PHÖÔNG TRÌNH

A. CAÙC PHÖÔNG TRÌNH CÔ BAÛN

Phaàn naøy ñeà caäp ñeán caùc phöông phaùp giaûi caùc phöông trình coù baäc nhoû hôn 5

I. Phöông trình baäc nhaát

Daïng toång quaùt : ax + b = c
Bieän luaän :
b
• a ≠ 0 : phöông trình coù nghieäm duy nhaát x = −
a
• a = 0 : phöông trình coù daïng 0x = −b
b ≠ 0 : phöông trình voâ nghieäm
b = 0 : phöông trình coù voâ soá nghieäm

II. Phöông trình baäc hai

Daïng toång quaùt : ax 2 + bx + c = 0 ( a ≠ 0 ) (1)
Bieän luaän : Ta xeùt ∆ = b 2 − 4ac
• ∆ < 0 : phöông trình voâ nghieäm.
b
• ∆ = 0 : phöông trình coù nghieäm keùp : x1 = x2 = −
2a
−b + ∆ −b − ∆
• ∆ > 0 : phöông trình coù hai nghieäm phaân bieät : x1 = , x2 =
2a 2a
Ví dụ. Chứng minh rằng phöông trình x + ( a + b + c ) x + ab + bc + ca = 0 voâ nghieäm vôùi
2

a, b, c laø 3 caïnh cuûa moät tam giaùc .

Giaûi.
Ta coù ∆ = ( a + b + c ) − 4 ( ab + bc + ca ) = a 2 + b 2 + c 2 − 2 ( ab + bc + ca )
2

Maø ∆ < 0 do a, b, c laø ba caïnh tam giaùc ( xem phaàn baát ñaúng thöùc hình hoïc)

Ñònh lyù Viet vaø moät soá öùng duïng

Giaû söû ∆ ≥ 0 . Goïi x1 , x2 laø hai nghieäm cuûa phöông trình (1) thì :
 −b
 S = x1 + x 2 = a

 P = x1.x 2 = c
 a

Baèng ñònh lyù Viet chuùng ta coù theå xeùt daáu cuûa caùc nghieäm nhö sau
- Phöông trình coù hai nghieäm döông ⇔ ∆ ≥ 0 vaø P > 0 vaø S > 0
- Phöông trình coù hai nghieäm traùi daáu ⇔ ∆ ≥ 0 vaø P < 0
- Phöông trình coù hai nghieäm aâm ⇔ ∆ ≥ 0 vaø P > 0 vaø S < 0
Thí duï . Tìm m sao cho phöông trình x 2 − 2 ( m + 2 ) x + 6m + 1 = 0 (*) coù hai nghieäm khoâng
nhoû hôn 2
Giaûi
Ñaët t = x − 2 thì phöông trình ñaõ cho trôû thaønh
t 2 − 2mt + 2m − 3 = 0 (**)
Phöông trình (*) coù hai nghieäm lôùn hôn hoaëc baèng 2 ⇔ phöông trình (**) coù hai nghieäm
khoâng aâm
 ∆'≥ 0  m 2 − 2m + 3 ≥ 0
  3
⇔  S ≥ 0 ⇔  2m ≥ 0 ⇔m≥
P ≥ 0  2m − 3 ≥ 0 2
 
3
Vaäy m ≥ thì phöông trình (*) coù hai nghieäm lôùn hôn hoaëc baèng 2
2

III. Phöông trình baäc ba

Daïng toåûng quaùt : ax 3 + bx 2 + cx + d = 0 ( a ≠ 0)
Ta ñöa veà daïng : x 3 + ax 2 + bx + c = 0 (2)
a
Ñaët x = y − thì phöông trình (2) ñöôïc vieát laïi döôùi daïng y 3 − py − q = 0 (2’) trong ñoù
3
−2a ab
2 3
a
p = − b vaø q = + − c . Coâng thöùc nghieäm cuûa phöông trình (2’) laø :
3 27 3
2 3 2 3
q q p 3 q q p
y= − +
3 + + − − + ñöôïc goïi laø coâng thöùc Cardano , laáy teân cuûa nhaø
2 4 27 2 4 27
toaùn hoïc Italia. Cardan theo học trưòng đai học Pavie, rồi đại học Padoue và nhận bằng tốt
nghiệp Y khoa năm 1526
Cardan viết khá nhiều về Toán, cũng như một số ngành khác. Ông đặt vấn đề giải phương trình
bậc ba cụ thể là x 3 + 6 x = 20 . Bây giờ ta nói tổng quát là x 3 + px = q . Phương pháp của
1
Cardan như sau: thay x = u − v vaø đặt u, v như thế nào đó để tích uv = ( hệ số của x trong
3
phương trình bậc ba đang khảo sát ). Nghĩa là 2 = uv . Từ phương trình x 3 + 6 x = 20 ta có
(u − v)3 + 3uv ( u − v ) = u 3 − v 3 = 20 . Khử v từ 2 = uv và từ u 3 − v3 = 20 ta có
u 6 = 20u 3 + 8 ⇒ u 3 = 108 + 10 . Từ x = u − v và u 3 − v 3 = 20 , ta có
x = 3 108 + 10 − 3 108 − 10 .
Cardan cho một công thức tương đương đối với phương trình x 3 + px = q là:
2 3 2 3
q q p q q p
x = −3 − + + +3− − +
2 4 27 2 4 27
 Caùc daïng phöông trình baäc ba thöôøng gaëp vaø phöông phaùp giaûi
1. Giaûi phöông trình khi bieát moät nghieäm cuûa phöông trình
Giaû söû ta bieát ñöôïc nghieäm x0 cuûa phöông trình (2) baèng caùch ñoaùn nghieäm ( thöôøng laø
caùc nghieäm nguyeân ñôn giaûn töø –3 ñeán +3 ) töùc laø ax03 + bx02 + cx0 + d = 0 . Khi ñoù phöông
trình (2) ⇔ ax 3 + bx 2 + cx + d = ax03 + bx02 + cx0 + d
⇔ ( x − x0 ) ( ax 2 + ( ax0 + b ) x + ax02 + bx0 + c ) = 0
 x = x0
⇔ 2
 ax + ( ax0 + b ) x + ax0 + bx0 + c = 0
2

Xeùt ∆ = ( ax0 + b ) − 4a ( ax02 + bx0 + c )

2

i) Neáu ∆ < 0 thì phöông trình (2) coù nghieäm duy nhaát x = x0
ii) Neáu ∆ ≥ 0 thì phöông trình (2) coù caùc nghieäm
 x = x0

 x = −(ax0 + b) ± ∆
 2a
Thí duï. Giaûi phöông trình x 3 − x 2 + 3 x − 10 = 0
Giaûi
Nhaän thaáy x = 2 laø 1 nghieäm cuûa phöông trình
Phöông trình ( x − 2 ) ( x 2 + x + 5 ) = 0 ⇔ x = 2
Vaäy phöông trình ñaõ cho coù duy nhaát 1 nghieäm x = 2

2. Phöông trình baäc ba ñoái xöùng

Daïng toång quaùt ax 3 + bx 2 + bx + a = 0 ( a ≠ 0)
Phöông trình baäc ba ñoái xöùng luoân nhaän x = −1 laøm nghieäm
Thaät vaäy, ta coù phöông trình ⇔ ( x + 1) ( ax 2 + ( b − a ) x + a ) = 0
 x = −1
⇔ 2
 ax + ( b − a ) x + a = 0

Môû roäng
Moät soá tính chaát cuûa phöông trình heä soá ñoái xöùng (PT HSÑX)
Daïng toång quaùt cuûa PT HSÑX an x n + an−1 x n−1 + ... + a1 x + a0 = 0 ( an = a0 , an −1 = a1 ,...)
1
Tính chaát 1. PT HSÑX neáu coù nghieäm x0 thì x0 ≠ 0 vaø cuõng laø nghieäm
x0
Tính chaát 2. PT HSÑX baäc leû ( n = 2k + 1 ) nhaän x = −1 laø nghieäm
Tính chaát 3. Neáu f ( x ) laø ña thöùc baäc leû coù heä soá ñoái xöùng thì f ( x ) = ( x + 1) g ( x ) , trong ñoù
g ( x ) laø ña thöùc baäc chaün coù heä soá ñoái xöùng
Thaät vaäy, ta xeùt ña thöù c baäc 5 laøm thí duï
ax 5 + bx 4 + cx3 + cx 2 + bx + a = ( x + 1) ( ax 4 + ( b − a ) x3 + ( c + a − b ) x 2 + ( b − a ) x + a )
Vaäy vieäc giaûi moät phöông trình coù heä soá ñoái xöùng baäc n leû töông öùng vôùi vieäc giaûi moät
phöông trình coù heä soá ñoái xöùng baäc n − 1 chaün

