BOÄ MOÂN TOAÙN ÖÙNG DUÏNG -

ÑHBK
-------------------------------------------------------------------------------------

PHÖÔNG PHAÙP TÍNH – SV

CHÖÔNG 5
GIAÛI PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN
THÖÔØNG

• TS. NGUYEÃN QUOÁC LAÂN (5/2006)

 NOÄI DUNG
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

A- BAØI TOAÙN COÂSI (GIAÙ TRÒ

ÑAÀU)
1 – PHÖÔNG PHAÙP EULER

2 – EULER CAÛI TIEÁN + RUNGE – KUTTA

3 – HEÄ PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN

THÖÔØNG
4 – PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CAÁP
CAO
B- BAØI TOAÙN
BIEÂN
1- PHÖÔNG PHAÙP SAI PHAÂN HÖÕU
HAÏN
 BAØI TOAÙN COÂSI
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Tìm haøm y = y(t) thoaû phöông trình vi phaân thöôøng & ñieàu kieän ñaàu

 y '  f (t , y ), a  t  b

 y (a )  

Giaûi xaáp xæ: Chia [a, b] thaønh n ñoaïn baèng nhau, ñoä
daøi h = (b – a)/n, (n + 1) ñieåm chia t0 = a < t1 = a + h < … <
tn = b y1 = ?
y0 = 
a h b
a = t0 t1 t2 b = tn

Caàn tính gaàn ñuùng giaù trò wk  yk = y(tk), k = 1

 MINH HOAÏ YÙ TÖÔÛNG
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 y '  5 y  5t 2  2t , 0  t
Baøi toaùn Vôùi böôùc chia h =
 y ( 0)  1 3
Coâsi: 0.5 f ( x  h)  f ( x )
& coâng thöùc xaáp xæ ñaïo haøm 2 f ' ( x0 )  0 0
h
ñieåm:
haõy tính xaáp xæ nghieäm y taïi t = 0.5, t
= 1. ñoù xaây döïng ña thöùc noäi suy Lagrange (spline) y
Töø gñ
1  5t
2
 e g(t) =
vaø veõ ñoà thò so saùnh vôùi nghieäm chínht xaùc
3

Ñieåm chia:
t0  0 t1  0.5 t 2  1.

Keát quaû tìm y  0.5  0.5 ygñ.Lagrang e  at 2  bt  c

ñöôïc: y 1.0   1.875  ygñ  6.42t 2  4.87t  0.33
 CAÙC SÔ ÑOÀ GIAÛI XAÁP XÆ PTRÌNH VPHAÂN
THÖÔØNG
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Btoaùn Coâsi: Tìm Sô ñoà Euler (i = 0  n – 1)

 y '  f (t , y ), t   a, b
y(t) w0   . Giaûsöû wi ñaõbieát
 wi 1  wi  hf (ti , wi )
 y (a)  
Chia [a, b]  n ñoaïn
S/ñ Euler caûi tieán (i = 0  n – 1)
ba
h , ti  a  ih w0   . Giaûsöû wi ñaõbieát
n
Tính wi, i = 0  n k1  hf (ti , wi ), k 2  hf (ti  h, wi  k1 )
wi 1  wi  (k1  k 2 ) 2

Sô ñoà Runge – k1  hf (ti , wi ), k 2  hf (ti  h 2 , wi  k1 2)


Kutta: w0 = . k3  hf (ti  h 2 , wi  k 2 2), k 4  hf (ti 1 , wi  k3 )
 w  w  ( k  2k  2k  k ) 6
Giaû söû bieát wi  i 1 i 1 2 3 4
 VÍ DUÏ PHÖÔNG PHAÙP EULER
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baèng p/phaùp Euler, giaûi baøi toaùn Coâsi vôùi n = 3

