You are on page 1of 18

V các mô hình toán c a dòng ch y

TS Tô V n Tr ng

I. KHÁI NIÊM V MÔ HÌNH


1. Các lo"i mô hình
Ngoài các lo i mô hình toán h c, trong các sách và tài li u tham kh o ta còn g p
nh ng t khác nh!: mô hình t# l hay mô hình v%t lý, mô hình t!'ng t(, mô hình nh%n
th)c, mô hình t*t +,nh, mô hình ng-u nhiên,...
i) Mô hình t$ l% (mô hình v(t lý): Thay cho làm th(c nghiêm trên mô hình nguyên
m-u ngoài th(c +,a, ng!2i ta ti3n hành thí nghi m trên các mô hình thu nh5 nh!ng
gi nguyên t# l gi a các chi6u (dài, r9ng, cao,..). T*t nhiên, ph i tuân th; m9t s<
nguyên t=c và tiêu chu>n. Ph!'ng pháp này th!2ng r*t +=t, +òi h5i nhi6u th2i gian
+@ xây mô hình. Ph!'ng pháp này ch; y3u +!Bc áp dCng +@ nghiên c)u chi ti3t
khi th%t cDn thi3t +@ thi3t k3 công trình nh! c<ng +%p.
ii) Mô hình t+,ng t-: Vì các ph!'ng trình mô t dòng ch y ngDm (th*m) t!'ng t(
nh! ph!'ng trình mô t dòng +i n, cho nên thay vì nghiên c)u m ng dòng ch y
ph)c t p ng!2i ta l%p m9t m ng +i n và suy các k3t qu t m ng +i n sang m ng
dòng ch y.
iii) Mô hình nh(n th/c hay khái ni%m: Tr!Gc khi nghiên c)u m9t quá trình ng!2i ta
ph i xem quá trình +ó có bao nhiêu thành phDn, cách th)c liên h và nh h!Kng
l-n nhau c;a các thành phDn +ó, sau +ó xem xét chi ti3t t ng thành phDn.
iv) Mô hình t1t 23nh: Là m9t ph!'ng pháp nghiên c)u khi bi3t các thành phDn tham
gia vào quá trình và cách th)c nh h!Kng gi a các thành phDn.
2. Mô hình v(t lý và mô hình toán h6c
Môi tr!2ng th(c r*t +a + ng và ph)c t p, các m<i quan h gi a các y3u t< +an
xen chOng ch,t nh h!Kng l-n nhau. P@ kh o sát ho c nghiên c)u các m<i quan h +ó +ã
t lâu con ng!2i ph i sR dCng mô hình hoá nh! là m9t công cC, có nghSa là ph i +'n
gi n hoá b)c tranh th(c ho c môi tr!2ng th(c. Mô hình không bao gi2 ch)a +!Bc t*t c
các + c +i@m c;a môi tr!2ng th(c mà chT gi l i các + c +i@m chính các m<i quan h
chính c;a h th<ng th(c mà chúng có th@ + c tr!ng cho h th<ng +ó.
Ví dC: Khi xem xét ch*t l!Bng n!Gc ng!2i ta chT xem xét m9t vài chT tiêu ch;
y3u nh! nh! +9 pH, nhu cDu ô xy sinh hóa BOD, +9 c)ng, Eli-Coliform. Khi xem xét
n!Gc bi@n và n!Gc sông ta chT cDn xem xét +9 m n. T!'ng t( nh! vây, khi thi3t k3 m9t
con tDu ng!2i ta th!2ng làm các mô hình v%t lý +@ xem xét các hình d ng nào có s)c
c n nh5 nh*t ch) ch!a cDn chú ý tGi vi c b< trí ca bin, hDm tDu. Nh! v%y, quá trình mô
hình hoà là quá trình xem xét +@ chT cDn gi l i các + c +i@m chính + c tr!ng cho môi
tr!2ng ho c v%t nào +ó cDn ph i nghiên c)u.
Quá trình làm m-u m9t con tDu thu# có kích th!Gc theo m9t t# l nào +ó r`i cho
vào thR trong n!Gc vGi m9t s< +i6u ki n v6 sóng gió, +!Bc xem là mô hình v%t lý. M9t

1
lo i mô hình khác th!2ng có tên là mô hình toán sb +!Bc gi i thích kc trong các phDn
d!Gi, nh!ng có th@ hi@u nôm na là, các m<i quan h gi a các hi n t!Bng, s( v%t hay các
y3u t< c;a môi tr!2ng bao gi2 cdng có th@ bi@u dien bOng các quan h (hay ph!'ng
trình) toán h c. BOng cách nghiên c)u ho c gi i các ph!'ng trình toán +ó ng!2i ta có
th@ phát hi n +!Bc các tính ch*t c;a các hi n t!Bng cDn quan tâm xem xét.
Mô hình hoá bOng các mô hình toán +!Bc phát tri@n r*t nhanh trong các th%p niên
gDn +ây, bKi vì:
• S( phát tri@n nh! vd bão c;a công ngh máy tính và công cC tin h c, +`ng th2i
các công cC mGi v6 toán h c cdng phát tri@n. Hai y3u t< này giúp cho con ng!2i
có th@ gi i quy3t r*t nhanh các bài toán ph)c t p v6 m t toán h c.
• M t khác, yêu cDu v6 phát tri@n kinh t3, xã h9i và dân s< d-n +3n vi c suy thoái
môi tr!2ng, + c bi t vi c ô nhiem môi tr!2ng n!Gc d-n +3n +e do s( s<ng trên
hành tinh trong t!'ng lai gDn. Vì v%y, xu*t hi n các bài toán ph)c t p v6 m t môi
tr!2ng mà chT có công cC mô hình hoá mGi có th@ d( báo +!Bc bi3n +gi có th@
x>y ra.
3. Mô hình là công c8 qu n lý.
S( +ô th, hoá, s( bùng ng dân s< và s( phát tri@n công ngh ngày càng gia ting
áp l(c và tác +9ng lên môi tr!2ng ta +ang s<ng. Các ch*t ô nhiem th i vào h sinh thái,
+ c bi t là h sinh thái n!Gc, +ang làm gia ting các ch*t +9c h i c v6 hóa, lý, sinh, có
th@ hu# di t các loài s<ng trong +ó ho c phá vj c*u trúc c;a h sinh thái. H sinh thái
ngày nay r*t ph)c t p, nhi m vC c;a chúng ta là d( +oán s( bi3n +gi c;a môi tr!2ng
d!Gi tác +9ng c;a các y3u t< khác nhau. Trong b<i c nh +ó mô hình hoá sb cung c*p
m9t b)c tranh vGi các +áp )ng khác nhau, t +ó có nh ng bi n pháp qu n lý và thích
)ng cdng nh! l(a ch n các gi i pháp công ngh hay pháp lý thích h'p trong xR lý cdng
nh! qu n lý.
4. Mô hình hoá là m<t công c8 khoa h6c
Mô hình là lo i công cC +!Bc sR dCng r9ng rãi trong khoa h c. Các nhà khoa h c
tr!Gc +ây sR dCng r9ng rãi các mô hình v%t lý +@ ti3n hành các thí nghi m ngoài hi n
tr!2ng cdng nh! trong phòng thí nghi m +@ nghiên c)u các m<i quan h chính mà
ng!2i ta quan tâm. Ngày nay, do s( phát tri@n c;a công ngh máy tính và công ngh
thông tin xu th3 phg bi3n là làm các thí nghi m trên máy tính tr!Gc khi ti3n hành b=t
bu9c m9t s< thí nghi m v%t lý nhOm ki@m +,nh các k3t qu t máy tính, và do +ó mô
hình toán +!Bc sR dCng r*t r9ng rãi. P,nh lu%t Newton mà ta quen thu9c K m9t ph m vi
nào +ó là m9t mô hình toán h c v6 s( nh h!Kng c;a l(c tr ng tr!2ng lên v%t th@ khi b5
qua l(c ma sát và nh h!Kng c;a gió.
Do tính ph)c t p c;a môi tr!2ng và h sinh thái vi c mô hình hoá là b=t bu9c +@
khám phá ra m<i liên h gida các y3u t< và t!'ng tác gi a các y3u t<. Chlng h n khi
xem xét s( ô nhiem n!Gc sông ch,u nh h!Kng c;a thu# tri6u. Khi th i ch*t b>n vào
dòng ch y, d!Gi tác +9ng c;a thu# tri6u ch*t th i b>n lan to +i các h!Gng khác nhau và
cdng gi m dDn n`ng +9 b>n do quá trình t( làm s ch. P@ tính toán +!Bc ph m vi nh

