Bệnh học thủy sản - Bùi Quang Tề - toàn tập

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I
TS. Bïi Quang TÒ
BÖnh häc
thñy s¶n
N¨m 2006
BÖnh häc thñy s¶n 1
BÖnh häc thñy s¶n

BI£N SO¹N: bïI QUANG TÒ
vIÖN NGHI£N CøU NU¤I TRåNG THUû S¶N 1
§ÞA CHØ: §×NH B¶NG-Tõ S¥N-B¾C NINH
§iÖn tho¹i: 0241 841934 & 0241 841 524
Mobile: 0912016959
E-mail buiquangte@sbcglobal.net
N¨m 2006
Bïi Quang TÒ 2
Lêi nãi ®Çu

Nu«i trång thuû s¶n ngμy cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ngμnh kinh tÕ
cña n−íc ta. §Ó cã n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng t«m, ç, ba ba, çc ®Þa ph−¬ng ®· øng
dông nhiÒu lo¹i h×nh nu«i t«m, ç vμ më réng diÖn tÝch nu«i, do ®ã viÖc ®¶m b¶o
chÊt l−îng s¶n phÈm vμ bÖnh cña t«m, ç, çc thuû ®Æc s¶n kh¸c cã nhiÒu vÊn ®Ò
ph¸t sinh. Trong mÊy n¨m gÇn ®©y, bÖnh t«m, ç vμ çc thuû ®Æc s¶n kh¸c ®·
xuÊt hiÖn ë nhiÒu vïng trong c¶ n−íc. BÖnh ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho phong trμo
nu«i trång thuû s¶n. S¶n phÈm lμm ra kh«ng ®−îc thu ho¹ch hoÆc chÊt l−îng
gi¶m kh«ng phôc vô cho tiªu dïng vμ xuÊt khÈu, cho nªn c«ng t¸c phßng chèng
dÞch bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n ®ang ®ßi hái cÊp b¸ch.
§Ó gãp phÇn h¹n chÕ nh÷ng thiÖt h¹i do bÖnh t«m, ç g©y ra, chóng t«i ®·
biªn so¹n cuèn s¸ch BÖnh häc thuû s¶n. Cuèn s¸ch nh»m phôc vô cho c«ng t¸c
gi¶ng d¹y, häc tËp cña sinh viªn chuyªn ngμnh nu«i trång thuû s¶n, ®ång thêi
cung cÊp th«ng tin cÇn thiÕt cho çn bé nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç, çc c¬ së s¶n
xuÊt ®Ó tham kh¶o. Néi dung cña cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n dùa trªn çc kÕt qu¶
nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç cña n−íc ta trong thêi gian qua, ®Æc biÖt tõ n¨m 1990
trë l¹i ®©y. Bè côc cuèn s¸ch dùa trªn c¬ së tμi liÖu n−íc ngoμi vÒ bÖnh ç, bÖnh
gi¸p x¸c, bÖnh nhuyÔn thÓ, bÖnh l−ìng thª, bÖnh bß s¸t,... ®Ó biªn so¹n, tõng b−íc
bæ sung nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n−íc. Qua kinh nghiÖm nghiªn cøu vμ
trùc tiÕp nu«i trång thñy s¶n, chóng t«i m¹nh d¹n viÕt chung çc bÖnh cña ®éng
vËt thuû s¶n th−êng gÆp ë ViÖt nam vμo mét cuãn s¸ch BÖnh häc thñy s¶n, gåm
çc n«i dung sau:
PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n
PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm cña ®éng vËt thñy s¶n
PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng cña ®éng vËt thñy s¶n
PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n
Cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n cho kh¸o ®μo t¹o k÷ s− nu«i trång thuû s¶n
,ngoμi ra cã thÓ tham kh¶o cho s¶n xuÊt vμ nghiªn cøu.
Cuèn s¸ch hoμn thμnh nhê sù cæ vò vμ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu
nu«i trång thuû s¶n 1, Häc ViÖn kü thuËt ch©u ¸ (AIT), Tr−êng §¹i häc thuû
s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I vμ çc b¹n ®ång nghiÖp chuyªn
nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thμnh c¶m ¬n.
Cuèn s¸ch nμy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu h¹n chÕ, chóng t«i hy väng nhËn ®−îc ý
kiÕn ®ãng gãp ®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n.
N¨m 2006
T¸c gi¶
Môc lôc
Néi dung Trang
Lêi nãi ®Çu 2
Môc lôc 3
Ch−¬ng më ®Çu 8
PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n 11
Ch−¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh thñy s¶n 12
1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh trïng 12
1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm 12
1.2. BÖnh ký sinh trïng 14
2. BÖnh lý 20
2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh 20
2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý 24
3. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 32
3.1. M«i tr−êng sèng 32
3.2. MÇm bÖnh 39
3.3. VËt chñ 39
3.4. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 39
4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n 42
4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng 42
4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thñy s¶n 42
4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ph©n lËp vi khuÈn, nÊm virus, ký sinh trïng 44
Ch−¬ng 2: Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp cho nu«i trång thñy s¶n 45
1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 45
2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho ®éng vËt thuû s¶n 45
2.1. C¶i t¹o vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n 45
2.2. Tiªu diÖt çc nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 48
2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 49
Ch−¬ng 3: Thuèc dïng cho nu«i trång thñy s¶n 53
1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n 53
2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc 53
2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 54
2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n 55
2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc 55
3. T¸c dông cña thuèc vµ çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 55
3.1. T¸c dông cña thuèc 55
3.2. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 57
4. Ho¸ chÊt vµ thuèc dïng phßng trÞ bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n 60
4.1. Ho¸ d−îc 60
4.2. Kh¸ng sinh 65
4.3. Sulphamid 68
4.4 . Vitamin 71
4.5. ChÕ phÈm vi sinh 72
4.6. Thuèc vµ c©y th¶o méc ViÖt Nam 76
Danh môc thuèc cÊm sö dông vµ h¹n chÕ sö dông 85
Tµi liÖu tham kh¶o 87
Bïi Quang TÒ 4
Néi dung Trang

PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thñy s¶n 88
Ch−¬ng 4: BÖnh virus 89
1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp- SCV 91
2. BÖnh Herpesvirrus ë ç chÐp- KHV 94
3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç tr¾m cá GCRV 96
4. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç- VHS 101
5. Bönh virus ç trª s«ng- CCVD 103
6. BÖnh khèi u tÕ bµo lympho 106
7. BÖnh Indivirus ë ç biÓn 109
8. BÖnh ho¹i tö thÇn kinh ç biÓn- VNN 110
9. BÖnh MBV ë t«m só 114
10. BÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 119
11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m- YHD 125
12. BÖnh liªn quan ®Õn mang cña t«m- GAV 129
13.BÖnh nhiÔm virus d−íi da vµ ho¹i tö m¸u- IHHVN 134
14. BÖnh Parvovirus ë gan tuþ t«m- HPV 136
15. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 138
16. BÖnh ®u«i ®á- TSV 141
17. BÖnh BMN ë t«m 146
18. BÖnh virus g©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷- SMVD 148
19. BÖnh ®u«i tr¾ng cña t«m cµng xanh- WTD 149
20. BÖnh cua s÷a 149
21. BÖnh run ch©n ë cua 150
22. BÖnh môn rép ë mµng ¸o cña hÇu 151
Ch−¬ng 5: BÖnh Rickettsia vµ Clamydia 153
1. BÖnh u nang biÓu b× ë mang ç 153
2. BÖnh Rickettsia vµ Clamydia ë t«m 155
3. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua 157
Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn 159
1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas spp. ë ç n−íc ngät 161
2. BÖnh vi khuÈn Vibrio ë §VTS biÓn 165
3. BÖnh do vi khuÈn Pseudomonas sp 171
4. BÖnh do vi khuÈn Edwardsiella sp 173
5. BÖnh do vi khuÈn gram d−¬ng- Streptococcus 175
6. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cµng xanh 177
7. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium 180
8. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë ç 182
9. BÖnh bÖnh do vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 185
10. BÖnh thèi mang ë ç n−íc ngät 187
11. BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ë t«m só 188
Ch−¬ng 7: BÖnh do nÊm 192
1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis 195
2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis 198
3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë ç- EUS 201
4. BÖnh nÊm mang ë ç 208
5. BÖnh nÊm thuû my ë ç, t«m n−íc ngät 209
6. BÖnh nÊm ë ç t«m n−íc mÆn 213
Néi dung Trang

PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng ë ®éng vËt thñy s¶n 220
Ch−¬ng 8: BÖnh ký sinh trïng ®¬n bµo (Protozoa)- ë ®éng vËt thñy s¶n 221
1. BÖnh ngµnh trïng roi- Mastigophora 222
1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u- Trypanosomosis 222
1.2. BÖnh trïng roi - Cryptobiosis 224
1.3. BÖnh trïng roi- Costiosis 225
2. BÖnh do ngµnh Opalinata 227
BÖnh- Protoopalinosis 227
3. BÖnh ngµnh Dinozoa 228
BÖnh cua s÷a- Hematodinosis 228
4. BÖnh ngành Haplosporidia 232
4.1. Bệnh bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis 232
4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis 235
5. BÖnh ngµnh Paramyxea 239
5.1. Bệnh Marteiliosis 239
5.2. BÖnh Mikrocytosis 250
6. BÖnh ngµnh Apicomplexa 253
Bệnh Perkinsiosis 253
7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö- Sporozoa 260
7.1. BÖnh trïng bµo tö- Gousiosis 260
7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo- Gregarinosis 263
8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö- Mycrosporidia 265
8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë ç- Glugeosis 265
8.2. BÖnh t«m b«ng- Microsporosis 266
9. BÖnh do ngµnh bµo tö sîi- Cnidosporidia 269
9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis 269
9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i- Henneguyosis 272
9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang- Thelohanellosis 274
10. BÖnh do ngµnh trïng l«ng- Ciliophora 276
10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç n−íc ngät- Chilodonellosis 276
10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç n−íc mÆn- Brooklynellosis 278
10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh- Hemiophirosis 278
10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Balantidiosis 279
10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Ichthyonyctosis 281
10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Inferostomosis 283
10.7. BÖnh trïng qu¶ d−a ë n−íc ngät- Ichthyophthyriosis 286
10.8. BÖnh trïng l«ng n−íc mÆn- Cryptocaryonosis 289
10.9. BÖnh trïng b¸nh xe 290
10.10. BÖnh trïng loa kÌn 294
10.11. BÖnh trïng èng hót 298
Ch−¬ng 9: BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thñy s¶n 299
1. BÖnh do ngµnh giun dÑp- Plathelminthes 301
1.1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ- Monogenea 302
1.1.1. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc- Dactylogyrosis 302
1.1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang ç n−íc ngät- Ancyrocephalosis 306
1.1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ë mang ç n−íc ngät- 308
Sundanonchosis
1.1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang ç biÓn 309
1.1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (18 mãc)- Gyrodactylosis 313
1.1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n- Diplozoosis 315
Bïi Quang TÒ 6
Néi dung Trang