ñoaïn chia:  y '  y  t 2  1, 0  t  1

 y (0)  0.5
So saùnh nghieäm xaáp xæ vôùi nghieäm g(t) = (t+1)12 –
 y(t )dt
0.5et. Töø ñoù tính xaáp xæ tích phaân baèng c/tI hình
0
thang:
Giaûi: f(t,y) = y – t2 + 1
t0  0, w0  0.5 t1 , w1 t 2 , w2 t3 , w3
h = (b–a)/n = 1/3

w0  0.5
Sô ñoà  2
w
 i 1  wi  hf (t i , wi )  wi  0. 2( wi  t i  1)
Euler:
 KEÁT QUAÛ PHÖÔNG PHAÙP EULER
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baûng keát
quaû:i ti wi gi = g(ti ) | gi - wi |
0 0 0.5 0.5 0
1 1/3
2 2/3
3 1.

Tính gaàn ñuùng tích phaân vôùi coâng thöùc hình

1
thang h h
0 y (t ) dt   y  t 0   2 y  t1   2 y  t 2   y  t 3     w0  2w1  2w2  w3 
2 2
 1.3528807
 VÍ DUÏ EULER CAÛI TIEÁN
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Tính y(1.) cuûa bt Coâsi sau  y '  y  t 2  1, 0  t  1


baèng SÑ Euler caûi tieán vôùi h  y (0)  0.5
= 0.5:
f (t , y )  y  t 2  1 , h  0.5
t0  0,   0.5 t1  0.5, w1  ? t 2 , w2

k1  k 2
k1  hf (ti , wi ) , k 2  hf (ti  h, wi  k1 )  wi 1  wi 
2

i ti wi k1 k2
0 0.0 0.5 0.75 1.0
1 0.5 1.375 1.0625 1.21875
2 1.0 2.515625
 VÍ DUÏ RUNGE – KUTTA
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 y'  y  t 2  1
Tính y(1.) baèng Runge – Kutta vôùi h = 
 y (0)  0.5
0.5
 h k1
Runge –  1 k  hf (t i , wi ) , k 2  hf (t i  , wi  )
2 2

Kutta 4: k3  hf (ti  h 2 , wi  k 2 2) , k 4  hf (ti  h, wi  k3 )

wi  wi+1 wi 1  wi  k1  2k 2  2k3  k 4
 6

i ti wi k1 k2 k3 k4
0 0.0 0.5 0.75 0.90625 0.9451325 1.0976563
1 0.5 1.4251302 1.0875651 1.2032064 1.2331167 1.3286235
2 1.0 2.6396027
 HEÄ PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN THÖÔØNG
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baøi toaùn Coâsi : Tìm hai haøm u1 = u1(t), u2 = u2(t)

 du1  f (t , u , u ), a  t  b
thoaû
 dt 1 1 2
u1 (a )  1
 & Ñieàukieänñaàu
 du2  f 2 (t , u1 , u2 ), a  t  b u2 (a )   2
 dt

Chia [a, b] thaønh ñoaïn baèng nhau: Phaân hoaïch & rôøi raïc
hoaù w1
0
  1 , w2
0
  2 w1
1 , w1
2

1 ,  2
u1  t1  , u2  t1   ? w12 , w22  ?

a  t0 t1  a  h t 2  a  2h

Kyù w1i  u1 (ti ), w2i  u2 (ti ), i  0  Bieátw10 , w 20 tính w1i , w 2i ?

 MINH HOAÏ YÙ TÖÔÛNG
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Xeùt baøi toaùn Coâsi vôùi heä phöông trình vi phaân

thöôøng:u1 '  3u1  2u2   2t 2  1 e 2t , u1  0   1

u
 2 '  4u1  u 2   t 2
 2t  4  e 2t
, u2  0  1

Vôùi böôùc chia h = 0.5, tính xaáp xæ nghieäm u1, u2 taïi t =

0.5; 1
So saùnh giaù trò tính ñöôïc vôùi giaù trò nghieäm
chính xaùc: 1 5t 1 t 1 5t 2 t 2 2 t
u1  t   e  e  e ; u2  t   e  e  t e
2t

