•

cAe NGUYEN u V it U'NG DUNG

•

...... ~ I ,

T~p ba : QUANG HQC VA V~T II lU'QNG TU'

Bien khdo : IRAN NGQC HOI (Chu bien) - PHAM V AN IHIEU

NHA XU AT BAN GIAO Dl)C

68 - 2006/CXB/2 - 60/GD

Mff so: 7K594M6-DAI

, , ",,'" ?

til NHA Xl/AT BAN

Huang tai ki niem 50 ndm thank ldp Nha xudt bdn Giao dZ1C va thuc hien chien luac md rons. phat trien san phdm mai, trong nhiing ndm gdn day, ben canli viec xudt bdn, phdt hanh kip thai, dong bo, sach gido khoa va cdc loai sdch tham khao phuc vu gido d~IC phd thong, N ha xudt ban Gido due con rdt chit trong to' chuc bien soan, xudt bdn cdc bQ sacb tham khdo Ion, co gia tri khoa hoc va thuc tien cao, mang y nghia chinh tri, van hod giao d~IC sdu sac, duac trinli bay va in an dep, so! la sach tham khdo dac biet, nham dap ung nhu cdu hoc tap, nghien CUll, gidng day cua hoc sinh, sinh vien, nghien cUU sinh, gido vien phd thong, gidng vien dai hoc, cao dang, day nghe', can bo nghien cuu, can bQ qudn li gido dZIC va dong ddo ban doc, gop phdn nang cao chdt luang gido due, dan tri xd hoi trong thai ki mai, giii gin, "xdy dung va phdt trien nen van hod Vi¢t Nam tien tien, ddm da ban sac dan toe" theo tinli thdn nghi quye't Hbi nghi Trung uang 5 Clta 'Ban chap hanli Trung uong Ddng khoa VIII, tung buac dua gido due Vi¢t Nam hod nluip vai the' giai. Day la nhiing cuon sdch nghien cuu chu truang, duong ldi Clta Ddng, cua Chu ticli Ho Chi Minh vevdn hod, giao d~IC ; cdc chuyen khdo phdn anli ke't qua nghien cuu mai ; tuye'n tap cac cong trinli nghien cuu tieu bieu cua cdc nha khoa hoc, nha giao ddc biet la cac nha khoa hoc, nha giao dd duoc tdng Gidi thuong Nha I1l(OC, Gidi thuong Hd Chi Minh; cac sacli ve' dann nhdn van hod V i¢t N am va the' gioi ; nhiing bQ tu lieu, thu ticli va nhiing pho Slt co' co gia tri lich Slt, van hod cao ; cac sdch. tra cuu, nhiing bo tu dien tuang gidi tieng Vi¢t, cac tu dien chuyen nganh, tir dien doi dicli tieng nuac ngoai vai tieng Vi¢t, tieng Vi¢t vai tieng cdc dan toe anli em ; cdc b9 sacli dick co gia tri van hod, khoa hoc, giao dZIC ddc sac co tac dung lam tang truong nhanh chong tri thuc khoa hoc hien dai, 'thay do'i tu duy qudn li, tu duy cong viec, Mi song va cdcli huang thu van hod trong xd hoi kinli tetri thuc.

3

Tliam gia bien SO<lI1 mang sacli tliam klido d{IC bi~;t /(1 C(IC nha klioa hoc ddu nganh, cdc nlia giao, nlia qudn If gidi, IIhic"1I kinh nghiem tllll(5(' ((IC linli VI/C kluu: nliau, co lIy till d{/i voi doc gid trong vel ngoai nuoc,

B<J sach V {It li dai cuang - Cdc nguyen li va {tug dung thuoc truing sacb tham khdo ddc biet do cdc tac gid Trdn Ngoc Hoi vel Pham Van Thi(fll bien kluio . Trong bo sacli na», C(le tac gid dd trinli bay nliiing will df! C(/ belli vel qU(l/I trong ctia V ~it If dai cuong, ding II III ( mot srI tluinlt tuu d~'ic sdc CLIO V<it If hifn dai. N goai ra, noi dung sdch ciing rdt chi: trong d('11 cdc Il'ng dung CLIO V (It Ii hoc trong khoa hoc va cong nghc, gidi tliich mot so' liien tuong V (it li xdy ra trong thuc tien CII~Jc song. Cdc kien tlntc V~it li trinli bay trong b(J sach phi; hop voi chuang trill" gidng da» V ~it li dai cuang d cdc truong Dai hoc vel Coo clcillg Viet Nom. Vi \'(ly, b~) sacli nay ("() tluidiing him tai 1i¢1I tliam kltdo clio sinh vien cdc truang Doi hoc WI Coo ddng kluii Klioa hoc ki tltudt I'd Khoa hoc tl/ nliien, ciing nhu cdc can b(J ki tlutdt , Celli h(5 nghien CII'II C() lien quail tot" V (it If va cdc thdy, co giao gidng d~IY V<1t If rf ("(IC tritong phd thong.

B(J sach duoc xudt ban ldn ddu nen elide kliong tranli kltdi mot sd thieu sot. Cluing toi mong nluin duoc su g()P .Y CLIO cdc tluiy, eo gido, c(le nita klioa IU_Jc WI dong ddo b<'11 doc, dlllhii"ng ldn xudt ban sail b(J sacli dirac lioan tliien lion. Moi gop .y xin glli ve: Nlia xudt ban Ciao due, i87B Giang Va - Ba Dinh -- Ha Noi .

I

Hd N(Ji, tliang 7 nam 2()05 NHA XUlT BAN CIAo D(JC

4

Vi~c viet nliiing C/lO'1I sach vdt li dap 1(lIg duoc ca« yell call co ban, Iti~n dai co tinli ung dung tlu«: tecao hi mot vie: lam kho, doi hoi nltie'll thai gian, C01/g SI(C va kien tlu«: sail rong, Chinlt vi v~iy, cllling toi dii tliam kluio nhie'/I sdch l'e' V~it If dai cuoug dung clio mot satruong Dui hoc vd Cao ddug a mot SO'lII(O(' All - Mi I'a Lien Xo cii, nhdt la ClIOII Physics Classical and Modern, de' bien kluio b¢ sdclt "V¢t li dai cuong - Cdc nguyen li va ung dung" clio plut h ap voi tliuc Nt a Vi~t Nani.

B¢ sCICIt de' cdp dell {(it cd Cal' Vall de' co bun WI quan trong Cl/a WIt If, phu hop va! clurong trinli gidng day V cJt Ii a cdc tntong Dui hoc va Cao ddng Vi~t Naill. Ve' mdt liinli tlurc, sdch duo: trittlt huy duoi dang giao trinh , cas: kiell tlutc duac viet co doug, r5 rang 1I11/(ng c(ill ke-, clut trong den ban chat vdt If, I/IU/I/I gillp clio ban d9C each til cluy , Ii gidi truac ("{IC lti~lI tirang vdt li.

B¢ sC/CIt lilly gdm 41 chuang, duac cliia tluuth ba t~IP :

Ttip mot : Co lio« )'(1 Nliiet hoc (15 chuang]

Tdp liai : Dieu, Tir, Duo dong va Song (15 chuang) Tap ba : Quang hoc WI V<'t li luang ur t l l clurong)

Troug 1//6i tdp sach , ugoai pluln trinli bay Ii thuyst, can nit clut trong dell cdc 1(1/g dung thuc tilll, co nliieu vi tllJ sinh dong xciy}"(/ trong tlf nliien va ung dung trong khoa h9C, cong Ilghf Sail moi ell/long dell co ("(IC Celli hoi, bai tdp . Ben cauli do can co nliieu ba! doc them vetluin tlu!' su ughiep nia cdc nha vdt Ii 16i lac, cdc )'(/11 de' tlioi su va ddc siic C1I(l vdt Ii.

B¢ sach nay nluim phuc VI.l clio viec hoc tdp- v«t Ii C1ia sinh vien cae truoug Dai hoc va Cao dJng kh.di Khoa hoc kI tliudt I'd Khoa hoc tl/ nhien. Cdc thdy, co giao gidng day a cdc truong D<li lioc va Cao ddng ciing nhu a cae truong Trung hoc plitS thong co

5

the'dung film tai lieu tham khdo, tim thdy trong b9 sdch nhieu hen thuc b6 icli va nang cao, Tuy theo yeu cdu va thai luang cua mon h9C tai cdc truang, b9 sdcn ciing co the'dap ung duac d nhieu muc d9 va trinh d9 thicti h9P.

Tham gia bien kluio b9 sdcli nay g6m co :

- TS. Trdn Ngoc HC;i - Truong Dai h9C Bach Khoa Ha N9i (Bien khdo chinh - Clui bien).

+Ong Phgm Van ruu« - H9i Vqt u Vi¢t Nam.

Trong tdp ba cIla b9 sdch nay, cac tac gid xin trail trong cam on cdc nha gido, dang thai ciing la cdc nha chuyen mon co nhieu kinli nghiem va kien thuc sail rang duoi day dii dong gop mot so' tu lieu cho tdp sdcli :

- PGS. Dean Nhuong - Vi¢n Nang luang ngllyen tlrQuo(- gia.

- PGS. Luang Duyen Binli - Truong Dai hoc Bach Khoa

n» N9i.

Chung toi bien khdo b9 sdch nay voi mong muon gioi thieu voi ban d9C nhiing kien thuc vdt li d muc co ban, hien dai, thuc te' sinh dong nhung ciing rat sdu sdc, d6ng thai ciing muon gop phdn VaG viec lam phong phu hon, chinh xac hon mot so' noi dung kien thuc V(1f li trong chuang trinli gidng day d bdc Dui hoc va Trung hoc ph6 thong.

Cuoi cung, chung toi xin chan tluinli cdm on Trung tam nghien cuu Chien luac va ph/it trie'n Chuang trinh gido due Trung hoc chuyen nghiep, Dai hoc va Sau Dei h9C (truac day la Trung tam nghien cuu Gido due Dai hoc) va Ban bien tdp s/ich V qt if, Nha xudt ban Gido due dii nhiet tinli c6 vii, l;.rlg h9 cluing toi de' hoan thunli bo sdch nay.

CAC TAc GIA

6

, ..

MUC LUC TOAN DO

.. .

l¢p mQt: Co hoc va Nhi~t hoc

Chuang 1. M6' dau

Chuang 2. Chuyen dong mot chieu Chuang 3. Chuyen dong hai chieu

Chuang 4. Cac dinh luat chuyen dong cua Newton

Chuang 5. Chuyen dong trim va hrc hap dftn vii tru cua Newton

Chuang 6. Cong va nang luong

Chuang 7. Dong hrong va chuyen dong cua he Chuang 8. Chuyen dong quay

Chuang 9. Can bang tinh cua mot vat ran Chuang 10. Chat ran va chat hru Chuang 11. Nhiet d¢ va sir truyen nhiet

Chuang 12. Dinh luat thir nhat cua nhiet dong lire hoc Chuang 13. Li thuyet dong hoc cua cac chat khi Chuang 14. Dinh luat tlur hai cua nhiet dong lire hoc Chuang 15. Khi thuc va chuyen pha

l¢p hoi : {)i~n, lu, Doc dQng va Song

Chuang 16. Dinh luat Coulomb va dien tnrong tinh Chuang 17. Dinh luat Gauss

Chuang 18. Dien the

Chuang 19. Dien dung, dien nang va dien moi Chuang 20. Dong dien va dien tr6'

Chuang 21. Til tnrong

Chuang 22. Cac nguon cua til twang

7

Chuang 23. Dinh luat Faraday Chuang 24. Do nr earn

Chuang 25. Tir tnrong trong khoi chat Chuang 26. Dao dong co

Chuang 27. Song ca

Chuang 28. Song am

Chuang 29. Dao dong dien tir va mach dien xoay chieu Chuang 30. Cac phirong trinh Maxwell va song dien tir

T(lp ba : Quang hQC va V(lt Ii IUQng tu Chuang 31. Quang hinh hoc

Chuang 32. Giao thoa anh sang

Chuang 33. Nhieu xa anh sang

Chuang 34. Phan eire anh sang

Chuang 35. Thuyet nrong doi

CI1U'ang 36. Luong tu hoa birc xa dien tir Chuang 37. Co hoc hrong tir

Chuang 38. Nguyen nr va bang twin hoan cac nguyen to Chuang 39. Vat ran tinh th~ va laze

Chuang 40. Hat nhan nguyen nr va hat ca ban Chuang 41. Vat If cac sao

8

MUC LUC - TAP BA

. . .

Tr(/ng

Loi nha xuat ban 3

Lei tac gia 5

Chuang 31. QUANG HINH HOC 13

31.1. Quang hinh hoc 14

31.2. Anh do phan xa 20

31.3. Anh do khuc xa 25

31.4. Thau kinh 26

31.5. Cac dung cu quang hoc 30

Chuang 32. GIAO THOA ANH SANG 43

32.1. Thf nghiern hai khe ella Young 44

32.2. Phan b6 cuong dQ trong hinh giao thoa hai khe 49

32.3. Giao tho a tv cac ban mong 51

32.4. Cac loai giao thoa ke 56

Bal doc them: Thomas Young 59

Cac van de dac sac ella vat If hien dai : Hieu irng Aharonov - Bohm 60

Chuang 33. NHIEU X~ ANH SANG 73

33.1. Nhieu xa 74

33.2. Nhieu xa Fresnel 75

33.3. Nhieu xa qua mot khe 79

33.4. Phan b6 circng dQ mot khe 82

33.5. Gioi han ella do phan giai 86

33.6. Cach tv nhieu xa 89

33.7. Nhieu xa tia X boi cac tinh th~ 96

Chuang 34. PHAN CVC ANH SANG 105

34.1. Hien nrong phan eire 106

34.2. Dinh luat Malus va dQ ph an eire 107

9

, .. &.

34.3. Cac phuong phap tao anh sang phan C\!C 34.4. Anh sang phan C\!C elip va phan C\!C tron

34.5. Luong chiet nhan tao, sir quay mat phang phan C\!C

110

115

118

Chuang 35. THUYET TUONG DOl

125

35.1. Cac phep bien d6i 35.2. Nguyen If nrong doi 35.3. Phep bien d6i Lorentz

126 128 131 134 139 141 145 149

35.4. Quan niem moi v~ khcng gian va thoi gian

35.5. Phep cong van toe

35.6. Hieu ung Doppler nrong doi tinh 35.7. Dong lirong va nang luong

Bai doc them: Thuyet nrong doi rong

Chuang 36. LUQNG nl HoA BUC Xf?. DI~N TU

161

36.1. Tirong tac cua anh sang va vat chat

Bai doc them: Niels Bohr va mau nguyen nr Hidro

162 163 166 172 177 179 181 187

36.2. Djnh luat Kirchhoff

36.3. Birc xa cua vat den

36.4. Hieu irng quang dien 36.5. Photon va electron

36.6. Ph6 vach

36.7. Mau Bohr cua hidro

Chuang 37. CO HOC LUQNG nl

197

37.1. S6ng de Broglie 37 .2. Nhieu xa electron

198 199

37.3. Luang tinh s6ng hat - Thi nghiern hai khe 37.4. H¢ thirc bat dinh Heisenberg

202

204

37.5. Y nghia cua ham s6ng

208

10

37.6. Phuong trinh Schrodinger 210

37.7. Hat trong gieng the nang mot chieu 212

37.8. Dao dong tir dieu hoa 215

37.9. Hi~u irng duong ham 217

Bai doc them: Con mea cua Schrodinger 219

Chuang 38. NGUYEN Ttl vA BANG TUAN HoAN cAc NGUYEN TO 229

38.1. Nguyen nr hidro 230

38.2. Ham song cua nguyen tir hidro 233

38.3. Nguyen nr kim loai kiern 235

38.4. Sir hrong nr hoa cua momen dong lirong va momen tv. Hieu irng Zeeman thirong 237

38.5. Spin cua electron 240

38.6. Cac trang thai hrong tir cua nguyen tir hidro 244

38.7. Trang thai va nang hrong cua electron trong nguyen nr 247

38.8. Nguyen If Pauli va bang tuan hoan cac nguyen to 248

38.9. Momen dong hrong va momen tv cua nguyen tir 251

38.10. Ph6 nguyen nr. Hieu irng Zeeman di thuong 254

-..:. ~ ...

Chuang 39. Vf:?.T RAN TINH THE VA LAZE 263

39.1. Mau electron tv do 264

39.2. Thong ke Fermi - Dirac 268

39.3. Sv dan dien trong mau electron tv do 271

39.4. Lf thuyet vung nang hrong 274

39.5. Cac chat ban dan 277

39.6. Sieu dan 278

39.7. Laze 284

39.8. M6i truong kfch hoat, trang thai nhiet do am 286

39.9. May phat laze, cac irng dung, phep toan anh (holography) 289

11

Chuang 40. H~.T NHAN NGUYEN TIl vA H~.T co BAN

301 302 307 310 311 312 319 326 329 332 334 337

40.1. Cac tinh chat ella hat nhan

40.2. Khoi luong hat nhan va nang luong lien ket 40.3. Mau giot

40.4. Mflu vo

40.5. Phan ra phong xa 40.6. Phan ung hat nhan

40.7: V~t If hat va may gia toe 40.8. Cac hat eo ban

40.9. Tuoug tac cua eric hat eo ban

40.10. Mau quae (quark) va cau tao v~t chat Bai doc them: Vu n6 16n (Big Bang)

Chuang 41. VAT Li cAc SAO

347 348 349 351 357 364 370 378 380 390 408 414

41.1. Tinh chat cua eric sao 41.2. Su hinh thanh cua eric sao

41.3. Ngu6n gee nang hrong trong eric sao 41.4. Mat Troi va cac sao khac thuoc day chinh 41.5. Sao lun trang

41.6. Sao notron va 16 den 41.7. Sao lun nau

Bai d9C them: VI sao bau troi dern lai toi den Phl,l Il,lc

Dap so cua cac bai tap Tai lieu tham khao

12

CHUONG31

"

(JllNf. IIINII noc

•

31·1. Quang hinh hoc 31·2. Anh do phan xa 31·3. Anh do khuc xa 31· 4. Thau klnh

.31·5. Cac dl,lng cu quang hoc

Ciu tia sang fir IIglIOIl tai tieu die/II ctio 1119f tlulu kinli h9i tu tao ra ch uru tia song sOllg.

Sl! truyen cac song sang duoc rno ta bang cac phuonq trlnh Maxwell. Lai giai cua cac phuonq trinh nay trong nhCrng dieu ki$n v~t If cho tnroc S8 xac dinh duoc cac vecto E va B a moi diem, va nhu v~y S8 xac dinh duoc bien d<), ph an cue va pha cua song sang a moi diem. Vi$c giai cac phuong trinh Maxwell co the la kho khan va thuang lhl thong tin chi tiet rna chung cung cap la khong can thiet. Thong tin thuang can den co duoc nho mot phuonq phap don gian hen qoi la quang hinh nee, co tu mroc khi anh sang duoc biet nhu ta mot song di$n tu.

Do do, quang hinh hoc la cac kef qua gan dung cua cac phtronq trinh Maxwell1<hi buoc song cua anh sang nho hen nhieu so vai cac vat the rna song sang g~p phai.

13

31-1. QUANG HINH HQC

Cac dinh cua mot song dien tir, tir nguon phat ra phia ngoai, duoc th~ hien 6 hinh 31-1. Hai each hiru Ich bieu dien sir truyen song la cac mat song va cac tia song. Mat song la cac mat eo pha khong d6i cua song sang, va eo th~ duoc xem giong nhu tap hop cac dinh cua song mroc. Cac mat song cua mot song sang cau duoc bieu dien nhu cac vong tron dong tam eho tren hinh 31-1. Tia song la mot duong huang thea phuong truyen song. Neu toe do truyen la nhu nhau thea tat ca cac phuong, thi cac tia song vuong g6c voi cac mat song.

Duong di cua churn laze la mot vf du v~ duong di cua tia sang. Chum eo the duoc quan sat bang anh sang tan xa ra tir cac hat nho tren duong di cua churn. Khi churn laze gap phai mat phan each gnra hai moi truong thi eo th~ xay ra mot so hien tuong. Chum eo the bi hap thu, kluic xa hoac

phan xa. 6 chuong nay cluing ta se chi d~ cap toi sir phan xa va sir khiic xa.

D'

A'

A

D

Hinh 31-1. Cdc tndt song trong song quatig hoc, AA' la tndt song va bieu dien cdc diem co CLing plia if lI1(Jt tlioi die'fI1 clio truoc, cluing hC;lI1 nhu cdc die'm ndm tren fI1(Jt dink song nao do. BE', CC' va DD' fa cdc mdt song kluic . Cac duong aa' va bb' clio thdy phuong truyen cua song I'el duac go! fa cdc tia sang.

14

Khi buoc song cua anh sang nho han nhieu so voi kfch thuoc cua he vat if rna anh sang truyen qua, ta eo th~ ap dung duoc ba dinh luat duoi day cua quang hinh hoc :

1. Dinh luat truyen thang. Trong mot moi tnrong trong suot dong tlnh va dang huang, cac tia sang truyen thea duong thang.

2. Dinh luat phan xa. Tai mat phan each hai moi tnrong, song toi bi phan xa mot phan, Tia toi va phap tuyen voi mat ph an each xac dinh mat phang toi, nhu ta thay tren hinh 31-2. Neu tia toi lap mot goc i voi phap tuyen, khi do tia phan xa se nam trong mat phang toi 6 phia ben kia phap tuyen va lap vci no mot goc bang voi goc toi : i' = i. Noi dan gian la g6c phdn xa bang g6c lui.

Phaptuyen

Tia phan xa

Mat phlmg

Tia toi

Mi;it phan each

Phan X~

Tia phan X~

Tia khuc xa

Khue xa

Hinh 31-2. Hinli h9C clla hi¢/i tuong phdn xa vel kluu: xa. Mdt pluing toi la mdt pluing dirac xac dinli boi pliap tuyen voi mdt plidn each hai moi truong va tia sang toi.

3. Dinh luat khuc xa, Tia khiic xa duoc truyen vao moi tnrong thu hai nhir diroc the hien tren hinh 31-2. Tia khuc xa cling nam trong mat phang toi, No lap voi phap tuyen mot goc r diroc cho boi dinh luat Snell (con goi la dinh luat Descartes) :

(31-1)

trong do n 1 va n2 la cac hang so goi la chiet suat cua moi tnrong 1 va 2. Ti so

~ diroc goi Hi chiet suat nrong doi va n2

co lien quan tci toe d(> cua anh sang trong hai moi tnrong.

Hai dinh lu~t dau trong so ba dinh luat nay da diroc bier den tir thai c6 Hi Lap. Dinh luat khiic xa da diroc tim kiern mot each kien trl tir dau nhtrng nam 1600, no da diroc cong b6 mot each doc lap boi Snell va Descartes.

Pierre de Fermat (1601 - 1665) va Christian Huygens (1629 - 1695) dii phat bien cac nguyen If d~n tci cac dinh luat cua quang hlnh hoc. Cac nguyen Ii nay da diroc chimg minh la ket qua cua cac phirong trinh Maxwell trong phep gan dung quang hlnh hoc, cu th~ la khi biroc song cua anh sang la nho so voi kich thiroc cua tift ca cac phan cua he quang hoc. Bay gio' ta se ban v~ Ii thuyet cua Huygens.

Nguyen li Huygens

Huygens, ngiroi cung thai voi Newton, da cong khai ung ho 11 thuyet song cua anh sang trai voi Ii thuyet hat cua Newton. Nguyen If Huygens noi rang, sir truyen cua song anh sang co th~ diroc xac dinh bang each gia thiet 0 moi diem tren mat dau song deu xuat hien mot song cau tlnr

cap co tam 0 diem nay. Mat dau song tiep thea la mat bao phia ngoai tiep xtic voi cac song cau thir cap do. Hinh 31-3a, lay tir cuon sach cua Huygens, cho thay rang nguyen li do da tien doan diroc cac song cau phat ra tir mot nguon diem. Tirong nr, mat song phang sinh ra tiep cac song phang, nhir da duoc th~ hien tren hlnh 31-3b.

A

F

(a)

A B

~

A'

(b)

Hinh 31-3. (a) SI/ truyen cua song cdu (My tlf Cll011 "Chuyen III(ln ve' anh sang" CliO Huygens]. Tren mdt song HI /116i die/II b phdt ra mot song cdu tlll( Cdl) , vi (11.1 nhu mgt dd'lI song KCL duc«: phat di tlf B. M~'it song moi DF Ie, /II~'jr ti(p XIIC vai cdc song cdu th« cdl) duoc phat eli flf tcit ca (,(IC diem (vi (/1.1 nhu h) tren 11I~'jt song cii HI. (h) Cach dung tuong tu dOl vai mot song plu7ng.

15

Tv do suy ra duoc dinh lUZ1t truyen thang ella anh sang.

Tren hinh 3I-4b, mot mat song phang di toi 111~t bien. Theo nguyen l i Huygens, cac song cau tlur dip duoc X{lY dung tv mar song AC. Song cau thir cap Ian truyen tir C

se toi duoc bien sau thai gran

voi vIla toe do cua .inh sang trong moi truong I. Song cau thir cap Ian truyen tv A vao moi truong tlur hai voi toe d9 v2' sao

cho no di duoc mot khoang each v2tO trong thai gian to. Song cau tlur cap nay diroc bieu dien bang cung SNR tren hinh ve. Ciing trong thai gian nay cac phan khac ella mat song se gjri di cac song call tlur cap voi cac ban kinh sao cho chung co 1119t tiep tuyen chung la mat song BN.

D~ thiet lap dinh luat Snell, ta chii y ding

---

goc toi i (EAD) bang goc (CAB) giira mat

song trong moi trirong 1 va mat phan each, vi cac canh cua cac goc nay Wong irng vuong goc voi nhau. Tuong tv, goc kluic X '.1 r bang goc gifra 111~t song trong moi tnrong thir hai va mar ph an each, tire goc

FAN = goc ABN. Tir hinh ve ta thay SIIlI = BC va sinr = AN Lily ti so hai

BA BA

dang thirc nay ta co :
SI11I BC vI to
SI11 r AN v2tO
hay:
SI11I sm r
=
vI v2 16

(a)

D

(bl

Hinh 31·4. 51/ khuc.xc: 0 mot he>' 171 (it , (a) Cach xciy (IL/Ilg clla Huygens dOl voi SI/ klutc X~I tai he>' nuit giita hoi 1II0i mr/Jng vo! cell' tIJi' do kluu: nhau CliO IIIIIL sang, C(IC vi tri k/ tit;]) C1/({ C(1e 1II~/t song khi cllIIng hi kluu: XI_l, (hJ PI[()/1g dai mot h6 1'h\//1 C1la II 11111 (a).

SI( klnu: .1\1 ella cac: song nuo: ta! bi en gii((/ /1/(0'1' sdu WI 111(0(' /1/)/1g tudn thea dinh lu(it so-n.

H~ thirc nay cGng chinh la dinh luat Snell

n1 Yz ?

neu - = -. Nhu vay chang nhirng dinh

n2 vI

luat Snell suy diroc tir nguyen If Huygens, rna nguyen If Huygens con tien doan rang anh sang di cham han trong moi truong co chiet suat Ion han. 1. B. L. Foucault nam 1850 dii cluing minh rang dieu nay la dung bang each do tnrc tiep toe do anh sang trong ruroc va trong khong khi.

Vi chi co ti so cac toe d¢ tham gia vao

dinh luat Snell, nen chi co ti so ~ la

. . n2

diroc xac dinh bang cac phep do khiic xa. Dinh nghia v~ chiet suat cua mot moi twang rieng le doi hoi mot guy iroc. Quy iroc diroc dung la chiet suat cua chan khong dung bang 1. Vi toe d¢ anh sang trong chan khong la hang s6 c, chiet suat n

n c

cua mot chat duoc cho boi T = ~ , hay:

c n=v

o day v la t6c d¢ cua anh sang trong chat dang xet. Chiet suat cua mot s6 chat duoc cho 0 bang 31-1.

Chiet suat cua mot chat 0 mot chirng mire nao do phu thuoc vao biroc song cua anh sang diroc dung. Neu mot tia toi bao g6m nhieu buoc song thi no se bi tach ra thanh cac tia khiic xa co huang truyen khac nhau phu thuoc vao chiet suat doi voi cac biroc song khac nhau. Till" cluJ't 11 thay dbi thea /)/(0(" song diroc goi la sir tan sac. D6i voi nhieu chat, 0 cac biroc song guang hoc, chiet suat giam khi biroc song tang. Hinh 31-5 bieu dien chiet suat nhu la mot ham so cua buoc song doi voi mot so chat.

2· VLElC - 13

Bang 31·1. Chief sud! gci'n dung o;a mot s6' chdt.

Chat

Khong khf 1,000293
Amoniac 1,000376
Cacbon dioxit 1,000451
CIa 1,000773
Hidro 1,000132
Metan 1,000444
Sunfua dioxit 1,000686
cna, long
Benzen 1,501
Cacbon disunfit 1,625
Etin ancohon 1,362
Metin ancohon 1,32
Metilen iodua 1,72
Nuoc 1,333
Ch dt ran
Saphia, rubi (AI103) 1,767
Kim cuong 2,417
Thuy tinh
Thach anh nang chay 1,458
voi xiit 1,512
Birech 1,474
Sa thach dac 1,655
Nuoc da (ODC) 1,310
Chat cleo lucit 1,491
Rutin E (470 nm) 3,095
Muoi (NaCI) 1,544 (1) Cac gia tri cho iJ nhiet d(> phong va ap suat khf quyen d6i vdi anh sang co b116e song 5R9nm.

