöôïc leân, luùc ñoù khoâng naèm ñöôïc, vaø thôû cuõng raát vaát vaû, ngoaøi
öùng vôùi bì mao khoâng töôi nhuaän ñöôïc, beân döôùi ñaùi æa khoâng ñeàu, chaân baïi, ñaïi
traøng raùo, luùc aáy sinh ra raát nhieàu beänh, chæ coù Cao nhuaän pheá, cao naøy laø nhuaän
taân dòch, laø thuoác raát hay cho tröôøng hôïp nuy, taùo.
• Gaàn ñaây oâng Hoaèng Khoân Taùi laäp baøi Ñòa phaùch thang boå thoå sinh kim, boå
kim thì sinh thuûy, vôùi pheùp boå pheá cuõng ñöôïc. Ngaøy nay thöôøng duøng baøi Sinh
maïch taùn ñeå thay cho nöôùc traø uoáng thöôøng ngaøy.
• Baøi Hoaøng Kyø Nhu Meå Gia A Giao, Maïch ñoâng cuõng xung boå Pheá taø.
• Caùc baøi thuoác treân ñeàu tö boå pheá aâm, caùc chöùng thaát huyeát ñeàu caàn phaûi
duøng.
• OÂng Traàn Tu Vieân noùi raèng: “Huyeát tuy laø aâm loaïi, nhöng vaän haønh nhôø ôû
khí döông hoøa, döông khí cuûa Taâm cuûa Pheá toûa ra nhö maët trôøi, maët traêng moïc leân
thì nhöõng aùnh saùng laët vaët khoâng saùng ñöôïc nöõa”. Moïi thöù taø nhieät ñeàu bò khö tröø,
huyeát töï nhieân khoâng quaáy nhieãu leân nöõa maø hoaït ñoäng cöù theo ñöôøng loái thoâng
thöôøng, cho neân coù pheùp oân boå pheá döông duøng Baûo nguyeân thang, thuoác cam oân
ñeå tröø ñaïi nhieät, pheá döông toûa ra thì muø mòt töï tieâu ñi.

Coù ñaøm aåm, ho haéng gia Haïnh nhaân, Nguõ vò, hoaëc duøng Luïc quaân thang
gia Baøo khöông, Nguõ vò. Noäi kinh noùi: “Hình haøn aåm laõnh thì toån thöông pheá”. Vì
caâu ñoù maø laäp ra pheùp boå pheá.

Döông hö sinh ra beân ngoaøi sôï laïnh, vôùi troïc aâm can phaïm leân thöôïng
tieâu, duøng ñeå phuø döông khí cuûa phoåi thaät laø pheùp hay. Song nhöõng ngöôøi bò thaát
huyeát phaàn nhieàu laø aâm hö, neáu khö khö giöõ caâu cam oân tröø ñaïi nhieät cho uoáng lieàu
nhöõng thuoác aáy, laø sai laàm. Cho neân gaàn ñaây theo yù cuûa oâng Tu Vieân thì khi chöõa
ñöôïc taïp chöùng maøkhoâng theå chöõa ñöôïc hö lao vì thieân leäch veà boå döông vaäy.
• Song laáy leõ maø baøn, voán coù nghóa khí khoâng giöõ huyeát, cho neân trong soá caû
chuïc ngöôøi, cuõng coù vaøi ngöôøi neân boå döông, cuõng caàn noùi roõ phöông phaùp ñeå cho
ngöôøi ta bieát heát ñöôïc luùc thöôøng luùc bieán.
• Taâm laø quaân hoûa chuû huyeát, neáu huyeát hö hoûa vöôïng thì sinh ra raïo röïc
maát nguû, tim hoài hôïp hay queân, ñaùi ñuïc, di tinh, bí keát, thaàn khí khoâng yeân neân
duøng thieân vöông boå taâm thang ñeå ñem thuûy cuûa thaän giao leân vôùi taâm, hoûa khoâng
boác leân thì taâm seõ ñöôïc nuoâi döôõng.
• Neáu taâm thaän khoâng giao nhau, cuøng phöông naøy boå thuûy, an taâm thì raát toát.
 • Neáu khoâng quan heä ñeán thuûy hö, chæ do taâm huyeát hö, maø hoûa vöôïng leân,
thì chæ duøng thuoác döôõng huyeát thanh taâm maø thoâi, baøi chu sa an thaàn hoaøn taû taâm
hoûa, boå taâm huyeát laïi an taâm thaàn, caùc chöùng hoài hôïp hay sôï, raïo röïc, maát nguû ñeàu
neân duøng.
• Neáu taâm döông khoâng thu, ñoå moà hoâi kinh sôï cuøng laø taâm hoûa khoâng giao
xuoáng vôùi thaän maø thaønh chöùng moäng di, ñaùi ñoû, thì duøng hai phöông treân gia Long
coát, Maãu leä, Taùo nhaân, Lieân taâm, nhuø tieåu maïch ñeå lieãm taøng vaøo ñoù laø pheùp trò
taâm kinh huyeát hö hoûa vöôïng.
• Coøn coù chöùng taâm hoûa hö khoâng sinh ra huyeát ñöôïc, gaày moøn, khieáp sôï,
maïch teá nhöôïc. Neân duøng nhaân saâm döôõng vinh thang boå tyø vò ñeå boå taâm. Noäi kinh
noùi raèng: “Trung tieâu thu laáy khí, nhaän laáy nöôùc, coát bieán hoùa thaønh ñoû laø maùu”.
Phöông naøy boå taâm hoùa huyeát ñeå nuoâi döôõng khaép thaân theå, goïi laø döôõng vinh laø
chuyeân chuû laáy döông sinh aâm, ñieàu hoøa vinh huyeát, neáu khí huyeát ñeàu hö bieán
thaønh caùc chöùng khaùc laø neân uoáng. Song phuï nöõ baêng huyeát, saûn haäu, maát huyeát
quaù nhieàu, ñeàu duøng oân boå laøm chuû.
• Nhaân vì huyeát taû xuoáng thuoäc veà chöùng thoaùt, ñeán nhö thoå huyeát laø huyeát
maïch höng phaán leân phaïm ñeán döông phaän, ñoù laø chöùng nghòch, oân boå thì raát ít,
phaûi caån thaän.
• Song cuõng coù ngöôøi döông khoâng thoâng aâm, baïo thoaùt, ñaïi thoå, aâm maát maø
döông cuõng theo ñi maø maát, thì oân boå laïi laø pheùp caàn thieát nhaát.
• Cho neân gaàn ñaây caùc thaày theo thuyeát oâng Ñan Kheâ thì chuyeân duøng thuoác
khoå haøn, theo thuyeát oâng Traàn Tu Vieân thì chuyeân duøng thuoác oân boå, ñeàu laø caùi
khoâng toát vaäy.

Tyø chuû thoáng huyeát, vaän haønh leân xuoáng ñi khaép thaân theå, tyø laø haäu
thieân, nguõ taïng ñeàu nhôø khí ôû tyø, cho neân thuoác boå ñeàu laáy tyø laøm chuû, lo nghó haïi
tyø khoâng theå nhieáp huyeát, hay queân, hoài hoäp, kinh sôï, ñaïo haõn, hay naèm, ít aên, ñaïi
tieän khoâng ñieàu hoøa ñeàu duøng Quy Tyø Thang.

Tyø hö phaùt soát gia Ñan bì, Sôn chi.

Neáu kieâm caû pheá raùo gia Maïch ñoâng, Nguõ vò.

Ñaày tröôùng aên khoâng tieâu gia Traàn bì, OÅi khöông hay gia A giao ñeå tö
huyeát, hoaëc gia Saøi hoà, Boái maãu ñeå giaûi uaát, hay gia Ngöu giao ñeå beàn huyeát.
• Chæ coù Thuïc Ñòa laø khoâng neân gia vaøo vì Thuïc Ñòa laøm trôû ngaïi cho söï
thoáng huyeát vaän haønh, vì phöông naøy laø toång phöông laáy döông sinh aâm, laáy khí
thoâng huyeát, khoâng gioáng nhö Töù Vaät hay Luïc Vò laáy aâm ñeå ích aâm vaäy.
• Pheùp tö aâm cuûa tyø vôùi can thaän khaùc nhau haún, neáu tyø aâm hö, maïch saùc,
mình noùng, hoïng ñau, khaûn tieáng duøng Döôõng chaân thang saéc boû nöôùc ñaàu chæ uoáng
nöôùc thöù 2, thöù 3. laáy voâ vò ñeå boå tyø laø bí pheùp tö döôõng tyø aâm. Baøi Giaùp kyû hoùa thoå
thang (cam thaûo, thöôïc döôïc) cuõng giaõm ñaùn (giaõm = deã daøng). Nhaân saâm, Hoa
phaán cuõng laø thuoác caàn ñeå sinh taân dòch, ñôøi chæ bieát raèng: Sa nhaân, Baùn haï,
Khöông nhuïc ñaäu khaáu laø thuoác caàn cho vieäc phuø tyø, ñeå aên ñöôïc nhieàu, khoâng bieát
raèng tyø döông khoâng ñuû thì khoâng theå tieâu hoùa thuûy coác. Sa, Baùn, Khöông, Khaáu laø
thuoác caàn thieát. Neáu tyø aâm khoâng ñuû taân dòch, khoâng theå tieâu hoùa thuûy coác ñöôïc, thì
nhaân saâm, hoa phaán laïi laø thuoác caàn. Xem nhö beänh aên vaøo möõa ra côm nöôùc
khoâng xuoáng ñöôïc laø bôûi taân dòch cuûa vò khoâ raùo, thì bieát raèng: “taân dòch laø goác ñeå
tieâu hoùa côm nöôùc”.
• Gaàn ñaây saùch Taây y truyeàn vaøo, so vôùi yù cuûa Noäi kinh phaàn nhieàu ngô
ngaùc, thöïc ra Noäi kinh noùi veà thaàn hoùa, maø Taây y thieân veà hình tích, laáy yù cuûa Noäi
kinh maø xem vôùi Taây y thì thaàn hoùa coù theå goàm caû hình tích, song Taây y xeùt kyõ hình
tích cuõng coù vaøi ñieàu thoâng vôùi thaàn hoùa. YÙ cuûa Noäi kinh noùi laø: “Tyø chuû tieâu hoùa
thuûy coác”, khí cuûa can ñaûm kyù ôû trong vò ñeå sô tieát thuûy coác, Taây y thôøi noùi: Côm
nöùôc vaøo daï daøy coù nöôùc boït vaøo ñeå tieâu hoùa ñi,laïi coù maät vaøo tieåu traøng keát hôïp
vôùi nöôùc boït ñeå hoùa thöùc aên. Noäi kinh noùi raèng: hoùa thöùc aên baèng khí. Taây y noùi
raèng: hoùa thöùc aên baèng nöôùc boït.
• Coù khí aáy thì töï nhieân coù traáp aáy, nay ñoïc Noäi kinh khoâng bieát raèng kinh
vaên laáy caùi tinh maø bao goàm caû caùi thoâ, ñeán noãi ñöôïc caùi duïng maø maát caùi theå, traùi
laïi khoâng baèng Taây y theo hình tích maø tìm, coøn bieát raèng hoùa thöùc aên baèng nöôùc
boït, nhöng Taây y coù loái luaän aáy maø khi duøng thuoác khoâng kinh nghieäm, khoâng
ñaùng. Theo toâi Ñöôøng Toân Haûi thì tö döôõng nöôùc boït cuûa vò thöôøng duøng Cam loä
aåm, Thanh taùo döôõng vinh thang, Dieäp thì döôõng vò thang, tö döôõng nöôùc boït cuûa…
duøng Nhaân saâm coá baûn thang, Chính cam thaûo thang boû Queá chi, Baïch thöôïc.
• Tö döôõng nöôùc maät duøng Tieåu saøi hoà thang boû Baùn haï gia Hoa phaán sinh
taân hoùa thöùc aên ñeå chieát trung y phaùp cuûa Trung-Taây laø yeáu nghóa cuûa pheùp boå
döôõng tyø aâm. Bieát nhö theá thì môùi coù theå ñieàu boå vaøo nhöõng ñieàu khoâng ñuû trong
thuyeát tyø vò luaän cuûa oâng Lyù Ñoâng Vieân.
• Neáu quaû laø tyø döông khoâng maïnh, khoâng theå tieâu hoùa côm nöôùc, thì duøng
Luïc quaân töû thang gia Moäc höông, Sa nhaân ñeå taùo tyø, nhöng muoán chuù yù veà ñieàu boå
thì baøi Tieåu kieán trung thang toát hôn boå döông ñeán aâm laø thanh phöông trò hö lao.
• Ngaøy nay khoâng theå theo phöông aáy, phaûi neân bieát ñöôïc yù thì caùc phöông
Quy tyø, Luïc quaân, Boå trung ích khí môùi coù theå bieán hoùa thaàn kyø ñöôïc, thì môùi coù
theå thu ñöôïc hieäu quaû to lôùn. Baøi Quy tyø thang theo choå troïng yeáu cuûa baøi Kieán
trung thang maø duøng yù, Boå trung thang cho choå khinh thanh cuûa Kieán trung thang
maø duøng yù, song phöông naøy (Tieåu kieán trung thang), Queá chi thuoäc döông taùo. Vôùi
huyeát chöùng coù ngöôøi neân duøng coù ngöôøi khoâng neân duøng, khi duøng caàn phaûi xeùt kyõ
löôõng, khi chaân hoûa cuûa Meänh moân khoâng theå sinh ra tyø thoå, sinh ra möõa æa moùp
laïnh, khi aâm hoûa xong leân, ñaàu maët saéc ñoû, nghòch ñaày, uïa oïe duøng chính nguyeân
ñan.
• Oân boå thieáu hoûa maø khoâng lo traùng hoûa haïi khí, ñoù laø ñöôïc yù xoùt laïi cuûa
Tieåu kieán trung vaäy.
• Baøi Baïch phuïng cao cuûa oâng Caùc khaû cöûu laøm khí cuûa baøi Bình vò bieán
thaønh meàm maïi, laïi duøng röôïu maø uoáng, laáy tinh hoa cuûa nguõ coác hôïp vôùi caùc vò
thuoác cuûa baøi Bình vò ñeå boå döôõng tyø vò, trò aên uoáng khoâng ñöôïc, phaùt soát, meät
nhoïc, hoøa huyeát, thuaän khí, coâng hieäu raát lôùn.
• Can laø taïng taøng huyeát, huyeát vaän haønh ñöôïc khaép cô theå nhôø maïch
Nhaâm, Xung, Ñôùi. Ñeå laøm quaûn lónh cho huyeát, maø Huyeát haûi baøo trung laïi laø nôi
huyeát qua laïi veà ôû. Can thì giöõ veà huyeát haûi, 3 maïch Nhaâm Xung Ñôùi laïi thuoäc can,
cho neân muoán boå huyeát ñeàu phaûi boå can laø caàn. Oâng lyù thôøi traân noùi raèng: “can
khoâng coù pheùp boå”. Vì sôï raèng moäc thònh khinh lôøn thoå, cho neân coù lôøi luaän aáy,
khoâng bieát raèng: Moäc maøkhaéc thoå thì can huyeát hö, luùc aáy hoûa quaáy ôû trong vò, can
khí hö thì thuûy traøo leân tyø kinh, kinh thoå laø nhö theá, khoâng phaûi laø can kinh khí
huyeát coù thöøa. Vaû laïi chöùng hö lao ôû treân ñôøi naøy phaàn nhieàu laø can hö, lyù leõ naøy töø
sau khi thuyeát tyø vò luaän cuûa oâng Lyù Ñoâng Vieân ít coù ngöôøi bieát ñöôïc.
• Can huyeát hö thì raïo röïc maát nguû, noùng aâm æ trong xöông, moäng di tinh,
neân duøng Töù vaät thang gia Taùo nhaân, Tri maãu, Phuïc linh, Saøi hoà, A giao, Maãu leä,
Cam thaûo, thu lieãm can hoàn, tö döôõng can huyeát, thanh nhieät tröø phieàn, laøm pheùp tö
boå cho can kinh bò aâm hö.
• Laïi coù chöùng can kinh khí hö, taïng haøn, hoàn khieáp, tinh thaàn hao taùn.
Duøng Queá cam long maãu thang ñeå lieãm giuùp can döông, khi can döông hö sinh ra
caùc chöùng di tinh, hay sôï, hoài hoäp ñeàu neân duøng, rieâng coù chöùng thaát huyeát chöa
ñöôïc hôïp nghi laø vì thuaàn duøng nhöõng thuoác veà khí phaàn neân duøng baøi Nhaân thuïc
taùn.
• Coù nhieàu vò thuoác thuoäc huyeát phaän, oân nhuaän ñeå döôõng can huyeát, coâng
duïng cuõng gaàn nhö baøi Chích cam thaûo thang.
• Neáu can huyeát khoâng ñöôïc toát, maïnh thì neân duøng baøi hoaït khí boå can taùn
cuûa hoï Hoaït laáy vò chua boå can theå, laáy vò cay boå can duïng, nhaát laø moät vò Ñoäc hoaït
möôïn thuoác phong ñeå giöông can khí leân.
• Neáu boû vò Ñoäc hoaït gia vò Tang kyù sinh thì laïi coù caùi maàu nhieäm laø laøm
taét phong khí cuûa can, yù cuûa phöông naøy theo baøi Tieâu dao taùn maø ra, nhöõng
phöông naøy khí vò ñeàu haäu, thuaàn veà boå can, tieâu dao taùn thì khí vò hôi baïc, cho neân
thuaàn veà hoøa can.
• Neáu can coù uaát hoûa, ngöïc söôøn nhoùi ñau, ñaàu vaùng, tím ñaäm, moâi ñoû,
mieäng ñaéng, noùng laïnh, ñoå moà hoâi troäm, aên ít, hay naèm ñeàu trò ñöôïc caû.
• Laïi coù chöùng can kinh huyeát maïch ñaïi toån, maïch ñaïi, theo pheùp neân phaûi
caû sinh can huyeát, duøng Chích cam thaûo thang ñaïi boå trung tieâu, thu nhaân khí, tieáp
thu chaát nöôùc boït, vôùi möôïn Queá chi ñeå vaøo taâm, hoùa ñoû maø thaønh maùu, khieán noù
veà can, ñeå sung döôõng baùch maïch laø phöông thuoác boå huyeát ñeä nhaát.
• Caùc thaày thuoác boå huyeát maø khoâng ñöôïc söï hoùa nguyeân cuûa huyeát, thì
duøng Quy, Ñòa caû nghìn caân cuõng voâ ích.
• Neáu xeùt thaáu ñeán yù naøy, thì thang Quy tyø duøng Vieãn chí, Taùo nhaân laø ñeå
vaøo taâm trò nguoàn goác cuûa huyeát. Baøi Tieâu dao taùn duøng Ñan bì, Chi töû laø vaøo taâm
ñeå thanh nguoàn goác cuûa huyeát, theo ñoù maø suy ra taát coù nhieàu tieän duïng.
 • Thaän laø thuûy taïng, leân giuùp quaân hoûa thì thuûy hoûa giao teá nhau leân giao
vôùi pheá kim thì thuûy vôùi thieân (trôøi) ñoàng moät khí, thuûy thaêng leân, hoûa giaùng xuoáng
khoâng khaùc nhau maø giuùp nhau thì khoâng coù gì lo ngaïi khaéc haïi nhau.
• Giaû thuyeát khí cuûa thuûy aâm bò hö, maø khí cuûa hoûa nhieät chaùy leân thì sinh
ra caùc chöùng ho suyeãn, ñaøm huyeát lao traùi.
• Ngöôøi maø haäu thieân bò beänh laâu ngaøy caäp luïy ñeán tieân thieân, beänh ñaõ
naëng quaùthì laøm sao baây giôø?. Cho neân chöõa beänh caàn phaûi chöõa sôùm, duøng baøi Luïc
vò thang ñeå boå thaän aâm kieâm thoaùi nhieät lôïi thuûy, thoaùi nhieät thì thuûy aâm caøng sinh
ra, lôïi thuûy thì thuûy aâm caøng daáy leân vì Baøng quang hoùa khí, thuûy khí höõu hình chaûy
xuoáng thì thuûy aâm voâ hình, nhö söông muø phun leân maø raûi röôùi khaép nôi vaäy.
• Duøng ñeå giuùp quaân hoûa thì phaûi gia Caâu kyû töû, Huyeàn saâm.
• Duøng ñeå thaâu pheá kim thì gia Saâm, Maïch, Vò.
• Hoûa nhieàu quaù gia Tri maãu, Hoaøng baù.
• Tieåu tieän thanh hoøa khoâng coù ñaøm khí, chæ caàn tö thaän thuûy thì uoáng Taû
quy aåm toát hôn. Hoãi long thang tö aâm giaùng hoûa, ñoàng khí töông caàu quyù hôn laø caùc
thöù thaûo moäc voâ tình.
• Neáu aâm hö hoûa vöôïng, chaân baïi, gaân co, soát aâm æ trong xöông, ñaàu vaùng,
duøng Ñaïi boå aâm hoaøn cuûa Ñan kheâ ñeå Tö aâm tieàm döông, laáy khoå haøn ñeå boài boå
sinh khí hôn laø baøi Luïc vò thang treân ñaây laø pheùp boå thaän döông.
• Laïi coù chöùng neân boå thaän döông, thaän laø thuûy taïng maø beân trong coù
döông khí, ñoù laø Meänh moân hoûa, Meänh moân hoûa naøy vöôïng leân thì laø hoûa long loâi,
lieãm xuoáng thì laø khí nguyeân döông.
• Neáu daãn hoûa long loâi veà nguyeân choå thì khoâng coù chöùng thöôïng nhieät haï
haøn nhö nhöùc ñaàu, ñau löng, söng, suyeãn, bí ñaùi, ñaùi gaét. Duøng Baùt vò hoaøn theo aâm
hoùa döông, boå hoûa giuùp thuûy laïi gia Ngöu taát, Xa tieàn, hay Hoaøng baù, Tri maãu thì
laïi hay lôïi thuûy, beû gaõy theá cuûa hoûa.
• Neáu nhö khoâng caàn hoùa thuûy chæ caàn boå döông thì duøng Hoaøng kyø thieân
hoàn thang, thang naøy töø thang Phu töû cuûa Troïng Caûnh maø caûi bieán ra, tuy raèng löïc
löôïng khoâng khoûe baèng Phuï töû thang, nhöng so vôùi Phuï töû thang thì phöông naøy
thuaàn hoøa hôn. Nhöõng beänh veà huyeát voán kî thuoác cöông taùo, nhöng coù ngöôøi neân
boå nguyeân döông thì cuõng laáy nhöõng phöông naøy laøm toát hôn.
• Döông khí cuûa thaän maø ñaïo ñaït leân can ñöôïc, thôøi moäc aám maø huyeát hoøa,
ñaït leân tyø thì thoå haäu (daøy) maø côm nöôùc tieâu hoùa, gaân xöông cöùng caùp, chaân tay
aám aùp, veä khí beàn chaët khoâng sôï laïnh, ñeàu laø do thaän döông ñaày ñuû vaäy, song thaän
thuûy nhôø thaän döông ñeå hoùa ra, maø thaän döông laïi nhôø thaän thuûy ñeå giöõ gìn, leõ naøy
khoâng theå thieân leäch ñöôïc, muoán boå thaän caàn phaûi xeùt kyû caøng. Treân ñaây laø luaän veà
pheùp boå, naëng nheï, tieán thoaùi, ñeàu coù phaùp ñoä, khoâng nhö nhoùm oâng Caûnh Nhaïc chæ
taäp hôïp thuoác boå maø thoâi.
 • Toùm laïi: Luaän baøn huyeát chöùng thuoäc moân hö lao, caàn phaûi tö boå. Nhöng
söï öù taø chöa heát, maø voäi duøng pheùp boå ñuùng laø caàm coäng taø ôû laïi ñeå laøm haïi chính
khí maø thoâi.
• Xem nhöõng chöùng can huyeát lao traùi ñeàu do thaày thuoác chöõa nhaèm, duøng
tö boå thaønh ra öù huyeát khoâng heát, taân huyeát khoâng sinh, khoâng bieát raèng öù huyeát ôû
trong kinh laïc taïng phuû nhö caây coù buø xeø, khoâng bieát baét boû noù ñi thì caây cheát maø
buø xeø coøn nguyeân. Cho neân oâng Troïng Caûnh trò can huyeát duøng Ñaïi hoaøng, giaù
truøng hoaøng ñaõ thaønh chöùng hö lao, maø trong coù can huyeát (huyeát khoâ ñoïng laïi) coøn
duøng thuoác maïnh ñeå tieâu can huyeát aáy ñi, thì beänh hö chöa thaønh khoâng neân löu taø
laïi laøm haïi, cho neân chöùng thöïc khoâng theå duøng caùc phöông boå hö, maø chöùng hö
khoâng theå boû caùc phöông trò chöùng thöïc, laø sôï löu taø laøm haïi vaäy. Hoaëc chöùng trong
hö coù thöïc thì coâng boå kieâm duøng hoaëc möôøi boå moät coâng ôû thaày thuoác gioûi giang
cao kieán vaäy.

Treân ñaây baøn chöùng thoå huyeát, pheùp trò tröôùc sau ñaõ ñuû, chæ coøn kieâm
chöùng, bieán chöùng chöa noùi roõ, phaûi laäp rieâng töøng moân loaïi roõ raøng ñeå tra xeùt.

V. AÅU HUYEÁT (oùi ra maùu).

Thoå huyeát laø huyeát ra ñöôøng mieäng, huyeát ra khoâng coù tieáng, coøn aåu huyeát
laø huyeát ra co tieáng, beänh naëng thì tieáng nhö eách keâu, coøn beänh nheï thì chæ naác
ngöôïc leân hôi khoâng ñöôïc thö söôùng maø thoâi. Cuøng laø beänh huyeát ra töø mieäng, coøn
pheùp chöõa cuøng vôùi thoå huyeát khoâng khaùc nhau, chæ khaùc ôû ñieåm laø thoå huyeát
khoâng coù tieáng, coøn aåu huyeát thì coù tieáng, chöùng ñaõ hôi khaùc nhau maø pheùp trò
khoâng roõ raøng thì khoâng theå ñaâu vaøo ñoù ñöôïc.

Caên cöù vaøo naëng nheï maø noùi thì thoå huyeát thì nheï, coøn aåu huyeát laø naëng,
khi thoå thì khí coøn thuaän, aåu huyeát thì khí caøng nghòch theâm leân.

Cöù laáy taïng phuû maø noùi, thoå huyeát laø beänh ôû vò, coøn aåu huyeát laø beänh thuoäc
can. Taïi sao nhö theá?. Vì khí cuûa can moäc chuû sô tieát tyø thoå, maø khí cuûa thieáu döông
laïi gôûi ôû Thò ñeà thang trong thanh giaùng troïc laøm caùi maùy chuyeån thoâng cho vinh
veä, cho0 neân trong Thöông Haøn Luaän, chöùng thieáu döông coù chöùng can aåu. Chöùng
aåu thoå khoâng ngöng, ñoù laø söï chuyeån thaâu cuûa kinh thieáu döông khoâng ñöôïc thuaän
lôïi, thanh khí neùn xuoáng maø khoâng thaêng, troïc khí ngöôïc leân maø khoâng giaùng.

Saùch Kim Quyõ coù cheùp: “Chöùng aåu thoå boït daõi, nhöùc ñaàu, töùc ngöïc chuû
duøng Ngoâ thuø du thang. Laáy Ngoâ thuø du giaùng troïc khí cuûa can, can moät khi ñaõ
giaùng thì aåu thoå phaûi ngöøng”. Ñoù laø can moäc maát sô tieát bình thöôøng maø ngöôïc leân
kinh tyø thoå, cho neân thaønh chöùng aåu nghòch, chuû duøng Ngoâ thuø du giaùng troïc khí cuûa
can, can khí khoâng nghòch leân thì aåu thoå töï ngöøng.

Xem theá cho ta bieát raèng: Chöùng aåu ñeàu thuoäc ôû can ñôûm, maø huyeát laø do
can thoáng lónh, nay thaáy aåu huyeát caàn phaûi ñieàu can laøm chuû. Caùc nhaø ñieàu noùi aåu
huyeát do ôû can nhöng chöa noùi roõ raøng laém, neân oâng Ñöôøng Toân Haûi daãn saùch
Thöông Haøn vaø Kim Quyõ ñeå chöùng minh.

Nhöng beänh aåu cuûa Thöông Haøn vaø Kim Quyõ laø beänh aåu thuoäc taïp beänh,
thuoäc khí phaän vaäy. Chöùng aåu cuûa beänh thaát huyeát thì chuyeân chuû veà huyeát phaän
neân pheùp chöõa khoâng gioáng nhau.

Tröôùc uïa khan roài sau oùi ra huyeát, oùi ra huyeát roài laïi uïa khan, ñeàu laø khí
nghòch cuûa thieáu döông. Phaûi duøng baøi Saøi hoà thang gia Boà hoaøng, Ñan bì, Ñaøo
nhaân, Ñöông quy.

Khi aåu huyeát ñaõ döùt roài thì uoáng Tieåu saøi hoà thang ñeå ñieàu hoøa vinh veä,
chuyeån thaâu bieåu lyù thöôïng tieâu ñöôïc thoâng, taân dòch ñöôïc xuoáng, vò khí nhaân aáy
maø hoøa, uïa hôïn töï heát, huyeát ñöôïc an tónh, maø khoâng traøo leân vaäy. Song can ñôûm
cuøng lieàn vôùi nhau, beänh ñôûm thöôøng vaøo ñeán can neân duøng Ñan chi tieâu dao taùn.

Chæ aåu khoâng theå thuoäc thieáu döông, aåu thoå cuøng coù thuoác can kinh. Can
khí hay giaän, can hoûa raát ngang ngöôïc, xem nhö Thöông Haøn Luaän can khí khinh
(khinh nhôøn) pheá goïi laø Tung thích huyeät Kyø moân, Can khí khinh (khinh nhôøn) tyø
goïi laø hoaønh (thích huyeät Kyø moân), ñeàu laáy pheùp thích ñeå taû can khí, thì bieát raèng:
Can khí noä nghòch maø laøm chöùng aåu nghòch caøng neân deïp tröø can hoûa khoâng neân
tha giaëc laøm haïi.

Nay theo yù pheùp thích cuûa oâng Troïng Caûnh bieán ra laøm thuoác uoáng neân
duøngÑöông quy loâ hoäi hoaøn gia Ñan bì, Boà hoaøng.

Phaøm chöùng noåi giaän maø oùi ra maùu, cuøng laø can khí hoaønh nghòch, chöùng
hieän ra thaáy gheùp nghe tieáng ngöôøi, muoán cheát khoâng muoán soáng, muoán caàm dao
gieát ngöôøi, cuøng laø chöûi maéng, khoâng theå thaân sô ñeàu laø hoûa voâ hình cuûa can kinh,
khoâng duøng thuoác maïnh naøy khoâng theå tröø ñöôïc, neáu luùc ñoù chaàn chöø keùo daøi laâu
ngaøy, beänh khí chöa suy maø chính khí ñaõ suy nhöôïc, thaønh ra trong hö coù thöïc,
khoâng coâng seõ khoâng khoûi, muoán coâng cuõng khoâng ñöôïc.

Xeùt raèng beänh bôûi nheï, chæ caàn maùt huyeát, ñieàu vò khí thì chöùng oùi ra maùu
töï nhieân heát. Duøng Toâ giaùc ñòa hoaøng thang gia Saøi hoà, Chæ xaùc uoáng cho chæ huyeát
roài thì duøng Tieâu dao taùn gia A giao, Maãu leä, Höông phuï ñeå thu coâng.

Coù beänh luùc thöôøng noân chua, uïa ñaéng ñeán sau khi thaát huyeát roài laïi thöôøng
noân chua oùi ñaéng.

Noân chua laø do thaáp nhieät, xem nhö veà muøa heø, nöôùc ñeå caùch ñeâm bieán
thaønh vò chua, thì bieát raèng noân chua laø do thaáp nhieät.

Uïa ñaéng laø töôùng hoûa, ñaûm thì gôûi töôùng hoûa, nöôùc maät ñaéng, cho neân vò
cuûa töôùng hoûa coù theå bieán bieán vò taân thaønh ñaéng. Neân duøng Taû kim hoaøn gia thuoác
huyeát phaän ñeå trò huyeát phaän laø phaûi vì 2 vò thuoác naøy cay ñaéng, giaùng tieát (Taû kim
hoaøn, Ngoâ thuø, Hoaøng lieân). Ôû thuoác trò huyeát duøng laøm daãn ñaïo thôøi caøng hay.

Chöùng noân ra huyeát ñaõ heát roài, neáu can ñaûm hoûa vöôïng, huyeát hö phieàn
taùo, maù ñoû moà hoâi troäm, mô moäng khoâng yeân, ñoù laø töôùng hoûa ñoát ôû trong, muoán
laøm beänh coát chöng lao traùi, neân duøng Saøi hoà thanh coát taùn.

Neáu coù ho, trong coå hoïng ngöùa laø khí cuûa can pheá khoâng hoøa hôïp neân duøng
Töù nghòch taùn, Höông toâ aåm gia Haïnh nhaân, Chæ xaùc, Khoâ caàm, Tri maãu, Ñöông
quy, Baïch thöïôc.

Nhö trong hoïng thöôøng xuyeân coù ngheïn hoät me, hay ôï hôi, naác cuït laø khí
cuûa can taâm khoâng daáy leân, duøng Höông toâ aåm gia Saøi hoà, Baïc haø, Xaï can, Ngöu
baøng, Boái maãu, Ñöông quy, Toaøn phuùc hoa.

Tieâu dao taùn laø thuoác caàn thieát ñeå trò can kinh, gia giaûm hôïp nghi thì khoûi
ngay.

Beänh oùi tuy thuoäc can ñôûm, nhöng cuûng quan heä ñeán vò phuû, khi vò khí
nghòch leân, caùch chöõa ñaõ noùi roõ ôû phaàn thoå huyeát, nay laïi noùi theâm raèng beänh huyeát
maø coù keøm beänh aåu thì chæ trò huyeát. Beänh huyeát ñaõ heát thì beänh aåu cuõng heát.

Phaøm chöùng oùi keøm maùu nhö beänh (aên vaøo oùi ra) oùi roài laïi thaáy huyeát thuûy
ñoù laø vò nghòch huyeát khoâ. Chöùng raát khoù chöõa duøng Ñaïi haùn tha thang, Maïch moân
ñoâng thang, Ngoïc nöõ tieãn gia Boà hoaøng, Ma nhaân. Töù vaät thang gia maïch ñoâng,
cam thaûo, Chæ xaùc, Phuïc linh, Ngaãu traáp, La baëc traáp, Sinh khöông ñeàu laø thuoác
thanh lôïi vò khí döôõng huyeát, chæ aåu.