3 3 3 3
t0  0 t1  0.5 t 2  1. t u1 u2
Ñieåm chia:
0 1 1
u1  0   1 u1  0.5  ? u1 1  ? 0.5
u2  0   1 u2  0.5  ? u2 1  ? 1.0
 SÔ ÑOÀ EULER
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baøi toaùn Coâsi : Tìm hai haøm u1 = u1(t), u2 = u2(t)

 du1
 dt  f1 (t , u1 , u2 ), a  t  b
thoaû
u1 (a )  1
 & Ñieàukieänñaàu
 du2  f 2 (t , u1 , u2 ), a  t  b u2 (a )   2
 dt

S/ñoà w10  1 , w20   2 Giaûsöûbieátw1i , w2i  i  0  n  1

Euler: w1i 1  w1i  hf1  ti , w1i , w2i  , w2i 1  w2i  hf 2  ti , w1i , w2i 

u1 '  3u1  2u2   2t  1 e , u1  0   1    1 1

0
2 2t  1 1 w
           0
 f1  t ,u1 ,u 2   2  1 w2  1
VD: 
u ' 4u  u  
 2  1  2        , u2  0   1
 t 2
 2t  4  e 2t
w11  1  0.5 f1  0,1,1 
 f 2  t ,u1 ,u 2 
w12  1  0.5 f 2  0,1,1 
 AÙP DUÏNG : PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CAÁP 2
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baøi toaùn Coâsi caáp 2 (Ph/trình vi phaân caáp 2 vaø

ñkieän ñaàu):  y"  f  t , y, y ' , t  a

 y  a   1 , y '  a    2
Ñöa veà baøi toaùn Coâsi caáp 1: Ñoåi bieán u1(t)= y(t),
u2(t)=y’(t) u1 '  u2  f1  t , u1 , u2 

u 2 '  y ' '  f  t , y, y '  f 2  t , u1 , u2 

u1  a   y  a   1 w10  1
Ñieàu kieän   0
u2  a   y '  a    2 w2   2
ñaàu:
w11  w10  hf1  t0 , w10 , w20   1  h 2
Sô ñoà  1
w
 2  w 0
2  hf 
2 0 t , w1
0
, w2    2  hf 2  a , 1 ,  2 
0

Euler:
 VÍ DUÏ
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Vôùi h = 0.1, tính xaáp xæ giaù trò y(0.2), y’(0.2) cuûa

nghieäm baøi toaùn sau baèng phöông phaùp Euler:
 y"2 y '2 y  e 2t sin t , t  0

 y (0)  0.4, y ' (0)  0.6

Ñoåi bieán ñöa veà baøi toaùn Coâsi caáp 1: u1 = y(t), u2 = y’(t) 

u1 '  u2  f1  t , u1 , u2  & u1  0  0.4 , u2  0  0.6


u
 2 '  2 y  2 y ' e 2t
sin t  2u1  2u 2  e 2t
sin t  f 2  t , u1 , u2 

w10  0.4 w11  w10  hf1  t0 , w10 , w20   0.4  0.1 f1  0,0.4,0.6 
 0  1
w
 2  0 .6 w
 2  w 0
2  hf 
2 0 t , w1
0
, w2   0.6  0.1 f 2  0,0.4, 0.6 
0
 BAØI TOAÙN BIEÂN
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baøi toaùn bieân caáp 2: Tìm haøm y = y(x) thoaû phöông trình
 y ' '  f ( x, y, y ' ), a  x  b

 y (a)   , y  b   

Hay gaëp: Baøi toaùn bieân tuyeán tính

caáp 2  y"  p ( x) y ' q ( x) y  r ( x), a  x  b

 y a    , y b   
 MINH HOAÏ
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Tính giaù trò nghieäm y cuûa baøi toaùn bieân tuyeán

tính caáp 2  y ' '   x  1 y '2 y  1  x 2  e  x , 0  x  1

 y  0   1, y 1  0
taïi caùc ñieåm chia caùch ñeàu cuûa [0, 1] vôùi böôùc
chia h = 1/3 vaø xaáp xæ ñaïo haøm y’, y’’ baèng coâng
thöùc höôùng taâm
Ñieåm chia:
x0  0 x1  1 3 x2  2 3 x3  1