3. Phöông trình baäc ba hoài quy

Daïng toång quaùt ax 3 + bx 2 + cx + d = 0 ( a, d ≠ 0, ac 3
= db3 )
−d
q Töø ñieàu kieän ta thaáy neáu c = 0 thì b = 0 ⇒ phöông trình (2b) coù nghieäm x = 3
a
3
d c
q Neáu c ≠ 0 thì b ≠ 0 , ñieàu kieän ⇔ =  .
a b
c
Ñaët = −t thì c = −bt vaø d = − at 3
b
khi ñoù phöông trình trôû thaønh ax 3 + bx 2 − btx − at 3 = 0
⇔ ( x − t )  ax 2 + ( at + b ) x + at 2  = 0
x = t
⇔ 2
 ax + ( at + b ) x + at = 0
2

c
Vaäy x = − laø 1 nghieäm cuûa phöông trình . Neáu ∆ = ( at + b ) − 4a 2 ≥ 0 thì phöông trình coù
2

b
−(at + b) ± ∆
theâm caùc nghieäm laø x =
2a
Thí duï. Giaûi phöông trình 8 x − 2 x 2 − x + 1 = 0
3

1
Ñaùp soá. x = −
2

IV. Phöông trình baäc boán

Daïng toång quaùt at 4 + bt 3 + ct 2 + dt + e = 0 ( a ≠ 0)
Ta ñöa veà daïng t 4 + at 3 + bt 2 + ct + d = 0 (3)
a
Ñaët t = x − thì phöông trình (3) ñöôïc ñöa veà daïng x 4 = px 2 + qx + r (3’) trong ñoù
4
 3a 2

p = 8 −b

 3
a 1
q = − + ab − c
 8 2

r = 256 ( 3a − 16a b + 64ac − 256d )
1 4 2


Phöông trình (3’) x 4 + 2α x 2 + α 2 = ( p + 2α ) x 2 + qx + ( r + α 2 ) (α ∈ R )
⇔ ( x 2 + α ) = ( p + 2α ) x 2 + qx + ( r + α 2 )
2
(3*)
Ta tìm α thoûa heä thöùc q 2 = 4 ( p + 2α ) ( r + α 2 ) ñeå vieát veá phaûi thaønh
2
 q 
( p + 2α )  x +
 2( p + 2α ) 
 2
 
(x +α ) = ( p + 2α )  x +
q
2
Khi ñoù ta ñöôïc 2
 (3**)
 2 ( p + 2α ) 
Neáu p + 2α = 0 thì phöông trình (3*) ⇔ ( x 2 + α ) = r + α 2 (Baïn ñoïc töï bieän luaän tieáp)
2
§
§ Neáu p + 2α < 0 thì phöông trình (3**) voâ nghieäm ( do VT ≥ 0 vaø VP < 0)
 q 
§ Neáu p + 2α > 0 thì phöông trình (3**) ⇔ x 2 = ± p + 2α  x +  −α
 2 ( p + 2α ) 
Đây laø phöông trình baäc 2 theo x , caùc baïn töï bieän luaän

Thí duï. Giaûi phöông trình x 4 − 2 x 2 − 8 x − 3 = 0 (*)

Giaûi.
Phöông trình (*) ⇔ x 4 = 2 x 2 + 8 x + 3
Ta choïn α thoûa 64 = 4 ( 2 + 2α ) ( 3 + α 2 ) . Deã daøng nhaän thaáy α = 1 thoaû
Phöông trình (*) ⇔ x 4 + 2 x 2 + 1 = 4 x 2 + 8 x + 4 ( coäng moãi veá moät löôïng 2 x 2 + 1 )
⇔ ( x 2 + 1) = 4 ( x + 1)
2 2

 x 2 + 1 = 2 ( x + 1)
⇔ 2
 x + 1 = −2 ( x + 1)
Vaäy caùc nghieäm cuûa phöông trình ñaõ cho laø x = 1 ± 5

Caùc daïng phöông trình baäc boán thöôøng gaëp vaø phöông phaùp giaûi

1. Phöông trình baäc boán truøng phöông:

Daïng toång quaùt ax 4 + bx 2 + c = 0 ( a ≠ 0 )
Phöông phaùp giaûi raát ñôn giaûn baèng caùch ñaët y = x 2 ≥ 0 ñeå ñöa phöông trình veà daïng
phöông trình baäc hai ay 2 + by + c = 0 vaø bieän luaän

2. Phöông trình baäc boán ñoái xöùng

Daïng toång quaùt ax 4 + bx 3 + cx 2 + bx + a = 0 ( a ≠ 0)
Do a ≠ 0 neân x = 0 khoâng laø nghieäm cuûa phöông trình, ta coù theå chia caû 2 veá cuûa phöông
b a
trình cho x 2 ≠ 0 vaø ñöôïc ax 2 + bx + c + + 2 = 0
x x
 1   1
⇔ a  x 2 + 2  + b  x +  + c = 0 (*)
 x   x
1 1 1
Ñaët y = x + ( ñieàu kieän : y ≥ 2 ) ⇒ y 2 = x 2 + 2 + 2 ⇒ x 2 + 2 = y 2 − 2
x x x
Khi ñoù phöông trình (*) trôû thaønh ay + by + c − 2a = 0 vaø deã daøng giaûi ñöôïc
2
Löu yù
Ngoaøi kieåu phöông tình baäc boán ñoái xöùng nhö treân coøn coù phöông trình baäc boán coù heä soá ñoái
xöùng leäch ax 4 + bx 3 + cx 2 − bx + a = 0 ( a ≠ 0 )
Phöông phaùp giaûi töông töï nhö treân, xin giaønh cho baïn ñoïc

Thí duï: Cho phöông trình : 8x4 – 5x3 + mx2 + 5x + 8 = 0.

a) Giaûi phöông trình khi m = -16.
b) Tìm m ñeå phöông trình voâ nghieäm .
5 + 281 5 − 281
Ñaùp soá: a) x1 = 1, x2 = -1, x3 = , x4 =
16 16
− 487
b) m ≤ .
32

3.Phöông trình baäc boán hoài quy :

Daïng toång quaùt : ax4 + bx3 + cx2 + dx + e = 0 , (a ≠ 0) trong ñoù ad2 = eb2 (*)
q Neáu b = 0 thì d = 0 phöông trình trôû thaønh phöông trình truøng phöông :
ax4 + cx2 + e = 0 vaø ta giaûi quyeát ñöôïc theo phöông phaùp 1.
2
e d 
q Neáu b ≠ 0 thì d ≠ 0 , ñieàu kieän ó = 
a b
d
Ñaët = t thì e = at2 vaø d = bt thì phöông trình (*) trôû thaønh:
b
ax4 + bx3 + cx2 + btx + at2 = 0. (**)
Do x = 0 khoâng laø nghieäm cuûa phöông trình (**) neân ta chia 2 veá phöông trình (**) cho
bt a 2
x2 ≠ 0 ta ñöôïc ax2 + bx + c + + t2 = 0
x x
2
t
ó a(x2 + t 2 ) + b(x + ) + c = 0 (***)
x x
2 2
t
Ñaët x + = y (ñieàu kieän : y2 ≥ 4t) ⇒ x2 + t 2 + 2t = y2 ⇒ x2 + t 2 = y2 – 2t.
x x x
Phöông trình (***) trôû thaønh : ay2 + by + c – 2at = 0 laø phöông trình baäc hai theo y , ta seõ
tìm ñöôïc nghieäm y ⇒ tìm ñöôïc x.
Thí duï : giaûi phöông trình 2x4 – 21x3 + 34x2 + 105 x + 50 = 0.
5
Höùông daãn: Ñaët x - = y ta thu ñöôïc phöông trình : 2y2 –21y + 54 = 0 coù nghieäm
x
9
y1 = 6, y2 =
2
o Vôùi y1 = 6 thì ta thu ñöôïc caùc nghieäm : x1 = 3 + 14 , x2 = 3 − 14 .
9 9 + 161 9 − 161
o Vôùi y2 = thì ta thu ñöôïc : x3 = , x4 = .
2 4 4
4.Phöông trình baäc boán daïng (x + a)4 + (x + b)4 = c , (c > 0) : (3d)
a+b
Phöông phaùp giaûi phöông trình loaïi naøy laø ñaët x = y - . Khi ñoù phöông trình (3d) trôû
2
thaønh:
a −b   a−b  a−b
4 4

y+  + y−  = c . Ñaët α = 2 ñeå ñöôïc phöông trình goïn hôn :
 2   2 
2
( y +α ) + ( y −α ) = c ⇔ ( y + α ) + ( y − α )  − 2 ( y + α ) ( y − α ) = c
4 4 2 2 2 2
 
⇔ ( 2 y 2 + 2α 2 ) − 2 ( y 2 − α 2 ) = c
2 2

⇔ 2 y 4 + 12 y 2α 2 + 2α 4 − c = 0 (*)
(*) laø phöông trình truøng phöông theo y.
Ta giaûi quyeát tieáp baøi toaùn theo phöông phaùp 1.
Thí duï : Giaûi phöông trình (x – 2004)4 + (x – 2006)4 = 2
Ñaùp soá: x = 2005

5. Phöông phaùp heä phöông trình ñoái xöùng

Khi ta gaëp caùc phöông trình daïng a ( ax 2 + bx + c ) + b ( ax 2 + bx + c ) + c = x ( a ≠ 0)
2
(4e)
thì ta chuyeån veà heä phöông trình baèng caùch ñaët y = ax 2 + bx + c . Luùc ñoù ta coù heä ñoái xöùng
ax ² + bx + c = y
 Ta tröø veá theo veá hai phöông trình cuûa heä vaø thu ñöôïc
ay ² + by + c = x
a ( x − y )( x + y ) + b ( x − y ) = y − x ⇔ ( x − y )( ax + ay + b + 1) = 0
x = y  x = ax 2 + bx + c  ax 2 + ( b − 1) x + c = 0
⇔ ⇔ ⇔ 2
 x + y = − ( b + 1)  x + ax 2 + bx + c = − ( b + 1)  ax + ( b + 1) x + b + ac + 1 = 0
 a 
 a  a
Giaûi 2 phöông trình baäc hai naøy ta thu ñöôïc nghieäm cuûa phöông trình
(x + x − 2) + x2 = 4
2
Thí duï. Giaûi phöông trình 2

