Chương 5 ± Các chҩt trích ly

Trong gӛ ngoài các thành phҫn chính tҥo thành tӃ bào gӛ còn các các chҩt
phө xuҩt hiӋn trong qua trình sӕng cӫa cây gӛ và tương tác vӟi môi trưӡng
xung quanh. Chúng có thӇ tích lũy và dӵ trӳ trong mô gӛ dưӟi dҥng các
chҩt dinh dưӥng chӭa trong thành tӃ bào và có thӇ thâm qua thành tӃ bào.
Ӣ mӝt sӕ loҥi cây lá kim thì có trng các tӃ bào paren khuym riêng biӋt và
chӭa tӓng các kênh khác nhau gӑi là đưӡng dүn nhӵa. Thành phҫn chính
cӫa nó có thӇ chiӃt ra tӯ gӛ nhưng không tham gia tương tác hóa hӑc vӟi
các dung môi không phân cӵc. Tuy nhiên mӝt phҫn các chҩt phө này
không hòa tan trong nưӟc và trong dung môi hӳu cơ (mӝt sӕ muӕi cӫa axit
hӳu cơ, dãy các khoáng chҩt).

Các chҩt trích ly là các chҩt có thӇ tách ra dưӧc tӯ mô thӵc vұt nhӡ các
dung môi hӳu cơ ( nưӟc, Toluen, Axeton, Etylic«). Các hӧp chҩt phә biӃn
trong tӵ nhiên. Chúng có mһt trong tҩt cҧ các các loài thӵc vұt và các loҥi
thân thҧo. Mӛi mӝt cây thӵc vұt không thӇ chӭa tҩt cҧ các chҩt trích ly.
Nhưng trong 1 cây thӵc vұt bҩt kǤ có thӇ chӭa các chҩt trích ly tương đӕi
phong phú.

Lưӧng các chҩt trích ly trong gӛ ôn đӟi như mӝt quy luұt không lӟn lҳm.
Khӕi lưӧng cӫa chúng thưӡng không vưӧt quá 3-4% trӯ cây gӛ sӗi và cây
tùng rөng lá, gӛ cӫa chúng có chӭa rҩt nhiӅu các chҩt tan trong nưӟc lҥnh.
Các loҥi gӛ nhiӋt đӟi chӭa nhiӅu các chҩt trích ly. Mӝt sӕ loҥi có chӭa tӯ
20-40%.

Các chҩt trích ly rҩt phong phú vӅ thành phҫn, khӕi lưӧng các chҩt trích ly
và thành phҫn cӫa chúng không chӍ xác đӏnh bҵng giӕng gӛ, tuәi cây, nơi
trӗng và tҩt nhiên là chӛ lҩy mүu thӱ. Trong phҫn dưӟi đây sӁ nghiên cӭu
các nhóm chính và mӝt sӕ đҥi diӋn cҧu nhóm chҩt trích ly.

5.1 Phân loҥi các chҩt trích ly cӫa gӛ.

Rҩt khó đӇ phân loҥi các chҩt trích ly theo thành phҫn bӣi chúng rҩt phong
phú và mӛi mӝt chҩt phân vào mӝ nhóm lҥi có chӭc năng khác nhau, do đó
rҩt khó phân loҥi vào mӝt hӋ thӕng nhҩt vӅ thành phҫn hóa hӑc. Các kiӇu
phân loҥi rҩt nhiӅu và không chӭa đҫy đӫ các lӟp riêng biӋt. Chính vì vұy
vӟi viӋc phân loҥi chҩt trích ly theo thành phҫn hóa hӑc, ngưӡi ta còn phҧi
đưa ra các nguyên lý phân loҥi chung trong đó các chҩt trích ly đưӧc phân
loҥi thành các nhóm lӟn vӟi sӵ chӍ rõ ra các phương pháp điӅu chӃ và tính
chҩt hóa, lý hӑc cӫa ó. Đôi khi ngưӡi ta sӱ dөng các nguyên lý cӫa hӋ
thӕng phân loҥi kӃt hӧp vӟi nhau. Ví dө trong phân tích các chҩt trích ly,
phҫn xanh cӫa gӛ (chӗi, lá, phàn xanh có lá) ngoài cҩu trúc các chҩt kӃt
tӫa ngưӡi ta còn phân loҥi đӝ quan trong trong quá trình sinh trưӣng cӫa
cây và tính chҩt hóa lý cӫa chúng.

