HoANG NHAM

,

OAHOC

~ .

voca

Tip MOT

• •

~ NHA XUAT BAN GIAO DI)C

HoANG NHAM

HoAHOCVQCO

. .

T~P MOT

Li thuyet d~i cUdng va hoi hoc

(Tai bdn ldn thu sau)

.... K? ~

NHA XUAT BAN GIAO DlJC

54 1750/119-03 GD-04

Ma so : 7K088T4 - DAI

Lcn NOI BAU

Hoa hoc V 0 CG hay Hoa hoc Dai cuong Ja giao trinh gidng day cho sinh vien nam ddu a cac truang D(Ji hoc. Gido trinh hao g6m m¢t kMi IU{1Tlg ngdy "ong phong phU Cal.' kiln tMc ; nhiing quy Iuq.t ca bdn cua h6a hoc va tat cd nhilng dan cMt. hap cluft cua nhiing nguyen totrong bdng' tudn hoan. Mgt khac giao trinh nay con xay dung m¢t ca .w} viing chdc cho vi¢c gidng d(}y nhi1ng gido trinh Hoa hoc Phdn tich. va Hoa hoc Hiiu ca a nhUng niim sau. D6 la nhilng diJ.c Jii'm duqc luu y truce tien khi bien soan cudn Hoa hoc Vo ca nay.

Sdcb gido khoa vi Hoa hoc V 6 ca. if tren the' giOi da co rat nhisu tdc gid viet. M{Jt so'it cu15n sdch. (16 da dua«: dich ra tii;lg Vi¢t. May chuc ndm gan cUly luon luon ('0 nhilng cdi cach trong vi¢(' gidng day hoa hoc vd thuang ddn den nhiing bien Mi nhieu nlull a giao trinh Hoa h9C V 6 CG."

Truac tinh hinh do. ClIng va; nhiing thanh tuu mit; nla Hoa hoc vi li thuye'i va vi nhilng ap dung trong ki thuat cua mdy chuc ndm gan day va dua VaG kinh nghi¢m giang d(}y nhiiu ndm giao trinh Hoa h9C VO ca cho sinh vien nganh. Hoa h9C if truong Dai h9C Tang hap l(a N¢i, tai bien so(}n lai giao trlnh nuy n/J(lm phf!.c VI!- kip thm vi¢c h9C t(iP cua sinh vien ciing nhu vi¢c tham khdo r¢ng raj cua nhieu nguai mudn hilu hief vi Hoa hoc V 6 ca.

Cuon Hoa h9C V 0 ca g6m 3 t(ip ; t(ip I trinh hay li thuye! d(}j cuang vi hoa h9C nhiim chudn hi nhilng kien thuc can thilt dl khdo sat cac nguyen ttl h6a hoc trong bdng tudn hoan, tq.p II xit nhilng dan chd: va hop ckdt cua uk nguyen tcj'diln hinh (nguyen UlkMng chuyln liep) thea tha 11/ cae nh6m nguyerftlf.~ din cdc nhom nguyen tf/ p. tifp III xet nhilng dan chdt va hop chdt eua cdc nguyen to' chuyln tieJ) theo (hit tu clic nhom nguyen tI/ d din cac h9 nguyen ttl! va m{Jt .w5' vdn di li thuylt co lien quan nhieu vai nguyen 16' chuyi'n tieJ) fa hoa h9C cae phto: chat va h6a sinh hoc vo ca. DI ti4n .n( dung, cutIn sach. nay chua clllIyln hli nhiing dan vi do IUOng sang h¢ SI.

Vj¢c lua chon auC/c nhiing kiln tlucc viti ,~t/ luang va ,nuc a~ thlch hqp al dap ung dua« nhiing yeu cau tink co bdn va hi¢n dai cua H6a hoc V15 ClY vo'n dli kh o khan, trong Jii'u ki?n hi?n nay cua nuac ta lai cang kh6 khan hon nhi e«. Bdi V9Y chdc chiin reing cudn Hoa hoc V~ ca nay khong tranh khdi nhilng thie'u sot, T.M chiin th anh. cdm an cae giao su d6ng nghifp a cae truang Dqi hoc Su pham, Doi hoc Bach khou va D(}i hoc T6ng hC/p Hd N~i dli d6ng gop m¢t so' y kie'n quy bdu cho cudn sach hay va mong dqi nhifn auqc nhieu y kiln cLla cac ban d6ng nghi¢p khdc dl cuon H6a h9C V 6 CG duC/c hoan mi h an .

HaN ~j ngay'} th dng 1 nam 1994 Tac gil\.

3

CHUONG /

_ "'.A. of '"

NHIING KHAI NleM CO BAN TRONG HOA HQC

Hoa h9C Hl mOn kho a hoc nghien cuu v~ cac chat va s¥, bie'n h6a cua chun g ,

Chtft

ChlH co hai d*c tfnh quan trcn g lit d6ng nh at va co thanh ph an xac dirih. Ddng nh at a dAy nghia Ia tfnh chat cua chat trong to an bl) deu nbu nhau. G6, be tOng va thep khi duqc soi trong k inh hien vi thay ro ch un g g6m mot so' cau tli, nghia lit khOng d6ng nhat ne n khOng ph ai la chat rna duqc gQi Ia vgt lifll. Tuy nh ien, chi r ieng t lnh d6ng nh at chua dli de xac djnh nen met chat. ChAng han nhu d!u ho a lil rn¢t chl1:t long d6ng nhat nhtrn g khOng phai l1i met ch at VI n6 khOng co. thanh ph4.n xac djnh. Th at vay, ditu ho a In hOn hop cu a nh ieu ch5t c6 tfnh chA:t khac nhau va c6 the duo c tach (ieng ra t irn g chat khi chun g c at. Trong khi d6 muo'i lin, duong , khf cacbonic In nhirng chat. Chung khOng nhirn g co t lnh d6ng n hat rna con c6 mot th anh phan xac djnh.

MQi chat deu do cac nguyen tli c!u tao nen, nhlrn g nguyen tli cim g loai du tao nen dun chilt va nhtrng nguyen tit khac Io ai ca:u tao nen hqp chat. V~y nguyen tit 13 g l ?

Nguyen ti

Nguyen tir Iii hf!.t nhd nh,ft cua nguyen r6' h6a hoc kh6ng thi ch ia nho h an dllqc nita vi mr,'it hoa h9C._

Nguyen tu cua cac nguyen to' c6 kfch thucc, kh6i luon g vO cun g be nhc va khac nhau. ChAng han, neu coi nguyen lir nhu rn¢t hat hlnh d.u -thi nguyen tit cu a nguyen to'

o 0

hidro co ban kInh bAng 0,34 A (met anstrOrn A bbg 10" em), nguyen tir cua nguyen

to' iot co ban kinh b6.ng 1,33 A. Kh6i luong cu a nguyen tir hidro Ia 1.673.1O-13g, cua nguyen tir iot Ia 2,107.1O-2Ig.

Trong cac qua trtnh ho a hoc, nguyen til cua cac nguyen to' vlin duoc bao roan ve kh6i Iuon g , bui v,,"y "Kht)'i lllqng cua c,k chao, trong moi qua tr inh h6a hoc Iii luon Iuon khti/lg adi". Do U. n¢i dung cua dfnh lu dt bdo toan kh6'i lu an g do nha hoa hoc ng iroi Ph ap l a Lavo ad ie (A.L.Lavoisier. 1743 - 1794) de ranam 1785.

Tuy nhien, ve m~t v~t If, nguyen tit khcrig pha i III hat nho nhar khOng the chia n h o hon ducc nua rna l a mot hat c6 c!(u tao- phjrc tap, Tron g nguyen tir co cac electron m an g di¢n ttch am va h at nh iln mang di¢n tfeh duon g , Cdc di¢n tfch n ayr bu tru nhau nen nguyen tir kho ng mang di¢n.

5

. Electron (e) eo khdi hrcug ritt be so vdi kh6i lucn g cu a nguyen tuva b;l~g 9, 11.1O·2Sg, ng h'ia Ia bang _1_ khdi luong cua nguyen tir hidro. Di e n t ich cu a electron

1836 .

I a -4,8.10.10 don v i tinh d i~n, ngh'ia Ia mot don vi di~n tfch,

Hat nhan nguyen tir do cac h at proton (p) va natron (n) efiu tao ne n . Proton co khoi lucrig Ill. 1,671.10-24g va di?n tich la +4,8.10-U) dan vi tinh di?n, ng hi a \3 m¢t dan vi di e n tf ch. Nctr o n co kh6i luo n g l a 1,675.1O-24g v a khorig mang d ien. S6 proton quyet d inh d i en tich dirong cu a hat nhan va b ang s6 electron cu a nguyen tii. T6ng s6 proton va notron duoc go i l a .~6' kh6'i va quyet dinh kh6i Iuong cu a nguyen tir.

N g uye n t6 hoa h ,?c. The' g ioi bao q uanh chang ta g6m co n h ie.u c h 5t, nh ung c h 5t nay do nh ieu loai nguyen tjr kh ac nhau tao nen. M6i loai nguyen tu c6 111.:11 nh dn mung cling m~t di¢n rich duan g dlltJc goi Iii nguyen ttl h6a hoc .

Nhieu nguyen t6 la hOn h op cu a c ac d6ng vi. Nh lrn g nguyen tii c u a cdc d6ng vi cua mot nguyen to co cun g so proton nen eo cung m¢t di~n t ic h h at n h an v a cung so eleetron nhung eo so notr on khac nhau nen khac nhau ve so khoi va do do ve kho i luon g nguyen tir.

Vi du . Nguyen t6 ox i th ien nh ien l a hOn hop ella ba d6ng vi I~O. l~o va llo voi tl I~ nguyen tir 3150 : 1 : 5. Chu c a i 0 chi nguyen ttt cua nguyen t6 ox i , cac ch il s6 16, 17. 18 ghi phfa rr en ben trai cu a kf hieu chi s6 kh6i cua c ac nguyen tir d6ng vi. chtr s6 ghi a ph Ia dUoi ben tr a i cu a ki h ieu ch i so proton. Nhu v*y mo i nguyen tu cua ba d6ng

vi cua ox i deu eo 8 proton nhung eo s6 notron khac nhau : I~O eo 8 n otr on , I~O eo 9

,180 '10

nctron va 8 eo n otron.

Kh f hidro thien nh ien la hon hop cu a .h.a i dOng vi lH (g o i l a proti) va ~H (g9i l3. dot er i va con k l h ieu l a ~D) voi ti I¢ nguyen tu 5000 : 1.

Ng ay nay nguo i ta dii biet duoc tren 105.nguyen t6. Da so nguyen t6 co CJ trong th ien nh ie n, m¢t s6 ducc tOng hop nh an tao (bang cac ph an dng hat nhin xtiy ra khi dung cac hat proton. notron, hat nhan cua c ac nguyen tu dot e r i , hel i ban vao nguyen tu cac nguyen to). M6i mot nguyen to duqe kf h ie u ban g mot chit cal dau hay hai chit ca i trong ten La tinh cu a nguyen t6 d6. Nh iin g chit di d6 ducc g o i la ki hi¢u h6a h9C .

..

Vi du . Cac nguyen t6 hi dro, ox i , c lo, sAt co ten La tinh 1:1 hydrogenium,

ox yg e n iurn , ch lor urn , ferrum dUQ'e kf h ie u H, O. Cit Fe. M6i k f hi e u cira nguyen t6 dong thoi ding chi mot nguyen tu cua nguyen to do.

Met nguyen t6 c6 thi tao nen mc)t so dan chat khac nh au. Do l a hi¢n tuang th u hint: va cac dan chat do c ii a ml>t nguyen t6 duoc go i l a dang th u MIIIl cua nguyen t6 do. Vf du nhu hai dang th u hlnh cua nguyen t6 oxi la ox i va ozon , hai dang rhu hlnh cua nguyen t6 caebon la kim cuong va than chi.

.

TAt d c ac nguyen to h6a h9C duoc stip xep eo h¢ th6ng trong hdng Wan h o an do

. n h a he a hoc ng uo i N gala. Mende le ep (D.L Mende l eev, 1826 - 1910) Ian dau tien dua ra narn 1869 va ve sau duqc bO sung them cac nguyen t6 nhu bing 1 A. MOi nguyen t6 ch iern m¢t 6 trong bang. M6i 6 du<}'c danh s6 thtr tu til 1 de'n 105 va han nfra k h i co nguyen t6 mo i duoc tOng hop. Con s6 nay go i la sf/ til" t~( nguyen tli. S6 thir nr nguyen tir l a i ch inh I a s6 di¢n tfch ella h at nhan nguyen tiro s6 proton t ron g hat nh an va so electron tr on g nguyen tit cua nguyen t6.

6

u o· "l:

< -0 "l:

'<0 I-

Z <W

> ::::)

e!) z

z ,.

o

"l:

Z

'...:( :t l-

e Z

.-< m

-

;..

·IIIIIIII ~ 5i Z 00.5

.., It) Z .....

-

-

;..

-

>

>

.~

>

-

~.13 ~.I! ~'d ~ r ~~ ~l ~ ~, ~ 11 -~.

~!3 !;i~ ::!!~

-

« == ~ ~ ~ ! ~ ~ ! i ~ I ~ e: ~! J ( ~ I ~t ~ ~ 1[1

...

Phtin ta·

Philo tir Iii. h at nho nhdt (.·ua m~t chdt co tat cd tlnh chd't h6a h oc cua chd'i do. Phan tir co the co tu h ai de'n hang ng an nguyen tit lien k6t vai nh a uf tr ir cac khf hi6m t6n tai duai dang nguyen tirtl! do). Nhtrn g nguyen tir cua cung met nguyen t6 lien k6t vo i nhau tao nen phan tir cua don chat. Vi du nhu phan tit cu a cac khf hidro, oxi va nit o do hai nguyen tir H, 0 va N tao nen, Cac nguyen tir cua cac nguyen t6 khac nhau lien k6t vai nhau tao nen phan tir cua hep chli"t. Vf dl,l nhu ph an tl! khf cacbonic do mot nguyen tir C va hai nguyen tir ° tao nen, phAn tir mrcc do mot nguyen tir ° va hai nguyen tir H tao ne n.

M6i ph an tu ducc tao nen tir mot s6 nguyen tii nh!"t djnh nen luon lu6n co th anh ph:1n x ac djnh, Boi vay, "mot h ap ch dt h6a h9C du duac dieu chil' bdng ph uang pluip nao cling luon luon co nl9t th anh. ph dn xac dinh"; Do Ia no i dung cu a din]: lu<)t th an]: pl,,111 Hong d6i do nha ho a hoc n g uo i, Phap ia Porut (J.L.Proust, 1754 - 1826) de ra nam 1799.

Trong ho a ho c , nguo i ta b ieu dien ph an tir cua ch at bAng can g th ttc ho a h ac.

Con g thtic h o a hoc b ao g6m kf h ieu hoa hoc cu a cac nguyen t6 tao ·nen phan tir cun g vai eric chi s6 ghi cr ph ia d116i va ben phai ki hi~u de chi i6 hrcng nguyen tir cua nguyen t6 tunn g ung.

Vi du . COng thue hoa hoc cua kh f hidro a Hz, khi o x i l a °2, mroc l a H20, khi cacbonic la CO2, khi amoniac Ht. NHl.

M¢t hop ch at ho a hoc luon Iuon co rhanh ph.1n x ac dj nh , nhtrn g c an chu y rfing mot th anh ph an xac djnh khougph ai l uo n IUOn chi ung vai m¢t hop chat nhat d inh. Vi d \I nh u r uou cty lie va dim ety I oxi t l3. h a i hop ch fit khac nh au nh irn g co cun g mot th anh phdn Iii. C2H60. Nhfing hgp ch at khac nhau n h irn g co cung met th anh ph an h o a hoc ducc go i Itt nhfrng ch dt acing phan, Nhu v{l.y chi r leng th anh phjin chua du de dinh n en mo t hop chAt hoa hQC rna can ph ai ke d~n cA"u tao phan tir cua no ntra. Trong h o a hoc, nhAt Itt trong hoa hoc huu co, de bieu dien m¢t each da.y dii hon m¢t hop cba:t hoa hoc n guci ta dung cong th uc ctiu tao thay cho cOng thuc brnh thuirn g ,

Vi du . Con g thuc ca:u tao cua amoniac, rueu ety l ic va dimetyl ox it la :

,

H I H-N

I '

H

H H

" J

H-C-C-O-H

,/ ,

. I

H H

H H

" / H-C-O-C-H

/'" "'-

H H

(CH3hO

N gay nay n goal nhfrng hop ch at ho a hoc co th auh phan x ac djnh n g uai ta con bi!t m¢t s6 hcp ch at co rhanh phan bien dOi. Nhfrng hop char do diroc go] itt h9'P eha't khong h9'P thuc. Mot s6 ox it, sunfua va nitrua cua kim lo ai la hop ch at khong h op thirc. Vi du nhu titan ox it (TiO) co thanh phan bien d6i tir TiOo.s8 d€n Ti0l.3l. Nh irn g bi€n d6i v~ th anh phan nhu the" khong co anh hucrng de"n tfnh ch at h o a h9C cua ti nh the titan oxit vi trong t inh the khOng co tirng ph an tir TiO r ierig re nen SI! bien d6i eiia tl l~ nguyen tiI khOng lam ch o k ien true tinh thi thay doL Tuy nhlen, nhiing t inh ch at vl)t l l cua t inh the n hu nhfrng tfnh chat di~n va quang thl bien dOi m anh thea th anh phan.

8

Trong chat kh i, c ac ph an tir co d~ng nang trung blnh nhu nh au cho ne n c un g 1119t 56 phAn tit cua bAt kl kh I nao cfing deu chiem mot th~ t lch nhu nhau 0 c ii n g cac d ieu k i e n ve nhi e t dQ va ap su at.

N am 1811 nh a hoa hoc nguo i Italia la Avo g adro (A. Avogadro, 1776 - 1856) dfi dua ra mot g ia thuy er ve sau duoc thira n han va g o i I a djuh IUrft Al'6ga,trb : "Cdc tId rich hang nh au ctl a mo i chat kh i a ClIng cdc ditll ki¢n nhift ,t¢ va up su dt ,ti'u chtca cling m¢t si/ phdn 1tf".

Dinh luat nay da giai thfch duoc ti l~ the tfch cu a eric k h i do nha b a c h oc nguo i Phap la Gay Luyx ac (LL.Gay-Lussac, 1778 - 1850) nit ra n arn 1808 khi do the t lch cac chat k h I trong phan ang h o a h9C : "TId t ich '-'110 cdc kh! th am gi a VaG ph dn lfng 11 If viti nh au vd 11 If va; thi tich cac san pha'm kill clia phdn ung thea nhiin g .1'(/ nguyen dan gitln", D6 l a dinh IUrft ti If thi t ich .

Vi du . MQt the tfch khf oxi ph an ung vo i h ai the t ich khf hidro tao nen hai the: t lc h h cri nuoc. Ti 1¢ g ifra nhftn g the t ich do 10. 1 : 2 : 2.

Mot the t lch oxi + hai the t ic h hidro - hai the t ich ho i nucc,

Ap dun g dj nh lu*t Ave gadre ta tha:y dng ne'u trong mo t the t ich o x i co n phan tu 02' thl trong h a i th~ t ich hidro co 2n ph an tir H2 va ph an irn g tat phai sinh r a 2n ph an tir H20, nghi a Ja hai th! t ich hoi nucc.

Khoi Ilt{1ng nguyen tu, kh{/i lutmg phdn tu va mol

Nhu dii thay a tr en, nguyen tit eo kh6i luong vO cung nho be, cho nen di thuan t ien nguo-i ta it dung cac dan vi thong thueng cua kh6i IU9'ng rna dung mot dan vi dl}.c b iet SQi ta dan vi kh6'j l uang nguyen tU. Truoc k i a C(1 so dan vi khoi Iuon g nguyen nr la khoi luoug cua nguyen tu H va s au do la kh6i luong cu a nguyen tit O. Tit nam 1961 den nay, dan vi kh6i IU9'ng nguyen tit dtroc lay thong nh at bang 1/12 kh6i luon g cu a nguyen tir dorig vi 12C cu a cacbon. No b~ng 1,6603.10·24g.

Kh61 luong nguyen til ella m(lt nguyen to ld kh6'j luang t rung b inh eua mqt nguyen tu nguyen ttj'd6 tinh bang dan vi kh6i lllqng nguyen tu.

Vi du, Kh6i hrong nguyen tit cua H la 1,0079, cua N 10. 14,0067, cu a 0 la 15,9994, ella Fe (sat) ta 55,847, cu a Cu (dong) la 63,546 (xem them 0 bang 1). Chu y :

Do each quy uoc don vi khoi lucng nguyen tit nh u tr en cho n en khi noi khoi Iuon g nguyen tir cua nguyen to chung ta can hieu Ill. khllj luang nguyen ttf tuang di'fj cua nguyen t6 (so vci nguyen tir 12C).

Khoi luqng ph an til cua m(lt chat la khb·j Luong cua mi{t phdn tu chat d6 tinh hang dun vi khtli luang nguyen tit va hang t6ng kh di luong nguyen tit etta CaL" nguyen tb' t rong ph an tu.

Vi du . Kh6i luong phan ti't cu a H20 l a 18,0152, cu a NH3 l a 17,03'04.

I

Chu y : Cac gia tr] v~ khoi hron g nguyen tit va kh6i lucn g phan tit thuorig khorig

ghi kern theo chu dan vi kh6j hrorig nguyen. nr nhung luon luon duoc hieu 10. t lnh ban g dan vi do.

Tren th tic te' nguo-i ta ti tp x uc vai nh un g I uon g ch at khoug phai tin h bfing dan vi kh6i IU9'ng nguyen tir, nghia la bing: 10·24g, rna tmh bang g, kg, hol}.c Jan han nira, Boi v ~y, truce d~y trong h o a hoc x uAt hien cac da i I ttqng nguyen til' g a Ill, phan ttf ga Ill.

9

Nguyen tiI gam fa lur,rng eua mqt nguyen ttJ'iJ/(C!e t lnh b dng gilm co gia t r] I'{ s(;f hang khi;'i luang nguyen tu ella nguyen to' i/o.

Vi du . Mot nguyen tir gam cua h idr o l a 1,0079g (thuorig Hy tr o n Ill. 1,008g) c ii a ox i Ia. 15,994g (thucrig Itfy tron HI. 16g) va ella dong 63,S46g (thuo n g l ay tr on Ill. 63,Sg):

Philo tiI gam l a luang cha', duoc t inh heing gilm vu co gia tri I'e so· hallg kho'i Luong phdn tu cua cheft do.

Vr du . Motphan tu gam nuoc 13 18,0152g (thucrig lay tr o n Ill. 18g), mot ph an tit gam amoniac 13. 17,0304g (thucrig liy tron l a 17 g).

Ng ay nay ug uc i ta dung mot d~i luong chung hem Ill. mol thay cho nguyen tu gam, ph an tiI gam. Nguyen tir gam duoc go i ta. mol nguyen ttf va ph an ttl gam ducc g o i Ill. mol pllall til. CAn ch ti y ding mo t mol nguyen tit hidro 13. 1,0079g hidro nhung mot mol khf hidro, nghia Ill. mot mol ph an tiI Ill. 2,0 IS 8g h idr o ,

Tit d in h n gh ia mo 1 v 3 djnh luat Avo g adr o n g uoi t a rut r a mot k ct qua q u an trorig ve thi tfch c h iern boi mo t mol chfft khi.

M¢t mol cua bat ki kh i n ao (dan chit hay ho p ch at) deu c h le'm mo t the tf ch nhu nhau dudi c un g cac dieu k ien nhi e t d¢ va ap su at. 0 dieu k ien chudn, nrc 13. DOC va 760mmHg, thi t ich do b an g 22,41 (ch Inh x ac 10. 22,414/). The t ic h nay duoc go i .,Ift thl tich mol cua khf.

S(I Avogadro

Th uc ng hiern cho thay s6 nguyen tiI co trong mot mol eacbon hay dong cfln g b arig s6 ph fin tu co trong mot rno I kh l hidro hay k h I 0 xi hay n uac v 3 bAn g 6,023.1 O!J. Con s6 do duQ'c go i 13 s6 Avogadro,

Nhu v~y co the rna r¢ng djnh n g h'la mol l a IUQ'ng chat co s6 hrori g hat bing s6 Avo g adr o. Hat do co thi'! Ill. nguyen ttl, ph an tiI, ion, proton, electron v .v ...

Nh i e u phuon g ph ap v~t If khac nhau dii. diroc dung de x ac djnh s~ AvOgadrO va ch o cac ktt qua rilt phu hop vo i nhau. DAy Ill. rn¢t con s6 kh6ng 16 dtn mtre khd rna

• nrong tucn g duqe. De htnh dung con s6 do chtin g ta tam vai ph e p ti'nh sau : neu hly mot mol nl16'e (l8g) r6i bing each n ao do rai len khap be rn*t ella qua dat co d i en tfeh SID tr i eu km: th l tre n tem! be m*t do se co han 100000 ph an tit H20. Tr a i Ddt 0 each M*t Trang I.S.lO!km hay 1 ,S.l OIL m. Neu bang each nao do co th6 x ep de nguyen ttl cacbon, dtrorig k in h I,S.IO·lom sit nhau th anh mot duCtng d ai thi voi m¢t mol cacbon (12g) ta duoc mot duon g d a i gilp 600 Un Hoang each tu Tra i Dfft den M*t Trang.

Bitt s6 Avog adro nguo i ta co the xsic djnh duoc H6i Iuon g v.a k Ich thucc cua nguyen tU va ph an ttc.

Vi du . Kh6i luong ella ph an ttc O2 :

31,9988: 6,023.1023:::: S,312.1O-23g'

TI kh6i ella ox i rfin la 1,426 nen m¢t mol ox i dn co the t ich : 32 : 1,426 = 22,44(.'mJ

Thi t lch ciia mot ph an tir O2 :

22,44 : 6,023.1<0'13 = 3,7. IO·2lcm.l.

10

Neu eoi ph an ti'r 02 Ia met h at hrnh du thl ban kfnh c u a n6 l a :

3.3,7.10-23 = 2,05 . 10,scm = 2,05 A 411

Ph uong phap xac dinh khoi luang phdn til

Hien nay chua co nhilng phuorig phap cho phep xac d inh kh6i IUQ'ng ph an t.u cua ch at rAn va ch!t long n o i chung rna chi co nhirn g phuon g phap xac djnh k ho i luon g ph an tu c u a ch ~t kh I, c ua cac chat long va rAn de bay hoi va c ua eh a:t tan duoc , Sau day 13. h ai phucrig phrip rhuorig dung d~ xac djnh kh6i lucng p h a n tu cu a chat kh i, cu a c a c chat long va d.n de bay hoi.

Xae dJnh kh6i hrong phan til thea ti kh6i ella el;lIH khi. Tlt d inh lu at Avogadro nguei ta suy r a dng khai luoug ella h ai the tfch khf bbg nhau do i1 cung de d ieu k ien nhiet d¢ va ap su at ti l~ voi khai luong phan tir cua hai kh fda.

Vi du . Mot the t ich V 0 cac dieu ki~n nao do, cua kh i A voi khoi luong phan tir MAo c an nan g mAg v a mot the t ich V bang a:y 0 cun g cac d ieu k ien nh u tr en cua k hf B voi kh6i I ucn g ph an tiI MB can n*ng MBg. C:i hai thi tf eh 'kh ( ban g nhau do de u ch ua cun g mot s6 ph an tir, chang han n phan tiI, ta co :

MAo = 2,016 d

N€u khf B la khOng khf (ducc coi la mot khf co kh6i luen g ph an tir la 29) th i :

MA = 29d (chinh xac hem 1a MA = 28,95d)

Nh u v ~y, m u6n de d i nh kh6i I uong ph an tir cua met kh l, thuorig chi dn biet kh6i lucrig' ella m9t the! ttch cua khf do va kh6i lucrig cua m9t the t ich b ang ay khl hidro hay khong kh I a cung cac dieu k ien nhiet d¢ va ap suat.

Phuong phap ti kh6i nay cling cho phep x ac djnh

kh6i luorig phan tir cua cac chat long v1t d.n di bay hoi , Mu6n the n g uo i ta dung dung cu (Hinh 1) 'cua Victo Maye (Victor Meyer).

" Blnh A dung m¢t chat long co rih i et dQ so i c ao hen nh ie t d¢ s o i cu a chat duoc kh ao sat (chat c~n ducc x ac djnh kh6i hrong ph an ttt).

nen :

mB = n.MB

rnA MAo

~=--

rna rnA lao ti kh6j d cu a khi A d6i v6'i k hf B. mB

V~y :

Neu khf B ta hidro :

E

A

Hl nh 1 - Oi.lng cu fila

Viera Maye

11

D*t blnh B van blnh A. Khi dun nong b'lnh A, chat long trong blnh siS lam nong blnh B. Lay ch at ducc k h ao sat van met ampun C nh o b ang thuy tinh mong roi han k in , De' ampun nay len'tren dua thuy tinh D n&m " trong mot nh anh ng an g cua blnh B. Khi bl nh B d5 dll non g , khe rut dua thuy tinh r a mot ft (dua v1l.n noi kin vci nh anh ng ang cu a blnh B nho do an 6ng cao su) de cho ampun r o i xu6ng day blnh B va va ra. Ho i sinh r a cua ch ar duoc khao sat siS d:1y mot thi! t ich wang duon g cua k hon g khi sang ong n g h iem E dun g d~y ruroc va up nguoc tr e n ch au thuy tinh. Biet khoi hron g ella chat duoc k h ao sat va the tf ch cua khOng k hf duQ'c doi ch o , co the tfnh ti khoi c u a hoi d6i v6'i khorig khf va nr do tinh kh6i IU<Jng ph an tli cu a chat c an ducc xac 'djnh khoi luong ph an tir.

Xac dinh kh6i luong ph an til thea th~ tich mol. Biet kh6i hroug r ien g cua khf d cac di~u kien chuan, co the tinh ducc kh6i IUQ'ng phan tit cua khf do. Kh6i l ucn g phan tir cua mo i ch at kh I v~ g ia t r] 13. b!ng kh6i lucrig r ieng ella kh i d6 d cac di~u kien ehuAn nh an vai the tich mol.

v i du . O,7924g kh i clo chi em m ¢ t thi t ich 250ml " di~u k ie n ch uAn th i khai I ucn g ph an nr cua cl o I a :

M = 0,7924.22,4 = 71 0,250

Trong th uc n g h i ern chung ta th uon g thu diroc thi tfch khf khOng ph ai " de di~u k ien c hujin cho ne n ph a i dua the t ic h do tu de dieu k ien thuc n g h iern ve czi c di~u k i en chuan. Mu6n v<).y ta tip dun g cong th irc Bo i-Mar iot (Boyle, 1627 - 1691, Mariotte, 1620 - 1684)-Gay Luyx ac :

PV Po Vo

~=--

T To

V ta thi! t ich k hf " a p su at P va nh i e t d¢ tuyet doi T ; V 0 '!a the tich kh i " cac di~u ki¢n' chuan, n gh'ia lit d ap suat Po = 760mmHg va a O°C (To = 273°K).

Vi du, 380ml kh f a ap suat 800mmHg va nh iet dt) 27"C se ch i em mot thi t lch a cac dj~u kien chuan HI. :

V = PVTo = 800.380.273 = 364 ml

o TPo 760(273+27)

Khi can ttnh tr uc ti!p khoi lucn g ph an tit ella khf ta co the dung eOng tlnrc s au dAy dan g ian han:

PV

D6i vci m o t mol khi, d a i luang ~ trong cong thtrc tre n day siS la hang so.

. To

D*t hang so do la R, cong thuc tren siS co d an g :

PV = RT

Day ia pliuang trlnh trqng thai eua ~_'hiit khi va R s»! fd hang sfi kht . Tuy thuoc vao dan v] do cua thd tieh Va ap suat, Hng s6 khf co cac gia tr] khac nhau, neu Po duoc do bang atmotphe (aIm) va the t lch V 0 do b~ng 1ft (I) thl :

1.22,4 0 I

R = --= ,0821.atmlmo .dO.

273 .

Neu Po duoc do bo1ng mmHg va the tfeh ~ 0 bang ml th l :

12

R = _76_0_.2_24_00 __ 62400 H I

- . mm g.mllmo. do.

n3 .

Doi v6"i m e t so mol khi, phtron g trlnh eo d an g :

PV = nRT

n l a so mol k h I va bhg khoi luong m c u a khf tfnh bang g'chia cho khc i hrcn g M cu a mot mol khf do :

PV = ~RT M

Con g thu.c nay cho ph ep tfnh tr irc tiep kh o i l ucn g ph an tir cua k h i khi b iet kh6i hrort g c u a mot the tfch khi a cac di8u k ien b.ft kl 'hoac ng uoc l ai ,

Vi du . 304ml kh i A a nh iet de? 25°C va ap su at 745mmHg can n{ing O,78g thl khdi hroug ph an tir cu a khf A l a :

M = ~ RT = 0,78.62400(273 + 25) 64

PV 745.304

Phuong phdp xac djnh khifi luang nguyln til

Doi v&i cac den ch.ft Ia chat khf nhir ox.i , n ito, c lo, khai luong nguyen tir cjra nhfrng nguyen to do co the duoc x ac dinh de dang bang each Ia:y khoi lucn g ph an nr ch ia c ho so nB: uyen tir c6 trong m~t ph an tir.

Vi du . Kh6i hrong ph an tir cua clo l a 70,9 thl khoi hrong nguyen tir cu a clo Ja 70,9 : 2 = 35,45.

Doi voi nhung nguyen to khac nguci ta dung nhfrn g phuon g phap sau d ay :

Ph Itong phap Cannlzar6 (S.Cannizzaro, 1826 - 1910). Phuong pha p nay duge ap dung de xac djnh khoi hron g nguyen tir cua cac nguyen t6 co kha nang tao nen nh i eu hop chat khi ho~e long va rin de bay hoi , ch arig han nhu eacbon. Cann iz ar c I!y met so hop chat cu a nguyen t6 ducc khao sat de x dc dinh khoi lucn g ph an tir t6i bang phucn g phap ph an t ich ho a h9C 6ng xac djnh so dan v] khoi hron g nguyen ti'r cua nguyen to do c6 trong moi ph an tir cuu hop ch at , Gi d tr] be nhat se HI khoi luon g nguyen ti'r cua nguyen to vi trong mc?t phan ti'r hopch at khong the co it hon mot nguyen .tir cu a nguyen to do.

Vi du . Vai nguyen to c acbo n, Cann iz ar o d5. thu ducc cac ket qua s au :

Cac hop ch at Khoi luong Ph.1n tram Sa don v] kh6i hro n g
ph an til khoi lucn g cu a C nguyen nr c u a C
Cacbon d io x i t 44 27,27 12
Cacbon ox it 28 42,86 "12
Axetilen 26 92,31 24
Cac bon disunfua 76 15,76 12
Benzen 78 92.31 72
Naphtalen 128 93,75 12O Tir do suy r a khe i Iuong nguyen tir cua C Ja 12.

13

Ph nang phap DuylOng P.oti. D6i .v&i nhtrn g nguyen to' kh6ng tao nen cac h9'P chat de bay hoi, ch aug han nhu kim Io ai , mu6n xac djnh g an dung kh6i hron g nguyen tit cua chung n guo i ta dung quy tic do h ai nha hoa hoc n gtnri Phap la DuylOng va Pot i (L.Dulong, 1785 - 1838 va A.Petit, 1791 - 1820) tim ra bAng th irc ngh iem n am 1919 :

"Nhi et dun g nguyen tu eua mgt dan c h dt ran, nghl a iii tich eua nhiff dung rien g va khtli luang nguyen til', gil n bilng 26J I mol".

Quy tAc nay cho phe p tfn h kh6i luon g nguyen tli gan dung c ii a nguyen to' khi bi et n h ie t dung r i en g cua dan chat m a nh ier dung r ie n g co the: x a c d i nh bAng thuc n gh iern. Nh ie t dung r ien g ella mot chat Ia l uon g nh iet c an thi et ~e d6t n on g mot gam chat do len mot dl).

Vi du . Slit co nhiet dung r ierig la 0,46311g nen kh6i IU9'ng nguyen ti'r sat la :

26 56

--= ,1

0,463

Tir kh6i luon g nguyen tir gan dung nay n g uo i ta co the tf nh kh6i lucn g nguyen ti'r c hIn h de cu a nguyen to' (xem muc duon g IU9'ng).

Tuy nhien quy tic DuylOng Poti chi ap dun g du,9'c cho nhjrng nguyen to' co kh6i IU9'ng nguyen tir khOng du&i 30.

Phuong ph a p quang ph6 kh61.

Ng ay nay nho may quang ph6 kh6i

nguoi ta co the de djnh dt chfnh xac kh6i luong nguyen ti'r ella cac nguyen t6. Nguyen rae ella phuong ph ap nay la don g i an nhun g thiet bi v a k i thu at thuc hanh kha phuc

tap,

--

--

--

--

--

--

--

--

--

--

Duo i day la sa do c u a may quang ph6 kh6i don g i an (Hlnh 2).

Nhfrn g nguyen tu dn ducc ' TulruCmg

x ac d inh kho i IU9'ng sau khi d1i

ducc ion hoa, (bAng cac electron Hinb. 2 - SCI do cua may quan g pho' kho'j

ph at r a tit so i d fiy d6t ncng ) d uoi

tric dung cua me t di:¢n truong se chui qua me t so khe di vao ong congo Trang ong nay du&i d¢ chan khon g cao, cac dong ion durm g ch iu tac dun g cua m¢t tit truon g , Tit truong nay tam cho cac ion d i theo diron g tron voi ban kfnh tuan theo h¢ thee I/r~=(B/2V)(e/m), tr orig do B la cucng d¢ ella tir truon g , V Ia thl!' h ie u cua di~n truirn g , elm la t1 so' ella d ie n t ich va khoi luong , Nhirng ion duorig co cu ng #ti so' elm se di thea cun g m¢t dirong tron , nhirng ion ducrig co ti so' elm be han di theo ducrig tron co ban ki'nh Ion hon. Hinh anh c ua cac ion dirorig ducc gh i l a i tren kinh anh , nhirn g v¢t den tr en k inh anh 10. vi tr i va cuon g d¢ cua nhtrng dong ion ch o ph ep t in h ban k lnh r cua duong trcn c u a do n g ion va ti so elm.

May quang ph6 kh6i cho phep x ac djnh chf nh de kho i lirong nguyen tjr cua cac dOng vi cua met nguyen t6. De x ac djnh kh6i lucn g nguyen tit cua nguyen to' con dn phai xac dj nh tl I~ cu a cac dong vi cu a nguyen t6 do. Muon vay oguoi ta thay kfnh anh ,bfing b¢ ph an do cuong d¢ cua dong ion.

14

Vi du . Bang may qu an g phO khoi nguoi ta x ac djnh duoc nguyen t6 eaehon th i en nh ien g6m co 98,89% nguyen tir ella d6ng vi =c va 1, 1 08% nguyen tu cua d6ng vj 13C v a kh6i Iuon g nguyen tu ella d6ng vi 12C lit 12,0000 v a ella dong v i DC l a 13,00335,

V~y kh6i IU9'ng cu a nguyen tit cua C 1[\ :

12,OOOO,9S,892 + 13,0033.1,108 100

12,0111

Nh ir v:;ty khc i luon g nguyen nr cu a mo t nguyen to la kho i hrcn g trur-g blnh c u a mot nguyen tir eua t1l:t d. cac d60g vi th ie n n h i e n co t inh den ti I? cu a chun g trong nguyen t6 do.