17

Th\lch anh tinh tM Thuy tinh crown

Thach anh thuy tinh

1,4 '----'------'---'------'----'----

o 200 400 600 800 1000

Buoc s6ng (nm)

Chie't sua't n

1,7

1,6

1,5

'-----

Thuy tinh flint nang

Hinh 31-5. Chief SUQf eua mot vai vdt lieu quang hoc nhu ham so' eua buoc s6ng.

SI,l phu thuoc cua chiet suat vao buoc song duoc bieu thi bang cong tlnrc Cauchy:

B n=A+-

,,?

trong do A, B la cac hang s6.

Tai bien noi song bi phan xa, nguyen If Huygens cling dfrn tci dinh luat phan xa nhir da: duoc th~ hien tren hinh 31-6 va ban d9C co the cluing minh de dang.

\
\
\
\
\
\
\ \
\ \
\ \
\ \
\ \
\ \
\ \
\
\
\
\ (a)

(b)

Hinh 31-6. (a) Cdch. dung theo Huygens cho hien tuong phon xa .. (h) Ph6ng dai mot h¢ phan cua phdn (a). Cac nuit s6ng toi song song vai AC va cdc rruit s6ng phon xa song song voi N B.

18

vi nt: 31-1

'19 ...• Su khuc X~ tai mat phan each mroc - khong khi. (a) Cac phep do cho thay . rang, toe do cua anh sang trong nuoc Hi 225000km/s va trong khong khi la 299706km/s. Chiet suat cua hai moi truong la bao nhieu ? (b) M9t tia sang tv

khong khi di toi mat nuoc phang duoi goc toi 28°. Goc khuc xa r bang bao nhieu ?

Giai. (a) Chiet suat cua khong khi la n = (299792km/s )/(299706km/s) = 1,00029, va cua nuoc la n = (299792km/s)/(225000km/s) = 1,33.

(b) Tv dinh luat Snell, n.sini = n2sinr, ta co:

. -1 (nI .. ) 210

r = SIn n2 SIn I =

Chii y rang, duong di cua tia sang bi gap v~ ph fa phap tuyen cua mat phan each. Khi tia sang di tv moi truong co chiet suat thap han sang moi tnrong co chiet suat cao han, no luon luon bi gap ve phia phap tuyen.

NGUYEN LI FERMAT

Quang Ii)

Xet mot moi truong dong tfnh, trong suet, c6 chiet suat n, va hai diem A va B each nhau mot doan bang d. Nguoi ta dinh nghia quang 19 giira hai diem A va B la bang tich cua chiet suat voi quang duong :

1= nd

, c I d e » l' he .

VI n = - nen = c - = ct VOl tat al glan

v v

anh sang di tv A den B trong moi tnrong. Nhu vay, y nghia cua quang 19 giira hai diem A, B la quang duong anh sang di trong chan khong voi khoang thai gian rna anh sang di duoc dean duong AB trong moi truong. Neu anh sang truyen qua

nhieu moi tnrong co chiet suat thay d6i nl, n2,'" voi cac doan duong db d2, ... thi quanglQt6ngcQngla:

I = n 1 d I + n2d2 + ... = L nidi

Con neu moi truong co chiet suat thay d6i lien tuc tv diem nay toi di~m khac thi quang 19 giiia hai diem A, B duoc bieu thi qua mot tich phan duong :

B

1= f nds A

Nguyen li Fermat

Khi nghien ciru ve sir truyen tia sang, Fermat da dua ra nguyen If sau :

Giiia hai dirfm A, B anli sang se truye'n thea can duong rna quang 19 Ie) cue tri (cue deli, cue tiiu hade khong d6i).

Nguyen If nay la mot dang phat bieu tuong duong cua cac dinh luat klnic xa va phan xa, nrc la tv nguyen If Fermat cluing ta co th~ suy ra cac dinh luat tren va nguoc lai (xem bai tap nang cao 1 va 2).

Phdn xa toan phtin

M9t tia sang di tv nuoc van khong khf khong phai hie nao cling ra duoc khong khi. Gia sir tia sang di toi mat mroc voi goc

19

toi i = 50°. Dung dinh luat Snell dti tim goc khuc xa r, ta diroc :

. -1( nl in i) . _1(1,333

r = SIn -sm I = sm --0,766)

n2 1,000

-1

= sin (1,021)

Nhung kh6ng co mot goc nao rna sin cua no lai Ian hem 1, nen khong co lai giai khi dung dinh luat Snell cho tinh huong nay. Li do Ia VI kh6ng ton tai mot tia khiic xa nao trng vci goc toi nay. Tia duy nhat di ra khoi mat phan each la tia phan xa.

Hinh 31-7 cho thay dieu gl se xay ra voi cac tia den gan mat ph an each 0 cac goc khac nhau. VI cac tia di tir moi tnrong co chiet suat Ian hem sang moi tnrong co chiet suat nho hem, nen moi tia deu bi be gap ra xa dirong phap tuyen.

Goc toi irng voi goc khuc xa bang 90° duoc goi la g6c tai han i.: Gia su n2 < n 1, khi do tir dinh luat Snell :

n 1 sini, = n2sin900 = n2

hay:

.. n2

Sl Il l =-

c nl

Neu cac tia di tai mat phan each tir phia co chiet suat Ian hem voi goc toi nho han goc toi han thi mot phan bi phan xa va mot phan bi khiic xa, Tia phan xa va tia khuc xa

(31-2)

c ,

nhu diroc thay tren hinh 31-7. Cac tia di toi mat phan each tir phia co chiet suat Ian hem voi goc tai Ian hun goc tai han se bi phan xa hoan toan. Khong ton tai mot tia khuc xa nao trong tnrong hop nay. Hien nrong nay diroc goi la sir phan xa toan phan, Chti y rang khong co mot goc toi han nao d6i voi anh sang di tir moi tnrong co chiet suat nho hem sang moi tnrong co chiet suat Ian hem. Trong tnrong hop ay luon lu6n co chum khiic xa.

Tia khuc xa

s

Tia phan xa

Hinh 31-7. De' co pluin XCJ toan phdn thi tia sang phdi di ttl: moi truang co chill sud! lon lion dell moi truang co chief sua! IIlu) han va goc tlli

i pluii lan han goc toi han ic-

? ?

31-2. ANH DO PHAN X~

Khi nhin vao mot girong phang, nhu duoc ve tren hlnh 31-8, ban thay mot the gioi gi6ng y nhu the gioi cua ban, Bang each nhin vao diem P', mat ban thu nhan anh sang xuat phat tir diem P tren mot ngon nen dang chay. Cay nen dang chay khong

20

co that rna ban nhln thay trong girong goi la anh, trong khi ban than cay nen thuc dang chay diroc goi la vat. Dinh luat phan xa chirng to rang dirong PP' vu6ng goc voi mat phang girong va rang P va P' co cling khoang each toi girong.

Anh nhln thay diroc trong girong phang doi xtrng voi vat qua girong. Cac mat gtrong cong cung tao ra anh. Vi du nlnr cac mat girong cong a nha ciroi tao ra nhirng hinh anh ki di mea mo, chd thl keo dai ra, cho thl thu ngan lai. Mat cau la mat cong d~ lam va d~ phan tich nhat. Han nira cac girong cau hay gan nhir cau thuong diroc dung trong cac M quang hoc nhu cac kinh vien vong hay cac girong thu nang hrong Mat Troi, Bay gio ta se ban ve anh do cluing tao ra.

Phuong trinh guong

Hay xet cac tia di tir vat (diem P) va huang v~ mot guong cau 15m cho tren hinh 31-9. Duong thang noi dinh guong va tam C cua guong cau diroc goi la true chinh cua girong. Cac tia gdn WJi true chinli bi phan xa Mil nhu v~ cung mot diem P', lam thanh anh cua P. Cac tia khong gan voi true chinh lam nhoe anh nay, mot hieu iing . duoc goi la cau sai. Cac dung cu tren thirc te dung cac guong cau deu lam giam toi mire thap nhat hien tuong nhoe nay bang each chi cho phep nhln diroc cac tia gan true chinh. Chung ta se chi khao sat cac anh do cac tia gan true chinh tao ra.

Hinh 31-10 ve mot tia sang di tir diem P nam tren true chfnh, sau khi phan xa khoi girong cat true chinh a diem P'. Khoang each d (tir dinh girong 0 toi vat) diroc goi la khoang each (tai) vat, khoang each d' (tir dinh girong 0 toi anh) diroc goi la khoang each (toi) anh. R la ban kinh cua girong cau. Tir hinh hoc phang ta biet goc ngoai cua mot tam giac bang tong hai goc trong khong ke voi no. D6i voi cac tam giac PAC va PAP', ta co P = a + 8 va y = a + 28. Chu y rang ban kinh CA vuong goc voi mat gtrong a A, va nhir vay cac tia tai va phan xa lap voi ban kinh nay cung mot goc 8. Khir 8 gifra hai phirong trinh, ta diroc :

a + y = 2P

Anh

var

Hrnh 31-8. 51! tao thanh dnh cua vdt qua mot guang phdng, Khi keo dai cdc tia sang phdn Xfl, chung de'u hoi tu 0- P ~ do liz vi tri CLla dnh,

Tn,lc chinh

p

Hinh 31-9. 5~( phdn Xfl cua cdc tia sang tit mot guang cdu 15m. Cdc tia tit die'm P di ra deu duac phdn Xfl ve' P' neu chung 0- ga'n true chinh pca.

Hlnh 31-10. Hinh h9C phdn xfl CLla cac tia gun true chinli do guO"ng cdu tao ra. M¢t tia xuiit phat tit diim vat P duac phdn xfl qua diim dnh P'.

21

Doi voi cac tia g<1n true chinh, tilt ca cac goc nay deu be sao cho so do tfnh bang

di - , , '1' I R I ,

ra Ian eua cae goe a a ~ d ' I-' ~ R va

y = ~ I • Thay cac ket qua nay van phuong trinh tren, ta nhan diroc :

1 1 2 -:

d"+(l7=R

(31-3)

Bi~u thirc nay dung voi moi tia di tir P va di qua P'.

Gia sir ding diem P nam rat xa girong, nghia la d » R. D~t d = CI) van phuong trlnh (31-3)

,1 0 a d I R D·' de , hi l' ta co d = va = "2 . leu 0 co ng ia a

anh sang phat ra tir vat di~m (} xa se phan xa va cat true chinh (} diem each dinh 0 cua

girong mot khoang bang ~ . Di~m nay duoc ki hieu la F tren hinh 31-10 va duoc goi la tieu di~m cua gtrong. M9i tia sang truyen song song voi true ehinh va phdn XqL tu guong se di qua tieu diem. Nhir vay anh sang di tir mot vat (} xa deu hoi tu (} tieu di~m va sau do phan ki tir tieu diem ra xa. Voi b¢ phan hap thu dat (} tieu diem, thiet bi dot nong bang nang luong M~t Troi cho (} hinh 31-11, se tap trung duoc anh sang tir Mat Troi xa xoi.

Hinh 31-11

22

Khoang each tir dinh guong toi F duoc goi la tieu cu f cua guong. Doi voi guong cau 16m, ta da tim duoc :

f=_!_R 2

Bang each thay the f cho ~ trong phuong trinh (31-3), ta co phuong trrnh guong :

1 1 1 d"+(l7="f

(31-4)

Chii y rang, d va d' tham gia van plurong trinh girong thea cung mot each. Vai tro cua vat va anh co th~ d6i eh6 cho nhau dan gian chi bang each dao ngiroc chieu truyen cua cac tia sang. Day la mot vi du cho nguyen If v~ tinh. thudn nghicli quang IUle,noi rang, neu chieu truyen cua tia sang bi dao ngiroc, no se lap lai duong di ell cua no.

Sa do tia

Co th~ xac dinh vi trf anh cua mot vat co kicli thuac bang each dung sa d6 tia sang. Xet cac tia sang di tir diem H (} dau cua hinh ngiroi (vat) tren hinh 31-12. Cac tia chinlt w, x, y va z duoc ve tren hinh. Tia w di tir H song song voi true chinh, sau khi phan xa tir girong cau 16m, no di qua tieu diem F. Tia x toi dinh cua girong, tia phan xa se doi xirng voi no qua true chinh. Tia y di qua tieu diem F, va sau khi phan xa, no se song song voi true chfnh, Tia z di qua tam cua mat cau va diroc phan xa ngiroc tr(} lai tren chinh no. Tat ca cac ria nay va tat ca cac tia khac tir H tai guong, deu hoi tu (} H va sau do phan ki tir H. Nhir vay anh cua H duoc tao ra (} H. Tuong tu, cac tia di tir bat kl diem nao cua vat tai girong deu bi phan xa va tao ra diem anh wang

irng. Anh cua moi diem tren vat tir H den T se diroc tao ra tir H den T I. Chii y rang bat kl/wi trong s6 cac tia chinh deu co th~

diroc dung d~ xac dinh vi trf anh tren sa d6 tia. Ngoai ra, vi trf cua anh co th~ diroc xac dinh bang each giai phirong trinh girong d~ tim d' :

d'=~ d-f

Anh do mot girong cau tao ra co th~ cung chieu hay ngiroc chieu voi vat. Anh cung chieu voi vat diroc goi la dnh thudn va anh ngiroc chieu diroc goi la dnh nguac. Guong cau 16m co th~ tao ra ca anh thuan liin anh ngiroc, tuy thuoc van V! trf dat vat. Khi khoang each vat d Ian han tieu cir f, nhir trong hinh 31-12, anh la ngiroc. Sa d6 tia tren hinh 31-13 cho thay khi d nho han f, girong 16m se tao ra mot anh thuan.

Tren hinh 31-12, anh diroc tao ra bang cac tia hQi tu sau khi phan xa ttl guong, r6i di qua anh. Trai lai, anh tren hmh 31-13 diroc tao ra bang cac tia phan ki sau khi phan xa ttl girong. Vi trf cua anh tren hlnh 31-13 diroc dung bang each keo dai cac tia v6 phia sau, a sau girong, toi mien khong co

tia nao ton tai ca. Anh tren hinh 31-12 diroc goi la anh that, trong khi do anh tren hinh 31-13 dtroc goi la anh ao. Anh that co th~ diroc chieu len man d~ xem, trong khi voi anh ao khong lam the diroc. Neu mot to giay trang diroc dat a H'T' tren hlnh 31-12, ta se nhm thay mot anh r6 net cua bieu urong hinh ngiroi, Trong tnrong hop anh ao tren hinh 31-13, H'T nam a phia sau guong, a do khong co mot tia sang nao ton tai va khong co anh cua vat hien tren mot man diroc d~t a do.

Quy uoc ddu

Chung ta da rut ra phirong trinh girong bang each xet tnrong hop d > f (hinh 31-10). Dieu nay irng voi tnrong hop tren hinh 31-12, a do mot anh that duoc tao ra. Tuy nhien

Hinh 31-12. Cdc tia chinh dOl vai mot guang. Tia w song song vai true chinh CO, tia x tai dlnh 0, tia y di qua tieu ditm F, va tia z di qua tam C cua guang.

z

Hinh 31·13. Phdn xq. tit mot guong cdu 15m khi Vi/it nom giiia lieu diim va 'guong. Keo dai cdc tia ve' phia sau cho thdy rang chung nhu thl hi phdn ki tit mot dnh do ndm a phia dang sau guang.

23

phuong trinh guong viin con dung d6i voi w

tnrong hop anh £10 dii diroc th~ hien tren hinh 31-13 chi can dam bao dung quy uac v~ dau, Quy uoc v~ dAu nay cling lam cho phirong trinh guong dung ca d6i voi mot guong 16i (hinh 31-14) 'nhu dii dung voi

guong 16m.

Quy troc dau nhtr sau :

1. Khodng each vdt la duong khi vdt va tia sang toi mot mgt d citng mot phia ella mgt do, nell d kh ac phia khodng each do fa am. Khi d la duong, vat diroc goi la v:)t that, con khi d am, vat duoc goi la v:)t 30.

2. Khodng each dnh d' la duong khi anh va tia sang di ra ttt mgt d cung mot phia cua mgt do. Neu a khac phia, khoang each anh la am. Dieu do co nghia la d' duong d6i voi dnh tluit va am d6i voi dnli ao.

3. Ball kinli R la duong neu tam C va tia sang di ra tu mgt d cung mot phia cua mgt do, neu ngtroc lai R la am. Dau cua f cling chinh la dau cua R. Dieu do co nghia la R va f fa duong dOl' vai gllO'ng cdu 15m va am doi voi guong cdu ldi.

Di) phong dai

Tir cac hlnh 31-12,31-13 va 31-14, ban co th~ thay rang, noi chung kich thuoc cua anh khac voi kich thiroc cua vat, D(> phong dai k diroc dinh nghia sao cho d(> Ian [k] cua no la ti s6 kich thuoc anh tren kich thuoc vat. Tir hlnh 31-15 ta co :

Neu [k] > 1, anh duoc phong dai ; con neu Ikl < 1, anh bi thu nho.

24

-:,,------

F '

c

Hinh 31-14. Su phdn X~l tu guang cdu ldi.

Vi cac tam giac HTO va H'T'O tren hinh

H'T' Id'i

31-15 la dong dang, ta co HT = d .

Dau cua k cling cho ta biet anh la thuan hay nguoc. Nhir vay cong tlurc cho dQ phong dai duoc viet la :

d'

k=-d

(31-5)

V ai viec dtra vao dau trir trong bieu thirc nay, k la duong khi anh la thuan va am khi no 1a ngiroc. Nhtr vay, dQ Ian cua k dac tnrng cho kich thtroc cua anh d6i voi v~t va dau cua 'no cho biet anh la cling chieu hay ngiroc chieu.

Hinh 31-15. Hinh hoc clla su tao dnh hling mot guong (,(IU 10m. Vi cac tam giac HTO va H 'T' 0 la dong dang.

H'T' OT' d '

k=---=--=--

HT OT d'

J day ddu am chi ra rang dnh la nguac.

phuong trinh guong v~n con dung doi voi w

tnrong hop anh £10 dii diroc the hien tren

hinh 31-13 chi dn dam bao dung quy iroc v~ dau. Quy uoc v~ dau nay cling lam cho phuong trinh guong dung ca d6i voi mot guong loi (hlnh 31-14) 'nhu dii dung voi

girong 15m.

Quy uoc dau nhu sau :

1. Khodng each vdt la duong khi vdt va tia sang toi mot mdt J Cling m91 phia ella nuit do, nell J kluu: phia khodng each d6 La am. Khi d la duong, vat duoc goi la v~t that, con khi d am, vat diroc goi la vat 30.

2. Khodng each anh. d' la duong khi dnh va tia sang di ra tiC mdt J CLing mot phia ella mdt d6. Neu a khac phia, khoang each anh la am. Dieu do co nghia la d' dirong d6i voi dnli tluit va am doi voi dnli do.

3. Ball kinli R La duang neu tam C va tia sang di ra tic mat J cung mot phia ella mat d6, neu ngiroc lai R la am. Dau cua f cling chfnh la dau cua R. Dieu do co nghia la R VcJ f La duong do/' voi guong cdu liim va am doi vai guong cdu is:

Di) phong dai

Tir cac hinh 31-12, 31-13 va 31-14, ban co th~ thay rang, noi chung kfch thiroc cua anh khac voi kfch thiroc cua vat, D¢ phong dai k diroc dinh nghia sao cho d¢ 16n [k] cua no la ti so kfch thuoc anh tren kich thuoc vat. Tir hinh 31-15 ta co :

Neu Ikl > 1, anh diroc phong dai ; con neu [k] <1, anh bi thu nho,

24

z

F -

c

-::_------

Hinh 31-14. Sl/ phdn X~l til guong cdu 16i.

Vi cac tam giac HTO va H'T'O tren hinh

H'T' Id'i

31-151a dong dang, ta co HT = d .

Dau cua k cling cho ta bier anh la thuan hay ngiroc. Nhir vay c6ng thtrc cho d¢ phong dai diroc viet la :

d' k=-d

(31-5)

Voi viec dua vao dau trir trong bi~u thirc nay, k la duong khi anh la thuan va am khi no la nguoc, Nhu vay, d¢ Ian cua k dac tnrng cho kich thtroc cua anh d6i voi vat va dau cua 'no cho bier anh la cung chieu hay ngiroc chieu,

Hinh 31-15. Hinh h9C czia su tao dnh bang mot guong cdu 16m. Vi cac tam giac HTO WI H 'T' 0 la d6ng dang.

H'T' OT' d'

k = --- = -- =-_

HT OT d '

J day ddu am chi ra rang dnn IiI nguac.

Bai tu kiern tra 31-1

Tren hinh 31-12, hay eho biet dau cua : (a) f va (b) d'? Tren hinh 31-13, hay eho biet dau cua : (e) f va (d) d'? Tren hinh 31-14, hay eho biet dau cua : (e) f va (f) d'?

flap so: (a) + ; (b) + ; (e) + ; (d) - ; (e) - ; (f)-.

? ;

31-3. ANH DO KHUC X~

Tnroc tien ta xet su khuc xa 6 mot mat phan each co dang cdu. Xet hai tia xuat phat tir diem P tren hinh 31-16. Tia truyen ve phia tnroc A se bi kluic xa tai mat phan each va gap tia truyen doc thea true chinh 6 diem P'. Tia truyen doc thea true chinh toi vuong goc voi mat phan each va do do khong bi gay khuc. Do vay, vat d~t 6 diem P se cho anh 6 diem P'. Neu cac tia la gan Quy iroc dau da neu 6 muc tnroc co th~ ap true chinh, khi do cac goc a, ~, y, i va r dung diroc cho phirong trinh (31-10) : Ban

deu nho. Tir dinh luat Snell, n.sini = n2sinr, va do cac goc deu nho nen :

nll~n2r (31-6)

Tir hinh hoc phang, goc ngoai cua tam giac bang tong cua hai goc trong khong k~ voi no. Do vay, trong tam giac PAC:

i = a + ~ va trong tam giac P'AC :

(31-7)

~ = r + y

(31-8)

Thay r tir phuong trlnh (31-6) vao phuong trinh (31-8) cho ta :

~=E1_i+y n2

(31-9)

Thay i tir phirong trinh (31-7) vao phuong trinh (31-9), ta co :

Sau khi rut gon, ta duoc :

hAl I, 'd

N irng I-' = R' a ~ d va y ~ d" 0 vay :

(31-10)

kinh R la duong neu tam cong C 6 cling phia cua mat voi tia sang di ra tir mat do. Nhir vay dOL vai mdt khiu: XC,l, hem kinli R la duang n~Lt mdt 16i huang ve' phia vdt (nhu tren hinh 31-16), trong khi do R ld am neu mdt 10m huang ve' phia vat,

p

p'

Hinh 31-16. Khtu: X£;l tai mat cdu.

25

vi nu 31-2

I Ca duci mroc. M¢t con ca diroc nhin thing tir tren xuong thay n6 0 do sau I,Sm diroi mroc. Chiet suat cua khong khi la 1,000, con cua mroc la 1,333. D¢ sau thirc cua con ca la bao nhieu ?

Giai, Tnroc het ta ve hlnh 31-17, clni y ding anh nam 0 phia anh sang di toi mat mroc, Dieu d6 c6 nghia la khoang each anh la am, nen d' = -1,Sm. VI mat mroc la phang, nen ban kfnh cong bang v6 cung. Do vay phuong trinh (31-10) tro thanh :

1,333 + 1,000 = 1,000 -1,333 = 0

d -1,Sm 00

1,333

d = (I,Sm) 1000 = 2,Om

,

Nlnr vay, con ca nam sau hen la ta wang. Chii y rang, anh cua con ca diroc tao boi phan keo dai cua cac tia sang; no la mot anh ao.

Hinh 31-17

Bai ttr ki~m tra 31-2

Gia SLr con ca nam a d¢ S8U 1 ,Om trong ruroc. Ta S8 cam thay con ca a d¢ S8U bao nhieu khi nhln tLr phfa fren ?

31-4. THAU KiNH

PhU01lg trinh thdu kinh

Hinh 31-18 cho thay dirong di cua cac tia sang tir vat P, qua thau kfnh, toi anh P'. 6 mat thir nhat cua than kfnh, ap dung phirong trinh (31-10) cho ta :

~+ n2 = n2 -n1

da d'a Ra

trong d6, cac chi sO' "a" 0 cac chir da, d', va R, d~ chi mat tlnr nhat cua thau kinh. DO'i voi mat tlnr hai, cluing ta se dung chi sO' "b". Anh diroc tao ra boi m~t tlnr nha't la anh :10 VI 0 phia anh sang di toi mat d6 nen

d', < O. Anh nay dong vai tro nlur vat that a6i

(31-11)

---------p-

Dap so : O,75m.

Hinh 31-18. Duong di cua cdc tia sang tu vat 6' P qua thdu kinh toi dnh 6' P'.

26

voi mat tlnr hai cua thau kinh : db = - d'a+ t, voi t la dQ day cua thau kinh. Dau am a day d~ dam bao khoang each vat (that) la dirong,

Trong phep gan dung thdu kfnh mong, be day t cua thau kinh la nho so voi khoang each vat va anh, Trong phep gan dung d6,

db = -d'a· Ap dung phirong trinh (31-10) a mat nay, ta diroc :

_ nl - n2 _ n2 - nl

- -

Rb -Rb

Dung phuong trinh 35-11 va sap xep lai cac so hang, ta diroc :

~ + + = (n2 - nl)(-1- __ 1_)

da db n, Rb

(31-12)

6 diem nay, se rat tien loi neu ta dat ten lai cho mot so dai hrong bang each xem thau kinh I?! mot thirc th~ duy nhat : (a) Hay xem khoang each vat doi voi thau kinh nhir

roan bQ la d = d, ; (b) Xem khoang each anh doi voi thau kinh nhu toan bo la

d' = d'b ; (c) Xem tieu cir cua thau kinh to an bo la f. Tieu cir f cua thau kinh diroc xac dinh la bang d' khi d ---+ co. Thay vao phuong trmh (31-12), ta diroc :

~ = (n2 - nl)(-1- __ 1_)

f Ra Rb

hay:

~=(n2 _1)(_1 __ 1 )

f nl n, Rb

Phuong trinh (31-13) duoc bier toi nhir la phuang trinli cua nguoi lam thdu kinh.. N6 cho ta mot chi dan d~ che tao mot thau

(31-13)

kinh c6 tieu cir cho tnroc.

Voi cac thay d6i ki hieu nay, phirong trinh (31-12) trc thanh phuang trinli thdu kinli :

(31-14)

Vi khi tim phirong trmh (31-14) ta da dung phirong trinh (31-10) doi voi khuc X<;1 a moi mat thau kinh, nen cac anh va vat a eli hai phia cua thau kinh deu hop If neu ta theo dung qu y iroc dau da neu a muc 31-2.

M6i girong c6 mot tieu diem, trong d6 moi thau kinh lai c6 hai, nhu ta da thay tren

hinh 31-19. Tieu diem thir hai F2 la V! tri a d6 mot tia sang song song di toi thau kinh bi tv tieu (goi la tieu diem anh). Tieu diem

tlnr nhat FIla vi trf a d6 vat t<;1O ra mot anh a xa vo cung (goi la tieu diem vat). Cac tieu diem cua mot thau kinh mong nam a hai phia doi dien cua thau kinh, va each deu tam cua thau kinh mot khoang each f. Cac tieu diem nam tren true chinh cua thau kinh, d6 la dirong di qua cac tam cong cua hai mat thau kinh,

(a)

(b)

Hinh 31-19. (a) Cdc tieu dilm eua mot thdu kinh h{)i tu. (h) Cdc tieu die'm eua mot thdu kinh phdn ki.

27

Th(111 kinli hr)i tu hoy tltdu kinh duong

Hloh 31-20

Tlutll kinh ph an ki hay th du kinh ([171

Than kinh hqi tLJ va than kinh ph an ki Tieu cu f trong phuong trinh (31- 13) se co dau dung, khi cluing ta thea quy iroc dau d6i voi R. R fa duang khi mdt huang ve' phia vat fa fbi va fa am klii milt huang ve' pltia vat fa 10m. Bay gia ta ap dung quy iroc dau eho cac thau kinh diroc ve tren hinh 31-19.

I. D6i voi thau kfnh thuy tinh thong thirong trong khong khf n2 > n i- Thau kinh hai mat 16i (hinh 31-19a) be tia sang ve ph fa true chinh a moi mat sao eho cac tia co xu huang hoi tu. Phuong trinh (31-13) eho thay rang tieu cir f cua mot thau kinh thuy tinh hai mat 16i trong khong khi la

duong VI R, dtrong, Rb am va n2 > n I: Mot thau kinh voi tieu cu duong duoc goi la thau kinh h(>i tu hay thau kinh duong.

2. Hinh 31-19b eho thay duong di cua cac tia sang qua mot thau kinh hai mat 16m. Ca hai mat cua thau kinh deu be cac tia sang ra xa true chinh sao eho cac tia co xu huang phan kl. Tieu cir cua mot thau kinh thuy tinh hai mat 16m d~t trong khong khi

la am boi VI R, am, Rb dirong va n2 > n l: 111au kinh voi tieu cu am diroc goi la thau kinh phan kt hay thau kinh am.

28

Anh tao boi cac thau kinh eo th~ tim diroc bang each thea doi cac tia chinh di qua thau kfnh. Ba tia chinh cua mot thau kinh la cac tia : (a) di qua tieu diem cua thau kfnh ; (b) di qua quang tam cua thau kinh ; (c) song song voi true chinh cua thau kinh. Hinh 31-21 cho thay duong di don gian cua cac tia nay d6i voi mot thau kfnh duong. V ach dirong di cua cac tia nay se xac dinh diroc vi tri anh cua mot vat co kieh thiroc va eho bier anh la thuan hay ngiroc.

