£)~I HQC QUaC GIA TP. HO CHi MINH VI~N MOl TRUONG VA TAl NGUYEN -IER GS. TS.

LAM MINH TRIET - TS. LE THANH HAl

, ....

GIAO TRINH

? ,

QUAN LV

-' ?

CHAT THAI NGUY HAl·

•

NHAXUAT BAN XAY DVNG HA NQI - 2006

LOINOIDAU

Bt) Giao trinh nay dur;c viet cho doi tuang chinh la cac sinh uien. dai hoc va hoc uien. cao h9C thuoc cdc nganh. Khoa hoc, Cong ngh~ ua Quan if moi truitng cua Bg-i h9C Quae gia thanli pho' H6 Chi Minh. Tuy nhien. vt1i ml,lc dich la cung cap mr5t luang hisn. thuc toan. dien. vJ qudri If lien quan. den cac loai cha't thai nguy hai hluic nhau, BQ giao trinh nay con la tai lieu tham khao t6t cho au: can bQ qutin. lj, can bQ khoa hoc kj thuat va cdc nghien. cuu sinh dang nghieri cuu va lam vi¢c xung quanh chu di ke' tren.

NQi dung cua giao trinli chia ra thanh. 10 chuang, du(/C ciiu true trong 4 ph/in. chinh:

Phan 1 (chuang 1, 2 va 3) guti tliieu. t6'ng quan ve cac udn. de chinh lien quan den chat thai nguy hai, nhu: cdc hhai niem. nrin tang chung ve' chat thai nguy hai, guti thieu ve loai hinh chat thai nguy hoi die"n hinh la cdc cluii 6 nhiem. hiiu. ca ben POPs, hluii quat vi cdc dqc tinh chung trong qua irinh. v¢n chuyC'n cua chiit thai nguy hsii va anh. hui'tng cua cluit thai nguy hr;ti den moi truimg.

ens« 2 (chuang 4, 5 va 6) giai thiet: vri mot s6' thuc tf/ lien quan den qudn if chat thai nguy hai nhu: hluii quat ve' hien. trong va d(ic die"m h¢ thong quiin. If cluit thai nguy hoi d Vi¢t Nam va tren the' gioi, cac chi) de' lien quari den ctu: khdu trong quy trinh quati If chat thai nguy hai (tu thu gom, v(in chuye"n, (len II/a chon. oi tri xii If ... ).

Phan 3 (chuang 7, 8 va 9) gam cdc van de vi kiem. soat va xii Ij chiit thai nguy hai nhu kie"m totin chat thai, ngiin ngira 0 nhdm chat thai nguy hai oa cdc ky thu(it ca ban elil xU lj cluit thai nguy hai.

Phan 4 (chuang 10) se gidi thieu mot srI chii de d¢c bi¢t lien quan den giai phap quon. Ij chat thai nguy hai cho mot so'trrtitng hop cu. therna se la mot quan tam cua nhiriu d6i tuimg khric nhau, nhu: vd'n de' ve' qudn Ij

3

cluit thai nguy hai trong gia dinh, qiuin Ij cluit thai nguy hoi tai mqt s6' nganh, dOl. tuimg san xtuit cong nghiep kluic nhau ...

Sau m6i chuang de'u co cdzz hoi (haiJ,c bai tiip) dl nguiti doc kie"m tra va niim bdt dut;fc cdc kien thuc quan. trong nluit cua chu dt vila doc.

Day la tai lieu dau tien trong b{} 03 guio trinh. rna cac tac gia se xtuit ban trong thin gian tdi (cac guio trinh con lai la Ky thudt xU' lj chat thai nguy hai, va Hoa hoc moi truimg cac chat thai nguy hai). Do xiuit ban zan dau nen. tai lieu. nay chdc cluin. con nhieu. sai sot, cdc tac gin hy uong se nluin. duac nhieu j kien dong gop quj bau cua cae d6'ng nghiep ua dqc gin de"' co the" c(ip nhiit, chinli slla hoan. chinh han. cho Zan tdi ban sau. Chung toi chan thanli cam dn Truang Dai h9C Quae gia thanh. ph6' H6' Chi Minh, Du an Vi?t Nam . Thuy Sy (lER·EPFL) dii ung h{} vi tai chinh cho quye'n sach. nay duac ra diti.

Cae tac gici

4

Chuong 1

KHAI NI~M CHUNG vt CHAT THAI NGUY HA.I

1.1. DlNH NGHIA CHAT THAI NGUY HAl

Khai niem v~ thuat ngl1 "chat thai nguy hai" (Hazardous Waste) tan dau tien xuat hien vao thap nicn 70 ella the ky tnroc tai cac rnroc Au - My, sau d6 rna rong ra nhieu quae gia khac, Sau mot thoi gian nghien cuu phat tricn, tuy thuoc vao sir phat trien khoa hoc ky thuat va xfi hoi cling nhu quan diem cua moi mroc rna hien nay tren the gioi eo nhieu each dinh nghia khac nhau ve chat thai nguy hai trong luat va cac van ban duoi luat ve moi truong. Chang han nhu:

- Chat thai nguy hai la nhtrng chat c6 doc tinh, an mon, gay kich thich, hoat tinh, co the chay, no rna gay nguy hiem cho can ngtroi va dong vat (dinh nghia cua Philipine).

- Chat thai nguy hai la nhfrng chat rna do ban chat va tinh chat cua chung c6 kha nang gay nguy hai den suc khoc con ngiroi va/hoac moi trirong, va nhirng chat nay yeu cau cac ky thuat xu Iy dac bier de loai bo hoac giarn dac tinh nguy hai cua no (djnh nghia ella Canada).

- Ngoai chat thai ph6ng xa va chat thai y te, chat thai nguy hai la chat thai (dang ran, long, ban ran, va cac binh chua khi) do hoat tinh h6a hQC, doc tinh, no, an rnon hoac cac d(lC tinh khac, gay nguy hai hay co kha nang gay nguy hai den sue khoe con nguoi hoac moi truong boi chinh ban than cluing hay khi duoc cho tiep xuc voi chat thai khac (thea UNEP, 1985).

- Trong Dao luar RCRA (Resource Conservation and Recovery Act - 1976: D(lO III{lf \'(:;" thu hoi va bdo ton tai nguyen) cua My: chat thai (a cac dang ran, long, ban ran, va cac binh khi) e6 the duoc coi lit chat thai nguy hai khi:

+ Nam trong danh muc chat thai nguy hai do Cue Bao ve moi rnrong Hoa Ky (EPA) dua ra (gam 4 danh sach).

+ Co mot trong 4 dac tinh (khi phan tich) do EPA dua ra gam chay-no, an mono pharr irng va d9C tfnh. Cac phan tich de thir nghiem nay cung do EPA quy dinh.

+ Duoc chu ngu6n thai (hay nha san xuat) tLJ cong bola chat thai nguy hai.

Ben canh d6, chat thai nguy hai con gam cac chat gay doc unh d6i vrri con nguoi 6 lieu luong nho. D6i voi cac chat chua co cac clnrng rninh cua nghien ciru dich t6 tren con

5

nguol, cac thi nghiern tren dong vat cling c6 the duoc dung M 116c doan tac dung doc tinh ella chung len con nguoi.

Tai Vi¢1 Narn. xuat phat tir nguy co bung no viec pluit sinh chat thai nguy hai III qua trlnh cong nghiep hoa cua dat mroc, ngay 1617/1999, Thu turrng Chinh phu eta ky quyet dinh ban; tanh QI,y cluf quat! ly cI/(11 thai nguy hai s6 155/ 1999/QD- Tfg (thuong diroc goi rat la quy che 155), trong d6 tai Dieu 2, Muc 2 chat thai nguy hai duoc dinh nghia nlur sau: Chat thai nguy hai ld chdt thdi co chua cac chdt hade IWp chdt 05 m/)! trong cdc ddc tinh Rely ngu» hal true flip (de clUIY, dJ nO', him ngr) doc, dl! an mon, d('; hiy IIhil!m )'(1 ole d(lc tinh ngu» hai khdc}, hodc iuong lac chdt viii chat khac gtlY IIguy hai den mo! 1/'I((Ing va sire kboe con nguoi. Cac chat thai nguy hai diroc li~t ke trong danh muc (phu luc 1 cua quy che 155). Danh rnuc do co quan quan 1y nha mroc v~ bao ve rnoi truong cap Trung irong (Cue Bao v~ rnoi tnrong Viet Nam - NEA) quy dinh,

Qua cac dinh nghia diroc neu & tren eho thay hau het cac dinh nghia deu de cap den dae tfnh (chay-no, an mon, hoar tinh va dQC tinh) cua chat thai nguy hai. Co dinh nghia de cap den trang thai cua chat thai (rein. long. ban ran, khi), gay tac hai do ban than chung hay khi wang tac v6i cac chat khac, co dinh nghia thl khong de cap, Nhin chung, noi dung ella cac dinh nghia tlurong sf: phu thuoc rat nhieu van tlnh trang phat trien khoa hoc - xii hoi cua moi nuoc. Trang cac dinh nghia neu tren e6 tM thay ding dinh nghia v~ chat thai nguy hai cua My Ia r6 rang nhat va co noi dung rong nha]. Vice nay se giup cho cong tac quan ly chat thai nguy hai diroc de dang hon.

So sanh dinh nghia dtroc ncu trong Quyet dinh 155/1999/QD-TTg do Thu nrong Chinh phu ban hanh voi dinh nghia cua cac mroc khac cho thay dinh nghia diroc ban hanh trong quy che co nhieu diem urong dong voi dinh nghia cua Lien hop qu6e va ella My. Tuy nhien, trong quy che ve quan ly cha] thai nguy hai cua chung ta con chua r6 rang v6 cac d~c tinh cua chat thai, ben canh do chua neu len cac dang cua cha] thai nguy hai va quy dinh cac chat eo doc tinh voi ngiroi hay dong v<:lt la chat thai oguy hai. Trang giao trinh nay, voi rnuc dich tap trung chu yeu v~ phan chat thai cong nghiep va quan 15' kg thuat chat thai nguy hai, dong thai de khong lcch huang voi luat l~ da ban hanh, quy che 155 se diroc chon lua lam co sa chinh, ben canh do cac dinh nghia cua My se duoc bo sung nham lam r6 hon ve chat thai nguy hai,

1.2. NGUON GOC vA PHAN LOAI CHAT THAI NGUY HAl

1.2.1. Nguon ph at sinh eMit thai nguy hal

Do tinh da dang cua cac loai hlnh cong nghiep, cac hoat dong thtrong rnai tieu dung. cac hoar dong trong cuoc song hay cac heat dong cong nghiep rna chat thai nguy hai co the phat sinh ttr nhieu nguon khac nhau, Viec phat thai c6 tM do him chat cua cong

6

nghe, hay do trinh do dan tri dan den vice thai chat thai co th~ la vo tinh hay co )', Tuy theo each nhln nhan rna co th~ phan thanh cac ogu6n thai khac nhau, nhin chung co tht ehia cac nguon phat sinh chat thai nguy hai thanh 4 nguon chinh nhu sau:

- Tir cac hoat dong ebng nghiep (vi du khi san xuat thuoc khang sinh sir dung dung moi rnetyl clorua, xi rna sir dung xyanit, san xuat thuoc trir sau sir dung dung rnoi la toluen hay xylen ... ).

- Tir hoat dong nong nghiep (vi du sir dung cac loai thuoc bao ve thirc vat doc hai).

- Thuong mai (qua trinh nhap-xuat cac hang doc hai khong dat yeu cau eho san xuat

hay hang qua han sir dung .. .),

- Tir vice tieu dung trong dan dung (vi du viec Slr dung pin. hoar dong nghien ciru khoa hoc (j de Phong thi nghiern, su dung dau nhot boi tron, ac q uy cac loai...').

Trong cac uguon thai neu tren thi hoat dong cong nghiep la ngu6n phat sinh chat thai nguy IWi IOn nhat va phu thuoc rat nhieu vao loai nganh cong nghicp (hting J, J ), So voi cac ngu6n phat thai khac, day cling la ngu6n phat thai mang tinh thuong xuyen va on dinh nhat, Cac nguon phat thai tir dan dung hay tir thuong mai chu yeu kh6ng nhieu, luong chat thai urong doi nho, mang tinh su co hoac do trinh d¢ nhan thirc va dan tri ella nguoi dan. Cac nguon thai tu cac hoat dong n6ng nghiep mang tinh chat phat tan dang rong. day la ngu6n rat kho kiem soar va thu gom, luong thai nay phu thuoc rat nhicu vao kha nang nhan thirc cung nhu trlnh do dan tri cua nguoi dan trong khu vue.

Bang 1.1: M9t so nganh cong nghiep va cac loai chat thai ttrong ung

I

Loai chat thai

2

i Cong nghiep

------+-------------------------------,---_._,_

Sdl/ xuat lUlU cha:

- Dung moi thai va can chung cat: white spirit. kerosene, bcnzen. xylen, etyl benzen, toluca, isopropanol, toluen disisoxyanar, etanol, axeton, metyl ctyl keton, tctrahydrofuran. metylen ciorua, 1. I. l-tricloroetal, triclorcetylen

- Chat thai de chay kh6ng theo danh nghia (otherwise specified)

- Chat thai chua axit/baze rnanh: arnmom um hydroxit, hydrobromic axil, !

hydroc1oric ax it, potassium hydroxit, nitric axil, sulfuric axu, crornic ax it, phosphoric axit

- Cac chat thai hoat tinh khac: sodium pemanganat, ogalllc peroxit, sodium peciorat, potassium peclorat, potassium pemanganat, hypoclorit, potassium sul fit, sodi um sulfit.

- Ph.i: thai tlf xfr 19 bui, bun

- Xuc tac qua SlT dung

i

7

1

2

r---------+---------------------------------------------------~-

- Chat thai an mon: chat long an mon, chat ran an rnon, ammonium hydroxit, hydrobromic axit, hydrocloric axit, hydrofluoric axit, nitric axit, phosphoric axit, potassium hydroxit, sodium hydroxit, sulfuric axit

- San thai: chat long c6 th~ chay, chat long d~ chay. etylen diclorit, clorobenzen, metyl etyl keton, san thai co chua kim loai nang

! - Dung moi: chung cat dau mo I

--. ------'- • • _____J

Xliy dung

- Son thai chay diroc : etylen diclorit , benzen, toluen. etyl benzen , metyl isobutyl keton, metyl etyl keton, clorobenzen

- Cac chat thai de chay khong theo danh nghia (otherwise specified)

- Dung rnoi thai: metyl ciorit, cacbon tetraclorit, triclorotrifluoroetal, toluen,

xylen, kcrosen, mineral spirits, axeton

- Chat thai axit/bazc rnanh: amonium hydroxit, hydrobromic axit, hydrocloric axit, hydrofluoric axit, nitric axit, photphoric axit, potassium hydroxit sodium hydroxit, sulfuric axit

- Dung moi thai va can chung: tetracloroetylen, tricloroetylen, metylenciorit, I , I .l-tricloroetan, cac bontetrac lori t, tol uen, benzen, tric loro 11 uroetan, clorofom, triclorofluorometan, axeton, dic1orobcnzen, xylen, kerosen, white sprits, butyl alcohol

- Chat thai axit/bazo rnanh: amonium hydroxit, hydrobromic axit, hydrocloric axil, hydrofluoric axit, nitric ax it, phosphoric axit, nitrat, sodium hydroxit, potassium hydroxit, sulfuric axlt, pecloric axil, axetic axit.

- Chat thai xi rna

- Bun thai chua kim loai nang tit h¢ thong xu I)"; ruroc thai

- Chat thai chua xyanua

- Chat thai chay dtroc kh6ng theo danh nghia (otherwise specified)

- Chat thai hoar tfnh khac: axeryl clorit, cromic axit, sulfit, hypoc1orit, oganic

pcroxit, peclorat, pemanganat

- DAu nhot qua !iU dung

Still xuar Ria cong kim loai

Cong nglli¢p gia:\'

- Dung m6i hiru co chua clo: cacbon tctraclorit, metylen clorit, tetrac1oroetylen, tricloroetylen, 1, 1, l-tricloroeran, cac hon hop dung moi thai chua clo.

Nguon: David H.F. Liu, Bela G_ Liptak "Environmental Engineers' Handbook" second edition. Lewis Publishers, 1997

Hicn tai, CJ Viet Nam, dac biet lit khu vue TP. H6 Chi Minh, chua co dieu Ira quy mo va chi tiet nao lien quan den thuc trang phat sinh chat thai cong nghiep nguy hai. Tuy nhicn xung quanh chu de nay ding da co nhieu CC1 quan tlurc hicn dicu tra so' bo tren cac

8

pham vi va doi tuong khac nhau, dien hinh tai khu vue thanh phd H6 Chi Minh co th~ k~ den cac dicu Ira cua du an "Quy hoach tong the he thong quan Iy chat thai nguy hai khu vue thanh pho Ho Chi Minh, Dong NaL Ba Ria Vung Tau va Binh Duong" (Co quan bao vc moi truong Na Uy NORAD va Sa Khoa hoc cong nghc va Moi truong (cii) thuc hien nam 2(02), cac 56 lieu dieu tra cua Vien M6i tnrong va Tai nguyen IER ket hop cung Sa Cong nghiep Thanh pho thuc hien trong khuon kho nghien cuu tien kha thi du an xii ly chat thai rim cong nghiep thanh pho H6 Chi Minh (2003 ~ 2004), va cac chuang trinh giarn sat vc sinh cong nghiep do Phong Quan ly chat thai ran ~ Sa Tai nguyen Moi truong Thanh pho thirc hicn gan day (2004 ~ 2005). Cac s6 li¢u dicu tra cho thay chting ta con dang gap phai qua nhieu bat cap trong cong tac quan Iy chat thai nguy hai tai cac co S6 san xuat cong nghiep tren dia ban thanh pho, va co the noi chung la thi truong thu gom, tai che va tieu huy chat thai nay van con kha troi noL Qua cac tai lieu gan day co the nhan xet rang trong cac loai hinh chat thai cong nghiep nguy hai dang phat sinh tren dia ban thanh pho thi cac chung loai sau day duoc xem Iii dien hlnh VI co khoi IUQ'ng Ian nhat:

- Dati thai (khoang 25.000 tan/nam): la hrong dau nhot da qua sir dung, duoc thai ra tir cac co sa sua chua, san xuat va bao tri cac phuong tien van chuyen, tLr nganh cong nghiep san xuat va che bien dau khi, tir nganh san xuat cac san pham kim loai, nganh cong nghiep chuyen tai dien .... Luong dau thai nay mot pharr duoc tai sinh tai cho, mot phan duoc cac dan V! thu gom (chu yeu U\ tv nhan) de tai sinh, mot phan diroc thu gom Iii nhien lieu dot. va van con mot phan khac duoc do true tiep xuong cong ranh thoat mroc ...

~ Chat thai chua (nhiem) ddu (khoang 50.000 tan/narn): bao gom cac loai re lau dfnh dau nhot, cac thung va bao bl dinh dau nhot, cac chat thai lLr cac nganh san xuat khac nhu san xuat day dep, da, nganh cong nghiep dau khi, nganh san xuat cac san pham kim loai .... C6 the noi day la luong chat thai nguy hai co khoi Iirong Ian nhat (vi If do voi tinh nguyen tac la neu mot bao bi co dinh chat thai nguy hai thl co the xern ca kh6i luong bao hi do ding la chat thai nguy hai). Cac loai hlnh chat thai nay nhin chung ding diroc thu gom va tai su dung sau khi da xu Iy rat sa sai (chu yeu la nra va sir dung lai) va mot so it duoc dem dot, so khac thl thai thang ra moi tnrong.

~ Cdc chdt hiiu ca ICJp (khoang 10.000 tan/nam): bao g6m cac san pharn thai la cac chat hiru co nguy hai nhu cac loai thuoc bao v~ thuc vat (chiern so Iuong Ian nhat) va nhieu thanh phan hiru co plurc tap khac. Ngu6n g6c phat sinh chu yeu tir nganh san xuat hoa chat bao v¢ thuc vat, cac nganh day da, dau khi, kim loai ... Hien trang hru Irii va thai bo loai hinh chat thai nay giong nhu char thai nhiern dau,

- 81111 kim loai (khoang 5.000 tan/narn): chu yeu phat sinh nr cac nganh cong nghiep xi rna va san xuat cdc san pharn kim loai, tu cac cong nghe san xuat va tir cac cong trinh

9

xu 15' nuoc thai. Nhin chung cac loai bun nguy hai nay hau nhu khong duoc thai bo mot each an loan rna thuong chuyen cho ra khoi nha may va d6 thang xuong cac bai chon lap ella thanh pho.

- BIII1 fir cdc h¢ tJu'j'ng ~n( ("It' I1l(OC thai: mac du cluing ta moi co kboang 300 - 400 cong trinh xu 15' mroc thai til cac xi nghiep cong nghicp tren dia ban thanh pho va cung chua nam virng duoc tlnh hinh hoat dong cu the ella cac tram xu 15' nay, nhirng ve mat nguyen uk thi day la ngu6n tao ra chat thai nguy hai kha dang ke doi hoi phai co giil.i phap thai bo an toan nhat eho moi tnrong.

- Cuoi cung la nhom cac hop chat duoc xern la cac hoa chd: va CCf tap c6 chung loai kha da dang nhung khoi hrong khong 100 Him (khoang 2 - 3000 tan/nam) duoc phat sinh ra til cac nganh nhu san xuat hoa chat co ban, thuoc bao v¢ tlurc vat, xi rna kim loai, san xuat cac san pham kim 10~i, san xuat va tai che ac quy chi., Quy trinh quan Iy cac chat thai nay tai cac doanh nghicp hien nay cling chua r6 rang.

- Ngoai fa, tuy khong duoc xem la chat thai nhung cac Vi/fig ddt hi r5 nhiem, (nhat ia a nhiern do dau nhot thai, a nhiem do chat hiru co ... ) cling la cac doi tuong quan trong cua cong tac quan ly chat thai nguy hai, nhat la cong tac phuc hoi a nhicrn moi tnrcng,

Hien trang phat sinh cac 10<;1i hinh chat thai cong nghiep nguy hai tren dia han Thanh pho diroc khai quat so bl) nhu tren cho thay mot nhu cau hue xuc la tat ca cac loai hlnh nay deu doi hoi can co cac giai phap quan ly nguon phil sinh, thu gom, tai chc - tai sir dung va thai bo an toan nhat. Nhu cau nay the hien r6 net nhat t<;11 cac nha may trong cac khu cong nghiep - khu che xuat cua Thanh ph6 vi toe d¢ gia tang so lircng cac co S0 trong nhirng noi nay la kha cao trong nhirng nam gan day.

1.2.2. Phan loai chat thai nguy hai

Co nhieu each phan 10<.'1 chat thai nguy hai, nhung nhin chung deu thea 2 each nhu sau: - Thea dac tinh (dira vao dinh nghia tren CeJ sC14 dac tinh co ban)

- Theo danh sach liet ke duoc ban hanh kern thea luat

1.2.2.1. Theo d~c tinh

0) Tinh clui» (Ignitability)

Mot chat thai duoc xcm la chat thai nguy hai tht! hien tinh d~ chay ncu rnau dai dicn ella chat thai co nnung tinh chat nhu sau:

1. Lit chat long hay dung dich chua IU0l1g alcohol < 24(Jo (theo the tich) hay co diem ch611 chay (plash point) nho han 60°C (l40°F).

2. La chat thai (long hoac khong phai chat long) co the chay qua viec rna Silt, hap phu dQ am, hay nr bien dbi hoa hoc, khi bat Iva, chay rat manh liet va lien tuc (dai dang) tao ra hay co the! tao fa chat nguy hai, trong cac dieu kien nhiet d<) va ap suat tieu chuan.

3. La khi nen

4. La chat oxy hoa

10

LO,:!i chat thai nay theo EPA la nhilng chat thai thuoc nhorn DOOI hay phan 0 (thea Luat RCRA-MY). Mot s6 dau hieu doi voi cac chat thai nay nhu sau:

b) Tinh an man (Corrosivity)

pH la thong s6 thong dung dung d~ danh gia tinh an mon cua chat thai, tuy nhien thong s6 ve tinh an mon cua chat thai con dua vao t6e d¢ an mon thep de xac dinh chat thai co nguy hai hay khong. Nhin chung mot chat thai duoc coi la chat thai nguy hai co tinh an mon khi mau dai dien the hien mot trong cac tinh chat sau:

1. La chat long co pH nho hon hoac bang 2 hay IOn hen hoac bang 12,5.

2. La chat long co t6c d¢ an mon thep IOn hon 6,35 mm (0,25 in) mot nam a nhiet d¢

thi nghiem la 55°C (l30°F).

Loai chat th.ii nay thea EPA la nhtmg chat thai thuoc nhorn 0002. e) Tinlt phdn u-ng (Reactivity)

Chat thai dtroc eoi la nguy hai va eo tinh phan rrng khi rnau dai dien chat thai nay the hien mot tinh chat bat ky trong cac tinh chat sau:

1. Thuong khong dn dinh va de thay ddi mot each rnanh liet rna

khong gay nd

2. Ph~lI1 irng rnanh liet voi nuoc

3. o dang khi tron voi nuoc co kha nang nd

4. Khi tron val rnroc, chat thai sinh ra khi doc, bay hoi, hoac khoi voi luong co the gay nguy hai eho sire khoe con nguoi hoac moi tnrong.

5. La chat thai chua xyanit hay sulfit adieu kien pH gitra 2 va 11.5 co the tao fa khi doc, hoi, hoac khoi voi hrong co the gay nguy hai cho sue khoe con nguoi hoac moi tnrong.

6. Chat thai co the n6 hoac phan trng gay n6 neu tiep xuc voi ngu6n kich n6 rnanh hoac neu duoc gia nhiet trong thung kin.

7. Chat thai co the d€: dang n6 hoac phan huy (phan ly) n6, hay phan rrng a nhiet do va ap suat chuan,

8. La chat n6 bi cam thea Luat dinh,

Nhfrng chat thai nay thea EPA thuoc nhorn D003.

11

d) DiJc tinh doc (Toxicity)

De xac dinh dac tinh doc hai cua chat thai ngoai bien phap su dung bang liet ke danh such cac chat dqc hai duoc ban hanh kern thea luat cua moi mroc, hien nay con phd bien viec su dung phuong phap xac dinh dac tinh doc hai bang plnrong thirc ro ri (Toxicity Charateristic Leaching Procedure-TCLP) de xac dinh, Ket qua cua cac thanh phan

(rang thl nghiern duoc so sanh voi giu tri diroc cho trong Bang 1.2 (gam 25 chat hiru co, 8 kim loai va 6 thUDC tru sau), neu nang do Ian hon gia tri trong bang thi co the kct luau chat thai do la chat thai nguy hai,

Bang 1.2: Nang do toi da cua chat 6 nhiem doi voi dac tinh doc

Nh6m Nang Nhorn Nang d!?
CfNH CMt 6 nhiern do t6i CfNH Chat 6 nhiem toi da
thea EPA da thea EPA (rng/l)
(rng/l)
0004 Arsenica 5.0 0036 Hexacloro-Lf-butadien 0.5
0005 Bariuma 100.0 0037 Hcxacloroetan 3.0
0019 Benzcn 0.5 0008 Leada 5.0
0006 Cadmiuma 1.0 DOI3 Lidanea 0.4
0022 Cacbon tetraciorua 0.5 0009 Mcrcurya 0.2
0023 Clordane 0.03 0014 Metho X yclora 10.0
0024 Clorobenzen 100.0 D040 Metyl etyl keton 200.0
0025 Clorofom 6.0 0041 Nitrobenzen 2.0
D007 Clorium 5.0 D042 Pentaclorophcnol 100.0
0026 a-Cresol 200.0 0044 Pyridine 5.0
0027 m-Cresol 200.0 0010 Selenium 1.0
-.
0028 p-Cresol 200.0 DOli Silvera 5.0
0016 2,4-Da 10.0 0047 Tctracloroetylcn D.7
D030 1,4 Oiclorobenzen 7.5 DOtS Toxaphenea 0.5
0031 1,2-Dicloroetan 0.5 0052 Triclorocty len 0.5
0032 1 ,1- Di c loroety len 0.7 DOS3 2,4,5 triclorophenol 400.D
0033 2,4- Dinitrotoluen 0.13 D054 2,4,6 triciorophenol 2.0
0012 Endrina 0.02 0017 2,4,5-TP (Silvex)" -*l
0034 Heptaclor (va hydroxit 0.008 D055 Vinyl clorua
2
cua no)
0035 I Iexaclorobenzen 0.13
.' Thanh phan 6 nhicm doc tfnh theo EP tnroc day
Nguon: RCRA (M.1~). die« 40, pltdn 261.24 12

MOt each phan loai Chat thai nguy hai thea d~c tinh khac duoc th~ hien nhu sau dua tren quan diem nhfrng m6i nguy hai tiern tang va cac tinh chat chung cua cluing, chia ra thanh 9 nhorn:

1- Nhom J: Chdt gay n6. Nhom nay bao gorn:

- Cac chat de gAy n6, ngoai trir nhirng chat qua nguy hiern trong khi van chuyen hay nhirng chat c6 nhieu kha nang nguy hai thl duoc xep van loai khac.

Chu j: cac chat rna ttl no khong de n6 nhtrng co the tao nen mot tang khi, hoi hay bui de 06 thl khong thuoc nhom I nay).

- V~t gay nd, ngoai trir nhtrng dung cu chua chat gay n6 rna voi mot kh6i hrong hay tinh chat nhu the rna S1,1" vo y, s1,1" b6c chay ngau nhien hay bat dau chay se khong gay nen bieu hien nao ben ngoai dung cu nhir vang manh, co ngon lira, co khoi, nong len hay gay tieng n6 am y.

- Chat de nd va vat gay n6 khong diroc d~ cap trong 2

Hinh 1.1: Thuoc no'TNT

muc tren, dtroc san xuat thea quan di~m la tao ra hieu irng n6 hay san xuat phao hoa tuy thea tirng muc dich.

Nhom I duoc chia thanh 6 phan nhorn chinh til 1.1 den 1.6 dua tren mire dQ nguy hiem khi n6. Phan nhom LIla nhirng chat co hiem hoa gay n6 cao va 1.6 thi rat it nhay n6.

2- Nhom 11: Cdc chdt khi nen, hoa long hay hoa tan co ap

Nhom nay bao g6m nhtrng loai khi nen, khi hoa long, khf trong dung dich, khi hoa Ianh do lanh, hon hop mot hay nhieu khi vci mot hay nhieu loai hoi cua nhimg chat thuoc nhorn khac, nhtrng v~t chua cac chat khi nhu Tellurium Hexaflourid va binh phun khf co dung tich len han 1 lit.

Hinh 1.2: Cdc binh. khl nen

13

Nhom II nay bao gom nhtrng chat a dang khi rna: - a 50°C co ap suat 100 horr a 300kPa.

- Hoan toan HI. khf 620°C co ap suat chuan la 101,3kPa.

Dieu kien van chuyen chat khi tuy thuoc VaG trang thai vat Iy cua no. Vi du nhu:

- Khi nen: H1 khf (trir khi a trong dung dich) rna khi dong VaG binh dirci mot ap luc M van chuyen thi cling van hoan toan la khf a 20°e.

- Khf hoa long: la khi rna khi dong VaG binh de van chuyen thi co mot phan 13. dang long a 20°e.

- Khi hoa long do Ianh: H1 khf nen rna khi dong VaG binh van chuyen thi co mot phan long vi nhiet d¢ cua no thap,

- Khi trong dung dich: HI. khf nen rna khi dong vao binh van chuyen thl co th6 hoa tan

trong dung dich khac.

Nhorn II nay diroc chia thanh cac phan nhom nhu sau:

- Phan nhom 2.1: Cac loai khi d~ chay nhu etan, butan ...

- Phan nhom 2.2: Cac loai khf khong co kha nang gay chay, khong d¢c nhu oxy, nita

- Phan nhorn 2.3: Cac chat khi co tfnh doc nhu clo, ...

3- Nhom Ill: Cdc chat long .u gay chay

Nhorn nay bao g6rn nhirng chat long co the bat Ilia va chay, nghia la chat long co diem chap chay nho han hoac bang 61 0e.

Nhimg chat sau day khong thuoc nhorn III:

- Nhfrng chat long co diem chop . cha y cao han 23°C nhung thap han 61°C, rna co nhiet d¢ chay cao han 104°C hay sci tnroc khi dat toi nhiet

Hinh 1.3: B61l chua xiing, ddu

do chay. Tieu chuan nay khong bao gorn nhtrng chat long co the gay chay, hon hop mroc va nhieu san pharn dau rno rna nhimg chat nay khong thuc sir 13 dai dien cho chat nguy hai co kha nang gay chay.

- Nhirng chat hoa tan a dang lang chua it han 24% Etanol thea the tich.

- Bia nrou va nhirng san pharn tieu dung khac, khi dong goi thl goi ben trong co dung tich it han 5 lit.

14

4- Nhom IV: Cdc chdt r&n de chdy, chdt co khd nang tuboc chay va nhiing chdt khi

gilp nuac se sinh ra khi de chay. Nhom nay duoc phan chia thanh 3 phan nhom nhu sau:

- Pharr nhom 4.1 baa gam:

+ Chat ran eo the chay:

+ Nhfrng chat nr phan huy; + Chat it nhay n6.

- D~c tinh ella nhfrng chat ran co the gay chay:

Nhtrng chat ran co the gay chay la nhfmg chat de bat lira va co the gay chay khi rna sat. Chat ran de bat lira dang bot, hat hay kern nhao la nhirng chat nguy hiern vi chung de dang bee

Hinh 1.4: San ctu: loai

chay chi qua tiep xiic rat ngan voi nguon lira, Vi du: lira tit que diem, va lua se Ian rong ra ngay nrc khac,

Nhung moi hiem hoa khong chi do lira rna con do nhtrng san pharn chay doc hai, Cac chat bot kim loai thuong d~c biet nguy hiern boi VI kho tieu diet ngon lira, khi dung nhflng tac nhan diet lila thong thuong nhu dioxit cacbon (C02) hay mroc cang lam cho ngon Ilia tro nen nguy hiem hon.

- Dac tinh cua nhirng chat W phan ling va chat lien quan:

Chat tv phan ling la nhfrng chat co kha nang bi phan huy toa nhiet manh (a dieu kien thirong hay tang nhiet do), Nhfrng chat khong duoc xep van loai chat tv phan ling trong phan nhom 4.1 nay nhir sau:

+ Chat n6 thea tieu chuan phan loai a nhorn I.

+ Nhirng chat bi oxy hoa thea trlnh tv phan chia b phan nhom 5.l.

+ Nhirng hop chat Peoxit htru co thea trlnh tv phan chia a phan nhom 5.2. + Nhiet cua qua trinh phan huy thap hon 3001.

+ Nhiet d¢ cua qua trinh phan huy tv kich thich thap hen 75°C.

Ll(U y: nhiet ella qua trinh phan huy co the xac dinh bang each su dung bat cti phuong phap n~LO thea quy chuan qu6e teo Vi du: may quet nhiet luong vi sai.

- D~c tinh cua nhfrng chat it nhay n6:

Chat it nhay n6 la nhfrng chat da bi Am boi mroc (hay nrou) hay da bi pha loang voi nhirng chat khac de lam giam tinh n6 ella no. Vi du nhu theo "H¢ thong phan hang qu6c te d6i voi chat nguy hai" ta co:

15

1310 Ammonium Pierat, a'm 1320 Dinitro Phenol, Am 1357 Ure Nitrat, Am

2555 Nitro xcnlulo voi Nuoc 2556 Nitro xenlulo voi Rirou

2557 Nitro xenlulo voi cac chat hoa deo

- Phan nh6m 4.2: la nhirng chat co kha nang nr boc chay bao gam: + Nhirng chat tu boc chay,

+ Nhirng chat tir loa nhiet.