Thieân naøy baøn rieâng chöùng aåu huyeát, song chöùng thaát huyeát thöôøng khoâng
chæ thaáy moät chöùng maø thaáy caû moïi chöùng vì muoán roõ töøng ñieàu muïc, neân phaân ra
töøng moân maø baøn luaän.

Ñeán khi duøng thuoác thì neân tham khaûo moïi chöùng ñeå maø bieán hoùa, neáu caân
chaáp moät moân ñeå tìm moät phöông thuoác ñeå trò lieäu töùc laø caùi haïng ngöôøi doát naùt
chaáp nhaát baát thoâng.

VI. KHAÏC HUYEÁT.

Khaïc huyeát laø trong ñaøm coù daây maùu, goïi laø huyeát ti (daây maùu), ngöôøi xöa
noùi raèng khaïc huyeát laø beänh ra töø taâm, laø baûo raèng taâm chuû huyeát maïch, khaïc ra
huyeát hình nhö huyeát maïch vaäy.

Laïi noùi raèng: Khaïc huyeát, beänh ra töø thaän, vì thaän chuû 5 thöù dòch, hö hoûa
boác leân, thôøi thuûy dòch traøo leân, ñoïng laïi thaønh ñaøm, song chæ thoå ñaøm maø thoâi, taïi
sao laïi laãn huyeát ti. Vì raèng: Thaän khí ñi xuoáng thì nöôùc ra Baøng Quang, nay khí cuûa
thaän kinh khoâng hoùa ôû Baøng quang, maø laïi ñem thuûy cuûaBaøng quang ñi leân ñeå laøm
ñaøm, Baøng quang laø nhaø cuûa Baøo cung, thuûy cuûa Baøng quang theo hoûa traøo leân, daãn
ñoäng huyeát cuûa baøo cung cuõng theo maø leân, ñoù laø thuûy beänh maø kieâm huyeát beänh
vaäy.

Xem nhö ngöôøi con gaùi tröôùc phaùt ra thuûy thuûng roài, sau döùt kinh goïi laø
thuûy phaän. Ñoù laø moät chöùng coù: Thuûy beänh maø caäp luïy ñeán baøo huyeát (xem laïi
Thöông Haøn Luaän). Nhieät keát ôû Baøng quang thì huyeát töï xuoáng. Vaäy nhieät keát ôû
Baøng quang thì huyeát töï xuoáng. Vaäy nhieät keát ôû Baøng quang laø thuûy beänh maø laïi
daáy ñoäng huyeát cuûa Baøo cung theo ñöôøng tieåu tieän maø xuoáng, ñoù laø moät chöùng côù
cuûa thuûy beänh maø kieâm daáy ñoäng ñeán baøo huyeát.

Caên cöù vaøo ñoù thì bieát raèng thuûy traøo leân laøm ñaøm maø cuõng daãn ñoäng baøo
huyeát leân, ngöôøi xöa chæ noùi khaïc huyeát ra töø thaän maø chöa phaùt minh, ñeán nhöõng
keû doát naùt laïi baûo huyeát ra töø thaän laø khoâng phaûi vaäy.

Noùi raèng: Huyeát ra töø thaän, laø vì thaän khí khoâng hoùa ôû Baøng quang traøo leân
laøm ñaøm maø daáy ñoäng baøo huyeát vaäy. Lôøi baøn naøy töø xöa ñeán nay chöa ai noùi ñeán,
maø toâi (Ñöôøng Toân Haûi) theo Thöông Haøn Luaän maø hieåu ra.

Y giaû bieát theá thì bieát pheùp trò khaïc huyeát maø cuõng bieát luoân caû nguoàn goác
cuûa ñaøm. Duøng baøi Trö linh thang hoùa thuûy cuûa Baøng quang maø kieâm tö döôõng
huyeát raát laø hôïp phaùp, gia Ñan bì, Boà hoaøng ñeå thanh huyeát phaän.

Phaøm nguoàn cuûa ñaøm goác cuûa huyeát, thoaït duøng Luïc vò thang gia Phuùc hoa,
Nguõ vò, Thieân moân, Maïch moân, Boà hoaøng.

Neáu hoûa maïnh quaù thì duøng Ñaïi boå aâm gia Haûi phaán, Ngöu taát, Luïc linh,
Ñan bì, Caùp giôùi. Maáy phöông naøy ñeàu chuû veà lôïi ñaøm.

Thaän thuûy hoûa ôû Baøng quang, cho neân taû Baøng quang, töùc laø taû thaän, baøng
quang vôùi huyeát thaát cuøng ôû chung moät choå, thuûy cuûa Baøng quang khoâng traøo leân
thì khoâng ñoäng huyeát cuûa huyeát thaát. Maáy phöông naøy trò Baøng quang kieâm trò
huyeát thaát cho neân coù hieäu nghieäm.

Ñaøm thì chuû ôû thaän, maø huyeát thì chuû ôû taâm, maø thuûy hoûa baét reã vôùi nhau.
Thaän beänh thì caäp luïy ñeán taâm, taâm beänh cuõng caäp luïy ñeán thaän. Neáu ngöôøi taâm
kinh hoûa vöôïng, huyeát maïch khoâng ñöôïc an tónh, nhaân ñoù maø khaïc ra huyeát ti, ho
haéng hoïng ñau. Duøng Ñaïo xích taùn gia Hoaøng lieân, Ñan bì, Huyeát thö, Boà hoaøng,
Thieân moân, Maïch moân, Boái maãu, Phuïc linh hay ñòa coát bì taùn gia phuïc linh, Sa saâm,
Xaï can, Phuùc hoa, ngöu taát, Thaùi bình hoaøn. Maáy phöông treân ñaây laø pheùp trò cuûa
caâu: “khaïc huyeát beänh xuaát xöù töû taâm”.

Taâm chuû huyeát maïch, boä vò ôû löng trung gaàn vôùi pheá, khi pheá khí ho haéng
deã daáy ñoäng huyeát cuûa taâm, cho neân ho ñaøm thöôøng thöôøng laãn huyeát ti (sôïi huyeát).

Trò huyeát ti laáy taâm laøm chuû, pheá laø nguoàn treân cuûa thuûy, thuûy khoâng thanh
thì ñoïng laøm ñaøm, ñaøm khoâng xuoáng thì daáy ñoäng huyeát, trò ñaøm cuûa pheá laïi laø
pheùp trò khaïc huyeát nhanh vì ñaøm huyeát maø ñon, tuy töø taâm vaø thaän maø ñieàu quan
heä ñeán pheá vaäy, Thaùi bình hoaøn laø baøi thuoác thoâng tröôøng trò pheá. Töû uyeån taùn, Baûo
hoøa thang cuõng tröø pheá ñaøm raát hay vöøa boå vöøa taû.

Tham khaûo caùc moân khaùi huyeát, thoùa huyeát thì bieát ñuû ñöôïc moïi pheùp
chöõa.

VII. THOÙA HUYEÁT.

Tyø chuû vaän hoùa thuûy coác vaø hoùa sinh taân dòch, khi taân dòch öùa leân san seõ ra
caùc nôi, trong mieäng trong maét nhö söông nhö moùc. Cho neân caû ngaøy khoâng uoáng
maø mieäng khoâng khaùt, cuõng suoát ngaøy ngaäm mieäng maø khoâng nhoå boït, chæ coù taân
dòch cuûa tyø khoâng thanh hoøa, sau seõ ra neân môùi ñoïng laïi thaønh boït, vaäy thoø boït aáy
laø vì tyø khoâng nhieáp taân dòch vaäy maø ra.

Bieát ñöôïc tyø khoâng nhieáp taân maø nhoå boït thôøi bieát raèng khoâng nhieáp huyeát
maø nhoå huyeát vaäy.

Nhoå boït laø thöôøng, maø nhoå huyeát laø beänh vaäy, vì taân dòch laø aâm dòch cuûa
khí phaän, goác ôû vò trung (daï daøy), taân dòch ñeå thaønh nhoå boït thì caên beänh ôû gaàn maø
khoâng thöông nhieàu, ñeán nhö nhoå huyeát thì beänh phaùt ra töø aâm phaän. Noäi kinh noùi:
“Tyø laø chí aâmôû trong aâm”. Vì nguõ taïng ñeàu thuoäc aâm kinh, maø rieâng moät tyø goïi laø
thaùi aâm, vì tyø laøm chuû nguõ taïng, maø ñeå giöõ cho aâm kinh, tyø khí thaâu leân taâm pheá ñaït
xuoáng can phaän ra ngoaøi thaám vaøo boán beân ñaày daãy da thòt, neân noùi raèng: “ÔÛ trung
öông maø daáy leân, boán phöông laø nhö theá. Huyeát beøn theo ñoù vaän haønh khoâng
ngöøng. Noùi raèng tyø thoáng nhieáp huyeát cuõng laø nhö theá. Caùc thaày thöôøng khoâng bieát
nghóa thoáng huyeát haàu chæ tyø laøm vaät ñöïng huyeát, haù chaúng keùm thay”.

Tyø hay thoáng huyeát, thôøi huyeát chaûy theo kinh maø khoâng ñoäng caøn, nay
huyeát chaûy ra vò maø nhoå ra, ñoù laø aâm phaän cuûa tyø maéc beänh maø maát vieäc thoáng
huyeát vaäy.
 Xeùt raèng tyø kinh hoûa nhieàu, moâi mieäng khoâ raùo, ñaïi tieän bí keát, maïch thaáy
hoaït thöïc, neân duøng Taû taâm thang gia Ñöông quy, Sinh ñòa, Baïch thöôïc, Hoa phaán,
Maïch ñoâng, Chæ xaùc, Boà hoaøng, Cam thaûo.

Neáu tyø kinh aâm hö, maïch teá saùc, taân dòch khoâ khan, huyeát khoâng ñöôïc yeân.
Duøng maïch ñoâng döôõng vinh thang gia Boà hoaøng, A giao. Giaùp kyû hoùa thoå thang
gia Sinh ñòa, Hoa phaán, Nhaân saâm, Maïch ñoâng, Ngaãu tieát, Traéc baùch dieäp, Chæ xaùc,
La baëc traáp ñeàu laø thuoác tö lôïi tyø aâm.

Neáu thaát tình uaát treä, tyø kinh tö löï thöông huyeát maø hoùa ra thoùa huyeát. Vì tyø
chuû tö löï, cho neân heã nhaân tö löï maø thöông tyø aâm, maø nguû khoâng yeân, hoài hoäp ñaùnh
troáng ngöïc, meät moûi, aên uoáng khoâng khoûe. Neân duøng Quy tyø thang ñeå boå Taâm tyø,
gia A giao, Saøi hoà, Sôn chi, Toâng lö khoâi (tro beï moùc). Huyeát dö khoâng ñeå giaûi uaát
hoûa, thanh huyeát phaän, ñaây laø trò tyø kieâm trò taâm, taâm tyø vì lo laéng maø thöông thì raát
hay.

Phaøm tyø kinh öu uaát, thôøi khí cuûa can moäc neùn trong, tyø thoå khoâng ñieàu ñaït
leân ñöôïc, cho neân khí thanh döông khoâng thaêng, uaát laïi laøm noäi nhieät chöõa khoâng
caàn thanh nhieät maø chæ giaûi uaát, vì uaát leân thôøi hoûa khoâng neùn xuoáng, vaäy chuû yeáu
duøng Tieâu dao taùn.

Tyø thoå thuoäc aâm maø vaän duïng ñöôïc bôûi döông, tyø kinh aâm hö hoûa uaát thì
pheùp treân ñaõ noùi ñuû.

Laïi coù chöùng döông khí cuûa tyø khoâng vöôïng khoâng theå thoáng vaän aâm
huyeát, tim ñaäp maïch nhöôïc, töù chi maùt meõ, aên uoáng khoâng maïnh töï haõn mình noùng.
Duøng Quy tyø thang boå tyø döông ñeå sinh huyeát, Nhaân saâm döôõng vinh thang, Chính
nguyeân ñan cuõng trò ñöôïc.

Cuõng coù chöùng sôùm ngaøy thoùa huyeát, cöù ban saùng môùi tænh daäy, maùu chaûy
ñaày moàm, nhoå heát thì thoâi, saùng hoâm sau laïi nhö theá, ñoù laø sau khi naêm huyeát
khoâng veà kinh, traøo ra mieäng.

Neáu chöùng thöïc thì do can khoâng taøng huyeát. Chöùng theå hieän nhöùc ñaàu,
mieäng khaùt, tieän beá duøng Ñöông quy loâ hoäi hoaøn.

Neáu hö chöùng laø bôûi tyø khoâng thoáng huyeát, hieän ra chöùng hoài hoäp ñaùnh
troáng ngöïc, raïo röïc maát nguû. Duøng Quy tyø thang gia Ñan bì, Sôn chi, Toâng lö khoâi,
Nguõ vò. Chöùng naøy cuøng vôùi chöùng thaän hö, chöùng chaûy maùu chaân raêng gioáng nhau,
neân tham khaùn.

OÂng Cao Syõ Toâng noùi raèng: ngaãu nhieân thoùa huyeát, moät laàn nhoå ra ngay
khoâng phaûi thuoác cuõng khoûi. Ñaây laø noùi huyeát gaàn vôùi vò, gioáng nhö tröôùc ra huyeát
ra phaân laø huyeát cho neân khoâng duøng thuoác. Toâi cho raèng cuõng neân duøng thuoác maùt,
neân uoáng Giaùp kyû hoùa thoå thng gia Ngaân hoa, Truùc nhöï, La baëc traáp.
 OÂng Ñan Kheâ noùi: “Thoùa huyeát thuoäc thaän”, ñaáy laø laãn loän thoùa, khaïc laø
moät chöùng maø do thaän huyeát laø ôû raát saâu, laø chöùng raát naëng, duøng Baûo meänh sinh
ñòa taùn. Toâi cho raèng tröôùc nhoå ñaøm daõi, nhoå laâu roài sau nhoå huyeát, ñoù laø huyeát ñeán
töø xa, laø beänh saâu, neân duøng pheùp cuûa oâng Ñan Kheâ. Song cuõng coù chöùng maø pheùp
cuûa Ñan Kheâ khoâng trò ñöôïc, ñeán nhö toâi ñònh caùc phöông cuõng khoâng theå trò ñöôïc,
phaûi xem thoå khaùi, caùc moân töï nhieân coù pheùp trò, chôù baûo toâi noùi khoâng ñuû.

VIII. KHAÙI HUYEÁT.

Pheá chuû khí, ho laø beänh khí, cho neân ho ra maùu thuoäc pheá, khí cuûa pheá
ngoaøi hôïp vôùi bì mao vaø khai khieáu ôû muõi, chöùng beân ngoaøi thì muõi taéc, bì mao beàn
chaët, cho neân khí trôû laïi uùng vaøo trong, ngöôïc leân hoïng phaùt ra ho, ñoù laø beänh ho
thuoäc veà ngoaïi nhaân.

Khí cuûa pheá thaâu xuoáng Baøng quang, chuyeån vaän xuoáng ñaïi traøng, thoâng
ñieàu taân dòch, maø chuû veà trò tieát. Trò tieát ñi xuoáng thìkhí thuaän, luùc aáy hôi thôû ñöôïc
ñieàu hoøa, neáu trò tieát khoâng haønh thì khí nghòch leân laøm ho, ñoù laø ho thuoäc veà noäi
nhaân.

Neáu ho thuoäc veà ngoaïi nhaân chæ vì khieáu beá taéc, pheá khí khoâng ñöôïc suoát
ra ngoaøi bì phu, thì môùi ngöôïc leân haàu ñeå thaønh ra ho. Vaäy baûn theå cuûa pheá khoâng
bò thöông vaäy.

Ñeán nhö beänh ho thuoäc veà noäi nhaân, thì bôûi trò tieát khoâng haønh, vì pheá laø
kim theå, chaát cuûa pheá thì trong nheï. Trong pheá thöôøng coù aâm dòch ñeå nuoâi döôõng
cho kim theå, cho neân laù phoåi ruû xuoáng nhö thieân ñaïo ñi xuoáng, thì khí traïch cuõng
theo xuoáng, nhö nöôùc möa moùc tö nhuaàn xuoáng nhaân theá maø Baøng quang ñöôïc
thoâng, ñaïi tieän ñöôïc ñieàu hoøa, nguõ taïng luïc phuû ñeàu nhuaän lôïi, maø khoâng uùng taéc laø
do pheá khí thoâng ñieàu.

Neáu aâm dòch cuûa pheá khoâng ñuû thì bò hoûa ñoát haïi laøm cho pheá nuy, laù phoåi
luùc ñoù teo leân maø khoâng ruû xuoáng ñöôïc, do ñoù maø aâmdòch khoâng xuoáng ñöôïc, khí
cuûa pheá nghòch leân maø laøm ho. Ñoù laø beänh ho thuoäc noäi nhaân, laø chöùng khoù trò vaäy.
Hai ñieàu treân laø caên baûn cuûa pheá töï sinh ra ho vaäy.

Laïi coøn coù taïng khaùc can phaïm vaøo sinh ra ho, vì phoåi laø caùi oâ duø, noäi taïng
ñeàu ôû döôùi. Cho neân ñaøm aåm, hoûa khí ñeàu coù theå xoâng leân, ñeå laøm cho pheá bò ho.
Saùch Noäikinh luaän veà beänh ho phaân roõ caùc taïng phuû, toùm laïi coù noùi raèng: Tuï ôû vò,
quan heä ôû phoåi, beänh tuy bôûi caùc taïng maø ñeàu quan heä ôû phoåi, vì theá phoåi chuû veà
beänh ho vaäy. Vaäy tröôùc phaûi bieát nguoàn goác cuûa beänh ho, roài sau môùi trò ñöôïc beänh
khaùi huyeát, vì ho daàu khoâng phaûi laø thaát huyeát caû, maø thaát huyeát thì taát phaûi coù ho.
Hoaëc ngoaïi caûm thaát huyeát, beänh so bì mao hôïp vaøo vôùi phoåi thì taát nhieân ho, hay
do tích nhieät ôû vò hoûa thònh laán leân kim, maø khí nghòch leân laøm ra ho. Ñoù laø thöïc
chöùng cuûa thaát huyeát maø sinh ra vaäy, hoaëc do aâm hoûa vöôïng leân, pheá khoâng ñöôïc
yeân oån trong suoát, teo raùo maø laøm ra ho, hoaëc hôïp vôùi lo nghó u uaát cuûa tyø, cuøng hö
hoûa cuûa taâm maø laøm thaønh ho, hay do thaän döông hö, döông khí khoâng nöông vaøo
ñaâu ñöôïc vöôït leân maø ho. Ñoù laø hö chöùng cuûa thaát maø sinh ho vaäy.

Laïi coù khí coù chöùng ñaøm khaùi, beänh vöøa hö vöøa thöïc, laïi coù chöùng ho khí
thuoäc chöùng hö nhieàu, thöïc ít, hay laø tröôùc ho sau thaát huyeát, hoaëc tröôùc thaát huyeát
sau ñoù ho, hay taïm ho roài khoûi, hay ho laâu khoâng ngöøng, caùc chöùng khaùc phaûi suy
cöùu caån thaän thì chöùng thaát huyeát hö lao môùi coù pheùp ñieàu trò.

IX. CHÖÙNG THÖÏC KHAÙI.

Ngoaïi caûm phong haøn tröôùc thaáy nhöõng chöùng nhöùc ñaàu, sôï laïnh, phaùt soát.
Oâng Troïng Caûnh noùi: “Ho maø suyeãn, thôû coù tieáng, naëng thì thoå huyeát. Duøng Ma
hoaøng thang maø chöõa”. oâng Lyù Ñoâng Vieân toân thôø yù aáy, duøng Ma hoaøng nhaân saâm
thöôïc döôïc thang thì thaáy raèng laø: Chöùng khaùi thaáu thoå hoøng phaán nhieàu coù ngöôøi
ngoaïi caûm, pheùp xöa duøng Ma hoaøng laø thuoác cöôùp beänh (chæ chöõa beänh) laïi laø
thuoác khí phaän vôùi huyeát phaän, thì coøn ít söï ñieàu trò.

Neân bieát raèng: Ho laø beänh khí, song neáu khoâng phaïm huyeát phaän thì duyeân
côù ñaâu maø thaønh chöùng thaát huyeát. Cho neân phaûi chieáu coá ñeán huyeát phaän môùi
phaûi, saùch Y Toâng Kim Giaùm duøng Toâ töû giaùng khí thang, toâi thôøi duøng Tieåu saøi hoà
thang gia Töû toâ, Kinh giôùi, Ñöông quy, Baïch thöôïc, Ñan bì, Haïnh nhaân kieâm trò caû
khí phaän vaø huyeát phaän raát ñuùng pheùp hoøa bieåu thanh lyù.

Hoûa nhieàu bí keát neân gia Ñaïi hoaøng sao röôïu.

Sôï laïnh khoâng moà hoâi gia Ma hoaøng.

Ngöïc söôøn soáng löng nhoùi ñau töùc, ñaây laø coù öù huyeát, gia Ñaøo nhaân, Hoàng
hoa.
 Vì phöông Tieåu saøi hoà laø phöông thuoác hay thoâng lôïi tam tieâu pheá ñieàu can,
ñieàu hoøa vinh veä, gia giaûm hôïp pheùp, thì beân traùi thích hôïp, beân phaûi cuõng ñuùng.

Phaøm huyeát gia kieâm coù bieåu chöùng, duøng phöông naøy maø chöõa raát laø thoûa
ñaùng. Baøi chæ khaùi taùn cuûa oâng Phoå Minh Töû cuõng neân duøng, nhöng söùc thuoác hôi
yeáu, khoâng theå trò ñöôïc beänh naëng, neáu ho nheï, ra ít maùu, laïi duøng phöông naøy ñeå
ñieàu trò thì môùi laø truùng beänh khoâng ñeán noåi thaùi quaù.

Chæ huyeát gia Boà hoaøng, Ngaãu tieát.

Thanh hoûa gia Khoâ caàm, Maïch ñoâng.
Giaùng ñaøm gia Boái maåu, Phuïc linh.
Giaùng khí gia Haïnh nhaân, Chæ xaùc.
Boå huyeát gia Ñöông quy, Sanh ñòa.

Hai phöông treân ñaây cuøng vôùi pheùp gia giaûm ñeàu laø môùi maéc beänh khaùi
huyeát maø ñaët ra.

Coøn coù chöùng ngoaïi caûm ñaõ laâu, haøn laïnh ñaõ vaøo phoåi, ho laâu suyeãn ñaày,
nhaân ñoù maø thaát huyeát, laø do ho maø khí nghòch leân daãn ñoäng hoûa cuûa caùc kinh ñeå
khaéc pheá kim, pheá khí cuõng daãn ñoäng huyeát cuûa maïch laïc ôû ngöïc vaø soáng löng theo
ho maø ra. Vaäy beänh tuy sinh ra bôûi haøn maø thöïc laønhaân haøn beänh hoûa, pheùp chöõa
neáu chæ oân haøn thì caøng ñoäng hoûa, neân thanh hoûa sô haøn moïi maët ñeàu ñeán, thì môùi
khoâng sai laàm. Duøng Thieân kim maïch moân ñoâng thang cuøng Tieåu saøi hoà giaToâ töû,
Khoaûn ñoâng hoa, vì trong haøn bao hoûa neân duøng Tieåu saøi hoà gia giaûm ñeå thanh uaát
hoûa, trong hoûa coù naáp haøn neân Thieân kim maïch moân ñoâng thang ñeå sô traán haøn, hay
Teá taân thay Ma hoaøng laïi gia Hoaéc höông, Nguõ vò laø thuoác hay ñeå trò Pheá haøn.

Nhöng huyeát chöùng ña soá kî thuoác cöông taùo, neân hôïp Khoâ caàm, Maïch
ñoâng, Ngoïc truùc, Qua laâu söông ñeå cho nhu nhuaän, ñeå trò trong hoûa naáp haøn, thì môùi
laø ñieàu hôïp pheùp. Song haøn ôû trong pheá laâu ngaøy cuõng theo hoøa hoùa ñeå hoùa laøm
hoûa, thì neân chuyeân trò hoûa, neáu kieâm oân haøn thì cuõng nhö oâm cuùi ñeå chöõa chaùy
vaäy.

Treân ñaây laø baøn veà ngoaïi caûm phong haøn bieán ra khaùi huyeát, chöùng naøy uaát
nhieàu, thaày thuoác chöõa laàm thöôøng gaây ra lao traùi vaäy neân caån thaän.

Ngoaøi ra laïi coøn chöùng trong bò oân thöû thaáp nhieät cuõng hay coâng phaùlaøm
khaùi huyeát. Chöùng thaáy mình noùng, mieäng khaùt, ñaùi khoâng lôïi, ngöïc buïng phieàn ñaày
gioáng nhö ngoaïi caûm phong haøn, pheùp chöõa neân chuyeân thanh vaø beân trong maø raát
kòp phaùt hieän vì beänh naøy truyeàn nhieãm ñaéng vaøo mieäng muõi, laán vaøo maïch laïc,
phuïc löu ôû traøng vò moâ nguyeân (maøng baùm ôû ngoaøi ruoät), khoâng gioáng nhö thöông
haøn theo töø ngoaøi da maø vaøo cho neân chæ duøng thuoác thanh beân trong, khoâng neân
phaùt beân ngoaøi ñeå taêng beänh leân, beân trong thanh thì beân ngoaøi ñöôïc hoøa maø khaùi
huyeát töï khoûi, duøng Nhaân saâm taû pheá thang maø chöõa.
 Neáu ngöôøi voán aên uoáng nhieàu haäu vò, vò hoûa boác laø ra ho, duøng Teâ giaùc ñòa
hoaøng thang gia Maïch ñoâng, Nguõ vò, Haïnh nhaân, Chæ xaùc, Ngaãu tieát.

Hoaëc can kinh löûa giaän nghòch leân, khinh lôøn pheá maø laøm ho, duøng Saøi hoà
mai lieân taùn gia Thanh bì, Maãu leä, Boà hoaøng, Ñan bì, Sanh ñòa.

Khi coù chöùng nhieät taø kích ñoäng thuûy khí, thuûy xoâng leân phoåi, ho ngöôïc leân
maø khoâng naèm ñöôïc, hoaëc laø maét maët bò söng phuø leân. Oâng Troïng Caûnh goïi laø
Phong Thuûy duøngVieät tyø thang ñeå chöõa.

Huyeát gia phong hoûa cuøng ñoäng, kích ñoäng thuûy khí taêng leân, chôù neân duøng
Ma Queá ñeå phaùt bieåu, bình can phong, neân duøng Saøi hoà, Baïch thöôïc, Tang kyù sinh,
Cöông taèm, Thaïch cao, Kinh giôùi, Baïc haø.

Thanh pheá hoûa neân duøng Khoâ caàm, Tri maãu, Thaïch cao, Thieân ñoâng, Maïch
ñoâng.

Thanh can hoûa neân duøng Ñaûm thaûo, Hoaøng baù.

Thanh taâm hoûa neân duøng Hoaøng lieân, Sôn chi.

Trò thuûy khí kích ñoäng xung leân phoåi neân duøng Ñình lòch, YÙ dó nhaân, Phoøng
kyû, Caùt caùnh, Haïnh nhaân, Baïch linh.

Hôïp nhöõng thuoác aáy ñeå caàn phöông trò thì trò chöùng phong hoûa kích ñoäng
thuûy khí xoâng leân phoåi, pheá tröôùng leân maø khaùi thaáu thì môùi laø thích hôïp. Vì vaäy
oâng Troïng Caûnh duøng Vieät tyø thang laø pheùp chöõa ngoaïi caûm pheá tröôùng, coøn toâi
baøn ñaây laø pheùp chöõa huyeát chöùng noäi thöông pheá tröôùng.

Toâi ñaõ töøng trò maáy ngöôøi, coù ngöôøi duøng Taû baïch taùn hôïp Ñình lòch taû pheá
thangmaø ñöôïc hieäu nghieäm. Coù ngöôøi duøng Nhò traàn thang gia Tri maãu, Thaïch cao,
Kinh giôùi, Baïc haø, Phoøng kyû, Moäc thoâng maø ñöôïc hieäu nghieäm. Coù ngöôøi duøng
Tieåu saøi hoà gia Kinh giôùi, Toâ töû, Haïnh nhaân, Phoøng kyû, Moäc thoâng, Maïch ñoâng,
Ñaâu linh maø hieäu nghieäm.

Oâng Ñan kheâ noùi raèng: “chöùng naøy phaàn nhieàu do ñaøm gheù coù öù huyeát trôû
ngaïi khí maø laøm ra beänh”. Vì neáu khoâng coù öù huyeát thì taïi sao khí ñaïo laïi trôû taét
nhö theá, ñeå ñeán ho ngöôïc leân, phaûi ngoài döïa maø thôû khoâng naèm ñöôïc. Duøng Töù vaät
thang gia Ñaøo nhaân, Kha töû, Thanh bì, Truùc lòch, Khöông traáp. Oâng Ñan kheâ luaän
ñaây raát ñuùng beänh tình vì nhöõng ngöôøi thaát huyeát maø coù ñaøm, ñeàu do hoûa ôû huyeát
phaän keát maø thanh ñaøm, song neáu khoâng coù öù huyeát thì ñaøm khí coù choã tieâu hoùa ñi,
khoâng ñeán noåi suyeãn thôû ho ngöôïc leân maø khoâng naèm ñöôïc.

Huyeát gia maéc beänh naøy, neáu chæ theo pheùp trò pheá tröôùng thì ñaàu Ngoâ
mình Sôû roài. Oâng ÑAN KHEÂ luaän ñaây coù theå baûo raèng (môû maét cho ngöôøi muø, daãn
ñöôøng cho ngöôøi loøa). Nhöng duøng Töù vaät thang vaø gia giaûm vôùi hai chöõ ñaøm öù
chöa ñöôïc hôïp nghi. Toâi baûo raèng neân duøng thoâng khieáu hoaït huyeát thang gia Baïch
linh, Caùt caùnh, Haïnh nhaân, Tang bì, Ñan bì, Boái maãu. Hoaëc Tieåu saøi hoà thang gia
Ñöông quy, Baïch thöôïc, Ñaøo nhaân, Ñan bì, BaÏch linh raát laø thoûa ñaùng. Ñoù ñeàu laø
huyeát gia khaùi thaáu thuoäc thöïc chöùng, laïi xem moân khaùi thaáu cho roõ hôn.

X. HÖ KHAÙI.
Pheá laø taïng khí non nôùt, chaúng keû ngoaïi caûm hay noäi thöông, neáu bò thöông
taân dòch thì sinh ra aâm hö hoûa ñoäng. Pheá bò xaây xaùt kim maát söï dòu laéng, ho ñaøm ho
maùu, bieán thaønh pheá nuy, thoå boït traéng nhö chaùo, hoïng ñau tieáng khan, bì mao rôïn
rôïn sôï laïnh sôï noùng ñeàu laø chöùng pheá kim bò toån laø khoù trò vaäy.

Beänh naøy khoâng keå haøn laâu bieán thaønh hoûa, hoûa ñaát gioáng nhö haøn, ñeàu
duøng Baûo hoøa thang cuûa Thaäp döôïc thaàn thö maø chöõa, vì pheá kim coù hoûa nhieàu quaù
thì saét naáu thuûy dòch maø thaønh ra ñaøm, moät khi thuûy dòch bò thöông thì laø phoåi khoâng
meàm maïi ruû xuoáng, luùc aáy khí cuûa can thaän ôû döôùi laïi hun ñoát leân khieán l1 phoåi bò
teo neân khoâng theå laøm vieäc trò tieát ñöôïc. Cho neân khí nghòch leân sinh ra ho, ho thì
khí caøng nghòch cho neân ho laâu khoâng döùt, phöông naøy nhuaän pheá tröø ñaøm, chæ
huyeát hoøa khí khoâng keå haøn laâu bieán thaønh hoûa, hoûa uaát gioáng nhö haøn. Caùc chöùng
ñaøm huyeát, pheá nuy, pheá taùo ñeàu coù theå chöõa ñöôïc.

Phaøm do ngoaïi thöông bieán thaønh hö lao khaùi thaáu ñeàu laáy phöông naøy
laøm hay nhaát. Laïi coøn chöùng pheá trung aâm hö, pheá khí khoâ raùo, sinh ñaøm coù vöôùng
maùu phaùt laøm chöùng pheá nuy khaùi thaáu, cuøng laø sau khi thaát huyeát roài pheá raùo
thaønh nuy, ñaøm ñoïng khí uaát, ho laâu khoâng ngöøng, ñaáy laø do noäi thöông sinh ra,
khoâng caàn trò beänh khaùc, chæ caàn boå pheá thì moïi chöùng khaùc seõ khoûi, duøng Thanh
taùo cöùu pheá thang, cam löông tö nhuaän ñeå boå vò aâm maø sinh ra pheá kim, moät khi
pheá kim thanh nhuaän thì hoûa töï xuoáng, ñaøm töï heát, khí töï ñieàu, khi ñoù ho töï ngöøng.

Neáu huyeát khoâ gia sinh ñòa.

Hoûa nhieàu gia Teâ giaùc.
Ñaøm nhieàu gia Boái maãu.
Coù vöôùng maùu gia boà hoaøng.
Hai phöông treân laø pheùp trò pheá kim hö hoûa.
 Ngöôøi bò thaát huyeát phaàn nhieàu laø aâm hö hoûa vöôïng, theo pheùp trò treân ñaây
laø 80%.

Cuõng coù moät vaøi ngöôøi thuoäc pheá kinh hö haøn. Noäi kinh noùi raèng: “Hình
haøn aåm laõnh thì thöông pheá”. Khi thaáy gai gai sôï laïnh, khí nghòch leân nhieàu boït daõi,
oâng Troïng Caûnh duøng Cam thaûo can khöông thang maø chöõa.

Saùch Kim quyû coù noùi: Tieåu tieän ñi nhieàu laàn ri ræ (ñaùi vaõi ra maø khoâng bieát)
nhö theá laø vì treân hö khoâng theå cheá tieát döôùi ñöôïc. Phaûi thaáy roõ raøng coù chöùng hö
laïnh, ri ræ môùi duøng baøi Cam thaûo can khöông thang ñeå laøm aám laïi, vaû laïi maïch
phaûi traàm huyeàn trì, vi. Ñaøm phaûi trong loaõng ñaày daãy, khoâng gioáng nhö chöông
thanh pheá baûo hoøa, cho neân chæ duøng thuoác aám.

Toâi cho raèng neân duøng Luïc quaân töû thang gia Ñöông quy, Baïch thöôïc, Baøo
khöông, Nguõ vò thì chæ khaùi, chæ huyeát ñeàu hôïp. Tyø kinh hö haøn, ñoïng ñaøm maø sinh
ra khaùi thaáu, duøng phöông Luïc quaân cuõng hôïp.