Giaûi
Phöông trình ⇔ ( x 2 + x − 2 ) + ( x 2 + x − 2 ) − 2 = x
2

 x² + x - 2 = y
Ñaët y = x 2 + x − 2 thì ta coù heä : 
 y² + y - 2 = x
Tröø veá theo veá ta ñöôïc ( x − y )( x + y + 2 ) = 0
x = y  x = x2 + x − 2 x = ± 2
⇔ ⇔ ⇔ 
x + y + 2 = 0 x + x + x − 2 + 2 = 0  x = 0 ∨ x = −2
2

Vaäy phöông trình ñaõ cho coù 4 nghieäm x ∈ −2, − 2, 0, 2 { }

6. Phöông trình baäc boán daïng ( x + a )( x + b )( x + c )( x + d ) = m (a + b + c + d = β )
Phöông trình ⇔ ( x + β x + ab )( x + β x + cd ) = m
2 2
Ñaët x 2 + β x = y thì ta ñöôïc phöông trình ( y + ab )( y + cd ) = m
⇔ y 2 + ( ab + cd ) y + abcd − m = 0
Giaûi ra ta tìm ñöôïc y roài thay vaøo phöông trình ban ñaàu ñeå tìm x

Thí duï. Giaûi phöông trình ( x − 1)( x − 3)( x + 5 )( x + 7 ) = 297

Giaûi
Ñeå yù thaáy (-1) + 5 = (-3) + 7 cho neân tabieán ñoåi laïi nhö sau:
Phöông trình ⇔ ( x − 1)( x + 5 )( x − 3)( x + 7 ) = 297
⇔ ( x 2 + 4 x − 5 )( x 2 + 4 x − 21) = 297
⇔ ( y − 5 )( y − 21) = 297 (y = x 2
+ 4x )
⇔ y 2 − 26 y − 192 = 0
⇔ y1 = 32, y2 = −6
7. Phöông trình baäc boán daïng ( x + a )( x + b )( x + c )( x + d ) = mx 2 ( ad = bc = β )
Phöông trình ⇔ ( x + a )( x + d )( x + b )( x + c ) = mx 2
⇔  x 2 + ( a + d ) x + β   x 2 + ( b + c ) x + β  = mx 2
Ta chæ quan taâm ñeán tröôøng hôïp β ≠ 0 . Khi ñoù x = 0 khoâng laø nghieäm phöông trình treân
Chia 2 veá phöông trình treân cho x 2 ≠ 0 ta ñöôïc
 β  β 
 x + + a + b x + + c + d  = m
 x  x 
β
Ñaët y = x + ta thu ñöôïc phöông trình
x
( y + a + b )( y + c + d ) = m ⇔ y 2 + ( a + b + c + d ) y + ( a + b )( c + d ) − m = 0
Giaûi phöông trình treân ta thu ñöôïc y töø ñoù tìm ñöôïc x
Thí duï. Giaûi phöông trình ( x 2 + 3x + 2 )( x 2 + 9 x + 18 ) = 168 x 2
Höôùng daãn.
 6  6 
Phöông trình ⇔  x + + 7   x + + 5  = 168
 x  x 
 6
⇔ ( y + 7 )( y + 5 ) = 168 y = x+ 
 x
y = 7
⇔ y 2 + 12 y − 133 = 0 ⇔ 
 y = −19
 6
 x + x = 7 ⇔ x1 = 1, x2 = 6
⇔
 6 −19 ± 337
 x + x = −19 ⇔ x = 2
 −19 + 337 −19 − 337 
Vaäy caùc nghieäm cuûa phöông trình laø x ∈ 1, 6, , 
 2 2 
B. CAÙC PHÖÔNG TRÌNH KHOÂNG MAÃU MÖÏC
Trong phaàn naøy toâi xin giôùi thieäu cuøng baïn ñoïc moät soá phöông trình thöôøng gaëp trong caùc kì
thi nhö : phöông trình chöùa daáu giaù trò tuyeät ñoái , phöông trình voâ tyû, phöông trình chöùa aån ôû
maãu.
I.Phöông trình chöùa daáu giaù trò tuyeät ñoái :
 A neáu A ≥ 0
Moät soá tính chaát cuûa A : A =  ∀A ∈R
- A neáu A < 0
1) A + B ≤ A + B . Daáu “=” xaûy ra ⇔ AB ≥ 0.
Chöùng minh : Bình phöông 2 veá : A2 + 2AB + B2 ≤ A2 + 2 AB + B2 ó AB ≤ AB : luoân
ñuùng.
2) A − B ≥ A − B . Daáu “=” xaûy ra ⇔ B(A – B) ≥ 0
Chöùng minh: AÙp duïng tính chaát 1 ta coù : A = (A - B) + B ≤ A − B + B
⇔ A − B ≥ A − B : ñpcm.
Löu yù: A = A
2

Thí duï :giaûi phöông trình x − 2x + 1 + x − 4x + 4 = 1

2 2

( x − 1) ( x − 2)
2 2
Giaûi: phöông trình ⇔ + =1
⇔ x − 1 + 2 − x = 1 . (Ñeå yù x − 2 = 2 − x )
AÙp duïng tính chaát 1 ta coù x − 1 + 2 − x ≥ (x − 1) + (2 − x)
⇔ x − 1 + 2 − x ≥ 1. Daáu “=” ⇔ (x – 1)(2 – x) ≥ 0 ⇔ 1 ≤ x ≤ 2
v Moät soá daïng thöôøng gaëp:
1.Phöông trình daïng A = B (5a)
A = B
Phöông trình (5a) ⇔ 
 A = −B
2.Phöông trình daïng A =B (5b)
 B≥ 0
Phöông trình (5b) ⇔  hoaëc
A = B hay A = - B
A≥0 A<0
Phöông trình (5b) ⇔  hay 
A = B A = - B
3.Phöông trình cöù nhieàu daáu giaù trò tuyeät ñoái :
Phöông phaùp thöøông duøng laø xeùt nghieäm cuûa phöông trình treân töøng khoaûng giaù trò cuûa
TXÑ.
Thí duï :giaûi phöông trình 3 x + 3 + x − 5 = 2 x − 4 (5c).
Giaûi: Nghieäm cuûa caùc phöông trình (3x + 3) , (x – 5), (2x – 4) laàn löôït laø –1, 5, 2.
o Khi x ≥ 5 thì phöông trình (5c) trôû thaønh :(3x + 3) + (x – 5) = (2x – 4) ⇔ x = -1 (loaïi do
khoâng thuoäc khoaûng ñang xeùt )
o Khi 2 ≤ x < 5 thì phöông trình (5c) trôû thaønh (3x + 3) + (5 – x) = (2x – 4) ⇒ voâ nghieäm .
o Khi –1 ≤ x < 2 thì phöông trình (5c) trôû thaønh (3x + 3) + (5 – x) = (4 – 2x) ⇔ x = -1
(thoûa)
o Khi x < -1 thì phöông trình (5c) trôû thaønh (-3x – 3) + (5 – x) = (4 – 2x) ⇔ x = -1 (loaïi do
khoâng thuoäc khoaûng ñang xeùt )
Vaäy phöông trình coù nghieäm duy nhaát : x= -1

2.Phöông trình voâ tyû:

Ñaây laø phaàn quan troïng nhaát trong caùc loaïi phöông trình vì noù raát ña daïng vaø phöùc taïp
.Phöông trình voâ tyû thöôøng xuaát hieän nhieàu trong caùc kyø thi, ñaëc bieät laø kyø thi hoïc sinh gioûi,
thi vaøo caùc tröôøng chuyeân ...Trong muïc naøy chuùng ta chæ chuù troïng ñeán phöông trình chöùa
caên baäc hai vaø ba vaø caùc phöông phaùp giaûi chuùng.
v Moät soá tính chaát cô baûn:
g(x) ≥ 0
• 2n f(x) = g(x) ⇔  2n
f(x) = [g(x)]
• 2n +1 f(x) = g(x) ⇔ f(x) = [g(x)]2n+1
• [f(x)]2n = [g(x)]2n ⇔ f(x) = g(x)
• [f(x)]2n+1 = [g(x)]2n+1 ⇔ f(x) = g(x)
Löu yù : Pheùp naâng luõy thöøa vôùi soá muõ chaün laø pheùp bieán ñoåi töông ñöông khi 2 veá cuøng daáu.
v Moät soá daïng phöông trình voâ tyû thöôøng gaëp vaø phöông phaùp giaûi:
1.Phöông phaùp giaûn öôùc :
Khi ta chia 2 veá cuûa phöông trình cho f(x) thì phaûi chuù yù ñieàu kieän f(x) ≥ 0
Thí duï : giaûi phöông trình x(x - 2) + x( x − 5) = x( x + 3) (6a).
Giaûi: Ñieàu kieän : x ≥ 5 hoaëc x ≤ -3.
Xeùt x ≥ 5: khi ñoù ta chia 2 veá phöông trình (6a) cho x > 0 thì thu ñöôïc :
x - 2 + x − 5 = x + 3 . Bình phöông 2 veá khoâng aâm cho ta phöông trình :
2x – 7 + 2 x - 2 x − 5 = x+3 ⇔ 2 x - 2 x − 5 = 10 – x.
10 − x ≥ 0 10 ≥ x − 10
⇔ 2
⇔  2 ⇔ x1 = 6 (thoaû), x2 = (loaïi)
 4(x − 2)(x − 5) = (10 − x) 3x − 8x − 60 = 0 3
Xeùt x ≤ -3 ⇒ -x > 0 : phöông trình (6a) ⇔ (− x)(2 − x) + (− x)(5 − x) = (− x)(− x − 3)
(6a1)
Chia 2 veá phöông trình (6a1) cho (− x ) ta ñöôïc : 2− x + 5− x = −3− x .
Roõ raøng VT > VP ⇒ voâ nghieäm .
Vaäy phöông trình coù nghieäm duy nhaát :x = 6.