- Tinh chat ella nhtrng chat tu boc chay va nr toa nhiet:

SI! tl! toa nhiet ella mot chat, dan den tv boc chay do phan rrng ella chat nay voi oxy trong kh6ng khi va phan nhiet gia tang khong nhanh chong thoat di khoi moi tnrong xung quanh.

Qua trinh tu b6c chay xay ra khi rna nhiet tang them virot qua nurc nhiet lieu hao, do do dat den nhiet d¢ tu dong boc chay. Co hai loai chat lieu phan biet ro v6 tinh ur chay nhu sau:

Nhtmg chat, bao gam ca hon hop va dung dich (long hay ran), rna ngay cit voi mot kh6i hrong nho cling boc chay trong vong 5 phiit tiep xuc voi khong khi, Nhirng chat nay co kha nang tu boc chay cao nhat va diroc goi la chat ttl boc chay,

Nhirng chat khac, khi tiep xuc voi khong khi du khong dtroc cung cap nang hrong cung co kha nang tu toa nhiet, Nhirng chit nay se chay chi khi nao voi mot khoi hrong lao (vai kilogam) va sau mot thoi gian dai (vai gio hay vai ngay) va dUQ'C goi la chat tu phat nhiet.

- Phdn nhom 4.3: Nhtmg chat khi tiep xuc voi mroc se tao nen nhtrng khi de chay. Nhtrng chat khi tiep xiic voi mroc se giai phong nhimg khi de chay co the tao thanh hon hop n6 voi khong khi. Nhirng hon hop nhu the rat de bat lira do bat cu mot nguon gay chay binh thuong nao, vi du nhu nguon anh sang mat troi, nhfrng dung cu cam tay phat ra tia lila hay nhli'ng bong den sang khong boc bao ve. Chay nb co th~ gay nguy hicm eho eon nguoi va rnoi twang xung quanh, vi du nhu khi dat den (Canxi Cabit),

5- Nhom V: Nhiing tac nhdn O..l.)' hoa va cdc peoxit hiiu UI Nhorn V drroc chia thanh cac phan nhorn nhu sau:

- Phdn nhorn 5.1: Tac nhan oxy hoa.

Do la nhirng chat, du khong chay ciing co the de dang giai phong oxy, hay do qua trinh oxy hoa co the tao nen ngon lira doi voi bat ky chat lieu nao, hoac kich thich qua trinh chay d6i voi nhtmg vat lieu khac, do do lam tang them cuong d¢ chay,

- Phan nhom 5.2: Cac Peoxit hiru ca.

Hau het nhirng chat trong muc nay la eo the chay va tat ca deu chua cau true hoa tri 2 -0-. Chung hoat dong nhir 13 nhUng tac nhan oxi hoa va co th~ co kha nang phan huy do

16

no. 6 dang long hoac dang ran, cluing co th~ co phan irng manh doi voi nhirng chat khac. Hau het se chay nhanh va rat nhay khi bi nen hay va cham.

Nhimg chat thuoc 5.1 va 5.2 can phai diroc xir ly khac nhau khi danh dau nhirng goi

hang, kien hang va xe tai dang van chuyen, va van chuyen rieng biet.

6- Nhom VI: Chat gdy doc va chat gay nhiem b¢nh

Nhorn VI diroc chia thanh cac phan nhorn sau:

- Ph/in nhom 6.1: Chat gay doc.

Nhtrng chat co th~ lam chet nguoi hoac lam ton thuong nghiem trong den sire khoe cua can ngiroi neu nu6t phai, hit tho hay tiep xuc voi da,

- Phdn nhom 6.2: Chat gay nhiern benh

Gem nhimg chat chua vi sinh vat co the phat trien va tan tai doc lap, baa gam vi trung, ky sinh trung, nam hoac rae nhan tai lien ket, lai gi6ng hay bien d6i gen, rna chiing ta biet rang se gay benh 0 nguoi va dong vat,

7- NIz6m VII: Nhiing chdt ph6ng X9 Baa gam nhiing chat hay h6n hop tv phat ra ria phong xa. Tia phong xa co kha nang dam xuyen qua vat chat va gay hien nrong ion hoa.

8- NIz6m VIII: Nhiing chat an man Baa gem nhirng chat tao pharr irng hoa hoc pha huy khi tiep xuc vci cac mo song, hoac trong truong hop ro ri se pha huy hoac lam hu hong nhimg hang hoa khac hoac ngay ca phirong

Hinh 1.5: Cdc lioa chat co (iI/II all man

tien van chuyen.

9- Nhom IK Nhiing chat nguy hai khac

Baa gem nlurng chat va vat lieu rna trong qua trlnh van chuyen co bieu hien mot m6i nguy hiem khong diroc kiern soat thea tieu chusn ella cac chat lieu thuoc nhom khac. Nhcm nay baa gam mot so chat va v~t lieu bieu hien sl! nguy 11':1-i cho chuyen cfing nhu cho moi tnrong, khong dat tieu chuan ella cac nhom khac,

1.2.2.2. T heo lutJt d!nh

6 Viet Nam, de xac dinh chat thai co phai la chat thai nguy hai hay khong, co the tham khao loai chat thai nhu duoc quy dinh trong quy che' duoc ban hanh thea Quyet dinh 1 55/1999/QD-TTg cua Thu tuong Chinh phu (xern them phan phu luc).

17

Ben canh each phan loai da trinh bay & tren, thea dao luat RCRA (My) ben canh cac dac tinh cua chat thai, EPA con liet ke cac chat thai nguy hai di!.c tnrng thea phan nh6m khac nhau K, F, U, P va viec phan loai diroc thuc hien thea mot guy trinh nhu sau:

Chat thai
~
Phan loai

t
Danh muc F

~
Danh rnuc K

~
Danh rnuc P+ U ...._
- Cac dac tinh
W ~ cua CTNH

Khong co trang danh muc I
- ~
- -
t I!
Chat thai nguy hai !E- Chat thai khong nguy hai Hinh 1.6: Phdn loai chdt thai theo danh muc 11/«( dinl: ella EPA (My)

Theo guy trinh tren, khi d6 mot chat thai dau lien se duoc xem xet ve kha nang nguy hai, neu c6 kha nang nguy hai thi dau tien sc duoc kiem tra trang cac danh muc chat thai nguy hai F, K, U va P, neu thuoc trong cac danh muc nay, thi chat thai d6 la chat thai nguy hai, Neu kh6ng thuoc cac danh muc nay, chat thai d6 se diroc mang di kicm tra xcm co thuoc mot trong bon dac tinh nguy hai kh6ng. Neu chat thai co mot trang 4 dac tinh nguy hai, chat thai do la chat thai nguy hai, con kh6ng thi thuoc vao chat thai kh6ng nguy hai,

1.3. M(n s6 VAN DE TRONG L.\Y MAU vA pRAN ncu CHAT THAI NGUY HAI

Viec xac dinh mot chat thai co la nguy hai hay kh6ng narn vai tro quan trong trang c6ng tac quan 19 chat thai, vi rang trong rat nhieu twang hop, ke d. khi so sinh doi chieu voi luat dinh cfing kho co the xac dinh ehinh xac ranh giai gitra mot chat thai duoc xcm la nguy hai hay kh6ng nguy hai, Trang nhi1ng tnrong hop nhu vay, ket qua phan

18

tich dinh tinh chat thai se la co so dir lieu lam can cu de xac dinh viec phan loai chung va chon lua phirong phap kiem soat xtt 19 thieh hop. De s6 lieu phan tich co tinh chinh xac cao van de lay mau, bao quan, van chuyen mau va phuong phap phan tich co anh huang dang ke. Ngoai ra cac c6ng tac quan 19 va cac bien phap an toan cling nam mot vai tro quan trong quyet dinh dac tnrng cua so lieu, Day chinh la cac net dac tnrng trong c6ng tac kiem soat va dam bao chat hrong (Quality Assurance and Quality Control QAQC) trong phan tich cac chat thai nguy hai,

1.3.1. Lay rnau chat thai nguy hai va cac van de lien quan 1.3.1.1. Lay mau

Viec lay mau nam mot vai tro quan trong quyet dinh den d¢ ehinh xac va do tin cay cua ket qua sau nay. Muon dap irng duoc yeu cau tren mau lay duoc phai dam bao Iii. mang tinh dai dien cho chat thai. Mot mau muon dam baa la mau mang tinh dai dien can mot s6 chu 9 sau:

- Nell chat thai 6 dang long dung trong thung nen tron deu (nell vice tron nay an toan va kh6ng gay ra sl,t e6 chay n6) tnroc khi lay mall. D6i voi cac thung chua cung mot loai chat - thai va biet chac v~ loai chat thai chua trong thung thi chi can lay mall ngau nhien 20% s6 thung HI. du dij.c tnrng cho chat thai. Neu kh6ng chac ve loai chat thai chua trong thung thi phai lory mau va phan tich tat ca cac thung,

- Nell ngu6n thai tir san xuat hay chat thai ran tll qua trinh xir 19 chat thai. nen lay mau tong (composite) va phan tfch. Trang truong hop nay mall diroc lay dinh ky, sau do tron lai va phan tich,

- Nell chat thai chua trong h6, dap, thung chua, hay cac thiet bi tuong tu, nen lay mall theo 3 chieu (dai, rong, sau), Thuong tht nhimg mau flay duoc phan tich rieng reo nhung doi khi duoc hon hop lai, Qua trinh flay voi muc dich dac tnrng hoa chat thai ran va giup eho viec xac dinh toan b¢ hrong chat la co nguy hai hay khong.

Chu )!: hrong mau ncn lay hoi du eho phan tfch, thuong luong mau lay IOn hon 1500 ml, Va khi lily mau nen thirc hien vice lay kern mot s6 miiu sau de dam bao d¢ chfnh xac cua ket qua:

- Lay mall 2 Ian (Duplicate sampling): mall nay duoc tay nham chirng minh tfnh l~p lai ella phirong phap lay mall. Thong tlurong 10% cua mall nen duoc lay lam hai Jan.

- Mall nen van chuyen (travel blank sample) la cac ehai dung mau diroc chuan bi nhu nhtmg chai chua mau khac. Cling duoc van chuyen nr phong thf nghiem den vi tri Iay mau va tir vi trf lay mall ve phong thf nghiern nham muc dich xac dinh co hay khong su nhiem ban trong viec chuan bi chai (thiet bi) dung mau va phuong thirc chuyen cho.

- M<lU trang (field blank sample) la chai lay mau nhung dung dung ruroc kh6ng 6 nhiem thea phuong phap nhu nlumg phuong phap dung de lay mall. Mau nay chi th] su nhiern ban lien quan den phuong thirc lay mau tai hien tnrong (field sampling procedure).

19

Khi lay mau long ngoai mau chat thai can lay phai lam ci:i ha loai mall tren, Con khi Jay mau oat. semi-soils, bun va chat thai ran, cung voi mau can lay, chi can lay them loai mau tlur nhat (duplicate sampling).

1.3.1.2. Bdo qudn mau

Cong uic bao quan mau cung khong kern phan quan trong, VI neu khong baa quart mau hop ly do qua trinh bien doi hoa hoc va hoa 1)1 ciing nhu bien doi sinh hoc se lam thay doi thanh pharr cung nhu tinh chat cua chat thai. Khoang thai gian gifra lay rnau va phan tich kh6ng nen Ian han 24h va mau nen trfr & nhiet do 4°C. Moi loai chat thai. IUY thea thanh phan deu co mot each bao quan mau ricng. Vi du doi v6i mall chua kim loai thi ax it nitric duoc them vao de hieu chinh cho pH nho han 2 (voi each bao quan nay rnau 6n dinh trong 6 thang), hay doi voi mall chua cyanide thi NaOH 6N duoc them vao ele hieu chinh pH 16n hon 12 va trir lanh a 4°C (each nay mau se on dinh den 14 ngay), Vi vay nham darn baa do chfnh xac cua mall ncn tham khao cac tai lieu vc phan t ich (APHA. ASTM, ... ) de co mot che do bao quan mall thich hop.

1.3.1.3. Thiel bj My mtiu

Vice chon lila V(it lieu M lam thiet bi lay mau va chua rnau cung khong kern phan quan trong, Yeu cau d6i voi ITIQt thiet bi lay mau la khong Lim gia tang hay that thoat chat 6 nhiem. Vi vay vat lieu dung de che tao thiet bi lay mau va binh chua rnau thuong duoc lam bang nhirng vat lieu tro va phai rira kg truce khi sir dung. Mot so vat lieu thuong duoc su dung de che tao va dung phu tro voi thiet bi lay mall va chua mau la:

- Thuy tinh [thuy tinh mall (mau nau hay ho phach-amber), thuy tinh trong doi voi

kim IO<;1.i, dau, cyanide. nOD, TOC, COD. bun, dat, chat thai ran va nhirng thir khac],

- Teflon

- Thep khong gi

- Thep cacbon chuyen dung (cao cap hay chat luong cao-high grade)

- Polypropylcn

- Polyctylen (doi voi cac ion thong tlurong chang han nhu fluoride, clorua, va sulfat)

Tuy thuoc vao 10,.\\ thung chua mau, vi trf Jay mau rna sir dung cac thiet b~ khac nhau.

C6 nhicu loai thiet bi lay mau tuong ung v6i cac each Jay rnau knac nhau.

1.3.1.4. Va'n de" an toan khi liiy mau

An roan la mot viec het sue quan trong trong cong tac quan ly char thai nguy hai, dac bier la trong viec lay mall va phan tich. Trong do an toan cho cong lac lay mau cniem mot vi tri kha quan trong, co anh huang Ion den an toan eho ngiroi lay mau va tinh an toan cho khu vue hru trtr mau cung nhu cong dong cu dan quanh khu lril" mau, De darn baa an roan, mot so van de can chu y trong cong tac lay rnau la:

- Khi rna cac thung chua chat thai nen SLr dung cac cong cu duoc che tao bang v<;it li¢u khong phat tia lira (tranh chay no) vi du dung c6'IC co ong 16t bang dong thau.

20

- Tnroc khi rna thung chua nen kiem tra xem thung co bi phong mat hay khong, nell c6 phai sir dung cac thiet bi rna thung rna co th~ van hanh tir xa voi khoang each an toan can thiet cho ngiroi van hanh,

- Khi lay rnau, ngiroi hty mau bat buoc phai co cac d6 bao ho lao dong can thiet (d6 bao ho va cac trang thiet bi khac), Viec giam b6t cac trang thiet bi bao ho chi duoc phep thuc hien khi da: biet rat r6 ban chat cua chat thai can lay mall.

1.3.1.5. Cae van dlgit.i.m scit va qudn If mdu

Day la cong viec can thiet de dam bao do chinh xac, va d¢ tin cay cua mot ket qua.

Cac cong viec chu yell la phai giam sat duoc qua trlnh tir vi trf lay mall den phong thi nghiern (hay n6i each khac la tu cong tac lay mau cho den ket qua phan tich cuoi cung). Ben canh d6, qua trlnh giam sat nay phai duoc ghi chti lai trong cac van ban va s6 sach (nhat ky) cua nhom lay mall. Cac noi dung can ghi chii trong s6 cong lac bao gorn:

- Ngay thang va thoi gian

- Ten cua ngiroi giam sat va cua thanh vien nh6m cong tac

- Muc dich (5' dinh) cua viec lay mau

- Mieu ta vung lay mau

- Vi tri vung lay mau

- Thier bi Jay mau da su dung

- D¢ sai s6t (deviation) so voi ly thuyet

- Nguyen nhan sai s6t

- Vung quan sat (field observation)

- Vung do dac (field measurements)

- Ket qua cua bat ky do dac nao khac tai vung khao sat do dac lay mau

- Dinh dang mall

- Loai va s6 cua mau diroc lay

- Lay mall, dong goi, dan nhan va thong tin ve di chuyen

Nhat ky (hay s6 cong tac) nen diroc hru nhu mot van ban ella mot du an hay tu lieu nharn phuc vu eho cac e6ng lac sau nay.

1.3.2. Phan tfch

Trong quan Iy chat thai nguy hai, ngoai mot s6 nguon thai xac dinh va biet r6 ban chat, thi s6 chi tieu phan tich sf: diroc gioi han, Tuy nhien, trong mot s6 truong hop khong the xac dinh diroc ban chat va thanh phan cua chat thai nglly hai. Vi vay viec gioi han cac chi tieu can phan tfch va nen phan tich IO,!-i chat nao sf: g~p rat nhieu kho khan. Theo mot tai lieu, nen UU lien phan tich 129 chat hcru co va vo co sau (bang 1.3).

21

Bang 1.3: Cac loai 129 chat 6 nhiern diroc lIU tien phan tich

CM'! huu cc bay hO'i 31 2,4-diclorophenol 62 4,4'-DDT 94 Dieldrin
1 Acrolein 32 2,4-dimetylphenol 63 1,4-d i cloro be n ze n 95 Alpha-endosulfan
2 Acrylonitrile 33 4 ,6-di nitro-o-creso I 64 Dietyl phthalat 96 Beta- endosulfan
3 Benzen 34 2 -nitro phenol 65 Dimetyl phthalat 97 Endosulfan sulfate
4 Bis(clorometyl) ether 35 4-nitrophenol 66 2, 4-di nitroto I uen 98 Endrin
5 Bromoform 36 Paraclorometacresol 67 2, 6-di nitrotol ue n 99 Endrin aldehyde
6 Cae bon tetraclorit 37 1 ,2.4 -triel orobenze n 69 1,2-diphenylhyrazin 100 Heptaclor
7 Clorobenzen 38 Phenol 70 Fluoranthene 101 Heptaclor epoxide
8 Clorodibromometan 39 2.4 ,6-triclorophenol 71 Fluorene 102 PCB-l016
9 Pentaclorophenol Chat h cru cO' bazc va 72 Hexaclorobenzen 103 PCB-1221
!rung tinh
10 2-cloroetyl vinyl ether 40 Acenaphtalen 73 Hexaclorobutadien 104 PCB-1232
11 Clorofom 41 Acenaphtylene 74 Hexad~nrnd~n 105 PCB-1242
12 Diclorobromometan 42 Anthracene 75 Hexacloroetan 106 PCB-1248
13 1,2-dieloroetan 43 Benzidine 76 Indeno (1 ,2,3-cd)-pyrene 107 PCB-1254
14 1 , l-di cloroe ta n 44 Benzo(a)anthracene 77 Isophorone 108 PCB-1260
15 1,I-dicloroetylen 45 Senzo(a)pyrene 78 Naphthalene 109 Toxaphene
16 1 ,2-d i cl oro propa n 46 Benzo(ghi)perylene 79 Nitrobenzen 110 Kimloai
17 1 ,2 -dicl oropro pylen 47 Benzo(k)fiuoranthene 80 N-nitrosodi-n-propylamine 111 Antimony
18 Etylbenzen 48 3,4-benzo- fiuoranthene 81 N-nitrosodimetylamine 112 Arsenic
19 Metyl bromit 49 bis(2-cloroethoxy)metan 82 N-nitrosodiphenylamine 113 Beryllium
20 Metyl clorit 50 B is(2 -c I 0 roetyl lethe r 83 Phenathrene 114 Cadmium
21 Metylen clorit 51 B i s(2 -cloroiso pro pyl)ether 84 Pyrene 115 Chromium
22 1 . 1 , 1 ,3-tetracloroetan 52 B i s (2-etylh exyl) phtha I at 85 2,3,7, 8-tetraclorodi be nso- 116 Copper
p-dioxin
23 T elracloroe ty len 53 4-bromophenyl phenyl ether Thuoc trit sau va PCBs 117 Lead
24 Toluen 54 Butyl benzyl phthalat 86 Aldrin 118 Mercury
25 1 , 2-tra n s -d i cl oroetylen 55 2 -cloro-na phtal en 87 Alpha-BHC 119 Nickel
26 1,1,I-tricloroetan 56 4-cloro phenyl phenyl ether 88 Beta-BHC 120 Selenium
27 1,1,2-tricloroetan 57 Chrysene 89 Gamma-SHC 121 Silver
28 Tricloroetylen '58 di -n -bu tyl phtha lat 90 Delta-SHC 122 Thallium
29 Vin yl eI 0 rua 59 d i -n-octyl ph thalat 91 Clordane 123 Zinc
Chat hClU C4 axlt d~ trlch Iy 60 o i be rlZO( a, h )anthracene 92 4,4'-000 124 Cyanides
30 2-clorophenol 61 1,2-diclorobenzen 93 4,4'-00 cloroetan 129 Asbestos N guon: ( EPA), 1980-1988, N ational Pollutant Disc harge Elimination System, khodn 40 phdn J 22_ (Washington. DC: U.S. Government Printing Office),

22

Do chi phi phan tich cho mot mau chat thai nguy hai thuong rat cao. Vi vay de giam chi phi phan tich nen chuan bi nhicu rnau va ban dau chi nen phan tich mot so chi tieu sau do dua tren cac chi tieu nay loai dan cac chi tieu khong can thiet. Cac chi tieu thuong dung lam co sCi d~ loai trir cac chi tieu phan tich khong can thiet ta: pH, do dan dien, TOC (tong eacbon hiru co), phenol tong, organic scan-phd htfu co (qua viec dung GC voi flame ionization detector), halogenated (qua viec dung GC VOl electron capture detector);

Cac phuong phap phan tich chat thai nguy hai e6 th~ tham khao trong nhieu tai lieu ella nuoc ngoai nhu EPA 1979, EPA 1977, EPA 1985a, EPA 1979a, APHA 1980, APHA 1995.

cAu HOI ON TAP CHillNG 1

1. Viet dinh nghia chat thai nguy hai thea guy che 155/1999/QD-TIg? So sinh su khac biet

giua dinh nghia cua Viet Nam voi cac ttS chile qu6c t6 khac?

2. C6 may ngu6n phat sinh chat thai nguy hai, cho vi du?

3. Neu cac d<;ic tinh cua chat thai nguy hai va tinh chat cua n6?

4. D~ c6 duoc mau dai dien, can c6 nhirng chii y gi khi lay mau?

5. D~ dam bao do chinh xac cua ket qua can lay cac loai mau nao khi hiy mau chat thai nguy hai?

6. Neu cac van de can chti y M lay mau chat thai nguy hai mot each an toan?

7. Hay neu cac noi dung can ghi nhan khi lay rnau?

23

Chuong 2

T6NG QUAN VE cAc HOP CHAT 0 NHIEM HW co BEN (POPs) - DA.NG CHAT THAI NGUY HA.I DIEN DiNH

Cac loai hlnh chat thai nguy hai, nhat 13 chat thai cong nghicp nguy hai da diroc trlnh bay torn tat iJ chuang 1. Do doi urong cac chung loai chat thai nguy hai kha da dang nen khong the de cap het trong noi dung mot cu6n sach, han mta, nhieu loai hinh chat thai dtroc xcm 13. nguy hai, nhat la cac chat thai dang long (nuoc thai) va khi (khi thai), da diroc de cap trong nhieu tai lieu tham khao hay giao trmh khac, VI vay noi dung cua chuang nay se chi de cap den mot chung loai chat thai nguy hai 0 nhiem dien hinh bac nhat, d6 la cac hop chat 0 nhiem huu ca ben (Persistant Organic Pollutants - POPs), la doi tuong da va dang thu hut su quan tam cua xa hoi, va cling la mot doi nrong dUQ'C de cap hang d~u trong cac chien hroc quan Iy chat thai nguy hai a mnrc ta, nhat la tir sau khi Viet Nam tham gia ky ket c6ng uoc Stockhom.

2.1. KHAI NIe;M CHUNG VE cAc HQP CHAT 6 NHIEM Hoo co BEN - POPs

Chat '6 nhiem hiru co ben (Persistant Organic Pollutants - POPs) la nhfmg hop chat h6a h9C co nguon g6c tir Cacbon, san sinh ra do cac hoat dong cong nghiep cua can nguoi. POPs ben virng trong moi tnrong, c6 kha nang tich tu sinh h9C qua chuoi thirc an, I uu tru trong thai gian dai, c6 kha nang phat tan xa tir cac nguon phat thai va tac dong xau den sire khoe can nguoi va he sinh thai.

Thea c6ng iroc Stockham. POPs gorn 12 hoa chat e6 tfnh doc hai, ton tai ben virng trong moi tnrong, phat tan rong va tich Iuy trong M sinh thai, gay hai cho sire khoe can ngiroi. 12 loai hoa chat xep vao nhorn POPs cu the la:

1. PCBs (Polychlorinated Bi-phenyls): la mot loai hoa chat e6ng nghiep Slr dung trong nhtrng dong chat long trao d6i nhiet, chat phu gia eho nganh san xuat san, giay kh6ng chua cacbon, nhua va nhieu irng dung cong nghiep khac. No duoc xem la mot san pham phu sinh ra trong qua trinh san xuat c6ng nghiep, N6 dii hi cam san xuat va rat han che trong rmrc d¢ Slr dung.

2. Cac hop chat cua Dioxin: Ia san pham phu trong cac hoat dong san xuat cua cac nganh cong nghiep, bi han che khi sir dung,

3. Cac hop chat cua Furan: 1a san pham phu cua cac nganh cong nghiep, su dung rat han che,

24

4. DDT: la mot trong nhirng 10<;1.i thuoc trir sau dung de diet can trung, bao ve mua mang trong nang nghiep, da. bi cam su dung nhtrng den nay no van ton hru,

5. Toxaphene: la mot loai thucc trir sau, dung M diet can trung tren cay bong vai, cay hia, cay an trai, cac 10<;1i dau va rau q ul, tham chi co the diet bo chet, con trung a cac ehu6ng trai, No da bi cam su dung rong rai.

6. Aldrin (Aldrex, Aldrite ... ): 1a mot loai thuoc trir sau, duoc dung de diet con trung trong dat bao v¢ mua mang, bi cam su dung rong rai.

7. Dieldrin (Dicldrex. Dieldrite, Oetalox ... ): la mot IO<;1i thuoc trir sau, dung de bern soat con trung va cac tac nhan gay benh. Rat han che' str dung,

8. Eldrln (Hcxadrin ... ): la loai thuoc trir sau, su dung troog cac vu mua va kiem soat loai dong vat gam nham, bi cam sir dung rong rai.

9. Heptaclo (Drimex, Heptamul, Heptox ... ): la mot trong nhirng loai thuoc trir sau dung de diet con trung va diet moi, bi cam su dung rong rai.

10. Mirex: la mot trong nhfrng loai thuoc trir sau cam su dung rong rai.

11. Hcxacloruabenzen (HeB): thuoc nhom thuoc tru sau va cac san pharn phu phat thai trong cong nghiep khi san xuat nhua, bi cam su dung rong rai,

12. Clordane (Cl orot ox , Octaclor, Penticlo ... ); narn trong danh sach thuoc tru sau bi cam su dung. No duoc su dung nhu mot loai hoa chat de diet con trimg va moi.

Tat ca nhirng h91> chat hiru co nay d6u ben virng, t6n tai tau dai trong moi tnrong (hay con goi la cac h91> chat hiru co ben, goi tat la POPs), co kha nang tich lily sinh hoc trong nong san, thuc pham va ngu6n mrcc gay ra hang 10<;1t benh nguy hiem doi voi can nguoi, va can chu y den nhieu nhat la benh ung thu. D~c biet, trong 12 IO<;1i hoa chat ke tren, co 4 loai hoa chat g6m PCBs. DDT, Dioxin va Furans la nhtrng loai hoa chat diroc dac biet chu y va nghien ciru sau vi rmrc dq doc tinh cao, tac hai doi voi can ngiroi va rnoi tnrong nghiern trong.

Hien tai co nhieu each phan loai POPs. Dua tren can dirong POPs di vao moi tnrong la mot trong nhtrng each phan loai POPs, tuy nhien each phan loai nay khong phai la duy nhat. Tren co sa can cu vao con dirong POPs di vao moi tnrong, co the phan ehia POPs thanh ba loai nhu sau:

Nhom l~ Cdc hoa eh,rt bdo v¢ thuc v(it

Hoi chat baa vc thuc vat co the hieu ~(>t each dan gian la nhirng hoa chat dung de diet leu nhirng loai co hai va cung vi the cluing di vao rnoi tnrong, co anh huang den moi tnrong, den nhirng doi tuong tiep xuc true hoac gian ticp, Thuoc bao v¢ thuc vat (TBVTV) la loai hoa chat bao v? cay trong hoac nhfmg san pham bao ve mua mang, la nhirng chat diroc tao ra de chong lai va tieu diet loai gay hai hoac cac vat mang marn

25

benh virut hoac vi khuan. Chung ciing gom cac chili d~ dau tranh voi cac loai s6ng canh tranh v6i cay trong cling nhu nam benh cay. Thuat ngii hoa chat bao v~ thirc vat thirong c6 nghia la cac chat tong hop g6m nhieu loai va diroc ap dung cho nhirng muc dich CI,I th~ trong nong nghiep,

Bang 2.1: Phan loai TBVTV theo nh6rn tong hop

STT Nh6m chfnh Nhom phu Vi du
01 Thuoc trir san
- Cac chat hiru ca - Hidrocacbon, Cia hiru co, DDT, Aldrin, BHC
- Cac chat vo co Photpho hiru co (Benzen hexa clorit), Hg,
AS,Pb ...
02 Cac chat diet sau benh khac - Chat sat khuan Aphplate, rnetepa, tepa-
- Thu6c trir rep Etyl hexenediol
03 Thu6c dac hieu di¢t ky sinh vat
- Diet nam - 00 hitu co Tetradifon, xyhexatin,
- Khong diet nam - Hop chat dinitro Binapacryl,
04 ThUDC diet nam
- Xu ly bing hoa chat, X yclohexamit
khang sinh
05 Cac chat xong hoi
- Khir trung dat - Halogen Metylbrom, Fomandehyt,
- Diet giun tron - Cacbonat Cacbofuran,
06 Diet co - Vo co Sodium chiorat, Nitrofen,
- Hiru co Bromofenoxim
07 Cac chat lam rung la, Cacbodylic axit,
chetcAy benzonitrit
08 ThUDC diet DC sen • Loai thUDC tu thirc v~t Sunfat dong, metadehit,
- Cacbamat mexacabat, methiocard (Nguon: U Huy Ba - Lam Minh Trier, 'Sinh thai moi truong ung dung 'J

Tuy vay xet ve quan diem cua khai niem "Cac hop chat 0 nhiem hiru cC1 ben - POPs" theo c6ng uoc Stockham thi nhorn nay chl bao gom 9 boa chat nhu danh sach trlnh bay (j tren (ngoai trir 3 chat dau la PCB, Dioxin va Furan).

Nhom 2 - Cac hoa chat sti dung trong cong nghi~p

POPs phat tan vao moi tnrong pho bien va duoc chu y nhieu nhat trong nhom 2 13 cac hoa chat trong dau nhot va cac loai hoa chat su dung cbo cac qua trinh san xuat cong nghiep hoac nhtrng san pham cua cac hoar dong san xuat cong nghiep, di~n hinh la

26

PCBs. PCBs duoc si'r dung trong cac nganh san xuat cong nghiep tren 50 nam nay do c6 tinh each nhiet cao va khong chay va irng dung chu yell trong cac nganh cong nghiep dien (may bien the, acquy, b6ng den huynh quang, dau chiu nhiet, dau bien the) chat tam mat trong truyen nhiet, trong cac dung moi che tao mire in, nganh cong nghiep san xuat san ... Dac bier hon, PCBs duoc hinh thanh trong qua trinh san xuat cua nhieu nganh cong nghiep, doi hie no la san pham phu khong mong muon cua nhieu nganh cong nghiep va cac qua trinh thieu d6t, ngu6n nay cling la mot trong nhtrng ngu6n san sinh ra Dioxin.

Khi phan loai PCB thee pham vi img dung, n6 diroc phan thanh ba loai sau: - Cac irng dung cua PCB trong cac dung cu kin.

- Cac irng dung cua PCB trong cac dung cu kin tung phan,

- Cac irng dung cua PCB trong cac dung cu ho,

PCEs trong cac dung cu kin: Cac irng dung cua PCBs trong cac dung cu dien kin nhu cac loai may pien the, cac loai aequy, tu dien ella b6ng den huynh quang. Trong cac thiet bi dien nay, dau chua PCB diroc han kin, khong eho chay hoac ro ri trong qua trinh san xuat, van chuyen, bao quan va sir dung, tharn chi trong cac su eo nhu hoa hoan, va cham eo hoc, Dau PCB khong ro ri vi the kha an toan trong thai gian su dung.

PCBs trong cac dung cu nita kin (kin tung phon): Cac loai dau chira PCBs duoc su dung nhu cac chat long truyen tM nhiet, dau khoang su dung trong cac thiet bi thuy lire va trong cac loai bam. Trong tat ca cac thiet bi ke tren do su dung nhu chat long chuyen dong trong cac thiet bi v6i cac loai nhot nen rat de ro ri trong qua trinh san xuat, sir dung va bao quan.

PCBs trong cdc dung C,!- hi): Cac loai dau khoang chua PCBs duoc sit dung nhu cac chat boi tron, cac loai scm phu, cac loai mire in. Trong cac loai vat lieu nay, PCBs diroc phan tan voi so Iuong nho va cue ky min va vi the het sire kh6 khan trong viec xu 19. Cho den nay, khong co cong nghe va thiet bi xit Iy nao xu ly cac Ioai v~t lieu chua PCBs nay. Bien phap duy nhat la ngiroi san xuat phai dau ur nghien cuu va phat trien cac loai vat lieu moi khong clura PCBs.

Ngoai ra mot s6 rae gia ding xep HCB (Hecxaclobenzen) van nhom nay do HCB cling la mot loai hoa chat diroc su dung trong san xuat cong nghiep,

Bang 2.2. Phan loai cac thiet bi nhiem PCBs

Dinh nghia Vi du N6ng co PCBs
- Cac thiet bi khong chua PCBs, Cac may bien ap khong < 50ppm
khong can kiem scat hrong PCBs nhiern PCBs
- Nhiern PCBs Cac may bien ap nhiern PCBs > 50ppm, < 500ppm
- Chua PCBs Cac may bien ap chua PCBs > 500ppm 27

Nhom 3 - Cae sdn phdm ph,:, khong mong muon (unwanted by-products) phat sinh ra tit qua trinh do't chay

Cach phan loai trong nhorn 3 1.1 nhtmg san pham phu cua nhieu qua trinh san xuat khac nhau hoac qua trlnh dot chay. Nguon phat sinh Dioxin chu yeu tir cac nha may san xuat hoa chat, qua trinh dot cac san pham chay co chua clo, qua trinh tiy trang bot giay, cac chat 6 nhiern tich tu trong chu6i tlurc an, trong cac phong thi nghiem nghien ciru ve chat thai nguy hai va trong cac 16 dot chat thai, cu the nhu Hexacloruabenzcn (HCB), Polycyclic aromatic hydrocarbons (PARs), Dioxins va Furans. Trong mot pham vi gioi han, nhfrng h6n hop nay co th~ diroc hinh thanh do qua trlnh tv nhien nhung thea thai gian cluing se mat dan di tinh ben virng trong moi tnrong. Su nguy hiem cua nhorn POPs nay la sau khi da giai phong vao moi tnrong chiing tich tu lai va sau do khuech dai trong chuoi thirc pham, trong m6 mo. Mac du Dioxin khong lam pha va AND nhung chung se hoat hoa AND da bi suy thoai boi nhirng chat khac nen gay nhieu benh hiern ngheo cho con ngiroi, co th~ thay nhieu nhat lil benh ung thu, hong chirc nang he than kinh phoi thai va quai thai.