Neáu tyø kinh hö hoûa maø sinh ñaøm coù vöôùng maùu thì neân duøng Tieâu dao taùn
gia Maïch moân ñoâng, Ngaãu tieát, Boà hoaøng.

Neáu can kinh hö hoûa sinh ra ñaøm ñoùi huyeát cuõng neân duøng Tieâu dao taùn gia
Ñan bì, Sôn chi, Nguõ vò.

Laïi coù chöùng thaän kinh hö hoûa sinh ñaøm coù vöôùng maùu, ñaõ noùi roû ôû caùc
moân thoùa huyeát, khaïc huyeát.

Caùc chöùng can thaän hö ñeàu noùi roõ caùch “Giaùng xung ñieàu khí” ôû moân thoå
huyeát vaø cuõng noùi roõ ôû moân khaùi thaáu sau naøy.

XI. ÑAØM KHAÙI.

Trong khi phoåi coù ñaøm, aåm thöïc nhieät khí nghòch leân maø ho ra maùu, thì
kieåu gieäu noùng ngaên traøo khoâng baèng caùch ruùt bôùt cuûi ñang chaùy döôùi noài, duøng Taû
pheá hoaøn.

Chöùng ho ra maùu thöôøng thöôøng coù ñaøm, khí cuûa ngöôøi ta laø ñeå vaän huyeát,
huyeát cuûa ngöôøi ta laø ñeå mang khí, huyeát ít thì khí nhieàu, khoâng mang ñi ñöôïc thì
sinh ra uùng taéc beân trong maø bieán thaønh nhieät, moät khí coù nhieät thì aâm bò hun ñoát
cho neân hoûa vöôïng. Hoûa vöôïng thì ñaøm nhieàu, ñaøm nhieàu thì trôû treä loái qua laïi cuûa
khí, moät khi khí bò trôû treä uùng taéc laïi maø sinh ra noùng, cho neân ñaøm nhieàu hoûa caøng
nhieàu. Luùc baáy giôø boå hö thì giuùp taø, neáu truïc taø thì laïi caøng hö, chæ coù caùch coâng boå
kieâm thì môùi coù theå trò ñöôïc cuûa hai ñöôøng.

Tröôùc tieân duøng Tieâu hoùa hoaøn, tröôùc khi ñi nguû troän chung vôùi keïo Maïch
nha maø uoáng ñeå coâng thöïc ñaøm, roài ngaäm luoân thaùi bình hoaøn ñeå boå hö, coâng boå
kieâm thì laø dieän phaùp tröø baïo an löông.(Tröø baïo an löông: Tröø giaëc cöôùp ñeå ñem laïi
an ninh cho nhan dan).

Thôøi y (thaày hoài ñoù) chæ khuyeân duøng tö boå thì thaät laø laàm laãn cho nhieàu
ngöôøi. Neáu beänh gia sôï khoâng daùm duøng thì neân duøng Nhò traàn thang ñeå sô giaûi ñi.
Nhò traàn laø phöông thuoác giaùng khí lôïi thuûy, laø phöông thuoác thoâng thöôøng ñeå trò
ñaøm. Neáu muoán kieâm lôïi pheá khí thì gia Haïnh nhaân, Toâ töû, Tang bì.

Neáu ho ngöôïc leân ngoài döïa maø thôû khoâng naèm ñöôïc laø thuûy aåm xung leân
phoåi, luùc aáy laù phoåi khoâng theå ruû xuoáng ñöôïc thì gia Ñình lòch, Ñaïi taùo.

Neáu hoûa maïnh quaù gia Qua laâu nhaân, Hoaøng caàm, Hoaøng lieân.

Neáu hoûa nheï gia Maïch ñoâng, Tri maãu.

Kieâm trò phong haøn thì gia Saøi hoà, Kinh giôùi, Phoøng phong.

Kieâm trò huyeát phaän gia Ñöông quy, Ñan bì, Ñaøo nhaân, Baïch thöôïc.

Hai phöông treân laø pheùp trò thöïc ñaøm.

Coøn chöùng hö ñaøm laø do pheá kinh aâm hö, taùo khí sinh ñaøm dính vaøo cuoáng
hoïng laøm treä rít tieáng noùi, suyeãn ho phaùt soát, maïhc teá saùc, khoâng neân thaûm lôïi ñeå
doàn daäp haïi thuûy taân, chæ neân tö nhueän ñeå sinh taân dòch, khi taân dòch ñöôïc sinh ra thì
ñaøm tröø ñi, neân duøng Baûo hoøa thang, Thanh taùo cöùu pheá thang, Töû uyeån taùn.

Nhö trong hoïng coù ngheïn hoät me, ñaáy laø do taâm hoûa ñoäng ñaøm, duøng Quaát
ñaøm hoaøn gia Ngöu hoaøng töû hay Höông toâ aåm gia Caùt caùnh, Chæ xaùc, Boái maãu,
Baïch linh, Toaøn phuùc hoa, Cam thaûo.

Coøn nhö chöùng ñaøm khí ôû vò ñoäng leân hoâng ngöïc, chöùng theå hieän ngöïc söôøn
ñaày töùc, ho suyeãn uïa naác, thaát huyeát gia thöôøng coù nhöõng chöùng naøy neân duøng
Moâng thaïch coån ñôøm hoaøn.

Neáu trong vò khí hö gheù coù ñaøm aåm, neân duøng Toaøn phuùc ñaïi giaû thaïch
thang.

Kieâm trò huyeát phaän thì gia Ñöông quy, Baïch thöôïc, Toâ moäc.

Kieâm trò hoûa nhieät thì gia Maïch ñoâng, Khoâ caàm.(xem muïc teá caùch ôû sau).

Chöùng ñaøm khaùi naøy laïi coù chöùng can khí nghòch leân phaïm vaøo pheá kinh,
ñem ñaøm leân laøm treä khí maø thaønh ho haéng, chöùng thaáy mieäng ñaéng ñaàu ñau, maù
ñoû, giaän nhieàu, hai beân söôøn nhoùi ñau, neân duøng oân ñaûm thang gia Thanh bì, Baïch
giôùi, Saøi hoà, Sôn chi.
 Neáu can khí haønh nghòch giaän döõ maø nghòch leân, gia Khöông hoaøng, Ñaïi
hoaøng.

Neáu can kinh hö hoûa uaát laïi maø sinh ñaøm, neân duøng Ñan chi tieâu dao taùn
gia Long coát, Maãu leä, A giao, Boái maãu.

Neáu xeùt raèng beänh ñaøm aåm ngoïn ôû pheá maø goác ôû thaän, thaän thuûy traøo leân
thì laø ñaøm aåm, khí ñaøm aåm xung pheá thì sinh ra khaùi thaáu, cho neân trò ñaøm aåm laáy
trò thaän laøm chuû vaäy.

Thaän kinh döông hö khoâng theå traán thuûy, thuûy khí traøo leân maø reùt run, ho
suyeãn, duøng Chaân vuõ thang gia Teá taân, Can khöông, Nguõ vò.

Neáu thaän thuûy nhaân haøn maø ñoïng, neân khaéc taâm hoûa, tim ñaäp, ho suyeãn, hö
döông phuø leân, hoïng ñau maët noùng. Neân duøng Linh queá cam truaät thang gia Teá taân,
Nguõ vò ñeå oân haøn lôïi thuûy. Song ñaây laø laäp phaùp rieâng cho chöùng ñaøm aåm, huyeát
gia bò aâm hö döông laán leân, phaàn nhieàu kî nhöõng thuoác cöông taùo, thöôøng laáy
nhöõng thuoác naøy laøm caám kî.

Coøn nhö thaän döông khoâng theå hoùa thuûy, tieåu tieän ngaén, ho suyeãn, ñaøm aåm
boác leân, chæ neân duøng Baùt vò hoaøn theo aâm hoùa döông oân maø khoâng maïnh quaù,
phöông thuoác naøy coù töø ñôøi toáng, Nguyeân. Ñeán nay ñeàu quyù laøm vaät chí baûo, cho
raèng chöùng thaát huyeát hö lao, treân noùng döôùi laïnh, döông boác ra ngoaøi, aâm coâ ñoäc ôû
trong, chæ coù phöông naøy daãn döông vaøo aâm, duøng chöõa raát thaàn hieäu.

Toâi xeùt raèng thaän döông hö phuø leân thì phöông naøy thaät laø chæ baûo. Neáu
thaän aâm hö phuø leân thì phöông naøy laïi khoâng neân duøng.

Ngöôøi bò thaát huyeát nhieät noåi leân maø hoân phieàn meâ man, ñaøm suyeãn ho
haéng, phaàn nhieàu laø chaân aâm hö ôû beân trong döông khoâng daèn giöõ ñöôïc maø boác ra
ngoaøi.

Xeùt raèng khi döông khoâng daèn giöõ ñöôïc thöïc laø bôûi aâm hö thaønh ra, chöùng
khoâng phaûi döông hö vaäy, neáu voäi duøng thang naøy thì aâm chöa sinh maø döông laïi
caøng laán leân, goïi laø laáy döông sinh aâm, hoùa ra laáy döông kieät aâm vaäy. Nhö quaû laø
treân aám döôùi laïnh, ngoaøi döông trong aâm thì maïch xích phaûi vi nhöôïc, ñaïi tieåu tieän
phaûi ñöôøng tieát (æa chaûy), chaân tay laïnh leõo, neáu khaùt muoán uoáng nöôùc cuõng uoáng
moät maø ñaùi hai, thì duøng phöông naøy raát laø thaàn dieäu vaäy.

Neáu thuaàn laø aâm hö thì phöông naøy khoâng neân duøng, neáu muoán laáy döông
sinh ra aâm cuõng chæ neân duøng raát ít, Queá Phuï ñeå phaûn taù thoâi, nhö laø phöông tö thaän,
duøng Tri Baù ñeàu 5 chæ maø Queá chæ 5 phaân, duøng ñeå theo döông daãn aâm toâi, khoâng
neân duøng nhieàu Queá Phuï maø giuùp döông dòch aâm vaäy.

Neáu laø trong thaän aâm hö, hoûa leân maø thuûy theo leân, ngöng treä laøm ñaøm, thì
neân duøng Trö linh thang, Luïc vò thang, gia Maïch ñoâng, Nguõ vò, Toaøn phuùc hoa, A
giao, Caùp giôùi, Haïnh nhaân, Ngöu taát cuõng laø yù Trö linh thang cuûa oâng Troïng Caûnh
maø coâng tö boå nhieàu hôn, neân tham khaùn moân khaïc huyeát ñeå roõ theâm.

XII. KHÍ KHAÙI.

Neáu khoâng coù ñaøm, khoâng coù huyeát, chæ coù khí nghòch leân maø thaønh ho,
ñaây laø thaát huyeát gia chaân aâm bò hö toån neân pheá khí khoâng thu lieãm vaøo, thaän khí
khoâng naïp vaøo, beänh naøy raát naëng raát khoù chöõa.

Xeùt raèng beänh do pheá khí khoâng thu lieãm vaøo, thì ngöôøi ta khoâng theå naèm
ngöõa ñöôïc, naèm thì khí ngöôïc leân maø thaønh ho, ho thôøi döôùi taâm hoaëc laù phoåi khoâ
heùo ñi, thôøi phaûi naèm gheù moät beân, trôû mình thì ho khoâng ngöøng, ñeàu neân duøng
Thanh taùo cöùu pheá thang gia Baùch hôïp, Nguõ vò, Hoã phaùch, Chung nhuõ thaïch ñeå traán
boå pheá kim, khi kim ñöôïc nuoâi döôõng thì laù phoåi ruû xuoáng maø thu lieãm pheá khí veà,
luùc aáy khoâng ho nöõa.

Xeùt raèng do thaän khoâng naïp khí veà thì sinh ra ngaén hôi, suyeãn thoå, aâm hoûa
boác leân, hai maù phaùt ñoû, yeát haàu khoâng lôïi. Oâng Troïng Caûnh noùi raèng: “Thaát huyeát
maïch saùc, phaùt soát maø ho laø baát trò”. Nhö theá coù yù laø chöùng naøy döông khoâng phuï
vaøo aâm, khí khoâng veà ñöôïc goác duøng Luïc vò thang gia Traàm höông, Nguõ vò, Maïch
ñoâng, Töø thaïch ñeå tu boå traán naïp thaän khí, cho khí haáp daãn veà thaän, maø thaän thuûy
ñöôïc töï sinh, laïi coøn phong chaán ñöôïc khí thì khí khoâng ho ngöôïc leân vaäy, hay duøng
baøi Thaän khí hoaøn (8 vò) gia Maïch ñoâng, Nguõ vò, Ngöu taát, nhôø Queá Phuï daãn khí veà
thaän.

OÂng Traàn Tu Vieân coù noùi: Pheá thaän khoâng giao, thuûy thieân (pheá) ñeàu hö,
duøng Nhò gia long coát thang gia A giao, Maïch moân ñoâng, Nguõ vò.

Toâi cho raèng Thaän khí hoaøn vaø Nhò gia long coát thang ñeàu laø trò thaän döông
pheá aâm hö, thöôïng nhieät haï haøn môùi ñöôïc.

Neáu thaän döông pheá döông ñeàu hö, nguyeân khí khoâng theå giöõ ñöôïc, suyeãn
thoå meät moûi thì duøng Baûo nguyeân thang gia Nguõ vò, hai phöông treân laïi khoâng caàn
thieát.

Neáu pheá aâm thaän aâm ñeàu hö thì taát caû ba phöông treân ñeàu khoâng coù ñuùng
beänh.

Thaát huyeàt gia maø khí suyeãn ho ngöôïc leân phaàn nhieàu laø aâm hö, khí sinh ôû
thaän maø chuû ôû pheá, pheá aâm ñuû thì ñöôøng hôi di chuyeån nhòp nhaøng khoâng bò treä,
thaän aâm ñuû thì khí nhieàu maø giöõ ôû beân trong, chæ coù pheá aâm hö neân khí taùo maø
thaønh ho, thaän aâm hö neân khí noåi leân maø sinh ho, ñaây laø chöùng pheá thaän aâm hö maø
khoâng giao nhau neân duøng caùc baøi Maïch vi ñòa hoaøng thang vaø baøi Tam taøi thang
ñeå tö nhuaän aâm khí cuûa hai taïng pheá thaän.
 Naïp pheá khí thì gia Baùch hôïp, Nguõ vò, Chung nhuõ thaïch.

Naïp thaän khí thì gia Töø thaïch, Nguõ vò, Traàm höông.

Ngoaøi ra coøn coù chöùng xung khí ngöôïc leân sinh thaønh ho, pheùp trò ñaõ noùi roõ
ôû thoå huyeát moân vaø khaùi thaáu ôû caùc baøi sau.

XIII. COÁT CHÖNG KHAÙI.

(Ho vaø phaùt noùng aâm æ trong xöông).

Beänh thaát huyeát ho laâu khoâng ngöøng phaùt noùng, ñaïo haõn, ngöôøi ñôøi goïi laø
coát chöng. Lao traùi laø huyeát phaän cuûa can gheù coù öù treä chöng keát, thì can khí uaát maø
khoâng hoøa. Can taïng coù töôùng hoûa kyù ôû trong ñoù, can khí töùc laø töôùng hoûa vaäy,
töôùng hoûa beân trong ôû tam tieâu, beân ngoaøi ôû taáu lyù.

Neáu huyeát phaän khoâng öù treä thì taáu lyù khoâng trôû ngaïi, neân töôùng hoûa ñi qua
laïi oân döôõng cô nhuïc maø khoâng bò trôû ngaïi, cho neân cô nhuïc khoâng bò laïnh, ñoù laø
nhôø töôùng hoûa laøm aám. Vaäy maø cuõng khoâng coù phaùt soát, ñoù laø töôùng hoûa khoâng bò
uaát treä vaäy.

Trong ngöôøi phuï nöõ kinh nguyeät khoâng ñeàu, cöù moãi khi haønh kinh laø phaùt
soát. Laø do huyeát phaän bò öù treä maø sinh ra, thì chöùng thaát huyeát coát chöng laø huyeát
phaän bò öù treä, ngaên caûn töôùng hoûa laøm ra vaäy. Duøng Tieåu saøi hoà thang ñeå thanh lyù
töôùng hoûa, neáu keùo daøi laâu ngaøy phaùt noùng ho hen khoâng ngöøng, sôï thaønh chöùng lao
traùi, duøng Ñoaøn ngö hoaøn ñeå sô thoâng pheá khí, tö lôïi can huyeát, coâng boå kieâm duøng,
phöông naøy raát hieäu nghieäm.

XIV. LAO TRUØNG KHAÙI.

Trong taâm uaát uaát hôi phieàn, saéc maët luùc ñoû luùc traéng, hoïng ngöùa khoâng
chòu ñöôïc, ho haéng khoâng ngöøng, khoâng phaân bieät ñöôïc muøi thôm thuùi, neân duøng
Nguyeät hoa hoaøn ñeå ñieàu pheá saùt truøng.

Xeùt raèng truøng maø sinh ra laø bôûi öù huyeát ñình tuï laïi, nhieät chöng thaáp hoùa
laïi bò can phong phieán ñoäng, cho neân bieán sinh ra lao truøng, moät khi ñaõ bieán thaønh
lao truøng thì theo truøng maø trò, cuõng caàn kieâm trò öù huyeát ñeå coù theå tröø ñeán goác,
thanh thaáp nhieät ñeå saïch ñeán nguoàn, yeân phong moäc ñeå laëng töø goác, tuï thuoác ñoäc ñeå
gieát heát truøng.

Laïi coù chöùng pheá ung maø ho, thoå ra maùu muû, noùi roõ ôû theå nung moân.

Coøn coù chöùng hoûa cuûa thöïc tích xoâng leân phoåi maø ho, ho phaàn nhieàu luùc
saùng sôùm, hoûa chaïy vaøo phoåi thaønh ho, beänh naøy khoâng quan heä veà huyeát phaän,
song ngöôøi hö thöôøng maéc, phaûi duøng Tieåu saøi hoà, Tieâu dao taùn gia Sôn tra, Maïch
nha, Thaàn khuùc, Sôn chi, Maïch moân ñoâng, La baëc töû.

Hoaøng hoân khaùi laø döông saép vaøo aâm, phuø hoûa khoâng lieãm vaøo ñöôïc phoåi
maø ho neân duøng Nguõ vò, Maõ ñaâu linh, Vaên caùp.

Ngoaøi ra taïp chöùng khaùi thaáu khoâng quan heä gì vôùi huyeát chöùng, nay khoâng
baøn tôùi.

XV. TÎ NUÏC.
Muõi laø khieáu cuûa phoåi, soáng muõi treân tieáp vôùi kinh maïch thaùi döông, beân
trong thoâng vôùi phoåi ñeå giöõ vieäc hoâ haáp, laø ñöôøng loái thanh hö (roãng khoâng) laø cöûa
ngoõ thoâng vôùi trôøi ñaát, neân phaûi thoâng maø khoâng ñöôïc taéc, neân thôû maø khoâng neân
suyeãn, neân ra hôi maø khoâng neân ra maùu, nay ra maùu laø coù laøm sao?.

Saùch Kim Quyõ noùi: “Nhieät thöông döông laïc thôøi nuïc huyeát, nhieät thöông
aâm laïc thôøi tieän huyeát.”

Veà aâm laïc ôû trong thaân theå, trong gaàn vôùi traøng vò, cho neân chuû veà tieän
huyeát, coøn döông laïc laø huyeát ôû maïch laïc ngoaøi bì phu cô nhuïc beà ngoaøi thaân theå,
huyeát theo döông phaän, theo kinh maø leân can phaïm vaøo thanh ñaïo thì laøm chaûy maùu
muõi. Vaäy thôøi döông laïc laø nhöõng maïch laïc cuûa kinh thaùi döông, döông minh vaäy.
Vì thaùi döông vaø döông minh chuyeân ñi ôû beà ngoaøi nhaân theå.

Huyeát ôû döông laïc thöông bôûi kinh thaùi döông, theo kinh maïch treân soáng
löng maø ñeán muõi laøm thaønh nuïc. Oâng Troïng Caûnh noùi raèng: “Xuaân haï phaùt thaùi
döông laø theá”.

Huyeát thöông ôû döông minh töø treân ngöïc theo kinh maïch maø ñeán muõi. Oâng
Troïng Caûnh noùi: “Ñoâng, Thu phaùt döông minh laø theá vaäy?”. Nay phaân bieät ra hai
ñieàu maø baøn.

1. Kinh thaùi döông chuû môû muøa xuaân haï, döông khí voán leân khai phaùt, neáu
khí bò uaát beá thì taø khí bò uùng laïi maø laøm thaønh nuïc, chöùng theå hieän nhöùc ñaàu, ngheït
muõi, noùng laïnh, meâ man, hoaëc do ngöôøi voán coù uaát nhieät, öùng vôùi luùc xuaân haï khai
phaùt maø ñoäng huyeát, hay do chöùng phong, oân, thöû, dòch coâng phaùt maø ñoäng huyeát.
Laïi coù beänh thöông haøn khoâng ñöôïc phaùt haõn, taø khoâng coù loái thoaùt, vì ñoù theo
huyeát phaän tieát ra maø laøm thaønh maùu cam, ñaây goïi laø Hoàng haõn laø taø muoán töï khoûi,
thaày thuoác khoâng theå khoâng bieát.

Song ñem chöùng hoàng haõn maø baøn thì bieát raèng khí cuûa kinh thaùi döông
khoâng ñöôïc tieát ra bì mao ñeå laøm moà hoâi thôøi phaùt ra laøm maùu cam, thì bieát raèng
nhieät cuûa kinh thaùi döông ñöôïc phaùt ngöôïc ra ngoaøi thì böùc huyeát maø laøm thaønh
maùu cam.
 Bì mao hôïp vôùi pheá, khí cuûa kinh thaùi döông beân ngoaøi chuû veà bì mao, beân
trong hôïp vôùi pheá, muõi laïi laø khieáu cuûa pheá, muoán trò beänh chaûy maùu cam cuûa kinh
thaùi döông phaûi trò pheá laøm chuû. Xem thöông haøn thì kinh thaùi döông duøng Ma
hoaøng, Haïnh nhaân luoân ñeå trò phoåi thì bieát raèng trò phoåi töùc laø trò kinh thaùi döông.

Pheùp chöõa neân thanh taû pheá hoûa, sô lôïi pheá khí, khi pheá khí ñöôïc thanh thì
khí cuûa thaùi döông cuõng thanh, maø maùu cam khoâng ñoå ra vaäy. Ngoaïi caûm phong
haøn bì mao gai gai khoâng moà hoâi duøng Ma hoaøng nhaân saâm thöôïc döôïc thang.

Neáu pheá hoûa öùng thònh, ñaàu quaùng maø nhöùc, khí suyeãn leân, maïch hoaït, ñaïi,
saùc, thöïc. Duøng nhaân saâm taû pheá thang gia Kinh giôùi, Caùt caên, Boà hoaøng, Mao caên,
Sinh ñòa, Ñoàng tieän.

Trò maùu cam laâu ngaøy huyeát hö duøng Ñan kheâ chæ nuïc taùn gia Mao hoa,
Hoaøng caàm, Kinh giôùi, Haïnh nhaân.

Maáy phöông treân ñaây neáu muõi taéc ñeàu gia Xaï höông, Hoaøng lieân.

Neáu vì phong haøn vaø taïp chöùng maø sinh ra muõi taéc, phaàn nhieàu laø ngoaïi
haøn beá taéc, neáu muõi taéc caøng nhieàu laø do hoûa ôû beân trong bò uùng taéc, neáu duøng
Khöông hoaït ñeå sô taùn thì muõi caøng taéc, cho neân duøng hoaøng lieân xaï höông ñeå khai
hoûa beá taéc.

Khi maùu cam ñaõ heát roài, neân uoáng nhieàu baøi chæ nuïc taùn nguyeân phöông vaø
baøi Luïc vò ñòa hoaøng ñeå thu coâng.

Laïi coù chöùng thaän kinh hö hoûa noåi leân treân, can phaïm ñeán maïch ñoác maø
gaây ra maùu cam thì thaáy ñau löng, ñau coå vaø ñau xöông soáng, ñaàu toái taêm, chaân tay
laïnh toaùt. Nhö theá laø vì: Hö hoûa cuûa thaän kinh ñi leân vaäy, neân duøng chæ nuïc taùn boû
Hoaøng kyø gia coát toaùi boå, Ngöu taát, Tuïc ñoaïn, Caét caên, Loäc giaùc, Ñoäng tieän, Huyeàn
saâm.

Vì maïch ñoác baùm vaøo kinh thaùi döông, cho neân trò thaùi döông kieâm trò
maïch ñoác, cuõng nhö maïch xung baùm vaøokinh döông minh maø trò döông minh kieâm
trò maïch xung vaäy.

Thaùi döông laø kinh maïch ít huyeát, maïch ñoác laø chuû cuûa meänh caên, thì huyeát
ñeàu khoâng neân hao toån. Sau khi nuïc huyeát ñaõ chæ roài neân duøng ñòa hoaøng thang gia
Thieân moân, A giao, Nguõ vò ñeå boå döôõng.

2. Döông minh chuû noùng, maøu thu, ñoâng, aâm khí voán neân thu lieãm, neáu coù
taùo hoûa laøm toån thöông maïch laïc, nhieät khí boác leân laøm maát chöùc naêng chuû ñoùng,
böùc huyeát ñi leân theo kinh maïch maø ra loã muõi. Chöùng naøy thaáy mieäng khaùt, hôi khoø
kheø, muõi taéc, muõi khoâ, maét quaùng phaùt soát, hoaëc do uoáng röôïi, hô löûa hay do caûm
phaûi luïc khí, ñeàu do taùo khí cuûa döông minh hôïp vôùi taø maø gaây ra chaûy maùu cam, vì
baûn khí cuûa döông minh voán laø taùo, beänh vaøo kinh naøy ñeàu hoùa ra taùo khí, pheùp
chöõa caàn phaûi bình taùo khí laøm chuû. Duøng Taû taâm thang gia Sinh ñòa, Hoa phaán, Chæ
xaùc, Baïch thöôïc, Cam thaûo hay Teâ giaùc, Ñòa hoaøng thang gia Hoaøng caàm, Thaêng
ma ñeå giaûi nhieät ñoäc. Sau khi khoûi roài duøng Ngoïc nöõ tieãn gia Boà hoaøng ñeå töï giaùng
xuoáng, laïi uoáng nhieàu cam loä aåm ñeå ñieàu döôõng, neân uoáng nhieàu nöôùc quaû leâ, nöôùc
ngoù sen, nöôùc caûi cuû, nöôùc mía ñeå hôïp vôùi beänh.

Hai ñieåm treân veà pheùp chöõa coù khaùc nhau, song muõi voán laø khieáu cuûa pheá
kinh, huyeát voán thuoäc can kinh, cho neân nuïc gia maét vaøng vaø môø toái. Oâng Troïng
Caûnh coù noùi raèng: “Maét vaøng laø nuïc chöa heát, maét saùng nhanh laø nuïc ñaõ heát”. Vì
can khai khieáu ôû maét, huyeát quaáy ôû can kinh, neân maét vaøng vaäy, muoán chöõa phaûi
hoøa can, nhöng maø vì huyeát phaïm pheá khieáu maø gaây ra, laïi neân hoøa pheá. Nay
khoâng caàn bieát xuaân haï, khoâng caàn phaân chia thu ñoâng, ñeàu laáy chöõa pheá can laøm
chuû. Duøng Sinh ñòa ñaïi hoaøng thang laøm chuû. Sau khi uoáng xong, maùu ñaõ caàm, cho
uoáng Ñòa coát bì taùn ñeå tö döôõng.

Bôûi vì khoâng phaûi chæ moät chöùng nuïc huyeát neân trò can pheá, ñeán taát caû caùc
chöùng thoå khaïc cuõng neân trò can pheá, can chuû huyeát pheá chuû khí, trò huyeát caàn phaûi
ñieàu khí, boû can pheá thì khoâng trò ñöôïc.

Phaøm chöùng nuïc huyeát laâu ngaøy khoâng ngöøng, maát huyeát nhieàu quaù thì
nhieät laïi theo huyeát maø giaûm ñi, khí cuõng theo huyeát maø maát vaäy, y nhö bò veát
thöông chaûy maùu khoâng ngöøng thì khí cuõng theo maø maát, khi huyeát heát thì cheát,
duøng Ñoäc saâm thang ñeå cöùu vaõn.

Neáu chaân tay laïnh, thôû roän leân thì gia Phuï töû ñeå daãn khí veà thaän.

Neáu beänh nhaân mieäng muõi ñen xaùm, maët maét xaùm ngaét laø huyeát vaøo pheá
taïng, raát nguy hieåm. Duøng Nhò vò saâm toâ aåm (Saâm vaø Toâ moäc) ñeå cöùu nguy, nhöõng
chöùng nguy hieãm naøy voán laø khoâng trò ñöôïc, duøng Saâm toâ aåm ñeå cöùu teá vaäy, coøn
hieäu nghieäm hay khoâng, toâi khoâng daùm caû quyeát.

Xeùt raèng beänh ôû Traøng vò thì thuoác ñeán choùng, beänh ôû kinh maïch thì thuoác
ñeán chaäm, coøn ñoå maùu muõi laø beänh ôû kinh maïch kieâm duøng pheùp chöõa ngoaïi cuõng
coù theå hieäu nghieäm mau choùng, duøng Thaäp khoâi taùn ñeå nheùt loã muõi vaø uoáng raát laø
oån thoûa, hoaëc duøng moùng chaân moùng tay ngöôøi ta ñoát ra vaø taùn nhoû maø thoåi vaøo loã
muõi ñeå caàm maùu, hay duøng toå Toø voø ñeå nheùt vaøo loã muõi.

Long coát thoãi vaøo loã muõi ñeå cho huyeát khoâ ñi.

Khoâ phaøn thoåi vaøo loã muõi ñeå chæ huyeát.

Giaám thanh hoøa vaøo ñaát, ròt vaøo hoøn daùi, vì hoøn daùi laø thuoäc can, can chuû
huyeát, ròt hoøn daùi ñeå thu lieãm can khí thì can huyeát töï chæ ñi.
 Beänh beân treân trò beân döôùi caøng hôïp lyù, duøng nöôùc aám ngaâm chaân ñeå ñeå
khí noùng daãn xuoáng, buoäc chaëc ngoùn tay giöõa, duøng giaáy öôùt daùn leân ñaàu naõo, duøng
baøn uûi noùng ñeå uûi leân giaáy cho khoâ ñi, ñaây laø pheùp chöôøm noùng ñeå tan hoûa ñi.

Maáy pheùp naøy coù hieäu quaû hay khoâng, toâi xin noùi ra ñeå tuyø nghi choïn maø
duøng.

Nuïc gia thoâng neân phaùt haõn, phaùt haõn thôøi traùn loõm xuoáng, oâng Troïng
Caûnh ñaõ coù lôøi caám chæ roõ raøng, laáy ñoù maø suy ra thì bieát raèng taát caû caùc huyeát
chöùng ñeàu khoâng neân phaùt haõn, caùc thaày lang neân caån thaän.

Tuy cuøng vôùi caùc chöùng thoå khaùi khoâng gioáng nhau, song cuõng laø huyeát
chöùng, neân tham khaùn caùc moân höõu quan ñeå coù theå chöõa trò toát vaäy.

XVI. NAÕO NUÏC.

Naõo nuïc laø mieäng muõi ñeàu xuaát huyeát, ñaây laø muõi ra maùu quaù nhieàu, traøo
vaøo mieäng maø ra, khoâng phaûi laø coù theâm hay coù rieâng moät ñöôøng nöõa ra maùu, cuõng
khoâng phaûi maùu töø trong naõo maø ra, ñaây chæ laø noùi chöùng ñoå maùu muõi quaù naëng,
nhaân ñoù maø goïi laø naõo nuïc, vì thoå huyeát ra nhieàu, huyeát thöôøng chaûy vaøo trong muõi
maø ra, cho neân ñoå maùu muõi huyeát nhieàu, maùu cuõng traøo trong mieäng maø ra.

Pheùp chöõa duøng hôn möôøi taäp giaáy chaäm taåm nöôùc cho öôùt, ñem ñaáp leân
ñaàu naõo, duøng caùi baøn uûi ñuû noùng maø uûi ñeå nhieät khí noù ruùt leân thì maùu muõi caàm
ñöôïc.

Pheùp chöôøm naõo chæ nuïc khoâng phaûi laø pheùp trò töø goác, cho neân coù ngöôøi
hieäu nghieäm, coù ngöôøi khoâng hieäu nghieäm. Thöïc ra naõo nuïc chæ laø tî nuïc naëng quaù
maø thoâi, cöù neân theo pheùp chuõa tî nuïc, xeùt töøng kinh maø duøng thuoác.

Pheùp chöõa naõo nuïc cuûng nhö pheùp chöõa tî nuïc, nhöng naõo nuïc ra maùu ñaõ
nhieàu, deå thaønh chöùng hö, neân duøng Saâm toâ aåm, duøng Nhaân saâm ñeå boå khí, duøng
Toâ moäc ñeå haønh huyeát.

Neáu nuïc naëng quaù maø khoâng theå chæ ñöôïc, mình noùng, maïch phuø, thôû roän
leân, chaân laïnh, thì khí theo huyeát chaûy ñi, aâm thoaùt. Döông vong ñeán luùc nguy caáp.
Vaäy neân duøng Ñoäc saâm thang gia Phuï töû saéc ñaëc, cho uoáng roài nguû ñöôïc, haõn khoâng
ra nhieät hôi lai, suyeãn hôi yeân, thì luùc ñoù beänh caên môùi yeân ñònh ñöôïc. Nhöõng
chöùng hö thoaùt nhö theá naøy suyeãn gia raát ít maø cuõng raát nguy, chôù nhaän raèng chöùng
ít maø laàm, duøng thuoác löông taû.

XVII. MUÏC NUÏC.

(Chaûy maùu maét)
 Loøng ñen, loøng traéng ñeàu khoâng coù loå ra maùu, xung quanh döôùi maét (nhaõn
bì) chæ coù loå chaûy nöôùc maét, ñoù laø kinh maïch döông minh suoát ra, kinh Xuaân thu coù
cheùp: Thaùi ai Haàu khoùc heát nöôùc maét thì ra maùu. Thì huyeát töø loå nöôùc maét maø ra
vaäy.

Maïch döông minh khôûi ñaàu töø huyeát thöøa khaáp, loã nöôùc maét ra maùu laø taùo
nhieät cuûa döông minh coâng phaùt, maø ta duøng Teâ giaùc ñòa hoaøng thang gia Quy vó,
Xích thöôïc, Ngaân hoa, Baïch chæ, Caùt caên, Ngöu taát, Thaïch cao, Cam thaûo.

Neáu phong nhieät nhieàu, ñaïi tieän beá taéc, duøng Thoâng tyø taû vò thang.

