Chuyªn ®Ò ®¹i sè líp 9

®Þnh lý vi – et vµ mét sè øng dông

Ngêi viÕt : T¹ Ph¹m H¶i
Gi¸o viªn THCS ThÞ trÊn Hng hµ , Th¸i b×nh
A. KiÕn thøc cÇn nhí:
I. Nh¾c l¹i mét sè kiÕn thøc cã liªn quan
 mét sè h»ng ®¼ng thøc ®¸ng nhí:
1) (a + b)2 = a2 + b2 + 2ab  a2 + b2 = (a + b)2 – 2ab
2) (a - b)2 = a2 + b2 - 2ab = (a + b)2 – 4ab  a2 + b2 = (a + b)2 – 2ab
3) (a + b)3 = a3 + b3 + 3ab(a + b)  a3 + b3 = (a + b)3 – 3ab(a + b)
 Nh¾c l¹i mét sè kiÕn thøc cã liªn quan:
Cho 2 sè A vµ B, khi xÐt dÊu cña 2 sè nµy ta cã c¸c trêng hîp sau ®©y:
1) A vµ B tr¸i dÊu  AB < 0
2) A vµ B cïng dÊu  AB > 0
3) A vµ B cïng d¬ng  AB > 0
A+B>0
4) A vµ B cïng ©m  AB > 0
A+B<0
* NÕu A + B > 0 th× Ýt nhÊt mét trong 2 sè ph¶i d¬ng.
* NÕu A + B < 0 th× Ýt nhÊt mét trong 2 sè ph¶i ©m.
II. §Þnh lý Vi – et:
NÕu x1, x2 lµ hai nghiÖm cña ph¬ng tr×nh ax2 + bx + c = 0 ( a  0) th×:
b
S = x 1 + x2 =
c a
P = x1.x2 =
a
III. Mét sè øng dông cña ®Þnh lý Vi – et:
1) TÝnh nhÈm nghiÖm cña ph¬ng tr×nh bËc hai( cã 2 trêng hîp thêng sö
dông)
Cho ph¬ng tr×nh bËc hai: ax2 + bx + c = 0 ( a  0) (1)
c
a) NÕu a + b + c = 0 th× ph¬ng tr×nh (1) cã 2 nghiÖm lµ: x1 = 1 vµ x2 =
ac
b) NÕu a - b + c = 0 th× ph¬ng tr×nh (1) cã 2 nghiÖm lµ: x1 =- 1 vµ x2=-
a
2) TÝnh gi¸ trÞ mét sè biÓu thøc liªn quan ®Õn c¸c nghiÖm cña ph¬ng
tr×nh bËc hai mµ kh«ng cÇn t×m nghiÖm. VÝ dô:
 x12 + x22 = (x1 + x2)2 – 2x1x2

1
  (x1 – x2)2 = (x1 + x2)2 – 4x1x2
 (x1 – x2)3 = (x1 + x2)3 – 3x1x2(x1 + x2)
.v.v.
3) T×m hai sè khi biÕt tríc tæng vµ tÝch:
NÕu hai sè u vµ v cã tæng u + v = S vµ tÝch uv = P th× u vµ v lµ nghiÖm
cña ph¬ng tr×nh x2 – Sx + P = 0
( §K ®Ó cã hai sè u vµ v lµ: S2 – 4P ≥ 0)
4) XÐt dÊu c¸c nghiÖm cña ph¬ng tr×nh bËc hai:
Cho ph¬ng tr×nh bËc hai: ax2 + bx + c = 0 ( a  0) (1)
a) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm tr¸i dÊu  ac < 0
b) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm cïng dÊu   ≥ 0 vµ P > 0
c) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm cïng d¬ng   ≥ 0 vµ P > 0 vµ S > 0
d) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm cïng ©m   ≥ 0 vµ P > 0 vµ S < 0
e) Ph¬ng tr×nh cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm d¬ng   ≥ 0 vµ S > 0
f) Ph¬ng tr×nh cã Ýt nhÊt mét nghiÖm ©m   ≥ 0 vµ S < 0
B. Mét sè bµi to¸n ®iÓn h×nh:
 Bµi to¸n 1: Chøng tá r»ng nÕu ph¬ng tr×nh ax2 + bx + c = 0 ( a  0) (1)
Cã nghiÖm x1 ; x2 th× tam thøc f(x) = ax2 + bx + c ph©n tÝch ®îc nh sau:
f(x) = ax2 + bx + c = a(x – x1)(x – x2)
Bµi gi¶i
b 2 c
Ta cã f(x) = ax2 + bx + c = a x2 – (- ) + a  = a(x – x1)(x – x2)
a
*øng dông cña bµi to¸n trªn:
 Ph©n tÝch ®a thøc ax2 + bx + c thµnh nh©n tö:
VD: Ph©n tÝch c¸c ®a thøc sau thµnh nh©n tö:
a) 2x2 – 5x + 3
b) 3x2 + 8x + 2
Bµi gi¶i
a) Tríc hÕt ta gi¶i ph¬ng tr×nh: 2x2 – 5x + 3 = 0
Cã a + b + c = 0
 x1 = 1 ; x2 = 3/ 2
* ¸p dông kÕt qu¶ bµi to¸n trªn ta ®îc:

2
 2x2 – 5x + 3 = 2(x – 1)(x – 3/ 2)
b) Tríc hÕt ta gi¶i ph¬ng tr×nh: 3x2 + 8x + 2 = 0
’ = 42 – 3 . 2 = 10 > 0. Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm
4  10 4  10
x1 = ; x2 =
3 3
4  10
VËy 3x2 + 8x + 2 = 3( x + 4  10 )(x + )
3 3
* NhËn xÐt: Víi bµi to¸n nµy ë líp 8 ta ®· biÕt c¸ch gi¶i ®ã lµ: ph©n tÝch ®a
thøc thµnh nh©n tö b»ng ph¬ng ph¸p t¸ch, tuy nhiªn víi ph¬ng ph¸p nµy ®«i
khi thùc hiÖn sÏ gÆp khã kh¨n (vÝ dô nh c©u b). Song trong trêng hîp tam thøc
bËc hai cã nghiÖm, nÕu sö dông kÕt qu¶ bµi to¸n trªn th× bÊt kú tam thøc bËc
hai nµo còng ph©n tÝch ®îc thµnh nh©n tö mét c¸ch thuËn lîi.
 Bµi to¸n 2: TÝnh nhÈm nghiÖm cña c¸c ph¬ng tr×nh sau:
a) 2007x2 – 2008x + 1 = 0
b) x2 – ( 2  3 )x + 6 = 0
Bµi gi¶i
a) Ta cã a + b + c = 2007 – 2008 + 1 = 0
VËy ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm lµ x1 = 1 ; x2 = 1 / 2007
* NhËn xÐt: Víi bµi to¸n nµy, nÕu dïng c¸ch gi¶i b»ng c«ng thøc nghiÖm th×
viÖc tÝnh to¸n sÏ cång kÒnh, ®«i khi dÉn ®Õn kÕt qu¶ sai. Song nhê øng
dông cña ®Þnh lý Vi – et nªn viÖc gi¶i ph¬ng tr×nh trªn trë nªn nhanh gän, dÔ
dµng h¬n.
 Bµi to¸n 3:
Cho ph¬ng tr×nh : x2 - x – 1 = 0 (1)
a) Chøng minh r»ng ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm x1 ; x2 ( gi¶ sö x2 < 0)
b) Kh«ng gi¶i h·y tÝnh gi¸ trÞ c¸c biÓu thøc sau:
1) x1 + x2 ; x1.x2 5) x13 – x23
1 1
2)  6) x1(1 – x2) + x2( 1 – x1)
x1 x2
3) x12 + x22 7)* A = x14+ 2x23 + 3x12 + 8x2-8
4) x12- x22 8)* B = x18  10 x1  13 + x1
Bµi gi¶i
7) x1 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh (1) nªn ta cã:

3
 x12 – x1 – 1 = 0  x12 = x1+ 1
x14 = (x1+ 1)2 = x1+ 2x1+ 2 = 3x1 +2
2x23 = 2x22 + 2x2 = 4x2 +2
VËy A = 3x1 + 2 + 4x2+ 2 + 3x1 + 3 + 8x2 – 8
= 6x1 + 12x2 – 1
= 6( x1 + x2) + 6x2 – 1
= 6. 1 + 6 x2 – 1 = 5 + 6( 1  5 ) = 16  6 5
2 2
8) x18 = (x14)2 = 9x12 + 12x1 + 4 = 21x1 + 13