2.2. TfNH CHAT CUA cAc HQP CHAT POPs

2.2.1. Cong thuc hoa hoc va d(lc tinh cua POPs 2.2.1.1. Nhom thuoc bdo v~ thuc v{it

J. Diclodiphenyltricloetan (CJ4HyClj - DDT)

- Ten goi: 1,1, l-triclo-2,2~di-4 clophenyl-etan; Cytox; Neoxit; Zeda; Gesarol; Polazotox.

- Dang che pham thuong gap: 30ND, 7SBHN, lOBR, SR ...

- Doc tfnh: LDso = 113mg/ kg (chuot), Thuoc co kha nang tich luy trong co the ngiroi

va dong vat, nhat 18 cac mo sua, rna rna, den khi du hrong gay doc thi thuoc se gay cac benh hiem ngheo nhu ung thu, quai thai. DDT doc manh voi ca va ong mat, DDT an toan voi cay trong, trir cay ho hi. Thuoc tri diroc rat nhieu sau hai khong an nau, nhat la cac loai gam nham, sau an la tren cay trong, Thuoc co tac dung rong khi tac dung va tiep xuc cho nen khoang thoi gian each ly an toan hie dung thuoc la 30 ngay.

- Cong thirc hoa hoc:

2. Dieldrin

- Ten goi: Dieldrin; 1,2,3,4, 10, 10 - hexaclo - 6,7 - enpoxi - 1,4, 4a, 5,6,7,8, 8a - octahydro • exo -1,4 endo -5,8 dimetylen naphtalin.

28

- D¢c tinh: thu6c co tac dung tiep xuc va vi doc. DQc tinh cua thu6c cao hon Aldrin, d chuot len den 25 - 30mg/ kg. Khi phun len cay hieu hrc cua thu6c co the keo dai den 2 tuan. Thu6c Dieldrin 18,5ND diroc dung a nong do 0, I - 0,5% de trir sau an la ho nha cay va ra.'! dQC hai doi voi con nguoi,

- Cong tlurc hoa hoc

Cl

Cl

Cl

J. Heptachlor

- Ten goi: Heptaclo; I, 4, 5, 7, 8, 8 - Heptaclo - 3a, 4, 7, 7a- tetrahydro- 4, 7- mctylenindcn.

- Doc tfnh: Doc tfnh ella thu6c & chuot vao khoang 90mg/ kg. No diroc dung de trir cac loai situ s6ng trong dat hai ngo, khoai, bong va cac loai cay hoa mau khac, no duoc coi la co hieu lire han Hexaclobenzen (HCB). Luong thu6c dung de bon cho cay trong tinh thea dien tich dat 13 2 - 3kg/ ha.

- Cong tlnrc hoa hoc

o

Cl

o

CI

4. Aldrin (C 12H /lC/o)

- Ten goi: Aldrin; 1, 2, 3, 4, 10, lO-hexaclo-l, 4, 4a, 5, 8-hexahydro exo-l, 4 endo 5.8 dimetylen naphtalin.

- Doc tinh: Doc tinh cua thuoc d chuot LD50 = 40- 70mg/ kg. Thu6c eo kha nang tich luy trong cC1 thd dong vat, rat doc d6i voi ca. Co tac dung trir cac loai con trung trong dilt nhu sau xam, de nhui, bo hung, doi due voi lieu lirong 2 - 4kg/ ha.

- Cong thirc hoa hoc

Cl

Cl*»

I 0 I

Cl

Cl

29

5. Hexaclobenzen (C(1I6C(" - flCB)

- Ten goi: Hexaclobcnzen

- DOc tinh: DOc tinh cua thuoc a chuot LDso :::0 125mg! kg. Thuoc co kha nang tich

luy trong eo tht: ngiroi va dong vat, da bi cam su dung. Ncu thuoc co nhieu tap chat se anh hirong den huang vi ella thuoc hi, khoai ray, cac cay ho dau va mot so loai rau. Thuoc co pho tac dung rong, co the su dung trong nhieu Iinh vue khac nhau nhu xir 19 dat, xu 19 hat, phun len cay, khir trung kho chua, xu 19 go va diet eon trung thuoc ho co canh (ray xanh, ray bong, moi),

- Cong thirc hoa hoc

Cl

CI

CI

Cl

CI

Cl

6. Toxaphene

- Ten goi: Toxaphen

- DQe tinh: Toxaphen la loai thuoc vi doc va tiep xuc. Tac dong den sau hai cham

nhirng hieu lire keo dai han DDT. Thuoc chi phil huy tac dung khi nhiet dQ moi tnrong 16'11 han 20°C. Thuoc co dO doc cap tinh eao han nguoi, gia sue, ca nhung dac biet it doc doi voi ong mat. An toan doi vai cay trong, trir mot so loai man cam nhir dua chuot, dua vang. Ngoai ra thuoc con co tac dung khi dung M diet chuot. No da: bi cam su dung.

- Cong tlurc hoa hoc

(/y-~~J

CI~

n CII2

7. Clne/ull

- Ten goi: Clodan

- Cong thirc hoa hoc

Cl

Cl

Cl

Cl

Cl

30

8. Mirex

- Ten goi: Mirex

- Cong thirc hoa hoc

Cl

c~Cl ~~l

1

CI Cl

CI., CI

C1

9. Endrin

- Ten goi: Endrin

- DQc tinh: doc tinh ella Endrin kha cao, LDso = 7 - 35mg! kg tien hanh thi nghiern

tren chuot, Thuoc duoc dung d~ trir san hai cay bong, mia, thuoc hi, ngo vai dang che ph tim a nong dQ 0,2 - 0,5%.

- Cong tlurc hoa hoc

CI

Cl CI CI

2.2.1.2. Nhom ctie san phdm cong nghiep

J. Polyclobiphenyl (C 12HyC! - PCBs ): co 209 dong phdn - Ten goi: Polyclobiphenyl

- C6ng thirc hoa hoc

Cl Cl

CI C1

2.2.1.3. Nhom cdc san phdm chay

J. Polyclorinated Dibenzo - p - Dioxin

- Ten goi: Polyclorinated Dibenzo - p - Dioxin (PCDD)

- Cong tlnrc hoa hoc

CIU~Cl

CI~OM(CI

31

2. Polyciorinateddibenzofurans

- Ten goi: Polyclorinated dibenzofurans (PCOF)

- Cong thuc hoa hoc

Cl

CI

CI

Cl

2.2.2. Tinh chat vat Iy cua POPs

2.2.2.1. Tinh cluit vtj:t Ij chung cua POPs: cac chat {) nhiern hiru co ben co bon tinh

chon vat I}' chung nhu sau:

- Trong thanh phan c6 chua nhom Halogen.

- Tan nhicu trong rna, it tan trong rnroc.

- Ben voi nhiet, anh sang va cac qua trmh phan huy hoa hoc, sinh hoc,

- De bay hoi, kha nang phat tan xa.

2.2.2.2. Tinh chat wp Ij cua nhom 1 - Cac thuoc bdo v~ thuc vat

Nhorn thu6c baa vc thuc vat cua POPs (} trang thai tinh khiet la dang bot trang, khong mui, doi hie e6 rnau trang nga, hoac mau xarn nhat, khong tan trong J1Lr6'c, tan nhicu trong cac dung moi hiru co. Diroi dang bot khi hoac dung moi cac hop chat nay co the hap thu qua dtrong mieng va dirong ho hap. 0 dang dung dich cac 1000.li hoa chat trong nhorn mot co the hap thu qua da.

Trong nhom, mot hoa chat xet den nhieu nhat Iii. DDT. I)DT ky ngh¢ la mot hon hop nhieu dong phan, trong do dong phan para co d¢ doc cao nhat doi voi con trung. San pharn cong nghiep cua no (} th~ ran, rnau trang nga va co mui hoi.

2.2.2.3. Tinh chat vat If cua nhom 2 - Cue hoa chat cong nghiep

Ve mat vat Iy PCll la chat long mau vang nhat trong suot den d(IC qu.inh. tinh d,)c tang len theo mire do do hoa. DQ soi tic 325°C - 366.11 "C. T5' trong tic 1.3 - 1,9. Han hop PCBs tlnrong pharn co chua nhicu tap chat trong do co ca dibenzofuran va naphtalen. &:n voi nhiet do, anh sang va cac qua trinh phan huy sinh hoc, hoa h9C De bay hoi. kha nang phat tan xa. Phi v6" cac tuyen noi tiel trong co the sinh vat. Anh huong den kha nang sinh san va h¢ mien dich. Gay rai loan h~ than kinh va la tac nhan gay ung thu. Khi cho PCB vao nguon mroc do tinh khong tan. ty trong Ian va ky ruroc no se tich tu trong bun lang cua song vit anh huang den chat luong nguon nuoc,

2.2.2.4. Tinh chat va! If cua nhom 3 - Cdc sail pluim chay

Dai dicn eho nhom nay la de san pharn chay sinh ra trong qua trlnh dc'lt cac loai cha: thai nguy hai va mot phan khac la cac loai hoti chat doc hai duoc <in xuat do nhieu

32

nguyen nhan khac nhau. D6i voi TCCD c6 ap SUO!t hoi nit thap, a 25°C chi khoang 1,7x lO·~mmHg. Diem n6ng chay cua n6 cao, khoang 305°C, do hoa tan trong mroc thai lit O,2Ilg/ 1. N6 ben nhiet den 700°C, c6 d¢ ben hoa hoc rat eao va rlit It phan huy sinh hoc, doc hai d6i voi mot s6 dong vat.

PeDD/ PCDFs rat it tan trong mroc nhung tan vo han trong chat bee, d¢ tan cua 2, 3, 7,8 - TCDD 620°C la 19,3 ppt. D¢ tan cua 2, 3, 7, 8 - TCDF la 419 ppt. D¢ tan cua 1, 2, 3,4,6,7,8 - HpCDF 13 1,35 ppt. D¢ tan cua PCDFs sc giam khi s6 nguyen tu CIa trong phan tiI tang len. Tat ca cac chat PCDD/PCDFs deu nit kh6 bay hoi 6 dieu kien nhiet d¢ binh thuong, tip suat bay hoi the hien trong bang sau:

Bang 2.3. Ap suat bay hoi cua Dioxin

STT Ten goi Ap suat bay hoi
01 TCDD 1,5x 1O-~ - 4,8x lO-H
02 PcCDD 4,4xlO-1O - 6,6xlO-lU
03 HxCDD 3,6xlO-ll - 5,lxIO-11
04 HpCDD 5,6x 10-12
05 OCDD 8,2xlO-L1
06 TCDF 1,5x 10-9 - 4x 1 O-~
07 PeCDF 1,5x 1 O-~ - 4,}x 1O-~
08 HxCDF 1,8x 10-111 - 5,7 X 10-10
09 HpCDF 3 ,53x 10-11 - 5,8x 10-11 2.2.3. Tinh chat hoa hoc

2.2.3.1. Tinh chat hod hoc chung cua POPs

POPs la nhfrng hop chat hiru co ben, trong cong thirc phan tir co chua halogen, la nhirng hop chat hydrocacbon thorn co nhieu dong phan (doi hie len den 209 dong phan) va la nh6m hop chat hCiu co doc nhat trong hoa chat hiru co doc hai rna can ngiroi biei den. Chung rat ben 6 dieu kien nhiet dQ thuong, ben voi hie dong cua anh sang va co kha nang bi phan huy trong moi tnrong axil, kiern.

a) Tinh cluff hod hoc chung clla nhom thuoc bdo v¢ thuc vdt

Tinh chat hoa hoc nhorn cua POPs thuoc nhom thuoc baa v¢ thuc vat lit de hop chat hydrocacbon trong phan tu co mot s6 nguyen tiI hidro da bi thay the bang nguyen til do. Hieu ung gay doc cua POPs nh6m 1 rat nghiern trong vi no duoc su dung rong rai va ton

33

luu trong rnoi tnrong. Chung rat ben virng U nhiet do binh thuong nlurng de bi kiern thuy phan thanh ODE. Cluing khong bi phan huy sinh 119C, tich tu nhieu trong de mo mrr va khuech dai sinh hoc trong chuoi thirc an sinh hoc ur phieu sinh vat den die loai ehim nong do rang len I 0 trieu lan. Cluing duoc sir dung bang each phun durri dang suong mu hay bui ncn tnrc riep di vao dat, (lr dal cluing di vao khi quyen va nuoc n:;i ton luu,

h) Tinli c/uillimi hoc nla nltom SUII phdin phu

Do cong thuc phan l1'r ella PCBs co the rhay tile: I den 10 nguyen tL( Hidro bang nguyen tLf Clo trong call true vong thorn ella Biphenyl 6' ben tr,ii V;l ehfnh SI! thay the' ULJll cho PCBs co den 209 dong phan va hau nlur tal ca cac dong phan nay· dcu khong Ian Irong rnroc. Ciic hqp chat ella PCB Iii ngu6n gay 6 nhicrn nghicm trong trung h¢ sinh (hili VI chung on dinh, tieh tu trong chuoi dinh dtrong, trong moi truong, dac hiet la cac loai dong vat co xuong song trcn c<_U1.

c) Til/II chdt 1/0/1 hoc 1I11t/tII ca« sdn pll(im cI/(IY

POPs thuoc nhorn san pharn chay sinh ra tir qua trlnh dot de Si.lll plt<lm co chua clo, chat thai e6 chua clo, qua trinh telY trang bot gifiy, trong cac quy trinh Sitll xua] thuoc di¢t co, nlnra PVC hoac til nhieu hydrocacbua co chua clo. Dioxin va Furan El nhirng h</p chat cua hidrocacbon mil trong d6 mot s6 nguyen lLf hydro bi the boi clo. Dioxin co 210 dong phan kluic nhau, rhirong gap nhat Hi TCOD va TCDF, chung rilt nguy hicm ngay d. (; nong dt) rat thap (ppb). Can ctr vao so nguyc:n tu clo lien kC't rna Dioxin \·a Furan chia thanh 8 nhom dong phan khac nhau, cu the Irong bang sau:

Bang 2.4. Cac dong phan cua Dioxin

'-r---'-'-- --_'.-._.- .- -- -"l

I ~DD ~D~

\ SlT ~-_-_ I __j__------------r ---I

-t:-: Dong phan cua Dwxin I SO hgp eM! I Dong phan cita Fumn_ ~() h~tp eMt_

r 0 ~ Monoclcrin - ell - PCDD _j 2 Monoclorin - Cl I - PCDF I __ __:_ _ 1

ro~ Diclorin - CI, - PCDD I 10 I Oiel",in - CI, - PCDF _1_ ~ _ 1

L _":l_ I Tnelmin - Cil - PCDD ' 14 _ Tneln'in - CIJ - PCDF ' __ 1 __ 2~. 1

L04 Tetl aclorin - CI4 - PC~~2 Tetraclorin - CI4 - PCDF: __ T ~8_1

f 051 Penlacionn - CI,- PCJ)_l)_+--,4 pentacior~Cl5- PCDF !_ ~ __=1

~ 06 Hcxaciorin - Ci(,- PCDD \ 10 Hcxaclori?--=--5-:~J~CD~ I .. _~_

I 071Hcplaclunn- ~17- PCDD I 2 Hcp!.durin_- ~")' ~DF _I _.j - --1

[Oy] Octaclorin - CIs - PCD]) I \ Octaclorin - Cl0"=_~~Er _ _[_l. _ _j

Mot so tinh chat hoa hoc khac cua mot s6 hop eh:ll POPs duor trlnh bay trong h;mg sau (bang 2,5).

34

Bang 2.5: Tinh chat hoa cua cac chat 6 nhiern hiru co ben

l

~ ~ I",

L 2.3. TINH HINH NGHIEN COO VE POPs TRaNG v); NGoAI Nude THOI GIAN

GANDAY

-,
Chat 6 Cong thirc phan tl_"c Ty trong DQ hoa tan Ap suat bay hoi
nhicrn (g/cm') (f-lg/11l20) (Pa)
DT i CI_1HjCL, 0.98 - 0.99 1.25 - 5.S 2.1x to-' ,
ldrin CI2H~Cl(, 1.6 1.7 - 180 0.01
lCB C~H~Cl~ 2.044 40 1.5xlO-1 --l
- [- 0
lOX 111 C120lH}C\ ,C12 !C\~ 417 10-:1
(210 dong phan) 7x 10' 73 j
Jess CI2H~Cl, cl1ello
(209 dong phan) 5.5 - 0 2.5 - 0 I 2.3.1. Tmh hinh nghien elm POPs iJ ruroc ngoai 1- 6 Hoa K5'

Mot 10,!-i POPs duoc biet den tit cuci thap nien 1930 Iii DDT. N6 Iii chat diet con truug, co hie dung manh me dci voi cac loai con trung gay hai, Nhirng ciing nhu nhirng 10<.1i hoa chat khac, DDT co nhirng anh huong khong th~ du doan tnroc. NhUng tac dong do hat nguon tir su ben vtrng ella n6. Khoi luong DDT drr sir dung tnroc nam 1959 thong kc duoc khoang 80 trieu pounds va sau d6 giam dan, den nam 1972 thi dirng han. Tong khoi luong DDT da su dung trong nong nghiep va trong sinh hoat a Hoa Ky trong suot 30 nam la 1350 trieu pound, ngoai viec sir dung trong mroc no con duoc xuat khau di nhieu noi tren the gioi, Cling trong thai gian nay cac nha khoa hoc nghien ciru ve DDT dJ. hieu r6 chieu hu6'ng van dong, tinh khuech dai sinh hoc, sl! ben virng va anh huang doc hai ella no doi voi con nguoi vii moi tnrong, vi the DDT da bi cam sir dung.

Pham vi nghien cuu dau tien ve DDT chinh Iii viec su- dung DDT voi nang d<) du de diet con trung an choi a cay van sam, nghien CUll nay tap trung vao cac anh htrong nghicm trong cua DDT doi voi cac chim, ca. con trung va dong vat khong xirong song bi cuet. Chi so LD50 6 dong vat co vu trong phong thi nghiern tir 60 - 800 mg/kg a chuot, 6 chim c6 LD~o 13 400 - 1200 ppm. Cling vao khoang giita thap nien 1950, DDT diroc SLr dung true tiep nhu 13. mot IOQ-i thuoc diet con trung a ho Clear, California d~ diet muoi, V oi nang dQ ban dau Iii 0,02 ppm trong mroc, sau mot thai gian sinh ra mot luong du DDT voi nong d<) 10ppm khi kiern tra phieu sinh. Den hie cac loai ca an phieu sinh dii co 900 ppm trang rna, cuoi cung trong loai chim I~n an ca an thit co 2134 ppm. Ngoai ra, con c6 them kham pha rang trong gan ca map e6 chua DDT va chuyen hoa cua n6. Cuoi cung cac nha khoa hoc ket luan DDT d1l thai vao dai duong va viec gan ca map hi

35

nhiem DDT mang tfnh cue bo dieu nay clumg to kha nang di chuyen tren phirong dien rong cua DDT ding nhu qua trlnh khuech dai sinh hoc cua du hrong DDT va chung tang dan den mire khong the tin diroc.

Hoa Ky Hi nuoc san xuat ra nhieu DDT hen bai ky noi nao tren the gioi va sau khi lcnh cam sir dung diroc ap dung tren pham vi ca nuoc mot hrong chat thai dang kt va cac san pharn hoa chat co lien quan khac diroc do vap khu vue Thai Sinh Duong va mot s6 mroc khac, Theo ket qua thong ke, moi nam co khoang 67.000 nguoi My bi nhiern doc thu6c trir sau, da s6 deu la cong nhan lam viec tai cac nong trai hoac lam nghe co thai gian tiep xuc voi cac loai thu6e trir sau nhieu, dac bier Ia DDT.

Bang 2.6: Ket qua phan tich mot so loai thuoc trir sau trong nhom POPs trong co the dong vat song iJ phia Bac khu vue Bac My

SIT Loai thu6c trir sau D6i nrong Mire d9 nhiern (ppb)
Chim Ung 100 - 2500
cs 3 - 200
Gau Bac cue 1810 - 7090
01 Clodan
M6" ella loai an co 2-7,4
ca Voi 620 - 2380
Phieu sinh vat 10
Chim Ung 1650 - 63000
cs 0-29000
G.1u Bac eire 5 - 1190
02 DDT
M6" ella loai an co 5 - 55
ca Voi 620 - 2380
Phieu sinh vat 0
Chim Ung 80 - 3450
03 Dieldrin ca 0-750
Loai an eo 0,07 - 2,2 (N Ruon: lin p.llwww.google.org]

Ve PCBs, iJ Hoa Ky, vao nam 1979 co hien tirong PCBs ro ri ra trong mot may bien the, PCB nhiem vao thirc an cua thit va nguon thuc pham nay duoc chuyen den 17 bang khac nhau trong do co mot tinh ella Canada. Cac nha khoa h9C giai thich ve hien nrong nay Iil. VI POPs co co che chuyen dong fat rong trong moi tnrong eho nen diem phat thai cua POPs khong noi len hie dong cua no rna nhin chung POPs diroc tim thay if rnoi noi tren the giro til cac h6 mroc, dai duong (dac bier la nhirng loai ca danh bat diroc), trong cac nguon ruroc mua, trong co tM con ngiroi ... Mot 56 thi nghiern gan day cho thay ham

36

luong POPs ngay cang tang cao trong mot s6 loai d. s6ng 6' ruroc ngot (Irong cac ho nuoc ngot), Cho nen mot so nuoc phat trien nguoi ta dIT ngan cam viec danh bAI ca lrong ciic ho chua nuoc ngot trong kim vue do thi, con nguoi co the: giili tri qua vice cau ca the' thao clur khong duoc dung no lam nguon thirc pham. Trang thai gian gan day, trcn the gi6i mot so loai thuc pharn dIT co dau hieu hi nhiern PCBs va mQI s6 nghien cuu minh chung vc tai nan sire khoc do Slr dung thuc pham du IU9'Hg PCB. DIT c6 hien nrong nlur vay xay ra cho ncn nhirng nam gfin day chinh phu Hoa K)' va Canada dIT earn sir dung PCBs trong cac thao tic van hanh narn cham dien thang may. Va VI the narn 1980. quoc hoi Hoa Ky da thong qua h9 luat Superfund de' tro giup tai chinh eho cong tae lam sach tai cac vi tri, khu vue co POPs.

1- d Cfldll All

Trong nhirng nam 80, POPs da hi cam san xuat iJ cac nuoc trong khu Vl!C Chau Au.

Den narn 1996, lien minh Chau Au da ra chi thi 'dell ndm 2010 POPs pha! hi X{)(:l sd ltoan toan". SU nhiem POPs trong thuc pham lam eho xa hoi quan tam nhieu 11(_111 ve POPs. DIT e6 phat hien eho rang trong rnO' dong vat nhir ca (ca Hoi), thit, san pham sua. tnrng va mot so tlurc pharn khac bi nhiern POPs do nhieu 19 do khach quan va chu quan. No c6 the do 51.! hicn dicn san co trong thien nhien, sau khi rei viii xu6ng dat, ngarn vao cay co va tich W qua chuoi thuc an. Qua ket qua phan tich de mau cua 3 loai san pharn gam bo, ca hoi va bap cai xanh 6 bon mroc gom Bi, Tay Ban Nha, B6 Dao Nha va Y ket luan dng hrong PCB co trong cac loai thirc pham vira ncu va dac bict hon 6 'IT cac loai thuc pham chua PCBs c6 kha nang gay ra ng9 doc. Cac ket qua nghien cuu cho thay ring, cho du cac loai thuoc trir sau noi rieng va cac hoa chat trong nhom cac hop chat hiru Co' co cau true ben virng da cam vao narn 1972 nhirng no van con troi noi va su dung tren thi tnrong. Ring tong ket sau cho chung ta thay dieu do:

Bang 2.7. Muc d¢ phat thai PCDD; PCDFs vao rnoi tnrong iJ Chau Au

r--Ngu6n phat thai 1990 1991 1992 1993 1994 1995 199611997 1998 i19991
I (kg/nam)
---_.-._- ,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1I
; Nang IUQ'ng 35 35 32 27 25 24 22 18 18 16
.. _,
Nang IUQ'ng I
trang 10 d6t chat 101 t02 125 173 242 199 98 12 4 3
,
thai ran
Nha may tLI nhan 74 75 73 74 71 67 68 66 66 67 I
~ ... -._----,
Nung sAt, thep 50 49 48 48 48 48 48 49 47 4S
Nung kim loai 25 22 23 2'4 23 1 22 23 22 21 21
khong chua sat 37

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 J1
san xuat thuy tinh 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Cac nganh cong 68 70 72 69 68 64 61 58 56 59
nghiep khac
san xuar sat, thep 31 26 28 29 29 30 28 30 26 17
Bai chon lap chat 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
thai ran
Lb dot chat thai 581 579 556 508 357 285 160 49 53 54
DOt dilly dong co 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7
Qua trmh dot 29 26 23 20 18 16 14 11 8 5
Nong nghiep 57 49 36 1 0 0 0 0 0 0
Trang tu nhien 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6
T6ng cong 1142 1123 1098 1049 953 819 589 384 361 346 (N gil on _. Marlin Acosta, http.tlwww .greenpeace. Org)

Hien nay, a Chau Au van con mot s6 tap dean san xuat POPs, dac biet III PCBs, Cl,l th~ nhu tap doan Caffaro a Italy, Cong ty Protolec a Phap, Cong ty Bayer a Dire. Tong luong PCBs sin xuat tren toan cau uoc tinh khoang 1,5 trieu tan, trong do gin mot nira do cong ty Monsanto san xuat (0 Nhat Ban), cong ty san xuat Ian thir hai Ia Bayer chiern khoang 10% san hrong, con lai la cac cong ty khac, Va hien nay co it nhat 1/3 san hrong PCBs dll di vao moi tnrong.

3- r.J Malaysia

Malaysia la mot trong nhtrng ruroc nam trong khu vue Dong Nam A, lang gieng cua Viet Nam nhirng tir nam 1972 da bat dau co nghien ciru ve anh hirong cua cac chat 0 nhiern hfru co ben d6i voi con ngtroi va rnoi tnrong, dien hinh Ia qua viec nghien ciru quan the Chim d.t bi suy giarn va vo tnrng cua loai chim nay bi m6ng di, Va thai gian sau do, cac nha khoa hoc da cho rang du hrong thu6c trir sau Ia nguyen nhan quan trong trong viec suy giam qua trinh sinh san a chim. Mot vai nam sau, mot nha sinh vat hoc chuyen nghien ciru ve sinh vat bien dll neu ra nhiing tac hai cua viec su dung thu6c trir sau khong kiem scat d6i voi sinh v~t s6ng trong moi tnrong tv nhien.

Den nam 1974, cac loai thu6c trir sau bi cam su dung. Nguyen nhan co ban 13 do nhimg tac dong ve mat sinh thai va hie hai d6i vci sue khoe con nguoi, Ngay ca den ngay nay, bang chirng ve tac hai cua thuoc trir sau d6i voi sue khoe con nguoi van chua mang tinh thuyet ph 1,lC , nhung tac hai cua no deli voi he sinh thai III rat nhieu va co thuyet phuc, Cling nhu the, quyet dinh cam sir dung thuoc trir sau noi rieng va cac chat trong nhom POPs noi chung chi la gi6i han sir dung de kiern soat su di chuyen cua no khi no phong thfch van rnoi tnrong.

38

Bang 2.8. Mire d¢ phat thai PAHs vao moi tnrong {y Malaysia

Ngu6n phat thai 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
(tan/ nam)
Nha may lQC dau 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5
Slt dung dung moi 103 103 103 103 103 103 103 103 103 103
Qua trinh dot 267 262 253 232 214 193 175 156 135 114
SX cong nghiep 106 98 90 84 86 86 86 85 85 80
Nang IUQ'ng 5 5 5 4 4 3 3 3 2 2
N6ng nghiep 933 800 582 12 0 0 0 0 0 0
Chat thai 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0
Trong nr nhien 95 95 95 95 95 95 95 95 95 95
Nha rna y tL1 nhan 797 818 760 739 591 464 485 471 486 540
N ung s,1t, thcp 24 24 23 23 22 22 23 23 23 22
Cac nganh cong 367 418 497 415 396 326 251 22 143 166
nghiep khac
San xuat kim loai 3490 3354 3219 3083 2947 2307 735 432 394 277
khong chua sit
Qua trinh chuyen 9 9 9 9 9 8 7 6 5 4
d6i khac
T60g cong 6243 6030 5667 4829 4492 3629 1985 1617 1485 1414 (N gllii'll: http.Hrachel.org)

4- 6 Canada

6 Canada, da: co mot s6 minh chimg cho tai nan sue khoe do Slr dung thirc pham du hrong PCB va Slr dung mot s6 thiet bi co chua PCBs. Hien nrong thay r6 nhat la hrong PCB trong cac thang may chua nam cham dien bi ro ri, dinh vao cac bang chuyen tai trong thang may va khi thai bo cluing chinh phu da phai mat mot khoan tien Ion cho viec xiI IY. Do co hien nrong nhu vay xay ra cho nen trong nhimg narn gan day Chinh phu Hoa Ky va Canada di'i cam sir dung PCB trong cac thao tac van hanh cua nam cham dien. Vao narn 1979, co hien urong PCB ro ri fa trong mot may bien the, nhiem van thirc an (thit). Nguon thirc pharn nay lai chuyen den 17 bang khac nhau trong d6 c6 mot tinh cua Canada va nhu the so nguoi bi anh huong tang len rat nhieu, BOi vi PCBs co co chc chuyen dong rat Ion trong moi tnrong do do khi xem xet ve no khong chi dirng lai <1 diem phat thai PCB rna nhln vao lac dong cua no trong moi tnrong. PCBs duoc tim thay a moi noi tren the gioi til cac h6 mroc, dai dirong (dac biet la nhtmg loai ca danh bat duoc), mroc rrnra, co the con nguoi ... Mot s6 thi nghiern gan day cho thay ham hrong PCB ngay cang tang cao trong mot s6 loai ca s6ng <1 mroc ngot (trong cac ho mroc ngot) cho nen mot

39

so ruroc phat trien da dim danh bat ca trong cac ho nuoc rigor trong khu vue do thi, con nguoi co the giiii tri qua viec diu ca chu khong duoc dung no hun nguon thuc pharn.

2.3.2. Tmh hmh nghicn elm POPs a Viet Nam va khu vue Thanh pho Ho Chi Minh

O Vi¢t Nam, theo thong kc ella B9 Tai Nguyen - Moi truong den nay cac tinh thanh lrong ca nuoc deu ton luu mot khoi lurrng 16n cac loai POPs, trong d6 co DDT. Dioxin, d[iu bien the chua PCBs va ctic dUlt luang II! nhu PCBs. Chi ricng ., I tinh thanh du'(}c lh6ng kc trong d91 I. dii co den khoang R.OOO tan dau cac loui c(l clura PCB \';1 cac hop chat tuong nr nhir PCB. Tren co Sl1 do co the noi rill1g tinh hinh dang rat dang bao d(Jng ve vice thai bo, ton luu va nguy co gay 0 nhicm moi tnrong ticm l~lIlg do cac hop chelt ella PCBs. Do tfnh chat vo cung doc hai cua de hop chat POPs ncn eta ur lau Lien hicp quoc da cam san xuat va slr dung cac hop chat tir PCBs trong I11Qi linh nrc, dong thoi khuycn khich nghien ctru de nguon V(II lieu thay the. Tuy nhicn. do hrong POPs ton lrtl' 6 tat cit cac qu6c gia la qua Ian cho nen POPs da, dang va se la mot trong nhfrng nguon g<ly 0 nhicm moi tnrong nghiem trong va chu ycu tren pham vi toan the' gioi trong mot thai gian dai,

a Viet Nam noi chung va tai Thanh pho Ho Chi Minh noi ricng. da c6 mot so nghicn ctru vc POPs dii duoc uurc hicn chu yeu duoi goc dQ phan t icu tim kiern SL! bi911 dicn cua chung trong cac doi nrong moi truong khac nhau. Tuy nhicn, chung ta chua co H1Qt nghicn CUll day du VI tinh he thong POPs duoc de cap trong Cling u6"e Stockhom cling nhu chua xac dinh day du cac nguon phat thai. mire d~) phat thai ella POPs va anh huong cua n6 len con nguoi, cac h¢ sinh thai, Dong thai cOng chua co h~ thong l}uan trac POPs trong moi truong nham danh giii kha nang tich luy sinh hoc CJ'Ja POPs trong chuoi thirc ~1l1 rna doi tuong chiu anh huang nhieu nhat la can ngurri. Do do can thict phai co mot nghien ciru day du, co h¢ thong ngu6n POP duoc ghi nhan trong car phu luc ella Cong irrrc Stoekhom nham gop phan vao viec xay dung mot kc hoach hanh dong quoc gia trong qua trinh tham gia, thuc hien va hieu luc hoa Cong uoc Stockham. C6ng uoc Stockholm sc chi khoang 500 tricu USD cho qua trlnh tieu huy cac hoa chat doc hai va nghien CUll chat thay the POPs.

TLr ngay 17/5/2004, Cong uoc Stockholm vc POPs chinh thuc co hicu luc, voi tu each la thanh vien Cong uoc Viet Nam dii khoi dong dl! an xay dung kc hoach hanh dong quoc gia nham giam thicu va loai trir cac chat nay, trong do co nhom cue ky doc hai la PCB, DDT, Dioxin va Furan. Cue Bao ve Moi truong, co quan dieu hanh du an cho biet den thang 3(2005. ben canh vice xay dung Du an k6 hoach hanh dong quoc gia du an cung thong ke trcn roan qu6c ve cac hoa chat nam trong nh6m POPs, dong thai de xuat cac hoat dong tiep thea nharn giam thicu hoan toan POPs. Truce mat, dtr an sc lnrong vao xu Iy nhirng hoa chat trong nhorn POPs co tinh nguy hiern cao, dac bict Iii PCB. Theo UNEP, dan vi tai tro du an, tai Viet Nam nr nam 1991. t,it ca cac hoa chat thuoc nhom POPs nam trong danh muc cua Cong troc Stockholm deu khong dUC:K phep san

40

xuat hay su dung, tuy nhien, do lich str d~ lai nhieu chat trong so nay van con ton tai trong cac kho chua thuoc trir sau ell gay doc hai cho moi truong.

Trang nhirug nam gan day, dii co d6 xuat cho rang dung 10 nung ximang de dot nht1ng 100.ii hoa chat trong nhorn POPs nhu vay siS khong ton kern chi phi cho vice chon lap chat thai rna con co tht'; tic; kiern duoc 20 - 2YXJ nhien lieu, :; - 10% nguyen lieu va han che nhiing anh huong den moi truong. Them nira, nha may ximang co the thu phi dot llr nhirng co sCi co rae thai can thicu dot. Hien tai, Cue Bao vi; moi tnrong ke't hop voi Du an moi truong Viet Nam - Canada (VCEP) dang phoi hop thuc hicn du an thi diem tai cong ty Holcim va Cl)C dang xcm xet ap dung cong nghe nay cho Il1QI s6 nha may ximang khac la Nghi Son (Thanh Hoa) va Chinfon (Hai Phong). Cac chat thai co the dot trong 10 nung xirnang gom: dung moi hiru co, dau thai chua PCB, son, PVC, plastic, dal nhiem chat doc IWi, thu6c trir sau ... , cong nghe chi ap dung voj nhirng 16 nung xirnang kieu hien dai, loai co lap h~ thong thieu d6t chat thai .. Tai 10 nung, nniet d¢ len den 1.400 - 2.000°C du de pha va cau true ben virng cua chat thai dQC hai, dong thoi 10 nung I~n dung nhiet nang til cac chat 0 nhiem hiru co de thay the, tiet kiem mot phan nhien lieu.