2.Phöông phaùp trò tuyeät ñoái hoùa:

Trong moät vaøi tröôøng hôïp ta coù theåñöa bieåu thöùc chöùa aån döôùi caên thöùc veà ñöôïc daïng
bình phöông.
Khi ñoù ta ñöôïc bieåu thöùc chöùa trong daáu giaù trò tuyeät ñoái nhôø tính chaát : A 2 = A
Thí duï : giaûi phöông trình x + 2 + 2 x + 1 + x + 10 − 6 x + 1 = 2 x + 2 − 2 x + 1 (6b)
Höôùng daãn: (6b) ⇔ ( x + 1) + 2 x + 1 + 1 + ( x + 1) − 6 x + 1 + 9 = 2 ( x + 1) − 2 x + 1 + 1
2 2 2
⇔ ( x + 1 + 1) + ( x + 1 − 3) = 2 ( x + 1 − 1)
⇔ x +1 +1 + x +1 − 3 = 2 x +1 −1
Ñaët x + 1 = y thì ta ñöôïc phöông trình chöùa daáu giaù trò tuyeät ñoái quen thuoäc:
y +1 + y − 3 = 2 y −1

3.Phöông phaùp höõu tyû hoaù:

Ñaây laø phöông phaùp chuyeån phöông trình chöùa caên thöùc veà daïng phöông trình höõu tyû (coù
baäc nguyeân) baèng caùch ñaët aån phuï.
Thí duï 1) giaûi phöông trình : x2 + 8x + 12 - 2 x 2 + 8 x + 8 = 3 (6c1)
Giaûi: Ñaët x 2 + 8 x + 8 = y (y > 0) thì x2 + 8x + 12 = (x2 + 8x + 8) + 4 = y2 + 4. Phöông trình
(6c1) trôû thaønh: y2 + 4 - 2y = 3 ⇔ y = 1 (thoûa ñieàu kieän ). ⇒ x2 + 8x + 8 = 1 ⇒ x1 = -1,
x2 = -7.
Vaäy phöông trình coù 2 nghieäm :x1 = -1, x2 = -7.
Thí duï 2) Giaûi phöông trình 4 5 − x + 4 x − 1 = 2 (6c2)
Giaûi:
Ñieàu kieän :1 ≤ x ≤ 5 .
Ta ñaët 4 x − 1 = y + m ( m laø haèng soá) ⇒ x = (y + m)4 + 1 .
Do 1 ≤ x ≤ 5 neân -m ≤ y ≤ -m + 2 .
Khi ñoù 4
5− x = 4
4 − (y + m)4 , phöông trình (6c2) trôû thaønh:
y+m+ 4
4 − (y + m)4 = 2 (6c3) ⇔ 4
4 − (y + m)4 = 2 -y–m.
Do y ≤ -m + 2 neân 2 - y – m ≥ 0 .
Phöông trình (6c3) ⇔ 4 – (y + m) 4 = ( 2 - y – m)4.
⇔ ( 2 - y – m)4 + (y + m) 4 = 4
⇔ [ ( 2 - y – m)2 + (y + m) 2 ]2 - 2( 2 - y – m)2 (y + m) 2 = 4. (6c4).
Ñeán ñaây ta choïn m toát nhaát sao cho phöông trình (6c4) trôû thaønh phöông trình baäc boán truøng
phöông, nghóa laø 2 - y – m vaø y + m phaûi laø 2 löôïng lieân hôïp
2 2 2
⇔ 2 -m=m ⇔ m= ⇒- ≤y≤
2 2 2
Phöông trình (6c4) trôû thaønh
2 2 2 2
[( - y )2 + ( + y ) 2 ]2 - 2( - y )2 ( + y) 2 = 4
2 2 2 2
1 7
⇔ (1 + 2y2)2 – 2( - y2)2 = 4 ⇔ 2y4 + 6y2 - =0
2 2
2 2
⇔ y1 = - , y2 = .
2 2
2 2 2 4
• y1 = - thì x1 = ( - + ) +1 =1
2 2 2
 2 2 2 4
• y2 = thì x2 = ( + ) + 1 = 5.
2 2 2
Vaäy phöông trình ñaõ cho coù nghieäm : x1 = 5, x2 = 1.
Ñieàu caàn löu yù ôû caùc baøi toaùn daïng naøy laø choïn m thích hôïp ñeå laøm baøi toaùn goïn hôn, ñôn
giaûn hôn.

Moät soá daïng phöông trình thöôøng gaëp :

i) a + cx + b − cx + d (a + cx)(b − cx) = n (c > 0, d ≠ 0) (6c)
Phöông phaùp giaûi:
−a b
Ñieàu kieän : a + cx ≥ 0 vaø b – cx ≥ 0 ⇒ ≤ x ≤ vaø a + b ≥ 0.
c c
2
Ñaët y = a + cx + b − cx thì y ≥ 0 vaø y ≤ 2(a + b) (baïn ñoïc töï chöùng minh !)
⇒ 2 (a + cx)(b − cx) = y2 – a – b (6c1) ⇒ y2 ≥ a + b.
Phöông trình (6c) trôû thaønh
2y + d(y2 – a – b) = n ó dy2 + 2y – (a + b + n). (6c2) .
Ñieàu kieän cuûa y laø: a + b ≤ y ≤ 2 a + b .
Giaûi phöông trình (6c2) ta coù y , thay y vaøo phöông trình (6c1) roài bình phöông 2 veá ta tìm
ñöôïc x .
Thí duï : giaûi phöông trình x + 4 + 1 - x - (x + 4)(1 − x) = 1
Ñaùp soá: x = 0

ii) x + a 2 − b + 2a x − b + x + c 2 − b + 2c x − b = dx + m . (a ≠ 0) (6d)
Phöông phaùp giaûi:
Ñieàu kieän : x ≥ b.
Phöông trình (6d) ⇔ ( x − b + a) + ( x − b + c) = dx + m
2 2

⇔ x−b +a + x − b + c = dx + m
Ñaët x − b = y (y ≥ 0) roài giaûi phöông trình chöù a daáu giaù trò tuyeät ñoái theo y.
Töø ñoù suy ra x.
Thí duï : giaûi phöông trình x + 3 − 4 x − 1 + x + 8 − 6 x − 1 = 2x − 1
Ñaùp soá : x = 2

4.Phöông phaùp heä phöông trình hoùa:

Trong phaàn naøy toâi xin trình baøy caùch chuyeån moät phöông trình voâ tyû veà heä phöông trình
höõu tyû cuõng baèng caùch ñaët aån phuï.
i) Phöông trình baäc hai chöùa caên :
Daïng toång quaùt : ax + b = r (ux + v)2 + dx + e (a, u , r ≠ 0) (6e)
Phöông phaùp giaûi:
Ñieàu kieän :ax + b ≥ 0 .
Ñaët ax + b = uy + v (uy + v ≥ 0) ó ax + b = (uy + v)2 (6e1)
Phöông trình (6e) trôû thaønh
r(ux + v)2 = uy + v – dx – e (6e2)
u = ar + d r (uy + v)2 = arx + br
Neáu  thì töø (6e1) vaø (6e2) ta coù heä sau 
v = br + e r (ux + v)2 = uy + (ar − u)x + br
Tröø veá theo veá hai phöông trình cuûa heä ta ñöôïc :
r(uy+v)2 – r(ux+v)2 = ux – uy
⇔ u(y – x)(ruy + rux + 2rv +1) = 0
x = y ux + v = uy + v ( ux + v )2 = ax + b

⇔ 1 ⇔ 1 ⇔  1
uy = −ux − 2v −  ax + b − v = −ux − 2v −
   ax + b = −  ux + v + r 
r r   
Giaûi 2 phöông trình treân ta tìm ñöôïc nghieäm phöông trình .
Thí duï : giaûi phöông trình 2x + 5 = 32x2 + 32x . (6e3)
Giaûi :
-5
Ñieàu kieän : x ≥
2
Phöông trình (6e3) ⇔ 2x + 5 = 2(4x + 2)2 – 8.