1.2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ- Trematoda 317
1.2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ- Aspidogastosis 320
1.2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u- Sanguinicolosis 321
1.2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh ë bang h¬i ç- Isoparorchosis 323
1.2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë m¾t ç- Diplostomulosis 325
1.2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë trong c¬ thÓ ç- 327
Clinostomosis
1.2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét ç- Carassotremosis 328
1.2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét ç- Azygirosis 329
1.2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ ç- Clonorchosis 330
1.2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ ç- Opisthorchosis 331
1.2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë mang ç- Centrocestosis 333
1.2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua- Paragonimosis 335
1.3. BÖnh do líp s¸n d©y- Cestoides 336
1.3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt- Caryophyllaeosis vµ Khawiosis 338
1.3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt- Bothriocephalosis 339
1.3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong n«i t¸ng ç- Diphyllobothriosis 341
1.3.4. BÖnh s¸n d©y- Ligulosis 342
2. BÖnh do ngµnh giun trßn- Nemathelminthes 343
2.1. BÖnh giun trßn- Philometrosis 345
2.2. BÖnh giun trßn- Spironourosis 347
2.3. BÖnh giun trßn- Spectatosis 348
2.4. BÖnh giun trßn- Contracaecosis 350
2.5. BÖnh giun trßn Spinitectosis 351
2.6. BÖnh giun trßn- Camallanosis 352
2.7. BÖnh giun trßn- Cucullanosis 353
2.8. BÖnh giun trßn- Cucullanellosis 354
3. BÖnh do ngµnh giun ®Çu gai- Acanthocephala 355
3.1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis 358
3.2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis 358
3.3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis 359
4. BÖnh do ngµnh giun ®èt Annelida 361
4.1. BÖnh ®Øa ë ç- Piscicolosis 361
4.2. BÖnh ®Øa- Trachelobdellosis 362
4.3. BÖnh ®Øa ë ç sÊu- 363
5. BÖnh do ngµnh nhuyÔn thÓ- Mollusca 364
Ch−¬ng 10: BÖnh do ph©n ngµnh gi¸p x¸c- Crustacea 366
1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo- Copepoda 367
1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis 367
1.2. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Sinergasilosis 370
1.3. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Neoergasis 372
1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Paraergaslosis 373
1.5. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Lamproglenosis 374
1.6. BÖnh trïng má neo n−íc ngät- Lernaeosis 375
1.7. BÖnh trïng má neo n−íc mÆn/lî- Therodamosis 380
1.8. BÖnh rËn ç - Caligosis 381
2. BÖnh do bé Branchiura 383
2.1. BÖnh rËn ç - Argulosis 383
Néi dung Trang

3. BÖnh do bé ch©n ®Òu- Isopoda 388
3.1. BÖnh rËn ç- Ichthyoxenosis 388
3.2. BÖnh rËn ç- Alitroposis 391
3.2. BÖnh rËn ç - Coranallosis 392
3.4. BÖnh rËn t«m - Probopyrosis 393
4. BÖnh do gi¸p x¸c ch©n t¬ Cirripedia 394
4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua 394
4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua ghÑ- Dichelaspis 400
4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n 402
PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vµ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n 408
Ch−¬ng 11: BÖnh dinh d−ìng 409
1. BÖnh dinh d−ìng ë ç 409
2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m 412
Ch−¬ng 12: BÖnh do m«i tr−êng 413
1. BÖnh do yÕu tè v« sinh 413
2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh 421
Ch−¬ng 13: Sinh vËt h¹i ç, t«m 426
1. Thùc vËt h¹i ç 426
2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo h¹i ç 427
3. Søa g©y h¹i trong ao nu«i t«m 428
4. C«n trïng h¹i ç 430
5. Ç d÷ ¨n §VTS 435
6. L−ìng thª ¨n t«m ç 437
7. Bß s¸t ¨n t«m ç 428
8. Chim ¨n t«m ç 428
Bïi Quang TÒ 8
ch−¬ng Më ®Çu
1. VÞ trÝ, néi dung vμ nhiÖm vô cña m«n bÖnh häc thuû
s¶n
1.1. VÞ trÝ m«n häc:

NghÒ nu«i trång thuû s¶n trong mÊy n¨m gÇn ®©y ph¸t triÓn rÊt nhanh. Môc ®Ých cña ng−êi
nu«i trång thuû s¶n lµ thu ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt, sö dông mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ huy ®éng
®−îc. Do vËy, çc ®èi t−îng nu«i rÊt dÔ bÞ m¾c bÖnh. Çc yÕu tè m«i tr−êng chÊt l−îng
n−íc xÊu, nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp, mËt ®é nu«i dµy, thøc ¨n nghÌo, con gièng kh«ng ®¶m
b¶o chÊt l−îng vµ qu¶n lý ch¨m sãc kÐm lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ yÕu ®i, çc t¸c nh©n
g©y bÖnh ph¸t triÓn. §ång thêi do sèng trong m«i tr−êng n−íc víi mËt ®é cao lµm cho bÖnh
cã ®iÒu kiÖn l©y lan nhanh chãng vµ g©y thiÖt h¹i lín.
ViÖc nghiªn cøu t×m hiÓu çc lo¹i bÖnh thuû s¶n vµ t×m çc biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã
hiÖu qu¶ ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc ®¶m b¶o vµ chÊt l−îng, s¶n l−îng ®éng vËt thuû
s¶n nu«i.
Trong nghÒ nu«i trång thuû s¶n, bªn c¹nh çc m«n häc chuyªn m«n kh¸c nh−: s¶n xuÊt
gièng, nu«i ç t«m th−¬ng phÈm, c«ng tr×nh,... th× m«n bÖnh ®éng vËt thuû s¶n lµ mét m«n
quan träng, nh»m trang bÞ cho çn bé nu«i trång thuû s¶n mét kiÕn thøc toµn diÖn ®Ó t¹o ra
çc ®µn ç, ®µn t«m nu«i cã s¶n l−îng cao vµ chÊt l−îng tèt.
1.2. Néi dung m«n häc:

Ch−¬ng tr×nh m«n bÖnh häc thuû s¶n gåm çc néi dung sau:
- Giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ bÖnh ký sinh trïng.
- Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh lý ë ®éng vËt thuû s¶n
- Giíi thiÖu çc biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n
- Giíi thiÖu mét sè bÖnh phæ biÕn vµ g©y t¸c h¹i lín ë ®éng vËt thuû s¶n, ®Æc biÖt
çc bÖnh ë ViÖt Nam, bao gåm çc bÖnh: bÖnh truyÒn nhiÔm do virus, vi khuÈn, nÊm, bÖnh
ký sinh trïng, bÖnh do dinh d−ìng, bÖnh do m«i tr−êng, sinh vËt h¹i ç, t«m.
1.3. NhiÖm vô cña m«n häc:

Khi phong trµo nu«i trång thuû s¶n ch−a ph¸t triÓn çc ®èi t−îng nu«i chñ yÕu lµ ç, do ®ã
bÖnh chØ nghiªn cøu trªn ®èi t−îng ç vµ cã tªn lµ m«n bÖnh ç häc (Ichthyopathology). Sau
thËp kû 70 trë l¹i ®©y phong trµo nu«i trång thuû s¶n ph¸t triÓn, ngoµi ®èi t−îng nu«i ç,
çc ®èi t−îng kh¸c ®−îc nghiªn cøu ®Ó nu«i: t«m, cua, nhuyÔn thÓ,... cho nªn m«n häc ph¶i
nghiªn cøu çc bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n (Pathology of Aquatic Animal ) míi ®¸p øng
®−îc cho s¶n xuÊt.
M«n bÖnh häc ®éng vËt thuû s¶n cã nhiÖm vô trang bÞ cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc toµn
diÖn vÒ kü thuËt nu«i trång thuû s¶n nãi chung vµ kiÕn thøc chuyªn s©u: kh¸i niÖm c¬ b¶n
vÒ bÖnh häc, çc yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh, ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh, çc ph−¬ng ph¸p
phßng trÞ bÖnh tæng hîp, nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho nghÒ nu«i trång thuû
s¶n ë ViÖt Nam.
II. Mèi quan hÖ gi÷a m«n bÖnh häc thuû s¶n víi çc
m«n häc kh¸c
- Liªn quan ®Õn çc m«n sinh häc c¬ b¶n vµ c¬ së: sinh häc ®¹i c−¬ng, ®éng vËt häc, thùc
vËt häc, thuû sinh häc, vi sinh vËt häc, ng− lo¹i häc,...
- Liªn quan ®Õn m«n ho¸ häc: v« c¬, h÷u c¬, ho¸ sinh, ho¸ lý,...
- Liªn quan ®Õn kü thuËt nu«i: s¶n xuÊt gièng thuû s¶n, nu«i th©m canh ç t«m trong ao,
lång bÌ, c«ng tr×nh nu«i thuû s¶n
- Liªn quan ®Õn ngµnh thó y, y häc
III. LÞch sö cña m«n bÖnh häc thuû s¶n:
3.1.Trªn thÕ giíi:

Tõ l©u çc nhµ khoa häc ®· m« t¶ mét sè bÖnh ç nh−: cuèi thÕ kû 19 mét sè t¸c gi¶ ®· xuÊt
b¶n cuèn s¸ch h−íng dÉn bÖnh cña ç nh−ng c¬ b¶n vÉn m« t¶ çc triªô chøng l©m sµng lµ
chñ yÕu. Sang ®Çu thÕ kû 20 çc nhµ khoa häc thÕ giíi ®· b¾t ®Çu nghiªn c−ó vµ viÕt s¸ch
h−íng dÉn çc bÖnh ç. N¨m 1904, Bruno Hofer ng−êi §øc viÕt cuèn s¸ch “T¸c nh©n g©y
bÖnh ë ç” (Father of Fish Pathology)
ViÖn sÜ V.A.Dogiel (1882-1955) thuéc ViÖn hµn l©m khoa häc Liªn X« cò lµ ng−êi cã c«ng
lín ®ãng gãp nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng ç. ¤ng ®· viÕt ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ký
sinh trïng ç (1929); BÖnh vi khuÈn cña ç (Bacterial Diseases of Fish) -1939.
Nh÷ng n¨m 1930 bÖnh truyÒn nhiÔm cña ç ®· ®−îc nghiªn cøu trong çc phßng thÝ
nghiÖm. N¨m 1949 cuèn s¸ch gi¸o khoa vÒ bÖnh ç häc ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Liªn
X« cò chñ biªn lµ t¸c gi¶ E.M.Lyaiman. TiÕp theo ®ã lµ çc thËp kû 50 vµ 60 çc t¸c gi¶
chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh ç ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë çc n−íc: Bychowsky, Bauer,
Mysselius, Gussev - Liªn X« cò, Schaperclaus §øc, Yamaguti - NhËt, Hoffman - Mü.
Phong trµo nu«i trång thuû s¶n trªn thÕ giíi ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhÊt lµ nghÒ
nu«i t«m ë çc n−íc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng vµo nh÷ng n¨m cña thËp kû 80 th× lÞch sö
bÖnh t«m g¾n liÒn víi phong trµo nu«i t«m.
KÕt qu¶ nghiªn cøu çc t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay rÊt phong phó:
bÖnh virus cña ç ®Õn nay ®· ph©n lo¹i ®−îc h¬n 60 lo¹i virus thuéc 5 hä cã cÊu tróc ADN
hoÆc ARN.
BÖnh virus ë nhuyÔn thÓ cã 12 loµi thuéc 8 hä, bÖnh virus ë gi¸p x¸c cã 15 lo¹i ë t«m vµ 3
lo¹i ë cua thuéc 5 hä. Trong ®ã hä Baculoviridae gÆp nhiÒu nhÊt lµ 7 bÖnh Baculovirus.
Vi khuÈn g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n ®· ph©n lËp ®−îc vµi tr¨m loµi vi khuÈn g©y bÖnh
thuéc 9 hä vi khuÈn ®iÓn h×nh lµ nhãm vi khuÈn Aeromonas spp, Pseudomonas spp g©y
bÖnh ë n−íc ngät vµ nhãm Vibrio spp g©y bÖnh ë n−íc mÆn.
NÊm g©y bÖnh ë n−íc ngät: Saprolegnia, Achlya, Aphanomyces; n−íc mÆn: Lagenidium sp,
Fusarium, Halipthoros sp, Sirolpidium.
Ký sinh trïng cña ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay chóng ta ph©n lo¹i ®−îc sè l−îng rÊt lín vµ
phong phó. ChØ tÝnh ký sinh trïng ç n−íc ngät thuéc khu vùc Liªn X« cò ®· ph©n lo¹i h¬n
2000 loµi (1984-1985)
Bïi Quang TÒ 10
3.2. ViÖt Nam:

Bé m«n bÖnh ç ®−îc h×nh thµnh tõ ®Çu n¨m 1960 thuéc tr¹m nghiªn cøu ç n−íc ngät
§×nh B¶ng. Ng−êi thµnh lËp ®Çu tiªn cña bé m«n bÖnh ç lµ TiÕn sÜ Hµ Ký, nguyªn côc
tr−ëng Côc B¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n ViÖt Nam. §Õn nay chóng ta h×nh thµnh bé m«n häc
phßng nghiªn cøu bÖnh häc thñy s¶n ë 3 viÖn I, II, III vµ cã phßng thÝ nghiÖm chÈn ®o¸n
bÖnh t«m, ç hiÖn ®¹i ®¹i diÖn cho ba miÒn B¾c, Trung, Nam vµ ven biÓn. ë mét sè tr−êng
®¹i häc ®· cã çn bé gi¶ng d¹y nghiªn cøu bé m«n bÖnh t«m, ç: Tr−êng ®¹i häc thuû s¶n
Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬, Tr−êng ®¹i häc N«ng L©m Thñ §øc....
§Õn nay, chóng ta ®· cã hµng lo¹t çc c«ng tr×nh c«ng bè trªn thÕ giíi vµ trong n−íc vÒ kÕt
qu¶ nghiªn cøu bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ë ViÖt Nam tõ cuèi n¨m 1960 trë l¹i ®©y:
Nghiªn cøu ký sinh trïng vµ bÖnh cña ç n−íc ngät miÒn b¾c ViÖt Nam cña TiÕn sÜ Hµ
Ký:1961-1967; 1969-1975, ®· m« t¶ 120 loµi ký sinh trïng trong ®ã cã 42 loµi ký sinh
trïng, mét gièng vµ mét hä phô míi ®èi víi khoa häc. C«ng tr×nh nghiªn cøu khu hÖ ký
sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña Bïi Quang TÒ vµ
ctv, 1984-1990; Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp cña ç, t«m nu«i ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ
biÖn ph¸p phßng trÞ (Bïi Quang TÒ vµ ctv,1994). Ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät
®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ nh÷ng gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng cña TiÕn sü Bïi Quang TÒ
(2001) ®· m« t¶ 157 loµi ký sinh trïng, trong ®ã cã 121 loµi lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t hiÖn ë
ViÖt Nam. BÖnh Penaeus monodon baculovirus (MBV) cña t«m só, nu«i ë çc tØnh phÝa
Nam (Bïi Quang TÒ,1994). Nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng ç n−íc ngät miÒn Trung vµ
T©y Nguyªn (NguyÔn ThÞ Muéi vµ ctv,1981-1985). Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn
t«m só nu«i ë khu vùc miÒn Trung ViÖt Nam (§ç ThÞ Hoµ, 1997),....Cho ®Õn nay ë ViÖt
Nam ®· nghiªn cøu bÖnh virus ë t«m só lµ bÖnh Monodon Baculovirus (MBV), bÖnh vµng
®Çu, bÖnh ®èm tr¾ng.
C«ng tr×nh lín gÇn ®©y lµ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN - 04 -12 tõ 1991-1995, do TiÕn sÜ
Hµ Ký chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu 13 bÖnh cña t«m, ç. LÇn ®Çu tiªn ViÖt Nam tËp trung
nghiªn cøu ®Çy ®ñ bÖnh vi khuÈn víi çc néi dung sau: ph©n lËp vi khuÈn, t¸c nh©n g©y
bÖnh, dÊu hiÖu bÖnh, ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh, biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh÷ng bÖnh ®·
nghiªn cøu: bÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç tr¾m cá nu«i lång, bÖnh xuÊt huyÕt ç ba sa nu«i
bÌ, bÖnh ho¹i tö do vi khuÈn ë ç trª, bÖnh ho¹i tö ®èm n©u t«m cµng xanh, bÖnh ph¸t s¸ng
ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh viªm nhiÔm sau khi cÊy trai ngäc.
Nghiªn cøu nguyªn nh©n g©y chÕt t«m ë çc tØnh ven biÓn phÝa Nam (NguyÔn ViÖt Th¾ng,
1994-1999). Nghiªn cøu bÖnh truyÒn nhiÔm ë ç tr¾m cá vµ ç song nu«i lång biÓn (Bïi
Quang TÒ, 1996-1998). §Æc biÖt chóng ta ®· ph©n lËp ®−îc virus g©y bÖnh ë t«m só nu«i
nh− bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV), bÖnh ®Çu vµng (YHD) (V¨n ThÞ H¹nh, 2001)
PhÇn 1
Tæng quan vÒ
Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ
N¨m 2006
Bïi Quang TÒ 12
Ch−¬ng 1
nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc thñy

s¶n
1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh Trïng.
1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm.