Hinh 31-21. Cdc tia chinli clla 171r):' th.du kinh . Tia a di qua tieu diffm ffn:( nhdt F 1 ella thdu kinh WI hi khuc X~l hOi thdu kfnh thann tia di song song vai true chinh, Tier b di qua quang tdm thdu kinh WI khong hi ddi huang. Tia c di vdo thdu kinh song song vai true chinh vd hi

khuc xa thanh tia di qua tieu die'm thu hai F 2.

D¢ phong dai k co th~ duoc xac dinh bang each dung tia chinh di qua quang tam thau kinh nhu da thay tren hinh 31-21. Cac tam giac dong dang HTO va H'T'O eho thay

, H'T' T'O

rang k == - HT == - TO . Nhung TO la

khoang each vat d va T' 0 la khoang each anh d'. Do vay :

vi Dl) 31-3

d' k==-d

(31-15)

Neu Ikl > 1, anh duoc phong dai, nhung neu JkJ < 1, anh bi tI1U nho. Neu k la duong, anh la anh thuan, can neu k am, anh la anh nguoc.

Thall kinh duong. (a) Tim tieu cu ella mot thau kinh phang loi duoc ve tren hinh 31-22. Mat cau co ban kinh eong 57,lmm va chiet suat ella thuy tinh la 1,523. Thau kinh nam trong khong khl. Mot vat duoc dat tren true chinh 6 phia tnroc thau kinh 50mm. (b) A.nh ella vat nay 6 dau ? (c) A.nh la thuc hay ao ?

Giai. (a) Tieu cir diroc eho boi phuong trinh :

..!.==O,523-1)(0- 1 )

f -57,lmm

f = 109mm

VI tam ella mat eong thtr hai ella thau kinh khong narn 6 phia tia sang di ra khoi mat

phan each nen Rb la am.

(b) Khoang each anh diroc eho boi phuong trinh (31-14) :

A' _--------A

Hlnh 31-22

1 1 1

---+-=---

50mm d ' 109mm

d' = -150 mm

(c) Dau am chi ra rang anh narn ben phia anh sang di toi ella thau kinh va nhu vay anh la anh ao.

Bai tu kiem tra 31-3

V$t duoc d~t lren true chinh cua thau kinh trong vi du tren a khoang each 185mm tfnh tcr thau kinh. (a) Xac dinh khoang each anh d' ? (b) Anh la th$t hay ao ?

£lap so: (a) 265mm. (b) Th$t.

Vi cong thirc t<,10 anh ella thau kinh (phuong trinh 31-14) giong nhu cong thirc tao anh ella girong cau (phuong trinh 31-4). Do do tinh chat ella anh qua mot thau kinh cling tuong tu nhu ella girong diu. Cluing

ta co tht tom tat cac tinh chat ella anh qua thau kfnh va guong cau trong bang 31-2. Chi co dieu phai chu y den vi trf ella vat va ella anh theo cac quy uoc v~ dau.

29

Bang 31-2

Vat that : d>O

Thau kinh hoi tu ; Gucng cau 16m f > 0

Thau kinh phan ki ; Guong cau 16i f < 0

* d > 2f : anh that, nguoc chieu, nho han v~t.

* d = 2f : anh that, nguoc chieu, bang v~t.

* f < d < 2f : anh that, nguoc chieu, Ion han vat.

* d = f : anh a vo cling.

* d < f : anh ao, cling chien, IOn han vat,

V oi moi d : cho anh ao, cling chien, nho han vat.

* \d\ > 2\f\ anh ao, nguoc chieu,

nho han vat.

* \d\ = 21fl anh ao, nguoc chieu,

bang vat.

* f < \dl < 21fl : anh ao, ngiroc chien, Ion han vat.

* Id\ = If I : anh a vo cling.

Vat ao : d<O

V oi moi d : cho anh that, cling chien, nho han vat.

* Id\ < \f\ : anh that, cling chieu, Ion han vat.

I .

31-5. cAe DUNG CU QUANG HOC

.. .

Chung ta da: phat trien If thuyet quang hinh t6i cho c6 th6 ban luan ve nguyen If hoat dong cua .mot so he quang h9C duoc dung trong thuc tien. Cac he nay da: rna rong giac quan cua cluing ta toi cac vat rat nho va rat xa, lam cho cac nganh khoa h9C vi sinh vat va thien van h9C phat trien manh me.

C6 nhirng chi tiet trong thiet ke' cac dung cu quang h9C ta khong ban luan a day, cling nhu khong thao luan tinh trang anh bi nhoe a cac thau kinh c6 kich co hiru

30

han, cling cac kh6 khan trong viec tao anh cua cac vat th6 ba chieu, hay ki thuat giam thieu sir thay d6i cua tieu C\! thea biroc s6ng trong cac thau kinh. Nhfrng khiern khuyet cua anh do cac hieu irng tren gay ra diroc goi Hi quang sai, Thier ke cac t6 hop thau kinh d6 giarn thieu cac quang sai Hi mot cong viec kh6 khan va vuot ra ngoai

khuon kho cua Vat If dai cuong. 6 day cluing ta chi xem xet nguyen If cua cac dung cu quang h9C.

Mat

Milt la mot phan cua qua trinh nhan anh sang va ban than n6 cling la mot dung cu quang hoc. Nhirng b¢ phan chinh cua con

milt duoc ve tren hinh 31-23. 6 mat truce con milt c6 giac mac bi uon cong manh. Sau giac mac la vung chua day mot chat long goi la thuy dich A (c6 n = 1,336). Hau nhir hien nrong khuc xa cua anh sang toi dien ra a day khi anh sang tir khong khi di vao lap dich long nay. Tiep thea la thuy tinh the (mot thau kinh) diroc lam tir vat lieu c6 chiet suat trung binh n = 1,396. (Chiet suat a tam va a cac mep khac nhau). D¢ cong cua thuy tinh the c6 the diroc dieu chinh bang cac co bam quanh n6 de tao ra anh cua cac vat a nhirng khoang each khac nhau. Phia sau thuy tinh the la mot chat long giong nhir thuy dich diroc goi la thuy tinh dich V, va sau d6 la den v6ng mac R. Vong mac chua cac te bao nhay sang, cluing tao ra cac tin hieu than kinh khi c6 anh sang dap vao, r6i cac te bao than kinh XU 11 cac tin hieu nay giri cluing vao nao bo de nhan biet,

Hmh 31-23. Phac d6 con nuit nguai. C la gidc mac, L la thuy tinn thi, Ala thuy dich, V la thuy tinh dicli va R la vong mac.

Ta goi khoang each gan nhar tci quang tam cua thuy tinh the rna mat van con nhin

r6 goi la khoang eire can OCc' tai d6 mat phai dieu tiel tOl' da, cac co bam quanh thuy tinh the phai cang ra. Con khoang each xa nhat toi quang tam cua thuy tinh the rna milt con nhin r6 goi la khoang eire

vien OCy, tai d6 milt khong phdi dieu tiel, cac co bam quanh thuy tinh the trung xuong, duoc thu gian. Milt binh thuong (diroc xem la milt tot) se nhin r6 vat a xa vo cling. Thtrong cluing ta quy iroc gioi han nhin r6 cua mot milt binh tlurong tir 25cm (diem eire can) den vo cling (diem eire vien). Nhirng ngiroi mac tat can thi thi diem eire can va diem eire vi~~ gdn h~ so voi nguoi c6 milt blnh thuong, vi du gioi han nhin r6 tir 10cm den 40cm. Doi voi nhirng ngiroi mac tdt vien thi thi diem eire can xa hem so voi milt ngiroi binh thuong

(vi du OCc = 50cm), con diem eire vien la mot diem ao. De sua cac tat ella milt thi phai deo kinh c6 d¢ tu thich hop sao cho dnh c~ia vdt cJ VO cung hien len d diem cue vien cua mat, anh nay d6ng vai tro la vat doi voi thuy tinh the va cho anh cuoi cling tai v6ng mac. Khi d6 milt nhin r6 vat rna khong can dieu tiet. Dira tren nguyen tilc d6 thi :

- Doi voi ngiroi cdn thi phai deo kinli ph/in ki, c6 tieu cir diroc tinh thea cong thirc :

f = -(OCy - a)

(31-16)

trong d6 a la khoang each tir kinh den milt (hlnh 31-24a).

- D6i voi nguoi vien thi phai deo kinh hoi tu, tieu cir cling duoc tinh thea phirong

trlnh (31-16), nhirng OCy diroc hieu la c6 gia tri "am" (hinh 31-24b).

31

R

IF I

I

R

I

: If I a

:-- - - - - - - ~~ - ~

t4----------....J

OCv I

, I

a OCv :

~ - ~-- - - - - - - - - -"I I I

L.-------------_,

, f

(a)

(b)

H1nh 31-24

vi D1) 31-4

Mat can, Mot nguoi chi nhin ra nhtrng vat each mat tir 12,Ocm den S2,Ocm. (a) Ngiroi nay phai deo kinh co d(> tu bang bao nhieu d~ nhln ra cac vat 0 rat xa rna khong can dieu tier ? (b) Khi deo kinh nay thi nhin ra vat gan nhat each mat bao nhieu ? Cho biet kinh each mat 2,Ocm.

Giai, (a) Nguoi nay phai deo kinh phan kl co tieu cir :

1

f::: -(OCv - a) ::: -SOcm ; d(> tu D ::: f ::: -2dp

(b) Khi d ::: de thl d'c ::: -(OCe - a) ::: - 10cm, khi do :

d = d'ef :::(-lOcm).(-SOcm)=12Scm

e d'e- f -lOcm + SOcm '

Vat gan nhat each mat la 12,Scm + 2cm ::: 14,Scm.

vi D1) 31-5

Mat vien, Mot ngiroi vien thi khi mat khong dieu tiet thl tieu cu cua thuy tinh th~ la 16mm, khoang each tir quang tam thuy tinh th~ den yang mac la ISmm (khong doi). (a) Xac dinh diem eire vien cua mat. (b) Tim do tu cua klnh phai deo d~ nhin ra cac vat 0 n1t xa rna khong can dieu tiet. (c) Diem eire can each mat la 61 em, tim khoang each thay fa ngan nhat khi deo kfnh. Cho bier kinh each mat I em.

Giai, (a) Khi khong dieu tiet fo ::: 16mm, khoang each tir quang laI11 thuy tinh th~ den yang mac la khoang each d' ::: ISmm. Vay khoang each vat :

d ::: ~ = (1Smm).(16mm) ::: -240mm

d '- fo ISmm -16mm

32

Diem C, Hi mot di~m ao, each mat 24em, theo quy uoc OCv = -24em. (b) Nguoi nay phai deo kinh h(>i tu e6 tieu cu :

f == -(OCv - a) = - (-24em - 1em) = 25em

1

D(> tu D = f= 4dp

(c) Khi d = de thl d', = -(OCe - a) = -60em :

d = ~ = (-60em).(25em) = 17 6em

e d' _ f -60em - 25em '

e

Vat gin nhat each mat la 17,6em + 1em = 18,6em ~ 1gem

Kinh lup

Kinh hip dan gian la mot thau kinh hoi tu e6 tieu cu ngan (cO' vai centimet), Vat quan sat AB dat 6 phia trong tieu diem vat ella kinh hip eho mot anh ao cung chieu va Ian han vat, anh ao nay nam trong gioi han nhin ro ella mat (tir diem cue can den diem eire vien). D~ dac tnrng eho kha nang ph6ng dai ella kinh hip, nguoi ta dung mot dai hrong goi la dt) bt)i giac. Theo dinh nghia d(> boi giac ella kfnh hip la ti so' giiia goc trong anh (J va goc trong vdt true tilp

(Jo khi vdt d4t tai diem cue cdn cua milt (hlnh 31-25) :

G= ~~ tg8

80 tg80

(do cac g6e 8,80 nho)

Ta thay

AB tg8o= D

A'B' A'B'

con tg8 = A'M = Id'i + a voi a la khoang

each nr kfnh den mat. Do d6 :

A'B' D D

G = AB ·Id'i + a = Ikl·ld'i + a

3· VLDC· T3

(a)

(b)

Hinh 31-25. (a) V~t dcJt phia trong tieu ditm cho dnh do cung chieu Ion han v¢t. (b) Goc trong vdt true tiep khi vdt 0- dilm cue cdn.

Id'i Id'l+f

Nhirng Ikl = d = f nen :

G = _.:.;__.,( Id_;_'1 +___.:.f )--,-D f(ld'l + a)

(31-17)

Phuong trmh (31-17) ap dung eho tnrong hop tong quat. Chung ta xet mot s6 truong hop dac biet :

- Ngdm chung a cue cdn : anh A'B' 6 di~m eire can ella mat, khi d6 [d'] + a = D nen

Ge = [k], d(> boi giac bang d(> phong dai dai,

33

- N gdm chang J va cue : anh A'B' a vo cue (ld'] = 00), khi d6 :

D

Goo = -

f

(31-18)

Voi mat binh thuong, cling nhu trong thuong mai, thuong lay D = 25cm, do vay :

G _ 25cm 00 - f(cm)

vi nu 31-6

Gia tri nay thuong duoc ghi tren vanh kinh Hip.

- Mdt ddt tai tieu diem dnh etia kinh [up:

Trong tnrong hop nay ta c6 : a = f, do d6 :

D GF= T

Dl) bl)i giac kinh hlp. Mot ngiroi dung mot kinh hip c6 tieu cu f = 5,Ocm d~ quan sat mot vat nho, mat each kinh 10cm khong d6i. Khi di chuyen vat tnroc kinh thi thay mat nhin r6 khi vat each kinh tir 2,5cm den 4,5cm. (a) Tim gioi han nhin r6 cua ngiroi nay. (b) Tim d¢ boi giac khi ngam chirng a diem eire can va eire vien.

Gia]. (a) Sa do tao anh qua kinh hlp: AB ~ A'B' ~ Mat.

Khi vat a khoang each gan nhat thi anh a vi tri Cl;!C can cua mat, do vay : d = de = 2,5cm

d' = ~ = (2,5cm).(5cm) = -5cm

e d _ f 2,5cm - 5cm

e

va :

khid6

aCe = Id'el + a = 15cm.

Tuong W, khi vat a khoang each xa nhat thi anh a vi tri eire vien cua mat, do do : d = d, = 4,5cm va :

d' = dyf = (4, 5cm).(5cm) = -45cm

v d - f 4,5cm - 5cm

v

khi d6

acy = Id'yl + a = 55cm

V~y gioi han nhin r6 cua ngiroi nay tir 15cm den 55cm. (b) D¢ boi giac khi ngam chirng a eire can :

G = [k] = d~ = 5cm = 2

e de 2,5cm

D¢ boi giac khi ngam chirng a eire vien :

G = (Id'yl + f)D = (45cm + 5cm).15cm = 27

v f(ld'yl + a) 5cm(45cm + l Ocm) ,

34

Bai ttr kiern tra 31-4

Trong vi du tren, tim dQ bQi giac IDc ngam chCIng a diem cue can va cue vien khi : (a) mat

sat kfnh, (b) mat d~t tai tieu diem anh. flap so : (a) 2 va 1~ ; (b) 3.

Kinh hiln vi

Kfnh hien vi la mot dung cu quang hoc dung d~ quan sat cac vat rat nho va (j gan. Diroc sang che vao khoang nam 1600 tai Ha Lan, dang co ban cua no gom hai thau kfnh hoi tu dong true, vat kfnh co tieu cu rat ngan (cO' mm) va thi kinh co tieu C\! ngan tac dung nhir mot kfnh hip. Vat quan sat AB (j phia ngoai va sat tieu diem vat

cua vat kfnh cho mot anh that AIBl, anh nay nam (j phia trong tieu diem vat cua thi

kfnh cho anh ao A2Bb anh A2B2 nam trong gioi han nhin r5 cua mat (hinh 31-26).

D¢ boi giac cua kfnh hien vi cling diroc dinh nghia nhir la ti s6 cua goc trong anh va goc trong vat tnrc tiep khi vat (j diem eire din:

G= ~ ~ tg8

80 tg80

tg8 = AB .

o D'

8 A2B2 A2B2 ' ,

tg = = , ur do :

A2M /d2/+a

AIBI A2B2 D 1 1

G = -'--'1 I 1 = kl G2 = AB AIBI d 2 +a

= 1~1(ld'21+f2)D dl f2(ld'21+a)

D¢ boi giac cua kinh hien vi bang tich d¢ phong dai dai cua vat kfnh va d¢ boi giac cua thi kfnh.

- Khi ngam chirng (j C\!C can : Gc = [k 1 k21

- COn khi ngam chimg (j vo C\!C (ld'21 = 00) thi :

3D Goo = fT I 2

(31-19)

trong do 3 goi la dQ dai Quang hoc, la khoang each tir tieu diem anh cua vat kfnh den tieu diem vat cua thi kfnh.

Thong thirong ngiroi ta lay D = 25cm va 3 = 16cm. Nhu vay d¢ boi giac khi ngam chirng (j vo eire la :

Hinh 31-26. V~t J phia ngoai va sat tieu diem vdt eua vdt kinh cho dnh thdt AjBj, dnh nay ndm phia trong lieu diem vdt eua thi kinh eho dnh do A2B2.

35

Kinh thien van khuc xa

Kinh thien van Hi mot dung cu quan sat cac vat a rat xa (thien the), no cling g6m hai thau kinh hoi tu, dong true. Vat kinh co tieu cir 16n, thi kinh co tieu cir nho. Khoang each giita vat kinh va thi kinh thay d6i diroc. Vat AB (thien the) a rat xa duoc

vat kinh cho anh that AIBI tai tieu diem anh cua no. Anh AlB! nam a phia trong tieu diem vat cua thi kinh cho anh £10

A2Bb anh nay nam trong gioi han nhin r6 cua mat (hmh 31-27). DQ boi giac cua kinh thien van diroc dinh nghia 1a ti so giira goc trong anh 8 va goc trong thien the:

G _ 8 _ tg8 - 80 .- tg80

a day tg80 = Af}B} , tg8 = A2B2 ,do do:

I Id '21 + a

G = A2B2 f} = /k / f} =

A}B} ·/d'2/+a 2 ·/d'2/+a

(/d '21 + f2 )f}

= -'-'---:-:--,-----:-----'--,-

f2 (Id '21 + a)

Thong thirong de do moi mat, ta dieu chinh de anh A2B2 a diem eire vien, doi voi mat binh thuong diem eire vien la a v6

eire (ld'21 = co), khi do :

G = _!i_ f2

(31-20)

Hinh 31-27. V~t J nit xa (co) cho dnh A1B1 tai tieu diem anh cua vdt kinh, dnli nay J phia trong tieu diem vdt cua thi kinh cho dnh do A2B2.

Huygens da xet dirong di cua tia sang trong mot moi tnrong co n thay d6i thea vi tri. Lieu trong rnoi tnrong nhir the' tia sang bi uon cong v6 phia tang hay giam n ? Giai thich.

Anh sang co biroc song, tan so va toc do. Dai hrong nao trong cluing, neu co, thay d6i khi anh sang di tir khong khi vao thuy tinh ? Giai thich.

Tieu cir cua mot guong phang bang bao nhieu ? DQ phong dai cua girong phang Ia bao nhieu (ke ca dau) ?

Girong chieu hau goc rong diroc dung tren nhieu xe tai va xe buyt la gtrong 16i hay 16m? Danh gia ban kinh cong cua cac loai gtrong nay.

36

Ml,IC 31-1. Quang hinh hoc

Hai girong phang diroc ghep voi nhau sao cho phap tuyen cua cluing lam voi nhau mot goc 60°. Neu tia t6'i lam mot goc 22° voi mot phap tuyen, thi hai girong se lam tia do lech di bao nhieu ; nrc la tia 10 lam voi tia toi mot goc bang bao nhieu ?

Cac tia sang song song di toi mot Bing kinh thuy tinh nhir diroc ve tren hinh 31-28. Chung minh rang goc gitra hai tia ph an xa bang hai l~n goc A cua lang kfnh.

MQt thau kinh hai mat loi co chiet suat n = 1,250 se la mot thau kinh hoi tu hay phan ki trong khong khf ? Con trong mroe (n = 1,333) ? Giai thfch xem vi sao nhieu ngiroi g~p kho khan khi nhin trong mroc ? Tai sao kmh bao ho lai giup duoc ho ?

Sir dinh vi anh co bi thay d6i khong khi mot thau kfnh phang - 16i diroc quay huang ngiroc lai sao cho no la mot thau kinh "16i - phang" ? Giai thich.

Xet xem dieu gl se xay ra voi mot tia sang trong moi tnrong co chiet suat thang giang theo thai gian. Dieu nay co th~ giai thfch cau "lap lanh, lap lanh, ngoi sao nho xfu" nhir the nao ?

DQ phong dai dai voi mot thau kinh mong co the la v6 han khong ? Do la mot kha nang thirc te hay chi la kha di ve mat toan hoc ?

MQt thau kinh dirong diroc lam tit vat lieu co n = 2,0 va mot girong co cung tieu cir trong khong khi. Cai nao trong cluing co tieu cu nho hon 0 trong mroc ?

Ngiroi tang hinh trong cuon ti~u thuyet cung ten cua H. G. Well d5 nr bien minh thanh v6 hinh bang each bien d6i chiet suat cua than th~ thanh chiet suat cua khong khi. Vay lieu ngiroi tang hinh co th~ nhln diroc vat gi khong ?

Bang each nao ban co th~ lam cho mot thau kinh hai mat 16i tro thanh phan kl.

Chiet suat cua cac chat thirong giam khi biroc song tang. Anh sang mau do hay mau lam bi khuc xa nhieu hon khi cac tia do di tit khong khi vao mroc ? Neu anh cua mot vi sao duoc tao ra boi mot kfnh vien vong khuc xa don gian la anh mau lam tren yang mac cua mat ban thl anh mau do nam b tnroc hay sau yang mac ?

j

Hlnh 31-28

37

MQt tia sang dap vao guong va bi phan XC;l. Neu girong duoc quay mot goc a quanh true vuong goc voi mat phang toi, thi tia phan XC;l bi quay mot goc bao nhieu ?

MQt tia sang trong khong khf lam mot goc 25° voi mat ban thuy tinh co chiet suat 1,525. (a) Tia toi lam voi phap tuyen cua mat ban mot goc bao nhieu dQ ? (b) Tia khuc xa lam voi mat thuy tinh mot goc bao nhieu dQ ?

Ling kfnh thuy tinh pirech co hai mat hop thanh mot goc 42°. MQt tia sang dap vao mot trong hai mat nay, lam mot goc e = 18° voi phap tuyen cua mat nhu diroc ve tren hinh 31-29. Tia 10 ra b mat phang thang dung. No lam voi phap tuyen cua m~t nay mot goc bao nhieu dQ ? Xem bang 31-1 dt bier chiet suat,

A

Hlnh 31·29

Hinh 31·30

Khi tia sang di qua mot tam vat lieu phang song song, no bi dich chuyen so voi duong di ban d<1u mot khoang d, nhir diroc ve tren hinh 31-30. Tia sang trong khong khi la tia toi tren tam phang song song co chiet suat n va be day e dinh huang sao cho phap tuyen voi lil1~t lam mot goc ~ voi tia trong khong khi va goc ~' trong moi tnrong vat lieu. Chung minh rang dQ dich chuyen cua tia la :

d = eSin~(1- COS~,)

ncos

Con ca diroi mroc phai nhin diroi goc bao nhieu dQ voi duong thang dung de thay duoc Mat Troi Ian ? Gia sir con ca dang b trong mot h6 mroc ngot lang gio,

Tren hinh 31-29, neu A = 45° va chiet suat cua lang kfnh la 1,655 thi goc e phai bang bao nhieu de tia khuc XC;l toi mat ben phai cua lang kfnh b goc Wi han?

?

Ml;Ic 31-2 va 31-3. Anh do phan xa va khuc xa

MQt nit sinh cao 1,65m, doi milt each cham toe 120mm. Co ta muon nhin thay toan bo than hinh cua minh trong mot girong phang dat thang dung. (a) Mep diroi cua girong phai cao hon san nha bao nhieu ? (b) Mep tren cua

38

girong it nhat phai nam cao han san nha bao nhieu ? (c) Viec co ta dung each girong xa, gan co tao ra S,! khac biet gl khong ?

Mot v~t cao 5mm diroc dat each 250mm tnroc mot girong loi co ban kinh cong R = 400mm. (a) Anh se nam each girong bao xa ? (b) Anh la thuan hay ngiroc ? (c) Klch thuoc cua anh bang bao nhieu ?

Trong phan cau 16i cua mot girong chieu hau gan tren xe tai, duoi xe each girong 20m co mot anh ao bang mot phan hai rmroi kich co thirc cua no.

(a) Ban kinh cong cua girong bang bao nhieu ? (b) Anh nam 0 dau ?

Kinh vien vong Cassegrain dung hai girong, nhu diroc ve tren hlnh 31-31. Kinh nay diroc cau tao bang hai girong dat each nhau 20mm. Neu ban kinh cong cua girong Ian la 220mm con cua girong be la l40mm, thi anh cu6i cung cua mot vat 0 vt: eire se nam 0 dau ?

:

Htnh 31-31. Kinh viln vQng Cassegrain

Mot binh diroc d(S" glixerin tci d¢ sau 100,Omm. Ngiroi quan sat thay day nhtr th~ diroc dang cao len 32,5mm. Hay tim chiet suat cua glixerin.

M',IC 31-4. Thau kinh

Dang Newton cua phirong trinh thau kfnh diroc cho thea khoang each cua

vat va anh tinh tit tieu diem vat va anh, (Dang rna ta da dung * + ~ , = i diroc goi la dang Gauss). Hay dat x = d - f va x' = d' - f va rut ra dang Newton cua phirong trinh thau kfnh : xx' = f2.

Mot thau kinh hai mat 15m diroc lam tit chat deo lucit co cit hai ban kinh cong bang 63mm. Tieu cu cua no bang bao nhieu ? (xem bang 31-1).

Cay nen dang chay d~t each mep mot vach leu bat 1,8m. Mot thau kinh tao ra anh cua cay nen tren vach leu sao cho anh la ngiroc va co d¢ phong dai -6,0. Tieu cir cua thau kfnh la bao nhieu ?

Hai thau kinh mong co tieu C,! f1 va f2 diroc dat sat nhau. Chung minh rang t6 hop hai thau kfnh tren dong vai tro gi6ng nhtr mot thau kinh duy nhat co

. ~ f1f2

tieu cu : f = (f1 + f2)

(a) Chang minh rang thau kinh dirong cho anh that cua mot vat that neu va chi neu khoang each vat Ian han tieu C,! cua thau kinh. (b) Chang mir.b rang neu vat la ao, thi anh cho boi mot thau kfnh dirong luon luon la that.

39

Ml;IC 31-5. Cac dung cu quang hoc

MQt loai thuy tinh nao do co n = 1,66650 doi voi anh sang co buoc song 656,3nm va n = 1,68882 doi vci anh sang co buoc song 434,Onm. MQt thau kinh co hai mat 16i giong nhau duoc lam tir loai thuy tinh nay co ban kinh co 125,5mm. Doi voi thau kinh tren, hieu cac tieu cu doi voi anh sang co hai buoc song nay la bao nhieu ? Gia sir thau kinh duoc dat trong khong khi,

Neu thuy tinh the cua milt duoc xem nhu la co chiet suat n2 = 1,396 trong moi truong co n 1 = 1,336 va co cac ban kinh 10,Omm va -6,Omm, tieu cu cua no bang bao nhieu ?

(a) Tieu cu cua mot kinh hlp don gian x 3 bang bao nhieu, bier rang x 3 duoc do voi con milt nhln a vt: eire ? (b) MQt cau be co khoang eire can 70mm co the nhan duoc tu kinh hlp nay mot dQ boi giac Ian nhat la bao nhieu ?

V~t kinh va thi kinh cua mot kinh hien vi co tieu cu hin luot la +4,9 va +8,3mm. DQ dai quang h9C Ia 160mm. Tim : (a) khoang each tir vat kinh tai vat ; (b) dQ phong dai dai cua vat kinh ; (c) dQ phong dai tong cong neu anh cuoi cung (ao) duoc tao ra a vo eire.

MQt be g6 tron dirong kinh .2,OOm n6i tren nuoc co chiet suat n = 1,333. Bau troi bi may che pha lam cho anh sang toi d6ng deu tu tat ca cac huang. Phan mroc nam duoi be g6 khong duoc b~u troi chieu sang true tiep co the tfch bang bao nhieu ?

~~I T~P H~HG {.nO (~THO

Nguyen Ii Fermat doi VOl phan xa, Tren hinh 31-32, duong di rna tia sang co the di tir diem P toi diem P' duoc ve doi voi cac tia bi phan xa tir mot mat. G9i dQ dai dirong di tu P den P' la Ll va vi trf tia dap vao guong la x. Theo nguyen If Fermat, dirong di thuc te' se la dirong co dao ham

dLl b' kh a thci zi in d 'd· , P dx ling ong va t 01 gran can e 1 tu

P

.p'

d

x

Hlnh 31-32. BTNC 1

den P' la eire tieu so voi cac con dtrong ben canh. Chung minh rang dQ dai duong di la :

Ll = (d2 + x2)1/2 + [d2 + (l _ x)2]1/2

, '1' . ;! kh· I .,.

va no a eire tieu 1 x = 2"' suy ra : 1 = 1.

40

Nguyen Ii Fermat doi vai khuc xa. Tren hinh 31-33, duong di rna tia sang c6 th6 di tir P den P' diroc ve doi voi cac tia bi khtic xa tai b~ mat phan each. Chung minh rang thai gian d6 anh sang di tir P

den P' la eire tieu neu n, sini = n2sinr, va nhu vay thl clnrng minh duoc rang tir nguyen Ii Fermat suy ra dinh luat Snell.