Buong luang

Duong hrcug Iii mot khai ni ern tuon g tu cac ~hai n iem kh6i luon g nguyen tir va kh6i luong philo tir.

Duong luqng eua mt)t nguyen t6 la st/ phdn kh6'j Luong c:ua nguyen ttl do ke't h{1p viti J ,008 phdn kht)'i luang cua hidro hoi}c 8 ph dn khtli luon g eua oxi hoi}c thay the' nhilng I u{1ng do a tr ong hop chat.

Vi du . Duong hrong cua hidro Ia 1,008, cua oxi la 8,0 cu a c acbon In 3,0, cua n ito l a 4,6, cua nh6m HI. 9,0, cua natri lit 23,0 ...

Trang ph an ung hoa hoc "cae nguyen ttl ktt h ap viti nhuu ho{ic t h a y the' nh au the o cac khlfi luang ti l~ vtri duang Luong cisa ch u n g": Do In dinh lu{it duong luong do n ha v~t If va ho a ho c ng uo i Anh HI Danton (J.Oalton, 1766 - 1884) de ra narn 1792.

Djnh lu~t nay cho phe p 'tlnh ml)t each dan g i an duon g luorig cua met nguyen t6 khi biet ducrig IU9'ng cua nguyen t6 khac tac dung voi no,

V j du 1. Khi o x i ho a dn th an 0,253g m ag ie , ducc 0,420g m ag ie ox it. Tfnh duon g IU9'ng c u a magie.

Ta b i et O,253g m ag ie ket h9'P vo i 0,420 - O,253g oxi va dirong IU9'ng cua ox i Iii. 8.

V ~ y duorig I uon g c ua mag ie ta :

8.0,253 = 1215

0,167 '

Vi du 2, Khi ph an t lch s6t oxit, thay ti l~ cua s6t l a 70% v~ kh6i luon g , V~y duori g IU9'ng cu a slit tron g ox it do la :

8.70 = 1863

30 '

Co nhilng nguyen t6 khi ktt h9'P voi nguyen t6 khzic co the cho hai hay nh ieu h9'P chat khac nh au , nghia la nhirng nguyen t6 do co hai hay nh ieu duong luon g ,

Vi du . Duong hrong cua C trong phan tir CO la 6, trong phan tir COlla 3; duong hrong cua Cu trong CUO 111 31,8, trong CU20 111 63,6.

Vay ducrig Iuon g c ua nguyen t6 co quan h¢ nhu the nao voi kh6i lucug nguyen t ir cua nguyen t6 do ? Thirc n ghiem eho thay fling khe i lucn g nguyen tu cu a nguyen t6 lu6n luo n 13. mot so nguyen Un cua ducrig lucng cu a nguyen t6'do, S6 nguyen do co tM HI. I,

15

2, 3, 4 ... Nhfrng con s6 do ehinh la h6a tr] cua nguyen to se duoc xet trong muc tiep sau.

Dua van duong IU9'ng cua nguyen t6 ng uoi ta co the x ac djnh ch inh xac khe i

IU9'ng nguyen tir cua nguyen t6 do. •

Vi "1.1. BAn g th ire ng h iern n g uci ta x ac din h duoc duong II19'ng e ua ki m Io ai indi

(In) HI 38,25 va nh iet dung r ien g cua kim loai do la 0,221Jlg. T'Inh kh6i lucn g nguyen

tir cu a i ndi.

Ap dun g quy de Duyl cn g Poti , ta co kh6i luon g nguyen tir gil:n dung cu a indi l a: 26

--'=11764

0,221 '

Ho a tr] ella indi la :

117,64 ~ 3.07 38.25

VI ho a tr] 13. nhfrng s6 nguyen tro n , ne n cr day hoa tr] ella In l a 3. Vay kh6i Iuong nguyen tii ehinh de ella indi 10. :

38,25 x 3 = 114.75

Kha i niem dircn g hrong cung dtroc rna r~ng cho cac hop chat:

DUO'ng lUQ'ng ella ml)t hQ'p chit Iii .H" phdn khtii lttqng cua hap chift d6 phon ang khong thua khong thie'u voi mljt duang lttf!ng eua hap chdtkh ac.

Dl10i day l a quy tAe tfnh duon g hrong ella met s6 Io ai hop chat trong cac ph an ling trao d6i.

Duong luang cua mql axil kim lo ai b5.ng khai luon g ph an tir ella oxit do ch ia cho t6ng h o a tr i ella kim Io ai trong o~it do.

Vi du , Duong luong ella AI103 Ia :

102 17 ' h .)

- = (AI co 6a tr i 3

3.2 .

DIIO'ng luang CUll nUll axit bang khai luerig ph an tll cuaax it ch ia eho s6 nguyen tir H d uoc th ay the a tron g phan tir ax it d6.

Vi du . Duong 1 uon g ella H1SO 4 kh i h ai nguyen tir H tron g ph an tir ax it duqe th ay the I a :

98 =49 2

va khi mo t nguyen tir H ducc thay the Ia : 98

DUO'ng IU?ng cua mi)t haz a bAng khoi hroug ph an tirella bazo ehia cho boa tr] ella nguyen tir kim Ioai trong phan tir.

Vi du . Diron g II19'ng cua N aO H Ia : 40 =40

I

Duong l icang eua mr)t 'flut;'; bAng kh6i luong phan tir ella mu6i ehia ch o t6ng ho a tr] cua c ac nguyen tll kim lo ai trong phan tll .

• S

Vi du . Duong luong cua mu6i nhOm sunfat AI1(SO,h HI. : 342 = 57

3.2

I

Trang t inh toan ho.a hoc nguoi ta ra:t hay dung dai lucng duang l uang gam gi6ng nhu d ai luong nguyen tir gam va 'phan tu gam rna ng ay nay duqe thay bing mol:

Duong luong gam c ii a mot dan chat hay hop ehil't 13. hrong chat d6 duoc t inh bang gam vA c6 g ia tr i bang ducrig luon g ella no ,

no« tri

Khai ni em h6a tr] da: e6 trong hoa hoc vao giua the' ki thu XIX. Chfnh Me.nde le ep cling dii xac l ap quan h¢ giUa hoa tri cua -nguyen t6 va vi tri ella n6 trong bang tuan h o an. Nguoi t a c iln g tim th~y quan h~ giUa h6a trio duong lucng va kh6i hrong nguyen tlr ella n gu y e n t6 :

Kh6i hrong nguyen tu

H6a tr] =

Duong luong

Truce day h6a tr] ella nguyen t6 duoc co i IA kha nang ella mot nguyen nr cua nguyen t6 c6 the ke"t hop hay thay the" baa nh ieu nguyen tli hidro hoac bao nhieu nguyen tir khac nrong duong.

Vi du . Clo c6 h6a tr] 1 trong HCI. ox i c6 h6a tr] 2 trong H20. nita c6 h6a tr i 3 trong NH1, cae bon c6 h6a tr i 4 trong CH4• D6 la h6a tr] cu a cac nguyen t6 trong hop ch!l't vo i hidro duoc tfnh thea s6 nguyen tli H ket hop.

Trang cac hop chat v6'i ox i , h6a tr i ella nguyen t6 duoc tfnh thea o x i rna ox i c6 hoa tr i hai trong nh i eu hcp chat.

Vi du, Cacbon c6 h6a trj 2 trong CO va co h6a tr] 4 trong CO2, nita c6 h6a trj 4 trong N02 va h6a tri 5 trong N20~, liru huynh c6 h6a tr i 4 trong S02 va -hoa tr] 6 trong SO).

Qua c ac VI du tren ta thay h6a tr] ella m(H nguyen t6 tfnh thea hidro c6 the khac hoa tr i cua nguyen t6 d6 t inh thea oxi va m¢t nguyen t6 c6 th! c6 cac hoa tr] khac nhau.

Vi du, Liru huynh co h6a tri 2 trong H2S nhung c6 h6a tr] 4 trong S02 va h6a tr] 6 trong SOJ'

Tuy nhien t6ng cac h6a tr] cua me t nguyen t6 Hnh thea hidro va h6a tr] cao nh!t c ii a nguyen t6 d6 t inh thea oxi bang 8.

Vi du, V6'i cia c6 1 + 7 trong HCl va C1207• v6i luu huynh c6 2 + 6 trong H2S va SO., v6i nita c6 3 + 5 trong NHl va N20s, v6'i cacbon c6 4 + 4 trong CH, va CO2,

Ngay nay h6a tr] eua m¢t nguyen tt/ duqc xue dinh hiing S('- lien ke't h6a ho c ma m¢t nguyen ttf eua nguyen ttf do tao nen tr ong phon ttf. Nhu v$-y mu6n xac d inh h6a tr] can bit"t coug thuc cil'u tao ella phan tli.

Vi du . Trang phan tli N2 (N ~ N), nita c6 h6a tr] 3; trong phan tiI H20 (H-O-H), oxi c6 ho a tr] 2 ; trong ph an tiI CO2 (0 = C = 0) cacbon c6 h6a tr] 4.

Nh ung nam gan day , song song v6'i kha i n iern h6a tr] n girei ta hay dung mot kha i niern khac g o i lA s6' ox; h6a cua nguyen t6. Tuy khOng c6 y ngh'ia v~t If cu thi nhir h6a

17

trj, kh a i n iern s6 ox i h o a c6 nh ieu tien lo i ve rn* t th \Ic hanh chtin g ta se x e t a chuang sall.

Ph dn itng hoa hoc

Phan ling h6a hQC fa qua trinh bUn J6i nhiin g ch dt nay thunh nh iing ch dt kh d c co th an]: phdn va cdu tao khae vai CClc cndt b an Jrill. Trong ph an ung ho a hoc , nhirn g chat ban dall, go i Hi ch5t phdn ang, duoc bien t han h nhftng chat khac, go i l a sdn pl)(im p lu] /I /(n g.

Theo dj nh lu at bao to an kh6i luon g , trong bat ki mot ph an ung h o a h o c nao , t6ng kh6i lucn g cua tat ca. cac chat IUOn lu6n kh6ng d6i ne n phan ung ho a hoc ducc b ieu dien ban g mot phuan g trinh hoa hoc . (j ve ben tra i c u a phuoug trinh, n guo i ta viet kf hieu va co ng thrrc h o a hoc cu a cac char phan trn g va a ve ben pha i la kf hi e u va cOng thirc cua cac san pham phan u.:ng cun g vai cac h~ s6 th ich hop cu a mo i chat.

Vi du . Phuong trlnh cua ph an irn g t6ng hop nucc til: ca c d{1n chat l a : 2H2 + O2 = 2H20

Phuong tr inh cu a ph au ung ax it clohidrie ho a tan kern 130 :

Zn + 2HCl = ZnCl! + H2

MOi kf h ieu hay e6ng tlurc tr oug phucng tr inh h6a hoc kho ng nhirng chi co t inh chat d inh t inh rna con co t in h c hat djnh luon g nira.

Vi du . Phuong trtnh ph an irng t6ng hop nuoc tren day co n g h Ia l a cu.: h a i ph an tii h idro thi ket hop vo i met ph an tu oxi t ao thanh hai ph an tu nucc ho ac cu hai mol khf hidro (4,832g) ket hcp voi mot mol khf ox i (32g) tao thanh h ai mol nucc (36,032g) ...

Cac phan ung h6a ho c khi xay ra thuong kern thea nhiin g h ien tuon g ph at rahay hap thu m¢t lucng uhiet. Lo ai phan ung thrr nhat go i la phdn ang pkuit nhiff va lo ai pharr ung thu hai g o i ia pluln /(ng thu nhift. Mot phan (ing thu nh ie t theo chi~u nay se ph at nhiet theo ch ieu ng ucc l a i. Luong n h i et duoc phat ra hay thu vao cu a phan ~ng g o i l a nhift ph dn ung va ki hifu ta L'JH (bien th ie n entanpi) ella ph an ang. Ph an (ing phat nh ie t co 6.H < 0 va p han img thu nh iet co .6.H > o. Nh ier ph an ung th uon g duoc t inh bang jun (J), k i lojun (kJ) hay c al o (cal), kilocalo (kcat) va tfnh theo mol chat (1 (.·ul=4, IS4J).

Vi du . Ph an un g t6ng hop n Uoc t ir dan chat la ph an ung ph at 0 h i~t : 2H2 + O2 = 2H20, 6.H = - 241 ,SkJ/mol

Ph an (ing t60g hop khf NO tir dan ch at 10. phan ung th u nh iet ;

N2 + O2 = 2NO t 6.H = IS0,5 k ll mol

Tr e n th uc te ph an (ing thu nhiet it g ap han ph an (ing phat nhi et ,

Cac phan ung ho a hoc thucng dU<;1c ch ia thanh ba lo ai : pnan irng tr ao d6i, ph an irn g o x i ho a • khir va ph an ung tao phirc ,

Ph an ling ket tu a, phan ung thuy ph an , phiin irn g trun g h o a ... l a nhfin g pluin ung truo d6i. Di'je Ji/m eua phdn ung tr ao Jo"i la phdn ung xdy ra khong co .I'I! chuytn electron tit ch{{r lIay sang eh(1'1 kh ac lien khong lam hie'n J6i so' o xi hoa cua cae nguyen to'.

18

Kh ac vo i phan ung trao d6i, trong phdn ung ox; hoa-khl{ co .n.f chuy€n electron tit ch.dt nay sang ch dt khiic ne n lam hien ddi s(i oxi h6a ella cae nguyen tit

Trong th uc te chang ta gi,ip ph6 b ien eric ph an ting ox i ho a - khir. Cac qua trinh san x u at nhirng san ph am ho a h9C qu an tron g nHt d6i vo.i cong nghie p va k] th uat nhu amon i ac, ax it nitric. ax it sunfur ic, cac kim lo a i deu la phdn im g ox i h o a - khjr. Ca c qua tr inh d6t chay nh i e n li~u. he h ap, quang h9'P va n h i e u qua tr inh khac xfty r a trongca the sinh vat deu la ph an ting oxi ho a - khir.

Ph dn ung t ao phue Iii phun ung trong -d6 co .1'1/ chuy€n nhiin g c~p electron dit tao t h anh nh Iin g lien ke't cho=nluin, tr ong d6 .~tJ' ox; hoa ella cae nguyen t(/ co thit hie'fI ddi ho d« kh ollg.

Chung fa se llin II19't xet c ac l o a i phan iin g tren dfl.y a c ac chuang sau cu a cu6n sach nay.

19

CHUONG /I

J ~ ~

CAU T~O NGUYEN TU

Co sa thuc n gh iem cua 11 thu y et ve diu tao nguyen til Ia quang ph6 cua cac nguyen to ho a h9C, Tr iroc khi tim h ieu c5u t ao cua cac nguyen tir, ch iin g ta x e t set lul,l'c ve quan g ph6.

Cac loai quang phd

Cho chum anh sang M~t Trb'i di qua met Jang kfnh, sau l an g k in h chum do tach thanh nhirn g ti a co mau sAc cua du vo n g (Hln h 3), M6i mot tia nay co met bucc song;' xac djnh. 0 hai ben vung quang ph6

tr on g th ay con co cac tia khorig Hinh 3 - Quang pho' eua d nh .~ang M(i/ Trc!

trong th ay , do la cac tia hong n go ai va cac tia tu n g oai. Vung qu an g phd t ron g thay chi ! a mot vun g fat hep tron g q uan g ph6 cu a cac birc x ~ di?n tu (Hlnh 4).

Quang pho cua anh sang M~t Tr o i In quung pht'l lien tuc, nghia 111. quang phO g6m m¢t day lien nh au cua mo i buO'c song thu9C c~c vu ng trong thay , hong n g o ai va tir n g o a i. Cac chat r lin va ch at long khi duoc dot noug den trang thai non g do deu ph at fa quang phO lien

Anh

Cac tia Mng ngoai Do

Da cam VlIng L!,1e Lam Chllm Tim Cite tia til ngo\l;

;> 1000l

7000-6200 6200-5900 5900-5800 5800-5100 5100-4800 4800-4500 4500-4000 < 4000

,1- 'iij. ~
~ 0 'iij. TiaX
C) 0 Va
S6ng vO tuy6n c: 5i C)
'0 c:
U) C)
s c: e .~ tlay
~ l- I- Hi nh 4 - Quang phei eua cdc hue x(l di4n til'

tuc ,

Nhting nguyen tir tu do i'1 tr an g thai khl hay hoi khi ducc dot non g ho ac duoc phorig di~n qua, phat ra quang ph6 gom mot so vach nhat djnh , m6i vach co milt budc song xac djn h,

Vi du . Mot trong c ac vach quang phd cua nguyen tir n atr i lit v ach 0 (hay vach

o

v an g ) co bucc song;' = 5893 A. Ch In h v ach nay qu yet dj nh m au Yang sinh r a khi d tr a

muo i natri v ao n g on I ira, Hoi cua kim lo ai kali cho quang phO g6m ba vac h : h ai vach db va mot vach tim, hoi cua kim lo ai canxi cho quang ph6 g6m milt so vach do, v a ch Yang va vach luc.

20

Nhirn g quang ph6 nhu vay duoc g o i Hi qu an g phd vach . Nguyen tU· cu a mlli

nguyen t6 cho mot quang phO v ac h d~c tr irn g , Phuong phap plian rich "liang phd dua vao quang phO vach d~c trung cua cac nguyen t6 de xac di n h djn h tinh va djnh l uorrg thanh ph an cua mot chat.

Nhttn g Io ai quan g phO tre n day duoc phat ra tu ca c chat g o i Ill. quan g phd ph at x a . Ng o ai ra con co qu an g pho' hcfp thu . Kh i cho anh sang c6 quarig phO lien tuc di qua chat hoi g6m nhfing nguyen tu cua m¢t nguyen t6 n ao d6, se thay trong quang phO lien tuc bien m at nhjrn g buoc s6ng nh at dinh. Ch ang han neu hoi d6 l a cua kim l o ai n atr i thl trong cac buoc song th ieu sc co bu6'c s6ng cua vach yang da n o i CI rren , Nhfrn g vach hi hap thu nh u vay xuat h ien duoi dan g nhftn g vach t6i CI tr e n mot nen sang cua quang phd lien tuc , Thuong t huong nhlrn g vach hap thu c6 huacs6ng un g dung vo i nhfin g vach cua q uang pho phil. t x a , No i chun g s6 vach tron g q uang ph 0 hap th 1,1 it hem s6 v ac h trong quang phO phat x a, n ghi a B quan g phO hap thu dan g ian han quang phO ph6.t x a,

Nh u nguyen tit, ph an tit cling co th! ph at fa ho ac hap thu anh sang t ao n e n quung phd ph dn tu. Quang phO ph an tit phuc tap han quang ph6 nguyen tu. Quang ph6 hap thu ph an to: co mot vai tr o d~c bi et q uan trorig trong viec x ac din h c au tao c u a phan tit.

De khao sat quang phO nguei ta dung cac kieu may. quan g phO khac nhau tuy thea tirn g vurig quan g pho ,

Quang phd cua nguyen IrE hidro

Dan gian nhat trong quang phO nguyen tit ~iia cac nguyen t6 ho a h9C Iii quang phO cua nguyen tit hidro. Quang phO do g6m n1¢t s6 vach nltm trong vun g hong ngoai, vung tr6ng th iy Va vun g tir

ng o a i , Nhfrn g nh6m vach trong quang ph6 nguyen ttl cua nguyen t6 duqc

g o i tft dJy "liang ph6'. Day Banme (J.Balmer. 1825·1891, ng uoi Th uy SI) trong quang ph6 hidro g dm co 4 vach ro nAm trong vung tr6ng th ay va mot 56 vach n am trong vun g tit ng o ai ga.n (Hlnh 5).

..-

r 11111111~1 I

I I

Hinh 5 . Quang phd eua nguyen tli h idr o (diiy Banme )

V ach th 1.1 nhit H" trong day Banrne co buoc song Ion n hAt n a.m a vim g do cua quan g phO tr6ng thay, vach HfI na.m d vung xanh lam va h ai vach H, va H, tiep theo na.m d vung tim. Cang each x a vach H" ve phf a s6ng ngAn (buoc s6ng be). kho an g each g i ira hai vach ke nhau cang be dan nen nhfrng vach d cu6i day nam r1ft s it nhau kh6 tr6ng th ay duoc.

Budc song cua b6n vach d~u trong day Banrne HI. :

...1. = 6563,1

H" 4861.3

Hy 4340,5

o

4101.7 A

21

Nhii'ng buoc s6ng nay c6 the tfnh dUI;1C trong cOng thee thuc nghiern cua Banme (nam 1885) :

1 A.

l:J day R = 109679,43em-1 gol U hang s6 Ritbe (R.Rydberg, 1854-1891, nguoi Thuy Dien), n la s6 nguyen Ion hem 2. Thay n = 3, nnh dUQc buoc s6ng (bang em) cUa vach H,,; thay n = 4, ttnh duoc buoc s6ng clla vach Hp v.v ...

Ngoai nhii'ng day Banme, trong quang ph6 cua nguyen tit hidro con c6 b6n day khac niIa ; day Lairnan (Lyman) 0 trong vung ttc ngoai va ba day Pasen (Paschen), Bracket (Brackett), Pofun (Pfund) l:J trong vung h6ng ngoai. NhiIng day nay tucng ung vci cac cong thuc sau day, tuengtu voi cOng thuc Banme tren :

day Laiman

1 1 1

- = R(~--) ; n = 2, 3,4 ...

A. 12 n2

day Bracket

1 I 1

~ = R(32 -7) ; n= 4,5, 6 ...

1 1 1

-=R(2-2) ; n = 5, 6, 7 ...

a 4 n

day Pasen

I 1 1

i = R(j2-7) ; n = 6, 7 ...

o day R cling c6 cung gia tr] nhu trong eOng thuc Banme. Nhu v~y ca 5 day d~u 1U00ng ung voi m¢t cong thuc chung :

day Pofun

1 1 I

-=R(---)

A 2 2

nl nn

Thuyet Ill{11lg tli .

Anh sang, nhu dii bitt, la me)t s6ng di¢:n t~ Ian truyen trong chan khOng voi teSc d¢

C = 3. 1010 cm!s va dUQe d~c trung bang buoc s6ng A hay tAn s6 dao dc)ng v = ~ hay

s6 s6ng v' = i. Khi di qua moi truong v~t eh<t, t6e de) anh sang giam xudng nhung tAn sO khong thay doL

Thuyet s6ng ella anh sang giai thieh dUQe nhii'ng hien tuong c6 lien quan voi sl,i' truyen s6ng nhu su giao thoa va sl,i' nhieu xa nhung khong giai thfch duoc nhilng dil kien thuc nghiern v~ su hlfp thu vA sq phat ra anh sang khi di qua rnci truong v~t chat. De giili thfch d~c di~m nay ella anh sang, nhA v~t If nguoi Duc ia Polang (M. Planck, 1858- 1947, g iai thuong Nobel ve v~t Ii nam 1918) da ap dung q uan n iern nguyen tli ella de chat vao qua trtnh nang lirong va nam 1900 da dua ra gia thuyet la ndng /t(qng eua anh sang khong c;o tinh ch,ft lien fife rna bao g6m tung luang rieng hi~t nho nhdt so! ta illflng til. M~t luang til eua anh sang ( go! la photon) e6 ndng tiffing tl l~ veTi tan stf eua hue xa :

E = hv

22

E Ii nang IU9'ng ella photon, v Ii tin s6 birc xa, h Ii hdng sf/ Paldng bang 6.625.1O·27ee.s.

Nhu vay nang IU9'ng ella mot vat chi bien d6i n h irn g d a i luong l a bo i so c u a hv gi6ng nh u di~n tfch chi bien d6i n hffn g dai luong l a bo i s6 clla di~n tfch cu a electron. ehb khac nhau 0 ddy l a di~n tfch cua electron kh6ng bien d6i con nang l uon g cua hat photon bien dOi thea tftn s6 cua btic XI.)..

Tom Iai , thuyet IU9'ng tu cua Pol aug no i len ban c h at hat cua anh sang. N am 1905 n h a v~t II n g uo i D~c Ja Anhstanh (F.Einstein. 1879-1955. g i ai thuoug Nobel va v~t If n arn 1921) lip d un g th uy et I u9'ng tit da: g iai thfch duoc ho an to an tho a dan g h i¢n tuong quallg difn da biet truce day (narn 1890). Ban chat ella h ien tuon g quang di~n la cac kim lo ai k iern 0 trong chan kh6ng, khi duoc ch ieu sang se pho n g fa electron; nang luo n g ciia eric electron do kh6ng ph u thuoc vao c uon g de} cua anh sang ch ieu vao rna phu thuoc vao tan s6 cua anh sang. Anhstanh cho d.ng khi durrc chieu tui be mat kim l o ai , m6i photon vui niing luon g hv se truyen nang luong cho kim lo ai , Mot phan nang luon g Eo duoc dung de lam b~t electron ra k h oi nguyen tit kim lo ai va phan con II.!-i tro rhanh d9ng nang

1

mv ' cu a electron:

2

mv? 2

Voi nhii1lg buc xI.!- co buoc song cang be. nghia Ii dn so c an g lon, nang IU9'ng cua electron duoc phong ra se c an g Ion. Nhfrng buc XI.!- co titn s6 be hem tan so giui han

vo = Eho se kh6ng gay ne n h ien nrong quang di~n.

Nhu v~y hien tueng quang di~n l a mot baug ch irn g thuc nghie m x ac minh thuyet I uqng tfr Po l an g ,

Ap dung thu y et lirong tit Polang vao nguyen tit, nh a v~t If n g iro i Dan Mach l a Bo (Niels Bohr, 1885-1962,.giai thuung Nobel v6 v~t If nam 1922) da: thanh cong trong viec dua fa mau nguyen tii hidro,

hv = Eo +

Mdu nguyen tii hidro cua Bo

N am 1911 nha v~t If n gU'oi Anh I a Roz opho (E. Rutherford. 1871 - 1937, g i a i thucrig Nobel v6 hoa h9C narn 1908) dua ra mAu nguyen tii h anh t inh ." electron quay chung quanh IU,11 nhdn nguyen tii gi6'ng nhu hanh tinh quay chung quanh M{it Trai.

Nhung theo di~n d¢ng hrc hoc th i , met hat mang di~n nhu electron khi quay chung quanh hat nhan se phat fa nang hron g duoi dang btrc XI.).. Ne'u dung nhu the electron lien tuc milt nang lucn g thl cu6i cun g roi vao hat nhan va ngu y en tit khon g t6n ta i ,

De giai quyet be' utc do, nam 1913 Bo giu nguyen mb nguyen tu hanh tinh cua Rczopho va ke't hop vu; thuyet l ucn g tu Po lan g da: dua r a mau nguyen tu h idro voi cac dj nh d6 sau :

- Trong nguyen tu. electron kh6ng thi quay theo quy dao bat kl nao rna chi duoc quay theo s6 quy dao nhlit djnh. M6i quy d ao "duoc ph6p" nay ung vai met nang IU9"ng xac djnh.

- Khi quay theo cac quy d{lo "duoc ph ep", electron khong m at nang luong, nghia ia khOng phat fa brrc XI.). , nhurig chi phar fa buc XI.). khi electron tir mot quy d ao co nang

23

IU(_1ng c ao nhay v~ met quy d~o eo muc nang hrong t hap va nang luong hv eua btrc x a bAng hi e u cua hai muc nang lucrig do.

- Kh i quay thea cac quy dao "duoc phep" electron eo momen dl>ng Itrong la mot s6 nguyen Un cua ~

21t

Ban k inh cua c ac quy d ao "duqc phep" va nang luon g cu a electron quay theo cac quy d ao do duqc tlnh met each don g i an nhu sau :

Electron co kh6i luon g m, khi quay v6'i t6c d¢ v theo quy dao co ban kfnh r, tao ne n mot luc li t arn :

Gifia electron v6'i di~n tlch -e v a hat nh an v6'i di¢n tfch +e co luc hut Cul6ng (Coulomb) :

Electron chuy en d(>ng duqc tr e n quy d ao HI. nho su can bang g itta luc Ii tam va IIfC

Cul6ng : ~

hay ,

Theo djn h d! tren ve momen d<;lng luougcua electron:

h

mvr = n - ; n = I, 2. 3 ... 21t

Rut ra :

Thay /I bAng cac gia tr i I, 2, 3 ... tatfnh duqc ban kfnh cua c ac quy dao ducc

D D

phep trong nguyen tit h idro, Khi n = 1, r , = 0,529 A ; /I = 2, r2 = 2,112 A; n:= 3,

r3:= 4,77 A. ri l¢ giila c ac ban kinh rl : rl : r3 = 1 : 22 : 32•

1 1 ~

Nang IU(,1ng to an ph§.n cua electron l a tung cua dl>ng niing -mv- va the' nang

2

r

1 ~

E = -mv-

2

e2

Thay mv? bang dii nit ra a tren ta co :

r

E ~ 1

2 r

=

r

24

Thay gia trj cua r ta ducc :

a day n = 1, 2. 3 ... dugc gci IA st:} luang tk chinh,

Vai nhjrng ion c6 met electron nhung c6 dien tfch Z > 1 nhu He", Li2+ thl :

H~ thtrc nay cho thay rang chi c6 met s6 gia tr] nhat dinh cua nang Iuong b trong nguyen til. Nntrng nang luong nay d~u c6 gia tr i Am VI nang luong cua electron b ben trong nguyen til be hon nang hrong cua electron b vO cue, nang Iuong nay quy uac bang s6 khOng.

Blnh thuong m¢t electron trong nguyen til hidro a muc nang hrcng thap nhar, nghia la rmg vci n = 1, nguCli ta n6i nguyen til a trang thai C(J bdn, S6 luong til n tang len. gia tri am cua nang luong electron tra nen be hen, Khi nguyen til hidro c6 electron chiern cac gia tr] nang luong nay. nguoi ta n6i rAng nguyen tu d trang thai b] kich d¢ng. Khi n = co, E = O. electron tach khOi h~t nhan mot khoing vO cue, nghia la nguyen til hidro ducc ion h6a.

Khi ph6ng dien qua khl hidro, electron trong cac nguyen til hidro dugc cung cap nang hrong se nhAy tlr quy dao c6 mac nang hrcng th9:p nh!l:t (quy dao K, n = 1) len cac quy dao xa c6 muc nang luong cao hon (quy dao L, n = 2 ; quy dao M. n = 3. quy dao N, n = 4 v.v ... ). VI c6 vO s6 nguyen tir H nen c6 vO s6 each nhAy nhu vay, Nguyentir H a trang thai bi kich d¢ng nhu v~y rlt khOng ben, cac electron a trong d6 c6 xu huong nhanh ch6ng chuyen v6 cac trang thai ben han, nghia la cac quy dao c6 muc nang. lugng thap han.

Theo djnh d~ tha hai cua Bo, qua trrnh electron chuyen nhir v~y phat ra nang luong du6i dang bllc xa, do d6 cho cac vach Quang ph6.

Giii sir mQt electron a quy dao xa c6 rnuc nang hrong Ell nhay v6 quy dao gan c6 mac nang hrcng E, thl Iuong til phat ra sf: c6 nang luong E :

va tan s6 v cua birc x~ :

1 c v

Thea djnh nghia v6 s6 s6ng v' = -, rna v = - nen v' = -. Mu6n tim s6 s6ng ta chia

A A c

d!ngthuc tren cho c.

25

Ket qua nay phu hop v6i cong thee thuc nghiern cua Banme :

1 1 1

-=R(---)

A n2 n2

1 II

Ta tfnh ducc hAng sO Ritbe :

2 1 4

R = 1t me = 109737 Chl

Gia tr] nay phu hop v6i gia tr] rut ra tit thuc nghiem.

Nhu v~y If thuyet cua Bo r4"1 phu hop vci cac ket qua thuc nghiem v~ quang ph6. Nhung vach trong diiy Banme cua quang ph6 nguyen tu hidro sinh ra khi electron

nhay tir quy dao t1'ng v6i n ~ 3 ve quy dao t1'ng vci n = 2. Dliy Lairnan sinh ra khi electron nUy tir cac quy dao ,jng v6i

n 2: 2 ve quy dao ,jng v6i n = 1. Day

Pasen sinh ra khi electron nhay tir cac

quy dao ,jng v6i n 2: 4 ve quy dao ,jng voi n = 3. Oily Bracket sinh ra khi electron nhay tir cac quy d~o ll'ng v6i n 2= 5 ve q uy dao ,j!1g v6i n = 4. Day Pofun sinh ra khi electron nhay tir cac quy dao ,jng v6i n ~ 6 ve quy dao ,jng v6i n = 5 (Hlnh 6). Can cuong d¢ ciia vach trong cac day quang ph6 phu thuoc vao xac suat nnay cua electron tir quy dao nay v~ quy dao kia.

Du rang nhtmg dinh de duoc dua mOl each dOc doan, thuy!"t Bo dii giai thich r4"t thanh cOng 'quang ph6 cua nguyen tic hidro va cua nhllng ion tucng tl} (nghia IA chi c6 mot electron). D6i vci nhitng ion nAy cac cOng thuc cua Bo van ap dung dl1qc v6i dieu kien c6 tfnh den kh6i lucng vA dien tfch cua hat nhan cua chang.

Hinh 6 -51! phdt sinh cac day quang phd nguyi" tli hidro theo thuylt Bo

Nhurig thuyet Bo khOng giai thich duoc hieu ,jng Ziman (Zeeman) nghia IA su phtrc tap cua quang ph6 khi d~t nguyen tic trong tir truong , De khac phuc kh6 khan do , nha v~t Il nguci Due IA Xommcfen (A.Sommerfeld. 1868 - 1951) dii b6 sung thuyet Bo bang each dua them nhtrng quy dao elip ngoai quy dao tron va dua ra cac s6 luong tll' khac ng oai s6 hrong tic chfnh de mO Ii trang thai nang hrong cua electron trong nguyen tu vA dli gi8.i thfch dU<;1c hieu l1'ng Ziman. Tuy nhien thuyet Bo - Xommof'en khOng giai thfch ducc that chi titt quang ph6 cua cac nguyen tic nhieu electron. Blti v~y mj.u nguyen tic cua Bo can duoc thay th!" bang nhtrng quan diem hien d~i cua co hoc luong tic.

26

Mu6n hieu duoc cac quan diem nay, chung ta tlm hieu truce htt ban chB:t hai m~t cua cac hl!-t vi mO.

Ban chd't song va h{lt cua cac hot vi m6

Photon vira co ban chat s6ng, nghia la c6 tan s6 dao d(lng v va t6c d¢ chuyen d¢ng c, vtra c6 ban chat hat, nghia l a c6 kh6i IUQng m va cung t6c d(l chuyen dong c.

Thea h¢ thtrc urong quan gifta kh6i IUQng va nang luong cua Anhstanh :

E = me?

va thuyet IUQng tu ta c6 :

E = hv

hay:

C 2

h-=mc

A.

V~y :

h A.=mc

H¢. thiic nay cho thay ban chat s6ng va hat cua buc xa, Cau hoi d~t ra la c6 phai d6 la tfnh chat rieng cua photon hay khOng '1

Tiep tuc pha t trH~n thuytt IUQng tu, narn 1924 nha v~t 11 nguoi Phap la Do Brei (L. de Broglie. 1892 - 1987, giAi tht.tlmg Nobel v~ vat H nam 1929) dua ra gia thuyet la khtmg phd; chi co photon mai co ban chdt song rna nhttn g h{1t vi mo, nhu electron ch&ng han cling co tinh chdt do. Chuyen dQng cua cac hat vi mO c6 thi!: xem lA chuyen d¢ng song, buoc s6ng cua chuyen dong d6 tuan theo m(lt h¢ thuc gi6ng voi h¢ thee cua photon v~ sau d,lrQc goi IA h~ thl~c Do Brai :

h h

A. = - hay A. "" -, p = m v

mv p

o day, v IA t6cd(l chuyen dQng cua hat, p IA xung IUQng.

Vi dl.t : Electron c6 kh6i IUQng la 9.11.1O-28g a 3000K chuyen dQng v6"i t6c dQ 1,2.107 cml s, ,se c6 bucc song 61 A.

Vtti nhttng hat vi mo, nghia lA hat mat trOng thay duoc, 'chang han nhu hon bi hoac cit. dtn hat bui, do kh6i IUQng cua chang qua !{fn so vtti electron nen bu6'c s6ng cua chung be Mn muc khOng the do ducc.

Ba nam sau, quan niem v~ ban chat s6ng cua electron dA duoc Devixon va Giecmo (C. Davisson va L.Germer) chang minh bang thuc nghiem. Khi chieu chum electron qua ban tinh the rB:t mong cua kim loai , hai Ong nhan thay c6 hien tuong nhieu xa electron gi6ng nhu khi chieu tia Roughen qua tinh thi!:. Ngay nay bien nrong nhieu xa cua chum electron dA tra thanh met phuong ti¢n dUQc dung r(lng rai di!: nghien diu kitn true cua cac chat, Hien tuong nhieu xa electron cting nhu hien tuong giao thoa cua n6 chi c6 the giai thfch duoc khi thl:ra nhan tfnh chat s6ng cua electron. Han nita buoc s6ng cua electron rna nguci ta quan sat duoc bang thuc nghiern lai rlit phu hop vci buoc s6ng tfnh theo h~ thuc Do Broi, Thanh nru v~ kfnh hien vi dien tii la bang chung manh me nhat cho thay ban ch4"t s6ng cua chuyen d¢ng electron.

27

v ~y e leetron cun g c6 ban chat s6ng - hat nh u photon. Tinh c ha:t hai m 1).t d6 se d uoc thay ro han qua nguyen If bat dj nh do nh a v~t If nguoi Due la Hayx e nbe (W.Heisenberg, 1901 - 1976, giai thinmg Nobel ve v~t l i nam 1932) de ra nam 1927.

Nguy~n Ii bttt dinh Hdyxenbe

De hlnh dung cu the nguyen If bllt djnh Hayx enbe , ch un g ta lam mot thf n g h ie m tuong tuo n g nhit sau :

Gi a s ir c6 mQt chum electron If tuorig co the b:in r a chi mot electron duy nhat theo huang n arn ngang va ch'ia vao met budrig ch an kh6ng tuy et d6t voi mot toc d¢ nao d6. Gia s ir e6 mot ngu6n sang cling If tuang, n g h'Ia la co the ph6ng r a photon voi nang hro n g v-a s6 lucn g tuy y muon cu a ch iin g ta va c6 mot kinh hien vi If lUang cho ph ep q u an sat electron d u y nhat d6 (Hlnh 7 a).

Th o at dau electron chuyen d¢ng theo duorig par abon duoi tac dun g c u a tro ng trtron g , Khi va ch arn ph ai photon c6 khe i lucug grin tuon g duon g , electron se di chech dirong va thay dOi toc d¢. Quan sat electron sau nhirn g kho an g th oi gian kc! tiep nhau siS rhay n6 chuyen d¢ng thea dUCfllg zic ziic vi ch arn pha i nh ieu photon.

Giam nang lucn g (hv) cua photon ta co lam g i am anh huang c u a n hfrn g va cham d6. Nhun g nhu vay bucc s6ng A cua b tic Xl.l tang len va viec x ac dj nh vi trf cu a electron tra n e n kern chinh xac han vi k ha nang cho ph ep cua kinh hien vi g i am xuong (sai so n h i eu x a siS Ion doi vo i buc x a co buoc song Ion han). Vay dung buc Xl.l co tan s6 thap, ng uo i ta c6 thi bic!t duoc chfnh x ac toc d¢ electron nhurig khorig biet duoc chfnh xac V! trf cua n6 (Hinh 7b).