1.1.1. §Þnh nghÜa vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm.
Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm lµ hiÖn t−îng tæng hîp x¶y ra trong c¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n
g©y bÖnh x©m nhËp, t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi sinh vËt: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo.
Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm th−êng bao hµm ý nghÜa hÑp h¬n, nã chØ sù nhiÔm trïng cña c¬ thÓ
sinh vËt, ®«i khi chØ sù b¾t ®Çu c¶m nhiÔm, t¸c nh©n g©y bÖnh chØ kÝch thÝch riªng biÖt, cã
tr−êng hîp kh«ng cã dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong tr−êng hîp t¸c nh©n x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Ó
g©y bÖnh nh−ng ch−a cã dÊu hiÖu bÖnh lý, lóc nµy cã thÓ gäi cã qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm
song ch−a thÓ gäi lµ bÖnh truyÒn nhiÔm. BÖnh truyÒn nhiÔm lµ ph¶i kÌm theo dÊu hiÖu bÖnh
lý.
Nh©n tè ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh truyÒn nhiÔm:
- Cã t¸c nh©n g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm nh−: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo...
- Sinh vËt cã mang çc t¸c nh©n g©y bÖnh.
- §iÒu kiÖn m«i tr−êng bªn ngoµi thuËn lîi cho sù x©m nhËp cña t¸c nh©n g©y bÖnh thóc
®Èy qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm.
KÝch th−íc cña çc t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nh×n chung bÐ h¬n kÝch th−íc cña vËt
chñ vËt nhiÔm song kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña chóng rÊt lín, nã cã thÓ lµm cho vËt chñ chÕt
mét çch nhanh chãng.
BÖnh truyÒn nhiÔm g©y t¸c h¹i lín cho vËt chñ do:
- Sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nhanh nhÊt lµ vius, vi khuÈn chØ sau mÊy giê sè
l−îng cña chóng cã thÓ t¨ng lªn rÊt nhiÒu ®· t¸c ®éng lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý cña c¬
thÓ vËt chñ.
- T¸c nh©n g©y bÖnh cßn cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi, huû ho¹i tæ chøc m« ®ång thêi cã thÓ
tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc cña vËt chñ, lµm cho çc tÕ bµo tæ chøc ho¹t ®éng kh«ng b×nh
th−êng.
1.1.2. Nguån gèc vµ con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n.
1.1.2.1. Nguån gèc cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n .
Trong çc thuû vùc tù nhiªn: ao, hå, s«ng vµ çc ®Çm, vÞnh ven biÓn th−êng quan s¸t thÊy
®éng vËt thuû s¶n bÞ m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh lµ “æ dÞch tù
nhiªn”. Tõ ®ã mÇm bÖnh x©m nhËp vµo çc nguån n−íc nu«i thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n bÞ
bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nh÷ng x¸c ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh chÕt lµ nguån gèc chÝnh g©y
bÖnh truyÒn nhiÔm. T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n sinh s¶n rÊt nhanh
lµm t¨ng sè l−îng nã ®i vµo m«i tr−êng n−íc b»ng nhiÒu con ®−êng tuú theo t¸c nh©n g©y
bÖnh nh−: theo çc vÕt loÐt cña ç ®Ó ®i ra n−íc qua hÖ thèng c¬ quan bµi tiÕt, c¬ quan tiªu
ho¸, c¬ quan sinh dôc hoÆc qua mang, xoang miÖng, xoang mòi. Ngoµi ra, trong n−íc cã
nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬ , n−íc th¶i çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp, n−íc th¶i cña çc tr¹i ch¨n
nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i sinh ho¹t, ph©n r¸c... còng t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn
nhiÔm ph¸t sinh ph¸t triÓn.
1.1.2.2. Con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n:
- B»ng ®−êng tiÕp xóc trùc tiÕp: §éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh sèng chung trong thuû vùc
cïng víi ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, do tiÕp xóc trùc tiÕp, t¸c nh©n g©y bÖnh
truyÒn tõ ®éng vËt thuû s¶n bÖnh sang cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ.
- Do n−íc: T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm trong c¬ thÓ ®«ng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh r¬i vµo
m«i tr−êng n−íc vµ sèng tù do trong n−íc mét thêi gian, lÊy n−íc cã nguån bÖnh vµo thuû
vùc nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh sÏ l©y lan cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh.
- Do dông cô ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n: Khi vËn chuyÓn ®éng vËt thuû
s¶n bÖnh vµ ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÖnh, t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ b¸m vµo dông cô,
nÕu dïng dông cô nµy ®Ó ®¸nh b¾t hoÆc vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n khoÎ th× kh«ng
nh÷ng nã lµm l©y lan bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ mµ cßn ra m«i tr−êng n−íc.
- MÇm bÖnh truyÒn nhiÔm tõ ®¸y ao: Cïng víi çc chÊt h÷u c¬ tån t¹i ë ®¸y ao, t¸c nh©n
g©y bÖnh tõ ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, tõ x¸c ®éng vËt thuû s¶n chÕt do bÞ
bÖnh r¬i xuèng ®¸y ao vµ tån t¹i ë ®ã mét thêi gian. NÕu ao kh«ng ®−îc tÈy dän vµ ph¬i
®¸y kü khi tiÕn hµnh −¬ng nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®¸y ao ®i vµo n−íc råi x©m
nhËp g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cho ®éng vËt thuû s¶n.
- Do ®éng vËt thuû s¶n di c−: §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh di c− tõ vïng n−íc nµy sang vïng
n−íc kh¸c, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm vµo vïng n−íc míi, gÆp lóc ®iÒu kiÖn m«i
tr−êng thay ®æi kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng ®éng vËt thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh x©m
nhËp vµo cë thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm cho ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh.
- Do chim v¸ çc sinh vËt ¨n ®éng vËt thuû s¶n: Chim, cß, r¸i ç, chã, mÌo,....b¾t ®éng
vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm lµm thøc ¨n, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ b¸m
vµo ch©n, má, miÖng, vµo c¬ thÓ cña chóng, nh÷ng sinh vËt nµy l¹i chuyÓn b¾t ®éng vËt
thuû s¶n ë vïng n−íc kh¸c th× t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm tõ chóng cã thÓ ®i vµo n−íc,
chê c¬ héi thuËn lîi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm g©y bÖnh
truyÒn nhiÔm.
1.1.3. §éng vËt thuû s¶n lµ nguån gèc cña mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm ë ng−êi vµ ®éng
vËt:
Ç còng nh− gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ....lµ nguån gèc cña mét sã bÖnh truyÒn nhiÔm cho ng−êi
vµ gia sóc. Trong c¬ thÓ mét sè ®éng vËt thuû s¶n cã mang vi khuÈn bÖnh dÞch t¶ nh−:
Clostridium botulinum, Salmonella enteritidis, Proteus vulgaris, Vibrio
parahaemolyticus... Çc lo¹i vi khuÈn nµy cã thÓ tån t¹i trªn c¬ thÓ vµ trong mét sè loµi
®éng vËt thuû s¶n nã cã thÓ r¬i vµo n−íc vµ g©y nhiÔm bÈn nguån n−íc.
Theo Prodnhian, Guritr b»ng thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh Salmonella suipestifer, Salmonella
enteritidis khi ®−a vµo xoang bông cña ç nã cã thÓ tån t¹i trong c¬ thÓ 60 ngµy, nã cã thÓ
tån t¹i trong ç −íp muèi. Vi khuÈn nµy ë trong n−íc dÔ dµng theo n−íc vµo ruét ç.
Nguyªn nh©n cña ng−êi m¾c bÖnh dÞch t¶ cã thÓ do ¨n ç sèng hoÆc ç nÊu n−íng ch−a chÝn
cã mang vi khuÈn g©y bÖnh nªn ®· truyÒn qua cho ng−êi. Theo A-K Serbina 1973 qua thÝ
nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh khi ç m¾c bÖnh ®èm ®á cã 15-20% sè ç cã Clostridium botulinum.
T«m, hÇu sèng trong m«i tr−êng n−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i çc chuång tr¹i ch¨n nu«i
gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn phÇn
lín chóng cã mang vi khuÈn g©y bÖnh lþ, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh sèt ph¸t ban...B»ng con
®−êng thùc nghiÖm ng−êi ta ®· kh¼ng ®Þnh vi khuÈn g©y sèt ph¸t ban cã thÓ sèng trong c¬
thÓ hÇu ®Õn 60 ngµy. Tõ ®ã ng−êi ta ®· chøng minh dÞch sèt ph¸t ban ë mét sè n−íc nh−:
Ph¸p, Mü cã quan hÖ dïng hÇu t«m lµm thøc ¨n. Do ®ã ç, t«m, hÇu vµ mét sè h¶i ®Æc s¶n
dïng ®Ó ¨n sèng cÇn cã chÕ ®é kiÓm dÞch nghiªm kh¾c ®Ó tr¸nh mét sè bÖnh l©y lan cho
ng−êi.
Bïi Quang TÒ 14
1.2. BÖnh ký sinh trïng.

1.2.1. §Þnh nghÜa:
Trong tù nhiªn c¬ thÓ sinh vËt yªu cÇu çc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cã kh¸c nhau do cã nhiÒu
chñng lo¹i cã ph−¬ng thøc sinh sèng riªng, cã sù kh¸c biÖt ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn. Cã
mét sè sinh vËt sèng tù do, cã mét sè sèng céng sinh, tr¸i l¹i cã sinh vËt trong tõng giai
®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng nhÊt thiÕt ph¶i sèng ë bªn trong hay bªn ngoµi c¬ thÓ mét sinh
vËt kh¸c ®Ó lÊy chÊt dinh d−ìng mµ sèng hoÆc lÊy dÞch thÓ hoÆc tÕ bµo tæ chøc cña sinh vËt
®ã lµm thøc ¨n duy tr× sù sèng cña nã vµ ph¸t sinh t¸c h¹i cho sinh vËt kia gäi lµ ph−¬ng
thøc sèng ký sinh hay cßn gäi lµ sù ký sinh.
Sinh vËt sèng ký sinh gäi lµ sinh vËt ký sinh. §éng vËt sèng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng.
Sinh vËt bÞ sinh vËt kh¸c ký sinh g©y t¸c h¹i gäi lµ vËt chñ. VËt chñ kh«ng nh÷ng lµ nguån
cung cÊp thøc ¨n cho ký sinh trïng mµ cßn lµ n¬i c− tró t¹m thêi hay vÜnh cöu cña nã. Çc
lo¹i biÓu hiÖn sù ho¹t ®éng cña ký sinh trïng vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ký sinh trïng víi
vËt chñ gäi lµ hiÖn t−îng ký sinh. Khoa häc nghiªn cøu cã hÖ thèng çc hiÖn t−îng ký sinh
gäi lµ ký sinh trïng häc.
1.2.2. Nguån gèc cña sinh vËt sèng ký sinh:

Th−êng nguån gèc cña sinh vËt sinh sèng ký sinh chia lµm 2 giai ®o¹n:
1.2.2.1. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng céng sinh ®Õn ký sinh:
Céng sinh lµ 2 sinh vËt t¹m thêi hay l©u dµi sèng chung víi nhau, c¶ 2 ®Òu cã lîi hay 1 sinh
vËt cã lîi (céng sinh phiÕn lîi) nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt kia, 2 sinh vËt sinh
sèng céng sinh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ 1 bªn ph¸t sinh ra t¸c h¹i bªn kia, lóc nµy tõ céng
sinh chuyÓn qua ký sinh, vÝ dô nh− amÝp: Endamoeba histokytica Schaudinn sèng trong ruét
ng−êi d−íi d¹ng thÓ dinh d−ìng nhá lÊy çc chÊt cÆn b· ®Ó tån t¹i kh«ng g©y t¸c h¹i cho
con ng−êi lóc nµy nã lµ céng sinh phiÕn lîi, nh−ng lóc c¬ thÓ vËt chñ do bÞ bÖnh tÕ bµo tæ
chøc thµnh ruét bÞ tæn th−¬ng, søc ®Ò kh¸ng yÕu, amÝp thÓ dinh d−ìng nhá tiÕt ra men ph¸
ho¹i tÕ bµo tæ chøc ruét chui vµo tÇng niªm m¹c ruét chuyÓn thµnh amÝp thÓ dinh d−ìng lín
cã thÓ g©y bÖnh cho ng−êi. Nh− vËy tõ céng sinh amÝp ®· chuyÓn qua ký sinh.
1.2.2.2. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng tù do chuyÓn qua ký sinh gi¶ ®Õn ký sinh thËt.
Tæ tiªn cña ký sinh trïng cã thÓ sinh sèng tù do, trong qu¸ tr×nh sèng do 1 c¬ héi ngÉu
nhiªn, nã cã thÓ sèng trªn bÒ mÆt hay bªn trong c¬ thÓ sinh vËt kh¸c, dÇn dÇn nã thÝch øng
víi m«i tr−êng sèng míi, ë ®©y cã thÓ tho¶ m·n ®−îc çc ®iÒu kiÖn sèng, nã b¾t ®Çu t¸c h¹i
®Õn sinh vËt kia trë thµnh sinh sèng ký sinh. Ph−¬ng thøc sinh sèng ký sinh nµy ®−îc h×nh
thµnh th−êng do ngÉu nhiªn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn th«ng qua ký sinh gi¶ råi ®Õn ký sinh
thËt.
Tæ tiªn cña sinh vËt ký sinh tr¶i qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi ®Ó thÝch nghi víi hoµn c¶nh m«i
tr−êng míi, vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o vµ ®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ cña c¬ thÓ cã sù biÕn ®æi lín, 1
sè c¬ quan trong qu¸ tr×nh sinh sèng ký sinh kh«ng cÇn thiÕt th× tho¸i ho¸ hoÆc tiªu gi¶m
nh− c¬ quan c¶m gi¸c, c¬ quan vËn ®éng...Nh÷ng c¬ quan ®Ó ®¶m b¶o sù tån t¹i cña nßi
gièng vµ ®êi sèng ký sinh th× ph¸t triÓn m¹nh nh− c¬ quan b¸m, c¬ quan sinh dôc. Mét sè
®Æc tÝnh sinh häc míi ®−îc h×nh thµnh vµ dÇn dÇn æn ®Þnh vµ di truyÒn cho ®êi sau, qua
nhiÒu thÕ hÖ cÊu t¹o c¬ thÓ cµng thÝch ghi víi ®êi sèng ký sinh.
1.2.3. Ph−¬ng thøc vµ chñng lo¹i ký sinh:

1.2.3.1. Ph−¬ng thøc ký sinh:
Dùa theo tÝnh chÊt ký sinh cña ký sinh trïng ®Ó chia:
- Ký sinh gi¶: Ký sinh trïng ký sinh gi¶ th«ng th−êng trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng sèng tù
do chØ ®Æc biÖt míi sèng ký sinh vÝ dô nh−: Haemopis sp sèng tù do khi tiÕp xóc víi ®éng
vËt lín chuyÓn qua sèng ký sinh.
- Ký sinh thËt: Ký sinh trïng trong tõng giai ®o¹n hay toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña nã ®Òu
lÊy dinh d−ìng cña vËt chñ, c¬ thÓ vËt chñ lµ m«i tr−êng sèng cña nã. Dùa vµo thêi gian ký
sinh cã thÓ chia ra lµm 2 lo¹i:
- Ký sinh cã tÝnh chÊt t¹m thêi: Ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ thêi gian rÊt
ng¾n, chØ lóc nµo lÊy thøc ¨n míi ký sinh nh− §Øa ç Piscicola sp hót m¸u ç .
- Ký sinh mang tÝnh chÊt th−êng xuyªn: Mét giai ®o¹n, nhiÒu giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh
sèng ký sinh trïng nhÊt thiÕt ph¶i ký sinh trªn vËt chñ.Ký sinh th−êng xuyªn l¹i chia ra ký
sinh giai ®o¹n vµ ký sinh suèt ®êi.
+ Ký sinh giai ®o¹n: ChØ mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ký sinh trïng
sèng ký sinh. Trong toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña ký sinh trïng cã giai ®o¹n sèng tù do, cã
giai ®o¹n sèng ký sinh nh−: Gièng gi¸p x¸c ch©n ®èt Sinergasilus giai ®o¹n Êu trïng sèng tù
do, giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trªn mang cña nhiÒu loµi ç.
+ Ký sinh suèt ®êi: Suèt c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng ®Òu sèng ký sinh, nã cã thÓ ký sinh
trªn mét vËt chñ hoÆc nhiÒu vËt chñ, kh«ng cã giai ®o¹n sèng tù do nªn t¸ch khái vËt chñ lµ
nã bÞ chÕt vÝ dô ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong ruét ®Øa ç, ®Øa hót m¸u ç
chuyÓn qua sèng trong m¸u ç.
Dùa vµo vÞ trÝ ký sinh ®Ó chia:

Ngo¹i ký sinh: Ký sinh trïng ký sinh trªn bÒ mÆt c¬ thÓ trong tõng giai ®o¹n hay suèt ®êi
®Òu gäi lµ ngo¹i ký sinh. ë ç ký sinh trïng ký sinh trªn da, trªn v©y, trªn mang, hèc mòi,
xoang miÖng, ë t«m ký sinh trªn vá, phÇn phô, mang ®Òu lµ ngo¹i ký sinh vÝ dô nh−
Trichodina, Ichthyophthirius, Zoothamnium, Epistylis, Acineta, Argulus, Lernaea....
Néi ký sinh: Lµ chØ ký sinh trïng ký sinh trong çc c¬ quan néi t¹ng, trong tæ chøc trong
xoang cña vËt chñ nh−: vi bµo tö (microspore) ký sinh trong c¬ cña t«m, s¸n l¸
Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u ç; s¸n d©y Caryophyllaeus sp, giun ®Çu gai
Acanthocephala ký sinh trong ruét ç.
Ngoµi 2 lo¹i ký sinh trªn cßn cã hiÖn t−îng ký sinh cÊp hai (siªu ký sinh), b¶n th©n ký sinh
trïng cã thÓ lµm vËt chñ cña ký sinh trïng kh¸c vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp ký
sinh trªn ç nh−ng nguyªn sinh ®éng vËt Trichodina sp l¹i ký sinh trªn s¸n l¸ ®¬n chñ
Gyrodactylus sp. Nh− vËy s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus lµ vËt chñ cña Trichodina nh−ng l¹i
ký sinh trïng cña ç. T−¬ng tù nh− trïng má neo Lernaea ký sinh trªn ç, nguyªn sinh ®éng
vËt Zoothamnium sp ký sinh trªn trïng má neo Lernaea. Êu trïng giai ®o¹n thø ba cña giun
trßn Spironoura babei Ha Ky, ký sinh trong ruét tÞt cña s¸n l¸ Amurotrema dombrowskajae
Achmerov, giun trßn vµ s¸n l¸ ®Òu ký sinh trong ruét cña ç bçng (Spinibarbichthys
denticulatus).
1.2.3.2. Çc lo¹i vËt chñ:

Cã rÊt nhiÒu lo¹i ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n, mçi giai ®o¹n
cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cÊu t¹o vµ yªu cÇu ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng kh¸c nhau nªn cã sù
chuyÓn ®æi vËt chñ. Th−êng chia ra lµm çc lo¹i vËt chñ theo h×nh thøc ký sinh cña ký sinh
trïng.
- VËt chñ cuèi cïng: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n tr−ëng thµnh hay giai ®o¹n sinh s¶n h÷u
tÝnh ký sinh lªn vËt chñ th× gäi lµ vËt chñ cuèi cïng.
- VËt chñ trung gian: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n Êu trïng hay giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh ký
sinh lªn vËt chñ gäi lµ vËt chñ trung gian. Giai ®o¹n Êu trïng vµ giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh
nÕu ký sinh qua 2 vËt chñ trung gian th× vËt chñ ®Çu tiªn lµ vËt chñ trung gian thø nhÊt cßn
vËt chñ tiÕp lµ vËt chñ trung gian thø 2.
Bïi Quang TÒ 16
- VËt chñ b¶o trïng (l−u gi÷): Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh trªn nhiÒu c¬ thÓ ®éng vËt,
lo¹i ®éng vËt nµy cã thÓ trë thµnh nguån gèc gi¸n tiÕp ®Ó c¶m nhiÔm ký sinh trïng cho
®éng vËt kia th× gäi lµ vËt chñ b¶o trïng vÝ dô s¸n l¸ Clonorchis sinensis Cobbold, 1875 giai
®o¹n Êu trïng ký sinh trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt lµ èc Bithynina longiornis vµ
vËt chñ trung gian thø 2 lµ çc loµi ç n−íc ngät. Giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trong gan,
mËt vËt chñ cuèi cïng lµ ng−êi, mÌo, chã vµ mét sè ®éng vËt cã vó. §øng vÒ quan ®iÓm ký
sinh trïng häc cña ng−êi th× chã mÌo lµ vËt chñ b¶o trïng. Do ®ã muèn tiªu diÖt bÖnh s¸n l¸
gan th× kh«ng nh÷ng diÖt vËt chñ trung gian mµ cÇn diÖt vËt chñ b¶o trïng.
VÝ dô ®èi víi ç ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang ç tr¾m g©y bÖnh
mang nghiªm träng nh−ng còng loµi nµy b¸m trªn mang ç mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa víi sè
l−îng nhiÒu h¬n ë ç Tr¾m, ç MÌ vÉn kh«ng bÞ bÖnh do 2 lo¹i ç nµy b¶n th©n cã kh¶ n¨ng
miÔn dÞch tù nhiªn. Tr−êng hîp nµy ç MÌ lµ vËt chñ l−u gi÷ (b¶o trïng) cña bÖnh
Cryptobia branchialis. Trong çc ao nu«i ç th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç nªn muèn
phßng bÖnh Cryptobia branchialis cho ç Tr¾m ph¶i kiÓm tra cÈn thËn çc loµi ç cïng
nu«i ®Ó xö lý tiªu ®éc çc vËt chñ l−u gi÷ míi phßng bÖnh cho ç tr¾m ®−îc triÖt ®Ó.
1.2.4. Ph−¬ng thøc nhiÔm cña ký sinh trïng.

