moät ngöôøi con

Y<Z

Taûn maïn
linh ñòa

Traø Kieäu

Ñaø Naüng 1999

1
2
 Lôøi phi loä
Toâi ñöôïc vinh döï sinh ra vaø lôùn leân treân
ñaát thieâng Traø Kieäu, ngoaøi tình queâ höông ra
trong loøng toâi luoân daït daøo moät moái tình, moái
tình maø khoâng chæ toâi laø ngöôøi ñaõ sinh ra vaø
lôùn leân taïi ñaây môùi coù, nhöng caû nhöõng khaùch
töù phöông cuõng haèng öu aùi daønh cho Traø
Kieäu; ñoù chính laø moái tình daønh cho Meï Traø
Kieäu. Töø khi coøn nhoû toâi khoâng hieåu taïi sao
ngöôøi ta cöù tuoân ñoå veà Traø Kieäu, ñaëc bieät vaøo
dòp Ñaïi Hoäi Cung Nghinh Ñöùc Meï 31 thaùng
5 haèng naêm. Lôùn leân, toâi ao öôùc ñöôïc bieát vì
sao ngöôøi ngöôøi baát keå löông hay giaùo cuõng
ñeán vôùi Meï Traø Kieäu, höôùng veà Meï Traø Kieäu
trong taâm tình yeâu meán, tri aân, caûm taï, caàu
xin Meï…
Vì muoán ñöôïc xaùc tín hôn nhöõng gì Meï
Traø Kieäu ñaõ thöông tuoân ñoå xuoáng cho con
caùi Meï khaép nôi töø ñaát Meï Traø Kieäu nhoû beù
vaø muoán ñöôïc luoân yeâu meán, tin töôûng, caäy
troâng chaïy ñeán cuøng Meï Traø Kieäu, luoân tri
aân, caûm taï muoân ôn laønh hoàn xaùc maø Meï Traø
Kieäu ñaõ thöông ban, caàu baàu cuøng Chuùa cho
con caùi Meï, vôùi suy nghó ñoù, toâi ñaõ coá gaéng
3
tìm hieåu veà Meï Traø Kieäu vaø toâi xin ghi cheùp
nhöõng gì mình tìm hieåu ñöôïc mang tính söû lieäu
haún hoi ra ñaây ñeå chuùng ta heát thaûy moïi
ngöôøi cuøng suy nghó, caûm nghieäm haàu toân vinh
ngôïi khen Meï Traø Kieäu moãi ngaøy moät hôn ñeå
"nhôø Meï Traø Kieäu chuùng ta ñeán vôùi Chuùa",
qua ñoù caøng soáng neân chöùng nhaân Tin Möøng
cho Thieân Chuùa hôn.
Vì vaäy, nhöõng gì ñöôïc söu taàm goùp
nhaët ôû ñaây chæ mang tính bieân soaïn chöù khoâng
phaûi laø moät taäp saùch veà ñaát Traø Kieäu vaø Meï
Traø Kieäu linh thieâng.
Cuoái cuøng vì Meï Traø Kieäu toâi xin caùc
sö huynh tieàn boái löôïng thöù cho toâi vì ñaõ söû
duïng taøi lieäu cuûa quyù vò maø khoâng xin pheùp.

Moät ngöôøi con

Baûn in laàn naøy xin taëng rieâng lôùp

Trieát II, khoaù VI, ÑCV Hueá, kyû
nieäm haønh höông Traø Kieäu
31/5/2006.

4
5
1. Ngöôïc doøng thôøi gian
“Caây coù coäi, suoái coù nguoàn”, Traø Kieäu cuõng
coù “coäi nguoàn” cuûa noù. Noùi veà Traø Kieäu, khoâng gì
baèng ta haõy ngöôïc doøng thôøi gian ñeán taän cuoái theá
kyû thöù II, khi Traø Kieäu luùc baáy giôø ñöôïc bieát ñeán
nhö moät vuøng ñaát thuoäc nöôùc Lin Yi (Laâm AÁp).
Quaû thaät, theo söû lieäu thì ñeán cuoái theá kæ II
nöôùc Laâm AÁp môùi ñöôïc thieát laäp traûi daøi töø Ñeøo
Haûi Vaân ñeán Ñeøo Cuø Moâng, vaø Sri Mara (Khu Lieân
hay Kiu Lieân) laø vò vua ñaàu tieân cuûa nöôùc Lin Yi.
Coøn tröôùc ñoù vuøng ñaát naøy do Trung Quoác cai quaûn
vaø noù cuõng chöa thuoäc chuû quyeàn Vieät Nam.
Ngaøy nay ngöôøi ta bieát ñeán khu vöïc naøy
thöôøng laø qua caùi teân Champa. Theá maø ñeán theá kæ
VI thì teân Champa (Chieâm Thaønh) môùi xuaát hieän
treân caùc bia ñaù cuûa vöông quoác naøy. Champa coù
nghóa laø hoa ñaïi vaø laø teân cuûa moät mieàn ñaát ôû AÁn
ñoä do vua Indravarman II döôùi trieàu Ñoàng Döôïng
ñaët. Luùc naøy vöông quoác Champa phaân chia laøm
hai vöông quoác nhoû.
Döôùi thôøi vua Bhadravarman I thuoäc trieàu
ñaïi Gangaraja (VI-VIII) nöôùc Champa coù kinh ñoâ
laø Sinhapura1, ñaây chính laø Traø Kieäu ngaøy nay.

1
Sinhapura: Sinha: sö töû, pura: ñoâ thaønh. Sinhapura laø Phaïn ngöõ
Sanskrit coù nghóa laø ñoâ thaønh sö töû. Söû Trung hoa aâm laø Taêng ha
6
2. Danh xöng "Traø Kieäu"
Khoâng bieát danh xöng “Traø Kieäu” coù töø khi
naøo. Theo nhö Cha Phaïm Chaâu Dieân cho laø toå tieân
ta goïi ngöôøi Chieâm Thaønh laø Chuøm Chaø2. Chöõ Chaø
sau ñoïc traïi ra Traø, Cha ñöa ra baèng chöùng laø taïi
Trung Vieät coù nhieàu vuøng coù teân baét ñaàu laø Traø
nhö Traø Caâu, Traø Kheâ, Traø Baøn, Traø Khuùc. Coøn
chöõ Kieäu coù leõ do chöõ Kieàu ñoïc traïi ñi, vì Kieàu coù
nghóa laø ngöôøi ôû xa, töùc laø Ñaøng Ngoaøi, di cö laäp
nghieäp taïi ñaây. Neáu vaäy thì danh xöng “Traø Kieäu”
coù töø nhöõng naêm ñaàu cuûa thôøi kì ñònh cö. Ngoaøi ra
coøn coù giaû thuyeát khaùc veà danh xöng "Traø Kieäu".

3. Traø Kieäu ñaát kinh thaønh

Traø Kieäu laø vuøng ñaát töøng ñöôïc choïn laøm
kinh ñoâ cuûa ngöôøi Chieâm Thaønh. Ñieàu naøy coù lòch
söû chöùng minh vaø qua caùc cuoäc khaûo coå ñaõ kieåm
chöùng. Kinh thaønh Sinhapura ñöôïc Lòch Ñaïo
Nguyeân ngöôøi Baéc nguî moâ taû trong Thuyû Kinh
Chuù nhö sau: “… Veà phía Taây Nam giaùp nuùi, phía

boà la. (theo Nguyeãn Sinh Duy, Phong traøo nghóa hoäi Quaûng
Nam, Nxb Ñaø Naüng, 1998, ghi chuù (2) tr. 189.)
2
Coù leõ chöõ Chuøm Chaø do ñoïc chöõ Champa maø ra, maø cuõng coù
theå chính xaùc hôn chöõ Traø do ñoïc traïi ra töø chöõ JAYA laø moät
trong boán doøng hoï chính cuûa ngöôøi Chieâm Thaønh (OÂn, Ma, Traø,
Cheá).
7
Ñoâng Baéc troâng ra soâng. Nhieàu lôùp haøo bao quanh
chaân thaønh, vaø beân ngoaøi caùc haøo veà phía Ñoâng
Nam soâng chaûy men bôø thaønh. Beà Ñoâng Taây cuûa
thaønh thì daøi, beà Nam Baéc thì heïp. Phía Baéc, soâng
uoán khuùc chaûy töø Ñoâng Taây vaøo thaønh. Chu vi
thaønh 8 lyù 120 boä. Thaønh xaây gaïch, cao hai tröôïng,
treân thaønh coù töôøng gaïch cao 1 tröôïng, troå loã
vuoâng, treân döïng vaùn, treân vaùn coù gaùc caát leân, treân
gaùc coù maùi, treân maùi coù laàu; laàu cao thì saùu, baûy
tröôïng; laàu thaáp thì boán, naêm tröôïng… Caùch kieán
truùc maïnh nhöng vuïng… Trong thaønh laïi coù thaønh
nhoû chu vi 230 boä. Nhaø hoïp vaø ñieän ngoài ñeàu
khoâng troå cöûa veà phöông nam…”3. Veà ñòa dö quaû
hôïp vôùi söû cuõ thôøi Gia Long cheùp veà Traø Kieäu:
Nam khoaù Taøo Sôn
(Nam truøm nuùi Hoøn Taøu).
Baéc cöï Saøi Thuyû
(Baéc ñaïp soâng Chôï Cuûi – Caâu Laâu).
Ñoâng Laâm Queá Haït
(Ñoâng giaùp khu Ñoâng Queá Sôn).
Taây chaám Tuøng Sôn
(Taây goái nuùi Döông Thoâng).
Vaø ngaøy nay nhöõng neùt veû ñoù vaãn coøn nhö
vaäy. Maëc daàu con soâng phía Baéc khoâng coøn nhö
xöa nöõa. Ñeán nay chæ laø moät con suoái, muøa naéng

