Ba cơ chế - Thị trường, nhà nước và cộng đồng áp dụng cho Việt Nam

TS.
§Æng Kim s¬n
ba c¬ chÕ
ThÞ tr−êng, nhμ n−íc
vμ céng ®ång,
øng dông cho ViÖt nam
(S¸ch tham kh¶o)
môc lôc
Lêi Nhµ xuÊt b¶n
Lêi giíi thiÖu ...............................................................................................4
Lêi nãi ®Çu .....................................................................................................6
Ba c¬ chÕ ®iÒu chØnh quan hÖ x∙ héi..........................................18
Kh¸i niÖm c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ céng ®ång: .......18
TÝnh kh¸ch quan cña “ba bµn tay” ............................................................29
C«ng cô, biÖn ph¸p ®Æc tr−ng cho tõng c¬ chÕ..........................................34
Ph−¬ng thøc ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cña çc c¬ chÕ ............................41
Hai mÆt cña çc c¬ chÕ..............................................................................60
Sù thÊt b¹i cña çc c¬ chÕ........................................................................147
§a d¹ng ho¸ c¬ chÕ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn song hµnh............................162
Sù chuyÓn giao vµ ®iÒu chØnh tù nhiªn gi÷a ba c¬ chÕ............................165
Sù ph¸t triÓn hµi hoµ gi÷a çc c¬ chÕ trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ x· héi.....191
Lùa chän c¬ chÕ thÝch hîp.......................................................................215
øng dông lý thuyÕt c¬ chÕ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn..............................230
C¶i thiÖn kÕt cÊu c¬ chÕ ë ViÖt nam ........................................270
1. Bèi c¶nh ph¸t triÓn çc c¬ chÕ cña ViÖt Nam......................................271

2. KhiÕm khuyÕt cña sù phèi hîp nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång ë ViÖt
Nam .........................................................................................................286
3. Ph¸t triÓn c¬ chÕ theo kÞch b¶n kh¸c nhau ..........................................295
Mét sè ®Ò xuÊt vÒ vËn hµnh çc c¬ chÕ trong giai ®o¹n ph¸t triÓn míi ..304
Phô lôc.........................................................................................................313
2
Tμi liÖu tham kh¶o chÝnh ...............................................................315
3
Lêi giíi thiÖu
T«i ®· ®äc cuèn s¸ch “Ba c¬ chÕ thÞ tr−êng, nhµ n−íc vµ céng ®ång, øng
dông cho ViÖt Nam” cña §Æng Kim S¬n. Tõ l©u, t«i vÉn nghÜ r»ng, §Æng
Kim S¬n lµ mét nhµ nghiªn cøu khoa häc cßn trÎ tuæi xøng ®¸ng lµ mét
ng−êi nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu ®ã rÊt ®¸ng quý vµ kh«ng ph¶i dÔ thÊy.
§Æng Kim S¬n nghiªn cøu chñ yÕu vÒ kinh tÕ, nh−ng kh«ng chØ vÒ kinh tÕ mµ
quan t©m ®Õn mäi chiÒu c¹nh cña c«ng cuéc ®æi míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc
ta.
§äc cuèn s¸ch nµy, mét lÇn n÷a, ý nghÜ trªn ®©y cña t«i ®−îc x¸c nhËn vµ
cñng cè. Qua tõng trang s¸ch, t«i cã niÒm thÝch thó cña mét ng−êi gÆp ®iÒu
bæ Ých mµ m×nh cÇn, vµ cã niÒm vui mõng cña mét ng−êi nhiÒu tuæi gÆp mét
t− duy, mét trÝ tuÖ, mét tÊm lßng ®¸ng tr©n träng cña mét ng−êi cßn trÎ vµ
nhiÒu triÓn väng.
Trong cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®· sö dông mét hÖ thèng kh¸i niÖm (c¬ chÕ, c¬
chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc, c¬ chÕ céng ®ång, sù kÕt hîp tèi −u gi÷a ba
c¬ chÕ, vµ nhiÒu kh¸i niÖm kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi kh¸c...), ®ã lµ nh÷ng
c«ng cô cña nhËn thøc vµ thao t¸c khoa häc vµ thùc tiÔn cña t¸c gi¶. Nh÷ng
kh¸i niÖm trong hÖ thèng kh¸i niÖm Êy nãi chung lµ quen thuéc trong giíi
nghiªn cøu, giíi ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ giíi qu¶n lý, song hiÖn nay, ë
n−íc ta còng nh− trªn thÕ giíi, th−êng ®−îc hiÓu theo nhiÒu çch kh¸c
nhau. Çch hiÓu cña t¸c gi¶ cuèn s¸ch nµy lµ mét çch hiÓu, mµ ng−êi ®äc
cã thÓ ®ång ý, còng cã thÓ cã chç kh«ng ®ång ý. §iÒu Êy thiÕt nghÜ kh«ng
ng¨n trë viÖc t×m hiÓu sù gi·i bµy nh÷ng ý t−ëng cña t¸c gi¶ trong çc phÇn
cña cuèn s¸ch.
Qua nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu tr−íc ®©y vµ qua cuèn s¸ch nµy, §Æng
Kim S¬n tù thÓ hiÖn lµ mét ng−êi rÊt coi träng lý luËn, lu«n cè g¾ng v−¬n
lªn sù chuÈn x¸c vµ râ rµng trong t− duy, nh−ng kh«ng sÝnh häc thuËt. Khi
ph©n tÝch vÒ tõng vÊn ®Ò, §Æng Kim S¬n t×m ®−îc vµ nªu ra, trong çc hép
cña cuèn s¸ch nµy, nhiÒu thÝ dô sinh ®éng, cã søc thuyÕt phôc cña nhiÒu
n−íc, ë nhiÒu thêi, vµ nhÊt lµ §Æng Kim S¬n cã ý thøc liªn hÖ víi thùc tÕ
ViÖt Nam ta mét çch thiÕt thùc, nh− mét ng−êi trong cuéc lu«n lu«n lo
toan gãp phÇn, dï nhá bÐ vµ khiªm tèn, mang l¹i tiÕn bé vµ thµnh c«ng cho
c«ng cuéc lín cña ®Êt n−íc m×nh.
4
§iÒu rÊt ®¸ng quý cña cuèn s¸ch nµy lµ tinh thÇn t×m tßi, lµ kh¸t väng s¸ng
t¹o, h−íng vÒ ph¸t hiÖn çi míi ®óng ®¾n, m¹nh d¹n ®Ò xuÊt vµ ®¶m nhËn
tr¸ch nhiÖm vÒ chñ kiÕn riªng cña b¶n th©n t¸c gi¶.
Ng−êi ®äc, nhÊt lµ çc vÞ häc gi¶, çc nhµ nghiªn cøu, cã thÓ dÔ thÊy chç
cßn khiÕm khuyÕt cña cuèn s¸ch nµy, vµ cã thÓ kh«ng ®ång ý, nhiÒu hay Ýt,
víi t¸c gi¶, tõ ph−¬ng ph¸p luËn chung ®Õn néi dung chi tiÕt cña ch−¬ng
nµy môc kh¸c. §ã lµ ®iÒu b×nh th−êng. H¬n thÕ n÷a, ®ã cã thÓ lµ mét dÊu
hiÖu ®¸ng hoan nghªnh vÒ sù phong phó cã gi¸ trÞ ®Æt vÊn ®Ò vµ më tranh
luËn cña mét c«ng tr×nh.
Xin kh«ng giíi thiÖu g× thªm vÒ néi dung cuèn s¸ch, néi dung Êy ®−îc tr×nh
bµy linh ho¹t, cã søc hÊp dÉn, nh− ®ang ®ãn chê ng−êi ®äc. ChØ xin ®−îc
nªu mét ý nghÜ riªng r»ng, vµo lóc chóng ta ®ang tæng kÕt 20 n¨m ®æi míi
vµ b¾t tay so¹n th¶o kÕ ho¹ch 5 n¨m 2006 – 2010, cuèn s¸ch nµy lµ mét
®ãng gãp ®¸ng tr©n träng vµo viÖc nghiªn cøu, ®Ò ra kiÕn nghÞ vÒ ph¸t triÓn
kinh tÕ, x· héi ë n−íc ta.
Ngày 4 - 5 - 2004
TrÇn ViÖt Ph−¬ng
5
Lêi nãi ®Çu
Cã lÏ bµn vÒ vÊn ®Ò nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång lµ mét ®iÒu
liÒu lÜnh vµ kh«ng cÇn thiÕt v× ®· cã hµng rõng tµi liÖu, hµng nói c«ng tr×nh,
®Ò cËp ®Õn çc lÜnh vùc nµy hµng tr¨m n¨m nay nÕu kh«ng nãi lµ hµng
ngh×n n¨m nay. Cuèn s¸ch nµy kh«ng l¹m bµn vÒ lý luËn mµ chØ ®Ò cËp mét
vµi vÊn ®Ò rót ra tõ thùc tiÔn ®Ó t×m øng dông thiÕt thùc.
Trong çc nghiªn cøu kinh tÕ, x· héi x−a nay, ng−êi ta th−êng coi thÞ
tr−êng vµ nhµ n−íc lµ nh÷ng lùc l−îng chÝnh thóc ®Èy vµ ®iÒu hµnh sù tiÕn
ho¸ cña x· héi loµi ng−êi. Çc nghiªn cøu trong vµi thËp kû gÇn ®©y thªm
vµo vai trß cña thÓ chÕ víi t− çch lµ quan hÖ gi÷a con ng−êi víi nhau vµ
lµm c«ng cô cña hai lùc l−îng nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng 1. C©u chuyÖn cña
cuèn s¸ch nµy thö nh×n theo mét çch kh¸c, n©ng mèi quan hÖ gi÷a ng−êi
víi nhau trong céng ®ång lªn thµnh mét lùc l−îng ngang hµng víi nhµ n−íc
vµ thÞ tr−êng, nh×n nhËn nã nh− mét ®éng lùc tham gia thóc ®Èy vµ ®iÒu
hµnh sù ph¸t triÓn x· héi ®Ó cã thÓ thªm mét h−íng suy nghÜ cho vÊn ®Ò thó
vÞ vµ phøc t¹p nµy. Nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång trong s¸ch nµy ®−îc
nghiªn cøu nh− nh÷ng ph−¬ng çch ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi loµi ng−êi mµ
kh«ng ®i s©u vµo çc néi dung kh¸c nh− tæ chøc, thiÕt chÕ,…
Kh¸c víi kh¸i niÖm thÓ chÕ khi nãi vÒ “thÓ chÕ nhµ n−íc”, “thÓ chÕ
thÞ tr−êng”, trong ®ã, çc quan hÖ x· héi gi÷a con ng−êi, çc quan hÖ trong
céng ®ång th−êng ®−îc gäi chung lµ ho¹t ®éng cña thÓ chÕ bao gåm c¶ khÝa
c¹nh tæ chøc2, cuèn s¸ch nµy chØ bµn ®Õn khÝa c¹nh “c¬ chÕ” ho¹t ®éng cña
thÞ tr−êng, nhµ n−íc vµ céng ®ång, víi nghÜa c¬ chÕ lµ çch thøc ho¹t ®éng,
lµ ph−¬ng thøc xö lý ®Æc tr−ng cña nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång nh»m
®iÒu chØnh quan hÖ kinh tÕ, x· héi cña con ng−êi.
“C¬ chÕ” d−êng nh− mét kh¸i niÖm trõu t−îng, ®−îc ng−êi ta g¸n
cho mäi téi lçi khi x· héi m¾c ph¶i nh÷ng sai ph¹m trÇm träng vµ còng
®−îc dïng ®Ó gi¶i thÝch cho nh÷ng thµnh c«ng trong x· héi mµ nguyªn nh©n
mang tÝnh tæng hîp khã lý gi¶i. ë n−íc ta, rÊt nhiÒu sai lÇm ®· ®−îc quy
cho c¬ chÕ “tËp trung - quan liªu - bao cÊp” cña m« h×nh “kinh tÕ kÕ
ho¹ch” tr−íc kia. L¹i cã nhiÒu tÖ n¹n x· héi, mÐo mã trong kinh tÕ ngµy nay
1
1.Xem CIEM: ThÓ chÕ - c¶i çch thÓ chÕ vµ ph¸t triÓn lý luËn vµ thùc tiÔn ë n−íc ngoµi vµ
ViÖt Nam, Nxb. Thèng kª, Hµ Néi, 2002.
6
®ang bÞ coi lµ “mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng”. Kh¸i niÖm “c¬ chÕ” trong
nh÷ng lËp luËn trªn, cã lÏ ®óng h¬n lµ nãi vÒ “thÓ chÕ” (theo ®Þnh nghÜa cña
Ng©n hµng ThÕ giíi1).
V× vËy, xin nãi râ r»ng: çc tõ ng÷ nh− “c¬ chÕ”, “céng ®ång”,… sö
dông trong s¸ch nµy, kh«ng mang ý nghÜa cña çc kh¸i niÖm häc thuËt
th«ng th−êng cña çc tµi liÖu kinh tÕ, x· héi kinh ®iÓn. Tªn gäi “c¬ chÕ” ë
®©y chØ nªu lªn khÝa c¹nh c«ng cô, ph−¬ng çch, gi¶i ph¸p ®Ó ®iÒu chØnh
çc quan hÖ gi÷a çc t¸c nh©n trong x· héi. Tªn gäi “céng ®ång” trong s¸ch
nµy ®Ó chØ lo¹i c¬ chÕ quan hÖ vµ xö thÕ gi÷a tõng ç nh©n hoÆc gi÷a çc
nhãm ng−êi víi nhau theo mét sè quy luËt tù nhiªn trong x· héi loµi ng−êi.
Çch gäi nµy tuy cã thÓ kh«ng hoµn toµn tháa ®¸ng, xin b¹n ®äc réng lßng
cho phÐp trong khu«n khæ cuèn s¸ch nµy.
VËy “c¬ chÕ” theo nghÜa nµy lµ thÕ nµo? vµ quan träng h¬n lµ cã thÓ
®iÒu khiÓn ®−îc c¬ chÕ cña nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång phôc vô cho
sù ph¸t triÓn cña x· héi ®−îc hay kh«ng? Cuèn s¸ch nµy trong chõng mùc
nhÊt ®Þnh, thö bµn vÒ hai c©u hái trªn, c©u tr¶ lêi cã thÓ ®¸p øng phÇn nµo
hoÆc ch−a tho¶ m·n ng−êi ®äc còng lµ ®iÒu ®−¬ng nhiªn, bëi v× c©u chuyÖn
nµy nãi vÒ sù vËn hµnh khã hiÓu cña ba “c¬ chÕ”, cña ba “bµn tay” ®Çy uy
lùc t¹o nªn quan hÖ x· héi loµi ng−êi.
T¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m t¹ häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng, gi¸o s−
§µo ThÕ TuÊn, tiÕn sÜ Lª §¨ng Doanh, tiÕn sÜ Chö V¨n L©m, tiÕn sÜ Lª Du
Phong ®· ®äc b¶n th¶o, ch©n thµnh gãp ý vµ th¼ng th¾n phª b×nh. C¶m
th«ng víi ®Ò tµi viÕt vÒ mét lÜnh vùc phøc t¹p, cuèn s¸ch nµy cã vinh dù
®−îc häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng vµ gi¸o s− §µo ThÕ TuÊn tËn t×nh viÕt mét
sè ý kiÕn giíi thiÖu kh¸i qu¸t kiÕn thøc tham kh¶o cho ®éc gi¶ vÒ çc néi
dung liªn quan, xin tr©n träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc.
2
Douglass C.North: Çc thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ, Nxb. Khoa häc x· héi
vµ Trung t©m nghiªn cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998.
1.
Theo ®Þnh nghÜa nµy, thÓ chÕ lµ “luËt ch¬i” (chÝnh thøc vµ phi chÝnh thøc), bao gåm c¬ chÕ thùc thi,
vµ çc tæ chøc (g¾n víi hµnh vi cña chóng). Xem Ng©n hµng ThÕ giíi: B¸o ço ph¸t triÓn thÕ giíi
2002 X©y dùng ThÓ chÕ Hç trî ThÞ tr−êng, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2002.
7
Gi¸o s− §μo ThÕ TuÊn giíi thiÖu mét sè kh¸i niÖm liªn quan
1. VÒ quan hÖ gi÷a ba khu vùc thÓ chÕ: Nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ x· héi d©n
sù (hay céng ®ång?)
Trªn thÕ giíi tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1970 cã xu h−íng chuyÓn tõ kinh tÕ
do çc quy t¾c qu¶n lý sang kinh tÕ thÞ tr−êng do gi¸ c¶ ®iÒu tiÕt. Sù chuyÓn
®æi nµy do çc tæ chøc kinh tÕ quèc tÕ nh− Quü TiÒn tÖ Quèc tÕ (IMF),
Ng©n hµng ThÕ giíi (WB) h−íng dÉn, gäi lµ §ång thuËn Washington
(Washington concensus). Tuy vËy, sau 15 n¨m thùc hiÖn ph−¬ng h−íng nµy
qua çc ch−¬ng tr×nh æn ®Þnh vµ ®iÒu tiÕt ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÕt
qu¶ cña viÖc tù do ho¸ rÊt m©u thuÉn. Bªn c¹nh çc tr−êng hîp thÊt b¹i cña
nhµ n−íc, cã rÊt nhiÒu thÊt b¹i cña thÞ tr−êng. ThÞ tr−êng kh«ng thÓ tù ®iÒu
tiÕt ®−îc. Kinh nghiÖm cña çc n−íc §«ng ¸ cho thÊy cÇn ph¶i cã mét nhµ
n−íc m¹nh míi ®iÒu tiÕt ®−îc thÞ tr−êng. CÇn mét nhµ n−íc kiÓu míi,
kh«ng ph¶i lµ nhµ n−íc ban ¬n (Providential State) mµ lµ mét nhµ n−íc t¸c
nh©n cña thÞ tr−êng (Market actor State). §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy kh«ng
ph¶i chØ cÇn cã çc c¬ chÕ míi cña nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng mµ ph¶i cã çc
thÓ chÕ míi, trong ®ã cã c¶ çc tæ chøc míi.
Lý thuyÕt kinh tÕ häc thÓ chÕ míi ra ®êi chÝnh lµ ®Ó x©y dùng çc
thÓ chÕ cã thÓ gióp gi¶i quyÕt ®−îc quan hÖ gi÷a nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng. Do
®Êy kh«ng nh÷ng nã ®−îc çc nhµ kinh tÕ häc mµ c¶ çc nhµ qu¶n lý chµo
®ãn. Kinh tÕ häc thÓ chÕ míi lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp thÓ cña nhiÒu nhµ
kinh tÕ häc, chñ yÕu cã R. Coase (gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1991), O.
Williamson vµ D. North (gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1993).
Trong qu¸ tr×nh ph©n c«ng l¹i gi÷a nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng ng−êi ta
thÊy cã mét sè viÖc nhµ n−íc kh«ng nªn lµm n÷a, nh−ng thÞ tr−êng còng
kh«ng lµm ®−îc, ph¶i giao cho çc thÓ chÕ míi: çc tæ chøc nµy ®−îc x©y
dùng trªn c¬ së cña sù th−¬ng l−îng, hîp t¸c, thuyÕt phôc, ®¹i diÖn cho
hµnh ®éng tËp thÓ. Çc tæ chøc nµy cã mÆt ë tÊt c¶ çc cÊp, thËm chÝ c¶ møc
toµn cÇu, v× vËy ng−êi ta gäi khu vùc nµy lµ x· héi d©n sù (civil society)
hay x· héi c«ng d©n (civic society). Kh¸i niÖm x· héi d©n sù chÝnh do. M¸c
dïng ®Çu tiªn lóc phª ph¸n häc thuyÕt cña Hegel. Tr−íc ®©y x· héi d©n sù
®−îc hiÓu chØ bao gåm çc tæ chøc phi chÝnh phñ nay ®−îc hiÓu réng h¬n
nhiÒu gåm tÊt c¶ çc tæ chøc kh«ng thuéc nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng. GÇn ®©y
8
vai trß cña x· héi d©n sù ngµy cµng ®−îc ®Ò cao vµ nhiÒu thÓ chÕ míi ®· ra
®êi qua çc DiÔn ®µn x· héi thÕ giíi.
2. Céng ®ång hay x· héi d©n sù
Kh¸i niÖm céng ®ång th−êng vÉn ®−îc dïng trong khoa häc x· héi.
Tuy vËy th−êng ng−êi ta hiÓu céng ®ång ®· tån t¹i l©u ®êi trong lÞch sö, lµ
mét kh¸i niÖm kh«ng cã thêi gian tÝnh, cßn x· héi d©n sù lµ mét hiÖn t−îng
hiÖn ®¹i.
Vai trß cña céng ®ång trong sù ph¸t triÓn lµ mét ®Ò tµi tranh luËn
trong khoa häc x· héi. Cã ng−êi cho nã lµ tÝch cùc, nh−ng còng cã ng−êi
cho lµ tiªu cùc. ThÝ dô trong sù ph¸t triÓn cña lµng x· ch©u ¸, ý kiÕn cña
çc nhµ nghiªn cøu vÒ vai trß cña céng ®ång lµng x· rÊt m©u thuÉn v× cã
nhiÒu n¬i cã nh÷ng céng ®ång lµng x· chÆt chÏ, nh− ë miÒn B¾c ViÖt Nam,
nh−ng cã n¬i, nh− ë miÒn Nam ViÖt Nam, lµng x· Ýt mang tÝnh céng ®ång.
GÇn ®©y ng−êi ta cho r»ng céng ®ång chØ cã t¸c dông tÝch cùc lóc nã
tÝch luü ®−îc vèn x· héi (social capital), lµ çc tiªu chuÈn vµ quan hÖ x· héi
cho phÐp nh©n d©n cã kh¶ n¨ng phèi hîp çc hµnh ®éng tËp thÓ. ChÝnh vèn
x· héi ®· biÕn çc céng ®ång thµnh x· héi d©n sù. X· héi d©n sù bao gåm
çc tæ chøc c«ng d©n (civic) vµ x· héi.
3. TÝnh lÞch sö trong ph©n tÝch kinh tÕ, x· héi
T×nh h×nh kinh tÕ, x· héi cña çc n−íc ®Òu thay ®æi m¹nh trong vµi
thËp kû qua. Çc n−íc x· héi chñ nghÜa cò ®ang chuyÓn tõ m« h×nh kÕ
ho¹ch tËp trung sang m« h×nh thÞ tr−êng. Çc n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· thùc
hiÖn cuéc ®iÒu chØnh c¬ cÊu, c¶i çch chÝnh s¸ch, kinh tÕ h−íng vµo thÞ
tr−êng ®Ó c©n b»ng ng©n s¸ch vµ çn c©n th−¬ng nghiÖp ®Ó ph¸t triÓn bÒn
v÷ng. Trong çc cuéc c¶i çch nµy, vai trß cña nhµ n−íc vµ vai trß cña thÞ
tr−êng ®ang thay ®æi. Céng ®ång còng ®ang ph¸t triÓn thµnh çc x· héi d©n
sù hiÖn ®¹i lµm chøc n¨ng h¹n chÕ çc tiªu cùc cña nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng.
Çc thÊt b¹i cña thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc (market failure, government
failure) nªu trong cuèn s¸ch nµy ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tæng kÕt (Stern N.,
1989). ChÝnh viÖc chuyÓn sang x· héi d©n sù lµ biÖn ph¸p ®Ó kh¾c phôc çc
nghÞch lý cña céng ®ång.
9
Häc gi¶ TrÇn ViÖt Ph−¬ng giíi thiÖu s¬ l−îc vÒ thÓ chÕ
Tõ vµi thËp kû nay, ë n−íc ta vµ trªn thÕ giíi, kh¸i niÖm vµ tõ ng÷
“thÓ chÕ” ngµy cµng phæ biÕn trong ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi, trong çc v¨n
kiÖn cña nhµ n−íc, trªn çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, vµ c¶ trong lêi
¨n tiÕng nãi h»ng ngµy. ë ®©u vµ lóc nµo còng vËy, cµng nghÜ ®Õn vµ cµng
thóc ®Èy c«ng cuéc ph¸t triÓn ®Êt n−íc, th× cµng chó ý xö lý vÊn ®Ò thÓ chÕ.
NhiÒu nhµ khoa häc ®· cè g¾ng nªu ra ®Þnh nghÜa thÓ chÕ, tÝnh chÊt,
néi dung, ph¹m vi, çc lo¹i h×nh, tÇm quan träng cña thÓ chÕ. ë ®©y, xin
nh¾c l¹i v¾n t¾t nh− sau:
Quan niÖm th«ng th−êng vÒ thÓ chÕ ®−îc v¹ch râ trong çc cuèn tõ
®iÓn phæ th«ng. Theo cuèn Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt cña ViÖn Ng«n ng÷ häc, xuÊt
b¶n n¨m 2000, thÓ chÕ lµ: “nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ cña mét chÕ ®é x· héi,
buéc mäi ng−êi ph¶i tu©n theo (nãi tæng qu¸t)”. Quan niÖm th«ng th−êng
nh− vËy, tuy kh«ng thËt ®Çy ®ñ, vµ do ®ã kh«ng hoµn toµn chuÈn x¸c, song
rÊt cã Ých cho nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña mäi ng−êi.
Quan niÖm häc thuËt vÒ thÓ chÕ ®−¬ng nhiªn lµ phong phó h¬n, tinh
tÕ h¬n, ®a d¹ng h¬n (tøc lµ cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau). Quan niÖm häc
thuËt vÒ thÓ chÕ ®−îc sè ®«ng ®éc gi¶ ®ång ý hoÆc chÊp nhËn gåm mÊy
®iÓm chÝnh sau ®©y:
1. ThÓ chÕ lµ çc luËt lÖ, quy t¾c cña mét x· héi, tõ cÊp quèc gia (cã khi
liªn quèc gia) ®Õn cÊp céng ®ång nhá nhÊt, h−íng dÉn, khuyÕn khÝch, ca
ngîi, khen th−ëng (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), lªn ¸n, trõng ph¹t (nh÷ng ®iÒu g× ®ã),
ng¨n cÊm, rµng buéc (nh÷ng ®iÒu g× ®ã), nhê vËy mµ t¸c ®éng ®Õn çch
nghÜ, çch c¶m, çch lµm, çch sèng (ph−¬ng T©y th−êng chØ nãi hÑp h¬n,
lµ t¸c ®éng ®Õn hµnh vi) cña mäi con ng−êi trong chÕ ®é x· héi Êy.
2. Cã nhiÒu lo¹i thÓ chÕ vµ nhiÒu çch ph©n lo¹i thÓ chÕ. Hai çch ph©n lo¹i
thÓ chÕ quan träng nhÊt lµ:
Thø nhÊt, cã lo¹i thÓ chÕ tù h×nh thµnh (ph−¬ng T©y gäi lµ thÓ chÕ tù
ph¸t, tõ “tù ph¸t” kh«ng cã s¾c th¸i biÓu c¶m xÊu, mµ cã nghÜa lµ “tù th©n
ph¸t triÓn”), thÝ dô nh− thÓ chÕ thÞ tr−êng “tù do”, kh«ng cã sù can thiÖp
chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi nµo kh¸c ngoµi thÞ tr−êng; l¹i cßn cã lo¹i thÓ chÕ
®−îc quyÕt ®Þnh vµ b¶o ®¶m (kÓ c¶ ®ßi hái) thùc hiÖn bëi mét quyÒn lùc nh−
nhµ n−íc, nhµ thê, céng ®ång lµng x·, céng ®ång dßng hä...
10
Thø hai, cã lo¹i thÓ chÕ nhµ n−íc, tõ lËp ph¸p (luËt cña quèc héi),
lËp quy (nghÞ ®Þnh, quyÕt ®Þnh cña chÝnh phñ) ®Õn luËt lÖ (cña chÝnh quyÒn
cÊp d−íi, vÒ tõng lÜnh vùc, ë tõng n¬i, kh«ng cã gi¸ trÞ quèc gia, vµ ph¶i
phï hîp víi lËp ph¸p, lËp quy), lo¹i thÓ chÕ nhµ n−íc nµy ®Õn nay vÉn gi÷
vai trß lín nhÊt, t¸c ®éng s©u réng nhÊt; l¹i cã lo¹i thÓ chÕ phi nhµ n−íc (cã
khi ®−îc gäi lµ thÓ chÕ x· héi, nh−ng gäi thÕ kh«ng ®óng, v× thÓ chÕ nhµ
n−íc còng lµ mét lo¹i thÓ chÕ x· héi), thÓ chÕ phi nhµ n−íc rÊt nhiÒu vµ vµi
thËp kû nay cã tÇm quan träng ngµy cµng t¨ng lªn c¶ trong thùc tiÔn vµ
trong lý luËn.
3. ThÓ chÕ hiÓu ®Çy ®ñ, theo nghÜa réng, gåm 3 bé phËn:
Mét lµ, çc luËt lÖ, çc quy t¾c (kÓ c¶ çc phong tôc, tËp qu¸n, chuÈn
mùc x· héi). Theo nghÜa hÑp (hiÖn th«ng dông ë n−íc ta), th× ®©y chÝnh lµ
thÓ chÕ, lµ kh¸i niÖm ®Çy ®ñ vÒ thÓ chÕ. Qu¶ thËt nh− vËy cã lÏ lµ qu¸ hÑp.
Hai lµ, çc tæ chøc, mçi tæ chøc lµ mét tËp ®oµn ng−êi ®−îc kÕt hîp
víi nhau mét çch nhÊt ®Þnh, cã chøc n¨ng x©y dùng vµ b¶o ®¶m thùc hiÖn
mét lo¹i thÓ chÕ nhÊt ®Þnh.
Ba lµ, çc ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng ph¸p mµ çc tæ chøc vµ çc con
ng−êi vËn dông ®Ó thùc hiÖn çc thÓ chÕ, vµ réng h¬n n÷a, lµ b¶n th©n sù
thùc hiÖn çc thÓ chÕ, víi kÕt qu¶ ®óng hay sai, nhiÒu hay Ýt, tèt hay xÊu.
Nh− vËy, theo nghÜa réng nhÊt, th× thÓ chÕ bao gåm c¶ sù thùc hiÖn vµ kÕt
qu¶ thùc hiÖn thÓ chÕ.
Cã nh÷ng häc gi¶ cho r»ng thÓ chÕ chØ lµ çc luËt lÖ vµ quy t¾c; còng
cã nh÷ng häc gi¶ cho r»ng thÓ chÕ bao gåm c¶ ba phÇn võa nªu trªn ®©y.
Mét nhµ khoa häc kh¸ næi tiÕng vÝ mét çch h×nh ¶nh r»ng nghiªn cøu thÓ
chÕ mµ chØ nghiªn cøu çc luËt lÖ, quy t¾c th× ch¼ng kh¸c nµo nghiªn cøu
m¸u ng−êi mµ t¸ch rêi kh«ng liªn quan tíi hÖ tim m¹ch, vµ toµn bé c¬ thÓ
cña con ng−êi (chóng ta biÕt r»ng chØ mét, hai x¨ng - ti - mÐt khèi m¸u
còng ®−îc quyÕt ®Þnh bëi vµ còng biÓu hiÖn râ rµng ra hµng chôc chØ sè vÒ
chç m¹nh vµ chç yÕu, chç lµnh vµ chç bÖnh cña hÇu hÕt çc bé phËn trong
c¬ thÓ con ng−êi).
4. Trong çc khoa häc, cho ®Õn nay duy chØ cã kinh tÕ häc cã mét bé m«n
tù ®Æt tªn lµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ. Nh−ng thÓ chÕ kh«ng chØ lµ vÒ kinh
tÕ (tuy thÓ chÕ kinh tÕ lµ lo¹i rÊt quan träng), mµ thÓ chÕ bao qu¸t mäi ho¹t
®éng vµ ®êi sèng x· héi. Tõ l©u, nhiÒu khoa häc kh¸c nhau ®· nghiªn cøu
thÓ chÕ. ChÝnh çc häc gi¶ thuéc häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ (cò vµ míi) ®Òu
11
c«ng nhËn r»ng, dÉu chØ nghiªn cøu thÓ chÕ kinh tÕ, th× ®−¬ng nhiªn chñ
yÕu lµ vËn dông kinh tÕ häc, song còng ph¶i vËn dông çc thµnh tùu cña
chÝnh trÞ häc, luËt häc, hµnh chÝnh häc, x· héi häc, sö häc, nh©n häc, v¨n
ho¸ häc, to¸n häc, vËt lý häc, c«ng nghÖ th«ng tin, cïng nhiÒu ngµnh khoa
häc kh¸c. Mét çi nh×n hÑp hßi, thiÓn cËn th× chØ ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶
thiÓn cËn, hÑp hßi th«i.
5. VÒ tÇm quan träng cña thÓ chÕ, ®Õn nay çc nhµ nghiªn cøu, çc nhµ cÇm
quyÒn, çc nhµ qu¶n lý vµ nh÷ng ng−êi d©n th−êng ®Òu thÊy thÓ chÕ cã tÇm
quan träng to lín, c¬ b¶n, mét sè nhµ khoa häc cho r»ng tÇm quan träng cña
thÓ chÕ lµ c¬ b¶n nhÊt, quyÕt ®Þnh nhÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña mét ®Êt
n−íc, mét chÕ ®é x· héi, nhÊt lµ vµo nh÷ng b−íc ngoÆt, nh÷ng thêi kú thay
®æi vÒ chÊt (c¶ b¶n chÊt vµ chÊt l−îng) cña mét quèc gia.
TiÕp ®©y sÏ ®iÓm l¹i v¾n t¾t sù ph¸t triÓn cña quan niÖm vÒ thÓ chÕ tõ
kho¶ng 250 n¨m nay, tøc lµ tõ gi÷a thÕ kû XVIII, trong çc häc thuyÕt kinh
tÕ vµ trong ®êi sèng kinh tÕ cña çc d©n téc.
Kinh tÕ häc cæ ®iÓn (tr−íc ®©y th−êng gäi lµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ
®iÓn), ®−îc gîi ý vµ b¸o tr−íc bëi nh÷ng nhµ t− t−ëng lín nh− Locke vµ
Hume, ®· ra ®êi vµo gi÷a thÕ kû XVIII, víi nh÷ng vÞ chñ t−íng xuÊt s¾c lµ
Smith, Ricardo, Marshall... Trªn nÒn t¶ng lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn cña
kinh tÕ häc cæ ®iÓn, vµo kho¶ng thËp kû thø 2 vµ thø 3 cña thÕ kû XIX, ®·
xuÊt hiÖn kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, mµ hai ®ãng gãp næi bËt nhÊt thêi Êy lµ
kh¸i niÖm kinh tÕ cËn biªn (®Çu t− cËn biªn, gi¸ cËn biªn, lîi nhuËn cËn
biªn...) vµ viÖc sö dông réng r·i çc c«ng thøc, çc m« h×nh to¸n vµo kinh
tÕ. Hai nhµ kinh tÕ t©n cæ ®iÓn ho¹t ®éng tõ thêi Êy, ®Õn nay vÉn hay ®−îc
nh¾c ®Õn lµ Walras vµ Pareto. Tõ ®Çu thÕ kû XIX ®Õn ®Çu thÕ kû XXI nµy,
kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn tõng thêi gian vÉn cã nh÷ng b−íc tiÕn triÓn, vµ hiÖn
nay vÉn ®ang lµ lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn gi÷ vÞ trÝ −u tréi trong kinh tÕ
häc, ®Æc biÖt lµ trong trµo l−u ®−îc mang tªn “trµo l−u chÝnh trÞ cña kinh tÕ
häc”.
CÇn nãi ngay r»ng çc nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ t©n cæ ®iÓn ®Òu cã
biÕt ®Õn vÊn ®Ò thÓ chÕ, nhiÒu ng−êi cã nghiªn cøu vµ viÕt vÒ thÓ chÕ, thÝ dô
tiªu biÓu lµ Adam Smith ®· cã c«ng tr×nh rÊt hay vµ s©u vÒ thÓ chÕ, chø
kh«ng ph¶i lµ ng−êi chØ ®Ò x−íng bµn tay v« h×nh cña thÞ tr−êng. Tuy nhiªn,
sù thËt kh«ng ai chèi c·i lµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tÕ häc t©n cè ®iÓn ®·
12
xem nhÑ vÊn ®Ò thÓ chÕ, kh«ng chó träng ®óng møc ®Õn thÓ chÕ, kh«ng
dµnh cho thÓ chÕ vÞ trÝ vµ tÇm quan träng ®Ých ®¸ng.
Së dÜ nh− vËy lµ v× kinh tÕ häc cæ ®iÓn, vµ nhÊt lµ kinh tÕ häc t©n cæ
®iÓn, cã ba ®Æc ®iÓm næi bËt sau ®©y:
1. Ph−¬ng ph¸p luËn lµ ç nh©n, lÊy t¸c nh©n kinh tÕ c¬ b¶n lµ tõng con
ng−êi. Nãi râ h¬n, ®ã lµ “con ng−êi kinh tÕ” vèn cã trong mçi con ng−êi,
“con ng−êi kinh tÕ” cã b¶n chÊt lµ: dù b¸o giái, ph¶n øng nhanh, ®iÒu chØnh
tèt, hîp lý ho¸, vµ h−íng tíi tèi −u ho¸. Do ®ã, viÖc tõng con ng−êi lu«n
lu«n theo ®uæi lîi Ých cña riªng m×nh, th«ng qua “bµn tay v« h×nh” cña thÞ
tr−êng, sÏ ®−a ®Õn sù hîp lý ho¸ x· héi. Mét ph−¬ng ph¸p luËn nh− vËy tÊt
nhiªn dµnh −u tiªn cho ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch vi m«.
2. §iÓn h×nh cña m« h×nh kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn lµ m« h×nh thÞ tr−êng c¹nh
tranh thuÇn khiÕt vµ hoµn h¶o (tuyÖt ®èi kh«ng cã ®éc quyÒn, còng kh«ng
cã yÕu tè h¹n chÕ c¹nh tranh), trong çc ho¹t ®éng kinh tÕ hoµn toµn kh«ng
cã chi phÝ giao dÞch (nãi çch kh¸c, chi phÝ giao dÞch b»ng kh«ng (0).
3. Kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn c−êng ®iÖu ®Õn møc nhiÒu khi gÇn nh− tuyÖt ®èi
ho¸ çc nh©n tè vËt chÊt (hoÆc vËt thÓ) cña s¶n xuÊt, chung quy l¹i lµ lao
®éng (c¬ b¾p) vµ vèn (d−íi çc h×nh thøc kh¸c nhau, kÓ c¶ ®Êt ®ai vµ tµi
nguyªn thiªn nhiªn kh¸c còng ®−îc coi lµ nh÷ng lo¹i vèn).
§−¬ng nhiªn, çc nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ t©n cæ ®iÓn kh«ng ph¶i
kh«ng biÕt ®Õn çc nh©n tè nh− gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph©n c«ng lao ®éng, tæ
chøc vµ qu¶n lý, khoa häc vµ c«ng nghÖ... nh−ng hä ®· xem nhÑ nh÷ng nh©n
tè Êy, mµ hä cho lµ nh©n tè ngo¹i sinh, chø kh«ng ph¶i nh©n tè néi sinh cña
kinh tÕ.
Theo sù tãm t¾t th« thiÓn, nh−ng kh«ng ®Õn nçi sai l¹c trªn ®©y, th×
qu¶ lµ khã hiÓu r»ng mét lý luËn nh− vËy mµ l¹i gi÷ ®−îc vÞ trÝ −u tréi trong
kinh tÕ häc hµng thÕ kû, cho ®Õn thêi ®−¬ng ®¹i. Tõ l©u, giíi kinh tÕ häc
mét mÆt c«ng nhËn nh÷ng thµnh tùu hiÓn nhiªn cña kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn,
song mÆt kh¸c ®· v¹ch râ r»ng nã qu¸ xa ®êi sèng thùc tÕ vµ bÊt lùc kh«ng
gi¶i thÝch ®−îc cã søc thuyÕt phôc nguyªn nh©n cña thµnh qu¶ kinh tÕ kh¸c
nhau gi÷a çc n−íc, nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn, sù chËm ph¸t triÓn vµ sù
tho¸i triÓn, ®Æc biÖt lµ kh«ng gi¶i thÝch ®−îc nh÷ng b−íc ngoÆt, nh÷ng thay
®æi vÒ chÊt cña çc nÒn kinh tÕ.
Qu¶ thËt çc nhµ kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ t©n cæ ®iÓn ®· cã sù mï qu¸ng,
®ã kh«ng ph¶i lµ sù mï qu¸ng cña ng−êi kÐm tr×nh ®é, kh«ng biÕt nh×n,
13
kh«ng biÕt ph©n tÝch, mµ lµ sù mï qu¸ng cña hÖ thèng vµ ch©n trêi lý luËn.
§· theo (thËm chÝ ®· ®Ò x−íng) hÖ thèng Êy vµ ë trong ch©n trêi Êy, th×
ng−êi giái còng kh«ng nh×n thÊy nh÷ng g× ë ngoµi hÖ thèng, ngoµi ch©n trêi
cña m×nh.
Tõng cã nhiÒu lý luËn, nhiÒu häc thuyÕt kinh tÕ ra ®êi vµ ph¸t triÓn,
kh¸c nhiÒu hoÆc thËm chÝ ®èi lËp h¼n víi kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tÕ häc
t©n cæ ®iÓn. Næi tiÕng nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt lµ kinh tÕ häc C.M¸c vµo gi÷a vµ
nöa cuèi thÕ kû XIX, tiÕp ®ã lµ kinh tÕ häc Keynes vµo ®Çu thËp kû thø 3
cña thÕ kû XX. ë ®©y kh«ng ph¶i lµ chç nãi vÒ C.M¸c vµ Keynes, chØ xin
nªu lªn r»ng: Cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ c¶ nh÷ng cuèn s¸ch phæ
cËp ®· kª ra hµng mÊy chôc vÊn ®Ò kinh tÕ lín vµ võa, mçi vÊn ®Ò l¹i lÇn
l−ît tr×nh bµy çc quan ®iÓm cña kinh tÕ t©n cæ ®iÓn, quan ®iÓm kinh tÕ
C.M¸c, quan ®iÓm kinh tÕ Keynes, vµ ph©n tÝch so s¸nh ba quan ®iÓm Êy.
Liªn quan ®Õn häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, ®¸ng giíi thiÖu lµ mét sè nhµ
kinh tÕ thÓ chÕ vµ sö kinh tÕ ®· kh¼ng ®Þnh rÊt cã c¨n cø vµ lý lÏ r»ng
C.M¸c lµ nhµ kinh tÕ ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu s©u vµ cã ph¸t hiÖn míi vÒ çc
thÓ chÕ kinh tÕ vµ çc thÓ chÕ liªn quan ®Õn kinh tÕ, cã ng−êi døt kho¸t ®Æt
vÞ trÝ lÞch sö cña C.M¸c lµ nhµ tiÒn bèi cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, c¶ cò
vµ míi. C¨n cø cña hä lµ nh÷ng thµnh tùu khoa häc cña C.M¸c vÒ vai trß
cña lùc l−îng s¶n xuÊt vµ çc nh©n tè toµn diÖn hîp thµnh lùc l−îng s¶n
xuÊt; vÒ vai trß cña quan hÖ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ cña chÕ ®é së h÷u vµ chÕ
®é ph©n phèi (tøc lµ nh÷ng thÓ chÕ kinh tÕ rÊt c¬ b¶n); vÒ quan hÖ (lóc phï
hîp, lóc m©u thuÉn) gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt; vÒ mèi
t−¬ng t¸c gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th−îng tÇng (tøc lµ nh÷ng thÓ chÕ
chÝnh trÞ, t− t−ëng, v¨n ho¸, x· héi).
§−¬ng nhiªn, cÇn nhÊn m¹nh r»ng ph−¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc
C.M¸c kh¸c h¼n ph−¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc thÓ chÕ, ®ã lµ hai hÖ
thèng, hai ch©n trêi lý luËn kh¸c nhau, ®−a ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c nhau.
Ngoµi kinh tÕ häc C.M¸c vµ kinh tÕ häc Keynes, còng cßn nh÷ng häc
thuyÕt, nh÷ng tr−êng ph¸i kinh tÕ kh¸c, ®Òu cã ý ®Þnh v−ît qu¸ vµ thay thÕ,
tõng phÇn hoÆc toµn bé kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn, bæ khuyÕt nh÷ng thiÕu sãt
cña kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn. §¸ng kÓ h¬n c¶, cã lÏ lµ “lý thuyÕt t¨ng tr−ëng
míi”, néi sinh ho¸ tiÕn bé khoa häc c«ng nghÖ vµo kinh tÕ, vµ häc thuyÕt
kinh tÕ thÓ chÕ, nªu bËt vai trß rÊt to lín, nhiÒu khi quyÕt ®Þnh cña çc thÓ
chÕ vµ sù thay ®æi thÓ chÕ trong thµnh qu¶ cña çc nÒn kinh tÕ.
14
Theo çch gäi th«ng dông, häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ cò ra ®êi ë Mü
vµo thËp kû thø 2 vµ thø 3 cña thÕ kû XX, víi nh÷ng nhµ khoa häc næi tiÕng
lµ Veblen, Mitchell vµ nhÊt lµ Commons. Häc thuyÕt nµy ®−îc b¸o tr−íc vµ
gîi ý rÊt nhiÒu bëi “tr−êng ph¸i lÞch sö” trong kinh tÕ häc ë §øc ®Çu thÕ kû
XX. Ng−êi xuÊt s¾c nhÊt cña tr−êng ph¸i lÞch sö §øc lµ Gustav Schmoller,
n¨m 1926 ®· ®−îc Schumpeter ®¸nh gi¸ lµ “cha ®Î” cña häc thuyÕt kinh tÕ
thÓ chÕ Mü. Cßn häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi th× ra ®êi vµo thËp kû thø 7
cña thÕ kû XX ë Mü vµ mét sè n−íc kh¸c, tõ ®ã ph¸t triÓn ®Õn nay. Nh÷ng
häc gi¶ næi bËt cña häc thuyÕt nµy lµ North, Williamson, Thomas,
Weingast... VÒ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ, nhÊt lµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ
míi, xin nªu tãm t¾t mÊy ®iÓm:
Ph−¬ng ph¸p luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi lµ cè g¾ng thùc
hiÖn mét sù c©n ®èi thÝch ®¸ng gi÷a ç nh©n (tõng con ng−êi) víi céng ®ång
(çc cÊp, çc lo¹i), gi÷a ph©n tÝch vi m«, trung m« vµ vÜ m«. VÒ ç nh©n
tõng con ng−êi, do coi träng çc thÓ chÕ kinh tÕ, x· héi, nªn con ng−êi cña
häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh«ng ph¶i lµ con ng−êi kinh tÕ (homo -
economicus), mµ lµ con ng−êi x· héi (homo - sociologicus), phong phó h¬n,
toµn diÖn h¬n con ng−êi kinh tÕ. §ã lµ chç häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi
kh¸c víi kinh tÕ häc t©n cæ ®iÓn vµ chõng mùc nµo gÇn h¬n víi kinh tÕ häc
Keynes vµ kinh tÕ häc C.M¸c.
Mét sè nhµ nghiªn cøu cho r»ng ph−¬ng ph¸p luËn cña häc thuyÕt
kinh tÕ thÓ chÕ míi tuy cè g¾ng gi÷ c©n ®èi gi÷a ç nh©n vµ céng ®ång,
song vÉn nÆng vÒ c¬ së ç nh©n h¬n, ®ã lµ chç nã gÇn víi kinh tÕ häc t©n cæ
®iÓn vµ xa víi kinh tÕ häc Keynes vµ kinh tÕ häc C.M¸c.
Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, nh− çi tªn cña nã, ®i s©u nghiªn cøu
çc thÓ chÕ vµ cã nhiÒu ph¸t hiÖn, næi bËt lµ vÒ n¨m ph¹m trï thùc tÕ vµ lý
luËn sau ®©y:
1. Së h÷u vµ chÕ ®é së h÷u (víi c¶ hai t− çch lµ thÓ chÕ thuÇn tuý kinh tÕ
vµ thÓ chÕ ph¸p lý). ChÕ ®é së h÷u cã nhiÒu lo¹i, song chñ yÕu lµ së h÷u t−
nh©n.
Chó träng nghiªn cøu së h÷u lµ mét ®iÓm kh¸c biÖt lín gi÷a häc
thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi víi kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tÕ häc t©n cæ
®iÓn, nh÷ng lý luËn nµy mÆc nhiªn coi së h÷u kinh tÕ lµ së h÷u t− nh©n vµ
kh«ng nghiªn cøu g× së h÷u c¶, ngay ®Õn ng−êi næi tiÕng nhÊt cña kinh tÕ
häc cæ ®iÓn lµ Adam Smith còng vËy.
15
Mét thµnh tùu quan träng cña viÖc nghiªn cøu vÒ së h÷u lµ sù hiÓu
biÕt mèi quan hÖ gi÷a ng−êi chñ së h÷u vµ ng−êi ®¹i diÖn (gäi lµ “lý luËn vÒ
®¹i lý”), cã nh÷ng hÖ qu¶ thiÕt thùc trong ho¹t ®éng kinh tÕ.
2. Do chó träng ®Õn së h÷u mµ häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ph¸t hiÖn vµ
nghiªn cøu s©u vÒ chi phÝ giao dÞch çc lo¹i, ®iÒu tr¸i ng−îc víi kinh tÕ häc
t©n cæ ®iÓn coi chi phÝ giao dÞch b»ng kh«ng (0).
Nãi v¾n t¾t, chi phÝ giao dÞch lµ chi phÝ ph¸t sinh khi nh÷ng chñ së
h÷u kh¸c nhau cung øng cho nhau s¶n phÈm hoÆc dÞch vô (qua mua b¸n,
vay m−în, cÇm cè), hoÆc chuyÓn nh−îng, mua b¸n së h÷u víi nhau. Nh÷ng
sù trao ®æi nh− vËy ®ßi hái çc ç nh©n, çc doanh nghiÖp, çc tæ chøc ph¶i
cã th«ng tin, tèt nhÊt lµ th«ng tin cÇn vµ ®ñ, tøc lµ kh«ng thiÕu, kh«ng thõa;
chi phÝ ®Ó cã th«ng tin (còng lµ mét lo¹i chi phÝ giao dÞch) cã thÓ rÊt cao.
3. ChÕ ®é së h÷u vµ chi phÝ giao dÞch thóc ®Èy sù nghiªn cøu cña häc thuyÕt
kinh tÕ thÓ chÕ míi vÒ çc lo¹i hîp ®ång, bëi lÏ hîp ®ång lµ thÓ chÕ kinh tÕ
rÊt phæ biÕn, g¾n liÒn víi së h÷u, giao dÞch vµ chi phÝ giao dÞch.
4. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ®· xem träng nghiªn cøu çc tæ chøc, tøc lµ
mÆt tæ chøc cña thÓ chÕ, ®Æc biÖt trong vµi thËp kû gÇn ®©y, tõ ®ã cã nh÷ng
thµnh qu¶ nghiªn cøu quan träng vÒ nhµ n−íc, tæ chøc chÝnh phñ, nÒn hµnh
chÝnh vµ c¶i çch hµnh chÝnh, çc tæ chøc phi chÝnh phñ, çc tæ chøc quèc
tÕ...
5. Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi kh«ng nghiªn cøu thÓ chÕ trong tr¹ng th¸i
tÜnh, mµ trong tr¹ng th¸i ®éng, ®Æc biÖt nghiªn cøu sù thay ®æi thÓ chÕ,
nguyªn nh©n, tiÕn tr×nh vµ hÖ qu¶ cña sù thay ®æi thÓ chÕ, nhÊt lµ t¸c ®éng
cña sù thay ®æi thÓ chÕ ®èi víi c«ng cuéc ph¸t triÓn çc nÒn kinh tÕ çc
quèc gia.
Còng nh− ®èi víi çc häc thuyÕt kinh tÕ kh¸c, sù tãm t¾t trªn ®©y lµ th«
thiÓn, rÊt kh«ng ®ñ, chØ lµ sù giíi thiÖu rÊt l−ít qua.
Häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi ®· cã nh÷ng thµnh tùu lý luËn vµ thùc
tiÔn quan träng, song còng cã nh÷ng giíi h¹n râ rÖt mµ chÝnh nhiÒu nhµ
khoa häc næi tiÕng cña häc thuyÕt Êy ®· c«ng nhËn vµ ph©n tÝch. Còng nªn
nªu lªn nhËn xÐt r»ng cho ®Õn nay, trong tÊt c¶ çc häc thuyÕt kinh tÕ cña
loµi ng−êi, ch−a cã häc thuyÕt nµo thµnh c«ng nh− høa hÑn.
NÕu chØ nãi mét ®iÒu vÒ giíi h¹n cña häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi,
mµ t¹m g¸c nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n chÊt vµ nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn, th×
16
®iÒu ®ã cã lÏ nh− sau: coi nhÑ thÓ chÕ lµ çi sai lín, cßn qu¸ c−êng ®iÖu thÓ
chÕ lµ çi lÇm to.
ë ®©y, mét lÇn n÷a chóng ta gÆp vÊn ®Ò møc, th−êng liªn hÖ chÆt víi
vÊn ®Ò chÊt. TriÕt häc, khoa häc vµ thùc tiÔn cña loµi ng−êi cho chóng ta
nhËn thøc r»ng: nhiÒu khi møc quan träng kh«ng kÐm g× chÊt, møc vµ chÊt
lµ mét cÆp sinh ®«i trong sù ph¸t triÓn cña thiªn nhiªn, x· héi, kinh tÕ vµ
con ng−êi.
Mét ®iÒu ®¸ng chó ý cÇn ®−îc nhÊn m¹nh lµ: c¶i çch thÓ chÕ vµ ph¸t
triÓn kinh tÕ, x· héi ë çc lo¹i n−íc kh¸c nhau vµ ë n−íc ta ®· kh«ng chØ
dùa vµo häc thuyÕt kinh tÕ thÓ chÕ míi, mµ ®· cè g¾ng vËn dông çc thµnh
qu¶ tÝch cùc cña nhiÒu häc thuyÕt kinh tÕ, ë n−íc ta th× ®Æc biÖt chó träng
vËn dông kinh tÕ häc C. M¸c, còng nh− vËn dông nhiÒu khoa häc cã liªn
quan, nh− khoa häc vÒ nhµ n−íc, hµnh chÝnh häc, x· héi häc,...
17
Ba c¬ chÕ ®iÒu chØnh quan hÖ x∙ héi
Kh¸i niÖm c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ céng
®ång:
Adam Smith ®Æt tªn “bµn tay v« h×nh” cho uy lùc cña thÞ tr−êng
tù ®éng ®iÒu tiÕt tµi nguyªn, t¹o nªn cña c¶i x· héi. Maynard Keynes ®Æt tªn
“bµn tay h÷u h×nh” cho çc ho¹t ®éng cña nhµ n−íc ®iÒu hµnh chÝnh trÞ,
duy tr× æn ®Þnh x· héi. Ngoµi ra, trong x· héi cßn cã mét bµn tay thø ba
"b¸n v« h×nh” cña quan hÖ céng ®ång cã søc m¹nh ®iÒu chØnh çc quan
hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi. Ba “bµn tay” nµy lµ ba thÕ lùc chÝnh ®iÒu chØnh
hµnh vi, ®iÒu hµnh sù vËn ®éng vµ tiÕn ho¸ cña x· héi loµi ng−êi. Chóng vËn
hµnh th«ng qua nh÷ng c¬ chÕ ®Æc tr−ng.
Gi¶i thÝch çc m« thøc cña viÖc qu¶n lý giao dÞch t¹o nªn kinh tÕ g¾n
kÕt phøc t¹p vµ ®a d¹ng cña thÕ giíi h«m nay, Hilton Root ®· nªu ra “ba c¬
cÊu chuÈn t¾c cña sù trao ®æi kinh tÕ” lµ céng ®ång, t«n ti trËt tù vµ thÞ
tr−êng. Root x¸c ®Þnh:
• Nguyªn t¾c cña quan hÖ céng ®ång dùa trªn tr¸ch nhiÖm ®èi víi céng
®ång vµ uy tÝn ç nh©n,
• T«n ti trËt tù dùa trªn kÕ ho¹ch vµ mÖnh lÖnh, ph¸t triÓn m¹nh trong
nh÷ng tæ chøc qu¶n lý theo chiÒu däc, trong nh÷ng x· héi thay thÕ giao
dÞch tµi chÝnh b»ng dÞch vô,
• ThÞ tr−êng ®Þnh ®o¹t bëi th−¬ng l−îng gi÷a ng−êi mua ng−êi b¸n, tÝnh
to¸n dùa trªn th«ng tin tæng hîp cña gi¸ c¶1.
Peter H. Calkins, trong “ChiÕn l−îc chuyÓn ®æi sang mét TrËt tù ThÕ
giíi míi cho n¨m thÕ giíi N«ng th«n”, ®· ®−a ra quan ®iÓm vÒ nguyÖn väng
cña loµi ng−êi h−íng tíi ba cùc lµ môc tiªu cña trËt tù thÕ giíi míi. §ã lµ
trôc phóc lîi vËt chÊt cña thÞ tr−êng, trôc x· héi cña nhµ n−íc vµ trôc tinh
thÇn, ®¹o ®øc cña “quan hÖ cã ®i, cã l¹i”. Ba trôc nµy chôm l¹i víi nhau t¹o
thµnh mét kh«ng gian ba chiÒu, vµ theo Calkins th× çc céng ®ång, çc quèc
gia trªn thÕ giíi trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, ®Òu n»m ®©u ®ã trong
kh«ng gian nµy. Çc n−íc c«ng nghiÖp theo c¬ chÕ thÞ tr−êng n»m trªn vÞ trÝ
cao cña trôc vËt chÊt. Çc n−íc x· héi chñ nghÜa theo kinh tÕ kÕ ho¹ch ®·
18
tõng n»m ë møc cao cña trôc x· héi. Nh÷ng céng ®ång thæ d©n vµ çc n−íc
“thÕ giíi thø ba” n»m ë ®iÓm cao cña trôc ®¹o ®øc h×nh thµnh trªn “quµ çp
vµ sù cã ®i, cã l¹i”. XuÊt ph¸t tõ gi¶ ®Þnh vÒ “sù giíi h¹n cña tµi nguyªn
sinh th¸i trªn trôc vËt chÊt vµ xung ®ét tiÒm n¨ng gi÷a tù do ç nh©n vµ luËt
vµ trËt tù trªn trôc x· héi” t¸c gi¶ kÕt luËn r»ng: hÇu hÕt çc bèi c¶nh kinh tÕ
thÕ giíi ®Òu bÞ ph¸t triÓn lÖch l¹c, thiªn vÒ thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc1.
NÕu sù nh×n nhËn cña Root chñ yÕu tõ gãc ®é qu¶n lý kinh tÕ, nh»m
®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng th«ng tin vµ rµng buéc tr¸ch nhiÖm cña çc bªn tham gia
giao dÞch ®Ó ®¶m b¶o cam kÕt vµ thùc hiÖn çc hîp ®ång cña m×nh trong
t−¬ng lai, nÕu çch diÔn gi¶i cña Calkins nh»m gi¶i thÝch çc ®Þnh chÕ ho¹t
®éng vµ xu h−íng ph¸t triÓn cña çc céng ®ång, çc quèc gia, çc nÒn kinh
tÕ, th× trong cuèn s¸ch nµy, ba c¬ chÕ ®−îc xem xÐt d−íi mét gãc ®é kh¸c.
§ã lµ nh÷ng c«ng cô ®iÒu chØnh çc quan hÖ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi nãi
chung cña con ng−êi, ho¹t ®éng chi phèi cña chóng thÓ hiÖn qua viÖc ®iÒu
hµnh trËt tù, ho¹t ®éng x· héi; qu¶n lý kinh tÕ, ®iÒu phèi tµi nguyªn; gi¶i
quyÕt m©u thuÉn, xung ®ét; ®Þnh h−íng ph¸t triÓn, vµ nhiÒu ho¹t ®éng kinh
tÕ - x· héi kh¸c… T¸c ®éng ®iÒu chØnh cña çc c¬ chÕ ®−îc thùc hiÖn dùa
trªn ba ho¹t ®éng lµ ®Þnh danh, th«ng tin vµ th−ëng ph¹t.
Trong s¸ch kinh ®iÓn vÒ nghiªn cøu thÓ chÕ2, Douglass C. North ®·
xem xÐt mét çch tØ mØ vµ khoa häc çc h×nh thøc vËn ®éng cña thÓ chÕ (víi
nghÜa lµ çc h×nh thøc giíi h¹n mµ con ng−êi t¹o ra ®Ó h×nh thµnh nªn quan
hÖ qua l¹i cña m×nh) trong ho¹t ®éng kinh doanh cña thÞ tr−êng vµ ho¹t
®éng chÝnh trÞ cña nhµ n−íc. Trong khu«n khæ nghiªn cøu c¬ chÕ cña cuèn
s¸ch nµy, kh«ng bµn ®Õn vÊn ®Ò tæ chøc. Çc h×nh thøc tæ chøc chØ ®−îc
xem xÐt d−íi gãc ®é nh÷ng t¸c nh©n tham gia çc giao dÞch x· héi. VÝ dô,
còng lµ çc tæ chøc nhµ n−íc nh−ng khi t×m hiÓu quan hÖ kinh doanh gi÷a
chóng víi nhau th× chóng ta xem xÐt c¬ chÕ thÞ tr−êng cña chóng; khi xem
1
Xem Hilton Root: S¸ch ch−a xuÊt b¶n, http://usembassy.state.gov/posts/vn1/wwwhirctavn.html
.1
. Fulbright Economic Teaching Program: Economic Development, Readings. Course 2001 -
2002.
2
. Xem Douglassc. Nort : Çc thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ Nxb. Khoa
häc x· héi vµ Trung t©m nghiªn cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998.
19
xÐt khÝa c¹nh tranh chÊp quyÒn lùc chÝnh trÞ th× chóng ®−îc nh×n nhËn d−íi
khÝa c¹nh c¬ chÕ nhµ n−íc; trong quan hÖ ngo¹i giao, hîp t¸c th× ®−îc nh×n
b»ng con m¾t cña c¬ chÕ céng ®ång.
N¨ng lùc cña ba “bµn tay” ®iÒu chØnh çc quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ
chÝnh trÞ x· héi, çc mèi quan hÖ ph©n bè sö dông tµi nguyªn, th«ng tin,
c«ng nghÖ,… thÓ hiÖn ë søc m¹nh vµ c¬ chÕ ho¹t ®éng cña chóng. Søc m¹nh
cña mçi “bµn tay” thÓ hiÖn ë thùc lùc vµ kü n¨ng cña chóng. Søc m¹nh cña
nhµ n−íc ngµy x−a ®−îc ®o l−êng b»ng sè l−îng d©n c−, quy m« l·nh thæ,
qu©n sè binh sÜ... ngµy nay ®−îc so s¸nh b»ng møc t¨ng vµ quy m« GDP,
chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI, chi tiªu qu©n sù ...; Søc m¹nh cña mét thùc
thÓ vÒ ho¹t ®éng thÞ tr−êng ®−îc ®o l−êng b»ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh, kh¶
n¨ng tÝch tô t− b¶n, tr×nh ®é c«ng nghÖ, n¨ng lùc liªn th«ng bu«n b¸n, hiÖu
qu¶ ®Çu t−, kh¶ n¨ng lan truyÒn tÝn hiÖu gi¸ c¶ ®Ó ®iÒu phèi tµi nguyªn, møc
®é tiÕt gi¶m chi phÝ giao dÞch,...; Søc m¹nh cña céng ®ång thÓ hiÖn ë kh¶
n¨ng ph©n cÊp, giao quyÒn, møc ®é tham gia ra quyÕt ®Þnh vµ tù huy ®éng
lùc l−îng cña nh©n d©n, tr×nh ®é ho¹t ®éng tù gi¸c vµ tù chñ cña tæ chøc c¬
së,...
H×nh thøc ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ çc khu«n khæ cøng cña
luËt ph¸p, quy ®Þnh vµ ho¹t ®éng can thiÖp vµo ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi.
ThÞ tr−êng ho¹t ®éng theo h×nh thøc tù do, th«ng qua ho¹t ®éng bu«n b¸n,
trao ®æi, çc bªn tham gia ®Òu cã lîi, c¹nh tranh trong kinh doanh hµng ho¸,
dÞch vô. Céng ®ång võa dïng çc khung luËt lÖ quy ®Þnh, võa ph¸t huy vai
trß tù chñ ®Ó tho¶ thuËn, x©y dùng çc cam kÕt vÒ nghÜa vô vµ quyÒn lîi.
Tãm l¹i, n¨ng lùc t¸c ®éng x· héi cña thÕ lùc nhµ n−íc lµ kh¶ n¨ng rµng
buéc, can thiÖp vµ x©y dùng, cña thÞ tr−êng lµ møc ®é liªn th«ng, c¹nh tranh
vµ tù c©n ®èi, cña céng ®ång lµ n¨ng lùc giao tiÕp, ®µm ph¸n vµ tù ®iÒu
chØnh.
B¶n chÊt ho¹t ®éng cña ba c¬ chÕ

Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng
XÐt vÒ khÝa c¹nh th«ng tin, tÝn hiÖu chÝnh cña thÞ tr−êng lµ gi¸ c¶,
ph¶n ¸nh “gi¸ trÞ kinh tÕ”, thÓ hiÖn møc ®é khan hiÕm cña hµng ho¸, dÞch vô
®−îc bu«n b¸n. M«i tr−êng lan truyÒn th«ng tin kinh doanh lµ khu vùc tham
gia ho¹t ®éng giao dÞch th−¬ng m¹i. §Ó m« h×nh ho¸ çc ho¹t ®éng nµy,
20
ng−êi ta th−êng m« pháng trªn m¸y tÝnh çc m« h×nh “c©n b»ng cung cÇu”,
trong ®ã th«ng tin gi¸ c¶ lan truyÒn theo nguyªn t¾c “b×nh th«ng nhau” hay
trong ph¹m vi toµn bé kh«ng gian th«ng tin
®Ó ®¹t tíi c©n b»ng gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu
thô. VÝ dô mét çch trùc quan, trong chõng
mùc nhÊt ®Þnh, m« h×nh nµy vÒ nguyªn t¾c
gièng nh− nh÷ng sa bµn ®−îc ng−êi ta ®¾p
næi víi quy m« nhá nh−ng cã cïng tû lÖ ®Þa
h×nh, m« pháng l¹i ®Þa thÕ s«ng ngßi ®Ó cho
n−íc ch¶y vµo nh»m xem xÐt diÔn biÕn ph©n
bæ dßng ch¶y vµ møc ®é ngËp lôt trong çc
c«ng tr×nh thñy lîi hoÆc l−u vùc s«ng.
Theo m« h×nh thÞ tr−êng cæ ®iÓn cña Walras1, çc hµng ho¸ ph¶i
gièng nhau, trao ®æi giao dÞch diÔn ra cïng thêi ®iÓm vµ ®Þa ®iÓm, çc bªn
tham gia n¾m ®ñ th«ng tin vµ ®iÒu kiÖn trao ®æi, hay nãi çch kh¸c, chi phÝ
giao dÞch ®−îc coi nh− kh«ng ®¸ng kÓ. Do c¶ ba t¸c ®éng (c¹nh tranh cung,
c¹nh tranh cÇu vµ th−¬ng l−îng mua b¸n) cïng diÔn ra liªn tôc gÇn nh−
trong cïng thêi gian nªn cã thÓ h×nh thµnh mét ®iÓm thèng nhÊt c©n b»ng
chung, ®ã lµ gi¸ c¶ tøc thêi trªn thÞ tr−êng. TÝn hiÖu gi¸ do ®ã bao hµm
trong nã c¶ th«ng tin vÒ ng−êi s¶n xuÊt (c«ng nghÖ, quy m«, hiÖu qu¶,...) c¶
th«ng tin vÒ ng−êi mua (thu nhËp, thÞ hiÕu, sù cÇn thiÕt,...) vµ th«ng tin vÒ
ng−êi b¸n (chi phÝ giao dÞch, hÖ thèng kinh doanh…). Do ®−îc h×nh thµnh
mét çch kh¸ch quan, nªn trong mét thÞ tr−êng th«ng tho¸ng, gi¸ c¶ t¹i çc
®Þa ®iÓm giao dÞch kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n sÏ ph¶i tiÕn ®Õn c©n b»ng, ph¶n ¸nh
gi¸ trÞ hµng ho¸ chung cña x· héi. Gi¸ c¶ lµ h×nh thøc th«ng tin ®Æc biÖt
hiÖu qu¶ cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Joseph Stiglitz viÕt: “… ®Æc tÝnh quý b¸u
cña mét x· héi thÞ tr−êng lµ çc th«ng tin r¶i r¸c ®−îc tËp trung l¹i vµ ®−îc
ph¶n ¸nh th«ng qua gi¸ c¶ vµ nh÷ng ®éng c¬ khuyÕn khÝch mµ gi¸ c¶ t¹o ra
®èi víi hµnh vi cña con ng−êi kh«ng cÇn ®Õn sù tËp trung th«ng tin hay lËp
kÕ ho¹ch mang tÝnh tËp trung ho¸ nµo " 2.
KÕt cÊu ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng xÐt mét çch ®¬n gi¶n gåm
cã hai khèi t¸c nh©n chÝnh ®èi lËp nhau: khèi çc t¸c nh©n phÝa cung (khèi A)
1.
. DouglassC. North, S¸ch ®· dÉn.
2
. Hilton Root, S¸ch ®· dÉn.
21
gåm çc nhµ s¶n xuÊt cïng tham gia lµm ra mét mÆt hµng vµ bªn kia lµ khèi
çc ®èi t¸c cÇu (khèi B) cïng tham gia tiªu thô chung mét mÆt hµng. Trong
khèi cung A, quan hÖ chÝnh gi÷a çc nhãm trong khèi lµ c¹nh tranh quyÕt
liÖt nh»m giµnh thÞ tr−êng, thÞ phÇn, kÕt qu¶ lµ t¹i ®iÓm c©n b»ng, lîi nhuËn
chung gi¶m xuèng møc thÊp nhÊt cho phÐp, t−¬ng ®−¬ng víi tr×nh ®é c«ng
nghÖ vµ møc qu¶n lý trung b×nh x· héi. Trong khèi cÇu B diÔn ra mét
a b
A1 a2 b1 b2
quan hÖ “hîp t¸c láng lÎo”. VÝ dô, ng−êi cïng mua mét s¶n phÈm th−êng
t×m çch trao ®æi th«ng tin víi nhau vÒ gi¸ c¶, tham kh¶o nhau vÒ chÊt
l−îng hµng ho¸, ®é tin cËy vÒ nguån cung cÊp, ë møc cao h¬n th× hîp t¸c
cïng nhau b¶o vÖ quyÒn lîi ng−êi mua, nh»m mua ®−îc hµng ho¸ víi gi¸
thÊp nhÊt ®Ó cã l−îng hµng ho¸ cao nhÊt, víi chÊt l−îng tèi ®a trong ph¹m
vi kh¶ n¨ng chi tiªu b×nh qu©n cña x· héi. Gi÷a hai khèi cung A vµ cÇu B lµ
quan hÖ tho¶ thuËn, mÆc c¶ “thuËn mua võa b¸n”, t¹i ®iÓm c©n b»ng nhu cÇu
c©n ®èi víi cung cÊp. Trong thùc tÕ, trªn thÞ tr−êng, cã nhiÒu lo¹i hµng ho¸
cã mèi quan hÖ qua l¹i víi nhau (thay thÕ, phèi hîp,…), cho nªn bøc tranh
quan hÖ chung cña c¬ chÕ thÞ tr−êng phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu so víi tr−êng
hîp ®¬n gi¶n cña thÞ tr−êng mét hµng hãa.
Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc

TÝn hiÖu cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ “gi¸ trÞ chÝnh trÞ” biÓu hiÖn quyÒn
lùc chÝnh trÞ cña çc thÕ lùc, tæ chøc, nhµ n−íc. M«i tr−êng lan truyÒn th«ng
tin lµ khu vùc thuéc ph¹m vi kiÓm so¸t, bÞ khèng chÕ b»ng ho¹t ®éng chÝnh
trÞ, qu©n sù, ph¸p chÕ cña tæ chøc, thÕ lùc. §Ó m« h×nh ho¸ çc ho¹t ®éng
nµy ng−êi ta cã thÓ m« pháng b»ng çc m« h×nh l«gic sù tranh chÊp quyÒn
22
lùc gi÷a çc nhãm thÕ lùc ®Ó ®¹t
®Õn c©n b»ng quyÒn lùc míi vµ
quan hÖ qua l¹i gi÷a ng−êi l·nh ®¹o
vµ ng−êi chÞu sù l·nh ®¹o ®Ó ®¹t
®Õn c©n b»ng vÒ lîi Ých. Xem xÐt
mét çch trùc quan, çc nghiªn cøu
nµy gièng nh− viÖc t×m hiÓu çc thÕ
cê, çc n−íc cê trong mét bµn cê
cã nhiÒu ®èi thñ cïng ch¬i.
XÐt vÒ c¬ cÊu cña c¬ chÕ nhµ n−íc, còng cã hai khèi. Khèi thø nhÊt
(khèi A) lµ çc thÕ lùc thèng trÞ c¹nh tranh víi nhau, quan hÖ gi÷a çc thÕ
lùc bªn trong khèi lµ quan hÖ c¹nh tranh gay g¾t giµnh quyÒn lùc, giµnh
chÝnh tr−êng. Sù c¹nh tranh nµy dÉn ®Õn c©n b»ng quyÒn lùc cña lùc l−îng
thèng trÞ víi kh¶ n¨ng huy ®éng lùc l−îng tèi ®a vµ sö dông chóng mét çch
hiÖu qu¶ cña mçi thÕ lùc trong thêi kú cao ®iÓm. Khèi thø hai (khèi B) lµ
khèi bÞ trÞ, çc thµnh viªn trong khèi cã quan hÖ "hîp t¸c láng lÎo", hä trao
®æi th«ng tin, bµn b¹c víi nhau khi chÞu sù qu¶n lý vµ “tiªu dïng” lîi Ých tõ
dÞch vô c«ng cña khèi A cung cÊp.
Gi÷a hai nhãm thèng trÞ vµ bÞ trÞ (gi÷a nhãm A vµ nhãm B) còng
gièng nh− gi÷a nhãm cung víi nhãm cÇu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, cã mèi quan
hÖ tho¶ thuËn, mÆc c¶, trong ®ã mçi bªn ®Òu nh»m tèi ®a ho¸ lîi Ých thu
®−îc vµ tèi thiÓu ho¸ chi phÝ. VÝ dô, ng−êi chÞu qu¶n lý tèi ®a ho¸ viÖc g©y
¶nh h−ëng ®Õn ®−êng lèi chÝnh trÞ cña nhãm cÇm quyÒn (nhãm A), cè g¾ng
dïng ¶nh h−ëng cña m×nh th«ng qua phiÕu bÇu, th«ng qua d− luËn x· héi,
th«ng qua "vËn ®éng hµnh lang" ®Ó ®ßi hái ®−îc nhiÒu nhÊt tõ dÞch vô c«ng
do khèi thèng trÞ cung cÊp (®−îc b¶o vÖ an ninh, thu hót nhiÒu c«ng tr×nh,
dù ¸n tõ ®Çu t− chÝnh phñ, tËn dông ®−îc nhiÒu chÝnh s¸ch hç trî,...) vµ
gi¶m nhÑ sù ®ãng gãp vµ bÞ qu¶n lý bëi khèi cÇm quyÒn (t×m çch gi¶m
thuÕ, gi¶m lao dÞch, gi¶m thñ tôc...). Ng−îc l¹i, khèi l·nh ®¹o t×m çch
dïng søc m¹nh c−ìng chÕ hµnh chÝnh, dïng tuyªn truyÒn vËn ®éng, ®Ó huy
®éng ®−îc nhiÒu ®ãng gãp cña ng−êi bÞ qu¶n lý (thu thuÕ cho nhu cÇu ng©n
s¸ch, b¾t lÝnh cho nhu cÇu binh dÞch, huy ®éng lao ®éng cho nhu cÇu c«ng
Ých, ph©n cÊp cho ®Þa ph−¬ng lo rñi ro vÒ ®ª ®iÒu, an ninh,...) vµ buéc nhãm
B ph¶i tu©n theo mÖnh lÖnh, phôc vô quyÒn lîi, tu©n theo ®−êng lèi, tin theo
t− t−ëng cña nhãm m×nh.
23
Trong khi çc ho¹t ®éng c¹nh tranh trong khèi cung (khèi A) cña c¬
chÕ thÞ tr−êng diÔn ra t−¬ng ®èi liªn tôc hµng ngµy, hµng giê vµ thÓ hiÖn ë
sù thay ®æi gi¸ c¶ t¹i çc phiªn chî, phiªn giao dÞch th× ho¹t ®éng c¹nh
tranh tËp trung trong khèi A cña c¬ chÕ nhµ n−íc (khèi thèng trÞ), tuy diÔn
ra liªn tôc nh−ng thÓ hiÖn tËp trung theo chu kú chÝnh trÞ (çc cuéc truyÒn
ng«i, çc kú bÇu cö, çc ®ît ®¹i héi, çc cuéc chiÕn tranh,...) 4 - 5 n¨m hoÆc
l©u h¬n n÷a. Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, ho¹t ®éng mÆc c¶ gi÷a hai khèi A vµ B
diÔn ra liªn tôc, ®i ®Õn nhiÒu tho¶ hiÖp liªn tôc, h×nh thµnh t−¬ng quan gi÷a
ng−êi thèng trÞ vµ ng−êi bÞ trÞ.
Ngoµi ra, nÕu nh− trªn thÞ tr−êng cã khi chØ mua b¸n, trao ®æi mét
lo¹i hµng ho¸, dÞch vô riªng biÖt, th× viÖc trao ®æi, mÆc c¶, tranh giµnh
quyÒn lùc vµ chÝnh trÞ th−êng bao gåm nhiÒu “hµng ho¸ vµ dÞch vô” kh¸c
nhau ®i kÌm (quyÒn lùc chÝnh trÞ, x· héi, l·nh thæ, quyÒn së h÷u, quyÒn sö
dông, ph©n phèi tµi nguyªn,...). Do kh«ng cã mÆt hµng ®ång nhÊt, kh«ng cã
thêi gian giao dÞch liªn tôc vµ ®ång nhÊt nªn c¬ chÕ nhµ n−íc kh¸c c¬ chÕ
thÞ tr−êng lµ kh«ng t¹o nªn mét gi¸ trÞ chung cã thÓ lµm th−íc ®o cho mÆt
b»ng quyÒn lùc chung cña çc t¸c nh©n tham gia giao dÞch gièng nh− gi¸ c¶
hµng ho¸.
Ngoµi quan hÖ hai khèi A vµ B th«ng th−êng nh− trong c¬ chÕ thÞ
tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc cßn cã lo¹i quan hÖ x©m chiÕm l·nh thæ, më réng
quèc gia, trong tr−êng hîp nµy, c¶ khèi A vµ B ban ®Çu (vÝ dô gäi lµ A1,
B1) sÏ tham gia víi quan hÖ víi mét khèi A2, B2 kh¸c ®Ó h×nh thµnh khèi
míi lµ A3, B3. Th«ng th−êng c«ng cô ®−îc dïng trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh
dÉn ®Õn ®ång hãa, phèi hîp nµy lµ b¹o lùc chiÕn tranh, tuyªn truyÒn, vËn
®éng, mua chuéc, båi th−êng,... phøc t¹p vµ quyÕt liÖt. Ng−îc l¹i, quan hÖ
nµy còng cßn cã d¹ng chia t¸ch, ly khai cña çc l·nh thæ, quèc gia ®éc
a B
A a b b
24
lËp hoÆc ®ßi tù trÞ. Nh×n chung nh÷ng yªu s¸ch tranh chÊp l·nh thæ, quyÒn
cai trÞ còng th−êng lµ sù c¹nh tranh quyÒn lùc chÝnh trÞ, trong ®ã nhãm A
cÇm quyÒn (c¶ A1 vµ A2) ®ãng vai trß quan träng trong viÖc ra quyÕt ®Þnh
vµ chØ ®¹o thùc hiÖn. M« h×nh quan hÖ c¬ chÕ nhµ n−íc nªu trªn víi hai
khèi t¸c nh©n h¬i kh¸c m« h×nh “lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn vÒ nhµ n−íc” cña
Douglass C. North1.
Trong cuèn s¸ch "Cuéc chiÕn tranh Palopon", nãi vÒ cuéc néi chiÕn
gi÷a ng−êi Aten vµ ng−êi Xpac ë Hy L¹p cæ, sö gia Thukydides ®· viÕt thay
lêi cña mét bªn trong cuéc tranh chÊp: "gièng nh− chóng t«i, çc anh còng
hiÓu râ r»ng trong mèi quan hÖ con ng−êi víi nhau, sù c«ng b»ng chØ cã
hiÖu lùc khi lùc l−îng gi÷a çc bªn c©n b»ng. Nh÷ng kÎ m¹nh sÏ thùc hiÖn
®iÒu cã thÓ, cßn kÎ yÕu sÏ chÊp nhËn ®iÒu ®ã"2. Nh×n chung, tÝnh chÊt c¹nh
tranh quyÕt liÖt trong quan hÖ trong néi bé nhãm A cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ
c¬ chÕ nhµ n−íc khiÕn ng−êi ta th−êng coi th−¬ng tr−êng gièng nh− chiÕn
tr−êng. Còng v× tÝnh c¹nh tranh ®èi kh¸ng ¸c liÖt mét mÊt, mét cßn khiÕn
con ng−êi ®æ nhiÒu c«ng søc nghiªn cøu, h×nh thµnh nhiÒu häc thuyÕt, tèn
nhiÒu giÊy mùc ®Ó bµn vÒ chiÕn l−îc, chiÕn thuËt, ®Êu ph¸p trong chiÕn
tranh vµ th−¬ng m¹i.
Trong khi ®ã, ngay trong c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ n−íc, çc
mèi quan hÖ néi bé trong nhãm B do tÝnh chÊt t−¬ng ®èi hoµ hîp nªn Ýt
®−îc chó ý nghiªn cøu. Cµng vÒ sau, ng−êi ta cµng nhËn thÊy sù phøc t¹p vµ
vai trß quan träng cña chóng. Nh÷ng mèi quan hÖ t−ëng nh− ªm dÞu nµy
thËt ra ®«i khi t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. Mét vÝ dô lµ
tr−êng hîp ra ®êi vµ ph¸t huy t¸c dông m¹nh mÏ cña lý thuyÕt kinh tÕ träng
cÇu cña Keynes vµo nöa cuèi thÕ kû 203.
1
.Trong m« h×nh cña Donglassc. North (1981, 2000), cã kÎ cai trÞ vµ nhãm bÞ trÞ. Ng−êi cai trÞ
cung cÊp sù b¶o vÖ vµ c«ng lý mét çch ®éc quyÒn cho thÇn d©n vµ thu thuÕ cña hä. Trong khèi
bÞ trÞ, çc nhãm kh¸c nhau cã chi phÝ c¬ héi vµ kh¶ n¨ng mÆc c¶ kh¸c nhau víi kÎ cai trÞ. Gi÷a
hai bªn lµ nh÷ng ®¹i diÖn gåm bé m¸y quan liªu tham gia qu¶n lý vµ nh÷ng ®¹i diÖn do çc
nhãm lîi Ých kh¸c nhau bÇu ra ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn trao ®æi hai bªn.
2 .
. Cuéc hµnh binh tíi B¸t ®a, TuÇn b¸o Thêi ®¹i, Céng hoµ liªn bang §øc, 13/2003.
3
Xem J.M. Keynes: The General Theory of Employment, Interest and Money, 1936.
25
Hép 1: Lý thuyÕt kinh tÕ cña Keynes
Tr−íc ®©y, lý thuyÕt kinh tÕ cæ ®iÓn h−íng vµo t¨ng cung. Theo ®ã, muèn
kinh tÕ quèc gia t¨ng tr−ëng ph¶i ph¸t triÓn s¶n xuÊt nhê më réng sö dông tµi
nguyªn ®Êt, lao ®éng, tÝch lòy t− b¶n (vµ c«ng nghÖ). N¨m 1936, sau cuéc §¹i
khñng ho¶ng thÕ giíi, nhµ kinh tÕ Anh John Maynard Keynes ph¸t triÓn lý thuyÕt
kinh tÕ cho r»ng thu nhËp thÊp vµ thÊt nghiÖp cao h¹n chÕ tæng cÇu míi lµ
nguyªn nh©n chÝnh h¹n chÕ t¨ng tr−ëng. Muèn kh¾c phôc suy tho¸i kinh tÕ, nhµ
n−íc ph¶i sö dông çc c«ng cô tµi chÝnh vµ chi tiªu chÝnh phñ ®Ó t¨ng cÇu, kÝch
thÝch kinh tÕ ph¸t triÓn.
Lý thuyÕt nµy c«ng bè n¨m 1936 lµm chÊn ®éng çc giíi kinh tÕ vµ khi ®−îc
¸p dông ngay sau ®ã mét n¨m lËp tøc tá râ kÕt qu¶ trong ch−¬ng tr×nh phôc håi
nÒn kinh tÕ Mü ®ang trªn ®µ suy sôp nÆng nÒ. Do t¸c dông râ rÖt cña nã, lý
thuyÕt nµy tiÕp tôc ¶nh h−ëng ®Õn chÝnh s¸ch kinh tÕ Mü suèt giai ®o¹n tõ thËp
kû 1940 ®Õn tËn thËp kû 1970, thu hót sù chó ý cña nhiÒu Tæng thèng Mü nh−
Kennedy ®Çu nh÷ng n¨m 1960 vµ c¶ Bill Clinton thËp kû 1990 (Mankiw 1998).
§iÒu kú l¹ lµ ngay tõ n¨m 1932 ChÝnh phñ NhËt B¶n tuy kh«ng hÒ biÕt ®Õn lý
thuyÕt Keynes ®· ¸p dông ®óng ®¾n çc chÝnh s¸ch theo lý thuyÕt nµy khi quyÕt
®Þnh t¨ng chi tiªu vò khÝ ®Ó kÝch cÇu ®−a nÒn kinh tÕ tho¸t khái suy tho¸i. Tõ ®ã
vÒ sau, t¨ng cÇu, nhÊt lµ cÇu cña n«ng th«n lu«n lµ chÝnh s¸ch kinh tÕ cña NhËt
B¶n.
T−¬ng tù nh− vËy, quan hÖ gi÷a çc khèi, çc ç thÓ trong c¬ chÕ
céng ®ång cã vÎ “ªm ¶” h¬n, nªn d−êng nh− bÞ l·ng quªn mét thêi gian dµi
trong häc thuËt. Nh−ng cµng ngµy ng−êi ta cµng ng¹c nhiªn khi nhËn ra tÇm
quan träng cña chóng. Kh«ng nghi ngê g×, sù ph¸t triÓn nhanh cña kinh tÕ
thÓ chÕ sÏ gióp hiÓu s©u thªm vÒ çc quan hÖ céng ®ång vµ cã thÓ t¹o nªn
mét b−íc ngoÆt quan träng vÒ lý thuyÕt còng nh− øng dông ph¸t triÓn.
Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång

TÝn hiÖu chÝnh cña c¬ chÕ céng ®ång lµ “gi¸ trÞ x· héi”, biÓu hiÖn uy
tÝn x· héi cña mçi con ng−êi hoÆc tõng tËp thÓ. M«i tr−êng lan truyÒn th«ng
tin c¬ chÕ céng ®ång lµ khu vùc chÞu ¶nh h−ëng ho¹t ®éng x· héi cña çc ç
nh©n vµ tËp thÓ cã quan hÖ. Th«ng tin lan truyÒn theo nguyªn t¾c “t−¬ng
t¸c tù nhiªn” gi÷a çc t¸c nh©n trong tr−êng th«ng tin ®Ó ®¹t tíi mét sù phèi
hîp linh ®éng.
§Ó m« h×nh ho¸ lo¹i ho¹t ®éng nµy, cã thÓ m« pháng cung çch c−
xö cña tõng nhãm t¸c nh©n x· héi kh¸c nhau trong ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi
26
nhÊt ®Þnh ®Ó ®¹t ®Õn mét c©n b»ng quyÒn lîi chung. VÒ nguyªn t¾c, ®Ó ®iÒu
chØnh quan hÖ cho thÝch hîp víi t−¬ng quan x· héi, gi÷a çc thµnh viªn
trong céng ®ång th−êng xuyªn diÔn ra sù quan s¸t, th¨m dß thu thËp th«ng
tin liªn tôc theo kiÓu "nh×n mÆt mµ b¾t h×nh dong". Sau khi ph©n tÝch th«ng
tin, so s¸nh t−¬ng quan gi÷a m×nh vµ çc t¸c nh©n l©n cËn, mçi ç nh©n ®−a
ra çch øng xö thÝch hîp víi çc ®èi t¸c kh¸c trong céng ®ång phï hîp víi
t−¬ng quan x· héi cho phÐp. §«i khi sù ®iÒu chØnh nµy mang tÝnh “thö -
sai” vµ thuéc lo¹i ®iÒu tiÕt tù th©n. VÝ dô, buæi s¸ng mét ng−êi rêi nhµ ra
®−êng. Çch thøc chµo hái víi nh÷ng ng−êi gÆp gì tuú theo ®¸nh gi¸ cña
anh ta vÒ møc ®é th©n s¬, thø bËc x· héi, møc ®é cÇn tranh thñ,... Cã ng−êi
h«m qua chØ gËt ®Çu, nh−ng h«m nay trë thµnh kh¸ch hµng quan träng, ph¶i
nãi mÊy c©u lÊy lßng. Cã ng−êi tr−íc ®©y vèn vui vÎ, h«m nay ph¶i tá ra
l¹nh nh¹t, v× míi cã chuyÖn mÕch lßng nhau...
Robert Axelrod trong cuèn TiÕn triÓn cña hîp t¸c xuÊt b¶n n¨m
1984 chØ ra r»ng: trong nh÷ng quan hÖ ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn gi÷a con
ng−êi, chiÕn l−îc giµnh ®−îc th¾ng lîi lµ chiÕn l−îc “¨n miÕng tr¶ miÕng”,
trong ®ã, mçi ng−êi tham gia ho¹t ®éng ®¸p tr¶ l¹i theo çch ®óng nh− çch
c− xö cña ®èi t¸c1. Xem
xÐt mét çch trùc quan,
çch nghiªn cøu nµy gièng
nh− ng−êi nghiªn cøu th¶
çc r« bèt cã kh¶ n¨ng
t−¬ng t¸c, nhËn biÕt, ph¶n
øng tù gi¸c vµo mét s©n
ch¬i chung ®Ó cho chóng
t−¬ng t¸c ngÉu nhiªn, tõ
®ã tù häc hái vµ h×nh
thµnh luËt ch¬i gi÷a chóng víi nhau.
XÐt vÒ c¬ cÊu, trong tr−êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt, nÕu cã hai céng ®ång
quan hÖ víi nhau th× hÖ thèng còng ®−îc chia thµnh hai khèi A vµ B, trong
mçi khèi cã thÓ cã nhiÒu ç thÓ ®−îc coi lµ b×nh ®¼ng víi nhau vÒ quan hÖ.
H×nh thøc quan hÖ gi÷a çc ç thÓ trong mét khèi kh¸ ®Æc biÖt, cã tÝnh chÊt
võa phèi hîp võa c¹nh tranh, cã thÓ gäi lµ mèi quan hÖ “t−¬ng t¸c”. Sù c¹nh
1
. R. Axelrod : The Evolution of cooperation, New York: Basic books 1984.
27
tranh vµ hîp t¸c nµy kh«ng m¹nh vµ diÔn ra qua l¹i, tù ®iÒu chØnh dÇn. Mèi
quan hÖ gi÷a hai khèi lín còng gièng quan hÖ cña çc thµnh viªn trong céng
®ång, lµ quan hÖ “t−¬ng t¸c”, võa c¹nh tranh yÕu võa hîp t¸c yÕu.
a B
A1 a b b
Trong çc quan hÖ nµy, chi phÝ giao dÞch lµ rÊt ®¸ng kÓ ®Ó thùc hiÖn
çc ho¹t ®éng ®Þnh danh, th«ng tin, th−ëng ph¹t. §ång thêi do çc ho¹t
®éng nµy cÇn cã thêi gian thùc hiÖn nªn çc giao dÞch ®−îc coi mét çch
t−¬ng ®èi lµ diÔn ra cïng lóc nh−ng trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh vµ
chÞu ¶nh h−ëng cña th«ng tin tÝch lòy tõ tr−íc vÒ ®èi t¸c tham gia giao dÞch.
Çc ç thÓ trong c¬ chÕ céng ®ång kh«ng mang ý nghÜa lµ çc tæ
chøc mµ lµ çc t¸c nh©n (actors, stakeholders) kh¸c nhau trong x· héi. §ã
cã thÓ lµ nh÷ng ç nh©n con ng−êi, cã thÓ lµ çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng, cã
thÓ lµ çc céng ®ång chuyªn m«n, còng cã thÓ lµ çc quèc gia. Trong thùc
tÕ, quan hÖ t−¬ng t¸c th−êng cã thÓ diÔn ra gi÷a nhiÒu nhãm ®ång ®¼ng víi
nhau t¹o nªn bøc tranh phøc t¹p h¬n nhiÒu vÒ c©n b»ng quyÒn lîi gi÷a çc
céng ®ång. Ngoµi ra, bøc tranh céng ®ång cßn ë møc phøc t¹p cao do trong
mçi khèi cã thÓ chia ra nh÷ng nhãm nhá kh«ng b×nh ®¼ng nhau trong quan
hÖ vµ h×nh thøc quyÒn lîi cña çc céng ®ång còng rÊt ®a d¹ng.
Tãm l¹i, trong c¬ chÕ thÞ tr−êng çc t−¬ng t¸c diÔn ra liªn tôc, nÕu
xÐt riªng tõng t−¬ng t¸c th× diÔn ra coi nh− ®ång thêi vÒ kh«ng gian vµ thêi
gian (c¶ A - A, A - B). Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, çc t−¬ng t¸c tuy x¶y ra liªn
tôc nh−ng çch qu·ng theo thêi gian h¬n. Trong khèi A - A tËp trung thµnh
tõng thêi kú ng¾n quyÕt liÖt sau ®ã æn ®Þnh t−¬ng ®èi trong mét chu kú ®Ó
tÝch luü thay ®æi lùc l−îng cho lÇn thay ®æi sau. Gi÷a hai khèi A - B t−¬ng
quan thay ®æi diÔn ra liªn tôc trong kho¶ng thêi gian “yªn tÜnh” cña A - A.
Trong c¬ chÕ céng ®ång, çc quan hÖ t−¬ng t¸c còng x¶y ra liªn tôc vµ xÐt
28
riªng tõng giao dÞch th× x¶y ra trong thêi gian nhÊt ®Þnh vµ cßn chÞu c¶ ¶nh
h−ëng tõ th«ng tin vµ kinh nghiÖm cña çc giao dÞch, quan hÖ diÔn ra tõ
tr−íc (kÌm theo d− ©m trÔ cña ho¹t ®éng cò).
TÝnh kh¸ch quan cña “ba bµn tay”

Bµn tay “bµn tay h÷u h×nh” cña nhµ n−íc, “bµn tay v« h×nh” cña thÞ
tr−êng vµ “bµn tay b¸n v« h×nh” cña céng ®ång cïng tham gia ®iÒu hµnh
mäi ho¹t ®éng trong x· héi loµi ng−êi. Ba m©u thuÉn chÝnh vÒ quyÒn lùc, lîi
nhuËn, vµ quyÒn lîi trong x· héi loµi ng−êi ®−îc c¬ chÕ nhµ n−íc, thÞ
tr−êng vµ céng ®ång ®iÒu chØnh ®Ó ®¹t ®Õn ®iÓm c©n b»ng cã lîi nhÊt trong
quy luËt ho¹t ®éng x· héi. §· lµ quy luËt kh¸ch quan th× sù h×nh thµnh vµ
tån t¹i cña ba “bµn tay” ph¶i n»m ngoµi sù dµn xÕp cña con ng−êi. Chóng
vËn hµnh mét çch kh¸ch quan nhê nh÷ng ®éng lùc t¹o ra chóng tån t¹i mét
çch tù nhiªn.
Sù kh¸ch quan cña nhµ n−íc

Nh− mäi sinh vËt kh¸c, quyÒn ®Çu tiªn vµ quan träng nhÊt lµ quyÒn
sinh tån cña con ng−êi. Khã cã lêi lý gi¶i vÒ lý do cña sù sèng. Mäi ng−êi
sinh ra ®−¬ng nhiªn ph¶i cã quyÒn sèng, muèn duy tr× sù sèng, muèn ph¸t
triÓn b×nh th−êng vµ cã ®iÒu kiÖn ®Ó tiÕn ho¸ vµ duy tr× nßi gièng, con ng−êi
ph¶i tháa m·n ®−îc nh÷ng yªu cÇu thiÕt yÕu cña m×nh. Lècc¬ viÕt: "LuËt
cña tù nhiªn lµ b¾t buéc v× nã lµ tù do", theo «ng, quyÒn tù nhiªn cña con
ng−êi lµ tèi cao vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m. §ã lµ quyÒn ®−îc sèng, quyÒn tù do,
quyÒn së h÷u...1. §ã lµ çc quyÒn c¬ b¶n ®−îc thÓ hiÖn trong HiÕn ph¸p
cña nhiÒu quèc gia nh− quyÒn cã viÖc lµm, cã nhµ ë, cã l−¬ng thùc, tù do ®i
l¹i, tù do c− tró, tù do ng«n luËn, bÊt kh¶ x©m ph¹m vÒ th©n thÓ, b×nh ®¼ng
nam n÷, b¶o vÖ vµ ch¨m sãc trÎ em,… Nh÷ng quyÒn tù nhiªn Êy h×nh thµnh
mét çch hoµn toµn kh¸ch quan v× sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña b¶n th©n loµi
ng−êi.
Khi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh viÕt:
1
. Häc viÖn ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh – GS. Hå V¨n Th«ng (Chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c
gi¶):, TËp bµi gi¶ng ChÝnh trÞ häc. Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia Hµ Néi, 1999.
29
“B¶y xin hiÕn ph¸p ban hµnh,
Tr¨m ®iÒu ph¶i cã thÇn linh ph¸p quyÒn”2.
cã lÏ lµ nh¾c ®Õn nh÷ng luËt tù nhiªn tèi cao do t¹o hãa ban cho con ng−êi.
Víi çc quyÒn nµy, Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh: “TÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu sinh ra
cã quyÒn b×nh ®¼ng. T¹o ho¸ cho hä nh÷ng quyÒn kh«ng ai cã thÓ x©m
ph¹m ®−îc; trong nh÷ng quyÒn Êy, cã quyÒn ®−îc sèng, quyÒn tù do vµ
quyÒn m−u cÇu h¹nh phóc1.
D©n quyÒn th−êng n»m trong lêi nãi ®Çu cña HiÕn ph¸p cña mét sè
quèc gia d−íi d¹ng Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn, thËm chÝ cßn cã gi¸ trÞ ph¸p lý
cao h¬n HiÕn ph¸p. HiÕn ph¸p §Ö ngò Céng hoµ Ph¸p viÕt: “Nh©n d©n Ph¸p
long träng tuyªn bè trung thµnh víi b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn n¨m
1789”2.
V× çc luËt lÖ nµy ®¶m b¶o nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n nhÊt vÒ sù sinh tån
vµ lÏ sèng cña con ng−êi nªn ®−îc nh©n d©n thÓ hiÖn thµnh ph¸p luËt c¬ b¶n
cña loµi ng−êi3 vµ sau ®ã míi lµ çc ph¸p luËt thø ph¸t do çc nhµ n−íc t¹o
nªn. Tõ çc luËt lÖ mang tÝnh c¨n b¶n ®Õn çc luËt lÖ thø ph¸t theo sau, t¹o
thµnh hÖ thèng quy t¾c chÝnh thøc ®−îc nhµ n−íc ban hµnh vµ gi¸m s¸t thùc
hiÖn b»ng çc biÖn ph¸p c−ìng chÕ vµ tuyªn truyÒn gi¸o dôc. X· héi loµi
ng−êi tæ chøc nªn nhµ n−íc chÝnh lµ v× cÇn cã c¬ chÕ ®Ó b¶o vÖ vµ thùc hiÖn
çc quyÒn tù nhiªn vµ thiÕt yÕu cña con ng−êi. Khi míi h×nh thµnh, tæ chøc
nhµ n−íc g¾n víi hiÖn t−îng ph©n chia giai cÊp trong x· héi nh−ng suèt qu¸
tr×nh tiÕn hãa cña loµi ng−êi, thÓ chÕ nhµ n−íc tån t¹i ®−îc v× nhu cÇu
kh¸ch quan cña con ng−êi.
§éng lùc cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ tèi ®a ho¸ quyÒn lùc chÝnh trÞ, tõ
m©u thuÉn chÝnh lµ “mçi ng−êi ®Òu giành quyÒn lùc” sÏ t¹o nªn lîi Ých
chÝnh trÞ chung cña x· héi. Trong ph¹m vi “khèi A”, th«ng qua c¹nh tranh
chÝnh trÞ hoµ b×nh cña chÕ ®é d©n chñ, hoÆc c¹nh tranh vò lùc gi÷a çc chÕ
®é kh¸c nhau, sÏ chän läc ra nh÷ng ç nh©n ®¹i diÖn tiªu biÓu nhÊt, nh÷ng
lùc l−îng chÝnh trÞ m¹nh nhÊt, tõ ®ã h×nh thµnh tÝnh hiÖu qu¶ vµ hîp lý cña
c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ chung cho x· héi. Gi÷a “khèi A” vµ “khèi B”, sù ®Êu
tranh vµ tho¶ thuËn gi÷a thèng trÞ vµ bÞ trÞ còng dÉn ®Õn sù c©n b»ng lîi Ých
1
. Hå ChÝ Minh : Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2002, t.1, tr.438.
2
S® d, t.3, tr.555.
2
.S¬n, B. N. C¬ së cña chÕ ®é b¶o hiÕn, Nghiªn cøu lËp ph¸p, V¨n phßng Quèc héi, Hµ Néi,
12/2003.
3
Xem “ThÇn linh ph¸p quyÒn”, NguyÔn Sü Dòng, Tia S¸ng, Xu©n Quý Mïi 2003.
30
trong quan hÖ qu¶n lý. KÕt qu¶ lµ thèng nhÊt hµnh ®éng, tèi ®a ho¸ tiÖn Ých
c«ng céng mµ ng−êi d©n ®−îc h−ëng. Mét khi chØ cã thÓ chÕ m¹nh míi tån
t¹i v÷ng bÒn, chØ cã chÝnh quyÒn cã hiÖu qu¶ míi ®−îc nh©n d©n tÝn nhiÖm,
chØ cã chÝnh s¸ch ®óng míi ®−îc nh©n d©n tu©n theo, th× c¬ chÕ nhµ n−íc sÏ
thÓ hiÖn ®−îc lý do tån t¹i kh¸ch quan cña m×nh.
Sù kh¸ch quan cña thÞ tr−êng

MÆc dï xÐt vÒ quyÒn lîi víi t− çch con ng−êi, mäi ng−êi sinh ra
®Òu b×nh ®¼ng, nh−ng xÐt vÒ hoµn c¶nh kinh tÕ, x· héi, con ng−êi ®· kh¸c
biÖt mét çch tù nhiªn ngay khi ra ®êi. Sù giµu nghÌo, xÊu ®Ñp, khoÎ yÕu,
th«ng minh vµ ngu dèt... t¹o nªn do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ
quan cña gia ®×nh vµ x· héi ®Æt tr−íc cho mäi ®øa trÎ nh÷ng thÕ m¹nh so
s¸nh kh¸c nhau ngay khi míi
lät lßng. Trong c¶ cuéc ®êi,
nh÷ng thÕ m¹nh, thÕ yÕu ®ã
®−îc nhÊn thªm, mê ®i tuú
®iÒu kiÖn sèng cña con ng−êi.
Mét khi sù khëi ®Çu ®· kh¸c
nhau, ®iÒu kiÖn còng kh¸c biÖt
th× sù chªnh lÖch cña th©n phËn
con ng−êi lµ tù nhiªn. Víi t¸c ®éng ®em l¹i th¾ng lîi cho kÎ m¹nh, kÎ hiÖu
qu¶, t¹o nªn sù chän läc trong x· héi, bµn tay v« h×nh cña thÞ tr−êng mang
tÝnh kh¸ch quan tõ b¶n chÊt.
Môc tiªu vÒ lîi nhuËn trong quan hÖ giao dÞch lµ môc tiªu thiÕt th©n
cña mçi ç nh©n nh»m tho¶ m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña m×nh tõ
thÊp ®Õn cao theo møc ph¸t triÓn cña cuéc sèng. Lµm lîi cho m×nh mµ
kh«ng lµm h¹i cho ng−êi kh¸c, hay lµm cho mäi ng−êi cïng cã lîi lµ
nguyªn t¾c tèi cao cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Nã g¾n gi÷a nhu cÇu b¶n n¨ng cña
ç nh©n víi quyÒn lîi chung cña céng ®ång vµ t¹o ra nhu cÇu kh¸ch quan
cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
MÆt kh¸c, nÕu nh− ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc ph¶i dùa vµo çc
h×nh thøc chÕ tµi b¾t buéc, ®«i khi ph¶i g¾n víi h×nh ph¹t th× trong c¬ chÕ
thÞ tr−êng, hÇu hÕt chÕ tµi mang tÝnh ®iÒu tiÕt tù th©n, mÆc dï ®«i khi nh÷ng
®iÒu tiÕt nµy còng mang tÝnh b¾t buéc. Cã mét ®é, mãn phë næi tiÕng ë Hµ
Néi bÞ ng−êi ¨n tÈy chay chØ v× mét sè ng−êi b¸n hµng dïng phoãcm«n lµm
31
chÊt b¶o qu¶n b¸nh phë. Kh¸ch ¨n ®· ph¶i rêi bá çc cöa hµng nµy, v× sî
¶nh h−ëng ®Õn søc kho¶. §Ó tiÕp tôc cã thu nhËp, chÝnh chñ çc cöa hµng
ph¶i t×m ®Õn çc c¬ quan qu¶n lý vÖ sinh thùc phÈm mêi hä ®Õn kiÓm tra vµ
cÊp giÊy chøng nhËn kh«ng dïng phoãcm«n trong phë cho nhµ hµng. Vµ tÊt
nhiªn kh«ng ai trong sè hä muèn t¸i diÔn chuyÖn tÈy chay nµy mµ dïng l¹i
phoãcm«n trong b¸nh phë. Kh¶ n¨ng ph¸t huy hiÖu lùc mét çch tù gi¸c thÓ
hiÖn râ tÝnh kh¸ch quan cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
§éng lùc cña thÞ tr−êng lµ tèi ®a hãa lîi nhuËn. Trong hÖ thèng,
chÝnh m©u thuÉn “mçi ng−êi ®Òu v× quyÒn lîi cña m×nh” l¹i t¹o nªn t¸c
®éng tæng hîp chung lµ c¶ x· héi cïng cã lîi. Hayek viÕt: “ThÞ tr−êng lµ
ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®−îc biÕt ®Õn trong viÖc cung cÊp th«ng tin, gióp cho
çc ç nh©n cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc nh÷ng lîi thÕ so s¸nh cña nh÷ng çch thøc
sö dông nguån lùc kh¸c nhau, dï hä kh«ng biÕt nhiÒu vÒ nguån lùc ®ã.
Th«ng qua viÖc sö dông nguån lùc cña nh÷ng ç nh©n ®ã, dï hä cã cè ý hay
kh«ng, hä ®· lµm lîi cho nhiÒu ç nh©n kh¸c mµ hä kh«ng hÒ quen biÕt”1.
Trong néi bé ph¹m vi “khèi A”, sù c¹nh tranh gi÷a çc t¸c nh©n läc
ra nh÷ng kÎ cã n¨ng lùc c¹nh tranh m¹nh nhÊt, nhê ®ã lµm t¨ng hiÖu qu¶
s¶n xuÊt kinh doanh chung. Gi÷a “khèi A” vµ “khèi B”, sù mÆc c¶ gi÷a
cung vµ cÇu dÉn ®Õn quan hÖ c©n b»ng lîi Ých. KÕt qu¶ cuèi cïng ®¹t ®Õn lµ
tèi ®a hãa tiÖn Ých cho ng−êi tiªu dïng th«ng qua ®ång lîi Ých cña tho¶
thuËn. Mét khi chØ cã kÎ m¹nh, kÎ hiÖu qu¶ lµ chiÕn th¾ng, x· héi sÏ tiÕn
theo tÝn hiÖu hiÖu qu¶, mét khi bu«n b¸n chØ diÔn ra nhê tho¶ thuËn cã lîi
cho mäi phÝa, th× quyÒn lîi cña mäi ng−êi tham gia ®Òu ®−îc t«n träng. §ã
lµ çi lý cña thÞ tr−êng.
Sù kh¸ch quan cña céng ®ång
Con ng−êi lµ sinh vËt x· héi, muèn cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn æn ®Þnh
trong x· héi, tr−íc hÕt mäi ng−êi ph¶i t×m ra vµ thèng nhÊt cung çch c− xö
víi nhau. Bµn tay b¸n v« h×nh cña céng ®ång bao hµm çc quy t¾c rµng
buéc quan hÖ con ng−êi mang tÝnh phi chÝnh thøc nh− çc gi¸ trÞ, chuÈn
mùc, cung çch øng xö cña con ng−êi trong tËp thÓ céng ®ång hoÆc gi÷a çc
céng ®ång víi nhau. Chóng ®· h×nh thµnh tõ khi quan hÖ gi÷a ng−êi víi
ng−êi v−ît lªn trªn çc quan hÖ bÇy ®µn cña çc loµi ®éng vËt cã sinh ho¹t
x· héi kh¸c.
1
Hayek: TÝnh tù phô chÕt ng−êi, Nxb. §¹i häc Chicago, 1988; Hilton Root, s¸ch ®· dÉn.
32
Nh÷ng c©u nh−: "¡n cç ®i tr−íc, léi n−íc theo sau"; "§i hái giµ, vÒ
nhµ hái trÎ"; "Lêi chµo cao h¬n m©m cç"... lµ çc quy t¾c h×nh thµnh tõ kinh
nghiÖm hµng ngh×n ®êi truyÒn l¹i hoÆc ®−îc ®óc kÕt th«ng qua nguyªn t¾c
“thö - sai” trong thùc tÕ cuéc sèng, lÊy hiÖu qu¶ thùc tiÔn lµm th−íc ®o,
nh»m tiÕn ®Õn quan hÖ x· héi æn ®Þnh, an toµn vµ mang l¹i quyÒn lîi cho
mäi ç nh©n, v× vËy mang tÝnh kh¸ch quan tõ b¶n chÊt. Tõ çc kÕt luËn
trong ®êi sèng kh¸i qu¸t lªn thµnh çc chuÈn mùc hµnh xö cña phong tôc,
tËp qu¸n, truyÒn thèng, ®¹o lý, çc quy t¾c th−êng xuyªn ®−îc ®iÒu chØnh,
®¸nh gi¸ l¹i qua hiÖu qu¶ thùc tiÔn, tuy cã d¹ng kinh nghiÖm nh−ng vÉn gi÷
tÝnh thùc dông râ nÐt, b¶o ®¶m ®−îc sù gÇn gòi víi thùc tÕ kh¸ch quan.
§éng lùc cña céng ®ång lµ tèi −u ho¸ quyÒn lîi cña mäi thµnh viªn
th«ng qua tho¶ thuËn vµ hîp t¸c phèi hîp luËt ch¬i chung. M©u thuÉn néi bé
lu«n h×nh thµnh vµ thay ®æi tuy kh«ng m¹nh mÏ. Còng gièng nh− trong c¬
chÕ thÞ tr−êng, m©u thuÉn "ai còng muèn t¹o ra ¶nh h−ëng cã lîi cho m×nh"
trong x· héi rót côc l¹i ®em l¹i lîi Ých chung cho mäi ng−êi. Trong mçi
céng ®ång, çc thµnh viªn trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh kh«ng gay g¾t lu«n cã
®éng lùc h−íng vÒ hoµn thiÖn m×nh ®Ó cã uy thÕ x· héi m¹nh h¬n. Cè g¾ng
nµy gióp x· héi trë nªn hiÖu qu¶, sù hîp t¸c nhÑ nhµng gi÷a çc t¸c nh©n
gióp ®¹t tíi c©n b»ng quyÒn lîi tËp thÓ, vµ sù cä x¸t gi÷a çc céng ®ång
h−íng tíi ®iÓm ®ång nhÊt vÒ quyÒn lîi chung cña x· héi. KÕt qu¶ ®¹t ®Õn lµ
tèi ®a hãa sù æn ®Þnh cña m«i tr−êng x· héi th«ng qua sù ®ång thuËn vÒ luËt
ch¬i vµ gi¶i ph¸p.
M©u thuÉn dÉn ®Õn ®Êu tranh, nhê ®Êu tranh h×nh thµnh ®éng lùc
ph¸t triÓn. C¹nh tranh t¹o ra c¬ héi ®Ó chän läc, chän läc ®em l¹i hiÖu qu¶
ngµy cµng cao. §©y lµ quy luËt chung trong sù vËn ®éng cña thÕ giíi tù
nhiªn vµ còng lµ quy luËt cña x· héi loµi ng−êi. Trong ba bµn tay, c¬ chÕ
nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng lu«n tiÒm Èn vµ s«i sôc nh÷ng m©u thuÉn vµ
ho¹t ®éng c¹nh tranh m¹nh mÏ, mét mÊt mét cßn, cã lÏ còng chÝnh v× vËy
mµ ®êi sèng th−¬ng m¹i, ho¹t ®éng kinh tÕ, ®êi sèng chÝnh trÞ lu«n lu«n
sèng ®éng, mu«n h×nh v¹n tr¹ng, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn nh− vò b·o cña khoa
häc, c«ng nghÖ vµ kinh tÕ qu¶n lý. M« h×nh míi, lý thuyÕt míi lu«n ra ®êi
®Ó gi¶i thÝch, tæng hîp kiÕn thøc míi cña con ng−êi.
Trong khi ®ã, trong khu«n khæ c¬ chÕ céng ®ång, m©u thuÉn “nhÑ
nhµng”, c¹nh tranh còng ë møc ®é “võa ph¶i” nªn qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, thay
®æi kh«ng næi bËt nh− hai c¬ chÕ trªn. So s¸nh víi sinh giíi, cã lÏ nÕu nh−
33
nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng ®ãng vai trß t¹o "biÕn dÞ" th× céng ®ång ®ãng vai trß
"di truyÒn" trong x· héi loµi ng−êi. Nã cho phÐp con ng−êi thùc hiÖn nh÷ng
®iÒu chØnh nhá gi÷a çc ç thÓ ®ñ ®Ó l−u gi÷ l¹i, chuyÓn giao çc gi¸ trÞ
truyÒn thèng gi÷a çc thÕ hÖ, vËn hµnh æn tho¶ trong khu«n khæ nh÷ng g× ®·
h×nh thµnh gi÷a nh÷ng lÇn “®ét biÕn”.
Ba c¬ chÕ nµy kh¸c biÖt nhau vÒ møc ®é tù nhiªn. Céng ®ång lu«n
lu«n cã mÆt khi con ng−êi giao tiÕp, quan hÖ víi nhau nªn mang tÝnh phæ
biÕn, bÒn v÷ng mét çch tù nhiªn nhÊt. ThÞ tr−êng xuÊt hiÖn khi con ng−êi
cÇn bu«n b¸n, trao ®æi hµng ho¸, dÞch vô, cã ph¹m vi vµ ®iÒu kiÖn giíi h¹n
h¬n nh−ng vÉn mang tÝnh kh¸ch quan râ nÐt. Nhµ n−íc lµ quan hÖ cña con
ng−êi mang tÝnh tæ chøc x· héi rÊt cao nªn cã khung ph¹m vi hÑp h¬n vµ
mang tÝnh chñ quan h¬n c¶.
C«ng cô, biÖn ph¸p ®Æc tr−ng cho tõng c¬ chÕ

Theo H. Root1, c«ng cô cña kiÓu qu¶n lý “t«n ti trËt tù” lµ mÖnh
lÖnh, lµ qu¶n lý tËp trung theo chiÒu däc cßn thÞ tr−êng ®Þnh ®o¹t bëi viÖc
th−¬ng l−îng gi÷a ng−êi mua vµ ng−êi b¸n. Nh−ng nÕu ph©n chia c«ng cô
cña çc c¬ chÕ s©u h¬n, chóng ta sÏ cã kÕt qu¶ kh¸c. Qu¶n lý tËp trung theo
thø bËc trªn d−íi “theo chiÒu däc” nh− H. Root m« t¶, kh«ng chØ lµ cung
çch cña c¬ chÕ nhµ n−íc mµ cßn lµ cña c¬ chÕ céng ®ång. §iÒu kh¸c nhau
lµ trËt tù cña nhµ n−íc lµ trËt tù biÕn ®æi theo chu kú vµ dùa trªn nguyªn t¾c
chän läc ®¹i diÖn (bÇu cö, tranh cö) hoÆc dùa vµo sù c¹nh tranh cña ®Êu
tranh quyÒn lùc, trong khi ®ã, t«n ti trËt tù cña c¬ chÕ céng ®ång ®−îc h×nh
thµnh dùa theo nh÷ng nh©n tè kinh tÕ, x· héi kh¸ch quan, biÕn ®æi mét çch
l©u dµi, t−¬ng ®èi tÜnh. §ã lµ sù h×nh thµnh vµ ph©n chia quyÒn lùc, quyÒn
lîi theo ®¼ng cÊp, theo tuæi t¸c, theo møc ®é cèng hiÕn, møc tin cËy trung
thµnh... theo cung çch “sèng l©u lªn l·o lµng”, “con vua th× l¹i lµm vua”.
Còng nh− vËy, mÖnh lÖnh kh«ng chØ lµ biÖn ph¸p cña c¬ chÕ nhµ n−íc hay
“t«n ti trËt tù”. Trong c¬ chÕ céng ®ång, mÖnh lÖnh còng ®−îc sö dông phæ
biÕn. §iÒu kh¸c biÖt chÝnh cña mÖnh lÖnh cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ lo¹i
“mÖnh lÖnh cøng”, bÊt di bÊt dÞch, trong khi mÖnh lÖnh cña c¬ chÕ céng
1
. Hilton Root, s¸ch ®· dÉn.
34
®ång lµ lo¹i “mÖnh lÖnh mÒm”, ®−îc h×nh thµnh vµ thùc hiÖn trong khu«n
khæ mÒm dÎo cña qu¸ tr×nh th−¬ng l−îng2.
T−¬ng tù nh− vËy, th−¬ng l−îng còng kh«ng chØ lµ c«ng cô cña c¬
chÕ thÞ tr−êng mµ cßn ®−îc ¸p dông réng r·i trong c¬ chÕ céng ®ång. Sù
kh¸c biÖt gi÷a hai h×nh thøc th−¬ng l−îng lµ chóng ®−îc tiÕn hµnh dùa trªn
nh÷ng c¨n cø kh¸c nhau. C¬ chÕ thÞ tr−êng tiÕn hµnh th−¬ng l−îng dùa trªn
mÆt b»ng gi¸ c¶ chung, ®−îc h×nh thµnh mét çch kh¸ch quan theo quan hÖ
cung cÇu vµ çc chi phÝ giao dÞch cÇn thiÕt, cßn c¬ chÕ céng ®ång thùc hiÖn
viÖc th−¬ng l−îng dùa vµo kh¶ n¨ng th«ng tin gi÷a çc ®èi t¸c, trªn triÓn
väng lµm ¨n l©u dµi, trªn kü n¨ng vµ lîi thÕ ®µm ph¸n.
Ngoµi ra, c¬ chÕ céng ®ång kh«ng chØ vËn hµnh dùa trªn tr¸ch nhiÖm víi céng
®ång vµ uy tÝn ç nh©n nh− nh÷ng ®Þnh ®Ò cho tr−íc theo çch H. Root1 m« t¶, mµ çi
chÝnh lµ dùa trªn çc ho¹t ®éng vÒ th«ng tin, ®µm ph¸n, tho¶ thuËn, quy ®Þnh
thèng nhÊt,… ®Ó x©y dùng nªn sù tin cËy vµ rµng buéc gi÷a çc thµnh viªn
trong céng ®ång, h×nh thµnh nªn luËt ch¬i vµ trËt tù cña céng ®ång trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn theo kiÓu “¨n miÕng tr¶ miÕng”, “«ng trao ch©n giß, bµ
thß nËm r−îu”.
Çc quy chÕ, kÓ c¶ chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc lµ c«ng cô cña c¶
ba c¬ chÕ. C¬ chÕ nhµ n−íc cã çc quy chÕ chÝnh trÞ, luËt ph¸p… quy ®Þnh
trËt tù thø bËc, tr×nh tù ho¹t ®éng cña tæ chøc nhµ n−íc,…; c¬ chÕ thÞ tr−êng
cã quy chÕ kinh tÕ, hîp ®ång… x¸c ®Þnh quyÒn së h÷u, quyÒn sö dông,
quyÒn ph©n chia lîi Ých,…; c¬ chÕ céng ®ång cã çc quy chÕ luËt tôc ®Þa
ph−¬ng, çc quy ®Þnh gia ®×nh…
Tãm l¹i, mçi c¬ chÕ ®−îc ®Æc tr−ng bëi mét sè h×nh thøc ho¹t ®éng
vµ vËn hµnh mang tÝnh “chÝnh thèng”, ®ã lµ nh÷ng ph−¬ng thøc ho¹t ®éng
næi tréi, phï hîp víi b¶n chÊt vµ h×nh thøc tæ chøc cña mçi c¬ chÕ. Ngoµi ra
cßn cã nh÷ng c«ng cô phô trî, thËm chÝ nh÷ng c«ng cô “kh«ng chÝnh
thèng” tuy còng ®Æc tr−ng cho c¬ chÕ nh−ng l¹i mang tÝnh tiªu cùc.
C«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc
Trong mèi quan hÖ nhµ n−íc, cã hai khèi chÝnh lµ thÕ lùc thèng trÞ
(khèi A) vµ thÕ lùc bÞ trÞ (khèi B), c«ng cô ®−îc sö dông chÝnh cña khèi
thèng trÞ ®Ó qu¶n lý nhµ n−íc vµ l·nh ®¹o khèi B lµ luËt ph¸p, thÓ chÕ, mÖnh
2
. Xem phÇn MÖnh lÖnh cøng vµ mÖnh lÖnh mÒm trong MÆt yÕu cña c¬ chÕ céng ®ång.
1
. Hilton Root, s¸ch ®· dÉn.
35
lÖnh hµnh chÝnh, b¹o lùc trÊn ¸p, th«ng tin tuyªn truyÒn, cÊp ph¸t ng©n s¸ch
hoÆc chi tiªu cña chÝnh phñ, thu thuÕ, huy ®éng søc ng−êi...
Hép 2: Bé luËt Hamurabi

Hamurabi, Quèc v−¬ng xø Babilon vµo thÕ kû XVIII tr−íc C«ng nguyªn ®·
ban hµnh bé luËt ®−îc ghi l¹i b»ng v¨n tù ®Çu tiªn cña loµi ng−êi cßn l¹i ®Õn
ngµy nay, ®¸nh dÊu viÖc chuyÓn tõ ¸p dông c¬ chÕ céng ®ång trong chÕ ®é n« lÖ
sang c¬ chÕ nhµ n−íc cña chÕ ®é phong kiÕn.
Bé luËt gåm 3 phÇn, trong ®ã vua thay trêi ban hµnh luËt lÖ ®Ó b¶o vÖ giai cÊp
chñ n« b»ng 282 ®iÒu luËt cô thÓ vÒ thñ tôc tè tông, quan hÖ chñ vµ n« lÖ, quy
®Þnh båi th−êng thiÖt h¹i, cho vay vµ tr¶ nî, h«n nh©n, thõa kÕ, xö ph¹t. Bé luËt
nµy ®−îc kh¾c trªn mét cét ®¸, dùng ë n¬i c«ng céng t¹i ®iÖn thê Mac®uc trong
thµnh Xuxan.
Víi viÖc quy ®Þnh vµ thi hµnh ph¸p luËt râ rµng, V−¬ng quèc Babilon cæ
tõ mét quèc gia nhá yÕu, sau 36 n¨m ®· trë nªn hïng m¹nh, thèng nhÊt toµn bé
vïng L−ìng Hµ, trë thµnh mét nhµ n−íc tËp quyÒn hïng m¹nh.
(Nguån: 102 Sù kiÖn næi tiÕng thÕ giíi, Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi, 2001).
ng−îc l¹i, khèi B bÞ trÞ, dïng çc c«ng cô nh− ý kiÕn c«ng luËn, bÇu cö,
biÓu t×nh, vËn ®éng hµnh lang... ®Ó giao tiÕp vµ c©n b»ng ¶nh h−ëng cña
m×nh víi khèi A.
Tïy theo giai ®o¹n ph¸t triÓn cña x· héi, biÖn ph¸p cña c¬ chÕ nhµ
n−íc cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn qua h×nh thøc qu¶n lý tËp trung ®éc tµi hoÆc d©n
chñ céng hoµ. Douglass C. North viÕt: “ë Beirut, çc quyÒn cã gi¸ trÞ nhÊt
n»m trong lÜnh vùc c«ng céng sÏ do nh÷ng ng−êi cã thÕ lùc nhÊt chiÕm gi÷,
cßn trong tr−êng hîp ë Mü, c¬ cÊu luËt ph¸p sÏ x¸c ®Þnh vµ b¾t buéc thùc
hiÖn phÇn lín çc quyÒn”1.
Machiavelli, t¸c gi¶ cña cuèn s¸ch The Prince ®−îc coi lµ t¸c phÈm
kinh ®iÓn cña giíi chÝnh trÞ ph−¬ng T©y viÕt: "chØ thu thuÕ mµ kh«ng cã
quyÒn ®¹i diÖn th× lµ ®éc tµi", theo «ng, ®ång tiÒn thuÕ vµ l¸ phiÕu bÇu lµ
hai c«ng cô quan träng vµ ®èi träng nhau ®Ó ®¶m b¶o quan hÖ gi÷a 2 khèi A
1
. Dauglassc. North D. C. 1990, s¸ch ®· dÉn.
36
vµ B trong c¬ chÕ nhµ n−íc vËn hµnh ªm ¶. Nh−ng còng theo Machiavelli1,
c«ng cô chÝnh cña quyÒn lùc chÝnh trÞ ph¶i lµ lùc l−îng qu©n sù chø kh«ng
ph¶i lµ t«n gi¸o hay ph¸p luËt. Cã nhiÒu chÝnh kh¸ch chia sÎ quan ®iÓm nµy,
nh− t− t−ëng "sóng ®Î ra chÝnh quyÒn", ®· ®−îc ¸p dông mét thêi ë Trung
Quèc lµ vÝ dô ®iÓn h×nh.
§ãng thuÕ
BÇu cö
Trong lÞch sö, vò lùc th−êng vÉn ®−îc dïng nh− mét gi¶i ph¸p chÝnh
trÞ khi çc gi¶i ph¸p chÝnh trÞ hoµ b×nh ®· thÊt b¹i, ë Anh nh÷ng n¨m 30 cña
thÕ kû XVIII còng nh− ë B¾c Mü nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XIX, çc cö tri
®· dïng l¸ phiÕu cña m×nh xo¸ bá chÕ ®é n« lÖ tµn b¹o, nh−ng ë phÝa nam
n−íc Mü, ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã ph¶i dïng ®Õn néi chiÕn ®æ m¸u. Vµ nh÷ng
cuéc chiÕn tranh nhiÒu khi còng ®em l¹i thÊt b¹i ®au ®ín mµ ch¼ng thu ®−îc
kÕt qu¶ g×.
Nh÷ng nhµ çch m¹ng nh− Mohandas Gandhi kh«ng t¸n thµnh sù
l¹m dông çc c«ng cô b¹o lùc ®Ó giµnh vµ gi÷ chÝnh quyÒn. Trong hoµn
c¶nh dùng n−íc gi÷a thï trong giÆc ngoµi, Hå ChÝ Minh lu«n ch¨m lo x©y
dùng lùc l−îng vò trang nh−ng ®· gäi tæ chøc qu©n sù ®Çu tiªn lµ ®éi qu©n
"Tuyªn truyÒn gi¶i phãng", ®Ò cao nhiÖm vô tuyªn truyÒn vËn ®éng quÇn
chóng. Trong hoµn c¶nh gÊp g¸p cña thêi c¬ giµnh ®éc lËp, Hå ChÝ Minh
vÉn kiªn quyÕt tæ chøc Quèc d©n §¹i héi t¹i T©n Trµo ®Ó t¹o thÕ hîp ph¸p
cho ChÝnh phñ L©m thêi vµ lËp tøc sau khi Çch m¹ng Th¸ng T¸m thµnh
c«ng, ®· tiÕn hµnh cuéc phæ th«ng ®Çu phiÕu lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö ®Ó
thµnh lËp Quèc héi vµ ChÝnh phñ d©n chñ céng hoµ ®Çu tiªn cña ®Êt n−íc.
1
. Machiavelli: The Prince, 1527.
37
ChÝnh nh÷ng l¸ phiÕu bÇu tù nguyÖn cña toµn d©n ®· gióp chÝnh quyÒn d©n
chñ nh©n d©n cña ViÖt Nam ra ®êi vµ ®øng v÷ng víi b¶n HiÕn ph¸p ®Çu tiªn
nh− Hå ChÝ Minh thùc sù tin t−ëng.
Hép 3: ThuÕ ph¶i ®i ®«i víi quyÒn ®¹i diÖn - cuéc ®Êu tranh cña
n−íc Mü thuéc ®Þa
ThÕ kû XVIII, n−íc Mü bÞ thùc d©n Anh cai trÞ, nh©n d©n ph¶i ®ãng thuÕ
nÆng nÒ nh−ng kh«ng cã quyÒn bÇu cö, quyÒn ph¸t ng«n. N¨m 1763, nghÞ sÜ
James Otis gi−¬ng cao khÈu hiÖu cña Machiavelli: "chØ thu thuÕ mµ kh«ng cã
quyÒn ®¹i diÖn lµ ®éc tµi", ph¸t ®éng nh©n d©n ®øng lªn chèng chÝnh quyÒn thùc
d©n. N¨m 1765, NghÞ viÖn Anh b¾t d©n thuéc ®Þa chÞu thªm s¾c thuÕ con niªm
®¸nh vµo mäi v¨n kiÖn c«ng hoÆc t−, víi khÈu hiÖu cña Machiavelli, d©n Mü ë
New York, Boston vµ nhiÒu thµnh phè næi dËy ®èt con niªm, ph¸ tµi s¶n c«ng,
tÈy chay hµng ho¸ Anh.
N¨m 1773, NghÞ viÖn Anh l¹i cho phÐp C«ng ty Ên §é cña Anh b¸n ph¸
gi¸ chÌ xuÊt khÈu sang Mü cßn tån kho vµ b¾t d©n thuéc ®Þa vÉn ph¶i ®ãng thuÕ
mua chÌ. Víi sù ñng hé cao ®é cña nh©n d©n, çc thµnh viªn cña tæ chøc "Ng−êi
con cña tù do" ®· ®ét nhËp c¶ng Boston, leo lªn tµu bu«n, vøt xuèng biÓn 342
thïng chÌ, nhen nhãm lªn cuéc çch m¹ng giµnh ®éc lËp tù do cña thuéc ®Þa Mü.
Tõ nh÷ng s¾c thuÕ v« lý, quan hÖ gi÷a kÎ ®i thèng trÞ vµ ng−êi bÞ trÞ ®· ®æ vì,
dÉn ®Õn cao trµo çch m¹ng lËt ®æ chÕ ®é thùc d©n Anh trªn ®Êt Mü.
(Nguån: KiÕn thøc thêi nay, 453; 3/2003; L©m B¸c V¨n:NhÊt có tho¹i c¶i biªn thÕ giíi,
Nxb. Tiªn Gi¸c, §µi B¾c 12/2002).
Theo quan ®iÓm cña H. Zeigler vµ T. Dyc th× nh÷ng ng−êi s¸ng lËp
n−íc Mü kh«ng tin t−ëng tuyÖt ®èi vµo c¶ quÇn chóng lÉn nh÷ng quan chøc
®−îc d©n bÇu. §«ng ®¶o d©n chóng còng cã lóc bång bét, ®¹i biÓu ®−îc bÇu
còng cã lóc mÞ d©n. V× vËy, t− ph¸p ph¶i trë thµnh c«ng cô quan träng cña
c¬ chÕ nhµ n−íc Mü. Th−íc ®o cho ®óng sai trong x· héi ph¶i lµ hÖ thèng
luËt ph¸p ®−îc ph¸t triÓn mét çch khoa häc vµ l©u dµi. Toµ ¸n ph¶i cã t−
çch ®éc lËp çch ly c¶ víi ¶nh h−ëng nhÊt thêi cña quÇn chóng. Toµ ¸n tèi
cao n¾m quyÒn hµnh tèi ®a, nã cã quyÒn tuyªn ¸n bÊt kú mét hµnh vi ®èi lËp
víi hiÕn ph¸p nµo cña tæng thèng hay nghÞ viÖn. Toµ ¸n Mü hµng n¨m gi¶i
quyÕt 10 triÖu vô viÖc vµ ®· gi¶i quyÕt thµnh c«ng c¶ nhiÒu vÊn ®Ò chÝnh
s¸ch quan träng nh− xo¸ bá n¹n ph©n biÖt chñng téc, çch ly ¶nh h−ëng
38
ho¹t ®éng cña nhµ thê, x¸c lËp quyÒn tù do b¸o chÝ, tù do ng«n luËn, b¶o vÖ
quyÒn ph¸ thai cña phô n÷,...1
C«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng

Trong mèi quan hÖ thÞ tr−êng, gi÷a khèi cung (khèi A) vµ khèi cÇu
(khèi B), c«ng cô quan hÖ chÝnh lµ th−¬ng l−îng kinh doanh, bu«n b¸n, trao
®æi hµng hãa vµ dÞch vô, ho¹t ®éng thanh to¸n b»ng tiÒn tÖ, ho¹t ®éng tuyªn
truyÒn qu¶ng ço giíi thiÖu hµng ho¸. Trong nhãm A cña c¶ hai c¬ chÕ thÞ
tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ n−íc ®Òu cã lo¹i quan hÖ c¹nh tranh (trong néi bé
nhãm cung vµ nhãm cai trÞ). C«ng cô trong ho¹t ®éng c¹nh tranh cã thÓ chia
lµm hai lo¹i: n©ng cao −u thÕ cña m×nh vµ h¹ thÊp −u thÕ cña ®èi thñ c¹nh
tranh.
- Lo¹i biÖn ph¸p tù n©ng cao −u thÕ cña mçi bªn, th−êng lµ biÖn ph¸p “hîp
luËt ch¬i” ®−îc ñng hé vµ cho phÐp, miÔn lµ khi nã cßn diÔn ra trong ph¹m
vi kh«ng lµm ph−¬ng h¹i trùc tiÕp ®Õn çc ®èi thñ hoÆc çc bªn liªn quan
kh¸c. Çc biÖn ph¸p nµy trong c¬ chÕ thÞ tr−êng gåm: tuyªn truyÒn qu¶ng
ço, h¹ gi¸ thµnh, n©ng cao chÊt l−îng,
t¨ng thªm gi¸ trÞ gia t¨ng...; trong c¬
chÕ nhµ n−íc gåm tuyªn truyÒn ch−¬ng
tr×nh hµnh ®éng, vËn ®éng bÇu cö, c¶i
tiÕn qu¶n lý, c¶i çch hµnh chÝnh, ch¹y
®ua vò trang …
- Lo¹i biÖn ph¸p nh»m h¹ −u thÕ
®èi thñ, lo¹i bá ®èi thñ, lµm ph¸ vì
thÕ æn ®Þnh, th−êng t¹o ra rñi ro ®èi
®Çu trùc tiÕp nªn cã thÓ bÞ coi nh− h¹ s¸ch. VÝ dô: trong c¬ chÕ nhµ n−íc lµ
tÊn c«ng qu©n sù, bao v©y kinh tÕ, khñng bè ph¸ ho¹i, tiªu diÖt ç nh©n l·nh
®¹o, ®µn ¸p chÝnh trÞ...; trong c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ giµnh ®éc quyÒn kinh
doanh, b¸n ph¸ gi¸, tuyªn truyÒn nãi xÊu, ho¹t ®éng gi¸n ®iÖp kinh tÕ, c«ng
nghÖ…
1
. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia, TËp bµi gi¶ng ChÝnh trÞ häc. NXB ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ
Minh – GS. Hå V¨n Th«ng (Chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶):TËp bµi gi¶ng ChÝnh trÞ häc Nxb.
ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1999.
39
§Õn giíi h¹n nµo vµ v× lý do g× th× c¹nh tranh chuyÓn tõ c«ng cô tù
n©ng cao m×nh sang lo¹i c«ng cô triÖt h¹ ®èi ph−¬ng? George A. Akerlof
cho r»ng mét khi lîi nhuËn do ¸p dông çc biÖn ph¸p xÊu (lõa ®¶o, ¨n c¾p,
nãi dèi,…) ®em l¹i cao h¬n gi¸ trÞ cña çc c¬ héi kh¸c thay thÕ th× mét bªn
víi môc tiªu t¨ng tèi ®a lîi 1. Khi nghiªn cøu lý thuyÕt trß ch¬i, nhiÒu t¸c
gi¶ ®· cho r»ng nh÷ng quan hÖ ng¾n h¹n, mang tÝnh qua ®−êng gi÷a çc ®èi
t¸c Ýt biÕt vÒ nhau vµ kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm rµng buéc sau nµy th−êng
dÉn ®Õn xu h−íng ¸p dông çc biÖn ph¸p xÊu ®Ó thu lîi ngay lËp tøc cho ç
nh©n mçi bªn. Nh−ng cã lÏ çch gi¶i thÝch râ rµng h¬n lµ khi çi gi¸ ph¶i
tr¶, bao gåm çc rñi ro, çc trõng ph¹t ph¶i g¸nh chÞu vµ c¶ çc rµng buéc
vÒ ®¹o ®øc cho viÖc ph¸ vì ranh giíi c©n b»ng nµy thÊp h¬n so víi lîi Ých do
hµnh ®éng nµy ®em l¹i th× kh¶ n¨ng çc bªn ®èi t¸c ¸p dông chóng cµng
t¨ng lªn.
Cã nhiÒu tµi liÖu kinh ®iÓn cña çc c«ng cô lo¹i nµy nh− cuèn Binh
ph¸p cña T«n Tö víi 36 "m−u kÕ" bao gåm mäi thñ ®o¹n nh− dïng ng−êi
®Ñp mua chuéc, g©y chia rÏ néi bé ®èi ph−¬ng,... ®Ó tiªu diÖt søc m¹nh vµ
chiÕm cø l·nh thæ ®Þch. Çc biÖn ph¸p tù n©ng cao −u thÕ nªu trªn, trong
tr−êng hîp v−ît qu¸ giíi h¹n nhÊt ®Þnh còng ph¸ vì thÕ c©n b»ng t−¬ng
quan lùc l−îng, trùc tiÕp lµm ph−¬ng h¹i −u thÕ cña ®èi thñ c¹nh tranh vµ
trë thµnh lo¹i biÖn ph¸p lo¹i bá ®èi thñ. VÝ dô, viÖc ch¹y ®ua vò trang khi
ph¸t triÓn ®Õn møc t¹o ra mét thÕ hÖ vò khÝ míi cã tÝnh hñy diÖt hµng lo¹t,
viÖc ®µn ¸p chÝnh trÞ dÉn ®Õn ®e däa nÒn t¶ng d©n chñ, viÖc ph¸t triÓn c«ng
nghÖ dÉn ®Õn nh÷ng øng dông cho phÐp
giµnh ®éc quyÒn trong kinh doanh mét lo¹i
mÆt hµng...
C«ng cô cña c¬ chÕ céng ®ång
Trong mèi quan hÖ céng ®ång, gi÷a
çc nhãm ®èi t¸c ®ång ®¼ng (c¶ trong nhãm
A, trong nhãm B vµ gi÷a hai nhãm A vµ B),
ph−¬ng tiÖn ®−îc sö dông lµ th«ng tin, ®µm
ph¸n, tho¶ thuËn, thèng nhÊt quy ®Þnh...
1
. Akerrof, G. A. “The market for lemons: Qualitative Uncertainty and the Market
mechanism”. Quartely Journal of Economics, 1970.
40
Trong mèi quan hÖ céng ®ång, khi yÕu tè c¹nh tranh lÊn ¸t khÝa c¹nh hîp
t¸c, çc biÖn ph¸p c¹nh tranh cã thÓ ®−îc ¸p dông, tÊt nhiªn ph¶i n»m trong
ph¹m vi kh«ng ®e do¹ ph¸ ho¹i quan hÖ "t−¬ng t¸c" gi÷a çc thµnh viªn
trong céng ®ång. Khi çc biÖn ph¸p c¹nh tranh v−ît qu¸ giíi h¹n "cïng tån
t¹i hoµ b×nh", quan hÖ céng ®ång ®æ vì.
Hép 4: C«ng cô cña c¬ chÕ céng ®ång trong céng ®ång ng−êi Hoa ë
Indonesia
Cuèi thÕ kû XX, t¹i Indonesia cã mét céng ®ång ng−êi Hoa ®«ng ®¶o
lµm ¨n giái. Çc th−¬ng nh©n trong m¹ng l−íi dùa vµo ®¹o lý Khæng gi¸o vµ c¬
chÕ céng ®ång ®Ó qu¶n lý hÖ thèng cña m×nh vµ ®¹t kÕt qu¶ tèt trong lµm ¨n
kinh tÕ. ChØ cã 6 triÖu ng−êi, chiÕm 3,5% d©n sè In®«nªxia nh−ng ng−êi Hoa
kiÓm so¸t tíi h¬n 70% tµi s¶n phi ®Êt ®ai, qu¶n lý 68% sè tËp ®oµn kinh tÕ lín
nhÊt quèc gia, chiÕm 80% tæng gi¸ trÞ tµi s¶n cña 300 tËp ®oµn lín nhÊt n−íc.
§©y lµ mét céng ®ång ho¹t ®éng thµnh c«ng nh−ng cã tæ chøc t−¬ng ®èi kÝn,
®−îc çc thµnh viªn b¶o vÖ sù ®ång nhÊt ®Ó ®¶m b¶o chÊt l−îng ho¹t ®éng vµ
duy tr× thÕ m¹nh hiÖu qu¶ cña hÖ thèng. Do ®ã, còng t¹o nªn sù ghen tþ vµ çch
biÖt gi÷a céng ®ång doanh nghiÖp ng−êi Hoa víi ®a sè d©n c− b¶n ®Þa.
Do nhãm nµy cã nÒn t¶ng kinh tÕ giµu cã, tõ l©u, hä ®· ®−îc coi nh−
mét céng ®ång d©n téc thiÓu sè kh«ng ®−îc ng−êi b¶n ®Þa ®a sè −a thÝch vµ ®«i
khi lµ n¹n nh©n cña tÖ ph©n biÖt ®èi xö. Sèng trong m«i tr−êng kh«ng ®−îc ñng
hé, ng−êi Hoa ë ®©y chñ yÕu dùa vµo c¬ chÕ céng ®ång ®Ó ho¹t ®éng kinh
doanh vµ vÉn tiÕn hµnh thµnh c«ng çc vô lµm ¨n lín. Trong hÖ thèng nµy, h×nh
ph¹t nghiªm kh¾c nhÊt ®èi víi nh÷ng kÎ vi ph¹m hîp ®ång lµ tÈy chay hoÆc bÞ
khai trõ khái céng ®ång. §−¬ng nhiªn khi bÞ lo¹i ra th× çc thµnh viªn ng−êi
Hoa sÏ kh«ng thÓ t×m ®−îc chç dung th©n ®Ó kiÕm sèng dÔ dµng ngoµi céng
®ång, v× vËy çc cam kÕt vµ luËt lÖ bÊt thµnh v¨n cña céng ®ång lu«n lu«n ®−îc
t«n träng tuyÖt ®èi bÊt chÊp hoµn c¶nh kh«ng cã luËt ®¶m b¶o hîp ®ång cña çc
c¬ quan ®éc lËp qu¶n lý.
(Nguån: Hilton Root, 2003).
Ph−¬ng thøc ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cña çc c¬ chÕ