2
h!Kng c;a các ngu`n ô nhiem cdng nh! n`ng +9 t i t ng th2i +i@m thì chT có mô hình
hoá mGi gi i quy3t +!Bc.
Có th@ tóm l!Bc m9t s< !u +i@m c;a công cC mô hình hoá nh! sau:
- Là công cC h u ích và không th@ thi3u trong kh o sát các h sinh thái ph)c t p
- SR dCng mô hình có th@ khám phá ra các tính ch*t c;a h th<ng.
- Nh2 mô hình có th@ hoàn thi n s( hi@u bi3t v6 ki3n th)c môi tr!2ng, sinh thái.
- Mô hình là m9t công cC +@ thR nghi m các gi thuy3t v6 khoa h c và so sánh gi a b)c
tranh th(c và b)c tranh c;a môi tr!2ng +ã +!Bc +'n gi n hoá.
5. Th? nào là mô hình toán:
Trong nhi6u lSnh v(c ho t +9ng hàng ngày ta ph i th(c hi n các tính toán t +'n
gi n tGi ph)c t p. n tr!2ng phg thông ph i th(c hi n các phép c9ng tr nhân chia, r`i
cao h'n là các phép + o hàm, vi tích phân. R`i trong các tr ong P i h c ph i h c các
ph!'ng pháp s< nh! sai phân h u h n, phDn tR h u h n. Nói chung, ta có th@ g i chung
là các công cC toán h c và sR dCng chúng +@ gi i quy3t các bài toán trong th(c t3 hàng
ngày, t +'n gi n +3n phúc t p. VGi s( phát tri@n r*t nhanh c;a công ngh thông tin, kS
thu%t máy tính và các công cC toán h c hi n + i, mô hình toán h c +ã +!Bc phát tri@n r*t
nhanh và +ã trK thành công cC nhanh m nh, không th@ thi3u +<i vGi nh ng ng!2i làm
công tác qui ho ch và ra quy3t +,nh.
V%y mô hình toán h c là gì ? P@ gi i thích ta xét m9t ví dC sau +ây:

t1 ti t2

Gi sR ta ph i tính kho ng cách S c;a ôtô ch y trong th2i gian T t th2i +i@m t1
tGi t2 vGi v%n t<c t)c th2i v(t). Cách tính +'n gi n sb nh! sau: Ta chia kho ng th2i gian
T thành n kho ng nh5 h'n vGi b!Gc th2i gian là ti, có nghSa là :
n
T = t1 + t 2 + t 3 + ..... + t n = ti
i =1

Trong m9t b!Gc th2i gian ti ta xem v%n t<c v(t) gDn nh! không +gi vGi giá tr, vi , và
kho ng cách S mà xe ch y trong kho ng th2i gian T có th@ +!Bc tính x*p xT nh! sau:
n
S v1. t1 + v2 . t2 + ..... + vn . tn = vi . ti (2.1)
i =1
Dùng công th)c (2.1) bài toán có th@ xem nh! +!Bc gi i quy3t (m9t cách gDn +úng).

N3u ti +; nh5 thì t ki3n th)c h c trong P i h c ta có :

3
n t2
S= lim vi . ti = v.dt (2.2)
t 0
i =1 t1

Nh! v%y vGi các cán b9 +ã t<t nghi p + i h c bài toán tính quãng +!2ng c;a xe ch y
+!Bc tính toán theo các b!Gc nh! sau:
t2
i) Xu*t phát t công th)c (2.2) : S= v.dt (2.2)
t1

ii) Ti3n hành r2i r c hoá (2) theo d ng (1):


n
S v1. t1 + v2 . t2 + ..... + vn . tn = vi . ti (2.1a )
i =1
Trong +ó v%n t<c vi c xem là hOng s< trong kho ng ti và bOng giá tr, trung bình
c;a v%n t<c t)c th2i vi trong b!Gc th2i gian ti .
iii) N3u ta g p khó khin khi tính bOng tay (chlng h n +<i vGi các bài toán lGn
ph)c t p) ta có th@ l%p trình trên máy tính +@ tính toán.
N3u ta c m th*y k3t qu tính toán nói trên ch!a +; chính xác ta có th@ ti3p tCc làm t<t
h'n theo cách sau:.
iv) Làm nh5 h'n ti (t)c là ting n) và tính l i công th)c trên bOng cách dùng
cùng m9t ch!'ng trình máy tính +ã vi3t. Quá trình này +!Bc l p l i (t)c là ting dDn n)
cho +3n khi k3t qu thu +!Bc có th@ xem là + t yêu cDu.
6. Các b+Bc trong xây d-ng m<t mô hình toán:
Quá trình tính toán vGi các b!Gc +'n gi n nh! nêu trong ví dC chi3c ô tô K trên
+!Bc xem nh! các b!Gc xây d(ng môt mô hình toán (tr!2ng hBp r*t +'n gi n). Trên
th(c t3 ta g p r*t nhi6u bài toán kS thu%t ph)c t p, nhi6u khi không th@ tính toán bOng tay
+!Bc, vì th3 vi c xây d(ng m9t quá trình tính toán (ho c xây d(ng môt mô hình toán
h c) sb r*t ph)c t p, t<n công, nh!ng nói chung sb g`m các b!Gc sau +ây:
i) B+Bc 1: L(a ch n các ph!'ng trình toán h c c' b n mô t các quá trình v%t lý
(ho c bài toán ta ph i gi i quy3t. Nói chung hDu h3t các bài toán th(c t3 +6u có th@ mô
t bOng các ph!'ng trình toán h c). VGi bài toán tính kho ng cách c;a ô tô nh! nêu K
trên thì +ó là ph!'ng trình (2). P<i vGi các bài toán kS thu%t thì các ph!'ng trình c' b n
(ho c h ph!'ng trình) +6u là các ph!'ng trình vi phân, tích phân hay + o hàm riêng mà
+@ gi i chúng cDn ph i có s( giúp +j c;a ph!'ng pháp s< và máy tính. Thông th!2ng +@
có +!Bc các ph!'ng trình c' b n mô t m9t quá trình v%t lý nào +ó ta th!2ng áp dCng
các lu%t b o toàn cho các quá trình v%t lý +ó nh! b o toàn kh<i l!Bng, b o toàn mô men
+9ng l!Bng hay b o toàn ning l!Bng.
Nguyên lý b o toàn chung cho m9t + i l!Bng b*t ký (th@ tích, n`ng +9, kh<i
l!Bng,…) sb nh! sau:
S bi n i theo th i gian c a m t i l ng b t k trong m t th tích V s$ b%ng
t ng l ng vào th tích tr' i t ng l ng ra kh(i th tích c ng (ho*c tr') v,i l ng phát

4
sinh (ho*c m t i) do các nguyên nhân khác nhau trong chính th tích V ó. Ch6ng h n
7i v,i n ,c trong th tích V

Q1 Q2
Hình :
dV
= Q1 Q2 + S 1 S2
dt

Hình 2: S' +` cân bOng n!Gc cho th@ tích V


VGi Q1, Q2 là l!u l!Bng vào ra t i 2 m t th@ tích; S1 là ngu`n n!Gc bg xung (x
n!Gc vào) còn S2 là ngu`n n!Gc b, l*y +i. Pây là nguyên lý +!Bc sR dCng khi thi3t l%p
ph!'ng trình liên tCc c;a ph!'ng trình Saint-Venant.
VGi BOD nguyên lý cân bOng trên +!Bc vi3t nh! sau
BOD vào th tích V + BOD s=n sinh trong V – (BOD ra kh(i V + BOD b? chuy n hoá)
= s thay i BOD trong th tích V trong kho=ng th i gian t.
VGi B là n`ng +9 BOD, Q là l!u l!Bng t i m t c=t, g là t<c +9 s n sinh, f là t<c +9 m*t
+i, + an phát bi@u trên +!Bc tóan h c hóa bOng bi@u th)c sau:
B V. B
Q.B + gV Q B+ x + fV =
x t

gV-fV
B
Q.B V. B/ t Q[B + x]
x

Hình 3: S' +` cân bOng n`ng +9 BOD trong th@ tích V


Chlng h n +@ mô t chuy@n +9ng c;a n!Gc và +9 m n trên kênh sông ng!2i ta
th!2ng dùng h ph!'ng trình Saint-Venant m9t chi6u cho dòng ch y và ph!'ng trình t i
khu3ch tán cho +9 m n nh! d!Gi +ây:
Ph!'ng trình liên tCc cho n!Gc (b o toàn th@ tích n!Gc): q, Sq
q, Sq
H Q
B + = q (2.3)
t x
Ph!'ng trình +9ng l!'ng (b o toàn mô men +9ng l!Bng) : H A