(4y + 2) = 2x + 5
2

-5
Ñaët 2x + 5 = 4y + 2 ( y ≥ ) thì ta coù heä 
2 (4x + 2) = 2y + 5
2


Tröø veá theo veá ta ñöôïc
y = x  2x + 5 = 4x + 2 ( 6e4 )
2(y – x)(4y + 4x + 5) = 0 ⇔  ⇔
 4 y = −4 x − 5  2 x + 5 − 2 = −4 x − 5 ( 6e5)
 1
x ≥ - − 7 + 65
o Giaûi (6e4) : phöông trình (6e4) ⇔  2 ⇔ x=
2x + 5 = 16x2 + 16x + 4 16

 5 3
- ≤ x ≤ - − 11 − 57
o Giaûi (6e5) : phöông trình (6e5) ⇔  2 4 ⇔ x=
2 x + 5 = (4 x + 3)2 16

− 7 + 65 − 11 − 57
Vaäy phöông trình ñaõ cho coù 2 nghieäm laø : x1 = , x2 =
16 16
Löu yù.
Caùch giaûi hoaøn toaøn töông töï khi ta xeùt phöông trình baäc ba coù chöùa caên baäc ba :
u = ar + d
3
ax + b = r (ux + v)3 + dx + e vôùi ñieàu kieän  (Xin giaønh cho baïn ñoïc !)
v = br + e
Thí duï :giaûi phöông trình 3x − 5 = 8x3 – 36x2 + 53x – 25.
3

Höôùng daãn : Bieán ñoåi phöông trình thaønh 3 3 x − 5 = (2x – 3)3 – x + 2 vaø giaûi.

ii) Phöông trình daïng a - f(x) + b + f(x) = c .

Trong ñoù f(x) laø moät haøm soá chöùa bieán x, f(x) thöôøng baèng kx, kx2, k x - d ....
Caùch giaûi phöông trình loaïi naøy laø ñaët aån phuï vaø ñöøng queân tìm ñieàu kieän ñeå caên coù nghóa !
 u = a − f(x)
Ta ñaët  (I)
v = b + f(x)
u + v = c
u + v = c 
⇒ 2 2 ⇔  c −a−b .
2

 u + v = a + b  uv =
2
Theo ñònh lyù Viet ñaûo ta coù u, v laø 2 nghieäm cuûa phöông trình :
2
−a−b
X2 – cX + c = 0.
2
Giaûi ra ta tìm ñöôïc u, v ⇒ tìm ñöôïc f(x) ⇒ tìm ñöôïc x.
Löu yù: f(x) laø nghieäm chung cuûa heä (I).
.
Caùc daïng thöôøng gaëp cuûa loaïi phöông trình naøy laø:
• a + f(x) − b − f(x) = c
• 3
a + f(x) ± 3 b − f(x) = c
• 4
a + f(x) ± 4 b − f(x) = c
• 5
a + f(x) ± 5 b − f(x) = c

Thí duï :giaûi phöông trình 3 - 1 + x + 3 3 − x = 2

Ñaùp soá : x = 4
Ngoaøi ra coøn coù daïng sau: m a − f(x) + n b + f(x) = c (m ≠ n, max{m, n} = 4)
Sau khi ñaët aån phuï ta thu ñöôïc phöông trình coù baäc nhoû hôn 5 .

5.Phöông phaùp löôïng lieân hôïp:

Vieäc nhaân moät löôïng lieân hôïp vaøo moät bieåu thöùc laøm cho vieäc giaûi phöông trình trôû neân deã
daøng hôn. Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng trong nhieàu muïc ñích khaùc nhau, ôû ñaây toâi xin ñöa
ra 3 lôïi ích khi söû duïng phöông phaùp naøy :
v Nhaèm taïo ra moät nhaân töû chung vôùi veá coøn laïi.
Thí duï : giaûi phöông trình 2x+ 1 − x − 2 = x + 3 (7a)
Giaûi:
Ñieàu kieän : x ≥ 2
Ñeå yù thaáy (2x + 1) – (x – 2) = x + 3 = VP. Do ñoù ta nhaân löôïng lieân hôïp vaøo 2 veá cuûa
phöông trình :
( 2x+ 1 − x − 2 ) ( 2x+ 1 + x − 2 ) = (x + 3)( 2x+ 1 + x − 2 )
⇔ x + 3 = (x + 3)( 2x+ 1 + x − 2 )
 x = −3
⇔ = 1 ⇒ phöông trình voâ nghieäm
 2x+ 1 + x − 2

v Nhaèm taïo ra ôû moãi veá moät nhaân töû chung.

Thí duï : giaûi phöông trình 2 x 2− 1 + x 2 - 3x − 2 = 2 x 2 + 2x + 3 + x 2 − x + 2 (7b)
Giaûi :
− 2 3 + 17
Ñieàu kieän : x ≤ hoaëc x ≥ .
2 2
(7b) ⇔ 2 x2− 1 − 2 x2 + 2x + 3 = x2 − x + 2 − x2 - 3x − 2
( 2 x 2− 1 − 2 x 2 + 2x + 3)( 2 x 2− 1 + 2 x 2 + 2x + 3)
⇔
2 x 2− 1 + 2 x 2 + 2x + 3
( x 2 − x + 2 − x 2-3x − 2)( x 2 − x + 2 + x 2-3x − 2)
=
x − x + 2 + x -3x − 2
2 2

-(2x + 4) 2x + 4
⇔ =
2 x − 1 + 2 x + 2x + 3
2 2
x − x + 2 + x -3x − 2
2 2

⇔ x = -2 ( thoûa ñieàu kieän ).

Vaäy phöông trình coù duy nhaát 1 nghieäm :x = -2

v Nhaèm chöùng minh phöông trình coù nghieäm duy nhaát.

x+3 + x−3 3 2
Thí duï : giaûi phöông trình = x + x2 − 9 − 9 + (7c)
2 2
Giaûi :
Ñieàu kieän :x ≥ 3.
x+3−2 2 x −3 − 2
Phöông trình (7c) ⇔ + = (x-5) + ( x 2 − 9 − 4)
2 2
( x + 3 − 2 2)( x + 3 + 2 2) ( x − 3 − 2)( x − 3 + 2)
⇔ +
2( x + 3 + 2 2) 2( x − 3 + 2)
x − 9 − 4)( x − 9 + 4)
2 2
= ( x − 5) +
x −9 + 4
2

x −5 x −5 ( x − 5)(x + 5)
⇔ + = ( x − 5) +
2( x + 3 + 2 2) 2( x − 3 + 2) x −9 + 4
2

x = 5
⇔  1 1 x +5 (7c1)
+ = 1+
 2( x + 3 + 2 2) 2( x − 3 + 2) x −9 +4
2

1 1
Xeùt phöông trình (7c1) . Ta coù VT < + < 1 < VP suy ra (7c1) voâ nghieäm .
2( 6 + 2 2 ) 2 2
Vaäy phöông trình coù nghieäm duy nhaát : x = 5.

III.Phöông trình chöùa aån ôû maãu :

Đối với phương trình loại này chúng ta cần lưu ý tìm điều kiện của x để mẫu khác 0
Sau đây là một số phương pháp giải phương trình chứa ẩn ở mẫu
1. Phương pháp khử phân thức
Mục đích của phương pháp là dùng để triệt tiêu và rút gọn các phân thức của mẫu để làm bài
toán trở nên đơn giản hơn
Thí dụ
 1 1 1 1
+ 2 + 2 =
x + 9 x + 20 x + 11x + 30 x + 13 x + 42 18
2

Giải
Điều kiện x ∈ R \ {−4, −5, −6, −7}
Phương trình trên tương đương
 1 1   1 1   1 1  1
 − + − + − =
 x + 4 x + 5   x + 5 x + 6   x + 6 x + 7  18
1 1 1
⇔ − =
x + 4 x + 7 18
x = 2
⇔ x 2 + 11x − 26 = 0 ⇔ 
 x = −13

2. Phương pháp nhân tử hóa

Phương pháp này được dùng để biến đổi các phân thức của phương trình sao cho mỗi phân
thức có chứa nhân tử chung bằng cách thêm bớt các lượng thích hợp
Thí dụ 1. Giải phương trình
x − 305 x − 307 x − 309 x − 401
+ + + =4
1700 1698 1696 1694
Giải
Phương trình trên tương đương
 x − 305   x − 307   x − 309   x − 401 
 − 1 +  − 1 +  − 1 +  − 1 = 0
 1700   1698   1696   1694 
x − 2005 x − 2005 x − 2005 x − 2005
⇔ + + + =0
1700 1698 1696 1694
⇔ x = 2005

Thí dụ 2.
4 x 2 + 18 5 7 9
− 2 = 2 + 2
x +7
2
x +2 x +4 x +6
Giải
Phương trình trên tương đương
 4 x 2 + 18   5   7   9 
 2 − 3 =  2 − 1 +  2 − 1 +  2 − 1
 x +7   x +2   x +4   x +6 
x2 − 3 3 − x2 3 − x2 3 − x2
⇔ = + + ⇔ x=± 3
x2 + 7 x2 + 2 x2 + 4 x2 + 6

3. Phương pháp lượng liên hợp

Phương pháp này đã được đề cập đến khá kĩ ở phần phương trình vô tỉ. Ở đây tôi chỉ ra một
ứng dụng khác của phương pháp lượng liên hợp đối với phương trình chứa ẩn ở mẫu
Thí dụ
1 1 1
+ + =1
x+3 + x+2 x + 2 + x +1 x +1 + x
Giải
Điều kiện x ≥ 0
Phương trình trên tương đương
x+3− x+2 x + 2 − x +1
+
( x+3 + x+2 )( x+3 − x+2 ) ( x + 2 − x +1 )( x + 2 + x +1 )
x +1 − x
+ =1
( x +1 − x )( x +1 + x )
⇔ ( x+3− x+2 + ) ( x + 2 − x +1 + ) ( )
x +1 − x = 1