C¶ ba c¬ chÕ:nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång ®Òu nh¾m
vµo ®iÒu chØnh hµnh vi giao tiÕp x· héi cña nh÷ng tËp thÓ bao
gåm nh÷ng ç nh©n cô thÓ, bëi vËy chóng ®Òu ph¶i lµm râ ai lµ
®èi t−îng giao dÞch, ®ã lµ ng−êi nh− thÕ nµo, tõ ®ã x¸c ®Þnh çch
41
thøc ®èi xö hîp lý nhÊt. Çc ®èi t−îng giao tiÕp kh¸c nhau do
nhËn ®−îc çch øng xö kh¸c nhau sÏ t¹o ra hiÖu qu¶ th−ëng ph¹t.
Ba ho¹t ®éng vµ quan hÖ ®Þnh danh (Identification), th«ng tin
(Information) vµ th−ëng ph¹t (Enforcement) ®i liÒn víi nhau t¹o
nªn c¬ chÕ vËn hµnh cña c¶ ba c¬ chÕ.
§Þnh danh
MÆc dï cã 6 tû ng−êi sèng trªn hµnh tinh nh−ng mçi ng−êi chóng ta
lµ mét ç thÓ ®−îc ph©n biÖt mét çch râ rÖt. NÕu tõ hai ng−êi trë lªn cã sù
lÉn lén th× x· héi sÏ xuÊt hiÖn hçn lo¹n trong giao dÞch. §ã lµ nh÷ng lÇm
lÉn o¸i o¨m ®−îc m« t¶ trong phim ¶nh x¶y ra víi nh÷ng cÆp song sinh cïng
trøng gièng nhau nh− lét, nh÷ng bi kÞch vÒ th©n phËn nh÷ng ng−êi m¸y
®−îc lµm gièng nh− con ng−êi, nh÷ng phiªn b¶n ®ång d¹ng ng−êi nh©n b¶n.
Thùc ra trong ®êi th−êng
chóng ta còng th−êng xuyªn l©m
n¹n vÒ t×nh tr¹ng nµy. Kh¸ch ®i
xe ®−êng dµi bÞ chñ xe b¾t
chÑt tiÒn vÐ, sang b¸n kh¸ch
däc ®−êng vµ lÌn chÆt cøng
trªn nh÷ng “chuyÕn xe b·o
t¸p”. Nh÷ng chiÕc xe nµy
th−êng mang biÓn sè gi¶,
kh«ng ®¨ng ký. Hµnh kh¸ch
®i chïa H−¬ng nhiÒu n¨m tr−íc ho¶ng sî v× nh÷ng chñ ®ß ®Çu gÊu chÐm gi¸
v« téi v¹, thËm chÝ cßn v¸c m¸i chÌo ®¸nh kh¸ch. Kh¸ch t¾m biÓn Vòng Tµu
th× sî n¹n “ca n« tÆc” kh«ng nh÷ng lÊy gi¸ cao mµ cßn ®©m kh¸ch träng
th−¬ng. Kh¸ch ®i ch¬i ®ß trªn s«ng H−¬ng th× sî n¹n “n÷ tÆc” cho t¾m
s«ng. N¹n “c¬m tï, xe dï, bÕn cãc” diÔn ra kÐo dµi trªn suèt çc tuyÕn giao
th«ng däc çc ®−êng quèc lé lín v× nh÷ng xe, thuyÒn, tµu, ®ß nµy ®Òu giÊu
tªn, kh«ng cã bÕn ®¨ng ký... nh÷ng chñ dÞch vô nµy th¶ søc hµnh h¹ kh¸ch
nhê t×nh tr¹ng Èn danh cña m×nh.
T×nh tr¹ng Èn danh còng diÔn ra víi s¶n xuÊt hµng hãa ë ViÖt Nam.
Ch¼ng cø kh¸ch ngåi tµu ho¶ ®· tõng mua ph¶i lo¹i “b¸nh ch−ng ®Êt” trong
tho¸ng chèc tµu ®ç qua ga, mµ hµng gi¶ nh·n hiÖu, hµng kh«ng xuÊt xø lan
42
trµn kh¾p n¬i tõ nh÷ng chiÕc ®iÖn tho¹i di ®éng ®¾t gi¸ trong çc cöa hµng
sang träng ®Õn mí rau, con ç b¸n t¹i chî quª. §iÖn tho¹i, m¸y tÝnh, ®ång
hå lµ hµng nh¸i, chóng tuy cã nh·n nh−ng lµ nh·n gi¶, tuyÖt nhiªn kh«ng
thÓ cã sè ®¨ng ký hay ®Þa chØ s¶n xuÊt kinh doanh, rau nhiÔm thuèc s©u, ç
tÈm ph©n ®¹m, b¸nh phë t−íi phoãcm«n, tÊt nhiªn l¹i cµng Èn danh. “KhuÊt
m¾t tr«ng coi”, kh«ng ai cã thÓ lµm g× ®−îc nh÷ng kÎ giÊu tªn.
§iÒu ®¸ng nãi lµ nh÷ng kÎ nµy chØ “Èn danh” víi kh¸ch qua ®−êng,
nh÷ng ng−êi chØ sö dông dÞch vô mét Ýt lÇn víi ®èi t−îng. Trong cuéc sèng,
nh÷ng ng−êi nµy cã danh tÝnh, hoµn toµn h÷u danh víi céng ®ång, víi chÝnh
quyÒn n¬i hä c− tró vµ hµnh nghÒ nh−ng l¹i thiÕu mét c¬ chÕ ®Ó hä h÷u
danh víi thÞ tr−êng vµ kh¸ch hµng.
Hép 5: Ch−¬ng tr×nh ®Þnh danh "c«ng d©n ®iÖn tö" cña Th¸i Lan
HiÖn nay, Th¸i Lan cã 572 phßng ®¨ng ký d©n sè r¶i ®Òu c¶ n−íc. Th¸i
Lan ®ang tiÕn hµnh mét ch−¬ng tr×nh mang tªn "c«ng d©n ®iÖn tö", theo ®ã,
trong 3 n¨m tíi, çc trung t©m d©n sè sÏ kÕt nèi víi nhau víi Phßng qu¶n lý ®¨ng
ký (BORA). TÊt c¶ sÏ cã 15 lo¹i ®¨ng ký qu¶n lý ®−îc thùc hiÖn cho mçi c«ng
d©n, bao gåm ®¨ng ký chøng minh nh©n d©n, ®¨ng ký thÎ cö tri, ®¨ng ký vò khÝ,
®¨ng ký quü, ®¨ng ký hiÖp héi, ®¨ng ký h«n nh©n,... Çc trung t©m trong c¶ n−íc
sÏ kÕt nèi víi nhau qua Internet t¹o thµnh c¬ së d÷ liÖu c«ng d©n toµn quèc lµm
c¬ së thùc hiÖn çc dÞch vô hµnh chÝnh c«ng.
TiÕp theo ®ã, hÖ c¬ së d÷ liÖu nµy sÏ b¾t ®Çu phôc vô 10 dÞch vô th«ng
dông lµ cÊp b»ng l¸i xe, cÊp hé chiÕu, cÊp ®¨ng ký kinh doanh, cÊp giÊy së h÷u
®Êt ®ai... tÊt c¶ ®Òu lµm qua m¹ng miÔn phÝ. T¹i çc v¨n phßng, mäi dÞch vô ®−îc
thùc hiÖn chØ trong 15 phót. Ng−êi d©n chØ cÇn ®¨ng ký mét ®Þa chØ th− ®iÖn tö
kÌm mét m· sè ®¨ng ký nh− lµ ch÷ ký ®iÖn tö cña mçi ç nh©n hoÆc c¬ quan,
doanh nghiÖp ®Ó thùc hiÖn çc dÞch vô hµnh chÝnh trùc tuyÕn vµ tiÕn hµnh ho¹t
®éng th−¬ng m¹i ®iÖn tö.
Th«ng qua hÖ thèng th«ng tin nµy, mäi c«ng d©n cßn cã thÓ göi kiÕn
nghÞ, c©u hái ®Õn cho çc c¬ quan chÝnh phñ. Uû ban qu¶n lý triÓn khai ch−¬ng
tr×nh nµy do Thñ t−íng Th¸i Lan trùc tiÕp ®iÒu hµnh víi Bé tr−ëng Bé Néi vô vµ
Bé Tµi chÝnh lµ thµnh viªn. NÕu dù ¸n nµy thµnh c«ng, tuy lµ mét n−íc ®ang ph¸t
triÓn, Th¸i Lan cã thÓ trë thµnh mét trong nh÷ng n−íc cã c«ng nghÖ chÝnh phñ
®iÖn tö cao nhÊt thÕ giíi.
(Nguån: TÇm nh×n e - Th¸i Lan., PC World ViÖt Nam 11/2002).
43
ThiÖt h¹i cña hä g©y ra kh«ng chØ cho kh¸ch hµng mµ cßn tiªu diÖt
chÝnh uy tÝn ngµnh nghÒ cña m×nh. §iÒu khèn khæ lµ nÕu kh«ng cã c¬ chÕ
xo¸ bá sù Èn danh nµy th× nh÷ng ng−êi lµm ¨n ch©n chÝnh kh«ng cßn m«i
tr−êng c¹nh tranh lµnh m¹nh, hä buéc ph¶i tham gia qu¸ tr×nh lõa ®¶o,
khñng bè kh¸ch hµng ®Ó tån t¹i. T×nh tr¹ng tha ho¸ x· héi kh«ng ph¶i t¹i c¬
chÕ thÞ tr−êng, ng−îc l¹i lµ do thiÕu v¾ng phèi hîp c¬ chÕ.
VËy lµm thÕ nµo ®Ó ®Þnh danh con ng−êi? Ph¶i ch¨ng viÖc ®¨ng ký
chøng minh nh©n d©n, ®¨ng ký hé khÈu, ®iÒu tra d©n sè sÏ cã thÓ m· ho¸
mäi c«ng d©n vµ lµm cho hä lu«n lu«n ë tr¹ng th¸i “h÷u danh”? Trong qu©n
®éi, trong nhµ tï çch dÔ nhÊt lµ g¸n cho mçi ng−êi mét con sè ®Þnh danh.
Nh−ng ®ã lµ nh÷ng m«i tr−êng sinh ho¹t x· héi mang tÝnh ®ång nhÊt, gi¶n
l−îc vµ thuËn tiÖn qu¶n lý.
X· héi phøc t¹p h¬n nhiÒu, mét ng−êi cã thÓ “h÷u danh” râ rÖt trong
m«i tr−êng ho¹t ®éng nµy nh−ng l¹i hoµn toµn “v« danh” trong mét m«i
tr−êng ho¹t ®éng x· héi kh¸c vµ trong chõng mùc nhÊt ®Þnh, ®ã lµ quyÒn tù
do cña con ng−êi. Cã nh÷ng ho¹t ®éng x· héi ®Ó b¶o ®¶m tÝnh kh¸ch quan,
tÝnh v« t− trong giao dÞch c«ng céng, còng b¾t buéc con ng−êi ph¶i trë
thµnh “kh«ng x¸c ®Þnh danh tÝnh”, vÝ dô nh÷ng tr−êng hîp hiÕn tinh trïng,
chÊm thi kÝn, bá phiÕu kÝn, ®iÒu tra ý kiÕn quÇn chóng, c¶nh s¸t ®Æc nhiÖm
mét sè quèc gia ph¶i ®eo mÆt n¹ khi thi hµnh c«ng vô… Ngoµi nh÷ng
tr−êng hîp ®Æc biÖt nµy, trong nh÷ng m«i tr−êng giao tiÕp mµ con ng−êi
®ãng vai trß cung cÊp dÞch vô, hµng ho¸, hoÆc cã thÓ lµm ¶nh h−ëng ®Õn
nh÷ng ng−êi kh¸c trong x· héi, ph¶i h×nh thµnh c¬ chÕ b¾t buéc mçi ng−êi
x¸c ®Þnh danh tÝnh cña m×nh, vµ ®«i khi ®Þnh danh c¶ dông cô ho¹t ®éng
nh− biÓn sè xe, tÇu, ®¨ng ký vò khÝ...
Xem trong vÝ ng−êi d©n ViÖt Nam, th−êng lµ cã tiÒn mÆt, mét sè
ng−êi may ra cã mang chøng minh th−, mét sè Ýt h¬n cã b»ng l¸i xe vµ ®¨ng
ký xe m¸y, mét sè Ýt h¬n cã thÎ b¶o hiÓm y tÕ, b¶o hiÓm giao th«ng, sè rÊt Ýt
cao cÊp h¬n cßn cã thªm thÎ tÝn dông, thÎ c©u l¹c bé, b»ng vµ ®¨ng ký «t«,
thÎ b¶o hiÓm nh©n thä, thÎ kh¸ch th−êng xuyªn cña h·ng hµng kh«ng,...
Trong mét x· héi chËm ph¸t triÓn, nhiÒu ng−êi kh«ng muèn mang giÊy tê
trong ng−êi v× Ýt khi dïng ®Õn, dÔ mÊt, hÔ mÊt th× khã xin cÊp l¹i. Ng−êi ta
th−êng chØ tr×nh giÊy tê ra trong çc tr−êng hîp xÊu nh− khi vi ph¹m luËt lÖ,
nh−ng trong t×nh huèng ®ã cã khi v« danh l¹i lµ tèt h¬n vµ cã khi ®−a tiÒn
l¹i tho¸t th©n nhanh h¬n. ChØ nh÷ng ng−êi cµng thuéc tÇng líp trung l−u,
44
th−îng l−u míi mang theo m×nh nhiÒu giÊy tê ®Þnh danh v× ph¶i th−êng
xuyªn dïng ®Õn trong çc giao dÞch.
Trong mét x· héi hiÖn ®¹i, ng−êi ta th−êng ¸p dông nhiÒu lo¹i ®¨ng
ký danh tÝnh kh¸c nhau ®Ó x¸c ®Þnh th©n phËn cña ç nh©n trong çc m«i
tr−êng x· héi cô thÓ. T¹i nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp, tÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu cã
thÎ an sinh x· héi, sè thÎ nµy lµ th«ng tin quan träng nhÊt trong x· héi
(t−¬ng tù nh− tÇm quan träng cña hé khÈu ë ViÖt Nam vµ Trung Quèc tr−íc
®©y), b¾t buéc mäi ng−êi ph¶i ®¨ng ký ®Ó cã quyÒn lîi vµ chÞu nghÜa vô cña
c«ng d©n nh− ®−îc nhËn b¶o hiÓm x· héi, chÞu nghÜa vô qu©n sù, ®ãng
thuÕ,... Khi lµm çc thÎ kh¸c nh− chøng minh th−, hé chiÕu, thÎ tÝn dông...
th−êng ph¶i kª khai sè thÎ an sinh x· héi. Çc thÎ kh¸c mäi ng−êi ph¶i lµm
mét çch tù gi¸c ®Ó dÔ dµng giao dÞch. VÝ dô, ®i xe b¾t buéc ph¶i cã b»ng
l¸i, thÎ b¶o hiÓm ®Ó xuÊt tr×nh bÊt kú khi nµo c¶nh s¸t kiÓm tra. GiÊy chøng
minh nh©n d©n ph¶i mang theo ®Ó xuÊt tr×nh nÕu sèng trong mét quèc gia
quy ®Þnh chØ cã ng−êi tr−ëng thµnh ®−îc mua bia, mua thuèc l¸, vµo qu¸n
bar, vµo r¹p xem phim ng−êi lín. ThÎ sinh viªn ph¶i xuÊt tr×nh ®Ó mua vÐ
víi gi¸ −u tiªn (gi¶i trÝ, mua s¸ch, m−în s¸ch, mua vÐ tµu, xe, m¸y bay,...).
ThÎ tÝn dông ®Ó rót tiÒn, thanh to¸n mua b¸n,... Nh×n chung, ®Ó ng−êi d©n
quen dïng çc lo¹i thÎ, viÖc lµm thÎ ph¶i thËt nhanh chãng, thuËn tiÖn, chØ
cÇn chi kho¶n phÝ dÞch vô, mÊt thÎ còng ch¼ng sao, miÔn lµ b¸o cho ng−êi
cã tr¸ch nhiÖm huû t¸c dông cña thÎ v× phÇn lín ngµy nay ng−êi ta dïng thÎ
tõ.
Tãm l¹i viÖc ®Þnh danh nµy kh«ng chØ do vµ kh«ng thÓ chØ mét m×nh
nhµ n−íc ®¶m nhiÖm. Çc lo¹i thÎ nh− tÝn dông thanh to¸n, dÞch vô (®iÖn
tho¹i, b¶o hiÓm,...) cã thÓ thùc hiÖn th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng. Çc lo¹i
thÎ nh− hiÖp héi s¶n xuÊt kinh doanh, c©u l¹c bé,... cã thÓ thùc hiÖn b»ng c¬
chÕ céng ®ång. Çc lo¹i thÎ nh− chøng minh, b»ng l¸i xe, l¸i tµu,... thùc
hiÖn b»ng c¬ chÕ nhµ n−íc. C¬ chÕ ®¨ng ký ph¶i gi¶n ®¬n, viÖc sö dông,
kiÓm so¸t ph¶i g¾n víi quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña ng−êi cã thÎ, thÎ nµo
kh«ng bao giê tr×nh ra sÏ kh«ng thÓ lµ lo¹i thÎ ®−îc quan t©m.
ViÖc ®Þnh danh ngµy nay trë thµnh nhu cÇu thiÕt yÕu cña c¶ ba c¬
chÕ. Trong thÞ tr−êng, døt kho¸t ng−êi cung cÊp hµng ho¸ vµ dÞch vô ph¶i
®¨ng ký hµnh nghÒ ®Ó ®−îc gi¸m s¸t vÒ chÊt l−îng, b¶o vÖ m«i tr−êng, t×nh
tr¹ng vÖ sinh an toµn, b¶o hé lao ®éng, ®ãng thuÕ,... hµng ho¸ ph¶i cã nh·n
45
hiÖu ®−îc ®¨ng ký, ph¶i ghi râ xuÊt xø, sè xª ri, ngµy xuÊt x−ëng, çc tiªu
chuÈn, th«ng sè kü thuËt, tiÕn ®Õn cã m· v¹ch, m· sè thèng nhÊt.
Trong ho¹t ®éng nhµ n−íc,
ng−êi ®¹i diÖn cho c«ng quyÒn nh−
c«ng chøc, çn bé thuÕ, çn bé
kiÓm l©m, kiÓm tra viªn,... ph¶i ®eo
b¶ng ghi râ tªn ®¬n vÞ, chøc vô, tªn
tuæi ç nh©n; thµnh viªn çc tæ
chøc vò trang nh− qu©n ®éi, c¶nh
s¸t, qu©n c¶nh,... cña nhiÒu n−íc
ph¶i thªu râ tªn khæ to trªn ¸o, g¾n
râ sè hiÖu, ®eo ®ñ qu©n hµm, qu©n
hiÖu ®Ó chÞu tr¸ch nhiÖm râ rµng vÒ
hµnh vi thõa hµnh ph¸p luËt cña
m×nh. VÝ dô, t¹i Trung Quèc, mçi nh©n viªn cã tr¸ch nhiÖm giao dÞch víi
mäi ng−êi, dï lµ ng−êi b¸n vÐ trªn ®−êng giao th«ng hay nh©n viªn ng©n
hµng, çn bé hµnh chÝnh, ngoµi b¶ng tªn trªn ngùc ®Òu ph¶i d¸n râ rµng
tr−íc bµn lµm viÖc: ¶nh, tªn, chøc vô vµ çc th«ng tin chÝnh liªn quan kh¸c
®Ó ng−êi ®Õn giao dÞch n¾m râ danh phËn cña ®èi t¸c.
Trong c¬ chÕ céng ®ång, viÖc ®Þnh danh mang tÝnh tù gi¸c nh−ng cã
ý nghÜa quan träng trong viÖc t¹o ®iÒu kiÖn tiÕp cËn ho¹t ®éng vµ dÞch vô x·
héi, v× thÕ th«ng qua danh b¹ ®iÖn tho¹i, giíi thiÖu ç nh©n, danh thiÕp,
trang web,… cña ç nh©n, ®oµn thÓ, héi ®oµn, c©u l¹c bé,... con ng−êi biÕt
vÒ nhau vµ liªn kÕt víi nhau.
Víi nh÷ng øng dông míi cña c«ng nghÖ tin häc, viÖc ®Þnh danh ®ang
tiÕn tíi tù ®éng ho¸, rót ng¾n thêi gian, thñ tôc vµ t¨ng ®é chÝnh x¸c. NghÞ
viÖn Hoa Kú ®· th«ng qua quy ®Þnh tõ cuèi n¨m 2004, mäi giÊy phÐp nhËp
c¶nh cÊp cho ng−êi n−íc ngoµi ph¶i ¸p dông kü thuËt sinh tr¾c (biometrict)
sö dông çc kü thuËt ®Þnh d¹ng b»ng ®Æc ®iÓm sinh häc cña c¬ thÓ ng−êi.
ThiÕt bÞ lÊy dÊu tay ¸p dông ë s©n bay Mü hiÖn nay cho phÐp lËp tøc liªn hÖ
®èi t−îng víi c¬ së d÷ liÖu th«ng tin. T¹i s©n bay Iceland, ®· ¸p dông c«ng
nghÖ so s¸nh khu«n mÆt tù ®éng. Khi mét ng−êi ®i qua cöa kiÓm so¸t, m¸y
¶nh tù ®éng chôp vµ so s¸nh tøc th× 80 ®Æc ®iÓm trªn khu«n mÆt ®Ó x¸c ®Þnh
danh tÝnh vµ g¾n víi th«ng tin l−u tr÷ trong c¬ së d÷ liÖu. Tãc gi¶, r©u gi¶
hay çc kiÓu ho¸ trang th«ng th−êng lËp tøc bÞ ph¸t hiÖn. N¨m 2002, s©n
46
bay London, n−íc Anh b¾t ®Çu thö hÖ thèng kiÓm tra s¬ ®å mèng m¾t, hµnh
kh¸ch chØ cÇn nh×n vµo mét èng kÝnh, m¸y sÏ soi ®¸y m¾t, chôp vµ so s¸nh
víi c¬ së d÷ liÖu l−u tr÷ ®Ó x¸c minh ®èi t−îng. ChØ sau 12 gi©y, thiÕt bÞ ®·
lµm xong thñ tôc kiÓm tra xuÊt nhËp c¶nh cho mét kh¸ch, nhanh vµ chÝnh
x¸c h¬n nhiÒu so víi thñ tôc cò.
Çc tÊm thÎ chøng minh sinh häc ®· ®−îc sö dông thö ë s©n bay
Schiphol Amstecdam vµ Aerports de Paris. Trong t−¬ng lai gÇn, çc lo¹i thÎ
chøng nhËn b»ng ®Æc ®iÓm sinh tr¾c sÏ thay thÕ c¨n c−íc b»ng ¶nh vµ ch÷
vµ çc hÖ thèng thiÕt bÞ ®Þnh danh tù ®éng sÏ dÇn thay thÕ viÖc kiÓm so¸t
b»ng ng−êi1. T×nh tr¹ng gi¶ m¹o b»ng cÊp, hé chiÕu, giÊy tê sÏ kh«ng cßn
lan trµn, qu¸ tr×nh cÊp ph¸t giÊy tê cña chÝnh quyÒn sÏ ®¬n gi¶n vµ kh¸c biÖt
h¼n lèi “hµnh lµ chÝnh” hiÖn nay. “Danh chÝnh, ng«n thuËn”, quan hÖ con
ng−êi sÏ b−íc sang mét giai ®o¹n míi kh¸c h¼n.
Th«ng tin
§èi víi mçi ç nh©n, viÖc x¸c ®Þnh danh tÝnh cho phÐp tiÕp cËn
nh÷ng hµng ho¸, dÞch vô, th«ng tin,… dµnh riªng cho hä, nh−ng ®èi víi x·
héi, x¸c ®Þnh danh tÝnh cña mét ng−êi l¹i
nh»m thu thËp th«ng tin cung cÊp cho
nh÷ng ng−êi kh¸c nh»m x©y dùng mèi
quan hÖ ®óng møc víi ®èi t−îng. Khi quan
hÖ con ng−êi ë ph¹m vi céng ®ång nhá,
th«ng tin vÒ hä dÔ dµng ®−îc thu thËp vµ
th«ng b¸o cho mäi ng−êi quan t©m th«ng
qua quan s¸t tiÕp xóc trùc tiÕp, qua d− luËn
x· héi. Khi quan hÖ con ng−êi v−¬n ra
ngoµi céng ®ång, viÖc theo dâi, ®¸nh gi¸ ç
nh©n trë nªn rÊt khã kh¨n.
Ngµy x−a, ë ch©u ¸ ng−êi ta thÝch
ch÷ lªn mÆt nh÷ng ng−êi cã téi ®Ó ®¸nh dÊu, ë ch©u ©u ng−êi ta cÊp giÊy
th«ng hµnh mµu vµng, mµu cña bÖnh tËt, cho téi nh©n ®Ó ng−êi kh¸c biÕt mµ
®Ò phßng. NÕu ®ç ®¹t, phong quan t−íc, cã thµnh tÝch th× nhµ n−íc th«ng
1
. Perle, R. “Standard bearer for the new right”, Reuters magazine, July 2003.
47
b¸o, gäi loa, lµng xãm ®ãn r−íc, d¸n ço thÞ, lËp bia, lµm ®Òn miÕu ghi tªn
hä vµ c«ng tr¹ng. Nh×n chung çc h×nh thøc th«ng tin nµy chØ dïng víi çc
tr−êng hîp ®Æc biÖt xÊu hoÆc ®Æc biÖt tèt. Ngoµi ra, çc quy ®Þnh vÒ trang
phôc, nhµ cöa, vâng kiÖu, ngùa xe,… ®Ó x¸c ®Þnh thø bËc giai tÇng x· héi
h¬n lµ ph©n ®Þnh th©n phËn ç nh©n.
Khi kinh tÕ ph¸t triÓn h¬n, con ng−êi th−êng dïng çc thÎ bµi, s¾c
phong, b»ng cÊp, chøng chØ ®Ó minh chøng tr×nh ®é v¨n ho¸, tr×nh ®é
chuyªn m«n, ®Þa vÞ x· héi, thËm chÝ c¶ tiÕt h¹nh ®øc ®é cña con ng−êi. Song
song víi hÖ thèng th«ng tin do b¶n th©n ç nh©n l−u tr÷ vµ xuÊt tr×nh khi
cÇn, cßn cã hÖ thèng sæ s¸ch l−u tr÷ kh¸ch quan çc th«ng tin ç nh©n ®Ó
çc tæ chøc chøc n¨ng ghi chÐp, theo dâi nh− y b¹, häc b¹, ®Þa b¹, gia ph¶,
lý lÞch, sæ thuÕ, sæ l−¬ng, sæ nî… th«ng tin vÒ con ng−êi b×nh th−êng ®·
®−îc thu thËp vµ cung cÊp cho x· héi, mäi ng−êi b¾t ®Çu ®−îc ®¸nh gi¸
kh¸ch quan h¬n ®Ó ®−îc c− xö hîp lý h¬n theo n¨ng lùc vµ kÕt qu¶ hµnh
®éng cña m×nh.
Tuy nhiªn çc th«ng tin kiÓu nµy vÉn th−êng giíi h¹n trong mét sè
giai ®o¹n quan träng cña ®êi sèng nh− thêi gian häc hµnh, èm ®au, lµm
viÖc… viÖc qu¶n lý th«ng tin kh«ng kh¸ch quan vµ an toµn, trong nhiÒu
tr−êng hîp do chÝnh ®−¬ng sù ®¶m nhiÖm nªn cã thÓ thÊt tho¸t mÐo mã, gi¶
m¹o. N¹n mua b»ng, gi¶ giÊy tê, che giÊu lý lÞch, thay tªn, ®æi tuæi lµ kh¸
phæ biÕn trong x· héi x−a nay. V¶ l¹i, çc th«ng tin nµy ngoµi nh÷ng tr−êng
hîp nh− ®¨ng ký s¶n xuÊt, kinh doanh, xin viÖc,… Ýt ®−îc cung cÊp cho x·
héi ®Ó ®iÒu chØnh cung çch xö sù víi ®èi t−îng.
Ngµy nay, trong x· héi hiÖn ®¹i, con ng−êi th−êng xuyªn lµ ®èi
t−îng theo dâi ®¸nh gi¸ cña mét hÖ thèng thu thËp th«ng tin hoµn chØnh h¬n
nhiÒu. Çc m¸y tÝnh nèi m¹ng tù ®éng cËp nhËt mäi lçi lÇm, thµnh c«ng cña
ç nh©n tõ khi chµo ®êi ®Õn khi tõ trÇn, ®ång thêi th«ng qua çc c¬ së d÷
liÖu liªn th«ng cho phÐp çc ®èi t−îng x· héi kh¸c nhau tiÕp cËn tham kh¶o
th«ng tin ç nh©n theo tõng chuyªn ®Ò cÇn thiÕt.
MÆc dï ë çc quèc gia c«ng nghiÖp kh«ng cã hé khÈu theo dâi d©n
sè c− tró, kh«ng cã ®¨ng ký t¹m tró, th−êng tró, theo dâi di chuyÓn, kh«ng
cã c«ng an hé tÞch theo dâi an ninh ®Þa bµn nh−ng th«ng tin tõ çc cuéc
tæng ®iÒu tra d©n sè, th«ng tin tõ çc ng©n hµng d÷ liÖu lµm thÎ an sinh x·
héi, çc lo¹i thÎ chuyªn dông kh¸c, ®¸nh thuÕ thu nhËp, theo dâi nghÜa vô
qu©n sù,… vÒ c¬ b¶n lu«n bao trïm toµn bé c− d©n cña mét quèc gia.
48
Ng−êi ta cã thÓ dÔ dµng theo dâi sù di chuyÓn, c− tró cña mét con ng−êi
th«ng qua phèi hîp theo dâi viÖc sö dông thÎ tÝn dông, giao dÞch ng©n hµng,
®iÖn tho¹i di ®éng,…víi çc nguån th«ng tin gèc trªn. Còng nhê ph−¬ng
ph¸p phèi hîp th«ng tin nµy, “ch©n dung th«ng tin” vÒ mäi ç nh©n ®−îc tËp
hîp, x©y dùng th−êng xuyªn vµ sö dông hiÖu qu¶ cho x· héi.
VÝ dô, trong tr−êng häc, th«ng tin cña mét sinh viªn vÒ ®iÓm häc,
nép häc phÝ, t×nh h×nh m−în s¸ch th− viÖn, ch¨m sãc søc khoÎ, sö dông
phßng thÝ nghiÖm, c©u l¹c bé gi¶i trÝ, sö dông ®iÖn tho¹i, Internet, vµ mäi
quan hÖ x· héi kh¸c ®−îc tù ®éng l−u tr÷ theo m· sè sinh viªn, t¹o nªn mét
sù ®¸nh gi¸ tæng hîp kh¸ch quan cho nhµ tr−êng. Nhµ tr−êng th«ng qua
hiÖp héi sinh viªn tiÕp tôc t×m çch liªn l¹c, th«ng tin cËp nhËt vÒ çc ®Þa
chØ lµm viÖc, th¨ng tiÕn tiÕp theo cña hä trong cuéc ®êi. Nh©n viªn çc c¬
quan, c«ng ty còng th−êng xuyªn ®−îc thu thËp th«ng tin vµ ®¸nh gi¸ theo
çch trªn trong suèt qu·ng ®êi c«ng t¸c.
T¹i çc s©n vËn ®éng, s©n bay, nhµ ga, cöa hµng, kh¸ch s¹n, c«ng
së,… hµng ngh×n m¸y quay phim tù ®éng th−êng xuyªn ghi l¹i, ph©n tÝch
h×nh ¶nh vµ liªn kÕt víi th«ng tin tõ vÐ, thÎ ra vµo, ho¸ ®¬n thanh to¸n, ®¬n
®Æt hµng… ®Ó b¶o vÖ an ninh, c¶nh b¸o, truy t×m, thu thËp chøng cø téi
ph¹m, nghiªn cøu thÞ tr−êng, ®¸nh gi¸ kh¸ch hµng,… ®ã lµ nh÷ng th«ng tin
chuyªn ®Ò, cung cÊp cho çc c¬ quan quan t©m.
Th«ng qua b¸o, ®µi, truyÒn h×nh, Internet,… çc ph−¬ng tiÖn th«ng
tin ®¹i chóng hiÖn ®¹i cÊp nhanh chãng vµ hiÖu qu¶ th«ng tin cho c«ng
chóng vÒ çc hµnh vi ®¸ng ca ngîi, ®¸ng chª tr¸ch, ®¸ng ®Ò phßng, ®¸ng hç
trî cña nh÷ng ç nh©n,… Chóng ta ®· thÊy nh÷ng h×nh ¶nh nh÷ng cËu Êm
c« chiªu ®ua xe trªn ®−êng phè, l¾c l− say thuèc trong qu¸n bar cã thÓ ngæ
ng¸o chöi bíi ng−êi can thiÖp, chèng ®èi c¶ c«ng an nh−ng vÉn ho¶ng sî
che mÆt tr−íc èng kÝnh truyÒn h×nh. Nh÷ng tªn trïm bu«n lËu, trïm tham
nhòng, trïm x· héi ®en g©y téi ¸c kh«ng ghª tay nh−ng vÉn lo l¾ng t×m çch
mua chuéc b¸o chÝ, trèn ch¹y phãng viªn.
Th«ng tin khi nhiÔu lo¹n, sai l¹c, sÏ dÉn ®Õn ®æ vì çc quan hÖ vËn
hµnh cña x· héi. Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, nÕu v× mét lý do chñ quan hay
kh¸ch quan, th«ng tin gi÷a hai khèi A (l·nh ®¹o) vµ B (bÞ l·nh ®¹o) bÞ nhiÔu
lo¹n th× tr−íc lµ ®−a ra çc chñ tr−¬ng sai lÇm, sau lµ bÊt lùc kh«ng ®iÒu
hµnh ®−îc bé m¸y. KÕt qu¶ lµ “trèng ®¸nh xu«i, kÌn thæi ng−îc”, qu¶n lý bÞ
v« hiÖu, thËm chÝ l©m vµo tr¹ng th¸i tª liÖt “trªn b¶o, d−íi kh«ng nghe”, sôp
49
®æ chÝnh thÓ. §Ó cã lý do thuyÕt phôc céng ®ång quèc tÕ vµ d− luËn trong
n−íc ñng hé quyÕt ®Þnh tÊn c«ng Iraq, liªn qu©n Anh, Mü ®· dùa vµo nh÷ng
th«ng tin t×nh b¸o sai lÖch vÒ nguy c¬ tµng tr÷ vò khÝ huû diÖt cña chÕ ®é
Sadam Hussein. Tuy cuéc chiÕn ®· chÊm døt, nh−ng sù lõa dèi nµy lµm mÊt
lßng tin cña nh©n d©n víi chÝnh quyÒn, ®e däa sù v÷ng bÒn cña c¶ chÝnh phñ
hai n−íc Anh, Mü tr−íc thÒm bÇu cö Tæng thèng.
Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, mét khi th«ng tin gi÷a nhãm A (cung) vµ
nhãm B (cÇu) bÞ nhiÔu lo¹n, gi¸n ®o¹n th× thÞ tr−êng mÊt hiÖu qu¶, giao dÞch
sôp ®æ. Cuèi thËp kû 1990, sù qu¶n lý yÕu kÐm cña çc ®Þnh chÕ tµi chÝnh
vµ çc sai sãt kh¸c lµm sai lÖch th«ng tin vÒ nhu cÇu x©y dùng kÕt cÊu h¹
tÇng vµ çc c«ng tr×nh kiÕn tróc ë Th¸i Lan vµ nhiÒu n−íc §«ng Nam ¸. TÝn
hiÖu gi¸ sai hót khèi l−îng vèn khæng lå tõ çc nhµ ®Çu t− trong, ngoµi n−íc
vµ çc ng©n hµng vµo thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n t¹o nªn c¬n sèt ®Çu t− gi¶ t¹o.
§Çu t− t¨ng lµm t¨ng GDP vµ t¹o ra tû gi¸ hèi ®o¸i cao, kh«ng an toµn cho
®ång néi tÖ. Khi qu¶ bãng t¨ng tr−ëng ®−îc th«ng tin l¹c quan thæi lªn ®Õn
møc næ tung, th× th«ng tin bi quan l¹i lan truyÒn nhanh nh− giã, t¹o ra mét
c¬n ho¶ng lo¹n cña çc nhµ ®Çu t−. Mäi ng−êi ®æ x« ®Õn rót toµn bé l−îng
tiÒn khæng lå cïng mét lóc. LËp tøc mét lo¹t n−íc §«ng Nam ¸ r¬i vµo
khñng ho¶ng. Sù ®æ vì tµi chÝnh lan ra kinh tÕ råi chÝnh trÞ vµ m«i tr−êng.
Trong c¬ chÕ céng ®ång, khi th«ng tin gi÷a çc ç nh©n vµ gi÷a çc
céng ®ång bÞ sai lÖch, tr−íc hÕt mèi quan hÖ gi÷a hä bÞ ®e do¹, sau ®ã, kh¶
n¨ng céng t¸c cña hä bÞ ph¸ ho¹i. ë B¾c Ailen, ng−êi theo C¬ ®èc gi¸o vµ
ng−êi theo ®¹o Tin lµnh chung sèng tõ nhiÒu ®êi nay nh−ng cã quyÒn lîi vµ
ý nguyÖn kh¸c nhau. Nhãm Tin lµnh chiÕm ®a sè trong chÝnh phñ vµ huy
®éng nÒn hµnh chÝnh phôc vô nhu cÇu cña m×nh. Nhãm C¬ ®èc gi¸o cho
r»ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö trong viÖc lµm, nhµ ë vµ quyÒn chÝnh trÞ. Ng−êi C¬
®èc ®ßi thèng nhÊt ®Êt n−íc víi Céng hoµ Ailen trong khi ng−êi theo ®¹o
Tin lµnh ®ßi gi÷ nguyªn thèng nhÊt víi Anh. ViÖc häc çch sèng chung
nhau trªn mét m¶nh ®Êt trë nªn hÕt søc khã kh¨n, mçi hiÖn t−îng ®−îc çc
bªn diÔn dÞch theo çch hiÓu cña m×nh lµm th«ng tin gi÷a hai céng ®ång
liÒn kÒ rèi lo¹n. Mét cuéc diÔu hµnh t«n gi¸o cã thÓ bÞ phÝa bªn kia coi lµ sù
biÓu d−¬ng lùc l−îng. Khi Bé tr−ëng Gi¸o dôc C¬ §èc gi¸o ®Õn th¨m
tr−êng häc Tin Lµnh th× bÞ gi¸o viªn vµ häc sinh ph¶n ®èi “kÎ khñng bè”,
mét bµ c«ng t−íc v× cã quan hÖ víi Hoµng gia Anh l¹i bÞ ng¨n ®Õn th¨m
50
tr−êng häc C¬ ®èc gi¸o. T−¬ng tù nh− vËy, viÖc chän cê, bµi h¸t chÝnh
thøc,... ®Òu rÊt khã kh¨n v× sù ®è kþ t«n gi¸o. M©u thuÉn dÉn ®Õn kh¸c biÖt
th«ng tin, tõ ®ã l¹i cµng ®Èy m©u thuÉn ®i xa. H¬n 30 n¨m tr«i qua, cuéc
xung ®ét lµm h¬n 3.500 ng−êi chÕt, hµng chôc ngh×n ng−êi bÞ th−¬ng gi÷a
mét ch©u ¢u hiÖn ®¹i chØ v× con ng−êi kh«ng thÓ th«ng tin ®Ó hiÓu vµ tin
nhau.
Qu¶ thËt, th«ng tin mét khi liªn tôc gi¸m s¸t hµnh vi ç nh©n vµ s½n
sµng cung cÊp cho çc ®èi t−îng cÇn thiÕt, thùc sù cã søc m¹nh lµm cho con
ng−êi ph¶i cã ý thøc vÒ hµnh vi cña m×nh khi hµnh ®éng, mét søc m¹nh x−a
nay chØ cã ph¸p luËt vµ t«n gi¸o míi cã. TÊt nhiªn viÖc thu thËp vµ cung cÊp
th«ng tin ®Ó ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi chØ ®−îc phÐp dõng l¹i ë nh÷ng ho¹t
®éng mang tÝnh giao tiÕp, t−¬ng t¸c, thùc thi nghÜa vô x· héi vµ nh÷ng
th«ng tin b¾t buéc cung cÊp ®Ó kiÓm tra tr×nh ®é con ng−êi, ngoµi ra, çc
th«ng tin vÒ ç nh©n kh¸c chØ ®−îc phÐp sö dông víi sù ®ång ý tù gi¸c cña
®−¬ng sù. §ã còng lµ quyÒn thiªng liªng vµ hîp ph¸p cña con ng−êi.
Th−ëng ph¹t
Con ng−êi chñ ®éng th«ng tin vÒ m×nh cho x· héi ®«i khi ®Ó ®Ò cao
uy tÝn, tù qu¶ng ço ®Ó t¹o lîi thÕ lµm ¨n. Cßn x· héi tù ®éng thu thËp th«ng
tin cña ç nh©n ®Ó ®¸nh gi¸ kh¸ch quan vÒ hä, nh»m cung cÊp cho nh÷ng
ng−êi cã quan hÖ liªn quan liÖu ®−êng “chän mÆt göi vµng”. ChÝnh sù ®¸nh
gi¸ kh¸c nhau vÒ mçi ç nh©n ®· t¹o nªn th¸i ®é céng t¸c kh¸c nhau vµ trë
thµnh h×nh thøc th−ëng ph¹t trong x· héi loµi ng−êi. Çi sù “b¸o øng nh·n
tiÒn” nµy gãp phÇn buéc ®−¬ng sù ®iÒu chØnh m×nh cho phï hîp víi tiªu
chuÈn x· héi ®Æt ra.
C¬ chÕ th−ëng ph¹t trong x· héi giai
®o¹n ban ®Çu mang tÝnh tù ®éng, tù c−ìng
chÕ víi chi phÝ thÊp. §ång thêi, h×nh thøc
th«ng tin nµy lµm cho ng−êi d©n cã xu h−íng
“tèt ®Ñp ph¬i ra, xÊu xa ®Ëy l¹i” chØ th«ng
tin cho céng ®ång khÝa c¹nh tèt cña b¶n
th©n, cña gia ®×nh v× “xÊu chµng th× hæ ai?”.
Trong x· héi n«ng nghiÖp s¬ khai,
h×nh thøc th−ëng ph¹t do céng ®ång quy
®Þnh, tõ møc nhÑ nhÊt nh− chª c−êi, bªu riÕu
51
®Õn ph¹t v¹ b»ng tiÒn, b»ng cç, tÈy chay, ®Õn rÊt nÆng nh− c¾t tãc b«i v«i,
th¶ bÌ tr«i s«ng, ®uæi khái lµng. Cã nhiÒu d©n téc cßn ¸p dông ®Õn çc biÖn
ph¸p chÆt tay, nÐm ®¸ ®Õn chÕt, thiªu sèng ®Ó trõng trÞ çc téi ph¹m g©y
ph−¬ng h¹i ®Õn nÕp sèng céng ®ång. H×nh thøc khen th−ëng còng tõ møc
thÊp lµ th«ng b¸o ca ngîi, ®ãn r−íc linh ®×nh, ®Õn trao ®Æc quyÒn, ®Æc lîi vµ
cao h¬n lµ t¹c t−îng, kh¾c bia, thê cóng mu«n ®êi. Ngoµi nh÷ng h×nh thøc
khen th−ëng râ rÖt nh− vËy, nh÷ng ng−êi ®−îc th«ng tin trong céng ®ång
cho lµ tèt sÏ ®−îc tr©n träng, ®Ò cao, t¨ng kh¶ n¨ng mÆc c¶, th−¬ng l−îng
trong çc ho¹t ®éng giao dÞch nh− vay m−în, c−íi g¶, bu«n b¸n, ®Çu t−,…
cã −u thÕ trong çc giao dÞch mang tÝnh lùa chän, b×nh bÇu nh− thi cö, tuyÓn
chøc s¾c,… cã lîi thÕ vÒ uy tÝn trong çc ho¹t ®éng mang tÝnh thuyÕt phôc
nh− ®−îc giao lµm träng tµi gi¶i quyÕt tranh chÊp, gi¶ng d¹y khuyÕn n«ng,
mèi l¸i c−íi xin,…
Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn, giao l−u mËu dÞch v−¬n réng
ra quy m« quèc gia vµ quèc tÕ, quan hÖ x· héi lan ra ngoµi ph¹m vi lµng x·,
mäi ng−êi kh«ng thÓ biÕt nhau th«ng qua th«ng tin trùc tiÕp. Ho¹t ®éng
th−¬ng m¹i hµng ho¸ vµ ®Çu t− diÔn ra theo c¶ chiÒu réng kh«ng gian vµ
chiÒu dµi thêi gian. Khi ®ã xuÊt hiÖn sù tiÕn tho¸i l−ìng nan cña ng−êi tï
trong “trß ch¬i mét lÇn”,1 çc chi phÝ cho viÖc ®Þnh danh, th«ng tin vµ
th−ëng ph¹t trë nªn rÊt lín, ®e do¹ kh¶ n¨ng hîp t¸c cña çc t¸c nh©n tham
gia. Hai khã kh¨n chÝnh c¶n trë sù hîp t¸c lµ th«ng tin vÒ çc bªn tham gia
vµ kh¶ n¨ng lÆp l¹i giao dÞch trong t−¬ng lai.
Trong mét thÕ giíi mµ çc ®èi t¸c tham gia ®Þnh danh kh«ng râ rµng,
(Douglass C. North gäi lµ t×nh tr¹ng “trao ®æi v« nh©n x−ng”2,), cã v« sè t¸c
nh©n tham gia giao dÞch mµ th«ng tin gi÷a hä rÊt m¬ hå vµ çc giao dÞch
trong nhiÒu tr−êng hîp døt kho¸t chØ diÔn ra mét lÇn. Trong hoµn c¶nh ®ã,
North5 cho r»ng “rÊt khã cã thÓ duy tr× ®−îc l©u dµi sù trao ®æi phøc t¹p mµ
kh«ng cÇn ph¶i cã bªn thø ba ®Ó c−ìng chÕ viÖc tu©n thñ çc tho¶ thuËn.”
Vµ “chõng nµo mµ cßn ph¶i tr¶ nh÷ng mãn tiÒn lín cho viÖc t¸c ®éng lªn
çc quy chÕ vµ viÖc c−ìng chÕ thùc hiÖn chóng, th× th−êng sÏ ph¶i chi tr¶
cho viÖc thµnh lËp çc tæ chøc trung gian (çc hiÖp héi th−¬ng m¹i, nh÷ng
1
.Xem T×nh tr¹ng tiÕn tho¸i l−ìng nan cña ng−êi tï, phÇn Sù thÊt b¹i cña çc c¬ chÕ.
2,3
. Douglass C. North, s¸ch ®· dÉn.
52
nhãm ng−êi vËn ®éng hµnh lang, çc ñy ban hµnh ®éng chÝnh trÞ) gi÷a çc
tæ chøc kinh tÕ vµ çc c¬ quan chÝnh trÞ.”. Nhµ n−íc cã thÓ ®ãng vai trß cña
bªn thø ba mµ còng cã thÓ g©y thªm khã kh¨n cho giao dÞch.
Khi ®ã, nh÷ng ng−êi cã b»ng cÊp cao, lý lÞch tèt, cã h×nh thÓ ®Ñp,
søc kháe tèt, quan hÖ x· héi réng… sÏ cã lîi thÕ trong tuyÓn chän lµm viÖc;
nh÷ng ng−êi tá ra cã tµi s¶n, viÖc lµm vµ thu nhËp æn ®Þnh, cã dù ®Þnh lµm
¨n râ rµng, rñi ro thÊp… sÏ cã lîi trong viÖc giao dÞch bu«n b¸n, hïn vèn
®Çu t−, vay vèn s¶n xuÊt, hîp ®ång b¶o hiÓm,…; nh÷ng ng−êi cã t− chÊt
th«ng minh, kh¶ n¨ng tiÕp thu tèt, cã n¨ng khiÕu, say mª häc hái… sÏ thuËn
lîi trong viÖc tuyÓn chän ®i häc. Tãm l¹i, trong çc giao dÞch gi÷a con
ng−êi vÒ c−íi xin, kÕt b¹n, lµm ¨n, bu«n b¸n, xin viÖc,… nh÷ng ng−êi cã
th«ng tin tèt, cã søc thuyÕt phôc tin cËy sÏ cã lîi thÕ giµnh ®−îc thµnh c«ng.
Trong c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng, çc th«ng tin nµy th−êng lµ
gi¸n tiÕp th«ng qua chøng nhËn, b»ng cÊp, th− giíi thiÖu, v¨n phßng dÞch vô
m«i giíi, c¬ quan tuyÓn dông,… qu¸ tr×nh t×m hiÓu th−êng ph¶i cã thêi gian
lµm thö, thi lo¹i, ®iÒu tra, b×nh tuyÓn…
Do mäi ng−êi ®Òu muèn t×m ng−êi tèt, ng−êi cã n¨ng lùc ®Ó giao
dÞch, lµm ¨n, kÕt giao vµ lo¹i ra hoÆc buéc nh÷ng ng−êi kÐm lîi thÕ ph¶i
chÞu chi phÝ giao dÞch cao h¬n, thêi gian thö th¸ch l©u h¬n, thï lao thÊp h¬n
nªn trong x· héi tù ®éng h×nh thµnh mét c¬ chÕ th−ëng ph¹t tù nhiªn g¾n
víi gi¸ trÞ x· héi cña con ng−êi. VÒ l©u dµi, mét mÆt ®©y lµ c¬ chÕ chän läc
nh©n t¹o ®Ó n©ng ®ì ng−êi tµi, ng−êi tèt, h×nh thµnh c¬ së vËt chÊt cña ®¹o
®øc x· héi, mÆt kh¸c sù lùa chän l¹nh lïng nµy còng t¹o nªn sù ®èi xö bÊt
c«ng víi nh÷ng ng−êi do ®iÒu kiÖn kh¸ch quan r¬i vµo thÕ yÕu nh− ng−êi
nghÌo, ng−êi d©n téc thiÓu sè, ng−êi tµn tËt, giµ c¶ neo ®¬n….
Tõ ®êi TÇn ë Trung Hoa, Th−¬ng ¦ëng ®· s¸ng chÕ ra nh÷ng phiªn
b¶n ®Çu tiªn cña sæ theo dâi hé khÈu ®Ó g¾n kÕt tr¸ch nhiÖm cña çc nhãm
hé víi nhau. Sau nµy, çc h×nh thøc ®¨ng ký hé khÈu th−êng tró vµ ®¨ng ký
t¹m tró ®Ó theo dâi diÔn biÕn d©n c− ®−îc ¸p dông réng ë nhiÒu n−íc vµ dÇn
trë thµnh mét h×nh thøc qu¶n lý an ninh, h¹n chÕ di c− tù do.
Trong nhiÒu n−íc thêi chiÕn tranh l¹nh, mäi vÊn ®Ò ®Òu ®−îc theo
dâi b»ng lý lÞch ç nh©n, tõ t×nh tr¹ng søc khoÎ, n¨ng lùc vµ ®ãng gãp,
thµnh c«ng vµ sai ph¹m vµ nhÊt lµ biÓu hiÖn chÝnh trÞ kh«ng chØ cña ®−¬ng
sù mµ cßn cña hä hµng, th©n téc. Con ®−êng tiÕn th©n cña ç nh©n trong
nhiÒu tr−êng hîp phô thuéc chÆt vµo t×nh tr¹ng lý lÞch vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm
53
lÞch sö cña gia ®×nh. “Chñ nghÜa lý lÞch”, ph−¬ng thøc ®Ò b¹t, bæ nhiÖm
“mét lÇn c¬ cÊu h¬n phÊn ®Êu c¶ ®êi” t¹o nªn mét kiÓu chän läc con ng−êi
kú qu¸i kh«ng dùa vµo n¨ng lùc lµm viÖc vµ hiÖu qu¶ ®ãng gãp mµ l¹i dùa
vµo th©n phËn s½n cã nh− nh÷ng ®Þnh mÖnh kh«ng thÓ thay ®æi.
Trong x· héi hiÖn ®¹i, sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ th«ng tin khiÕn
th«ng tin vÒ ç nh©n trë thµnh ®a d¹ng, kh¸ch quan vµ liªn tôc ®ang më ra
c¬ héi ®Ó c¬ chÕ th−ëng ph¹t l¹i cã thÓ diÔn ra mét çch tù ®éng, trùc tiÕp,
th−êng xuyªn vµ hiÖu qu¶, cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt nguy c¬ “trao ®æi v« nh©n
x−ng” vµ kh¾c phôc ®−îc khã kh¨n cña viÖc t×m bªn thø ba lµm träng tµi
kh«ng tèn kÐm vµ kh«ng thiªn vÞ. ë çc quèc gia c«ng nghiÖp ngµy nay, khi
kh¸ch hµng vµo mét cöa hµng ®¨ng ký thuª nhµ ë, çc th«ng tin ç nh©n
®−îc ®−a vµo m¸y tÝnh, lËp tøc m¹ng liªn th«ng cña hiÖp héi kh¸ch s¹n sÏ
cho biÕt th«ng tin vÒ “lÞch sö thuª nhµ” cña ç nh©n ®ã, c¨n cø vµo ®ã nÕu
®©y lµ mét ng−êi kh¸ch ®µng hoµng, anh ta sÏ ®−îc h−ëng gi¸ −u ®·i, thñ
tôc ®¬n gi¶n,… nÕu anh ta ®· cã “tiÒn sù” vÒ tr¶ chËm tiÒn nhµ, lµm h−
háng tµi s¶n, ¨n trém ®å… ë bÊt kú mét cöa hµng nµo vµi n¨m tr−íc, gi¸
ph¶i tr¶ sÏ cao h¬n v× gåm chi phÝ b¶o hiÓm, vµ nhiÒu khi ph¶i ®Æt cäc tiÒn
míi ®−îc thuª nhµ,… T−¬ng tù nh− vËy, nÕu vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng
nÆng ë Hµ Néi, c¶nh s¸t bÊm lç lªn b»ng l¸i xe cña ®−¬ng sù, lÇn ph¹t sau
nÆng h¬n lÇn tr−íc vµ qu¸ tam ba bËn lµ thu b»ng, chØ cho thi lÊy b»ng míi
sau 6 th¸ng… th× c¶nh s¸t ë New York sÏ kiÓm tra sè ®¨ng ký cña ng−êi l¸i
trªn m¸y tÝnh, thÕ lµ toµn bé th«ng tin vi ph¹m luËt giao th«ng cña ç nh©n
tõ khi ®−îc ph¸t b»ng sÏ hiÖn lªn trªn mµn h×nh, dÜ nhiªn møc ph¹t còng lòy
tiÕn theo møc ®é vi ph¹m.
Sù th−ëng ph¹t tù ®éng nh− vËy diÔn ra ë mäi chç trong x· héi hiÖn
®¹i. Tõ m−în s¸ch th− viÖn, tr¶ tiÒn häc phÝ, tiÒn ®iÖn tho¹i, tiÒn ®iÖn,
n−íc, ®Æt mua hµng, vay tiÒn ng©n hµng, ®ãng b¶o hiÓm, ®i kh¸m bÖnh, ®i
xin viÖc… trong çc tr−êng hîp trªn, quan hÖ “ng¾n h¹n, mét lÇn” cña
ng−êi giao dÞch ®· ®−îc c«ng nghÖ th«ng tin biÕn thµnh quan hÖ “dµi h¹n,
nhiÒu lÇn” cña c¶ x· héi, lµm thay ®æi b¶n chÊt cña lý thuyÕt trß ch¬i. Sèng
trong x· héi t−¬ng lai, con ng−êi l¹i cã thÓ “hiÓu biÕt vÒ nhau”, chÝ Ýt lµ
trong çc giao dÞch kinh tÕ vµ d©n sù chÆt chÏ ch¼ng kÐm g× nh÷ng tæ tiªn
xa x−a sèng ®êi nµy qua ®êi kh¸c víi nhau trong mét lµng nhá. Con ng−êi
®−îc theo dâi theo tõng lÜnh vùc kh¸c nhau vµ ®¸nh gi¸ theo ®óng çch thøc
54
mµ anh ta xö sù víi x· héi trong lÜnh vùc ®ã. Còng kh«ng cã chuyÖn v¬ ®òa
c¶ n¾m, ph©n biÖt con ng−êi theo lý lÞch chÝnh trÞ hay mµu da, chñng téc.
Mét “c«ng d©n kiÓu mÉu” cã thÓ c¶m thÊy m×nh sèng trong mét x·
héi t−¬i ®Ñp, tö tÕ, çc dÞch vô cung cÊp ®óng hÑn, ®óng yªu cÇu víi gi¸ rÎ,
hµng ho¸ ®−îc tù do lùa chän, ®−îc mua øng tr−íc tr¶ tiÒn sau, kh«ng thÝch
cã thÓ tr¶ l¹i dÔ dµng, thiÕu tiÒn th× nhiÒu ng©n hµng s½n sµng cho vay tr¶
gãp víi l·i suÊt dÔ chÞu, çc rñi ro cã thÓ x¶y ra ®Òu ®−îc b¶o hiÓm víi møc
gi¸ hîp lý… Ng−îc l¹i, nh÷ng c«ng d©n cã thãi xÊu nh− ¨n trém vÆt, tr¶
tiÒn chËm, hay g©y r¾c rèi,… sÏ c¶m thÊy cuéc sèng thËt gay go trong mét
x· héi cøng r¾n. §iÖn, n−íc, ga ®un nÊu, khÝ s−ëi, ®iÖn tho¹i, th− b¸o,… cã
thÓ th−êng xuyªn bÞ c¾t ngay khi tr¶ tiÒn chËm mét ngµy. S¸ch m−în th−
viÖn chËm ph¶i tr¶ ph¹t tiÒn luü tiÕn tÝnh theo giê, ng©n hµng tõ chèi cho
giao dÞch hoÆc ph¹t nÆng v× ph¸t hµnh sÐc khèng, ®i thuª nhµ, thuª «t«, ph¶i
tr¶ gi¸ cao l¹i ph¶i ®ãng tiÒn thÕ ch©n… TÊt c¶ nh÷ng phiÒn to¸i nµy buéc
con ng−êi ph¶i cè mµ tö tÕ ®Ó dÇn dÇn ®−îc h−ëng “©n x¸ cña x· héi”.
Hép 6: ¸n Anh chÐm Gi¸m qu©n, gi÷ nghiªm qu©n kû

Trong khi ë ph−¬ng T©y, ®Õn thÕ kû XVI - XVII míi b¾t ®Çu xuÊt hiÖn
qu©n ®éi th−êng trùc th× t¹i Trung Quèc vµo thÕ kû thø IV ®éi qu©n chuyªn
nghiÖp ®Çu tiªn ®· ra ®êi ë n−íc TÒ. ¸n Anh lµ tÓ t−íng, ®Ò cö §iÒn T−¬ng Nh−
lµm quan T− M· chØ huy qu©n ®éi. Qu©n th−êng trùc ®−îc huÊn luyÖn ®i ®øng
theo hµng ngò, luyÖn tËp vËn ®éng, sö dông vò khÝ th«ng th¹o. Nh−ng do §iÒn
T−¬ng Nh− kh«ng ph¶i lµ quý téc nªn khi qu©n ®éi ®· s½n sµng cho nhµ vua
duyÖt, ph¶i xin nhµ vua bæ nhiÖm mét ng−êi cã ®Þa vÞ cao lµm Gi¸m qu©n. Vua
bÌn cö mét sñng thÇn lµ quan quý téc ®¹i phu Trang Gi· ®¶m nhiÖm vÞ trÝ nµy.
Theo kÕ ho¹ch, ®óng giê Ngä qu©n ®éi sÏ s½n sµng ®Ó vua duyÖt binh,
nh−ng quan Gi¸m qu©n uèng r−îu say, ®Õn trÔ giê, T− lÖnh T− M· §iÒn T−¬ng
Nh− chiÕu qu©n lÖnh h¹ lÖnh chÐm Gi¸m qu©n. Nghe tin, nhµ vua véi cö quan
mang cê lÖnh cña vua, ®i xe cña vua ®Õn h¹ lÖnh kh«ng ®−îc giÕt Gi¸m qu©n.
Qu¸ véi v·, ng−êi truyÒn lÖnh vua ch¹y xe vµo gi÷a qu©n ngò. ¸n Anh hiÓu r»ng
lÇn ®Çu ra m¾t, sèng chÕt ph¶i gi÷ ®−îc kû c−¬ng cña ®éi qu©n th−êng trùc, nªn
bÊt chÊp lÖnh vua cø chÐm Gi¸m qu©n, l¹i ph¹t chÆt mét gãc xe cña vua v× can
téi lµm rèi lo¹n trËt tù qu©n ngò. Cuèi cïng ch¼ng nh÷ng nhµ vua ®µnh chÊp
nhËn quyÕt ®Þnh nghiªm kh¾c nµy mµ tõ ®ã qu©n TÒ ®¸nh ®©u th¾ng ®ã v× võa cã
®éi qu©n tinh nhuÖ võa cã kû c−¬ng nghiªm kh¾c.
55
Do ph−¬ng thøc th«ng tin kh¸c nhau, çc h×nh thøc th−ëng ph¹t tr−íc
®©y vèn chØ cã lîi cho nh÷ng nhãm ng−êi cã −u thÕ trong x· héi: ng−êi
giµu, ng−êi kháe, ng−êi cã ®Þa vÞ, ng−êi cã lý lÞch gia ®×nh m¹nh... th× trong
x· héi hiÖn ®¹i dÇn dÇn chuyÓn thµnh nh÷ng h×nh thøc th−ëng ph¹t h−íng
®Õn cæ vò nh÷ng ng−êi cã hµnh vi quan hÖ x· héi ®óng møc, nh÷ng ng−êi
“tö tÕ”, ®¸ng tin cËy, lµm viÖc hiÖu qu¶, chÊp hµnh ph¸p luËt.
ViÖc ®Þnh danh, th«ng tin vµ th−ëng ph¹t cã thÓ ¸p dông c«ng cô cña
c¶ ba c¬ chÕ nh−ng ph¶i theo nguyªn t¾c th−ëng ph¹t “cøng”, c«ng b»ng,
kh«ng ®µm ph¸n, th−¬ng th¶o “cß kÌ bít mét thªm hai” th× h×nh ph¹t míi
nghiªm, míi cã t¸c dông, do ®ã çc biÖn ph¸p cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ c¬
chÕ nhµ n−íc dÔ ®em l¹i t¸c dông râ. §· th−ëng, ph¹t th× ph¶i c«ng khai, cã
t¸c dông lµm g−¬ng chung cho mäi ng−êi v× “tr¨m n¨m bia ®¸ th× mßn, ngµn
n¨m bia miÖng vÉn cßn tr¬ tr¬”.
X−a kia, cã bµi häc luyÖn binh cña T«n Tö, chØ b»ng h×nh ph¹t
nghiªm minh mµ cã thÓ biÕn cung tÇn mü n÷ cña vua thµnh mét ®éi qu©n cã
ý thøc kû luËt cao. Ngµy nay cã bµi häc cña thµnh phè Hµ Néi kiªn quyÕt
ph¹t gi÷ xe vi ph¹m ®Ó lËp l¹i kû c−¬ng trËt tù giao th«ng ®« thÞ. Thµnh
c«ng cña çc tr−êng hîp trªn ®Òu g¾n víi h×nh ph¹t vËt chÊt hoÆc chÕ tµi
nghiªm kh¾c.
Cã mét ®iÒu hiÓn nhiªn nh−ng ch−a ®−îc mäi ng−êi cïng nh×n nhËn
lµ: hiÖu qu¶ cña viÖc th−ëng, ph¹t, hiÖu qu¶ cña viÖc gi¸m s¸t c−ìng chÕ thi
hµnh çc cam kÕt trong giao dÞch kinh tÕ vµ d©n sù chÝnh lµ yÕu tè quan
träng bËc nhÊt t¹o ra m«i tr−êng ®Çu t− hÊp dÉn, lµ c¬ së c¨n b¶n t¹o nªn lîi
thÕ c¹nh tranh cho çc nÒn kinh tÕ, lµ sù kh¸c biÖt quan träng gi÷a sù tr−ëng
thµnh cña thÓ chÕ mét quèc gia ph¸t triÓn vµ mét quèc gia chËm ph¸t triÓn.
Trong mét x· héi n¬i mµ ng−êi mua hµng, mua dÞch vô, ®Çu t− vèn, lu«n tin
ch¾c vµo kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng giao dÞch, lu«n yªn t©m vÒ kho¶n tiÒn mµ hä
bá ra, kh«ng ph¶i lµ v× kh«ng cã rñi ro mµ lµ tin cËy vµo çc biÖn ph¸p gi¶i
quyÕt tranh chÊp cÇn thiÕt sÏ ®−îc ¸p dông th× çc giao dÞch sÏ diÔn ra víi
chi phÝ thÊp theo h−íng hiÖu qu¶ cao.
Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, th−ëng ph¹t thÓ hiÖn ë lîi Ých vËt chÊt th«ng qua
gi¸ c¶ hay cho phÐp tiÕp cËn thÞ tr−êng. B¾t ®−îc mét tªn téi ph¹m nguy
hiÓm hay s¸ng t¸c mét t¸c phÈm hay ng−êi ta cã thÓ nhËn ®−îc mét kho¶n
tiÒn ®ñ sèng c¶ ®êi. Dï tªn tuæi ®−îc ca ngîi hay ®«i khi ph¶i giÊu kÝn
nh−ng nhÊt thiÕt gi¶i th−ëng ph¶i ®i víi tiÒn b¹c vµ quyÒn lîi. Lîi Ých tõ
56
nh÷ng phÇn th−ëng vËt chÊt thËt mu«n vÎ: b−íc vµo sèng trong x· héi
th−îng l−u, ®i du lÞch quèc tÕ, nhµ lÇu, xe h¬i, kÌm theo lµ sù b¶o vÖ chÆt
chÏ cña vÖ sÜ, sù ng¨n ngõa cña luËt s−,... Vµ ®−¬ng nhiªn h×nh ph¹t vËt chÊt
sÏ lµ bøc tranh ®èi lËp: mÊt tiÒn, mÊt tµi s¶n,... r¬i vµo ®iÒu kiÖn sèng khã
kh¨n, kh«ng ®−îc ®¸p øng ngay c¶ nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu.
Hép 7. Hµ Néi lËp l¹i trËt tù giao th«ng

Tr−íc con m¾t cña kh¸ch quèc tÕ cã dÞp ghÐ th¨m, Hµ Néi “næi tiÕng thÕ
giíi” vÒ sù lo¹n x¹ trong giao th«ng do mËt ®é xe m¸y cao vµ sù thiÕu ý thøc cña
ng−êi ®i l¹i. Hµ Néi cã b×nh qu©n diÖn tÝch ®−êng giao th«ng 6,2 m2/ng−êi, thuéc
trong sè thµnh phè Ýt ®−êng giao th«ng nhÊt thÕ giíi. §Õn cuèi n¨m 2002, Hµ Néi
cã h¬n 111.000 xe «t« vµ h¬n 1.102.000 xe m« t«, thÕ mµ mçi ngµy l¹i cã thªm
4.400 xe m¸y vµ 250 xe m« t« ®−îc cÊp giÊy phÐp, trong khi h¬n 40% chñ xe m«
t« vµ nhiÒu l¸i xe «t« kh«ng cã b»ng l¸i xe.
Mçi ngµy ë bÖnh viÖn ViÖt §øc cã hµng tr¨m ng−êi cÊp cøu tai n¹n giao
th«ng. N¨m 2002, cã 506 vô tai n¹n nghiªm träng lµm chÕt 539 ng−êi. Trung
b×nh cø 182 xe «t« th× cã 1 xe g©y tai n¹n; cø 852 xe m« t« th× cã 1 xe g©y tai
n¹n.
Tr−íc t×nh h×nh khÈn cÊp ®ã vµ chuÈn bÞ cho SEA Games 2003, Gi¸m ®èc së
C«ng an Hµ Néi ra lÖnh 04:
- ChØ cho ng−êi cã hé khÈu th−êng tró ®¨ng ký xe m¸y,
- T¨ng sè ®Çu vµ tuyÕn xe buýt trong néi thµnh,
- CÊm xe c«ng n«ng, xe thå, xÝch l«, cÊm xe t¶i vµo ®−êng vµnh ®ai 3 ban ngµy,
- Dän chî vµ çc h×nh thøc chiÕm lßng lÒ ®−êng,
- Ph¹t nghiªm (gi÷ xe, ph¹t tiÒn, thu b»ng) ng−êi vi ph¹m giao th«ng.
Lùc l−îng qu¶n lý giao th«ng ®−îc t¨ng thªm 100 c¶nh s¸t c¬ ®éng vµ 200 c¶nh
s¸t h×nh sù ®Ó thùc hiÖn lÖnh trong c¶ n¨m 2003. Ngµy ®Çu tiªn, 1.300 xe m« t« vµ 40
«t«, sau 1 tuÇn h¬n 5.000 xe m« t« vµ h¬n 100 «t« bÞ gi÷. TrËt tù giao th«ng ë Hµ Néi
thay ®æi h¼n. Ch¼ng nh÷ng gi¶m h¼n chuyÖn ®i vµo ®−êng cÊm, v−ît ®Ìn ®á mµ çc
ph−¬ng tiÖn cßn ®i ®óng tuyÕn, dõng ®óng v¹ch.
(Theo NguyÔn Nh− Phong: B¸o An ninh ThÕ giíi 316, 6/2/2003).
Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, sù th−ëng, ph¹t dùa vµo quyÒn lùc cña bé
m¸y qu¶n lý th«ng qua ho¹t ®éng träng tµi, luËt lÖ. PhÇn th−ëng lµ chøc vô,
phÈm cÊp, danh hiÖu chÝnh thøc,... quyÒn lîi cña çc phÇn th−ëng nµy
th−êng thÓ hiÖn c¶ d−íi d¹ng vËt chÊt nh− tiÒn l−¬ng, tiÒn th−ëng, ®Êt ®ai,
57
bæng léc hoÆc thÓ hiÖn d−íi çc d¹ng t«n vinh tinh thÇn c«ng khai nh− çc
lÔ nghi ®ãn r−íc, ¸o mò c©n ®ai, qu©n hµm, hu©n ch−¬ng, huy ch−¬ng, danh
x−ng, t−íc hiÖu, b»ng khen, giÊy khen,... H×nh ph¹t cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ
çch chøc, h¹ cÊp, t−íc ®o¹t danh hiÖu, c¶nh ço, phª b×nh,... tõ hµnh chÝnh
®Õn h×nh sù.
PhÇn th−ëng vµ h×nh ph¹t chÝnh cña c¬ chÕ céng ®ång lµ sù ng−ìng
mé hay ruång bá cña mäi ng−êi th«ng qua hai gi¶i ph¸p lµ cho phÐp tiÕp
cËn vµ tr¶ ®òa. Bëi vËy, bøc t−îng phÇn th−ëng ¤sca hoÆc mét chiÕc cóp
bãng ®¸ cã gi¸ trÞ vËt chÊt hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ nh−ng cã thÓ ®em l¹i
vinh quang suèt ®êi cho mét ç nh©n, thËm chÝ c¶ mét quèc gia. Çc vinh
dù ®em l¹i tõ sù ng−ìng mé lµ v« tËn: tõ viÖc quÊy rÇy xin chôp ¶nh, xin
ch÷ ký cho ®Õn ®−îc (?) ®µi b¸o s¨n tin, ®−a h×nh suèt ngµy ®ªm,... cuèi
cïng lµ ®¸m tang ®«ng nghÞt nh÷ng ng−êi mÕn mé vµ tiÕng th¬m cho ®êi
sau. H×nh ph¹t cña céng ®ång còng lµ v« tËn vµ ®a d¹ng.1
HiÓu râ t¸c dông l©u bÒn cña khen th−ëng nµy, Hå ChÝ Minh lµ Chñ tÞch
n−íc nh−ng th−êng dïng h×nh thøc khen th−ëng cña c¬ chÕ céng ®ång nh− tÆng
kh¨n, tÆng ¸o, tÆng th¬,... viÕt b¸o ca ngîi vµ t¹o ra mét phÇn th−ëng rÊt ®Æc biÖt
lµ “Huy hiÖu B¸c” (mang tÝnh chÊt kh¸c h¼n çc lo¹i hu©n, huy ch−¬ng, danh
hiÖu... cña c¬ chÕ nhµ n−íc) ®Ó khen tÆng, khuyÕn khÝch nh÷ng “ng−êi tèt, viÖc
tèt”. Trong ch−¬ng tr×nh Saemauln Undong cña Hµn Quèc (xem hép 8), çc h×nh
thøc th−ëng ph¹t cña c¬ chÕ céng ®ång ®· ®−îc ¸p dông mét çch khÐo lÐo ®Ó
dÊy lªn phong trµo quÇn chóng dïng søc m¹nh céng ®ång ®Ó ph¸t triÓn n«ng
th«n cña c¶ mét quèc gia liªn tôc trong hµng chôc n¨m.
§Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt, ng−êi ta cã thÓ phèi hîp hai, ba c¬ chÕ trong
th−ëng ph¹t. Gi¶i th−ëng quèc tÕ Nobel lµ mét danh hiÖu hÕt søc vinh quang vµ
còng lµ mét phÇn th−ëng vËt chÊt cã gi¸ trÞ rÊt cao. Ng−êi chÞu ph¹t tï ®«i khi
cßn ph¶i nép ph¹t mét kho¶n tiÒn lín hoÆc bÞ tÞch biªn tµi s¶n.
Nh− vËy b»ng çch thøc kh¸c nhau, ba c¬ chÕ ®· t¸c ®éng ®Õn çc
ho¹t ®éng ®Þnh danh, th«ng tin vµ th−ëng ph¹t. ViÖc ®Þnh danh cho phÐp x¸c
®Þnh râ ®èi t−îng quan hÖ trong x· héi, nhê ®ã t¹o ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh
th«ng tin vÒ çc ®èi t−îng, cã ®ñ th«ng tin gióp con ng−êi thùc hiÖn hiÖu
qu¶ çc h×nh thøc th−ëng, ph¹t trong quan hÖ x· héi. Çc h×nh thøc th−ëng
ph¹t ngµy nay lµ sù phèi hîp biÖn ph¸p cña c¶ ba c¬ chÕ. C¬ chÕ thÞ tr−êng
1
. Xem phÇn Xö lý néi bé - sù khñng khiÕp cña c¬ chÕ céng ®ång.
58
Hép 8: Th−ëng ph¹t theo c¬ chÕ céng ®ång - søc m¹nh cña
Phong trµo Saemaul Undong
Sinh ra trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo cña Hµn Quèc, Tæng thèng P¾c
Chung Hy hiÓu søc m¹nh cña c¬ chÕ céng ®ång trong n«ng th«n kh«ng ph¶i lµ
tiÒn b¹c mµ lµ lßng tù t«n, sù tù tin ë chÝnh m×nh. Bëi vËy, «ng ®Ó n«ng d©n tù
bÇu lÊy l·nh ®¹o cña m×nh ë lµng x·, nhµ n−íc kh«ng trî cÊp tiÒn cho l·nh ®¹o
n«ng d©n (sî biÕn hä thµnh viªn chøc cña ChÝnh phñ, mÊt gèc tinh thÇn trong
d©n). Ng−îc l¹i trao quyÒn cao cho hä: l·nh ®¹o n«ng d©n cã quyÒn ®Õn gÆp
l·nh ®¹o ë mäi cÊp chÝnh quyÒn vµo bÊt kú lóc nµo. Con cña çc l·nh ®¹o céng
®ång ®−îc cÊp häc bæng häc tr−êng cÊp II. §Þa ph−¬ng chi phÝ cho ch−¬ng tr×nh
®µo t¹o vµ tËp huÊn l·nh ®¹o céng ®ång.
Tæng thèng ®Þnh kú mêi hai l·nh ®¹o phong trµo ë cÊp lµng ®Õn tham dù
cuéc häp cña Héi ®ång ChÝnh phñ ®Ó çc Bé tr−ëng trùc tiÕp nghe d©n vµ bµn
víi d©n. Hµng n¨m, Nhµ n−íc tæ chøc çc cuéc häp toµn quèc cho l·nh ®¹o
céng ®ång lµng x· tham dù. Nh÷ng ng−êi thùc hiÖn dù ¸n thµnh c«ng ®−îc trao
gi¶i th−ëng vµ tuyªn d−¬ng réng r·i. Hu©n ch−¬ng “Saemaul” ®−îc trao cho
nh÷ng l·nh ®¹o céng ®ång xuÊt s¾c hoÆc nh÷ng anh hïng cña phong trµo vµ trë
thµnh phÇn th−ëng cao quý cña quèc gia. Nhê phÇn th−ëng tinh thÇn nµy, çc
l·nh ®¹o n«ng d©n nhËn ®−îc sù kÝnh träng cña toµn céng ®ång.
Trong suèt thêi gian cÇm quyÒn, trong nh÷ng ngµy nghØ, lÔ tÕt, Tæng thèng
vµ çc Bé tr−ëng ®· ®i th¨m kh«ng b¸o tr−íc vµ kh«ng nghi lÔ tèn kÐm ë hÇu
hÕt mäi lµng cña ®Êt n−íc ®Ó ®éng viªn vµ t×m hiÓu t×nh h×nh ph¸t triÓn n«ng
th«n. Mét trung t©m ®µo t¹o ®Æc biÖt ®−îc x©y dùng cho çc l·nh ®¹o lµng x·.
T¹i ®©y, çc nhµ l·nh ®¹o cao cÊp cña nhµ n−íc, l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng, çc v¨n
nghÖ sÜ, çc l·nh tô t«n gi¸o còng ®−îc mêi ®Õn häc néi tró ng¾n h¹n, ¨n ë chan
hoµ víi çc l·nh ®¹o lµng x·. Céng ®ång n«ng th«n trë nªn gÇn gòi víi céng
®ång c¶ n−íc. Bµi h¸t cña phong trµo do Tæng thèng s¸ng t¸c. L¸ cê biÓu t−îng
Saemaul Undong tung bay kh¾p n¬i, ®−a ng−êi n«ng d©n tõ th©n phËn thÊp kÐm
lªn vÞ trÝ trung t©m x· héi.
Çc lµng x· th−êng muèn nhËn lµ m×nh nghÌo ®Ó ®−îc nhËn hç trî cña nhµ
n−íc. §Ó ®¶o ng−îc t©m lý nµy, Hµn Quèc ®Ò ra lÖ: n¨m ®Çu nhµ n−íc gióp cho
mäi lµng nh− nhau theo nguyªn t¾c nhµ n−íc cho 1 th× d©n lµng ph¶i ®ãng gãp
13, sö dông thÕ nµo do d©n quyÕt ®Þnh. Hµng n¨m çc lµng cö ra héi ®ång ®¸nh
gi¸ kÕt qu¶, tèt xÊu ®−îc c«ng bè cho toµn d©n khen chª. Lµng nµo lµm tèt, nhµ
n−íc tiÕp tôc gióp, lµng nµo kÐm bÞ lo¹i ra khái ch−¬ng tr×nh. ThÕ lµ mäi lµng
®Òu ra søc lµm tèt ®Ó võa ®Ñp mÆt, võa cã hç trî. Phong trµo cña ChÝnh phñ trë
thµnh cuéc thi ®ua quÇn chóng s©u réng. Sau nµy lan ra c¶ thµnh phè, nhµ m¸y,
t¹o nªn niÒm tù hµo, tù tin ë t−¬ng lai cña céng ®ång.
(Nguån: Park, J. H. 1999, Kang Moon Kyu, 1999).
59
dïng lîi Ých vËt chÊt ®Ó khuyÕn khÝch, c¬ chÕ nhµ n−íc lÊy søc m¹nh ph¸p
luËt ®Ó b¾t buéc, c¬ chÕ céng ®ång dïng cam kÕt néi bé ®Ó rµng buéc.
D−íi t¸c ®éng th−ëng, ph¹t kh¸c nhau, con ng−êi tù tÝch lòy kinh
nghiÖm ®Ó dÇn dÇn thay ®æi hµnh vi cña m×nh cho phï hîp víi hoµn c¶nh.
Khi mäi ng−êi ®Òu thay ®æi cung çch øng xö, quan hÖ x· héi sÏ thay ®æi.
§ã lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña ba c¬ chÕ lµm thay ®æi quan hÖ x· héi.
•ThÞ tr−êng:khuyÕn khÝch

•Nhµ n−íc:b¾t buéc
•Céng ®ång:rµng buéc
Thay ®æi Thay ®æi

§Þnh Th«ng Th−ëng hµnh vi quan hÖ
danh tin ph¹t XH
NÕu lµm tèt viÖc ®Þnh danh, th«ng tin vµ th−ëng ph¹t sÏ h×nh thµnh
m«i tr−êng quan hÖ x· héi trong s¹ch, b×nh ®¼ng, t¹o nªn nÒn t¶ng ®¹o ®øc
x· héi lµnh m¹nh vµ ng−îc l¹i khi 3 ho¹t ®éng nµy bÞ sai lÖch, c¬ chÕ ®iÒu
chØnh ho¹t ®éng cña x· héi loµi ng−êi lËp tøc bÞ tª liÖt, r¬i vµo t×nh tr¹ng
hçn lo¹n.
Hai mÆt cña çc c¬ chÕ
MÆt tèt ®Ñp cña c¬ chÕ thÞ tr−êng
§iÒu mµ ng−êi ta ca ngîi c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ lý do lµm c¬ chÕ nµy
trë thµnh c¬ chÕ thèng trÞ trong quan hÖ con ng−êi ngµy nay cã lÏ lµ søc
m¹nh tù nhiªn trong viÖc ®iÒu tiÕt tµi nguyªn tù nhiªn vµ x· héi theo h−íng
sö dông cã hiÖu qu¶ nhÊt. Nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn “Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ
thÞ tr−êng”, gi¸ c¶ ®−îc h×nh thµnh tõ sù th«ng th−¬ng gi÷a ng−êi mua vµ kÎ
b¸n, gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Tu©n theo tÝn hiÖu gi¸, tµi nguyªn sÏ ch¶y
60
tõ n¬i thõa ®Õn n¬i thiÕu, tõ n¬i sö dông hiÖu qu¶ thÊp ®Õn n¬i cã hiÖu qu¶
cao. Çc thÞ tr−êng th«ng nèi nhau gièng nh− n−íc ch¶y chç tròng trong
hiÖu øng vËt lý “b×nh th«ng nhau”. Sù vËn ®éng tù ®éng vµ linh ho¹t nµy
khiÕn cho c¬ chÕ thÞ tr−êng t¹o nªn hiÖu qu¶ tuyÖt vêi trong viÖc ®iÒu tiÕt sö
dông tµi nguyªn mét çch tù nhiªn víi chi phÝ thÊp nhÊt.
C¬ chÕ thÞ tr−êng nh¾m vµo çc t¸c nh©n tù do hµnh ®éng, ®éc lËp
quyÕt ®Þnh, g¾n víi môc ®Ých tháa m·n nhu cÇu vµ ®¸p øng quyÒn lîi ç
nh©n. Sù t−¬ng t¸c giao dÞch gi÷a çc t¸c nh©n ®¹i diÖn cho ho¹t ®éng cung
vµ cÇu, mua vµ b¸n diÔn ra gÇn nh− ®ång thêi trªn thÞ tr−êng ®Ó t¹o nªn tÝn
hiÖu c©n b»ng cña gi¸ c¶. Sù ®ång bé nµy t¹o ra thÕ m¹nh tuyÖt ®èi cña thÞ
tr−êng vÒ th«ng tin th«ng qua gi¸ c¶, ®©y lµ tÝn hiÖu rÎ nhÊt, hiÖu qu¶ vµ
®¬n gi¶n nhÊt ®Ó mäi ®èi t−îng tù nhËn biÕt lîi thÕ cña m×nh, −íc tÝnh lîi
nhuËn vµ chñ ®éng ra quyÕt ®Þnh trao ®æi hµng ho¸, dÞch vô.
§éng lùc cña thÞ tr−êng lµ lîi nhuËn kinh doanh, ®Çu t−. Mçi t¸c
nh©n trong cuéc ch¬i ®Òu cè g¾ng cao nhÊt ®Ó giµnh lîi Ých cho m×nh. §iÒu
kú diÖu cña c¬ chÕ nµy lµ mäi ng−êi ®Òu cã thÓ cïng cã lîi trong qu¸ tr×nh
giao dÞch khi ®¹t tíi ®iÓm c©n b»ng lîi Ých chung. Mäi ng−êi v× m×nh vµ v×
vËy, ®Òu v× mäi ng−êi. C¬ chÕ thÞ tr−êng t¹o nªn çc hiÖu øng lan táa. Lîi
Ých do nh÷ng ng−êi trùc tiÕp tham gia giao dÞch th−¬ng m¹i sÏ ®−îc truyÒn
lan sang çc t¸c nh©n kh¸c cïng tham gia trong d©y chuyÒn s¶n xuÊt, kinh
doanh, ®Çu t−, dÞch vô,... t¹o ra sù giµu cã chung cho c¶ x· héi th«ng qua
mèi liªn kÕt thÞ tr−êng.
C¬ chÕ thÞ tr−êng vËn hµnh theo nguyªn t¾c c¹nh tranh tù do. TÝnh
quyÕt liÖt trong ho¹t ®éng c¹nh tranh tù gi¸c t¹o ra sù chän läc cña tiÕn ho¸.
M¹nh ®−îc, yÕu thua, ai hiÖu qu¶ cao, tæ chøc nµo hîp lý, quèc gia nµo
m¹nh sÏ v−¬n lªn giµu cã. Sù minh b¹ch l¹nh lïng cña tù nhiªn ®−îc thÓ
hiÖn trong c¹nh tranh thÞ tr−êng buéc con ng−êi vµ çc céng ®ång ph¶i tù
häc hái, tù ®æi míi, ®Ó sèng sãt vµ thµnh c«ng, nhê ®ã thóc ®Èy qu¸ tr×nh ¸p
dông c«ng nghÖ, c¶i tiÕn thÓ chÕ ®Ó tù hoµn thiÖn. Cuéc thi ®ua gi÷a ç nh©n
trë thµnh cuéc ch¹y ®ua gi÷a quèc gia, loµi ng−êi tiÕn ho¸ dÇn theo h−íng
Êm no, thÞnh v−îng.
TÊt c¶ vÎ ®Ñp, sù kú diÖu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®· ®−îc nhiÒu nhµ
nghiªn cøu ph©n tÝch, m« t¶ vµ ®−îc ®a sè çc nhµ chÝnh trÞ Ýt nhiÒu c«ng
nhËn vµ ¸p dông. QuyÓn s¸ch nµy muèn nãi nhiÒu h¬n vÒ mÆt tr¸i – nh÷ng
61
khuyÕt tËt cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, ë nh÷ng khÝa c¹nh trùc tiÕp liªn quan ®Õn
viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¸t triÓn
MÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng
“C¬ chÕ thÞ tr−êng còng cã mÆt tr¸i cña nã”, ®ã lµ ®iÒu nhiÒu ng−êi
trong chóng ta ®−îc häc tõ khi c¾p s¸ch ®Õn tr−êng. Kh«ng cÇn nh¾c l¹i
nh÷ng trang ®Ém m¸u vµ n−íc m¾t cña buæi s¬ khai khi con ng−êi µo ¹t theo
nhau lao vµo vßng xo¸y cña c¬n lèc thÞ tr−êng vµi tr¨m n¨m qua. §ã lµ mÆt
tr¸i cña thÞ tr−êng s¬ khai. H·y nãi vÒ sù yÕu kÐm cña thÞ tr−êng tr−ëng
thµnh, cña c¬ chÕ ®ã h«m nay vµ c¶ ngµy mai.
Ng−êi giái Ýt h¬n kÎ kÐm
Mét nhµ nghiªn cøu Nga ®−a ra nghÞch lý cña c¬ chÕ thÞ tr−êng do
hiÖn t−îng ph¸t triÓn kh«ng ®Òu vÒ d©n sè gi÷a çc nhãm x· héi cã møc
ph¸t triÓn kinh tÕ kh¸c nhau nh− sau: trong mét nÒn kinh tÕ cã nhiÒu nhãm
ng−êi cã thu nhËp vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ kh¸c nhau, th«ng th−êng nhãm cã
®iÒu kiÖn sinh ho¹t cao h¬n sÏ tu©n theo quy luËt chung vÒ "gi¸ trÞ cña thêi
gian", chi phÝ ®Ó cã con vµ nu«i con ®èi víi hä, sÏ tèn kÐm h¬n so víi
nh÷ng nhãm ng−êi cã møc sèng thÊp h¬n, v× thÕ, theo quy luËt kinh tÕ tù
nhiªn, nhãm giµu sÏ tù h¹n chÕ sinh ®Î, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng møc t¨ng d©n sè
cña nhãm nµy sÏ ®øng yªn, thËm chÝ gi¶m dÇn. Trong khi ®ã, nhãm ng−êi
nghÌo cã xu h−íng tù do cã nhiÒu con, thËm chÝ muèn cã nhiÒu con ®Ó
thªm lao ®éng vµ bï ®¾p tû lÖ chÕt do ®iÒu kiÖn sèng khã kh¨n.
Do ®ã, tû lÖ t¨ng d©n sè cña nhãm nµy lu«n cao h¬n møc trung b×nh.
Sù kh¸c biÖt vÒ møc t¨ng d©n sè gi÷a hai nhãm sÏ dÇn dÇn ®−a d©n sè cña
nhãm kinh tÕ khã kh¨n t¨ng nhanh h¬n nhãm thuËn lîi trong x· héi. Sù thay
®æi vÒ t−¬ng quan d©n sè dÇn dÇn sÏ dÉn ®Õn nh÷ng yªu s¸ch vÒ quyÒn lîi
chÝnh trÞ vµ kinh tÕ. Ngay c¶ khi çc nhãm giµu cã t×m çch ng¨n chÆn sù
x©m nhËp c¬ giíi do çc nhãm nghÌo khã nhËp c− th× nhu cÇu vÒ søc lao
®éng ngµy cµng cao còng buéc hä ph¶i chÊp nhËn viÖc nhËp khÈu lao ®éng.
NÕu nh− çc nhãm cã møc sèng cao th−êng ®¹i diÖn cho tr×nh ®é häc
vÊn vµ kü n¨ng kü thuËt cao h¬n th× søc Ðp cña sè ®«ng lao ®éng phæ th«ng
lµm cho chÊt l−îng lao ®éng vµ n¨ng suÊt lao ®éng x· héi bÞ gi¶m sót. T×nh
h×nh cµng phøc t¹p h¬n khi çc nhãm ng−êi kh¸c biÖt vÒ hoµn c¶nh kinh tÕ
l¹i kh¸c biÖt nhau vÒ v¨n ho¸, t«n gi¸o, dßng téc. §ã lµ hiÖn t−îng ®ang
diÔn ra ë ch©u ¢u nh÷ng n¨m gÇn ®©y khi ng−êi di c− vµ lao ®éng nhËp
62
Hép 9: Singapore ®èi phã víi nghÞch lý d©n sè
ThËp kû 1960, nh− nhiÒu n−íc ch©u ¸ ®Êt chËt ng−êi ®«ng kh¸c trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, Singapore ¸p dông chÕ ®é kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh mét
çch ®ång ®Òu gi÷a mäi tÇng líp d©n c−. Tuy nhiªn, ®µn «ng Singapore kh«ng
muèn lÊy vî cã tr×nh ®é b»ng hoÆc h¬n m×nh, v× vËy phô n÷ giái th−êng kh«ng
cã gia ®×nh. MÆt kh¸c, 70% sinh viªn ®¹i häc sau khi tèt nghiÖp kh«ng lËp gia
®×nh vµ chØ cã 38% tèt nghiÖp ®¹i häc lÊy vî cïng tr×nh ®é. Cho ®Õn cuéc ®iÒu
tra d©n sè n¨m 1980, nghÞch lý gi÷a møc t¨ng d©n sè vµ tr×nh ®é d©n c− ngµy
cµng gay g¾t. TÝnh trung b×nh, phô n÷ cã tr×nh ®é häc vÊn cao nhÊt cã 1,6 con,
phô n÷ tèt nghiÖp trung häc còng cã 1,6 con, phô n÷ chØ tèt nghiÖp tiÓu häc cã
2,3 con vµ nh÷ng phô n÷ kh«ng häc hµnh cã tíi 4,4 con. NÕu ®Ó cã mét thÕ hÖ
nèi tiÕp b×nh th−êng, çc gia ®×nh ph¶i cã trung b×nh 2,1 con th× râ rµng tû lÖ çc
gia ®×nh cã vî cã tr×nh ®é trung häc trë lªn ®ang tù gi¶m ®i thay vµo ®ã lµ çc
gia ®×nh cã ng−êi vî cã tr×nh ®é thÊp.
Lý Quang DiÖu nhËn ra sai lÇm cña chÝnh s¸ch ®ång ®Òu khuyÕn ço mçi
gia ®×nh dõng l¹i ë hai con. ¤ng viÕt: “Ph¶i chi chóng t«i nh×n nhËn vÊn ®Ò mét
çch sím h¬n, th× chóng t«i ®· c¶i tiÕn hoÆc ®iÒu chØnh cuéc vËn ®éng kh¸c ®i,
khuyÕn khÝch nh÷ng phô n÷ häc cao nªn cã ba con trë lªn.” Hoµn toµn tin r»ng
80% b¶n chÊt vµ n¨ng lùc cña con çi phô thuéc vµo di truyÒn, Thñ t−íng Lý
Quang DiÖu vµ ChÝnh phñ Singapore ®· ®−a ra mét lo¹t biÖn ph¸p kh¸c nhau ®Ó
t¨ng tû lÖ sinh cña líp ng−êi cã häc vÊn. C¬ quan Ph¸t triÓn x· héi ®−îc thµnh
lËp ®Ó t¹o m«i tr−êng lµm mèi cho çc cÆp nam n÷ cã cïng tr×nh ®é, nh÷ng bµ
mÑ cã tr×nh ®é cao nÕu sinh thªm ®−îc ®øa con thø ba sÏ ®−îc −u tiªn chän
tr−êng tèt nhÊt cho c¶ 3 con, söa l¹i luËt lÖ ®Ó phô n÷ còng nh− ®µn «ng
Singapore cã thÓ lÊy çc nh©n tµi tõ n−íc ngoµi nhËp c− vµo, miÔn thuÕ thu nhËp
cho phô n÷ cã tr×nh ®é ®¹i häc, cao ®¼ng, trung häc nÕu sinh trªn 3 con,…
(Nguån: Lý Quang DiÖu, 2001).
khÈu tõ ch©u ¸, ch©u Phi vµo ngµy cµng nhiÒu t¹o nªn sù thay ®æi nhanh
chãng trong kÕt cÊu d©n c− t¹i nhiÒu quèc gia. Søc Ðp vÒ viÖc lµm, céng víi
t×nh tr¹ng tÖ n¹n x· héi cã chiÒu h−íng gia t¨ng vµ nh÷ng sù kh¸c biÖt trong
v¨n ho¸, t«n gi¸o l¹i g©y ra th¸i ®é chèng ®èi cña t− t−ëng d©n téc hÑp hßi
t¹o nªn lµn sãng kú thÞ chñng téc t¹i mét sè céng ®ång ë mét sè quèc gia.
Çi vßng luÈn quÈn: kh¸c biÖt møc sèng - kh¸c biÖt møc t¨ng d©n
sè - m©u thuÉn x· héi, ngµy cµng gia tèc nhanh h¬n. T×nh tr¹ng nµy lµm
n¶y sinh hai vÊn ®Ò, mét bªn lµ çc nhãm chÝnh trÞ çnh h÷u víi xu h−íng
63
bµi ngo¹i cã xu h−íng chiÕm −u thÕ trªn chÝnh tr−êng ch©u ©u, bªn kia lµ
n¹n khñng bè vµ nhËp c− tr¸i phÐp cã xu h−íng lan réng nhiÒu n¬i ë ch©u
©u vµ ch©u Mü.
"Ç lín nuèt ç bÐ"
Nguyªn t¾c cña thÞ tr−êng lµ ai hiÖu qu¶ h¬n sÏ chiÕn th¾ng, trong
mét sè tr−êng hîp, l«gic nµy chuyÓn thµnh "m¹nh ®−îc, yÕu thua". KÎ
m¹nh ë ®©y ch−a ch¾c ®· lµ kÎ m¹nh vÒ n¨ng lùc, hiÖu qu¶ mµ còng cã thÓ
m¹nh vÒ quyÒn lùc, m¹nh vÒ thñ ®o¹n, vÒ b¹o lùc, do m¹nh nhê may rñi;
yÕu ë ®©y còng cã thÓ lµ yÕu do rñi ro (gÆp ph¶i thiªn tai, bÖnh tËt, tai n¹n,
chiÕn tranh…), yÕu do hoµn c¶nh (sèng ë vïng s©u, vïng xa, sèng ë n«ng
th«n,…). Trong tr−êng hîp nµy, tiªu chÝ hiÖu qu¶ kinh tÕ m©u thuÉn víi çc
tiªu chÝ vÒ c«ng b»ng, ®¹o ®øc x· héi. Ngay c¶ trong mét c¬ chÕ thÞ tr−êng
hoµn h¶o nhÊt th× nh÷ng kÎ yÕu thÕ (dï bëi bÊt kú lý do g×) còng lu«n ph¶i
chÞu thua thiÖt.
Hép 10 : Cõu ¨n thÞt ng−êi, bi kÞch c«ng nghiÖp ho¸ ë Anh
N¨m 1764 ë Anh, «ng thî méc Giªm Hacgriv¬ ngåi nh×n con g¸i ch¬i
chiÕc xa kÐo sîi thñ c«ng bçng n¶y ra ý ®Þnh chÕ t¹o m¸y kÐo sîi cã 8 cäc suèt
vµ ®Æt tªn con g¸i Genny cho chiÕc m¸y míi. Tõ ®ã, khëi ®Çu çch m¹ng c¬ khÝ
ho¸ ngµnh dÖt sîi cæ truyÒn ë n−íc Anh. M¸y chuyÓn sang ch¹y b»ng søc n−íc,
råi tù ®éng kÐo ®−îc 2.000 cäc sîi. M¸y dÖt søc n−íc ra ®êi theo, vµ sau ®ã lµ
®éng c¬ h¬i n−íc vµo cuéc. Cã thÞ tr−êng tiªu thô len sîi, nhµ m¸y dÖt mäc lªn
kh¾p n¬i. ChiÕc m¸y dÖt hiÒn lµnh bçng trë thµnh con quû c−íp viÖc lµm vèn lµ
miÕng c¬m manh ¸o cña bao c«ng nh©n thñ c«ng. Tù vÖ mét çch tuyÖt väng,
c«ng nh©n dÖt ë Silªzi ®øng lªn b¹o ®éng ®Ëp ph¸ m¸y mãc nh−ng ®· muén, kû
nguyªn m¸y mãc c¬ khÝ thay thÕ søc ng−êi ®· b¾t ®Çu.
C«ng nghiÖp dÖt khi c¬ giíi ho¸ ph¸t triÓn m¹nh, cÇn cã nhiÒu l«ng cõu
lµm len vµ kÐo sîi. Gi¸ l«ng cõu t¨ng vät khiÕn çc ®Þa chñ thi nhau mua ®Êt, rµo
v−ên, ®µo m−¬ng thµnh tr¹i ch¨n nu«i, ®uæi n«ng d©n ra khái ruéng v−ên. B¾t
®Çu tõ gi÷a thÕ kû XV, vµ kÐo dµi suèt 300 n¨m, .000 ®iÒu lÖnh cña NghÞ viÖn
®−îc ban hµnh cho phÐp c−íp ®Êt cña n«ng d©n ®Ó nu«i cõu ®· chiÕm hµng triÖu
mÉu ruéng vµ xo¸ s¹ch giai cÊp n«ng d©n khái n«ng th«n n−íc Anh. NghÒ nu«i
cõu tiªu diÖt ngµnh trång trät, ®ång cá thay thÕ ruéng lóa, n«ng d©n mÊt ®Êt trµn
ra thµnh phè, ChÝnh phñ ban bè LuËt chèng ng−êi lang thang cho phÐp ®¸nh dÊu
b»ng s¾t nung lªn tai ®Ó tö h×nh ng−êi t¸i ph¹m. ChÝnh nh÷ng kÎ khèn khæ nµy
trë thµnh nh÷ng lao ®éng ®Çu tiªn cña giai cÊp c«ng nh©n c«ng nghiÖp ngµy nay.
(Nguån: 102 Sù kiÖn næi tiÕng thÕ giíi. Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin, 2002).
64
Thomas Fiedman trong cuèn ChiÕc xe Luxus vµ c©y ¤liu ®· nãi vÒ
hiÖn t−îng “ng−êi th¾ng ®−îc tÊt c¶” trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ nh− sau:
ng−êi giái nhÊt trong mçi ngµnh, vËn ®éng viªn, ca sÜ, luËt s−, b¸c sÜ, t¸c
gi¶ hay diÔn viªn ®Òu nhËn ®−îc nh÷ng kho¶n tiÒn thï lao khæng lå. Nh÷ng
ng−êi chØ kÐm h¬n mét chót th«i còng sÏ nhËn ®−îc phÇn nhá h¬n rÊt nhiÒu.
V× mäi ng−êi trªn thÕ giíi ®Òu muèn xem gi¶i bãng ræ NBA, mua nh÷ng
cuèn phim hay nhÊt, thuª çc chuyªn gia giái nhÊt, tÊt nhiªn çi gi¸ cña
nh÷ng ng«i sao nµy cµng ngµy cµng t¨ng. Nh− vËy sù bÊt qu©n b×nh t¨ng lªn
trong tõng nhãm ngµnh nghÒ hay trong tõng c«ng ty1.
Sù thua thiÖt kh«ng chØ gi÷a çc ç nh©n, çc céng ®ång mµ c¶ gi÷a
çc quèc gia, gi÷a nhãm
n−íc giµu vµ çc n−íc
chËm ph¸t triÓn. N¨m
1999, çc n−íc giµu cã ë
ch©u ¢u, B¾c Mü vµ
§«ng ¸ trî cÊp cho
ngµnh n«ng nghiÖp cña
hä 361 tû USD, t¹o nªn
thÕ lùc c¹nh tranh m¹nh
®èi phã víi s¶n xuÊt thñ
c«ng cña n«ng d©n çc n−íc nghÌo. ViÖn Nghiªn cøu Kinh tÕ N«ng nghiÖp
óc (ABARE) −íc l−îng r»ng, nÕu gi¸ trÞ s¶n xuÊt n«ng s¶n cña çc n−íc
nhãm OECD6 n¨m 1999 lµ 100% th× møc b¶o hé cña nhµ n−íc cho n«ng s¶n
chiÕm ®Õn 65% (møc tù −íc l−îng cña OECD lµ 40%). Nh− vËy, nÕu n«ng
d©n nh÷ng n−íc nghÌo s¶n xuÊt ra n«ng s¶n cã gi¸ b»ng møc gi¸ cña çc
n−íc giµu, th× muèn b¸n ®−îc hµng vµo çc thÞ tr−êng nµy, hä ph¶i h¹ gi¸
b¸n cña m×nh thÊp h¬n møc ®ã tíi 65%. §©y thùc sù lµ mét cuéc c¹nh tranh
kh«ng c©n søc.
T×nh tr¹ng "m¹nh ®−îc yÕu thua" trong nhiÒu tr−êng hîp, khoÐt s©u
kho¶ng çch chªnh lÖch vÒ møc sèng kinh tÕ, vÒ ®iÒu kiÖn sinh ho¹t x· héi
gi÷a çc nhãm ng−êi mét çch bÊt c«ng. KÕt qu¶ lµ nh÷ng kÎ chÞu bÊt c«ng
1
. Friedman T. L: ChiÕc xe Luxus vµ c©y ¤ liu, 2000.
2.
OECD gåm 15 −íc EU, Mü, NhËt B¶n, Au stralia, New Zealand, Canada, Thæ NhÜ Kú, Na Uy,
Thôy §iÓn, Iceland...
65
sÏ t×m çch ph¶n kh¸ng, thËm chÝ t×m çch "t¸i lËp l¹i trËt tù" (tÊt nhiªn
kh«ng ph¶i b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng), thÕ lµ ®Õn l−ît kÎ m¹nh ph¶i ®èi ®Çu
víi kÎ yÕu kh«ng ph¶i b»ng luËt ch¬i th«ng th−êng cña thÞ tr−êng. Trong
cuéc ®èi ®Çu nµy, "kÎ m¹nh" trªn thÞ tr−êng ch−a ch¾c ®· tiÕp tôc lµ kÎ
m¹nh. John FKennedy ®· tõng lo l¾ng c¶nh b¸o: “NÕu mét x· héi tù do
kh«ng thÓ gióp sè ®«ng ng−êi nghÌo th× còng ch¼ng cã thÓ b¶o vÖ thiÓu sè
ng−êi giµu” 1. NghÞch lý nµy dÉn ®Õn sù tÝch tô m©u thuÉn x· héi vµ t¹o ra
bÊt æn vÒ l©u dµi.
“Cã tiÒn mua tiªn còng ®−îc”
Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, quan hÖ giao dÞch mua b¸n diÔn ra mét çch
tù nhiªn víi hµng ho¸, dÞch vô, mét phÇn víi thÞ tr−êng tµi nguyªn. Tuy
nhiªn, c¬ chÕ thÞ tr−êng trong nhiÒu tr−êng hîp còng ®−îc ¸p dông v−ît qua
nh÷ng lÜnh vùc quen thuéc. VÝ dô, trªn thÕ giíi viÖc treo gi¶i truy n· téi
ph¹m b»ng tiÒn, hay cho phÐp nghi can ®ãng tiÒn thÕ ch©n ®Ó t¹i ngo¹i ®·
trë thµnh th«ng lÖ. Theo lý mµ nãi, d−êng nh− cã mét thÞ tr−êng ®Æt gi¸ ®Ó
“mua” téi nh©n hay rñi ro trèn ch¹y cña nghi can cã thÓ ®−îc b¶o ®¶m b»ng
gi¸ trÞ tiÒn nhÊt ®Þnh.
Mét khi c¬ chÕ thÞ tr−êng lÊn sang çc lÜnh vùc nh− lÏ ph¶i, c«ng lý,
gi¸ trÞ v¨n ho¸, tinh thÇn, quyÒn lùc chÝnh trÞ… mét çch chÝnh thøc th× c©u
nãi “çi g× kh«ng thÓ mua b»ng tiÒn sÏ ph¶i mua víi gi¸ rÊt cao” cã kh¶
n¨ng trë thµnh sù chÊp nhËn cña x· héi. Kh«ng thiÕu nh÷ng vÝ dô cho thùc
tÕ nµy. Nhµ tû phó Nga Roman Abramovich chÝnh thøc mua C©u l¹c bé
bãng ®¸ Chelsea víi gi¸ 150 triÖu b¶ng Anh vµ mua tiÕp 13 cÇu thñ næi
tiÕng víi gi¸ 174 triÖu USD mét çch chÝnh thøc th× còng cã çc cÇu thñ ë
ViÖt Nam “bÞ mua ngÇm” bëi çc trïm ç ®é víi gi¸ t−¬ng ®−¬ng vµi ngh×n
®« la. Nhµ tû phó Silvio Berlusconi lµm chñ c¶ mét m¹ng l−íi truyÒn th«ng
lín trong c¶ n−íc hç trî ®Ó giµnh chøc Thñ t−íng vµ bao che cho hµnh ®éng
tham nhòng tr−íc khi bÞ v¹ch mÆt, th× trïm x· héi ®en N¨m Cam còng hèi
lé mét sè phãng viªn, mua chuéc mét sè quan chøc c¬ quan truyÒn th«ng
®Ó ®¨ng t¶i çc bµi gì téi cho y. Tõ çc ho¹t ®éng mua b¸n chÝnh thøc,
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn qu¶n lý nhµ n−íc ch−a m¹nh, cã thÓ h×nh thµnh çc
1
. Friedman, s¸ch ®· dÉn.
66
ho¹t ®éng mua b¸n kh«ng chÝnh thøc v−ît qua khu«n khæ ®−îc x· héi chÊp
nhËn.
Hép 11: Ph¶i cã tiÒn míi cã quyÒn ®¹i diÖn

ë nhiÒu n−íc, viÖc vËn ®éng bÇu cö trë nªn cùc kú tèn kÐm, “gi¸ ph¶i tr¶
cho phiÕu bÇu” thùc sù trë thµnh g¸nh nÆng cho çc chÝnh kh¸ch vµ ®¶ng muèn
lªn cÇm quyÒn. Ng©n s¸ch tranh cö cña riªng Tæng thèng Bush n¨m 2004 lµ 100
triÖu USD. Dï Ýt h¬n, nh−ng ë §µi Loan nh÷ng n¨m 1990, mçi øng cö viªn Quèc
d©n ®¶ng muèn th¾ng cö ph¶i chi tõ 10 - 20 triÖu USD; t¹i Th¸i Lan n¨m 1996,
2.000 øng cö viªn ®· chi hÕt 1,2 tû USD cho vËn ®éng bÇu cö, n¨m 2001 ph¶i chi
cho bÇu cö 60 tû bath; cuéc tuyÓn cö n¨m 1999 t¹i Ên §é chi hÕt 10 tû rupee; t¹i
Philippines mçi øng cö viªn ph¶i cã tèi thiÓu 2 - 3 tû peso; t¹i Indonesia mçi
øng cö viªn ph¶i chi ®Õn 70 tû rupiah, ®¶ng nµo muèn tranh cö tæng thèng ph¶i
cã tíi 140 tû rupiah; t¹i Malaysia, riªng ®¶ng cÇm quyÒn UMNO ph¶i chi hÕt
kho¶ng 100 triÖu ringit.
Çc kho¶n tiÒn khæng lå trªn ®−îc chi cho çc ho¹t ®éng vËn ®éng tranh
cö nh− qu¶ng ço, tuyªn truyÒn trªn b¸o chÝ, truyÒn thanh, truyÒn h×nh, ph¸t
hµnh truyÒn ®¬n cæ ®éng, tæ chøc ®iÒu tra x· héi, tæ chøc mÝt tinh, tuÇn hµnh. ë
Th¸i Lan, çc ®¶ng chi 30 - 40 triÖu bath ®Ó thuª çc nh©n vËt næi tiÕng ®i diÔn
thuyÕt; ë NhËt çc chÝnh trÞ gia cßn ñng hé tiÒn cho ®¸m c−íi, ®¸m tang. Çc
cuéc vËn ®éng trë nªn rÊt tèn kÐm ë çc quèc gia réng lín nh− Mü, Nga,
Canada,… hay çc ®¶o quèc gåm nhiÒu hßn ®¶o nhá ph©n t¸n nh− Indonesia,
Philippines,… ChuyÖn çc nhµ chÝnh trÞ mua phiÕu bÇu cña cö tri th−êng nghe
®ån ®¹i ë nhiÒu n−íc.
Do ph¶i tiªu qu¸ nhiÒu tiÒn, çc nhµ chÝnh trÞ ph¶i dùa vµo hç trî cña
mäi nguån kh¸c nhau. BÇu cö ë Indonesia tèn hÕt 4.000 tû rupiah th× ng©n s¸ch
nhµ n−íc ®¶m b¶o 3000 rupiah, cßn l¹i 1.000 tû rupiah lµ hç trî tõ n−íc ngoµi.
V× çc ®¶ng chÝnh kiÓm so¸t gÇn hÕt 160 doanh nghiÖp chÝnh ë Indonesia nªn
khèi doanh nghiÖp nhµ n−íc ®ãng gãp rÊt quan träng trong ho¹t ®éng kinh tÕ vµ
chÝnh trÞ, 15 - 30% ng©n s¸ch cña çc ®¶ng do doanh nghiÖp nhµ n−íc chi tr¶,
trong ®ã ho¹t ®éng bÇu cö ®ãng vai trß quan träng. ë Philippines, kho¶ng 80%
®ãng gãp t−¬ng ®−¬ng 30 tû peso l¹i lµ cña céng ®ång Hoa kiÒu chiÕm vÞ trÝ lín
trong ho¹t ®éng kinh tÕ n−íc nµy. Sù hç trî cña giíi doanh th−¬ng vµ çc céng
®ång d©n c− nhiÒu khi trë thµnh g¸nh nÆng nî nÇn chÝnh trÞ vµ lµ cöa ngâ ®Ó n¹n
tham nhòng hoÆc lòng ®o¹n chÝnh s¸ch th©m nhËp vµo chÝnh quyÒn.
(Nguån: Lý Quang DiÖu, 2001, Straits Times, 2003, NNVN 24/12/2003).
67
NÕu nh− ë çc n−íc t− b¶n, mét sè nhµ tµi phiÖt nh− tr−êng hîp
George Soros bÞ ço gi¸c ®· bá ra 5 tû USD tµi trî cho çc ho¹t ®éng vËn
®éng chÝnh trÞ ë §«ng ©u vµ Liªn X« nh÷ng n¨m 1990 hay ®· dïng l−îng
tiÒn khæng lå ®¸nh th¼ng vµo nÒn tµi chÝnh cña mét sè quèc gia ch©u ¸ gãp
phÇn g©y nªn cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh cuèi thËp kû1990; gÇn ®©y l¹i lËp
ra çc tæ chøc phi chÝnh phñ, hç trî çc vËn ®éng chÝnh trÞ t¹o nªn cuéc
“çch m¹ng nhung” ë Grudia n¨m 2003;… th× ë çc n−íc x· héi chñ nghÜa,
còng cã nhiÒu tr−êng hîp çc tËp ®oµn kinh doanh lín, nhÊt lµ doanh nghiÖp
nhµ n−íc n¾m vÞ trÝ quan träng trong nÒn kinh tÕ còng cã thÓ bá tiÒn tiÕn
hµnh çc cuéc vËn ®éng tranh thñ chÝnh s¸ch, b¶o vÖ quyÒn lîi, ch¹y dù ¸n,
ch¹y quota, thËm chÝ ch¹y chøc, ch¹y danh hiÖu, ch¹y téi.
Khi “nÐn b¹c” kh«ng dïng ®Ó thanh to¸n mua b¸n mµ l¹i ®Ó “®©m
to¹c tê giÊy” th× t¸c h¹i lµ khã tr¸nh khái, tê giÊy ®ã, nhá th× lµ tÊm b»ng,
lín cã thÓ lµ chÝnh s¸ch, luËt ph¸p. Nh−ng còng nh− nghÞch lý cña mäi c¬
chÕ kh¸c, lçi kh«ng ph¶i do b¶n th©n c¬ chÕ, mµ lµ do ng−êi dïng nã theo
h−íng nµo, ë ph¹m vi nµo vµ çch thøc chÕ ngù, ®iÒu hµnh nã cña nhµ n−íc.
“VËt ®æi, sao dêi”
Tuy nhiªn, tÝnh liªn th«ng vµ linh ®éng còng t¹o ra sù biÕn ®éng nh¹y
bÐn cña thÞ tr−êng. Tuú theo thuéc tÝnh cña hµng hãa, gi¸ c¶ cã thÓ di
chuyÓn hµng phót nh− thÞ tr−êng tiÒn tÖ, hµng giê trong thÞ tr−êng cµ phª,
hµng ngµy nh− thÞ tr−êng l©m s¶n,… Mäi yÕu tè t¸c ®éng ®Õn cung nh− thêi
tiÕt, c«ng nghÖ, chÝnh s¸ch,…;
®Õn cÇu nh− thu nhËp, thÞ hiÕu,
chÝnh s¸ch,… ®Õn nh÷ng t¸c
®éng vÜ m« cña t×nh h×nh chÝnh
trÞ, x· héi, ngo¹i giao,… ®Òu
t¸c ®éng nhiÒu Ýt ®Õn gi¸ c¶ thÞ
tr−êng.
Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng,
quan hÖ gi÷a cung vµ cÇu lu«n
thay ®æi linh ®éng nh− hai bªn
cña chiÕc c©n ®Üa, vµ tu©n theo
t−¬ng quan cña hai phÝa, gi¸ c¶
dao ®éng ë gi÷a. Sù linh ®éng
68
nµy khiÕn cho çc ho¹t ®éng kinh doanh mang tÝnh rñi ro cao vµ lµm t¨ng
chi phÝ gi¸n tiÕp cho s¶n xuÊt, kinh doanh. Khi thÞ tr−êng më réng tõ céng
®ång sang liªn vïng, liªn quèc gia vµ toµn cÇu th× sè l−îng çc t¸c ®éng cã
thÓ g©y ra biÕn ®éng thÞ tr−êng ngµy cµng lín, mÆt kh¸c ph¹m vi lan truyÒn
¶nh h−ëng cña çc biÕn ®éng côc bé còng ngµy cµng réng. N¨m 1945, ®ång
b»ng s«ng Hång ë ViÖt Nam vì ®ª, mÊt mïa lµm hµng triÖu ng−êi chÕt ®ãi,
x¸c chÕt ®Çy ®−êng th× ë ®ång b»ng s«ng Mªk«ng g¹o vÉn d− thõa v× kh«ng
xuÊt khÈu ®−îc. ThÕ nh−ng, n¨m 1995, sau khi s−¬ng muèi lµm chÕt nh÷ng
çnh ®ång cµ phª ë tËn xø Brazin tÝt mï bªn kia b¸n cÇu, ®Èy gi¸ cµ phª thÕ
giíi t¨ng cao th× lËp tøc lµm bïng lªn c¬n sèt di d©n, më ®Êt trång cµ phª ë
vïng T©y Nguyªn xa x«i cña ViÖt Nam. Ng−êi cã søc lªn t×m viÖc lµm,
ng−êi cã tiÒn lªn mua trang tr¹i, diÖn tÝch cµ phª trong 5 n¨m sau ®ã liªn
tôc t¨ng víi tèc ®é kû lôc, gÇn 21%/n¨m.
Hép 12: ThÞ tr−êng thÕ giíi nh¹y c¶m víi rñi ro toµn cÇu
Sau mét thêi gian dµi can thiÖp trùc tiÕp ®Ó Ên ®Þnh tû gi¸, ngµy 2/7/1997,
khi søc Ðp cña thÞ tr−êng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng dù tr÷ ngo¹i tÖ cña ChÝnh phñ, Th¸i
Lan ®Çu hµng, th¶ næi tû gi¸, b¾t ®Çu cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ë n−íc
nµy, chØ sau vµi giê, hµng tr¨m triÖu USD µo ¹t chuyÓn qua ®−êng giao dÞch ®iÖn
tö ra khái quèc gia. Trong vßng mét n¨m, cuéc khñng ho¶ng lan ra Hµn Quèc,
Indonesia, Malaysia... víi dßng th¸c vèn ch¶y ra khái vïng ®Õn 100 tû USD.
(Ng©n hµng ThÕ giíi, 1999), nÒn kinh tÕ toµn cÇu trong 2 n¨m 1998 - 2000 bÞ
gi¶m kho¶ng 2 ngh×n tû USD v× cuéc khñng ho¶ng nµy.
Ngµy 11/9/2001, n−íc Mü bÞ khñng bè tµn b¹o, LÇu N¨m Gãc vµ Trung
t©m Th−¬ng m¹i ThÕ giíi bÞ tÊn c«ng. Trung t©m chøng kho¸n New York, n¬i cã
l−îng giao dÞch h¬n 1.100 tû USD/ngµy ph¶i ®ãng cöa, kÐo theo sù sôt gi¸ 2,3 -
3,5% t¹i hÇu hÕt, thÞ tr−êng chøng kho¸n thÕ giíi. Ngµy 12/9, thÞ tr−êng chøng
kho¸n Lu©n §«n gi¶m 5,7%, Phr¨ngphuèc gi¶m 7,3%, Pari gi¶m 7,4%, Toky«
gi¶m 6,6%, møc gi¶m kû lôc trong 11 n¨m. ThÞ tr−êng Hång K«ng gi¶m gÇn 9%,
thÞ tr−êng Singapore gi¶m 7,4%, thÞ tr−êng Sydney Ausatalia gi¶m 4%, thËm chÝ
nhiÒu n−íc ph¶i ®ãng cöa thÞ tr−êng chøng kho¸n. Kinh tÕ toµn thÕ giíi chÞu ¶nh
h−ëng gÇn nh− tøc th×.
Nguån: (UNDP, 2000).
Sù nh¹y c¶m qu¸ møc cña thÞ tr−êng trë nªn ®Æc biÖt nguy hiÓm cho
çc quèc gia ®ang ph¸t triÓn ch−a cã ®ñ tiÒm lùc vµ c¬ chÕ ®Ó ng¨n chÆn,
69
gi¶m bít t¸c ®éng cña çc có sèc trªn thÞ tr−êng. Nh÷ng c¬n sèt gi¸ c¶, mäi
cuéc khñng ho¶ng thõa hay thiÕu ®Òu g©y t¸c ®éng xÊu cho çc nÒn kinh tÕ
yÕu kÐm, ®Æc biÖt cho tÇng líp ng−êi nghÌo khæ. Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ
ë Ind«nesia n¨m 1997, sau vµi th¸ng ®· xo¸ bá kÕt qu¶ nç lùc cña hµng
chôc n¨m phÊn ®Êu ph¸t triÓn kinh tÕ, ®Èy hµng chôc triÖu ng−êi lïi xuèng
sèng d−íi møc nghÌo khæ.
“TiÒn trao ch¸o móc”
ChÝnh sù ®ång thêi cña ho¹t ®éng giao dÞch mua b¸n còng t¹o nªn
mét giíi h¹n cña c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ ®Æc tÝnh ng¾n h¹n. Ng−êi ta cã thÓ
giao dÞch, tho¶ thuËn, vµ thanh to¸n, chuyÓn nh−îng ngay lËp tøc víi mét
®èi t¸c ë bªn kia tr¸i ®Êt, nh−ng ng−êi ta kh«ng thÓ giao dÞch víi mét ®èi
t−îng trong qu¸ khø hay t−¬ng lai. TiÒn cã thÓ mua ®−îc nhiÒu thø ngo¹i
trõ thêi gian. Joseph Stiglitz ®· nãi ®ïa vÒ gi¶ ®Þnh dµi h¹n cña çc nhµ kinh
tÕ: “xÐt vÒ dµi h¹n, chóng ta ®Òu ®· chÕt”.
Trong khi hÇu hÕt giao dÞch mua b¸n diÔn ra ®ång thêi, th× còng cã
nh÷ng ho¹t ®éng kinh doanh nh»m vµo thêi gian t−¬ng lai t¹o nªn çi ®−îc
gäi lµ “thÞ tr−êng t−¬ng lai” hay “thÞ tr−êng hµng ho¸ giao sau”. Thùc ra
trong giao dÞch nµy, gi÷a bªn mua vµ bªn b¸n kh«ng ph¶i lµ ng−êi m«i giíi
kinh doanh nh− çc giao dÞch mua b¸n b×nh th−êng mµ lµ nhµ “®Çu c¬”,
ng−êi kinh doanh c¬ héi, ng−êi nµy còng cã ®iÓm gièng nh− ng−êi kinh
doanh rñi ro trong ho¹t ®éng b¶o hiÓm, lµ kh«ng tr«ng cËy vµo lêi l·i do
dÞch vô bu«n b¸n mµ tr«ng cËy vµo c¬ héi hµng ho¸ t¨ng gi¸ theo thêi gian.
Do vËy kh«ng thÓ coi ®©y nh− nh÷ng ho¹t ®éng bu«n b¸n th«ng th−êng.
Ngoµi ra còng cã nh÷ng ng−êi ®Çu t− vµo t−¬ng lai, vÝ dô nh− nh÷ng
ng−êi ®Çu t− trång rõng ph¶i bá vèn suèt hµng chôc n¨m ®Ó thu lîi khi c©y
gç ®· lín cho phÐp thu ho¹ch. Tuy vËy, ®©y lµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt ®óng h¬n
lµ giao dÞch th−¬ng m¹i, trõ phi ng−êi trång rõng ®· ký ®−îc hîp ®ång b¸n
rõng ngay khi trång. DÉu sao ng−êi ®Çu t− còng ph¶i tÝnh chiÕt khÊu vèn
®Çu t− cña m×nh trong suèt thêi gian víi chi phÝ c¬ héi cña ®ång vèn chÝ Ýt
còng b»ng tiÒn anh ta bá vµo lÊy l·i tõ ng©n hµng trong cïng thêi gian. Do
vËy, ng−êi ta cã thÓ trång b¹ch ®µn, keo l¸ trµm cho thu ho¹ch sau 10 - 20
n¨m, thËm chÝ trång tÕch, sau 40 - 50 n¨m nh−ng ch¾c Ýt ng−êi cã thÓ
trång rõng lim, gô ®Ó thu ho¹ch sau hµng tr¨m n¨m v× møc vèn tÝnh chiÕt
khÊu lïi dµi h¹n khiÕn gi¸ b¸n cuèi cïng ph¶i cao khñng khiÕp nÕu céng
70
thªm x¸c suÊt rñi ro trong suèt thêi gian ®ã, v¶ l¹i mÊy ai quan t©m ®Õn lîi
nhuËn sau khi m×nh ®· chÕt tõ t¸m ®êi?
TÝnh chÊt “tiÒn trao ch¸o móc” cßn ®−îc céng thªm tÝnh chÊt “tr¨m
ng−êi b¸n, v¹n ng−êi mua” cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, nhiÒu khi t¹o cho ng−êi
mua vµ ng−êi b¸n lo¹i quan hÖ mét lÇn, trong ®ã lîi nhuËn ®em l¹i do lõa
bÞp lÉn nhau hÊp dÉn h¬n chi phÝ ®Ó x©y dùng lßng tin. §©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó
nh÷ng kiÓu c− xö cña “nghÞch lý ng−êi tï” cã ®Êt ph¸t triÓn. T×nh tr¹ng gian
lËn th−¬ng m¹i, tranh mua giµnh b¸n, vi ph¹m ®¹o ®øc kinh doanh sÏ lan
trµn nÕu kh«ng cã sù tham gia ®iÒu chØnh cña c¬ chÕ nhµ n−íc vµ céng
®ång.
Sù ng¾n h¹n cña c¬ chÕ thÞ tr−êng cßn khiÕn cho c¬ chÕ nµy kh«ng
thÓ tham gia ®iÒu chØnh vµo nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn quyÒn lîi cña çc
thÕ hÖ mai sau nh− viÖc qu¶n lý çc nguån tµi nguyªn kh«ng thÓ t¸i t¹o, viÖc
duy tr× çc di s¶n v¨n ho¸, m«i tr−êng cã ý nghÜa lÞch sö,…
“Ng−êi ®i kÐ xe”
Mua xe, l¸i xe, b¶o d−ìng xe lµ nh÷ng chi phÝ ®¸ng kÓ mµ ai muèn
së h÷u, sö dông xe ®−¬ng nhiªn ph¶i chÞu, tuy nhiªn, còng cã nh÷ng ng−êi
®−îc ®i xe mµ ch¼ng ph¶i chia sÎ chót g× nh÷ng tèn kÐm trªn, ®ã lµ nh÷ng
kÎ ®i nhê, ®i kÐ xe. Thãi xÊu vÒ nh÷ng kÎ lîi dông sö dông mét dÞch vô,
mét lîi Ých do ng−êi kh¸c ph¶i chi tr¶ ®−îc çc nhµ kinh tÕ gäi lµ nghÞch lý
cña ng−êi ®i kÐ xe (freerider problem). TÖ n¹n nµy kh¸c víi c©u chuyÖn
“cha chung kh«ng ai khãc” cña c¬ chÕ céng ®ång ë chç trong tr−êng hîp c¬
chÕ céng ®ång, nh÷ng khu vùc tù do khai th¸c lµ cña chung, kh«ng ai ph¶i
bá chi phÝ ch¨m sãc, b¶o vÖ nªn mäi ng−êi cïng tranh nhau khai th¸c, trong
tr−êng hîp ng−êi ®i kÐ xe cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, khu vùc bÞ lîi dông do
nh÷ng ng−êi kh¸c ph¶i tr¶ tiÒn chi phÝ, nªn kÎ tranh thñ khai th¸c chØ lµ sè
Ýt ®−îc lîi miÔn phÝ.
Mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh lµ çc tr−êng hîp g©y « nhiÔm m«i
tr−êng. VÝ dô, mét c«ng ty s¶n xuÊt ho¸ chÊt kh«ng ®Çu t− g× cho viÖc lµm
s¹ch chÊt th¶i trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Nhê tiÕt kiÖm chi phÝ, c«ng ty nµy
c¹nh tranh th¾ng lîi víi çc doanh nghiÖp kh¸c ph¶i tèn kÐm ®Çu t− b¶o vÖ
m«i tr−êng vµ ®−îc h−ëng thªm phÇn ®¸ng ph¶i chi nµy nh− mét phÇn lîi
nhuËn. Tuy c«ng ty kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn, nh−ng d©n c− trong vïng c«ng ty
®Æt nhµ m¸y vÉn ph¶i chÞu thiÖt h¹i vÒ khãi bôi, n−íc bÈn, tiÕng ån vµ ph¶i
chi phÝ ®Ó tr¶ tiÒn ch÷a bÖnh, tiÒn trång c©y, läc n−íc,… tÊt c¶ nh÷ng kho¶n
71
tiÒn nµy lÏ ra c«ng ty ph¶i tÝnh ®ñ vµo chi phÝ s¶n xuÊt cña m×nh nh−ng l¹i
b¾t ng−êi kh¸c g¸nh hé.
NghÞch lý “ng−êi ®i kÐ xe” t¹o ra sù bÊt c©n b»ng trong x· héi, khi
ng−êi nµy ph¶i chi cho ng−êi kh¸c h−ëng theo kiÓu “th»ng cßng lµm cho
th»ng ngay ¨n”, tuy nhiªn, b¶n th©n c¬ chÕ thÞ tr−êng kh«ng kh¾c phôc ®−îc
nghÞch lý nµy v× t¸c h¹i cña çc ¶nh h−ëng nµy diÔn ra trªn mét quy m«
réng, g©y t¸c ®éng tæng hîp, khã quan s¸t trùc tiÕp, nªn khã thÓ l−îng ho¸
mét çch cô thÓ, khã gi¸m s¸t vµ quy çc kho¶n chi nµy thµnh tr¸ch nhiÖm
cho nh÷ng ç nh©n cô thÓ, nhÊt lµ trong çc tr−êng hîp x¶y ra t¹i nhiÒu
vïng l·nh thæ kh¸c nhau, nhiÒu lÜnh vùc kinh tÕ, x· héi kh¸c nhau, trong
thêi gian kh¸c nhau, nghÜa lµ kh«ng thÓ quy thµnh ho¹t ®éng thÞ tr−êng
®−îc. §−¬ng nhiªn ®Ó kh¾c phôc nã ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p cña c¬ chÕ
nhµ n−íc vµ c¬ chÕ céng ®ång.
MÆt m¹nh cña c¬ chÕ nhµ n−íc
C¬ chÕ nhµ n−íc (ë ®©y kh«ng ®Ò cËp d−íi gãc ®é thÓ chÕ) do con
ng−êi sinh ra nh»m t¹o nªn sù ph¸t triÓn æn ®Þnh vµ hµi hoµ cña mét x· héi
loµi ng−êi cã nhiÒu xu h−íng chÝnh trÞ, nhiÒu quyÒn lîi kinh tÕ kh¸c biÖt,
thËm chÝ ®èi lËp, m©u thuÉn nhau.
Vai trß m¹nh mÏ ®Çu tiªn cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ ®¶m b¶o thÓ hiÖn
sù ®¹i diÖn vÒ quyÒn lùc cho çc lùc l−îng chiÕm −u thÕ, ®ãng vai trß quan
träng trong ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ë mçi quèc gia, mçi vïng l·nh
thæ trong mçi giai ®o¹n. ViÖc n¾m gi÷ quyÒn lùc nµy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi
ph¸t triÓn lùc l−îng s¶n xuÊt theo ®óng xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i.
ThÕ m¹nh thø hai cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ t¹o ®iÒu kiÖn c¹nh tranh
minh b¹ch ®Ó h×nh thµnh c¬ chÕ tuyÓn chän, cho phÐp ®−a nh÷ng tæ chøc
ho¹t ®éng hiÖu qu¶, nh÷ng ng−êi cã tµi, cã ®øc lªn çc vÞ trÝ l·nh ®¹o, ®iÒu
hµnh c«ng viÖc chung, lo¹i ®i çc bé phËn vµ ç nh©n yÕu kÐm, sai ph¹m,
t¹o sù tiÕn ho¸ v÷ng bÒn theo h−íng tiÕn bé trong ho¹t ®éng qu¶n lý.
Thø ba lµ t¹o lËp vµ duy tr× mét trËt tù ho¹t ®éng x· héi, trong çc tæ
chøc ®Ó çc ho¹t ®éng kinh tÕ, ®êi sèng cña nh©n d©n diÔn ra æn ®Þnh, lo¹i
bá mäi thiÖt h¹i g©y ra do rñi ro, biÕn ®éng vÒ chÝnh trÞ, x· héi, t¹o nªn sù
yªn t©m cña con ng−êi vÒ mét t−¬ng lai an toµn nh×n thÊy tr−íc, ®Ó con
ng−êi cã thÓ yªn t©m x©y dùng mét hÖ thèng quan hÖ øng xö dµi h¹n trong
c¬ chÕ céng ®ång vµ tiÕn hµnh çc giao dÞch theo ®Þnh h−íng dµi h¹n trong
quan hÖ thÞ tr−êng.
72
ThÕ m¹nh thø t− cña c¬ chÕ nµy lµ trong khi ph¸t huy quyÒn lùc
thèng trÞ cña lùc l−îng x· héi chiÕm −u thÕ, vÉn b¶o ®¶m ®−îc quyÒn lîi
hîp lý cña mäi thµnh viªn, mäi nhãm vµ céng ®ång x· héi kh¸c, cung cÊp
®ñ çc dÞch vô c«ng, thùc hiÖn tèt çc nhiÖm vô chung phôc vô c«ng d©n,
h−íng tíi mét x· héi c«ng b»ng trong ®ã nh÷ng quyÒn lîi quan träng nhÊt
cña mçi con ng−êi ®−îc b¶o ®¶m.
ThÕ m¹nh thø n¨m lµ cè g¾ng kh¾c phôc çc ®iÓm yÕu kÐm, lÖch l¹c
cña thÞ tr−êng vµ céng ®ång nh»m t¹o nªn mét m«i tr−êng trong ®ã, t×nh
tr¹ng an ninh, an sinh, phóc lîi cña toµn x· héi ®−îc ®¶m b¶o vµ n©ng cao
dÇn víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, thu hÑp, xo¸ bá çc kho¶ng çch chªnh
lÖch thu nhËp, sinh ho¹t, chÝnh trÞ,… gi÷a çc thµnh viªn vµ çc nhãm
ng−êi, gi÷a çc vïng trong x· héi.
Còng nh− c¬ chÕ thÞ tr−êng, thÕ m¹nh vµ nhiÖm vô quan träng cña c¬
chÕ nhµ n−íc ®· ®−îc nhiÒu tµi liÖu nghiªn cøu m« t¶ vµ t×m hiÓu kü. D−íi
®©y xin tËp trung bµn vÒ nh÷ng ®iÓm yÕu cña c¬ chÕ, liªn quan nhiÒu ®Õn
nh÷ng øng dông cô thÓ cña thùc tÕ.
Hép 8: Th−ëng ph¹t theo c¬ chÕ céng ®ång - søc m¹nh cña
Phong trµo Saemaul Undong
Sinh ra trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo cña Hµn Quèc, Tæng thèng P¾c
Chung Hy hiÓu søc m¹nh cña c¬ chÕ céng ®ång trong n«ng th«n kh«ng ph¶i lµ
tiÒn b¹c mµ lµ lßng tù t«n, sù tù tin ë chÝnh m×nh. Bëi vËy, «ng ®Ó n«ng d©n tù
bÇu lÊy l·nh ®¹o cña m×nh ë lµng x·, nhµ n−íc kh«ng trî cÊp tiÒn cho l·nh ®¹o
n«ng d©n (sî biÕn hä thµnh viªn chøc cña ChÝnh phñ, mÊt gèc tinh thÇn trong
d©n). Ng−îc l¹i trao quyÒn cao cho hä: l·nh ®¹o n«ng d©n cã quyÒn ®Õn gÆp
l·nh ®¹o ë mäi cÊp chÝnh quyÒn vµo bÊt kú lóc nµo. Con cña çc l·nh ®¹o céng
®ång ®−îc cÊp häc bæng häc tr−êng cÊp II. §Þa ph−¬ng chi phÝ cho ch−¬ng tr×nh
®µo t¹o vµ tËp huÊn l·nh ®¹o céng ®ång.
Tæng thèng ®Þnh kú mêi hai l·nh ®¹o phong trµo ë cÊp lµng ®Õn tham dù
cuéc häp cña Héi ®ång ChÝnh phñ ®Ó çc Bé tr−ëng trùc tiÕp nghe d©n vµ bµn
víi d©n. Hµng n¨m, Nhµ n−íc tæ chøc çc cuéc häp toµn quèc cho l·nh ®¹o
céng ®ång lµng x· tham dù. Nh÷ng ng−êi thùc hiÖn dù ¸n thµnh c«ng ®−îc trao
gi¶i th−ëng vµ tuyªn d−¬ng réng r·i. Hu©n ch−¬ng “Saemaul” ®−îc trao cho
nh÷ng l·nh ®¹o céng ®ång xuÊt s¾c hoÆc nh÷ng anh hïng cña phong trµo vµ trë
thµnh phÇn th−ëng cao quý cña quèc gia. Nhê phÇn th−ëng tinh thÇn nµy, çc
l·nh ®¹o n«ng d©n nhËn ®−îc sù kÝnh träng cña toµn céng ®ång.
Trong suèt thêi gian cÇm quyÒn, trong nh÷ng ngµy nghØ, lÔ tÕt, Tæng thèng
73
vµ çc Bé tr−ëng ®· ®i th¨m kh«ng b¸o tr−íc vµ kh«ng nghi lÔ tèn kÐm ë hÇu
hÕt mäi lµng cña ®Êt n−íc ®Ó ®éng viªn vµ t×m hiÓu t×nh h×nh ph¸t triÓn n«ng
th«n. Mét trung t©m ®µo t¹o ®Æc biÖt ®−îc x©y dùng cho çc l·nh ®¹o lµng x·.
T¹i ®©y, çc nhµ l·nh ®¹o cao cÊp cña nhµ n−íc, l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng, çc v¨n
nghÖ sÜ, çc l·nh tô t«n gi¸o còng ®−îc mêi ®Õn häc néi tró ng¾n h¹n, ¨n ë chan
hoµ víi çc l·nh ®¹o lµng x·. Céng ®ång n«ng th«n trë nªn gÇn gòi víi céng
®ång c¶ n−íc. Bµi h¸t cña phong trµo do Tæng thèng s¸ng t¸c. L¸ cê biÓu t−îng
Saemaul Undong tung bay kh¾p n¬i, ®−a ng−êi n«ng d©n tõ th©n phËn thÊp kÐm
lªn vÞ trÝ trung t©m x· héi.
Çc lµng x· th−êng muèn nhËn lµ m×nh nghÌo ®Ó ®−îc nhËn hç trî cña nhµ
n−íc. §Ó ®¶o ng−îc t©m lý nµy, Hµn Quèc ®Ò ra lÖ: n¨m ®Çu nhµ n−íc gióp cho
mäi lµng nh− nhau theo nguyªn t¾c nhµ n−íc cho 1 th× d©n lµng ph¶i ®ãng gãp
13, sö dông thÕ nµo do d©n quyÕt ®Þnh. Hµng n¨m çc lµng cö ra héi ®ång ®¸nh
gi¸ kÕt qu¶, tèt xÊu ®−îc c«ng bè cho toµn d©n khen chª. Lµng nµo lµm tèt, nhµ
n−íc tiÕp tôc gióp, lµng nµo kÐm bÞ lo¹i ra khái ch−¬ng tr×nh. ThÕ lµ mäi lµng
®Òu ra søc lµm tèt ®Ó võa ®Ñp mÆt, võa cã hç trî. Phong trµo cña ChÝnh phñ trë
thµnh cuéc thi ®ua quÇn chóng s©u réng. Sau nµy lan ra c¶ thµnh phè, nhµ m¸y,
t¹o nªn niÒm tù hµo, tù tin ë t−¬ng lai cña céng ®ång.
(Nguån: Park, J. H. 1999, Kang Moon Kyu, 1999).
MÆt yÕu cña c¬ chÕ nhµ n−íc
NghÞch lý Peter
Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, mét nghÞch lý ®−îc nh¾c tíi trong çc s¸ch
gi¸o khoa vÒ qu¶n lý lµ “nghÞch lý Peter”, gäi theo tªn t¸c gi¶ ph¸t hiÖn ra
nã. NghÞch lý nµy m« t¶ sù bÊt hîp lý trong ph−¬ng thøc ®Ò b¹t vµ sö dông
çn bé cña hÖ thèng hµnh chÝnh. Th«ng th−êng trong mét hÖ thèng hµnh
chÝnh ho¹t ®éng hoµn chØnh, mét ç nh©n trong suèt cuéc ®êi lµm viÖc sÏ cã
®iÒu kiÖn th¨ng tiÕn liªn tôc tõ vÞ trÝ thÊp nhÊt lªn chøc vô cao nhÊt, vÝ dô tõ
çn bé tËp sù lªn chuyªn viªn, råi phã phßng lªn tr−ëng phßng, lªn phã
gi¸m ®èc, lªn gi¸m ®èc,... gi¶ sö kh«ng cã g× c¶n trë viÖc ®Ò b¹t çn bé liªn
tôc vµ nhu cÇu çn bé l·nh ®¹o lµ v« h¹n, ç nh©n nµy cßn tiÕp tôc th¨ng
tiÕn trªn quan lé khi nµo anh ta cßn n¨ng lùc ph¸t triÓn. Khi vÞ trÝ cña ng−êi
nµy ®· ®¹t tíi giíi h¹n cña n¨ng lùc anh ta cã, viÖc ®Ò b¹t míi dõng l¹i. Nh−
vËy, t¹i vÞ trÝ cuèi cïng anh ta ®−îc ®Ò b¹t, chøc vô ®−îc giao lu«n v−ît qu¸
n¨ng lùc cña ç nh©n. Nãi çch kh¸c, mét çn bé lu«n v−¬n tíi vÞ trÝ cao
h¬n nÕu anh ta cßn n¨ng lùc vµ chØ dõng l¹i khi n¨ng lùc ®· trë nªn bÊt cËp
víi c«ng viÖc.
74
Râ rµng mét hÖ thèng nh− vËy cã xu h−íng ®−a con ng−êi ®Õn vÞ trÝ
kÐm hiÖu qu¶ h¬n vµ ®iÒu kú quÆc lµ trong thang bËc hµnh chÝnh, ng−êi kÐm
n¨ng lùc kh«ng bao giê bÞ tù ®éng lo¹i ra khái chøc vô ®−îc giao, cho ®Õn
khi anh ta m¾c ph¶i mét sai sãt kh«ng thÓ tha thø ®−îc. §iÒu nµy hoµn toµn
kh¸c víi ph−¬ng thøc ®Ò b¹t vµ lùa chän çn bé cña c¬ chÕ thÞ tr−êng hoµn
chØnh, trong ®ã çn bé ®−îc ®Ò b¹t theo hiÖu qu¶ kinh doanh, vµ c¹nh tranh
hµng ngµy lu«n lo¹i bá nh÷ng ç nh©n kÐm n¨ng lùc khái vÞ trÝ l·nh ®¹o.
T×nh h×nh cßn tåi tÖ h¬n trong nh÷ng hÖ thèng hµnh chÝnh ho¹t ®éng
kÐm hoµn chØnh, khi ®ã çc thang bËc ®¸nh gi¸ bÞ dïng sai vµ mét ng−êi
thµnh ®¹t ë mét lÜnh vùc chuyªn m«n coi lµ cã thÓ cÊt nh¾c lªn çc thang
bËc qu¶n lý hµnh chÝnh ®−îc. Anh hïng lao ®éng Hå Gi¸o ë ViÖt Nam lµ
mét c«ng nh©n ch¨n bß xuÊt s¾c
nh−ng anh ®· ph¶i th¼ng th¾n tõ
chèi nhiÒu ®Ò nghÞ ®Ò b¹t lµm
l·nh ®¹o ®¬n vÞ; Anh hïng lao
®éng Ba S−¬ng Gi¸m ®èc n«ng
tr−êng S«ng HËu lµ mét nhµ kinh
doanh giái nh−ng còng ®· tõng tõ
chèi viÖc xem xÐt ®Ò b¹t lªn chøc
vô l·nh ®¹o cao trong qu¶n lý
ngµnh. Kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ
tõ chèi nh÷ng ®Ò nghÞ nh− vËy.
Çc nhµ th¬, diÔn viªn ®iÖn ¶nh,
ca sÜ, viÖn sÜ khoa häc, cÇu thñ
bãng ®¸ giái bÞ biÕn thµnh çc
nhµ chÝnh trÞ, nhµ qu¶n lý, nhµ l·nh ®¹o xoµng lµ chuyÖn th−êng thÊy trªn
thÕ giíi. Míi ®©y, c« hoa hËu n−íc Nga 25 tuæi ®· tõ mét sÜ quan c¶nh s¸t
®−îc ®Ò b¹t lªn th¼ng tíi vÞ trÝ Phã Thñ t−íng, nh÷ng sù th¨ng tiÕn nh¶y vät
nh− vËy t¹o ra nguy c¬ nhanh chãng ®−a ®−¬ng sù vµo "bÉy cña nghÞch lý
Peter".
“B¸t c¬m s¾t”
Ng−êi Trung Quèc hay vÝ von Èn dô, hä gäi chÕ ®é −u ®·i c«ng chøc ë
n−íc nµy lµ chÕ ®é “b¸t c¬m s¾t” kh«ng thÓ bÞ søt mÎ trong mäi t×nh huèng.
ChÕ ®é ®·i ngé nµy cã hai mÆt.
75
- §· trë thµnh c«ng chøc nhµ n−íc tr−íc ®©y lµ cã c«ng viÖc æn ®Þnh
suèt ®êi, cã tem phiÕu, cã nhµ ë cÊp kh«ng, ®−îc ch¨m sãc søc kháe, cã
l−¬ng h−u vÒ giµ..., lµ çn bé nhµ n−íc cßn cã nghÜa lµ kh«ng cÇn ph¶i phÊn
®Êu, c¹nh tranh, cø yªn t©m “sèng l©u lªn l·o lµng”, nÕu kh«ng cã sai ph¹m
khuyÕt ®iÓm g× th× cø 4 - 5 n¨m lªn mét bËc l−¬ng, 55 - 60 tuæi lÜnh sæ nghØ
h−u, kh«ng ai cã thÓ ®uæi viÖc, trõ l−¬ng, bÊt kÓ chÊt l−îng vµ kÕt qu¶ c«ng
viÖc. ChÕ ®é ®·i ngé kiÓu nµy cã søc hÊp dÉn to lín víi nh÷ng ng−êi sî rñi
ro, mét sè lín trong nh÷ng ng−êi nµy quen sèng û l¹i, dùa dÉm, kh«ng
muèn chÞu th¸ch thøc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, t×m çch cã mét chç ®øng r©m
m¸t trong biªn chÕ.
- Nh−ng mÆt kh¸c, “b¸t c¬m s¾t” còng kh«ng thÓ në ra ®−îc, chÊp nhËn
cuéc ®êi c«ng chøc còng lµ chÊp nhËn møc l−¬ng thÊp, kh«ng ®−îc th¨ng
tiÕn theo hiÖu qu¶ c«ng viÖc. C«ng viÖc mµi ®òng quÇn trªn ghÕ c«ng së tÎ
nh¹t vµ kÐm hiÖu qu¶, kh«ng cã thö th¸ch theo kiÓu “s¸ng c¾p « ®i, tèi c¾p
vÒ” sÏ khiÕn cho nh÷ng ng−êi kh«ng sî rñi ro, th−êng lµ ng−êi cã n¨ng lùc,
nhanh nh¹y víi hoµn c¶nh, s¸ng t¹o vµ d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm kh«ng thÓ
chÞu næi, cuèi cïng ph¶i tõ bá nhµ n−íc ra lµm ngoµi.
C¬ chÕ thanh läc kiÓu nµy v« h×nh chung ®Èy nh÷ng ng−êi giái ra
khái bé m¸y nhµ n−íc vµ gi÷ l¹i nh÷ng ai an phËn thñ th−êng, lµm cho bé
m¸y nhµ n−íc trë thµnh thµnh tr× cña sù tr× trÖ, kÐm hiÖu qu¶ ®èi lËp víi
cuéc sèng xung quanh cña c¬ chÕ thÞ tr−êng n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, c¹nh
tranh. §ã lµ lý do gÇn ®©y Trung Quèc ®· quyÕt ®Þnh t×m çch ®Ëp tan “b¸t
c¬m s¾t” b»ng viÖc chuyÓn c«ng chøc sang viªn chøc hîp ®ång, vµ tiÕn
hµnh thi tuyÓn çn bé theo nh÷ng quy tr×nh c¹nh tranh nghiªm ngÆt.
Singapore th× ¸p dông møc l−¬ng cao c¹nh tranh trªn thÞ tr−êng ®Ó thu hót
ng−êi tµi vµo lµm viÖc trong bé m¸y c«ng quyÒn. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng nµy
vÉn ®óng ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi kÓ c¶ çc n−íc ph¸t triÓn.
“Ng−êi ®óng ®i tr−íc lµ ng−êi sai”
Trong thÓ chÕ thÞ tr−êng, kÎ ®i tiªn phong theo h−íng ®óng lu«n
nhËn ®−îc phÇn th−ëng xøng ®¸ng. Mét mÆt hµng míi, mét thÞ tr−êng
míi,… th−êng ®em l¹i siªu lîi nhuËn cho ng−êi s¸ng t¹o vµ d¸m chÊp nhËn
th¸ch thøc. §iÒu ®ã th−êng ng−îc l¹i víi tr−êng hîp nhµ n−íc. Trong çc
thÓ chÕ ®i theo c¬ chÕ nhµ n−íc, viÖc vËn hµnh qu¶n lý quèc gia ®−îc “tiªu
chuÈn ho¸”, theo çc luËt lÖ quy ®Þnh v÷ng vµng. Mét mÆt, nh÷ng khung
®Þnh chÕ v÷ng ch¾c cho phÐp nhµ n−íc vËn hµnh c«ng t¸c qu¶n lý mét çch
76
kh¸ch quan, æn ®Þnh, bÊt chÊp sù thay ®æi vÒ ç nh©n l·nh ®¹o, mÆt kh¸c
chøa ®ùng rñi ro cña sù cøng nh¾c, gi¸o ®iÒu, l¹c hËu trong x· héi. LÞch sö
lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc tiÕn ho¸ trong ®ã, con ng−êi ph¶i liªn tôc biÕn ®æi
®Ó thÝch øng víi nh÷ng thay ®æi cña hoµn c¶nh. Mét thÓ chÕ chÝnh trÞ dï tèt
®Õn bao nhiªu còng ph¶i cã nh÷ng thay ®æi thay ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ cña
hoµn c¶nh, khi ®ã, nhu cÇu c¶i çch xuÊt hiÖn vµ nÕu “vËn n−íc” may m¾n
th× nhµ c¶i çch sÏ xuÊt hiÖn g¸nh v¸c träng tr¸ch thay ®æi trËt tù x· héi
b»ng mét trËt tù míi hîp lý h¬n.
Hép 13: C¶i çch vÜ ®¹i vµ sè phËn th¶m th−¬ng cña X«l«ng
§Çu thÕ kû thø VI tr−íc C«ng nguyªn, X«l«ng lµ mét nhµ quý téc, lµ
nhµ th¬, nhµ qu©n sù cã t− t−ëng c¶i çch ®i tr−íc thêi ®¹i t¹i Hy L¹p cæ ®¹i.
¤ng muèn xo¸ bá chÕ ®é n« lÖ tµn b¹o cña giai cÊp m×nh, muèn x©y dùng
chÕ ®é céng hoµ ®¹i nghÞ, lÊy nguyªn t¾c d©n chñ qu¶n lý nhµ n−íc. §Ó thùc
hiÖn −íc väng vÜ ®¹i cña m×nh, n¨m 30 tuæi, «ng khÝch ®éng nh©n d©n ®ßi
héi ®ång quý téc Aten ph¶i giao quyÒn chØ huy qu©n ®éi cho m×nh ®¸nh
qu©n x©m l−îc, giµnh l¹i ®¶o Xaramit quª h−¬ng.
Th¾ng trËn, trë thµnh chÊp chÝnh quan thø nhÊt, «ng thùc hiÖn c¶i
çch, ban hµnh lÖnh: “hñy bá mäi kho¶n nî cña ng−êi b×nh d©n, tr¶ l¹i tù do
cho mäi n« lÖ bÞ g¸n nî, nhµ n−íc cã tr¸ch nhiÖm chuéc l¹i nh÷ng ng−êi bÞ
g¸n lµm n« lÖ cho ng−êi n−íc ngoµi, tõ nay cÊm biÕn ng−êi Aten thµnh n«
lÖ”. Sau ®ã «ng lo¹i bá chÕ ®é thÕ tËp quý téc, chia d©n thµnh 4 h¹ng tuú
theo tµi s¶n hiÖn cã, lo¹i d©n nµo còng ph¶i cã nghÜa vô vµ quyÒn lîi chÝnh
trÞ râ rµng. §¹i héi c«ng d©n víi “Héi nghÞ 400 ng−êi”, mét tæ chøc nh−
quèc héi ngµy nay ®−îc trao quyÒn lùc tèi cao cña nhµ n−íc,… Nh÷ng quy
®Þnh míi vÒ c¶i çch ®Òu ®−îc kh¾c lªn b¶ng gç ®Ó toµn d©n n¾m biÕt vµ
tu©n theo.
BÞ mÊt quyÒn hµnh, giíi quý téc c¨m ghÐt X«l«ng, phe b×nh d©n còng
o¸n ghÐt «ng v× kh«ng tho¶ m·n mäi nguyÖn väng cña hä. Tr−íc hai sù lùa
chän: hoÆc lµ ph¸ huû truyÒn thèng d©n chñ, ®o¹t lÊy chÝnh quyÒn trë thµnh
nhµ ®éc tµi ®Ó tiÕp tôc tiÕn hµnh c¶i çch b»ng søc m¹nh hoÆc chÇn chõ ®Ó
bÞ tiªu diÖt, X«l«ng ®¬n ®éc lªn thuyÒn trèn ra n−íc ngoµi, 10 n¨m sau, khi
mäi ng−êi ®· l·ng quªn, «ng míi lÆng lÏ trë vÒ sèng Èn dËt cho ®Õn lóc mÊt.
(Nguån: 102 Sù kiÖn næi tiÕng thÕ giíi, NXB. V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi, 2001)
77
Hä còng ph¶i ®¸p øng nguyÖn väng cña nh÷ng thÕ lùc tiªn phong cßn
ch−a æn ®Þnh vµ th−êng cã tham väng rÊt lín. N»m gi÷a hai thÕ lùc, tuy ®¸p
øng ®óng xu thÕ cña quy luËt ph¸t triÓn nh−ng vÒ mÆt x· héi, “ng−êi c¶i tæ
lµ ng−êi c« ®¬n” - kh«ng thuéc vÒ nhãm nµo vµ cã nguy c¬ bÞ c¶ hai phÝa
thï ghÐt, do ®ã, khi c¶i çch ®−îc thùc hiÖn ë møc ®é nhÊt ®Þnh, hä dÔ bÞ bá
r¬i, thËm chÝ bÞ tr¶ thï bëi chÝnh c«ng lao cña m×nh. Thµnh tÝch cña ng−êi
®i tr−íc c¶ x· héi ®−îc h−ëng nh−ng c«ng tÝch cña hä chØ cã lÞch sö sau nµy
ca ngîi. ë Trung Quèc, Th−¬ng ¦ëng ®Ò ra "BiÕn ph¸p" lµm thay ®æi søc
m¹nh n−íc TÇn nh−ng cuèi cïng bÞ ®em phanh th©y gi÷a chî. ë ViÖt Nam,
NguyÔn Tr·i sau nh÷ng chiÕn c«ng vang déi ë l¹i triÒu ®×nh t×m çch gióp
n−íc nªn l©m vµo vô ¸n oan khuÊt LÖ Chi Viªn. Cßn Chu V¨n An sau khi
d©ng sí ThÊt tr¶m ®ßi vua chÐm ®Çu 7 viªn quan xÊu, thÊy kh«ng ®−îc vua
chÊp thuËn ®· t×m çch ço quan vÒ d¹y häc ë quª nhµ. Tr−êng hîp cña
§Æng TiÓu B×nh thùc lµ hy h÷u, sau khi lËt ®æ “Lò bèn tªn”, dÊy nªn c«ng
cuéc c¶i tæ chuyÓn Trung Quèc theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, §Æng TiÓu B×nh
kh«n khÐo chän ng−êi kÕ nghiÖp ®¸ng tin cËy, dõng tay giao sù nghiÖp ®æi
míi cho thÕ hÖ l·nh ®¹o sau, lïi vÒ hËu tr−êng nghØ ng¬i.
V× nghÞch lý nµy, ®Ó tr¸nh khái tai häa, nh÷ng nhµ c¶i çch nh×n xa
tr«ng réng th−êng ®µnh ph¶i chän hai con ®−êng: mét lµ, dõng b−íc gi÷a
®−êng, trao l¹i sù nghiÖp dë dang cho ng−êi kh¸c, l¸nh ra khái t©m ®iÓm
cña cuéc çch m¹ng, hy väng sù hiÓu biÕt cña lÞch sö sau nµy; hai lµ, trë
thµnh nhµ ®éc tµi, dïng b¹o lùc thùc hiÖn c¶i çch, chÊp nhËn sù lªn ¸n cña
®êi sau. Nh÷ng ng−êi kÐm may m¾n hoÆc kh«ng døt kho¸t gi÷a hai gi¶i
ph¸p th× ®µnh chÞu sù khñng bè v« ¬n cña chÝnh ®ång bµo, ®ång chÝ cña
m×nh. Søc Ðp tµn b¹o cña nghÞch lý nµy lµm nhiÒu ng−êi cã trÝ ®æi míi
nh−ng kh«ng cã gan hy sinh ph¶i lïi b−íc, yªn h−ëng sù b×nh yªn cña trËt
tù cò. NÕu kh«ng ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng th¸ch thøc quyÕt liÖt, bé m¸y
nhµ n−íc th−êng chÊp nhËn ®−êng lèi b¶o thñ, viªn chøc th−êng chän çch
xö sù trung dung, theo ý cÊp trªn vµ theo sè ®«ng.
“ThiÓu sè phôc tïng ®a sè”
Bá phiÕu d©n chñ lµ c«ng cô quan träng cña c¬ chÕ nhµ n−íc, trong
khi biÖn ph¸p nµy cho phÐp thÓ hiÖn quyÒn ®¹i diÖn cña quÇn chóng, gãp
phÇn ®¶m b¶o tho¶ m·n quyÒn lîi cña ®a sè, nã l¹i dùa vµo mét gi¶ ®Þnh
kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®óng lµ “lÏ ph¶i thuéc vÒ sè ®«ng”. Douglass C.
78
North ®· ®−a ra kh¸i niÖm “sù ngu dèt hîp lý” cña cö tri khi ®−a ra çc lùa
chän kh«ng hîp lý chØ v× t×nh tr¹ng n¾m b¾t th«ng tin mÐo mã, v× quyÒn lîi
côc bé Ých kû, v× tr×nh ®é nhËn thøc chñ quan kh«ng hoµn chØnh ®èi víi
nh÷ng vÊn ®Ò míi,…1
Khi C«pecnic s¸ng t¹o chuyÓn tõ lý thuyÕt ®Þa t©m cña Aristote sang
hÖ nhËt t©m, khi C«l«mb« dong buåm theo h−íng T©y t×m ®−êng sang Ên
§é, th× hä lµ thiÓu sè tuyÖt ®èi ®èi víi c¶ nh©n lo¹i. Chèng l¹i ®a sè mµ
ch¼ng cã ®ñ chøng cí trong tay, C«l«mb« ph¶i bá ra t¸m n¨m ®Ó thuyÕt
phôc triÒu ®×nh Bå §µo Nha vµ T©y Ban Nha, vµ 10 n¨m lªnh ®ªnh ch©n trêi
gãc biÓn ®Ó kh¼ng ®Þnh gi¶ thuyÕt cña m×nh. Lý thuyÕt cña C«pecnic bÞ l·ng
quªn nöa thÕ kû cho ®Õn khi kÝnh viÔn väng ra ®êi chøng minh «ng lµ ®óng.
C¶ hai ®Òu ph¶i hy sinh tÝnh m¹ng cho niÒm tin cña m×nh, vµ thiÓu sè nµy
cuèi cïng ®· ®−îc c¶ loµi ng−êi c«ng nhËn.
Ngay c¶ khi ®· cã chøng cí, thiÓu sè kh«ng ph¶i lu«n cã c¬ héi tr×nh
bµy vµ ®−îc ®a sè l¾ng nghe. NÕu vÊn ®Ò chØ lµ kiÕn thøc, së thÝch th× viÖc
tranh luËn cßn kh¶ dÜ, nÕu ®ông ch¹m ®Õn quyÒn lîi, niÒm tin cña sè ®«ng,
viÖc ®i t×m ch©n lý cã thÓ rÊt nguy hiÓm. Ch©n lý trong khoa häc cã thÓ
chøng minh b»ng thùc nghiÖm, ch©n lý trong nghÖ thuËt, t«n gi¸o, chÝnh
trÞ,… nhiÒu khi kh«ng dÔ ®−îc minh
t−êng.
MÆt kh¸c, “anh chét lµm vua xø
mï”, kh¸i niÖm ®a sè, thiÓu sè lµ m¬
hå vµ t−¬ng ®èi. ThiÓu sè cña tËp thÓ
nµy l¹i lµ ®a sè cña tËp thÓ kia. Cã
nh÷ng cuéc bÇu cö sè phiÕu s¸t nhau
®Õn møc sù chªnh lÖch lµ kh«ng ®¸ng
kÓ vµ ban kiÓm phiÕu ph¶i dß tõng
phiÕu nh− tr−êng hîp th¾ng cö s¸t nót
cña Tæng thèng Mü Bush con.
§Ó cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ mong
muèn, th× nguyªn t¾c nµy ph¶i ®−îc
t«n träng mét çch tuyÖt ®èi: çc nhãm cã quyÒn ra quyÕt ®Þnh ë cÊp cao
nhÊt ph¶i do tËp thÓ bÇu ra mét çch thùc sù d©n chñ ®Ó b¶o ®¶m ®ã lµ
1
DouglassC.
79
nhãm ng−êi cã n¨ng lùc cao nhÊt trong tæng thÓ quÇn chóng, lµ ®¹i diÖn
xøng ®¸ng cho quyÒn lîi cña tÊt c¶ quÇn chóng, bëi vËy khi hä bµn b¹c ra
quyÕt ®Þnh theo nguyªn t¾c ®a sè th× ®Êy lµ quyÕt ®Þnh ®¸ng tin cËy, cã x¸c
suÊt chÝnh x¸c cao. Ng−îc l¹i, trong tr−êng hîp nguyªn t¾c ®a sè ®−îc thùc
hiÖn mét çch h×nh thøc, nöa vêi th× nh÷ng nhãm cÇm quyÒn ®−îc chän ra
hoÆc lµ kh«ng ph¶i ®¹i diÖn ch©n chÝnh, hoÆc kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi
xuÊt s¾c nhÊt, khi ®ã, viÖc ¸p dông nguyªn t¾c ®a sè trong nhãm l·nh ®¹o
nhá cã thÓ trë thµnh nguy c¬ cho toµn thÓ céng ®ång lín.
V× vËy, trong nh÷ng tr−êng hîp ra quyÕt ®Þnh theo ®a sè trong mét
nhãm nh− ban gi¸m kh¶o cña mét héi ®ång thi, ban héi thÈm cña mét tßa
¸n, ban chÊm ®iÓm cña mét héi ®ång ®Êu thÇu, mét héi ®ång gi¶i quyÕt
tranh chÊp quèc tÕ, mét tËp thÓ l·nh ®¹o chÝnh trÞ… ®Ó cã nh÷ng tËp thÓ cã
thÓ tin cËy ®−îc, cÇn tiÕn hµnh çc biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó lùa chän nh÷ng
thµnh viªn xøng ®¸ng. Cã thÓ dïng çc biÖn ph¸p cña c¬ chÕ thÞ tr−êng nh−
thi tuyÓn c¹nh tranh, hoÆc tuyÓn chän theo kÕt qu¶ s¶n phÈm vµ hiÖu qu¶
ho¹t ®éng chuyªn m«n cña çc thµnh viªn, cã thÓ dïng biÖn ph¸p cña c¬ chÕ
nhµ n−íc nh− bá phiÕu d©n chñ trong çc tËp thÓ chuyªn m«n ®¸ng tin cËy.
Nh−ng sÏ lµ kh«ng æn nÕu ¸p dông çc biÖn ph¸p cña c¬ chÕ céng ®ång ®Ó
chän ra nhãm ®¹i diÖn nh− kiÓu lùa chän héi ®ång theo c¬ cÊu chÝnh trÞ x·
héi, hay dùa vµo mét sè tiªu chuÈn cè ®Þnh kh«ng ch¾c ch¾n nh− b»ng cÊp,
tuæi ®êi kinh nghiÖm, c«ng lao ®ãng gãp; hoÆc ¸p dông mét sè biÖn ph¸p
cña c¬ chÕ nhµ n−íc nh− theo sù ph©n c«ng cña çc c¬ quan chuyªn tr¸ch,
theo chØ ®Þnh cña nh÷ng thñ tr−ëng kh«ng trùc tiÕp ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm,
khi ®ã nguyªn t¾c ®a sè cã nguy c¬ bÞ lîi dông.
“Cê ngoµi bµi trong”
Ng−êi ®øng ®Çu nhµ n−íc
phong kiÕn hay céng hoµ ®Òu ph¶i
®−¬ng ®Çu víi nh÷ng quyÕt ®Þnh
quan träng vµ khã kh¨n trong qu¸
tr×nh l·nh ®¹o vµ qu¶n lý. §Ó cã chç
dùa v÷ng ch¾c cho çc quyÕt ®Þnh
cña m×nh, ng−êi l·nh ®¹o cÇn cã
nguån cung cÊp th«ng tin, cÇn cã
ng−êi bµn b¹c, c©n nh¾c çc t×nh
huèng vµ gi¶i ph¸p ®èi phã, nÕu x¶y
80
Hép 14: Bé tham m−u cho chÝnh s¸ch “diÒu h©u”
cña chÝnh quyÒn Bush
ChuyÓn tõ chÝnh phñ D©n chñ cña Tæng thèng Bill Clinton sang ChÝnh
phñ Céng hoµ cña Bush, chÝnh s¸ch ®èi néi vµ ®èi ngo¹i cña Mü thay ®æi râ rÖt.
ChØ trong mét thêi gian ng¾n, çc lý thuyÕt thiªn h÷u vµ b¶o thñ chiÕm −u thÕ
trong viÖc ®Þnh h−íng chÝnh s¸ch cña chÝnh quyÒn Mü. Nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh
vËn ®éng hËu tr−êng nµy, Richard Perls thµnh viªn cña Héi ®ång chÝnh s¸ch
Quèc phßng Mü ®· ph¸c häa mét m¹ng l−íi nh÷ng nhµ “qu©n s−” vµ c¬ quan
tham m−u gãp phÇn tÝch cùc h×nh thµnh nªn chÝnh s¸ch cña néi çc Bush th«ng
qua viÖc cung cÊp, ph©n tÝch th«ng tin, ®−a ra çc lËp luËn, lý luËn lµm c¨n cø
h×nh thµnh chÝnh s¸ch
Nhãm hËu thuÉn vµ g©y ¶nh h−ëng nµy gåm çc nhµ “t©n b¶o thñ” lµ
quan chøc chÝnh phñ, nhµ b¸o, nhµ khoa häc nh− Paul Wolfowitz Thø tr−ëng
quèc phßng; Gi¸o s− William Kristol biªn tËp viªn cña tê Weekly Standard, t¸c
gi¶ cña kh¸ nhiÒu t¸c phÈm lý luËn chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ luËt; Phã Tæng thèng
Dick Cheneys; Tr−ëng nhãm th− ký quèc phßng Douglas Feith; thµnh viªn Héi
®ång quèc phßng Richrd Perle; Gi¸m ®èc Trung §«ng cña Héi ®ång An ninh
Quèc gia Elliot Abrams; vµ Robert Kagan nhµ b¸o quan träng cña Washington
Post.
Bªn c¹nh çc chuyªn gia, ë Mü cßn cã mét sè c¬ quan nghiªn cøu vµ t¹p
chÝ g©y ¶nh h−ëng quan träng ®Õn chÝnh s¸ch “diÒu h©u” cña chÝnh quyÒn Bush
nh− ViÖn doanh nghiÖp Hoa Kú, thµnh lËp n¨m 1943 chuyªn nghiªn cøu vÒ kinh
tÕ tù do, çc vÊn ®Ò ®èi néi, ®ãng vai trß quan träng trong vÊn ®Ò chèng khñng
bè theo lý thuyÕt b¶o thñ; §Ò ¸n n−íc Mü thÕ kû míi, thµnh lËp n¨m 1997, chñ
tr−¬ng ph¸t huy vai trß quèc tÕ cña Mü ®Ó tù b¶o vÖ m×nh; Quü Thõa kÕ, thµnh
lËp n¨m 1973, tõng lµ bé tham m−u cã ¶nh h−ëng m¹nh víi chÝnh quyÒn Reagan,
lµ m¹ng l−íi çc nhµ lý luËn b¶o thñ ®ãng gãp vµo chÝnh s¸ch kinh tÕ, ®èi néi,
®èi ngo¹i, theo quan ®iÓm kinh tÕ tù do, h¹n chÕ chÝnh phñ, tù do ç nh©n, phßng
thñ m¹nh,…; ViÖn nghiªn cøu Hoover, thµnh lËp n¨m 1919 t¹i tr−êng ®¹i häc
Stanford, nghiªn cøu an ninh, chÝnh s¸ch kinh tÕ, luËt ph¸p, chñ tr−¬ng t¨ng
c−êng an ninh ®Ó duy tr× hoµ b×nh; Trung t©m Nixon, thµnh lËp n¨m 1994, nghiªn
cøu trËt tù thÕ giíi sau chiÕn tranh l¹nh nh¾m vµo b¶o vÖ quyÒn lîi vµ an ninh
cña Hoa Kú; Trung t©m ChÝnh s¸ch An ninh, thµnh lËp 15 n¨m nay, chñ tr−¬ng
duy tr× hoµ b×nh b»ng søc m¹nh; Tæ chøc Lîi Ých Quèc gia, thµnh lËp 1995,
nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò ¶nh h−ëng ®Õn øng xö cña çc quèc gia vÒ chÝnh s¸ch
®èi ngo¹i, ®èi néi, kh¸c biÖt v¨n ho¸, x· héi, c«ng nghÖ, lÞch sö,…
Nhãm tham m−u t©n b¶o thñ b¾t ®Çu g©y ¶nh h−ëng m¹nh ngay tõ khi
Tæng thèng Bush cÇm quyÒn nh−ng ®Õn khi sù kiÖn khñng bè ngµy 11/9 x¶y ra
81
míi thùc sù t¹o c¬ héi rÊt thuËn lîi cho hä khuÕch tr−¬ng vai trß vµo qu¸ tr×nh
lËp chÝnh s¸ch. Ng−êi Mü tøc giËn v× cuéc th¶m s¸t x¶y ra trªn ®Êt n−íc m×nh,
nhanh chãng ñng hé cuéc tÊn c«ng vµo Afghanistan. TiÕp theo ®ã, nhãm t©n b¶o
thñ ®øng ®Çu lµ Wolfowistz ë bªn trong chÝnh phñ, vµ Kristol, Kagan, cùu gi¸m
®èc CIA James Woolsey… tõ bªn ngoµi ®· thµnh c«ng trong viÖc ng¨n chÆn çc
ý kiÕn trung lËp nh− cña Bé tr−ëng Colin Powell vµ biÕn Ir¾c thµnh môc tiªu tÊn
c«ng tiÕp theo cña Mü.
(Nguån: Richard Perle, 2003)
ra chiÕn tranh th× cÇn cã chiÕn l−îc hµnh binh, nÕu trong hoµ b×nh th× cÇn cã
chiÕn l−îc kinh tÕ, khi ®èi ngo¹i th× ph¶i cã s¸ch l−îc ngo¹i giao, ®èi néi
th× cÇn thñ ph¸p chÝnh trÞ,… chÝnh v× vËy, ng−êi l·nh ®¹o lu«n cÇn mét ®éi
ngò nh÷ng nhµ trî lý, tham m−u, lý luËn hç trî cho viÖc ra quyÕt ®Þnh vµ
x©y dùng chÝnh s¸ch. Ngµy x−a, ®ã lµ çc qu©n s−, m−u sÜ, kh¸ch khanh,
nhµ chiªm tinh, gi¸o sÜ, thÇy bãi, çc häc gi¶,… Ngµy nay lµ çc nhµ nghiªn
cøu kinh tÕ x· héi, çc chuyªn gia, çc nhµ lý luËn, nhµ b¸o, häc gi¶, nhµ dù
b¸o, chuyªn gia t©m lý, luËt s−, gi¸o s− ®¹i häc, çc cùu chÝnh kh¸ch,…
N−íc Mü lµ n−íc vÉn tù hµo vÒ truyÒn thèng qu¶n lý nhµ n−íc mét
çch d©n chñ. Lý Quang DiÖu sau khi t×m hiÓu m« h×nh qu¶n lý cña Mü ®·
m« t¶: “§Êt n−íc hä lµ mét lôc ®Þa réng lín. Hä kh«ng cã mét nhãm ng−êi
ra quyÕt ®Þnh mét çch thuÇn nhÊt, g¾n bã chÆt chÏ víi nhau côm l¹i ë
Washington hay ë New York nh− ng−êi Anh ë London. Nh÷ng ng−êi ra
quyÕt ®Þnh cña Hoa Kú ë r¶i r¸c kh¾p 50 bang, mçi bang cã nh÷ng lîi Ých
kh¸c biÖt vµ nh÷ng thÕ lùc kh¸c nhau7.” Ngay c¶ trong hoµn c¶nh phi tËp
trung cao nh− vËy, nh÷ng mèi d©y liªn hÖ chÆt chÏ vÉn h×nh thµnh vµ kÕt nèi
gi÷a çc nhµ l·nh ®¹o víi nh÷ng “nhµ tham m−u” ñng hé cho quan ®iÓm cña
hä trªn toµn quèc (xem hép 14).
Bªn c¹nh mÆt tèt, hiÖn t−îng nµy cã hai tr−êng hîp xÊu tr¸i ng−îc
nhau. Mét lµ, tham m−u “m−u Ýt tham nhiÒu” bµy m−u gian can thiÖp vµo
chÝnh tr−êng; hai lµ, tham m−u giái, bµy kÕ hay nh−ng l·nh ®¹o l¹i kh«ng
biÕt l¾ng nghe.
Meier, mét nhµ chÝnh trÞ häc m« t¶ ho¹t ®éng liªn kÕt nhãm trong
mét sè nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn nh− sau: “çc tiÓu ban quèc héi, çc v¨n phßng
c«ng chøc vµ çc nhãm lîi Ých ®Òu cã ®ñ kh¶ n¨ng cÇn thiÕt ®Ó tho¶ m·n
1
Lý Quang DiÖu, BÝ quyÕt ho¸ rång, NXB TrÎ, TP. Hå ChÝ Minh, 2001.
82
nhu cÇu cho nhau. Çc v¨n phßng c«ng chøc th× phôc vô cho quyÒn lîi cña
çc nhãm lîi Ých, çc tiÓu ban quèc héi th× phôc vô cho çc v¨n phßng c«ng
chøc… Çc nhãm lîi Ých lu«n ñng hé çc v¨n phßng c«ng chøc vµ çc tiÓu
ban quèc héi cã liªn quan. §Ó ®æi l¹i hä sÏ cã ®−îc çc chÝnh s¸ch cã lîi
cho m×nh.”8 .
Tuy tÝnh ®¹i biÓu lµ mét nguyªn t¾c quan träng cña c¬ chÕ nhµ n−íc
nh−ng nh÷ng ®¹i diÖn cÇm quyÒn l¹i th−êng xuÊt th©n tõ mét hoÆc mét sè
nhãm, céng ®ång cô thÓ vµ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh vÒ quan ®iÓm, lîi Ých cña
bé phËn ®ã. MÆt kh¸c, mçi bé phËn d©n c− trong x· héi l¹i th−êng xuyªn
t×m çch g©y ¶nh h−ëng, vËn ®éng ®Ó më réng thÕ lùc vµ quyÒn lîi cña
m×nh. Do ®ã, bé phËn tham m−u, qu©n s− cho ng−êi l·nh ®¹o còng dÔ ®−îc
chän läc vµ chÞu ¶nh h−ëng cña mét hÖ t− t−ëng, mét c−¬ng lÜnh hµnh ®éng
cô thÓ cña mét nhãm d©n c−, mét céng ®ång nhÊt ®Þnh vµ trùc tiÕp t¸c ®éng
®Õn chiÒu h−íng chÝnh s¸ch cña quèc gia, lµm sai l¹c tÝnh ®¹i diÖn tiªu biÓu
cña nhµ n−íc.
Kh¸c víi nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng, g©y ¶nh h−ëng sö dông uy tÝn,
quyÒn lùc, t×nh c¶m, quan hÖ gia téc trong c¬ chÕ céng ®ång, hay kiÓu sö
dông quyÒn lîi, ph¸t huy lîi thÕ trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, vËn ®éng hËu
tr−êng cña c¬ chÕ nhµ n−íc th−êng diÔn ra th«ng qua ho¹t ®éng th«ng tin,
nªu vÊn ®Ò −u tiªn, tiÕn hµnh çc nghiªn cøu t¹o c¨n cø cho chÝnh s¸ch,
h×nh thµnh lý luËn ph¸t triÓn, tuyªn truyÒn vËn ®éng cho quan ®iÓm t− t−ëng
nhÊt ®Þnh. Trong khi ®Þnh h−íng th«ng tin vµ suy nghÜ cña ng−êi l·nh ®¹o,
v« t×nh hay cè ý, çc ho¹t ®éng hËu tr−êng cã thÓ bãp mÐo hoÆc h¹n chÕ çc
nguån th«ng tin, luång t− t−ëng m©u thuÉn víi m×nh, lµm mÊt tÝnh kh¸ch
quan cña qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh.
Trong nh÷ng quèc gia qu¶n lý mét çch tËp trung, n¬i çc nhãm
®ång lîi Ých hoµn toµn khèng chÕ ho¹t ®éng tham m−u lý luËn b»ng c¬ chÕ
céng ®ång th× çc s¸ng kiÕn, ý kiÕn kh¸c biÖt, ®Ò ¸n ®æi míi khã cã c¬ héi
lät ®−îc ®Õn tay ng−êi l·nh ®¹o hoÆc ®−îc l·nh ®¹o l¾ng nghe mét çch tr©n
träng. VÝ dô nh− ë ViÖt Nam d−íi triÒu ®¹i nhµ NguyÔn, C¬ mËt ViÖn lµ c¬
quan ®ãng vai trß tham m−u chÝnh cho nhµ vua vÒ çc quyÕt ®Þnh chÝnh
8
Th«ng, H. V. (chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶) Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia, TËp bµi gi¶ng ChÝnh
trÞ häc. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000.
83
s¸ch, chiÕn l−îc quan träng. KiÕn thøc h¹n hÑp, nÒn gi¸o dôc hñ nho, quan
®iÓm b¶o thñ, quyÒn lîi hÑp hßi, th¸i ®é kú thÞ víi n−íc ngoµi, nghi kþ víi
t«n gi¸o cña çc quan chøc lµm viÖc trong c¬ quan quan träng nµy kh«ng
Hép 15: C−êng quèc T©y Ban Nha sôp ®æ, nh÷ng ®Ò nghÞ c¶i çch kh«ng
®−îc l¾ng nghe
ThÕ kû XVII diÔn ra qu¸ tr×nh sôp ®æ cña c−êng quèc T©y Ban Nha. Tõ
mét d©n téc hïng m¹nh nhÊt ph−¬ng T©y tõ thêi §Õ chÕ La M· trë thµnh mét
n−íc kinh tÕ suy tho¸i, bu«n b¸n khñng ho¶ng, chÝnh trÞ rèi lo¹n, chiÕn tranh
liªn miªn. §iÒu kú l¹ lµ Héi ®ång c¶i çch ®· tr×nh cho nhµ vua vµ triÒu ®×nh
toµn bé t×nh h×nh vµ çc ph−¬ng ¸n c¶i çch nh−ng bé m¸y quan liªu vÉn bÊt lùc
bã tay. N¨m 1976, Jan de Vries ®· kÓ l¹i nh÷ng cè g¾ng v« väng nµy nh− sau:
“Toµn bé tr−êng ph¸i çc nhµ c¶i çch kinh tÕ… ®· viÕt hµng nói nh÷ng bµi
luËn bµn biÖn hé cho nh÷ng biÖn ph¸p míi…bao gåm c¶ thuÕ ®Ó khuyÕn khÝch
kÕt h«n sím h¬n ®Ó t¨ng d©n sè, h¹n chÕ sè l−îng n« lÖ, thµnh lËp ng©n hµng,
cÊm nhËp khÈu hµng xa xØ, ®ãng cöa çc nhµ chøa, cÊm d¹y tiÕng Latinh ë phè
nhá (®Ó gi¶m n«ng d©n cã häc vÊn bá nghÒ). ThÕ nh−ng kh«ng thÓ t×m ®−îc mét
thñ lÜnh nµo ®Ó thi hµnh nh÷ng kiÕn nghÞ nµy…”. ChØ cã mét ®Ò nghÞ ®−îc chÊp
nhËn lµ thñ tiªu lo¹i cæ ¸o xÕp nhiÒu nÕp v× qu¸ tèn kÐm cho chi phÝ giÆt lµ.
Cïng trong giai ®o¹n nµy, n−íc Anh víi vÞ thÕ thÊp kÐm h¬n ®· kiªn
quyÕt tiÕn hµnh çc c¶i çch hîp lý vµ nhanh chãng v−¬n lªn vÞ thÕ ®øng ®Çu
ch©u ¢u. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n cña sù b¶o thñ ngu muéi nµy lµ do c¬
chÕ céng ®ång ®ãng vai trß næi tréi trong x· héi T©y Ban Nha thêi ®ã. North
viÕt: “trong con ®−êng cña T©y Ban Nha, nh÷ng quan hÖ ç nh©n vÉn lµ chiÕc
ch×a khãa cho phÇn lín nh÷ng trao ®æi kinh tÕ vµ chÝnh trÞ. Chóng lµ kÕt qu¶ cña
mét khu«n khæ thÓ chÕ ®ang tiÕn triÓn võa kh«ng t¹o ®−îc sù æn ®Þnh chÝnh trÞ
võa kh«ng thùc hiÖn thÝch hîp ®−îc tiÒm n¨ng cña c«ng nghÖ hiÖn ®¹i”.
(Nguån: North, D. C. Çc thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ. Trung t©m
Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia. NXB Khoa häc x· héi vµ Trung t©m nghiªn
cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998. Coppyright 1990 by Cambridge University Press.)
thÓ cho phÐp hä chÊp nhËn nh÷ng ®Ò ¸n c¶i çch t¸o b¹o cña nh÷ng nhµ c¶i
çch næi tiÕng nh− NguyÔn Tr−êng Té, Bïi ViÖn, NguyÔn Lé Tr¹ch,…
ChØ riªng nhµ c¶i çch thiªn tµi NguyÔn Tr−êng Té trong 10 n¨m ®·
göi lªn triÒu ®×nh 58 b¶n ®iÒu trÇn, ph¸c ho¹ nªn c¶ mét ch−¬ng tr×nh c¶i
çch réng lín cho phÐp ViÖt Nam më cöa chuyÓn sang ph¸t triÓn c«ng
84
nghiÖp ho¸. NguyÔn tiªn sinh tr−íc khi mÊt than: "Bµi tÕ cÊp luËn cña t«i,
nÕu ®em ra thùc hµnh 100 n¨m còng ch−a hÕt, thÕ mµ 7, 8 n¨m nay ch−a
®−îc thùc hµnh tý nµo, ch¶ nhÏ ®îi tíi 100 n¨m sau míi thùc hµnh ®−îc
sao?". §au ®ín thay, qu¶ ®óng lµ 100 - 130 n¨m sau, h«m nay, néi dung
b¶n ®iÒu trÇn cña «ng míi tõng b−íc ®−îc ®−a vµo thùc hµnh9.
Sù tham kh¶o cña l·nh ®¹o víi tham m−u vµ sù phôc vô cña tham
m−u cho l·nh ®¹o lµ nhu cÇu tù nhiªn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc, nã ®¶m b¶o
tÝnh kh¸ch quan, khoa häc, cung cÊp s¸ng kiÕn vµ gi¶i ph¸p hç trî ng−êi
cÇm quyÒn ra quyÕt ®Þnh. MiÔn lµ, mèi quan hÖ nµy ph¶i ®¶m b¶o quyÕt
®Þnh ®−îc ®−a ra ®¸p øng quyÒn lîi vµ nguyÖn väng cña ®a sè cö tri bÇu ra
ng−êi l·nh ®¹o vµ dùa trªn môc tiªu hiÖu qu¶ vµ hîp lý. Vµ ®−îc ng−êi l·nh
®¹o tr©n träng, tiÕp thu.
“BiÕn dÞ theo chu kú”
Trong sinh häc, chän läc tù nhiªn diÔn ra nhê cã hai ho¹t ®éng cña
sinh giíi lµ biÕn dÞ vµ di truyÒn. Di truyÒn cho phÐp çc thÕ hÖ nèi tiÕp nhau
tån t¹i theo m« h×nh ®Þnh s½n mét çch æn ®Þnh, trong khi biÕn dÞ buéc çc
thÕ hÖ míi xuÊt hiÖn çc ®Æc tÝnh míi, kh¸c víi cha «ng. Çc ®Æc tÝnh xuÊt
hiÖn nhê biÕn dÞ, nÕu tèt h¬n th× ®−îc tù nhiªn chän l¹i cho di truyÒn, nÕu
xÊu th× bÞ ®µo th¶i, ®ã lµ çch thøc tiÕn ho¸. Jack Hirshieifer10 ®· tõng so
s¸nh m« h×nh tiÕn ho¸ sinh häc víi m« h×nh kinh tÕ, x· héi. ¤ng viÕt: “çc
m« h×nh tiÕn triÓn lµ sù kÕt hîp cña tÝnh bÊt biÕn (sù kÕ thõa) vµ tÝnh kh¶
biÕn”. Trong sinh ho¹t x· héi, chÝnh trÞ, c¬ chÕ nhµ n−íc d©n chñ còng cã
d¹ng thøc t−¬ng tù. Gièng nh− hiÖn t−îng di truyÒn, çc ®¶ng ph¸i khi ®·
n¾m quyÒn, cã thêi gian duy tr× trong nhiÖm kú 4 - 5 n¨m vËn dông lý luËn,
quan ®iÓm chÝnh trÞ cña m×nh vµo ®−êng lèi, chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc. HÕt
nhiÖm kú l¹i më ra c¬ héi cho mäi thÕ lùc chÝnh trÞ kh¸c tham gia vËn ®éng
tranh cö, gièng nh− pha biÕn dÞ cña sinh giíi. §Ó c¹nh tranh ®−îc víi çc
phe ph¸i kh¸c, tiÕp tôc n¾m quyÒn, b¶n th©n lùc l−îng cÇm quyÒn còng ph¶i
tù biÕn ®æi, ®−a ra c−¬ng lÜnh thÝch hîp h¬n, hiÖu qu¶ h¬n. §−¬ng nhiªn kÎ
m¹nh h¬n, hiÖu qu¶ h¬n sÏ chiÕn th¾ng. §Êy lµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña c¬
chÕ d©n chñ.
9
Xem: Tr−¬ng B¸ CÇn, NguyÔn Tr−êng Té Con ng−êi vµ Di Th¶o, NXB TP. Hå ChÝ Minh,
2002.
10
Hirshleifer, J. Economic Behaviour in Adversity. University of Chicago press, 1987.
85
Bªn c¹nh tÝnh hîp lý cña quy chÕ tranh cö, lµ mÆt tr¸i cña hiÖn t−îng
“chu kú chÝnh trÞ”. NÕu nhµ n−íc qu¶n lý kÐm, th× nhiÖm kú míi lµ c¬ héi
®æi míi nh−ng trong tr−êng hîp qu¶n lý nhµ n−íc b×nh th−êng hoÆc thµnh
c«ng th× ®ang ph¸t triÓn æn ®Þnh, çc ho¹t ®éng cña nhµ n−íc cã nguy c¬
ch÷ng l¹i v× ho¹t ®éng tranh cö theo tõng chu kú thêi gian.
Trong hoµn c¶nh hîp ph¸p, çc thñ lÜnh chÝnh trÞ còng ph¶i chó ý
h¬n ®Õn çc thñ ph¸p ®Ó lÊy lßng cö tri. Çc chÝnh s¸ch “mþ d©n” dÔ ®−îc
¸p dông trong giai ®o¹n tranh cö, çc chÝnh s¸ch c¶i çch ®æi míi ph¶i g©y
thiÖt h¹i cho çc nhãm ng−êi nhÊt ®Þnh hay dÔ g©y tranh c·i sÏ bÞ dõng l¹i.
Nãi çch kh¸c, môc tiªu cña ho¹t ®éng nhµ n−íc chuyÓn tõ dµi h¹n, c¨n b¶n
sang lÊy lßng d©n tr−íc m¾t, vÝ dô ¸p dông çc lo¹i chÝnh s¸ch b¶o vÖ quyÒn
lîi d©n téc h¹n hÑp nh− kiÓu: g©y c¨ng th¼ng biªn giíi, t¨ng hµng rµo b¶o vÖ
mËu dÞch, ®ãng cöa th−¬ng m¹i… Trong çc ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ®©y lµ lóc
vang lªn nh÷ng tiÕng nãi b¶o thñ, b¸m s¸t quan ®iÓm chÝnh thèng, kinh ®iÓn
®Ó chøng minh lßng trung thµnh cña øng cö viªn, tranh thñ sù ñng hé vµ
phiÕu bÇu trong ®¶ng.
Trong t×nh huèng bÊt hîp ph¸p, ®©y lµ lóc ngay trong néi bé çc tæ
chøc chÝnh trÞ næi lªn çc cuéc vËn ®éng ç nh©n, mua b¸n sù ñng hé, mÆc
c¶ dµn xÕp ®Ó chän ra øng cö viªn cña tæ chøc ra tranh cö. Gi÷a çc çc phe
ph¸i chÝnh trÞ cuéc tranh chÊp cßn quyÕt liÖt h¬n. Çc biÖn ph¸p xÊu nh− b«i
nhä, vu khèng, khiªu khÝch, theo dâi, thu thËp th«ng tin tr¸i phÐp, thËm chÝ
¸m h¹i çc ®èi thñ cã thÓ ®−îc ®em ra ¸p dông. Çc lùc l−îng ®ang cÇm
quyÒn th−êng huy ®éng ngay bé m¸y nhµ n−íc ®Ó tham gia tranh cö.
Nh− vËy, trong nh÷ng chu kú tranh cö, tµi nguyªn, trÝ lùc ®¸ng ph¶i
dµnh cho t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn chung cña c¶ ®Êt n−íc bÞ chuyÓn sang
phôc vô cho viÖc tuyªn truyÒn, ca ngîi phôc vô cho mét sè nhãm chÝnh trÞ;
çc môc tiªu dµi h¹n vµ khã kh¨n nh− ®æi míi, c¶i tæ bÞ thay b»ng çc gi¶i
ph¸p ru ngñ, xoa dÞu; çc nç lùc héi nhËp, ®oµn kÕt bÞ thay b»ng çc khÈu
hiÖu chia rÏ, ®ãng cöa…Çc nhµ l·nh ®¹o thay v× s¸ng t¹o vµ kiªn quyÕt
hµnh ®éng theo chøc tr¸ch l¹i ph¶i bªn ngoµi kho¸c ¸o trung dung, lÊy lßng
mäi ng−êi, bªn trong tá ra tuyÖt ®èi trung thµnh, tranh thñ sù che chë cña tæ
chøc.
Chu kú thay ®æi tæ chøc, nh©n sù cµng ng¾n, thêi gian “ph¸t triÓn bÞ
®ãng b¨ng” cµng nhiÒu. Quy tr×nh tranh cö, bÇu b¸n cµng phøc t¹p, chi phÝ
søc ng−êi, søc cña cho ho¹t ®éng “biÕn dÞ chÝnh trÞ” nµy cµng cao. TÊt
86
nhiªn, ®é rñi ro trong chän lùa l·nh ®¹o vµ tÝnh hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng
tranh cö, bÇu cö d©n chñ kh«ng phô thuéc vµo møc ®é dÇy ®Æc cña çc qu¸
tr×nh chän läc liªn miªn hay chi phÝ tèn kÐm cña qu¸ tr×nh vËn ®éng.
“¤m r¬m rÆm bông”

Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, ho¹t ®éng cña ng−êi qu¶n lý lµ ph¶i gi¸m
s¸t, c−ìng chÕ ®Ó ®èi t−îng chÞu sù qu¶n lý chÊp hµnh ®óng mÖnh lÖnh, thi
hµnh ®óng chøc tr¸ch ®−îc giao ®¹t kÕt qu¶ mong muèn. Cµng qu¶n lý
nhiÒu ®èi t−îng, nhiÖm vô giao cho hä cµng phøc t¹p vµ quan träng th× g¸nh
nÆng cña ng−êi qu¶n lý trong c«ng t¸c gi¸m s¸t, theo dâi, b¾t buéc thùc
hiÖn l¹i cµng nÆng nÒ, tiªu tèn nhiÒu thêi gian, tiÒn cña, c«ng søc. Tr¸ch
nhiÖm v× vËy t¨ng theo tû lÖ thuËn víi quyÒn h¹n. T¹i ®©y xuÊt hiÖn m©u
thuÉn gi÷a mong muèn th©u tãm quyÒn hµnh v« h¹n ®Þnh cña kÎ lµm l·nh
®¹o vµ n¨ng lùc ®iÒu hµnh h¹n chÕ cña con ng−êi cô thÓ.
Khi ph¹m vi quyÒn h¹n t¨ng lªn, hoÆc møc ®é phøc t¹p cña nhiÖm vô
t¨ng ®Õn mét møc nhÊt ®Þnh th× chi phÝ ®Ó gi¸m s¸t, c−ìng chÕ ph¶i bá ra ®Ó
tiÕp tôc lµm chñ t×nh h×nh sÏ lín h¬n lîi Ých thu ®−îc do ®èi t−îng bÞ qu¶n
lý hoµn thµnh nhiÖm vô ®em l¹i. T×nh tr¹ng “bá th−¬ng, v−¬ng téi” sÏ
kh«ng thÓ kÐo dµi, khiÕn ng−êi l·nh ®¹o ph¶i quyÕt ®Þnh “th¶ con s¨n s¾t,
b¾t con ç sÆt”, tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng ph©n cÊp, ph©n quyÒn, còng cã
nghÜa lµ chia bít quyÒn lîi cho ®èi t−îng bÞ qu¶n lý ®Ó tiÕp tôc khèng chÕ
®−îc t×nh h×nh ë cÊp ®é láng h¬n nh−ng vÉn thu ®−îc lîi Ých cao h¬n so víi
chi phÝ qu¶n lý gi¸m s¸t.
Brarzel1 trong Ph©n tÝch kinh tÕ vÒ n« lÖ ®· kÓ vÒ sù tiªu biÕn chÕ ®é
n« lÖ nh− mét vÝ dô cña nghÞch lý qu¶n lý nµy. Tho¹t tiªn giíi chñ n« cã ®ñ
n¨ng lùc qu¶n lý giai cÊp n« lÖ c¶ phÇn x¸c lÉn phÇn hån vµ sö dông hä thùc
sù nh− nh÷ng tµi s¶n sèng, ®ã lµ thêi kú thÞnh trÞ cña chÕ ®é n« lÖ, nh−ng
råi sè n« lÖ t¨ng lªn, tÝnh chÊt phøc t¹p cña c«ng viÖc ®ång ¸ng còng t¨ng,
viÖc gi¸m s¸t, xö ph¹t ®Ó hä hoµn thµnh c«ng viÖc trë nªn qu¸ t¶i, lµm chñ
vÊt v¶ ch¼ng kÐm lµm tí, çc chñ n« b¾t ®Çu chuyÓn sang kho¸n dÇn tõng
1
Brarzel, Y: “An economic Analysis of Slavery”. Journal of law and econmic 20: 87 - 1000,
1977.
87
kh©u vµ cuèi cïng lµ toµn bé c«ng viÖc ®ång ¸ng cho n« nÖ, chÕ ®é n« lÖ
tiªu biÕn, h×nh thµnh çch qu¶n lý ®Þa chñ - t¸ ®iÒn.
Nh÷ng vÝ dô t−¬ng tù cã thÓ kÓ ra trong çc tr−êng hîp cÊp qu¶n lý
cÊp trªn ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ ho¹t ®éng cña ho¹t ®éng cña cÊp d−íi nh−
chuyÓn tõ qu¶n lý toµn diÖn cña hîp t¸c x· n«ng nghiÖp sang kho¸n hé råi
giao h¼n quyÒn sö dông ®Êt cho n«ng d©n trong qu¸ tr×nh ®æi míi, viÖc
chuyÓn tõ chÕ ®é chñ qu¶n doanh nghiÖp cña çc bé, ®Þa ph−¬ng sang ph©n
quyÒn chñ ®éng cho çc doanh nghiÖp kinh doanh,…
Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, h×nh thøc “®¹i diÖn” ®ãng mét vai trß ®Æc
biÖt quan träng. §ã lµ quan hÖ gi÷a cö tri vµ ®¹i biÓu ®−îc bÇu, gi÷a héi
®ång qu¶n trÞ víi gi¸m ®èc,… còng gièng nh− quan hÖ gi÷a hai cÊp qu¶n lý,
ng−êi chñ ph¶i gi¸m s¸t, kiÓm tra vµ c−ìng chÕ ng−êi ®¹i diÖn lµm trßn
phËn sù ®−îc giao. M©u thuÉn gi÷a mong muèn th©u tãm quyÒn hµnh vµ
quyÒn lîi víi n¨ng lùc qu¶n lý m·i m·i tån t¹i trong c¬ chÕ nhµ n−íc v× sù
ph¸t triÓn liªn tôc cña ho¹t ®éng cña loµi ng−êi.
Ngoµi gi¶i ph¸p ph©n cÊp, ph©n quyÒn, ®Ó ®èi phã víi t×nh tr¹ng ph¶i
®èi ®Çu víi nhiÖm vô ngµy cµng phøc t¹p, khã ®o¸n biÕt vµ quy m« lín, çc
nhµ qu¶n lý cßn chuyÓn viÖc ra quyÕt ®Þnh cô thÓ thµnh çc quy t¾c, quy
ph¹m kh¸i qu¸t. Douglass C. North1 viÕt: “Nh÷ng h¹n chÕ vÒ kh¶ n¨ng tÝnh
to¸n cña çc ç nh©n do n¨ng lùc xö lý, tæ chøc vµ sö dông th«ng tin cña bé
ãc quyÕt ®Þnh. Do n¨ng lùc nµy ®−îc sö dông cïng víi sù kh«ng ch¾c ch¾n
trong viÖc gi¶i m· m«i tr−êng, nªn çc quy chÕ vµ çc thñ tôc sÏ ph¶i ph¸t
triÓn ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ çc qu¸ tr×nh nµy”. Theo xu h−íng nµy, b−íc ®Çu, mét
phÇn quan träng çc quy t¾c cã thÓ ®−îc chuyÓn thµnh çc th«ng lÖ kh«ng
chÝnh thøc ®Ó tiÕt kiÖm chi phÝ ®o l−êng vµ c−ìng chÕ. Milgrom Paul, North
vµ Weingast2 ®· ®−a ra çc vÝ dô vÒ çc thÓ chÕ kh«ng chÝnh thøc nh− bé
luËt vÒ ®¹o ®øc bu«n b¸n cña th−¬ng nh©n ®−îc qu¶ng ço ë ch©u ©u tõ
thêi trung cæ, çc ph−¬ng ph¸p kiÓm to¸n vµ bµi b¶n kÕ to¸n thèng nhÊt,…
1
. Douglassc. North: Çc thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ. Nxb. Khoa häc x·
héi vµ Trung t©m nghiªn cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998. Coppyright 1990 by Cambridge
University Press.
2
PaulR. M., North, D. C., Weingast B. W: “The role of Institutions in the Revival of trade:
The Law Merchant, private Judges, and the Champagne fairs”, Economics and Politics, 1990.
88
Sau ®ã, ®Ó ®èi phã víi çc møc ®é qu¶n lý phøc t¹p h¬n, çc quy ®Þnh ®−îc
chÝnh thøc ho¸ thµnh çc v¨n b¶n ph¸p luËt. North viÕt: “Çc quy chÕ chÝnh
thøc cã thÓ bæ sung vµ lµm t¨ng tÝnh hiÖu qu¶ cña çc giíi h¹n kh«ng chÝnh
thøc. Chóng cã thÓ h¹ thÊp çc chi phÝ th«ng tin, gi¸m s¸t, vµ t¨ng c−êng
hiÖu lùc. Do ®ã, t¹o cho çc giíi h¹n kh«ng chÝnh thøc trë thµnh gi¶i ph¸p
cã hiÖu qu¶ h¬n cho nh÷ng sù trao ®æi phøc t¹p h¬n.”1.
C¬ chÕ céng ®ång lµ c¬ chÕ tù nhiªn, xuÊt ph¸t tõ b¶n tÝnh x· héi cña
loµi ng−êi, thÓ hiÖn nh÷ng ®iÓm hîp lý quan träng, t¹o nªn kh¶ n¨ng hoµ
hîp vµ liªn kÕt gi÷a con ng−êi víi nhau. NÕu nh− nh÷ng loµi ®éng vËt cã
tÝnh x· héi cao nhÊt nhËn ra nhau trong bÇy ®µn b»ng çc ®Æc ®iÓm sinh lý
nh− mïi vÞ, h×nh thÓ… vµ phèi hîp ho¹t ®éng víi nhau b»ng hµnh ®éng b¶n
n¨ng th× loµi ng−êi nhËn biÕt vµ phèi hîp víi nhau tr−íc hÕt th«ng qua çc
ho¹t ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång. Vµ ®©y lµ mét trong nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt
lµm nªn sù tån t¹i kú diÖu cña x· héi loµi ng−êi. Kh¸c víi c¬ chÕ thÞ tr−êng
vµ c¬ chÕ nhµ n−íc, ch−a cã nhiÒu tµi liÖu nãi vÒ çi hay, çi dë cña c¬ chÕ
céng ®ång, nªn cuèn s¸ch nµy xin dµnh mét phÇn ®¸ng kÓ ®Ó nh¾c l¹i nh÷ng
®iÒu mµ cã lÏ mäi ng−êi ®Òu ®· biÕt.
MÆt tèt ®Ñp cña c¬ chÕ céng ®ång
ChiÕn tranh nh©n d©n - cuéc chiÕn theo c¬ chÕ céng ®ång
Trong çc cuéc chiÕn cæ kim, mét ®éi qu©n cµng thiÖn chiÕn, cµng
®«ng ®¶o, cµng trang bÞ hiÖn ®¹i th× l¹i cµng muèn rót ng¾n thêi gian tham
chiÕn, cµng muèn x¸c ®Þnh râ ®Þa bµn t¸c chiÕn, cµng muèn nhËn diÖn râ
®èi t−îng chiÕn ®Êu vµ h×nh dung râ nhiÖm vô, quyÕt t©m chiÕn l−îc trong
kh«ng gian, thêi gian cô thÓ. Do ®ã, khi ph¶i
tham gia mét cuéc chiÕn kh«ng cã kh«ng gian
chiÕn sù, thêi gian t¸c chiÕn liªn miªn vµ kÐo
dµi v« tËn, ®èi ®Çu víi kÎ thï v« h×nh, vµ
quyÕt t©m chiÕn l−îc ph¶i liªn tôc thay ®æi th×
nh÷ng ®éi qu©n dï m¹nh ®Õn ®©u còng ng¸n
sî vµ bÞ v« hiÖu. Khi ®ã chiÕn tranh trªn chiÕn
®Þa v−íng vµo c¹nh tranh chÝnh trÞ t¹i quª nhµ,
tæn h¹i th−¬ng vong lÉn vµo tæn h¹i kinh tÕ vµ
chÝnh trÞ, ranh giíi vai trß cña qu©n ®éi bÞ xãa
1.
Dounglassc. North s¸ch ®· dÉn.
89
nhßa gi÷a chiÕn ®Êu vµ chiÕm ®ãng, søc c¹nh tranh cña chiÕn binh chuyÓn
thµnh kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¶ d©n téc. §ã lµ h×nh ¶nh cña chiÕn tranh
nh©n d©n v« ®Þch. D©n téc ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng d©n téc thµnh th¹o
trong viÖc sö dông chiÕn tranh nh©n d©n ®Ó ®¸nh b¹i nh÷ng kÎ thï m¹nh h¬n
m×nh rÊt nhiÒu lÇn.
§iÒu bÝ hiÓm cña “chiÕn tranh nh©n d©n” ®−îc nhiÒu ng−êi t«n vinh
vµ t×m çch häc hái. Sau chiÕn th¾ng lÉy lõng cña cuéc chiÕn gÇn 100 n¨m
kh¸ng Ph¸p vµ 20 n¨m chèng Mü, ViÖt Nam ®−îc coi lµ h×nh ¶nh chµng
David tÝ hon cã søc m¹nh thÇn kú ®¸nh b¹i mäi kÎ thï khæng lå. Ch¼ng thÕ
mµ sau khi “chiÕn tranh l¹nh” kÕt thóc, thÕ giíi chuyÓn sang bÞ khèng chÕ
bëi mét cùc cña “siªu c−êng” Mü, mçi khi Mü g©y chiÕn víi mét quèc gia
kh¸c th× h×nh ¶nh ViÖt Nam l¹i ®−îc ®em ra ®Ó r¨n ®e víi gi¶ ®Þnh r»ng sù
thÇn kú cña cuéc chiÕn tranh nh©n d©n sÏ mét lÇn n÷a diÔn ra ë ®©u ®ã, trªn
sa m¹c Iraq, trªn ®åi nói Afghanistan, hay trªn çnh ®ång Nam T− vµ gÇn
®©y lµ trong ®« thÞ Bagda,… Ýt nhÊt kh¶ dÜ ®ñ d¹y cho n−íc Mü kiªu c¨ng
mét bµi häc, nh−ng ®iÒu nhiÒu ng−êi tiªn ®o¸n vµ mong muèn ®· kh«ng x¶y
ra.
VËy chiÕn tranh nh©n d©n lµ g×? t¹i sao ®Þa h×nh hiÓm trë, trang bÞ vò
khÝ cho toµn d©n, vò khÝ hñy diÖt, tinh thÇn tö v× ®¹o cña t«n gi¸o,… ch−a
®ñ søc t¹o ra hiÖu øng cña mét cuéc “chiÕn tranh nh©n d©n thÇn th¸nh”? cã
nhiÒu çch lý gi¶i kh¸c nhau. XÐt vÒ khÝa c¹nh c¬ chÕ th× dï cho qu©n ®éi
cña Sadam Hussein, cña Meloxªvic ®−îc tæ chøc chÝnh quy, lÝnh cña
Muzahedin tæ chøc kiÓu du kÝch th× hä vÉn tiÕn hµnh chiÕn tranh theo c¬
chÕ nhµ n−íc. BÊt chÊp mäi lêi tuyªn bè rïm beng vÒ tinh thÇn cña nh©n
d©n, hä vÉn kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc khÈu hiÖu “c¶ n−íc lµ chiÕn tr−êng,
toµn d©n tham gia ®¸nh giÆc”. Víi ng−êi d©n çc n−íc nµy, chiÕn tranh vÉn
lµ chuyÖn cña nhµ cÇm quyÒn, cña qu©n ®éi chÝnh quy, hoÆc cña çc nhãm
vò trang. Nh©n d©n chØ lµm nghÜa vô ®i lÝnh, nghÜa vô ®ãng thuÕ, ®ãng qu©n
l−¬ng. Nh©n d©n ngay c¶ trong thêi chiÕn vÉn kh«ng chñ ®éng tæ chøc céng
®ång tù b¶o vÖ m×nh ®−îc nh− thµnh lËp lùc l−îng tù vÖ chèng téi ph¹m, tæ
chøc cøu th−¬ng, s¶n xuÊt tù tóc l−¬ng thùc, ®µo hÇm tró Èn n¬i c«ng céng
vµ cho gia ®×nh, tæ chøc cho trÎ em, ng−êi giµ t¶n c− khái khu vùc chiÕn sù,
qu¶n lý çc dÞch vô c«ng céng… th× ch−a thÓ nãi ®Õn tæ chøc ®¸nh ®Þch mét
çch tù gi¸c, cµng kh«ng thÓ chñ ®éng phèi hîp t¸c chiÕn víi bé ®éi chÝnh
quy ®−îc. Nh©n d©n ch¼ng nh÷ng kh«ng chñ ®éng tham gia chiÕn ®Êu mµ
90
vÉn û l¹i nhµ n−íc, vµo trî gióp quèc tÕ trong çc dÞch vô c«ng th−êng nhËt
nh− gi÷ g×n an ninh, cung cÊp ®iÖn, n−íc, cÊp cøu th−¬ng vong, ch¨m sãc y
tÕ, tiÕp tÕ l−¬ng ¨n… th× lµm sao cã chiÕn tranh nh©n d©n?
Nh÷ng quèc gia võa ®−¬ng ®Çu víi Mü kÓ trªn, tuy quan hÖ céng
®ång ®ãng vai trß næi bËt trong x· héi nh−ng trong x· héi bÞ chia c¾t, m©u
thuÉn s©u s¾c vÒ t«n gi¸o, s¾c téc, ®¼ng cÊp, nh©n quyÒn. ChÝnh quyÒn çc
n−íc nµy kh«ng lµm trßn bæn phËn cña m×nh tr−íc nh©n d©n, tuy gi÷ ®−îc
quyÒn lùc b»ng b¹o lùc chÝnh trÞ, qu©n sù, nh−ng kh«ng ®−îc nh©n d©n toµn
t©m ñng hé.
Mét cuéc chiÕn tranh muèn huy ®éng lùc l−îng toµn d©n theo c¬ chÕ
céng ®ång, tr−íc hÕt ph¶i do mét nhµ n−íc chÝnh ®¸ng tæ chøc. Mét khi ®·
cã mét nhµ n−íc ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña d©n ph¸t ®éng vµ ®−îc toµn d©n
h¨ng h¸i tham gia th× cuéc chiÕn tranh theo c¬ chÕ céng ®ång sÏ ®−îc tæ
chøc vµ vËn hµnh d−íi mu«n h×nh v¹n tr¹ng. Tõ hËu cÇn, chØ huy, huy ®éng
lùc l−îng, th«ng tin liªn l¹c, trinh s¸t, ®Òu ®−îc toµn d©n tham gia tiÕn hµnh
®¸nh ®Þch rÊt chñ ®éng, s¸ng t¹o. Mçi ng−êi d©n lµ mét ng−êi lÝnh, mçi lµng
quª, phè ph−êng lµ mét chiÕn lòy, nh©n d©n võa ph©n t¸n ®¸nh ®Þch kh¾p
n¬i, mäi lóc mµ nhµ n−íc vÉn tËp trung t¹o nh÷ng qu¶ ®Êm chñ lùc tiªu diÖt
sinh lùc chÝnh cña ®Þch trªn chiÕn tr−êng, t¹o nªn nh÷ng th¾ng lîi chiÕn
l−îc.
Râ rµng kh«ng ph¶i hÔ lµ quèc gia s¶n xuÊt l¹c hËu, cã c¬ chÕ céng
®ång chiÕm −u thÕ, chèng l¹i kÎ thï hïng m¹nh h¬n b»ng chiÕn tranh du
kÝch lµ cã thÓ tæ chøc ®−îc mét cuéc “chiÕn tranh nh©n d©n”. ChiÕn tranh
du kÝch lµ cuéc chiÕn trong ®ã mäi lùc l−îng t¸c chiÕn lÈn vµo d©n, ®¸nh
b»ng biÖn ph¸p cña d©n cßn chiÕn tranh nh©n d©n lµ cuéc chiÕn cña toµn
d©n, c¶ n−íc cïng ®¸nh giÆc. ChiÕn tranh nh©n d©n lµ cuéc chiÕn tranh ®iÒu
hµnh b»ng c¬ chÕ céng ®ång kÕt hîp víi c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¶ víi c¬ chÕ
thÞ tr−êng. Nguån gèc s©u xa h¬n cña mét cuéc chiÕn tranh nh©n d©n b¾t
nguån chÝnh tõ mét c¬ chÕ nhµ n−íc lµnh m¹nh. Søc m¹nh v« ®Þch cña
chiÕn tranh nh©n d©n lµ tinh thÇn chÊp nhËn hy sinh v« bê bÕn cña toµn d©n
tõ ng−êi l·nh tô ®Õn thø d©n, kÕt tinh trong c©u nãi næi tiÕng cña Chñ TÞch
Hå ChÝ Minh: chiÕn tranh cã thÓ kÐo dµi 5 n¨m, 10 n¨m, 20 n¨m hoÆc l©u
h¬n n÷a, Hµ Néi, H¶i Phßng vµ mét sè thµnh phè xÝ nghiÖp cã thÓ bÞ tµn
ph¸, song nh©n d©n ViÖt Nam quyÕt kh«ng sî. Kh«ng cã g× quy h¬n ®éc lËp,
tù do.
91
Hép 16: Søc m¹nh tæng hîp cña chiÕn tranh nh©n d©n lµm nªn chiÕn th¾ng
§iÖn Biªn Phñ
Trong 9 n¨m kh¸ng chiÕn, ®Ó ®−¬ng ®Çu víi ®éi qu©n hiÖn ®¹i cña Ph¸p
®−îc Mü tiÕp tÕ, trang bÞ, bé ®éi ViÖt Nam, ngoµi mét phÇn viÖn trî sau nµy tõ
Trung Quèc, chñ yÕu tr«ng vµo søc d©n, lÊy sóng ®Þch ®¸nh ®Þch. Toµn bé l−¬ng
thùc, thùc phÈm cho chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ lµ do d©n tù nguyÖn ®ãng gãp vµ
vËn chuyÓn ®Õn trËn ®Þa. D©n T©y B¾c ë gÇn mÆt trËn, dï nghÌo ®ãi nh−ng ®·
®ãng gãp 7.310 tÊn g¹o, 389 tÊn thÞt, chiÕm gÇn 30% l−¬ng thùc, thùc phÈm
phôc vô chiÕn dÞch. Tõ Ninh B×nh, khi khÈn cÊp, trong 24 giê tËp trung ngay
®−îc 600 tÊn g¹o. Thanh Ho¸ vÐt c¹n c¶ 11.000 tÊn l−¬ng thùc dù tr÷ ®−a ra mÆt
trËn.
Do ph¶i huy ®éng tõ hËu ph−¬ng Liªn khu 3, Liªn khu 4 xa mÆt trËn tíi
600 - 800 km, nÕu chØ chuyªn chë b»ng søc ng−êi, däc ®−êng d©n c«ng ¨n
phÇn lín l−¬ng thùc, khi tíi mÆt trËn chØ cßn 8%. Nhu cÇu riªng l−¬ng thùc cÇn
tíi 26000 tÊn, møc huy ®éng ph¶i lín h¬n rÊt nhiÒu. D©n c«ng chiÕn dÞch huy
®éng h¬n 30 v¹n ng−êi, gåm 10 triÖu ngµy c«ng, më 4.500 km ®−êng ®Ó ®−a
vµo ho¹t ®éng 20.000 xe ®¹p thå, 534 xe «t«, ch−a kÓ xe bß, xe tr©u, bÌ
m¶ng,… d−íi bom ®¹n ¸c liÖt cña kh«ng qu©n Mü, Ph¸p.
Vò khÝ mét phÇn lín dïng cña ®Þch ®¸nh ®Þch, vÝ dô ®¹n ph¸o 105 mm cña
bé ®éi ViÖt Nam dïng chØ b»ng kho¶ng 15% sè l−îng qu©n Ph¸p b¾n (ch−a kÓ
ho¶ lùc chiÕn xa vµ kh«ng qu©n cña Ph¸p, Mü). Trong sè 20.000 ®¹n ph¸o cña
ViÖt Nam chØ cã 18% do Trung Quèc viÖn trî, cßn l¹i phÇn lín lµ c−íp ®−îc
cña ®Þch trong nhiÒu trËn ®¸nh kh¸c nhau dµnh dôm l¹i. Trong khi qu©n ®Þch
ph¶i b¾t tÊt c¶ thanh niªn 21 ®Õn 25 tuæi nhËp ngò vµ ¸p dông çc h×nh ph¹t
nÆng nÒ chèng n¹n ®µo ngò mµ vÉn thiÕu qu©n nghiªm träng, th× tõ mäi miÒn
®Êt n−íc, thanh niªn h¨ng h¸i tßng qu©n t¹o nªn søc m¹nh ¸p ®¶o vÒ qu©n sè vµ
tinh thÇn trªn chiÕn tr−êng.
TÊt c¶ chiÕn dÞch huy ®éng søc ng−êi, søc cña cña toµn d©n suèt 9 n¨m
chèng thùc d©n Ph¸p mµ ®Ønh cao lµ chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ lµ minh chøng
hïng hån cña søc m¹nh d©n téc theo ph−¬ng ch©m “®em søc ta mµ gi¶i phãng
cho ta”, lµ “kh¸ng chiÕn cña toµn d©n, cÇn ph¶i ®éng viªn toµn d©n, vò trang
toµn d©n”.
(Nguån: Vâ Nguyªn Gi¸p: §Þªn Biªn Phñ ®iÓm hÑn lÞch sö, Nxn. Qu©n ®éi Nh©n d©n,
Hµ Néi, 2000).
Ngay ë ViÖt Nam, çi n«i cña chiÕn tranh nh©n d©n nh−ng nÕu nh−
TrÇn Quèc TuÊn trong HÞch t−íng sÜ cã thÓ dâng d¹c tuyªn bè víi qu©n sÜ,
t−íng lÜnh r»ng chóng ta sinh ra cïng hoµn c¶nh khã kh¨n, cïng chung
h−ëng th¸i b×nh, cïng chia sÎ quyÒn lîi nªn cïng ph¶i kÒ vai sèng chÕt víi
92
qu©n thï trªn chiÕn tr−êng, vµ nhê ®ã tæ chøc thµnh c«ng cuéc chiÕn tranh
nh©n d©n 3 lÇn ®¸nh b¹i qu©n Nguyªn - M«ng ®êi TrÇn, th× ®Õn ®êi NguyÔn,
tr−íc häa x©m l¨ng cña thùc d©n Ph¸p, L·nh Binh Tr−¬ng C«ng §Þnh trong
hÞch khëi binh chØ cßn çch kÓ téi “quan l¹i b¸n n−íc, triÒu ®×nh lõa d©n”
®Ó ®øng lªn tæ chøc mét nhãm n«ng d©n ®¸nh du kÝch, hy sinh c¶n ch©n
®Þch mét çch ®¬n ®éc vµ v« väng. Còng non n−íc nµy, còng nh©n d©n nµy
nh−ng thùc sù triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ®· kh«ng tæ chøc ®−îc mét cuéc chiÕn
tranh nh©n d©n chèng giÆc.
Ngay c¶ trong chóng ta, kh«ng ph¶i ai còng hiÓu hÕt søc m¹nh thùc
sù cña cuéc chiÕn tranh nh©n d©n. Qu¸ nhÊn m¹nh vai trß c¬ chÕ nhµ n−íc,
cã ng−êi vÉn nhËn ®Þnh: “kh«ng cã hîp t¸c x·, kh«ng cã kinh tÕ kÕ ho¹ch,
kh«ng thÓ huy ®éng ®−îc søc ng−êi søc cña cho chiÕn tranh chèng Mü”.
Thùc ra trong søc m¹nh tæng hîp cña chiÕn tranh nh©n d©n, ®ã chØ lµ mét
trong çc nguån lùc. Suèt chiÒu dµi lÞch sö vÎ vang hµng ngh×n n¨m kh¸ng
chiÕn chèng ngo¹i x©m ph−¬ng B¾c, trong kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n
Ph¸p, khi ch−a cã hîp t¸c x· d©n téc ViÖt Nam ®· huy ®éng thµnh c«ng søc
m¹nh toµn d©n ®Ó ®¸nh th¾ng giÆc.
C«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ - c¬ chÕ céng ®ång ®i tiªn phong
Trong çc n−íc chuyÓn ®æi tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch sang kinh tÕ thÞ
tr−êng, cã Trung Quèc vµ ViÖt Nam lµ hai n−íc ®¹t thµnh tùu næi bËt. Kinh
tÕ t¨ng tr−ëng v÷ng ch¾c, ®êi sèng nh©n d©n c¶i thiÖn, tû lÖ ®ãi nghÌo gi¶m
râ rÖt, c¶ hai nÒn kinh tÕ ®Òu chuyÓn m¹nh tõ tù cung tù cÊp sang s¶n xuÊt
hµng ho¸ cã d− thõa nhiÒu cho xuÊt khÈu. Kh¸c víi Liªn X« çc n−íc §«ng
©u, qu¸ tr×nh c¶i çch ®æi míi cña ViÖt Nam vµ Trung Quèc ®Òu b¾t rÔ tõ
c¬ së, xuÊt ph¸t tõ n«ng nghiÖp, n«ng th«n nªn còng diÔn ra theo c¬ chÕ
céng ®ång. §èi víi ViÖt Nam, søc Ðp cña ®æi míi kinh tÕ ®Õn tõ hai phÝa.
VÒ cÊp vÜ m«, vµo nh÷ng n¨m 1980, khèi çc n−íc x· héi chñ nghÜa §«ng
©u ngµy cµng suy yÕu vµ cuèi cïng sôp ®æ, thÞ tr−êng æn ®Þnh theo kÕ
ho¹ch ngµy cµng thu hÑp vµ biÕn mÊt, çc c©n ®èi thiÕt yÕu lín cña kinh tÕ
®Êt n−íc nh− l−¬ng thùc, nhiªn liÖu, ngo¹i tÖ, vËt t−, vò khÝ... bÞ ®æ vì, buéc
®Êt n−íc ph¶i t×m ra mét gi¶i ph¸p ®a ph−¬ng, ®a d¹ng h¬n. VÒ cÊp vi m«,
søc Ðp vÒ d©n sè, vÒ ®êi sèng trong n«ng th«n ngµy cµng gay g¾t, m©u thuÉn
víi sù l·ng phÝ søc ng−êi, søc cña, l·ng phÝ ®Êt ®ai cña c¬ chÕ qu¶n lý “rong
93
c«ng phãng ®iÓm” trong çc hîp t¸c x· buéc n«ng d©n tËp trung ch¨m chót
cho m¶nh ®Êt 5% cña mçi hé.
Cïng chung hoµn c¶nh, n«ng d©n vµ l·nh ®¹o c¬ së ë Trung Quèc
còng nh− ViÖt Nam ®Òu chñ ®éng ®−a ra gi¶i ph¸p cña m×nh th«ng qua hiÖn
t−îng “kho¸n chui”, vÒ thùc chÊt lµ t×m çch giao quyÒn quyÕt ®Þnh s¶n
xuÊt, quyÒn sö dông ®Êt cho hé n«ng d©n, g¾n thu nhËp cña x· viªn hîp t¸c
x· víi hiÖu qu¶ c«ng viÖc. §Çu nh÷ng n¨m 1960, n«ng d©n An Huy ®· b¾t
®Çu ¸p dông kho¸n ruéng ®em l¹i kÕt qu¶ tèt trªn ph¹m vi nhá vµ kh«ng
chÝnh thøc. Cuèi nh÷ng n¨m 70 khi s¶n xuÊt khã kh¨n v× h¹n h¸n, ë Trung
Quèc, çc tØnh gÆp khã kh¨n vµ kinh nghiÖm qu¶n lý kÐm nh− An Huy, Tø
Xuyªn, Cam Tóc, Quý Ch©u, Néi M«ng... ®· thùc hiÖn kho¸n s¶n phÈm tíi
tõng hé s¶n xuÊt hoÆc ®Þnh møc s¶n xuÊt, cã n¬i cßn bÝ mËt tiÕn hµnh
“kho¸n s¶n phÈm tíi tõng hé gia ®×nh”. VÝ dô nh− ë huyÖn Ph−¬ng D−¬ng,
tØnh An Huy cã mét ®éi s¶n xuÊt nhá do 18 hé n«ng d©n hîp thµnh, nóp
d−íi danh nghÜa cña mét ®éi lín vµ c«ng x· ®Ó bÝ mËt tiÕn hµnh "kho¸n s¶n
phÈm tíi tõng hé". H×nh thøc kho¸n s¶n phÈm dÇn dÇn lan ra trong toµn
quèc. Nh−ng m·i tíi th¸ng 9/1980, Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Trung Quèc
míi ra v¨n kiÖn sè 75, chÝnh thøc cho phÐp kho¸n hé.
Khi n«ng d©n An Huy, Trung Quèc lÐn lót kho¸n hé th× ë ViÖt Nam
phong trµo kho¸n hé lan ra tõ mét x· cña huyÖn LËp Th¹ch ®· ®−îc BÝ th−
TØnh uû Kim Ngäc ph¸t ®éng b»ng nghÞ quyÕt cña TØnh uû VÜnh Phó. Çc
thö nghiÖm nµy tiÕn hµnh b»ng c¬ chÕ céng ®ång theo kiÓu lÖ lµng, võa ë
d−íi “im h¬i lÆng tiÕng” mang tÝnh thö nghiÖm kh«ng chÝnh thøc, võa bªn
trªn “nh¾m m¾t lµm ng¬”. Nh÷ng kiÓu “kho¸n chui” nh− vËy diÔn ra kÐo dµi
hµng n¨m trêi th−êng lµ ë nh÷ng vïng gÆp khã kh¨n vÒ l−¬ng thùc. C©u
chuyÖn chØ trë nªn phøc t¹p vµ ®æ vì khi chuyÓn tõ c¬ chÕ céng ®ång sang
c¬ chÕ nhµ n−íc.
Çc l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng cã tinh thÇn s¸ng t¹o vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm
muèn b¸o ço víi cÊp trªn vµ nh©n réng ®iÓn h×nh thµnh chñ tr−¬ng cña ®Þa
ph−¬ng b¾t ®Çu gÆp nhiÒu r¾c rèi, ®«i khi lµ tai häa. Çc thö nghiÖm bÞ dËp
t¾t khi l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng muèn chÝnh thøc ho¸ chÝnh s¸ch ®æi míi mang
tÝnh “v−ît rµo”. TÊt nhiªn sau nhiÒu va vÊp, cuèi cïng thùc tiÔn vÉn lµ th−íc
®o ch©n lý v× ®©y lµ gi¶i ph¸p thiÕt thùc vµ duy nhÊt cho phÐp gi¶i quyÕt vÊn
®Ò sèng cßn cña nÒn kinh tÕ trong khñng ho¶ng, ®ã lµ ®¶m b¶o an ninh
l−¬ng thùc.
94
T−¬ng tù nh− vËy, ë Trung Quèc, khi c¶i çch kinh tÕ b−íc tõ gi¶i
quyÕt ®ñ çi ¨n sang t¨ng thu nhËp vµ t¹o viÖc lµm cho d©n, tõ trong thùc tÕ
n«ng th«n, m« h×nh xÝ nghiÖp H−¬ng TrÊn xuÊt hiÖn, më ra mét gi¶i ph¸p
tæng hîp cho viÖc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ doanh nghiÖp n«ng th«n. Trong
thêi kú trøng n−íc, së dÜ m« h×nh nµy cßn sèng sãt tr−íc sù qu¶n lý nghiªm
ngÆt cña c¬ chÕ quan liªu bao cÊp lµ nhê ¸p dông c¬ chÕ céng ®ång. XuÊt
Hép 17: C©u chuyÖn kho¸n chui ë VÜnh Phó
§Çu nh÷ng n¨m 1960, ë miÒn B¾c nãi chung vµ tØnh VÜnh Phó nãi riªng
vÒ c¨n b¶n ®· hoµn thµnh qu¸ tr×nh hîp t¸c ho¸. Sau hai vßng c¶i tiÕn qu¶n lý,
chÊt l−îng lµm ¨n cña çc hîp t¸c x· vÉn tiÕp tôc gi¶m sót. Vô ®«ng xu©n n¨m
1965 - 1966 gÆp thêi tiÕt bÊt thuËn, s¶n l−îng l−¬ng thùc gi¶m mÊt 20%, ®êi
sèng nh©n d©n sa sót, cã n¬i thiÕu ¨n. Tr−íc t×nh h×nh khã kh¨n ®ã, mét x· cña
huyÖn LËp Th¹ch n«ng d©n tù chia nhau ruéng, phong trµo lan dÇn sang çc x·
kh¸c.
Nh¹y c¶m víi søc s¸ng t¹o cña phong trµo quÇn chóng, l·nh ®¹o tØnh
®øng ®Çu lµ BÝ th− TØnh ñy Kim Ngäc tiÕn hµnh kh¶o s¸t vµ cho lµm thÝ ®iÓm ë
hîp t¸c x· Th«n Th−îng, huyÖn VÜnh T−êng vµ sau ®ã më réng ®iÒu tra thùc tÕ
ë 12 x· kh¸c trong toµn TØnh. Dùa trªn kÕt qu¶ thùc tiÔn s¶n xuÊt, trong n¨m
ngµy ®Çu th¸ng 9 n¨m 1966 tØnh uû häp bµn, tiÕn ®Õn th«ng qua NghÞ quyÕt sè
68 ngµy 10/9/1966 “VÒ mét sè vÊn ®Ò qu¶n lý lao ®éng n«ng nghiÖp trong hîp
t¸c x· n«ng nghiÖp hiÖn nay”, chÝnh thøc ®−a kho¸n hé thµnh chñ tr−¬ng cña
tØnh.
NghÞ quyÕt m¹nh d¹n x¸c ®Þnh: “kiªn quyÕt thùc hiÖn b»ng ®−îc ®óng vµ
tèt chÕ ®é ba kho¸n, kho¸n viÖc cho nhãm, cho lao ®éng vµ cho hé”. Nhê
chÝnh s¸ch ®óng, hîp lßng d©n, s¶n xuÊt nhanh chãng ph¸t triÓn. ChØ sau hai vô
n¨m 1967, ®· cã 75% sè hîp t¸c x· trong tØnh thùc hiÖn kho¸n hé, lµm t¨ng
s¶n l−îng l−¬ng thùc thªm 4.000 tÊn, cã 4 huyÖn 46 x· vµ 160 hîp t¸c x· (70%
sè hîp t¸c x· trong tØnh) ®¹t kû lôc 5 - 6 tÊn/ha. §µn lîn tËp thÓ nhê kho¸n
ch¨n nu«i ®· t¨ng thªm 20% sè ®Çu con.
ViÖc tiÕn hµnh kho¸n s¶n xuÊt cho çc hé x· viªn, thËm chÝ cßn b¸n mét
sè “t− liÖu s¶n xuÊt” nh− xe c¶i tiÕn, cµo cá c¶i tiÕn cho x· viªn vµo nh÷ng
n¨m phong trµo hîp t¸c x· ®ang lªn m¹nh lµ mét ®iÒu cÊm kþ. Sau hai n¨m 95
thùc hiÖn, tõ th¸ng 12 n¨m 1968 chñ tr−¬ng cña tØnh bÞ phª ph¸n, mét sè çn
bé bÞ kû luËt, phong trµo kho¸n hé bÞ ngõng l¹i cho ®Õn 22 n¨m sau, khi NghÞ
Õt 10 ñ Bé ChÝ h t Þ kh ¸ IV hÝ h thø ¸ ®Þ h l i i t ß ki h tÕ ñ
th©n tõ çc c«ng x−ëng thñ c«ng cña çc c«ng x· nh©n d©n, çc xÝ nghiÖp
nµy tù ngôy trang m×nh b»ng çch “®éi mò ®á”, tù gäi m×nh lµ doanh nghiÖp
“tËp thÓ” qu¶n lý theo kiÓu nöa c«ng nöa t−.
Nhê c¬ chÕ céng ®ång, xÝ nghiÖp H−¬ng TrÊn tËn dông ®−îc c¬ së
vËt chÊt cña kinh tÕ tËp thÓ, huy ®éng ®−îc lao ®éng n«ng th«n, khai th¸c
®−îc vèn cña nh©n d©n, sö dông ®−îc ph−¬ng thøc qu¶n lý cã tr¸ch nhiÖm
vµ tËn t©m cña t− nh©n, vµ gi÷ quan hÖ tèt, tranh thñ sù ñng hé cña chÝnh
quyÒn ®Þa ph−¬ng, tr¸nh ®−îc sù c¶n trë cña c¬ chÕ nhµ n−íc. Tr−íc cuéc
“tËp kÝch bÝ mËt” nµy cña c¬ chÕ céng ®ång, §Æng TiÓu B×nh kÓ: "§iÒu lµm
cho chóng t«i hoµn toµn bÊt ngê lµ sù ph¸t triÓn cña çc ngµnh c«ng nghiÖp
n«ng th«n. Sù ®a d¹ng trong s¶n xuÊt vµ chñng lo¹i mÆt hµng cña çc doanh
nghiÖp nhá mäc lªn nh− nÊm ë çc vïng n«ng th«n gièng nh− thÓ sù xuÊt
hiÖn bÊt th×nh l×nh cña mét ®¹o qu©n. §©y kh«ng ph¶i lµ thµnh tùu cña
chÝnh phñ trung −¬ng. §©y lµ ®iÒu n»m ngoµi dù ®o¸n cña t«i còng nh− cña
çc ®ång chÝ kh¸c. Nã lµm cho chóng t«i bÞ bÊt ngê"1.
Ngµy nay, nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn kh¸c còng ®ang ®−îc ®óc rót trë
thµnh lý luËn, t¹o nªn søc sèng cña c«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ nh− s¶n xuÊt
trang tr¹i, kinh tÕ hîp ®ång, ®¶ng viªn lµm kinh tÕ,... ®Òu b¾t ®Çu tõ çi n«i
nhá bÐ nh−ng an toµn cña c¬ chÕ céng ®ång tr−íc khi ®−îc th¶ ra s©n réng
cña c¬ chÕ nhµ n−íc. Lµm ng−îc l¹i, nhiÒu n−íc §«ng ©u vµ Liªn X« thùc
hiÖn “liÖu ph¸p sèc” ¸p dông ngay nh÷ng ý t−ëng cßn m¬ hå trong c¶i çch
vµo c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng nªn ®em l¹i nh÷ng thÊt b¹i ®au
®ín.
L¸ ch¾n b¶o vÖ quyÒn lîi - nhiÖm vô thiªng liªng cña c¬ chÕ céng ®ång
“L¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch”, ç nh©n tõng con ng−êi kh«ng ®ñ søc ®−¬ng
®Çu víi nh÷ng th¶m ho¹ khñng khiÕp cña chiÕn tranh,
thiªn tai, bÖnh tËt,… nh÷ng rñi ro cña ç nh©n vµ mçi
gia ®×nh ph¶i ®−îc c¶ céng ®ång tæ chøc hç trî. §ã lµ
nguån gèc cña çc tæ chøc nh©n ®¹o quèc tÕ nh− Ch÷
thËp ®á, Tr¨ng l−ìi liÒm ®á,…
Môc tiªu chÝnh cña tæ chøc hîp t¸c x· khi míi
thµnh lËp còng lµ ®Ó sö dông c¬ chÕ céng ®ång b¶o vÖ quyÒn lîi cña thµnh
viªn tr−íc c¹nh tranh khèc liÖt vµ kh«ng c«ng b»ng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
1
Nh©n d©n NhËt b¸o, B¾c Kinh, Trung Quèc, ngµy 13 th¸ng 6, n¨m 1987.
96
Hîp t¸c x· ë phÇn lín çc nÒn kinh tÕ trªn thÕ giíi lµ h×nh thøc phèi hîp ®Ó
tù gióp ®ì vµ b¶o vÖ quyÒn lîi thµnh viªn nhê kh¾c phôc t×nh tr¹ng kh«ng
t−¬ng xøng vÒ th«ng tin vµ
t¨ng vÞ thÕ ®µm ph¸n, c¹nh tranh. Trªn thÕ giíi, hîp t¸c x· cã ba h−íng
ho¹t ®éng chÝnh:
• Cïng nhau qu¶n lý tµi nguyªn tù nhiªn mµ ç nh©n kh«ng thÓ lµm
næi nh− çc HiÖp héi N−íc ë Ên §é hay çc Héi qu¶n lý §Êt ë Mü.
• Gióp n«ng d©n tiÕp thÞ lao ®éng t¹i thÞ tr−êng lao ®éng hoÆc gióp
n«ng d©n b¸n s¶n phÈm trªn thÞ tr−êng nh− çc Hîp t¸c x· Thñy s¶n
ë Indonesia hay Hîp t¸c x· Ngò cèc ë Trung Phi, Rau qu¶ ë §µi
Loan, chi phèi s¶n xuÊt S÷a ë PhÇn Lan, G¹o ë NhËt B¶n, Ngò cèc ë
Argentina.
• Gióp n«ng d©n mua hµng vµ tiÕp nhËn dÞch vô víi gi¸ rÎ, vµ phôc vô
tèt nh− Hîp t¸c x· DÞch vô ë Thôy §iÓn, HiÖp héi §iÖn n«ng th«n ë
Mü, Hîp t¸c x· TÝn dông ë Cana®a, Hîp t¸c x· Nhµ ë t¹i ch©u ¢u,…
Çc hîp t¸c x· kiÓu nµy ®Òu cã 3 ®Æc ®iÓm chung: tham gia theo
nguyªn t¾c tù nguyÖn, së h÷u vµ qu¶n lý bëi thµnh viªn theo nguyªn t¾c d©n
chñ, mçi ng−êi mét phiÕu bÇu; vµ lîi Ých cña hîp t¸c x· do nh÷ng ng−êi
tham gia h−ëng d−íi d¹ng tiÒn hoÆc dÞch vô.
97
Hép 18: Tæ chøc Ch÷ thËp ®á
N¨m 1859 t¹i Sopherin«, diÔn ra cuéc chiÕn tranh ®Ém m¸u gi÷a ¸o vµ
Ph¸p. Nh− mäi cuéc chiÕn diÔn ra thêi ®ã, khi tiÕng sóng trËn ®· im trªn chiÕn
tr−êng, qu©n ®éi hai bªn b×nh th¶n rót ®i, bá l¹i trªn chiÕn tr−êng 40 ngµn x¸c
chÕt vµ th−¬ng binh cña c¶ hai phÝa. TiÕng rªn la th¶m thiÕt cña nh÷ng ng−êi hÊp
hèi t¾t dÇn trong ®ãi kh¸t vµ nhiÔm trïng. Ruåi, muçi, dßi, bä, chuét, sãi vµ diÒu
h©u sÏ lµ kÎ dän dÑp cuèi cïng. ¤ng Henry Dunant, mét th−¬ng gia Thôy Sü trªn
®−êng ®i ngang chiÕn tr−êng ®· kinh hoµng chøng kiÕn c¶nh t−îng v« nh©n ®¹o
nµy. Xãt th−¬ng ®ång lo¹i, «ng ®i ®Õn nh÷ng xãm lµng l©n cËn kªu gäi n«ng d©n
®Þa ph−¬ng tù nguyÖn tæ chøc thµnh çc ®oµn cøu trî ®øng ra ch«n cÊt ng−êi
chÕt, cøu ch÷a th−¬ng binh.
Sau khi trë vÒ Gi¬nev¬, «ng viÕt cuèn Ký øc vÒ Sopherin« xuÊt b¶n n¨m
1862 kªu gäi thµnh lËp mét tæ chøc trung lËp cña céng ®ång ®Ó cøu gióp n¹n
nh©n chiÕn tranh. N¨m 1864, −íc m¬ cña Dunant trë thµnh hiÖn thùc khi ®¹i diÖn
cña 12 n−íc ch©u ¢u cïng ký C«ng −íc Gi¬nev¬ c«ng nhËn lÊy ch÷ thËp ®á lµm
biÓu t−îng cho tæ chøc nh©n ®¹o nµy. Mét tæ chøc gi¸m s¸t quèc tÕ ®−îc thiÕt lËp
lµm nhiÖm vô nh©n ®¹o, ®Õn 1876 trë thµnh ICRC. Ngµy nay, hiÖp héi Ch÷ thËp
®á quèc tÕ cã 150 chi nh¸nh t¹i çc quèc gia (cã 26 n−íc giµu ®ãng vai trß nhµ
tµi trî) víi 250 triÖu thµnh viªn vµ lµ tæ chøc cøu trî nh©n ®¹o lín nhÊt thÕ giíi
®ãng vai trß quan träng trong viÖc cøu trî nhiÒu th¶m ho¹ cña nh©n lo¹i thêi gian
qua.
(Nguån: Microsoft Encarta Reference Library 2002).
Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ban ®Çu, chÝnh
phñ cña nhiÒu quèc gia ra søc hç trî hîp t¸c x· ®Ó h×nh thµnh çc tæ chøc
s¶n xuÊt nßng cèt m¹nh hoÆc tæ chøc lµm nhiÖm vô qu¶n lý ph¸t triÓn n«ng
th«n, thËm chÝ ®Ó cñng cè uy thÕ chÝnh trÞ trªn ®Þa bµn n«ng th«n. Nh−ng
kÕt qu¶ ®¹t th−êng ng−îc l¹i, khi nhu cÇu thµnh lËp hîp t¸c x· kh«ng xuÊt
ph¸t tõ n«ng d©n, hä thê ¬ víi hîp t¸c x·. ChØ ®Õn khi thÓ chÕ thÞ tr−êng
ph¸t triÓn ®ñ m¹nh, tr−íc søc Ðp çc ho¹t ®éng c¹nh tranh kinh tÕ cña c¬
chÕ thÞ tr−êng, n«ng d©n thÊy m×nh trë thµnh kÎ thÊp cæ bÐ häng, chÞu ®ùng
mäi rñi ro vµ thua thiÖt th× môc tiªu b¶o vÖ quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña x·
viªn míi trë thµnh søc hót chÝnh t¹o nªn tinh thÇn tù gi¸c tham gia vµ g¾n
bã víi hîp t¸c x· cña n«ng d©n trªn toµn thÕ giíi.
Vµ còng mét phÇn, lµ khi kinh tÕ ®· ph¸t triÓn ®¸ng kÓ, nhµ n−íc míi
cã ®ñ søc ®Çu t− hç trî cho çc tæ chøc hîp t¸c x· ph¸t triÓn. §ã lµ lý do v×
sao hîp t¸c x· n«ng nghiÖp l¹i phæ biÕn ë çc n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn
h¬n lµ t¹i çc quèc gia ®ang ph¸t triÓn. T¹i çc nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn ë ch©u
¸ nh− §µi Loan, Hµn Quèc, NhËt B¶n… gÇn 100% n«ng d©n tham gia çc
tæ chøc hîp t¸c x·.
98
Ph¸t triÓn x∙ héi - thµnh c«ng cña c¬ chÕ céng ®ång
N«ng th«n lµ th¸nh ®Þa cña c¬ chÕ céng ®ång. T¹i n«ng th«n cã c¶
nÒn t¶ng kinh tÕ cña nÒn n«ng nghiÖp cæ truyÒn, c¶ m«i tr−êng x· héi cña
nh÷ng quan hÖ hä m¹c, lµng x· g¾n bã. Bëi vËy, nh÷ng nhµ ph¸t triÓn nÕu
biÕt vËn dông c¬ chÕ céng ®ång vµo ph¸t triÓn n«ng th«n sÏ ®em l¹i thµnh
c«ng to lín. Mét trong nh÷ng bµi häc hay vÒ çch lµm nµy lµ tr−êng hîp
Hµn Quèc nh÷ng n¨m 1970 víi phong trµo Lµng Míi (Saemaul Undong).
Sinh ra tõ mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo, Tæng thèng Hµn Quèc P¾c
Chung Hy cho r»ng ®iÓm yÕu nhÊt cña n«ng d©n lµ t− t−ëng tù ti, û l¹i,
kh«ng d¸m tù v−¬n lªn lµm chñ cuéc sèng, lµ sù rÖu r· cña céng ®ång n«ng
th«n, v× vËy, çch tèt nhÊt gióp hä ph¸t triÓn lµ ph¸t ®éng tinh thÇn céng
®ång th«ng qua mét phong trµo quÇn chóng. ¤ng nãi: “NÕu chóng ta cã thÓ
t¹o ra hay khai th¸c ®−îc tinh thÇn ch¨m chØ, tù v−ît khã kh¨n, vµ hîp t¸c
tiÒm Èn trong mçi thµnh viªn sèng trong khu vùc n«ng th«n, t«i tin t−ëng
r»ng tÊt c¶ çc lµng, x· n«ng th«n sÏ trë thµnh n¬i sinh sèng thÞnh v−îng...”.
ChÝnh phñ Hµn Quèc tæ chøc çc héi ®ång ph¸t triÓn ë lµng x· do
d©n tù qu¶n. Nhµ n−íc cÊp cho çc dù ¸n x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng n«ng
99
Hép 19: Ch−¬ng tr×nh Lµng Míi ( Saemaul Undong) t¹i Hµn Quèc
Mçi lµng bÇu ra "Uû ban Ph¸t triÓn Lµng Míi" gåm 5 ®Õn 10 ng−êi. Cã hai
ng−êi (mét nam, mét n÷) cã uy tÝn nhÊt ®−îc bÇu lµ ®ång chñ tÞch. §Ó ®¶m b¶o
thùc sù lµ “cña d©n”, ç nh©n l·nh ®¹o n«ng d©n kh«ng lµ thµnh viªn ®¶ng ph¸i
chÝnh trÞ, ñy ban ph¶i ®éc lËp víi c¬ quan hµnh chÝnh. ñy ban tæ chøc häp bµn
nh©n d©n ®Ó lËp kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n, vµ mäi vÊn ®Ò
liªn quan ®Õn ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n. ë Trung −¬ng, Bé tr−ëng Bé
Néi vô ®øng ®Çu ñy ban víi 12 ®iÒu phèi viªn lµ Thø tr−ëng çc Bé KÕ ho¹ch
Kinh tÕ, Ngo¹i giao, Gi¸o dôc, N«ng nghiÖp vµ Thuû s¶n, Th−¬ng m¹i vµ C«ng
nghiÖp, X©y dùng, Y tÕ vµ çc vÊn ®Ò x· héi, Th«ng tin vµ V¨n hãa.
Tïy kh¶ n¨ng nhµ n−íc ®Çu t−, tÊt c¶ çc lµng ®−îc chän ngÉu nhiªn vµ
nhËn tiÒn hç trî cña nhµ n−íc rãt trùc tiÕp cho lµng x·. Th«ng qua ®iÒu hµnh
cña ñy ban ph¸t triÓn lµng, tiÒn hç trî cña nhµ n−íc ®−îc phèi hîp víi ®ãng
gãp cña d©n, do d©n qu¶n vµ sö dông. Sau tõng n¨m, mét ch−¬ng tr×nh ®¸nh
gi¸ kh¸ch quan do ®¹i diÖn çc lµng cïng nhµ n−íc tiÕn hµnh vµ c«ng khai
c«ng bè danh s¸ch çc lµng thùc hiÖn tèt cho c¶ n−íc biÕt. Lµng lµm tèt sÏ
®−îc nhµ n−íc tiÕp tôc hç trî. Qu¸ tr×nh ®Çu t− tõng b−íc tõ thÊp ®Õn cao tïy
theo møc ®é tham gia tÝch cùc vµ hiÖu qu¶ cña mçi lµng, bëi vËy lµng lµng thi
®ua ai còng muèn lµm tèt h¬n, cuèi cïng c¶ n−íc n«ng th«n ph¸t triÓn. Bé m¸y
ph¸t triÓn n«ng th«n ho¹t ®éng kh¸ nhÞp nhµng d−íi sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña
Tæng thèng, nhµ n−íc liªn kÕt chÆt víi nh©n d©n c¶ vÒ ®Çu t−, ph¸t triÓn kinh
tÕ, cæ vò tinh thÇn. NguyÖn väng, s¸ng kiÕn cña d©n ®−îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp
lªn cÊp cao nhÊt. Ch−¬ng tr×nh võa lµ phong trµo quÇn chóng, võa lµ kÕ ho¹ch
cña nhµ n−íc.
Sau 20 n¨m, phong trµo Saemun x©y dùng xong nÒn t¶ng n«ng th«n hiÖn
®¹i nh− kÕt cÊu h¹ tÇng (®−êng lµng, nhµ x−ëng, hÖ thèng cung cÊp n−íc,
®iÖn); chuyÓn giao c«ng nghÖ, tÝch lòy vèn, ®µo t¹o nh©n lùc vµ b¶o vÖ m«i
tr−êng (gièng cao s¶n, quü tiÕt kiÖm trong gia ®×nh, ®µo t¹o çn bé trong
lµng...). 84% c©y rõng cña Hµn Quèc ®−îc trång trong giai ®o¹n ®ã. Sau 30
n¨m, m«i tr−êng sèng vµ cuéc sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n n«ng th«n ®· c¶i
thiÖn ®¸ng kÓ, s¶n xuÊt th−¬ng m¹i ph¸t triÓn. X· héi n«ng th«n n¨ng ®éng, cã
kh¶ n¨ng tù tÝch luü, ®Çu t−, vµ cã kh¶ n¨ng tù ph¸t triÓn.
(Nguån: Jin - Hwan Park, “The History of Saemaul Undong”, Saemaul Undong
Training, Saemaul Undong Central Training Institute, 1999.
th«n mét khèi l−îng xi m¨ng vµ s¾t thÐp nhÊt ®Þnh. Nh©n d©n ®ãng gãp
c«ng søc, çc chi phÝ kh¸c vµ toµn quyÒn lùa chän, qu¶n lý thi c«ng vµ sö
dông c«ng tr×nh. ChÝnh phñ tiÕp tôc hç trî hµng n¨m dùa trªn thµnh tÝch ®¹t
®−îc cña tõng lµng x·. Nh÷ng n¬i kh«ng lµm tèt sÏ kh«ng ®−îc gióp ®ì.
100
H×nh thøc ®¸nh gi¸ nµy t¹o nªn kh«ng khÝ thi ®ua s«i næi trong c¶ n−íc,
c¹nh tranh nhau lµm tèt h¬n gi÷a çc lµng.
Huy ®éng c¶ bé m¸y nhµ n−íc phèi hîp ho¹t ®éng víi phong trµo
quÇn chóng theo c¬ chÕ céng ®ång, ch−¬ng tr×nh n«ng th«n míi ë Hµn
Quèc ®· ®¹t kÕt qu¶ rÊt tèt. KÕt cÊu h¹ tÇng nghÌo nµn ë n«ng th«n ®−îc c¶i
thiÖn vÒ c¨n b¶n, hîp t¸c hãa lan nhanh vµ ph¸t huy t¸c dông tèt, ®åi nói
träc ®−îc phñ l¹i rõng, thu nhËp n«ng th«n n©ng lªn b»ng møc thµnh thÞ, c¬
cÊu s¶n xuÊt ë n«ng th«n chuyÓn nhanh sang c«ng nghiÖp vµ dÞch vô... TÊt
c¶ nh÷ng biÕn ®æi ®ã diÔn ra rÊt nhanh nhê ph¸t huy søc m¹nh céng ®ång.
Mét m« h×nh ph¸t triÓn x· héi thµnh c«ng b»ng c¬ chÕ céng ®ång lµ
Singapore trong giai ®o¹n ®Çu ph¸t triÓn kinh tÕ. Tæng thèng Lý Quang
DiÖu nhËn thÊy çc nhµ chÝnh trÞ ph−¬ng T©y th−êng dïng c¬ chÕ nhµ n−íc
vËn ®éng quÇn chóng th«ng qua çc chiÕn dÞch truyÒn th«ng rÇm ré, ph¸t
truyÒn ®¬n kªu gäi. ¤ng kh«ng tin vµo çch lµm nµy. Häc tËp kinh nghiÖm
vËn ®éng quÇn chóng cña §¶ng Céng s¶n ®èi lËp, «ng nhËn thÊy gi¶i ph¸p
quyÕt ®Þnh ®Ó tranh thñ sù ñng hé cña nh©n d©n ph¶i lµ tæ chøc lùc l−îng,
x©y dùng c¬ së ë ®Þa bµn. Tõ ®ã, ChÝnh phñ chuyÓn sang ¸p dông c¬ chÕ
céng ®ång: x©y dùng hiÖp héi nh©n d©n, thu hót vµo hiÖp héi mäi tÇng líp
doanh gia, çc hiÖp héi chÝnh trÞ, çc c©u l¹c bé gi¶i trÝ, çc nhãm cïng së
thÝch v¨n nghÖ, thÓ thao... çc tæ chøc nµy triÓn khai dÞch vô cña m×nh trªn
hÇu hÕt çc céng ®ång d©n c− vµ më çc líp d¹y tiÕng Anh, tiÕng Trung,
d¹y nÊu ¨n, ch÷a m¸y,... dÇn dÇn chiÕm l¹i ®Þa bµn vµ giµnh hÕt phiÕu bÇu
cña §¶ng Céng s¶n ë c¬ së.
B−íc tiÕp theo, «ng thu hót tõ mäi lµng x· trªn ®¶o çc nhµ chÝnh trÞ
ñng hé m×nh. Hä vèn lµ nh÷ng ng−êi ®−îc quÇn chóng tÝn nhiÖm nh− chñ
tÞch çc hiÖp héi, çc c©u l¹c bé vµ çc tæ chøc quÇn chóng tù gi¸c ë ®Þa
ph−¬ng. N¾m lÊy lùc l−îng nµy, «ng cö çn bé nhµ n−íc ®Õn bµn b¹c víi hä
vÒ çc ch−¬ng tr×nh ®Çu t− ph¸t triÓn céng ®ång nh− më ®−êng giao th«ng,
l¾p ®iÖn, n−íc, th«ng tin. Vµ sau ®ã nhµ n−íc cung cÊp vèn cho céng ®ång
qu¶n lý ®Çu t−. Søc m¹nh cña chÝnh quyÒn ®−îc dïng ®Ó x©y dùng mèi quan
hÖ mËt thiÕt víi d©n c− th«ng qua çc tæ chøc céng ®ång nh»m giµnh hËu
thuÉn chÝnh trÞ tuyÖt ®èi cña nh©n d©n. B»ng çch lµm nµy, ChÝnh phñ cña
101
«ng ®· giµnh ®−îc sù ñng hé tuyÖt ®èi cña nh©n d©n vµ thùc hiÖn thµnh
c«ng qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ë Singapore1..
ë ViÖt Nam cã tr−êng hîp cña thÞ trÊn du lÞch Héi An tØnh Qu¶ng
Nam. §Ó ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng kinh doanh du lÞch cña ®Þa ph−¬ng diÔn ra
thuËn lîi, ®em l¹i lîi nhuËn cho mäi ng−êi d©n, céng ®ång d©n c− trong
vïng thèng nhÊt víi nhau thay ®æi mét sè nÕp sèng cña m×nh nh− nh÷ng
ngµy nhÊt ®Þnh trong th¸ng cïng ngõng kh«ng dïng ®iÖn trong toµn thÞ x·,
trë l¹i dïng ®Ìn lång vµ nÕn ®Ó t¹o kh«ng khÝ cæ truyÒn. Hä còng thèng
nhÊt kh«ng dïng ¨ng ten tivi ngoµi trêi ®Ó gi÷ kh«ng gian th¬ méng cña
phè cæ, dµnh nhiÒu khu phè ®Ó ®i bé… sù thèng nhÊt cña céng ®ång ë Héi
An ®· gióp thÞ x· nµy lµm ®−îc nh÷ng ®iÒu mµ nhiÒu thµnh phè kh¸c ph¶i
®æi b»ng chi phÝ lín h¬n nhiÒu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng mµ vÉn kh«ng lµm næi.
Thõa kÕ di s¶n - kh¶ n¨ng liªn kÕt thêi gian cña céng ®ång
Kh¸c víi t×nh tr¹ng “tiÒn trao, ch¸o móc” cña c¬ chÕ thÞ tr−êng hay
“t©n quan, t©n chÝnh s¸ch” cña c¬ chÕ nhµ n−íc, mét trong nh÷ng thÕ m¹nh
quan träng cña c¬ chÕ céng ®ång lµ kh¶ n¨ng lµm lîi cho con ng−êi trong
t−¬ng lai l©u dµi, chuyÓn giao lîi Ých tõ thÕ hÖ nµy cho çc thÕ hÖ sau. Çc
gi¸ trÞ quan träng cña c¬ chÕ céng ®ång nh− uy tÝn, quan hÖ, kinh nghiÖm…
®Òu ®−îc tÝch lòy vµ chuyÓn tiÕp theo thêi gian.
T¹i nh÷ng thÓ chÕ tu©n theo c¬ chÕ nµy, “sèng l©u lªn l·o lµng” lµ
mét luËt ch¬i quan träng. Çc nhµ çch m¹ng l·o thµnh trong mét sè tæ chøc
chÝnh trÞ, çc giµ lµng ë b¶n lµng miÒn nói… nhiÒu khi cã tiÕng nãi quyÕt
®Þnh trong nh÷ng vÊn ®Ò quan träng vÒ nh©n sù, chÝnh s¸ch trong céng
®ång. ë ViÖt Nam, vua nhµ TrÇn ®·
triÖu tËp çc b« l·o ®Ó xin ý kiÕn khi
tiÕn hµnh ®¸nh giÆc Nguyªn, çc
doanh nghiÖp NhËt B¶n cæ truyÒn rÊt
næi tiÕng víi chÕ ®é lµm viÖc suèt ®êi,
häc tËp suèt ®êi cña ®éi ngò c«ng nh©n
lµnh nghÒ.
Dµi h¹n h¬n trong cÇu nèi thêi
gian lµ ý thøc vµ quan niÖm tÝch tô vµ
1.
Lý Quang DiÖu: BÝ quyÕt ho¸ rång, Nxb. TrÎ. TP. Hå chÝ Minh, 2001.
102
thõa kÕ quyÒn lîi cho çc thÕ hÖ t−¬ng lai. “§êi cha ¨n mÆn, ®êi con kh¸t
n−íc” lµ ®iÒu r¨n quan träng cña nhiÒu céng ®ång. Ng−êi ta kh«ng chØ tÝch
lòy ®Êt ®ai, tµi s¶n, tiÒn b¹c mµ cßn ch¨m lo ®Ó l¹i lîi nhuËn, kiÕn thøc cho
con ch¸u theo tinh thÇn “v× lîi Ých m−êi n¨m trång c©y, v× lîi Ých tr¨m n¨m
Hép 20: ChÕ ®é lµm viÖc suèt ®êi trong doanh nghiÖp NhËt B¶n
Çc doanh nghiÖp NhËt B¶n ®Çu t− vµo ®éi ngò nh©n viªn nh− tµi s¶n
quan träng nhÊt cña doanh nghiÖp, còng v× vËy, mçi doanh nghiÖp trë thµnh mét
céng ®ång mµ ng−êi lµm g¾n bã hoµn toµn víi nã. Trong thu nhËp cña c«ng nh©n
viªn NhËt B¶n, çc kho¶n trî cÊp, tiÒn lµm thªm giê, th−ëng vµ quü phóc lîi cña
c«ng ty céng l¹i cao h¬n l−¬ng. Khi x¶y ra suy tho¸i kinh tÕ, çc doanh nghiÖp
cã thÓ c¾t gi¶m çc kho¶n phô thu nµy ®Ó ®èi phã víi t×nh h×nh khã kh¨n, c«ng
nh©n chÊp nhËn thu nhËp thÊp h¬n nh−ng kh«ng bÞ ®uæi viÖc nh− ë çc n−íc
kh¸c. Trong c«ng ty NhËt B¶n, ban gi¸m ®èc vµ c«ng nh©n cïng chia sÎ lîi
nhuËn khi ¨n nªn lµm ra vµ chia sÎ thÊt b¸t khi gÆp khã kh¨n.
C«ng ty cung cÊp b¶o hiÓm y tÕ, cho ng−êi ch−a lËp gia ®×nh thuª nhµ,
cho ng−êi cã gia ®×nh vay tiÒn víi l·i suÊt bao cÊp ®Ó mua nhµ, hç trî tiÖn nghi
gi¶i trÝ gia ®×nh, hç trî viÖc häc hµnh cña con em c«ng nh©n, b¸n cæ phiÕu c«ng
ty cho c«ng nh©n viªn, trî cÊp khen th−ëng cho ng−êi lµm viÖc tèt, khen th−ëng
quµ çp cho nh÷ng ng−êi cã th©m niªn c«ng t¸c, tæ chøc ®µo t¹o tay nghÒ cho
çn bé trong suèt thêi gian lµm viÖc, nh÷ng mèi liªn hÖ nh− vËy khiÕn c«ng nh©n
viªn coi c«ng ty nh− gia ®×nh vµ trung thµnh, ®ãng gãp víi nã suèt ®êi theo c¬
chÕ céng ®ång.
(Nguån: Lý Quang DiÖu: BÝ quyÕt ho¸ rång, Nxb. TrÎ TP. Hå chÝ Minh, 2001).
trång ng−êi”. Kh«ng nh÷ng thÕ, viÖc tu nh©n, tÝch ®øc cßn lµ môc tiªu quan
träng vµ nghiªm tóc cña nhiÒu thÕ hÖ ng−êi ®Ó b¶n th©n kiÕp sau ®−îc lªn
thiªn ®µng, lªn câi niÕt bµn,… vµ ®ång thêi còng ®Ó l¹i phóc ®øc cho çc
thÕ hÖ con ch¸u t−¬ng lai.
Kh¶ n¨ng liªn kÕt hµnh ®éng cña con ng−êi hiÖn t¹i víi kÕt qu¶ trong
t−¬ng lai trung h¹n vµ dµi h¹n lµ mét kh¶ n¨ng ®Æc biÖt cña c¬ chÕ céng
®ång, nã t¹o nªn søc m¹nh kiÒm chÕ, gi¸m s¸t vµ ®Þnh h−íng ho¹t ®éng cña
loµi ng−êi ®¹t ®Õn ý thøc m×nh v× mäi ng−êi, céi nguån cña ®¹o ®øc nh©n
lo¹i, nã cho phÐp con ng−êi lµm ®−îc ®iÒu kú diÖu kh¸c víi mäi sinh vËt
kh¸c lµ quyÕt t©m ®Çu t− cho t−¬ng lai, h−íng ®Õn môc tiªu ph¸t triÓn v÷ng
bÒn mét çch tù gi¸c.
103
B¶o vÖ ®¹o ®øc x∙ héi - søc ®Ò kh¸ng cña céng ®ång
Howard Margolis n¨m 1982 ®· m« t¶ ®Þnh h−íng hai mÆt cña ho¹t
®éng x· héi. Con ng−êi võa theo ®uæi nh÷ng mèi quan t©m nh»m n©ng cao
çc môc tiªu lîi Ých cña ç nh©n võa cã nh÷ng môc tiªu phôc vô lîi Ých
chung mang tÝnh phi vô lîi1. Theo North, nÕu çc chi phÝ ®Ó bµy tá quan
®iÓm, nhËn thøc ç nh©n cµng thÊp th× trong qu¸ tr×nh hµnh ®éng cña con
ng−êi, nh÷ng nhËn thøc ®éc lËp phi vô lîi sÏ cµng ®ãng vai trß næi tréi h¬n,
trë thµnh −u tiªn cao h¬n trong çc lùa chän. VÝ dô nh− viÖc bá phiÕu trong
çc c¬ quan lËp ph¸p hay h×nh thøc nhiÖm kú suèt ®êi dµnh cho çc quan
tßa lµ nh÷ng gi¶i ph¸p thÓ chÕ lµm gi¶m chi phÝ, gióp ph¸t huy kh¶ n¨ng,
khiÕn con ng−êi m¹nh d¹n vµ th¼ng th¾n lµm theo nhËn thøc kh¸ch quan cña
m×nh2.
Sugden cho r»ng søc m¹nh ®¹o lý ®−îc h×nh thµnh khi mét céng
®ång “cïng c«ng nhËn vµ t«n träng mét th«ng lÖ”. Theo «ng, khi mäi ng−êi
anh tiÕp xóc, v× lîi Ých cña hä ®Òu tá ra t«n träng mét quy chÕ th× ®−¬ng
nhiªn anh còng ph¶i t«n träng nã, “®¹o ®øc cña sù hîp t¸c” lµ lÏ tù nhiªn.
Râ rµng mét trong nh÷ng søc m¹nh th¸ch thøc víi thêi gian cña c¬ chÕ céng
®ång lµ niÒm tin vµo ®¹o ®øc. Con ng−êi lu«n tin t−ëng mét çch tù nhiªn ë
sù tÊt th¾ng cña lÏ ph¶i, cña çc thÕ lùc tèt ®Ñp trong cuéc ®Êu tranh víi çc
lùc l−îng ®en tèi. NiÒm tin ®ã cã thÓ xuÊt ph¸t tõ nguån gèc t«n gi¸o, cã
thÓ dùa trªn nÒn t¶ng c«ng b»ng cña ph¸p luËt, cã thÓ dùa trªn kiÕn thøc cña
gi¸o dôc, cã thÓ h×nh thµnh õ kinh nghiÖm lÞch sö. §iÒu quan träng lµ niÒm
tin vÒ ®¹o ®øc ®−îc duy tr× mét çch tù gi¸c, trë thµnh l−¬ng t©m b¶o vÖ con
ng−êi, gi¸m s¸t con ng−êi ë mäi lóc, mäi n¬i.
NÕu nh− “hiÖu øng Suvantor”3 x¶y ra khi mét sè c«ng cô xÊu cña çc
c¬ chÕ bÞ huy ®éng, x« ®Èy mäi ng−êi ®ua nhau lµm theo çi xÊu, ph¸ vì
c©n b»ng luËt lÖ chung, th× niÒm tin vµo ®¹o ®øc ng¨n c¶n sù ph¸ ho¹i ®ã,
nã ng¨n chÆn sù sai ph¹m cña tõng ng−êi vµ ng−îc l¹i t¹o nªn lµn sãng cña
tËp thÓ céng ®ång ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ trËt tù, b¶o vÖ ®¹o lý. ë ®©u ng−êi tèt
chiÕm −u thÕ vµ kiªn quyÕt hµnh ®éng ®Ó b¶o vÖ lÏ ph¶i th× søc m¹nh cña
®¹o ®øc ®−îc duy tr×, çi xÊu kh«ng cã m«i tr−êng ®Ó tån t¹i.
1
Margolis, H. Selfshness. Altrism and Rationality: Atheory of Social Choice, Cambridge University
Press, 1982.
2
. Douglass C. North, s¸ch ®· dÉn.
104
Hép 21: Lêi thÒ cña sinh viªn §¹i häc Stanford
Stanford lµ mét tr−êng ®¹i häc næi tiÕng ë California, Mü vÒ chÊt l−îng
®µo t¹o vµ çc c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc. Khi nhËp häc, mäi häc sinh tuyªn
thÖ víi “lêi thÒ cña §¹i häc Stanford” rÊt ®éc ®¸o. Néi dung lêi thÒ ®¹i ý lµ:
trong suèt thêi gian ®µo t¹o ë tr−êng, v× danh dù, uy tÝn vµ chÊt l−îng cña sinh
viªn vµ nhµ tr−êng, mäi kú thi sinh viªn sÏ hoµn toµn tù gi¸c lµm bµi, kh«ng chÊp
nhËn mäi h×nh thøc quay cãp, hái bµi, tranh thñ, lîi dông nµo... tÊt nhiªn nÕu vi
ph¹m sÏ bÞ xö lý th¼ng çnh kh«ng chØ b»ng “c¬ chÕ nhµ n−íc” nh− kû luËt, ®uæi
häc mµ cßn chÞu ph¹t nÆng vÒ “c¬ chÕ thÞ tr−êng” v× tiÒn ph¹t vµ häc phÝ ®ãng rÊt
cao vµ ph¹t c¶ b»ng “c¬ chÕ céng ®ång”, nh÷ng tr−êng hîp xÊu bÞ nªu g−¬ng qua
nhiÒu thÕ hÖ sinh viªn vµ th«ng b¸o réng r·i trong vµ ngoµi tr−êng.
Thùc hiÖn lêi thÒ ®ã, vÒ phÝa nhµ tr−êng, trong mäi cuéc thi, kiÓm tra
chÊt l−îng, gi¸o viªn chØ giao ®Ò bµi cho líp, quy ®Þnh ®óng thêi gian, ®Þa ®iÓm,
h×nh thøc nép bµi, råi sau ®ã ®Õn nhËn bµi vÒ chÊm vµ th«ng b¸o ®iÓm cho sinh
viªn. Gi¸o viªn kh«ng ®−îc phÐp tá ý nghi ngê, ®Õn gi¸m s¸t hoÆc lµm phiÒn sinh
viªn ®ang lµm bµi thi. VÒ phÝa sinh viªn sau khi nhËn ®Ò thi, tù gi¸c lµm bµi, cã
th¾c m¾c g× vÒ néi dung c©u hái míi liªn l¹c hái l¹i gi¸o viªn, tuyÖt ®èi kh«ng
trao ®æi, th¶o luËn, hÕt thêi gian tù gi¸c nép bµi.
Víi quy chÕ ®éc ®¸o nµy, çc h×nh thøc thi cña tr−êng rÊt ®a d¹ng, thùc
dông, vµ còng rÊt khã, cã nh÷ng m«n thi viÕt sinh viªn ngåi liªn tôc trong phßng
hµng mÊy tiÕng ®ång hå, còng cã m«n, ph¶i ®Õn th− viÖn tham kh¶o hµng ®èng
tµi liÖu, lªn Internet t×m th«ng tin, ®Õn phßng thÝ nghiÖm ch¹y m¸y tÝnh, hay ë
nhµ ®Ó suy nghÜ viÕt bµi trong vµi ngµy. Nh−ng dï çch g×, çi chÝnh lµ ph¶i tù
lùc lµm bµi.
Quy chÕ ®· biÕn kû luËt thi cö vèn lµ quan hÖ häc sinh vµ thµy gi¸o sang
thµnh chuyÖn danh dù vµ quyÒn lîi cña c¶ céng ®ång sinh viªn. NÕu mét sinh
viªn ph¹m luËt lµ ph¶n béi vµ ¨n gian víi c¶ tËp thÓ. Kh«ng cã g× chÆt chÏ b»ng
sinh viªn tù qu¶n lý m×nh vµ gi¸m s¸t lÉn nhau, kh«ng ai t¸n thµnh vµ cho phÐp
m×nh còng nh− ng−êi kh¸c vi ph¹m quy chÕ. Nhê ®ã, luËt ch¬i chung ®−îc t«n
träng n¨m nµy qua n¨m kh¸c, trë thµnh c¬ chÕ tù b¶o vÖ v÷ng vµng trong céng
®ång sinh viªn vµ tiÕng t¨m tèt ®Ñp cña nhµ tr−êng vµ nh÷ng ng−êi do tr−êng ®µo
t¹o.
§iÒu quan träng lµ t− t−ëng tèt ph¶i trë thµnh sù ®ång lßng, thµnh
nÕp sèng cña céng ®ång. Mäi ng−êi hµnh ®éng theo ®¹o ®øc tr−íc hÕt v× tin
3
Xem phÇn MÆt yÕu cña c¬ chÕ céng ®ång.
105
t−ëng vµ tr«ng ®îi r»ng ng−êi kh¸c, toµn céng ®ång còng ®èi xö víi m×nh,
víi çc thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh m×nh nh− vËy. Do ®ã, c¬ chÕ tù vÖ
th−êng thµnh c«ng víi nh÷ng céng ®ång hiÓu biÕt râ vÒ nhau, t−¬ng ®èi
®ãng hoÆc ph¶i cã biÖn ph¸p gi¸m s¸t vµ th−ëng ph¹t râ rµng. Khi ®−îc hái
lµm thÕ nµo g×n gi÷ ®−îc çc gi¸ trÞ ®¹o ®øc cho nh©n d©n, Lý Quang DiÖu
tr¶ lêi: “cñng cè nh÷ng tµi s¶n v¨n ho¸ vèn cã cña ng−êi d©n, nh÷ng gi¸ trÞ
mµ hä kÕ thõa vµ ý thøc vÒ nh÷ng ®iÒu thiÖn, ¸c. Nh÷ng phÈm h¹nh Nho
gi¸o nh− hiÕu th¶o víi cha mÑ, l−¬ng thiÖn vµ chÝnh trùc, cÇn kiÖm, trung
thùc víi b¹n bÌ vµ trung thµnh víi ®Êt n−íc lµ nh÷ng hç trî quan träng cho
hÖ thèng ph¸p lý. Chóng t«i cñng cè cho nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng b»ng
çch th−ëng cho nh÷ng hµnh ®éng c− xö phï hîp víi nh÷ng gi¸ trÞ nµy vµ
trõng ph¹t çch c− xö ng−îc l¹i”1.
ViÖc x©y dùng nªn t©m lý ®¹o ®øc tËp thÓ lµ mét qu¸ tr×nh t¹o ph¶n
x¹ cã ®iÒu kiÖn l©u dµi vµ nhÊt qu¸n. Ph¶i t¸ch rêi quan niÖm hiÖu qu¶ thùc
dông tr−íc m¾t víi ý thøc x©y dùng nÒn t¶ng ®¹o ®øc trªn c¬ së ph¸p lý
v÷ng bÒn. VÝ dô, hiÖn t−îng ®· trë nªn kh¸ quen thuéc ë ViÖt Nam lµ nép
tiÒn ph¹t vi ph¹m giao th«ng cho c«ng an viªn ngay t¹i chç. D−êng nh− ®©y
còng lµ viÖc lµm cã hiÖu qu¶: ng−êi bÞ ph¹t cã ý thøc ngay vÒ sù thiÖt h¹i
kinh tÕ khi ph¹m lçi. Tuy nhiªn, trong tr−êng hîp nµy, bªn c¹nh bµi häc khi
vi ph¹m luËt giao th«ng sÏ bÞ ph¹t, c¶ ng−êi ph¹t vµ ng−êi bÞ ph¹t l¹i lµm
quen víi ý thøc cã thÓ vµ nªn xö lý c¬ chÕ nhµ n−íc b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng.
Mäi sai ph¹m cã thÓ bï ®¾p ®−îc b»ng tiÒn, mäi h×nh ph¹t cã thÓ mÆc c¶
®−îc. Çi lîi vÒ hiÓu LuËt giao th«ng bÞ ®¸nh ¸t bëi çi thiÖt do quan niÖm
sai quan hÖ gi÷a d©n vµ nhµ n−íc.
NÕu nh− c¬ chÕ céng ®ång ®−îc ph¸t huy ®óng çch, cã thÓ t¹o nªn
søc m¹nh thÇn kú cña chiÕn tranh nh©n d©n, më ra ®æi míi c¶i çch, ph¸t
triÓn kinh tÕ thµnh c«ng th× c¬ chÕ nµy nÕu ¸p dông sai, còng cã nh÷ng mÆt
tr¸i xÊu xa ghª gím, ®em l¹i nhiÒu ®au khæ cho nh©n lo¹i.
MÆt yÕu cña c¬ chÕ céng ®ång
"Gµ nhµ ®¸ nhau"
Trong c¬ chÕ céng ®ång, mèi quan hÖ gia ®×nh, th©n h÷u th−êng
®−îc tËn dông thay thÕ cho mäi quan hÖ x· héi kh¸c khi kh«ng cã ®ñ th«ng
tin cña çc ®èi t¸c kh¸c. §©y còng chÝnh lµ n¬i xuÊt hiÖn hiÖn t−îng "nåi da
1
Lý Qu¹ng DiÖu, S¸ch ®· dÉn.
106
x¸o thÞt". Khi lo¹i bá ®−îc nh÷ng nguy c¬ tõ bªn ngoµi th× mèi ®e däa tho¸n
®o¹t l¹i chuyÓn vµo bªn trong. Cèt lâi cña nghÞch lý nµy lµ ë chç, khi ¸p
dông c¬ chÕ céng ®ång vµo ho¹t ®éng qu¶n lý, sÏ n¶y sinh ra nh÷ng t×nh
c¶nh mµ mét sè ®−¬ng sù bÞ ®Æt vµo t×nh tr¹ng tiÕn tho¸i l−ìng nan: hoÆc lµ
lµm ph¶n hoÆc lµ chÊp nhËn nguy c¬ bÞ lo¹i bá. §ã lµ çc nh÷ng ng−êi ë vµo
vÞ trÝ, chøc vô phô thuéc, g¾n víi sù tån t¹i cña mét vÞ trÝ quyÕt ®Þnh kh¸c,
nh−ng nÕu lo¹i bá ®−îc vÞ trÝ quyÕt ®Þnh kia th× sÏ chÊm døt ®−îc t×nh tr¹ng
phô thuéc vµ ®¹t ®−îc vÞ thÕ ®éc lËp æn ®Þnh.
VÝ dô, trong mét triÒu ®×nh phong kiÕn, vÞ trÝ cña Th¸i tö vµ Hoµng
hËu lµ hai vÞ trÝ phô thuéc nguy hiÓm nhÊt, hä lu«n bÞ çc Hoµng tö vµ phi
tÇn kh¸c t×m çch c¹nh tranh giµnh quyÒn. Sù tån t¹i cña hä g¾n chÆt vµo
quyÕt ®Þnh cña ç nh©n nhµ vua. Mét khi thay ®æi vua, hai ng−êi nµy sÏ bÞ
phÕ truÊt, thËm chÝ bÞ trõng trÞ (vµ chuyÖn nµy vÉn th−êng x¶y ra trong lÞch
sö). ThÕ nh−ng nÕu vua chÕt, lËp tøc Th¸i tö lªn ng«i vµ Hoµng hËu trë
thµnh Hoµng th¸i hËu, nh÷ng vÞ trÝ suèt ®êi v÷ng bÒn vµ uy quyÒn. §ã lµ lý
do khiÕn cho häc gi¶ Trung Hoa Hµn Phi Tö ®· nãi "Ng−êi muèn giÕt vua
nhÊt lµ Hoµng hËu vµ Th¸i tö, ng−êi cã kh¶ n¨ng tranh ng«i vua nhÊt lµ anh
em vua"1.
§Ó kh¾c phôc t×nh c¶nh o¸i o¨m nµy, mét sè nhµ vua nh− TÇn Thñy
Hoµng ë Trung Quèc, Minh M¹ng ë ViÖt Nam,… ®· kh«ng lËp ra ng«i
Hoµng hËu vµ ng«i Th¸i tö, ®êi TÇn ë Trung Quèc tõ TrÇn HiÕu C«ng vÒ sau
còng kh«ng giao chøc TÓ t−íng cho ng−êi trong hä. Nh− vËy, ngay c¶ trong
mét sè triÒu ®¹i phong kiÕn, cã c¬ chÕ céng ®ång còng ph¶i thay thÕ b»ng
c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó tr¸nh nh÷ng nghÞch lý c¬ chÕ x¶y ra.
Mét th¶m häa "gµ nhµ ®¸ nhau" kh¸c xuÊt ph¸t tõ mét mÆt xÊu cña
c¬ chÕ céng ®ång, lµ kÕt qu¶ cña t×nh tr¹ng "xö lý néi bé"2 ViÖc ®µn ¸p
trong céng ®ång víi h×nh thøc "xö lý néi bé" th−êng bÊt chÊp çc rµng buéc
luËt ph¸p, bá qua çc th«ng lÖ quèc gia vµ quèc tÕ nªn cã thÓ rÊt tµn b¹o vµ
kh«ng cã giíi h¹n. Trong hoµn c¶nh ®ã, ®èi t−îng bÞ ®µn ¸p còng ph¶i
chèng l¹i b»ng nh÷ng gi¶i ph¸p bÊt chÊp mäi quy −íc chung. KÕt qu¶ lµ
céng ®ång bÞ chia rÏ thµnh nh÷ng céng ®ång nhá ®èi lËp nhau trong nh÷ng
cuéc chiÕn huynh ®Ö t−¬ng tµn víi mäi thñ ®o¹n tµn b¹o nhÊt.
1
Hµn Phi Tö. BÞ néi. H−îu, T. §. Çc bµi gi¶ng vÒ t− t−ëng ph−¬ng §«ng, Nxb. §¹i häc
Quèc gia Hµ Néi, 2001.
107
Nh÷ng cuéc chiÕn dai d¼ng vµ ®Ém m¸u víi nh÷ng thñ ®o¹n diÖt
chñng gi÷a çc bé téc ë mét sè n−íc ch©u Phi, nh÷ng cuéc giÕt chãc lÉn
nhau b»ng vò khÝ hãa häc vµ tªn löa gi÷a hai quèc gia håi gi¸o Iran vµ Iraq,
nh÷ng cuéc ®Êu ph¸o dai d¼ng vµ ®e däa sö dông vò khÝ h¹t nh©n gi÷a hai
quèc gia cïng chñng téc Ên §é vµ Pakistan, nh÷ng cuéc ®¸nh bom vµ b¾n
ph¸ h−íng vµo d©n th−êng cña hai céng ®ång cïng sèng trªn mét m¶nh ®Êt
nh− Palestin vµ Israel,... trong nh÷ng cuéc chiÕn nµy, mäi thø vò khÝ, mäi
thñ ®o¹n tµn b¹o ®−îc ¸p dông bÊt chÊp çc quy t¾c quèc tÕ. §iÒu v« lý lµ
nh÷ng cuéc th¶m s¸t ®ã l¹i x¶y ra gi÷a nh÷ng céng ®ång cã nh÷ng nÐt
t−¬ng ®ång, vèn cã thÓ lµ thµnh viªn cña mét céng ®ång lín. §iÒu v« nghÜa
lµ nh÷ng cuéc chiÕn bÊt tËn nµy kÐo çc céng ®ång anh em vµo vßng nghÌo
khæ, thËm chÝ diÖt vong, chØ ®em l¹i lîi Ých cho nh÷ng kÎ lîi dông bªn
ngoµi.
"Ço hÕt, chã s¨n bÞ lµm thÞt"
Trong c¬ chÕ céng ®ång, viÖc sö dông ng−êi dùa trªn c¬ së tin cËy
tr−íc, n¨ng lùc sau. Khi trong hä hµng lµng n−íc kh«ng cã ®ñ ng−êi cã
n¨ng lùc, çc chÝnh quyÒn ®éc tµi chuyªn chÕ buéc ph¶i dïng ®Õn nh÷ng
ng−êi tµi trong x· héi ®Ó n¾m quyÒn lùc mét phÇn hoÆc tõng giai ®o¹n.
Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, biÓu t−îng cña quyÒn lùc ®−îc trao göi
mét çch râ rµng th«ng qua çc "tÝn vËt" biÓu tr−ng ®−îc c«ng nhËn réng r·i
(cê phñ, tiÕt viÖt, hæ phï, Ên tÝn, th−îng ph−¬ng b¶o kiÕm, s¾c chØ, quyÒn
tr−îng,…). Nh÷ng tÝn vËt nµy ®−îc ng−êi n¾m quyÒn nh− vua quan, gi¸o
chñ, l·nh chóa,… trao cho nh÷ng ng−êi nhËn quyÒn lùc cô thÓ nh− t−íng
lÜnh, sø gi¶, kh©m sai,… lµm biÓu t−îng cho viÖc chia sÎ mét phÇn quyÒn
lùc cô thÓ, vÝ dô thèng l·nh mét phÇn qu©n lùc, ñy th¸c mét sè quyÒn lùc,
®−îc giao mét phÇn tµi nguyªn,… ®Ó thùc hiÖn mét nhiÖm vô cô thÓ nh−
®¸nh trËn, ®µm ph¸n, xö ¸n, thanh tra,… Th«ng th−êng çc giao phã nµy
mang tÝnh cã ®iÒu kiÖn, cã gi¸m s¸t, cã thêi h¹n gièng nh− T«n Ngé Kh«ng
næi tiÕng trong truyÖn T©y du ký cña Ng« Thõa ¢n, qu¸ tµi giái vµ ®éc lËp
nªn PhËt bµ Quan ©m ph¶i ®éi cho chiÕc vßng Kim C« ®Ó cã thÓ khèng chÕ.
Tuy nhiªn, khi thùc hiÖn nhiÖm vô th−êng cã hai kh¶ n¨ng x¶y ra.
Tr−êng hîp thø nhÊt, nhiÖm vô thÊt b¹i, ng−êi ®−îc giao nhiÖm vô sî bÞ trÞ
téi t×m çch trèn ®i hoÆc ph¶n béi, ®em theo çc quyÒn lùc vµ tµi nguyªn
2
.Xem phÇn MÆt yÕu cña c¬ chÕ céng ®ång.
108
®−îc giao. Tr−êng hîp thø hai, nhiÖm vô thµnh c«ng, ng−êi cã c«ng võa ®ßi
hái ®−îc th−ëng c«ng xøng ®¸ng, võa kh«ng muèn trao tr¶ çc quyÒn lùc ®·
®−îc trao göi dÉn ®Õn nguy c¬ tiÕm quyÒn. §øng tr−íc hai nguy c¬ th−êng
xuyªn nµy, çc chÝnh thÓ ®éc tµi th−êng ¸p dông hai ph−¬ng ph¸p ®Ò phßng
sau ®©y: gi¸m s¸t, theo dâi khi ®ang thi hµnh nhiÖm vô vµ trõ khö, v« hiÖu
ho¸ sau khi hoµn thµnh nhiÖm vô.
Trong tæ chøc cña triÒu ®×nh Trung Quèc cæ, bªn c¹nh nguyªn so¸i
lÜnh qu©n ra ®¸nh trËn th−êng cã "gi¸m quan" ®i theo gi¸m s¸t ®iÒu khiÓn
nguyªn so¸i, chøc nµy th−êng do hoµng th©n, quèc thÝch, lµ ng−êi ®−îc vua
tin cËy ®¶m nhiÖm. Ng−êi nµy cã quyÒn v« hiÖu ho¸ quyÒn lùc cña nguyªn
so¸i nÕu cÇn thiÕt vµ tÊt nhiªn, nh− vËy còng rÊt dÔ lµm háng viÖc qu©n.
Trong lÞch sö cæ kim, chuyÖn t−íng ra trËn ®µnh bÊt tu©n lÖnh vua ®Ó giµnh
th¾ng lîi, chuyÖn th¾ng trËn, nhµ vua giÕt t−íng vµ c¶ chuyÖn lËp c«ng
xong, t−íng quay l¹i c−íp ng«i cña vua lµ nghÞch lý diÔn ra th−êng xuyªn
d−íi çc thÓ chÕ qu¶n lý b»ng c¬ chÕ céng ®ång khiÕn cho ng−êi giái giang
nhÊt, lËp nhiÒu c«ng tr¹ng nhÊt lu«n cã nguy c¬ bÞ lo¹i bá hoÆc ng−îc l¹i,
trë thµnh ng−êi dÔ ®e däa ng«i b¸u nhÊt.
Hép 22: Ph¹m L·i hÕt lßng v× n−íc trong chiÕn tranh,
rót lui ®óng lóc khi th¾ng lîi
Cuèi ®êi Xu©n Thu, Ph¹m L·i lµm quan ®¹i phu ë n−íc ViÖt. Vua n−íc
ViÖt lµ C©u TiÔn do kh«ng nghe lêi can gi¸n cña Ph¹m L·i ®· ®em qu©n nghªnh
®Þch víi qu©n Ng« vµ bÞ thua trËn. Nhê m−u kÕ cña quan ®¹i thÇn V¨n Chñng,
C©u TiÔn míi tho¸t chÕt nh−ng bÞ b¾t sang n−íc Ng« lµm con tin, Ph¹m L·i
xung phong ®i theo hÇu h¹. Trong 3 n¨m lµm khæ sai ë n−íc ViÖt, Ph¹m L·i
chÞu mäi khæ nhôc, ®éng viªn C©u TiÔn chÞu ®ùng gian khæ vµ lËp nhiÒu m−u kÕ
khiÕn vua Ng« tin cËy vµ tr¶ l¹i tù do cho hä. Khi trë vÒ n−íc, Ph¹m L·i vµ V¨n
Chñng dèc lßng gióp C©u TiÔn x©y dùng qu©n ®éi, kh«i phôc ®Êt n−íc. Ph¹m
L·i cßn hy sinh c¶ ng−êi yªu lµ mü nh©n T©y Thi ®Ó vua ViÖt cèng cho vua Ng«
nh»m xo¸ bá mäi nghi ngê cña n−íc Ng«. Hai n¨m sau, qu©n ®éi ®· ®ñ m¹nh,
n−íc ViÖt bÊt ngê tÊn c«ng n−íc Ng«. Sau hai lÇn quyÕt chiÕn, n−íc ViÖt toµn
th¾ng, vua Ng« bÞ giÕt.
HiÓu râ sù bi kÞch cña c«ng thÇn, sau khi th¾ng lîi, Ph¹m L·i mét hai
xin vua cho tõ quan hoµn d©n. Kh«ng ®−îc ®ång ý, «ng vÉn tõ bá tÊt c¶ vinh
hoa trèn sang n−íc kh¸c ë Èn. Tr−íc khi ®i, «ng göi th− cho V¨n Chñng viÕt:
“Sau khi ço cÇy ®· chÕt th× chã s¨n còng bÞ giÕt theo. Khi n−íc ®Þch ®· bÞ ®¸nh
109
b¹i, th× m−u thÇn còng sÏ bÞ tiªu diÖt… NÕu ngµi kh«ng bá ®i th× ch¾c ch¾n sÏ
gÆp tai ho¹”. V¨n Chñng kh«ng nghe, tiÕp tôc ë l¹i lµm quan vÒ sau bÞ vua ViÖt
C©u TiÔn buéc ph¶i tù s¸t.
Nguån: Nh÷ng mÈu chuyÖn LÞch sö næi tiÕng Trung Quèc. Nxb. Thanh
niªn, 2002.
Sö Trung Quèc kÓ: H¸n Cao Tæ sau khi cïng çc t−íng lÜnh, hµo
môc khëi nghÜa chèng nhµ TÇn thµnh c«ng lªn lµm vua, ®¸nh dÑp xong çc
n−íc ch− hÇu th× çc ®¹i t−íng l¹i quay l¹i ®ßi chia quyÒn, ®ßi phong
v−¬ng. §Çu tiªn lµ H¹ng Vò lµm vua n−íc Së, Bµnh ViÖt lµm vua n−íc
L−¬ng, Hµn TÝn lµm vua n−íc TÒ, K×nh Bè lµm Hoµi Nam v−¬ng, L− Qu¸n
lµm Yªn v−¬ng… Sau nµy, H¸n Cao Tæ bÌn chiÕm l¹i binh quyÒn vµ lÇn
l−ît giÕt çc t−íng lÜnh cã c«ng tõ H¹ng Vò ®Õn Hµn TÝn, råi Bµnh ViÖt,
K×nh Bè, ®uæi ®¸nh L− Qu¸n… Nh÷ng c©u chuyÖn nh− vËy cã thÓ gÆp kh¾p
n¬i trong lÞch sö cæ kim1.
Déi n−íc vµo löa phong trµo
NÕu nh− trong çc n−íc ¸p dông c¬ chÕ nhµ n−íc, viÖc quèc kÕ d©n
sinh dùa vµo viÖc th−êng xuyªn ph¸t triÓn hÖ thèng ph¸p luËt ®−îc quy ®Þnh
æn ®Þnh vµ l©u dµi trªn nÒn t¶ng HiÕn ph¸p th× trong çc quèc gia ¸p dông
c¬ chÕ céng ®ång, çc cuéc chiÕn tranh, çc ho¹t ®éng chÝnh trÞ, çc sù kiÖn
v¨n ho¸, thÓ thao, çc ngµy kû niÖm träng ®¹i, thËm chÝ çc kÕ ho¹ch ph¸t
triÓn kinh tÕ, çc ch−¬ng tr×nh
ph¸t triÓn,… quan träng ®Òu
®−îc ph¸t ®éng thµnh çc
phong trµo ng¾n h¹n, liªn tôc
thay ®æi.
§−¬ng nhiªn, muèn cã
®−îc çc phong trµo quÇn
chóng s©u réng, ph¶i tiÕn
hµnh çc biÖn ph¸p cæ ®éng,
tuyªn truyÒn biÕn môc tiªu
cña l·nh ®¹o thµnh t− t−ëng
1
Xem Thiªn §¶o Hå: Çch m¹ng vV¨n ho¸ liÖt truyÖn, Nxb. Mòi Cµ Mau, 2003.
110
vµ hµnh ®éng cña ®«ng ®¶o céng ®ång, cña c¶ n−íc. Ph−¬ng çch tæ chøc
thùc hiÖn nh− vËy, nÕu lµm ®óng sÏ cho phÐp ®«ng ®¶o quÇn chóng triÓn
khai thùc hiÖn chñ tr−¬ng, ®−êng lèi mét çch chñ ®éng, s¸ng t¹o, huy ®éng
tæng hîp søc m¹nh cña tËp thÓ vµo viÖc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh. Tæ chøc
kiÓu phong trµo t¹o nªn sù phèi hîp tù gi¸c, kh¾c phôc ®−îc n¨ng lùc h¹n
chÕ trong th«ng tin liªn l¹c, trong liªn kÕt hîp t¸c vèn yÕu kÐm ë çc n−íc
chËm ph¸t triÓn.
Hép 23: Bµnh §øc Hoµi chÕt v× "déi n−íc" vµo ngän löa §¹i nh¶y vät
N¨m 1958, c¶ n−íc Trung Quèc bõng bõng trong c¬n sèt cña phong trµo
“§¹i nh¶y vät”. Víi khÈu hiÖu “®uæi kÞp Anh, v−ît qua Mü, thi ®ua víi Liªn
X«”, chØ trong vµi th¸ng, n«ng th«n c¶ n−íc ®· c«ng x· ho¸ ®i vµo lµm ¨n tËp thÓ
víi quy m« lín. Gia ®×nh bÞ tiªu diÖt, c¶ lµng ¨n tËp thÓ, lµm viÖc tËp thÓ, n¨ng
suÊt lóa ®¹t 10 tÊn/mÉu, n¨ng suÊt khoai lang lªn 60 tÊn/mÉu. C¶ n−íc tham gia
s¶n xuÊt gang thÐp, s¶n l−îng gang thÐp trong mét n¨m t¨ng gÊp ®«i. B¸o chÝ,
®µi ph¸t thanh, loa truyÒn thanh vang trêi dËy ®Êt nh÷ng lêi nãi hµo hïng. Chñ
nghÜa x· héi ®· ë trong tÇm tay nh©n d©n, chØ cÇn cùc khæ x«ng tíi vµi th¸ng, vµi
n¨m lµ cã tÊt c¶.
§¹i nh¶y vät diÔn ra mét n¨m, ®Õn n¨m 1959 thiªn ®−êng kh«ng xuÊt
hiÖn mµ çc biÖn ph¸p bÊt chÊp quy luËt kinh tÕ ®em l¹i ®ãi kh¸t, thiÕu thèn.
§¶ng Céng s¶n Trung Quèc triÖu tËp Héi nghÞ Bé ChÝnh trÞ më réng 2 lÇn ë
TrÞnh Ch©u, 1 lÇn ë Vò X−¬ng vµ sau ®ã ë L− S¬n ®Ó chØnh ®èn l¹i phong trµo.
T¹i Héi nghÞ L− S¬n, nguyªn so¸i Bµnh §øc Hoµi, Bé tr−ëng Bé Quèc phßng,
bøc b¸ch tr−íc t×nh h×nh ®· viÕt bøc “V¹n ng«n th−” cho Mao Tr¹ch §«ng chØ ra
khuyÕt ®iÓm cña phong trµo nh− thãi khoe khoang thµnh tÝch, nãng véi, l·ng phÝ
nh©n vËt lùc,…
NhËn ®−îc th−, Mao Tr¹ch §«ng ®· nãi “Ng−êi nµy d¸m nãi thËt” vµ “dÔ
®¾c téi víi ng−êi kh¸c”. Tuy cho r»ng Bµnh §øc Hoµinãi thËt, nh−ng gi÷a lóc
phong trµo cña 600 triÖu d©n ®ang hõng hùc x«ng lªn ®em l¹i hoµn c¶nh kinh tÕ
chÝnh trÞ rÊt khã kh¨n, bªn trong cã bøc “V¹n ng«n th−”, bªn ngoµi cã ý kiÕn
ph¶n ®èi cña Liªn X«, nÕu nhËn sai cã thÓ lµm nhôt chÝ khÝ phong trµo, ®Ó mÊt
uy tÝn l·nh ®¹o, ®e däa tÝnh hîp ph¸p l·nh ®¹o cña §¶ng, Mao Tr¹ch §«ng
quyÕt ®Þnh g¸n cho Phã Thñ t−íng, Bé tr−ëng Bé Quèc phßng Bµnh §øc Hoµi
cïng mét sè ñy viªn trung −¬ng, ñy viªn Bé ChÝnh trÞ kh¸c d¸m chØ ra sai lÇm
cña §¹i nh¶y vät thµnh téi danh mét “tËp ®oµn chèng §¶ng” nh− Tæng tham m−u
tr−ëng Hoµng Kh¾c Thµnh, Thø tr−ëng Bé Ngo¹i giao Tr−¬ng V¨n Thiªn, BÝ th−
tØnh Hå Nam Chu TiÓu Ch©u, …
QuyÕt ®Þnh cña Mao Tr¹ch §«ng ®−îc ®a sè l·nh ®¹o lóc ®ã ®ång ý,
111
nh−ng hä kh«ng ngê r»ng chÝnh víi kiÓu phãng tay ph¸t ®éng quÇn chóng t−¬ng
tù, chØ 5 n¨m sau Trung Quèc ®· bïng lªn c¬n ®iªn lo¹n cña phong trµo Çch
m¹ng V¨n ho¸, lÇn nµy sè n¹n nh©n do muèn déi n−íc vµo phong trµo lµ c¶
nh÷ng ng−êi ®· ñng hé kû luËt Bµnh §øc Hoµi ë L− S¬n.
(Nguån: Thiªn §¶o Hå: Çch m¹ng v¨n ho¸ liÖt truyÖn, Nxb. Mòi Cµ Mau, 2003).
Tuy nhiªn mét khi phong trµo ®· ®−îc ph¸t ®éng theo kiÓu chiÕn
dÞch kÝch ®éng t− t−ëng, khi ®· h×nh thµnh "t©m lý quÇn chóng" trªn quy
m« réng, viÖc ®iÒu chØnh, ®Þnh h−íng, thay ®æi ®Þnh h−íng sÏ cã nguy c¬
"déi n−íc l¹nh vµo bÓ dÇu ®ang ch¸y", lµm thÊt väng, mÊt lßng tin, thËm chÝ
khñng ho¶ng t©m lý ®«ng ®¶o nh©n d©n. Sù h×nh thµnh trÔ vµ ®Þnh h−íng cè
®Þnh kÐo dµi cña t©m lý phong trµo t¹o nªn sù lÖch pha trong qu¸ tr×nh ®iÒu
khiÓn chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch so víi sù biÕn ®æi cña nhËn thøc l·nh ®¹o vµ
t×nh h×nh kh¸ch quan. Do ®ã trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, khi biÕt lµ ®Þnh
h−íng ®Ò ra ®· sai hay t×nh h×nh kh¸ch quan ®· thay ®æi, ng−êi cÇm quyÒn
vÉn ®µnh nh¾m m¾t ®i tiÕp, thËm chÝ ®µnh ph¶i ®−a ra th«ng tin sai l¹c ®Ó
tiÕp tôc nu«i d−ìng lßng tin vµ sù nhÊt trÝ ñng hé cña quÇn chóng.
T©m lý ®¸m ®«ng cßn dÉn ®Õn hiÖn t−îng bãp mÐo th«ng tin ®Ó nu«i
d−ìng méng t−ëng cña quÇn chóng. Trong men say cña tËp thÓ, hiÖn t−îng
xuÊt hiÖn çc thÇn t−îng ®iÓn h×nh lµ khã tr¸nh khái. Mét sù viÖc xuÊt hiÖn
®óng theo h−íng phong trµo lËp tøc ®−îc chÝnh quyÒn thæi lªn, quÇn chóng
ca ngîi, nh÷ng nÐt sai, nÐt kh«ng gièng bÞ bá qua, nÐt chiÒu theo mong
muèn ®−îc nhÊn m¹nh, ®−îc t« vÏ ®«i khi v−ît xa thùc tÕ ®êi th−êng. §ã lµ
kiÓu nh÷ng khÈu hiÖu nh− cña Trung Quèc trong Çch m¹ng V¨n hãa:
"c«ng nghiÖp häc tËp §¹i Kh¸nh, n«ng nghiÖp häc tËp §¹i Tr¹i, toµn d©n
noi g−¬ng chiÕn sÜ L«i Phong". Çc ®iÓn h×nh nµy th−êng ®−îc tËp trung
®Çu t−, båi d−ìng tiÕp søc ngÇm nh−ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc l¹i ®−îc diÔn gi¶i
nh− nh÷ng minh chøng cho tÝnh ®óng ®¾n cña phong trµo. Trong phÇn lín
tr−êng hîp, khi phong trµo l¾ng xuèng, çc ng«i sao nµy còng lÆn theo.
Mét th¸i cùc kh¸c cña t©m lý phong trµo lµ xu h−íng trõng ph¹t qu¸
møc. Khi nhµ n−íc ph¸t ®éng çc chiÕn dÞch thanh trõng, c¶i t¹o, thanh läc,
çc nhãm ®èi t−îng kinh tÕ, x· héi kh¸c nhau (s¾c téc, t«n gi¸o, tÖ n¹n x·
héi, chÝnh trÞ,...) sÏ cã çc tËp thÓ, ç nh©n bÞ mang ra lµm thÝ ®iÓm, lµm
®iÓn h×nh. D−íi søc Ðp cña kh«ng khÝ d− luËn quÇn chóng s«i sôc, chøng cø
112
kÕt téi, h×nh thøc xö ph¹t ngay c¶ cña toµ ¸n c«ng t©m nhÊt còng khã gi÷
®−îc sù c«ng b»ng vµ kh¸ch quan cña luËt ph¸p. Ch−a kÓ ®Õn hiÖn t−îng bÊt
c«ng trong "xö lý néi bé" cña c¬ chÕ céng ®ång1 cßn ®e do¹ c¶ sù ®¶m b¶o
quyÒn con ng−êi, tÝnh nh©n ®¹o cña x· héi.
NÕu “t©n quan, t©n chÝnh s¸ch” lµ sù thay ®æi trong c¬ chÕ nhµ n−íc
th«ng th−êng th× ngay trong triÒu ®¹i mét “cùu quan” qu¶n lý theo kiÓu
phong trµo còng cã biÕt bao lÇn “t©n chÝnh s¸ch”. Sù thay ®æi chÝnh s¸ch
th−êng xuyªn vµ kh«ng dù b¸o ®−îc t¹o nªn t©m lý bÊt æn vµ c¬ héi trong
x· héi. Çc ®¬n vÞ ch¹y v¹y xin ®−îc tham gia vµo çc ch−¬ng tr×nh ®Çu t−
“träng ®iÓm” lµm véi, tiÒn nhiÒu, chÊt l−îng kÐm miÔn lµ kÞp thêi h¹n, kÎ
lµm ¨n sai tr¸i häc çch n»m im che ®Ëy “cho qua chiÕn dÞch”, ng−êi lµm ¨n
ch©n chÝnh kh«ng d¸m ®Çu t−, Mäi nhµ kinh doanh, ®Çu t−, s¶n xuÊt chñ
tr−¬ng lÊy “nhá, ng¾n, bÝ mËt” thay cho “dµi h¹n, v÷ng bÒn, minh b¹ch”.
Mét khi d©n ®èi phã víi nhµ n−íc th× chÝnh s¸ch trë nªn v« hiÖu. BiÕn ®éng
ng¾n h¹n ®· thay thÕ cho æn ®Þnh dµi h¹n th× c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ
tr−êng bÞ trãi tay.
"Nguyªn t¾c ®ång thuËn"
Trong mét céng ®ång

®Æt môc tiªu c©n b»ng lªn
®Çu, ng−êi ta th−êng ®Ò cao
nguyªn t¾c ®ång thuËn. Sù
"®ång thuËn" nµy th−êng lµ
kÕt qu¶ ®¹t ®−îc sau c¶ mét
qu¸ tr×nh tranh giµnh, ®Êu tranh gay g¾t nªn mang nÆng tÝnh dung hoµ, tho¶
hiÖp h¬n lµ ®ång t©m nhÊt trÝ. Mét mÆt, nguyªn t¾c nµy cho phÐp çc bªn
kh¸c nhau ngåi cïng mét chiÕu, thèng nhÊt víi nhau vÒ nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng
g©y tranh chÊp hoÆc kh«ng lµm ph−¬ng h¹i ®Õn mét thµnh viªn nµo, mÆt
kh¸c, sù ®ång thuËn duy tr× t×nh tr¹ng “®ång sµng dÞ méng”, tr× kÐo c¶ céng
®ång xuèng ngang víi møc ®é chÊp nhËn cña thµnh viªn b¶o thñ nhÊt trong
nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh nguyªn t¾c cÇn tranh c·i.
Mét vÝ dô dÔ thÊy cña sù ®ång thuËn tiªu cùc lµ çc nghÞ quyÕt cña
§¹i héi ®ång Liªn hîp quèc víi hµng tr¨m phiÕu bÇu cña tÊt c¶ çc n−íc
. Xem phÇn Xö lý néi bé, sù khñng khiÕp cña c¬ chÕ céng ®ång.
1
113
thµnh viªn tuy kh«ng cã ý nghÜa b¾t buéc thi hµnh nh−ng th−êng lµ thuËn
theo lÏ ph¶i, trong khi ®ã, nghÞ quyÕt cña mÊy n−íc thµnh viªn Héi ®ång
B¶o an tuy cã t¸c dông b¾t buéc thi hµnh nh−ng do v−íng ph¶i “quyÒn phñ
quyÕt” cña bÊt kú mét thµnh viªn nµo nªn th−êng chØ th«ng qua nh÷ng néi
dung v« th−ëng v« ph¹t, thËm chÝ cã t¸c dông tiªu cùc.
T×nh tr¹ng “®ång thuËn” chÝnh thøc hay kh«ng chÝnh thøc trong céng
®ång lµng quª hay ®« thÞ th−êng t¹o ra hiÖu øng “chÝ phÌo”, lµm xuÊt hiÖn
mét lo¹i nh÷ng kÎ tuy tu©n theo trËt tù bao trïm nh−ng l¹i ph¸ ph¸ch nh÷ng
quan hÖ x· héi céng ®ång c¬ së. §ã lµ nh÷ng nh©n vËt d−íi ®¸y x· héi, mét
mÆt g©y rèi trong céng ®ång, b¾t n¹t, ph¸ quÊy çc thµnh viªn hiÒn lµnh,
thÊp cæ bÐ häng, mÆt kh¸c lµm tay sai cho nh÷ng thÕ lùc b¶o thñ ®µn ¸p
nh÷ng ®æi míi tiÕn bé, ®Çu tªu kiÖn ço g©y rèi néi bé. Sù ph¸t triÓn cña
mét céng ®ång, mét c¬ quan ®µnh chÞu tr× kÐo cña sù c¶n ph¸ cña mét vµi
ç nh©n “®Çu gÊu”.
Trong tr−êng hîp nguyªn t¾c ®ång thuËn ®−îc kÕt hîp víi nguyªn
t¾c "kh«ng ®ông ®Õn nhau” th× sù ®ång thuËn l¹i cã d¹ng tiªu cùc kh¸c.
XuÊt ph¸t tõ mong muèn kh«ng g©y mÊt ®oµn kÕt trong céng ®ång vµ lo
ng¹i bÞ can thiÖp vµo c«ng viÖc néi bé cña b¶n th©n, sù tr¸nh nÐ r¾c rèi dÔ
dÉn ®Õn th¸i ®é “mò ni che tai”. Trong thùc tÕ, kÎ xÊu, kÎ tham th−êng
kh«ng mÊy khi t«n träng nguyªn t¾c nµy, nªn sù x©m ph¹m, can thiÖp vÉn
x¶y ra ®©y ®ã. NÕu çc thµnh viªn kh¸c trong céng ®ång cïng thóc thñ
“ch¸y nhµ hµng xãm, b×nh ch©n nh− v¹i”, th× sù lÈn tr¸nh nµy rÊt gÇn víi sù
tiÕp tay cho téi ¸c vµ thùc tÕ søc m¹nh cña céng ®ång ®· kh«ng cßn tån t¹i.
“M×nh v× mäi ng−êi”
§· tõ l©u, çc nhµ nghiªn cøu khoa häc x· héi b¨n kho¨n gi¶i thÝch
mét hiÖn t−îng trong quan hÖ céng ®ång. Trong mét sè tr−êng hîp, con
ng−êi chÊp nhËn hy sinh quyÒn lîi b¶n th©n, thËm chÝ hy sinh nh÷ng gi¸ trÞ
tèi quan träng ®èi víi con ng−êi nh− tÝnh m¹ng, t×nh c¶m gia ®×nh, çc
nguyªn t¾c ®¹o ®øc hay niÒm tin t©m linh... v× quyÒn lîi chung cña mét tËp
thÓ. §ã lµ tr−êng hîp hiÕn m¸u nh©n ®¹o, xung phong vµo çc ®éi qu©n t×nh
nguyÖn, çc ®éi chiÕn ®Êu c¶m tö, b¶o vÖ lÏ ph¶i khi ®ãng vai trß ®¹i diÖn
cho céng ®ång, chÞu ®ùng sù khñng bè cña qu©n thï,…
Cã nh÷ng t¸c gi¶ gi¶i thÝch sù hy sinh nµy lµ nh÷ng ®Çu t− dµi h¹n h¬n theo
kiÓu “hy sinh ®êi bè, cñng cè ®êi con”, giµnh sù chu cÊp vÒ vËt chÊt, tinh
thÇn cña céng ®ång cho gia ®×nh, con çi; cã khi lµ hy sinh tr−íc m¾t ®Ó ®æi
114
lÊy sù båi th−êng khen th−ëng l©u dµi, lÊy vinh dù tinh thÇn thay cho mÊt
m¸t vËt chÊt theo kiÓu “mét lµ xanh cá, hai lµ ®á ngùc”. Tuy nhiªn, kh«ng
thÓ dïng luËn ®iÓm nµy ®Ó diÔn gi¶i cho nh÷ng tr−êng hîp chÊp nhËn hy
sinh c¶ quyÒn lîi vµ tÝnh m¹ng c¶ gia ®×nh cho sù nghiÖp, nh÷ng tr−êng hîp
®ãng gãp cho céng ®ång mµ giÊu tªn,… Râ rµng, trong c¬ chÕ céng ®ång cã
Èn chøa mét ®éng lùc v× céng ®ång mét çch vÞ tha.
Tuy nhiªn, lßng vÞ tha v× céng ®ång còng cã mÆt tr¸i cña nã. NÕu
con ng−êi chÊp nhËn hy sinh c¶ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o lý, nh÷ng nguyªn t¾c luËt
ph¸p v× çc lý do cña céng ®ång th× ®· t¹o ra m©u thuÉn vÒ quyÒn lîi gi÷a
Hép 24: Gi¬ tay biÓu quyÕt, Tæng BÝ th− hæ thÑn l−¬ng t©m, gôc ®Çu
khoanh tay, l·o ®ång chÝ kiªn c−êng chiÕn ®Êu
Héi nghÞ Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Trung Quèc lÇn thø 12 (§¹i héi
VIII) häp n¨m 1968 trong cao trµo Çch m¹ng V¨n ho¸. Gäi lµ Héi nghÞ Ban
ChÊp hµnh Trung −¬ng nh−ng chØ cã 40/97 uû viªn Trung −¬ng cã mÆt, nh÷ng kÎ
lµ nh©n viªn cña “Tæ Çch m¹ng V¨n ho¸ Trung −¬ng”, “Tæ lµm viÖc cña Qu©n
ñy Trung −¬ng” trµ trén vµo Héi nghÞ tíi 74 ng−êi, chiÕm qu¸ nöa sè ®¹i biÓu.
Trong kh«ng khÝ ®µn ¸p nÆng nÒ, Héi nghÞ ®· ra nghÞ quyÕt kÕt téi ñy viªn Bé
ChÝnh trÞ, Chñ tÞch n−íc L−u ThiÕu Kú lµ “ph¶n béi, néi gian, c«ng tÆc” vµ quy
kÕt 53% trong tæng sè 195 ñy viªn vµ ñy viªn dù khuyÕt Trung −¬ng §¶ng lµ
“ph¶n béi, ®Æc vô, th«ng ®ång víi n−íc ngoµi, phÇn tö chèng §¶ng”. Tr−íc mét
sù ph¸ ho¹i tr¾ng trîn nh− vËy, mµ tËp thÓ nh÷ng chiÕn sÜ céng s¶n kiªn c−êng
nhÊt ®· im lÆng gi¬ tay biÓu quyÕt v× run sî. ChØ cã mét ng−êi d¸m chèng l¹i, ®ã
lµ n÷ ®¶ng viªn giµ TrÇn TiÓu MÉn gi¶ vê bÞ ®au tim, gôc ®Çu xuèng bµn tr−íc
lóc biÓu quyÕt ®Ó kh«ng ph¶i gi¬ tay kÕt téi l·nh tô cña m×nh. Cho ®Õn sau nµy,
khi kÓ l¹i c©u chuyÖn ®au lßng Êy, ngay Tæng BÝ th− §¶ng Céng s¶n Trung Quèc
Hå DiÖu Bang vÉn kh«ng tha thø ®−îc cho sù hÌn nh¸t cña m×nh khi ®ã.
(Nguån: V¨n trÝch tuÇn san, theo b¸o An ninh ThÕ giíi 14/8/2003 vµ Thiªn §¶o Hå:
Çch m¹ng v¨n ho¸ liÖt truyÖn, Nxb. Mòi Cµ Mau, 2003).
céng ®ång nä trong céng ®ång kia. Trong quan hÖ x· héi, ph¶i ®¶m b¶o
nguyªn t¾c thø tù, kh«ng cho phÐp v× lý do quyÒn lîi cña céng ®ång nhá mµ
lµm h¹i ®Õn quyÒn lîi cña céng ®ång lín h¬n. Kh«ng thÓ v× giai cÊp mµ hy
sinh d©n téc, v× d©n téc mµ lµm h¹i nh©n lo¹i,… vµ th«ng thÓ v× bÊt kÓ lý do
115
nµo ®Ó ®i ng−îc l¹i nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o lý c¨n b¶n cña con ng−êi, kÕt tinh
trong “thÇn linh ph¸p quyÒn”.
Mét khi “tr−êng hÊp dÉn” cña c¬ chÕ céng ®ång t¹o nªn søc m¹nh
®Æc biÖt cña quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, cã thÓ bãp mÐo vËn hµnh b×nh
th−êng cña çc c¬ chÕ kh¸c. Nã cã thÓ lµm lÖch çn c©n c«ng lý cña toµ ¸n,
t¹o ra sù thiªn vÞ trong çc cuéc ®Êu thÇu, lµm sai l¹c tiÕng cßi träng tµi,
bãp mÐo kÕt qu¶ chÝnh s¸ch. “Dao s¾c kh«ng gät ®−îc chu«i”, nh÷ng chiÕn
sÜ çch m¹ng kiªn c−êng nhÊt, tõng vµo sinh ra tö, bÊt chÊp mäi kÎ thï,
còng khã d¸m chèng l¹i sai lÇm trong tËp thÓ ®ång ®éi. Nh÷ng ng−êi çch
m¹ng Trung Quèc vèn næi tiÕng vÒ lßng dòng c¶m tr−íc qu©n thï. Sóng
®¹n, tï ®µy kh«ng lµm sên lßng ®−îc nh÷ng con ng−êi nµy, thÕ nh−ng
nh÷ng ng−êi −u tó nhÊt trong sè ®ã ®· cã lóc ®µnh thóc thñ tr−íc quyÒn lùc
tõ bªn trong néi bé (xem hép 24).
Khi con ng−êi chÊp nhËn hy sinh quyÒn lîi ç nh©n v× lîi Ých chÝnh
®¸ng cña tËp thÓ th× ®ã lµ sù hy sinh cao c¶, nh−ng nÕu ph¶i hy sinh tÊt c¶ v×
nh÷ng môc tiªu kh«ng minh b¹ch cña céng ®ång th× ®ã l¹i lµ sù mï qu¸ng.
Trong cuéc chiÕn tranh gi÷a Iran – Iraq tr−íc ®©y, cã nh÷ng ®oµn thiÕu niªn
t×nh nguyÖn bÞ xua ra tr−íc chiÕn tuyÕn ®Ó hy sinh dän m×n cho qu©n ®éi;
trong Çch m¹ng V¨n ho¸ Trung Quèc, cã çc ®oµn thiÕu niªn “vÖ binh ®á”
tù nguyÖn ®Êu tè hµnh h¹ thµy gi¸o, ng−êi th©n gia ®×nh m×nh; trong çc
cuéc xung ®ét s¾c téc gi÷a ng−êi Palestin vµ ng−êi Israel hiÖn nay, nhiÒu
thanh niªn lÊy m¹ng sèng cña m×nh ®¸nh bom c¶m tö g©y thiÖt h¹i cho d©n
lµnh phÝa bªn kia. Trong nh÷ng t×nh huèng nµy, nghÞch lý “m×nh v× mäi
ng−êi” ®· thÓ hiÖn mÆt tr¸i tÖ h¹i cña nã.
“HiÖu øng suvantor”
Theo nguyªn t¾c chung cña c¬ chÕ céng ®ång, mäi ng−êi th−êng
nh×n nhau ®Ó xö sù víi cung çch “ai sao m×nh vËy” nhê ®ã x· héi gi÷ ®−îc
thÕ c«ng b×nh, hoµ hîp vµ æn ®Þnh. Tuy vËy, khi cã mét sè ç nh©n v× lý do
nµo ®ã, sö dông mét sè biÖn ph¸p kh«ng hîp lÖ, nh»m t×m çch tiÕp cËn
hoÆc sö dông nhiÒu h¬n nguån lîi, tµi nguyªn chung, hay dÞch vô c«ng céng
mµ kh«ng cã c¬ chÕ ng¨n chÆn, xö ph¹t viÖc ph¸ rµo nµy, th× çc thµnh viªn
kh¸c trong céng ®ång sÏ buéc ph¶i ch¹y theo ¸p dông cïng thñ ®o¹n ®Ó
tr¸nh bÞ thua thiÖt, kÕt qu¶ lµ luËt ch¬i cã hiÖu qu¶ bÞ ph¸ vì, mäi ng−êi ®Ó
tr¸nh thiÖt thßi cïng theo nhau lÊn ph¸ c©n b»ng chung.
116
Suvantor lµ tªn ng−êi ViÖt Nam gäi thiÕt bÞ duy tr× ®iÖn ¸p æn ®Þnh.
Trong hoµn c¶nh ®iÖn dïng ë n−íc ta th−êng xuyªn qu¸ t¶i trong giê cao
®iÓm, ®iÖn thÕ sôt, lµm háng dông cô, thËm chÝ kh«ng s¸ng næi bãng ®Ìn,
ng−êi ta ph¶i mua thiÕt bÞ nµy ®Ó t¨ng ®iÖn thÕ trong nhµ. Khi mét vµi gia
®×nh cè c¶i thiÖn chÊt l−îng ®iÖn cña m×nh b»ng çch trang bÞ suvantor th×
®iÖn ¸p chung cña khu vùc cµng gi¶m, çc nhµ kh¸c muèn duy tr× sö dông
®iÖn b×nh th−êng kh«ng cßn lùa chän nµo kh¸c lµ còng ph¶i ®i mua mét çi
suvantor. Cø nh− thÕ, mét cuéc ch¹y ®ua vÒ suvantor tÊt yÕu diÔn ra. Nh−ng
khi tÊt c¶ mäi nhµ ®Òu mua æn ¸p, ®iÖn cña c¶ khu l¹i qu¸ t¶i, lÇn nµy th×
cÇu ch× tæng cña c¶ tr¹m biÕn ¸p chung ph¶i ®øt, c¶ phè tèi om sau khi ®Òu
®· mÊt tiÒn mua suvantor.
Hép 25: C¶ lµng uèng n−íc l·, çc ch¸u ¨n g¹o hÈm
Cæ tÝch ViÖt Nam cã truyÖn: ngµy x−a mét lµng më héi ®Þnh mêi mäi
ng−êi ®Õn dù tiÖc. Lµng ®Ó mét chum to tr−íc ®×nh vµ th«ng b¸o cho mäi ng−êi
tù mang r−îu nhµ ®Õn ®ãng gãp. Mäi ng−êi ®Òu nÊu r−îu ngon t¹i gia ®×nh,
nh−ng ®Òu nghÜ r»ng d¹i g× mµ gãp r−îu ngon, nÕu çc nhµ kh¸c nép r−îu tèt
chi b»ng ta cø mang n−íc l· ®Õn nép, mét Ýt n−íc l· hoµ trong c¶ chum r−îu
®©u cã ¶nh h−ëng g×? v¶ l¹i cã ai biÕt lµ m×nh ®æ n−íc l· ®©u mµ sî. Do mçi
ng−êi ®Òu muèn ¨n gian nªn khi lÔ héi b¾t ®Çu, ®æ ra tõ chum toµn lµ n−íc l·.
Trong thêi kú bao cÊp ë ViÖt Nam, nhµ trÎ cña mét c¬ quan cã quy ®Þnh
mçi gia ®×nh gãp mét Ýt g¹o ®Ó çc c« mÉu gi¸o nÊu cho çc ch¸u ¨n b÷a tr−a.
Th«ng th−êng ë nhµ, bè mÑ nµo còng nhÞn miÖng dµnh miÕng ngon nhÊt cho
con, nh−ng khi ®em nép g¹o cho bÕp chung, mäi ng−êi ®Òu cã ý nghÜ ch¾c g×
ng−êi kh¸c ®· nép g¹o ngon cho con m×nh ¨n, nÕu nép g¹o ngon lµ thiÖt. KÕt
qu¶ lµ nhµ bÕp nhËn ®−îc toµn g¹o hÈm, çc ch¸u ¨n kh«ng næi trong khi bè mÑ
s½n sµng hy sinh nhiÒu h¬n cho con mµ ®µnh lµm ng−îc l¹i.
Mäi ng−êi ®Òu biÕt lµ tèn kÐm nh−ng ai còng ph¶i ch¹y ®ua víi môc
tiªu c¬ b¶n nhÊt lµ kh«ng ®Ó m×nh ë thÕ yÕu h¬n ng−êi kh¸c vµ gi¶ ®Þnh ngí
ngÈn r»ng cã thÓ cã ng−êi kh¸c kh«ng mua, cã thÓ cã nhµ kh¸c chÊp nhËn
kh«ng cã ®Ìn! C©u chuyÖn nùc c−êi nµy ®−îc Ph¹m Anh TuÊn ®Æt tªn lµ
hiÖu øng Suvantor. HiÖu øng nµy lµ mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh cña lý thuyÕt
trß ch¬i trong ®ã cã nhiÒu ng−êi tham gia vµ kh«ng cã th«ng tin gi÷a mäi
ng−êi. Ng−êi nµo còng buéc ph¶i tham gia v× kh«ng muèn thua thiÖt vµ kÕt
qu¶ lµm ph¸ vì c©n b»ng chung.
Mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh cña hiÖu øng suvantor lµ tÖ quay
cãp trong thi cö hiÖn nay ë ViÖt Nam. Trong tr−êng phæ th«ng, tr−êng ®¹i
117
häc, n¹n quay cãp bµi trë nªn phæ biÕn, ng−êi cã lßng tù träng r¬i vµo thÕ
thiÖt thßi, võa mÊt c«ng häc, võa kh«ng thÓ tranh l¹i næi ®iÓm cña nh÷ng
häc sinh gian lËn. §Ó giµnh l¹i c«ng b»ng khi kh«ng cã hÖ thèng gi¸m s¸t
vµ th−ëng ph¹t c«ng minh, çch tèt nhÊt lµ mäi ng−êi cïng quay cãp. Khi
quay cãp ®· trë thµnh phæ biÕn, phao thi ®−îc b¸n c«ng khai trong çc kú
thi quèc gia, luËn ¸n còng ®−îc rao b¸n, kÓ c¶ ë cÊp th¹c sÜ, tiÕn sÜ, tr¾ng
trîn h¬n lµ häc sinh mua ®iÓm cña gi¸o viªn, thuª ng−êi ®i thi hé, nghiªn
cøu sinh thuª ng−êi viÕt luËn ¸n, ch¹y ®iÓm thi víi thµnh viªn héi ®ång, ®¬n
gi¶n h¬n lµ mua th¼ng b»ng tèt nghiÖp. Nh÷ng con ng−êi ®−îc ®µo t¹o tõ
mét m«i tr−êng nh− vËy ch¼ng nh÷ng yÕu kÐm vÒ chuyªn m«n mµ cßn suy
®åi vÒ ®¹o ®øc. Víi hä, kiÕn thøc s¸ng t¹o, b»ng cÊp häc vÞ chØ lµ nh÷ng
mãn hµng trang trÝ cã thÓ mua b¸n, thËm chÝ cã thÓ dÔ dµng ¨n trém, ¨n
c−íp.
HiÖu øng nµy ®ang x¶y ra víi nhiÒu tr−êng hîp kh¸c trong sinh ho¹t
ë ViÖt Nam h«m nay nh− mäi nh©n viªn ch¹y ®ua ®Õn lÔ tÕt thñ tr−ëng v× sî
kÐm thøc thêi so víi ®ång nghiÖp trong c¬ quan, mäi nhµ theo nhau cho con
®i häc thªm ngoµi giê v× sî con m×nh cã thÓ bÞ gi¸o viªn bá r¬i, nhµ nhµ
tranh thñ lÊn thªm ®Êt ra ®−êng c«ng khi thÊy ng−êi kh¸c cã lÏ còng ®· lµm
nh− vËy, n«ng d©n ch¹y theo nhau s¶n xuÊt cïng mét mÆt hµng vµ cïng chÞu
khñng ho¶ng thõa khi gi¸ gi¶m,...
ThiÕu gi¸m s¸t minh b¹ch, kh«ng cã th«ng tin ®Çy ®ñ vÒ c− xö cña
ng−êi kh¸c vµ kh«ng cã c¬ chÕ träng tµi trong nh÷ng ®ãng gãp c«ng Ých ®·
t¹o t©m lý nghi ngê vµ phßng bÞ cña mäi ng−êi trong céng ®ång. Ngoµi ra,
hiÖu øng nµy còng cã thÓ kh¾c phôc nÕu cã biÖn ph¸p ph¸t hiÖn vµ ng¨n
chÆn mäi tr−êng hîp m−u toan ph¸ rµo b»ng xö ph¹t nghiªm çc vi ph¹m
quy ®Þnh chung tõ lín ®Õn nhá tr−íc khi ph¶n øng d©y chuyÒn x¶y ra khiÕn
mäi ng−êi ®ua nhau häc theo çi sai.
“Xö lý néi bé”, sù khñng khiÕp cña c¬ chÕ céng ®ång
Mét céng ®ång th−êng cã h×nh
thøc tæ chøc vµ nh÷ng luËt lÖ riªng ®Ó
duy tr× trËt tù, b¶o ®¶m sù tån t¹i cña
céng ®ång. Tuy nhiªn, nh÷ng thÕ lùc
®éc tµi hoÆc t¨m tèi cã thÓ lîi dông
cung çch ho¹t ®éng nµy ®Ó t¹o nªn
h×nh thøc “xö lý néi bé” khñng khiÕp
118
trong céng ®ång, thËm chÝ c¶ quèc gia nh− mét céng ®ång lín. §· lµ néi bé
nghÜa lµ h×nh thøc ®Þnh téi, møc ®é xö ph¹t, thi hµnh ¸n..., ®Òu theo c¬ chÕ
céng ®ång, g¹t ra ngoµi mäi chÕ tµi cña c¬ chÕ nhµ n−íc. Xö lý néi bé cã
nh÷ng ®Æc ®iÓm sau ®©y:
- Hµnh h¹ c¶ vÒ thÓ x¸c vµ tinh thÇn mét çch tµn b¹o v« giíi h¹n:
mét phô n÷ chöa hoang ë ViÖt Nam x−a cã thÓ bÞ gät ®Çu b«i v«i, ®ãng bÌ,
th¶ tr«i s«ng; ë Afghanistan cã thÓ bÞ ®em ra cho ®¸m ®«ng nÐm ®¸ ®Õn
chÕt; mét ng−êi bÞ kÕt téi tµ ®¹o ë ch©u ¢u x−a th−êng bÞ thiªu trong dµn
ho¶ hoÆc ®ãng ®inh c©u rót; mét ng−êi bÞ kÕt téi trong Çch m¹ng V¨n ho¸
Trung Quèc ph¶i ®éi thïng ph©n, treo b¶ng tªn chÞu ®ùng sù ®Êu tè xØ v¶
ngµy nµy sang ngµy kh¸c; mét ng−êi nghi lµ tµ ma ë T©y Nguyªn cã thÓ bÞ
®¸nh ®Ëp ®uæi vµo rõng m·i m·i;... KhÝa c¹nh tµn b¹o cña "xö lý néi bé" lµ
h×nh ph¹t ®−îc tiÕn hµnh kh«ng cã giíi h¹n, ®−îc thi hµnh mét çch tù gi¸c
tïy theo s¸ng kiÕn vµ møc ®é cuång nhiÖt cña mäi thµnh viªn trong céng
®ång. Sau khi lêi ph¸n xÐt vu v¬ ®−îc ®−a ra, kÎ bÞ coi lµ cã téi sÏ bÞ bá
mÆc cho toµn céng ®ång x©u xÐ b»ng mäi çch.
- Nh»m tiªu diÖt quan hÖ x· héi cña con ng−êi, viÖc kÕt ¸n vµ hµnh
h×nh th−êng tiÕn hµnh c«ng khai tr−íc ®¸m ®«ng tËp thÓ, trong nhiÒu tr−êng
hîp cßn buéc ng−êi trong gia ®×nh, trong c¬ quan, trùc tiÕp hµnh h¹ hoÆc
tuyªn bè ly khai, b¾t buéc ph¹m nh©n tù xØ nhôc nh©n çch m×nh. MÆt kh¸c,
®Ó gi÷ uy tÝn céng ®ång, çc cuéc hµnh h×nh nµy th−êng ®−îc gi÷ bÝ mËt víi
bªn ngoµi céng ®ång. Trong khi hµng chôc triÖu ng−êi bÞ hµnh h¹ tµn b¹o
trong n−íc trong nhiÒu n¨m, h×nh ¶nh thÕ giíi ®−îc biÕt vÒ cuéc “Çch
m¹ng V¨n ho¸” d−êng nh− lµ mét ngµy héi lín, mét cuéc biÓu d−¬ng lùc
l−îng cña thanh thiÕu niªn Trung Hoa.
- §−îc thùc hiÖn theo ý chØ cña bÒ trªn tèi cao trong céng ®ång:
trong céng ®ång, lÏ ph¶i lµ ý chØ cña ng−êi ®øng ®Çu, ®ã cã thÓ lµ qu©n
v−¬ng, giµ lµng, gi¸o chñ, chñ tÞch ®¶ng ph¸i,... khi kÕt téi n¹n nh©n, ph¸n
quyÕt tèi cao cña céng ®ång th−êng xuÊt ph¸t tõ quyÕt ®Þnh, ý ®å cña mét
vµi ç nh©n. Kh«ng cã chuyÖn xÐt ¸n c«ng khai, lÊy ý kiÕn kh¸ch quan tËp
thÓ, cµng kh«ng dùa trªn chøng cí ®iÒu tra, luËt ph¸p c«ng minh. ViÖc kÕt
téi kÓ c¶ ë møc cao nhÊt cho ç nh©n hay cho mét tËp thÓ diÔn ra bÊt chÊp
ph¸p luËt, qua mÆt toµ ¸n. V× vËy chuyÖn oan sai lµ dÔ thÊy. Ng−êi ta còng
cã thÓ lËp “ban chuyªn ¸n”, “héi ®ång xÐt xö”,... nh−ng kÕt luËn vÒ téi
tr¹ng, ph−¬ng h−íng xö lý ®· ®−îc ®Þnh s½n víi môc tiªu lo¹i bá ç nh©n
119
®ã, ¶nh h−ëng cña ç nh©n ®ã ra khái céng ®ång. Nh÷ng kÎ cã quyÒn
th−êng lîi dông chç hë nµy ®Ó lo¹i bá ®èi thñ, ®µn ¸p ç nh©n. VÝ dô trong
m−êi n¨m Çch m¹ng V¨n ho¸ ë Trung Quèc “Tæ chuyªn ¸n Trung −¬ng” lµ
bé m¸y n¾m quyÒn sinh quyÒn s¸t tèi cao c¶ trong t− ph¸p vµ chÊp ph¸p.
- §−îc thi hµnh b»ng ®¸m ®«ng v« danh, xuÊt hiÖn trong thêi
®iÓm nhÊt ®Þnh: th«ng th−êng viÖc xö ph¹t cã thÓ kÐo dµi nhanh hay chËm,
b»ng nh÷ng lùc l−îng chuyªn tr¸ch hay ®¸m ®«ng bÞ kÝch ®éng, nh−ng nh×n
chung, ®ã lµ mét “tËp thÓ v« h×nh”. Trong çc vô hµnh h×nh kiÓu Luyns¬ ë
Mü, nh÷ng kÎ ph©n biÖt chñng téc KKK cßn mang mò trïm ®Çu, giÕt ng−êi
ban ®ªm, cßn trong nhiÒu tr−êng hîp téi ¸c diÔn ra gi÷a thanh thiªn b¹ch
nhËt, nh− çc chiÕn dÞch “cµn Do Th¸i” ë ch©u ©u, çc cuéc tµn s¸t s¾c téc
ë Ruanda n¨m 1994, 800 ngh×n ng−êi bÞ giÕt tr−íc hµng triÖu ng−êi nh−ng
kh«ng cã kÎ thñ ¸c bÞ nhËn diÖn. Trong ®¸m ®«ng kÝch ®éng, con ng−êi trë
thµnh m·nh thó v« h×nh. Sau nh÷ng cuéc khñng bè cña Hång vÖ binh víi
100 triÖu n¹n nh©n ë Trung Quèc, chØ cã 4 tªn trong “tø nh©n bang” ph¶i ra
toµ chÞu xÐt xö. Tõ nh÷ng “çnh ®ång chÕt” cña n¹n diÖt chñng 3 triÖu
ng−êi C¨mpuchia, chØ t×m thÊy vµi kÎ téi ph¹m Kh¬me ®á s¾p chÕt giµ vÉn
nhïng nh»ng m·i kh«ng bÞ ®−a ra toµ. Trong lÞch sö cßn rÊt nhiÒu bi kÞch
m·i kh«ng cã lêi minh gi¶i do “xö lý néi bé”.
Trong mét sè tr−êng hîp, t©m lý cña c¬ chÕ céng ®ång dÔ cã mét
kho¶ng trèng cña sù bµng quan téi lçi. Gi÷a çc céng ®ång kh¸c nhau,
ng−êi ta kh«ng muèn dÝnh vµo chuyÖn néi bé cña nhau. Cã nh÷ng ng−êi
ViÖt Nam thÊy chuyÖn bè ®¸nh con lµ th−êng trong nhµ, cã ng−êi Hµn Quèc
thÊy sÕp b¹t tai nh©n viªn lµ chuyÖn nhá trong doanh nghiÖp, cã ng−êi Ên
§é thÊy chång ®¸nh vî lµ chuyÖn riªng cña gia ®×nh. Nh÷ng çi ®−îc coi lµ
riªng ®Êy trong çc céng ®ång t¹o nªn kho¶ng çch vÒ th−íc ®o nh©n phÈm,
gi¸ trÞ con ng−êi gi÷a çc gia ®×nh, gi÷a tõng céng ®ång mµ nhiÒu ng−êi
nhÇm t−ëng r»ng lµ kh¸c biÖt v¨n ho¸. Sù bµng quan víi th©n phËn con
ng−êi gi÷a çc céng ®ång kh¸c nhau lµ m«i tr−êng dung d−ìng çi xÊu
trong lßng loµi ng−êi. Gi÷a çc céng ®ång kh¸c nhau, nguyªn t¾c "kh«ng
can thiÖp vµo c«ng viÖc néi bé" cã mÆt tèt cña sù t«n träng chñ quyÒn mµ
còng cã mÆt tr¸i cña th¸i ®é "thÊy nhµ hµng xãm ch¸y b×nh ch©n nh− v¹i"
dÉn ®Õn v« hiÖu ho¸ gi¸ trÞ cña céng ®ång.
120
Nh÷ng kinh nghiÖm vÒ coi th−êng ph¸p luËt, kh«ng trõng ph¹t kÎ ¸c
sÏ d¹y cho con ng−êi ®õng tin vµo sù ph¸n xö cña toµ ¸n, kh«ng tr«ng mong
ë c«ng lý kh¸ch quan, nªn nh¾m m¾t tu©n theo lý lÏ cña bÒ trªn, a dua theo
t− t−ëng cña ®¸m ®«ng, xu«i theo søc m¹nh cña b¹o lùc. DÇn dÇn niÒm tin
vÒ sù c«ng b»ng vµ lÏ ph¶i ë ®êi sÏ mÊt, lóc ®ã con ng−êi cã nguy c¬ ®¸nh
mÊt çi t©m céi nguån cña loµi ng−êi lµ ®¹o ®øc vµ quay l¹i tin vµo søc
m¹nh cña téi ¸c.
“Tèt ®Ñp khoe ra, xÊu xa ®Ëy l¹i”, bãp mÐo th«ng tin vÒ céng ®ång
Mét trong nh÷ng ph−¬ng çch ho¹t ®éng trong quan hÖ céng ®ång lµ
“nh×n mÆt mµ b¾t h×nh dong”, ®Ó “«ng trao ch©n giß, bµ thß nËm r−îu”, nh×n
Hép 27: Trung Quèc che giÊu th«ng tin dÞch SARS
T−¬ng tù nh− vËy, dÞch virus SARS ®· bÞ ph¸t hiÖn t¹i Trung Quèc gi÷a
th¸ng 11 n¨m 2002 nh−ng çc cÊp thÈm quyÒn ®· b−ng bÝt th«ng tin víi nh©n
d©n. §Õn th¸ng 2/2003 Tæ chøc y tÕ ThÕ giíi (WHO) míi ®−îc th«ng b¸o vµ 2
th¸ng sau chuyªn gia cña hä míi tíi Qu¶ng §«ng ®Ó kiÓm tra. Sè l−îng bÖnh
nh©n ë B¾c Kinh bÞ giÊu ®i 90%. Do ®ã, khi Trung Quèc buéc ph¶i c«ng bè
thËt t×nh h×nh th× bÖnh ®· lan ra 18 n−íc víi 4.000 ng−êi nhiÔm vµ h¬n 200
ng−êi chÕt. Ng−êi B¾c Kinh l©m vµo ho¶ng lo¹n tinh thÇn vµ Trung Quèc
chiÕm tíi h¬n mét nöa sè ng−êi nhiÔm bÖnh vµ ng−êi chÕt trªn thÕ giíi. KÕt
qu¶ cña t×nh tr¹ng Ðm nhÑm th«ng tin lµ nÒn kinh tÕ ch©u ¸ theo tÝnh to¸n cña
ADB thiÖt h¹i tíi 60 tû USD trong n¨m 2003. §iÒu ®¸ng tiÕc lµ h×nh ¶nh Trung
Quèc trong m¾t céng ®ång quèc tÕ trë nªn ®¸ng ngê trong nh÷ng vÊn ®Ò cung
cÊp th«ng tin kh¸c. Sau bµi häc nµy Trung Quèc ®· ®−a tr¸ch nhiÖm cung cÊp
th«ng tin c¶nh b¸o trung thùc vµo luËt vµ xö lý rÊt nÆng mäi ng−êi vi ph¹m quy
®Þnh nµy, tr−íc hÕt lµ çc quan chøc cao cÊp g©y ra chuyÖn che giÊu dÞch
SARS võa qua.
xem ng−êi ta ®èi xö ra sao, th× hµnh ®éng ®¸p øng nh− vËy. Trong çc thµnh
viªn cña céng ®ång hoÆc gi÷a çc céng ®ång th−êng xuyªn cã sù quan s¸t,
thu thËp th«ng tin, ®¸nh gi¸ th«ng tin vÒ nhau. Do ®ã, t¹o ra mét h×nh ¶nh
tèt ®Ñp, ®¸ng tin cËy vÒ ç nh©n tr−íc çc thµnh viªn trong céng ®ång, gi÷a
çc céng ®ång kh¸c nhau lµ ®iÒu quan träng ®Ó duy tr× lîi thÕ trong quan hÖ.
Nhu cÇu ®ã ®«i khi ®−îc tho¶ m·n b»ng th«ng tin gi¶ nh»m t¹o nªn mét vá
bäc hµo nho¸ng kh«ng cã thËt.
121
Thø nhÊt, lµ çc th«ng tin xÊu, cã h¹i ®Õn uy tÝn cña céng ®ång bÞ
giÊu giÕm theo kiÓu “®ãng cöa b¶o nhau”. Trong nhiÒu tr−êng hîp, th«ng
tin bÞ giÊu giÕm tr−íc hÕt lµ víi thµnh viªn cña céng ®ång, lµm cho çc c¬
chÕ c¶nh b¸o, b¸o ®éng néi bé mÊt t¸c dông. Céng ®ång trë nªn mÊt søc ®Ò
kh¸ng tr−íc çc nguy c¬ x©m h¹i. TËp qu¸n giÊu giÕm kh«ng ®Ó lät nh÷ng
th«ng tin xÊu vÒ céng ®ång ra ngoµi ®em l¹i hiÓm ho¹ cho chÝnh b¶n th©n
céng ®ång.
Th¶m ho¹ x¶y ra rß rØ phãng x¹ t¹i ChÐcnobyl, Ucraina n¨m 1986 ®·
®−îc b¸o ®éng tõ 2 n¨m tr−íc do KGB ®· ph¸t hiÖn ra t×nh tr¹ng mua thiÕt
bÞ kü thuËt cã chÊt l−îng yÕu kÐm cña Nam T−, tuy nhiªn th«ng tin nµy bÞ
b−ng bÝt ngay c¶ khi th¶m ho¹ ®· x¶y ra. Nh©n d©n kh«ng ®−îc s¬ t¸n kÞp
thêi, çc vïng ¶nh h−ëng kh«ng ®−îc b¸o ®éng, quy m« tai häa bÞ giÊu bít.
Lß ph¶n øng tiÕp tôc ho¹t ®éng cho ®Õn tËn hÕt n¨m 2000 míi ®ãng cöa
h¼n, thiÖt h¹i thùc tÕ cho nh©n d©n trong vïng lµ rÊt khñng khiÕp v× møc
phãng x¹ tho¸t ra nhiÒu gÊp 100 lÇn çc qu¶ bom Mü ®· nÐm xuèng
Hirosima vµ Nagazaki1.
Thø hai, lµ t¹o nªn t×nh
tr¹ng “®ãng cöa th«ng tin” víi
“ng−êi ngoµi”. Nh÷ng n¨m
1958 - 1961, ë Trung Quèc
diÔn ra mét n¹n ®ãi vµo lo¹i
khñng khiÕp nhÊt trong lÞch sö
loµi ng−êi. Thiªn tai vµ mÊt
mïa vµ qu¶n lý s¶n xuÊt tåi kÐo
dµi suèt 3 - 4 n¨m trªn quy m«
réng ë n«ng th«n lµm trªn 30 triÖu ng−êi chÕt (ViÖn Hµn l©m Khoa häc x·
héi Trung Quèc, 1994). §Ó giÊu kÝn th«ng tin, n«ng d©n bÞ bá mÆc, kh«ng
®−îc kªu cøu, kh«ng ®−îc phÐp di c− ®i kiÕm ¨n, ng−îc l¹i, vÉn tiÕp tôc
ph¶i ®ãng gãp cho Trung −¬ng v× çc ®Þa ph−¬ng vÉn b¸o ço ®−îc mïa.
Ngay ë thµnh thÞ, nh©n d©n vÉn kh«ng hay biÕt vÒ n¹n ®ãi ë n«ng th«n, v×
thËm chÝ ®êi sèng cßn ®−îc c¶i thiÖn h¬n. TÊt nhiªn thÕ giíi xung quanh
kh«ng hÒ hay biÕt vµ viÖn trî g× v× Trung Quèc thËm chÝ vÉn tiÕp tôc xuÊt
khÈu l−¬ng thùc. Ngay c¶ khi nguyªn so¸i Bµnh §øc Hoµi b¸o ço víi Mao
1
. Theo BBC, dÉn theo B¸o N«ng nghiÖp ViÖt Nam 23/4/2003.
122
Tr¹ch §«ng vÒ thùc tr¹ng thª th¶m cña n«ng d©n, «ng cßn bÞ kÕt téi vµ kû
luËt.
Trong quy m« gia ®×nh, ®©y còng lµ bÖnh tr¹ng th−êng gÆp. Trong
khi ë ¢u, Mü ng−êi ta lµm quen víi sè liÖu thèng kª to lín vÒ sè ng−êi ly
h«n vµ sèng ®éc th©n, th× ë nhiÒu quèc gia ch©u ¸, t×nh h×nh gia ®×nh cã vÎ
tèt ®Ñp h¬n. Trong thùc tÕ, tån t¹i mét tû lÖ cao kh«ng ai biÕt vÒ sè gia ®×nh
sèng “ly th©n”, mét kiÓu gia ®×nh chÊp nhËn chung sèng vÒ mäi ph−¬ng
diÖn trõ sinh ho¹t t×nh c¶m vî chång. Mét trong nh÷ng lý do quan träng nÝu
kÐo hä l¹i víi nhau vÒ h×nh thøc lµ uy tÝn gia ®×nh vµ ¶nh h−ëng víi con çi.
§iÒu ®¸ng buån lµ m©u thuÉn vµ th¶m c¶nh t×nh c¶m trong gia ®×nh l¹i v×
thÕ mµ tiÕp tôc t¨ng lªn dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ kh¸c nh− n¹n b¹o hµnh vµ
ng−îc ®·i, t×nh tr¹ng mua b¸n d©m, vµ kÕt côc cuèi cïng nhiÒu khi cßn tåi
tÖ h¬n.
“Mét sù thÊt tÝn, v¹n sù kh«ng tin”, hËu qu¶ cña n¹n bãp mÐo vµ
xuyªn t¹c th«ng tin tr−íc hÕt lµ ®¸nh mÊt lßng tin. Cè g¾ng cña viÖc t¹o ra
h×nh ¶nh ®Ñp víi bªn ngoµi bÞ thÊt b¹i, vµ c¨n cø ®Ó thiÕt lËp quan hÖ v÷ng
vµng gi÷a con ng−êi víi nhau, gi÷a çc céng ®ång víi nhau còng mÊt lu«n.
Th«ng tin minh b¹ch vµ c«ng khai lµ nÒn t¶ng t¹o nªn ch÷ tÝn trong quan hÖ
céng ®ång. An®Ðcxen viÕt mét chuyÖn cæ vÒ sù lõa dèi ç nh©n dÉn ®Õn mï
qu¸ng x· héi: Mét «ng vua ngu ngèc bÞ mét bän lõa ®¶o gi¶ vê may cho
mét bé quÇn ¸o ®Æc biÖt chØ nh÷ng ng−êi kh«n ngoan míi nh×n thÊy. Nhµ
vua vµ quÇn thÇn, sau ®ã lµ toµn d©n tù lõa dèi nhau vµ lõa chÝnh m×nh vÒ
mét bé quÇn ¸o kh«ng cã thùc, cuèi cïng chØ mét chó bÐ d¸m nãi lªn sù
thËt: vua cëi truång.
Mu«n t©u, bé quÇn ¸o

cña BÖ h¹ rÊt ®Ñp! A ha, Nhµ
Vua cëi
truång !
123
Dïng ng−êi trung thµnh xãi mßn n¨ng lùc x∙ héi
Mét xu thÕ hay x¶y ra trong c¬ chÕ céng ®ång lµ lu«n chän lùa thµnh
viªn c¨n cø vµo lßng trung thµnh. Mét céng ®ång cµng qu¶n lý tËp trung,
cµng ®iÒu hµnh mét çch ®éc ®o¸n th× cµng ph¶i tr«ng cËy vµo lßng trung
thµnh ®Ó duy tr× vµ ph¸t triÓn mét
çch æn ®Þnh. TÊt nhiªn tiªu chÝ ®Ó
®o l−êng lßng trung thµnh lµ rÊt
láng lÎo vµ kÐm tin cËy. Bëi vËy
th«ng th−êng lßng trung thµnh víi
céng ®ång bÞ ®¸nh ®ång víi sù
trung thµnh ®èi víi ç nh©n thñ
lÜnh. Ai trung thµnh víi ng−êi cÇm
®Çu lµ trung thµnh víi céng ®ång,
phôc vô cho quyÒn lîi l·nh tô trë
thµnh phôc vô cho quyÒn lîi cña
céng ®ång. §Õn ®©y, lîi Ých cña
céng ®ång ®· bÞ bãp mÐo. Ng−êi
trung thµnh tr−íc hÕt ph¶i lµ ng−êi
tin cËy, ®−îc l·nh ®¹o hiÓu râ mäi th«ng tin ç nh©n, g¾n bã víi thñ lÜnh vÒ
quyÒn lîi. “Mét giät m¸u ®µo h¬n mét ao n−íc l·”, tèt nhÊt lµ ng−êi trong
gia téc, hä hµng, sau ®ã lµ b¹n bÌ th©n quen, lµng xãm. Do ®ã trong c¬ chÕ
céng ®ång, nhiÒu khi quan hÖ ®ång h−¬ng, ®ång m«n, ®ång ®éi lµ nh÷ng
chøng nhËn v« gi¸ ®Ó tiÕp xóc vµ th¨ng tiÕn. “ThÊy ng−êi sang b¾t quµng
lµm hä” lµ çch c− xö kh«n ngoan cña nh÷ng ng−êi c¬ héi. Kh«ng cã hä th×
t¹o ra hä. Çc lo¹i con nu«i, em nu«i, ch¸u nu«i,… l¾m khi trë thµnh çc
mèi “th©m t×nh” ®Çy lîi léc.
§o l−êng con ng−êi theo kh¶ n¨ng trung thµnh sÏ tù gi¸c h×nh thµnh
th¸i ®é ph©n lo¹i con ng−êi trong tæ chøc b»ng chñ nghÜa lý lÞch vµ n¶y sinh
lßng nghi kþ kh«n cïng. Vßng trong lµ gia ®×nh hä hµng ruét thÞt, vßng
ngoµi lµ b¹n bÌ chiÕn h÷u, xa h¬n n÷a lµ ®ång h−¬ng, råi ®Õn ®ång ®éi cò,
xa h¬n míi lµ çc thø bËc tin cËy theo møc ®é quen th©n. Chøc t−íc, bæng
léc còng theo ®ã mµ ph©n bæ. Ng−êi xa ph¶i theo dâi, gi¸m s¸t. Ng−êi l¹
ph¶i lo¹i bá, ng¨n chÆn.
124
Hép 29: Gia ®×nh trÞ ë Iraq
Nhµ ®éc tµi Sadam Hussein n¾m gi÷ trong tay m×nh nh÷ng chøc vô quan träng
nhÊt cña quèc gia nh− Tæng thèng, T− lÖnh çc lùc l−îng vò trang, L·nh tô §¶ng
cÇm quyÒn.
Ch−a yªn t©m, Sadam cßn giao nh÷ng vÞ trÝ sèng cßn kh¸c cho çc con trai
m×nh. Con thø hai cña «ng lµ Qusay, ®−îc coi lµ ng−êi sÏ kÕ nhiÖm Tæng thèng.
Lµ ñy viªn Trung −¬ng §¶ng Baath khi míi 37 tuæi, Qusay ®øng ®Çu ñy ban qu©n
sù cña §¶ng, vµ ®· trë thµnh ng−êi ®øng ®Çu §¶ng tõ n¨m 2001. Qusay chØ huy
®éi vÖ binh céng hoµ - ®¬n vÞ qu©n sù tinh nhuÖ vµ trang bÞ hiÖn ®¹i nhÊt cña
quèc gia, n¾m quyÒn chØ huy ®éi cËn vÖ cña Tæng thèng, n¾m gi÷ bé m¸y an ninh.
Khi cuéc chiÕn tranh víi liªn qu©n Anh, Mü næ ra, Qusay n¾m gi÷ nhiÖm vô T−
lÖnh qu©n khu trung −¬ng, chØ huy phßng thñ B¸t®a. §©y lµ mét nhµ qu©n phiÖt
chuyªn chØ ®¹o çc chiÕn dÞch ®µn ¸p çc lùc l−îng chèng ®èi. Qusay ®−îc coi lµ
ng−êi n¾m gi÷ ng©n hµng cña gia ®×nh, khi chiÕn tranh næ ra ®· trùc tiÕp lÊy tõ
Ng©n hµng Trung −¬ng cña quèc gia 1 USD.
Con trai thø nhÊt cña Sadam lµ Uday n¾m gi÷ mäi quyÒn lùc trong lÜnh
vùc th«ng tin tuyªn truyÒn. Víi c−¬ng vÞ mét nghÞ sÜ Quèc héi, Uday ®øng ®Çu
Liªn ®oµn Phãng viªn Iraq, n¾m trong tay toµn bé tËp ®oµn th«ng tin cña Ir¾c, bao
gåm hai tê b¸o lín nhÊt n−íc “§éc lËp” vµ “Babilon”, vµ kªnh truyÒn h×nh “Tuæi
trÎ” ®−îc trang bÞ tèt nhÊt n−íc. §©y lµ mét nhµ tµi phiÖt næi tiÕng vÒ çch sèng
xa hoa.
Giao cho çc con m×nh vÞ trÝ quan träng trong §¶ng, Quèc héi, qu©n ®éi,
Sadam muèn n¾m ba søc m¹nh chÝnh cña Nhµ n−íc trong gia ®×nh: bé m¸y an
ninh, hÖ thèng truyÒn th«ng vµ tµi chÝnh. Nh−ng sù khñng bè, tuyªn truyÒn vµ tiÒn
b¹c kh«ng ®æi ®−îc lßng trung thµnh cña con ng−êi. Khi ®ang cÇm quyÒn, c¶ bè
con Hussein ®· nhiÒu lÇn bÞ m−u s¸t bëi kÎ thï vµ çc ®ång chÝ trong §¶ng Baath.
Cuèi cïng Uday, Qusay vµ b¶n th©n Hussein bÞ chÝnh thuéc h¹ vµ ng−êi th©n cña
m×nh b¸n ®øng ngay t¹i quª h−¬ng.
Trong nh÷ng chÝnh thÓ ®éc tµi nh− cña Sadam Hussein ë Iraq, Suh¸ct« ë
Indonesia, bè vµ çc con trai, con rÓ chia nhau n¾m gi÷ çc chøc vô quan
träng nhÊt trong bé m¸y nhµ n−íc, c¶nh s¸t, qu©n ®éi, qu¶n lý çc doanh
nghiÖp bÐo bë vµ c¶ ®¶ng cÇm quyÒn. Trong chÝnh quyÒn cña Sadam
Hussein ë Iraq, çc nhãm ng−êi cµng th©n thiÕt, tin cËy cµng ®−îc trao cho
nhiÒu nh÷ng ®Æc quyÒn vµ ®Æc lîi, ®Çu tiªn lµ §¶ng Baath cÇm quyÒn tuyÖt
®èi, råi ®Õn çc nhãm vò trang kh¸c nhau nh− lùc l−îng VÖ binh Céng hoµ,
lùc
125
Hép 28: Dïng ng−êi trung thµnh hay dïng ng−êi tµi giái?
Trong nh÷ng triÒu ®×nh phong kiÕn ®Çu tiªn ë Trung Quèc nh− nhµ ¢n (1800
n¨m t−íc C«ng nguyªn), nhµ Chu (1000 n¨m tr−íc C«ng), kh¸i niÖm n−íc vµ nhµ
g¾n víi nhau b»ng quan hÖ dßng téc. ChØ cã ng−êi cïng téc víi vua míi ®−îc coi
lµ "t«n", lµ d©n tù do, chñ n«, ®−îc sèng trong thµnh (quèc), cßn l¹i çc téc ng−êi
kh¸c nÕu cã quan hÖ hä hµng néi ngo¹i víi t«n téc ®−îc gäi lµ "hoa, di" sèng ë gÇn
kinh ®«, nh÷ng téc ng−êi kh¸c xa l¹ h¬n ®−îc coi lµ "®Þch, nhung". Nh÷ng chñng
ng−êi kh¸c lµ thÊp kÐm bÞ coi lµ “tiÓu nh©n” ph¶i sèng ë n«ng th«n (d·). Vua cö hä
hµng lµm vua çc n−íc ch− hÇu, quan l¹i trong triÒu ®Òu cã quan hÖ hä téc, ®Ó duy
tr× sù trung thµnh tuyÖt ®èi. VÒ tæ chøc, chÕ ®é "th©n th©n" ®−îc ¸p dông ®Ó chän
ng−êi cã n¨ng lùc trong dßng téc ®Ò b¹t lµm quan. VÒ t− t−ëng, quan ®iÓm cña
Khæng Tö coi träng "lÔ, ®øc, hiÕu" ®−îc ®Ò cao.
Trong çc giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp theo cña nhµ n−íc phong kiÕn ë Trung Quèc,
cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ, chiÕn tranh liªn tôc diÔn ra. Thiªn tö vµ vua ch−
hÇu suy tµn, båi thÇn vµ ®¹i phu phong kiÕn hãa, ®Þa chñ vµ th−¬ng nh©n tr−ëng
thµnh, n« lÖ trë thµnh n«ng d©n tù do vµ thî thñ c«ng. ChÕ ®é cèng n¹p chuyÓn
sang ®¸nh thuÕ, ph¸p luËt ®−îc ®Ò cao thay thÕ cho sù xÐt xö cña quý téc, ®Êt c«ng
cña nhµ vua trë thµnh ®Êt t− cña n«ng d©n. Lóc nµy, yªu cÇu dïng ng−êi kh«ng cßn
chØ lµ trung thµnh, mµ cßn ph¶i cã n¨ng lùc cai qu¶n x· héi, ®iÒu hµnh chiÕn tranh,
tæ chøc s¶n xuÊt. Do ®ã, vÒ tæ chøc, çch dïng ng−êi trong t«n téc chuyÓn sang
dïng ng−êi tµi trong thiªn h¹. §−êng lèi "th©n th©n" ®æi thµnh "th−îng hiÒn": d©n
th−êng nÕu tµi giái còng ®−îc lµm quan. MÆc Tö chñ tr−¬ng më réng ph¹m vi chän
ng−êi tµi ®Õn tËn h¹ng ng−êi lµm ruéng, lµm thî, chñ yÕu dùa vµo trÝ tuÖ vµ tµi
n¨ng. ¤ng ®Ò ra ph−¬ng ph¸p "chóng hiÒn" vµ "tiÕn hiÒn": giao cho ng−êi hiÒn tµi
t−íc vÞ cao, bæng léc hËu, quyÒn hµnh lín, nhê ®ã, c«ng viÖc th× hoµn thµnh, thiªn
h¹ thÊy ng−êi hiÒn ®−îc träng dông, l¹i t¹o nªn ®éng c¬ häc hµnh rÌn luyÖn.
ë çc n−íc ch©u ¸, suèt hµng ngµn n¨m nay, vÊn ®Ò "th©n th©n" cña Khæng Tö
hay "th−îng hiÒn" cña MÆc Tö vÉn lµ c©u hái cña nhiÒu chÝnh quyÒn nèi tiÕp nhau,
c¶ phong kiÕn, t− s¶n, v« s¶n,... Nh−ng nh×n chung, nh÷ng con rång ch©u ¸ cÊt
çnh ®−îc còng nhê døt kho¸t trong viÖc sö dông nh©n tµi.
(Nguån: H−îu, T. §. Çc bµi gi¶ng vÒ t− t−ëng ph−¬ng §«ng, Nxb. §¹i häc Quèc gia Hµ
Néi, 2001).
l−îng d©n qu©n Rafayel, råi çc −u ®·i dµnh cho téc ng−êi Sunnite, dµnh
cho thµnh phè quª h−¬ng Tikrit cña Sadam.
126
Trong hÖ thèng cña Kh¬me ®á th× h¬i kh¸c, nh÷ng ng−êi cµng ë
nhãm ngoµi cµng bÞ nghi kþ, ®µn ¸p nÆng nÒ h¬n. §èi nghÞch nhÊt lµ nh÷ng
ng−êi phôc vô cho chÕ ®é cò bÞ xö tö kh«ng cÇn xÐt xö; thÞ d©n, trÝ thøc lµ
tÇng líp xa l¹, ph¶i tËp trung ®µy ¶i hµnh h¹, n«ng d©n gÇn gòi h¬n ®−îc
lµm lao ®éng khæ sai trong çc Angka, ngay néi bé qu©n ®éi còng chia
thµnh nhiÒu thø bËc theo møc ®é tin cËy vµ lÇn l−ît thanh trõng lÉn nhau v×
lo sî.
NÕu nh− ng−êi trung thµnh víi thñ lÜnh tr−íc hÕt ph¶i biÕt nghe lêi,
tu©n theo sù chØ ®¹o, ®iÒu khiÓn cña thñ lÜnh v« ®iÒu kiÖn, th× th«ng th−êng
ng−êi ®ã ph¶i cã n¨ng lùc kÐm h¬n, t− thÕ thÊp h¬n ng−êi l·nh ®¹o m×nh.
BiÕt còng kh«ng nªn nãi, kh«ng biÕt cµng tèt h¬n. Ng−êi l·nh ®¹o kÐm n¨ng
lùc nÕu chØ qu¶n lý nh÷ng ®¬n vÞ kh«ng cÇn ph¶i c¹nh tranh vÒ hiÖu qu¶
th−êng muèn cã nh©n viªn kh«ng ®−îc giái h¬n m×nh. Khi “anh chét lµm
vua xø mï” th× x· héi ngµy cµng mï h¬n. X· héi cña lßng trung thµnh
kh«ng cã chç tån t¹i cho ng−êi giái, ng−êi cã n¨ng lùc, mét x· héi ngµy
cµng thui chét vµ bÊt lùc.
“Mét ng−êi lµm quan c¶ hä ®−îc nhê”