Theo thành phҫn hӛn hӧp các chҩt trích ly cӫa gӛ có thӇ phân loҥi mӝt sӕ
nhóm chính: Hidrocacbon, Hydratcacbon (ví dө Tecpenoit); rưӧu đa phân
tӱ, mҥch vòng, mҥch thҷng« rưӧu tӵ do và rưӧu liên kӃt; nhóm andehit
và hóm xeton; nhóm axit béo cao phân tӱ và este cӫa chúng (chҩt béo và
chҩt sáp); các axit nhӵa (dүn xuҩt ditecpen); hydrat cacbon (đưӡng đơn,
đưӡng oligen, đưӡng cao phân tӱ tran trong nưӟc, polyuronit); các hӧp
chҩt phenol; tanil; các hӧp chҩt thơm, liganin; các hӧp chҩt chӭa N
(Protein, ankanoit); muӕi cӫa các axit vô cơ và hӳu cơ.

Sӵ phân loҥi này mang tính quy ưӟc là chính vì sӵ đa nhóm chӭc. Vì thӃ
rҩt khó phân loҥi chúng theo nhóm này hay nhóm kia. Chính nguyên nhân
này nên mӝt sӕ chҩt có thӇ thuӝc nhiӅu nhóm khác nhau. Theo phương
pháp điӅu chӃ các chҩt trích ly chia thành: dҫu, nhӵa và các chҩt tan trong
nưӟc. Hình 5.1« Dҫu thơm là các hӧp chҩt dӉ bay hơi có khҧ năng bay
hơi cùng vӟi nưӟc. Thành phҫn cӫa chúng chӫ yӃu là hӧp chҩt
monotecpen và các tecpen dӉ bay hơi khác. Ngoài ra còn có mӝt dãy các
hӧp chҩt thҩp phân tӱ thuӝc các nhóm khác nhau, ví dө các axit dӉ bay
hơi, các loҥi este, lacton, phenol«v.v.

Nhӵa: là các chҩt có thӇ tách ra tӯ gӛ bҵng các dung môi hӳu cơ nhưng
không tan trong nưӟc. Đây là các hӧp chҩt kӏ nưӟc. Ӣ trong trҥng thái tҥo
nhӵa,do bӏ ӭc chӃ ӣ trҥng thái tinh thӇ hóa. Trong nhӵa có thӇ chӭa các
axit tӵ do (axit nhӵa và các axit béo). Các hӧp chҩt trung tính: các hӧp
chҩt xà phòng hóa (chҩt béo & chҩt sáp); Các chҩt không xà phòng hóa
(rưӧu tecpen, Firostrerin, rưӧu mҥch thҷng cao phân tӱ, tecpen
hydrocacbon không bay hơi).
Các chҩt tan trong nưӟc: Là các chҩt trích ly bӣi nưӟc lҥnh hay nưӟc
nóng. Chugns chӭa các hӧp chҩt phenol tanit, các chҩt nhuӝm màu. Ngoài
ra còn có hydrat cacbon, đưӡng olicozit, các muӕi tan. Nhóm này ӣ tҩt cҧ
các lӑa gӛ song song vӟi các hӧp chҩt thҩp phân tӱ,trong thành phҫn còn
chӭa các chҩt cao phân tӱ nhưng khác vӟi các chҩt đҫu thơm hay nhӵa.

Phân loҥi theo tính tan: Chia làm 2 nhóm: ưa nưӟc và kӷ nưӟc. Các chҩt
ưa nưӟc là các chҩt phân cӵc, tan trong dung môi phân cӵc. Mӝt sӕ chҩt
cӫa nó có thӇ tan tӕt trong dung môi hӳu cơ phân cӵc. Các chҩt kӷ nưӟc
là các chҩt không phân cӵc hoһc phân cӵc rҩt yӃu.