1 5 47  21 5
= 21( ) + 13 =
2 2
* Chó ý: Tríc khi thùc hiÖn c¸c yªu cÇu cña bµi to¸n ph¶i kiÓm tra xem ph¬ng
tr×nh cã nghiÖm hay kh«ng. VD: ph¬ng tr×nh x2 – 2x + 2 = 0 v« nghiÖm song
c b
vÉn tån t¹i biÓu thøc vµ biÓu thøc .
a a
* NhËn xÐt: Víi bµi to¸n nµy nÕu dïng c¸ch gi¶i th«ng thêng: tÝnh cô thÓ
nghiÖm råi thay vµo biÓu thøc cÇn t×m th× viÖc tÝnh to¸n rÊt cång kÒnh,
dµi dßng, phøc t¹p, song nhê ®Þnh lý Vi – et, ta biÓu diÔn c¸c biÓu thøc nµy
th«ng qua tæng vµ tÝch c¸c nghiÖm, sau ®ã míi thùc hµnh tÝnh to¸n trªn c¸c
con sè, v× vËy viÖc tÝnh to¸n sÏ ng¾n gän, chÝnh x¸c h¬n nhiÒu.
 Bµi to¸n 4: LËp ph¬ng tr×nh bËc hai cã hai nghiÖm lµ:
a) 2  1 vµ 2  1
b) 2 vµ 3 2  1 vµ 2  1
c) 0.5 vµ 2
Bµi gi¶i
a) Ta cã S = 2  1 + 2  1 = 2 2
P = ( 2  1 )( 2  1 ) = 1
VËy 2  1 vµ 2  1 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh x2 - 2 2 x + 1 = 0
 Bµi to¸n 5: Cho ph¬ng tr×nh ax2 + bx + c = 0 ( a  0) (1).
Gi¶ sö ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm lµ x1 vµ x2. §Æt Sn = x1n + x2n (n  N)
a) Chøng minh r»ng: a Sn+2 + bSn+1 + cSn = 0
b) ¸p dông: Kh«ng khai triÓn, h·y tÝnh: A =  1  3    1  3 
7 7

1 1
B= 
(2  2) 4
(2  2)
4

Bµi gi¶i
a) V× x1 vµ x2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh (1) nªn ta cã:
ax21 + bx1 + c = 0 vµ ax22 + bx2 + c = 0
Ta cã: a Sn+2 + bSn+1 + cSn = a(x1n+2 + x2n+2) + b(x1n+1 + x2n+1) + c(x1n + x2n) =

4
 = (ax1n+2 + bx1n+1 + cx1n) + (ax2n+2 + bx2n+1 + cx2n) =
= x1n(ax21 + bx1 + c) + x2n(ax22 + bx2 + c) = 0 (®pcm)
c) §Æt x1 = 1- 3 vµ x2 = 1 + 3 . Ta cã x1 + x2 = 2; x1.x2 = - 2
 x1 vµ x2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh: x2 – 2x – 2 = 0.
¸p dông kÕt qu¶ bµi to¸n trªn ta cã: Sn+2 – 2 Sn+1 – 2Sn = 0
 Sn+2 = 2Sn+1 + 2Sn
0 0
Ta cã S0 = x1 + x2 = 2
S1 = x1 + x2 = 2
 S2 = 2S1 + 2S0 = 4 + 4 = 8
S3 = 2S2 + 2S1 = 16 + 4 = 20
S4 = 2S3 + 2S2 = 40 + 16 = 56
S5 = 2S4 + 2S3 = 112 + 40 = 152
S6 = 2S5 + 2S4 = 304 + 112 = 416
A = S7 = 2S6 + 2S5 = 832 + 304 = 1136.
T¬ng tù ta còng tÝnh ®îc gi¸ trÞ cña biÓu thøc B
* NhËn xÐt: Víi c¸ch lµm trªn(øng dông cña ®Þnh lý Vi – et), ta ®· tÝnh ®îc
gi¸ trÞ cña biÓu thøc A kh«ng mÊy khã kh¨n. Nhng nÕu tÝnh trùc tiÕp b»ng
c¸ch gi¶i ph¬ng tr×nh bËc hai ®Ó t×m nghiÖm, råi khai triÓn luü thõa bËc 7
cña nhÞ thøc bËc nhÊt th× viÖc tÝnh to¸n rÊt phøc t¹p, mÊt nhiÒu thêi gian,
dÔ sai sãt.
 Bµi to¸n 6:
Chøng minh ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ph¬ng tr×nh ax2 + bx + c = 0(1) ( a
 0)
cã nghiÖm nµy gÊp k lÇn nghiÖm kia lµ (k + 1)2 ac = kb2
Bµi gi¶i
* §iÒu kiÖn cÇn: Gi¶ sö ph¬ng tr×nh ®· cho cã 2 nghiÖm lµ x1, x2 tho¶ m·n:
x1 = kx2 hoÆc x2 = k x1
2
b
Ta cã: (k + 1) ac = kb  (k + 1) = k  
2 2 c
a  a 
 (k + 1)2kx22 = k(kx2 + x2)2
 (k + 1)2kx22 = k(k + 1) x22 (hiÓn nhiªn ®óng)
VËy (k + 1)2ac = kb2
* §iÒu kiÖn ®ñ: Gi¶ sö cã (k + 1)2ac = kb2  (k + 1)2ac - kb2 = 0
2
k 1 
= b2 
4k
Ta cã  = b2 – 4ac = b2 – b2  ≥0
(k  1)  k 1 
2

