c







c 
1 Bӕi cҧnh lӏch sӱ Ҩn Đӝ trưӟc Phұt giáo
2 Giai đoҥn sơ khai và Giáo hӝi đҫu tiên
2.1 Giai đoҥn sơ khai
2.2 Tә chӭc giáo hӝi đҫu tiên
3 Các Hӝi nghӏ kӃt tұp kinh điӇn chính
3.1 KӃt tұp lҫn thӭ I
3.2 KӃt tұp lҫn thӭ II
3.3 Vua Asoka và KӃt tұp kinh điӇn lҫn thӭ III
3.4 KӃt tұp lҫn thӭ IV và các lҫn sau đó
4 Các bӝ phái chính hiӋn nay
5 VӅ khái niӋm TiӇu thӯa
6 Nguyên do suy tàn cӫa Phұt giáo tҥi Ҩn Đӝ
6.1 Sӵ phân hoá trong Phұt giáo ӣ Ҩn Đӝ
6.2 Phұt giáo và quan hӋ vӟi Ҩn giáo (Hindu)
6.3 Sӵ bành trưӟng có tính cách bҥo đӝng cӫa Hӗi giáo
7 Các di tích, di chӍ, và trung tâm Phұt giáo quan trӑng trong lӏch sӱ
7.1 Ҩn Đӝ
7.2 Sri Lanka (Tích Lan)
7.3 Nepal
7.4 Afghanistan (A Phú Hãn)
7.5 Tây Tҥng
7.6 MiӃn ĐiӋn
7.7 Trung Hoa
7.8 ViӋt Nam
7.9 TriӅu Tiên
7.10 Thái Lan
7.11 Campuchia
7.12 Nhұt Bҧn
8 Phұt giáo ngày nay
9 Tóm tҳt các diӉn biӃn trong lӏch sӱ Phұt giáo
10 Đӑc thêm
11 Tham khҧo
11.1 TiӃng ViӋt
11.2 TiӃng Anh
Phұt giáo là mӝt tôn giáo đưӧc đӭc Thích Ca Mâu Ni („

) truyӅn giҧng ӣ miӅn bҳc Ҩn
Đӝ vào thӃ kӹ thӭ 6 TCN. Do đҥo Phұt đưӧc truyӅn đi trong mӝt hơn hay 2500 năm và lan ra
nhiӅu nơi cho nhiӅu chӫng tӝc nên lӏch sӱ phát triӇn cӫa nó khá đa dҥng vӅ các bӝ phái cũng như
là các nghi thӭc và phương pháp tu hӑc. Ngay tӯ buәi đҫu, đӭc Thích Ca, ngưӡi truyӅn đҥo Phұt,
đã thiӃt lұp đưӧc mӝt giáo hӝi vӟi các luұt lӋ hoҥt đӝng chһt chӁ cӫa nó. Nhӡ vào sӵ uyӇn chuyӇn
cӫa giáo pháp, đҥo Phұt có thӇ thích nghi vӟi các hoàn cҧnh chӃ đӝ xã hӝi, con ngưӡi, và tұp tөc
ӣ các thӡi kǤ khác nhau, nên ngày nay Phұt giáo vүn tiӃp tөc tӗn tҥi và phát triӇn ngay cҧ trong
các nưӟc có nӅn khoa hӑc tiên tiӃn như Hoa KǤ và Tây Âu.
` 





VӅ đӏa lý, phía Bҳc cӫa Ҩn Đӝ là dãy Hy-mã-lҥp-sơn (Hymalaya) cao lӟn và dài tҥo nên mӝt
hàng rào cô lұp các vùng bình nguyên cӫa xӭ này vӟi các vùng còn lҥi. ĐӇ liên lҥc vӟi bên ngoài
thì chӍ có con đưӡng núi xuyên qua A Phú Hãn (Afghanistan). NӅn văn hóa chính ngӵ trӏ thӡi
bҩy giӡ là văn hóa VӋ Đà (÷

). Theo sӱ liӋu hiӋn nay thì dân tӝc Ҩn (Veda) có chung tә tiên
vӟi các dân tӝc châu Âu là các bӝ lҥc du mөc đã mӣ mang và xâm chiӃm các vùng lãnh thә Tây
Bҳc Ҩn và lan rӝng ra hҫu hӃt bán đҧo Ҩn Đӝ khoҧng 1000 năm trưӟc Công Nguyên.
Văn hoá VӋ Đà nghiêng vӅ thӡ phөng nhiӅu thҫn thánh cũng như có các quan điӇm thҫn bí vӅ vũ
trө. Nhӳng sӵ phát triӇn vӅ sau đã biӃn Veda thành mӝt tôn giáo (đҥo Bà La Môn) và phân hoá
xã hӝi thành 4 giai cҩp chính trong đó giai cҩp Bà La Môn (hay tăng lӳ) là giai cҩp thӕng trӏ.
Tư tuӣng luân hӗi và cho rҵng sinh vұt có các vòng sinh tӱ thoát thai tӯ đҥo Bà La Môn (hay
sӟm hơn tӯ tư tưӣng Veda). Đҥo này còn cho rҵng tӗn tҥi mӝt bҧn chҩt cӫa vҥn vұt đó là
Brahman (hay Phҥm Thiên). Do viӋc giai cҩp tăng lӳ đưӧc đӅ cao và đưӧc hưӣng mӑi ưu đãi
bәng lӝc trong xã hӝi đã tҥo điӅu kiӋn cho viӋc phân hoá thành phҫn này ra rҩt nhiӅu hưӟng triӃt
lý hay hành đҥo khác nhau và đôi khi chӕng chӑi phҧn bác nhau. Trong thӡi gian trưóc khi Thích
Ca thành đҥo đã có rҩt nhiӅu trưӡng phái tu luyӋn. Các xu hưӟng triӃt lý cũng phân hoá mҥnh
như là các xu hưӟng khoái lҥc, ngүu nhiên, duy vұt, hoài nghi mӑi thӭ, huyӅn bí ma thuұt, khә
hҥnh, tu đӭc hҥnh, tөng kinh...
Chính sӵ phӭc tҥp cӫa xã hӝi, các tư tưӣng vӅ nhân sinh quan vũ trө quan khá phong phú, và sӵ
xuҩt hiӋn cӫa các phương thӭc tu tұp dӏ biӋt nhau đã là mӝt môi trưӡng giúp cho Thích Ca tӯ đó
tìm ra con đưӡng riêng cho đҥo Phұt vӅ sau.
˜ 

 !"
#

$
%

Điêu khҳc bҵng đá vào thӃ kӍ thӭ I dҩu chân Phұt có chҥm hình bánh xe Pháp Luân
˜ `

 !"

Ngay sau khi thành đҥo (vào khoҧng giӳa sau thӃ kӍ thӭ 6 TCN - có tài liӋu cho đó là vào năm
544 TCN) thì Thích Ca đã quyӃt đӏnh thuyӃt giҧng lҥi hiӇu biӃt cӫa mình. 60 đӋ tӱ đҫu tiên là
nhӳng ngưӡi có quan hӋ gҫn vӟi Thích Ca hình thành tăng đoàn (hay giáo hӝi) đҫu tiên. Sau đó,
nhӳng ngưӡi này chia nhau đi khҳp nơi và mang vӅ thêm ngày càng nhiӅu ngưӡi muӕn theo tu
hӑc. ĐӇ làm viӋc đưӧc vӟi mӝt lưӧng ngưӡi theo tu hӑc ngày càng đông, Phұt đã đưa ra mӝt
chuҭn mӵc cho các đӋ tӱ có thӇ dӵa vào đó mà thu nhұn thêm ngưӡi. Các chuҭn mӵc này phҫn
chính là viӋc quy y tam bҧo -- tӭc là chҩp nhұn theo hưӟng dүn cӫa chính Phұt, nhӳng lӡi chӍ dҥy
cӫa Phұt (Pháp), và cӝng đӗng Tăng đoàn.
˜ ˜&'
(


$
%
Trong thӡi còn tҥi thӃ thì giáo hӝi trӵc tiӃp chӏu sӵ hưӟng dүn cӫa Thích Ca vӅ giáo lý và
phương cách tu tұp. Đây là tә chӭc thӕng nhҩt, bình đҷng giӳa mӑi thành viên không phân biӋt
gíӟi tính, tuәi tác, điҥ vӏ xã hӝi và có mөc tiêu tӕi cao là đem lҥi giác ngӝ cho mӑi thành viên.
Nhӡ vào tә chӭc chһt chӁ và qui cӫ nên giáo hӝi tránh đưӧc nhiӅu chia rӁ.
Kӹ luұt cӫa giáo hӝi dӵa trên nguyên tҳc tӵ giác. Trong các kì hӑp, giӟi luұt đưӧc nêu lên, sau đó
thành viên tӵ xét và nhұn vi phҥm nӃu có. Nhӳng điӅu lӋ chính đưӧc đӅ cұp là nhүn nhөc, hành
thiӋn tránh ác, tӵ chӫ và kiӅm chӃ trong ăn nói và tinh tҩn.
Ngoài nhӳng ngưӡi xuҩt gia, Phұt còn có rҩt nhiӅu đӋ tӱ tҥi gia (hay cư sĩ). Giӟi cư sĩ cũng đưӧc
Phұt thuyӃt giҧng và ngưӧc lҥi tham gia ӫng hӝ tăng đoàn vӅ nhiӅu mһt.
Sau khi Phұt nhұp tӏch thì Tôn giҧ Ma Ha Ca DiӃp (¦




) thay phҫn lãnh đҥo giáo hӝi.

Giáo hӝi giӳ nguyên các hoҥt đӝng truyӅn thӕng cӫa mình cho đӃn kì kӃt tұp kinh điӇn lҫn thӭ
hai.
4 )
*
  "+,"

-
.
4 `/+,$(0
Lí do
Khi Phұt còn sinh tiӅn thì các giҧng thuyӃt đӅu chӍ truyӅn miӋng. Phұt lҥi tuǤ theo trình đӝ hiӇu
biӃt và khҧ năng hҩp thө đӇ có lӡi giҧng thích hӧp. Các phương pháp dùng lҥi rҩt phong phú tùy
theo hoàn cҧnh và phưong tiӋn. Do đó, sӵ dӏ biӋt khó tránh khӓi trong các lӡi giҧng.
Ngay sau khi Phұt nhұp diӋt đã có các đӋ tӱ cho rҵng phҧi làm điӅu này, không làm điӅu nӑ,
không chӏu ràng buӝc tâm ý... ĐӇ tránh sӵ sai biӋt, và bҧo tӗn các giáo pháp và luұt lӋ cho đưӧc
toàn vҽn, Ma Ha Ca DiӃp (¦




) đã đӅ nghӏ kӃt tұp và phân loҥi toàn bӝ lӡi dҥy cӫa

Phұt lҥi thành kinh điӇn đӇ tránh chia rӁ, sai lҫm vӅ giáo pháp.
DiӉn biӃn và KӃt quҧ
Cuӝc kӃt tұp đã đưӧc tә chӭc tҥi TǤ Xá Ly (


, nay là Rajgir) gӗm 500 tì kheo do sӵ trӧ
giúp cӫa vua A Xà ThӃ (



) xӭ Ma KiӋt Ðà (¦



) vào khoҧng đҫu thӃ kӹ thӭ 5
TCN. A Nan Đà (


) là ngưӡi theo hҫu Phұt suӕt 30 năm, đưӧc xem là ngưӡi có trí nhӟ
tuyӋt vӡi, đӭng ra trì tөng lҥi nhӳng điӅu Phұt giҧng thuyӃt (bӣi vұy các bӝ kinh đӅu bҳt đҫu
bҵng câu   , lӡi cӫa A Nan Đà). Còn Upali, là ngưӡi thӧ cҥo, kӇ lҥi vӅ giӟi
luұt.
Phương pháp kӃt tұp đưӧc kӇ lҥi bҵng trí nhӟ và cũng không có ghi thành văn bҧn. Nhӳng điӅu
ghi nhұn này sau đó đưӧc viӃt lҥi thành 4 bӝ kinh:
Kinh Trưӡng A Hàm (