5.2 Phân bӕ cӫa các hӧp chҩt trích ly tӓng gӛ và ӭng dөng thӵc tӃ.

Phân bӕ rҩt không đӗng đӅu theo thành phҫn, theo khӕi lưӧng. ĐiӅu đó
quy ưӟc bӣi sӵ khác nhau giӳa các phҫn chính trong cây, loҥi cây ( gӛ, cӓ,
phҫn xanh mô cӫa chúng) cũng nhưa trong cơ chӃ tҥo thành chҩt trích ly.

Các khoáng chҩt tan trong nưӟc cũng như hӧp chҩt hӳu cơ khác tӓng đó
có sҭn phҭm cӫa các sinh vұt cӕ đӏnh trong rӉ cây thông qua hӋ thӕng
truyӅn dүn lên phía trên cӫa thân gӛ. Các hӧp chҩt hӳu cơ tan trong nưӟc
tҥo thành trong lá cây bӣi sӵ quang hӧp đưӧc vұn chuyӇn xuӕng dưӟi
theo các tia gӛ phân theo chiӅu ngang (tia gӛ, tӃ bào parenchym và tích trӳ
dưӟi dҥng dӵ trӳ như tinh bӝt, chҩt béo. Trong tӃ bào cây lá kim tҥo thành
các axit nhӵa và dâu thơm đưӧc chӭa trong các kênh dүn nhӵa dưӟi tác
dөng cҧu ánh sáng. Trong quá trình phát triӇn nӃu cây bӏ thương thì các
chҩt này sӁ chҧy ra bên ngoài. Chính vì nguyên nhân này cây lá kim chӭa
nhiӅu nhӵa hơn cây lá rӝng, mһc dù mӝt sӕ cây lá rӝng (bҥch dương,
thông đuôi chó) thưӡng phân biӋt bӣi hàm lưӧng cao các chҩt hӳu cơ tan
trong nưӟc. Sӵ tҥo thành cҧu gӛ kèm theo hiӋn tưӧng tăng cao cӫa nhӵa,
khi cây gӛ có quҧ thì hàm lưӧng nhӵa sӁ xác đӏnh tuәi cây và ҧnh hưӣng
đӃn thӇ tích quҧ và phҫn giác cӫa gӛ. Do đó, sӵ biӃn đәi hàm lưӧng nhӵa
theo chiӅu cao cӫa cây và điӅu kiӋn phө thuӝc vào giӕng gӛ. hàm lưӧng
nhӵa phө thuӝc vào điӅu kiӋn khí hұu, thә nhưӥng và điӅu kiӋn bҧo quҧn.
Hàm lưӧng nhӵa cӫa cây đang phát triӇn phө thuӝc vào mùa, nhӵa cӫa gӛ
có phҫn lӟn phenol mһc dù phҫn vӓ nhiӅu hơn. Trong tҩt cҧ các trưӡng
hӧp, vӓ cá phàn lá và rӉ bao giӡ cũng có hàm lưӧng chҩt trích ly cao,
phàn vay, xanh gӛ hàm lưӧng nhӵa cũng khác nhau. Đһc biӋt là hàm
lưӧng chҩt trích ly trong phҫn xanh cӫa gӛ.

Đưӡng glicozit có trong phҫn giác gӛ và phҫn ngoài cùng cӫa thân. Ӣ đó
cũng đưӧc vұn chuyӇn bӣi các dòng nhӵa cӫa cây. Trong thành phҫn
phân tӱ glucozit có phenol và các hӧp chҩt hydroxyn. Sӵ có mһt cӫa các
hӧp chҩt glucozit trong phàn vӓ, còn giác thì glucoza, Fructoza và
diSaccarit đó là saccaroza. Ngoài ra trong quҧ cӫa cây gӛ lá rӝng, giác gӛ
cӫa gӛ lá kim ngưӡi ta cũng tìm thҩy mӝt lưӧng nhӓ agarbinoza. Trong mӝt
vài trưӡng hӧp kahcs phát hiӋn đưӧc đưӡng 3,4,5.

1 vài giӕng gӛ