⇔ x +3 − x =1
⇔ x =1

4. Phương pháp chia xuống

Ý tưởng của phương pháp là áp dụng tính chất của việc chia cả tử và mẫu cho một lượng khác
không thì không đổi.
Thí dụ:
Giải phương trình:
x 2x
+ 2 = −1
x + 3 x + 1 3x + 5 x + 3
2

Giải:
Điều kiện
 x 2 + 3x + 1 ≠ 0 −3 ± 5
 2 ⇔x≠
3 x + 5 x + 3 ≠ 0 2
Nhận thấy x = 0 không phải là nghiệm của phương trình. Ta chia cả tử và mẫu của các phân
x 2x
thức 2 , 2 cho x ≠ 0 thì phương trình trên trở thành :
x + 3x + 1 3 x + 5 x + 3
1 2
+ = −1
1 3
x +3+ 3x + 5 +
x x
1
Đặt y = x + ( y ≥ 2) , ta thu được:
x
1 2
+ = −1
y + 3 3y + 5
⇔ 3 y 2 + 19 y + 26 = 0
 y = −2
⇔
 y = −13
 3
Với y = −2 thì x = −1 .
13 −13 ± 133
Với y = − thì x = .
3 6
Các nghiệm trên đều thoả điều kiện của phương trình.

5.Phương pháp đánh giá.

Đây là một phương pháp hay và thường đưa tới lời giải đẹp ngắn gọn. Phương pháp này sử
dụng các bất đẳng thức và cách đánh giá như sau.
 f ( x) = g ( x)

 f ( x) ≥ a ⇒ f ( x) = g ( x) = a
 g ( x) ≤ a

Thí dụ: Gỉai phương trình:
3x 2 + 6 x + 7 + 5 x 2 + 10 x + 14 = 4 − 2 x − x 2
Giải:
Phương trình trên tương đương với:
3( x + 1)2 + 4 + 5( x + 1) 2 + 9 = 5 − ( x + 1) 2
Nhận xét :
 3( x + 1) 2 + 4 + 5( x + 1) 2 + 9 ≥ 4 + 9 = 5
 ⇒ ( x + 1) 2 = 0 ⇔ x = −1
5 − ( x + 1) ≤ 5
2

Ngoài ra ta còn có thể biến đổi phương trình thành dạng tổng các bình phuơng:
f12 ( x ) + f 22 ( x ) + ... + f n2 ( x ) = 0
Khi đó f1 ( x) = f 2 ( x ) = ... = f n ( x) = 0
Nghiệm của phương trình là nghiệm chung của f i ( x ) = 0, i = 1, n .

Thí dụ: Giải phương trình:

x 4 − x 2 + 3x + 5 − 2 x + 2 = 0
Giải:
Điều kiện x ≥ −2 . Phương trình đã cho tương đương
(x 2
( )
+ 2 x + 1) + ( x 4 − 2 x 2 + 1) + x + 2 − 2 x + 2 + 1 = 0

( )
2
⇔ ( x + 1)2 + ( x 2 − 1) 2 + x + 2 −1 = 0
⇒ x = −1
Thật quá đẹp phải không các bạn J
Phương trình sử dụng phương pháp này thường chỉ có 1 nghiệm x0 và nghiệm này thường dễ
đoán .
Cách đánh giá dựa trên việc xét x > x0 và x < x0 để suy ra phương trình có nghiệm duy nhất
x = x0 .
Thí dụ: Giải phương trình
5 − x 6 − 3 3x 4 − 2 = 1
Giải:
Điều kiện: − 6 5 ≤ x ≤ 6 5 .
Phương trình tương đương với 5 − x 6 = 3 3 x 4 − 2 + 1
Ta dễ thấy phương trình có nghiệm x = 1 , nghĩa là x = ±1 .
Khi x > 1
 5 − x 6 < 4 = 2
3 4 . Suy ra phương trình vô nghiệm.
 3 x − 2 + 1 > 1 1 + 1 = 2
Khi x > 1
 5 − x 6 > 4 = 2
3 4 . Suy ra phương trình vô nghiệm.
 3 x − 2 + 1 < 1 1 + 1 = 2
Vậy phương trình chỉ có nghiệm x = ±1.

Một số tính chất cơ bản thường dùng

0 ≤ x ≤ 1 ⇒ x n ≤ x, ∀n ∈ N .
1 ≤ x ⇒ x n ≥ x, ∀n ∈ N .
Thí dụ: Giải phương trình.
1 − x2 + 4 x2 + x −1 + 6 1 − x = 1
Giải:
Điều kiện đơn giản, các bạn có thễ dễ dàng xác định.
Đặt a = 1 − x 2 , b = 4 x 2 + x − 1, c = 6 1 − x thì ta có hệ:
a + b + c = 1 a 2 ≤ a
 2  4
a + b + c = 1 ⇒ 0 ≤ a, b, c ≤ 1 ⇒ b ≤ b
4 6

 a , b, c ≥ 0 c 6 ≤ c
 
a 2 = a

⇒ 1 = a 2 + b 4 + c 6 ≤ a + b + c = 1 ⇒ b 4 = b
c 6 = c

Giải ra ta được nghiệm duy nhất là x = 1.

Bài tập tổng hợp

Bài 1: Giải phương trình:

(x + 3 )( )
x + 2 x + 9 x + 18 = 168 x
Bài 2: Giải phương trình:
8 20 14
+ 2 = 3− 2
x + 4 x + 16
2
x + 10
Bài 3: Giải phương trình:
x 6 + 3x5 + 6 x 4 + 7 x3 + 6 x 2 + 3x + 1 = 0
Bài 4: Giải phương trình:
( x − 1)( x − 5)( x − 3)( x − 7) = 20
Bài 5: Giải phương trình:
2 x2 − 1 5x 20
+ 2 =
x 2x − x −1 3
Bài 6: Giải phương trình:
( x − 1) + ( x − 2 ) =1
8 10

Bài 7: Giải phương trình:

x −8 − 2 = 4
Bài 8: Giải phương trình:
x + 3 + 4 x − 1 + x + 15 − 8 x − 1 = 6
Bài 9: Giải phương trình:
x2 − x + 5 = 5
Bài 10: Giải phương trình:
8x3 − 2 x2 − x + 1 = 0
Bài 11: Giải phương trình:
x4 = 4x2 − 3
Bài 12: Giải phương trình:
2x2 − 6 x −1 = 4 x + 5
Bài 13: Giải phương trình:
( x + 3)4 + ( x + 5) 4 = 4
Bài 14: Giải phương trình:
x +1 x+6 x+2 x+5
+ 2 = 2 + 2
x + 2 x x + 12 x + 35 x + 4 x + 3 x + 10 x + 24
2

Bài 15: Giải phương trình:

x 2 + 3x + 3 = 2 x + 3
Bài 16: Giải phương trình:
6 − 2x 6 + 2x 8
+ =
5− x 5+ x 3

I.Các hệ phương trình cơ bản

A. Hệ phương trình đối xứng :
 f ( x, y ) = 0
Dạng  mà ở đó vai trò của x, y như nhau.
 g ( x, y ) = 0
 f ( x, y ) = f ( y , x ).
Tức là 
 g ( x, y ) = g ( y , x).
Cách giải:
• Thông thường người ta đặt ẩn phụ:
S = x + y hay S = x − y
P = xy
 f ( S , P ) = 0
⇒ sau đó tìm được S , P và tìm được các nghiệm ( x, y )
 g ( S , P ) = 0
Ví dụ: Giải hệ
 x 2 y + xy 2 = 6

 xy + x + y = 5
Như đã nói ở trên, ta hãy đặt S = x + y; P = xy và hệ đã cho trở thành
 SP = 6 S = 2 S=3
 ⇒ hay 
S + P = 5  P = 3  P=2
Từ đây ta dễ dàng tìm được các nghiệm ( x, y ) sau:
( x, y ) = (1, 2);(2,1)
• Nhưng để phương pháp trên áp dụng hữu hiệu thì ta nên biến đổi một chút các ẩn số để
sau khi đặt ẩn phụ, ta được những phương trình nhẹ nhàng hơn
 xy + x + y = 5
Ví dụ 1: 
( x + 1) + ( y + 1) = 35
3 3

Đặt S = ( x + 1) + ( y + 1) ; P = ( x + 1)( y + 1) ta sẽ có hệ phương trình sau

 P = 6 S = 5 x = 3  x=2
 ⇒  ⇒  hay 
 S ( S − 3P ) = 35 P = 6 y = 2
2
 y=3

 x + y + x2 + y2 = 8
Ví dụ 2: 
 xy ( x + 1)( y + 1) = 12
S = x + y
Ở đây theo thông lệ chúng ta hãy thử đặt  , ta thu được hệ sau:
 P = xy
 S2 + S − 2 P = 8