5
Do ®ã ph¬ng tr×nh lu«n cã nghiÖm. Gäi x1, x2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng

tr×nh(1). Ta cã: (x2 – k x1)(x1 – k x2) = x1x2 – kx22- k2x12

+ k2x1x2

= x1x2 – k(x1 + x2)2 – 2x1x2 + k2x1x2

c  b2 c c
=  k  2  2  + k2
a a a a
= (ac – kb2 + 2kac + k2ac ): a2
(k  1) 2 ac  kb 2
= = 0.
a2
 (x2 – k x1)(x1 – k x2) = 0  x2 = kx1 hoÆc x1 = kx2(®pcm)
Bµi to¸n 7: Cho Parabol (P) y = x2. Gäi A vµ B thuéc (P) cã hoµnh ®é lÇn lît
lµ - 1 vµ 2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng AB.
Bµi gi¶i
 C¸ch 1: (gi¶i th«ng thêng). Ta cã A (P) vµ xA = - 1  yA = 1 A(- 1;1)
B(P) vµ xB = 2 yB = 4  B( 2; 4)
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng AB cã d¹ng y = ax + b. Ta cã hÖ ph¬ng tr×nh:
-a+b=1
2a + b = 4. Gi¶i hÖ trªn ta ®îc a = 1 vµ b = 2
VËy ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng AB lµ: y = x + 2
 C¸ch 2: (Sö dông ®Þnh lý Vi - et).
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng AB cã d¹ng y = ax + b.
XÐt ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (d) vµ (P): x2 – ax – b = 0 (1)
Cã xA = - 1 ; xB = 2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh. Theo ®Þnh lý Vi – et ta
cã:
xA + xB = a = - 1 + 2 = 1 ; xA. xB = - b = - 2
VËy ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng AB lµ: y = x + 2
x2
Bµi to¸n 8: Cho (P): y = . ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng tiÕp xóc víi (P)
4
t¹i ®iÓm A cã hoµnh ®é lµ 2
Bµi gi¶i
* C¸ch 1 (Gi¶i th«ng thêng)
*Ta cã A  (P) vµ xA = 2  yA = 1. A(2; 1)
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng cÇn t×m cã d¹ng y = ax + b (d)
Ta cã A  (d)  2a + b = 1  b = 1 – 2a
x2
6 4
XÐt ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm : ax + b =  x2 – 4ax – 4b = 0 (1)
*(d) tiÕp xóc (P)  ph¬ng tr×nh (1) cã nghiÖm kÐp
 ’ = 0  4a2 + 4b = 0  4a2 – 8a + 4 = 0  a = 1
b=-1
VËy ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng cÇn t×m lµ y = x - 1
* C¸ch 2: (Sö dông ®Þnh lý Vi – et).
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng cÇn t×m cã d¹ng y = ax + b (d)
V× (d) tiÕp xóc (P) nªn ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cã nghiÖm kÐp vµ
nghiÖm kÐp ®ã lµ xA = 2. Khi ®ã theo ®Þnh lý Vi – Ðt cã:
4a = 4 a=1
4 = - 4b  b=-1
VËy ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng cÇn t×m lµ y = x - 1
Bµi to¸n 9: T×m ®é dµi 2 c¹nh cña h×nh ch÷ nhËt, biÕt chu vi lµ 50 m vµ
diÖn tÝch lµ 150 m2.
Bµi gi¶i
Gäi x vµ y lµ ®é dµi c¸c c¹nh cña h×nh ch÷ nhËt ( §K: x > y > 0)
Theo bµi ra ta cã hÖ ph¬ng tr×nh:
x + y = 25
xy = 150
VËy x, y lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh t2 – 25 t + 150 = 0
’ = 252 – 4.150 = 25 > 0
25  5 25  5
Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm lµ t1 = = 15; t2 = = 10
2 2
VËy chiÒu dµi h×nh ch÷ nhËt lµ 15 m, chiÒu réng h×nh ch÷ nhËt lµ 10 m
Bµi to¸n 10: Cho 2 ph¬ng tr×nh bËc hai: x2 – 2x – m2 = 0 (1)
a) Chøng minh r»ng ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm tr¸i dÊu víi mäi m  0.
b) Chøng minh r»ng nghiÖm cña ph¬ng tr×nh (1) lµ nghÞch ®¶o c¸c nghiÖm
cña ph¬ng tr×nh: m2x2 + 2x – 1 = 0 (2)
Bµi gi¶i
a) Ta cã ac =- m2 < 0  m  0.
VËy ph¬ng tr×nh lu«n cã 2 nghiÖm tr¸i dÊu  m  0
b)* C¸ch 1(Gi¶i th«ng thêng):
Gi¶ sö ph¬ng tr×nh (1) cã 2 nghiÖm lµ x1 vµ x2. Khi ®ã ta cã: x21 – 2x1 – m2 =
0.
7
V× m  0 nªn x1  0 vµ x2  0, khi ®ã chia c¶ 2 vÕ cña ph¬ng tr×nh cho m2 ta
®îc:
2 m2 m2 2 1
1  = 0    1 = 0 chøng tá lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh (2)
x1 x1 x1 x1 x1
* C¸ch 2( øng dông ®Þnh lý Vi – et):
Gi¶ sö ph¬ng tr×nh (1) cã 2 nghiÖm lµ x1 vµ x2. Khi ®ã theo ®Þnh lý Vi – et
ta cã:
x1+x2 = 2
x1. x2 = - m2
1 1 x1  x2 2
1 1 1 1
Ta cã:    2
.  ;  2
x1 x2 x1 x2 m
x1 x2 x1 x2 m
1 1 2 1
VËy vµ lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh x2- 2 x + 2 = 0  m2x2 + 2x – 1 =
x1 x1 m m
0
VI. Bµi tËp ®Ò nghÞ:
Bµi 1: Cho ph¬ng tr×nh mx2 – 2 (m – 2)x + m – 3 = 0 (1). T×m gi¸ trÞ cña m
®Ó:
a) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm tr¸i dÊu.
b) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm d¬ng ph©n biÖt.
c) Ph¬ng tr×nh chØ cã 1 nghiÖm ©m.
d) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm ®èi nhau.
e) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm lµ 2 sè nghÞch ®¶o cña
nhau
f) Ph¬ng tr×nh cã nghiÖm nµy gÊp ®«i nghiÖm kia.
Bµi 2: Cho ph¬ng tr×nh x2 + mx + 2m – 4 = 0. T×m c¸c gi¸ trÞ cña m ®Ó:
a) Ph¬ng tr×nh cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm ©m
b) Ph¬ng tr×nh cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm d¬ng
c) Ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm x1, x2 tho¶ m·n T = x12 + x22
®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt. T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt ®ã.
Bµi 3: Chøng minh ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ph¬ng tr×nh bËc hai ax2 + bx +
c=0 (a  0) cã nghiÖm nµy gÊp 2008 lÇn nghiÖm
kia lµ 20092ac = 2008 b2