3
Tröông Vaên Taâm, Quaûng Nam Ñaø Naüng, Nxb Ñaø Naüng, tr. 51.
8
thì khoâ caïn, muøa möa thì ngaäp nöôùc, coù khi nöôùc
daâng raát cao.
Veà caùch moâ taû thaønh Sinhapura cuûa Lòch
Ñaïo Nguyeân ñaõ ñöôïc kieåm chöùng laø hoaøn toaøn phuø
hôïp qua cuoäc khaûo coå naêm 1927-1928 döôùi söï chæ
ñaïo cuûa nhaø khaûo coå hoïc J. Y Claeys, thuoäc Hoïc
Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp ôû Haø noäi.
Ñeán giöõa theá kæ VIII (749) ngöôøi Champa
khoâng söû duïng kinh thaønh Sinhapura nöõa maø dôøi
vaøo Panduranga (Ninh Thuaän-Ninh Bình). Khoâng
hieåu sao ñeán cuoái theá kæ VIII ñaàu theá kæ IX kinh ñoâ
laïi ñöôïc dôøi ñeán Amaravati (Quaûng Nam ngaøy
nay), caùch Sinhapura (Traø Kieäu) chöøng 15km, vôùi
teân laø Indrapura (kinh thaønh Thaàn Saám), Ñoàng
Döông ngaøy nay. Do chieán tranh, naêm 1000 hoï ñöa
kinh ñoâ vaøo Vijaya (Chaø Baøn-Bình Ñònh) vaø töø ñoù
veà sau hoï khoâng bao giôø trôû laïi Amaravati. Ñieàu
naøy khoâng coù nghóa laø Traø Kieäu töø ñoù ñaõ laø nôi
ñònh cö cuûa ngöôøi Vieät roài.

4. Cuoäc Nam tieán - Traø Kieäu coù chuû môùi

Vaøo cuoái theá kæ XIV ñaõ coù ngöôøi töø Thanh-
Ngheä-Tónh vaøo Quaûng Nam laäp nghieäp. Nhöng
ñeán theá kyû XV Quaûng Nam môùi thöïc söï thuoäc veà
ngöôøi Vieät.
Döôùi thôøi nhaø Hoà (1400-1407), khi töôùng
nhaø Hoà laø Ñoã Maõn ñem quaân sang ñaùnh Chieâm
9
Thaønh, thì vua Chieâm Thaønh daâng ñaát Chieâm
Ñoäng (Phuû Thaêng Bình-Tænh Quaûng Nam) ñeå xin
baõi binh. Sau khi ñöôïc caû Coå Luyõ (Quaûng Ngaõi) thì
vua nhaø Hoà leänh cho daân giaøu coù ôû Ngheä An,
Thuaän Hoaù vaøo ñònh cö ôû Chieâm Ñoäng vaø Coå Luyõ.
Töø ñoù ngöôøi Chieâm Thaønh cuõng daàn daàn boû haún
ñaát naøy maø ñi.
Naêm 1471 (ñôøi Hoàng Ñöùc thöù 2) Ñaïo Thöøa
Tuyeân Quaûng Nam ra ñôøi. Danh xöng “Quaûng
Nam” cuõng coù töø ñaây. Luùc naøy (1471) ta coù; Hi
Giang huyeän–Thaêng Hoa phuû–Thöøa Tuyeân Quaûng
Nam ñaïo. Hi Giang chính laø huyeän Duy Xuyeân
ngaøy naøy. Vaäy taát nhieân trong ñoù bao goàm coù Traø
Kieäu, töùc laø;
Traø Kieäu xaõ–Hy Giang huyeän–Thaêng Hoa
phuû–Thöøa Tuyeân Quaûng Nam ñaïo–Ñaïi Vieät quoác.
Naêm 1578 ñôøi Leâ Theá Toâng nieân hieäu
Quang Höng, Traø Kieäu ñöôïc môû roäng thaønh moät
vuøng roäng lôùn, neân coù tuïc truyeàn raèng: nhöùt Traø
Kieäu, nhì La Qua, thöù ba Tuù Traøng. Ñeán ñôøi Thaønh
Thaùi (1905) naêm thöù hai, cöông giôùi Traø Kieäu thu
heïp laïi trong nguõ xaõ: Traø Kieäu Trung, Traø Kieäu
Ñoâng, Traø Kieäu Taây, Traø Kieäu Nam vaø Traø Kieäu
Thöôïng.
Traø Kieäu Thöôïng chính laø Giaùo Xöù Traø Kieäu
ngaøy nay thuoäc Xaõ Duy Sôn (coù thôøi Traø Kieäu
Thöôïng ñöôïc ñoåi thaønh xaõ Xuyeân Kieäu), coøn caùc
10
xaõ kia theo thôøi gian vaø theá cuoäc ñaõ thay ñoåi teân
môùi.

5. Traø Kieäu laøng Coâng giaùo

Trong caùc cuoäc Nam tieán cuûa ngöôøi Vieät
ñeán Hi Giang (Duy Xuyeân) coù leõ toaøn laø ñoàng baøo
löông daân, hoï e deø khoâng daùm ôû trong khu vöïc
thaønh trì cuûa ngöôøi Chieâm Thaønh.
Ñeán naêm 1628, hai toäc Leâ Vaên vaø Nguyeãn
Vieát toøng Coâng Giaùo, khoâng tin kieâng gì thaáy ñaát
toát caûnh ñeïp thì ngang nhieân laäp laøng ôû ñoù. Coù theå
noùi maø khoâng sôï laàm raèng laøng Coâng Giaùo Traø
Kieäu ñöôïc thaønh laäp phaûi töø moác thôøi gian naøy trôû
veà sau.
Neáu nhö tính veà tröôùc, khi ñaát Traø Kieäu coøn
laø cuûa ngöôøi Chaêm, thì Traø Kieäu chöa phaûi laø laøng
Coâng Giaùo ñöôïc. Maëc duø lòch söû coù ñeà caäp ñeán
vieäc ñaõ coù nhaø truyeàn giaùo Phöông Taây ñeán rao
giaûng Tin Möøng ôû Amaravati noùi chung. Song
chuùng ta bieát daân Chieâm Thaønh voán coù Phaät giaùo
laøm quoác giaùo ñoàng thôøi chòu aûnh höôûng saâu saéc
cuûa Baø la moân (Brahman) thôø thaàn Shiva (naêng löïc
saùng taïo)… Keøm vôùi vieäc baát ñoàng ngoân ngöõ cuõng
nhö tröôùc moät toân giaùo quaù xa laï, “ngöôïc ñôøi” nhö
Coâng Giaùo thì vieäc coù ñöôïc keát quaû ôû ñaây quaû laø
khoâng coù ñöôïc, vaø lòch söû cuõng nhìn nhaän nhö vaäy.
Vaäy thì töø khi ngöôøi Vieät vaøo ñònh cö ñeán 1628 thì
11
sao ? Lòch söû cho hay naêm 1580 hai Cha Ñaminh laø
Greùgoire de la Motte (Phaùp) vaø Luis de Fonseùca
(Boà Ñaøo Nha) ñeán giaûng ñaïo cho daân Chieâm vaø
daân Vieät ôû Quaûng Nam nhöng khoâng coù keát quaû gì
maáy. Ngoaøi ra coøn coù nhieàu nhaø truyeàn giaùo khaùc
ñaët chaân leân xöù Nam tröôùc 18–1–1615 (ñaây laø moác
thôøi gian ñöôïc chính söû nhìn nhaän laø coù nhaø truyeàn
giaùo ñaàu tieân ñeán giaûng ñaïo taïi Vieät nam, ít ra laø ôû
Ñaøng Trong), nhöng khoâng coù gì chaéc chaén ñeå
khaúng ñònh laø ñaõ coù laøng Coâng Giaùo ñöôïc thieát laäp
vaø Traø Kieäu cuõng theá thoâi.