Mij.t khac dung

bue x<_l co buac song be, nghia HI. g6m nhung photon c6 nang IU<;1ng Ion, sai so nh ieu

x a trong kinh hien vi

se kh6ng Idn , nhurig

moi va cham voi photon c6 iinh huang

Ion den toc dQ cu a electron. V f!-y dung btrc

x a do, nguo i ta co th~

biet duoc c h Inh xac vi

tr i cu a electron nhun g khong bitt ch inh xac

toc d¢ cua n6 (Hinh7c).

Tucrig nr nhu tren , buc xl.l c6 buoc s6ng trung binh chi lam thay dOi me t it toc d¢ cua electron va duong di cua no cung

c6 thi' xac dj nh duqc nrong (Hinh 7d).

28

d~' ,,--"'0.. f

- -... ." /. -., ......

-...... P I

............... ' ~ ,

, I

' .. -0-

, \

, ,

\

a Prolon • Electron

\ \ \

a

b

c

d

Hinh 7 . Thi nghifm luung tuon g vi nguyen l i bift dinh

d6i chinh xac hen, nen chi con l ai mot g i al ba:t djnh hep

Hayxenbe chung minh rang tf ch cua dl) b~t dinh ve vi trf (Ll'!) va d¢ b~t dinh ve r6c d¢ (Av) khong the be hon .!:. :

m

h M . .1.v;;:':m

Thea Hay x enbe , trong quy me nguyen tu khong nen n6i mot each chfnh xac roan h9C rang duong di cua hat rna pha i c6 mot g i a i bat di nh trong d6 hat chuyen d¢ng khap roan vung cua cac vi trf c6 the c6 duoc. BCli the chi nen n6i den xac suai tim thay hat CI ch6 nao, t a i luc nao d6 va nguyen If bat d inh Hayxe nbe c6 the dUQC phat bieu :

"V! nguyen tdc kh6ng Ihl xac djnh ch£nh xac cd vi tri Idn t6'c d¢ clia cae hot thu¢c quy m» nguyen 11(". Chang han neu chung ta mu6n x ac djnh vi trf cua electron v6i d¢

o

chfnh xa c la 0,05 A thl thea nguyen If d6 dQ b!t dinh ve t6c dOc se la :

6.10-27 10

Llv = ]0 28 '" 10 cmls

5.10- .9.20-

D¢ bat d inh ve t6c d¢ cua electron b day gli.n bang t6c dO cua anh sang, nghia U bang hoac Wn han t6c d¢ tMt rna electron c6 the c6. T6m Iai , t6c d¢ cua electron xac dj nh duoc IA khOng chfnh xac cho nen khOng the n6i rAng c6 mot duong di r6 rang nhu thuyet Bo. Thea nguyen If b!t dinh, khai niern quy dao electron cua Bo va Xommofen tra thanh vO nghia va d6i v6i electron chi nen n6i Mn xac suat tim thay electron a cho nao , tai mot luc nao d6.

Co hoc hlt!ng tli va ph uang trinh song Scrodingu

Corig trrnh cua Do Brei dii d~t nen m6ng cho mon co hoc mci duoc goi la co hoc l uang fl(. Co h9C IUQng tu nghien cuu chuyen dQng cua cac hat vi mO, n6 khac vci mOn co h9C nghien cuu chuyen dong cua cac hat vi mo goi lA co hoc cd diln. Co so cua co h9C c6 dien Iii. nhtrng dinh I u~ t cua Ni u tan (I. Newton, 1643 - 1727, nha v~t If nguo i Anh) nen mOn co h9C nay duoc goi la co hoc Niutan, Con co sCI cua co hoc luong tu IA ph uong trlnh s6ng do nha v~t If nguo i Ao Iii. Scrodingo (E. Sc hrod Inger. 1887 - 1961, g iai thucng Nobel ve v~t If nam 1933) de ra narn 1926. Toan bo van de If thuyet hien dai ve nguyen tu va phAn tu Ia g i ai phuang trtnh song Scrodinga cho cac he d6.

Phuong trlnh s6ng Scrodiugo mo ta chuyen d¢ng cua mot hat trong khOng gian c6 dang nhu sau :

a2\11 + &\11 + a2'V + 8tt2m (E _ V)\II = 0

ax2 ay2 az2 h2

o day h Ia hAng s6 Pclang , m la kh6i IUQng cua h<,tt, V la the nang cua hat, E 18. nang hrong toan ph an, x , y, z U cac toa do, 'V (poxi) 1 A ham s6ng. Ban than ham s6ng \If khong c6 y nghia v~t If g l nhung \V 2 c6 mot y nghia quan trong 1a xac suat tim thay h<,tt tai mot diem nao d6 trong khcng gian,

D6i vci nguyen tu hidro, nguyen tu dan gian nhat gorn hat nhan mang mot dien

rtch duong +e va m¢t electron mang mot d ien tich am -e, phuong trlnh s6ng c6 dang :

a2\V a2'V a2'V 8n2m e2

- + - + - + --(E + -)\11 = 0

ax2 ay2 az2 h2 r

o day r ta khoang each tir electron den hat nhAn.

29

Gi ai ph uon g' trlnh song Scrodi n go co nghia Ht tim cac ham song 'V th ich hop tho a man phuon g trlnh song do va cac g ia tr i E nrong ung, Bai roan nay chi co- thi gild diroc mer each c h ln h x a c cho trucrig hop nguyen til hidro va cac ion nrong nr co mot electron con d6i voi nguyen tii v a ph an til co n h i eu electron, b ai roan trc n e n rlit phtrc tap va chi co the: g i a i d uoc mot each gdn dung. Cac k et qua thu d uoc deu phil h o p vo i thuc nghi¢m.

Cac so IU<;1ng fit trong thuyet Bo-Xommafen d uoc dua r a mot each gift th iet con trong CI1 h9C l uon g til cac so hron g til l a nhfrng ket qua toan h9C xu at h i e n h i e n n h i en khi g i a i phiron g trinh s6ng SerOdinga. Cac so luoug til do l a :

So luong tii chinh n. DAy l a nhfing so nguyen tron , duong va g6m tir 1, 2, 3, 4 tra len. S6 hron g tu nay xac djnh nang lucrig ella electron trong nguyen tfr hidro thea met eOng thuc g ion g vai co n g th irc cu a Bo tr ucc d1l.y :

So lucng tir phu 1. S6 hrong tii phu 1 xac dinh momen d o n g hron g M ella electron (M = mvr) theo ceng thuc :

No g6m cac g ia tr] tir 0 dc!n n-l, nghia la : 0, 1.. .• n-1. Nhu v~y ling vai mot gia tr j.cu a n se co n gia trj cua 1.

Vi dlf: Khi n = 1 • co me t g ia tr] cua 1 = 0 ; k hi n = 2 • co hai g ia tr i cua I l a 1 = 0 va I = 1 v.v ...

S6 IUQng tit tl:t m. Nhu chung ta dii biet momen dQng lucng cua electron l a mot vecto. Huang cira vectc duqc de dj nh bo-i so lucrig tir tir. Hl.nh chieu M, ella momen d¢ng luqng cua electron len tren mot true c6 cac gi:i tr]

h

M =-m

z ,.,

_it

S6 lucug tii tu m g6m cac g ia tri tir -I Mn +1 ki d. so khon g , nghia la : -1. -I + 1 .... O. 1 ..... I - 1, I. Nh ir vay ling voi met giD. tr i 1 co 21 + 1 g ia tr] cu a m ,

. .r du : Khi 1= 1, m c6 thi e6 ba giD. tr] : -1, O. +1 khi I = 2, m c6 thi e6 nam g ia tr i : -2. -1, O. + l, +2.

• A

Tom l ai , irn g voi mot gia tr] cua 'n co n? g ia tr] cua m.

Nhu vh m6i tr an g thai ella electron 0- trong nguyen tii duoc d~e trung bang ba so lucug tit n, I va m. Trong thuyet Bo, mai m¢t bl} ba so luqng tii do xac d inh mot quy dao tron hay e l ip ella electron. Co h9C luong nr cho phep xac djnh chfnh xac x ac suat tim thay electron a hai diini b!"t kl trong nguyen tir nhung khorig chi ra each do i eha cua electron nr diem nay sang diem kia. No i each khac , co hoc l ucn g tii khOng chap n h an kh a i n iern quy dao cua electron rna thay khdi nie m d6 b arig each mo ta nhtrn g ch8 rna electron co xuc su at tim th ay Ion nh at. Vung khOng gian cua nguyen tu rna 0- do co x ac su at tim thay electron 16'n nhat ducc g o i l a obltan nguyen tl~. M8i obitan nguyen tir nay d uo c d~c t run g bting mot bo ba s6 I ucng nr n, i va m. N g uO'i ta phan biet cac obi tan d ua vao cac g i a tr i cua n va I. De kho i nhdrn Jan. nguoi ta thay cac gin tr] cua 1 bang cac chu cai:

30

chir ca i

s

I P

2 d

3 f

4 s

5 h

o

B6n chit cai s , p, d va f HI. nhung chil ca i dung dilu b6nOtinh tir tieng Anh rna c ac nh a quang ph6 dung di mo ta -cac day hoan roan khac nhau cu a quang ph6 : sharp nghia 13 ro, principal la ch inh, diffuse Ia khuy ech tan, fundamental laco ban. Nhun g iJ dlly nhttn g chtf cai do chi dung di ph an bier c h ti khoug no i len y nghia n ao cua obitan ca. Nhirn g chi! g, h tiep thea duoc Uy thea tlur tt,l' dung s au f trong bang ch if cui.

Bang 2

Cac so luqng til va cac obitan nguyen til

n I obitan m S6 obitan
I 0 Is 0 1
2 0 2s 0 1
I 2p +1,0, -1 3
3 0 3s 0 1
1 3p +1,0, -1 3
2 3d +2, +1, 0, -I, -2 5
4 0 4s 0 1
1 4p + 1, 0, -1 3
2 4d +2, +1, 0, -I, -2 5
3 4f +3, +2, +1, 0, -1, -2,-3 7 De hiiu ro kha i nien ob itan , chun g t a xet ml)t s6 ket qua quan t ron g co ducc kh i g i ai phuorrg trinh song Scro di n go cho nguyen tir hidro (Bang 3).

Bang 3

Nhitng obitan quan tr ong nhat cua nguyen tiI H

obitan R~I(r) tPl", (9 . rp)
1 s ., -f 1
_e 2.J;.
1 -r/~ 1
2s - J2 (2 - r)e - 2.J;.
2 2
2p~ Ii ~
1[
2p~ 1 -( I~ 3 . 8
--re - -Sill cosrp
2../6 41t
2py /3 . e'
1,,1 -Sill sm o
4 'It 31

r l a khoang each tir electron d€n hat nhan nguyen tit, tfnh bang dan vi nguyen tit (mot

"

dan vi nay bang 0,529 A).

Nhfrn g ham song dlIqc biiu dien bang ham to a d(:l cau rna g6c la hat nhan nguyen He (hlnh 8).

Moi ham song la t ich cua hai ph an :

Rnl(r) va ifJlm (9, 'P).

R"I(r) go i la phan ban kfnh va phu thuoc v ao kh o an g ca ch r cu a electron d€n hat nhan ifJlm (0, rp) go i la ph an g oc va phu thuoc vao cac goc 9 va rp.

VI ham song \jI cua c ac obitan nguyen tit la h.u., khong gian ba chieu , no phu thucc vao ba bien r , 9 va rp n en ch un g ta khOng the mot hie ve duerig bieu di!n cua t o an b¢ ham song do. Mu6n ht n h dung cu the hon c a c

ob i tan ngu yen tit,

nguoi ta dung h ai c a ch : vc r ie n g duong b ieu dien cua phan ban kfnh khi phrln gric kh6ng d6i va ve r ieng dU'ong bieu dien clla phAn goc khi phAn bin kfnh kh6ng d6i.

Trong c ac h tbit nh at , ngU'o-i ta chia khOng gian b xung quanh hat nhan nguyen tit ra lam nhfrn g IC1p cau d~c. Lap cAu nay co di e n t ich la 4nr2 (r la ban kfnh cua lop cau) va co be day \a dr nen co the t ich U. 4nr2dr. Xac suat tim t hay electron 0 trong cac lop cau do Ii 4n r2R 2dr. Xon g ve duong bieu dien s\f phu th uo c cua x ac su at do theo r (Hlnh 9a). Cdc k et qua d uoc tr i n h bay tren h inh 9b.

Cac dttaog cong b tren hlnh 9b bieu d i e n s u p h an b6 x a c

32

z

x

Hi nh 8-Quall hf I{iua t{Ja d~ cau va t oa db Decac

. x = ,.:dn(/cosp

y = r.dnthinrp

z = rco.ff)

\~=" k'=~$

~___::_1=1

~2P

•

•

k

. 3d

r

b)

Hi nh 9 - SltJ'hiill h{/ xac su dt tim thify electron th e o kh o d n g -cach . en h at nh a n dtfi viii cac ohitan n gu y e n. ttf

suA:t tim thay electron theo khoang each d6n hat nhan nguyen til. Khoang each tai d6 c6 xac su!t cue dai III ung vbi ban kinh cua quy dao Bo cua electron trong nguyen til H.

o

Chang han cue d~i clla xac suat cua obitan Is ung voi r bang 0,529 A l a ban ktnh

cua quy dao tron c6 nang IU'1ng be nhA:t trong nguyen tii H.

Dp,ng eria obitan nguyen tli

Trong each thu hai, uguc] ta ve duang bi!u dien su phu thuoc cua phan g6c ¢J cua ham song vao cac g6c () va cp khi r khOng dOi. (j day r dU'qc chon nhu th6 nao d~ b~ m~t duoc bieu dien se giai han mot the tfch bao g6m 90 - 95% xac su~i. tim thAy electron. Cac k6t qua ducc trtnh bay tren hlnh 10.

Cac k6t qua cho tHy Sl! phan b6 dc suat tim thAy ,electron va cac m~t giai han thu duoc ding chinh \11 hinh dang cua cac obitan nguyen tii.

Ham s6ng cua obitan nguyen tu s khOng phu thuec vao g6c nen cac obitan s c6 dang hinh cau, tam ta hat nhan cua nguyen tii, nghia la g6c cua tea d(l. CAc obitan p Mu c6 dang hai qua d.u ti6p g iap vt'1i nhau ;, g6c toa d(l cua chung lito luot nam tren

cac true x, y, z: Obitan Px nam dQC thea true x, obitan Py n am doc thea true y va obitan P. Dam dQ,C theo true z. Trong 5 obitan d ba obitan

dxy' dxz va dyz gi6ng vt'1i nhau han con hai obitan d 2 va

z

d 2 2 tht hoi khac, Ba obitan

x -y

dxy' dxz va dyz Mu g6m 4 qua d.u ti6p giAp vt'1i nhau 0 g6c to a dl) trong d6 cu hai qua du m(lt c6 tam Dam tren duang phlln giAc clla ctc g6c tao nen boi hai true 19a d(1. Vi du nhu tam clla b6n qua d.u c u a obitan dxy

x

px

pz

py

Hinh 10 - Hinh dang cua cdc obitan nguyen til'

33

n arn tren hai duong ph an g iac cu a cac g oc tao nen bui true x va true y.Obitan

dxj_~2 ~ling g6m c6 bon qua du tiep g i ap voi nhau u g6c to a d¢, nhung ram c u a ch un g

n am ngay tren true x va true y. Con obitan Z2 g6m c6 hai qua cau titp g iap voi nhau a g6c to a d¢, tam n arn tre n true Z va m¢t vanh tr on nam trong mat ph &n g xy.

Tre n cac m*t g io i h an bieu dien hlnh dang cua cac obi tan nguyen tir n g uo] ta thucrig g h i da:u + va - cu a ham song \jI. Vi~c ghi ddu nay co y nghia quan tr on g khi xet I i en k€t he a hoc g i ua -cac nguyen til.

Nguyen ta nhie'u electron

Nhir tren d5. nhan xet , phuong trlnh song Sc r cdi n g o khon g the giai duoc chfnh x ac cho nguyen tir co tit hai electron tra len ma chi co the giai m¢t each gan dung. Cac ket q un th u duoc cua phe p gbi i gan du ng cling ph u h'1P voi th ire n g h iern. N guoi ta nhan th ay cac obitan cua nguyen tit nh ieu electron co hlnh dang tuon g tt! cac obitan ciia nguyen nr h idro, chi khac ve d¢ Ian va nang IU9'ng. M6i mot obitan cung duoc d*c trun g bang mot b¢ ba s6 luong tir g iorig nhu trucng hgp nguyen tit hidro. S6 luon g tit ehinh n c ling co vai tro q u y€t djnh nang IUQ"ng clla obitan nguyen tit, s6 I uQ'ng tit I cfin g xac dj nh hmh dang cua ob itan nhung chb khac nhau u dAy l a tron g nguyen tit mer electron, s6 IUQ'ng tir phu I kh6ng x ac djnh nang lucng cua obitan nguyen ti':t nhung trong nguyen nr n h ie u electron thl co anh hucrng den nang lucn g , Bcri v~y trong nguyen ti':t nh ieu electron, obitan 2s co nang IUQ'ng be hon obitan 2p, obitan 3s co n an g l uon g be han obit an 3p, obitan 3p co nang lucng be han 3d.

No i chung nang IUQ'ng cu a cac obi tan trong nguyen tit nh i6 u electron duQ'c slip x€p theo thu tu gan dung duel day:

15 2s 2p 3s

3p

4s

3d

4p

5s

4d

5p

6s

5d

4f 6p

Nghlen c~u quang ph6 cua cac nguyen t6 n gue i ta thay dn g i af hiet tMm fAng electron co m¢t d*c diem nil'a la st! tl! quay chung quanh true rieng cu a no. Chuyen d¢ng do dUQ"c go i U. spin va am cho electron co m¢t momen d(mg lucug r ien g , Day Ia met d*c diem co ban cua electron gi6ng nhu di~n tlch va kh6i luon g cua no. Th uc ug h iern cho thay ding hi nh ch ieu cua moruen d¢ng lucng r ierig cu a electron chi co the co h ai gia tri

I" 1 h , 1 h D' 'd· h' h·! kha h . 1 B'·

i1 + -- va - --,-. au + va ;iu - c I C leU tu quay a c n au cu a e ectron. 0'1

2 21t 2 21t .

v~y ng o ai ba s6 IUQ'ng tu n, I. m n guo i ta dua them .\"tl l uang tit spin .\ t • Ve sau nguoi ta_ th5y s6 luoug tu spin cfing Ja mot ket qua roan hQC xu at hi en khi giai phuon g trlnh song do nh a v",-t If nguai Anh 'Iii Dirac (P.Dirac, 1902 - 1984, g iai thuung Nobel v~ v*t If nam 1933) dua fa nam 1929 g i6ng nhu ba s6 1 uong tit n, I va m x uat h ien khi g iai ph 1100n g tr ln h song Sc roding o, tron g do chua chii y den thuyet nroug d6i cua Anhstanh.

Nhir v~y, trarig thai chuyen d9ng cua electron trong nguyen tit duoc phan anh ml)t each day dll qua b6n s6 luong ta, v~ h inh thrrc gi6ng nhu dia chi cua mot n guoi xac d inh cho u cua ngl1ai do.

Tr ang thai cua electron trong nguyen ttt nhi~uelectron tuan theo m¢t djnh luat cu a co hoc hrong ttt do nha v~t II riguc i Thuy SI la Paoli (W.Pauli, 1900 - 1958, g i a i th ucn g Nobel ve v*t Ii n am 1945) de r a nam 1925 g o i Hi. nguyen If ·Ilgoqi trir Paoli. Theo nguyen If do "trong m(Jt nguyen tli khong the- co h ai electron co ClllIg ht/n sa' luang tIt nhu nh au", Nhu v",-y ~ng vai m¢t obitan nguyen ti':t chi co the co t6i da hai electron co so

1 I

IUQ'ng tit spin + va - Nhjrn g obit an nguyen tit co c u n g s6 IUQ'ng tit n h o p th anh

2 2

34

mot lap electron, trong do nhirn g obitan co cun g mot s6 lucn g tir I hop th anh met ph an lap electron. Phan lop s co mot obitan, phan lOp p co 3 obitan, ph an lop d co 5 obitan, n gh'ia la mot lap ling vai mot gia trj cua n co n2 obitan. V~y s6 electron t6i da trong mot lop ((ng voi mot g i:i tr i cua n 13. 2n 2.

Vi du : Khi n = 1, lOp co mot obitan va co t6i da 2 electron. Khi n = 2, Jap co 4 obitan va co t6i da 8 electron.

Khi n = 3, lOp co 9 obitan va co t6i da 18 electron v.v ... Cac lop electron thuong duoc k [ h ieu ban g cac ch i1 c a i K, L. M. N ... ung voi cac g i<i tr i cua n la 1. 2, 3, 4 ...

n

1 K

2

Lop electron

L

3 M

4

5 o

6 p

7

N

Q

Cdu hinh electron ella nguyen tIi va bang tudn hoan nguyen t6

M~t ket qua rat quan tron g cua Ii thuyet ve nguyen tit nh ieu electron ia lam sang to sVbien d6i t inh chat h6a h9C cua cac nguyen t6 the o s6 electron cii a nguyen tit va nhirng muc nang hrong wang d6i cua cac obitan nguyen tjr. Mu6n hieu ra dieu do, truce het c hun g ta xet cdu hlnh electron cua nguyen tjr cac nguyen t6 a trang thai khi. De c6 cau hl nh electron cu a nguyea tir mC>t nguyen t6, n guci ta blnh dung mot hat nhan voi mot di?n tfc h nhat dinh, chung quanb hat nh an Iii cac obitan tr6ng. r6i lin hrot xep electron vao cac obitan nguyen tjr do theo thu W tir obitan co nang luoug thap den obitan co nang luong cao, nghla 13. tbeo day tb(( tv nang luong da x et tren day. Day thu tv nang luong do. ve m~t djnh tfn h, 13. dung cho phan Jan nguyen tir trung ho a va co the dung de x ay dung c au hlnb electron cua nguyen tir cua h au het nguyen t6. Khi duoc xep tr en ob itan , electron tuan theo nguyen If n g o ai tru Paoli. ng h ia Ja tren me i obitan chi co t6i da h a i electron. C1in nho r&ng, chung quanh nguyen tir khOng ph ai co, sdn nhii'ng obitan tr6ng gi6ng nhu cac "0" xep theo mQt thu tv nang luong nhat dj nh , Khi noi rling met electron duoc "x ep" hay "chiem" met obitan n ao do. ta cAn hiau la electron a V3.0 met tr ang thai nang' I ucng nao do. That ra obitan nguyen tir ch i co kb i co electron a tr an g thai nang luong do.

Sau dAy la val vf du ve each x ay dung du hinh electron cua nguyen nr cac nguyen t6 hoa hcc , Nguyen tir 0 co di?n tfch hat nhan Z = 8, ngh'ia 13. co 8 electron a xung quanh. Hai trong 8 electron duoc xep truce het vao obitau Is co nang lirong thap nh at , hai electron thu ba va th(( nr duoc xe'p vao obiian 2s va b6n electron con Iai duoc x e,p vao cac obi tan 2p. CAu hlnh electron cua nguyen tir 0 diroc v ie-t lit I s22s12p4. Nh un g con s6 ghi a ben ph ai va phfa tren obitan nguyen tir chi s6 electron co tre n obitan do (tranh nh arn Un voi s6 mii trong s'6 h oc ). Truong hop khong ghi chit s6 co nghia la obitan co mQt electron. VI du : nguyen tir natr i co cau hrnh electron ls22s22p~3s. Vai nguyen tir co nhieu electron, nglli1i ta thuong chl viet cfiu hlnh cua nhirng electron h o a trj a nhfing lop n g o ai cung , Vi du : voi nguyen tir Fe, nguoi ta chi viet ph fin quan trorig c u a du hl n h electron cua nguyen tir 13. 3d6 4s2 va ng am hie'u nhttng obitan Is, 2s, 2p, 3s va 3p i:J ben trong dii du'!c xep do electron. Dudi day l a cau hlnh electron cua nguyen tir cac nguyen t6 l:J tr an g thai khi (bang 4).

Cau hlnh electron ella nguyen tir con rhuong duoc trinh bay el:l thi han nua bang each dung 6 vuong de chi obitan nguyen tir va mtii ten chi electron cun g vai spin ella no.

•

35

Bang 4

Clh hlnh electron cua nguyen tir cua cac nguyen t6

S6 thu tu Nguyen Cau hlnh S6 thu tit Nguyen Ca:u-hlnh
nguyen t6 t6 electron nguyen t6 t6 electron
( 1 ) (2) (3) (4) (5) (6)
1 H Is 53 I • 4dlO 5825p5
2 He }s2 54 Xe _ 4d10 582 5p6
3 Li [He] 28 55 C8 [Xe] 6s
4 Be _ 282 56 Ba - 6s2
5 B - 282 2p 57 La - 5d 6s2
6 C _ 282 2p2 58 Ce - 4f~ 6s2 •
7 N _ 282 2p3 59 Pr - 4£3 6s2
8 0 _ 282 2p4 60 Nd - 4f4 6s2
9 F _ 2S2 2p5 61 Pm - 4fs 682
10 Ne _ 2S2 2p6 62 Sm _ 4f6 6s2
11 Na [Ne] 3s 63 Eu w 4£1 6s2
12 Mg _ 3s2 64 Gd - 4f? 5d 6s2
13 Al w 3s2 3p 65 Tb w 4£9 6s2
14 Si w 3s2 3p2 66 Dy w 4f10 6s2
15 P • w 3s2 3p3 67 Ho w 4fll 6s2
16 S • 3s2 3p4 68 Er · 4fl2 6s2
17 Cl _ 3s2 3p' 69 I Tm _ 4fl3 6s2
18 Ar • 3s2 Sp6 70 Yb w 4fl4 6s2
19 K [Ar] 4s 71 Lu - 4fl4 5d 6s2
20 Ca w 482 72 Hf - 4(14 5d2 6s2
21 Sc · 3d 4s2 73 Ta • 4fl4 5d3 6s2
22 Ti · 3dl 4s1 74 W · 4fH 5d4 6s2
23 V · 3dl 4s2 75 Re • 4fl4 5d5 6s2
24 Cr w 3d' 4s 76 Os _ 4fl4 5d6 6s2
25 Mn - 3d' 4s1 77 Ir - 4fl4 5d' 6s2
26 Fe · 3d6 4s2 78 Pt · 4fl4 5d9 6s
27 Co - 3d' 482 79 Au w 4e4 d510 6s
28 Ni • 3d' 4s2 80 Hg - 4fl4 5d'o 6s2
29 Cu - 3d 104s 81 Tl ·4f'4 5dl06s1 6p
30 Zn · 3d 10 4s2 82 Pb • 4fl4 5d 10 6s2 6p2
31 Ga - 3d'O 482 4p 83 Bi _4fl4 5d1o 6sI 6pl
32 Ge · 3dl04s2 4p2 84 Po .4f14 5d10 6s2 6p4
33 As w 3d 10 4s2 4p3 85 At .4f14 5d10 6s2 6ps
34 Se · 3d It) 482 4p4 86 Rn · 4fl4 5d 10 6826p6
35 Br • 3d10 4s2 4p' 87 Fr fRn] 7s
36 Kr · 3d10 482 4p6 88 Ra ~
- 8-
37 Rb [Kr] 58 89 Ac · 6d 782
38 Sr _ 582 90 Th - 6d2 782
39 Y · 4d 582 91 Pa · 5fI 6d 782
, 40 Zr - 4d1 582 92 U - 5f3 6d 782
41 Nb w 4d4 58 93 Np - 5f4 6d 781
42 Mo w 4d' 58 94 Pu - 5f6 78~
43 Te • 4d5 5s2 95 Am - 5£1 782
44 Ru · 4d' 5s 96 Cm · 5f7 6d 782
45 Rh · 4d' 58 97 Bk · 5f9 782
46 Pd ·4d1o 98 Cf w 5flo 7s2
47 Ag ·4d1058 99 E8 • 5fll 7s2
48 Cd • 4d'0 582 100 Fm · 5f12 782
49 In • 4d10 582 5p 101 Md _ 5fl3 782
50 Sn · 4d10 5s! 5p2 102 No _ 5fl4 7sz
51 Sb - 4dlO 582 5pl 103 Lw • 5fl4 6d 782
52 Te • 4d 10 581 5p4 104 Ku · 5fu 6d2 782 •

36

Vi du . Cau hlnh electron cjia cac nguyen tit H,He va 0 la :

HIT]

He oo

oOO

oo

I Hit I t 1

2p'

1s

o day c4n chu 9 mot quy tac nua gqi la quy tac Hun (P. Hund, nha v~t If Dac sinh narn 1896) : "Cac electron trong m~t nguyen tu co xu huang chiem khdp cac obitan co nang Luang nhu nhau nh u the'nao dl tling psin cua chung Iii cue dai"

Chang han nhir trong cAu hlnh electron Is2 2S2 2p2 cua nguyen tit C, hai electron 2p ducc x€p tren hai obitan 2p va duoc coi lA c6 spin nhu nhau :

cOO

I tit I

trong cau hlnh electron Is2 2S2 2p3 cua nguyen tit N, ba electron 2pduqc x€p tren ca 3 obitan 2p va dUQ'C coi Ie. spin nhu nhau :

NOO

oo

I tit I t I'

cau blnh electron cua nguyen tir lam sang to djnh lu~t tudn hoan cac nguyen t(i h6a hoc do Mendeleep dua ra nam 1869. Ngay nay dinh luat d6 c6 th! dUQ'c phat bi!u mot each

•

chinh xac nhu sau :

"Tinh dat n;a dun chat ciing nhu tinh cht1t va dang ('ua http cheft c:ua cek nguyen ttf hoa hoc hie'n dd; tudn hoan theo .dj~n tid hCJt nhan",

Bi!ti hien cu the cua dinh luat nay la bdng tudn hoan cac nguyen tb' cilng do Mendeleep dira ra cung nam d6. Luc My gib" nguoi ta chi moi bi€t dugc 63 nguyen t6. Tuy v~y trong bang tudn hoan cua minh 6ng dii manh dan tril ra cac 6 tr6ng danh cho nhil'ng nguyen t6 chua biet vA tai tlnh nhat l~ dira vao djnh lu~t cua mlnh ong dl tien doan rat chi tie't tinh chat cua m()t s6 nguyen t6 chua bitt. Sau d6 cac nguyen t6 nay Iltn IUQ't duoc tim ra va nhil'ng tfnh chat chi ti!!t cua chang rat phu hop v6i .Ib"i tien doan cua Mendeleep. D6 IA nhtrng nguyen t6 gali, scandi vA gecmani. Bang tuan hoan cac nguyen t6 h6a hoc diroc sir dung rt)ng raj ngay nay, vci tren 105 nguyen t6 (bang IA), v~ co ban gi6ng v6i bang lutin hoan do Mende Jeep dua ra truce day.

Bang gom c6 7 chu ki nguyen 16. Chu kl I IA mQt chu kl d~c hi¢t co hai nguyen . 16. Nhung chu kl 2 vA 3 Iii. chu kl be, m6i chu kl c6 8 nguyea t6. M6i chu kl tren dAy duoc xep tren mQt hang ngang. Nhil'ng chu kl 4 vA 5 lil chu kl 16n, m6i chu kl c6 18 nguyen t6 va dUQ'C xe'p tren hai hang ngang. Chu kl 6 cting 13. chu kl 16n c6 32 nguyen t6

37

va duoc xep tren h ai hang ngang. Mucl b6n nguyen to' m6'i xuar h ieri i:J chu kl nay duoc xep vao cung met 6 voi nguyen t6 La va goi Hi cac lanranoit . Chu kl 7 gi6ng v6'i chu kl 6, nghia la cfin g c6 them 14 nguyen t6 mci xuat hien duoc x€p vao cim g met 6 voi nguyen t6 Ac va go i la c ac actinoit ; nhung chu kl nay chua ket thtic. Cac lantanoit va actinoit thiron g dtroc viet thanh h a i hang r i e n g a phf a duci cua bang tuan hoan c ac nguyen to'.

Do each s:1p xep cac chu kl nguyen to' nhu vay ban g tu.1n ho an co 8 cot dung dugc danh sO' tu I den VIII. Cac nguyen to' i:J trong met cQt g o i la nh6m nguyen tc/. Moi nhom duoc phan ra lam ph an nhrim chfnh (A) va phan nhorn phu (B). Hai ph an nhorn duoc viet tach r ie n g i:J hai phf a cu a c~t dirng . PHD. nh6m A bao g6m nguyen to' cu a chu kl be va chu k] Ion nen g6m co nhieu nguyen to' han ph an nhorn B chi bao g6m nguyen t6 cua chu kl Ion (thuong la 3 nguyen t6).

Vi dl.t : Trong nhom I, phan nhern IA 'g6m cac kim 101)-i kiern Li, Na, K, Rb, Cs va Fr ; phan nhorn IB g6m eric kim 101)-i Cu, Ag va Au.

Da hieu ro cau tao cua bang tuan hoan cac nguyen t6, clning ta dang dai bing d6 sao cho rnOi chu kl du be hay Ion duoc xep tren met hang ngang. Tuy nh ien de cho bang kh6ng qua -dai, nguoi ta viet r ieug cac lantanoit va actinoit th anh h a i bang ngang aphia dudi cua bang (lB). Bang d ai nay g6m 18 cot, m6i cQt vAn gill s6 thu tu nhu trong ban'g ngin. Nh irn g nguyen t6 xep trong cu n g mQt cQt h9P th anh mot nhom. Nh6m nguyen t6 trong bang dai c6 nghia nron g ducrig voi ph an nh6rn nguyen t6 trong bang ngAn. Bang tu an hoan .dlilng dai nay ngay nay ducc sir dung r[1t ph6 bien.

Nhln vao cau hlnh electron cua nguyen tir cac nguyen t6 tr en bang tuan hoan d6 ta thay rn6i chu kl bAt d:iu tit viec xep electron vao obitan s. Chu kl 1 chi co hai nguyen t6 la H va He VI electron cua nguyen tu cua ch ung ducc xep Un luot vao obitan 1 s, moi obitan co t6i da 2 electron, Electron thu ba cua nguyen tjr Li duoc xtp vao obitan 2s va rni1 d.1u mot chu kl moi. Lop obitan thu hai nay (lop L, n = 2) c6 met obitan 2s va 3 obitan 2p, nghia Hi c6 t6i da 8 electron, Bi1i v~y chu kl 2 co 8 nguyen t6 b at d1iu tit Li voi du hlnh electron cua nguyen tit Is2 2s dC'n Be, B, C, N, 0, F va kC't thuc i1 Ne voi du hlnh electron cua nguyen tit ls12s12po. Chu kl 3 ciing c6 8 nguyen t6 bAt db tit Na voi ca:u hlnh electron cua nguyen tit Is22s22p63s va k€t thuc a Ar v6'i du hlnh electron nguyen tir 1's22s22p63s23p6. Nhln vao day thii til nang luong cac obitan nguyen tu ta thay obitan 4s co nang hrong be' han obit an ·3 d nen ng uye n to' tiep theo sau Ar (co Z = 19) l a K (c6 Z = 20) co diu hlnh electron cua nguyen tir la ls22s22p63s~3p64s va. K rni1 ddu chu ki th u 4 rn~c du lop obi tan thu 3 (lop M, n = 3) chua ducc xtp du electron. Den Ca, electron ducc xep du vao obitan 4s, sau d6 cac electron Un luot xe'p vao c ac obitan 3d. N am obi tan 3 d c6 t6i da 10 electron, cho nen 10 nguyen t6 kim lo ai H Sc, Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu va. Zn xuat hien a trong chu kl 4 nay. Nhitn g nguyen t6 nay duoc goi l a kim loai chuyln tUp (day thu nhat). Sau d6 chu kl dugc tiep tuc hoan th anh do cac electron tiep thea duoc xep vao cac obitan 4p cho den duo Bi:Ji v~y chu kl 4 g6m c6 18 nguyen t6, cac electron trong nguyen tu ducc Un luot xep du vao cac obitan 4s, 3d va 4p. Trong chu kl 5, cac obitan 5s, 4d va 5p dUQ'c x€p du electron gi6ng nhu trong chu kl 4 nen chu kl nay cting c6 18 nguyen t6, Chu kl 6 khac v6'i chu kl 4 va chu kl 5 a chO sau khi electron xC'p vao ob itan 6s i1 Cs r6i Ba va mot electron tiep theo xcp vao 5d a La thl cac 0 bitan 4f dugc Un 1 uQ't xe'p du electron ; co ta:t Cll 7 obi tan 4f nen a d iiy x ua:t h ien 14 nguyen t6 tit Ce den Lu, Day nguyen to' nay kh6ng irng voi day nguyen t6 nao a cac chu ki tren, c6 tfn~ chat ra:t gi6ng vci La (lantan) dugc xcp cung m~t e. voi Ian tan va g,?i la

38

CJ o· :r

0( -0 :r

-e I-

Z <W >::::)

C) z

.2 ,0(

o :r

z

~o( ~ I-

C) Z ....:(

CD

-< ~ ~ ~~.!! a ~ ~ ~ = ~~ ~!_

= v o;ll~ ~ )J ~ "':~ ~ 11~ f8 ...,~ mN~~

-<

...

...

*

-~
'- 16 "'"
~.~..!"-.><
- is c:
~ ... ~
-II; -'3
-@"
0c:!.
:z: ",.-
..._.. .e"Q)
@I ;!~
_ 015
'e Bir I
;:;J C:!. "'., -8
§ ~~
E&"
~t:!.",,,._
8 J'6
- -:5 ~
CoIl~
~~ "' .. ]i
CJ> ;-~
CJ> OI5w
-~
u;;>
t:!. ;~
OC> -015 t3
CJ>
,::.=r=-
.=v"
5 ~._
- ~
:;; {~
er=-
v",
U c:!. J!
<soc:
li li8
EM
~ ><
-< "'.,·C
.... Q
..., li~
a.
~~
3 {I
Q,~
:z: g_ "'~ J
Si-
NiB
~ 1isz
~s'"
~J!
N~ e
~ :::.
=f ~"..·2
_ .... ~
;;; -;s·s
;;;N15£
.c:'"
E-a.
PI"' .. ~
NJ'"
~ iB * *

39

cac lantan~it (hay cac nguyen t6 ho lantan}. Sau 14 nguyen t6 lantanoitcac obitan Sd duoc riep tuc xe'p electron cho den du muoi kim Io ai chuyen t;ep (day thu hai) va r6i chu kl diroc hoan th anh nho electron xep du vao cac obitan 6p. S6 nguyen t6 cu a chu kl 6 Jeq de'n 32. Chu kl 7 bAt da.u khi electron xep vao obitan 7s. Sau khi met electron xep vao obitan 6d I:J Ac (actini), cac electron tiep th eo xep vao cac obitan Sf. 0 dAy cfl n g xuar h ie n 14 nguyen t6 wong tl! nh ir a ch u kl tren. Nhi1n g nguyen t6 nay co t inh ch rtt gi6ng Ac, duoc xe'p vao cun g mot 6 voi Ac goi 130 cac actinoit (hay cac nguyen to h o actini). Sau c ac actinoit n guoi ta chi mo i blet dug~ mot s6 it nguyen t6 nhir Ku (Kus atovi ), Ns (Nien bo) v. v . .. DAy la nb Irn g nguyen to pho ng x'.l khong co tron g th ie n nh ien va dUQ'C

't6ng hop nh an t ao bang cac phan ung h at nhan, Chung r at kh6ng ben, thoi g ian t6n tai cua chun g qua ng!n n g u i.