Trong c¬ chÕ céng ®ång, mäi ng−êi ph¶i dùa vµo céng ®ång trong
mäi quan hÖ kinh tÕ, x· héi: th«ng tin, tÝn dông, an ninh, kinh doanh… v×
vËy khi thµnh ®¹t, mçi ng−êi tù mang trong m×nh tr¸ch nhiÖm tr¶ nghÜa cho
céng ®ång, b¾t ®Çu tõ nh÷ng ng−êi ruét thÞt gÇn nhÊt råi ®Õn gia ®×nh hä
téc, råi ®Õn lµng xãm th©n thÝch. Khi vinh quy b¸i tæ, c¶nh “vâng anh ®i
tr−íc, vâng nµng theo sau” lµ h×nh thøc th−ëng ®Çu tiªn cña nhµ n−íc vµ
céng ®ång dµnh cho ng−êi phô n÷ gãp phÇn quan träng cho thµnh c«ng cña
kÎ thµnh ®¹t. Çc t−íc phong, quyÒn lîi, ®Êt ®ai, n« lÖ, bæng léc ®−îc phÐp
thÕ tËp, truyÒn l¹i cho çc ®êi con ch¸u cña c«ng thÇn.
Nh−ng nh− vËy ch−a ®ñ, xÐt vÒ
ç nh©n ng−êi lµm quan, vÉn ph¶i cã
tr¸ch nhiÖm tr¶ nghÜa cho céng ®ång,
vµ trong nhiÒu tr−êng hîp, ph¶i tr¶
b»ng quyÒn lùc qu¶n lý nhµ n−íc mµ
ng−êi ®ã n¾m gi÷. Ng−êi ta th−êng
tr«ng ®îi ë kÎ lµm quan nh÷ng −u tiªn,
−u ®·i sÏ dµnh cho lµng xãm, quª
127
h−¬ng trong viÖc ®Çu t−, cÊp ph¸t sö dông vèn nhµ n−íc, dµnh cho hä hµng,
b¹n bÌ chøc t−íc, bæng léc, viÖc lµm, c¬ héi häc hµnh, tiÕn th©n,… Quan ®·
chñ ®éng hç trî, cÊp d−íi vµ çc quan ®ång liªu còng t×m çch lµm m¸t
lßng quan. ThÕ lµ cÇu, ®−êng vÒ quª quan khang trang, con ch¸u quan cã
viÖc lµm ngon lµnh, ®Õn liªn doanh n−íc ngoµi, nhµ m¸y quèc gia còng ïn
ïn kÐo vÒ ®Æt ë tØnh nhµ, huyÖn nhµ.
Hép 30: C©u chuyÖn Qu¶n Träng - B·o Thóc Nha,

®Æt viÖc chung trªn t×nh riªng
ThÕ kû VIII tr−íc C«ng nguyªn, ë Trung Quèc cã hai ng−êi næi tiÕng tµi giái
lµ Qu¶n Träng vµ B·o Thóc Nha kÕt b¹n t©m giao. Thña hµn vi, cïng ®i bu«n,
B·o Thóc Nha khi chia lêi th−êng dµnh phÇn h¬n cho Qu¶n Träng v× Qu¶n
Träng ph¶i nu«i mÑ giµ. Khi tr−ëng thµnh, mçi ng−êi chia nhau phß mét chñ.
Hai chñ ®¸nh nhau, Qu¶n Träng b¾n bÞ th−¬ng chñ cña B·o Thóc Nha lµ c«ng
tö TiÓu B¹ch. Nh−ng sau ®ã, TiÓu B¹ch l¹i chiÕn th¾ng, lªn ng«i trë thµnh TÒ
Hoµn C«ng vµ phong B·o Thóc Nha lµm t−íng. B·o Thóc Nha kh«ng e ng¹i,
khuyªn TÒ v−¬ng v× nghiÖp lín, dïng b¹n thay m×nh. Nghe lêi hä B·o vµ träng
ng−êi tµi, TÒ v−¬ng bá thï cò, ®−a Qu¶n Träng vÒ phong chøc TÓ t−íng.
ChÞu ¬n nÆng nh−ng kh«ng lôy v× ¬n, khi ®−îc träng dông, Qu¶n Träng
chiÕu theo n¨ng lùc thùc tÕ, chØ giao cho B·o Thóc Nha chøc quan phô t¸ rÊt
thÊp. B·o Thóc Nha vÉn hoµn toµn t©m phôc b¹n. Qu¶n Träng chñ tr−¬ng ®·
giao ai viÖc g×, ng−êi ®ã hoµn toµn ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm, mét ng−êi kh«ng
®−îc kiªm hai chøc vô. Khi Qu¶n Träng èm s¾p chÕt, vua hái Qu¶n Träng
muèn cö ai thay m×nh lµm TÓ t−íng, ai còng ngì Qu¶n Träng sÏ tiÕn cö Thóc
Nha, nh−ng kh«ng ngê «ng cö ThÊp B»ng lµ mét ng−êi cã n¨ng lùc h¬n b¹n
m×nh. B·o Thóc Nha mét lÇn n÷a hoµn toµn ñng hé quyÕt ®Þnh cña b¹n. Qu¶n
Träng ®· thèt lªn: “sinh ra ta lµ cha mÑ nh−ng hiÓu ta chØ cã B·o Thóc Nha”.
Nhê cã b¹n bÌ gióp dËp, vua hiÒn tin cËy, trong 20 - 30 n¨m lµm TÓ t−íng,
Qu¶n Träng gióp n−íc TÒ trë thµnh mét quèc gia qu©n sù hïng c−êng, th−¬ng
nghiÖp ph¸t triÓn.
Trí trªu thay, trong tr−êng hîp quyÒn lùc nhµ n−íc vµ quyÒn lîi gia
téc trong c¬ chÕ céng ®ång ®· bÞ ®ång nhÊt nh− trong c©u ca:
“Con vua th× l¹i lµm vua, con s·i ë chïa th× quÐt l¸ ®a
Bao giê d©n næi can qua, con vua thÊt thÕ l¹i ra quÐt chïa”.
128
Ch¼ng nh÷ng céng ®ång ®−îc h−ëng vinh mµ cßn ph¶i g¸nh c¶ nhôc
khi nh©n vËt chñ chèt r¬i vµo c¶nh thÊt thÕ. H×nh thøc xö ph¹t tµn b¹o kiÓu
“tru di tam téc” vèn th−êng ®−îc ¸p dông trong lÞch sö c¶ cæ lÉn kim ë çc
n−íc qu¶n lý nhµ n−íc theo c¬ chÕ céng ®ång. Trong Çch m¹ng V¨n ho¸,
Khi c¬ chÕ céng ®ång ®−îc dïng ®Ó xö lý néi bé, th× må m¶ th©n phô, tõ
®−êng tæ t«ng cña Tæng BÝ th− §Æng TiÓu B×nh bÞ ®µo bíi, ph¸ ph¸ch; hai
vî chång Chñ tÞch n−íc L−u ThiÕu Kú vµ c¶ 9 ng−êi con, nhá nhÊt míi cã 6
tuæi ®Òu bÞ b¾t bí, hµnh h×nh, tï ®µy, ®¸nh ®Ëp, h·m h¹i, l¨ng nhôc.
Trong mÆt xÊu nµy, sù c«ng minh mµ nh©n d©n tr«ng cËy ë ng−êi
thay d©n “¨n c¬m nhµ v¸c tï vµ hµng tæng” bÞ chuyÓn thµnh viÖc ch¨m lo
quyÒn lîi côc bé cña nhãm theo kiÓu “¨n c©y nµo rµo c©y Êy”. HËu qu¶ lµ
ng−êi tµi, ng−êi trung thùc bÞ g¹t ra khái c«ng viÖc tèt ®Ó giµnh chç cho
“cËu Êm, c« chiªu”, çc tæ chøc, ®oµn thÓ chung bÞ biÕn thµnh ho¹t ®éng gia
®×nh, bé téc. Nh©n d©n mÊt quyÒn ®¹i diÖn d©n chñ, bé m¸y c«ng quyÒn mÊt
n¨ng lùc vµ tÝnh minh b¹ch. Mét khi thÓ chÕ nhµ n−íc ®¸nh mÊt uy tÝn ®¹i
diÖn th× cam kÕt cña çc øng cö viªn ®−a ra kh«ng nh»m h−íng vÒ cö tri
toµn d©n mµ ®Ó giµnh ®−îc sù ñng hé cña mét bé phËn cö tri trong céng
®ång. ViÖc c¹nh tranh chÝnh trÞ chuyÓn thµnh c¹nh tranh quyÒn lùc vµ chia
sÎ quyÒn lîi gi÷a çc céng ®ång, gi÷a çc nhãm cã quyÒn lîi kh¸c biÖt
nhau. HiÖn t−îng “trong n−íc cã vïng, trong ®¶ng cã ph¸i” sÏ ph¸ ho¹i søc
m¹nh cña c¬ chÕ nhµ n−íc, c¬ chÕ thÞ tr−êng.
NhËn thøc ®−îc nguy c¬ nµy, ë nhiÒu quèc gia ®· ¸p dông çc chÝnh
s¸ch ®Ó lo¹i bá ¶nh h−ëng cña c¬ chÕ céng ®ång trong ho¹t ®éng nhµ n−íc.
VÝ dô nh− kh«ng cho thñ tr−ëng ®Ó ng−êi trong gia ®×nh ®−îc lµm viÖc
trong c¬ quan, kh«ng ®Ó çn bé lµm viÖc l©u dµi trong mét c¬ quan, chÝnh
s¸ch “di chuyÓn çn bé” ®· ®−îc nhiÒu chÝnh quyÒn ¸p dông tõ x−a tíi nay.
NhiÒu triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam nh− ®êi Lª, thêi Minh M¹ng,… buéc
quan l¹i sau khi thi cö ®ç ®¹t ph¶i nhËn bæ nhiÖm lµm viÖc ë n¬i kh¸c quª
nhµ vµ cã ng−êi chØ ®−îc trë vÒ khi hÕt quan hoµn d©n. Nh÷ng quy ®Þnh
ngµy nay cña ViÖt Nam nh− cÊm thñ tr−ëng c¬ quan sö dông con çi hä
hµng lµm kÕ to¸n tr−ëng,… còng nh»m h¹n chÕ t¸c ®éng cña nghÞch lý nµy.
Tuy nhiªn, viÖc xo¸ bá tËn gèc t©m lý vµ ®iÒu kiÖn buéc con ng−êi vµo
nh÷ng rµng buéc kiÓu nµy ®ßi hái nh÷ng nç lùc nghiªm kh¾c vµ c¨n b¶n h¬n
vÒ c¶i çch thÓ chÕ.
129
Sïng b¸i ç nh©n
XÐt vÒ c¬ chÕ th× céng ®ång ph¶i g¾n víi vÞ thÕ b×nh ®¼ng, c©n b»ng
gi÷a çc thµnh viªn, nh−ng xÐt vÒ kÕt cÊu tæ chøc th× trong mét céng ®ång
th−êng cã thø bËc, ph©n tÇng râ rÖt. §iÒu nµy cµng ®Ëm nÐt trong çc nÒn
kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu. Tuæi t¸c, s¾c téc, häc vÊn, tµi s¶n, giíi tÝnh,
t«n gi¸o, c«ng tr¹ng... ®Òu cã thÓ t¹o ra sù ph©n cÊp trong céng ®ång. KÎ cã
lîi thÕ th−êng t×m çch khuÕch tr−¬ng gi¸ trÞ x· héi cña m×nh trong quan hÖ
céng ®ång, ng−êi phô thuéc t×m
çch lÊy lßng bÒ trªn ®Ó tranh
thñ lîi léc. Çch c− xö hai phÝa
nµy dÇn dÇn vun ®¾p nªn h×nh
¶nh kh«ng cã thùc cña nhãm lîi
thÕ vµ nÕu tiÕp tôc ph¸t triÓn th×
cuèi cïng sÏ tËp trung ®Ò cao ç
nh©n n¾m quyÒn lùc chÝnh
trong céng ®ång. “§Êt sÐt nÆn
nªn bôt”, nh÷ng th«ng tin
kh«ng cã thùc ®−îc tÝch lòy sÏ
t¹o nªn hµo quang gi¶ t¹o cho
ç nh©n l·nh ®¹o.
Trong nh÷ng céng ®ång thiÕu d©n chñ, n¬i mµ çc ho¹t ®éng chÝnh
®¸ng cña c¬ chÕ céng ®ång nh− th¶o luËn c«ng khai c«ng b»ng, quan hÖ cã
®i cã l¹i, bÞ thay thÕ b»ng çc c«ng cô “kh«ng chÝnh thèng” nh− bî ®ì, ®µn
¸p,... th× sù t«n träng cÊp trªn nhanh chãng trë thµnh n¹n sïng b¸i ç nh©n.
BÖnh nµy dÇn dÇn t¹o nªn sù th«i miªn tËp thÓ, tõ sù kÝnh mÕn vÒ t×nh c¶m
chuyÓn sang quy phôc tuyÖt ®èi vÒ quan hÖ khiÕn cho quan hÖ con ng−êi víi
con ng−êi v−ît qua çc giíi h¹n hîp lý vÒ ®¹o ®øc, luËt ph¸p, trë thµnh ®øc
tin t«n gi¸o mï qu¸ng vµ sù thÇn phôc thÇn quyÒn v« ®iÒu kiÖn. Kh¬rutsèp
m« t¶ sù sïng b¸i dµnh cho Stalin ®· “biÕn «ng thµnh h×nh t−îng cña mét
siªu nh©n, cã nh÷ng ®Æc tÝnh siªu phµm, mét kiÓu chóa trêi. Con ng−êi nµy
®−îc coi nh− hiÓu biÕt mäi viÖc, nh×n thÊy mäi chuyÖn, suy nghÜ cho mäi
ng−êi, cã thÓ lµm nªn mäi ®iÒu, vµ lu«n lu«n ®óng ®¾n”1. HiÖn t−îng “hiÓn
1
. Khrushchev, N. S. Special Report to the 20 th Congress of the Communist Party of the
Soviet Union. Crimes of the Stalin Era. The New leader. New York, 1962.
130
th¸nh” nh− vËy cã thÓ gÆp ë n−íc §øc Quèc x·, n−íc Eti«pi qu©n chñ,... vµ
mäi quèc gia víi çc chÕ ®é chÝnh trÞ x· héi kh¸c nhau, n¬i mµ c¬ chÕ céng
®ång chiÕm −u thÕ.
Sù sïng b¸i ç nh©n lµ c«ng cô quan träng t¹o nªn uy quyÒn lín h¬n
møc ®é giíi h¹n. C¬ chÕ nhµ n−íc nÕu céng víi c¬ chÕ céng ®ång, cã thÓ
131
Hép 31: Mao Tr¹ch §«ng, hiÖn t−îng ®Æc biÖt vÒ sïng b¸i ç nh©n
HiÓu râ t©m lý n«ng d©n, tµi giái trong viÖc sö dông c¬ chÕ céng ®ång thay
thÕ c¬ chÕ nhµ n−íc, «ng thµnh c«ng mét çch ®Æc biÖt trong viÖc t¹o cho m×nh
mét kh«ng khÝ ®Ò cao ç nh©n tuyÖt ®èi. §Ó t¹o kho¶ng çch thÇn bÝ víi mäi
ng−êi, «ng sinh ho¹t trong Tö CÊm Thµnh, häp hµnh ë çc hµnh cung riªng, ®i l¹i
b»ng ®oµn tµu ho¶ ®Æc biÖt sang träng, hiÕm khi ra n−íc ngoµi, Ýt ®Õn víi d©n,
çch li dÇn víi vî con.
Khi gÆp gì quÇn chóng, tæ chøc hµng chôc v¹n ng−êi trªn qu¶ng tr−êng
khæng lå víi nh¹c loa më lín, cê ®á nh− rõng. T¹o uy tÝn thÓ lùc, ë tuæi 72, «ng
cïng hµng ngh×n ng−êi b¬i v−ît s«ng Tr−êng Giang ®Ó ®µi b¸o tuyªn truyÒn. T¹o
vÎ uyªn b¸c, «ng tiÕp kh¸ch quèc tÕ trong th− viÖn ®Çy s¸ch. N¾m sù ñng hé cña
qu©n ®éi, «ng mÆc qu©n phôc trong çc buæi lÔ vµ g¾n bã víi Tæng t− lÖnh qu©n
®éi nh− mét nh©n vËt ®i kÌm (cÆp Mao - Chu trong chiÕn tranh çch m¹ng vµ
Mao - L©m trong Çch m¹ng V¨n ho¸).
§Ønh cao cña n¹n sïng b¸i ç nh©n Mao lµ cuéc “§¹i Çch m¹ng V¨n ho¸”,
trong ®ã Mao ®−îc t«n x−ng lµ l·nh tô tuyÖt ®èi cña c¶ §¶ng, Nhµ n−íc vµ qu©n
®éi. Çc t− t−ëng cña «ng ®−îc ghi nhËn chÝnh thøc trong HiÕn ph¸p vµ ®iÒu lÖ
§¶ng. ¤ng chiÕm nhiÒu kû lôc vÒ sè l−îng tranh, ¶nh, t−îng, ®µi t−ëng niÖm
®−îc s¶n xuÊt vµ sö dông, vÒ h×nh ¶nh ®−îc trang trÝ trªn ®å dïng, vÒ khÈu hiÖu
vµ ¸p phÝch ®−îc tr−ng bµy t¹i çc n¬i c«ng céng, vÒ khèi l−îng kim lo¹i khæng
lå dïng lµm huy hiÖu ch©n dung, vÒ sè b¶n dÞch ngo¹i v¨n vµ sè l−îng ph¸t hµnh
çc cuèn s¸ch tuyÓn tËp çc bµi viÕt ç nh©n, vÒ khèi l−îng çc t¸c phÈm v¨n
häc, nghÖ thuËt s¸ng t¸c ®Ó ca ngîi.
Trong Çch m¹ng V¨n ho¸, toµn d©n buæi s¸ng “xin ý kiÕn”, buæi chiÒu
“b¸o ço” (®äc tuyÓn tËp Mao), khi gäi ®iÖn tho¹i, khi ®i mua hµng, viÕt bµi, nãi
chuyÖn ®Òu ph¶i trÝch dÉn lêi Mao. Hµng ngµy toµn quèc ph¶i h¸t bµi h¸t ca ngîi
(§«ng ph−¬ng hång, Ra kh¬i nhê tay l¸i v÷ng,...), móa theo ®iÖu ch÷ trung
(trung thµnh). Trong cuéc “çch m¹ng” kú qu¸i kÐo dµi c¶ chôc n¨m nµy, cã mét
sè thñ tôc toµn d©n nhÊt nhÊt ph¶i tu©n theo nh− khi tung h« v¹n tuÕ ph¶i h« liªn
tiÕp 3 lÇn, khi nh¾c ®Õn tªn l·nh tô ph¶i x−ng tông c¶ 3 danh hiÖu: “ng−êi thµy vÜ
®¹i, ng−êi cÇm l¸i vÜ ®¹i, thèng so¸i vÜ ®¹i”, khi thÊy «ng xuÊt hiÖn trªn phim, tÊt
c¶ ng−êi xem ph¶i ®øng lªn vç tay kÐo dµi lµm 3 ®ît, mäi ng−êi ph¶i ®eo trªn
ngùc huy hiÖu ch©n dung, khi ®i ®©u, lµm g× ph¶i cÇm trªn tay, n©ng lªn ngang
ngùc quyÓn sæ ®á trÝch lêi l·nh tô...
(Nguån: Thiªn §¶o Hå: Çch m¹ng v¨n ho¸ liÖt truyÖn, Nxb. Mòi Cµ Mau, 2003; Liªn,
T. N. B. (biªn dÞch) L−u ThiÕu Kú vµ ©n o¸n Trung Nam H¶i, Nxb. TrÎ, 1999, H¶i, P. T.
§Æng TiÓu B×nh nhµ c¶i çch kinh tÕ hµng ®Çu thÕ kû 20, Nxb. Thanh niªn, Hµ Néi 2001;
Vµ nhiÒu nguån kh¸c.
132
cho ng−êi ta thªm nh÷ng quyÒn lùc vÒ tinh thÇn cao h¬n nhiÒu nh÷ng g× luËt
ph¸p vµ ®¹o lý cho phÐp. Do ®ã, ng−êi ta lu«n muèn tËn dông nã, nhÊt lµ
trong nh÷ng x· héi n¬i c¬ chÕ céng ®ång ®ãng vai trß quan träng. H·y xem
çch thøc çn bé trong mét sè c«ng ty ch©u ¸ xÕp hµng cói ®Çu dµn chµo
l·nh ®¹o, çch thøc mét sè doanh nghiÖp ¢u, Mü treo ¶nh cÊp trªn,... cã
thÓ thÊy sù t«n sïng ç nh©n kh«ng chØ lµ ®Æc quyÒn cña l·nh ®¹o nhµ n−íc.
Trén lÉn thø bËc trong chÝnh trÞ, kinh tÕ víi x· héi lµ ®iÒu khã tr¸nh
nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu lu«n cã lîi. C¬ chÕ céng ®ång chØ lµnh m¹nh khi
th«ng tin chÝnh x¸c vÒ ®èi t¸c nªn trong tr−êng hîp x¶y ra n¹n “sïng b¸i ç
nh©n” th«ng tin bÞ sai l¹c, ph¸ ho¹i ®iÒu kiÖn c¨n b¶n cña quan hÖ céng
®ång, th× c«ng cô ®· trë thµnh môc ®Ých vµ th¶m ho¹ sÏ x¶y ra cho tÊt c¶
mäi ng−êi.
T©m lý céng ®ång muèn çc vÞ thÇn ph¶i ë trªn ®Ønh Olympia m©y mï
che phñ. N¹n sïng b¸i ç nh©n ch¼ng nh÷ng hñy ho¹i quyÒn vµ t− thÕ chÝnh ®¸ng
cña mçi con ng−êi ë cÊp d−íi, mµ cßn ®Èy cÊp trªn ra khái nh÷ng th−íc ®o,
nh÷ng tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ b×nh th−êng cña mäi con ng−êi, buéc hä ph¶i ®ãng
gi¶ nh÷ng nh©n vËt “nöa ng−êi nöa th¸nh” ®Çy bi kÞch. Çc nhµ l·nh ®¹o d−êng
nh− ®−îc phÐp sai lÇm, ®−îc sèng truþ l¹c miÔn lµ kÝn ®¸o, nh−ng kh«ng cã
quyÒn ®−îc yªu, ®−îc sinh ho¹t b×nh th−êng víi gia ®×nh nh− mäi ng−êi, kh«ng
®−îc sèng víi con ng−êi thùc cña m×nh. Hä bÞ bao v©y, theo dâi, ng¨n chÆn vµ
c« ®¬n trong t×nh tr¹ng “tÕ sèng” cña lßng sïng kÝnh. Trong lÞch sö, cã lÏ kh«ng
cã mét “vÜ nh©n” nµo chØ nhê t«n sïng mµ trë thµnh vÜ ®¹i thùc sù vµ l©u dµi.
MÖnh lÖnh cøng vµ mÖnh lÖnh mÒm
BiÖn ph¸p mÖnh lÖnh cã thÓ gÆp c¶ trong c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ
céng ®ång. §iÒu kh¸c nhau lµ c¬ chÕ nhµ n−íc sö dông “mÖnh lÖnh cøng”,
cßn c¬ chÕ céng ®ång ¸p dông “mÖnh lÖnh mÒm”. Trong c¬ chÕ nhµ n−íc,
çc mÖnh lÖnh ®−îc ®−a ra trong khung ph¸p lý nhÊt ®Þnh vµ tu©n theo thø
bËc hµnh chÝnh. LÖnh cña cÊp d−íi kh«ng ®−îc v−ît lÖnh cÊp trªn vµ tÊt c¶
lÖnh ®Òu kh«ng ®−îc tr¸i víi luËt ph¸p, cao nhÊt lµ HiÕn ph¸p. Trong ph¹m
vi chøc tr¸ch ®−îc giao, cÊp trªn cã quyÒn vµ ph¶i ra lÖnh cho cÊp d−íi, cÊp
d−íi nhËn ®−îc lÖnh tr−íc hÕt ph¶i thi hµnh kh«ng bµn c·i.
Trong c¬ chÕ céng ®ång, bÒ trªn, thñ lÜnh còng ®iÒu hµnh cÊp d−íi,
quÇn chóng b»ng mÖnh lÖnh, nh−ng kiÓu mÖnh lÖnh nµy th−êng kh«ng cã
khung giíi h¹n râ rÖt. Cã thÓ v−ît lªn nh÷ng giíi h¹n cao qu¸i gë nh− kiÓu
“vua b¾t bÒ t«i chÕt, bÒ t«i ph¶i chÕt, nÕu kh«ng chÕt lµ kh«ng trung thµnh”,
133
nh−ng ngay c¶ téi chÕt còng cã thÓ tuú tiÖn xö rÊt thÊp nh− cho phÐp çc
bËc quý téc cã thÓ c¾t tãc, chÐm kh¨n, c¾t v¹t ¸o,… ®Ó thay thÕ t−îng tr−ng
cho h×nh ph¹t tö h×nh (nh− kiÓu ph¹t nÆng nh−ng cho h−ëng ¸n treo thêi
nay). MÖnh lÖnh cña çc bËc bÒ trªn cã thÓ kh«ng cã giíi h¹n râ rÖt trong
c«ng viÖc c¬ quan hay quan hÖ chÝnh trÞ, x· héi, thËm chÝ cã thÓ ®an xen
vµo chuyÖn gia ®×nh, ç nh©n cña cÊp d−íi. Ng−îc l¹i, do co gi·n tuú tiÖn
nh− vËy nªn mÖnh lÖnh ban ra kh«ng cã tÝnh quy ph¹m râ rµng, cÊp d−íi
vÉn cã thÓ “mÆc c¶”, cã thÓ “th−¬ng l−îng”, cã thÓ “tranh thñ” cÊp trªn khi
lÖnh ®· ban dÉn ®Õn t×nh tr¹ng “phÐp vua thua lÖ lµng”.
Cã vÞ bÒ trªn xö sù theo çch “yªu cho roi cho vät, ghÐt cho ngät cho
bïi” th−êng trÞ ng−êi th©n nghiªm h¬n mét chót ®Ó lµm g−¬ng cho mäi
ng−êi, tuy nhiªn kh«ng cã ai “nÐm chuét lµm vì b×nh quý”, tuy lµ nghiªm
kh¾c nh−ng kh«ng bao giê dïng nh÷ng h×nh ph¹t lo¹i bá ng−êi nhµ, cho dï
lµm ¨n cã tåi tÖ ®Õn ®©u. Cã vÞ l·nh ®¹o l¹i cai trÞ theo kiÓu “l¹t mÒm buéc
chÆt” lu«n chµo hái, th¨m nom, xö viÖc n−íc nh− lµm chuyÖn nhµ, bu«ng
láng nh©n viªn, vµ bªnh ch»m chÆp nh÷ng ng−êi cïng çnh.
Nhµ kinh tÕ Hungari Kornai Janos ph¸t hiÖn ra t×nh tr¹ng ¸p dông
lÖnh mÒm trong çc nÒn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa hiÖn thùc, «ng ®−a ra kh¸i
niÖm “mÆc c¶ theo chiÒu däc” trong c¬ quan nhµ n−íc (kh¸c víi sù mÆc c¶
theo chiÒu ngang gi÷a ng−êi mua vµ ng−êi b¸n trªn thÞ tr−êng) lµ sù th−¬ng
th¶o gi÷a c¬ së cÊp d−íi víi cÊp trªn cã quyÒn ph©n bæ kinh phÝ, tµi nguyªn
vµ giao kÕ ho¹ch. ViÖc “mÆc c¶” diÔn ra theo ®óng nghÜa mét bªn nµi nØ xin
t¨ng thªm chØ tiªu vËt t− vµ gi¶m chØ tiªu ®ãng gãp cho nhµ n−íc, cßn bªn
kia th× ng−îc l¹i, b¾t cÊp d−íi nhËn vèn Ýt nhÊt vµ thu vÒ nhiÒu nhÊt cho
trung −¬ng. Kh¶ n¨ng cã thÓ mÆc c¶ trong qu¶n lý nhµ n−íc theo c¬ chÕ kÕ
ho¹ch diÔn ra trong mäi lÜnh vùc ph©n bæ tµi nguyªn vµ rµng buéc tr¸ch
nhiÖm nh− trî cÊp, ®¸nh thuÕ, cho vay tÝn dông, ®Þnh gi¸ b¸n... h×nh thµnh
hiÖn t−îng “rµng buéc ng©n s¸ch mÒm”: doanh nghiÖp hoÆc ®¬n vÞ lu«n
ph¶i “n¾n g©n” xem cÊp trªn cña nã hay nhµ n−íc nãi chung cã thÓ lïi b−íc
víi nã ®Õn møc nµo ®Ó dõng l¹i ë ®óng ranh giíi cho phÐp ®ã kh«ng ®Ó bÞ
thiÖt mµ còng kh«ng “giµ nÐo ®øt d©y” (Janos, K. 2002).
Mét gãc ®é kh¸c cña c©u chuyÖn lÖnh mÒm lµ hiÖn t−îng song trïng
l·nh ®¹o, ®an xen mÖnh lÖnh. Trong khi c¬ chÕ nhµ n−íc lu«n ph©n râ chÕ
®é tr¸ch nhiÖm, khi phèi hîp nhiÒu lùc l−îng cµng ph¶i ph©n c«ng râ ng−êi
n¾m quyÒn chØ huy ®Ó ph©n cÊp h¹ lÖnh cho çc ®¬n vÞ phèi thuéc, th× c¬
134
chÕ céng ®ång chÊp nhËn h×nh thøc kÕt hîp ngang, nhiÒu tæ chøc, nhiÒu lùc
l−îng cã thÓ cïng lµm mét viÖc song song trong khi vÉn chÞu sù chØ huy
riªng cña hÖ thèng m×nh. Trong hoµn c¶nh ®ã, ®èi t−îng chÊp hµnh mÖnh
lÖnh ph¶i tù c©n nh¾c, lùa chän −u tiªn ®Ó chÊp hµnh çc mÖnh lÖnh kh¸c
nhau ®Õn tõ nhiÒu cÊp trªn. Trong lÞch sö, nh÷ng c©u chuyÖn "cung vua, phñ
chóa" cïng cai trÞ ®Êt n−íc, çc vÞ Th¸i Th−îng hoµng, Th¸i HËu bu«ng rÌm
nhiÕp chÝnh ®»ng sau nhµ vua th−êng g©y nhiÒu hËu qu¶ phøc t¹p. Mäi lùc
l−îng ®Òu ra lÖnh vµ cïng nhau thi hµnh mÖnh lÖnh th× ng−êi chÊp hµnh
ph¶i nh×n tr−íc ngã sau, lùa thÕ mµ nghe vµ lÖnh kh«ng thÓ “cøng” næi.
Hép 32: T«n Tö gi÷ nghiªm qu©n lÖnh, biÕn cung n÷ thµnh binh sÜ
T«n Tö ng−êi n−íc TÒ, næi tiÕng vÒ tµi dïng binh, ®em binh ph¸p ®Õn yÕt
kiÕn vua Ng«. Vua muèn thö tµi, bÌn hái liÖu T«n Tö cã thÓ biÕn cung n÷ thµnh
binh sÜ ®−îc kh«ng? T«n Tö chÊp nhËn thö th¸ch, yªu cÇu vua giao qu©n, ®ång
thêi giao quyÒn theo ®óng thñ tôc ra trËn. Vua cho ®−a 180 g¸i ®Ñp trong cung ra
chia lµm hai ®éi vµ ®Ò nghÞ ®Ó hai quý phi vèn ®−îc nu«ng chiÒu lµm ®éi tr−ëng
mçi ®éi, råi Vua cïng çc quan cïng ngåi quan s¸t tËp trËn nh− xem mét trß gi¶i
trÝ l¹.
Sau khi chia qu©n xong, T«n Tö luyÖn qu©n tõ b−íc c¬ b¶n nhÊt, tËp quay
sang ph¶i, sang tr¸i, ®»ng tr−íc, ®»ng sau. §Çu tiªn «ng gi¶i thÝch ®éng t¸c, sau
®ã chÝnh thøc ra lÖnh. Bän con g¸i coi ®©y lµ trß vui, thi nhau c−êi ®ïa kh«ng
tu©n lÖnh. Theo ®óng quy tr×nh qu©n ®éi, T«n Tö nh¾c nhë lÇn thø nhÊt b»ng
çch quy kÕt tr¸ch nhiÖm tõ trªn xuèng:
- "Kû luËt kh«ng râ rµng, nh¾c nhë hiÖu lÖnh kh«ng kü cµng, ®ã lµ téi
cña t−íng. Vµ söa sai b»ng çch nh¾c l¹i lÖnh n¨m lÇn. §©y lµ çi bÉy «ng d−¬ng
lªn ®Ó tõng b−íc quy kÕt tr¸ch nhiÖm cho cÊp d−íi, kh«ng hiÓu quyÕt t©m nµy,
bän con g¸i tiÕp tôc c−êi ®ïa coi th−êng qu©n lÖnh. T«n Tö bÌn sËp bÉy b»ng
çch tuyªn bè:
- "Nay ®· hiÓu râ kû luËt mµ cè t×nh kh«ng tu©n theo lµ téi cña ®éi
tr−ëng". Vµ söa sai b»ng çch cho chÐm ®Çu hai ®éi tr−ëng, ®©y lµ h×nh ph¹t theo
®óng quy ®Þnh cña qu©n ®éi nh−ng kh«ng ph¶i lµ çch vua ¸p dông cho çc ¸i phi
cña m×nh. ThÊy trß vui ®i qu¸ xa, vua bÌn véi v· can thiÖp:
- "Qu¶ nh©n ®· biÕt çch dïng binh cña t−íng qu©n råi, xin tha chÕt cho
hai nµng ¸i c¬, kh«ng cã hai nµng Êy th× qu¶ nh©n ¨n kh«ng ngon". Nh−ng ®êi
nµo T«n Tö cã thÓ nh−êng b−íc nhµ vua ®−îc ? §©y lµ bµi häc nhí ®êi «ng ph¶i
d¹y cho nhµ vua vµ quÇn thÇn vÒ quyÕt t©m vµ sù hy sinh, khæ luyÖn cÇn thiÕt ®Ó
x©y dùng mét qu©n ®éi chÝnh quy, ®ã lµ kû luËt thÐp, ®· nãi lµ lµm. T«n Tö ®¸p:
135
- "ThÇn ®· v©ng mÖnh lÖnh lµm t−íng cho bÖ h¹. T−íng ë trong qu©n th×
cã khi kh«ng theo lÖnh vua". Sù bÊt tu©n nµy l¹i theo ®óng quy ®Þnh qu©n sù vµ
tu©n theo lÖnh c¬ b¶n cña vua nªn «ng cø cho l«i hai bµ vî vua ra chÐm ®Çu thÞ
uy. H×nh ph¹t nghiªm kh¾c, lý do râ rµng, mÖnh lÖnh tõ mét chØ huy thèng nhÊt
lµm toµn thÓ cung n÷ vµ quan l¹i ®øng xem ho¶ng sî vµ hiÓu r»ng ®©y kh«ng cßn
lµ mét trß ®ïa cña nhµ vua mµ lµ cuéc luyÖn binh thùc sù cña t−íng qu©n T«n
Tö. Tõ ®ã trë ®i, ®¸m cung n÷ r¨m r¾p nghe lÖnh, hµnh ®éng nh− mét ®éi qu©n
cã kû luËt. Khi ®· khÐp mäi ng−êi vµo qu©n kû, T«n Tö b¸o víi nhµ vua ®· hoµn
thµnh viÖc luyÖn binh vµ mêi vua ®Õn duyÖt binh.
GiËn dçi mµ kh«ng lµm g× ®−îc, vua nãi:
- "T−íng qu©n ra qu¸n trä mµ nghØ, qu¶ nh©n kh«ng muèn xuèng xem".
ThÊy vua tin mµ kh«ng thÝch, T«n Tö bÌn khÝch: "§¹i v−¬ng chØ nãi su«ng,
kh«ng dïng vµo viÖc thùc". Khi vua hiÓu ra ý nghÜa lín lao cña viÖc ¸p dông kû
luËt ®Ó cã qu©n ®éi m¹nh, «ng ®· giao cho T«n Tö lµm T− lÖnh thèng lÜnh toµn
qu©n. B»ng kû luËt nghiªm minh vµ thuËt dïng binh tµi giái cña T«n Tö, n−íc
Ng« tuy Ýt qu©n, vÉn ph¸ tan ®−îc n−íc Së hïng m¹nh h¬n ë phÝa T©y, tiÕn
chiÕm ®Êt Sinh, uy hiÕp n−íc TÒ, n−íc TÊn to lín ë phÝa B¾c, lËp nªn sù nghiÖp
vÎ vang trong lÞch sö Trung Quèc.
(Nguån: Thiªn, T. M. Sö ký, Trung t©m V¨n ho¸, ng«n ng÷ §«ng T©y. Nxb. V¨n häc,
Hµ Néi, 1999).
Trong c©u chuyÖn trªn, v× vua Ng« vèn kh«ng nghÜ ®Õn qu©n luËt,
chØ ®¬n thuÇn cho r»ng sù tµi ba cña T«n Tö nh− mét phÐp l¹ vÒ kiÕn thøc
qu©n sù nªn ®· ®−a T«n Tö vµo nguy c¬ biÕn lÖnh cña «ng trë thµnh lÖnh
mÒm. Thø nhÊt lµ t×nh tr¹ng song trïng ra lÖnh, trong khi ®iÒu binh tËp trËn,
bªn c¹nh «ng cßn cã nhµ vua can thiÖp th¼ng vµo lÖnh chØ huy; thø hai, cã
t×nh tr¹ng co gi·n tuú tiÖn trong viÖc diÔn gi¶i vµ chÊp hµnh lÖnh, çc cung
n÷ cho r»ng viÖc luyÖn binh lµ trß ®ïa cña vua; thø ba, khung kû luËt cøng
r¾n th«ng th−êng cña qu©n ®éi bÞ vua th−¬ng l−îng co gi·n theo kiÓu tr¸ch
ph¹t cung n÷. NÕu tÊt c¶ nh÷ng chuyÖn trªn diÔn ra th× c«ng lao cña T«n Tö
sÏ bÞ ®æ xuèng s«ng, sù nghiÖp cña vua Ng« còng tiªu tan theo. “Qu©n lÖnh
nh− s¬n”, trong qu©n sù, hµnh chÝnh, kinh tÕ,… ®· lµ lÖnh th× ph¶i cøng.
MÖnh lÖnh mÒm t¹o ra m«i tr−êng tham nhòng vµ lµm yÕu hiÖu lùc
cña ho¹t ®éng nhµ n−íc. §©y lµ chç dùa cña c¬ chÕ xin cho, lµ ®Êt sèng cho
viÖc mãc ngoÆc cña çc nhãm lîi Ých, ®©y còng lµ m«i tr−êng v« hiÖu ho¸
mäi cè g¾ng c¶i çch hµnh chÝnh, ®æi míi tæ chøc. T×nh tr¹ng lÖnh mÒm
136
cuèi cïng khiÕn nhµ n−íc, ®¬n vÞ r¬i vµo tr¹ng th¸i bÊt lùc víi t×nh tr¹ng
“trªn b¶o d−íi kh«ng nghe”, “quan cø lÖnh, lÝnh cø truyÒn” vµ kÕt côc lµ
“qu©n håi v« phÌng” ph¸p luËt bÞ toµn d©n coi th−êng.
T¹i Singapore, sau khi giµnh ®éc lËp, ng−êi ta vÉn gi÷ l¹i h×nh ph¹t
bæ sung lµ ®¸nh b»ng roi m©y tõ thêi thùc d©n. N¨m 1993, cËu bÐ ng−êi Mü
Micheael Fay sang Singapore ch¬i ®· ph¸ háng b¶ng hiÖu giao th«ng vµ
phun s¬n lªn 20 chiÕc «t«. Toµ Singapore xö téi ph¸ ph¸ch c«ng céng rÊt
nghiªm. Tuy míi 15 tuæi nh−ng cËu bÐ bÞ kÕt ¸n 4 th¸ng tï vµ ®¸nh 6 roi
vµo m«ng. Giíi truyÒn th«ng Mü ®ång lo¹t ph¶n ®èi, Tæng thèng Mü Bill
Clinton ph¶i trùc tiÕp thØnh cÇu Tæng thèng Ong Teng Cheong ©n x¸ cho cËu
bÐ. Tuy lµ chuyÖn rÊt nhá nh−ng ®ông ®Õn nguyªn t¾c cøng r¾n cña quèc
gia. ChÝnh phñ Singapore ph¶i häp vµ chØ cho phÐp gi¶m xuèng ®¸nh 4 roi!
LuËt ph¸p nghiªm víi mäi ®èi t−îng khiÕn ®Êt n−íc nhá bÐ nh−ng ®a s¾c
téc nµy lu«n ®øng ®Çu trong danh s¸ch an ninh quèc tÕ.
“¨n c©y nµo rµo c©y Êy” vµ nhãm quyÒn lîi
Trong mét x· héi ®iÒu hµnh b»ng c¬ chÕ céng ®ång, quan hÖ gi÷a
ng−êi víi ng−êi lµ quan hÖ quan träng nhÊt, th«ng tin vÒ con ng−êi lµ th«ng
tin quan träng nhÊt. Mét quan chøc cã thÓ kh«ng biÕt g× nhiÒu vÒ chÝnh
s¸ch, thÓ chÕ nh−ng ph¶i biÕt râ hÖ thèng tæ chøc çn bé çc cÊp vµ tÝnh nÕt,
thãi quen, quy tr×nh çch thøc lµm viÖc víi hä. Mét doanh nghiÖp quèc
doanh cã thÓ kh«ng cÇn n¾m b¾t th«ng tin thÞ tr−êng, kh«ng cÇn biÕt c«ng
nghÖ kü thuËt nh−ng ph¶i biÕt th«ng tin vÒ ph©n bæ chØ tiªu vèn, dù kiÕn
thay ®æi ch−¬ng tr×nh ®Çu t−. Trong mét x· héi nh− vËy, nÒn kinh tÕ khã cã
thÓ vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, nÒn chÝnh trÞ khã mµ vËn ®éng theo c¬
chÕ nhµ n−íc.
Nhãm lµ céng ®ång
nhá, n»m trong céng ®ång
lín. Ç nh©n ®−îc giao
quyÒn phôc vô quyÒn lîi
céng ®ång lín nh−ng l¹i
n»m trong “nhãm” nhá, sÏ
ph¶i ®Æt quyÒn lîi nhãm
lªn trªn. “¨n c©y nµo rµo
c©y Êy”, céng ®ång lín bÞ
137
hy sinh cho quyÒn lîi cña céng ®ång nhá, nh−ng ç nh©n kh«ng bao giê
®−îc hy sinh quyÒn lîi cña “nhãm”. Nh÷ng tªn t−íng c−íp coi th−êng mäi
luËt ph¸p vµ ®¹o ®øc còng kh«ng d¸m ®−¬ng ®Çu l¹i víi thÕ giíi téi ph¹m.
Trong nhiÒu vô ¸n, kÎ bÞ ®−a ra xÐt xö cã vÎ v× téi ¸c víi céng ®ång lín
nh−ng thùc ra do ®· ph¹m lçi víi céng ®ång nhá. Ng−îc l¹i, dï ph¹m téi
víi céng ®ång lín, nh−ng mäi viÖc cã thÓ vÉn ªm ®Ñp miÔn lµ nh÷ng ç
nh©n ®ã ch¬i ®óng “luËt” trong “céng ®ång nhá”. Mét “bè giµ” trïm x· héi
®en cã lÏ sÏ yªn æn ®Õn cuèi ®êi nÕu kh«ng më ra cuéc chiÕn tranh t−¬ng
tµn hßng lÊn chiÕm l·nh ®Þa lµm ¨n cña mét tªn trïm kh¸c. Téi lçi trong
nh÷ng vô tham nhòng ®−îc c«ng bè lu«n lµm cho ng−êi d©n b×nh th−êng
kinh ng¹c v× ®iÒu xÊu cã thÓ hoµnh hµnh nh− vËy trong thêi gian qu¸ dµi.
Chóng th−êng chØ bÞ sa l−íi khi ¨n chÆn, thÊt tÝn, v−ît qu¸ sù cho phÐp, v−ît
qu¸ kh¶ n¨ng qu¶n lý cña chÝnh nh÷ng ng−êi tiÕp tay, ®ì ®Çu trong hÖ
thèng.
Trong mét x· héi do c¬ chÕ céng ®ång ®iÒu chØnh, hiÕm cã kÎ nµo bÞ
xö ph¹t v× ban ph¸t, ph©n bæ quü chung l·ng phÝ, v× xin tiÒn chung vÒ cho
®¬n vÞ sö dông riªng hoÆc v× sö dông quyÒn lùc chung kÐm hiÖu qu¶. MÆc
dï xÐt vÒ b¶n chÊt, ®©y lµ téi nÆng nhÊt ®èi víi céng ®ång lín, lµ nguån gèc
cña çc téi lçi kh¸c. Céng ®ång lín nh− mét quèc gia thËt khã mµ ®èi phã
víi sù rót ruét cña céng ®ång nhá theo c¬ chÕ céng ®ång.
VÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ, çc nhãm lîi Ých mét khi ®· cã çch t¸c
®éng vµo viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc sÏ cã mét søc m¹nh kh¸c
th−êng, trong ®ã, c¬ chÕ céng ®ång khèng chÕ c¬ chÕ nhµ n−íc. §ã kh«ng
cßn lµ mét nhãm quyÒn lîi b×nh th−êng mµ ®· lµ “nhãm lîi Ých cã thÕ lùc”.
Schatsneider, mét nhµ chÝnh trÞ häc Mü m« t¶ vÒ ho¹t ®éng nµy: “¸p lùc cña
çc nhãm lîi Ých lu«n nghiªng vÒ quyÒn lîi cña giíi kinh doanh lín hoÆc
giíi th−îng l−u… vµ nã lu«n tån t¹i d−íi danh nghÜa ®ßi quyÒn lîi cho tÊt
c¶” 1 .
Trong nÒn kinh tÕ t− b¶n ë nhiÒu n−íc ch©u ¸, nhiÒu nhµ nghiªn cøu
®Ò cËp ®Õn tªn gäi “chñ nghÜa t− b¶n mãc ngoÆc” ®Ó chØ nh÷ng mèi quan hÖ
mang tÝnh quyÒn lîi nhãm gi÷a çc tËp ®oµn kinh tÕ lín, çc ng©n hµng lín
1
. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia, TËp bµi gi¶ng ChÝnh trÞ häc, Nxb. ChÝnh trÞ quèc giaHå ChÝ
Minh (Chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶): Hµ Néi, 2000.
138
víi chÝnh phñ. Çc tËp ®oµn c«ng ty qu¶n lý kiÓu gia ®×nh trÞ, çc héi ®ång
qu¶n trÞ cã thµnh viªn chÝnh phñ vµ ng©n hµng cïng víi sù can thiÖp cña nhµ
n−íc vµo ho¹t ®éng ng©n hµng ®· dÉn ®Õn nh÷ng quyÕt ®Þnh ®Çu t− sai lÇm
vµ ®æ tiÒn vay vµo çc dù ¸n kÐm hiÖu qu¶. KÕt qu¶ kh«ng tr¸nh khái lµ n¹n
tham nhòng lan trµn, çc nhµ ®Çu t− mÊt lßng tin vµ khñng ho¶ng kinh tÕ tµi
chÝnh.
Trung Quèc dïng tõ “Quanxi” (quan hÖ) ®Ó chØ nh÷ng quan hÖ kiÓu
nµy cña c¬ chÕ céng ®ång. ë ViÖt Nam, quan hÖ nµy g¾n víi kiÓu lµm viÖc
“xin cho”, nã kh«ng chØ g¾n víi sù gia tr−ëng, tËp trung trong qu¶n lý kinh
tÕ, nã cßn ®i liÒn víi nh÷ng mèi quan hÖ ç nh©n gi÷a ng−êi ®i xin vµ kÎ
ban ph¸t. Ng−êi ta cho kh«ng ph¶i chØ v× c¬ quan nµy ®¸ng cho mµ cßn v×
ng−êi ®i xin ®ã ®¸ng cho. Ng−êi ®−îc nhËn ph¶i biÕt ¬n ng−êi ra quyÕt ®Þnh
cho chø kh«ng ph¶i biÕt ¬n c¬ quan cÊp ph¸t. Mét hÖ thèng nh÷ng quan hÖ
“biÕt ®iÒu” nh− vËy gãp phÇn t¹o nªn hiÖn t−îng “quyÒn lîi nhãm”.
§Ó kh¾c phôc mÆt xÊu nµy cña c¬ chÕ céng ®ång, mét mÆt ph¶i ng¨n
chÆn nh÷ng kªnh “vËn ®éng hµnh lang”, cho phÐp chØ mét sè nhãm quyÒn
lîi trùc tiÕp t¸c ®éng ®−îc vµo viÖc x©y dùng chÝnh s¸ch, mÆt kh¸c ph¶i më
ra nh÷ng con ®−êng chÝnh thøc ®Ó mäi nhãm cã quyÒn lîi kh¸c nhau trong
x· héi, kÓ c¶ nh÷ng nhãm yÕu thÕ cã thÓ cã tiÕng nãi víi bé m¸y nhµ n−íc
vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn quyÒn lîi cña m×nh. §èi mÆt trùc diÖn víi
thùc tÕ nµy, trong hÖ thèng chÝnh trÞ ¢u, Mü, nghÞ viÖn chÝnh lµ c¬ quan lËp
ph¸p ®−îc tæ chøc ®Ó ®¹i diÖn chÝnh thøc vµ c«ng khai cho çc khu vùc lîi
Ých riªng (theo ngµnh, theo l·nh thæ,…) ®Ó c¹nh tranh qu¶n lý chÝnh s¸ch.
VÝ dô ë Ph¸p, ngoµi tæ chøc chÝnh thøc nµy ra, nÒn céng hoµ IV cã luËt cÊm
viÖc “thµnh lËp ë trong lßng Quèc héi nh÷ng nhãm ®Ó b¶o vÖ çc lîi Ých ®Æc
thï, ®Þa ph−¬ng hay nghÒ nghiÖp”.
Khi “quyÒn lîi nhãm” xuÊt hiÖn, ng−êi ta t×m mäi çch t¹o nguån
nu«i nã. “Nguån chung” cã thÓ lµ ng©n s¸ch cÊp ph¸t nhµ n−íc, lµ quü ®Êt
cña quèc gia, lµ nguån viÖn trî quèc tÕ, lµ quü ®ãng gãp cña d©n,... miÔn lµ
nguån nµy do mét sè ng−êi ®−îc thay mÆt céng ®ång ph©n phèi, ban ph¸t.
Cã ng−êi cho, tÊt cã ng−êi xin, çc ng−êi xin vµ çc ng−êi cho s½n sµng
quªn ®i çi céng ®ång mµ nhê nã t¹o ra “tói tiÒn chung”, tuy nhiªn ng−êi
ban ph¸t vµ ng−êi l¹i qu¶ cho ç nh©n hä th× kh«ng bao giê ®−îc phÐp quªn.
§Êy chÝnh lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc cæ truyÒn ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn “quyÒn lîi nhãm”. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p kh¶ thi chèng l¹i nh−îc
139
®iÓm nµy cña c¬ chÕ céng ®ång lµ ®õng bao giê t¹o ra nh÷ng “tói tiÒn
chung” vµ ®õng bao giê trao quyÒn cho mét sè ng−êi thay mÆt céng ®ång
lín ban ph¸t tµi nguyªn chung v« téi v¹.
“Cha chung kh«ng ai khãc”
Trong khi ®éng lùc cña çc céng ®ång lu«n cã xu thÕ h−íng t©m th×
ë kho¶ng ranh giíi gi÷a çc céng ®ång, bªn ngoµi çc céng ®ång, dÔ h×nh
thµnh çc kho¶ng trèng cña t×nh tr¹ng “cha chung kh«ng ai khãc” vÒ quyÒn
lùc, tr¸ch nhiÖm vµ quyÒn lîi.
Mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cña t×nh tr¹ng nµy lµ hiÖn t−îng së h÷u
kh«ng râ rµng vÒ kh«ng gian, vÒ ph©n cÊp qu¶n lý. Trong céng ®ång truyÒn
thèng, tån t¹i phæ biÕn quan niÖm tµi s¶n chung. Mçi thµnh viªn trong çc
bé téc, lµng b¶n x−a th−êng coi çc çnh ®ång, çc qu¶ nói, hå n−íc lµ l·nh
®Þa cña céng ®ång m×nh. ViÖc b¶o vÖ, qu¶n lý vµ sö dông çc tµi nguyªn
nµy do tæ chøc cña céng ®ång tiÕn hµnh theo çc quy ®Þnh chung mét çch
chÆt chÏ.
Çc quèc gia ph¸t triÓn lªn, h×nh thøc qu¶n lý cña thÓ chÕ céng ®ång
cò ®−îc thay thÕ b»ng çc biÖn ph¸p nhµ n−íc. Nh÷ng l·nh ®Þa tuy vÉn ®−îc
gäi lµ “cña chung, cña c«ng, cña tËp thÓ” nh−ng thùc tÕ ®· kh«ng cßn ®−îc
mçi ç nh©n trong céng ®ång ý thøc lµ “cña m×nh” mét çch tù nhiªn nh−
x−a nªn kh«ng ®−îc ai ch¨m nom b¶o vÖ vµ bÞ mäi ng−êi t×m çch khai th¸c
tèi ®a.
ë n−íc Anh x−a cã nh÷ng çnh ®ång cá c«ng céng, t¹i ®ã mäi ng−êi
cã quyÒn tù do ch¨n th¶ gia sóc. §Ó tËn dông nguån lîi chung ®ã, ai còng
cè t×m çch t¨ng gia sóc cña m×nh th¶ ra b·i chung, ch¼ng chãng th× chµy,
nh÷ng b·i cá nµy bÞ tËn diÖt. §ã còng lµ t×nh c¶nh cña çc çnh rõng gi¸p
ranh çc tØnh bÞ chÆt ph¸ tµn b¹o, cña çc vïng biÓn quèc tÕ bÞ ®¸nh b¾t h¶i
s¶n c¹n kiÖt, lµ nguån n−íc ngÇm nèi th«ng nhiÒu ®Þa ph−¬ng bÞ b¬m hót v«
téi v¹, lµ çc con s«ng ®i qua nhiÒu quèc gia bÞ ®¾p ®Ëp, xÎ dßng bõa b·i,…
Ngay c¶ khi çc nguån tµi nguyªn ®−îc ph©n ®Þnh râ rµng vÒ ®Þa giíi
vµ thø bËc hµnh chÝnh, th× trong quan hÖ céng ®ång míi, t×nh tr¹ng “cha
chung kh«ng ai khãc” vÉn cã thÓ x¶y ra theo chiÒu thêi gian. Trong thÓ chÕ
céng ®ång cæ truyÒn, tµi nguyªn vµ çc gi¸ trÞ v¨n ho¸ tinh thÇn lµ tµi s¶n
®−îc kÕ thõa tõ thÕ hÖ tr−íc cho çc thÕ hÖ sau. Khi çc gi¸ trÞ x· héi thay
®æi, sù nèi tiÕp nµy bÞ ®øt qu·ng.
140
§©y lµ t×nh tr¹ng phæ biÕn trong hoµn c¶nh cña céng ®ång hiÖn ®¹i,
khi çc gi¸ trÞ x· héi cò cã xu h−íng chuyÓn sang ng¾n h¹n. Trong çc
doanh nghiÖp, ng−êi lµm c«ng kh«ng cßn g¾n bã víi c«ng ty suèt ®êi.
Trong çc gia ®×nh, mçi nghÒ nghiÖp kh«ng cßn lµ sù nghiÖp cha truyÒn con
nèi. Trong çc tr−êng häc, thµy gi¸o kh«ng cßn lµ s− phô truyÒn d¹y kiÕn
thøc cho mét nhãm häc trß ®Õn khi tr−ëng thµnh. Trong çc lµng x·, ng−êi
ta kh«ng g¾n bã vÜnh cöu víi ®Êt ®ai vµ nghÒ n«ng…
VÝ dô, trong mét doanh nghiÖp nhµ n−íc, xÐt vÒ tæ chøc th× lµ mét
thÓ chÕ thÞ tr−êng, nh−ng xem xÐt çc mèi quan hÖ vµ çch thøc ®iÒu chØnh
çc mèi quan hÖ con ng−êi bªn trong doanh nghiÖp th× mang ®Ëm c¬ chÕ
céng ®ång. Trong çc tæ chøc nµy, “mÖnh lÖnh mÒm” chiÕm −u thÕ, nguyªn
t¾c ®ång thuËn ®−îc ¸p dông cho çc quyÕt ®Þnh quan träng, môc tiªu kinh
doanh v× lîi nhuËn kh«ng ®−îc ®Ò cao, chÕ ®é tr¸ch nhiÖm kh«ng râ rµng,
vai trß së h÷u m¬ hå. Danh nghÜa th× c«ng nh©n, l·nh ®¹o ®Òu lµ chñ nh©n
cña tµi s¶n c«ng céng ®−îc giao, xÐt vÒ quyÒn h¹n th× c¶ ban gi¸m ®èc vµ
héi ®ång qu¶n trÞ ®Òu cã quyÒn ®iÒu hµnh víi t− çch chñ nh©n, xÐt vÒ tæ
chøc th× c¶ bé chñ qu¶n vµ ban qu¶n lý doanh nghiÖp ®Òu lµ ®¹i diÖn thay
mÆt cho nhµ n−íc qu¶n lý tµi s¶n c«ng.
Do c¬ chÕ céng ®ång bao trïm ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp nhµ
n−íc, trong thùc tÕ, tÊt c¶ nh÷ng con ng−êi cô thÓ nµy ®Òu quan t©m ®Õn
quyÒn lîi tøc thêi cña m×nh mµ kh«ng ph¶i ai còng ch¨m lo ®Õn t−¬ng lai
v÷ng bÒn cña doanh nghiÖp. ThÕ hÖ c«ng nh©n, çn bé míi trong t−¬ng lai
kh«ng cã sù g¾n bã trùc tiÕp ®Õn quyÒn lîi cña líp ng−êi cò. Víi c«ng chøc,
dï lµ c«ng nh©n hay bé tr−ëng, vÒ h−u lµ xong, l−¬ng h−u ®Õn tõ ng©n s¸ch
phóc lîi cña nhµ n−íc, ®éc lËp víi lîi nhuËn, mÊt cßn cña doanh nghiÖp.
Cã toµn quyÒn trong tay, l¹i kh«ng cã lîi Ých t−¬ng lai (ngoµi ý thøc
®¹o ®øc chung), tr¸ch nhiÖm th× chia sÎ cho nhiÒu ng−êi, çch øng xö tù
nhiªn cña con ng−êi dÔ lµ khai th¸c tèi ®a tµi nguyªn, kh«ng ®Çu t− l©u dµi,
chia hÕt lîi nhuËn, kh«ng më réng ph¸t triÓn thÞ tr−êng, kh«ng quan t©m
®Õn uy tÝn,… ®ã lµ bi kÞch tÊt nhiªn cña hîp t¸c x· tËp thÓ tr−íc kia, doanh
nghiÖp nhµ n−íc hiÖn nay. Çch xö sù nµy hoµn toµn thèng nhÊt gi÷a mäi
ng−êi trong hÖ thèng víi cïng ®éng c¬ “¨n xæi ë th×”.
Nhµ qu¶n lý trung −¬ng cã hai çi thÝch:
- ThÝch ®Çu t− cho nhiÒu c«ng tr×nh to lín cã tiÕng vang võa ®Ó l¹i tiÕng
t¨m cho hËu thÕ, võa cã uy tÝn chÝnh trÞ tøc th×.
141
- ThÝch ®Çu t− dµn tr¶i, giao vèn liÕng, tµi s¶n cho nhiÒu ng−êi “biÕt ®iÒu”
vµ tin cËy n¾m gi÷, võa cã “l¹i qu¶” tr−íc m¾t, võa ®−îc ©n nghÜa l©u dµi.
Ng−êi l·nh ®¹o ®¬n vÞ c¬ së còng cã hai çi thÝch:
- ThÝch ®Çu t− x©y dùng c¬ b¶n, mua s¾m thiÕt bÞ lín dÔ cã tiÒn hoa hång
kÝn ®¸o.
- ThÝch ký kÕt hîp qua trung gian, ®−îc “l¹i qu¶” nhanh gän.
Çn bé, c«ng nh©n còng cã hai çi thÝch:
- ThÝch c¬ quan ®Çu t− ngay vµo l−¬ng, vµo th−ëng, ph¸t quÇn ¸o,...
- ThÝch ®−îc ph©n chia phóc lîi nh− nhµ ®Êt, ®i nghØ m¸t, ch÷a bÖnh…
Do sù thèng nhÊt vÒ quyÒn lîi ng¾n h¹n trªn, vèn ®Çu t− cña nhµ n−íc,
vèn vay cña ng©n hµng, viÖn trî quèc tÕ,… kh«ng h−íng vµo çc môc tiªu
hiÖu qu¶ vµ lîi Ých v÷ng bÒn l©u dµi nh− ®µo t¹o çn bé, ®æi míi c«ng nghÖ
cao, ph¸t triÓn thÞ tr−êng, mµ cø vïn vôt tiªu xµi theo ®µ t¨ng tr−ëng theo
chiÒu réng, gi¶i quyÕt quyÒn lîi ngay tr−íc m¾t.
Trong bèi c¶nh cña c¬ chÕ céng ®ång míi, tÝnh mÒm cña sîi d©y trõu
t−îng nh− t©m lý, t− t−ëng ®¹o ®øc, danh dù, uy tÝn,… ®−îc dïng ®Ó rµng
buéc con ng−êi t¹o nªn nguy c¬ bu«ng láng tr¸ch nhiÖm, m¬ hå vÒ quyÒn
lîi trong quan hÖ x· héi. §Ó tr¸nh khái t×nh tr¹ng “®êi cua cua m¸y, ®êi çy
çy ®µo”, trong nÒn kinh tÕ liªn kÕt cao cña x· héi ph¸t triÓn, ph¶i dïng çc
c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc g¾n chÆt con ng−êi víi tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa
vô, vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng l«i cuèn con ng−êi b»ng lîi Ých vµ quyÒn lîi bæ
sung cho c¬ chÕ céng ®ång.
Çi gi¸ ®Ó ph¸t triÓn c¬ chÕ
Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, néi dung bªn trong mçi c¬ chÕ tù biÕn ®æi
theo mét tiÕn tr×nh ph¸t triÓn kh«ng
ngõng vµ çc c¬ chÕ còng ®−îc lùa chän
thay thÕ nhau. Qu¸ tr×nh ®æi míi nµy
mang tÝnh tù nhiªn nh−ng còng ®Çy cam
go nh− qu¸ tr×nh c¶i tæ x· héi. Nã ®ßi hái
nh÷ng chi phÝ vµ nç lùc lín lao ë mçi
b−íc ®i lªn tù hoµn thiÖn c¬ chÕ.
Con ng−êi trong mçi céng ®ång
suèt cuéc ®êi m×nh lu«n tÝch lòy mét
kho¶n “vèn x· héi” to lín ®Ó t¹o uy tÝn,
t¹o thÕ lùc tèt h¬n trong céng ®ång, ®¸ng
142
tiÕc lµ céng ®ång còng tù ®æi míi liªn tôc khiÕn cho vèn x· héi con ng−êi
®Çu t− vµo tiÕp tôc trë nªn lçi thêi hoÆc bÞ hao mßn v« h×nh, nÕu hä muèn
gi÷ ®−îc lîi thÕ th× l¹i ph¶i tiÕp tôc ®Çu t− míi. Anh n«ng d©n khi trë thµnh
l·o n«ng ®· ®óc kÕt cho m×nh mét kho kiÕn thøc n«ng nghiÖp ®å sé, nh−ng
qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®Õn víi n«ng th«n mét sím mét chiÒu khiÕn anh
ta ngì ngµng thÊy m×nh ph¶i häc l¹i ®Ó trë thµnh anh c«ng nh©n häc viÖc.
C¬ chÕ céng ®ång lu«n ph¶i ®Çu t− ®æi míi ®Ó theo kÞp sù ph¸t triÓn
cña chÝnh nã. Kü n¨ng, kinh nghiÖm, sù tin cËy lÉn nhau, uy tÝn trong céng
®ång, quan hÖ trong x· héi muèn cã ®Òu ph¶i ®æi b»ng thêi gian vµ tiÒn b¹c.
ThÕ nh−ng khi céng ®ång thay ®æi th× nh÷ng gi¸ trÞ cò mµ ng−êi ta ®· bá
bao c«ng søc ®Ó cã ®−îc l¹i cã thÓ trë nªn lçi thêi vµ nÕu con ng−êi muèn
cßn tranh ®Êu víi cuéc sèng th× cßn ph¶i ®Çu t− l¹i lÇn n÷a. Qu¸ tr×nh häc
tËp trë nªn kÐo dµi suèt ®êi, qu¸ tr×nh tù thÝch nghi lµm quen còng trë nªn
v« tËn víi con ng−êi hiÖn ®¹i.
C¬ chÕ nhµ n−íc còng lín lªn nh− nh÷ng c«ng tr×nh ®å sé kÕt tinh
bao må h«i, tiÒn cña cña con ng−êi vµ v× vËy khi chóng chuyÓn ®æi, còng
cÇn ®Õn nh÷ng kho¶n ®Çu t− to lín míi. Tõ nh÷ng nhµ n−íc chuyªn chÕ tËp
trung tiÕn lªn çc thÓ chÕ d©n chñ céng hoµ, vµ nh÷ng h×nh thøc hiÖn ®¹i
h¬n cña nhµ n−íc t−¬ng lai, çc c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc ¸p dông trong
tõng giai ®o¹n ®−îc ®Çu t− th«ng qua çc cuéc c¶i çch hµnh chÝnh, c¶i tæ
thÓ chÕ, ®æi míi qu¶n lý. T¹i mçi thêi kú ph¸t triÓn míi, nh÷ng chi phÝ ®Çu
t− ®Ó x©y dùng luËt ph¸p, ®µo t¹o viªn chøc, h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn bé
m¸y,… l¹i ph¶i lµm míi l¹i, ch¼ng kh¸c g× nh÷ng nhµ m¸y tuy cßn ho¹t
®éng tèt nh−ng vÉn ph¶i bá ®i ®Çu t− x©y dùng míi ®Ó ®æi míi c«ng nghÖ.
Quy luËt cña tù nhiªn lµ ®æi míi hay tiªu vong, cßn quy luËt cña x· héi lµ
muèn ®æi míi ph¶i tÝch lòy vµ ®Çu t− thay thÕ.
So víi c¬ chÕ thÞ tr−êng cæ ®iÓn, c¬ chÕ thÞ tr−êng ngµy nay hiÖu qu¶
h¬n rÊt nhiÒu trong viÖc qu¶n lý vµ ®iÒu phèi sö dông tµi nguyªn x· héi, tuy
nhiªn, ®Ó ng¨n chÆn çc tr−êng hîp gian lËn vµ vi ph¹m cam kÕt víi nh÷ng
d¹ng míi, vi ph¹m ph¸p luËt trong ®iÒu kiÖn thÞ tr−êng phøc t¹p h¬n, cÇn
ph¶i x©y dùng nh÷ng tæ chøc x· héi hoÆc thÓ chÕ chÝnh trÞ hiÖn ®¹i, ®©y lµ
mét qu¸ tr×nh tèn kÐm. H. Root nhËn xÐt: “thÞ tr−êng cã chi phÝ rÊt cao
trong viÖc ®¶m b¶o thùc hiÖn hîp ®ång bëi v× chóng ®ßi hái mét sù cam kÕt
143
chÆt chÏ ®èi víi çc nguån lùc x· héi d−íi d¹ng kü n¨ng: kÕ to¸n vµ luËt s−,
hay d−íi d¹ng thÓ chÕ, toµ ¸n, hay çc c¬ quan qu¶n lý kh¸c”1.
NÕu nh− trong ho¹t ®éng cæ truyÒn, ng−êi mua vµ ng−êi b¸n chØ ph¶i
tr¶ chi phÝ giao dÞch kh«ng ®¸ng kÓ lµ cã thÓ hoµn thµnh th−¬ng vô trùc tiÕp
víi nhau th× trong thÞ tr−êng ngµy nay, qu¸ tr×nh giao dÞch diÔn ra gi÷a
nhiÒu bªn kh«ng hÒ quen biÕt, kh«ng trùc tiÕp th−¬ng l−îng vµ thanh to¸n,
viÖc ký kÕt hîp ®ång vµ trao ®æi hµng ho¸, thanh to¸n tiÒn diÔn ra trong çc
kh«ng gian, thêi gian kh¸c nhau,… chi phÝ giao dÞch chiÕm phÇn ®¸ng kÓ
trong kinh doanh bao gåm th«ng tin, dÞch vô tiÕp thÞ, m«i giíi b¸n hµng,
gi¶i quyÕt tranh chÊp, b¶o hiÓm rñi ro,… Toµn bé hÖ thèng ®ã ph¶i ®−îc
®Çu t− x©y dùng dùa trªn hÖ thèng chÝnh s¸ch ph¸p luËt chÆt chÏ, víi ®éi
ngò çn bé nh©n viªn ®−îc ®µo t¹o hoµn thiÖn, víi çc thÓ chÕ tæ chøc hiÖu
qu¶. Çi gi¸ ®Ó kiÕn t¹o nh÷ng thÓ chÕ hiÖu qu¶ lµ rÊt tèn kÐm c¶ vÒ tiÒn b¹c
vµ thêi gian.
Nh×n chung c¶ ba c¬ chÕ ®Òu kÕt tinh trong nã nh÷ng chi phÝ ®¸ng kÓ
®Ó cã thÓ h×nh thµnh vµ vËn hµnh, ph¸t triÓn. NÕu so s¸nh çc chi phÝ nµy
víi nhau trong cïng mét ho¹t ®éng, th× c¬ chÕ céng ®ång cã lÏ cã chi phÝ
thÊp nhÊt, vµ tÊt nhiªn cã ph¹m vi ¶nh h−ëng hÑp h¬n, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ
thÞ tr−êng cÇn ®Çu t− cao h¬n vµ còng cã ph¹m vi ¶nh h−ëng réng h¬n.
Cã thÓ lÊy mét vÝ dô th« thiÓn lµ gi¶i ph¸p ®iÒu khiÓn trËt tù giao
th«ng ë mét ng· t− giao lé. Khi l−u l−îng ng−êi vµ xe qua l¹i cßn Ýt, mäi
ng−êi tù gi¸c nh×n nhau mµ tr¸nh ®−êng, c¬ chÕ céng ®ång ®−îc ¸p dông.
§Õn mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, ho¹t ®éng giao th«ng trë nªn ®«ng ®óc, ng· t−
xuÊt hiÖn t¾c nghÏn, cÇn cã
gi¶i ph¸p bæ sung ®Ó kh¾c
phôc. Khi ®ã, gi¶i ph¸p cña
mçi c¬ chÕ sÏ ®em l¹i hiÖu
qu¶ kh¸c nhau víi chi phÝ
kh¸c nhau. Tho¹t tiªn ng−êi
ta muèn cã mét gi¶i ph¸p
nhanh chãng, rÎ tiÒn vµ dÔ
qu¶n lý. ThÕ lµ chØ viÖc lµm
mét ®−êng vßng ngay t¹i ng·
1
.Hilton Root, s¸ch ®· dÉn.
144
t−, biÕn con ®−êng giao nhau thµnh mét dßng xoay mét chiÒu, (miÒn B¾c
gäi lµ “®¶o giao th«ng”, miÒn Nam gäi lµ çi “bïng binh”). Ng−êi tham gia
l−u th«ng tõ c¶ bèn h−íng cø viÖc tù do ®i vµo vßng xoay råi tho¸t ra theo
phÝa m×nh muèn. TÊt nhiªn, trong qu¸ tr×nh vµo vµ ra khái vßng, mäi ng−êi
ph¶i tù nh×n nhau, ph¸t tÝn hiÖu cho nhau, ®o¸n h−íng ®i cña nhau vµ
nh−êng nhau, tãm l¹i lµ ¸p dông cung çch cña c¬ chÕ céng ®ång.
MÆc dï rÎ tiÒn vµ dÔ qu¶n lý nh−ng çc vßng xoay nµy kh«ng ®¸p
øng næi nhu cÇu xö lý çc nót
giao th«ng qu¸ ®«ng ®óc. Khi ®ã,
ng−êi ta ph¶i ®Çu t− tèn kÐm h¬n
vµ chi phÝ nhiÒu h¬n ®Ó h×nh
thµnh hÖ thèng ®Ìn tÝn hiÖu xanh
®á ph©n luång giao th«ng. Tuy
nhiªn, dï cã ®Ìn b¸o hiÖu, ng−êi
tham gia giao th«ng vÉn th−êng
xuyªn vi ph¹m, thÕ lµ t¹i ng· t−
ph¶i cã c«ng an ®øng kiÓm so¸t
vµ xö ph¹t ®Ó ®¶m b¶o tÝn hiÖu
®−îc mäi ng−êi chÊp hµnh. C¬ chÕ nhµ n−íc ®· ®−îc ¸p dông.
§Õn khi mËt ®é giao th«ng trë nªn qu¸ dµy ®Æc, khi ®Ìn ®á bËt lªn,
®−êng l¹i t¾c nghÏn céng vµo ®ã lµ chi phÝ tèn kÐm vµ nh÷ng tiªu cùc phiÒn
to¸i cña c«ng an giao th«ng, ng−êi ta ph¶i mÊt nhiÒu thêi gian vµ chi phÝ tèn
kÐm ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng cÇu v−ît xö lý giao lé. Sù tèn kÐm nµy ®·
®−îc bï ®¾p, chi phÝ qu¶n lý vµ sù can thiÖp cña con ng−êi vµo ho¹t ®éng
giao th«ng ®−îc gi¶m ®Õn tèi thiÓu, çc lo¹i ph−¬ng tiÖn tïy theo h−íng l−u
th«ng, tuú theo tèc ®é, cã s½n
tuyÕn dµnh riªng, chñ ®éng vËn
hµnh mét çch liªn tôc. C¬ chÕ
ho¹t ®éng lóc nµy gièng nh− sù
chñ ®éng vµ ®éc lËp cña c¬ chÕ
thÞ tr−êng.
C¶ ba gi¶i ph¸p trªn
®−îc ¸p dông cïng ®¹t ®Õn môc
tiªu ®iÒu hµnh giao th«ng víi
møc ®é phøc t¹p kh¸c nhau víi
145
chi phÝ kh¸c nhau, yªu cÇu can thiÖp qu¶n lý còng kh¸c nhau, cÇn cã møc
®é chñ ®éng vµ tù gi¸c cña ç nh©n tham gia kh¸c nhau. TÊt nhiªn kh«ng
thÓ ë ®©u vµ lóc nµo còng cã thÓ ¸p dông çc gi¶i ph¸p tèn kÐm ®Ó gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò. Tïy theo møc ®é phøc t¹p vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cña x· héi
mµ lùa chän gi¶i ph¸p ®Çu t− võa kh¶ n¨ng vµ gi¶i ph¸p qu¶n lý võa tr×nh
®é. Tãm l¹i, çc c¬ chÕ sÏ ®−îc lùa chän ®Ó ¸p dông phèi hîp nhau mét
çch hîp lý ®Ó ®¹t môc tiªu víi chi phÝ kinh tÕ nhÊt.
Sù g¾n bã gi÷a ba c¬ chÕ cã tÝnh rµng buéc tù th©n. C¬ chÕ céng
®ång ra ®êi sím nhÊt, t¹o nªn ho¹t ®éng x· héi cña loµi ng−êi, mét hiÖn
t−îng kú diÖu cña vò trô. Tuy nhiªn, c¬ chÕ céng ®ång tr× trÖ v× thiÕu men
say cña quyÒn lîi kinh tÕ vËt chÊt mµ sau ®ã ph¶i ®−îc c¬ chÕ thÞ tr−êng
thªm vµo ®Ó thæi lªn ®éng lùc ph¸t triÓn cuéc çch m¹ng kinh doanh vµ
c«ng nghÖ cña loµi ng−êi. Sù mª cuång cña c¬ chÕ thÞ tr−êng khi ®i qu¸ ®µ
®Õn l−ît nã l¹i ph¶i ®iÒu chØnh b»ng tay l¸i chñ ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc
®Ó n»m trong quü ®¹o ®iÒu chØnh ®−îc. Tuy vËy, quyÒn lùc tù th©n cña c¬
chÕ nhµ n−íc ®Õn khi trë thµnh tuyÖt ®èi l¹i tù dÉn ®Õn nguy c¬ bÞ l¹m dông
vµ ph¶i ®−îc ng¨n chÆn b»ng çc ho¹t ®éng gi¸m s¸t, ph©n quyÒn cña c¬
chÕ céng ®ång. Cø nh− vËy, ba gãc cña b¸nh xe céng ®ång - thÞ tr−êng -
nhµ n−íc thóc ®Èy nhau l¨n ®i, ®−a x· héi loµi ng−êi v−ît lªn ngµy cµng
nhanh vµ ®ång thêi ®ãng vai trß phanh c¶n, rµng buéc nhau trong ph¹m vi
®ñ ®Ó con ng−êi cã thÓ khèng chÕ, lµm chñ ®−îc tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña
m×nh.
VËy lµ qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ x· héi kh«ng chØ lµ qu¸ tr×nh ®Êu tranh vµ
chuyÓn tiÕp thay thÕ nhau gi÷a çc c¬ chÕ chñ ®¹o, ®æi míi kÕt cÊu phèi hîp
gi÷a çc c¬ chÕ, mµ cßn lµ qu¸ tr×nh tù ®æi míi néi dung trong néi t¹i tõng
c¬ chÕ. Trong x· héi hiÖn ®¹i, vai trß cña c¬ chÕ chñ ®¹o ngµy cµng mê ®i
trong sù ho¹t ®éng tÝch cùc vµ hµi hoµ cña c¶ ba c¬ chÕ, do ®ã, sù tù ph¸t
triÓn vµ cïng ph¸t triÓn cña çc c¬ chÕ trë thµnh hiÖn t−îng chÝnh lµm thay
®æi bé mÆt x· héi. §Ó cã thÓ liªn tôc tiÕn ho¸, c¶ ba bµn tay ph¶i cã ®iÒu
kiÖn thuËn lîi ®Ó cïng ph¸t huy t¸c dông, ®Òu cã thÓ tÝch lòy néi lùc ®ñ ®Ó
chÊp nhËn liªn tôc ®Çu t− tù ®æi míi, liªn tôc ®ñ søc tù lét x¸c v−¬n lªn. Sù
can thiÖp, lÊn s©n, l¹m dông tµi nguyªn cña c¬ chÕ nµy víi c¬ chÕ kh¸c, sÏ
lµm mÊt n¨ng lùc tù vËn ®éng hµi hoµ cña c¬ thÓ x· héi.
146
Sù thÊt b¹i cña çc c¬ chÕ
Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, çc vÊn ®Ò cña x· héi loµi ng−êi liªn tôc
thay ®æi, thªm vµo ®ã, ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi cña mçi quèc gia, mçi
d©n téc còng kh¸c biÖt, do ®ã nhu cÇu ®iÒu chØnh quan hÖ kinh tÕ, x· héi v«
cïng ®a d¹ng vµ th−êng xuyªn biÕn ®éng, lu«n ®ßi hái sù thÝch øng míi vÒ
c¬ chÕ ®iÒu chØnh.
Trong lÞch sö loµi ng−êi, ®· cã mét thêi gian dµi x· héi s¬ khai chØ
®−îc ®iÒu chØnh bëi c¬ chÕ céng ®ång. Micheal Taylor ®· xem xÐt viÖc duy
tr× trËt tù x· héi trong t×nh tr¹ng kh«ng cã nhµ n−íc vµ kh¼ng ®Þnh r»ng,
céng ®ång lµ yÕu tè cèt yÕu cho nh÷ng x· héi lo¹i nµy. ¤ng chØ ra ®Æc tr−ng
chñ yÕu cña céng ®ång lµ cã chung nh÷ng ®øc tin, hoÆc nh÷ng chuÈn mùc
x· héi, duy tr× nh÷ng quan hÖ trùc tiÕp vµ phøc t¹p gi÷a çc thµnh viªn vµ
nguyªn t¾c cã ®i, cã l¹i. Khi ®· ph¸t triÓn ®Õn mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, c¬
chÕ céng ®ång kh«ng ®ñ søc bao qu¸t ®−îc mäi ho¹t ®éng ®a d¹ng vµ phøc
t¹p cña x· héi loµi ng−êi vµ ®−îc bæ trî b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc.
Tõ khi hai c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc xuÊt hiÖn ®· cã nh÷ng lóc ng−êi ta
t−ëng r»ng çc c¬ chÕ nµy cã thÓ thay thÕ hoµn toµn c¬ chÕ céng ®ång.
Ngµy nay, c¬ chÕ céng ®ång vÉn chØ chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n trong nh÷ng nÒn
kinh tÕ chËm ph¸t triÓn vµ vÉn tham gia tÝch cùc trong ho¹t ®éng x· héi ë
çc nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn.
D−êng nh− trong lÞch sö ch−a cã tiÒn lÖ vÒ viÖc ¸p dông c¬ chÕ thÞ
tr−êng mét çch ®éc t«n ®Ó ®iÒu chØnh mäi quan hÖ x· héi, mét nÒn kinh tÕ
mang tÝnh “thÞ tr−êng” nhÊt lµ Hång K«ng còng chØ víi møc ®é lµ nhµ n−íc
hÇu kh«ng ¸p dông nh÷ng chÝnh s¸ch can thiÖp lµm nhiÔu lo¹n quan hÖ thÞ
tr−êng, nh−ng nhµ n−íc vÉn ho¹t ®éng tÝch cùc trong mäi lÜnh vùc kh¸c cña
x· héi. Tuy nhiªn, trong suèt mét thêi kú ®¸ng nhí ®Çu thÕ kû XX, khi chñ
nghÜa t− b¶n ®ang lín m¹nh trong cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp c¬ khÝ, vai
trß cña c¬ chÕ thÞ tr−êng rÊt ®−îc ®Ò cao, c¬ chÕ thÞ tr−êng tham gia ®iÒu
chØnh nhiÒu ho¹t ®éng quan träng cña nhµ n−íc vµ céng ®ång, kÕt qu¶ cña
xu thÕ cùc ®oan nµy kh¸ lµ ¶m ®¹m. Bªn c¹nh sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña
nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ m¹nh mÏ, m©u thuÉn x·
héi vµ kinh tÕ còng ph¸t sinh gay g¾t dÉn ®Õn çc phong trµo ®Êu tranh s©u
réng cña çc giai cÊp, çc d©n téc bÞ thèng trÞ. ChiÕn tranh gi÷a çc quèc
gia vµ çc chu kú khñng ho¶ng kinh tÕ lÆp ®i lÆp l¹i. Sù khñng ho¶ng cña lý
thuyÕt kinh tÕ cæ ®iÓn vµ thÓ chÕ thÞ tr−êng chiÕm −u thÕ dÉn ®Õn hµng lo¹t
147
sù thÓ nghiÖm kh¸c cña loµi ng−êi víi m« h×nh chñ nghÜa x· héi thùc tÕ, vµ
çc lý thuyÕt kinh tÕ thÞ tr−êng míi còng nh− qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh ®Ó phèi
hîp víi vai trß nhµ n−íc vµ céng ®ång cña çc nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn
®¹i.
Mét th¸i cùc kh¸c lµ hiÖn t−îng ®Ò cao vai trß tuyÖt ®èi cña c¬ chÕ
nhµ n−íc. M« h×nh ®iªn cuång cña sù “thÓ nghiÖm” khñng khiÕp nµy lµ
tr−êng hîp C¨mpuchia d−íi thêi chÝnh quyÒn “Kh¬me ®á”. Trong m« h×nh
nµy, ho¹t ®éng thÞ tr−êng hoµn toµn bÞ xo¸ bá, vai trß céng ®ång còng bÞ ®Ì
nÐn ®Õn møc tèi ®a. Thùc tÕ cho thÊy nhµ n−íc qu¸i gë nµy kh«ng cã chç
®øng trong x· héi loµi ng−êi vµ sím muén ®· bÞ lo¹i bá.
Trong x· héi hiÖn ®¹i, mçi c¬ chÕ kh«ng thÓ mét m×nh ®iÒu chØnh
mäi quan hÖ x· héi v× b¶n th©n tõng c¬ chÕ cã ph¹m vi ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh
vµ cã nh÷ng ®iÓm yÕu kh«ng thÓ tù kh¾c phôc. NhiÒu nghiªn cøu ®· tr×nh
bµy vÒ “sù thÊt b¹i cña thÞ tr−êng”, “sù bÊt lùc cña nhµ n−íc”, hay “sù
khñng ho¶ng cña céng ®ång”. Cã tr¶ lêi ®−îc c©u hái "®©u lµ gãt ch©n Asin
cña mçi c¬ chÕ?" míi cã gi¶i ph¸p ®Ó phèi hîp hiÖu qu¶ çc c¬ chÕ víi
nhau.
C¬ chÕ thÊt b¹i khi kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn vËn hµnh
Sù thÊt b¹i cña çc c¬ chÕ tr−íc hÕt do nguyªn nh©n kh¸ch quan, khi
mçi c¬ chÕ kh«ng cã ®ñ çc ®iÒu kiÖn b×nh th−êng ®Ó vËn hµnh. C¬ chÕ thÞ
tr−êng thÊt b¹i khi kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn sau ®©y:
- ThÞ tr−êng vËn hµnh kh«ng th«ng tho¸ng, chi phÝ giao dÞch qu¸ cao.
- LuËt ch¬i kh«ng râ rµng, c¹nh tranh kh«ng c«ng b»ng gi÷a çc t¸c nh©n.
- Hµng ho¸ kh«ng ®ång nhÊt, thÞ tr−êng kh«ng tËp trung.
- Quan hÖ së h÷u kh«ng râ rµng, tµi s¶n kh«ng cã chñ.
C¬ chÕ nhµ n−íc sÏ thÊt b¹i khi kh«ng cã ®ñ çc ®iÒu kiÖn sau ®©y:
- Ho¹t ®éng cña çc c¬ quan nhµ n−íc kh«ng minh b¹ch, kh«ng theo luËt
lÖ.
- Çn bé vµ bé m¸y nhµ n−íc kÐm n¨ng lùc vµ ho¹t ®éng kh«ng hiÖu qu¶.
- QuyÒn lùc cña hÖ thèng tranh lÊn nhau vµ chång chÐo tr¸ch nhiÖm.
- Bé m¸y nhµ n−íc kh«ng ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña cö tri.
C¬ chÕ céng ®ång còng ®µnh thÊt b¹i khi çc ®iÒu kiÖn vËn hµnh sau
®©y kh«ng ®−îc tho¶ m·n:
- Çc quan hÖ diÔn ra ng¾n h¹n, kh«ng g¾n bã l©u dµi vÒ quyÒn lîi.
148
- ThiÕu th«ng tin vÒ hµnh vi vµ −u tiªn cña çc thµnh viªn, phÝ th«ng tin
cao.
- Kh«ng cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc, giao tiÕp, tháa thuËn gi÷a çc thµnh viªn.
- Çc thµnh viªn kh«ng t×m thÊy quyÒn lîi chung hay mèi quan t©m chung.
Hép 33: ThÊt b¹i khi dïng c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Ó gi¸m s¸t tµi chÝnh
cña c¬ chÕ céng ®ång
Sau vô tÊn c«ng cña nhãm Al Queda vµo n−íc Mü ngµy 11 – 9 - 2001.
ChÝnh quyÒn Mü víi çch suy nghÜ theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®· x©y dùng mét c¬
quan t¸c chiÕn ®Æc biÖt gäi lµ “Phßng chiÕn tranh” t¹i Bé Tµi chÝnh Mü. Bé phËn
nµy ®−îc trang bÞ b»ng mét hÖ thèng m¸y tÝnh rÊt hiÖn ®¹i vµ çc phÇn mÒm
kiÓm to¸n nh¹y bÐn lµm nhiÖm vô gi¸m s¸t toµn bé ho¹t ®éng chuyÓn ng©n cña
çc ng©n hµng lín trªn thÕ giíi nh»m ph¸t hiÖn bÊt kú mét ho¹t ®éng chuyÓn tiÒn
kh¶ nghi nµo cho tæ chøc khñng bè Al Queda, tõ ®ã lÇn ra dÊu vÕt n¬i cÊp vèn vµ
n¬i nhËn tiÒn ®Ó x¸c ®Þnh sµo huyÖt vµ chi nh¸nh cña tæ chøc khñng bè nµy ë mäi
n¬i trªn thÕ giíi, ®ång thêi c¾t nguån tµi chÝnh lµm tª liÖt ho¹t ®éng cña m¹ng
l−íi nµy. Trong chiÕn dÞch nµy, çc n−íc theo ®¹o Håi vµ nhÊt lµ Pakistan, n¬i
gi¸p ranh vµ cã quan hÖ ®Æc biÖt víi Afghanistan ®−îc ®Æc biÖt chó ý.
Ng−îc víi çc tÝnh to¸n cña Mü, nhiÒu tæ chøc cña thÕ giíi ®¹o Håi l¹i
kh«ng dïng hÖ thèng chuyÓn ng©n chÝnh thøc qua ng©n hµng. Hä dïng c¬ chÕ
céng ®ång ho¹t ®éng hµng tr¨m n¨m nay sö dông hÖ thèng cã tªn gäi lµ
“Hawala” kÕt nèi nh÷ng ng−êi chuyÓn tiÒn ë çc n−íc víi nhau vµ chuyÓn nh÷ng
kho¶n tiÒn khæng lå chØ th«ng qua “mét çi b¾t tay”. ChØ tÝnh riªng ë Pakistan,
hÖ thèng Hawala cã tíi h¬n 1.000 ng−êi tham gia, cã nh÷ng giao dÞch trÞ gi¸ tíi
10 triÖu USD, vµ kho¶n tiÒn ch¶y vµo hµng n¨m qua hÖ thèng nµy ®· lªn ®Õn 2,5
- 3 tû USD/n¨m, so víi 1 tû USD ®−îc chuyÓn qua hÖ thèng ng©n hµng chÝnh
thøc. §iÒu ngé nghÜnh lµ chÝnh Bé tr−ëng Bé Tµi chÝnh Pakistan khi sang Mü
th«ng b¸o cho Bé Tµi chÝnh Mü ë Washington vÒ hÖ thèng Hawala ®· ®Õn New
York ®Ó dïng hÖ thèng nµy chuyÓn tiÒn vÒ n−íc cho gia ®×nh.
Sau mét n¨m ho¹t ®éng tèn kÐm, tê b¸o Washington Post ®· ®¨ng bµi cho
biÕt “çc quan chøc ë §øc, Ph¸p, Italia vµ Liechtenstein - lµ nh÷ng n−íc cã hÖ
thèng ng©n hµng ph¸t triÓn – cµng ngµy cµng ph¶i thõa nhËn víi nhau r»ng nguån
tµi chÝnh cña tæ chøc Ossma Bin Laden vÉn ch−a bÞ ®ông tíi. Cßn rÊt nhiÒu tiÒn
ch−a t×m ra ®−îc”.
(Nguån: Hilton Root, s¸ch ®· dÉn).
Trong thùc tÕ, khi x· héi ch−a h×nh thµnh ®ñ ®iÒu kiÖn b×nh th−êng
ph¶i cã cho mét c¬ chÕ vËn hµnh hoÆc v× lý do nµy hay kh¸c, ®iÒu kiÖn biÕn
149
®æi trë nªn bÊt lîi cho mét c¬ chÕ th× ho¹t ®éng cña c¬ chÕ ®ã trë nªn yÕu
kÐm, thËm chÝ thÊt b¹i.
C¬ chÕ bÊt lùc do v−ît ra ngoµi kh¶ n¨ng ph¹m vi ho¹t ®éng
HiÖn t−îng bÊt lùc cßn do çc nguyªn nh©n chñ quan g©y ra. Mçi c¬
chÕ chØ cã ph¹m vi ho¹t ®éng trong giíi h¹n nhÊt ®Þnh, v−ît ra ngoµi giíi
h¹n t¸c dông cña m×nh, c¬ chÕ kh«ng ph¸t huy ®−îc t¸c dông n÷a.
C¬ chÕ thÞ tr−êng trë nªn bÊt lùc khi ph¶i ®èi ®Çu víi nh÷ng lÜnh vùc
nh−:
- Ho¹t ®éng c«ng Ých kh«ng cã lîi nhuËn, rñi ro cao.
- Nh÷ng tr−êng hîp x¶y ra hiÖu øng “trµn ra ngoµi”1 vÒ m«i tr−êng.
- Mét sè vÊn ®Ò phóc lîi x· héi.
- Nh÷ng giao dÞch kh«ng th«ng qua thÞ tr−êng.
C¬ chÕ céng ®ång trë nªn kÐm hiÖu qu¶ khi ®èi phã víi nh÷ng:
- Ho¹t ®éng theo quy ®Þnh, tæ chøc nghiªm ngÆt.
- Ho¹t ®éng theo tiªu chuÈn kü thuËt ®ång bé hµi hoµ.
- Ho¹t ®éng cã tæ chøc cao, cã gi¸m s¸t vµ träng tµi kh¸ch quan.
- Gi÷a çc nhãm kh«ng cã quan hÖ chung.
C¬ chÕ nhµ n−íc còng khã kh¨n khi ph¶i ®èi ®Çu víi nh÷ng vÊn ®Ò
nh−:
- Ho¹t ®éng v× môc tiªu lîi nhuËn.
- Ho¹t ®éng cÇn ph¸t huy d©n chñ, s¸ng t¹o, ®éc lËp, kh¸ch quan.
- Ho¹t ®éng cÇn ph¶n øng linh ho¹t, uyÓn chuyÓn ®¸p øng hoµn c¶nh.
- Ho¹t ®éng theo ®éng lùc t×nh c¶m, theo søc m¹nh tinh thÇn.
Nh÷ng tr−êng hîp bÊt lùc trªn x¶y ra víi c¬ chÕ mµ kh«ng nhÊt thiÕt
x¶y ra víi tæ chøc. VÝ dô çc c¬ quan nhµ n−íc, hÖ thèng luËt ph¸p cña nhµ
n−íc vÉn ho¹t ®éng rÊt linh ho¹t uyÓn chuyÓn thÝch øng víi çc hoµn c¶nh
qu¶n lý x· héi cÇn thiÕt, nh−ng çc c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc nh− thuÕ,
chi tiªu ng©n s¸ch, mÖnh lÖnh cøng,… l¹i kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn thÝch
hîp ®Ó sö dông trong nh÷ng tr−êng hîp nµy.
1
Xem NghÞch lý “Ng−êi ®i kÐ xe” phÇn MÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
150
Hép 34: ThÕ tiÕn tho¸i l−ìng nan cña ng−êi tï
VÝ dô kinh ®iÓn cña lý thuyÕt trß ch¬i vÒ t×nh tr¹ng tiÕn tho¸i l−ìng nan
cña ng−êi tï ®−îc Merrill Flood vµ Melvin Dresher giíi thiÖu lÇn ®Çu tiªn n¨m
1950 nh− sau: Cã hai tay c−íp ng©n hµng bÞ b¾t vµ giam vµo hai xµ lim çch biÖt
nhau. C¶ hai chØ nghÜ çch lµm sao tho¸t khái tï mµ kh«ng hÒ lo cho t×nh c¶nh
cña ®ång ph¹m. Ng−êi ®iÒu tra viªn kh«n ngoan ®Ò xuÊt riªng víi tõng tªn: “anh
cã thÓ chän gi÷a nhËn téi hoÆc gi÷ im lÆng. NÕu anh thó nhËn mµ ®ång ph¹m cña
anh kh«ng khai th× t«i sÏ tha thø hÕt téi tr¹ng cho anh vµ dïng lêi khai Êy kÕt téi
nÆng cho tªn kia, vµ còng nh− vËy, nÕu anh kh«ng chÞu thó nhËn mµ tªn kia khai
ra th× h¾n sÏ ®−îc tha trong khi anh sÏ ngåi tï mät g«ng. NÕu c¶ hai anh cïng
khai nhËn, c¶ hai ®Òu bÞ kÕt téi c−íp ng©n hµng (téi nÆng) nh−ng t«i sÏ gi¶m nhÑ
thêi gian ph¹t cho c¶ hai, nh−ng nÕu c¶ hai kh«ng khai, t«i sÏ kÕt ¸n c¶ hai vÒ téi
së h÷u vò khÝ tr¸i phÐp (téi nhÑ), thÕ ®Êy, tuú anh suy nghÜ, nÕu muèn khai th×
viÕt ra giÊy tr−íc khi t«i quay l¹i s¸ng mai”.
Sù l−ìng nan cña ng−êi tï ë ®©y lµ trong bÊt kú t×nh huèng nµo x¶y ra th×
khai nhËn vÉn tèt h¬n lµ im lÆng. Nh−ng kÕt qu¶ khi c¶ hai cïng khai l¹i tÖ h¬n
lµ nÕu c¶ hai cïng kh«ng khai. VÝ dô nµy ®· chØ ra m©u thuÉn gi÷a quyÒn lîi cña
mçi ç nh©n víi quyÒn lîi céng ®ång. Mét céng ®ång cã çc thµnh viªn biÕt hy
sinh quyÒn lîi riªng sÏ cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ tèt h¬n mét céng ®ång mµ thµnh
viªn chØ biÕt ®Õn quyÒn lîi cña riªng m×nh. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ sù phèi hîp
gi÷a hai ng−êi tï sÏ kh«ng thÓ diÔn ra khi:
• Hai ng−êi bÞ giam riªng kh«ng liªn l¹c ®−îc víi nhau.
• Khi hai ng−êi kh«ng cã hiÓu biÕt ®ñ ®Ó tin cËy vÒ nhau.
• Khi hai ng−êi kh«ng nghÜ r»ng cã dÞp gÆp l¹i nhau.
• Khi viÖc hîp t¸c kh«ng ®em l¹i lîi Ých g× cho hai ng−êi.
(Nguån: B¸ch khoa Toµn th− TriÕt häc cña Stanford, 2003).
C¬ chÕ bÊt lùc khi hoµn c¶nh x∙ héi thay ®æi qu¸ lín
Trong hoµn c¶nh kinh tÕ, x· héi biÕn ®æi qu¸ nhanh, n¶y sinh vµ ph¸t
triÓn nhiÒu m©u thuÉn míi, nhiÒu vÊn ®Ò v−íng m¾c mµ c¬ chÕ hiÖn cã
kh«ng gi¶i quyÕt næi, çc c¬ chÕ còng trë nªn bÊt lùc. NÕu çc v−íng m¾c
trong x· héi kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt b»ng c¬ chÕ chiÕm −u thÕ vµ kh¶ n¨ng tù
®iÒu chØnh, bæ sung gi÷a çc c¬ chÕ bÞ giíi h¹n th× sím muén m©u thuÉn sÏ
tÝch lòy dÇn, ®−a x· héi vµo tr¹ng th¸i khñng ho¶ng. C©n b»ng trong mçi c¬
chÕ bÞ ph¸ vì mµ çc c«ng cô vèn cã vµ n¨ng lùc cña mçi c¬ chÕ kh«ng ®ñ
kh¶ n¨ng t¸i lËp l¹i c©n b»ng míi trong mét sè tr−êng hîp nh−:
151
• Trong c¬ chÕ nhµ n−íc, t−¬ng quan lùc l−îng, c©n b»ng quyÒn lùc
gi÷a çc quèc gia, çc liªn minh bÞ ph¸ vì, tháa thuËn chÝnh trÞ
chung bÞ x©m ph¹m.
• Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, c©n b»ng cung cÇu vÒ hµng hãa, tiÒn tÖ, dÞch
vô bÞ ph¸ vì ®Õn møc kh«ng phôc håi næi b»ng c¬ chÕ vËn hµnh
th«ng th−êng, tháa thuËn vÒ gi¸ trÞ chung bÞ ®æ vì.
• Trong c¬ chÕ céng ®ång, c©n b»ng lîi Ých, quyÒn lîi çc nhãm, çc
ç nh©n bÞ ph¸ vì, th«ng tin gi¸n ®o¹n, niÒm tin chung bÞ hñy ho¹i.
Nh− vËy, nÕu kh«ng thÝch øng, ph¸t triÓn kÞp thêi, mét c¬ chÕ cã thÓ
bÊt lùc dÇn tr−íc khi ®i ®Õn thÊt b¹i hoµn toµn tr−íc khñng ho¶ng x· héi.
ViÖc thay thÕ, bæ sung cña c¬ chÕ míi hoÆc çc c«ng cô cña nã v× vËy cã
thÓ diÔn ra tõ tõ tr−íc khi diÔn ra sù c¶i tæ ®ång bé.
C¬ chÕ thÊt b¹i khi kÕt cÊu lùc l−îng x∙ héi thay ®æi
Mét tr−êng hîp kh¸c lµ c¬ chÕ thÊt b¹i kh«ng ph¶i do ®iÒu kiÖn bªn
ngoµi thay ®æi mµ do chÝnh kÕt cÊu bªn trong cña mçi c¬ chÕ thay ®æi1.
Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ n−íc, cã hai khèi A vµ B râ rÖt.
Trong néi bé khèi A quan hÖ chi phèi lµ c¹nh tranh. Trong khi quan hÖ næi
bËt trong néi bé nhãm B lµ hîp t¸c láng lÎo. Trong c¬ chÕ céng ®ång, quan
hÖ trong néi bé nhãm vµ gi÷a çc nhãm cã nh÷ng ®iÓm chung lµ t−¬ng t¸c
(hîp t¸c nhÑ, c¹nh tranh nhÑ). NÕu çc kÕt cÊu trªn thay ®æi th× b¶n chÊt cña
c¬ chÕ còng thay ®æi. Lóc ®ã, c¬ chÕ ®ang ph¸t huy t¸c dông trë nªn lçi thêi
vµ bÊt lùc.
T×nh h×nh nµy diÔn ra ¸c liÖt trong çc thêi kú kÕt cÊu x· héi, t−¬ng
quan lùc l−îng trong x· héi thay ®æi. VÝ dô, khi trµo l−u ®éc lËp d©n téc
th¾ng thÕ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai, mét lo¹t chÝnh quyÒn thùc d©n ë
çc n−íc ¸, Phi ph¶i rót lui tr¶ quyÒn ®éc lËp cho ®¹i diÖn cña nh©n d©n ë
çc n−íc thuéc ®Þa. C©u hái ®Æt ra lµ: ai lµ ®¹i diÖn chÝnh ®¸ng cña lùc
l−îng ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc? Trong çc n−íc thuéc ®Þa th−êng cã
nhiÒu nhãm chÝnh trÞ, çch m¹ng, cïng liªn kÕt víi nhau giµnh ®éc lËp. Hä
®−îc coi nh− thuéc nhãm B, nhãm bÞ thèng trÞ. Nay chÝnh quyÒn thùc d©n
(nhãm A) rót ®i, trong nhãm B sÏ x¶y ra sù ph©n r· vµ c¹nh tranh ®Ó tù t¸ch
ra nhãm A míi. Céng víi ©m m−u "chia ®Ó trÞ" cña chÝnh quyÒn thùc d©n
tr−íc khi rót lui lµm ph¸t sinh mÇm mèng cña häa "nåi da nÊu thÞt" gi÷a
1
Xem phÇn B¶n chÊt ho¹t ®éng cña ba c¬ chÕ
152
nh÷ng ng−êi anh em. Nh÷ng cuéc néi chiÕn gi÷a Ên §é víi Pakistan, gi÷a
çc quèc gia ch©u Phi, trong néi bé Indonesia, néi bé Trung Quèc diÔn ra
dai d¼ng vµ ®au ®ín. Trong hoµn c¶nh ®ã, khi mµ çc nhu cÇu vµ yªu s¸ch
vÒ l·nh thæ vµ quyÒn lùc ®ét nhiªn xuÊt hiÖn gi÷a çc nhãm ®ång minh cã
quan hÖ céng ®ång th× c¬ chÕ céng ®ång bÞ buéc ph¶i chuyÓn sang c¬ chÕ
nhµ n−íc mét çch thiÕu chuÈn bÞ.
HiÖn t−îng nµy còng x¶y ra khi kÕt cÊu c¬ chÕ céng ®ång ®ét nhiªn
bÞ chuyÓn thµnh kÕt cÊu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. VÝ dô, trong mét lµng ®ang
sèng yªn æn ngµn ®êi. Nh÷ng ng−êi ë l¹i lµng lµm nghÒ n«ng, cö ng−êi th©n
ra thµnh phè lµm çc nghÒ phi n«ng nghiÖp, tuy kh¸c nhau vÒ m«i tr−êng
lµm ¨n nh−ng c¶ hai nhãm vÉn coi nhau nh− chung mét céng ®ång. Hä
chuyÓn giao vèn liÕng, c«ng nghÖ, lao ®éng, gióp nhau vÒ mua b¸n, viÖc
lµm,... Mét khi lµng ®−îc quy ho¹ch ®Ó trë thµnh ®Êt x©y dùng ®« thÞ th×
céng ®ång nµy t¸ch thµnh hai nhãm A vµ B cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Mét sè
ng−êi ë thµnh phè vÒ mua ®Êt, hoÆc m«i giíi mua b¸n ®Êt. Nh÷ng ng−êi ë
n«ng th«n trë thµnh ng−êi b¸n hoÆc ®¹i lý b¸n ®Êt ®ai. Ngay trong th«n
lµng, nh÷ng ng−êi cïng quan hÖ hä hµng, ngay trong mét gia ®×nh x−a nay
vèn th−¬ng yªu gióp ®ì nhau nay trë nªn c¹nh tranh, giÊu giÕm, lõa dèi
nhau v× lîi nhuËn.
Trong cuéc sèng còng kh«ng Ýt lÇn quan hÖ cña c¬ chÕ thÞ tr−êng
hoÆc nhµ n−íc l¹i chuyÓn ®æi kÕt cÊu thµnh c¬ chÕ céng ®ång. Trong tÊt c¶
nh÷ng tr−êng hîp lét x¸c nh− vËy, tÊt nhiªn, c¬ chÕ cò ®Òu kh«ng thÓ tiÕp
tôc vËn hµnh theo kiÓu cò ®−îc.
C¬ chÕ thÊt b¹i v× ho¹t ®éng qu¸ t¶i
Trong mét sè tr−êng hîp, mÆc dï çc c¬ chÕ vËn hµnh ®óng trong
khu«n khæ m«i tr−êng vµ ph¹m vi ho¹t ®éng cña m×nh nh−ng v× bÞ giao qu¸
nhiÒu tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ vµ phøc t¹p, v−ît qu¸ kh¶ n¨ng qu¶n lý cña m×nh
nªn còng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÊt lùc.
Mét sè nhµ kinh tÕ ®· chØ ra nguyªn nh©n thÊt b¹i cña c¬ chÕ nhµ
n−íc trong tham väng lªn kÕ ho¹ch tæng thÓ gi¸m s¸t vµ ®iÒu hµnh mäi ho¹t
®éng chÝnh cña toµn bé nÒn kinh tÕ quèc d©n. Kh«ng Ýt lÇn, çc nhµ kinh tÕ
chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc cè g¾ng x©y dùng mét hÖ thèng tÝnh to¸n m¹nh,
®ñ søc thu thËp sè liÖu vµ ch¹y bµi to¸n m« pháng ho¹t ®éng cña çc ngµnh
kinh tÕ b»ng çch c©n ®èi viÖc s¶n sinh vµ sö dông çc dßng tµi nguyªn x·
héi. Tuy nhiªn do tÝnh chÊt ®éng vµ liªn tôc biÕn ®æi, ph¸t sinh cña ho¹t
153
®éng kinh tÕ, mét bµi to¸n cã qu¸ nhiÒu biÕn sè vµ ®iÒu kiÖn liªn tôc thay
®æi nh− vËy lµ kh«ng thÓ gi¶i ®−îc b»ng bÊt kú hÖ thèng tÝnh to¸n vÜ ®¹i
nµo. Çc c¬ quan thèng kª cña nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung th−êng
xuyªn ngËp lôt vÒ ®ñ mäi lo¹i sè liÖu b¸o ço, nh−ng sù chËm chÔ vµ kÐm
tin cËy cña viÖc xö lý th«ng tin khiÕn cho çc cuéc héi häp liªn miªn ë çc
cÊp trung −¬ng vÉn kh«ng gióp ®−a ra ®−îc quyÕt ®Þnh kÞp thêi vµ chÝnh x¸c
nh− sù linh ®éng vµ hiÖu qu¶ cña viÖc ra quyÕt ®Þnh ph©n t¸n vµ linh ho¹t
cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
Mét hiÖn t−îng qu¸ t¶i kh¸c cña c¬ chÕ nhµ n−íc lµ nh÷ng cè g¾ng
gi¸m s¸t hiÖu qu¶ çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña mäi tæ chøc kinh
tÕ trong x· héi. ¤ng Thñ t−íng sau khi giao kÕ ho¹ch cho çc bé, ngµnh vµ
®Þa ph−¬ng ph¶i ¸p dông mäi biÖn ph¸p ®Ó gi¸m s¸t kÕt qu¶ thùc hiÖn kÕ
ho¹ch. §©y còng lµ viÖc mäi Bé tr−ëng ph¶i thi hµnh víi çc doanh nghiÖp
vµ gi¸m ®èc çc doanh nghiÖp nhµ n−íc ph¶i lµm víi çc bé phËn trong c¬
quan. Tuy nhiªn, tõ cÊp trªn ®Õn cÊp d−íi ®Òu rÊt khã kh¨n khi muèn thùc
sù ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ c«ng viÖc vµ theo s¸t t×nh h×nh. NÕu mçi c«ng nh©n
kh«ng chñ ®éng cè g¾ng trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt th× gi¸m ®èc ph¶i tæ chøc
mét bé m¸y gi¸m s¸t, theo dâi qu¶n lý khæng lå víi chi phÝ cã khi v−ît qu¸
lîi Ých do gi¸m s¸t tèt ®em l¹i. §ã còng lµ t×nh tr¹ng nan gi¶i cña «ng Thñ
t−íng hay «ng Bé tr−ëng. HÖ thèng hîp t¸c x· n«ng nghiÖp tr−íc khi
chuyÓn sang kho¸n s¶n phÈm còng ®µnh th¶ næi viÖc kiÓm so¸t giê giÊc vµ
chÊt l−îng lao ®éng cña x· viªn, dÉn ®Õn t×nh c¶nh “rong c«ng phãng
®iÓm”, l¹m ph¸t vÒ chÊm c«ng lµm sôp ®æ c¶ hÖ thèng tæ chøc nµy.
C¬ chÕ thÞ tr−êng còng trë nªn v« hiÖu khi qu¸ t¶i. Nhµ kinh tÕ tõng
®o¹t gi¶i Nobel Joseph Stiglitz ®· nhËn xÐt: “Râ rµng lµ trí trªu khi chóng
ta võa khen ngîi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng v× viÖc phi tËp trung ho¸ th«ng tin,
®ång thêi l¹i võa phµn nµn vÒ viÖc thiÕu nh÷ng d÷ liÖu tæng hîp cÇn cho
viÖc ®¸nh gi¸ rñi ro hÖ thèng” 1. Mäi cè g¾ng ®Ó m« pháng ho¹t ®éng d−êng
nh− “tù ph¸t” cña c¬ chÕ thÞ tr−êng th−êng lµ v« väng. Tõ çc thÞ tr−êng
chøng kho¸n chÞu nhiÒu biÕn ®éng nh¹y c¶m ®Õn nh÷ng thÞ tr−êng hµng ho¸
bÞ nhiÒu chÝnh s¸ch can thiÖp ®Òu khã cho phÐp çc nhµ kinh tÕ tin mét çch
tuyÖt ®èi vµo mét m« h×nh to¸n kinh tÕ cã kh¶ n¨ng dù b¸o xu thÕ thay ®æi
hoÆc biÕn ®éng cña thÞ tr−êng. Vµ thÕ lµ kinh doanh trong phÇn lín tr−êng
1
DÉn theo Douglass C. North, s¸ch ®· dÉn.
154
hîp lµ mét trß ®¸nh b¹c víi biÕn ®éng tù nhiªn, chÝnh trÞ, kinh tÕ,… dÉn ®Õn
çc cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh, khñng ho¶ng kinh tÕ g©y thiÖt h¹i cho
nhiÒu n−íc.
Mét biÓu hiÖn qu¸ t¶i kh¸c cña c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ t×nh tr¹ng bÊt lùc
tr−íc çc vi ph¹m hîp ®ång kinh tÕ. Ho¹t ®éng thÞ tr−êng dùa trªn nÒn t¶ng
tr¸ch nhiÖm ç nh©n gi÷a nh÷ng con ng−êi cã thÓ kh«ng hÒ quen biÕt vµ b¶n
th©n nã ®«i khi kh«ng kh¾c phôc ®−îc th¸i ®é c¬ héi cña çc thµnh viªn
tham gia giao dÞch. VÝ dô khi mét doanh nghiÖp ký kÕt hîp ®ång mua b¸n
tiªu thô n«ng s¶n cho n«ng d©n. NÕu ®ã lµ hµng ho¸ b¾t buéc ph¶i qua chÕ
biÕn l¹i khã b¶o qu¶n nh− mÝa ®Ó lµm ®−êng, s÷a ®Ó ®ãng hép, dÇu thùc vËt
®Ó Ðp dÇu ¨n,… vµ gi¸ thÞ tr−êng thÊp th× kh¶ n¨ng n«ng d©n thùc hiÖn hîp
®ång víi nhµ m¸y lµ gÇn nh− ch¾c ch¾n. Nh−ng víi nh÷ng mÆt hµng n«ng
d©n b¸n ®©u còng ®−îc, dÔ dµng tån tr÷, tiªu thô nh− lóa g¹o, ngò cèc,… vµ
gi¸ thÞ tr−êng l¹i cao, cã nhiÒu nhµ bu«n s½n sµng mua víi gi¸ cao h¬n th×
cÇm ch¾c lµ nhiÒu n«ng d©n sÏ t×m çch ph¸ hîp ®ång víi doanh nghiÖp.
T×nh tr¹ng b¾t chÑt hoÆc ch¹y lµng cña doanh nghiÖp víi n«ng d©n còng
th−êng x¶y ra. Khi hiÖn t−îng vi ph¹m x¶y ra trªn quy m« réng th× thÞ
tr−êng khã cã thÓ tù xö lý næi nÕu kh«ng kÕt hîp víi çc c¬ chÕ kh¸c.
Trong c¬ chÕ céng ®ång, H. Root ®· m« t¶ “sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ
trong hÖ thèng tr¸ch nhiÖm céng ®ång dÉn ®Õn viÖc chÝnh b¶n th©n céng
®ång trë nªn yÕu kÐm bëi nã lµm t¨ng nh÷ng c¬ héi cho nh÷ng ng−êi kinh
doanh thµnh c«ng cã thÓ gia nhËp mét céng ®ång kh¸c vµ bëi v× nh÷ng
thµnh viªn míi rÊt khã ®ång ho¸”1 (víi céng ®ång). Khi nh÷ng céng ®ång
lçi thêi «m ®åm nh÷ng tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ v−ît qu¸ n¨ng lùc vèn cã, th× sù
cã giíi h¹n cña céng ®ång khiÕn nh÷ng ng−êi cã n¨ng lùc v−ît ra khái møc
®é trung b×nh cña céng ®ång dÔ v−ît ra khái ranh giíi rµng buéc cña céng
®ång, t¸ch ra khái céng ®ång cò, ph¸ vì trËt tù vµ kÕt cÊu cña nã, ®Ó tham
gia céng ®ång míi cã ®ñ n¨ng lùc thùc hiÖn nhiÖm vô míi.
Mét vÝ dô ®iÓn h×nh lµ t×nh tr¹ng ch¶y m¸u chÊt x¸m cña nh÷ng n−íc
nghÌo, vïng nghÌo. T¹i çc céng ®ång lao ®éng thñ c«ng vµ thu nhËp thÊp ë
®©y, nh÷ng phÇn tö −u tó ®−îc h−ëng thô tr×nh ®é häc vÊn cao, cã ngo¹i ng÷
vµ kü n¨ng kü thuËt t−¬ng ®−¬ng víi tr×nh ®é quèc tÕ ®−¬ng nhiªn kh«ng
muèn sèng víi møc l−¬ng thÊp kÐm vµ chÞu ®ùng sù thiÕu thèn th«ng tin vµ
1
Hilton Root, S¸ch ®· dÉn.
155
xãi mßn n¨ng lùc trong céng ®ång cò. Ng−îc l¹i, nh÷ng ng−êi trong céng
®ång còng kh«ng thÓ chÊp nhËn lèi lµm viÖc, lèi sèng “T©y ho¸” hay møc
l−¬ng qu¸ cao dµnh cho nh÷ng kÎ trÎ tuæi may m¾n nµy. ThÕ lµ søc ®Èy bªn
trong vµ søc hót bªn ngoµi sÏ ®−a nhãm ng−êi cã n¨ng lùc nµy ra khái céng
®ång ®ang thiÕu trÝ tuÖ vµ tµi n¨ng cña hä ®Ó ®i lµm ë çc thÞ tr−êng lao
®éng ë ®« thÞ, liªn doanh n−íc ngoµi hoÆc xuÊt khÈu lao ®éng chÊt l−îng
cao ë çc n−íc ph¸t triÓn, ®Ó l¹i cho céng ®ång g¸nh nÆng nî nÇn v× ®Çu t−
cho hä häc hµnh, ®Ó l¹i toµn lao ®éng thñ c«ng vµ ng−êi giµ yÕu.
Çch ®©y h¬n m−êi n¨m, NguyÔn Kh¾c ViÖn ®· c¶nh b¸o vÒ nguy c¬
t¸ch khái céng ®ång tr−íc søc hót cña møc ®·i ngé cao ë thÞ tr−êng lao
®éng cao cÊp bªn ngoµi cña líp thanh niªn häc vÊn cao. ¤ng h×nh dung hä
lµ nh÷ng chuyªn gia sö dông tiÕng Anh, tay x¸ch vali Samsonai vµ m¸y tÝnh
x¸ch tay, ®i l¹i b»ng m¸y bay... May m¾n th× hä sÏ ë ®« thÞ ®Ó gi¶i quyÕt
nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t triÓn cña n«ng th«n, lµm kinh tÕ cho çc doanh nghiÖp
n−íc ngoµi trªn ®Êt ViÖt Nam, nghiªn cøu çc vÊn ®Ò ph¸t triÓn cña ViÖt
Nam ë n−íc ngoµi, nÕu kh«ng hä sÏ bá l¹i vÊn ®Ò cña ViÖt Nam ®Ó ®i lµm
bÊt kú viÖc g× cho thÕ giíi, miÔn lµ cã thu nhËp tèt. Trong nh÷ng nghiªn cøu
gÇn ®©y, David Dapice còng ®−a ra c¶nh b¸o t−¬ng tù vÒ n¹n ch¶y chÊt x¸m
cña líp nh©n tµi trÎ ViÖt Nam tr−íc søc ®Èy cña møc thuÕ thu nhËp trong
n−íc ®¸nh m¹nh vµo líp ng−êi cã l−¬ng cao, còng chÝnh lµ líp ng−êi cã
tr×nh ®é qu¶n lý hoÆc chuyªn m«n ®¹t tiªu chuÈn quèc tÕ.
N¨m tr−êng hîp trªn (khi kh«ng cã ®iÒu kiÖn vËn hµnh, khi v−ît ra
ngoµi ph¹m vi ¶nh h−ëng, khi hoµn c¶nh kinh tÕ, x· héi thay ®æi qu¸ lín,
khi kÕt cÊu bªn trong cña c¬ chÕ cò ®ét nhiªn biÕn ®æi, khi ho¹t ®éng qu¸
t¶i...) vµ cã thÓ cã mét sè tr−êng hîp kh¸c n÷a lµm c¬ chÕ hiÖn hµnh trë nªn
suy yÕu, thÊt b¹i vµ bÊt lùc. Khi r¬i vµo tr¹ng th¸i nµy, çc c¬ chÕ vèn cã
kh«ng thÓ lµm trßn ®−îc bæn phËn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cña m×nh, con
ng−êi ph¶i t×m çch thay thÕ hoÆc dÞch chuyÓn gi÷a çc c¬ chÕ ®Ó giao
nhiÖm vô chÝnh cho c¬ chÕ míi nh»m t¸i lËp kh¶ n¨ng qu¶n lý x· héi b»ng
mét tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr−êng, quyÒn lùc vµ quyÒn lîi míi.
B¸m gi÷ c¬ chÕ cò, sù chuyÓn ®æi mÐo mã
Khi çc c¬ chÕ thÊt b¹i tr−íc nhiÖm vô ®iÒu chØnh çc quan hÖ x·
héi, trë nªn bÊt lùc tr−íc çc vÊn ®Ò cuéc sèng ®Æt ra, do çc lý do kh¸c
nhau, thay v× m¹nh d¹n ®iÒu chØnh c¬ cÊu gi÷a çc c¬ chÕ, trong nhiÒu
156
tr−êng hîp, con ng−êi cè b¸m lÊy c¬ chÕ cò b»ng çc ph−¬ng çch kh¸c
nhau, dÉn ®Õn sù ®iÒu chØnh mÐo mã cña quan hÖ x· héi.
Dïng çc h×nh thøc xÊu ®Ó duy tr× c¬ chÕ cò
Bªn c¹nh çc c«ng cô “chÝnh thèng”, mçi c¬ chÕ trong nhiÒu tr−êng
hîp l¹i sö dông nh÷ng c«ng cô “kh«ng chÝnh thèng” lµ hÖ thèng çc ho¹t
®éng vµ c«ng cô tuy còng ®¹i diÖn cho mçi c¬ chÕ nh−ng mang tÝnh ph¶n
diÖn, mÐo mã. VÝ dô, c¬ chÕ nhµ n−íc gi÷a hai nhãm chÝnh (thèng trÞ A vµ
bÞ trÞ B) cã çc c«ng cô xÊu cã thÓ ®−îc ¸p dông nh− mua chuéc phiÕu bÇu,
thu thËp th«ng tin tr¸i phÐp, b«i nhä, vu khèng, ®µn ¸p, vi ph¹m quyÒn d©n
chñ, khñng bè ®èi t−îng chÝnh
trÞ,...; trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, gi÷a
hai nhãm cung A vµ cÇu B cã thÓ
xuÊt hiÖn çc c«ng cô “bÈn” nh−
gian lËn th−¬ng m¹i, ®o l−êng sai,
b¸n sai gi¸, chÊt l−îng thÊp, th«ng
tin hµng ho¸ sai l¹c, kh«ng thùc
hiÖn cam kÕt giao hµng, thanh to¸n,
b¶o hµnh,… ph¸ ho¹i ®iÒu kiÖn s¶n
xuÊt, kinh doanh cña ®èi thñ, g©y
tæn h¹i cho m«i tr−êng vµ x· héi ®Ó
trôc lîi,...; trong c¬ chÕ céng ®ång còng cã çc biÖn ph¸p c¹nh tranh kh«ng
c«ng b»ng nh− che giÊu, lµm gi¶ th«ng tin ç nh©n, lõa ®¶o, ®e däa, mua
chuéc trong ®µm ph¸n, béi tÝn tháa thuËn,...
Trong quan hÖ c¹nh tranh gi÷a çc thµnh viªn trong khèi A cña c¬
chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ ®«i khi gi÷a çc thµnh viªn trong c¬ chÕ
céng ®ång (khi c¹nh tranh "nhÑ nhµng" trë nªn "m¹nh mÏ"), cã 2 kiÓu: tù
n©ng cao m×nh vµ h¹ thÊp ®èi thñ, çc c«ng cô kh«ng chÝnh thèng th−êng
thuéc vÒ lo¹i sau. Chóng hay ®−îc dïng khi c¬ chÕ vËn hµnh yÕu ít, suy yÕu
hay thÊt b¹i do çc ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng c¬ b¶n cña mçi c¬ chÕ kh«ng ®−îc
®¶m b¶o, hoÆc th¸ch thøc cña cuéc sèng ®Æt ra cho c¬ chÕ ®iÒu hµnh v−ît
qu¸ kh¶ n¨ng ®¸p øng cña nã. Khi ®ã, h×nh thøc ho¹t ®éng chÝnh thèng
mang tÝnh “v−¬ng ®¹o” bÞ triÖt tiªu, kh«ng cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy t¸c dông
vµ bÞ thay thÕ b»ng çc h×nh thøc mang tÝnh “b¸ ®¹o”, tuy còng lµ h×nh thøc
c«ng cô ®Æc thï cña tõng c¬ chÕ nh−ng kh«ng v÷ng bÒn vµ lµm ph¸t sinh
nh÷ng t¸c dông xÊu.
157
VÝ dô, do nh÷ng sai sãt vÒ m« h×nh tæ chøc, lùa chän con ng−êi nªn
c¬ chÕ nhµ n−íc thiÕu nh÷ng ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cÇn thiÕt khiÕn chÝnh s¸ch
vµ ho¹t ®éng kh«ng minh b¹ch, çn bé vµ bé m¸y kh«ng cã ®ñ n¨ng lùc lµm
viÖc, kh«ng thùc sù ®¹i diÖn quyÒn lîi cña cö tri,… Lóc nµy ho¹t ®éng cña
nhµ n−íc sÏ thÊt b¹i, kh«ng cã ®ñ n¨ng lùc vµ ®iÒu kiÖn dïng çc biÖn ph¸p
së tr−êng nh− dïng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh, quy t¾c c«ng vô, ng©n s¸ch cÊp
ph¸t,… ®Ó ®iÒu hµnh x· héi mµ ph¶i dïng ®Õn çc thñ ®o¹n chÝnh trÞ nh−
®Êu ®¸, bÌ ph¸i, vËn ®éng hËu
tr−êng, ®µn ¸p...
T−¬ng tù nh− vËy, c¬
chÕ thÞ tr−êng khi thiÕu ®iÒu
kiÖn ho¹t ®éng c¬ b¶n nh− thÞ
tr−êng kh«ng th«ng tho¸ng,
c¹nh tranh mÊt c«ng b»ng, hµng
ho¸ kh«ng ®ång nhÊt,... sÏ mÊt
®i kh¶ n¨ng vËn hµnh lµnh
m¹nh vèn cã mµ ph¶i tho¸i ho¸
chuyÓn sang dïng nh÷ng thñ
®o¹n gian lËn nh− c©n ®iªu, nãi
th¸ch, ¨n trém th−¬ng hiÖu,... ®Ó vËn hµnh vµ tån t¹i.
C¬ chÕ céng ®ång còng cã t×nh tr¹ng t−¬ng tù, khi nh÷ng ®iÒu kiÖn
ho¹t ®éng chÝnh thøc cña thÓ chÕ nh− viÖc thiÕt lËp çc quan hÖ dµi h¹n, nhu
cÇu ®−îc th«ng tin ®Çy ®ñ vÒ ®èi t¸c,... bÞ vi ph¹m, çc thÓ chÕ ph¶i vËn
hµnh b»ng
Hép 34: Thö nghiÖm dÞch vô c«ng ë Hµ Néi
Ngµy 25 th¸ng 2 n¨m 2002, Hµ Néi tiÕn hµnh thö nghiÖm "dÞch vô hµnh
chÝnh c«ng" t¹i ba phßng c«ng chøng! Trung t©m DÞch vô hµnh chÝnh quËn T©y
Hå, Trung t©m Th«ng tin l−u tr÷ vµ DÞch vô nhµ ®Êt vµ Trung t©m DÞch vô hµnh
chÝnh c«ng huyÖn Tõ Liªm.
Çc ®¬n vÞ nµy ®−îc giao hai chøc n¨ng: t− vÊn cho c«ng d©n vÒ thñ tôc
hµnh chÝnh vµ lµm dÞch vô cho c«ng d©n trong viÖc chuÈn bÞ, hoµn thiÖn gi¶i
quyÕt c«ng viÖc liªn quan ®Õn thñ tôc hµnh chÝnh nh− c«ng chøng giÊy tê (t¹i
nhµ, t¹i c¬ quan, lÊy nhanh), cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn së h÷u nhµ cöa, quyÒn
sö dông ®Êt,... Çc dÞch vô nµy ®−îc c«ng chøc thùc hiÖn b»ng ®Þa ®iÓm vµ
ph−¬ng tiÖn c«ng víi gi¸ kh¸ cao nh−ng víi th¸i ®é phôc vô nhiÖt t×nh h¬n h¼n
158
khi thõa hµnh nhiÖm vô c«ng tr−íc ®©y. Trong thö nghiÖm nµy, ho¹t ®éng qu¶n
lý nhµ n−íc, thùc thi c«ng quyÒn ®· lÉn lén víi dÞch vô c«ng, t¹o tiÒn lÖ cho viÖc
tr¶ gi¸, mua b¸n quyÒn lùc vµ dÞch vô cña nhµ n−íc. MÆt kh¸c, viÖc thu tiÒn theo
c¬ chÕ riªng vµ gi¸ c¶ kh¸c biÖt ®· vi ph¹m nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu b×nh
®¼ng tr−íc ph¸p luËt vµ c«ng quyÒn, vèn xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt x· héi cña nhµ
n−íc.
Tuy vËy, nhu cÇu cña x· héi vµ kÕt qu¶ phôc vô tèt h¬n khi tiÕn hµnh
dÞch vô nµy ®· chøng tá sù nhiªu khª, bÊt hîp lý trong quy tr×nh thùc hiÖn giao
dÞch hµnh chÝnh, dÞch vô c«ng ë n−íc ta, cho thÊy chÕ ®é l−¬ng bæng thÊp kÐm
vµ c¬ chÕ ®·i ngé bÊt hîp lý ®èi víi c«ng chøc nhµ n−íc. Trong t×nh tr¹ng bÊt lùc
nµy, c¬ chÕ nhµ n−íc ®· "m−în t¹m" c«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng mét çch
khiªn c−ìng. Cho ®Õn cuèi n¨m 2003, kÕt qu¶ thö nghiÖm cho thÊy, dÞch vô
“hµnh chÝnh c«ng” ®· thÊt b¹i, vµ ph¶i tiÕn hµnh c¶i çch hµnh chÝnh triÖt ®Ó h¬n.
(Nguån: Thä, N. P. “Quan niÖm vµ thùc tiÔn dÞch vô c«ng ë n−íc ta”. Nghiªn cøu lËp
ph¸p, V¨n phßng Quèc héi, Hµ Néi, 9/ 2003).
nh÷ng thñ ®o¹n xÊu nh− : h¹i ng−êi tr−íc khi bÞ h¹i, co côm tr¸nh hîp t¸c,
che giÊu th«ng tin, hèi lé, mua chuéc, khñng bè... ChÝnh nh÷ng biÖn ph¸p
mang tÝnh “b¸ ®¹o” nµy lµm cho çc c¬ chÕ ®iÒu hµnh kh«ng ®¸p øng cã
hiÖu qu¶ nhiÖm vô cña x· héi giao vµ dÇn trë nªn bÊt lùc.
ViÖc sö dông vµ lan nhanh cña çc biÖn ph¸p "b¸ ®¹o" nµy kh«ng
®¬n thuÇn chØ do nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc x· héi ®iÒu chØnh. Chóng còng
tu©n theo quy luËt kh¸ch quan chung (vÝ dô "nghÞch lý cña ng−êi tï"1: thµ
h¹i ng−êi chø kh«ng ®Ó ng−êi h¹i m×nh, hay “hiÖu øng Suvant¬”2: cïng ®ua
nhau ph¸ vì c©n b»ng ®Ó cïng chÞu thiÖt) khiÕn cho c¶ x· héi cïng ph¶i
nhanh chãng theo nhau chuyÓn sang dïng çc c«ng cô xÊu ®Ó duy tr× thÕ
c©n b»ng míi. KÕt qu¶ lµ quan hÖ c¹nh tranh chuyÓn thµnh ®èi ®Þch, rñi ro
t¨ng cho mäi ®èi t−îng x· héi, chi phÝ giao dÞch t¨ng, hiÖu qu¶ vµ kh¶ n¨ng
v÷ng bÒn gi¶m.
M−în biÖn ph¸p míi ®Ó duy tr× c¬ chÕ cò
Mçi giai ®o¹n tiÕn ho¸, øng víi hoµn c¶nh x· héi ®−¬ng thêi, th−êng
cã mét c¬ chÕ chiÕm −u thÕ chñ ®¹o. NÕu cßn ¸p dông çc c¬ chÕ kh¸c
trong mét sè ho¹t ®éng cô thÓ th× n¨ng lùc ®iÒu chØnh cña çc c¬ chÕ kh¸c
1
. Xem “ThÕ tiÕn tho¸i l−ìng n©n cña ng−êi tu”, phÇn “Sù thÊt b¹i cña çc c¬ chÕ”.
159
sÏ th−êng xuyªn bÞ th¸ch thøc, chóng chØ tiÕp tôc tån t¹i nÕu chøng tá ®−îc
n¨ng lùc thùc sù cña m×nh, ng−îc l¹i, nÕu bÊt lùc hoÆc kÐm hiÖu lùc th× rÊt
dÔ bÞ c¬ chÕ chñ ®¹o lÊn ¸t. MÆt kh¸c, c¬ chÕ chñ ®¹o kh«ng nhÊt thiÕt chØ
sö dông nh÷ng c«ng cô ®¹i diÖn cña m×nh. C«ng cô cña çc c¬ chÕ kh¸c
nhau vÉn th−êng ®−îc vay m−în, sö dông phèi hîp nhau.
Khi mét c¬ chÕ r¬i vµo t×nh tr¹ng bÊt lùc, çc h×nh thøc ho¹t ®éng
chÝnh thèng trë nªn kÐm hiÖu qu¶ vµ çc c«ng cô kh«ng chÝnh thèng ph¸t
huy t¸c dông xÊu th× ngay lËp tøc, xuÊt hiÖn sù tù ®iÒu chØnh b»ng çch
“vay m−în” çc c«ng cô cña çc c¬ chÕ kh¸c ®Ó thay thÕ, hç trî cho “c¬ chÕ
chñ ®¹o”. Nh− vËy lµ tuy c¬ chÕ chñ ®¹o cßn tån t¹i, chiÕm vÞ trÝ ®iÒu chØnh
ho¹t ®éng x· héi mét çch chÝnh thøc nh−ng ngay bªn trong lßng nã, h×nh
thøc ho¹t ®éng ®¹i diÖn cña c¬ chÕ cò ®· bÞ thay thÕ b»ng h×nh thøc vËn
®éng kh¸c, ®¹i diÖn cho c¬ chÕ kh¸c. Møc ®é xen kÏ, lÊn ¸t nµy tïy thuéc
vµo n¨ng lùc thùc tÕ vµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña c«ng cô chÝnh thèng cña mçi
c¬ chÕ. §¸ng tiÕc c«ng cô ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nµy khi vËn hµnh trong lÜnh
vùc ®iÒu chØnh cña c¬ chÕ kh¸c th−êng cã d¹ng thøc mÐo mã, èm yÕu, ®«i
khi tiªu cùc.
VÝ dô: Khi bé m¸y nhµ n−íc yÕu kÐm, ë mét sè kh©u, c«ng cô cña c¬
chÕ kh¸c ®−îc vay m−în thay cho c«ng cô chÝnh thøc cña c¬ chÕ nhµ n−íc.
Tr−íc ®©y, trong thêi kú kinh tÕ kÕ ho¹ch, theo c¬ chÕ nhµ n−íc, x· viªn
lµm viÖc theo chØ ®¹o cña hîp t¸c x· vµ kh«ng ®−îc tr¶ c«ng theo ®ãng gãp.
ë nhiÒu n¬i n«ng d©n th−êng xuyªn ®ãi trong khi ruéng hîp t¸c kh«ng ai
ch¨m lo. M−în t¹m gi¶i ph¸p cña c¬ chÕ céng ®ång theo kiÓu nhµ n−íc
quay mÆt ®i ®Ó mäi ng−êi nh×n nhau mµ hµnh ®éng, ng−êi ta dµnh l¹i cho
mçi hé 5% ®Êt, trªn danh nghÜa lµ ®Ó çc hé tù tóc thøc ¨n ch¨n nu«i. Trong
thùc tÕ m¶nh ®Êt nhá nµy ®¶m nhiÖm tíi 50 - 70% nhu cÇu l−¬ng thùc cho
gia ®×nh n«ng d©n. Khi t×nh c¶nh trë nªn khã kh¨n h¬n, ë mét sè lµng x·
chuyÓn sang kho¸n ®Êt hîp t¸c x· cho hé x· viªn theo cung çch sau khi
nép phÇn nghÜa vô b¾t buéc, phÇn cßn l¹i do d©n tù ®Þnh ®o¹t, tÊt nhiªn lµ
“lµm chui” ®Ó gi¶i quyÕt nhu cÇu cÊp b¸ch cña cuéc sèng khi mµ c¬ chÕ nhµ
n−íc b»ng c¶ biÖn ph¸p chÝnh thèng lÉn phi chÝnh thèng ®· kh«ng ®¸p øng
®−îc.
2
Xem “HiÖu øng Suvantor”, phÇn “MÆt yÕu cña c¬ chÕ “.
160
Trong ho¹t ®éng nhµ n−íc cña nhiÒu quèc gia ®ang ph¸t triÓn ngµy
nay, çc c«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ céng ®ång còng th−êng ®−îc vay
m−în ®Ó bï ®¾p cho yÕu kÐm cña c«ng cô nhµ n−íc. Do l−¬ng thÊp, çch
thøc ®¸nh gi¸ vµ th−ëng ph¹t kh«ng ®óng ®¾n, c«ng chøc kh«ng muèn ¸p
dông c¬ chÕ nhµ n−íc mµ vay m−în c«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng trong
c«ng vô. D©n muèn ®−îc viÖc ph¶i lãt tay. Cã khi sù vay m−în nµy ®−îc
hîp thøc ho¸ nh− tr−êng hîp mét sè thµnh phè ë ViÖt Nam ®· thö nghiÖm
“dÞch vô c«ng”. ViÖc cung cÊp sè liÖu chuyÓn thµnh mua b¸n th«ng tin gi÷a
çc c¬ quan nhµ n−íc, hoÆc ho¹t ®éng hµnh chÝnh nhµ n−íc chuyÓn sang ¸p
dông çc biÖn ph¸p vèn thuéc vÒ c¬ chÕ céng ®ång nh− h×nh thµnh çc
®−êng d©y, çc hÖ thèng th©n quen, phèi hîp xin, tr×nh dù ¸n, h×nh thµnh
çc ªkÝp c«ng t¸c trong çc c¬ quan ®Ó ®iÒu hµnh c«ng viÖc chung theo hÖ
thèng riªng, cïng chia sÎ quyÒn lîi. Trong çc tr−êng hîp nµy, tuy çc c«ng
viÖc vÒ bÒ ngoµi vÉn do c¬ chÕ nhµ n−íc ®¶m nhiÖm (kh«ng ph¶i c¬ chÕ thÞ
tr−êng hoÆc c¬ chÕ céng ®ång xö lý) nh−ng ho¹t ®éng trong lßng bé m¸y
nhµ n−íc vÒ thùc chÊt l¹i kh«ng dïng c«ng cô vµ ®éng lùc vèn cã cña nhµ
n−íc (l−¬ng bæng, ng©n s¸ch tõ thuÕ, mÖnh lÖnh vµ quy t¾c hµnh chÝnh) mµ
l¹i dïng çc h×nh thøc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ céng ®ång (mÆc c¶, mua
b¸n, tr¶ c«ng, th©n quen, tho¶ thuËn,...) ®Ó vËn hµnh.
Sù thay thÕ nµy khiÕn c¬ chÕ ®−¬ng quyÒn tuy duy tr× ®−îc sù tån t¹i
h×nh thøc cña m×nh nh−ng ho¹t ®éng mét çch kÐm hiÖu qu¶ vµ tho¸i ho¸
dÇn, tõ ®Ó mÊt c«ng cô chuyÓn sang ®¸nh mÊt môc tiªu cña m×nh. H×nh ¶nh
vÝ von mØa mai cña thêi bao cÊp khi c«ng chøc ph¶i tù xoay xë kiÕm sèng
b»ng çc ho¹t ®éng t¨ng gia s¶n xuÊt lµ chuyÖn gäi con lîn lµ "thñ tr−ëng"
ë nhµ. Thùc chÊt khi ch¨n nu«i lîn ®em l¹i nguån thu nhËp thay cho l−¬ng
nhµ n−íc th× ®óng lµ c«ng chøc lo ch¨m sãc lîn h¬n lµ thi hµnh lÖnh cÊp
trªn vµ tÊt nhiªn kh«ng thÓ thùc hiÖn tèt ®−îc c«ng vô.
T×nh tr¹ng sö dông lÉn c«ng cô cßn lµm lÉn lén tÝn hiÖu, lÖch l¹c
th«ng tin trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi. VÝ dô, khi ng−êi d©n
®Õn c¬ quan nhµ n−íc giao dÞch, nÕu theo ®óng c¬ chÕ nhµ n−íc, quy tr×nh
giao dÞch ph¶i rÊt cô thÓ, ®−îc th«ng b¸o c«ng khai cho mäi ng−êi biÕt vµ
c«ng chøc mong hoµn thµnh giao dÞch cho d©n theo ®óng bµi b¶n, trong thêi
gian ng¾n nhÊt. Khi m−în c«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, th«ng tin trë thµnh
lîi thÕ kinh doanh, thêi gian hoµn thµnh c«ng viÖc trë thµnh biÖn ph¸p mÆc
c¶, møc ®é phøc t¹p cña quy tr×nh trë thµnh gi¸ trÞ hµng ho¸. Quan hÖ cung
161
cÊp dÞch vô c«ng gi÷a nhµ n−íc vµ nh©n d©n trë thµnh ho¹t ®éng dÞch vô
gi÷a ç nh©n c«ng chøc vµ ng−êi d©n cÇn gi¶i quyÕt. Hµnh chÝnh chuyÓn
thµnh “hµnh lµ chÝnh”. Ng−êi d©n bÞ hµnh v× hiÓu sai tÝn hiÖu. C«ng viÖc
kh«ng khã, khã v× kh«ng ®−a ®ñ tiÒn, ®−a ®óng ng−êi. Mäi giao dÞch trong
mét x· héi nh− vËy lu«n cã tÝn hiÖu thËt vµ tÝn hiÖu gi¶ lÉn lén nhau, lµm
t¨ng chi phÝ ho¹t ®éng, chËm thêi gian thi hµnh. Mét x· héi kh«ng thÓ tiÕp
tôc tån t¹i l©u dµi trong t×nh tr¹ng v« lý nh− vËy vµ sÏ dÉn ®Õn hai tr−êng
hîp:
- Mét lµ, xuÊt hiÖn sù “tù æn ®Þnh, tù thÝch nghi” chuyÓn tõ ®¸nh tr¸o
ph−¬ng tiÖn sang ®iÒu chØnh l¹i t−¬ng quan gi÷a ba c¬ chÕ cho phï hîp víi
tiÕn tr×nh ph¸t triÓn x· héi, c¬ chÕ míi dÇn ph¸t triÓn vµ thay thÕ c¬ chÕ cò.
- Hai lµ, trong lßng c¬ chÕ sÏ xuÊt hiÖn “ph¶n øng tù vÖ” nh»m chèng l¹i
nh÷ng ®æi míi c¶i l−¬ng ®Ó t¸i lËp tÝnh “nhÊt thÓ” cña c¬ chÕ. Sù tù vÖ nµy
víi môc tiªu b¶o vÖ c¬ chÕ cò sÏ lµm tÝch lòy m©u thuÉn dÉn ®Õn nh÷ng c¶i
çch triÖt ®Ó c«ng nhËn lÊy c¬ chÕ míi thay c¬ chÕ cò.
§a d¹ng ho¸ c¬ chÕ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn song hµnh
Sù phèi hîp gi÷a ba c¬ chÕ
Trong suèt kho¶ng thêi gian lÞch sö hoang s¬ kÐo dµi, chØ cã c¬ chÕ
céng ®ång ®iÒu hµnh çc mèi quan hÖ x· héi. X· héi loµi ng−êi ngµy cµng
ph¸t triÓn, çc mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi ngµy cµng trë nªn phøc
t¹p, khèi l−îng giao dÞch ngµy cµng t¨ng, c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ
n−íc xuÊt hiÖn. Khã cã thÓ t¸ch b¹ch c¬ chÕ nhµ n−íc hay c¬ chÕ thÞ tr−êng
çi nµo h×nh thµnh tr−íc. Sù xuÊt hiÖn ho¹t ®éng bu«n b¸n vµ tiÒn tÖ còng
nh− sù h×nh thµnh tæ chøc chÝnh quyÒn vµ v¨n b¶n ph¸p luËt kh«ng ®ång
®Òu nh− nhau ë çc n¬i trªn thÕ giíi, còng kh«ng ®ång lo¹t vµo çc thêi kú
lÞch sö kh¸c nhau. Tõng b−íc mét, hai c¬ chÕ míi vËn hµnh song song víi
c¬ chÕ céng ®ång cïng tham gia ®iÒu hµnh quan hÖ x· héi.
Khi c¬ chÕ míi ra ®êi, c¬ chÕ cò kh«ng mÊt ®i, ba c¬ chÕ cïng chia
sÎ quyÒn lùc trªn çc lÜnh vùc kh¸c nhau: chÝnh trÞ, x· héi vµ kinh tÕ. Chóng
song song tån t¹i, quan hÖ qua l¹i, võa thóc ®Èy, võa lÊn ¸t lÉn nhau, nh−ng
ph¶i cïng nhau tån t¹i ®Ó chiÕm lÜnh vµ khèng chÕ çc quan hÖ kinh tÕ, x·
héi. LÞch sö ®· chøng kiÕn nhiÒu sai lÇm khi con ng−êi ®Þnh lÊy c¬ chÕ nµy
thay thÕ hoµn toµn mét c¬ chÕ kh¸c, do c¬ chÕ míi kh«ng thÓ ®¶m ®−¬ng
162
®−îc vai trß thay thÕ hoµn toµn c¬ chÕ cò, t¹o nªn nh÷ng "kho¶ng trèng
quyÒn lùc" nguy hiÓm.
Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thÊt b¹i cña m« h×nh kinh tÕ XHCN
hiÖn thùc lµ viÖc huû bá hoµn toµn c¬ chÕ thÞ tr−êng trong qu¸ tr×nh "c¶i
t¹o" çc ho¹t ®éng th−¬ng nghiÖp t− doanh, çc hé tiÓu n«ng, çc doanh
nghiÖp t− nh©n. RÊt nhiÒu mèi quan hÖ trong x· héi kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt
tháa ®¸ng b»ng gi¶i ph¸p ph©n c«ng kÕ ho¹ch, mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn
h×nh lµ t×nh c¶nh çc nhµ l·nh ®¹o ngµnh n«ng nghiÖp ViÖt Nam trong hµng
chôc n¨m cña thËp kû 1970 - 1980 mÊt ¨n mÊt ngñ, cè g¾ng c©n ®èi viÖc
nhËp khÈu ph©n bãn vµ ph©n chia tõng tÊn vËt t− n«ng nghiÖp cho çc ®Þa
ph−¬ng ®ång thêi l¹i lo l¾ng ®iÒu chuyÓn tõng ®oµn vËn t¶i chë g¹o tõ miÒn
Nam ra cung cÊp cho çc ®Þa ph−¬ng miÒn B¾c, lo nhËp khÈu ph©n bæ l−¬ng
thùc cho çc ®Þa ph−¬ng thiÕu ¨n. Nh−ng gÇn nh− tøc th×, chØ sau mét n¨m
¸p dông c¬ chÕ thÞ tr−êng, hµng triÖu ng−êi tham gia s¶n xuÊt kinh doanh ®·
tù lo chñ ®éng c©n ®èi c¶ ®Çu vµo lÉn ®Çu ra cña s¶n xuÊt l−¬ng thùc, ch¼ng
nh÷ng an ninh l−¬ng thùc ®¶m b¶o mµ lóa g¹o cßn d− thõa ®Ó xuÊt khÈu.
Khi chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, l¹i cã nh÷ng sai lÇm ng−îc l¹i, ë
nhiÒu quèc gia thuéc Liªn X« tr−íc ®©y, çc dÞch vô c«ng Ých cho toµn d©n
mét sím mét chiÒu bÞ phã mÆc cho c¬ chÕ thÞ tr−êng tù gi¶i quyÕt. Trong
hoµn c¶nh kh«ng cã sù chuÈn bÞ cÇn thiÕt, hµng lo¹t dÞch vô quan träng
kh«ng cã lîi nhuËn nh− gi¸o dôc phæ th«ng, ch¨m sãc søc kháe céng ®ång,
b¶o vÖ an ninh c«ng céng,… bÞ nhµ n−íc bu«ng ra, trong khi çc doanh
nghiÖp t− nh©n kh«ng muèn hoÆc ch¼ng thÓ nµo ®¶m ®−¬ng ®−îc, nh÷ng
kho¶ng trèng kh«ng thÓ thay thÕ xuÊt hiÖn ®· h¹ ®iÒu kiÖn sèng cña con
ng−êi ë çc n−íc nµy xuèng mét møc thÊp ®¸ng sî, khiÕn x· héi ch¼ng
nh÷ng kh«ng ph¸t triÓn v÷ng bÒn mµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ tr× trÖ vµ l©m vµo
khñng ho¶ng x· héi trÇm träng.
Tuy cã sù thay thÕ vÒ møc ®é ¶nh h−ëng nh−ng kh«ng thÓ cã t×nh
tr¹ng c¬ chÕ míi hoµn toµn thay thÕ c¬ chÕ cò. Cã c¬ chÕ sÏ chiÕm −u thÕ
nh−ng çc c¬ chÕ kh¸c vÉn tiÕp tôc tån t¹i vµ ph¸t triÓn, çc c«ng cô cña
chóng song song víi nhau. Nãi çch kh¸c, trong mét x· héi lµnh m¹nh, tû lÖ
ph¹m vi ho¹t ®éng cña çc c¬ chÕ cã thÓ th−êng xuyªn thay ®æi, chóng cã
thÓ thay thÕ nhau, lÊn vµo vµ lïi ra khái nh÷ng l·nh vùc x· héi kh¸c nhau
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau nh−ng lu«n tån t¹i vµ
phèi hîp nhau ph¸t huy t¸c dông.
163
Mét çch so s¸nh th« thiÓn cña quan hÖ thèng nhÊt nµy lµ çc c¬ chÕ
®iÒu hµnh ho¹t ®éng trong c¬ thÓ con ng−êi. Lµ s¶n phÈm ®Æc biÖt cña t¹o
hãa, con ng−êi lµ tæng hîp kú diÖu nh÷ng thµnh c«ng suèt qu¸ tr×nh tiÕn ho¸
hµng chôc triÖu n¨m cña sinh giíi. Trong c¬ thÓ con ng−êi cã hµng lo¹t bé
phËn ho¹t ®éng b»ng lo¹i c¬ chÕ ®iÒu khiÓn tËp trung vµ chñ ®éng (t−¬ng tù
nh− c¬ chÕ nhµ n−íc) nh− çc vËn ®éng ch©n tay, suy nghÜ t− duy,…; còng
cã nhiÒu hÖ thèng ho¹t ®éng theo çc ph¶n x¹, ®iÒu tiÕt theo lo¹i c¬ chÕ
®¶m b¶o c©n b»ng tù ®éng (nh− çch ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng) nh−
hÖ tuÇn hoµn, hÖ h« hÊp, hÖ tiªu ho¸, hÖ néi tiÕt,…; l¹i cã nh÷ng bé phËn
ho¹t ®éng tù gi¸c nhê t−¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a çc bµo quan hoÆc tÕ bµo
(gièng c¬ chÕ céng ®ång) nh− ho¹t ®éng cña çc h¹ch b¹ch huyÕt trong
m¸u, sù thay thÕ, ph©n chia cña çc tÕ bµo,… Tuy kh¸c biÖt nhau vÒ c¬ chÕ
ho¹t ®éng nh−ng çc bé phËn trong c¬ thÓ ng−êi ho¹t ®éng mét çch thèng
nhÊt, mçi lo¹i c¬ chÕ ph¸t huy thÕ m¹nh cña m×nh phï hîp víi tr¸ch nhiÖm
®iÒu hµnh ho¹t ®éng cña çc bé phËn chuyªn tr¸ch.
Khi cÇn thiÕt, vµ
®èi víi mét sè ho¹t ®éng
cÇn thiÕt cã lóc ph¶i can
thiÖp, th× çc c¬ chÕ cã
kh¶ n¨ng can thiÖp vµ ®iÒu
khiÓn nhau, vÝ dô, ho¹t
®éng h« hÊp b×nh th−êng
diÔn ra mét çch tù ®éng
theo c¬ chÕ c©n b»ng d−ìng khÝ, nh−ng nÕu cÇn, c¬ chÕ ®iÒu khiÓn chñ ®éng
cña thÇn kinh trung −¬ng vÉn cã thÓ t¨ng gi¶m nhÞp thë, thËm chÝ t¹m
ngõng thë ®Ó lÆn, ®Ó tr¸nh khãi bôi. Víi nh÷ng lo¹i ho¹t ®éng hoµn toµn
kh«ng cÇn ph¶i can thiÖp th× c¬ quan thÇn kinh trung −¬ng dï muèn còng
kh«ng thÓ trùc tiÕp can thiÖp ®−îc nh− ®iÒu khiÓn nhÞp tim, nhÞp co bãp cña
d¹ dµy… §iÒu nµy còng gièng nh− mét sè c¬ chÕ thÞ tr−êng khi cÇn, cã thÓ
®−îc can thiÖp, ®iÒu chØnh b»ng çc chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña nhµ n−íc
nh−ng còng cã hµng lo¹t ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh ®−îc ¨n lç chÞu,
nhµ n−íc kh«ng cÇn vµ còng kh«ng ®−îc can thiÖp trong mäi t×nh huèng.
MÆt kh¸c, tÊt c¶ çc ho¹t ®éng theo c¬ chÕ tù ®éng, tù ®iÒu chØnh vÉn
thèng nhÊt phôc tïng sù ®iÒu khiÓn chung cña thÇn kinh trung −¬ng khi cÇn
thiÕt mét çch ®ång bé vµ tù gi¸c, vÝ dô khi c¬ thÓ cÇn tham gia çc vËn
164
®éng nhanh m¹nh, thÇn kinh ë tr¹ng th¸i tËp trung h−ng phÇn, kÝch thÝch th×
®ång thêi nhÞp thë, nhÞp m¹ch, huyÕt ¸p, nång ®é ®−êng, chÊt kÝch thÝch
trong m¸u… ®Òu t¨ng. HiÖn t−îng nµy ch¼ng kh¸c mét quèc gia khi tham
chiÕn hoÆc tËp trung trong mét chiÕn dÞch ph¸t triÓn, khi çc chñ tr−¬ng
chÝnh s¸ch quan träng ®−îc ban hµnh th× çc ho¹t ®éng cña thÞ tr−êng, cña
toµn hÖ thèng x· héi còng t¨ng tèc lµm toµn bé nÒn kinh tÕ s«i ®éng lªn. Do
®ã, cã nhiÒu hiÖn t−îng x· héi thËt khã mµ t¸ch b¹ch ®−îc t¸c ®éng nµo lµ
do nguyªn nh©n kinh tÕ, chÝnh trÞ hay x· héi g©y ra.
Trong mét x· héi hiÖn ®¹i, 3 c¬ chÕ sÏ phèi hîp mét çch hµi hoµ
nh− çc c¬ chÕ chøc n¨ng kh¸c nhau trong c¬ thÓ con ng−êi, trë thµnh ba
®éng lùc quan träng chÝnh gióp loµi ng−êi ®¹t tíi ba môc tiªu chÝnh: æn
®Þnh, ph¸t triÓn vµ c«ng b»ng. Mét x· héi hoµn chØnh trong −íc m¬ cña con
ng−êi, dï ®−îc gäi d−íi çi tªn g× còng bao gåm nh÷ng yÕu tè nµy vµ cã lÏ
còng ph¶i ®−îc t¹o nªn nhê huy ®éng hîp lý c¶ ba c¬ chÕ nµy.
Sù chuyÓn giao vµ ®iÒu chØnh tù nhiªn gi÷a ba c¬ chÕ
Vai trß cña c¬ chÕ chñ ®¹o
Trong khi phèi hîp víi nhau nhÞp nhµng, ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn
kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh, cã thÓ cã mét c¬ chÕ ®ãng vai trß næi tréi. Ho¹t
®éng cña nã ch¼ng nh÷ng chiÕm tû lÖ lín trong viÖc ®iÒu hµnh çc quan hÖ
x· héi mµ cßn cã ¶nh h−ëng lín ®Õn ph−¬ng çch ho¹t ®éng cña çc c¬ chÕ
kh¸c cïng tån t¹i. NÕu gäi ®ã lµ “c¬ chÕ chñ ®¹o” th× khi b−íc sang mét
giai ®o¹n ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi kh¸c, vai trß næi tréi l¹i cã thÓ ®−îc
chuyÓn giao cho mét c¬ chÕ kh¸c ®ãng vai “chñ ®¹o”.
VÝ dô trong m« h×nh kinh tÕ “chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc”, nhµ n−íc
h¹n chÕ tèi ®a ho¹t ®éng thÞ tr−êng, thay thÕ nã b»ng c¬ chÕ ®iÒu phèi qu¶n
lý kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, ®ång thêi tÝch cùc vËn ®éng tuyªn truyÒn h×nh
thµnh nÕp sèng, phong çch ø−ng xö ®Æc thï cña x· héi, phï hîp vµ hç trî
cho nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch. Trong hoµn c¶nh ®ã, c¬ chÕ nhµ n−íc ®ãng vai trß
chñ ®¹o, ph¹m vi ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ céng ®ång bÞ thu hÑp,
ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña chóng còng bÞ biÕn ®æi cho thèng nhÊt víi c¬
chÕ nhµ n−íc.
Ng−îc l¹i, trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, trong khi nhµ n−íc gi÷
mét vai trß nhÊt ®Þnh trong ®iÒu hµnh qu¶n lý ®êi sèng x· héi th× c¬ chÕ thÞ
tr−êng chiÕm vai trß chñ ®¹o ®iÒu hµnh ho¹t ®éng kinh tÕ. Kh«ng nh÷ng
165
thÕ, çc giíi kinh doanh cßn hç trî vËn ®éng bÇu cö cho çc ®¶ng ph¸i
chÝnh trÞ, vËn ®éng hµnh lang ®Ó t¹o ¶nh h−ëng cã lîi tõ c¬ cÊu chÝnh phñ
vµ chÝnh s¸ch, luËt lÖ cña nhµ n−íc tøc lµ trùc tiÕp can thiÖp vµo c¬ chÕ nhµ
n−íc. C¬ chÕ thÞ tr−êng còng ®ãng vai trß næi tréi h×nh thµnh çc quy t¾c
thÓ chÕ trong ®êi sèng nh©n d©n.
Trong khi ®ã, ë nh÷ng nÒn kinh tÕ mµ thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc ch−a
ph¸t triÓn nh− t¹i çc bé l¹c d©n téc thiÓu sè, c¬ chÕ céng ®ång ®ãng vai trß
chñ ®¹o trong viÖc ®iÒu hµnh quan hÖ x· héi. LuËt tôc nhiÒu khi ®−îc dïng
thay cho ph¸p luËt ®Ó xö lý tranh chÊp, xö lý çc quan hÖ d©n sù, h×nh sù.
Giµ lµng, tr−ëng b¶n thay thÕ cho quan chøc trong viÖc qu¶n lý ho¹t ®éng
x· héi, çc c¬ chÕ céng ®ång thay thÕ c¶ cho c¬ chÕ thÞ tr−êng trong quan
hÖ giao dÞch, trao ®æi, sö dông, qu¶n lý tµi nguyªn,...
C¬ chÕ nhµ n−íc cã søc m¹nh chÝnh lµ t¹o ra vµ b¶o ®¶m c©n b»ng
chung cña x· héi. Çc vÊn ®Ò vÒ an ninh quèc gia, an ninh l−¬ng thùc, æn
®Þnh kinh tÕ vÜ m« th«ng qua chÝnh s¸ch tµi chÝnh, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i,
xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo thuéc ph¹m vi tr¸ch nhiÖm cña nhµ n−íc. D−íi sù qu¶n
lý ®iÒu hµnh cña mét nhµ n−íc tèt, hÖ thèng ph¸p luËt ho¹t ®éng c«ng minh,
d©n chñ ®−îc ph¸t huy, çc c©n ®èi lín cña quèc gia ®−îc ®¶m b¶o, thÞ
tr−êng vËn hµnh hoµn h¶o, çc c¬ héi dµnh cho mäi c«ng d©n lµ b×nh ®¼ng
vµ c«ng b»ng. Tãm l¹i, c«ng d©n sèng vµ ®Êt n−íc ph¸t triÓn trong m«i
tr−êng æn ®Þnh. Nh−ng nÕu chØ nhÊn m¹nh c¬ chÕ nµy, x· héi sÏ vËn hµnh
theo mét khu«n khæ cøng nh¾c, thiÕu d©n chñ, kh«ng chñ ®éng, dÉn ®Õn tr×
trÖ, kÐm hiÖu qu¶.
C¬ chÕ thÞ tr−êng cã thÕ m¹nh chÝnh lµ t¹o nªn ®éng lùc tù gi¸c ®Ó
®iÒu hµnh ho¹t ®éng kinh tÕ cña x· héi theo h−íng ngµy cµng cã hiÖu qu¶
cao h¬n, trong ®ã mäi ng−êi ®Òu cã lîi mµ kh«ng ai bÞ thiÖt thßi. Trong mét
thÞ tr−êng lµnh m¹nh, mäi nguån tµi nguyªn ®Òu ®−îc ®iÒu chuyÓn mét çch
tù gi¸c theo h−íng sö dông cã lîi nhÊt, mäi ng−êi, mäi ngµnh ®Òu cã ®iÒu
kiÖn ph¸t huy së tr−êng, khai th¸c thÕ m¹nh cña m×nh ®Ó ®em l¹i lîi Ých cho
m×nh vµ gãp phÇn lµm cña c¶i x· héi chung t¨ng dÇn. Nhê ®ã kinh tÕ vµ mäi
mÆt ®êi sèng cña x· héi ngµy mét ph¸t triÓn, kho¶ng çch giµu nghÌo gi÷a
çc nhãm ng−êi, gi÷a çc quèc gia cã ®iÒu kiÖn ®Ó thu hÑp. Nh−ng nÕu chØ
ho¹t ®éng mét m×nh, c¬ chÕ nµy l¹i t¹o nªn mét m« h×nh x· héi Ých kû, chia
rÏ, mÊt c«ng b»ng x· héi, mÊt c©n b»ng sinh th¸i, ®Çy m©u thuÉn vµ ph¸t
triÓn kh«ng æn ®Þnh.
166
C¬ chÕ céng ®ång næi tréi vÒ kh¶ n¨ng b¶o vÖ lîi Ých cho mäi thµnh
viªn vµ mäi céng ®ång. Nã h×nh thµnh mét søc m¹nh chñ ®éng cho phÐp
mäi thµnh viªn trong x· héi cã quyÒn lùc ngang b»ng nhau trong çc ho¹t
®éng kinh tÕ, x· héi. Th«ng qua viÖc h×nh thµnh çc tæ chøc ®¹i diÖn cho
mäi tõng líp, mäi nhãm ho¹t ®éng cã quyÒn lîi kh¸c biÖt nhau, th«ng qua
®Êu tranh vµ x©y dùng quan hÖ cïng cã lîi mµ c«ng b»ng, d©n chñ vµ b×nh
®¼ng x· héi ®−îc h×nh thµnh, x· héi trë nªn tèt ®Ñp cho mäi thµnh viªn, mäi
nhãm ng−êi. Nh−ng nÕu chØ ®Ó c¬ chÕ céng ®ång chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n sÏ
h×nh thµnh mét x· héi l¹c hËu, h¹n chÕ s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn, kinh tÕ tr× trÖ,
vµ x· héi còng kh«ng b×nh ®¼ng.
Do yªu cÇu tiÕn ho¸ cña x· héi, cã khi vai trß chñ ®¹o chuyÓn tõ mét
c¬ chÕ nµy sang mét c¬ chÕ kh¸c, nh−ng sù phèi hîp vµ ph¸t triÓn ®ång thêi
cña c¶ ba c¬ chÕ lµ tÊt yÕu. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi vai trß chñ ®¹o th−êng
diÔn ra kh«ng dÔ dµng mÆc dï trong phÇn lín tr−êng hîp ®©y lµ qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn kh¸ch quan. Song song víi qu¸ tr×nh ®ã lµ sù thay ®æi ngay trong
mçi c¬ chÕ. Çc néi dung, çc biÖn ph¸p trong tõng c¬ chÕ còng liªn tôc
thay ®æi ®Ó phèi hîp ho¹t ®éng víi nhau mét çch hoµ hîp trong qu¸ tr×nh
cïng tiÕn ho¸ cña c¶ ba c¬ chÕ.
Trong x· héi hiÖn ®¹i, hiÖn t−îng “chñ ®¹o” cña mét c¬ chÕ ®ang bÞ
xo¸ mê dÇn. H. Root ®· viÕt: “Nh÷ng tæ chøc hiÖu qu¶ th−êng trén tÊt c¶ ba
hÖ thèng nµy sao cho chóng trë thµnh nh÷ng khÝa c¹nh bæ sung cho nhau
cña mét thÓ thèng nhÊt ®−îc liªn kÕt chÆt chÏ 11”. C¶ ba c¬ chÕ lu«n cã ®iÒu
kiÖn vµ ®−îc yªu cÇu ph¸t huy vai trß cña m×nh trong sù phèi hîp vµ ph©n
c«ng nhau mét çch tù nhiªn. Cã lÏ mét c¬ cÊu c©n ®èi cña ba c¬ chÕ sÏ lµ
bøc tranh cña x· héi t−¬ng lai.
NhËn thøc xu h−íng nµy, t¹i §¹i héi XV §¶ng Céng s¶n Trung
Quèc, khi m« t¶ con ®−êng x©y dùng chñ nghÜa x· héi mang ®Æc s¾c Trung
Quèc, Giang Tr¹ch D©n ®· liªn kÕt vÊn ®Ò thÞ tr−êng víi vÊn ®Ò céng ®ång
vµ nhµ n−íc trong lý luËn cña m×nh b»ng quan ®iÓm kÕt hîp ®øc trÞ víi ph¸p
trÞ: “Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, cÇn t¨ng c−êng ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa,
trÞ n−íc b»ng ®¹o ®øc, cÇn kÕt hîp x©y dùng ph¸p chÕ vµ x©y dùng ®¹o ®øc,
kÕt hîp trÞ n−íc b»ng ph¸p luËt vµ trÞ n−íc b»ng ®¹o ®øc” 12.
11
Hilton Root. S¸ch ®· dÉn.
12
Giang Tr¹ch D©n, nãi t¹i Héi nghÞ Bé Tuyªn truyÒn. DÉn theo Tèng H¶i Kh¸nh - Tõ QuÝ
T−êng, T©n v¨n hoa trÝch TQ, sè 9/2003.
167
Sù thay thÕ bæ sung gi÷a çc c¬ chÕ
Khi mét c¬ chÕ trë nªn bÊt lùc, ®Ó b¶o ®¶m cuéc sèng cña m×nh, mçi
ng−êi d©n sÏ tù ®éng t×m çch vËn dông, tù chän cho m×nh gi¶i ph¸p ®iÒu
chØnh thÝch hîp, t×m c¬ chÕ míi trong ho¹t ®éng giao dÞch x· héi. Nhê ®ã,
c¶ x· héi lu«n cã n¨ng lùc tù ®iÒu chØnh ®Ó ®¶m b¶o sù tån t¹i vµ vËn hµnh
b×nh th−êng cña m×nh. Sù thay thÕ tù ®éng nµy diÔn ra víi c¶ 3 c¬ chÕ.
Khi ho¹t ®éng nhµ n−íc kÐm n¨ng lùc
Ng−êi d©n nhanh chãng thÝch øng bæ sung b»ng c¬ chÕ kh¸c. VÝ dô,
thay thÕ b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng. NÒn “v¨n ho¸ phong b×” ë ViÖt Nam hiÖn
nay ®−îc dïng ®Ó kÐo ng−êi ta ®i dù häp; ®Ó thu hót l·nh ®¹o vÒ lµm viÖc
víi c¬ së; ®Ó thu thËp nh÷ng th«ng tin, tµi liÖu ph¶i mÊt c«ng t×m kiÕm; ®Ó
nhê ®äc, duyÖt, kiÓm tra tµi liÖu, ®ãng gãp ý kiÕn; … nh− mét h×nh thøc
“tr¶ c«ng” cho nh÷ng viÖc c«ng vèn ch−a ®−îc tr¶ thï lao xøng ®¸ng. Khi
“c«ng khai ho¸” ra, nã trë thµnh tr−êng hîp “dÞch vô c«ng” ®−îc ¸p dông ë
Hµ Néi: mét nhãm c«ng chøc ®−îc tæ chøc chÝnh thøc sÏ nhËn tiÒn cña d©n
®Ó tiÕn hµnh mét dÞch vô nh− lµm giÊy tê hîp thøc ho¸ nhµ ®Êt, ®¨ng ký
kinh doanh, … Nh÷ng h×nh thøc “dÞch vô” nh− vËy cã thÓ thÊy qua h×nh
thøc çc khoa chuyªn lµm dÞch vô y tÕ trong bÖnh viÖn c«ng, tæ chøc d¹y
thªm, d¹y kÌm trong tr−êng c«ng,…
Mét d¹ng kh¸c cña c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ hiÖn t−îng “cß”, nh÷ng
ng−êi chuyªn lµm dÞch vô liªn quan ®Õn thñ tôc giÊy tê vµ th«ng tin. Th«i
th× ®ñ lo¹i cß: cß nh÷ng c«ng viÖc chÝnh ®¸ng nh− ®¨ng ký xe, cß nhµ ®Êt,
cß th−¬ng binh x· héi, cß khai tö, khai sinh, cß xin viÖc lµm; ®Õn cß nh÷ng
viÖc kh«ng chÝnh ®¸ng nh− cß ch¹y xin vèn dù ¸n, cß ch¹y téi ë toµ ¸n, cß
n¹o thai chui… ®−îc viÖc th× Ýt mµ “r¸ch viÖc” th× nhiÒu, chØ khæ cho nh÷ng
ng−êi Ýt häc, thËt thµ, kh«ng cã
th«ng tin.
Sù thay thÕ còng cã thÓ lµ
c¬ chÕ céng ®ång. Khi cã viÖc
ph¶i ®ông ch¹m ®Õn giÊy tê ph¶i
®Õn “cöa quan”, kh¸c víi ng−êi
ph−¬ng T©y nghÜ ngay tíi luËt s−,
c«ng ty t− vÊn, ng−êi ViÖt Nam
nghÜ ngay tíi ng−êi quen. Ng−êi
168
nhµ, ng−êi quen lµ çch tèt nhÊt ®Ó ®−îc gi¶i thÝch cÆn kÏ, ch©n t×nh mäi
th«ng tin vÒ quy tr×nh hµnh chÝnh, ®−îc t− vÊn cÈn thËn trong qu¸ tr×nh thùc
hiÖn, ®−îc lµm sím, lµm nhanh, lµm cÈn thËn trong çc dÞch vô… §−¬ng
nhiªn thËt khã mµ cã ng−êi quen ë tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng x· héi. Kh«ng quen
th× ph¶i lµm quen, theo kiÓu:
“Qua s«ng th× ph¶i lôy ®ß
T¾t ®Ìn nªn ph¶i lôy c« b¸n dÇu”.
B−íc ®Çu lµ t×m ng−êi giíi thiÖu, sau ®ã lµ th¨m hái quµ çp, ®Çu t−
thêi gian vµ tiÒn b¹c, ®«i khi l¹i gióp ®ì lÉn nhau cã ®i cã l¹i,… tÊt nhiªn
trong nhiÒu tr−êng hîp, mèi quan hÖ cÇn thiÕt ®−îc h×nh thµnh tr−íc khi
dÞch vô ®−îc thùc hiÖn. Tuy nhiªn, chi phÝ giao dÞch vµ phÝ tæn thêi gian ®Ó
chuyÓn l¹ thµnh quen trong nh÷ng tr−êng hîp nµy lµ qu¸ lín.
Tr−êng hîp quan hÖ céng ®ång thÊt b¹i
Ng−êi d©n cã thÓ cÇu cøu c¬ chÕ nhµ n−íc can thiÖp. VÝ dô, khi tËp
qu¸n ®èt ph¸o ngµy tÕt cæ truyÒn d©n téc biÕn thµnh tÖ n¹n ®ua ®ßi ®èt ph¸o
g©y l·ng phÝ vµ t×nh tr¹ng næ ch¸y nguy hiÓm v−ît qu¸ kh¶ n¨ng qu¶n lý vµ
thuyÕt phôc cña c¬ chÕ céng ®ång nh− gia ®×nh, lµng xãm th× nhµ n−íc ph¶i
vµo cuéc.
Hép 35. Sù bæ sung cña c¬ chÕ céng ®ång vµ nhµ n−íc vËn hµnh
thÞ tr−êng g¹o NhËt B¶n
D−íi thêi kú Tokugawa ë NhËt B¶n (1600 - 1868), g¹o cña çc chóa ®Êt
phong kiÕn vµ cña n«ng d©n ®−îc th−¬ng nh©n thu mua b¸n ra thÞ tr−êng. Khi
m¹ng giao th«ng ®−êng s¾t b¾t ®Çu kÕt nèi çc thÞ tr−êng trong n−íc víi nhau,
xuÊt hiÖn nhu cÇu tiªu chuÈn ho¸ chÊt l−îng g¹o. C¬ chÕ thÞ tr−êng khiÕn çc
th−¬ng nh©n nhá c¹nh tranh quyÕt liÖt tranh mua, tranh b¸n kh«ng thÓ thèng nhÊt
vÒ chÊt l−îng ®µnh ph¶i nhê ®Õn c¬ chÕ céng ®ång. Mét sè nhãm n«ng d©n vµ
th−¬ng nh©n phèi hîp víi nhau g¾n nh·n hiÖu s¶n xuÊt cho mét sè vïng. Tíi n¨m
1900, çc nh·n hiÖu tù nguyÖn trë thµnh quy ®Þnh chÝnh thøc cña chÝnh quyÒn, c¬
chÕ nhµ n−íc vµo cuéc, ®Þnh h×nh tiªu chuÈn bu«n b¸n vËn chuyÓn lóa g¹o cho
tÊt c¶ çc vïng. Tíi n¨m 1910 ®· h×nh thµnh 33 c¬ së ®¸nh gi¸ chÊt l−îng g¹o.
Çc c¬ së nµy vËn hµnh theo c¬ chÕ céng ®ång do çc c«ng ty t− nh©n hay hîp
t¸c x· lµm dÞch vô thÈm ®Þnh, ®¸nh gi¸, ®ãng gãi, cÊt tr÷ g¹o. Çc c¬ së nµy cßn
cÊp giÊy chøng nhËn tÝn dông gäi lµ “tÝn phiÕu g¹o” dïng cho n«ng d©n vµ
th−¬ng nh©n ®Ó thÕ chÊp vay vèn ng©n hµng.
(Nguån: Ng©n hµng ThÕ giíi, B¸o ço ph¸t triÓn thÕ giíi 2002 X©y dùng ThÓ chÕ Hç trî
ThÞ tr−êng. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2002).
169
Nhµ n−íc kiªn quyÕt ban hµnh lÖnh cÊm ®èt ph¸o vµ xö ph¹t g¾t gao çc
tr−êng hîp vi ph¹m b»ng ph¸p luËt, chØ khi ®ã míi ®em l¹i b×nh yªn cho çc
ngµy tÕt cæ truyÒn ë ViÖt Nam.
Trong nh÷ng tr−êng hîp kh¸c, ng−êi d©n ph¶i nhê ®Õn c¬ chÕ thÞ
tr−êng. Tr−íc ®©y, mçi khi trong lµng cã ma chay, hä hµng lµng n−íc
th−êng xóm nhau l¹i mçi ng−êi mét tay, lo kh©m liÖm, ch«n cÊt, lo dùng
r¹p, giÕt lîn, mæ gµ lµm cç cóng vµ tiÕp kh¸ch ®Õn chia buån. Chñ nhµ tiÕp
kh¸ch vµ lo than khãc suèt ®ªm ngµy cho ®Õn khi ch«n cÊt. Ngµy nay, do
c«ng viÖc bËn rén, ng−êi ta ¸p dông c¬ chÕ thÞ tr−êng réng r·i trong ma
chay cóng giç ë c¶ n«ng th«n vµ thµnh thÞ. ViÖc tæ chøc ¨n uèng giao cho
nhµ hµng, mäi viÖc tõ nÊu n−íng, b¸t chÐn ®Õn dùng r¹p, bµn ghÕ, chôp ¶nh
quay phim sÏ cã ng−êi chuÈn bÞ chu tÊt. Ngay c¶ tôc khãc lãc kÓ lÓ cña
ng−êi trong gia ®×nh nhiÒu n¬i còng ®· thuª ng−êi chuyªn nghiÖp lo hé, chØ
ph¶i giao tiÒn vµ ®Æt hµng néi dung cho hä khãc thay.
Tr−êng hîp c¬ chÕ thÞ tr−êng bã tay
Ng−êi d©n ph¶i nhê ®Õn c¬ chÕ nhµ n−íc can thiÖp. VÝ dô khi ViÖt
Nam më cöa thÞ tr−êng, ph¸t triÓn hµng ho¸ xuÊt khÈu, nhiÒu doanh nghiÖp
ch¹y theo lîi nhuËn chØ lo thu mua cho ®ñ hµng xuÊt, kh«ng quan t©m ®Õn
chÊt l−îng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng d− l−îng thuèc kh¸ng sinh trong mËt ong,
trong thñy s¶n… v−ît qu¸ møc quy ®Þnh, bÞ kh¸ch hµng tÈy chay kh«ng
mua hµng. Khi ®ã, ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh, chÝnh ng−êi xuÊt khÈu
ph¶i t×m c¬ quan thó y vµ kiÓm tra chÊt l−îng yªu cÇu tiÕn hµnh kiÓm tra
cÊp phÐp chÊt l−îng tr−íc khi xuÊt khÈu cho mçi l« hµng. §©y lµ viÖc lµm
g©y chËm trÔ vµ tèn kÐm cho doanh nghiÖp xuÊt khÈu nh−ng nhµ n−íc ph¶i
tham gia ®Ó b¶o vÖ c«ng b»ng cho chÝnh doanh nh©n.
Nãi vÒ nh÷ng tr−êng hîp c¬ chÕ thÞ tr−êng vÊp ph¶i nh÷ng chi phÝ
giao dÞch lín vµ ng−êi tham gia ph¶i dïng çc c«ng cô kh¸c ®Ó t×m kiÕm
th«ng tin, Douglass C.North viÕt: “trong mét thÕ giíi cã chi phÝ giao dÞch
b»ng 0, th× søc m¹nh mÆc c¶ sÏ kh«ng t¸c ®éng ®Õn hiÖu qu¶ cña çc kÕt
qu¶, nh−ng trong mét thÕ giíi mµ çc chi phÝ giao dÞch lµ d−¬ng th× søc
m¹nh mÆc c¶ sÏ cã ¶nh h−ëng”13. Trong nhiÒu cuéc c«ng du cña çc nguyªn
thñ quèc gia, ®i th¸p tïng lµ c¶ mét ®oµn hïng hËu çc th−¬ng gia. Trong
13
North D. C. S¸ch ®· dÉn.
170
ch−¬ng tr×nh ®µm ph¸n gi÷a çc nhµ l·nh ®¹o, viÖc gîi ý, g©y søc Ðp,
th−¬ng th¶o ®Ó çc doanh nghiÖp cña n−íc m×nh ký ®−îc çc hîp ®ång quan
träng, më mang ®−îc thÞ tr−êng kh«ng ph¶i lµ chuyÖn hiÕm gÆp.
Trong nh÷ng tr−êng hîp khi c¬ chÕ vèn cã tá ra thÊt b¹i hoÆc kÐm
hiÖu qu¶, con ng−êi sÏ chñ ®éng ®iÒu chØnh “kÕt cÊu” ®iÒu hµnh quan hÖ x·
héi, thay ®æi tû lÖ tham gia ®iÒu hµnh cña 3 c¬ chÕ, ph¸ vì c©n b»ng c¬ chÕ
cò, thay b»ng mét c¬ cÊu tû lÖ míi. Sù thay thÕ côc bé xuÊt hiÖn chñ yÕu
khi c¬ chÕ cò b¾t ®Çu trë nªn bÊt lùc tr−íc sù tiÕn ho¸, ph¸t triÓn hoÆc thay
®æi cña ®êi sèng kinh tÕ - x· héi. Khëi ®Çu tõ nh÷ng thay ®æi trong ph¹m
vi côc bé tõng ho¹t ®éng x· héi. §Õn mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh, khi
biÕn ®éng x· héi ®· diÔn ra trªn quy m« lín h¬n, th× kh«ng chØ ng−êi d©n,
céng ®ång mµ c¶ nhµ n−íc vµ quèc tÕ ®Òu tham gia thay ®æi c¬ chÕ, lóc ®ã
diÔn ra sù chuyÓn giao tù nhiªn gi÷a c¬ chÕ chñ ®¹o cò vµ c¬ chÕ chñ ®¹o
míi.
Sù chuyÓn giao tù nhiªn gi÷a çc c¬ chÕ
Míi tho¹t nh×n, sù lùa chän c¬ chÕ diÔn ra trong x· héi loµi ng−êi
d−êng nh− thËt khã hiÓu bëi nã Èn ®»ng sau mu«n ngµn nguyªn nh©n mang
tÝnh quy luËt vµ chÞu t¸c ®éng cña v« vµn ®iÒu kiÖn ngÉu nhiªn. Ba c¬ chÕ
ho¹t ®éng xen kÏ vµ phèi hîp nhau t¹o nªn søc sèng æn ®Þnh vµ v÷ng bÒn
trong mét x· héi lµnh m¹nh. Nh×n chung, khi mét hoÆc hai trong ba c¬ chÕ
nµy yÕu ®i th× mét hoÆc hai c¬ chÕ kia sÏ “tù gi¸c” ph¸t huy t¸c dông bæ
sung vµ thay thÕ mét çch tù nhiªn. Sù “tù gi¸c” nµy lµ do con ng−êi lu«n
ph¶i chän gi¶i ph¸p ®Ó ®−¬ng ®Çu víi mu«n ngµn vÊn ®Ò míi do cuéc sèng
®Æt ra. LÇn l−ît çc c«ng cô ph¸t huy hiÖu qu¶ råi l¹i mÊt t¸c dông tr−íc
hoµn c¶nh vµ vÊn ®Ò míi phøc t¹p h¬n, ®Ó gi¶i quyÕt chóng, ng−êi ta l¹i
ph¶i mµy mß thay thÕ çc c«ng cô míi kh¸c nhau, çi nµo ph¸t huy t¸c dông
tèt sÏ ®−îc gi÷ l¹i. C«ng cô ®æi, dÉn ®Õn c¬ chÕ ®æi. X· héi loµi ng−êi ph¸t
triÓn kh«ng ngõng vµ cã nhiÒu çch gi¶i thÝch sù tiÕn ho¸ cña x· héi (xem
hép 36).
Hép 36. North viÕt vÒ çch gi¶i thÝch sù ph¸t triÓn x· héi
theo lý thuyÕt M¸cxit vµ theo lý thuyÕt thÓ chÕ
“Sù xem xÐt tØ mØ tõ rÊt sím cña M¸c vÒ çc lùc l−îng s¶n xuÊt (mµ «ng
th−êng gäi lµ t×nh tr¹ng c«ng nghÖ) cïng víi çc quan hÖ s¶n xuÊt (mµ «ng gäi
lµ khÝa c¹nh tæ chøc cña con ng−êi…) lµ mét cè g¾ng cã tÝnh tiªn phong nh»m
171
g¾n nh÷ng h¹n chÕ vµ giíi h¹n cña c«ng nghÖ víi nh÷ng h¹n chÕ vµ giíi h¹n cña
tæ chøc cña con ng−êi,... Thùc ra c©u chuyÖn vÒ cuéc çch m¹ng c«ng nghÖ nh−
lµ mét ranh giíi quan träng trong lÞch sö loµi ng−êi ®· ®−îc x©y dùng trªn mét
tèc ®é thay ®æi c«ng nghÖ kh«ng liªn tôc x¶y ra vµo thÕ kû XVIII… Sù tËp
trung cña cña çc nhµ sö häc truyÒn thèng vµo cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp vµ
sù thay ®æi c«ng nghÖ nh− lµ chiÕc ch×a kho¸ dÉn ®Õn x· héi kh«ng t−ëng còng
lµ kh«ng ®Çy ®ñ v× phÇn lín çc n−íc trªn thÕ giíi vÉn ch−a thùc hiÖn ®−îc
nh÷ng lîi Ých tiÒm tµng cña c«ng nghÖ…
T«i nghÜ r»ng cßn cã mét c©u chuyÖn kh¸c hay h¬n, c©u chuyÖn nµy liªn
quan ®Õn cuéc ®Êu tranh liªn tôc cña con ng−êi nh»m gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò hîp
t¸c ®Ó hä cã thÓ tËn dông ®−îc nh÷ng −u viÖt kh«ng chØ cña c«ng nghÖ, mµ cßn
cña tÊt c¶ çc khÝa c¹nh kh¸c cña sù nç lùc cña con ng−êi, vèn lµ c¬ së cña nÒn
v¨n minh.”
Vµ North ®· dïng chi phÝ giao dÞch ®Ó gi¶i thÝch sù biÕn ®æi thÓ chÕ.
¤ng m« t¶ r»ng, khi giao dÞch cña con ng−êi ngµy cµng më réng vµ trë nªn
phøc t¹p th× çc chi phÝ cho çc ho¹t ®éng gi¸m s¸t, th«ng tin c−ìng chÕ thi
hµnh cam kÕt trë nªn ngµy cµng tèn kÐm, ®Õn møc v−ît c¶ lîi nhuËn do çc giao
dÞch ®em l¹i, hoÆc khiÕn giao dÞch trë nªn rñi ro, thÊt b¹i. Trong hoµn c¶nh ®ã,
con ng−êi s¸ng t¹o ra çc thÓ chÕ ®Ó gi¶m bít chi phÝ giao dÞch vµ ®−a çc ho¹t
®éng nµy trë l¹i tÇm kiÓm so¸t cña m×nh. Çc thÓ chÕ cã thÓ chuyÓn tõ tù ph¸t,
kh«ng chÝnh thøc lªn tù gi¸c, chÝnh thøc; cã thÓ song hµnh cïng ph¸t huy t¸c
dông nh−ng nh×n chung chÝnh sù ph¸t triÓn cña thÓ chÕ ®· lµm nªn biÕn ®æi
trong x· héi.
(Nguån: North D. C. 1990, NXB Khoa häc x· héi, 1998).
Trong c©u chuyÖn cña chóng ta, sù ph¸t triÓn cña x· héi ®−îc nh×n
nhËn d−íi gãc ®é cña kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh gi÷a çc c¬ chÕ nh»m ®−¬ng ®Çu
mét çch thÝch øng víi møc ®é cña çc vÊn ®Ò n¶y sinh ngµy cµng phøc t¹p.
§óng lµ lÞch sö loµi ng−êi cµng ®i lªn, çc mèi quan hÖ kinh tÕ - x· héi
cña loµi ng−êi cµng më réng vµ phøc t¹p. Møc ®é phøc t¹p ngµy cµng t¨ng
dÉn ®Õn sù gi¶m sót hiÖu qu¶ vµ lµm thÊt b¹i çc c¬ chÕ ®ang ®iÒu hµnh çc
ho¹t ®éng x· héi.
Nguyªn nh©n trùc tiÕp cña çc thÊt b¹i c¬ chÕ ®· ®−îc ®Ò cËp ®Õn ë
phÇn trªn lµ do c¬ chÕ mÊt ®i ®iÒu kiÖn vËn hµnh, khi c¬ chÕ bÞ ¸p dông v−ît
ra ngoµi ph¹m vi ¶nh h−ëng vèn cã, khi hoµn c¶nh kinh tÕ - x· héi thay ®æi
qu¸ lín, khi kÕt cÊu bªn trong cña c¬ chÕ cò ®ét nhiªn biÕn ®æi,... (çc
nguyªn nh©n nµy cã thÓ tõ bªn trong, t−¬ng tù nh− tr−êng hîp lùc l−îng s¶n
xuÊt cña kinh tÕ häc cæ ®iÓn, còng cã khi xuÊt ph¸t tõ bªn ngoµi t−¬ng tù
172
nh− chi phÝ giao dÞch cña nghiªn cøu thÓ chÕ…). Khi c¬ chÕ thÊt b¹i, viÖc
®Þnh danh, th«ng tin, th−ëng ph¹t kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ho¹t ®éng
b×nh th−êng cña x· héi, khi ®ã, mäi ®èi t¸c tham gia giao dÞch ph¶i chñ
®éng t×m çch ®iÒu chØnh c¬ chÕ. Tr−íc hÕt lµ çc c«ng cô cña c¬ chÕ ®−îc
thay ®æi, sau ®ã çc c«ng cô cña çc c¬ chÕ kh¸c ®−îc vay m−în vµ cuèi
cïng lµ b¶n th©n çc c¬ chÕ bÞ thay ®æi, kÕt qu¶ lµ kÕt cÊu gi÷a 3 c¬ chÕ
trong x· héi thay ®æi vµ c¶ c¬ chÕ ®ãng vai trß chñ ®¹o còng thay ®æi.
Qu¸ tr×nh thay ®æi nãi trªn cã thÓ diÔn ra theo kiÓu “®iÒu chØnh mï”,
hoµn toµn “cø thö, sai ®©u söa ®Êy”, tù ph¸t cña mäi t¸c nh©n, còng cã thÓ
nhê ®Þnh h−íng nhiÒu Ýt cña çc nhµ lý luËn, nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý. Bëi
vËy, nÒn kinh tÕ sÏ thu ®−îc çc kÕt qu¶ kh¸c nhau nh− sau:
1.“Céng h−ëng c¬ chÕ”: khi çc c¬ chÕ phèi hîp nhau nhÞp nhµng trong mét
kÕt cÊu hîp lý. C¬ chÕ nµy t¹o ra m«i tr−êng vµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t
huy c¬ chÕ kia, çc c¬ chÕ cïng t¹o ra c©n b»ng dµi h¹n vµ cïng ®¹t ®Õn çc
môc tiªu chung mét çch c¬ b¶n nh− hiÖu qu¶ kinh tÕ, æn ®Þnh chÝnh trÞ vµ
c«ng b»ng x· héi. VÝ dô tr−êng hîp t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph¸t triÓn x· héi
liªn tôc ë B¾c Mü thÕ kû XIX, qu¸ tr×nh duy t©n thµnh c«ng cña Minh TrÞ
Thiªn Hoµng ë NhËt B¶n,…
2. Ph¸t triÓn lÖch: çc c¬ chÕ ph©n vai nhau ph¸t huy t¸c dông riªng rÏ trong
tõng lÜnh vùc. Cã nh÷ng c¬ chÕ ph¸t huy ®−îc, cã c¬ chÕ chØ ph¸t triÓn ë
møc ®é thÊp, thËm chÝ chÞu thÊt b¹i ë møc ®é nhÊt ®Þnh. VÝ dô, tr−êng hîp
Trung Quèc 25 n¨m ®æi míi võa qua, kinh tÕ t¨ng tr−ëng nhanh, thu nhËp
chung t¨ng, nh−ng x· héi kh«ng c«ng b»ng, tham nhòng vµ « nhiÔm m«i
tr−êng nÆng.
3. T×nh tr¹ng nhïng nh»ng: trong viÖc ®iÒu chØnh tõng ho¹t ®éng x· héi, vai
trß gi÷a çc c¬ chÕ ph©n chia kh«ng râ rµng, cã chç giÉm ch©n nhau, cã chç
bá trèng s©n. NhiÒu vÊn ®Ò kh«ng cã gi¶i ph¸p ®iÒu chØnh râ rµng, c¬ chÕ
trë nªn bÊt lùc trong mét sè lÜnh vùc, toµn c¶nh kinh tÕ - x· héi dËm ch©n
t¹i chç. §ã lµ t×nh tr¹ng cña mét sè nÒn kinh tÕ ch©u Phi, Nam ¸, Mü La
tinh thêi gian qua.
4. T×nh tr¹ng khñng ho¶ng: çc c¬ chÕ ®−îc bè trÝ sai khiÕn cho çc môc
tiªu vµ ®éng lùc cña chóng m©u thuÉn vµ triÖt tiªu t¸c dông cña nhau, çc c¬
chÕ bÊt lùc vµ thÊt b¹i, kinh tÕ x· héi sa sót. §ã lµ t×nh tr¹ng cña n−íc Nga
vµ mét sè quèc gia thuéc Liªn X« cò h¬n m−êi n¨m sau khi Liªn bang X«
viÕt sôp ®æ.
173
Khi cã çc vÊn ®Ò x· héi míi ®Æt ra cÇn gi¶i quyÕt, sÏ xuÊt hiÖn yªu
cÇu ®iÒu chØnh kÕt cÊu vµ thay ®æi c¬ chÕ. ChÝnh kiÓu çch huy ®éng çc c¬
chÕ kh¸c nhau ®Ó cè g¾ng ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kinh tÕ x· - héi
®· t¹o nªn bøc tranh ®a d¹ng vÒ tèc ®é ph¸t triÓn kh«ng ®Òu cña çc nÒn
kinh tÕ trªn thÕ giíi.
Thay thÕ quy m« lín trong khñng ho¶ng
Khñng ho¶ng c¬ chÕ
Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña loµi ng−êi, cã nh÷ng thêi kú çc vÊn ®Ò
x· héi ph¸t sinh qu¸ phøc t¹p, hµng lo¹t çc mèi quan hÖ x· héi kh«ng ®−îc
®iÒu chØnh hîp lý, çc c©n b»ng chÝnh cña thÞ tr−êng, quyÒn lùc hoÆc céng
®ång bÞ ph¸ vì trªn quy m« réng, c¬ chÕ cò kh«ng thÓ tù ®éng t¸i lËp c©n
b»ng míi, trë nªn thÊt b¹i vµ bÊt lùc trªn quy m« toµn diÖn th× x· héi ®øng
tr−íc nguy c¬ “khñng ho¶ng c¬ chÕ”.
Khi ®ã, sÏ x¶y ra hiÖn t−îng çc c¬ chÕ míi xuÊt hiÖn vµ chiÕm −u
thÕ, tranh chÊp quyÒn lùc víi c¬ chÕ cò trªn quy m« toµn diÖn, sù thay ®æi
c¬ chÕ chñ ®¹o sÏ diÔn ra trªn quy m« s©u réng toµn x· héi, ph©n chia l¹i
mét çch tæng thÓ c©n b»ng çc c¬ chÕ trong x· héi. §ã lµ thêi kú çc cuéc
çch m¹ng, c¶i çch trong x· héi.
Trong x· héi nguyªn thñy, chØ cã c¬ chÕ céng ®ång lµ thÕ lùc chÝnh
xö lý quan hÖ x· héi. Khi s¶n xuÊt vµ x· héi ph¸t triÓn, cã hµng ho¸ vµ dÞch
vô, c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ n−íc b¾t ®Çu ®ãng vai trß chi phèi ho¹t
®éng x· héi, chia miÕng b¸nh quyÒn lùc lµm ba. Gi÷a çc giai ®o¹n ®¶o lén
lín lµ hµng lo¹t qu¸ tr×nh ph©n chia, ®iÒu chØnh l¹i mèi quan hÖ vµ kÕt cÊu
gi÷a ba c¬ chÕ trªn quy m« réng, lµ qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh néi dung bªn trong
mçi c¬ chÕ ®Ó cïng tiÕn lªn nh÷ng b−íc ph¸t triÓn míi cho c¶ ba c¬ chÕ.
Çc cuéc khñng ho¶ng c¬ chÕ kh«ng chØ diÔn ra ®ét biÕn nh− nh÷ng cuéc
çch m¹ng x· héi mµ cßn cã thÓ diÔn ra tõ tõ trong thêi gian dµi nh− çc
cuéc c¶i çch, ®æi míi, duy t©n, ®iÒu chØnh kinh tÕ, x· héi. XÐt vÒ b¶n chÊt,
møc ®é s©u s¾c, tÝnh triÖt ®Ó, ¶nh h−ëng s©u réng cña chóng kh«ng kÐm
phÇn quyÕt liÖt so víi çc cuéc çch m¹ng x· héi.
Nh− vËy, nguyªn nh©n cña çch m¹ng x· héi cßn cã thÓ gi¶i thÝch do
m©u thuÉn n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh tû lÖ gi÷a ba c¬ chÕ ®iÒu
hµnh quan hÖ x· héi vµ néi dung chøa ®ùng bªn trong mçi c¬ chÕ (gi÷a
c«ng cô chÝnh thèng vµ c«ng cô kh«ng chÝnh thèng, gi÷a biÖn ph¸p vèn cã
vµ biÖn ph¸p vay m−în, gi÷a c«ng cô cò lçi thêi vµ c«ng cô míi ra ®êi) víi
174
®é ph¸t triÓn vµ sù phøc t¹p cña t×nh tr¹ng kinh tÕ, x· héi mµ nã ph¶i gi¶i
quyÕt.
M©u thuÉn trong x· héi kh«ng chØ n¶y sinh khi lùc l−îng s¶n xuÊt
ph¸t triÓn qu¸ cao, quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng theo kÞp mµ ngay c¶ khi lùc
l−îng s¶n xuÊt míi ph¸t triÓn ë møc thÊp nh−ng quan hÖ s¶n xuÊt qu¸ bÊt
hîp lý (nh− tr−êng hîp x¶y ra ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn theo XHCN hiÖn
thùc) hoÆc khi xuÊt hiÖn çc m©u thuÉn x· héi gay g¾t kh¸c nh− m©u thuÉn
®éc lËp d©n téc,... mµ kÕt cÊu vµ néi dung cña 3 c¬ chÕ cò kh«ng gi¶i quyÕt
næi (nh− tr−êng hîp hµng lo¹t n−íc lµm çch m¹ng d©n chñ nh©n d©n sau
ChiÕn tranh thÕ giíi thø 2). Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã, çch m¹ng x· héi
sÏ næ ra. Cã lÏ ®ã lµ lý do t¹i sao çch m¹ng XHCN kh«ng x¶y ra ë çc
quèc gia cã lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn nhÊt trong thÕ giíi t− b¶n (§øc,
Anh...) nh− M¸c tiªn ®o¸n mµ l¹i x¶y ra ë Nga, mét n−íc t− b¶n chËm ph¸t
triÓn h¬n.
Hép 37. KÕ ho¹ch çch m¹ng theo ®óng lý thuyÕt
Theo çc tµi liÖu c«ng bè t¹i kho hå s¬ l−u tr÷ Matxc¬va vµ Beclin gÇn
®©y do Otto Wenzel ph¸t hiÖn, mét sè nhµ l·nh ®¹o Quèc tÕ Céng s¶n, dÉn ®Çu
lµ Chñ tÞch Ban chÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n Grigori Din«viep vµ mét thµnh
viªn kh¸c cña Bé ChÝnh trÞ §¶ng Céng s¶n Nga lµ Lev Trotkit ®· lËp luËn cøng
nh¾c theo ThuyÕt Duy vËt LÞch sö r»ng: xÐt vÒ lùc l−îng s¶n xuÊt th× n−íc §øc,
víi tr×nh ®é ph¸t triÓn c«ng nghÖ vµ kinh tÕ ®øng ®Çu thÕ giíi ®Çu thÕ kû XX,
l¹i n»m ë trung t©m ch©u ¢u vµ lµ quª h−¬ng nhµ lý luËn v« s¶n Çc M¸c, ph¶i
lµ n¬i hîp lý nhÊt ®Ó næ ra cuéc çch m¹ng v« s¶n chø kh«ng ph¶i n−íc Nga cã
nÒn kinh tÕ l¹c hËu l¹i bÞ c« lËp.
NhËn xÐt nµy dÉn ®Õn kÕt luËn mét çch l«gic lµ cÇn tiÕn hµnh khëi
nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë §øc th¸ng 11 n¨m 1923 nh»m khëi ®éng mét ph¶n
øng d©y chuyÒn cho çch m¹ng v« s¶n thÕ giíi “theo ®óng quy luËt”. Trong khi
mét sè nhµ l·nh ®¹o céng s¶n Nga mong muèn sù viÖc diÔn nh− vËy th× çc nhµ
l·nh ®¹o céng s¶n §øc l¹i kh«ng nghÜ nh− vËy, vµ may m¾n thay lÞch sö còng
kh«ng diÔn ra nh− thÕ.
(Nguån: An ninh ThÕ giíi sè 300,10/10/2002)
Khi çc c¬ chÕ ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, çc c«ng cô bªn trong mçi
c¬ chÕ còng thay ®æi dÇn, ngµy cµng hoµn chØnh vµ phøc t¹p tïy thuéc møc
®é ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi. Çc c«ng cô cña çc c¬ chÕ
trong cïng mét giai ®o¹n ph¸t triÓn ph¶i cã tr×nh ®é t−¬ng ®ång víi nhau th×
quan hÖ phèi hîp gi÷a çc c¬ chÕ míi diÔn ra lµnh m¹nh.
175
Cuéc chiÕn ®Êu gi÷a çc c¬ chÕ
Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña x· héi loµi ng−êi tÊt nhiªn dÉn ®Õn sù ®a d¹ng vµ
ph¸t triÓn kh«ng ®Òu gi÷a çc m« h×nh kinh tÕ - x· héi ®−îc s¸ng t¹o ra.
Cuéc ®Êu tranh gi÷a çc m« h×nh lµ qu¸ tr×nh chän läc kh«ng tr¸nh khái ®Ó
më ®−êng cho nh÷ng
nh¸nh tiÕn ho¸ chiÕm −u
thÕ. Mét trong nh÷ng
biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh
chän läc nµy lµ cuéc ®Êu
tranh gi÷a çc c¬ chÕ.
Cuèi thÕ kû thø
XIX, ®Çu thÕ kû XX, thÕ
giíi c«ng nghiÖp / c¬ khÝ
®ang ph¸t triÓn nhanh víi m©u thuÉn c«ng nh©n – t− b¶n giao hoµ víi thÕ
giíi n«ng nghiÖp / l−¬ng thùc ®ang tr× trÖ trong m©u thuÉn n«ng d©n - ®Þa
chñ. Trong bèi c¶nh ®ã, çc cuéc chiÕn tranh x©m chiÕm thuéc ®Þa diÔn ra
kh«ng c©n søc. Sóng m¸y chiÕn th¾ng kþ binh, ®¹i b¸c ph¸ vì thµnh lòy,
m¸y h¬i n−íc v−ît qua tµu buåm. Sù kh¸c biÖt gi÷a hai thÕ giíi kh«ng chØ
vÒ vò khÝ, c«ng nghÖ mµ sau tÊt c¶ cßn lµ sù kh¸c biÖt vÒ hai c¬ chÕ ®iÒu
khiÓn x· héi. MÆc dï lùc l−îng nhµ n−íc ë c¶ hai phÝa ®èi ®Çu nhau, nh−ng
c¬ chÕ thùc sù ®iÒu hµnh trËn ®Êu nµy l¹i lµ thÞ tr−êng vµ céng ®ång.
Bªn phÝa çc n−íc c«ng nghiÖp, c¬ chÕ thÞ tr−êng cho phÐp huy ®éng
nhanh chãng vµ hiÖu qu¶ çc lùc l−îng x· héi tham gia cuéc viÔn chinh x©m
l−îc. Tõ nhµ quý téc muèn cã quyÒn, nhµ t− b¶n muèn b¸n hµng vµ ®Çu t−,
çc gi¸o sÜ muèn truyÒn gi¸o, çc nhµ khoa häc muèn nghiªn cøu, ng−êi lao
®éng muèn ®i lÝnh kiÕm tiÒn, ng−êi n«ng d©n muèn chiÕm ®Êt… Cã sù phèi
hîp liªn quèc gia gi÷a thÕ giíi c«ng nghiÖp ®i x©m l−îc víi çc lùc l−îng
míi xuÊt hiÖn vµ ®ang trçi dËy ë tõng quèc gia n«ng nghiÖp bÞ x©m l¨ng.
Bªn phÝa n−íc bÞ x©m l−îc, kh«ng ph¶i chØ nh÷ng kÎ mong b¸n n−íc cÇu
vinh lµ s½n sµng “r−íc voi vÒ giµy m¶ tæ” mµ cßn cã çc nhµ t− b¶n ®ang
h×nh thµnh muèn cã c«ng nghÖ, tiÒn vèn vµ thÞ tr−êng; c«ng nh©n cÇn cã
nhµ m¸y vµ viÖc lµm, trÝ thøc muèn më mang trÝ tuÖ vµ c«ng viÖc l−¬ng cao,
tiÓu th−¬ng muèn kinh doanh tù do, con chiªn muèn tù do t«n gi¸o… TÊt c¶
®Òu chung nç lùc giµnh lîi nhuËn kinh tÕ vµ lîi Ých x· héi. Do ®ã, cho phÐp
176
t¹o nªn søc m¹nh tæng hîp v−ît qua c¶ tinh thÇn trung qu©n cña çc nhµ
n−íc phong kiÕn vµ lßng ¸i quèc cña çc céng ®ång n«ng d©n.
Trong khi ®ã, c¬ chÕ céng ®ång chØ cho phÐp huy ®éng vµ tæ chøc
çc thÕ lùc ®Þa ph−¬ng, thËm chÝ tõng céng ®ång riªng lÎ trong néi bé tõng
quèc gia bÞ x©m l−îc, trong tõng thêi kú, d−íi ngän cê yªu n−íc cña mét sè
anh hïng hµo kiÖt, mét sè nhµ nho trung thµnh víi chÝnh quyÒn, hoÆc b¶o vÖ
quyÒn lîi céng ®ång n«ng th«n. Sù kh¸ng cù nµy tuy cao c¶ vÒ môc tiªu
nh−ng kÐm v÷ng bÒn vÒ ®éng lùc vµ tæ chøc so víi c¬ chÕ thÞ tr−êng nªn
sím muén còng r¬i vµo thÊt b¹i.
ChØ ë mét sè Ýt quèc gia kh«n ngoan nh− NhËt B¶n, Th¸i Lan, cã çc
®Êng qu©n v−¬ng nh×n xa tr«ng réng, m¹nh d¹n më cöa du nhËp c¬ chÕ thÞ
tr−êng ®Ó céng thªm søc m¹nh lîi Ých ç nh©n vµo quyÒn lîi d©n téc cña c¬
chÕ céng ®ång. Sù phèi hîp hîp lý nµy ch¼ng nh÷ng cho phÐp çc n−íc nhá
bÐ nµy gi÷ v÷ng ®éc lËp tr−íc nanh vuèt thùc d©n quèc tÕ, mµ thËm chÝ cßn
më ra c¬ héi ®Ó c«ng nghiÖp ho¸, ph¸t triÓn quèc gia.
Sau khi lÇn l−ît trë thµnh thuéc ®Þa, cïng víi tiÕn ho¸ cña lÞch sö
trong qu¸ tr×nh khai th¸c cña thùc d©n, ho¹t ®éng thÞ tr−êng ë çc quèc gia
thuéc ®Þa còng lín m¹nh dÇn. §ång thêi, qu¸ tr×nh du nhËp v¨n ho¸ t−
t−ëng còng ®−a dÇn t− t−ëng c¬ chÕ thÞ tr−êng tõ thÕ giíi c«ng nghiÖp sang
thÕ giíi n«ng nghiÖp. H×nh thøc cña çc tæ chøc ñng hé c¬ chÕ thÞ tr−êng
khi ®ã rÊt kh¸c nhau, ®ã lµ ho¹t ®éng cña çc ®¶ng céng s¶n vµ c«ng nh©n
theo quan ®iÓm ®Êu tranh giai cÊp, trang bÞ b»ng t− t−ëng cña giai cÊp v«
s¶n du nhËp tõ çc n−íc c«ng nghiÖp; ®ã cã thÓ lµ ho¹t ®éng cña çc ®¶ng
d©n chñ, x· héi mang t− t−ëng cña giai cÊp t− s¶n vµ mong muèn c¶i çch
d©n chñ còng du nhËp tõ ph−¬ng T©y,… Nh×n chung ®©y lµ nh÷ng ho¹t ®éng
cña nh÷ng ®¹i diÖn cho t−¬ng lai nh−ng ch−a cã ®ñ c¬ së h×nh thµnh lùc
l−îng hoµn chØnh.
Lóc nµy m©u thuÉn trong x· héi çc quèc gia thuéc ®Þa dÇn trë thµnh
cuéc ®Êu tranh quyÕt liÖt gi÷a mét bªn lµ ®¹i diÖn cña c¬ chÕ thÞ tr−êng tiªn
tiÕn (víi sù hîp lùc cña lùc l−îng céng s¶n vµ lùc l−îng d©n chñ) phèi hîp
víi lùc l−îng ®¹i diÖn cho giai cÊp n«ng d©n víi bªn kia lµ chÕ ®é thùc d©n,
®Õ quèc. Mét khi c¬ chÕ thÞ tr−êng ®· tham chiÕn trong cuéc ®Êu tranh gi¶i
phãng d©n téc th× t−¬ng quan lùc l−îng thùc sù ®· thay ®æi, c¬ chÕ céng
®ång ®· liªn kÕt víi c¬ chÕ thÞ tr−êng, çc phong trµo yªu n−íc ®· tõ quy
177
m« lµng x· lan sang phong trµo quèc gia vµ cã sù phèi hîp quèc tÕ réng r·i.
Th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh nµy lµ tÊt yÕu.
Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai, thÕ giíi xuÊt hiÖn mét hÖ thèng çc
n−íc cã nÒn kinh tÕ XHCN hiÖn thùc. T¹i çc n−íc nµy, c¬ chÕ nhµ n−íc
chiÕm vÞ trÝ ®éc t«n, c¬ chÕ thÞ tr−êng bÞ xo¸ bá vµ thÓ chÕ céng ®ång còng
bÞ coi nhÑ. Nhµ kinh tÕ Hungary K. Janos viÕt: “Kinh tÕ hé gia ®×nh ®ãng
mét vai trß rÊt quan träng tr−íc khi cã cuéc çch m¹ng... Sau nµy, sù h×nh
thµnh cña hÖ thèng (XHCN) cæ ®iÓn ®· lo¹i bá hÇu nh− hoµn toµn ho¹t ®éng
cña gia ®×nh14”.
Sau khi çch m¹ng giµnh th¾ng lîi, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ thu
hót lao ®éng tõ n«ng th«n ra thµnh phè, ®Ó l¹i gia ®×nh ë lµng quª, lµm kÕt
cÊu vµ quan hÖ gia ®×nh lung lay. Lao ®éng n÷ t¨ng nhanh chãng, võa ®¶m
nhiÖm c«ng viÖc c¬ quan, võa ph¶i hoµn tÊt viÖc nhµ, lµm cho ho¹t ®éng gia
®×nh cµng yÕu ®i. Çc ho¹t ®éng cña céng ®ång vµ gia ®×nh tr−íc ®©y nh−
ch¨m sãc trÎ em, ng−êi giµ, hiÕu hû… chuyÓn sang cho çc tæ chøc nhµ
n−íc thùc hiÖn. N«ng th«n Trung Quèc nÊu ¨n chung, Cuba x©y dùng çc
nhµ nu«i trÎ néi tró, nhiÒu n−íc sinh ho¹t v¨n ho¸, thÓ thao nghØ ng¬i còng
g¾n víi c¬ quan, t¹i thµnh phè, mäi ng−êi sèng trong chung c− cña nhµ
n−íc. Nhµ kinh tÕ Hungari K. Janos m« t¶ ®ã lµ “sù tµn lôi cña çc h×nh
thøc tù qu¶n, sù teo l¹i cña lßng nhiÖt t×nh ®èi víi çc c«ng viÖc tù nguyÖn
cho céng ®ång, vµ viÖc chuyÓn cuéc sèng céng ®ång vµ gia ®×nh sang mét
vai trß thÊp h¬n”15.
Trong khi vai trß cña thÓ chÕ céng ®ång mÊt dÇn ®i, th× c¬ chÕ céng
®ång l¹i ®−îc ¸p dông ngµy cµng réng trong ho¹t ®éng x· héi víi nh÷ng
c«ng cô cæ ®iÓn vµ nhiÒu h×nh th¸i tiªu cùc. Sù trung thµnh víi chÕ ®é vµ
l·nh ®¹o trë thµnh th−íc ®o lùa chän con ng−êi, tõ ®ã n¶y sinh n¹n sïng b¸i
ç nh©n vµ çc nhãm lîi Ých tranh giµnh quyÒn lùc. Quy ho¹ch, kÕ ho¹ch bÞ
v« hiÖu bëi c¬ chÕ vËn hµnh kinh tÕ “mÖnh lÖnh mÒm”, vµ t¹o nªn tËp qu¸n
xin cho. Çc chÝnh s¸ch vµ quy ho¹ch biÕn ®æi kh«ng dù b¸o ®−îc vµ thay
b»ng çc phong trµo quÇn chóng vµ chiÕn dÞch ph¸t ®éng nèi tiÕp nhau.
Qu¶n lý tËp trung bÞ nguyªn t¾c ra quyÕt ®Þnh “®ång thuËn” tËp thÓ v« hiÖu
ho¸. Ph¸p luËt gi¶m t¸c dông v× bÞ çc “h×nh thøc xö lý néi bé” lÊn ¸t. Cuèi
14
Xem: K. J¸nos. HÖ thèng Chñ nghÜa X· héi. NXB V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi, 2002.
15
K. J¸nos. S¸ch ®· dÉn.
178
cïng, v× th«ng tin bÞ ng¨n chÆn vµ bãp mÐo, vµ n¨ng lùc cña con ng−êi bÞ
tho¸i ho¸ th× b¶n th©n çc vËn ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång còng bÞ hñy
ho¹i16 khi hÖ thèng çc n−íc theo chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc tan vì nh−êng
vai trß chñ ®¹o cho c¬ chÕ thÞ tr−êng.
T¹i çc n−íc c«ng nghiÖp theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, çc cuéc khñng
ho¶ng kinh tÕ theo chu kú, çc cuéc tranh giµnh thÞ tr−êng b»ng vò lùc dÉn
®Õn chiÕn tranh thÕ giíi vµ çc cuéc çch m¹ng x· héi còng b»ng b¹o lùc ®·
chøng tá sù h¹n chÕ cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Sau cuéc ®¹i khñng ho¶ng kinh
tÕ n¨m 1930 vµ hai cuéc ®¹i chiÕn thÕ giíi, diÔn ra qu¸ tr×nh tæng ®iÒu chØnh
vÒ lý thuyÕt vµ chiÕn l−îc kinh tÕ ë hÇu hÕt çc quèc gia, trong ®ã, vai trß
cña nhµ n−íc vµ x· héi d©n sù (Civil society) ngµy cµng t¨ng nh»m kh¾c
phôc nh÷ng bÊt cËp cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
Thùc tÕ thóc ®Èy çc quèc gia t− b¶n ph−¬ng T©y tiÕn hµnh çc ®iÒu
chØnh cÇn thiÕt theo h−íng coi träng h¬n vai trß cña c¬ chÕ nhµ n−íc vµ
céng ®ång ®Ó bæ sung cho nh÷ng ®iÓm yÕu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Çc m«
h×nh cô thÓ cã “liÒu l−îng” thay ®æi kh¸c nhau. Çc n−íc B¾c ¢u trong khèi
Scandinavi nh− Hµ Lan, §an M¹ch, Thôy §iÓn,...vµ Anh t¹o nªn m« h×nh
“nhµ n−íc phóc lîi” ®¸nh thuÕ cao ®Ó t¨ng ng©n s¸ch nhµ n−íc ®Çu t− cho
çc ho¹t ®éng phóc lîi x· héi, tËp trung ph¸t triÓn çc dÞch vô c«ng cho
toµn d©n. Çc nÒn kinh tÕ §«ng ¸ nh− NhËt B¶n, Hµn Quèc, Singapore, §µi
Loan,... ®Ò cao vai trß nhµ n−íc trong hç trî kinh tÕ, thËm chÝ trong tõng
thêi kú tham gia trùc tiÕp ®Þnh h−íng ph¸t triÓn. Mü vµ çc n−íc T©y ©u
kh¸c cã møc ®é tham gia cña nhµ n−íc thÊp h¬n nh−ng sù ®iÒu chØnh còng
diÔn ra m¹nh mÏ lµm xuÊt hiÖn çc c«ng cô míi cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ
nhµ n−íc.
Cuéc ®Êu tranh “ai th¾ng ai” thÓ hiÖn ë h×nh thøc ch¹y ®ua vò trang
trong cuéc “chiÕn tranh l¹nh”, trong thi ®ua kinh tÕ, chinh phôc vò trô,
trong çc cuéc chiÕn tranh côc bé,... ph¶i ch¨ng cßn cã thÓ nh×n d−íi gãc ®é
®Êu tranh gi÷a çc c¬ chÕ. Vµ kÕt côc lµ c¬ chÕ céng ®ång vµ c«ng cô c¬
chÕ nhµ n−íc l¹c hËu l¹i nh−êng chç cho c¬ chÕ nhµ n−íc thÓ hiÖn ®¹i vµ c¬
chÕ thÞ tr−êng d¹ng sèng ®éng h¬n.
16
K. J¸nos. S¸ch ®· dÉn.
179
§i t×m c¬ chÕ chñ ®¹o phï hîp
Con ng−êi trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña m×nh ®· biÕt bao lÇn t×m tßi,
thay ®æi c¬ chÕ ®Ó tù t¹o cho m×nh mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n. ViÖc thay ®æi
vai trß chñ ®¹o tõ c¬ chÕ nµy sang c¬ chÕ kh¸c ®· diÔn ra nhiÒu lÇn vµ cã
nh÷ng hiÖu qu¶ kh¸c nhau. Khi trë thµnh chñ ®¹o, mçi c¬ chÕ cã thÕ m¹nh
riªng: nhµ n−íc h−íng tíi æn ®Þnh, thÞ tr−êng t¹o c¬ héi ph¸t triÓn, céng
®ång ®Êu tranh cho c«ng b»ng. V× vËy, khi chuyÓn ®æi c¬ chÕ, x· héi còng
chuyÓn h−íng theo.
Trong tr−êng hîp chuyÓn tõ c¬ chÕ chñ ®¹o lµ c¬ chÕ céng ®ång sang
lÊy c¬ chÕ nhµ n−íc lµm chñ ®¹o nh− mét sè n−íc Trung ¸ khi tham gia
Liªn bang X« viÕt sau çch m¹ng th¸ng M−êi, t×nh h×nh chÝnh trÞ - x· héi
trë nªn æn ®Þnh, kinh tÕ ®−îc c¶i thiÖn nhê sù trî gióp cña Liªn bang, tuy
nhiªn kinh tÕ vÉn mang ®Ëm tÝnh phô thuéc vµ mang ®Æc tr−ng chung cña
nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch lµ t¨ng tr−ëng kÐm hiÖu qu¶. Trong tr−êng hîp chuyÓn
tõ c¬ chÕ nhµ n−íc lµ chñ ®¹o trë l¹i thÓ chÕ céng ®ång lµ chÝnh sau khi
Liªn X« sôp ®æ, ¶nh h−ëng ®Çu tiªn cña çc quèc gia lo¹i nµy lµ dÔ r¬i vµo
t×nh tr¹ng bÊt æn chÝnh trÞ. Çc cuéc xung ®ét s¾c téc vµ t«n gi¸o céng víi
nh÷ng cè g¾ng ®a nguyªn chÝnh trÞ t¹o nªn t×nh tr¹ng v« chÝnh phñ vµ x¸o
trén trong ®êi sèng x· héi. NÒn kinh tÕ còng t¨ng tr−ëng mét çch khã kh¨n
víi sù thôt lïi tõ s¶n xuÊt th−¬ng m¹i vÒ s¶n xuÊt tù cÊp.
Trong tr−êng hîp chuyÓn tõ c¬ chÕ chñ ®¹o lµ thÞ tr−êng sang c¬ chÕ
nhµ n−íc nh− tr−êng hîp mét sè quèc gia §«ng ¢u sau ChiÕn tranh thÕ giíi
2 gia nhËp phe XHCN, x· héi trë nªn c«ng b»ng vµ æn ®Þnh h¬n nh−ng møc
t¨ng tr−ëng kinh tÕ chËm l¹i so víi çc n−íc kh¸c cã cïng hoµn c¶nh. Còng
çc n−íc nµy, vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX, khi chuyÓn c¬ chÕ chñ ®¹o
tõ nhµ n−íc sang thÞ tr−êng l¹i x¶y ra nh÷ng hiÖu øng ng−îc l¹i. Sau thêi kú
khñng ho¶ng, kinh tÕ dÇn phôc håi vµ t¨ng tr−ëng dÇn, kÌm theo ®ã, çc
biÕn ®éng chÝnh trÞ - x· héi diÔn ra th−êng xuyªn h¬n trong nhÞp sèng
chÝnh trÞ ®a nguyªn, ®ång thêi bÊt b×nh ®¼ng x· héi còng t¨ng theo ®µ kinh
tÕ t¨ng tr−ëng.
Trong tr−êng hîp chuyÓn tõ c¬ chÕ céng ®ång lµ chÝnh sang c¬ chÕ thÞ
tr−êng lµm chñ ®¹o nh− mét sè quèc gia thuéc ®Þa ë ch©u ¸, ch©u Phi sau
khi ®−îc trao tr¶ ®éc lËp, bªn c¹nh c¬ héi t¨ng tr−ëng kinh tÕ lµ nguy c¬
ph©n chia trong x· héi, t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi vµ mÊt c«ng b»ng kinh tÕ x¶y
180
ra gi÷a çc nhãm ng−êi cã ®Þa vÞ kh¸c nhau trong x· héi. Çc cuéc khñng
ho¶ng kinh tÕ, tµi chÝnh vµ c¶ khñng ho¶ng chÝnh trÞ, x· héi còng t¹o ra t×nh
tr¹ng bÊt æn, c¶n b−íc tiÕn cña çc quèc gia nµy. Trong lÞch sö cã lÏ Ýt cã
tr−êng hîp chuyÓn l¹i tõ c¬ chÕ chñ ®¹o lµ thÞ tr−êng vÒ c¬ chÕ céng ®ång
lµm chÝnh, nh−ng tõ mét sè vÝ dô vÒ chÝnh s¸ch "bÕ quan to¶ c¶ng" cña triÒu
®×nh nhµ NguyÔn ®· khiÕn kinh tÕ ViÖt Nam th−ë ®ã trë nªn ®×nh ®èn, dËp
t¾t ho¹t ®éng nhén nhÞp cña çc trung t©m th−¬ng m¹i nh− phè HiÕn ë miÒn
B¾c vµ Héi An ë miÒn Nam, cã thÓ thÊy t¸c dông tiªu cùc cña xu thÕ nµy
víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ.
Hép 38. Çnh cöa Héi An më ra råi khÐp l¹i
H¬n 350 n¨m tr−íc, çc chóa NguyÔn ®· x©y dùng ë thÞ x· Héi An, tØnh
Qu¶ng Nam mét “khu kinh tÕ më”. N¨m 1613, çc th−¬ng gia Hµ Lan ®−îc
chóa NguyÔn Phóc Nguyªn cho më th−¬ng ®iÕm t¹i Héi An. Çc chóa NguyÔn
viÕt th− mêi th−¬ng nh©n quèc tÕ ®Õn lµm ¨n, tæ chøc héi chî hµng n¨m tõ
th¸ng 2 ®Õn th¸ng 5 thu hót th−¬ng gia hµng chôc quèc gia ®Õn tham dù. Ng−êi
ViÖt tõ kh¾p n−íc ®−îc khuyÕn khÝch mang vèn liÕng vµ c«ng nghÖ ®Õn Héi An
®Çu t− h×nh thµnh çc lµng nghÒ kh¸c nhau. NghÒ trång d©u nu«i t»m, dÖt lôa,
gèm sø, ®å méc, thñ c«ng mü nghÖ ph¸t triÓn cùc thÞnh. Ng−êi NhËt, ng−êi Hoa
còng ®Õn ®Þnh c− h×nh thµnh çc khu phè riªng cã tæ chøc hµnh chÝnh tù qu¶n,
tù do ®Çu t−, bu«n b¸n vµ xuÊt khÈu hµng hãa.
Çc hµng ho¸ næi tiÕng trong n−íc nh− t¬ lôa, nhiÔu, l·nh ®o¹n, gèm sø
B¸t Trµng, Chu §Ëu, Thanh Hµ, ®å méc Kim Bång ®−îc xuÊt khÈu sang çc
n−íc §«ng Nam ¸, T©y T¹ng, NhËt,…Tµu bu«n çc n−íc NhËt B¶n, Trung Hoa,
M· Lai, Hµ Lan, Bå §µo Nha, Anh , Ph¸p,… ®Õn Héi An tÊp nËp trong suèt 200
n¨m. Lîi tøc nhê giao th−¬ng bu«n b¸n víi quèc tÕ trë thµnh nguån thu nhËp
quan träng cho çc chóa NguyÔn mua s¾m qu©n l−¬ng trong cuéc giao tranh
hµng tr¨m n¨m víi chóa TrÞnh ë miÒn B¾c.
§Õn thÕ kû thø XIX, sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, triÒu ®×nh nhµ NguyÔn
tiÕn hµnh chÝnh s¸ch “bÕ quan táa c¶ng”, çnh cöa Héi An më ra thÕ giíi bÞ
®ãng dÇn. N¨m 1864 nhµ c¶i çch kinh tÕ §Æng Huy Trø ®−îc bæ nhiÖm lµm Bè
ch¸nh Qu¶ng Nam ®· chñ tr−¬ng ph¸t triÓn ngo¹i th−¬ng, thµnh lËp trung t©m
th−¬ng m¹i lín nhÊt ViÖt Nam lµ Ty B×nh ChuÈn ho¹t ®éng rÊt hiÖu qu¶ nh−ng
vua Tù §øc ®· ra lÖnh b·i bá, chÝnh thøc ®ãng l¹i h¼n çnh cöa giµu cã nµy.
NÒn kinh tÕ ViÖt Nam tõ ®ã quay l¹i t×nh tr¹ng s¶n xuÊt tù cung tù cÊp vµ kinh
tÕ suèt gi¶i miÒn Trung hµng tr¨m n¨m qua vÉn dËm ch©n t¹i chç trong s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp nghÌo nµn.
(Nguån: Ng« Minh Kh«i, B¸o Lao ®éng X· héi, xu©n 2004.)
181
Râ rµng, cïng víi sù ph¸t triÓn cña loµi nguêi, con ng−êi lu«n t×m
çch t×m tßi, kh¾c phôc çc nh−îc ®iÓm trong x· héi, lu«n t×m çch ¸p dông
nh÷ng biÖn ph¸p míi ®Ó v−¬n tíi nh÷ng m« h×nh ph¸t triÓn míi. §Êy lµ quy
luËt kh¸ch quan, tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh vËn ®éng ®ã, ®¸ng tiÕc lµ xuÊt
hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i hai xu h−íng: mét lµ kh− kh− b¸m gi÷ c¬ chÕ chñ ®¹o cò,
bÊt chÊp t×nh h×nh thay ®æi, hai lµ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n víi c¬ chÕ cò khi
chuyÓn sang ¸p dông c¬ chÕ chñ ®¹o míi. Hai th¸i cùc nµy ®i liÒn víi nhau
vµ lµ kÕt qu¶ cña nhau.
Nguy c¬ "ch¹y qu¸ ®µ"
Sau mét thêi gian dµi bÞ k×m h·m bëi mét lo¹i c¬ chÕ ®· trë nªn lçi
thêi, khi cã c¬ héi ®æi sang mét hÖ thèng c¬ chÕ míi, t©m lý quÇn chóng dÔ
t¹o nªn mét t×nh tr¹ng l¹m dông c¬ chÕ míi vµ ghÐt bá qu¸ møc c¬ chÕ cò.
Ng−êi cÇm quyÒn tr−íc cµng cè b¶o thñ nÝu kÐo, dïng çc gi¶i ph¸p c¶i
l−¬ng ®Ó duy tr× c¬ chÕ cò, råi ®Õn lóc nã trë nªn v« hiÖu, bÊt lùc hoµn toµn
th× ng−êi cÇm quyÒn míi thay thÕ l¹i cµng cã xu h−íng xo¸ bá hoµn toµn c¬
chÕ cò, l¹m dông vai trß chñ ®¹o cña c¬ chÕ míi, muèn sö dông nã mét
çch ®éc t«n ®Ó nhanh chãng thay ®æi t×nh thÕ, ®o¹n tuyÖt víi qu¸ khø .
Sai lÇm “ch¹y qu¸ ®µ” (over shooting) lµ hiÖn t−îng mang tÝnh t©m
lý dÔ gÆp. HiÖn t−îng nµy còng t¹o nªn mét kÕt cÊu c¬ chÕ bÊt hîp lý, kÐm
hiÖu qu¶ vµ cÇn cã thêi gian ®Ó kh¾c phôc. VÝ dô, sau khi chuyÓn tõ kinh tÕ
kÕ ho¹ch sang kinh tÕ thÞ tr−êng, ë nhiÒu n−íc XHCN hiÖn thùc tr−íc ®©y,
cã hiÖn t−îng nhµ n−íc nhanh chãng rót h¼n ra khái çc lÜnh vùc dÞch vô
c«ng Ých vµ phóc lîi x· héi nh− y tÕ vµ gi¸o dôc c¬ së, giao th«ng c«ng
céng, khuyÕn n«ng vµ dÞch vô kü thuËt cho n«ng d©n,…, trong khi c¬ chÕ
thÞ tr−êng vµ céng ®ång ch−a ®ñ n¨ng lùc hoÆc ch−a h×nh thµnh ®éng c¬ ®Ó
tham gia thay thÕ t¹o nªn nh÷ng “kho¶ng trèng quyÒn lùc” dÉn ®Õn xuèng
cÊp vÒ x· héi vµ gi¶m hiÖu qu¶ vÒ kinh tÕ.
Khi chuyÓn tõ c¬ chÕ chñ ®¹o nµy sang ¸p dông c¬ chÕ chñ ®¹o kh¸c
mét çch ®ét ngét, dÔ dµng xuÊt hiÖn rñi ro cña qu¸ tr×nh giao thêi, ®ã lµ sù
xuÊt hiÖn hiÖn t−îng "kho¶ng trèng c¬ chÕ" gi÷a mét bªn lµ tËp hîp cña c¬
chÕ cò ®· bÞ lo¹i bá vµ bªn kia lµ tËp hîp c¬ chÕ míi ch−a h×nh thµnh, thËm
chÝ cã nhiÒu lÜnh vùc c¶ hai c¬ chÕ chñ ®¹o cò vµ míi kh«ng qu¶n lý næi.
KÕt qu¶ lµ nh÷ng c¬ chÕ “kh«ng chÝnh thèng” trµn vµo lÊp ®Çy kho¶ng trèng
trong nhu cÇu x· héi g©y ra h×nh ¶nh tiªu cùc vµ mÐo mã cña x· héi víi çc
hiÖn t−îng t«n gi¸o l¹, tÖ n¹n x· héi lan trµn, c¨ng th¼ng s¾c téc,…NÕu sù
182
mÐo mã nµy ®¹t ®Õn mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh th× b¶n th©n c¬ chÕ míi còng bÞ
ph¸ ho¹i, trë thµnh nh÷ng phiªn b¶n mÐo mã, ®«i khi cßn tåi tÖ h¬n c¬ chÕ
cò.
§ã lµ h×nh ¶nh nÒn “kinh tÕ thÞ tr−êng man rî” mµ Nga, M«ng Cæ vµ
mét sè n−íc thuéc khèi Liªn X« cò, … ph¶i nÕm tr¶i khi ¸p dông “liÖu ph¸p
sèc” víi −íc muèn sau mét ®ªm rò bá mäi vÕt tÝch cña nÒn kinh tÕ quan liªu
kÕ ho¹ch, thay ®æi tÊt c¶ b»ng sù diÖu kú cña “bµn tay v« h×nh” thÞ tr−êng.
ViÖc Tæng thèng Nga Putin lÊy l¹i giai ®iÖu quèc ca cña Liªn X«, hay ng«i
sao ®á lµm biÓu t−îng cho qu©n ®éi, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng cè g¾ng phôc håi
çc gi¸ trÞ cò. §ã chØ lµ vµi trong nhiÒu ®iÒu chØnh ph¶i lµm ®Ó kh¾c phôc
t¸c h¹i cña hiÖn t−îng “qu¸ ®µ” trong hµnh vi x· héi.
HiÖn t−îng "qu¸ ®µ" kh¸c x¶y ra víi mét c¬ chÕ bÊt lùc kÐo dµi, khi
mét c¬ chÕ míi xuÊt hiÖn ph¸t huy t¸c dông m¹nh, ng−êi ta dÔ û l¹i vµo søc
m¹nh cña nã, l¹m dông trong c¶ nh÷ng lÜnh vùc nã kh«ng cã lîi thÕ, dÉn
®Õn nh÷ng thÊt b¹i kh¸c. ThÕ kû XIX, ®Çu XX, ch©u ©u tiÕn m¹nh vµo qu¸
tr×nh c«ng nghiÖp ho¸. C¬ chÕ thÞ tr−êng ph¸t huy t¸c dông m¹nh ®−a çc
nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp chuyÓn nhanh sang c¬ khÝ ho¸, c«ng nghiÖp hãa.
ViÖc l¹m dông vai trß c¬ chÕ thÞ tr−êng ë n«ng th«n n−íc Anh dÉn ®Õn h×nh
thµnh hµng lo¹t n«ng tr¹i c«ng nghiÖp s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ thuª m−ín c«ng
nh©n, çc n«ng tr¹i nµy nhanh chãng bÇn cïng ho¸ vµ lµm ph¸ s¶n tÇng líp
n«ng d©n tiÓu n«ng. T−¬ng tù nh− vËy, c¬ chÕ thÞ tr−êng bïng næ trong giai
®o¹n c«ng nghiÖp ho¸ ë çc n−íc B¾c ©u còng tµn ph¸ gÇn nh− hoµn toµn
diÖn tÝch rõng tù nhiªn trï phó ë ®©y ®Ó phôc vô nhu cÇu s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp vµ x©y dùng c«ng nghiÖp. Nh÷ng c©n b»ng vÒ x· héi, m«i tr−êng bÞ
ph¸ vì nµy sau ®ã ph¶i t¸i lËp mét çch vÊt v¶ b»ng çc c¬ chÕ nhµ n−íc vµ
céng ®ång víi chi phÝ to lín.
§Ó cã mét sù tiÕn ho¸ lµnh m¹nh, cÇn cã thêi gian cho çc qu¸ tr×nh
chuyÓn tiÕp. Çc qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi tèt nhÊt, nªn ®−îc ®Þnh h−íng cã chñ
®Þnh. Vµ quan träng h¬n c¶ lµ ph¶i h×nh thµnh ®−îc mét c¬ cÊu phèi hîp
míi, trong ®ã c¶ ba c¬ chÕ ®Òu cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy t¸c dông. §©y lµ yÕu
tè quyÕt ®Þnh cña sù thµnh c«ng.
Khñng ho¶ng gi¸ trÞ khi thay ®æi c¬ chÕ chñ ®¹o
Con ng−êi trong mçi thêi ®¹i h×nh dung nªn h×nh mÉu ng−êi hïng
cña m×nh, ®¹i diÖn cho kiÓu sèng vµ c− xö mong ®îi phï hîp víi yªu cÇu
183
cña c¬ chÕ chñ ®¹o. Trong c¬ chÕ céng ®ång, khi lßng trung thµnh lµ gi¸ trÞ
®¸ng ca ngîi nhÊt th× “ch÷ t©m kia míi b»ng ba ch÷ tµi”(TruyÖn KiÒu,
NguyÔn Du), ng−êi ta ca ngîi, thê phông nh÷ng nh©n vËt nh− Quan C«ng
(Tam Quèc ChÝ cña La Qu¸n Trung) mÆt ®á r©u dµi, träng nghÜa khinh tµi,
lÊy ©n o¸n lµm th−íc ®o xö thÕ. B−íc sang c¬ chÕ nhµ n−íc, tµi kinh bang tÕ
thÕ vµ tinh thÇn chÊp hµnh ph¸p luËt ®−îc ®Ò cao, viÖc “trÞ quèc b×nh thiªn
h¹” trë thµnh gi¸ trÞ cuéc ®êi ng−êi qu©n tö th× mét mÆt, nh©n d©n yªu
chuéng thê phông tÊm g−¬ng nh÷ng ng−êi c«ng minh, tµi ba nh− Bao C«ng
mÆt s¾t v« t−, ®Æt lÏ ph¶i lªn trªn tÊt c¶, mÆt kh¸c còng lªn ¸n nh÷ng kÎ
biÕn m×nh thµnh bé phËn v« hån cña bé m¸y quan liªu nh− thanh tra Jave
(Nh÷ng ng−êi khèn khæ cña VÝchto Huyg«). Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, khi
nh÷ng kÎ ®Æt ®ång tiÒn lªn trªn tÊt c¶ nh− Gr¨ng®ª keo kiÖt (¥giªni
Gr¨ng®ª cña L.D. Banz¾c) bÞ lªn ¸n th× ng−êi anh hïng míi ®−îc t«n vinh
lµ nh÷ng nh©n vËt tay kh«ng lµm næi c¬ ®å, dùng nªn sù nghiÖp kinh doanh
lµm giµu cho nhµ, vinh cho n−íc. §ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh ®−îc ®Ò cao trong
mét sè bé phim Trung Quèc gÇn ®©y nh− §−êng gia lÉy lõng trong C©u
chuyÖn Th−îng H¶i
Qu¸ tr×nh thay thÕ c¬ chÕ chñ ®¹o vµ hÖ thèng c¬ chÕ ®i kÌm lµ qu¸
tr×nh thay ®æi ph−¬ng çch ®Þnh danh, th«ng tin vµ th−ëng ph¹t. Khi th−ëng
ph¹t thay ®æi còng cã nghÜa lµ th−íc ®o çc gi¸ trÞ ®óng sai, ph¶i tr¸i, ch©n
thiÖn, hay dë trong x· héi ®−îc x¸c lËp l¹i. Th−íc ®o gi¸ trÞ thay ®æi, trËt tù
x· héi còng thay ®æi. Sù ®æi thay gi¸ trÞ x· héi cã thÓ diÔn ra kÐo dµi hµng
tr¨m n¨m theo qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ lÞch sö nh−ng còng cã thÓ diÔn ra tøc th×
trong çc giai ®o¹n khñng ho¶ng vµ ®æi míi c¬ chÕ chñ ®¹o ®ét ngét. Khi
t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi thay ®æi m¹nh, dÉn ®Õn c¬ chÕ ®iÒu hµnh bÊt lùc
vµ khñng ho¶ng mét çch toµn diÖn th× c¬ chÕ chñ ®¹o sÏ thay ®æi. Lóc ®ã
xuÊt hiÖn nguy c¬ khñng ho¶ng lßng tin. Ng−êi ta nh×n ®êi, nh×n nhau, nh×n
sù vËt b»ng con m¾t míi. Çi tr−íc kia lµ ®óng, lµ ®¸ng ca ngîi, lµ ph¶i nÓ
träng th× h«m nay cã khi lµ sai, lµ lçi thêi, lµ bÞ coi th−êng vµ ng−îc l¹i.
Nh÷ng ng−êi hïng x−a bçng chèc trë nªn bÞ quªn l·ng nh−êng chç cho çc
thÇn t−îng míi.
Trong c¬ chÕ céng ®ång, tuæi giµ ®−îc träng väng v× g¾n víi kinh
nghiÖm vµ kiÕn thøc, chuyÓn sang c¬ chÕ nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng, viÖc häc
tËp do nhµ tr−êng vµ çc nhµ chuyªn m«n ®¶m nhiÖm, bçng chèc líp ng−êi
184
giµ thÊy m×nh bÞ coi lµ cæ hñ, l¹c hËu. ChuyÓn tõ c¬ chÕ céng ®ång coi träng
sù b×nh qu©n, ®Ò cao sù thanh b¹ch víi th−íc ®o “nghÌo lµ tèt” sang c¬ chÕ
thÞ tr−êng chÊp nhËn ph©n phèi theo ®ãng gãp, t«n vinh ng−êi lµm ¨n giái
víi con m¾t míi “giµu lµ thµnh ®¹t”, tho¸ng chèc tÇng líp d©n nghÌo c¶m
thÊy bÞ ph©n biÖt ®èi xö, bÞ coi th−êng. Tõ c¬ chÕ céng ®ång coi träng lao
®éng ch©n tay, ®Ò cao thµnh phÇn c«ng n«ng chuyÓn sang c¬ chÕ nhµ n−íc
vµ thÞ tr−êng träng dông trÝ thøc chuyªn m«n, ®Ò cao ng−êi cã vèn ®Çu t−,
ng−êi lao ®éng ch©n lÊm tay bïn c¶m thÊy m×nh bÞ bãc lét, bÞ coi nhÑ. Tõ
c¬ chÕ céng ®ång vµ c¬ chÕ nhµ n−íc t−ëng th−ëng theo c«ng tr¹ng vµ ®ãng
gãp sang c¬ chÕ thÞ tr−êng tr¶ c«ng theo n¨ng lùc, nh÷ng cùu chiÕn binh,
çc ®èi t−îng x· héi ®· hy sinh ®ãng gãp c«ng lao søc lùc trong chiÕn ®Êu
vµ x©y dùng c¶m thÊy bÞ bá r¬i, bÞ xem th−êng…
TÊt c¶ nh÷ng sù ®¶o lén trªn tuy diÔn ra tÊt yÕu theo quy luËt x· héi,
nh−ng ®−¬ng nhiªn dÉn ®Õn hËu qu¶ t©m lý t− t−ëng ë møc ®é kh¸c nhau.
NÕu qu¸ tr×nh thay ®æi th−íc ®o gi¸ trÞ kh«ng diÔn ra mét çch hoµ hîp sÏ
dÉn ®Õn khñng ho¶ng lßng tin. BiÓu hiÖn cña nã ë mçi líp ng−êi mét kh¸c.
LÞch sö ph¸t triÓn ë nhiÒu quèc gia trong giai ®o¹n c«ng nghiÖp ho¸
nhanh vµ bïng næ líp d©n c− trÎ sau çc cuéc chiÕn tranh, ®· tõng chøng
kiÕn nhiÒu ®ét biÕn mang tÝnh “ph¸ ph¸ch” cña líp ng−êi trÎ. Lèi sèng hiÖn
sinh, sèng gÊp, phong trµo HÝpy, lµ hiÖn t−îng x· héi ®· tõng lan trµn ë ¢u
Mü, vµ d−íi nh÷ng d¹ng kh¸c nhau ë NhËt B¶n, Hµn Quèc… trong nh÷ng
giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh. Líp trÎ x−a ë Trung Hoa c¾t bói tãc, mÆc ¸o
ng¾n, chèng l¹i chÕ ®é qu©n chñ. Líp trÎ ë ViÖt Nam nay ®Ó tãc dµi, mÆc
quÇn r¸ch, ®ua xe hon ®a... Trong çc h×nh thøc ph¸ ph¸ch, th¸ch ®è, ngµy
x−a cã c¶ thuèc l¸, thuèc phiÖn, r−îu m¹nh, bµi b¹c, bá ®i hoang,... ngµy
nay cã c¶ ch¸t trªn Internet, quan hÖ t×nh dôc, ma tuý, bá häc,...
Líp ng−êi giµ cã nhiÒu c«ng tr¹ng, khi sôp ®æ niÒm tin dÔ c¶m thÊy
bÊt m·n. KhÝa c¹nh “ph¸ ph¸ch, th¸ch ®è” cña líp giµ th−êng kh«ng ån µo
nh−ng rÊt quyÕt liÖt. Líp giµ x−a ë ViÖt Nam sèng chÕt gi÷ bói tã, ®Ó r¨ng
®en, dïng ch÷ N«m. Líp giµ ë n−íc Nga nay ®eo huy ch−¬ng, mÆc qu©n
phôc, cÇm cê bóa liÒm ®i biÓu t×nh. Çc l·o thµnh çch m¹ng ë Trung Quèc
viÕt v¹n ng«n th− tranh luËn lý luËn chiÕn l−îc, vËn ®éng hµnh lang, trùc
tiÕp can gi¸n c«ng t¸c tæ chøc çn bé, ...
Ng−êi nghÌo khæ, lao ®éng thñ c«ng khi mÊt lßng tin th−êng dÔ b¹o
®éng. ë ©u Mü, khñng ho¶ng lßng tin tõng dÉn ®Õn nh÷ng cuéc b¹o ®éng
185
ph¸ ph¸ch m¸y mãc trong thêi kú ®Çu c«ng nghiÖp ho¸. T¹i Trung Quèc
thêi gian qua liªn tôc diÔn ra çc cuéc biÓu t×nh cña c«ng nh©n thÊt nghiÖp
vµ n«ng d©n mÊt ®Êt. Ngay c¶ n¹n khñng bè quèc tÕ ®ang lan trµn trªn thÕ
giíi h«m nay còng lµ mét biÓu hiÖn cña tinh thÇn ph¶n kh¸ng tuyÖt väng
cña nh÷ng niÒm tin sôp ®æ ë nh÷ng khu vùc cã ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ
khã kh¨n.
186
Hép 38. Khñng ho¶ng c¬ chÕ thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc,
vÊn ®Ò chÝnh danh vµ çc c¶i çch tiÕp theo
Nhµ n−íc ë Trung Quèc ®· manh nha tõ h¬n 2000 n¨m tr−íc C«ng
nguyªn (TCN), trªn nÒn t¶ng x· héi vÉn lµ thÞ téc, c«ng h÷u nguyªn thñy. §Õn
®êi nhµ Chu (1222 - 221 TCN) chÕ ®é phong kiÕn b¾t ®Çu h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn, cuèi ®êi §«ng Chu, ®Æc biÖt lµ tõ thêi Xu©n Thu sang thêi ChiÕn Quèc
(453 - 221 TCN), x· héi phong kiÕn thay thÕ cho x· héi n« lÖ, bªn c¹nh c¬ chÕ
céng ®ång, c¬ chÕ nhµ n−íc dÇn ®ãng vai trß quan träng, c¬ chÕ thÞ tr−êng h×nh
thµnh.
Nh»m kh¾c phôc t×nh tr¹ng khñng ho¶ng c¬ chÕ, ®èi phã nh÷ng ®æi
thay gi¸ trÞ x· héi nh− trong gia ®×nh con kh«ng nghe cha, trong triÒu ®×nh,
quan l¹i vµ ch− hÇu ®ßi ph©n chia quyÒn lùc cña vua, c«ng nhËn vai trß tÇng
líp nho sÜ, t¸ch rêi ruéng c«ng ruéng t−, t¸ch rêi giµu cã khái quý téc, tiÕn tíi
x¸c lËp trËt tù x· héi, thèng nhÊt qu¶n lý nhµ n−íc, Khæng Tö ®Ò ra thuyÕt
“chÝnh danh” coi danh chÝnh lµ gi¶i ph¸p hµng ®Çu ®Ó trÞ n−íc, kh¾c phôc kh¸c
biÖt gi÷a "danh cò" vµ "thùc míi". Cho r»ng gèc cña vÊn ®Ò lµ x¸c lËp th−íc ®o
gi¸ trÞ phï hîp víi hoµn c¶nh x· héi míi, Khæng Tö viÕt trong LuËn ng÷: "nÕu
danh kh«ng chÝnh th× ng«n kh«ng thuËn; ng«n kh«ng thuËn th× viÖc kh«ng
thµnh."
Sang thêi ChiÕn Quèc, nhµ n−íc phong kiÕn ph¸t triÓn lªn giai ®o¹n tËp
quyÒn chuyªn chÕ. Trªn nÒn t¶ng çc gi¸ trÞ míi trong x· héi ®· h×nh thµnh,
víi nhu cÇu x©y dùng quèc gia thèng nhÊt, kinh tÕ ph¸t triÓn, binh lùc hïng
m¹nh, xuÊt hiÖn nhiÒu nhµ c¶i çch ®Ò ra nh÷ng biÕn ph¸p thùc dông ®Ó thóc
®Èy qu¸ tr×nh biÕn ®æi c¬ chÕ. Lý Kh«i chñ tr−¬ng ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp, khai hoang, ¸p dông kü thuËt th©m canh, thu thuÕ theo møc thu ho¹ch.
Th−¬ng ¦ëng khuyÕn khÝch s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ thñ c«ng, khuyÕn khÝch
lËp c«ng trong chiÕn ®Êu, qu¶n lý d©n theo hé, th−ëng ph¹t nÆng, thèng nhÊt ®o
l−êng. Hµng lo¹t nh©n tµi xuÊt hiÖn trong qu¶n lý nhµ n−íc, cÇm qu©n ®¸nh
trËn, th−¬ng thuyÕt ngo¹i giao nh− T« TÇn, Tr−¬ng Nghi, L¹n T−¬ng Nh−, T«n
Vò, T«n TÉn, Ng« Khëi,…
(Nguån: Lª N. H. Khæng Tö. NXB V¨n ho¸. Hµ Néi, 1996; TrÇn §×nh H−îu, 2001,
s¸ch ®· dÉn).
TÇng líp quan chøc khi mÊt lßng tin th−êng cã xu h−íng tho¸i ho¸,
lÊy vËt chÊt vµ tho¶ m·n quyÒn lùc lµm môc tiªu, sa vµo tham nhòng, quan
liªu cöa quyÒn, dÔ liªn kÕt víi çc tËp ®oµn x· héi ®en ho¹t ®éng theo kiÓu
187
Maphia, hîp t¸c víi giíi doanh nh©n t¹o thµnh çc nhãm lîi Ých trong bé
m¸y nhµ n−íc hoÆc ®éc chiÕm quyÒn hµnh chuyªn chÕ phi d©n chñ.
§«ng ®¶o ng−êi d©n khi ®¸nh mÊt lßng tin võa trèn vµo tÝn ng−ìng,
t«n gi¸o, hñ tôc võa tù xoa dÞu b»ng çc ph−¬ng tiÖn gi¶i trÝ th«ng tôc nh−
ma tuý, cê b¹c, r−îu chÌ, t×nh dôc,… §ång thêi cã xu h−íng ®Ò cao tuyÖt
®èi çc gi¸ trÞ vËt chÊt thùc dông, tranh thñ h−ëng l¹c, tiªu xµi. NÕu ®Ó c¶
x· héi x¶y ra mÊt lßng tin th× v« cïng nguy hiÓm. Khi ®ã mäi rµng buéc tù
gi¸c vÒ ®¹o ®øc, tù träng, t«n träng, …sÏ mÊt t¸c dông, loµi ng−êi trë thµnh
mét ®¸m xe ch¹y hçn ®én kh«ng phanh, sÏ ®©m vµo nhau mµ tù hñy diÖt.
Ng−êi ta khñng ho¶ng niÒm tin khi r¬i vµo ®¸m s−¬ng mï gi÷a qu¸
khø vµ t−¬ng lai. Khi ®øng gi÷a hai sù lùa chän, khi b−íc ngang ranh giíi
cña nh÷ng gi¸ trÞ x· héi kh¸c nhau, çch duy nhÊt ®em l¹i b×nh an trong t©m
hån mçi ç nh©n vµ t¹o nªn sù chuyÓn tiÕp ªm ®Òm cña hai thÕ hÖ kh«ng
ph¶i lµ phñ nhËn hay kh¼ng ®Þnh mét trong hai, mµ lµ c«ng minh ph©n ®Þnh
râ mèc gi¸ trÞ cña hai ®Çu chuyÓn tiÕp.
Muèn kh¾c phôc hiÖn t−îng khñng ho¶ng lßng tin ph¶i t«n vinh vÎ
®Ñp vµ ®ãng gãp vinh quang cña thÇn t−îng cò ®· hoµn thµnh sø m¹ng lÞch
sö vµ chØ ra nÐt ®Ñp vai trß tiªn phong cña nh÷ng anh hïng thêi ®¹i míi.
Khi chiÕn tranh qua ®i, cæ tÝch t«n thê Th¸nh Giãng víi h×nh t−îng
cÊt çnh bay vÒ trêi, thê phông c«ng tÝch Lª Lîi b»ng c©u chuyÖn tr¶ g−¬m
b¸u cho rïa thÇn. Trªn ®Êt n−íc hoµ b×nh, nh©n d©n ca ngîi Lang Liªu s¸ng
t¹o ra b¸nh ch−ng, b¸nh dµy, chän gièng d−a hÊu, t«n vinh NguyÔn C«ng
Trø më ®Êt, quai ®ª, lËp lµng. C«ng b»ng víi qu¸ khø vµ minh b¹ch víi hiÖn
t¹i lµ çch c− xö ®óng ®¾n nhÊt ®Ó tiÕp nèi vµ ph¸t huy gi¸ trÞ qu¸ khø trong
t−¬ng lai.
LÞch sö Trung Quèc hiÖn ®¹i chøng kiÕn bµi häc vÒ xö thÕ thµnh
c«ng gi÷a qu¸ khø vµ t−¬ng lai cña §Æng TiÓu B×nh. Sau khi n¾m quyÒn lùc,
§Æng TiÓu B×nh mét mÆt lÇn l−ît minh oan vµ söa sai cho çc ®ång chÝ,
®¸nh gi¸ râ c«ng téi cña nh÷ng ç nh©n liªn quan, rót ra bµi häc kinh
nghiÖm cña sai lÇm lÞch sö. MÆt kh¸c, ®Ò cao kiÓu mÉu míi cho con ng−êi
®−¬ng ®¹i. ¤ng ca ngîi nh©n tµi cã häc vÊn, ®Ò cao qu©n nh©n chuyªn
nghiÖp, nªu g−¬ng nh÷ng ng−êi ®i tr−íc lµm giµu, ®−a nh©n d©n vµo sù
nghiÖp hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, trong khi b¶n th©n chñ ®éng rót khái vò ®µi
chÝnh trÞ.
188
Sù rµnh m¹ch víi lÞch sö, víi cuéc sèng chÝnh lµ gi¸ trÞ quan träng
nhÊt trong t− t−ëng cña Khæng Tö trong thuyÕt ChÝnh danh. Theo «ng, danh
víi thùc ph¶i thèng nhÊt víi nhau. Khi thùc ®· ®æi th× danh ph¶i ®æi. ¤ng vÝ
dô çi b×nh r−îu cã gãc c¹nh, ®êi tr−íc gäi lµ “c«”, ®Õn ®êi «ng, ng−êi ta bá
c¹nh gãc ®i th× kh«ng thÓ gäi lµ “c«” ®−îc, muèn gi÷ tªn Êy ph¶i gi÷ çc
gãc c¹nh cò, nÕu thay ®æi h×nh d¹ng råi, ph¶i ®Æt cho nã çi tªn míi. §©y
kh«ng ph¶i lµ chuyÖn tªn gäi, mµ çch thøc ®Þnh danh sÏ thay ®æi th«ng tin
vµ th−ëng ph¹t, nghÜa lµ thay ®æi gi¸ trÞ khi c¬ chÕ ®· ®æi.
Khæng Tö nãi: “NÕu danh kh«ng chÝnh th× lêi nãi kh«ng thuËn lý, lêi
nãi kh«ng thuËn th× sù viÖc kh«ng thµnh, sù viÖc kh«ng thµnh th× lÔ nh¹c,
Hép 39. Treo gi¶i th−ëng ®Ó d©n tin chÝnh quyÒn