6. Tin Möøng phaùt trieån treân ñaát Traø Kieäu

Töø khi hai Cha Francesco Buzomi (YÙ),
Diego Carvallo (Boà) vaø hai thaày trôï só Joseù, Paolo
(Nhaät) ñeán truyeàn giaùo taïi cöûa Haøn (Haûi Phoá) vaøo
ngaøy 18–1–1615 thì haït gioáng Tin Möøng baét ñaàu
troå sinh töø ñaây treân nöôùc Nam. Ñeå roài naêm 1628
ñôøi Leâ Thaàn Toâng nieân hieäu Vónh Toä coù ngöôøi
Coâng Giaùo ñeán laäp nghieäp taäu laøng taïi Traø Kieäu.
Ngaøy 2–4–1722 Cha Felipe de la
Conepcioùn töø Manila ñeán Traø Kieäu. Cuøng naêm
(1722) Cha Felipe ñaõ döïng moät ngoâi Thaùnh ñöôøng,
laáy Thaùnh hieäu laø Phillipheâ, coù ngöôøi cho raèng ñaây
laø ngoâi Thaùnh ñöôøng ñaàu tieân treân ñaát Traø Kieäu.
Neáu vaäy thì ngoâi Thaùnh ñöôøng naøy phaûi naèm treân
ñaát vöôøn cuûa oâng truøm Long. Vì coù taøi lieäu ghi laïi
12
vieäc naøy vaø qua tieáp xuùc vôùi caùc cuï tieàn boái taïi Traø
Kieäu, caùc cuï cuõng nhìn nhaän coå truyeàn nhö vaäy.
Trong thôøi gian naøy Giaùo Xöù Traø Kieäu do
caùc Cha doøng Phansinh coi quaûn.
Naêm 1749 Cha Fedro García ñöôïc phaân
chia ñeán Traø Kieäu.
Sang naêm 1863 Cha Leâ Vaên Trieát ñöôïc ñoåi
ñeán Traø Kieäu vaø hai naêm sau (1865) Cha di chuyeån
Thaùnh ñöôøng ñeán ñòa ñieåm nhö hieän nay.
Theo Cha Galibert moâ taû thì trong caùc theá
kyû XVII, XVIII, XIX nôi ñaây (Traø Kieäu) coù Nhaø
Thôø ñeïp ñeõ vaø coâng cuoäc rao giaûng cuõng raát toát
ñeïp. Nhöng keå töø khi Phaùp taán coâng Ñaø Naüng (1-9-
1858) thì trong maáy thaäp nieân lieân tieáp khoâng coù
nhaø truyeàn giaùo Chaâu AÂu naøo ñeán Traø Kieäu ñöôïc
caû. Ñeán naêm 1869 khi tình hình laéng dòu thì Giaùm
Muïc Charbonnier ñeán thaêm Traø Kieäu, nhöng bò
ñoùn baét vaø buoäc phaûi rôøi khoûi Quaûng Nam.
Naêm 1870 Cha Louis Marie Galibert ñöôïc
phaân coâng ñeán Traø Kieäu trong ñieàu kieän raát haïn
cheá. Naêm 1872 Cha Galibert xaây caát moät Nhaø Thôø,
toån phí heát 75 Francs.
Trong moät böùc thö vieát taïi Quaûng Nam gôûi
veà gia ñình ôû Phaùp ñeà ngaøy 1–3–1870, Cha
Galibert öôùc tính dieän tích Traø Kieäu luùc ñoù gaàn

13
9.000 ha vaø coù khoaûng 700 giaùo daân heát thaûy. Cha
Galibert laøm quaûn xöù Traø Kieäu töø 1870 ñeán 1877.
Cha Jean Bruyeøre (Coá Nhôn) sinh ngaøy 24–
6–1852 taïi Bloye nöôùc Phaùp. Ñeán Vieät Nam ngaøy
29–1–1877, sau 6 thaùng hoïc tieáng Vieät taïi Quaûng
Ngaõi, Cha Jean Bruyeøre ñöôïc cöû ñeán Traø Kieäu
thay Cha Galibert Lôïi, ñeå roài traûi söï can qua ôû ñaây.

7. Bieán coá Vaên Thaân Traø Kieäu trôû thaønh

linh ñòa töø ñaây
Š Bieán coá Vaên Thaân
“Cho tôùi naêm 1888 Ñòa Phaän Ñoâng (nhaán
maïnh cuûa ngöôøi trích) phaûi chöùng kieán nhöõng cuoäc
baùch haïi döõ doäi nhaát cuûa Vaên Thaân: 8 thöøa sai
Phaùp, 5 linh muïc Vieät, 60 thaày giaûng, 270 nöõ tu,
treân 25.000 giaùo daân bò gieát, 225 Thaùnh ñöôøng, 17
coâ nhi vieän, 10 tu vieän bò thieâu huyû. Soá giaùo daân
41.000 ngöôøi naêm 1884, chæ coøn 15.000 naêm
1886”4. “Bình Taây” ñaâu chöa thaáy (chæ coù 8 thöøa
sai Phaùp bò gieát) coøn “saùt Taû” thì quaû laø cöïc kì trieät
ñeå “maùu con nhaø ñaïo” chaûy ra quaù lai laùng. Ñieàu
naøy hoaøn toaøn phuù hôïp vôùi lôøi bình cuûa Yoshiharu
Tsuboð veà “Hòch Vaên Thaân”: “Nhö baøi hòch treân ñaõ

4
Moät giaùo sö söû hoïc, Giaùo Hoäi Coâng Giaùo ôû Vieät Nam, Nhaø in
Chaân Lyù Calgary-Canada, 1998, tr. 518.
14
noùi, nhöõng ngöôøi noåi daäy chæ coù moät muïc tieâu: tieâu
dieät giaùo daân”5. Vaø chuû tröông naøy ñaõ ñöôïc thöïc
hieän ñuùng khoâng sai moät ly. Vaäy haõy laáy khaåu hieäu
“Saùt Taû” ñuùng hôn. Qua ñaây, moät caùch naøo ñoù
chuùng ta thaáy ñöôïc tình hình chung maø trong ñoù
Traø Kieäu cuøng cam moät soá phaän; bò baùch haïi vaø
chòu gian khoå. Coù leõ chuùng ta caàn bình taâm ñoâi
chuùt khi baøn veà söï kieän naøy. Coâng toäi caàn phaûi ñeå
cho lòch söû traû laïi nhö noù laø coâng toäi. Chuùng ta
cuõng caàn phaûi thaúng thaén thöøa nhaän söï kieän lòch söû
naøy khoâng phaûi vì noù laø lòch söû, nhöng noù laø moät
baøi hoïc cho hieän taïi vaø töông lai trong noã löïc chung
xaây döïng xaõ hoäi coâng baèng vaø vì möu caàu lôïi ích
chung.
Lôøi thöa: Ñeå thöïc hieän phaàn naøy ngöôøi soaïn
chuû yeáu döïa vaøo taøi lieäu cuûa Linh muïc GEFFROY
thuoäc Hoäi thöøa sai Paris, truyeàn giaùo taïi Vieät Nam,
ñaõ tröïc tieáp ñeán Traø Kieäu vaø ghi laïi raát tæ mæ ñaêng
treân tuaàn baùo “Missions Cathothiques” ôû Paris vaøo
caùc ngaøy 3, 10, vaø 17 thaùng 9 naêm 1886 (baûn tieáng
Vieät). Taøi lieäu naøy raát phuø hôïp vôùi nguoàn taøi lieäu
cuûa H. Ravier. Söû kyù Hoäi thaùnh. (Historiae
Ecclesiasticae). Q. III vaø E. Teysseyre.

