‹STANBUL BÜLTEN inceleme

YÜKSEK MUKAVEMETLİ BULONLARIN EMNİYET

GERİLMELERİ VE YAPI ÇELİĞİ BURKULMA KATSAYILARI
. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . ................................
‹nfl. Müh. Orhan DO⁄AN
Bulonlar en çok kullan›lan çözülebilen ba¤lama ele- SL ve SLP birleflimlerinde σLem gerilmeleri kg/cm2
manlar›d›r. Yüksek mukavemetli çelikle üretilen bulon-
lara yüksek mukavemetli bulon (HV bulonlar›) denir. Birlefltirilen yap› elemanlar›n›n malzemesi
Yüksek mukavemetli bulonlarla iki türlü birleflim yap›l›r. Birleflim St_37 St_52
Gövdesindeki kayma gerilmeleri ve delik çevresinde Çeflidi Yükleme Hali
oluflan ezilme ile yükü aktaran SL ve SLP birleflimleri H HZ H HZ
ve Yükün sürtünme kuvveti ile aktar›ld›¤› GV ve GVP SL 2800 3200 4200 4700
birleflimleridir. Burada GV ve GVP birleflimleri konunun
SLP 3200 3600 4800 5400
kapsam› d›fl›ndad›r.

Birleflimin SL yada SLP olmas› gövde çap› (d) ile delik Yüksek mukavemetli bulonlar›n üretildi¤i çeli¤in malze-
çap› (D) aras›ndaki iliflkiye ba¤l›d›r. mesine, yükleme durumuna ve birlefltirilen yap› eleman-
D-d ≤ 1mm ise SL birleflimi, D-d ≤ 0.3mm ise SLP lar›n›n malzemesine göre de¤iflen emniyet gerilmeleri
birleflimi söz konusudur. de¤erleri bir çok kitaptan ve DIN normlar›ndan al›nabilir.

Bulonun gövde eksenine dik do¤rultuda, kesmeye ça- Bu makalede yap› elemanlar›n›n malzemesinin St_44
l›flan her bir kesit için, bir HV bulonunun tafl›d›¤› kuvvet, olmas› ya da Bulon malzemesinin 8.8 kalite çelikten
olmas› durumunda H ve HZ (*) yükleme hallerinde
π *d2
P1τ = * τSem (1.1) emniyet gerilmesi de¤erlerinin ne olaca¤› konusu ile
4
ilgilenilmifltir.
Delik çevresindeki ezilmeye göre ise,
(*) H: EY- Esas yükleme, HZ: EIY-Esas ve ‹lave Yükleme
P1σ = d * (∑t)min * σLem (1.2)

fleklinde hesaplan›r. Burada (∑t) ayn› yöndeki delik
çevre bas›nçlar› etkisinde bulunan levhalar›n kal›nl›k-
lar›n›n toplam›n›n küçü¤üdür. τSem ve σLem de¤erleri
afla¤›daki tablolardan al›n›r.
Bulonun gövde ekseni do¤rultusunda çekmeye karfl›
tafl›d›¤› kuvvet
P1z = Ab * σZem (1.3)
fleklinde bulunur. Burada Ab difl dibi kesit alan›d›r.
a) 8.8 Kalitesindeki Bulonun Emniyet Gerilmesi
De¤erleri:
σu(8.8)
σ(8.8) = σ(10.9) * (1.4)
σu(10.9)
eflitli¤i ile bulunabilir. Burada 8.8 kalitesindeki bulon-
lar›n kesme ve çekme emniyet gerilmesi de¤erlerinin,
10.9 kalitesindeki bulonlar›n kesme ve çekme emniyet
gerilmeleri de¤erlerinin çekme mukavemetine oran›
dikkate al›narak hesaplanm›flt›r.

SL ve SLP birleflimlerinde τSem gerilmeleri kg/cm2 8.8 ve 10.9 kalitesindeki bulonlar için Kopma Gerilmesi
de¤erleri,
Birleflim SL SLP
Yükleme Hali H HZ H HZ σu(8.8) = 8*10 = 80kg/mm2,
τSem(10.9) 2400 2700 2800 3200 σu(10.9) = 10*10 = 100kg/mm2 dir.