2.4. cAe NGUON PHAT SINH, SUDUNG vA TON TRU POPs V Ao MOl TRllNG

2.4.1. Thcu nhom nganh

each phan 100~i cac nhom nganh, quy trinh san xuat hay san pham Slr dung lien quan den sir phat thai cac chat POPs tai Viet Nam eo th~ duoc phan thanh :; nhom chinh nhir sau:

Nhom 1 - Nhom nganh. cong nghiep san xudt va chetao

Nganh nay bao gem cong nghiep san xuat va che tao cac loai hoa chat, cac san pham co sir dung nguon nguyen Ii~u dau vao chua POPs, dien hlnh nhu cong nghiep det nhuorn. Nguon POPs phat thai tir cac loai hinh cong nghiep nay chu yeu la dtroi dang chat that ran hoac qua vice thai be, bun lang, nuoc thai. Bang duoi day torn tat mot so' qua trinh san xuat va dang POPs phil thai tuang ling.

Bang 2.9. Ngu6n thai POP phat sinh do nhorn nganh eN san xuat va che tao

I· Qua trlnh san xual hav san Chi thi Loai POP phat th'li
i •
pham sir dung
San xuat cac h6a chat chua Cac chat thorn chua do (phenols, PCDDI PCDF, PCB,
clo hiru co bcnzen), dung moi chua clorin, HCB
~ .. -, oxyclorinators
1 San xuat Cl2 Slr dung dien Cac chat tbom chua clo, dung moi chua PCDDI PCDF, HCR
, cue grafit clorin
r---:-
Cong nghiep loc dau va san Cac chat thorn chua do PCDD/pcDF, PCB,
xuat chat xuc tac Hcn
San xuat giay, bot giay TAy trang bang cia PCDD/PCDF 41

Nhom nay co rmrc dQ phat thai POPs diroc xep vao loai trung blnh. D6i voi 2 nganh dau (san xuat cac hoa chili chua cIo hiiu co va san xuat cIo sir dung dien eire graphite) duoc xem nhu thuoc nganh cong nghiep hoa chat. Nhieu nam tnroc n6 la d6i urong san xuat quan trong trong cac doanh nghiep thuoc C6ng ty H6a chat co ban mien Nam (cac doanh nghiep nhu nha may h6a chat Tan Binh, nha may h6a chat Bien Hoa ... ), va do san xuat rachu yeu la phuc vu viec eung cap cho cac nganh san xuat cac chat klur trung, cong nghiep san xuat giay (tay trang) va quy trlnh san xuat cac h6a chat cong nghiep khac. Tuy nhien cac doanh nghiep nay da ngirng san xuat cac dung moi htru co chua do tu nam 1990 den nay, con viec san xuat cIo tuy vAn con duy tri nlurng trong qua trinh san xuat khong con Slr dung dien cue graphite. Nhu vay mire phat thai ra cac dioxin va furan cua hai nganh nay neu con cling la rat nho,

Rieng d6i voi hai nganh con lai la cong nghiep san xuat va che bien cac san pharn dau khi (loc dau va chat xuc tac) va cong nghiep san xuat giay thi van con duy trl va phat trien kha manh trong nhtrng nam gan day. C6 the khang dinh la day van la nguon phat thai POPs (dioxin va furan) quan trong vao moi tnrong thanh ph6. Tuy vay hau het cac khi doc pop nay deu phat sinh ra duoi dang hoi tir cac cong doan san xuat e6 gia nhiet (6 nhiet dQ eao clo ket hop voi cac dung moi htru co tao thanh cac chat ke tren), la quy trinh ph6 bien c6 mat trong cii hai nganh nay. Theo cac tai lieu nghien ciru cua ninrc ngoai thi lirong POP hlnh thanh nay chiem mot con s6 rat nho, hon nita rat kho kiem soar. Xet den thai diem hien tai, trong mroc cling chua c6 mot nghien coo phan tich nao xac dinh diroc luong ton tai cua POPs trong dong phat thai nay. C6 the n6i, d6i voi nganh cong nghiep san xuat giay voi mire d¢ ty l~ Slr dung clo cho cong do an t<iy trang van con kha nhieu va phd bien, dac biet Ia tai cac co so che' bien giay tai che tieu thu cong nghiep (con s6 nay chi tinh tren dia ban thanh ph6 Ho Chi Minh dii len den con s6 gan 100 doanh nghiep), Day se con la mot chu de nghien ciru can duoc quan lam trong thai gian toi,

Nhom 2 - Sii dung va itng dung san phllm

Nh6m nay bao gom cac hang hoa tieu thu, cac qua trinh hay san pham trong san xuat cong nghiep, hay str ton hru (hru giir cua cac hoa chat). Mot s6 vi du cua nh6m nay diroc

trinh bay trong bang sau: .

Bang 2.10. Ngu6n thai pop phat sinh do nh6m su dung va ling dung san pham

Qua trlnh san xuat hay Chi thi Loai POPs
san pham sir dung phat thai
Sir dung thuoc trir sau, thuoc diet co 2,4,5-T, Pentaclorophenol - PCDD/PCDF
(PCP) -HCB
Cong nghiep der nhuorn vai - soi - len (e6 Sir dung cloranil, trich ly - PCDD/PCDF
khau hoan uit) alkalin
Qua trinh tAy trang cong nghiep Si'r dung clorin - PCDD/PCDF
Si'r dung cac may bien the va cac thiet bi dien Dau chua PCB -PCB
Su si'r dung cac dung rnoi TAy dau nhot, say kho - rira sach -PCDD/PCDF
- PCB, IICB
Sir dung cac loai san e6 chua PCB hay PCP Chir yeu tu viec 11m giiI -PCB 42

C6 the khang dinh day la mot nhom nganh quan trong dong g6p vao viec phil sinh POPs tren dia ban thanh pho hien nay. Cac dau chua PCB trong cac tu dien va may bien the la nguon quan trong nhat. Cac nganh con lai trong nhom nganh nay thi POP hau het t6n tai i1 dang con ton hru vi Nha mroc dii cam nhap khau cling nhu su dung cac loai hoa chat nam trong danh muc POP tu Iau. D6i voi cac nguon khac thi birc tranh phil thai POP la kha phirc tap va that 51! kho kiem soat, Trong cong nghiep det nhuom, mot nganh nrong doi phat trien a khu vue thanh pho H6 Chi Minh (a d. quy rna vira va nho va quy rna trung blnh - Ian) viec nhap khau va sir dung cac loai thuoc nhuorn la rat kho kiem soar do chung loai cac mat hang det nhuorn (co cong doan hoan tat) dang troi noi tren thi tnrong la kha da dang.

Cac loai thu6e nhuom da 56 e6 chua cac nhom chirc htru co kha ben virng va khi cac cong nghe det nhuorn co kern cong doan tay trang luc hoan tat co lien quan den viec str dung cac hop chat chua clo, cac hop chat pop co goc dioxin va cac hop chat hnu co ben virng va de bay hoi khac (trong do chu yeu Ia cac hop chat thorn co vong benzen) se duoc hinh thanh diroi dang ban dau 1a cac hop chat hoatan, sau do cong voi qua trinh gia nhiet (dy va nhuom trong be mat kim loai kin voi nhiet d¢ 100 -;.- 140°C) cac khi doc nay se phat tan vao khong khi duci dang hoi. Mac du theo cac nghien ciru b mroc ngoai eho thay n6ng do pop trong eac dong hoi phat tan nay khong eao nhirng voi so hrong co sa det nhuom tren dia ban nghien cuu Ia kha 16'0, theo uoe tinh len den con 56 gan 200 co sa xi nghiep, thi day Ia mot ngu6n phat thai dang ke.

Cho den nay ciing van chua co mot nghien cuu nao diroc thirc hien trong mroc de xac dinh nang d¢ ham hrong cac hop chat pop khac nhau c6 mat trong cac dong thai nay. Viec sir dung cac dung moi va cac loai son trong cac nganh cong nghiep khac nhau (bao g6m ca nganh cong nghiep san xuat ra cac san pham san nay) cling kha da dang, Tuy nhien theo y kien cua cac chuyen gia trong mroc thi khong co mot hop chat POP nao trong danh muc 12 loai POP da d6 cap co mat trong cac san pharn ella nganh, Xet theo quan diem dinh nghia v6 khai niern pop nhir giao trinh da: de cap thi nhieu hop chat hiru co kha ben va co the gay nguy hiem cho moi truong phat sinh tit nganh nay, day ei1ng diroc xem lit mot ngu6n phat sinh dang ke ella POP vao moi tnrong tren dia ban nghien cuu.

Nhom 3 - Cac qua trinh tai che'

Bang duoi day trlnh bay vi du v6 mot 56 qua trlnh tai che rna co the dan den viec phat thai ra cac POPs (ngoai trir qua trmh nhiet se diroc trinh bay bang mot muc rieng),

43

Bang 2.11. Nguon thai POP phat sinh ra nhom nganh co cac qua trinh tai che

Qua trlnh san xuat hay san ph am si'r dung

fTai ~he kim loai

\ .

Chi thi Loai POP phat thai

Cac san phfrm phu, san pham thira - PCDD(PCDF (manh kim loai vun, dau thai, phe _ PCB

I lieu tir dung cu dien) \ -llCB
I \
!T<ii che giay Bun lang c6 chua h6a chat kinr - PCDD(PCDF J
rmrc in
fun lang kenh rach, bun tir M thong Nang nghi¢p, phan compost - PCDD(PCDF i
i thoat ruroc sir dung lai (lam lot nen, - PCB I
Jam phan b6n ... )
r,.r thu hOl dung ~6i Bundu - flCH I
i
Su thu hOI dAu thai - PCB \
Tai che nhua Dong thai fa -PCDD(PCDF 1
Tai che xi kim loai Dong thai ra - PCDD/pCDF __j Nhorn nganh nay co the xern nhu mot nhom nganh phat sinh POP kha quan trong trcn dia ban, va dieu dac bier nguy hiem Ia chung diroc phat thai theo mot phirong each kh6 kiem soat so voi cac nh6m nganh khac trong cac phan tich i:J phan nay. Dau tien e6 th~ ke den nganh e6ng nghiep tai che chat thai cac loai, nhat la tai che giay va tai che kim loai, lit nhtrng nganh dfi ton tai nhieu thap nien qua' tal thanh phc Ho Chi Minh. Cac co sa tai che nay (co so hrong gan 300 doanh nghiep, rna tren 90% trong s6 nay lit de co sa lai che phe' lieu quy mo nho) Ia ngu6n gay fa 0 nhiern moi truong dang kt i:J ca hai plurong dien khf thai va mroc thai. Khi thai phat sinh fa chu yeu tu nhirng qua trinh gia nhiet, trong d6 d~c biet nguy hiern lit qua trinh nau kim Ioai phe lieu (nhu cac 16 nau gang, dong, nhom, ... ) va cac 10 nau thuy tinh. 6 cac 16 nau nay ngu6n phat sinh penD Iii kh6ng the tranh khoi vi hau het day ta cac 16 nau tM cong tu che tao, nhiet do khong OU Ian se tao ra cac qua trinh chay khong hoan toan va h~u qua Ia lam phat sinh kha nhicu cac san pharn phu va dac biet Ia cac khi dioxin.

Dieu dac biet nguy hiem la hau het cac co sa nay da va dang san xuat trong nhimg narn qua deu nam xen Hin vao cac khu dan ctr nen viec cam hoat dong, thay d6l cong nghe rnoi, di dol vi tri ding nhu hlp d~t cac h~ thong nham xu ly trier de cac nguon thai gay 0 nhiem tai cac co sa gay 0 nhiern nay la mot chu truong dung dan cua thanh ph6 trong thai gian gan day. Van de quan trong khac cling can ban d6i voi nh6m nganh nay Iii cac bun lang tich tu tren cac kenh rach oa qua 6 nhiem cua thanh pho, gan day dii e6 kha nhieu nghien ciru ve su hien dien cua cac dioxin cung cac chat thai nguy hai trong bun lang kenh rach thanh pho H6 Chi Minh, di~n hinh la cac nghien ctru cua Vien Moi tnrong va Tai nguyen (DHQG TPHCM), cua Trung tam dich vu phan tfch thf nghiern

44

•

thanh pho He Chi Minh (Chu Pharn NgQC Son va cong su), cho thay day thuc su la mot

rnoi hiem nguy thirong true cho ngtroi dan thanh pho, nhat la cac cu dan song xung q uanh cac kenh rach cua thanh pho,

Nhom 4 - Qua trinh nhiet

Trong thirc te vl lien quan den viec sir dung ngu6n nhiet d¢ kha cao nen cac qua trinh dot c6 th~ diroc xem nhu mot ngu6n phat thai quan trong cua cac chat POP. Cac dac thu cua qua trlnh dot nhir: loai nhien lieu su dung, hieu suat cua qua trinh dot, co che kiem soat 0 nhiem Ia nhtrng chi tieu quan trong quyet dinh hrong POPs phat thai ra. Bang diroi day trlnh bay mot s6 qua trlnh dot - gia nhiet quan trong va cac loai hinh POPs nrong ling e6 the thai fa. Qua trlnh nay diroc chia ra thanh 2 nh6m, goi la: qua trinh d6t co kiern soat va dot khong kiern soat.

Bang 2.12. Ngu6n thai POP phat sinh do nhom nganh co qua trinh nhiet

Qua trinh san xuat hay Chi thi Loai pop
san pham si't dung phat thai
1 2 3
Nung quang sat trong 16 nung cao Tro bui phat tan quay vong PCDD/PCDF
Luyen nau chay sa cap dong kim loai PCDD/PCDF
San xuat kim loai phe lieu (thep, D6t day. thu hoi kim loai tir bui tro ... - PCDD!PCDF
nhom, thiec, kern. dong ... ) - PCB
San xuat than c6c Sir dung than non/than nau - PCB, HCB
- PCDD/PCDF
L6 nung ximang Su dung CTNH chua halogen nhu Iii - PCDD/PCDF
nguon nhien lieu d6t -PCB, HCB
San xuat khoang chat (voi, g6m su, Quy mo nho, khong kiern soat PCDDIPCDF
thuy tinh, gach)
D6t chat thai do thi (c6ng nghe) Cii, kiem soat 0 nhiern khong khi - PCDD/PCDF
khong trang bi
Dot chat thai cong nghiep Cu, kiem soat 6 nhiem khong khi - PCDDIPCDF
khong trang bi
D6t go thai 06 da xu Iy PCDD/PCDF
Dot chat thai nguy hai 1.0 dot cu, khong kiern scat 6 nhiern PCDD/PCDF
khong khf
Dot bun (cong nghe) CG, kiern soat iJ nhiern kh6ng khf - PCDD/PCDF
khong trang bi, lo dot thir cong
Dot chat thai benh vien CG, kiem soat 0 nhiem khong khf- PCDD/PCDF
khong trang bi, 16 dot thu cong 45

I 2 3
L6 hoa tang (nguoi) va 16 dot xac Cil, kiem soat 6 nhiern khong khi- PCDD(pCDF
sue vat kh6ng trang bi
D6t gtJ V1l dot sinh khoi Khoi hrong 16'n, chua muoi PCDD/PCDF
--,.~~ .. ~-~~-y
Khi thai hal rae I dot khi sinh hoc Kiern soat 6 nhiern kh6ng khi- kh6ng PCDD/PCDF
(biogas) trang hi
,.~
Dot than (cong nghe) Than nau /non, cu, nho PCB
Dong co dot trang (VO: xe may va - PCDDjPCDr
[rno tC1 tinh) Khf dot co chua chi - PCB
--
Dot sinh khoi (co y, khong kiem Phjnc6nl~ic6ar~ng,b~icay,nbng -PCB
soar diroc) nghicp (nhu ram) - PCDD/PCDF
Chay tir cac tai nan ngau nhien (khong Cac khu CN, cac kho hang, cua hang, - PCDD/PCDF
cOy, khong kiern scat) nha dan ... -PCB
Uta chay ur hili rae Qua trlnh chay hoan toan khong - PCDD/PCDF
kicm soat -PCB
~
---
Dot nhua plastic (thung, nii ... ) Nhua clura Halogen 'PCOD/PCOF
Cac chat thai khac (cao SU, (rang sue PCB
phu nir, day cap, bang dien ... Luu y: Narn 10<;1i cuoi cung bang tren thuong kh6ng duoc trang bi he thong kiem soat 6 nhiern khong khi ncn hau qua la hnmg POP phat thai se kha cao.

Day c6 tht coi la nh6m nganh phat thai Dioxin, Furan va PCB r6 fang nhat va quan trong nhat hicn nay. Tat d. cac nguon va nguyen nhan gay ra 6 nhicrn deu tap trung xung quanh cac 10 dot, 10 nung VI van de ve cau true ella 10 dot, nhiet dQ cac huang dot va nguon nguyen lieu d6t sir dung, cu the:

- Cac 10 nung, nau chay sir dung trong tai che kim 10<:1i va san xuat tai che kim 10<:1i phc lieu da phan tich va de cap trong nh6m nganh tnroc,

- Cac 10 dot chat thai cac 10<;\i khac (chat thai cong nghiep, chat thai do thi chat thai y te, chat thai nguy hai ... ) tuy so hrong hien nay chua that nhicu neu so sanh voi cac nuoc phat trien khac, nhung do cau true thiet ke cua cac lo nhu da de cap, hrong chat thai dua vao dot kha da dang va khong phan loai truck hay kiem scat (dien hinh nhu chat thai y te co rat nhieu nhua plastic), cong nghe kiern scat a nhiern khong trier de ... la cac nguyen nhan chinh dan den sl,l phat thai dien hinh ella cac chat POP. Tinh trang wang ur xay fa doi voi cac 10 nung gem s(r va mot s6 cac 10 nung nho trang nganh san xuat vat lieu xay dung.

- Ngu6n kho kicm soat nhat trong nhom nganh nay chinh la cac qua trinh dot khac dang kha troi noi trong thanh pho nhir: dot bat hop phap cac chat thai kha pho bien (nhat

46

la tai cac CO s6 TICN thuoc cac nganh nhua, cao su, giay, ... ), dot rae tai cac bai chua rae hay tram tap ket rae 19 thicn, ... throng nhicn cac qua trinh dot nay hoan toan khong co kiern soat va xu Iy khi thai, thanh phan cac chat e6 the chay duoc rat eta dang va su phat sinh POPs trong khoi til nhirng noi nay Iii dieu tat yeu, Ngoai ra van de 6 nhiem moi tnrong do cac khi thai til bai chira va chon lap rae cung da duoc nhieu tac gia de cap den trong thai gian gan day.

- Cu6i cung c6 the ke den 1.1 nguon phat thai tir cac qua 1rlnh chay do tai nan va tir cac phuong ticn van chuycn co SLr dung cac dong co dii cu ky va xu6ng cap. Day r6 rang la cac nguon gay 0 nhiem kha quan trong nhung co the phong tranh duoc, phu thuoc rat nhieu vao cac giai phap quan 1y thich hop,

Nhom 5 - Luu gift va thai bo cha: thai

Bang sau day tom tat cac ngu6n tiem tang phat thai POPs tu cac qua trinh thai bo chat thai (kh6ng gia nhiet) va 1U viec hru gifr hien nay ella cluing.

Bang 2.13. Nguon POPs phat sinh do nh6m nganh hru gifr va thai bo chat thai

I Qua trinh san XUa[ hay Chi thi Loai hlnh POPs
si'r dung san pham phat thai
,
Cac biii chon lap va cac chat Bun, tra bui bay, tra kim loai - PCB
(mroc, khi) ro ri tir chung - HCB I
.. -
Chon lap chat thai a bien Chat thai cac loai (ran, long, khf) PC 0 D/PCDF
f---.
Su sir dung va t6n luu cua may Dau eo chua PCB PCB
bien the
! PCP trong go dii che bien Thanh ta vet tren dtrong xe lira, tru PCB
, dien thoai hang go ...
,
- Til each phan loai thea nh6m nganh co th~ noi rang dac tnrng ella nhom nganh nay III cac POP hau het t6n tai b trang thai dang diroc hru gifr trong cac kho chua (nhir may bien the, tu dien hu cu), cac thict hi dang diroc su dung va troi 06i tren thi tnrong (nhtr may bien the, tu dicn chua PCB van dang dtroc Slr dung), hay da xam nhap va tich II,! vao rnoi truong tai mot dia diem nao do (nhu chat doc tieh tu trong dat tai cac bai chon hlp rae thai), hoac vat dung khac (nhu thanh ta vet chang han). Cac phan tfeh da duoc de cap giong nhir cho cac nh6m nganh khac,

2.4.2. Then cac loai hinh POPs quan trong nhat

2.4.2.1. PCBs

Theo thong ke chua day du cua Cue rnoi tnrong (thuoc BQ Tal nguyen va Moi tnrong) eho den nay hau nhu cac tinh thanh trang ca mroc deu t6n luu mot khoi lirong Ian cac 10':11 POPs, dac biet Ia dau bien the chua PCB. Thong ke tren 31 tlnh ella cit ruroc,

47

khoi lirong dau bien the thai co chua PCB da: len den 8.000 tan va con s6 nay da clnrng minh hien trang dang bao dong ve tlnh hinh ton trit va nguy co 0 nhiem tiern tang cua cac hop chat PCB. Ngay 5/10/2002, ngay 21/3/2003 Van phong chinh phil da lien tiep eo cong van gjri BQ Tai nguyen va Moi tnrong yeu cau phai xu ly thieh hop den so hrong dau bien the thai vira trinh bay, tuy nhien eho den nay no van chua duoc xu lY.

Tnroc nam 1990, Ult cii cac loai may bien the cua Viet Nam deu nhap nr Trung Quoc, An D¢ va Lien Xo cii, la loai may sir dung dau PCB. Sau nam 1990, Viet Nam da: ngirng nhap loai may tren nlurng cac kho chua dau cu v~n can va den nay vAn chua co phuang phap chuan dti xu ly, Tai nhieu kho chua, do thieu hieu biet cac can bo quan 1y da: cho dan su dung va khi hi dot chay loai dau nay phat tan chat 0 nhiem ra rnoi tnrong.

Sau 1990, PCB duoc xem nhu vat lieu nguy hi em va bi cam su dung b nhieu nuoc va cluing ta cling da: khong can tien hanh viec nhap khciu cac loai dau chira PCB rura, Tuy nhien hrong 16n du vAn can kha Ion (chit yeu trong cac thiet bi dien nhu da: trlnh bay). Van de can lai Ia mac du cac thiet bi da: cli nhirng con dtroc su dung kha ph6 bien va trung blnh voi mot may bien ap cong nghiep thl cu sau 3 - 4 nam lai ph8.i thay dau mot Ian, va Iuong dau xa ra nay duoc quan ly va xu ly nhu the nao van can 1a mot cau hoi dang d~t ra. Tir cac dieu tra ban dau thuc hien sau khi phan tich cac nguon tai lieu gan day cho thay tren dia ban thanh ph6 H6 Chi Minh van eon ton luu mot hrong PCB khoang 3000 tan tir cac ngu6n khac nhau nhu dli phan tich rna chii yeu la nganh chuyen tai dien,

-----1

Hinh 2.1: May bien the' co chua PCBs

Hinh 2.2: TI} di¢l! co chua PCBs

Ke tu nam 1995 ca the gioi dli ngirng san xuat PCB the nhirng no van can dung nhieu trong cac thiet bi su dung trong san xuat (vi du nhir bien ap, tu dien) va trong cuoc song (giay khong eo Cacbon). PCB la rnot loai thuong phdm co tap chat va co thanh phan chu yeu la PCDF. Viec phat tan PCB van moi tnrong eo the xay ra qua cac loai phe phat thai bi nhiern ban, che bien phe phat thai hoac tir cac vi tri ro ri noi thu gom. Hang nam, neu cluing ta khong co ke' hoach quan ly va xu ly triet de PCB thi se co mot hrong PCB ph at thai van moi tnrong, dien hinh qua hai thiet bi thuong thay trong moi tnrong san xuat cong nghiep nhu:

48

Bang 2.14. Sc Iieu ro ri cua cac thiet bi co chua PCB

I Thie; hi TAn so ro ri (% so don Luong ro ri trung blnh/ That thoat trung binh do
nguyen lap dat) dan nguyen! nam (kg) ro ri chit long/nam (%)
Bien the 2 30 0,06
T\l dien 3 8 1,6 Tren bang ket qua cho thay rang hang nam cac thiet bi trong nganh dien phat thai vao moi tnrong mot hrong PCB dang ke thea ty I¢ % tan s6 ro ri khi cac don nguyen diroc lap dat. Dong thai can cu tren ket qua dieu tra thtrc dia, co the thay rang a khu vue thanh phc H6 Chi Minh hien nay khong co kho hang hru tru PCB nhung PCB lai co chua trong cac thiet bi sir dung a Viet Nam (vi du nhu dung dau thai e6 PCB nhu la mot nhien lieu) hoac mot s6 thiet bi c6 chua dau PCB tai cac cong ty, don vi. xi nghiep san xuat cac thiet bi trong nganh dien. Di~n hlnh nhir tai mot s6 cong ty dien lire, ban than cac cong ty nay khong co chrrc nang san xuat tu dien va bien the nhung tai de cong ty lai co rat nhieu tu dien va bien the cu, cluing khong con kha nang Slr dung dtroc va dau PCB chay roi viii trong khu virc kho chua chung, Nguon phat thai PCB chu yeu la tir nganh cong nghiep dien (tu dien, may bien the), ngoai ra con e6 mot lirong dau PCB diroc nhap vao Viet Nam nr Trung Quoc qua cac thiet bi cua nganh dien khac. Cac nguon phat sinh PCBs 6 Viet Nam va khu virc thanh pho Ho Chi Minh e6 the ke den nhir:

- Cac loai may bien the dien.

- Cac loai acquy.

- Cac IO,!-i dau bien the.

- Cac loai dau phe thai,

- Cac thiet bi truyen nhiet.

- Giay khong chua cacbon, giay khong dfnh,

- Chat boi tron cho kinh hien vi.

- Chat phoi tron trong rna kim 10<,1i.

- Cac dung moi thuy lire.

C6 the khang dinh rang PCB chua baa gia diroc san xuat tai Viet Nam. Tuy nhicn PCB da: duoc SLr dung tai Viet Nam tit nhieu narn nay dum hinh tlurc cac hop chat long trong cong nghiep nhu trong cac dong thuy luc, trong khi tuoc bin. dau boi tron, va trong cac char tham gia vao qua trinh san xuat nhira (plasticizers). san pham diroc irng dung chinh la cac dung dich dien moi trong cac may bien the va trong cac tu dien, Khong e6 so Iieu nao diroc ghi nhan la khi nao PCB Ian diu lien duoc nhap khau vao Viet Nam, tuy nhien co Ie chung bat dau xuat hien a mroc ta tir dau nhirng thap nien 40 va 50. Mot dieu kha r6 la lrong nhtrng nam qua sir phat trien cua nen kinh te nuoc nha drr ty 1¢ thuan voi str gia tang trong nhu cau sir dung cac nguon nang Iuong dien, va trong nhtrng nam gan day thl vice nhap khdu cac thiet bi dien hau her la til cac mroc phat trien deu la cac thiet bi

49

khong chua PCB (vi Ci cac quoc gia nay PCB dff bi earn tit lau). Tuy nhien mot trong cac ngu6n nhap khau quan trong van lit tir Trung Quoc (do van eM gia thanh re hen), thl hau het cac thiet bi van eon su eo mat cua PCB it nhat eho den thai diem rna Trung Quoc cling bat dau cam san xuat va sir dung PCB. Han nira, voi da phat trien kinh te kha nhanh thl ap luc cua viec duy trl su co mat cua cac thiet bi cii co chua PCB van con la mot van d~ khong can phai ban cui, va day chinh la van de dat ra rna clning ta dang can phai doi mat.

Thea B¢ Cong nghiep, van con rat nhieu may bien the co chua PCB dang duoc sir dung tai Viet Narn, nhung chung ta lai van chua co mot dieu tra nao de biet ehioh xac la baa nhieu, Dau chua PCB dtroc cha phep nhap khau vao Viet Nam df; Slr dung trong cac thiet bi hau het co ngu6n goc tit Trung Quoc. Trong qua klur, nhat la tai cac tinh phia Bac, ngu6n cung cap dau chua PCB chu yeu la tit 3 mroc Lien Xo cii, Trung Quoc va Rumani. Mot ngu6n thong tin tir BQ Cong nghiep cling eho thay t6ng cong da co khoang 27.000-30.000 tan dau chua PCB da duoc nhap khau tir 3 mroc kf; tren, Tuy nhien con so that ve hrong nhap khau tir tat ca cac ngu6n khac nhau thi khong ai biet ro, nhung chac chan la cao hon can so tren nhieu. Hon mra la ngoai san pham chinh SLr dung PCB la may bien the va tu dien, chung ta ciing chua co bat cu dieu tra hay thong ke nao ve cac loai san pharn khac co the si'r dung PCB dang hru hanh tai Viet Narn. Dieu rat nguy hiem la cac doanh nghiep dang quan Iy va su di .. mg cac thiet bi dien co chua PCB (hdu hct la cac doanh nghiep nha mroc thuoc nganh dien lire) deu khong co cac am hieu can thiet ve cac moi hiem nguy tiem tang rna POP dem lai cho moi tnrong va sue khoe can nguoi. Cac may bien the co chua PCB duoc hru gilt ngoai troi, H9 khong co mot kien thirc nao v~ phuong each dung can phai baa quan cac thiet hi chua PCB nhu the nao, Hon nira Nha mroc cling chua co bien phap quan ly hop ly nao doi voi may bien the nay (rna thea thong thirong thl cac may nay cu vai 3 nam lai phai thay dau mot Ian bang dau moi).

Mot so dieu tra da thuc hien gan day tai mot so cong ty truyen tai dien eho thay dau PCB tlr cac may bien the sau khi diroc thay ra tham chi con duoc ban eho tu nhan tai Slr dung lam nhien lieu dot trong cac 10 gach! Chinh tu nhtrng hien tuong nay thai gian gall day ehinh phu da tit choi phe chuan mot du an ella BQ Cong nghiep v~ vice nhap khdu va thu gom cac dau may chua PCB de lam nhien lieu dot. Mot dieu tra khac diroc thirc hien cua B¢ C6ng nghicp cling eho thay van con nhieu doanh nghiep tai cac dia phuong (cac tinh) van con duy tri viec san xuat cac may bien the rna Nha mroc khong kiern scat duoc la ho co sir dung cac dau co chua PCB hay khong,

Hau het cac thiet bi dien diroc nhap khau trong thai gian gan day, dac bict la a khu vue thanh ph6 H6 Chi Minh, la diroc san xuat til cac hang Ion va noi tieng tlr cac mroc phat trien a plnrong TAy nhu ABB, General Motors va Siemens. Cac cong ty nay nhu chung ta du biet da ngirng san xuat dau chua PCB tir IAu. Mot dieu can canh baa mra lit dirong nhu viec nhap khau dau chua PCB nhieu khi chi can su cho phep cua chinh quyen

50

dia phuong cap tinh (UBND tinh, thanh ph6) nen cac so' lieu c6 Ie se kh6 thong ke chung cho cii. mroc v6 van de nay.

Cho den nay cung chua c6 nhieu so' lieu cua cac nghien CUu ve cac vi trf bi nhiem PCB, nhung con so' nay chac cling se kh6ng nho, Theo cac nghien CUu gall day cua mot so' nha khoa hoc Nhat Ban (ket hop voi cac nha khoa hoc cua Vien Khoa hQC va C6ng nghe Viet Nam) thuc hien nam 1992 thi ham IUQl1g PCB trong mot so' mau dar tai Viet Nam la kha cao (320 ppb). M¢t so' s6Ii~u lien quan khac duoc ghi nhan nlur sau: Theo Vien H6a hoc c6ng nghiep (B¢ C6ng nghiep) thirc hien nam 1998 thi so' lieu ve ham Iuong PCB trong mau dar tai mot so' vi tri la: tai cac tram bienthe 340 - 400 ppb; tai cac bai chon lap rae - 1,426 ppb; tai nha may dien - 18,810 ppb; va tai bai chon lap chat thai nguy hai -73,285 ppb.

Hinh 2.3: May bien tltldlilJC luu giil ngoai trai tai m(U chi nhanl« dien luc

Hinh 2.4: TI! di~n duac luu giil ngoai troi tai mot chi nhanh. dien file

2.4.2.2. Dioxin WI Furan

Tong ket lai 4 nguon phat thai va hru giii Dioxin va Furan nhir da trinh bay va phan tich cu th~ a phan tnroc nhu sau:

- Qua trinh thieu difl: Cac hop chat cua Dioxin c6 th~ tao thanh va phat tan vao moi truong tir hang loat cac qua trlnh dot chay khi c6 51! hien dien cua cac hop chat chua Clo, Nguon nay hinh thanh tir qua trinh thieu huy chat thii ran do thi, chat thai ran y te va chat thai nguy hai, ngoai ra n6 con tao thanh do mot so qua trlnh khac nhu san xuat dau mo, g6, nung, d6t than da, nganh cong nghiep dien,

- Cdc nganh cong nghiep san xudt hod chill: Cac hop chat cua Dioxin hinh thanh nhu la san pham phu trong qua trlnh san xuat CIa va cac hop chat c6 chua clo nhu Clo phenol (dung trong nganh cong nghiep go), PCBs (trong nganh dien), thuoc tru sau, thu6c diet co, cac hop chat chua Clo, cac chat xuc tac chua clo. Mac du viec san xuat cac chat trung gian nhir PCB, Clophenol, ... da cam su dung tir rat lau nhtrng den nay viec san xuat va sU dung n6 van dang tiep dien,

51

- Cae qua trinli cong nghiep trong do thi: Hien nay, cac hoat dong cong nghiep ngay cang phat trien cho nen cac chat 0 nhiem di VaG rnoi tnrong ngay cang nhieu hon, trong d6 c6 cac chat hiru co ben. Dien hlnh nhu trong nganh cong nghiep san xuat giay, qua trinh tay trang bot giay bang clo, qua trlnh cho PCBs vao trong cong doan san xuat se san sinh ra PCDD, PCDFs va mot so loai chat thai nguy hai khac. tham chi rnroc thai dau ra doi khi cling c6 chua cac hop chat htru co ben, 6 khu VI!C thanh pho, hien nay theo ket qua khao sat a mot so vi tri van con nhiem Dioxin, tharn chi ca thirc pham.

- Cae nguon luu trii: Do d~c tinh tro va tinh ai rna cua cac hop chat htru co ben khien cho chung c6 kha nang tich tu trong dat, mroc va trong cac bai rae, Cac 10<;1.i POPs ttr cac ngu6n tang tril phat tan vao moi tnrong c6 the khong a mire d¢ toan cau rna la a mire dQ vung va nhu the that kh6 khan dt thong ke diroc chinh xac s6 hrong cua chung la bao nhieu va cluing se t6n tm den bao lau,

Bang soli~u sau day cho thay ham hrong TCDD co trong mau dat t<;1.1 khu vue TP. H6 Chi Minh. Cac s6 lieu cho thay ham luong nay hoan toan co the so sanh voi ham hrong nrong tu trong cac mau dat tai mot s6 khu cong nghiep a Chau Au.

Bang 2.15. Ham hrong 2, 3, 7, 8- TCDD trong mau dat tai thanh pho H6 Chi Minh

SIT Qu~n/ huyen Nam So hrong mau D¢ sau lay Ham luong 2, 3, 7,
lay mau phan tfch mau (ern) 8-TCDD (ppt)
1 R'.lch Thi Nghe 1985 06 Bun day 231
2 Tam Hiep, Can Gio 1986 04 0-60 5.4 - 45
3 Rung sat, Can Gio 1987 02 0-5 6.0 - 22.7
4 Can Gio 2002 02 20 - 30 1.74-3.18
5 Binh Chanh 2002 02 20 - 30 0.27 - 0.42
6 Cu Chi 2003 03 20 - 30 0.16-2.05 (Nguon: Chu Pham N ggc S(1Il, 2001).