)
Kinh Trung A Hàm (¦




)
Kinh Tăng Nhҩt A Hàm (




)
Kinh Tҥp A Hàm („




)
Đây là các tài liӋu cә nhҩt có ghi lҥi cuӝc đӡi cӫa Phұt và hoҥt đӝng cӫa Tăng đoàn, đánh dҩu
bưӟc đҫu hình thành Kinh tҥng và Luұt tҥng. Các bӝ kinh văn trên cũng là căn bҧn cho Phұt giáo
nguyên thuӹ.
4 ˜/+,$(00
Lí do
Sau 100 năm (đҫu thӃ kӍ thӭ 5 TCN) thì có nhiӅu ngưӡi muӕn thay đәi mӝt sӕ điӅu chi tiӃt trong
giӟi luұt. Đҥi hӝi kӃt tұp lҫn thӭ II cӕt đӇ bàn thҧo vӅ nhӳng thay đәi này.
Đҥi hӝi còn nhҵm mөc đích ngăn không đӇ các tư tưӣng cӫa các đҥo khác thâm nhұp vào giáo lý
Phұt giáo.
DiӇn biӃn và KӃt quҧ
Đҥi hӝi có 700 vӏ tǤ kheo, đưӧc tә chӭc tҥi Vesali trong tám tháng dưӟi sӵ trӧ giúp cӫa vua
Kalasoka. Trong đҥi hӝi nhӳng ngưӡi không đӗng ý vӟi viӋc giӳ nguyên giӟi luұt ban đҫu đã bӓ
ra đӇ tә chӭc mӝt hӝi nghӏ kӃt tұp riêng và thành lұp Ðҥi chúng bӝ (¦


 
). Sӕ ngưӡi
còn lҥi vүn tiӃp tөc kӃt tұp kinh điӇn, sau đó hình thành Thưӧng tӑa bӝ ( 



).
4 4 1"#/+,"

-$(000

Thӡi vua A Dөc, đҥo Phұt đã truyӅn ra ngoài Ҩn Đӝ

1" (A Dөc) là vua cӫa xӭ Mauryan, ra đӡi khoҧng năm 273 TCN. Trưӟc khi trӣ thành Phұt
tӱ, ông có tính khí rҩt hung bҥo, đã giӃt nhiӅu anh em cӫa mình đӇ cưӟp ngôi vua cũng như đã
xua quân chiӃm lãnh thә Kalinga (ngày nay thuӝc vӅ Orissa) phía Đông Ҩn. Nhưng ngay sau đó
nhӡ gһp đưӧc Sa di Nigrodha, ông theo Phұt giáo cҧi hӕi và làm rҩt nhiӅu điӅu thiӋn, chӕng lҥi
bҥo lӵc. Ông là ngưòi có công lӟn khuyӃn khích Phұt giáo, xây dӵng hàng chөc ngàn chùa chiӅn,
bҧo tháp Phұt giáo cũng như xây dӵng hӋ thӕng đưӡng xá, nhà thương cho đҩt nưӟc.
Đây là giai đoҥn đánh dҩu sӵ phát triӇn cӫa Phұt giáo ra khӓi đӏa bàn nưӟc Ҩn Đӝ. NhiӅu đoàn
truyӅn giáo đҥo Phұt đã đưӧc cӱ đӃn khҳp nơi tӯ Âu sang Á đӃn tұn Hy Lҥp, các nưӟc tҥi Trung
Á, tҥi Trung Đông cũng như Trung Quӕc, MiӃn ĐiӋn và Tích Lan. Mӝt tranh luұn khá sôi nәi
hiӋn nay là liӋu đoàn thuyӃt pháp cӫa vua Asoka đã đӃn đưӧc ViӋt Nam hay không? Câu hӓi này
còn trông chӡ vào viӋc tìm ra thêm các bҵng chӭng vӅ di chӍ khҧo cә ӣ ViӋt Nam. Ngoài ra, vua
Asoka còn là ngưӡi bҧo trӧ cho kì kӃt tұp kinh điӇn thӭ lҫn thӭ III.
KӃt tұp kinh điӇn lҫn thӭ III và bҧn dӏch tiӃng Pali cӫa toàn bӝ Tam Tҥng kinh
Lí do:
Trong thӡi gian vua Asoka trӏ vì vào giӳa thӃ kӍ thӭ 3 TCN, Phұt giáo đã phát triӇn rӝng ra nhiӅu
nơi. Mӝt điӅu tҩt yӃu là có nhiӅu sӵ phân hóa, ngay trong đҥo Phұt. Tăng đoàn cũng đã bӏ mӝt sӕ
ngưӡi trà trӝn và lҥm dөng, gây nhiӅu bҩt hòa nӝi bӝ.
2
34
+#/+5:
Hӝi nghӏ đưӧc chӫ trì bӣi Moggaliputta Tissa bao gӗm 1.000 tì kheo ưu tú đưӧc cӱ đӃn. Hӝi nghӏ
đưӧc tә chӭc vào khoҧng năm 325 TCN và kéo dài trong 9 tháng. Đӏa điӇm kӃt tұp là thành
Pataliputta thuӝc vӅ xӭ Maggadha dưӟi sӵ khӣi xưӟng và giúp đӥ cӫa vua Asoka. Đây là lҫn đҫu
tiên Tam Tҥng Kinh bao gӗm Kinh tҥng, Luұt tҥng và Luұn tҥng đưӧc hoàn thành đҫy đӫ.
Cuӕi đҥi hӝi, Moggaliputta Tissa ra "Nhӳng ĐiӇm Dӏ BiӋt" (


 ) đӇ bác bӓ luұn thuyӃt
không hӧp lӋ cӫa mӝt sӕ bӝ phái. Đҥi hӝi kӃt tұp này có hҥn chӃ là chӍ đưӧc sӵ công nhұn vӅ
giáo pháp cӫa tông phái Phұt giáo nguyên thuӹ ( 



), tông phái chiӃm đa sӕ lúc bҩy giӡ.
Sau đҥi hӝi, Tam Tҥng kinh cùng vӟi các chú giҧi đưӧc đem tӟi Tích Lan bӣi con trai vua Asoka
là Mahinda. Các kinh điӇn này sau đó đã đưӧc dӏch sang tiӃng Pali còn nguyên vҽn cho đӃn nay.
KӃt tұp lҫn thӭ IV và các lҫn sau đó

#
"6"+,$(0 thì các sӱ liӋu đã không hoàn toàn thӕng nhҩt vӟi nhau vӅ thӡi
gian tính và đӏa điӇm. Có hai thuyӃt đáng lưu ý là:
&7+(89
c.:9:
Vua Kanishka là tín đӗ trung thành vӟi Phұt giáo, rҩt ưa đưӧc nghe giҧng kinh văn nên thưӡng
mӡi nhiӅu tu sĩ Phұt giáo đӃn giҧng kinh. Tuy nhiên, ông nhұn thҩy có rҩt nhiӅu sӵ khác biӋt vӅ
các kiӃn giҧi trong Phұt giáo nên khӣi tâm bҧo trӧ cho kì kӃt tұp lҫn thӭ IV.
2
34
+#/+5:
Thӡi gian kӃt tұp là vào khoҧng 400 năm sau khi Phұt nhұp diӋt (thӃ kӍ thӭ 1). Ðӏa điӇm là vùng
Kasmira miӅn tây bҳc Ҩn Ðӝ. Hӝi nghӏ bao gӗm 500 hӑc giҧ giӓi vӅ Tam Tҥng kinh và do
Vasamitra chӫ tӑa vӟi sӵ trӧ giúp cӫa Parsva.
Sau khi kӃt tұp, Vua Kanishka đã ra lӋnh khҳc lҥi toàn bӝ Kinh tҥng, Luұt tҥng và Luұn tҥng lên
trên nhӳng lá đӗng, bҧo quҧn tҥi mӝt nơi cӕ đӏnh, không cho mang ra ngoài. Tuy nhiên, nhӳng di
vұt này đã bӏ thҩt lҥc, nay chӍ còn phҫn thích luұn A TǤ Ðҥt Ma Ðҥi TǤ Bà Sa ( 



¦








) mà Trҫn HuyӅn Trang đã dӏch sang tiӃng Hán, gӗm hai trăm quyӇn.
&7+(
9
Thӡi gian kӃt tұp là vào khoҧng 400 năm sau khi Phұt nhұp NiӃt Bàn, do vua xӭ Tích Lan là
Vattagàmani hӛ trӧ. Kì kӃt tұp này đã đӑc, hiӋu đính và xӃp lҥi thӭ tӵ cӫa Tam Tҥng kinh cũng
dӏch lҥi chúng sang tiӃng Pali. ThuyӃt này đưӧc nhiӅu hӑc giҧ công nhұn chính là kӃt tұp lҫn thӭ
IV cӫa Thưӧng Tӑa Bӝ ( 



).
)
"6"+,"
:
Các lҫn kӃt tұp còn lҥi đӅu là cӫa riêng bӝ phái Thưӧng Tӑa Bӝ (còn gӑi là Nam TruyӅn) tiӃn
hành.
KӃt tұp lҫn thӭ V đưӧc tә chӭc vào năm 1871, trong suӕt 5 tháng tҥi thӫ đô cӫa MiӃn ĐiӋn lúc
bҩy giӡ là Mandalay. Sӕ ngưӡi tham dӵ gӗm 2.400 cao tăng dưӟi sӵ bҧo trӧ cӫa vua Mindon.
KӃt quҧ là viӋc hiӋu đính lҥi 3 tҥng kinh và đem khҳc trên 729 phiӃn đá hình vuông đưӧc cҩt vào
trong chùa tháp Kuthodaw.
KӃt tұp lҫn thӭ VI bҳt đҫu ngày 17 tháng 5, nhân dӏp lӉ Phұt Đҧn, năm 1954, trong suӕt thӡi gian
là 2 năm. Đӏa điӇm kӃt tұp là phía bҳc cӫa Ngưӥng Quãng, trên đӗi núi NghӋ Cӕ. Dưӟi sӵ khӣi
xưӟng cӫa Giáo hӝi Phұt giáo MiӃn ĐiӋn và bҧo trӧ cӫa Chính phӫ MiӃn ĐiӋn. KӃt quҧ là sӵ
tham khҧo lҥi tҩt cҧ kinh điӇn cӫa các nưӟc Phұt giáo Nam truyӅn, rӗi đúc kӃt và đem xuҩt bҧn
đӇ truyӅn bá.
Theravada, còn đưӧc gӑi là Phұt giáo nguyên thuӹ hay Phұt giáo Nam truyӅn (tiӃng Phҥn:
„




). Tông phái này hình thành ngay trong thӃ kӹ đҫu tiên sau khi Thích Ca viên tӏch.
Chӳ Theravada có nghĩa là "lӡi dҥy cӫa bұc trưӣng thưӧng". Do đó nhiӅu sách còn gӑi nhóm này
là Trưӣng Lão bӝ. Chính xӭ Sri Lanka là nơi bҧo tӗn đưӧc truyӅn thӕng cӫa Theravada mһc dù
đҥo Phұt tҥi đó là mӝt kӃ thӯa tӯ trung tâm Ҩn Đӝ. Phұt giáo ӣ Ҩn đã bӏ suy tàn và biӃn mҩt tӯ
thӃ kӍ thӭ 6 do viӋc lan tràn cӫa Hӗi giáo và Ҩn Đӝ giáo.
Quan ThӃ Âm Bӗ Tát
Mӝt hình ҧnh tiêu biӇu cӫa tư tưӣng Đҥi thӯa ӣ các nưӟc Đông Nam Á
Mahayana, còn có tên là Đҥi thӯa hay Phұt giáo Bҳc truyӅn . Tӯ thӃ kӍ thӭ 1 TCN các tư tưӣng
Đҥi thӯa đã bҳt đҫu xuҩt hiӋn và thuұt ngӳ Mahayana, hay Đҥi thӯa, chӍ thӵc sӵ có khi nó đưӧc
đӅ cұp trong bӝ kinh DiӋu Pháp Liên Hoa („









). Nói chung, ý tưӣng
Mahayana là có xu hưӟng rӝng rãi và tӵ do hơn là các phép tҳc ràng buӝc cӫa Theravada.
ĐӃn thӃ kӍ thӭ 3 khái niӋm Mahayana mӟi đưӧc xác đӏnh rõ ràng qua các trưӟc tác cӫa bӗ tát
Long Thӑ (

 
) trong Trung Luұn (hay Trung Quán Luұn), chӭng minh tính không cӫa
vҥn vұt. Các ý này đã đưӧc Long Thӑ khai triӇn. Bên trong Đҥi thӯa, lҥi có các trưӡng phái khác
như là Madhymaka, Yogacara.
Vajrayana còn có các tên gӑi là Tantra, Mұt tông, Kim cương thӯa. Mұt tông thưӡng có khuynh
hưӟng giӳ bí mұt các thông tin nên khó xác đӏnh đưӧc chính xác thӡi điӇm ra dӡi cӫa tông này.
Nó xuҩt hiӋn vào khoҧng thӃ kӍ thӭ 6, hay chҳc chҳn hơn là thӃ kӍ thӭ 7. Mұt tông có rҩt nhiӅu kĩ
thuұt thӵc nghiӋm trong đó bao gӗm Mandala, Mantra, Mudra, Yidam, Dhyani-Buddhas, Bija,
Mahamudra, Vajra và Ghanta.
Khӕi lưӧng kinh điӇn Mұt tông rҩt khәng lӗ chưa đưӧc biӃt hӃt. Trong đó cҫn kӇ đӃn đҥi Nhұt,
Kim Cang Ðҧnh, Tô tҩt đӏa, Du ký, YӃu lưӧc niêm tөng
Pure Land, hay Tӏnh Đӝ tông ( ), xuҩt hiӋn vào giӳa thӃ kӍ thӭ 4 tӯ sӵ truyӅn bá cӫa sư
HuӋ ViӉn ( 
). Tư tưӣng vӅ Tӏnh Đӝ thì có sҹn trong Phұt giáo Ҩn Đӝ nhưng tӟi khi sang
Trung Hoa thì nó phát triӇn thành mӝt tông phái.
Kinh điӇn phái này phҫn chính là các kinh Vô Lưӧng Thӑ, Quán Vô Lưӧng Thӑ, kinh A Di Đà,
cӝng vӟi luұn Vãng sinh Tӏnh đӝ. Phương pháp tu hӑc có 3 nguyên tҳc Tín, NguyӋn và Hành.
Đây là mӝt trong các tông phái tương đӕi dӉ tu hӑc nên ӣ Đông và Nam Á có rҩt nhiӅu Phұt tӱ
trong vùng theo tông này, nhҩt là các ngưӡi lӟn tuәi.
Ch'an còn có các tên gӑi là ThiӅn tông, Zen. ThiӅn là phương pháp tu tұp có tӯ khi Thích Ca
truyӅn giҧng. Nó đưӧc Bӗ ĐӅ Đҥt Ma (!"