σZem gerilmeleri kg/cm2 Afla¤›da Bulon malzemesi 8.8 kalite çelikten olan bir
SL birleflimi için Kayma ve Çekme emniyet gerilmesi
Yükleme Hali H HZ
de¤erleri hesaplanm›flt›r.
σzem(10.9) 3600 4100

20 say› 90/2007
 inceleme ‹STANBUL BÜLTEN

• Kayma Emniyet Gerilmesi; SL ve SLP birleflimlerinde τSem gerilmeleri kg/cm2

80 Birleflim SL SLP
τSem(8.8) = 2400 * = 1920kg/cm2 (H yüklemesi)
100 Yükleme Hali H HZ H HZ
τSem(8.8) = 2700 * 80 = 2160kg/cm2 (HZ yüklemesi) τSem(8.8) 1920 2160 2240 2560
100
τSem(10.9) 2400 2700 2800 3200

• Çekme Emniyet Gerilmesi;

σZem gerilmeleri kg/cm2
σzem(8.8) = 3600 * 80 = 2880kg/cm2 (H yüklemesi)
100 Yükleme Hali H HZ
σzem(8.8) = 4100 * 80 = 3280kg/cm2 (HZ yüklemesi) σzem(8.8) 2880 3280
100 σzem(10.9) 3600 4100

b) St_44 Malzeme ‹çin Emniyet Gerilmesi De¤erleri: SL ve SLP birleflimlerinde σLem gerilmeleri kg/cm2
Birlefltirilen yap› elemanlar›n›n malzemesi
St_44 yap› çeli¤i, çekme dayan›m› 44kg/mm2 ve
Birleflim St_37 St_44 St_52
akma s›n›r› 28kg/mm2 olan çeliktir. Birlefltirilen yap›
Çeflidi Yükleme Hali
elemanlar›n›n malzemesi St_44 oldu¤unda emniyet
gerilmeleri, H HZ H HZ H HZ
SL 2800 3200 3250 3700 4200 4700
σ(28) = σ(36) - (σ36 - σ24)* 20 (1.5) SLP 3200 3600 3730 4200 4800 5400
36
formülü ile hesaplanabilir. Burada 24 ve 36 de¤erleri,
kg/mm2 biriminde St_37 ve St_52 çeliklerinin akma
gerilmesi de¤erleridir. c) 1.5 Eflitli¤inin ω Burkulma Katsay›lar›na Uyarlanmas›

Afla¤›da birlefltirilen yap› elemanlar›n›n malzemesi (1.5) eflitli¤i, St_44 malzemeden Yap› çeli¤inin < ω >
St_44 kalite çelikten olan bir SLP birleflimi için Ezilme Burkulma Katsay›lar›n›n hesab›nda da kullan›labilir.
emniyet gerilmesi de¤erleri hesaplanm›flt›r. Eflitli¤i < ω > ye göre düzenlersek,
24
• H yüklemesi için; ω(28) = ω(36) - (ω36 - ω24)* (1.6) olur.
36

σLem(24) = 3200kg/cm2

σLem(36) = 4800kg/cm2
24
σLem(28) = 4800-(4800-3200) * = 3730kg/cm2
36

• HZ yüklemesi için;

σLem(24) = 3600kg/cm2

σLem(36) = 5400kg/cm2
24
σLem(28) = 5400-(5400-3600) * = 4200kg/cm2
36
olarak bulunur.

Afla¤›daki tablolar, 8.8 kalite bulon ve St_44 yap›

malzemesi göz önüne al›narak yeniden düzenlenmifltir.