5
Q Q2 H gQ Q
+ + gA + = 0 (2.4) 0
t x A x AC 2 R
Hình 4: M t c=t ngang sông

Ph!'ng trình liên tCc cho +9 m n (b o toàn kh<i l!Bng ):


2
AS (QAS ) S
+ = EA 2 qo S + qi .S q (2.5)
t x x
Trong +ó :
H = M(c n!Gc so vGi cao +9 chu>n (m);
Q = l!u l!Bng (m3/s);
B = +9 r9ng m t n!Gc t i m9t m t c=t ngang sông bao g`m c phDn tr (m);
A = di n tích m t c=t ngang (m2)
C = H s< c n Chezy ;
g = gia t<c tr ng tr!2ng (m/s2);
R = bán kính thu# l(c (m);
q =qi-qo: dòng gia nh%p d c dòng ch y (qi) ho c m*t +i (qo) trên m9t +'n v, +9
dài c;a dòng ch y (m2/s)
t = th2i gian (s)
x = kho ng cách d c dòng ch y (m)
S(x,t) : P9 m n (hay n`ng +9 ch*t) trung bình trên m t c=t ngang (g/L)
E : H s< phân tán d c (dispersion)
Sq: P9 m n (hay n`ng +9 ch*t) trong dòng gia nh%p

ii) B+Bc 2: P<i vGi các bài toán ph)c t p mô t bKi các ph!'ng trình + o hàm
riêng thì +@ gi i +!Bc cDn ph i cho +i6u ki n biên, +i6u ki n +Du, các tham s< và các h
s<.
iii) B+Bc 3: Nói chung các ph!'ng trình mô t các quá trình vât lý hDu nh!
không có nghi m gi i tích ho c nghi m chính xác (theo nghSa toán h c) vì th3 ph i dùng
các ph!'ng pháp s< +@ gi i gDn +úng. Pi6u +ó có nghSa rOng bài toán chT +!Bc gi i gDn
+úng và k3t qu thu +!Bc cdng là k3t qu gDn +úng ch) không ph i k3t qu chính xác.
S( khác nhau gi a k3t qu chính xác và k3t qu gDn +úng phC thu9c vào ph!'ng pháp
s< +!Bc sR dCng. Có r*t nhi6u ph!'ng pháp s<, vi c l(a ch n ph!'ng pháp nào phC
thu9c vào trình +9 và ki3n th)c c;a ng!2i l%p mô hình. Ví dC, K trên là m9t thu%t toán s<
r*t +'n gi n +@ tính quãng +!2ng ch y c;a ôtô. P@ ting +9 chính xác giá tr, v%n t<c
trung bình vi có th@ l*y theo các cách khác nhau, chlng h n l*y giá tr, trung bình +Du
+o n và cu<i +o n, ho c l*y giá tr, gi a +o n.
iv) B+Bc 4: VGi s( phát tri@n r*t nhanh c;a kc thu%t máy tính hDu h3t các
ph!'ng pháp s< +6u có th@ th(c hi n trên máy tính vGi +i6u ki n thu%t toán s< t!'ng
)ng +ã +!Bc l%p trình và ch y thông +!Bc trên máy tính. Pây là b!Gc không th@ thi3u
+!Bc khi xây d(ng m9t mô hình toán h c..

6
v) B+Bc 5: ThR tính +úng +=n c;a k3t qu qua m9t s< bài toán m-u +@ b o + m
rOng k3t qu ph n ánh t!'ng +<i chính xác các qui lu%t v%t lí (vì ta chT tính gDn +úng)
c;a quá trình +!Bc mô ph5ng. Chlng h n tính b o toàn kh<i l!Bng, nh! cân bOng n!Gc,
ho c +9 m n không th@ âm. N3u +9 m n tính ra b, âm thì có +i6u gí +ó sai trong thuât
toán +!Bc sR dCng. M9t ví dC khác trong thR nghi m là tính +<i x)ng. N3u t*t c các
+i6u ki n c;a bài toán (mi6n, biên, +i6u ki n +Du,...) là +<i x)ng thì nghi m s< c;a nó
cdng +<i x)ng. N3u th*y k3t qu tính ra có sai sót thì l i ph i xem xét t b!Gc 1.
VGi 5 b!Gc chính nh! +ã nêu K trên ta có m9t mô hình toán h c. P9 chính xác
c;a k3t qu tính toán phC thu9c vào chính mô hình và ch*t l!Bng c;a s< li u +Du vào. Vì
v%y khi sR dCng b*t c) m9t mô hình nào (phDn m6m máy tính) +@ gi i quy3t m9t bài
toán th(c tien hai b!Gc nêu d!Gi +ây cDn ph i +!Bc th(c hi n:
• Hi u chTnh mô hình: Khi m9t mô hình +ã +!Bc xây d(ng nó có th@ sR dCng
cho b*t kì m9t bài toán kc thu%t nào nh!ng ch*t l!Bng c;a k3t qu phC thu9c
vào ch*t l!Bng s< li u +Du vào và giá tr, c;a các tham s< c;a mô hình. D(a
trên m9t s< s< li u +Du vào +!Bc +o + c xác +,nh và hi u chTnh các tham s<
(chlng h n h s< nhám trong mô hình thu# l(c) +@ có +!Bc l2i gi i t<t nh*t.
Quá trình này g i là hi u chTnh mô hình.
• Ki@m +,nh mô hình: M9t khi mô hình +ã d!Bc hi u chTnh t<t cDn ph i thR vGi
m9t t%p s< li u khác +@ ki@m tra xem vGi các tham s< mô hình +ã +!Bc xác
+,nh li u có +úng vGi tr!2ng hBp khác không, n3u k3t qu tính không sai
nhi6u vGi k3t qu th(c +o thì mô hình có th@ coi là +!Bc ki@m +,nh và dùng +@
tính toán các k,ch b n khác nhau..
II. MÔ HÌNH TÓAN CHO DÒNG CHMY VÀ CHPT LRSNG NRTC TRÊN
HV THWNG KÊNH SÔNG – MÔ HÌNH DELTA (VRSAP-SAL)

2.1 M] 2^u
Hi n t i, +@ tính dòng ch y ld ki t, xâm nh%p m n, tr ng thái ô nhiem h u c', trên
các h th<ng kênh sông c;a Vi t nam, ch; y3u là P`ng bOng sông CRu Long (PBSCL),
h th<ng sông Sài gòn-P`ng Nai-Th, v i, P`ng bOng sông H`ng, sông H!'ng... các kc
s! và cán b9 kc thu%t th!2ng dùng m9t s< phDn m6m máy tính c;a n!Gc ngoài và trong
n!Gc.
V6 m t h c thu%t các mô hình tính dòng ch y và ch*t l!Bng n!Gc trong sông +6u
xu*t phát t h ph!'ng trình Saint-Ve nant 1 chi6u (K các d ng khác nhau) và ph!'ng
trình lan truy6n ch*t m9t chi6u. Tuy nhiên, s' +` và thu%t tóan gi i các h ph!'ng trình
này l i khác nhau tùy thu9c tác gi c;a t ng mô hình, t +ó +9 chính xác c;a k3t qu
cdng nh! th2i gian tính trên máy có khác nhau.
2.2 Các Mô hình t_ n+Bc ngoài +!Bc du nh%p vào Vi t nam theo con +!2ng các d(
án (trong +ó các phDn m6m kèm theo +!Bc tính vào ti6n d( án, t)c là ph i mua phDn
m6m) ho c bOng con +!2ng c;a du h c sinh ho c hBp tác song ph!'ng.
2.2.1 Nhóm mô hình th+,ng m"i: Pây là nhóm mô hình mua tr(c ti3p ho c tính
thành ti6n thông qua các d( án song ph!'ng ho c +a ph!'ng:

7
A. Nhang mô hình dòng ch y và ch1t l+bng n+Bc có tính th+,ng m"i trên th?
giBi ph i kf 2?n h6 mô hình MIKE, trong 2ó MIKE11 (vGi mô+un thu# l(c HD, mô
+un tính m n, ch*t l!Bng n!Gc AD, ECOLAB,...) Pây là b9 phDn m6m c;a Vi n DHI
Pan M ch, +!Bc )ng dCng, nghiên c)u cho d( án quy ho ch và qu n lý tài nguyên n!Gc
và phòng ch<ng thiên tai t i nhi6u n!Gc trên th3 giGi nh! Nh%t B n, Thái Lan,
Bangdales... Trong khuôn khg c;a D( án ting c!2ng ning l(c các Vi n Ngành n!Gc K
Vi t Nam, DHI +ã +ào t o và chuy@n giao b n quy6n cho m9t s< c' quan ngành n!Gc
thu9c B9 NN&PTNT.
M9t s< phDn m6m h MIKE khác nh! MIKEBASIN (dùng cho tính cân bOng
n!Gc), MIKE FLOOD dùng cho mô ph5ng ld, MIKE21 dùng cho bài toán n<i 1 chi6u
và 2 chi6u trong m9t vùng nh5,..
V6 b9 MIKE 11: MIKE 11 là phDn m6m thu9c h MIKE vGi modun tính dòng
ch y HD và modun AD dùng cho tính lan truy6n ch*t (m n,…), +@ tính lan truy6n ch*t
ô nhiem ph i dùng ECOLAB vGi các y3u t< lan truy6n ch*t t th*p tGi cao.
P@ tính dòng ch y trong sông kênh MIKE 11 cdng sR dCng h ph!'ng trình
Saint-Venant m9t chi6u và sR dCng s' +` sai phân 6 +i@m xen kb Q, H c;a Abbott và
Ionescu; tài li u +,a hình +!Bc cho t i các m t c=t tính H; v%n t<c u +!Bc tính t i +i@m
Q; H ph!'ng trình sai phân +!Bc gi i tr(c ti3p và bOng ph!'ng pháp l p, vì v%y t<c +9
tính ch%m và cDn có kinh nghi m xR lý khi t o +i6u ki n ban +Du (hotstart file). Trong
MIKE 11 +ã xét các công trình c<ng +%p phg bi3n, tuy nhiên +ôi khi khi g p tr!2ng hBp
không gn +,nh khi ph i v%n hành công trình. Trong modun AD +ã sR dCng ph!'ng
pháp sai phân h u h n cho ph!'ng trình lan truy6n ch*t m9t chi6u vì th3 th!2ng g p
hi n t!Bng khu3ch tán s< nh h!Kng +3n +9 chính xác c;a k3t qu nh! n`ng +9 có khi
b, âm, ho c khi không có ngu`n sinh v%t ch*t trong mi6n mà n`ng +9 trong mi6n cao
h'n giá tr, K biên,…
P@ sR dCng công cC GIS, trong MIKE 11 +ã dùng k3t hBp vGi b9
ArcView/Arcview GIS +@ tg ch)c c' sK d li u và bi@u dien k3t qu (thông qua các
script bOng ngôn ng Avenue).
Nhìn chung nh ng !u nh!Bc +i@m c;a b9 MIKE 11 (+!Bc sR dCng nhi6u K Vi t nam
ch; y3u qua d( án ting c!2ng ning l(c cho các Vi n ngành n!Gc) nh! sau:
+ †u +i@m:
- Là phDn m6m th!'ng m i nên phDn giao di n r*t m nh, h u hi u.
- PhDn n<i k3t vGi công cC GIS r*t m nh k@ c t o Database (M c dù ph i cDn
thêm các phDn m6m GIS nh! ArcView hay ArcGIS,..)
- Các ti n ích +Dy +;, de cho ng!2i sR dCng.
- Thu%n ti n cho vi c gi i quy3t các bài toán v a và nh5.
+ Nh!Bc +i@m:
- Không bi3t +!Bc phDn lõi (phDn thu%t toán, tg ch)c ch!'ng trình,..) nên ng!2i sR
dCng không th@ c i biên, c%p nh%t mà ph i qua n'i bán, khi +ó ph i tr thêm ti6n
và m*t th2i gian ch2 +Bi,..)
- Khi ph i tính cho bài toán lGn nh! PBSCL trong m9t th2i gian dài (mô ph5ng c
m9t nim cho ld và c n) MIKE 11 +òi h5i nhi6u th2i gian tính trên máy không

8
thu%n ti n cho giai +o n ch y hi u chTnh vì ph i ch y r*t nhi6u lDn mGi hi u chTnh
+!Bc m9t tham s< nên t<n th2i gian ch y trên máy. H'n n a, +@ t o +i6u ki n ban
+Du (hotstart file) +òi h5i nhi6u kinh nghi m và th!2ng ph i xu*t phát t b!Gc
th2i gian nh5..
- P9 chính xác c;a k3t qu tính, + c bi t cho các bài toán lan truy6n ch*t (m n,
BOD, DO,..) nhi6u khi không + m b o do b n ch*t thu%t toán +!Bc sR dCng
(khu3ch tán s< d-n +3n n`ng +9 âm ho c n`ng +9 sát biên lGn h'n biên khi không
có ngu`n trong mi6n)
- Vì là phDn m6m th!'ng m i nên giá thành r*t +=t (MIKE11+ECOLAB giá
18000EU, cj 400 tri u +`ng Vi t nam cho m9t license) mŠi license, d ng khoá
c)ng, chT dùng +!Bc cho m9t máy tính, ho c cdng có phiên b n ch y n<i k3t máy
tính trên m ng nh!ng giá thành cao h'n nhi6u.
- Nhi6u nghiên c)u trong n!Gc +ã sR dCng mô hình MIKE11 +@ làm công cC tính
toán thu# l(c và ch*t l!Bng n!Gc. Nh!ng sau khi hoàn thành d( án không chuy@n
giao công ngh +!Bc vì các c' quan h!Kng lBi t d( án không có b n quy6n sR
dCng MIKE11 và d( án cdng th!2ng không có +; kinh phí +@ mua phDn m6m
chuy@n giao.
B. ISIS: B9 phDn m6m này c;a Công ty Halcrow và tr!2ng Wallingford ph<i hBp
xây d(ng, +!Bc sR dCng trong ch!'ng trình sR dCng n!Gc (WUP) c;a U# H9i sông Mê
Công. MŠi m9t n!Gc thành viên có +!Bc 2-3 license. Tuy phDn m6m này, +<i vGi Vi t
Nam, ch!a th!'ng m i hoá nh! MIKE , nh!ng du nh%p vào Vi t nam thông qua các d(
án có th@ chuy@n giao công ngh nh! Ch!'ng trình WUP nói trên +ây.
Gi<ng nh! b9 MIKE11, phDn m6m ISIS cdng sR dCng h ph!'ng trình Saint-
Venant m9t chi6u cho dòng ch y và ph!'ng trình lan truy6n ch*t m9t chi6u cho m n.
Khác vGi MIKE 11, trong ISIS sR dCng s' +` sai phân Preissmann cho dòng ch y và lan
truy6n m n. Cdng nh! MIKE 11 phDn m6m ISIS ch!a có kh ning tính m n trong +`ng.
Vì là phDn m6m th!'ng m i, ISIS cdng có phDn giao di n khá +Œp và ti n dCng, tny
nhiên cdng b9c l9 m9t s< y3u +i@m và khó khin khi gi i quy3t bài toán trên ph m vi
r9ng, nhi6u liên k3t nh! PBSCL. P c bi t các lŠi v6 +9 chính xác c;a k3t qu tính, + c
bi t v6 m n. Trong khuôn khg c;a ch!'ng trình WUP, phDn m6m ISIS +ã +!Bc sR dCng
cho PBSCL K d ng m ng kênh sông +!Bc +'n gi n hoá r*t nhi6u (b5 m ng kênh c*p 2,
ch; y3u gi l i dòng chính), nh!ng ch!a cho k3t qu có th@ sR dCng +!Bc, + c bi t là
phDn tính m n. Mô +un ch*t l!Bng n!Gc v-n ch!a +!Bc thR nghi m nên ch!a có k3t qu
+ánh giá cC th@. T<c +9 tính tóan c;a ISIS cdng r*t ch%m và cdng k3t hBp vGi ArcView
+@ n<i k3t vGi GIS và Database. Nh! v%y khi mua MIKE 11 ho c ISIS ph i tr c ti6n
b n quy6n c;a ArcView.
2.2.2. Nhóm mô hình phi th+,ng m"i (theo nghia Vi%t nam ch+a ph i mua mà có
2+bc qua các con 2+jng khác nhau nh+ d- án hk trb song ph+,ng homc 2ào t"o)
Các b9 phDn m6m khác nh! Duflow, Sobek/Wendy,Telemax, Qual2-E, Wasp6
vv...+!Bc du nh%p qua các các con +!2ng c;a du h c sinh ho c các d( án nh5 song
ph!'ng. P<i vGi các d( án qu<c t3 thì +ây cdng là các b9 phDn m6m th!'ng m i, ph i
mua b n quy6n nên khi sR dCng th!2ng +!Bc c' quan c*p phDn m6m khuy3n cáo rOng