Chiet suat ella chat long. Chiet suat cua Hlnh 31-33. BTNC 2

chat long c6 th~ diroc xac dinh bang plnrong phap diroi day. MQt thau kinh hai mat 16i c6 tieu cir f va cac ban kinh cong ± R diroc d~t tren mot ban thuy tinh phang, sao cho c6 chat long b giira thau kinh va ban phang. Nhtr vay chat long tao thanh mot thau kinh phang 15m c6 ban kinh -R. Neu tieu cu cua t6 hop hai thau kinh nay diroc xac dinh la bang f', cluing minh rang:

T6 hop bon thau kinh. Bon thau kinh mong diroc dat doc theo true chinh chung va nam each nhau mot khoang I. Tieu cir cua cluing c6 cling gia tri f nhirng c6 dau luan phien nhau, voi thau kinh thtr nhat rna anh sang di vao la dirong. Chung minh rang, neu f < I thi cac tia sang song song qua t6 hop tren se hoi tu v~ mot tieu diem nam tren true.

A.nh chong len vat ella no. MQt thau kfnh hai mat 16i c6 tieu cir f diroc cira doi bang mat cat vuong g6e voi true chfnh cua n6. Mat phang cat diroc danh b6ng va diroc trang bac sao cho n6 tao thanh mot

girong. Chung minh rang, mot vat dtrng tnroc va each h~ girong - thau kinh nay 2f se trung voi anh cua n6 (xem hinh 31-34).

n = R (! - _!_) + 1

f f'

Khoi lap phuong sang. MQt tia sang dap vao khoi lap phirong thuy tinh e6 canh 20mm nhu diroc ve tren hlnh 31-35. Chiet suat cua thuy tinh la 1,555. Hay cho bier cac toa do x, y va z cua cham sang b noi tia ra khoi khoi lap phirong.

h

p

•

x

f

Girong

Hlnh 31-34. BTNC 5

z

x

Hlnh 31-35. BTNC 6

41

DQ sau kep, Chung minh rang, mot khoi tru thang chat long co chiet suat

" , " 1 ,

n duoc nhln tu phia tren xuong thay nhu ChI con sau bang - chieu sau

, n

thuc cua no. Cluing minh rang, mot khoi tru thang chua chat long co chiet

suat nl voi d¢ sau dl va chat long chiet suat n2 voi d¢ sau d2 cling duoc d d

nhin tir tren xuong thay nhu no co d¢ sau _1 + _1_ .

nl n2

Lang kinh t6i han, Chirng minh rang, dieu

kien A ~ 2ie dam bao tia sang se 10 ra khoi mat ben phai cua lang kinh duoc cho tren hinh 31-36 doi voi mot goc i bat ki.

Cac soi quang. Hmh 31-37 cho thay mot

soi quang, rna doc thea do anh sang duoc truyen di khi no phan xa to an phan tai cac bien. Neu vat lieu lam lap boc ngoai co chiet suat la 1,315, thi chiet suat cua vat lieu lam loi phai la bao nhieu de truyen diroc tat ca anh sang tai tan cuoi soi, bat ke goc toi bang bao nhieu ?

A

H'inh 31-36. BTNC 8

Loi

VobQc

moh 31-37. BTNC 9

Than kinh trong DIrac. Mot thau kinh trong khong khi co tieu cu la 89,4mm. Trong mroc (n = 1,333) thau kinh co tieu cu la 277mm. (a) Chiet suat ella thuy tinh dung lam thau kinh bang bao nhieu ? (b) Neu thau kinh la phang l6i, d¢ eong ella mat l6i bang bao nhieu ?

42

J>'

, ,

Illf) 'l'Ilf)ll llNII SllNf,

32·1. Thi nghi~m hai khe cua Young 32·2. Phan bo eU'O'ng d¢ trong hinh

giao thoa hai khe

32·3. Giao thoa tll' cac ban mong 32·4. cac leal giao thoa ke

BJi doc them:

* Thomas Young

* Cae van de d~e sae cua v~t Ii hi~n d~i : Hi~u tlng Aharonov - Bohm

(a)

(a) Anh giao thoa khi cac ban thuy tinn La

(b) phdng I

(b) Anh giao thoa khi cdc ban thuy tinh khong ph!ing.

Anh sang 113 gl ? Cau hoi nay da lam nhieu nha khoa h9C Ian quan tam. Newton cho rang anh sang 113 mot dong hat, ong da giai thich duoc nhieu hieu ung quang h9C b~lng each dung If thuyet hat cua anh sang. Christian Huygens (1629 - 1695), ngvai cOng thai vai Newton, 19i tin rang anh sang dvqc t90 tcr cac song, song If thuyet cua ong da khong thanh cong mot phan vi ong gia thiet rang cac s6ng sang 113 s6ng d9C. a chvong 30, James Clerk Maxwell da dua ra dvqc bang chung Ii thuyet c6 sue thuyet phuc kh~ng dinh rang, anh sang 113 mot song ngang cua dien trvang va tcr tnronq, Tuy nhien tfnh chat s6ng cua anh sang da dvqc Thomas Young (1773 - 1829) xac I~p bang thirc nghi$m vao narn 1800. Cac thl nghi$m cua Young vai anh sang da chung to ban chat s6ng cua anh sang.

.Cac song tron tren mat ao. CM Y Slf giao thoa cua cdc song khi chung chieni c:ung mot vung khong gian.

43

Trang chuang nay ta se thao lu~n ve thf nghi$m hai khe noi tieng cua Young va vai hi$u LIng giao thoa quan tr9ng khac cua cac s6ng sang.

, - ?

32-1. THI NGHleM HAl KHE CUA YOUNG

Thi nghiern hai khe cua Young cho ta mot each clnrng minh don gian v~ ban chat s6ng cua anh sang. Tren hinh 32-1, anh sang dan sac di qua khe chuan true r6i sau

d6 qua hai khe song song S1 va S2 tnroc khi dap vao man quan sat. Birc tranh cua anh sang tren man g6m mot day cac mien sang hem xen ke voi cac mien t6i han nhir ta thay tren hinh 32-2. Cac mien sang toi xen ke nhau nay duoc goi la cac van va

tap hop cac van nay duoc goi la hinh giao thoa hai khe.

Gia sir ta che mot trong hai khe, chang han S 1 sao cho chi c6 anh sang di qua S2 chieu sang man quan sat. Khi d6 cluing ta thay rang cac van deu bien mat va anh sang a gan tam man gan nhu dong deu. Xet mot diem P cu th~ nao d6 tren man ring voi tam cua mot van t6i khi ca hai khe deu rna

(hmh 32-1). Cuong dQ sang a diem nay

tren man v~ Co' ban bang khong khi ca hai

khe deu rna. Tuy nhien, neu mot trong hai

khe bi che kin sao cho anh sang tir d6

khong den duoc man quan sat thi khi d6

cuong dQ a P lai khong bang khong nira.

Sao lai c6 the xay ra chuyen anh sang tai

duoc mot diem tren man khi chi mot khe duoc rna, con khi hai khe deu rna (anh sang di qua cluing phai tang gap doi) lai kh6ng c6 anh sang nao tai duoc diem nay? Ta c6 the hieu duoc ket qua nay bang each gia thiet rang anh sang bao gorn cac s6ng. 6 V! tri cua cac van toi, cac song sang di ti'r SI toi nguoc pha voi cac song sang t6i

tir S2' Khi hai s6ng co cling cuong UQ di tal Hinh 32-2. Hinh giao thoa hai khe

44

Van t6i

Kinh 19C mau

--lV--rw---x- ~~

Den

Man chan

Htnh 32-1. Thi nghiem hai khe eua Young. Anh sang tll den duac lam thanh don scie bdng each cho di qua mot cdi loc mau. Sau do anh sang di

qua khe chudn true va cdc khe song song 51 va

52. Kieh thuac va khodng each hai khe ciing nhu kicli thuoc ella hinh giao thoa de'u dd duac phong dai cho dlllhln.

rna nguoc pha b mot di~m thi cluing se giao thoa thea each khir nhau va song tong cong la bang khong (muc 27-6). Nhu vay cac van tei la h~ qua cua su giao thoa huy

nhau gifra cac song sang di tir S) va S2' Hinh 32-3a bieu dien cac hieu ling giao thoa ur hai ngu6n song nuoc, Su giao thoa cua cac song nay co th~ diroc dung de hinh dung v~ each tao thanh hinh giao thoa hai khe (hinh 32-3b).

Ta co th~ dung nguyen Ii chong chap de xac dinh vi tri cac van trong hlnh giao thoa

hai khe. Tren hinh 32-4, ta be tri cac khe SI va S2 each man mot khoang D theo duong vuong goc. Di~m P tren man co the diroc dinh vi bang goc 8 dei voi duong vuong g6c va qua tam man. Tir hinh ve ta co th~

thay rang cac song tir cac khe SI va S2 di cac doan duong khac nhau de t6i diem P ;

song ur SI di khoang each rl con song tir S2 di khoang each r2' D~ cho r5 rang tren hinh ve, khoang each d giira cac khe da duoc phong dai len nhieu so voi khoang each D toi man. Trong thi nghiern, d nho han D rat nhieu, sao cho hieu duong di

~r = rl - r2 dUQ'C lay xap xi la :

r) - r2 = dsin8

Sl! giao thoa cua cac song di t6i mot diem tren man quan sat phu thuoc vao hieu dirong di nay. Tren hinh 32-5a cluing ta bieu dien cac song tao ra van sang trung tam narn b 8 = O. Cac song di ra tir cac khe cimg pha va toi man v~n cung pha vi chung co cung biroc song va moi song deu di cung mot quang duong d~ toi man :

rl - r2 = O. Vi cac song t6i man cung pha, cluing giao thoa tang cuong nhau va tao ra mot van sang.

(a)

~; ~:; ....•.•. ' .•.. ~i

~ '"

~:::

khe

Man

(b)

Hinh 32-3. S~( tuang tu giao thoa song nuac va giao thoa ann sang.

D

Hinh 32-4. Cac song sang til S 1 va S2 di cdc qudng duong khdc nhau di den diim P tren man hinh. Trang thi nghiem. thuc te' D » d sao cho cac duang til m6i khe tm P gdn nhir la song song va e' ~ e. Do do dsin e' ~ dsin e va

r1 -rz ~dsine.

45

Tren hinh 32-5b, ta bieu dien cac song sang tao fa van toi dau tien nam ke mot ben ella van sang trung tam. DtS toi diroc

man, cac song phat fa ur SI di nhieu han cac song phat fa tir S2 mot nita btroc song:

'A C' , di ir cac kh

fl - f2 = "2. ae song 1 fa nr cae e

cling pha, nhirng da di cac quang dirong khac nhau nen cluing toi diroc man co pha

lech nhau 7t fad (180°). Do vay cac song giao thoa theo each huy nhau va tao fa mot van toi. Tuong ttr, van toi co tam tai moi diem rna 0 do hieu duong di la mot so

'A

nguyen le Ian cua "2. Nghia la hieu dirong

di duoc eho boi fl - f2 = ±( m + ~)'A, voi m = 0, 1, 2, ... irng voi tam ella cac van toi. Cae gia tri dirong va am cua ±( m + ~)'A am chi cac vi trf 0 hai phia cua van sang trung tam. Cac goc 8m xac dinh vi tri tam ella cac van toi duoc eho boi :

dsin8m = ± (m + ~ )'A

(m = 0, 1,2, ... )

Hinh 32-5e eho thay van sang dau tien nam 0 mot phia cua van sang trung tam da duoc tao fa nhu the nao. Cac song sang di tir cac khe cling pha va tai man cling

pha vi cac song tir Sl di doan dirong dai

(32-1)

han cac song tir S2 dung mot biroc song : fl - f2 = 'A. Do vay, cac song giao thoa tang cirong nhau va mot van sang diroc hinh thanh. Tuong nr, van sang co tam tai moi diem 0 do hieu dirong di la mot so nguyen

Ian biroc song. Nghia la neu fl - f2 = ±m'A

46

S2

Giao thoa tang cuong Van sang ~

(a)

Giao thoa huy nhau Vant6i~ P'o

S2

(b)

Giao thoa tang cirong Van sang

(c)

Hlnh 32-5. cac song sang tu S I WI S2 di ra cung pha. (a) Cdc song ur m6i khe di toi diem

Po cung pha (dinh song de len dinli song, hiim song chong len hom song) sao cho chung giao thoa tang cuang nhau J tren man de't«o ra win

sang trung tam. (h) Cac song di t6i die'm P'O nguac pha (dinh song chong len hom song vel hom song chon.g len dlnli song) sao cho cluing giao thoa huy nhau di t~LO ,ra van tbi m = O.

(e) Cdc song di t6i P 1 cung pha sao cho chung giao thoa tang cuang nhau de't«o ra van sang m = 1.

dsin8m = ± rnA (m = 0, 1,2, ... )

(32-2)

Cac van sang cho tren hinh wang irng voi thu tu cua chung va s6 nguyen m trong phuong trinh danh dau thir nr cua van. Van

sang trung tam nam 0 8 = ° irng voi m = ° va duoc goi la cl!c dai bdc kh6ng, hai van sang 0 hai ben cua van sang trung tam trng voi m = 1 va diroc goi la cue dai bdc mot, ...

o day m = 0, 1,2, ... thi khi d6 mot van sang diroc hlnh thanh. Cac g6e 8m xac dinh VI trf tam cua cac van sang duoc cho boi :

vi nu 32-1

Khoang each gifra hai van lien tiep (khoang van). (a) TIm bieu thirc tinh khoang each i gifra tam cua hai van sang lien tiep d6i vci anh sang e6 buoc

s6ng A. Gia Slr rang D » xm' 0 day D la khoang each tir khe tai man va Xm la toa dQ cua tam van sang so voi tam van sang trung tam (xem hinh 32-4). (b) Khi anh sang do duoc dung trong thf nghiem hai khe, 0 d6 D = 1,3m va d = 0,12mm, ta tim duoc i == 7,3mm. Hay xac dinh buoc s6ng cua anh sang do.

Giai. (a) Phuong trinh (32-2) cho ta cac g6e xac dinh vi trf tam cua cac van sang. Tir

hinh 32-4 ta thay rang : sin 8 ~ J x . Vi D » xm' 8 la nho va sin8 ~ tg8 ~ x

x2 +D2 D

Do d6 : dsin8m = d( x; ) ~ ± rnA. Nhu vay :

DA xm =±md

Khoang each gitia hai van sang lien tiep, chang han gifra van thir m va van thir m + 1 d6i voi xm dirong la :

. (DA) (DA) DA

1 = (m + 1) d - m d = d

Nhu v~y trong thi nghiem rna D va d e6 dinh, khoang each cac van cang Ion (hlnh cac van gian rong han) d6i voi cac s6ng sang c6 biroc s6ng cang dai,

(b) Giai bieu thirc tren tim A, ta diroc :

A = di = (l,2.1O-4m).(7,3.1O-3m)

D 1,3m

~ 6,7.1O-7m = 670nm

Ket qua nay chtrng to rang biroc s6ng cua anh sang nhin thay 1a rat nho, De tao ra mot hlnh giao tho a quan sat diroc de dang bang anh sang nhin thay, ta phai lam cho khoang each giira cac khe nho mot each wang irng.

47

Bai tu ki~m tra 32-1

Trong mot thf nghi$m hai khe, anh sang c6 bLIOC s6ng 585nm ducc cho di qua cac khe d~t each nhau O,23mm. Khoang each giCra cac van sang lien tiep tren man d~t each hai khe O,88m la bao nhieu ?

Tinh ket hop

De hieu diroc hinh giao thoa hai khe diroc tao ra nhu the nao, ta da sir dung su kien la cac song sang co cung pha khi cluing rei

khoi cac khe SI va S2' Hinh giao thoa khi do duoc hinh thanh VI cac song co mot moi lien he pha xac dinh khi cluing di toi mot diem cu the nao do tren man. Chung

toi diem Po cung pha (sang), chung toi diem pIO ngiroc pha (toi), cluing toi diem PI cung pha (sang), ...

Gia sir ta sap dat de co cac song 10 ra tir S[ lech pha 1t rad voi cac song 10 ra tir S2' Khi do bang mot phep phan tfch nrong nr, cac song toi diem Po ngiroc pha (toi), toi pIO

cung pha (sang), toi PI ngiroc pha (toi), .... Neu cac song 10 ra tir cac khe lech pha nhau 1t rad, thi hinh giao thoa van duoc tao ra, nhung V! tri cua cac van sang va toi deu bi dich chuyen. Mo rong each If giai nay cho cac d¢ lech pha khac, ta co the thay rang hinh giao tho a v~n hinh thanh d6i voi bat ki mot d¢ lech pha nao gifra cac song 10 ra tir cac khe nay. Thay d6i d¢ lech pha cua cac song 10 ra tir cac khe chi lam dich chuyen V! tri cua cac van. D~ tao ra hinh. giao th.oa hai khe, dt) lech pha 16 ra tir hai khe khong nhat thiet phai bang khong, rna

48

Dap so : 2,2mm.

chi din d¢ lech pha nay, bat ke no bang bao nhieu, phai kh.ong ddi.

Bay gio ta gia sir rang d¢ lech pha cua cac song 10 ra thay d6i mot each ngau nhien. Neu thai gian dien ra sir thay d6i nay trong d¢ lech pha la ngan so voi thai gian quan sat, khi do ta se thay trung binh cua nhieu hinh giao tho a phu len nhau. Nghia la, ta se hO(1I1 toan khong quan sat tlU1Y hinh giao thoa hai khe niia. Viec ta thay diroc mot hinh giao thoa 6n dinh cluing to rang

cac song 10 ra tir SI luon gifr mot d¢ lech pha khong d6i voi cac song 10 ra tir S2'

Neu cac song di ra tir hai ngu6n gifr mot

I

do.lech pha khong d6i, khi do hai ngu6n la

ket hop. Chi cac ngu6n ket hop moi co th~ tao ra mot hinh giao thoa 6n dinh. Hai khe trong thi nghiern cua Young la cac ngu6n ket hop VI anh sang di ra tir cac ngu6n nay deu bat ngu6n tir cung mot ngu6n, tire la khe chuan tnrc tren hinh 32-1. Trong ngu6n sang thong thuong, vi du nhir bong den day toe, anh sang duoc phat ra tir nhieu nguyen tu ca th~, phat xa mot each doc lap. Do vay rna moi lien he pha gifra cac birc xa nay la hoan toan ngau nhien. Nhu vay, hai bong den day toe la cac ngu6n khong ket hop va cluing khong tao ra mot hinh giao thoa 6n dinh.

32-2. PHAN BO CUONG DO TRONG HiNH GIAO THOA HAl KHE

D~ tim bieu thee cho phan bo cua cuong do sang trong hinh giao tho a hai khe, ta dung nguyen If chong chap. Nghia la ta cong cac dai hrong vecto cuong d(> dien truong do song sang phat ra tir mci khe. Phep cong nay duoc thuc hien tai moi diem P tren toan man (hinh 32-4). Khi do ta tim diroc cuong d(> 1 a P bang each lay binh phuong cua bien d(> dien twang tong

, 1 2

cong (theo muc 30-4, 1 = "2 EoEoc ).

GQi EI va E2 la cac thanh ph <in dien tnrorig cua cac song sang di tir SI va S2 tai diem P tren man. (D~ cho gon, ta khong viet chi so toa do trong cac kf hieu dung d~ chi cac thanh phan cua twang). Gia str rang cac khe rat hep, sao cho cluing co th~ diroc xem nlur cac nguon sang vach. Dieu . do co nghia la su phan bo ctrong d(> do m6i khe heat dong mot minh la gan dong deu xung quanh tam man va cac thanh phan cua tnrong co th~ diroc viet Ia :

EI = Eosin(cot +~) va E2 = Eosin(cot) VI anh sang dan sac bat nguon tir cung mot nguon, nen moi bieu tlurc deu chua cung mot tan so co. Cling vay VI moi khe co cung mot d(> rong va gan nlur each deu diem P,

nen ta gia thiet rang bien d(> Eo doi vai moi song la nhir nhau. Tinh chat quyet dinh

trong cac bieu thirc cho EI va E2 khi d6 cap den hinh giao thoa la cac song co mot do lech pha a P. D(> lech pha ~ Ia do hieu dirong di dsin8 gay ra. Tren hinh 32-5b,

hieu dirong di la dsin8 = ~ A va cac song di toi man voi do lech pha ~ = n rad. Tren hinh 32-5c, hieu dirong di la dsin8 = A va cac

4· VLOC· T3

song di tci man voi d(> lech pha ~ = 2n rad. Nhir vay do lech pha va hieu dirong di la ti l~ thuan :

D(> l~ch pha Hi~u duemg di

=

2n A

hay: ~ dsin8
=
2n A
Do do:
~= 2ndsin8 (32-3)
A D6 tim diroc thanh phan EI2 cua dien twang tong hop tai P, ta cong EI va E2 :

EI2 = EI + E2 = Eosin(cot + ~) + Eosin(cot) Dung cong thirc luong giac :

sin o; +sinp = 2COs[ ~(a - p)}in[ ~(a + P)]

voi a = cot + ~ va p = rot, ta duoc :

E12 ~[2Eo~Os( ~$ }in( rot +~$ )1 (32-4)

Nhir vay E12 dao dong voi bien do :

2Eo cos( ~~)-

Cirong do ti l~ vci binh phirong bien do, sao cho neu ta d~t lola cuong d(> tai P do anh sang di tir mot trong cac khe hoar dong mot minh (khe kia bi che kin), khi do

10 - E6· TI1 phirong trinh (32-4), bien d(>

cua song tong hop la 2Eo cos( ~~), nen cuong d(> 112 do anh sang ttr ca hai khe gay ra la :

2 2 (1 )

112 - 4 Eo cos "2 ~

49

Vi thira so ti l~ la giong nhau nen ta co :

112 = 410eos2 (~~)

(32-5)

Dung phuong trlnh (32-3) : ~ = ~ (Zrtdsinfl)

ta co th~ bieu thi ket qua nay thea goc 8 diroc dung d~ xac dinh vi trf diem P tren man, nhir diroc eho tren hinh 32-4 :

I - 41 2 (1tdSin8)

12- oeos A

(32-6)

Ta de dang co th~ kiem tra diroc sir phii hop cua bieu thirc nay voi cac phirong trinh (32-1) va (32-2). Nhir vay, phirong trinh (32-6) eho vi tri cua cac van toi va van sang va phu hop voi phirong trinh (32-1) va (32-2).

Thuong thi nghiem diroc thuc hien sao cho khoang van i cua cac van nho hon nhieu so voi khoang each D gitra cac khe va man. Trong tnrong hop nay ta chi quan tam toi cuong dQ a cac diem co x « D tren hinh

32-4 va phep gan dung sin8 ~ ~ la co hieu luc, Phuong trinh (32-6) khi do tro thanh :

112 = 410cos2 [( ~~)x 1

(32-7)

Tren hinh 32-6 la d6 thi cua phirong trinh (32-7). Voi gia thiet la cac khe rat hep,

cirong dQ thay d6i tir khong den 410 nhir ham so eosin blnh plurong keo dai tir ben nay sang ben kia diem chfnh gifra cua man (x« D).

Noi them vi tinh ktt hlfp

De nhan rnanh den sir khac bier gitta cac nguon ket hop va khong ket hop, ta viet lai

50

phirong trinh (32-5) bang each dung hang dang thirc hrong giac :

2 eos2 ( ~ ~ ) = 1 + cosu :

Tir day ta co :

112 = 210 + 210 cose (cac nguon ket hop)

DQ lech pha ~ irng voi mot diem cu the nao do tren man, se co mot gia tri xac dinh doi voi cac nguon ket hop. Con neu cac nguon la khong ket hop thi dQ lech pha ~ se thay d6i nhanh va ngau nhien thea thai gian. Trong tnrong hop nay, so hang thir hai se co trung binh thea thai gian bang khong a m6i diem tren man va cuong dQ se la :

112 = 210

(cac nguon khong ket hop) Nghia la cirong dQ don gian chi la tong cac cirong do cua hai nguon khi heat dong mot minh, Duong cham cham nam ngang tren hinh 32-6 eho thay cirong dQ tir hai nguon

khong ket hop, a do lola cuong dQ tir mot nguon khi hoat dong mot minh.

112

t

m -- 2 1 0 410 1 2

n\-£\8MAr.

-2 -1 0 1 2 x. AD

m'_...2 1 0 0 2 d

Hlnh 32-6. Phdn h(/ cuang d¢ eua hinli giao thoa hai khe theo toa d¢ x tinh theo don vi ~ . Cac khe La rat hep va x «D.

~ , ~ ~

32-3. GIAO THOA TU CAC BAN MONG

M9t hieu irng giao thoa quan sat diroc d~ dang la hieu irng do phan xa tir cac ban mong trong suot nhir cac mang xa phong hay cac vang dau tren mat mroc. Cac mau sac long lanh rna ban thuong nhin thay duoc phan xa tir cac mang nhir the la do hien nrong giao thoa tao ra. Diroi day cluing ta se khao sat hai tnrong hop : ban mong co do day thay dbi va ban mong co d9 day khong dbi.

Ban mong co dq day thay d6i

Xet mot ban mong co d9 day thay dbi duoc chieu sang boi mot ngu6n sang rong o rat xa, ban mong co chiet suat la n (hinh 32-7). Xet hai tia SA va SM phat ra tir mot ngu6n sang diem S. Tia SA bi khiic xa tai A 0 mat tren cua ban mong, sau do lai bi phan xa taiB 0 mat diroi cua ban

mong va 10 ra tai M thea phirong MR 1. Tia SM truyen thang t6i M 0 mat tren cua ban

va pharr xa thea phirong MR2, hai tia nay toi mat nguoi quan sat. Nhu vay, tai diem M co sir chong chap cua hai song sang ket hop phat ra til cung mot ngu6n diem S, chung gay ra hien nrong giao thoa tai M va ta quan sat duoc van giao th~a nam a mat tren cua ban mongo Neu nhir song sang cua

hai tia SABMR1 va SMR2 cung pha tai M tht chiing se tao nen mot cue dai giao thoa ta quan sat thay sang ; neu cluing ngiroc pha tai M thi tai do co mot eire ti~u giao thoa va ta quan sat thay toi. Nhir vay, dieu mau chot d~ ngiroi quan sat thay cai gi la do hieu so pha giira cac s6ng ket hop cua hai tia di thea cac 19 trinh khac nhau. Thuc nghiem va li thuyet chi ra rang neu anh sang di toi mat ph an each tit moi truong co chief sua! nho hem thi song phdn xa bi ddo plia IT radian hay quang 19 eLla tia phdn xa

A

dai them nua buac song "2. Con neu anh

sang di toi mat pharr each tir moi tnrong co chief sudt Ion han thi s6ng phan xa khong bi dao pha, do d6 quang 19 cua tia phan xa

A

khong dai them "2. Bay gia ta xet hieu

quang 19 cua hai tia SABMR 1 va SMR2 :

A

111 = SA + n(AB + BM) - (SM + "2)

Neu ke duong AH vuong g6c voi tia SM thi do ngu6n a rat xa va ban rat mong nen co th~ xem SM ~ SA + HM va AB ~ BM, VI vay :

111 ~ n(2AB) - ( HM + ~ )

GQi d la M day cua ban tai M, i va r la g6c toi va g6c klnic xa, ta c6 :

HM = AM.sini = 2d.tgr.sini va

d AB= -(cosr

s

Hinh 32·7. Duong di cua tia sang trong giao thoa tit han mong co d9 day thay d6i.

51

Thay van hieu quang lq :

Al 2nd 2d .. A ti = -- - .tgr.siru - -

cosr 2

Mat khac thea dinh luat khiic xa : sini = nsinr, ta suy ra :

A L\I = 2nd.cosr - 2"

2d~ 2 . 2· A

= n -Sin 1--

2

(32-8)

Do mat c6 kfch thiroc nho nen chi nhin diroc nhfrng tia nghieng it voi nhau. Mat khac, ngu6n brat xa nen nhirng tia sang ph at ra tir nhirng ngu6n diem S' khac cua ngu6n sang rong den di~m M c6 nhtrng g6c tai i khong khac nhau nhieu. Do d6 trong phirong trinh (32-8), g6c i coi nhir khong d6i va hieu quang lq chi phu thuoc van b~ day d. Nhirng diem irng voi be day sao cho L\I = rnA se la nhirng van sang, con nhirng diem irng voi be day sao cho

L\I = (2m + 1)~ se la nhtrng van toi. M.6i van irng voi mot gia tri xac dinh cua M day, VI vay cac van nay goi la cdc van cung dq day. Ta xet hai twang hop di~n hinh.

Van ella nem khong khi

Nern khong khf la mot lap khong khi hinh nern gioi han gifra hai ban thuy tinh dat nghieng nhau mot g6c a rat nho (hinh 32-8). R9i mot chum sang dan sac song

song vuong g6c voi mat nem G2. Xet mot tia sang SM cua chum, khi toi diem M cua mat nern G] n6 tach thanh hai tia : mot ph an ph an xa tai M (tia MR), con mot phan truyen qua nem khong khi pharr xa

Nhu vay, tai M c6 sir gap nhau cua hai tia phan xa tren hai mat nern. VI do cling mot tia tach ra nen cluing la hai tia ket hop va

ket qua la tren mat nern G] se quan sat diroc van giao thoa. Hieu quang lq cua hai tia la :

L\/ = [ SM + 2MB + ~ ] - SM = 2d + ~ voi d = MB la b~ day cua nem tai diem M. Tir cac dieu kien C\!C dai, C\!C tieu giao thoa, ta thay nhtrng diem toi thoa man cong thirc :

A A

L\I = (2m + 1)"2 = 2d + 2"

hay:

(32-9)

voi m = 0, 1, 2, 3, ...

s

(a)

C'

c

(b)

tren mat nem G2 va quay lai thea dirong Hinh 32-8. Van cua nem khong khi : (a) Duong

cti BMS. di tia sang; (h) Anh cdc van.