8
Bµi 4: Cho Parabol(P): y = x2 vµ ®êng th¼ng (d): y = mx + 1. X¸c ®Þnh m
®Ó (d) c¾t (P) t¹i 2 ®iÓm ph©n biÖt A(xA; yA) vµ B(xB; yB) sao cho:
a) (xA – 1)2 + (xB – 1)2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt
b) §é dµi AB lµ ng¾n nhÊt.
Bµi 5: Gi¶ sö x1 vµ x2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh x2 + ax + b = 0.
a) Kh«ng gi¶i h·y tÝnh theo a vµ b c¸c biÓu thøc:
x1 x2
*A=  * B = x1  x2
x2 x1
* C = (2x1 + x2)(2x2 + x1) * D = x 1 3 + x2 3
b) LËp ph¬ng tr×nh bËc hai cã c¸c nghiÖm lµ:
* 2x1 + x2 vµ 2x2 + x1
* x13 + x23 vµ x12 + x22.
* Gîi ý: Bµi 1- C©u c). Ta xÐt 3 trêng hîp:  Trêng hîp 1: XÐt m = 0, m = 3.
 Trêng hîp 2: Ph¬ng tr×nh chØ cã 1nghiÖm ©m  ac < 0.
 Trêng hîp 3: Ph¬ng tr×nh chØ cã 1nghiÖm ©m  m0
=0
- b/ a < 0
c/ a > 0