) đem sang Trung Hoa vào đҫu thӃ kӍ thӭ 6.
ĐӃn đҫu thӃ kӹ thӭ 8 thì ThiӅn tông thӵc sӵ phát triӇn và lӟn mҥnh sâu rӝng hơn các tông phái
khác. ThiӅn tông cũng thưӡng đưӧc xem là mӝt nhánh cӫa Đҥi thӯa. Tuy nhiên, phương cách tu
hӑc đưӧc nhҩn mҥnh là viӋc tӵ nӛ lӵc đӇ phá bӓ các đӏnh kiӃn chҩp trưӟc, các kinh nghiӋm, hay
lӅ lӕi suy diӉn cũ cӫa bҧn thân đӇ trӵc tiӃp chӭng nghiӋm chân lý. Do sӵ lӟn mҥnh đһc biӋt,
ThiӅn tông còn đưӧc chia ra thành nhiӅu tông phái nhӓ, quan trӑng là Lâm TӃ (c # ) và Tào
Đӝng (

" ).
Ngoài ra các bӝ phái khác tҫm mӭc nhӓ hơn đáng kӇ là Luұt tông (÷

), Duy Thӭc tông còn
có tên là Pháp Tưӟng tông (÷ 


hay 

$



), Thiên Thai tông ( 
), Hoa
Nghiêm tông (




) hay HiӅn Thӫ tông, Thành Thұt tông („




), và Chân Ngôn
tông ( %"
).
È  ;"

<=&
->
Trưӟc đây đã có mӝt sӵ đánh giá không đҫy đӫ vӅ các danh tӯ TiӇu thӯa (


) và Đҥi thӯa
(¦



). Cҧ hai khái niӋm trên xuҩt hiӋn vào khoҧng thӃ kӍ thӭ 1 trong kinh DiӋu Pháp Liên
Hoa.
Đã có mӝt sӕ nhҫm lүn khi nhұp chung khái niӋm TiӇu thӯa vӟi Thevarada (Nguyên thuӹ hay
Trưӣng lão bӝ) làm mӝt. Sӵ thұt là Thevarada đưӧc truyӅn tӟi và phát triӇn ӣ Tích Lan vào thӃ kӍ
thӭ 3 TCN (thӡi vua Asoka). Trong thӡi gian này thì chưa hӅ có các khái niӋm TiӇu thӯa và Đҥi
thӯa. Mãi cho đӃn khi bӝ phái TiӇu thӯa hình thành ӣ Ҩn Đӝ thì Thevarada hoàn toàn phát triӇn
đӝc lұp ӣ Tích Lan. Phái TiӇu thӯa ngày nay đã hoàn toàn không còn tӗn tҥi. Do đó, Hӝi Phұt
giáo ThӃ giӟi (&"$
' $$"%
"(!



, WFB) đã quyӃt đӏnh xoá bӓ danh tӯ này vào năm
1950 vì nó hoàn toàn không liên quan tӟi đҥo Phұt hiӋn diӋn ngày nay ӣ Tích Lan, Thái Lan,
MiӃn ĐiӋn, Campuchia, Lào ...
 ? 7%:7
@


Sӵ suy tàn cӫa đҥo Phұt tҥi Ҩn Đӝ có thӇ đã bҳt đҫu tӯ thӃ kӍ thӭ 7 và đҥo Phұt thӵc sӵ biӃn mҩt
trên đҩt Ҩn vào thӃ kӍ thӭ 14. Mãi cho đӃn thӃ kӍ thӭ 19 thì phong trào chҩn hưng Phұt giáo tҥi
Ҩn mӟi bҳt đҫu lҥi.
 `AB,C 
D
Tӯ thӃ kӍ thӭ 7 trӣ đi, đҥo Phұt đã có nhiӅu phân hoá. NhiӅu tông phái đã xuҩt hiӋn lҥi có đưӡng
lӕi dӏ biӋt và nhiӅu lúc chia rӁ nhau. Thӡi gian đó, cũng là lúc ra đӡi các tông phái Mұt tông. Các
phái này đưa ra rҩt nhiӅu hình ҧnh bӗ tát và có nhiӅu hoҥt đӝng vӅ hình thӭc tương tӵ vӟi viӋc
thӡ cúng thҫn linh cӫa Ҩn giáo. Do đó, ít nhiӅu đã làm lu mӡ các điӇm đһc thù cӫa Phұt giáo. Sӵ
bao dung và tӵ do cӫa Phұt giáo cũng là mӝt tiӅn đӅ cho sӵ suy tàn. Các vua trong nưӟc Ҩn mһc
dù rҩt sùng bái đҥo Phұt nhưng khó tìm thҩy trong đҥo này mӝt vӏ trí tôn xưng xӭng đáng. Do đó,
hӑ có thӇ sҹn sàng nghe thuyӃt pháp nhưng vүn không bӓ quên đҥo Bà La Môn và không ngӯng
phát huy đҥo này thay vì Phұt giáo.
 ˜
#5<#

E_
×
Ҩn đӝ giáo (hay Bà La Môn) là mӝt đҥo giáo ra đӡi tӯ thӃ kӍ 15 TCN, vӟi mӝt điӇm đһc thù là nó
sҹn sàng tiӃp thu các nguyên lý hay khái niӋm cӫa đҥo khác.
Mӝt mһt, trong sӕ tín đӗ Phұt giáo có rҩt nhiӅu tu sĩ phát gӕc tӯ đҥo Bà La Môn nên các tư tưӣng
và nӅ nӃp cӫa Ҩn giáo có ҧnh hưӣng ít nhiӅu đӃn đҥo Phұt.
Mһt khác, quan trӑng hơn là viӋc Ҩn giáo đã mһc nhiên thu nҥp các tư tưӣng cӫa Phұt giáo làm
thành tư tưӓng Bà La Môn. (Trong đó có viӋc Phұt Thích Ca Mâu Ni trӣ thành mӝt vӏ tiên tri
quan trӑng cӫa đҥo này). Nhӳng cuӝc tӵ đәi mӟi cӫa đҥo Ҩn kӇ tӯ thӃ kӍ thӭ 7 đã đem lҥi sinh
khí cho đҥo đó cũng như làm mӡ nhҥt dҫn hình ҧnh Phұt giáo. Sư pha trӝn các tư tưӣng Phұt giáo
vào Ҩn giáo sâu và nhiӅu đӃn nӛi mӝt ngưӡi bình dân rҩt khó tìm đưӧc mӝt sӵ phân biӋt rõ ràng
giӳa Ҩn giáo và Phұt giáo. Mãi cho đӃn ngày nay, khi nghiên cӭu vӅ Phұt giáo và Ҩn giáo vүn
còn nhiӅu tác giҧ Tây phương bӕi rӕi khi phân biӋt hai tôn giáo này.(Xin xem thêm Exploring
Hindu-Buddhist Connections)
Ngoài ra, trong thӡi gian đó, vӟi đһc tính dӉ thích nghi và hӧp vӟi nhu cҫu thӡ phưӑng cӫa ngưӡi
bình dân ӣ Ҩn, nên đҥo Phұt dҫn dà trӣ thành thӭ yӃu hay trӣ thành đҥo cӫa giai cҩp trí thӭc.
 4AB4 
F.

4  
@*G



Đҥi hӑc Nalanda mӝt trung tâm Phұt giáo quan trӑng ӣ Ҩn Đӝ (bӏ phá huӹ năm 1197)
Vào nӱa cuӕi thӃ kӍ thӭ 8, vua al-Mahdi (775-785) cӫa triӅu đҥi Hӗi giáo Abbasad đã xua quân
tҩn công Ҩn Đӝ và hӑ đã phá huӹ, cưӟp bóc các tài liӋu, công trình, kiӃn trúc Phұt giáo -- trong
đó quan trӑng là trung tâm Phұt hӑc Valabhi (÷
$
 )). Mһc dù sau đó hӑ không tiӃp tөc bӭc hҥi
Phұt giáo nhưng dҫu sao đây cũng là bưӟc đҫu trong viӋc huӹ hoҥi Phұt giáo tҥi Ҩn Đӝ,
Afghanistan và Trung Đông.
Cho đӃn 1178 thì quân đӝi Hӗi giáo cӫa Muhammad Ghuri đã tiӃn hành nhiӅu cuӝc chinh phҥt
Ҩn Đӝ, hҫu hӃt các công trình Phұt giáo đã dҫn dà bӏ tiêu huӹ. Vào năm 1197 Trung tâm Phұt
giáo Nālandā bӏ huӹ diӋt hoàn toàn kӇ cҧ các tăng sĩ. Vikramaśīla cũng bӏ chiӃm năm 1203, chҩm
dӭt toàn bӝ mӝt thӡi đҥi lӏch sӱ cӫa Phұt giáo tҥi Ҩn Đӝ.
Ò )
:
.
H:

IH# C=
5J  

Ò `
Là cái nôi đҫu tiên cӫa Phұt giáo. Các trung tâm Phұt giáo đã ra đӡi ngay tӯ thӡi Thích Ca truyӅn
đҥo và phát triӇn mҥnh vào thӡi vua Asoka. Ngày nay, nhӳng di tích quan trӑng ӣ Ҩn Đӝ là:

Tháp Dhamekh di tích đưӧc xây rҩt sӟm (thӃ kӍ 6 TCN) cao 150 bӝ bҵng gҥch nung
G;  (!"
*