N−íc TÇn ë Trung Hoa thêi ChiÕn Quèc x−a, sau nhiÒu n¨m sèng d−íi
mét triÒu ®×nh b¹c nh−îc, ng−êi d©n kh«ng tu©n theo luËt lÖ, mÊt lßng tin ë
chÝnh quyÒn. Nhµ c¶i çch Th−¬ng ¦ëng khi nhËn nhiÖm vô thay ®æi l¹i côc
diÖn ®Êt n−íc ®· quyÕt ®Þnh ®−a ra thi hµnh chÝnh s¸ch míi gäi lµ BiÕn Ph¸p,
lÊy luËt lÖ qu¶n lý quèc gia. Nh−ng muèn d©n tin vµ tu©n theo luËt, tr−íc hÕt
ph¶i chuyÓn ®æi gi¸ trÞ tinh thÇn cho toµn d©n.
§Ó t¹o ra mét mèc, ®Ò cao gi¸ trÞ míi lµ kÓ tõ nay, nhµ n−íc sÏ qu¶n lý
b»ng ph¸p luËt, chÝnh quyÒn høa ®iÒu g×, ban bè lÖnh g× sÏ thùc hiÖn b»ng ®−îc
®iÒu ®ã, ai tu©n lÖnh sÏ ®−îc th−ëng, tr¸i lÖnh sÏ bÞ trõng ph¹t. ¤ng ®· tiÕn
hµnh mét nghi lÔ t−îng tr−ng g©y Ên t−îng t©m lý cho nh©n d©n.
Nhµ n−íc treo th−ëng mét kho¶n tiÒn rÊt lín cho ng−êi nµo ®Çu tiªn
v¸c ®−îc c©y cét gç ®i mét qu·ng ®−êng ë qu¶ng tr−êng. V× lµ viÖc qu¸ dÔ, nªn
mäi ng−êi ®Òu ng¹c nhiªn vµ kh«ng tin sù nghiªm tóc cña lêi høa ®ã. §Êy
chÝnh lµ sù bÊt ngê ®Ó Th−¬ng −ëng t¹o Ên t−îng gi¸ trÞ míi cho nh©n d©n.
PhÇn th−ëng chØ trao mét lÇn cho mét ng−êi liÒu m¹ng thö, nh−ng lêi nh¾n cña
nhµ c¶i çch göi ®i ®· n»m l¹i vÜnh viÔn trong lßng d©n, t¹o nªn sù hïng c−êng
cña n−íc TÇn thèng nhÊt toµn Trung Hoa hµng tr¨m n¨m sau.
chÕ ®é kh«ng kiÕn lËp ®−îc, lÔ nh¹c, chÕ ®é kh«ng kiÕn lËp ®−îc th× h×nh
ph¹t kh«ng tróng, h×nh ph¹t kh«ng tróng th× d©n kh«ng biÕt ®Æt tay ch©n vµo
®©u” (kh«ng biÕt lµm thÕ nµo cho ph¶i)17. Bëi vËy, theo «ng, muèn kh¾c
17
Lª N. H. Khæng Tö. NXB V¨n ho¸. Hµ Néi, 1996 .
189
phôc sù khñng ho¶ng x· héi th× ph¶i x¸c lËp trËt tù tu©n theo danh phËn.
Danh ph¶i ®óng víi phËn, thèng nhÊt gi÷a tªn gäi víi thø bËc x· héi, chøc
vô hµnh chÝnh, víi nhiÖm vô ®−îc giao, g¾n lêi nãi víi viÖc lµm. Nãi çch
kh¸c lµ tiÕn hµnh tiªu chuÈn ho¸ vÞ trÝ, thÓ chÕ ho¸ çc nhiÖm vô x· héi.
DÉu r»ng Khæng Tö th−êng dïng th−íc cò ®o sù vËt míi nh−ng ®iÒu
thó vÞ lµ çch ®Æt vÊn ®Ò cña «ng hÕt søc phï hîp víi quan ®iÓm qu¶n lý
theo chÊt l−îng hiÖn ®¹i. Theo cung çch qu¶n lý cña tiªu chuÈn ISO ngµy
nay, mäi chøc danh trong hÖ thèng ph¶i ®−îc gäi tªn râ rµng, nhiÖm vô vµ
chøc danh cña çc vÞ trÝ ph¶i ®−îc ®Þnh nghÜa vµ tiªu chuÈn ho¸ thèng nhÊt,
mäi quy tr×nh cña çc b−íc t¸c nghiÖp ph¶i ®−îc m« t¶ rµnh m¹ch, nhê ®ã
viÖc phèi hîp vµ thay thÕ trong qu¸ tr×nh vËn hµnh hÖ thèng qu¶n lý cã thÓ
diÔn ra æn ®Þnh vµ hiÖu qu¶. Cã lÏ viÖc nªu lªn vÊn ®Ò ®Þnh danh, th«ng tin
vµ th−ëng ph¹t lµm gi¶i ph¸p cho nh÷ng thêi kú khñng ho¶ng c¬ chÕ hoÆc
chuyÓn ®æi c¬ chÕ chñ ®¹o ®· t¹o nªn søc sèng l©u dµi cña t− t−ëng Khæng
gi¸o ngay c¶ trong thêi ®¹i h«m nay. MÆt kh¸c, t− t−ëng nµy th−êng dùa
vµo çc tiªu chÝ cña c¬ chÕ céng ®ång cò nªn tá ra rÊt quen thuéc víi mét
x· héi “trén lÉn” çc h×nh thøc c¬ chÕ ë ch©u ¸.
Sù thay thÕ t¹m thêi cña çc c¬ chÕ kh«ng chÝnh thèng
Trong tr−êng hîp c¶ ba c¬ chÕ chÝnh thèng bÞ suy yÕu, hoÆc diÔn ra
chuyÓn ®æi nh¶y vät gi÷a çc c¬ chÕ, kh«ng cã ®ñ thêi gian chuÈn bÞ, çc c¬
chÕ “kh«ng chÝnh thèng” kh¸c sÏ tù ®éng bæ sung vµo, lÊp ®Çy "kho¶ng
trèng c¬ chÕ" ®Ó t×m çch tham gia ®iÒu chØnh ho¹t ®éng x· héi. Cã thÓ kÓ
ra mét sè thÕ lùc “kh«ng chÝnh thèng nh−: çc ho¹t ®éng t− nh©n vµ tæ chøc
mang tÝnh nh©n ®¹o (NGO, quü nh©n ®¹o,...), tæ chøc t«n gi¸o, c¬ chÕ gia
®×nh, tæ chøc d©n téc, tæ chøc “x· héi ®en”, tæ chøc chÝnh trÞ qu¸ khÝch, …
V× çc lùc l−îng nµy cã thÓ kh«ng ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña ®«ng
®¶o çc ®èi t¸c trong x· héi vµ thiÕu c¬ chÕ tham gia cña mét sè ®èi t¸c
chÝnh, kiÓu tham gia nµy khi v−ît qu¸ møc ®é hç trî, b¾t ®Çu ®ãng vai trß
®iÒu chØnh quan hÖ x· héi, th−êng kh«ng mang tÝnh kh¸ch quan tù nhiªn, cã
thÓ kh«ng v÷ng bÒn hoÆc thËm chÝ g©y thiÖt h¹i cho lîi Ých cña mét sè nhãm
®èi t−îng hoÆc céng ®ång kh¸c.
VÝ dô: khi x¶y ra thiªn tai, hoÆc ë çc vïng s©u, vïng xa, vïng ®ång
bµo d©n téc, nh÷ng n¬i ch−a h×nh thµnh thÞ tr−êng, tæ chøc vµ ho¹t ®éng nhµ
n−íc yÕu, søc m¹nh céng ®ång kÐm, bªn c¹nh ho¹t ®éng cøu trî nh©n ®¹o,
190
th−êng xuÊt hiÖn çc ho¹t ®éng m¹nh h¬n møc b×nh th−êng cña çc t«n gi¸o
míi; hoÆc t¹i çc khu vùc cã ho¹t ®éng dÞch vô bu«n b¸n phøc t¹p nh− biªn
giíi, bÕn c¶ng, tô ®iÓm ¨n ch¬i, ho¹t ®éng qu¶n lý cña nhµ n−íc yÕu, c¬ chÕ
thÞ tr−êng ®an xen çc ho¹t ®éng “kinh tÕ ngÇm” (trèn thuÕ, bu«n lËu,
kh«ng ®¨ng ký, ph¹m ph¸p,...) th× çc tæ chøc “bèc v¸c, b¶o vÖ,...” cã thÓ bÞ
tr¸ h×nh cho çc ho¹t ®éng “b¶o kª, mÆt r«”; hoÆc trong çc nhµ n−íc ®éc
tµi, khi c¬ chÕ d©n chñ bÞ vi ph¹m, xu h−íng gia ®×nh trÞ cã thÓ xuÊt hiÖn,
c«ng viÖc c¶ n−íc trë thµnh viÖc riªng cña mét nhµ…
Tuy nhiªn, vÒ l©u dµi, çc h×nh thøc kh«ng chÝnh thèng nµy còng t×m
çch ph¶i ®ång nhÊt ho¸ hoÆc biÕn thÓ ho¸ ®Ó trë thµnh 1, 2 hoÆc 3 c¬ chÕ
chÝnh thèng míi cã thÓ hy väng vËn hµnh mét çch v÷ng bÒn ®Ó qu¶n lý x·
héi. VÝ dô, çc tæ chøc t«n gi¸o ë ¢u ch©u thêi Trung cæ, Håi gi¸o cùc ®oan
ë Afghanistan sau khi giµnh chÝnh quyÒn ph¶i t×m çch nhµ n−íc ho¸ çc
luËt lÖ, quy t¾c t«n gi¸o, ph¶i vËn ®éng, gi¸o dôc quÇn chóng ®Ó hä chñ
®éng chÊp nhËn çc luËt lÖ, quy t¾c ®¹o ®øc, chuyÓn chóng thµnh quy t¾c
øng xö thÓ chÕ; hoÆc çc tæ chøc phi chÝnh phñ t×m çch vËn ®éng hµnh lang
®Ó g©y ¶nh h−ëng ®Õn chÝnh s¸ch, ®Çu t− cña chÝnh phñ, tranh thñ sù ñng hé
cña quÇn chóng ®Ó ph¸t huy t¸c ®éng céng ®ång theo çc ®Þnh h−íng trong
c−¬ng lÜnh cña hä vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng, cøu trî nh©n ®¹o,...; çc tæ chøc x·
héi ®en t×m çch khèng chÕ quÇn chóng, t¹o nªn çc “luËt rõng” trong quan
hÖ thÓ chÕ, t×m çch mãc nèi, tha ho¸ quan chøc nhµ n−íc ®Ó v« hiÖu vµ
®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc tõ çc vßi b¹ch tuéc Maphia,...
Tãm l¹i, nh÷ng sù thay thÕ cña çc lùc l−îng kh¸c vµo c«ng viÖc
®iÒu chØnh quan hÖ x· héi lµ kh«ng v÷ng bÒn. Sím hay muén t×nh tr¹ng thay
thÕ nµy còng ph¶i chÊm døt hoÆc chuyÓn ®æi sang ba c¬ chÕ chÝnh.
Sù ph¸t triÓn hµi hoµ gi÷a çc c¬ chÕ trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸
x· héi
ViÖc ®iÒu chØnh çc quan hÖ trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi gi÷a
con ng−êi víi nhau lu«n lu«n ®−îc thùc hiÖn bëi çc c¬ chÕ. D−êng nh−
trong x· héi loµi ng−êi kh«ng cã kho¶ng trèng cña çc c¬ chÕ ®iÒu hµnh x·
héi. Çc c¬ chÕ nµy ho¹t ®éng võa t¸ch b¹ch võa phèi hîp theo nh÷ng quy
luËt riªng trong tæng thÓ chung cña x· héi loµi ng−êi. S¬ ®å d−íi ®©y lµ mét
minh häa th« thiÓn cho sù phèi hîp ®ång bé gi÷a çc c«ng cô cña tõng c¬
191
chÕ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¶ 3 c¬ chÕ cïng víi sù tiÕn ho¸ quan hÖ
x· héi. Nh÷ng néi dung ë ®©y cã thÓ sÏ thay ®æi tuú theo hoµn c¶nh cô thÓ,
®iÒu ®¸ng nãi lµ trong khi c¶ ba c¬ chÕ cïng song hµnh tham gia ®iÒu chØnh
quan hÖ x· héi th× çc c«ng cô bªn trong mçi c¬ chÕ còng liªn tôc ®æi míi
phï hîp víi møc ®é ph¸t triÓn x· héi.
C¬ chÕ thêi kú nguyªn thñy
Trong suèt thêi gian dµi cña thêi kú ban ®Çu lÞch sö loµi ng−êi, khi
quan hÖ cña con ng−êi cßn bã hÑp trong ph¹m vi ®Þa ph−¬ng, bé l¹c, th× c¬
chÕ céng ®ång ®ãng vai trß quan träng nhÊt, quy ®Þnh mäi mèi quan hÖ
trong gia ®×nh, trong dßng téc, trong céng ®ång. Trong giai ®o¹n s¬ khai
cña lÞch sö loµi ng−êi, cã lÏ quan hÖ hä hµng huyÕt thèng lµ lo¹i quan hÖ
céng ®ång ®Çu tiªn trong c«ng x· thÞ téc. Mµ cã lÏ lµ mèi quan hÖ mÑ con lµ
mèi quan hÖ nguyªn thñy nhÊt. ChuyÓn sang sinh ho¹t x· héi, çc mèi quan
hÖ kh¸c nh− vî chång, anh chÞ em, hä hµng th©n téc ngµy cµng ph¸t triÓn.
Trong chÕ ®é nguyªn thñy ban ®Çu, gia ®×nh g¾n víi céng ®ång bÇy ®µn.
ViÖc ph©n c«ng, ¨n chia, sinh ho¹t theo bÇy ®µn h¬n lµ gia ®×nh. Cã lÏ ®ã lµ
nguån gèc cña chÕ ®é c«ng x· nguyªn thñy ®Æc tr−ng bëi së h÷u tËp thÓ çc
tµi nguyªn vµ t− liÖu s¶n xuÊt.
Nghiªn cøu vÒ quan hÖ céng ®ång ban ®Çu ngµy nay th−êng ®−îc
tiÕn hµnh víi çc bé l¹c thiÓu sè. Mét trong nh÷ng nghiªn cøu cæ ®iÓn ®−îc
Evans Pritchard tiÕn hµnh víi bé l¹c Nuer cho thÊy: x· héi cña ng−êi Nuer
sinh sèng kh¸ hoµ hîp, tr¸nh ®−îc nguy c¬ trém c¾p vµ mÊt trËt tù trong
céng ®ång mµ kh«ng cÇn tíi çc thÓ chÕ nhµ n−íc nh− toµ ¸n hay c¶nh s¸t.
Khi cÇn ph¶i c−íp bãc tr©u bß gia sóc, hä sang c−íp cña çc bé l¹c kh¸c.
Trong néi bé céng ®ång, chÝnh çc thµnh viªn trong tõng gia ®×nh tù ®Êu
tranh, kiÓm so¸t lÉn nhau ®Ó gi÷ hoµ khÝ trong bé l¹c, v× mäi ng−êi ®Òu ®·
cã kinh nghiÖm x−¬ng m¸u r»ng hËn thï n¶y sinh trong céng ®ång sÏ ®em
l¹i thiÖt h¹i ghª gím cho tÊt c¶ mäi thµnh viªn. Môc tiªu an toµn vµ æn ®Þnh
trë thµnh ®éng lùc tù qu¶n trong céng ®ång18.
ViÖc th«ng tin trong céng ®ång giai ®o¹n nµy thËt ®¬n gi¶n vµ minh
b¹ch. Mäi ng−êi sinh ra, lín lªn, chÕt ®i trong cïng mét tËp thÓ, “çi kim
trong bäc l©u ngµy còng lßi ra” ch¼ng cã g× giÊu ®−îc xãm lµng, gia téc.
18
Evans - Prichard, The Nuer. Oxford University Press, 1940.
192
Elizabeth Colson nghiªn cøu céng ®ång ng−êi Tonga ®· rót ra nhËn xÐt:
“Gi÷a nh÷ng ng−êi nh− ng−êi Tonga, ¸p dông nh÷ng tiªu chuÈn theo çc vai
trß cô thÓ trong viÖc ®¸nh gi¸ vai trß toµn diÖn vµ toµn bé con ng−êi, ®iÒu
nµy sÏ cho phÐp hä ®o¸n tr−íc ®−îc hµnh vi ø−ng xö trong t−¬ng lai. ViÖc
ph¸n xÐt lµ mét qu¸ tr×nh ®ang x¶y ra vµ cuèi cïng sÏ ®¹t ®−îc sù nhÊt
trÝ”19.
Khi c«ng x· thÞ téc ph¸t triÓn thµnh c«ng x· l¸ng giÒng, Mèi quan hÖ
gi÷a nh÷ng ng−êi sèng cïng ®Þa ph−¬ng còng rÊt l©u dµi vµ cè ®Þnh. Ng−êi
ta xö sù víi nhau kh«ng chØ dùa theo sù ®¸nh gi¸ tøc th× vµ v× quyÒn lîi cña
ç nh©n m×nh mµ cßn tÝnh ®Õn dßng gièng, truyÒn thèng, rµng buéc trong bé
téc, hä hµng. Uy tÝn, thµnh c«ng, thÊt b¹i cña mäi ng−êi trong gia ®×nh, gi÷a
çc thÕ hÖ trong tõng céng ®ång cã liªn hÖ chÆt víi nhau. “LÊy vî xem
t«ng, lÊy chång xem gièng”, ng−êi ta cã thÓ ®o¸n biÕt ®−îc t×nh tr¹ng søc
kháe, kh¶ n¨ng sinh në, nu«i con, n¨ng lùc lao ®éng, kinh nghiÖm tay nghÒ,
l−ng vèn kinh tÕ,… cña ng−êi m×nh ®Þnh quan hÖ (dùng vî, g¶ chång, thuª
m−ín lao ®éng, cho vay vèn, theo häc nghÒ,…) trong t−¬ng lai. Bëi vËy, çc
quan hÖ giao dÞch nµy Ýt rñi ro nh−ng còng tr× trÖ, Ýt thay ®æi, ph¸t triÓn.
M« t¶ x· héi nguyªn thñy, Richard Posner viÕt: “ChÝnh phñ yÕu kÐm,
viÖc ph©n bæ quyÒn vµ nghÜa vô trªn c¬ së t− çch thµnh viªn gia ®×nh, dïng
vËt phÈm lµ h×nh thøc trao ®æi c¬ b¶n, tr¸ch nhiÖm cao víi ng−êi bÞ th−¬ng,
viÖc nhÊn m¹nh sù réng l−îng vµ danh dù nh− çc chuÈn mùc vÒ ®¹o
®øc,…cã thÓ gi¶i thÝch t−¬ng ®èi nhiÒu vÒ c¬ cÊu cña çc thÓ chÕ x· héi
nguyªn thñy20.”
C¬ chÕ thêi n« lÖ
Trong khi ë ch©u ©u, çc quèc gia n« lÖ Hy L¹p ra ®êi vµo thêi kú
®å s¾t, th× quèc gia n« lÖ ë Trung Quèc ®· xuÊt hiÖn tõ thêi kú ®å ®ång vµo
®êi nhµ ¢n, nhµ T©y Chu, sím h¬n kho¶ng 800 n¨m. ChÕ ®é n« lÖ ë ch©u ¸
cã sím nh−ng l¹i kÐo dµi trong suèt lÞch sö l©u dµi cña çc triÒu ®¹i phong
19
Colson, E. Tradition and contract: the problem of order. Chicago Adeline, 1974.
20
Ponsner, R. A. “Atheory of Primitive Society, with Special Reference to Law”. Journal of
Law and Economic, 23:1 - 53, 1980.
20
H−îu, T. §. 2001, s¸ch ®· dÉn.
193
kiÕn víi nh÷ng h×nh thøc pha trén, t¹o nªn çi mµ M¸c gäi lµ “ph−¬ng thøc
s¶n xuÊt ch©u ¸.”21
Çc h×nh thøc tæ chøc nhµ n−íc ®· xuÊt hiÖn víi çc v−¬ng quèc s¬
khai kiÓm so¸t nhiÒu phiªn thuéc Ýt nhiÒu n¾m quyÒn tù trÞ. Hy L¹p cæ ®¹i,
sau thêi kú Mycenae do hµng tr¨m bang nhá hîp thµnh gäi lµ çc Polis vµ
cã chÝnh quyÒn riªng. Thµnh Rome buæi b×nh minh cña ®Õ quèc La M· còng
chØ lµ tËp hîp cña çc lµng nghÌo. Trung Quèc cæ ®¹i cã tíi kho¶ng 800
“n−íc ch− hÇu”.
Trong c¬ chÕ céng ®ång ë Trung Quèc cæ ®¹i, xuÊt hiÖn chÕ ®é n« lÖ
chñng téc, quan hÖ dßng téc bao trïm quan hÖ ®Þa ph−¬ng vµ ®¼ng cÊp. Hä
téc cña nhµ vua trë thµnh tÇng líp chñ n« ®i ra ngoµi lËp çc bang téc thèng
trÞ çc thÞ téc kh¸c. §Õn ®êi Chu sau khi c−íp ng«i nhµ ©n còng vËy, Chu
C«ng phong 55 anh em m×nh chia nhau ®i lµm bang b¸. Vua n−íc lín lµ
thiªn tö, vua n−íc bÐ lµ ch− hÇu, trªn d−íi theo trËt tù hµnh chÝnh, còng lµ
trªn d−íi theo quan hÖ trong dßng téc. ChÕ ®é cai trÞ theo chñng téc kÐo dµi
®Õn tËn nhµ TÇn.
Trong giai ®o¹n s¬ khëi nµy, ë Trung Hoa cæ ®¹i, quan hÖ céng ®ång
ë d¹ng c¨n b¶n nhÊt, d¹ng huyÕt thèng, bao trïm c¶ c¬ chÕ nhµ n−íc vµ
quan hÖ ®Þa ph−¬ng, quan hÖ ngµnh nghÒ, thËm chÝ c¶ quan hÖ t«n gi¸o.
TrÇn §×nh H−îu m« t¶ sù chång lÊn nµy nh− sau: “V× vËy, n−íc vµ nhµ g¾n
víi nhau. Trong triÒu, vua, quan (b¸ch chÊp sù) ®Òu lµ ng−êi ©n, ®ã lµ giai
cÊp chñ n«. N« lÖ lµ nh÷ng ng−êi lao ®éng n«ng nghiÖp, th−¬ng nghiÖp,…,
hä kh«ng ®−îc coi lµ d©n, kh«ng ph¶i ng−êi téc ©n. §©y lµ sù ph©n biÖt c¶
vÒ chÝnh trÞ, vÒ chñng téc, vÒ ®¼ng cÊp, vÒ nghÒ nghiÖp.”.
Nh÷ng nhµ n−íc kiÓu nµy thùc sù lµ nh÷ng chÝnh quyÒn "gia ®×nh
trÞ", lÊy quan hÖ ruét thÞt lµm c¨n cø tin cËy giao quyÒn hµnh, lÊy phÐp øng
xö trªn d−íi, trong ngoµi cña gia ®×nh, dßng téc ®Ó qu¶n l ý nhµ n−íc, l·nh
®¹o quèc gia. §ã lµ thêi kú "®øc trÞ, lÔ trÞ" ph¶i ®−îc ®Ò cao tuyÖt ®èi. Kh¸i
niÖm “trung” vµ “hiÕu” ®i liÒn víi nhau. Khæng Tö cho r»ng cho dï lÞch sö
cã thay ®æi th× chØ thªm bít chø kh«ng thay ®æi vµ çi bÊt biÕn ®ã chÝnh lµ
“lÔ”, biÓu hiÖn sù vËn hµnh x· héi theo mÖnh trêi vµ phËn ng−êi. HiÕu lµm
194
gèc cho nh©n, lÊy ®oµn kÕt vµ duy tr× trËt tù trong t«n téc lµm c¬ së cña æn
®Þnh x· héi.
Nhµ vua ®−îc ®Ò cao kh«ng chØ vÒ mÆt quyÒn hµnh vµ dßng téc mµ
cßn lµ ng−êi thùc hiÖn quyÒn hµnh cña th−îng ®Õ. T«n gi¸o g¾n víi v¨n ho¸,
chÝnh trÞ. Thêi ¢n, ruéng ®Êt c¶ n−íc lµ cña nhµ vua, toµn d©n thi hµnh chÕ
®é cèng n¹p tØnh ®iÒn. Con ng−êi sèng trªn ®Êt ®ai còng lµ thÇn d©n cña
vua. Khi vua phong t−íc, cÊp ®Êt cho c«ng thÇn vµ con ch¸u th× nghiÔm
nhiªn chia c¶ ®Êt, c¶ d©n.
ë ch©u ¢u, chÝnh quyÒn kh«ng mang tÝnh gia ®×nh trÞ mµ thuéc vÒ
giai cÊp chñ n« giµu cã. Ng−êi Hy L¹p lµ chñ n« trong n−íc hay ra n−íc
ngoµi x©m chiÕm thuéc ®Þa ®Òu cã quyÒn tham gia chÝnh trÞ th«ng qua bÇu
cö d©n chñ. Trong ®Õ quèc La M·, quyÒn lùc thuéc vÒ tay çc gia ®×nh giµu
cã vµ çc t−íng lÜnh khèng chÕ nghÞ viÖn. D−íi ®ã lµ th−êng d©n, råi ®Õn
çc d©n téc thuéc ®Þa vµ thÊp nhÊt lµ n« lÖ. T«n gi¸o còng kh«ng g¾n víi
chÝnh trÞ. Mäi ng−êi t«n thê nhiÒu vÞ thÇn, kÓ c¶ çc vÞ thÇn cña çc d©n téc
bÞ chinh phôc.22
LuËt ph¸p xuÊt hiÖn nh−ng ph©n biÖt ®èi xö r¹ch rßi gi÷a tÇng líp
chñ n«, c− d©n tù do víi n« lÖ dï ë ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng T©y. Quèc
v−¬ng xø Babilon thÕ kû thø XVIII tr−íc C«ng nguyªn ®· ban hµnh bé LuËt
Hamurabi víi 282 ®iÒu, b¶o vÖ nÒn thèng trÞ cña giai cÊp chñ n«23.
Kinh tÕ thÞ tr−êng manh nha tõ rÊt sím. Ng−êi Hy L¹p Mycenae ®·
giao th−¬ng bu«n b¸n víi Ai CËp vµ §Þa Trung H¶i 1200 - 1200 n¨m tr−íc
C«ng nguyªn vµ 600 n¨m tr−íc C«ng nguyªn ng−êi Hy L¹p ®· dïng tiÒn
®óc trong giao th−¬ng. Ng−êi Trung Quèc cßn dïng tiÒn tõ tr−íc ®Êy rÊt
l©u. Trong c¬ chÕ nhµ n−íc n« lÖ vµ phong kiÕn ban ®Çu, t−¬ng øng víi c¬
chÕ thÞ tr−êng s¬ khai, viÖc bu«n b¸n ph¸t triÓn trong ph¹m vi ®Þa ph−¬ng vµ
gi÷a çc ®Þa ph−¬ng l©n cËn. Nh÷ng ng−êi cã hä víi nhau, sèng cïng ®Þa
ph−¬ng, … cã ®iÒu kiÖn ®Ó hiÓu biÕt th«ng tin râ rµng vÒ nhau, dÔ h×nh
thµnh çch thøc rµng buéc ®Ó cã thÓ th−ëng ph¹t lÉn nhau tuú theo hiÖu qu¶
cña quan hÖ. T−¬ng øng víi tr×nh ®é céng ®ång nµy, nh÷ng ho¹t ®éng
th−¬ng m¹i ban ®Çu còng dùa trªn th«ng tin trùc tiÕp vÒ mçi ç nh©n ®−îc
22
B¸ch Khoa toµn th− tri thøc phæ th«n,g.Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi, 2001
23
Th«ng, H. V. S¸ch ®· dÉn.
195
lan truyÒn nhanh chãng vµ th−êng xuyªn trong céng ®ång ®Þa ph−¬ng, trong
tr−êng hîp ViÖt Nam lµ trong lòy tre lµng.
“Thøc khuya míi biÕt ®ªm dµi
ë l©u míi biÕt con ng−êi cã nh©n”.
Lêi khen, tiÕng chª cña xãm lµng kh«ng nh÷ng lµ phÇn th−ëng, lµ
h×nh ph¹t vÒ mÆt tinh thÇn ®èi víi mçi ç nh©n mµ ®ã cßn lµ ®iÒu kiÖn sinh
sèng, lµ b¶o ®¶m an ninh cho ç nh©n vµ tõng gia ®×nh.
C¬ chÕ thêi phong kiÕn
ChiÕn tranh næ ra liªn miªn trong hµng tr¨m n¨m chuyÓn tõ x· héi n«
lÖ sang x· héi phong kiÕn. Trung Quèc gom l¹i thµnh 5 n−íc lín vµ mét sè
n−íc nhá chê bÞ thèng nhÊt24. Nhµ n−íc phong kiÕn tËp trung dÇn quyÒn lùc.
Kinh tÕ tØnh ®iÒn tan r· vµ qu¸ tr×nh gi¶i phãng n«ng n« lµm kinh tÕ tiÓu
n«ng ph¸t triÓn. Hé gia ®×nh n«ng d©n trë thµnh ®¬n vÞ s¶n xuÊt chÝnh.
X· héi b¾t ®Çu chuyªn m«n ho¸ thµnh çc tÇng líp vµ c− d©n vµ
ngµnh nghÒ kh¸c nhau nh− sÜ, n«ng, c«ng, th−¬ng,... cïng lµm giµu cho
m×nh vµ ®ãng gãp cho nhµ n−íc, vÞ trÝ cña nh©n d©n ®−îc coi träng. ChÕ ®é
cèng n¹p cho vua thay b»ng t« víi n«ng d©n, dÞch ®èi víi thî thñ c«ng.
Quan hÖ céng ®ång vÉn cßn lµ sù phèi hîp gi÷a quan hÖ th©n téc vµ quan hÖ
®Þa ph−¬ng nh÷ng ®· mÊt ®i phÇn ®¼ng cÊp vµ thªm phÇn ngµnh nghÒ.
Céng ®ång lµng x· ch©u ¸ vÉn lµ n¬i bao chøa c¶ 3 mèi quan hÖ
hµnh chÝnh c¬ së, khu vùc s¶n xuÊt vµ dßng téc gia ®×nh. ë cÊp trung −¬ng
vµ gi÷a trung −¬ng víi ®Þa ph−¬ng, Nhµ n−íc t¸ch dÇn ra khái quan hÖ th©n
téc. T¹i Trung Quèc, tr−êng häc tõ çc phñ quan t¸ch ra thµnh tr−êng t− mµ
Khæng Tö lµ ng−êi ®i ®Çu. ChÕ ®é thi cö ®Ó lµm quan ®−îc ¸p dông nh»m
tuyÓn chän ng−êi cã n¨ng lùc vµo çc vÞ trÝ l·nh ®¹o.
ChÕ ®é phong kiÕn ch©u ¸ cã sù tho¶ hiÖp gi÷a chÝnh quyÒn nhµ vua
vµ chÝnh quyÒn th«n x·: trªn toµn quèc, ®Êt ®ai vÉn thuéc së h÷u cña nhµ
vua, toµn d©n lµ thÇn d©n d−íi quyÒn vua. Quan hÖ thèng trÞ cña nhµ n−íc
phong kiÕn vÉn ®ãng vai trß tuyÖt ®èi vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ kÓ c¶ t«n gi¸o.
Nh−ng ë çc lµng x·, ®Þa chñ hµo téc n¾m quyÒn cai trÞ theo chÕ ®é gia
tr−ëng víi mét møc ®é quyÒn tù trÞ nhÊt ®Þnh. Çc lµng x· n¾m quyÒn thu
thuÕ, gi÷ an ninh, cung cÊp lao dÞch cho nhµ vua vµ thi hµnh çc luËt tôc cña
24
H−îu, T. §. S¸ch ®· dÉn.
196
®Þa ph−¬ng mét çch t−¬ng ®èi ®éc lËp. Trong nhiÒu tr−êng hîp quyÒn lùc
cña hµo téc ®Þa ph−¬ng thËm chÝ cßn mang tÝnh çt cø nhá ë ch©u quËn.
ë ch©u ¢u, vua giao ®Êt cho n«ng d©n qu¶n lý hoÆc giao cho quan
l¹i phong kiÕn vµ ®æi l¹i, n«ng d©n, quan l¹i cã tr¸ch nhiÖm ®ãng thuÕ vµ
phông sù tËn t×nh cho nhµ vua. N«ng n« kh«ng cã ®Êt vµ bÞ rµng buéc víi
chñ n«.
§Õn lóc nµy xuÊt hiÖn çc hÖ t− t−ëng míi phï hîp víi sù v−¬n lªn
cña c¬ chÕ nhµ n−íc. T¹i Trung Hoa, MÆc Tö ph¶n ®èi quan niÖm vÒ mÖnh
trêi giao cho mét hä téc nhÊt ®Þnh, chèng viÖc ph©n biÖt con ng−êi theo t«n
téc, th©n phËn, chñ tr−¬ng lùa chän ng−êi l·nh ®¹o hiÒn tµi kh«ng ph©n biÖt
t«n téc, lÊy h×nh chÝnh thay cho çch c¶m ho¸ b»ng ®øc ®é, ®Ò cao th−ëng
ph¹t b»ng ph¸p luËt.
Khi hä hµng kh«ng cßn lµ tiªu chuÈn cho céng ®ång, bé m¸y nhµ
n−íc còng kh«ng thÓ dïng “lÔ” ®Ó cai trÞ ®−îc. Trong nh÷ng nhµ n−íc giai
®o¹n nµy, ph¸p luËt ®−îc ®Ò cao, luËt lÖ dÇn mang tÝnh kh¸ch quan vµ c«ng
b»ng, “Ph¸p trÞ” trë thµnh c«ng cô chÝnh cña nhµ n−íc ®Ó qu¶n lý x· héi.
Tiªu chuÈn ph©n xö ®óng sai ph¶i tr¸i lóc nµy kh«ng cßn lµ ý kiÕn cña bÒ
trªn, kh«ng ph¶i lµ ®¹o ®øc gia ®×nh mµ ph¶i so s¸nh víi chuÈn mùc ph¸p
luËt ®· ban hµnh. Ph¸p trÞ ®Æc biÖt ®−îc ®Ò cao d−íi thêi TÇn Thñy Hoµng
trªn mét ®Õ chÕ Trung Hoa thèng nhÊt.
C¬ chÕ thÞ tr−êng b¾t ®Çu khëi ®éng, ph−¬ng thøc xuÊt ph¸t cña ho¹t
®éng thÞ tr−êng lµ quan hÖ kinh doanh trùc tiÕp gi÷a tõng ç nh©n cïng sèng
trong mét ®Þa ph−¬ng. ThËt ®¬n gi¶n vµ an toµn khi bu«n b¸n trong ph¹m vi
lµng x·, n¬i mäi ng−êi ®Òu biÕt nhau, n¬i dÔ dµng thu thËp th«ng tin vµ mét
®èi t−îng cÇn giao dÞch, vµ dÔ dµng ¸p dông çc h×nh thøc h×nh thøc th−ëng
ph¹t khi giao dÞch thµnh c«ng hay thÊt b¹i.
Khi thÞ tr−êng lan réng ra ngoµi lòy tre lµng, “mét giät m¸u ®µo h¬n
ao n−íc l·”, nh÷ng ng−êi ®−îc tin
cËy göi g¾m tiÒn b¹c, cö ®i giao
dÞch tr−íc hÕt lµ ng−êi trong gia
®×nh, råi ®Õn ng−êi trong hä téc vµ
b¹n bÌ th©n quen, nh÷ng ng−êi
®ång h−¬ng, lµ nh÷ng ng−êi ®−îc
biÕt râ, dÔ dµng t×m hiÓu th«ng tin
197
vµ Ýt nhiÒu cßn “n¾m ®−îc ®»ng chu«i” trong mäi t×nh huèng rñi ro. §©y lµ
c¬ chÕ ®· ®−îc ¸p dông réng r·i ë ch©u ¢u vµo thÕ kû XII, khi th−¬ng m¹i
ph¸t triÓn dïng c¬ chÕ céng ®ång lµm c«ng cô. Trong c¬ chÕ nµy, mét céng
®ång nµy sÏ b¶o l·nh t− çch cho thµnh viªn cña m×nh tr−íc céng ®ång
kh¸c. Khi thµnh viªn béi −íc víi céng ®ång kh¸c, mçi céng ®ång sÏ xö ph¹t
thµnh viªn cña m×nh ®Ó b¶o vÖ uy tÝn gi÷a hai céng ®ång.
VÝ dô, khi mét th−¬ng nh©n ë Gi¬noa quþt nî mét th−¬ng nh©n ë
Lu©n §«n, nhËn ®−îc khiÕu kiÖn cña çc th−¬ng nh©n Lu©n §«n, ng−êi l·nh
®¹o céng ®ång Gi¬noa sÏ trõng ph¹t ng−êi m¾c nî t¹i ®©y25. §¸p øng víi
tr×nh ®é më réng cña quan hÖ céng ®ång, trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, h×nh thøc
bu«n b¸n trùc tiÕp gi÷a nh÷ng ng−êi trong cïng ®Þa ph−¬ng, cïng dßng téc,
chuyÓn sang h×nh thøc bu«n b¸n th«ng qua nh÷ng ng−êi ñy quyÒn. H×nh
thøc giao dÞch trùc tiÕp ®−îc thay thÕ b»ng h×nh thøc ñy nhiÖm ®Ó x¸c ®Þnh
danh tÝnh, th«ng tin vÒ ®èi t−îng vµ thùc hiÖn th−ëng ph¹t trong giao dÞch.
C¬ chÕ thêi kinh tÕ c«ng nghiÖp
Trong c¬ chÕ céng ®ång giai ®o¹n c«ng nghiÖp b¾t ®Çu ph¸t triÓn,
ph©n c«ng lao ®éng diÔn ra m¹nh mÏ, x· héi loµi ng−êi ph©n ho¸ theo c«ng
viÖc chuyªn m«n vµ ph©n chia thu nhËp. Ng−êi ta kh«ng chØ g¾n bã víi
nhau v× nãi cïng mét ng«n ng÷, cã cïng mét ®øc tin, sinh ra cïng nhau trªn
mét quª h−¬ng… mµ liªn kÕt l¹i theo giai cÊp, theo ngµnh nghÒ. M©u thuÉn
gi÷a çc giai cÊp t¨ng thªm (gi÷a n«ng d©n vµ ®Þa chñ, gi÷a c«ng nh©n vµ t−
b¶n, …) sù tranh ®Êu quyÒn lîi gi÷a çc nhãm ng−êi tham gia çc c«ng
®o¹n ngµnh nghÒ còng trë nªn m¹nh mÏ (gi÷a ng−êi s¶n xuÊt víi ng−êi kinh
doanh, gi÷a ng−êi bu«n b¸n nhá víi ng−êi bu«n b¸n lín, gi÷a ng−êi mua
víi ng−êi b¸n,…). §Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh, çc h×nh thøc liªn kÕt
ngµnh nghÒ nh− hiÖp héi, hîp t¸c x·,… çc tæ chøc b¶o vÖ giai tÇng nh− çc
nghiÖp ®oµn, c«ng ®oµn, çc ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ… xuÊt hiÖn vµ trë thµnh
nh÷ng sinh ho¹t céng ®ång cã tæ chøc râ rµng vµ n¨ng ®éng nhÊt trong ho¹t
®éng x· héi. Trong bèi c¶nh ®ã, häc thuyÕt cña M¸c ra ®êi coi ®Êu tranh
giai cÊp lµ ®éng lùc ph¸t triÓn x· héi.
Kh¸i niÖm céng ®ång ®· më réng ra quy m« giai cÊp còng lµ lóc
th−¬ng tr−êng ngµy cµng lan réng, ®èi t−îng giao dÞch lan ra liªn vïng, liªn
quèc gia, ho¹t ®éng bu«n b¸n diÔn ra trªn ph¹m vi réng lín h¬n vµ trë nªn
25
Ng©n hµng ThÕ giíi, s¸ch ®· dÉn.
198
khã qu¶n lý, khiÕn cho çc c«ng cô cña mét c¬ chÕ céng ®ång hÑp ngµy
cµng mÊt t¸c dông. Kinh doanh th«ng qua uû quyÒn giao dÞch trung gian trë
thµnh ph−¬ng thøc ho¹t ®éng phæ biÕn cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.
Hép 40. HÖ thèng tiÕp thÞ cña ng−êi Maghribi,
chuyÓn tiÕp tõ bu«n b¸n trùc tiÕp sang ®¹i lý th−¬ng m¹i
ThÕ kû XI nh÷ng nhµ bu«n vïng Maghribi ë B¾c Phi ®· kinh doanh rÊt
hiÖu qu¶ trong vïng §Þa Trung H¶i b»ng çch mang hµng ®i b¸n vµ x©y dùng hÖ
thèng tiÕp thÞ ®¸ng tin cËy trong céng ®ång th«ng qua çc trung t©m th−¬ng m¹i
®Ó më réng vµ duy tr× thÞ tr−êng. ViÖc ng· gi¸ tiÕn hµnh tù do vµ trùc tiÕp gi÷a
ng−êi mua vµ ng−êi b¸n, th«ng qua giao dÞch trùc tiÕp, trung gian ®¹i lý, vµ ®Êu
gi¸. HÖ thèng nµy ¸p dông çc biÖn ph¸p trõng ph¹t tËp thÓ khi hîp ®ång bÞ vi
ph¹m.
Khi muèn më réng ph¹m vi kinh doanh ra çc n−íc kh¸c ngoµi vïng §Þa
Trung H¶i, hä ph¶i ®−¬ng ®Çu víi çc quy ®Þnh vµ h¹n chÕ chÝnh thøc, khã kh¨n
trong tho¶ thuËn gi¸ b¸n, chÊt l−îng hµng, vµ rñi ro trém c−íp. §Ó ®èi phã l¹i,
ng−êi Maghribi thµnh lËp nh÷ng ®¹i lý n−íc ngoµi t¹i çc trung t©m th−¬ng m¹i
xung quanh vïng ®Ó trao ®æi th«ng tin vµ lµm ®¹i diÖn giao dÞch th−¬ng m¹i.
Nh÷ng ®¹i lý nµy do nh÷ng ng−êi trong céng ®ång cö ®i ®iÒu hµnh nªn vÉn ®¸ng
tin cËy. Nhê ®ã, tuy th−¬ng gia kh«ng ph¶i trùc tiÕp mang hµng ®i b¸n nh−ng vÉn
n¾m ch¾c th«ng tin vÒ kinh doanh th«ng qua hÖ thèng quan hÖ céng ®ång. M¹ng
l−íi tæ chøc céng ®ång nµy ¸p dông nh÷ng ®iÒu luËt kh«ng thµnh v¨n ®Ó gi÷ ho¹t
®éng kinh doanh ®¹t hiÖu qu¶ ë c¶ trong n−íc vµ n−íc ngoµi.
(Nguån: Ng©n hµng ThÕ giíi, s¸ch ®· dÉn).
Nh÷ng ng−êi m«i giíi trung gian (broker), çc c«ng ty b¶o hiÓm, çc
ng©n hµng th−¬ng m¹i, çc cöa hµng ®¹i lý... lµm dÞch vô x¸c ®Þnh danh
tÝnh, thu thËp th«ng tin vµ trong chõng mùc nhÊt ®Þnh, lµm c«ng viÖc th−ëng
ph¹t. H×nh thøc th−ëng chÝnh cña c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ b¸n rÎ, øng tr−íc
hµng, thanh to¸n thuËn lîi cho kh¸ch cã uy tÝn tèt vµ h×nh thøc ph¹t lµ b¸n
®¾t, ngõng giao dÞch, ®ßi hái thñ tôc phøc t¹p,... víi kh¸ch l¹ hoÆc kÐm uy
tÝn.
§Ó b¶o vÖ trËt tù, çc ho¹t ®éng giao dÞch kinh doanh cña c¬ chÕ thÞ
tr−êng ho¹t ®éng th«ng qua nhiÒu ®Çu mèi trung gian, çc chÕ tµi cña c¬
chÕ nhµ n−íc tham gia hç trî vµ thay thÕ cho c¬ chÕ céng ®ång. T¹i n−íc
Anh n¨m 1275, vua Edward I ban hµnh ®¹o luËt nghiªm cÊm çc céng ®ång
®øng ra chÞu tr¸ch nhiÖm cho çc mãn nî26.
26
Ng©n hµng ThÕ giíi, s¸ch ®· dÉn.
199
Douglass North viÕt: “ë buæi ®Çu cña ch©u ©u hiÖn ®¹i, çc thÓ chÕ
nµy ®· lµm cho vai trß cña nhµ n−íc t¨ng lªn trong viÖc b¶o vÖ çc th−¬ng
nh©n vµ trong viÖc ¸p dông çc bé luËt th−¬ng m¹i khi tiÒm n¨ng thu nhËp
cña çc ho¹t ®éng tµi chÝnh nh− thÕ t¨ng lªn. Tuy nhiªn, trong m«i tr−êng
nµy, vai trß cña nhµ n−íc vÉn ch−a râ rµng v× nhµ n−íc võa nh− mét kÎ g©y
bÊt an ngµy cµng lín l¹i võa lµ ng−êi b¶o vÖ vµ ng−êi thùc thi çc quyÒn së
h÷u”27.
§Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan cña luËt ph¸p khi gi¶i quyÕt m©u thuÉn
gi÷a çc giai cÊp kh¸c nhau trong
x· héi, nh÷ng gi¶i ph¸p thÓ chÕ nhµ
n−íc kh¸c nhau ®−îc s¸ng t¹o vµ
thö th¸ch, h−íng ®Õn kÕt qu¶ ph©n
quyÒn, nh»m t¹o ra çc ®èi träng
quyÒn lùc. M« h×nh "Tam quyÒn
ph©n lËp"®−îc Aristèt, J. Lècc¬
nªu lªn ý t−ëng vµ M«ngtexki¬ chñ
tr−¬ng tá ra hiÖu qu¶ næi bËt. M«ngtexki¬ viÕt: "tù do chØ cã ë nh÷ng thÓ
chÕ chÝnh trÞ mµ trong ®ã ph¸p luËt thèng trÞ, ph¸p luËt ®ã ®−îc b¶o ®¶m
khái sù ph¸ vì nã b»ng çch ph©n chia quyÒn lùc tèi cao thµnh quyÒn lËp
ph¸p, quyÒn hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. Sao cho çc quyÒn nµy kiÒm chÕ lÉn
nhau28". Nhê c¬ chÕ ho¹t ®éng vµ bé m¸y tæ chøc ®éc lËp, ba bé phËn quan
träng nµy vËn hµnh trong sù kiÓm so¸t, rµng buéc lÉn nhau, t¹o nªn n¨ng lùc
®iÒu hµnh kh¸ch quan vµ c«ng b»ng cña luËt ph¸p bªn trong bé m¸y nhµ
n−íc, më ®−êng cho çc thÓ chÕ lËp hiÕn 1791 ë Ph¸p vµ 1787 ë Mü.
Kinh tÕ ph¸t triÓn, tÝnh chÊt cña çc céng ®ång x· héi t¹i çc quèc
gia c«ng nghiÖp tiÕp tôc thay ®æi. Khi s¶n xuÊt chuyÓn sang giai ®o¹n
chuyªn m«n ho¸, ph©n c«ng lao ®éng m¹nh, th× s¶n phÈm hµng ho¸ kh«ng
cßn ®−îc s¶n xuÊt bëi tõng hé gia ®×nh n«ng d©n, tõng doanh nghiÖp c«ng
nghiÖp. S¶n phÈm ®Çu ra cña c¬ së s¶n xuÊt nµy l¹i lµ nguyªn liÖu ®Çu vµo
cña mét c¬ së s¶n xuÊt kinh doanh kh¸c. QuyÒn lîi g¾n con ng−êi víi nhau
theo chuçi däc cña d©y chuyÒn s¶n xuÊt vµ kinh doanh hµng ho¸.
27
North D. C., s¸ch ®· dÉn.
28
Th«ng, H. V. s¸ch ®· dÉn.
200
Ngµy nay, nh÷ng n«ng d©n trång mÝa s¶n xuÊt nhá liªn hÖ mËt thiÕt
víi çc c«ng nh©n vµ chñ doanh nghiÖp cña nhµ m¸y ®−êng trong vïng
nhiÒu h¬n quan hÖ cña hä víi ng−êi n«ng d©n trång lóa ë vïng bªn c¹nh.
Çc hiÖp héi ngµnh nghÒ liªn kÕt quyÒn lîi cña ng−êi s¶n xuÊt kinh doanh,
liªn kÕt mäi ng−êi theo tõng ngµnh hµng nhê chia sÎ th«ng tin, cung cÊp tÝn
dông, thèng nhÊt c«ng nghÖ, liªn kÕt tiÕp thÞ vµ thËm chÝ c¶ ®Êu tranh cho
çc chÝnh s¸ch thuËn lîi víi tõng ngµnh.
Céng ®ång trong x· héi hiÖn ®¹i lµ céng ®ång ngµnh hµng, vµ çc
céng ®ång cïng quyÒn lîi s¶n xuÊt, kinh doanh, sinh sèng nh− céng ®ång
n«ng th«n, céng ®ång thÞ d©n,… VÝ dô ®iÓn h×nh vÒ sù thay ®æi chÊt l−îng
cña céng ®ång lµ ë çc n−íc c«ng nghiÖp, ®ãng gãp cña ngµnh n«ng nghiÖp
chiÕm tû lÖ kh«ng ®¸ng kÓ (2 - 5%) trong c¬ cÊu kinh tÕ, tû lÖ lao ®éng
n«ng nghiÖp vµ d©n c− n«ng th«n rÊt nhá nh−ng vai trß chÝnh trÞ - x· héi
cña ngµnh n«ng nghiÖp vµ n«ng d©n l¹i rÊt m¹nh. ChÝnh s¸ch n«ng nghiÖp lµ
lo¹i chÝnh s¸ch nh¹y c¶m nhÊt mµ çc nguyªn thñ quèc gia ®Òu nÓ sî.
Víi sù g¾n kÕt míi cña c¬ chÕ céng ®ång, c¬ chÕ thÞ tr−êng còng vËn
hµnh theo nh÷ng c«ng cô míi. Hµng ho¸ tõ n«ng tr¹i, tõ nhµ m¸y ®−îc
chuyÓn ®Õn çc thÞ tr−êng trong vµ ngoµi n−íc th«ng qua mét chuçi tiÕp thÞ
phøc t¹p vµ chuyªn m«n ho¸ cao. Ngµy nay ng−êi s¶n xuÊt, kinh doanh
kh«ng thÓ chØ b¸n hµng th«ng qua çc ®¹i lý ñy quyÒn riªng cña m×nh. Çc
doanh nghiÖp lµm dÞch vô ph©n phèi l−u th«ng cïng mét lóc bu«n b¸n hµng
lo¹t mÆt hµng cã th−¬ng hiÖu vµ nguån gèc kh¸c nhau. Ng−êi mua hµng chØ
cÇn b−íc vµo mét trung t©m th−¬ng m¹i hoÆc siªu thÞ lµ cã thÓ mua ®−îc ®ñ
lo¹i mÆt hµng trong vµ ngoµi n−íc.
Trong mét hÖ thèng thÞ tr−êng linh ®éng nh− vËy, con ng−êi chuyÓn
sù tin cËy vµo ®Þa chØ cöa hµng, vµo uy tÝn ®¹i lý uû quyÒn sang ®Æt niÒm tin
vµo chÊt l−îng, tiªu chuÈn kü thuËt cña hµng ho¸ dùa trªn th−¬ng hiÖu, nh·n
m¸c,… H×nh thøc kinh doanh th«ng qua ñy quyÒn ®· chuyÓn sang kinh
doanh gi¸n tiÕp. ViÖc ®¨ng k ý, b¶o hé nh·n hiÖu tiªu chuÈn ®−îc thùc hiÖn
bëi çc céng ®ång hiÖp héi ngµnh hµng, cã sù trî lùc tÝch cùc hoÆc tham gia
trùc tiÕp cña nhµ n−íc.
201
Hép 41. ChuyÓn tõ kinh doanh qua ®¹i lý sang phèi hîp theo tiªu chuÈn,
tr−êng hîp lóa g¹o ë Nam Bé 120 n¨m tr−íc
ThËp kû 1870, sau khi chiÕm ®ãng 6 tØnh Nam Kú, thùc d©n Ph¸p ®Èy
m¹nh ph¸t triÓn s¶n xuÊt lóa ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, h×nh thµnh vïng s¶n
xuÊt lóa hµng ho¸ xuÊt khÈu. Lóc nµy hÖ thèng kinh doanh g¹o Nam Bé do hai
céng ®ång doanh nh©n hoµn toµn kh¸c nhau vÒ v¨n ho¸, c«ng nghÖ, tæ chøc n¾m
gi÷. Céng ®ång ng−êi Hoa n¾m kh©u thu mua tõ n«ng d©n, vËn chuyÓn vÒ çc
kho vùa t¹i Sµi Gßn - Chî Lín. Céng ®ång çc doanh nh©n ng−êi ¢u n¾m viÖc
vËn chuyÓn g¹o lªn tÇu bu«n vµ xuÊt khÈu ®i çc thÞ tr−êng quèc tÕ. HÖ thèng ®¹i
lý kh«ng gióp hai céng ®ång kinh doanh ho¹t ®éng ¨n khíp khiÕn chÊt l−îng g¹o
kÐm, kh«ng ®ång ®Òu vµ lµm gi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh.
§Ó kh¾c phôc, ngµy 12/9/1874, t¹i mét nhµ hµng trªn ®−êng Catinat, çc
th−¬ng nh©n thuéc hai céng ®ång ®· häp l¹i ký mét biªn b¶n cã néi dung nh−
sau: “…Lo l¾ng vÒ t×nh tr¹ng lóa g¹o cña chóng ta bÞ mÊt gi¸ trªn mäi thÞ tr−êng
tiªu thô do chÊt l−îng kÐm, mµ nguyªn nh©n lµ v× ng−êi b¶n xø còng nh− chÝnh
nh÷ng tiÓu th−¬ng ng−êi Hoa ë Chî Lín ®· kh«ng lµm s¹ch h¹t g¹o vµ pha trén
g¹o… TÊt c¶ nh÷ng th−¬ng nh©n ng−êi Hoa ký tªn d−íi ®©y høa danh dù víi
ng−êi ¢u vµ víi chÝnh b¶n th©n hä r»ng: …Hai lo¹i g¹o ngon sÏ ®−îc b¸n cho
th−¬ng nh©n ng−êi ¢u lµ g¹o Gß C«ng hay g¹o trßn, vµ g¹o VÜnh Long hay g¹o
dµi, ®óng theo h¹t g¹o lµm mÉu. Çc lo¹i g¹o nµy kh«ng cã bÊt cø sù pha trén
nµo vµ kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 3% - 5% thãc… G¹o b¸n ra kh«ng phï hîp víi çc
hîp ®ång ®· ký sÏ ph¶i båi th−êng theo Ên ®Þnh cña çc träng tµi. G¹o lµm mÉu
sÏ ®Æt t¹i Phßng Th−¬ng M¹i, ®−îc sö dông ®Ó ®èi chiÕu trong tr−êng hîp cã
tranh chÊp”.
Kh«ng râ biªn b¶n trªn cã t¸c dông ®Õn møc nµo, nh−ng sau ®ã hÖ thèng
kinh doanh lóa g¹o ë Nam Bé ngµy cµng trë nªn hoµn thiÖn vµ ®· biÕn vïng nµy
trë thµnh vïng chuyªn canh xuÊt khÈu g¹o ®øng ®Çu thÕ giíi.
(Nguån: tµi liÖu l−u tr÷ Trung t©m L−u tr÷ TW II, dÉn theo X−a vµ Nay 3/1997).
C¬ chÕ nhµ n−íc ®¸p øng víi h×nh thøc ho¹t ®éng míi, coi tr¸ch
nhiÖm cña m×nh lµ b¶o vÖ çc ho¹t ®éng, çc nh·n m¸c, th−¬ng hiÖu ®·
®¨ng ký vµ cung cÊp dÞch vô c«ng phôc vô c«ng d©n. D©n bÇu ra bé m¸y
nhµ n−íc, nép thuÕ cho nhµ n−íc ®Ó ®−îc h−ëng çc dÞch vô c«ng céng do
bé m¸y nµy cung cÊp. Nhµ n−íc ®¶m b¶o an ninh, cung cÊp phóc lîi x· héi,
t¹o m«i tr−êng b×nh æn vÜ m«, ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn ph¸p lý cho ho¹t ®éng
kinh tÕ cña mäi c«ng d©n. Trong thÓ chÕ nhµ n−íc kiÓu nµy, vai trß cña çc
céng ®ång, çc tæ chøc phi chÝnh phñ trong viÖc tham gia x©y dùng chÝnh
202
s¸ch, gi¸m s¸t vËn hµnh cña nhµ n−íc diÔn ra mét çch tÝch cùc vµ chñ
®éng.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng t− t−ëng tiªn phong cña I. J. Lècc¬, trong Sù luËn
gi¶i vÒ chÝnh quyÒn (1690), 250 n¨m sau, çc “khÕ −íc x· héi” ra ®êi, chia
sÎ quyÒn lùc cña nhµ n−íc víi sù tham gia qu¶n lý x· héi cña çc ®¶ng ph¸i,
héi ®oµn trong bé ba nhµ n−íc - x· héi chÝnh trÞ - x· héi c«ng d©n. X· héi
thÇn d©n trë thµnh “x· héi c«ng d©n” . Quan hÖ cai trÞ cña nhµ n−íc víi
Hép 42. ThÓ chÕ céng ®ång m¹nh mÏ ë §øc - hiÖn t−îng “hoµ b×nh x· héi”
Ng−êi lao ®éng ë §øc tËp hîp l¹i trong thÓ chÕ céng ®ång v÷ng m¹nh
vµ cã thÕ lùc ®Ó ®Êu tranh víi giíi chñ, b¶o vÖ quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña m×nh.
Nhµ n−íc c«ng nhËn vµ b¶o vÖ thÓ chÕ nµy th«ng qua luËt ph¸p, hÖ thèng toµ ¸n
vµ nh÷ng hiÖp ®Þnh tËp thÓ gi÷a c«ng nh©n vµ chñ doanh nghiÖp.
LuËt “Tham quyÕt” quy ®Þnh: trong mäi c«ng ty cã trªn 2000 c«ng
nh©n, th× ®¹i diÖn cña c«ng ®oµn vµ ng−êi lao ®éng ph¶i chiÕm 50% Ban gi¸m
s¸t c«ng ty, trong Ban gi¸m ®èc c«ng ty ph¶i cã 1 “gi¸m ®èc c«ng nh©n” do
c«ng nh©n bÇu ra, ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña hä. Cã 800 c«ng ty víi 5 triÖu lao
®éng ¸p dông LuËt nµy. Trong çc c«ng ty cã Héi ®ång c«ng nh©n ®Ó thay mÆt
ng−êi lao ®éng ®µm ph¸n nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng cã trong HiÖp ®Þnh tËp thÓ.
Theo LuËt “Hîp ®ång l−¬ng”, c«ng ®oµn vµ hiÖp héi chñ doanh nghiÖp
tiÕn hµnh hµng tr¨m cuéc ®µm ph¸n HiÖp ®Þnh tËp thÓ hµng n¨m, tho¶ thuËn vÒ
l−¬ng vµ ®iÒu kiÖn lao ®éng. MÆc dï chØ cã 30% lao ®éng tham gia c«ng ®oµn,
nh−ng 90% lao ®éng ®−îc tr¶ l−¬ng theo HiÖp ®Þnh. HiÖn cã 5 v¹n HiÖp ®Þnh ®·
®−îc ký kÕt. L−¬ng cña §øc vµo lo¹i cao nhÊt thÕ giíi. Ngoµi ra, ng−êi lao
®éng cßn 58% thu nhËp tõ çc kho¶n b¶o vÖ x· héi ngoµi l−¬ng.
Kho¶ng 50 v¹n c«ng ty, hiÖp héi ngµnh nghÒ, vµ c¬ quan nhµ n−íc cïng
hîp t¸c ®iÒu hµnh hÖ thèng võa häc võa lµm ®µo t¹o 400 ngµnh nghÒ. Mçi n¨m
70% thanh thiÕu niªn sau khi tèt nghiÖp líp 10 tham gia häc nghÒ trong 3 n¨m.
Sau khi tèt nghiÖp trung häc, 80% ng−êi §øc cã giÊy chøng nhËn häc nghÒ. KÓ
c¶ çc sinh viªn ®¹i häc còng ®¨ng ký tham gia häc nghÒ. Riªng n¨m 1990, çc
doanh nghiÖp ®· chi 15 tû USD ®µo t¹o nghÒ cho nh©n viªn.
Do nh÷ng c¬ chÕ céng ®ång chÆt chÏ võa b¶o vÖ ng−êi lao ®éng võa
n©ng cao phóc lîi vµ tay nghÒ cho hä nªn ë §øc duy tr× ®−îc t×nh tr¹ng “hoµ
b×nh x· héi”: kh«ng cã b·i c«ng lín, çc h·ng yªn t©m ®Çu t−, c«ng nh©n yªn
t©m s¶n xuÊt (trung b×nh ë §øc mét c«ng nh©n lµm viÖc 10,4 n¨m míi ph¶i ®æi
viÖc, trong khi ë NhËt lµ 10,9 n¨m vµ Mü lµ 6,7 n¨m). KÕt qu¶ n¨ng suÊt lao
®éng vµ kü n¨ng lao ®éng cña c«ng nh©n §øc ®Òu ®øng ®Çu thÕ giíi
(Nguån: ©n §. V., Thµnh , V. T. (chñ biªn) ViÖn nghiªn cøu Qu¶n lý Kinh tÕ Trung
203
−¬ng. NXB Thèng kª, Hµ Néi, 2002.)
nh©n d©n chuyÓn sang vai trß nhµ n−íc phôc vô c«ng d©n. Trong x· héi
c«ng d©n, x· héi ®−îc tæ chøc thµnh çc ®¶ng ph¸i, ®oµn thÓ quÇn chóng
nh− çc nghiÖp ®oµn, hiÖp héi, ®¶ng chÝnh trÞ,... mçi tæ chøc ®¹i diÖn cho
mét tÇng líp, céng ®ång nhÊt ®Þnh trong x· héi. Çc tæ chøc nµy h×nh thµnh
mét çch ®éc lËp vµ ®a nguyªn trong khu«n khæ ph¸p luËt nh»m thÓ hiÖn ý
chÝ, b¶o vÖ quyÒn lîi vµ t¹o ra søc m¹nh cho mçi céng ®ång ®a d¹ng cña
toµn x· héi.
Víi sù h×nh thµnh x· héi c«ng d©n, yªu cÇu b×nh ®¼ng ph¸p lý cña
mäi con ng−êi tõ møc ph©n quyÒn ®èi träng trong b¶n th©n bé m¸y nhµ
n−íc ®−îc n©ng lªn b¶o ®¶m ë møc cao h¬n nhê xuÊt hiÖn mèi quan hÖ
gi¸m s¸t ®éc lËp gi÷a x· héi c«ng d©n vµ nhµ n−íc. Th«ng qua çc h×nh thøc
biÓu t×nh, tuÇn hµnh, b·i c«ng, lÊy ch÷ ký... g©y "¸p lùc ®−êng phè"; th«ng
qua b¸o chÝ, d− luËn, ®iÒu tra x· héi, nghiªn cøu m«i tr−êng, th¨m dß d−
luËn,... t¹o "¸p lùc c«ng luËn"; th«ng qua ñng hé tranh cö, cung cÊp th«ng
tin, ®ãng gãp ng©n s¸ch... t¹o t¸c ®éng "vËn ®éng hµnh lang",... çc giai
tÇng, çc nhãm x· héi cã ph−¬ng thøc t¸c ®éng th¼ng ®Õn ho¹t ®éng nhµ
n−íc ®Ó b¶o ®¶m sù t−¬ng xøng c©n ®èi vÒ lîi Ých cho nhãm m×nh vµ nhê ®ã
t¹o thÕ c«ng b»ng, hµi hoµ chung trong toµn x· héi29. Mèi quan hÖ trong c¬
chÕ nhµ n−íc cã sù thay ®æi tõ ®èi träng sang gi¸m s¸t. T¹o ra sù c«ng b»ng
vµ hiÖu qu¶ kh«ng ph¶i chØ nhê ph©n quyÒn mµ lµ cßn nhê gi¸m s¸t kh¸ch
quan. Trong h×nh th¸i nhµ n−íc míi, ng−êi chñ lµ nh©n d©n kh«ng chia
quyÒn víi tæ chøc phôc vô m×nh lµ nhµ n−íc mµ t¨ng n¨ng lùc gi¸m s¸t nã,
buéc nã thùc sù phôc vô tèt cho m×nh.
Trong mét x· héi cã nhiÒu céng ®ång ph©n chia thµnh çc nhãm lîi Ých th×
thÓ chÕ nhµ n−íc cña mét nÒn d©n chñ hiÖn ®¹i chuyÓn sang chÕ ®é ®¹i diÖn
ph©n t¸n trong ho¹t ®éng lËp ph¸p. North vÝ dô: “trong tæ chøc nhµ n−íc Mü
cã nh÷ng ng−êi cao tuæi ë Florida vµ Arizona, cã nh÷ng ng−êi thî má ë
Pensivania vµ T©y Virginia, nh÷ng ng−êi trång c©y atis« ë Caliphonia,
29
Th−, V. “Vai trß cña x· héi c«ng d©n ®èi víi viÖc x©y dùng nhµ n−íc ph¸p luËt.” Nghiªn
cøu lËp ph¸p. V¨n phßng Quèc héi, Hµ Néi, 9/ 2003.
82
North D. C., s¸ch ®· dÉn.
83
Buchanan, J. M. and Gordon Tullock. The Calculus of Consent. Ann Arbor: University of
Michigan Press,1962.
204
nh÷ng ng−êi chÕ t¹o « t« ë Michigan vv…V× cã rÊt nhiÒu nhãm lîi Ých, nªn
kh«ng hÒ cã mét nhãm lîi Ých nµo mµ mét nhµ lËp ph¸p cã thÓ ®¹i diÖn cã
kh¶ n¨ng h×nh thµnh ®−îc mét ®a sè. Do ®ã çc nhµ lËp ph¸p kh«ng thÓ
thµnh c«ng ®−îc nÕu hµnh ®éng ®¬n ®éc, mµ ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng tháa
thuËn víi çc nhµ lËp ph¸p kh¸c ®¹i diÖn cho çc nhãm quyÒn lîi kh¸c
nhau30.” .§Ó tho¶ thuËn víi nhau, çc nhµ lËp ph¸p ®· ¸p dông c¶ c¬ chÕ thÞ
tr−êng nh− viÖc mua b¸n phiÕu bÇu, c¬ chÕ céng ®ång nh− çc ho¹t ®éng
th«ng ®ång víi nhau31 vµ c¬ chÕ nhµ n−íc nh− h×nh thµnh çc thÓ chÕ chÝnh
trÞ ®Ó x¸c lËp mét cam kÕt æn ®Þnh cho t−¬ng lai32.
C¬ chÕ thêi kinh tÕ tri thøc