Nhtr v~y ro rang Ia nguyen tir cac nguyen t6 trong chu kl n co n lap electron va nguyen tir cac nguyen t6 trong m~t nh6m, trong da s6 rruong hcp, c6 s6 electron hoa trj a cac lap ng oai c ung (electron tham gia tao thanh lien kEt hoa hoc) g i6ng nhau va trung voi s6 tlnr tv cua nhorn trong bang tuan hoan. Nguyen tir cac nguyen t6 trong m¢t nh6m co cau hrnh electron tiron g tl! nhau. Nh irn g nguyen t6 thuoc nhorn A a nguyen t6 s va nguyen t6 p (co electron xep vao cac obitan nguyen lir s va p) va duoc go i la nguyen til ddn h lnh hay nguyen t6" khong L"huyi" tdp. Nhfrng nguyen t6 n h o m B 130 nhfrng nguyen t6 d (co electron x ep vao cac obitan nguyen tir d) va duoc g o i I'll kim lo ai chuyi/n tie'p. Cac day l antanoit va actinoit trong cac day kim lo ai chuyen tie'p la nhfrn g nguyen t6 f (co electron xe'p vao cac obitan nguyen tir f) va du<,l'C g o i kim l o ai chuyi" tiel) ella chuyin liep (ten g o i nay rit it dung, chi dung khi phan Ioai cac nguyen t6 hoa h oc).

Ndng luong ion hoa

Day thu t1,l" n an g luoug cua cac ob itan nguyen tir da: trlnh bay treri day cho ta thay m~t each djnh t inh nang l uong tuong d6i giua cac obitan nguyen tir trong nguyen tit nh ieu electron. Mu6n hiiu chi tie't hon tfnh chat h6a hoc clla cac nguyen to, can phai bitt chfnh xac nang Iuorig da lien ket electron a trong nguyen tir cua nguyen to. bo la niing luang ion hoa cua nguyen tit va Iii nang Luong tdi thii{l cdn dl t acn m~t electron ra kh d! nguyen tit khi va do do hie'n nguyen tu th anh. ion kh i . Vi trong pha kh I, nguyen tir va ion d~u duoc loai trir het mo i anh hltong gen ngoai va nang hrong can de g ay nen sl! ion hoa nguyen tir dung bAng nang hrong d1i'litn ket electron I:J trong nguyen tu . Nang Iuong ion ho a dang no i a dAy 130 nang luang ion ho a thic nhdt . Nang Iiron g ion ho a thu hai, thu ba, thu nr ... c6 duoc khi tach electron ra khbi ion m ang met, hai, ba don vi di~n tich duorig nrong irn g , Boi v~y nang IUQng ion hoa thu nh!t luen luon be hon nang hrong ion h6a tlnr hai , nang hrong ion h6a thu hai be han nang luong ion hoa thu ba ...

Nang hrcrig ion h6a la m~t tlnh chit rat quan trong cua nguyen tir .Narig luon g ion h6a ciing nhu nang luong cua electron a trong nguyen ttt co th! x ac djnh dugc tir cac dii: k ien v! q uang phd. NAng I uon g ion hoa thuong dugc kf h ieu Ia I va do bftng e V (1 e V wong duorig vai 23,06 kcallmol hay 96,5 kJlmol).

Duai day 130 nang hrong ion h6a cua nguyen tir a trang thai khf m~t s6 nguyen t6 (bang S) nhun g co y nghia nhat d6i vai h6a hoc la n an g Iuon g ion ho a thu nh at.

40

Bdng 5

Nang luqng ion h6a cua nguyen tit (bbg eV)

.
Z Nguyen 11 12 I) 14 Is 10 I~ 18
t6
1 H 13,595
2 He 24,580 54,403
3 Li 5,390 75,619 122,420
4. Be 9,320 18,206 153,850 217,657
5 B 8,296 25,149 37,920 259.298 340.127
6 C 11,264 24,376 47,864 64,476 391,986 489,84
7 N 14,54 29,605 47,426 77,450 97,863 551,925 666,83
8 0 13,614 35,146 54,934 77,394 113,873 138,080 739,114 871,12
9 F 17,418 34,98 62,646 87,23 114,214 157,117 185.139 953.60
10 Ne 21,559 41,07 63,5 97,16 126,4 157,91 Nang hrong ion ho a cua m¢t nguyen tir phu thuoc vao nhftn g ytu t6 : di~n tich hat nhan Z, s6 Iucng tit c'hinh n , rmrc d¢ chan cua cac electron a nhftn g lop trong v&i hat nh an va rrurc d¢ xam nhap cu a electron ben n g oai vao cac obitan ben trong.

Neu nguyen tir chi g6m co hat nhan va met electron, nang IUQ'ng ion ho a chi phu thuoc vao di~n tfch h at nhan va s6 IUQ'ng tir chtnh theo cOng thuc tlnh nang IUQ'ng cua electron trong nguyen ta H dii x et truce da.y (xerrrm du nguyen til H cua Bo). Di¢n t ich hat nh an Z caug Ion va s6 luong til chfnh n cang be, electron bj hat nhan hut c an g manh, cang kb6 tach ra nen nang IUQ'ng ion b6a cang Ion. Neu trong nguyen tu ngoai electron dang xet 'con co cac electron khac thl ng o ai luc hut cua hat nhan electron dang x et do con chju luc day cu a cac electron khac con lai. Ktt qua ia luc hut cua hat nhan den electron do g i am xu6ng duCtng nhu di¢n tfch cua hat nhan g i arn bot mot dai luong nao do. Dai hrong g iam d6 n6i len rmrc dQ cac electron a cac lop trong chin g ifta hat nhan va electron dang xet, duoc goi Ia h&ng S(r ch dn va tbuong duoc ki hi¢u Ia S. Nhu v~y di~n tich c6 rae dung tb*t su cua hat nhan khcng ph ai ta Z rna la Z' = Z - S ; di¢n ttch Z' ducc g o i la di¢n tlch hi¢u dung, R6 rang la s6 l&p electron a ben trong can g nhieu, haug s6 chin cans Ion va di~n tfch h ieu dung cua hat nhan cang be. M~t khac theo co h9C IUQ'ng tit, mot electron co the a bat kl chb nao trong khOng gian cua nguyen til . Ng ay electron a lop n g o ai curig cua nguyen tir cfln g c6 hie di glin Mn hat nhan , nghia ia electron n g o ai chu i qua cac lop electron ben trong di ~Un glin hat nh an . S" x am nh~p nhu vay lam tang d¢ ben cua lien ktt giua hat nhan va electron. Nguci ta nhan thay mire dQ x am nhap tt'1i mot l&p electron g iam theo tr~t tI,J s, P. d, f. Dieu nay phu hgp vai tr at W nang Iucn g, cu a obit an nguyen tir ns, np, nd, nf dii xet truce day. C6 tht noi r ang chinh vi rmic d¢ x am nhap vao cac lop trong sau ban nen electron s chin hat nhan mann han electron p, electron p manh han electron della cung m¢t It'1p.

Ngoai cac ytu t6 k8 tren, lite day Un nhau giUa hai electron tren cung m¢t lop ciing c6 anh huang Ion dtn luc hut giua electron va hat nh an, D6i khi nguoi ta cilug goi slJ dAy nhau dti la su chin. Luc day d~c bier manh khi bai electron co spin n guoc nbau a tren cung met obitan nguyen tir.

41

V ~n dung nh ung y€u t6 tren dAy chting ta c6 the giai thfch s\f bien d6i cua nang luong ion h6a thea ca:u hlnh electron cua nguyen tu . De lam vi du chung ta xet sl,I' bien d6i nang luong ion h6a th~ nhat cua nguyen tu c~c nguyen t6 trong hai chu kl da.a cua bang tua.n hoan.

Nguyen tir H voi ca:u hlnh electron Is c6 nang lueng ion h6a kha Ian (I = 13,595 eV) VI chi c6 mot electron, electron nay duoc toan b(l di¢n tich hat nhan hut. D€n He, nang hrorig ion h6a Ian hon. Nhirng neu nang luqng electron tuan theo cong thuc tfnh nang I irong cua electron trong cac ion nrong ur hidro da xet truce day, kh i di¢n tfch hat nhiln Z lang tir 1 den 2, dang Ie ra nang hrong ion h6a phai tang tit 13,6 d€n 54,4 eV. nh un g th uc t€ la 24,58 eV. DAy la ket qua cua IIfC day sinh ra giUa hai electron c6 spin ngucc nhau d tren cung obi tan 1 s. Tit He sang Li nang hrong ion h6a gi am xu6ng (5.390 eV), a day su lang dien tfch hat nhan Z ttr 2 d€n 3 khOng bu duoc s\f tang s6 luong tll' n tir I den 2 electron 2s Iai b] hai electron 1 s chan rat manh, 51,1' chAn d6 cong vCii SI,I' tang s~ luon g tu dii lam g iam nang lucng ion h6a a Li , D€n Be nang luong ion h6a tang len (9,320 eV) la do su tang dien tich hat nhan. Sang B voi ca:u h Inh electron nguyen tit IS22s22p, di¢n tich hat nhan cfing tang len nhung nang luong ion h6a gi arn xu6ng. D6 la VI nang luong cua electron 2p hoi Ion hen nang hrcng clla electron 2s nen chi can it nang hrong hon de tach ra. Khi them m(lt electron p thu hai, th~ ba a cac nguyen tu C, N, nang hrong ion h6a tang len (11,264 va 14,54 eV urong ung) theo sl,I' tang dien tfch h at nhan , D€n 0 nang I uong ion h6a lai gi am xu6ng met it ( 13 ,614 eV). Nhin vao cau h In h electron Is22s22px 12py 12pz 1 cua nguyen tii' N ta thay viec them m¢t electron tiep thea a. nguyen tir 0 vao met trong ba obitan 2p d! c6 san m(lt electron tren m6i obitan dii sinh ra hrc day giUa hai electron c6 spin n guoc nhau tren cung met obitan p. Lire day d6 hoi vuot tac dung cua su tang di¢n tich hat nhan Z nen nang luong ion h6a hoi giam xu6ng. Khi them ti€p electron thir nam va th(i sau, tac dung cua sl,I' tang di¢n tfch hat nhan vuet II,I'C day giiia hai electron tren cung obitan 2p nsn nang hrong -ion h6a tiep tuc lang len ~€n Ne la ctrc da i ,

Ai ll/C electron

Ai lzp: electron cua m~t nguyin tli ta ruing Luong eua qua trinh. nguyin tli d6 (cT trang thai khl) k€t hqp them m~t electron hien thanh ion am. Ai lire electron thuong duoc ki hieu Iii E va ding tfnh bAng cac don vi nang hrong nhu nang luqng jon h6a. Ai IJ!c electron E c6 g ia tri dirorig khi qua trlnh phat ra nang luon g , Viec xac djnh ai Iltc electron bang thirc nghiern Mp nhieu kh6 khan hon so vci nang luon g ion h6a, chi thuc hien duoc v6i mot s6 nguyen t6 va thuong bAng cac phuong phap gian ti~p. Duci day IS. Iii luc electron cua nguyen tir 0 trang thai khf cua m¢t s6 nguyen t6 (bang 6).

Bang 6

Ai luc electron E ciI8 nguyen tic ml)t 86 nguyen t6 (bAng eV)

Nguyen E, eV Nguyen E, eV Nguyen E, eV Nguyen . E, eV
t6 t6 t6 t6
H 0,747 C 1,24 Na 0,47 5 2,33
He - 0,19 N - 0,27 Mg - 0,32 CI 3,81
Li 0,82 0 1,47 Al 0,52 Ar -1 -
Be - 0,19 F 3,58 5i 1,46 Br . 3,56
B 0,33 Ne - 0,57 P 0,77' I 3,29 42

Qua bang ta thay cac nguyen t6 F, CI, Br va I co ai 11:'c electron Ion nhat. V6i cAu blob electron ns2np5, nguyen tit cac nguyen t6 nay de Ia~y them I electron vao obitan b6a tr] p co ban kfnh nrong d6i be d! dat Mn cAu hlnh ns2np6 cua cac khi hiern. Tuong II! nhu vh, 0, S cling c6 Iii II!C electron 16n. Nguoc lai cac khf hiem nhu He v6i cAu hinh electron 2S2, Ne va Ar v6i c!'u htnh ns2np6 co Iii II!C electron am ; cac kim loai nhu Be, Mg voi cAu hmh electron ns? cling c6 Iii luc electron am. Di~u nay duoc gild thfch bl1i lac dung chan ral manh cua cac electron giii'a hat nhan va electron them vao va viec x~p electron moi do vao obitan co nang hrong cao han. Nhimg nguyen tit v6i cac obitan dii xep du mot nita electron ns/np; inpy Inpz I cling c6 Iii luc electron am nhu N hoac Iii lire electron duong be nhu P.

Nhtrng tfnh toan co hrong tit cho thay khi k€t hop 2 electron hay han mla vao nguyen tit, nang lucng dAy luOn luon Ion han nang hrong- hut nen ai luc vci 2 hay han 2 electron d~u am. V f du nhu Iii luc v6i 2 electron cua 0 lA ~ 7,6 eV, cua S IA - 3,5 eV.

D~ di~n am

Trong phan tiI hai nguyen tli neu met obitan hoa tri Clla nguyen tit nay ben h on obitan hoa tr] cua nguyen tiI kia, nguoi ta n6i obitan do a.m dien han. Kha i niern dt') di¢n am dii duoc nha hoa hoc nguol : My IA Paolinh (L.Pauling, sinh nam 190 I, giai thuong N obe I v€ hoa tU?C nam 1954, gilii thuong Nobel v~ hoa blnh nam 1962) dua ra nam 1932. D¢ di4n am t:lia m¢t nguyen tt/ Iii khd nang cua nguyen tli' nguyen t(f d6 q trong phiin tu hut electron vi' no. La tfnh chat cua nguyen tit l1 trong ph.an tit chu khOng phai cua nguyen tu tl! do cho nen khac v~i cac dai hrong nang hrong ion hoa vA ai hrc electron, viec x ac dinh dt') dien am lA kho khan han nhieu.

Paolinh gia thiet rAng n€u cac nguyen tit A va B co kha nang hut electron nhu nhau thi nang luong cua lien ke't A-B bAng trung btnh coug nang lirong cua de lien k€t A-A va B-B (xem nang luong ciia lien ket).

E _ EAA +EBB

AB - 2

Nhirn g ne'u dt') dien am cua cac nguyen tit A vA B khOng nhu nhau, nghia la electron diroc hut manh v~ mot trong bai nguyen tit va lien ket tra nen khOng thuan IUy cong hoa tr] , gitta nang hrong cua lien k€t A-B va trung blnh cong nang luqng cac lien ke't A-A va B-B c6 met dt') chenh I ¢cb 6.:

EAA + EBB

a=EAB 2

Dt') chenh lech a can g 16n khi d¢ dien am cia, A va B cang chenh lech nhau. Ne'u XA va XB la dt') di~n am cua cac nguyen tli A va B duoc tfnh bang eV va nang hrong bang eV (leV = 96,5 kJlmol) ta co :

IXA - XBI = ~ a = 0,102../6. 96,5

Sau d6 Paolinh quy u6c ItCy dt') di~n am X cua H bang 2,2 lam chuan de dinh dl> di~n am urong d6i cua nguyen t6 khac, Thang de:) di¢n am cua Paolinh da duoc sit dung kha rt')ng riiL Nhuoc diem ehinh cua phuong phap xac djnh dt') dien am cua Paolinh la nhi~u nang hrong cua lien ke't khOng th! de dinh true ti€p duqe.

43

N am 1934 nha h6a h9C nguoi My IA Maliken (R.Mulliken, sinh narn 1886, giai thuorig Nobel ve h6a hoc nam 1966) dira ra each giai thfch v~ d~ dien am. 6 ng xet Sl! chuyen electron gifta hai nguyen tu trong cap nguyen tu AB.

Neu electron chuyen til' A sang B tao thanh c~p ion A +B':

A + B = A+B'

qua trlnh nay gay nen su bien dOi nang hrong IA - Es trong d6 IA III nang hron g ion h6a cua nguyen ti'! A va EB Iii iii hrc electron cua nguyen tu B.

Tuon g tl! nhu vay, neu electron chuyen til' B sang A :

qua trlnh nay gay nen sl! bien dOi nang hrong ia IB - EA trong d6 IB 18 nang iuong ion hoa cua nguyen ttr B vA EA IA ai hrc electron cua nguyen ttr A.

Neu qua trlnh tbli' nhat xAy ra de hon qua trlnh thii hai, nang hrong cua qua trmh thli' nhat se be hon qua trtnh thli hai :

hay

IA + EA < 111 + EB

Maliken cho rAng tOng cua nang luong ion h6a va Iii luc electron cua nguyen ti'! (I + E) la thucc do d¢ dien am cua nguyen tu d6. Trang truong hop nay, nguyen ti'! B c6 d¢ dien am tan han nguyen tit A.

Phuong phap xac djnh dl) dien am cua Maliken tuy dua vao met co sa If thuyet vtrn g vang nhung c6 nhuoc diem chfnh la ngueri ta chi bi!'t dU'f,1c iii luc electron cua m¢t s6 nrong d6i it nguyen t6. Neu cung Ia:y d¢ dien am cua H Ill. 2,2 lam chuan thi d¢ di¢n am cua nguyen tit cac nguyen t6 xac djnh duf,1c theo Maliken ra:t phil hop vai phuong phap Paolinh. Duol day la d~ di¢n am cua cac nguyen t6 trong ba chu kl dliu (Bang 7) thea Paolinh (ghi (y tren) vA theo Maliken (ghi a duoi).

Bang 7

J>(t 4i~n Am eua mt)t s6 nguy~n t6

H
2,2
2,2
Li Be B C N 0 F
0,98 1,57 2,04 2,55 3,04 .3,44 3,98
0,94 1,46 2,01 2,63 2,33 3,17 3,91
Na Mg Al Si P S CI
0,93 1,31 1,61 1,90 2,19 2,58 3,16
0,93 1,32 1,81 2,44 1,81 2,41 3,00 44

v« sau dua vao nhtrng ttnh ch<ft khac cua cac chat, ngui'1i ta con dua ra nhieu thang dC> d i e n Am khac nua cho hau het nguyen t6. N6i ch un g cac ket qua thu duoc kha phi; h cp voi nhau.

Chti y rAng khi dung d¢ dien Am de chi kha nang cua nguyen tir hut electron ho a tr i v~ no, khOng nen grin cho no m¢t d¢ di~n Am khOng d6i. That ra kh:i. nang hut electron cu a met nguyen tit trong phan tir phu thuoc vao mer s6 ytu t6 nhu kieu lien k!t ho a h9C, tr ang tha i ho a trj, him chat cua nguyen tit lien ket voi no. Chang h~n nhu nguyen tit H trong cac phan tit H2, H20, HCI kheng co tfnh chat nhu nhau. Bc1i v~y kh6ng nen n6i d¢ di~n am cua m<H nguyen t6 noi chung, rna dn noi dQ d i e n am cu a nguyen t6 tao nen lien ket hoa h9C C1,l the n11O, trong h op ch<ft nao va a tr ang thai ho a tr] nao,

Tuy v~y v iec dua khai niern d¢ di¢n a.m cu a cac nguyen t6 la ra:t can thist de hieu ro, giai thfch ciing nhu dlf doan nhieu tfnh ch at c6 lien quan deri lien ket ho a hoc.

45

CHUONG 111

oJ _.

CAU T~O PHAN TU

Trir cac khf hi ern, nguyen tli mo i nguyen t6 khac kh orig the ton tai cr tr ang thai II! do rna luon IUOn ket hop voi nhau th anh nhtrng cum nguyen ttt. Vf d u nh tr khi hidro g6m nhung cum c6 h a i nguyen ttt hidro, hoi ruroc g6m nhfrn g cum co hai nguyen ti'r hidro va mo t nguyen Iii ox i , hru huynh gom nhiIng cum co tam nguyen li'r hru huy nh , Trong nhiIng t nron g hop nay, mOi cum nguyen IU l a mot phcin 1I~.

Cac nguyen ttt. da n6i voi nhau nhu th€ n ao de th anh phan Itt ? Dieu nay duoc sang to kh i ch un g ta xet ban chat cua lien ki't h au h o c. C6 hai ki e u lien ke t h oa hoc c h U yeu la lien k€t ion va lien ket cong ho a trio

Lien ktl ion

Ttr narn '1916 khi mAu n'guyen lit Bo duoc ch ap nh an , nh a v~t Ii n guo i Du-c l a COxen (W.Kossel, 1888 - 1967) dii lien h¢ van de lien ket gi11a cac nguyen tu vci diu h inh electron cua chun g ,

COxen nh an thify rang trong nhieu hop chat, cac nguyen ti'r co xu hirong hoij.c mat di hoac thu vao mot hay vai electron de co c au h inh electron ben cu a nguyen tiI khi hi ern dung ngay truce hay sau c hun g a trong bang tufin ho an . Tu do on g dira ra m¢t gill. thuy et ve su t ao th anh lien ket h6a hoc g i Iia ca c n&uyen tiI tr on g ph an IU. Ph an. tiI c ii a hop chat h6a h9C duoc tao nen nho su chuyen electron h6a t r i IU nguyen tiI nay sang nguyen tiI k i a , nguyen tir mat electron bien th anh ion duon g (go i l a cation) va nguyen t ir thu electron bien thanh ion a.m (g o i la union) roi cac ion mang d ien tfch n gucc difu do hut nhau va l ai g!1n nhau. Nhun g khi di den rat g~n nhau, gifra nhung ion d6 xuat h ien hrc day sinh ra boi luang ta c g i 11a VQ electro n cu a cac ion. Luc day d6 cang tan g I en k h i cac ion l a i c an g gtin nhau den l dc hrc day bang IIJC hut, cac ion dung l a i va a each nhau mot k h o an g nh:!t dj nh . Nhu vay wang hie gi~a de ion tr on g ph an tiI Ill. wang tac finh dien,

Qua trlnh t ao nen phan Iii NaCI a tr an g thai khf IU c ac dan chift co the: bieu d ien nhu sau :

Na.

+

·CI:

.,

Qua trlnh tao nen ph an ttt MgCI2 c6 the b ieu d ien nhu sau
..
: CI. + -Mg- + . Cl: - :Cl: - + Mg ++ + :Cl: -
3S23p~ 2S22pb3s2 3s23p5 2s22p6 2s22p6 3s23po Nhfrn g hop chat duoc tao nen b aug each nh ir v~y go i la hqp dutf ion, Kieu lien Idt ho a hoc trong cac ph an tli do gol la l i e n ki't ion (dOi khi con go i la lien ke't d] cuc}.

46

Nang luang eua lien ket ion

Nan g luon g cu a m¢t l ien k€t ho a h9C n6i chung bang nang I uong can c un g c h o pn an IiI M lam diit l ien ket do. 0 dlly niing lu an g eua lien ke't ion la ruing Luong n11J_ cung ch o ph dn tl~ ion d tr ang thai khi di ph dn huy ph dn tli thimh h ai nguyen til if trang thai kh i . Nang hron g d6 duqc t inh nhu sau :

Ion la h at mang d ien , luc hut giii'a c ac ion mang m¢t dan vi d ie n tfch (VI du nh u A + va B-) dU<_1C t inh th e o djnh lu at Cu lon g l a :

e1

fh =

r2

f', la luc hut g ifra h a i ion, e IS. di en tich cua ion, r 13. kho ang each gifta hai ion.

Nan g luon g c ii a l ien ket g ifra hai ion A + va B- duoc phat fa trong khi cac ion n guoc da"u tit v6 cue tien l a i gan nh au va i':J each nhau m¢! khoarig r se la :

u

\

\ \ \

\2

"' ...

U, la nang luon g hut g nra h a i ion. Duong I (H1nh 11) hieu d ien s\}' phu th uo c c u a Uti vao kh oan g each r.

Khi hai ion t ien l a i rAt gan nhau, b giUa hai ion do xuat h ien luc diy do tucn g tac g ifra cac vo electron cua ion. 6ng Boo c n o (M. Born, 1882 - 1970, gitE t huong Nobel vi! v~t Ii n arn 1(54) gill thief nang luon g dliy co the t inh thea cong t h uc

B Ud = - r"

Hinli 11 - Duong COllg thi /lUlig

CUll ph an til io n

Ud Ia nang IU<_1ng day, r 13. khoang each giii'a hai ion, n Hi. h¢ s6 day. H¢ s6 nay phu thuoc vao biin chat cua ion; voi nhtrn g ion c6 du hinh electron cua He, Ne, Ar, Kr va Xe h¢ s6 d6 Jan I u(Jt bang 5, 7, 9, 10 va 12. Duong 2 tr en hlnh I 1 hiEu dien 51! phu th uoc cua U d vao khoang each r.

The nang cua he la :

e1 B U = Uh + Ud = - -+-

r r"

Duong 3 tren hlnh 11 hieu dil!n su phu thuoc cua the nang U vao r va go i Ill. du ang ("Ollg tlu?' ntlng nill ph dn tli ion AB.

H~ s6 B trong bieu thuc tfnh the nang co the t inh duoc vai gill thiet d~ng khi hai ion . can bAng vai nhau 0 khoarig each ro thl the nang Uo la cue tiiu. Do do ta c6 :

2

(au) _:__~ =0

~ f""fo = r2 rn+l

o 0

47

Rut ra :

e2rll-1 B = -_o-

n

V~y :

The nang cue tieu Ua kh i hai ion can bang vci nhau (j khoang each ro Iii. nang luong urong UtC g ifra c ac ion A" va B- (1).0 th anh ph an tli AB :

Tren thuc te ph an Iii ducc tao nen tll cac nguyen tit trung hoa cho nen dn pHi ke den nang luong ion h oa IA ella 'nguyen Itt A va ai hrc electron Ell cua nguyen Itt B nira.

Thea chu trlnh nh ie t hoa hoc rna chung ta se xet sau (chuang VI) :

"""""""""""""'___,

!

A(k) i

J

________ 1""""""""""""""1

lAB(k)i

~'-rJ

; _ .. _-- -~ .. ""'."""""""""., .. , .. , ~-.-------~~-~"~.~ ...............

ta co nang hrorig cua qua trtnh tao thanh cua ph an til ion AB lu cac nguyen tit A va B (; trang th ai khi :

\a ban g :

EAB = IA - E8 + Uu

Nang l uon g cu a lien ket , thea di nh n gh'ia, l1i nang luon g cua qua tr inh ph an lir phan huy th anh nguyen tit :

..

A (k) +

- EAR = - Ua + Ell - IA

e2 1

-EAII= -(l--)+EII-IA

fa n

hay:

c

Vi du : D6i vci ph an tit KCI l:J tr an g thai khi, ru = 2,67 A, Eel = 3,75 eV ,

IK = 4,34 eV va n = 9, nang luon g lien ket l a :

- EKel"= (4,8·IO-lOY (1-.!..) + 3,75 - 4,34

2,67.10-8.1,6.10 -12 9

e2

(Chu y : (j day e t inh bang don V! finh d ien , r tfnh bang em nen t in h b an g. ec,

r

trong cOng thuc nay Ii s6 do dn t inh bAng eV nen d,n ph ai chia cho 1,602.10-12 vi r an g leV = 1,602.1O-12ec).

48

- EKc] = 4,78 + 3,75 . 4,34

- EKe] = 4,19 eV = 404,25 k It mol

NAng Iuon g cua lien k€t trong phan tll' KCI IA 404,25 kflmol gan vo i g i a tr i thuc ngh ie m Hi 423,01 kllmol.

D6i va.j phan tll' g6m nh irn g ion rnan g d ie n t ich lu hai don v] tra len, nang lucn g I~o, th anh ph an tiI tit c ac ion d6 ia :.

Vo = - ZlZ2e2 (l-!)

ro n

Nang Iuongcua lien k€t l a ;

- ,

trong d6 ZA va ZB la s6 dan vi di¢n tfeh cua cation A va anion B, IA Ia nan g hrcrig ion h6a. cua nguyen tll' A va EB la l!i.i l1,lc ella nguyen tu B v6i ZB electron.

Lien ket C9ng h6a tri

Lf jhuyet ella COxen khong giai thlch duoc su tao thanh met s6 rift len phan Iii tao nen bb"i nguyen tu cua cung m!)t nguyen t6 nhir H2• O2, CI2 hoac ella nhlrrig nguyen t6 gan gi6ng nhau nhu S02' CO2, SiC.

Cflng nhu COxen, nam 1916 nha h6a hoc ngubi Mi lA Liuyt (G.Lewis, 1875 - 1946) xuift pHI ti::r ehO·cae nguyen tir c6 xu huong dat de'n cau hlnh electron ben cua khi hiern nhurig cho rAng lien k€t dugc tao nen bang each nguyen Itt dua ra nhtrng electron h6a tr] ella mlnh de tao thanh mot, hai hay, ba c~p electron ch ung giua hai nguyen ttr.

Vi du :

..

:CI' + 'CI: ....

H· + 'CI: ....

:CI : Cl:

,.

..,

H: Cl:

Kieu'lien k€t nay g9i la lien ket '-"t)ng h6a tr] hay lien ke't nguyen tu. Trong cong thuc cau tao cua ph an lir, ngut'1i ta ki hieu cap electron ch ung d6 bang vach ngang, goi la vach h6a trio Vi du nhu trong cac ph an tir CI-s:;i. H -Cl, mbi vach hria tr] chi met lien.. kt!t cong ho a trio

Neu cap electron chun g g iira hai nguyen tiI tao n en lien ket thuoc ve h ai nguyen tit d6 v6i mrrc d¢ nhir nhau nhu trong ph an tu C12, lien ktl cong h6a tr] d6 Ia lien kit khong Clff".

Neu c~p electron churig mot ph lin n ao djch ve m~t Irong h ai n gu ye n tit lien ket vi

du nhu trong ph an Itt H'Cl , Iien ktt cong ho atr] d6 gci la lien kitt ("0 cuc. .

Th~1 ra khOng c6 mgt ranh gi6"i r6 ret gWa lien te't khOng cuc , lien kel e6 cue va lien ket d] cuc , nghia lA giua lien k€t corig hca tr] va lien ket ion. Co thci hlnh dung rang trong ba:1 kl trirong hop nao, mo i mgt lien ket h6a hoc duoc tao nen truce t ien bAng nh trng cap electron, nhjrng c{!.p nay se dung chung cho hai nguyen tir lien k€t hoac dich v~ hoac

49

chuyen han ve mot trong hai nguyen tli d6. Mot VI du d~ cu tht hoa dieu d6 lA ba phan ti'r F2, HP va NaP:

..

. F: P:

.,

H : F:

+ "-

Na : F:

Phan tu khOng eire

Phan tli co eire

Phan tu ion

h u vay co th~ coi lien k€t ion va lien ket khong cue lit ha i truong hgp g ici han ciia lien ket co cue. Tren thuc te, s6 phan tli cong h6a tr i khorig cue g6m hai nguyen tu"nhu nhau khOng c6 nhieu con s6 phan tli thuan tuy ion 11'1. rllt it, dai da s6 11'1. cac hop chat rna ph an tu c6 lien k~t ccng h6a trico cue, nghia la co me t phan ion. Phil.n ion nay c ang lon khi dQ dien am cua hai nguyen t6 lien kl!t khac nhau cang nh ieu , That v!j.y, dua vao Sl! chenh lech ve d¢ di¢n am cua hai nguyen t6, nguoi ta co the danh gia gil.n dung rmrc d¢ ion cu a mot lien ke't dan giUa hai nguyen t6 d6 (Bang 8)

Being 8

Muc dt) ion cua llen k~t va de) di~n lim

XA - Xa Muc dO ion(%)cua lien k€t A·B XA - XB Mire dO ion(%)cua lien k€t A-B
0,0 0 1,8 55
0,2 1 2,0 63
0,4 4 2,2 70
0,6 9 2,4 76
0,8 15 2,6 82
1,0 22 2,8 86
1,2 30 3,0 89
1,4 39 3,2 92
1,6 47 Lien kit cho • nhan trong nhieu truong hop, cap electron chung cua lien ket cong h6a trj khOng phai do hai nguyen tli cun g g6p chung rna chi do m¢t nguyen tu dua ra. Kieu lien k€t cOng h6a trj duoc tao nen bang each nhu v~y go i la lien kt"t cho - nh dn hoac lien ket phi{i tri .

Vi du, Cac phan tu H20, NH3 c6 tbe k€t hgp vci ion H+ tao nen cac ion H~O+ (ox oni) , NH/ (amoni) thea so d6 :

~ ., ~+ H':'+H+ ~ t~'HJ

H I. H l+

H: j: + H+ ~ C:' H J

Chat cho e~p electron a day Ill. nguyen tu ° trong phan tu H20, nguyen tli N trong phan tli NHJ ; chat nhan cap electron trong c3. hai truong hop 11\ ion H+. De phan biet v6"i lien k€t cOng h6a tr] blnh thuong (g6p chung electron), trong cOng thuc c au tao cua ion hay ph an tli nguoi ta dung mfli ten - de chi lien k€t cho - nhan.

50

vr du, Cong thuc cAu tao cua ion H~O+, ion NH; e6 the dU'qe bieu d ien nhu sau :

Nhirng tren thuc te' ba lien ktt O-H trong ion H30+ cimg nhu b6n lien ket N-Jtrong ion NH/ deu gi6ng nhau khOng ke nguon g6e ban dau cua chUng khac nhau. Dien tfeh + tra tha nh di¢n tich chung cua d. ion H~O+, cua ca ion NH4 + chu khcng thuoc rieng nguyen tiro H nao ca. Bai vay cong thuc diu tao cua ion H30+va NH4 + c6 the viet Ia :

trong d6 khOng phan bi¢t lien ke'l cho - nhan vbi lien k€t cong h6a tr] blnh thuong.

Co hoc [«flng tli va lien ktt ct)ng h6a tri

Thuyet tinh dien cua COxen d1i. g iai thfch theadang ban chlft cua lien ket ion. Va lai lien ket ion chi duoc coi la met trtrong hop gi6i han cua lien ke't c¢ng h6a trio Thuy~t cap electron cua Liuyt dii giid thlch met each don gian va so b¢ sll tao thanh lien ke't cong hoa tr i nh irng khOng cho bie't nhirng chi tie't quan trong ve cau tao va tfnh chat cua chAt. Nhting d i eu nay ,ve nguyen t;ic, chi c6 the c6 duoc khi giai phuong trtnh s6ng Scrodingo cho nhfmg h¢ wong irng baa g6m hat nhan va electron. Nhung nhir da bi€t a tren , phuong trlnh Scrodingo khOng the g iai duoc chinh xac d6i v6i nhtrng h¢ g6m c6 hai electron tra len. Bbi vay co hoc Iuong tit dung nhUng phucng phap tfnh toan glin dung, ke ca. cac phucng phap bin dinh hrong va dinh tlnh nfra. Ngay nhirng thong tin dinh tinh thu duoc cling rtft c6 y n gh'ia d6i vci h6a h oc.

Hai thuyet glin d4ng duoc sit dung rong riii de gUd thich ban chat cua lien ket cong hoa tr i no i r ieng hay cua lien k€t h6a hoc n6i chung la thuytt lien ke't h6a tri (viet tAt la thuyet VB) va thuytt ob itan phan tit (viet tAt la thuy€t MO).

Lan d!iu tien , nam 1927 hai nha vat lf nguoi Du-c IS. Haile (W.Heitler, sinh nam 1904) va London (F.London. 1900 - 1954) dii tim each giai glin dung phuong trmh s6ng ScrOdingo cho phan tit H2 d~t co sa khoa hoc cho lien ktl ceng h6a trio ve sau phirong phap Haile va London duoc cac ong Slayte (J.Slayter)p, Van Vlec va nhat la Paolinh phat trien va ducc go i la thuyet lien k€t h6a tr!(Valence bond=VB). Thuy€t obitan phan tit (Molecular orbitals = MO) do Maliken va Hun de ra muon hon so v6i thuy€t lien ke't h6a trio Thuy€t VB xuat phat tu nhtrng luan diem co ban l8. khi tao thanh phan tit cac nguyen tit vAn girr nguyen kien true electron cua mlnh va lien ktt duoc hlnh thanh nho sl,l" trao ddi electron con thuy€t MO coi phan tit 13. mt')t hat thong nhat trong d6 c6 cac electron chuyen d¢ng gi6ng nhu trong nguyen tit.

51

Ca hai thuyet d~u Ia-y. muc .dl> che phu cua cae obit an nguyln tu lam tieu chujin quan trorig de mO fa lien ket. Sau day 18 nhtrng truong hop cac obitan nguyen tu che phu nhau nhieu, 81/ chephu duong (Hinh 12) lam tang xac 8U«t tlrn th«y electron a vung

narn giita hai hat nhan nguyen tli, dAn d6n - 81/ hut nhau gilla hai nguyen tli vA tao nen l ien k6t rnanh.

s-s Sop

Hinh 12 • SI/ che ph'; dlldng

Nhilng trucng hop che phil sau dAy cua: cac obitan nguyen tit Ham gUm xac s ua:t tlrn th«y electron (81/ che phil Am) a vung natn'gi-ilahai hat nhan , din d6il 81/ day nhau gi ila hafnguyen tli (Hlnh 13) va lien ke't khOng hlnh thanh.

C±) c:B

Hlnh 13 • SI! che ph'; am

Trang nhllng trubng hQ'p du6i dAy (Hlnh 14), tuy c6 81/ che phu gilla cac

obitan nguyen tli nhung khOng dua dEn lue hut ciing nhu luc day (81,1' che phil tri~i tieu) gilla hai nguyen tli • nghia IS. cac nguyen tli (j trang thai khOng lien kEto

Thuylt IUn -kit h6a tri (thuylt VB).

De - trlnh bay phirong phap Haile LOndOn tru6c tien chang ta xer hai nguyen

tli Ha, Hb (j each nhau m~t khoang each vO cun g 16n. Luc b«y gib electron 1 (j nguyen tli H~va diroc mO ta bAng 0/. IA ham cUa obitan ls, electron 2 a nguyen tit Hb va dUQ'C mO tii. bang 0/ b tuong tu, Coi nhilng electron 1 va 2 chuydn d~ng dQc l~p voi nhau, ham s6ng cua h¢ hai electron d6 bAng \jI. (1) \jI b (2) (trong d6 (1) IA kf hi¢u chi toa dQ x I' Y I' ZI cua electron I va (2) la kf hi¢u chi t98 dQ X2' Y2' z2,clla electron '(2) va c6 the tim nAng IU9'ng lien kEt giii'a hai nguyen tit trong phan tli H2 .bAng each dUa ham d6 vao phuong trlnh song ScrOdingo r6i giam khoang each r gina hai hat nhAn cua H, vta Hb d€n khoang each blnh thucng H - H trong phan tli. Nhung phep t inh cho th1fy qua trlnh d6 phat ra mQt nang luc;tng ta 0.2 ell trong khi nang-Iuong lien ke't trong phan Iii H, Ita 4,4 eV. Sa di c6 81/ sai l¢ch 16n nhu v'_y n. VI gia thiEt cho rAng electron I luOn i:J nguyen tit H. vA electron 2 i:J nguyen tli HI> Ita chua duo Va l~i gina hai electron d6 khong c6 g l khac nhau cii. nen ngoai ttch \jI.( I) \jI b(2) dn dua them tfch 0/ a (2) \jI b( 1) de mO ta 81/ trao d6i

SOp

Hinh 14 - SI! che phil trift tiiu

52

electron. De dang thay rang ham g§n dung mO ti trang thai co ban cua hai electron tron g phan tu H2 phai 1a t6 hop tuyen tlnh cua ca hai ham d.6 :

1

IV (1.2) = .J2 [IVa(1)IVb(2)+ IVa (2)IVb (1)]

Da.y l a met hatp d6i xung vi neu hoan v] cac electron, h:"m vAn khOng th ay d6i. Nguoi ta cfln g chung minh them rAng ung vo i ham d6i x irng d6, hai electron c6 spin nguqcnhau (t ~) dua den ket qua la hai nguyen tu hut nhau tao thanh l ien k€t ho a hoc. Con t nrong hop hai electron c6 spin song song (t t) chi c6 tM phil hop v6'i ham phan d6i x trn g :

1

IV 0.2) = .J2 [\jIa(l)IVb(2)-\jIa(2)Wb(1)]

dan dt"n 19c d1i.y giua hai nguyen tu va lien ket h6a hoc khOng duoc htnh thanh.