52

Vi cac diem co M day khong d6i la mot doan thang song song voi canh CC' ella nem, do do cac van toi la nhtmg doan thang song song voi canh nem, dac biet canh nem cling la mot van tai (irng voi m = ° thi d = 0). Tuong nr cac die'm sang thoa man cong thirc :

A 111 = rnA = 2d +m 2

suy ra :

A dm = (2m - 1)4

voi m = 1,2,3, ...

hoac :

d = (m +!)A

m 2 2

vaim=0,1,2, ...

Cac van sang cling la nhfrng doan thang song song voi canh nem va nam xen ke voi cac van toi.

Hinh 32-9 eho anh chup mot mang xa phong cang tren mot vong day tron, mot loai dung cu duoc tre em thirong dung de thdi cac bong bong xa phong. V ong day duoc huang thing dirng sao cho mang co dang hoi giong hlnh nern do trong luong neng ella no rna co ; nrc la nIt mong a phia tren va day han v6 phia diroi. MQt nguon sang dan sac diroc dat phia sau may anh d~ chup anh eho tren hinh 32-9, va chum anh sang toi gan nhir vuong goe

voi mat mango Anh sang di tir mang xa phong tai may anh sau khi phan xa tir cac mat tnroc va mat sau ella mango Hai dac diem ella anh sang phan xa nay duoc thay r6 tren hinh la : (a) Khong co anh sang ph an xa tir vung eao nhat ella mang xa phong, no xuat hien nhir mot vung toi ; va (b) Cac van giao thoa nam ngang xuat hien a diroi vung tci. Day cling la mot vi du minh hoa cua van nem.

Hinh 32-9. Giao thoa cua anh sang phdn x~ tu cac mdt truoc va sau cua mot ntang xa phong. Mdng rat mon.g 6 dlnh. nai xudt hien mau t61 va d¢ day mang tang len ve' phia dum sao cho cdc win giao thoa del duac tao ra.

Van trim Newton

Ban mong eho van troll Newton Hi mot lap khong khi gioi han giira mat eong ella mot thau kinh phang l6i dat tiep xuc voi mot ban thuy tinh phang tai 0 (hinh 32-10). R9i len thau kinh mot chum anh sang dan sac song song thea phirong vuong goc voi mat ban thuy tinh. Tirong tv nhu nem khong khi, tai mat eong ella thau kinh co su g~p nhau ella hai tia phan xa va ta se quan sat duoc van giao thoa tai mat eong ella thau kinh. Nhirng diem irng voi M day

ella lap khong khi dm = m ~ (m = 0, 1, 2, ... ) se tao thanh win tai, con nhirng diem irng voi be day ella lap khong khi

dm = (m + 1)~ voi m = 0, 1, 2, ... se 1<;10 thanh cac win sang. Do tinh chat d61 xung ella ban mong xung quanh true OC nen

53

cac van giao tho a Hi cac vong tron dong tam (hinh 32-1 Ob), cluing duoc goi Hi cac van tron Newton. Ta co the tfnh diroc ban

kinh cua cac van tron nay. GQi rm la ban kinh cua van toi tlnr m, ur hinh (32-10a) ta co:

222 rm =R -(R-dm)

R la ban kinh cong cua thau kinh, do dm «R nen :

2

rm ~ 2Rdm = mRA

Suy ra :

rm ~ Jifi..rm

voi m = 0, 1, 2, 3 ...

(32-10)

c

I I

I I

I

R,'

! t "

(a)

(b)

Hinh 32-10. (a) Duong di cua tia sang (h) Hinh dnh cua win iron Newton.

Nhir vay, ban kinh van toi ti 1~ voi can bac hai cua cac so nguyen. Khi m = ° thi rm = 0, nrc la tai diem tiep xuc 0 la mot van toi.

54

Ban mong co bi day khong doi

Xet mot ban mong trong suot co be day d khong deli chiet suat n, diroc roi bang mot nguon sang rong va a rat xa (hlnh 32-11). Xet mot tia sang SA tai ban mat diroi goc tai la i. Tia nay se tach thanh hai tia : tia

phan xa AR 1 ngay tai A a mat tren ban mong va tia khiic xa tai A di vao ban mong, phan xa tai B va 10 ra tai M thea

phuong MR2 song song voi tia AR I. VI tir cung mot ngu6n tach ra nen hai tia nay la hai tia ket hop, giao thoa voi nhau tai vo eire. Neu dung mot thau kfnh hoi tu thi hai tia se gap nhau tai diem M tren mat phang tieu cua thau kinh. Cling tinh urong nr nhir phan tnroc, hieu quang lQ cua hai tia do la :

A 111 = 2ndcos r - 2

2d~ 2 . 2· A

= n -sm 1--

2

(32-11 )

Hln h 32-11. Van cling d¢ nghieng

Trong cong thirc nay M day d khong deli nen hieu quang lQ phu thuoc vao goc tai i. Neu goc toi i co gia tri sao cho hieu quang lQ bang mot so nguyen Hin biroc song 111 = rnA

thi M Hi diem sang, eon neu 111 = (2m + 1) ~ thi M Hi diem toi. Vi ban mong diroc chieu sang bbi ngu6n sang rong va xa nen eo nhieu tia sang truyen t6i ban mat voi cung goc nghieng i. Chung eo cung quang lo do do cac tia nay hoi tu tai cac diem nam tren mat phang tieu eo cung cirong dQ sang. Cac diem nay tao thanh mot van giao thoa eo dang mot vong tron eo tam tai tieu diem F cua thau kinh. V 6i cac goc nghieng khac nhau, ta eo cac van giao thoa khac nhau. Cac van nay la nhtrng dirong tron

vi Dl) 32-2

dong tam va diroc goi la van cimg de} nghieng. Neu chieu ban mong bang ngu6n anh sang trang thl moi song sang don sac se eho mot he van eo mau xac dinh, va anh giao thoa tren mat phang tieu cua thau kinh la mot h¢ win co nhieu mdu sac. Chung ta hru y rang nhirng van giao thoa nay dinh xu b vo eve nen ciing eo the quan sat cluing tnrc tiep bang mat khi ngam chirng b vo eve. Do do ta eo th~ nhin thay cac rnau cau v6ng tren cac mang mong khi eo anh sang trang chieu toi.

Cac lap phil khong phan xa, De giam thieu sir phan X<;1 tir mot mat quang hoc, vi du nhir mat cua than kinh, mat thuong diroc phu mot mang mongo Gia

sir thau kinh thuy tinh (n = 1,50) diroc phu bang mot mang mong MgF2 (n = 1,38). Xac dinh dQ day eve tieu cua 16p phu de no giam t6i mire toi thieu sir phan X<;1 doi voi anh sang nam gan chinh giira pho nhin thay, chang han A = 550nm, di toi thau kfnh thea dirong phap tuyen.

Giai. Doi voi tnrong hop rnang MgF2 tren thuy tinh, anh sang phan X<;1 tir mat tnroc cua

I

mang la di vao tir moi tnrong eo chiet suat thap hon (tir khong khi vdi n = 1,00 vao MgF2)

nen cac song phan xa bi dao pha. Anh sang phan xa tir mat sau cfing di vao tir moi tnrong eo chiet suat thap hon (tir MgF2 vao thuy tinh), nen cac song phan xa nay ciing chiu sir dao pha. Vi hieu irng cua hai liln dao pha nay trier tieu nhau, do do hieu quang lQ cua hai tia phan xa la : 111 = 2nd. De eo giao thoa huy nhau (phan .. xa eve tieu) thi :

2nd = (m +~)A

suy ra:

( m+~)A

d = -'-----=----'--

2n

Muon eo dQ day eve tieu ta d~t m = 0, khi do :

1 A 1 550nm

dmin ~"4. n = 4· 1 38 >:::: 100nm

,

55

Bai nr kiem tra 32-2

Dei voi m~t thuy tinh co lap phu trong vi d~ tren, buoc song nao cua anh sang gan gia tri 550nm nhat se chiu phan xa cue dai ?

flap so: 276nm.

32-4. cAe LO~I GIAO THOA KE

Giao thoa kt Michelson

Dung cu dung cac hieu irng giao thoa song d~ thuc hien cac phep do diroc goi la giao thoa ke, VI buoc song cua anh sang nhin thay la rat be, cac giao thoa ke quang hoc co the diroc dung d~ do khoang each voi d¢ chinh xac cao. Giao thoa ke Michelson, (mang ten A. A Michelson, 1852 - 1931) la mot trong so cac dung cu dan gian va quan trong v6 mat lich sa.

Hinh 32-12a trinh bay cac dac diem chinh cua giao thoa ke Michelson. Chum anh

sang dan sac tir nguon dap vao girong MI/2 duoc d~t tren gia lap mot goc 45° voi huang cua chum. Lap bac phu tren mat guong co d¢ day vira dung d~ cho no phan xa mot mra chum toi duoc huang v6 phia

mot girong di dong duoc M, [chum (1)] con mra kia cho huang v6 mot girong co

dinh M2 [chum (2)]. Cac guong MJ va M2 sau do phan xa cac chum quay v6 M1/2' a do mot mra cua moi chum lai duoc phan xa va truyen qua. Ta quan tam toi cac phan cua moi chum duoc t6 hop voi nhau d~ tao thanh chum (3) va sau do truyen toi de tecta.

Chum (3) gom cac song co quang duong di khac nhau. Chum (1) di quang dirong 2/1 va chum (2) di quang duong 2/2, Hieu quang duong rna cac chum di duoc la

12/2 - 2111· VI cac chum (1) va (2) co cirong d¢

56

bang nhau va Ia cac chum ket hop, cluing se giao tho a tang cuong nhau neu 21/2 - III la mot so nguyen Ian bUC1C song; cluing se

giao thoa huy nhau neu 21/2 - 1,1 la so ban nguyen Ian biroc song. (D~ cho dan gian ta bo qua be day cua MI/2). Do do cuong d¢ cua anh sang duoc do a de tecta phu thuoc vao hieu quang duong di nay.

M1 Guong did9ng

12

'(J' Detecto

(a)

(b)

Hlnh 32-12. (a) Sa d6 ella giao thoa ke' Michelson. (h) Giao thoa keMichelson.

Guong M) co the dich chuyen d~ dang tren cac khoang each nho doc thea plurong cua chum (1) bang each van mot dinh Dc co ren tinh xao. Cuong d¢ anh sang duoc do bang detecto co the duoc lam thay d6i tu eire dai sang eire tieu bang each dich

chuyen M) mot khoang bang ~, hay neu

thay d6i mot khoang van thi girong M)

A phai dich chuyen mot khoang bang 2.

V6i mot detecto nhay, cac khoang each nho co mot phan tram buoc song (khoang 5nm) la co the d~ dang phat hien diroc, Muon do chieu dai cua mot vat nao do, ta

dich chuyen girong M) tir dau nay toi dau kia cua vat va dern so van dich chuyen. Neu h~ dich chuyen m van thi chieu dai cua vat la :

A 1= m- 2

(32-12)

Vao hie rna Michelson da phat trien giao thoa ke cua mlnh, chuan d¢ dai la met, duoc x ac dinh la khoang each giira hai vach manh tren mot thanh bach kim - iridi dat a Sevres, mroc Phap. Dung giao thoa ke cua minh, Michelson da co the do duoc biroc song cua vach phat xa nr nguon sang

cadimi voi d¢ chinh xac mot phan 108 (mot phan mot tram trieu). Kha nang nay cuoi cung da dcin den dinh nghia met theo buoc song cua mot vach ph6 phat fa tir nguyen to krypton.

Giao thoa keRayleigli

Hinh 32-13 mo ta sa d6 nguyen tac cau tao cua giao thoa ke' Rayleigh, mot dung cu co th~ do diroc chiet suat cua chat long hoac chat khi,

Anh sang dan sac tir nguon S sau khi qua thau kinh L) va hai khe S), S2 bi tach ra lam hai chum tia song song. Chung giao

thoa tren mat phang tieu cua thau kfnh L2, nho thi kfnh L mat co the quan sat diroc he van giao thoa. Ban dau hai ong d<Ttt tren dirong di cua tia sang chua cung mot chat long, sau do thay chat long dung trong mot ong bang chat long can nghien ciru. Do chiet suat cua chat long dung trong hai ong bay gia khac nhau nen hieu quang 1¢ cua hai chum tia thay doi, do do he thong van bi dich chuyen. Hieu quang l¢ cua hai

chum tia la : /::,1 = (n - no)d vci d la chieu dai cua ong. Neu he thong van dich chuyen di m khoang van, ta co :

(n - no)d = rnA

Tir do suy ra :

(32-13)

Ta cling co,the do duoc chiet suat cua mot chat khi bang each so sanh no voi mot chat khf khac co chiet suat da biet.

Hinh 32-13. Ciao thoa ke'Rayleigh.

57

Giao thoa keFabry -Perot

Giao thoa ke Fabry - Perot cling la mot loai giao thoa ke hfru ich, chang han nhu duoc sir dung trong hop cong huang cua may phat laze. Sa d6 nguyen tac duoc ve tren hinh 32-14.

Hai guong ban rna Er> E2 duoc dat song song nhau, each nhau mot khoang d 6 trong khong khf. Tia sang dan sac t6i cac

mat E1, E2 thi c6 mot phan khuc xa va mot phan phan x a (hlnh 32-15). Chung ta hay xet hieu quang 1¢ cua hai tia 16 ra lien tiep la tia 1 va tia 2 :

Tia

!3.1 = JK + KL - JH d JK=KL=-.

COSl

con

JH = JLsini = 2JKsin2i.

B

(a)

Tir d6 hieu quang 1¢ hai tia 16 ra lien tiep la : (b)

d Zd si 2· Hinh 32-14. (a) Sa dd nguyen tde eua giao thoa

!3.1 = 2 __ . _ sm. 1 = 2dcosi

COSl COSl keFabry-Perot ; (h) Giao thoa kl Fahry-Perot.

Neu hieu quang 1¢ nay bang mot so nguyen Ian buoc s6ng thi giao thoa se duoc tang cuong. Van giao thoa dinh xu 6 vo cue hay 6 mat phang tieu cua thau kinh hoi tu, Vay dieu kien de c6 giao thoa tang cuong cua cac s6ng la :

2dcosi = rnA

(32-14)

Anh cac van giao thoa cling la nhfrng vong tron dong tam tren mat phang tieu cua thau kinh (hinh 32-14a).

58

Hlnh 32-15. Duong di cdc tia sang trong giao thoa keFabry -Perot.

THOMAS YOUNG

Thomas Young sinh narn 1773 a Milverton, Somerset, Vironq qucc Anh. May man c6 duoc mot trf nho khac thl1C:1ng ve mot kha nang co khf d~c blet, Young da dung tal nang cua mlnh trong rnon vat

If, y h9C, trlet h9C va nqon ngCi. a tu6i 14, ong da thong thao cac tieng Latinh, Hi

L<;Ip, Hebro, A R~p, Ba Tl1, tieng Phap va Italia, va khi tron 17 tu6i, ong da narn vCing kien thirc trong cac cuon sach Cec nguyen If teen hoc cite Triet hoc tu nhlen ve Quang boc cua Newton.

M(>t ong chu cao sang cua Young, mot bac si xuat chunq da khuyen khfch ong nqhien cuu y h9C d~ c6 th~ thira hl1ang kinh nghi~m hanh nghe cua mlnh. NhCing nqhien cuu cua Young ve su nhln va nghe dl1C:1ng nhu da dira tdi cac khao sat co ban hon cua ong ve anh sang va am thanh. Ong trlnh bay cac thf nghi~m cuci cunc cua mlnh ve giao thoa cua anh sang trong mot bao cao khoa hoc nhan de "Phac thao

. .

cac thf nqhiern va khao sat c6 lien quan

den anh sang va am thanh" (1800). a d6, ong so sanh If thuyet hat cua Newton voi If thuyet s6ng cua Huygens va chCrng minh rang cac ket qua thuc nghi~m c6 th~ dtroc giai thfch bang If thuyet sonq, va nhu v~y 180 ling h(> Huygens. Viec neu y kien cho rang Newton c6 th~ sai lam da khong diroc d6n nhan nhiet tinh, dac blet 180 a ruroc

. . ..

Anh, va con lam mot so nha khoa h9C phat

y. Young da chCrng to If thuyet s6ng mo ta mot each dung dan hien tl1<;1ng phan X<;I va kh'uc xa, va sau d6 ong da giai thfch diroc cac hi~u Crng tan sac cua cac each tLt va su phat ngu sac cua cac rnanq mongo Mi?c du Young tin If thuyet s6ng cua anh sang 180 dung, nhirnq ong van err hoai nghi ve If thuyet cua mlnh,

Thomas Young

Young da cong bo nhleu bao cao khoa h9C quan tr9ng ve sinh If h9C. Ong da khoi Xl1dng cac quan niern rna ve sau da diroc phat tri~n thanh If thuyet ba rnau cua su nhln. Ong da nqhlen cuu cac chirc nang cua tim va mach rnau va da conq bo mot bao cao khoa' h9C ve tfnh mao dan va su

co ket cua cac chat liru. Ong da dung cac kha nang ngon ngCi cua mlnh d~ giai ma cac van bia viet bang chu tuonq hlnh Ai Cap, va ong di?c biet dircc ghi nhd VI conq trl~h cua ong thirc hien tren khoi da

Rosette Stone n6i tieng(1).

(1) Rosette Stone la mot van bia bang da bazan hien dang d~ a baa tang Vuong qu6e Anh, tren d6 khac chieu chi cua Ptolemy V vao nam 196 tnroc Cong nguyen bang chfi viet nrong hlnh Hi Lap, Ai Cap va cac kf tu thong dung. Van bia nay dii duoc phat hien vao narn 1799 giln t~l! tran Rosette.

59

., ~ ~ - ~ ? .-.,.-

CAC VAN DE DAC SAC CUA VAT LI HI~N DAI :

HI~U UNG AHARONOV - BOHM

. Viec phat hien mot hien tLfC;:lng vat If thLfdng duoc thuc day bdi mot hi$u ung rat tinh te, song doi khi hieu ung cua hien tironq lai qua hien nhien den noi viec kharn pha ra n6 don gian la chi cho ai do neu ra duoc cau hoi dung. Trong If thuyet tuonq doi hep ch~ng han, bai bao viet narn 1905 cua Einstein da chung minh rang cac vat chuyen d9ng deu b] co ngan lai (xem chucnq 35), nhvng phai den tan narn 1959 khi rna J. Terrell neu thac mac cac vat the chuyen d9n9 nhanh dLf9C mat ta cam nh~n nhLf the nao, thi ngLfdi ta moi nhan thay rang trong nhCtng tnrcnq h9P nhat dinh, ta thay chunq nhu cac vat quay chu khonq phai co ngan lai. Cau hoi nay Ie ra da c6 the dLf9C d~t ra va dLf9C tra Idi sam hen hang thap kl,

Vao narn 1959, hai nha vat If, Yakin Aharonov va David Bohm thuoc Tnrcnq Dai h9C Bristol, Vucnq quoc Anh, da neu mot cau hoi don gian giCta dien tnrcnq E va dien the v cal nao c6 y nghTa vat If hen ? Ket qua la hien tLf9ng rna ho kharn pha ra dLf9C 99i la hi~u lrng Aharonov - Bohm.

Hau het cac nha vat If deu cho rang cau tra loi that qua hien nhien : E la mot dai ILf9ng vat If truro, trong khi d6 V chi la mot cong cu toan hoc hiru fch. [t ra cOng c6 hai If do de n6i nhir v~y. Thir nhat, phLfong trinh (19-6, Tap hai) gan mat d9 nang ILf9ng vel dien tnrcnq nen se la it! nhien neu xem E la mot hien hCtu vat If. That kho rna hinh dung dLf9C mot dai hrcnq phi vat If lai c6 the tao ra nang ILf9ng. Thu hai, di$n the dironq nhir mang y nghTa toan h9C thuan tuy vi nhir ta da thay (rnuc 18-3), n6 kh6ng co mot gia tr] xac dlnh. Ta thLfdng tinh E bang each lay dao ham:

60

av av E __ av

Ex = - ax' Ey = - Oy' Z - az

cho nen khi them VaG V mot hang so thi E van khonq thay dei. Do do ca mat d9 nang ILf9ng Ian hrc tac dunq len dien tfch deu khong b! anh hLfdng khi V thay dei mot ILf9ng khonq dei. Cho nen van ft c6 ai nghi ngd ve viec E la mot dai ILf9ng thirc con V thi khonq cho rna) toi khi Aharonov va Bohm neu ra cau hoi tren.

Sung electron

Mim

Hmh 32-16. Cdc electron di qua liai klie d(it gdn nliau va tao ra cdc van giao tlioa gio'ng cdc van do dnli sang gay /"G. Cdc vall sang xdy /"G khi cdc de) dai duong di qua hai khe kluu: nliau mot so' nguyen Mil buac song.

Nhu ta da biet W chucnq 32,anh sang don sac gay ra hinh giao thoa gam cac van toi va sang khi n6 di qua thf nqhiern hai khe cua Young. Nhu thay tren hinh 32-16, ta cOng se c6 mot hinh giao thoa nhir v~y neu cac hat, nhu electron ch~ng han, diroc thay the cho anh sang, vi cac hat cOng c6 cac tfnh chat giong nhu anh sang (chucnq 36). Aharonov va Bohm da

de nqh] mot thay d6i trong thi nqhiern hai khe 113 dung cac electron thay cho anh sang (hlnh 32-17). VI chirc nang duy nhat cua cac khe trong hlnh 32-16 113 cung cap hai dLfdng di khac nhau cho cac hat, ho da de xuat each b6 tri, trong do chum ban dau dLf<;:JC tach thanh hai (bang mot qua trlnh kh6ng dLf<;:JC chi ra tren hlnh nhLfng kh6ng co lien quan). Hai chum di qua cac hlnh tru kim 109i dai va 19i dLf<;:JC tal ket hop tren man. COng nhu d6i vel giao thoa hai khe, neu cac d¢ dai dLfdng di nhu nhau, hai chum 58 giao thoa tang cLfdng nhau va a do c6 nhieu electron dcflp VaG man.

a cac di~m khac cua man, cac s6ng 58 luan phien cung pha va ngLf<;:Jc pha va t90 ra cac van sang va t6i. Aharonov va Bohm da d~t cau hoi, dieu gl 58 xay ra neu, trong khi cac electron clang a trong hai hinh tru, ta d~t VaG giO'a hai hlnh tru mot hieu dien the rai 19i ngat tnroc khi cac hat kip ra kho) cac hlnh tru. H9 du dean rang cac van giao thoa 58 dich toi cac vi tri rnoi.

Cac song electron Ci'ra chap

Chum Cacsong

electron electron

Mll.n

Hinh 32-17. M(Jt phuang an C1Ja thi nghiem hai khe, trong do cac electron di theo hai duong qua cdc 111nh tn:, kim loai tlr ngllon [tell man. N e'u dien the' 0- tren WI hen trong cac hinh tru thay d6i, cdc win giao thoa Sf! dich chuye'n, ngay cd khi khong co di¢n truong E tham nhdp vdo cdc hinh tru, de' co tId tac dong toi chuye'n dong cua electron.

VI E bang kh6ng ben trong hinh tru rang tich dien, that kh6 c6 th~ hlnh dung dLf<;:JC cac electron c6 th~ b] anh hLfang nhu the nao neu kh6ng c6 di$n tnrcnq d~ c6 nrc tac dunq len chunq. Trai 19i, dien the ben trong cac hlnh tru 19i thay d6i. Thuc ra, Aharonov va Bohm da tinh dLf<;:JC d¢ lech pha giO'a hai chum phu thuoc VaG hleu dien the giO'a hai hlnh tru, H9 da chung minh dLf<;:JC rang pha cua hai chum thay d6i mot ILf<;:Jng bang:

Zne f

ll~ = -h- (V1 - V2)dt

so voi d¢ lech pha khi hieu dien the giO'a hai hlnh tru bang kh6ng, a day h 113 hang

56 Planck, bang 6,63.10-34J.s. H9 ket luan rang cac electron tLfdng tac vOi V chtr kh6ng phai voi E, sao cho theo mot y nghTa nao do V 113 mot d9i ILf<;:Jng vat Ii co ban hen. Day 113 mot hieu ung cua co h9C ILf<;:Jng til (chironq 36) chu kh6ng phai cua diE;!n tLt hoc c6 di~n. (Su c6 mat cua hang s6 Planck 113 dau hiE;!u cua qua trlnh co h9C ILf<;:Jng til).

Bai bao cua ho gay ra nhleu phan ung, mot s6 thi phe phan, s6 khac 19i llng h(>. M¢t s6 nha vat If cam thay phep tinh 113 kh6ng dung va dung ra thl bai bao hoan toan kh6ng dlj doan mot hieu ung nao het. S6 khac 19i c6 lang tranh bai toan, bang each phat bi~u 19i di$n tLt hoc d~ 109i bo khai niern dien the ra khoi Ii thuyet. Cac thi nghiE;!m dLfdng nhir da chung minh rang, hieu ung d6 113 c6 that, song ngLfdi ta van con e ng9i 113 cac trLfdng tap tan con crura dLf<;:JC 109i bo hoan toan khoi cac vung do electron chiern. giO'. Voi nhO'ng rrurc d¢ khac nhau, cuoc tranh luan van con tiep dien cho den tcfln gan day. Phai den narn 1986 thtrc nghi$m rnoi chung

61

minh diroc mot each dtrt khoat rang hieu ung nay ton tai dung nhu da dLlc;lc tien dean. Thirc te, thf nqhlern nay diroc thuc hlen voi W tnronq B thay VI cho di$n truonq, nhirnq y tLlang thl van nhu cO.

Thi nqhiem bo trf nhu diroc cho tren hlnh 32-18. M9t ong day dLlc;lC d~t phfa sau hai khe de s6ng electron qua khe tren se di a phfa tren nam cham, can s6ng electron qua khe dLloi se di thap hem nam cham. M(>t lop b9C sieu dan nqan khonq cho cac tnrcnq tap tan ro W cuon day VaG mien c6 cac s6ng electron. (TLr tnrcnq khong the tharn nhap VaG mot so chat sieu dan, xem rnuc 38-6).

Hinh 32-18. Cdc van giao thoa se dicli chuyen khi dua VaG mot nam cham sao cho cdc electron di qua hai khe (j hai phia dOl dien nhau ctia nam cham. Cdc electron vdn hi ttu: dong ngay cd khi tif truong B duac nhot chat (j hen trong nam cham va khong co electron thdm nhdp VaG do.

COng nhu trong tnrcnq hop voi di$n tnrcnq E, If thuyet tien dean su dich chuyen van mot each thuan tuy la do W the, diroc 99i la the vecto A. TLr tnrcnq B c6 the diroc thay the trong cac phLlong trlnh cua di$n W h9C bang cac dao ham cua A, giong nhir viec thay E bang cac

62

dao ham cua V. Aharonov va Bohm da chung minh diroc rang d(> I$ch pha giCta cac s6ng di qua hai khe khi c6 dat them cuon day la :

1l~ = 2~e ~A.dl

so vel pha khi khonq c6 cuon day (hlnh 32-16). a day tich phan duoc lay theo dLlong cong kfn tao bai hai dLlong di qua cac khe. Do d6 khi c6 dong di qua cuon day se gay ra sir chuyen van. TLr tnrcnq B a ben nqoai cuon day dai va rnanh gan bang khong nqoal tnr m9t trLlong yeu quay ve a hai dau va ngay ca tnrcnq nay cOng c6 the diroc loai bo bang each ucn cong cU9n day sao cho cac dau cua n6 dLlc;lc noi lai tao thanh hlnh xuyen. Thf nqhlern nay da diroc thirc hien narn 1986 bai Akini Tonomura va cac c(>ng sir cua ong tal hang Hitachi Nhat Ban. H9 da dung mot nam cham vTnh cuu thay cho cuon day.

Thf nqhiern da xac nhan sir dich chuyen van da diroc Aharonov va Bohm tien dean, VI khong co W tnrcnq B trong mien s6ng electron, nen kh6 rna hlnh dung B c6 the gay ra su dich chuyen van nhir the nao. Tuy nhien giong nhir V, A cOng diroc xac dinh sai khac mot hang so c(>ng nen n6 dLlong nhir cOng la mot dai ILlc;lng toan h9C thuan tuy, NhLlng VI A =f:. 0 trong khi B = 0 trong vung khonq gian rna cac electron toi dLlc;lC nen thf nqhiern van ham y A la mot dai ILlc;lng c6 y nghTa vat Ii hen, Chung ta biet diroc A phal khac khonq VI :

~Adl = ffBdS

doi voi mol dLlong di bao quanh ong day. NghTa la tich phan dLlong cua A d9C theo mol dLlong di bao quanh ong day bang W thong toan phan di qua cuon day d6.