Trong t−¬ng lai, qu¸ tr×nh “toµn cÇu ho¸” th«ng qua héi nhËp s¶n
xuÊt, kinh doanh, trao ®æi v¨n ho¸, khoa häc,... trªn toµn thÕ giíi mét lÇn
n÷a ®ang thay ®æi b¶n chÊt cña c¶ 3 c¬ chÕ. Hµng ho¸ ngµy nay ®−îc s¶n
xuÊt ph©n t¸n tïy theo lîi thÕ so s¸nh cña mçi ®Þa ph−¬ng, t¹o nªn ph©n
c«ng s¶n xuÊt toµn cÇu. Khã mµ cã thÓ g¾n nh·n s¶n xuÊt t¹i mét n−íc nµo
cho chiÕc m¸y tÝnh ngµy nay v× nã ®−îc l¾p b»ng çc bé phËn lµm ra tõ
nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi: con chÝp vi m¹ch s¶n xuÊt ë NhËt, ®Üa cøng bé nhí ë
Mü, mµn h×nh vµ çc bé phËn ®iÖn ë §µi Loan, con chuét vµ çc bé phËn
phô trî ë Malaysia, vá m¸y vµ çc bé phËn c¬ ë Trung Quèc, l¾p r¸p ë ViÖt
Nam, vµ phÇn mÒm ®iÒu hµnh cña Mü. NÕu tÝnh ®Õn cÊp doanh nghiÖp th×
møc ®é ph©n t¸n vµ phèi hîp cßn cao h¬n nhiÒu. Mét chiÕc m¸y bay Boing
747 - 400 ®−îc t¹o nªn bëi trªn 6 triÖu chi tiÕt, do 6000 h·ng s¶n xuÊt lín
trªn thÕ giíi lµm ra, chØ riªng kh©u l¾p r¸p ®· do h¬n 1000 ng−êi thùc hiÖn.
Trong bèi c¶nh ®ã, kh¸i niÖm céng ®ång l¹i tiÕp tôc thay ®æi. Quan
hÖ gi÷a ç nh©n con ng−êi trë nªn rÊt ng¾n h¹n, ng−êi ta kÕt b¹n nhanh,
chia tay nhanh, sù rµng buéc bªn trong gia ®×nh, c¬ quan trë thµnh láng lÎo
h¬n x−a. Tû lÖ ng−êi sèng ®éc th©n, tû lÖ li dÞ, li th©n t¨ng, mçi doanh
nghiÖp kh«ng cßn lµ mét ph¸o ®µi n¬i ng−êi ta lµm viÖc c¶ ®êi, vµ c«ng
32
Weingast, B. vµ Marshall W. “The Industrial Organization of Cogress; Why Legislatures
like firms are not organized as markets”. Journal of Poliitical Economy 96: 132 - 163.
1988.
205
nghÖ, th«ng tin ®−îc b¶o vÖ vÜnh viÔn33. Mçi s¶n phÈm t¹o ra cã sù tham gia
cña mét tËp thÓ ®«ng ®¶o ng−êi lao ®éng, ng−êi qu¶n lý, ng−êi gãp vèn,
ng−êi nghiªn cøu tõ nhiÒu ®¬n vÞ, nhiÒu quèc gia… mçi s¶n phÈm l¹i ®−îc
®em b¸n trªn nhiÒu thÞ tr−êng víi sù phèi hîp cña nhiÒu ng−êi kinh doanh,
tiÕp thÞ, tõ nhiÒu quèc gia, nhiÒu giai tÇng x· héi, ®em l¹i s¾c th¸i míi cña
quan niÖm céng ®ång. Trong t−¬ng lai, nh÷ng nhãm ng−êi cã chung quyÒn
lîi, chung së thÝch sÏ liªn kÕt nhau vÒ quyÒn lîi kinh tÕ, tinh thÇn v−ît qua
giíi h¹n biªn giíi quèc gia, thËm chÝ ra ngoµi ranh giíi ngµnh hµng.
Khi bÖnh viªm ®−êng h« hÊp cÊp (SART) hay dÞch cóm gµ bïng næ
ë ch©u ¸, sù thµnh b¹i cña çc n«ng tr¹i ch¨n nu«i, çn bé thó y, çc b¸c sÜ
trong çc bÖnh viÖn chèng l©y nhiÔm vµ hÖ thèng kiÓm so¸t vÖ sinh dÞch tÔ
bçng trë thµnh mèi quan t©m hµng ®Çu cña nh÷ng çc h·ng hµng kh«ng, çc
doanh nghiÖp du lÞch, hÖ thèng kh¸ch s¹n vµ trë thµnh mèi quan ng¹i cña c¶
nh÷ng ng−êi lµm viÖc ë çc ngµnh tiÓu thñ c«ng nghiÖp, ng©n hµng, giao
th«ng vËn t¶i, b−u chÝnh viÔn th«ng...
Hép 43. Thung lòng Silicon, h×nh ¶nh céng ®ång t−¬ng lai
X−a nay, çc doanh nghiÖp liªn kÕt hÖ thèng theo chiÒu däc tõ doanh
nghiÖp con chuyªn cung cÊp nguyªn liÖu vµ l¾p r¸p ®Õn doanh nghiÖp mÑ
chuyªn nghiªn cøu c«ng nghÖ,… qu¶n lý b»ng mÖnh lÖnh tËp trung, bÝ quyÕt
c«ng nghÖ, vµ vèn ®Çu t− khÐp kÝn.
HÖ thèng qu¶n lý cña Thung lòng Silicon ë California, Hoa Kú lµ kiÓu
tæ chøc cña nÒn kinh tÕ trÝ thøc, trong ®ã quan hÖ céng ®ång tr¶i réng c¶ ngµnh
hµng, v−ît qua ranh giíi tõng c«ng ty. Çc c«ng ty trong Thung lòng, trong khi
vÉn c¹nh tranh nhau gay g¾t, l¹i khuyÕn khÝch nh©n viªn häc hái, chia sÎ kiÕn
thøc, quy tr×nh c«ng nghÖ liªn quan. C«ng nh©n th−êng xuyªn chuyÓn chç lµm,
çc c«ng ty cã ®ñ mäi th«ng tin vÒ ®èi thñ cña m×nh. Hä trao ®æi gi¸m ®èc, cæ
®«ng vµ chñ nî, nh©n c«ng vµ thiÕt bÞ, cïng lµm viÖc trong çc khu nhµ liªn c¬.
C¶ kiÕn tróc c«ng ty còng kh«ng khÐp kÝn trong bèn bøc t−êng cña çc khu
c«ng së riªng rÏ nh− tr−íc.
Nguyªn t¾c c¹nh tranh cña mét céng ®ång kinh doanh míi kh«ng cßn lµ
b¶o mËt th«ng tin vµ trung thµnh cña thµnh viªn, ng−îc l¹i, lµ rót ng¾n con
®−êng tiÕp cËn th«ng tin, chän ®óng th«ng tin, ph¸t huy s¸ng t¹o th«ng qua phi
tËp trung ho¸ qu¶n lý. Do ®ã, c¶ vïng c«ng nghÖ ph¶i lµ mét céng ®ång phèi
hîp vµ g¾n bã víi nhau vÒ th«ng tin, c«ng nghÖ vµ v¨n ho¸.
33
Xem Alvin Toffler, Có sèc t−¬ng lai. NXB Thanh niªn, 2002.
206
Khu c«ng nghÖ ®iÖn tö cao cÊp nhÊt thÕ giíi nµy quy tô vÒ ®©y kh«ng
chØ çn bé lËp tr×nh hay kü s− tin häc mµ ®ñ mäi chuyªn ngµnh chuyªn m«n, tõ
vËt lý h¹t nh©n, ng«n ng÷ häc ®Õn phª b×nh v¨n häc... N−íc Mü lµ mét quèc gia
hîp chñng, nh−ng Thung lòng Silicon cßn pha t¹p h¬n nhiÒu. C− d©n ë ®©y cã
®ñ mäi lo¹i v¨n ho¸ kh¾p thÕ giíi, kh«ng h¹n chÕ vÒ ng«n ng÷, t«n gi¸o, s¾c
téc, tµi chÝnh,…mäi ng−êi cã rÊt Ýt quan hÖ hä hµng ë n−íc Mü. ChÝnh liªn kÕt
x· héi láng lÎo khiÕn th«ng tin ®−îc trao ®æi víi tèc ®é rÊt nhanh, t− duy s¸ng
t¹o kh«ng bÞ mét rµo c¶n kinh tÕ, x· héi nµo.
Çc nhµ khoa häc th−êng ®Õn Thung lòng víi çi tói rçng, kh«ng cã vèn
liÕng ®Ó thÕ chÊp vay vèn ng©n hµng, l¹i kh«ng cã sù b¶o l·nh cña chÝnh phñ,
nÕu ë mét n¬i kh¸c trªn thÕ giíi th× çc nh©n tµi cña Thung lòng ®· chÕt ®ãi.
Tuy nhiªn, trong mét nÒn tµi chÝnh hiÖn ®¹i, c¬ chÕ l¹ lïng gäi lµ “Quü ®Çu t−
kinh doanh” cho phÐp nh÷ng ng−êi hoµn toµn xa l¹ sèng ë kh¾p n−íc vµ c¶
ngoµi n−íc Mü giao nh÷ng mãn tiÒn hä dµnh dôm c¶ ®êi cho nh÷ng ng−êi hoµn
toµn xa l¹ kh¸c th«ng qua mét bªn trung gian mµ c¶ bªn cÊp vèn lÉn bªn nhËn
vèn ch−a bao giê gÆp. T¹i Mü, ho¹t ®éng ®Çu t− m«i giíi nµy n¨m 1987 míi lÎ
tÎ nh−ng ®Õn n¨m 2000 ®· thu hót 103 tû USD, cao h¬n toµn bé ®Çu t− trùc tiÕp
n−íc ngoµi vµo Trung Quèc.
Kh¸c víi çc khu c«ng nghÖ cao ë Ên §é, Trung Quèc, Singapore,
Thung lòng Silicon kh«ng nhËn ®−îc ®Çu t− −u ®·i, hç trî chÝnh s¸ch vµ ph¸p lý
®Æc biÖt nµo cña chÝnh phñ Mü. Khi ChÝnh quyÒn Bush cö «ng Floyd Kvamme
®øng ®Çu ñy ban c«ng nghÖ cao cña ChÝnh phñ ®Õn liªn hÖ vµ hç trî cho Thung
lòng th× céng ®ång nµy ®· gi÷ kho¶ng çch ®éc lËp víi chÝnh quyÒn. Thung
lòng cÇn tù do s¸ng t¹o vµ c¹nh tranh chø kh«ng muèn ®−îc −u ®·i vµ trî cÊp.
Çi mµ n−íc Mü ®em l¹i cho Thung lòng lµ mét c¬ chÕ cÊp vèn dùa vµo
triÓn väng hiÖu qu¶ vµ nh÷ng thÓ chÕ b¶o vÖ søc s¸ng t¹o khái sù lîi dông cña
chÝnh phñ còng nh− ç nh©n. Mét c¬ chÕ cho phÐp kÕt hîp gi÷a çc nh©n tµi ®Õn
tõ kh¾p n¬i trªn thÕ giíi trµn ®Çy t− t−ëng tù do vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o víi mét
nguån vèn khæng lå tõ tiÕt kiÖm cña hµng triÖu ng−êi kh¸c, ®· t¹o nªn thµnh
c«ng thÇn kú cña céng ®ång c«ng nghÖ cao ë Thung lòng Silicon. Tõ 1975 ®Õn
2000, Thung lòng ®· t¹o ra 150 ngh×n viÖc lµm míi trong lÜnh vùc c«ng nghÖ
cao, ®Õn 1990, ®· xuÊt khÈu h¬n 11 tû USD hµng, chiÕm h¬n 1/3 tæng kim
ng¹ch xuÊt khÈu ®iÖn tö cña Hoa Kú
(Nguån: Hilton Root, s¸ch ®· dÉn).
T−¬ng tù nh− vËy, n¹n khñng bè quèc tÕ chØ ra cho chóng ta thÊy
mèi d©y liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a mét chuçi ho¹t ®éng vµ ngµnh hµng: an ninh -
quèc phßng - hµng kh«ng - du lÞch - ®Çu t− - ng©n hµng - th«ng tin liªn
207
l¹c… Quan hÖ céng ®ång míi ®ang dÇn trë nªn quan träng, d−íi h×nh thøc
sù rµng buéc vÒ lîi Ých gi÷a çc nhãm ng−êi cã thÓ lµm viÖc ë çc lÜnh vùc
vµ sinh sèng ë nh÷ng ®Þa ph−¬ng rÊt xa nhau, thËm chÝ gi÷a çc quèc gia,
çc lôc ®Þa kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng céng ®ång quyÒn lîi.
Mét thÞ tr−êng toµn cÇu còng t¹o ra nh÷ng c«ng cô míi cho c¬ chÕ
thÞ tr−êng. Hµng ho¸ ®−îc s¶n xuÊt vµ ph©n phèi theo m¹ng toµn cÇu.
Internet vµ hÖ thèng chuyÓn ng©n ®iÖn tö cho phÐp çc ho¹t ®éng th−¬ng
m¹i ®iÖn tö ph¸t triÓn: ng−êi ta cã thÓ qu¶ng ço, giao dÞch, th−¬ng th¶o,
thiÕt kÕ theo yªu cÇu, ký kÕt hîp ®ång, thanh to¸n, t− vÊn th«ng qua m¹ng
®iÖn tö. Çc ho¹t ®éng kh¸c nh− vËn chuyÓn, giao nhËn hµng ho¸, b¶o hµnh,
b¶o d−ìng ®−îc lµm theo çc ho¹t ®éng ñy quyÒn tõ çc ®¹i lý, chi nh¸nh
®¹i lý ®Æt ph©n t¸n kh¾p n¬i trªn thÕ giíi. Hµng ho¸ ®−îc l¾p r¸p, thiÕt kÕ,
c¾t may theo s¸t yªu cÇu thÞ hiÕu, phï hîp kh¶ n¨ng thanh to¸n cña kh¸ch
hµng t¹i çc c¬ së s¶n xuÊt, chÕ biÕn ®Æt s½n ë çc khu vùc, çc quèc gia
gÇn víi kh¸ch hµng nhÊt vµ cã chi phÝ rÎ nhÊt. ThÞ tr−êng m¹ng liªn kÕt
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kÕt nèi th¼ng ng−êi b¸n víi ng−êi mua, ng−êi ch¨m
sãc kh¸ch hµng, ng−êi s¶n xuÊt hµng ho¸.
Mét chiÕc xe Ford hiÖu "Escape" ë ViÖt Nam cã chÊt l−îng, gi¸ c¶,
kiÓu d¸ng, vµ ®Æc tÝnh kü thuËt kh¸c h¼n mét chiÕc xe Ford hiÖu "Explorer"
l¾p r¸p t¹i Mü, ®iÒu quan träng lµ ng−êi tiªu dïng ë c¶ hai n−íc ®Òu hµi
lßng víi sù lùa chän cña m×nh vµ chÕ ®é ch¨m sãc hËu m·i cña ®¹i l ý cña
h·ng ®Æt t¹i mçi n−íc.
C¬ chÕ céng ®ång míi, c¬ chÕ thÞ tr−êng míi còng ®i kÌm víi c¬ chÕ
nhµ n−íc míi. Çc c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc míi khi tho¶ m·n nhu cÇu
cña çc c«ng d©n n−íc m×nh còng ph¶i tÝnh ®Õn lîi Ých cña nh÷ng thµnh
viªn céng ®ång liªn quan nh−ng sèng ë çc n−íc kh¸c. Qu¸ tr×nh toµn cÇu
ho¸ trong thÓ chÕ nhµ n−íc cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng h×nh thøc rÊt cao nh−
ChÝnh phñ cña Céng ®ång chung Ch©u ©u víi quèc héi chung, ®ång tiÒn
chung, lùc l−îng vò trang chung, cã thÓ ë d¹ng láng h¬n nh− çc Cam kÕt
quèc tÕ cña Liªn hiÖp quèc, cña Tæ chøc Th−¬ng m¹i ThÕ giíi WTO, çc
tho¶ thuËn trong ph¹m vi mét sè n−íc trong tõng vïng, tõng khu vùc.
208
Hép 44. DiÔn ®µn X· héi ThÕ giíi ®èi ®Çu víi DiÔn ®µn Kinh tÕ ThÕ giíi
N¨m 2003, Héi nghÞ th−êng niªn DiÔn ®µn Kinh tÕ ThÕ giíi (WEF) häp
cuèi th¸ng 1 t¹i Davos, Thôy Sü víi sù tham dù cña 29 nguyªn thñ quèc gia vµ
thñ t−íng chÝnh phñ, kho¶ng 2000 nhµ chÝnh trÞ, qu¶n lý kinh tÕ, l·nh ®¹o
doanh nghiÖp, ho¹t ®éng khoa häc, ®¹i diÖn çc tæ chøc phi chÝnh phñ, ®¹i diÖn
t«n gi¸o. Çc ®¹i biÓu tham dù 260 phiªn häp theo çc chñ ®Ò kh¸c nhau. Cã
thÓ coi ®©y lµ ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vÒ çc vÊn ®Ò thÕ giíi ®ang ph¶i
®èi ®Çu trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, nh− thÞ tr−êng tµi chÝnh thÕ giíi, kinh tÕ
thÕ giíi, cuéc ®Êu tranh chèng ®ãi nghÌo, chèng khñng bè,... .
Song song víi DiÔn ®µn WEF, t¹i Porto Alegre, Barazin ®· diÔn ra DiÔn
®µn X· héi ThÕ giíi víi sù tham gia cña 100.000 ®¹i biÓu ®Õn tõ 157 n−íc vµ
®¹i diÖn cña 5000 tæ chøc quÇn chóng trªn thÕ giíi. §©y lµ §¹i héi quèc tÕ
hµng n¨m ®−îc tæ chøc ®ång thêi víi WEF, nh»m chèng DiÔn ®µn Davos. Cã
thÓ coi ®©y lµ ho¹t ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång víi néi dung ph¶n ®èi mÆt tr¸i
cña qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa.
(Nguån: Thêi b¸o Kinh tÕ ViÖt Nam 10/2/2003.)
Ngµy nay khi nguyªn thñ quèc gia çc n−íc tô tËp ®Õn mét n¬i ®Ó
tham dù çc cuéc häp th−îng ®Ønh toµn cÇu hoÆc héi nghÞ khu vùc th× c¶nh
s¸t t¹i çc n−íc nµy
còng tÊt bËt chuÈn bÞ
®Ó ®èi phã víi çc
cuéc biÓu t×nh tuÇn
hµnh vµ çc cuéc héi
th¶o réng lín cña çc
tæ chøc quÇn chóng,
çc NGO, còng ®Õn
tõ nhiÒu quèc gia
trong vïng hoÆc trªn
toµn cÇu. Çc cuéc häp song hµnh gi÷a çc héi nghÞ kinh tÕ th−îng ®Ønh vµ
diÔn ®µn x· héi réng r·i, sù trïng hîp gi÷a çc cuéc héi ®µm c¨ng th¼ng
gi÷a çc chÝnh kh¸ch vµ kh«ng khÝ biÓu t×nh s«i sôc cña quÇn chóng bªn
ngoµi t¹o nªn bÇu kh«ng khÝ "x· héi d©n sù quèc tÕ".
TÊt nhiªn, sù mÐo mã, bÊt b×nh ®¼ng ghª gím cña kinh tÕ toµn cÇu,
cña x· héi loµi ng−êi ngµy nay cßn lµm cho kh¸i niÖm "x· héi d©n sù toµn
209
cÇu" gièng nh− mét chuyÖn khoa häc viÔn t−ëng hoang ®−êng, nh−ng ®iÒu
®¸ng nãi lµ ng−êi ta ®· nghe ®Õn vµ hiÓu vÒ nã.
HiÖn t−îng chång lÊn c¬ chÕ ë ch©u ¸
Nh− ®· tr×nh bµy, trong çc giai ®o¹n tiÕn ho¸ trong lÞch sö, t×nh
h×nh ch©u ¸ diÔn ra kh¸c ch©u ¢u. ChuyÓn tõ thêi kú n« lÖ sang phong
kiÕn, nhµ n−íc ch©u ¢u tËp trung çc l·nh Êp tù trÞ ph©n t¸n thµnh quèc gia
d©n téc víi nhµ vua tËp quyÒn. Trong khi t¹i çc nhµ n−íc ch©u ¸, nhµ vua
thêi n« lÖ hay thêi phong kiÕn vÉn chuyªn chÕ n¾m toµn quyÒn vÒ ®Êt ®ai,
vÒ d©n c−, vÒ thÇn quyÒn, vÒ qu©n sù, ngoµi mét phÇn quyÒn giao cho lµng
x·. Råi ®Õn b−íc tiÕp theo khi chuyÓn tõ phong kiÕn sang t− b¶n, ë ch©u ¢u
h×nh thµnh ®« thÞ tù trÞ víi tÇng líp thÞ d©n vµ giai cÊp t− s¶n n¾m quyÒn lùc
cña tiÒn b¹c, nh−ng ë ch©u ¸, ®« thÞ nhá vÉn hoµn toµn n»m d−íi quyÒn nhµ
vua, giai cÊp t− s¶n vµ thÞ d©n vÉn kh«ng ®−îc ph©n quyÒn. Sù chång lÊn
nµy khiÕn cho c¬ chÕ nhµ n−íc kh«ng hoµn toµn chiÕm thÕ chñ ®¹o khi chÕ
®é phong kiÕn ®· ph¸t triÓn. Víi cè g¾ng b¾t ®Çu tõ biÕn ph¸p cña Th−¬ng
−ëng, Trung Quèc ®Õn ®êi nhµ TÇn ®· trë nªn hïng c−êng vµ thèng nhÊt,
t¹o nªn sù th¾ng thÕ t−ëng nh− tuyÖt ®èi cña Ph¸p gia mµ ®Ønh cao lµ sù
kiÖn ®èt s¸ch Nho gia, ch«n kÎ sÜ. Tuy nhiªn tõ ®êi H¸n vÒ sau, phï hîp víi
nÒn t¶ng x· héi, Nho gia ®Ò cao t− t−ëng cña c¬ chÕ céng ®ång vÉn tiÕp tôc
ph¸t triÓn, dung hîp víi çc häc ph¸i kh¸c, trë l¹i vÞ trÝ ®éc t«n34.
Do sù chuyÓn ®æi kh«ng hoµn toµn nh− vËy, khiÕn cho ë ViÖt Nam
nãi riªng hay ch©u ¸ nãi chung cã sù chång lÊn vÒ c¬ chÕ. TrÇn §×nh H−îu
nhËn xÐt: "ë ViÖt Nam cho ®Õn n¨m 1945 ta cßn rÊt nhiÒu c«ng ®iÒn. C«ng
®iÒn lµ g×? C«ng ®iÒn lµ di tÝch cña c«ng x·, nã lµ cña c«ng x· mµ sau ®ã
®−îc nhµ n−íc ho¸. ë n−íc ta ngµy x−a cã chuyÖn b¸n con, b¸n ch¸u, cã
chuyÖn ®øa ë,... ®ã lµ di tÝch cña chÕ ®é n« tú. X· héi cã çc hµo c−êng, hµo
tr−ëng ë ®Þa ph−¬ng, ®ã lµ phong kiÕn ph©n t¸n, cã mét vÞ vua trªn toµn
quèc, ®ã lµ phong kiÕn tËp trung. Vµ ta cßn cã çc kiÓu bu«n b¸n ë kh¾p çc
chî phæ biÕn nh−ng ch−a ph¶i lµ t− b¶n chñ nghÜa35.” NÒn t¶ng x· héi nµy
t¹o nªn hiÖn t−îng chång lÊn gi÷a çc c¬ chÕ ë ViÖt Nam. MÆt kh¸c, ®i lªn
34
Xem Gi¸o tr×nh LÞch sö ThÕ giíi. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh, Hµ Néi, 2001.
35
H−îu, T. §. 2001. S¸ch ®· dÉn.
210
tõ nÒn t¶ng l¹c hËu cña kinh tÕ tiÓu n«ng khiÕn cho c¬ chÕ céng ®ång vÉn
®ãng vai trß chñ ®¹o trong nhiÒu ho¹t ®éng x· héi m·i ®Õn ngµy nay.
Xu h−íng tiÕn ho¸ cña çc c¬ chÕ
§ång lîi Ých

C«ng d©n
Giai cÊp
§Þa ph−¬ng
HuyÕt thèng
LÔ trÞ Ph¸p trÞ §èi träng Gi¸m s¸t
Trùc tiÕp
ñy quyÒn
Gi¸n tiÕp
KÕt nèi
Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi, c¶ ba c¬
chÕ ra ®êi vµ cïng nhau song song tiÕn ho¸. C¬ chÕ thÞ tr−êng b¾t ®Çu tõ
môc tiªu hiÖu qu¶ ho¸ chuyÓn sang ®Þnh h−íng hîp lý ho¸ d−íi sù bæ sung
cña çc môc tiªu v¨n ho¸, ®¹o ®øc vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Kh¸i niÖm lîi Ých
kinh tÕ ngµy nay ®−îc më réng hoµn chØnh h¬n theo chiÒu réng, v−¬n tíi
mäi gi¸ trÞ chÊt l−îng cña ®êi sèng con ng−êi vµ theo chiÒu dµi, víi çc tiªu
chuÈn cña sù ph¸t triÓn v÷ng bÒn t−¬ng lai.
Ng−êi tiªu dïng cæ ®iÓn say s−a víi çc gi¸ trÞ quý hiÕm cña bµn ghÕ
ch¹m træ lµm b»ng gç quý tõ rõng nguyªn thñy, thÝch thó víi ¸o kho¸c lµm
tõ l«ng chån, tho¶ m·n víi çc mãn ¨n, vÞ thuèc lµm tõ néi t¹ng, x−¬ng cèt
®éng vËt hoang d· s¾p tuyÖt chñng, chÊp nhËn hµng ho¸ s¶n xuÊt hµng lo¹t,
tu©n thñ nguyªn t¾c "¨n ch¾c, mÆc bÒn”.
Ng−êi tiªu dïng v¨n minh ngµy nay rÊt nh¹y c¶m víi çc s¶n phÈm
biÕn ®æi gene, sö dông nhiÒu nguyªn liÖu kh«ng t¸i t¹o, hoÆc g©y t¸c ®éng
xÊu cho m«i tr−êng, cho x· héi. Hä yªu thÝch vÎ ®Ñp gi¶n dÞ cña s¶n phÈm
dïng nguyªn liÖu, vËt liÖu nh©n t¹o t¸i chÕ hoÆc cã thÓ t¸i t¹o, ca ngîi gi¸
trÞ cao quý cña çc s¶n phÈm lµm tõ tù nhiªn b×nh th−êng nh− v¶i b«ng,
lanh, t¬ t»m, ®Ò cao gi¸ trÞ gia t¨ng vÒ v¨n ho¸ vµ dinh d−ìng cña çc thùc
211
phÈm h÷u c¬, ®Æc s¶n v¨n ho¸ Èm thùc, th¶o d−îc cæ truyÒn, vµ chÊp nhËn
ph−¬ng ch©m "tiÒn nµo, cña Êy”.
Khi ®êi sèng t¨ng ®Õn møc ®é nhÊt ®Þnh, gi¸ rÎ, sù tiÖn dông vµ l©u
bÒn cña s¶n phÈm kh«ng cßn lµ môc tiªu cña ng−êi tiªu dïng. Ng−êi ta
muèn hµng ho¸ cã chÊt l−îng cao, mÉu m· tÝnh n¨ng thay ®æi theo thÞ hiÕu,
g¾n víi gi¸ trÞ ®¹o ®øc, v¨n ho¸, thÝch hµng ho¸ chÕ t¸c mang phong çch
riªng, vµ chÊp nhËn tr¶ gi¸ cao. ThÞ tr−êng t−¬ng lai kh¸c xa thÞ tr−êng qu¸
khø. Bëi vËy, ng−êi s¶n xuÊt còng ph¶i chuyÓn ®æi theo nhu cÇu cña thÞ
tr−êng.
C¬ chÕ nhµ n−íc chuyÓn dÇn tõ çc c«ng cô dùa trªn søc m¹nh b¹o
lùc sang søc m¹nh ®¹i diÖn cho quyÒn lîi c«ng céng khi ®−îc bæ sung thªm
çc gi¸ trÞ vÒ d©n chñ vµ b×nh ®¼ng. Thêi hiÖu çc c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ
n−íc chuyÓn tõ ng¾n h¹n, linh ®éng sang dµi h¹n, cã thÓ tiªn ®o¸n vµ dù
b¸o ®−îc. Çc chÝnh kh¸ch chuyÓn tõ kiÓu qu¶n lý xö lý t×nh huèng, cÇm
tay chØ viÖc cho d©n, suy nghÜ vµ quyÕt ®Þnh thay cho mäi ng−êi sang çch
thøc ®Ò ra vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch, ph¸p luËt, t¹o hµnh lang ph¸p lý vµ ®éng
lùc th−ëng ph¹t cho x· héi. Giao cho toµn d©n quyÒn tù quyÕt ®Þnh vµ tiÕn
hµnh mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh, sinh ho¹t cô thÓ hµng ngµy. NÒn
chÝnh trÞ hiÖn ®¹i lµ minh b¹ch, ®o¸n biÕt ®−îc vµ æn ®Þnh l©u dµi.
Ng−êi l·nh ®¹o cæ ®iÓn ®−îc ®¸nh gi¸ bëi nh÷ng chuyÕn th¨m viÕng
khoa tr−¬ng vµ çc thñ ph¸p ngo¹i giao khÐo lÐo cßn ng−êi l·nh ®¹o hiÖn
®¹i ®−îc ca ngîi bëi
chÝnh s¸ch hiÖu qu¶ vµ lý
luËn ph¸t triÓn s¸ng tá.
X−a kia t−íng lÜnh ph¶i
trùc tiÕp cÇm vò khÝ, c−ìi
ngùa x«ng ra tr−íc trËn
tiÒn, ®¸nh nhau tr−íc mÆt
ba qu©n. Çc bËc Vua
Chóa mét mÆt «m ®åm
tÊt c¶ th«ng tin quan
träng vµ gi÷ chóng trong
vßng bÝ mËt (ghi chÐp lÞch sö, theo dâi thêi gian, thiªn v¨n, thiªn tai, c«ng
nghÖ,…). MÆt kh¸c, tæ chøc çc ph¸i ®oµn tiÒn h« hËu ñng ®Õn víi d©n ®Ó
chØ ®¹o nh÷ng viÖc cô thÓ mét çch ph« tr−¬ng nh− minh xÐt nh÷ng tr−êng
212
hîp oan øc, tæ chøc cµy ruéng tÞch ®iÒn khi mïa mµng b¾t ®Çu… cö quan l¹i
chØ ®¹o d©n hé ®ª khi lò lôt, ¨n chay cÇu ®¶o khi h¹n h¸n, ph¸t chÈn cho d©n
khi ®ãi kÐm,…
T−íng lÜnh h«m nay lµm viÖc trong çc c¨n phßng tham m−u n»m
s©u trong hËu ph−¬ng, chØ huy chiÕn tr−êng th«ng qua hÖ thèng th«ng tin
hiÖn ®¹i. T−¬ng tù nh− vËy, ng−êi l·nh ®¹o h«m nay nèi víi d©n b»ng hÖ
thèng th«ng tin liªn tôc vµ kh¸ch quan cña truyÒn th«ng ®¹i chóng, hÖ thèng
gi¸m s¸t thèng kª khoa häc, cã sù tham gia chñ ®éng cña çc tæ chøc quÇn
chóng, ®−îc hç trî bëi çc c¬ quan tham m−u, çc viÖn nghiªn cøu, tr−êng
®¹i häc ®Ó ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ tiÕn hµnh qu¶n lý vÜ m«.
Ng−êi l·nh ®¹o ngµy nay kh«ng ®îi d©n ®¸nh trèng kªu oan, mang
®¬n ®Õn kiÖn mµ chñ ®éng tæ chøc x©y dùng ph¸p luËt vµ ®¶m b¶o xö lý mäi
kiÖn tông, thi hµnh ¸n nghiªm tóc ngay tõ c¬ së theo ®óng tr×nh tù ph¸p lý.
Thay v× ®îi “n−íc ®Õn ch©n míi nh¶y”, kh«ng lªn ®ª ®èc thóc d©n chèng
b·o mµ ph¶i x©y dùng quy ho¹ch vµ tæ chøc phßng chèng thiªn tai rñi ro
b»ng çc chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®iÒu hµnh thÞ tr−êng, x©y dùng
c«ng tr×nh, chuÈn bÞ lùc l−îng chuyªn tr¸ch tõ nhiÒu n¨m tr−íc.
Trong x· héi hiÖn ®¹i, çc quan hÖ gi÷a con ng−êi chuyÓn tõ rÊt cè
®Þnh vµ dµi h¹n sang rÊt uyÓn chuyÓn vµ ng¾n h¹n. Quan hÖ gia ®×nh vµ
céng ®ång còng ngµy cµng biÕn ®æi linh ®éng trong thêi gian ng¾n. §iÒu
kiÖn ®Ó khu xö gi÷a çc ç nh©n trong x· héi chuyÓn dÇn tõ quan hÖ rµng
buéc chÆt chÏ sang dùa trªn çc ph¶n øng giao tiÕp linh ho¹t ®Ó t¹o ®iÒu
kiÖn thuËn lîi cho ®æi míi th«ng tin vµ tù do s¸ng t¹o. Ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn
th«ng tin ®Çy ®ñ vµ thùc sù ph©n quyÒn ®Ó toµn d©n chñ ®éng s¸ng t¹o trong
khoa häc, trong nghÖ thuËt, chñ ®éng ra quyÕt ®Þnh trong s¶n xuÊt, kinh
doanh, phï hîp víi lîi thÕ vµ nhu cÇu kh¸ch quan cña thÞ tr−êng.
Ng−îc l¹i, trong çc céng ®ång lín, trong c¶ x· héi nãi chung, quan
hÖ sè ®«ng l¹i trë nªn l©u dµi h¬n, tin cËy æn ®Þnh h¬n. H×nh thµnh çc ®ång
minh chÝnh phèi hîp gi÷a liªn minh kinh tÕ víi céng ®ång x· héi. C¬ chÕ
céng ®ång chuyÓn dÇn tõ c¨n cø vÒ lßng tin cËy ç nh©n sang g¾n bã vµ
phèi hîp chung vÒ quyÒn lîi trong qu¸ tr×nh héi nhËp.
Trong céng ®ång truyÒn thèng, mäi ng−êi lu«n dùa nhau theo kiÓu
“t¾t löa tèi ®Ìn cã nhau”, lu«n lu«n s½n sµng vµ buéc ph¶i liªn ®íi tr¸ch
nhiÖm lÉn nhau vÒ tÝn dông, an ninh, t− vÊn, b¶o hiÓm,… nh−ng l¹i kh¸ lµ
m¬ hå víi nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh vÜ m« cña céng ®ång lín h¬n, cña quèc
213
gia, quèc tÕ. TrÇn §×nh H−îu viÕt vÒ ng−êi d©n quª cæ x−a r»ng hä“… chØ
biÕt lµng th«i, d©n giái nhÊt lµ biÕt ®Õn huyÖn, chø lµm sao mµ biÕt n−íc
®−îc?”. Trong khi ng−êi ta ca ngîi nhiÒu vÒ lßng yªu n−íc quËt khëi cña
n«ng d©n x−a qua çc cuéc khëi nghÜa, kh¸ng chiÕn, «ng chØ ra r»ng çc
phong trµo n«ng d©n ®ã hÇu hÕt ph¶i cã sù dÉn ®Çu cña giíi nho sÜ 36.
Trong céng ®ång hiÖn ®¹i, ng−êi ta Ýt biÕt hµng xãm nhµ m×nh lµ ai,
thõa tiÒn kh«ng ai mua vµng giÊu d−íi chiÕu, thiÕu tiÒn kh«ng ai ch¹y ®i
vay anh chÞ em ruét. Ng©n hµng, thÞ tr−êng chøng kho¸n, c«ng ty b¶o hiÓm,
luËt s− riªng,…lµ nh÷ng ®Þnh chÕ ®Ó con ng−êi trót g¸nh lo ®êi th−êng. Tuy
nhiªn, hä tù hµo cuång nhiÖt víi çc thµnh tÝch thÓ thao quèc gia, th−êng
xuyªn quan t©m ®Õn c−¬ng lÜnh hµnh ®éng cña çc ®¶ng ph¸i cÇm quyÒn, hä
s½n sµng bµy tá chÝnh kiÕn vµ quyÒn h¹n cña m×nh b»ng phiÕu bÇu, ®¬n th−,
khi cÇn thiÕt lµ tham gia tuÇn hµnh, ph¶n ¸nh víi b¸o chÝ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò
quèc gia, quèc tÕ. KhÈu hiÖu “suy nghÜ toµn cÇu, hµnh ®éng ®Þa ph−¬ng” lµ
çch sèng vµ lµm viÖc cña con ng−êi trong céng ®ång hiÖn ®¹i.
Dßng ®êi m·i cuén ch¶y, tèc ®é tiÕn ho¸ cña x· héi nhanh gÊp hµng
triÖu lÇn tèc ®é tiÕn ho¸ cña loµi ng−êi. Sù ph¸t triÓn cña çc c¬ chÕ ®Ó theo
kÞp, ®Ó ®iÒu chØnh sù tiÕn ho¸ ®ã lµ rÊt nhanh. Do b¶n chÊt tù nhiªn, bªn
trong mçi c¬ chÕ chøa ®ùng nh÷ng nghÞch lý kh«ng thÓ tù bæ khuyÕt. V×
vËy, trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, çc c¬ chÕ ph¶i lu«n ®æi míi cïng víi nhau ®Ó
bæ sung hç trî cho nhau. §óng nh− H. Root viÕt: “ë hÇu hÕt çc x· héi,
céng ®ång, thÞ tr−êng vµ t«n ti trËt tù tÊt c¶ ®Òu ®−îc pha trén víi nhau vµ
t−¬ng t¸c lÉn nhau nh− nh÷ng c¬ chÕ bæ sung cho nhau”37. Sù tån t¹i ®ång
thêi vµ ph¸t triÓn song song cña çc c¬ chÕ lµ ®−¬ng nhiªn v× çc c¬ chÕ
kh«ng thÓ tån t¹i mét m×nh. Do hoµn c¶nh lÞch sö ®Æc thï, ë ch©u ¸ ®· tån
t¹i t×nh tr¹ng “chång lÊn c¬ chÕ”. Sù phèi hîp ngay tõ ban ®Çu nµy, mét
mÆt, t¹o trë ng¹i cho qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi, çc cuéc ®æi míi dÔ mang
h×nh thøc c¶i l−¬ng h¬n çc cuéc çch m¹ng thùc sù, mÆt kh¸c l¹i më ra lîi
thÕ cña viÖc ph¸t triÓn hµi hoµ x· héi, ®i th¼ng vµo xu thÕ tiÕn ho¸ hiÖn ®¹i.
Cã hai viÖc cÇn lµm ®Ó huy ®éng ®−îc thÕ m¹nh nµy mét çch lµnh m¹nh lµ:
- Lo¹i bá sù bao trïm, khèng chÕ cña c¬ chÕ céng ®ång cæ hñ lªn ho¹t
®éng cña çc c¬ chÕ kh¸c.
36
Xem TrÇn §×nh H−îu, 2001. S¸ch ®· dÉn.
37
Hilton Root, s¸ch ®· dÉn.
214
- §æi míi néi dung ho¹t ®éng cña çc c¬ chÕ cho phï hîp víi tÝnh chÊt vµ
yªu cÇu cña thêi ®¹i.
Lùa chän c¬ chÕ thÝch hîp
Sai lÇm trong lùa chän c¬ chÕ ®iÒu chØnh x∙ héi
“Tôt hËu”
Do duy tr× ®Þnh kiÕn cøng nh¾c trong t− duy, do lo ng¹i m¾c sai lÇm,
mÊt æn ®Þnh, do lo l¾ng vÒ n¨ng lùc ®æi míi, …nhiÒu quèc gia kh«ng d¸m
tÝnh ®Õn chuyÖn chñ ®éng ®iÒu chØnh c¬ chÕ ®Ó qu¶n lý x· héi. TÊt nhiªn
m©u thuÉn gi÷a nhu cÇu ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña x· héi víi khung qu¶n
lý cè ®Þnh lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. Khi ®ã, sù duy tr× trËt tù x· héi cho hîp
víi kh¶ n¨ng vµ h×nh thøc qu¶n lý cò ch¼ng kh¸c nµo chuyÖn “chÆt ch©n cho
võa giµy”, sÏ c¶n trë tiÕn tr×nh vËn ®éng cña x· héi vµ m©u thuÉn chØ tÝch tô
®Ó dÉn ®Õn bïng næ lín h¬n. Tõ thùc tÕ ch©u ¢u c«ng nghiÖp ho¸ thÕ kû thø
XIX, M¸c ®· rót ra quy luËt vÒ tÝnh thèng nhÊt vµ ®èi lËp gi÷a quan hÖ s¶n
xuÊt víi lùc l−îng s¶n xuÊt ®Ó chØ ra sù bïng næ tÊt yÕu cña çch m¹ng v«
s¶n, nÕu c¬ chÕ ®ã gi÷ nguyªn kh«ng thay ®æi.
H×nh thøc “tôt hËu” kh«ng chØ cã mét d¹ng cøng nh¾c. NhiÒu nÒn
kinh tÕ ®· chñ ®éng ®iÒu chØnh c¬ chÕ qu¶n lý x· héi nh−ng thay v× thay ®æi
c¬ chÕ qu¶n lý, hay ®iÒu chØnh tû lÖ ®iÒu hµnh cña çc c¬ chÕ th× ng−êi ta
chØ tÝnh ®Õn chuyÖn thay ®æi çc c«ng cô, gi¶i ph¸p kh¸c nhau cña c¬ chÕ
cò, cho ®Õn khi kh«ng thÓ kh¾c phôc ®−îc míi chuyÓn sang dïng “b×nh cò
r−îu míi”, vay m−în çc c«ng cô cña çc c¬ chÕ kh¸c vµo khu«n khæ vµ
danh nghÜa cña c¬ chÕ cò. ChuyÖn “kh«ng chÝnh danh” nµy kh«ng thÓ kÐo
dµi vµ ®¶m b¶o æn ®Þnh, nÕu ¸p dông trong mét thêi gian ng¾n, ®©y lµ çch
hay ®Ó lµm cho qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi ªm ®Òm, nÕu kÐo dµi sÏ g©y t¸c dông
®èi nghÞch, “r−îu míi” bÞ biÕn chÊt, “b×nh cò” bÞ nghi ngê, mong yªn d©n
trë thµnh ®¸nh mÊt lßng tin cña d©n, mÊt c¶ ch× lÉn chµi.
“ChÖch h−íng”
HiÖn t−îng nµy kh«ng mang ý nghÜa chÝnh trÞ nh− vÉn th−êng ®−îc dïng, ë
®©y nh»m chØ sù lùa chän sai c¬ chÕ thÝch hîp ®Ó ®iÒu hµnh x· héi. VÝ dô,
çc n−íc theo chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc sau khi giµnh chÝnh quyÒn th−êng
b¾t tay vµo qu¸ tr×nh tËp thÓ ho¸ n«ng nghiÖp. XÐt vÒ nguyªn t¾c, qu¸ tr×nh
nµy ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh b»ng c¬ chÕ céng ®ång, dùa trªn nguyªn t¾c tù
nguyÖn vµ cïng cã lîi, ngoµi ra c¬ chÕ thÞ tr−êng còng ®ãng vai trß quan
215
träng v× hîp t¸c x· lµ tæ chøc do d©n bÇu ra nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi cña
ng−êi n«ng d©n s¶n xuÊt nhá vµ phôc vô dÞch vô cho hé n«ng d©n ®Ó t¨ng
kh¶ n¨ng c¹nh tranh vµ −u thÕ mÆc c¶ trªn th−¬ng tr−êng. Nh−ng hÇu hÕt
çc quèc gia theo m« h×nh XHCN hiÖn thùc ®Òu sö dông c¬ chÕ nhµ n−íc
thay v× c¬ chÕ céng ®ång hoÆc thÞ tr−êng ®Ó h×nh thµnh vµ vËn hµnh hîp t¸c
x·, n«ng trang tËp thÓ hay c«ng x· nh©n d©n. ViÖc chän nhÇm c¬ chÕ ®iÒu
hµnh tÊt yÕu dÉn ®Õn viÖc chän nhÇm môc tiªu vµ ph−¬ng tiÖn.
Cuéc vËn ®éng n«ng d©n bÞ chuyÓn thµnh qu¸ tr×nh c¶i t¹o n«ng hé ç
thÓ, viÖc hîp t¸c ho¸ kinh tÕ hé trë thµnh c«ng cuéc tËp thÓ ho¸ t− liÖu s¶n
xuÊt. Khi ®· chän sai c¬ chÕ, ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi kh«ng ®−îc ®iÒu
chØnh theo ®óng quy luËt, sù tr× trÖ, ®æ vì lµ kh«ng tr¸nh khái. Ngoµi nguy
c¬ “chÖch h−íng” do chän nhÇm c¬ chÕ, trong phÇn lín tr−êng hîp sai lÇm,
th−êng lµ chän sai tû lÖ phèi hîp gi÷a çc c¬ chÕ. §¸ng lÏ sù vËt, hiÖn t−îng
nµy nªn ®−îc ®iÒu chØnh b»ng mét sù phèi hîp gi÷a çc c¬ chÕ nh− thÕ nµy,
nh−ng mét tæ hîp c¬ chÕ kh¸c l¹i ®−îc ®em ¸p dông, tuy cã thÓ sù chÖch
h−íng kh«ng ph¶i lµ 180o nh−ng còng ®ñ ®Ó qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi sai
lÖch khái kh¶ n¨ng tèi −u.
Lùa chän ®óng c¬ chÕ:
“§iÒu chØnh mï”
X−a nay, qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh lín çc c¬ chÕ nhiÒu khi chØ diÔn ra
khi ®· x¶y ra thiÖt h¹i vÒ khñng ho¶ng c¬ chÕ trong x· héi, khi sù phèi hîp
gi÷a çc c¬ chÕ cò kh«ng gi¶i quyÕt næi çc vÊn ®Ò míi do cuéc sèng ®Æt ra.
Khi ®ã diÔn ra khñng ho¶ng, ®iÒu chØnh, duy t©n, c¶i çch, çch m¹ng,…
nh÷ng qu¸ tr×nh thay ®æi kÕt cÊu vµ néi dung c¬ chÕ diÔn ra ®Çy ®au ®ín,
phøc t¹p vµ ®¶o lén. §©y lµ çch ®iÒu chØnh tèn kÐm, nhiÒu rñi ro mµ loµi
ng−êi tõng g¸nh chÞu kh«ng biÕt bao lÇn trong lÞch sö.
Trªn ph¹m vi nhá h¬n, qu¸ tr×nh t¸i ®iÒu chØnh c¬ chÕ ®Ó tr¶ lêi
nh÷ng c©u hái cô thÓ do cuéc sèng ®Æt ra còng diÔn ra ®Çy mß mÉm theo
çc ph−¬ng ¸n thö - sai tù ®éng cña çc t¸c nh©n trong x· héi. Qu¸ tr×nh
nµy t¹o nªn tÝnh kh¸ch quan cña sù ®iÒu chØnh t−¬ng quan gi÷a çc c¬ chÕ
trong quan hÖ x· héi, tuy nhiªn, ®©y lµ còng lµ nh÷ng qu¸ tr×nh muén m»n,
sau nh÷ng thiÖt h¹i ®¸ng tiÕc ®Çy rñi ro, lµm mÊt thêi gian, l·ng phÝ tµi
nguyªn, vµ chËm trÔ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn.
Cã hµng lo¹t nh÷ng vÝ dô kh¸c nhau vÒ t×nh tr¹ng “®iÒu chØnh mï”
nh− tr−êng hîp kh«ng sö dông c¬ chÕ nhµ n−íc chñ ®éng quy ho¹ch ®−êng
216
M−în c«ng cô cña
c¬ chÕ B,C
Ph¸t triÓn §iÒu chØnh Ph¸t triÓn

®iÒu b»ng c¬ chÕ ®iÒu chØnh
chØnh Khñng A, nh−ng BÕ b»ng c¬
b»ng c¬ ho¶ng dïng c«ng cô t¾c chÕ B hay
chÕ A cña B hay C C
ChuyÓn sang ®iÒu

chØnh b»ng c¬ chÕ B
hay C
x¸, ph¸t triÓn vËn t¶i c«ng céng, ®Ó mäi ng−êi tù lo ph−¬ng tiÖn giao th«ng
ç nh©n theo c¬ chÕ céng ®ång, khi ®−êng phè qu¸ t¶i, tai n¹n giao th«ng
nhiÒu míi buéc ph¶i ¸p dông biÖn ph¸p cña nhµ n−íc t¸i lËp kû luËt giao
th«ng, ph¸t triÓn giao th«ng c«ng céng vµ ®Çu t− ph¸t triÓn kÕt cÊu h¹ tÇng
®−êng x¸.
Tr−êng hîp dïng c¬ chÕ thÞ tr−êng ®iÒu chØnh kinh doanh thøc ¨n,
®Õn khi x¶y ra nhiÔm ®éc thøc ¨n, ¶nh h−ëng søc kháe th× nhµ n−íc míi ¸p
dông çc biÖn ph¸p kiÓm tra vÖ sinh thùc phÈm, nh©n d©n chuyÓn sang dïng
c¬ chÕ céng ®ång tù trång rau hoÆc tr«ng cËy vµo çc kªnh tù cung cÊp tù
cÊp.
Dïng c¬ chÕ nhµ n−íc kiÓm so¸t vµ ®Çu t− cho doanh nghiÖp quèc
doanh kinh doanh kÐm hiÖu qu¶, lµm ¨n thua lç, ®Õn khi çc doanh nghiÖp
yÕu kÐm nµy ®e däa sù an toµn cña hÖ thèng ng©n hµng míi chuyÓn sang cæ
phÇn ho¸, ¸p dông thÕ lùc thÞ tr−êng ®Ó qu¶n lý ho¹t ®éng kinh doanh cña
çc doanh nghiÖp....
Ng−êi x−a cã c©u: “MÊt bß míi lo lµm chuång”, vËy cã çch nµo chñ
®éng c¶i tiÕn ®iÒu chØnh c¬ chÕ mét çch hiÖu qu¶, nhanh chãng vµ Ýt tèn
kÐm hay kh«ng ? Sau ®©y lµ mét sè çch lý gi¶i kh¸c nhau cho c©u hái nµy.
Phµm lµ khu«n vµng th−íc ngäc
§¬n gi¶n nhÊt lµ nh÷ng ng−êi tin r»ng ch©n lý lu«n lu«n cã s½n. Hä
tin r»ng çc luËn thuyÕt, gi¸o lý mµ con ng−êi ®óc kÕt bao ®êi nay ¾t ®·
tæng kÕt, bao hµm nh÷ng ®Þnh h−íng quy luËt kh¸ch quan chÝnh, chØ cÇn
217
tu©n theo ®óng ®Þnh h−íng chÝnh cña lý luËn, s¸ng t¹o chñ ®éng trong gi¶i
ph¸p cô thÓ lµ sÏ ®i ®óng h−íng. Khi gÆp khã kh¨n, khi thÕ thêi biÕn ®æi,
chØ cÇn gië Kinh th¸nh, gië gi¸o ®iÒu Khæng M¹nh, gië kinh ®iÓn M¸c -
Lª Nin, gië Mao tuyÓn,… ¾t t×m ra ch©n lý, ra chØ dÉn. VÝ dô ®iÓn h×nh nhÊt
lµ c©u nãi cña Hoa Quèc Phong, ®¹i diÖn cña ph¸i “phµm lµ”: “Phµm lµ
quyÕt s¸ch cña Mao Chñ tÞch ®−a ra th× chóng ta ph¶i c−¬ng quyÕt ñng hé;
phµm lµ chØ thÞ cña Mao Chñ tÞch chóng ta ph¶i kiªn quyÕt thi hµnh.38”
Nh÷ng çch lý sù ®¬n gi¶n nh− vËy may thay, ®ang Ýt ®i dÇn. Tr¶i
qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi, biÕt bao lý thuyÕt, t«n gi¸o ®· ra ®êi vµ ®−îc
loµi ng−êi tin theo vµ ®−¬ng nhiªn con ng−êi ngoµi nh÷ng nhu cÇu sinh tån
thiÕt yÕu, lu«n sèng víi nh÷ng niÒm tin. Nh−ng ®Þnh h−íng lý t−ëng kh«ng
ph¶i lµ b¶n ®å chØ dÉn cô thÓ cho con ng−êi ®èi phã víi sù biÕn ®æi hµng
ngµy cña thùc tiÔn ®a d¹ng mµ ng−îc l¹i, mäi luËn thuyÕt, gi¸o lý còng sÏ
lu«n ph¸t triÓn theo nhËn thøc cña loµi ng−êi.
QuyÒn cña ng−êi l∙nh ®¹o
Mäi ng−êi tuy sinh ra ®Òu cã quyÒn, nh−ng kh«ng ph¶i tù nhiªn ®·
b×nh ®¼ng. Sinh lý c¬ thÓ, lý lÞch chÝnh trÞ, hoµn c¶nh kinh tÕ, vÞ trÝ ®Þa lý,
thêi ®iÓm lÞch
sö khi con
ng−êi ra ®êi
kh¸c nhau mét
çch ngÉu
nhiªn, tÊt dÉn
®Õn cã kÎ h¬n
ng−êi kÐm,
ng−êi m¹nh, kÎ
yÕu. Theo quan
niÖm x−a “®−îc
lµm vua, thua lµm giÆc”. NÕu vua lµ ng−êi chiÕn th¾ng nhê m¹nh h¬n, nhê
cã ®−îc “thiªn thêi, ®Þa lîi, nh©n hoµ” th× lÏ ph¶i thuéc vÒ kÎ m¹nh, kh«ng
ai phª ph¸n ng−êi chiÕn th¾ng. Ng−êi tin ë “lý cña kÎ m¹nh”, th−êng ñng
hé quyÒn l·nh ®¹o cña kÎ m¹nh víi kÎ yÕu.
38
H¶i, P. T. §Æng TiÓu B×nh nhµ c¶i çch kinh tÕ hµng ®Çu thÕ kû 20. NXB Thanh niªn. Hµ
Néi, 2001.
218
Khæng Tö chia x· héi thµnh hai h¹ng lµ ng−êi “qu©n tö” quý téc
quan liªu, trÝ thøc vµ tiÓu nh©n lao ®éng ch©n tay, n« lÖ. LuËn ng÷ viÕt:
“ng−êi qu©n tö cã thÓ bÊt nh©n ch¨ng? ®iÒu ®ã cã thÓ cã, nh−ng tiÓu nh©n
mµ cã nh©n lµ ®iÒu kh«ng thÓ cã ®−îc”. TriÕt gia Hy L¹p cæ ®¹i Platon chia
x· héi thµnh 3 nhãm: ph¸p quan lµ nh÷ng ng−êi cã lý trÝ ®Ó cai trÞ, tÇng líp
chiÕn binh lµ líp ng−êi cã søc m¹nh chiÕn ®Êu vµ tÇng líp n«ng d©n, thî thñ
c«ng lµm nhiÖm vô s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt. ViÖc chän lùa vµ ®µo t¹o ®éi
ngò l·nh ®¹o ph¶i tiÕn hµnh cã ý thøc tõ bÐ ®Õn tr−ëng thµnh.
Tõ Aristèt ë Hy L¹p ®Õn P«libe, Sixªr«n ë La M· cæ ®¹i ®Òu quan
niÖm r»ng x· héi vèn kh«ng b×nh ®¼ng, vµ chñ tr−¬ng giao quyÒn l·nh ®¹o
cho nh÷ng ng−êi th«ng th¸i. QuyÒn lùc tèi cao do ng−êi cã tµi, cã ®øc nhÊt
n¾m gi÷. Nhµ t− t−ëng Ph¸p thêi cËn ®¹i Rótx« viÕt: “khi nh÷ng nhµ th«ng
th¸i nhÊt cai trÞ sè ®«ng, th× trËt tù sÏ tèt h¬n vµ tù nhiªn h¬n. §−¬ng nhiªn,
viÖc lùa chän ®−îc thùc hiÖn bëi nh©n d©n vµ tÊt yÕu lµ sù lùa chän kh«n
ngoan”39. Nh− vËy, viÖc cÇn lµm lµ cã ®−îc ng−êi l·nh ®¹o giái, cßn l¹i,
viÖc cÇm l¸i lµ cña hä.
C©u hái l¹i lµ lµm thÕ nµo cã c¬ chÕ lùa chän ®−îc nh÷ng ng−êi −u
tó, th«ng th¸i nhÊt, m¹nh mÏ nhÊt trong céng ®ång ? Mét khi cã nh÷ng
ng−êi xøng ®¸ng, lµm sao hä n¾m ®−îc quyÒn lùc, cã ®ñ ph−¬ng tiÖn ®Ó
thùc thi ý chÝ, n¾m ®−îc th«ng tin, cã lý luËn ®óng, ®Ó cã n¨ng lùc vµ tr¸ch
nhiÖm hiÓu râ t−¬ng lai vµ øng phã víi thùc t¹i tèt h¬n ng−êi b×nh th−êng
vµ ®−a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh, ®Ò ra ®−êng lèi ®óng ®¾n nhÊt, cã sù lùa chän
hîp lý nhÊt vÒ kÕt cÊu çc c¬ chÕ ? Herbert Simon chØ ra r»ng dï ng−êi ra
quyÕt ®Þnh lµ ai, th× c¶ nhËn thøc lÉn n¨ng lùc cña con ng−êi ®Òu lµ h¹n
chÕ40. V× vËy, chÊt l−îng mçi quyÕt ®Þnh cña ng−êi l·nh ®¹o cßn tuú t¸c
®éng cña hai yÕu tè lµ ®éng c¬ vÞ lîi chñ quan cña ç nh©n vµ n¨ng lùc tri
thøc, kh¶ n¨ng tÝnh to¸n kh¸ch quan cña ng−êi ®ã.
Ph©n theo ®óng danh phËn
Còng cã çch ph©n chia râ rµng lµ tuú t×nh h×nh cô thÓ, nÕu c¬ chÕ
nµo ®ang ®ãng vai trß chñ ®¹o th× huy ®éng tèi ®a c¬ chÕ ®ã. Gi¶i ph¸p thËt
39
Th«ng, H. V. S¸ch ®· dÉn.
40
Simon, H. “Rationality in Psychology and Economics”, In Robin M. Hogarth and
Melvin W. Reder (els) The Behavioral Foundations of Economic Theory. Journal of
Business. 59: S209 - S24. 1986.
219
râ rµng, mét ®Êt n−íc ®ang ë trong giai ®o¹n s¶n xuÊt nhá kinh tÕ n«ng
nghiÖp l¹c hËu th× mäi viÖc tr−íc hÕt cø xö b»ng c¬ chÕ céng ®ång. B¶o vÖ
an ninh còng ph¶i huy ®éng, vËn ®éng céng ®ång, lËp l¹i trËt tù giao th«ng
còng huy ®éng mäi lùc l−îng x· héi, ph¸t triÓn kinh tÕ còng b»ng mäi thµnh
phÇn kinh tÕ,…
Mét d¹ng kh¸c cña lËp luËn nµy lµ hÔ c¬ chÕ nµo sÏ ®ãng vai trß chñ
®¹o t−¬ng lai th× ph¶i ¸p dông tèi ®a c¬ chÕ ®ã. NÕu mét nÒn kinh tÕ chuyÓn
sang c¬ chÕ thÞ tr−êng th× ¾t c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ lêi gi¶i thÝch hîp cho mäi
th¸ch ®è cña cuéc sèng. VËy th×, mäi doanh nghiÖp lµm ¨n thua lç chØ viÖc
t− nh©n ho¸, mäi ngµnh dÞch vô ph¸t triÓn khã kh¨n chØ viÖc x· héi ho¸, mäi
kh©u c¶i çch hµnh chÝnh v−íng m¾c chØ viÖc dÞch vô ho¸,…
Mét çch lËp luËn kh¸c xem ra hµi hoµ h¬n lµ dùa vµo thÕ m¹nh vµ
ph¹m vi ®iÒu chØnh cña çc c¬ chÕ ®Ó lùa chän. NÕu gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò
x· héi th× dïng c¬ chÕ céng ®ång lµ chÝnh vµ c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó bæ sung;
khi ®−¬ng ®Çu víi çc vÊn ®Ò chÝnh trÞ th× dïng c¬ chÕ nhµ n−íc lµ chÝnh vµ
c¬ chÕ céng ®ång ®Ó bæ sung; vµ khi gÆp ph¶i çc vÊn ®Ò kinh tÕ th× dïng c¬
chÕ thÞ tr−êng lµ chÝnh vµ çc c¬ chÕ kh¸c bæ sung. Nh÷ng chØ dÉn nµy thËt
râ rµng mµ còng thËt cøng nh¾c.
Thùc dông, ®¹o ®øc vµ v÷ng bÒn
Çch lùa chän kh¸c kh«ng ph©n lo¹i theo tÝnh chÊt cña c¬ chÕ mµ
dùa vµo tiªu chÝ hiÖu qu¶, vµo t¸c dông cña c¬ chÕ ®em l¹i cho thùc tiÔn.
T×m xem kÕt qu¶ cña lêi gi¶i nµo ®¸p øng yªu cÇu mong ®îi nhÊt.
§Æng TiÓu B×nh næi tiÕng víi c©u ch©m ng«n cña vïng Tø Xuyªn:
“MÌo tr¾ng, mÌo ®en miÔn b¾t ®−îc chuét lµ tèt”, ®Ò ra tiªu chuÈn cña ®¸p
¸n lµ ph¶i ®¹t hiÖu qu¶ mét çch thiÕt thùc. Bëi vËy, khi ®Êu tranh chèng
nhãm t¶ khuynh “Bèn ng−êi” trong Bé ChÝnh trÞ th× ®−a c¶nh vÖ vµo b¾t
nhèt chê xÐt xö, cÇn gi¶i t¸n hµng v¹n ng−êi biÓu t×nh trªn qu¶ng tr−êng th×
dïng xe t¨ng kÕt hîp bé binh døt ®iÓm b»ng vò lùc trong mét ®ªm; c¶i çch
hÖ thèng doanh nghiÖp quèc doanh th× nhµ n−íc chØ tËp trung qu¶n lý h¬n
vµi tr¨m tËp ®oµn c«ng ty, xÝ nghiÖp lín cßn l¹i hµng chôc v¹n xÝ nghiÖp
nhá vµ võa cæ phÇn hãa d−íi nhiÒu d¹ng, sa th¶i ngay hµng chôc triÖu c«ng
nh©n…; Trong hµng lo¹t tr−êng hîp, c¶ 3 c¬ chÕ ®−îc sö dông linh ®éng ®Ó
tr¶ lêi çc c©u hái thùc tÕ ®Æt ra mét çch hiÖu qu¶, dï ph¶i nhÉn nhôc, nhÉn
t©m miÔn lµ ®¹t lîi Ých kinh tÕ cao nhÊt, tr¶ gi¸ Ýt nhÊt, thêi gian nhanh nhÊt
220
víi niÒm tin r»ng th¾ng lîi vµ thµnh c«ng t−¬ng lai sÏ khiÕn mäi ng−êi tha
thø, chÊp nhËn mäi hy sinh, sai sãt cña qu¸ khø.
T«n träng quyÒn tèi th−îng do t¹o ho¸ ban cho con ng−êi lµ sèng
b×nh ®¼ng vµ h¹nh phóc, Gandhi lÊy ®¹o ®øc x· héi lµm th−íc ®o cho kÕt
qu¶ hµnh ®éng, «ng phª ph¸n quan ®iÓm thùc dông: “Cã nhiÒu viÖc ®¸ng
lµm víi ®êi h¬n lµ t¨ng tèc nã”. Quan niÖm ®ã gióp «ng l·nh ®¹o nh©n d©n
bÊt b¹o ®éng tÈy chay hµng ho¸ thùc d©n, giµnh ®éc lËp. Khi x¶y ra néi
chiÕn gi÷a ng−êi Ên vµ ng−êi Håi, «ng tay trÇn, ch©n ®Êt ®i th¼ng vµo khãi
löa, hy sinh tÝnh m¹ng kªu gäi nh©n d©n lÊy t×nh ng−êi g×n gi÷ hoµ b×nh,
thèng nhÊt. ViÖc lùa chän c¬ chÕ ph¶i ®¸p øng nguyªn t¾c thµnh c«ng b»ng
hoµ b×nh vµ nh©n ®¹o, dï ph¶i chÊp nhËn hy sinh, ph¶i nhÉn n¹i chê ®îi, vÉn
lu«n lu«n b¶o vÖ çc tiªu chuÈn ®¹o ®øc cña nh©n lo¹i, víi niÒm tin ®©y lµ
con ®−êng khã kh¨n nh−ng duy nhÊt v× lÏ ph¶i cho h«m nay lµ ®¶m b¶o thùc
sù v÷ng bÒn cho thµnh c«ng t−¬ng lai.
Chñ ®éng ®iÒu chØnh kÕt cÊu c¬ chÕ tèi −u
Häc tõ lçi lÇm
Ng−êi l¹c ®−êng trªn biÓn, gi÷a sa m¹c sî nhÊt lµ ®i lßng vßng, quay
l¹i ®−êng cò. Çch tèt nhÊt ®Ó tr¸nh quay l¹i lµ ®¸nh dÊu râ nh÷ng chÆng
®−êng ®· qua, ®Æc biÖt ghi nhËn nh÷ng b−íc ngoÆt quan träng. Trong qu¸
tr×nh thö - sai ®Ó tiÕn ho¸, sai sãt lµ tÊt yÕu, ®iÒu quan träng lµ kh«ng bao
giê ®−îc m¾c ph¶i lçi cò, muèn vËy ph¶i biÕt häc tõ sai lÇm.
Tuy nhiªn, mét trong nh÷ng ®iÓm yÕu cña c¬ chÕ céng ®ång lµ che
giÊu sai lÇm, th«ng tin mét chiÒu theo kiÓu: “Tèt ®Ñp khoe ra, xÊu xa ®Ëy
l¹i”. Trong c¬ chÕ nµy, çc viÖc lµm cña bËc qu©n tö kh«ng ®−îc phÐp ®em
ra xem xÐt. ChuyÖn ®· qua lµ lçi lÇm qu¸ khø kh«ng cÇn nh¾c l¹i. Çi lý lÏ
t−ëng nh− ®¹o lý nµy lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n khiÕn c¬ chÕ céng
®ång trë nªn tr× trÖ, m·i m·i quÈn quanh trong vßng quan hÖ th«n x·. C¬
chÕ thÞ tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ n−íc ph¶i c¹nh tranh ®Ó th¾ng vµ tån t¹i, bëi
vËy mçi thÊt b¹i lµ mét lêi c¶nh b¸o ®Ó chÊn chØnh ngay, mçi vÊp v¸p ph¶i
®−îc ®¸nh dÊu cÈn thËn ®Ó kh«ng bao giê v−íng l¹i.
Trong lÞch sö çch m¹ng Trung Quèc, L−u ThiÕu Kú ®· nhiÒu lÇn
chøng kiÕn ®ång chÝ m×nh bÞ ®µn ¸p v× kh¸c chÝnh kiÕn mµ kh«ng b¶o vÖ vµ
®«i lÇn còng ®ång t×nh tham gia nh− trong c¶i çch ruéng ®Êt, trong cuéc
vËn ®éng chèng Bµnh §øc Hoµi. §¸ng th−¬ng thay, cuèi cïng chÝnh «ng ®·
221
r¬i vµo th¶m c¶nh t−¬ng tù. Ng−îc l¹i, §Æng TiÓu B×nh v× tá râ th¸i ®é nªn
®· ba lÇn bÞ ®¸nh ®æ, ba lÇn phôc håi nh−ng cuèi cïng ®· kiªn quyÕt lµm
s¸ng tá lÞch sö, rµo kÝn l¹i vùc th¼m lçi lÇm ®Ó m·i m·i kh«ng cßn ai bÞ r¬i
vµo (xem hép 45).
Hép 45. LÈn tr¸nh sai ph¹m qu¸ khø lµ gieo trång téi ¸c t−¬ng lai
Mét nguyªn t¾c cña ph¸p luËt lµ “dùa vµo tiÒn lÖ 41”, mét quy luËt t©m lý
lµ hµnh ®éng theo ranh giíi kinh nghiÖm. NÕu lçi lÇm mang tÝnh x· héi kh«ng
®−îc x¸c ®Þnh th× nguy c¬ t¸i ph¹m gÇn nh− lµ ch¾c ch¾n. N¨m 1956, t¹i §¹i héi
§¶ng Céng s¶n Liªn X« 20, Kh¬rótxèp ®· c«ng bè mét b¶n b¸o ço vÒ sai ph¹m
cña Stalin trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë Liªn X« lµm rÊt nhiÒu çn
bé, ®¶ng viªn thiÖt m¹ng. B¸o ço cho biÕt: t¹i §¹i héi XVII §¶ng Céng s¶n
Liªn X« n¨m 1934, cã 1966 ng−êi tham dù, 60% xuÊt th©n lµ c«ng nh©n vµ 80%
gia nhËp ®¶ng tõ tr−íc Çch m¹ng hay ®· tham gia néi chiÕn. ThÕ nh−ng sau ®ã,
1108 ng−êi trong sè ®ã ®· bÞ b¾t vµ xö lý v× téi “ph¶n çch m¹ng”. Tíi 70%
trong tæng sè 139 ñy viªn vµ ñy viªn dù khuyÕt Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng ®−îc
bÇu ®· bÞ b¾t vµ giÕt chÕt, chñ yÕu trong 2 n¨m 1937 - 1938. Çc tµi liÖu kh¸c
cho biÕt cã h¬n 20 triÖu ng−êi bÞ trÊn ¸p v« cí. B¸o ço trªn vµ viÖc ®−a thi hµi
Stalin ra khái l¨ng g©y nªn sù bÊt b×nh trong nhiÒu §¶ng Céng s¶n, kÓ tõ ®ã, ë
Liªn X«, nhiÒu th¨ng trÇm ®· diÔn ra, sai lÇm míi ®· xuÊt hiÖn, nh−ng nh÷ng téi
lçi t−¬ng tù kh«ng cßn lÆp l¹i.
ë Trung Quèc, tõ nh÷ng n¨m 1940, çc h×nh thøc ®Êu tè, nhôc h×nh ®·
®−îc ¸p dông trong néi bé ë c¨n cø Diªn An trong “phong trµo cÊp cøu” mµ
kh«ng bÞ phª ph¸n. Theo nÕp ®ã, cuéc c¶i çch ruéng ®Êt n¨m 1952, bªn c¹nh
thµnh c«ng to lín, kho¶ng 5 triÖu ng−êi kh«ng ®−îc xÐt xö ®óng ph¸p luËt ®· bÞ
giÕt, chuyÖn nµy mét lÇn n÷a ®−îc bá qua. N¨m 1958, Mao Tr¹ch §«ng l¹i ph¸t
®éng phong trµo “§¹i nh¶y vät” lµm 30 triÖu ng−êi chÕt ®ãi. Kh«ng cho phÐp
xem xÐt l¹i lçi lÇm, n¨m 1966, Mao ph¸t ®éng “Çch m¹ng V¨n hãa”. LÇn nµy
sù coi th−êng çc gi¸ trÞ thiªng liªng cña con ng−êi ®· ®−îc dung d−ìng ®Õn
®Ønh cao. Theo thèng kª ch−a ®Çy ®ñ, cã hai triÖu vô ¸n oan, hµng chôc triÖu
ng−êi bÞ xö lý sai, kÓ c¶ ng−êi bÞ liªn lôy lµ h¬n 100 triÖu ng−êi. Sè ng−êi chÕt
lªn ®Õn hµng chôc triÖu. Sù tµn b¹o nµy cßn lan ra çc n−íc kh¸c mµ ®iÓn h×nh lµ
n¹n diÖt chñng hµng triÖu ng−êi C¨mpuchia cña Kh¬me ®á.
ý thøc ®−îc tr¸ch nhiÖm víi t−¬ng lai, §Æng TiÓu B×nh ph¸t biÓu: “Tæng
kÕt lÞch sö kh«ng tËp trung vµo c«ng téi ç nh©n mµ nªn më ra t−¬ng lai. Thµnh
41
“TiÒn lÖ ph¸p” lµ h×nh thøc ph¸p luËt ®−îc ¸p dông réng trong çc quèc gia theo hÖ thèng
th«ng luËt nh− Anh, Mü, hÇu hÕt çc n−íc ASEAN,…
222
c«ng cña qu¸ khø còng lµ tµi s¶n cña chóng ta, sai lÇm cña qu¸ khø còng lµ tµi
s¶n cña chóng ta. Chóng t«i hoµn toµn phñ nhËn “§¹i çch m¹ng v¨n ho¸” song
nãi r»ng “§¹i çch m¹ng v¨n ho¸” còng cã c«ng lµ ®· cung cÊp ®−îc mét bµi häc
ph¶n diÖn”. Víi quyÕt t©m ®ã, trong khi gi÷ nguyªn thi hµi Mao trong nhµ t−ëng
niÖm, §Æng TiÓu B×nh chØ ®¹o, Hå DiÖu Bang chñ tr× chuÈn bÞ “NghÞ quyÕt vÒ
mét sè vÊn ®Ò lÞch sö cña §¶ng tõ ngµy thµnh lËp n−íc ®Õn nay” trong 15 th¸ng
vµ th«ng qua Héi nghÞ trung −¬ng 6 kho¸ 11 n¨m 1981, minh oan, lµm râ téi lçi
cò, t¸i lËp niÒm tin cña nh©n d©n vµo lÏ ph¶i, c«ng lý vµ quan träng h¬n lµ chÊm
døt nguy c¬ t¸i ph¹m téi ¸c t−¬ng tù trong t−¬ng lai.
(Nguån: Khrushchev, N. K. 1962. Phan ThÕ H¶i, 2001, TrÞnh Di Phµm 2003)
L·ng quªn qu¸ khø lµ bÞt m¾t t−¬ng lai. ë Trung Hoa x−a, cã Th«i
Tr÷ lµ TÓ t−íng n−íc TÒ giÕt TÒ Trang C«ng. Quan Th¸i sö chÐp “Th«i Tr÷
giÕt vua”, bÞ chÐm ®Çu. Ng−êi em lµm quan Th¸i sö thay anh l¹i viÕt nh−
vËy vµ bÞ chÐm. Mét ng−êi kh¸c ë n−íc l¸ng giÒng bÌn xung phong sang
lµm sö quan ®Ó ®−îc chÕt v× sù
thËt42. Th«i Tr÷ ®µnh ®Çu hµng. Khi
Khæng Tö viÕt Xu©n Thu còng khen
chª chÆt chÏ vµ trung thùc. H¬n
bèn tr¨m n¨m sau, ®Õn T− M·
Thiªn viÕt Sö ký, còng mét tÊm
lßng trung v»ng vÆc nh− vËy víi
lÞch sö 43.
Nhê th«ng tin vÒ lÞch sö râ
rµng qua s¸ch vë, gi¸o khoa, phim
¶nh…, ngµy nay mçi ng−êi d©n
Trung Hoa ®Òu hiÓu râ vai trß
®óng, sai cña Quèc tÕ Céng s¶n víi çch m¹ng vµ nh÷ng c«ng tr¹ng vµ sai
lÇm cña çc nhµ l·nh ®¹o tèi cao tõ ngµy thµnh lËp §¶ng Céng s¶n nh− TrÇn
§éc Tó, Lý LËp Tam, Cï Thu B¹ch, V−¬ng Minh, B¸c Cæ, Tr−¬ng V¨n
Thiªn,… còng nh− Mao Tr¹ch §«ng sau nµy. V× vËy, nh©n d©n tin vµo
§¶ng, vµo l·nh tô mét çch biÖn chøng.
§èi víi hä, lÞch sö kh«ng ph¶i lµ ®Òn thê ®Ó t«n vinh mµ lµ tr−êng
häc ®Ó chiªm nghiÖm. LÏ ph¶i cña lÞch sö ®ång nhÊt víi c«ng lý cña ph¸p
42
Thiªn, T. M. Sö ký. 1999 viÕt ng−êi thø ba còng lµ em thø ba trong cïng gia ®×nh ®ã.
43
Lª, N. H. 1996, s¸ch ®· dÉn.
223
luËt c«ng minh hiÖn t¹i. Çc nhµ nghiªn cøu kh«ng v−íng vÝu bëi bÊt cø rµo
c¶n nµo trong qu¸ khø, cã thÓ tù do t− t−ëng s¸ng t¹o lý luËn míi. Víi khoa
häc, thùc tiÔn çch m¹ng lµ ®èi t−îng nghiªn cøu, kh«ng ph¶i lµ gi¸o lý ®Ó
tu©n theo. Çc nhµ l·nh ®¹o thÕ hÖ míi hiÓu râ sù nghiªm kh¾c vµ c«ng
minh cña lÞch sö, chÊp nhËn g¸nh tr¸ch nhiÖm tr−íc lÞch sö vµ quyÒn h¹n
tr−íc ph¸p luËt, kh«ng b−íc vµo vßng hµo quang hiÓn th¸nh bÝ Èn vµ tuyÖt
®èi. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu s¸ng sña nµy høa hÑn mét sù phèi hîp gi÷a ®øc trÞ vµ
ph¸p trÞ, g¾n bã truyÒn thèng Khæng gi¸o víi nhµ n−íc ph¸p quyÒn.
“TÇm s− häc ®¹o”
T×m ®−êng ®i vµo t−¬ng lai tõ thùc tÕ ®Çy biÕn ®éng lµ v« cïng khã
kh¨n. Víi çc vÊn ®Ò ®· cã ng−êi ®i tr−íc, mét çch hiÖu qu¶ lµ “tÇm s− häc
®¹o”, tiÕn hµnh häc hái mét çch hÖ thèng kinh nghiÖm tr−íc ®Ó rót ra quy
luËt, tõ ®ã dù b¸o chÆng ®−êng sÏ ®i, l−êng tr−íc khã kh¨n sÏ gÆp vµ chuÈn
bÞ nh÷ng gi¶i ph¸p c¬ chÕ, vµ çch thøc ®iÒu chØnh thÝch hîp. Lµm tèt c«ng
t¸c nghiªn cøu kinh nghiÖm, cã thÓ h×nh thµnh chiÕn l−îc vµ lý luËn ph¸t
triÓn cho ®Êt n−íc.
Cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò mang tÝnh quy luËt th−êng lÆp l¹i ë cïng giai
®o¹n ph¸t triÓn cña çc n−íc. Ng−êi ®i sau cã thÓ rót ng¾n ®−êng nÕu biÕt
häc tËp. Malaysia häc Hµn Quèc viÖc tranh thñ giµnh quü ®Êt lµm ®−êng
cao tèc tr−íc khi ®Êt lªn gi¸, Lý Quang DiÖu −íc g× cã thÓ quay l¹i söa ch÷a
chÝnh s¸ch sinh ®Î kÕ ho¹ch tõ ®Çu ®Ó lµm t¨ng møc d©n sè cña líp ng−êi
−u tó. §Æng TiÓu B×nh rót kinh nghiÖm tù qu¶n cña çc tiÓu bang Hoa Kú ®Ó
h×nh thµnh m« h×nh mét ®Êt n−íc hai chÕ ®é,…
N−íc Mü thÕ kû thø XIX trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, ®· tõng
diÔn ra nh÷ng c¬ héi sinh lîi nhuËn tõ ®Êt do d©n sè t¨ng vµ bè trÝ l¹i d©n
c−, ®−êng x¸ vµ giao th«ng ph¸t triÓn, c«ng nghÖ vµ tµi nguyªn ®−îc huy
®éng m¹nh, qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ nhanh, t¸i c¬ cÊu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp …
t−¬ng tù t×nh tr¹ng ViÖt Nam hiÖn nay khi rÊt nhiÒu tæ chøc vµ ç nh©n
tranh thñ nguån lîi tõ viÖc khai th¸c vµ ph©n bè l¹i ®Êt ®ai. ë Mü ngµy ®ã,
çc c«ng ty kinh doanh ®Êt ®ai, çc c«ng ty khai th¸c rõng, çc c«ng ty khai
th¸c má, nh÷ng ng−êi qu¶n lý ®Êt c«ng,… ®· t×m mäi çch nÐ tr¸nh vµ tranh
thñ kÏ hë cña luËt ph¸p ®Ó lµm giµu vµ ph¶n øng l¹i chÝnh s¸ch cña liªn
bang. Cuéc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a çc ®èi t−îng nµy víi víi chÝnh phñ
224
trong viÖc n¾m quyÒn dµn xÕp ®Êt ®ai b»ng c¬ chÕ nhµ n−íc th«ng qua çc
chÝnh s¸ch kh¸c nhau vµ hoµn chØnh luËt ®· kÐo dµi 40 - 50 n¨m44.
Mét vÝ dô kh¸c lµ n−íc NhËt bÞ tµn ph¸ sau thÕ chiÕn thø hai còng
®øng tr−íc nh÷ng thö th¸ch nh− ViÖt Nam sau khi thèng nhÊt vµ tiÕn hµnh
®æi míi. Tõ ®èng tro tµn cña nh÷ng hè bom Mü vµ chÞu ¶nh h−ëng s©u nÆng
cña c¬ chÕ céng ®ång, ng−êi NhËt bÊt lùc tr−íc sù bïng ph¸t cña c¬ chÕ thÞ
tr−êng ®· bá lì c¬ héi dïng c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó x©y dùng l¹i thµnh phè
T«ky« vµ çc ®« thÞ chÝnh kh¸c mét çch quy cñ b»ng nh÷ng gi¶i ph¸p quy
ho¹ch khoa häc. Cho ®Õn nay, khi ®· trë thµnh mét ®Êt n−íc c«ng nghiÖp
hiÖn ®¹i, ai ®Õn çc thµnh phè NhËt còng thÊt väng tr−íc hÖ thèng ®−êng x¸
chËt chéi, çc khu phè kh«ng ph©n l« quy cñ, t×nh tr¹ng kÑt xe vµ nhµ cöa
nhá bÐ chen chóc45. Nh÷ng sai lÇm kh«ng thÓ söa cña NhËt còng ®ang lµ vÊn
®Ò ViÖt Nam ®ang m¾c ph¶i h«m nay.
Ngoµi viÖc nh÷ng nhµ l·nh ®¹o tù m×nh b«n ba n¨m ch©u bèn biÓn ®Ó
tù t×m hiÓu häc hµnh nh−
Vua Konglalongkooc cña
Th¸i Lan, chñ tÞch Hå ChÝ
Minh cña ViÖt Nam, Tæng
thèng Lý Quang DiÖu cña
Singapore,… lµ çch tæ
chøc nh÷ng ®oµn chuyªn gia
chÝnh thøc ®i häc hái ®Ó c¶i
tæ ®Êt n−íc. Pie §¹i §Õ,
n¨m 1697, d¾t mét ph¸i
®oµn ®«ng ®¶o tõ n−íc Nga
m«ng muéi sang T©y ¢u 18
th¸ng, häc qu©n sù, kü thuËt c«ng nghiÖp, kinh nghiÖm ph¸t triÓn, hÖ t−
t−ëng c¶i tæ, trë vÒ thay ®æi hÖ thèng gi¸o dôc, ®æi míi ho¹t ®éng nhµ thê,
ph¸t triÓn c«ng nghÖ lµm nªn sù nghiÖp biÕn c¶i n−íc Nga thµnh c−êng
quèc. N¨m 1871, NhËt Hoµng tæ chøc mét ph¸i ®oµn quy m« gåm 50
chuyªn gia lµ çc ®¹i thÇn ®ñ çc lÜnh vùc (kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa, x·
héi, ngo¹i giao, gi¸o dôc) ®i c«ng du häc tËp kinh nghiÖm ph¸t triÓn 12
44
North D. C. S¸ch ®· dÉn.
45
DiÖu L. Q. S¸ch ®· dÉn.
225
n−íc ¢u Mü suèt 1 n¨m 10 th¸ng, trë vÒ lµm c¬ së cña c«ng cuéc Duy T©n,
tiÕn hµnh thµnh c«ng c«ng nghiÖp ho¸ NhËt B¶n.
ThËt ®¸ng tiÕc lµ çc triÒu ®×nh nhµ Thanh ë Trung Quèc còng cö
nhiÒu ®oµn ®¹i thÇn vµ th−¬ng bu«n ®i kh¾p thÕ giíi, nh−ng çi hä mang vÒ
kh«ng ph¶i kiÕn thøc vµ t− t−ëng mµ lµ nh÷ng ®å ch¬i tinh x¶o, hµng ho¸
®¾t tiÒn cho vua quan h−ëng l¹c, triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ë ViÖt Nam còng ®·
bá xã hµng nói çc ®Ò ¸n c¶i tæ cña çc häc gi¶ nh− NguyÔn Tr−êng Té, Bïi
ViÖn,.. ®óc kÕt tõ nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi.
§©y lµ çch lµm rÊt tèt nh−ng ®ßi hái ng−êi l·nh ®¹o ®øng ®Çu quèc
gia ph¶i thùc sù phôc thiÖn, cã quyÕt t©m häc tËp vµ tæ chøc tiÕp thu c¶i tæ
mét çch quy cñ, nhµ n−íc ph¶i lùa chän ®−îc ®éi ngò nh©n tµi, ®éi ngò nµy
ph¶i ®−îc tæ chøc ®Ó nghiªn cøu chiÕn l−îc mét çch ®éc lËp, kh¸ch quan
x¸c ®Þnh h−íng ®i, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng vµ gi¸n ®o¹n bëi çc xu thÕ t−
t−ëng, ®Þnh kiÕn chÝnh trÞ hay çc cuéc thay ®æi quyÒn lùc nhµ n−íc th−êng
xuyªn vèn chøa ®ùng nhiÒu m©u thuÉn gi÷a çc thêi kú.
“Qua s«ng dß gËy”
§èi víi nh÷ng con ®−êng ch−a tõng cã ai ®i, kh«ng thÓ cö ng−êi häc
hái ng−êi ®i tr−íc th× cã thÓ ¸p dông ph−¬ng çch lµm c¶i çch cña §Æng
TiÓu B×nh lµ “qua s«ng, dß gËy”, cø ®i, cø thö, tiÕn tõng b−íc ng¾n, lÊy
b−íc tr−íc lµm chç ®øng dß tiÕp b−íc sau. Lµm thö c¬ chÕ míi trªn quy m«
nhá cã b¶o hiÓm an toµn, cã bao v©y ng¨n chÆn, nÕu thÊt b¹i th× xo¸ bá, nÕu
thµnh c«ng th× tæng kÕt ¸p dông réng, khi gÆp trë ng¹i l¹i dõng l¹i, thö ¸p
dông c¬ chÕ kh¸c tiÕp tôc tiÕn lªn.
B¾t ®Çu c«ng t¸c nghiªn cøu chiÕn l−îc ®Ó x©y dùng häc thuyÕt b»ng
çc thö nghiÖm, nghiªn cøu tr−êng hîp, tæng kÕt ®iÓn h×nh. Muèn lµm ®−îc
viÖc nµy ph¶i liªn tôc t¹o ra çc m« h×nh ®éc lËp víi ®éi ngò çn bé c¬ së
®¸ng tin cËy, d¸m nghÜ d¸m lµm, cho phÐp hä m¹nh d¹n thö nghiÖm. Ph¶i tæ
chøc ®−îc mét hÖ thèng thu thËp th«ng tin vµ çc c¬ quan nghiªn cøu, tham
m−u cã c¬ chÕ vµ n¨ng lùc tæng kÕt kinh nghiÖm mét çch nhanh nhËy,
kh¸ch quan, sö dông chóng nh− nh÷ng “c©y gËy dß ®−êng” ®¸ng tin cËy.
Ph¶i tuyÖt ®èi xo¸ bá mäi ®Þnh kiÕn rµng buéc, chØ dùa vµo thùc tiÔn ®Ó x¸c
®Þnh h−íng ®i, kh«ng mÊt thêi gian tranh luËn häc thuËt. Khi ®· râ h−íng
míi th× m¹nh d¹n nh©n ®iÓn h×nh thµnh toµn côc, kiªn quyÕt tæng kÕt thùc
tiÔn thµnh lý luËn, ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lªn mét b−íc míi.
226
Hép 46. CCAP, “c©y gËy dß ®−êng” ®æi míi chÝnh s¸ch
n«ng nghiÖp Trung Quèc
§Ó lµm tai m¾t vµ tham m−u cho c«ng t¸c nghiªn cøu chÝnh s¸ch n«ng
nghiÖp trong qu¸ tr×nh ®æi míi, Trung Quèc thµnh lËp Trung t©m Nghiªn cøu
ChÝnh s¸ch N«ng nghiÖp (CCAP) n»m trong ViÖn Hµn l©m Khoa häc Trung
Quèc. §©y lµ c¬ quan nghiªn cøu ®Æc biÖt dÉn ®Çu bëi hai tiÕn sÜ trÎ tèt nghiÖp
t¹i Philippines vµ Anh, thµnh viªn chñ chèt cña viÖn lµ 10 tiÕn sÜ tèt nghiÖp tõ
çc n−íc kh¸c nhau trë vÒ. Hä ®−îc h−ëng nh÷ng chÕ ®é −u ®·i víi møc l−¬ng
kho¶ng 2000 USD/ th¸ng, ch−a kÓ trî cÊp nhµ cöa, tiÒn th−ëng c«ng tr×nh, ®iÒu
kiÖn lµm viÖc thuËn lîi, ®−îc çc chuyªn gia hµng ®Çu thÕ giíi ®µo t¹o cËp
nhËt. Qu©n sè cè ®Þnh cña trung t©m chØ cã 20 ng−êi, cßn l¹i lµ ®éi ngò ®«ng
®¶o çc céng t¸c viªn, nghiªn cøu sinh ®Õn häc tËp, nghiªn cøu vµ lµm viÖc
theo dù ¸n.
Trung t©m hoµn toµn chñ ®éng vÒ ng©n s¸ch, mét nöa kinh phÝ lµ çc dù
¸n quèc tÕ vµ hîp ®ång víi çc ®Þa ph−¬ng ®¬n vÞ, mét nöa lµ çc ®Ò tµi ®Êu
thÇu c¹nh tranh cña nhµ n−íc, tuy Ýt ng−êi nh−ng hµng n¨m tæng kinh phÝ ho¹t
®éng lªn ®Õn hµng triÖu USD. Ngoµi viÖc nép çc kho¶n thuÕ ®−îc −u ®·i, chÞu
sù kiÓm so¸t cña ngµnh tµi chÝnh vµ çc c¬ quan kiÓm to¸n ®éc lËp, Trung t©m
kh«ng ph¶i quyÕt to¸n víi ngµnh chñ qu¶n, c«ng t¸c tæ chøc çn bé vµ hîp t¸c
quèc tÕ hoµn toµn tù chñ, tuy bé m¸y hµnh chÝnh rÊt gän nh−ng ho¹t ®éng rÊt
hiÖu qu¶ vµ ®¬n vÞ gi÷ ®−îc vÞ thÕ ®éc lËp trong çc nghiªn cøu chiÕn l−îc vµ
chÝnh s¸ch.
§Ó n¾m t×nh h×nh c¬ së, Trung t©m tæ chøc m¹ng l−íi céng t¸c viªn t¹i
çc vïng n«ng th«n toµn quèc, tiÕn hµnh ®Þnh kú ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra hµng
n¨m theo dâi biÕn chuyÓn kinh tÕ, x· héi ë çc hé n«ng d©n vµ ®¸nh gi¸ ¶nh
h−ëng çc chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp. Mét hÖ thèng c¬ së d÷ liÖu to lín kÕt nèi
víi çc c¬ quan thèng kª vµ çc ngµnh, th−êng xuyªn cung cÊp bøc tranh trung
thùc vÒ t×nh h×nh n«ng th«n cho çn bé nghiªn cøu cña Trung t©m. Trong nhiÒu
n¨m, víi sù gióp ®ì cña çc chuyªn gia kinh tÕ quèc tÕ, m« h×nh ph©n tÝch m«
pháng chÝnh s¸ch phøc t¹p ®· ®−îc x©y dùng, cã nhiÒu nh¸nh phô chuyªn
ngµnh gióp çn bé nghiªn cøu mét c«ng cô hiÖn ®¹i m« pháng øng xö cña çc
nhãm n«ng d©n ë ®Þa bµn kh¸c nhau, vµ çc ngµnh hµng tr−íc biÕn ®æi cña
chÝnh s¸ch vµ thÞ tr−êng. Cã çn bé giái, th«ng tin tèt, c«ng cô hiÖn ®¹i, Trung
t©m n¾m ch¾c quan hÖ víi çc c¬ quan x©y dùng chÝnh s¸ch cña trung −¬ng vµ
®Þa ph−¬ng, phèi hîp vµ tiÕp thu çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cña çc tæ chøc quèc
tÕ, th−êng xuyªn tr¶ lêi çc c©u hái cña §¶ng vµ chÝnh phñ vÒ çc vÊn ®Ò chiÕn
l−îc vµ chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc. CCAP thùc sù lµm tèt vai trß mét c©y gËy dß
®−êng nh¹y bÐn vµ ®¸ng tin cËy cña con ®−êng ®æi míi n«ng nghiÖp n«ng th«n
227
Trung Quèc ®Çy khã kh¨n vµ s¸ng t¹o.
(Nguån : B¸o ço kh¶o s¸t Trung Quèc, ICARD 2003).
§Æng TiÓu B×nh lu«n thùc hiÖn ph−¬ng ch©m chØ hµnh ®éng khi ®·
®óc rót xong lý luËn. N¨m 1979, sau 10 n¨m ph¸t triÓn kinh tÕ ®Çy méng
t−ëng cña Hoa Quèc Phong, khi ®· cã ®ñ c¨n cø thùc tÕ, §Æng míi c«ng bè
vµ ph¸t ®éng phong trµo “Bèn hiÖn ®¹i ho¸”. §Çu n¨m 1992, khi c«ng cuéc
c¶i çch cña Trung Quèc l¹i bÕ t¾c tr−íc nh÷ng c¶n trë tõ bªn trong, §Æng
lóc nµy ®· vÒ h−u, tiÕn hµnh cuéc ®i th¨m phÝa Nam vµ chÝnh thøc ®−a ra
mét lo¹t çc bµi ph¸t biÓu ®· ®−îc chuÈn bÞ cÈn thËn vÒ lý luËn ®æi míi
kinh tÕ, më ®−êng ®ét ph¸ cho çc chiÕn l−îc ph¸t triÓn cña §¶ng Céng s¶n
Trung Quèc c«ng bè mét n¨m sau ®ã, quyÕt ®Þnh tiÕn tr×nh kh«ng thÓ ®¶o
ng−îc cña sù nghiÖp c¶i tæ 46.
“Tr¨m hoa ®ua në”
MÑ tù nhiªn th−êng dïng cÆp ph¹m trï “biÕn dÞ, di truyÒn” ®Ó tr¶ lêi
c©u hái vÒ kh¶ n¨ng thÝch nghi vµ ph¸t triÓn. Ng−êi cho c¬ héi ®−a ra mäi
h×nh thøc biÕn ®æi dï lµ kú qu¸i nhÊt råi th«ng qua sù chän läc l¹nh lïng
nhÊt ®Ó läc ra nh÷ng kÎ chiÕn th¾ng, nh÷ng con ®−êng tho¸t tèt nhÊt, ®ã
còng lµ çch ®iÒu chØnh mï, l·ng phÝ vµ ®au ®ín. Nh−ng cã mét ®iÒu cã thÓ
häc ®−îc tõ m« h×nh nµy lµ çch tËn dông mäi tÝn hiÖu s½n cã trªn ®−êng ®Ó
®Þnh h−íng, kh«ng bÞ ®Þnh kiÕn theo mét h−íng s½n nµo.
Muèn vËy, ph¶i t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó xuÊt hiÖn çc tÝn hiÖu chØ b¸o ë
kh¾p n¬i. Armen Alchian ®· chØ ra r»ng, trong mét thÕ giíi ngµy cµng biÕn
®éng víi mu«n vµn th¸ch thøc vµ bÊt æn, khã ai cã thÓ biÕt hÕt mäi c©u tr¶
lêi cho nh÷ng vÊn ®Ò míi ®Æt ra. Ph−¬ng ¸n tèt nhÊt lµ thÝch øng nhanh, vµ
muèn vËy, ph¶i tiÕn hµnh phi tËp trung ho¸ qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh ®Ó cã thÓ
huy ®éng søc m¹nh cña toµn x· héi cïng tham gia vµo qu¸ tr×nh thö nghiÖm
cÇn thiÕt nh»m t×m ra con ®−êng phï hîp nhÊt gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò míi47.
Víi Alchian, thuyÕt tiÕn ho¸ cña Charles Darwin cã t¸c ®éng râ rÖt ®Õn sù
hiÓu biÕt vÒ x· héi.
46
Evans R. §Æng TiÓu B×nh, NXB C«ng an Nh©n d©n, Hµ Néi, 2003.
46
Alchian, A. A. “Uncertainty, Evolution and Economic Theory”. Journal of Political
Economy/ 58: 211, 1950.
228
Theo çch lµm nµy, ng−êi ta t¹o ®iÒu kiÖn cho mäi ®èi t−îng trong
x· héi tù do ph¸t triÓn ®a d¹ng, tiÕn hµnh nghiªn cøu, t×m hiÓu hiÖu qu¶ cña
mäi ®Þnh h−íng gi¶i ph¸p, tõ ®ã t×m ra vµ tËp trung hç trî cho nh÷ng ®Þnh
h−íng tá ra hiÖu qu¶ nhÊt, ng¨n chÆn vµ lo¹i bá çc h−íng ®i kÐm hiÖu qu¶
hoÆc g©y thiÖt h¹i. §−¬ng nhiªn muèn l¾ng nghe ®−îc ý kiÕn cña tr¨m nhµ,
muèn cho phÐp tr¨m nhµ cïng ra tay thö søc th× ng−êi l·nh ®¹o ph¶i cã tÊm
lßng vµ trÝ tuÖ réng më, chÊp nhËn mäi m« h×nh, mäi thö nghiÖm; cã hÖ
thèng nghiªn cøu, tham m−u ®ñ m¹nh ®Ó ®óc rót m« h×nh, ph¸t triÓn lý luËn
mét çch kh¸ch quan, khoa häc; cã nhµ n−íc m¹nh cã thÓ lµm chñ t×nh h×nh
trong mäi t×nh huèng, cã thÓ chñ ®éng khuyÕn khÝch h−íng ®i nµy, ng¨n
chÆn h−íng ®i kia khi ®· râ hiÖu qu¶. §óng nh− NguyÔn Du viÕt: “… g¹n
®ôc kh¬i trong, nhê ¬n qu©n tö kh¸c lßng ng−êi ta”.
“Th¨ng b»ng tù ®éng”
Trong hoµn c¶nh ch−a h×nh thµnh ®−îc ®éi ngò tham m−u cã n¨ng
lùc vµ ®¸ng tin cËy, ch−a cã bé m¸y nhµ n−íc ®ñ m¹nh ®Ó l¸i nÒn kinh tÕ vµ
ho¹t ®éng x· héi theo h−íng hiÖu qu¶ nhÊt th× cã lÏ ph¶i x©y dùng mét hÖ
thèng c©n b»ng tù ®éng. Mét c¬ chÕ cßn t¸c dông th× nã cã thÓ t¸i lËp c©n
b»ng còng gièng nh− hÖ thèng l¸i tù ®éng trªn çc m¸y bay hiÖn ®¹i, cho
®Õn khi kÕt cÊu c¬ chÕ tá ra thÊt b¹i v× kh«ng cßn kh¶ n¨ng tù gi÷ th¨ng
b»ng, th× còng cã nghÜa lµ ph¶i thay c¶ hÖ thèng b»ng mét kÕt cÊu c¬ chÕ
míi.
Sau khi ®· ®Þnh ra môc tiªu vµ ph−¬ng ph¸p ph¸t triÓn, mét quèc gia,
mét nÒn kinh tÕ ph¶i l−êng tr−íc cho m×nh nh÷ng rñi ro ®¸ng ng¹i nhÊt,
nh÷ng c©n b»ng kinh tÕ - x· héi - m«i tr−êng cÇn thiÕt ph¶i ®¶m b¶o duy
tr×. Víi nh÷ng vÊn ®Ò sèng cßn ®ã, ®Þnh thµnh nh÷ng chØ tiªu tèi thiÓu cho
phÐp lµm th−íc ®o b¸o ®éng. VÝ dô, b×nh qu©n l−¬ng thùc ®Çu ng−êi ph¶i lµ
400 kg, tû lÖ che phñ cña rõng toµn l·nh thæ ph¶i tèi thiÓu lµ 30%, møc ®é
chªnh lÖch thu nhËp gi÷a nhãm nghÌo nhÊt vµ nhãm giµu nhÊt ph¶i tèi ®a lµ
5 lÇn; cø nh− thÕ, çc chØ tiªu an toµn cho kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, ph¸t triÓn
con ng−êi, chi tiªu chÝnh phñ, nî n−íc ngoµi, çn c©n xuÊt nhËp, tû lÖ thÊt
nghiÖp, møc ®é l¹m ph¸t, ... hÇu nh− ®· ®−îc c«ng nhËn réng r·i trªn thÕ
giíi, chØ cÇn lùa chän ®óng, bè trÝ theo dâi c¶nh b¸o ®Þnh kú. Khi mét chØ
tiªu nµo xuèng qu¸ ng−ìng b¸o ®éng ph¶i nghÜ ngay ®Õn viÖc thay ®æi c¬
chÕ ®iÒu chØnh, ®õng kh− kh− dïng gi¶i ph¸p cò trong t×nh tr¹ng míi, cho
®Õn khi ®¶m b¶o t¸i lËp c©n b»ng an toµn th× kh«ng ®−îc ngõng thay thÕ t×m
229
tßi ¸p dông çc c¬ chÕ ®iÒu chØnh kh¸c nhau. Ph¶i nghiªn cøu, chuÈn bÞ s½n
mét hÖ thèng çc gi¶i ph¸p kü thuËt cña c¶ ba c¬ chÕ ®Ó ®iÒu chØnh cho çc
mÊt th¨ng b»ng th−êng x¶y ra.
Tãm l¹i, muèn tr¸nh ®−îc t×nh tr¹ng “®iÒu chØnh mï” ®Çy l·ng phÝ vµ
nguy hiÓm, muèn t−¬ng ®èi hoÆc hoµn toµn chñ ®éng t×m ®−êng th× ng−êi
l·nh ®¹o lu«n lu«n ph¶i cã trÝ tuÖ cëi më, hoµn toµn kh¸ch quan kh«ng ®Þnh
kiÕn, cã hÖ thèng th«ng tin nhanh nhËy, tæ chøc nghiªn cøu kh¸ch quan, vµ
hÖ thèng ®¸p øng hoµn c¶nh kÞp thêi vµ hiÖu qu¶. Kh«ng thÓ ®îi t×nh h×nh
bÕ t¾c míi t×m çch xö lý mµ ph¶i nhanh chãng ph¸t hiÖn vÊn ®Ò tõ khi ch−a
nghiªm träng (ph¸t hiÖn ngay khi trong lßng c¬ chÕ chñ ®¹o tõ khi cã hiÖn
t−îng bÊt lùc, ph¶i b¾t ®Çu sö dông çc c«ng cô kh«ng chÝnh thèng hoÆc vay
m−în c«ng cô cña c¬ chÕ kh¸c). Thø hai, nÕu thÊy trªn ®−êng ph¸t triÓn
xuÊt hiÖn çc v−íng m¾c trë ng¹i, chí bá mÆc cho çc c¬ chÕ kh¸c thay
nhau ngÉu nhiªn t×m lêi gi¶i mµ ph¶i kh«n khÐo xem xÐt ®Ó t×m lêi gi¶i ®¸p
tõ çc c¬ chÕ kh¸c vµ chñ ®éng ®iÒu chØnh tû lÖ thÝch hîp gi÷a çc c¬ chÕ.
Muèn vËy, ph¶i lu«n tØnh t¸o trong ph¶n øng, th«ng tin nhanh nhËy vµ cã hÖ
thèng nghiªn cøu hiÖu qu¶.
øng dông lý thuyÕt c¬ chÕ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn
Sö dông çc c¬ chÕ kh¸c nhau ®Ó ®¹t ®Õn môc tiªu
Mét khi ®· cã çc c¬ chÕ kh¸c nhau víi hÖ thèng çc c«ng cô kh¸c
nhau th× viÖc sö dông chóng mét çch hîp lý vµ hiÖu qu¶ lµ mét nghÖ thuËt
dÉn ®Õn thµnh c«ng trong qu¶n lý x· héi.
Trong ph¸t triÓn kinh tÕ ngµy nay, d−êng nh− c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ lùc
l−îng tiÒn phong, b¸m s¸t sù ph¸t triÓn nh− vò b·o cña khoa häc c«ng nghÖ,
sù t¨ng tr−ëng lµnh m¹nh cña kinh tÕ. C¬ chÕ nhµ n−íc ®i cïng, th¸o gì
nh÷ng v−íng m¾c, hoµn chØnh nh÷ng sai lÖch vµ ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu ®Æt
ra cña thÞ tr−êng. Trong qu¸ tr×nh nh÷ng thay ®æi thùc sù th©m nhËp cuéc
sèng, c¬ chÕ céng ®ång tham gia vµ cñng cè sù v÷ng ch¾c cña qu¸ tr×nh.
Trong hoµn c¶nh mét nÒn kinh tÕ mµ c¬ chÕ thÞ tr−êng ch−a ph¸t
triÓn hoÆc mÐo mã, chËm tiÕn, do sù l¹c hËu cña thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc
sÏ v−ît lªn, cè g¾ng chÊn chØnh nh÷ng khiÕm khuyÕt cña thÞ tr−êng vµ thay
thÕ vai trß tiªn phong cña c¬ chÕ thÞ tr−êng trong çc ho¹t ®éng kinh tÕ, x·
230
héi. Sù thay thÕ nµy mét mÆt ®¶m b¶o sù tån t¹i æn ®Þnh cña ®êi sèng kinh
tÕ, x· héi, mÆt kh¸c, khã cã thÓ duy tr× ®−îc tèc ®é t¨ng tr−ëng nhanh vµ sù
v÷ng bÒn cña nÒn kinh tÕ nh− trong tr−êng hîp c¬ chÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn
lµnh m¹nh.
ë t×nh huèng xÊu h¬n, trong mét nÒn kinh tÕ l¹c hËu, ch¼ng nh÷ng
thÞ tr−êng kh«ng ph¸t triÓn hoÆc thËm chÝ ch−a h×nh thµnh, ngay c¶ c¬ chÕ
nhµ n−íc còng yÕu kÐm hoÆc thÊt b¹i trong viÖc thay thÕ thÞ tr−êng. Khi ®ã,
c¬ chÕ céng ®ång ph¶i v−¬n lªn thay thÕ vai trß cña c¶ nhµ n−íc vµ thÞ
tr−êng ®Ó qu¶n lý, ®iÒu chØnh mäi mèi quan hÖ x· héi. §©y lµ t×nh c¶nh mét
nÒn kinh tÕ ë tr¹ng th¸i s¬ khai, tuy x· héi vÉn tån t¹i thËm chÝ thanh b×nh
nh−ng tr× trÖ, chËm tiÕn.
Bªn c¹nh sù næi tréi cña çc c¬ chÕ kh¸c nhau, tuú thuéc kh¸ch quan
vµo t×nh tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi ë mçi quèc gia, mçi céng ®ång, mçi
lùc l−îng chÝnh trÞ cÇm quyÒn, víi lý thuyÕt ph¸t triÓn cña m×nh còng cã
thiªn h−íng vËn dông mét c¬ chÕ nhÊt ®Þnh lµm c«ng cô chÝnh ®Ó qu¶n lý x·
héi. Çc nhµ n−íc Håi gi¸o Trung §«ng, nhiÒu quèc gia ch©u ¸ rÊt coi
träng c¬ chÕ céng ®ång trong c«ng viÖc ®iÒu hµnh ®Êt n−íc. ë Th¸i Lan, cã
khi x¶y ra khñng ho¶ng chÝnh trÞ, thñ lÜnh c¶ hai phe ®èi lËp ®Òu quú tr−íc
mÆt vua ®Ó hoµ gi¶i. T¹i Trung Quèc hay ViÖt Nam, çc vÞ l·o thµnh çch
m¹ng cã tiÕng nãi quan träng trong viÖc ®Þnh h−íng çn bé l·nh ®¹o kÕ vÞ,
hay khi cÇn tham gia bµn b¹c nh÷ng vÊn ®Ò quan träng. T¹i Mü vµ nhiÒu
n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, c¬ chÕ thÞ tr−êng ®ãng vai trß næi bËt. Çc
thiÕt bÞ qu©n sù hiÖn ®¹i mang tÝnh sèng cßn víi an ninh quèc gia còng ®−îc
®Æt hµng víi çc c«ng ty t− nh©n, viÖc truy n· çc téi ph¹m nguy hiÓm ®−îc
quy thµnh tiÒn th−ëng nh− mua mét mãn hµng quý hiÕm…
Nh×n chung, cho dï kh¸c nhau vÒ hoµn c¶nh kinh tÕ hay xu h−íng
chÝnh trÞ, hÇu nh− phÇn lín çc n−íc trªn thÕ giíi ®Òu ®Ò cao c¬ chÕ nhµ
n−íc trong hÇu hÕt çc ho¹t ®éng phôc vô lîi Ých chung nh− an ninh quèc
phßng, tµi chÝnh tiÒn tÖ, ngo¹i giao; nhÊn m¹nh c¬ chÕ thÞ tr−êng trong çc
ho¹t ®éng kinh tÕ lîi nhuËn riªng nh− kinh doanh th−¬ng m¹i, ®Çu t−, …;
ph¸t huy c¬ chÕ céng ®ång trong çc ho¹t ®éng b¶o vÖ lîi Ých céng ®ång
nh− ph¸t triÓn x· héi d©n sù,…
ViÖc nhÊn m¹nh ®Õn kh¶ n¨ng sö dông mét hoÆc vµi c¬ chÕ nh− trªn
dÉn ®Õn l·ng phÝ c¬ héi, l·ng phÝ kh¶ n¨ng cña çc c¬ chÕ kh¸c mµ nÕu khÐo
231
huy ®éng sÏ ®em l¹i kÕt qu¶ tèt h¬n. Kh«ng cã gi¶i ph¸p duy nhÊt cho mçi
vÊn ®Ò. §iÒu quan träng nhÊt lµ cÇn n¾m c¬ héi phèi hîp çc c¬ chÕ kh¸c
nhau ®Ó ®iÒu hµnh x· héi, ®©y míi lµ çch qu¶n lý hiÖu qu¶ nhÊt. Sau ®©y lµ
mét sè çch lµm kh¸c nhau, b»ng c«ng cô cña çc c¬ chÕ kh¸c nhau gi¶i
quyÕt mét sè vÊn ®Ò trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña loµi ng−êi:
Trong ho¹t ®éng chÝnh trÞ
Më mang bê câi vµ x¸c ®Þnh biªn c−¬ng
Ngµy xöa ngµy x−a, cã lÏ çc bé téc ph©n chia ranh giíi quèc gia chØ
®¬n gi¶n b»ng c¬ chÕ céng ®ång. Ph¶n ¸nh lÞch sö ®ã, ë ViÖt Nam l−u
truyÒn truyÒn thuyÕt vÒ L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬ chia nhau mçi ng−êi ®−a
50 ng−êi con lªn nói vµ xuèng biÓn ®Ó x©y dùng ®Êt n−íc. Trong giai ®o¹n
®Çu h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nhµ n−íc phong kiÕn, c¬ chÕ nhµ n−íc vµ
c¬ chÕ céng ®ång vÉn g¾n chÆt víi nhau.
C¬ chÕ nhµ n−íc th«ng qua c«ng cô cña m×nh lµ çc trËn chiÕn tranh
vµ çc cuéc th−¬ng th¶o, ®Þnh ra biªn giíi. Nhµ vua còng dïng çc biÖn
ph¸p céng ®ång nh− cö hoµng th©n quèc thÝch, thuéc h¹ ®i lµm quan, trÊn
thñ çc quèc gia phiªn
thuéc. Vua chóa cßn
g¶ con g¸i cho çc
n−íc l©n bang, ch− hÇu
hay ng−îc l¹i, b¾t hä
göi con cho m×nh lµm
con tin, ®Ó dïng quan
hÖ gia ®×nh rµng buéc
quan hÖ nhµ n−íc. §Õn
mét ngµy nµo ®ã, quan
hÖ céng ®ång kh«ng
cßn (con tin chÕt hay trèn vÒ n−íc, çc cuéc h«n nh©n ®æ vì, thuéc h¹ ph¶n
béi, hä hµng ly khai,...), qu¶n lý nhµ n−íc l¹i quay l¹i víi çc c«ng cô nhµ
n−íc, chiÕn tranh vµ çc cuéc th−¬ng l−îng l¹i b¾t ®Çu mét chu kú míi, víi
nh÷ng ®−êng biªn giíi míi.
B−íc vµo lÞch sö cËn ®¹i, bªn c¹nh binh ®ao, hiÖp ®Þnh vµ nh÷ng
cuéc t×nh, nh÷ng lêi ñy nhiÖm, xuÊt hiÖn thªm çc cuéc mua b¸n vµ nh÷ng
hîp ®ång. C¬ chÕ thÞ tr−êng tham gia vµo viÖc vÏ l¹i biªn giíi çc quèc gia.
232
Hép 47. N−íc Mü sö dông ba c¬ chÕ ®Ó “T©y tiÕn”, më mang bê câi
Sau khi giµnh ®−îc ®éc lËp n¨m 1783, Mü ¸p dông gi¶i ph¸p nhµ n−íc
®Ó ký "§iÒu −íc Pari" víi Anh, t¨ng gÊp ®«i diÖn tÝch n−íc Mü nhê chiÕm l·nh
thæ réng lín gi÷a d·y nói Appalachian vµ s«ng Mixisipi. N¨m 1846, c«ng cô
nhµ n−íc l¹i ®−îc dïng ®Ó tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh Mü - Mecxic« chiÕm
thªm 50% l·nh thæ n−íc nµy nhËp vµo Mü. Gi¶i ph¸p thÞ tr−êng còng ®−îc ¸p
dông rÊt cã hiÖu qu¶ trong mét sè tr−êng hîp. N¨m 1803, Hoa Kú l¹i t¨ng diÖn
tÝch lªn gÇn gÊp ®«i b»ng çch dïng tiÒn mua l·nh thæ Lusiana réng lín cña
Ph¸p víi gi¸ rÎ chØ cã 15 triÖu USD. N¨m 1957, n−íc nµy l¹i mua rÎ thªm vïng
l·nh thæ Alaska réng 1,5 triÖu km2 tõ tay Nga Hoµng chØ víi 7,2 triÖu USD.
Sau khi ®· lµm chñ vÒ ph¸p lý nh÷ng vïng ®Êt mªnh m«ng, hÇu hÕt çc
vïng nµy cßn trong t×nh tr¹ng hoang d·, chñ yÕu chØ cã thæ d©n da ®á ®Þnh c−
th−a thít. §Ó hoµn tÊt qu¸ tr×nh bµnh tr−íng ®Êt ®ai, ®−a tµi nguyªn vµo sö
dông, n−íc Mü sö dông rÊt hiÖu qu¶ c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Ó chuyÓn vèn vµ nh©n
lùc ®Õn khai ph¸ ®Êt hoang. Chñ tr−¬ng khai th¸c vµng ë California víi chÝnh
s¸ch cÊp quyÒn khai th¸c cho ng−êi ®¨ng ký ph¸t hiÖn má ®· t¹o ra “c¬n sèt
vµng” ®Èy d©n sè trong vïng t¨ng vät tõ 15 ngh×n lªn 300 ngh×n trong 7 n¨m.
Tõ 1869 - 1893, nhµ n−íc t¹o ®iÒu kiÖn cho çc c«ng ty ®−êng s¾t më 5 trôc
®−êng chÝnh nèi th«ng miÒn §«ng hiÖn ®¹i víi miÒn T©y hoang d·. Çc C«ng ty
§−êng s¾t ®−îc chÝnh phñ chia ®Êt ®· qu¶ng ço rÇm ré vÒ miÒn ®Êt høa cho
nh©n d©n trong n−íc vµ ch©u ¢u ®Õn ®Þnh c− råi b¸n l¹i ®Êt cho di d©n. D©n
miÒn T©y t¨ng vät. Trong 20 n¨m cuèi thÕ kû XIX, d©n sè T©y s«ng Mixisipi
t¨ng tõ 6,9 triÖu lªn 16,8 triÖu ng−êi.
Trong khi c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng t¹o kh«ng gian ph¸p lý
vµ ®Þnh h−íng thu hót d©n di c− ®Õn miÒn T©y, th× chÝnh phñ Mü t¹o ®iÒu kiÖn
cho ng−êi di c− dïng mäi biÖn ph¸p céng ®ång "xö lý néi bé" tµn b¹o c−íp ®Êt
cña ng−êi da ®á. Thæ d©n t¹i çc vïng miÒn T©y bÞ chÐm giÕt, c−íp ph¸ xua
®uæi ra khái quª cha ®Êt tæ. §Êt ®ai cña hä bÞ hµng triÖu ng−êi di c− gèc ¢u, ¸,
trang bÞ vò khÝ, cã sù hç trî cña qu©n ®éi ®Õn chiÕm ®ãng, chia ranh giíi vµ
®¨ng ký së h÷u víi chÝnh quyÒn. Ng−êi da ®á lò l−ît bÞ xua ®uæi trªn "con
®−êng n−íc m¾t" ®Çy chÕt chãc, lïi dÇn vÒ phÝa T©y. Di d©n Mü ®Õn ®Þnh c− t¹i
Mecxico còng dïng gi¶i ph¸p céng ®ång, ly khai ®ßi quyÒn ®éc lËp, t¹o cí cho
chÝnh quyÒn Mü g©y chiÕn chiÕm ®Êt.
(Nguån: 102 Sù kiÖn næi tiÕng thÕ giíi. NXB V¨n ho¸ - Th«ng tin, 2001).
LÞch sö Hoa Kú lµ mét vÝ dô vÒ sù ®a d¹ng vµ uyÓn chuyÓn trong

viÖc sö dông çc c¬ chÕ vµ c«ng cô kh¸c nhau ®Ó më réng l·nh thæ. C¬ chÕ
233
nhµ n−íc th−êng ®i tr−íc ®Ó x¸c ®Þnh l·nh thæ vÒ mÆt ph¸p lý, sau ®ã c¬ chÕ
céng ®ång vµ thÞ tr−êng ®−îc sö dông ®Ó gi¶i quyÕt nèt nh÷ng vÊn ®Ò gi÷a
çc ç nh©n vµ çc céng ®ång trong ph¹m vi ®Þa ph−¬ng.
Giµnh ®éc lËp vµ b¶o vÖ chñ quyÒn
Trong lÞch sö, çc n−íc ch− hÇu bÞ ®« hé, çc thuéc ®Þa bÞ x©m
chiÕm, çc l·nh thæ tù trÞ th−êng hay diÔn ra çc cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc
lËp. Víi çc quèc gia ®éc lËp, nhiÖm vô b¶o vÖ chñ quyÒn l·nh thæ lµ mét
trong nh÷ng nhiÖm vô th−êng xuyªn vµ quan träng hµng ®Çu. Tuy nhiªn,
n−íc nhá muèn th¾ng n−íc lín ®Ó giµnh ®éc lËp, n−íc yÕu muèn chèng l¹i
n−íc m¹nh ®Ó b¶o vÖ quyÒn tù quyÕt cña m×nh lµ viÖc lµm v« cïng khã
kh¨n, trong ®ã ch¼ng nh÷ng c¬ chÕ nhµ n−íc th−êng xuyªn ®−îc sö dông
th«ng qua chiÕn tranh vµ hiÖp ®Þnh mµ c¬ chÕ céng ®ång vµ thÞ tr−êng trong
nhiÒu tr−êng hîp còng ®em l¹i kÕt qu¶ tèt.
Hép 48. Haiti vò trang kh¸ng chiÕn

Haiti lµ mét ®¶o nhá trªn biÓn Caribª. N¨m 1502 ®¶o trë thµnh thuéc ®Þa
cña T©y Ban Nha, råi thuéc ®Þa cña Ph¸p. Thùc d©n biÕn hßn ®¶o t−¬i ®Ñp nµy
thµnh ®Þa ngôc. Chóng tiªu diÖt thæ d©n da ®á, 90% d©n c− lµ ng−êi da ®en bÞ b¾t
tõ ch©u Phi vÒ lµm n« lÖ cho çc chñ trang tr¹i da tr¾ng. Kh«ng chÞu næi c¶nh
bãc lét tµn b¹o, n¨m 1791, n« lÖ da ®en næi dËy ®èt ch¸y 180 ®ån ®iÒn mÝa, 900
®ån ®iÒn cµ phª, giÕt chÕt 2000 tªn thùc d©n, gi¶i phãng n« lÖ. Víi khÈu hiÖu
“®Êu tranh cho tù do” ®éi qu©n 4000 ng−êi cña thñ lÜnh Tux¨ng chiÕn ®Êu kiªn
c−êng víi c¶ liªn qu©n Ph¸p, T©y Ban Nha vµ 10000 qu©n Anh trang bÞ hïng hËu.
Sau 10 n¨m kh¸ng chiÕn, qu©n khëi nghÜa chiÕm thñ phñ Xanh §«mingo, gi¶i
phãng hoµn toµn Haiti vµ th«ng qua hiÕn ph¸p ®Çu tiªn trªn thÕ giíi giµnh cho
ng−êi da ®en kh¼ng ®Þnh: “vÜnh viÔn lo¹i bá chÕ ®é n« lÖ, con ng−êi víi çc mµu
da ®Òu b×nh ®¼ng”.
Danh t−íng Napoleong cö 55 chiÕn h¹m vµ 3 v¹n qu©n viÔn chinh ®Õn t¸i
chiÕm ®¶o. Dòng c¶m nhËn lêi mét m×nh ®Õn tr¹i giÆc, Tux¨ng bÞ qu©n thï ph¶n
tr¾c b¾t ®em vÒ Ph¸p giÕt. MÊt thñ lÜnh, nh©n d©n Haiti kh«ng nao nóng, hä rót
vµo rõng ®¸nh du kÝch, tõng b−íc kiªn c−êng ®¸nh lïi qu©n x©m l−îc, tiªu diÖt
chØ huy giÆc, gi¶i phãng ®Êt n−íc. Cuèi cïng, qu©n Ph¸p tµn b¹o ph¶i bá sóng
®Çu hµng. Ngµy 1/1/1804 n−íc Céng hoµ Haiti tuyªn bè ®éc lËp, viÕt nªn trang
sö vinh quang cña quèc gia ®éc lËp ®Çu tiªn cña ng−êi da ®en trªn tr¸i ®Êt.
(Nguån: 102 Sù kiÖn næi tiÕng thÕ giíi. NXB V¨n ho¸ - Th«ng tin, 2001)
234
§Ó chèng l¹i nh÷ng cuéc chiÕn tranh x©m l−îc nh»m môc ®Ých khai
th¸c tµi nguyªn, bãc lét lao ®éng, th«ng th−êng ph¶i dïng vò lùc kh¸ng
chiÕn. Nh÷ng cuéc chiÕn tranh nh©n d©n trong ®ã c¬ chÕ céng ®ång kÕt hîp
víi c¬ chÕ nhµ n−íc ®em l¹i ®éc lËp cho nhiÒu d©n téc. Víi nh÷ng kÎ ®i
x©m l¨ng ®Ó më mang thÞ tr−êng, tiªu thô hµng hãa, còng cã tr−êng hîp
ng−êi d©n thuéc ®Þa chèng l¹i b»ng çch tÈy chay mua hµng, hoµ b×nh giµnh
®éc lËp. §iÓn h×nh cho gi¶i ph¸p nµy lµ tr−êng hîp Ên §é (xem hép 49). §Ó
chèng l¹i môc tiªu cña thùc d©n Anh biÕn ®Êt n−íc m×nh thµnh thÞ tr−êng
cho hµng hãa chÝnh quèc, nhµ çch m¹ng G¨ng®i chñ tr−¬ng dïng c¬ chÕ
thÞ tr−êng, vËn ®éng nh©n d©n tÈy chay hµng cña Anh, thay thÕ b»ng nh÷ng
mÆt hµng cæ truyÒn tù tóc s¶n xuÊt trong n−íc nh− muèi, v¶i sîi,… giµnh l¹i
thÞ tr−êng néi ®Þa, lµm thiÖt h¹i cho thùc d©n.
Hép 49. Ên §é ®Êu tranh bÊt b¹o ®éng

N−íc Anh chiÕm Ên §é, bãc lét tµn tÖ tµi nguyªn vµ lao ®éng. HÇu hÕt
ngµnh cµ phª, cao su, khai má, c¬ khÝ, dÖt, ®−êng s¾t,…n»m trong tay thùc d©n.
Mçi n¨m cã 1 triÖu ng−êi Ên chÕt ®ãi, tuæi thä trung b×nh cña d©n chØ cßn 24
tuæi.
MÆt kh¸c, Anh biÕn vïng ®Êt ®«ng d©n nµy thµnh thÞ tr−êng tiªu thô hµng
ho¸. “C«ng ty §«ng Ên” lµm th−¬ng m¹i, nh−ng n¾m c¶ qu©n sù vµ l·nh thæ.
Hµng tõ Ên sang Anh ®ãng thuÕ gÊp 10 lÇn hµng tõ Anh sang Ên. Hµng ho¸ Anh
trµn ngËp thÞ tr−êng, giÕt chÕt çc ngµnh thñ c«ng vµ c«ng nghiÖp cña ®Êt n−íc
trong ®ã träng t©m lµ ngµnh dÖt.
Chèng l¹i môc tiªu bÞ biÕn thµnh thÞ tr−êng b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®Çu
thÕ kû XX, çc lùc l−îng çch m¹ng Ên §é nªu khÈu hiÖu bÊt hîp t¸c, tÈy chay
hµng ho¸ Anh, ph¸t triÓn s¶n xuÊt néi ®Þa. Çc cuéc b·i c«ng trong çc x−ëng
m¸y, ®ån ®iÒn cña Anh, kÕt hîp víi chiÕn dÞch thµnh lËp hîp t¸c x·, c«ng ty cña
ng−êi Ên t¹o thµnh phong trµo quÇn chóng réng kh¾p, l·nh ®¹o bëi Mohandas
Gandhi. TrÎ em rêi khái çc tr−êng cña Anh vÒ çc tr−êng d©n lËp cña Ên, luËt
s− bá toµ ¸n cña nhµ n−íc thùc d©n më toµ b¶n xø, viªn chøc vµ c«ng nh©n bá ®i
khái çc c«ng së vµ nhµ m¸y cña Anh, ng−êi Ên tÈy chay kh«ng quan hÖ, kh«ng
bu«n b¸n víi Anh.
Gandhi vµ gia ®×nh tù dÖt v¶i mÆc vµ kªu gäi nh©n d©n kh«ng mua v¶i
nhËp, lµm muèi tù tóc thay thÕ muèi nhËp,... vËn ®éng toµn d©n tiªu dïng hµng
ho¸ Ên. BÊt b¹o ®éng kh«ng ph¶i lµ sî hy sinh. Trªn ®−êng ®oµn ng−êi ra biÓn
235
më c«ng tr−êng tù tóc s¶n xuÊt muèi, chÝnh quyÒn thùc d©n tæ chøc ®µn ¸p d·
man. L·nh tô Gandhi dÉn ®oµn ®Êu tranh tay kh«ng dòng c¶m ®i tíi, ng−êi tr−íc
ng·, ng−êi sau tiÕn lªn, m¸u ®æ thµnh s«ng khiÕn binh lÝnh run sî lïi b−íc, thÕ
giíi ®ång t×nh ph¶n ®èi.
N¨m 1946, phong trµo quÇn chóng réng kh¾p vµ ThÕ chiÕn II kÕt thóc
®em l¹i ®éc lËp cho Ên §é. Gandhi ch©n ®Êt ¸o v¶i tiÕp qu¶n phñ toµn quyÒn
Anh vµ trao ngay chøc Thñ t−íng ®Êt n−íc ®éc lËp l¹i cho häc trß Nªru, trë vÒ
lµng quª lµm th−êng d©n dÖt v¶i, nu«i dª.
(Nguån: NguyÔn ¸i Quèc, 1921; Häc viÖn ChÝnh trÞ QG Hå ChÝ Minh, 2001)
Chñ nghÜa thùc d©n cã søc m¹nh h¬n çc d©n téc thuéc ®Þa mét phÇn
lµ do ph¸t huy ®−îc thÕ m¹nh cña c¬ chÕ thÞ tr−êng kÕt hîp víi c¬ chÕ nhµ
n−íc, ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸, ¸p dông c«ng
nghÖ hiÖn ®¹i, tæ chøc qu¶n lý hiÖu qu¶ nhµ n−íc kiÓu míi. Mét sè quèc
v−¬ng ë çc n−íc phong kiÕn hiÓu râ mèi ®e däa ®ã ®· m¹nh d¹n chñ
tr−¬ng ®i t¾t ®ãn ®Çu, tù lµm c¶i çch kinh tÕ, chÝnh trÞ, giµnh lÊy søc m¹nh
cña ph−¬ng T©y ®Ó b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc. §Ó lµm ®−îc sù nghiÖp khã kh¨n
nµy, tr−íc hÕt çc bËc qu©n v−¬ng s¸ng suèt nµy ph¶i ¸p dông c¬ chÕ céng
®ång, tù c¶i biÕn chÝnh v−¬ng triÒu cña m×nh. §ã lµ tr−êng hîp thµnh c«ng
cña NhËt B¶n, Th¸i Lan (xem hép 50).
Hép 50. Th¸i Lan gi÷ ®éc lËp b»ng ngo¹i giao vµ c¶i çch
Giai ®o¹n 1855 - 1865, vËn mÖnh Th¸i Lan nh− ngµn c©n treo sîi tãc.
Anh chiÕm xong MiÕn §iÖn, Ên §é, Malaya, Ph¸p chiÕm §«ng D−¬ng, Hµ Lan
chiÕm In®«nesia, T©y Ban Nha chiÕm Philippine. Trong khi çc quèc gia phong
kiÕn hïng m¹nh nh− Trung Quèc, Ên §é kh− kh− ®ãng cöa ®Ó lÇn l−ît bÞ th«n
tÝnh, ®−êng lèi ngo¹i giao kh«n khÐo cña triÒu ®¹i Mongkót vµ qu¸ tr×nh ®æi míi
kinh tÕ v÷ng vµng cña triÒu ®¹i Konglalongkooc tiÕp theo ®· gióp Th¸i Lan ®øng
v÷ng gi÷a lµn sãng thùc d©n thÌm kh¸t thuéc ®Þa ch©u ¸.
Chñ tr−¬ng ngo¹i giao ®a d¹ng ®Ó t¹o c©n b»ng, n¨m 1857, vua Th¸i
Rama IV thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi n÷ hoµng Anh Victoria, n¨m 1861,
thiÕt lËp quan hÖ víi vua Ph¸p Napoleong 3, ®¶m b¶o víi hai ®Õ quèc hïng m¹nh
r»ng Th¸i quyÕt t©m trë thµnh b¹n cña ph−¬ng T©y. Vua Th¸i còng tuyªn thÖ víi
Gi¸o hoµng Vatican Pius IX cho phÐp tù do truyÒn ®¹o vµ sÏ b¶o vÖ ®¹o Thiªn
chóa nh− ®¹o PhËt ë Th¸i Lan. Sau nh÷ng ®ßn chÝnh trÞ vµ ngo¹i giao hÕt søc
kh«n khÐo nµy, Th¸i më cöa thu hót ®Çu t− th−¬ng m¹i cña çc n−íc t− b¶n lín
236
nh− Anh, §øc, NhËt, Ph¸p,…vµ ký hiÖp −íc víi Ph¸p, Anh, tuyªn bè trung lËp
trong thÕ chiÕn I, sím gia nhËp Héi Quèc liªn vµ çc tæ chøc quèc tÕ sau nµy.
Vua Rama V cña Th¸i Lan, cÇm quyÒn n¨m 1868 khi míi 15 tuæi. Giao
cho mét quan nhiÕp chÝnh trÞ v× ®Êt n−íc, «ng më ®Çu sù nghiÖp l·nh ®¹o cña
m×nh b»ng viÖc sang ch©u ¢u häc tËp, 5 n¨m sau, «ng trë vÒ trÞ v× quèc gia, ®óng
vµo lóc lµn sãng x©m chiÕm thuéc ®Þa cña çc n−íc t− b¶n ch©u ¢u ®ang trµn
ngËp thÕ giíi. Rama V tiÕn hµnh mét cuéc c¶i çch réng lín nh»m chuyÓn ®Êt
n−íc PhËt gi¸o phong kiÕn l¹c hËu thµnh mét ®Êt n−íc qu©n chñ lËp hiÕn míi.
Kh¸c víi çc thÕ hÖ vua tr−íc ®©y, mçi n¨m chØ ra ngoµi hµnh lÔ mét lÇn vµ d©n
ph¶i ®ãng kÝn cöa khi vua ra ngoµi, Rama V th−êng xuyªn tiÕp xóc, trß chuyÖn
bµn b¹c víi thÇn d©n nªn ®−îc d©n gäi lµ “¤ng vua d©n biÕt mÆt”.
Sö dông c¬ chÕ céng ®ång cho c¶i çch, «ng tËp trung ®µo t¹o con çi
quý téc, cö hä sang ch©u ¢u häc, trë thµnh ®éi ngò trÝ thøc ñng hé ®æi míi. ¤ng
thµnh lËp chÝnh phñ víi héi ®ång bé tr−ëng, d©n chñ ho¸ ho¹t ®éng triÒu ®×nh,
c¶i çch gi¸o dôc. Nhµ n−íc x©y dùng hÖ thèng giao th«ng, xe löa, b−u ®iÖn,
h×nh thµnh hÖ thèng tµi chÝnh thuÕ khãa. §Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, vua
b·i bá chÕ ®é n« lÖ, bá viÖc lµm lao dÞch c«ng céng, tËp trung xuÊt khÈu lóa g¹o
vµ gç ®Ó thu ngo¹i tÖ. ¤ng m¹nh d¹n mêi chuyªn gia Anh, Ph¸p lµm cè vÊn kÓ c¶
trong qu©n sù vµ ngo¹i giao, c¶i tæ toµ ¸n, qu©n ®éi, tr−êng häc theo kiÓu ch©u
¢u.
Ngo¹i giao më cöa, tranh thñ mäi ®èi thñ kÕt hîp víi c¶i tæ nhµ n−íc vµ
®æi míi kinh tÕ khiÕn cho Th¸i Lan nhá bÐ duy tr× ®éc lËp, b¶o vÖ ®−îc hoµ b×nh,
®ång thêi thu lîi tõ çc xung ®ét quèc tÕ vµ khu vùc.
Giµnh chÝnh quyÒn, qu¶n lý nhµ n−íc