Maïch döông minh chaïy quanh maét, cho neân heã trò beänh maét, phaàn nhieàu trò
kinh döông minh. Toâi coù xem saùch Thaãm thò dao haøm, trò caùc chöùng ñau maét hôn
100 phöông thuoác, maø duøng Ñaïi hoøang hôn 70 phöông, thì bieát raèng taû nhieät cuûa
kinh döông minh quaû laø moät ñaïi phaùp moân ñeå chuõa maét, vaäy thì chöõa muïc nuïc cuõng
neân laáy ñoù maø suy ra.

Caùc phöông thuoác nhö: Ngoïc nöõ, Baïch hoã, Cam loä ñeàu laø nhöõng phöông
thuoác trò döông minh, thaày thuoác neân xeùt hö thöïc tröôùc sau maø duøng.

Maét tuy thuoäc kinh döông minh, maø thöïc ra can khai khieáu ra maét. Huyeát
laïi chuû ôû can, cho neân chöa muïc nuïc thì can kinh laïi laø caàn thieát, duøng Ñòa coát bì taùn
gia Saøi hoà, Sôn chi (sao), Cam thaûo hay Ñan chi tieâu dao taùn.

Xeùt raèng beänh phaùt ôû can phaàn nhieàu laø do hoûa khí noä nghòch leân, tai uø
mieäng ñaéng, nguïc söôøn nhoùi ñau, neân theo can kinh maø chöõa. cöù duøng hai phöông
treân cuøng laø Ñöông quy loâ hoäi hoaøn hay Long ñaõm taû can thang.

Beänh phaùt ôû kinh döông minh thì phaùt soát, mieäng khaùt, maét khoâ, muõi raùo,
ñaïi tieän taùo keát, neân theo phaùp chöõa kinh döông minh maø giaûi quyeát.

Ñuoâi con maét laø maïch laïc kinh thieáu döông, voán khoâng coù loã ra maùu, thieáu
döông töôùng hoûa theo kinh maïch maø ra, xung ñoäng can kinh huyeát phaän thì sinh ra
gaân maùu laán vaøo con ngöôi, cuøng laø moäng thòt moïc ra cuõng thaáy chaûy maùu nhöng
khoâng coù chaûy nhieàu neân duøng Tieåu saøi hoà thang gia Thanh bì, Ñöông quy, Hoàng
hoa, Long ñaûm, Ñan bì, beân ngoaøi duøng Haïnh nhaân, Khoâ phaøn, Ñoâng luïc maø tra.

Ñaàu con maét laø maïch laïc cuûa kinh thaùi döông, goïi laø huyeät Tình minh, khi
thaùi döông khí huyeát ñaày ñuû thì thì beân trong ñaàu con maét keát laïi nhö chaâu. Coù
ngöôøi khoâng coù thòt aáy laø vì khí thaùi döông khoâng ñaày ñuû. Khi thaùi döông kinh coù
phong nhieät thì ñaàu con maét sinh gaân maùu, moäng thòt hoaëc hôi chaûy maùu, beân ngoaøi
laáy thuoác trò maøng moäng maø giaûi quyeát, beân trong uoáng Phoøng phong thoâng thaùnh
taùn boû Ma hoaøng, Ñaïi hoaøng, Mang tieâu, sau ñoù uoáng Phoøng phong khung quy
thang ñeå ñieàu döôõng.
 Hai ñieàu treân ñeàu khoâng phaûi laø chính beänh muïc nuïc, nhöng laø vì ra gaân
maùu thì cuõng laø beänh thuoäc veà huyeát phaän, cho neân cuõng neân baøn tôùi. Saùch naøy
chuyeân veà beänh huyeát, caùc beänh maøng moäng cuûa maét ñaõ coù chuyeân khoa noùi roõ.

XVIII. NHó NUÏC.

(chaûy maùu loå tai)

Loã tai ra maùu goïi laø nhó nuïc, thaän khai khieáu ôû tai, nhöng maïch thaän khoâng
leân ñaàu, thaän vôùi taâm giao nhau, phuû cuûa taâm laø maïch tieåu traøng leân ñeán tai giöõ
vieäc nghe ngoùng, choã ñoù hình nhö hoät chaâu, coù maøng bao boïc chaân thuûy, laø nôi thaàn
ra maø tieáng vaøo, thaän thoâng vôùi naõo, laù choã thanh hö, caùc vaät khoâng theå quaáy ñöôïc.

Neáu thaän aâm hö, hoûa xoâng leân thì laø tai uø, khi thaän thuûy khoâng ñuû thì sinh
tai ñieác maø cuõng khoâng ra maùu ñöôïc, neáu maùu ra laø vì kinh maïch tuùc thieáu döông
tam tieâu vaøo trong tai, töôùng hoûa vöôïng ñem can khí ngöôïc leân, cuøng laø töôùng hoûa
cuûa tieåu traøng ñoïng trong ôû trong nhaân theá maø ñem huyeát chaûy trôû ra. Haëoc vì nhaân
oân dòch taùo noä hoûa khí hoaønh haønh maø chaûy maùu loã tai.

Toùm laïi, ñeàu laø thöïc taø khoâng quan heä ñeán hö lao, pheùp chöõa ñeàu neân chöõa
vaøo kinh tam tieâu, can ñaûm vaø tieåu traøng thì môùi khoûi ñöôïc. Tieåu saøi hoà thang hôïp
vôùi Nguõ linh taùn thoâng trò caùc chöùng, phaûi phaân trò caùc kinh.

Can ñaûm duøng Long ñaûm taû can thang.

Tam tieâu duøng Saøi hoà mai lieân taùn.

Tieåu traøng duøng Ñaïo xích taùn gia Hoaøng caàm, Hoaøng lieân, Baïc haø, Xuyeân
khung.

Ba kinh ñeàu giöõ töôùng hoûa, pheùp trò cuõng gioáng nhau, sau khi ñaõ khoûi neân
uoáng Luïc vò ñòa hoaøng thang ñeå boå thuûy giaùng hoûa.

Ngoaïi tröø caùch duøng Thaäp khoâi taùn thoåi vaøo loã tai, duøng Xaï höông long coát
taùn nhoû vaø thoåi vaøo loã tai hay duøng toå Toø voø nung ñoû thoåi vaøo loã tai, ñaát cuûa Yeán
saøo ñoà quanh tai.

XIX. XÆ NUÏC.
(chaûy maùu raêng)

Raêng tuy thuoäc veà thaän, maø khaép trong moàm ñeàu thuoäc vò, vì mieäng laø cöûa
ngoõ cuûa vò, haøm raêng laø maïch laïc cuûa vò kinh, cho neân raêng chaûy maùu ñeàu laø vò hoûa
boác leân, huyeát theo hoûa maø ñoäng leân, pheùp chöõa ñeàu laáy thanh lyù vò hoûa laøm chuû.
 Trong vò coù thöïc hoûa, mieäng khaùt, nöôùu söng, phaùt soát, ñaïi tieän boùn, tieän
beá, maïch hoàng saùc. Duøng Thoâng tyø taû vòthang gia Boà hoaøng, Ngaãu tieát.

Neáu ñaïi tieän khoâng beá keát thì khoâng caàn haï, chæ caàn duøng thuoác maùt ñeå
giaûi, Teâ giaùc ñòa hoaøng thang gia Quaùn troïng, Chæ xaùc vôùi nöôùc coát cuû caûi.

Vò hö hoûa boác leân, mieäng raùo, nöôùu raùt, maïch teá saùc, huyeát (hö) khoâng ñuû,
duøng Cam loä aåm gia Boà hoaøng ñeå chæ nuïc, Ngoïc nöõ tieãn daãn vò hoûa ñi xuoáng kieâm
tö thuûy aâm.

Hai ñieàu treân baøn veà haøm sraêng hö thöïc, hai chöùng ñeàu thuoäc veà hoûa, neáu
trong hoûa maø gheù coù phong, neân gia Phoøng kyû, Moäc thoâng.

Cuõng coù chöùng thaän hö hoûa vöôïng, raêng boäng chaûy maùu, cuøng laø luùc nguû
maùu chaûy ra, luùc tænh thì maùu heát chaûy, ñeàu laø aâm hö huyeát khoâng taøng ñöôïc, duøng
Luïc vò ñòa hoaøng thang gia Ngöu taát, Thieân ñoâng, Maïch ñoâng, Coát toaùi boå, Boà
hoaøng.

Neáu treân thònh döôùi hö, hoûa khoâng theå veà goác, maïch xích, vi, nhöôïc. Maïch
thoán phuø ñaïi gia Phuï töû, Nhuïc queá.

Pheùp ngoaïi trò duøng nöôùc laïnh suùc mieäng, laáy yù nghóa laø huyeát gaëp laïnh thì
ñoâng laïi.

Suùc mieäng baèng giaám, laáy yù nghóa laø chua thì thu laïi.

Boâi baèng Baùch thaûo söông, Thaäp khoâi taùn laáy yù nghóa huyeát thaáy ñen thì
chæ, laïi cuõng laø thanh giaùng hoûa taø, khi hoûa giaùng thì huyeát giaùng vaäy.

Duøng khoâ phaøn, Nguõ boäi töû, khaâu daãn taùn nhoû, maø boâi chæ huyeát, maø beàn
raêng.

XX. THIEÄT NUÏC.

(chaûy maùu löôõi)

Löôõi laø maàm cuûa taâm, xem caùc chöùng thoå thieät, truøng thieät, loäng thieät, moäc
thieät cuûa treû con ñeàu phaûi khöù phong hoûa cuûa taâm kinh, thì bieát raèng thieät nuïc laø
chöùng taâm hoûa maïnh quaù, huyeát bò nhieät böùc maø chaûy ra, pheùp chöõa neân thanh tieát
taâm hoûa. Duøng ñaïo xích taùn gia Hoaøng lieân vaø Ngöu baøng töû, Lieân kieàu, Boà hoaøng,
Ngöu taát, Huyeàn saâm.

Neáu löôõi söng to maø maùu chaûy ra nhieàu laø hoûa maïnh quaù, duøng Taû taâm
thang chöõa.
 Taâm phieàn, thaàn chí meâ man, duøng An thaàn hoaøn gia Ñoàng tieän, Huyeát dö
khoâi (toùc roái ñoát).

Löôõi tuy laø maàm cuûa taâm, nhöng mieäng laø cöûa ngoõ cuûa vò, löôõi ôû trong
mieäng, vò hoûa huaân chöng (ñun naáu) cuõng hay ra maùu.

Ñaïi tieän bí keát duøng Ngoïc truùc taùn gia Kim ngaân hoa.

Khaùt nöôùc maø phaùt soát duøng Truùc dieäp, Thaïch cao thang gia Boà hoaøng,
Ngaãu tieát.

Cuoáng löôõi laø maïch laïc cuûa can, döôùi chaûy maùu laø taø nhieät ôû can, duøng Töù
vaät thang gia Ñaøo nhaân, Hoàng hoa, Sao chi, Ñan bì, Ngöu taát, Xích linh. Naëng thì
duøng Ñöông quy loâ hoäi hoaøn, Long ñaûm taû can thang.

Vì thieät nuïc tuy cuøng gioáng nhau, nhöng chöùng hieän ra coù phaân bieät khaùc
nhau. Cho neân phaân bieät ra coù taâm, can vò, ba kinh aáy ñeå trò cho ñuùng.

Pheùp trò ngoaøi cuõng nhö xæ nuïc.

XXI. ÑAÏI NUÏC.

(cöûu khieáu ra maùu).

Ñaïi nuïc laø teân cuûa chöùng cöûu khieáu xuaát huyeát, ñaây neáu khoâng laø dòch leä,
thì ñuùng laø truùng ñaïi ñoäc. Ngöôøi ta coù 9 loå maø caû 9 loå ñeàu loaïn laø chöùng nguy vong
khoâng theå chöõa ñöôïc.

Chæ coù boãng nhieân kinh sôï maø caû 9 loå thôû ñeàu ra maùu, thì duøng Chu sa an
thaàn hoaøn gia huyeát dö khoâi.

XXII. LINH TINH.

Linh tinh laø thoå ra töøng ñieåm moät, saéc vaøng traéng beù nhö hoät gaïo, to nhö
hoät ñaäu, laãn ôû trong boït daõi maø khoâng phaûi laø boït daõi, muøi raát tanh hoâi. ñaây laøsau
khi thoå huyeát, huyeát phaän coù öù nhieät maø hoùa ra, hay tröôùc khi chöa thoå huyeát, nhieät
ôû huyeát phaän hoùa ra tinh ñieåm.

Tröôùc thoå ra tinh ñieåm, sau thoå ra huyeát laø öù huyeát ôû huyeát phaän maø bieán
hoùa thaønh ra. Pheùp chöõa neân thanh nhieät hoùa huyeát, giaùng khí tieâu ñaøm. Vì gioáng
nhö ñaøm laø möôïn ñaøm khí maø sinh ra. Tröôùc khi chöa thoå huyeát maø chæ thoå ra tinh
ñieåm thì neân giaùng khí tieâu ñaøm vì luùc ñoù huyeát chöa ñoïng, chæ neân chöõa ôû khí
phaän, khi khí phaän thanh thì chöùng linh tinh töï heát ñi, duøng Quaát ñaøm hoaøn hay
Tieåu saøi hoà thang.
 Sau khi thoå huyeát roài maø thaáy tinh ñieåm thì neân thanh nhieät hoùa huyeát. Vì
raèng sau khi thoå huyeát laø do öù huyeát uùng nhieät maø sinh ra, cho neân chuyeân chöõa öù
huyeát duøng Thaùi bình hoaøn hay sinh ñòa hoaøng taùn maø giaûi quyeát.

Chöùng naøy saùch xöa khoâng thaáy cheùp, toâi laâm chöùng thöôøng thöôøng coù gaëp,
neân ñaët teân maø baøn roõ laø ñeå boå xung cho huyeát chöùng coøn thieáu soùt.

XXIII. THOÅ NUNG.

(thoå ra muû)

Muû laø do huyeát bieán thaønh ra, huyeát khoâng laøm trôû ngaïi khí, khí khoâng choïi
vôùi huyeát thì khí huyeát ñieàu hoøa muïn lôû khoâng theå sinh ra ñöôïc.

Khi huyeát treä, khí thì ñoäng keát laïi laøm thaønh ñau, khí chöng huyeát muïc naùt
ra thaønh muû, ôû beân ngoaøi cô theå thì deã chöõa, ñeán nhö thoå nung thì beänh phaùt ra töø
trong taïng phuû, chöùng beänh naøy raát hieãm nguy.

Beänh ôû trung tieâu trôû xuoáng laø æa ra maùu ñaëc.

Beänh ôû trung tieâu trôû leân laø möûa ra muû.

Khí cuûa con ngöôøi laø do thuûy hoùa ra, khí töùc laø thuûy vaäy, cho neân huyeát bò
khí bieán chöng thì cuõng hoùa ra laøm thuûy, khoâng goïi laø thuûy maø goïi laø nung, vì voán
laø thuûy chaát, tuy hoùa ra laøm thuûy, nhöng so vôùi thuûy thì ñaëc hôn.

Khi chöa hoùa ra muû thì vaån laø huyeát, neáu tieâu öù huyeát thì muû khoâng sinh ra
ñöôïc, ñeán khi ñaõ hoùa ra muû roài thì cuõng cuøng nhö thuûy, truïc thuûy thì muû töï baøi ñi
(tröø khöû ñi).

Moät laø chöùng pheá nung, keõ xöông söôøn thöù 3 ôû treân vuù goïi laø pheá moä
huyeät, nhoi nhoùi ñau nhöùc, aên ñaäu thaáy thôm laø pheá ung saép thaønh. Oâng Troïng
Caûnh coù noùi: Phong taø choát ôû phoåi thì ngöôøi ta sinh ra ho, mieäng khoâ, suyeãn ñaày,
hoïng raùo khoâng khaùt, thöôøng nhoå boït ñaëc, thöôøng reùt run, nhieät khí qua ñoù, huyeát bò
ngöng treä laïi ñoïng keát thaønh ra ung muû, khi aáy nhoå ra vaät nhö haït chaùo, heã beänh
môùi sinh thì cöùu ñöôïc, muû ñaõ thaønh thì cheát, ñaây laø noùi beänh naëng thì phoåi naùt ra
maø cheát, neáu phoåi khoâng naùt thì cuõng coøn cöùu ñöôïc, cho neân oâng Troïng Caûnh laïi
noùi: Ho khan, ho caønh caïch trong ngöïc, nhoi nhoùi ñau nhöùc, maïch saùc maø thöïc
suyeãn khoâng naèm ñöôïc, muõi ngaït khoâng ngöõi ñöôïc thôm thuùi, duøng baøi Ñình lòch
ñaïi taùo taû pheá thang maø chöõa. neáu nhoå ra muû nhö haït chaùo duøng baøi Cam caùt thang
maø chöõa.

Oâng Troïng Caûnh luaän ñaây khoâng phaûi baûo raèng tröø hai phöông aáy ra, khoâng
coù pheùp chöõa naøo khaùc hôn, ñaây chaúng qua chæ laø phaân bieät.

Chöa laøm muû thì taû thöïc.

 Ñaõ laøm muû thì neân khai keát, vaû chaêng laïi noùi raèng thang aáy ñeå chuû trò, thì
roõ raøng raèng coøn coù pheùp gia giaûm.

Toâi xin ñem hai nghóa taû thöïc vaø khai keát ñeå suy roäng ra.

Neáu ñaõ thaønh muû duøng Thoâng khieáu hoaït huyeát thang gia Ma hoaøng, Haïnh
nhaân, Thaïch cao, Cam thaûo theo bieåu ñeå maø taû ñi.

Neáu khoâng coù bieåu chöùng thì duøng Nhaân saâm taû pheá thang gia Ñình lòch,
Ñaïi taùo theo lyù ñeå taû ñi.

Neáu beänh maïnh baïo quaù, caáp phaûi coâng beân trong vaø ñaùnh beân ngoaøi, duøng
Phoøng phong thoâng thaùnh taùn.

Ba phöông naøy laø löïc löôïng huøng haäu, vôùi pheùp taû thöïc cuûa oâng Troïng
Caûnh môùi ñuû löïc löôïng maø coâng taû thöïc.

Neáu kieán thöùc khoâng kòp thì chæ duøng Cam caùt thang gia Kinh giôùi, Baïc haø,
Haïnh nhaân, Hoaøng caàm cuõng cho laø khoâng coù loãi laàm, nhöng maø khoâng coù coâng
hieäu.

Neáu ñaõ thaønh muû thì caàn phaûi tröø khöû muû ñi, ôû cao thì phaûi cho noù möõa voït
ra, duøng Thieân kim vó haønh treân hang, hoaëc duøng Qua ñeá taùn gia Ñoâng qua nhaân,
Ñaøo nhaân, YÙ dó, Chi töû, hay duøng Taû baïch taùn gia Hoaøng lieân, Qua laâu ñeàu laáy yù
nghóa taø ôû treân cheõn döøng thì thoå ra ñeå muû heát ñi ngay, cho khoûi ôû laïi laâu maø laøm
haïi.

Baøi Baïch taùn thì vöøa thoå vöøa haï, gia Thaêng ma, Uaát kim ñeå giuùp cho cô cheá
thoå haï, laïi gia Hoaøng caàm, Qua laâu ñeå giaûi hoûa taø thì caøng toát vaäy.

Neáu chæ caàn taû haï xuoáng maø khoâng neân cho möõa voït leân thì hôïp hai phöông
Cam caùt vaø Taû pheá, laïi giaXích ñaäu nha, YÙ dó, Phoøng kyû, Qua laâu, Haïnh nhaân, Tri
maãu, Chæ xaùc ñeå theo döôùi maø xuoáng hay duøng Caùt caùnh ninh pheá thang vöøa boå vöøa
taû kieâm haønh, nhö theá laø pheùp khai uaát cuûa oâng Troïng Caûnh môùi ñuû hay ñöôïc.

Chæ coøn coù pheùp thu khaåu (gom mieäng) oâng Troïng Caûnh chöa noùi, song
cuõng coù theå theo nghóa maø tìm ra ñöôïc. Pheùp sinh cô cuûa caùc loaïi muïn nhoït ñeàu
duøng oân oân boå. Pheá laø kim taïng, oân thì giuùp hoûa haïi kim, chæ neân thanh lieãm ñeå giuùp
cho kim laïnh laøm cho kim khí ñaày ñuû thì pheá töï sinh ra, duøng Nhaân saâm taû pheá
thang roài sau duøng Thanh taùo cöùu pheá thang ñeå thu coâng.

Hai laø tyø vò ung, pheùp chöõa tyø vò ung vôùi pheá ung hôi gioáng nhau, nhöng
pheá ung phaàn nhieàu do ngoaïi caûm phong taø cho neân coù pheùp phaùt bieåu.

Tyø vò ung thì do thaáp nhieät, ñoäc cuûa röôïu thòt, hoûa cuûa thaát tình giaáu kín ôû
beân trong maø thaønh ra, cho neân khoâng coù pheùp phaùt bieåu.
 Vò ung khi môùi phaùt thì ñau nhoùi nhoùi ôû huyeät Trung quaûn ôû treân roán 4 taác
(thöôïng vò), coøn tyø ung khi môùi khoûi thì nhoi nhoùi ñau taïi huyeät Chöông moân treân
roán 2 taác ngang ra 2 beân 6 taác.

Hai beänh naøy ñeàu aên ñaäu ñeå thöû nghieäm thaáy thôm, chöùng thaáy noùng laïnh
nhö soát reùt, ngoaøi da khoâ rít, buïng ñaày, hoïng khoâ, pheùp chöõa neân coâng haï huyeát
nhieät ñi thì huyeát khoâng ngöøng laïi, thì khoâng theå sinh ra ung muû ñöôïc. Cho neân neáu
coù noäi ung maø muû chöa thaønh ñeàu phaûi ñoaït haï öù huyeát ñi, duøng Ñan bì thang.

Khi ung ñaõ thaønh roài thì phaûi baøi tröø ñi, ung töùc laø thuûy, truïc thuûy töùc laø baøi
ung, duøng Xích tieåu ñaäu dó nhaân thang.

Sau khi muû maùu ñaõ heát ñi thì taïng phuû trôû neân hö, khoâng thaáy coù chöùng hoûa
thì duøng Nhaân saâm coá baûn thang gia Hoaøng kyø , Phuïc linh ñeå thanh boå.

Neáu hieän chöùng hö haøn thì duøng Luïc quaân gia Hoaøng kyø, Ñöông quy, OÅi
khöông ñeå oân boå. Ngoaøi caùc phöông ñoù, coøn coù nhöõng phöông khaùc, neân xem theâm
kieâm chöùng tuøy nghi söû duïng khoâng theå keå heát ñöôïc.

Ngoaøi ra neáu ôû hung, boái, yeâu, hieáp, can caùch, ñaïi tieåu traøng heã choå naøo coù
öù nhieät maø ñoïng huyeát ñeàu thaønh ra ung, ñeàu duøng Ñan bì thang laøm chuû, gaàn
thöôïng tieâu thì boû Mang tieâu gia Ñình lòch, Hoaøng kyø, Caùt caùnh, Kinh giôùi, Cam
thaûo. Coøn ôû trung tieâu, haï tieâu thì gia Khöông hoaøng.

Saùch naøy chuyeân noùi veà huyeát chöùng maø kieâm noùi ñeán noäi ung, laø vì beänh
ung nung ñeàu do huyeát tích laïi maø ra. Bieát raèng huyeát bieán ra ung nung, thì bieát
raèng huyeát coù theå laøm ra can huyeát vaø lao trung. Bieát noäi ung sinh ra haøn nhieät, thì
bieát raèng huyeát chöùng uaát laøm ra nhieät vaäy. Nhöng chöùng ung nung laø beänh huyeát
do thöïc tích, khaùc haún vôùi chöùng thaát huyeát thuoäc beänh hö, song cuõng khoâng laáy ñoù
maø phaûn quan hôïp khaùn, cuõng khoâng theå bieát heát ñöôïcsöï thöïc giaû cuûa huyeát chöùng.

XXIV. HAÕN HUYEÁT.

(moà hoâi maùu)

Moà hoâi laø thuûy cuûa khí phaän, nguoàn goác töø Baøng quang ra. Noäi kinh coù ghi:
Baøng quang laø co quan chaâu ñoâ, taân dòch chöùa ôû ñoù, khí hoùa thì cô theå ra vaäy. Khí
cuûa Baøng quang theo tam tieâu ñi ra taáu lyù ñaày daãy cô nhuïc, suoát ra bì mao ñeå giöõ
beân ngoaøi cho beàn chaët, döông khí giöõ ngoaøi, caùc thöù taø khí khoâng vaøo ñöôïc, cho
neân goïi laø kinh thaùi döông.

Coù khi khí trôøi noùng nöïc, döông khí laán leân naáu nung, thuûy khí ôû Baøng
quang ñi leân töôm heát ra ngoaøi, maø phaùt ra moà hoâi, cuõgn nhö trôøi coù möa döôngkhí
vaêng ra maø aâm hoøa, töï nhieân khoâng coù beänh.
 Coù khi bò caûm phong haøn, bì mao sô hôû phaùt soát maø ra moà hoâi, ñaây laø khí
thaùi döông bò haøn taø gaây beänh, khoâng theå giöõ ôû ngoaøi ñöôïc, cho neân moà hoâi töôm
ra. Coù khi taâm vò can tyø bò haøn thaáp, nhieät cuõng laøm cho ra moà hoâi, ñaây cuõng nhö
ñaát meàm gaëp naéng soâi ñoäng leân maø laøm ra maây möa vaäy.

Laïi coù chöùng vong döông töï haõn laø do nguyeân döông cuûa baøng quang thaän
trung bò thoaùt tieát ra, cho neân khí thuûy aâm theo chaïy leân maø traøo ra, taûn maùc khoâng
thu laïi. Khí laø do thuûy hoùa ra, thuûy töùc laø khí, khí thoaùt maø tieát ra ngoaøi cho neân moà
hoâi ra vaäy. Bieát nhö theá thì bieát raèng, moà hoâi ra töø khí phaän maø khoâng ra töø huyeát
phaän, song moà hoâi ra töø khí phaän cuõng coù lieân quan ñeán huyeát phaän vaäy, cho neân
huyeát phaän coù nhieät cuõng soâi ñoäng thuûy cuûa khí phaän, maø laøm ra moà hoâi troäm.

Vì khí huyeát aâm döông voán thay nhau laøm goác, huyeát aâm phaän thònh vöôïng
thôøi thuûy aâm ôû döông phaän töï nhieân daãy ñaày, thuûy aâm ôû döông phaän ñuû ñeå tung toùc
ra cho thaám nhuaàn thì huyeát ôû aâm phaän cuõng ñöôïc ñaày daãy maø khoâng trình traïng
döông laán leân aâm vaäy.

Neáu thuûy aâm ôû döông phaän khoâng ñuû thì caøng thöông aâm huyeát, cho neân
Thöông haøn luaän noùi moà hoâi ra nhieàu quaù thì sinh raïo röïc (hö phieàn), maát nguû laø vì
kieâm thöông aâm khí cuûa huyeát phaän. Taâm chuû huyeát phaän, taâm khí cuûa huyeát phaän
bò thöông thì taâm khí vì ñoù maø khoâng yeân vaäy.

Coù khi beänh thöông haøn neân theo phaùt haõn maø giaûi, nay moà hoâi khoâng ra
ñöôïc, beøn ñoå maùu muõi laø khoûi, chöùng ñoå maùu muõi nay goïi laø hoàng haõn, vì laø ôû
döông phaän neân ñem thuûy cuûa döông phaän phaùt ra ngoaøi, nay khoâng ñöôïc phaùt ra
ngoaøi beøn laán leân huyeát ôû aâm phaän theo loã muõi maø ra, goïi laø hoàng haõn, laø moät kinh
nghieäm döông taø laán ñeán aâm, cho neân ngöôøi xöa noùi raèng: “Döông laán leân aâm thôøi
thoå nuïc”.

Bieát döông laán leân aâm maø nghòch leân ôû trong thôøi phaùt laøm thoå nuïc, thì bieát
ñöôïc döông laán leân aâm maø tieát ra ngoaøi thì laøm ngoaøi da chaûy moà hoâi maùu.

Huyeát laø chaát dòch cuûa taâm, ngoaøi da thì hôïp vôùi phoåi, pheùp chöõa neân thanh
taâm hoûa, khi hoûa thanh thì döông khoâng laán leân aâm, laïi kieâm trò pheá aâm, pheá ñieàu
thì ngoaøi da khoâng tieát ra, duøng Löông huyeát ñòa hoaøng thang gia Tang bì, Ñòa coát
bì, Thuyeàn thoaùi, Baùch hôïp, Boà hoaøng.

Huyeát hö hoûa maïnh quaù duøng Ñöông quy luïc hoaøn thang.

Khí hö huyeát ít duøng Ñöông quy boå huyùeât thang gia Tang bì, Ñòa coát bì,
Ñan bì, Thuyeàn thoaùi, Toâng lö thaùn, Hoaøng caàm, Traàn bì. Beân ngoaøi duøng Thaäp
khoâi taùn hay Ñaøo hoa taùn maø thoa cuõng ñöôïc.

Bì mao hôïp vôùi phoåi, haõn ra bì mao cho neân beänh haõn huyeát neân trò pheá
kim ñeå thu lieãm bì mao, laïi duøng Nhaân saâm thanh pheá thang gia Boà hoaøng.
 Huyeát laø do can taøng tröõ, can hoûa maïnh quaù böùc huyeát chaïy caøn, duøng
Ñöông quy loâ hoäi hoaøn theo trong maø chöõa.

Oâng Duï gia Ngoân chöõa ngöôøi con gaùi bò beá kinh, maø khaép mình ra moà hoâi
nhieàu, coù noùi: “ñaây laø nhieät aâm phaän tieát ra ngoaøi döông phaän”, duøng phöông naøy
ñeå phaù kinh huyeát maø laáy khoå kieân ñeå chæ haõn. Haõn vôùi huyeát cuøng moät nguoàn, neáu
can hoûa maïnh quaù maø ra moà hoâi maùu, möôïn duøng phöông naøy laø caøng hôïp pheùp
vaäy.

Vò hoûa maïnh quaù cuõng coù theå haõn huyeát vì vò chuû cô nhuïc, nhieät chöng cô
nhuïc, cho neân haõn huyeát, duøng Truùc dieäp thaïch cao thang gia Boà hoaøng, Thuyeàn
thoaùi, Ñan bì hay Teâ giaùc ñòa hoaøng thang.

Toùm laïi: Haõn laø thuûy ôû döông Phaän, huyeát laø dòch cuûa aâm phaän, aâm vaø
döông voán khoâng xen caùch nhau, huyeát vôùi thuûy voán khoâng chia lìa nhau, cho neân
haõn ra nhieàu quaù thì thöông huyeát, haï roài thì maát taân dòch neân thöông huyeát, nhieät
keát ôû Baøng quang thì haï huyeát, aáy laø thuûy beänh maø khoâng heà lìa vôùi huyeát vaäy.

Thoå huyeát khaùi huyeát chæ kieâm coù ñaøm aåm, huyeát hö thì khaùt nöôùc maø taân
dòch khoâng sinh, thaát huyeát gia thöôøng thöôøng thuûy thuõng, öù huyeát hoùa ra thuûy cuõng
sinh ra thuûy thuõng, ñoù laø huyeát beänh khoâng lìa vôùi thuûy vaäy. Cho neân nuïc huyeát gia
khoâng neân phaùt haõn nöõa, vì huyeát beänh thì aâm dòch ñaõ hö, khoâng neân phaùt haõn ñeå
haïi thaän thuûy ôû khí phaän, ñeå laøm cho taân dòch ôû döông phaän cuõng hö ñi maát.

Coøn chöùng tröôùc thì thuûy thuõng roài laïi thoå huyeát laø khoâng theå trò ñöôïc, vì
thuûy beänh thì khoâng neân laøm toån thöông ñeán huyeát vaäy.

Xem phöông Tieåu saøi hoà thang ñeå ñieàu taân dòch, maø laïi trò nhieät nhaäp huyeát
thaát, xem phöông Ñaøo nhaân thöøa khí ñeå phaù huyeát keát maø laïi trò tieåu tieän khoâng lôïi,
ñaây ñeàu laø trò thuûy töùc laø trò huyeát, trò huyeát töùc laø trò thuûy, vì ôû haï tieâu huyeát haûi,
baøng quang, cuøng ôû moät nôi, coøn ôû thöôïng tieâu pheá chuû thuûy ñaïo, taâm chuû huyeát
maïch, ôû ngoaøi mình thì haõn ra bì mao, huyeát theo kinh maïch moät laø aâm, moät laø
döông ñeàu lieân laïc vôùi nhau, ôû baøi luaän veà thuûy hoûa khí huyeát ñaõ noùi roõ. Ta phaûi
bieát roõ lyù aáy thì sau môùi bieát ñöôïc pheùp lyù huyeát, lyù khí, ñieàu hoøa aâm döông, coù theå
taû höõu phuø nguyeân.

XXV. HUYEÁT TIEÅN

(maùu voït ra)

Loã chaân loâng chaûy ra moät tia maùu nhö teân baén ra, neân goïi laø huyeát tieån, do
taâm pheá hoûa thònh böùc baùch theo loã chaân loâng baén ra, pheùp chöõa neân tnanh taâm hoûa
ñeå trò nguoàn goác, duøng Löông huyeát ñòa hoaøng thang gia Boà hoaøng. Laïi neân taû pheá
hoûa ñeå thu lieãm khí cuûa bì mao, ñeå cho loã chaân loâng khoâng chaûy ra thì huyeát chæ ñi,
duøng Taû baïch taùn gia Sinh ñòa, Thuyeàn thoaùi, Baùch hôïp, Nguõ boäi töû, Hoaøng caàm,
Boà hoaøng, Haïnh nhaân, Baïch caäp. Kieâm trò taâm pheá thì duøng Sinh ñòa hoaøng taùn.

Khi huyeát ra nhieàu quaù baát tænh nhaân söï, thì khoâng khaùc gì chöùng thoå nuïc,
bò huyeát thoaùt khí taùn, neân duøng Ñoäc saâm thang gia Phuï töû, Boà hoaøng, Ñöông quy.
Caùc baøi nhö : Boå huyeát thang, Thaäp toaøn ñaïi boå cuõng neân tuøy nghi söû duïng.

Pheùp ngoaïi trò, laáy nöôùc troän Ñaøo hoa taùn ròt vaøo choå chaûy maùu laø caàm
ñöôïc ngay, hay duøng möïc taøu thöù thieät maøi vôùi giaám maø boâi vaøo, hay duøng Thaïch
khoâi taùn hoaëc Hoa nhò thaïch taùn maø boâi cuõng ñöôïc.

XXVI. HUYEÁT CHÍ.

(Muïc ruoài maùu).