2.4.2.3. Nguon phdt sinh va du luang ton tai eua DDT

Tnroc nam 1985, Viet Nam si.'r dung luong thuoc trir sau qua viec nhap khau til Lien Xo, Hang nam sa hrong nhap khau rhuoc trir sau theo iroc tinh nam 1961 la 315 tan/nam, nam 19741a 22 tan/nam, den 1981 la 1000 tan/nam va den nam 1992 bi cam sir dung nhung tren thuc te no van con si.'r dung den narn 1995. Va den thai diem hien nay (theo bao cao cua Nguyen Thi H6ng Til lam viec a Phong thuoc phong benh - B¢ Y te) mot hrong DDT vfin con dang duoc hru hanh va si'r dung b Viet Nam,

Tit nam 1991- 1998, Nha ruroc c6 lenh cam si'r dung va nhap khau mot so loai thuoc trir sau, DDT va cac hoa chat khac trong nhorn 1 cua POPs la mot trong sa do. DDT dim

52

duoc nhap khau tir nam 1993 nhung nlnrng kho hang chua DDT eho phep gia han cam nhap den tnroc nam 1995. Tren thuc te, theo ket qua dieu tra ella BQ Y te van eon 1 tan DDT diroc hru trtr a Viet Narn va ngu6n nay la do nhap bat hop phap DDT vao nam

1998 tir Trung Quoc, Rumani va An D¢.

Hien nay, theo tree doan eo trii thieu 26 dia plnrong trong ca nuoc eon hru tnr mot so hrong Ian POPs va cac loai thuoc trir sau qua han su dung trong cac kho hru chua hang. Tuy nhien, hau nhu nhirng loai hang t6n kho do la nhirng loai thuoc trir sau hon hop va nhu vay rat kho khan eho viec xac dinh chfnh xac hrong POPs thirc sir, BQ Nong nghiep va phat trien nong thon dang rhirc hien mot du an quan 19 dich hai tong hop (lPM) cho vu mila nham muc dich giam thieu viec SU dung thuoc trir sau trong Iinh VlJC nong nghicp.

Tren blnh dien d. mroc, 70% dan s6 Viet Nam hoat dong trong Iinh vue san xuat nong nghiep va eung cap 40% trong ty trong GDP cua d. nuoc. Thuoc trir sau da Slr dung 0 Viet Nam til narn 1940. Mot so so lieu d5. ghi nhan duoc eho thay trong nam 1957 hrong thuoc trir sau sir dung la 100 tan/narn. Den nam 1980 hrong thuoc trir sau sir dung da: len den con so 10.000 tan/nam, va den 1990 la 21.600 tan/nam; eon den 1995 thi con so nay da len den 33.000 tan. Theo ghi nhan tai hoi nghi ve POP tai Ha Noi nam 1999, thuoc BVTV sir dung tai Viet Nam duoc nhap khau dtroi dang nguyen lieu tho dong thai cfing duoc san xuat trong mroc (phoi tron, them phu gia, dong goi), va 80-85% trong cac loai thuoc trir sau la thuoc diet eon trung (insecticides).

Trong nam 1991, 20.000 tan thuoc trir sau (voi 80% la thuoc diet con trung) d5. duoc Slr dung. Tnroc 1993, chi co 4 e6ng ty heat dong trong linh vue san xuat va d6ng g6i thuoc trir sau, trong do Ion nhat 1a Cong ty thuoc trir sau Viet Nam "VIPESCQ" (thuoc BQ Cong nghiep). VIPESCO eo 9 nha may (bao g6m ca mot nha may lien doanh voi Han Quae). Hien nay theo dieu tra ghi nhan eo khoang hen 20 - 60 cong ty san xuat thu6e trir sau dang hoat dong tai Viet Nam.

Vice hru tnr thuoc trir sau cac loai, thea uae tinh gia thanh ella cac thuoc trir sau dang luu gill tri gia khoang 2 trieu USD. Tuy nhien dieu quan trong la kh6ng ai co the biet duoc la trong so thuoc trir sau eon luu gill nay co mat cac loai nam trong danh muc J 2 POP bi cam hay khong! Thuoc trir sau thuong can duoc nhtrng ngiroi nong dan hru giu tai gia dinh (nha) ella ho, rna. hau het ho khong eo cac kien thirc can thict de hicu r5 su nguy hiern tiem tang ella cluing, hay cac bien phap phong chong ngo doc ... va eGog chinh vi vay da: co kha nhicu cac ghi nhan ve nhirng SL! eo dang tiec xay fa eho nhfrng nguoi dan nay. Thuc le eho thay trong nhirng nam qua thi nhu cau su dung phan bon va thu6c trir sau dang ngay cang tang len kha nhanh do nguoi dan ngay cang mong muon gia tang san luong san xuat nong nghiep cua minh den rmrc eao nhat.

D6i voi viec hru gill thuoc trir sau, cac dicu tra cho thay can kha nhicu thu6e trir sau cac loai hien dang duoc hru gift trong cac nha may san xuat. Dua thea mot s6 ngu6n tin cua cac CO' quan chirc nang diroc phong van, hien eo It nhat 26 vi tri van eon dang luu gill cac loai thuoc trir s[m d5. bi cam. Tuy nhien, phan Ian trong so nay la cac loai thu6e

53

trir sau hon hop, va vi vay nit kho de xac dinh ehinh xac thanh phan POP trong cac vi tri nay. DQ Y"'tc van eho ding hien con co khoang 1 tan DDT dang con diroc luu gilt. Mac du DDT da bi cam (j Viet Nam tir tau nhung thea bao cao ella Greenpeaee thi da co bang cluing cho thay DDT van con diroc nhap khau van Viet Nam vao narn 1998 tir Trung

Quae va An DQ. Ve cac nghien ciru lien quan den cac dia diem moi truong bi nhiern thuoc trir sau do san xuat va hru giU thi van con rat it, hau het cac nghien cuu nhu vay duoc thuc hien (j Viet Nam cac nam qua deu tren doi nrong lit Dioxin.

2.5. NHONG KHO KHAN TRONG VI1~C KIEM SOAT POPs

Giai quyet hien trang ton tnr, str dung va co ke hoach quan ly viec thai bo vao moi tnrong POP la van de mang tinh cap bach toan cau. Chuang trinh moi truong ella Lien hiep quoc (UNEP) da co hang 10<,1.1 cac bien phap tirng buoc trao doi thong tin ve POPs. giup do cac quoc gia thong ke xac dinh cac nguon POPs nhir Dioxin, PCB, DDT ... tuy nhien, cho den nay viec thong ke ehinh xac nhiing ngu6n thai bo POPs chi dang thuc hien (j biroc so khai, Theo so lieu ella BQ Tai nguyen va Moi trirong, hien nay moi narn cac nganh kinh te mroc ta thai ra khoang 113.000 hin chat thai nguy hai, trong do co cac chat lnru eo ben nhirng chua e6 dan vi nao xu Iy t~p trung. Nhiing eo sa san xuat dan le thuong khong du kinh phi d6 dau nr cho he thong xu ly nen ell ton kho so luong hang do hoac doi hie mang di chon lap. Ca hai phtrong phap xu ly ella cac dan vi deu khong an toan va gay 0 nhiem nang ne eho con nguoi va moi truong, can thiet phai duoc xu ly thea phuang phap khac, R6 rang viec nghien ciru va phat trien cong ngh¢ thich hop d~ xiI ly cac loai vat lieu co ngu6n gee tir POPs la rat can thiet va cap bach trong tinh hinh ella nuoc ta hien nay.

Til nhtrng phan tfch hien trang phil thai cling nhu du hrong ton tai cua cac loai pop da. phan tfch a muc tren cho thay nhiing kh6 khan trong viec xac dinh chinh xac luong t6n tai ella POP tren pham vi khu vue roan qu6e la kha nhieu, Co the' t6ng ket de nguyen nhan chfnh sau:

- Chua co quy che va khung d~ quan ly cac hop chat POP. Chung ta cling bier rang ngay ca dci voi van d~ chung lit quy che eho viec quan 1y chat thai nguy hai ciing chua diroc phat trien mot each chi tiet, va viec irng dung quy che nay cling dang gap phai nhicu kh6 khan (tharn chi nhieu dieu trong Quy che 155 cua Thu urong Chinh phil cling dang kien nghi can phai sua d6i cho phu hop han).

- Chung ta cling moi chinh thirc tham gia cong tree Stockham duoc hon mot flam qua, va hien nay moi dang tien hanh thirc hien viec xay dung chuang trlnh hanh dong quae gia (National Implementation Plan - NIP) thea huang dan ella GEF doi vrri cac chat POP nhu mot s6 quae gia da thuc hien,

- Khai niern v~ su phan biet giiia POP hay chat thai nguy hai (hazardous waste) va chat thai dQe hai (toxic, poisonous waste) van chua ro rang. Hau het d6i voi cong dong thi khai niem POP van con kha m6i me, rna thuc 51! cho den nay thi dinh nghia pop la gl

54

van chua diroc xac dinh ro rang (ngoai trir danh sach 12 POPs hi cam su dung theo c6ng uoc Stockhom),

- Thieu thiet bi, phong thi nghiern dat tieu chuan va m~ng hroi quan trac, Day la nguyen nhan chu quan til hien trang kho khan chung cua ca nuoc. Mot so mau phan tich tham chi can phai gui di mroc ngoai. Thtrc te cho thay tat cit cac chuang trinh co lien quan den cac hoat dong dieu tra phan tich POP deu la cac chuang trlnh du an c6 von tai tro hay hop lac voi nuoc ngoai (cac to chirc quoc te).

- Khong eo thong tin ehi liet vc nguon thai va bang thong ke so hrong ngu6n thai.

Day co Ie la nguyen nhan chlnh rna giao trinh da de cap den nhieu, Cac ngu6n phat thai cua POP cac loai luon phan tan, kh6ng t~p trung, nhat la doi voi cac ngu6n phi c6ng nghicp (nam ngoai nha may), kh6ng the kiern soat dtroc, va ciing chua co phan tich nao da thuc hien doi voi cac ngu6n nay. Can doi voi mot s6 ngu6n khac it nhicu cling da xac dinh diroc vi tri thi cGng gap phai rat nhieu kh6 khan khi dieu tra nhu du hrong t6n tai trong tung thict bi, cac doanh nghiep hoac nganh c6ng nghiep dell kh6ng quan tam nhieu tren cac van de POP nen ho kh6ng biet chfnh xac ho dang t6n du bao nhieu, cac thiet bi kiern soat 6 nhiem kh6ng khi thirong de dang c6 "ket luan' hoac "khang dinh" la xu Iy duoc triet de cac khi 6 nhiern nen hay bi bo qua de khia canh Ia ham hrong POP (dioxin, furan, PCB) la bao nhieu ....

- Thieu ky thuat va bo phan nhan su quan ly chuyen nghiep, Hau nlur c6 the noi ciing chua tricn khai duoc bat cti kh6a dao tao nao cho cac can bo quan ly, nhimg nguoi tnrc tiep lam viec trong moi truong lao dong ... lien quan den cac chu de vc POP. Viec nay chile chan phai trien khai trong nhirng nam tai khi cluing ta co duoc chuong trlnh hanh dong Quoc gia NIP ve POP.

- Thieu ngu6n h6 tro tai ehinh de chuang tTinh! ke' hoach diroc xiic tien, Ro rang day ciing la yeu to quan trong doi hoi nha mroc phai c6 mot khoan ngan sach cho viec quan Iy toan bO cac char POP nay trong NIP ve POP (giong nhu clurong trlnh nghien ciru ve Dioxin rna chung ta dang tlurc hicn,

cAu HOI ON TAP CHUONG 2

1. POPs la gi? Trinh bay each thirc phan loai POPs?

2. Cac nguon phat sinh POPs la Ct dau? Danh gia nhu the nao vc hien trang cac ngu6n phat

sinh do tai Viet Nam va khu vue Thanh ph6 H6 Chi Minh?

3. Tai dia phuong ella ban c6 ngu6n phat sinh, luu gill' hay si'I dung hop eMil POPs nao khong?

4. Trinh bay cac kh6 khan trong viec kiern soar POPs tai Viet Nam.

5. Hay thiet lap mot ke hoach de quan ly POPs phil hop cho dia phirong (tinh, thanh pho) cua ban.

55

Chirong 3

SlJVJ.N CHUYEN CHAT THAI NGUY Hf~1 vA ANH HUONG CVA CHUNG TRONG 1\101 TRUONG

Nghien ciru de hieu 1'6 ban chat cua sir van chuyen chat thai nguy hai vii. anh huang cua cluing doi voi rnoi tnrong khong chi Iii. nhiern VI,! cua cac can be) khoa h9C rna con l~t nhicm YL,l ella cac can bo quan Iy va ella tat cit nhirng ai dang lam nhirng cong viec lien quan den chat thai nguy hai (quan Iy, xu ly, kicm soat.. .. ). Viec hicu 1'6 ban chat cua nhtrng qua trinh nay ngoai viec dira ra cac giai phap quan Iy va kie'm soat thich hop doi voi lung Ioai chat thai, con c6 the giup cho chung ta ne tranh duoc nhirng hau qua dang tiec khi lam vice voi cac chat thai nguy hai, Vice thai ra nlnrng chat gay 6 nhiern tir nhfrng nguon chua chat thai nguy hai co the xay ra a I hoac hon trong .3 pha long, ran vii. khi, SI! phat thai 6 trang thai long bao gom nhirng hien nrong nhu su thoat mroc thai nguy hai va su thai cac loai rnroc thai nay tnrc tiep vao cac nguon ruroc mat, mroc va hoa

chat ro ri vao dat va tharn vao cac ngu6n mroc ngarn, sir phat tan ella de khi thai doc hai van trong khong khf, ...

Str thai bo cac chat thai nguy hai gay 0 nhiem vao moi truong c6 the kiem soat duoc vira co the khong kiem soat duoc. Qua trlnh thai bo cac chat thai nguy hai co kicrn soat Iii. mot phan bin chat cua thuc tien quan Iy chat thai nguy IWi hien nay rna cluing ta quan tam, Iii. noi dung chinh ella cac qua trinh san xuat cong nghiep va xu Iy chat thai nguy hai, Quan diem chung ve viec thai bo chat thai co kiern soat la vice thai ra de chat gay 0 nhiern dtroc quan Iy bang each giarn Ihicu su nguy hai cua cluing den moi truong. hoac chuyen hoa chung thanh nhirng chat thai khong hoac it nguy hai han. Mot vi du cho phuong phap nay la su pha loang chat 0 nhiern va SI! hoa tan cua cluing trong moi truong.

Nhtrng hicn tuong phat thai chat thai nguy hai vao moi truong mot each bira bai, khong duoc kiem soar, la nhirng vi du cua su yeu kern trong he thong quan Iy cha] thai noi chung. Vi du ve su phat thai khong diroc kiem soar co th8 la: hoi kh6i nr 10 dot rae khong co he thong xir 15' khi thai, vice mrt gay cac dirong ong dan chat long nhu dau va hoa chat, hay str 1"0 ri tir mot thung chua hoa chat vao long dar. Vi du khac nhtr til nhtrng nha kho chua hoa chat lau ngay khong hoat dong, am uot, ngot ngat do thong gi6 kern, nhln chung Iii. khong co nhirng bien phap quan Iy moi tnrong thich hop. Nhirng vi du nlur vay cho thay viec thai ra chat 0 nhiern c6 the dan den nhirng su co moi trucng 16n. doi

56

khi rat kho hoac khong the ciru van cac h~u qua, thiet hai nghiern trong rna cluing gay ra cho can ngiroi va moi tnrong.

Khi co mat trong rnoi tnrong, chat thai nguy hai se di chuyen va ket hop hoac phan irng v6i mot s6 yeu to nhan tao hoac nr nhien khac trong moi tnrong. Chung co the Ian rruyen, xarn nhap mot each nhanh hay cham, mot each true tiep hay gian tiep, Su di chuyen nay co the xay ra b eli ba moi tnrong ran, long va khi,

SI.! thai chat thai nguy hai b dang ran xuat hien trong khong khi va trong nu6c (cac hat ran 10' lung). Nhirng su thai bo nay co d~c trung la chat gay 0 nhiem diroc hut bam vao chat ran hoac phan huy trong chat nen (khong khi, ruroc),

Hinh 3.1 : S~( vt;ln chuyill chat thai nguy hai trong moi truang

Chat thai nguy hai duqe con ngirci thai vao moi tnrong se nhanh chong phat tan vao khi quyen, thuy quyen va dia quyen. Mot pharr chat thai nguy hai cung nhu cac doc chat cua cluing se diroc gill lai b khi quyen, thuy quyen hoac dia quyen, mot phan khac se quay tro lai sinh quyen qua cac qua trinh tich liiy sinh hoc cling nhu tich tu sinh hoa,

Khong nhtrng the' chat thai nguy hai con co the di chuyen til khi quyen sang dia quyen, thuy quyen va ngircc lai bang cac qua trlnh nlur: Su lang tu, bee hoi, sir dan nuoc, xoi rnon va dong chay mat, ...

Nhin vao sa do tren hink 3.J ta co the rna ta su van chuyen cua mot chat thai nguy hai nao do trong moi tnrong.

57

Vi du: Chat thai nguy hai A dang khi diroc thai vao khi quyen. Tai day chat A se chiu anh huong cua moi twang khi quyen cung nhu tinh chat cua chinh rninh rna chat thai nguy hai A co the ton tai 0 dang strong khoi hay dang bui. Mot phan chat thai nguy hai A anh hirong den sinh quyen boi cac co che' tich tu sinh hoa, mot phan se van chuyen vao moi twang dat va mroc boi su lang tu (mira). Trong dat, chat thai nguy hai A hay san pham cua no se gay doc cho moi twang dat va anh huong den sinh quyen thong qua sir tich luy sinh h9C va mang lu6'i chuoi thirc an. Khong chi the chat thai nguy hai A hay san pham ella no co the van chuyen xu6ng nuoc trong dat, vao tang ruroc ngam hoac chay tran tren be mat dat (do rnua) den thuy quyen va gay doc eho he sinh thai mroc. Va lai tiep tuc quay tro lai khi quyen boi su b6e hoi (neu con du lieu luong), Ben canh do sau khi co mat trong moi tnrong mroc do su lang tu chat thai nguy hai A hay san ph am cua no co the se gay doc cho sinh quyen cung nhu co th~ van chuyen vao dia quyen boi sir dan nude. Va cling c6 the se tra lai khi quyen boi S1! b6c hoi.

De hi~u r6 hon v~ str van chuyen chat thai nguy hai trong moi tnrong ta phai tim hieu them v~ su van chuyen cua no trong cac moi twang thanh phan nhu dar, nu6c, khong khi cfing nhir nhirng co che anh huong den sir van chuyen do.

3.1. 81/ VAN CHUYEN CHAT THAI NGUY H~I TRONG DAT

Gieng thoat nude

Gieng bam

Tang nude lo

Hinh 3.2: Su van chuyin chdt thai nguy hai trong moi truong ddt

Dar duoc xern Ia mot noi tiep nhan chu yeu nhimg san pham va hoa chat thai diroc su dung trong xli hoi hien dai cua chung tao Khi cac chat nay diroc dua vao trong dar, qua trlnh van chuyen va chuyen hoa cua chung tra thanh mot chu trlnh anh huong den tat d. cac hlnh thirc cua doi song trong rnoi twang dat, De hieu r6 str van chuyen cua chting trong moi tnrcng dat, chilng ta can co nhimg khai niem tong quat v€ nhung chat 0 nhiern, nhtrng phan irng cua cluing trong dar, va nhtrng phuong each htru hieu de tieu huy, hoac lam 6n dinh - co dinh cluing trong rnoi twang dat,

58

SI! xam nhap cua doc chat vao rnoi tnrong dat duoc tlurc hien thong qua hoat tinh cua keo dat va mroc trong dar.

3.1.1. Keo dat

3.1.1.1. Can tao

La hat vat chat mang dien duoc cau 1<;\0 boi 4 lop tinh tir trong ra ngoai la:

- Trong cung la nhan, thirong la hop chat vo ca hay hiru co, C6 th~ la oxit silic hoac ox it sat, exit nhom, hoac KBf.

- Ke den la lap mang dien, thuong Hi dien am (se la keo am) goi la lop ion quyet dinh the hieu cua keo, Neu lap nay mang dien duong se la keo dirong.

- Lap thu 3 Ia lop ion mang dien trai dau voi lop thtr hai, Di!.c tinh cua lap ion nay Ia co dinh va duoc mang ten la ion kh6ng di chuyen.

- Lap eu6i cung la lap ion trao d6i co dien cung dau, cung dien voi lop thir 3 nhung n6 co kha nang trao d6i voi moi tnrong ben ngoai boi VI hrc lien kct doi veri no kern ben virng so voi krp thir 3.

Hinh 3.3. Cau tao ella keo dar

Nxuo'//: Sinh thai m6i tnrong dat (Le Huy Ba, 2001)

Nguoi ta thuong goi lap thir nhat la nhan kco, Icp 2. 3, 4 diroc goi chung la lap dien kep, lop 3 va 4 thi duoc goi chung Ia lop dien phu.

Voi cau true nay, kco dat co kha nang hap thu trao d6i ion giCi'a be mat cua dat voi

dung dich dat baa quanh no.

3.1.1.2. Khd nang hap phu chat thdi nguy h£!i ella keo ddt a) Http phi} (0 hoc

Xay ra khi loc nuoc c6 chua chat thai nguy hai, Khe hO' mao quan va phi mao quan giCi' lai cac hat tap char trong mroc co duong kfnh Ian hon duong kfnh khe he, lam mroc sach hon mot phan, Day Hi mot trong nhirng nguyen nhan lam mroc ngam sach,

59

h) Hdp phu phon fir

Xuat hien trcn be mat hat keo khi giira chung va moi truong trong dat co chenh lech nang de) phan ur, Nguyen nhan lit do nang hrong be mat, Vat chat nao lam giarn sire ding be mat ngoai dung dich dat, thi se bi hap phu vao b~ mat hat keo. Ngiroc lai, V(l{ chat nao lam tang sire cang mat ngoai dung dich dat sf: bi day ra khoi hat keo. Cac phan tv nho cua moi truong dat co the hut phan til dat cling co the hut cac phan nr khi, hoi ruroc va cac phan tii chat long. Cac phan tii dM cilng co the hap thu nhirng phan tii khong phan ly thanh cac ion cua cac vat chat d.n duoi dang phan tU.

Vf du: Khi dung dich dau tham qua dat thi cac phan ur trong dau bi hap phu, hoac mot dung dich muc mau tharn qua moi tnrong dat bi giu lai ITIqt so lop phan tu mang rnau nen muc bi nhat mau, Do la kha nang hap phu cua dat voi moi tnrong mroc. Con doi voi moi tnrong khi, dat cung co kha nang do. Ve kha nang nay co the xep theo thu nr yeu dan:

Hoi mroc > NH3 > CO2> N2 c) Hap phu trao deli (con goi iii http phu ion)

La kicu hap phu thong qua sir trao doi ion gitra be mat ella keo dat (lap dicn trao d6i) vrri dung dich dar chua chat thai nguy hai bao quanh no. Nhu da biet hat keo co the la am hay duang nen co the xay ra su hap phu trao doi ion duang hay hap phu trao doi ion am .

• Hap phu trao d6i calion

Nguyen 1)"': Dang hap phu nay chi xay ra trcn be ITI~t tiep xiic cua keo am (lap ion trao d6i la duong), Vi dIJ xung quanh keo dat co Ca2+ se duoc trao dOl voi mot cation trong dung dich dat tren be mat tiep xuc. Chang han nhu voi H+ cua Hel moi xarn nhap vao dung dich dat. SI.! trao doi nay la hoat tinh rat dac tnrng cua kco dat va moi tnrong sinh thai dar, khong mot moi tnrong nao co .

• SI! hap thu anion cua keo dat

SI.)." hap thu nay xay ra a keo duang (VI lop ion trao d6i tren b~ mat hat keo la am con 16p quyet dinh the la dirong). SI! hap thu nay la khong nhieu vi da s6 keo dat la kco duang con keo am qua it. Tuy vay tinh hap phu nay co may dac tnrng sau:

- V c kha nang hap thu co tM thea trlnh tu sau:

H2PO:' > HCO ~ > SCN- > SO ~- > cr > NO ~

. .

- Co the chia lam 3 nhom thea kha nang hap phu:

+ Nhom 1: Hap phu manh: PO:- , HPO~· , H2PO:'. Do kha nang tao ket tua rnann khi ket hop All+, Fe:;+, Ca" hoac trao d6i OR tren be mat keo cao.

60

+ Nhom 2: Khong bi hap phu: Vi du: cr. N03- va N02· VI cluing Iii nhtrng mu6i & tan (khong kct tua) vi vay chung de bi rira troi, Tuy nhien cac nha khoa hoc cho rang neu rnoi trirong dat qua chua thi mot luong nho anion se hi hap phu vao dat, Vi du khi pH = 3,3, luong Cl hap phu SC la 1,lmeq/lOO.

+ Nhom 3: La nhom trung gian giUa nhorn 1 va 2, g6m co SO/, SO:t, HC03-, co,': va SiO{. Trang truong hop co canxi thi SO/ se hap phu nhieu han d~ tao thanh CaS04 hoac CaS04.2H20 (thach cao),

Kha nang hap thu anion phu thuoc vao pH moi twang dal. Dat chua hap phu nhieu anion.

d) Hap phu hod IWe eLla moi truang ddt

La su hinh thanh cac ket tua ella hop chat hoa hoc tu cac chat de tan trong dung dich dat.

Vi du:

CaClz + NaZS04 ----). CaS04{- + 2NaCI

Fe_!+ + PO/ ----). FeP04{-

3Ca2+ + 2PO/ ----). Ca3(P04h '

Vi vay cac hop chat moi tao thanh duoc hap phu trong rnoi tnrong dat (khong bi

nra troi).

Trong cac kieu hap phu k6 tren thi hap phu trao doi la dac tnrng nhat cho hoar tinh moi tnrong sinh thai dat. No cling la mot trong nhtrng heat tfnh quan trong cua SI.! van chuyen chat thai nguy hai trang rnoi tnrong dal.

3.1.2. NUc1e trong dat

Nuoc dong vai tro quan trong trang dat. Thir nhat, mot hrong IOn cua mroc phai diroc cung cap de tam thoa man su doi hoi cho thirc vat sinh tnrong, boi vi mroc bi mat lien tuc do b6c thoat hoi til mat la va tu mat dat, mat nuoc, Thtr hai, mroc la mot dung moi ket hop voi nhimg dirong chat hoa tan thanh dung dich dar rna til do thirc vat co th~ hap thy nhimg nguyen t6 thiet yell. Ben canh do chinh hai vai tro tren rna nuoc dong vai tro quan trong trong viec di chuyen chat thai nguy hai trang dat,

Niroc trong dat thuong hien dien a nhimg Ie khong, nhung noi khong bi chiern hiru boi kh6ng khi. Tuy nhien, a mot vai noi cluing ta co the quan sat thay nuoc va khong khf cling hien dien chung trong mot te khong. Xung quanh cau nr dat diroc baa boc thanh mot mang rnroc voi lire hap phu rat manh, ben ngoai la mroc mira ngirng tu co kha nang cung cap cho thuc var sir dung de dang. Nhirng dai te khong sc chua day nuoc khi mua Ian va sau do mat di do chay tran hoac do tharn xu6ng tang diroi. Neu trong rnroc co chat thai nguy hai se thea co chc nay rna di chuyen sau xu6ng long dat.

,61

Cau tLIdat

Nuac trong te kh6ng

Hinh 3.4. N hung cdu tlr dirt vai cdc Ie' khdng bao boc xung quanh

Phan Ian cac te khong deu duoc chiern hiru do mroc, baa boc xung quanh call tir dat la mot mang mroc mong; vai noi kh6ng khi van con hien dien giua nuoc va cac cau tir dat.

Khi dat bi kho thl luong mroc trong te khong khong nhieu, va ph an Ian cac te khong bi chiern bci khong khi, Anh huong den su van chuycn chat thai nguy hai trong dat thong qua ruroc, Tuy nhien lirong mroc trong dat con l¢ thuoc vao nhieu yeu to khac nhu: sa cau, d9 sau cua tang dat, dieu kien thai tiet va dieu kien canh tac cung nhu mire mroc thuy cap.

Khi luong am d9 dat tot nhat cho sir sinh tnrong thirc vat, uuoc trong nhimg te khong c6 the chua chat thai nguy hai se di chuyen trong dat va thuc vat se si'r dung cluing. SI.! di chuyen cua mroc trong dat c6 the thea bat cu huang nao: di chuyen xuong do anh huang cua trong lire, di chuyen len tren hoac ngang thea hien nrong mao dan.

3.1.2.1. Hien tuong mao dan

Hien nrong mao dan la kha ph6 bien. M9t vi du dien hinh la su di chuyen cua nuoc len tren khi nhiing mot dau day bac den cay vao mroc.

Lire mao dan ton tai trong tat ca cac 10'.1i ~at. Tuy nhien toc 09 di chuyen va dang len cao cua mao quan thi le thuoc vao co so cua nhirng te khong chua trong oat. Hon 11I1a vai te khong c6 chua day khong khi thi se lam cham va chong lai sir di chuyen cua rnroc bang mao dan. V 0 hlnh chung lam chong lai su di chuyen cua mroc c6 chua chat thai nguy hai,

Thong thuong chieu cao dan nuac len tu mao dan 16'n nhat khi dat co sa cau min, neu c6 du thai gian va te khong khong qua nho. Dieu nay diroc giai thich tren co ban cua klch thiroc mao quan va tinh lien tuc cua te khong, Voi dat cat, n6 xay ra nhanh ch6ng, nhung qua nhieu te khong kh6ng c6 mao quan nen chien cao cua nuoc mao dan se khong Ian.

62

Su di chuycn mroc trong dat thuc hicn thea nhieu huang khac nhau khi rna sir hap dan giira nhirng tc khong dat va mroc duoc thirc hien thea ca huang ngang va huang dQC. 'if nghia cua mao dan trong viec kiem scat su di chuyen rnroc trong nhfrng tc khong sc tro nen hicn nhien khi nghien ciru su di chuyen cua chat thai nguy hai trong dat.

3.1.2.2. Nuac di chuyln xuong do tip luc trong luc

Tac dong ella trong lire doi voi nuoc ciing giong nhir doi vrri bat cu vat the khac, hap dan thco chieu huang vao trung Him trai dat. Ap luc ella mroc trong dat c6 the duoc bieu dicn hang phuong trinh sau:

~o = g x h

g - gia toe trong truong.

h - chien cao cua nuoc trong dat 6 mot do cao dia hinh nao do.

Trong hrc dong vai tro quan trong trong viec van chuyen mroc thira (chat thai nguy hai) tir vung re ben tren do hai mira Ion hoac do cung cap nuoc. La mot trong nhirng yeu 10 quan trong dira nuoc xuong tang ruroc ngam.

Ngoai cac yeu to trcn st! di chuyen chat thai nguy hai trong dat can phu thuoc vao rat nhieu ycu to' nhu: nhiet do, dQ pH, h¢ so hut ~m, ... Ngoai ra can phu thuoc nhieu van tinh chat hoa Iy cua moi 10<:1i chat thai. Dt db dang thay duoc sir di chuyen ella chat thai nguy hai trong dat ta can xem xet nhirng vi du cu the.

3.1.3. DUlmg di ella thuoc sat trung trong dolt

Du thuoc sat trimg diroc phun tren la thirc vat, tren ~ mat dat, hay diroc dua vao trong dat, mot phan kha 160 nhfrng hoa chat cu6i cung cling di chuyen vao trung dat. Nhirng hoa chat nay roi se di chuyen qua mot hoac nhicu hon trong so 6 huong chinh nhu sau:

- Chung s6 boc hoi vao trong khi quyen rna khong co S1f thay doi ve hoa hoc,

- Chung co the diroc hap thu bai phan tli mun va set.

- Chung c6 the di chuyen xuong ben diroi xuycn qua dat iJ dang chat long hoac dang

dung dich va mat di boi tnrc di.

- Chung co th6 trai qua nhfrng phan irng hoa hoc ben trong hoac tren mat dat,

- Chung c6 the bi phan huy boi nhirng vi sinh vat.

- Chung co the diroc hap thu boi thirc vat va diroc giai doc ben trong thirc vat.

So bien doi rieng biet cua nhirng hoa chat nguy hai nay se duoc quyct dinh it nhat mot phan do cau true hoi hoc cua cluing.

63

cro~ rem oval>

Hinh 3.5. Tier: trinh dnh huang lieu luiy chd: hia: co la thuoc sat !rullg (rang ddt

3.1.3.1. Tinh chat hoc hoi

Tinh chat boc hoi ella thuoc sat trung thay ddi rAt Ian va tiep thea d6 la SI! nhay ella cluing de co the tan vao bau khi quyen, Vai loai thuoc xong dAt d~ xu 1y moi tnrong dAt, nhu methyl bromide, dtroc chon boi VI ap suat boc hoi cua n6 kha eao eho phep cluing xam nhap vao trong cac te khcng dat tiep xuc vai nhfrng sinh vat rna cluing ta muon lieu diet, Do e6 dac tinh nhu the nen chting ding de dang bi bee hoi, tan bien nhanh chong vao khi quyen sau khi diroc xu Iy trong moi tnrong dat, ngoai trir dat bi che phil hoac bi bit kin tren be mar dat, Vai loai thuoc diet co (thi du nhu trifluranliny va thuoc diet nam thl cling d~ bay hoi va nhu vay, sir ooc hoi Ia each thirc chu yeu cua viec chung bien mat tir dat.

Nhtrng nghien ciru tnroc day cho rang su bien mat ella cac thuoc sat trung tiI trong dat 13 bang chirng ella SI! phan huy cluing, nhirng khi ngtrci ta biet duoc nhieu han ve chung thl c6 thi d~t cau hoi. Thi du, ngay nay nguoi ta biet rang mot Val hoa chat da bi bien mat vao khi quyen se quay tr6' lai dat hoac roi vao nuoc mat khi mua.

3.1.3.2. SI! hap phu

Su hap phu ella thuoc sat trung vao dat phan Ian dtroc quyet dinh bed nhtrng tlnh chat cua thuoc sat trung va dat noi rna thuoc sat trung diroc dua vao. SI! hien dien cua nhirng nhorn chtrc nao do, nhu -OH, -NH2' -NHR, -COOR, va -NR3, trong cau tnic cua thuoc sat trung se tao dieu kien thuan loi cho su hap phu, dac biet a rnun dat, Lien ket hydro va sir them proton (nhu them H+ vao mot nh6m nhu -NH2) thuc day SI! hap phu. Xet mot each tdng quat thi kich thuoc phan tu cua thuoc sat trung cang Ion, moi thu khac dell bang nhau, thl SI! hap phu cua no cang Ian.

64

Viii loai thuoc sat trung voi nhirng nhorn mang dien duong, cuug dUQ'C hap phu boi set silicat, Vai loai thuoc Silt trung dLfQC hap phu do set co khuynh huang phu thuoc vao do pll, SL! hap phu toi da xuat hien i'J pH thap, tai day co su them proton xay ra. Su' them ion H+ vao trong nh6m chirc (nhu -N) mang lai mot su tich dien duong tren thuoc diet co. dan den mot SL! hap dan boi nhirng dat mang dien am.