ChÝnh quyÒn lµ môc tiªu chÝnh cña nhiÒu cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ.
Mao Tr¹ch §«ng tõng kh¼ng
®Þnh: “sóng ®Î ra chÝnh
quyÒn” ®Ó nhÊn m¹nh vai trß
cña b¹o lùc vµ c¬ chÕ nhµ
n−íc trong viÖc giµnh chÝnh
quyÒn. Trong thùc tÕ, mÆc dï
c¬ chÕ nhµ n−íc ®ãng vai trß
quan träng nhÊt nh−ng kh«ng
ph¶i chØ cã c¬ chÕ nµy míi
®−îc dïng trong viÖc giµnh
237
vµ gi÷ chÝnh quyÒn. Cho dï ho¹t ®éng cuèi cïng, thêi ®iÓm xuÊt hiÖn chÝnh
quyÒn míi vÉn th−êng ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng c«ng cô ®¹i diÖn cña c¬ chÕ
nhµ n−íc nh− mét chiÕn dÞch qu©n sù hoÆc mét cuéc bÇu cö d©n chñ nh−ng
®Ó g©y søc Ðp tiÕn ®Õn kÕt côc ®ã hoÆc nh÷ng c«ng viÖc chÝnh tiÕp theo ®Ó
triÓn khai vai trß thùc sù cña mét chÝnh quyÒn th× çc c«ng cô kh¸c cña çc
c¬ chÕ kh¸c còng ®em l¹i kÕt qu¶ tèt.
Céng ®ång quèc tÕ tõng ®· sö dông c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Ó tiÕn hµnh
mét cuéc cÊm vËn mËu dÞch l©u dµi vµ kiªn quyÕt nh»m buéc chÝnh quyÒn
Nam Phi tõ bá chÝnh s¸ch ph©n biÖt chñng téc. Sau nhiÒu n¨m kiªn tr× phèi
hîp nhiÒu biÖn ph¸p ®Êu tranh hoµ b×nh trong ®ã träng t©m lµ biÖn ph¸p
cÊm vËn vµ phong trµo ®Êu tranh s«i næi cña lùc l−îng ®èi lËp trong n−íc,
chÕ ®é Apacthai sôp ®æ, Nelson Mandela tõ mét ng−êi tï trë thµnh tæng
thèng ®Çu tiªn cña n−íc Nam Phi b×nh ®¼ng. Cuéc cÊm vËn kh¸c kÐo dµi 20
n¨m ®· lµm s¶n l−îng dÇu má cña Libi gi¶m gÇn mét nöa vµ tû lÖ thÊt
nghiÖp lªn tíi 27% còng khiÕn n−íc nµy ph¶i giao nép çc nghi can cña vô
®¸nh bom chuyÕn bay cña h·ng hµng kh«ng Pan Am t¹i Lockerbie, vµ
Nigieria; bá ra 2,7 tû USD ®Ó båi th−êng çc thiÖt h¹i cña vô nµy vµ chÊp
hµnh huû bá nghiªn cøu vµ chÕ t¹o vò khÝ huû diÖt hµng lo¹t, cam kÕt t«n
träng HiÖp −íc kh«ng phæ biÕn vò khÝ h¹t nh©n, C«ng −íc vÒ vò khÝ sinh
häc… Hai nhµ n−íc trªn thÕ giíi tù nguyÖn tõ bá ch−¬ng tr×nh s¶n xuÊt vò
khÝ huû diÖt lµ Libi vµ Nam Phi ®Òu do søc Ðp cÊm vËn. Çc c«ng cô cña c¬
chÕ thÞ tr−êng lµ cÊm vËn bu«n b¸n, bao v©y kinh tÕ, tÈy chay hµng ho¸,
trõng ph¹t th−¬ng m¹i ngµy cµng trë nªn vò khÝ quan träng cña thêi ®¹i toµn
cÇu ho¸.
ViÖc Trung Quèc tiÕp thu quyÒn qu¶n lý Hång K«ng vµ Ma Cao tõ
tay n−íc Anh diÔn ra mét çch ªm ¶, thùc chÊt lµ dïng c¬ chÕ céng ®ång ®Ó
thèng nhÊt l·nh thæ. ChÝnh phñ ®· ¸p dông biÖn ph¸p “mét ®Êt n−íc hai chÕ
®é”, cho phÐp hai ®Þa ph−¬ng nµy duy tr× gÇn nh− nguyªn vÑn çc h×nh thøc
thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc cò víi ®ång tiÒn riªng, c¬ quan lËp ph¸p, hµnh ph¸p
vµ t− ph¸p riªng, ®¶m b¶o cho kinh tÕ vµ ®êi sèng x· héi æn ®Þnh, hµi hoµ
ph¸t triÓn víi ®êi sèng x· héi toµn quèc. Çc cuéc “çch m¹ng nhung lôa”
diÔn ra ë §«ng ¢u trong vµ sau chiÕn tranh l¹nh, thÓ hiÖn sù vËn dông c¬
chÕ céng ®ång thay ®æi chÝnh quyÒn trong hoµn c¶nh søc m¹nh cña çc nhµ
n−íc yÕu kÐm mµ çc lùc l−îng chÝnh trÞ trong x· héi l¹i ch−a tr−ëng thµnh.
238
Héi nhËp quèc tÕ vµ ly khai quèc gia
Trªn thÕ giíi x−a nay, sù hîp tan cña çc quèc gia diÔn ra liªn tôc.
Cã nh÷ng ®Õ quèc lín mµ “mÆt trêi kh«ng bao giê lÆn” trªn l·nh thæ, cã
nh÷ng liªn bang kÐo dµi trªn nhiÒu lôc ®Þa. Nh−ng nh÷ng quèc gia réng lín
®ã kh«ng tån t¹i vÜnh viÔn. Ngay c¶ nh÷ng n−íc rÊt nhá còng diÔn ra ly
khai. Tho¹t nh×n, c¬ chÕ nhµ n−íc cã vÎ bao trïm çc ho¹t ®éng s¸t nhËp
hoÆc chia c¾t trªn víi çc cuéc chiÕn tranh, çc cuéc tr−ng cÇu d©n ý, çc
hiÖp ®Þnh. §»ng sau çc ho¹t ®éng ®ã, nh÷ng m©u thuÉn d©n téc, t«n gi¸o,
giai cÊp cã vÎ t¹o nªn ®éng c¬ cña nh÷ng sù kiÖn nµy. MÆt kh¸c, ngoµi
nh÷ng cuéc x©m l−îc b»ng vò lùc, d−êng nh− ng−êi ta mong muèn nhËp l¹i
víi mét nÒn kinh tÕ giµu h¬n, vµ cã xu h−íng ly khai khi x¶y ra khã kh¨n
kinh tÕ.
ë Liªn X« cò, h×nh th¸i liªn bang r· ra nh− b¨ng tan ngµy hÌ trong
khi c¬ chÕ thÞ tr−êng cïng víi c¬ chÕ céng ®ång phôc håi vµ ph¸t triÓn cè
g¾ng lÊp b»ng mét çch khã kh¨n kho¶ng trèng cña c¬ chÕ nhµ n−íc ®· thÊt
b¹i. Ngay trong lßng n−íc Nga, còng xuÊt hiÖn nh÷ng thÕ lùc ly khai m¹nh
mÏ. T×nh tr¹ng nµy cïng diÔn ra ë çc nhµ n−íc liªn bang kh¸c ë §«ng ¢u
nh− Nam T−, TiÖp Kh¾c. ë mét sè n¬i kh¸c trªn thÕ giíi, nguy c¬ ®æ vì, sù
søt mÎ cña c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ céng ®ång muèn thÕ chç còng dÉn
®Õn th¸ch thøc ®¸ng lo ng¹i cña t×nh tr¹ng ly khai. §ã lµ t×nh tr¹ng diÔn ra ë
§«ng Timo cña Indonesia, Tamin cña Srilanca, Ir¬lan cña Anh,...
Trong khi ®ã, t¹i çc quèc gia c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ch©u ¢u, víi sù
ph¸t triÓn thµnh c«ng cña thÞ tr−êng vµ thÓ chÕ, c¬ chÕ nhµ n−íc ph¸t triÓn
m¹nh, v−ît khái biªn giíi quèc gia ®¬n thuÇn, h×nh thµnh h×nh th¸i nhµ
n−íc ch©u ¢u víi nghÞ viÖn chung, ®ång tiÒn chung vµ khèi qu©n sù chung
m¹nh mÏ. Liªn minh Ch©u ©u tõ 10 n−íc t¨ng lªn 25 n−íc, khèi qu©n sù
B¾c §¹i T©y D−¬ng tiÕn dÇn sang phÝa §«ng.
Trong xu thÕ toµn cÇu ho¸, ®Ó hîp t¸c bu«n b¸n, çc n−íc cã xu
h−íng dïng c¬ chÕ céng ®ång vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
çc khèi mËu dÞch tù do gi÷a çc n−íc, gi÷a çc vïng. ChØ nh×n riªng vµo sù
®an chÐo cña çc khèi th−¬ng m¹i kinh tÕ xung quanh ViÖt Nam còng thÊy
xu thÕ ®¸ng chó ý ®ã: ASEAN tõ 7 tiÕn lªn 10 vµ nay lµ 11, tiÕp theo lµ
ASEM (ASEAN+ mét sè n−íc Th¸i B×nh D−¬ng), råi APEC (ASEAN + mét
239
sè n−íc ch©u ¸ + mét sè n−íc Th¸i B×nh D−¬ng) råi (ASEAN + mét sè
n−íc ch©u ¸)...
Nh×n chung trªn toµn thÕ giíi, c¬ chÕ thÞ tr−êng ®ang ph¸t triÓn
m¹nh mÏ, chiÕm thÕ th−îng phong trong viÖc chi phèi mèi quan hÖ quèc tÕ
trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, c¬ chÕ céng ®ång còng lín m¹nh ®¸ng kÓ.
H×nh ¶nh ®iÓn h×nh cña cÆp song sinh ngé nghÜnh nµy lµ ngµy nay, hÇu nh−
mçi sù kiÖn quèc tÕ g¾n víi toµn cÇu ho¸ nh− çc héi nghÞ tù do ho¸ th−¬ng
m¹i cña WTO, héi nghÞ tù do ho¸ tµi chÝnh cña çc thÓ chÕ tµi chÝnh thÕ giíi
nh− Ng©n hµng ThÕ giíi, QuÜ TiÒn tÖ Quèc tÕ, çc Héi nghÞ Th−îng ®Ønh vÒ
m«i tr−êng, DiÔn ®µn Kinh tÕ ThÕ giíi ... ®Òu ®i kÌm theo lµ çc héi nghÞ,
çc cuéc biÓu t×nh ph¶n kh¸ng cña çc tæ chøc t− nh©n, ®oµn thÓ quÇn
chóng, NGO, DiÔn ®µn X· héi ThÕ giíi diÔn ra cïng ®Þa ®iÓm, cïng thêi
gian víi néi dung ®èi lËp.
T¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, trong mèi quan hÖ gi÷a çc quèc gia
còng diÔn ra xu h−íng gi¶m bít vai trß cña c¬ chÕ nhµ n−íc trong qu¶n lý
kinh tÕ, ®iÒu hµnh x· héi vµ thay thÕ b»ng sù lín m¹nh nhanh chãng cña c¬
chÕ thÞ tr−êng vµ tr−ëng thµnh ë møc ®é thÊp h¬n cña çc c¬ chÕ céng ®ång.
Trong çc vÊn ®Ò ph¸t triÓn
VÊn ®Ò m«i tr−êng
XÐt theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, nh÷ng vÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng, sö
dông qu¸ møc tµi nguyªn tù nhiªn, mÊt c©n b»ng sinh th¸i,… xuÊt ph¸t tõ
qu¸ tr×nh tù do ho¸ th−¬ng m¹i å ¹t, qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ bõa b·i. §ã lµ
lêi buéc téi ®èi víi çc c«ng ty ®a quèc gia vµ çc tæ chøc tµi chÝnh quèc tÕ
tõ phÝa çc nhµ ho¹t ®éng m«i tr−êng, çc tæ chøc phi chÝnh phñ. Theo lý lÏ
nµy, viÖc kh¾c phôc çc tiªu cùc m«i tr−êng còng cã thÓ th«ng qua c¬ chÕ
thÞ tr−êng. Çc doanh nghiÖp kinh doanh g©y ra çc hiÖu øng phô bÊt lîi
cho m«i tr−êng (hiÖu øng trµn ra ngoµi - externality48), ph¶i trÝch tõ lîi
nhuËn thu ®−îc ®Ó thanh to¸n nh÷ng kho¶n båi th−êng t−¬ng øng cho n¹n
nh©n chÞu thiÖt h¹i hoÆc chi phÝ gi¶i quyÕt hËu qu¶ cho chÝnh phñ. Çc tµi
nguyªn kh«ng t¸i t¹o hoÆc cã t¸i t¹o ®Òu ph¶i dïng c¬ chÕ gi¸ ®Ó ph¶n ¸nh
s¸t t×nh tr¹ng khan hiÕm thùc tÕ. T−¬ng tù nhiªn liÖu, thñy s¶n, l©m s¶n,
kho¸ng s¶n,... ®Êt, n−íc, thËm chÝ møc khÝ th¶i,... ®Òu cã gi¸ b¸n trªn thÞ
tr−êng, cµng hiÕm gi¸ cµng ®¾t. Nhê tÝn hiÖu gi¸ mµ buéc ng−êi tiªu dïng
240
®iÒu chØnh hµnh vi sö dông cña m×nh nh− dïng tiÕt kiÖm h¬n, dïng s¶n
phÈm thay thÕ vµ khuyÕn khÝch ng−êi s¶n xuÊt t¹o hµng ho¸ míi.
XÐt theo c¬ chÕ nhµ n−íc: nh÷ng thÊt b¹i vÒ vÊn ®Ò b¶o vÖ nguån lîi
biÓn, chÊt th¶i CO2, b¶o vÖ rõng,… lµ do sù Ých kû cña çc quèc gia ph¸t
triÓn chØ quan t©m ®Õn quyÒn lîi quèc gia m×nh kh«ng chÞu tham gia çc
c«ng −íc quèc tÕ (theo quan ®iÓm cña çc n−íc ®ang ph¸t triÓn) vµ sù thiÓn
cËn cña çc quèc gia chØ nh×n thÊy quyÒn lîi kinh tÕ tr−íc m¾t mµ kh«ng
chÞu b¶o vÖ tù nhiªn, vµ ¸p dông çc tiªu chuÈn m«i tr−êng (theo çch nh×n
cña çc n−íc ph¸t triÓn). Gi¶i ph¸p ®Ò ra theo c¬ chÕ nhµ n−íc lµ cã biÖn
ph¸p b¾t buéc hoÆc khuyÕn khÝch çc quèc gia tham gia çc c«ng −íc quèc
tÕ vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng, cã rµng buéc ph¸p lý ®Ó thùc hiÖn vµ gi¸m s¸t thùc
hiÖn çc cam kÕt ®ã cña çc quèc gia. VÝ dô, nÕu kh«ng tham gia hiÖp −íc
b¶o vÖ rïa biÓn th× sÏ bÞ trõng ph¹t hoÆc kh«ng ®−îc tham gia çc lîi Ých
cña çc hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i kh¸c.
XÐt theo c¬ chÕ céng ®ång, nh÷ng thÊt b¹i trong b¶o vÖ m«i tr−êng
lµ do sù thiÕu tham gia cña céng ®ång, sù tranh chÊp quyÒn lîi gi÷a çc
nhãm t¸c nh©n kh¸c nhau trong qu¶n lý khai th¸c vµ b¶o vÖ nguån lîi vµ tµi
nguyªn tù nhiªn. Gi¶i ph¸p cña c¬ chÕ céng ®ång lµ giao quyÒn qu¶n lý vµ
h−ëng lîi mét phÇn tµi nguyªn tù nhiªn cho çc céng ®ång, h×nh thµnh c¬
chÕ tù qu¶n trong viÖc qu¶n lý ®Êt, n−íc, tµi nguyªn sinh häc cho çc môc
®Ých chung cña céng ®ång nh− s¶n xuÊt, du lÞch, sinh ho¹t,… lÊy lîi Ých
chung lµm chÊt g¾n kÕt mäi ng−êi trong ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng. Gi¶i
quyÕt çc tranh chÊp m«i tr−êng gi÷a çc céng ®ång mét çch chñ ®éng, cã
lý, cã t×nh theo c¬ chÕ nhµ n−íc, thÞ tr−êng hoÆc céng ®ång. VÝ dô çc
ch−¬ng tr×nh cho vay vèn ®Ó n«ng d©n tham gia s¶n xuÊt phôc vô çc dÞch
vô du lÞch trªn ®¶o Çt Bµ, qua ®ã ph¸t huy hä tham gia b¶o vÖ loµi voäc
®Çu tr¾ng ®ang l©m vµo nguy c¬ tuyÖt chñng.
VÊn ®Ò ®ãi nghÌo
Víi con m¾t nh×n tõ bªn trong ra ngoµi, d−êng nh− nguyªn nh©n ®ãi
nghÌo lµ do bu«n b¸n bÊt b×nh ®¼ng gi÷a n−íc giµu vµ n−íc nghÌo, gi÷a
n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a lÜnh vùc n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp, lµ do sù
bÊt b×nh ®¼ng vèn cã cña çc nhãm ng−êi, çc ç nh©n vÒ n¨ng lùc tù nhiªn,
vÒ hoµn c¶nh kh¸ch quan, vÒ tµi nguyªn vèn cã, vÒ ®iÒu kiÖn tiÕp cËn tµi
48
Xem phÇn “Ng−êi ®i kÐ xe” trong “MÆt xÊu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng”.
241
nguyªn vµ ®iÒu kiÖn sinh sèng... Ng−êi ta nghÌo v× thiÕu vèn, thiÕu kiÕn
thøc, sèng ë vïng khã kh¨n, do kh«ng cã ®−êng x¸, bÞ nói non hiÓm trë
çch li víi ®« thÞ, chî bóa, do tuæi t¸c giµ c¶, do th−¬ng tËt chiÕn tranh, do
th©n phËn c« ®¬n, do thiªn tai b·o lôt.
Víi con m¾t nh×n tõ phÝa bªn ngoµi vµo th× cã lÏ lµ do quan ®iÓm ®Çu
t− thiªn vÞ, nhµ n−íc kÐm n¨ng lùc ®iÒu hµnh, tham nhòng, l·ng phÝ, qu¶n lý
kÐm hiÖu qu¶, chÝnh s¸ch sai lÇm, ®Çu t− sai ®Þnh h−íng, qu¶n lý ®Çu t−
kÐm. Çc n−íc th−êng tËp trung ®Çu t− vµo nh÷ng vïng kinh tÕ träng ®iÓm
®em l¹i hiÖu qu¶ cao, vïng cã nhiÒu tiÒm n¨ng, nhiÒu lîi thÕ, vïng cã nhiÒu
d©n c− sinh sèng, cã vÞ trÝ chiÕn l−îc. Ch¼ng nh÷ng çc quèc gia cã ®Êt ®ai
réng nh− óc, M«ng Cæ, Nga, Trung Quèc, Mü th−êng tËp trung d©n c− vµ
ph¸t triÓn kinh tÕ ë çc vïng duyªn h¶i ven biÓn, çc khu vùc ®« thÞ, çc
®ång b»ng ch©u thæ,… mµ ngay çc n−íc cã diÖn tÝch trung b×nh nh− NhËt
B¶n, Phillipine, Th¸i Lan,…d©n sè
còng tËp trung nhiÒu quanh ®« thÞ vµ
®ång b»ng. Çc khu vùc cßn l¹i
®−¬ng nhiªn cã møc ®Çu t− thÊp h¬n
vµ ph¸t triÓn chËm h¬n.
Víi çi nh×n tõ trªn xuèng,
nghÌo ®ãi cã lÏ do n¨ng lùc çn bé vµ
tæ chøc céng ®ång ë c¬ së qu¸ yÕu,
cÊp vèn kh«ng biÕt tiªu, giao c«ng
tr×nh kh«ng biÕt sö dông, nÕu muèn t¨ng c−êng n¨ng lùc ph¶i ®Çu t− rÊt
nhiÒu thêi gian vµ tiÒn cña. Céng ®ång ng−êi nghÌo thiÕu kh¶ n¨ng phèi
hîp, kÐm kh¶ n¨ng tù chñ, ng−êi nghÌo kh«ng chØ thiÕu kiÕn thøc mµ thiÕu
c¶ tinh thÇn, qu¸ tù ty, û l¹i, phã mÆc sè phËn cho trêi, cho nhµ n−íc.
Víi con m¾t nh×n tõ d−íi lªn th× d−êng nh− ®ãi nghÌo cã nguyªn
nh©n tõ t×nh tr¹ng kÐm d©n chñ trong qu¶n lý, kh«ng cã sù ®¹i diÖn ®Çy ®ñ
vµ c«ng b»ng gi÷a çc tÇng líp nh©n d©n, çc thµnh phÇn kinh tÕ trong qu¸
tr×nh qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh x· héi; mäi ch−¬ng tr×nh ®Çu t− ph¸t triÓn do cÊp
trªn quyÕt ®Þnh, do nhµ n−íc triÓn khai thùc hiÖn, d©n, nhÊt lµ d©n nghÌo
kh«ng cã c¬ héi tham gia, cho g× th× ®−îc nÊy. Do thiÕu th«ng tin, thiÕu
quyÒn lùc, nªn ngay c¶ çc chÝnh s¸ch −u tiªn giµnh cho m×nh, ng−êi nghÌo
còng kh«ng biÕt çch ®Ó yªu cÇu vµ tiÕp nhËn.
242
XuÊt ph¸t tõ nhiÒu çc xem xÐt nh− trªn, ë ViÖt Nam còng nh− nhiÒu
quèc gia kh¸c, nhiÒu lo¹i gi¶i ph¸p theo çch tiÕp cËn kh¸c nhau ®−îc ¸p
dông ®Ó xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. Cã quèc gia nh− Mü ¸p dông c¬ chÕ thÞ
tr−êng, x©y dùng chÝnh s¸ch lÊy lîi nhuËn vÒ kinh tÕ thu hót mäi ng−êi vÒ
sèng, kinh doanh, ®Çu t− ph¸t triÓn çc vïng hoang v¾ng, xa x«i, nhê ®ã
biÕn nh÷ng khu vùc v« cïng khã kh¨n nh− sa m¹c ChÕt ë California thµnh
çc khu kinh tÕ ph¸t triÓn cã thµnh phè Latvegas lµ khu vui ch¬i gi¶i trÝ næi
tiÕng thÕ giíi.
Cã n−íc nh− Trung Quèc ¸p dông c¬ chÕ nhµ n−íc ®æ tiÒn cña ®Çu t−
chÝnh phñ vµo x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng vµ ph¸t triÓn çc c¬ së c«ng nghiÖp
lín ë vïng nghÌo trong ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn miÒn T©y vÜ ®¹i. ViÖt Nam
còng dïng tµi lùc cña c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó söa ch÷a mét sè sai lÖch cña c¬
chÕ thÞ tr−êng nh− tiÕn hµnh trî gi¸ c−íc vËn chuyÓn cho mét sè hµng ho¸,
vËt t− thiÕt yÕu nh− ph©n bãn, dÇu háa, s¸ch vë; cung cÊp tÝn dông cho
ng−êi nghÌo; x©y dùng çc c«ng tr×nh phóc lîi c¨n b¶n ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho
hä tiÕp cËn víi tµi nguyªn vµ thÞ tr−êng.
Cã quèc gia nh− Hµn Quèc trong ch−¬ng tr×nh Lµng míi, dïng phÇn
nhá vËt t− cña nhµ n−íc ®Ó kh¬i dËy tinh thÇn ®oµn kÕt tËp thÓ, tinh thÇn tù
hµo cña céng ®ång, khuyÕn khÝch n«ng d©n ¸p dông c¬ chÕ céng ®ång ®Ó
xo¸ ®ãi nghÌo, x©y dùng n«ng th«n. Mçi çch lµm cã mÆt m¹nh vµ mÆt yÕu
cña m×nh, vµ mçi gi¶i ph¸p ®em l¹i thµnh c«ng cho tõng hoµn c¶nh, tõng
giai ®o¹n ph¸t triÓn cô thÓ.
VÊn ®Ò chËm ph¸t triÓn
Cã biÕt bao nhµ häc gi¶, nhµ lý luËn ®· bµn vÒ vÊn ®Ò ph¸t triÓn, gi¶i
thÝch c©u hái mu«n ®êi lµ t¹i sao n−íc nµy giµu, n−íc kh¸c nghÌo, t¹i sao
quèc gia nµy ph¸t triÓn nhanh, quèc gia kh¸c tr× trÖ, suy sôp. Tïy theo con
m¾t cña nhµ kinh tÕ, chÝnh trÞ, nh©n chñng, ®Þa lý, ®¹o ®øc,…ng−êi ta cã
çch tr¶ lêi kh¸c nhau cho nh÷ng c©u hái nµy. Cã thÓ coi sù ph¸t triÓn
kh«ng ®Òu cña c«ng nghÖ, cña lùc l−îng s¶n xuÊt, cña n¨ng suÊt lao ®éng lµ
nguyªn nh©n; còng cã thÓ nãi vÒ sù ph©n bè kh«ng ®Òu vÒ tµi nguyªn tù
nhiªn, ®iÒu kiÖn tù nhiªn ban ®Çu gi÷a çc quèc gia; còng tõng cã ý kiÕn vÒ
sù kh¸c biÖt chñng téc, lîi thÕ di truyÒn; cã nhiÒu lêi kÕt téi vÒ téi ¸c bãc
lét, ®µn ¸p cña nhãm ng−êi nµy víi nhãm ng−êi kh¸c; ng−êi ta quy kÕt c¶
cho thÓ chÕ, cho v¨n ho¸, vµ ngµy nay cho c¶ thÞ tr−êng,…NÕu chØ xem xÐt
243
vÒ c©u chuyÖn c¬ chÕ cña chóng ta, râ rµng còng cã sù lý gi¶i thó vÞ vÒ ph¸t
triÓn chËm cña mét sè quèc gia.
Theo gãc ®é c¬ chÕ nhµ n−íc, lý do cã thÓ ®−îc nªu ra lµ sù lùa
chän, gi¸m s¸t ®éi ngò l·nh ®¹o kÐm hiÖu qu¶, hÖ thèng ph¸p luËt kÐm ph¸t
Hép 51. Sù ®êi vËt ®æi sao dêi, bao nÒn v¨n minh, bao ®Õ quèc tõng
s¸ng lªn råi tµn lôi
Tõ khi loµi ng−êi b−íc ®i nh÷ng b−íc ch©n ®Çu tiªn trªn tr¸i ®Êt ë lôc ®Þa
ch©u Phi hµng triÖu n¨m tr−íc cho ®Õn h«m nay, biÕt bao nÒn v¨n minh ®· tõng
rùc s¸ng. 5000 n¨m tr−íc C«ng nguyªn (TCN), nÒn v¨n minh Sumer ra ®êi trªn
l·nh thæ Ir¾c ngµy nay; 3.100 TCN, v−¬ng quèc Ai CËp ra ®êi; tõ 3000 TCN, kÐo
dµi gÇn 1500 n¨m lµ nÒn v¨n minh Minoan trªn ®¶o Crete §Þa Trung H¶i; 2500
TCN, v¨n minh Ên §é ph¸t triÓn ë Pakistan; nh÷ng n¨m 1500 TCN, çc nÒn v¨n
minh lín nhµ Th−¬ng xuÊt hiÖn ë Trung Quèc; 1200 TCN, hai nÒn v¨n minh ph¸t
triÓn rùc rì ë Nam Mü lµ Chavin miÒn Trung Andes vµ v¨n minh Olmec ë
Mecxic«; 700 - 800 TCN, miÒn Trung n−íc ý næi lªn nÒn v¨n minh thµnh phè
më ®Çu cho ®Õ quèc La M· thèng trÞ c¶ ch©u ©u vµ B¾c Phi suèt 700 n¨m sau;
500 - 600 TCN, chøng kiÕn sù ph¸t triÓn cña çc thµnh phè vµ ®« thÞ Trung ¸ vµ
®Õ quèc Ba T− ra ®êi trªn ®Êt Iran ngµy nay kÐo dµi suèt 1000 n¨m, trong khi Hy
L¹p h×nh thµnh çc liªn hiÖp thµnh phè - quèc gia lín m¹nh cho tíi thÕ kû thø
IV; 221 TCN, TÇn Thñy Hoµng thèng nhÊt Trung Quèc; n¨m 600, ®Õ quèc ArËp
ra ®êi tr¶i réng tõ ch©u ©u sang ch©u ¸, B¾c Phi; 300 TCN ®Õn 1500 lµ thêi kú
cña ®Õ quèc Maya hïng m¹nh chiÕm cø Nam Mü tõ Mexico ®Õn Guatemala; 300
- 1400, ®Õ quèc Byzantine tr¶i dµi tõ B¾c Phi sang T©y Ban Nha tíi Ba T−; 1167 -
1405, ®Õ quèc M«ng Nguyªn chiÕm Trung Quèc, Trung ¸, Nam Nga vµ §«ng
©u. Nh÷ng n¨m 1400, §Õ quèc Inca tõ Andes lan réng ®Õn Bolivia vµ Chilª;
1300 - 1600, ®Õ quèc èt«man ra ®êi trªn tro tµn cña ®Õ quèc Bizantine ë Thæ NhÜ
Kú råi lan réng ra T©y ¸, §«ng Nam ©u, B¾c Phi, Ir¾c; 1400 - 1600 ë ch©u Phi,
®Õ quèc Songhai chiÕm cø Mali, Sahara, vµ nhiÒu xø kh¸c; 1804, Napoleon ®¨ng
quang Hoµng ®Õ Ph¸p vµ tiÕn ®¸nh ¸o, Phæ, Nga, x©y dùng ®Õ quèc chiÕm hÕt
T©y ©u trong 15 n¨m. Nöa sau thÕ kû XIX, ®Õ quèc Anh, Ph¸p chiÕm cø thuéc
®Þa réng lín ë ch©u Phi, ch©u ¸; sau ®ã lµ Ph¸t xÝt §øc tõng chiÕm ®ãng Ch©u
©u, B¾c Phi; Ph¸p xÝt NhËt chiÕm Trung Quèc, TriÒu Tiªn, §«ng Nam ¸. Sau
n¨m 1945, phe XHCN tõng h×nh thµnh mét khèi çc quèc gia hïng m¹nh liªn kÕt
kinh tÕ vµ qu©n sù gåm c¶ §«ng ¢u, Liªn X« vµ Cu Ba, ViÖt Nam. Cuèi thÕ kû
XX, ChiÕn tranh l¹nh kÕt thóc, Mü trë thµnh c−êng quèc chÝnh vÒ kinh tÕ vµ
244
qu©n sù ®ãng vai trß “sen ®Çm quèc tÕ”.
(Nguån: LÞch sö ThÕ giíi. NXB V¨n ho¸, 1996)
triÓn; sai l¹c hoÆc m¬ hå trong lý luËn, chiÕn l−îc ph¸t triÓn; chËm trÔ, l¹c
hËu trong c¶i çch hÖ thèng hµnh chÝnh; c¬ chÕ tµi chÝnh yÕu kÐm; kh«ng cã
c¬ chÕ ph¸t huy nh©n tµi, ph¸t triÓn tµi nguyªn con ng−êi kÐm hiÖu qu¶; m«
h×nh tæ chøc qu¶n lý bÊt hîp lý, c¬ cÊu ®Çu t− c«ng céng l·ng phÝ, chÝnh
s¸ch vÜ m« sai lÇm, kh«ng æn ®Þnh,...
Theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, nguyªn nh©n nªu ra l¹i lµ chÝnh s¸ch c¶n trë
ho¹t ®éng kinh doanh, thÞ tr−êng hµng ho¸ dÞch vô kh«ng th«ng tho¸ng; çc
thÞ tr−êng vèn, lao ®éng, ®Êt ®ai ch−a h×nh thµnh vµ vËn hµnh hoµn chØnh,
c¹nh tranh gi÷a çc thµnh viªn tham gia kinh doanh mÊt c«ng b»ng; kÕt cÊu
h¹ tÇng vµ dÞch vô kÐm lµm chi phÝ giao dÞch cña çc thÞ tr−êng hµng ho¸
cao; ho¹t ®éng träng tµi gi¶i quyÕt tranh chÊp vµ gian lËn th−¬ng m¹i kÐm
lµm t¨ng rñi ro trong kinh doanh; c«ng t¸c kiÓm so¸t tiªu chuÈn chÊt l−îng
yÕu, kh¶ n¨ng ®Çu t− kÐm nªn kh¶ n¨ng c¹nh tranh hµng ho¸ vµ dÞch vô
thÊp…
Theo c¬ chÕ céng ®ång, th¸i ®é kú thÞ doanh nh©n, n¨ng lùc phèi hîp
gi÷a çc c¬ quan chÝnh phñ kÐm, viÖc kÕt nèi gi÷a chÝnh phñ vµ nh©n d©n
kÐm, kh¶ n¨ng hîp t¸c liªn kÕt gi÷a d©n víi nhau vµ gi÷a çc t¸c nh©n tham
gia ho¹t ®éng kÐm; chia rÏ s¾c téc, chia rÏ t«n gi¸o, chia rÏ chÝnh trÞ, chia rÏ
giai tÇng trong x· héi; n¨ng lùc ®µm ph¸n vµ ®èi ngo¹i víi céng ®ång quèc
tÕ yÕu, vÞ thÕ quèc tÕ bÞ c« lËp, hoÆc kh«ng ®−îc tin cËy, kh«ng ®−îc −u
tiªn, hoÆc ph¶i chÞu ®èi xö bÊt c«ng, bÞ c« lËp, cÊm vËn, …
NÕu c¶ ba c¬ chÕ vËn hµnh cã hiÖu qu¶ th× nÒn v¨n minh, quèc gia,
céng ®ång sÏ ph¸t triÓn nhanh vµ v÷ng bÒn.
VÊn ®Ò phóc lîi x∙ héi
Trong x· héi lu«n cã nhiÒu ng−êi thiÖt thßi, yÕu kÐm vµ bÊt kú ai
còng sÏ cã lóc giµ yÕu, èm ®au. Khi kh«ng lo ®−îc cho b¶n th©n, con ng−êi
cÇn cã sù gióp ®ì cña gia ®×nh, céng ®ång. Mçi nhµ n−íc, mçi céng ®ång ¸p
dông mét c¬ chÕ kh¸c nhau ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò phóc lîi x· héi. Gi¶i ph¸p
cña c¬ chÕ nhµ n−íc ®−îc nhiÒu quèc gia ¸p dông. Çc n−íc theo CNXH
d©n chñ ®¸nh thuÕ cao cña ng−êi giµu, ng−êi ®ang lµm viÖc kháe m¹nh,
ph©n phèi l¹i cho nh÷ng líp ng−êi khã kh¨n, trÎ em vµ ng−êi giµ yÕu. N−íc
theo m« h×nh CNXH hiÖn thùc chuyÓn th¼ng mét phÇn ng©n s¸ch cña nhµ
245
n−íc thu tõ çc lÜnh vùc lµm ¨n cã hiÖu qu¶ sang chi cho çc lÜnh vùc kh«ng
cã lîi nhuËn kinh tÕ mµ phôc vô môc tiªu an sinh x· héi.
VÝ dô cho m« h×nh nµy lµ n−íc Anh d−íi thêi chÝnh phñ C«ng ®¶ng
vµ Thôy §iÓn d−íi thêi Thñ t−íng ¤lèp Panm¬.
Hép 52. Thôy §iÓn dïng c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó cung cÊp phóc lîi x· héi
Thôy §iÓn dïng thuÕ ®Ó ®iÒu tiÕt c«ng b»ng thu nhËp th«ng qua hÖ thèng
an sinh x· héi phôc vô cho toµn d©n bÊt kÓ thu nhËp vµ nghÒ nghiÖp. Ngoµi phÇn
trî cÊp b¾t buéc, cã thªm phÇn tù nguyÖn bæ sung ®Ó n©ng cao chÊt l−îng dÞch
vô. HÖ thèng nµy cung cÊp b¶o hiÓm vµ trî cÊp ch¨m sãc søc kháe y tÕ; trî cÊp
thÊt nghiÖp, trî cÊp h−u trÝ, trî cÊp tai n¹n lao ®éng cho mäi ng−êi. Çc kho¶n
trî cÊp ®éc lËp víi tiÒn l−¬ng ®Ó ®¶m b¶o chÊt l−îng dÞch vô. §Ó ch¨m lo cho
phóc lîi cña nh©n d©n, nhµ n−íc ®Çu t− cho phóc lîi x· héi vµ y tÕ c«ng céng tíi
38% GDP ®Êt n−íc, ®óng ®Çu thÕ giíi.
ChÝnh s¸ch x· héi cña nhµ n−íc ®¶m nhiÖm nhiÒu lÜnh vùc nh− vÒ ch¨m
sãc y tÕ, khi èm ®au mäi ng−êi chØ ph¶i tr¶ mét kho¶n chi nhÊt ®Þnh, chi phÝ v−ît
møc sÏ do b¶o hiÓm c«ng céng tr¶, nh÷ng c¨n bÖnh chi phÝ qu¸ tèn kÐm ®−îc
miÔn phÝ, ng−êi lao ®éng èm ®−îc nghØ h−ëng nguyªn l−¬ng, 13 ngµy nghØ ®Çu
do chñ sö dông lao ®éng tr¶, sau ®ã do b¶o hiÓm nhµ n−íc tr¶.
VÒ ch¨m sãc trÎ em vµ gi¸o dôc, cha mÑ ®−îc trî cÊp 15 th¸ng l−¬ng vµ
®−îc nghØ mét phÇn thêi gian ®Ó tr«ng con ®Õn khi con lªn 12 tuæi víi sè ngµy
nghØ tèi ®a 120 ngµy/n¨m. MÑ ®−îc kiÓm tra vµ t− vÊn søc kháe miÔn phÝ tr−íc
vµ sau khi sinh. Con ®−îc göi vµ ch¨m sãc miÔn phÝ t¹i nhµ trÎ céng ®ång. Gia
®×nh cã con nhá cã thÓ xin trî cÊp nhµ ë. Gi¸o dôc phæ cËp vµ miÔn phÝ ë cÊp
phæ th«ng. Ng−êi lao ®éng ®−îc trî cÊp vµ nghØ viÖc ®Ó tham dù tËp huÊn n©ng
cao tay nghÒ. Gi¸o dôc ®¹i häc còng miÔn phÝ cho toµn d©n, ng−êi lao ®éng ®−îc
h−ëng trî cÊp trong thêi gian häc ®¹i häc vµ trªn ®¹i häc.
VÒ h−u vµ thÊt nghiÖp, ng−êi lao ®éng ®−îc chän thêi gian vÒ h−u trong
kho¶ng 60 - 70 tuæi. Møc l−¬ng h−u do quü phóc lîi tr¶ b»ng 60 - 70% thu nhËp
trung b×nh cña 15 n¨m cã møc l−¬ng cao nhÊt trong ®êi lao ®éng. Trî cÊp thÊt
nghiÖp t−¬ng ®−¬ng 75% l−¬ng ®Þnh kú trong 3000 ngµy. Víi ng−êi trong ®é
tuæi 55 - 64 lµ 450 ngµy. Nh÷ng ng−êi mÊt viÖc do thiÕu viÖc lµm vµ cã hoµn
c¶nh khã kh¨n sÏ ®−îc chÝnh phñ trî cÊp ®Ó nhËn toµn bé tiÒn l−¬ng trong thêi
kú qu¸ ®é.
(Nguån: ©n §. V., Thµnh , V. T. (chñ biªn) vµ tËp thÓ t¸c gi¶. NXB Thèng kª, Hµ Néi,
2002.)
246
Tõ ngµn x−a, khi c¬ chÕ céng ®ång lµ c«ng cô duy nhÊt ®−îc sö dông
®Ó ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi, th× m¹ng l−íi an sinh x· héi theo c¬ chÕ céng
®ång ®· tá ra rÊt hiÖu qu¶. Mçi ç
nh©n khi cßn trÎ kháe ®· cã biÖn ph¸p
tÝch luü th«ng qua gia ®×nh, céng ®ång
®Ó chuÈn bÞ cho ho¹t ®éng phóc lîi x·
héi cho b¶n th©n trong t−¬ng lai vµ cho
ng−êi th©n gÆp khã kh¨n. Trong mét
sè quèc gia ngµy nay, c¬ chÕ céng
®ång còng ®−îc huy ®éng ®Ó gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò an sinh x· héi mét çch
hiÖu qu¶. §iÓn h×nh cña gi¶i ph¸p nµy
lµ tr−êng hîp Singapore x©y dùng quü tiÕt kiÖm toµn d©n ®Ó chi tr¶ l−¬ng
h−u, b¶o hiÓm y tÕ, trî cÊp thÊt nghiÖp, trî cÊp nhµ ë,…cho mäi ng−êi tham
gia ®ãng gãp. NhËt B¶n khuyÕn khÝch çc doanh nghiÖp thùc hiÖn chÕ ®é
lµm viÖc suèt ®êi, víi tr¸ch nhiÖm trî cÊp ®µo t¹o, nhµ ë, ch¨m søc kháe, vÒ
h−u, thÊt nghiÖp… cho ng−êi lµm c«ng cña m×nh nh− nh÷ng céng ®ång
hoµn chØnh.
Hép 53. Singapore ¸p dông c¬ chÕ céng ®ång gi¶i quyÕt phóc lîi x· héi
C«ng cô ®Ó Singapore thùc hiÖn chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch nh©n d©n tù ®Ó
giµnh cho t−¬ng lai gia ®×nh m×nh lµ Quü TiÕt kiÖm Trung −¬ng. §©y lµ hÖ thèng
tiÕt kiÖm an sinh x· héi do nhµ n−íc, nh©n d©n vµ doanh nghiÖp cïng ®ãng gãp.
ChÝnh phñ thu thªm tû lÖ nhÊt ®Þnh tõ l−¬ng ®Ó ®ãng vµo quü nhµ ë vµ mét phÇn
cho dÞch vô ch¨m sãc y tÕ vµ l−¬ng h−u.
VÒ nhµ ë, ng−êi lao ®éng ®−îc mua tr¶ tr−íc 20% vµ dïng quü nµy tr¶
gãp nhµ trong thêi gian 20 n¨m. VÒ y tÕ, quü cho phÐp ch¨m sãc søc kháe cho c¶
giµ trÎ lín bÐ trong gia ®×nh. Doanh nghiÖp tr¶ phÇn trî cÊp èm ®au vµ b¶o hiÓm
mÊt kh¶ n¨ng lµm viÖc cho ng−êi lao ®éng. Quü do ng−êi lao ®éng ®Ó dµnh cµng
nhiÒu cµng ®−îc sö dông dÞch vô ch¨m sãc y tÕ cã chÊt l−îng cao h¬n. Quü ®−îc
®iÒu chØnh n¨m sau cao h¬n n¨m tr−íc nh−ng vÉn ®¶m b¶o ®Ó møc l−¬ng cßn l¹i
cña c«ng nh©n vÉn t¨ng dÇn. §Õn 1985, møc thu lªn cao nhÊt ®Õn 25% cho nhµ ë
vµ 6% cho y tÕ.
N¨m 1996, Singapore cã 125 ngh×n nhµ thuéc Quü nhµ ë, trong ®ã 9%
cßn thuª, h¬n 91% ®· ®−îc chñ mua ®øt. Mäi ng−êi lao ®éng ®Òu cã vèn tiÕt
kiÖm h−u trÝ, sau khi chÕt, quü ®−îc chi tr¶ theo di chóc. §©y lµ c«ng cô quan
träng thu hót néi lùc cña nh©n d©n tham gia phóc lîi x· héi vµ duy tr× æn ®Þnh x·
247
héi gióp kinh tÕ Singapore t¨ng tr−ëng ®Òu ®Æn suèt 30 n¨m, trë thµnh mét quèc
gia c«ng nghiÖp trong thêi gian ng¾n víi møc c«ng b»ng x· héi vµo lo¹i cao nhÊt
trªn thÕ giíi. Nh÷ng ng−êi kh«ng th¾ng thÕ trong x· héi thÞ tr−êng vÉn cã thÓ
yªn t©m tËn h−ëng cuéc sèng yªn b×nh kh«ng sî rñi ro trong c¹nh tranh. Nh÷ng
ng−êi muèn tiªu xµi cã thÓ b¸n tµi s¶n cña m×nh ®Ó ®¸p øng nhu cÇu. Nh÷ng
ng−êi thµnh ®¹t yªn t©m sèng ®Çy ®ñ b»ng tiÒn l−¬ng vµ tiÕp tôc ®Çu t− më réng
tµi s¶n cña m×nh ®Ó l¹i cho con ch¸u.
(Nguån: DiÖu L. Q. S¸ch ®· dÉn)
Trong nhiÒu quèc gia kh¸c, c¬ chÕ thÞ tr−êng ®−îc ¸p dông réng r·i
®Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña con ng−êi vÒ an sinh x· héi. Çc c«ng ty b¶o hiÓm
lµ c«ng cô chÝnh ®Ó “kinh doanh rñi ro”, vµ phßng chèng khã kh¨n t−¬ng
lai. Cã ®ñ lo¹i b¶o hiÓm vÒ h−u trÝ, èm ®au, th−¬ng tËt, tai n¹n, thÊt
nghiÖp…cho çc thêi kú khã kh¨n cña con ng−êi; cho ®Çu t− ph¸t triÓn n¨ng
lùc con ng−êi,… nhiÒu nhµ n−íc cã chÝnh s¸ch b¾t buéc çc c¬ quan, doanh
nghiÖp ph¶i mua b¶o hiÓm y tÕ, b¶o hiÓm h−u trÝ, b¶o hiÓm trî cÊp thÊt
nghiÖp… cho ng−êi lao ®éng cña m×nh vµ ®Ó mäi ng−êi tù gi¸c mua b¶o
hiÓm tÝnh m¹ng, b¶o hiÓm phßng chèng rñi ro, dµnh dôm cho ®Çu t− t−¬ng
lai. G¸nh nÆng vÒ phóc lîi x· héi ®−îc chuyÓn cho c¬ chÕ thÞ tr−êng gi¶i
quyÕt.
Trong ho¹t ®éng x∙ héi
VÊn ®Ò khñng bè quèc tÕ
Ho¹t ®éng khñng bè lµ nh÷ng hµnh ®éng b¹o lùc nh¾m vµo th−êng
d©n v« téi kh«ng vò trang nh»m ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu kh¸c nhau:
- Khñng bè nh»m môc ®Ých ®e do¹, buéc nh©n d©n khuÊt phôc thÕ lùc n¾m
b¹o lùc: ®©y lµ lo¹i khñng bè th−êng ®−îc çc nhµ n−íc ®éc tµi vµ çc tæ
chøc khñng bè, téi ph¹m quèc tÕ ¸p dông. Çc ho¹t ®éng khñng bè kiÓu nµy
th−êng nh»m thi hµnh nh÷ng lo¹i luËt vµ nhôc h×nh v« nh©n ®¹o nh− luËt
®µn ¸p d©n chñ cña çc chÝnh quyÒn ph¸t xÝt, chÝnh thÓ ®éc tµi, ®µn ¸p t«n
gi¸o cña mét sè chÝnh quyÒn phong kiÕn,… Çc tæ chøc téi ph¹m còng dïng
biÖn ph¸p nµy ®Ó ¸p ®Æt çc lo¹i “luËt rõng” nh− luËt Omerta cña Mafia.
- Khñng bè kÌm theo vµ nh»m Ðp buéc thùc hiÖn yªu s¸ch: lµ lo¹i khñng
bè th−êng ®−îc çc tæ chøc téi ph¹m thùc hiÖn vµ mét sè nhµ n−íc còng ®«i
khi sö dông. Çc h×nh thøc b¾t, hµnh h×nh con tin, ®¸nh vµo d©n lµnh ë hËu
ph−¬ng qu©n ®Þch,… ®Ó ®ßi hái ®¸p øng çc yªu s¸ch kinh tÕ, chÝnh trÞ. NÕu
248
xÐt theo h×nh thøc thùc hiÖn th× viÖc Mü nÐm bom nguyªn tö xuèng
Nagasaki vµ Hirosima buéc NhËt ®Çu hµng, còng cã d¸ng dÊp lo¹i nµy.
- Khñng bè nh»m g©y tiÕng vang, truyÒn ®¹t mét tuyªn bè: th−êng ®−îc
çc tæ chøc khñng bè chÝnh trÞ thùc hiÖn trong hoµn c¶nh tuyÖt väng hoÆc
khñng ho¶ng, ®«i khi mét sè chÝnh quyÒn còng ¸p dông. Nh− tr−êng hîp
Binladen vµ tæ chøc Elqueda tÊn c«ng tßa nhµ th−¬ng m¹i quèc tÕ ë Mü,
chÝnh quyÒn Taliban ph¸ ho¹i çc pho t−îng PhËt cæ khæng lå ë Afganistan,
çc vô ®¸nh bom cña lùc l−îng cùc ®oan Palestin nh¾m vµo th−êng d©n
Israel.
XÐt tõ çch nh×n 3 c¬ chÕ th× khñng bè x¶y ra do nguyªn nh©n nµo?
- Khi coi khñng bè cã nguyªn nh©n nhµ n−íc, mét sè chÝnh kh¸ch
cho r»ng chÝnh s¸ch sai lÇm, t×nh tr¹ng chÝnh trÞ bÊt æn, c¬ chÕ qu¶n lý
kh«ng d©n chñ, lý thuyÕt ph¸t triÓn sai l¹c cña mét sè nhµ n−íc vµ tæ chøc
lµ nguyªn nh©n cña nguy c¬ khñng bè. Mét vÝ dô cho çch nh×n nhËn nµy lµ
tuyªn bè cña Mü vÒ mét sè nhµ n−íc nh− Iraq, Iran, CHDNCD TriÒu Tiªn lµ
“liªn minh ma quû”. HiÖn nay trong quan hÖ quèc tÕ vµ nhiÒu quèc gia ®ang
¸p dông çc gi¶i ph¸p theo c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò khñng bè.
- NÕu t×m nguyªn nh©n tõ c¬ chÕ céng ®ång th× khñng bè lµ mét
çch “th−¬ng l−îng cøng r¾n”, g©y søc Ðp buéc ®èi ph−¬ng trong ®iÒu kiÖn
kh«ng t−¬ng ®−¬ng vÒ thÕ lùc víi ®èi ph−¬ng, lµ çch bµy tá sù ph¶n kh¸ng
mét çch tiªu cùc, trong hoµn c¶nh kh«ng tån t¹i mét c¬ chÕ ®èi tho¹i chÝnh
thøc vµ hîp lý. Gi¶i thÝch theo h−íng nµy cho nh÷ng m©u thuÉn quèc tÕ lµ
Lý thuyÕt vÒ “Sù va ch¹m cña çc nÒn v¨n minh” cña Huntington, theo ®ã,
çc cuéc chiÕn tranh, çc xung ®ét lín trªn thÕ giíi xuÊt hiÖn do m©u thuÉn,
sù kh¸c biÖt, sù tranh chÊp ¶nh h−ëng cña çc “nÒn v¨n ho¸”, çc “nÒn v¨n
minh” kh¸c nhau: ¢u Mü - Thiªn chóa gi¸o, ¸ §«ng - PhËt gi¸o vµ Trung
§«ng - Håi gi¸o. Mét lý thuyÕt kh¸c lµ thuyÕt d©n sè m« t¶ sù xung ®ét tÊt
yÕu gi÷a nh÷ng x· héi ë çc n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nhanh h¬n, v¨n
minh h¬n, cã møc sèng cao h¬n nh−ng l¹i cã tû lÖ sinh thÊp, thiÕu lao ®éng,
tuæi trung b×nh ngµy cµng giµ cçi, d©n sè ngõng t¨ng tr−ëng víi bªn kia lµ
çc x· héi ph¸t triÓn chËm h¬n ë çc nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp, nghÌo khæ
h¬n nh−ng l¹i sinh ®Î nhiÒu, t¨ng tr−ëng d©n sè nhanh, thõa lao ®éng, tuæi
trung b×nh trÎ. Çc nhµ lý luËn theo chñ nghÜa M¸c kinh ®iÓn lý gi¶i nguyªn
nh©n lµ nh÷ng m©u thuÉn mang tÝnh ®èi kh¸ng tõ gi¸c ®é ®Êu tranh giai cÊp.
VÝ dô, sù ®µn ¸p, bãc lét cña t− b¶n c«ng nghiÖp víi giai cÊp lao ®éng ë çc
249
n−íc c«ng nghiÖp vµ çc n−íc chËm ph¸t triÓn nh− mét kiÓu “thuéc ®Þa” cña
“chñ nghÜa thùc d©n míi”.
- NÕu t×m nguyªn nh©n tõ c¬ chÕ thÞ tr−êng, ng−êi ta th−êng gi¶i
thÝch nh÷ng m©u thuÉn vµ t×nh tr¹ng b¹o lùc lµ do t×nh tr¹ng chªnh lÖch thu
nhËp kinh tÕ, bÊt c«ng vµ çc mÊt c«ng b»ng trong th−¬ng m¹i gi÷a çc khu
vùc, çc quèc gia trªn thÕ giíi.
Hép 54. Dïng c¬ chÕ céng ®ång ®Ó chèng l¹i LuËt céng ®ång cña Mafia
Mét trong nh÷ng trë ng¹i lín trong qu¸ tr×nh chèng l¹i çc tæ chøc mafia
lµ LuËt Im lÆng (¤merta), xö lý nh÷ng kÎ khai b¸o mét çch tµn b¹o. Tªn trïm
Toto Riina tuyªn bè trõng trÞ gia ®×nh cña nh÷ng kÎ vi ph¹m “®Õn 20 ®êi, b¾t ®Çu
tõ” nh÷ng ®øa trÎ lªn 6 tuæi”. Chóng kh«ng nãi su«ng. Khi thÈm ph¸n Falcone tÊn
c«ng trùc diÖn çc b¨ng ®¶ng ë Panlecm«, tªn trïm Brusca ®· trùc tiÕp ®iÓm ho¶
tr¸i bom cµi trªn ®−êng giÕt chÕt hai vî chång thÈm ph¸n vµ 3 cËn vÖ. Sau khi bÞ
b¾t, Brusca vÉn trùc tiÕp ®iÒu hµnh m¹ng l−íi tõ trong tï. Khi bÞ mét tªn ®ång bän
khai b¸o téi giÕt «ng thÈm ph¸n, Brusca ®· chØ ®¹o ®ång bän b¾t con trai míi 11
tuæi cña kÎ ph¶n béi vµ giÕt chÕt ch¸u sau 2 n¨m tra tÊn ®Ó g©y søc Ðp b¾t tªn nµy
rót l¹i lêi khai.
ChØ ¸p dông çc biÖn ph¸p theo c¬ chÕ nhµ n−íc nh− b¾t gi÷, xÐt xö çc
thµnh viªn Mafia lµ rÊt khã kh¨n v× kh«ng cã chøng c¬ buéc téi. Muèn ph¸ vì
LuËt ¤merta, ng−êi em g¸i cña thÈm ph¸n Falcone ®· thµnh lËp mét tæ chøc lµm
c«ng t¸c gi¸o dôc, tuyªn truyÒn tinh thÇn chèng l¹i Mafia trong giíi thiÕu niªn
sinh tr−ëng trong çc khu phè nghÌo cña hai thµnh phè hËu ph−¬ng cña Mafia lµ
Palecm« vµ Catane. ChÝnh phñ Italia còng thay ®æi luËt, ¸p dông chÝnh s¸ch tha
thø cho mäi tªn Mafia nÕu khai b¸o thµnh khÈn. LuËt míi ra ®êi vÊp ph¶i sù chèng
®èi cña ®«ng ®¶o nh©n d©n ®ßi hái ph¸n xö c«ng b»ng víi nh÷ng tªn téi ph¹m g©y
nhiÒu téi ¸c.
Tuy nhiªn, gi¶i ph¸p mang tÝnh céng ®ång nµy ®· ph¸ vì sù im lÆng ®¸ng
sî cña LuËt ¤merta. GÇn 2000 tªn Mafia quan träng ®· ra khai b¸o vµ nhËn ®−îc
trî cÊp tiÒn b¹c vµ sù b¶o vÖ tÝnh m¹ng tuyÖt ®èi cña chÝnh phñ. C¶nh s¸t ph¶i b¶o
vÖ ®Õn 3000 ng−êi gåm nh÷ng kÎ hèi c¶i vµ gia ®×nh. ThÈm ph¸n míi tuyªn bè:
“Tr¶ l¹i tù do tr−íc thêi h¹n cho nh÷ng tªn Mafia nguy hiÓm th−êng g©y sèc cho
d− luËn. ThÕ nh−ng chóng ta kh«ng thÓ chiÕn th¾ng ®−îc Mafia nÕu kh«ng cã sù
khai b¸o cña nh÷ng kÎ hèi c¶i.”
(Nguån: An ninh ThÕ giíi 10/6/2004)
250
Mçi çch nh×n nhËn nguyªn nh©n kh¸c nhau sÏ ®Ò ra çc ph−¬ng
thøc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét çch kh¸c nhau. Khi khãi bôi ch−a tan tõ toµ
th¸p ®«i sôp ®æ cña Trung T©m Th−¬ng m¹i New York th× çc chÝnh kh¸ch
Mü ®· nhanh chãng v¹ch ra nh÷ng môc tiªu tiÕn c«ng cô thÓ t¹i mét sè
quèc gia kh¸c trªn thÕ giíi víi môc tiªu kh«ng chØ lµ t×m b¾t vµ tiªu diÖt lùc
l−îng khñng bè mµ cßn lµ thay ®æi h¼n chÝnh thÓ ®èi ®Þch, c¬ chÕ nhµ n−íc
®−îc kh¼ng ®Þnh lµ gi¶i ph¸p chÝnh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
Trong khi ®ã, ®−¬ng ®Çu víi hµng lo¹t vô ph¸ ho¹i b»ng chÊt næ vµ
çc ®ît biÓu t×nh ph¶n kh¸ng cña n«ng d©n ë mét sè vïng n«ng th«n, ChÝnh
phñ Trung Quèc kiªn quyÕt v¹ch ra ch−¬ng tr×nh “ph¸t triÓn miÒn T©y” to
lín, tËp trung më mang kÕt cÊu h¹ tÇng, ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp,
øng dông c«ng nghÖ, ®Èy m¹nh th−¬ng m¹i, nh»m thu hót ®Çu t− vÒ çc
vïng chËm ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, dïng c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ
tr−êng gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a miÒn §«ng
hiÖn ®¹i vµ miÒn T©y l¹c hËu.
ë ViÖt Nam, khi xuÊt hiÖn çc ®iÓm nãng chÝnh trÞ x· héi t¹i mét sè
®Þa ph−¬ng Th¸i B×nh, T©y Nguyªn, c¬ chÕ céng ®ång lµ biÖn ph¸p chÝnh ®Ó
gi¶i quyÕt m©u thuÉn mét çch mÒm dÎo tr−íc khi ¸p dông çc biÖn ph¸p
nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng ®Ó xö lý døt ®iÓm. Çc tæ c«ng t¸c vÒ tõng lµng b¶n
gi¶i thÝch, ®éng viªn nh©n d©n trë vÒ æn ®Þnh lµm ¨n. Nh÷ng yªu cÇu cÊp
thiÕt, khã kh¨n cña d©n nh− chèng tham nhòng, tranh chÊp ®Êt ®ai, thiÕu
l−¬ng thùc, thiÕu t− liÖu s¶n xuÊt, thiÕu nhµ ë tõng b−íc ®−îc gi¶i quyÕt. C¬
b¶n h¬n, viÖc ph©n chia l¹i ®Êt ®ai ®−îc thùc hiÖn. B−íc tiÕp theo lµ çc ®Çu
t− kÕt cÊu h¹ tÇng, ph¸t triÓn s¶n xuÊt.
Còng gièng nh− mäi vÊn ®Ò kinh tÕ, x· héi kh¸c, vÊn ®Ò khñng bè vµ
bÊt æn chÝnh trÞ cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt theo nhiÒu çch kh¸c nhau, vµ tèt
nhÊt vÉn lµ phèi hîp çc c¬ chÕ ®Ó cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ mét çch v÷ng bÒn.
VÊn ®Ò t«n gi¸o
Môc tiªu mu«n ®êi cña ho¹t ®éng t«n gi¸o lµ vËn ®éng truyÒn gi¸o.
Çc nhµ tu hµnh trªn kh¾p thÕ giíi dïng chÝnh tÊm g−¬ng hy sinh tèt ®Ñp
cña m×nh, dïng lêi lÏ rao gi¶ng kinh lÔ ®Ó thuyÕt phôc tÝn ®å, an ñi ®éng
viªn hä tin vµo tÝn ng−ìng ®Ó v−ît qua mäi thö th¸ch trë ng¹i cña cuéc
sèng, ®Ó v−¬n ®Õn sù toµn thiÖn, ®Õn h¹nh phóc vÜnh h»ng. Hä ch÷a bÖnh,
gióp ng−êi tËt nguyÒn, ®éng viªn ng−êi nghÌo, khuyªn r¨n ng−êi cã téi, cè
g¾ng táa s¸ng cho céng ®ång vµ dïng céng ®ång gi¸o d©n ®Ó c¶m ho¸ céng
251
®ång nh©n lo¹i. Tuy c¬ chÕ céng ®ång hµng ngµy hµng giê gióp cho t«n
gi¸o tiÕp tôc duy tr× vµ ph¸t triÓn ®óng víi b¶n chÊt cña ho¹t ®éng t«n gi¸o
nh−ng trong lÞch sö, c¶ ba c¬ chÕ vÉn ®−îc sö dông réng r·i trong ho¹t ®éng
truyÒn gi¸o vµ hµnh ®¹o.
Tr−íc tiªn lµ c¬ chÕ thÞ tr−êng kÕt hîp víi c¬ chÕ céng ®ång. Çc
gi¸o sÜ ph−¬ng T©y ®Æt ch©n lªn çc lµng chµi ven biÓn ®Çu tiªn ®· dïng quµ
çp, hµng ho¸ ®Ó trao ®æi, lµm quen, thu phôc nh÷ng gi¸o d©n ®Çu tiªn.
ChiÕc g−¬ng, çi l−îc, cuén chØ, tÊm v¶i võa cho, võa b¸n t¹o nªn quan hÖ
giao th−¬ng vµ sù tin cËy gi÷a con ng−êi cña hai thÕ giíi. Tõng b−íc, çc
gi¸o sÜ trªn thuyÒn bu«n vµ cïng çc ®oµn vËn t¶i cña nhµ bu«n th©m nhËp
vµo çc lôc ®Þa míi. Çc mèi quan hÖ víi triÒu ®×nh, quan l¹i quý téc ®−îc
thiÕt lËp. Khã mµ biÕt ®−îc nh÷ng mãn quµ tÆng l¹ ®êi nh− ®ång hå, kÝnh
viÔn väng, sóng tay hay quyÓn kinh th¸nh ®· gióp cho çc l¸i bu«n vµ nhµ
truyÒn ®¹o ph−¬ng T©y thiÕt lËp ®−îc çc nhµ thê vµ cöa hµng bu«n b¸n ®Çu
tiªn t¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Ngay c¶ ngµy nay, çc nhµ truyÒn ®¹o vÉn
®−îc hç trî m¹nh mÏ bëi søc m¹nh viÖn trî cña çc dù ¸n nh©n ®¹o t«n
gi¸o. TiÒn tõ çc ho¹t ®éng kinh doanh vÉn lµ c«ng cô quan träng cho çc
thµy tu “phãng tµi ho¸ thu nh©n t©m”. ChiÕn thuËt nµy còng gièng nh− çch
lµm th«ng th−êng cña nhiÒu nhµ chÝnh trÞ.
Vµ còng gièng nh− çc nhµ chÝnh trÞ, c¬ chÕ nhµ n−íc th−êng ®−îc
t«n gi¸o sö dông mét çch phæ biÕn. Kho¶ng nh÷ng n¨m 620, Th¸nh
M«hamÐt, ng−êi s¸ng lËp ®¹o Islam võa lµ l·nh tô t«n gi¸o, thèng so¸i qu©n
sù, thñ lÜnh chÝnh trÞ, võa lµ ph¸p quan tèi cao cña nhµ n−íc “C«ng x·
Muslim” ®· l·nh ®¹o 1 v¹n qu©n Håi gi¸o ®¸nh chiÕm th¸nh ®Þa Meca vµ
thèng nhÊt B¸n ®¶o ArËp. Çc Haripha kÕ vÞ «ng sau nµy tiÕp tôc sù nghiÖp
võa truyÒn ®¹o võa bµnh tr−íng thÕ lùc ®· x©y dùng mét ®Õ quèc réng lín
bao trïm c¶ ba ch©u lôc ¢u, ¸, Phi. LÞch sö ph¸t triÓn cña Thiªn chóa gi¸o
còng thÊm ®Çy m¸u vµ khãi löa cña bao cuéc chiÕn tranh gi÷a gi¸o héi
ph−¬ng §«ng (ë C«ngst¨ngtinèp) vµ gi¸o héi ph−¬ng T©y (ë La M·), cña
çc cuéc “th¸nh chiÕn” kÐo dµi 200 n¨m gi÷a gi¸o héi Thiªn chóa gi¸o vµ
Håi gi¸o…Çch thøc tæ chøc vµ ph¹m vi ho¹t ®éng cña Gi¸o héi C¬ ®èc
trong thêi gian dµi Trung cæ sö dông c¬ chÕ nhµ n−íc bao trïm c¶ quyÒn lùc
cña çc nhµ n−íc phong kiÕn ¢u ch©u. Ngµy nay, nhiÒu quèc gia trªn thÕ
giíi ®· x¸c ®Þnh râ trªn luËt ph¸p vÒ ranh giíi kh«ng ®−îc tham gia cña t«n
252
gi¸o trong ho¹t ®éng chÝnh trÞ, gi¸o dôc,… nh−ng kh«ng v× thÕ mµ c¬ chÕ
nhµ n−íc kh«ng cßn lµ c«ng cô quan träng cña ho¹t ®éng t©m linh.
VÊn ®Ò d©n téc
§èi víi d©n téc, xÐt vÒ khÝa c¹nh quèc gia, c¬ chÕ nhµ n−íc lµ th«ng
dông ®Ó b¶o vÖ chñ quyÒn ®éc lËp; xÐt vÒ khÝa c¹nh chñng téc, c¬ chÕ céng
®ång ®−îc chó träng ®Ó b¶o vÖ v¨n ho¸ cæ truyÒn. Tuy nhiªn, còng nh− ®èi
víi çc vÊn ®Ò x· héi kh¸c, c¶ ba c¬ chÕ ®Òu ®ãng vai trß quan träng, t¹o ra
çc lùa chän tæng hîp khi cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò
cuéc sèng ®Æt ra. Mét d©n téc chØ tån t¹i khi gi÷ ®−îc b¶n s¾c v¨n ho¸, tinh
thÇn riªng biÖt. Trong lÞch sö cã nhiÒu kÎ chiÕn th¾ng b»ng vò lùc nh−ng l¹i
bÞ ®ång ho¸ bëi nh÷ng nÒn v¨n minh, nh÷ng nÒn v¨n ho¸ m¹nh h¬n, ®Ñp
h¬n. §Ó ®ång ho¸ triÖt ®Ó d©n téc kh¸c b»ng v¨n ho¸, c¬ chÕ nhµ n−íc
th−êng ®−îc sö dông hç trî vµ phèi hîp chÆt víi c¬ chÕ céng ®ång vµ thÞ
tr−êng.
Trong h¬n 1 ngh×n n¨m x©m l−îc ViÖt Nam, phong kiÕn Trung Quèc
th«ng qua chÝnh quyÒn ®« hé thùc hiÖn nhiÒu biÖn ph¸p truyÒn b¸ v¨n ho¸
Trung Hoa. Th¸i thó SÜ NhiÕp ®−a hµng tr¨m sÜ phu Trung Quèc sang ViÖt
Nam truyÒn b¸ H¸n häc vµ Nho gi¸o ë Giao Ch©u. TiÕng H¸n, ch÷ H¸n
®−îc ®−a vµo lµm v¨n tù chÝnh thøc. TÝch Quang vµ Nh©m Diªn b¾t ng−êi
ViÖt ph¶i theo lÔ nghÜa Trung Hoa tõ çch ¨n mÆc ®Õn tËp tôc c−íi hái, qua
®ã truyÒn vµo ViÖt Nam ®¹o Gi¸o vµ ®¹o PhËt. Cao BiÒn tuyªn truyÒn qua
viÖc trÊn yÓm çc huyÖt m¹ch n−íc Nam. NhiÒu ®ît di d©n tõ ph−¬ng B¾c
®−îc tiÕn hµnh ®Ó gãp phÇn thay ®æi c¬ cÊu céng ®ång. §Ó tr¸nh bÞ “®ång
ho¸ ng−îc”, céng ®ång di c− ph−¬ng B¾c còng thùc hiÖn nghiªm ngÆt nhiÒu
quy t¾c nh− duy tr× tiÕng nãi ch÷ viÕt, hÖ thèng gi¸o dôc cña m×nh, x©y
dùng ®Òn chïa duy tr× lÔ tÕt cæ truyÒn, chØ cho con trai lÊy vî kh¸c d©n téc,
kh«ng cho con g¸i lÊy ng−êi b¶n ®Þa,…
Çc biÖn ph¸p trªn chñ yÕu dïng c¬ chÕ céng ®ång, nh−ng c¬ chÕ
nhµ n−íc ®−îc dïng m¹nh mÏ ®Ó lµm nÒn t¶ng cho çc ho¹t ®éng céng
®ång. M· ViÖn lËp çc Êp tr¹i cho binh lÝnh ra lµm ruéng gäi lµ “M· l−u
d©n”, giÕt h¹i hµng v¹n d©n, b¾t ®µy sang Trung Quèc h¬n 300 thñ lÜnh quý
téc ViÖt. Nhµ Ng« b¾t ®−a hµng ngh×n, hµng v¹n trai tr¸ng sang Trung Quèc
lµm n« lÖ, ®−a hµng ngµn thî thñ c«ng ViÖt Nam sang x©y dùng kinh ®«
KiÕn nghiÖp cña Trung Quèc, tiÕn hµnh ph¸ huû trèng ®ång - biÓu t−îng
cña v¨n ho¸ L¹c ViÖt, ch«n cét ®ång ®Ó r¨n ®e ng−êi ViÖt.
253
Ngay tõ thêi xa x−a Êy, c¬ chÕ thÞ tr−êng ®· ®−îc sö dông ®Ó khèng
chÕ, bãc lét d©n téc thuéc ®Þa. Ngoµi viÖc thu cèng phÈm, t« thuÕ vµ lao
dÞch theo c¬ chÕ nhµ n−íc, chÝnh quyÒn ®« hé thêi nhµ §−êng n¾m gi÷ ®éc
quyÒn s¶n xuÊt vµ b¸n muèi vµ s¾t, b¸n ra víi gi¸ c¾t cæ hai mÆt hµng kh«ng
thÓ thiÕu ®−îc cho cuéc sèng. §−êng x¸ cÇu cèng ®−îc c¶i t¹o thuËn lîi cho
ho¹t ®éng giao th−¬ng bu«n b¸n, l¸i bu«n Trung Quèc lµ nh÷ng ng−êi
h−ëng lîi chÝnh trong ho¹t ®éng thÞ tr−êng më mang49.
ChÝnh nguy c¬ ®ång ho¸ d©n téc ®· thóc ®Èy tinh thÇn yªu n−íc cña
d©n téc ViÖt Nam. Lêi hÞch truyÒn cña vua Quang Trung n¨m MËu Th©n
hµng ngµn n¨m sau thêi kú “B¾c thuéc” vÉn s«i sôc mét nçi quyÕt t©m b¶o
vÖ b¶n s¾c d©n téc:
“§¸nh cho ®Ó dµi tãc,
§¸nh cho ®Ó ®en r¨ng
…
§¸nh cho Nam quèc s¬n hµ chi h÷u chñ”
§¸nh th¾ng qu©n x©m l−îc, vua Quang Trung lËp tøc cho dïng tiÕng
ViÖt, ch÷ N«m trong ho¹t ®éng chÝnh thøc cña nhµ n−íc vµ gi¸o dôc, chñ
tr−¬ng kh«i phôc vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ d©n téc. ChiÕn th¾ng cña d©n téc
ViÖt tr−íc n¹n ®ång ho¸ ph−¬ng B¾c kh«ng chØ g¾n liÒn víi nh÷ng chiÕn
c«ng Chi L¨ng, B¹ch §»ng, §èng §a,… mµ cßn b¾t nguån tõ nh÷ng “chiÕn
c«ng” cña c¬ chÕ céng ®ång, c¬ chÕ thÞ tr−êng: suèt h¬n mét ngh×n n¨m ®«
hé, kh«ng mét triÒu ®¹i ph−¬ng B¾c nµo cã thÓ thiÕt lËp ®−îc hÖ thèng cai
trÞ ®Õn cÊp lµng x· ng−êi ViÖt, nhiÒu vïng l·nh thæ réng lín vµ toµn bé
céng ®ång c¬ së do ng−êi ViÖt víi nÒn v¨n ho¸ d©n téc m¹nh mÏ cña m×nh
lµm chñ, ®Èy lïi ¶nh h−ëng v¨n ho¸ ngo¹i lai. Ch¼ng nh÷ng thÕ çc céng
®ång di c− tõ ph−¬ng B¾c xuèng l¹i tõng b−íc héi nhËp trë thµnh thµnh viªn
d©n téc, lµm phong phó nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam víi çc hä téc míi nh− hä
Lý, hä L¹i, hä NguyÔn, hä §ç, hä Vâ... 50.
VÊn ®Ò gia ®×nh
Gièng nh− t«n gi¸o, vÊn ®Ò gia ®×nh cã vÎ g¾n víi c¬ chÕ céng ®ång
mét çch b¶n chÊt. Tuy nhiªn nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh thùc ra l¹i lµ
chuyÖn quèc gia ®¹i sù. Mét vÝ dô dÔ thÊy lµ sù lùa chän c¬ chÕ qu¶n lý
49
Quýnh, T. H.; Do·n, P. §.; Minh, N. C. §¹i c−¬ng LÞch sö ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, Hµ
Néi, 2000.
50
Quýnh, T. H.; Do·n, P. §.; Minh, N. C. §¹i c−¬ng LÞch sö ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, Hµ
Néi, 2000.
254
sinh ®Î kÕ ho¹ch ë mét n−íc ®ang ph¸t triÓn. §· lµ n−íc nghÌo, hÇu hÕt ®Òu
tr¶i qua giai ®o¹n thõa ng−êi, thiÕu ®Êt, cïng víi çc nguyªn nh©n kh¸c,
®«ng d©n vÉn th−êng ®i liÒn víi ®ãi
nghÌo vµ l¹c hËu. Trung Quèc lµ
n¬i cã tíi 1/6 d©n c− nh©n lo¹i sinh
sèng ®· chän nhiÒu c¬ chÕ kh¸c
nhau ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy.
Trung Hoa lµ quèc gia ®ang
®i lªn tõ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp,
nªn c¬ chÕ céng ®ång vÉn ®ãng vai
trß quan träng tù nhiªn trong viÖc
vËn hµnh ho¹t ®éng x· héi. §«ng
con lµ çch tèt ®Ó t¹o ra søc lao
®éng cña mäi nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng, ®Ó ®èi phã víi rñi ro nßi gièng do bÖnh
tËt, chiÕn tranh, lµ çch më réng ¶nh h−ëng x· héi trong céng ®ång,…
§øng tr−íc sù bÊt lùc cña c¬ chÕ céng ®ång ë Trung Quèc, c¬ chÕ
nhµ n−íc vµo cuéc vµ thÕ lµ “chÝnh s¸ch mét con” ra ®êi. §©y lµ kû luËt
thÐp cho toµn d©n, mçi gia ®×nh chØ ®−îc phÐp cã mét con, ®øa con thø hai
kh«ng ®−îc x· héi c«ng nhËn vµ bè mÑ ph¶i chÞu nh÷ng h×nh ph¹t nghiªm
kh¾c v× sai lÇm nµy. C¬ chÕ nµy vËn hµnh mét çch khã kh¨n víi biÕt bao
må h«i vµ n−íc m¾t, nh−ng ®ang tõng b−íc h¹ thÊp møc t¨ng d©n sè cña ®Êt
n−íc khæng lå nµy. TÊt nhiªn, çch ®iÒu hµnh nµy còng g©y ra nh÷ng ph¶n
øng phô kh«ng nhá. §Ó duy tr× dßng hä, çc ®«i vî chång trÎ sau khi siªu
©m thÊy cã kh¶ n¨ng ®Î con g¸i th−êng t×m çch ph¸ thai dÉn ®Õn t×nh tr¹ng
mÊt c©n b»ng giíi tÝnh trong x· héi t−¬ng lai. Vµo n¨m 2020, khi thÕ hÖ nµy
lín lªn, Trung Quèc sÏ thiÕu 40 triÖu phô n÷ vµ trë thµnh “thÞ tr−êng” cho
hµng triÖu c« d©u “nhËp khÈu” tõ çc n−íc l©n cËn, lan truyÒn sù mÊt c©n
b»ng sinh häc nµy ra cho thÕ giíi g¸nh chÞu. NÕu kÐo dµi chÝnh s¸ch nµy,
thÕ hÖ nh÷ng ®øa con mét sÏ lµ thÕ hÖ nh÷ng con ng−êi kh«ng cã hä hµng
gÇn, kh«ng anh em ruét, anh em hä, kh«ng c«, d×, chó, b¸c,… quan hÖ hä
hµng cæ truyÒn thiªng liªng cña Trung Hoa bÞ ph¸ vì. Nh÷ng ®øa con mét
®−îc h−ëng mäi tµi s¶n vµ g¸nh mäi tr¸ch nhiÖm cña gia ®×nh, dßng hä
®ang trë nªn bÐo ph×, qu¸ t¶i häc hµnh… Nh÷ng hÖ lôy x· héi t−¬ng lai thËt
khã h×nh dung.
255
Tuy nhiªn ë nh÷ng vïng n«ng th«n xa x«i trªn lôc ®Þa Trung Quèc
bao la cßn rÊt nhiÒu lµng b¶n n¬i quyÒn lùc nhµ n−íc kh«ng thay thÕ næi c¬
chÕ céng ®ång. Trong nh÷ng céng ®ång sèng du môc ë miÒn ViÔn T©y l¹c
hËu, ®Î nhiÒu con vÉn lµ gi¶i ph¸p b¶o hiÓm cho t−¬ng lai cña çc bé téc Ýt
ng−êi. T¹i ®©y chÝnh s¸ch mét con vÉn lµ chuyÖn bªn ngoµi cña nh÷ng céng
®ång ®· tõng gi÷ nguyªn çch sèng hµng v¹n n¨m nay. Çi vßng luÈn quÈn
vÒ ®Î nhiÒu - nghÌo nµn vÉn nguyªn tr¹ng, gãp phÇn lµm s©u thªm kho¶ng
çch vÒ thu nhËp víi miÒn ven biÓn phÝa §«ng giµu cã.
ë §µi Loan, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa thµnh c«ng trong thêi gian
t−¬ng ®èi ng¾n ®· nhanh chãng chuyÓn vai trß ®iÒu tiÕt x· héi cña c¬ chÕ
céng ®ång sang cho c¬ chÕ thÞ tr−êng. C¬ chÕ thÞ tr−êng ®· t¹o nªn t×nh
tr¹ng sinh ®Î qu¸ tèn kÐm. Mét ®øa trÎ ra ®êi ®ßi hái bè mÑ chóng ph¶i chi
phÝ rÊt lín cho nu«i nÊng, ¨n häc, ch¨m sãc y tÕ. Nh−ng tèn kÐm nhÊt mµ
nhiÒu ng−êi kh«ng g¸nh chÞu ®−îc lµ thêi gian. Trong mét x· héi c«ng
nghiÖp, thêi gian thùc sù trë thµnh vµng b¹c, chi phÝ c¬ héi cña çc bËc cha
mÑ trë nªn ®¾t ®Õn møc nÕu ph¶i nghØ lµm viÖc ®Ó sinh ®Î, ch¨m sãc nu«i
d¹y con çi sÏ ph¶i t−¬ng ®−¬ng viÖc ®¸nh mÊt mét gia tµi khæng lå. Ngoµi
ra lµ sù hy sinh çc nhu cÇu häc hµnh, gi¶i trÝ,… ®· trë nªn thiÕt yÕu trong
x· héi thu nhËp cao. Vµ thÕ lµ nh− mäi x· héi c«ng nghiÖp kh¸c, sinh ®Î cã
kÕ ho¹ch trë thµnh quy luËt tù gi¸c cña mäi ç nh©n vµ mäi gia ®×nh. Nhµ
n−íc lo ®i lµm viÖc kh¸c. MÆt tr¸i cña th¾ng lîi nµy lµ nguy c¬ tôt gi¶m
møc t¨ng d©n sè ®Õn d−íi møc tù phôc håi, nhiÒu quèc gia c«ng nghiÖp ®·
r¬i vµo nguy c¬ gi¶m d©n sè tù nhiªn. Lao ®éng x· héi ph¶i thay thÕ b»ng
lùc l−îng nhËp khÈu, c©n b»ng sinh tån tÊt yÕu bï b»ng di d©n c¬ häc tõ
ngoµi vµo, dÉn ®Õn çc x¸o trén vµ m©u thuÉn vÒ v¨n ho¸, x· héi.
ViÖt Nam lµ mét n−íc nhá ®Êt nh−ng còng ®«ng d©n. ViÖt Nam còng
lµ mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu, trong ®ã c¬ chÕ céng ®ång ®ãng vai
trß quan träng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c©u chuyÖn kÕ ho¹ch ho¸ gia
®×nh cña ®Êt n−íc nghÌo nµn nµy trë thµnh huyÒn tho¹i trªn thÕ giíi. Tû lÖ
t¨ng d©n sè hiÖn nay chØ ë møc 1,3%/n¨m; tû lÖ tö vong cña trÎ em d−íi 5
tuæi gi¶m cßn 42/1000 trÎ ®Î sèng. N¨m 1998, Liªn hiÖp quèc ®· tÆng gi¶i
th−ëng D©n sè cho ViÖt Nam. C©y ®òa thÇn nµo ®· khiÕn tû lÖ t¨ng d©n sè
tù nhiªn cña ViÖt Nam ®Òu ®Æn vµ nhanh chãng tõ møc trung b×nh mét phô
n÷ cã 3,8 ng−êi con n¨m 1989 gi¶m xuèng cßn 2,3 con n¨m 1999 ? §ã lµ sù
phèi hîp khÐo lÐo gi÷a søc m¹nh cña c¶ ba c¬ chÕ ®Ó ®iÒu chØnh t©m lý øng
256
xö toµn x· héi. ë thµnh thÞ, c¬ chÕ nhµ n−íc khuyÕn khÝch vµ ph¹t theo
chÝnh s¸ch “tèi ®a hai con” cã t¸c dông nhÊt ®Þnh, ®Þnh h−íng khèi viªn
chøc.
Cïng víi sù c¶i thiÖn râ rÖt thu nhËp trong qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ,
®«ng ®¶o thÞ d©n vµ mét phÇn ®¸ng kÓ n«ng d©n nhËn ra hiÖu øng cña c¬
chÕ “sinh con ®¾t ®á” do c¬ chÕ thÞ tr−êng ®em l¹i. ë çc vïng ®ång b»ng
®«ng d©n, n¹n thÊt nghiÖp, t×nh tr¹ng thiÕu thèn ®Êt ®ai cïng víi nh÷ng c¶i
thiÖn trong ch¨m sãc y tÕ, n«ng d©n cã cña ¨n cña phßng khi c¬ nhì ®· lµm
thay ®æi çch suy nghÜ vµ t©m lý céng ®ång. Çc céng t¸c viªn kÕ ho¹ch ho¸
gia ®×nh sèng t¹i th«n b¶n cïng víi hÖ thèng y tÕ c¬ së vµ çc cöa hµng
thuèc t− nh©n cã mÆt ë mäi hang cïng ngâ hÎm t¹o nªn sù phèi hîp c¬ chÕ
céng ®ång, nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng trong viÖc cung cÊp kiÕn thøc, dông cô
tr¸nh thai, vµ dÞch vô ®×nh s¶n cho mäi ng−êi d©n. Cho ®Õn nay, luËt lÖ míi
®· cho phÐp c«ng d©n tù quyÕt ®Þnh chuyÖn kÕ ho¹ch ho¸ sinh ®Î cña m×nh.
Søc m¹nh c¬ chÕ tæng hîp lµ nguån gèc th¾ng lîi cña c©u chuyÖn qu¶n lý
d©n sè cña ViÖt Nam.
Trong ph¸t triÓn kinh tÕ
Ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ ®Æc quyÒn cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Mçi
c¬ chÕ cã thÕ m¹nh riªng cña m×nh trong cung çch gi¶i quyÕt nh÷ng cña
çc vÊn ®Ò kinh tÕ chÝnh.
VÊn ®Ò qu¶n lý tµi nguyªn
§Ó cïng nh»m môc ®Ých ®iÒu phèi vµ qu¶n lý tµi nguyªn mét çch
hiÖu qu¶, c«ng b»ng vµ v÷ng bÒn, trªn thÕ giíi, c¶ ba c¬ chÕ ®Òu ®−îc ¸p
dông vµ ®em l¹i hiÖu qu¶ cã khi gièng, cã khi kh¸c nhau. VÝ dô, çc n−íc
ch©u ¸ cã çc çch sö dông c¬ chÕ kh¸c nhau ®Ó qu¶n lý ®Êt ®ai nh»m môc
tiªu gi¶i phãng tiÓu n«ng khái sù bãc lét cña chÕ ®é t¸ ®iÒn ®· kÐo dµi hµng
ngµn n¨m, ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, dµnh sù ñng hé chÝnh trÞ t¹o ®µ
cho qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸.
Mét sè n−íc x· héi chñ nghÜa nh− Trung Quèc, ViÖt Nam, CHDCND
TriÒu Tiªn dïng c¬ chÕ nhµ n−íc tiÕn hµnh c−ìng bøc, tÞch thu ®Êt ®ai, t−
liÖu s¶n xuÊt cña giai cÊp ®Þa chñ chia l¹i cho n«ng d©n. Thªm vµo ®ã, çc
biÖn ph¸p cña c¬ chÕ céng ®ång nh− ®Êu tè, çch li ®−îc ¸p dông nh»m lo¹i
bá −u thÕ chÝnh trÞ, vÞ thÕ x· héi cña giai cÊp ®Þa chñ ë n«ng th«n. T¹i çc
nÒn kinh tÕ kh¸c, c¬ chÕ nhµ n−íc ®−îc sö dông ®Ó ban hµnh çc s¾c luËt,
257
çc chÝnh s¸ch ñng hé c¶i çch ruéng ®Êt, c¬ chÕ chÝnh ®−îc sö dông lµ thÞ
tr−êng. Nhµ n−íc bá tiÒn ra nh− mét h×nh thøc båi th−êng, mua l¹i ®Êt cña
®Þa chñ vµ chia l¹i cho n«ng d©n, phÇn lín nguån tiÒn lµ do viÖn trî cña Mü
®Ó t¸i thiÕt sau chiÕn tranh (nh− ë §µi Loan, NhËt B¶n, Hµn Quèc). PhÇn lín
®Þa chñ l¹i dïng tiÒn nµy ®Çu t− mua nhµ ®Êt vµ chuyÓn ra kinh doanh t¹i
thµnh phè, gãp phÇn cho qu¸ tr×nh tÝch lòy t− b¶n ®Ó c«ng nghiÖp ho¸ vµ ®«
thÞ ho¸.
C¶ hai h×nh thøc c¶i çch ruéng ®Êt trªn ®Òu ®em l¹i chung kÕt qu¶
lµ t¸i lËp c«ng b»ng x· héi, t¹o ®iÒu kiÖn cho tÇng líp t¸ ®iÒn chuyÓn thµnh
tiÓu n«ng vµ chñ trang tr¹i trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng nghiÖp thµnh
c«ng sau nµy. Tuy nhiªn çch dïng b¹o lùc lµm ®æ nhiÒu m¸u vµ çch dïng
thÞ tr−êng lµm tèn nhiÒu tiÒn.
Khi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®· ph¸t triÓn, mét nhu cÇu míi vÒ
®iÒu phèi tµi nguyªn l¹i xuÊt hiÖn m¹nh mÏ, ®ã lµ sù cÇn thiÕt ph¶i huy
®éng vµ ®iÒu phèi l¹i ®Êt ®ai ®Ó sö dông vµo x©y dùng çc c«ng tr×nh c«ng
céng nh− hÖ thèng giao th«ng hiÖn ®¹i, quy ho¹ch vµ më mang thµnh phè,
x©y dùng çc khu c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i... Mçi nÒn kinh tÕ l¹i cã thÓ ¸p dông
çc c¬ chÕ kh¸c nhau ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých nµy. Trong khi çc n−íc ¸p
dông kinh tÕ thÞ tr−êng sö dông thÞ tr−êng ®Êt ®ai bÊt ®éng s¶n s½n cã ®Ó
x¸c ®Þnh gi¸ c¶, tiÕn hµnh tho¶ thuËn vµ gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò n¶y sinh
b»ng c«ng cô thÞ tr−êng th× còng cã çc n−íc dïng çc c¬ chÕ kh¸c. Hµn
Quèc lµ mét vÝ dô tiªu biÓu cho viÖc dïng c¬ chÕ thÞ tr−êng vµo nh÷ng n¨m
b¾t ®Çu tËp trung x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng phôc vô qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp
ho¸. Toµn bé quü ®Êt ®−îc dïng ®Ó x©y dùng hÖ thèng ®−êng cao tèc ®Òu
®−îc nhµ n−íc mua l¹i cña nh©n d©n theo gi¸ thÞ tr−êng vµo thêi ®iÓm x©y
dùng. §Ó tr¸nh ®Êt lªn gi¸, Tæng thèng ®· tiÕn hµnh bÝ mËt mua ®Êt, tr−íc
khi chÝnh thøc c«ng bè kÕ ho¹ch x©y dùng.
Hép 55. Hµn Quèc x©y dùng hÖ thèng ®−êng cao tèc
Trong chiÕn tranh, P¸c Chung Hy ®−îc cö sang Mü häc sÜ quan lÇn ®Çu
tiªn nh×n thÊy lîi Ých to lín cña hÖ thèng ®−êng cao tèc. N¨m 1964 trë thµnh
Tæng thèng, «ng sang th¨m T©y §øc vµ rÊt kÝnh phôc sù thµnh c«ng cña hÖ thèng
®−êng cao tèc gióp n−íc §øc håi phôc sau chiÕn tranh. Trªn tuyÕn ®−êng 20 km
tõ Bonn ®Õn Koln, xe ch¹y 160 km/giê, P¾c hái han tû mû vÒ çch thøc x©y dùng
vµ ®Ò nghÞ dõng xe hai lÇn ®Ó xuèng xem xÐt kü mÆt ®−êng vµ d¶i ph©n çch.
258
N¨m 1967, P¾c ®Ò nghÞ triÓn khai x©y dùng hÖ thèng ®−êng cao tèc ë
Hµn Quèc vµ bÞ mäi ng−êi, tõ chuyªn gia, chÝnh phñ, ®Õn quèc tÕ ph¶n ®èi. BÞ
Ng©n hµng T¸i thiÕt vµ Ph¸t triÓn Quèc tÕ tõ chèi cho vay, viÖc x©y dùng ®−êng
chØ tr«ng vµo ng©n s¸ch quèc gia rÊt Ìo uét khi ®ã. C«ng tr×nh lµm ®−êng cao tèc
6 lµn xe rÊt tèn kÐm, nhÊt lµ tiÒn båi hoµn ë çc khu gÇn thµnh phè v× ®−êng ®i
qua nh÷ng khu vùc cã tíi 63% d©n sè c¶ n−íc sinh sèng. ChØ tÝnh riªng cho
tuyÕn ®−êng Seoul - Pusan, nÕu chi phÝ t−¬ng tù nh− tuyÕn ®−êng ë NhËt sÏ cÇn
214 tû Won, cao h¬n 30% toµn bé ng©n s¸ch c¶ n−íc n¨m 1967. §©y lµ l−îng
vèn khæng lå kh«ng thÓ cã. Bé Tµi chÝnh v¬ vÐt tÊt c¶ çc kho¶n ®· chØ c©n ®èi
næi 33 tû Won, vµ c«ng tr×nh ph¶i bã gän trong kho¶n tiÒn ®ã.
§Ó gi¶m kho¶n chi lín cho mua vµ båi hoµn ®Êt ®ai, Tæng thèng P¾c trùc
tiÕp nghiªn cøu b¶n ®å vµ v¹ch tuyÕn ng¾n nhÊt cho con ®−êng. Sau ®ã «ng mêi
gi¸m ®èc hai ng©n hµng th−¬ng m¹i lín nhÊt ®Õn ®Ó −íc l−îng gi¸ ®Êt trªn tuyÕn
®−êng ®· quy ho¹ch. Khi biÕt gi¸ ®Êt, «ng mêi Bé tr−ëng Bé X©y dùng, thÞ
tr−ëng thµnh phè Seoul vµ mét thµnh phè kh¸c (lµ n¬i cã gi¸ ®Êt cao nhÊt) mµ
con ®−êng sÏ ®i qua ®Õn th«ng b¸o gi¸ vµ giao nhiÖm vô bÝ mËt tiÕn hµnh mua
®Êt däc theo tuyÕn ®−êng trong thêi gian 1 tuÇn ®Ó cho ®Êt kh«ng kÞp lªn gi¸. §Ó
lµm viÖc nµy, çc l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng cã quyÒn ®iÒu chØnh chuyÓn ®æi quü ®Êt
hiÖn cã nh− ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt kÕt cÊu h¹ tÇng kh¸c. Sau khi 2 thµnh phè trªn
tiÕn hµnh mua ®Êt xong, Tæng thèng mêi mét lo¹t çc tØnh tr−ëng trªn toµn tuyÕn
®−êng dù kiÕn ®Õn vµ giao cho hä tiÕp tôc tiÕn hµnh mua ®Êt theo gi¸ ®· biÕt.
§Õn cuèi n¨m 1967, toµn bé ®Êt cÇn thiÕt ®Ó x©y dùng ®−êng ®· ®−îc mua víi
gi¸ gèc thÞ tr−êng, khi gi¸ ch−a kÞp lªn. Khi ®· cã ®ñ ®Êt trong tay, ®Çu n¨m
1968, tuyÕn ®−êng cao tèc nµy ®−îc chÝnh thøc ®éng thæ x©y dùng.
Nhê hµng lo¹t biÖn ph¸p tiÕt kiÖm nghiªm ngÆt trong ®ã mét phÇn quan
träng lµ ®¶m b¶o c¬ chÕ thÞ tr−êng, tiÕt kiÖm tiÒn mua ®Êt mµ vÉn gi¶i phãng mÆt
b»ng nhanh chãng, tæng chi thùc cña ®−êng cao tèc sau khi hoµn thµnh chØ lµ 43
tû Won, (kÓ c¶ ph¸t sinh do l¹m ph¸t m¹nh lóc ®ã), b»ng 1/5 chi phÝ cña NhËt
B¶n, tuyÕn ®−êng nµy ®· chiÕm kû lôc thÕ giíi vÒ tiÕt kiÖm chi phÝ, tèc ®é x©y
dùng vµ chÊt l−îng c«ng tr×nh. Sau khi ®¸nh tan mäi hiÒm nghi cña mäi ng−êi,
t¹i Hµn Quèc, lÇn l−ît 8 tuyÕn ®−êng cao tèc kh¸c ®−îc hoµn thµnh trong 10 n¨m
1967 - 1977, n©ng hÖ thèng giao th«ng cña n−íc nµy lªn møc cña çc quèc gia
c«ng nghiÖp tiªn tiÕn. T¸c dông cña tuyÕn ®−êng nµy víi sù nghiÖp hiÖn ®¹i ho¸
vµ c«ng nghiÖp ho¸ cña Hµn Quèc ®· ®−îc chøng minh.
(Nguån: Kim C. Y. Ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch trªn chiÕn tuyÕn. §¹i sø qu¸n Hµn Quèc t¹i
ViÖt Nam, Hµ Néi, 1999).
259
T¹i Singapore, trong khi ¸p dông c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Ó mua çc vïng
®Êt cña d©n x©y dùng c«ng tr×nh phóc lîi c«ng céng, Thñ t−íng Lý Quang
DiÖu nhËn thÊy r»ng “kh«ng cã lý g× ®Ó cho nh÷ng chñ ®Êt t− nh©n cã thÓ
kiÕm lîi tõ sù t¨ng gi¸ ®Êt do sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ kÕt cÊu h¹ tÇng mang
l¹i” nªn x©y dùng LuËt cho phÐp chÝnh phñ mua ®Êt víi gi¸ ®−îc ®Þnh ra
cho tõng thêi kú vµ sau ®ã cè ®Þnh gi¸ vµo ngµy 30/11/1973, çc mèc thêi
gian sau nµy lµ 1/1986, 1/1992 vµ 1/1995, nh− vËy mét mÆt, vÒ dµi h¹n gi¸
®Êt thu håi vÉn ®−îc ®iÒu chØnh tõng thêi gian cho s¸t víi gi¸ thÞ tr−êng,
mÆt kh¸c vÒ ng¾n h¹n, khi chÝnh phñ båi hoµn, kh«ng bÞ ®éi gi¸ ngay lªn
theo møc t¨ng gi¸ ®Êt sau khi ®Çu t− kÕt cÊu h¹ tÇng. Trong tr−êng hîp nµy,
c¬ chÕ thÞ tr−êng ®· ®−îc c©n chØnh theo c¬ chÕ nhµ n−íc (DiÖu L. Q.
2001).
Nh÷ng n¨m qua, t¹i Trung Quèc còng ®ang diÔn ra qu¸ tr×nh x©y
dùng ®−êng x¸, vµ çc c«ng tr×nh x©y dùng m¹nh mÏ phôc vô cho tèc ®é
ph¸t triÓn nhanh cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸. Khèi l−îng x©y dùng ®−êng
cña Trung Quèc nh÷ng n¨m gÇn ®©y thËm chÝ cao h¬n c¶ tèc ®é ph¸t triÓn
®−êng cña Mü nh÷ng n¨m 1950 lµ thêi kú bïng næ cña hÖ thèng ®−êng cao
tèc næi tiÕng cña Mü. §Ó cã quü ®Êt khæng lå cho çc c«ng tr×nh x©y dùng,
Trung Quèc chñ yÕu ¸p dông c¬ chÕ nhµ n−íc. Trong suèt thËp kû 1980 -
1990, lµ thêi gian triÓn khai hµng lo¹t c«ng tr×nh x©y dùng ®−êng x¸, kÕt
cÊu h¹ tÇng ë Trung Quèc, LuËt §Êt ®ai cò cña Trung Quèc vÉn ch−a giao
cho n«ng d©n quyÒn ®−îc chuyÓn giao quyÒn sö dông, thõa kÕ, vµ sö dông
quyÒn sö dông ®Ó thÕ chÊp cho ng©n hµng nh− LuËt §Êt ®ai n¨m 1993 ë
ViÖt Nam.
Trong vµi n¨m gÇn ®©y, Trung Quèc ®· ban hµnh nh÷ng c¶i tiÕn
trong LuËt §Êt ®ai theo h−íng t¨ng thªm nhiÒu quyÒn cho ng−êi sö dông
®Êt. Nhµ n−íc còng kh«ng trùc tiÕp lµm mµ giao quyÒn cho çc c«ng ty (chñ
yÕu cña nhµ n−íc) thùc hiÖn viÖc båi hoµn ®Êt ®ai, gi¶i phãng mÆt b»ng vµ
thùc hiÖn çc c«ng tr×nh x©y dùng. Tuy nhiªn, c¬ chÕ chÝnh ®−îc ¸p dông
vÉn mang tÝnh nhµ n−íc. Nh©n d©n bÞ thu håi ®Êt chØ ®−îc båi hoµn mét
kho¶n tiÒn nhá, tÝnh theo gi¸ trÞ cña ®Êt khi ch−a x©y dùng c«ng tr×nh, hoÆc
®−îc båi hoµn trùc tiÕp b»ng chç ë kh¸c, th−êng lµ t−¬ng ®−¬ng diÖn tÝch ë
cò nh−ng ë xa trung t©m ®« thÞ h¬n. Nhµ n−íc còng kh«ng cho phÐp ç nh©n
mua b¸n, së h÷u hoÆc tiÕn hµnh x©y dùng nhµ riªng ë thµnh phè. Chñ yÕu
260
nhµ ë ®« thÞ lµ çc khu chung c− lín do çc c«ng ty x©y dùng trªn ®Êt c«ng
vµ b¸n hoÆc cho t− nh©n thuª.
Do ®ã, khi cÇn cã ®Êt dµnh cho çc c«ng tr×nh x©y dùng c«ng céng,
nhµ n−íc chØ cÇn thu l¹i ®Êt cña d©n n»m trong quy ho¹ch vµ båi hoµn mét
kho¶n tiÒn nhá cho çc c«ng tr×nh x©y dùng ®· cã trªn ®Êt ®ai. Tuy x¶y ra
hiÖn t−îng ë mét sè n¬i, ng−êi bÞ lÊy ®Êt bÊt b×nh, ph¶n kh¸ng, nh−ng nh×n
chung, nhê hoµn toµn lµm chñ quü ®Êt c«ng, kinh phÝ ®Çu t− chñ yÕu dµnh
cho c«ng t¸c x©y dùng, gi¸ thµnh çc c«ng tr×nh rÎ, quy ho¹ch ®−îc thùc
hiÖn ®ång bé, thêi gian thi c«ng nhanh, quy m« çc c«ng tr×nh réng. §iÒu
quan träng lµ quy ho¹ch ®« thÞ rÊt hoµn chØnh, diÖn tÝch ®Ó më ®−êng giao
th«ng, trång c©y xanh, x©y dùng çc c«ng tr×nh c«ng céng rÊt réng r·i, bé
mÆt ®« thÞ v¨n minh vµ hoµn chØnh, vÊn ®Ò nhµ ë cña nh©n d©n ®−îc gi¶i
quyÕt tõng b−íc æn ®Þnh vµ t−¬ng ®èi c«ng b»ng. Bé mÆt ®« thÞ, hÖ thèng
®−êng cao tèc vµ kÕt cÊu h¹ tÇng Trung Quèc thay ®æi rÊt nhanh chãng.
Còng trong thêi gian trªn, ViÖt Nam më réng ®Çu t− x©y dùng kÕt
cÊu h¹ tÇng vµ kiÕn tróc ®« thÞ. Tuy còng sö dông c¶ c«ng cô thÞ tr−êng (båi
hoµn, gãp vèn, liªn doanh...) vµ c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc (quy ho¹ch,
gi¶i táa, c−ìng chÕ,...) nh−ng c¬ chÕ chÝnh ®−îc ¸p dông vÉn mang tÝnh chÊt
cña c¬ chÕ céng ®ång: gi¶i thÝch, tuyªn truyÒn, vËn ®éng, th−¬ng l−îng, hoµ
gi¶i,... Mét mÆt, thÞ tr−êng chÝnh thøc kh«ng ®−îc c«ng nhËn nªn mÆt b»ng
gi¸ c¶ kh«ng râ rµng, chi phÝ giao dÞch cao. MÆt kh¸c, quyÒn së h÷u vµ
quyÒn sö dông nhËp nh»ng, ®Êt ®ai vÒ tiÕng lµ cña toµn d©n, thùc chÊt do
çc tËp thÓ, ç nh©n, ®Þa ph−¬ng cô thÓ qu¶n lý. Do ®ã, nhµ n−íc thùc chÊt
kh«ng n¾m ®−îc quü ®Êt trong tay. KÕt qu¶ lµ quy ho¹ch kh«ng ®i tr−íc
hoµn chØnh ®ång bé, kh«ng th«ng b¸o minh b¹ch cho toµn d©n, gi¸ c¶ båi
hoµn kh«ng thèng nhÊt, kh«ng cã c¨n cø râ rµng, gi¶i ph¸p thu håi co gi·n,
kh«ng døt ®iÓm,... Bëi vËy, cã n¬i, chñ yÕu lµ ë n«ng th«n, n«ng d©n chØ
®−îc båi hoµn rÊt thÊp, cã khi ph¶i di c− ®Õn nh÷ng vïng xa, hoµn toµn míi,
®Ó tæ chøc cuéc sèng tõ ®Çu trong hoµn c¶nh rÊt khã kh¨n. Trong khi ®ã,
nhiÒu n¬i ë ®« thÞ, çc hé ®−îc båi hoµn theo gi¸ t−¬ng lai, khi c«ng tr×nh
®· hoµn chØnh. Cã nhiÒu ng−êi võa ®−îc båi hoµn chç ë míi, võa ®−îc båi
hoµn tiÒn gi¸ cao. Nh÷ng ng−êi ë l¹i ®−îc h−ëng toµn bé gi¸ trÞ ®Êt ®ai t¨ng
lªn do nhµ n−íc ®Çu t− x©y dùng c«ng tr×nh míi. NhiÒu tæ chøc, ç nh©n
nghiÔm nhiªn ®−îc cÊp ®Êt, ®−îc ho¸ gi¸ ®Êt c«ng, nhµ c«ng, trë thµnh tû
phó "qua mét ®ªm".
261
KÕt qu¶ lµ nhµ n−íc tiªu tèn nh÷ng kho¶n tiÒn khæng lå chñ yÕu cho
båi hoµn, nh−ng c«ng t¸c gi¶i phãng m¾t b»ng vÉn nan gi¶i, thêi gian x©y
dùng kÐo dµi, nhiÒu c«ng tr×nh Ých n−íc lîi nhµ kh«ng thÓ thùc hiÖn næi v×
qu¸ ®¾t ®á, t×nh tr¹ng tranh chÊp, khiÕu kiÖn kÐo dµi diÔn ra phøc t¹p, n¹n
tham nhòng trong c«ng t¸c x©y dùng c¬ b¶n trÇm träng tõ kh©u ®Çu ®Õn
kh©u cuèi, diÖn tÝch x©y dùng eo hÑp, ®« thÞ quy ho¹ch lén xén, giao th«ng
vµ çc c«ng tr×nh c«ng céng ch¾p v¸, manh món, chÊt l−îng çc c«ng tr×nh
x©y dùng thÊp kÐm, ®Êt c«ng bÞ lÊn chiÕm kh¾p n¬i, vÊn ®Ò nhµ ë cho ng−êi
lao ®éng, ng−êi nghÌo trë nªn nan gi¶i, n«ng d©n n¬i ®−îc båi hoµn cao
còng lo l¾ng v× tiÒn nhiÒu ®æi lÊy mÊt viÖc lµm, chªnh lÖch thu nhËp trong
x· héi t¨ng râ rÖt. Râ rµng c¬ chÕ céng ®ång kh«ng ph¶i lµ gi¶i ph¸p ®óng
®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Êt x©y dùng c«ng tr×nh c«ng céng.
TÝch lòy ®Çu t−
TÝch lòy t− b¶n ®Ó ®Çu t− lµ ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu cña qu¸ tr×nh c«ng
nghiÖp ho¸. Víi c¬ chÕ thÞ tr−êng, qu¸ tr×nh tÝch lòy vèn, huy ®éng vèn diÔn
ra theo tÝn hiÖu cña hiÖu qu¶ ®Çu t−. Nhµ ®Çu t− bá vèn vµo çc ho¹t ®éng
cã lîi nhuËn vµ Ýt rñi ro, nÕu thiÕu vèn th× tiÕn hµnh ®i vay, miÔn lµ lîi
nhuËn thu ®−îc ph¶i ®ñ trang tr¶i chi phÝ tiÒn vay c¶ vèn lÉn l·i. Ng−êi
kh«ng biÕt lµm ¨n th× göi tiÒn vµo ng©n hµng ®Ó ng©n hµng chuyÓn vèn cho
ng−êi biÕt lµm ¨n, nh− vËy vèn lu«n ch¶y vÒ n¬i sinh ®−îc lîi nhuËn. Ngoµi
ra, thÞ tr−êng tiÒn tÖ cßn cho phÐp mäi ng−êi ®Çu t− mua cæ phÇn, cæ phiÕu
cña çc doanh nghiÖp, biÕn vèn nhµn rçi trong d©n c− thµnh tiÒn ®Çu t− vµo
ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh sinh lîi cho x· héi. NÕu thÞ tr−êng vËn hµnh
hiÖu qu¶, v−ît c¶ qua kh«ng gian biªn giíi quèc gia, ranh giíi ngµnh nghÒ,
thËm chÝ ho¹t ®éng ®Çu t− ®Çu c¬ (theo nghÜa kinh doanh th«ng th−êng) cßn
khiÕn vèn ®i qua kho¶ng çch thêi gian, lu«n ch¶y tõ n¬i d− thõa hoÆc sinh
lîi Ýt ®Õn n¬i thiÕu vèn hoÆc sinh lîi cao.
NhËt B¶n lµ mét vÝ dô râ rÖt vÒ dïng c¬ chÕ thÞ tr−êng thu hót ®Çu t−.
Khi NhËt c«ng nghiÖp ho¸, kh«ng nh− çc n−íc ®ang ph¸t triÓn hiÖn nay,
ch−a cã çc thÓ chÕ tµi chÝnh quèc tÕ nh− IMF, World Bank,... cho vay ®Çu
t− ph¸t triÓn vµ còng ch¼ng thÓ thu hót ®Çu t− n−íc ngoµi. Çch tÝch lòy t−
b¶n nguyªn thñy cña NhËt lµ n©ng cao n¨ng suÊt s¶n xuÊt cña n«ng nghiÖp,
nhê ®ã t¨ng thu nhËp cña n«ng d©n råi dïng tÝn hiÖu thÞ tr−êng thu hót gi¸
trÞ d− thõa ®Çu t− cho c«ng nghiÖp. Muèn vËy, møc t¨ng hiÖu qu¶ s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp ph¶i ®ñ cao ®Ó t¹o ra møc t¨ng thu nhËp cña n«ng d©n võa cho
262
phÐp n©ng cao møc sèng, ®ñ tÝch lòy t¸i s¶n xuÊt më réng cho n«ng nghiÖp
vµ vÉn cã ®ãng gãp cho nhµ n−íc. NhËt B¶n lu«n kiªn tr× chÝnh s¸ch lÊy
n«ng nghiÖp lµ ®éng lùc c«ng nghiÖp hãa suèt tõ thêi Minh TrÞ thÕ kû XIX
®Õn n¨m 1960, khi kinh tÕ NhËt ®¹t ®Õn ®iÓm chuyÓn c¨n b¶n trong c¬ cÊu:
lÜnh vùc n«ng nghiÖp b¾t ®Çu thu hÑp, chuyÓn tµi nguyªn nhanh sang çc
ngµnh kh¸c.
§iÓm ®Æc biÖt quan träng trong chÝnh s¸ch cña NhËt lµ tËp trung lµm
giµu cho n«ng th«n. ChÝnh s¸ch gi¸ c¶, chÝnh s¸ch b¶o vÖ n«ng s¶n, vµ çc
chÝnh s¸ch ®Çu t− kh¸c cho n«ng nghiÖp khiÕn thu nhËp b×nh qu©n hé n«ng
d©n tõ 1955 ®Õn 1965 t−¬ng ®−¬ng thu nhËp hé c«ng nghiÖp ë thµnh phè.
N«ng th«n giµu gióp ®iÒu tiÕt vèn cho ®« thÞ c«ng nghiÖp ho¸. Ngoµi çc
chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc trùc thu tõ n«ng nghiÖp nh− thuÕ ®Êt, cã nhiÒu
kªnh thu hót vèn cïng ho¹t ®éng th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng nh− chi phÝ
tiÕp thÞ vµ l·i suÊt tÝn dông; thu hót tÇng líp n«ng d©n cã vèn dù tr÷ ®Çu t−
qua thÞ tr−êng tµi chÝnh ph¸t triÓn c«ng nghiÖp. Nhê ®ã, suèt mét thêi gian
dµi cÊt çnh kinh tÕ tõ 1908 cho ®Õn thËp kû 1930, lÜnh vùc n«ng nghiÖp
®ãng gãp cho nÒn kinh tÕ b»ng 9 - 10% GDP ®Ó ®Çu t− ph¸t triÓn c«ng
nghiÖp (t−¬ng ®−¬ng víi tû lÖ ë ViÖt Nam n¨m 1991 khi çc chÝnh s¸ch ®æi
míi ®ang ph¸t huy t¸c dông cao nhÊt lµm n«ng nghiÖp ph¸t triÓn v−ît bËc).
N«ng th«n cã thu nhËp cao l¹i trë thµnh thÞ tr−êng lín cho hµng ho¸
c«ng nghiÖp. Tr¸i víi suy nghÜ cña nhiÒu ng−êi, trong giai ®o¹n ph¸t triÓn
ban ®Çu, trõ ngµnh dÖt may lµ hoµn toµn phôc vô xuÊt khÈu, hÇu hÕt c«ng
nghiÖp NhËt lµ ®Ó phôc vô thÞ tr−êng trong n−íc. M¸y mãc tr−íc n¨m 1950
chñ yÕu tiªu thô trong n−íc, tõ ®ã ®Õn n¨m 1970 tiªu thô trong n−íc b»ng
møc xuÊt khÈu, chØ sau ®ã míi thiªn vÒ xuÊt khÈu. Hµng c«ng nghiÖp nÆng
vµ ho¸ chÊt chñ yÕu phôc vô trong n−íc cho ®Õn 1950 chuyÓn dÇn sang xuÊt
khÈu. Hµng c«ng nghiÖp nhÑ ng−îc l¹i, tr−íc n¨m 1950 xuÊt khÈu lµ chÝnh,
®Õn 1960 c©n b»ng xuÊt khÈu vµ trong n−íc, tõ ®ã vÒ sau chuyÓn sang phôc
vô thÞ tr−êng trong n−íc. Hµng hãa NhËt nh− « t«, dông cô ®iÖn gia dông,
®å ®iÖn tö... ®Òu b¾t nguån tõ thÞ tr−êng trong n−íc. Më ra thÞ tr−êng n«ng
th«n cho c«ng nghiÖp ®« thÞ lµ çch lÊy n«ng nghiÖp nu«i c«ng nghiÖp theo
c¬ chÕ thÞ tr−êng cña NhËt b¶n.
Sö dông c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó tÝch lòy ®Çu t− còng lµ h−íng ®−îc
nhiÒu n−íc ¸p dông. NÕu nh− çc nÒn kinh tÕ theo m« h×nh chñ nghÜa x· héi
hiÖn thùc tiÕn hµnh c«ng h÷u ho¸ vµ trùc tiÕp ®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ vµ tµi
263
chÝnh ®Ó cã thÓ rót ra vèn tÝch lòy ®Çu t− ph¸t triÓn theo kÕ ho¹ch th× çc
nÒn kinh tÕ ¸p dông kinh tÕ thÞ tr−êng còng cã nhiÒu gi¶i ph¸p ®Ó nhµ n−íc
huy ®éng vèn theo c¬ chÕ nhµ n−íc. §¸nh thuÕ tõ nh©n d©n cao h¬n møc
tiªu dïng chÝnh phñ; t¹o çnh kÐo gi¸, t¹o chªnh lÖch gi¸ cã lîi cho hµng
ho¸ cña doanh nghiÖp nhµ n−íc; ¸p dông çc biÖn ph¸p c¹nh tranh kh«ng
c«ng b»ng, t¹o nhiÒu −u ®·i cho doanh nghiÖp nhµ n−íc; huy ®éng lao ®éng
c«ng Ých cña nh©n d©n; mua c«ng tr¸i vµ tr¶ tiÒn víi l·i suÊt ©m (thÊp h¬n
møc ®é mÊt gi¸) ... lµ nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó nhµ n−íc tÝch lòy vèn ®Çu t− vµo
çc c«ng tr×nh quan träng, çc ngµnh mòi nhän b»ng c¬ chÕ nhµ n−íc.
Mét vÝ dô ¸p dông c¬ chÕ nhµ n−íc t¹o tÝch lòy lµ tr−êng hîp §µi
Loan dïng gi¶i ph¸p "®¸nh thuÕ ngÇm" ®Ó huy ®éng tµi nguyªn n«ng nghiÖp
phôc vô qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa. ChÝnh phñ §µi Loan mét mÆt thu mua
lóa víi gi¸ thÊp chØ b»ng 1/2 ®Õn 3/4 gi¸ thÞ tr−êng, mÆt kh¸c ®æi ph©n ho¸
häc víi gi¸ ph©n cao (do chÝnh phñ ®éc quyÒn ph©n phèi) lÊy lóa ®−îc tÝnh
gi¸ thÊp. TÊt c¶ çc nguån thu: thuÕ, ®Þa t«, vµ tr¶ nî tÝn dông ®Òu ®−îc tÝnh
b»ng lóa (víi gi¸ rÎ). Dùa trªn lîi thÕ th−¬ng m¹i trªn, ChÝnh phñ thu hót
®−îc l−îng vèn ®¸ng kÓ vµ lµm chñ t×nh h×nh an ninh l−¬ng thùc, phôc vô
c«ng nghiÖp hãa. §iÒu ®¸ng nhÊn m¹nh lµ trong khi lÊy ®i cña n«ng nghiÖp,
chÝnh phñ gi¸m s¸t chÆt thùc tr¹ng n«ng th«n ®Ó chØ lÊy ®i mét phÇn gi¸ trÞ
d− thõa cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ vÉn ®¶m b¶o thu nhËp cña n«ng d©n
t¨ng lªn ®Òu ®Æn, ®¶m b¶o t¸i s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp.
Cïng víi sù lín m¹nh cña lÜnh vùc c«ng nghiÖp, møc “thuÕ ngÇm”
trong n«ng nghiÖp ngµy cµng gi¶m dÇn vµ ®−îc lo¹i bá vµo n¨m 1972. T¸c
dông cña viÖc ®iÒu tiÕt nµy rÊt to lín, tõ 1952 - 1963 thu nhËp tµi chÝnh tõ
“thuÕ ngÇm” cña n«ng nghiÖp cho nhµ n−íc v−ît h¬n møc thu cña toµn bé
thuÕ thu nhËp cña nÒn kinh tÕ. Trong “thuÕ ngÇm” phÇn thu tõ chªnh lÖch
gi¸ thu mua b»ng phÇn thu do chªnh lÖch ph©n lóa. Sù c©n ®èi hîp lý gi÷a
®iÒu tiÕt tõ n«ng nghiÖp sang c«ng nghiÖp vµ ®Çu t− ph¸t triÓn n«ng nghiÖp
cho phÐp n«ng nghiÖp t¨ng tr−ëng, æn ®Þnh gi¸ l−¬ng thùc vµ cã tÝch luü rÊt
lín cho c«ng nghiÖp.
Ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ
Khoa häc c«ng nghÖ ®−îc chia thµnh hai m¶ng. Nh÷ng nghiªn cøu
khoa häc c¬ b¶n, çc c«ng tr×nh ®iÒu tra c¬ b¶n vÜ m«, nh÷ng nghiªn cøu t¹o
lîi Ých cho toµn d©n râ rµng ph¶i do nhµ n−íc ®Çu t− ph¸t triÓn. Víi nh÷ng
nghiªn cøu mang tÝnh øng dông, kÕt qu¶ ®em l¹i lîi nhuËn trùc tiÕp cho ®èi
264
t−îng s¶n xuÊt kinh doanh cô thÓ th× çc ç nh©n ®¬n vÞ cã thÓ tiÕn hµnh
theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. §éng lùc céng ®ång cña nghiªn cøu khoa häc lµ
mong muèn tù kh¼ng ®Þnh, t¹o danh tiÕng, ®ãng gãp cho nh©n d©n. §éng
lùc nµy khuyÕn khÝch nhµ nghiªn cøu ë c¶ hai lÜnh vùc t− nh©n vµ nhµ n−íc.
Khi so s¸nh trong cïng mét lÜnh vùc, ng−êi ta vÉn ¸p dông c¶ 3 c¬
chÕ ®iÒu hµnh vµ khuyÕn khÝch nghiªn cøu vµ ¸p dông c«ng nghÖ. LÊy vÝ dô
trong nghiªn cøu chÕ t¹o vò khÝ, mét lÜnh vùc bao gåm c¶ çc nghiªn cøu c¬
b¶n vµ nghiªn cøu øng dông. Cã rÊt nhiÒu n−íc coi lÜnh vùc nghiªn cøu nµy
lµ ®éc quyÒn cña nhµ n−íc vµ c¬ chÕ nhµ n−íc ®−îc ¸p dông réng r·i tõ ®Çu
t−, ®Þnh h−íng, ®Õn thùc hiÖn, sö dông kÕt qu¶,… nh−ng còng cã nh÷ng
quèc gia nh− Hoa Kú ¸p dông réng r·i c¬ chÕ thÞ tr−êng trong lÜnh vùc nµy,
çc nhµ nghiªn cøu chÕ t¹o cã thÓ lµm viÖc ®éc lËp víi nhµ n−íc hoÆc theo
®¬n ®Æt hµng cña nhµ n−íc theo cung çch c¹nh tranh hoµn toµn, tÊt nhiªn
hä bÞ giíi h¹n vµ gi¸m s¸t khi chuyÓn giao, bu«n b¸n c«ng nghÖ víi n−íc
ngoµi.
Trong nghiªn cøu vµ øng dông khoa häc c«ng nghÖ, c¬ chÕ céng
®ång kh«ng mÊy khi ®−îc ¸p dông trong ®Çu t−, së h÷u, qu¶n lý, sö dông…
nh−ng thùc sù ®©y lµ mét ®éng lùc quan träng ®Ó thóc ®Èy c«ng nghÖ ph¸t
triÓn. Danh tiÕng vµ sù c«ng nhËn lµ phÇn th−ëng rÊt quan träng ®èi víi çc
nhµ khoa häc. Trong nh÷ng hoµn c¶nh lý t−ëng, ng−êi ta t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó
nhiÒu nhµ khoa häc ph¸t triÓn çc tr−êng ph¸i häc thuËt riªng cña m×nh, t¹o
thµnh nh÷ng quan hÖ céng ®ång nghiªn cøu riªng biÖt, thi ®ua nhau vÒ
thµnh tÝch vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o. Mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh lµ hiÖn
t−îng çc nhµ khoa häc lçi l¹c lµm nªn ngµnh khoa häc hµng kh«ng næi
tiÕng cña Liªn X«. §Êt n−íc nµy khuyÕn khÝch vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho nhiÒu
nhµ khoa häc cã n¨ng lùc cïng song song ph¸t triÓn çc “phßng thiÕt kÕ chÕ
t¹o m¸y bay” (OKB) riªng cña m×nh víi ®Çy ®ñ trang bÞ, kinh phÝ, kÕt cÊu
h¹ tÇng, ®éi ngò çn bé phôc vô mÆc dï khi s¶n xuÊt m¸y bay ®Òu ®−îc lµm
t¹i hÖ thèng nhµ m¸y quèc gia (GAZ). Cã ®iÒu kiÖn lµm viÖc thuËn lîi, mçi
c«ng tr×nh s− víi ®éi ngò häc trß vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, lý thuyÕt khoa
häc riªng ®· s¸ng t¹o ra mét thÕ hÖ m¸y bay mang s¾c th¸i ®éc ®¸o, t¹o nªn
sù thµnh c«ng ®a d¹ng cña ngµnh hµng kh«ng vµ qu©n chñng kh«ng qu©n
Liªn X«. §ã lµ tªn tuæi cña Antonov (chÕ t¹o lo¹i m¸y bay mang tªn AN),
265
Iliusin (IL), Mikoyan (Mig), Sukhoi (Su), Tupolev (Tu), Yakoplev
(Yak)51,…
Thu hót ®Çu t−, më mang thÞ tr−êng
Ngo¹i giao lµ ho¹t ®éng nhµ n−íc nh−ng ¸p dông c¬ chÕ céng ®ång
®Ó ®em l¹i lîi Ých to lín cho quèc gia. VÝ dô, Singapore lµ mét quèc gia bÐ
nhá, phÇn lín c− d©n lµ ng−êi gèc Hoa, nhê ¸p dông chÝnh s¸ch ngo¹i giao
®a ph−¬ng khÐo lÐo nh− mét nghÖ thuËt ®· thu lîi tõ m©u thuÉn gay g¾t gi÷a
Liªn X« víi Trung Quèc, gi÷a Mü víi Liªn X« vµ Trung Quèc, gi÷a Trung
Quèc víi §µi Loan,… võa b¶o vÖ m×nh, võa ®em l¹i lîi Ých kinh tÕ cho n−íc
nhµ.
Khi nhiÒu quèc gia §«ng nam ¸ ñng hé Mü göi qu©n sang ViÖt
Nam, Lý Quang DiÖu ®· tuyªn bè th¼ng: “çc chÝnh phñ §«ng Nam ¸ ph¶i
sö dông thêi gian mµ ng−êi Mü mua cho chóng ta b»ng sù can thiÖp cña hä
ë ViÖt Nam ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo, thÊt nghiÖp vµ t×nh tr¹ng mÊt
c«ng b»ng trong x· héi cña chóng ta”. Singapore kh«ng nhËn viÖn trî trùc
tiÕp, kh«ng ®−a qu©n sang ViÖt Nam vµ kh«ng ®Ó Mü ®ãng c¨n cø chiÕn
tranh nh− çc n−íc §«ng Nam ¸ kh¸c, v× vËy cïng lóc vÉn më cöa cho lÝnh
Mü ë ViÖt Nam sang nghØ ng¬i gi¶i trÝ mµ vÉn tiÕp nhËn çc tÇu bÌ qu©n sù
vµ m¸y bay cña Liªn X« cËp c¶ng ®Ó söa ch÷a vµ tiÕp tÕ hËu cÇn.
Lý Quang DiÖu lµ nh©n vËt duy nhÊt võa cã thÓ th¨m chÝnh thøc
T−ëng Giíi Th¹ch nh− b¹n bÌ, võa th−êng xuyªn qua l¹i th¨m çc nhµ l·nh
®¹o B¾c Kinh hµng n¨m. Nhê ®ã, §µi Loan trë thµnh chiÕc cÇu liªn l¹c vµ
trë thµnh ®Þa ®iÓm cho cuéc ®µm ph¸n ®Çu tiªn gi÷a hai bªn n¨m 1993. KÕt
qu¶ cña mèi quan hÖ hai bªn ®ã cho phÐp Singapore göi qu©n lÝnh, sÜ quan
sang nhê §µi Loan huÊn luyÖn, ®ång thêi vÉn ®−îc Trung Quèc −u tiªn cho
phÐp ®Çu t− quy m« lín vµo lôc ®Þa.
¸p dông c¬ chÕ céng ®ång, uyÓn chuyÓn tuú theo th¸i ®é cña ®èi t¸c
vµ t×nh h×nh diÔn biÕn quèc tÕ, Singapore lu«n tranh thñ mäi c¬ héi ®Ó thu
lîi. Khi ë Trung Quèc x¶y ra vô ®µn ¸p sinh viªn t¹i qu¶ng tr−êng Thiªn An
M«n, c¶ Hång K«ng ®ang chuÈn bÞ giao tr¶ cho Trung Quèc bÞ dao ®éng.
LËp tøc Singapore ®−a ra ®Ò nghÞ cho 25 000 gia ®×nh Hång K«ng cã tr×nh
®é häc vÊn cao vµ tay nghÒ giái ®−îc sang c− tró l©u dµi. KÕt qu¶ lµ
51
B¶o tµng Hµng kh«ng Nga, 2003.
266
Singapore ®· bÊt ngê nhËn ®−îc 50 000 ng−êi giái giang mµ hä ®ang −íc ao
thu hót ®−îc chØ b»ng viÖc cho phÐp nhËp c− ®óng lóc52.
Sö dông c¬ chÕ céng ®ång lµ thÕ m¹nh cña ng−êi Trung Quèc. Trong
kinh doanh ®èi ngo¹i, Trung Quèc khÐo lÐo ph¸t huy vai trß cña céng ®ång
ng−êi Hoa cã mÆt vµ lµm ¨n ph¸t ®¹t kh¾p n¬i trªn thÕ giíi. ë §«ng Nam ¸,
khu vùc ph¸t triÓn n¨ng ®éng nhÊt gÇn ®©y, ng−êi Hoa khèng chÕ 50% kinh
tÕ. Sè vèn l−u ®éng cña ng−êi Hoa ngoµi Trung Quèc theo ®¸nh gi¸ cña tê
Economic 7/1992 lªn tíi 2000 tû USD kh«ng kÓ tr¸i phiÕu. Trung Quèc ®·
sö dông hiÖu qu¶ céng ®ång 30 triÖu ng−êi Hoa sèng trªn toµn thÕ giíi nh−
m¹ng l−íi nèi víi lôc ®Þa ®Ó kinh doanh hµng hãa, tiÕp thu khoa häc c«ng
nghÖ, thu hót ®Çu t− vµ tiÕp thÞ më mang thÞ tr−êng.
Sö dông çc vïng nh−îng ®Þa cò nh− Hång K«ng, Ma Cao, lµm cÇu
nèi víi thÕ giíi bªn ngoµi th«ng qua céng ®ång ng−êi Hoa, Trung Quèc
chuyÓn dÇn sang ¸p dông chÝnh s¸ch "mét ®Êt n−íc hai chÕ ®é" tiÕp tôc ph¸t
triÓn kinh tÕ t− b¶n ë çc vïng l·nh thæ nµy ®Ó nèi tµi chÝnh víi kinh tÕ thÕ
giíi. Vßng ®Öm bªn trong tiÕp nèi víi lôc ®Þa lµ hÖ thèng 6 "®Æc khu kinh
tÕ" vµ 14 thµnh phè c¶ng më cöa víi chÝnh s¸ch kinh tÕ cëi më thu hót c«ng
nghÖ vµ t− b¶n quèc tÕ. N¨m 1998, tæng diÖn tÝch 5 ®Æc khu lªn tíi 35 ngµn
km2 víi d©n sè trªn 10 triÖu ng−êi, t¹o gi¸ trÞ s¶n l−îng hµng n¨m trªn 200
tû USD, xuÊt khÈu 30 tû USD. §Õn 1977, çc ®Æc khu vµ thµnh phè më ®·
thu hót 50 tû USD ®Çu t− h×nh thµnh 4 v¹n xÝ nghiÖp vèn n−íc ngoµi mµ
phÇn quan träng lµ cña Hoa kiÒu ®Çu t−.
Thu hót ®Çu t− vµ më mang thÞ tr−êng râ rµng lµ thÕ m¹nh cña c¬ chÕ
thÞ tr−êng. B¶n th©n viÖc t¹o ra ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho quan hÖ thÞ tr−êng
ph¸t triÓn ®· lµ mét lîi thÕ c¹nh tranh ®¸ng nÓ cho mét quèc gia thu hót ®Çu
t− n−íc ngoµi vµ ph¸t triÓn thÞ tr−êng cho hµng ho¸ cña m×nh. §iÒu kiÖn
ph¸t triÓn thÞ tr−êng kh«ng chØ lµ kÕt cÊu h¹ tÇng, n¨ng lùc nh©n viªn, dÞch
vô phôc vô, chÝnh s¸ch cëi më… Hilton Root53 cßn coi ®ã lµ mét m«i tr−êng
kinh doanh an toµn, trong ®ã, ng−êi ta bá tiÒn ®Çu t− chØ lo ®Õn chuyÖn lµm
¨n mµ kh«ng sî çc “anh chÞ x· héi ®en” ®Õn ®ßi b¶o kª, kh«ng sî çc nh©n
viªn c«ng lùc ®Õn xin tiÒn hç trî, kh«ng sî çc tæ chøc x· héi ®Õn ®Ò nghÞ
52
DiÖu, L. Q. S¸ch ®· dÉn.
53
267
®ãng gãp, mét thÕ giíi ai lo viÖc nÊy vµ lµm trßn phËn sù cña m×nh, mét x·
héi tö tÕ vµ minh b¹ch.
Rµnh m¹ch trong lùa chän c¬ chÕ
Çc diÔn gi¶i trªn ®· cho thÊy c¶ 3 c¬ chÕ ®Òu cã thÓ vËn dông ®Ó
®iÒu hµnh çc vÊn ®Ò ®Æt ra trong x· héi, ®iÒu quan träng lµ chän ®óng c¬
chÕ hîp lý nhÊt vµ x¸c ®Þnh râ c¬ chÕ nµo ®−îc ¸p dông ®Ó ®iÒu hµnh vÊn ®Ò
g×. §èi víi çc va ch¹m, giao tiÕp th−êng xuyªn trong sinh ho¹t hµng ngµy,
ng−êi ta th−êng sö dông c¬ chÕ phï hîp víi tr×nh ®é kinh tÕ - x· héi cña
m×nh ®Ó xö lý. Khi c¬ chÕ chñ ®¹o ®· ®−îc x¸c ®Þnh ng−êi d©n sÏ cã xu
h−íng th−êng xuyªn sö dông nã ®Ó ®iÒu chØnh çc ho¹t ®éng x· héi tr−íc
khi viÖn ®Õn çc c¬ chÕ kh¸c.
VÝ dô, buæi tèi, hµng xãm thøc khuya lµm ån, ng−êi ViÖt Nam (quen
dïng c¬ chÕ céng ®ång) sÏ ®ãng cöa chÞu ®ùng hoÆc nÕu kh«ng chÞu næi th×
ch¹y sang nh¾c nhë hoÆc c·i v· víi l¸ng giÒng. §èi víi ng−êi sèng theo c¬
chÕ céng ®ång, mäi chuyÖn tr−íc hÕt ph¶i tù gi¶i quyÕt theo kiÓu “®ãng cöa
b¶o nhau”, víi tinh thÇn “cøu m×nh tr−íc khi trêi cøu”. Trong x· héi nµy,
mäi ng−êi cã ý thøc tù lùc kiÕm sèng, chñ ®éng tù vÖ, lo ®Ó dµnh phßng lóc
®au yÕu, tù d¹y dç con çi… Ng−êi d©n hiÓu r»ng, thuÕ hä nép ch−a ch¾c ®·
sßng ph¼ng vµ ®ãng gãp ®ñ møc cho nhµ n−íc, nªn còng kh«ng thÓ ®ßi hái
qu¸ nhiÒu ë nhµ n−íc. Binh sÜ cã ý thøc t¨ng gia tù tóc l−¬ng ¨n, cã tr¸ch
nhiÖm d¹y bæ tóc v¨n ho¸, ch÷a bÖnh cho d©n, th× d©n còng chñ ®éng tæ
chøc chèng tr¶ c−íp biÓn, tù ®¸nh giÆc gi÷ nhµ lµ chuyÖn b×nh th−êng. §èi
víi çc quèc gia ë x· héi theo c¬ chÕ céng ®ång, tinh thÇn tù lùc, çch lµm
viÖc ®a d¹ng ®· thµnh tËp qu¸n.
Trong khi ®ã, t¹i çc quèc gia ph¸t triÓn (quen dïng c¬ chÕ nhµ
n−íc) khi hµng xãm lµm ån ban ®ªm sÏ gäi ®iÖn cho c¶nh s¸t ®Õn gi¶i
quyÕt. T−¬ng tù nh− vËy, mäi sai ph¹m trong cung cÊp dÞch vô c«ng céng tõ
viÖc lín nh− ®Ó x¶y ra khñng bè lµm mÊt an ninh ®Êt n−íc, hay viÖc nhá
nh− mét ®o¹n ®Ìn ®−êng kh«ng ®ñ s¸ng g©y tai n¹n giao th«ng, ng−êi ta
®Òu truy cøu tr¸ch nhiÖm cña c¬ quan, viªn chøc cô thÓ víi nguyªn t¾c “d©n
®· lµm trßn nghÜa vô ®ãng thuÕ ®Ó tr¶ l−¬ng cho cho c«ng chøc, th× hä cã
tr¸ch nhiÖm phôc vô ®µng hoµng cho d©n”. Trong çc quèc gia ë x· héi theo
c¬ chÕ nhµ n−íc, viÖc chuyªn m«n ho¸ vµ chÞu tr¸ch nhiÖm ®· thµnh nÒ nÕp
theo nguyªn t¾c ai lµm tèt viÖc ng−êi Êy theo ph©n c«ng x· héi, ng−êi nä
268
lµm trßn tr¸ch nhiÖm dÞch vô ®· nhËn víi ng−êi kia. ViÖc rµng buéc tr¸ch
nhiÖm ®−îc quy ®Þnh râ b»ng ph¸p luËt.
Çch thøc c− xö gi÷a ng−êi víi ng−êi, cung çch xö lý gi÷a nhµ n−íc
víi d©n bëi vËy, chÞu ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ tõ c¬ chÕ chñ ®¹o trong x· héi.
Muèn x©y dùng mét hÖ thèng thÓ chÕ míi ph¶i tÝnh ®Õn thùc tr¹ng c¬ chÕ
Hép 56. C©u chuyÖn con ng−êi cña ba c¬ chÕ lµm viÖc
- Ng−êi thñ tr−ëng C¬ chÕ rÊt vÊt v¶ ch¹y v¹y cho mét ng−êi hä hµng
vµo lµm viÖc. Ng−êi ®−îc chän vµ thñ tr−ëng cña anh ta ®Òu c¶m thÊy ®©y lµ
¬n huÖ l©u dµi. Lµ nh©n viªn míi, trong suèt nh÷ng n¨m ®Çu anh chØ ®−îc pha
chÌ, quÐt dän c¬ quan, ®èi víi anh ®−îc giao viÖc nµo còng ®−îc, ®iÒu quan
träng nhÊt lµ lµm quen, x©y dùng quan hÖ tèt víi mäi ng−êi v× anh ta sÏ g¾n bã
c¶ ®êi m×nh víi c¬ quan. Muèn t¨ng thu nhËp ph¶i t×m çch xoay së trong
c«ng viÖc vµ kh«ng quªn lÔ tÕt tr¶ ¬n thñ tr−ëng. Sau khi thñ tr−ëng ®· vÒ h−u,
ng−êi nh©n viªn cò l¹i t×m çch thu nhËn con cña xÕp cò vµo c¬ quan lµm viÖc.
- Ng−êi thñ tr−ëng ThÞ tr−êng rÊt nhiÖt t×nh tæ chøc thi tuyÓn c¹nh
tranh ®Ó chän ng−êi giái chuyªn m«n vµo c¬ quan lµm viÖc. Thñ tr−ëng mõng
v× t×m vµ thuª ®−îc ng−êi gi¶i quyÕt tèt c«ng viÖc. Ngay khi nhËn viÖc, nh©n
viªn míi ®· ®−îc giao nh÷ng nhiÖm vô chuyªn m«n nÆng nÒ v× ng−êi ta tuyÓn
anh cho nhiÖm vô khã kh¨n vµ tr¶ l−¬ng xøng ®¸ng cho viÖc ®ã. Anh c¶m thÊy
viÖc ®−îc tuyÓn vµ ®ãng gãp cña m×nh cho c¬ quan lµ sßng ph¼ng vµ dån t©m
trÝ lµm viÖc cho ®em lîi nhuËn cao cho c¬ quan. ¦u tiªn chÝnh cña anh ta lµ
n¾m b¾t c«ng viÖc, vµ s½n sµng thay ®æi n¬i lµm viÖc nÕu c¶m thÊy c«ng viÖc
kh«ng phï hîp.
- Ng−êi thñ tr−ëng Nhµ n−íc tá ra rÊt khã kh¨n dµnh chç trong biªn
chÕ h¹n hÑp ®Ó chän mét nh©n viªn ®óng víi tiªu chuÈn c«ng viÖc cÇn. Ng−êi
®−îc chän ®−îc tr¶ møc l−¬ng t−îng tr−ng nh−ng hµi lßng víi cuéc sèng æn
®Þnh vµ tranh thñ lµm thªm ngoµi giê ®Ó t¨ng møc sèng. Trong nhiÒu n¨m ®Çu
c«ng t¸c, anh b¾t ®Çu tõ nh÷ng c«ng viÖc thùc tËp vµ trî gióp ®¬n gi¶n nhÊt vµ
leo dÇn tõng b−íc trªn bËc thang cÊp bËc hµnh chÝnh. Anh ph¶i tËp trung häc
hái çc quy t¾c, thi çc b»ng yªu cÇu trong c¬ quan, cè tu©n lÖnh trªn vµ hoµn
thµnh tèt nhiÖm vô ®−îc giao ®Ó ®−îc th¨ng chøc, cã nhiÒu quyÒn lîi h¬n. Anh
kh«ng nghÜ tíi viÖc chuyÓn c¬ quan v× tèn rÊt nhiÒu thêi gian n¾m b¾t ®−îc
ki h hiÖ µ hÖ lµ iÖ
269
cña x· héi ®Ó cã b−íc ®i vµ biÖn ph¸p thÝch hîp. Râ rµng x· héi c¬ chÕ nhµ
n−íc lµm chñ ®¹o nh− trªn, çc h×nh thøc tæ chøc cña d©n gi¸m s¸t vµ qu¶n
lý chÊt l−îng lµm viÖc cña nhµ n−íc nh− toµ ¸n hµnh chÝnh, çc ñy ban gi¸m
s¸t kiÓm so¸t trong quèc héi,… ®ãng vai trß quan träng trong ®êi sèng x·
héi. HÖ thèng tµi chÝnh qu¶n lý thu thuÕ còng ph¶i rÊt chÆt chÏ vµ hiÖu qu¶
®Ó nhµ n−íc cã ®ñ tiÒn trang bÞ vµ tr¶ l−¬ng thÝch ®¸ng cho viªn chøc.
Kh«ng thÓ tiÕn hµnh tæ chøc mét x· héi nöa vêi “h÷u danh, v« thùc”,
çi g× còng cã mét çch h×nh thøc mµ kh«ng hoµn chØnh theo mét c¬ chÕ
chñ ®¹o nµo, ®ång thêi còng ph¶i tiÕn dÇn ®Õn mét x· héi ph¸t triÓn trong
®ã c¶ ba c¬ chÕ ®Òu tham gia ®iÒu chØnh çc mèi quan hÖ mét çch hiÖu
qu¶.
C¶i thiÖn kÕt cÊu c¬ chÕ ë ViÖt nam
§¹i héi IX cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam x¸c ®Þnh:"Nhµ n−íc ta lµ
nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa, qu¶n lý nÒn kinh tÕ b»ng ph¸p luËt, chiÕn l−îc,
quy ho¹ch, kÕ ho¹ch, chÝnh s¸ch, sö dông c¬ chÕ thÞ tr−êng, ¸p dông çc
h×nh thøc kinh tÕ vµ ph−¬ng ph¸p qu¶n lý cña kinh tÕ thÞ tr−êng ®Ó kÝch
thÝch s¶n xuÊt, gi¶i phãng søc s¶n xuÊt, ph¸t huy mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ vµ
kh¾c phôc mÆt tiªu cùc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, b¶o vÖ lîi Ých cña nh©n d©n
lao ®éng, cña toµn thÓ nh©n d©n". Theo chiÕn l−îc nµy, hai c¬ chÕ chÝnh chñ
®¹o ®ang ®−îc chó ý ph¸t huy bæ sung cho nhau vµ hç trî nhau lµ c¬ chÕ thÞ
tr−êng vµ c¬ chÕ nhµ n−íc. Trong ®ã, c¬ chÕ thÞ tr−êng ®−îc dïng ®Ó kÝch
thÝch s¶n xuÊt vµ c¬ chÕ nhµ n−íc dïng ®Ó bæ sung cho chç yÕu cña c¬ chÕ
thÞ tr−êng, nh»m ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi, b¶o vÖ ng−êi lao ®éng.
Mét sè nhµ ph©n tÝch n−íc ngoµi ph©n ®Þnh r»ng nÒn kinh tÕ ViÖt
Nam lµ mét nÒn kinh tÕ ®ang chuyÓn ®æi tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch sang kinh tÕ
thÞ tr−êng, nh− vËy ViÖt Nam d−êng nh− ®ang tõ c¬ chÕ chñ ®¹o nhµ n−íc
chuyÓn sang c¬ chÕ chñ ®¹o lµ thÞ tr−êng. MÆt kh¸c, xuÊt ph¸t tõ mét nÒn
kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu, dï muèn hay kh«ng, c¬ chÕ céng ®ång ®· vµ
®ang ®ãng vai trß næi bËt chi phèi ®êi sèng kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam, kÓ
c¶ trong thÓ chÕ nhµ n−íc vµ thÓ chÕ thÞ tr−êng. Nh− vËy d−êng nh− mét
nhiÖm vô n÷a cña x· héi ViÖt Nam ®ang lµ chuyÓn giao vai trß chñ ®¹o cña
c¬ chÕ céng ®ång cho c¬ chÕ thÞ tr−êng.
Thùc tÕ cho thÊy, kh«ng nh÷ng c¬ chÕ céng ®ång ®ang ®ãng vai trß
chñ ®¹o ®iÒu chØnh ho¹t ®éng x· héi ViÖt Nam mµ çc c«ng cô cña c¬ chÕ
céng ®ång ®ang ®−îc sö dông còng vÉn ë møc ®é ph¸t triÓn thÊp. ViÖt Nam
270
®i sau trong mét thÕ giíi tiÕn nhanh. Mét x· héi hiÖn ®¹i ph¶i lµ mét x· héi
®−îc ®iÒu chØnh hµi hoµ b»ng c¶ ba c¬ chÕ víi nh÷ng c«ng cô hiÖn ®¹i54.
Kh«ng thÓ chØ chó träng mét hai c¬ chÕ dï lµ thÞ tr−êng, nhµ n−íc hay céng
®ång.
1. Bèi c¶nh ph¸t triÓn çc c¬ chÕ cña ViÖt Nam
ViÖt Nam n»m t¹i ch©u ¸, chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña Nho gi¸o.
N«ng d©n chiÕm phÇn lín lùc l−îng lao ®éng, nu«i sèng vµ x©y dùng nªn
nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp. Lµng x· n«ng th«n lµ h×nh thøc tæ chøc x· héi
chiÕm −u thÕ trªn toµn l·nh thæ. Suèt thêi gian lÞch sö l©u dµi, triÒu ®×nh
phong kiÕn vÉn duy tr× quyÒn tù trÞ t−¬ng ®èi cña çc céng ®ång lµng x·, vµ
thùc tÕ nµy sau ®ã vÉn ®−îc thùc d©n vËn dông ë møc ®é kh¸c nhau ë nhiÒu
n¬i. M¸c ®· gäi kiÓu chÝnh quyÒn phong kiÕn, chÕ ®é chuyªn chÕ chång lªn
trªn çc lµng x· tù trÞ lµ "ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸"55. NÒn t¶ng ®ã duy
tr× çch thøc ®iÒu chØnh çc mèi quan hÖ x· héi chñ yÕu b»ng çc gi¶i ph¸p
mang tÝnh céng ®ång.
Ngµy nay, ho¹t ®éng kinh tÕ t− nh©n vµ th−¬ng m¹i vÉn ®ang ph¸t
triÓn trªn nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cña kinh tÕ n«ng nghiÖp tiÓu n«ng, tæ chøc
nhµ n−íc còng ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng réng lín cña çc céng ®ång
n«ng th«n vµ ®« thÞ kinh doanh nhá, bëi vËy, c¬ chÕ céng ®ång vÉn ho¹t
®éng m¹nh mÏ, chång lÊp vµ Èn giÊu sau thÓ chÕ nhµ n−íc vµ thÓ chÕ thÞ
tr−êng, phèi hîp víi c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng.
C¬ chÕ nhµ n−íc víi di s¶n cña c¬ chÕ céng ®ång
ChÝnh quyÒn d©n chñ nh©n d©n, chÝnh thÓ nhµ n−íc céng hoµ ®· ®−îc
thiÕt lËp gÇn 60 n¨m trªn ®Êt n−íc ta, nh−ng c¬ chÕ céng ®ång vÉn in ®Ëm
nÐt trªn ho¹t ®éng cña thÓ chÕ nhµ n−íc.
C¬ chÕ céng ®ång trong tæ chøc çn bé
Ngoµi viÖc lùa chän ®¹i diÖn vµo çc c¬ quan quyÒn lùc vµ çc tæ
chøc chÝnh trÞ ®−¬ng nhiªn ph¶i ®¶m b¶o tÝnh ®¹i diÖn cña nh©n d©n theo
d©n sè, d©n téc, giíi tÝnh, c©n b»ng quyÒn lùc gi÷a çc céng ®ång x· héi,
l·nh thæ; d−êng nh− ngay c¶ viÖc h×nh thµnh bé m¸y l·nh ®¹o cña çc c¬
quan mang tÝnh chuyªn m«n vÉn ph¶i c©n nh¾c ®Õn çc yÕu tè céng ®ång
trªn.
54
Xem phÇn “Sù phèi hîp gi÷a ba c¬ chÕ ”.
55
H−îu, T. §., s¸ch ®· dÉn.
271
Do tæ chøc çn bé lo tho¶ m·n c©n b»ng céng ®ång theo “c¬ cÊu”
nªn trong viÖc ra nhiÒu quyÕt ®Þnh quan träng, qu¶n lý theo nguyªn t¾c
®ång thuËn ®· thay thÕ cho tËp trung d©n chñ. Trong nh÷ng ho¹t ®éng cÇn
xö lý th«ng tin quyÕt ®o¸n, nhanh chãng vµ cã rñi ro nh− trong çc quyÕt
®Þnh kinh doanh, ng¨n chÆn thiªn tai, b¶o vÖ an ninh,.. t×nh tr¹ng bµn b¹c
“bé tam”, “bé tø” ch¼ng nh÷ng lµm tr× trÖ ho¹t ®éng, lì thêi c¬ hµnh ®éng
mµ cßn t¹o ra t×nh tr¹ng “cha chung kh«ng ai khãc”, chÕ ®é tr¸ch nhiÖm
kh«ng râ rµng.
§Ó ®−îc lßng mäi ®èi t−îng, çn bé ®µnh khuyªn nhau c− xö mét
çch trßn trÞa:
“§i nhÑ, nãi khÏ, c−êi duyªn
ViÖc khã bá l¹i, ®õng kiªn quyÕt lµm”56.
Mçi khi chia t¸ch, s¸t nhËp mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh, mét c¬ quan
kinh tÕ, mçi khi bÇu cö, ®Ò b¹t, bæ nhiÖm çn bé, th× bÖnh “®Þa ph−¬ng chñ
nghÜa” l¹i næi lªn râ nÐt, thËm chÝ ®«i khi trë thµnh tiªu chÝ xÕp lo¹i, ®Þnh
møc ph©n bæ cô thÓ. Nh÷ng ª kÝp, nhãm c«ng t¸c nhiÒu khi kh«ng ®−îc lùa
chän theo n¨ng lùc c«ng viÖc vµ kÕt cÊu chuyªn m«n mµ mang mÇu s¾c ®Þa
ph−¬ng, dßng hä. ChuyÖn “chi bé hä m×nh” hay “c¬ quan quª ta” kh«ng chØ
lµ chuyÖn ®ïa. Trong çc c¬ quan, viÖc tuyÓn chän, ®Ò b¹t çn bé ch−a theo
mét c¬ chÕ lùa chän nh©n tµi. Víi nhiÒu thñ tr−ëng, sù trung thµnh, tin cËy
cña çn bé vÉn lµ tiªu chuÈn quan träng ®Ó x©y dùng ®éi ngò kÕ cËn. Quan
hÖ theo kiÓu céng ®ång dÉn ®Õn nguy c¬ h×nh thµnh çc nhãm lîi Ých trong
ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc vµ ®oµn thÓ.
ViÖc tuyÓn chän çn bé nÕu theo c¬ chÕ nhµ n−íc sÏ ¸p dông çc tiªu
chuÈn quy ®Þnh vµ theo tr×nh tù thèng nhÊt, nh×n viÖc chän ng−êi, nªn cã thÓ
lÆp l¹i theo kh«ng gian vµ thêi gian. Ng−îc l¹i, nÕu sö dông c¬ chÕ céng
®ång ®Ó lùa chän vµ ®µo t¹o çn bé, sÏ nh×n ng−êi giao viÖc, nªn kÕt qu¶
c«ng viÖc, kiÓu çch qu¶n lý sÏ kh«ng thèng nhÊt mäi chç, mäi n¬i mµ tuú
theo con ng−êi vµ çc mèi quan hÖ cô thÓ. §ã lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn t×nh
tr¹ng “nh©n trÞ”.
C¬ chÕ céng ®ång trong ho¹t ®éng nhµ n−íc
C¬ chÕ céng ®ång thÓ hiÖn hµng lo¹t triÖu chøng dÔ thÊy. TÝnh chÊt
gia ®×nh thÓ hiÖn trong quan hÖ sinh ho¹t vµ c«ng viÖc. Trong c¬ quan thay
56
Tôc ng÷ míi.
272
v× x−ng h«: “th−a Bé tr−ëng, th−a tr−ëng phßng” l¹i lµ “th−a chó, th−a
b¸c,… ” thËm chÝ cßn “anh Hai, chó N¨m,…”, v× thÕ còng cã thñ tr−ëng
x−ng h« víi nh©n viªn lµ mµy, tao, th»ng nä, con kia. NÕu ë nhiÒu quèc gia,
çn bé l·nh ®¹o cao cÊp ë trong c«ng thù thuËn tiÖn b¶o vÖ vµ lµm viÖc vµ
rêi khái c«ng thù khi m·n nhiÖm th× ë ViÖt Nam l·nh ®¹o vÉn ë nhµ riªng
xen kÏ víi d©n, chuyÖn d©n ®Õn khiÕu kiÖn, ¨n v¹ diÔn ra h»ng ngµy. Ng−îc
l¹i, cã çn bé x©y nhµ trong c¬ quan, ®uæi kh«ng ®i.
ë nhiÒu n−íc, quan chøc kh«ng ®−îc
së h÷u quµ biÕu c«ng, sö dông ph−¬ng tiÖn
c«ng, ë n−íc ta ch−a cã quy ®Þnh râ rµng vÒ
chuyÖn nµy, quµ biÕu cã khi lµ cña riªng, thËm
chÝ kh«ng ph¶i khai b¸o, kh«ng ph¶i chÞu
thuÕ. Còng ë nhiÒu n−íc, vî con, ng−êi nhµ
gÇn cËn cña thñ tr−ëng kh«ng ®−îc lµm viÖc
trong cïng c¬ quan, çc quy ®Þnh vÒ ¨n mÆc,
®eo biÓn, xe cé, trong c«ng vô ®−îc quy ®Þnh
vµ theo dâi chÆt chÏ. Nh÷ng viÖc nµy thùc
hiÖn cßn rÊt tïy tiÖn ë ViÖt Nam.
Mèi quan hÖ th©n thuéc, phèi hîp lµm
viÖc theo “d©y” dÉn ®Õn hiÖn t−îng “mÖnh
lÖnh mÒm” vÉn diÔn ra phæ biÕn. Ng−êi ta ®i
xin chØ tiªu, xin ng©n s¸ch, xin dù ¸n, xin ®Çu t−, thËm chÝ xin th¨ng chøc,
xin gi¶m ¸n, xin ®iÓm thi… Quen th©n th× xin, kh«ng quen th©n th× ch¹y,
lóc nµy c¬ chÕ thÞ tr−êng xen vµo ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc. XuÊt hiÖn
thÞ tr−êng chi tr¶ phÇn tr¨m vèn ®Çu t−, vèn cho vay, mua b¸n h¹n ng¹ch,
chØ tiªu, thËm chÝ bu«n b¸n b»ng cÊp, ®ãng hôi chÕt ®Ó b¶o kª, b¶o l·nh,…
tõ mua b¸n quyÒn lîi kinh tÕ ®Õn kinh doanh quyÒn lùc chÝnh trÞ nh− mua
phiÕu bÇu, mua chøc vô, mua chÝnh s¸ch,… lµ kho¶ng çch kh«ng xa. Do
mÖnh lÖnh co gi·n, cã thÓ th−¬ng th¶o, t¹o nªn thãi quen xin cho, v¨n ho¸
ch¹y chät vµ h×nh thµnh nªn çc nhãm cã chung quyÒn lîi khiÕn kû c−¬ng
phÐp n−íc kh«ng nghiªm, sím muén dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÊt lùc cña bé m¸y
c«ng quyÒn, “trªn b¶o d−íi kh«ng nghe”.
Khi x¶y ra t×nh tr¹ng sai kh¸c, trong mét sè tr−êng hîp, cung çch
trõng ph¹t l¹i lµ kiÓu xö lý néi bé “®ãng cöa b¶o nhau” thay cho luËt ph¸p
273
Hép 57. T×nh tr¹ng h×nh sù ho¸ çc tranh chÊp kinh tÕ
§Õn hÕt n¨m 2003, ë ViÖt Nam ®ang tån t¹i kho¶ng 36000 v¨n b¶n
chång chÐo nhau gi÷a çc cÊp çc ngµnh, khiÕn cho ng−êi chÊp hµnh luËt vµ
ng−êi thi hµnh luËt ¸p dông thÕ nµo còng ®−îc. Tuy bé LuËt H×nh sù ®· qua 5
lÇn söa nh−ng vÉn cã thÓ vËn dông ®Ó h×nh sù ho¸ tranh chÊp d©n sù.
VÝ dô trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, vÒ nguyªn t¾c c«ng d©n cã quyÒn tù
do kinh doanh, nh−ng v× lîi Ých c«ng céng, nhµ n−íc yªu cÇu cÊp phÐp trong
mét sè lÜnh vùc ®Æc biÖt, vµ nÕu cã ng−êi vi ph¹m çc quy ®Þnh nµy th× chØ xö
ph¹t nh»m chÊm døt hµnh vi vi ph¹m, nh−ng trong LuËt l¹i cã “téi kinh doanh
tr¸i phÐp” cho phÐp kÕt téi vµ xö lý h×nh sù nh÷ng sai ph¹m lo¹i nµy. Còng
trong ho¹t ®éng thÞ tr−êng, ®Çu c¬ kh«ng ph¶i lµ mét téi mµ lµ mét ph−¬ng
ph¸p kinh doanh cña doanh nghiÖp ®Ó giµnh lîi nhuËn cao ®æi lÊy chÊp nhËn
rñi ro. Nh−ng trong bé LuËt H×nh sù, ®Çu c¬ bÞ coi lµ mét téi xö lý h×nh sù.
Mét vÊn ®Ò g©y nhiÒu tranh c·i n÷a lµ bÊt kú doanh nh©n tµi ba nµo lµm ¨n
còng cã lóc ®−îc lóc mÊt, nh−ng mét khi trong LuËt ®· quy ®Þnh téi “thiÕu
tr¸ch nhiÖm g©y hËu qu¶ nghiªm träng” lµ téi h×nh sù th× çc doanh nh©n tèt
nhÊt lµ chuyÓn môc tiªu kinh doanh tõ tèi ®a lîi nhuËn sang tèi ®a an toµn.
(Nguån: B¸o Lao ®éng 14/1/2004)
nhµ n−íc, kh«ng tu©n theo tr×nh tù tè tôc hîp ph¸p. Çc xö lý nµy cã th¸i
cùc lµ qu¸ nÆng, ¸p dông çc h×nh ph¹t tµn tÖ cña c¬ chÕ céng ®ång, h×nh sù
ho¸ tranh chÊp kinh tÕ, d©n sù dÉn ®Õn t×nh tr¹ng oan sai kÐo dµi. Cã th¸i
cùc kh¸c l¹i bao che, xö lý qu¸ nhÑ, hµnh chÝnh ho¸ çc sai ph¹m h×nh sù,
“t¾m tõ vai trë xuèng” chØ xö lý téi lçi ë çc çn bé cÊp thÊp, kh«ng truy
cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù cña çc cÊp qu¶n lý cao. Khi x¶y ra oan sai l¹i cã
xu h−íng ®Ëy ®iÖm che giÊu, kh«ng d¸m ®ông ch¹m ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò lÞch
sö. Çch thøc xö sù trªn ®· lµm søt mÎ lßng tin vµo sù c«ng b»ng cña c«ng
lý, ®e däa tinh thÇn t«n träng luËt ph¸p trong t−¬ng lai.
Nghi ng¹i hÖ thèng luËt ph¸p dÉn ®Õn thãi quen tù xö cña nh©n d©n
trong cuéc sèng hµng ngµy. Mét vÝ dô th−êng gÆp lµ khi x¶y ra vi ph¹m luËt
lÖ giao th«ng, thay v× ®−a ra c«ng an xö lý b»ng luËt, çc bªn ph¹m lçi vµ bÞ
h¹i th−êng chñ ®éng tù xö b»ng nhiÒu “lÖ lµng” kú quÆc cã lÏ b¾t nguån tõ
quan niÖm “b¶o vÖ kÎ yÕu” xa x−a nh− “xe to ®Òn xe bÐ, ®i xe ®Òn ®i bé”,
nh÷ng lÖ bÊt thµnh v¨n nµy ®−îc ¸p dông ngay c¶ khi x¶y ra sai ph¹m
nghiªm träng nh− tai n¹n chÕt ng−êi. Ng−êi nhµ n¹n nh©n cã thÓ ®¸nh ®Ëp
l¸i xe g©y tai n¹n, v× vËy l¸i xe còng “cã quyÒn” ch¹y trèn khi g©y ¸n…
274
Mét biÓu hiÖn kh¸c cña c¬ chÕ céng ®ång lµ t×nh tr¹ng nhiÒu ho¹t
®éng kinh tÕ vµ hµnh chÝnh nhµ n−íc thay v× tiÕn hµnh theo quy ho¹ch,
chiÕn l−îc, kÕ ho¹ch mét çch bµi b¶n, dµi h¹n vµ thèng nhÊt th× l¹i tæ chøc
thµnh chiÕn dÞch, phong trµo, ch−¬ng tr×nh cã thêi h¹n vµ liªn tôc thay ®æi
khiÕn cho ho¹t ®éng ®iÒu hµnh, phèi hîp cña nhµ n−íc, sù tham gia cña
nh©n d©n khã minh b¹ch, chÝnh s¸ch trë nªn bÊt tr¾c, t¹o th¸i ®é c¬ héi, thñ
®o¹n tiªu cùc trong çc ®èi t−îng triÓn khai thùc hiÖn. T×nh tr¹ng bãp mÐo
th«ng tin còng lµ biÓu hiÖn dÔ thÊy cña c¬ chÕ céng ®ång. NhiÒu ®¬n vÞ ®Þa
ph−¬ng khuyÕch tr−¬ng thµnh tÝch, che giÊu khuyÕt ®iÓm hay ng−îc l¹i, b¸o
t¨ng sè liÖu thiÖt h¹i do thiªn tai ®Ó xin hç trî, giÊu bít lîi nhuËn s¶n xuÊt
kinh doanh ®Ó khái nép ng©n s¸ch.
C¬ chÕ thÞ tr−êng chÞu ¶nh h−ëng cña c¬ chÕ céng ®ång
ViÖt Nam ®· tr¶i qua gÇn 20 n¨m ®æi míi. ThÓ chÕ thÞ tr−êng ®· cã
thêi gian ®Ó b¾t rÔ vµ ®©m chåi, tuy vËy, mäc trªn mét nÒn t¶ng quan hÖ
céng ®ång s©u ®Ëm hµng ngµn n¨m, nªn d¸ng vÎ ban ®Çu cña thÓ chÕ thÞ
tr−êng ë ViÖt Nam còng mang nÆng dÊu Ên c¬ chÕ céng ®ång.
L©u nay, çc doanh nghiÖp nhµ n−íc ®−îc giao nhiÖm vô kinh tÕ chñ
®¹o. Çc doanh nghiÖp nµy lÊn cÊn gi÷a danh hiÖu ®¹i diÖn toµn d©n n¾m
quyÒn së h÷u tµi s¶n c«ng vµ quyÒn thùc sù qu¶n lý ®iÒu hµnh cña mét tËp
thÓ vµ mét sè ç nh©n cã quyÒn lîi cô thÓ vµ n¨ng lùc nhÊt ®Þnh. Do ®ã,
trong nhiÒu tr−êng hîp doanh nghiÖp kh«ng hµnh ®éng theo ®éng lùc kinh
doanh lµ kiÕm lîi nhuËn b»ng c¹nh tranh trªn th−¬ng tr−êng mµ chØ lo b¶o
toµn vèn, tranh thñ vËn ®éng sù trî gióp cña nhµ n−íc. ThÓ x¸c tuy hiÖn ®¹i
nh−ng linh hån cña çc doanh nghiÖp nµy vÉn lµ quan hÖ céng ®ång kiÓu cò.
Ra quyÕt ®Þnh theo nguyªn t¾c ®ång thuËn, nhËp nh»ng gi÷a l·nh ®¹o ®oµn
thÓ, gi¸m ®èc, héi ®ång qu¶n trÞ. Thùc hiÖn nhiÖm vô võa lo cã lîi nhuËn
võa ph¶i g¸nh tr¸ch nhiÖm x· héi, tr¸ch nhiÖm céng ®ång. §Þnh h−íng võa
nh×n th«ng tin thÞ tr−êng, võa theo tÝn hiÖu cña bé, ngµnh chñ qu¶n…
Çc doanh nghiÖp t− nh©n míi ph¸t triÓn m¹nh sau khi LuËt Doanh
nghiÖp ra ®êi cßn ë trong thêi kú Êu th¬, ch−a cã t− b¶n tÝch lòy lín, thiÕu
n¨ng lùc qu¶n lý, thiÕu thÞ tr−êng. Do c¬ chÕ thÞ tr−êng ch−a ph¸t triÓn,
trong nÒn kinh tÕ thiÕu v¾ng çc ®iÒu kiÖn cÇn cho doanh nghiÖp t− nh©n
nh− kÕt cÊu h¹ tÇng, dÞch vô hç trî, çc doanh nghiÖp lo¹i nµy vÉn tr«ng cËy
vµo c¬ chÕ céng ®ång ®Ó sèng cßn. §a sè doanh nghiÖp nhá vµ võa tù tÝch
lòy lÊy vèn, tr¸nh vay m−în ng©n hµng; c«ng nghÖ, tay nghÒ vµ vèn liÕng
275
qu¶n lý còng th−êng ®−îc tÝch lòy theo con ®−êng gia ®×nh, lao ®éng tr−íc
hÕt lµ huy ®éng trong nhµ, trong ®Þa ph−¬ng, tiÕp thÞ dùa vµo th©n quen,
ng−êi tin cËy, nh− mét hai thÕ kû tr−íc ë çc n−íc ¢u Mü .
Mét sù thiÕu v¾ng quan träng n÷a lµ nh÷ng tæ chøc, ph¸p lý vµ chÝnh
s¸ch x¸c lËp m«i tr−êng thuËn lîi cho c¬ chÕ thÞ tr−êng. NÒn kinh tÕ ®· ho¹t
®éng theo quan hÖ thÞ tr−êng nh−ng tæ chøc céng ®ång lµng x·, phè ph−êng
vÉn lµ cña x· héi céng ®ång. Nh÷ng tæ chøc x· héi ®en ë thµnh phè, cao båi
v−ên ë n«ng th«n vÉn hoµnh hµnh ®©y ®ã b¾t n¹t ng−êi kinh doanh, ng−êi
lao ®éng. Çc c¬ quan c«ng quyÒn, tæ chøc ®oµn thÓ vÉn nghiÔm nhiªn ®ßi
hái çc doanh nghiÖp cã tr¸ch nhiÖm ®ãng gãp, b¶o trî cho çc ho¹t ®éng
céng ®ång, hoÆc g©y khã kh¨n cho doanh nghiÖp trong çc thñ tôc gi¸m s¸t
hµnh nghÒ. Çc ç nh©n thi hµnh c«ng vô vÉn vßi vÜnh g©y khã dÔ ®Ó kiÕm
phô thu tõ doanh nghiÖp. Ng−êi d©n khi giao ®Êt ®ai cho doanh nghiÖp còng
cã khi ¨n v¹ ®ßi båi hoµn cao. Çc tæ chøc, quèc gia n−íc ngoµi còng kiÖn
ço, b¾t bÝ doanh nghiÖp ViÖt Nam. Khi x¶y ra tranh chÊp quyÒn lîi gi÷a
doanh nghiÖp víi nhau, víi ng−êi lao ®éng, ng−êi cung cÊp nguyªn liÖu,
ng−êi giao l¹i ®Êt ®ai,…c¬ chÕ céng ®ång (th−¬ng l−îng, hoµ gi¶i, vËn
®éng…) vÉn lµ gi¶i ph¸p ph©n xö chÝnh.
Kh«ng khÝ céng ®ång bao trïm lªn c¶ doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ t−
nh©n tÊt yÕu h−íng çc nhµ ®Çu t−, ng−êi kinh doanh vµo thùc hiÖn nguyªn
t¾c: “nhá, nhanh, bÝ mËt” cña c¬ chÕ céng ®ång. Trong ho¹t ®éng thÞ
tr−êng, ®©y l¹i lµ ph−¬ng
ch©m tèi kþ. Quan hÖ ng¾n
h¹n tÊt sÏ dÉn ®Õn “T×nh tr¹ng
tiÕn tho¸i l−ìng nan cña
ng−êi tï”57 vµ t¹o ra xu h−íng
tranh mua tranh b¸n, gian lËn
Nhá,
th−¬ng m¹i. Ng−êi s¶n xuÊt
ng¾n
sö dông mäi c«ng nghÖ,
BÝ mËt nguyªn liÖu rÎ ®Ó cã n¨ng
suÊt cao bÊt kÓ chÊt l−îng,
ng−êi kinh doanh gi¶ nh·n m¸c, c©n ®iªu, nãi th¸ch, tÊt c¶ ®Òu t×m çch
57
Xem phÇn “Sù thÊt b¹i cña çc c¬ chÕ”.
276
trèn thuÕ nhµ n−íc, ®¸nh lõa ng−êi tiªu dïng. Ng−êi tiªu dïng kh«ng tin
t−ëng chÊt l−îng ¾t sÏ d×m gi¸ hµng ho¸ hoÆc tù s¶n tù tiªu vµ nÕu cã tiÒn sÏ
chuyÓn sang dïng hµng ngo¹i nhËp. KÕt qu¶ lµ ho¹t ®éng thÞ tr−êng tµn lôi.
Hép 58. H×nh ¶nh c¬ chÕ céng ®ång khèng chÕ ho¹t ®éng
kinh doanh ë Mexic« thÕ kû XIX
B¶n chÊt chñ nghÜa can thiÖp vµ chuyªn chÕ bao trïm m«i tr−êng thÓ chÕ
®· buéc mçi xÝ nghiÖp thµnh thÞ hoÆc n«ng th«n ph¶i ho¹t ®éng theo çch ®−îc
chÝnh trÞ ho¸ cao b»ng viÖc sö dông çc m¹ng l−íi quan hÖ hä hµng, ¶nh h−ëng
chÝnh trÞ, vµ uy tÝn gia ®×nh ®Ó cã ®−îc −u tiªn tiÕp cËn víi çc kho¶n trî cÊp tÝn
dông, ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho çc thñ ®o¹n tuyÓn mé lao ®éng kh¸c nhau, ®Ó thu
thËp çc kho¶n nî hoÆc c−ìng chÕ thùc hiÖn çc hîp ®ång, ®Ó nÐ tr¸nh çc kho¶n
thuÕ hoÆc lung l¹c giíi luËt ph¸p, ®Ó b¶o vÖ hay thõa nhËn quyÒn së h÷u ®èi víi
®Êt ®ai.
Thµnh c«ng hay thÊt b¹i trªn vò ®µi kinh tÕ th−êng phô thuéc vµo mèi
quan hÖ gi÷a ng−êi s¶n xuÊt víi çc giíi cã thÈm quyÒn chÝnh trÞ – çc quan chøc
®Þa ph−¬ng, ®Ó dµn xÕp çc vÊn ®Ò trong tÇm tay vµ víi çc ChÝnh phñ trung
−¬ng cña thuéc ®Þa ®Ó tËn dông −u ¸i cña luËt ph¸p vµ can thiÖp ë ®Þa ph−¬ng khi
t×nh h×nh ®ßi hái. XÝ nghiÖp nhá bÞ lo¹i khái hÖ thèng nh÷ng −u ®·i vµ sù ñng hé
vÒ chÝnh trÞ buéc ph¶i hµnh ®éng theo ph−¬ng thøc bÝ mËt, lu«n ë d−íi tÇm cña
çc quan chøc tÇm thÊp, kh«ng bao giê ®−îc an toµn tr−íc çc luËt lÖ tuú tiÖn vµ
kh«ng bao giê ®−îc b¶o vÖ tr−íc quyÒn lùc cña nh÷ng kÎ cã thÕ lùc h¬n”.
Trªn ®©y lµ t×nh tr¹ng cña çc doanh nghiÖp ho¹t ®éng kh«ng trong c¬
chÕ thÞ tr−êng mµ d−íi sù ®iÒu hµnh cña c¬ chÕ céng ®ång t¹i Mexic« thÕ kû
XIX, chÞu ¶nh h−ëng di s¶n cña çc thÓ chÕ tËp trung quan liªu T©y BanNha/ Bå
§µo Nha. Thùc tiÔn h¬n 100 n¨m qua cho thÊy, çc doanh nghiÖp ë çc n−íc Mü
La Tinh ph¸t triÓn trong khu«n khæ mÐo mã ®ã ®· kh«ng tiÕn næi lªn mét nÒn
kinh tÕ hµng ho¸ lµnh m¹nh. H×nh bãng cña t×nh tr¹ng kinh doanh thÞ tr−êng d−íi
c¬ chÕ céng ®ång nµy cã nhiÒu nÐt ®¸ng ®Ó ViÖt Nam suy ngÉm.
(Nguån: John Coatsworth, 1978.)
Khi çc kªnh giao dÞch thÞ tr−êng trë nªn kÐm hiÖu qu¶, giao dÞch
céng ®ång hoÆc nhµ n−íc sÏ ®ãng vai trß thay thÕ. Cßn cã nhiÒu hµng ho¸
ViÖt Nam kh«ng ®−îc mua b¸n c«ng khai, c¹nh tranh th¼ng th¾n trªn thÞ
tr−êng. Thay vµo ®ã lµ çc hiÖp ®Þnh mua b¸n chÝnh phñ, tr¶ nî, ®æi hµng,…
NhiÒu hµng ho¸ kh¸c chÞu thiÖt thßi ph¶i mua qua th−¬ng l¸i, b¸n qua trung
gian, c¶ trong vµ ngoµi n−íc. Mét sè hµng ho¸ l¹i trao ®æi qua ®−êng tiÓu
ng¹ch theo kiÓu trao tay, thanh to¸n tiÒn mÆt vµ chÞu biÕn ®éng hµng ngµy…
Trong h×nh thøc quan hÖ nµy, quan hÖ cung cÇu xen kÏ vµ chÞu sù chi phèi
277
s©u s¾c cña çc quan hÖ chÝnh trÞ, x· héi,…t¹o nªn ho¹t ®éng thÞ tr−êng
kh«ng hoµn h¶o.
Trong khi c¬ chÕ thÞ tr−êng ch−a tr−ëng thµnh ®ñ ®Ó h×nh thµnh çc
h×nh thøc liªn kÕt tæ chøc theo ngµnh hµng chiÒu däc, kÕt nèi ng−êi s¶n
xuÊt - chÕ biÕn - kinh doanh nh− çc h×nh thøc hiÖp héi ë çc nÒn kinh tÕ thÞ
tr−êng ph¸t triÓn, th× nh÷ng quan hÖ céng ®ång xÊu l¹i xuÊt hiÖn, ®e däa
bãp mÐo ho¹t ®éng lµnh m¹nh cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. VÝ dô, nh÷ng tr−êng
hîp nh− “n¹n c¬m tï”: mét sè l¸i xe kh¸ch ®−êng dµi c©u kÕt víi nh÷ng chñ
qu¸n ë çc chÆng ®−êng v¾ng däc çc hµnh tr×nh liªn tØnh c−ìng bøc kh¸ch
ph¶i ¨n c¬m víi gi¸ ®¾t vµ chÊt l−îng tåi ë nh÷ng qu¸n trong cïng ®−êng
d©y. Râ rµng, c¬ chÕ thÞ tr−êng muèn v−¬n lªn ph¸t triÓn lµnh m¹nh, ph¶i
tho¸t khái çi bãng ®Ì nÆng nÒ cña c¬ chÕ céng ®ång x−a.
C¬ chÕ céng ®ång trong qu¸ tr×nh lét x¸c
Ngoµi tÊm ¸o céng ®ång kho¸c lªn c¬ chÕ nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng,
b¶n th©n c¬ chÕ céng ®ång ViÖt Nam còng ®ang sö dông nh÷ng c«ng cô lçi
thêi cña c¬ chÕ x−a cò vµ kh«ng thÝch øng víi hoµn c¶nh thay ®æi nhanh
hiÖn t¹i.
T×nh tr¹ng che giÊu th«ng tin vÉn cßn tån t¹i phæ biÕn trong çc gia
®×nh, ®Þa ph−¬ng vµ c¶ ë quy m« quèc gia. Kh«ng thiÕu ®Þa ph−¬ng v× thµnh
tÝch, v× sî tr¸ch nhiÖm ®· chñ ®éng khai gian tuæi ®éi tuyÓn thÓ thao thiÕu
nhi, nhiÒu tr−êng häc chñ tr−¬ng cho gi¸o viªn n©ng ®iÓm tèt nghiÖp cho
häc sinh, cã n¬i giÊu tin dÞch bÖnh, mÊt mïa, ch¸y rõng,… Mét kiÓu c− xö
cò lµ lÊy çc phong trµo h×nh thøc thay cho x©y dùng nÕp sèng thùc chÊt
hµng ngµy. §−a ra çc ngµy kû niÖm ®Ó t«n vinh çc ®èi t−îng, ngµnh nghÒ
kh¸c nhau trong x· héi nh− ngµy nhµ b¸o, nhµ gi¸o, thµy thuèc, ngµy cña
ngµnh nä, ®Þa ph−¬ng kia…, tæ chøc biÓu diÔn, lµm lÔ kû niÖm, mêi häp mÆt
mét lÇn dÔ h¬n x©y dùng hiÖp héi, tæ chøc ®oµn thÓ, thùc sù b¶o vÖ quyÒn
lîi vµ hç trî thiÕt thùc, g¾n kÕt çc ®èi t−îng quanh n¨m. Ai còng biÕt,
trong cuéc sèng s«i ®éng vµ phøc t¹p ngµy nay, muèn ®¸nh gi¸ tèt, xÊu,
muèn kÝch thÝch thi ®ua ph¶i ®−a ra tiªu chÝ thiÕt thùc, x©y dùng c¬ chÕ
gi¸m s¸t c«ng khai vµ c«ng b»ng, luËt lÖ th−ëng ph¹t c«ng minh, nh−ng
trong nhiÒu céng ®ång vÉn tù ru ngñ m×nh b»ng çc h×nh thøc tù kiÓm ®iÓm,
tù ®¸nh gi¸ hay ph¸t ®éng thi ®ua mét çch h×nh thøc. Nh÷ng liÒu thuèc cò
nh− vËy kh«ng thÓ dïng ®Ó ch÷a çc bÖnh míi mét çch kÐm hiÖu qu¶. Víi
278
søc sèng néi t¹i m¹nh mÏ, x· héi ViÖt Nam ngµy nay ®ang tù biÕn ®æi ®Ó
v−ît lªn.
ThÓ chÕ céng ®ång ®ang biÕn ®æi
NhiÒu bé phËn trong céng ®ång ViÖt Nam h«m nay vÉn mang kÕt cÊu
cña nh÷ng giai ®o¹n tr−íc. Hä téc g¾n bã tr¸ch nhiÖm, hç trî víi nhau nªn
nÕu “mét ng−êi lµm quan” th× “c¶ hä ®−îc nhê”; çc thÕ hÖ sèng chung
trong ®¹i gia ®×nh ®ïm bäc nhau, “mét con ngùa ®au c¶ tµu bá cá”, bè mÑ
qu¶n lý vµ lo l¾ng ®Õn cïng cho con çi; trong mét c¬ quan mäi ng−êi s¾p
hµng “tuÇn tù nhi tiÕn” ®Ó ®−îc lªn l−¬ng, lªn chøc; trong mét ®Þa ph−¬ng,
çc thµnh viªn ph¶i “¨n c©y nµo rµo c©y Êy”,… Çc céng ®ång nµy khÐp kÝn
mét çch t−¬ng ®èi, tù b¶o vÖ m×nh tr−íc mäi sù “x©m lÊn” vµ “lai t¹p” tõ
bªn ngoµi.
MÆc dï kÕt cÊu vµ ho¹t ®éng cña céng ®ång cßn d¸ng dÊp cò nh−ng
cuéc sèng vµ kinh tÕ ®Êt n−íc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®ang thay ®æi víi
tèc ®é chãng mÆt. Gia ®×nh ®øng tr−íc nh÷ng th¸ch thøc to lín vÒ thÓ chÕ.
Mäi thµnh viªn ®Òu ra khái nhµ tham gia ho¹t ®éng x· héi. Sù b×nh ®¼ng vÒ
th«ng tin, quan hÖ x· héi, vÞ thÕ kinh tÕ, tham gia chÝnh trÞ… ®−îc x¸c lËp.
Çc quan niÖm x· héi vÒ quan hÖ t×nh dôc, quyÒn h¹n cña trÎ em, b×nh ®¼ng
cña phô n÷, tù do tÝn ng−ìng,… trë nªn cëi më h¬n. Céng ®ång ®Þa ph−¬ng
còng ®øng tr−íc nh÷ng th¸ch thøc m¹nh mÏ. KÕt cÊu h¹ tÇng ®−îc më mang
nèi liÒn çc vïng xa víi ®ång b»ng vµ ®« thÞ. Çc ®« thÞ còng v−¬n vÒ n«ng
th«n, theo sù më mang cña çc khu c«ng nghiÖp, khu du lÞch,… thu hÑp
kho¶ng çch sinh ho¹t vµ phèi hîp kinh tÕ n«ng th«n - ®« thÞ. Th«ng tin
liªn l¹c, ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng gióp ng−êi d©n v−ît qua giíi
h¹n ph©n chia çc céng ®ång. C¬ chÕ thÞ tr−êng khiÕn cho ®Êt ®ai, lao ®éng,
vèn liÕng, c«ng nghÖ trë nªn linh ®éng, tõng b−íc cã thÓ chuyÓn giao ë
kh¾p n¬i. Ngay c¶ thÕ giíi còng trë nªn gÇn gòi vµ g¾n bã víi quèc gia. §Çu
t−, th−¬ng m¹i, ngo¹i giao, tµi chÝnh, du lÞch, v¨n ho¸, c«ng nghÖ, th«ng
tin,… ®em con ng−êi trªn hµnh tinh l¹i gÇn nhau h¬n, khiÕn cho con ng−êi
suy nghÜ, hµnh ®éng víi nh÷ng quan niÖm bao qu¸t h¬n. NhiÒu vÊn ®Ò míi
vÒ kh¶ n¨ng c¹nh tranh, b¶o vÖ m«i tr−êng, héi nhËp kinh tÕ, ph¸t huy d©n
chñ,… dÇn h×nh thµnh t− duy míi cho x· héi.
KÕt cÊu cò chËm thay ®æi trong m«i tr−êng ®æi míi nhanh ¾t dÉn ®Õn
khñng ho¶ng ®Ó thÝch øng. Sù thay ®æi trong céng ®ång d−êng nh− b¾t
nguån tõ bªn ngoµi nh−ng thùc ra l¹i quyÕt ®Þnh tõ bªn trong. Çi vá trøng
279
cøng cái chÞu ®ùng ®−îc mäi søc Ðp bªn ngoµi nh−ng m«i tr−êng Êm ¸p l¹i
Êp ñ cho chó gµ con trong trøng lín lªn vµ mét có mæ nhÑ nhµng tõ bªn
trong sÏ ph¸ tan líp vá cò. Líp trÎ trong çc gia ®×nh ®ang lµm “cuéc çch
m¹ng” cña chóng. ë thµnh phè, bè mÑ chë con ®Õn tr−êng vµ ®ãn con vÒ,
cïng víi nhµ tr−êng b¾t trÎ em häc ®ñ líp häc thªm, dån chóng vµo ®¹i häc,
mua ®Êt lo nhµ, dùng vî g¶ chång,… nh÷ng hy sinh quªn m×nh ®ã trong
nhiÒu tr−êng hîp kh«ng ®−îc ®Òn ®¸p nh− mong ®îi.
Con çi häc çi chóng thÝch, chóng lµm çi chóng yªu, cho dï lµ
bãng ®¸ hay nh¹c trÎ, chóng giao du kÕt b¹n kh¸c giíi, say mª liªn l¹c qua
Internet, kho¸i ch¹y r«ng ngoµi ®−êng vµ trèn häc (còng gièng bè mÑ ngµy
x−a), còng «n thi ®¹i häc v× chiÒu ý bè mÑ nh−ng thÝch lµm th−¬ng gia, diÔn
viªn, ng−êi mÉu, chÝnh kh¸ch, muèn ®i kiÕm tiÒn, muèn tù lËp, tù thö th¸ch
vµ lµm ®ñ mäi viÖc miÔn lµ kh«ng ph¶i theo nh÷ng ®iÒu bè mÑ mong ®îi.
Ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay rÊt trÎ. Víi 33% d©n sè lµ trÎ em d−íi 15 tuæi,
trong ®ã riªng vÞ thµnh niªn (10 - 19 tuæi) lµ h¬n 17 triÖu ng−êi58. Cuéc
“çch m¹ng gia ®×nh” ®ang trë thµnh cuéc thay ®æi trong c¶ x· héi.
Ph¶i ch¨ng trÎ em ngµy nay ngèc h¬n, nhÑ d¹ h¬n ? kh«ng biÕt lo
®Õn nh÷ng ®iÒu nghiªm chØnh vµ v÷ng bÒn? Kh«ng, chóng ®ang v−ît khái
kÕt cÊu gia ®×nh cò. ë thµnh thÞ ngµy nay, chÝnh ng−êi lín còng ®ang “v−ît
ra ngoµi gia ®×nh cæ truyÒn”. MÑ ®ang bá bít çc buæi liªn hoan ¨n uèng c¶
nhµ v× “mÖt mái vµ tèn thêi gian”. Bè ®ang t¨ng c−êng çc cuéc tiÕp t©n,
c«ng t¸c, vui víi b¹n bÌ ngoµi giê lµm viÖc. ¤ng, Bµ vui vÎ víi çc buæi thÓ
dôc tËp thÓ, çc lÔ héi ®×nh chïa, c©y c¶nh. Ngoµi thêi gian Êy, mäi ng−êi
vïi ®Çu vµo c«ng viÖc, vµ ti vi, ®Üa h×nh, b¨ng nh¹c,… Tû lÖ ly dÞ t¨ng lªn,
tû lÖ li th©n cßn t¨ng nhanh h¬n. T¹i Thµnh phè Hå ChÝ Minh tû lÖ ly h«n
t¨ng tõ 2 - 3% vµi n¨m tr−íc lªn 7% n¨m 2000. Tû lÖ n¹o ph¸ thai cña n÷
thanh niªn còng ®¸ng b¸o ®éng. ViÖn X· héi häc ®iÒu tra n¨m 2000 cho
thÊy 10 - 14% em trai vµ 5 - 9% em g¸i (17 - 22 tuæi) cã quan hÖ t×nh dôc
tr−íc h«n nh©n, 26 - 29% em g¸i vµ trai ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh cã ng−êi
yªu trong ®é tuæi 13 - 2259. Khã ai biÕt ®−îc tû lÖ cña çc cuéc phiªu l−u
58
LuËn, T. D. (chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶). Ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt Nam, mét tæng quan x· héi
häc n¨m 2000. NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002 .
59
Lu©n T. D. S¸ch ®· dÉn.
280
quan hÖ. Gia ®×nh kh«ng tan vì nh−ng gia ®×nh kiÓu cò ®ang biÕn ®æi. Vµ
®ã kh«ng ®¬n gi¶n lµ “mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng” mµ còng lµ xu thÕ cña
®æi thay x· héi.
T¹i n«ng th«n, céng ®ång gia ®×nh, hä téc, còng ®ang diÔn ra nh÷ng
biÕn ®æi quan träng. Líp thanh niªn trÎ kh«ng muèn vµ còng khã t×m ®−îc
viÖc lµm thÝch hîp ë lµng quª, ®ang h−íng vÒ ®« thÞ, ra thÞ tr−êng lao ®éng
n−íc ngoµi. NÕu nh− tr−íc ®æi míi, giai ®o¹n 1984 - 1989 Hµ Néi hÇu nh−
kh«ng cho ng−êi di c− ®Õn, tû suÊt di c− lµ - 1,2% th× giai ®o¹n 1994 - 1999
sè ng−êi nhËp c− t¨ng lªn 4,8% , Thµnh phè Hå ChÝ Minh cßn lªn tíi 9,3%,
cïng thêi kú. ChØ trong vßng 5 n¨m, 1,2 triÖu ng−êi ®· ®æ tõ n«ng th«n ra
thµnh thÞ60.
Gi¸o s− §µo ThÕ TuÊn ®· kÓ vÒ nh÷ng lµng x· ë ®ång b»ng s«ng
Hång mµ phÇn lín lao ®éng ra thµnh phè lµm çc c«ng viÖc kh¸c nhau. Cã
lµng chuyªn ®i lµm “¤ sin” gióp viÖc, cã lµng chuyªn ®i ®¹p xÝch l«, hay
lµm nghÒ xe «m, cã lµng chuyªn b¸n ®ång n¸t, cã lµng chuyªn lµm nghÒ
b¸n b¸o rong hay ®i c©n søc kháe,… b¸o chÝ còng nãi vÒ nh÷ng lµng ë miÒn
Trung chuyªn ®i ¨n xin hay cã vïng ë miÒn Nam cã rÊt nhiÒu ng−êi ®i lµm
nghÒ matsa… Çc phong trµo xuÊt khÈu lao ®éng thu hót nhiÒu lao ®éng
nam ë ®ång b»ng s«ng Hång th× nhiÒu tr−êng hîp ®i lÊy chång n−íc ngoµi
còng hÊp dÉn nhiÒu thanh n÷ ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long.
T−¬ng tù çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng, trong çc ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh
doanh còng ®ang diÔn ra “cuéc çch m¹ng” tõ bªn trong, ®¸p l¹i tiÕng gäi
bªn ngoµi. Møc l−¬ng thÊp kÐm theo thang, bËc l¹c hËu, t«n ty trËt tù cò
khã t¹o c¬ héi cho ng−êi ®i sau ph¸t triÓn, cung çch lµm viÖc nhiÒu trë
ng¹i,… ®ang ®Èy ra ngoµi nh÷ng ng−êi cã n¨ng lùc, cßn trÎ tuæi, hiÓu biÕt
c¶ nh÷ng viÖc trong céng ®ång vµ cã kh¶ n¨ng kÕt nèi, hoµ nhËp ®−îc víi
ngoµi céng ®ång (sèng trong lµng nh−ng lµm viÖc ®−îc ë thÞ x·, lµm viÖc
trong c¬ quan nh−ng cã kh¶ n¨ng kiÕm sèng trong x· héi, c«ng t¸c trong
doanh nghiÖp nhµ n−íc nh−ng cã n¨ng lùc kinh doanh ngoµi thÞ tr−êng,
sèng trong n−íc nh−ng n¨ng ®éng hîp t¸c quèc tÕ,…).
Çc céng ®ång nµy ®øng tr−íc sù lùa chän: hoÆc lµ bÞ “ch¶y m¸u
chÊt x¸m”, ®Ó nh÷ng lùc l−îng trÎ, cã n¨ng lùc ra ®i, chÊp nhËn mÊt dÇn søc
60
Lu©n T. D. S¸ch ®· dÉn.
281
c¹nh tranh, hoÆc lµ ph¶i thay ®æi cung çch lµm viÖc, kÕt cÊu tæ chøc, ®æi
míi thÓ chÕ céng ®ång. HiÖn t−îng t¸ch ra cña çc thµnh viªn n¨ng ®éng
dÉn ®Õn c¶i tæ thay ®æi céng ®ång ®· ®−îc H. Root61 tæng kÕt tõ thùc tÕ
nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi còng ®ang diÔn ra ë ViÖt Nam.
Tù nh×n l¹i m×nh, ng−êi ta th−êng tù hµo víi nh÷ng ®æi thay to lín
trong x· héi thêi gian qua. Çc céng ®ång ë ViÖt Nam ®· rÊt më, rÊt ®æi
míi so víi tr−íc, nh−ng so víi thÕ giíi vµ cuéc sèng ®ang ®æi thay hµng
ngµy hµng giê, chóng ta vÉn tôt hËu, céng ®ång cña chóng ta vÉn cßn kÝn
mét çch t−¬ng ®èi. Sù giíi h¹n cña n¨ng lùc vµ th«ng tin, sù nghÌo nµn cña
c¬ së vËt chÊt vµ kÕt cÊu h¹ tÇng, gi¸ c¶ vµ chÊt l−îng phôc vô kÐm c¹nh
tranh cña çc dÞch vô phôc vô, sù cång kÒnh trong c¶i çch hµnh chÝnh
khiÕn cho çc céng ®ång (gia ®×nh, ®Þa ph−¬ng, ®¬n vÞ,…) vÉn bÞ ng¨n çch
víi bªn ngoµi v× chi phÝ giao dÞch cao, thêi gian ho¹t ®éng chËm, thñ tôc
r−êm rµ, rñi ro cao, thiÕu hiÓu biÕt, Ýt th«ng tin, quan niÖm sèng bã buéc.
Trong nh÷ng céng ®ång khÐp kÝn nh− vËy, c¬ chÕ qu¶n lý, ra quyÕt ®Þnh
®−îc tæ chøc theo chiÒu däc, tõ trªn xuèng, tiªu chuÈn chän lùa vµ t−ëng
th−ëng vÉn lµ sù trung thµnh, v× vËy, líp trÎ, ng−êi tµi, n¨ng ®éng, ®éc lËp,
s¸ng t¹o dÔ bÞ ®Èy ra ngoµi, thiÕt lËp çc quan hÖ h−íng ngo¹i, t¹o nªn ch¶y
chÊt x¸m ë ®Þa ph−¬ng, ®æ vì trong gia ®×nh.
Mét céng ®ång ®ãng kÝn vµ tÜnh t¹i (dï lµ t−¬ng ®èi) th× n¨ng lùc
c¹nh tranh, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi biÕn ®æi ngo¹i c¶nh sÏ yÕu kÐm, thiªn
vÒ çc gi¶i ph¸p ng¾n h¹n, chÞu rñi ro ®æ vì vµ thÊt b¹i cao. Bªn c¹nh yªu
cÇu ®æi míi quan hÖ céng ®ång vµ çc c«ng cô céng ®ång l¹c hËu còng cÇn
söa ch÷a nh÷ng yÕu kÐm trong phèi hîp ba c¬ chÕ.
Nh÷ng biÕn ®éng vµ khñng ho¶ng trong c¬ chÕ céng ®ång lµm xuÊt
hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò míi trong x· héi nh− t«n gi¸o, li dÞ, t×nh dôc, thÊt
nghiÖp, HIV, ®ua xe, ma tuý, cê b¹c, trÎ lang thang, ng−êi di c−, … Çch
nh×n ®¬n gi¶n vµ sai l¹c coi tÊt c¶ nh÷ng ®iÓm bÊt th−êng nµy lµ “tÖ n¹n x·
héi”, lµ “mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng”, thËm chÝ lµ “mÆt tr¸i cña toµn cÇu
hãa” vµ sö dông c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó xö lý chóng nh− nh÷ng vÊn ®Ò h×nh sù,
ch¼ng nh÷ng kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc mµ cßn lµm t×nh h×nh phøc t¹p vµ trÇm
träng h¬n.
61
282
Trong khi ph¶i kiªn quyÕt xö lý b»ng c¬ chÕ nhµ n−íc nh÷ng ®èi
t−îng kinh doanh, vËn chuyÓn ma tuý, tæ chøc m·i d©m, tæ chøc ®ua xe tr¸i
phÐp g©y nguy hiÓm cho céng ®ång, th× nªn ch¨ng cÇn xem xÐt vµ xö lý mét
çch toµn diÖn vµ v÷ng bÒn çc vÊn ®Ò vµ nhu cÇu vÒ ph¸t triÓn t«n gi¸o,
t©m linh, xu thÕ tù do t×nh dôc, nhu cÇu thö th¸ch m¹o hiÓm, nhu cÇu kiÕm
sèng vµ cã viÖc lµm, nhu cÇu h−íng ®Õn ®iÒu kiÖn sèng cao h¬n… cña x·
héi b»ng quan ®iÓm d©n sù, x· héi vµ kinh tÕ cña c¬ chÕ céng ®ång, c¬ chÕ
thÞ tr−êng.
Trong khi t¨ng c−êng quan t©m ®Õn çc nhãm ®èi t−îng yÕu thÕ, cã
c«ng trong x· héi, ph¶i th¼ng th¾n chèng l¹i lèi t«n vinh h×nh thøc. Kh«ng
chØ tÆng hoa, tÆng quµ, trao danh hiÖu, mêi dù kû niÖm,... mµ çch tèt nhÊt
lµ thÓ chÕ ho¸ viÖc ®Òn ¬n ®¸p nghÜa vµ ho¹t ®éng nh©n ®¹o. CÇn tæ chøc
çc ®èi t−îng chÝnh s¸ch b»ng çc ®oµn thÓ quÇn chóng ®Ó cã thÓ th−êng
xuyªn theo dâi, ®éng viªn, trî gióp theo yªu cÇu. Cã chÝnh s¸ch t¹o ®iÒu
kiÖn cho çc ®èi t−îng cÇn gióp ®ì tiÕp cËn víi mäi nguån tµi nguyªn vµ c¬
héi ®Ó cã viÖc lµm thÝch hîp vµ thu nhËp æn ®Þnh.
Lßng tin t¹o nªn sù ®oµn kÕt
LÞch sö lµ th−íc ®¸nh gi¸ hiÖn t¹i. Trong cuéc sèng th−êng tån t¹i
hai lo¹i sö lµ “chÝnh sö” ®−îc ghi chÐp, nghiªn cøu chÝnh thøc vµ “d· sö” lµ
nh÷ng chuyÖn sö ®−îc truyÒn tông trong d©n gian. Nh−ng ë n−íc ta bªn
c¹nh chÝnh sö ®−îc c«ng nhËn, phæ biÕn chÝnh thøc; cßn cã sö cña çc nh©n
chøng vµ çc nhµ nghiªn cøu ®éc lËp ®−îc c«ng bè hÑp, kh«ng chÝnh thøc;
vµ sö cña çc nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi, Ýt ®−îc ng−êi trong n−íc biÕt.
VÝ dô kÓ tõ khi çc kho t− liÖu ë Liªn X« cò më cöa, th× nh÷ng tµi
liÖu vÒ ho¹t ®éng cña Quèc tÕ Céng s¶n liªn quan ®Õn ViÖt Nam ®−îc ng−êi
n−íc ngoµi nghiªn cøu nhiÒu h¬n lµ ng−êi ViÖt Nam. Ngay nh÷ng sù kiÖn
lÞch sö míi diÔn ra còng x¶y ra lÇm lÉn, tranh giµnh c«ng tr¹ng nh− chuyÖn
nhËp nhÌm vÒ ®¬n vÞ tÊn c«ng vµo çc vÞ trÝ cuèi cïng ë §iÖn Biªn Phñ, vÒ
chiÕc xe t¨ng ®Çu tiªn tiÕn vµo dinh §éc LËp n¨m 1975,… Thªm vµo ®ã,
trong quan hÖ céng ®ång, ranh giíi vÒ kh¸i niÖm “th«ng tin kh«ng cã lîi”
vèn m¬ hå lµm cho nh÷ng ®iÒu b×nh th−êng còng trë nªn bÝ mËt. VÝ dô,
nh÷ng th«ng tin vÒ anh hïng liÖt sÜ phi c«ng ®Çu tiªn b¾n r¬i m¸y bay
B52,… còng bÞ sai l¹c mét thêi gian dµi.
Th«ng tin vÒ thèng kª lµ nguån tin quan träng ch−a ®−îc th−êng
xuyªn cËp nhËt vµ ch−a tiÕp cËn mét çch thuËn tiÖn, rÎ tiÒn. Niªn gi¸m
283
thèng kª ®−îc xuÊt b¶n chËm hµng n¨m, thiÕu çc ®iÒu tra ®¸nh gi¸ ®éc lËp
kh¸ch quan vÒ çc vÊn ®Ò quÇn chóng quan t©m,… MÆt kh¸c, viÖc nghiªn
cøu lý thuyÕt trong c«ng t¸c lý luËn ch−a coi träng nguyªn t¾c khoa häc
thùc sù cÇu thÞ, t×nh tr¹ng gi¸o ®iÒu, khu«n s¸o trong gi¶ng d¹y, tuyªn
truyÒn vÉn diÔn ra nhiÒu.
TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu t−ëng nh− rêi r¹c nªu trªn: mét sè vÊn ®Ò lÞch sö
ch−a c«ng khai khÐp l¹i, ranh giíi bÝ mËt th«ng tin kh«ng rµnh m¹ch, quy
®Þnh vÒ thèng kª kh«ng hoµn chØnh, tuyªn truyÒn khu«n s¸o, vµ mét sè luËt
lÖ (vÒ tµi chÝnh, vÒ hµnh chÝnh, tæ chøc…) kh«ng hîp lý,… l¹i cïng dÉn ®Õn
mét nguy c¬ to lín cho c¬ chÕ nhµ n−íc nãi riªng vµ cho x· héi nãi chung,
®ã lµ t×nh tr¹ng lßng tin m¬ hå, vµ hËu qu¶ nguy hiÓm h¬n lµ çc mèi nèi
céng ®ång trë nªn láng lÎo.
“Nãi mét ®»ng lµm mét nÎo”, lêi nãi kh«ng ®i ®«i víi viÖc lµm, viÖc
lµm kh«ng theo ®óng nh÷ng quy ®Þnh thµnh v¨n ®ang trë thµnh chuyÖn b×nh
th−êng trong cuéc sèng. Khi ph¸t biÓu tr−íc héi nghÞ, n¬i ®«ng ng−êi, trªn
bôc gi¶ng th× dïng ng«n tõ, néi dung khu«n s¸o, khÈu hiÖu to t¸t, ë chç th©n
t×nh, trong gia ®×nh míi nãi thËt suy nghÜ, nãi ®óng chÝnh kiÕn; khi ®−¬ng
chøc th× nãi theo ý trªn, khi vÒ h−u míi ph¸t biÓu ý kiÕn ®éc lËp; khi b¸o
ço th× thæi phång thµnh tÝch, khi xin hç trî khã kh¨n th× khai t¨ng thiÖt h¹i;
lªn kÕ ho¹ch, tr×nh quyÕt to¸n th× tiªu nhiÒu, lµm lín, khi thùc chi th× tiÕt
kiÖm, dµnh dôm, tr¸nh nÐ chÝnh s¸ch; khi khai thuÕ, khai b¸o thu nhËp th×
tr×nh ra møc thu chÝnh thøc Ýt ái, trong sinh ho¹t, lµm ¨n th× xoay xë mäi
çch lµm giµu… HiÖn t−îng hai çch nãi, hai çch viÕt, hai çch lµm, hai
nguån thu nhËp,… t¹o cho con ng−êi, tæ chøc, ®Þa ph−¬ng hai çch sèng
thËt vµ gi¶.
Trªn d−íi kh«ng thËt víi nhau, çn bé vµ quÇn chóng kh«ng thËt víi
nhau, thñ tr−ëng vµ nh©n viªn kh«ng thËt víi nhau, thµy gi¸o vµ häc trß
kh«ng thËt víi nhau, bè mÑ víi con çi kh«ng thËt víi nhau. ThËt gi¶ lÉn
lén, lõa lÉn nhau sÏ dÉn ®Õn lõa c¶ m×nh vµ ®¸nh mÊt lßng tin. NÕu khñng
ho¶ng c¬ chÕ thêi Khæng Tö t¹o nªn nguy c¬ “kh«ng chÝnh danh”, th× t×nh
tr¹ng nguy hiÓm nhÊt hiÖn nay ë ViÖt Nam lµ hiÖn t−îng “kh«ng thµnh
thËt”. Dèi tr¸ th«ng tin ®ång nghÜa víi hËu qu¶ bÊt hîp t¸c trong céng ®ång,
®æ vì thÓ chÕ.
Trong lý thuyÕt thÓ chÕ, trong c¬ chÕ céng ®ång, sù hîp t¸c chØ cã
thÓ xuÊt hiÖn khi th«ng tin th«ng suèt, tin cËy vµ chi phÝ thÊp. T×nh tr¹ng
284
th«ng tin bÞ bãp mÐo t¹o nªn “gãt ch©n Asin” cña x· héi ViÖt Nam h«m nay
lµ kh¶ n¨ng hîp t¸c yÕu, chia rÏ m¹nh. C©u chuyÖn ®ïa d©n d· r»ng: nÕu thi
®Êu víi nhau th× mét ng−êi ViÖt cã thÓ h¬n mét ng−êi NhËt nh−ng hai ng−êi
ViÖt sÏ chØ b»ng hai ng−êi NhËt
vµ ba ng−êi ViÖt th× thua ®øt ba
ng−êi NhËt v× cßn lo ®Êu ®¸, ®èi
phã lÉn nhau, ®· diÔn t¶ ®óng sù
thËt ®au ®ín ®ang diÔn ra trong
nhiÒu c¬ quan, nhiÒu ®Þa ph−¬ng,
nhiÒu tæ chøc, vµ nhiÒu gia ®×nh
ViÖt Nam h«m nay. Chia rÏ
kh«ng ph¶i lµ ®iÓm yÕu vèn cã
cña d©n téc ViÖt Nam, ®ã lµ hiÖn
t−îng khñng ho¶ng thÓ chÕ trong
giai ®o¹n t¸i ®iÒu chØnh c¬ chÕ x·
héi.
Th«ng tin sai l¹c sÏ lµm
sai viÖc ®Þnh danh vµ th−ëng ph¹t.
Tõ ®ã ®¸nh mÊt n¨ng lùc hîp t¸c gi÷a çc ç nh©n vµ céng ®ång. Kh«ng
biÕt çch hîp t¸c, kh«ng thÓ chuyªn m«n ho¸, tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸
th¾ng lîi. Kh«ng biÕt çch phèi hîp, kh«ng thÓ cã søc c¹nh tranh, kh«ng
giµnh næi −u thÕ trong toµn cÇu ho¸. Kh«ng biÕt çch tham gia, kh«ng thÓ
ph¸t huy d©n chñ, vµ kh«ng cã nhµ n−íc ph¸p quyÒn. Vµ trong thÕ giíi v−¬n
lªn quyÕt liÖt h«m nay, ®øng l¹i kh«ng chØ lµ thua thiÖt mµ cßn lµ bÞ lo¹i
th¶i, ®æ vì, vµ tan r·.
D©n téc ViÖt Nam muèn cã chç ®øng xøng ®¸ng trong thÕ giíi t−¬ng
lai th× ph¶i cïng h¸t ®−îc bµi ca cña Hå ChÝ Minh lu«n d¹y: “KÕt ®oµn,
chóng ta lµ søc m¹nh”. Nh−ng cã ®−îc søc m¹nh Êy, tr−íc tiªn ph¶i b¾t ®Çu
tõ sù thµnh thùc tõ trªn xuèng d−íi, tõ trong ra ngoµi, ®iÒu ®ã ®ßi hái sù
dòng c¶m phi th−êng, sù dòng c¶m mµ d©n téc ta ®· tõng chøng tá trong
qu¸ khø vÎ vang.
285
2. KhiÕm khuyÕt cña sù phèi hîp nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ
céng ®ång ë ViÖt Nam
C¬ chÕ nhµ n−íc ®ang chuyÓn ®æi vµ ch−a ®ñ m¹nh
Qu¶n lý nhµ n−íc ViÖt Nam ®ang chuyÓn tõ qu¶n lý cung sang qu¶n
lý cÇu. NÕu nh− tr−íc kia, Bé N«ng nghiÖp ph¶i th−êng xuyªn chØ ®¹o n«ng
d©n thêi vô gieo trång, c¬ cÊu gièng lóa vµ h−íng dÉn kü thuËt theo lÞch
thêi vô th× ngµy nay, ng−êi n«ng d©n l¹i cÇn nhµ n−íc th«ng tin vÒ thÞ
tr−êng, ®µm ph¸n th−¬ng m¹i, kiÓm tra chÊt l−îng n«ng s¶n vµ ®¨ng ký
th−¬ng hiÖu hµng ho¸. §©y lµ nhiÖm vô hoµn toµn míi mµ c«ng t¸c tæ chøc
çn bé, ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, vµ ho¹t ®éng qu¶n lý nhµ n−íc ch−a
®æi míi kÞp.
Ph¹m vi ®iÒu chØnh cña c¬ chÕ nhµ n−íc hiÖn nay cã nhiÒu chç lÊn
vµo s©n c¬ chÕ thÞ tr−êng qu¶n lý nh− ho¹t ®éng kinh doanh, ®Çu t−, vµ ngay
c¶ mét sè lo¹i dÞch vô c«ng céng…; cã chç l¹i lÊn sang s©n c¬ chÕ céng
®ång nh− viÖc tæ chøc vµ qu¶n lý çc ®oµn thÓ x· héi, ®oµn thÓ quÇn chóng,
çc tæ chøc phi chÝnh phñ,… Ng−îc l¹i, cã nh÷ng viÖc nhµ n−íc ®¸ng lµm,
l¹i kh«ng lµm ®Õn n¬i ®Õn chèn hoÆc bá kh«ng lµm nh− x©y dùng chÝnh
s¸ch, gi¸m s¸t thùc hiÖn ph¸p luËt chÝnh s¸ch, x©y dùng quy ho¹ch kinh tÕ,
nghiªn cøu chiÕn l−îc, thùc hiÖn çc dÞch vô c«ng (nghiªn cøu khoa häc c¬
b¶n, khoa häc phôc vô chung, giao th«ng c«ng céng, khuyÕn n«ng ë vïng
khã kh¨n, th«ng tin thÞ tr−êng…), gi¸m s¸t vÖ sinh dÞch tÔ, gi¸m s¸t m«i
tr−êng, b¶o vÖ ho¹t ®éng thÞ tr−êng…
ChØ nãi riªng vÒ hÖ thèng chÝnh s¸ch còng ch−a theo kÞp biÕn ®æi
nhanh chãng cña cuéc sèng. Çc chÝnh s¸ch tr−íc ®©y ra ®êi ®Ó cëi bá
ng−êi d©n khái çc trãi buéc cña c¬ chÕ kÕ ho¹ch bao cÊp nªn ®−îc lßng tÊt
c¶ mäi ng−êi vµ dÔ cã néi dung x©y dùng. HÖ thèng chÝnh s¸ch ngµy nay
ph¶i ®i vµo nh÷ng lÜnh vùc phøc t¹p cña ph¸t triÓn kinh tÕ nh− chÝnh s¸ch
héi nhËp quèc tÕ, qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn, ph¸t triÓn khoa häc c«ng
nghÖ… Trong lo¹i chÝnh s¸ch míi nµy, cã ng−êi mÊt, cã kÎ ®−îc, m©u
thuÉn quyÒn lîi rÊt phøc t¹p, viÖc lËp chÝnh s¸ch ®· khã, gi¸m s¸t thùc hiÖn
cµng khã h¬n. H¬n thÕ n÷a, chÝnh s¸ch tr−íc “rÎ”, nay trë nªn ngµy cµng
“®¾t”. Víi kiÓu chÝnh s¸ch cëi trãi, chØ cÇn cho phÐp nh÷ng ®iÒu tr−íc ®©y
cÊm, chi phÝ triÓn khai vµ gi¸m s¸t hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ. ChÝnh s¸ch ngµy
nay th−êng ®i kÌm trî cÊp, båi hoµn, ®Çu t−, hoÆc ph¶i gi¸m s¸t, c−ìng chÕ,
286
ch−a kÓ ®Õn ph¶i ®æi l¹i b»ng nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ, x· héi, m«i tr−êng nhÊt
®Þnh nªn chi phÝ ngµy cµng lín.
§¶m ®−¬ng nh÷ng nhiÖm vô míi vµ rÊt khã kh¨n trªn lµ hÖ thèng bé
m¸y chËm ®æi míi vµ ®éi ngò çn bé ®−îc thï lao Ýt ái, n¨ng lùc vµ trang bÞ
h¹n chÕ, khiÕn cho hiÖu qu¶ vËn hµnh cña c¬ chÕ nhµ n−íc yÕu kÐm thÓ hiÖn
c¶ ë hiÖn t−îng vay m−în c«ng cô gi÷a çc c¬ chÕ vµ c¶ t×nh tr¹ng “®¸ lén,
®¸ lÊn,” cña çc c¬ chÕ kh¸c trªn “s©n nhµ” cña c¬ chÕ nhµ n−íc.
Mét vÝ dô dÔ thÊy lµ c«ng t¸c x©y dùng ®« thÞ. Khi çc c¬ quan nhµ
n−íc kh«ng tËp trung x©y dùng vµ kh«ng cã ®ñ n¨ng lùc ®Ó thùc hiÖn quy
ho¹ch ®« thÞ, th× cuéc sèng cø tr«i ®i, kinh tÕ cø ph¸t triÓn, nh©n d©n kh«ng
thÓ ngåi ®îi quy ho¹ch, thÕ lµ c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ c¬ chÕ céng ®ång ph¶i
chen vµo “lµm thay”. Kh¶ n¨ng bu«n b¸n, lµm dÞch vô, ®iÒu kiÖn kÕt cÊu h¹
tÇng vµ tiÕp theo lµ c¶nh quan cña mçi khu vùc t¹o nªn t−¬ng quan gi¸ c¶
tøc thêi cña ®Êt ®ai, thÕ lµ thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n h×nh thµnh, tù ®éng ®iÒu
phèi tiÒn cña cña nh©n d©n vµ c¶ cña nhµ n−íc ®Çu t− vµo x©y dùng ®« thÞ
bÊt chÊp nh÷ng tÝnh to¸n dµi h¹n vÒ t−¬ng lai ph¸t triÓn cña thµnh phè, vÒ
®Þa chÊt, ®Þa m¹o, khÝ hËu, vµ m«i tr−êng vÜ m« vµ dµi h¹n. KÕt qu¶ lµ diÖn
m¹o thµnh phè tuét khái bµn tay cña ng−êi chñ chung, kh¸ch quan vµ nh×n
xa tr«ng réng, r¬i vµo “bµn tay v« h×nh” thiÓn cËn vµ vô lîi cña thÞ tr−êng.
Thñ tôc hµnh chÝnh trong viÖc ®¨ng ký, sang nh−îng quyÒn sö dông
®Êt, thñ tôc xin phÐp söa ch÷a, x©y dùng qu¸ phøc t¹p vµ kh«ng râ rµng
khiÕn cho ng−êi d©n cã xu h−íng chuyÓn sang ¸p dông c¬ chÕ céng ®ång,
phèi hîp nhÞp nhµng víi ho¹t ®éng mua b¸n cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Mét sè
®Þa ph−¬ng cÊp ®Êt bõa cho d©n x©y dùng, hay l¼ng lÆng “ph¹t” vµ thu phÝ
“®ãng gãp”, nh¾m m¾t tr−íc t×nh tr¹ng x©y dùng bõa b·i, mét sè “quan
ph−êng” cßn ngang nhiªn chiÕm ®Êt c«ng x©y nhµ riªng. ë Hµ Néi th× khái
ph©n l«, cø mua ®Êt, nép ph¹t x©y dùng tr¸i phÐp råi x©y nhµ. ë thµnh phè
Hå ChÝ Minh, t− nh©n mua ®Êt ruéng, tù quy ho¹ch, lµm ®−êng ph©n l«, b¸n
nhµ cho d©n. “PhÐp vua” yÕu th× “lÖ lµng” lµm thay.
ë mäi quèc gia trªn thÕ giíi, viÖc quy ho¹ch, t¸i bè trÝ sö dông ®Êt
®ai ®Ó x©y dùng çc c«ng tr×nh d©n dông chung lµ nhu cÇu thiÕt yÕu trong
giai ®o¹n ph¸t triÓn kinh tÕ ®Ó c«ng nghiÖp hãa. Ho¹t ®éng nµy ®−îc ®iÒu
chØnh b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng hoÆc c¬ chÕ nhµ n−íc mét çch cã kÕt qu¶.
Trong tr−êng hîp ViÖt Nam, thÞ tr−êng ®Êt ®ai kh«ng ®−îc c«ng nhËn vµ
287
Hép 59. Dïng c¬ chÕ céng ®ång gi¶i quyÕt vÊn ®Ò gi¶i phãng mÆt bµng
- mét sai lÇm kÐo dµi
N¨m 2000 triÓn khai dù ¸n ®−êng cao tèc Néi Bµi - B¾c Ninh cã tæng
kinh phÝ hµng ngh×n tû ®ång. ViÖc thùc hiÖn c«ng tr×nh bÞ ¸ch t¾c bëi “nót
chÆn” t¹i hå Thanh Xu©n. T¹i ®©y, nhiÒu n«ng d©n sèng trong nh÷ng c¨n nhµ vµ
®Êt ®ai chiÕm dông tr¸i phÐp cña dù ¸n ®· tÊn c«ng c«ng nh©n, b¾t gi÷ thiÕt bÞ
thi c«ng. Nhµ thÇu sau khi tr×nh Bé Giao th«ng VËn t¶i, vµ Chñ ®Çu t− (Ban
qu¶n lý çc dù ¸n 18), b¸o ço chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng kh«ng d¸m ®Ò nghÞ xö
lý kÎ lµm sai mµ chØ mong ®−îc cã ph−¬ng ¸n ®Òn bï còng kh«ng xong. Häp
lªn häp xuèng, c«ng v¨n ®i vÒ, cuèi cïng nhµ thÇu ®µnh “bá cña ch¹y lÊy
ng−êi” vøt l¹i c«ng tr×nh dang dë víi hµng tû tiÒn thiÕt bÞ d·i n¾ng dÇm s−¬ng
suèt 2 n¨m sau.
N¨m 2004, nhµ thÇu dù ¸n ®−êng vµnh ®ai 3 Hµ Néi ®o¹n ®i qua ®Þa bµn
quËn Thanh Xu©n còng mét lÇn n÷a ph¶i bá ch¹y v× 150 hé khu vùc Mai DÞch
ch−a thèng nhÊt ph−¬ng ¸n båi hoµn, kh«ng cho chñ ®Çu t− vµo ®o ®¹c kh¶o s¸t.
Dù ¸n quèc lé 5 ®· kÐo dµi tõ n¨m 2002 ®Õn qu¸ thêi h¹n 4/2004 nh−ng ch−a
hoµn thµnh v× kh«ng gi¶i phãng ®−îc mÆt b»ng 4 km ®i qua huyÖn Phó L−¬ng,
Th¸i Nguyªn… T×nh tr¹ng chÝnh quyÒn chØ biÕt th−¬ng l−îng, thuyÕt phôc d©n
råi l¹i bµn b¹c víi doanh nghiÖp n©ng møc ®Òn bï diÔn ra ë hµng lo¹t c«ng tr×nh
x©y dùng khiÕn nhiÒu nhµ doanh nghiÖp chÞu c¶nh “tiÒn mÊt tËt mang”.
§øng tr−íc sù bÊt lùc cña c¬ chÕ nhµ n−íc, sù b¬ v¬ cña çc nhµ ®Çu t−,
nhiÒu ng−êi d©n ph¸t huy c¬ chÕ céng ®ång, më réng quy m« ch©y ú vµ l¹m
dông. Tr−íc khi Ban qu¶n lý çc dù ¸n quËn Ba §×nh xuèng kh¶o s¸t gi¶i phãng
mÆt b»ng phè LiÔu Giai, chØ qua mét ®ªm, çc hé d©n ®· l¸t g¹ch hµng tr¨m m 2
®Êt sau nhµ ®Ó ®ßi ®Òn bï víi møc cao h¬n møc ®Êt n«ng nghiÖp hµng tr¨m lÇn.
Tr−íc khi ®Òn bï gi¶i phãng mÆt b»ng c«ng tr×nh s©n vËn ®éng QG Mü §×nh,
nhiÒu hé d©n ®· thi nhau trång chi chÝt hoa huÖ, trång chuèi trªn s©n, trªn ®Êt
trèng ®Ó sau ®ã ®Õm c©y lÊy tiÒn ®Òn bï. Ng−êi ta cßn dùng lªn hµng lo¹t bia
mé gi¶ ®ßi tiÒn båi hoµn di dêi nghÜa trang. Çc nhµ ®Çu t− vµo khu c«ng
nghiÖp An Kh¸nh, Hµ T©y còng ®iªu ®øng v× n¹n n«ng d©n rµo cæng nhèt m¸y
mãc thiÕt bÞ, kh«ng cho c«ng nh©n vµo lµm viÖc t¹i khu c«ng nghiÖp ®· cã quy
ho¹ch, ®· tiÕn hµnh gi¶i to¶, ®Òn bï theo ®óng chÝnh s¸ch. ThËm chÝ cã doanh
nghiÖp ho¹t ®éng ®· 3 n¨m cßn bÞ n«ng d©n ®Õn bao v©y ®ßi tr¶ thªm tiÒn v×
“tr−íc ®©y båi hoµn rÎ qu¸”.
(Nguån: An ninh ThÕ giíi 10/6/2004).
288
vËn hµnh mét çch râ rµng nh−ng quyÒn qu¶n lý vµ sö dông cña nhµ n−íc
l¹i còng kh«ng ®−îc thi hµnh mét çch ®óng møc, v× vËy, c¬ chÕ céng ®ång
®ang ®øng ra ®iÒu hµnh mét çch sai l¹c ho¹t ®éng quan träng nµy, g©y thiÖt
h¹i nghiªm träng vµ kÐo dµi cho nÒn kinh tÕ (xem hép 59).
Nhµ cöa san s¸t mäc lªn trªn phè cæ cÊm x©y dùng, lÊn chiÕm çc di
tÝch lÞch sö ®· xÕp h¹ng, trªn bê ®ª, trong hµnh lang b¶o vÖ thñy lîi, lÊn
kh«ng gian b¶o vÖ ®−êng ®iÖn cao thÕ, v−ît kho¶ng kh«ng lªn xuèng cña
s©n bay, chiÕm c¶ ®Êt qu©n sù, ¨n hÕt ®Êt n«ng nghiÖp, lÊp hÕt c¶ ao hå,…
NhiÒu c¬ quan ®−îc cÊp
®Êt th× ®Ó l·ng phÝ, chia
nhau x©y nhµ, cho thuª,
b¸n ®Êt c«ng, gãp vèn liªn
doanh, cæ phÇn ho¸ víi gi¸
quy ®Þnh bõa b·i.
Çc c¬ quan nhµ
n−íc bÊt lùc trong quy
ho¹ch, gi¸m s¸t, ®µnh ch¹y
theo sau kh¾c phôc hËu
qu¶: ph¸ nhµ leo lªn bê ®ª,
®Ëp nhµ chäc vµo ®−êng cao thÕ, cÊm nhµ v−¬n ra chiÕm ®Êt n«ng nghiÖp,
kÌ hå chÆn nhµ bß xuèng n−íc. Nhµ n−íc gi¶i táa d©n lÊy l¹i lßng lÒ ®−êng,
®−a d©n ngô c− ra khái çc khu “xãm liÒu”, cÊp sæ ®á hîp ph¸p cho d©n ®·
®Þnh c−, x©y dùng ch¾p v¸ hµng lo¹t nhµ m¸y cÊp n−íc vµ tr¹m b¬m tho¸t
n−íc, tiÕp tôc héi th¶o vµ nghiªn cøu vÒ viÖc duy tr× çc khu phè cæ ®· biÕn
mÊt gÇn hÕt vµ më réng çc khu cÊp cøu ë bÖnh viÖn ®Ó cøu ch÷a hµng tr¨m
ca tai n¹n giao th«ng hµng ngµy. Çi t×nh tr¹ng:
Nhµ èng san s¸t
Ngµn ng¹t m« t«
ph¶n ¸nh viÖc c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó mÊt s©n, kh«ng hoµn thµnh nhiÖm vô ®iÒu
hµnh ph¸t triÓn x· héi trong qu¶n lý quy ho¹ch ®« thÞ ë n−íc ta.
C¬ chÕ thÞ tr−êng th«ng tho¸ng nh−ng ch−a lµnh m¹nh
GÇn 20 n¨m ®æi míi chÝnh s¸ch ®· t¹o nªn mét thÓ chÕ thÞ tr−êng nãi
chung kh¸ th«ng tho¸ng. Trong n−íc hÕt c¶nh ng¨n s«ng cÊm chî, ngoµi
n−íc ®· më réng cöa, çc thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu tham gia tÝch cùc vµo ho¹t
®éng th−¬ng m¹i, hÇu hÕt gi¸ c¶ cña çc hµng ho¸ chÝnh ®· ®−îc quy ®Þnh
289
bëi quan hÖ cung cÇu. Tuy vËy, mét sè thÞ tr−êng tµi nguyªn (®Êt, n−íc,
kho¸ng s¶n, lao ®éng, tiÒn vèn, c«ng nghÖ,...) ch−a hoµn thiÖn, thËm chÝ
ch−a h×nh thµnh hoµn chØnh, t¹o nªn t×nh tr¹ng ®iÒu tiÕt bÊt hîp lý, kinh
doanh vµ sö dông tr¸i phÐp lµm thiÖt h¹i cho lîi Ých c«ng céng, l·ng phÝ tµi
nguyªn, ph©n phèi bÊt c«ng.
Do tæ chøc qu¶n lý thÞ tr−êng ch−a hoµn chØnh, gi÷a çc thµnh phÇn
kinh tÕ c¹nh tranh ch−a c«ng b»ng, hÖ thèng thÓ chÕ, luËt lÖ, ch−a hoµn
chØnh nªn luËt ch¬i cña thÞ tr−êng trong mét sè lÜnh vùc, trong tõng thêi
®iÓm vÉn ch−a râ rµng, ngay c¶ mét sè thÞ tr−êng hµng ho¸, dÞch vô vÉn
ch−a ho¹t ®éng lµnh m¹nh, minh b¹ch, mÐo mã. Sù can thiÖp vông vÒ vµ çc
mÐo mã thÞ tr−êng vÉn t¹o nªn çc c¬n sèt gi¸ hay t×nh tr¹ng ®«ng cøng cña
mét sè hµng ho¸ quan träng nh− xi m¨ng, s¾t thÐp, ph©n bãn, xe m¸y, nhµ
®Êt,…
Sù yÕu kÐm cña thÞ tr−êng gç lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. Tõ nhiÒu n¨m
nay c¶ n−íc ®· triÓn khai ch−¬ng tr×nh trång míi 5 triÖu ha rõng, gãp phÇn
t¨ng ®é che phñ rõng cña n−íc ta tõ 28% lªn 32% tæng diÖn tÝch, nh−ng
ng−êi d©n lµm nghÒ rõng vÉn kh«ng g¾n bã víi rõng, kh«ng coi rõng lµ mét
ngµnh s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶, kh«ng cã th¸i ®é së h÷u rõng. Mét lý do quan
träng lµ thÞ tr−êng l©m s¶n kh«ng ph¸t triÓn hoµn chØnh nh− mäi thÞ tr−êng
hµng ho¸ n«ng s¶n kh¸c. Thñ tôc ®Ó bu«n b¸n gç rõng trång kh«ng ®¬n
gi¶n, ®Çu ra cña gç rõng trång trong nhiÒu n¨m gÆp khã kh¨n. Gç dïng lµm
nguyªn liÖu giÊy ë çc tØnh phÝa B¾c khèn khæ v× ®éc quyÒn thu mua cña
mét sè Ýt doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ c¹nh tranh thua bét giÊy nhËp khÈu.
Ch−¬ng tr×nh chÕ t¹o v¸n gç nh©n t¹o ch−a ®−a l¹i çc tÝn hiÖu kh¶ quan vÒ
kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi hµng ngo¹i nhËp, gi¸ v¸n b¨m d¨m xuÊt khÈu qu¸
thÊp. B¸n kh«ng ®−îc, vËn chuyÓn khã kh¨n, thÞ tr−êng nµy cung nhiÒu, cÇu
Ýt, kh«ng cã n¬i giao dÞch râ rµng, mï mÞt th«ng tin, gi¸ c¶ thÊp vµ bÊp
bªnh.
Trong khi ®ã, møc sèng cña nh©n d©n ngµy cµng t¨ng vµ tèc ®é x©y
dùng m¹nh ®· më réng nhu cÇu vÒ gç rÊt nhanh chãng. TÝn hiÖu cÇu vÒ gç
tèt kh«ng ®−îc nèi th«ng víi tÝn hiÖu cung cña rõng trång, t¸ch thÞ tr−êng
gç thµnh hai hµng ho¸. Rõng trång gç mäc nhanh kh«ng ai muèn s¶n xuÊt,
gi¸ gi¶m; gç tèt cÇn cho chÕ biÕn ®å gç vµ x©y dùng thiÕu ph¶i nhËp khÈu
vµ khai th¸c rõng tù nhiªn, gi¸ t¨ng. Gç rõng tù nhiªn hiÖn bÞ h¹n chÕ khai
th¸c vµ cÊm xuÊt khÈu, tuy nhiªn ranh giíi ph©n ®Þnh gi÷a gç tù nhiªn nhËp
290
khÈu vµ gç tù nhiªn khai th¸c nhiÒu khi kh«ng râ rµng, võa g©y khã kh¨n
cho ng−êi lµm nghÒ chÕ biÕn ®å gç, võa t¹o kÏ hë cho l©m tÆc ph¸ rõng.
ë nh÷ng n¬i c¬ chÕ thÞ tr−êng yÕu kÐm, c¬ chÕ nhµ n−íc ph¶i can
thiÖp bæ sung. §Ó t¨ng ®Çu ra cho gç rõng trång, nhµ n−íc trung −¬ng vµ
çc ®Þa ph−¬ng ®æ vèn më réng s¶n xuÊt nhiÒu nhµ m¸y v¸n nh©n t¹o. Nhµ
m¸y giÊy B·i B»ng gÇn nh− ®éc quyÒn ngµnh s¶n xuÊt giÊy miÒn B¾c mét
thêi gian dµi còng ®−îc ®Çu t− më réng c«ng suÊt. Çc h×nh thøc quota b¸n
gç cho nhµ m¸y ®−îc çc ®Þa ph−¬ng trong vïng gç nguyªn liÖu ¸p dông.
Nhµ n−íc trî cÊp réng r·i cho nh©n d©n tham gia ho¹t ®éng trång rõng, b¶o
vÖ rõng th«ng qua ch−¬ng tr×nh 327 tr−íc kia vµ ch−¬ng tr×nh 5 triÖu ha
rõng hiÖn nay. Tuy nhiªn, do ë nhiÒu n¬i, lîi nhuËn cña ng−êi trång rõng
kh«ng ®−îc ®¶m b¶o, trång rõng lµ ngµnh lç vèn, rñi ro cao nªn dï c¬ chÕ
nhµ n−íc cè g¾ng mÊy, c¬ chÕ thÞ tr−êng vÉn kh«ng khëi ®éng. C¬ chÕ nhµ
n−íc ®µnh nh¶y vµo “®¸ thay ch©n”. KÕt qu¶ lµ d©n coi viÖc trång rõng, b¶o
vÖ rõng nh− lµm thuª cho nhµ n−íc víi møc thuª rÎ m¹t, v× thÕ, th¸i ®é cña
ng−êi trång vµ b¶o vÖ rõng ngµy nay gièng nh− cung çch cña x· viªn hîp
t¸c x· 20 n¨m tr−íc khi ch−a ®æi míi. NghÜa lµ trém ®−îc g× th× lÊy, tr¸nh
viÖc nµo tèt viÖc Êy, b¸o ço sai lÊy thµnh tÝch.
C¬ chÕ nhµ n−íc còng ®−îc ¸p dông réng r·i ®Ó qu¶n lý thÞ tr−êng gç
tù nhiªn phôc vô nhu cÇu d©n dông. Rõng tù nhiªn vÒ nguyªn t¾c ®· thùc
hiÖn ®ãng cöa ®Ó b¶o tån nh−ng çc c¬ quan nhµ n−íc ph¶i vËt lén gian khæ
®Ó gi¸m s¸t vµ thùc hiÖn lÖnh nµy. §éi ngò kiÓm l©m chiÕn ®Êu mét çch
vÊt v¶ víi l©m tÆc ®Ó b¶o vÖ rõng, kiÓm so¸t bu«n b¸n, vËn chuyÓn gç.
Trong tr−êng hîp nµy, c¬ chÕ thÞ tr−êng l¹i vËn hµnh m¹nh nh−ng mÐo mã.
Gi¸ gç t¨ng, lîi nhuËn cao, thu hót c¶ doanh nghiÖp cã vèn, c¶ d©n nghÌo
lµm thuª vµo ph¸ rõng, mua b¸n gç tr¸i phÐp, l«i kÐo theo c¶ mét sè doanh
nghiÖp, çn bé vµ c¶ c¬ quan nhµ n−íc tiÕp tay cho l©m tÆc ph¸ rõng. Chèng
l¹i xu thÕ lÖch l¹c cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¬ chÕ nhµ n−íc l¹i ph¶i “vµo s©n
®¸ thay”. MÖnh lÖnh, c−ìng chÕ, kiÓm so¸t, truy tè, tÞch thu, ph¹t, vv…
nhiÒu biÖn ph¸p ®· ®−îc ¸p dông. Tèn kÐm lín, hy sinh nhiÒu, nh−ng t¸c
dông rÊt h¹n chÕ khi hai c¬ chÕ ®èi ®Çu nhau quyÕt liÖt, mµ c¬ chÕ thÞ
tr−êng mang tÝnh tù nhiªn, tù gi¸c cao h¬n, huy ®éng ®−îc lùc l−îng tæng
hîp h¬n.
291
C¬ chÕ céng ®ång ®−îc ¸p dông phæ biÕn, víi biÖn ph¸p cò vµ
thÓ chÕ ®ang thay ®æi
XuÊt ph¸t tõ mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp, s¶n xuÊt nhá, ë ViÖt Nam,
c¬ chÕ céng ®ång vÉn ®ãng vai trß rÊt quan träng trong kinh tÕ vµ sinh ho¹t
x· héi, trïm phñ lªn c¬ chÕ nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng. Mét sè hñ tôc, biÖn
ph¸p cò cña c¬ chÕ céng ®ång vÉn ®−îc ¸p dông, biÕn ®æi ®Ó ®iÒu chØnh
hµnh vi x· héi thay thÕ c«ng cô chÝnh thøc cña c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ
thÞ tr−êng lµnh m¹nh. Çc c«ng cô céng ®ång ®ang ®−îc ¸p dông vÉn ë
tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp. Do ®ã, çc thÓ chÕ céng ®ång ®ang ®øng tr−íc
nh÷ng yªu cÇu to lín vÒ ®æi míi c¬ chÕ mét çch c¨n b¶n, ®¸p øng th¸ch
thøc cña thêi ®¹i.
Ph¶i biÕn çc ®oµn thÓ tæ chøc quÇn chóng thµnh tæ chøc cña céng ®ång
XuÊt th©n tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch, çc tæ chøc ®oµn thÓ quÇn chóng
®øng tr−íc nhu cÇu thay ®æi vÒ c¨n b¶n nhiÖm vô vµ h×nh thøc ho¹t ®éng.
Trong m« h×nh nhµ n−íc chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc tr−íc ®©y, trong x· héi
chØ cã hai thµnh phÇn kinh tÕ chÝnh lµ nhµ n−íc vµ tËp thÓ lµm chñ ®¹o. Çc
tæ chøc chÝnh trÞ, çc tæ chøc kinh tÕ vµ çc tæ chøc ®oµn thÓ x· héi ho¹t
®éng hoµn toµn thèng nhÊt trong mét quü ®¹o chung, cïng phôc vô nhµ
n−íc cña toµn d©n. Trong h×nh thøc phèi hîp ho¹t ®éng nµy, kh«ng cã c¬
chÕ ®èi träng.
Khi chuyÓn sang ¸p dông c¬ chÕ thÞ tr−êng, çc thµnh phÇn kinh tÕ
kh¸c nhau cïng tham gia tÝch cùc vµo ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi. Nh÷ng
vÊn ®Ò míi vÒ c¹nh tranh ho¹t ®éng, chªnh lÖch thu nhËp, tranh chÊp quyÒn
lîi tÊt yÕu ®Æt ra, ®ßi hái çc tæ chøc ®oµn thÓ quÇn chóng ph¶i thùc sù trë
thµnh ®¹i diÖn ®Êu tranh b¶o vÖ quyÒn lîi cho céng ®ång cña m×nh. Søc
sèng vµ uy tÝn cña çc ®oµn thÓ võa n»m trong sù thèng nhÊt hµnh ®éng cho
nh÷ng môc tiªu chung cña ®Êt n−íc, võa g¾n víi c¬ chÕ ®èi träng cña nh÷ng
céng ®ång ng−êi cô thÓ trong x· héi.
Trong bèi c¶nh ®ã, h×nh thøc tæ chøc, bÇu cö vµ nu«i d−ìng ®éi ngò
çn bé ph¶i tho¸t ra khái c¬ chÕ nhµ n−íc cò. HÖ thèng th«ng tin còng ph¶i
®æi míi, ®¶m b¶o mäi nguyÖn väng, çc vÊn ®Ò cña çc céng ®ång ®−îc
ph¶n ¸nh ë mäi cÊp cña tæ chøc. Môc tiªu vµ h×nh thøc ho¹t ®éng cña çc
®oµn thÓ quÇn chóng tr−íc hÕt ph¶i nh»m b¶o vÖ ®−îc quyÒn lîi cña thµnh
viªn trong bèi c¶nh c¹nh tranh cña thÞ tr−êng vµ ph¸t huy d©n chñ cña nhµ
292
n−íc, t¹o m«i tr−êng ph¸t triÓn thuËn lîi vµ cÊt lªn tiÕng nãi cña çc céng
®ång trong sinh ho¹t chÝnh trÞ - x· héi. Cã lÏ ®©y lµ nh÷ng b−íc tiÕn ®Çu
tiªn trªn con ®−êng x©y dùng mét x· héi d©n sù lµnh m¹nh.
Kinh tÕ hîp t¸c m¹nh nhê thÞ tr−êng ph¸t triÓn vµ nhµ n−íc hç trî
Mét vÝ dô râ rµng lµ nhu cÇu h×nh thµnh çc tæ chøc hîp t¸c cña n«ng
d©n trong bèi c¶nh c¹nh tranh gay g¾t cña thÞ tr−êng. ChÝnh quyÒn ë nhiÒu
quèc gia ®ang ph¸t triÓn lu«n chó träng hç trî phong trµo hîp t¸c x·. §iÒu
®¸ng nãi lµ hîp t¸c th−êng ®−îc coi träng vÒ khÝa c¹nh chÝnh trÞ vµ kinh tÕ
mµ kh«ng ®−îc chó ý vÒ mÆt céng ®ång. VÒ chÝnh trÞ, nhµ n−íc th−êng coi
hîp t¸c x· n«ng nghiÖp lµ nh÷ng tæ chøc cã kÕt cÊu chÆt chÏ, ®¹i diÖn cho
®«ng ®¶o n«ng d©n ë n«ng th«n cã thµnh viªn ®«ng vµ uy tÝn cao, lµ ®¬n vÞ
®Ó tæ chøc çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn n«ng th«n. N¾m ®−îc hîp t¸c x· lµ n¾m
®−îc nÒn t¶ng chÝnh trÞ trong n«ng d©n.
VÒ kinh tÕ, çc ng©n hµng, doanh nghiÖp,… vµ c¶ nhµ n−íc coi hîp
t¸c x· lµ ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh ®Çu mèi ë n«ng th«n, qua hîp t¸c x· cã
thÓ tiÕn hµnh ®µm ph¸n, gi¸m s¸t ®«ng ®¶o n«ng d©n nhá. Hîp t¸c x· lµ
cæng vµo ®¸ng tin cËy cho ho¹t ®éng cho vay tÝn dông, cung øng vËt t−, lµ
®Çu ra tËp trung thu mua hµng ho¸ n«ng s¶n, lµ n¬i dÔ thu thuÕ, huy ®éng
çc kho¶n ®ãng gãp,… Tõ çch nh×n nhËn nµy, çc hîp t¸c x· ®−îc tæ chøc
theo phong trµo, b»ng c«ng cô cña c¬ chÕ nhµ n−íc, viÖc khuyÕn khÝch,
qu¶n lý hîp t¸c x· còng ¸p dông çc c«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ nhµ
n−íc lµ chÝnh.
Trong thùc tÕ hiÖn nay cña n−íc ta, cã mét sè hîp t¸c x· h×nh thµnh
vµ tån t¹i nhê çc ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi nhÊt ®Þnh nh− çc vïng tõ x−a ®·
cã ruéng c«ng, nh÷ng n¬i vÉn cßn duy tr× t− liÖu s¶n xuÊt, kÕt cÊu h¹ tÇng,
vµ c¶ nî nÇn cña hîp t¸c x· tõ thêi kinh tÕ kÕ ho¹ch nh− ë miÒn B¾c, miÒn
Trung, cã mét sè vïng ®iÒu kiÖn canh t¸c s¶n xuÊt lu«n yªu cÇu cã çc ho¹t
®éng liªn kÕt phèi hîp nh− çc “tæ ®−êng n−íc” chung nhau kªnh dÉn n−íc,
nguån n−íc ë An Giang, çc tæ “b¬m dÒ, x¹ dÒ” cã chung nhau ®ª bao ng¨n
lò côc bé ë TiÒn Giang vµ mét sè çc lo¹i h×nh s¶n xuÊt vÇn c«ng, ®æi c«ng
phèi hîp nhau nh÷ng kh©u cÇn nhiÒu lao ®éng nh− gÆt lóa, lµm ®Êt,… Nh×n
chung, çc h×nh thøc s¶n xuÊt cña hé tiÓu n«ng s¶n xuÊt nhá Ýt cã nhu cÇu
vµ kh¶ n¨ng tæ chøc çc hîp t¸c x· theo ®óng nghÜa.
MÆc dï trªn thÕ giíi, lÞch sö hîp t¸c x· n«ng nghiÖp cã tõ l©u ®êi
nh−ng ë hÇu hÕt çc n−íc, kinh tÕ hîp t¸c chØ thùc sù ph¸t triÓn m¹nh, trë
293
thµnh nhu cÇu bøc xóc vµ ®−îc ®«ng ®¶o n«ng d©n tham gia khi kinh tÕ
hµng ho¸ ®· ph¸t triÓn, thÓ chÕ thÞ tr−êng chiÕm −u thÕ trong nÒn kinh tÕ vµ
nhµ n−íc thùc sù hç trî tÝch cùc. Ng−êi n«ng d©n khi tham gia nh÷ng thÞ
tr−êng xa x«i vµ phøc t¹p, ph¶i ®−¬ng ®Çu víi çc ®èi thñ c¹nh tranh m¹nh
mÏ vµ ®−îc tæ chøc tèt, hä sÏ häc ®−îc r»ng muèn tån t¹i ph¶i liªn kÕt,
muèn th¾ng lîi ph¶i tæ chøc l¹i. Khi ®ã, ®éng lùc h×nh thµnh kinh tÕ hîp t¸c
míi ®ñ m¹nh ®Ó g¾n nh÷ng ng−êi n«ng d©n ç thÓ vèn kh«ng cã thãi quen
vµ n¨ng lùc hîp t¸c l¹i víi nhau.
Quan hÖ céng ®ång kiÓu cò ë lµng x· tiÓu n«ng tr−íc ®©y g¾n bã vÒ
t×nh c¶m, v¨n ho¸, an ninh, tr−íc søc Ðp cña thÞ tr−êng sÏ chuyÓn sang quan
hÖ míi vÒ liªn kÕt trong s¶n xuÊt vµ phèi hîp vÒ kinh tÕ. §©y lµ b−íc
chuyÓn vÒ chÊt l−îng, ®¸nh dÊu sù thay ®æi tõ s¶n xuÊt nhá tù cÊp sang
hµng ho¸ lín kinh doanh. Tõ sù ®−¬ng ®Çu víi thiªn nhiªn vµ kÎ thï, n«ng
d©n chuyÓn sang ®èi phã víi thÞ tr−êng vµ x· héi. §©y còng chÝnh lµ lóc
giai cÊp n«ng d©n ®Êu tranh quyÕt liÖt víi thÞ d©n, víi c«ng nghiÖp ®Ó duy
tr× sù sèng cßn cña m×nh tr−íc khi bÞ thu hÑp vÒ c¬ b¶n.
X−a kia cã nhiÒu ®Þa ph−¬ng, d©n c− ë nhiÒu lµng chuyªn ®i çc n¬i
lµm çc nghÒ gièng nhau nh− may quÇn ¸o, ®óc ®ång, ®iªu kh¾c gç, ®µo ®Êt
thuª. Khi ng−êi lao ®éng t×m ra mét ngµnh nghÒ, vµ nãi l¹i cho bµ con, b¹n
bÌ trong lµng, ng−êi ta ®· cung cÊp cho nhau th«ng tin vÒ thÞ tr−êng, cung
çch tiÕp thÞ, ®èi t−îng phôc vô, thñ tôc hµnh chÝnh, c«ng nghÖ cña nghÒ,…,
khi hä rñ nhau ®i ®· t¹o ®−îc sù dùa dÉm, b¶o vÖ, t¨ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh,
®Êu tranh n¬i xa x«i, t¹o ®−îc m¹ng l−íi b¶o trî trong çc t×nh huèng rñi ro.
“Bu«n cã b¹n, b¸n cã ph−êng” ®©y lµ nh÷ng mÇm mèng, nh÷ng tÝn hiÖu cña
nhu cÇu thµnh lËp çc hiÖp héi ngµnh nghÒ thùc sù b¾t nguån tõ nhu cÇu
thiÕt thùc cña ng−êi lao ®éng n«ng th«n.
ë tr×nh ®é cao h¬n, khi g¾n s¶n xuÊt víi kinh doanh hµng ho¸ quy
m« lín, hä ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng ®èi thñ kh«ng c©n søc vÒ th«ng tin,
tiÒn vèn, c«ng nghÖ, n¨ng lùc, quan hÖ chÝnh trÞ bao gåm c¶ ®éi ngò tiÓu
th−¬ng, çc c«ng ty lín ë ®« thÞ, nhiÒu khi c¶ çc doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ
c«ng ty ®a quèc gia. §Ó chèng l¹i t×nh tr¹ng bÞ che giÊu th«ng tin, Ðp cÊp,
Ðp gi¸, lîi dông chÝnh s¸ch, tËn dông tiÒn vèn… nh÷ng ng−êi tiÓu n«ng cßn
“sèng sãt” trong trËn ®Êu ¸c liÖt cña thÞ tr−êng sÏ ph¶i ®Êu l−ng l¹i víi
nhau, dån tiÒn thuª luËt s−, thuª kü s−, trang bÞ m¸y mãc, b−íc vµo th−¬ng
tr−êng x©y dùng th−¬ng hiÖu cña m×nh, tæ chøc kªnh tiÕp thÞ cña m×nh vµ
294
®Êu tranh ®ßi hái nhµ n−íc b¶o vÖ quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cho m×nh. ChØ ®Õn
khi ®ã, hîp t¸c x· thùc sù víi hÖ thèng tæ chøc hoµn chØnh tõ trung −¬ng tíi
®Þa ph−¬ng míi ®−îc h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. §ã sÏ kh«ng
ph¶i lµ tæ chøc cña nhµ n−íc hay cña çc c«ng ty lËp ra mµ thùc sù lµ tæ
chøc céng ®ång kiÓu míi cña n«ng d©n. Nã h×nh thµnh kh«ng v× lîi nhuËn,
kh«ng nh»m môc tiªu chÝnh trÞ mµ tr−íc hÕt, ®Ó b¶o vÖ lîi Ých sèng cßn cña
çc hé n«ng d©n.
T−¬ng tù nh− vËy, thÓ chÕ cña çc céng ®ång ë thµnh phè, ë çc c¬
quan, çc ®¬n vÞ s¶n xuÊt, kinh doanh kh¸c nhau còng ®ang thay ®æi. Trong
qu¸ tr×nh lét x¸c nµy, cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi, c¬ chÕ céng
®ång dÇn nh−êng b−íc chia sÎ tr¸ch nhiÖm víi c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ
thÞ tr−êng. Nhµ n−íc ph¶i n¾m ®−îc nhu cÇu thùc tÕ nµy vµ tiÕp søc ®óng
çch míi cã thÓ ph¸t triÓn ®−îc thµnh c«ng çc tæ chøc kinh tÕ hîp t¸c míi
cña nh©n d©n.
3. Ph¸t triÓn c¬ chÕ theo kÞch b¶n kh¸c nhau
Con ®−êng ®i tíi t−¬ng lai kh«ng dÔ dµng, b»ng ph¼ng. Nh×n l¹i
chÆng ®−êng chóng ta ®· ®i 50 n¨m qua, kÓ tõ hoµ b×nh lËp l¹i n¨m 1954,
chØ xÐt riªng vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, kinh tÕ n«ng th«n, cã nh÷ng lóc ViÖt
Nam ®i nhanh, khëi s¾c rùc rì nh− giai ®o¹n 1955 - 1957, 1981 - 1985,
1989 - 1994; cã thêi gian chùng l¹i nh− giai ®o¹n 1960 - 1975, 1986 - 1987;
cã thêi gian xuèng dèc nh− giai ®o¹n 1975 - 1980; cã thêi gian tiÕn dÇn
tõng b−íc nh− tõ 1995 ®Õn nay.
Cïng mét lóc, ViÖt Nam chuyÓn tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch sang kinh tÕ thÞ
tr−êng; tõ ®ãng cöa tù cÊp sang më cöa héi nhËp; tõ khai th¸c lao ®éng vµ
tµi nguyªn ®Ó t¨ng tr−ëng sang ®Çu t− theo chiÒu s©u, ph¸t triÓn v÷ng bÒn.
Khã kh¨n lµ thÕ, nh−ng con ®−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa kh«ng
cã tiÒn lÖ. Bëi vËy, sù quanh co, thËm chÝ vÊp v¸p lµ khã tr¸nh khái. Nh×n
tíi t−¬ng lai mét çch tØnh t¸o, xin giíi thiÖu 3 kÞch b¶n cã thÓ x¶y ra víi sù
¸p dông çc c¬ chÕ kh¸c nhau: d¹i dét ¸p dông sai çc c¬ chÕ dÉn ®Õn kÕt
qu¶ xÊu, biÕt ¸p dông kh«n khÐo nhÊt çc c¬ chÕ ®¹t kÕt qu¶ ph¸t triÓn rùc
rì, vµ tr−êng hîp trung gian, “®iÒu chØnh mï” chÞu vÊp ng· häc hái ®Ó ®i
lªn ®¹t nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan víi nhiÒu gi¸ ph¶i tr¶ vµ ®¸nh mÊt kh¸ nhiÒu
c¬ héi thêi gian.
295
Bøc tranh t×nh huèng xÊu
Trong tr−êng hîp ®i sai b−íc, dïng sai c«ng cô cña c¬ chÕ, phèi hîp
sai tû lÖ çc c¬ chÕ ®Ó ®iÒu chØnh ho¹t ®éng x· héi, çc ho¹t ®éng nµy sÏ trë
nªn kÐm hiÖu qu¶, çc c«ng cô trë thµnh bÊt lùc, buéc ph¶i thay thÕ, ch¾p
v¸, vay m−în çc c«ng cô cña c¬ chÕ kh¸c, buéc ph¶i ¸p dông çc c«ng cô
“kh«ng chÝnh thèng”.
Trong tr−êng hîp nµy, c¬ chÕ nhµ n−íc sÏ tõ bÊt lùc, kh«ng ®iÒu hoµ
vµ kh¾c phôc ®−îc nh÷ng khiÕm khuyÕt cña thÞ tr−êng chuyÓn sang bµng
quan, tõ bá tr¸ch nhiÖm phôc vô, b¶o vÖ nh©n d©n. Çc c¬ quan c«ng quyÒn
lµm viÖc mét çch quan liªu, çn bé ch¨m lo b¶o vÖ lîi Ých cho çc nhãm
quyÒn lîi trong chÝnh quyÒn vµ trong x· héi, çc nhãm giÇu cã g¾n kÕt
quan hÖ víi çc nhãm cã thÕ lùc, c¾t rêi khái quyÒn lîi vµ ý nguyÖn cña
quÇn chóng. Th«ng tin cho nh©n d©n bÞ bãp mÐo, che ®Ëy, trë thµnh tuyªn
truyÒn ru ngñ, çc quyÒn lµm chñ cña ng−êi d©n bÞ x©m ph¹m nghiªm träng.
Viªn chøc çc cÊp m¾c kÑt gi÷a ®ßi hái cña nh©n d©n vµ viÖc phôc vô quyÒn
lîi cña çc nhãm ®Æc quyÒn sÏ tranh thñ kiÕm lîi b»ng çch t¨ng c−êng
tham nhòng th«ng qua viÖc s¸ch nhiÔu nh©n d©n vµ lõa dèi cÊp trªn. §Êt ®ai,
tµi s¶n nhµ n−íc vµ c«ng quü bÞ ç nh©n chiÕm ®o¹t vµ lîi dông cho çc
môc tiªu ç nh©n. KÕt côc tÖ h¹i nhÊt lµ çc thÕ lùc x· héi ®en len lái vµo
khèng chÕ ho¹t ®éng chÝnh quyÒn, g©y téi ¸c víi nh©n d©n, thËm chÝ çc tËp
®oµn ®a quèc gia liªn kÕt víi mét sè quan chøc g©y thiÖt h¹i quyÒn lîi d©n
téc.
H×nh ¶nh thÞ tr−êng trong kÞch b¶n ®en tèi nµy lµ thÞ tr−êng víi bé
mÆt xÊu. Çc ®èi t¸c trªn th−¬ng tr−êng c¹nh tranh nhau khèc liÖt b»ng çc
biÖn ph¸p xÊu (b¸n ph¸ gi¸, gi¸n ®iÖp kinh tÕ, b«i nhä uy tÝn, khñng bè ®èi
thñ, mua chuéc quan chøc,…). Nh÷ng doanh nghiÖp cã uy lùc sÏ th¾ng thÕ
(doanh nghiÖp nhµ n−íc ®éc quyÒn, doanh nghiÖp g¾n bã hä hµng víi quan
chøc, víi çc lùc l−îng cã thÕ lùc trong x· héi,… ). Trong m«i tr−êng bÊt
b×nh ®¼ng nµy, mét sè tËp ®oµn xuyªn quèc gia lµm ¨n phi ph¸p sÏ t×m ®Õn
liªn kÕt víi çc doanh nghiÖp cã thÕ lùc, t×m çch lòng ®o¹n vµ chiÕm h¼n
quyÒn quyÕt ®Þnh trong çc doanh nghiÖp nµy, çc doanh nghiÖp n−íc ngoµi
lµm ¨n nghiªm tóc sÏ bá ra ®i. ThÊt nghiÖp t¨ng nhanh cïng víi sù ph¸ s¶n
cña hµng lo¹t çc doanh nghiÖp nhá vµ võa, ph¸ s¶n çc tæ chøc cña n«ng
d©n, çc doanh nghiÖp nhµ n−íc kh«ng cã lîi thÕ. Çc doanh nghiÖp ®éc
chiÕm th−¬ng tr−êng khai th¸c thÕ m¹nh ®éc quyÒn, ¸p dông çc biÖn ph¸p
296
Hép 60. Liªn X«, tõ khñng ho¶ng c¬ chÕ ®Õn suy sôp x· héi
Liªn X« lµ mét c−êng quèc víi 146 triÖu d©n, cã diÖn tÝch 17 triÖu km2
réng nhÊt thÕ giíi, cã nÒn c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, tiÒm lùc khoa häc vµ qu©n sù
hïng m¹nh, tµi nguyªn thiªn nhiªn giµu cã. ChuyÓn tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch sang
kinh tÕ thÞ tr−êng, sau 70 n¨m kinh tÕ kÕ ho¹ch thÊt b¹i trong viÖc sö dông ®¬n
®éc c¬ chÕ nhµ n−íc ®Ó qu¶n lý x· héi, “liÖu ph¸p sèc”®−îc ¸p dông nh÷ng
mong lÊy c¬ chÕ thÞ tr−êng thay thÕ hoµn toµn c¬ chÕ nhµ n−íc. C¬ chÕ nhµ n−íc
®ang bao trïm mäi quan hÖ x· héi bçng chèc rót lui, ®Ó l¹i mét kho¶ng trèng
nguy hiÓm mµ c¬ chÕ thÞ tr−êng kh«ng thÓ ®¶m ®−¬ng næi. Çc c¬ chÕ “kh«ng
chÝnh thèng” ®· chiÕm lÜnh kho¶ng trèng c¬ chÕ nµy.
Çc tæ chøc d©n téc cùc ®oan, çc tËp ®oµn x· héi ®en, çc tæ chøc chÝnh
trÞ kh«ng râ c−¬ng lÜnh khèng chÕ quan hÖ x· héi ë ®Þa ph−¬ng vµ c¬ së. Çc
nhãm téi ph¹m cã tæ chøc hoµnh hµnh khèng chÕ ho¹t ®éng tµi chÝnh ng©n hµng.
KÕt qu¶ lµ kinh tÕ tuét ra khái ph¹m vi kiÓm so¸t cña nhµ n−íc, kinh tÕ téi ph¹m
chiÕm ®Õn 45% GDP. §Çu t− n−íc ngoµi ®ãng b¨ng, ng−îc l¹i, tiÒn vèn lµm ¨n
phi ph¸p trong n−íc liªn tôc ch¶y ra n−íc ngoµi. Tõ 1993 ®Õn 1998, 135 tû USD
tiÒn vèn bÞ chuyÓn tr¸i phÐp ra ngoµi. An ninh ®Êt n−íc kh«ng ®¶m b¶o. Cuéc
sèng cña ®a sè nh©n d©n trë nªn tåi tÖ. Trong khi ®ã nh÷ng kÎ lµm ¨n phi ph¸p vµ
cã quyÒn lùc giµu lªn nhanh chãng, t¹o thµnh tÇng líp cã møc sèng v−ît h¼n so
víi toµn d©n.
C¬ chÕ thÞ tr−êng kh«ng huy ®éng ®−îc nh÷ng c«ng cô chÝnh thèng ®·
chuyÓn sang ¸p dông çc biÖn ph¸p xÊu, t¹o nªn h×nh ¶nh cña"chñ nghÜa t− b¶n
hoang d·". "Chñ tr−¬ng t− nh©n ho¸ kinh tÕ ®· t¹o c¬ héi cho líp ng−êi mang
danh l·nh ®¹o ®Êt n−íc tiÕn hµnh mét ®ît c−íp ph¸ tµi s¶n quèc gia v« téi v¹ vµ
chia sÎ quyÒn lùc gi÷a çc vïng trong n−íc". Nhµ n−íc ho¹t ®éng kÐm hiÖu qu¶,
tham nhòng lan réng. Ho¹t ®éng phóc lîi x· héi tõ bao cÊp chuyÓn sang bá bÔ.
L−¬ng thÊp vµ th−êng tr¶ chËm, nhµ cöa tåi tµn, gi¸ sinh ho¹t ®¾t ®á, çc dÞch vô
phóc lîi x· héi bÞ c¾t gi¶m, tõ n¨m 1984 ®Õn 2000, d©n sè Nga gi¶m mÊt 8 triÖu
ng−êi, chñ yÕu trÎ s¬ sinh (6 triÖu trÎ em chÕt), tuæi thä trung b×nh cña nam gi¶m
xuèng chØ cßn 59 vµ n÷ cßn ë møc 72 tuæi. Kinh tÕ liªn tôc sót gi¶m, sau 10 n¨m,
GDP cña çc n−íc trong Céng ®ång çc quèc gia ®éc lËp SNG chØ cßn b»ng 60%
so víi n¨m 1990. L¹m ph¸t phi m·. Çc n−íc trong céng ®ång lón s©u vµo m©u
thuÉn s¾c téc, t«n gi¸o. Mét sè cuéc chiÕn vµ khñng bè g©y ®æ m¸u kÐo dµi. Chñ
quyÒn quèc gia bÞ ®e do¹.
(Nguån: B¸o Nh©n ®¹o Chñ nhËt, 2001).
lõa läc nh− trèn thuÕ, gian lËn thuÕ, bu«n lËu, lõa bÞp ng−êi dïng,... kiÕm
lêi phi ph¸p. Thu nhËp trong x· héi ngµy cµng chªnh lÖch, ng−êi nghÌo,
297
ng−êi thiÖt thßi, ng−êi sèng ë vïng miÒn nói, vïng s©u, vïng xa l©m vµo
t×nh tr¹ng khèn cïng, khã cã ®iÒu kiÖn häc lªn, häc xong kh«ng xin ®−îc
viÖc lµm. M©u thuÉn trong x· héi t¨ng m¹nh, tÖ n¹n x· héi lan réng, m«i
tr−êng tù nhiªn bÞ ng−êi nghÌo ph¸ ho¹i, ng−êi giµu khai th¸c ®Õn cïng kiÖt
khiÕn thiªn tai liªn tôc diÔn ra, cuéc sèng trë nªn rñi ro, bÊt tr¾c.
Trong bèi c¶nh cña “chñ nghÜa t− b¶n man rî”, cïng víi sù bÊt lùc
vµ bµng quan cña nhµ n−íc, céng ®ång ®¸nh mÊt kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng, mÊt
kh¶ n¨ng lµm chñ. Tr−íc t×nh tr¹ng ¸p bøc, bãc lét ng−êi lao ®éng, çc c«ng
®oµn chØ ®øng ra hoµ gi¶i chñ thî, kh«ng d¸m ®Êu tranh b¶o vÖ quyÒn lîi
c«ng nh©n, liªn minh hîp t¸c x· kh«ng b¶o vÖ ®−îc n«ng d©n. Ng−îc l¹i çc
tæ chøc x· héi ®en kiªn quyÕt thi hµnh luËt rõng, trËt tù cña Mafia ®−îc x¸c
lËp, b¶o vÖ cho giíi lµm ¨n giµu chÞu khuÊt phôc vµ ®Ì nÐn d©n lµnh kh«ng
cã tæ chøc. ThÊt b¹i trong cuéc sèng, bÞ thiªn tai, kÎ xÊu ®e do¹, con ng−êi
ch¹y trèn vµo r−îu, ma tuý, cê b¹c, m·i d©m. Çc tËp tôc, hñ tôc tù ph¸t lan
trµn, thay chÕ chÝnh luËt ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi. §−êng cïng, d©n nghÌo
vµ nh÷ng ®èi t−îng bÞ thua thiÖt tiªu cùc ph¶n kh¸ng b»ng çc h×nh thøc b¹o
lùc, ph¸ vì æn ®Þnh x· héi.
H×nh ¶nh viÔn c¶nh tèt ®Ñp
Trong tr−êng hîp chóng ta lu«n chän ®−îc ®−êng ®i ®óng h−íng,
tõng b−íc x©y dùng ®−îc mét kÕt cÊu hµi hoµ gi÷a 3 c¬ chÕ, çc c¬ chÕ ®Òu
phèi hîp vµ ph¸t triÓn song hµnh víi nhau, cïng ®iÒu chØnh ho¹t ®éng x·
héi cã kÕt qu¶ th× bøc tranh t−¬ng lai thËt tèt ®Ñp.
Hép 61. C¶i çch c¶ gãi thµnh c«ng t¹o nªn “céng h−ëng c¬ chÕ” ®Çu
thËp kû 1990
§Çu n¨m 1989, ViÖt Nam tiÕn hµnh mét ch−¬ng tr×nh c¶i çch ®ång bé
t¹o nªn mét hiÖu øng “céng h−ëng c¬ chÕ” më ra mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhanh
thµnh c«ng nhÊt kÐo dµi 4 - 5 n¨m vµ t¹o ®µ cho kinh tÕ sau ®ã tiÕp tôc ®i tíi. Sau
®©y lµ mét sè c¶i çch xÐt theo gãc ®é c¬ chÕ giai ®o¹n nµy:
1. Ph¸t huy vai trß chñ ®¹o cña c¬ chÕ thÞ tr−êng: c¬ chÕ thÞ tr−êng ®−îc t¹o
®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nhanh, thùc sù ®iÒu chØnh hµng lo¹t ho¹t ®éng kinh tÕ - x·
héi tr−íc ®©y do c¬ chÕ nhµ n−íc qu¶n lý. Gi¶i thÓ bít doanh nghiÖp nhµ n−íc
(12000 gi¶m cßn 6300 trong 5 n¨m); bá trî gi¸ cho chi tiªu gia ®×nh, chuyÓn
sang mua b¸n trªn thÞ tr−êng; bá kiÓm so¸t gi¸ hµng ho¸ vµ dÞch vô; bá ®éc
quyÒn cña doanh nghiÖp nhµ n−íc, khuyÕn khÝch t− nh©n tham gia kinh doanh,
chÊp nhËn c¹nh tranh thÞ tr−êng; cho phÐp n«ng d©n mua b¸n vËt t−, n«ng s¶n tù
298
do, c«ng nhËn thÞ tr−êng lao ®éng; tiÕp nhËn ®Çu t− n−íc ngoµi; t¸ch biÖt ho¹t
®éng qu¶n lý vµ kinh doanh cña hai cÊp ng©n hµng; lo¹i bá ®éc quyÒn ng©n
hµng…
2. Gi¶m bít sù bao trïm cña c¬ chÕ céng ®ång lªn ho¹t ®éng cña çc c¬ chÕ
kh¸c: ®Êt ®ai vµ t− liÖu s¶n xuÊt cña çc hîp t¸c x· ®−îc giao cho hé n«ng d©n sö
dông l©u dµi, chÊm døt t×nh tr¹ng “cha chung kh«ng ai khãc” trong s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp; trao quyÒn tù chñ lín h¬n, quyÒn tù tæ chøc vµ qu¶n lý cho doanh
nghiÖp nhµ n−íc; chÝnh quy ho¸ ho¹t ®éng hµnh chÝnh (®Ò cao tr¸ch nhiÖm thñ
tr−ëng, c«ng chøc ®eo b¶ng tªn, ¨n mÆc chØnh tÒ, tiªu chuÈn ho¸ thi viªn chøc,
chøc danh, häc vÞ,…); c¾t gi¶m bao cÊp cho doanh nghiÖp nhµ n−íc; çc ph−¬ng
tiÖn truyÒn th«ng vµ v¨n nghÖ sÜ ®−îc khuyÕn khÝch nãi th¼ng, nãi thËt, t×nh
tr¹ng t« hång, che giÊu th«ng tin cña c¬ chÕ céng ®ång tõng b−íc ®−îc kh¾c
phôc;
3. Thay ®æi ho¹t ®éng cña çc c¬ chÕ b»ng nh÷ng néi dung míi.
Trong c¬ chÕ nhµ n−íc viÖc in tiÒn bï ®¾p th©m hôt ng©n s¸ch ®−îc thay b»ng
vay nî n−íc ngoµi vµ vay d©n (ph¸t hµnh tr¸i phiÕu); c©n ®èi chi tiªu chÝnh phñ
®−îc thùc hiÖn nhê gi¶m chi cho qu©n ®éi vµ chi tiªu c«ng céng; Bé cÊp vèn
chuyÓn sang ngµnh tµi chÝnh qu¶n lý vµ vay vèn qua ng©n hµng; ¸p dông çc
c«ng cô tiÒn tÖ nh− ph¸ gi¸ ®ång néi tÖ vµ thèng nhÊt tû gi¸ hèi ®o¸i; c¬ chÕ thÞ
tr−êng më réng c¹nh tranh b»ng çch ph¸t triÓn doanh nghiÖp t− nh©n vµ ®Çu t−
kinh doanh n−íc ngoµi nhê ®ã tiÕp thu c«ng nghÖ míi vµ më mang thÞ tr−êng
míi (quan hÖ bu«n b¸n víi 150 n−íc); tham gia vµo çc hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i
khu vùc vµ quèc tÕ; trong c¬ chÕ céng ®ång, nguyªn t¾c tù nguyÖn trong kinh tÕ
hîp t¸c ®−îc t«n träng; çc ho¹t ®éng lÔ héi, t«n vinh b¶o tån çc gi¸ trÞ t©m
linh, v¨n ho¸ ®−îc ®Ò cao; ho¹t ®éng ®èi ngo¹i chuyÓn h¼n tõ ®èi ®Çu sang hîp
t¸c víi çc n−íc ASEAN, tõ chiÕn tranh biªn giíi phÝa B¾c vµ phÝa Nam chuyÓn
sang b×nh th−êng ho¸ quan hÖ víi çc n−íc l¸ng giÒng, më cöa giao th−¬ng quèc
tÕ; …
HiÖn t−îng céng h−ëng c¬ chÕ t¹o ra b−íc nh¶y vät vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ
vµ x· héi ë ViÖt Nam. Tèc ®é GDP t¨ng trung b×nh 1991 - 1997 8,5%/n¨m,
nhanh nhÊt thÕ giíi, l¹m ph¸t gi¶m tõ 775% n¨m 1986 xuèng 5% n¨m 1993,
n«ng nghiÖp t¨ng tr−ëng 5,6%/n¨m, ViÖt Nam n¨m 1988 cã 3,6 triÖu ng−êi thiÕu
®ãi nÆng trë thµnh n−íc xuÊt khÈu g¹o liªn tôc thø hai ®øng thÕ giíi suèt thËp kû
1990, xuÊt khÈu m¹nh n«ng s¶n, tû lÖ hé nghÌo gi¶m tõ 70% cuèi thËp kû 1980
gi¶m xuèng 37% n¨m 1998. Xo¸ bá t×nh tr¹ng bÞ cÊm vËn kinh tÕ, chÊm døt c¨ng
th¼ng biªn giíi. §êi sèng x· héi hoµn toµn thay ®æi.
(Nguån: Shenggen Fan, Ph¹m Lan H−¬ng vµ TrÞnh Quang Long 2003; HiÓn, H. V. vµ
Th¶o, N. V. 1998)
299
Nhµ n−íc ¸p dông çc c«ng cô thÝch hîp nh− bÇu cö d©n chñ, g¾n kÕt
th«ng tin,… thùc sù sÏ do nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn vµ ch¨m lo cho quyÒn lîi
cña ®«ng ®¶o nh©n d©n l·nh ®¹o. Çc c¬ chÕ thÝch hîp nh− lùa chän vµ båi
d−ìng ®µo t¹o nh©n tµi, thï lao thÝch ®¸ng, ®¸nh gi¸ nghiªm ngÆt,… ®−îc
¸p dông ®Ó ®¶m b¶o bé m¸y c«ng quyÒn cã ®ñ n¨ng lùc l·nh ®¹o, thÓ hiÖn
®−îc chÊt l−îng phôc vô mµ ng−êi d©n yªu cÇu. Çc ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch
cña nhµ n−íc minh b¹ch víi toµn d©n ®−îc x©y dùng dùa trªn nÒn t¶ng lý
luËn ph¸t triÓn hîp lý vµ chiÕn l−îc râ rµng, t¹o lßng tin vµ m«i tr−êng
chÝnh s¸ch æn ®Þnh dµi h¹n. Gi÷a çc céng ®ång d©n c− víi çc c¬ quan nhµ
n−íc cã hÖ thèng thèng tin th«ng suèt, qua ®ã ng−êi d©n gi¸m s¸t ®−îc ho¹t
®éng cña chÝnh phñ vµ tham gia ®−îc tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh x©y dùng chÝnh
s¸ch, ng−îc l¹i, mäi chñ tr−¬ng, ®−êng lèi cña Nhµ n−íc nhanh chãng ®Õn
®−îc víi d©n vµ ®−îc kiÓm tra thùc hiÖn triÖt ®Ó. Nhê çc ®iÒu kiÖn trªn, bé
m¸y qu¶n lý nhµ n−íc ®−îc tæ chøc gän gµng, hoµn toµn trong s¹ch, ho¹t
®éng tiÕt kiÖm vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao, ph¸p luËt ®−îc toµn d©n nghiªm tóc tu©n
thñ.
Trong mét ®Êt n−íc cã bé m¸y chÝnh quyÒn ho¹t ®éng hiÖu qu¶ nh−
vËy, c¬ chÕ thÞ tr−êng sÏ cã ®iÒu kiÖn vËn hµnh thuËn lîi vµ th«ng tho¸ng.
ViÖc s¶n xuÊt vµ kinh doanh hµng ho¸ vµ dÞch vô c¬ b¶n sÏ tu©n theo tÝn
hiÖu cña quan hÖ cung cÇu d−íi sù hç trî hiÖu qu¶ cña Nhµ n−íc. Nhê cã
chÝnh s¸ch th«ng tho¸ng vµ minh b¹ch, ®Çu t− c«ng hiÖu qu¶, gióp chi phÝ
giao dÞch vµ l−u th«ng thÊp, t¨ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh cho çc hµng ho¸
trong n−íc, thu hót m¹nh ®Çu t− vµ liªn doanh n−íc ngoµi tõ çc tËp ®oµn
lµm ¨n nghiªm tóc. M«i tr−êng tæ chøc vµ ph¸p lý nµy t¹o ®iÒu kiÖn cho çc
doanh nghiÖp thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ tham gia c¹nh tranh lµnh m¹nh
vµ c«ng b»ng, t¹o nªn c¬ chÕ thÞ tr−êng ho¹t ®éng hoµn h¶o. ThÞ tr−êng hiÖu
qu¶ sÏ khiÕn ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh s«i ®éng, thu hót mäi nguån
®Çu t− trong x· héi vµ quèc tÕ t¹o ra nhiÒu viÖc lµm vµ thu nhËp nhÊt lµ tõ
çc doanh nghiÖp nhá vµ võa. Nhê vËy, t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp trong x· héi
®−îc gi¶i quyÕt vÒ c¬ b¶n, ®ãi nghÌo ®−îc xo¸ bá, gióp th¸o gì çc m©u
thuÉn chÝnh trong x· héi. Trong hoµn c¶nh ®ã, çc céng ®ång cã ®iÒu kiÖn
ph¸t triÓn toµn diÖn vµ ®ãng gãp tÝch cùc cho qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸.
Çc tæ chøc quÇn chóng, tæ chøc x· héi thùc sù ®ãng vai trß ®¹i diÖn
cho quyÒn lîi cña çc céng ®ång kh¸c nhau. Çc vÊn ®Ò lÞch sö ®−îc minh
xÐt, th«ng tin x· héi th«ng suèt, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc khoa häc t¹o nªn
300
mét x· héi trung thùc vµ cã lßng tin, lµ c¬ së cho n¨ng lùc phèi hîp gi÷a
çc ç nh©n vµ çc céng ®ång. Nhµ n−íc khuyÕn khÝch vµ gióp ®ì nh÷ng
ng−êi lao ®éng nhá, yÕu nh− hé n«ng d©n tiÓu n«ng, ng−êi s¶n xuÊt nhá,
bu«n b¸n nhá, ng−êi lao ®éng v« s¶n tæ chøc thµnh çc hîp t¸c x·, nghiÖp
®oµn ®Ó ®oµn kÕt b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh. Çc ®èi t−îng s¶n xuÊt kinh
doanh kh¸c trong x· héi còng x©y dùng çc hiÖp héi, tæ nhãm liªn hiÖp, ®Ó
gióp hä tæ chøc çc dÞch vô phôc vô nh− b¶o hiÓm, th«ng tin, b¶o vÖ ph¸p
lý, ®µo t¹o tay nghÒ,… n©ng cao vÞ thÕ ®µm ph¸n, c¹nh tranh vµ tiÕp thÞ. Çc
®Þa ph−¬ng còng cã çc h×nh thøc tæ chøc céng ®ång kh¸c nhau ®Ó thùc hiÖn
ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n, b¶o vÖ tµi nguyªn tù nhiªn, thùc hiÖn
c«ng t¸c x· héi, träng tµi gi¶i quyÕt tranh chÊp,… Mét x· héi d©n sù sÏ
®−îc h×nh thµnh ®Ó c¬ chÕ céng ®ång chia sÎ tr¸ch nhiÖm vµ tham gia cïng
c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng.
TriÓn väng cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn
Hai bøc tranh rÊt ¶m ®¹m vµ thËt s¸ng sña trªn cã lÏ chØ lµ nh÷ng gîi
ý ®Ó minh häa cho nh÷ng th¸ch thøc vµ triÓn väng sÏ ph¶i ®−¬ng ®Çu trong
t−¬ng lai. Nh− thùc tÕ tõng chøng tá, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã thÓ ®i nhanh, ®i
chËm, thËm chÝ xuèng dèc nh−ng vÉn m·i ch¶y, kh¶ n¨ng thiÕt thùc cã thÓ
x¶y ra cao nhÊt n»m ®©u ®ã ë kho¶ng gi÷a nh÷ng th¸i cùc cña thÊt väng vµ
−íc m¬.
Chóng ta tin r»ng Nhµ n−íc chóng ta m·i lµ cña nh©n d©n, nhiÖm vô
quan träng nhÊt kh«ng thÓ sao nh·ng lµ b¶o vÖ quyÒn lîi d©n téc vµ ®¸p øng
nhu cÇu, nguyÖn väng cña d©n. V× vËy, Nhµ n−íc sÏ tõng b−íc hoµn chØnh
hÖ thèng ph¸p luËt vµ t¨ng kh¶ n¨ng thi hµnh luËt lÖ. Tuy sÏ rÊt khã kh¨n
nh−ng c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n−íc sÏ ®−îc t¨ng c−êng, ®Þnh h−íng qu¶n lý sÏ
chuyÓn tõ “cÇm tay chØ viÖc”, h−íng dÉn sang t¹o m«i tr−êng hç trî, cung
cÊp dÞch vô c«ng. Tõ ®èc thóc, s¶n xuÊt kinh doanh chuyÓn dÇn sang
khuyÕn khÝch tiÕp thÞ, t¨ng c−êng kh¶ n¨ng c¹nh tranh. C¶i çch hµnh chÝnh
sÏ cã thÓ diÔn ra chËm vµ vÊt v¶ nh−ng n¨ng lùc cña ®éi ngò çn bé vµ tæ
chøc bé m¸y sÏ ®−îc t¨ng c−êng.
Cïng víi thêi gian, ho¹t ®éng thÞ tr−êng sÏ tõng b−íc ®−îc hoµn
thiÖn, tr−íc hÕt lµ víi çc hµng ho¸, sau ®ã víi dÞch vô, ë møc ®é chËm h¬n,
thÞ tr−êng tµi nguyªn còng tõng b−íc hoµn thiÖn. Tuy kh«ng hoµn toµn hoµn
h¶o vµ hiÖu qu¶ nh−ng m«i tr−êng c¹nh tranh gi÷a çc lo¹i h×nh doanh
nghiÖp vµ çc thµnh phÇn kinh tÕ sÏ dÇn dÇn trë nªn c«ng b»ng h¬n.
301
§èi víi c¬ chÕ céng ®ång, th«ng tin ®Çy ®ñ dÇn cho mäi ®èi t−îng
cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t huy d©n chñ, nhµ n−íc sÏ t¹o ®iÒu kiÖn trong t−¬ng
lai ®Ó çc tæ chøc quÇn chóng råi sÏ ®¹i diÖn nguyÖn väng vµ lîi Ých thiÕt
thùc cña ng−êi d©n. X· héi d©n sù sÏ thµnh h×nh mét mai. ViÔn c¶nh nªu
trªn lµ nh÷ng viÖc cã thÓ lµm ®−îc, phï hîp víi ®iÒu kiÖn, tr×nh ®é x· héi vµ
b¶n chÊt chÕ ®é chÝnh trÞ cña ViÖt Nam. MiÔn lµ biÕt çch s¾p xÕp, tæ chøc
sö dông mét çch t−¬ng ®èi hîp lý ho¹t ®éng cña c¶ 3 c¬ chÕ trong qu¸
tr×nh vËn ®éng cña x· héi.
§iÒu ®¸ng lo ng¹i lµ chËm ch©n, tôt hËu, bá lì c¬ héi kh«ng cßn lµ
nguy c¬ mµ ®· trë thµnh thùc tÕ. Thêi gian cña ViÖt Nam ®· vµ ®ang bÞ l·ng
phÝ nghiªm träng. Trong thêi ®¹i ngµy nay, thêi gian lµ tµi s¶n quý gi¸ nhÊt
cho ph¸t triÓn. ViÖt Nam lµ n−íc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp n»m trong khu
vùc ph¸t triÓn n¨ng ®éng nhÊt thÕ giíi, l¹i lµ mét n−íc nhá kÒ bªn mét quèc
gia ®ang v−¬n nhanh trë thµnh nÒn kinh tÕ lín nhÊt nh× thÕ giíi. Trong mét
thÕ giíi “ng−êi ®−îc sÏ cã tÊt c¶”, tiÕn nhanh víi chÝnh m×nh nh−ng chËm
víi thiªn h¹ sÏ vÉn lµ thÊt b¹i.
B−íc sang thiªn niªn kû míi, d−êng nh− trõ sù h·nh tiÕn cña mét cùc
thÕ giíi, hÇu nh− tÊt c¶ çc quèc gia, çc d©n téc trªn ®Þa cÇu ®Òu ®ang nh×n
l¹i m×nh, ®ang tù ®iÒu chØnh, ®ang giÊu m×nh l¹i ®Ó t×m çch v−ît lªn nhanh
nhÊt, hiÖu qu¶ nhÊt, chiÕm lÊy mét thÕ ®øng cã lîi nhÊt trong t−¬ng quan
kinh tÕ, chÝnh trÞ toµn cÇu t−¬ng lai. H×nh d¸ng míi cña x· héi nh©n lo¹i
®ang h×nh thµnh hµng ngµy, hµng giê kh«ng ®îi chê ai. Muèn t¨ng tèc, ®ãn
®Çu ®ßi hái mét cè g¾ng ®Æc biÖt trong viÖc kiªn quyÕt xo¸ bá nhanh nh÷ng
nÕp h»n cña c¬ chÕ céng ®ång lªn mäi ho¹t ®éng x· héi, ¸p dông çc c«ng
cô míi thÝch hîp cña c¶ ba c¬ chÕ tæ chøc trong mét kÕt cÊu hîp lý míi cña
çc c¬ chÕ.
302
Xu h−íng vËn ®éng cña ba c¬ chÕ
nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng ®ång ë ViÖt Nam
Nhµ n−íc ThÞ tr−êng Céng ®ång