Nhirng k€t qua tfnh to an v~ nang hrcng

trong pharr tu duoc tri nh bay tren h in h 15. E(ev)

Duong 2 bil'~u dien st! phu thuoc cu a nang luong cua h~ vao khoarig each r giUa hai hat nhan nguyen ttt trong truong hQ'p cua ham d6i xung.· Khi hai nguyen ttt ti€n lai g~n nhau, nang luong cua h~ g iarn xu6ng va d6n mt')t cue ti!u r6i tli.ng len nhanh chon g , Duong 3 ung v6'i truong hQ'p cua ham phan d6i x iin g , Duong 1 130 .duoug thuc nghiern. Haile va London dii t inh ducc kho ang each can bang ro gill'a hai hat phan nguyen tu hay con g o i U d¢ dai cua

o

lien k,€t iA 0,869 A va nang luong cua Iien ktt

E H213 . 3,14 eV. Th gc ngh i~m ch fnh xac nhAt cho

o

ro = 0,74116 A vA EH2 = 4,7466 eV. V6'i ham s6ng

gb dung tr en , ca c k€t qua tinh toanduoc nhu v~y 130 kha phu hop v6i thuc nghi¢m.

4 I
\
3 \
\
2 \
3 A."
" ..
0 ....... _
I
-1 \--2
·2 I
\
·3
-4
-5
0 0,6 1,2 1,8 2,4 3,0 3,6 4,2
r(.(j Hinh 15 - So sanh cac ki"t qua tfnh toan vi ni1ng lI(r;1ng thea Haile L6nd6n vdi cac k(t qua tnuc nghi4m

V~y tinh toan cua Haile London dii giai thfch duoc thuy et c~p electron cua Liuyt. Gio dAy Iien k€t h6a hoc duoc coi 130 ducc t ao nen hoi sl1 ghep doi cua hai electron c6 spin nguoc dau nhau. SI1 ghep dOi d6 tao n en lien k€t hai electron hai Urn, ham s6ng cua c~p electron lien k€t d6 c6 dang tich d6i xung cac obitan cua nhiin g nguyen tiI tao thanh l i en k€t.

Phuong phap mO lei lien k(t h6a hoc trong phan ttt H2 vira moi xet tren day c6 the ap dung cho cac phan ttt khac. Don gian nh!h trong cac phan ttt d6 n cac ph an tiI hai nguyen tu 0 trang thai khf cua cac kim loai kiem. Nhtrng phan ttt nay nrong tl1 v6i phan tiI H2, ch6 khac nhau 0 day HI. trong phan tiI kim loai kiem, Iitn k€l dugc tao nen khOng phe i boi cac electron Is rna 13 cac electron 2s, 3s, 4s ... Cac obitan nguyen tiI nay che phu nhau kern han so v6'i cac a hi tan Is cho nen nan g I ucng cua lien klt trong cac ph an tll' Li2, N a2, K2 kern han so v6i phan tll' H2 :

Phan tiI .

Nang I uqnglitn k€t, kJ I mol .

Nhfrn g vi du cua phan tiI HI va cac phan ttt kim loai kiem chirng to rAng c6 th~ me ta lien ket h6a hoc trong cac phan tu nhieu nguyen tit thea phuong phap Haile Lendon :

53

a) Lien ket h6a hoc trong phan tit c6 the duoc mO t8. nhu lien ket hai electron irng v6i vach h6a tr i trong thuyet Liuyt.

b) Moi lien k~t hai electron duoc thuc hien nho c ~p electron co spin nguoc nhau. Vi du . Trong phan tit PH3, lien k~t P-H c6 the duoc mO ta duci dang ham s6ng :

\jI (1,2) = ~ [\II p (l)\V H (2) + IV p (2)1V H (1)1 IV (1.2) la ham s6ng cua cap electron tao I ien ket.

IV pia ham s6ng cua mot trong ba obitan p h6a tr] ella nguyen tli P (3s23p3) IV H ham s6ng ella obi tan 1 s cua nguyen tli H (l s)

Hoa tri erla nguyen ttl theo thuytt Haile London

Theo thuy et Haile LOndOn, di~u kien truce tien de tao lien ket hoa hoc gifta hai nguyen tli la chiing c6 nhtmg electron d¢c than de c6 the ghep do i duoc. V~y hoa tr] cua nguyen 16 chfnh la s6 lien k~t rna met nguyen tit nguyen t6 d6 c6 the tao nen. N6 bang s6 electron d¢c than rna nguyen tli c6. Sau day la h6a tr] cua cac nguyen t6 thuoc chu kl bai trong bang tudn hoan.

Liti . C0:u hlnh electron cua nguyen tli la 1 S2 2s :

Liill] OJ

nen liti c6 h6a trj mot .

Be rill, C0:u h Inh e lee tron cua nguyen tli I a 1 S2 2S2 :

8e ill] ill]

1S2 252

o trang thai co ban, berili c6 nhihlg electron daghep doi nen khOng c6 kM nang tao thanh lien k~t. Khi ducc cung met nang hrcrig nao d6, nguyen tit Be chuyen sang trang thai b] kfch d¢ng :

8e(152252) __ 3_2_4_:.ky_m_o_1 _

[ill

[ill

[ill

OJ

I t I

2s

2p

Nang hrong dn thiet d6 ducc bu thira thai bang nang hrong sinh ra khi 1!1-0 thanh lien k et. 0 tr ang thai b i kfch d¢ng, Be c6 hai electron dt'>c than nen c6 b6a tri hai.

Bo. Cau hinh electron clla nguyen tit lit ls22s22p, nguyen tit B c6 mot electron d¢c than nen c6 h6a tr i met. Nhung trang thai b6a tr] met khOng d~c trirng cho B vi chi mot nang luong khOng ICtn da c6 the chuyen B sang trang thai bi kfch dt'>ng va B co h6a tr] ba :

54

532kj1mol

[0

I tit I

[ill

[ill

I t I

2s

Cac bon. CAu hlnh el ec tron c ua nguyen ttt l a 1 s22s22 p2. a trang tha i co ban C c6 hai electron d9C than nen c6 h6a trj hai. Nhirng trang thai h6a tr i nay khong d~c trung cho c acbon , Trong hau h~1 hop chat, C co h6a tri b60 vi nguy~'n tit C de chuyen sang trang thai

bi kfch dong. .

2 2 400kJlmOi

C(15225 2p ) ---'---

[ill

[0

I tit I t I

[ill

[ill

I tit I

Nita. CAu hlnh electron cua nguyen ttt III 1 s22s22p3 :

N[ill

[ill

2g2

1 tit It I

o trang thai co ban N c6 ba electron d,,?c than nen c6 h6a tri ba. Ch6 y rAng N kheng the co h6a tri nam vi rnu6n c6 h6a trj d6, electron h6a tr] phai duoc chuyen sang lop thir ba (lop M). Qua trlnh nay dn mot nang hrcng 16'0 rna qua trlnh tao thanh lien k€t giua nito voi nguyen tit khac khong the bu nOi. Beti vl).y khac v(1i nhfrng nguyen t6 cung nhorn nhu P, As, Sb, nita khong tao nen hop chat nhu NCls• NBr5 v.v ...

Oxi. Cau hlnh electron cua nguyen tit lA 1 s22s2 2 p4 :

o [ill

[ill

I u I tit I

N gu yen Itt 0 co h ai electron d()c than nen co h6a tr] hai va khOng the co hoa tr i han h ai , Dieu nay .duqc giai thfch gi6ng nhu truong hop cu a nguyen tit N.

Flo. Cau hlnh electron c u. a nguyen tit IA 1 s22 s22 p5 :

F[ill

[ill

[u I u I t I

ne n F chi c6 h6a trj mot.

55

Ne []]

n gu y en tir neon khOng c6 electron d¢c than nen khOng rao nen ph an tir voi nguyen tir cua nguyen t6 kh a c va c6 h6a tribAng s6 khOng. Mu6n chuydn nguyen lir Ne sang tran g thai b i k Ic h d o n g , dn m¢t nang luong rAt Ion.

Hien tuang lai h6a ella cae 'obitan nguyen tii

Thuc n gh ie m cho b iet phan tir PH3 c6 cA"u tao hlnh ch6p tam g iac , nguyen tit P chiern m¢t dirh con ba dinh khac a ba nguyen tu H. Cac g6c HPH (goi U, g6c h6a tri) deu Ii! 93°.

Ap dung thuyet Haile LOndOn d~ me ta l i en k~t (rang ph an tu do, nguo i ta g iai thich duoc cac g6c hoa tr i cua n6. Nguyen ,tll P c6 cau hlnh electron 3s23p3, voi 3 electron p doc than lien k~1 dircc voi ba nguyen tit H. Nhu da: b iet, true cua c ac obitan p l uon luOn vuOng goc voi nhau nen cac g6c HPH gan vol 90°. SI! tang g6c h6 a tr] cua PH] len m¢ t va i d¢ duoc

giai th lch bang II,lC day gi1la de nguyen tit H vci nhau hay bAng luc dAy giua cap e I ec tron l ien k€t nay voi c~p e lectron l ien ke't k ia.

G6c h6a tr] HSH la 92° trong phan tu H2S ding ducc

gl ai thf ch nrong ur nhu tren ,

Nhung trong ph an tit NH3, H20 m ac du N va 0 la nhtrng nguyen t6 ttrong tl}' P va S, cac g6c h6a tr] lai Ion han nhieu so voi 900, g6c HNH, la lor va g6c H 0 H la 1050• Van de can g kh6 khan han khi gi8.i thfch cac phan tit cu a cac hop chat tao nen boi C, Si, Be, Hg v.v ....

D~ lam vi du chung ta xet k'i han phan tit CH4•

Nguyen tir C a tran g thai bj kfch d¢ng c6 cau htnh 2s 2p3, n gh ia Ill. c6 4 electron d¢c than, c6 thi .t~o nen b6n lien k~t C-H nhi'1 su ghep dOi mot electron 2s va ba electron 2p cua C vci b6n electron 1 S cua cac nguyen tir H. Neu de electron 2s va 2p

I

c ii a C tham gia vao li~p ket mot each r ieng re thl ba l ien k~t ~-H dl1qc tao nen boi ba

electron 2p pha i vu6ng g6c v6i nhau va lien ket C-H thU' ttr tao nen boi electron 2s phai lam voi ba l ie n ket tren nh frng g6c nhir nhau, nghi a I a bang 125 0. Nh I1n g tren th I}'c t~, b6n lien ket C-H trong phan tlt CH4 hoan toan gi6ng nhau va lam vo i nhau nhfrng g6c deu nhau va bang 109°28', n gh'ia l a phan tu CH4 c6 cAu tao hlnh t6 d ien deu v6i nguyen tit C narn b tr un g tam cua tU' dien va b6n nguyen tli H m\m 0 b6n d inh cua tl'r d ien ,

s

~

H ' H

H

De giiii thfch nhitng su k ien tren day trong khuon khO cua thuyet Haile London, nam 1931 Paolinh da: de ra quail niem l ai h6a cua cac obi tan trong m~t nguyen tli . Thea 6ng, khi tao thanh lien ket, nhtrng electron h6a tri ella m¢t nguyen tit khong tham gia mot each rieng re vci nhau rna ,cac ham s6ng cuachung , nrc la cac obitan nguyen tit, tron lAn v6i nhau, hay no i m¢t each roan h9C, chung t6 hop

H

C

~H

H

56

voi nhau thanh nhtrng t6 hop t6t nh!(t M e6 the tao thanh lien k6t ben hon.Cac t6 hop t6t nhat d6 l a de ham s6ng nrong duong v6'i nhau, trong mOi ham co met phan gi6ng nhau ella obitan nay va met phb gi6ng nhau cua obitan khac cua nguyen tu.Hi~n tuong t6 hop g itra cac obitan trong met nguyen til' go i la hi~n tllflng fa; hoa. Cac ham s6ng nrong dirorig voi n h au, duoc t6 hcp nen gqi la obitan fai h6a. Nhting obitan lai h6a cua mQt n gu y en tir co kich thuoc va htnh dang holm roan gi6ng nhau nhung chi khac nhau v~ phuong a trong kherig gian.

Sl! lai h6a sp. Tr116e he:t cluing ta xet truerig hop dan g iannhat la sJj lai h6a clla obitan s va mot obitan p. vi du obitan Pz ching han. Giffa hai obitan d6 c6 hat t6 hop :

1

\lIsPa "" c; (\lis +\jIpz ) ..,;2·

Obitan s mang dAu duong con obitan p. c6 phlln duong va ph'n Am. CQng hai obitan nay lai se ducc obitan lai h6a thlt nhAt nAm doc thea true z , phan duong cua n6 16n ra va na.m trong phan duong cua true z, con pUn Am be lai va nam trong ph:tn am ella true z , Nguoc l ai t6 hop trtr cua hat obitan s va p cho mQt. obitan lai h6a thii hai c6 k ich thuoc va hlnh dang gi6ng vai obitan lai h6a thu nhAt. cung narn tr en true z nhung c6 ch ieu ngucc lai (Hlnh 16).

z:P'

..

z

. ..

s

pz

z

Hinh 16 - SI! tao thanh hai obitan l ai hoa sp

..

Nhu vay true cu a hai obitan lai h6a sp lam voi nhau mQt g6c 1800• MOi obitan d6 c6 k ich thuoc Ion hon ve mQt phfa cho nen c6 the 11;10 nen lien ke't ben hon so voi lien ket tao nen bai r ierig obitan shay ob itan p.

Kiiu lai h6a sp xay ra khi tao thanh cac mu6i halogenua cua cac nguyen t6 nhu Be. Zn, Cd , Hg ... Nguyen tli cu a nhtrng nguyen t6 nay f:J trang thAi cc ban c6 hai electron s dii ghe p dOi khi ducc kfch d¢ng, m¢t electron s chuy en thanh electron p va nguyen tir e6 hai electron d¢c than. De tao thanh lien ket v6i cac nguyen tir halogen, hai ham s6ng cua cac electron s va P. nghta la cac obitan s va p. t6 http vo i nhau tao thanh hai obitan l a i h6a sp. mOi obitan l ai h6a c6 m¢t electron doc than. Hai obitan lai h6a d6 c img nam tren mot dlt<1ng thing se che phu vai hai obitan p cung nam tren ducrig thing

57

d6 cua hai nguyen to halogen (Hlnh 17) tao thanh cac phan tu c6 du tao duong tharig BeX2, Zn X2, CdX2, HgX2 (u day X Ja halogen). Nho v~y hai lien k€t g ifra kim loa i va halogen deu gi6ng nhau mac du do electron s va electron p tao nen.

Hi nh 17 - Ph an til dui'lng th&ng BeCl2

SI1 lai hoa Sp2. Day la su t6 hcp cu a obitan s va hai obitan p tao nen ba obitan lai ho a Sp2 gi6ng nh au , c6 true cu ng n arn trong mat ph arig va lam vci nhau nhilng g6c

120° (H1nh 18). Y

as:

sp~

x

Hlnh 18-Hinh dang eua ba obi t an lai hoa Sp2

sp~

Hi nh 19-P h uang eua b a obi tan lai h oa Sp2

N eu trong mOi obi tan I ai h6a sp deu c6 .!. "V; v a .!. "V2p th 1 tron g mO i ob i tan lai

2 2

h6a Sp2 deu c6 ~"V; va ~"V~. GUl sit hai obitan p th am gia vao t6 h?p Iii p. va Py va ml)t trong ba obitan lai h6a Sp2 d6 nam tren true )I. chang han (Hlnh 19) c ac obitan lai h6a c6 cac ham s6ng nhu sau :

"V sp; = E ("Vs + J2"Vpx )

1 1 {3

IjJ sp~ = J3 ("Vs - J21jJ Px + V"2 IjJpy )

1 1 {3

"V sp~ = J3 ("Vs - ,JiljJpx - V"2 IjJpy)

Dau dirong u truce obitan p n6i len rAng obitan lai h6a c6 ph an d uong cun g ch ieu vai phan d uong cua ob i tan p, con db am, ngircc I~i.

Kieu lai h6a Sp2 xay ra khi tao thanh cac hqp ch at cua nguyen t6 B chj.ng han, 0 trang thai b i kfch-dong , nguyen tiI B c6 ba electron dec than: met electron s va hai electron p. Nho sl! lai h6a Sp2, nguyen tit B c6 ba obitan lai h6a gi6ng nhau c6 true cung n am trong mot mat phang va lam vai nhau nhilng g6c 120°. M6i obitan lai h6a c6 mt')t electron d¢c than se che phu vai obitan nguyen tir cua nguyen t6 khac tao thanh lien ket. Neu nguyen t6

kh ac ia F chang han thi ph an tit BF) c6 clfu tao hinh tam gi ac deu trong tarn cua tam g iac va ba nguyen tit F d ba dinh cua tam g iac ,

58

F

vai nguyen tit B d

S\I' lai h6a Sp3. Day HI su t6 hcp cua obitan s va ba obitan p tao ne n b6n obitan l a i ho a sp ' gi6ng nhau ve kfch thtroc v a hlnh d an g va huang to i b6n dinh c u a mot tlr d i e n deu rna tam Ill. h a t nh an nguyen tir (Hlnh 20).

Hinh 20-Hinh dang khong gian cua Min obitan lai h6a sp!

z

SPb

----"/1 / I

,/ I

" I

/ I

;P' I

I a I

I I

I

y

/L~ ~_L _

/ j;"

'/ ,/

s- J »" I / 1,,/

SP~ - - - - - - - - - --¥

Hinh Z l-Phuang clia 4 obitan lai hoa sp!

True ella c a c obitan lai h6a sp ' tam vci nhau nhfrn g g6c bang 109°28' v a tu d ie n deu se c6 diro c khi ta lily c a c d i nh d6i d i e n c ii a mot hlnh l a p phuon g rna U1m la h a t nh an ella nguyen nr (Hlnh 21). Neu quy uae h¢ to a d<, ella nguyen ttt d6 nh u hlnh 21 thl c ac obitan lai h6a sp ' co cac ham s6ng nhu sau

\jIsp; =:~( I.jJs + I.jJPx +I.jJPy +l.jJpz) \jIsp~ =~( I.jJs+I.jJPx -\jIPy -I.jJPz)

\.IIsp~ = ~(\jIg -\jIpx -\.IIPy + \.IIpz) \.IIsp~ = l(\jIs -I.jJPx +I.jJPy -l.jJpzJ

Kitu lai h6a sp ' xay ra khi tao th anh cac hop chat c ua nhiIng nguyen t6 nhu C, Si, Ge ... Tr o l a i phan ti'.t CH4 da: n6i a tr e n . Nguyen tir C a tr an g thai bi k ich d ong c6 bon electron d9C than: mo t electron s va ba electron p. Cac o b it an d6 t{) hap vo i nhau 1<).0 th anh bon obitan l a i h6a sp ' gi6ng nhau va huang tai b6n d i nh c ii a IU d ien deu. Moi obitan lai h6a co mlit electron dC).c than se che

phu vci m o t obitan 1 s cling c6 mo t electron d9C

than cu a nguyen tir H t ao nen lien Ht C-H. Boi

v a y bon lien k et C-H deu gi6ng nhau va lam vo i nhau nhtrrig g oc tu d i en 109°28' (Hlnh 22).

Nguyen t ir 0 tr o n g ph an tii H20 v a riguy en lil N trong phan lu NH3 cling a tr an g thai l a i h6a sp)." Trong ph an tii H20 (Hinh 23) 'hal obitan la i h6a s p ' ella 0 'c6 electron d9C than che phu voi hai obitan Is co ele c tr o n do c than t a o n en hai lien ket O-H, hai obitan lai ho a eon l a i cua o x i c6 ha i c ap electron tir do' kh6ng tham g ia vao lien ket . Trong ph an tll: 'NH1 (Hinh 24), ba obitan lai h6a sp ' co electron dOc than cu a N ehe phu voi ba o b i tan 1 S co electron d¢c than cu a ba nguyen tit H t ao nen ba lien k et N-H g ion g nhau, mot ob i t an l ai h6a Sp3 con l ai eua N co c a p electron t\l' do kh6ng tham gia v ao lien k et.

"

+H

/,.~-------:;~

~ ~~ / I

L":---~-:--t~' :

: :~+ :

I I _ - I

I I I I

I - I I

: L--~--:-.:: ~!. 0+

1 +' I.."n

1 /' : " I ,

+H . --------_y ...

Hi nh 22 - S,! I(}O t h a nh t ie n ke"1 t ro n g phon IU III d ie n CH.

59

--------- ... ,

...... I

... 1

I 1 ,

1 I I I 1

/'--H---'" , .

t,>(~--------; ... :

,,'" ~ \ .... - ... _,J'/ I

.: \ I \:e;/ ;)(1 I

"'-----l.t--- ' ',I

~ ~ I I

I I' I

l :' -, ~' .<.-:1-/ :

I 1--- -.-. (---- 1

1 ,,"-. • <, 1

I -,' • : ",' *'--"

1 / ~-J---.L-- ,

I /~ ',i ..,.... H I

It ,'/ I - ... "" j

i ' / 1 ~._ ,-'

~.;' ",/ I " ... __ ..

~~.-..:".:":' _!.'

1

1 ...

1,/ I'

--------- .....

Hinh 23- Su 'fila thanh lien Ui trong phdn tli HP

Hinh 24-SV tao thanh lien ket trong phan tli NHJ

Do c6 hien urong lai hoasp? nen g6c h6a tr i HOH clla ph lin tit H20 va cac g6c h6a tr i HNH trong phan tu NH3 deu g an vai g6c til dien han la gan vai 90°. SI! sai lech mot It cua cac go c hoa tr] d6 so vai g6c til d ie n duoc g iai thich nhu sau. Cap electron tu do khOng tham gia vao lien ke't ch iern obitan lai h6a khuech tao nrong d6i r ong han so voi obitan lai h6a ch ie'm boi :c~p electron lien k€t (tao thanh lien k€t) nen co tac dung day cac cc}p electron khac manh hem so vci cap electron lien k€t.

Tre n day chung ta dii n6i d€n cac ki~u lai ho a x ay ra giUa cac obitan ho a tr] s va p cua nguyen tit . Khi nguyen ttr c6 obitan hda tri d thl ngo ai cac kj~u da: trtnh bay d tren coo e6 ca c k ieuIai hoa khac nhu dsp", sp+d , spJd2 v.v ...

Thanh tuu to Ian nhat cua thuyet lai hoa la ghii thfch duoc hlnh dang cua cac phan IU (bang 9).

Bang 9

Hlnh dang ciia mi)t s6 phan tit

Kieu phan tu- Kieu lai h6a a A Hl nh dang phan lU- Goc hoa tri Cac ph an tir VI du
AB2 sp duon g thang 1800 neci., ZnCI2, CO2
AB) Sp2 tam g iac 1200 BF], nci.. S03
.
AB4 spJ til d ien 109°28' CH4,CCI4, NH/
AB4 dSp2 vuOng 90° [PtQJ2-,[Cu(NHJ 4] 2+
ABs sp+d luang chop 90° v a 1200 ret,
AB6 spJd2 bat d i en 900 SF6 , SiF62- 60

Lien ket dun, lien ket doi va lien ket ba

De di d€n vA"n d~ nay. truce het ch nn g ta xet su tao th anh cac lien k€t trong phan

Nguyen tu nito c6 c!'u hloh electron 2S22pl. moi obitan 2p c6 rn(lt electron dl')c than va cac obitan p IUOn vuOng g6c vai nh au. Khi hai nguyen tu N lai g1i:n nhau, ch arig han thea phuorig cu a' true x , hai obi tan 2px cua chung c6 electron dl')c th an se che

phu nhau tao thanh lien - k€t (Hlnh Z Z

25). Lien k€t duoc tao nen bai nhirng electron rna ob itan . cua chung ehe phu nhau cue d~i a tai true ntH giua hai nguyen tu (thucrig go i la true lien ktt) dltl1C gQi IA liin kdt 0" (xicma). Vung ehe phu d6 cua cac objtan nguyen t-it c6 true d6'i xltng a true lien ket, a dAy 11 true x.

x

Hlnh 25 -S" I~O IhiJnh Iiln kit Iroll, pluJ.n Iii' N l

Hai obitan 2p~ cua hai nguyen tit N c6 electron d~c than vA phuong song song vai nhau se che phil nhau thea kitu khac : chUng che phu nhau a c8. hai ben cUa true x, hai vung ehe phu a v~ hai ben d6 d6i xung vai nhau qua hai m4t phAng chua true x vA true z (Hlnh 26a). Lien ktt dltqc tao nen bai nhting electron mA obitan cua chang che phil nhau cue d~i a hai phta cua true n6'r gilla hai nguyentir gQi 111 lien ktt 1t (pi).

Tuorig ty' nhu v9.y, hai obitan 2P1 cua hai nguyen tir N cOng che phil nhau tao thanh m(H lien klt 1t nfi'a (Hlnh 26b).

Z Z

y y

.Hinh 26 - SI! tao thdnh nhi1ng {jln kit 1r trong ph4n Iii" Nz

Nhu vl)y tr on g phan tit N2 c6 ba lien k€t : ml')t lien ktt 0" va h ai lien kb 1t (Hlnh 26c). Lien k€t h6a hoc giua hai nguyen tit N trong phAn ttt N, l a lien ktt ba. Cong thtic c B:u t~o, dan g ian nhat cua phan tit N 2 la :

N=N

. BAy gib chung ta xet lien k€t trong m¢t s6 hop chat quan trong cua C.

Phan hi C2H, (etan). Nguyen tir C a trang thai bi k ich thich c6 cA"u hlnh

electron:

OJ

I tit I t I

2s

61

Trong phan ttt C2H6, hai nguyen ttt C deu 0 tran g th <1i I ai h6a s pl, m6 i m¢ t ob i tan lai h6a co m¢t electron d¢c than. a m6i nguyen ttt C, ba obitan lai h6a sp ' che phu v6i ba obi tan Is cua H c6 electron d¢c than tao thanh ba lien ket C- H. Hai obi tan I a i h6 a Sp3 con l a i 0 h a i nguyen tir C se che phu nhau tao thAnh lien kel C-C. Tat ca nhirn g lien ket C-H va C-C d6 Ill. lien k€1 a va Ill. lien ke't dun. Phan ttt C2H6 c6 cau tao khong g i an:

H

H

H

H

H

H

Phan tir C1H4 (etHen). Thuc nghiern cho thay phan ttt nay c6 cau tao ph ang nghia la ta't d cac nguyen ttt'va do d6 cac lien ket deu nam tr en m¢t m~t ph an g. Do vay trong phan tit C2H4, hai nguyen tit C deu 0 trang th ai lai h6a Sp2. Trang thai lIii h6it Sp2 cua nguyen tit C c6 thi duoc bil!u dien bang so d6 :

Tat d. nhtrng obitan lai ho a Sp2 cua hai nguyen t6 C de u c6 electron d¢c than, true cua nhfrn g obiran d6 nAm tr on g cung m¢t m ~t ph an g , trong trueng hop nay la m~t phing chda true x vA true y~Hai ob itan Iai h6a Sp2 cua mOi nguyen tu C che ph II v6i hai obi tan 1 s cu a H tao thanh hai lien k€t C-H. Hai obitan Ipi h6a Sp2 con lal 0 hai nguyen tir C se che phil nhau tao th anh lien ktt C-C. Tat ca nhttng lien k€t C-H va C-C

d6 deu nAm trong cung m~t phang xy (Hlnh 27). a m6i nguyen tit C con c6 m¢t obitan 2pz' vuOng g6c v6i m~t phing xy <16 va c6 electron d¢c than.

2

sp

1- -- -- -- -- - - - --

cO] Itltltl

: 2s 2px 2Py: 2pz

1- - - __ -.1

C2H4 CZH2

Htnb 27- Sa dd cae l ien ke't trong phdn tli C2Hf Hi nh 28-5u do cac lien ki't t r o ng ph d n tli C1H1

Hai obi tan nay che phll nhau tao thanh met lien k€t 'It. Nhu v1).y gi ua hai ng uy en tu C c6 hai lien ktt : m¢t lien ket a va met lien ket 'It. D6 I a I ierl ke't doi. COng thirc c au tao cua C2H4 la :

H .......... ,....-C H

H = C ............. .............. H

Phan tir C2H1 (axetilen), Day la phan tu c6 cau tao dtrong thli.ng :

H-C-C

-- .. H

62

Trong phan ti't d6, hai nguyen ti't C d~u b tr ang thai lai h6a sp. Tr an g thai lai h6a sp c u a nguyen tit C c6 tht1 bit1u d ien bhg sa do

sp

c EffTj-1 tit I

i 2s 2px i 2py 2pz

-_~~ _.J

Ta't d nhitng obitan lai h6a sp ella h ai nguyen tir C deu c6 electron dqc than.

Tr uc cua c ac obitan lai h6a d6, trong truon g hop nay. l a true x. M¢l trong ha i obitan lai h6a sp ella nguyen ti't C ducc dung de t a o th anh lien ket g ifra h a i nguyen ti't C v o i nh au , con rn o t obi tan nita tao th anh lien ket a vo i nguyen ti't H. Hai obitan 2py va 2pz, con I ai

b m o i nguyen ti't C se c h e phil vo i hai obitan wong d'ng ella nguyen ti't C kia tao t h arih hai lien ket 1t. Nhtt v~y gifi"a hai nguyen tt'! C c6 ba li e n ket : m ot lien ket a va hai lien ket n. D6 la l i en ke't b a , COng thuc cau tao cua ph an tit C2H2 Ill.

H-CEC-H

H

Giang nhu trong phan tt'! C2H4, nhfi"ng nguyen tit C (j trong ph an tit C6H6 deu b tr an g thai lai h6a Sp2 Hal ob i t an l ai h6a Sp2 b mo i nguyen ti't C duoc dung de tao th anh hai lien ket a vo i hai nguyen tt'! C 'ben c anh , con m ot o b i t an lai h o a Sp2 ntra dung d€ t ao th anh lien ket a v6i nguyen ti't H. Ca ba lien ket nay (j mbi nguyen til C Mu narn trong m¢t m at phhg va Him v61 nhau nhfrng g6c 1200• Vi v ay ph an

tu C6H6 co c au tao

phing va c6 rn ach

vong cacbon hlnh sau eanh. a mOi nguyen tir C con l ai mo t obitan 2p khOng lai h6a c6 mo t electron do c th an. Sau obitan 2p d6 cu a s au nguyen' ti't C che phu nhau (h in h 29) tao t h anh ba lien ket 7(. Ph an ttt C6H6 c6 hai d an g cong t h irc C:lU tao he bien v6i nhau :

H

H

Pha n tir C6H6 (benzen). Ph an tir nay c6 c au tao dij.c b iet han:

H

H

H

6

Hi n]: 29· S~( c h e phi; Clia CaC' ob it a n p cua C t r o n g C6H.

CH 'HC01CH He ~ CH CH

CH HCO"-':::CH HC 8 CH CH

63

Nhu vay ro rang khOng the xac dinh duoc mQt trong ba lien ke't :n d6 thuoc ve cap nguyen tir C nao rna ba lien klt :n d6 toa ra khap d veng sau canh cua ph an tll C6H6.Ngu<'li ta n6i rang Iien k€t :n d6 IA lien ktt H khong djnh ch6. De chi nhii'ng lien k€t :n khOng dj nh ch6 nay ngu<'li ta dung met vong cham nam trong hlnh sau c anh chi cac lien ktt:n vtt cOng th irc ca:u t ao cjra benzen duoc viet du6i dan g linh h oat hon IA :

CH HCO'- ---', CH HC:'._~) CH

·CH

Thuyet obitan phdn tli (thuyet MO)

Trong khi thuyet VB vAn gii! nguyen d~c tfnh cua nhii'ng nguyen ttt a trong phan tiro thuy et MO coi phan tit nhir U m¢t hat thong nhat trong d6 c6 cac' electron chuyen d¢ng. Cung nh u trong nguyen ttt • m 6i. elec tron trong phan ttt duqc me, ta ban g m¢ t ham s6ng gQi U obi/an phon tu. Obitan phan tit c6 nhieu tfnh chat nrong tl/ obi/an ~guy~n tu. Ch6 khac nhau chfnh la obitan nguyen ttt c6 mc)t tam (mot hat nhan nguyen tll ) cop obitan· phan tu co nhieu tam (nh ie u h!,it nh an nguyen tll). Xac suat t1m thliy electron trong m(H thi tfch nguyen 16 dv eua ph an tit ding la'll dv gi6ng nhu trong nguyen tU. M¢t obitan phan tu ding duoc xac djnh bAng m¢t s6 cac s6 luong tit chi nang lucng va ph uong cua n6 l:J tron g khOng gian. Quy tAc x€p electron vao obi tan phan tu c un g gi6ng nhu trong nguyen tit, nghia la m6i obitan phan tit chi c6 the c6 t6i da hai electron c6 spin ngucc nhau (nguyen If Paoli), electron bAt diu x€p vao obitan phan tu c6 nang lucng thlip r6i dc!n obitan phan Iir c6 nang hreng cao va cac electron c6 xu huong chiem khAp de obitan philo tuc6 nAng tuqng nhu nhau de t6ng spin cua chung la cue dai (quy tAc Hun).

, - Theo thuy€t obitan phan tll, nhilng electron cua c~p tao lien ket cong h6a tr] duqc mO ta bAng cac ham s6ng 0/1 va 0/2 gQi U obi/an phtln til m~t el e ct ron va ham

s6ng chung cua h¢ c6 the bieu di!n bAng tfch cua hai ham d6 :

0/ = 'VI . '1'2

Trong trueng hqp t6ng quat, h¢ c6 n electron. ham s6ng chung cua h¢ la : 'I' ='1'1 . '1'2·" 'l'n

l:J day 'I' n la nh ung obi tan phan tu m(Jt electron.

De xac djnh obitan ph8.n tir m¢t electron trong m*t h¢ phan tit, ngubi ta Idy m(it· cdch. gdn dung bling t6 hf!p tuyln linh cila Cal' obitan nguyen ru t ao nen lien klt trong phan tu. Phuong phap gin dung d6 gQi IA phuong phap /6 hf!p tuytn tinh cac obi/an -nguyen tli (ti6"ng Anh lA linear combination.of atomic orbitals) cua thuyet obitan ph an tu ithllCs.ng vilt tat U phirong phap LCAO - MO). CU n obitan nguyen tll t6 h op v6i nh au thi tao nen n obitan phan tu. Dieu k ien d! cac obi tan nguyen tll c6 the t6 hop vci nhau la chung c6 nang luong g~n nhau, che phu nhau m¢t muc dQ fO ret va c6 cung ·kieu d6i xu-ng d6i v'6i true Iie n ktt trong phan tU.

De lam vi du, chung ta xet phsin tu H2. Day IA phan III dan g ian nhat duoc tao nen boi hai nguyen tu H. mOi nguyen tu c6 m*t electron 1 s. Nhirng obitan nguyen tu tham gia t ao thanh lien klt hay con gQi la obitan nguyen tit h6a tr i 'l'ba cua nguyen tu

hidro thu nhllt H, va 'l'ISb cua nguyen tu hidro thu hai Hb• Nhirn g obitan nguyen tu nay t6 hop v6i nhau cho hai obitan phan tu c6 cac ham s6ng la :

64

IV s 18. ham song do'i xl'rng va IV A l a h am song phdn dt)'i xsmg . DUC1i day La y nghia v~t Ii ella ham song d6i xung va ham s6ng phan d6i xtin g ,

Kh i tr ang thai cu a electron trong phan tU duoc mo C8. bang ham s6ng d6i xung t hl xac suat tim t hay electron (IV;) tap trung b vung nam g iita hai hat nhan c ii a hai nguyen tt'r H cho nen dan den life hut hai hat nhAn lai v6i nhau va lien k€t duoc tao thanh. Xac suat d6 tang len so v6i xac SUflC 11m thay electron b r ieng mlli nguyen tii H (Hinh 30a). Obi tan ph an IU duoc me ta bang ham song d6i xung \jI sgQi la obit an phdn flC lien ket (chuang duoc kf hi eu bang ehfrlk).

N gucc Iai d 6i voi ham s6ng phan d6i xung , x a c su at t lm th ay electron

( \jI;l) 0 chfnh gifra kho ang each -cua hai hat nhan nguyen tir H bang s6 kh orig cho ne n dan to i hrc diy g itta hai hat nhan d6 va lien ket kh6ng duoc tao thanh (Hinh 30b). Boi v~y obitan phan tU ducc mo Iii. bang ham s6ng phan d6i x ung \jI A duoc goi la 0 bi fa II phon III' ph dn lien klt (thirong duoc kf hieu bang dau hoa th i)

Nhfrng obitan ph an nr lien ket va phii.n lien ket c6 hlnh dang . nhu duoc trlnh bay trong h inh 31a. eli h ai obit an phan ur d6i xtrn g d6i vo i true lien ket nghia la ham s6ng khOng bien dl'5i khi

quay xung quanh true lien

k et , Nhirng obitan phan cii co tfnh d6i x ung nhu vay

,

I \ I \ I. \ I I I I I

/ /

/'

... /

•

1\

I \

\

\

\

\ \

\ \

\

\ .... ........ ... _-

a)

I'

I \ I \ I \

I \

I \

I

I I ~ ~~

,'"

__ "'

,

I \ I \ I \

I \

I \

\

\

\

\

,

\

....

........

....... _

b)

H /1111 30 ·XU(· SlId·1 lim I h cry electron t r o n g phdll 1,( H! (J) Tl"lll~"g "rip ham .f,ing d,'·' XUI18

b) Truirn g h{iP ham song phdn dlfi X lin 1-1

duoc go i l a obi Ian phdn lira. Obitan phan tit lien ke't a!k c6 nang luon g rhap han obi tan nguyen ttt Is. Khi electron duoc x ep vao ob it an phan (II lien ket d6, nang lucrig cua h¢ g iam xu6ng nen phan tir se ben. Ng uoc l a i obitan ph an tii ph an lien ket a: c6 nang luong eao han obit an nguyen tir Is. Khi electron duoc xep vao obitan phan tt'r phan lien ke't nay, nang luqngcua h¢ tang len. phan tit se kh6ng ben. Quan he giUa nhtrng obi can nguyen tir Is" ISh veti nhtrng

ob i tan ph an I t'r a ~k, a: d uoc crt nh bay thanh gian d6 nang hrong (Hinh 31 b).

65

-- -- ,r--O----\

/ 0; \

I \

I \

I \

~ / \

- ,\

I \

--------------~: :~

£ \ '

~ 1sa \ / 1Sb

-\' \ I

- \,

\p \ I

~ \ /

a

b

Hi nh 31-51{ t(lO thanh nhilng obi/an phdn /U' O"~va 0": tr o ng phdn ta ill a) hinh d(lng "ua nhi/ng obit an,

bJgidn cf6 n4ng "/~ngl'ua "hung

Hai el ec tron trong phan tu H2 duoc xe'p vao obi tan phan tU 0" ~k do d6 c a:u hinh electron cua phan nr H2 1A (0-~)2.