Huyeát chí môùi khôûi hình nhö noát ruoài lôùn daàn leân nhö haït ñaäu, khi vôõ ra
chaûy maùu nhieàu vaø nöôùc, ñaây laø bôûi can kinh voâ hoûa uaát vaøo huyeát ngöng tuï laïi maø
sinh ra, beân trong uoáng Ñan chi tieâu dao taùn, Löông huyeát ñaïi hoaøng thang.

Khi vôõ ra chaûy maùu, duøng Hoa nhò thaïch boâi vaøo, khi maùu ñaõ caàm roài duøng
Ñieàn hoa taùn boâi vaøo choã khoâ, roài duøng cao sinh cô maø daùn. Khi chöa vôõ ra, chöa
chaûy maùu, xöa khoâng coù pheùp trò, toâi duøng Manh truøng taùn nhoû hoøa vôùi giaám maø
boâi, uaát kim, Tam laêng maøi vôùi giaám maø boâi, Hoå phaùch thöù thieät saùt cho noùng, moãi
ngaøy vaøi laàn.

XXVII. HUYEÁT TAO.

(Gaõi chaûy maùu)

Gheû lôû, veát maùu, vaåy maùu taát caû caùc chöùng da bò gaõi ñoû leân ñeàu goïi laø
huyeát tao, ñeàu do phong hoûa quaáy nhieãu huyeát. Hoûa nhieàu thì noåi muïn ñoùng vaûy,
phong nhieàu thì sinh truøng, sinh ngöùa. Hoûa nhieàu maø ñoû ñau, neân duøng Löông huyeát
ñòa hoaøng thang gia Kinh giôùi, Thuyeàn thoaùi, Hoàng hoa, Haïnh nhaân. Phong nhieàu
thì ngöùa, duøng Hoøa huyeát tieâu phong taùn.

Bieát ñöôïc beänh huyeát tao, thì taát caû caùc chöùng Hoûa du ñan, Taát san, Phong
ñan, caùc pheùp chöõa ñeàu khoâng ngoaøi pheùp naøy, kieâm noùng thì saéc traéng hay chaûy
nöôùc vaøng, theo hai phöông treân maø gia Thöông truaät, Xích linh, kieâm laïnh thì xanh
xaùm, söng raén gia Queá chi tieâm, ngoaøi duøng Ngaân hoa, Traàn ngaûi, Xuyeân tieâu muoái
naáu nöôùc maø röûa, roài duøng Ñaïi phong ñan hoøa vôùi daàu maø söùc.

XXVIII. SAN HUYEÁT.

(Huyeát muïn nhoït)
 Sang laø huyeát ngöng keát laïi maø thaønh, hay laø do laïnh maø ñoïng hay do noùng
maø keát, hay do phong maø söng, hoaëc do thaáp maø uaát. Ñeàu laø huyeát ngöng tuï laïi maø
thaønh ra. Beänh môùi coù thì neân taùn huyeát, huyeát taùn thì haøn nhieät phong thaáp ñeàu
khoâng coù choã soùt laïi, tieáp theo ñoù laø ñieàu nung hoùa ñoäc, ñaây töùc laø muïc Thoå nung
ñaõ noùi tröôùc roài, öù huyeát hoùa nung, trò neân khai thaùc beân trong (thaùc lyù) ra ñeå khí
thuoác ra ñeán muïn, ñeå naáu huyeát thaønh nung (muû).

Vì sang laø bôûi huyeát keát maø thaønh ra, nung, thaønh ra cuõng do bôûi huyeát hoùa
ra. Taïi sao huyeát hoùa thaønh muû, ñoù laø bôûi khí noù naáu huyeát maø hoùa ra thaønh muû
vaäy.

Khí töùc laø thuûy, vì khí laø thuûy, cho neân huyeát theo khí hoùa cuõng bieán laøm
thuûy, khoâng goïi laø thuûy maø goïi laø nung, vì bôûi huyeát hoùa ra so vôùi thuûy thì ñaëc hôn.

Khi ñoäc laøm muû thì khoâng coâng vaøo trong taïng phuû, ñeán khi huyeát ñaõ hoùa
thaønh muû roài, tuy raèng khí thöïc cuõng theo muû maø chaûy thaám ra, chuyeån thaønh khí
hö vaäy. Pheùp chöõa neân coá nguyeân khí ñeå ñaïi boå khí, vieäc naøy ñoái vôùi caùc huyeát
chöùng naøy khoâng coù can thieäp, song cuøng laø beänh huyeát cho neân kieâm baøn ñeán ñeå
cuøng nhau saùng toû.

Vì khí böùc huyeát thôøi nghòch leân laøm thoå nuïc, huyeát bí thì ngöøng laïi laøm
ung sang. Khí böùc huyeát thì neân phaù khí ñeå hoøa huyeát, huyeát treä khí thì neân phaù
huyeát ñeå hoøa khí, cho neân thoå nuïc thì neân boå huyeát, huyeát vöïng thì bình khí, ung
sang thì neân boå khí, khí vöôïng thì huyeát thaønh vaäy.

Ñeán luùc ung sang ñaõ vôû roài thì trong mình ñaõ coù nôi phaù toån, khaùc xa vôùi
chöùng saùng beá.

Thöû xem vieäc chaâm thích, thích huyeät Kyø moân ñeå taû can, thích huyeät pheá
du ñeå taû khí cuûa nguõ taïng. Phöông chi loã ung sang ñaõ vôõ raát lôùn thì bieát raèng ñaïi taû
khí beân trong ñeán möùc naøo, cho neân sau khi muïn ñaõ vôõ roài neân ñaïi boå nguyeân khí.

Khoâng gioáng nhö chöùng thoå nuïc laø khí thònh huyeát hö, chæ neân trò huyeát ñeå
bình khí, khoâng neân boå khí ñeå ñoäng huyeát vaäy. Nhöng sau khi muïn ung sang ñaõ vôõ
roài, cuõng coù ngöôøi öù nhieät chöa ñöôïc thanh cuõng khoâng ñöôïc voäi vaøng duøng thuoác
oân boå.

Sau khi thoå nuïc roài cuõng coù ngöôøi nguyeân khí ñaïi hö, cuõng khoâng ñöôïc caâu
neä maø duøng thuoác thanh löông, cho neân thoå nuïc gia huyeát maát maø khí cuõng theo maø
maát, cuøng vôùi chöùng döông khí khoâng theå nhieáp giöõ ñöôïc huyeát thì nhöõng phöông
nhö Thaäp toaøn, Döôõng vinh, Quy tyø, Saâm phuï cuõng neân duøng.

Sang gia sau khi vôõ roài thì caùc phöông thuoác ñoù laø caàn duøng, nhöng cuõng coù
ngöôøi dö ñoäc chöa heát, nhöõng phöông treân laïi kî duøng, thaày thuoác khoâng neân chaáp
nhaát.
 Pheùp noäi trò caùc chöùng ung sang môùi khôûi leân söng raén ñeàu neân taùn huyeát.
Duøng Tieân phöông hoaït meänh aåm.

Sôï laïnh khoâng moà hoâi gia Ma hoaøng.

Phaùt soát taâm phieàn gia Hoaøng lieân, Thaïch cao.
Ñaïi tieän taùo gia Ñaïi hoaøng.

Muïn sang cöùng raén, toái ñau laø aâm chöùng keát ñoïng, laïi khoâng coù khí ñeå phaùt
ra. Gia Queá chi tieâm, Khöông, Taùo.

Muïn sang baèng phaúng khoâng cao leân, cuøng laø taû taùn khoâng goïn gaøng, sôï
raèng ñoäc coâng vaøo trong, gia Hoaøng kyø, Ñaïi taùo, Sinh khöông.

Vì huyeát ñoïng ôû khí phaän, neáu huyeát haønh thì khí haønh, cho neân laáy phöông
phaù huyeát laøm chuû, ñoù laø pheùp kheùo ñieàu khí vaäy.

Coøn nhö chöùng thoå nuïc ñoù laø khí vöôït leân trong huyeát phaän, khi khí xuoáng
thì huyeát xuoáng, neân phaù khí laøm chuû.

Chöùng sang neân duøng Thaùc lyù tieâu ñoäc taùn laøm chuû, vì huyeát ñaõ ñoïng laïi
maø khoâng hoùa, phaûi boå khí ñeå ñaùnh nhau vôùi huyeát, laøm cho huyeát hoùa thaønh nung
ñeå choùng vôõ muû, vì sang laø beänh huyeát ngöng ôû khí phaän, chæ sôï khí khoâng ñuû ñeå
hoùa ra nung, cho neân boå khí ñeå cheá huyeát.

Coøn nhö chöùng thoå nuïc thì khí laán leân huyeát phaän, choneân chæ sôï khí nghòch
maø huyeát leân, cho neân bình khí ñeå ñieàu huyeát, cuøng vôùi chöùng sang khoâng gioáng
nhau.

Khi sang ñaõ vôû roài laø thuoäc veà hö toån, neân coù nguyeân khí ñeå ích khí, duøng
Noäi boå hoaøng kyø thang laøm chuû. Xeùt raèng nung khoâ (vôõ ra khoâng nhieàu muû) laø vì
khí hö, vì khí laø nöôùc, khí khoâng ñuû neân thuûy ít maø khoâ, meät khi khí ñaõ khoâng ñuû thì
khoâng theå thuùc muû ra ngoaøi, neân löu ñoïng ôû trong maø keát thaønh coøi (ngoøi) muû, duøng
Hoaøng kyø kieán trung thang gia nhieàu Ngaân hoa, Xích ñaäu nha vaø Ñöông quy.

Neáu muû trong loaõng laø huyeát hö, muû laø huyeát hoùa ra, huyeát ít thì muû trong
loaõng, duøng Ñöông quy boå huyeát thang, Chích cam thaûo thang gia Hoaøng kyø, hay
Nhaân saâm döôõng vinh thang.

Sau khi muïn ñaõ vôõ roài laø thuoäc hö, nhöng cuõng coù khi öù ñoäc chöa hoùa heát
cuõng khoâng ñöôïc tuaân boå ñeå löu ñoïng laïi, trong uoáng Thaùc lyù tieâu ñoäc taùn. Ngoaøi
duøng OÂ Kim cao ñeå hoùa muû ñi. Ñaây nhö chöùng thaát huyeát trong hö coù gheû öù cuõng
khoâng ñöôïc ñoùng cöõa nhoát giaëc, vôõ laâu roài nhöng vaãn coøn ngoøi muû cuõng caàn duøng
OÂ kim cao ñeå hoùa ñi, neáu chæ duøng thuoác leân da non gom mieäng thì ñoäc ôû trong
khoâng coâng phaùt ra thì khoâng theå khoûi ñöôïc. Ñaây gioáng nhö chöùng can huyeát lao,
trong coù can huyeát, neáu khoâng khöû boû can huyeát ñi thì huyeát môùi khoâng theå sinh ra
ñöôïc, ñeàu laø nhöõng chöùng trong hö coù gheù thöïc, trò huyeát thì hö hö boå hö thì thöïc.
Thöïc raát khoù trò lieäu, chæ neân vöøa boå vöøa coâng ñeå taän nhaân söï.

Laïi noùi theâm beänh thoå huyeát ñaõ caàm ñöôïc roài, neân boå huyeát ñeå ñieàu khí,
ung sang vôõ roài neân boå khí ñeå sinh huyeát. Beänh thoå nuïc ôû huyeát phaän khí thöïc maø
huyeát hö vaäy. Côn beänh ung thö ôû khí phaän huyeát thöïc maø khí hö vaäy.

Pheùp ngoaïi trò tieâu söng, neân duøng Vieãn chí cao, duøng Vieãn chí naáu vôùi
röôïu giaõ nhöø maø ròt, hay Kim hoøang taùn.

Hoùa muû khöû öù neân duøng Ba ñaäu sao ñen nghieàn naùt ra maø ñieåm vaøo goïi laø
OÂ kim cao hay laø Ñieàn hoa nhieân töû cuûng toát.

Sinh cô duøng Nhuõ höông, Moät döôïc taùn nhoû goïi laø Haûi phuø taùn, laïi gia Traân
chaâu hay Hoùa huû sinh cô taùn.

Pheùp trò ung sang noùi ñaây cuõng chöa heát, chæ laø ñem chöùng ngoaïi taø ñeå
khaùm chöùng beân trong. Khi bieát roõ huyeát cuûa ung sang thì huyeát cuûa chöùng thoå nuïc
caøng roõ hôn.

XXIX. SANG HUYEÁT

(Veát thöông chaûy maùu)

Veát thöông chaûy maùu khaùc haún chöùng thoå nuïc, veát thöông laø ngöôøi bình
thöôøng bò thöông maø ra maùu, ñaõ khoâng coù beänh thieân aâm hay thieân döông. Cho neân
chæ caàn chæ huyeát, chæ ñöôïc moät phaàn huyeát laø giöõ ñöôïc moät phaàn meänh, söï chæ
huyeát cuõng khoâng phaän bieät aâm döông, coù khi duøng thuoác maùt ròt leân ñeå chæ huyeát
nhö Ñaøo hoa taùn, coù khi duøng thuoác noùng ròt leân ñeå chæ huyeát nhö laøGöøng sao ñen,
khoâng gioáng nhö beänh thoå nuïc vì thieân aâm thieân döông, cho neân pheùp chæ huyeát cuûa
beänh thoå nuïc caàn trò beänh khí laøm chuû. Beänh khí lui thì thoå nuïc cuõng lui, khaùc haün
vôùi beänh veát thöông chaûy maùu.

Song bò thöông hai ba ngaøy sau thì cuõng hôi gioáng vôùi chöùng thoå nuïc, neáu
coù öù huyeát söng ñau thì phaûi tieâu öù huyeát, mieäng veát thöông boâi Hoa nhò thaïch taùn,
choã söng duøng Nhuõ höông, Moät döôïc, Xaï höông, Tam thaát, Thoâng baïch giaõ ra maø
ròt, öù huyeát tieâu taùn thì ñau söng töï heát, beân trong uoáng Leâ ñoàng hoaøn.

Bò veát thöông maát maùu quaù nhieàu haïi ñeán aâm phaän, chöùng hieän ra taâm
phieàn, phaùt soát, mieäng khaùt, pheùp chöõa neân boå khí ñeå sinh huyeát, khi huyeát ñuû thì
taân dòch sinh ra thì khoâng khaùt vaäy. Duøng Thaùnh duõ thang gia Taùo nhaân, Hoa phaán,
Nhi traø, Nhuõ höông, Moät döôïc, Cam thaûo. Ñaây laø chöùng thoå nuïc, neân boå huyeát ñeå
neùn khí, vì chöùng ôû beân trong laø khí ôû huyeát phaän, khoâng neân ñeå khí laán huyeát vaäy.

Veát thöông laø huyeát ôû khí phaän cho neân phaûi boå khí ñeå sinh huyeát, khí suoát
ra choå ñau thì môùi sinh cô, khí ñaày ra ngoaøi da thì huyeát môùi haønh ñöôïc. Cuøng vôùi
pheùp trò noäi chöùng khoâng gioáng nhau. Coù ngöôøi khí hö Neân duøng caùc thang Baùt traân,
Döôõng vinh, Saâm phuï ñeå coá khí maø coá huyeát.

Chöùng thoå nuïc cuõng coù khi duøng nhöõng thuoác naøy, song huyeát cuûa vaát
thöông ôû khí phaän, bì phu thì chuû ôû veä khí, khi bì phu bò phaù thì khí tieát laäu ñi tröôùc,
cho neân laáy boå khí laøm chuû. Coøn chöùng thoå nuïc ôû torng thuoäc veà aâm phaän, huyeát
thöông maø khí chöa thöông, cho neân laáy boå huyeát laøm chuû, thaày thuoác neân phaân
bieät trong vaø ngoaøi maø bieát ñöôïc trong gioáng nhau maø coù khaùc nhau, trong khaùc
nhau maø coù gioáng nhau môùi ñöôïc vaäy.

Khaùch hoûi: “veát thöông coù gì hay caûm maïo phong”.

Ñaùp raèng: ngöôøi ta maø ñöôïc giöõ gìn ôû ngoaøi ñeàu nhôø veäkhí, maø veä khí sinh
ôû Baøng quang, suoát ra Tam tieâu ra ngoaøi theo cô nhuïc, ra bì mao, nhö nhaø coù töôøng
kín ñeå giöõ, ngoaïi taø khoâng theå xaâm nhaäp vaøo ñöôïc, nay da thòt bò phaù vôõ thì cuõng
nhö töôøng coù loã, vaùch coù thuûng maø môùi troäm vaøo vaäy. Cho neân ñao thöông thì hay
ngoaïi caûm, beänh thaáy phaùt soát, nhöùc ñaàu, haøm raêng caén chaët, thoå ñaøm, run giaät, uoán
cong, uoán vaùn ñeàu laø veä khí laøm beänh, chæ khaùc laø coù theâm chöùng xuaát huyeát maø
thoâi, pheùp chöõa xin noùi roõ ôû sau.

Khoâng coù haõn laø vì phong gheù haøn, bì mao bò beá laïi duøng Tieåu saøi hoà thang
gia Kinh giôùi, Phoøng phong, Töû toâ vì Tieåu saøi hoà thang laø phöông thuoác trò nhieät
nhaäp huyeát thaát.

Phaøm ngoaïi taø can phaïm vaøo huyeát phaän, thang Tieåu saøi hoà ñeàu coù theå sô
lyù ñi maø hoøa giaûi, gia nhöõng thuoác chuyeân trò veä khí thì thieân trò veà veä khí maø chuû
veà phaùt haõn vaäy. Pheùp chöõa phaù thöông phong nhö theá thì Thaát huyeát gia maø ngöôøi
hö yeáu bò caûm thöông cuøng laø pheùp trò saûn haäu, Thöông haøn ñeàu coù theå xem ñoù maø
bieát ñöôïc.

Neáu veát thöông chaûy maùu quaù nhieàu thì khoâng neân phaùt haõn nöõa, neân duøng
Ñöông quy ñòa hoaøng thang töùc laøTöù vaät thang gia nhöõng thuoác khu phong ñeå boå
huyeát khu taø.

Thaát huyeát gia thoå huyeát quaù nhieàu cuøng vôùi saûn haäu maát maùu quaù nhieàu
maø laïi maéc chöùng caûm maïo, pheùp trò vôùi ñaây khoâng khaùc nhau ñeàu neân tröôùc tö
döôõng huyeát ñeå giuùp nguoàn suoái cuûa moà hoâi sau tuyeân khí ñeå giaûi ngoaïi taø.

Coù haõn laø phong gheù nhieät (voâ haõn laø phong gheù haøn) boác ra ôû khoaõng da
thòt, pheùp chöõa neân thanh taùn nhieät ñi cuøng Ñöông quy khung hoaøng thang gia
Cöông taèm, thuyeàn thoaùi.

Neáu kieâm coù chöùng tieän bí gia Ñaïi hoaøng.

 Thöông haøn luaän coù noùi: “Phaùt soát ra moà hoâi duøng Baïch hoã thang, taùo keát
duøng Thöøa khí thang. Thaày thuoác bieát ñöôïc yù maø bieán hoùa ra thì coù nhieàu phaùp
moân.

Bò veát thöông laø beänh huyeát ôû khí phaän, cho neân taø ôû bieåu thì theo khí phaän
ñeå thoaùt ra, taø ôû lyù thì theo khí phaän ñeå hoøa giaûi, kieâm duøng huyeát döôïc ñeå maø chöõa
huyeát ñeàu maø khí cuõng ñeàu, khí ñeàu maø huyeát caøng yeân vaäy.

Thaát huyeát gia laø beänh khí ôû trong huyeát, cho neân coù caûm maïo thì chæ ñeàu
huyeát, maø kieâm duøng thuoác khí phaän ñeå giuùp cho, ôû ñaây gioáng maø khoâng gioáng.

Phaøm bò veát thöông maø caûm maïo phong, neân duøng Cöông taøm, Thuyeàn
thoaùi, Thoâng baïch giaõ ñi maø ròt, coù theå tieâu phong khu söng.

Veát thöông maø vôõ loeùt ra thì trò vôùi ung sang gioáng nhau, ñaây töùc laø trong
ñieàu thoå noùi raèng: öù huyeát bieán hoùa thaønh nung, vaäy huyeát ñoïng khoâng tan bò khí
naáu nung maø hoùa thaønh muû, huyeát laø aâm, khí laø döông, aâm theo döông maø hoùa, cho
neân muû gioáng nhö nöôùc, vì khí hoùa ra töùc laø nöôùc vaäy, maø laïi khoâng phaûi laø nöôùc vì
huyeát chaát hoùa ra vaãn khoâng maát baûn chaát cuûa huyeát, cho neân keo ñaëc, thöïc ra laø
thuûy vôùi huyeát giao nhau maø thaønh hình vaäy, cho neân thuoác khöû nung töùc laø thuoác
khöû thuûy, maø thuoác ruùt muû töùc laø thuoác khoâ thuûy, trong uoáng Baùt traân thang gia YÙ
dó, Moäc thoâng, hay /Luïc quaân töû thang gia Ñöông quy, Xích ñaäu nhaø ngoaøi ròt hoùa
huû sinh cô taùn, ruùt muû thì gia Long coát, sinh cô thì gia Traân chaâu.

Ñaây laø ñem huyeát cuûa veát thöông cuøng vôùi huyeát cuûa chöùng thoå nuïc so
saùnh nhau maø baøn cho roõ nghóa, caàn cho huyeát chöùng ñöôïc minh baïch. Coøn veà pheùp
chöõa veát thöông chöa noùi roõ raøng song lyù ñaõ ñuû, thöùc giaû suy xeùt ra.

XXX. TRAÄT ÑAÛ HUYEÁT.

(Ñaùnh teù)

Taát caû caùc chöùng ñaùnh teù gaõy xöông tuy khoâng phaûi chính laø beänh thaát
huyeát, nhöng coù thöông toån ñeán huyeát maïch, gioáng nhö thaát huyeát neân cuõng baøn
tôùi.

Phaøm caùc chöùng traät ñaû raùch da chaûy maùu, thì pheùp trò khoâng khaùc vôùi ñao
thöông, ngoaøi duøng Hoa nhò thaïch taùn, beân trong uoáng Hoùa huû sinh cô taùn. Huyeát
chæ, öù tieâu thì khoûi. Neáu chuûy maùu khoâng ngöøng e raèng huyeát chaûy heát thì khí taùn
maø cheát, khi maát maùu quaù nhieàu, taâm thaàn khoâng coù choã nöông töïa thì sinh ra phieàn
taùo maø cheát, neân duøng Ñöông quy boå huyeát thang gia Taùo nhaân, Nhaân saâm, Chu sa,
Baïch laïp, Phuïc thaàn, Cam thaûo, ngoaøi duøng Nhaân saâm, Traân chaâu, Töôïng bì, Huyeát
kieät taùn nhoû maø boâi.
 Neáu maát maùu quaù nhieàu sinh phieàn taùo, mieäng khaùt, phaùt soát, ñaàu choaùng
vaùng thì neân ñaïi boå huyeát. Duøgn Thaùnh duõ thang gia Taùo nhaân, Maïch ñoâng, Saøi hoà,
Hoa phaán, Ñan bì, Chu sa. Hay duøng Ñoäc saâm thang cuõng ñöôïc. Ñieàu naøy bieát ñöôïc
chöùng thaát huyeát quaù nhieàu maø aâm hö phaùt ra khaùt nöôùc.

Phaøm chöùng traät daû chöa raùch da, huyeát bò toån haïi thöông ñeán cô nhuïc thì
söng ñau, neáu thöông ñeán xöông thì gaõy naùt, ôû khoaûng lieân söôøn thì treä laïi maø ñau,
thöông naëng thì toi maïng, neáu khoâng toi maïng, heã choã naøo ñau nhöùc laø öù huyeát
ngöng treä, khoâng keå gheùp tuûy hay truïc öù ñeàu duøng Leâ ñoàng hoaøn boû Ñaïi hoaøng gia
Tuïc ñoaïn, Coát toaùi boå. Ngoaøi duøng Töï nhieân ñoàng, Nhuõ höông, Quan queá, Queá chi,
Ñaïi hoaøng, Ban tieâu giaõ chung hoøa vôùi röôïu maø ròt.

Neáu huyeát ñaõ thöông aáy maø keát treä maø khoâng theå tieâu ñi ñöôïc thì phaûi truïc
öù huyeát ñi. Khoâng thì phaùt laøm thoå nuïc, hay gaây laøm ung nung, neân duøng Ñöông
quy ñaïo treä thang ñeå haï ra, neáu ñaõ phaùt ra thoå nuïc thì theo pheùp thoå nuïc maø trò, neáu
ñaõ phaùt ra ung nung thì theo phöông phaùp ung nung maø trò.

Traät ñaû maø raát nguy hieåm thì coù chöùng huyeát coâng taâm, huyeát coâng pheá,
huyeát coâng taâm thì taâm ñau muoán cheát ñöôïc, hay taâm phieàn loaïn hoaëc hoân meâ baát
tænh. Duøng Khung quy taùn gia Nhuõ höông, Moät döôïc. Hay Thaát tieáu taùn, chöùng naøy
cuøng vôùi chöùng huyeát saûn phuï, huyeát coâng taâm, huyeát meâ taâm, pheùp chöõa cuõng
gioáng nhau.

Huyeát coâng pheá thì maët ñen, ngöïc tröôùng phaùt suyeãn, khaùt nöôùc thì khí hö
maø huyeát laán leân pheá vaäy. Phuï khoa trò chöùng saûn haäu khí hö, öù huyeát vaøo pheá, saéc
maët xaùm kíp, duøng Saâm toâ aåm ñeå cöùu. Saùch Y Toâng Kim Giaùm coù cheùp: Chöùng traät
ñaû maø huyeát laán leân pheá, duõng duøng phöông naøy. Noùi raèng leân pheá khoâng phaûi chæ
laø leân khí phaän cuûa pheá maø laø chöùng nguy hieåm huyeát can phaïm vaøo pheá taïng, pheá
laø phuû thanh hö, khí noù phaûi ñi xuoáng ñeå cheá tieát moïi taïng thì khí thuaän maø huyeát
ñöôïc yeân vaäy.

Neáu khí khoâng thuaän maø huyeát phaïm vaøo khí phaän laøm ra thoå nuïc, nay
huyeát phaïm thaúng vaøo pheá taïng so vôùi chöùng phaïm vaøo khí phaän coøn nguy hieåm
hôn. Kòp duøng Nhaân saâm ñeå boå pheá, khi pheá ñöôïc boå thì tieát cheá haønh maø khí ñi
xuoáng, laïi duøng Toâ moäc ñeå haønh huyeát, khí thuaän, huyeát haønh, hoaëc coù theå cöùu
trong muoân moät.

Beänh nuy hieåm nhö theá maø khoâng ngoaøi thanh kim baûo pheá ñeå giuùp cho trò
tieát, phaøm taát caû caùc chöùng huuyeát cuõng coù theå bieát raèng neân thanh kim baûo pheá ñeå
giuùp cho trò tieát. Song pheá hö maø trò tieát khoâng haønh thì neân duøng Nhaân saâm ñeå baûo
pheá, pheá thöïc maø trò tieát khoâng haønh thì neân duøng Ñình lòch ñeå taû pheá, pheá haøn maø
trò tieát khoâng haønh thì neân duøng Sinh khöông, Baùn haï ñeå oân pheá. Pheá nhieät maø trò
tieát khoâng haønh thì neân duøng Tri maãu, Hoaøng caàm ñeå thanh pheá, pheùp chöõa taát caû
caùc chöùng huyeát ñeàu theo ñoù maø xem xeùt.
 Sau khi bò traät ñaû coù khi phaùt chöùng aåu uïa, laø vì ngöôøi bò thöông toån, bò kinh
hay phaùt giaät thì ñoäng ñeán can khí, can moäc haïi pheá, cho neân phaùt aåu. Duøng Tieåu
saøi hoà thang gia Ñan bì, Thang bì, Ñaøo nhaân.

Sau khi traät ñaû coù ngöôøi bò ho, nuïc huyeát, suyeãn nghòch laø huyeát ñoïng ôû
trong khí phaän. Neân duøng Saâm toâ aåm ñeå sô phaùt khí ñi, khi khí taùn thì huyeát taùn,
ñaây khaùc vôùi chöùng noäi thöông khaùi nuïc.

Noäi thöông khaùi nuïc laø khí ñoäng ôû trong huyeát phaän, neáu maø phaùt khí thì
caøng ñoäng huyeát, huyeát khoâng ñöôïc yeân, neân phaûi thanh lyù khí phaän laøm chuû. Hai
ñieàu naøy hoaøn toaøn ñoái khaùng vôùi nhau.

Trong coù chöùng öù huyeát thì phaùt ra khaùt nöôùc, huyeát hö cuõng phaùt ra khaùt
nöôùc, huyeát öù thì mình ñau, ñaïi tieän boùn. Duøng Ngoïc truùc taùn, huyeát hö maø phaùt
khaùt nöôùc thì taâm phieàn khoâng nguû, ñaïo haõn, mình noùng. Duøng Truùc dieäp thaïch cao
gia Sinh ñòa. Phaøm chöùng thaát huyeát maø khaùt nöôùc neân laáy ñaây maø suy ra.

Sau khi bò traät ñaû toån thöông ñaõ khoûi roài, moätkhi gaëp thôøi tieát thay ñoåi hay
gaëp möa ñeâm, hay gaëp thaáp nhieät, choå bò thöông thöôøng ñau nhöùc, neáu quaù laém thì
phaùt haøn nhieät, ñoù laø öù huyeát ñoïng ôû ñoù maø chöa heát tuï hoïp laïi ôû trong kinh laïc
khoâng gaëp khí trôøi thay ñoåi thì khí vaän haønh ôû trong mình queân ñi maø khoâng sao caû.
Moät khi gaëp khí trôøi, khí haäu naáu nung maø khoâng theå naèm yeân ôû beân trong, laøm cho
ñau nhöùc, neân duøng Tieåu oân kinh thang, Thoâng maïch töù nghòch thang tuøy theo treân
döôùi trong ngoaøi phaân bieät maø chöõa.

CHÖÔNG II.

HUYEÁT HAÏ HAØNH.

I. TIEÄN HUYEÁT.
Ñaïi traøng laø cô quan truyeàn toáng hoùa vaät ñi ra vaäy. Laø noùi ñaïi traøng haï
nhöõng hoùa vaät cuûa tyø vò laøm cô quan truyeàn ñaïo cuûa trung cung neân goïi laø ñòa ñaïo,
laø loái ra cuûa trung cung, kinh naøy cuøng vôùi pheá laøm bieåu lyù, pheá laø thanh kim, ñaïi
traøng laø taùo kim, trong nguõ haønh voán laø moät nhaø, cho neân xem maïch coù theå xem ñaïi
traøng ôû boä pheá.

Sôû dó ñaïi traøng truyeàn toáng ñöôïc laø nhôø ôû khí, khí thì chuû ôû pheá, khoâng chæ
moät ñaïi traøng nhôø pheá khí ñeå truyeàn toáng, ñeå tieåu tieän cuõng nhôø pheá khí ñeå hoùa
haønh, ñaây laø chöùc naêng cuûa pheá kim trò tieát maø ñaïi traøng khí hoùa cuõng hôïp vôùi pheá
kim, cho neân chöõa beänh ñaïi traøng phaàn nhieàu chöõa phoåi.

Boä vò cuûa ñaïi traøng ôû haï boä, haï boä laïi do thaän giöõ gìn. Noäi kinh noùi: “Thaän
khai khieáu ôû nhò aâm”. Laïi noùi theâm raèng: “Thaän laø cöûa ngoõ cuûa vò”, cho neân phaûilaø
thaän aâm ñaày ñuû thì ñaïi traøng môùi nhuaän nhaøng.
 Quyeát aâm can maïch laïi chaïy quanh ôû haäu aâm, ñaïi traøng vôùi baøo thaát laïi
cuøng ôû moät choã, cho neân can kinh vôùi ñaïi traøng cuõng coù quan heä vôùi nhau, vì theá
beänh cuûa ñaïi traøng coù khí bôûi trung khí hö haõm thaáp nhieät doàn xuoáng, coù khi bôûi
pheá kinh ñem nhieät truyeàn cho ñaïi traøng, coù khi bôûi kinh huyeát nhieät chaûy vaøo ñaïi
traøng lieân laïc vôùi caùc taïng vaäy.

Nhöng caùc beänh ñem laïi töø caùc taïng maø sinh ra, ñeán nhö beänh ôû ñaïi traøng
thì khoâng theå trôû veà caùc taïng khaùc, vaäy tröôùc tieân phaûi trò ñaïi traøng ñeå trò tieâu. Sau
khi trò caùc taïng ñeå thanh nguoàn goác, cho neân beänh khoûi maø laâu ngaøy khoâng taùi phaùt
laïi, trò tieâu (trò ngoïn).

Tröôùc ra huyeát roài sau ra phaân tieän laø huyeát, gaàn laø huyeát tuï ôû ñaïi traøng,
caùch gian moân gaàn cho neân goïi laø huyeát gaàn, beänh naøy coù 2 chöùng.

Taïng ñoäc haï huyeát.

Traøng phong haï huyeát.

A. Taïng ñoäc haï huyeát:

Chöùng taïng ñoäc thì giang moân söng cöùng ñau ñôùn chaûy maùu gioáng nhö tró
maïch löôn. OÂng Troïng Caûnh duøng Xích tieãn ñaäu ñöông quy taùn laøm chuû, laáy maàm
xích ñaäu ñeå sô uaát, Ñöông quy ñeå hoøa huyeát, Xích ñaäu tính hay lôïi thaáp, moïc maàm
saéc ñoû, thôøi vaøo huyeát phaän, duøng ñeå giaûi tröø thaáp nhieät. Ñöông quy nhuaän hoaït
döôõng huyeát ñeå tö nhuaän cho ñaïi traøng thì khoâng bò taùo boùn. Oâng Troïng caûnh môùi
hôi toû manh moái cho bieát laø trò taïng ñoäc thì phaûi lôïi thaáp nhieät, hoøa huyeát maïch vaäy.
Khoâng phaûi baûo raèng ngoaøi hai vò thuoác naøy khoâng coøn pheùp naøo trò taïng ñoäc, toâi
ñem thuoác naøy giaûi roõ ra.

Neáu söng nhieàu ñau nhieàu, ñaïi tieän khoâng thoâng neân duøng Giaûi ñoäc thang,
laáy Phoøng phong, Chæ xaùc ñeå sô khí, töùc laø nghóa cuûa Xích ñaäu nha, laáy Ñaïi hoaøng,
Xích thöôïc ñeå hoaït huyeát laø yù nghóa cuûa oâng Troïng Caûnh duøng Ñöông quy.