 1  2
y  0   y0  1 y   y1  ? y    y2  ? y 1  y3  0
 3  3
 PHÖÔNG PHAÙP SAI PHAÂN HÖÕU HAÏN
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 y"  p ( x) y ' q ( x) y  r ( x), a  x  b  *

BT bieân tuyeán 
 y a    , y b   
tính
Chia [a, b] thaønh caùc ñoaïn nhoû baèng nhau. Thay x = xk
vaøo (*). Xaáp xæ y’(xk) , y’’(xk): coâng thöùc ñaïo haøm
höôùng taâm
y  x2   y  x0  y  x3   y  x1 
y '  x1   y '  x2  
2h 2h

h
a= x0 x1 x2 x3 b= xn+1

y  x2   2 y  x1   y  x0  y  x3   2 y  x2   y  x1 
y" ( x1 )  y" ( x2 ) 
h2 h2
 COÂNG THÖÙC LAÉP GHEÙP
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

n moác xk  (a, b) – öùng n giaù trò yk chöa bieát  Ma traän

caáp n
Kyù hieäu pk = p(xk) … yk = y(xk), 1  k  n  y= [y1, … yn]T: Ay =
b  2 h   2  h  
2  h q  1  p 0   0   h r1  1  p1  
 1
2
1   2 
   
h h
 1  p2 2  h q2  1  p2  
2  2
 h r2 
 2 2   2

    h r3 
A 0    0 b 
        
    h   
   1  pn1    h 2
r 
2  n 1

 
h
 0  0  1  p n 2  h q n  2  2  h  
  h rn  1  pn   
 2    2  
 LAÄP BAÛNG LAÉP GHEÙP
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 y"  p ( x) y ' q ( x) y  r ( x), a  x  b  *

BT bieân tuyeán 
 y a    , y b   
tính
 Chia [a, b] thaønh caùc ñoaïn nhoû ñoä daøi h. n ñieåm chia
xk (khoâng keå 2 ñaàu) – öùng vôùi yk chöa bieát  n aån soá
yk Laäp baûng coät xk  pk = p(xk), qk = q(xk), rk = r(xk)  akk
(ñ/cheùo chính), ak,k+1 (cheùo treân), ak-1,k (döôùi), bk  Nghieäm
yk Ñ/cheùo akk: k = 1  n; ak,k+1: k = 1  (n – 1), ak-1,k: k = 2  n


i xk pk qk rk akk ak,k+1 ak-1,k bk yk

1
2
3
 VÍ DUÏ
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Giaûi baøi toaùn bieân caáp 2 sau baèng phöông phaùp sai
phaân höõu haïn vôùi böôùc chiahy"=0.2
3 y '2 y  2 x  3

 y (0)  2, y (1)  1

h = 0.2  n = 5  6 ñieåm chia  Heä phöông trình 4

aån
Ma traän caáp 4: Cheùo chính akk – 4 phaàn töû; Cheùo treân ak,

k+1:i 3 xi pi qi ri aii ai,i+1 ai-1,i bi

1 0.2 3 2 3.4  2.08 1.3  1.264
2 0.4 3 2 3.8  2.08 1.3 0.7 0.152
3 0.6 3 2 4.2  2.08 1.3 0.7 0.168
4 0.8 3 2 4.6  2.08 0.7  1.116
 KEÁT QUAÛ
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Giaûi heä baèng pheùp khöû Gauss (laøm troøn 3 chöõ

soá leû):  2.08  1.3 0 0 1.264 
 0.7 2.08  1.3 0  0.152
 A b   
 0  0.7 2.08  1.3  0.168
 0 0  0.7 2.08 1.116 


 1  0.625 0 0 0.608  1.006 

 0 1.642  1.3 0 0.273  0.636
  A b     y 
 0  0.7 2.08  1.3  0.168 0.593
 0 0  0.7 2.08 1.116  0.736
  