9
có th@ ch*p nh%n m9t s< r;i ro gây thi t h i do không +!Bc +ào t o, t%p hu*n và không
hi@u bi3t nh ng h n ch3 c;a mô hình nên khi áp dCng gây lŠi. Vì không có mã ngu`n
nên không hi@u +!Bc h3t phDn lõi bên trong xR lý ra sao (nh! thu%t tóan, các xR lý + c
bi t,..) và ch!a +!Bc áp dCng cho các bài toán lGn và ph)c t p nh! PBSCL. Các phDn
m6m này có ngu`n g<c t châu Âu (ho c Mc) vGi +i6u ki n sông ngòi khác hln +i6u
ki n Vi t nam (chlng h n K Vi t nam m ng kênh sông có d ng m ch vòng ph)c t p,
ch,u nh h!Kng c;a th;y tri6u,..) cho nên không ph i khi nào cdng sR dCng +!Bc các
phDn m6m nêu trên. Có th@ xét qua phDn m6m Sobek, Duflow và Qual2-E:
SOBEK: PhDn m6m này do Delft,Hà lan, phát tri@n, g`m phDn dòng ch y và tính
tóan ô nhiem 1,2 chi6u, +ã n<i k3t vGi công cC GIS. Pã sR dCng h ph!'ng trình Saint-
Venant 1 chi6u cho dòng ch y trong kênh sông (trong ph!'ng trình có k@ s< h ng gió và
nh h!Kng c;a góc nh%p l!u). SOBEK cdng sR dCng l!Bc +` sai phân xen kb gi<ng nh!
MIKE11, có +i@m H và +i@m Q; +,a hình +!Bc cho t i các +i@m tính H.
Các y3u t< ô nhiem +!Bc mô ph5ng bOng ph!'ng trình lan truy6n ch*t 1 chi6u có
k@ tGi quá trình bi3n +gi sinh hóa c;a các ch*t ô nhiem. Ph!'ng trình lan truy6n ch*t
m9t chi6u +!Bc gi i bOng ph!'ng pháp sai phân, m c dù có các l(a ch n các s' +`,
nh!ng do b n ch*t c;a l!Bc +` sai phân, k3t qu tính v-n b, nh h!Kng bKi hi n t!Bng
khu3ch tán s<.
Qual2-E: PhDn m6m này do c' quan b o v môi tr!2ng c;a Mc (EPA) phát tri@n
và +ã +!Bc sR dCng r9ng rãi K Mc và m9t s< n!Gc châu Âu. Qual2-E +ã +!Bc du nh%p
vào Vi t Nam qua m9t s< d( án. Qual2-E cdng sR dCng h ph!'ng trình Saint-Venant
và lan truy6n ch*t m9t chi6u và gi i bOng ph!'ng pháp sai phân và có th@ sR dCng cho
nhi6u y3u t< ô nhiem (BOD, DO,T o, Nit', Ph<t pho,..). Nh!Bc +i@m c;a Qual2-E là
chT áp dCng cho m ng sông +'n gi n có d ng hình cây (không áp dCng cho m ng sông
d ng m ch vòng); thi3t di n kênh sông ph i +6u d ng hình thang, hay hình ch nh%t và
không ch,u nh h!Kng c;a th;y tri6u
Duflow: Pây là phDn m6m +!Bc phát tri@n bKi Vi n th;y l(c (IHE) c;a Hà lan,
P i h c công ngh Delft, STOWA và tr!2ng P i h c nông nghi p Wageningen. Duflow
+!Bc thi3t k3 +@ sR dCng cho nhi6u mCc tiêu (tính tri6u, ld, sR dCng n!Gc,..). Duflow
cdng gi i quy3t các bài tóan lan truy6n ch*t trong kênh sông có các công trình. S' +` sai
phân 4 +i@m c;a Preissmann +ã +!Bc sR dCng cho bài tóan th;y l(c. Duflow có giao
di n +` h a ti n dCng. Vì +ây là phDn m6m thi3t k3 ch; y3u cho gi ng d%y và +ào t o,
cho nên khi sR dCng cho các bài tóan lGn cDn có c i biên.
2.3 Mô hình trong n+Bc:
Do các yêu cDu c;a th(c tien quy h ach và sR dCng tài nguyên n!Gc, nhi6u chuyên
gia trong n!Gc ph i t( xây d(ng các b9 phDn m6m, +@ khi cDn thi3t, có th@ t( sRa +gi và
c%p nh%t thu%t tóan, mã ngu`n (code) +@ có th@ +áp )ng +!Bc các yêu cDu tính tóan cC
th@. Các b9 phDn m6m do các cán b9 trong n!Gc +!Bc nh=c tên và áp dCng nhi6u cho
các d( án trên 2 P`ng bOng g`m:
VRSAP, +ây là b9 phDn m6m +!Bc xem là +Du tiên cho tính tóan th;y l(c m ng
kênh sông, do c< PGS Nguyen nh! Khuê phát tri@n sau +Bt th(c t%p t i Hà Lan vào nim
1978. VRSAP +ã +!Bc Phân vi n Kh o sát Quy ho ch Th;y lBi Nam b9 (Nay là Vi n

10
Quy ho ch Th;y lBi mi6n Nam) sR dCng cho nhi6u d( án quy ho ch c d( án trong
n!Gc và qu<c t3. VRSAP +!Bc nhóm mô hình c;a Vi n Quy ho ch Th;y lBi mi6n Nam
hoàn thi n dDn trong quá trình áp dCng. Do PGS Khuê +ã m*t, phDn nâng c*p và hoàn
thi n trong n<i k3t vGi GIS +!Bc giao cho PGS Nguyen T*t P=c + m nhi m và +ã có
báo cáo qua m9t +6 tài NCKH c*p B9 nim 2005, +ã +!Bc nghi m thu 2007.
M9t s< !u nh!Bc +i@m c;a VRSAP (khi ch!a nâng c*p):
- Páp )ng +!Bc các yêu cDu tính toán cho các bài toán lGn c;a PBSCL m c dù
ph i tính riêng ld ki t.
- Có ch!'ng trình ngu`n, có th@ hi@u thu%t toán và có th@ ch; +9ng sRa ch a, thay
+gi, m c dù +@ hi@u +!Bc source codes không ph i de dàng.
- Giao di n còn +'n gi n và ch!a +Œp
- T<c +9 tính còn ch%m do ph i tính l p
- Kh ning n<i k3t vGi công cC GIS và Database ch!a m nh
- Cách tg ch)c s< li u cDn +!Bc nâng c*p
- PhDn tính ch*t l!Bng n!Gc (ch; y3u là m n) còn g p khó khin nh! +ánh giá c;a
NEDECO (Xem tài li u So sành SAL và VRSAP, NEDECO 1991).
PhDn c i ti3n VRSAP +@ thành VRSAP-SAL sb +!Bc trình bDy trong phDn d!Gi.
KOD1 c;a GS-TSKH Nguyen Ân Niên. Pây là phDn m6m d(a trên s' +` sai phân
hi n. PhDn giao di n, n<i k3t GIS và Database +ang trong giai +o n nâng c*p và hoàn
thi n. M c dù th2i gian tính nhanh nh!ng nhi6u khi g p v*n +6 cân bOng toàn cCc nh
h!Kng tGi +9 chính xác c;a k3t qu . Tr!Gc +ây khi t<c +9 xR lý c;a máy tính còn ch%m
thì thu%t toán hi n còn h u ích. KOD1 ch; y3u +!Bc m9t s< cán b9 c;a Vi n Khoa h c
th;y lBi sR dCng.
HydroGIS c;a TS Nguyen H u Nhân: Pây là phDn m6m mGi +!Bc xây d(ng trong
m9t s< nim gDn +ây, phDn n<i công cC GIS, demo k3t qu và giao di n khá t<t. Tuy
nhiên, do tác gi ít công b< v6 thu%t toán nên khó +ánh giá. HydroGis cdng gi i h
ph!'ng trình Saint-Venant m9t chi6u bOng s' +` sai phân Preissmann, nh!ng gi i tr(c
ti3p h sai phân bOng ph!'ng pháp l p nên t<c +9 tính tóan ch!a nhanh. P@ k3t hBp vGi
phDn vb tác gi +ã thêm m9t s< +i@m tính trung gian. PhDn tính m n cdng dùng ph!'ng
pháp phân rã nh!ng chi ti3t c;a thu%t tóan, c dòng ch y và lan truy6n ch*t ch!a th*y
tác gi công b< chi ti3t. GDn +ây, TS Nhân có thêm phDn tính dòng ch y xi3t bOng
ph!'ng pháp sóng +9ng h c, tuy nhiên trên vùng núi có nh ng + an v a ch y xi3t, v a
ch y êm thì ph!'ng pháp sóng +9ng h c không áp dCng +!Bc.
MK4 c;a PGS-TS Lê Song Giang, P i h c Bách khoa Tp. H` Chí Minh. Pây là
phDn m6m mang tính h c thu%t nhi6u h'n và ch; y3u dùng trong gi ng d%y, vi c áp
dCng cho các bài toán th(c t3 lGn còn h n ch3. PhDn giao di n c;a MK4 khá t<t, và
+ang trong giai +o n phát tri@n.
SAL (hay SALBOD) c;a GS-TS Nguyen T*t P=c. SAL +!Bc xây d(ng t nh ng
nim 80 c;a th3 k# 20 (vGi các phiên b n khác nhau qua quá trình hòan thi n) và +ã
+!Bc áp dCng cho nhi6u d( án lGn trên PBSCL, h th<ng sông Sài gòn-P`ng Nai-Th,
v i, k@ c sR dCng cho các d( án qu<c t3 (thu# l(c, m n, ô nhiem, chua phèn). SAL
cdng gi i h ph!'ng trình Saint-Venant m9t chi6u bOng s' +` sai phân Preissmann. Tuy