3.1.3.3. s« true di

Khuynh huang cua thuoc sal rrung de tnrc di tit dat thi wang quan gan voi tinh hoa tan va kha nang hap thu cua cluing. Nhimg phan nr hap phu manh duong nhu khong co kha nang nhieu de di chuyen xuong ben duoi. Tuong tu, nhirng dicu kicn thuan IQi eho str hap phu lai khong thuan loi doi voi sir tnrc di. SI! tnrc di de thuc hien boi su eli chuyen cua ruroc, do d6 dat cat c6 luong set va chat hiru co thap thl c6 sl! di chuyen nuoc de dang, va nlur vay n6 san sang cho sl! tnrc di tat. Nhin chung thu6c diet co eli dong nhieu han thuoc diet narn hoac diet con trung va sir sir dung qua mire thUDC diet co c6 the gay ra 0 nhiern nghiern trong nguon mroc ngam. Thu6c diet co hap phu ycu thi de di chuycn trong dat hrrn nhung loai hap phu chat,

3.1.3.4. Nhiing phdn {tug hOG hoc

Vai loai thuoc sat trung trai qua nhirng su bien deli hoa hoc doc lap doi vrri nhiing sinh v~t trong dat. 010 thi du, DDT, diaquat, va triazines de bi quang phan (photodecomposition) heat dong boi birc xa mat troi, ThUDC diet co triazines va thuoc diet trir con trung chua photpho hiru co de bi thuy phan va phan 11U)' sau d6 trong dat. Trong khi tinh phirc tap tir cac cau true phan ur cua thuoc sat trung tao ra nhimg co chc phan huy khac nhau, thi dicu quan trong can thay r5 la su phan huy doc lap bci nhimg sinh v~t dat thuc Ie la khbng xay ra.

Hang 3.1: D¢ hap phu cua vai loai thuoc diet co

Tenth6ngthuong Ten tlnrong mai Tinh hap bam tren keo set
Dalapon Dowpon kh6ng
Cloramhen Amiben ycu
Bentazon basagran yeu
2.4-0 Several trung blnh
Propaclo Ramrod trung binh
Atrazine Aatrex manh
Alachor Lasso manh
EPTC Eptam manh
Diuron Karrnex manh
Paraquat Paraquat rat manh
Trifluralin Treflan rat manh
DCPA Dacthal rilt rnanh lVKurln, Giao trinh M(li Ir/(/tnij (M! (U Ph/II Qm'ii. 2000)

65

3.1.3.5. 51! chuye"n hoa bi"ri cac vi sinh v~ trong Jiit

SI! phan huy sinh hoa bang cac vi sinh vat dat la phirong phap quan trong nhat rna nho do cac thuoc sat trung diroc di chuyen khoi dat. Cac nh6m chirc nao d6 nlur -OH, - COOR, va -NH2 tren nhirng phan llt thuoc sal trung cung cap nhimg vi trf cho vi sinh vat {an cong.

DDT va nhirng thuoc sat trung chua do nhu aldrin, diedrin. va heptachlor bi phan huy rat cham trong dat. Nguoc lai, thuoc trir sau chua photpho hiru co nhu parathion bi phan huy hoan toan nhanh chong boi nhirng loai vi sinh vat trong dar. Tuong tv, thuoc diet e6 duoc sir dung rong rai nhat, nhu 2,4-D, phenylureas, aliphatic axit, va cacbonat thi san sang bi uin cong boi nhieu vi sinh vat trong dat. Ngoai trir triazines (nhu atrazine] bi phan huy cham, chu yeu la phan huy hoa hoc, hau het nhirng thUDC diet narn ding de dang bi phan huy boi vi sinh vat, mac du toe d¢ pharr huy co cham han, va n6 cling gay ra nlurng van de ve cac du luong thuoc con lai trong dat,

3.1.3.6. 51! hap thu cua thuc vdt

Thuoc sat trung thuong duoc hap thu hai cac thuc v~t bac cao, mot tien trinh can thict noi len su hieu qua cua hau het thu6e diet co va vai thuoc diet con trung. Hoa chat bi hap thu co th~ van t6n tai rna khong bi bien d6i ben trong thuc vat hoac chung co the bi phan huy. Vai san pham phan huy la hoan loan vo hai doi voi can nguoi va nlnrng sinh vat khac, nlurng mot SD san pham khac thi lai doc hai, a vai truong hop thi no con doc han thuoc sat trung ban dau, Nhirng tun du cua thuoc sat trung, dac biet la trong phan an duoc cua thirc vat (trai cay, hat, ... ), Ia nguy hiem den can ngiroi khi chung ta an nhirng phan nay. SI! hien dien cua thuoc baa ve thuc vat trong thuc vat an duoc can phai duoc kiem soar nghiem ngat de bao dam an toan eho con ngiroi khi sir dung.

Klui nang 11(11 ton nla thuoc Sa! trung trong ddt

SI! luu t6n cua thuoc sat trung trong dat la mot sl! tong hop cua tat d. cac phan irng, str di chuycn, va SI! phan huy anh huang len nhfrng hoa chat nay. Nhirng khac nhau 1'6 rang ve str t6n luu la mot nguyen tac eho cac loai thuoc bao ve tlurc vat khac nhau. Vi du, thuoc diet con trung chua photpho hiru co c6 th6 keo dai chi vai ngay trong dat. thuoc diet co duoc sir dung ph6 bien nhat la 2,4-D hru t6n tir 3 - 15 nam hoac dai han tBdng 3.2). thai gian luu t6n cua nhimg thuoc diet co khac, thu6c diet narn, va thu6e diet con trung thi thong thuong narn a khoang trung gian. Phan IOn cac thUDC sat trung phan huy nhanh chong du d~ ch6ng lai sl,f tich luy trong dat, Nlnrng thuoc sat trung nao khang cu lai sir phan huy thuong co kha nang lam thiet hai den moi tnrong eao han.

66

Bang 3.2: Kha nang hru t6n trong dat cua mot so Ioai thuoc sat trung

Thu6e sat trung Kha nang hru t6n
Arsenie Knong xac dinh
Thu6c diet eon (rung Chlorinalted hydroearborn (Td, DDT, chlordane, 2-5 nam
dieldrin)
Thu6e diet co Triazine (Td, Amiben, sirnazine) 1-2 nam
Thu6c diet eo Benzoic (Td, Amiben, dieamba) 2-12 thang
Thu6e diet eo Urea (Td. Monuron, diuron) 2-10 truing
Thu6e diet eo Phenoxy (2,4-D,2,4,5-T) 1-5 thang
Thuoc diet con trung Organophosphate (Td, Malathion, diazinon) 1-12 tuan
Thu6e diet con trung Carbamate 1-8 tuan
Thuoc diet co Carbamate (Td. Barban, CIPC) 2-8 tuan Ngu6n: Giao trinh Moi truang d(11 (U Pilat Qu6i. 2000)

3.1.4. Nuoc va khi ro ri tit cac bai rae

3.1.4.1. Nude TO ri

Nuoc ro rl co the duoc dinh nghia la chat long tharn qua chat thai ran nguy hai va chua nhieu chat hoa tan va 1<1 hrng til chat thai ran do. Trang hau het cac b.ii rae an toan mot phan nuoc ro ri la do chat long sinh ra til su phan huy chat thai va phan con lai la do chat long di tu ngoai vao bai rae nhu: he thong thoat nuoc be mat, nuoc mira, nuoc ngam va nuoc phun len tll diroi dat.

_ .... 11 .... 111 ••• ,. .

... , , ..• ~ ,.·.,1 , r ;» •.

• • • '.. .'. ' •• 8fii chon lap • '.. .'. '.. .' •

~# • III.... • •• 1fIII ,...... II ..

III II ••• II ~ " " ill,.," "111· ~

•••••• rn. ft. _,d' _.PC In

Vat lieu bang

Duong ehay thue Ie

Hinh 3.6. So d(y cua dong chdy dsa dO~lII

67

Khi nuec ro ri tharn xuyen qua chat thai ran dang bi phan huy 0 ben duoi bai file se mang thea cac phan til hoa hoc va cac chat .sinh hoc. Cac 56 lieu nghien ciru ve thanh phan hoa hoc cua rnrrrc fa ri cho thay gia tri nang dQ cua nhieu thanh phan thay d6i trong pham vi rat rong. Nuoc ro rl chua rat nhieu chat hoa tan va c6 th~ c6 cit vi khuan gay benh di chuyen tham nhap

Hinh 3.7: L6t lop e/z6"ug thdm cho hili chon lap

vao ngu6n mroc ngarn, ket qua la nguon mroc ngarn bi 0 nhiem nang. SI! 0 nhiern cling e6 the xay ra tuong tu d6i voi nguon nuoc mat,

De tranh 0 nhiern nguon rnroc, cac eo quan quan ly c6 thAm quyen nen de ra nhirng bien phap nghiem ngat de kiern scat mrcc [0 ri nr bai chon hlp rae va phai e6 str giam sat t61. Bien phap ky thuat M kiem soat nuoc fO rl tlr bai rete hop v¢ sinh la thiet ke' va lap d~t cac lop 16t 0 day bai rae de ngan chan Sl,T tharn va sau d6 can phai thu gam nuae 1'0 ri, Ben canh viec b6 tri cac lap 16t b day bai rae can thiet phai e6 he thong xu ly mroc ro ri tir rae de lam sach rnroc ro 1'1 thu dtroc truoc khi thai n6 vao moi tnrong.

3.1.4.2. 6 nhiem khong khi tit cac hili rae

Cac khi sinh fa tu cac bai rae baa gorn amoniac NH3, oxyt cacbon CO, hydr6 H2, su1fua luu huynh H2S, nita N2, eaebonic CO2, metan CH4 ... la cac khi sinh ra do qua trinh phan huy ky khi rae thai.

Trang hau het cac tnrong hop, tren 90% the tich khf sinh ra tu sir phan huy chat thai ran la cacbonic CO2 va metan CH4. Khi metan e6 mat trang khi voi nong d¢ 5 - 15% n6 se gay n6. Tuy nhien trong bai rae kh6ng c6 oxy va khi nong d¢ metan dat den gia tri n6i tren n6 van kh6ng gay n6. Mac du hau het khi metan thoat vao trong khi quyen, nhirng van c6 the tim thay cacbonic va metan len den nong do 40% 6 khoang each 120m ben canh bai rae. D6i voi bai rae kh6ng co su thong khi, pham vi cua sL;C di chuyen ngang nay thay d6i phu thuoc vao thuoc tinh vat lieu baa phu va cau tao dat da xung quanh. Neu khong kiem scat 51! th6ng khi xung quanh bai rae vao bau khl quyen thi n6 c6 the tap trung ben duoi cac cong trinh xay dung, cac khoang tr6ng xung quanh bai rae ve sinh.

68

H~ th6ng bao phu tam thai

Qu~t kh(

Bomloc tu~n hoan

Hinh 3.8. Tdc nhdn sinh hoc pluit sinh khi tluii tit bdi chon !iiI)

Neu c6 su thong khi thich hop thi metan khong con la van de dang quan tam. Nhung ve phuong dien khac, cacbonic co the gay ra mot s6 van de xau do ty trong cua chung. Nhir da bier khi cacbonic nang gap 1,5 Hin khong khl va nang gap 2,8 IAn rnetan, vi vay n6 e6 khuynh huang di chuyen xuong duci day ella bai rae. Ket qua la nong dQ cacbonic trong cac tang thap hon ella bai rae e6 the cao trong nhieu nam.

Mat khac do ty trong cua no, cacbonic se di chuyen xuyen qua cac lap dat da a duoi day biii rae cho toi khi n6 tiep xuc voi nuoc ngam. Cacbonic I~p nrc hoa tan VaG rnroc cho pH cua mroc ngam thap hon, SI! hoa tan nay eo the tang dq cirng va ham IUQng mu6i khoang.

VI vay, bat eli' qua trlnh nao lam tang cacbonic tu do san sang hoa tan VaG nuoc ngam se Hun tang eacbonat eanxi hoa tan. SI! gia tang dq cirng anh hirong chu yeu boi su eo mat ella eaebon dioxyt trong nuoc ngam,

Hien nay de bao v~ moi trucng khong khi tai cac bai rae, eo the su dung cac thiet bi tI1U gom khi va thief bi khir khi. Sau khi xu ly se duoc tan dung lai lam khi d6t hay dot bo true tiep,

" .:t.............. ,

3.2. S1!VAN CHUYEN CHAT THAI NGUY HAl TRONG NUOC

Nucc 13. mot moi twang thuan tien eho viec van chuyen cac chat gay a nhiem vao moi trucng. Nhirng chat gay 6 nhiern diroc phat thai vao nude nhu the nao? Nhirng su phat thai co kiem soat chat che VaG cac nguon nucc mat (nhu nhimg dong kenh, su6i, eon song va cac ao ho) 13. dieu kien bat buoc de bao ve nguon nude. C6 kha nhieu 10<,\i dong thai khac nhau duoc thai true tiep VaG nguon mroc mat. Vi du nhu dong chay ra tu cac cong trlnh xu ly mroc thai, thiet bi lee nucc thai ra tu cac lo d6t rae, niroc Ii dtroc xu 19 tir cac bai rae, ruroc nra diroc xu ly tu cac phuong tien tai che va tai su dung ...

69

Hau nhu moi co sa san xuat cong nghicp va thuong mai dell sinh ra mot hrong nlIOC thai nao do. Do kha nang lam sach nude thai cua chung ta hien nay va sau nay kho co th6 dat duoc 100%, nen d. viec thai nuoc thai e6 kiem soat van ruroc mat cling se luon ill mot nguon gay 0 nhiern vao rnoi truong bcS sung.

Su quan trac phat thai nhimg chat thai nguy hiern vao nuoc ngtim thong thuong it khi duoc tlurc hien. That vay, hau het cac su phat thai chat gay a nhiem co h~1TI soat dell lien quan den cac chat khac hon ia chat thai nguy hicrn, va xuat hien tren mat dat tren ca ruroc ngarn. Vice ap dung thuoc trir sau tnrc tiep vao dat la mot vi du nhu the. Mot vi du khac iii. viec Slr dung cac thung chua tu huy tai cho va nlurng canh dong co duong mirong chay ngang qua cac can nha nang than.

•

------~-----~-------

NCI!. b6 '. ( Sl/ toa ra MLIa, tuyet va

chat thai \ , b~i kh6ng ben

Troi di, SLI trao doi di6m thai

SLI chat lac

. 1 t' Nap vao

SLItLIOngtac ,

vai dat ~LIae ngam

(thaydol ion, - - - - - __ SLItLIcmg tacvrn __ --

SlI hut tham lang ngam nLIdc - -

bema!)

Sv hap thu cua thuc vat

Thai hoi tai mat nvde

Hinh 3.9; QIIY trinh ('lillY/II adi I'd Sl/ plulnllllY ben dU/li be" m~i{ I'd trong khi qllyell

Nhung s~r phat thai khong kiern soat xay ra ca trong nunc m~l lan nunc ngarn. Sir ri mroc va cac chat 6 nhiern chay ra tlt nlurng biii rae Ia mot VI du dien hinh e110 nhirng su phat thai khong kicm soat van ngu6n ruroc mat va nunc ngarn. Nhirng sir phat thai do Iii. ket qua cua nhfrng co che tu nhien, do la S1.f tac dong cua lirong mua dan den dong chay mat hoac stf phat sinh nunc ro rio Cac stf phat thai kh6ng kiern scat khac do hoat dong cua con nguiri nhir nhirng stf chay tran ciing xuat hicn.

3.2.1. Qua tr'inh tram tich, bay hrri, phan tan cua CTNH trong rnui truong mroc Trong moi truong mroc, nong do, su di chuyen, bien doi vii. doc tinh ella chat thai nguy hai truoc het bi kiem soat boi: cac o<:ie tinh Iy hoc, hoa hoc ella cac chat thai nguy IWi; cac d~c tinh 1y, hoa, sinh hoc cua h~ sinh thai, nguon va ti i¢ ella hoa chat trang rnoi truong.

Ciic dac tinh ly hoa hoc la rat quan trong. bao g6m cau true phan nr, tinh tan trong nuoc, ap suat bay hoi. Tinh on dinh ella su thuy phan, quang phan, phan huy sinh hoc,

70

boc hoi, hap thy. thong khi, sl,t til lam sach cua cac vi sinh vat va e6 su tham gia cua cac cap moi tnrong (khong khi - mroc: tram tich bun - mroc) cung cung cap nhimg thong tin quan trong.

MQt so yeu t6 cua moi tnrong nuoc e6 the anh hirong den tinh doc cua chat thai nguy hai, chang han the tfch nguon mroc va dien tich be mat, nhiet dQ. dQ man, pH. dong chay. do sau, ham hrong chat lo lung, kieh eiJ hat tram tich va ham hrong cacbon trong tram tfch bun.

Ty I~ trung binh cua cac hop chat trong nguon chat thai vao rnoi truong nuoc la rAt quan trong trong viec du doan nong dQ hoa chat trong moi truong tiep nhan. Tuy nhicn, ty l~ trung binh cua nguon vao va toe dQ thai ra cao trong thai gian ngan do san xuat thi rat kh6 eM iroc tinh nen co the tinh ehinh xac se khong cao. Thong tin vc nong dQ co ban cua hoa chat va cac san pham bien doi trung gian cung rat quan trong trong vice tinh toan nong do cua chung trong moi tnrong ruroc.

Cac loai thong tin trcn khong chi duoc Slt dung de tinh nang do hoa chat trong rnoi tnrong rna con dung de xac dinh: dong hoc cua chat thai nguy hai va cac phan ella rnoi rnrong nuoc trong d6 n6 c6 the bi phan tan; cac loai hoa char va cac 10,:,i phan ung sinh h9C co the xay fa trong qua trinh di chuycn va sau khi ling tu: dang san pharn sau cung va tinh ben virng ella chat thai.

Kicn tlurc ve dac tinh Iy hoa hoc cua cac loai chat thai nguy hai cho phcp du doan ve de bien doi cua cac hoa char d6 trong moi tnrong mroc. Chang han, cac hoa chat nguy IWi e6 ap suat bay hoi cao va tinh tan trong rnroc thap co khuynh hirong khuech tan til nude vao trong kh6ng khi (bay hoi), Cac char thai nguy hai co ap suat bay hoi thap va tfnh tan trong mroc thap thuong lang xu6ng day, cac hoa chat c6 tfnh tan eao thuong ton tai trong ruroc. Cac hoa chat tan trong nuoc c6 do phan tan rong va dong nhat hon cal" hoa chat it tan Irong ruroc.

Trong ruroc, m91 s6 10",i chat thai nguy hai c6 the ton tai 6 ca ba dang khac nhau \,~I deu co Ihe anh huong den sinh vat, do la: hoa tan; bi hap thy boi cac thanh ph.in vo sinh hoac hiru sinh hoac lo lirng trong nguon mroc. hoac lang tu xu6ng clay va tich tu Irong co the sinh V~L Cac chat hoa tan trong ngu6n rnroc de bi sinh vat hap thu. Cac hoa ehflt ky nude co the lang xuong bun day. 0 dang keo, kh6 c6 the bi sinh v~l hfip thy. Tuy nhicn, ciing e6 mot s6 sinh vat day c6 the sir dung cluing qua dtrong ticu ho.i hay he) hap, Cac hoa chat tro' thanh tram tich day co the tai hoat dong khi lap tram tfch bi xao tron. Hoa chat co the tich tu trong co the sinh vi!-t tai cac m6 khac nhau, qua qua trinh trao d()i chat va thai Ira lai m6i tnrong mroc qua can duong bai tier.

Chat thai nguy hai tan trong mroc co tht ton tai ben virng va duy tri durrc cac dac tfnh ly hoa cua chung trong khi di chuyen va phan bo trong moi truong mroc. Ho.i chat ben vtrng co the tieh tu trong moi truong nude den mire e6 the gtly doc, Danh gii.1 unh ben

71

virng cua hoa chat, ngiroi ta dua ra dai luong "thai gian ban huy" cua chting. Hoa chat cung co the bien d6i thanh dang khac do cac bien d6i vo co va hiru ca. Cac phan ling, bien d6i vo co chiern uu the trong moi tnrong nuoc la thuy phan, oxy hoa, quang phan. Cac phan ling vo C0 co the cho ra mot hoa chat, hoa chat nay co th~ hoac kh6ng the tham gia vao qua trinh bien d6i sinh hoc, Ca, vi sinh vat va thuc vat bien d6i hoa chat qua nhicu qua trinh bien d6i sinh hoc khac nhau hoac bi cluing hap thu, Cac qua trinh bien d6i sinh hoc nay khac hoan loan voi cac phan irng quang hoa va bien d6i vo co trong moi truong mroc. Cac van chuyen sinh hoc qua trung gian la cac thuc vat va dong vat anh lnrong den n6ng dQ cua hoa chat trong rnoi tnrong. Tuy nhien, d6i voi hau het cac hop chat hilu co trong moi tnrong nuoc, cac hie dong cua cluing filt dang ke khi so voi cac san pham cua qua trinh bien d6i vi .sinh. Noi chung, van chuyen sinh hoc c6 khuynh huang lam thoai hoa cac hoa chat thanh dang it dQC han, c6 cue han va tan trong nuoc. Tuy nhien, thuc te khong phai luon nhu vay, doi khi san pham bien d6i co tinh doc han.

SLI quang phan

t r)X¢r

SI.! bee hO'i

SI.,I tl1O'11g ta e vdi d at va tang ng~m nude /"

•

Su thai nra do vl khuan HA ~ H+ + A-

<::7_A e->

SI.,I hut bam

H-Q Su thuy phan H

Qua trinh'ling dong tram tich

~

SI! bien dOi OXY

Hinh 3.10: M{)t so" qu» trinh chuye'll diJi va 51! phon IU1Y trong moi tnf(tllg nuac

MQt s6 qua trlnh lien quan den su di chuyen. tich tu chat thai nguy hai trong moi mrong mroc nhtr: Qua trinh viItt Iy, pha Ioang cua dong chay, phan tan be mat, boc hoi: qua trlnh chuyen hoa phan huy chat hiru co; qua trmh tram tich; SlJ hap thu sinh hoc cac chat ban cua thuc dong V~L vi sinh vat thuy sinh; 51! lac dong cua anh sang mat troi,

- SI/ pha lodng:

Nhtrng chat thai nguy hai khi diroc thai vao mroc, chung se nhanh chong bi phan Ian hay bi pha loang trong mroc, Ket qua cua SI! lac dong do lam giam nang ch) cua mot s6

72

chat thai nguy hai trong mroc. Qua trinh nay duoc thuc day boi 5lJ tham gia cua chinh nuoc song, suoi tren b~ mat va duoi day dong song.

- 51/ trdm tich:

SlJ di chuyen chat thai nguy hai con co 51! giup d5 cua su tach roi va tram tang dang d.n ella chat thai nguy hai trong mroc a dang can bun. Co the neu ra 4 dang chat ran xuat hien trong mroc thai nguy hai la: Dang 10 lirng, dang bi phan huy, dang tao keo va dang lang xu6ng. Day hau nhu la nhirng dang on dinh va de tach.

Doi voi nguon mroc bi nhiem phen, su luang tac giua cac hat keo set (keo am) trong phu sa 10 lirng trong mroc gap cac cation AI'+, Fe2+ cluing se tao ra phirc dang cang eua va bing 11,1 xuong. VA tlnh qua trlnh nay keo chat a nhiern xuong bun day va lam eho nguon mroc sach han.

- 5;,'1/ OX)' !tOG:

Ngay khi cac chat hiru co van trong mroc, no bat dau oxy hoa nho SI! phat trien ella cac vi sinh oxy hoa trong mroc. Qua trlnh nay xay fa doi voi mot so chat thai nguy hai dang htru ca. Cac chat hiru co se bi oxy hoa hct hay mot phan va tuy thea cau true tirng loai rna eho fa cac dang khac nhau, nhung da phan san pham cua chung la vo hai, Day 13 mot lrong nhirng qua trlnh anh huang den su ton luu chat thai nguy hai trong mroc,

- 511/ fllli_v pluin:

Cac sinh vat yern khi se hoa long va chia nho thanh phan ella cac chat thai hiru co va phan tan chung trong mroc,

3.2.2. Qua trinh hap phu, thuy pharr 3.2.2.1. Qua trinh hap phu

V~ ban chat cua viec phat tan cac chat thai nguy hai trong 16'p rnroc mat. hap phu la sir tich tu quan trong cua cac chat hoa hoc tren be mat lop dat. Dac bier han nira n6 13 str phan bo cac chat thai htru co hoa tan til mroc ngam hoac mroc mat vao cac khoang chat cua lap nuoc mat. Mot vi du quan trong Iii su ket dinh cua cac phtin tiI hiru eo thanh dang bong dan den str tao nguon keo tu trong nuoc,

Viec phan ehia cac chat tan giira cac giai doan dua tren m6i quan h~ ai lire cua chat tan cho cac chat hap phu va cac chat dung moi. Ai luc la mot hien tuong phan til quan trong va la mot tie dung hoa h9C, vat ly va hrc hut tinh dien, Hai VI du khac la 5lJ di chuyen phan luong va su trao doi voi cac ion kim loai,

Mo hinh hai giai doan hap phu nhan ra moi quan h¢ khong tuycn tinh. qua trinh co dac nhanh chong, giai doan s6ng ngan, gay ra boi giai doan tiep nhan can bang cham han. lau han.

73

Ty i¢ hap phu co tht cham di, dcm den duong di cua viec khuech tan quanh co tir khoi chat tan chua nuoc tao thanh cac bot mroc va 5au do thong qua cac bot khi tu lai ngang qua lop h6n hop mroc d~ hap phu cac thanh phan hOU co hoac cac khoang chat.

That SI! nhicu loai phat thai lien quan co thai gian hap phu la hang ngay, hang tuan, hang nam, nhu PCBs (Polychlorinated Biphcnils)

Sl/ hap phu khong th~ng hang Pha nhanh Pha cham
::0 •
.<: ::::l.
n. .c:
a. z,f.\~ a.
-, ", ~f.\~'r:' a.
.<: ~«,>a: ''''
<0. s:
'0 ''i;>'¥'f.'. -0.
en s~'r:'a: '0
c; Ol
'0 c:
Z <0
Z
Nang d~ trong ruroc ngam
ThOi gian Hinh 3.11: 51( phan chia cua dung moi - cluit hdp phu (lunh trai) va hai giai doan hUT thdm be" mat (hinh. phdi)

3.2.2.2. Qua trinh thuy phdn

Nhirng chat hoa hoc co the phan ling voi cac phan ttt nuoc, phan ling hO<I hoc nay duoc goi la qua trinh thuy phan. Phan irng phat nhiet cua vai loai phan ling cua chat thai nguy hai la mot vi du. Qua trlnh thuy phan thuong duoc mo ta la 51! trao doi giira OR va anion nhom X cua hop chat hoa hoc, ket qua la su phan ly cua hop chat nhu sau:

RX + HOH ---> ROH + HX

Doi voi hau hct cac chat hoa hoc qua trinh thuy phan co anh huong khong quan trong so voi cac tien trlnh khac ve 51! bien doi cac hop chat hiru co. Tuy nhien doi voi cac chat hiru co nhorn CI, dac tnrng cua chung duoc bien d6i mot each chua hoan toan boi SI! phan giai sinh hoc, qua trinh thuy phan co tht quan trong tuy thuoc vao cac tac nhan khac. Qua trinh thuy phan cua cac hop chat huu co nhom Cl doi hoi su trao d6i cua nhom hydroxyl voi anion X tren mach cacbon. Phan ling dac trung ella alcohol hoac anken duoc bieu dien nhu sau:

H X

I I

C - C

C- C+ HX

Thuc su phan irng cua hydroxyl co the: duoc dien ra boi cac phan tll mroc hoac cac ion hydroxyl khac, Phan irng co th~ duoc xiic tac boi axil hoac cac chat hoa hoc thuoc nhom

74

giira trong bang tuan hoan, Toe do cua qua trinh thuy phan dua vao dl'? pH va nhiet do cua H/), cac hop chat hoa hoc, Sa d6 nay cling co th6 duoc minh hoa boi sir phu thuoc manh me cua toe dl) phan ling thuy phan tren cau tnic hop chat.

Ta co the t6m luoc, nhung kh6ng phai la phuong phap chinh xac tuyet doi, phan irng thuy phan duoc xem nhu la phan irng loai 1 voi hang so pH va nhiet do:

dC =-KC dt

voi: C - nang dl'? (khol luong tren th~ tfch) t - IhiJi gian phan LIng.

K - toe d¢ phan ling loai thir nhat tai thai diem nhiet do va pH hie do.

Gia tri K co tht dtroc xac dinn tai phong thi ngniem. Tuy nhien no nit kho tra thanh dCi' lieu dang tin cay boi VI moi phan ling se co nhirng anh huang ricng biet cua phan irng thuy phan.

3.2.3. Phuong trinh chon dong chay

Trong phan nay, chung ta sc xem xet cac phuong trlnh quan ly dong chay nuoc ngam va SIf van chuyen cac chat thai nguy hai theo cluing.

M6 hinh sau giii thtch can ke hai chieu kiem soat dung hrong. Theo Darcy, ta co cac thann phan trong dung luong la x, y va van toe vx' Vy

Phuong cua cac yeu to la dx. dy, Vice di vao rna kh6ng lam thay d6i dung luong ta co plurong trinh nhu sau:

voi: Qin - luu hrong vao QOU! - luu hrong fa

LUll hrong dong chay duoc unh theo Darcy nhir sau:

Qin = Yin x A

voi: Qin - hru hrong dong chay vao (crrr'zs)

Yin - van toe dong chay theo Darcy (cm/s) A - mat cat dong chay (ern")

Ta lai co:

t 1\

Vx + --:r dy

t -,

dx ---v t Ox dx

~ x

'----,--------'

~i~

Qin = 'Ix x dy + Vy x dx

Ya luu luong ra khoi the t ich do diroc tinh la:

75

( Sv ) ( ov.,. J

Q = v + -~ dx dy + v + _- dy dx

out ,X oX y oy

voi: °0\: - ty 1¢ so thay doi trong dong chay thea Darcy tai x ov

0;' - ty I¢ so' thay dci trong dong chay thea Darcy tai y

Cho the tich kh6ng thay doi, hru IUqI1g van va ra la bang nhau cho ket qua nhu sau:

(88: )dXdY+ (88; )dXdY=D

Binh phuong dan vi voi chieu don vi dx = dy = 1 phuong trlnh cho ta

ov 8v.,.

_X+_,=0

ox oy

Cong tlurc Darcy co the diroc viet cho viec chay tai phuong x va y nhtr sau:

3.2.4. H~ thong dong chay that

Dong chay thuc te diroc dai dien cua vi tri doan dau thuy lire, 13 do thi hai chieu tai 16p duoi b~ mat. Dong chay thuc la nhirng duong dang the duoc sap xep va nhirng dong chay. Dong chay thuc la mot dung dich c6 trang thai chay hai chieu deu dan duoi nhtmg vi tri ranh gioi dac bier. Tai sao phai ve he thong dong chay thuc trong thoi dai cua giai phap may vi tinh? Neu thieu kinh nghicrn, cau tnic cua he thong dong chay tlnrc se hinh thanh viec danh gia dung mroc ngam chay trong tl! nhien va neu c6 kinh nghiem, h¢ thong dong chay thuc te cung cap nhirng ket qua chuan mire doc lap dat duoc tir nhimg he thong tinh vi hen.

Nhirng he thong dong chay thuc te rieng bict mot each co ban diroc t6m tat nhir sau:

- Vice dau tien khac bier giua hai duong dang the gan ke nao do la gi6ng nhau voi hai duong khac,

- Nhtrng dong chay se giao nhau voi nhirng duong dang the tai g6c hen phai

- S0 do diroc bao lai boi hai dirong dang the gan ke va nhtrng dong chay bang binh

phuong tren trnrc te.

- Vi tri cua nhirng dirong dang the' la so hang cua ty I¢ thirc nguoc lai cho cac d!) doc thuy luc.

- M9i kenh dong chay truyen di deu gi6ng nhau ve so hrrrng 1'0 rio

76

Luong ro ri diroi rrurc dong nhat. cac vi tri dang huang co the diroc bieu dicn nhu sau:

Voi: q - ltru luong tren mot don vi dai [cm' / (s * em)] k - he s6 Ian truyen thuy hrc (cm/s)

h - do cao thuy hrc (ern)

nf - s6 dong chay kcnh

nd - s6 dang huang roi

D<) doc thuy lire giira hai duong dang huang duoc viet nhu sau:

(~J

1=--

(

voi: i - do d6e thuy lire

h - d¢ cao thuy hrc (rn) nJ - s6 dang huang roi

/ - khoang each doc thee dirong chay giira hai dirong dang huang (rn).

T6rn lai, he thong chay c6 the cung cap rnoi quan h~ tac dong nhanh nghia 13. xem xet mot each chinh xac dt) cao thuy hrc va viec chay tai lap duoi be mat, H¢ thong luoi chay c6 the duoc dung cho viec chay hai chieu thong qua mot don vi hoac cho vice xern xet mot ke' hoach,

Hinh ve sau se bicu dien cau tnic he thong luoi chay that doi voi tang ngarn mroc trao d6i voi mot dong song. Tinh toan dong chay d lap dum be mat tren mot met cua dong song st'r dung eho toan bo he thong dong chay that duoc bicu dien nhu sau, voi k = 1.10-2 em/so

Dong song

Dong chay

100m gam 80m lam

60m lam 80m gam 100m

lIinh .1.12. II¢ tlu'/ng dong duly lillie dOl vai mot tang ngam nuac

77

3.2.5. Cac vung khac nhau cua 51:1' nhiern ban trong mQt dong chay

-:
~
Duong cong do
hut oxy hoa ..
tan (DO)
i
./
Vung 6 nhiern Vung phan ra V ling phan huy Viing thu hoi V ling nuoc sach
Chi thi vat Iy Om bii lang xu6ng day Can lang xu6ng day I
D1,Ic S~ch
Thay d6i chat ran Due do khf doc hai om lang xu6ng day Can khong co
duaiday
IS.I! t6n.t~i cua T6n hai den sinh vat Hau nhu khong Tbn hai den sinh vat Khong anh lurong
sinh vat t6n tai Bon vung bien dr/i Clla nuac 6 nhiem

MQt dong song bi nhiern ban thong thtrong se trai qua bon vung chuycn bien voi mire dQ nhiem ban khac nhau: Vung phan ra; vung phan huy; vung phuc hoi; vung nuoc sach .

. Vllng pluin rd: Vung nay thuong xay ra (j noi thap hon cua ngu6n thai. khi luong mroc thai chay vao song. Tieu bieu eho vung nay la mroc tro' nen darn va due voi SI! hinh thanh can bun lang. Ham lirong oxy hoa tan giam xuong tai < 4 mg/l, ham luong CO2 lang len, xay ra su thong khi tro lai nhung van cham hon khir oxit. Tinh trang do khong thuan loi eho viec phat tricn doi song cac sinh vat diroi mroc.

- V!ing phdn lui»: Vung nay dac tnrng boi su 0 nhiem qua rmrc. Dieu do duoc micu ta nhtr 51! thieu oxy hoa tan, dong nuoc bi xarn va den hon cung voi slJ hie dong b6 sung 51! phan huy yem khi chat hiru co va sir tang khi CH4. H2S, CO2 va N2. Phan Ian mroc thai co bot n6i len be mat tao mau den. Doi song sinh vat nhat la ca hau nhu khong co .

. Fling phuc IIdi (sail khi do tu him sach}: Trong vung nay mroc song co gang phuc hoi lai nlurng dien mao truce day cua cluing. Hau nhu cac chat hiru eo duoc 6n dinh nhu bun, luong BOD va ham luong DO tang nhieu han. CUQc song cua vi sinh vat diroi nuoc b~h dau xuat hien, mroc tro nen sach han, narn va tao xuat hien tra lai.

