Ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc

I/ Néi dung ph¬ng ph¸p

1) VÝ dô më ®Çu: TÝnh tæng cu¶ n sè lÎ ®Çu tiªn
S(n) = 1 + 3 + 5 + … + (2n – 1)
Víi n = 1  S(1) = 1 = 12
Víi n = 2  S(2) = 1 + 3 = 4 = 22
Víi n = 3  S(3) = 1 + 3 + 5 = 9 = 32
Víi n = 4  S(4) = 1 + 3 + 5 + 7 = 16 = 42
? Dù ®o¸n xem kÕt qu¶ tÝnh S(n). KQ lµ S(n) = n2.
KÕt qu¶ trªn ®©y míi chØ lµ dù ®o¸n, cha thÓ cho r»ng ®ã lµ kh¼ng ®Þnh
®óng ®îc, cÇn chøng minh nã. §Ó chøng minh nh÷ng dù ®o¸n kiÓ nh trªn ngêi ta
dïng 1 ph¬ng ph¸p rÊt quan träng trong to¸n häc ®ã lµ ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc.
2) Ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc
§Ó minh ho¹ cho ph¬ng ph¸p quy n¹p, h·y tëng tîng cã 1 d·y v« h¹n c¸c bøc tîng
®øng c¹nh nhau ®îc ®¸nh sè 1, 2, 3, ..., n, … sao cho 1 bøc tîng thø n bÊt kú ®æ th×
bøc thø n + 1 còng ®æ theo. Nh vËy muèn tÊt c¶ c¸c bøc tîng ®æ th× chØ cÇn lµm
cho bøc 1 ®æ. Tãm l¹i ®Ó ®¸nh ®æ hÕt c¸c bøc tîng ta chØ cÇn ®¸nh ®æ bøc 1 c¸c
bøc tiÕp theo tù nhiªn ®æ theo c¸ch xÕp.
Trong to¸n häc muèn chøng minh mÖnh ®Ò A(n) ®óng víi mäi sè tù nhiªn
n ≥ n0 ta thùc hiÖn theo 2 bíc:
Bíc 1: Chøng minh mÖnh ®Ò ®óng víi n = n0 (A(n0) ®óng).
Bíc 2: Gi¶ sö mÖnh ®Ò ®óng víi n = k (k > n 0) (A(k) ®óng). Ta ®i chøng minh cho
mÖnh ®Ò ®óng víi n = k + 1 (C/m A(k + 1) ®óng). Tø ®ã suy ra mÖnh ®Ò ®óng
víi mäi n ≥ n0
Minh ho¹ ph¬ng ph¸p: Chøng minh S(n) = 1 + 3 + 5 + … + (2n – 1) = n 2 (n lµ
sè tù nhiªn ≥ 1).
- Víi n = 1 ta cã S(n) = 1 = 12, ®¼ng thøc ®óng.
- Gi¶ sö ®¼ng thøc ®óng víi n = k (k > 1), tøc lµ cã:
S(k) = 1 + 3 + 5 + … + (2k – 1) = k2
Ta ®i chøng minh ®¼ng thøc ®óng víi n = k + 1, tøc lµ cÇn chøng minh:
S(k + 1) = 1 + 3 + 5 + … + (2k – 1) + (2k + 1) = (k + 1)2
ThËt vËy: Tõ gi¶ thiÕt ta cã
S(k + 1) = 1 + 3 + 5 + … + (2k – 1) + (2k + 1) = S(k) + 2k + 1 = k2 + 2k + 1 = (k +
1)2
Nh vËy S(k + 1) ®óng. Theo nguyªn lý quy n¹p th× ®¼ng thøc ®îc chøng minh.
Ii/ ¸p dông ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc
Ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc thêng ®îc dïng ®Ó chøng minh c¸c mÖnh ®Ò
to¸n häc d¹ng: chøng minh ®¼ng thøc, chøng minh sù chia hÕt, chøng minh bÊt
®¼ng thøc, …
VÝ dô 1: Chøng minh r»ng víi mäi sè tù nhiªn n ≥ 1. Ta lu«n cã