11
nhiên trong SAL +ã dùng ph!'ng pháp tuy3n tính hóa nên không cDn gi i l p. M t khác
trong SAL, tr!Gc tiên dùng các công th)c truy +ugi +@ +!a v6 gi i h ph!'ng trình có
>n s< chT là m(c n!Gc t i nút hBp l!u và sR dCng thu%t tóan gi i ma tr%n th!a nên t<c +9
tính tóan nhanh. PhDn lan truyên ch*t trong SAL sR dCng ph!'ng pháp phân rã và gi i
ph!'ng trình t i thuDn túy bOng ph!'ng pháp + c tr!ng k3t hBp vGi n9i suy spline nên
b o + m không b, n`ng +9 âm, m n lan truy6n tGi +âu tính tGi +ó nên ti3t ki m th2i gian
tính. PhDn tính m n (và ch*t l!Bng n!Gc) c;a SAL cho k3t qu hBp lý, gn +,nh và +ã
+!Bc chuyên gia n!Gc ngoài th>m +,nh trong d( án Quy ho ch tgng th@ PBSCL (Xem
so sánh SAL và VRSAP, NEDECO 1991). Dùng SAL có th@ tính +!Bc các y3u t< dòng
ch y (m(c n!Gc, l!u l!Bng, v%n t<c,...) tính +!Bc +9 m n và m9t s< y3u t< c;a ch*t
l!Bng n!Gc (ô nhiem h u c', n!Gc làm mát, phèn,..) Nh!Bc +i@m c;a SAL là phDn giao
di n, k3t n<i GIS và Databse. PhDn này +ang trong quá trình xây d(ng và hoàn thi n.
PhDn h c thu%t c;a SAL là c' sK chính trong c i ti3n VRSAP cho nên có tên VRSAP-
SAL.
Ngòai ra còn có m9t s< phDn m6m khác do m9t s< tác gi trong n!Gc phát tri@n
trong khuôn khg các lu%n án ho c các nghiên c)u riêng lŽ và còn ít +!Bc áp dCng cho
các bài tóan th(c t3, ho c áp dCng theo nghSa thR nghi m.
2.3 Mô hình VRSAP và nhang yêu c^u nâng c1p, c i ti?n
Ch!'ng trình máy tính mang tên VRSAP c;a c< PGS Nguyen nh! Khuê, khKi
+Du t 1978, dùng cho tính toán thu# l(c m ng kênh sông. T khi ra +2i ch!'ng trình
này +ã +!Bc các kc s! trong n!Gc sR dCng r9ng rãi và thành công cho nhi6u d( án qui
ho ch tài nguyên n!Gc trên +`ng bOng sông H`ng và +`ng bOng sông CRu long bao g`m
c các d( án do n!Gc ngoài tài trB, nh! d( án qui ho ch tgng th@ P`ng bOng sông CRu
Long do NEDECO (Hà Lan) th(c hi n, d( án qui ho ch và ki@m soát ld châu thg sông
Mê Công do công ty KOICA c;a Hàn Qu<c th(c hi n,... Trong quá trình áp dCng,
ch!'ng trình VRSAP +ã +!Bc hoàn thi n dDn t ch y trên môi tr!2ng DOS chuy@n sang
môi tr!2ng WINDOWS, n<i k3t vGi công cC thông tin +,a lý (GIS). V6 c' b n ch!'ng
trình VRSAP +ã +áp )ng +!Bc các yêu cDu tính toán, tuy nhiên do nhu cDu phát tri@n,
kích cj c;a các bài toán qui ho ch cdng ting dDn, không chT K m)c +9 P`ng bOng c;a
Vi t nam mà K m)c +9 châu thg (chlng h n c Vi t Nam và Cim pu chia) và ph i mô t
vGi th2i gian dài và vGi các k,ch b n ph)c t p v6 v%n hành các h th<ng c<ng +%p.
Các ch!'ng trình tính trong n!Gc cdng có nh ng !u nh!Bc +i@m riêng. Ch!'ng
trình máy tính mang tên SAL (hay SALBOD) c;a GSTS Nguyen T*t P=c ra +2i vào
nh ng nim 80, qua quá trình áp dCng cdng +ã +!Bc hoàn thi n dDn k@ c thu%t toán và
ch!'ng trình. Trong th2i gian tôi làm qu n lý Vi n Quy ho ch Th;y lBi mi6n Nam
(10/1996 +3n 1/2009) +ã nhi6u lDn hŠ trB, t o +i6u ki n +@ GSTS Nguyen T*t P=c là
m9t trong các chuyên gia hàng +Du c;a n!Gc ta v6 th;y l(c cùng nhóm chuyên gia mô
hình c;a Vi n +i sâu tìm hi@u +ánh giá, !u khuy3t 2 mô hình VRSAP và SAL +@ nâng
c*p lên tDm cao mGi, +`ng th2i c< g=ng v%n dCng các thành t(u tin h c và h c cách giao
di n c;a các phDn mêm n!Gc ngoài. Ch!'ng trình c i ti3n, nâng c*p mang tên VRSAP-
SAL là mong mu<n s( k3 th a và phát tri@n.

12
2.3.1 Các 2ifm c^n c i ti?n, nâng c1p trong VRSAP:
C u trúc s7 liLu:
S< li u +,a hình trong VRSAP +!Bc nh%p vào theo t ng + an. M9t +o n sông
trong th(c t3 +!Bc giGi h n bKi 2 m t c=t ngang sông, nh!ng trong VRSAP, khi nh%p
vào tính tóan chT dùng m9t m t c=t trung bình (mctb nh! hình 5) d(a trên m t c=t +o
+ c th(c t3 i và i+1 t i 2 +Du + an [i, i+1].