- FLing nuoc sach: Trong vung nay tinh trang tu nhien cua mroc song diroc phuc hoi, chi s6 DO cao hon. Luong oxy can bang voi ham luong DO. a day su thu hoi duoc cho ia hoan toan,

Chung ta eo the xem xct cac VI du cu the de hieu r5 them ve su van chuyen, bien d6i va ton luu cua chat thai nguy hai trong nuoc:

78

1- 6 nhiem do cac chat huu co nguy hai:

Nhicu chat thai cong nghiep, chang han cac chat thai tir cac nganh cong nghiep san xuat hoa hoc huu co ... deu co chua nhirng hop chat hifu co co tinh doc nhu cac phenol, cac xyanua, DDT ... Nhirng hop chat nay khi diroc thai vao cac ao, ho, dong chay khong chi Hun chet cac vi khuan, tier trung th~ ruroc, Hun cho ruroc do khong con co kha nang trai qua qua trlnh tu Hun sach rna con gay chct ca va nhfrng thuy san khac ngay khi a nong de} thap. Mot s6 hop chat hiiu CeJ quan trong, gay doc d6i voi d. va co mat trong rurcc thai cong nghiep, thuong duoc thai ra song, ho iil. cac phenol, naphtalcn, fornandchyt, xyanua, hydrocacbon clo hoa, mccapian ... Mot lrong nhirng dau hieu nhanh nhay eho biet mroc da bi 0 nhiem boi nhirng chat dQC la hien urong ca. chet.

Cac hop chat hiru co (tru mot vai chat dac biet ben), deu co th~ bi phan giai boi cac vi sinh vat song trong nuoc. Trong qua trinh xay ra cac phan ling phan gicii nay, mot luong oxy hoa tan trong mroc bi tieu hao. Ngay d. nhfrng chat co tinh doc nhir phenol, xyanua cling duoc phan giai bang each do voi dieu kien 1.1 nong de} cua cluing trong mroc thap,

Neu lirong nap chat hiru co gay 6 nhiem (nrc hrong chat hiru co gay 6 nhiem cho vao mot th~ nuoc trong mot dan vi thai gian) nho, de} pha loang bang nuoc bao hoa oxy cao thi ham ltrong oxy hoa tan trong nuoc co the du d~ eho nhtrng vi khuan hieu khi (nhirng vi khuan can oxy nr do) phan giai cac hop chat hiru co mot each hoan roan thanh nhfrng san pham cuoi cung khong doc va khong co mui, Trong tnrong hop nay, nhimg anh huang xau cua hien nrong 6 nhiern mroc duoc trir klnr mot each tu nhien va rnroc diroc coi la trai qua qua trinh "ur tam sach",

Ngiroc lai, neu hien tuong 6 nhicm chat him co qua nang ne, tire luong n~p hiru co qua Ion thi hrong oxy hoa tan trong nuoc bi dung het. VI vay, lirong chat htru co can lai sc bi phan giai boi loai vi khuan yern khl. Liic nay san pharn cua SI! phan huy cac chat hiru co 1.1 hoan loan khac, cac san pham nay thuong doc va co mui hoi kho chiu nhu metan (CH4), amoniac ( NH} ), sunfuahydro (H2S), photphin (PH3) ...

Trong cac the nuoc tiep nhan do nap chat htru co 16"0. Thuong do hien nrong phan gitii chat hiru co rna nong d<) oxy bi giarn xu6ng diroi mire d<) gioi han doi voi ca, trong truong hop do ca b] chet ngat.

2- 6 nhiem do cac chat v6 co nguy hai

Nhirng hop chat v6 co doc hai co mat trong mot s6 cac loai mroc thai cua mot so nganh cong nghiep, nhirng chat pho bien nhat trong so do la clo tu do, arnoniac, sunfua hydro va nhirng sunfua hoa tan, cac muoi cua nhieu kim loai nang (kern, dong, chi, niken, ... ). Nlurng hop chat nay co th6 gay can tra hay lam ngirng han qua trinh tu lam sach cua nuoc vi cluing lam chet vi khuan va cac vi sinh vat khac co trong mroc, nen su phan huy cac chat gay 6 nhiem hiru co bi ngirng lai, Nhtrng chat nay con lam chet ca cung cac dong vat va thuc v~t song trong nuoc. Nhieu loai tao bi pha huy boi dong sunfat ngay a nhUng nong d¢ rAt nho,

79

Kern 13 nguyen t6 kim loai nang f<lt d¢c d6i vci ca. Nhieu nganh cong nghiep co nunc thai chua kern voi ham luong dang kt, chang han cong nghiep san xuat cac hop chat cua kern, cong nghiep san xuat cao su ... Hien tuong 0 nhiem kim loai nang cac ngu6n nunc, dac biet 0 nhiem chi va Asen gay nguy hicm ve mat y te neu ruroc dii bi 0 nhiern lai duoc sir dung thirong xuyen lam ngu6n mroc an. Hien nay ngiroi ta da thira nhan cac florua (F) la nhtrng chat doc, Do viec san xlliit va su dung ngay cang lang cac hod chat, cac chat dco va nlurng chat khac c6 chua flo nen nhieu loai mroc thai cong nghiep co chua cac Ilorua. Nhfrng dong song co chua nunc thai mang theo florua se nguy hai cho dan cu 6 nhirng vung dung ruroc cac song d6. Di nhien mroc uong can co n6ng d¢ florua khoang mot phan tricu d~ khong xay ra hien nrong hong rang, nlumg nell n6ng d¢ cac florua iOn han thi se gay ngo doc flo va gay hong rang.

Nhieu chat khi vo co dt doc doi voi ca. nhu hydro sunfua (H2S), cIo (e12), photphin (PH) thuong diroc sinh ra trong nuoc bi 0 nhiem.

3.3. Sl/V AN CHUYEN CHAT THAI NGUY HAl TRONG KHI QUYEN

Cac hinh dang chat 0 nhiem rna cluing ta thirong gap trong khong khi:

- Bui: 1 - 200f.Lm, diroc tao thanh do su phan ra lI! nhien cua da va dat hoac til cac quy trlnh co h9C nhu nghien va phun, co toe d¢ lang 160 va c6 the tach ra khoi khi quyen nho trong lire va cac lire quan tinh. Bui min dong vai tro trung tam xiic tac cho cac phan ling hoa h9C xay ra trong khi quyen.

- Khoi: g6m cac hat min c6 kfch thuoc tu 0.01 den lurn, e6 tht d dang ran hoac long, diroc tao ra tir qua trmh dot hay cac qua trinh hoa h9C khac,

- Khoi muoi: cac hat ran co kieh thuoc tir 0.1 den Iurn, duoc thai ra tir cac qua trinh hoi h9C hay luyen kim.

- S/(Ol1g: tao tnanh tir cac giot chat long co kich thuoc nho han 10 urn, duoc tao thanh do 51,1 ngung tu trong khi quyen hay tir cac hoat dong cong nghiep,

- Mel: 1a cac hat suong diroc tao thanh nUGC voi do darn dac co th~ can tr6 tam nhin.

- Sol khi: loai nay bao g6m tat d cac chat ran hay long 10 hrng trong khong khi,

cluing c6 kfch thuoc thuong nho han 1 urn.

SI,I phat thai chat thai nguy hai van moi tnrong thong thuong co tM diroc phan loai nhir sau: sl,l phat tan (] trang thai khf hay sir phat tin cac chat hat. SI,I phat tan a trang thai khl chi'! yeu bao gam doc hop chat hCiU co rna a do co che thai ehu yell la SI! bay hoi. SI! phat tan khi cung co the duoc tao ra tir qua trinh san xuat hoac xu ly chat thai. Vice phat tan cac chat dang hat phan Ian phat sinh t\l nhilng 51,!' dot chay, SI! xoi mon do gio va cac quy trlnh co h9C, vice thai ra cac mau hat nguyen chat rna trong do co the co v6 s6 nhirng chat gay 6 nhicm, Cac chat 6 nhiem bao g6m khong chi la cac chat htru co mil gam co ca cac kim loai nang, va vai loai chat thong thuong khac, trong do c6 ca PCB va

80

dioxin. Cac qua trlnh chay e6 the thai ra nhirng loai khf (vira IS. san pham cua su dot chay vira la san pham cua sir dot chay khong hoan toan) va chat hat 6 dang tro bay hoi kh6ng duoc dot chay.

Thong thuong nlurng qua trinh va ycu to tac dong den su phat thai chat thai nguy hai lrong khong khf baa gom:

51/ boc hoi: La sir chuycn d6i cua mot loai h0<1 chat III mot the long sang mot the khi.

SI! bay hoi la nguon phat tan chu ycu trong khong khi a hau het nhirng noi chua chat thai nguy hai, Cac ngu6n tren mat dat bao g6m cac thung chua hoa chat, nha kho, cac thiet bi ong dan ... con cac ngu6n 6 mat dat nhu mroc ri tu mot noi chon phe thai, a do nhirng chat 11l1u co co th6 boc hoi tu nuoc ri va di chuyen den be mat dat, Toe d(> boc hoi phu thuoc mot phan vao nhiet do, ap suat hoi nuoc cua chat do, va SI.! khac biet trong rnoi quan he gitra chat long va chat khi. Nhfrng chat 0 nhiern boc hoi co the di thang vao khf quycn, hay cluing co the di qua con dirong quanh co chang han nhu nhirng chat gay 0 nhiern cJ ben duoi be mat dat, Nhirng str chuyen hoa cua nhirng chat nay phu thuoc vao su khuech tan anh sang xuycn qua cau true moi tnrong xop cua dar. Nhirng chat gay 6 nhicm, xarn nhap vao bau khi quyen do su boc hoi, co the diroc do luong true tiep tai cho bang nhieu each khac nhau, vi du nhu viec stt dung cac may phan tich hoi hiru ca. Tuy nhien nlnrng dung cu nay thong thuong khong co kha nang phan loai ra giita cac hop chat hlru co khac nhau.

Nhiet dong hoc Clla qua trinh chllye'n dong thang dung Clla khong kid d61wfi kllong kh! kilo: Trong khi quycn ngiroi ta cho rang moi qua trinh ginn no hoac nen ep deu xay fa thea tinh chat doan nhiet (adiabatic) boi VI sir trao d6i nhict v6i moi tnrong xung quanh dien ra voi cuong dQ khong dil 160 de dan den sir can hang nhiet do, noi each khac la sir trao doi nhict v6i moi tnrong xung quanh co the bo qua. Khi mot khoi luong khi thai nguy hai b6 sung boc len eao trong khi quyen thea plnrong thang dtmg, n6 se chiu tac dong cua mot ap suat moi Ilk mot giarn nho, no sc gian nO' va nhiet d¢ cua no se ha thap. Nguoc lai, khi khoi khi do ha dan d¢ eao thi n6 bi nen cp, ap suat tang va kco thea la nhiet d(l cGng tang cao. Nguoi ta goi gradian nhiet dQ doan nhict kho la d9 ha hoac tang nhict d9 cua mot khoi khi b6 sung trong qua trlnh hoc len cao hoac ha xuong thap trong khf quyen kho, Trang twang hop khoi khf thai nguy hai diroc van chuyen thea phuong thing dirng trong khi quyen, hieu qua cua qua trinh thay d6i ap suat va nhiet do la chiern uu the, con qua trinh truyen nhiet voi moi truong xung quanh bang dan nhiet va btrc xa la thir yeu co the bo qua. Dieu do co nghia Ia khoi khi thai nguy hai khong duoc nung nong hoac lam nguoi til cac ngu6n nhict ben ngoai (rna chi do noi tai cua qua trlnh ginn no), nrc dQ = O. MQi qua trlnh xay ra voi dQ = 0 diroc goi la qua trlnh doan nhiet (adiabatic, Q la hrong nhiet).

- N Iliff dong hoc clla qua trinli chuyen dong fll(il1[: dung Clia khcJl1g khi dOl' V(fi khi dm, Thong so vat 19 quan trong cua khi ~m la dung am w. D6 lit luong hoi mroc tlnh bang kilogram chua trong khoi khi am co phan kho la I kg.

8l

e

w =: 0,622--

p-e

voi: p - ap suat chung cua khoi khong khf &m.

e - ap suat ricng (sue trirong) cua hoi ruroc trang khoi kh6ng khf am.

Theo dinh nghia tren cua dung am thl khi ftm luon lu6n co the diroc phan thanh nhfrng phan nhu nhau rna trong moi phan dcu c6 ly I¢ hoa tron: 1 kg khi kho hoa tron voi w kg hoi mroc (; cung nhict dc:) T va c6 ap suat rieng luang irng la p - eva e.

- N Iliff dong h9C Clta qua trinh clwyi:'n dong thing dung cua k/1(}ng khi d6i WI! khi baa hoa hoi nuac: Trong qua trinh gian no dean nhiet cua khoi khi bao hoa ta can xem xet den hieu qua cua nhiet in ngung tu, Khi khoi khf baa hoa boc len cao thi ap suat va nhiet dQ cua n6 giam va dan den sir ngirng tu hoi mroc. Neu gqi w, la dung am ella khi irng vai trang thai baa hoa cua n6 thi qua trinh ngung tu se lam eho \\.'s giam di mot dai lirong - dw, tinh eho rnoi mot kilogam khong khi kho va kern thea do mot hrong nhiet thoat ra IIi rdw.. trong do r la nhiet in ngung II). (hoac hoa hoi). 6 nhiet dc:) O°C, r = 2500 kJ/kg.

- Hinh dang luang khuech fan kh! thai nguy hai: DQ roi cua khi quyen duoc phan biet ihanh hai dang khac nhau: dc:) roi doi hru do nhiet gay ra va dQ roi CO' hoc, Dc:) roi Co' hoc xay ra nr chuyen dong cua khong khi tren mat dat va no phu thuoc vao nhiing yeu to khong thuoc ve nhiet nhu nha cira, vat can doi voi chuyen dong cua khong khi. Do r6i Co' hoc cang tang va mat dat eo nhieu cho g6 ghc loi 15m. R6i doi luu do nhiet va roi co hoc thuong rae dong mot each dong thai voi ly I¢ khac nhau den qua trinh khuech tan chat thai nguy hai. Roi doi hru duoc hinh thanh phan IOn la do lech nhict do giira lu6ng khi thai nguy hai va khong khi xung quanh. SI.! phan b6 nhiet do theo chieu eao ella khf quyen c6 lien quan chat che den chenh lech nhiet do noi tren va la ycu t6 quan trong ella hien tuong r6i d6i Iuu, Tuy thuoc vao SJ.! phan b6 nhiet do theo chieu cao ta co ba cap on dinh ella khi quycn: khong on dinh, trung tinh va on dinh. Khi quyen trung tinh lam 10 r6 qua trlnh r6i Co' hoc khoi dau, trong khi d6 khi quyen khong on dinh lam tang roi doi luu, con khi quyen 6n dinh thl lam trier tieu roi eo h9C. Hinh dang va SI! phan b6 nang do ella khi thai nguy hai phu thuoc vao cac dac tinh cua rei.

+ Khi khi quyen khong on dinh nrc Ia khi phan be nhier do thea chieu cao c6 dang sieu doan nhiet, khi thai nguy hai se co dang uon hron hoi vi cac phan tir khi khi bi mot tac dong xao tron ngau nhien theo huang len cao n6 se tiep tuc bay len eao va ngiroc Iai - huang xuong thap no se tiep tuc bay xuong thap. D6 la dang luong khi thai dien hlnh thuong co vao ban ngay khi ITI~1 troi dot nong mat dat voi cuong dQ birc xa Ian va g[lY ra cac dieu kien khong on dinh nhict. Birc tranh wang nr cling co the xay ra khi co roi CO hoc tren ITIe:)t quy m6 rong do doi nui 0 phia dau gio gay ra.

+ Luong khi dang hinh con thtrong hlnh thanh trong dieu kien khi quyen trung tfnh hoac gan trung tinh khi troi co may che phu lam cho btrc xa mat troi huang vao mat dat

82

vao ban ngay va birc xa hong ngoai tir mat dat huang vao khong trung vao ban dern deu bi giam, G6e rna cua luang khi hinh con vao khoang 20°.

+ Luong khi hinh quat thirong xay ra trong dicu kien khi quyen 6n dinh voi phan b6 nhiet d(> thea chien cao thea dang nghich nhiet ket hop voi gi6 nhe, Trang dieu kicn nay tfnh chat roi co hoc bi trier tieu thea chieu dung va n6 chi phat trien duoc then chien ngang lam cho lu6ng khoi c6 dang mung va xoe rong trcn mat bang nhu hinh cai quat. Vao ban dcm khi mat dat duoc lam nguoi do birc xa hong ngoai ra ngoai ta tlurong bat gap luang khi hinh quat.

+ Khi khi quyen co su phan tang, 6 phia diroi sat mat dat trong pharn vi d¢ cao ong khoi c6 nghich nhiet con a phia tren van co phan bo nhiet d(> binh thirong (doan nhiet, sicu doan nhiet hoac duoi doan nhiet) thi chat thai nguy hai se tich I~ 6 gan mcp tren cua lop nghich nhiet va I:;tO thanh mat diroi kha bang phang cua luang khi, chat thai nguy hai khuech tan duoc thuan loi han a mat tren, Trang dicu kien nay rat co loi ve mat moi truong vi nong d¢ chat thai nguy hai tren mat dat bi han che a mire thap, Luong khi khuech tan rnanh 6 phia bien trcn thuong xual hien vao chieu tai khi mat troi Ian va troi trong, khong may.

+ Cling tuong nr nhu twang hop tren nhung su phan tang ngiroc lai: lop nghich nhiet a ben trcn lop sieu doan nhict - ta c6 birc tranh gan nhu doi xung voi hinh dang luang khoi rnrong hop tren: luang khi khuech tan manh a mat duoi - "xong khi" mat dat, Day la trirong hop bat loi VI nong d¢ chat thai nguy hai tren mat dat se tang cao. "Xong khf" mat dat thuong xay ra vao buoi sang khi mat troi ham nang mat dat va cac lOp khong khi mong tuan It! til duoi len tren nhung chua dll d~ loai b6 hoan toan lap nghich nhict da hinh thanh tll: hom tnroc,

+ Khi ca ben trcn va duoi ong kh6i deu co lop nghich nhict luang khi se bi gioi han 6 hai krp nghich nhiet va chat thai nguy hai rat kh6 khuech Ian len trcn Ian xuong duoi - eo Ih~ xem nhtr "cai bay khoi",

- ClIlIye"n d(jng ngang cua khi CjllYC'II: Chuycn dong ngang cua khf quycn (thanh phan ngang cua gio) duoc hinh thanh chu yeu }a do be mat Trai Dat diroc dot nong khong deu, cong vao do la anh huong cua Trai Dat quay va anh huang cua luc dia, dai duong. LUQ'ng nhiet do M~t Troi chieu vao Trai Dat 6 vung xich dao IOn gap nhicu Ian so voi hai cue, do do khong khi 6 vung xich dao quanh narn nong hire con 6 hai cue luon luon bang gia. Theo quy luat, he 6 dau nong han thi khong khi nang 6 d6 se boc len cao va chuyen dong ve phia eo khong khi lanh, con khong khi 6 vung lanh se chay vc vung n6ng de thay the cho, tao thanh mot vong chuyen dong tuan hoan rna nguoi ta goi do la vong tuan hoan nhict (thermal circulation) gi6ng nhu chuycn dong cua khong khf trong mol gian phong c6 d~t 10 suoi ve mila dong. Gio Ih6i tiT vung ap SUitt cao den vung ap suat rhap luc dau c6 huang song song voi DUOng kinh tuyen, nhung do Trai Dat quay tir Tay sang Dong nen n6 bi lech ve hu6ng Tay, Do do 6 RAc ban cau c6 gio chu dao theo

R3

huang Dong Bac va Tay Nam con (j Nam ban cau theo huang Dong Nam va Tay Ric. Nhu vay phan 16n huong gio chu dao h91' voi duong xich dao mot goc 45°. Can hru y ding huong gio trcn tang cao co the khong trung voi huang gio trcn mat dat. SIJ thay doi 111160g gio nhu vay phu thuoc rat nhieu vao dia hlnh Cl,1 th~ ella thanh pnc hoac khu vue. Do do cac thong so co lien quan den SI! Ian truycn chdt tluii ngll)' hai trong khi quyen la van {DC va huang gio can duoc khao sat do dac tai cho sc dam baa ehfnh xac hem la can eLI vao so lieu quan trac khf hau diJ. tien hanh trong tnoi gian dai nhieu nam a cac tram khi tuong Ian can, D6i voi qua trlnh khuech tan chat thai nguy hai trong khi quyen thi lang gio va gi6 cap 1 c6 kha nang gay nguy hiem ve moi tnrong eho ban than cac nha may, khu cong nghicp ngay tai noi phat thai chat thai nguy hai. Gi6 cap 2, 3 co the gay nguy hai cho khu virc dan cir nam tiep giap voi nha may hoac khu cong nghiep neu khong co dai each ly. Cac cap gi6 cao han co uic dung khuech tan nhanh chong chat thai nguy hai ra pham vi rong va xa, lam cho nong do chat thai nguy nai tren mat dat gi8.m di rat nhanh.

- Chuy/n dong ngang Clla khr5ng khl d sat mgt ddt: Dia hlnh g6 ghc ella mat dat va cong trinh nha ella co anh huang rilt 16n den chuyen dong ngang cua khong khi trcn mat dAt. Khi gio thoi qua cong trinh, cac gd sac canh cua cong trinh se hat luong gin len cao t<;10 ra dQ roi co cuong dQ va kich thuoc Ian han nhicu so voi di) roi W nhien cua ban than lu6ng gio, lam cho luang gi6 c6 kha nang hi thay d6i ca van toe bin chieu huang chuycn dong,

- SI/ thay Jdi Clia V~lI I(k gio theo chieu cao: Bat ky mot chat long nao chuyen dong trong duong ong, muong dan cung deu chiu tac dong cua 11!c rna sat do thanh 6ng, thanh muong dan gay ra d6i voi dong chay. Chuycn dong cua khong khi tren mat dat cung chiu tac dong nrong W nhir vay cua mat dill: dQ nham, de) go ghc ella mat dar lam cho van toe gi6 b sat mat dat c6 th~ xcm la bang 0 va cang len cao van toe gio cang Ian dan, hie dau tang nhanh v6 sau cham dan.

3.4. ANH HuONG vA TAc DONG CVA CHAT THAI NGUY HAl

3.4.1. Co che hie dong cua chat thai "guy bai

Chat thai nguy hai noi chung khi tiep xuc voi co the song se gay tac dong den cac co quan nhay cam ella con ngiroi hoac sinh vat a nang do diJ cao va thoi gian du lau, S1! t6n thuong ella sinh v(\t phu thuoc vao tfnh chat ly hoa ella chat thai va tinh trang sue khoe ciing nhir su phat trien cua co th~ sinh vat.

Anh huang ella chat thai nguy hai doi voi co th~ song thuong thong qua mot so qua trinh dong hQC: nhu hap thu, phan bo, trao d6i chat, tfch luy, va bai tiet. Nhtrng tac nhan doc hai thuong khong tht hien tinh doc hai Hen be mat ella eo the song. Thay vao do cluing se tiep dicn thong qua mot chuoi cac tuyen tiep xuc va con dirong trao doi chat.

84

Bang nhirng can duong nay chat thai nguy hai va cac san pham chuyen hoa cua cluing se di den cac phan tv tiep nhan hay de co quan muc tieu va tich tu voi nang dQ du cao.

Khi mot sinh vat tiep xuc voi chat thai nguy hai n6 se hap thy vao co the sinh v~t d6 bang 3 can dtrong: mieng, da va ho hap. Vi du: uong niroc bi nhiem dau, hit tho khong khf e6 khi CO, hay mac do c6 dinh thuoc trir sau. Khi vao ben trong co the chat thai nguy hai sc duoc hap thy vao mau va phan bo khap co the.

Trong mot s6 twang hop chat doc se duoc phan giai bing cac co che' sinh hoa bao gam: oxy hoa bci trung gian cac enzym, khir alkyl (dealkylation) va cac phan ling thuy phan, Kct qua cua cac phan irng nay 13 hinh thanh nhieu hop chat hoa tan trong nuoc, cac hop chat nay c6 the se diroc bai tiet nhanh han ra khoi co the thong qua he bai tiel.

Tuy nhien cac phan ling trao d6i chat cling e6 the chuyen hoa cac hop chat cua chat thai nguy hai thanh cac san pham doc hai han. Phu thuoc vao dac diem va tinh chat cua chat thai rna no hoac san pharn cua no se lien ket voi cac phan nr tiep nhan: protein, lipit tren be mat mang te bao, axit nucleic, hoac Iii. nhtrng phan nr sinh hoc khac. SJ! urong tac qua lai cua cac phan ur tiep nhan se tao ra cac co che dQc hai, Vi du: Khi can nguoi hit tho khong khf co chua cae bon monoxide no se lien ket voi phan tu ticp nhan hemoglobin va gay doc hai eho co the con ngiroi vi khi hemoglobin ket hop voi CO se mat kha nang van chuyen oxy.

3.4.1.1. Tuyen tiep xuc

Cac tuyen tiep xtic chinh voi chat thai nguy hai gam: da, ho hap. tieu hoa. Dira tren ket qua nghien ciru tren co the song (chu yeu Iii dong vat), cac hop chat doc hai cua chat thai nguy hai se duoc hap thu vao cac co quan khac nhau phu thuoc vao ai Iuc cua cluing. Anh lurong cua SJ! hap thy phu thuoc vao tuyen ticp xiic. Co che hap thu tlnrong duoc dicu kien boi sJ! khuech tan va mot phan phu thuoc vao he thong van chuycn.

Thong thuong khi tiep xuc voi mot chat doc hai 6 nang dQ dJ bier trong khoang thoi gian xac dinh thi ket qua tiep xuc qua tuyen ho hap se doc hai nhat, sau do den tiep xiic qua an uong va cuoi cling ta tiep xuc qua da.

- Hdp thu qua duang 116 hdp: Khi va hoi doc de dang duoc hit vao trong co the. Chat 6 nhiern dang hat co the di sau vao duong ho hap phu thuoc VaG kich thuoc cua cluing. Bui voi duong kinh tir 0,5 + 0,7 urn (pham vi co the hit diroc vao co the) co the di vao cuong phoi va den tui phoi. Hat bui co duong kinh dong hoc hieu qua tir I den 2 urn c6 thai gian luu lai trong phoi lau nhat. Hat c6 duong kinh nho han 1 urn co kha nang bi tho ra ngoai lai ncn cluing [t t6n tai trong tui p~oi.

- Hap thu qua duong an uong: Cac chat d(lqh<;li tu chat thai nguy hai co the duoc hap thu vao co tht qua duong an uong, cac chat na)\ co the la cac hat trong khong khf khi tho qua mieng, co the Iii. chat long hay ran. Cac chat nay co the tich tu lai trong co the neu luong hap thu vuot qua kha nang bai tiet cua co th{"

85

3.4.1.2. Tfch trii

Cac lac nhan doc hai ttt chat thai nguy hai c6 th~ di chuyen khap co tM do sir hru thong cua mau, Ket qua la mot vai chat c6 the tfch tnr lai tai cac vi tri khac voi co quan muc ticu do ai luc cua n6. Mot so vi tri co kha nang tich tru chat doc hai trong co the la:

- M6 rna hru tru cac hop chat khong phan eire (cac chat thu hut rna). Vi du: PCBs,

thuoc trir sau chua cac hQP chat do hUU ca.

- Huyet urong luu tru cac hop chat lien ket voi protein cua mau, Vi du: ion thuy ngan.

- Xuong IUu tnr chi, radium va fluor.

- Than hru tru cadmium.

D6i khi SJ.! tich tnr hoat dong nhu mot co che bao ve vi n6 lam cho cac hop chat doc

hai di den cac co quan muc tieu cham han.

3.4.1.3. S u chuye'n hod: gom c6 chllye'n hO(1 sinh lire. SI/ bai tiet a) ClwJ·in hod sinh }U!C

Cac co quan giau enzym chuyen hoa chat doc trang chat thai nguy hai thanh cac phan tu khac goi la chat chuyen hoa. Cac anh hucng sau day co the xay ra sau khi tiep xuc voi cac hop chat hoa hoc:

- Anh }ll(dllg cong them: khi ticp xuc dong thoi voi hai hoac nhieu hoa chat kct qua la anh huong tong hQP se bang tong ella cac anh hirong doc lap khi tiep xuc rieng lc voi tung hoa chat. Vi du: khi tiep xuc voi cac thuoc trir sau photphat hiru co, anh hirong sc la anh huong tong cong,

- Arlit lIuang kill/ceil dai hay con goi la anh hirong nhan: khi mot co quan hay he thong nao do tiep xuc dong thoi voi hai hall. chat, ket qua la anh huong t6ng hop se 16'n han nhieu Ian tong cua hai anh lurong doc lap khi tiep xuc ricng Ie vrri tung hoa chat. Vi du nhir tiep xuc voi soi asbestos va khoi thuoc la.

- Anh Ill(r/ng tiem tang: mot hall. chat kh6ng gay anh huang len mot co quan hay h¢ thong nao tiep xuc no, nlurng SI! co mat cua no se lam tang hoat tinh cua mot hall. chat khac, Ket qua la anh huang tong hQP se 16'n han nhieu Ian t6ng cua hai anh huong doc lap khi tiep xiic rieng lc voi tirng hoa chat. Vi du: ruroc mua cong vci S02 sc tao thanh mira axil.

- Anh huang dOl' khang: xay ra khi mot chat can tro hoat tfnh doc hai cua chat khac, Kct qua la anh huong t6ng hQP se nho han nhieu Ian tong cua hai anh huong doc lap khi ticp xuc rieng Ie voi tung hoa chat. Vi du: chat thai axit cong chat thai bazo thanh dung dich trung hoa.

86

/J) S~( hili [iet

Cac chat hoa hoc va cac san pham chuycn hoa co the duoc bai tiet fa khoi co the: bang nhieu hoat dong khac nhau, Mot vai tac nhan doc hai, dac bict la cac hop chat phan cue co the di ra khoi co the qua duong nuoc ticu, mat, phan, rno hoi, Cac hop chat khong phan eire va khong bay hoi thuong kho bai tiet fa khoi co the, cluing chi duoc dira fa khoi co the sau khi da chuyen hoa sinh hoc,

3.4.1.4. Thai gian hap thu

Miic do doc hai khi tiep xuc vci chat thai nguy hai drr biet tlnrong ty It; thuan vci nang do tiep xuc, thai gian ticp xuc, tuoi va dieu kien sire khoe cua ngiroi hay sinh vat tiep xuc, Doi voi nguoi cac tieu chuan sau day dtroc Slt dung de me ta thai gian hap phu:

- Cap tfnh: [t han 1 ngay.

- Can cap tinh: tic 1 ~ 7 ngay,

- Can man tinh: tir 7 ngay ~ 7 nam,

- Man tinh: tir 7 nam den suet doi,

Sir ticp xuc co the: lien tuc hoac lap di lap lai thea nhirng khoang thai gian nhai dinh trong giai doan nao do. Trang nhieu tnrong hop vice ticp xuc lien tuc vrri chat doc hai trong chat thai nguy hai se co ket qua tram trong hon tiep xuc gian doan val cung mot nang dq da: biet, Boi vi khi tiep xuc gian doan se co thai gian de phuc hoi hay bai tiet chat doc.

Khi lieu hrong doc cap tinh diroc chia nho ra nhieu phan va ap dung len mot giai dOi.1I1 trong ITIQt thai gian dai thi anh huong doc hai sc giam. Tuy nhien viec tiep xuc lap lai hay gian doan voi mot hrong nho chat doc hai se din din den hau qua nghicm trong khi chat nay co xu huang tich trCI trang co the.

Gia Slt su bai tict tuan thea dong hoc pharr irng bac nhat, sire tai trung binh cua co the a trang thai 6n dinh (X<p) sau mot thai gian ticp xuc lap di lap lai co tl1(: unh thea cong thirc sau:

trong do:

tlj2 - chu ky ban fa cua chat dQC hai dang xct (ngay), f - ty l¢ hap thu,

D - lieu hroug ap dung trong su6t moi khoang thai gian hap thu (ml/kg trong 1110ng co the)

T - khoang thai gian hap thu (ngay).

87

3.4.2. Qua trinh tich lily va phong dai sinh hoc cua cac doc chat trong chat thai nguy hal

Cac thtrc vat b~c thap, thuc vat bac cao, dong vat bac thap, dong V~l bac cao, k~ cii con nguoi, khi tiep xtic voi chat thai nguy hai deu co the hi nhiem doc, Phan Ian cac chat dQC diroc sinh vat dao thai fa ngoai, mot pharr chat doc co kha nang t6n luu trong CCi tht sinh vat. Theo mang hroi thirc an va quy luat vat chu rna cac chat doc co the duoc chuyen tir sinh v~t nay sang sinh vat khac, va diroc tich Iuy bang nhtrng ham hroug doc to cao han theo bac dinh dirong va thai gian sinh song. Qua trlnh nay duoc goi la qua trinh uch luy - phong dai sinh hoc cua doc chat trong co' the sinh V~I.

Day chuyen thuc pham Ia con duong van chuyen nang ltrong IU CCi the sinh vat nay sang sinh vat khac. Ncu trong co thfl cua mot sinh vat la mat xich trang mot day chuyen thirc pham nao do co chua chat doc thl chat doc nay se duoc truyen sang sinh vi)_t khac co bac dinh duong cao han, kc no trong day chuyen.

Vi du trong h¢ sinh thai mroc bi 6 nhiem chat thai nguy hai A nao do, va mot day chuyen thuc pharn dtroc bat dau bang sinh vat san xuat bac nhat la phytoplankton. Day la cac loai thuc vat si:'r dung nang luong anh sang mat troi va chat dinh duong trong mrrrc de tong hop cac chat vo CCi thanh 16 clnrc song. Qua trinh nay du vo tinh tich luy doc chat A vao te bao co' tM chung. Sinh v~t san xuat la nguon nang Iirong va dinh dtrong cho sinh V~I tieu thu bac nhat (cac Ioai phieu sinh dong vat), Cac loai sinh vJitt tieu thu bac nhat cung lai tich hiy chat dQC A do vao co the cua chung. Ma chiing lai la ngu6n tlnrc an cho sinh vat tieu thu bac hai nhu ca, tom. Sinh v~l tieu thu bac hai sau khi da tich lCiy chat doc A, lai lam thirc an cho sinh v~t tieu thu bac ba nhu con ngtroi hay cac Ioai dong vat khac ... Ham luong doc chat (so voi sinh khoi) iJ hac dinh dirong sau luon cao hon hac tnroc nhieu Ian.

Anh sang mal trc':1i

r----~

Thuc vat b~c thap ThlJC vat bac-cao.. (rau, co)

(VitaO)~ . '~' ~

f)¢ng V~! phu du f)¢ng vat an co Dong vat nuoi..

~ t

Ca nh6 Con ngw1i

t

Ca I6'n

lIinh 3.13. D/iy cliuyen thuc phd'm to'lIR quat Nguon: D(!c hoc moi truang (U Huy Bu. 2001)

88

Qua do ta thay fang con ngiroi la sinh vat bac cao nhat trong cac bac dinh duong.

Dieu do co nghia la con ngtroi co kha nang tich luy nhieu doc chat va nhiern doc cao nhat trong the giai sinh vat trong day chuyen tlurc pham.