). Đây là nơi mà Thích Ca đã ngӗi thiӅn và thành đҥo. Alexander
Cunningham và các cӝng sӵ đã tìm ra các chӭng tích vӅ các cӝt trө cӫa đҥo tràng này vào thұp
niên 1880. Tháp Bӗ ĐӅ ngày nay đưӧc dӵng lҥi tӯ thӃ kӍ thӭ 7. BodGaya cách thành phӕ Gaya
12 km bҵng đưӡng bӝ. Ngưӡi ta có thӇ đӃn đó qua ngõ Gaya bҵng đưӡng hàng không hay dùng
xa lӝ Deli-Calcuta.
A, còn gӑi là K
:# ( 
). Đây là nơi mà Phұt bҳt đҫu thuyӃt giҧng giáo lý
cho 5 anh em KiӅu Trҫn Như (vưӡn Lӝc UyӇn). Di tích còn sót lҥi là tháp Dhamekh đưӧc xây
vào triӅu đҥi Gupta thӃ kӹ thӭ 6 trưӟc Công nguyên. (Chӳ Phҥn

  nghĩa là chánh pháp.)
Sarnath chӍ cách Varanasi ӣ Uttar Pradesh khoҧng 8 km và có thӇ đӃn đó tӯ Varanasi bӣi đưӡng
hàng không, hay xe lӱa.
/
  Đây là nơi mà Phұt nhұp niӃt bàn. Qua các khai quұt thì ngưӡi ta đã tìm thҩy đưӧc
các mҧnh vӥ cӫa các tưӧng phұt và các cӝt tө mà vua Asoka đã xây dӵng. Nơi này ngày nay là
Kasia, thuӝc vӅ Deoria cӫa bang Utta Pradesh.
Trung tâm Phұt giáo ?:. Đây là trưӡng đҥi hӑc Phұt giáo đҫu tiên trên thӃ giӟi. Nalanda
nҵm cách Patna 90 km. có thӇ đӃn Patna bҵn đưӡng hàng không hay đưӡng bӝ. Sau đó có thӇ đӃn
Nalanda bҵn đưòng tàu hoҧ. Trҥm Nalanda nҵm trên nhánh đưӡng cӫa Bhaktiyarpur-Rajgir trong
phҫn Eastern Railway. Hoһc tӯ Patna, có thӇ dùng xe bus đӇ đӃn Nalanda.
Ò ˜A
c"E&.
c×
Ӣ Sri Lanka có rҩt nhiӅu các di tích Phұt giáo. Quan trӑng nhҩt bao gӗm.
1:,: Đây là cӕ đô cӫa Sri Lanka (thӡi ҩy có tên là Tích Lan, hay Ceylon) có rҩt
nhiӅu di tích Phұt giáo. Trong sӕ đó, đáng chú ý là:
)C74G; đưӧc chiӃt cành tӯ cây bӗ đӅ gӕc nơi mà Thích Ca đã thành đҥo. Cây này có tuәi thӑ
hơn 2100 năm. Cây bӗ đӅ chính ӣ Ҩn đã bӏ huӹ hoҥi. Hҫu hӃt các nhánh bӗ đӅ hiӋn tҥi chiӃt ra vӅ
các nơi khác trên thӃ giӟi đӅu chӍ xuҩt phát tӯ cây bӗ đӅ con này.
ĐӅn &,=, đây là mӝt trong nhӳng ngôi đӅn cә nhҩt cӫa Phұt giáo tҥi Sri Lanka, xây
dӵng vào thӃ kӍ thӭ 3 TCN dưӟi triӅu đҥi vua Devanmpiyatissa. ĐӅn này có đһt mӝt mҧnh vөn
xương vai phҧi cӫa Phұt. Ngôi đӅn đã đưӧc trùng tu và xây lҥi nhiӅu lҫn. Ngôi đӅn hiӋn tҥi là
phiên bҧn năm 1862.
Khu đӅn L##
đã đưӧc xây cҩt bӣi vua Dutugemunu vào thӃ kӍ thӭ 2 TCN. Đây là mӝt kiӃn
trúc khәng lӗ cao 103 mét và chiӃm chu vi 286 mét. Khu di tích này đưӧc đưӧc phát hiӋn vào
đҫu thӃ kӍ 20 và đưӧc phөc chӃ theo đúng kích thưӟc ban đҫu.

Tưӧng Phұt ngӗi thiӅn c"
!


đưӧc tҥc vào thӃ kӍ thӭ 12 cao 14 mét ӣ Sri Lanka
1:,, cách Colombo 250 km vӅ phía bҳc. Tӯ Colombo có nhiӅu chuyӃn xe buýt
Colombo-Anuradhapura mӛi ngày. Phương tiӋn tàu hoҧ tӯ Colombo đӃn Anuradhapura cũng có.
Tưӧng Phұt ngӗi thiӅn c"
!


tìm thҩy ӣ M. Tưӧng đưӧc tҥc vào thành núi đá
bҵng granit vào thӃ kӍ thӭ 12 cao 14 mét. Gҫn đó, cũng có hai khӕi tưӧng hình sư Anan đӭng
khoanh tay bên cҥnh Thích Ca tӏch diӋt trong tư thӃ nҵm. Polonnaruwa nҵm ӣ phiá Đông
Sigiriya, tӕn chӯng 1,5 giӡ đi xe buýt.
Quҫn thӇ tưӧng và tranh Phұt trong các hang đӝng ӣ 24. Đây là nơi trú ҭn cӫa vua
Valagam Bahu ӣ thӃ kӍ thӭ 1 TCN. Tәng cӝng hơn 80 hang đӝng đã đưӧc các sư thӡi đó dùng đӇ
toҥ thiӅn. 5 trong tәng sӕ các hang này có nhiӅu tưӧng và tranh Phұt đưӧc kiӃn tҥo vào thӡi gian
đó. Dambulla nҵm cách Kandy 72 km vӅ hưӟng bҳc và cách Anuradhapura 64 km vӅ hưӟng
đông nam trên đưӡng nӕi hai thành phӕ này. Tӯ đưӡng cái ngưӡi ta phҧi di bӝ lên cao 150 mét
qua các bұc đá trӑc. Nên mang theo dù khi thăm viӃng.
Ò 4?,
Nepal cũng có nhiӅu trung tâm Phұt giáo quan trӑng như:

Tháp đưӧc dӵng tӯ thӡi vua Asoka đӇ đánh dҩu nơi Phұt Thích Ca ra đӡ
c=4

, nơi Phұt Thích Ca ra đӡi. Vùng di tích tìm thҩy ӣ hưӟng Tây Nam là mӝt đӗng bҵng ӣ
chân cӫa rһng núi Churia (xem thêm bҧn đӗ trong bài Thích Ca Mâu Ni). Trưӟc đây ngưӡi ta
không xác đӏnh đưӧc đӏa danh này. Mãi đӃn 1 tháng 12 năm 1886, nhà khҧo cә ngưӡi Đӭc Dr.
Alois A. Fuhrer mӟi tìm thҩy cӝt tháp cӫa vua Asoka ghi lҥi làm xác nhұn nơi ra đӡi cӫa Thích
Ca Mâu Ni.
ĐӇ đӃn Lumbini, dùng đưӡng hàng không tӯ Kathmandu tӟi Bhairawa. Tӯ nơi này có các loҥi xe
buýt hay taxi đưa đӃn Lumbini cách đó 22 km.
/=:: Đây là thành phӕ mà có khoҧng 1/3 sӕ ngưӡi theo Phұt giáo. Đáng dӇ ý có:
Tháp AM7=4 (có nghĩa là "tӵ tҥi") ӣ Kathmandu. Nҵm vӅ phiá tây cӫa trung tâm thành
phӕ. Tháp này đã có 2000 năm tuәi. Tháp này nҵm trên đӍnh cӫa mӝt đӗi cao 77 mét và có 350
bұc thang đi bӝ. ĐӍnh tháp là các khung thiӃp vàng cӫa các mҳt Phұt nhìn vӅ bӕn phiá. Giӳa hai
mҳt thưӡng có thêm mҳt thӭ 3 tưӧng trưng cho khҧ năng thiên nhãn thông.
Tháp : (hay Boudhanath) ӣ Kathmandu. Đây là tháp lӟn nhҩt Nam Á cách 5 km vӅ phiá
đông cӫa Katmandu. Đây đuӧc xem là trung tâm Phұt giáo Tây Tҥng quan trӑng nhҩt bên ngoài
Tây Tҥng. Trong khuôn viên cӫa tháp có 35 thiӅn đưӡng. Tháp có thӇ đuӧc xây vào thӃ kӍ thӭ
14.
Có mӝt ít đưӡng bay đӃn Kathmandu. Sân bay quӕc tӃ ӣ đó là Tribhuvan.
Ò È1N 
E1O*P×
Afghanistan nҵm trên con đưӡng tơ lөa ( „$"

), đưӡng bӝ huyӃt mҥch giao thương Á-Âu
trong lӏch sӱ loài ngưӡi. Đҥo Phұt trưӟc khi truyӅn sang Trung quӕc cũng đã lan đӃn xӭ này tӯ
rҩt sӟm, khoҧng thӃ kӍ thӭ 2 TCN. Vua Kaniska, mӝt Phұt tӱ, đã cai trӏ Afghanistan tӯ thӃ kӍ thӭ
1 TCN. ĐӃn thӃ kӍ thӭ 3, thӡi đҥi vua Asoka, thì Phұt giáo ӣ đây trӣ nên hưng thӏnh. Mӝt trung
tâm Phұt giáo quan trӑng hình thành vào cuӕi thӃ kӍ thӭ 1 tҥi nơi này là Gandhara.

Tưӧng Phұt khәng lӗ tҥc vào núi đá ӣ Bamiyan, Afghanistan (nay không còn nӳa)
: là mӝt trung tâm Phұt giáo rҩt lӟn. NghӋ thuұt Phұt giáo ӣ đây đã đҥt đӃn đӍnh cao.
Các thành phӕ chính cӫa văn minh Granhara bao gӗm Zaranj, Bamiyan, Paktia, Kabul, Zabul, và
Peshawar. Mӝt trong nhӳng công trình nghӋ thuұt Phұt giáo tiêu biӇu là các tưӑng Phұt tҥc vào
núi đá khәng lӗ ӣ Bamiyan. Các công trình này đưӧc xây dӵng khoҧng thӃ kӍ 2-5. Pho tưӧng lӟn
nhҩt cao khoҧng 52 mét (pho nhӓ hơn cao 35 mét). NghӋ thuұt này chӏu ҧnh hưӣng kiӃn trúc văn
hoá cӫa Hy Lҥp, Ba Tư, Trung và Nam Á. Công trình đã bӏ phá huӹ mӝt lҫn bӣi Hephthalites
(&  
, +


, Ú ) vào thӃ kӍ thӭ 6. Lҫn đó, pho tưӧng lӟn nhҩt vүn còn. Sau đó, các
tưӧng đã bӏ chính quyӅn Hӗi giáo cӵc đoan Taliban phá huӹ hoàn toàn vào tháng 3 năm 2001.
Ngoài ra, trong năm 1994 thì thư viӋn quӕc gia Anh công bӕ tìm đưӧc mӝt di chӍ kinh Phұt cә
lҩy tӯ Grandhara bao gӗm nhiӅu mҧnh gӕm. TiӃp sau đó, Đҥi hӑc Washington (Hoa KǤ) vào
tháng 8 năm 2002 cũng tìm đưӧc thêm 8 mҧnh vӥ cӫa cùng mӝt di chӍ này. Bҧn kinh Phұt này,
viӃt bҵng tiӃng Grandhara, đưӧc xem là bҧn văn tӵ kinh Phұt lâu đӡi nhҩt (vào khoҧng thӃ kӍ thӭ
1) hiӋn tìm thҩy. ViӋc nghiên cӭu giҧi mã nӝi dung đã đưӧc tiӃn hành trong nhiӅu năm qua và
đang đưӧc xuҩt bҧn tӯ tӯ
Ò &C7&  
Tây Tҥng là quӕc gia mà trưӟc khi bӏ Trung Quӕc chiӃm (1951) có hơn 99% dân sӕ theo Phұt
giáo mà đa sӕ là Mұt tông. Thӫ đô Tây Tҥng là Lhasa và cũng là trung tâm Phұt giáo quan trӑng.
Sau khi bӏ chiӃm đóng, hàng chөc ngàn chùa chiӅn bӏ tiêu huӹ và rҩt nhiӅu di sҧn quý liên quan
tӟi Phұt giáo ӣ đây bӏ cưӟp phá nghiêm trӑng, và khoҧng hơn 87,000 Phұt tӱ Tây Tҥng bӏ giӃt.
Sӕ di tích còn sót lҥi hiӋn nay thuӝc vӅ thành phӕ Lhasa

ĐiӋn Potala, Lhasa Tây Tҥng

c Thành phӕ ӣ đӝ cao gҫn 3700 mét này có tӯ thӃ kӹ thӭ 7 và ngay tӯ khi thành lұp nó đã
dung nҥp Phұt giáo. Hai đӏa danh còn giӳ lҥi và đưӧc chính quyӅn Trung Quӕc trùng tu cho
mөch tiêu du lӏch là đӅn Jokhan và điӋn Potala
Chùa Q" (hay Đҥi Chiêu) ngày trưӟc là trung tâm cӫa bӝ phái Shakya (Thích Ca) thuӝc Mұt
tông. Trên đӍnh chùa có hình tưӧng bánh xe Pháp Luân. Ngôi chùa là mӝt công trình kiӃn trúc
khәng lӗ vӟi 3 tҫng bên trong phӫ đҫy bӣi các tưӧng Phұt. Đáng kӇ nhҩt là tưӧng Jowo Shakya
(Thích Ca khi 12 tuәi). Nơi này là trung tâm cho hàng trăm ngàn ngưӡi Tây Tҥng đӃn hành
hương.
ĐiӋn , nghĩa là "thánh đӏa Phұt giáo", là nơi mà các Dalai Lama trú ngө. Đây là mӝt biӇu
tưӧng cӫa Phұt giáo Tây Tҥng. ĐiӋn này đưӧc xây cҩt tӯ thӃ kӍ thӭ 7. Dáng hiӋn tҥi cӫa nó là
kiӃn trúc đã trùng tu vào thӡi gian cӫa Dalai Lama thӭ 5. ĐiӋn này có 13 tҫng cao 117 mét gӗm
gҫn 1000 phòng là nơi làm viӋc ngày xưa cӫa chính quyӅn Tây Tҥng.
Ò ÒK
+
<
MiӃn ĐiӋn, nay là Myanma, là mӝt quӕc gia mà Phұt giáo đã truyӅn đӃn rҩt sӟm. Phұt giáo là
quӕc giáo cӫa xӭ này. TruyӅn thuyӃt cho rҵng Phұt giáo đã du nhұp xӭ này tӯ khi Phұt Thích Ca
còn sӕng, hai đӋ tӱ là Tapussa and Bhallika đã mang đưӧc 8 sӧi tóc cӫa Phұt vӅ và hiӋn các di
tích vҭn còn giӳ tҥi các chùa tháp. Dӳ liӋu đưӧc xác minh chҳc chҳn là các đoàn truyӅn giáo thӡi
vua Asoka đã đӃn MiӃn ĐiӋn vào thӃ kӍ thӭ 3 TCN. HiӋn tҥi đa sӕ Phұt tӱ theo Thevarada.