HiÖn - Qu¶n lý nhµ n−íc - ThÞ tr−êng nh×n - Vai trß céng ®ång
tr¹ng ®ang chuyÓn tõ qu¶n chung th«ng tho¸ng yÕu kÐm.
lý cung sang qu¶n lý - Mét sè thÞ tr−êng - Çc tæ chøc quÇn
cÇu tµi nguyªn (®Êt, chóng ho¹t ®éng h×nh
- HÖ thèng chÝnh n−íc, lao ®éng, tiÒn thøc, thiÕu quyÒn lùc,
s¸ch ch−a hoµn thiÖn, vèn, c«ng nghÖ,...) thiÕu th«ng tin.
gi¸m s¸t thi hµnh ph¸p ch−a hoµn thiÖn - Çc hñ tôc, quan
luËt kÐm - LuËt lÖ, luËt ch¬i hÖ h×nh thµnh, ph¸t
- N¨ng lùc qu¶n lý ch−a râ rµng, c¹nh triÓn ®Ó tù ®iÒu chØnh
kÐm, c¬ chÕ qu¶n lý tranh ch−a c«ng hµnh vi x· héi thay
kÐm hiÖu qu¶, tham b»ng, thÕ luËt lÖ chÝnh thøc
nhòng, bÊt lùc - ThÞ tr−êng mÐo vµ thÞ tr−êng lµnh
mã. m¹nh.
- Ch−a cã x· héi
d©n sù.
T×nh - ChÝnh quyÒn bÊt - C¹nh tranh khèc - X· héi ®en, luËt
huèng lùc, kh«ng ®iÒu hoµ vµ liÖt, ph¸ s¶n doanh rõng lan trµn, an ninh
xÊu kh¾c phôc ®−îc mÆt nghiÖp nhá vµ võa, cuéc sèng kÐm
tr¸i cña thÞ tr−êng doanh nghiÖp nhµ - Céng ®ång mÊt
- T¸ch khái d©n, ®¹i n−íc, thÊt nghiÖp kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng,
diÖn cho nhãm quyÒn t¨ng mÊt kh¶ n¨ng lµm
lîi nhá - Ng−êi nghÌo thiÖt chñ
- Viªn chøc øng phã thßi, thu nhËp chªnh - TËp tôc, hñ tôc tù
b»ng t¨ng c−êng tham lÖch t¨ng ph¸t lan trµn, thay
nhòng, Maphia ho¸ - M«i tr−êng, x· héi chÕ chÝnh luËt ®iÒu
chÝnh quyÒn, hy sinh bÞ xuèng cÊp, t¨ng chØnh quan hÖ x· héi
quyÒn lîi d©n téc. tr−ëng kÐm bÒn - D©n ph¶n kh¸ng
v÷ng. chèng ®èi ®Ó tù vÖ
- Çc t¸c nh©n t×m b»ng çc h×nh thøc
çch lµm háng thÞ b¹o lùc, ph¸ vì æn
tr−êng ®Ó kh¾c phôc: ®Þnh x· héi.
lõa läc, trèn thuÕ,
gian lËn,...
303
Nhµ n−íc ThÞ tr−êng Céng ®ång
§Þnh - ThÓ hiÖn vµ ®¹i - Cã ®ñ çc thÞ - Th«ng tin ®Çy ®ñ.
h−íng tèt diÖn cho quyÒn lîi cña tr−êng c¬ b¶n - Tæ chøc quÇn
nhÊt ®«ng ®¶o nh©n d©n - ThÞ tr−êng th«ng chóng thùc sù ®¹i
- Minh b¹ch hãa tho¸ng diÖn cho d©n.
th«ng tin - C¹nh tranh lµnh - H×nh thµnh tæ
- N¨ng lùc qu¶n lý m¹nh vµ c«ng b»ng chøc x· héi d©n sù.
nhµ n−íc tèt - H×nh thµnh c¬
- Bé m¸y qu¶n lý chÕ thÞ tr−êng hoµn
nhµ n−íc cã hiÖu qu¶ chØnh
Møc ®é - Hoµn chØnh hÖ - Doanh nghiÖp - Nèi céng ®ång víi
kh¶ thi thèng ph¸p luËt, t¨ng c¹nh tranh c«ng b»ng tæ chøc quÇn chóng,
kh¶ n¨ng thi hµnh luËt - Hoµn thiÖn thÞ - BiÕn tæ chøc quÇn
lÖ tr−êng tµi nguyªn chóng thµnh ®¹i diÖn
- §¸p øng nhu cÇu thùc tÕ cña nh©n d©n
nguyÖn väng cña d©n - T¨ng vai trß ho¹t
- B¶o vÖ quyÒn lîi ®éng cña céng ®ång,
d©n téc cña tæ chøc quÇn
- T¨ng n¨ng lùc qu¶n chóng.
lý nhµ n−íc, ®Þnh
h−íng sang qu¶n lý
tiªu thô, kinh doanh
Mét sè ®Ò xuÊt vÒ vËn hµnh çc c¬ chÕ trong giai ®o¹n ph¸t
triÓn míi
Nh×n tõ khÝa c¹nh ph¸t huy vai trß cña çc c¬ chÕ, b−íc ph¸t triÓn
míi cña x· héi ViÖt Nam kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ b»ng
®éng lùc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù chØ ®¹o, chÊn chØnh cña c¬ chÕ nhµ
n−íc ®Ó ®¶m b¶o ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa vµ söa ch÷a nh÷ng sai sãt cña
thÞ tr−êng.
ViÖc thø nhÊt cÇn lµm lµ lo¹i bá ¶nh h−ëng cña c¬ chÕ céng ®ång
kiÓu cò ®ang bao trïm, lµm c¶n trë vµ mÐo mã ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ
n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng míi. C¬ chÕ nhµ n−íc vµ thÞ tr−êng ph¶i kiªn
quyÕt tho¸t khái cung çch cña c¬ chÕ céng ®ång trong mét lo¹t c«ng viÖc.
ViÖc thø hai cÇn lµm lµ ®iÒu chØnh l¹i kÕt cÊu gi÷a çc c¬ chÕ ®Ó cã
thÓ ph¸t huy ®−îc thÕ m¹nh, kh¾c phôc ®iÓm yÕu cña tõng lo¹i c¬ chÕ trong
304
qu¸ tr×nh x©y dùng mét kÕt cÊu phèi hîp 3 c¬ chÕ hîp lý nhÊt. Mét sè viÖc
hiÖn ®ang ®−îc ®iÒu hµnh b»ng lo¹i c¬ chÕ nµy cÇn ph¶i chuyÓn sang ®iÒu
chØnh b»ng lo¹i c¬ chÕ kh¸c hiÖu qu¶ h¬n.
ViÖc thø ba cÇn lµm lµ ®æi míi hÖ thèng çc c«ng cô cña tõng c¬ chÕ
cho phï hîp víi møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. NhiÒu c«ng cô cò ®ang
¸p dông ph¶i ®−îc ®æi b»ng çc c«ng cô míi phï hîp h¬n.
1. Lo¹i bá ¶nh h−ëng c¬ chÕ céng ®ång cò lªn ho¹t ®éng cña
c¬ chÕ nhµ n−íc vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng
Lo¹i bá çc c«ng cô vµ ho¹t ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång trong ho¹t ®éng
cña c¬ chÕ nhµ n−íc
Trong thêi ®¹i ngµy nay, con ng−êi lµ tµi nguyªn quan träng nhÊt.
Çn bé nhµ n−íc cÇn ®−îc chän läc, ®Ò b¹t, sö dông c¨n cø vµo hiÖu qu¶
c«ng viÖc vµ theo tiªu chuÈn ®ßi hái cña nhiÖm vô. Tæ chøc çn bé cÇn ¸p
dông c¬ chÕ tù ®éng vµ râ rµng theo nguyªn t¾c chän vµo, lo¹i ra, ®−a lªn,
h¹ xuèng, chuyÓn ®i ®Þnh kú theo kÕt qu¶ lµm viÖc ®Ó ®−a ng−êi tµi vµo
c«ng t¸c l·nh ®¹o. CÇn thay ®æi nh÷ng tiªu chÝ kh«ng ®o ®Õm ®−îc vµ
nh÷ng tiªu chÝ mang tÝnh h×nh thøc b»ng çc tiªu chÝ ®¸nh gi¸ râ rµng vÒ
n¨ng lùc, hiÖu qu¶ c«ng viÖc. ¸p dông chÝnh s¸ch tr¶ l−¬ng vµ chÕ ®é ®·i
ngé ®Ó thu hót vµ sö dông ®−îc mäi nguån nh©n tµi cña d©n téc. Çn bé çc
c¬ quan Nhµ n−íc chia râ thµnh hai lo¹i:
- Çc nhµ chÝnh trÞ lµ ®¹i biÓu ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña cö tri vµ ®Æt d−íi
sù kiÓm so¸t, bÇu cö, b·i miÔn cña cö tri nh»m ®¶m b¶o c©n b»ng quyÒn lùc
gi÷a çc céng ®ång.
- Çc nhµ chuyªn gia thùc hiÖn chøc tr¸ch chuyªn m«n trong ho¹t ®éng
qu¶n lý nhµ n−íc ®−îc ®Ò b¹t, b·i miÔn, thuª m−ín, kiÓm so¸t bëi hiÖu qu¶
c«ng viÖc.
Cã quy chÕ luËt lÖ râ rµng ®Ó ng¨n chÆn t×nh tr¹ng “cê ngoµi bµi
trong”, can dù vµo c«ng t¸c ®iÒu hµnh nhµ n−íc b»ng çc quan hÖ céng
®ång kiÓu nh− uy tÝn, c«ng lao… Qu¸ tr×nh x©y dùng chÝnh s¸ch, ph¸p luËt
võa tiÕn hµnh mét çch chÝnh quy, b»ng ®éi ngò chuyªn gia chuyªn nghiÖp,
dùa trªn çc c¨n cø khoa häc v÷ng ch¾c, võa minh b¹ch cã sù tham gia ®ãng
gãp tõ thùc tiÔn cña ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n. Ng¨n chÆn sù can dù
cña çc thÕ lùc x· héi ®en, tËp ®oµn xuyªn quèc gia, doanh nghiÖp cã thÕ
lùc vµo ho¹t ®éng nhµ n−íc.
305
H×nh thµnh çc tæ chøc tham m−u cã n¨ng lùc, ho¹t ®éng kh¸ch quan
cung cÊp th«ng tin vµ x©y dùng c¬ së lý luËn cho c«ng t¸c qu¶n lý. L·nh
®¹o ph¶i dùa trªn lý luËn ph¸t triÓn râ rµng, khoa häc. Tham m−u ®éc lËp
víi l·nh ®¹o, ng¨n chÆn t×nh tr¹ng tham m−u chiÒu theo mÖnh lÖnh vµ ng−îc
l¹i, tr¸nh t×nh tr¹ng vËn ®éng hËu tr−êng cña çc nhãm lîi Ých, ng¨n chÆn
hiÖn t−îng lîi dông chÝnh s¸ch lµm lîi cho quyÒn lîi nhãm.
TrËt tù trong ®êi sèng ph¸p luËt vµ c¬ chÕ hµnh chÝnh ph¶i ®−îc x¸c
lËp. ViÖc lËp hiÕn trong ®ã çc quyÒn hiÕn ®Þnh c¨n b¶n nhÊt cña con ng−êi
ph¶i do nh©n d©n n¾m, th«ng qua x©y dùng HiÕn ph¸p. D−íi ®ã, Quèc héi
®−îc d©n giao quyÒn lËp ph¸p. Kh«ng nªn ®Ó t×nh tr¹ng kh«ng t¸ch biÖt gi÷a
lËp hiÕn vµ lËp ph¸p cña Quèc héi hiÖn nay62. Çc c¬ quan nhµ n−íc ph¶i cã
kÕ ho¹ch chuÈn bÞ ®Ó thi hµnh ngay vµ v« ®iÒu kiÖn çc luËt ph¸p ®· ®−îc
ban hµnh, chÊm døt t×nh tr¹ng LuËt cña Quèc héi vµ NghÞ ®Þnh cña ChÝnh
phñ ban hµnh ph¶i ®îi Bé ra Th«ng t− h−íng dÉn míi cã t¸c dông thi hµnh63.
Chuyªn m«n ho¸ vµ ®¶m b¶o tÝnh ®¹i diÖn cña ho¹t ®éng lËp ph¸p. H×nh
thµnh c¬ chÕ ®éc lËp gi¸m s¸t, ®èi träng qu¶n lý ®Ó ®¶m b¶o nguyªn t¾c
c«ng b»ng vµ hoµn toµn v« t− cña hÖ thèng t− ph¸p. §Ó tuyÖt ®èi ®¶m b¶o
kû c−¬ng phÐp n−íc, h×nh thµnh t©m lý tin ph¸p, tu©n ph¸p cña toµn x· héi.
Mäi oan sai trong lÞch sö ph¶i xö lý minh b¹ch, tõ ®ã vËn hµnh bé m¸y c«ng
quyÒn d−íi sù kiÓm so¸t vµ c−ìng chÕ cña ph¸p luËt. §Çu t− ®¸ng kÓ cho hÖ
thèng t− ph¸p ®Ó cã ®ñ sè l−îng, chÊt l−îng thÈm ph¸n, luËt s−, vµ çc çn
bé chuyªn m«n. ChÊm døt ø ®äng ¸n vµ chËm thi hµnh ¸n.
Trong ho¹t ®éng l·nh ®¹o ®iÒu hµnh ph¶i tuyÖt ®èi chÊp hµnh nguyªn
t¾c tËp trung d©n chñ, x¸c lËp râ chÕ ®é nhÊt thÓ chÕ. Mçi viÖc mét c¬ quan
qu¶n lý, mçi tµi s¶n, mçi nhiÖm vô, mét ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm. Lo¹i bá
mäi hÖ thèng tæ chøc t¹o nguy c¬ lÊn quyÒn vµ chång lÊn tr¸ch nhiÖm. Lo¹i
bá chÕ ®é ra quyÕt ®Þnh b»ng nguyªn t¾c ®ång thuËn, nhïng nh»ng kh«ng ai
chÞu tr¸ch nhiÖm. X¸c lËp tr¸ch nhiÖm cña thñ tr−ëng, g¾n quyÒn h¹n -
quyÒn lîi - tr¸ch nhiÖm lµm mét. L·nh ®¹o c«ng viÖc ph¶i n¾m vµ chÞu tr¸ch
nhiÖm vÒ ng−êi, vÒ tiÒn. Xo¸ bá mäi c¬ chÕ vµ nguyªn t¾c ho¹t ®éng cã thÓ
dÉn ®Õn t×nh tr¹ng “mÖnh lÖnh mÒm”.
62
S¬n, B. N. C¬ së cña chÕ ®é b¶o hiÕn, Nghiªn cøu lËp ph¸p, V¨n phßng Quèc héi 12/2003.
63
Thä, N. P. Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p n©ng cao kû luËt hµnh chÝnh. Nghiªn cøu lËp ph¸p, v¨n
phßng Quèc héi 12/2003.
306
Ho¹t ®éng cña nhµ n−íc ph¶i tu©n theo tÝnh thèng nhÊt vÒ chiÕn
l−îc, quy ho¹ch, kÕ ho¹ch tõ dµi h¹n ®Õn ng¾n h¹n. ChÊm døt h×nh thøc tæ
chøc c«ng viÖc theo phong trµo ng¾n h¹n, ch¹y theo nh÷ng vÊn ®Ò tr−íc
m¾t. ChuyÓn çc ch−¬ng tr×nh môc tiªu liªn ngµnh thµnh nhiÖm vô cô thÓ
cña ngµnh chÞu tr¸ch nhiÖm chñ tr× vµ çc ngµnh phèi hîp. Çc ho¹t ®éng
ph¶i theo kÕ ho¹ch, Ýt thay ®æi, ®¸ng tin cËy trong t−¬ng lai dµi h¹n, çc
chÝnh s¸ch c¨n b¶n cña nhµ n−íc ph¶i ®−îc luËt ho¸, lÊy chÝnh s¸ch lµm
c«ng cô ®iÒu hµnh quan träng cña c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n−íc. ChuyÓn çc
h×nh thøc giao −íc thi ®ua, ký kÕt hîp t¸c h×nh thøc theo c¬ chÕ céng ®ång
ë cÊp qu¶n lý sang quan hÖ hîp ®ång, liªn doanh cô thÓ ë c¬ së theo c¬ chÕ
thÞ tr−êng.
Lo¹i bá ¶nh h−ëng cña c¬ chÕ céng ®ång cò trong ho¹t ®éng cña c¬ chÕ
thÞ tr−êng
Trong ho¹t ®éng cña c¬ quan nhµ n−íc, ph¶i ph©n chia râ gi÷a bé
m¸y quyÒn lùc c«ng céng vµ c¬ quan ®ãng vai trß ®¹i diÖn së h÷u nhµ n−íc
nh− çc c«ng ty qu¶n lý vèn (hoÆc ñy ban qu¶n lý tµi s¶n quèc h÷u cña
Trung Quèc). Xo¸ bá chÕ ®é chñ qu¶n cña Bé hay ®Þa ph−¬ng, ph©n chia râ
ho¹t ®éng qu¶n lý nhµ n−íc víi ho¹t ®éng kinh doanh cña doanh nghiÖp nhµ
n−íc vµ tr¸nh nguy c¬ tham nhòng cña bé m¸y c«ng quyÒn. Çc doanh
nghiÖp nhµ n−íc ph¶i tæ chøc theo môc tiªu lîi nhuËn, vËn hµnh theo c¬ chÕ
thÞ tr−êng ®Ó ®¶m b¶o kinh doanh hiÖu qu¶, ®¶m b¶o c¹nh tranh c«ng b»ng.
NhiÖm vô c«ng Ých ph¶i giao cho çc c¬ quan chuyªn tr¸ch kh«ng ho¹t ®éng
theo c¬ chÕ thÞ tr−êng.
Trong doanh nghiÖp nhµ n−íc ph¶i ph©n chia rµnh m¹ch chøc n¨ng
quyÕt ®Þnh vµ chÞu hoµn toµn tr¸ch nhiÖm qu¶n lý cña gi¸m ®èc, chøc n¨ng
®¹i diÖn chñ së h÷u cña chñ tÞch héi ®ång qu¶n trÞ. Héi ®ång qu¶n trÞ ph¶i
trùc thuéc c¬ quan qu¶n lý vèn, gi¸m ®èc vµ bé m¸y ®iÒu hµnh ph¶i lµ nhµ
chuyªn m«n ®−îc thuª qu¶n lý. Thùc hiÖn chÕ ®é mét thñ tr−ëng, thùc hiÖn
mÖnh lÖnh cøng trong qu¶n lý kinh doanh, ¸p dông çc tiªu chuÈn qu¶n lý,
tiªu chuÈn kü thuËt quèc tÕ cho doanh nghiÖp thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ.
T¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ho¹t ®éng cña çc doanh nghiÖp ngoµi
quèc doanh ®Ó cã thÓ vay vèn, thuª ®Êt,… vµ sö dông çc dÞch vô phôc vô
kh¸c, tho¸t khái t×nh tr¹ng tù tóc vÒ vèn, lao ®éng vµ çc tµi nguyªn kh¸c
nh− hiÖn nay. H×nh thµnh khu«n khæ ph¸p luËt ®¸ng tin cËy cã ®ñ n¨ng lùc
gi¸m s¸t vµ thi hµnh luËt ®Ó ®¶m b¶o m«i tr−êng hµnh nghÒ an toµn, thuËn
307
tiÖn cho doanh nghiÖp, triÖt ®Ó xo¸ bá t×nh tr¹ng nhòng nhiÔu, vßi vÜnh, b¾t
n¹t doanh nh©n cña çc tæ chøc x· héi ®en, cña çc c¬ quan qu¶n lý nhµ
n−íc vµ çc nh©n viªn c«ng lùc, cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng.
H×nh thµnh çc thÓ chÕ minh b¹ch, râ rµng lµm nhiÖm vô kiÓm tra,
hç trî gi¶i quyÕt khã kh¨n vµ lµm träng tµi cho çc tranh chÊp d©n sù vµ
kinh tÕ gi÷a çc doanh nghiÖp víi çc ®èi t−îng kh¸c nhau trong x· héi. Ký
kÕt çc hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i, çc cam kÕt tiªu chuÈn kü thuËt ®Ó gi¶m dÇn
viÖc bu«n b¸n tiÓu ng¹ch, viÖc kinh doanh th«ng qua trung gian quèc tÕ,
trùc tiÕp kÕt nèi ng−êi s¶n xuÊt, chÕ biÕn víi thÞ tr−êng.
X©y dùng thÞ tr−êng cho mäi hµng ho¸, nhÊt lµ nh÷ng hµng ho¸ ch−a
cã thÞ tr−êng lµnh m¹nh nh− l©m s¶n, muèi,… çc thÞ tr−êng tµi nguyªn nh−
vèn, lao ®éng, ®Êt ®ai, bÊt ®éng s¶n, c«ng nghÖ, çc dÞch vô ch−a ®−îc qu¶n
lý râ rµng nh− ç c−îc, ®¸nh b¹c, m«i giíi h«n nh©n, m«i giíi con nu«i, gi¶i
trÝ m¹o hiÓm, t©m linh, khai th¸c kho¶ng kh«ng,...
2. H×nh thµnh mét kÕt cÊu thÓ chÕ hîp lý

ThÓ chÕ nhµ n−íc cÇn n¾m l¹i vµ lµm tèt vai trß x©y dùng, qu¶n lý,
gi¸m s¸t chÝnh s¸ch, ph¸p luËt, ®¶m b¶o ®ñ n¨ng lùc vµ uy tÝn ®ãng vai trß
träng tµi, ®iÒu hµnh çc ho¹t ®éng phôc vô c«ng Ých vµ nhu cÇu c«ng céng,
C¶ 3 thÓ chÕ, víi thÕ m¹nh kh¸c nhau ®Òu nªn ®−îc huy ®éng tham
gia qu¶n lý çc dÞch vô c«ng, çc ho¹t ®éng c«ng Ých tuú theo tÝnh chÊt cña
tõng lo¹i dÞch vô:
• ThÓ chÕ nhµ n−íc cung cÊp çc dÞch vô c«ng phi lîi nhuËn (vÝ dô,
gi¸o dôc, y tÕ, khuyÕn n«ng, víi chÊt l−îng ®¶m b¶o cho çc vïng
khã kh¨n, n¬i nh©n d©n kh«ng cã kh¶ n¨ng tù thanh to¸n chi phÝ);
• ThÓ chÕ thÞ tr−êng tham gia çc dÞch vô c«ng cã lîi nhuËn (vÝ dô,
gi¸o dôc ë mét sè tr−êng ®¹i häc cã nhu cÇu, ®µo t¹o phæ th«ng chÊt
l−îng cao, y tÕ cao cÊp, dÞch vô khuyÕn n«ng vµ chuyÓn giao c«ng
nghÖ… ë mét sè ®« thÞ, vïng cã thu nhËp cao);
• ThÓ chÕ céng ®ång tham gia çc dÞch vô c«ng lîi nhuËn thÊp nh−ng
trùc tiÕp phôc vô lîi Ých céng ®ång (vÝ dô, y tÕ céng ®ång, gi¸o dôc
céng ®ång, nhËp khÈu vËt t− n«ng nghiÖp, xuÊt khÈu n«ng s¶n, th«ng
tin thÞ tr−êng).
308
Trong khi thÓ chÕ nhµ n−íc ®ãng vai trß chñ ®¹o trong ho¹t ®éng x©y
dùng chÝnh s¸ch, c¶ 3 thÓ chÕ cÇn ®−îc huy ®éng tÝch cùc ®Ó tham gia x©y
dùng, ®¸nh gi¸, gi¸m s¸t thùc hiÖn chÝnh s¸ch, ph¸p luËt.
C¶ ba thÓ chÕ cÇn ¸p dông c«ng cô thÝch hîp cña m×nh ®Ó chia sÎ
viÖc qu¶n lý tµi nguyªn tù nhiªn, nhÊt lµ tµi nguyªn ®Êt mét çch hîp lý vµ
râ rµng. ChÊm døt t×nh tr¹ng c¬ chÕ nhµ n−íc ®iÒu chØnh ho¹t ®éng qu¶n lý
tµi nguyªn mét çch danh nghÜa vµ h×nh thøc, trong khi çc c¬ chÕ thÞ
tr−êng vµ céng ®ång qu¶n lý tµi nguyªn mét çch kh«ng chÝnh thøc vµ sö
dông nh÷ng c«ng cô kh«ng chÝnh thèng ®Ó khai th¸c tµi nguyªn mét çch
kÐm hiÖu qu¶ vµ mÊt c«ng b»ng. Giao mét phÇn c«ng t¸c qu¶n lý tµi nguyªn
tù nhiªn (®Êt, n−íc, rõng,…) cho t− nh©n vµ céng ®ång. Giao mét phÇn çc
ho¹t ®éng dÞch vô phôc vô lîi Ých c«ng céng (gi¸o dôc céng ®ång, y tÕ céng
®ång, khuyÕn n«ng céng ®ång, qu¶n lý kÕt cÊu h¹ tÇng trong céng ®ång,…)
cho céng ®ång qu¶n lý.
Çc ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn x· héi ®ang do thÓ chÕ nhµ n−íc n¾m gi÷
vµ ®iÒu hµnh cÇn giao cho thÓ chÕ céng ®ång ®iÒu hµnh, gi¸m s¸t ho¹t ®éng,
tiÕp nhËn vµ tæ chøc sö dông ®Ó huy ®éng ®ãng gãp néi lùc cña toµn d©n vµ
x¸c ®Þnh râ vai trß chñ thÓ cña ng−êi trùc tiÕp h−ëng lîi. Çc tæ chøc ®oµn
thÓ ph¶i ho¹t ®éng theo c¬ chÕ céng ®ång, tæ chøc ®ang n»m trong hÖ thèng
bé m¸y nhµ n−íc, çc viªn chøc lµm c«ng t¸c ®oµn thÓ cÇn ®−îc tr¶ l¹i cho
thÓ chÕ céng ®ång ®iÒu hµnh ®Ó ®¶m b¶o nguyªn t¾c ®éc lËp ®¹i diÖn vµ
thùc sù tù nguyÖn, tù lùc vËn ®éng cña lùc l−îng céng ®ång.
Ho¹t ®éng cña tæ chøc ®oµn thÓ, tæ chøc x· héi ph¶i nh»m môc ®Ých
phôc vô çc lîi Ých cña céng ®ång vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña çc thµnh viªn
trong céng ®ång. Çn bé lµm c«ng t¸c ®oµn thÓ, ho¹t ®éng x· héi ph¶i lµ ®¹i
biÓu cña céng ®ång, do çc thµnh viªn cña céng ®ång bÇu ra, céng ®ång tr¶
c«ng vµ gi¸m s¸t ho¹t ®éng ®Ó thùc sù g¾n bã víi quyÒn lîi vµ hÕt lßng
phôc vô céng ®ång. Çc tæ chøc ®¹i biÓu cña d©n nh− Quèc héi, Héi ®ång
Nh©n d©n ph¶i ®¶m b¶o tÝnh ®¹i diÖn cña m×nh th«ng qua kÕt cÊu cña ®¹i
biÓu ®−îc bÇu vµ kÕt cÊu sè phiÕu bÇu. Trong khi ®ã, quy ®Þnh râ çc c¬
quan nhµ n−íc kh¸c ph¶i lùa chän vµ bè trÝ çn bé l·nh ®¹o hoµn toµn theo
yªu cÇu c«ng viÖc vµ n¨ng lùc thùc sù cña çn bé, kh«ng c©n nh¾c ®Õn mét
lo¹i kÕt cÊu ®Þa ph−¬ng, céng ®ång nµo.
Nhµ n−íc cÇn hç trî h×nh thµnh hÖ thèng th«ng tin kÕt nèi gi÷a nh©n
d©n vµ chÝnh quyÒn th«ng qua çc tæ chøc quÇn chóng, th«ng tin gi÷a çc
309
céng ®ång víi nhau vµ th«ng tin vÒ céng ®ång cho toµn x· héi. Çc hÖ
thèng thu thËp, cung cÊp sè liÖu thèng kª vÒ t×nh h×nh sinh sèng, lµm ¨n cña
mäi tÇng líp nh©n d©n, çc hÖ thèng th«ng tin thÞ tr−êng, th«ng tin chÝnh
s¸ch, th«ng tin khoa häc c«ng nghÖ,... cÇn s½n cã ®Ó toµn d©n sö dông. Çc
th«ng tin c¶nh b¸o vÒ dÞch bÖnh, thiªn tai, tai n¹n, kÓ c¶ nh÷ng sè liÖu thiÖt
h¹i, çc nguy c¬ cÇn ®−îc th«ng b¸o nhanh, réng r·i vµ c«ng khai ®Ó nh©n
d©n tù chñ ®éng tham gia phßng tr¸nh.
Kh«ng nªn ®Ò ra çc chÝnh s¸ch riªng biÖt cho nhiÒu nhãm ®èi t−îng
d©n c−, vÝ dô, chÝnh s¸ch cho çc lo¹i h×nh doanh nghiÖp (nhµ n−íc, t−
nh©n, ...), cho çc lo¹i h×nh n«ng d©n (trang tr¹i, diªm d©n, n«ng d©n
nghÌo,...), thËm chÝ cho tõng ngµnh hµng nh− mÝa ®−êng, muèi ¨n, lóa
g¹o,... mµ nªn x©y dùng çc luËt chung cho çc nhãm ®èi t−îng lín ®Ó ®¶m
b¶o c«ng b»ng ®èi xö, tr¸nh sa ®µ tranh luËn v« bæ vÒ tiªu chÝ, ®Þnh nghÜa,
tr¸nh hiÖn t−îng vËn ®éng cña çc nhãm quyÒn lîi vµ lîi dông chÝnh s¸ch
cña ng−êi thi hµnh.
Tæ chøc hÖ thèng ®¨ng ký an sinh x· héi ®Ó gi¸m s¸t vµ b¶o vÖ toµn
d©n. §èi víi çc ®èi t−îng cÇn gióp ®ì th× ®−a hä vµo tham gia çc tæ chøc
quÇn chóng riªng ®Ó qu¶n lý, hç trî vµ t¹o ®iÒu kiÖn cã viÖc lµm, cã nguån
thu nhËp æn ®Þnh tham gia. ChÊm døt viÖc trî cÊp trùc tiÕp cho nhiÒu nhãm
®èi t−îng qua kªnh nhµ n−íc, võa bu«ng láng qu¶n lý, t¹o ®iÒu kiÖn tham
nhòng, ch¹y chät, võa bá bÔ ch¨m sãc thiÕt thùc cho ®èi t−îng.
Çc ®oµn thÓ quÇn chóng cÇn ®−îc tæ chøc l¹i ®Ó thùc sù ®¶m ®−¬ng
nhiÖm vô b¶o vÖ quyÒn lîi vµ ®¶m b¶o m«i tr−êng ph¸t triÓn cña çc céng
®ång thµnh viªn ®óng víi vai trß cña c¬ chÕ céng ®ång giao phã. §Æc biÖt
hç trî cho çc tæ chøc kinh tÕ hîp t¸c "nèi kÕt theo chiÒu ngang" cña n«ng
d©n, cña doanh nghiÖp võa vµ nhá, h×nh thµnh çc hiÖp héi ngµnh hµng "nèi
kÕt theo chiÒu däc" liªn kÕt ng−êi s¶n xuÊt víi ng−êi chÕ biÕn vµ kinh
doanh,... T¹o nªn søc m¹nh, søc c¹nh tranh cho ng−êi s¶n xuÊt kinh doanh
nhá trªn thÞ tr−êng, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n th«ng qua çc tæ chøc cña
m×nh tham gia vµo c«ng viÖc qu¶n lý nhµ n−íc.
Çc ho¹t ®éng ®Çu t− ph¸t triÓn cã lîi nhuËn ®ang do thÓ chÕ nhµ
n−íc trùc tiÕp n¾m gi÷ vµ ®iÒu hµnh nªn ®−îc giao tr¶ cho çc tæ chøc ®Çu
t− trùc tiÕp ho¹t ®éng v× môc tiªu lîi nhuËn theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Ó gi¶m
rñi ro, t¨ng hiÖu qu¶ vµ chèng tiªu cùc.
310
Ngoµi ra, ph¶i x©y dùng c¬ së ph¸p lý v÷ng ch¾c vµ c¬ chÕ gi¸m s¸t
thùc hiÖn ®Ó ®¶m b¶o ngoµi ba c¬ chÕ chÝnh nhµ n−íc, thÞ tr−êng vµ céng
®ång, tr¸nh t×nh tr¹ng ®Ó çc c¬ chÕ kh«ng chÝnh thèng tham gia ®iÒu chØnh
çc ho¹t ®éng x· héi64.
3. Dïng ®óng c«ng cô së tr−êng vµ ®æi míi c«ng cô tõng c¬ chÕ
ViÖc cÇn lµm tiÕp theo lµ lùa chän ®óng c«ng cô së tr−êng, c«ng cô
thÝch hîp t−¬ng øng víi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña mçi c¬ chÕ. Çc c«ng cô
cña c¬ chÕ nhµ n−íc nh− luËt ph¸p, tæ chøc, mÖnh lÖnh hµnh chÝnh, b¹o lùc
trÊn ¸p, th«ng tin tuyªn truyÒn, ng©n s¸ch cÊp ph¸t hoÆc tiªu dïng cña chÝnh
phñ, thu thuÕ, huy ®éng søc ng−êi, ho¹t ®éng c«ng vô, ho¹t ®éng c«ng
Ých,… ph¶i ®¶m b¶o ®óng viÖc, ®óng ®èi t−îng; ®ñ liÒu l−îng, ®ñ n¨ng lùc;
cøng r¾n vÒ nguyªn t¾c, minh b¹ch vÒ quy tr×nh.
Çc c«ng cô chÝnh thèng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng nh− th−¬ng l−îng
kinh doanh, bu«n b¸n hµng hãa vµ dÞch vô, thanh to¸n b»ng tiÒn tÖ, tuyªn
truyÒn, qu¶ng ço, giíi thiÖu hµng ho¸… ph¶i ®−îc thùc hiÖn ®ñ møc ®é cÇn
thiÕt, nh¾m theo tiªu chÝ hiÖu qu¶, vµ theo nguyªn t¾c th−ëng ph¹t cøng r¾n
vµ c«ng b»ng cho çc thÞ tr−êng tµi nguyªn, hµng ho¸, dÞch vô. T¹o ®iÒu
kiÖn vËn hµnh th«ng tho¸ng, vµ gi¶m chi phÝ giao dÞch cho thÞ tr−êng b»ng
®Çu t− kÕt cÊu h¹ tÇng, gi¶m c−íc dÞch vô c«ng céng, h×nh thµnh mét hÖ
thèng hµnh chÝnh c«ng quyÒn hiÖu qu¶.
Çc c«ng cô cña c¬ chÕ céng ®ång nh− th«ng tin, ®µm ph¸n, tho¶
thuËn, ý kiÕn c«ng luËn, bÇu cö, biÓu t×nh, vËn ®éng hµnh lang ... cÇn ®−îc
tiÕn hµnh mét çch trung thùc, ®óng ph−¬ng ph¸p, ®óng lóc, ®óng chç, ®ñ
møc ®é, cho çc ho¹t ®éng vµ tæ chøc céng ®ång, ®oµn thÓ ®Ó chóng thùc sù
lµ ®¹i diÖn cña quÇn chóng, do quÇn chóng gi¸m s¸t vµ qu¶n lý; ®ñ søc vµ
quyÒn h¹n thi hµnh nhiÖm vô ®−îc giao phã, ®¶m ®−¬ng ®óng mäi ph−¬ng
diÖn ®¸ng ph¶i tham gia.
Çc c«ng cô trªn, tïy theo giai ®o¹n tiÕn ho¸ cña x· héi, ®¸p øng ®ßi
hái míi, yªu cÇu míi cña cuéc sèng, ph¶i lu«n lu«n ®æi míi, tù hoµn thiÖn
song hµnh gi÷a c¶ ba c¬ chÕ65. MÆt kh¸c, ph¶i t¹o ra m«i tr−êng vµ x©y dùng
c¬ së ph¸p lý v÷ng ch¾c ®Ó hoµn toµn lo¹i bá mäi c«ng cô thuéc lo¹i kh«ng
64
Xem phÇn “Sù thay thÕ t¹m thêi cña çc c¬ chÕ kh«ng chÝnh thèng”.
65
Xem phÇn “C«ng cô, biÖn ph¸p ®Æc tr−ng cho tõng c¬ chÕ”.
311
chÝnh ®¸ng, c«ng cô xÊu cña c¶ ba c¬ chÕ ra khái çc ho¹t ®éng kinh tÕ, x·
héi.
Çc c¬ chÕ ®−îc phèi hîp tèt sÏ cho phÐp huy ®éng vµ khai th¸c mäi
nguån tiÒm n¨ng hiÖn nay. Tr−íc hÕt lµ tµi nguyªn con ng−êi, ®éi ngò nh©n
tµi ®ang l·ng phÝ vµo nh÷ng c«ng viÖc kh«ng xøng ®¸ng, ch−a trùc tiÕp phôc
vô cho lîi Ých quèc gia sÏ ®−îc huy ®éng tµi n¨ng vµ trÝ lùc ph¸t triÓn ®Êt
n−íc. Sau ®ã lµ mét khèi l−îng vèn khæng lå cßn n»m d−íi d¹ng ngo¹i tÖ,
vµng, ®Êt ®ai thæ c− ®Ó cÊt tr÷, dù phßng vµ ®Çu c¬ kh«ng l−u th«ng, kh«ng
sinh lêi hay bÞ ®−a ra ngoµi l·nh thæ ViÖt Nam sÏ ®−îc chuyÓn thµnh t− b¶n
®Ó ®Çu t− cho s¶n xuÊt, kinh doanh cña ®Êt n−íc. TiÒn chÕt chuyÓn sang ®Çu
t− sÏ t¹o nªn mét quy m« kÕt cÊu h¹ tÇng hïng vÜ, mua s¾m nhiÒu hÖ thèng
m¸y mãc thiÕt bÞ hiÖn ®¹i, ®µo t¹o ®−îc mét l−îng lín lao ®éng cã tay nghÒ
cao, tr×nh ®é chuyªn m«n giái,… TiÕp theo lµ viÖc huy ®éng çc nguån tµi
nguyªn to lín cßn bá phÝ hay ch−a sö dông ®óng hiÖu qu¶. Mét quy m« lín
®Êt hoang ho¸, ®Êt ®åi nói träc, nhiÒu khu th¾ng c¶nh, di tÝch v¨n ho¸,
nguån n−íc mÆt bá hoang, vïng ven biÓn ch−a khai th¸c,… sÏ ®−îc huy
®éng vµo çc môc tiªu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trång rõng, lµm muèi, nu«i
trång thuû s¶n, kinh doanh du lÞch,… t¹o nªn khèi l−îng tµi s¶n vµ viÖc lµm
vÜ ®¹i cho x· héi lao ®éng. Cã t− liÖu s¶n xuÊt vµ trÝ tuÖ, cã viÖc lµm, tµi
nguyªn søc lùc vµ chÊt x¸m cña con ng−êi sÏ lµm nªn nh÷ng ®iÒu diÖu kú
r¹ng danh cho ®Êt ViÖt .
*
* *
§Ó ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu sèng cßn vÒ lîi Ých vµ h−íng tíi nh÷ng
−íc muèn cao c¶, trong lÞch sö tiÕn ho¸, con ng−êi ®· thö nghiÖm nhiÒu
h×nh thøc tæ chøc, c¬ chÕ ®iÒu hµnh x· héi. Mçi m« h×nh, çch thøc ®Òu lµ
nh÷ng ®ãng gãp x−¬ng m¸u cho kho tµng nhËn thøc cña loµi ng−êi vµ nh÷ng
mµy mß thö nghiÖm míi vÉn tiÕp tôc ®a d¹ng vµ v« tËn. Môc tiªu cña ViÖt
Nam cho x· héi t−¬ng lai: “D©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n
chñ, v¨n minh” còng lµ −íc m¬ chung cña c¶ nh©n lo¹i. Çc d©n téc, çc
quèc gia, çc t«n gi¸o cã lÏ kh«ng kh¸c nhau nhiÒu vÒ môc tiªu t−¬ng lai,
tuy nhiªn, ®iÒu g©y ra tranh c·i thËm chÝ chiÕn tranh gi÷a loµi ng−êi l¹i lµ
sù kh¸c biÖt vÒ gi¶i ph¸p, çch lµm, m« h×nh cô thÓ trªn con ®−êng ®i tíi
t−¬ng lai.
312
Hy väng r»ng sù hiÓu biÕt vÒ c¬ chÕ vËn hµnh cña ba bµn tay céng
®ång, thÞ tr−êng vµ nhµ n−íc sÏ gióp chóng ta kÕt hîp chóng thµnh hÖ thèng
®iÒu hµnh çc quan hÖ kinh tÕ - x· héi hîp lý, ®−a ®Êt n−íc ®Õn mét ngµy
mai “®µng hoµng h¬n, to ®Ñp h¬n” nh− mong −íc cña B¸c Hå.
Phô lôc
Mét sè vÊn ®Ò cña ba c¬ chÕ
C¬ chÕ Ph¹m vi §iÒu kiÖn VÊn ®Ò BiÖn KÕt qu¶

chÝnh ph¸p
ThÞ - N¬i cã - ThÞ - Lîi thÕ - Tù do - Ph©n bæ
tr−êng hàng ho¸ tr−êng so s¸nh hãa vµ sö dông
vµ quan hÖ vËn hµnh - Gi¸ trÞ th−¬ng tµi nguyªn
cung cÇu th«ng gia t¨ng m¹i hiÖu qu¶.
tho¸ng, - Kh¶ - C¹nh - Ph¸t
chi phÝ n¨ng c¹nh tranh s¶n triÓn kinh
giao dÞch tranh xuÊt, kinh tÕ, ®êi sèng
kh«ng - Héi doanh - T¹o nªn
®¸ng kÓ nhËp quèc - QuyÒn ph©n hãa
- LuËt tÕ së h÷u giµu nghÌo
ch¬i râ - C«ng - Giíi trong x·
rµng, b»ng x· h¹n can héi
c¹nh héi thiÖp
tranh chÝnh phñ
c«ng vµo thÞ
b»ng gi÷a tr−êng
çc t¸c - S¶n
nh©n xuÊt phôc
cïng môc vô tiªu
tiªu, cïng dïng
tr×nh ®é,
- Hµng
ho¸ ®ång
nhÊt, kinh
313
chÝnh ph¸p
doanh tËp
trung vÒ
kh«ng
gian, thêi
gian.
Nhµ - N¬i chÞu - C¬ - Kü trÞ - Chèng - Kinh tÕ,
n−íc ¶nh h−ëng quan nhµ - Ph¸p tham x· héi ph¸t
cña hiÖu n−íc vËn quyÒn nhòng triÓn
øng "trµn hµnh - Vai trß - C¶i - X· héi
ra ngoµi", minh nhµ n−íc çch hµnh vµ m«i
- N¬i thÞ b¹ch - D©n chÝnh tr−êng an
tr−êng ch−a - Çn bé chñ - N¨ng ninh æn
h×nh thµnh vµ bé lùc qu¶n ®Þnh, lµnh
hoÆc kh«ng m¸y nhµ lý nhµ m¹nh
hoµn chØnh n−íc cã n−íc - §¶m b¶o
n¨ng lùc - Ph©n vÞ thÕ vµ lîi
vµ ho¹t cÊp, ph©n Ých quèc
®éng hiÖu lËp quyÒn gia trªn thÕ
qu¶. h¹n giíi.
- Bé
m¸y nhµ
n−íc ®¹i
diÖn cho
quyÒn lîi
cña d©n
Céng - N¬i cã - Quan - X· héi - §ång - T¨ng æn
®ång quan hÖ x· hÖ mang d©n sù thuËn x· ®Þnh m«i
héi gi÷a tÝnh dµi - Vai trß héi tr−êng vµ
con ng−êi h¹n, g¾n céng - C¶i x· héi.
bã l©u dµi ®ång çch thÓ - Lîi Ých
vÒ quyÒn - Vai trß chÕ, hµi hßa cho
lîi. NGO - Ph¸t céng ®ång
314
chÝnh ph¸p
- Th«ng huy d©n - Huy
tin ®Çy ®ñ chñ c¬ së, ®éng néi
vÒ hµnh vi - §Ò cao lùc nh©n
vµ −u tiªn vai trß d©n
cña mäi tham gia
thµnh qu¶n lý
viªn, chi cña nh©n
phÝ th«ng d©n
tin thÊp. - Ph©n
- Cã cÊp ph©n
®iÒu kiÖn quyÒn
giao tiÕp, cho céng
®Ó th−¬ng ®ång
th¶o, tho¶
thuËn
Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh

1. ABARE. Current issues. "Avision for Multilateral Agricultural Policy
Reform", 2001.
2. Akerrof, G. A. “The market for lemons: Qualitative Uncertainty and
the Market mechanism”. Quartely Journal of Economics, 1970.
3. Alchian, A. A. “Uncertainty, Evolution and Economic Theory”.
Journal of Political Economy/ 58: 211, 1950.
4. Axelrod, R. the Evolution of cooperation, New York: Basic books,
1984.
5. ©n §. V., Thµnh , V. T. (chñ biªn) vµ tËp thÓ t¸c gi¶. ThÓ chÕ - C¶i
çch ThÓ chÕ vµ Ph¸t triÓn Lý luËn vµ thùc tiÔn ë n−íc ngoµi vµ ViÖt
Nam. ViÖn Nghiªn cøu Qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng. NXB Thèng kª,
Hµ Néi, 2002.
6. Boorstin, D. J. Nh÷ng ph¸t hiÖn vÒ v¹n vËt vµ con ng−êi, NXB V¨n
ho¸ - Th«ng tin, 2001.
315
7. Brarzel, Y. “An economic Analysis of Slavery”. Journal of law and
econmic 20: 87 - 1000, 1977.
8. Buchanan, J. M. and Gordon Tullock. The Calculus of Consent. Ann
Arbor: University of Michigan Press,1962.
9. CÇn, T. B., NguyÔn Tr−êng Té Con ng−êi vµ Di Th¶o, NXB TP. Hå

ChÝ Minh, 2002.
10. Coatsworth, J. H. “Obstacles to Economic Growth in Ninetenth
Century Mexico”. America Historycal Review, 83:80 - 100, 1978.
11. Chö, T. V. (chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶) Gi¸o tr×nh kinh tÕ ph¸t triÓn,
Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2002.
12. Colson, E. Tradition and contract: the problem of order. Chicago
Adeline, 1974.
13. DiÖu L. Q. BÝ quyÕt ho¸ rång, Nhµ xuÊt b¶n TrÎ, TP. Hå chÝ Minh,
2001.
14. Dòng, N. S. “ThÇn linh ph¸p quyÒn”, Tia S¸ng, Xu©n QuÝ Mïi, Hµ
Néi, 2003.
15. §−êng T. N. (chñ biªn) Lý luËn chung vÒ nhµ n−íc vµ ph¸p luËt T1.
NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1999.
16. Evans R. §Æng TiÓu B×nh, NXB C«ng an Nh©n d©n, Hµ Néi, 2003.
17. Evans - Prichard, The Nuer. Oxford University Press, 1940.
18. Fulbright Economic Teaching Program. Economic Development.
Readings. Course 2001 - 2002.
19. Friedman, T. L. ChiÕc xe Luxus vµ c©y ¤ liu, 2000.
20. Gi¸p, V. N. §Þªn Biªn Phñ ®iÓm hÑn lÞch sö. NXB Qu©n ®éi Nh©n
d©n, Hµ Néi, 2000.
21. H¶i, P. T. §Æng TiÓu B×nh nhµ c¶i çch kinh tÕ hµng ®Çu thÕ kû 20.
NXB Thanh niªn. Hµ Néi 2001.
22. Hayek, TÝnh tù phô chÕt ng−êi, NXB §¹i häc Chicago, 1988
23. Hå, T. §, Çch m¹ng v¨n ho¸ liÖt truyÖn, NXB Mòi Cµ Mau, 2003.
24. Hirshleifer, J. Economic Behaviour in Adversity. University of
Chicago press, 1987.
25. HiÓn, H. V. vµ Th¶o, N. V. Quan hÖ Quèc tÕ tõ 1945 - 1995. NXB
ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998.
316
26. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh, Gi¸o tr×nh LÞch sö ThÕ
giíi. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néI, 2001.
27. Huntington, S. P., The Clash of Civilization and the Remaking of
World Order, Touchstone Book, 1996.
28. H−îu, T. §. Çc bµi gi¶ng vÒ t− t−ëng ph−¬ng §«ng, NXB §¹i häc
Quèc gia Hµ Néi, 2001.
29. H−îu, T. §. §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng, NXB V¨n ho¸, Hµ Néi,
1995.
30. Institute of Saemual Kon - Kuk University, "The Patterns of Rural
Development in Korea 1970's", Seoul, Korea, 1986.
31. Janos, K. HÖ thèng x· héi chñ nghÜa, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ -
Th«ng tin, Héi khoa häc Kinh tÕ ViÖt Nam, Hµ Néi, 2002.
32. Jin - Hwan Park, “The History of Saemaul Undong”, Saemaul
Undong Training, Saemaul Undong Central Training Institute, 1999.
33. Kang Moon Kyu, Saemaul Undong in Korea, The National Council
of Saemaul Undong Movement in Korea, 1999.
34. Kim C. Y. Ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch trªn chiÕn tuyÕn. §¹i sø qu¸n Hµn
Quèc t¹i ViÖt Nam, Hµ Néi, 1999.
35. Kh¸nh T. H, T−êng, T. Q. T©n v¨n hoa trÝch TQ, sè 9/2003.
36. 102 Sù kiÖn næi tiÕng thÕ giíi, NXB V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi,
2001.
37. Keynes, J.M. The General Theory of Employment, , 1936
38. Khrushchev, N. S. “Special Report to the 20th Congress of the
Communist Party of the Soviet Union. Crimes of the Stalin Era”. The
New leader. New York, 1962.
39. Lª N. H. Khæng Tö. NXB V¨n ho¸. Hµ Néi, 1996.
40. Liªn, T. N. B. (biªn dÞch) L−u ThiÕu Kú vµ ©n o¸n Trung Nam H¶i,
NXB TrÎ, 1999.
41. LuËn, T. D. (chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶). Ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt
Nam, mét tæng quan x· héi häc n¨m 2000. NXB Khoa häc x· héi,
Hµ Néi, 2002.
42. Machiavelli, The Prince, 1527
43. Margolis, H. Selfshness. Altrism and Rationality: Atheory of Social
Choice. Cambridge University Press, 1982.
317
44. Mao, Z and Schive, C. Agricultural and Industrial Development in
the Economic Transformation of the Republic of China on Taiwan.
Republic of China: the Council of Agriculture, 1991.
45. Microsoft Encarta Reference Library 2002
46. Montbrial, T. Ramses 2001, ThÕ giíi toµn c¶nh, NXB ChÝnh trÞ Quèc
gia, Hµ Néi, 2001.
47. North, D. C. Structure and change in Economic History. New York:
Norton, 1981.
48. North, D. C. Çc thÓ chÕ, sù thay ®æi thÓ chÕ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ.
Trung t©m Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia. NXB Khoa häc
x· héi vµ Trung t©m nghiªn cøu B¾c Mü, Hµ Néi, 1998. Coppyright
1990 by Cambridge University Press.
49. Ng©n hµng ThÕ giíi, B¸o ço ph¸t triÓn thÕ giíi 2002 X©y dùng ThÓ
chÕ Hç trî ThÞ tr−êng. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2002.
50. Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng tin, B¸ch Khoa Tri thøc phæ th«ng, Hµ
Néi, 2001.
51. PaulR. M., North, D. C., Weingast B. W. “The role of Institutions in
the Revival of trade: The Law Merchant, private Judges, and the
Champagne fairs”. Economics and Politics, 1990.
52. Phµm, T. D. “Kh¶o s¸t vÊn ®Ò “tÝnh hîp ph¸p” vÒ sù cÇm quyÒn cña
§¶ng Céng S¶n Liªn X«”. T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò CNXH thÕ giíi
®−¬ng ®¹i (Trung Quèc) sè 2/2003.
53. Perle, R. “Standard bearer for the new right”, Reuters magazine July
2003.
54. Ponsner, R. A. “Atheory of Primitive Society, with Special Reference
to Law”. Journal of Law and Economic, 23:1 - 53, 1980.
55. Quèc, N. A. La Revue Communiste 18 - 19. 1921
56. Quýnh, T. H.; Do·n, P. §.; Minh, N. C. §¹i c−¬ng LÞch sö ViÖt Nam,
NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2000.
57. Root, H. “ThÞ tr−êng vèn vµ t¨ng n¨ng suÊt: vÝ dô cña Thung lòng
Silicon”. S¸ch ch−a xuÊt b¶n. 2003,
58. http://usembassy.state.gov/posts/vn1/wwwhirctavn.html
318
59. Simon, H. “Rationality in Psychology and Economics”, In Robin M.
Hogarth and Melvin W. Reder (els) The Behavioral Foundations of
Economic Theory. Journal of Business. 59: S209 - S24. 1986.
60. S¬n §. K. C«ng nghiÖp ho¸ tõ n«ng nghiÖp, lý luËn, thùc tiÔn vµ
triÓn väng ë ViÖt Nam. NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 2001.
61. S¬n, B. N., “C¬ së cña chÕ ®é b¶o hiÕn”, Nghiªn cøu lËp ph¸p, V¨n
phßng Quèc héi , Hµ Néi, 12/2003.
62. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Http//plato.stanford.edu/entries/
63. Thµnh L. X. “ChuyÖn vÒ ng−êi viÕt “häc thuyÕt” kho¸n hé”, B¸o
N«ng nghiÖp TÕt Gi¸p Th©n. 2004.
64. Th−, V. “Vai trß cña x· héi c«ng d©n ®èi víi viÖc x©y dùng nhµ n−íc
ph¸p luËt.” Nghiªn cøu lËp ph¸p. V¨n phßng Quèc héi, Hµ Néi, 9/
2003.
65. Thä, N. P. “Quan niÖm vµ thùc tiÔn dÞch vô c«ng ë n−íc ta”. Nghiªn
cøu lËp ph¸p. V¨n phßng Quèc héi, Hµ Néi, 9/ 2003.
66. Thä, N.H. Theo b−íc ch©n ®æi míi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ
Néi, 2002.
67. Th«ng, H. V. (chñ biªn vµ tËp thÓ t¸c gi¶) Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc
gia, TËp bµi gi¶ng ChÝnh trÞ häc. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,
2000.
68. TuÇn b¸o Thêi ®¹i. Cuéc hµnh binh tíi B¸t §a, CHLB§ 13/2003
69. TÞnh B. §. (biªn dÞch). LÞch sö thÕ giíi, NXB V¨n ho¸, Hµ Néi,
1996.
70. Thiªn, T. M. Sö ký, Trung t©m V¨n ho¸, ng«n ng÷ §«ng T©y. NXB
V¨n häc, Hµ Néi, 1999.
71. Toffler, A. Có sèc t−¬ng lai, NXB Thanh niªn, Hµ Néi, 2002.
72. Nh÷ng mÈu chuyÖn LÞch sö næi tiÕng Trung Quèc. NXB Thanh niªn,
Hµ Néi, 2002.
73. US Information Agency, Portrait of the USA, 1997.
74. V¨n, N. “TÇm nh×n e - Th¸i Lan”, PC World ViÖt Nam 11/2002
75. V¨n, L. B. NhÊt có tho¹i c¶i biªn thÕ giíi NXB Tiªn Gi¸c, §µi B¾c,
12/2002
319
76. ViÖn Khoa häc x· héi, Trung t©m nghiªn cøu H¸n N«m. NguyÔn
Tr−êng Té víi vÊn ®Ò canh t©n ®Êt n−íc, NXB §µ N½ng, 2000.
77. Weingast, B. vµ Marshall W. “The Industrial Organization of
Cogress; Why Legislatures like firms are not organized as markets”.
Journal of Poliitical Economy 96: 132 - 163. 1988.
320
ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n:
Biªn tËp néi dung:
Tr×nh bµy b×a: NguyÔn ViÖt Hoµ
Minh häa: TS. §Æng Kim S¬n
Söa b¶n in:
In 1200 cuèn t¹i nhµ in Trung t©m Tin häc Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT. Theo giÊy
phÐp xuÊt b¶n sè.... Do Côc XuÊt b¶n cÊp ngµy......
In xong vµ nép l−u chiÓu ngµy, th¸ng /2004.
Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi n¨m 2004.
321

Ba cơ chế - Thị trường, nhà nước và cộng đồng áp dụng cho Việt Nam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ba cơ chế - Thị trường, nhà nước và cộng đồng áp dụng cho Việt Nam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TS.

§Æng Kim s¬n

Lêi giíi thiÖu ...............................................................................................4

Lêi nãi ®Çu .....................................................................................................6

Ba c¬ chÕ ®iÒu chØnh quan hÖ x∙ héi..........................................18

C¶i thiÖn kÕt cÊu c¬ chÕ ë ViÖt nam ........................................270

1. Bèi c¶nh ph¸t triÓn c¸c c¬ chÕ cña ViÖt Nam......................................271

TrÇn ViÖt Ph−¬ng

B¶n chÊt ho¹t ®éng cña ba c¬ chÕ

Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ nhµ n−íc

Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ céng ®ång

TÝnh kh¸ch quan cña “ba bµn tay”

Sù kh¸ch quan cña nhµ n−íc

Sù kh¸ch quan cña thÞ tr−êng

C«ng cô, biÖn ph¸p ®Æc tr−ng cho tõng c¬ chÕ

Hép 2: Bé luËt Hamurabi

C«ng cô cña c¬ chÕ thÞ tr−êng

Ph−¬ng thøc ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cña c¸c c¬ chÕ

Hép 6: ¸n Anh chÐm Gi¸m qu©n, gi÷ nghiªm qu©n kû

Hép 7. Hµ Néi lËp l¹i trËt tù giao th«ng

•ThÞ tr−êng:khuyÕn khÝch

Thay ®æi Thay ®æi

Hép 11: Ph¶i cã tiÒn míi cã quyÒn ®¹i diÖn

“¤m r¬m rÆm bông”

Hép 17: C©u chuyÖn kho¸n chui ë VÜnh Phó

Trong mét céng ®ång

Mu«n t©u, bé quÇn ¸o

“Mét ng−êi lµm quan c¶ hä ®−îc nhê”

Hép 30: C©u chuyÖn Qu¶n Träng - B·o Thóc Nha,

Hép 39. Treo gi¶i th−ëng ®Ó d©n tin chÝnh quyÒn

C¬ chÕ thêi kinh tÕ tri thøc

§ång lîi Ých

Ph¸t triÓn §iÒu chØnh Ph¸t triÓn

ChuyÓn sang ®iÒu

LÞch sö Hoa Kú lµ mét vÝ dô vÒ sù ®a d¹ng vµ uyÓn chuyÓn trong

Hép 48. Haiti vò trang kh¸ng chiÕn

Hép 49. Ên §é ®Êu tranh bÊt b¹o ®éng

Giµnh chÝnh quyÒn, qu¶n lý nhµ n−íc

Nhµ n−íc ThÞ tr−êng Céng ®ång

2. H×nh thµnh mét kÕt cÊu thÓ chÕ hîp lý

C¬ chÕ Ph¹m vi §iÒu kiÖn VÊn ®Ò BiÖn KÕt qu¶

Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh

9. CÇn, T. B., NguyÔn Tr−êng Té Con ng−êi vµ Di Th¶o, NXB TP. Hå

You might also like