5
Yoshiharu Tsuboð, Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung
Hoa, nxb Treû, 1999, tr. 278.
15
Monseigner Galibert, maø Traàn Thaïnh Ñaøm6 coâng
nhaän laø ñuùng nhöng thaàn thaùnh caùc cuoäc chieán, duy
taâm. Vaø Nguyeãn Sinh Duy döïa theo khi soaïn phaàn;
traän Traø Kieäu7 theo tinh thaàn lòch söû. Vaø trong boä
“Giaùo Hoäi Coâng Giaùo ôû Vieät Nam” cuûa Moät Giaùo
Sö Söû Hoïc cuõng döïa vaøo ñaây ñeå vieát veà coâng cuoäc
töï veä cuûa Traø Kieäu. (Chuùng toâi cuõng coøn ñoái chieáu
vôùi baøi vieát cuûa Cha Phaïm Chaâu Dieân nöõa).
Š Tình hình Giaùo Xöù Traø Kieäu
Ñòa lyù: Traø Kieäu maët Ñoâng coù Non Troïc
(Böûu Chaâu) cao 60m, maët Taây beân kia suoái coù ñoài
Kim Sôn (Hoøn Baèng) thaáp hôn ñoài Böûu Chaâu, caùch
ñoài Böûu Chaâu chöøng 1km, caùch Nhaø Thôø xöù chöøng
120m. Veà phía Nam caùch caùnh ñoàng khoaûng hôn
nöûa caây soá laø daõy thaønh luyõ Chaøm, (hieän nay coù
ngöôøi ôû treân thaønh naøy vaø ñöôïc goïi laø xoùm Thaønh).
Coøn maïng Baéc coù baõi caùt roäng giaùp ranh vôùi tuyeán
phoøng thuû cuûa Giaùo Xöù.
Nhaân löïc: Luùc baáy giôø, Traø Kieäu coù khoaûng
370 nam nhaân coù theå caàm vuõ khí ñöôïc, tuoåi töø 16
ñeán 60 ñöôïc chia laøm 7 ñoäi, vaø ñoä 500 phuï nöõ ñöôïc
xeáp vaøo ñoäi döï bò (ñoäi 8).

6
Taøi lieäu Lòch söû (nhöõng giai ñoaïn chieán tranh toân giaùo toaøn
quoác khoác lieät nhaát ôû Vieät Nam, Traàn Thaïnh Ñaøm, Haø Noäi,
1977.
7
Nguyeãn Sinh Duy, sñd, tr. 187–196.
16
 Khí giôùi: Chæ coù 4 khaåu naïp haäu, moãi caây
coù 10 vieân ñaïn, coäng vôùi 5 khaåu baén ñaù vaø 1 khaåu
suùng hoaû mai cuøng moät soá vuõ khí töï ñuùc ñöôïc.
# Nhìn chung Traø Kieäu khoâng heà chuaån bò
phoøng veä, moät phaàn vì chuû quan, moät phaàn cuõng vì
Cha Bruyeøre tin vaøo lôøi höùa cuûa ñaïi uyù Ducres laø
seõ laäp töùc tieáp cöùu neáu nhö Traø Kieäu bò bao vaây.
Vôùi tình hình baát lôïi moïi maët nhö vaäy, khi
Traø Kieäu bò taán coâng Cha Bruyeøre (Coá Nhôn) chæ
coøn bieát “hoaøn toaøn phoù thaùc vaø troâng caäy vaøo
Chuùa vaø Meï”. Cha ñaët moät baøn thôø Ñöùc Meï giöõa
nhaø vaø thaép neán hai beân, quyeát cuøng Meï chieán ñaáu.
Thaät theá, chuùng ta haõy theo doõi cuoäc chieán thì seõ
roõ.
Š Traø kieäu – AÁt Daäu kí söï
Sau khi taøn saùt, baùch haïi khaép nôi, xeá tröa
ngaøy 1–9–1885 quaân Vaên Thaân uøn uøn keùo ñeán bao
vaây Giaùo Xöù Traø Kieäu. Ban ñaàu hoï lo cuûng coá vò trí
chieán ñaáu, phaàn giaùo daân cuõng laäp töùc keùo leân giöõ
ñoài Kim Sôn. Nhöng môùi chæ sang ngaøy thöù hai (2-
9) giaùo daân quaù sôï ñeán ñoä boû ñoài Kim Sôn, trong
khi ruùt lui bò teù cheát maát 4 ngöôøi. Vaø khoâng khí aûm
ñaûm bôûi thaát ñôûm bao truøm toaøn Giaùo Xöù. Ñaõ vaäy
khi Coá Nhôn (Bruyeøre) cho ngöôøi ñi baùo cho ñoäi
hai haõy lui veà ñeå deã phoøng thuû thì ngöôøi baùo tin laïi
baûo raèng Cha leänh taäp trung veà Nhaø Thôø ñeå laõnh
17
nhaän caùc bí tích sau heát vaø chôø cheát. May thay ñoäi
tröôûng ñoäi hai khoâng tin, cuøng luùc ñoù quaân Vaên
Thaân ñeán taán coâng. Thay vì ruùt lui thì ñoäi hai laïi
choáng traû vaø ñaõ daønh chieán thaéng, thu ñöôïc moät
khaåu ñaïi baùc. Nhöng khoâng vì vaäy maø tinh thaàn
giaùo daân trôû neân haêng haùi leân ñöôïc.
Ñeâm veà giaùo daân laïi phaûi cöù 5 phuùt laø nghe
hoâ: “ÔÙ caùc ñoäi, caùc veä, phaûi canh giöõ cho nghieâm
ngaët, ñöøng cho ñöùa naøo thoaùt nghe”. Veà sau ñeâm
naøo cuõng vaäy khieán giaùo daân caøng khieáp ñaûm hôn.
Coá Nhôn buoàn khoân taû, Cha ñaët moïi nöông töïa nôi
Meï Maria. Nhôø vaäy, Cha laáy laïi ñöôïc tinh thaàn,
ngay ñeâm ñoù Cha goïi caùc vò chæ huy ñeán vaø khaúng
ñònh vôùi hoï laø phaûi chieán ñaáu töï veä. Vaø giaùo daân
quyeát taâm chieán ñaáu ñeán cuøng. Ngaøy 3-9 giaùo daân
ñaõ anh duõng chieán ñaáu töø saùng sôùm ñeán chieàu toái.
Tuy chieán thaéng, nhöng quaân Vaên Thaân
vaãn coøn ñoù quaù ñoâng neân giaùo daân laïi ñaâm ra chaùn
naûn, coù vieân chöùc ñöa ra yù kieán “ñaàu haøng”. Quaù
bi ñaùt vaø tuyeät voïng nhöng nhôø coù oâng Tröông
Phoå8 gan daï ñaày chí khí ñaõ khôi daäy ñöôïc tinh thaàn

8
OÂng Tröông Phoå teân thaät laø Tröông Vaên Phieán sinh naêm 1811
con thöù 4 cuûa Baø Leâ Thò Tröøng. Baø Tröøng thuoäc doøng toäc Leâ (laø
moät trong nhöõng toäc kyø cöïu nhaát ñeán Traø Kieäu) ñaõ laáy choàng
toäc Tröông sinh ra heát thaûy naêm ngöôøi con. OÂng Tröông Vaên
Phieán (töï Phoå) sinh haï ñöôïc 4 ngöôøi con, hai gaùi hai trai. OÂng
18
cuûa giaùo daân. Ñoàng thôøi cuõng nhôø thaày Phaän khi
nghe lôøi mæa mai cuûa quaân Vaên Thaân: “Coá Thieân
(Maillard) ñeán cöùu bay ñoù” thì thaày Phaän ñaõ hoâ
haøo phaûi ñaùnh ñeå môû ñöôøng cho Coá Thieân ôû Phuù
Thöôïng ñem binh ñeán giaûi vaây. Lôøi noùi huøng hoàn
cuûa hai ngöôøi ñaõ laøm böøng leân löûa chieán ñaáu töï veä
trong loøng giaùo daân. Vaø hoï ñaõ quyeát chieán ñaáu
trong nieàm tin töôûng phoù thaùc cho Chuùa vaø Meï
Maria.
Phaàn Cha Bruyeøre, Cha raát buoàn, maát aên
maát nguû, phaûi caïo raâu vaø caûi trang ñeå traùnh bò phaùt
hieän, vì quaân Vaên Thaân ñoùng quaù gaàn. Töø hai ngoïn
ñoài hoï baén xuoáng, ñaëc bieät khi thaáy “Taây döông
ñaïo tröôûng” (Cha Bruyeøre). Cha Bruyeøre baûo vôùi
Cha Geffroy9 raèng trong nhöõng ñeâm daøi voâ taän ñoù,
Cha khoùc raát nhieàu, nhöng thöôøng khoùc vì vui
möøng tröôùc söï chôû che cuûa Ñöùc Meï.