Tuy nhien kh6ng phal tat ca cac nha vat If deu san sang chap nh$n tfnh hien thirc d6i v6i dien the va W the, vi van c6

. .

nhling each giai thfch khac, Quan niern ve

cac tnrcnq, vf nhL1 di~n trL10ng va W tnrcnq, mol dau diroc dira VaG d~ tranh ne bai toan tac dl;lng tu xa. Bai toan nay xuat hien khi khao sat, ch~ng han hrc gilia hai di~n tfch (hinh 32-19a), li~u c6 th~ tac dl;Jn~ hrc len nhau khi rna chunq kh6ng cham nhau va kh6ng c6 gi n6i chung v6i nhau ? Luc diroc truyen di nhir the nao ? Quan nlern trL10ng da giai diroc bai toan tren (hinh 32-19b). Theo each giai thfch nay, moi di~n tfch tao ra mot di~n trL10ng trai r9ng ra ben nqoai theo tat ca cac hL16ng. Moi di~n tfch c6 mot nrc tac dunq len

(a)

F

+-

(b)

Hinh 32-19. (a) SIf ddy giiia cdc dien tich gi6ng nhau duong nhu do; hoi piuii c6 "uu: dung xa" vi ctu: hat ddy nhau rna khong dung VaG nhau. (h) Kluii niem truong cho phep ta trdnh duoc su

tac dung tu xa. Luc F uu: dung len dien tich q2 co the' quan niem nhu ia tuong tac dinh xtc cua

dien truong E do q] tao ra va dien tich «z

n6 bai mot tnronq chCt kh6ng phai true tiep bai mot di~n tfch khac. Bang each nay, 58 kh6ng c6 tac dunq xa vi ll,J'c tac dunq len hat dL1c;:1c thirc hien bai tnrcnq a ngay cho dat hat. Luc nay diroc n6i la mot tU'dng tac djnh xrr.

C6 th~ giai thfch dtroc hieu Ctng Aharonov - Bohm rna kh6ng can gia thiet rang cac the la c6 thuc bang each xem cac tL1e1ng tac di~n W la kh6ng dinh xCt - nghTa la cho phep tac dl,lng xa. M~c du cac nha vat If van thL10ng phan d6i cac If thuyet kh6ng dinh xCt, the rna cac hieu Ctng kh6ng dinh xCt 19i c6 th~ dL1c;:1c dua VaG trong each m6 ta co h9C IL1c;:1ng tLt cua tl,J' nhien, C6 nhling thf nqhiern rna each giai thfch tl,J' nhien nhat 19i dol hoi rang tac dunq a mot vi trf nay 19i t90 ra ket qua nrc thoi a mot vi trf a each xa n6. Day la mot hien tL1c;:1ng tinh te, trong d6 nguyen If n6i rang cac tfn hieu kh6ng th~ truyen nhanh hen anh sang kh6ng he b] vi pharn (chL1e1ng 35) va d6 ta dieu that dang nqac nhlen va hi~u biet cua ta ve n6 con qua nqheo nan. Thuc ra day la mot 109i kh6ng dinh xCt khac so voi sir kh6ng dinh xCt do hleu Ctng Aharonov - Bohm g<;1i ra, song moi tinh hu6ng deu gian tiep gc;:li y rang vO tru co h9C IL1<;1ng tLt, theo mot each kha 19 thL10ng va bat ngo 19i c6 th~ la 1119t vO tru kh6ng dinh xCt.

Hieu Ctng Aharonov - Bohm la mot hien tL1c;:1ng phong phu v6i nhleu h~ qua. Ta chi neu ra day mot vf du, n6 cho rang trong co h9C IL1c;:1ng tLt khat ni~m hrc kh6ng con hliu fch rura. Cac phuonq trinh cua co hoc IL1c;:1ng tLt chua bao giO chCta cac nrc rna chi c6 cac the nen rat c6 th~ la hieu Ctng Aharonov - Bohm khonq ' dang phai lam cho ta ng9c nhien den the. Tuy nhien hieu Ctng dL10ng nhir chCtng minh rang cac the la co ban hen cac luc trong the gi6i vi m6.

63

64

Giao thoa co nghia la gi ? H~ thirc pha giira hai song giao thoa tang cuong nhau co dang the nao ? H~ thirc pha gitra hai song giao thoa huy nhau co dang the nao ?

Tai sao ta da chi dinh viec dung anh sang don sac trong thi nghiem hai khe ? Hay mo ta sir xuat hien cua hinh giao thoa neu ta dung anh sang trang.

Cirong d¢ a cac eire dai giao thoa trong hinh giao thoa hai khe la 410 voi 10 la cuong d¢ a diem nay do mot trong cac khe hoat dong mot minh gay ra. Dieu nay co vi pham sir bao toan nang luong khong ? Neu khong, giai thfch xem tai sao?

Gia sir ta thuc hien hai khe diroi rnroc. Hinh giao thoa se bi anh huang nhu the nao ?

Gia sir rang thf nghiem hai khe diroc thirc hien voi ban thuy tinh phang co chiet suat n che mot trong hai khe. Hay mo ta anh huang cua ban nay len hinh giao thoa duoc tao ra tren man.

Tai sao cac hieu irng giao thoa khong duoc quan sat mot each pho bien ? Chang han tai sao ta khong quan sat diroc hien tuong giao thoa ella anh sang phat ra tv hai den pha 6t6 ?

Trong khi tim phan b6 cirong d¢ hai khe ta viet cac thanh phan vecto ella dien truong cac song sang di tv cac khe 1 va 2 la El = Eosin(O)t + ~) va E2 = EosinO)t. Tren co sa nao rna ta dat bien d¢ Eo la gi6ng nhau trong cac bieu thtrc nay? Tren co sa nao rna ta d~t t~n s6 0) la gi6ng nhau trong cac bi~u thirc nay ? ~ bieu dien hieu s6 pha khi cac song ra khoi de khe hay khi chting toi man ? Hieu s6 pha nay xuat hien nhu the nao ?

Hay tuong nrong viec quan sat hinh giao thoa hai khe d6i voi anh sang co biroc song eho tnroc va giam tv tv khoang each d gitra hai khe. Di~u gi se xay ra d6i voi hinh giao thoa ? Lieu co khoang each nho nhat d~ con quan sat diroc hinh giao thoa khong ? Neu co, khoang each nay bang bao nhieu ?

Khi cac song sang trong khong khf g~p mat ruroc, pha ella cluing co bi dao ngiroc khi phan X~ khong ?

Tai sao mang phai mong moi lam cho cac hieu img giao thoa quan sat diroc ? Dieu thuc sir quan trong la mang phai mong hay chi quan trong la cac mat d6i dien ella mang phai hau nhu rat song song voi nhau ?

Khi song sang di tv mot moi tnrong trong su6t nay sang ,m¢t moi twang khac, chang han tv khong khi van thuy tinh, dac tnrng nao, neu co, trong s6 cac dac trung sau day ella song se thay d6i : T6e do, biroc song, tan s6 ? M6 ta nhirng thay d6i do.

Muc 32-1. Thi nghiern hai khe cua Young

1 Anh sang dan sac voi biroc song 563nm diroc dung trong thi nghiem hai khe, trong do khoang each gifra hai khe Hi 0,18mm. (a) Goc cua cac eire dai m = I va m = 2 bang bao nhieu ? (b) Goc cua cac eire ti~u m = I va m = 2 bang bao nhieu ?

Trong mot thi nghiem hai khe, A = 488nm, D = I, 14m va khoang van la i = 6, Imm. Hoi khoang each gifra cac khe bang bao nhieu ?

3 Gia sir ban co hai khe voi khoang each khe bang 0,15mm va mot den natri (cho ta birc xa vang b 589nm). Ban phai d~t man each cac khe bang bao nhieu d~ quan sat diroc cac van sang lien tiep each nhau l Omrn ?

4 Anh sang dan sac co biroc song 730nm duoc dung trong mot thi nghiern hai khe. Xet quang duong rna cac song phat nr moi khe phai di d~ toi diroc diem P tren man nhir diroc ve tren hinh 32-4. Cac song phat ra tir khe I di

quang duong r1, con cac song phat ra tir khe 2 di quang dirong r2' Hieu quang duong r1 - r2 bang bao nhieu khi : (a) Di~m P nam b tam cua van sang bac hai ? (b) Di~m P b tam cua van t6i m = 3 ? (c) Diem P nam b chinh gifra van sang bac hai va van t6i m = 2 ?

Muc 32-2. Phan b6 cuong de} trong hinh giao thoa hai khe

5 Trong mot thf nghiern hai khe, cuong do b mot diem nao do tren man do

moi khe hoar dong mot minh la 10, Cirong' do do ca hai khe gay ra la bao 7t

nhieu khi cac song co hieu sO' pha la : (a) khong, (b) I rad, (c) 7t rad,

37t 57t

(d) 2" rad, (e) 27t rad, (f) 2" rad?

Trong thi nghiem hai khe, cirong d(> tren man do moi mot khe hoat dong mot

6

•

minh la 10, khoang each giira hai khe la 0,150mm va biroc song cua anh sang la 500nm. Cuong do do ca hai khe gay ra la bao nhieu tai cac diem tren man irng voi cac goc e bang: (a) khong, (b) 0,833 mrad, (c) 1,67 mrad, (d) 2,50 mrad, (e) 3,33 mrad, (f) 4,17 mrad ? (g) CHang d(> b moi goc neu tren la bao nhieu neu cac khe diroc thay bang hai nguon khong ket hop rna

moi mot khe cho cuong do 10 khi hoar dong mot minh ?

Trong thi nghiern hai khe, cirong do tren man do moi kh~ hoat dong mot minh la 10, khoang each gifra hai khe la 0, 150mm, biroc song cua anh sang la 500nm va khoang each vuong goc tir hai khe den man la 1,00m. Cirong d(> do hai khe gay ra la bao nhieu b cac vi trf x (xem hlnh 32-4) la :

5- VLDC - T3

65

(a) khong, (b) 0,83mm, (c)1,7mm, (d) 2,5mm, (e) 3,3mm, (f) 4,2mm ? (g) Cuong do b moi diem neu tren la bao nhieu neu cac khe duoc thay

bang cac ngu6n khong ket hop, moi mot ngu6n eho cuong do 10 khi hoar dong mot minh ?

Xet van sang bac mot b phia x dirong cua van sang bac khong trong hinh giao thoa hai khe. LlY d = 0,16mm, A = 550nm va D = 1,24m. Tim toa do

x cua hai V! tri b hai phia cua van nay rna tai d6 112 bang 75% gia tri eire dai cua n6.

Ml,JC 32-3. Giao thoa tir cac ban mong

M9t mang mong cua chat trong su6t co n = 1,29 diroc dat tren mot mar thuy tinh (n = 1,50) phai c6 d9 day t6i thieu bang bao nhieu d~ sir phan xa cua anh sang toi mang thea phuong phap tuyen c6 A = 600nm la eire tieu ?

M9t mang mong cua chat trong suot (n = 1,27) voi khong khi b hai phia, duoc phoi sang vuong g6c voi chum anh sang toi. Chum nay chua toan bo pho mau nhln thay. Neu d9 day cua mang la 112nm, thi (cac) biroc s6ng nao cua anh sang se th~ hien sir phan x a eire dai ?

M9t mang nuoc mong (n = 1,33) tren be mat thuy tinh phang (n = 1,50) duoc chieu sang bang mot chum anh sang toi vuong goc voi mat, Anh sang trong chum la dan sac, nhung biroc song cua no c6 th~ thay doi. Khi btroc s6ng thay d6i lien tuc, cuong d9 phan xa thay d6i tir eire tieu b A = 530nm tai eire dai b A = 790nm. B~ day cua rnang bang bao nhieu ?

Ml,JC 32-4. Ciao thoa ke Michelson

12 Khi girong di chuyen duoc trong giao thoa ke Michelson dich chuyen mot khoang Sl, thi 140,0 van tron ven di qua detecto (van tron ven gem mot eire dai va mot eire ti~u v~ cirong do). Anh sang diroc dung co buoc song 526,31nm. Hay xac dinh N.

Gia sir chung ta dung giao thoa ke Michelson M do biroc s6ng cua mot birc xa gian doan phat ra tir mot den h6 quang. Khi girong di chuyen duoc dich mot khoang 0,1724mm thi 628,0 van di qua detecto, Biroc song cua birc xa bang bao nhieu ?

Co bao nhieu van dich chuyen qua detecto khi girong di chuyen diroc cua giao thoa ke Michelson dich mot quang 0, 1152mm ? Anh sang duoc dung c6 biroc s6ng 754,lnm.

15 Gill si'r mot ban phang thuy tinh rat nho, day 1,001lm va c6 chiet suat 1,458 diroc dat phia sau mot khe trong thi nghiem hai khe e6 A = 488nm, D = 1,14m va d = 0,150mm. Hoi cac van dich chuyen mot khoang bao nhieu khi ban phang n6i tren duoc d~t phia sau mot khe ?

66

·V u

16 Anh sang phat fa tir hoi eadimi duoc dot nong co hai biroc song nhin thay khac nhau 479,99nm va 508,58nm. Anh sang nay di toi mot he hai khe co d = 0,55mm va D = 1,25m. Sau bao nhieu van thi eire dai cua mot he van nay se trung voi eire tieu cua he van kia ?

Girong Lloyd. Hinh giao thoa giong nhir hinh giao thoa hai khe co th~ duoc tao ra bang each dung girong Lloyd (hlnh 32-20). Voi cac goc toi la la hau nhir 100% anh sang toi mat thuy tinh deu bi phan xa, sao eho chum phan xa gan nhir co cung bien d¢ a P nhu chum di qua tnrc tiep tir khe S toi P. Khe S va anh ao S' cua no dong vai tro nhir cac nguon ket hop. Hay rut ra cac bieu thirc giong nhu cac phuong trinh (32-1) va (32-2) eho vi trf cua cac van sang va van toi tren man.

D

p

-Is ~--------"'I

===: ld ~------- e l x

Anh ,~{mg TlJC=--:

tor i 1 S' Ban thuy tinh

" ' ..

Hlnh 32-20. BTNC 1 : Guong Lloyd. Khe S va dnh do S' nill no

dong vai tro nhu cdc nguon ke't hop,

Cuong d(> tit cac khe co kieh

thuoc khac nhau, Gia sir cac khe Ey

trong thf nghiem hai khe co d¢ rong khac nhau toi mire cac thanh phan vecto cua dien tnrong do cac song gay ra co cac bien do khac nhau. Nhu vay :

EI = ElOsin(cot + ~)

va

Hlnh 32-21. BTNC 2

Cuong d¢ do cac khe tao ra khi hoat

dong mot minh la 11 ~ Efo va 12 ~ E~o. (a) Dung hinh 32-21 chirng minh rang thanh phan cua dien tnrong tong hop la :

EJ2 = Easin(cot + 8)

a day E; la bien do cua song tong hop va 8 la hang so pha. (b) Dung dinh luat eosin d~ tim Ea, chung minh rang:

112 = II + 12 + 2M coso

67

(c) Chung minh rang dap so cua ban thu ve phuong trinh (32-5) khi EIO = E20 = Eo·

Che mot khe va dich chuyen nguon. Trong thf nghiem hai khe Young (hinh 32-22), khoang each

gifra hai khe Sl S2 la d = 1 mm, khoang each tir hai khe den man quan sat E la D = 1,2m. (a) Khoang each gitra hai van sang lien tiep i = 0,6mm. Tim buoc song phat ra tir khe S.

(b) Truce khe Sl dat mot ban mong

,

: .

sf - - -~} - - --- - - - - - - - -- 0

l---l-----:----- - ---

p

E

D

Hinh 32-22. BTNC 3

trong suet co M day e = 2j..lm va co chiet suat 1,5. Xac dinh V! trf rnoi cua van sang chfnh gifra. (c) D~ dira van sang chinh gifra ve lai V! tri ban dau 0, nguoi ta phai dich chuyen khe S d9C thea phuong vuong goc voi duong CO. Hoi phai dich chuyen thea chieu nao va voi dQ 16n bang bao nhieu ? cho bier khoang each SC = I = 1m. (d) Dua khe S ve vi trf ban dau va ban mong duoc 1<1Y ra, gia sir khe S phat anh sang trang co buoc song tir O,4j..lm den 0, 76j..lm. Tai diem P tren man each 0 mot khoang 2mm co. nhirng anh sang don sac nao cho van sang.

Luang lang kinh Fresnel gom hai

lang kinh giong nhau, cac day duoc gan voi nhau bang nhua trong suot. M6i lang kinh co goc chiet quang

A = 10 va co chiet suat n = 1,5. Triroc luang lang kinh ta dat mot khe sang hyp S song song v6i c~nh cua cac

lang kinh va nam trong mat phang chua day cac lang kinh (hlnh 32-23). Khoang each tir khe

S den luang lang kinh dl = 20cm, khoang each tir luang lang kinh den man quan sat d2 = 6m, man quan sat nay vuong goc voi true doi xirng cua luang lang klnh. (a) Hay chi ra rang luang lang kinh nrong duong voi may giao thoa hai khe Young; ve mien giao thoa va tfnh M rong cua no. (b) Tinh khoang van i, cho biet khe S phat anh sang don sac A = 0,56j..lm. Tren M mat cua mot trong hai lang kinh nguoi ta phu mot lap nhua trong suet co mat song song va co chiet S0(1t n' = 1,696, hie do he van dich chuyen mot doan bang 8,lmm. (c) Tlnh M day cua lap nhua,

68

S

I

.------

o

I..,. ~ , .. E

dl d2

mnh 32-23. BTNC 4 Luiingldng kinh Fresnel.

Luang thau kinh Bier. Mot thau kinh hoi tu co tieu cir f = 50cm, khau d¢ co ban kinh R = 3cm. Cira doi thau kinh thanh hai phan bang nhau thea mat phang qua true chinh va vuong goc voi tiet dien cua thau kinh. Tach hai nira thau kinh ra mot khoang a = 1 mm de tao thanh mot khe ho (hinh 32-24). Mo; ngu6n sang diem S phat anh sang dan sac co A = O,5).!m dat tren true chinh va each thau kinh mot khoang d = 75cm. Sau thau kinh dat mot man quan sat E vuong goc voi true chinh va each thau kinh mot khoang I. (a) Hay chi ra ding luang thau kinh Bier tren nrong duong voi may giao thoa hai khe Young. Bat dau tit gia tri nao cua I ta co the quan sat diroc cac van giao thoa tren man. (b) Cho I = 3m, tim khoang van i va s6 van sang quan sat diroc tren man.

I

I I

4- - - - -~ - - - - - - - - - - - - - - - - E

d

Hinh 32-24. BTNC 5 : Luang thdu kinh Bier.

Luang gU011g phang Fresnel. Mot h~ thong hai girong phang G1, G2 dat nghieng voi nhau mot goc a = 12° (hinh 32-25). Khoang each tit giao tuyen 0 cua hai girong den khe sang S

la r = 10cm. Anh sang dan sac do khe S phat ra co biroc song A = O,55).!m. (a) Hay chi ra rang hrong girong phang

s

Hinh 32-25. BTNC 6 Luting guang phiing Fresnel.

tren nrong dirong voi may giao thoa hai khe Young. Tim khoang each gifra cac anh ao Sl, ~ cho boi hai girong. (b) Tinh khoang van i cua cac van giao thoa tren man quan sat E dat song song voi Sl S2 va each giao -tuyen 0 mot khoang I = 130cm. (c) Tim s6 van sang co tren man quan sat. (d) Neu khe sang S dich chuyen mot doan s = l mm tren cung tron ban kinh r, tam 0 thi he thong van tren man dich chuyen mot doan bang bao nhieu ?

69

Cac van do nern khong khi gay ra. Mot nem mong khong khf ton tai gill'a hai ban thuy tinh (hmh 32-26). Anh sang don sac tir phia tren di toi va gan nhu vuong goc voi mat cua hai ban phang. Hay tim cac bieu thuc eho V! tri x cua : (a) Cac van tui ; (b) Cac van sang trong anh sang phan xa. (c) Tim khoang van i giita cac van toi doi voi twang hop d = 31 urn, L = 0,27m, A = 724nm.

"'(i~;;;;t~::~,j;;,';i~f":';;::'::;::::':'i t

L

Anh sang toi

+

Hlnh 32-26. BTNC 7

Van nern ella mang xa phong, Mot mang mong mroc xa phong chiet suat n = 1,33 duoc dat thang dung, VI mroc xa phong don xuong diroi nen mang co dang hinh nem, Quan sat cac van giao thoa cua anh sang phan xa mau xanh co buoc song A = 546nrn theo huong vuong goc voi mat nem, nguoi ta thay khoang each gitra 6 van bang 2ern. (a) Tim goc nghieng cua nem. (b) Neu chieu dong thai hai chum tia anh sang dan sac thea phuong vuong

t

goc voi mat nem co buoc song Al = 500nrn va A2 = 600nm thi h~ thong van tren mat nem nhu the' nao ? Xac dinh vi trf tai do cac van tui cua hai he thong van trung nhau.

Van tron Newton. Chieu mot chum tia sang dan sac vuong goc voi ban eho van tron Newton va quan sat cac van giao thoa cua chum tia phan x a. (a) Ban kinh cua hai van toi lien tiep Ian hrot la 4,00rnrn va 4,38rnrn, ban kinh eong cua thau kfnh R = 6,4rn, tim so thii tv cua cac van toi tren va biroc song cua anh sang toi, (b) Chung rninh rang ban kinh cua cac van sang diroc eho boi cong thirc :

voi rn = 0, 1, 2, ...

(c) D6 day mot chat long vao khe giira thau kinh va ban thuy tinh phang, ta thay ban kinh cua van toi thtr ba bang 2,66rnrn. Hay xac dinh chiet suat cua chat long do.

70

Cirong de) trong giao thoa ke Michelson. Chung minh rang cuong do tai detecto trong giao tho a ke Michelson (hinh 32-12) thay d6i thea V! trf x cua girong di dong diroc nhir sau :

22nx 1= 410 cos T

DOal1 nhan 10 va x = 0 nhir the nao ?

So sanh cuong dQ cua cac chum phan xa tir hai mat doi dien cua mot rnang mongo Khi anh sang diroc phan x a vuong goc tir M mat cua mot vat lieu trong suot dat trong khong khi, ti so gifra cuong de;> cua chum phan xa

( )2

n -1

va chum toi la -- voi n la chiet suat cua vat lieu. Tren hinh 32-27,

n + 1 . .

dat 11 la cuong de;> cua chum (1) hoat dong mot minh va gia dinh rang mang la mang mroc (n = 1,33). (a) Xac dinh 12 thea 11' (b) Dung ket qua tim diroc a phan (a), danh gia 16 thea I I: So sanh cac dap so a phan (a) va (b) d~ bien minh cho gia thiet cho ding, cac chum (2) va (6) khi hoat dong rieng bier se co hau nhir cung mot cuong do.

Hlnh 32-27. BTNC 11

Giao thoa ke Fabry - Perot. (a) Chirng minh rang cuong de;> tai detecto trong giao thoa ke Fabry - Perot co cong tlnrc nhu sau :

IOT2

I = ---"'-----

(1- R)2 + 4Rsin2 i

trong do R la he so phan xa va T la he so truyen qua ban ban rna, rp la hieu so pha gifra hai tia lien tiep bang:

rp = 2n M = 2n 2dcosi = 4ndcosi

A A A

71

(b) Tir e6ng thirc tren suy ra cuong do eire dai va eire ti~u cua cac van giao thoa va cac dieu kien d~ co giao thoa tang cirong va giao thoa huy nhau (nrc van sang va van t6i).

Newton kep. Hai thau kinh phang l6i co ban kfnh 2,OOm va 3,OOm. Chung diroc dat tiep xiic voi nhau, va diroc chieu boi anh sang co biroc song 650nm (hlnh 32-28). Ban kinh cua van sang tlur muoi bang bao nhieu ?

Hlnh 32-28. BTNC 13

Cap khe coc each. Mot khe cua h~ hai khe co be rong han khe kia 15%. (a) Cuong d¢ 0 cac eire dai duoc tang len bao nhieu phan tram? (b) Cuong do 0 cac eire ti~u duoc bieu dien thee cuong d¢ 0 cac eire dai nhu the nao ?

72

CHUONG.33

-

~ , ,

IIII~(J XiI ilNl1 SilNf,

•

(a)

. (b)

(c)

Hinh dnli nliieu X(} eua : (a) mot d6'l1g xu, (b) luiii dao C(}O, (c) klie hep .

33-1. Nhi~u xa

33-2. Nhi~u xa Fresnel 33-3. Nhi~u x~ qua m?>t khe

33-4. Phan bo eU'ong d?> m?>t khe 33-5. Giai han cua d?> phan giai 33-6. each tlt nhi~u xa

33-7. Nhi~u xa tia X bdi cac tinh th~

73

33-1. NHIEU X~

Chung ta da quen vai khai niem anh sang truyen thea dirong thang trong moi twang dong tinh. Theo gia thiet nay, vung tci tao boi mot man chan duoc nguon sang diem roi van se co cac mep sac net. Tuy nhien hinh 33-1 eho thay vung tai cua mot luai dao cao diroc chieu sang bang mot nguon diem. Nhtr ban co the thay, cac mep cua vung toi khong sac net : co cac van quanh cac mep cua vung tai. Nhir vay co su uon eong cua anh sang xung quanh mep cua 111~1l1 chan, han the nira can tao birc tranh giao thoa co cac van sang va toi. Hien nrong nay goi la nhieu xa, mac dQ nhieu xa phu thuoc van btroc song: btroc song cang Ion, sir uon eong cua anh sang cang dang ke. Gia thiet eho rang anh sang di thea duong thang vdn thuong dung vi anh sang co biroc song rat nho. Neu ta khong nhin that gan, nhieu xa co the bi bo qua.

MQt hien nrong khac thuong co ten la cluim sang Arago (doi khi cling diroc goi la clidm Poisson) cho ta mot vi du dang chu y nira v~ sir nhieu xa. Neu mot v~t co hinh rna, nlnr mot dong xu nho chang han diroc chieu bang anh sang dan sac phat ra til mQL nguon diem, mot cham sang se xuat hien 0 tam cua vung toi (hinh 33-2).

Cham sang Arago dong mot vai tro If thu trong viec phat trien quang hoc song. Nam 1819, A. J. Fresnel (1788 - 1827) da dira ra mot If thuyet song cua anh sang de giiii thfch hien nrong nhieu xa. Hoai nghi If thuyet nay, S. D. Poisson (1781 - 1840) da: chtrng In inh diroc rang 1 f thuyet cua Fresnel tien doan se co cham sang 0 tam cua vung tci,

74

Hinh 33-1. Vllng tOI' ella mot hr(/i dao (,~IO, Ludi clao duac chieu hang mot an]: s/mg dan sdc, phat ra til mot nguon nho (giin 11111t hi ngll()11 die'm) , Cdc win giao thoa duac hinh tlUIIII! 0- mep vung tOl'.

Hinh 33-2. Chdm sang Arago.

mot ket qua kho tin. Song sir phat hien sau do v~ cham sang cua D. E. J. Arago (1786 - 1853) da: cho ta mot xac nhan day an nrong v~ ban chat song cua anh sang.

Nghien ctru v~ nhieu xa diroc chia thanh hai loai : nhieu xa Fresnel va nhieu xa Fraunhofer. Trong nhieu xa Fresnel, cac song dap van man chan va man quan sat khong nhat thiet phai la cac song phang, rna co the la song cau va khoang each til man chan den nguon sang co th~ la gan. Can trong nhieu xa Fraunhofer, nguon va

33-1. NHIEU X~

Chung ta da quen voi khai niern anh sang truyen theo duong thang trong moi truong dong tinh. Theo gia thiet nay, vung tai tao boi mot man chan dtroc nguon sang diem roi van se co cac mep s~e net. Tuy nhien hlnh 33-1 eho thay vung tai ella mot luai dao cao duoc chieu sang bang mot nguon diem. Nhu ban co th~ thay, cac mep ella vimg tci khong sac net : co cac van quanh cac mep ella vung toi. Nhu vay co su ucn eong ella anh sang xung quanh mep ella man chan, hon the nira can tao birc tranh giao thoa co cac van sang va toi. Hien tuong nay goi la nhieu xa, rmrc do nhieu xa phu thuoc van biroc song : bircc song cang Ion, sir uon eong ella anh sang cang dang ke. Gia thiet eho rang anh sang di thea duong thang vdn thuong dung VI anh sang co biroc song rat nho. Neu ta khong nhin that gan, nhieu xa co th~ bi bo qua.

M9t hien nrong khac thtrong co ten la chdm sang Arago (doi khi ciing diroc goi la cluim Poisson) cho ta mot vi du dang chu y nira ve sir nhieu xa. Neu mot vat co hinh dia, nhir mot dcng xu nho chang han diroc chieu bang anh sang dan s~e phat ra tir mot nguon diem, mot cham sang se xuat hien b tam ella vung tai (hlnh 33-2).

Cham sang Arago dong mot vai tro li thii trong viec phat trien quang hoc song. Nam 1819, A. J. Fresnel (1788 - 1827) dii dira ra mot If thuyet song ella anh sang d~ giai thieh hien nrong nhieu xa. Hoai nghi If thuyet nay, S. D. Poisson (1781 - 1840) dii cluing minh duoc rang If thuyet ella Fresnel tien doan se co cham sang 0 tam ella vung tci,

74

Hinh 33-1. VZlng tOl' cua m(Jt hrui dao (,~IO. Ludi dao duac chieu hdng mot anh S{fng don sac, phdt ra til mot nguon 11/1(3 (grl'n nhu hi ngllr)n diern), Cdc win giao thoa duoc hinh thanh 6 /1U!P vung tal.

Hinh 33-2. Chdm sang Arago.

mot ker qua kho tin. Song sir phat hien sau do ve cham sang ella D. E. J. Arago (1786 - 1853) da eho ta mot xac nhan day an nrong ve ban chat song ella anh sang.