Tháp Shwedagon tҥi Yangon Myanma, toàn thân tháp đưӧc dát vàng ưӟc lưӧng lên đӃn 30 tҩn
R  (hay 
"") và vùng phө cұn. Đây là trung tâm Phұt giáo lӟn còn giӳ lҥi rҩt nhiӅu
đӅn đài trong sӕ này có:
Tháp AM: : Ngôi đӅn lӟn nhҩt tҥi đây toàn bӝ đưӧc dát vàng và trang trí rҩt nhiӅu gӛ, đá
quí. Chu vi cӫa ngôi tháp là 1.420 feet và cao 326 feet. Xung quanh có 64 đӅn nhӓ. TruyӅn
thuyӃt cho rҵng đӅn này có hơn 2500 năm đưӧc xây tӯ thӡi Thích Ca còn tҥi thӃ. Đӝ cao nguyên
thuӹ cӫa ngôi đӅn là 66 feet nhưng sau nhiӅu lҫn trùng tu nó đã đҥt đưӧc đӝ cao hiӋn tҥi.
Tháp A: Theo truyӅn thuyӃt thì đây là nơi chӭa tóc Phұt do hai đӋ tӱ cӫa Thích Ca Mâu Ni
nên sӕ tuәi cӫa nó đưӧc cho là hơn 2000 năm. Tháp có tiӃt diӋn dҥng bát giác, nhìn xa gҫn giӕng
như mӝt cái chuông đһt úp, cao 152 feet, lҫn cuӕi cùng nó đưӧc trùng tu vào thұp niên 1880.
ĐӅn  (nghĩa là "mӝt ngàn sĩ quan") đưӧc xây dӵng gҫn như cùng lúc vӟi đӅn
Shwedagon. ĐӅn cao 132 feet dùng thӡ tóc Phұt.
Thành phӕ  , 80 km bҳc Yangon là nơi đóng đô cӫa 42 vӏ vua triӅu đҥi Bago. Nơi này có
nhӳng di tích quan trӑng là:
Tưӧng đài /7
" là sӵ ghép cӫa 4 hình tҥc Phұt khәng lӗ nhìn vӅ 4 hưӟng. Nҵm gҫn dưӡng
nӕi Yangon-Bago. Tưӧng đài đưӧc xây bӣi vua Zedi năm 1467 chưa bӏ huӹ hoҥi.
Chùa AM=M:M, đây là chùa cә nhҩt Bago có hơn 1000 năm tuәi, cao 114 mét và có thӡ hai
cӑng tóc Phұt trong bҧo tháp.
Trung Tâm Phұt giáo  , hay , . Thành phӕ cә này thuӝc vùng Trung MiӃn nҵm vӅ phiá
tҧ ngҥn sông Irrawaddy. Đây là nơi đưӧc các nhà khҧo cә cho là có nhiӅu di chӍ nhҩt thӃ giӟi mà
chính yӃu là di chӍ Phұt giáo. Các vua ӣ nơi dây tӯ thӃ kӍ 11 tӟi thӃ kӍ 13 đã cho xây hàng ngàn
chùa tháp. Anawrahta (1044-1077), vӏ vua đҫu tiên, trӣ thành mӝt Phұt tӱ phái Thevarada sau khi
hành hương đӃn Sri Lanka và ông đã chuyӇn xӭ Bagan theo Phұt giáo. ĐӃn năm 1287 thì triӅu
đҥi này sөp đә bӣi quân Mông Cә và thành phӕ Bagan bӏ xoá sә.
NhiӅu đӅn đài ӣ đây đһc trưng cho các kiӃn trúc Phұt giáo. Tháp Shwezigon là tháp duy nhҩt phӫ
vàng trӣ thành kiӇu mүu cho nhiӅu đӅn tháp sau này.
ĐӅn 1:, đây là mӝt trong nhӳng ngôi đӅn còn nguyên vҽn nhҩt đưӧc xây bӣi Kyansittha
trong năm 1090. Nó là biӇu tưӧng cho năng lӵc trí huӋ vô biên cӫa Phұt. Ngôi tháp ӣ trung tâm
khu đӅn có mһt cҳt ngang hình vuông, đӝ cao 175 feet. Trong trung tâm cӫa khӕi là 4 ҧnh Phұt
cao 31 feet quay vӅ bӕn hưӟng chính: Kakusanda (Phұt Ca La Tôn Đҥi) hưӟng bҳc, Konagamana
(Phұt Kim Tӏch) hưӟng đông, Kassapa (Phұt Ca DiӃp) hưӟng nam và Gotama (Phұt Cӗ Đàm)
hưӟng tây.
Tháp K:
, đây là ngôi tháp rұp lҥi theo khuôn mүu cӫa tháp Bodhgaya và đã đưӧc đһt
cùng tên "Bӗ ĐӅ Đҥo Tràng" đưӧc xây trong triӅu vua Nadaungmya (1211-1234). Tương truyӅn,
chính nhӳng ngưӡi thӧ xây tháp này đã đưӧc gӱi sang Ҩn Đӝ đӇ phөc hӗi lҥi ngôi bҧo tháp
nguyên thuӹ Bodh Gaya.
Ngoài ra nơi đây còn có các tháp như là ,7 (850), ? /7 (931), ? "7M
: (khoҧng thӃ kӹ thӭ 9), AMS
7 (cuӕi thӃ kӹ 11), =7...
Ò
& *
Phұt giáo phát triӇn rҩt sӟm ӣ Trung Hoa. Do đӏa bàn rӝng lӟn nên có nhiӅu di tích liên quan đӃn
lӏch sӱ Phұt giáo. Đáng kӇ là:

Tưӧng Phұt lӟn nhҩt thӃ giӟi cao 71m đưӧc tҥc trong núi đá tӯ 713, công trình mҩt 90 năm mӟi
xong
Nhà thơ Tô Đông Pha, Mӝt Phұt tӱ đӡi Tӕng có viӃt bài thơ vӅ Lô Sơn như sau
c
,-.
 /*
01
÷23"4 
  56-7
83"29#:$
;
<1
c
,-.
 /*
07
ˆ

  
 
 
ˆ

2
 
P9E&<AT×:
¦ .
c
,
=/

# 
2/2= 5
8/>0$? 4$?
¦ .
c
,
=/

)U&
+cC= („
"$), đưӧc xây khoҧng năm 540. Nơi đây, sơ tә phái ThiӅn tông Trung
Hoa là Bӗ ĐӅ Đҥt Ma (!"



) đã trө trì và truyӅn đҥo cho HuӋ Khҧ cũng như dҥy võ tăng
cưӡng sӭc khoҿ cho nhӳng ngưӡi phө viӋc dӏch kinh Phұt trong chùa. Chùa xây trên mӝt phҫn
rӯng còn lҥi sau khi cánh rӯng này đã bӏ cháy (ThiӃu Lâm có nghĩa là rӯng non) trên núi Tung
sơn („"

) tӍnh Hà Nam. Ngôi chùa sau này đã không còn giӳ đưӧc tinh thҫn Phұt giáo ban
đҫu bӣi ҧnh hưӣng cӫa Lão giáo. Ngôi chùa nguyên thuӹ đã hoàn toàn bӏ phá huӹ trong thӡi gian
nӝi chiӃn giӳa quân đӝi Tưӣng Giӟi Thҥch và Mao Trҥch Đông. Trưӟc đó nó đã bӏ đӕt cháy
nhiӅu lҫn do chiӃn tranh.
? K
A! (6 ) ӣ phía nam tӍnh Tӭ Xuyên, dãy núi này có đӃn hàng trăm ngôi chùa và chùa
lӟn nhҩt kiӃn trúc bҵng gӛ là Baoguo đưӧc xây vào thӃ kӹ 16. Phұt giáo truyӅn tӟi Tӭ Xuyên tӯ
thӃ kӍ thӭ 1. TruyӅn thuyӃt cho rҵng núi Nga Mi là nơi tu luyӋn cӫa Phә HiӅn Bӗ Tát. Pho tưӧng
Phұt lӟn nhҩt thӃ giӟi cũng ӣ tҥi đây, nó đưӧc đөc vào trong núi Lư sơn (c

) cao 71 mét
đưӧc bҳt đҫu khӣi công năm 713 và xong năm 803 (90 năm).
? V
A! (&
), tӍnh Sơn Tây. Nơi đây tӯ đӡi nhà Hán (25-220), có nhiӅu ngôi chùa đưӧc
đөc vào trong núi. Nơi này đưӧc tin là chӛ mà Văn Thù Bӗ Tát hóa thân. HiӋn nay vүn còn
khoҧng 47 ngôi chùa còn nguyên vҽn. Tәng cӝng có đӃn hàng trăm ngàn tưӧng và hình vӁ Phұt
lӟn nhӓ. Hai ngôi chùa cә quan trӑng nhҩt ӣ đây là Nanchan (1200 tuәi) và Foguang (đưӧc bҳt
đҫu xây tӯ thӃ kӍ thӭ 7).
)*A! (t 
) -- chӳ Jinhua nghĩa là "9 toà sen" -- tӍnh An Huy, nơi này theo truyӅn
thuyӃt là chӛ mà Ðӏa Tҥng Vương Bӗ Tát hóa thân. Chùa cә nhҩt nơi đây là Huacheng.
'A! (p") nҵm trên đҧo nhӓ gҫn Thưӧng Hҧi thuӝc tӍnh TriӃt Giang, là nơi Quán ThӃ
Âm Bӗ Tát thӏ hiӋn. Hai chùa lӟn là Pháp Vũ ThiӅn Tӵ và Phә TӃ ThiӅn Tӵ
Đӝng Ö * ( 
) tҥi tӍnh Cam Túc nҵm trên con đưӡng tơ lөa. Tҥi đây có vài chөc
thҥch đӝng mà bên trong đưӧc tҥc tưӧng, vӁ tranh hay kinh văn Phұt giáo bҵng nghiӅu thӭ tiӃng
mà đa phҫn là tiӃng Hán có tӯ thӡi Wei đӃn đӡi Song.
Tên cӫa mӝt hang đӝng chính là Mogao (Mҥc Cao) đưӧc Le Zun tìm thҩy và khӣi đҫu viӋc tҥc
tưӧng Phұt nhҵm ghi nhӟ lҥi sӵ viӋc ông ta thҩy ánh hào quang như cӫa nghìn vӏ phұt phát ra tҥi
đó.
Ngoài ra còn có đӝng c K  (c  ) tҥi tӍnh Hӗ Nam và đӝng C)! (+