Con ngtldi
6,0
-f
£long vat co v(j an thit ThlJc ph~m Chim an thit
1,0 Rau qua Thit 10,0
i 0,02 0,2 t II I
AI AI



I
I I I
Chim an co va con trung D¢ng v~t an co Ca nLldc npot '--- Ca bi~n
2,0 va con trunq 2,0 I~ 0,5
2,0
I ~ ~ II
I I


ThlJc v~! ThlJC vat £lOng v$! ThlJc v~! £l6ng v~t kh6ng Thuc v~! nOi
1,0 0,05 !rong dat thuy sinh xtlO'ng s6n9 0,05
4,0 0,01 !rong ruroc
_h, t 0,1

I '-------l
I
£lat n6ng nghi~p £lat tl! nhien Ntldc ngol - Ntldc bian
2,0 0,01 10-5 10-6
~ "'- ~ ! tfI tfI I I
I I-I
I
Bui khf Kh6ng khi Nildc bien
0,3 2.10.9 den 104 5,104 Hinh 3.14. Nong d{! tich lily va phong dai sinh hoc eua DDT trong mang It(/Ii ttu« an. Dun vi fa ppm

3.4.3. M(Jt so anh huong co hai ella chat thai nguy hai

Anh huang co hai ella chat thai tao fa do chat doc hap thu vao cac te baa cua co quan Tn1,lC tieu, Trang co quan rnuc tieu, hoa chat doc hai sf: hinh thanh hop chat phirc hop tiep nhan boa bQC. Co che cua su hinh thanh hop chat phirc hop nay chu yeu duoc dieu khien boi ai luc co hoc,

89

Dieu nay la do co the con ngiroi c6 nhieu enzym d~ hap thu cac hoa chat khac nhau.

S\! hap thu bi chi phoi boi ha cau true kich thuoc phan tu tiep nhan trong enzym va kieu phan nr chat ncn. Hien nrong nay dtroc dong nhat va m6 t3 bang m6 hinh "0 khoa va chia khoa". Nhu ta biet thl moi 6 khoa co mot chia khoa rieng, nrong ur rnoi phan tu enzym sc c6 kieu phan tu chat nen da dinh tnroc. Khi co quan rnuc ticu phat hien ra mot hoa chat doc hai c6 cau true dung voi kieu phan tu chat nen, n6 c6 the gan phan tu doc hai voi cnzym va hinh thanh hop chat phirc hop tiep nhan hoa h9C.

Phan loai cdc tac dong va dnh hutmg ciia chat thdi nguy hai

Phdn IO(lI' theo dit'rn tai han: Cac hie dong doc hai cua chat thai nguy hai co the phan lam hai loai:

- Chat co tinh gay ung thtr: anh huong voi diem tai han la su kich thich khoi u.

- Chat kh6ng c6 tfnh gay ung thu: baa gam tat ca cac anh huang khac ngoai su kich

thich tao khoi u.

Pluin loai thea ca quan muc lieu: Cac co quan hay te bao muc tieu rieng biet co the diroc phan bict va su dung d~ phan loai, Vi du: Cadmium doc tinh voi than, xirong bi phan huy doi voi doc tinh ella benzen, metyl thuy ngan doc tinh doi voi nao, tetraclorit cacbon gay dQC a gan, phoi thuong bi nhiem doc boi thuoc di¢t co rnanh, mat bi anh huong boi thuoc chong sot ret.

Phon loai theo thai gian anh huting: Anh huang doc hai co the xay ra nrc thai hay sau mot thai gian nao do. Anh huang nrc thai hay cap tinh xay ra do su tiep xiic rieng le, ngiroc lai anh huang tn~ hay man tinh gi6ng nhu ung thir xay ra sau khoang thai gian la 20 narn hoac nhieu han nira tnroc khi khci u duoc thay tren co tht can nguoi,

Phdn 109i theo dnli tuoing thudn nghich va dnh huang khong thuan nghich: MQt trong nhimg khia canh doc to cua chat thai nguy hai Ia xem xet cluing co thuan nghich hay khong. Vi du doi voi gan, no c6 kha nang tai sinh te bao moi 160 nen nhieu anh huang co hai co the: trier tieu duoc hoan toano Con d6i voi he than kinh trung uong thi kha nang tai sinh t6 bao rnoi rat han che, do do hau het cac anh huang co hai kho co the triet tieu goi la anh huang khong thuan nghich,

Phon loai theo dnh huang h~ thong hay dnh hutYng C,!-C b(J

Anh huang cue bo xay ra tai bo phan co the sinh vat tiep xuc voi chat dQC hai: - S" an mon luon Iu6n anh hirong cue bo.

- SI! kich thich thuong xuyen la anh huang cue bo.

Nhtrng chat co hoat tinh phan img kern se hap thy va phan bo xung quanh co quan muc tieu gay ra su ton thuong he thong doi voi cac co quan va te bao khac.

Mot so chat gay ra ca anh huang cue bo lan anh huang h¢ thong. Vi du: Tetraetyl chi khi ticp xuc voi da 5e phil. hoai vung da ticp xuc, sau do n6 duoc hap thu VaG he than kinh trung irong va gay ra su pha hoai he thong cac te baa va co quan khac,

90

3.4.4. Tac d(mg cua mot vai chat thai nguy hal den moi truong

3.4.4.1. Khi S02

so., Iii. chat khi khong rnau, co mui hang va cay khi nong 0(> trong khi quyen la ppm. Sunfuro Iii. mot trong nhirng nguon 6 nhiern chinh trong khf quycn va gay anh lurong toi sire khoe can nguoi, 0(> ben vat lieu va Iii. nhan t6 chinh gay nen mira axil theo C0 cau sau:

------> H2SO:>

------> H+ + HSO - ------> 2H+ + SO 1 .. 2

3

Hoi axil g~p lanh sc ngtrng tu thanh mu axit, chung ton tai la Iirng trong khong khi hoac hap thu them hoi mroc tao thanh nhirng giot axit loang H20-H2S04 va 06 la nguyen nhan gay ncn nhirng can mira axil.

S02 nrong oni nang nen thuong 6 gan mat oat, ngang voi tam sinh hoat cua con nguoi. Sunfuro co kha nang hoa tan trong mroc cao han cac khi gay 6 nhiem khac nen de phan irng voi cac co quan ho hap cua ngiroi va dong vat, Khi ham hrong thap S02 lam sung viem mac, khi ham lirong cao (> 0,5 mg/m ') S02 gay nrc tho, ho, vicm loet dirong ho hap, Khi co mat dong thai S02 va SO:>' chi can nong o¢ thap cluing cling sf: co tac doug hop lire, phan irng sinh Iy phat sinh rnanh han so voi phan Crng cua tirng chat rieng biet, tham chi gay co thar phe quan manh va 0 nang 0(> cao co the dan den nguy hicm chet nguoi,

S02 lam thiet hai den mua mang, lam nhiem doc cay trong, Mua ax it lam oat va ruroc b] 6 nhiem boi S02' S03 trong khi quycn. Khong khi bi 6 nhiem do S02' SO} c6 the lam hac mau cac tac pharn nghe thuat, an mon kim loai va lam giam 0(> ben ella cac v~t lieu vo co, hiru co. Ngoai ra 6 nhiem S02 con tam giam Him nhln trong khi quyen. S02 va so:> ket hop voi cac hat bui 10 lung trong khi quyen tao nen nhirng hat bui co d(> 6 nhiem nang han. Vi du, voi c6ng trinh xay dung bang da dim thach, viec 6 nhiern khi quyen boi S02 se gay hai nghiern trong eho c6ng trinh vi su thay the da voi bang hop chat sunfat theo phan Crng:

CaCO) + H2S04 ------> Cas04 + CO2 + H20

Canxi sunfat sinh ra tren be mat cong trinh lit chat tan trong mroc, Dc troi thea nuoc mira, tao vel lam xoi mon b~ m~t cong trinh, Mat khac, S02 cling lam hu hong va giam tuoi tho cac san pharn viii nilon, to nhan tao, d6 dung da, giay ...

91

3.4.4.2. Khi sunfuahydro (H2S)

H2S la mot chat khi doc hai, khong rnau sac nhung co mui tnrng thoi rat kho chiu, Hang narn co khoang 3 trieu tan H2S duoc sinh ra tir cac hoat dong cong nghiep.

d nang d¢ thap (- 5 ppm) H2S gay nlurc dau, kho chiu, d nang d¢ cao (> 150 ppm) CO the gay ton thuong mang nhay cua Co' quan ho hap. d n6ng d¢ cao hO'I1 (- 500 ppm) H2S gay lieu chay, viem phoi va khi dat den n6ng d¢ 700 - 900 ppm H2S se xuyen mang nii phoi va tham nhap vao mach rnau, gay tu vong.

D6i voi thirc vat, H2S lam ton IhuO'I1g la cay, lam rung la va giam sinh truong. 3.4.4.3. Cae hop chat chua Halogen

Khi hit phai Clo, no se di VaG phe quan, phc' nang. Clo se tiep xiic voi cac chat nhay UOt <'1 mo s6ng cua co' the, tao ra HClG vuot qua rnang te bao va phi huy cac te bao, CI tao nen dan xuat nita cIo hoa.

Cac hop chat khi chua halogen chi can <'1 nang d¢ rat nho cting da gay doc, nhiem doc nang va co kha nang gay 0 nhiem tren pham vi rong 160.

HF gay benh sun XUO'I1g. viern phe quan, tdn thirong rang. HF han che' d¢ sinh tnrong cua cay, lam rung qua, lep qua. HCllam giam d¢ bong rna cua la, gay thuong ton cho cay trong, 16n thtrong vat nuoi va lam giarn luong sua.

3.4.4.4. Cac hap chat hiiu co

Cac hop chat cua hydro va cacbon, cling nhu cac hop chat hiru ca chiern kha nhicu trong s6 cac chat gay 0 nhiern khi quyen, Nguoi ta da phat hien tci hang nghln cac hop chat hiru co' khac nhau co tM gay 0 nhiern kh6ng khi.

Cac hop chat hiru Co' thirong rat doc voi Co' the nguoi va vat, Mot so hop chat hfru co' nhu Benzen va PAH (hop chat cacbuahydro thorn da nhan) co the lit nguyen nhan gay benh ung thir, Mot s6 chat huu co halogen la xiic tac cho qua trlnh phan huy ozon <'1 tang binh luu. Mot s6 chat htru Co' hoat tfnh khac lai xiic tien cho qua trinh phan hoa vat chat va dac biet mot s6 chat hiru co' gay 6 nhiem do mui nhu cac mecaptan va aldehyt, Miri nay gay cam giac kho chiu va doi khi con kern thea ca nhiern doc va la nguyen nhan gay bcnh cho nguoi.

Polyclorin dibenzodioxin (PCDD) va Dibcnzofuran la hai hop chat hiru Co' doc hai da diroc biet den tir gan 30 nam tnroc. D6 la nhtrng lien ket cua ete thorn (vong phenyl) voi mot hoac hai nguyen tu oxy va lien ket voi cIo & mtrc d¢ khac nhau. SO hrong va vi tri cua nguyen tu cIo anh hirong nhieu den tinh chat hoa h9C va rmrc dQ doc hai cua nhirng hop chat nay. Sau day la mot vai cau true doc hai cua cac hop chit do.

92

CI CI CI
CI CI CI o--0J
2,3,7,8 - TCDF 2,3,7,8 - TCDF Biphenyl
£l ibenz6dioxin Dibenzofuran Dioxin va furan la nlurng chat rat doc, 6 ham hrong thap cung gay cac benh v~ da, phu nil eo thai khi tiep xuc voi cac chat nay se sinh con thieu thang hoac quai thai, Nhicm doc nang sc gay ncn cac benh v~ gan, mau, ke dung thu va dan den tv vong. Dong V,~I bi nhicm dioxin va luran sc giarn trong hrong toi 50Ck va se chet trong vong 2 - 3 tuan,

cAu HOI ON TAP CHUONG 3

1, Ve sa do tong quat v~ sl,r dich chuyen tfeh luy va phan (eng cua chat thai trong ttl nhien?

2. Neu CCi che Ian truyen cua ehftt 6 nhiern trong dat va cac dang phat tan cua chat 6 nhicm?

3. Ncu cac can dirong tiep xuc voi doc chat? Ve SCi do hap thu, tich lUy. phan chuyen, chuyen d6i va bai tiet chat doc cua CC1 the ngiroi?

4. Liet kc cac CC1 che tac dong cua chat thai nguy hai?

5. Hay ncu cac tac dong cua mot s6 chat thai nguy hai dicn hinh?

93

Clnrong 4

H¢ THONG QU.;\N LV CHAT TH.t\I NGUY I-1i~I

4.1. TONG QUAN VE H~ THONG QUAN L Y CHAT THAI NGUY Hf:\1

4.1.1. Lich sir hlnh thanh va phat trion ella quan Iy chat thai ng:u.y hai

Trcn the gioi vice quan Iy chat thai nguy hai eta hinh thanh V~I co nhirng (hay c!()i 111i..lI1h me irong th(lp nien 60 va dii tr& thanh mot van de moi rruong dirrrc quan tam hang dau trong thap nien 80 cua the ky xx. Dicu nay co th~ thay day la he qua ella cuoc each mang khoa hoc ky thU(11 va su pluit trien kinh Ie xu hoi cua cue quoc gia trcn toan cau.

Su phat trien cua cac loai hinh cong nghiep, sir gia tang nhu cau t ieu dung. huong thu V(II chat ... da dim den mot luong 1611 chat thai duoc thai ra moi truoug Irong do co cac chat thai nguy hai va doc hai. Ngoai ra ben canh d6 cac cuoc chien tranh nham gi<.ii quyet cac rnau thuan khu vue hay de cuoc noi chien cung gop phan dua mot luong Ion chat doc hai vao moi truong. Tir cac nguyen nhan lam phat sinh slf gia "-mg cua de loai hinh ch£ll thai nguy hai c6 the ke den nhtr: W phat tricn cua khoa IH)e ky thuat (khoa hoc

phan t Ich, y hoc, dQC chat hoc ). nhan tlurc ella chu thai vii coug dong, hanh vi co ti tl h.

sV YCLl kern ella bo may quan IY cia dim den de h(lu qua bi tharn do chat thai nguy hai

gay ra. Vi du:

- Do thuy ngan; a dang muoi vo co. thuy ngan gay ncn de roi loan than kinh cho cong nhan lam n6n (mii) trong nganh cong nghiep lam mil ella Ha Lan vii tn'"! nen noi ticng v6i cum til' "mad (IS (I hatter ". d dang muoi hiiu co. metyl mercury diroc th<.li ra III nha may hoa chat ben canh vinh Minamaia-Nhat, thong qua con duong tmrc pham (tfeh I uS' trong torn, cua, so, oc) c1J gilY cac I ricu cluing l"(li loan than kinh V~I dU0C hiet den nhir 1;1 hcnh "Miuamata ". Ngoai ra con r<il nhicu de truong hop Sll dung thuoc bao vc thuc \,(It co clura thuy ngun if Idle vii cac nuoc khac.

- 1)0 PCB (polyclorinatcd biphenyl) va PBn (polybrorninatcd biphenyl): day 1~1 nlurng chat duoc dung lam chat lam mat lrong cac bien the dien, chat hoa dco, \,;1 giay than. Sau khi sv dung cac chat nay duoc thai bira bai vao moi tnrong V~I dii g[IY ra mol so sir co nghicm trong. Hai str ki¢n nhicm doc duoc ghi nhan eta xay ra (j Chau A tai Nhat vii tXli Loan lien quan den vice Slt dung dau [\11 co chua hum Iuong PCB eao. Tai My-bang Michigan vice nhiem doc PCB durrc ghi nhan lien quan den vice slr dung sG"a va de san pham ti:r sG"a ciing nhu tnrng va cac san pharn ti:r mrng trong kim vue 6 nhic:n PCB. Tuy vice san xuat c.ic chat nay eta bi ngirng lai, nhung hien nay \-{1l1 con t()n tai I116t

94

khoi luong urong d6i 16n chat thai chua PCDs dac bict la tai cac nuoc dang phat trien va nghco doi do vice thay the cac thiet bi bien the qua cil her h'.111 Sll' dung.

~ Ben canh do con co de truong h9'P nhicm doc khac nlnr nhiern doc Cd qua con duong thuc pham tai Nhat gilY ra benh duoc biet nhu [I benh ltai-Itai. Nhiern doc DDT (gay" ung thu) do vice sir dung thuoc bao ve thirc V(lt, nhiern doc tricloroctylen (TCE) va tetracloroctylcn (PCE) do sir dung nuoc gieng bi nhiem cac chat tren tai thanh ph6 Woburn bang Massachusetts (My) ... Hay cac trLl·o·ng h9'P W co ve ro ri hoa chat doc hai

(hoa chat MIC tai nha may san xuat thuoc trir sau Carbide tai Bhopal An Do), chay no cac nha may hoa chat (vu chay cong ty hoa chat Sandoz - Due) ... da g[IY ra cac vu nhiem doc cua nguoi dan trong khu virc va 6 nhiem moi truong nghicrn trong.

Til nhiing thuc te nhu vay, tren the' giaj cac quoc gia d~c bict lit cac nude tien lien nhu' if chau Au, My, Nhat, De .... ngay cang hoan thien bo Luat bao ve rnoi tnrnng cua minh, va trong do cac guy che quan Iy cac chat thai nguy hai la cac thanh phan khong th6 thieu duoc cua bo Lu,~1. Mac du van con nhicu khac biet trong noi dung cac dieu khoan cua cac b(> LU(lt giCfa nhirng quoc gia khac nhau (vi dl,l nhu dinh nghia chat thai nguy hai, tam quan trong va s~ can thiet phai quart Iy tung loai, trach nhicm cua tung chu the tham gia vao vice quan Iy chat thai, ... l. nlurng nhin chung cac bo Luat dcu dii chi ro duoc moi quan tam cua Nha nuoc doi voi cong tac quan Iy chat thai nguy hai. VUQ1 ra ngoai bien gioi quoc gia, nhirng cong uoc quoc te co lien quan den vice quan Iy chat thai nguy hai cung da hill hrot ra doi, noi len diroc sL! canh baa cung cac moi quan tarn sau sac cua roan nhan 10<.1i doi voi cac chat thai nguy hiem dang t6n tai va de doa cuoc song xung quanh cluing ta, va can phai c6 su' phoi hop hanh dong cua nhicu quae gia trong vice quan 15' cac chat thai nguy niem nay.

Tai Viet Nam. thea cac con so u0e tinh ve hrong chat thai ran nguy hai cho thay ca nuoc mot nam thai vao moi tnrong khoang gan 150.000 tan. ricng thanh pho H6 Chi Minh - mot Irung tarn cong nghicp Ian cua ca nuoc, so luong chat thai ra chiem tren 4WIo tren tong so. Do la mot trung tam cong nghiep quan trong trong ca nU0C lU9'ng chat thai nguy hai cua thanh pho ngay mot gia tang va thea nhu sa lieu thong ke cua du an "QIIY lioac I! l()'/lti flti 1'(;' cluit thai ugu» hai ", so luong chat thai nguy hai (bao gom ca chat thai nguy hai Irong rae sinh hoat) thea iroc tinh cho rieng thanh pho H6 Chi Minh den nam 2012 IUQ'ng chat thai nguy hai thai ra mot nam len den 321.000 tan/nam. Ditm qua so lieu eho thay ruroc la da, dang va se phai doi dau voi m91 nguy co rat 1011 ve chat thai nguy hai, SI.! gia tang vuot bac nay nhin chung lil he qua tat yeu khi phat tricn cong nghiep, kern theo do la cac van de ve nhan tlurc cua nha san xuat, ngiroi dan cong voi mot khung phap ly-luat va cac tieu chuan lien quan den chat thai nguy hai chua hoan chinh dan den con nhieu van de can quan lam va gi,li quyet.

Ben canh do, hien nay ruroc ta cung dang phai doi m~l voi cac van de lien quan den nhiem doc chat doc hai do di tich cua chien tranh, va tlnh hinh buon lau cac hang hoa vat pharn lien quan den chat doc hai, Cac VL,l nhiem doc thea quy mo 16n hien nay chua duoc thong kc day du, tuy nhicn co the: thay mot so VI,l da: diroc ghi nhan trong baa An

95

ni nh the' gi(li ,wf 58 (292), 59 (293) ngay 15 va 22 tilting 812002 vc nhiem doc DDT, 666 va nhicm doc CO2, vu ngo doc hoa chat do quan doi My sir dung (0- chlorobenzylidencmalononitrite- CII)H<;N2Cl) tai Die uk (thea Bdo Sai Gun gidi phong - 2000). hay cac vu ng¢ doc thuc pharn do sir dung mau thirc pham, thuoc bao quan hay thuoc bao vc thuc vat .. ,

Van de quan Iy chat thai noi chung va quan Iy chat thai nguy hai noi rieng hien tai 6 Viet Nam la van de rat nhay cam. Boi VI chat thai sinh ra ngay cang nhieu, trong do luong chat thai nguy hai la dang ke, Cac hoa chat doc hai ton luu trong chien tranh, cac loai thuoc bao be thirc vat khong can gia tri sir dung hien can t6n dong kha nhieu bAt buoc chung ta phai xu ly, trong khi do nang lire quan ly chat thai nguy hai noi chung va xu Iy chat thai nguy hai noi rieng cua chung ta can qua yeu,

Ngoai ra, chung ta can thieu nhtrng van ban can thiet ve mat phap luat va chinh sach.

Chung ta can co them nhicu nhung van ban cu th~ hem mra cho tirng khau trong quan 19 chat thai nguy hai, tir viec phan loai tai ngu6n, thu gom, hru tnr, van chuyen, tai sir dung, tai che cho den khau xu Iy cu6i cimg. Mat khac chung ta chua co tieu chuan cu the de xac dinh the nao la chat thai ran nguy hai, van de nay rat quan trong boi VI chi phi cho xu ly chat thai nguy hai ton kern hem nhieu so voi xu Iy chat thai thong thirong. cho nen phai xac dinh mot each chinh xac chat thai nguy hai de xu 19. Trong ticu chuan ve chat thai nguy hai, n6ng d¢ chat nguy hai giG vai tro then chot, neu quy dinh nong dQ qua thap thl co khi gay thiet hai Ian ve kinh tc. ngiroc lai, neu quy dinh nong dQ qua cao thl se bo 19t nhieu loai chat thai nguy hai khong duoc xU Iy thea yeu cau va sc la nguy co gay 0 nhiem moi tnrong nghicm trong, V6 mat co che, chinh sach, cluing ta hoan loan chua co gi cu the de khuyen khich cac thanh phan kinh te dau ur, tham gia vao viec xu ly chat thai nguy hai.

Hien nay, chon tap lit cong nghe duoc ap dung ph6 bien iJ nhieu mroc, trong do co Viet Nam, boi VI duoc coi la re tien nhat. Thong thuong tnroc khi dem chon lap, chat thai nguy hai phai trai qua cac khau xu Iy trung gian, nhu dong thanh barth d~ giarn the tich va co lap cac thanh phan nguy hai khong cho phat tan mot each d{; dang ra xung quanh, hoac thieu dot truoc khi dem chon lap, hose khir trung, klur doc truce khi chon lap. cling c6 khi kct hop hai hoac tat ca cac khau nay. Tuy nhicn, chon lap van can tiem an nhieu nguy co gay 0 nhiern moi tnrong ve sau, mat khac, khi quy dar tro nen hiem thi se khong can kinh te nira, Can ve thieu dot, hien tai tren the gioi co 2 loai chfnh: thieu dot bang 10 chuyen dung (10 chi de dot chat thai) va thieu dot bang 10 xi mang, Thieu dot bang 16 xi mang dtroc xem la Uu viet hem vi tan dung diroc nguon nguyen lieu va xu ly moi truong lai trier de hem. Nhung khong phai 10 xi rnang nao cung thich hop. La phi) hop la 16 vira dam bao xu Iy trier de ve rnoi tnrong d~c bict la xu 1'9 khi thai, vira dam bao khong anh huang den char luong xi mango Hien tai, a Viet Nam co mot so nha may xi mang co the duoc lua chon phu hop, nhu nha may xi mang Holcim 0 Kien Giang, nha may xi mang Nghi Son 0 Thanh Hoa. Tuy nhien, chon lap hay thieu dot moi loai deu co nhung uu diem va nhiroc diem dang luu Y. 80i vay, tuy tirng noi, urng hie rna Iua chon

96

ap dung cho phil hop tren co so can nhac cac yeu to v~ cong nghe, ky thuat, kinh te, xu hoi va cac yeu cau dat ra v~ bao v~ rnoi tnrong a tung dia phuong.

Cac nqi dung chinh cua chinh sacb qudn if chat thdi nguy hai eua Vi¢t Nam giai doan 2001·2010:

- Xay dung va ban hanh cac tieu chuan, quy pharn v~ quart Iy chat thai nguy IWi, tao co sa phap ly d~ kiern scat cluing.

- Tien hanh kiern ke va dang ki chat thai nguy IWi doi voi rnoi nganh san xuat c6 phat sinh chat thai nguy hai,

- Chinh sach ctrong che ket hop voi khuyen khich d~ giarn thieu chat thai nguy hai tir nguon phat sinh.

- Chinh sach uu tien dau tu trang thiet bi thu gam, van chuyen, xir 19 va thai bo chat thai nguy hai.

- Tlurc hien Cong uoc Basel earn nhap khau va xuat khAu hoac van chuyen chat thai nguy hai qua bien gioi theo dung cac dieu khoan cua C6ng uoc,

- Tang cuong nhan lire va thief bi quan trac, phan tlch chat thai nguy hai doi voi cac co quan quan ly, cac trung tam hay vien nghicn ciru khoa 119C lam nhiern vu kiern soat chat thai nguy hai,

- Tang cirong cong tac truyen thong va ph6 cap thong tin doi voi tat d. cac can be quart 19 rnoi tnrong, doi voi tat ca cac nha san xuat cilng nhtr doi voi quang dai nhan dan v~ hoa chat doc hai va chat thai nguy hai, phuong phap phong tranh tac hai cua chat thai nguy hal. Nang cao nhan thtrc cho moi ngtroi de thirc hien tot phap luat, cac lieu chuan va cac guy che quan 19 chat thai nguy hai,

4.1.2. Cac thanh phan ella h¢ thong quart If chat thai nguy hai

MQt he thong quan ly chat thai nguy hai thanh cong phai baa gam 4 thanh phan co ban nhu trlnh bay trang hinh 4.1.

Thielbi

Lual phap

CltC1I1g che

Dlch v~ IrC1 giOp

Hinh 4.1. Cdc thanh phdn co ban vel SI/ tuong quun Clia cdc Thanh pllcln trong mot h¢ thong quail ly c1uii Thai IlgII}' hai

97

Luat phdp (phap ly): day la thanh phan co ban quan trong, la nen tang quan trong chi phoi cac thanh phan con lai;

Trien kiwi va (l(iJng che: neu chi co b¢ khung phap Iy eho vice quan 19 chat thai nguy hai khong thi chua du rna con can phai co cac quy che, huang dan va quy djnh thuc hicn ban hanh kern. Trong khi trien khai can phai c6 cac giai phap cuong che thi hanh luat truce khi c6 cac bien phap kiem scat cu the nao d6;

Thief hi (phuong tien): la cac phuong tien, thiet bi can thict, phu hop d6 co the quan Iy thich hop chat thai nguy hai:

Dicit VI.I tro giup: muon kiem soat chat th'ii nguy hai hieu qua can phii c6 mot co S0 ha tang ve mat ky thuat tot. Can phai c6 mot nang luc nhat dinh ve phong thi nghiem, cac thong tin ky thuat va ur van, de k€ hoach dao tao de cung cap, ...

Qua so do tren va y nghia cua cac thanh phan mot each tong quat c6 the thay rang he thong quan Iy chat thai nguy hai la su to hop cua cac nhan t6 voi nhau va hinh thanh ncn mot he thong bao gam hai phan chinh: h~ thong quan ly hanh chinh phap luat va mot he thong ky thuat bo tro, Nhin chung luang tu nhu quan 19 chat thai ran, c6 the phan chia he thong quan 19 chat thai nguy hai thanh mot h¢ thong quan 19 hanh chinh va mot h¢ thong quan Iy ky thuat. Hai h¢ thong nay luon bo sung va h6 tro nhau trong viec quan Iy chat thai nguy hai. Tuy thuoc vao khoa hoc ky thuat, kinh t€ va X3 hoi rna he thong quan Iy hanh chinh la tien de eho su phat trien cua he thong quan Iy kg thuat hay nguoc lai, Nhin chung moi quan he cua hai he thong nay la quan he h6 wang va lien ket chat che voi nhau.

H~ thong qudn ly hanh. chinh chat thai nguy hai

H~ thong quan Iy hanh chlnh chat thai nguy hai bao g6m cac cong hie v6 hoach dinh chinh sach, ke hoach chien IUQ'e trong cong tac quan ly, hoach dinh cac chuang trinh giao due, giam thieu chat thai nguy hai, quan ly cac van ban giay to lien quan den loai hinh thai, chu thai, van chuyen, hru tru va xu 19 ... Tom lai mot yeu cau quan trong dol vrri he thong nay la quan 19 chat che duoc hrong chat thai nguy hai til noi phat sinh den cong doan xu Iy sau cung va phai dam baa phil hop voi co chc quan 19 chung cua nha rurrrc va cac van ban quy ch€" phap luat.

Ngoai fa lrong mot pharn vi nho (ap dung cho chu thai), thi vice quan 19 ciing bao gam cac cong tac tricn khai nhfrng chuang trlnh giam thieu, kc khai cac van ban giay ta lien quan den chat thai nguy hai theo quy dinh, phan IO<;1i, dan nhan chat thai nhu quy dinh va xay dung cac chuang trinh ling cuu khi co su co xay fa.

H¢ tho"ng quail If kj thuat chat thai nguy hai

Trang mot he thong quan 19 ky thuat chat thai nguy hai, nhat la he thong can ap dung eho V i¢t Nam, cung phai baa g6m cac khau lien quan tu ngu6n phat sinh den cac ky

98

thuat xu 15' sau cung. Ve co bin co thi! chia he thong quan 15' thanh 5 giai dean (OD) nhu diroc bieu dien trong hinh 4.2, trong do:

- OD 1: la giai doan phat sinh chat thai til cac ngu6n, trong phan nay de giam hrong thai doanh nghiep co the ap dung cac bien phap giam thieu tai nguon khac nhau.

- OD2: la giai doan bao gorn cac cong tac thu gom va van chuycn trong noi vi c6ng ly

va van chuyen ra ngoai,

- OD3: 1a giai dean gorn cac c6ng lac xu 15' thu hoi.

- OD4: la giai doan van chuyen can, tro sau xu ly,

- OD5: la giai doan chon lap chat thai

Trong so d6 ncu tren moi c6ng doan co mot clurc nang, nhicm VlJ. va cac van de lien quan khac nhau nhin chung co cac khau chinn can quan lam la: giam thieu tai nguon, luu tru, van chuyen va xu l5' thu hoi,

--f,., ----

GO 2

Ngu6n Ngu6n Ngu6n Ngu6n Ngu6n
philt sinh phat sinh phat sinh phat sinh phat sinh
CTNHA CTNH B CTNHC CTNH 0 CTNH E
J
1/
------ Tram trunq chuy4n
CTNH (kho lim giG)


-~~---- T?p kel CTNH Ilt ngu6n J

t 1/ t
CTNH phu hop cho xli ty CTNH phu hop cho CTNH phu hop
hoa-Iy/sinh h9C chon h~p tnrc liep cho xu Iy nhiel
~.
~
I I
Khu xit Iy hoa Iy / Khll xit Iy nhiet
- W
sinh h9C -
W __t
----- ~
.: r-, Thai bo
W it qn tro va xi
nguy hai chat thai
Thi!ibo qnran kh6ng
chat thai rlgllY h\ii nglly hai
khOng I
nguy hai

-------
Bai chon lap CTNH GO 1

, 1

-t----

GO 3

I. I·

1 1 •

---!----

GEl 4

• ,

-~----

GO 5

1 ,

-)/- - - - - - -- - --

Hinh 4.2: So do h¢ thong qudn ly va xu Iy chdt thai nguy hai

99

+ Gidm thieu tai nguon: day la khau hct sue quan trong no anh huang den luong chat thai va nong dQ chat 6 nhiem sinh ra cling nhu quyet dinh den hieu qua kinh te cua mot quy trinh san xuat, Cac ky thuat va bien phap giam thieu sc duoc trinh hay chi tiet trong chirong 8.

+ Pluin 100;Ii, 11111 gum va luu Inr tai nguon: day la khau co 9 nghia rat Ian anh huang den con" nghe xir lv sau nav cuns nhu an toan trong van chuycn va hru trli'. Viec phan

b . .. _.' b . •

loai, ghi chu thong tin v6 chat thai va dan nhan hop 19 chat thai la het sire can thiet cha

khau thu gom va hru trir. Vice thu gom va luu trif nen darn baa viec tach loai chat thai tranh tnrong hop cac chat thai c6 Ih~ nrong thich voi nhau gay chay no, pharr irng va sinh khi doc hai. Thier hi luu tril chat thai cling nen chon lua cac vat lieu de tranh str ro ri cua chat thai nguy hai vao moi tnrong, MQt van de cling can quan tam trang thu gom va hru IrCC la thai gian luu trli' do sir thay d6i cua chat thai va cac van de an toano

+ \/(111 dllly/n: de dam bao van de an loan va tranh nhirng su co co the xay ra trong qua trlnh chuyen cho, cac cong tac trong cong dean nay cling can her sue chu 9. Cac cong tac trang giai doan nay chu yeu baa g6m nhir sau: kiern Ira cac ghi chu ve chat thai trcn nhan va dan nhan hop 19 cho chat thai, sir dung dung 10,!-i thung de chuycn cho, dien van cac bien ban quart ly chat thai nguy hai, V.V ... Ngoai ra, con phai xay dung va thuc hien cac chuang trinh irng ciru khi co su e6 xay ra. Trang d6 cac cong tac dan nhan chat thai va kicm tra cac thong tin can thiet tren nhan la het sire quan trong. Cong tac nay g6p phan cho viec truy ciru va lua chon phirong an irng ciru thich hop khi c6 su co xay ra, cling nhu cung cap thong tin can thiet cho vice lua chon phuong an xu Iy thich hop,

+ XIi' Iy: cong doan xu Iy co tht baa gam tat ca cac ky thuat hoa h9C, hoa 19, sinh h9C, chon lap .... Cong doan nay co anh hirong gian tiep den tinh kinh te ky thuat cua nha may phat sinh chat thai nguy hai, cling nhu co the: gay ra cac rae dong xau den sire khoc cong dong, cling nhu moi twang neu bien phap xli 19 Iva chon la khong h9P 19.

4.1.3. Quy trinh quan 15' kiem soat chat thai nguy hal

Viec kiern soar co hicu qua qua trinh phat sinh, luu giir, xLi" Iy, tai che va tai su dung, chuyen cho, thu hoi va chon lap cac chat thai nguy hai co 9 nghia eire ky quan trong, nham bao ve sire khoe va moi tnrong chuau mire, cling nhir quan 19 tai nguyen thien nhien va phat tricn ben vimg, Do chat thai nguy hai co the ton hru nhimg doc tinh trong mot thoi gian dai, co khi hang the ky, nen can sam giarn thieu luong chat thai nguy hai duoc thai bo, Viec giarn thieu lirong chat thai nguy hai c6 the duoc thuc hien thong qua cac bien phap giam hrong chat thai phat sinh tai nguon, xu ly. tai che hoac tai su dung chat thai. Can phai xu 1y chat thai truoc khi thai be nham han che toi mire thap nhat nhimg anh huong cua cluing toi moi trirong. Viec xu 19 nay co the thirc hien thea cac phuong phap: xu Iy co h9C: phan huy nhiet hoac phuong phap h6a/ Iy / sinh hoc. Chat thai nguy hai sau xu 19 sf: diroc thai bo. Biroc nay sc duoc thirc hicn bang phuong phap chon lap an toano Thea T.T. Thanh va N.K. Kinh (2005), h¢ thong kiem scat h6a chat va chat thai nguy hai duoc neu tong quan trang hinh. 4.3.

100