 4  4  4   4  1  2n
1  1 
 1  9  25   1  ...  1   .
   2n  1  1  2n
2
  

1 HS lªn b¶ng lµm theo c¸ch ¸p dông nguyªn lý quy n¹p.

? C¸c c¸ch kh¸c lµm kh«ng – BiÕn ®æi vÕ tr¸i theo c¸ch rót gän liªn tiÕp.
GV cïng HS thùc hiÖn c¸ch nµy sau ®ã so s¸nh 2 c¸ch lµm.
Më réng: mét sè bµi tËp cho díi d¹ng tÝnh tæng, tÝch ®ßi hái chóng ta ph¶i dù ®o¸n.
Ch¼ng h¹n:
VÝ dô 2: TÝnh S(n)  13  23  33  ...  n 3
Dù ®o¸n quy n¹p: S(1) = 13 = 1 = 12 =
S(2) = 13 + 23 = 9 = 32 = (1 +2)2
S(3) = 13 + 23 + 33 = 36 = 62 = (1 + 2 + 3)2
S(4) = 13 + 23 + 33 + 43 = 100 = 102 = (1 + 2 + 3 + 4)2
…
 n  n  1 
2

S(n) = (1 + 2 + 3 + … + n)2 =  
 2 
Tõ ®ã y/c HS tù chøng minh b»ng quy n¹p.
? Theo em bíc khã nhÊt trong viÖc chøng minh theo ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc lµ
g×? C¸ch thùc hiÖn.
VÝ dô 3: Chøng minh r»ng A(n) = 10n + 18n – 1 27 víi mäi sè tù nhiªn n.
- Víi n = 0  A(0) = 0 27
- Gi¶ sö kh¼ng ®Þnh ®óng víi n = k > 0, tøc lµ A(k) = 10 k + 18k – 1 27. Ta ®i
chøng minh kh¼ng ®Þnh ®óng víi n = k + 1, tøc lµ A(k + 1) = 10 k + 1 + 18(k + 1) – 1
27.
ThËt vËy: A(k + 1) = 10k + 1 + 18(k + 1) – 1 = 10.10k + 18k + 17
A(k + 1) = 10(10k + 18k – 1) – 27(6k – 1) 27 víi mäi k v× 10k + 18k – 1 27
27(6k -1) 27. Theo nguyªn lý quy n¹p suy ra ®fcm.
§Õn ®©y ta thÊy ph¬ng ph¸p quy n¹p to¸n häc tá ra hiÖu qu¶ h¬n nhiÒu. §Æc
biÖt qua vÝ dô sau ®©y.
n
VÝ dô 4: Chøng minh 22  410 víi mäi sè tù nhiªn n ≥ 1.
GV híng dÉn tËp trung vµo buíc 2.
k k 1
Gi¶ sö 22  410 chøng minh 22  410

 
k 1 k 2
Ta cã: 22  4  22  4 (1) . Tõ gt quy n¹p suy ra 22  10t  4 . Thay vµo (1) cã:
k

 
2
 4   10t  4   4 dÔ dµng c/m ®îc chia hÕt cho 10.
k 1 k 2
22  4  22

Víi nh÷ng bµi to¸n liªn quan ®Õn d·y sè th× ph¬ng ph¸p quy n¹p thùc sù lµ ph-
¬ng ph¸p v¹n n¨ng.
VÝ dô 5: (§Ò thi HSG líp 9 Th¸i B×nh n¨m 2003 – 2004).
n n
1 5  1 5 
Cho d·y sè: A n       . Chøng minh r»ng An lµ sè nguyªn víi mäi
 2   2 
gi¸ trÞ nguyªn d¬ng n.
1 5 1 5
- Víi n = 1  A1    1 lµ sè nguyªn.
2 2
2 2
1 5  1 5 
- Víi n = 2  A 2        3 lµ sè nguyªn
 2   2 
- Gi¶ sö kh¼ng ®Þnh ®óng víi n = k (k = 3, 4, 5, …n), tøc lµ
k k
1 5  1 5 
A k       lµ sè nguyªn víi mäi k..
 2   2 
k 1 k 1
1 5  1 5 
Ta c/m cho kh¼ng ®Þnh A k 1       lµ sè nguyªn
 2   2 
1 5 1 5
ThËt vËy: §Ó ®¬n gi¶n ta ®Æt a  ,b  . Khi ®ã a + b = 1; ab = -1.
2 2
 A k 1  a k 1  b k 1  (a  b)(a k  b k )  ab(a k 1  b k 1 ) = (ak + bk) + (ak – 1 + bk – 1) lµ sè
nguyªn v× theo gi¶ thiÕt quy n¹p th× Ak vµ Ak-1 lµ sè nguyªn.
GV: chó ý ph¬ng ph¸p quy n¹p ®· ®îc sö dông ë bµi nµy cã kh¸c so víi c¸c bµi trªn.
Më réng:
1) Cho x1, x2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh x2 - 18x + 1 = 0 §Æt Sn  x1n  x 2n Chøng
minh r»ng Sn nguyªn d¬ng vµ kh«ng chia hÕt cho 17.
2) Cho x1, x2 lµ 2 nghiÖm cña ph¬ng tr×nh x2 + ax + b = 0 (a, b lµ c¸c hÖ sè nguyªn).
Chøng minh r»ng x1n  x 2n lµ sè nguyªn víi mäi sè tù nhiªn n.
n n
1 1 5  1 1 5 
3) D·y sè Fibolacci U n       víi n  N.
5 2  5  2 
B»ng pp quy n¹p dÔ dµng chøng minh ®îc mäi sè h¹ng cña d·y lµ sè nguyªn vµ rÊt
nhiÒu tÝnh chÊt kh¸c cña d·y nµy:
+) Un+1 = Un + Un-1
+) U n 2  U 0  U1  U 2  ...  U n
+) U1  U 3  U 5  ...  U 2 n 1  U 2n
+) U 20  U12  U 22  U 32  ...  U 2n  U n U n 1 (*)
+) U 22 n  U1U 2  U 2 U 3  U 3U 4  ...  U 2 n 1U 2 n