maát naêm 1910, moä phaàn cuûa oâng hieän nay naèm trong khu nghóa
trang toäc Tröông taïi Cöûa Haån, caùch Traø Kieäu chöøng 4 km.
Ngaøy nay hoûi thöû coù maáy ngöôøi bieát ñöôïc moä phaàn cuûa
oâng Phoå ôû ñaâu vaø seõ khoâng ngôø moä phaàn cuûa oâng, moät con
ngöôøi cöù coâng baèng maø noùi thì oâng haún phaûi laø ngöôøi ñaùng cho
ngöôøi laøng Traø Kieäu ghi nhôù baèng taám loøng meán moä öu aùi vaø töï
haøo, laïi quaù ñôn sô bình dò.
9
Xin nhaéc Cha Geffroy laø taùc giaû cuûa taøi lieäu maø ngöôøi soaïn laáy
laøm taøi lieäu chính ñeå löôït thuaät.
19
 Nhôø tinh thaàn ñaõ leân neân sang ngaøy 4-9 giaùo
daân ñaåy lui ñöôïc hai ñôït taán coâng cuûa quaân Vaên
Thaân, moät vaøo buoåi saùng, moät vaøo buoåi chieàu. Cöù
moãi laàn ra traän hoï hoâ: “Heø, heø, Gieâsu, Maria,
Giuse, xin thöông chuùng con, xin chôû che chuùng
con”. Vaø lieàn sau khi chieán thaéng hoï laïi ñeán quyø
tröôùc aûnh Meï caàu nguyeän taï ôn. Coù luùc coøn ñang
caàu nguyeän hoï laïi phaûi ra traän. Vaø cöù vaäy giaùo daân
khoâng bao giôø queân trôû laïi caûm taï Ñöùc Meï.
Ngaøy 5 vaø 6 thaùng 9 quaân Vaên Thaân quyeát
ñònh laøm luyõ vaây chaët Giaùo Xöù; “Noäi baát xuaát,
ngoaïi baát nhaäp”.
Ngaøy 7 thaùng 9 giaùo daân ñeán xin Ñöùc Meï
caàu baàu, chôû che ñoàng thôøi ñöôïc Cha xöù khích leä,
hoï ñaõ ra traän caùch duõng maõnh vaø phaù ñöôïc luyõ vaây
cuûa quaân Vaên Thaân. Ñoäi döï bò nöõ (ñoäi 8) ñöôïc noåi
tieáng trong ngaøy chieán thaéng veû vang naøy.
Cuoäc chieán dieãn ra phía Baéc cuûa Giaùo Xöù.
Quaân Vaên Thaân trong traän naøy do OÂng Ích Thieän,
con trai cuûa tieåu phuû söù OÂng Ích Khieâm, chæ huy.
Sang ngaøy leã Sinh Nhaät Ñöùc Meï (8 thaùng 9)
laø moät ngaøy khuûng khieáp. Thaùnh leã vöøa xong laø
giaùo daân phaûi ra traän ngay vaø lieân tuïc bò ñaåy lui
ñeán Phöôùc Vieän, vì quaân Vaên Thaân quaù ñoâng laïi
ñöôïc ñaïn töø hai ñoài Böûu Chaâu vaø Kim Sôn baén xoái
xaû xuoáng yeåm trôï. Cuoái cuøng ñoäi nöõ döï bò phaûi ra

20
traän, hoï ñaõ chieán ñaáu raát duõng maõnh, nhôø vaäy giaùo
daân Traø Kieäu laïi daønh ñöôïc chieán thaéng.
Vì quyeát taâm taán coâng “saøo huyeät” cuûa Giaùo
Xöù neân ngaøy 9–9 quaân Vaên Thaân keùo thaàn coâng
ñeán ñaët treân ñoài Kim Sôn vaø Böûu Chaâu.
Thaät taøn khoác! böôùc sang ngaøy 10–9 quaân
Vaên Thaân naõ thaàn coâng raát khuûng khieáp, vang doäi
caû tænh, ñeán ñoä caùch caûng Ñaø Naüng 25km veà phía
Nam caùc só quan Phaùp treân moät taøu chieán ñaõ nghe
vaø ñeám ñöôïc khoaûng 500 quaû ñaïi baùc baén vaøo Giaùo
Xöù Traø Kieäu chæ trong moät ngaøy (Neùcrologe du P.
Bruyeøre p. 455, 1.37-39). ÔÛ Phuù Thöôïng, caùch Traø
Kieäu khoaûng 40km, giaùo daân nghe suùng noå phaùt
kinh hoaøng, chính Coá Thieân (Maillard) cuõng xao
xuyeán lo cho soá phaän cuûa Traø Kieäu cuõng nhö soá
phaän cuûa Cha Bruyeøre.
Quaân Vaên Thaân cöù nhaém baén Nhaø Thôø vaø
nhaø Cha Bruyeøre vì Cha laø linh hoàn cuûa Giaùo Xöù,
vaø neáu Thaùnh ñöôøng ñoå thì giaùo daân Traø Kieäu seõ
maát heát tinh thaàn. Vaäy maø laï thay, Nhaø Thôø khoâng
heà haán gì ngoaïi tröø truùng moät quaû ôû phía sau. Coøn
nhaø Cha xöù bò truùng 5 phaùt. Nhöng Cha Bruyeøre
vaãn bình an voâ söï.
Xin cuõng noùi theâm raèng trong caùc loaïi suùng
ñöôïc duøng trong cuoäc taán coâng Traø Kieäu cuûa quaân
Vaên Thaân, thì coù moät khaåu raát lôùn ñöôïc ñaët caùch

21
Nhaø Thôø khoaûng 100m vaø do moät cöïu voõ quan
thieän xaï söû duïng, nhöng chæ baén truùng Thaùnh
ñöôøng moãi coù 1 quaû vaø nhaø xöù 5 quaû, haù khoâng
phaûi chuyeän laï laém ru !
Quaân Vaên Thaân ra giaù töø 20 ñeán 50 neùn baïc
(khoaûng 1.800 ñeán 2.000 quan Phaùp) thöôûng cho ai
baét ñöôïc Cha. Coù ba laàn Vaên Thaân loït ñöôïc vaøo
laøng, song caû 3 laàn nhôø ôn Ñöùc Meï, Cha thoaùt ñöôïc
khoûi söï nguy hieåm.
Suoát ngaøy 10–9 vaø ngaøy 11–9, quaân Vaên
Thaân khoâng ngöøng keâu leân: “Thaät laï luøng, coù moät
ngöôøi ÑAØN BAØ raát ñeïp luoân ñöùng treân noùc Nhaø Thôø
maø chuùng ta khoâng sao baén truùng”. Phaàn mình,
giaùo daân Traø Kieäu, caû Cha xöù nöõa, khi nghe nhö
vaäy coá nhìn leân noùc Nhaø Thôø nhöng khoâng ai ñöôïc
thaáy. Roài coøn coù caû 1 “ñaïo quaân treû em” nöõa.
Trong moät soá traän ñaùnh nhaát ñònh quaân Vaên Thaân
keâu leân hoï khoâng chæ ñaùnh vôùi giaùo daân maø coøn coù
“ñaïo quaân treû em” töø trôøi xuoáng tieáp öùng. Coù vaäy
hoï môùi khoâng theå bình ñòa ñöôïc laøng Traø Kieäu.
Ñaây quaû laø “daáu chæ loøng xoùt thöông cuûa
Thieân Chuùa ñoái vôùi hoï (giaùo daân Traø Kieäu). Vaø
chính Meï Maria baèng caùch naøy hay caùch khaùc, cuõng
theå hieän loøng töø aùi chôû che cuûa Meï”.
Ngaøy 11–9 laïi coøn khuûng khieáp hôn vì giaùo
daân Traø Kieäu phaûi giao chieán vôùi hoaû löïc ñaïi phaùo