Nghien ciru ve nhieu xa duoc ehia thanh hai loai : nhieu xa Fresnel va nhieu xa Fraunhofer. Trong nhieu xa Fresnel, cac song dap van man chan va man quan sat khong nhat thiet phai la cac song phang, rna co th~ la song cau va khoang each tir man chan den nguon sang co th~ la gan. Can trong nhieu xa Fraunhofer, nguon va

man phai a xa man chan nhieu xa mot khoang each vo cung 16n sao cho cac song dap vao man chan va man quan sat la cac song phang. Nhieu xa Fraunhofer la mot mrong hop rieng va khao sat dan gian han nhieu x a Fresnel. Nhieu xa Fraunhofer co

tht thirc hien diroc bang tlurc nghiern nho dung cac thau kinh hay trong mot phep gan dung t6t, bang each dat ngu6n va man hinh quan sat nam each vat nhieu xa mot khoang 16n.

33-2. NHIEU X~ FRESNEL

Phuong phap d6i cdu Fresnel

Trong chuang 31, ta dii d~ cap toi nguyen li Huygens, thirc nghiern cluing to rang nguyen li nay dung voi moi loai song. Chung ta co tht phat bieu lai nguyen 11 Huygens d6i voi anh sang : belt ki diim lUIO co aI/II sang trIlyell toi de'll tro fl/(II/II I/gu61/ sang tliu cdp ph at dnh sang ve' pliia truo: I/O.

De tinh thanh phan dien twang tai mot diem P nao do, cluing ta hay nrong urong co mot mat sang tlur cap va cirong d(> sang tai diem P la do cac ngu6n diem tren mat thir cap do gui toi. Muon vay phai biet bien d(> va pha cua cac nguon thrr cap. Nguyen l i Huygens chua d~ cap g) den van d~ nay, do do Fresnel da b6 sung them nguyen l i sau day : Bien de) vel plta nJ(J l/gU611 tlui cdp la bien de) vel plio do nguon thuc guy ra tai nguon thu CU]). Fresnel da dira ra mot phuong phap d~ co th~ tinh diroc thanh phan dien tnrong tai mot diem thong qua mat sang thrr cap nay,

Xet mot ngu6n sang diem 0 va mot diem P duoc chieu sang (hrnh 33-3). Ta dung mot mat cau L tam 0 co ban kinh R < OP,

dat BP = b. Tir diem P ve cac mat cau Lo,

LI' L2'" co ban kinh Ian hrot la b, b + ~ ,

b + 2 ~ , .. , voi A la biroc song anh sang cua

b + IJ2 -+l--H-H-t=---:--=-- p

(a)

p

H1nh 33-3. (a) Cdc d6i cdu Fresnel. (/J) Bdn kinh ella doi cdu.

ngu6n 0 phat ra. Cac mat Lo, L I' L2'" se chia mat L thanh cac doi cau goi la cdc doi Fresnel. V6i each chia nhtr vay cluing ta hay xem cac d6i Fresnel co nhimg dac diem gi. Tnroc het ta xet dien tfch cua d6i thir n (hinh 33-3a va b) :

as, = 27tMnH. MnMn+l

trong do MnH = [11' ban kinh cua d6i tlur n, no

---

bang rn = Rsino. Con cung MnMn+l = Rdo.,

do do dSn = 27tR 2sinada. Mat khac, trong tam giac OMnP ta co :

75

Mat khac do khoang each tir hai doi lien tiep den diem P khac nhau ~, trong khi do cac doi call deu nam tren cling mat song cau L nen pha dao dong cua moi diem tren moi

doi cau deu nhir nhau (theo bci sung cua Fresnel). Ket qua la hai doi lien tiep se gay ra tai P cac dao dong sang co hieu pha la :

2n A

~<p = T'"2= n

Vay, thanh phan dien tnrong tai diem P do hai doi lien tiep giri toi nguoc pha nh au, va thanh phan dien tnrong tcing hop tai P co

(33-2) bien do la :

( )2

2 'k

r = b + n"2

= R2 + (R + b)2 - 2R(R + b)cosa Neu lay vi phan hai ve thi co :

2rdr = 2R(R + b)sinada

suy ra :

R· d rdr

sm« a = R+ b

de d A Th ao bie lui ,

trong 0 r ="2' ay vao leu t ire cua

dien tlch dSn, ta dtroc :

dS = nRb A n R+b

(33-1 )

Nhir vay dien tich cua dci cau tlnr n khong phu thuoc vao n, cling co nghia la dien tich cua cac d6'i cau deu bang nhau. Bay gia cluing ta xet den ban kinh cua moi doi :

rn = Rsino., do goc a nho nen co the xem rn :::::; Ra. Mat khac trong tam giac OMnP (hinh 33-3b), ta co :

( )2

A 2 2

b + n"2 = R + (R + b) - 2R(R + b )cosa

voi

a2 cos a :::::;1-- 2

Bo qua s6 hang vo cling be 1...2 va sap xep

lai cong tlnrc tren ta tim duoc :

a=

nbA

R(R + b)

T'd' R ~

tr 0: rn:::::; a = ~R+bn

Nhu v~y la ban kinh cua doi cau thii n phu thuoc vao can bac hai cua s6 nguyen n. Theo nguyen If Huygens m6i doi xem la mot nguon thtr cap giri anh sang toi P, do co dien tich bang nhau nen cuong d<) sang

76

cua m6i doi la nhu nhau. Cac doi nay la cac nguon ket hop, do do co su giao thoa. Thanh phan dien twang E tai diem P se la tong hop cua cac thanh ph an dien twang

do tung doi gtri toi P. GQi EOn la bien d<) ella thanh phan dien truong do doi thir n gay ra tai P, ta thay khi n tang len thi cac doi cau cang xa diem P. Goc nghieng e cua cac doi cling tang len do do song anh sang gi1i toi P cling giam dan, VI vay bien

d<) EOn giarn dan khi n tang, do do :

EO 1 > E02' > E03 > ...

Tuy nhien, khoang each tir cac doi den diem P va goc nghieng e tang rat cham nen cac bien d<) cling giam cham, ta co th~

eoi bien d<) EOn nhu la trung binh cong ella bien d<) hai doi ben canh :

E _ EO,n-l - EO,n+l

On - 2

(33-3)

EO = EOl - E02 + E03 - E04 ... (33-4)

Bay gia cluing ta se van dung cac ket qua o tren de nghien ciru nhieu xa qua mot 16 tron va qua mot dia tron gay boi nguon diem 0 gan.

Nhieu xa qua mot 10 trim

Xet sir truyen anh sang tir ngu6n diem 0 den mot diem P qua mot 16 tron AB khoet tren mot man chan (hinh 33-4). Ve mat cau L tam 0 tua vao 16 AB. Tu P lam tam ve cac doi cau Fresnel tren mat L, gia Slr 16 chua n doi. Bien d¢ cua thanh phan dien tnrong tong hop tai P la :

Eo = Eo I - E02 + Em _ .... ± EOn

Lay dau cong (+) neu n la so le, dau trir (-) neu n la so chan. Ta sap xep lai bieu tlurc tren :

EOn 2

neu n Ie

EO,n-l _ Eo ::::0 - EOn neu n chan.

2 n 2

Tir phuong trinh (33-3) ta rut ra :

Eo = EOI + EOn

2 - 2

{ dau + khi n le

(33 - 5) dau - khi n chan

Chung ta co th~ rut ra mot so ket luan sau : 1. Khi khong co man chan hoac 16 co kich thuoc 16n thi EOn ::::0 ° nen cirong d¢ sang

2

tai P I a I = Eo 1 =!!_

. 0 4 4'

2. Neu 16 chua mot sole doi thi :

(E E)2

I = ~l + ~n > 10, nrc la diem P sang

han so voi khi khong co man chan. Dac biet khi co mot doi thl 11 = (Eo 1)2 = 410, nghia la cirong d¢ sang tai P gap 4 bin cuong d¢ sang khi khong co man chan.

3. Neu 16 chua mot so chan doi thi :

I = (E~1 - E~n r < 10• cirong d¢ sang tai P nho han so voi khi khong co man chan. Dac bier khi n = 2 thl do EOI ::::0 E02 nen I = 0, hie do diem P la diem toi. Nhu vay cluing ta thay rang diem P co th~ sang han len hay toi di so voi khi khong co man chan tuy thea kfch thiroc cua 16 va vi trf cua man quan sat.

o

p

R

Hlnh 33-4. Nhieu xa qua mot 16 trim gdy hoi ngu6n die'm 0 gdn.

Nhieu xa qua mot dia tron

Bay gio ta dat giifa ngu6n sang diem 0 va diem quan sat P mot dia tron chan sang co

ban kinh ro (hinh 33-5). Gia sir dia che mat m doi Fresnel dau tien, khi do bien do cua thanh phdn dien truong t6ng hop tai PIa:

EO = EO,m+ I - EO,m+2 + EO,m+3 -'"

E (E E J

_ O,m+l O,m+1 E 0,m+3

- 2 + 2 0,m+2 + 2 + ...

Cac bi~u thirc trong dau ngoac bang khong, han nira so doi con lai tien toi vo cung nen :

77

E

E 0,01+1

00::0

2

Nhu vay, mac du bi che khuat nhung tai diem P van co cuong dQ sang khac khong.

Neu dia tron nho, nrc la m nho thl Eo, 01+ 1 khong khac E01 bao nhieu nen cuong dQ sang tai P cling gan bang cuong dQ sang nhu khi khong co dia che. Truong hop neu

dia tron Ion, nrc la m 16'n thi EO,01+1 0::0 ° va cuong dQ sang tai P thuc te bang khong.

o

p

(33-6)

D

Hinh 33-5. Nhieu xa qua mot dia tron.

vi Dl) 33-1

Tim ban kinh cua 10 trim. MQt nguon sang diem 0 dat each 16 tron 2m phat anh sang don sac co buoc song A = 0,5 urn, sau 16 tron 2m dat mot man quan sat. Tim ban kinh cua 16 tron d~ tam nhieu xa la sang nhat.

Gial. Muon tam nhieu xa la sang nhat thl 16 tron phai chua mot doi cau Fresnel tire la n = 1, tv phuong trinh (33-2) ta co :

Bai nr kiem tra 33-1

I

Chieu m9t chum tia song song co A = O,5!lm th§ng qoc den 16 lron co ban kfnh bang

1 mm. Xac dinh khoang each Ian nhat tu 16 tr6n den man quan sat de tam cua hlnh nhieu XC? tren man la t6i nhat.

2

£lap so: b = ~2A = 1 m.

vi nu 33-2

Xac dinh khoang each tir dia trim chan sang den man quan sat. Dat chinh giira nguon sang diem va man quan sat mot dia tron chan sang c6 duong kinh l mm. anh sang do nguon phat ra c6 biroc s6ng A = 0,6!lm. Tim khoang each giira nguon sang va man quan sat d~ cuong do sang tai P giong nhu khi khong co dia tron, bier ding diem P va ngu6n sang deu narn tren true cua dia tron,

2

Giai. Cuong do sang tai P khi chua co dia tron 1a 10 = E11 . Khi d~t dia tron, gia Slr dia

tron che mat m doi cau Fresnel dau tien. Khi d6 cuong do sang tai P la :

78

2 2

Muon I ~ 10 thi m = 1, VI khi do 1= E~2 ~ E~l . Theo phuong trlnh (33-2) ta co :

r - 1 -

voi R = b = ~. Suy ra :

4rf 4.(0,5.10-3)2 6

x - - - ~ 1, 7m.

- A - 0,6.10-6

Bai ttr kiern tra 33-2

M<)t man anh d~t each nguon sang diem dan sac (co A = O,5flm) mot khoang 2m. Chfnh giCra khoang d6 d~t mot 10 tr6n dLIang kfnh O,2cm. Hlnh nhieu xa fren man co tam sang hay t6i.

£)ap 56 : T6i.

33-3. NHIEU x~ QUA MQT KHE

Trong muc nay, ta se mo ta hinh nhieu xa do mot chum tia sang song song di qua mot khe hep tao ra, do la nhieu xa Fraunhofer : nguon va man nam xa khe so voi d<) rong ella khe.

Tren hinh 33-6 chung ta bieu dien chum anh sang dan s~c co buoc song A di toi m<)t khe co be rong a. Anh sang di qua khe va dap VaG man tao ra hinli nhieu xa mot khe nhu diroc cho tren hinh 33-7a. Hlnh 33-7b cho thay phan bo cuong dQ nhtr mot ham ella sin8, voi 8 Ia goc xac dinh V! tri mot diem tren man. Hinh nhieu x a bao gorn mot eire dai sang 0 gifra cung voi cac eire dai thtr cap. Cuong dQ ella mlii eire dai thir cap ke tiep giam thea khoang each tinh tir tam. Giira cac eire dai ke tiep nhau, co

cac eire ti6u ve cirong do xay ra 0 cac goc 8m duoc cho boi :

asin8m = ± rnA

(33-7)

(m = 1,2, ... )

Anh sang don sac tu nguon a rat xa

Man chan

Man quan sat

Hmh 33-6. each /J{/ tri trong thi nghiem mot khe (nhieu xa Fraunhofer).

79

Chii y rang m = a khong co mat trong cac gia tr] cua m cho cac eire tieu ve cuong do. That vay m = a ling voi tam cua hinh giao thoa, hay 0 giifa cue dai trung tam. Di~u do co nghia la d¢ rong cua eire dai trung tam bang hai liin do rong cua cac cue dai thir cap, nhu ban co the thay tren hinh 33-7.

Tren hinh 33-7 cac cue dai thir cap nam gan dung gifra hai cue tieu k~ nhau. Nhu

vay, cac goc 8m xac dinh V! trf cua cac cue dai thir cap duoc cho boi :

asin8m = ±( m + ~}"

(33-8)

(m ~ 1,2, ... )

Clui y rang, gia tri CliO fII chi ra cdp cit: dai tliu cdp chi Xaf) xi la nuit so' nguyell VI cac C,!C dai nay chi nam gan chinh giffa cac eire tieu lien k~ cua cluing. Danh gia chinh xac hem hai gia tri thap nhat cua m la m = 0,93 va m = 1,96 (rnuc sau trinh bay chinh xac hem).

(a)

m

-2IJa -IJa 0

2 1

IJa 2IJa sinS 12m

(b)

Hinh 33-7. H inh nhieu X~I mot khe . (a ) Anh C/1I.l1) liinh nhiill X~l. (h) Pluin h6' cuong d(J.

80

Ta co the giai thich str tao thanh hinh giao thoa qua mot khe nhu sau : Khi qua khe cac tia sang nhieu x a theo nhieu phuong, tach cac tia nhieu xa theo mot phuorig 8 nao do, chum tia nay g~p nhau tai vo cung hay tai mot diem P trong mat phang tieu ella thau kfnh hoi tu. Voi cac giri trj cua 8 khac nhau churn nhieu xa se hoi tu tai cac diem khac nhau. Tuy thea giil rri 8, diem P co th~ sang hoac t6i khi thoa man nhirng dieu kien nhat dinh. VI song giri toi khe ia song phang nen cac diem treu mat khe co cung pha va cung bien do dao dong. Voi cac tia nhieu xa thea phuong 8 = 0, cac tia di toi tam cua man (diem F) deu cung khoang cach. Do do cac song cung pha nhau va giao thoa duoc tang cuong tao ra mot cue dai ve cuong do, ker qua tai tam man (diem F) la mot diem sang goi Hl cue dai glira. Con voi nhirng tia nhieu x a thea mot phuong 8 bat kl thi ta ve cac mat

phang La, LI, L2'" each nhau mot nira buoc song va vuong goc voi chum tia nhieu xa (hinh 33-8). Cac mat phang nay chia m(~t ~he thanh eric khe sa cap goi la

cac dai, b~ rong moi dai bang -~ va s6

2s1l18

dai tren khe la : n =

a

2asin8

._--=---

A /(2sin 8) A

- - - - - - - - -::: -00 F

Thau kinh hoi tu

Hinh 33-8. Nhiill X~I qua f71(Jf khe hep,

Khe

Man

Theo each da: duoc khao sat trong muc 33-2, neu khe chua mot so chan dai (n = 2m) thi cac song do hai dai lien tiep truyen toi P se khir nhau va diem P la diem toi. Vay, dieu kien co di~m toi la :

2asin 8 ---=±2m 'A

hay:asin8=±m'A vaim=I,2,3 ...

Day chinh la phuong trinh (33-7). Con neu khe chua mot so le dai n = 2m + 1 thi song do hai dai lien tiep tai P se khir nhau,

vi nu 33-3

nhung song do dai le tlnr 2m + 1 gay ra thl khong bi khir, do do diem P la diem sang. V ~y dieu kien d~ co diem sang la :

2a~n8 = ± (2m + 1)

hay:

asin8 = ± (m + ~ )'A

voi m ~ 1, 2, 3 ...

Day chinh la phuong trinh (33-8) da: dua ra o tren,

DQ rong ella cue dai trung tam. (a) Tim bieu thirc cho dQ rong ~x cua cue dai trung tam (khoang each giiia cac eire tieu m = 1). (b) Dung ket qua 0 phan (a), tim dQ rong cua eire dai trung tam khi anh sang phat ra tir mot den natri ('A = 590nm) bi nhieu xa boi mot khe co b~ rong a = 0,30mm, khoang each tir khe den man Ia L = 0,87m.

Giai, (a) Tir phuong trinh (33-7), goc xac dinh V! tri cac eire tieu m = 1 duoc cho boi :

. (l)'A

sin O. = ±-a

Tir hlnh 33-6 ta co sin 8 = I x . Vi ~x la khoang each giira hai eire ti~u rn = 1, nen

"x2 + L2 I

cac gia tr~ cua x irng voi cac eire tieu m = 1 la x = ± ~ Ax. Do do : 1

-~x

2

---r=~====

(_!_~x)2 + L2 a

2

Giai phirong trinh nay doi voi Ax, ta duoc :

~x = 2L'A

Ja2 - 'A 2

Chii y rang neu ta lam cho dQ rong khe cang nho di, thi dQ rong ~x cua cue dai trung tam cang 16n len va tien dan toi vo cue khi dQ rong khe tro nen nho bang buoc song. (b) Doi voi cac gia tri da: cho trong vi du nay, a » 'A nen ta co th~ dung phep gan dung

Ja2 _'A2 ~ a. Nhu vay :

A ~ 2L'A _ 2(0,87m)(590nm) _ 3 4

L.l.X ~ - 0 30 - , mm

a , mm

6· VLDC· T3

81

Bai ttr kiern tra 33-3

(a) L~p lC?i vi du tren day eho trLIong hop kieh thLIoe khe tang gap d6i thanh O,6mm va (b) kfeh throe khe giam mot nLra xu6ng con O,15mm.

£)ap so: (a) 1,7mm ; (b) 6,4mm. 89 r9ng cua cue dai trung tam (va toan b9 hlnh nhieu xa) tra nen Ion han khi kfeh thLIoe khe tra nen nh6 han.

33-4. PHAN BO CUONG DO MOT KHE

6 muc tnroc, ta da dira ra each giai thich sir hlnh thanh cua hinh nhieu xa qua mot khe. Bay gia ta se tim bieu thirc cho phan bo cirong d(> bang each chi a khe thanh mot so vo han cac khe sa cap, trong do moi khe co be rong vo cling be. Tnroc het ta hay cong cac vecto dong gop cua dien tnrong tir moi khe sa cap d~ tim dien twang tong hop tai mot diem tren man. Sau do cuong d(> diroc xac dinh bang each lay binh phirong bien do twang tong hop,

Hinh 33-9 cho thay song xuat hien tir mot khe sa cap voi do rong vo cling be dy. TO<;l d(> Y cua khe sa cap diroc do tir tam cua khe nay, chieu dirong cua y lay tir tren

xuong. GQi E, la bien d(> cua dien twang tai tam cua man, khi do tren man thanh phan dE cua dien twang do song di tir khe sa cap nay gay ra co the diroc viet la :

dE = ( Ec d:) sin (rot + ~)(l) (33-9)

Bien do Ec ( d:) ti l~ voi phan cua khe sa cap trong khe da cho VI khi ra khoi khe, song diroc phan be deu doc thea y.

(l) Cling nhir a chuang truce, d~ cho ngan gon ta be, kh6ng viet chi so toa d¢ a kf hieu chi thanh philn. dien tnrong.

82

,

dy:_

+taT

(a)

p

, e

e

L

, ,

, f

~----------.--- ..

,

(b)

Hinh 33-9. (a) Rut ra hie'u thuc cho phdn h6' cuong d¢ mot khe. Khe duac chia thel/~h mot so' vo han cdc khe sa cdp VO CIlfl8 he. (h) Anh nhieu xa quan sat tren mew nha thdu kinh hoi tu.

't"

Khi di ra tv khe cac song cung pha, nhung tro nen lech pha khi di cac quang duong khac nhau toi man. Nhu vay, ~ la d¢ Iech pha tai man giira song di ra tai y va song di ra tai y = O. De toi duoc diem tren man co vi trf diroc xac dinh boi goc 8 (hlnh 33-9a), d¢ lech pha la :

~ = 2).._1t (ysin8)

(33-10)

D~ tim thanh phan dien tnrong tong cong E, ta phai cong dong gop do moi khe SO

., 1 d . 1

cap tv y = -2'a en y = +2'a gay ra.

Nghia la ta phai lay tich phan phirong trinh (33-9) doi voi y giira hai gioi han nay. Gia tri cua E a mot diem tren man la :

1 +-a

E 2

E = 7 J sin(rot + ~)dy

1

--a

2

Nhir ta da thay, ~ phu thuoc vao y. Tv phirong trinh (33-10) lay vi phan dy, ta

(33-11 )

diroc :

).._

dy = 2 . 8 d~

zt sm

thay vao phirong trinh (33-11), ta co :

E +P

E = 2P J sin(rot + ~)d~ -P

trong do can tich phan :

p = 1tasin8

).._

Thai gian t la khong d6i doi voi phep lay tich phan nay, cho nen ta co th~ dira cac hang so ra khoi dau tich phan nho c6ng thirc luong giac :

sin(a + y) = sinacosy + cosasiny

a day ta dat a = rot va y = ~. Ta co :

E +P +P

E= 2p[sin(rot) J coscdo+costrot) J sin~d~]

-P -P

So hang tlnr hai bang khong VI no la tich phan cua mot ham le gifra cac can doi xirng. Sau khi lay tich phan, so hang dilu tro thanh :

E = ~p sin(rot)[sin~]~~

= ~p sin(rot)[sinp - sin(-p)] Ee sinp . ( ,"

= p sm rot)

Vay, bien d¢ tong hop a mot diem tren

, l' Ee sin PC' d ' h sa , 1

man a p . irong ¢ an sang ti ~

v6i binh phirong bien d¢ cua thanh phan dien tnrong :

1- (Ec ;in~)'

D~t Ie la cirong do a tam cua man, ta diroc : . 2 A

I = Ie ~. (33-12)

p2

Day la cong thuc nhieu xa mot khe. SI! phu thuoc cua cuong d¢ vao V! trf g6c 8 duoc

chua trong p, p = ( ~a )sin 8. Do thi ve I

theo sin8 duoc cho tren hlnh 33-7b va da duoc thao luan a muc tnroc,

Bay gio cluing ta se xet cac dieu kien cho cue ti~u va cue dai nhieu xa :

. 2 P

- Khi goc 8 = 0 thi P = 0 va sm 2 = 1,

P

hie do I = Ie ; tam nhieu xa la mot diem sang.

- Khi ~ = ± mn thi sinf = 0, phuong trinh (33-12) eho I = ° ; nrc la co diem t6i. VI na sin 8

~ = A nen suy ra dieu kien de co

eire tieu nhieu xa la :

asin8m = ± rnA voi m = 1,2,3 ...

- m tim eire dai nhieu xa, chung ta phai tim dao ham cua bien dQ va eho bang khong :

(b)

t I (hay A)

(a)

~ '-'::"31t

I I I I;! I I r- I I .q I I • I I r<'Il I I I

khi do ta co : ~ = tg~. De tim diroc ~ (qua do tim diroc goc 8) ta phai giai bang d6 thi :

ve hai dirong eong Yl = ~ va Y2 = tg~, hoanh dQ giao diem cua hai dirong eong nay chfnh la nghiern cua phirong trinh (hmh 33-10).

Hinh 33-10. (a) D6 thi hai ham Yl = f3 va Y2 = tgf3. (h) Bien dang cua cuang d¢ va bien d¢.

Tir hinh ve ta thay cac nghiern cua phuong trlnh ~ = tg~ gdn dung bang:

~ = ± (2m + 1)~ voi m ~ 1,2, 3 ... (gia tri chfnh xac cua hai gia tri thap nhat cua m la 0,93 va 1,96).

Tir do suy ra dieu kien de co cac eire dai nhieu xa :

asin8m = ±( m+~)A voi m ~ 1,2,3 ...

84

Trong thuc te goc 8 thuong rat nho, do do sin8 ~ tg8 ~ 8. Cac dieu kien eire tieu va eire dai nhieu xa co the lay gan dung:

A 8m=±ma

(min)

m = 1,2,3 ...

8m = ± ( m+~) ~

m ~ 1,2,3 ...

(max)

r;> •.

Ta e6 th~ tinh diroc ban kinh cua cac van nhieu xa tren man quan sat khi dat thau kinh hoi tu 0 sat khe (hinh 33-9b). Ban kinh cua cac van sang va toi la :

s ( l)A

xm = ftg8m ~ f8m = f m +"2 "2

(sang)

x~ = ftg8m ~ f8m = f( m ~) Khoang each giira hai van sang hoac hai van toi lien tiep la :

i=fA a

con do rong cua van trung tam ~L = 2i =

2f A . Nhir ta thay tren hlnh 33-10b, cirong

a

do cua cac eire dai thtr cap giam theo khoang each tinh tir tam, cluing ta e6 th~ tinh diroc cac cuong d¢ nay. Tai cac eire

(tdi)

dai, ta e6 :

7t

P = (2m + 1) 2

thay vao phuong trinh (33-12), ta diroc :

I = 41c

m (2m + 1)2 7t2

(33-13)

m~1,2,3 ...

voi m ~ 1 thi I} ~ O,0451c ; voi m ~ 2 thl 12 ~ O,OI61c- Nhir vay eire dai m ~ 1 co cirong do khoang 4,5% cirong d¢ cua eire dai trung tam va eire dai m ~ 2 co cirong d¢ khoang 1,6% cirong do cua eire dai trung tam.

Khdo Slit lai thi nghiem hai khe

Khi thao luan hlnh giao thoa hai khe 0 chuang tnroc, ta da dira ra gia thiet dan gian hoa la phan bo cuong d¢ do mot khe hoat dong mot minh gay ra la de'u tren man. Bay gia ta da thay, tu phuong trlnh

(33-12) ding gia thiet nay dung khi d¢ rong cua moi khe la rat nho so voi biroc s6ng, a « A. Khi d6 eire dai trung tam se bi trai ra tren man. Tinh huong nay rat It khi dat duoc trong thf nghiern VI kh6 long che tao diroc cac khe hep nlur the va se chi eho phep mot hrong anh sang qua nho toi diroc man. Dung gia thiet nay ta da tim duoc bieu thirc cho cirong d¢ cua hinh giao thoa hai khe (phuong trinh 32-5) :

112 = 410 eos2( ~~ )

voi ~ = (2~d)sin8.

Bay gio ta co tht noi long dieu kien a « A va viet bieu thirc tong quat hon doi voi ph an be' cirong d¢ hai khe. Gio day cuong d¢ do mot khe hoat dong mot minh khong con d6ng deu nita, no diroc cho boi cong thirc nhieu xa mot khe. Bieu tlnrc eho hinh nhieu X<;1 hai khe tim diroc being each thay

. 2 n.

h ' h 3 ' SIn I-'

10 trong p irong tnn ( 2-5) bang Ie --2 - :

r p

112 = 41C[ Si;: P Jcos2( ~$)

o day p = ( ~a )sin 8 va ~ = ( 2~d )sin 8 .

(33-14)

. 2 P

Thira so SIn 2 phu thuoc vao d¢ rong khe

p

a va thtrong diroc goi la thira s6 nhieu xa.

Thira so eos2 ( ~~) phu thuoc vao khoang each d giira hai khe va thuong diroc goi la thira s6 giao thoa. Cirong d¢ Ie la cirong d¢ 0 tam cua hinh nhieu xa mot khe do mot trong cac khe hoar dong mot mlnh gay ra.

85

Hinh 33-11 cho thay thira so nhieu xa va thira so giao thoa t6 hop voi nhau nhtr the nao d~ cho ta hlnh nhieu xa hai khe.

I

o

(a)

I

o

(b)

8

d)

Hinh 33-11. Phdn h6' cuang d¢ hoi khe.

( ) . 'J R

( ) D" hi , I' ," h 2 l,h (I ) D" hi , h' "I .;; SIn - l-'

a . 0 tru cua thua so gtao r .oa cos "2't'. Jot! cua r If a so n ueu xa T'

(c) D6 thi cua phdn h6' cuong d¢ hai khe, no r! I¢ vai rich ella cac phdn (a) va (h). (d) Anh chup hinh nhisu xa hai khe.

,. ? - .- ?

33-5. GIOI H~N CUA DO PHAN GIAI

M9t tinh chat quan trong cua bat ki dung cu quang h9C nao, nhu kinh vien vong, may anh hay mat ngiroi la nang suat phan giai cua n6. Nang suat phan giai cua mot dung C~ quang h9C Ia d9 do kha nang cua dung C~ d~ tao ra cac hlnh anh rieng re cua hai vat diem 0 ke nhau. Thuong nang suat phan giai do duoc cua mot dung C~ nao d6 phu thuoc vao nhfrng khiem khuyet cua thau kinh va cac girong, doi khi con phu thuoc V~lO cac tinh chat cua moi twang xung quanh nira. Tuy nhien do ban chat s6ng cua anh sang van c6 mot gioi han

86

CUOI cung cho nang suat phan giai cua tat cii cac dung cu quang h9C. Bay giO' cluing ta se thao luan ve gioi han cuoi cling nay.

