Phân tích những đặc điểm chủ yếu của cơ chế

kế hoạch hoá, tập trung, quan liêu, bao cấp.

a) Cơ chế kế hoạch hóa tập trung quan liêu, bao cấp
- Trước đổi mới, cơ chế quản lý kinh tế của nước ta là cơ chế kế
hoạch hóa tập trung với những đặc điểm chủ yếu là:
+ Nhà nước quản lý nền kinh tế chủ yếu bằng mệnh lệnh hành
chính dựa trên hệ thống chỉ tiêu pháp lệnh chi tiết áp đặt từ trên xuống dưới. Các doanh nghiệp
hoạt động trên cơ sở các quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền và các chỉ tiêu pháp
lệnh được giao. Tất cả phương hướng sản xuất, nguồn vật tư, tiền vốn, định giá sản phẩm, tổ
chức bộ máy, nhân sự, tiền lương¼ đều do các cấp có thẩm quyền quyết định. Nhà nước giao chỉ
tiêu kế hoạch, cấp phát vốn, vật tư cho doanh nghiệp, doanh nghiệp giao nộp sản phẩm cho nhà
nước. Hoạt động sản xuất bị lỗ sẽ được nhà nước bù, lãi thì nhà nước thu.
+ Cơ quan hành chính can thiệp vào hoạt động sản xuất, kinh doanh
của các doanh nghiệp nhưng lại không chịu trách nhiệm gì về vật chất và pháp lý đối với các
quyết định của mình. Những thiệt hại về vật chất do các quyết định không đúng gây ra thì ngân
sách nhà nước phải gánh chịu. Các doanh nghiệp không có quyền tự chủ sản xuất, kinh doanh,
cũng không bị ràng buộc trách nhiệm đối với kết quả sản xuất, kinh doanh.
+ Quan hệ hàng hóa - tiền tệ bị coi nhẹ, chỉ là hình thức, quan hệ
hiện vật là chủ yếu. Nhà nước quản lý kinh tế thông qua chế độ "cấp phát - giao nộp". Vì vậy,
nhiều hàng hóa quan trọng như sức lao động, phát minh sáng chế, tư liệu sản xuất quan trọng,
không được coi là hàng hóa về mặt pháp lý.
+ Bộ máy quản lý cồng kềnh, nhiều cấp trung gian vừa kém năng
động vừa sinh ra đội ngũ quản lý kém năng lực, phong cách cửa quyền, quan liêu, nhưng lại
được hưởng quyền lợi cao hơn người lao động.
- Chế độ bao cấp được thực hiện dưới các hình thức chủ yếu sau:
bao cấp qua giá, bao cấp qua chế độ tem phiếu, bao cấp theo chế độ cấp phát vốn của ngân sách,
nhưng không có chế tài ràng buộc trách nhiệm vật chất đối với các đơn vị được cấp vốn.
Trong thời kỳ kinh tế còn tăng trưởng chủ yếu theo chiều rộng thì
cơ chế này có tác dụng nhất định, nó cho phép tập trung tối đã nguồn lực kinh tế vào các mục
tiêu chủ yếu trong từng giai đoạn và điều kiện cụ thể, đặc biệt trong quá trình công nghiệp hóa
theo hướng ưu tiên phát triển công nghiệp nặng. Nhưng nó lại thủ tiêu cạnh tranh, kìm hãm tiến
bộ khoa học công nghệ, triệt tiêu động lực kinh tế đối với người lao động, không kích thích tính
năng động, sáng tạo của các đơn vị sản xuất, kinh doanh. Khi nền kinh tế thế giới chuyển sang
giai đoạn phát triển theo chiều sâu dựa trên cơ sở áp dụng các thành tựu của cuộc cách mạng
khoa học - công nghệ hiện đại, cơ chế quản lý này càng bộc lộ những khiếm khuyết của nó, làm
cho nền kinh tế các nước xã hội chủ nghĩa trước đây, trong đó có nước ta, lâm vào tình trạng trì
trệ, khủng hoảng.
Trước đổi mới, do chưa thừa nhận sản xuất hàng hóa và cơ chế thị
trường, chúng ta xem kế hoạch hóa là đặc trưng quan trọng nhất của kinh tế xã hội chủ nghĩa,
phân bổ mọi nguồn lực theo kế hoạch
chủ yếu; coi thị trường chỉ là một công cụ thứ yếu bổ sung cho kế
hoạch, không thừa nhận trên thực tế sự tồn tại của nền kinh tế nhiều thành phần trong thời kỳ quá
độ, lấy kinh tế quốc doanh và tập thể là chủ yếu, muốn nhanh chóng xóa sở hữu tư nhân và kinh
tế cá
thể, tư nhân. Nền kinh tế rơi vào tình trạng trì trệ, khủng hoảng.