hay +
) tҥi tӍnh Sơn Tây (
") cũng có các kiӃn trúc hay nghӋ thuұt Phұt giáo nәi
tiӃng.
Ò 
<?=
Có nhiӅu bҵng chӭng cho thҩy Phұt giáo du nhұp vào ViӋt Nam vào thӃ kӍ thӭ 1, sӟm hơn cҧ
Trung Hoa. Tuy nhiên, ViӋt Nam cũng như các nưӟc lân bang khó tránh khӓi nhiӅu ҧnh hưӣng
vӅ văn hoá và truyӅn thӕng tôn giáo cӫa Trung Hoa. ViӋt Nam đã trҧi qua rҩt nhiӅu cuӝc chiӃn
tranh vӟi ngoҥi bang và nhӳng lҫn nӝi chiӃn đã có hӋ quҧ tҩt yӃu là hҫu hӃt các công trình kiӃn
trúc đһc sҳc nói chung và Phұt giáo nói riêng bӏ huӹ hoҥi phҫn lӟn. Chưa kӇ ngay cҧ trong thӡi
bình các phù điêu tưӧng khҳc hay nghӋ thuұt cә Phұt giáo ViӋt Nam cũng đã bӏ thҩt thoát ra
nưӟc ngoài. HiӋn tҥi các vùng còn lҥi nhӳng di chӍ quan trӑng là:
Bҳc Ninh vӟi  C=
c7cC (hay Liên Lâu). Đây là trung tâm Phұt giáo lӟn cӫa
quұn Giao ChӍ vào thӃ kӍ thӭ 1. Còn sót lҥi tҥi đây có:
Chùa 2C, còn có tên là Diên Ӭng, ӣ làng Dâu. Ngôi chùa cә nhҩt ViӋt Nam hiӋn nay, đưӧc xây
vào đҫu thӃ kӹ thӭ 3. Cuӕi thӃ kӹ thӭ 4, ThiӅn sư TǤ-ni-đa-lưu-chi đã thuyӃt pháp tҥi chùa này,
lұp nên thiӅn phái đҫu tiên ӣ ViӋt Nam. Chùa đưӧc ông Mҥc Ðĩnh Chi dӵng lҥi vӟi qui mô lӟn
vào thӃ kӹ 14, và trùng tu nhiӅu lҫn ӣ các thӃ kӹ sau.
Chùa O&,, có tӯ đӡi vua Trҫn Thánh Tông (1258-1278), xây lҥi vào năm 1646-1647 tӭc là
thӡi nhà Hұu Lê - thӃ kӹ 17. Chùa có tên nguyên thuӹ ghi trên bia dӵng vào năm 1646 là "Ninh
Phúc Tӵ". Theo Phұt sӱ ViӋt Nam thì thiӅn sư ChuyӃt ChuyӃt, ngưӡi đӇ lҥi nhөc thân không bӏ
thӕi rӳa cho đӃn ngày nay, đã trө trì tҥi chùa này (viên tӏch năm 1644).
Chùa &.
, nҵm trên sưӡn nam núi Phұt Tích, đưӧc khӣi công vào năm 1057. Qua các cuӝc
chiӃn tranh chùa này đã bӏ hư hҥi nhiӅu lҫn và đưӧc nhiӅu lҫn trùng tu. Theo các tin tӭc gҫn đây
(năm 2004-2005) thì nhөc thân cӫa thiӅn sư ChuyӃt ChuyӃt đưӧc đһt tҥi chùa này.
*?
9 (Tên cũ Thăng Long) Là thӫ đô lâu đӡi cӫa nưӟc ViӋt, Phұt giáo đã tӯng là quӕc giáo
nên nơi này mӝt thӡi lâu dài là trung tâm Phұt giáo lӟn. Các di chӍ Phұt giáo còn lҥi đáng kӇ là:
Chùa &8W
, đây là ngôi chùa cә nhҩt Hà Nӝi. Tương truyӅn chùa đưӧc xây vào đӡi Lý
Nam ÐӃ (544-548) vӟi tên gӑi "Khai Quӕc". Sau này, tên chùa thay đәi nhiӅu lҫn như "An
Quӕc" thӡi Lê Thánh Tông (1434-1442), "Trҩn Quӕc" năm 1628, "Trҩn Bҳc" năm 1844 và nay
chùa Trҩn Quӕc. Chùa cũng đã có nhiӅu đӧt trùng tu. KiӃn trúc còn giӳ đưӧc đӃn nay là tӯ cuӝc
trùng tu cӫa vua Gia Long năm 1815, chùa chiӃm diӋn tích hơn 3000 mét vuông.
Chùa X, xây thӡi nhà Trҫn, là mӝt trong nhӳng trung tâm lӟn nhҩt cӫa ThiӅn phái Trúc
Lâm, nơi vua Trҫn Nhân Tông, các thiӅn sư Pháp Loa và HuyӅn Quang đӅu đã tӯng trө trì. Ngôi
chùa tӯng tӗn tҥi trong mӝt thӡi gian dài, tӯ thӃ kӹ 8 đӃn thӃ kӹ 15. ĐӃn nay Chùa Báo Ân ӣ Gia
Lâm hiӋn chӍ còn trong quy mô rҩt nhӓ.
Chùa K), tӭc chùa Diên Hӵu nҵm giӳa Hà Nӝi. Theo truyӅn thuyӃt, vua Lý Thái Tông
(1028-1054) nҵm mӝng thҩy Phұt Quan ThӃ Âm dҳt vua lên tòa sen. Sau đó, Sư ThiӅn TuӋ
khuyên vua xây chùa, dӵng cӝt đá giӳa ao, đһt tòa sen cӫa Phұt trên cӝt như đã thҩy trong chiêm
bao. Đó là vào năm 1049. Chùa Mӝt Cӝt đã bӏ phá huӹ và đưӧc trùng tu nhiӅu lҫn trong lӏch sӱ.
Đài hình vuông, chiӅu dài mӛi cҥnh 3 mét, mái cong, dӵng trên mӝt cӝt cao 4 mét, đưӡng kính
1,20 mét gӗm 2 trө đá ghép chӗng lên nhau liӅn thành mӝt khӕi.
W ?
9 Núi R% thuӝc tӍnh này đã là nơi Phát xuҩt cӫa phái thiӅn Yên Tӱ. Nơi đây là
mӝt quҫn thӇ nhiӅu chùa trong đó có chùa Hoa Yên (tên cũ là Vân Yên - thӃ kӍ 13) nơi mà các tә
phái Yên Tӱ trө trì. Ngôi tháp nәi trӝi nhҩt là Tháp Tә, bҵng đá, 6 tҫng. Còn lҥi là các chùa
QuǤnh Lâm, Long Ðӝng, Giҧi Oan, Bҧo Sái, Mӝt Mái và chùa Ðӗng là chùa cuӕi nҵm trên đӍnh
Yên Tӱ.
*&C7:
Chùa . Tương truyӅn chùa có tӯ đҫu công nguyên, nhưng theo văn bia ӣ chùa thì chùa đưӧc
dӵng tӯ đӡi nhà Lý, theo kiӇu "Nӝi công ngoҥi quӕc". Chùa còn lưu lҥi nhiӅu di vұt và đӗ thӡ cә
có giá trӏ như đôi rӗng đá, khánh, chuông... Ðһc biӋt, trong chùa có hai pho tưӧng là nhөc thân
cӫa hai vӏ thiӅn sư Vũ Khҳc Minh và Vũ Khҳc Trưӡng đã trө trì chùa vào khoҧng thӃ kӹ 17.
Chùa &$7, còn đưӧc gӑi là chùa Cҧ, tӑa lҥc ӣ chân núi Sài Sơn. Chùa đưӧc dӵng tӯ đӡi vua Lý
Nhân Tông (1072-1128). Lúc đҫu chùa chӍ là mӝt thҧo am nhӓ cӫa thiӅn sư Tӯ Ðҥo Hҥnh. Sau
đó, đưӧc mӣ rӝng ra. Chùa xây theo hình chӳ "Tam" có ba lӟp: Chùa Hҥ, chùa Giӳa, chùa
Thưӧng. Lӟp ngoài cùng là nơi tӃ lӉ, lӟp giӳa thӡ phұt, lӟp trong cùng thӡ sư Tӯ Ðҥo Hҥnh.
Di chӍ văn hoá Y
: Khu vӵc văn hoá Óc-eo trҧi rӝng nhiӅu tӍnh miӅn Tây và Đông Nam bӝ,
các di chӍ khai quұt đưӧc xác đӏnh là tӯ thӃ kӍ thӭ 1 đӃn thӃ kӍ thӭ 7. Trong sӕ các di vұt tìm thҩy
có nhiӅu tưӧng Phұt gӛ chӭng tӓ Phұt giáo đã du nhұp vào khu vӵc này tӯ rҩt sӟm bҵng đưòng
biӇn.
Ò &
;&
%
Đҥo Phұt đưӧc truyӅn sang TriӅu Tiên khoҧng cuӕi thӃ kӹ thӭ 4 (năm 372). Do lӏch sӱ phát triӇn
đһc thù, tҥi đây có mһt đӫ các tông phái lӟn Thevarada, Mahayana (kӇ cҧ Zen) và Vajrayana.
HiӋn nay, có đӃn 90% dân chúng theo Phұt giáo. Các di tích ӣ đây rҩt nhiӅu nhưng cũng bӏ tàn
phá do chiӃn tranh hay do sӵ cҩm đoán hoҥt đӝng như là dưӟi triӅu Joseon (1395-1910). Hơn
nӳa tӯ đҫu thӃ kӹ 20 ӣ Bҳc Hàn, do chính sách tiêu diӋt tôn giáo, các công trình Phұt giáo ӣ nơi
này đã hoàn toàn bӏ huӹ hoҥi. Nam Hàn ngày nay có khoҧng 90% dân theo Phât giáo và có đӃn
hàng chөc ngàn chùa chiӅn. Do đó, rҩt khó đӇ liӋt kê hay đánh giá hӃt các công trình quan trӑng
ra. Ӣ đây chӍ hҥn chӃ vài kiӃn trúc Phұt giáo tiêu biӇu.
Nhóm chùa Tam Bҧo bao gӗm
& :: nҵm trên đưӡng nӕi hai thành phӕ Ulsan và Busan có tӯ giӳa thӃ kӹ thӭ 7 (năm 646).
Đây là ngôi chùa quan trӑng nhҩt ӣ bán đҧo TriӅu Tiên đưӧc sư Jajang-yulsa khӣi công. Chӳ
"Tongdosa" theo tiӃng TriӅu Tiên có nghĩa là "vuӧt qua đӇ giác ngӝ". Chùa có lưu giӳ mӝt sӕ
mҧnh xương Phұt (Xá Lӧi Phұt) trong ngôi tháp chính. Trưӟc đây, nó đã tӯng có đӃn hàng trăm
công trình xây dӵng nhӓ và hàng ngàn sư cư ngө. Sau đó, bӝ phұn lӟn cӫa chùa đã bӏ huӹ hoҥi
do quân Nhұt trong thӃ chiӃn thӭ 2, ngoҥi trӯ toà tháp Daeungjeon. Lҫn cuӕi chùa đưӧc tu sӱa là
vào đҫu thӃ kӹ 17. Ngưӡi ta thưӡng gӑi đây là "chùa không Phұt" vì nó không có bҩt kì tưӧng
Phұt nào ӣ các cӱa ra trong tҫng trӋt. Đӕi vӟi ngưӡi TriӅu Tiên thì đây là "Bҧo tӵ thӭ nhҩt cӫa
Hàn Quӕc" ( "

(
t % $ $ ) hay B.
*
: ӣ Đông Nam Daegu, xây năm 802, đưӧc gӑi là ,B (

). Nơi này có
chӭa các bӝ kinh điӇn Đҥi thӯa (¦



) gӑi là "TriӅu Tiên Tam Bҧo Kinh" (


"

) nguyên vҽn nhҩt thӃ giӟi bao gӗm 52 triӋu Hán tӵ (chӳ cái Trung Hoa) đưӧc khҳc vào
trong 81.258 khӕi gӛ và đưӧc làm vào thӃ kӹ thӭ 13. Chùa là trung tâm chính cӫa "Hoa Nghiêm
Tông" (




hay *
$

„
).
A M : nҵm vӅ phía Đông Gwangju, ban đҫu chӍ là mӝt chùa nhӓ thӡi Silla. ĐӃn cuӕi thӃ
kӹ 12 thì đưӧc sư Chinul mӣ rӝng ra thành trung tâm thiӅn và đưӧc ngưӡi TriӅu Tiên mӋnh danh
là &Z &B. Chӳ Songgwangsa có nghĩa là "thiӅn". Chùa có hơn 50 thiӅn đưӡng cho tăng
và 30 cho ni. Đây cũng là Trung Tâm thiӅn quӕc tӃ đҫu tiên cӫa TriӅu Tiên do thiӅn sư Kusan
sáng lұp.
 ": Đưӧc xây vào năm 535 vӟi tên gӑi cũ là Hwaeombeomnyusa. Ngôi chùa nҵm phiá
Đông Daegu trên núi Doham gӗm hơn 80 toà nhà cùng vӟi hai ngôi đӅn lӟn là Shakyamuni và
Tabotap. Tҥi đây có chӭa bҧn in cә nhҩt thӃ giӟi là Tӏnh Quang Đà La Ni kinh (p c 


„
). Chӳ Bulguksa có nghĩa là "đҩt Phұt". Ngoài ra ӣ đây cũng có pho tưӧng phұt
thiӅn Seokguram có khoҧng 1250 năm lӏch sӱ. Chùa bӏ đӕt năm 1592 bӣi quân đӝi Hideyoshi
Toyotomi. Ngôi chùa hiӋn tҥi trùng tu trên nӅn móng ngôi chùa cũ vào thұp niên 1970.
Tưӧng Phұt Dưӧc Sư nҵm trên đӍnh núi Gwanbong
Ngoài các công trình Phұt giáo kӇ trên, ӣ TriӅu Tiên còn có các kiӃn trúc Phұt giáo khác không
phҧi là các ngôi chùa như:
A
: : tháp 7 tҫng (xây vào khoҧng thӃ kӹ thӭ 7 đӃn thӃ kӹ thӭ 10), nҵm ӣ ngoҥi ô
Andong, là ngôi tháp bҵng đá lӟn nhҩt cӫa TriӅu tiên. Tháp cao 7,75 mét đưuӧc trang trí theo
cung cách 8 ngưӡi bҧo vӋ cӫa Phұt giáo. Thân tháp làm bҵng nhӳng viên đá xám cӥ 24x14x6 cm
chiӃm 7,75 mét vuông.
&[ 2[
A (*

%!