6 rnuc tnroc ta da mo ta sir nhieu xa cua anh sang boi mot khe. Khe la mot 16 chu nhat, rat dai va rat hypo Cac dung cu quang h9C, chang han nhir con ngiroi mat thirong c6 cac 16 tron, Nhir ban -thay til hlnh 33-12, 16 tron tao ra mot hinh nhieu xa giong voi hlnh nhieu xa cua khe, ngoai trir 0 day c6 doi xirng xuyen tam. Phan tich roan h9C giong nhu chung ta da lam khi thao luan ve nhieu xa khe ta nhan diroc bien thirc tinh V! tri g6c

8, cua vong tai dau tien bao quanh eire dai sang trung tam tren hinh 33-12 :

sin8, = 1,22 ~

(33-15)

Trong phuong trinh nay, d la duong kinh cua 16 tron va 8, la mra g6c cua hinh n6n. Nlnr duoc ve tren hlnh 33-13, hlnh n6n c6

day tron (ban kfnh r,), diroc gioi han boi vong tai dau tien va dinh cua n6 nam 0 Hinh 33-12. Nhieu X~I Fraunhofer {II/([ 16 (rim,

tam cua 16. mot tuong fl/ I'Oi hinh 33-7a.

Thuong thi 8, nho d~ phep gan dung sin8, ~ 8, la dung va ta c6 th~ dung:

Ie 8, ~1,22 d

(33-16)

Do tg8, = i (hinh 33-13), ta c6 :

AL

r, ~1,22d (33-17)

Chu y rang tir phirong trinh (33-17) ta thay kich thiroc cua eire dai trung tam ti I¢ voi A

d . Nghia la eire dai trung tam se trai rong

han doi voi cac biroc s6ng dai han va cac 16 nho han.

Gia sir ta quan sat hai ngoi sao 0 xa bang mot kinh vien vong, g6c tach giira cac ngoi sao rat nho va moi ngoi sao tao ra gan nhtr cung mot cirong do tren Trai Dar, Trong truong hop nay, d6ng vai tro 16 tron la mot guong (hay mot thau kinh) alai vao cua kinh vien vong, va thay cho man ta c6 mot dau thu detecto. M6i ngoi sao la mot ngu6n diem va arrh cua n6 tren phim la hinh nhieu xa do 16 tron gay ra. VI c6 hai ngoi sao, ta se c6 hai hinh nhieu xa nlnr the. Se khong c6 mot hinh giao thoa 6n dinh nao diroc tao ra VI cac nguon nay la cac ngu6n khong ket hop ; cirong d¢ tong hop la tong cirong do phat ra tir moi hlnh nhieu xa.

Anh sang don s<'ic

Man ch<'in

L»d

Man quan sat

Hinh 33-13. Goc ej xac dinli vi tri vong (61 ddu lien trong nhieu X~l Fraunhofer hcfi mot 16 tron. Day c~a hinli non duac gioi han h6i vong (61 ddu tien vd dlnli Cl;a hinh non ndm tai (am Cl;a /6.

Khoang each g6c gura hai ngoi sao phai bang bao nhieu d~ ta c6 th~ n6i rang c6 hai chir khong phai mot ngoi sao tren bau troi ? D~ tra loi diroc cau hoi nay, ta can c6 mot tieu chuan ve d¢ phan giai. Hinh 33-14 cho thay anh (cac hinh nhieu xa) cua hai nguon diem khi cluing khong phan giai diroc, vira du d~ phan giai va phan giai r6 net. Tieu chuan duoc chap nhan cho do phan giai la tieu chudn Rayleigh. Theo tieu chuan nay, hai dnh duac xent la vita dli de' phdn giai neu tam cua Cl.(C dai trung tdm 0- hinli nhieu xa nay roi tren vottg tOI ddu tien ella hinh nhieu xa kia, d6 la twang hop

87

dff duoc trlnh bay tren hlnh 33-14b. Do do, hai vat diem tach xa nhau mot goc L18 la phan giai duoc khi L18 > L18R voi :

A L18R ~1,22d

(33-18)

(a)

Goc L18R Ia goc gioi han cua d¢ phan giai d6i voi mot dung cu quang h9C co khau d¢ voi dirong kinh d. De cho tieu chuan Rayleigh la hiru dung, cuong d¢ anh sang cua moi vat toi duoc dung cu quang h9C phai hau nhu bang nhau. Bat ke tieu chuan rna ta hra chon, nang suat phan giai cu6i cung cua mot dung cu quang hoc luon phu thuoc vao biroc song cua anh sang va vao dirong kinh khau d¢ cua dung cu.

(b)

(e)

Hinh 33-14. Minh hO~1 tieu chudn Rayleigh. Cdc hinh nhieu xa eua hai nguon die'm boi mot 16 trim la : (a) Khong phdn gidi duac ; (h) Vtla dLI de' phan gidi, vai cue dai cua mot hinh nay ndm tal cue tie'll ella hinh kia ; (e) Phdn gidi duoc riJ net.

t •

vi Dl) 33-4

G6e phan giai gioi han ella kinh vien vong, Trong kinh vien vong nghien ciru thien van, dirong kfnh cua khau d¢ thirong Ion, goc phan giai gioi han cua kfnh vien vong la nho. Kfnh vien vong dat tren mii Palomar co dirong kinh 5,1 m. Xac dinh goc phan giai gioi han cua kinh vien vong nay khi ngiroi ta dung anh sang co biroc song 550nm.

Gia]. Tir phuong trlnh (33-18), goc gioi han la : 550nm

L18R = 1 ,22 5,lm = 0, l urad

Gia tri nay cling gan bang goc trong mot dong xu a khoang each 14km.

Bai tu ki~m tra 33-4

Kfch thLIOC cua v~t nho nhat tren M~t Trang c6 the phan giai duoc bang bao nhieu khi g6c phan giai gioi nan la 0,1 wad? Khoang each den M~t Trang la 384Mm.

flap so : (384Mm).(O,1 urad)» 40m.

88

., ? .:

33-6. CACH TU NHIEU X~

Cach til nhieu xa la mot dung cu co the tach chum anh sang thanh cac anh sang dan sac co buoc song khac nhau hay thanh cac mau. Cach til la mot cong cu quan trong doi voi nha khoa h9C hay ki sir muon thirc hien nghien ciru trong quang h9C. Co hai loai each til : each Uf phdn xa va each Uf truyen qua. Cach til diroc che tao bang each tao ra cac khe song song nam each deu nhau hay cac vach ranh (vet cat) song song nam each deu nhau tren mot mat phang kim loai (each til phan xa) hay tren mot ban thuy tinh (each til truyen qua). Hoat dong cua each til co the duoc mieu ta qua mot day deu dan cac khe song song. Cac vach ranh lam tan xa anh sang va chan sang mot each co hieu qua va mien giira cac vach ranh co tac dung nhu mot khe. Thong thuong tarn each til co dang hinh chtr nhat, moi canh co kich thuoc vai centimet. Khoang each d giita cac khe rat nho khoang 211m va so cac khe N thtrong 16n, khoang 10000 khe. 6 day doi hoi mot d9 chinh xac cao de dam bao rang cac khe nam gan deu nhau la song song, co cung kich thtroc va each deu nhau.

Hay xet mot chum anh sang dan sac di toi mot each til nhieu xa theo phuong phap tuyen. (V 6i chum toi khong vuong goc voi each til, xem BTNC 6). VI cac khe la cac ngu6n ket hop do do ngoai hien urong giao thoa cua cac khe con co hien tirong nhieu xa boi mot khe, anh nhieu xa thu diroc se phirc tap. Tnroc het ta chi xet hien tuong giao tho a cua nhieu khe. Cac song sang la cung pha khi cluing 10 ra tir moi khe nhu diroc ve tren hinh 33-15. De t6i diroc diem P tren man, cac song tir cac khe nam k~ nhau di cac quang dirong chenh nhau mot luong dsin8.

L

Man

each ill

Hinh 33-15. Cdc song t~( cdc klze ke' nhau di cdc qudng duong chenh nhau mot IUQ'ng dsint) de't6'i die'm P tren memo Neu dsintl = :t /1'1)., tlti co cue dai giao thoa duac tao ra 0- diem P,

Neu dsin8 bang mot so nguyen Ian buoc song thi cac song nay di t6i man cung pha va giao tho a tang cuong nhau tai P de tao ra eire dai giao thoa. N ghia la cac cue dai

giao thoa ndm d cdc g6c em diroc cho boi :

dsin8m = ± mA (m = 0, 1, 2, ... )

o day so nguyen m danh dau bac cua eire dai giao thoa. Chu y rang day cling chinh la phuong trinh (32-2) doi voi cac van sang trong hinh giao thoa hai khe.

Bay gia ta hay xet ph an bo cuong d9 sang chi do hien tuong giao thoa cua each til bat dau tir hai khe. Tir phuong trinh (32-5), phan bo cirong d9 cua hinh giao thoa hai khe

la I = 4IOCOS2( ±~ ). Dung hang dang thirc

., sin 2a ,. 1

luang giac : 2cosa = , val a = -2 ~ ,

, sma

ta co the viet phan bo cuong do hai khe (N = 2) nhu sau :

(33-19)

sin2[2(±~)] I = 10 ----=--

sin2(~~ )

...

89

Ban co th~ cluing minh duoc rang he thirc tong quat cho phan bo' cuong d(> tv mot ngu6n dan sac do mot each nr co N khe gay ra la (xem BTNC 7) :

(33-20)

Trang bieu thirc nay, lola cuong d(> tai man cho boi mot trong cac khe hoat dong mot minh gay ra, va ~ la d(> lech pha tai man giira cac song di tv cac khe nam ke nhau.

Hlnh 33-16 cho thay phan bo cuang d(> cua mot so khe do sir giao thoa. Dac diem quan trong cua hinh giao tho a tv mot each nr la khi N Ion, cac song t6 hop diin den sir triet tieu gan nhir hoan toan a tat ca cac goc trir cac goc irng voi cac eire dai giao

thoa. Anh sang co cirong do rat manh a cac goc irng voi dsin8m = ± rnA va co cuong do nIt yeu a tat ca cac goc khac.

Bay gia chting ta xet toi anh huang cua sir nhieu xa boi mot khe. Nhir da thay trong muc 33-4, cuong d(> nhieu xa ti 1¢ voi so

. 2~

hang SIn, (phirong trlnh 33-12). So hang

~-

nay khong phu thuoc VaG so khe. Do do d~ rna rong cho N khe, h¢ thirc tong quat cho phan bo cuong d(> tv mot ngu6n dan sac tinh toi ca hai hieu irng giao thoa va nhieu xa la :

(33-21 )

voi ~ = :a sin 8 va ~::: 3~d sin 8.

90

o 21t

Hinh 33-16. SI.' filII friln CltO pluin ho' cuoug d¢ khi N fdng (d codinh].

sin2H~~ )] sin2(~~)

diic

tnrng cho sir giao thoa cua N khe. Neu ~~ =±mn(m=O, 1,2 ... )thl:

dsin8m = ± rnA

(33-22)

hie do sin H H] va sin (H deu bang khong, nhirng gioi han cua so hang tren bang N2, do do:

(I) - N21 sin2 ~ 8max- 0--

~2

Khi thoa man dieu kien tren thi cirong d(> sang tang len N2 bin, cac eire dai nay duoc goi la cac eire dai chinh. Phuong trmh (33-22) giong nhu phirong trmh (33-19) da neu. Bay gia chung ta xet cac eire ti~u gifra

hai cUC dai chinh khi _!_~ thay d6i tv mn

2

(33-23)

~.

den (rn 't l jrt nrc Hi ~ thay d6i tir 2rnn den ... .2(rn't l)n. Ta dat '" = Zmrt 't E v6'i E < 2n,

oj . 't'

dieu kien eire titu xay ra neu Sin[ N( ~~)] =

Sin[ N( m1t+~)] = O. Ham sin nay so bang khong khi N ~ = pn v6i p la mot so nguyen, VI ° < E < 2n nen 1 ::; p ::; N - 1. Nhu vay giira hai cue dai chfnh ta co N - 1 eire ti~u wang iing voi goc 8 thoa man dieu kien :

2p 2nd.

'" = 2rnn +-n =-- SIn8

't' N A

hay:

dsin8 = ± rnA + ~

(33-24)

voi : rn = 0, 1,2, 3 ...

p = 1,2, ... N - 1

Cac eire ti~u nay g<.>i la cac cue tieu phu. Giira hai cue tieu phu co mot eire dai, goi la cue dai phu, no wang irng voi dieu kien

sinHH] = I nhung sin(H '" 0 Ta

biet rang sin[N(rnn + r;:)] = 0, vay thl Sin[ N( mn+ ~ + 2~ ) ] = L Do do suy ra •

(p+_!_)n

_1 '" = ndsin8 2

't' --- = rnn + -"--__:_-

2 A N

hay:

dsin8 = ± rnA + (p + ~) ~

(33-25)

voi rn = 0, 1, 2, 3

p = 1,2, ... N - 2

So eire dai phu 6 gifra hai eire dai chinh lien tiep Hi N - 2, vi 6 giira hai eire tieu phu co mot eire dai phu.

. 2 A sm fJ

Bay gia ta xet so hang --2 - dac trung

~

cho sir nhieu xa qua mot khe. Nhir da: bier (rnuc 33-4) khi ~ = ± mrt (khi rn = 1, 2, 3 ... ) nrc la :

asin8m = ± rnA (33-26)

thi so hang tren bang khong, hie do co eire ti~u nhieu xa. Cac eire tieu nay duoc goi la

cac cue tieu chinh. Con khi ~ = ±( rn + ~ )n,

(rn ~ 1,2,3 ... ), nrc la asin8m = ±( rn + ~ )n, thl co eire dai nhieu x a, tuy nhien eire dai nay nIt nho va co th~ bien mat neu so hang

Sin[ N(~~)]

bang khong. Cuoi cung

Sin( ~~ )

cluing ta xet xern cuong d<) cua cac eire dai chinh (phuong trinh 33-23) thay d6i nhu the nao.

Khi co eire dai chinh dsin8m = ± rnA, suy

. 8 - + rnA Th

ra SIn m - - d' ay gia tri nay van

A _ nasin8 , .

fJ - A ' ta co .

a A = + nrnfJ - d

va cuong do cua cac eire dai chinh bang:

(33-27)

91

Phan tich phuong trinh (33-27) ta thay : 1m ti I¢ nghich voi rn2, neu rn 16n thi cuong d¢ cue dai chinh giam nhanh. Tai cue dai thu

a rn, cirong d¢ sang phu thuoc vao ti s6 d'

neu rn J = m' (mot s6 nguyen) thi 1m bang kh6ng. Vi du J = ± thi khi rn = 4, 8, 12 ... cirong d¢ bang khong, nhir vay cu den eire dai chinh bac 4 va boi cua no thi lai co eire tieu. Chung ta co th~ tom tat lai mot s6 ket qua khi khao sat each til nhu sau :

- Dieu kien co eire tieu chinh :

asin8m = ± rnA

(rn = 1,2,3 ... )

vi nu 33·5

<, <

- Dieu kien co eire dai chinh :

dsin8m = ± rnA

(rn = 1,2,3 ... )

- Gifra hai eire dai chinh lien tiep co (N - 1) eire tieu phu va co (N - 2) eire dai phu.

- Cuong d¢ cua cac eire dai chinh diroc tinh thea phuong trinh :

Cirong d<) cua cac eire dai chinh. Cho mot each til nhieu xa co ti s6 J = ~. Xern cirong d¢ cua tam nhieu xa (bac rn = 0) co gia tri 100. Hay tinh cirong d¢ cua cac eire dai chfnh bac rn "* O.

Giai. Ap dung phirong trinh (33-27) ta co :

rn 012

100

40

Bai tu kiern tra 33-5

o

3 4,5

4 o

Tfnh CLIang dQ cua cac CL!C dal chfnh d6i vai each tli co H s6 J = ~, xem cLIang dQ cua tam nhieu X9 bang 100.

£lap so: 100(m = 0); 67,5 (m = 1); 17 (m = 2); 0 (m = 3); 4,2 (m = 4).

fJl} rong ella cue dai ehinh va dl} tan sdc ella cacb til

Chung ta xet d¢ rong cua mot eire dai chinh va dua ra dinh nghia : Nira d¢ rong

goc ~8 1/2 ella eire dai chinh lit gee giira

92

tam cua eire dai chinh va cUC tieu lien k~

.. .

no. D¢ bien thien ~~ cua hieu pha giira tam cua eire dai chinh va eire tieu lien k~

, l' A th 2n K' " l' d

no a Ll't'1/2 = N' et qua nay a 0 sir

tien trien tren hinh 33-16 goi Y cho tao

N' lA' . h b·~ hii ,j., (2ndsin8)

eu ta ay VI p an leu t ire '+' = A

thea 8 xem nhir la bien, ta diroc d~ = (2nd~os8 )d8. Nhu vay mot bien d6i

nho ~~ trong dQ lech pha ling voi mot bien d6i nho ~8 trong goc 8

~8 = ( 2nd ~os 8 ) ~~ . Dung he thirc

~8 ~8 '~,j., A,j., 2n hA' ~

= 1/2 va '+' = Ll'+'I/2 = N' ta t ay rang

mra do rong goc cua eire dai chfnh la :

~8 _ A

1/2 - Ndeos8 m

(33-28)

Nira do rong goc cua eire dai chfnh ti I¢ voi 1

N . Neu N 160 thi dQ rong eire dai chinh se

hep va eire dai chinh quan sat diroc se thanh net. VI cac eire dai phu kern sang hon rat nhieu so voi eire dai chinh nen khong can chu y toi chung. Do do anh nhieu xa qua each nr la mot day vach sang hep song song va each deu nhau. Khi anh sang phat ra tir ngu6n diroi dang cac biroc song gian doan, pho diroc goi la ph6 vach VI cac eire dai chinh xuat hien nhtr cac vach co mau tren man hlnh.

MQt vai ngu6n sang nhtr Mat Troi hay bong den day toe, phat ra anh sang chua mot phan

vi nu 33-6

b6 lien tuc cac biroc song tren mot dai gioi han. Cach nr se phan tach anh sang nay thanh mot ph6 lien tuc d6i voi moi bac. Khi ta quan sat, chang han pho bac mot tir mot ngu6n nhtr the, ta se nhin thay tat ca cac mau trong vung nhin thay cua buoc song tren man. Dai luong dac tnrng cho kha nang tach chum anh sang v~ mat khong gian thea btroc song cua each nr diroc goi la d(> tan sac D cua no. DQ tan sac cua each tir diroc dinh nghia la :

a day ~8m la khoang each goc giira cac eire dai chinh (co cung bac) cua cac song co btroc song khac nhau mot hrong ~A.

Neu ta lay vi ph an bieu tlnrc dsin8m = rnA thea 8m va A xem nlnr cac bien so, khi do ta co (deos8m)d8m = mdx, Dung he thirc

D _ ~8m ' . -- .... -, taco. ~F\, ,

m

D = ----:deos8m

(33-29)

VI d nam a mau so, phtrong trinh (33-29) eho thay rang do tan sac cang 1611 doi voi cac each ttr co khoang each khe cang nho.

Ni'ra d(> rong goc, (a) Xac dinh bieu thirc cua ~81/2 doi voi eire dai chinh bieu thi theo bac m cua no. (b) Nira do rong goc cua eire dai chlnh bac mot bang bao nhieu khi anh sang dan sac co btroc song 500nm chieu sang 1700 khe cua

I mot each nr voi d = 1,81lm ?

93

Giai, (a) D6i voi cac eire dai chinh bac m, sin8m

28 . 28 1 '

cos + sin = ta co :

mA

= ± d' dung hang dang thirc

cos8m = ~1- sin2 8m = ~1- (~A)2 Thay V~lO phuong trinh (33-28) cho ta :

A 1

~81/2 =--r===== = -r======

NdJ1-(mA/d)2 NJ(d/A)2_m2

(b) Dung bieu thirc tren ta c6 :

1 -4

~8l/2 = ~ 1,7.10 rad

1700~(l,8~lm /500nm)2 _12

D¢ rong cua eire dai chinh la rat hep d6i voi cac each tu di6n hinh vi N rat Ian.

Bai tu kiern tra 33-6

89 tan sac 0 cua pho b~c m9t d6i vai each tLr trong VI du tren vai anh sang c6 bLIaC s6ng 500nm 113 bao nhieu ?

1 ,.

£)ap so : 0 = 5,8.105 rad/m = 5,8.10-4 rad/nm = O,033°/nm.

8ieu d6 c6 nghTa 113 kho?mg each g6c giCra cue dC?i do anh sang 500nm va cue dC?i do anh sang 501 nrn gay ra 113 0,033°.

vi nu 33-7

i.' Tieu chuan Rayleigh. Trong b6ng den hoi natri, cac nguyen nr natri bi kfch I thich boi mot ha quang dien va phat ra birc xa, Phan n6i bat cua phd nay bao I gam hai vach Yang voi btroc s6ng 589,00 va 589,59nm. Gia sir chum anh sang I phat ra til den natri di tai each nr thea huang phap tuyen. Cach tv c6 12000 I khe va khoang each khe la 2,1 urn. Chum sang hep sao cho n6 chieu sang chi I mot do rong 1, 7mm cua each tir. Xac dinh xem lieu cac vach trong pho ; bac mot cua hai biroc s6ng nay c6 diroc phan giai boi each tir khong ?

Giai. Ta dung tieu chuan Rayleigh d6 quyet dinh xem lieu cac vach c6 diroc phan giai hay khong. Theo tieu chuan nay, cac vach la diroc phan giai neu khoang each g6c cua

cluing ~8m phai Ian han mra d¢ rong g6c ~81/2 cua ca hai vach (xem hinh 33-17). Til phan thao luan cua ta v6 do tan sac, khoang each g6c ~8m cua hai vach voi cac biroc s6ng chenh nhau mot IUQ'ng ~A la :

~8 = m ~A

m dcos8

m

94

Tieu chuan Rayleigh doi hoi rang t.8m > t.81/2. Dung t.81/2 tir phirong trinh (33-28), ta co cac vach diroc phan giai khi :

m t.1e > Ie

dcos8m Ndcos8m

hay:

Ie t.1e> -

Nm

Trong bieu thtrc nay, Ie la buoc song cua mot trong hai vach (cluing hau nlur bang nhau), N Ia s6 khe diroc chum chieu sang va m Ia bac cua pho. D6i voi chum sang trong VI du nay, d(> rong w cua chum la rat nho d~ co th~ chieu sang tat ca cac khe. S6 cac khe duoc

chieu sang la N = w = 1,7mm = 810. D6i voi phd bac mot cua cac vach yang do

d 2,lllm

Ie 589nm

natri phat ra, = = O,73nm. VI hieu biroc song cua cac vach nay la

Nrn [(810)(1)]

t.1e = 589,59nm - 589,OOnrn = O,59nm, cluing khong diroc phan giai rna xuat hien nhir mot vach. Cac vach nay co th~ diroc phan giai hoac bang each chien sang nhieu khe han hoac bang each quan sat ph6 bac cao han.

I' , ...

I \ I \

I' I I I I

I I I

I I,

!

JI I

I' ( ....

" \J, \

I I, \

I 'I \

I " \

I ~ \

I I' \ ,I \

,I \

, \

~ r:

I 'I \

, I,

I r Ii

" ,I

I I , I I I

, I

(a)

(b)

(c)

Hinh 33-17. Hai vacli phd co cuang dQ hang nhau (duac ve- bdng cdc duang chdm chdm] tach nhau mot goc Lie. (a) Lie >Liel/2. (h) Lie= Liel/2. (c) Lie < Liel/2.

Tieu chudn Rayleigh cho su phdn gidi la Lie> LieJl2.

Bai ttr kiem tra 33-7

86i voi each tLr cho a VI du tren day, baa nhieu khe can duoc chieu sang de vua du de phan giai hai vach yang phat ra tLr den he quang natri ?

£)ap so : 1000 khe.

95

:. .,., A,"

33-7. NHIEU X~ TIA X 801 CAC TINH THE

Cac tia X dii duoc phat hien vao nam 1895 boi Wilhelm Roentgen (1895 - 1923). Chung co th~ duoc tao ra bang each gia toe cac electron den toe dQ cao nho mot hieu dien the 16n tir 10 den 100kV, va sau do cho cac electron nay dap vao mot bia kim loai, Cac tia X sau do duoc phat ra tir bia nay (hlnh 33-18). Ban chat cua cac tia X v<'in la dieu bi ~n cho mai toi mot so nam sau khi phat hien ra cluing, chinh VI the rna chung moi duoc goi la tia "X". Ta dii bier duoc la cac tia nay co kha nang xuyen thau 16n, co th~ lam den phim anh va co th~ lam cho mot so quang phat huynh quang. VI khong phat hien duoc sir lech cua chum tia X trong dien tnrong va tir tnrong, nen nguoi ta dii cho rang chum khong gorn cac hat tich dien. Cac tinh chat nay dua ta den ket luan rang, cac tia X la birc xa dien tir co buoc song ngan - nghia la anh sang voi cac buoc song nho hon nhieu so voi anh sang nhin thay (kha kien).

Cat6t

+

Hinh 33·18. Den ph at tia X. cs: electron duoc phdt ra tir catot va duac gia taL· t6i tl'/c do cao truce khi ddp vao bia anot. Cdc electron duac ham nhanh (gidm taL) J anot lam phdt ra tia X.

96

Nam 1912, Max Von Laue (1879 - 1960) dii de xuat mot thf nghiern nham kiem tra ban chat song cua cac tia X. Von Laue dii chi ra rang neu tia X co buoc song A g<in bang voi khoang each d gilra cac mat phang nguyen nr trong cac tinh the, khi do cac song tia X dap vao tinh th~ se lam xuat hien cac hieu irng giao thoa. Nh6 lai rang each tir truyen qua do gorn mot day deu dan cac khe, dii lam cho cac song sang giao tho a tang cuong manh 0 mot so it goc dac bier va hau nhu khir nhau hoan toan 0 tat ca cac goc con lai. D~ quan sat diroc cac hieu iing giao thoa nay, khoang each gifra cac khe phai hau nhu nho co buoc song. Tuong nr, chat ran tinh th~ gom mot mang deu dan cac nguyen tir, khi chum tia X dap vao tinh th~ cac hieu irng giao thoa tang cuong co the diroc quan sat de dang neu buoc song A nho han khoang each d giira cac mat nguyen nr trong tinh th~ chtit it.

--.--.--.--.--.--.--.--

Hinh 33·19. De't6i duac detecta, cdc song tia X phon xa tic mgt phang B phai di mot doan 2( dsinti) dai han cdc song phon xa ur mgt phdng A. Cdc song giao thoa tang cuong nhau J detecta khi 2(dsin()) = mX

Hinh 33-19 eho bieu dien hai chieu ella mot tinh the ba chieu, cac hang diem mieu ta cac mat phang nguyen nr. Cac tia X e6 biroc s6ng dan la cimg pha tnroc khi bi tan xa tir cac nguyen tir trong mat phang A va cac nguyen tir trong mat phang B. De e6 giao thoa tang cirong nhau ella cac tia X bi tan xa tir moi mat phang nguyen nr, g6e tci phai bang g6e phan xa. De toi diroc cac detecto, cac s6ng tan x a tir cac nguyen tir trong mat phang B di mot quang dirong Ian han cac song tan x a tir cac nguyen ttr trong mat phang A mot luong 2d(sin8). Neu goc

8m duoc eho boi mot h~ thtrc :

2dsin8m = rnA (m = 1,2,3 ... )

khi do cac song tan xa tir cac nguyen tir trong mat phang A se di tai detecto cung

7- VLOC - 13

(33-30)

pha voi cac song tan xa tir cac nguyen nr trong mat phang B. Nhu vay, cac song se giao thoa tang cuong nhau va tao ra mot eire dai giao thoa. Tirong nr, giao thoa tang cuong nhau cung se xay ra d6i voi cac song tan x a tir nhirng nguyen nr ella cac mat phang song song voi cac mat phang A va B. H~ thirc nay Ian dau tien da diroc W. L. Bragg (1890 - 1971) tim ra va diroc goi la dinh luat Bragg. Dinh luat nay cho

phep ta neu biet buoc song A, do goc 8m eo the tinh diroc khoang each d, nghia la xac dinh duoc cau true tinh the. Thirc te nhieu x a tia X la mot trong cac cong cu manh rna cluing ta eo de nghien ciru cau true ella cac chat ran.

Giai thfch sir khac bier giira nhieu xa Fresnel va nhieu x a Fraunhofer.

Ta da thao luan ba qua trinh nho do phuong truyen ella song co the thay d6i : do la phan xa, khtic xa va nhieu xa. Qha trinh nao, neu eo, trong cac

qua trinh nay eo the diroc mo ta bang giao tho a song? Giai thich.

Dung hinh 33-20 cho mot each giai thieh dinh tfnh d6i voi sir hinh thanh ella cham sang Arago. Hai tia ve tren hinh di qua mep ella mot chiec rna va di toi man. Ban eo the noi gi v~ hieu dirong di gitra cac tia nay ? Ban e6 the noi gl v~ d¢ lech pha gitra cac song sang di doc thea cac tia nay? MCi rong ket luan ella ban de bao ham diroc tat cit song sang di qua mep ella rna mot each Wang tu,

Hinh 33-20. DiG t(1O mot V1Jng tOI tren nuin khi duoc chieu sang bdng nguon anh sang die'171 dan sac. Chdm sang Arago duoc hinh thanh tren man tai tdm ella vung tol.

97