Neáu ñaïi tieän khoâng taùo boùn, söng ñau khoâng nhieàu quaù, khoâng caàn phaûi
duøng thuoác naëng, thì duøng Töù vaät thang gia Ñòa du, Kinh giôùi, Hoøe giaùc, Ñan bì,
Hoaøng caàm, Thoå phuïc linh, Ñòa phu töû, YÙ dó, Binh lang. Töù vaät thang töùc laø duøng
Ñöông quy döôõng huyeát, coøn caùc vò thuoác gia vaøo töùc laø duøng Maàm Xích ñaäu sô lôïi
thaáp nhieät maø giaûi uaát vaäy.

Oâng Troïng Caûnh duøng döôõng huyeát sô uaát nay sôï raèng thaáp nhieät khoù giaûi,
cho neân chuyeân duøng caùc vò thanh nhieät. Muoán chæ huyeát thì duøng thaïch khoâi taùn.

Chöùng taïng ñoäc laâu ngaøy khoâng khoûi thì phaûi chöõa vaøo can vaøo vò, huyeát do
can giöõ, traøng laø cöûa cuûa vò, neáu vò khoâng ñem thaáp nhieät cho traøng thì theo ñaâu maø
keát thaønh taïng ñoäc, huyeát phaän cuûa can neáu khoâng coù phong hoûa thì khoâng böùc
baùch ôû giang moân.
 Chöõa vò neân thanh vò taùn gia Ngaân hoa, Thoå phuïc linh, Phoøng kyû, Hoaøng
baù, YÙ dó, Xa tieàn thaêng thanh giaùng troïc ñeå thaáp nhieät ôû döông minh khoâng roùt
xuoáng thì taïng ñoäc töï khoûi vaäy.

Chöõa can neân duøng Long ñaûm taû can thang, Tieâu dao taùn.

Laïi coù chöùng pheá kinh ñem nhieät truyeàn cho ñaïi traøng maø beänh laâu ngaøy
khoâng khoûi, maïhc hieän ra thoán boä phuø, saùc, hoàng, saùp, mieäng khaùt, ñaùi vaøng, khaùi
nghòch. Duøng Nhaân saâm thanh pheá thang laáy OÂ mai, Tuùc xaùc ñeå thu lieãm pheá khí,
coøn caùc thuoác thì an pheá maø pheá khoâng ñem nhieät cho traøng vaäy. Neáu boû hai vò naøy
maø duøng Baïc haø, Caùt caùnh thì laø giaûi taùn, phaûi tuøy ngöôøi maø bieán hoùa vaäy.

B. Traøng phong haï huyeát.

Giang moân khoâng söng khoâng ñau maø chæ haï huyeát thoâi, taïng ñoäc thì haï
huyeát ñuïc, traøng phong thì haï huyeát trong, saùch cuûa Troïng Caûnh khoâng coù teân
Traøng phong, nhöng trong Thöông Haøn Luaän coù noùi raèng: “Beänh ôû thaùi döông laáy
löûa maø coâng, khoâng ñöôïc phaùt haõn, beänh nhaân taát nhieân phaùt taùo maø taát nhieân
khoâng khoûi æa ra maùu.”.

Beänh ôû kinh thaùi döông maø haï ra neáu maïch phuø hoaït thì taát nhieân haï huyeát.
Hai ñieàu treân ñeàu noùi veà kinh thaùi döông, ngoaïi taø haõm vaøo trong haï huyeát. Thöông
Haøn Luaän laïi noùi theâm raèng: “Beänh kinh döông minh haï huyeát maø noùi saûng laø nhieät
nhaäp huyeát thaát”. Thieân Quyeát aâm noùi raèng: “Neáu Quyeát maø aåu, ngöïc söôøn ñaày thì
veà sau taát nhieân haï huyeát”, ñaây töùc laø traøng phong haï huyeát vaäy.

Traøng ôû haï boä, phong theo ñaâu maø vaøo?. Coù phong laø vì: Ngoaøi thì phong
taø kinh thaùi döông truyeàn vaøo döông minh gheù coù nhieät maø haï huyeát, trong thì
Quyeát aâm can moäc hö nhieät sinh phong, phong khí chieán ñoäng maø haï huyeát.

Phong laø döông taø laây ngaøy hoùa hoûa, trò hoûa töùc laø trò phong. Phaøm trò
chöùng traøng phong haï huyeát ñeàu laáy Thanh hoûa döôõng huyeát laøm chuû, hoûa thanh thì
huyeát yeân maø phong thöï taét vaäy.

Trong saùch Thoï Theá Baûo Nguyeân duøng Hoøe giaùc hoaøn ñeå trò caùc chöùng
traøng phong maø chöa noùi roõ nghóa ra. Toâi baûo phöông naøy Kinh giôùi, Phoøng phong
laø trò phong ôû thaùi döông va döông minh truyeàn vaøo, OÂ mai, Xuyeân khung laø trò
phong do can moäc ñoäng ôû trong, coøn caùc vò thuoác khaùc yeân huyeát thanh hoûa ñeå
thaønh coâng, cho neân ñöôïc hieäu nghieäm.

Nhöng ngoaïi phong gheù nhieät phaûi ñöôïc yù cuûa baøi Caùt caên Hoaøng lieân
hoaøng caàm thang ñeå taø haõm ôû beân trong ñi leân maø suoát ra ngoaøi, khoâng bò böùc baùch
xuoáng thì beänh khoûi vaäy.

Pheùp trò beänh treân cao thì neùn xuoáng, ôû döôùi thì caát leân, thoå nuïc thì caàn
phaûi giaùng khí, haï huyeát thì caàn phaûi thaêng cöû leân vaäy. Thaêng cöû khoâng phaûi laø
thang Boå trung ích khí khai ñeà leân, sô phaùt ra ñeàu laø thaêng cöû. Baøi Caùt caên hoaøng
caàm hoaøng lieân thang gia Kinh giôùi, Ñöông quy, Saøi hoà, Baïch thöôïc, Hoøe hoa, Ñòa
du, Caùt caùnh.

Neáu can kinh phong nhieät quaáy ñoäng ôû beân trong maø haï huyeát thì thaáy
tröôùng söôøn buïng, tröôùng ñaày, mieäng ñaéng hay giaän hay kieâm haøn nhieät, neân duøng
Taû thanh hoaøn, Tieâu dao taùn, Tieåu saøi hoà ñeàu coù theå gia giaûm maø chöõa.

Nhaän xeùt: Can phong maø hay haï huyeát laø côù gì?. Can chuû huyeát, huyeát thaát
laïi ôû trong khoaûng ñaïi traøng vaø baøng quang. Cho neân nhieät vaøo huyeát thaát coù chöùng
tieåu tieän haï huyeát, trong coù tích huyeát, coù chöùng ñaïi tieän saéc ñen, vì can huyeát
phaïm leân treân theo troïc ñaïo thì thoå huyeát, theo thanh ñaoï thì nuïc huyeát. Can huyeát
haï haõm xuoáng theo thanh ñaïo thì xæ huyeát, theo troïc ñaïo thì haï huyeát.

Can laø taïng phong moäc maø chuû taøng huyeát, phong ñoäng thì huyeát khoâng
ñöôïc taøng maø coù chöùng traøng phong haï huyeát. Maáy phöông treân ñuû söùc bình ñi haëoc
duøng Teá sinh oâ mai hoaøn cuõng toát, duøng OÂ mai ñeå lieãm can phong laïi, duøng Cöông
taèm ñeå laøm taét can phong ñi, phong bình hoûa taét maø huyeát töï nhieân vaäy.

Nhöng can phong ñoäng huyeát, neân ñöôïc yù cuûa baøi Baïch ñaàu oâng thang ñeå
thanh hoûa tieâu phong thì coù löïc löôïng hôn, hay duøng Töù vaät thang hôïp Baïch ñaàu
oâng thang ñeå kieâm boå huyeát, trò phong tröôùc trò huyeát, huyeát haønh phong töï dieät laø
nhö theá vaäy.

Neáu khoâng coù Baïch ñaàu oâng thì duøng Saøi hoà, Thaïch cao, Baïch vi thay vaøo
Tang kyù sinh nhôø phong khí maø sinh thay, cho Baïch ñaàu oâng caøng toát.

Laïi noùi theâm raèng: Can kinh maø hoaønh haønh laø bôûi pheá kinh khoâng bình
ñöôïc moäc vaäy, pheá vôùi ñaïi tröôøng laïi cuøng laø trong ngoaøi, möôïn trò pheá kinh ñeå trò
can kinh cuõng laø moät pheùp trò toát.

Hö thì duøng Nhaân saâm thanh pheá thang.

Thöïc thì duøng Nhaân saâm taû pheá thang.

Phaøm hai chöùng traøng phong vaø taïng ñoäc haï huyeát quaù nhieàu, aâm phaän bò
vôi keùm, laâu ngaøy maø khoâng khoûi thì thaän kinh bò hö. Neân duøng Tö aâm taïng lieân
hoaøn môû cöûa thaän aâm ñeå thoâng noát ñeán ñaïi traøng raát laø toát. Hay duøng Luïc vò hoaøng
gia Nhuïc thung dung, Hoøe giaùc.

Tröôùc ra phaân tieän sau ra huyeát laø huyeát xa laø noùi raèng: Huyeát ôû trong daï
daøy caùch giang moân xa, cho neân ra phaân tieän roài thì huyeát môùi xuoáng, vì theá goïilaø
huyeát xa, ngöôøi xöa baûo raèng laø aâm keát haï huyeát, chuû duøng Hoaøng thoå thang.
Hoaøng thoå thang ñaët teân thang thuoác laø chæ roõ tính naøy, bôûi vì trung cung khoâng giöõ,
huyeát khoâng giöõ ñöôïc maø haï xuoáng, duøng Phuï töû laø vì döông khí haï haõm, neáu
khoâng duøng Phuï töû thì khoâng theå naøo caát leân ñöôïc. Söû duøng Hoaøng caàm laø vì huyeát
hö thì sinh hoûa neân duøng Hoaøng caàm ñeå thanh hoûa. Oâng Troïng Caûnh duøng phöông
naøy laû ñeå oân aám trung cung, aám tyø vò, duøng Hoaøng caàm ñeå giuùp Phuï töû ñeå khoâng bò
taùo nhieät khoûi thöông aâm huyeát.

Oâng Phoå Minh Töû baûo raèng: Chöùng naøy thì maïch teá voâ löïc, moâi nhaït mieäng
hoøa (khoâng raùo, khoâng khoâ), töù chi giaù laïnh. Duøng Lyù trung thang gia Quy, Thöôïc
hay Quy tyø thang, Thaäp toaøn ñaïi boå thang.

Thôøi nay phaàn nhieàu duøng Boå trung ích khí thang ñeå thaêng ñeà leân ñeàu laø
duïng yù cuûa thang Hoaøng thoå.

Phaøm trung thoå khoâng theå nhieáp huyeát ñöôïc, maáy phöông naøy coù theå tuøy
theo beänh maø duøng. Nhöng oâng Troïng Caûnh duøng thuoác aám kieâm duøng thuoác maùt vì
bieát raèng huyeát maø khoâng ñöôïc yeân, phaàn nhieàu do hoûa quaáy nhieãu, khi khí thöïc thì
phaïm leân treân, khí hö thì haõm xuoáng döôùi, caùc thaày thuoác ñôøi nay chæ duøng thuoác oân
boå caø thaêng ñeà, tuy raèng ñöôïc pheùp tró khí hö maø chöa ñöôïc pheùp trò huyeát quaáy, toâi
ñem yù cuûa oâng Troïng Caûnh phaân bieät maø noùi ra raèng:.

Neáu aâm hö hoûa vöôïng, traùng hoûa haïi khí, tyø aâm hö toån maø pheá khí taùo, maát
quyeàn lieãm nhieáp huyeát, duøng Nhaân saâm thanh pheá thang.

Neáu can kinh noä hoûa, pheá kinh öu uaát maø huyeát khoâng taøng nhieáp ñöôïc,
duøng Quy tyø thang gia Maïch ñoâng, Nguõ vò, A giao, Sao chi ( Sôn chi sao). Hay duøng
Ñan chi tieâu dao taùn gia A giao, Tang kyù sinh, Ñia du. Ñaáy laø yù nghóa cuûa Hoaøng
thoå thang duïng Hoaøng caàm.

Neáu do hö toån baát tuùc, haï huyeát quaù nhieàu, tyøkhí khoâng beàn, thaän khí
khoâng maïnh, saéc maët xanh xao vaøng voït, chaân tay giaù laïnh, luc maïch vi nhöôïc hö
phuø. Neân ñaïi boå ba kinh can tyø thaän. Duøng Nhaân saâm döôõng vinh thang boå tyø, Giao
ngaõi töù vaät thang gia Ba kích, Cam thaûo ñeå boå can. Ñoaïn hoàng hoaøn ñeå boå thaän,
ñaây laø nghóa cuûa Hoaøng thoå thang duøng Phuï töû, neáu theo ñoù maø suy roäng ra thì coù
raát nhieàu bieán hoùa, buùt möïc khoâng theå naøo taû heát ñöôïc.

Toâi xeùt raèng chöùng naøy khoâng khaùc gì chöùng baêng laäu cuûa phuï nöõ. Chöùgn
baêng laäu thuoäc veà hö haõm, chöùng naøy cuõng thuoäc hö haõm, chöùng baêng laäu thuoäc hö
haõm maø kieâm coù hö nhieät vì huyeát cuûa ñaøn baø coù kinh, huyeát cuûa con trai cuõng coù
kinh, cuøng laø huyeát ñaõ ly kinh tieát xuoáng maø ra, cho neân beänh ttình cuõng gioáng
nhau, nhöng maø loå chaûy ra thì hoaøn toaøn coù khaùc nhau. Chöùng baêng laäu ra töø tieàn
aâm, neân phaàn nhieàu trò can ñeå hoøa huyeát thaát, coøn chöùng tieän huyeát ra töø haäu aâm,
neân chuyeân trò pheá thaän ñeå coá ñaïi traøng. Thaän chuû veà haï tieâu, chuû hoùa khí ñi leân,
thaän ñuû thì khí khoâng haõm xuoáng.

Pheá vôùi ñaïi traøng cuøng bieåu lyù vôùi nhau, pheá khí thaâu lieãm thì traøng khí beàn
chaët, thaày thuoác neân bieát leõ naøy, maø laïi tham khaûo duøng pheùp trò baêng tung thì ñuû
heát caùc pheùp ñieàu trò.
 Xeùt chöùng naøy vôùi chöùng thoå nuïc laø huyeát baïch, song moät thì khí ñi leân,
moät thì khí ñi xuoáng, cho neân pheùp trò hö thöïc hôi coù khaùc nhau.

II. TIEÄN NUNG.

(æa ra muû, töông töï nhö laø muû chuoái).

Tieän nung coù hai chöùng laø noäi ung vaø kieát lî.

A. Noäi ung.

Ôû thöôïng tieâu, trung tieâu nung ñaõ vôû ra thì möõa ra muû, ôû haï tieâu hay thieáu
phuùc ung, tieåu traøng ung, hieáp ung, can ung thì muû maùu ñeàu theo ñaïi tieän maø taû ra.
Khi ung môùi phaùt khôûi thì boä phaän ñoù nhoi nhoùi ñau tröôùng ñaày, maïch traàm hoaït
saùc, beänh naëng thì nhö dao caét, beänh ung môùi phaùt khôûi thì mieäng khaùt nöôùc. Ñaïi
phaøm (taát caû) huyeát tích laïi ñeàu laø phaùt khaùt, ung môùi phaùt khôûi thì huyeát ngöng tuï
laïi, cho neân phaùt khaùt nöôùc, luùc baáy giôø phaûi kòp ñoaït huyeát ñi thôøi khoâng gaây thaønh
nung.

Ñeå khoûi ñöôïc söï nguy hieåm vì muïn vôû ra, duøng Ñan bì thang gia Nhuõ
höông, Moät döôïc, Saøi hoà, Kinh giôùi, Xuyeân sôn giaùp.

Neáu maùu ñaõ hoùa thaønh muû, duøng Xích tieãn ñaäu dó nhaân thang truïc thuûy töùc
laø baøi nung.

Sau khi muïn vôû roài thì thuoäc hö, neân boå döôõng ñeå sinh cô, duøng Baùt traân
thang, neân tham khaùn moân thuû nung cho roõ theâm.

Khaùch hoûi: “huyeát tích thì laøm sao maø bieán thaønh nung”.

Ñaùp raèng: Huyeát laø aâm chaát theo khí maø vaän haønh, khí thònh thì huyeát ñaày,
khí suy thì huyeát heát, khí ngöøng thì huyeát treä, khí leân thì huyeát leân, cho neân huyeát ñi
ñöôïc laø nhôø khí vaän ñi, ñeán öù huyeát maø vaän ñi cuõng laø nhôø khí haønh ñi.

Huyeát öù ôû trong kinh laïc taïng phuû ñaõ khoâng coù chaân ñeå ñi, cuõng khoâng coù
cöûa maø ra, chæ nhôø khí vaän ñi ñeå theo maøng môû ra traøng vò, dau ñoù theo ñaïi tieän maø
ra. Vaäy khí haønh maø huyeát khoâng theå löu laïi ñöôïc.

Neáu khí khoâng vaän ñi maø traùi laïi cuøng vôùi huyeát keát laïi, khí bò huyùeât uaát laïi
thaønh ñau, huyeát bò khí chöng maø hoùa thaønh ung. Nay ñem ngoaïi chöùng ñeå so saùnh,
khi khí thònh thì ung sang deã thaùc hoùa, khí hö thì ung sang khoù thaùc hoùa ra nung, khí
töùc laø thuûy, khí ñeán thì thuûy ñeán, cho neân huyeát theo khí hoùa laø theo hình cuûa thuûy
maø bieán ra nung, veát thöông cuõng theo thuûy maø hoùa ra nung, thuûy laø chaát cuûa khí,
huyeát theo khí hoùa laø nhö theá. Cho neân teù ngaõ maø tích huyeát ñöôïc khí hoùa thì choã
söng ñau hoùa thaønh nung, neáu khoâng ñöôïc khí hoùa thì choã söng vaãn laø huyeát, maø ta
bieát raèng huyeát laø khí, khí vaän huyeát laø nhö theá.
 Phaøm trò beänh huyeát phaûi ñieàu khí ñeå khí khoâng laøm beänh cho huyeát, maø
laøm duïng cho huyeát, nhö theá môùi ñöôïc.

B. Kieát kî.

Chöùng kieát lî tieän nung laø chöùng hieän ra ñi æa moùt raën, muoán æa nhöng
khoâng theå æa ñöôïc, hoaëc traéng hay ñoû, hay nöõa traéng nöõa ñoû, hay haï lî caùu ñuïc, ñeàu
khoâng phaûi laø nung maø gioáng nhö nung vaäy.

Ôû trong traøng vò ngoaøi caën baõ ra, chæ hôi coù maøng môõ vaø thuûy dòch maø thoâi,
maøng môõ thuoäc veà huyeát phaän, thuûy dòch thuoäc veà khí phaän, beänh khí phaän thì thuûy
laãn vaøo laøm baïch lî, coøn beänh huyeát phaän thì huyeát nhieãu vaøo maø laøm thaønh xích
lî, neáu khí huyeát ñeàu beänh thì nöûa traéng nöõa ñoû.

Vì lyù do naøo maø gaây thaønh nung?. Vì ñoäc tuï ôû traøng vò ñem thuûy dòch maøng
môõ cuûa traøng vò chöng hoùa thaønh nung hoaëc æa ra nhö döa thoái hoaëc nhö nöôùc nhaø
doät, ñaáy laø söï nguy hieåm, coù theå laøm naùt traøng vò khoâng khaùc gì ung sang vôõ naùt ra,
ñaáy khoâng phaûi laø pheùp taàm thöôøng ñeå chöõa ñöôïc. Toâi nay möôïn pheùp cuûa Troïng
Caûnh ñeå laøm chöùng, Troïng Caûnh coù noùi raèng: “Beänh kinh döông minh, maïch saùc,
haï khoâng ngöøng, aét gheù coù nhieät maø æa ra maùu muû”. Beänh kinh thieáu aâm æa ra maùu
muû neân thích. Beänh kinh quyeát aâm maïhc saùc maø khaùt, aét ra maùu muû vì coù nhieät
vaäy.

Treân ñaây tuy khoâng phaûi laø phöông thuoác, song noùi raèng neân thích, noùi raèng
coù nhieät, ñaõ baûo nhaân pheùp taû thaáp thanh nhieät, neân duøng Phoøng phong thoâng thaùnh
taùn boû Ma hoaøng, Mang tieâu gia Xích ñaäu, Phoøng kyû laø ñaïi teå taû thöïc beân trong vaø
beân ngoaøi, coøn Ñòa du taùn laø thuoác thöôøng thanh nhieät.

Oâng Troïng Caûnh laïi phaùt bieåu theâm: “Beänh kinh thieáu aâm æa ra maùu muû,
duøng Ñaøo hoa taùn”, phöông naøy oám chaùt, döôøng nhö vôùi lôøi noùi neân thích, coù nhieät
raát laø xa xoâi. Chaúng bieát raèng beänh ñaõ laâu ngaøy thì nhieät theo maùu muû maø taû ñi,
beänh thöïc maø bieán thaønh hö, xem chöùng ung nung sau khi ñaõ vôõ roài thì thuoäc hö
toån, thì bieát raèng tieän nung huyeát laâu ngaøy thì thuoäc chöùng hö, ví nhö thieân thôøi môùi
thì naéng gaét, chôùp maét thì gioù söông laïnh leõo, ngöôøi ñang maëc aùo moûng ñeàu phaûi
thay ñoåi maëc aùo daày vaäy. Phöông chæ huyeát dòch ôû trong traøng vò ñaõ hoùa thaønh nung,
sôï raèng hoaït thoaùt cho neân chuû duøng Ñaøo hoa taùn, aám chaùt ñeå ñieàu boå vaøo, uoáng
moät laàn khoûi, coøn thöøa khoâng neân uoáng nöõa, yù cuûa oâng Troïng Caûnh baûo raèng ñaây laø
pheùp coá thoaùt caáp thôøi vaäy.

Sau khi ñaõ chæ roài neân taåy tröø beänh coøn laïi, ñöøng laáy vò chaùt ñeå haïi khí,
ñöøng laáy vò raùo ñeå haïi aâm, vì nung huyeát laø beänh haïi aâm cho neân moät luùc huyeàn
nghi duøng Can khöông veà saukhoâng neân uoáng nhieàu.
 Toâi suy yù aáy ra, xeùt raèng sau khi beänh ñaõ chæ roài, coù hö nhieät thì duøng Tieâu
dao taùn, Quy tyø thang gia Saøi hoà, Sôn chi, Maïch ñoâng, Hoa phaán, ñoù laø yù baét chöôùc
Ñaøo hoa thang duøng gaïo neáp.

Xeùt raèng sau khi beänh ñaõ chæ roài maø coù hö haøn, duøng Luïc quaân töû thang gia
Ñöông quy, Baïch thöôïc, Can khöông. Hay Nhaân saâm döôõng vinh thang. Ñoù laø yù baét
chöôùc cuûa Ñaøo hoa thang duøng Can khöông.

Oâng Thaønh Voâ Kyû chuù Ñaøo hoa thang coù noùi raèng: “Döông chöùng trong ñoù
coù nhieät thì traøo ra maùu töôi, aâm chöùng trong coù haøn thì haï ra maùu tía nhö gan heo”.
Thì bieát raèng Ñaøo hoa thang laø phöông trò aâm chöùng.

Chæ laáy maøu saéc cuûa huyeát maø phaân chia ra aâm döông thì chöa coù ñích xaùc,
vì saéc khoâng ñuû laøm baèng chöùng. Phaøm chöùng lî neân xeùt raèng maïch vi, traàm trì,
chaân tay laïnh leõo, ñau buïng thích naén, moâi nhaït, mieäng hoøa laø aâm chöùng. Duøng Phuï
töû lyù trung thang gia Ñöông quy, Baïch thöôïc, Moäc höông. Ñaây laø boå cho Ñaøo hoa
thang chöa ñöôïc ñuû.

Neáu tieâu khaùt, mieäng noùng, buïng ngöïc tröôùng ñaày, cöùng raén, choái naén laø
nhieät chöùng, thì duøng Tam thaát thöøa khí thang, ñaây môùi bieát yù cuûa oâng Troïng Caûnh
veà coù nhieät neân thích.

Coøn nhö hoàng baïch lî thì khoâng caàn thuoác naëng, nhö theá beänh ôû thaän thuûy
thì haï lî traéng ñuïc ví nhö trôøi naéng gaëp möa baát thöôøng, ñöôøng ñi bò luïc loïi, ñoù laø
thaáp nhieàu quaù maø thöôïng khí vaäy.

Xeùt raèng maïch saùc, mình noùng, mieäng khaùt laø thaáp nhieät, neân thanh lôïi ñi.
Duøng Töù nghòch taùn hôïp Trö linh thang boû A giao, gia Haäu phaùc, Caàm Lieân, Hoaøng
baù.

Xeùt raèng maïch traàm trì huyeàn, mieäng khoâng khaùt, chaân tay giaù laïnh, laø
thaáp haøn. Duøng Vò linh thang gia OÅi khöông.

Coù thöïc tích ñeàu gia Maïch nha, Sôn tra, Thaàn khuùc, La baëc töû.

Baïch thuûy laø vì thuûy khoâng thanh, thuûy töùc laø khí, toâi ñaõ thöôøng noùi: Ñieàu
khí töùc laø trò thuûy, daãn thuûy phaûi töø treân nguoàn (töø pheá), ñieàu khí laáy pheá laøm chuû,
vaäy trò pheá laø laøm thanh nguoàn treân cuûa thuûy, töùc laø ñieàu khí töø goác vaäy.

Xeùt raèng beänh naøy phaùt ra ôû muøa thu, muøa thu thì pheá kim chuû khí, khi kim
khoâng maùt meû neân thuûy ñuïc, khí treä maø thaønh chöùng lî. Bieát lyù leõ aáy thì bieát raèng
böùc baùch böùc baùch xuoáng laø bôûi pheá ngaët, khoâng thoâng laø bôûi kim thu laïi. Duøng
Nhaân saâm taû pheá thang ñeå ñieàu trò, Tieåu saøi hoà thang gia Hoa phaán, Haïnh nhaân, Chæ
xaùc, Tang bì, Phuïc linh, Tri maãu, Caùt caùnh ñeå ñieàu hoøa. Nhaân saâm thanh pheá ñeå thu
toaøn coâng. Ñaây laø pheùp chuyeân veà trò pheá. Y giaû neân bieát phaùp moân maø theo, ñeå
bieát raèng vieäc phaûi laøm, khoâng phaûi raèng laâm chöùng phaûi duøng phöông naøy vaäy.
 Vaû chaêng beänh thöôøng khoâng thaáy moät chöùng, chöa bao giôø pheá beänh maø
caùc taïng khaùc khoâng beänh, cho neân luùc laâm chöùng caàn phaûi bieát bieán hoùa.

Beänh ôû huyeát pphaän thì haï lôïi toaøn maùu, mieäng khaùt, ñaùi ngaén, voäi ñi moùt
raën, maïch hoaït ñaïi. Duøng Ñòa du taùn gia Ñaïi hoaøng, Chæ xaùc, Haäu phaùc, Xa tieàn,
Traïch taû.

Maïch teá saùc thì khoâng caàn haï xuoáng, chæ duøng moät phöông Ñòa du maø thoâi,
khoâng caàn phaûi gia theâm gì caû.

Neáu maøu huyeát toái ñen, maïch trì, chaân tay giaù laïnh laø thuoäc hö haøn, duøng
Hoaøng thoå thang.

Hoàng lî laø huyùeât phaän laøm beänh, huyeát sinh ra ôû taâm hoûa, maø taøng ôû can,
can moäc trong coù gôûi töôùng hoûa, huyeát ñuû thì môùi giuùp ñöôïc hoûa, hoûa bình thì môùi
hay sinh ñöôïc huyeát.

Neáu hoûa vöôïng quaù thì böùc huyeát chaïy caøn, cho neân huyùeât lî phaàn nhieàu
ñau nhö dao caét, ñaây laø huyùeât thoáng vaäy.

Pheá kim vöôïng veà muøa thu, khaéc cheá can moäc, can khoâng ñöôïc ñaït leân, cho
neân uaát keát khoâng giaûi maø uaát vieäc sô tieát, vì theá taét maø khoâng ñieàu can thì moäc
hoûa sô tieát ñöôïc, maø huyeát phaän ñöôïc yeân oån. Muoán ñaït uùaât keát cuûa moäc hoûa neân
duøng Tieåu saøi hoà thang boû Baùn haï gia Ñöông quy, Baïch thöôïc hoaëc Baïch ñaàu oâng
thang hay Töù vaät thang gia Boà hoaøng, Nguõ linh chi, Huyeàn hoà, Hoaøng baù, Long
ñaûm, Hoaøng caàm, Saøi hoà, Tang kyù sinh.

Can phong khoâng khua ñoäng thì hoûa taét ñi, duøng Caàu ñaêng, Thaïch cao,
Baïch ñaàu oâng, Saøi hoà, Tang kyù sinh ñeàu laø nhöõng thuoác thanh can phong.

Cöông taèm, Thuyeàn thoaùi cuõng hay thö phong.

Can khí khoâng bò ngaên neùn xuoáng thì huyeát daáy leân deã daøng, duøng Höông
phuï, Binh lang, Quaát haïch, Thanh bì, Traàm höông, Maãu leä ñeàu laø nhöõng thuoác taùn
lôïi can khí.

Phuïc linh, Long ñaûm, Hoaøng caàm, Traàn bì laø nhöûng thuoác thanh can hoûa.

Ñöông quy, Sinh ñòa, Baïch thöôïc, a giao laø nhöõng thuoác tö döôõng can
huyeát.

Ñaøo nhaân, Ñòa du, Xuyeân khung, Nguõ linh chi laø nhöõng thuoác thoâng haønh
can huyeát.

Khi bieát ñöôïc pheùp trò can, thì trò chöùng huyùeât lî khoâng khoù khaên, can taøng
huyeát thì taát caû moïi chöùng huyùeât ñeàu khoâng ngoaøi vieäc trò can.
 Moân kieát lî caùc saùch khoâng coù baøn ñeán vieäc naøy, toâi theo caùc saùch maø
thoâng hieãu ra, maø tröôùc tieân theo baøi luaän aâm döông thuûy hoûa khí huyeát maø bieát
ñöôïc nguoàn goác, cho neân lôøi baøn naøy raát chình xaùc, khoâng gioáng nhö caùc saùch khaùc
chæ mô maøng maø thoâi.

Khaùch hoûi: Phaøm chöùng tieát taû ñeàu chuû ôû tyø vò, nhöng haï lî cuõng laø loaïi
tieát taû, taïi sao khoâng chuû ôû tyø vò?.

Ñaùp raèng: chöùng thaûn taû (thaáp), doäng taû (taû quaù möùc) thöïc laø thuoäc veà tyø
vò, cho neân Noäi kinh coù noùi: Thaùng tröôûng haï thì hay beänh ñoäng taû, baøn trung vì
thaùng tröôûng laø do tyø chuû khí. Beänh lî ña soá phaùt ôû muøa thu, maø tình lyù vôùi maïch
chöùng cuõng khoâng gioáng nhö ñoäng taû, tuy quan heä ôû tyø vò maø maáu choát phaûi laáy
can, pheá laøm chuû, môùi ñöôïc nguoàn goác nôi sinh ra beänh.

Caám khaåu lî.

Trong chöùng haï lî khoâng aên, ñoù laø hoûa nhieät trò maø theo oâng Ñan Kheâ duøng
Thaïch lieân thang, saùch Y Toâng Kim Giaùm noùi raèng: Trong nhieät thònh quaù xoâng leân
taän maø laøm ra aåu thoå, caám khaåu. Duøng Ñaïi hoaøng, Hoaøng lieân, röôïu ngon saéc maø
uoáng ñeå coâng hoûa nghòch.

Xeùt raèng: Traøng vò maø coù theå aên ñöôïc laø vì vò coù taân dòch, thanh hoøa nhuaàn
nhaõ cho neân muoán aên. Taây y tuy neä veà hình tích, nhöng cuõng coù choã ñaùng tin, noùi
raèng thöùc aên vaøo vò, thì coù vò taân, ñem thöùc aên bieán hoùa ra nhö chaùo, thöôøng thaáy
raèng vò taân hoùa thöùc aên, trong giaây laùt hoùa ra nhö chaùo, cöù theo lôøi luaän naøy thì vò
muoán aên laø nhôø coù vò taân, xem nhö con choù muoán aên thì mieäng chaûy nöôùc daõi ra,
nöôùc daõi ñoù laø goác cuûa söï muoán aên vaäy, vò taân cuûa ngöôøi ta thì muoán aên cuõng theá.

Nay vò bò taø nhieät, troïc khí chieám cöù nhöõng taân dòch thanh hoøa laø ñieàu hoøa
laøm troïc treä, ñem xuoáng ñaïi traøng maø laøm beänh lî, khi ñình treä ôû trong vò thì choáng
cöï khoâng cho thöùc aên vaøo. Oâng Ñan kheâ duøng Thanh lieân thang tuy raèng bieát pheùp
thanh hoûa boå vò, song thaïch lieân laø haït sen coù voû ñen, caùc thaày thôøi nay duøng Thanh
lieân töû, khoâng bieát laø gioáng gì?.

Khoâng neân duøng, ñeán nhö haït sen tính cuõng rít, beänh lî neân trôn ñeå boû dính
ñi, rít laø thuoác kî duøng. Vaû laïi, troïc treä ôû trong vò phaûi taåy röûa bieán hoùa ñi thì môùi
thaønh coâng, phöông naøy tuy khoâng sai veà söï noùng laïnh, song chöa theå taåy röõa bieán
hoùa ñöôïc troïc treä, khoâng phaûi laø thuoác khôûi töû hoài sinh, neân duøng Thanh oân baïi ñoäc
aåm, Truùc dieäp thaïch cao thang, Nhaân saâm baïch hoå thang, Maïch ñoâng döôõng vinh
thang, theo caùc phöông naøy maø gia giaûm môùi coù theå röûa vò (troïc treä) bieán thaønh taân,
laøm pheùp khai vò tieân thöïc.

Ñeán nhö khoâng aên maø coù uïa möûa, saùch Y Toâng Kim Giaùm duøng Nhò hoaøng
haûo töûu laø laáy (thoâng suoát ñi) ñeå coâng khí nghòch, song treä nghòch laø hôïp pheùp maø
khoâng bieát sinh hoùa ra vò taân thì chöa laø pheùp tieán thöïc. YÙ toâi cho laø neân duøng Ñaïi
saøi hoà thang gia Nhaân saâm, Thaïch cao, Hoa phaán thì choâng nghòch aøm sinh taân, khai
vò tieán thöïc hai maët ñeàu coù.