Khi co them electron nfra , electron d6 dugc x€p vao obitan phan tu c6 nang luon g cao. Vi du nhu ion phan tit He2'" c6 ba electron, hai electron ducc x~p vao O"!k va

electron tha ba duoc x€p vao 0-: va c!(u hlnh electron cua ion He2"'la (0-~k)2, (0-;)1_ Neu c6 ph an tu He2,b6n electron cua n6 se xe'p du vao o-~k, 0-; va phan tit c6 cau hlnh electron l a (0"!k)2 (0":)2. Trang trucng hop nay, s6 electron a obi tan ph an tU lief). k€t bing 86 electron a obitan phan tit phan lien k~t ne n phan tit He , l a ra:t khcrig ben va thuc te' khOng t6n t ai.

Mc)t s6 phan' tit khac g6m hai nguyen tit nhunhau. Bay gib chung ta xet sang tr ucng h op cac p h an ta h ai nguyen ta nh u nh au kilu A2 tao nen bai nhftng nguyen t6 thuoc chu kl ha i : Li , Be, B. C, N, 0, F va Ne.

De don g i an h6a, chung ta be qua nhting obitan nguyen tir lop trong va chi chu y de'n nhirng obit an nguyen tit lOp ng oai cung , nghia 13. nhfrng obitan nguyen tiI h6a tr i 2s, 2px. 2 p~ va 2P •. Vi

cac ob itan p c6 phuong khac nhau a trong khOng g ian c h o ne n truce ti en ta c an chen h¢ toa d¢ cho cac ph An tli A2 : I!(y tf1,IC z lam true lien ke't cua c ac phan tiI (Hinh 32).

Gi6ng nhu trong phan tu H2., trong phan

66

1/, z 1/

-/-A(" .. /Aiol

Y Y

til A2 nhtrng obitan phAn tit cung dlJqe tao nen nho de t6 hop el>ng va trl! cua nhtrng obitan nguyen tu co th~ ehe phil nhau.

Nhfing obitan 2s va obitan 2pz. cua hai nguyen tu A che phu. nhau ti:rng dl'li mot tao n en c ac obitan phan tll' a.lk va a* (Hlnh 33).

. - 11 • Jk •

Hlnh 33 -51! tt;Jo thanh nhang ohiran phdn tli' CIs va CIs • Clz vii (7, ('Ija phdn tli A2

Ham s6ng cua nhtmg obitan phan tu 0' d6 eJl dang : 1

WO'~k = .j2(W2sa +W2sb)

1

'410: = .j2(W2Sa -W2sb)

I

'41 O'~ = .j2 (W2Pza + 'V2Pzbl

1

'41 0'; = .J2 (W2Pza - W2Pzb)

67

Nhftn g ob itan phan tu 0" tre n dAy deu d6i xl1ng d6i v6i true z. Con nhiin g obitan nguyen ur vu6ng g oc v6i true z nhu 2p~ va 2Pr cua ha i nguyen tii Ache phil nhau tang do i mot tao ne n nhttng obitan phan tu khong d6i xung d6i vt'1i true z.

Khi quay nhfrng obitan ph an tu nay mot goc 1800 quanh true z , churig d6i d au , n6i c ac h k h ac c hun g d6i xung qua m~t phing durig true z. Nhftn g obitan ph an tit k ieu nay g o i l a obit an p hd n tli'1t (pi). Ciing c6 ohitan ph an ttl' tr lien ke't (trll) v a obi tan p h dn

tif tt p h dn lien ke't (tr*). Duci day l a hinh dan g ella hai obitan phan lit Tl I-k va 1t ~ I~O nen

y

boi hai obitan nguyen tit 2py (Hlnh 34).

H am song c ua nhfrng ob i tan phan tit 1t t ao n en hoi nh un g ob i tan 2 P. v it "2 P, co

1

\j11tik == .J2 (\j12p,;;a + \j12p xb)

1

\j11t~ == J2 (\j12Pxa - \j12 P xb )

Ba Y g io eh t1 ng ta xet g i an do nang luong cua nhftng obi tan ph an tir ell a ph an nr A, dll x et tr en dfiy (Hinh 35).

6 hai g i an do Hi mire nang hrong cu a cac obitan nguyen lit h6a tr] , 0 giii'a 13. rmrc nang luong c u a c ac ohitao ph an Ill' : rmrc nang luong dircc x ep theo thii tu tir th ap d~n cao. Chung ta d1i bi et trorig nguyen ItI nhi eu electron, nang luong ella obitan 2s th ap hon nang luo n g ella obitan 2p ne n tr en gi an do, rmic 2 p x~p cao han rruic 2s. Con nang luong cua dc obitan ph an tit ducc xe'p thea thu t u (Hrnh 35a) :

HI nh 34 -Slf lao Ihiinh nh itn g o b i la n pha n 1,(

H , ." h" . A

try "u try cu a pun III 1

lk * <,...lk<.".lk Ik * * ~

0" < 0" v .. =1t <1t ==1t <0-

25 2s z X y X Y z

Nhung khi nang lucng giua cac obitan 2s va 2p Ir(1O Un vai nhau (lai h6a) mot ph an nao , cu the l a obitan 2p, e6 the tham gia met phan c im g v6i obi t an 2s de t6 hop c a c o b i t a n phan Ill' 0"2.' do do tam nhirn g obitan nay tro nen ben han. Mat khac obi tan 2s ding eo the: tharn gia m¢t phan cung voi obitan 2p, de 16 hop n e n de ob i t a n ph an lu a , va lam cho n hifn g obitan ph an tit d6 Ira nen kern hen han. Bai v~y dua dtn ket qua l a

obitan pnan tit cr lk c6 nang luong cao han 1t ~ va 1t ~ lam eho thu II! rmrc nang hron g c ac -ob i Ian phan Ilr thay d6i nhu sa u (Htn h 35 b) :

Ik c

2s

< 0

2s

68

~

lk < cr

...

Ik < 1t

Ik ;;0; 1t

Y

==1t

Y

< 0"

1-

<1t

z

X

X

Dung g i a n do nang Iuon g , x ep cac electron ho a tr] ella nhii'ng nguyen til tao lien ket trong ph an tll' vao nhfln g obitan phan tll' tr en gian d6, chung ta duoc cau hinh electron cua phan tit A2 b tr an g thai co ban.

Tr on g thuy et MO ngtIai ta kh6ng dua r a kha i ni ern ho a trj. Bdi vl,l.y dt db so san h vai thuy et VB, c h ung ta c6 the su y ra rno t each hinh thuc s6 lien ket hay con go i Iii d¢ b o i cu a lien ket trong ph an tit bftng each lily t6ng s6 electron b obitan ph an ti'r lien k€t t r ir t6ng s6 electron d obitan ph an ti'r phan lien ket r6i chi a dOi.

Duo i day Ht c au hlnh electron cu a cac ph an tu A2 d tr an g thai co biin Irong do A Iii nguyen t6 c hu kl hal.

Ph an tii Liz tao nen boi hai nguyen tll' Li, mOi nguyen tit c6 mot electron ho a tr i 2s. Phan tii Li2 co cdu hlnh electron Iii (a ~ )2, nghia la c6 m¢1 lien ket giua hai nguyen t\r Li.

Ph it n tit Be z v 0 i 4 Obitan • nguy~n tv Obita~ pnan tv Obitan .nguy~n tv

eua Aa cua A2 eua Ab

electron h o a trj co c au hi nh

electron(a Ik)2 ,(a * )2, nghia 1ii

2s 2s

kho n g c6 lien ket g iira hai nguyen tll' Be. Tren th uc Ie nguai ta kho ng ph at h ie n dtroc ·phAn lit nay.

Ph Ii n t \r electron hoa tr i

e l e c tron (a Ik ) 2s

Hz vo i 6 c6 c au hi nh

(a * )2(n Ik)

2s x

(n lk ), nghia Iii c6 2 electron

y

d¢c t han . Thuc n gh i ern x ae nhan sl! co m~t 2 electron d¢c th an qua t inh thu ~n tu cua phan ttt B2. a d ay ta th ay ro electron tron g ph fln tll' ciing t uan theo quy Utc Hun nhu trong nguyen tit : hai electron s au cun g cua ph an Ill' dan deu o ca hal obitan nlk, cua phan t lr.

Phan

III

voi

electron h6a tr i b h ai nguyen tu C c6 c au hinh electron (a Ik ) 2 (a • ) 1 (n Ik. ) 2 (n Ik ) 2,

2s 23 X Y

nghia la co hai lien Ht giua hai nguyen tit C.

1

CJ) C '<0

Z

!

Obitan nguy~n to cuaAa

Obitan nguyen tucua At,

b

Hi nh 35·GidTl d& Ili/ng lilI/ng nhuTlg ob it an phti n IU nilJ p h d n IU A! kh i kh6ng ,·6 .H! lui hou giilu 2.1 vel l/J(u} 1'.11 kh i ["6 .HI l a i 1>6" (11).6 vu_6T1g ch] obi tan ; V(lch ngang ch] ",11"(" 1I<1"Jt lill/llg vel Jl!ung cluin: chi qua" h¢ gii1a '·ci,· ob it an nguyill II! va phd" ",.

Ph an tir Nl v6i 10 electron ho a tr] a hai nguyen tll' N c6 cau h l nh electron

(a Ik)2 (a * )2 (a 1k.)2 (zr Ik)2 (n Ik)2, nghia Iii. co ba lien k€t giii'a hai n g u y e n tll' N. 0 d9.y

2. 23 Z X Y

69

can chu y rAng ti:r Li , Be, d~n C, sq chenh I¢ch v.! nang IU9'ng g ifra obitan 2s va obitan 2p kh6ng 16n lam nen g i an do nang lucng cua cac obitan phan t11 cua chung la gian do b tren h in h 35, con ti:r N d~n Ne sq chenh lech d6 tang ten nhieu nen gian do nang I uon g c ua cac obi tan phan t11 cua cluing la gian do a tren hlnh 35.

Phan tu 01. v6i 12 electron h6a trj lJ hai nguyen tu 0 c6 cau hlnh electron (cr:)2 (cr .. )2 (cr Ik)2 (n 1k)2 (n lk)2 (n "')(n "'), nghia la c6 hai lien ket , nhung lJ day phan tli c6

2s l.X y X Y

h ai electron d¢c than lJ hai obitan phan t11 n* phil hop v6i Hnh thuan ti:r cua oxi lJ tr ang thai co ban rna thuy et cap electron khcng tht giai th ich duoc.

Phan tu Fl vai 14 electron h6a tr] a hai nguyen tit F c6 cau hlnh electron (o :)2 (cr")2 (0 lk)2 (n 1k)2 (n lk)2 en ;)1 (n" )2, nghia Hi c6 m~t lien k~t gifta hai nguyen tu F.

2s z x y y

Phan tu Nez vai 16 electron lJ hai nguyen tit Ne c6 cau hlnh electron (0 ~)2

* 1k 1k 1. tk "' .. .. 2

(0 )2 (0 )2 (n ) (n )2 (n )2 (n )1 (0 z) , nghia la khong c6

2s z x y z y

n gu y en tli Ne , Tren thuc te'. phan tir nay khOng ton tai.

Phan tu g6m bai nguyen tu khac nhau, D6i v6i cac ph.an. til' hai nguyen til' khac nhau kilu AB ducc t ao nen blJi cac nguyen t6 chu kl hai, ta ciing duqc g i an do nang

I U9'ng (HI nh 36) nrong tq g ian do b d tren htnh 35. Dieu khac l:J day la trong hai nguyen ti't tao nen phan ti't co mt)t nguyen tit am dien hon nguyen t11 k i a , nghia la c6 obitan h6a tr! v6i nang luqng thap hon obitan h6a tr] luong ung eua nguyen tu kia. Chang han nguyen 111 B am di¢n han nguyen tir A, tr en gian do nhtrng obitan s va p cua nguyen tit A x~p tr en nhtrng . obitan s va p clla nguyen ttt B. Nhftn g obitan eua ph an tu AB cung duqc tao nen mt)t each nrong 1q. nhung trong obitan phAn tit lien ket, nguyen tit B d6ng g6p phan Ian non nguyen tit A va ngurrc lai, trong obitan phan tit phan lien k~t, nguyen ttt A d6ng g6p phan Ian hen nguyen tu B. Flieu nay c6 nghia 180 electron l:J obitan phan tir lien ket trong phan 16n thai gian 0 gAn

70

lien k~t nao giii'a hai

Obltan nguy6n tIi cUaA

Obitan phAn hi cuaA6

Obltan nguy&n tU ruaB

1

0'.

I~'

1/ • • II' I I '1tx' .,...,.ltv ' II~I,

/ " \. \

1/,' h'

I" ' I , I

I" , I "

" I \ 'I

I I "

,i \~~p

1\,'" I .-

I II I', Lk \.-"1,

\1'/ "~"''''I/''

\~\ I~. f/I

II \ \ I \ /\' I

• ,.,. lk Lk I( I' 1

A \I\~" I II

1\ " I X II

I , I

II,., ,1/1

I ~ I O'2s· I I II

1/1 I~, IJI

II I ...... -u----',· fl I

~ ~.-~ 'J'\

~ I ,,\1

\ I I \ II

\ I I \11

'I _, '~s

I I I

\ \ I"

I I I "

I I I "

,I / "

II lk I ,,"

~"

Hlnh 36-Gidn d6 n4ng '''(lng nhung ob i Ian phon IU {'I;a phon lU AB

t r o ng d6 B am di~n h an A

nguyen tii B hun va electron 0 obitan phan tit phan lien k€t trong phan Ibn thCti gian a g an nguyen tit A hon. Trong mot phan tit ben, s6 electron a obitan ph an tit lien k'€t co nhieu hun s6 electron l1-obitan ph an tit phan lien ktt cho ne n mat d(l electron tron g phan tll' t ap trung mot rmrc d(l Ian 11 nguyen tii B. Boi vj),y a nguyen t\1 B x uat hi en m¢t d ien t ich im nao do va 11 nguyen tii A, mot di e n tfch duong nao do. Nguoi ta no i ph an tit AB tra ne n c6 eire.

Dung g ian do nang luong tr en day, x€p electron ho a tr] Clla nhfrn g nguyen tll' tao nen phan tll' v ao obitan phan tli ta duoc cau hlnh electron cua nhfrng phan tu AB. Dl10i diy la c au hi nh electron cua m(lt s6 ph an tii AB tao nen boi cac nguyen t6 chu kl h ai :

Phan tit BN tao nen boi nguyen tli B co cAu hln h electron 2S22p va nguyen t\1 N co cau hl nh electron 2s22p', voi 8 electron ho a tr] se co cAu hrnh electron (0 Ik)2 (0"')2

28 28

(n lk)2 (1t lk )2, nghia Ia co hai lien k€t giua B va N.

x y

Phan tit CN v6i 9 electron h6a tr i d C va N c6 c au hlnh electron (o lk)2

. . 2s

(1t Ik )2 (1t Jk)2 (d Ik ), nghi a a co hai' lien k€t ruui gifra C va N.

x y z

Phan tit co v6i 10 electron hoa tri d C va 0 co cAu htnh electron (e lk)2 (cr"')2

. h h

(rr Ik ) 2 (n Ik ) 2 (o Ik ) 2, n g hi a ta cob a Ii en k 6 t g i ua C va O.

2s y z

Phan tit NO v6i 11 electron h6a tr i a N va 0 eo cau hlnh electron (o Ik)2 (o * )2

. h h

(n Ik)2 (n Ik )2(0 It) (n'"'), nghia HI. c6 hai lien ket rl1ai giua N va O. Phfm tir NO co mot

x y z x

electron d¢c thin tren obitan ph An tli n·, d ieu nay phu hop v6i dnh thu an tu ella NO.

Tren day chung ta d1i xet thuy€t MO qua cac phan tu g6m hai nguyen tit. D6i v6r ca c ph an tir nhi eu nguyen til, thuy et MO ding duoc ap dung tuong ur nhu d6i v6"i c ac ph an tir hai nguyen tii. Lo i dun g tfnh chAt d6i xung cua phan - til, nguo i ta c6 thlf rut g9n nhfrng phep tfnh can th iet de tim ra dc obitan phan tjr.

So stinh' thuytt VB va thuytt MO

Tren day d1i trtnh bay dch mo ta lien k€t cong hoa trj theo thuy€t VB v a thuy et MO. Bay giCt chung ta so sanh djnh tinh hai thuy et d6 de tl).a:y ro ch8 manh va ch8 y€u cua mlii thuyet.

V6"i nhfin g phucrig phap tfnh roan g an dung va xuAt phat tit nhtrng luan diim co ban khac nhau, thuy et VB va thuy et MO deu dua d€n m¢t s6 Ht qua c hu n g sau day:

- Ca ha i thuy et deu db d~n su phan b6 gi6ng nhau cia electron trong ph an til.

- Trong hai thuy€t, y€u t6 quan trorig nhat de tao thanh lien k€t c erig h6a tr i la

sl,l' t~p trung xac suat tim thAy electron (hay mat d¢ electron) b gifra hai hat nhan nguyen til. - Di c6 thi tao thanh lien k€t, cac obitan cua nhfrn g nguyen tit lien k€t phai che phu nhau.

- Hai thuy et deu ph!n biet lien k€t o'va lien k€t n .

Cai chung d6 gifra hai thuyet the hien b lien k6t hai tam, VI rang thuyet VB khac voi thuyet MO IA khong thi xet den lien k€t nhieu tam.

71

Uu di~m n6i b at ella thuyet VB so vai thuy et MD Iii. mo tii. ph an ttt mot each cu th~ : ch o phep dung khlii n iern ho a tri rat quen thuoc trong ho a hoc v a b ieu d ie n m(Jt phan ttt bang co ng thuc cau tao. Do vay thuy et VB to ra t ien Iqi trong kh i trlnh bay If thu yet. Nhung th uyet VB khong gild thfch duoc S\,I' IOn t ai cu a ion H 2' ' tfnh th u an tir cua phan til O2 v .v ...

Trong khi do thuyet MO to ra nhJ(t quan hen : cho phep m o Iii. lien kcl h o a h o c tr orig bat k] ph an ttt n ao. Ngay ban chat cua lien kel kim l o ai cGng chi duoc m o tl'l mot each tho a man theo thuyet MO. Ngo ai ra iru diem n6i b at c ii a rhuy et MO la rn o la duoc

tr ang thai b i kfch dorig ella ph An Itt. NhG'ng tr ang thai sinh fa do s u ch u y en electron khi

hap thu anh sang trong vun g Iii ngo ai hay vung trong thay co the duoc rn o ta mot c ac h don g ian theo thuyet MO, Vi vh rhuy et MO g iai Ihfeh duoc quang phd electron c u a phan Iii.

Tu y nh i en din chu y rAng ngay khi dung nhItng kel qua chfnh x ac n h Jt c u a lui g i ai ph irong tr i n h song Scrodingo (rat chfnh x ac hon phuon g ph ap LCAD) thuy et MO cfl n g chi me la duoc tr an g thai cua electron trong ph an tll g1n vai tr an g thai thuc. Boi vl).y bat k i met kel lu an nao rut ra tu thuy et VB hay thuy et MO chi duoc g9i Iii x ac thuc khi phu hop vo i thuc ngh iern , Trang g iao trtnh nay ch tin g loi g io i th ieu d. h a i thuy et de ch tin g b6 sung cho nhau va tuy truong hcp cu the co thi van du n g t huy et nay n hi eu han thu yet kia.

Nang luong eua lien ket ctmg hoa tri

MQt trong nhiin g tfnh chat quan tr ong cu a lien ket con g ho a IT! HI. d¢ be n c u a lien k et. Thuoc do dQ ben d6 lit niing l uong' lien kit. Lien kel can g ben, nang l uong lien kel ca ng len. Nang hrong cua lien ket cong ho a tr i trong m Qt ph an t u I a nan g I uon g dn th iet di Him du-t lien kel d6 ra. Wing lucn g cu a lien ket tang len khi dQ b o i c ii a lien ket tang.

D6i voi nhiing ph an tii hai n guyen tll k ieu A2, nang Iuorig cua lien kel ch in h la n h i et cua ph an ung phan huy (hay con g9i HI. nang lucn g ph an huy ) ph an tu t h anh nguyen tlr 0 tr an g thai khi. Dtrdi day ia nang hrong lien ket Irong mot s6 ph an tii hai nguyen IU (bang 10).

Bang 10

NAng Iuong lien ket trong ph an tit hai nguyen tit (bang k.It mol ;

Ph an ttt Nang hron g lien kel, k Il mal Ph an Ill' Nang lirong lien ket , k Jt mol
Li2 107 N2 942
Na2 71 O2 494
Kz 50 H2 435
Rb2 46 HF 560
CS2 43 net 426
F2 159 HBr 364
cr, 242 HI 293
BT2 192 NO 627
12 150 CO 1070 72

Qua bang 10 ta thay nhim g ph an ur nroug tu nhau c6 nang hron g lien ket kh a gan n nau. Trong nh irn g phan ttr kim l o aik iern , n an g Iucn g lien kit kha be va g i am xu6ng kh i so thu nr nguyen t6 t an g len. Trang c ac halogen, nang lucn g lien ket Ion hon va cGng g iarn dan tu CI2 den 12, Tuy nh i e n nang luon g lien ket trong ph an tu cua nhfrng nguyen t6 diin g c anh nhau trong chu kt l a i chenh l ech voi nhau nh ieu. Nang luo n g lien ket trong 02 bang rno t n ira na n g luon g lien ket trong N2 va Ion gap ba nang luon g lien k et trong F2< Dieu d6 de h ieu khi ch ii y Mn dt) b<}i clla lien kc't tr<!ng N2 la 3, trong O2 Iii. 2 va tr o n g F2 Ill. 1.

Doi vo i nrurn g phan nr nhieu nguyen t ir k ieu ABo, trong d6 chi c6 lien ke't giGa

A va B, nang luon g trung bl n h cua lien k et A - B co gid t r i tuy e t doi b an g lIn nang

l uon g t ao th an h ph an tu d6 tit ca c nguyen IiI iJ t r an g thai kh i.

v { U'!. Nang luon g t ao th anh cua qua trlnh ;

C + 4H -+ CH4

Iii - 1659 k.Il mol , nang hrong trung bl n h cu a mOi lien kit C-H trong CH4 Iii :

1659

EC•H = -4- = 414 k.l l m ol

Neu Uin luot lam dul titng lien ket mot cua ph an ur ABo thi qua trlnh lam dut d6 se Jam bien d6i c au hlnh electron va hat nhan cua h¢ va do d6 l arn bi en dOi nang lirong nrong tti c cua nh irn g nguyen ur trong phan IU. VI du nhu trong ph an tlt CH4 c6 c ac g6c HCH Iii. 109~28', khi tach r a met nguyen Itt H bien th anh n h orn CH3 c6 cac g6e HCH Iii. 120~, nghia Iii cau t ao lu d ie n cua phan tit CH4 bien t h anh C£(U t ao tam g i ac cu a nh6m CH3• Day la II do t a i sao nhtrng nang hroug dn de lam dtrt tung lien ket trong ph an ttt la k hac nhau va khac voi nang luong trung blnh cua lien kit.

V r ~ 1.1 : Nan g I uon g can de I am dut nh Irn g I i en ket C- H trong CH4 Hin lug! ban g

426, 367, 517 va 334 k Llmol .

Co nhung tr uon g ho p, n h irn g nang hron g dn M lam dt'rl nhung lien ket t ron g phan tU k horig k h ac voi nhau nh ieu lam va do do kh6ng khac nh ieu veti nang luon g trung blnh cua lien ket ,

Vr (/1.1 : Nang luon g can lam dUI lien ket O-H thu n h at va thu h ai trong ph an IiI H20 la 493 va 426 kIt mot va nang l uon g trung b inh cua lien ket O-H Ill. 460 k.Il mo l . Dieu nay dune gi a i th ich la khi tach nhun g nguyen til H ra kh oi H20, t rang thai lai h6a cu a 0 kh6ng bien d6i. 0 tr an g thtH c o ban, 0 c6 hai electron h6a trj d(lc th an ; hai electron nay duqc dung de t ao th anh hai lien ket O-H trong ph an ttr H20 n e n khi tach nguyen tlt H, tr an g thai ho a trj cua 0 bien d6i Wong d6i it va qua trlnh tach H k ho n g do i hoi mQI n an g Iuo n g k ich dQng tuon g d6i lon ,

van de se x ay ra n gucc lai trong nhfln g t r uon g hop k ha c :

Vi dl.l 1 : Nang luon g dn lam dtrt lien kit Hg-CI thit nh at va thu hai trong ph an tlt HgCI2 l a 338 va 104 klimat va nang lucrig trung bmh cu a lien kit Iii 221 kJlma/ < SI! c h en h \¢eh Ion v~ nang hron g cua nhtrng lien ket duoc giai thfc h Iii. kh i lien Ht Hg-CI thu nh at b i dut ra, tr ang thai h6a tr i cua nguyen tlt Hg bien d6i It trong kh i v ie c dut lien kct Hg-CI thu h ai bien nguyen Ill' Hg tit trang thai sp sang tr an g thai S2 g i a i pho n g mo t nang hron g dang ki bu eho nang luo n g dn d€ lam dut lien ket .

73

Vi dl! 2 " Nang hrong can de lam dut lien k€t C-O thir nhat va thu hai trong phan tli CO2 J a 530 va 1070 kl / mol va nang I uong trung b] nh cua mb i lien ket 18. 802 kJ I mol . SI,! khac nhau 16n ve nang hrong d.n de lam dut lien k€t trong t nrong ho p nay l a do viec tach mot nguyen tll 0 kho i pharr tll CO2 dii chuyen lien k€t c-o con l a i tr o n g phan tu ru mot lien k€t dOi th anh mot lien k et ba trong CO.

Th at vay nang hrcn g cua lien ket giUa hai nguyen tll tang len khi dl') b¢i cua lien k€t d6 tang len, nhung n6i chung nang hrong cua lien ket dOi khOng dung bang hai litn nang hrong cua lien ket don hay nang luong cua lien ket ba kh6ng dung gap ba nang luong cu a lien ket don (bang 11).

Bang 11

N-Ang Iuung ella cac kieu Ilen k€t (kllmol)

Lien ket Nang luqng Lien ket Nang luong Lien ket Nang Iuong
lien ket lien ket lien k€t
C-C 348 C-N 305 N-N 163
C::=:C 635 C=N 617 N=N 409
CsC 830 CsN 890 NEN 945 . fJt) dai lien ket

Dc} dili lien ket ta kho ang each giua hai hat nhan cu a nhii'ng nguyen III l ien ket v6i nhau. DI') dai lien ket khOng the t inh roan Ii thuyet duoc m a chi c6 the xac djnh chfnh xac bang cac phuong phap thuc nghiem. Dudi dAy la d¢ dai lien ket trong rno t s6

, 0

phan tli hai nguyen tu ducc do bang A (bang 12).

•

Bang 12

c

Dc} dal Ii~ n ket trong mc} t s6 p han t~ ( A)

Phan Iii D¢ d ai PHn tll D¢ dai PUn tit DI') dai PHn tit D¢ d a i
lien ket lien ket lien kef lien ket
F2 1,42 HF 0,92 ClF 1,63 H2 0,74
Cl2 1,99 HCl 1,27 BrF 1,76 N2 1,094
Br2 2,28 HBr 1 ,"41 BrCI 2,14 O2 1,207
12 2,67 HI 1,61 . ICI 2,32 NO 1 ,151
CO 1,128 Trang nhii'ng hop chat khac nhau, dl? dai cua cung met lien k€t thuon g bien d6i khong dang ke. Dieu nay cho thay rang ban chat cua lien ket quyet d inh ttnh chat cua lien k€t d6. Duoi day IA d¢ d ai cua nhfrng lien k€t 0 - H ; C - C ; va C - H trong c ac hop chat khac nhau (bang 13).

74

Qua bang lOt a Ihay nh un g ph an IU I uon g II! nhau c6 nan g I uong lien ket kh a ga n nh au. Trang n hfrn g phan IiI kim Io.ai k ie m , nang lucng lien k et kh a be va g i am x uon g khi so t h rr tu nguyen 10 lang len. Trang cac halogen, nang luon g lien ket Ion han va c il n g g i arn dan Itt CIl den 12. Tuy nb ien nang lucng lien ket trong ph an tll' cu a n h iln g nguyen t6 dung c anh nhau trong chu kl l a i ch enh Ie ch voi n h au nh ie u. Nang luong lien ket trong O2 b aug rno t n ir a nang lucn g lien kel trong N2 va Ian gap ba nang luo n g li e n k et t r on g F2. Di eu do de h i e u khi chu y den d¢ bo i cua lien k et Ir<:!:ng ~2 l a 3, trong 02 la 2 va Irong F2 la I.

D6i vo i nhtrng ph an Ill' nh ieu nguyen tll' k ieu ABn, trong do chi co lien ket giiia A va B, nang lucn g Irung bl nh cu a lien kel A - B e6 g i a tr i tu y e t d6i b an g I/n nang Iuon g t ao t h an h ph an Ill' d6 tit ca c nguyen Ill' d tr an g th a i kh I.

Vi d«. Nang hron g t ao th anh ella qua tr m h

C + 4H - CH4

l a - 1659 k I l mol , nang luon g trung blnh ella mlii lien kel C-H trong CH4 l a

1659

EC.H := ~4- := 414 k It mol

Neu hin luot lam dUI titng lien kel mot ella ph an tll' ABn thl qua tr i nh lam dut d6 se tam bien d6i cAu hlnh electron va hat nh an cua h¢ va do d6 lam bien d6i nang luon g tucrn g t a c cua nh itn g nguyen tiI trong ph an tiI. VI du n h tr trong ph an Ill' CH4 co c a c g oc HCH l a 109°28', kh i tach r a mot nguyen III H bien th anh nh6m CH3 c6 c ac g o c HCH I a 120°, nghla la cau t a o lu di en cua ph an IiI CH4 bien th anh cau t ao tam g iac c u a n h o m CH1. Day la If do t a i sao nhung nang luoug ctln de lam d ut tung lien ket trong ph an IU l a khac nhau v a kh ac vci nang hrcn g trung bl nh cua lien ket ,

Vi .dl.l : Nang hrori g can M lam du-t nhfrng lien ket C-H Irong CH4 l an luot bang 426,367,517 va 334 k Jl mol .

Co nhttng t nrong hop, nhfrng nang luon g din de lam dut nhirn g lien Ht trong philn III k hong khac v6i nhau nh ieu l arn va do d6 kh6ng khac nh i e u vai nang l uo n g rrun g bl nh c u a lien ket.

Vi d u : Nang l uon g d.n lam dut lien k et O-H th ir nh at va thu h ai trong ph an III H20 l a 493 va 426 k.Il mol va nang luong trung btnh cua lien ket O-H la 460 k.ll mol . Dieu nay diroc giai th Ich la khi tach nhi1ng nguyen tll H ra kho i H20, trarig thai lai ho a c u a 0 kh o n g bien d6L 0 tr an g thai co ban, ° co h a i electron h6a tr i d o c than; hai elcctron nay ducc dung de tao th anh h a i lien ket O-H trong ph an IU H20 n en k h i tach nguyen III H, trang thai h6a trj c u a 0 bien d6i wang d6i it va qua tr i uh tach H kh6ng do i hoi rnot nang lucn g k Ich dQng tuon g d6i 16n.

Vf(n de! se xAy ra n guoc l a i trong nhi1ng rruong hop k h ac :

Vi d{1 J : Nang luon g can lam dul lien k et Hg-Cl thu nh at va thu hai trong ph an tir HgCI2 la 338 va 104 klima! va nang hron g trung btnhcu a lien ket la 221 k Jt mol . SI! chenh lech l6n v6 nang luong c ua nhi1ng lien ket duoc g i a i thfch Iii khi lien ket Hg-Cl t hu nh at b] du-I ra, tr ang thai h6a trj cua nguyen IU Hg bien deli It Irong k h i v iec dut lien k et Hg-CI th u h a i bien nguyen IU Hg tu tr an g thai sp sang tr ang thai S2 giai ph on g m o t nang luo n g dang ki htl cho nang luoug can di lam dut lien keto

73

Bang 13

81,1 bi~n doi dl) diti <;,ua mc)t lien ket trong cac hnp chat khac nhau

Ph an tli ~
Li en k€t DQ d ai cua lien ket , A
O-H Nuoc, H2O 0,96
O-H Nuoc o x i , H202 0,97
O-H Rucu metylic, CH,OH 0,96
O-H Nh6m hidroxit, OH 0,97
O-H Axit fomic HCOOH 0,96
C-C Kim cuong 1,54
C-C Etan C2Hr, 1,54
C-C Ruou etylic, C2HsOH - 1,55
C-H Metan CH4 1,05
C-H Etan, C1H6 1,095
C-H Etilen, C2H4 1,087 D~ dAi Iien k€t giii'a hai nguyen tli giam xu6ng khi d(l b"Qi cua Iien kt!t tang Ien , nghia lA d() dai lien k€t ti J¢ ng hi ch voi nang lucng l ien ket.

Vi dlf : DI) dai lien ~€t C-C trong H3C-CH3 la 1,54, trong H2C = CH2 la 1,34 va

o

trong HC =: CH la 1;2 A.

Tr en thuc tt!, dua vao su g iam dl) dAi cua litn k€t nguoi ta danh gia duoc d() bo i cua lien kt!t d6. Vi du nhu khi xet phan tli BF3, nguoi ta n han thliy dl) d ai cua lien ket

o 0

B-F trong phan tu xac djnh ducc la 1,29 A trong khi d6 trorig ion BF4- ia 1,42A. Trang

ion BF4-, bon obitan nguyen ttt h6a trj cua B d.ii. duoc dung M tao l ie n ke't voi b6n

OJ

ngu y~n tu F. Nhu v~y nguyen tu B dii duoc b ao hoa v~ mat h6a trj , Do d6 dQ da i 1,42 A

o

IA cua l ien ket don B-F. SI! rut ngan dQ dai l ien ket trong BF3 con 1,29 A Uft nh ien do

su-xu at hi¢n m¢t phan Iien ket x giua B va F ngoai l ien ket a, Th$t v~y trong phan tU BF3ngoAi ba lien ket o con c6 mot l ien ktt n khcng dinh chb nua. Cong thuc du t ao cua phan tU BF3 1A :

~

I 1 \ \ \ I

B

1,o/"~

F"~ ~,

'F

T6m l ai dQ dai tren ke't va nangIuong l ien ket U. hai tinh chlit d~c trung cua lien ket. Chung bj.tn dOi ngugc chieu nhau : lien k€t can g ben, nang luon g caug Ion va dQ dai cang be. Chu y rAng nang lugng cua lien ket h6a h9C dao dQng trong kho an g t i't 100 den 1000 kJ I mol va dQ dai

o

cua l ien ket khcng vUq't qua 3 A.

Ban kinh c~ng hoa tri va ban kinh ion

Do ban chat s6ng ella electron, met nguyen tu khOng th~ c6 mQt ranh g irri hoan loan ro ret , Boi v~y khorig th~ tach r ieng ra tirn g nguyen tit d~ do k ich thucc tuy e t d6i cua no. Nhung kfeh thucc ella nguyen tu Iai III d~e trung quan trong nh at, c6 anh hucng d€n tfnh chat h6a hoc cua n6. Tren thuc tt! kf ch thuoc cua mQt nguyen tu phu thuoc vao

75

n h ie u yeu to n h u k i e u lien ket h o a ho c , d¢ bo i ella lien ket , so oxi ho a ella nguyen tu va k ieu k ie'n true tinh the:. Bbi vay kfch thuoc ella nguyen tit d troc x ac dj nh g an lien v'vi mot kieu lien k et ho a h9C nha:t d i n h va uguo i ta thuo n g x ac djnh b an k in h c¢ng 116£1 t ri , 1)(111 kinh ion ... Tuy n h i e n nhirn g d a i lucug nay chi ph an anh kfeh t h uoc wang doi cua nguyen tu v a ion chu khorig ph a i Iii. kfch thuoc ella obitan n ao ca.

Chung ta x e t truce het ban kfnh cong h6a t r i cu a nguyen tit . Ball k i nh c¢ng 116(1 t ri cua nguyen tit d troc lAy b a n g mot nita d¢ dai cua lien ket c on g h o a tr i dan t a o n e n g i ita h a i nguyen tit nhu nhau.

o

Vi (/1.1 : ban kfnh c on g ho a tr] c ua nguyen tli F l a 0,71 A, nghi 11 l a bang m¢t rura

o

d¢ da i lien ket ella ph an nr F2 (la 1,42 A).

Ban kfnh c on g h o a tr i ella nguyen tiT C duoc l ay bang nita d¢ d a i cua lien ket

u

C-C trong kim c iron g h oac trong nh ieu hcp chat hjtu co l a 1,54 : 2 = 0,77 A

Doi vci lien ket ceng ho a tr] dan tao nen giUa hai nguyen tli kh ac nhau, d¢ d ai lien k et bang t6ng ban k lnh co n g ho a trj ella hai nguyen tiT do. Do v~y biet ban k lnh c o n g ho a trj ella nguyen nr nay ta co Ih~ t In h ban k lnh cong ho a tr] c u a nguyen tit k h ac.

o

Vi du : Biet d¢ dai lien ker C - N trong ph an ti'r H,C - NH2 l a 1.54 A va ban kfnh

o

c o n g h6a t r i ella C ta tfnh duoc ban kfnh cong h6a tr] ella N la 1,47 - 0,77 = 0,70A.

Trong IrUCtng h o p lien ket cong ho a tr] t ao n e n hoi hai nguyen ti'r co d¢ d i en a.m

kh a c n h au nh ieu , quy lac cong tfnh k h o n g a p dun g duoc n e n can ph a i dung co o g t lurc

cua Sornayco v a St iven x on (V.Schomaker va Di Ste ve n son )

rA" = rA + rs - 0,09 (XA - Xn )

trong do fAB l a d¢ dai ella lien kel A-B, fA va ro la ban kfnh cong ho a t r i ella nguyen tit A va nguyen tu B, XA va Xn Ill. d¢ di en am ella nguyen to A va nguyen to B.

Trang tinh the kim l oai , lien ket g ifra cac nguyen tit kho ng pha i l a lien ket cong hoa tr] n hun g ban k inh cua nguyen tii kim IO,!i cun g dtroc x ac djnh bang mot nita kho an g each giua h a i h at nhan nguyen Iii b trong t i nh th6 kim loai, Vi vay , ban k inh d6 duoc

g o i I;) h"11 k inh con g h o a t r] kim loai hay thirong go i [a btu: kinh' kim l o ai . Duci day la

han kfnh cong ho a tr] cua mot s6 nguyen t6 (bang (4).

Bang 14

"

Ban kinh cnng boa tri cua rnot so nguyen to ( A)

Nguyen Ban Nguyen Ban Nguyen Ban Nguyen Ban
tic kfnh tit kfnh I iI, kfnh IiI kfnh
r
H 0,37 C 0,77 Na 1,86 P [ ,70
He 0,91 N 0,70 Mg 1,60 S [ ,04
Li t ,52 0 0,66 Al 1,43 CI 0,99
Be 1,13 F 0,64 Si 1,17 Ar 1,91
B 0,88 Ne 1,60 76

De x ac d i n h b an kin}, i on, ng uoi ta coi kho an gc ach gili'a h ai hat nh an c u a cation va anion a trong tinh the bang t6ng c ac ban k in h c u a cation va anion. Kh o an g each do c6 the: do duoc bang thuc n g h iern nhung kho khan a day ia x ac d inh ph an n ao c u a kh o an g each d6 rhuoc ve cation v a ph an n ao th u oc ve anion. Kh o an g each gili'a hai h at nhan cua hai ion l:J c anh nhau trong tinh the phu thuo c van su ph an b6 c u a electron va d ien t Ich a c a c ion, kit'lu k i en tr ii c cua tinh the: va t i s6 ban k tnh g iff a cation va anion.