i mctb i+1
Hình 5: M t c=t trung bình trong VRSAP
Quá trình xR lý và l*y m t c=t trung bình này phC thu9c vào ch; quan ng!2i xR lý
s< li u, không theo m9t quy lu%t ch t chb nh*t +,nh, vì v%y sau khi hi u chTnh mô
hình, trong nhi6u tr!2ng hBp, khó hình dung +!Bc m t c=t th(c t3 c;a + an ra sao
n3u không ph i ng!2i xR lý ban +Du ho c ng!2i hi u chTnh mô hình. M t khác khi
tính tóan ch*t l!Bng n!Gc cDn có tr!2ng v%n t<c t i i và i+1 trong VRSAP sb chT tính
+!Bc v%n t<c trung bình + an mà không có giá tr, v%n t<c t i m t c=t. Dùng m t c=t
trung bình + an sb khó cho tg ch)c liên k3t và truy c%p vGi c' sK d li u (CSDL) +,a
hình các m t c=t. VGi hDu h3t các s' +` khác, các s< li u +o + c g<c +!Bc sR dCng,
còn cách xR lí +@ tính tóan phC thu9c vào t ng thu%t tóan mà không thay +gi s< li u
g<c, +@ trong tr!2ng hBp cDn thi3t có th@ +<i chi3u trK l i.
Trong VRSAP c< +,nh 13 c*p +,a hình, mŠi c*p th!2ng cách nhau 0,5m, +@ cho
s< li u +,a hình m t c=t sông, nghSa là biên +9 dao +9ng m(c n!Gc chT cj 6m, n3u
ngòai giGi h n này trong VRSAP ph i th(c hi n ng ai suy theo ch; quan c;a ng!2i
l%p thu%t tóan, nhi6u khi sai th(c t3, chlng h n nhánh sông KongPong Cham +3n
Kratie, m(c n!Gc bi3n +gi cj 20m (t mùa khô sang mùa ld), nh! v%y cDn dùng tGi
41 c*p m(c n!Gc (mŠi c*p cách nhau 0,5m). Pi@m này sb +!Bc c i ti3n. VGi ô ru9ng
kín trong VRSAP cdng có khó khin này nh!ng +!Bc kh=c phCc bOng cách x3p
ch`ng các ô ru9ng. P@ ph; +; s( bi3n +gi c;a m(c n!Gc trong VRSAP-SAL có th@
cho +; s< c*p n!Gc cho c sông và ru9ng phC thu9c vào kh ning s< li u
T7c tính toán: Trong VRSAP dùng ph!'ng pháp l p và gi i tr(c ti3p h
ph!'ng trình + i s< có >n s< là m(c n!Gc t i t*t c các m t c=t trên h th<ng nên b%c
ph!'ng trình lGn, t +ó ting th2i gian tính toán. P@ tính bài toán ld PBSCL (tùy
thu9c l ai máy) cdng có khi m*t m9t vài gi2 máy tính.
HL ph Nng trình xu t phát: Các phDn m6m tính tóan th;y l(c +6u sR dCng h
ph!'ng trình Saint-Venant m9t chi6u d!Gi các d ng khác nhau. Trong VRSAP sR
dCng m9t d ng ph!'ng trình có ch)a nhi6u h s< mà v6 m t th(c hành sb ting +9
ph)c t p và thêm nhi6u phép tính, và vGi các bài tóan lGn làm ting th2i gian tính
tóan trên máy, tuy ngày nay s( phát tri@n c;a máy tính +ã +áp )ng khá t<t t<c +9 tính
tóan.

13
Cách mô ph(ng và ghép n7i các ô ru ng: Trong VRSAP mŠi ô ru9ng hK ho c kín
(bi@u th, bOng 6 c*p di n tích) +!Bc n<i vGi m9t nút ho c m9t + an sông. Trên th(c
t3 bao quanh mŠi ô ru9ng có r*t nhi6u + an và nút sông, khi ld tràn các ô ru9ng l i
có th@ n<i vGi nhau ch) không chT n<i vGi sông (+@ gi i quy3t khó khin này trong
VRSAP t o các kênh gi , nh!ng vào mùa khô các kênh gi th!2ng b, c n +áy). Khi
l*y n!Gc t!Gi (trong mùa c n) cdng +!Bc g=n vGi nút sông. Nh ng h n ch3 này nh
h!Kng +3n k3t qu tính tóan.

Ô ru9ng R1 và R2 có th@
Ô ru9ng n<i
n<i vGi nhau và +`ng
chT vGi 1 th2i vGi nhi6u + an
R1 R2
+ an trong trong VRSAP-SAL
VRSAP

Hình 6: Cách liên k3t ô ru9ng vGi + an sông, ô ru9ng vGi ô ru9ng
Trong VRSAP-SAL th(c hi n thay +gi thu%t tóan +@ có th@ cho m9t ô ru9ng n<i
vGi nhi6u + an, các ô ru9ng có th@ n<i vGi nhau, ting thêm s< c*p n!Gc mô t +,a
hình ô ru9ng (ch) không ph i 6 c*p nh! trong VRSAP). T*t nhiên, khi m(c n!Gc
d!Gi các ng!jng tràn thì n!Gc không ch y, và nh! v%y m9t s' +` có th@ tính +`ng
th2i c n và ld.
SN R s7: Trong VRSAP sR dCng s' +` sai phân >n c;a Dronker, vGi s' +` này
cùng m9t s< h ng, chlng h n + o hàm theo th2i gian, trong ph!'ng trình liên tCc
+!Bc l*y gi<ng s' +` Preissmann còn trong ph!'ng trình chuy@n +9ng l i l*y >n
hòan tòan mà không th<ng nh*t nh! s' +` Preissmann.
HiLn t ng m t n ?nh s7 trong tính toán và v%n hành công trình: Pây là +i@m
th!2ng g p trong các phDn m6m. PhDn này cdng +!Bc t%p trung c i ti3n.
Tính thuS l c cho các sông vùng núi (ch3 +9 ch y xi3t). Do K Vi t nam hDu h3t là
các sông +`ng bOng (sông H`ng, hay P`ng bOng sông CRu Long) nên các phDn m6m
chT quan tâm tGi ch3 +9 ch y êm. Yêu cDu tính tóan vGi các sông vùng núi b=t +Du
gia ting, vì th3 cDn ph i xem xét bg xung thêm ch3 +9 ch y xi3t trong quá trình tính
tóan.
Tính tóan lan truyUn ch t: Trong VRSAP +ã có phDn tính m n (và b=t +Du thR
nghi m vGi bài tóan ch*t l!Bng n!Gc) bOng s' +` sai phân trung tâm..Các s' +` sai
phân dùng +@ gi i ph!'ng trình lan truy6n ch*t m9t chi6u +6u g p hi n t!Bng khu3ch
tán s<, hi n t!Bng này +ôi khi làm m*t ý nghSa v%t lý c;a k3t qu tính tóan, nh! n`ng
+9 âm ho c cao h'n giá tr, biên khi không có các ngu`n bên trong mi6n. Không b o
+ m s( phù hBp pha lan truy6n. Các phDn m6m lGn nh! MIKE 11 hay ISIS cdng b,
nh!Bc +i@m này. Do +ó cDn th(c hi n c i biên +@ b o + m tính b o toàn c;a ch*t lan
truy6n. Trong VRSAP-SAL kh=c phCc nh!Bc +i@m này bOng cách sR dCng ph!'ng
pháp phân rã vGi ph!'ng pháp + c tr!ng +@ gi i ph!'ng trình t i.

14
M t s7 i m khác: Trong VRSAP còn có m9t sai sót v6 vi c dùng n9i suy tuy3n
tính cho di n tích theo c*p n!Gc (th(c t3 là n9i suy c*p 2). Vì th3 di n tích n9i suy
th!2ng lGn h'n di n tích th(c t3, d-n +3n m(c n!Gc th!2ng th*p h'n m(c n!Gc th(c
và trong hi u chTnh cDn làm các th; thu%t khác nhau tùy thu9c ng!2i sR dCng +@
+!Bc k3t qu mong mu<n. D!Gi +ây là tóm t=t c' sK lý lu%n v6 sai s< gi a n9i suy
tuy3n tính và n9i suy +úng (b%c 2) trong khi tính di n tích.
Khi m(c n!Gc th*p h'n Zmin thì coi phDn m t c=t ngang d!Gi Zmin nh! m9t tam
giác +@ n9i suy:
b h
Tính chi6u r9ng b: = = b = .B ( = FA)
B H
Trong +ó FA (= ) là t# l chi6u cao 2 tam giác nh!
cách quy !Gc trong code ch!'ng trình VRSAP B
a b.h
=
Di n tích: A B.H
= . ( = FA.FA) b
a = A. .
Nh n xét: Rõ ràng di n tích ph i n i suy b c 2.
H Zmin
Th ng thì ít khi m'c n (c xu)ng d ói Zmin h
cho nên sai ss tính toán cu PGS Khuê có thf
ch1p nh(n 2+bc trong tr+jng hbp m-c n+Bc
d+Bi Zmin. Tuy nhiên, khi Z>Zmin, +@ tính di n tích, Zday
PGS. Khuê +ã dùng t# l tuy3n tính nên d-n tGi
làm ting di n tích nh! gi i thích d!Gi +ây
b* h
*
= = b* = .B* ( = FA) B*
B H Bi+1
Bi +1 Bi
hay b* =
2 H
T +ó b = ( Bi +1 Bi ) + 2b* = Bi + ( Bi +1 Bi ) b b*
h
Pây là công th)c n9i suy tuy3n tính cho chi6u r9ng.
Tuy nhiên công th)c n9i suy di n tích ph i nh! sau:
Bi
h(b + Bi ) H ( Bi + Bi +1 ) a b + Bi 2 Bi + ( Bi +1 Bi )
a= ; A= ; = =
2 2 A Bi +1 + Bi Bi +1 + Bi
2 + (T 1) Bi +1 2 + (T 1)
= ; T= ; a= A= A
T +1 Bi T +1
Hay a = A
2 + (T 1) 2(1 )
VGi ký hi u = = + ; ”1.
T +1 T +1
Nh! v%y khi =1 thì =1
Trong công th)c trên n3u T=1 (hình ch nh%t) thì a = A