22
baén tröïc xaï vaøo Giaùo Xöù. Trong traän naøy caùc Sœur
Phöôùc Vieän ñaõ duõng caûm tham chieán vaø cuøng vôùi
toaøn Giaùo Xöù daønh chieán thaéng. Vaø coù moät Sœur bò
töû thöông.
Cha Bruyeøre thaáy quaân Vaên Thaân treân ñoài
Kim Sôn quaù nguy hieåm. Cha quyeát ñònh baèng moïi
caùch laáy laïi ñoài naøy. Vaø moïi ngöôøi nhaát taâm raïng
saùng sôùm ngaøy 12–9 seõ cöû moät ñoäi caûm töû leân laáy
ñoài Kim Sôn.
Taâm hoàn Cha naëng tróu aâu lo cho giôø ñaõ
ñònh. Khi trôøi saùng Cha Bruyeøre ra choã troáng nhaèm
gaây söï chuù yù cuûa quaân Vaên Thaân ñeå cho caùc caûm töû
quaân haønh quaân ñoäng. Trong khi quaân Vaên Thaân
vöøa môùi nguû daäy ñang buùi toùc vaø nhìn Cha Bruyeøre
thì ñoäi quaân caûm töû tieán gaàn ñeán ñænh ñoài. Cuøng luùc
quaân Vaên Thaân phaùt hieän coù giaùo daân ñoät kích
cuõng laø luùc ñoäi caûm töû leân ñeán ñænh ñoài vaø hoï laäp
töùc hoâ xung phong taán coâng. Quaân Vaên Thaân
hoaûng sôï boû chaïy. Ñoäi caûm töû hoaøn toaøn chieám laïi
ñöôïc ñoài Kim Sôn. Hoï thu ñöôïc 9 khaåu suùng caùc
loaïi. Sau ñoù ñoát doanh traïi cuûa Vaên Thaân.
Thaáy khoâng chieán thaéng baèng vuõ löïc ñöôïc,
quaân Vaên Thaân, moät maët môøi cöïu Ñoâ Ñoác Chöôûng
Thuyû Tyù ñeán ñeå quyeát haï Traø Kieäu, moät maët sieát
chaët voøng vaây nhaèm laøm cho giaùo daân cheát vì tuyeät
löông. Coù vaäy thì ít ra hoï cuõng seõ chieán thaéng. Quaû
23
vaäy, khoâng chuaån bò neân trong Giaùo Xöù baét ñaàu
caïn nguoàn löông thöïc.
Sang 14 thaùng 9 laø moät ngaøy ñaày caêng
thaúng, ôû maïng Nam quaân Vaên Thaân ñoâng voâ keå ñaõ
chieám thaønh Chieâm vaø aùp saùt Giaùo Xöù. Trong ngaøy
14 naøy quaân Vaên Thaân coøn coù caû voi chieán nöõa.
Nguy töû ñeán nôi, neân ngay töø ñaàu ñoäi döï bò nöõ (ñoäi
8) ñöôïc trieån khai chuaån bò chieán ñaáu. Laï thay,
giaùo daân vöøa môùi ra traän chöa ñaùnh thì quaân Vaên
Thaân ñaõ thaùo lui boû chaïy, maëc cho Chöôûng Thuyû
Tyù ngaên caûn hoâ haøo tieán leân. Cuoái cuøng chính Ñoâ
Ñoác Chöôûng Thuyû Tyù cuõng boû maïng trong traän
naøy. Coøn ñoái vôùi voi traän, chæ vôùi boù ñuoái giaùo daân
laøm cho chuùng tan taùc.
Khoâng töôûng ra ñöôïc. Qua ñaây moät caùch
naøo ñoù cho thaáy aét haún phaûi coù baøn tay thieâng lieâng
töø trôøi cao can thieäp giuùp giaùo daân Traø Kieäu thaéng
traän.
Sang ngaøy 15–9 moät maët lo cuûng coá, moät
maët quaân Vaên Thaân cho baén ñaïn ria xuoáng Giaùo
Xöù, moãi phaùt coù töø 80 ñeán 100 vieân. Coù laàn chính
Coá Nhôn höôûng troïn moät quaû nhö vaäy khi ñang nuùp
sau buïi tre. Cha cöù nghó theá laø xong ñôøi mình, theo
baûn naêng töï nhieân, Cha sôø khaép mình vaø khoâng theå
tin ñöôïc laø mình vaãn coøn soáng maø laïi chaúng heà haán
gì.
24
 Möôøi laêm ngaøy troâi qua, moãi ngaøy cuoäc
chieán caøng khoác lieät, vôùi ñieàu kieän cheânh leäch giöõa
hai beân nhö vaäy maø Giaùo Xöù Traø Kieäu vaãn coøn ñoù,
“chaéc chaén laø hoï ñöôïc Ñöùc Meï Ñoàng Trinh che chôû
caùch rieâng”. Chuùng ta haõy xem roài seõ keát thuùc ra
sao ?
Trong ngaøy 16–9–1885 quaân Vaên Thaân môû
ba cuoäc hoaû coâng, hai ôû phía Baéc, moät ôû maïn Ñoâng
Giaùo Xöù. ÔÛ maïn Ñoâng laïi gaëp ñoäi 1 laø ñoäi quaân coät
truï cuûa Giaùo Xöù töøng laøm quaân Vaên Thaân phaûi
khieáp sôï, do oâng Tröông Phoå chæ huy. Cuoäc chieán
khoâng keùo daøi, chæ choác laùt laø quaân Vaên Thaân boû
moïi söï lo chaïy giöõ laáy thaân. Traø Kieäu laïi coù theâm
moät chieán thaéng nöõa.
Ngaøy 17–9 quaân Vaên Thaân aùn binh.
Ngaøy 18–9 quaân Vaên Thaân duøng saøo daøi vôùi
moät ñaàu ñöôïc boù ñaày gai duøng ñeå “boå xuoáng toùc
ngöôøi Coâng giaùo”. Nhöng roài hoï cuõng thaát baïi.
Baïi traän lieân mieân, quaân Vaên Thaân meät moûi,
maát tinh thaàn, coù keû ñaøo nguõ neân hoï aùn binh baát
ñoäng suoát hai ngaøy 19 vaø 20 thaùng 9. Coøn phía giaùo
daân, maëc duø chieán thaéng nhöng quaân Vaên Thaân
vaãn coøn ñoù, löông thöïc laïi thieáu ñaõ gaây neân khuûng
hoaûng hôn caû phía quaân Vaên Thaân nöõa. Vì vaäy
giaùo daân Traø Kieäu quyeát ñònh taán coâng ñaåy quaân

25
thuø ra thaät xa. Ñeå ñöôïc vaäy tröôùc tieân phaûi laáy laïi
ñoài Non Troïc (Böûu Chaâu) ñaõ.
Ngaøy 21–9 tröôùc khi khai maøn traän chieán,
giaùo daân Traø Kieäu caàu xin söï trôï giuùp vaø che chôû
cuûa Meï Maria Ñoàng Trinh. Ñaây laø cuoäc taán coâng
coù tính quyeát ñònh neân moïi vieäc trieån khai raát chu
ñaùo. Khi phaùt hieän giaùo daân chuû ñoäng taán coâng,
quaân Vaên Thaân thuùc voi ra traän vaø kìa laï chöa, voi
chieán khoâng nhöõng khoâng tieán maø coøn luøi nöõa maëc
cho nhöõng tay naøi khoâng ngöøng thuùc buùa leân ñaàu
chuùng. Luùc ñoù, giaùo daân Traø Kieäu nghe raát roõ tieáng
quaân Vaên Thaân keâu la: “Haõy nhìn kìa, ñaïo quaân treû
nhoû xuoáng töø treân caùc luyõ tre, chaïy laø toát nhaát.
Ngöôøi Coâng Giaùo ñoâng quaù”. Coøn phía giaùo daân thì
chaúng thaáy gì caû.
Sau phaùt suùng haï guïc teân Vaên Thaân ñaàu tieân
treân ñænh ñoài Böûu Chaâu thì quaân Vaên Thaân moät söùc
thaùo chaïy. Vì sôï ngöôøi Coâng Giaùo ñuoåi theo, quaân
Vaên Thaân chaïy lieân tuïc khoâng nghæ ra xa khoûi Traø
Kieäu khoaûng töø 15 ñeán 20km.
Chính ngaøy hoâm nay 21-9 voøng vaây bò phaù
tan. Toaøn theå giaùo daân Traø Kieäu keùo veà taï ôn
Chuùa, Ñöùc Meï vaø caùc Thieân Thaàn.
Ñeán ngaøy 23–9–1885 quaân Vaên Thaân trôû laïi
taán coâng Traø Kieäu nhöng khi coøn caùch Traø Kieäu
chöøng 5km thì hoï chaïy troán. Vì luùc ñeán caàu Caâu

26
Laâu hoï nghe moät tieáng noå khuûng khieáp vaø bieát
raèng thuû phuû Quaûng Nam ñaõ bò Phaùp chieám cöù.
Laàn cuoái cuøng quaân Vaên Thaân ñeán bao vaây
Traø Kieäu laø ngaøy 20–4–1886, nhöng sôùm tan raõ ñeå
roài khoâng bao giôø trôû laïi Traø Kieäu nöõa.
# Sau khi theo doõi 21 ngaøy ñeâm cuoäc can
qua, chaéc chaén ngöôøi ñoïc ñaõ nhaän ra raèng: Giaùo
daân Traø Kieäu hoaøn toaøn khoâng töï mình thoaùt khoûi
söï baùch-dieät. Maø roõ raøng coù nguoàn trôï löïc thieâng
lieâng naøo ñoù; chính laø Thieân Chuùa vaø Meï Maria
vaäy.
Töø ñoù veà sau, Traø Kieäu luoân höôûng ñöôïc söï
an bình caùch laï luøng, ñieàu maø khoâng rieâng chi giaùo
höõu Traø Kieäu maø ngay caû baø con löông daân cuõng
nhö nhöõng ngöôøi hieåu thôøi cuoäc ñeàu nhaän thaáy Traø
Kieäu khoù loøng maø coù ñöôïc söï bình an nhö vaäy.