D6i vo i n hirn g c ap ion, trong do cation va anion c6 s6 electron gi6ng nhau nhu NaF, KCI, RbCI, nhung y€u t6 anh huang den kfch thuoc c u a ion duqc coi Ill. nh u n h au .

I Paolinh gia t hi et r an g ban kfnh c ii a ion t i I¢ n ghjch vo l d ie n tfch h i e u dung c u a hat nhan t ac dun g len-lop electron ng o ai cung :

C

r. = __ 0_

100 Z - S

Cn Iii. hang s6 chi phu thuoc vao s6 hrong tll' chfnh n cua lap electron n g o ai cu n g , Z Ill. di en tfch hat nhan va S la hang s6 ch an ,

TCr d6 fiji fa t i s6 ban k inb cua ion

Bi et ti s6 ban kfnh c u a ion va kh o an g each gili'a h at nhan cua Jon, de dang tfnh duoc ban k inh cua m6i ion.

Vi dy ... : Trang tinh the muci natri florua, kho ang each Na - Fda duoc l a 2,31 A.

Wing s6 chan Strong ion Na+ va ion F- t inh d trrrc l a 4,15. Ti s6 ban kfnh c u a ion Na+ v a ion F- Iii. :

rNa+ = 9-4,15 "",071

TF- 11-4,15 '

V~y ban kfnh cua ion Na+ Iii

T "'" 2,31-0,71 =096 A

Na+ 1+071 '

,

va ban kfnh c u a ion F- lit :

c

rF- = 2,31 - 0,96 = 1,35 A

Khi biet nhung hang s6 Cn tim duoc d6i vo i c a c ha loge n ua kim l o ai k i e m , n g uo i t a co the tfnh ban kfnh cua nhiIng ion c6 du hl n h electron cu a nguyen Ill' khf hi ern.

Phuong ph ap tren day cung vai rno t s6- c a i lien da'duqc Paolinh sit du n g dt'l x ac d inh ban klnh cua cac ion. Trude do (n arn 1926) Gonsrn it (Goldsmidt) di! dung rno t sf) phuorig ph ap co tfnh chat kinh nghiern han M xac d inh ban kfnh cua ion. N6i chung c ac ket qua thu ducc cua hai phirong phap kh6ng sa i k h ac n h au nh ieu , Duo i day la ban kfnh cua cac ion co cau hl n h electron cua nguyen tit khf hi em (bang 15).

17

Bang 15

Ban kinb cua ion e6 cao hlnh electron cua kbl bi€m ( A)

H- Li+ Be2+ B3+ C4+
1,54 0,60 0,31 0,20 0,15
02- p- Na+ Mg2+ AIJ+ Si4+ p5+ 56+ C17+
1,40 1,36 0,95 0,65 0,50 0,41 0,34 0,29 0,26
52- CI- K+ Ca2+ Sc3+ Ti4+ V'+ Cr6+ Mn7+
1,84 1,81 1,33 0,99 0,81 0,68 0,59 0,52 0,46
Se2- Br- Rb+ Sr2+ • yJ+ Zr4+ Nb'+ Mo6+ Fe7+
1,98 1,95 1,48 1,13 0,93 0,80 0,70 0,62 0,57
Te2- 1- Cs+ Ba2+ LaJ+ Hf4+ Ta'+ W6+ Re7+
2,21 2,16 1,69 1,35 1,15 0,79 0,71 0,65 0,50 Nguyen tft trung hoa mtrt electron bien thanh cation nen cation luon luon c6 ban kfnh be han nguyen tir . Nguyen tft thu electron bien thanh anion nen anion lucn luon c6 ban k inh Ion han nguyen tft.

Vi d1! :

c

r += 0,95, rNa = 1,86 A Na

r02-= 1,40,

o

ro = 0,66 A

Dieu nay de hitu neu ta chu y d€n s6 electron chiu tac dung cua di~n nch hat nhan. 0 cation, dien tfch hat nhan tac dung v6i m(lt s6 electron It han so v6i nguyen tft nen hut electron g.4n t6i no, con lJ anion di~n t ich hat nhan tac dung v6i m¢t s6 electron nh ieu han so v6i nguyen tft nen hut electron y€u han vA electron c6 di~u kien lJ xa hat nhan han. Cting vi If do d6, nguyen tit cang mtrt nhieu electron, ban kinh cua ion cang be.

Vi du .'

o rMn = 1,29, rMn2+ = 0,80, rMn3+ = 0.66 , rMn4+ = 0,54 va rMn7+ = 0,46 A

Mo men luting cue cua phdn til'

Phan tit cung trung hoa di~n nhu nguyen tit nhurig khac nguyen tit met diem co ban sau day. Trong nguyen tit, cac electron bao quanh hat nhan duoc phan b6 hoan roan d6i x irn g khap mo i phfa nen Urn phan b6 cua cac electron trung v6i Urn cua hat nhan, Con trong phan tit, tam phan b6 di¢n tfch cac electron va tam phan b6 di¢n tich cac hat nhan c6 the trung nhau ho~c khong trung nhau. Truong hop thu nhat xay ra trong cac ph an tll khong C\'C nhu H2, O2, P2'" Truong hop thu hai KAy ra trong nhung phan tit nhu HF, HCI, HBr ... lam cho nhtrng ph an tit d6 c6 cue. Nguyen nhan gay nen su cue h6a nhitng phan tit nay, nhu dB. b'i€t, la su thien lech cua c~p electron lien ket ve phia nguyen tit co d(l di e n am IBn han; trong rnrong hop' nay la cac halogen. Boi vay

78

ph an ph an tir ve phfa halogen c6 du di~n tfch am va ph an kia co du d ien tfeh duon g , n gh ia Iii hai dau eua phan tir t Ich dien bang nhau nhung n g uoc dA"u nhau. Phan tir e6 cue do ducc g o i la luang elfc di¢n va kh oang each I gill'a Urn ella di?n t ich ducrig va tarn cu a di¢n tfeh am go i HI. d¢ dai luang cuc.

Di do cue tf nh ella luang cue, n guo i ta dung d~i I. luong mome n [liang cue J1 bang t ich g ia tri tuy et d6i ella \ d ien tieh q cu a mo i ram d ien t ich va kho an g each I giua hai Urn do (Ht nh 37) :

IJ. ::; (qe)1

Hi nh 37 -Luiin g ""<' di ¢n .10. h a: nhdn n gu y en Iii'

Dien tlch q diroc t inh bang don V! di¢n tfeh e,

o 0

e :; 4,8 . 10-10 dan vi tinh difn. va I diroc tf nh bang A (1 A = lO-S-em) nen !l co thli .

nguyen HI 10-18 dan vi ttnh di4n x em. Don vi do nay go i l a Dahai (lAy ten nh a v~t 11 k i ern h6a hoc nguoi Hal an Iii P. Debye, 1884· 1966, giai thuang Nobel narn 1936) va kf h ie u l a D.

Momen luang cue ella phan tli cac chat ducc xac dinh bang thuc ng h iern , Momen luang cue ella cac phan tll cong boa tr] nam trong kho ang ° - 4D va ella de phan tU ion nam trong khoang 4 - lID. Du{h da.¥ la momen luang cue cua mt)t s6 phan til co cue (bang 16).

Bang 16

Mo me n luang cue cua m(lt so p ha n tir (bang D)

Ph!l.n til IJ. Phan tll Il PUn tli IJ. PUn tu IJ.
HF 1,91 KF 7,3 NO 0,16 NOz 0,29
HCI 1,07 KCl 8,0 CO 0,11 S02 1,59
HBr 0,79 KBr 9,2 H2O 1,84 NH3 1,48
HI 0,38 KI 9,2 H2S 1,02 PH3 0,58 D6i voi phan ttr hai nguyen tir ding nhu tung lien k~t trong phan tu nh ieu nguyen tu, mot each gan dung nguoi ta eoi nhu to an b(> di¢n tfeh am .q gay nen bai st! ph an b6 kh6ng d6ng Mu cua electron, tap trung vao met hat n han nguyen tir va toan b¢ di¢n tfch duorig +q t~p trung vao hat nhan nguyen tu khac va nhu v~y dO dai cua lien ket ducc eoi la dt) d11iluong cue. Bi~t momen luang cue va dt) dai lien k~t ta co thi t inh q thea biiu thuc:

q = L 4,8.1

o

trong do I! l a momen luang cue duoc t inh bang D, I 111 d¢ d ai lien ket tfnh bang A va q

Iii. gia tr i tuy et d6i cua d ien tfch (tfnh bang e) a nguyen nr.

Vi du: Dien tfeh (tfnh bang e) a cac nguyen tll trong phan ti't h idro halogenua la:

79

Phan tic ... HF HCI HBr HI
M6men luang c uc , D.o. 1,91 1,07 0,79 0,38
0
D9 d a i lien ke't , A ... 0,92 1,27 1,41 1,61
Di¢n t ich a nguyen tic, e ... 0,45 0,17 0,12 0,05 Neu nhfrn g phan tic hidro hal o g e nu a Iii h o an to an ion th) di en tfeh q Ct mbi nguyen tic se bAng l e , Vay d ien rich tfnh diroc t re n day ch o thay ph an tu hidro halogenua la co n g h o a t r i c6 mot ph an ion. Phan ion do lit 45 % b HF, 17 % a HCI, 12% b HBr va 5% 0 HI. Co n g t huc cua n h irn g ph an til'luang cue d6 c6 the duoc vie't nh ir s a u

0,45+

0,45-

0,17+

0,17 -

0,12+ 0,12-

, H--Br

0,05+ 0,05-

, H--I

H-- F

H--CI

Vi momen luang c irc l a met dai Iuong vec to , n gh ia la c6 phuon g , ne n trong corig th uc ph an tic c ua I uon g c i.!c ng uoi ta c6 the gh i them m iii ten ch i ch i eu c ua vec to tfr cue d uo n g den cue am. Vf du nhu H-X (0 day X"" F, CI, Br , I).

Doi voi phan tic nh ieu nguyen tit, momen luang eire lit t6ng vee to nh irng momen luang c uc c u a de I i en k et va c ua c~p e lee tron ti.! do trong ph an tic.

Vi du . Trang phan tir CO2 c6 cau tao duong thing:

q- 2q+ qo := C = 0

~~

).lco ).lco

c ac lien k€t C - 0 cq cue t inh manh ().l =-2,7 D) nhung vi phan tir c6 c au tao doi x irn g n en momen luang c irc cua churig biJ trfr nhau, t6ng momen luang cue cua phan tic bang so k h6ng v it ph an tir k hong c6 cue.

Tuon g tl! nhu vay , n hirn g ph an tu doi x trn g khac nhu CS2, HgCI2, CH4, SiF6 dell Ii ph an tu k h o n g c6 cue. Nguo c lai , trong ph an tir co c au tao kh6ng doi x dn g nhu H20, S02' NOl, nhung ve c t o momen lUang cue cua lien k€t khOng b ii t r ir nh au n en ph an tu c6 c uc .

Vi duo Trang philo tU H20 eo cau tao dirorig gay:

Ca c lien k et ° - H deu co cue (u := 1,58D) nhung lam voi nhau mot g6c 1500 ne n momen hrorig cue cua ph an nr t inh diroc I a 1,84D.

Nh irn g philo tir NHl va NFJ dell c6 cau t ao hl nh ch6p vor day la tam g iac de u va momen luang cue cu a nh irrig lien k et N-H

80

va N - F ga:n b ang nhau nhung momen luang cue cua NH3 la 1,48D va cua NF3 la o ,2D. N guyen nhan cua SI! ch enh lech l&n ve mornen lUi'1ng cue a day IA s,! kh ac ~ ve chieu clla cac momen ella Iien k€t N-H

-

va l ien k€t N-F dO'i voi momen cua cap

electron t1,l do a nguyen tit N. Trang phan lit NH3, momen ella cap electron tu do cung ch ieu v&i t6ng momen colla cac lien k€t N-H, con trong ph an tit NF3, n guoc chieu v&i t6ng momen cua cac lien klt N - F.

S" cue hda ion

t

t

N

F~fl~F

F

Qua tfnh toan rmrc d¢ ion cua lien ket ti:r momen luang cue cu a phan tit hal nguyen tu , chung ta nhan thay dng ngay t rong nhtrng hcp chat ion dien hlnh nhu ha lo g enua kim Ioai kiern , lien ket cilng khOng phai 1A ion 100%, n gh ia la trong phan tft khon g c6 S 1,l ch uyen holm roan electron ti:r nguyen tu nay sang nguyen lU kh8.~. V I du nhu trong NaCI. lien ket giila Na + va CI- cting chi d€n 94% _ ion. S,! phan chia khOng hoan roan cac di¢n tfch trong hop chA't ion duqc gild thfch la gWa cation va anion, n g o ai tuang rae tlnh di¢n tao thanh lien ket , con c6 them m¢t tuong tac nlta la s!l e!le h6a lJn nhau. Nguyen nhan cua s1,l cue h6a ion la mOi m¢t ion IA ngu6n di¢n truong lam bien dan g vo electron dO'i v6i hat nhAn cua ion kia. S" cue h6a giila cac ion baa g6m kha nang ella m¢t ion nay cue h6a ion khac va kha nang ella ion d6 bi ion khac cue h6a.

Kha nang b] cue b6a lJ mot ion phu thuec vao cA'u hrnh electron, dien tfch va kfch thucc clla n6. Trang nhii'ng ion c6 cung di¢n rich va c6 kfch thu6c ga:n bAng nhau, bi cue h6a kern nh(t la ion c6 c«u hlnh electron cua khf hiern '; rnanh nh at la ion c6 cac obitan d da xlp du electron va trung gian n, ion c6 ob itan d chua xep dll electron. Cau hl n h electron ben cua khf hiern a day dUQ'c giai thfch la c6 it electron han cac cau hlnh khac. Trong cac nguyen t6 thuoc mo; phAn nh6m cua ban g tuan h oan (c6 cung cau hlnh electron va cung dien tfch), Kha nang bi cue h6a tang I!o thea kfch thuoc cua ion. Khi kfch thuoc ion tang len, J&p electron ben ng oai cang each xa hat nh an , sO' Ic?p electron ben trong t~ng len cang lam tang tac dung chan cua chung ,d6i v6i 16p electron ben ngo ai. D6i voi m¢t nguyen to'. ion c6 di¢n tfch cang 16n se b i cue h6a c an g yeu VI S1,l tang di en ti ch I am g iam kich th u6c cua ion va lam tan g Iuc hut giUa hat nh an va electron. Trong day ion c6 cirn g sO' electron va c6 c«u hlnh electron ciia khf hilm, chang -han nhu diiy All+ - Mg2+ - Na+ - Ne - F- - 02- • kho. nang hi cl/c hoa tang ten thea ch ieu gillm d ien tich dirong , VI nhiing If do tren day nen anion bi cue h6a rnanh han cation.

Kha nAng cue h6a cua m~t ion cilng phu thuoc vao cau hlnh electron, di¢n tich va kich thu6c cua n6. Ion v6i cau hlnh electron cang ben, di¢n t Ich cang 16n va .kfch thuoc cang be co khA nang cue h6a can g manh , Anion thucng c6 kfch thucc 16n, dien tich be nen c6 khiL nang cue h6a kern han cation. Tren thuc tt nguci ta thucng bo qua tac d1,lng cue h6a cua anion d6i v6i cation va chi chu y d€n tac dung cue h6a cua cation

- d6i v6i anion.

81

·~ •

Khi mot cation cue h6a mt)t anion 0 mot mire d(l ro r~t (H1nh 38) vo electron

cua an ion bi bien dang , -mQt phan di~n tfch e l ec tron diroc chuyen nguoc Iai ttr anion den cation va lien ket tro nen co met ph an cong h6a trj , do do nhifn g d~c tinh cu a lien k€t nhu dQ dai , nang lugng va momen

f l

Hi nh 38 " Sif cu c hoa anion bqi cation luang cue cling bien do i.

Boi vay SlJ ClJC h6a ion c6 anh hinmg nhieu den tinh chat cu a chat.

SI,I cue h6a tang d~

SlJ cue h6a tam tang rnuc dQ ceng h6a tr i cua lien ket nen co anh hucng Mn sJ! ph an l i cua mu6i trong dung djch nucc. Vi du nhu BaCI2 Hi cha't di¢n l i rn anh trong nuoc trong kh i HgCt2 hli.u nhu khOng phan l i , Nguyen nhan la ion Hg2+ cue h6a anion Cl" m anh han ion Ba 2+.

SlJ cue h6a ion cho phep gilii thfch mdu s&(· cua cac ch at vO ca. MQt chat ducc goi la c6 mau c6 nghia la n6 ha'p thV chon 19C mQt s6 ria nao d6 cua anh sang trOng thay lam cho anh sang phan x a va tan x a boi cha't c6 th anh phan quang phd khac. Buec s6ng

cua a nh sang trOng t h ay n arn trong kho ang 4000 de'n 7800 A va nan g luon g cu a cac hron g tit anh sang d6 khOng Ion. Sl! ha:p thu anh sang trOng th!fy c6 nghia la trong phan tir cua chat, cac mnc nang luen g cua electron sap xep gltn nhau. Neu nang hrong cua rmic nay khac nhieu vl"li nang luong cua muc kia, nghia la aE Ion han luong tit hv cua anh sang, ch at se khOng ha:p thu nhttng luong tir d6. Hidro , ox i, nita va khf nMm deu khOng c6 mau VI nhjrng IUQng tir cua anh sang treng tha:y khOng th~ kich dQn-g duoc electron va chuyen chun g sang nhnng rmfc cao han. Philo tir cua hidro , o xi , .. ba:p thu nhfrn g lucng tir (ing vl"li nhitn g s6ng ngin (tAn s6 cao), nlu mAt ta tilp nhan dugc song n g an thl ta se tha'y chung c6 mau. Nbung mric nang lugng trong nhttng ph an tir nhieu electron (nhu 12 ch ang han) dUQc xlp sat nhau hon nen trong anh sang trOng thll"y. nhung phan ltt d6 c6 rnau,

MAu cua phan tir g6m vAi nguyen tit phu thuoc vao nhieu ylu t6, d~c b iet quan tron g I a rae d un g cue h6a.

Mu6i CuF2 khOng c6 mau nhurig khi thay F bAng halogen khac thl rnau tang len til m au hung (CuCI2.) dln nau thlm (CuI2,) thea chieu tang cua khli. nang hi bien dang cua anion.

Nhtrng anion CrO l- (crornat), Cr20 ~- (dicromat), MnO l- (manganat) va Mn04- (pemanganat) deu c6 mau dt).m IAk.!t qua cua tac dung cue h-6a m anh ion 02- boi nhirng ion kim lo ai .c6 dien tfch 16n.

Nh trn g mu6i Na2Cr04 vA K2Cr04 c6 m au vang , con Ag2Cr04 c6 m au do n au , Di~u d6 cho tha'y ion Ag" v6i vo 18 electron c6 rae dung cue h6a anion CrOl- manh hen .cac ion N a + vA K + vbi vo 8 electron.

Ox it cua kim loai thuong c6 mau d!).rn hon hidroxit clla kim lo ai d6. Vi du nhu FeO c6 m au den trong khi Fe(OHh khOng c6 man (mau tr!ng), CuO m au den trong khi CU(OH)2' mau lam nh at. Di~u nay dugc g iai thicb Ia kha nang b] bien dang cua OH" kern hon c ua 02-. Tuong tl! nhu v!).y, nh ieu sun fu a kim lo ai c6 m au d!).rn VI ion S2- de b j b j!"n dan g.

82

Tac dung cue h6a d~c biet Ion cua ion H+ giAi thich tai sao mOf s6 oxiax it kern ben hen va c6 khi nang oxi h6a cao hen so vci mu6i cua chang. Ion H+ vci kfch thucc rat be va khOng c6 electron, khOng bj anion day nen c6 thi chui vao va electron cua ion O~- trong anion ax it lam cho ion 02- bien dang kern han va do d6 lam giAm d(l ben cua anion. Khi c6 hai ion H+ chui vao VQ electron cua ion 02- thl phan til H20 c6 thi tach r a, Vl vh nhtrng oxiaxit voi nguyen til trung Urn c6 ba b6n di¢n tfch duong (N:I+, C4+, S4+) nhu H~COl' H2S03, HN02 d~u khOng t6n tai a dang n}' do trong khi nhung ox iaxit nhu H2S04, HN03 voi nguyen til trung tam c6 di¢n tfch duang 16n (56+, N5+) tM khoi ben. S\! lam giAm dO ben cua anion axit boi ion H+ dua den sl,l' tang khA nang oxi h6a cua ax it cao han mu6i.

.Momen tit-

Dua vao viec chlit chiu tac dung nhu the: nao cua ti::r truong , I).gueri ta phan chia cac ch!t lam ba lcai .: chlit nghich. ti::r, chat thuan tif va chlit sAt ti::r.

Chdt nghjch tii can dubng s~c cua tir truong manh han so voi chan khOng nen bj ti::r truong day .. , Nguoc Iai, cheft thu~n tl~ d! cho dUCtng s~c di qua n6 d! dang han so voi chan khOng nen ti::r truong c6 xu huang keo dai n6 r a. Chdt s&t tii la ch4t thuan tir d~c biet manh.

Khr d~t vao giil'a hai cue cua nam cham, chat nghjch tll nAm thea phuong vuong goc v6i dubng sec (Hlnh 39a), chlit thuan ti::r nAm doc thea dirong sac (Htnh 39b), con chat sAt tit b] nam charne

hut hAn ve met cue, '

a)

Hlnh 39- Chdt nghieh 'til-fa)

va chdt thu411 til" (b) dtfi v,ui til/ruulIS

SI,!' khac nhau ve tir tfnh cua cac chat 1A do su khac nhau cua ti::r truong 0 ben trong cha:t. Nhu da biet, 'electron trong nguyen til cung nhu bat kl dien tfch nao khi chuyen d¢ng se tao nen tir trucng , Bci v~y mOt electron trong nguyen tu a mot nam cham co ban. N6 c6 met momen tii spin tao nen bbi sl}' quay quanh true rreng cua n6 va mot momen til obitan tao nen bbi chuy~n d(lng cua electron chung quanh hat nha.n nguyen tu.

Den V! do momen ti::r la maneton 80 kl hi~u a Pa va bAng : eh

Pa = --

41tmc

e va m 1-a di¢n tlch va kh6i lucng cua electron h 11 hlng s6 Potang , c la t6c d(l anh sang.

Momen ti::r cua nguyen tir, phan tll hay ion la t6ng vecto nhllng momen ttl' spin va momen ti::r obitan cua tat ca electron c6 trong d6.

Mornen ti::r cua nhllng electron ghep dOi it obit an nguyen tll hay obitan phan tu se bu trtr nhau. Nhil'ng nguyen tll, phan til hay ion chi g6m nhil'ng electron da gbep dOi d6 c6 momen tir bang s6 khOng nen 1A chat nghjch tit. Nhungnguyen tir • phan tU hay ion, gem. mot hay vai electron dec than c6 momen HI' vinh I!uu nen Itt chat thuan ttr. Trang truong hop nay neu momen ti::r obitan cua electron bang s6 khOng hose khOng dang H, momen ti::r spin t6ng hop P cua nguyen tu, phan tll hay ion duoc dc. dinh thea bieu thuc:

J.1 = In(n + 2)

83

n Ja: s6 electron dOc than. Baj v~y xac djnh momen ti:r a mot phuong phap quan trong de b iet s6 electron d¢<: th An c6 trong ch at.

Nhirng don chat khf nhu a2, N2, CI2 va khf hiem , nhtrn g don chat rlin nhu kim cuon g , luu huynh va bitmut, nhflng ion c6 cau hlnh electron cu a khf h iern , nhftng. ho p cha:t nhu CO2, HCI va nhieu hop cHt hii'u C(1 la chat n gh ich tit VI trong cac chat d6, cac e lee tron dii d uoc ghep de, i.

Nhtrng nguyen tu nhu H, Cl , N. nhtrng kim lo ai nhir kali, th iec , nh6m ... , nhieu kim lo ai chuyen tiep, nhtrng phan tu nhu NO, NOz, O2 la nhii'ng chat thuan tit vi chiing c6 electron dOc th an ,

Mot vai kim loai nhu slit, coban va niken, mot s6 hop kim vavai hop chat c6 tfnh slit ter. D~c diem c u a chat slit ti:r la s au khi da duoc d~ t vao tlt truong neu elft tit truong di , n6 van con gift duoc ti:r truorig rieng cua n6. Ctin diu y rAng, khac vai tfnh thuan ttr va tfnh n gh ich ti:r, t inh sat ti:r IA tfnh chat cua marig luai tinh the chrr khcng ¢u\i cua nguyen tu hay ph an til . Trong dai da s6 kim lo~i,chuyen dOng nhiet cu a cac hat (ion hay nguyen til ) a trong tinh the c6 the de dang thang sv dinh huang cua cac momen tit electron do tlr trircrig ben ngoai gAy nen , Chat slit ti:r c6 nhtrn g mien rna momen ti:r cua electron c6 cung mOt huang nhu nhau cho nen chuyen dOng nhiet cua cac hat khOng the tHng dircc su djnh huang t~p the cac momen tit electron do Ilr trucrig ben ngoa i gay nen. Boi v~y sau khi H(y ra khbi tlr trtrcng ben n goai , chat slit ttr tra th anh nam cham. So d6 duoi day bieu dien nguyen nhan cua tfnh thuan tu vA tfnh sAt ti:r :

chat thuan Ilr

chat sat tu

84

CHUaNG IV

J J

CAU T~O CHAT

Lucgiua phdn til

Lf thuyet v~ lien ke't ion va Iien ktt ct)ng h6a tr] giai thich dtroc can tao phan tit cua nhieu ch:it 0' th~~ d.n, long va khf 'nhung khOng giai thfch dU9C 5l,1' t60 t ai cua mot 56 khOng ft cac chat, VI du nhu cac khf hi6m chj ng han. Nguyen ti't khi h iem co vo electron ben nen khOng thi tao nen dc kU~u Iien ke't b6a h9C dii xet tren day. Nh un g a nhiet dl) r:it thap, gin khOng dl) tuyet d6i. khf hiem c6 th~ h6a long va h6a ra.n ; cac qua trrnh nay phat ra nang hrong , V~y nhjrng luc nao dii hut cac nguyen ti't khf h iem l ai voi nhau ? Tuon g tu nhu vay , nhilng luc nao dii but nhirng phan ti't trung hoa nhu H2, 02' ~2' CH4' l a i vai .nh au lam cho chung t6n tai a cac tr an g thai long va ra.n ? Tr orig nhtrng phan tit do, electron h6a tr] dii duoc stt dun g h€t de tao th anh lien k€t ne n nguyen ttt khOng con c6 kha nan g tao. them I ien ket n ila.

Nhfrng luc hut g itra cac nguyen ti't va phan tu trung Hoa ,d6 duoc go i chung 13.

I 1fC.' e! i/o ph an tu hay con goi 13. luc Von de Van de: gh i nho nha v~t If n gUC1i Ha Lan Ia Van de Van (Van der Waals, 1837 - 1923, g iai thueng Nobel v~ v~t If narn 1910), nguoi dau tien phat h ien ra nhfm g 11!c d6.

Luc Van de Van ctln g c6 ban chat di¢n nhung c6 ml)t s6 d~c diem khac voi iL!C Iien k€t h6a hoc nhu thi hien b tren nhffn g khoang each urong d6i lon , khOng bao hoa va eo nang IUQ'ng r:it be. That v~y nang IUQ'ng ella tuong tac giua cac ph an tu be han nhieu so vai nan g 1I19n g cua lien k€t h6a hoc. Th ,!c t€ cho thliy rAng nh frn g c h:it rna - Ii nb the cu a c h un g c6 kien true ion, trong d6 cac ion lien ke't vai nhau bhg Iien ket ion c6 nhiet d¢ so i ca~. Con nhftn g chat trong d6 nguyen tu hay ph an tu hut nhau bang 11!c Van de Van, III n h frng ch at 0 tr an g thai kh f_ u nh iet dl) thucng va th u<'1ng c6 n hi ¢t dt) so i r:it thap , VI du nhu khf hiern chang han. Di so sanh luc Van de Van vai IL!c lien ket hda hoc ta e6 the Ia:y nhiet thAng hoa cua clo ( - 20 kllmo/ ) va nang IU9'ng cua lien k€t CI-Cl (242 kllmol) trong phan ttt C12• Ri5 rang la hrc hut giua phan tl1 CI2 nay vai phan ttt el2 kia la be han nhieu so voi i,!c lien k€t c¢ng h6a tr] gifra hai nguyen tu CI trong phan tir C12.

Nhfrng nguyen nhan nao d1i sinh ra luc Van de Van?

Tuong tac d,nh hU6'ng. Nii.m 1912 KizOm (V.Keesom) cho rAng nguyen nhan ga.y fa luc Van de Van Ik momen I Ui5'ng cue vinh cuuc'ua cac phan tu. Kh inh [tn g ph a.n tu c6 cue d€n g~n nhau, vi urong tac t'inh di¢n gifra de IUi5'ng cue nhfm g phan tu d6 xoay

85

huring de nhjrn g dau khac d!u cua cac luang cue se a gltn nhau va dan toi f¥e hut giUa cac luang cue do. Tuan g tac d6 g9 i la tuong tac: di nh huang. Tuong tac nay can g 16n kh i momen I\tCtng cue cua phan tu cang Mn. Vi dy nhu nrong tac djnh huong trong truong hop H20 va HCI 16n hen so v6'i trirong hQ'p CO vi rang momen luCtng cl!c cua H10 va cua Hel r1ft Ion han cua CO. Nang luong cua tuong U.c dinh huong duoc t inh thea h¢ thuc :

21-1·

Ud.h = - 3r6kT

trong d6 fJ. l~ momen luang cue cua phan tu " r la khoang each tit tarn cua luang eire nay d€n tam cua luang cue khac , k IA hAng 56, T IA nhi~t dO tuy~t d6i. NAng IUQ'ng cua tuong rae d inh huon g ti I¢ nghjch v6'i nhiet de) tuytl'd6'i vl ehuyin dOng nh iet ella phan tu elm tra s\f djnh huong cua luang cue.

Turmg hie cam 6'og. N guyen nhan thll h ai gay ra luc Van de Van la nrong tac phu g i Ga luang cue vinh cjru va IU'iJng C\!C cam ling. Lu~ngel,i"e cam ling sinh ra khi phan nr c6 C\fCqIC h6a nhung phan ·tu ?1 chung quanh n6. Tuong tae hut phu nay gQi HI. tuong tac cdm ung. Narn 1920 Dcbai dua ra h~ thac tfnh nlng IU'(,lOg cua 'tU'ong tac cam ung :

. 20.,..1

U =---

C.U r6

trong do a Ia d¢ b] cue h6a cua phAn tit.

Ttrrmg tac khuech tan. Tuy nhien d. hai loai urong tac tren dAy deu khOng giai thfeh duoc sl! t6n t .... i cac tr ang thai rAn va long cua nhtrng eha:t nh u khf hiern, h idro, o x i, nita. Biji v~y can dua them mOt Ioai tuong tac th ti ba ntra go i l a nrcrig tac khue'ch tan. Loai tua~g iac nay c6 ten goi nhu v*y Ill. vl duqc phar hien khi nghien c1l:u 51! khuech tan ella an h sang.

Narn 1930 LOndOn dii. giai thich tuong tae khuech ttn nhu sau. Thea nhung quan

di~m hien da i ve cau tao nguyen tu va eb tao phan tu, moi h t deu c6 nang luong a

khOng d~ tuy et doL nghla 13. m(lt nang luong nao d6 vAn t6n t i a ngay nhiet d¢ thap

nhat co the c6 ducc. Chfnh nang luong d6 dam blio cho electron luOn luOn chuyen d~ng quanh hat nhan. Bai v*y khOng ph3.i trong ba:t kl IIlc nao, tam di?n tfch duong luOn IUOn trung vo i tarn dien tfeh am vA do d6 lu~ng cue sinh ra nHt thoi. Phuong cua lu~ng cue do thay d6i nhanh chong tuy thea chuyen d~ng eua electron va v6'i mot sO Ian nguyen tu o trong mau chat tht khOng c6 su phan chia di~'n tfch tr(li thea phuong nao ca, nghl a la 16ng cac momen luOng cue ba.ng s6 kbOng. Nhung di~n truong cua luang C\!C nh at thoi cua n gu y en IU nay c6 thi cam dng m.:)t lultng cue b nguyentu ben canh va nhitng 11lOng e I!c nay hut nhau. N 1i.n g I U'gng cua tuang ttc khu€cb t4.0 duoc tin h theo· h~ th uc do LOndOn dua ra :

3hvoa2 Uk,t = - 4r6

trong d6 hv 0 U. nang htc;mg b khang d4 tu)'~t d~i cua nguyen til hay phan tl1 .

Bang each nhu v$y tuang tAc khulch t40 sinh ra kheng nhjrng gilla cac nguyen tu (truong hop cac khf hilm) ml giila e4e phan tit trung hba (nhu H1, O2, N2 ..• ) va cac phan tit c6 cue nita (nh u HCI, HSr, CO ... )

Cli ba loai tuong rae tren dAy rna ta d4y du Il1c Van de Van. Nang lucn g ella cac tuon g rae d6 mang df"u Am vi chang lao nrong tae hut. Gl)p nang hrong eua ba loai nrong rae d6 l a i ta ducc nang I u9'ng cua tuong tac h 6t gi ua cac ph An tir (.hay nguyen tir) :

'-":6

Un 2J.14 + 2 UII2 + 3t;:t2h"lo

h = - """6 ' trong d6 n ::; ....

r 3kT 4

Nhu vl)y luc hut ti l~ n ghjch v6i lily thi:ra s au kho ang each giua phan ttt va philo til (hay ngu y~n tir). Phan d6n g g6p cua rn6i loai nrong tac vao II,l'C Van de Van phu th uoc vao cau 1\\0 cua philo ttt. Hai tinh cHt quan trcng nh't cua phan tll 13. cue tfnh va d¢ bi cue h6a ciia ph an ttt. D6'i veti nhttng philo ttt c6 cue cang 16n, Wong tac dinh hu6ng co v ai tro c an g 160. D6'i v6i nhtrng phan tlt cang de b i C\t~ h6a, tuon g tac khuech tan c6 vai t r o cang tang len. TUdng tac cam ling ph\! thuoc vao d. hai y€u t6 d6 nhung chi c6 vai lro th 6" Y €u. Ban g 17 trtnh bay n an g II.1i;1ng cua ba Ioai tuong rae cua luc Van de Van trong t inh the mot s6 chat.

Bdng 17

Tinh the Mornen D¢ hi CI,I'C Tuorig lac. Tuong tac Tuong lac LI!C
chat 1l1Cfng cue h6a c , dinh cam 6"ng khuech tan Van de
J.1,D 10-24 (_·m) hltt'lng Van
He ° 0,20 ° . ° 0,21 0,21
Ar 0 1,63 ° 0 8,49 8,49
Xe 0 4,00 0 0 18,41 18,41
eo 0,12 1,99 ° ° 8,74 8,74
net 1,07 2,63 3,31 1,00 16,82 21,13
HBr 0,7,9 3,58 1,09 0,71 28,45 30,25
.
HI 0,38 5,4 -. 0,59 0,31 60,92 61,82
NH~ 1,48 2,21 13,31 1,55 14,73 29,59
-
H2O 1,84 1,4 36,36 1,92 9,00 47,28 Nang lUI;Jng cUa cac loai tuong Uc trong h;rc Van de Van (kllmol)

Qua hang ta th ay , tri:r phan ttt c6 cue rlit manh nhu H20, Wang rae khuy ech tan c6 vai tro 16n trong nrong tac hut gifta cac phan tir. BlIi v~y .luc Van de Van phu thuoc manh vao d¢ bj ph an cue a rna d¢ hi phan CI,I'C nay tli.ng Ien thea kfch thuoc cu a ph an tu (hay nguyen tir). Di~u nay cho phep giAi thich s\t tang nhiet d¢ n6ng cliay va nh iet d¢ soi cua dan chat va hop chat tuang tl! cua de nguyen t6 ti:r tren xudng du6i trong cun g mot nh6m cua bang tulin ho an.

Vi d¥ :
Khf hiem .................... He -Ne Ar Xe Rn
Nhi¢t d¢ soi , "C ......... , - 268,9 - 246 - 105,9 - 109,1 - 62
Halogen ...................... F! ci, Br2 12
Nhiet d¢ soi, "C ...... : ... - 187,9 - 34,1 58,2 184,5
Hidro halogenua ...... , ... aci HBr HI
Nhi~t d¢ s-Oi; "C .......... - 84,9 -.66,7 - 35,8 87

Khi de ph an tii (nguyen tii ) l ai g an n h au den m o t rmic n ao d6, vo electron cua ch ii n g c he ph ii nhau, luc day giil'a cac ph an tii xuat h ie n. Nang luo n g cua Wang tac ddy d6 c6 th~ duoc bi~u dien thea phtrcn g trlnh Wang II! n h u ph uo n g trinh c u a t ucn g tac hut:

u

b day m Ia hang 56 day. Qua phuon g trl n h nay ta th.!fy lire dtly xu at h ien khi kh o an g each g ifra c a c ph an tii l a be v a luc day can g Ion khi k h o an g each c a n g be.

Nang IU9'ng roan ph an cira tuon g rae g itra c ac pb an tir la

I I

( u,

,

\

,

\ ,

\ \

"

Hi nh 40- Duong co n g thi· ruin g nla luang lci, gi iia ,ae p hd n Iii

DUo-ng bieu d ien cua ph uo n g trlnh do duoc tr in h bay tr en hlnh 40. Cue tieu tr en diron g eang ung vai nang IU9'ng Do cua nron g tac g itra phan Itt tai kh o an g c a c h can bAng r , gifra cac ph an tir

Ban kinh Van de Van. Nguci ta thuon g tfn h han kl nh Vall de Van ella nguyen tii trong ph an tit b an g m ot nira kho ang each gifra hai nguyen tu th uo c hai ph an Itt kh ac nhau b trong t i n h thi (Hinh 41). Chang h an , ban kfnh Van de Van c u a n gu y en tii' c Io HI.

o 0

1,80 A con ban kfnh cong h6a tr] c u a cia III 0,99 A. Lire Van de Van yeu hall n h ieu so

vo i lien k€t co n gho a tr i ne n b an k inh Van de Van cu a nguyen tii' Iuo n l uo n len han ban kfnh c o n g h6a tr] c u a n6. Dtro i da.y ia ban kfnh Van de Van cua n h irn g nguyen to khOng kim I o a i (bang 18).

o

1,80A_ban kinh Van de Van

b' k' h cf hos t ........ 0,9

an in cong oa n

Hinh 41 - Ban k i nh Van de Van va hun k i nh £"9118 h o a t r i nla CI

"i8

Bdng 18

o

Ban kinh Van de Van cua nguyen to khOng kim 10,~i (A)

He

1,22 1,50 1,91 2,01 2,20 .

H

1,1-1,3 1,5

F

Ne

1,35 1,80 1,95 2,15

1,40 1,85 2,00 2,20

N

°

CI

p

S

1,9

Ar

2,0 2,2

Br

Kr

As

Se

Sb

1

Xe

Te

BAng luc Van de Van nguoi ta e6 the g i s i th Ich khcng nhung sutdn tai c ac trang thai long va rAn ?"a ca c chat rna d. sl! t6n tai cira rn¢t s6 hop ch at h6a hoc, nhlft l a hop chat cua khf hiern.