15
Trong tính toán, PGS. Khuê l*y: a = A . Nh! v%y công th)c c;a PGS Khuê chT +úng
vGi hình ch nh%t còn vGi tr!2ng hBp b*t k• di n tích +ã +!Bc ting lên 1/ lDn.
0.2
B ng bên là giá tr, T 2 5 10
ting di n tích do 1/ 1.36 2.14 2.63
n9i suy bOng tuy3n 0.5
tính T 1.2 2 3 5 10
1/ 1.07 1.02 1.33 1.5 1.69
0.8
T 1.5 2 3 5 10
1/ 1.04 1.07 1.11 1.15 1.2

Nh! v%y, phép n9i suy trên làm ting di n tích, + c bi t khi có bãi (t)c T lGn).

Trong hình bên phDn di n tích gia ting +!Bc tô


+%m.
Vi c gia ting này chT có nh h!Kng khi có bi3n
+gi lGn v6 chi6u r9ng, chlng h n t lòng kênh
lên baS trong bài toán ld. Tuy nhiên, v*n +6 này
+ã +!Bc kh=c phCc sRa l i cách n9i suy di n
tích bOng cách tính di n tích nh! 1 hình thang.

V1n 2 gi i ph+,ng trình 2"i ss 2f tính m-c n+Bc t"i các nút
K3t qu gi i trong VRSAP phC thu9c vào trình t( khR; khR t +'n gi n +3n ph)c
t p. Chlng h n m9t l!Gi sông sau khi khR lo i 2 sb còn l i nh! hình vb và có 2 cách khR
lo i 3 nh! sau:
i) Cách 1:
Nút khR Nút hi u chTnh 12
i j k 4

4 12 5 5 13
12 13 5
5 13 6 6 14 15
7 6 16
16 6 15
14 6 13 16
13 6 15

16
ii) Cách 2:
Nút khR Nút hi u chTnh
i j k
VGi 2 cách khR này
4 12 5 có th@ cho k3t qu
16 15 7 không gi<ng nhau do
7 6 15 sai s< làm tròn trong
15 13 6 máy tính
14 13 6
12 13 5
5 13 6

C i ti?n cách tính mmn (và lan truy n ch1t):


Ph!'ng trình t i khu3ch tán m9t chi6u là c' sK +@ tính m n và m9t s< y3u t< c;a
ch*t l!Bng n!Gc trên m ng kênh sông. Trong vùng nh h!Kng tri6u, quá trình lan truy6n
(m n ho c ô nhiem) quy3t +,nh ch; y3u bKi dòng ch y, quá trình dispersion (phân tán
do s( phân b< không +6u trên m t c=t ngang) chT +óng vai trò th) y3u hay vai trò hi u
chTnh. Khi gi i s< ph!'ng trình t i thuDn tuý bOng các ph!'ng pháp sai phân +6u g p
v*n +6 khu3ch tán s< +ôi khi sinh ra n`ng +9 âm, không b o toàn kh<i l!Bng ho c các
giá tr, n`ng +9 sát biên lGn h'n giá tr, biên, ho c không b o toàn pha lan truy6n. Ph!'ng
pháp +!2ng + c tr!ng áp dCng cho ph!'ng trình t i thuDn túy cho phép b o tòan ch*t
lan truy6n vGi +i6u ki n xác +,nh chính xác chân +!2ng + c tr!ng và n9i suy các giá tr,
chân +!2ng + c tr!ng qua các giá tr, +ã bi3t t i các +i@m l!Gi. VGi thu%t tóan + c tr!ng
trong VRSAP-SAL không bao gi2 b, +9 m n âm ho c lGn h'n giá tr, biên, m t khác
cdng do ph!'ng pháp + c tr!ng, m n lan truy6n +3n +âu mGi ph i tính +3n +ó, cho nên
gi m +áng k@ th2i gian tính tóan. Xem phDn so sánh các ph!'ng pháp s< áp dCng cho
bài tóan ch*t l!Bng n!Gc trong phDn C. Có th@ th*y phép sai phân trung tâm cho k3t qu
sai c v6 pha l-n biên +9, phép sai phân theo h!Gng gi +!Bc pha nh!ng sai biên +9,
ph!'ng pháp + c tr!ng vGi n9i suy spline b%c 3 cho k3t qu khá t<t.
Tính dòng ch y xi?t:
Trong th(c t3 tính tóan, + c bi t +<i vGi các sông su<i mi6n núi, ta g p các
tr!2ng hBp dòng ch y hŠn hBp, có nghSa là lúc dòng ch y êm, lúc dòng ch y xi3t và có
lúc dòng ch y chuy@n ti3p gi a êm và xi3t. Khi kh o sát s< +i6u ki n biên c;a ph!'ng
trình Saint-Venant m9t chi6u bOng ph!'ng pháp +!2ng + c tr!ng +ã +i +3n k3t lu%n
rOng, vGi m9t nhánh sông +'n, khi dòng ch y êm thì cDn cho t i mŠi +Du biên m9t +i6u
ki n biên (m9t +Du cho H, m9t +Du cho Q, ho c cho H c 2 +Du), khi dòng ch y xi3t thì
ph i cho 2 +i6u ki n biên t i biên có +!2ng + c tr!ng +i vào trong mi6n. Tuy nhiên, khi

17
dòng ch y chuy@n ti3p t ch y êm sang ch y xi3t thì s' +` 4 +i@m không th@ áp dCng
+!Bc vGi h Saint-Venant.
Khi tính tóan dòng ch y không d ng, ng!2i ta th*y rOng s' +` khu3ch tán (b5 +i
s< h ng quán tính trong ph!'ng trình chuy@n +9ng c;a h ph!'ng trình Saint-Venant)
gn +,nh s< t<t h'n s' +` 4 +i@m, + c bi t vGi dòng chuy@n ti3p t êm sang xi3t (s< Frut
= 1). VGi !u +i@m này ta thay +gi ph!'ng trình chuy@n +9ng c;a ph!'ng trình Saint-
Venant bOng cách thêm vào m9t nhân tR và tùy thu9c s< Frut mà ta cho nhân tR này
các giá tr, nh! sau:
Q Q2 Z gAQ Q 1 Frm khi Fr 1 , m 1
+ + gA + =0 ; =!
t x A x K2 #0 khi Fr > 1; 3 m 5
B 2
trong +ó s< Frút Fr = Q , vGi B là chi6u r9ng và A là di n tích ch y;
gA3

VGi cách thay +gi này s' +` và thu%t tóan v-n +!Bc gi nguyên, tuy nhiên tùy
thu9c s< Frut mà có th@ tính s< h ng quán tính hay b5 s< h ng này, và thu%t tóan trK nên
m6m dŽo.
KvT LUxN VÀ KIvN NGHy
Các phDn nh%n xét, +ánh giá K trên qua tham kh o các ngu`n t! li u K trong và
ngoài n!Gc và nh%n th)c riêng c;a ng!2i vi3t bài này nên không th@ tránh kh5i nh ng
sai sót, mong ng!2i + c l!Bng th). Cá nhân tôi nh%n th*y có 3 mô hình th;y l(c trong
n!Gc r*t +áng quan tâm xem xét, sR dCng nh! VRSAP c;a PGS.TS Nguyen Nh!
Khuê, SAL c;a GSTS Nguyen T*t P=c và mô hình KOD c;a GSTSKH, Anh hùng lao
+9ng Nguyen Ân Niên.

18

You might also like