): đưӧc tҥc vào thӃ kӹ thӭ 9, nҵm trên đӍnh núi
Palgongsan (hay Gwanbong) ӣ Daegu. ĐiӇm đһc biӋt là tưӧng Phұt có đӝi nón dҥng bҩt thưӡng
dҫy khoҧng 15 cm và trên tay có cҫm mӝt siêu thuӕc chӳa bӋnh tưӧng trưng cho viӋc đҭy lui ma
đҥo. Pho tưӧng ngӗi, cao khoҧng 4 mét. Đây là mӝt trung điӇm du lӏch vì cҧnh trí đҽp. ĐӇ đӃn
nơi du khách phҧi mҩt ít nhҩt 1 giӡ leo bӝ
Ò `&
c
NhiӅu ngưӡi tin là Phұt giáo đã truyӅn tӟi Thái Lan trong thӡi gian vua Asoka ӣ Ҩn đưa ngưӡi đi
truyӅn giáo vào thӃ kӹ thӭ 3 TCN. Mӝt cách chҳc chҳn thì Phұt giáo và Ҩn Đӝ giáo đã đӃn đây
qua các ngõ giao thương đưӡng biӇn hay qua các nưӟc lân bang như MiӃn ĐiӋn và Campuchia
vào thӃ kӹ thӭ 6. Ngày nay, có đӃn 94% dân Thái theo Phұt giáo. Các di tích ӣ đây rҩt nhiӅu
nhưng đa sӕ đưӧc xây sau thӃ kӍ 14. Nhӳng công trình hay trung tâm có giá trӏ lӏch sӱ lӟn bao
gӗm:

=):
thuӝc tӍnh Nakhon Pathom, 56 km tây Bangkok. (Chӳ #
 có nghĩa là
"tháp"). Nakhon Pathon đưӧc xem là nơi xuҩt phát đҥo Phұt đҫu tiên ӣ Thái. Ngôi tháp Phra
Pathom cao 120 m vӟi đáy tròn bán kính 233,5 m. Tháp hiӋn nay là đưӧc khӣi công trong thӡi
vua Mongkut Rama IV (1804-1868) trong vòng 17 năm nhҵm bao bӑc cho mӝt tháp nhӓ hơn
đưӧc cho là có tӯ hơn 2000 năm tuәi. Đây là tháp lӟn nhҩt thӃ giӟi.
VK (chӳ %
 có nghĩa là "đӅn" hay "chùa"). Đây là công trình kiӃn trúc tiêu biӇu cho
ҧnh hưӣng cӫa văn hoá Khmer (giai đoҥn nghӋ thuұt Tích Lan). Khu đӅn nҵm ӣ trung tâm thành
phӕ Sukhothai thuӝc vӅ Ayutthaya có tәng cӝng hơn 200 ngôi tháp. Cӭ mӛi ngôi tháp lӟn dҥng
đài sen sӁ đưӧc vây quanh bӣi 8 tháp nhӓ hơn. ĐӅn này có lӁ xây vào năm 1374, nơi đây ngày
trưӟc đưӧc dùng đӇ thӡ mҧnh xưong Phұt. Ngày nay thì tháp trung tâm đã bӏ đә nát do thӡi gian.
Ngoài ra, tҥi Ayuttaya còn có các đӅn Phұt nәi tiӃng là A
A, (xây năm 1448 vӟi 3
ngôi tháp hình chuông úp là biӇu tưӧng cho Ayuttaya), L
4 (xây vào thӃ kӍ 15), và
c"7A (chưa xác đӏnh chính xác niên đҥi).
Trung tâm Phұt giáo *
,

, ngày nay thuӝc vӅ thành phӕ Chiang Mai. Đây là trung Phұt
giáo lӟn cӫa Thái khoҧng 1000 năm trưӟc. HiӋn tҥi còn lҥi rҩt nhiӅu chùa tháp. Trong sӕ đó, có
tháp V)
 K dӵng năm 1306. Bên trong đӅn đһc biӋt có mӝt bӭc tranh Phұt đưӧc cho
là mang vӅ tӯ Tích Lan 2000 năm trưӟc đây và mӝt tưӧng Phұt bҵng tinh thӇ (#

$) lҩy vӅ tӯ
Lopburi có khoҧng 1800 năm tuәi.
Ngoài ra, trung tâm Haripuchai còn các các đӅn Phұt khác như là: ):
c (xây năm 1391),
)R (xây cuӕi thӃ kӹ 15), 2
A, (xây năm 1386), A
 (xây năm 1345) và V
A2" (xây vào thӃ kӹ 16).
Ò ``)=,


Mӝt sӕ thuyӃt cho rҵng đҥo Phұt đã du nhұp vào xӭ Campuchia vào thӃ kӍ thӭ 3 TCN do kӃt quҧ
cӫa viӋc gӣi các nhà truyӅn đҥo Phұt giáo đi khҳp nơi cӫa vua Asoka. Tuy nhiên, thuyӃt đáng tin
cұy hơn là đҥo Phұt đã du nhұp cùng lúc vӟi đҥo Bà La Môn qua viӋc mӣ rӝng giao thương vӟi
Ҩn Đӝ sӟm nhҩt là vào thӃ kӹ thӭ 1 TCN. Nhưng lúc đó đҥo Bà La Môn đã hưng thӏnh hơn đҥo
Phұt trong suӕt thӡi gian dài cӫa triӅu đҥi Funan. ĐӃn thӃ kӹ 12, vua Jayavarman II đã cho xây
dӵng ngôi đӅn Hindu khәng lӗ Angkor đӇ thӡ thҫn Vishnu. ĐӅn này mӣ rӝng thành Angkor Wat.
Nhưng đӃn triӅu vua Jayavarman VII, trӏ vì tӯ 1181 đӃn 1215, Phұt giáo đã gҫn như thay thӃ
hoàn toàn vai trò cӫa Ҩn Đӝ giáo và vua Jayavarman VII đã xây mӝt đӅn Phұt giáo rҩt lӟn là
Angkor Thom ӣ gҫn đӅn Angkor Wat, đã bӏ làm hư hҥi bӣi quân đӝi Chàm.

Cәng đӅn Angkor Thom -- sӵ pha trӝn văn hoá Hindu vào mӝt kiӃn trúc Phұt giáo ӣ Kampuchia
Angkor Thom là mӝt công trình Phұt giáo lӟn nhҩt ӣ Campuchia đưӧc xây vào cuӕi thӃ kӹ 12,
nay thuӝc vӅ tӍnh Siem Reap. Nó có đһc điӇm là chӏu rҩt nhiӅu ҧnh hưӣng cӫa kiӃn trúc Bà La
Môn. Ngay sau khi xây xong ít lâu thì công trình Angkor lҥi bӏ sӵ tҩn công, đӕt phá và chiӃm
đóng cӫa quân Chàm. ĐӅn này có hào nưӟc bao bӑc rӝng 100 mét cһp theo bӕn vách tưӡng cao 8
mét làm thành mӝt khu vӵc hình vuông mӛi cҥnh khoҧng 3 km theo các hưӟng chính. Các cәng
lӟn đưӧc trә ngay trung điӇm cӫa các bӭc tưӡng cho các hưӟng Tây, Nam và Bҳc có các cҫu bҳc
qua. Riêng hưӟng Đông có hai cәng vào. Các đưӡng dүn tӟi cәng vào có các dãy 54 hình tưӧng
bҵng đá.
Ò ``?
Đҥo Phұt chính thӭc du nhұp vào Nhұt Bҧn tӯ thӃ kӍ thӭ 6. Hai trung tâm Phұt giáo tҥi đây là cӕ
đô Nara, Kyoto, và Tokyo
Vưӡn sӓi kiӃn tҥo do thӵc hành thiӅn - chùa Ryoan-ji Nhұt
? nҵm ӣ điӇm cuӕi cӫa con đưӡng tơ lөa ( „$"

) vӟi các chùa:
*7\
xây năm 607, đây là chùa cә nhҩt bҵng gӛ còn sót lҥi trên thӃ giӟi. Thiên tai đã huӹ đi
phiên bҧn đҫu tiên cӫa chùa. Nó đưӧc xây lҥi vào khoҧng 710. Gian tháp chính cӫa nó có đӃn 5
tҫng.
Chùa /"N\
xây năm 730, có tháp năm tҫng bҵng gӛ cao nhҩt nưӟc Nhұt (50 m), trùng tu
năm 1426 và chùa &:
\
(760).
/7 tұp trung khá nhiӅu chùa cә nhưng đa sӕ xây tӯ thӃ kӹ 14 trӣ đi. Quan trӑng là các chùa
/
7=
S: (dӵng khoҧng 798, trùng tu lҥi năm 1633), ?
\
(xây năm 888, trùng tu nhiӅu
tӯ thӃ kӹ 17 trӣ đi), 7:
 (1053) và chùa L7\
, dӵng năm 1450, nәi tiӃng vӟi vưӡn sӓi
kiӃn tҥo do viӋc thӵc hành thiӅn, chùa )

 cӫa Tӏnh Đӝ tông dӵng năm 1234 nhưng phiên
bҧn còn lҥi xây tӯ thӃ kӍ 17.
&"7 vӟi chùa quan trӑng nhҩt là A\
(tӯ thӃ kӹ thӭ 7), đưӧc xây dӵng do viӋc 3 ngư phӫ
tìm thҩy ҧnh nhӓ cӫa Quan ThӃ Âm Bӗ Tát (
") trong luӟi cӫa hӑ.