 P ( P + S + 1) = 12
Rõ ràng mọi chuyện không đơn giản chút nào. Tuy nhiên có lẽ các bạn cũng sẽ nhận ra sự
tinh tế trong bài tóan, đó là ở bậc của mỗi phương trình. Phương trình đầu tiên bậc 2 có lẽ
chứa P. Thể nhưng nó không ở một dạng tích thuận tiện nào,trong khi phương trình thứ hai
lại ở dạng tích và bậc 4,gấp đôi bậc 2. Nếu các bạn nhìn trong biểu thức S và P,bậc của P
gấp đôi bậc của S,như vậy phải chăng phương trình thư nhất là S,thứ hai là P. Nếu vậy thì
các giá trị x và y trong P là gì. Quan sát phương trình thứ hai các bạn có thể dễ dàng nhận
ra sự tinh tế này, đó là x ( x + 1) và y ( y + 1) .
Từ ý tưởng này ta đặt:
a = x ( x + 1)
b = y ( y + 1)
Hệ đã cho tương đương với:
a + b = 8 a = 6  a=2
 ⇒  hay 
 ab = 12 b = 2 b=6
Như vậy ( x, y ) là nghiệm của các phương trình sau:
i) t 2 + t = 2 ⇒ t1 = 1 ∨ t2 = −2
ii )t 2 + t = 6 ⇒ t3 = 2 ∨ t3 = −3
Tóm lại nghiệm của hệ đã cho là:
( x, y ) = (1, −2); (−2,1); (2, −3); (−3, 2)

B. Phương trình đối xứng lọai 2:

 f ( x, y ) = 0.

 f ( y , x ) = 0.
Đối với dạng hệ phương trình này, ta có thể đưa về một dạng hệ tương đương sau:
 f ( x, y ) − f ( y , x ) = 0

 f ( x, y ) + f ( y , x ) = 0.
Hệ phương trình mới mà các bạn thu được là một hệ đối xứng hay nửa đối xứng mà ta đã
 h ( x, y ) = f ( x, y ) − f ( y , x )
xét ở phần trên. Thật vậy nếu đặt  . Ta sẽ đưa hệ về dạng:
 g ( x, y ) = f ( x , y ) + f ( y , x )
 h ( x, y ) = 0  h ( x, y ) = − h ( y , x )
 . Ở đó 
 g ( x, y ) = 0  g ( x, y ) = g ( y , x).
Có thể các bạn thấy rằng h( x, y ) không đối xứng hòan tòan (nửa đối xứng). Tuy nhiên ở
đây có thể chấp nhận được bởi lẽ hệ ta ở dạng h( x, y ) = 0. (Nếu các bạn vẫn thấy ray rứt vì
điều này thì các bạn hãy viết dưới dạng h 2 ( x, y ) = 0 ,chẳng phải h 2 ( x, y ) đối xứng đó sao
.Chú ý thêm là tác giả chỉ muốn các bạn nắm bắt mối quan hệ của sự đối xứng và nửa đối
xứng một cách rõ ràng hơn, chứ trong lúc giải bài tập các bạn chớ bình phương lên nhé. J)

C. Phương trình đẳng cấp.

 f ( x, y ) = a(1)  f (tx, ty ) = t k f ( x, y )
 mà ở đó : 
 g ( x, y ) = b(2)  g (tx, ty ) = t g ( x, y )
k

Ở đây điều kiện thứ hai các bạn có thể hiểu một cách đơn giản là các đơn thức trong các
hàm f và g là đồng bậc (bậc của đơn thức hai biến x,y là tổng các bậc của x và y). Nhận
xét này sẽ giúp cho các bạn nhận biết được phương trình đẳng cấp một cách dễ dàng hơn.
Cách giải tổng quát ở đây là đưa về phương trình:
bf ( x, y ) − ag ( x, y ) = 0 ,ở dó a, b không đồng thời bằng 0.
Nếu a,b đồng thời bằng 0. Ta giải riêng các phương trình f ( x, y ) = 0; g ( x, y ) = 0 và so
sánh nghiệm.
Cách giải tương tự như phương trình bf ( x, y ) − ag ( x, y ) = 0 nên các bạn có thể tham khảo
bên dưới.
Ta xét 2 trường hợp.
i ) x = 0 là nghiệm của hệ phương trình. Điều này thì các bạn chỉ cần thế x = 0 và giải
phương trình một biến theo y.
Trường hợp này ta thu được nghiệm ( x, y ) = (0, y1 )...
ii ) Trường hợp này ta sẽ tìm các nghiệm khác (0, y1 )... Chia hai vế cho x k trong đó k là
x
bậc của f . Đặt t = . Ta đưa về phương trình theo ẩn t . Giải phương trình này ta tìm
y
x
được tỉ số .Sau đó thay x thành ty trong (1) . Giải phương trình này theo ẩn y, ta sẽ rút
y
ra được các nghiệm của bài toán (ty0 , yo ) .
Ví dụ:
3 x 2 − 2 xy + 2 y 2 = 7
 2
 x + 6 xy − 3 y = −8
2

Giải:
Hệ đã cho tương đương với:
 24 x 2 − 16 xy + 16 y 2 = 56
 2
7 x + 42 xy − 21y = −56
2
  24 x 2 − 16 xy + 16 y 2 = 56
⇔ 2
31x + 26 xy − 5 y = 0(*)
2

Ta giải (*).
31x 2 + 26 xy − 5 y 2 = 0
⇔ (31x − 5 y )( x + y ) = 0(**)
31x − 5 y = 0(1)
⇔
 x + y = 0(2)
Từ đây ta có thể dễ dàng giải được bằng cách thế vào hệ phương trình ban đầu

II.Các phương pháp giải hệ không mẫu mực:

A.Dùng bất đẳng thức :
Dấu hiệu cho phép ta sử dụng phương pháp này là ta sẽ thấy số phương trình trong hệ ít
hơn số ẩn .
Ví dụ1 Giải hệ phương trình nghiệm dương :
 x + y + z = 3

(
(1 + x )(1 + y )(1 + z ) = 1 + xyz )
3
3

Giải:
(
VT = 1 + x + y + z + ( xy + yz + zx) + xyz ≥ 1 + 3 3 xyz + 3 3 ( xyz ) + xyz = 1 + 3 xyz )
2 3

Suy ra dấu bằng xảy ra khi x = y = z =1

Ví dụ 2: Giải hệ phương trình :

 x + 1 + x + 3 + x + 5 = y − 1 + y − 3 + y − 5

 x + y + x + y = 80
2 2

Giải: Đk: x ≥ −1; y ≥ 5

Giả sử
x > y − 6 ⇒ VT > VP
x < y − 6 ⇒ VT < VP
Suy ra x = y − 6
Đến đây bạn đọc có thể tự giải

Ví dụ 3: Giải hệ :
 3x 4y 2z
 x +1 + y +1 + z +1 = 1

 9 3 4 2
8 .x y z = 1
Giải:
-Bài tóan này có số ẩn nhiều hơn số phương trình vì vậy ta sẽ sự dụng bất đẳng thức
-Nhận xét : bậc của x,y,z khác nhau nên ta sử dụng Cauchy sao cho xuất hiện bậc giống hệ

1 2x 4y 2z
= + +
Ta có: x + 1 x + 1 y + 1 z + 1
Áp dụng Cauchy 8 số:
1 x x y y y y z z x2 y 4 z 2
= + + + + + + + ≥ 88
x +1 x +1 x +1 y +1 y +1 y +1 y +1 z +1 z +1 ( x + 1) ( y + 1) ( z + 1)
2 4 2

Hòan tòan tương tự :

1 x3 y 3 z 2
≥ 88
y +1 ( x + 1) ( y + 1) ( z + 1)
3 3 2

1 x 3 y 4 z1
≥ 88
z +1 ( x + 1) ( y + 1) ( z + 1)
3 4 1

Từ các bất đẳng thức thu được ta có:

1 1 1 x 24 y 32 z16
≥ 89 8
(1 + x ) (1 + y ) (1 + z ) (1 + x ) (1 + y ) (1 + z )
3 4 2 24 32 16

⇒ 89 x 3 y 4 z 2 ≤ 1

x y z 1 1
dấu bằng xảy ra ⇔ = = = ⇔x= y=z=
x +1 y +1 z +1 9 8

 4 697
x + y =
2

Ví dụ 4: giải hệ:  81
 x 2 + y 2 + xy − 3x − 4 y + 4 = 0

Giải:
-Ví dụ này chúng tôi muốn giới thiệu công cụ xác định miền giá trị của x,y nhờ
điều kiện có nghiệm của tam thức bậc hai
-Xét phương trình bậc hai theo x:
x 2 + x ( y − 3) + y 2 − 4 y + 4 = 0
7
= ( y − 3) − 4 ( y − 2 ) ≤ 0 ⇔ ( y − 1)( 3 y − 7 ) ≤ 0 ⇔ 1 ≤ y ≤
2 2

4
Tương tự xét phương trình bậc hai theo y thì ta có 0 ≤ x ≤
3
4 2
4 7 697
Suy ra: x + y ≤   +   =
4 2

3 3 81
4 7
⇒ x = và y = .Tuy nhiên thế vào hệ thì bộ nghiệm này không thỏa
3 3
Vì vậy hệ phương trình vô nghiệm