Trò chöùng caám khaåu lî xöa nay khoâng coù luaän naøo nhö theá naøy, nay toâi hieåu
ra ñöôïc leõ thieát thöïc vì ngöôøi goïi to keâu lôùn. Ñöôøng Toân Haûi naøy xöa kia voán laáy
vaên chöông giuùp nöôùc, nay xeùt phaän mình khoâng laøm ñöôïc, neân phaùt minh ñaïo naøy
ñeå hôi coù boå ích cho ngöôøi ñôøi vaäy.

Tra xeùt caùc saùch noùi veà lî chöùng khaùc khoâng coù moät loái naøo. Oâng Caûnh
Nhaïc chuû veà oân.

Chu ñan kheâ chuû veà löông.

Oâng Chu Gia Ngoân chuû veà phaùt taùn lôïi thuûy.

Oâng Traàn Tu Vieân chuû veà haøn nhieät hôïp trò ñeàu coù chí lyù.

Caûnh Nhaïc noùi raèng: Thaùng haï tham maùt aên nhieàu ñoà soáng laïnh, ñeán thu
phuïc aâm ñoïng töø trong (öùng muøa maø laøm chöùng haï lî), duøng Taù quan tieãn maø trò,
ñaây töùc laø theo oâng Troïng Caûnh haï lôïi khoâng döùc duøng Töù nghòch thang, Ñaøo hoa
thang laø pheùp trò hö haøn vaäy, song caàn coù caên cöù thaät laø chöùng hö haøn môùi duøng
pheùp naøy.

Chu Ñan Kheâ noùi raèng: Thaáp nhieät nung naáu, khí huyeát laøm ra deõo ñaëc,
duøng Hoaøng lieân giaûi ñoäc thang, ñaây laø yù cuûa oâng Troïng Caûnh duøng Baïch ñaàu oâng
thang loaïi naøy raát nhieàu, song caàn phaûi thaät laø cô sôû cuûa nhieät chöùng môùi duøng pheùp
naøy.

Duï Gia Ngoân noùi raèng: Neân theo phaùt haõn ñeå tröôùc giaûi bieåu ñi ngoaïi taø
haõm vaøo trong maø laøm chöùng lî, phaûi duøng pheùp ngöôïc doøng keùo thuyeàn daãn taø ñi
rangoaøi. Nhaân saâm baïi ñoäc taùn laøm chuû, ñaây töùc laø yù cuûa oâng Troïng Caûnh duøng
nhieät maø haï lôïi xuoáng, duøng Caùt caên Hoaøng lieân Hoaøng caàm thang. Nhöng oâng
Troïng Caûnh thaêng phaùt taø khí laïi kieâm thanh nhieät, maø oâng Duï thì duøng Taân oâng
thaêng taùn chöa ñuû ñöôïc hö maët, ñeán nhö oâng Troïng Caûnh duøng Baïch ñaàu oâng thang
cuõng laáy Baïch ñaàu oâng tính hay thaêng ñaït khí leân, bieát raèng khai ñeå sô thoâng, phaùt
laø pheùp laønh ñeå trò voäi ñi moùt raën vaäy.

Oâng Duï Gia Ngoân töï laáy pheùp ngöôïc doøng keùo thuyeàn cuûa mình laø bí quyeát
cuûa rieâng mình maø chöõa hay caên cöù veà oâng Troïng Caûnh neân chæ ñöôïc coù moät nöûa
vaø maát haún moät nöûa. Toâi nghó raèng duøng Tieåu saøi hoà thang boû Baùn haï gia Hoa
phaán, Ñöông quy, Baïch thöôïc, Chæ xaùc, Caùt caên laø thang phaùt thanh giaùng trò ñuû hai
maët.

Oâng Duï laïi baûo raèng: “Neáu nhieät ñaõ xuoáng ñaïi traøng thì khoâng neân giaûi
bieåu nöõa, caáp phaûi môû nhaùnh soâng theo ñöôøng tieåu tieän maø khôi ra. Duøng Töû saâm
thang, A leâ löïc taùn, ñaây töùc laø theo yù cuûa oâng Troïng Caûnh lôïi khoâng ngöøng thì neân
lôïi tieåu tieän. Deân duøng Ñaïi thanh löông taùn, söùc thuoác suoát töø beân trong ra ngoaøi raát
coù löïc löôïng theo töø cao nguyeân ñeå khôi nöôùc ñeå khoâng ngaám vaøo traøng vò. Neân
duøng Cam caùt thang gia Tang bì, Haïnh nhaân, Chæ xaùc, Phoøng kyû, Moäc thoâng, Thaïch
cao, Baïch linh, YÙ dó, Saøi hoà, Baïc haø, Sinh khöông, Baïch thöïôc, nhö theá thì pheùp
phaùt bieåu lôïi thuûy cuûa oâng Duï ñöôïc phaùt minh theâm ra.

Oâng Traàn Tu Vieân noùi raèng: Chöùng naøy phaûi bieän taïng haøn, Phuû nhieät, Vò
haøn, Traøng nhieät. Caùc baøi Taû taâm thang cuûa Troïng Caûnh choïn maø duøng thì raát hay
vaäy. Toâi cho raèng haøn nhieät laøm beänh taát phaûi coù chöùng roõ raøng, veà chöùng noùng
chöùng laïnh cuøng hieän ra, khoâng ñöôïc noùi laãn loän luùng tuùng maø duøng laãn loän caùc
phöông haøn nhieät vaäy. Nhö baøi OÂ mai hoaøn cuûa Troïng Caûnh trò caùc chöùng Tieâu
khaùt, khí xoâng leân taâm, trong taâm ñau maø noùng, ñoùi maø khoâng muoán aên, ñoù laø roõ
raøng cuûa nhieät chöùng vaäy. Khi aên vaøo laø möûa ra laõi ngay, haï xuoáng thì lôïi khoâng
ngöøng, ñoù roõ raøng coùchöùng haøn. Vì raèng coù chöùng phuû nhieät taïng haøn neân duøng OÂ
mai hoaøn kieâm noùng laïnh maø trò.

Nhö baøi Sinh khöông taû taâm thang cuûa Troïng Caûnh trò caùc chöùng noùi raèng:
döôùi taâm bæ raùn, ôï leân hôi, thöùc aên, ñoù laø hoûa chöùng vaäy.

Döôùi söôøn coù thuûy khí, trong buïng soâi nhö saám, ñoù laø thuûy beänh vaäy, vì
raèng trong coù hoûa, trong traøng coù thuûykhí cho nen6 duøng Sinh khöông taû taâm thang
maø trò ñaïi tieän môùi ñaàu raùn, nöõa sau thì ñöôøng (æa chaûy). Ñaáy laø trong vò coù haøn,
trong traøng coù nhieät, oâng Traàn Tu Vieân duøng Lyù trung thang gia Ñaïi hoaøng ñoù laø
ñeàu caên cöù vaøo söï thöïc coù chöùng haøn chöùng nhieät cuøng hieän ra, y giaû bieän chöùng
phaûi nghieâm tuùc, nhö theá thì duøng thuoác duøng phöông môùi khoâng sai.

Treân ñaây laø pheùp trò cuûa 4 nhaø hôïp laïi maø duøng thì chöùng kî khoâng lo boù
tay vaäy.

Oâng Hoaøng Khoân Taùi noùi raèng: “ngöôøi ta ñaïi tieän maø khoâng thaát thöôøng laø
vì pheá chuû truyeàn thoâng maø traøng khoâng ngöøng, can chuû sô tieát maø loå ñít khoâng
ñoùng laïi. Neân duøng Saâm, Truaät ñeå giuùp cho pheá deã truyeàn thoâng. Duøng Queá chi
giuùp cho can deã sô tieát. Ñaây laø lôøi noùi cuûa oâng Hoaøng baøn veà ñaïi tieän bí keát, toâi
theo lôøi noùi naøy maø hieåu ra, maø nhaân ñoù ñöôïc nguyeân lyù cuûa chöùng lî, ñöôïc bieát
raèng chöùng lî laø söùc truyeàn toáng cuûa pheá maïnh quaù cho neân ñem gaáp xuoáng ñaïi
traøng, can khí uaát keát maø khoâng sô thoâng cho neân loå ñít bò beá taét muoán tieän maø
khoâng tieän ñöôïc, maø laøm cho böùc baùch beá tröôùng.

Theo lôøi baøn cuûa hoï Hoaøng maø suy ra thì bieát roõ ñöôïc nguyeân nhaân cuûa
chöùng lî böùc baùch maø khoâng thoâng, nhöng queá chi, saâm truaät khoâng hôïp vôùi beänh
lî.

Chöùng lî maø pheá khí böùc baùch laø vì hoûa nhieät doàn maïnh xuoáng, cho neân
Thöông Haøn Luaän noùi raèng: aên uoáng vaøo daï daøy thì ñi chaûy ngay nöôùc trong maø
côm ñoù laø do pheá khí truyeàn toáng gaáp quaù laø nhieät quaù vaäy, neân kòp cho haï ñi, cöù
theo lyù luaän aáy thì trò chöùng böùc baùch neân thanh hoûa laøm chuû, duøng Nhaân saâm thanh
pheá thang hay Nhaân saâm taû pheá thang.

Can khí khoâng sô tieát ñöôïc cuõng do can moäc laøm uaát hoûa keát laïi maø khoâng
söôùng thoâng ñi ñöôïc, Queá chi laøm aám moäc laø noùng theâm cho hoûa thì trôû thaønh töï ñoát
mình, xem Baïch ñaàu oâng thang cuûa oâng Tröông Troïng Caûnh duøng Traàn bì, Baïch
ñaàu oâng ñeå maùt suoát cho can moäc, Baøi töù nghòch taùn voäi ñi moùt raën thì gia Giôùi baïch
(cuû kieäu) ñeå sô uaát, thôøi bieát ñöôïc pheùp giuùp can ñeå sô tieát vaäy. Ñöông quy loâ hoäi
hoaøn, Taû can thang, Tieâu dao taùn gia giaûm maø trò cho.

Ñeán nhö hoøa can ñieàu pheá, chæ böùc baùch, giaûi uaát beá, moät phöông maø trò caû
can vaø pheá thì xöa ñeán nay khoâng coù.

Toâi nghó raèng duøng baïch ñaàu oâng thang gia Thaïch cao, Tri maãu, Haïnh
nhaân, Chæ xaùc, Caùt caùnh, Binh lang, Saøi hoà, Maïch nha, Ñöông quy, Baïch thöôïc,
Cam thaûo.

Thuoác nheï (khinh teá) thì duøng Tieåu saøi hoà thang gia Ñöông quy, Baïch
thöôïc, Haïnh nhaân, Chæ xaùc, Caùt caùnh, Taân lang, Maïch nha, Hoa phaán ñieàu hoøa can
pheá thì pheá khí khoâng böùc baùch doàn xuoáng, can khí ñöôïckhai thoâng lôïi ñaït vaäy.

Coù khi can khí muoán tieát maø doàn xuoáng, pheá khí muoán thu maø khoâng môû,
cho neân chöùng lî phaàn nhieàu phaùt veà muøa thu, muøa thu kim pheá khí beá laïi maø
khoâng khai, can khí raïn nöùt khoâng ngöøng, cho neân böùc baùch maø ñau, ñaây laïi theo
nghóa cuûa hoï Hoaøng giaûi thích theâm maø caùc saùch ñeàu khoâng coù noùi ñeán. Pheùp trò
neân duøng Cam caùt thang gia Baïch thöôïc, laáy Caùt caùnh khai ñeà pheá khí, laáy Baïch
thöôïc bình trò can moäc, theo yù aáy maø gia giaûm thì Mieát giaùp, Thanh bì, Traàn bì, Loâ
hoäi, Long ñaûm thaûo ñeàu laø thuoác bình can. Coøn Ñöông quy, Sinh ñòa, Ñaøo nhaân,
Nguõ linh chi, Dieân hoà saùch ñeàu laø thuoác trò huyeát phaän cuûa can kinh.

Hoaøng caàm, Maïch moân, Tang bì, Tri maãu ñeàu laø thuoác thanh pheá.

Chæ xaùc, Boái maãu, Haïnh nhaân, Traàn bì ñeàu laø thuoác ñieàu khí cuûa pheá kinh
tuøy nghi söû duïng, bieán hoùa do ngöôøi thì lo laéng gì chöùng lî maø khoâng trò noåi.

Ñieàu huyeát thôøi chöùng tieän nung töï khoûi.

Ñieàu khí thì chöùng haäu troïng töï heát.

Hai lôøi noùi ñoù laø ñònh phaùp töø ngaøn xöa ñeå trò chöùng lî maø cuõng laø saùp phaùp
truyeàn nhau ñeå trò chöùng lî, vì noùi roäng ra veà ñieàu huyeát thì Quy, Thöôïc, Ñòa du
duøng heát maø chaúng thaáy hay.

Noùi veà ñieàu khí thì Traàn bì, Moäc höông uoáng nhieàu maø k hoâng khoûi, chaúng
bieát raèng Traàn bì, Moäc höông laø thuoác ñieàu tyø khí, coøn lî tuy beänh ôû tyø maø laøm böùc
baùch nôi ôû can pheá, bieát ñieàu pheá laø kheùo ñieàu khí vaäy.
 Huyeát thì chuû veà huyeát laø huyeát haûi, huyeát haûi ôû vaøo khoaûng ñaïi traøng. Cho
neân chöùng lî maø döôùi roán raát ñau thì dó nhieân coù huyeát ñaëc, coøn ñau vöøa phaûi thì
khoâng coù huyeát ñaëc vì huyeát ñau ôû huyùeât haûi vaäy. Bieát trò huyeát haûi laø kheùo trò
huyeát vaäy.

Oâng Phoå Minh Töû noùi raèng: Chöùng lî phaàn nhieàu kieâm coù thöïc tích, neân
duøng Chæ xaùc, Haäu phaùc, Ñaïi hoaøng. Beänh nheï thì duøng Maïch nha, Sôn tra, Thaàn
khuùc vaø La baëc töû.

Beänh lî laâu ngaøy khoâng döùt, pheá khí tieát xuoáng thì phaùch theo ñoù maø sa
thoaùt, maø phaùch thoaùt thì cheát, pheá taøng phaùch, trò neân ñieàu boå pheá khí, duøng Nhaân
saâm thanh pheá thang ñeå coá baûn, neáu chöùng haøn hoaït duøng Ñaøo hoa thang ñeå trò. Baøi
Kha leâ taëc taùn cuûa oâng Tröông Troïng Caûnh laø phöông thanh pheá coá thoaùt. Töù thaàn
hoaøn, OÂ mai hoaøn ñeàu laø nghóa cuûa Ñaøo hoa thang, pheùp thaêng ñeà coá saùp caàn phaûi
theo haøn nhieät maø duøng thì môùi khoâng sai.

Höu töùc lî laø beänh ñaõ khoûi roài laïi phaùt ra laø bôûi coá saùp quaù sôùm löu taø ôû
trong, cho neân giao thôøi laïi taùi phaùt, chöõa neân theo caùc pheùp ñaõ noùi ôû treân, thaáy
beänh ôû kinh naøo thì duøng thuoác ôû kinh aáy ñeå tieâu tröø taø khí ñi, phuïc taø ñaõ heát roài thì
beänh khoâng taùi phaùt nöõa, nhö Döông chi baïch maät hoaøng lieân taùn nhoû maø uoáng chæ
laáy trôn ñeå khöù dính, laáy haøn ñeå trò hoûa, khoâng baèng xem taø phaùt hieän ra ôû ñaâu maø
theo kinh duøng thuoác môùi laø ñoái chöùng.

Phaøm beänh caám khaåu lî, treân caám döôùi lôïi, theo pheùp neân phaûi hoøa trung,
chöùng naøy ñem xem xeùt ngöïôc laïi vôùi hoaét loaïn thì töï bieát.

Chöùng hoaét loaïn thöông aåu haï taû phaûi hoøa trung môùi khoûi thì bieát raèng
chöùng caám khaåu lî treân caám döôùi lôïi cuõng caàn phaûi hoøa trung môùi khoûi, nhöng
chöùng hoaét loaïn thì beân trong laïnh maø phaùt ra laø chöùng treân döôùi ñeàu thoaùt, phaûi
duøng Lyù trung ñeå oân boå, coøn caám khaåu lî treân beá döôùi treä thì bieát raèng trong noùng,
nhieät keát ôû beân trong, treân döôùi khoâng môû, pheùp hoøa trung naøy phaûn laïi nhöõng
thuoác cuûa thang lyù trung, laáy thuoác haøn löông maø trò. Sinh khöông taû taâm thang boû
Can khöông, Nhaân saâm baïch hoå thang.

III. NIEÄU HUYEÁT.

(Ñaùi ra maùu)

Baøng quang vaø huyeát thaát cuøng ôû moät choå, nhieät nhaäp huyeát thaát thì suùc
huyeát (maùu ñoïng laïi), nhieät keát ôû Baøng quang thì nieäu huyeát. Nieäu laø beänh cuûa thuûy
phaän maø cuõng can phaïm ñeán huyeát phaän, vì Baøng quang vaø huyeát thaát cuøng ôû vôùi
nhau, cho neân coù lieân quan vôùi nhau, lyù do sinh beänh laø coù noäi nhaân vaø ngoaïi nhaân.

1. Ngoaïi nhaân:
 Ñoù laø nhieät cuûa thaùi döông vaø döông minh truyeàn kinh keát ôû haï tieâu. Chöùng
hieän ra mình coù noùng laïnh, mieäng khaùt, ñaày buïng, tieåu thieän khoâng lôïi, ñaùi ra maùu,
ñau nhöùc. Duøng Ñaøo nhaân thöøa khí thang, Tieåu saøi hoà thang gia Ñaøo nhaân, Ñan bì,
Ngöu taát.

2. Noäi nhaân:

Ñaáy laø taâm kinh ñöa nhieät xuoáng tieåu traøng, can kinh ñöa nhieät cho huyeát
thaát, chöùng hieän ra laâm bí ñau buoát, ñaùi töøng gioït maø khoâng thoâng goïi laø xích laâm,
pheùp chöõa neân thanh nhieät.

Taâm kinh ñöa nhieät thì raïo röïc maát nguû, hay nguû meâ khoâng tænh, löôõi hoïng
ñau, hay sôï, hay hoài hoäp, aùo naõo. Duøng Ñaïo xích aåm gia Sao chæ, Lieân kieàu, Ñan bì,
Ngöu taát.

Can kinh ñöa nhieät, chöùng theå hieän thaáy buïng döôùi ñaày, söôøn nhoùi ñau,
mieäng ñaéng, tai ñieác,hay haøn nhieät vaõn lai. Neân duøng Long ñaûm taû can thang gia
Ñaøo nhaân, Ñan bì, Ngöu taát, Uaát kim.

Nieäu huyeát maø trò taâm can khoâng khoûi thì neân kieâm trò pheá, pheá laø nguoàn
treân cuûa thuûy, kim thanh thì thuûy thanh, thuûy yeân thì huyeát yeân, vì chöùng naøy
nguyeân laø thuûy beänh caäp luïy ñeán huyeát, cho neân trò thuûy töùc trò laø trò huyeát. Duøng
Nhaân saâm taû pheá thang boû Ñaïi hoaøng gia Khoå saâm, Thanh taùo cöùu pheá thang gia
Ngaãu tieát, Boà hoaøng. Treân ñaây laø chöùng do nhieät keát sinh ra, ñaùi ra maùu maø khoâng
thoâng coù ñau buoát, laø nieäu huyeát thuoäc thöïc chöùng.

Ngoaøi ra laïi coù chöùng hö ñaùi ra maùu töôi nhö nöôùc ñaùi chaûy daøi ra maø
khoâng trôû ngaïi gì, thì neân thanh nhieät boå hö, kieâm duøng thuoác chæ huyeát, khoâng neân
laøm giaùng lôïi nöõa vì tieàn aâm coù 2 khieáu: Moät laø thuûy khieáu, hai laø huyeát khieáu,
huyeát khieáu naøy töø huyeát thaát ra, ôû nöõ giôùi laø cöûa thuï tinh, ôû nam giôùi laø oáng daãn
tinh, cho neân huyeát ôû huyeát thaát cuûa nöõ giôùi töø ñoù xuoáng laøm baêng laäu, cuûa nam
giôùi cuõng do ñaáy maø tieát ra, cho neân chöùng nieäu huyeát thuoäc veà chöùng hö gioáng nhö
chöùng baêng laäu cuûa nöõ giôùi, neân duøng Töù vaät thang gia giaûm maø chöõa.

Can coù uaát hoûa thì gia Ñan bì, Sao chi töû,Saøi hoà, A giao, Kinh giôùi thaùn.

Taâm kinh huyeát hö hoûa vöôïng thì gia Hoaøng lieân, A giao, Huyeát hö.

Tyø khí hö haøn khoâng hay nhieáp huyeát, chaân tay giaù laïnh. Maïch vi, trì. Maëct
xaùm nhaät gia Ngö bieåu (bong boùng caù), Hoaøng kyø, Nhaân saâm, Ngaõi dieäp, Hoaét
höông, Cam thaûo, Nguõ vò.

Ham daâm haïi thaän gia Cao söøng nai, Haûi Phieân tieâu, Thieâu coân ñaùng (töùc
ñaùi quaàn coù thaùng).
 Laïi coù chöùng pheá hö, khoâng theå trò tieát ñöôïc, beân döôùi maø sinh ra chöùng ñaùi
xong roài maùu môùi chaûy ra, xeùt laø pheá aâm hö thì kieâm coù chöùng khí nghòch, ñaøm
khaùi, mieäng khaùt. Duøng Nhaân saâm thanh pheá thang, neáu döông hö khoâng hay trò
beân döôùi thì coù chöùng di nieäu soùn ñaùi, chaân laïnh, thuûy aâm, ho suyeãn, duøng Cam
thaûo can khöông thang.

IV. KINH HUYEÁT

Veà phuï khoa coù saùch chuyeân ñeà, song nam vaø nöõ huyeát voán cuøng moät
nguoàn, cho neân cuõng caàn baøn ñeán. Noäi kinh noùi raèng: “Con gaùi 14 tuoåi thì thieân quyù
ñeán, maïch nhaâm thoâng, maïhc xung thònh, kinh nguyeät ra ñuùng kyø, coù theå coù con”.

Thieân quyù laø ñoäng khí cuûa tieân thieân thaän trung sinh ra quyù thuûy.

Ñeán laø ñeán baøo trung vaäy.

Thuûy laø do döông khí hoùa ra, döông xöôùng maø aâm tuøy, huyeát laø aâm, maïch
nhaâm xung laøm chuû. Cho neân öùng vôùi Quí thuûy maø vaän thaâu huyeát vaøo baøo trung.
Huyeát öùng vôùi thuûy maø xuoáng, ñoù laø aâm tuøy döông, cuõng nhö vôï theo choàng, hai
maïch xung nhaâm ñeàu khôûi ôû baøo trung neân thuoäc veà kinh döông minh, döông minh
laø caùi beå cuûa thuûy coác haäu thieân, ôû trung cung goïi laø maäu thoå.

Hoùa khí laáy traáp bieán ra ñoû laøm huyeát, theo hai maïch nhaâm xung ñeå xuoáng
hôïp vôùi quí thuûy, ñoù laø maäu vôùi quí hôïp, ôû nam vaø nöõ ñeàu nhö theá.

Con trai chuû khí, cho neân huyeát theo thuûy hoùa maø laøm ra tinh, con gaùi chuû
huyeát, cho neân huyeát theo thuûy hoùa maø laøm ra kinh nguyeät, vaäy thì tinh cuûa nam
trong thuûy coù huyeát, kinh nguyeät cuûa nöõ trong huyeát coù thuûy, cho neân tröôùc vaø sau
khi haønh kinh ñeàu coù thaáy thuûy töông, thuûy töông naøy laø khí xung döông trong thaän
sinh ra, khí laán leân thì thuûy heát maø huyeát khoâng ñöôïc nhu nhuaän, do ñoù maø nhieät
chöùng sinh ra vaäy.

Cho neân khi ñieàu huyeát tröôùc tieân phaûi ñieàu thuûy, ñieàu thuûy töùc laø ñieàu khí,
khí sinh ra ôû thaän maø chuû ôû pheá, coøn huyùeât sinh ra ôû vò maø taøng ôû can vì huyeát haûi
laø moät boä phaän cuûa can.

Pheá kim chuû söï trò tieát cho khí laïi laø nguoàn teân cuûa thuûy, ngöôøi ñôøi neân bieát
roõ choå naøy maø theo vaäy, cho neân ñieàu thuûy ôû trong khí ñeå tö nhuaän cho huyeát, hoaëc
ñieàu khí ôû trong huyeát ñeå lôïi thuûy, ñoù laø pheùp ñieàu kinh cho nöõ giôùi, maø cuõng laø
pheùp trò huyeát chöùng, hoïc giaû neân xem xeùt kyõ.

Huyeát nhieät laø do thuûy khoâng ñuû, do ñoù maø thaáy kinh tröôùc kyø, sinh chöùng
phaùt soát, mieäng khaùt. Duøng Töù vaät thang gia Thieân ñoâng, Maïch ñoâng, Hoaøng caàm,
Hoa phaán, Saøi hoà, A giao, Ngöu taát. Duøng tö thuûy maø nhuaän huyeát, hoaëc duøng Luïc
vò thang ñeå tö nhuaän pheá thaän, cuõng hay môû nguoàn cho nöôùc, ñoù laø pheùp tö thuûy ñeå
döôõng huyeát vaäy.
 Huyeát haøn laø thuûy khoâng aám, nhaân theå maø thaáy kinh nguyeät ra sau kyø, thaáy
toái nhaït, laïnh leõo, cuøng laø ngöng treä ñau ñôùn. Duøng Töù vaät thang gia Phuïc linh,
Cam thaûo, Queá chi, Hoaéc höông, Phuï töû ñeå oân thuûy laø haønh khí, khí haønh thì huyeát
haønh vaäy.

Huyeát hö laø haønh kinh ít quaù, cuõng laø khoâ khan, nhaït nheõo, caùc chöùng hö
cuøng theå hieän. Xeùt raèng quí thuûy cuûa thaän trung khoâng ñuû thì thaáy xöông noùng, khí
nghòch, chaân meàm, maïch saùc, töû cung khoâ rít, tröôùc hay lsau khi haønh kinh ñeàu
khoâng coù nöôùc nhôùp, duøng Taû qui aâm gia Thoû ty, Quy baûn, A giao, Maïch ñoâng, Nguõ
vò, Nhuïc thung dung ñeå tö thuûy cuûa thieân quyù.

Xeùt raèng: ñaáy laø vò hö huyeát cuûa döông minh, xung, nhaâm khoâng ñuû thì
thaáy kinh thuûy nhaït nheõo, chæ coù nöôùc nhôùp maø khoâng coù huyeát töôi, neân duøng chích
cam thaûo thang, Döôõng vinh thang ñeå boå cho nguoàn sinh r ahuyeát maø chöùng huyeát
hö thöï khaéc phuïc vaäy.

Huyeát treä laø öù huyeát trôû treä, nhaân thaáy maø thaáy caùc chöùng ñau mình, ñau
buïng, noùng laïnh, ñoùi, troïc, kinh taùn, kinh beá, ñeàu coù öù huyeát laøm trôû treä cho khí,
neáu khoâng coù öù huyeát thì kinh töï nhieân löu thoâng maø khoâng sinh ra bieán loaïn.

Phaøm caùc chöùng aáy ñeàu laáy khöû öù laøm chuû. Töù vaät thang gia Huyeàn hoà,
Ñaøo nhaân, Höông phuï, Nhuõ höông, moät döôïc.

Coù nhieät gia Caàm, Lieân.

Coù haøn gia Khöông, Phuï. Ngoaøi ra coù theå duøng Huyeát phuû truïc öù thang,
Caùch haï truïc öù thang ñeàu hôïp nghi.

Neáu öù huyeát quaù thì phaûi duøng Thoå qua caên thang, Haï öù huyeát thang, coøn
noùi roõ ôû thang öù huyeát.

Toùm laïi: Khí huyeát laø hai caùi voán khoâng theå rôøi nhau, trong huyeát coù khí,
khí töùc laø thuûy, toâi ñaõ noùi roõ, bieát theá thì noùi roõ raøng öù huyeát trôû treä laø huyeát laøm trôû
khí laø huyeát coù loãi, neân phaù tan huyeát aáy ñi maø khí ñöôïc löu thoâng caùc vò Ñaøo nhaân,
Ñan bì, Nguõ linh chi caàn phaûi duøng.

Huyeát phaän coù nhieät laø thuûy cuûa khí phaän khoâng ñuû veà nhu nhuaän cho
huyeát cho neân laøm cho huyeát nhieät, duøng Hoaøng caàm, Tri baù maø taû hoûa, taû hoûa töùc
laø tö thuûy vaäy. Huyeát phaän coù haøn laø thuûy cuûa khí phaän, thuûy ñoïng thaáp treä khoâng
löu thoâng, duøng Ngoâ thuø du, Teá taân, Ngaõi dieäp, Queá chi ñeå oân thuûy maø laø oân huyeát,
thuûy oân laø khí hoøa, khí hoøa thì huyeát hoøa.

Xem theá thì coù theå bieát raèng ñaøn oâng con trai coù öù huyeát, nhieät keát, haøn
ñoïng, thì caùc pheùp chöõa cuõng theá, khoâng coù gì khaùc. Xem pheùp sinh thieân quyù ñeå
sinh huyeát thì bieát pheùp tö thaän döôõng huyeát cho ñaøn oâng con trai, xem pheùp boå
döông minh ñeå boå nguoàn suoái cuûa huyeát thì bieát boå nguoàn suoái cuûa huyeát cho con
trai. Xem pheùp tö pheá ñeå döôõng huyeát thì bieát pheùp sinh taân ñeå döôõng huyeát cho
con trai, cho ñeán chöùng huyeát nhieät maø thuûy ñoïng laøm ñaøm, huyeát hö maø thuûy traøo
laøm moà hoâi cuøng loaïi maø khaùc nhau veà söï thaät ñeàu thaáy ñöôïc heát.

V. BAÊNG ÑÔÙI

Ñaøn baø saéc maët xanh vaøng, mình maåy oám nhom, tim ñaäp, löng ñau, töøng
löùc ôû cöûa mình chaûy ra vaät ñuïc vaøng, ñoû, xanh, traéng, toái ñen ñoù laø huyeát maïhc ñôùi
bò thöông toån maø thaønh ra, neân goïi laø baêng ñôùi.

Y hoïc coå truyeàn laïi phaân ra moät ñieàu baïch troïc, noùi raèng: “Ñôùi haï laø maïch
ñôùi laøm ra beänh maøu saéc thì oâ taïp”.

Coøn baïch troïc laø 3 kinh taâm, tyø, thaän laøm ra beänh, maøu saéc thì thuaàn traéng,
nhöng phöông thuoác duøng ñeå chöõa thì coï keï nhö nhau, thöïc ra thì cuøng moät beänh,
ñeàu laø ñôùi maïch laøm ra caû, toâi xin noùi roõ ra raèng: Baïch troïc vaø nguõ ñôùi chaûy ra hö
huyeát maø khoâng phaûi huyeát ñoù laø thuûy cuûa baøo trung vaäy, thuûy naøy neáu thanh ñoù laø
thieân quyù ñeå giuùp cho kinh huyeát, laø baïch troïc laø nguõ ñôùi, thuûy troïc thì huyeát cuõng
nhaân ñoù maø troïc vaäy. Vì ñôùi maïch beân döôùi noái vôùi baøo cung, ôû giöûa raøng buoät laáy
mình ngöôøi, khoaûng giöõa nhaân theå thuoäc veà tyø kinh, thoå khí cuûa tyø kinh ñöôïc xung
hoøa thì ñôùi maïch yeân oån saïch seõ maø thuûy cuûa baøo trung ñöôïc thanh hoøa, cho neân
haønh kinh sau ba ngaøy thì coù baøo thuûy xuoáng vaøng saùng nhö kim (vaøng), ñoù laø thuûy
cuûa thieân quyù ôû trong thaän ñöôïc tyø thoå ñôùi maïch trò tieát maø hieän ra saéc vaøng nhuaän,
ñoù laø nguyeät kinh, voâ beänh vaäy.

Neáu tyø thoå khoâng ñöôïc xung hoøa khoâng hay trò tieát ñöôïc thuûy, ñôùi maïch bò
thöông ñem xuoáng baøo trung maø phaùt ra chöùng ñôùi baïch troïc, oâ taïp, chöõa neân hoøa tyø
lôïi thuûy, trò tyø töùc laø trò ñôùi maïch, trò maïch ñôùi töùc laø trò thuûy vaäy.

Xem baøi thaän tröôùc thang duøng Baïch truaät ñeå trò ñau löng nhö ñeo 5000
ñoàng tieàn.

Chöõ thaän tröôùc ñaët teân cho thang thuoác laø noùi roõ taø thuûy ôû trong thaän baùm
vaøo maïch ñôùi, cho neân theo tyø maø chöõa, laáy thoå trò thuûy thôøi ñôùi maïch töï khoûi vaäy.
Xem theá ta thaáy raèng, baïch ñôùi laø chöùng cuûa ñaøn baø con gaùi, laø thuûy khoâng thanh,
coøn baïch troïc cuõng laø thuûy khoâng thanh, khoâng caàn phaûi phaân ra. Taát caû ñeàu laáy
hoøa tyø lôïi thuûy laøm chuû, duøng Vò linh thang maø chöõa.

Coù nhieät boû Queá chi, gia Hoaøng caàm, Hoaøng lieân, Hoaøng baù.

Coù haøn gia Teá taân, Ngoâ thuø du.

Tyø thoå bò uaát maø soâi boác leân, thaáp khí hö hoûng bieán sinh 5 chöùng ñôùi ñoû
traéng, oâ troïc, chöõa phaûi lyù tyø giaûi uaát, duøng Tieâu dao taùn gia Phoøng kyû, Moäc thoâng.

Coù nhieät gia Ñan bì, Chi töû, Hoaøng baù.

 Coù haøn gia OÂ döôùc, Ngaõi cöùu, Sa nhaân.

Lôøi baøn treân ñaây tuy chöa noùi heát ñöôïc pheùp trò beänh ñôùi troïc, song ñaõ bieát
ñöôïc phaùp moân, hoïc giaû neân suy roäng ra.

Gaëp chöùng haøn thì Saâm, Kyø, Truaät, Phuï caøng caàn phaûi duøng.

Gaëp chöùng nhieät thì tieâu hoaøng, Cam toaïi cuõng neân duøng.

Caùc chöùng haøn nhieät laãn loän ñeàu coù theå nhaân chöùng maø xöû phöông, tôø giaáy
khoâng theå naøo taû heát ñöïôc.