8. Ngaøn ñôøi tri aân Meï

“Ñöùc Baø phuø hoä caùc giaùo höõu”, ñaây laø töôùc
hieäu cuûa Ñöùc Meï maø giaùo daân Traø Kieäu khi xaây
ngoâi Thaùnh ñöôøng treân ñoài Böûu Chaâu loäng gioù naêm
1898 ñaõ daâng kính Meï. Ñieàu naøy noùi leân taâm tình
ngaøn ñôøi maõi tri aân Meï vaø nhaéc nhôû con chaùu
muoân theá heä veà sau nhôù ñeán Hoàng AÂn cao caû naøy
cuûa Meï. Ngoâi Thaùnh ñöôøng naøy ban ñaàu ñöôïc laøm

27
baèng goã, ñeán naêm 1927 Cha Tardieu cho xaây laïi
baèng gaïch, maùi lôïp ngoùi ñaát nung.
Ñeán naêm 1966, Cha Leâ Nhö Haûo cho xaây
laïi kieân coá nguy nga hôn döïa theo ñoà aùn thieát keá
cuûa kieán truùc sö Ngoâ Vieát Thuï. Vaø ñöôïc tu boå
khang trang nhö ngaøy nay sau moät traän lôû laø do
Cha Nguyeãn Tröôøng Thaêng.
Beân caïnh ñoù ngay naêm 1889 giaùo daân Traø
Kieäu vaø Cha xöù ñaõ truøng tu laïi Nhaø Thôø chính ñeå
baøy toû loøng tri aân Thieân Chuùa vaø Meï Maria. Ñeán
naêm 1970 Cha Leâ Nhö Haûo cho xaây ngoâi Thaùnh
ñöôøng hai taàng nhö hieän nay vaø ñaõ ñöôïc tu boå,
trang hoaøng laïi do Cha Phaoloâ Mai Vaên Toân.

9. Traø Kieäu, Trung Taâm Thaùnh Maãu

Sau khi giaùo phaän Ñaø Naüng ñöôïc thaønh laäp
(18–1–1963), trong Thaùnh leã beá maïc Ñaïi Hoäi
Thaùnh Maãu taïi Traø Kieäu ngaøy 31–5–1971, Ñöùc coá
Giaùm Muïc P.M Phaïm Ngoïc Chi long troïng tuyeân
boá: Traø Kieäu laø TRUNG TAÂM THAÙNH MAÃU cuûa
Giaùo Phaän Ñaø Naüng. Tuy nhieân tröôùc ñoù Traø Kieäu
ñaõ laø Trung Taâm Thaùnh Maãu cuûa giaùo phaän Quy
Nhôn vaø vaøo naêm 1959 ñaõ coù toå chöùc troïng theå Ñaïi
Hoäi Thaùnh Maãu taïi ñaây.
Keå töø ñoù, haèng naêm cöù ñeán Ñaïi Hoäi Thaùnh
Maãu 31–5 thì con caùi cuûa Meï khoâng chæ trong Giaùo
Phaän Ñaø Naüng maø treân toaøn quoác laïi tuï hoïp quaây
28
quaàn beân Meï ñeå cung nghinh, caûm taï, khaán xin
Meï.
Vaø treân ñaát Meï Traø Kieäu, töø bieán coá AÁt Daäu
(1885) naêm aáy ôn Meï khoâng ngöøng tuaân ñoå treân
con caùi Meï. Vì Meï laø Ñaáng “PHUØ HOÄ CAÙC GIAÙO
HÖÕU”.

10. Ñoâi neùt veà Traø Kieäu ngaøy nay10

Ngaøy nay Traø Kieäu laø moät laøng toaøn toøng
Coâng Giaùo thuoäc xaõ Duy Sôn, huyeän Duy Xuyeân,
tænh Quaûng Nam. Caùch Thaønh phoá Ñaø Naüng veà
höôùng Tay Nam khoaûng 40km, Traø Kieäu khoâng chæ
laø Trung Taâm Thaùnh Maãu thu huùt khaùch haønh
höông töø khaép nôi nhöng cuõng coøn laø nôi coá ñoâ cuûa
Champa neân coù nhieàu khaùch du lòch ñeán tham
quan. Haønh khaùch theo Quoác Loä 1A ñeán ngaõ ba
Nam Phöôùc reõ vaøo tænh loä 610 ñi theâm chöøng 7km
laø ñaët ngay chaân leân Linh Ñòa Traø Kieäu.
Traø Kieäu laø moät trong caùc Giaùo Xöù coå xöa
nhaát giöõa loøng lòch söû Giaùo Hoäi Coâng Giaùo Vieät
Nam. Cho ñeán nay (1999) Giaùo Xöù Traø Kieäu ñaõ
traûi qua 23 ñôøi Cha sôû vaø 17 Cha phoù.

10
ÔÛ muïc naøy caùc döõ lieäu ñaõ khaù cuõ roài, nhöng vì ñieàu kieän
khoâng cho pheùp neân ngöôøi bieân soaïn khoâng theå caäp nhaät ñöôïc,
ñaønh chòu vaäy !
29
 Ngaøy 21-1-1988 Traø Kieäu ñöôïc vinh haïnh laø
nôi yeân nghæ ngaøn thu cuûa Ñöùc Giaùm Muïc P.M
Phaïm Ngoïc Chi, laø Giaùm Muïc tieân khôûi cuûa Giaùo
Phaän Ñaø Naüng. Ngoâi moä cuûa Ñöùc Cha naèm saùt beân
hoâng Nhaø Thôø chính cuûa Giaùo Xöù vaø ñöôïc chaêm
soùc caån thaän. Ngoaøi ra moä phaàn cuûa Cha Toång ñaïi
dieän ñaàu tieân cuûa Giaùo Phaän Ñaø Naüng, Cha Gioan
Nguyeãn Quang Xuyeân cuõng naèm caïnh ñoù.
Hieän nay Giaùo Xöù Traø Kieäu coù 4 giaùo
khoùm; khoùm Ñoâng, khoùm Taây, khoùm Baéc vaø khoùm
Nam, coù 8 giaùo hoï; Hoaø Laâm-boån maïng Ñöùc Meï
leân trôøi, Phuù Nham-Ñöùc Meï Loä Ñöùc, La Thaùp-
Thaùnh Taâm Chuùa, Loäc Ñoäng-Thaùnh Gia, Caåm
Thaønh-Antoân, Chieâm Sôn Loäc-Giuse, Chaø Laø-
Phanxicoâ Xavieâ, Phuù Nhuaän-Ñöùc Meï Fatima. Soá
giaùo daân laø 3907 ngöôøi trong 817 hoä gia ñình.
Beân caïnh Cha Sôû Giaùo Xöù Traø Kieäu coøn
ñöôïc söï giuùp ñôõ taän tình cuûa hai coäng ñoaøn; moät laø
Meán Thaùnh Giaù Quy Nhôn ñeán Traø Kieäu xaây döïng
cô sôû töø naêm 1865, hai laø Phaoloâ Thaønh Chartres
Ñaø Naüng coù maët taïi Traø Kieäu ngaøy 15 thaùng 8 naêm
1975.

11. Keát
Laïy Meï Traø Kieäu, theo doøng lòch söû chuùng
con nhaän ra ñöôïc raèng Meï luoân yeâu thöông chuùng

30
con. Qua Meï, Thieân Chuùa tuoân ñoå muoân vaøn hoàng
aân xuoáng cho chuùng con. Meï khoâng ngöøng gian
roäng ñoâi tay treân chuùng con, ban ôn, che chôû, phuø
hoä, caàu baàu cho chuùng con treân töøng böôùc gian traàn
chuùng con ñi. Laïy Meï Traø Kieäu, Meï laø Meï Thieân
Chuùa cuõng laø Meï chuùng con, chuùng con xin ñaët tin
töôûng nôi Meï. Vôùi Meï con ñeán vôùi traàn gian hoâm
nay nhö moät chöùng taù cuûa Phuùc AÂm. Vì “Coù Meï
con ñaâu coøn sôï chi”.
Ñeán ñaây ngöôøi bieân soaïn xin khaép laïi baèng
maáy caâu thô:
Ñaát Traø voïng maõi tieáng linh thieâng
Kinh ñoâ moät thuôû, theâm Meï hieàn.
Muoân ôn Meï ñoå trieàn mieân
Qua bao theá heä, khaép mieàn muoân phöông.
Baát luaän laø giaùo hay laø löông
Tình Meï thöông vaãn maõi mieân tröôøng.
Saùng ngôøi danh Chuùa tình thöông
Ñaây ñoaøn con caùi nöông nhôø maõi lieân
Giaùo naïn Traø Kieäu, Meï linh thieâng
Raønh raønh lòch söû ñaõ ghi lieàn
Xin soaïn laïi, chuùt haøn huyeân
Ñeå ai taâm thaúng thaáy lieàn ôn Thieân.
31
 Giaùo ö: Tin - Caäy - Meán theâm kieân
Löông: nhaän ra Thieân Chuùa nhaõn tieàn
Ñoâi lôøi taâm öôùc xin nguyeàn:
Ñeâm chuùt vieäc heøn loan truyeàn Thieân aân.