+) U n 1U n 2  U n U n 3   1
n

+) U 4n  U n 2 U n 1U n 1U n 2  1
Ta thö dïng phÐp quy n¹p ®Ó chøng minh 1 hÖ thøc (*) ch¼ng h¹n.
Nh vËy víi d·y sè th× c¸c phÐp chøng minh b»ng ph¬ng ph¸p quy n¹p ®îc sö dông
rÊt nhiÒu vµ tá ra rÊt hiÖu qu¶. Khi gÆp c¸c bµi to¸n vÒ d·y sè c¸c b¹n h·y cè g¾ng
vËn dông linh ho¹t ph¬ng ph¸p nµy.
VÝ dô 6: Chøng minh bÊt ®¼ng thøc Becnuli.
Víi mäi sè thùc d¬ng x vµ sè tù nhiªn n ≥ 2 ta lu«n cã  1  x   1  nx
n

- Víi n = 2, ta cã  1  x   1  2x  1  2x  x 2  1  2x  x 2  0 lu«n ®óng v× x >

2

0
- Gi¶ sö bÊt ®¼ng thøc ®óng víi n = k (k > 2), tøc lµ  1  x   1  kx . Ta cÇn
k

chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®óng víi n = k + 1, tøc lµ cÇn c/m
 1  x   1  (k  1)x .
k 1

ThËt vËy: ta cã  1  x    1  x   1  x  > (1 + x)(1 + kx) (v×  1  x   1  kx vµ

k 1 k k

x d¬ng).
  1  x   1  x  kx  kx 2 =1 + (k + 1)x + kx2 > 1 + (k + 1)x (v× kx2 > 0 víi mäi x
k 1

d¬ng vµ k > 2). Nh vËy theo nguyªn lý quy n¹p bÊt ®¼ng thøc ®îc chøng minh.
Më réng: cã 1 líp c¸c bÊt ®¼ng thøc liªn quan ®Õn tËp sè tù nhiªn (ch¼ng h¹n nh bÊt
®¼ng thøc trªn) nÕu sö dông c¸c ph¬ng ph¸p quen biÕt th× rÊt khã thu ®îc kÕt qu¶.
Ph¬ng ph¸p quy n¹p trong trêng hîp nµy lµ 1 lùa chän tèi u. Ta xÐt tiÕp vÝ dô sau
®©y.
VÝ dô 7: Chøng minh r»ng n n 1   n  1 víi mäi n  N vµ n ≥ 3.
n

Nh bÊt ®¼ng thøc Becnuli th× chØ cã 1 vÕ luü thõa, viÖc sö dông gi¶ thiÕt quy n¹p
sÏ ®¬n gian h¬n. H·y biÕn ®æi t¬ng ®¬ng B§T theo c¸ch nµy.
n n
 n 1  1
  n  1   n  1   n   n  1  n.n  
n 1 n n n 1 n
n n
  n  1    n
 n   n
Gv tù cho HS dïng phÐp quy n¹p to¸n häc dÓ c/m.