Lien ket hidro

Luc Van de Van khong the giai th lch diroc su blft th U(1n g v~ m¢t s6 t inh ch at nhu nhiet d¢ so i , nhiet ho a hoi v.v ... c ii a nh un g hqp chat Hli, H20 va NH,. Hln h 42 chi trlnh bay sg bien d6i nhi et d¢' soi c ua m¢t s6 h idru a vacua kh f h iern.

Su tang nhiet d¢ so i cua day hidrua EH4 (E Iii. nguyen t6) va cu a khi hiem duoc gi ai thfch ban g s1,l' Bing luc Van de Van thea kh6i lucrig ph an tit cua hidrua va kh6i hrorig nguyen tit cua khi hiern.

Nhurig trong cac day hidrua EH, EH 2 va EH" tai sao cac hop ch 1ft HF, H20 va NH3 l ai c6 nh iet d¢ so i qua cao hon so vt'li c ac hop chat nrcrig tu l:J trong cun g day?

100.

o

-{DO

Di~u nay duqc gi<ii thich khong phai bang luc Van de Van rna bang hi¢n tuang trimg hf!p pkan tu. 0 cac trang thai r an va long va c6 khi d. a tr ang thai khf (truong hgp HF) nhilng phan tit cua cac h cp chf(t tre n day khon g t6n tai ri en g tirn g ph an tit met rna ktt hop vt'li nhau tao thanh nhtrng pha.n tir Ian .hdn nhu til. (HF)n, (H20)" va (NHl). ; n c6 gia tr] khac nh au

d6i v{1i cac cha:t d6 va g iam dan khi nhiet d¢ tan g , Trong nhtrng phan tit trung hop d6, nhftn g ph an tit don lien ktt v6i nhau qua nguyen tir hidro nen kieu lien ket nay go i ill. lien ki't hidro, Lien kh hidro duoc kf hi¢u bang vach cham de phan bi¢t vci vach h6a tr] btn h thuong.

-200

Hl nh 42·Nhi?r d~ s o i L'ua m~t .<If h idru a "" L'ua kh] hii'm

89

'if

,

Vi du : Con g tlnrc c au tao cu a phan tir (HF)n duoc bi~u d ie n nhu sau :

Trang mOi chit, nhfrng ph an tir trun g hop

(HF)., ,(H20)" (NH,)n lien ket v6i nh au bang luc Van de Van. Khi Jam bay hoi HF long, nucc hay NHJ long, n goa i nang hrcng dn th iet cung c ap cho ch at de thang Iuc Van de Van con dn cAp them m~t nang hron g n Da M l arn diit lien k€t hidro trong tirng

phan tit trung hop. Bi1i v~y M nhfrng chi!t d6 chuyen III 16ng sang hoi, dn c6 nhfrng di~u k ien cao han so v6i nhimg hop chat cii n g day rna trong d6 khon g c6 h ien nrong tr im g hop phan tir, nghia la c6 nhiet d¢ so i cfin g nh ir nh iet h6a hoi cao han. S.l! bat thuong ve nhiet d~ n6ng ch ay ciing co cung nguyen nh an nhu vay.

Ng o ai kh a nang trung hop I~i thanh (H20)~ nho lien ktt hidro , phan tir nude con c6 the ket hop vai pharr lu chit tan eilng nho l ien k€t hidro nen nuac c6 kha nanghoa Ian t5t m¢t s6 chit. SI! ktt hop d6 ~ua phan tir H20 c6 the qua nguyen tu H khi hoa tan nhtrng hop ch at huu c(J c6 nh6m cacbonyJ (C= 0) :

R~ ,]I

C=-O ..... H-O

R~

ho~c qua nguyen tir 0 kh i hoa tan nh frng hop chit amin hay ruou :

R H

""" /

N--H ..... 0

R/ ';H

O-H .....

/ R

Khi hoa tan nhirng aX.it hau co, nuoc ktl hQ'p v6'i phan lit axil theo ca hai each;

Lien ktt hidro gay nen ·boi sl! ehuyen djch 0

electron tlt H ve nguyen 16 e6 dt> di¢n am l6'n lam I" ""-...

cho H gitn nhu tra thanh proton W·, mot hat nhan .H H

0'"

tr an trui khong e6 vo electron". Do d6 lien k€t hidro R _ C-? H

chi c6 l uc hut rna khOng co hrc day. D6 Iii. dieu kien ...... ,..

thuan lQ'i de cho nguyen t6· am di¢n ella ph an tir 0 - H ..... 0,

kh ac di l a i gitn proton han. Dieu nay khOng the "By H

. ra d6i voi cac ion ducng khac nhu Li", Na+ ... lien ket hidro sinh ra cang rnanh khi nguyen t6 lien ktt voi n6 c6 d¢ di¢n am c ang len. Bi1i vay lien k€t hidro chi d~e trung cho hop ch at cua F vA 0, mQt pUn eho hop cha.'t cua N va It han nita cho hop eha.'t ella CI.

DI) ben cua Iien k€t hidro la trung gian gif1a luc Van de Van va lien k~t h6a hoc.

NAng luong cua Iien k~t hidro la kha be, vao khoang 20 - 40 kLlmol , nghia lit be gA:p muoi litn nang IUQ'ng cua lien k€t h6a hoc,

90

Tren day chung ta chi mo i n6i de'n l i en ket hidro ducc t ao nen giua cac phAn tir nhu nhau hoac g itra phAn tir H20 v,oi phan tir chat tan. Ngo ai ra lien ke't hidro con c6 the duoc tao nen a trong nQi bQ cua m¢t phan tit . Dang lien ki"t hidro n~i phdn tiL nay l a tuong d6i ph6 bien vA ciing c6 anh huong den nnh chat v~t If va h6a hoc cua chill. Duoi day U. mot vai phan tir vi du :

o-nitrophenol o-clophencl Andehit saltxi l ic :

ve ban chat cua lien ket hidro d! cd 0 hi~u gia thu yet dua ra nhung cho den nay viln de vAn chua duoc ghU quyet hoan toan dllt khoat , Cd the n6i rAng trong Iien ket hidro c6 st,t d6ng g6p cua urong tac tinh dien giila cac IU'Cfng cue, su cue h6a IAn nhauva hen ket cho - nh~n. Kh6 khAn cua viec ttnh toan Iien ke't hidro bAng co hoc IU9'ng ttr la iJ ch6 sai s6 cua phep t inh 16'n han nhitu so v6'i nang lucng cua Ii en kt't hidro.

Theo thuy et MO, Iien ktt hidro tao nen giila' hai nguyen tit A va B (lien ket A - H - B) 4uqc coi IA mj)t lien k€t ba tAm (ba hat nhan nguyen tir) tao ne n bAng sl,l" t6 hcp cua ba obitan phan tir va nguyen tit thanh ba obitan phan tir :

Ii e n ket, khOng l ie n ktt vA phan Iien keto Hai c~p electron h6a trj dU'Q'c xep' van obitan phan tit Iien ktt vA obitan phAn tir khOng lien kt't. De cho don g ian , 0 day chi dt nrong tac tWa A - H va B. Htnh 43 t rIn h bay gian d6 nang luon g cua cac obitan phan tit duoc tao nen trong Ij e n ke"t hidro.

C4c trang thai t~p h(1p ella chllt

Tuy thea cac di!u k ien ben n goai nhu nhiet dQ va lip suat , m et chat c6 the t6n t ai o cac rr ang thai khf , long ho~c rAn. Nhilng trll'ng th8.i t6n tai 46 duoc g o i III tr ang thai t4p hqp eua chat. Trong de don chat, a di~u ki¢n thuong c6 hidro, nit(1,.oxi, flo va cac khi hitm t6n tai 6 tr ang thAi khf , brom vA thuy nglln 6 trang thAi long, con cac don chAt khac cr tr ang thAi rAn.

Hinh 43·Liln ktl hidro Ih e o ,huyl', MO

QUA trlnh chuye:n m~t chilt tt:r tr ang thAi rAn sang trang thAi long gQi III sl/ n~ng ciui», QuA trlnh nguoc Iai gQi lA sl/ h~a rdn, QuA trlnh chuyen m¢t chll't t\l trang thai long sang trang thai khi gQi II 'S1f h6a bot: Tfong trucng hop sl! h61l hoi chi dy ra 0 tren be m~t cua ~hAt Long. qua trlnh d6 go i 13. sI! bay hoi, Qua trtnh chuyen tir tr an g thai khf sang trang thai long goi IA S/f h6a long. Qut trin~ chuyen tt:r trang thai rAn sang trang

91

thai khf khorig qua tr ang thai h'mg goi HI. s,! th dng hoa, Qua trlnh chuyen tit tran g thai khi sang cac tr an g thai d.n va long dtroc g9i chung la s,! ngung tu,

Tat d. nhtrn g qua trlnh tren day deu kern thea sl! ph at nh iet hay thu nhiet. Qua trlnh nong c h ay va qua trlnh bay hoi luOn luon thu nhiet nen tr ang thai long ben ;, n h ie t d() _cao h an so vci tr ang th ai rAn va trang thai kh f ben b n h iet d() c ao han so voi tr an g

thai long. -

SI! kh~i'c nh au ve tr ang thai ella mot chat la do sl! khac nhau ve kho angcach giua cac hat (ion.nguyen nr , phan tll ) va luc wang rae giua de hat do, do do kh ac nhau ve quan h¢ g i ira th~ nang va d¢ng nang cua hat.

Chdt kht

Tron g chat khf, c ac phan til (h ay nguyen ttl , trong tr uon g h op kh i h i em) b cac h xa nhau, kho an g each do vuot xa kfch thuoc ella phan tll. Nhung ph an til khf chi ch ie rn vao quang met ph an nghin thi tich cua kh i a ap sU!1 tb uon g , Vi d u nhu Ig iot dn c6 thi tfch c h im gO, 2 em' tron g khi I g hoi iot 0 ap suat 1 a tm va n h i¢t d¢ 184°C ch iern thi t ich 148 em", n gh ia la Ion g:ip 700 Ian. Vi ;, each xa nhau ne n luc Van de Van g itta cac ph an tlr f:it y~u va cac phan tit luOn luOn 0 tr ang thai chuyen d¢ng hOn loan. Boi vay chat khf c6 the nen ducc va ch i ern loan b¢ the t ich cua binh dun g ,

VI IUOn luOn chuyen d¢ng, nhirng phan ttr khi va chamvrri nh au va va cham vao thanh ella blnh dun g , SI! va -ch arn vao th anh blnh d6 x ay ra thuong xuyen n e n luon luon t ao r a mot ap luc len thanh blnh. Ap hrc do, khi t inh tren m¢t dan vi be m~t duoc go i la tip su dt cu a k hf ,

() ap su at thap va nhiet dQ cao, cac ph an tit khi chuyen d¢ng r:it hOn loan nen cac khi khac nhau c6 tfnh chat kha g anvdi nhau. o ap' suat gAn s6 khon g (chan khOng), kfch thu6e cua cac phan til so -v6i the tich chung cua khi va nrong rae g itta cac phan til deu be den rmic c6 thi bb qua duoc. Khf nhu vay goi la khi Ii tuong . Khi d6 tuan theo phuong trin h PV = R T. D6 -Ia ph uang tr inh. trang thai kh i Ii tuong .

)

Nhung d ap suat c ao va nhiet d¢ thap, de phan til khi a gitn nhau han, hrc Van

de Van dii rnanh han va khong the bb qua ducc. Trang nhttng dieu kien d6, d~c t inh cua khf the h i¢n r5 r¢t han. Kh i nh u vay go i la khi thuc . D6i voi kh f th uc , ph uang trln h tran g thai tren day khon g the a p dung duqc m a phai dun g phuang trinh . Van de Van hay con goi la phuang tr inh tr an g thai khi thuc .'

a

(P + -2 ) (V - b) = RT

V

a

trong d6 yr la dai IUQ'ng ph an anh hrc hut giua cac phan tli. , b ph an anh the t ich r ie ng

cua cac phan til (a vA b duqc goi la nhttng hang s6 Van de Van).

SI! h6a lOng chdt kht

Khi lam Ianh chat khf a ap suat thuon g , chat khi h6a long b mot nhiet d.¢ xac djnh. Nh iet d¢ d6 goi la nhi~t d~ h6a long clla chat khf a ap suat thircn g. Nguoc l ai khi dun n6ng chat long 0 ap su at thuong , chat long h6a hoi, nghia la soi , cung tai cung nhiet dl) do 0 ap suat thucrig. D6 la nhi~t d~ soi cua chat long. Nhiet d¢ h6a long hay nh iet d¢ so i cua met chat phu thuec nhieu vao ap suat. Nhiet d¢ d6 tang len khi tang ap suat va

92

ha xu6ng kh i g i am ap suat. Boi v~y trong phong th I nghiern va trong c6ng nghiep , nguai ta thuon g c h un g cat cac chat long a trong chan khon g , dung hen 111. duoi ap suat thap hon lip suat thuon g. Ng ucc Ia i k h i h6a long c ac khf, nguo i ta thuong nen cac khf a ap su at rat cao han ap suat thtron g , Tuy nhien viec nang cao nh ie t d¢ hoa long (hay nh iet dl) s6i) n h o ap su at ding co m¢t g ioi han nh at di n h , qua nh ie t de) do chat long kh6ng th~ t6n tai du duoi lip suat nao. Nhi et d¢ cue d ai d6 duoc goi l a nhi¢t df) uri h an (ki hieu l a T'h) va lip suat can th i et de chat khi hoa long 0 nhi e t d¢ d6 goi la ap su dt lai h.an (kf hieu l1i P'h)' Nh iet dQ toi han va ap suat t¢i h an la nhirn g hang s6 vat If d~c trung cu a chat. VI d6i v6i mot chat, nhiet dQ t6i han va ap suat toi han Ia hang s6 nen thi t ich chiern boi mot mol khf b trarig thai t6i h an , go i la thl rich tai ban, cung l a hang s6 (thea phucng trlnh tr ang thai khf). o cac dieu k ien toi han, the tich cua khi va cua chat long bang nhau nen tai do khi va chat long co ti kh6i nhu nhau.

Dudi day la nh iet dQ toi han, ap sult t6i han va the t ich toi han cua m ct s6 chat (bang 19).

Bdng 19

HAng s6 toi han cua mQt s6 ehat

Chat Nhi e t de) sci Nhiet de) toi ap suat toi h an , The t ich to i h a n ,
"C han, "C atm cm'Lmol
He - 268,44 - 267,9 2,26 57,8
H2 - 252,77 - 239,9 12,8 65,0
N2 - 195,82 -147,0 33,54 90,1
O2 - 182,97 -118,4 50,1 78,0
CH4 - 161,58 - 82,1 45,8 99,0
CO2 - 78,43 31,0 72,9 94
CJ2 - 34,06 144,0 76,1 124
C2H6 - 88,63 32,27 48,20 148
NH} -33,43 132,3 111,3 72,5
S02 - 10,02 157,5 77,8 122
C6H6 80,099 289.5 48,6 260
H2O 100 374,2 218,3 56 Qua bang ta thay khi NH} h6a long l:J -33,43"C duoi lip sua:t thuong (1 arm). Khi tang ap suat , khf NH] .co th~ hoa long 0 nhiet dl) thuong va den 112 atm khf NH} h6a long b 132~C. Di~u d6 n gh'ia la qua nhiet de) toi han do, khf NH] kh6ng th~ ho a long a

93

Vi d u a 13DC ch an g han va d udi lip su at (hap (diem A), CO2 ho an to an a tr an g thai kh i. Khi 'nang a p suat len, the tfch ella kh I CO2 g iarn g an nhu tuan theo d in h luat Bo i MariOt. o lip suat B, khi CO2 b~t dau h6a long 'va the t ie h khf giam xu6ng nhanh chong vi chat long co ti kh6i Ian han nb ieu. o the t ich C, khf CO2 ho a lo n g h oan loan va bat ~au tir

diem nay, khi tang lip suat , duong bieu diAn di len Iht t i ch - up su dt (,ta k h ! COl

gan' nh ir th~ng dung (do an CD) vi cHt long It b i n en. Nhu v~y tren duong dAng nhi et a l3°C, do an AB 6ng vai chat khf, doan CD ung vaichlit long, con do an BC 6ng dOng thai vci ch at kh f va chat long. Trong khi CO2 ho a long, ap suat c u a khf kho n g bien dOi' n en do an BC n am ngang song song vai tr u c h o anh .

-

Duong ding n h ie t b 21 "C c6 d an g g i on g nhu ducug ding n hi et a 13"C, n h un g

- do an n am ngang 6ng dOng thai v6"i khf va c h at long HI ngg_ri han. Dean n arn ngang nay c an g n g arr l ai khi n h i e t d~ c an g tang len va tra th anh diem P a nh ie t d~ 31 DC. Nhi et d¢ 31°C go i l a nhi et d¢ tai han ella khi CO2, DiI!:m P la giao diim c ii a duon g d~ng nh iet b 31 "C vo i diron g cong C'CPBB'. T9a d~ cua P la ap suat t6"i h an va the rich te i nan vung III (vun g ke x ien a tren hlnh vel na m trong duon g cong C'CPBB' Hi vurig t6n tai d6ng thai ella ca khf v a ch at long. Trang vun g II n arn phia ben tr a i duang EPCe', chi t6n t ai chat long. Trang vung I n arn phfa ben ph ai dua~g EPBB', chi t6n ta i chat khf.

Chltt long

Day ia m¢t

tr an g thai trung g i an g iua tr an g thai khf va tr an g thai dn (tinh the). o n h iet d¢ cao, chat long co tinh chat gan vai chat khf va b nh iet d¢ t hap, gan vo i tinh the.

Neu b trong tinh thi, \ cac h at duoc s~p x ep

- lien nh au mot each sft sao nh at (Hi nh 45a)

du6"i bat kl lip su at n a o , Tuorig tJ! n h ir vay , b lip suat thucn g , nucc so i 6 IOQ"C. Khi tang ap suit, nh iet dt> s o i cu a n udc tang len va den 218,3atm, rnruc s6i b 374°C, n g h'ia la nuoc long kh ong the t6n t a i b n h i e t d¢ tre n 374 "C d u du6i ap suit n ao ,

De h in h dung cu the tr aug thai tai h an c u a chat, chun g ta Itry cac ket qua th irc n gh i ern thu duoc khi ho a l o n g khf CO2 bing each nen d uc i lip • su at. Duong b ieu di~n sir bien d6i cua the t ich khf CO2 thea ap suat b cun g rn ot nh iet dt? diroc g oi ia dlCcfIIg dang nhi¢t (Hl n h 44).

a)

o E

C'

Th~ tfch

Hlnh 44 - Nhiin g duiJng ddng nh ie t

Hinh 45· So do so sd nh kil" true ella t i nh tltt! (a)

lIa kiln trut" eua ch dt long (h)

94

mOi met hat trong cung met lap duoc 6 h at kh ac baa quanh tht trong chat long, n g o ai n h irn g vun g (j trong d6 cac h at sAp xep lien sftnhau nhat con co nhiIng vun g trong d6 c ac n at tuy van sap xep lien nhau nhurig khOng sit sao nhift (Hi nh 45b) nghla Hi mOi hat trong c im g mot lop chi duoc 4 hay 5 hat khic baa quanh. Do v$.y trong kien true cua chat long c6 nhiIng 10 tr6ng. NhiIng 16 tr6ng nay khOng c6 hlnh thu va kfeh thuoc x ac d inh , c6 the x utlt hi en CJ c h6 nay r6i bien dang va doi sang ehb khac ,

Chinh nhling 16 tr6ng n ay da lam cho khoan g each trung bl nh g i ira c ac hat Ion hon so voi tran g thi i d.n. Da s6 chat r an kh i h6a long deu tang the tic h len khoan g 10 %, n gh ia Ia kh oan g c ac h trun g binh d6 Ibn hem kho an g 3%. Nhu v$.y khoarig each giiIa cac hat a trong chat long cGng xtlp xi bang kh oang each giUa c ac hat a trong chat rfon. Do d6 hrc nroug tic giUa cac hat la kha lon , nhun g chua dll de ngan can m anh chuy en d()ng cu a chun g nen van eon chuyen d¢ng hOn loan, Vai kiln true nhu vj).y, chat long It b] ne n va khOng eo hlnh dan g xac djnh nh u c htlt ran.

Ap su't hu] eua ebiit long. Tren mat thoang ella chat Long, cac phan tit cua chat long luon luon bj hut vao phfa trong. Mu6n roi kho i chat long de d i vao khOng khi, phan tu can c6 mot nang lucng nhtlt djnh -mai th an g duoc luc hut d6. Tl!li mOi met l uc , chi e6 mot s6 it phan tit c6 dQng nang letn hon d¢ng nang trung binh cua chung moi c6 the tach ra khoi m~t thoang va di vao khOng khf. Bang each nhu vay chat-long bay hoi. Nhiet d¢ cang tang s6 phan tli bay hoi cang nhieu.

Neu de chat long vao trong blnh kin, song song vci qua trlnh bay hci eua chat long con e6 qua trlnh ngung tl,l cua cac phAn ,ttt hoi thanh long va dtn met luc , t6e d¢ cu a hai qua trinh d6 s~ bAn.g nhau, nguoi ta n6i m¢t can bAng long. hai ducc thitt l$.p. Hai ?:J tr an g thai can bAng d6 gc;li la hoi biio h o a, Ta! mot nh iet d¢, m6i eHt .Iong c6 m¢t ap sutlt hai baa hoa xae djnh va ap su at d6 tang len khi nhiet d¢ tang. Hlnh 46 eho tha:y sl! bien dOi ap sullt hoi bao hoa thea nhiet d¢ cua m¢t s6 chllt long.

Nhl~t d¢ sOl cua ch't long

Benzen

o~~~~~~~--~~·20

o

20 60 80 100 120 140

Nhi~t di,i ( °0

Hi IIh 46 • Sf! ph I! th u~c da lip sudt h a! hilo h o a

Nhiet de), t ai d6 lip sUtlt hoi baa ho a th e o nhi~t d~

cuachat long bAng ap suat cua khf quyen , n gh'ia la bAng latm, go i 1a nhiet de) sOi cua chat long 1.16. V f d I,l nh u nucc soi a 100°C d ueti ips utlt 1 atm VI a n h i¢t de) d6 i P sullt hed biio hoa cua nuoc bAng latm. Ch inh VI v$.y a ap sutlt thap hay trong chan khOng cac ehtlt long e6 nhi¢t d¢ sOi thilp hun va ngucc lai b ip suat cao chat long e6 nh iet d¢ se i cao, Cac cha:t long e6 dubng eong ap suilt hoi khac nhau (Hlnh 46) nen c6 nhiet de) soi khac nhau.

Khi sOi nhfing bot hoi sinh ra trong khap chat long, n gh'ia l a su bay hoi dy ra trong to an the rich chat long chc khOng phai chi ?:J tren be mat. Mu6n cho bot hoi c6 the sin h ra duqc va Ian len th 1 ap s uilt hoi b ben tron g bot hoi it nhat phai bang ap s ua:t btn ngoai tic dung len bot hoi d6. Ap suat na)"' bAng ap suat c ir a khf quyen c¢ng vai ap suat gay nen bbi cot chat long b tr en bot hoi. B?:Ji th€ su tao thanh bot hoi va sl! sOi chi x5y ra khi ap su at hoi ella chat long bAng ip sutlt cua khf quyen.

95

SI1 cham sM. Vi~c sinh ra hie ban dl1u nhfrn g bot hoi b trong m(H chat long tinh kh iet . (kho n g c6 kh f ho a tan) IA nit kh6 khan VI nh Irn g phan tu c6 dong nang Ian hen d¢ng nang dn cho sl1 bay hoi phai tap trung lai vai nhau. Do vay khi dun n6ng mot chat long de'n n h ie t d¢ soi , chat long c6 the van chua so i. Ti€p tuc dun n6ng nifa, nhiet d¢ cua chat long cao hon nhiet d¢ soi cua n6, chat long van chua so i, D6 HI hi4n .tuang ch.dm soi , Vi du nhu mrcc tinh khiet c6 the dun n6ng (, ap suat thuorig cua khf quyen de'n 180nC. Ro rang lA chat long khOng thi t6n t ai mai b tran g thai cham so i nhu v~y. Sam muon chat long s15 so i rat rnanh li¢t, den rmrc c6 the gay n6 va 16c d6 nh ie t d¢ cua chat long g iarn d¢t nget de'n nhiet d¢ sOi. De tranh h ien tuon g ch arn sOi, trong phong thi nghiem khi can chirng cat m¢t chat long nao n guo i ta cho vao chat long d6 nhtrng m anh s(i nho , nhtrn g bot khOng khi nam trong 16 x6p cua s(i tho at ra S15 tao di~u kien sinh ra nhtrng bot hoi chat long va chat long so i.

SI1 cham hila rl'1n. Khi lam lanh de h6a rAn met chat long, n6i chung each sdp x€p clla cac hat bitn d6i khOng dang k!. Tuy nhien trong met s6chat, each sdp xe'p d6 Ia i b ien d6i can ban. Trong truoug hep th(i hai , neu sl}' ke't tinh dbi hoi each sap xep ll.li met each dang ki cua cac h at th] qua trtnh ket tinh se kh6 thuc hien. S,! trl hoan s,! ket tinh gay n en hi4n tuang cQ(,im h6a rdn cua chat long, ngh'ia la chat long van t6n t ai & dlt6i nh iet d() h6a rdn cua n6. Muc d¢ cham h6a rAn S15 can g 16n khi k ien true Clla tr an g thai long va trang thai dn clla chat khac nhau cang nhieu. Do d6 dua vao kha nang sinh ra h ie n nrcng ch arn h6a d.n, n guo i ta c6 the suy dean v~ kien true .cua chat long.

Co the n6i ch at long c6 kien true phuc tap, D6i v6i chat khi va chat dn nguoi ta c6 hinh mAu gltn dung la khi If tubng, tinh thi If tubng, nhung voi chtft long, chua c6 h lnh m Au nhu vsy.

Nhi~t hila hoi. Khi dun n6ng m¢t chat long de'n nhiet d() so i cuano , nhiet d¢ cua chtft long khOng tang len 'ma tung lueng chat long h6a th anh hoi. Luong nhi~t duoc hap thu tron g qua trlnh h6a hoi a tai nhiet d¢ sOi goi la nhj~t h6a hoi, Nhiet h6a hoi ducc dung de thang luc hut giua eRC phan tit va lam tang dong nang cua cac phan tit ch at long. Qua trrnh ngung tu cua hoi thanh chat long phat ra m¢t hrong nhie t dung bang hrcng .Hhi~t ducc c.hrt long hAp thu Iii h6a hoi a cung nhiet d¢. Dudi day la nhiet h6a hoi phan tll' cua m¢( s6 ch!t long a nhiet d¢ sci blnh thuong (bAng 20).

Bang 20

Nhi~t hila bai cua m(tt s6 ch~t loog 0 nhlet d(t sOl (klima/)

Ch!t long Nhi¢t h6a hoi kllmal Chat long Nh iet h6a hoi kJlmal
He 0,083 NH3 22,822
H2 0,911 CO2 26,012
N2 5,574 C6H6 29,844
O2 6,809 CzHsOH 40,044
ell . 19,884 H2O 40,612 96

Tinb nhet, Tfnb nhot cua chat long 111 gay nen bci sl! can tra chuyen d¢ng ella cac hat d6i v6"i nbau. Tfnh nhot g i am xu6ng khi dun n6ng va tang len kh i lam lanh, So di nhu v$y 111 vi khi tang nh iet d(), khoang each trung btnh gWa de hat tang len va hrc urong tile giua cac hat g iarn xu6ng. M¢t trong nheng phuorig phap do d¢ nhct eua ch at

. long 111 dua vao viec do t6e d¢ chuyen d()ng cu a chat long qua 6ng mao dan cua nhot kt.

Ng1Jt1i ta thuong ta:y d() nhot cua n1J6e b 20De lam dan vi. Nh ir vay d¢ n h dt cua axeton IA 0,322, ella benzen la 0,65, ciia ax it sunfurie iA 27, cua glixerin la 1499, a 20ue. Viec n gh ien cuu d¢ nhot cua chat long c6 y nghia 16n khi g i ai quyet nhieu van de quan tr9ng trong san xuat. Chang han nhu mu6n tfnh nang l ucn g d.n de Him cho eha:t long chay theo duon g 60g, d.n phlri biet dt') nhot ella ch1ft long do.

Sue cang b~ ml}t. sac cang b~ m~t Ill. mt')t tfnh chat dl).c biet cua chat long gAy nen boi su hut Ian nhau cu a cac h at v~ xu1ft hien tren be m~t phan chi a giua hai pha (longlong, long-khf, long-rsn). Nhffrig phan ttt n am ben trong cha:t long, b trong nh un g dieu· kien khac voi nhfrng phan tu nAm tren be mll-t phan chiao Ben+trong cHt long, nh1l'ng luc tuong tac gilla mt')t phan tu vbi nhtrng phan til bao quanh d~u bAn'g nhau va bi). tri:r nhau;_nghia n hcp luc b ang s6 khong , con b M mll-t phan

_'--

Htnh 47 . 5d d6 xudt hi~n nla s~c cJng hi m(Jt c~i a, hop I ve cu a nh ling luc luang tac d6 h 1J6ng ,x u6ng d u~i (Hinh 47). Nh ung phan til b tren be ml).t phan ch i a c6 xu huong b i ke o vao phia ben trong cua chat long va lien tuc CJ vao tr ang thai cu a mt')t sac c ang , D6 111 sue cdng hi m~t.Cac chat long co xu hucng gi arn suc cang be mll-t bAng each giam di¢n tfch cua be mat cua chun g, Voi cung mot tbe t ich nhu nhau, kh6i hlnh du c6 d ien tfch be nhtrt cu a be m at cho nen cba:t long de dang tao ra gict va nhtrng g iot nho l ai de dang dinh v6i nhau tao thanh giot 16n han.

D· m

Tfnh mao din. Tfnh mao dan la h¢ qua cua sue cling b~ roll-t. Kbi ro¢t chat long tiip xuc voi mt')t chat ran khOng tan thl xAy ra hat trucng hop. N€u luc hut giua ph an tu chat long v6"i phan til cha:t rb rnanh hen ll,lc hut gitra cac phan tir chat long v~i nhau thl roll-t thoang cua chat long a trorig 6ng thuy tinh s~ lorn xu6ng (Hlnh 48a). Nguoc Iai , m at thoarig sf: 16i len (Hlnh 48b). Tr1JCYng hcp thit nha:t xay ra khi 6ng thiiy tinh dl!ng nircc ; trucng hop thrr hai, dl!ng thuy ng an, Ng uci ta thuong no i Ia nuoc "tam uct" thuy tinh vA thuy ngAn khOrig "t~m 1J6t" thUy tinh ,

Hlnh 48· 51! ,hi hi~n

("Iia s~,. cang hi m4t

tr on g 6ng mao qulin.

Neu ta ciim m¢t 6ng c6 duCYng kfnh rAt. be (mao quan) vao mQt cha:t long tam uot duoc 6ng d6, vi du nhu cAm 6ng tbuy tinh vA~ mrcc, .vao r1Jqu thl chAt long se dang len trong 6ng. D6 la hifn tuang mao dJn. Chieu cao cua c¢t chAt long dAng len sf: cang Ibn n€u mao quan c6 dub'ngkinh cang be. Dua vao chieu _cao..cua cot chat long dang len trong mao quan , nguCYi ta c6 thi tinh suc cang b~ mat cua chat long d6. Phuong phap phan tfch hoa hoc dua vao hien urcng mao dAn ducc go i 18. phuang phap ph an ti ch gi ot .

97

Chli't ran

Trong chilt ran, c ac h at (ion, nguyen ur. phan tli ) sap xep sit nhau. Kho an g each gnra cac h at l a van co cua kfch thucc hat. Kho arig each do be hon kho ang each trung blnh g ifla cac h at trong chlit long va be hen ral n h i e u so vai chit khf. VI vay tuong tac g i ira cac hat Ian h on lam cho dc hat chi c6 the dao dong t a i nhtrng vj trf c an bing cua cluing n en x ac suat tim tb ay cac hat Iii. cue d a i b cac ditim c an bang do. Nh u vl).y trong chat ran, c ac hat d uoc sAp x€p thea m¢t tr at tl! nhat d i n h cho n e n co nrnh d an g va thE t ich xac djnh.

Nhi~t d(; nong chay, Khi dun n6ng m¢t chat raf1 tinh khi et l:J d an g t i nh the Mn met nh iet d¢ xac djnh, chat d.n hoa long. Nhi et d¢ d6 d uoc go i Ill. nh ie ; d¢ non g duly cllachIft rAn. Nhi et d¢ n6ng ch ay cling phu thuoc vao ap sua! nhun g vdi rmrc d¢ rAt it hon so vci n h i e t d¢ so i VI rang s\J chenh I¢ch ve thE t ich g i ila chit ran va chttl l on g Ill. khoug Ian. Khi lam l anh , chat long h6a ran a nh ie t J¢ bang rih iet d¢ n6ng ch a y cua chat ran.

Nh iet nong chay. Khi dun n6ng m¢t chat ran 0 dan g tinh thi Mn n h i et d¢ n6ng c h ay cua n6, n h i e t d¢ cua chat kh6ng tang len trong su6t qua trtnh h6a long. Lucn g nh iet ducc chat riin hap thu trong qua trtnh h6a long go i la nh ie] nang cluiy . Nhi"¢t n6ng ch ay cGng duoc tfnh bang kc al hay k I lmol . Qua trln h h6a r an c u a chit long ph at ra m o t luong nhiet dung bang nhi et n6ng chay. Duni day Ja nhi e t n6ng ch ay phan tli cua mot s6 chat (bang 21) 0 nh iet d¢ n6ng chay ,

Bang 21

Nhi~t nong chay cua mQt 86 ch at ( kllmol )

Chat rttn Nh ie t d¢ n6ng Nhier n6ng Ch!ft dn Nhiet d¢ n6ng Nhi¢t n6ng
chay,OC chay c h ay , °C chay
He - 271,4 0,020 NHJ - 77,76 6,647
H2 - 259,20 0,117 H2O 0,0 6,002
N2 . 210,01 0,708 C2HsOH • 117 4,598
O2 . 218,76 0,443 C6H6 5,553 9,781 So voi nh iet hoa hoi, ta thA'y nh iet n6ng c h ay cua mot chat luon lu6n be han nh ieu. Sa di nhu vay Iii. vi khi chuyen tir trang thai rin sang trang thai long, hrc tucn g tac giua de hat g i am xuong khong nhieu lam nhung khi chuyen tu tr ang thai long sang tr arig thai khi, hrc wang tac giUa cac hat giam xu6ng miinh li et.

Khi dun nong , chat ran dang tinh thi kh ong n6ng chily rna chuyen thhg th anh hoi , nghla Iii. th an g hoa ; hrong nhiet duoc hap thu trong qua trlnh nay go i la nhi et th dng h aa . Nhj et thang hoa cua rn¢t chat bang t6ng cua nhiet n6ng chay va nh iet h6a ho i cua ch!ft do.

98

Chilt d{lng tinb thi va chat d{lng vo dinh hinh

Ch at ran co the ton t a i duoi dang tinh th~ va da n g vO djnh hmh ,

Tinh th~ a h at co nh ieu rn~t long l anh , nh ieu c anh va nh ieu chop. Da so chat d.n co .dang tinh thi, vi d u nhu mu6i an, dui'1ng ph en. 0 cho d~p vo cua mot tinh t h e , nhln th ay ro nh irn g tinh the n h o hon sap x ep duci cac goc khac nhau. Nhfin g chat dn kh6ng co dan g t inh the d uoc g o i Ia chat dang v6 dinh hinh, nghia l a khOng co hlnh thu x ac d i nh . Thuy tinh, c ao su, nhua l a cha:t dang vO djnh hlnh. Ch6 va cua chat nay rilt nh1ln khorig phang va hoi khom khorn.

Ch at d an g t inh the bien dOi trarig thai met each dOt ngOt tt.r ran sang long (hay n guoc lai ) a m¢t nh ie t dO nh!t dinh , d6 la nh ie t dO norig ch ay, Tra i Iai ch at d an g v6 dinh h inh kho n g c6 nh iet dQ n6ng chay x ac dinh ; khi diroc d6t non g , rno i dltu n6 mern dan roi hoi chay va cu6i cu n g h6a long hoan to an, Vi du nhu thuy tinh IO,!-i thucrig , 0 sooae bAt dau mern va chay long 0 lOOO°C.

Mot tinh chat quan trorig nih di ph an b iet ch at d an g tinh the va c h at d an g v6 djnh hlnh III ch at d an g vo dinh hlnh c6 tinh dang htrang , nghia l a nhfin g tfnh ch at vat If nhir dien tra, chi so khuc x a , d¢ dan nhiet d€u' gi6ng nhau trong mo i huang con chat dang tinh the co t inh d] huang, ngh'Ia Ilk nhfrn g tfnh char co di¢n no i chung phu thuoc r vao huang rna ngui'1i ta do ch ti n g ,

DO:Ing t i nh the va dang vc djnh hlnh phltn Ion la nhifn g trang thai khac nhau ella cu n g mot chat, tr on g d6 dang vO djnh hlnh luon luon kern ben han dan g tinh the. Tuy thucc vao dieu kien chuyen tir cac trang thai khac sang t r ang thai ran, mot chat c6 the b dan g t inh the hay dan g vO dj nh hrnh. Trang nhtrng dieu kien thich hop, ngui'1i ta co the ch€ diroc dang tinh the clla nhfi'ng ch!t ve djnh hlnh dien hlnh nhu : cao su, thuy tinh.

Ngay trong ch!t dan g tinh the, dieu k ien k~t tinh cling c6 anh huang Ion den k Ich thucc cua hat tinh tM. N6i chung,khi ket tinh m¢t chat ttr dung dich , muon diroc nhfi'ng t inh the nho ph ai lam n guc i nhanh dung djch baa hoa chat d6 (j nhi e t d¢ cao. Ng ucc l al muon ducc nhung tinh the I{f'n phai giu l au dung djch a nhi et dQ th uong de qua trlnh k~t tinh d.y ra rat cham nho dung mo i bay hoi diln. Chinh vi nguyen nh an nay, tinh th~ cua cac khoang v~t a trong thien nh ien , duoc sinh ra trong cac qua trlnh dj a chat, luon luon c6 kich rhucc 16n.

Nhi~u corig tr lnh ngh ien cli'u gan day cho th!y rAng nhieu chat vo dinh hi nh thuc Ie' cf ng gem nh frng ti nh I he nh ung nh frn g tinh th~ d6 qua n hb be den m uc kho n g t h ~ th ay ducc ngay cii bang kfnh hi en vi. '

Nhfrng hat tinh the rieng re cua rn¢t chat, con gqi Iii dan tinh tId, luon luon c6 m(H hinh dang x ac djnh. Nhtrng don tinh th~ nhir v~y thircng it khi g ap tr on g thi en nb ien rna thirong pHi di~u che nhan tao. Quan sat cac tinh thi thien nh ien cu a mot chat, VI du nhu th ach ~nh chang han, nhan ~hS;y dng cac tinh the khorig that gi6ng nhau ro ret. Sa di nh U' v~y la vi kh i m6i ti nh the sl nh ra va ph at trien , cac m ~t c ua ti nh t hi khon g dtroc ph at trien d6ng deu nhu nh au , chung quanh tinh the c6 nhtrrig tinh the khac cu n g ph at tril~n nen chun g chen ep n h au , can tra nhau lam ch o hinh dang c u a cac tinh the do bi sa i k hac di.

99