Ví dụ 5: Giải hệ:
 x5 − x 4 + 2 x 2 y = 2
 5
y − y + 2y z = 2
4 2

 z5 − z 4 + 2z 2 x = 2

Ý tưởng của bài tóan này là ta phải đóan nghiệm của hệ là x = y = z = 1 ,sau đó chứng
minh là x > 1 hay x < 1 đều vô nghiệm

Nếu x > 1 ⇒ 2 = z 5 − z 4 + 2 z 2 x > z 5 − z 4 + 2 z 2 ⇒ 0 > ( z − 1) ( z 4 + 2 z + 2 )

Do z 4 + 2 z + 2 luôn dương nên 1 > z
Tương tự ⇒ y > 1 ⇒ x < 1 ⇒ Vô lí

Tương tự x < 1 ⇒ vô lí.Vậy x = 1 ⇒ y = 1 ⇒ z = 1

Bài tập luyện tập

Giải các hệ:

 y
21 x 2 + 6 y = 1988
 x = ( y − 1)( z + 2 )
2

x + y + z = 2   z
1)  2)  y 2 = ( z − 1)( x + 2 ) 3) 21 2 + 6 z = 1988
2 xy − z = 4
2
 2  y
 z = ( x − 1)( y + 2 )  x
21 2 + 6 x = 1988
 z
 2 x2
1 + x 2 = y
  x2 + y2 + z2 = 3
 2 y2 
4)  2 =z 5)  x 2 y 2 z 2
 y + 1  y + z + x =9
 2z2 
 2 =x
 z +1

B.Đặt ẩn phụ:
Đôi khi bài tóan sẽ phức tạp nếu ta giải hệ với ẩn (x,y,z,…) nhưng chỉ sau một phép đặt
a = f ( x), b = f ( y ), c = f ( z ),....
Ví dụ 1:Giải hệ
 xy 12
x+ y = 5

 yz 18
 =
y+z 5
 xz 36
 =
 x + z 13
1 1 1
Hướng dẫn: Đặt a = , b = , c = .
x y z
Ví dụ 2: Giải hệ:
 x 2 ( y + z ) 2 = (3 x 2 + x + 1) y 2 z 2
 2
 y ( x + z ) = (4 y + y + 1) x z
2 2 2 2

 z 2 ( x + y ) 2 = (5 z 2 + z + 1) x 2 y 2

Nếu x = 0 dễ dàng suy ra được: y = z = 0 .Như vậy ( x, y , z ) = (0, 0, 0) là một nghiệm của
hệ.
Ta tìm các nghiệm khác ( 0,0,0 )
Chia hai vế cho x 2 y 2 z 2 ta thu được hệ tương đương:
  y + z 2 1 1
  = 3+ + 2
 yz  x x

 x + z 
2
1 1
  = 4+ + 2
 xz  y y
 2
  x + y  = 5 + 1 + 1
  xy  z z2

1 1 1
Ta lại đặt a = ; b = ; c = ta nhận được:
x y z
 (a + b) 2 = c 2 + c + 5(1)

(b + c ) = a + a + 3(2)
2 2

 (a + c ) 2 = b 2 + b + 4(3)

(2) − (3) ⇒ (a − b) ( 2(a + b + c ) + 1) = 1
Lấy
(1) − (2) ⇒ (b − c)(2(a + b + c) + 1) = 1
Từ đây suy ra a − b = b − c ⇒ a + c = 2b
Thay vào (2) ta được 3b 2 − b + 4 = 0 .
Từ đây các bạn có thể dễ dàng giải tiếp bài toán.
Ví dụ 3: Giải hệ
 x 3 (6 + 21y ) = 1

 x ( y − 6) = 21
3

Nếu giải hệ với ẩn ( x, y ) thì ở đây ta thật khó để thấy đwocj hướng giải.
1
Nhưng mọi chuyện sẽ rõ ràng khi ta đặt x = .
z
 z = 21 y + 6
3

 3
 y = 21z + 6
Đây là hệ đối xứng mà ta có thể dễ dàng tìm ra đước hướng giải. J
Sau đây là bài tập áp dụng dành cho bạn đọc:
Bài tập luyện tập.
Bài 1: Giải hệ:
2 x2 + 2 x + y 2 + 2 = 6

 xy ( xy + x + y + 1) = 4
Bài 2: Giải hệ:
 ( x + y + z )3 = 12t 3

( y + z + t ) = 12 x
3 3


( z + t + x ) = 12 y
3 3

(t + x + y )3 = 12 z 3
C.Tính các đại lượng chung
Ý tưởng của phương pháp này là tính các đại lượng trong đó.
Ví dụ 1:Giải hệ:
 xy + y + 2 x + 2 = 4

 yz + 2 z + 3 y = 6 (*)
 xz + z + 3x = 5

 ( x + 1)( y + 2) = 6

(*) ⇔ ( y + 2)( z + 3) = 12 ⇒ ( x + 1)( y + 2)( z + 3) = ±24
 ( z + 3)( x + 1) = 8

Từ đây các bạn có thể có thể giải tiếp một cách dễ dàng.
Ví dụ 2:Giải hệ:
 u + v = 2(1)
 ux + vy = 3(2)

 2
ux + vy = 5(3)
2

ux 3 + vy 3 = 9(4)
Giải:
Nhân x + y vào (3)
⇒ ux 3 + vy 3 + ux 2 y + vxy 2 = 5( x + y )
⇒ 9 + 3xy = 5( x + y )
Nhân x + y vào (2)
⇒ uy + vx = 2( x + y ) − 3
Nhân x 2 + y 2 vào (2)
3( x 2 + y 2 ) = 9 + xy (uy + vx) = 9 + xy [ 2( x + y ) − 3]
Đặt a = x + y; b = xy .
Đến đây các bạn có thễ dễ dàng giải tiếp J.
Bài tập luyện tập

Bài 1: Giải hệ
 x 2 + y 2 + z 2 + t 2 = 50
 2
 x − y + z − t = −24
2 2 2


 xz = yt
 x − y + z + t = 0.
Bài 2:Giải hệ
 y 2 − xz = b
 2
 z − xy = c ( a, b, c là những hằng số)
 x 2 − yz = a

Bài 3:Giải hệ
ax + by = ( x − y ) 2

 by + cz = ( y − z )
2
( a, b, c là những hằng số)
 cz + ax = ( z − x) 2

Bài 4:Giải hệ.
 x3 + x( y − z )2 = 2
 3
 y + y ( z − x ) = 30
2

 z 3 + z ( x − y ) 2 = 16

D.Nhân liên hợp.
Phương pháp này chủ yếu bỏ dâu căn thức đễ dễ tính toán hay để xuất hiện những đại
lượng có thể đặt ẩn phụ.
Ví dụ 1:Giải hệ:
 x+ y =4
 (1)
 x + 5 + y + 5 = 6
Giải:
Ta có:
 x + 5 + x + y + 5 + y = 13
(1) ⇔ 
 x + 5 − x + y + 5 − y = 2
 x + x + 5 + y + y + 5 = 13

⇔ 5 5
 x + x+5 + y +5 + y = 2

Đặt
u = x + x+5
v = y + y+5
Ta suy ra:
 u + v = 10

1 1 2
 u + v = 5
u + v = 10
⇒
 uv = 25
⇒ u = v = 5 ⇒ x = y = 2.
Ví dụ 2: Giải hệ:
 5 
 3 −  2y = 4
 y + 42 x 

 3+ 5 
   x =2
 y + 42 x 
Giải:
Từ hệ ta suy ra điều kiện:
x, y > 0
Hệ đã cho tương đương với:
 4 2
 + =6
 2y x

 10 = 2 − 4
 y + 42 x x 2y
15 1 2
⇒ = −
y + 42 x x y
⇒ 15 xy = ( y − 2 x )( y + 42 x )
⇒ y 2 + 25 xy − 84 x 2 = 0
⇒ (3x − y )( y + 28 x ) = 0
 3x = y
⇒
 y + 28 x = 0
Trường hợp thứ hai ta loại do không thỏa điều kiện x, y > 0 .
Thay vào hệ ban đầu ta thu được nghiệm sau:
 5+ 2 6 5+ 2 6 
( x, y ) =  , 
 27 9 
Bài tập luyện tập
Bài 1: Giải hệ
 x + 6 + y + 1 = 5

 x + 1 + y + 6 = 5

Bài 2: Giải hệ
− x + y + xy + 1 = 5 − 2

 ( x − 1)( y − 1) = 1
Bài 3: Giải hệ
 x y
 x +1 + x − = y +1 + y −
 2 2
 y + x + 2 ( x + 1)( y + 1) = 0


Kết thúc bài viết là phần bài tập tổng hợp các mục về hệ phương trình mà ta đã xem xét:

III)Bài tập tổng hợp.

Bài 1: Giải các hệ phương trình sau:
 x 2 y + xy 2 = 6.
a) 
 xy + x + y = 5.
 x 4 + x 2 y 2 + y 4 = 21
b)  2
 x − xy + y = 7
2

Bài 2: Giải hệ phương trình sau:

  x + y + x2 + y 2 = 8

 x( x + 1) + y ( y + 1) = 12
Bài 3:Giải hệ phương trình sau:
 x + y + x + 2 x y + 2 xy + y = 0
3 2 2 3


 x y = −2.
Bài 4:Giải hệ phương trình sau:
 x− y =6
 3
 x − y = 126
3

Bài 5:Giải hệ phương trình sau:

 x 2 + y 2 = 2a

 2 xy + 1 = 2a