12. Phuï luïc

Š Ñaát Meï - moät vaøi söû lieäu ñaùng nhôù
Theá kyû Nöôùc Lin Yi ñöôïc thaønh laäp, vua ñaàu tieân laø
II Sri Mara
Theá kyû Kinh ñoâ laø Sinhapura, Traø Kieäu ngaøy nay
VI-VII
1402 Nhaø Hoà baét ñaàu môû ñaát vaøo Quaûng Nam,
Quaûng Ngaõi
1471 Ñaïo Thöøa Tuyeân Quaûng Nam chính thöùc ra
ñôøi, ñôøi Hoàng Ñöùc thöù II
1533 Nhaø truyeàn giaùo ñaàu tieân ñeán Vieät Nam laø
Inikhu taïi laøng Ninh Cöôøng, Quaàn Anh, Traø
Luõ, Nam Ñònh, Baéc Vieät (Daõ Söû maø thoâi)
1580 Hai thöøa sai Louis de Fonseùca (Boà Ñaøo
Nha) vaø Greùgoire de la Motte (Phaùp) thuoäc
doøng Ña Minh truyeàn giaùo taïi Quaûng Nam
18-1-1615 François Buzomi (YÙ) vaø Diego Carvalho
(Boà Ñaøo Nha) cuøng 2 thaày giaûng (Nhaät) ñeán
Hoäi An, Quaûng Nam
1628 Ñôøi Leâ Thaùnh Toâng coù ngöôøi Coâng Giaùo
ñeán laäp nghieäp taäu laøng taïi Traø Kieäu

32
2-4-1722 Cha Felipe de la Concepcioùn ñeán Traø Kieäu
vaø cuøng naêm Cha ñaõ xaây döïng ngoâi Thaùnh
ñöôøng ñaàu tieân
1749 Cha Fedro García ñeán Traø Kieäu
1865 Doøng Meán Thaùnh Giaù ñeán ñaët cô sôû taïi Traø
Kieäu
1870 Cha Louis Marie Galibert ñöôïc boå nhieäm
ñeán Traø Kieäu vaø hai naêm sau (1872) Cha
cho xaây caát moät Nhaø Thôø heát 75 Francs, luùc
naøy dieän tích Giaùo Xöù Traø Keäu khoaûng
9.000ha
29-1-1877 Cha Jean Bruyeøre ñeán Traø Kieäu thay Cha
Galibert
1868-1888 Vaên Thaân baùch haïi
01-9-1885 Vaên Thaân bao vaây Traø Kieäu
10-9-1885 Ñöùc Meï hieän ra treân noùc Nhaø Thôø
11-9-1885 Ñöùc Meï tieáp tuïc nhaõn tieàn hieän ra treân noùc
Nhaø Thôø
21-9-1885 Traø Kieäu nhôø ôn Meï ñöôïc giaûi vaây
1898 Xaây döïng ngoâi Thaùnh ñöôøng treân ñoài Böûu
Chaâu ñeå daâng kính Meï caùch rieâng vôùi töôùc
hieäu: "ÑÖÙC MEÏ PHUØ HOÄ CAÙC GIAÙO HÖÕU"
15-8-1975 Doøng Thaùnh Phaoloâ Thaønh Chartres ñeán
ñaët cô sôû taïi Traø Kieäu
1966 Cha Leâ Nhö Haûo cho xaây laïi ngoâi Thaùnh
ñöôøng kieân coá, nguy nga treân ñoài Böûu Chaâu
nhö hieän nay
1970 Ngoâi Thaùnh ñöôøng hai taàng hieän nay ñöôïc
xaây döïng do Cha Leâ Nhö Haûo
33
31-5-1971 Ñöùc Giaùm Muïc P.M. Phaïm Ngoïc Chi ñaõ
tuyeân boá: Traø Keäu laø TRUNG TAÂM THAÙNH
MAÃU. Keå töø ñoù haèng naêm ñeàu coù Ñaïi Hoäi
Cung Nghinh Ñöùc Meï vaøo ngaøy 31 thaùng 5

13. Thi só Xuaân Dieäu ñeán Linh Ñòa Traø

Kieäu kính vieáng Ñöùc Meï thaùng 5/1988 vaø
löu laïi maáy vaàn thô sau:
Tröa hoâm nay con ngoài nhö treû nhoû,
Giöõa ñaùy tröa trong loøng Meï voâ cuøng.
Con laø saùo, Meï laø ngaøn vaïn gioù,
Meï laø trôøi, con laø haït söông rung.

Nhaø Thôø Chính Giaùo Xöù Traø Kieäu

34
14. Saùch tham khaûo:
1. Moät giaùo sö söû hoïc, Giaùo Hoäi Coâng Giaùo ôû Vieät Nam,
nhaø in Chaân lyù Calgary-Canada, 1998.
2. Nguyeãn Q. Thaéng, Quaûng Nam ñaát nöôùc vaø con ngöôøi,
nxb Vaên Hoaù, 1995.
3. Höõu Ngoïc (chuû bieân), Töø ñieån vaên hoaù coå truyeàn Vieät
Nam, nxb Theá Giôùi, 1995.
4. Yoshiharu Tsuboð, Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø
Trung Hoa, Nguyeãn Ñình Ñaàu dòch, nxb Treû, 1999.
5. Nguyeãn Sinh Duy, Phong traøo nghóa hoäi Quaûng Nam,
nxb Ñaø Naüng, 1998.
6. Helen West (chuû bieân), Insight Guides: Vietnam,
Singapore, 1991.
7. Nguyen Khac Vien, Viet Nam along history, nxb Theá
Giôùi, 1993.
8. Traàn Troïng Kim, Vieät Nam söû löôïc, nxb Taân Vieät, 1964.
9. Tröông Vaên Taâm, Quaûng Nam Ñaø Naüng, nxb Ñaø Naüng,
1994.
10. Taïp chí Ñaát Quaûng soá 3 thaùng 5-1998
11. Lm. Geffroy, Ñöùc Meï Traø Kieäu, 1886 (baûn dòch).
12. Lòch Coâng Giaùo 1993 Giaùo Phaän Ñaø Naüng.
13. Ñöùc Baø phuø hoä caùc giaùo höõu, 1997.
14. Lm. Giuse Maria Phaïm Chaâu Dieân, Chuyeän keå veà Ñöùc
Meï: Loä Ñöùc-La Vang-La Maõ-Traø Kieäu, Tuû saùch Ra Khôi,
1958.

35
 MUÏC LUÏC
LÔØI PHI LOÄ..............................................................................................................................................................2
NGÖÔÏC DOØNG THÔØI GIAN ....................................................................................................................6
DANH XÖNG "TRAØ KIEÄU"..........................................................................................................................7
TRAØ KIEÄU ÑAÁT KINH THAØNH................................................................................................................7
CUOÄC NAM TIEÁN - TRAØ KIEÄU COÙ CHUÛ MÔÙI ............................................................................9
TRAØ KIEÄU LAØNG COÂNG GIAÙO..............................................................................................................11
TIN MÖØNG PHAÙT TRIEÅN TREÂN ÑAÁT TRAØ KIEÄU ............................................................. 12
BIEÁN COÁ VAÊN THAÂN TRAØ KIEÄU TRÔÛ THAØNH LINH ÑÒA TÖØ ÑAÂY................14
Bieán coá Vaên Thaân ................................................................. 14
Tình hình Giaùo Xöù Traø Kieäu ................................................. 16
Traø kieäu – AÁt Daäu kí söï ........................................................ 17

ÑOÂI NEÙT VEÀ TRAØ KIEÄU NGAØY NAY.........................................................................................29

KEÁT..............................................................................................................................................................................30
PHUÏ LUÏC ..................................................................................................................................................................32
Ñaát Meï - moät vaøi söû lieäu ñaùng nhôù ...................................... 32

SAÙCH THAM KHAÛO:.................................................................................................................................34

MUÏC LUÏC ................................................................................................................................................................36

36
37