 77
Theo sӕ liӋu thӕng kê cӫa Adherents thì sӕ ngưӡi theo đҥo Phұt trên toàn thӃ giӟi là 376 triӋu
(vào năm 2005), chiӃm khoҧng 6% dân sӕ thӃ giӟi.
Cũng theo thӕng kê Adherents, 10 nưӟc có đông ngưӡi theo Phұt giáo nhҩt là:
Trung Quӕc 102,000,000 ngưӡi
Nhұt Bҧn 89,650,000 ngưӡi
Thái Lan 55,480,000 ngưӡi
ViӋt Nam 49,690,000 ngưӡi
Myanma 41,610,000 ngưӡi
Sri Lanka 12,540,000 ngưӡi
Hàn Quӕc 10,920,000 ngưӡi
Đài Loan 9,150,000 ngưӡi
Campuchia 9,130,000 ngưӡi
Ҩn Đӝ 7,000,000 ngưӡi
Đҥo Phұt ӣ các nưӟc Tây phương:
Hoa KǤ: Theo World Almanac năm 2004 có khoҧng 2-3 triӋu ngưӡi theo đҥo Phұt. Đҥo này
đӭng hàng thӭ 5 ӣ đây. TӍ lӋ tăng sӕ ngưӡi theo đҥo tӯ 1990 đӃn 2000 là 170%.
Theo Australian Bureau of Statistics cӫa Úc thì sӕ ngưӡi theo đҥo Phұt có tӍ lӋ tăng nhanh nhҩt
nưӟc này tӯ 1996 đӃn 2001 (hơn 150%). Năm 2002 có đӃn hơn 360,000 ngưӡi theo Phұt giáo.
Theo Pluralism Project thì trong năm 1997 ӣ Pháp có khoҧng 650,000 và ӣ Anh có 180,000 tín
đӗ Phұt giáo.
 &F=]

:
34
+ 


Sӵ phát triӇn cӫa Phұt giáo thӡi vua Asoka
566-486 TCN: Siddhartha Gautama đҧn sinh. Nhӳng nhiên cӭu gҫn đây cho rҵng Phұt ra đӡi
khoҧng 490-410 TCN. Do đó, thӡi gian tính trong 500 năm đҫu kӇ tӯ khi ra đӡi cӫa Phұt giáo sӁ
không đưӧc chính xác, sӵ kiӋn chӍ ghi lҥi khoҧng chӯng.
530 TCN: Thích Ca giác ngӝ (ӣ tuәi 36) và thuyӃt pháp trong khoҧng 45 năm.
486 TCN: Thích Ca tӏch diӋt.
486 TCN: Hӝi nghӏ kӃt tұp kinh điӇn lҫn I ӣ Rajaghgraha khoҧng 500 tì khưu, do Mahakassapa
chӫ trì nhҵm góp nhһt lҥi các bài giҧng cӫa Thích Ca. Hình thành Giӟi tҥng và Kinh tҥng.
Khoҧng 443-379 TCN: Hӝi nghӏ kӃt tұp kinh điӇn lҫn II ӣ Vesali, bàn vӅ mӝt sӕ điӇm dӏ biӋt
trong giӟi luұt đã nҧy sinh.
297 TCN: Vua Asoka (274-236 TCN) cҧi đҥo sang Phұt giáo; đҥo Phұt phát triӇn thành mӝt quӕc
giáo và bҳt đҫu lan truyӅn ra khӓi Ҩn Đӝ.
250 TCN (308 TCN?): Hӝi nghӏ kӃt tұp lҫn thӭ III dưӟi sӵ bҧo trӧ cӫa vua Asoka ӣ Pataliputra,
Ҩn Đӝ. Chӫ trì bӣi Moggaliputta Tissa. Bàn thҧo và ngăn ngӯa sӵ phân hoá trong giáo pháp. Lҫn
đҫu tiên ra đӡi đӫ Tam tҥng kinh. Các nhà truyӅn giҧng Phұt giáo đưӧc vua Asoka gӱi tӟi Tích
Lan (Ceylon, nay là Sri Lanka), Kanara, Karnataka, Kashmir, vùng Hy Mã Lҥp Sơn, MiӃn ĐiӋn
(Burma, nay là Myanma), Afghanistan, ngay cҧ đӃn Ai Cұp, Macedonia và Cyrene.
240 TCN Tích Lan: Thành lұp cӝng đӗng Theravada đҫu tiên. Công chúa Sanghamitta, con vua
Asoka, thành công chiӃt nhánh cây bӗ đӅ, chӛ Phұt thành đҥo, vӅ trӗng tҥi Tích Lan.
94 TCN Tích Lan: KǤ kӃt tұp kinh điӇn lҫn thӭ IV cӫa Theravada ӣ mũi Aloka trong thành
Malaya.
Năm 35 Tích Lan: Hình thành sӵ phân phái giӳa Mahavira và Abhayagiri Vihara ӣ Tích Lan.
Năm 65 Trung Quӕc: Di chӍ sӟm nhҩt chӭng tӓ Phұt giáo thâm nhұp vào Trung Hoa.
ThӃ kӍ thӭ 1: KǤ kӃt tұp lҫn kinh điӇn lҫn VI tҥi Jalandhar, Ҩn Đӝ đưӧc vua Kaniska bҧo trӧ. Các
nhà sư tӯ Tích Lan truyӅn Phұt giáo Theravada đӃn Thái Lan và MiӃn ĐiӋn. Đҥo Phұt xuҩt hiӋn
tҥi ViӋt Nam cùng ӣ thӡi điӇm này.
Cuӕi thӃ kӍ thӭ nhҩt: Đҥo Phұt đӃn Campuchia.
ThӃ kӍ thӭ 2: Năm 200 ӣ Ҩn Đӝ, Đҥi hӑc Phұt giáo ӣ Nalanda ra đӡi và trӣ thành trung tâm Phұt
hӑc cӫa thӃ giӟi hơn 1000 năm (có tài liӋu cho rҵng đҥi hӑc này ra đӡi vào đҫu thӃ kӍ thӭ 5).
Cùng thӡi gian này hình thành phái Mahayana bҳt đҫu tách ra tӯ Theravada.
Hұu bán ThӃ kӍ thӭ 2: Đҥo sư Nagarjuna (Long Thӑ); đưӧc biӃt đӃn do các thuyӃt giҧng vӅ tính
không. (Thұt sӵ tính không đã đưӧc Thích Ca giҧng dҥy cho Ananda tӯ khi còn tҥi thӃ nhưng tӟi
đҥo sư Long Thӑ thì khái niӋm này đưӧc làm nәi bұt lên và cũng đӏnh nghĩa rõ hơn vӅ
Mahayana).
ThӃ kӍ thӭ 3: đҥo Phұt lan tӟi Ba Tư (Persia) qua ngõ buôn bán.
Năm 320: Phái Vajrayana hình thành và phát triӇn ӣ Ҩn Đӝ tӯ cơ sӣ Mahayana.
ThӃ kӍ thӭ 4: Đҥo sư Vasubandhu (ThӃ Thân) làm nәi bұt khái niӋm "duy tâm" (
"$) và
niӋm Phұt A Di Đà (

) cho sӵ tái sinh miӅn Tӏnh Đӝ (p c

). Tӏnh Đӝ tông hình
thành tӯ thӡi gian này. Ӣ Nepal hình thành sӵ tӗn tҥi giӳa hai đҥo Phұt giáo và Ҩn giáo.
334-416: Sư HuӋ ViӉn ( 
), đem Tӏnh Đӝ tông vào Trung Hoa (Bҥch Liên Hӝi).
372: Phұt giáo thâm nhұp đӃn bán đҧo TriӅu Tiên.
390: Phái Pháp Hoa ra đӡi tҥi Trung Hoa.
ThӃ kӍ thӭ 5: Mahayana du nhұp vào Indonesia và Philippines.
499: Nhҩt ThiӃt Hӳu Bӝ Tông („



) hình thành ӣ Ҩn Đӝ. (Có tài liӋu cho rҵng Nhҩt
thiӃt hӳu bӝ hình thành ngay sau lҫn KӃt tұp Kinh điӇn thӭ II.)
526: Bӗ ĐӅ Đҥt Ma (!"



) tӯ Ҩn Đӝ đӃn Trung Hoa. Ông là sơ tә cӫa ThiӅn tông
( 
 hay @ ) và tә sư cӫa phái võ ThiӃu Lâm.
552: Đҥo Phұt đӃn Nhұt Bҧn và trӣ thành quӕc giáo.
ThӃ kӍ thӭ 6: Thiên Thai tông ( 
) đưӧc sư Trí Giҧ (  A)thành lұp.
641: Đҥo Phұt du nhұp vào Tây Tҥng ( ).
Nӱa sau thӃ kӍ thӭ 7: Sư Pháp Tҥng ('


) thành lұp phái Hoa Nghiêm.
Cùng trong cuӕi thӃ kӍ thӭ 7: ThiӅn sư HuӋ Năng phát triӇn ThiӅn tông mҥnh ӣ Trung Hoa.
Trong khi đó, ӣ Kashmir và Tây Tҥng Mұt tông phát trӇn mҥnh.
Tӯ năm 713: NhiӅu ThiӅn phái hình thành trong đó có Lâm TӃ (c  ) vӟi khái niӋm đӕn ngӝ
và công án ("
), Tào Đӝng (

" ).
ThӃ kӍ thӭ 8: Cә Mұt tông ra đӡi tҥi Tây Tҥng.
ThӃ kӍ thӭ 9: Chân Ngôn tông („ ") ra đӡi ӣ Nhұt tӯ đҥo sư Kukai.
Tӯ giӳa thӃ kӍ thӭ 9: Angkor Wat đưӧc xây dӵng ӣ Campuchia. Đҥo Lão phát triӇn mҥnh làm
ҧnh hưӣng nhiӅu đӃn đҥo Phұt ӣ đó. Trong khi đó, đҥo Hӗi đã bҳt đҫu thay thӃ cho đҥo Phұt ӣ
nhiӅu nơi.
ThӃ kӍ 11 tӟi thӃ kӍ 13: Ӣ Ҩn Đӝ đҥo Hӗi đã thâm nhұp mҥnh; nhӳng ngưӡi cӵc đoan đã tiêu huӹ
nhiӅu kiӃn trúc cũng như tә chӭc Phұt giáo. Năm 1193 hӑ chiӃm Magahda tàn phá các công trình
và các đҥi hӑc Phұt giáo như Nalanda và Vikramasila.
ThӃ kӍ 13: Đҥo Phұt phát triӇn nhiӅu tông phái ӣ Nhұt đһc biӋt là các phái ThiӅn tông (Tào Đӝng
và Lâm TӃ) cũng như Tӏnh Đӝ tông. Nhұt Liên tông cũng ra đӡi tҥi đây do đҥo sư Nichiren
Daishi (1222-1282). Cũng trong giai đoҥn này, Phұt giáo Theravada du nhұp tӟi Lào, Phұt giáo
Tây Tҥng thâm nhұp vào Mông Cә.
ThӃ kӍ 14: Gelugpa (phái Nón Vàng) hình thành ӣ Tây Tҥng do Tsong-kha-pa.
ThӃ kӍ 15: Sӵ ra đӡi cӫa nhiӅu giáo phái Ҩn giáo đánh dҩu sӵ suy tàn cuӕi cӫa Phұt giáo tҥi Nam
Ҩn. Ӣ Tây Tҥng thì dòng Dalai Lama (Đҥt Lai Lҥt Ma) bҳt đҫu.
ThӃ kӍ 16: Bӗ Đào Nha chiӃm Tích Lan, đҥo Phұt không còn là quӕc giáo và hҫu như bӏ biӃn mҩt
do hӋ quҧ cӫa các hành đӝng phân biӋt tôn giáo như phá huӹ chùa chiӅn đӇ dӵng nhà thӡ, hҫu hӃt
các sư sãi phҧi đào tӏ. Mãi cho đӃn thӃ kӍ 17, vӟi ҧnh hưӣng cӫa Hà Lan thì đҥo Phұt mӟi bҳt đҫu
du nhұp lҥi nơi này tӯ MiӃn ĐiӋn. Cũng trong thӡi gian này, thiӅn phái Obaku đưӧc ra đӡi do
đҥo sư Ingen (1592-1673). (Tuy nhiên có tài liӋu cho rҵng Obaku đuӧc sư Yin-Yuan Lung-ch'i
(Ҭn Nguyên Long Khí)- nguyên thuӝc phái Lâm TӃ - sáng lұp tӯ 1654 tҥi Nhұt.
1862: Lҫn đҫu tiên Kinh Pháp cú (




) đưӧc dӏch ra tiӃng Đӭc.
1871: Bҳt đҫu kǤ kӃt tұp kinh điӇn lҫn thӭ V ӣ thӫ đô MiӃn ĐiӋn là Mandalay. Kinh điӇn Pali đã
đưӧc khҳc trên 729 phiӃn đá hoa cương.
Cũng trong giӳa sau thӃ kӍ 19, khi xuҩt hiӋn cӝng đӗng ngưӡi Hoa tҥi Bҳc Mӻ thì đҥo Phұt cũng
thâm nhұp vào đây và mӝt phҫn cӫa kinh Liên Hoa đưӧc dӏch ra tiӃng Anh.
Năm 1905: Đҥo sư Soyen Shaku là ngưӡi đҫu tiên dҥy ThiӅn tҥi Bҳc Mӻ.
Tӯ năm 1920: Chӫ nghĩa cӝng sҧn công khai tìm cách dҽp bӓ tôn giáo đһc biӋt bҳt đҫu là đҥo
Phұt tҥi Mông Cә.
1950: Trung Quӕc chiӃm Tây Tҥng bҳt đҫu công viӋc đàn áp phá huӹ các chùa chiӅn Phұt giáo ӣ
đây. ĐӃn 1959 thì vӏ Dalai Lama cӫa Tây Tҥng phҧi tӏ nҥn tҥi Ҩn Đӝ và Phұt giáo Tây Tҥng lҥi
đưӧc phát triӇn mҥnh ӣ các nưӟc Tây phương. Sau đó Dalai Lama đưӧc giҧi Nobel hoà bình năm
1989.
1954: Hӝi nghi kӃt tұp kinh lҫn thӭ VI tҥi MiӃn ĐiӋn ӣ Ngưӥng Quҧng (Rangoon).
1966: Tu viӋn Theravada đҫu tiên xây dӵng ӣ Hoa KǤ.