say› 90/2007 21
 ‹STANBUL BÜLTEN inceleme

Burkulma Katsay›lar› Diyagram› flekilden de görüldü¤ü λ= ω24(λ) = ω36(λ) = ω28(λ) = ω28.1.6(λ)=

gibi e¤riseldir. Fakat bu e¤riselli¤in zay›f olmas› nede-
0 1.002 1.002 1.002 1.002
niyle (1.6) ifadesi kullan›labilir.
10 1.005 1.006 1.005 1.005
Narinli¤i λ = 150 olan, St_44 malzemeden bir kolon 20 1.014 1.02 1.016 1.016
için ω Burkulma katsay›s›n› bulal›m. 30 1.091 1.106 1.096 1.096
TS 648 Çizelge 6 ve 7’den 40 1.17 1.199 1.179 1.18
50 1.258 1.309 1.275 1.275
ω24 (150) = 3.91 60 1.359 1.443 1.386 1.387
ω36 (150) = 5.86 bulunur ve (1.6) denklemi ile 70 1.475 1.607 1.516 1.519
80 1.609 1.816 1.673 1.678
24
ω28 = 5.86 - (5.86 - 3.91)* = 4.56 elde edilir. 90 1.769 2.089 1.865 1.876
36
100 1.963 2.466 2.106 2.131
TS 648’e göre hesap; 110 2.204 3.153 2.422 2.52
Akma s›n›r gerilmesi St 44 için σa = 2800 kg/cm2 120 2.514 3.752 2.854 2.927
130 2.929 4.403 3.425 3.42
2π2E 140 3.404 5.107 3.972 3.972
Plastik narinlik s›n›r› λp = = 121.673
σa 150 3.908 5.862 4.559 4.559
160 4.447 6.67 5.188 5.188
λ > λp n = 2.5 elastik bölge 170 5.02 7.53 5.856 5.856
180 5.628 8.442 6.566 6.566
3 σ aλ 2 3*2800*(150)2 190 6.27 9.406 7.315 7.315
ω= 2
= = 4.56 bulunur.
2 π E 2*π2* 2100000 200 6.948 10.422 8.106 8.106
210 7.66 11.49 8.937 8.937
Benzer flekilde stabilite kitaplar›ndan da narinlikle 220 8.407 12.61 9.808 9.808
ilgili 3. mertebe ifadelerinden yararlan›labilir. Buna 230 9.188 13.783 10.72 10.72
ba¤l› olarak ω Burkulma katsay›s› (ω = σem / σbem) 240 10.005 15.007 11.672 11.672
hesapland›¤›nda nonlineerli¤in zay›f olmas› nedeniyle 250 10.856 16.284 12.665 12.665
(1.6) ifadesi kullan›labilir.
Kaynaklar:
Afla¤›da St 44 Çeli¤i için TS 648’de önerilen denklem- 1) Hilmi Deren, Erdo¤an Uzgider, Filiz Piro¤lu - Çelik
lerle ve St 37, St 52 çeli¤i burkulma katsay›lar›ndan Yap›lar, Ça¤layan Kitapevi, 2003
yararlanarak (1.6) eflitli¤i ile ω Burkulma Katsay›lar› 2) Yalman Odabafl› - Ahflap ve Çelik Yap› Elemanlar›,
bulunmufl ve bir tablo halinde özetlenmifltir. Tablonun Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., 1997
4. sütunu TS 648’e göre, 5. sütunu (1.6) eflitli¤i kul- 3) Hikmet Rende - Makine Elemanlar› Cilt 1, Seç Yay›n
lan›larak bulunan St 44 çeli¤i ω burkulma katsay›lar›n› Da¤›t›m, 1996
göstermektedir. 4) TS 648, Aral›k 1980

kitap tan›t›m›
DEPREM BÖLGELER‹NDE
YAPILACAK B‹NALAR
HAKKINDA YÖNETMEL‹K 2007
“Deprem Bölgelerinde Yap›lacak
Binalar Hakk›nda Yönetmelik
2007” kitab› ç›kt›. Kitaba fiube
ve temsilciliklerimizden
ulaflabilirsiniz.
“50. YILDA 50 ESER”
K‹TABI VE CD’S‹ ÇIKTI
Odam›z›n yay›nlam›fl oldu¤u
“50. Y›lda 50 Eser” bafll›kl› kitap
Cumhuriyet döneminin öne
ç›kan 50 inflaat mühendisli¤i
eserini bir araya getirdi. Kitap,
‘Programl› Kalk›nma Projeleri’,
‘Binalar’, ‘Ulaflt›rma Yap›lar›’, ‘Su Yap›lar›’, ‘Enerji’ ve
’Sanayi Tesisleri’ bafll›kl› befl bölümden olufluyor.

22 say› 90/2007