Baêng laäu khoâng phaûi kinh kyø maø laø haï huyeát, haï ít goïi laø laäu haï, haï nhieàu
goïi laø baêng huyeát, haønh kinh maø ra maùu quaù nhieàu nhö nöôùc tuoân chaûy khoâng theå
ngöng ñöôïc cuõng laø huyeát baêng vaäy, ñôøi xua goïi laø baêng trung laø baûo raèng: huyeát do
trung chaâu tyø thoå thoáng nhieáp, khi tyø khoâng thoáng nhieáp neân vôõ ra goïi laø baêng
trung, daïy ngöôøi ta chöõa chöùng baêng caàn phaûi chöõa trung chaâu vaäy.

Nguyeät kinh goïi laø tín thuûy maø nguõ haønh chæ coù thoå chuû tín, thoå vöôïng thì
nguyeät thuûy coù tín, thoå hö thì thaát tín maø laäu haï, beänh naëng thì laø baêng trung vaäy,
pheùp trò ñeàu laáy trò tyø laøm chuû, vì nhoïc nhaèn khoán khoå maø thöông ñeán tyø hoaëc lo
nghó ñoùi no thöông tyø, tyø hö không giöõ ñöôïc neân duøng Quy tyø thang gia Ngaõi dieäp,
A giao, Taùo taâm thoå (Phuïc long can). Ñaïi hö thì duøng Thaäp toaøn ñaïi boå thang gia A
giao, Tuïc ñoaïn, Thaêng ma, Baøo khöông, Taùo nhaân, Sôn thuø. Ngoaøi ra coøn duøng Ngö
ñoå (boùng caù) Loäc giaùc, Lieân meã (haït sen), göøng muoái naáu aên ñeå ñieàu döôõng, coøn
duøng Hoaøng kyø, Nhu meã naáu uoáng cuõng ñaïi boå khí huyeát. Nhöõng baøi nhö Luïc quaân
töû, Nhaân saâm döôõng vinh, Chích cam thaûo thang ñeàu laø thuoác boå ích tyø kinh, ñeàu
neân gia giaûm maø duøng.

Phaøm chöùng baêng trung ñaáy laø pheùp trò chính, laïi coøn pheùp trò can ñeå trò taëc
taø cuûa tyø, can kinh noä hoûa ñoäng caøn leân, moäc uaát maø khaéc thoå, hoûa quaáy neân huyeát
khoâng yeân oån, beänh nhaân hay hôøn giaän, nhöùc ñaàu, mieäng ñaéng, maét quaùng, söôøn
buïng ñaày tröôùng, luïc maïch huyeàn saùc, cuøng vôùi chöùng tyø kinh hö haøn khaùc nhau,
neân duøng Quy tyø thang gia Ñan bì, Chi töû, Saøi hoà, Baïch thöôïc, Maïch ñoâng, Nguõ vò
ñeå boå tyø thoå, thanh can hoûa, trò ñuû moïi maët hoaëc duøng Ñan chi tieâu dao taùn gia Maãu
leä, A giao, Boà hoaøng.

Xeùt raèng: Ñôùi laäu tuy thuoäc beänh thuûy maø cuõng coù hieäp vôùi chöùng öù huyeát
vì huyeát trôû khí treä maø sinh ra ñôùi troïc neân duøng Tieåu ñieàu kinh thang, tuøy theo haøn
nhieät gia giaûm maø trò.

Chöùng baêng trung tuy laø huyeát beänh, nhöng thöïc ra khí hö vaäy, khí haõm
xuoáng thuûy theo maø taû ñi, thuûy xuoáng thì huyeát theo, khí haønh thì thuûy haønh, thuûy
haønh thì huyeát haønh neân duøng thuoác boå khí ñeå thaêng thuûy leân, khi thuûy thaêng leân thì
huyeát thaêng vaäy, duøng Boå trung ích khí thang.
 Hôïp chöùng baêng ñôùi laïi maø xem, moät laø thuûy beänh, moät laø huyeát beänh ñaøn
baø con gaùi vaø ñaøn oâng con trai ñeàu coù beänh huyeát vaø beänh thuûy, neân xem xeùt kyõ
löôõng.

VI. SAÛN HUYEÁT

(Maùu ñeû)

Ñaøn baø trong thai coù boïc maùu ñeå boïc con, döôùi boïc maùu laïi coù boïc nöôùc ñeå
giöõ gìn, khi saép sanh thì dó nhieân boïc nöôùc xuoáng tröôùc, sau ñeán boïc maùu vôõ ra maø
con sinh ra. Sau khi con ñaõ sinh ra roài nhöõng maùu thöøa laïi môùi ra sau, neáu maùu naøy
khoâng ra, sau naøy thaønh maùu öù, ngöôøi ñôøi baûo laø: “boïc nöôùc giöõa thai”, boïc nöôùc ñaõ
xuoáng thì thai cuõng xuoáng neân con ñöôïc sinh ra. Ñaáy laø pheùp laáy hình tích ñeå baøn.

Vieäc sinh ñeû laø quan heä ôû khí hoùa khoâng gioáng nhö ñoà vaät giöõ gìn, rôi
xuoáng maø so saùnh, toâi xin noùi roõ raèng: Trôøi ñaát tuy laø roäng lôùn maø cuõng chæ laø
döông thoáng aâm, con ngöôøi ta sinh ra cuõng chæ laø khí thoáng huyeát, khí laø khí döông ôû
trong thaän thuûy hoùa ra, cho neân khí baùm vaøo vaät roài trôû laïi laøm thuûy, maø khí laø thuûy.

Ñaøn baø mang thai coù boïc nöôùc ñeå giöõ thai töùc laø khí vaäy, thai thì nhôø khí
maø naâng leân, khí töùc laø thuûy, cho neân thuûy giöõ ñöôïc thai, thöïc ra laø khí giöõ huyeát
vaäy, luùc saép ñeû boïc nöôùc ñi tröôùc (vôõ oái), ñoù laø khí ñi xuoáng, cho neân thuûy ñi xuoáng,
thuûy ñi thöïc ra laø khí ñi vaäy.

Moät khi khí ñaõ ñi xuoáng thì thai huyeát töï theo xuoáng, huyeát theo khí nhö vôï
theo choàng, khoâng bao giôø khí haønh maø huyeát khoâng haønh vaäy, cho neân thai chöa
sinh ra thì khí che chôû, thai saép sinh ra thì khí vaän haønh ñi. Bieát nhö theá thì bieát caùch
hoä thai phaûi ñieàu khí, caùch thoâi ñeû (thuùc ñeû) phaûi haønh khí, maø trò taát caû moïi chöùng
huyeát ñeàu phaûi trò khí, xem ñaây ta coù theå bieát ñöôïc.

Khi saép sanh löng vaø buïng raát ñau, vì khí muoán haønh maø huyeát chöa haønh,
huyeát laøm trôû ngaïi khí, khí phaûi böùc baùch, huyeát phaûi vaän haønh, cho neân raát ñau,
ñaáy laø ngöôøi ñaøn baø môùi sanh laàn ñaàu, ñöôøng huyeát môùi môû laøm trôû ngaïi söï vaän
haønh cuûa khí, cho neân ñau raát nhieàu, hoaëc ngöôøi ñaøn baø ñaõ thöôøng sanh ñeû maø trong
coù öù huyeát laøm trôû treä söï vaän haønh cuûa khí, cho neân môùi ñau ñôùn.

Neáu ngöôøi ñaøn baø khoûe maïnh, trong mình khoâng coù öù huyeát thôøi luùc saép ñeû
chæ hôi ñau, hay hôi tröôùng thoâi, vì khí vaän haønh maø huyeát theo xuoáng, ñöôøng huyeát
ñaõ laø thoái quen, laïi khoâng coù öù huyeát trôû treä thì khoâng coù ñau ñôùn gì caû.

Coù ngöôøi raát ñau ñôùn maø thai khoâng xuoáng, pheùp thoâi sinh ñeàu phaûi haønh
huyeát, khoâng ñeå huyeát laøm trôû treä cho khí thì khí xuoáng maø thai theo xuoáng, chuû
duøng baøi Phaät thuû thang, xöông chaäu khoâng môû ra gia Ñaïi quy baûn vaø toùc roái ñaøn baø
ñem ñoát thaønh than, nghóa laáy ôû choå laøm cho hoaït huyeát, huyeát hoaït thì khí thoâng,
thai thuaän xuoáng maø sinh ra vaäy.
 Sau sinh roài maø mình ñau, lung ñau, maùu hoâi khoâng heát laøm trôû treä khí cho
neân ñau vaäy, vì huyeát ñaõ rôøi khoûi kinh maïch caàn phaûi ñi xuoáng, khoâng löu laïi thì
khí khoâng bò trôû treä laøm cho khoâng bò ñau ñôùn vaø sinh tröôûng huyeát môùi. Neáu huyeát
cuõ maø khoâng khöû ñi thì huyeát khoâng theå sinh ra ñöôïc, vaø sinh ra nhieàu ñau ñôùn,
neân duøng Khung quy thaát tieáu taùn hay Sinh hoùa thang maø giaûi quyeát.

Sau khi sanh roài, moïi maïch hö roãng, kíp neân boå huyeát vaø chuyeân chuû khöû öù
huyeát, laø vì öù huyeát khoâng khöû ñi, thì taân huyeátkhoâng theå sinh ra, toâi ñaõ noùi roõ ôû baøi
Nam nöõ dò ñoàng. Tuy raèng sau khi sanh roài thì ñaïi hö, nhöng vaãn laáy khí öù laøm caàn
kíp khöû öù chính laø keá hoaïch ñeå sinh taân, thoå nuïc gia caàn phaûi khöû öù, xem ñaây thì
caøng neân tin töôûng.

Saûn haäu huyeát vöïng, bôûi huyeát theo khí maø meâ loaïn taâm thaàn, cho neân maét
sinh hoãn hoa môø toái, neáu naëng quaù thì meâ man caén raêng, thaàn hoân meâ, hôi thôû laïnh,
coù ngöôøi haï huyeát quaù nhieàu maø huyeát vöïng thì thuoäc veà chöùng hö, chæ meâ man
phieàn loaïn maø thoâi, chöõa neân boå huyeát, duøng Chích cam thaûo thang vaø Baùt traân
thang gia Taùo nhaân, Long coát, Chu sa, Ñan bì.

Coù ngöôøi haï huyeát ít maø maét toái saàm ñoù laø vì maùu ñeû xoâng leân taâm khieán
döôùi taâm ñaày töùc, meâ man, caén raêng, khoâng phaân bieät ngöôøi, pheùp chöõa neân phaù
huyeát. Duøng Ñöông quy, Huyeát kieät, Huyeàn hoà, Moät döôïc, Kinh giôùi tuïeâ, Ñoàng
tieän, Kinh maëc (möïc taøu thöù thieät).

Chöùng huyeát vöïng thì thoå nuïc gia cuõng coù chöùng naøy, thaày thuoác cuõng caàn
phaûi bieát.

Saûn haäu huyeát baêng laø vì vinh khí troáng roãng, khoâng theå nhieáp huyeát quy
kinh, duøng Ñaïi teå quy tyø thang maø chöõa, neáu kieâm ñoå moà hoâi, hôi thôû khoø kheø laø
chöùng huyeát thoaùt khí taùn nguy hieåm, kíp duøng Saâm phuï thang gia A giao, Thuïc ñòa,
Phuïc linh, Cam thaûo ñeå caáp cöùu. Coù ngöôøi vì giaän döõ maø thöông toån ñeán can, can
khí ngang ngöôïc, huyeát vì ñoù maø khoâng taøng ñöôïc. Duøng Quy tyø thang gia Saøi hoà,
Sao chi töû, A giao, Ngaõi dieäp hoaëc Tieâu dao taùn gia A giao, Maãu leä, Toâng lö khoâi,
Sao chi, Lieân dieäp, Höông phuï.

Chöùng baïi huyeát can phaïm pheá thì mieäng muõi thaâm ñen, maët maøy xaùm
ngaét laø khí nghòch huyeát leân raát laø nguy hieåm hoaëc thôû suyeãn leân, hay ho ngöôïc leân
muoán` cheát, ñeàu laø do pheá hö khoâng theå trò tieát beân döôùi ñöôïc, cho neân huyeát
khoâng chaûy xuoáng maø laïi ñoå ngöôïc leân, phaïm vaøo phoåi. Duøng Saâm toâ aåm, muõi chaûy
maùu gia Haïnh nhaân, ho suyeãn gia Nguõ vò, thoå nuïc huyeát gia maø huyeát can vaøo pheá
taïng beänh chöùng vaø pheùp chöõa cuõng gioáng nhö ñaây.

Baïi huyeát can phaïm taâm: Thì taâm khí beá taéc, löôõi cöùng khoâng noùi ñöôïc,
taâm thaàn hoân meâ, noùi nhaõm nhö tieáng ma quyõ. Neân duøng Khung quy thaát tieáu taùn
gia Long naõo, Chu sa, Huyeát kieät, Moät döôïc hoaëc duøng Ngöu taát taùn gia Taùo nhaân,
Hoã phaùch, Thuïc ñòa, Nhaân saâm.
 Baïi huyeát can phaïm tyø, thì uïa möûa ngöôïc leân, buïng ñaày aên uoáng khoâng
ñöôïc, duøng Sinh hoùa thang gia Baùn haï, Phuïc linh, Chæ xaùc, Haäu phaùc.

Neáu phaùt ra thuûy thuõng laø huyeát theo thuûy maø hoùa ra bieán thaønh thuûy cuõng
nhö huyeát bieán thaønh muû, khi huyeát ñaõ theo thuûy maø hoùa thì theo thuûy maø trò, duøng
Nguõ linh taùn gia Boà hoaøng, Ñan bì ñeå lôïi ñi.

Toùm laïi: Huyeát ñi xuoáng laø thuaän, Huyeát ñi leân laø nghòch, bieát ñöôïc maùu
ñeû nghòch leân laøm beänh thì caøng bieát ñöôïc maùu thoå nuïc ñi ngöôïc leân maø laøm ra
beänh, song beänh cuûa thoå nuïc vaø beänh cuûa saûn huyeát khaùc nhau cho neân pheùp chöõa
khoâng gioáng nhau. Ngoaøi ñaáy ra, coøn coù vaøi chöùng laø caùc chöùng saûn haäu, phaàn
nhieàu cuõng coù cuøng nghóa vôùi thoå nuïc neân xem xeùt kyõ, tuy vaäy cuõng xin noùi roõ ra
ñaây.

Saûn haäu suyeãn xuùc laø chöùng huyeát thoaùt khí taùn raát nguy hieåm, vì vinh
huyeát vuït maát, veä khí khoâng nöông töïa vaøo ñaâu ñöôïc, neân duøng Saâm phuï thang hay
Töù ma thang.

Neáu do baïi huyeát maø laán pheá, hôi suyeãn leân vaø maét muõi ñen gioáng nhö
muoäi ñeøn baùm vaøo, ñoù laø pheá khí saép tuyeät, chöõa baèng Saâm toâ aåm. Hai chöùng naøy
moät laø thaän khí hö thoaùt maø döông khí vöôït leân, hai laø pheá khí hö kieät maø huyeát laán
leân. Hai phöông ñeàu chuû boå khí, cho neân duøng Nhaân saâm ñeå tö thuûy, tö thuûy töùc laø
boå khí maø chính döông khí vöôït leân, thì duøng Phuï töû ñeå daãn khí veà goác, huyeát phaïm
leân thì duøng Toâ moäc ñeå ñem huyeát ñi xuoáng mau, thöïc laø phöông thuoác hay ñeå cöùu
nguy chöùng saûn haäu. Con trai bò chöùng huyeát thoaùt, khí tuyeát cuõng khoâng ngoaøi
nghóa ñoù vaäy.

Saûn haäu haõn xuaát laø mình hôi ra daâm daáp moà hoâi laø toát, vì saûn haäu huyeát
hö, hôi coù moà hoâi laø khí laïi vôùi huyeát, döông ñeán hoøa aâm, haõn laø thuûy cuûa khí phaän,
saûn haäu thì huyeát khoâng ñuû maø khí laïi coù dö, cho neân hôi tieát khí ra ñeå saùnh vôùi
huyeát laø ñieåm raát laønh.

Neáu aâm hö ôû trong, döông boác ra ngoaøi moà hoâi ñaàm ñìa ñoù laø chöùng töï haõn,
khaùc haün vôùi chöùng hôi coù moà hoâi, pheùp chöõa nôi boå aâm maø daãn döông, duøng
Thaùnh duõ thang gia Phuï töû, Long coát, Maïch moân, Nguõ vò.

Neáu ñaïi haõn vong döông thì moà hoâi ra nhö nöôùc chaûy laø nguyeân khí thoaùt
taùn, khí töùc laø thuûy, khí thoaùt cho neân moà hoâi ra döõ nhö theá, neáu khoâng duøng Ñaïi teå
saâm phuï thang thì khoâng theå hoài döông noåi.

Laïi coøn chöùng ra moà hoâi ñaàu ra ñeán coå maø thoâi, laø huyeát khoâng ñöôïc hoøa
vôùi khí, nhaân khí uaát boác leân, neân chæ coù ra moà hoâi ñaàu, oâng Troïng Caûnh goïi laø uaát
maïo, duøng Tieåu saøi hoà thang ñeå giaûi ñi.
 Chöùng ñaïo haõn laø aâm hö, duøng Ñöông quy luïc hoaøn thang, ñaây cuøng vôùi
caùc chöùng haõn xuaát cuûa thoå nuïc gia coù choã töông thoâng vôùi nhau, phaûi neân coi xeùt
kyõ löôõng.

Saûn haäu phaùt nhieät vì aâm huyeát vuït toån thöông quaù mau choùng, döông khí
khoâng coøn nöông töïa vaøo ñaâu ñöôïc, duøng Töù vaät gia Baøo khöông theo aâm ñeå daãn
döông laø pheùp trò chính vaäy.

Neáu nhöùc ñaàu sôï laïnh maø phaùt soát laø thuoäc ngoaïi caûm, khoâng neân chöõa nhö
thöông haøn, neân duøng Töù vaät thang gia Saøi hoà, Kinh giôùi, Thoâng baïch ñeå hoøa huyeát
giaûi bieåu.

Neáu coù ñình thöïc phaùt soát, chæ thaáy trong buïng lình bình khoù chòu, ôï hôi oùi
möûa, duøng Dò coâng taùn gia Sôn tra, Maïch nha, Thaàn khuùc, Haäu phaùc, Sinh khöông.

Neáu öù huyeát uùng treä maø phaùt soát thaáy buïng ñau nhoùi duøng Sinh hoùa thang.

Neáu do huyeát ra nhieàu quaù, phieàn taùo mieäng khaùt, maët ñoû, mình noùng, duøng
Ñöông quy boå huyeát thang.

Neáu aâm hö döông khoâng nöông vaøo ñaâu ñöôïc, coâ döông vöôït ra ngoaøi maø
phaùt soát thì kíp duøng Saâm phuï ñeå cöùu vaõn.

Saùch Y Toâng Kim Giaùm cheùp ñaày ñuû veà chöùng saûn haäu phaùt nhieät, chöùng
vong huyeát phaùt nhieät cuûa ñaøn oâng con trai, pheùp chöõa cuûng nhö nhau, nhöng chöùng
vong huyeát laø huyeát ñi leân, coøn chöùng saûn haäu laø huyeát ñi xuoáng, moät ñaèng thuaän,
moät ñaèng nghòch coù khaùc nhau.

Caùc taïp chöùng cuûa saûn haäu coøn nhieàu, neâu leân maáy ñieàu ñeå cuøng vôùi chöùng
thoå nuïc thay nhau maø phaùt minh, ngoaøi ra khoâng noùi ñuû, vì ñaõ coù saùch chuyeân ñeà.

Boå luaän: Saûn haäu thì khí tieát xuoáng cho neân nhieàu chöùng thoaùt. Thoå nuïc thì
khí ngöôïc leân cho neân ít chöùng thoaùt, chöùng thoaùt cuûa thoå nuïc thì neân giaùng, chöùng
thoaùt cuûa saûn haäu thì neân thaêng, tuyeät ñoái khoâng gioáng nhau.

VII. ÖÙ HUYEÁT

Caùc chöùng thoå nuïc vaø tieän laäu thì huyeát ñeàu rôøi khoûi kinh maïch, khi huyeát
ñaõ rôøi khoûi kinh maïch thì cuøng vôùi huyeát nuoâi döôõng thaân theå ñaõ döùt haún lieân laïc
khoâng coøn dính daáp vôùi nhau nöõa.

Nhöõng huyeát ñaõ chaïy vaøo trong daï daøy thì maëc tình cho thoå cho haï ra cuõng
ñöôïc, nhöng huyeát coøn ôû trong kinh maïch maø chöa chaûy vaøo daï daøy thì kíp phaûi
duøng thuoác ñeå tieâu tröø ñi, hoaëc hoùa theo ñöôøng tieåu tieän hay doàn ñuoåi theo ñöôøng
ñaïi tieän maø ra, coá laøm theá naøo cho chuùng khoâng coøn löu laïi thì khoâng coøn taùc nhaân
gaây beänh, huyeát aáy ôû trong con ngöôøi khoâng coù taùc duøng gì toát maø coøn laøm trôû treä
cho söï sinh huyeát môùi. Cho neân phaøm nhöõng huyeát chöùng ñeàu laáy khöû öù laøm caàn
thieát. Ngöôøi ta baûo raèng huyeát khoái laø öù, huyeát trong khoâng phaûi laø öù, saéc ñen laø öù,
huyeát töôi khoâng phaûi öù, lôøi baøn treân ñaây khoâng ñuùng, vì raèng huyeát môùi rôøi khoûi
kinh maïch laø huyeát trong, laø huyeát töôi, song huyeát ñaõ rôøi khoûi kinh maïch tuy raèng
huyeát trong, huyeát töôi cuõng laø huyeát öù, rôøi khoûi kinh maïch ñaõ laâu thì huyeát bieán ra
tía baàm ñen, ví duï nhö da thòt bò roi ñaùnh huyeát môùi bò thöông thì saéc ñoû thì bieát
raèng huyeát môùi rôøi khoûi kinh maïch vaãn laø huyeát töôi, khi bò ñaùnh sau vaøi ngaøy saéc
bieán ra maøu baàm ñen thì bieát raèng rôøi khoûi kinh maïch ñaõ laâu thì huyeát bieán ra baàm
ñen vaäy.

Huyeát naøy ôû trong kinh laïc tuy ñaõ bieán ra baàm ñen nhöng vaãn laø huyeát
trong, khoâng phaûi laø huyeát khoái, cho neân coù theå theo khí maø vaän haønh vaøo traøng vò
ñeå oùi æa ra, neáu ôû trong kinh laïc maø laø huyeát khoái thì ñi vaøo traøng vò sao ñöôïc?. Coøn
nhö huyeát khoái laø huyeát ñaõ vaøo traøng vò ñình löu laïi thì ñoïng thaønh khoái, haõy xem
tieát heo, tieát deâ, heã huyeát vaøo trong chaäu thì ngöng keát laïi laø bieát.

Phaøm chöùng thoå nuïc khoâng keå laø huyeát trong, huyeát khoái, huyeát töôi, huyeát
ñen, ñeàu laáy khöû öù tröôùc tieân, vaû chaêng ñaõ coù öù huyeát thì coù trieäu chöùng öù huyeát,
thaáy thuoác neân xeùt chöùng maø trò lieäu, khoâng phaûi sôï.

Khi öù huyeát coâng taâm thì taâm ñau, ñaàu quaùng, thaàn khí hoân meâ, baát tænh meâ
man, khoâng keå saûn phuï hay thoå nuïc gia coù chöùng naøy thì thaät laø nguy hieåm, kíp phaûi
giaùng huyeát xuoáng ñeå giöõ gìn laáy taâm. Duøng Khung quy thaát tieáu taùn gia Hoå phaùch,
Chu sa, Xaï höông. Hay Khung quy thang hoøa boät Huyeát kieät, Nhuõ höông vaøo uoáng
cuõng hay.

Öù huyeát laán pheá thì ho röôïc leân maø thôû hoån heån, muõi ra khoùi ñen, mieäng
maét saéc ñen. Duøng Saâm toâ aåm ñeå baûo pheá, khöû öù huyeát. Ñaây laø nhöõng beänh raát
nguy caáp, phaøm nhöõng chöùng thoå huyeát maø maát maïng aáy ñeàu laø öù huyeát laán pheá,
uùng taéc ñöôøng thôû, pheá hö, hôi thôû gaáp, phöông naøy raát hay vaäy.

Neáu pheá thöïc maø khí taéc thì khoâng phaûi boå pheá, chæ neân khöû öù huyeát ñeå khí
khoâng bò trôû taéc, thì beänh nhaân soáng ñöôïc vaäy. Duøng Ñình lòch ñaïi taùo thang gia Toâ
moäc, Boà hoaøng, Nguõ linh chi vaø Ñoàng tieän.

Khi bò öù huyeát ôû giöõa kinh laïc vaø taïng phuû thì khaép mình ñau nhöùc, vì laøm
trôû taéc söï ñi laïi cuûa khí, chi neân khí bò treä laïi trôû thaønh ñau, ñoù laø ñau vì khoâng coù
thoâng vaäy. Duøng Phaät thuû taùn gia Ñaøo nhaân, Hoàng hoa, Huyeát kieät, Tuïc ñoaïn, Taàn
giao, Saøi hoà, Truùc nhöõ, Cam thaûo, röôïu. Hoaëc duøng Tieåu saøi hoà gia Ñöông quy,
Baïch thöôïc, Ñan bì, Ñaøo nhaân, Kinh giôùi. Ñaây laø caùc phöông thuoác hay duøng chöõa
trong vaø ngoaøi caøng oån thoûa hôn.

Khi öù huyeát ôû thöôïng tieâu thì toùc ruïng khoâng moïc laïi, hoaëc xöông caùnh tay,
ngöïc cöùng raén, nhoùi ñau, maét khoâng nhanh nheïn. Duøng thoâng khieáu hoaït huyeát
thang hay Tieåu saøi hoà gia Ñöông quy, Baïch thöôïc, Ñaøo nhaân, Hoàng hoa, Ñaïi keá.
 Khi öù huyeát ôû trung tieâu thì buïng ñau, söôøn ñau, löng roán cuõng nhoùi ñau,
duøng huyeát phuû truïc öù thang, hoaëc Tieåu saøi hoà gia Höông phuï, Khöông hoaøng, Ñaøo
nhaân, Ñaïi hoaøng.

Khi öù huyeát ôû haï tieâu thì söôøn döôùi, buïng döôùi tröôùng ñaày nhoùi ñau, ñaïi
tieän ra phaân ñen. Duøng Thaát tieáu taùn gia Ñaïi hoaøng sao giaám, Ñaøo nhaân. Hay Caùch
haï truïc öù thang.

Khi öù huyeát ôû trong lyù thì mieäng khaùt, khaùt laø vì huyeát vôùi khí voán khoâng
taùch rôøi nhau, beân trong coù öù huyeát cho neân khí khoâng ñöôïc thoâng, khoâng theå ñem
thuûy taân ñi leân, vì vaäy phaùt ra chöùng khaùt nöôùc, goïi laø huyeát khaùt, öù huyeát ñi heát thì
khoâng khaùt vaäy. Duøng Töù vaät thang gia Taùo nhaân, Ñan bì, Boà hoaøng, Tam thaát, Hoa
phaán, Vaân linh, Chæ xaùc, Cam thaûo. Hay Tieåu saøi hoà gia Ñaøo nhaân, Ñan bì, Ngöu
taát. Oân kinh thang duøng thuoác aám ñeå khöû öù huyeát, coù theå trò öù huyeát tích ñaõ laâu
ngaøy, maáy phöông ñoù ñeàu neân tuøy nghi söû duïng.

Khi coù öù huyeát ôû taáu lyù thì vinh veä khoâng hoøa, phaùt soát sôï laïnh, taáu lyù ôû
trong khoaûng nöûa bieåu nöûa lyù, ñoù laø ñöôøng cuûa khí huyeát ñi laïi, öù huyeát ôû ñaáy,
thöông ñeán vinh khí thì sôï laïnh, thöông ñeán veä khí thì phaùt soát, cho neân noùng laïnh
nhö beänh soát reùt. Duøng Tieåu saøi hoà thang gia Ñaøo nhaân, HOÀng hoa, Ñöông quy,
Kinh giôùi.

Khi öù huyeát ôû cô nhuïc thì haâm haáp phaùt soát, töï haõn, ñaïo haõn. Cô nhuïc chuû
veà döông minh, döông minh laïi chuû veà taùo khí maø öù huyeát, uaát boác cho neân coù
chöùng nhö vaäy. Baïch hoå thang, Teâ giaùc ñòa hoaøng thang gia Ñaøo nhaân, Hoàng hoa,
hay Huyeát phuû truïc öù thang gia Ñaïi hoaøng maø chöõa.

Öù huyeát ôû giöõa kinh maïch vaø taïng phuû thì keát laøm tröng haø. Haø laø hoaëc tuï
hoaëc tan, khí bò huyeát laøm treä laïi thôøi tuï laïi maø thaønh hình, huyeát tan theo khí maø
khoâng thaáy nöõa, luùc môùi tuï vaøo thì laáy taùn khí laøm pheùp giaûi quyeát, duøng Cöûu khí
hoaøn.

Neáu öù huyeát ôû treân hoâng ngöïc, gia Chæ xaùc, Caùt caùnh, Qua laâu, Sanh
khöông, Cam thaûo.

Neáu öù ôû beân phaûi gia Toâ töû, Tang bì, Traàn bì.

Neáu ôû beân traùi gia theâm Thanh bì, Maãu leä, Ñöông quy.

Öù huyeát ôû trung tieâu buïng lôùn gia Haäu phaùc, Chæ xaùc, Phoøng kyû, Baïch
thöôïc, Cam thaûo.

Öù huyeát ôû haï tieâu buïng döôùi gia Hoät quyùt, Tieåu hoài, Hoät quaû leâ, Taân lang,
Xuyeân luyeän töû, Nguõ linh chi, khí tan thì huyeát tan theo maø khoâng keát tuï laïi vaäy.
 Sau khi öù ñaõ tan roài, sôï raèng laïi tuï laïi, neân laáy ñieàu huyeát laøm pheùp hoøa
khí, baây giôø haø khí ñaõ tan roài, ôû torng huyeát phaän chæ neân ñieàu huyeát thì khí töï
nhieân hoøa maø khoâng tuï laïi vaäy. Duøng Tieâu dao taùn gia Ñan bì, Höông phuï. Hay
Quy tyø thang gia Saøi hoà, Uaát kim. Tröng laø thöôøng tuï khoâng tan, khí khoâng nhieàu
hôn huyeát neân khoâng tan ñi, hoaëc phaàn laø huyeát chaát hay huyeát coù nöôùc, hoaëc huyeát
tích ñaõ laâu cuõng hoùa ra ñôøm thuûy, thuûy töùc laø khí. Beänh tröng haø laø khí vôùi huyeát
caáu keát nhau maø thaønh, phaûi phaù huyeát haønh khí ñeå tieâu tröø ñi, beänh raát döõ doäi
khoâng theå dung tuùng ñöôïc.

Caùc ngöôøi hö tích ñaõ laâu, khoâng theå coâng trò ñöôïc, cuõng neân vöøa coâng vöøa
boå ñeå tìm caùch thaéng ñöôïc beänh, coâng huyeát öù duøng Ñeå ñöông thang, Haï öù huyeát
thang, Ñaïi ñeå ñöông hoaøn. Coâng ñaøm thuûy neân duøng Thaäp taùo thang, neáu kieâm
coâng caû thuûy vaøo huyeát thì duøng Ñaïi hoaøng cam toaïi thang hay Bí phöông hoùa khí
hoaøng, coøn trò beân ngoaøi duøng Quan aâm cöùu khoå cao daùn vaøo.

Huyeát öù ôû giöõa kinh laïc taïng phuû cuøng chieán ñaáu vôùi khí thì uaát boác maø
bieán hoùa maøu ñaëc ñaõ noùi roõ ôû moân tieän nung, thoå nung.

Huyeát öù ôû giöõa kinh laïc taïng phuû bò khí hoûa saéc naáu thì hoøa laøm can huyeát
(huyeát khoâ ñi), khí laø döông khí ôû trong thaän, khi aâm hö thì döông laán leân maø khí
leân hôïp vôùi taâm hoûa cho neân khí thònh töùc laø hoûa thònh, öù huyeát ngöng treä bò hoûa khí
nung naáu maø thaønh can huyeát, beänh theå hieän laø coát chöng lao nhieät, da thòt co rít,
da nhö phaán neân goïi laø can huyeát lao, beänh naøy cöù 10 ngöôøi thì trò ñöôïc 2,3 ngöôøi.
Duøng Ñaïi hoaøng giaù truøng hoaøn vì ñaõ laø can huyeát thì caùch tuyeät vôùi khí hoùa, khoâng
phaûi thuoác haønh huyeát taàm thöôøng, coù theå trò ñöôïc, cho neân duøng nhöõng gioáng saâu
huùt maùu ñeå tieâu tröø can huyeát, neáu öù huyeát khoâng hoùa ñi ñöôïc thì taâm huyeát khoâng
coù cô sinh ra ñöôïc, huoáng chi cöïu huyeát khoâng khöù ñi thì taân huyeát khoâng theå sinh
ra ñöôïc, cho neân luùc baáy giôø caùc chöùng hö toån ñaõ hieän ra ñuû maø vaãn phaûi laáy pheùp
khöû can huyeát laøm chuû vaäy.

Neáu khoâng coù kieán thöùc laøm thì coù theå duøng thuoác tö boå ñeå uoáng vôùi thuoác
aáy cuõng laø moät pheùp ñieàu ñình.

Huyeát öù ôû giöõa kinh laïc vaø taïng phuû bò phong khí bieán hoùa thì sinh ra lao
truøng, khí laø thaän thuûy hoùa ra, cho neân khí ñoïng töùc laø thaáp, coøn phong laø can döông
sinh ra, cho neân phong ñoäng töùc laø nhieät thaáp. Chöùng nhieät ñoát ñem öù huyeát ra laøm
bieán ra laøm truøng, ñoù laø lao truøng. Ñaây cuõng nhö coû muïc hoùa ra ñom ñoùm, thoùc luùa
muïc sinh ra saâu.

Pheùp bieän lao truøng thì saéc maët vuït ñoû, vuït traéng, vuït xanh, vuït vaøng, moâi
lôû, mieäng loeùt, hoïng ngöùa, tieáng khan, phieàn moäng, chaúng yeân, di tinh, baïch troïc
toùc xaùm, löôõi raùo, noùng laïnh ñoå moà hoâi troäm, mieäng ra hôi thoái, khoâng bieát höông
vò, thích ngöôøi qua laïi, loøng thöôøng oaùn giaän, moäng thaáy ngöôøi cheát, hay sôï, hay hoài
hoäp, khaùi nghòch, hoaëc trong buïng coù khoái, hay hai beân sau gaùy coù keát nhöõng haït