Ký sinh trïng nhiÔm chñ yÕu b»ng 2 con ®−êng.
1.2.4.1.NhiÔm qua miÖng:
Trøng, Êu trïng, bµo nang cña ký sinh trïng theo thøc ¨n, theo n−íc vµo ruét g©y bÖnh cho
ç nh−: ký sinh trïng bµo tö trïng Goussia sp, giun trßn Capilaria sp.
1.2.4.2. NhiÔm qua da:

Ký sinh trïng qua da hoÆc niªm m¹c ë ç cßn qua v©y vµ mang ®i vµo c¬ thÓ g©y bÖnh cho
vËt chñ, nhiÔm qua da cã 2 lo¹i:
- NhiÔm qua da chñ ®éng: Êu trïng chñ ®éng chui qua da hoÆc niªm m¹c vµo trong c¬ thÓ
vËt chñ, vÝ dô Êu trïng s¸n l¸ Posthodiplostonum cuticola ®ôc thñng da vµ chui vµo líp d−íi
da tiÕp tôc ph¸t triÓn.
- NhiÔm qua da bÞ ®éng: Ký sinh trïng th«ng qua vËt m«i giíi vµo ®−îc da cña vËt chñ ®Ó
ký sinh g©y bÖnh vÝ dô: Ký sinh trïng Trypanosoma sp. Nhê ®Øa ç ®ôc thñng da hót m¸u
ç ký sinh trïng tõ ruét ®Øa vµo m¸u ç.
1.2.5. Mèi quan hÖ gi÷a ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng.
Ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cã quan hÖ víi nhau rÊt mËt thiÕt. Quan hÖ
gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ phô thuéc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn, chñng lo¹i, sè l−îng ký
sinh trïng, vÞ trÝ ký sinh vµ t×nh tr¹ng c¬ thÓ vËt chñ. §iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng cña vËt chñ
¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ký sinh trïng, vËt chñ vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi
nhau.
1.2.5.1. T¸c ®éng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ:
Ký sinh trïng khi ký sinh lªn vËt chñ g©y hËu qu¶ t¸c h¹i ë møc ®é tuy cã kh¸c nhau nh−ng
nh×n chung lµm cho c¬ thÓ vËt chñ sinh tr−ëng chËm, ph¸t dôc kh«ng tèt, søc ®Ò kh¸ng
gi¶m cã thÓ bÞ chÕt. Cã thÓ tãm t¾t ¶nh h−ëng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− sau:
T¸c ®éng kÝch thÝch c¬ häc vµ g©y tæn th−¬ng tÕ bµo tæ chøc: §©y lµ lo¹i t¸c dông th«ng
th−êng nhÊt cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− ban ®ªm giun kim bß ra quanh hËu m«n
lµm cho ng−êi cã giun kim ký sinh ngøa ng¸y khã chÞu. RËn ç Argulus dïng c¬ quan
miÖng vµ gai ë bông cµo lªn da ç kÝch thÝch lµm cho ç khã chÞu b¬i léi lo¹n x¹ hoÆc nh¶y
lªn mÆt n−íc.
Ký sinh trïng g©y tæn th−¬ng çc tæ chøc c¬ quan vËt chñ hiÖn t−îng nµy rÊt phæ biÕn
nh−ng møc ®é cã kh¸c nhau nÕu g©y tæn th−¬ng nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÝnh hoµn
chØnh cña çc c¬ quan bÞ ph¸ ho¹i, çc tÕ bµo bong ra g©y thµnh sÑo, tæ chøc bÞ tô m¸u vµ
tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch vÝ dô nh−: s¸n l¸ ®¬n chñ gi¸p x¸c ký sinh trªn da vµ mang ç ph¸
ho¹i tæ chøc da vµ mang.
T¸c ®éng ®Ì nÐn vµ lµm t¾c: Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh ë çc c¬ quan bªn trong lµm
cho mét sè tæ chøc tÕ bµo bÞ teo nhá l¹i hoÆc bÞ tª liÖt råi chÕt, lo¹i t¸c dông nµy th−êng
thÊy ë tæ chøc gan, thËn, tuyÕn sinh dôc nh− S¸n d©y Ligula sp, ký sinh trong xoang hä ç
ChÐp lµm cho tuyÕn sinh dôc cña ç chØ ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n II. Mét sè ký sinh trïng ký
sinh cã thÓ chÌn Ðp mét sè c¬ quan quan träng nh− tim, n·o...dÉn ®Õn lµm cho vËt chñ chÕt
nhanh chãng. Ký sinh trïng ký sinh sè l−îng lín trong ruét cã thÓ lµm t¾c ruét cña ç nh−
Acanthocephala sp, Bothriocephalus sp. Cã mét sè ký sinh sè l−îng Ýt nh−ng nã cã thÓ kÝch
thÝch d©y thÇn kinh dÉn ®Õn co giËt còng g©y nªn t¾c nghÏn ruét, t¾c ®éng tÜnh m¹ch.
T¸c ®éng lÊy chÊt dinh d−ìng cña vËt chñ: TÊt c¶ ký sinh trïng thêi kú ký sinh ®Òu cÇn
chÊt dinh d−ìng tõ vËt chñ, v× vËy nªn nhiÒu hay Ýt vËt chñ ®Òu bÞ mÊt chÊt dinh d−ìng g©y
tæn h¹i cho c¬ thÓ. Tuy nhiªn, víi sè l−îng ký sinh Ýt hËu qu¶ kh«ng thÊy râ chØ khi nµo ký
sinh trïng ký sinh víi sè l−îng nhiÒu míi biÓu hiÖn râ rÖt. Qua nghiªn cøu ë hä ç TÇm
Acipenseridae, s¸n l¸ ®¬n chñ Nitzschia sturionis ký sinh, mçi ngµy 1 con s¸n l¸ ®¬n chñ
hót 0,5 ml m¸u, lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ ®Õm ®−îc 300-400 con s¸n l¸ nh− vËy
1 con ç trong 24 giê mÊt ®i kho¶ng 150-200 ml m¸u lµm cho ç gÇy ®i mau chãng. Ký
sinh trïng Lernaea ký sinh trªn ç mÌ, ç tr¾m sè l−îng nhiÒu do hót m¸u mµ ç rÊt gÇy
th−êng thÊy ®Çu rÊt to, bông vµ ®u«i thãt l¹i nÕu kh«ng xö lý ®Ó l©u ç sÏ chÕt.
T¸c ®éng g©y ®éc víi vËt chñ: Ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ký sinh tiÕn hµnh trao ®æi
chÊt, bµi tiÕt chÊt cÆn b· lªn c¬ thÓ vËt chñ ®ång thêi ký sinh trïng tiÕt ra chÊt ®éc g©y ®éc
cho vËt chñ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu ký sinh trïng ç nhiÒu tµi liÖu cho biÕt rËn ç Argulus
miÖng cã tuyÕn tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tiÕt ra dÞch ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang ç, ký sinh
trïng Sinergasilus ký sinh trªn mang nhiÒu lo¹i ç n−íc ngät nã tiÕt ra chÊt lµm tan r· tæ
chøc mang, ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang ç còng tiÕt ra ®éc tè
ph¸ ho¹i tæ chøc mang. §Øa ç hót m¸u ç tiÕt ra men chèng ®«ng m¸u, ký sinh trïng
Trypanosoma sp cã men lµm vì tÕ bµo hång cÇu.
Lµm m«i giíi g©y bÖnh: Nh÷ng sinh vËt ký sinh hót m¸u th−êng lµm m«i giíi cho mét sè
ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ vÝ dô: §Øa ç hót m¸u ç th−êng mang mét
sè ký sinh trïng l©y cho sè ç khoÎ m¹nh.
1.2.5.2. T¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng:
VÊn ®Ò t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng rÊt phøc t¹p, ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n
nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy ch−a nhiÒu nªn sù ¶nh h−ëng thËt cô thÓ khã cã thÓ kÕt luËn chÝnh
x¸c. Nh×n chung t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng biÓu hiÖn ë çc mÆt d−íi ®©y:
Ph¶n øng cña tÕ bµo tæ chøc vËt chñ: Ký sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ g©y kÝch
thÝch lµm cho tÕ bµo tæ chøc cã ph¶n øng. BiÓu hiÖn ë n¬i ký sinh trïng ®i vµo tæ chøc m«
h×nh thµnh bµo nang hoÆc tæ chøc xung quanh vÞ trÝ ký sinh cã hiÖn t−îng tÕ bµo t¨ng sinh,
viªm loÐt ®Ó h¹n chÕ sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ký sinh trïng, mÆt kh¸c lµm cho c¬ quan
b¸m cña ký sinh trïng kÐm v÷ng ch¾c ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña ký sinh trïng, cã lóc cã thÓ
tiªu diÖt ký sinh trïng vi dô: ký sinh trïng qu¶ d−a Ichthyophthirius khi ký sinh trªn da ç,
da cña vËt chñ nhËn kÝch thÝch, tÕ bµo th−îng b× t¨ng sinh bao v©y ký sinh trïng thµnh çc
bäc tr¾ng lÊm tÊm nªn cßn gäi lµ bÖnh “b¹ch ®iÓm”. S¸n l¸ ký sinh trªn da ç vµ c¬ lµ
Bïi Quang TÒ 18
Posthodiplostonrum cuticola h×nh thµnh bµo nang, v¸ch cã tÕ bµo s¾c tè ®en bao v©y nªn da
ç cã çc h¹t lÊm tÊm ®en.
Ph¶n øng cña dÞch thÓ: VËt chñ nhËn kÝch thÝch khi cã ký sinh trïng x©m nhËp vµo s¶n
sinh ra ph¶n øng dÞch thÓ. Ph¶n øng dÞch thÓ cã nhiÒu d¹ng nh−: ph¸t viªm, thÈm thÊu dÞch
®Ó pha lo·ng çc chÊt ®éc, võa t¨ng kh¶ n¨ng thùc bµo lµm s¹ch çc dÞ vËt vµ tÕ bµo chÕt
cña bÖnh. Nh−ng ph¶n øng dÞch thÓ chñ yÕu lµ s¶n sinh ra kh¸ng thÓ, h×nh thµnh ph¶n øng
miÔn dÞch. Ph¶n øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ vËt chñ tr−íc ®©y ng−êi ta cho r»ng chØ cã ë çc
bÖnh do vi sinh vËt g©y ra nh−ng qua kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y ký sinh trïng thuéc çc
ngµnh: Nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, gi¸p x¸c ký sinh...c¬ thÓ vËt chñ còng cã kh¶ n¨ng
s¶n sinh ra miÔn dÞch ch¼ng qua kh¶ n¨ng miÔn dÞch yÕu h¬n.
Tuæi cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Th−êng vËt chñ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
th× c¬ thÓ t¨ng tr−ëng, ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ còng cã sù thay ®æi cho
thÝch hîp.
§èi víi ký sinh trïng chu kú ph¸t triÓn cã vËt chñ trung gian th−êng xÈy ra 2 h−íng:
- Mét sè gièng loµi ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm
gi¶m ®i theo sù t¨ng lªn cña tuæi vËt chñ vÝ dô s¸n d©y Bothriocephalus gowkongensis ký
sinh trong ruét ç tr¾m cá th−êng ç d−íi 1 tuæi cã tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cao, do ç tr¾m
cá giai ®o¹n ç h−¬ng ¨n thøc ¨n chñ yÕu lµ sinh vËt phï du trong ®ã cã Cyclops lµ vËt chñ
trung gian cña s¸n d©y trªn, ç tr¾m cá trªn 1 tuæi tû lÖ nhiÔm thÊp do ¨n cá.
- Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã c−êng ®é vµ tû lÖ t¨ng lªn theo tuæi cña vËt chñ do l−îng
thøc ¨n t¨ng lµm trong thøc ¨n vËt chñ trung gian còng t¨ng theo, thêi gian cµng dµi kh¶
n¨ng tÝch tô vµ c¬ héi nhiÔm bÖnh cµng nhiÒu v× vËy ç lín th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ
nhiÔm ký sinh trïng cµng cao.
Ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh th−êng tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm phô thuéc vµo diÖn tÝch tiÕp
xóc, c¬ thÓ vËt chñ cµng lín ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu hoÆc thêi gian sèng cña vËt
chñ cµng l©u th× ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu.
Do cÊu t¹o c¬ thÓ, m«i tr−êng sèng cña ç con vµ ç lín kh¸c nhau dÉn ®Õn cã sù sai kh¸c
gi÷a tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng.
Mét sè ký sinh trïng ph¸t triÓn kh«ng qua vËt chñ trung gian Ýt cã liªn quan ®Õn tuæi cña vËt
chñ nh−: Chilodonella spp, Trichodina spp ký sinh trªn ç ë çc giai ®o¹n. Tuy nhiªn ë giai
®o¹n ç bét, ç h−¬ng, ç gièng nu«i mËt ®é dµy, c¬ thÓ cßn non nªn th−êng cã c−êng ®é vµ
tû lÖ nhiÔm cao vµ g©y thiÖt h¹i lín cho s¶n xuÊt.
TÝnh ¨n cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Trõ sè ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh
vµ ký sinh trïng chui trùc tiÕp qua da vµo ký sinh bªn trong c¬ thÓ vËt chñ ra cßn l¹i ký sinh
trïng lµ néi ký sinh chÞu t¸c ®éng rÊt lín ®Õn chuçi thøc ¨n cña ç. Do tÝnh ¨n kh«ng gièng
nhau mµ chia çc loµi ç lµm 2 nhãm: ç hiÒn vµ ç d÷.
Ç hiÒn ¨n mïn b· h÷u c¬, thùc vËt thuû sinh, ®éng vËt nhá nªn hay c¶m nhiÔm ký sinh
trïng cã chu ký ph¸t triÓn trùc tiÕp hay giun s¸n cã chu ký ph¸t triÓn qua 1 vËt chñ trung
gian lµ ®éng vËt phï du vÝ dô: ç hiÒn hay nhiÔm ký sinh trïng lµ bµo tö sîi Cnidosporidia,
ç tr¾m cá th−êng nhiÔm ký sinh trïng Balantidium.
Ng−îc l¹i ç d÷ ¨n çc ®éng vËt thuû sinh lín vµ ¨n ç, th−êng bÞ nhiÔm çc gièng loµi ký
sinh trïng cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p, giai ®o¹n Êu trïng cña ký sinh trïng ký sinh ë çc
vËt chñ lµ vËt måi cña ç d÷ nh− ç nheo, ç thiÓu hay c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ
Isoparorchis sp ç trª, ç v−îc...th−êng c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Dollfustrema sp.
Ç ¨n sinh vËt ®¸y hay bÞ nhiÔm çc loµi giun s¸n mµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng cã qua
vËt chñ trung gian lµ nhuyÔn thÓ, Êu trïng c«n trïng... nh− ç chÐp th−êng bÞ c¶m nhiÔm s¸n
d©y Caryophyllaaeus sp.
T×nh tr¹ng søc khoÎ cña vËt chñ t¸c ®éng ®Õn ký sinh trïng: §éng vËt khoÎ m¹nh søc ®Ò
kh¸ng t¨ng kh«ng dÔ dµng bÞ nhiÔm ký sinh trïng, ng−îc l¹i ®éng vËt gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng
gi¶m, ký sinh trïng dÓ dµng x©m nhËp vµo.
VÝ dô: trong çc ao nu«i ç nÕu nu«i dÇy, thøc ¨n thiÕu, m«i truêng n−íc bÈn ç chËm lín
dÔ dµng ph¸t sinh ra bÖnh v× thÕ trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç h−¬ng, ç gièng nÕu kh«ng
thùc hiÖn ®óng quy tr×nh kü thuËt, çc ao −¬ng cã mËt ®é dµy ç dÔ dµng bÞ c¶m nhiÔm
trïng b¸nh xe Trichodina h¬n ao cã mËt ®é võa ph¶i vµ cho ¨n ®Çy ®ñ.
1.2.5.3. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi nhau:

Trªn cïng mét vËt chñ ®ång thêi tån t¹i mét gièng hä nhiÒu gièng loµi ký sinh trïng kh¸c
nhau v× vËy gi÷a chóng sÏ n¶y sinh mèi quan hÖ t−¬ng hç hay ®èi kh¸ng. Cã khi ký sinh
trïng nµy tån t¹i sÏ øc chÕ sù ph¸t triÓn ký sinh trïng kia, tõ mèi quan hÖ nµy lµm ¶nh
h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng.
Theo E.G.Skruptrenko 1967, khi ç bÞ nhiÔm ký sinh trïng Apiosoma (Glossatella) th×
kh«ng nhiÔm ký sinh trïng Chilodonella vµ ng−îc l¹i. Th−êng chóng ta gÆp Êu trïng ®éng
vËt nhuyÔn thÓ 2 vá ký sinh trªn mang ç víi c−êng ®é nhiÔm cao th× Ýt gÆp s¸n l¸ ®¬n chñ
vµ gi¸p x¸c ký sinh nguîc l¹i còng nh− vËy.
Mét sè gièng loµi ký sinh trïng tuy kh¸c nhau nh−ng cïng sèng trªn c¬ thÓ mét vËt chñ nã
cã t¸c dông hç trî nhau nªn khi gÆp ký sinh trïng nµy ®ång thêi còng gÆp ký sinh trïng kia
cïng tån t¹i nh−: gièng ký sinh trïng Trichodina víi Chilodonella, Ichthyophthirius;
Lernaea víi Trichodina; Acanthocephala víi Azygia, Asymphylodora.
1.2.5.4. T¸c dông cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®èi víi ký sinh trïng.
Ký sinh trïng sèng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ nªn nã chÞu t¸c ®éng bëi m«i tr−êng thø nhÊt
lµ vËt chñ ®ång thêi m«i tr−êng vËt chñ sèng hoÆc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp còng cã ¶nh h−ëng
®Õn ký sinh trïng, lµm t¸c déng ®Õn møc ®é t¸c h¹i cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ.
§é muèi cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Çc yÕu tè ho¸ häc ¶nh h−ëng rÊt
lín ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn ®éng vËt thuû s¶n trong ®ã ®¸ng l−u ý lµ ®é muèi cña
thuû vùc.
§é muèi trong çc thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ cña ç vµ khu hÖ vËt chñ trung gian, vËt
chñ cuèi cïng cña ký sinh trïng. Gi÷a çc gièng loµi ç sù mÉn c¶m gi÷a ký sinh trïng cã
kh¸c nhau nªn khi khu hÖ ç thay ®æi ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. §é muèi cao
lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña vËt chñ trung gian, ký sinh trïng ç n−íc ngät. VËt chñ
trung gian lµ ®éng vËt nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c cÇn m«i tr−êng cã nhiÒu muèi Carbonate ®Ó t¹o
vá.
§é muèi ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng kh«ng qua giai ®o¹n cã vËt chñ trung gian. Çc chÊt
Clorua vµ muèi Sunfat trong n−íc mÆn lµm ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng lµ nguyªn sinh
®éng vËt, s¸n l¸ ®¬n chñ, gi¸p x¸c nhuyÔn thÓ ký sinh trªn ç n−íc ngät. Çc loµi ç di c−
®Î trøng, ç con khi ra biÓn ®¹i bé phËn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ cña nã bÞ tiªu diÖt
vµ ng−îc l¹i ç bè mÑ khi vµo s«ng ®Î trøng còng vËy.
Bïi Quang TÒ 20
¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn ký sinh trïng: NhiÖt ®é n−íc kh«ng nh÷ng ¶nh h−ëng
trùc tiÕp ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn vËt
chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng vµ ®iÒu kiÖn m«i truêng. Mçi gièng loµi ký sinh trïng cã
thÓ sèng, ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é n−íc thÝch øng. NhiÖt ®é qu¸ cao hay qu¸ thÊp ®Òu kh«ng
ph¸t triÓn ®−îc vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc Dactylogyrus vastator ë nhiÖt ®é 24-260C sau
khi tr−ëng thµnh 4-5 ngµy sÏ thµnh thôc vµ ®Î trøng, 3-4 ngµy ph«i ph¸t triÓn tû lÖ në 80-
90%, nh−ng s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc loµi Dactylogyrus extensus thÝch hîp ë nhiÖt ®é 15 0c,
nÕu nhiÖt ®é cao tû lÖ në cña trøng sÏ rÊt thÊp. Ký sinh trïng Trichodina ph¸t triÓn m¹nh
vµo cuèi xu©n ®Çu mïa hÌ, nhiÖt ®é n−íc trªn 30 0C c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña ç ®èi víi
ký sinh trïng Trichodina gi¶m râ rÖt. Ký sinh trïng má neo Lernaea th−êng gÆp ký sinh
trªn ç vµo mïa vô ®«ng xu©n hoÆc ®Çu mïa hÌ khi nhiÖt ®é cao Ýt b¾t gÆp chóng ký sinh.
Giun trßn Philometra carassii ký sinh trªn ç mïa xu©n ®¹t sè l−îng cao nhÊt nh−ng qua
mïa thu, mïa hÌ th× tr¸i l¹i.
§Æc ®iÓm cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Thuû vùc tù nhiªn, thuû vùc nu«i
®éng vËt thuû s¶n do cã diÖn tÝch ®é s©u, ®é bÐo kh¸c nhau nªn ®· ¶nh h−ëng ®Õn thµnh
phÇn sè l−îng vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Trong çc thuû vùc tù nhiªn sè loµi ký
sinh trïng phong phó h¬n trong çc ao nu«i ç do khu hÖ ç, khu hÖ ®éng vËt lµ vËt chñ
trung gian, vËt chñ cuèi cïng còng ®a d¹ng h¬n, mÆt kh¸c thuû vùc ao th−êng xuyªn ®−îc
tÈy dän, diÖt t¹p, tiªu ®éc, ®ång thêi nu«i trong thêi gian ng¾n. Tuy thÕ t«m, ç nu«i trong
ao mËt ®é dµy cã bãn ph©n vµ cho ¨n nªn m«i tr−êng n−íc bÈn h¬n lµm cho ký sinh trïng
ký sinh trªn t«m, ç ph¸t triÓn thuËn lîi vµ dÔ l©y lan nªn gièng loµi Ýt nh−ng c−êng ®é vµ tû
lÖ nhiÔm cña ký sinh trïng trªn t«m, ç cao h¬n çc thuû vùc mÆt n−íc lín.
2. BÖnh lý.
2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh:
2.1.1. §Þnh nghÜa c¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh:

C¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh lµ hiÖn t−îng rèi lo¹n tr¹ng th¸i sèng b×nh th−êng cña c¬ thÓ khi cã
nguyªn nh©n g©y bÖnh t¸c ®éng. Lóc nµy c¬ thÓ mÊt ®i sù th¨ng b»ng, kh¶ n¨ng thÝch nghi
víi m«i tr−êng gi¶m vµ cã biÓu hiÖn triÖu chøng bÖnh. Lóc quan s¸t c¬ thÓ sinh vËt cã bÞ
bÖnh hay kh«ng cÇn ph¶i xem xÐt ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ch¼ng h¹n mïa ®«ng trong mét sè
thuû vùc nhiÖt ®é h¹ thÊp ç n»m yªn ë ®¸y hay Èn nÊp n¬i kÝn kh«ng b¾t måi ®ã lµ hiÖn
t−îng b×nh th−êng, cßn çc mïa kh¸c thêi tiÕt Êm ¸p ç kh«ng ¨n lµ triÖu chøng bÞ bÖnh.
Hay ®Þnh nghÜa mét çch kh¸c bÖnh lµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ sinh vËt víi sù biÕn ®æi xÊu
cña m«i tr−êng ngo¹i c¶nh, c¬ thÓ nµo thÝch nghi th× tån t¹i, kh«ng thÝch nghi th× m¾c bÖnh
vµ chÕt.
§éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n cña m«i tr−êng g©y ra vµ sù ph¶n øng cña
c¬ thÓ ç, çc yÕu tè nµy t¸c dông t−¬ng hç lÉn nhau d−íi ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh.
2.1.2. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ra bÖnh.

N¾m v÷ng nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh bÖnh ®Ó hiÓu râ b¶n chÊt cña bÖnh vµ ®Ó cã
biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶.
2.1.2.1. Nguyªn nh©n.

T¸c dông kÝch thÝch g©y bÖnh cho c¬ thÓ sinh vËt: C¬ thÓ sinh vËt sèng trong m«i tr−êng
chÞu t¸c ®éng v« sè kÝch thÝch, ®a sè çc yÕu tè nµy kh«ng cã h¹i l¹i rÊt cÇn ®Ó duy tr× sù
sèng cho sinh vËt nh− nhiÖt ®é n−íc, pH, «xy,... nh−ng do t¸c ®éng bëi c−êng ®é qu¸
m¹nh, thêi gian qu¸ dµi hoÆc yÕu tè ®ã kh«ng cã lîi víi b¶n th©n sinh vËt. Çc kÝch thÝch vÒ
c¬ giíi, kÝch thÝch vËt lý, kÝch thÝch ho¸ häc vµ çc kÝch thÝch do sinh vËt g©y ra.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh dÔ dµng thÊy, phæ biÕn nhÊt g©y t¸c h¹i m¹nh mÏ lµ yÕu tè sinh vËt
(mÇm bÖnh). Sinh vËt t¸c ®éng ®Õn ç, t«m d−íi h×nh thøc ký sinh ë çc tÕ bµo tæ chøc c¬
quan g©y bÖnh cho ç, t«m. YÕu tè sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ç, t«m. Sinh vËt
cã thÓ t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®Õn m«i tr−êng cña ç, t«m råi tõ ®ã cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t
®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç, t«m nh− mét sè lo¹i t¶o Microcystis, Gymnodinium g©y
®éc cho ç, t«m.
Do thiÕu çc chÊt c¬ thÓ cÇn: Trong qu¸ tr×nh sèng c¬ thÓ vµ m«i tr−êng cã sù liªn hÖ mËt
thiÕt, cã t¸c dông qua l¹i, çc chÊt c¬ thÓ cÇn kh«ng cã hoÆc kh«ng ®ñ lµm cho c¬ thÓ biÕn
®æi thËm chÝ cã thÓ chÕt nh− bÖnh thiÕu dinh d−ìng. C¨n cø vµo møc ®é cã thÓ chia lµm 2
lo¹i:
- Do kh«ng cã hoÆc thiÕu çc chÊt rÊt cÇn ®Ó duy tr× c¬ thÓ sèng, c¬ thÓ ç, t«m sÏ cã sù
biÕn ®æi rÊt nhanh chãng thËm chÝ cã thÓ lµm cho ç, t«m chÕt ®ét ngét nh− oxy, nhiÖt ®é
n−íc...
- Do thiÕu mét sè chÊt hoÆc do ®iÒu kiÖn sèng lóc ®Çu c¬ thÓ sinh vËt ch−a cã biÕn ®æi râ
nh−ng cø kÐo dµi liªn tôc th× sÏ lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ trë ng¹i, ho¹t ®éng cña
çc hÖ men bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vµ ph¸t sinh ra bÖnh nh− thiÕu chÊt
®¹m, mì, ®−êng, vitamin, chÊt kho¸ng.vv...NÕu trong thøc ¨n cña ç, t«m thiÕu Canxi vµ
Photpho th× lµm cho ç, t«m bÞ bÖnh cßi x−¬ng, cong th©n, dÞ h×nh, mÒm vá,..., ngoµi ra cßn
¶nh h−ëng ®Õn men tiªu ho¸.
Do b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi dÉn ®Õn bÞ bÖnh: Cã mét sè chÊt vµ mét sè t¸c
dông kÝch thÝch trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng lµ yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu c¬ thÓ
ph¸t triÓn b×nh th−êng nh−ng do c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi hoÆc mét sè tæ chøc c¬ quan
cã bÖnh lý çc yÕu tè ®ã trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh.
2.1.2.2. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh bÖnh.

C¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh kh«ng nh÷ng chØ do nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh mµ cÇn cã
®iÒu kiÖn thÝch hîp. Do ®iÒu kiÖn kh¸c nhau mµ nguyªn nh©n g©y bÖnh cã lµm cho c¬ thÓ
sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng. §iÒu kiÖn g©y bÖnh bao gåm b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt
vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. C¬ thÓ sinh vËt nh− tuæi, t×nh tr¹ng søc khoÎ, ®ùc çi...qua theo dâi
trong mét ao nu«i ç thÞt cã nhiÒu loµi ç nh−ng loµi gi¸p x¸c Sinergasilus polycolpus Yin
1956 ký sinh trªn mang ç mÌ, ç tr¾m lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ký sinh trïng Sinergasilus
polycolpus g©y bÖnh. Ký sinh trïng má neo Lernaea polycolpus Yu 1938 ký sinh trªn da,
trªn miÖng ç mÌ, Lernaea ctenopharyngodontis Yin 1960 ký sinh trªn da ç tr¾m cá ®Òu bÞ
nhiÔm nh− vËy, cã Êu trïng cña gièng Lernaea tån t¹i nh−ng kh«ng cã ®èi t−îng ç thÝch
hîp nh− ç mÌ hoÆc ç tr¾m th× bÖnh kh«ng x¶y ra.
§iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− khÝ hËu, chÊt n−íc t×nh h×nh nu«i d−ìng khu hÖ sinh vËt ¶nh
h−ëng ®Õn nguyªn nh©n g©y bÖnh. PhÇn lín çc bÖnh vi sinh vËt ph¸t triÓn m¹nh trong ®iÒu
kiÖn m«i tr−êng nu«i ç, t«m bÞ « nhiÔm, çc bÖnh do nguyªn sinh ®éng vËt g©y ra th−êng ë
ao −¬ng nu«i ç, t«m mËt ®é qu¸ dµy, thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ, mùc n−íc qu¸ thÊp. Çc loµi
s¸n l¸ song chñ ph¸t triÓn vµ ký sinh trªn ç ph¶i nhê cã vËt chñ trung gian lµ èc Limnae vµ
vËt chñ sau cïng lµ chim.
Qua çc vÝ dô trªn chøng tá ç hay sinh vËt thuû s¶n kh¸c bÞ bÖnh ®Òu cã nguyªn nh©n nhÊt
®Þnh nh−ng nã kh«ng ph¶i t¸c dông c« lËp mµ d−íi ®iÒu kiÖn bªn ngoµi vµ bªn trong cña c¬
thÓ ®Ó ph¸t huy t¸c dông. Nguyªn nh©n quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ®Æc tÝnh c¬ b¶n
Bïi Quang TÒ 22
cña bÖnh cßn ®iÒu kiÖn chØ cã t¸c dông lµm t¨ng lªn hay c¶n trë cho qu¸ tr×nh ph¸t sinh ph¸t
triÓn cña bÖnh, ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n.
Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn kh¸i niÖm nµy còng chØ t−¬ng ®èi cã khi cïng mét nh©n tè nh−ng
lóc nµy lµ nguyªn nh©n lóc kh¸c lµ ®iÒu kiÖn vÝ dô kh«ng ®ñ thøc ¨n ç, t«m chÕt ®ãi hoÆc
cã lóc thøc ¨n thiÕu ç, t«m bÞ ®ãi.
2.1.3. Çc lo¹i bÖnh:

2.1.3.1. C¨n cø nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Ó ph©n chia çc lo¹i bÖnh:
BÖnh do sinh vËt g©y ra:
- BÖnh ký sinh: ChØ nh÷ng bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra:
+ BÖnh vi sinh vËt do virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo g©y ra.
+ BÖnh ký sinh trïng do nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, ®Øa ç, nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c g©y
ra.
- BÖnh phi ký sinh: ç, t«m bÞ bÖnh do sinh vËt g©y ra nh−ng kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc ký
sinh, th−êng do t¶o lo¹i g©y ®éc cho ç, t«m, thùc vËt, ®éng vËt h¹i ç.
BÖnh do phi sinh vËt:

BÖnh g©y ra cho ç, t«m kh«ng ph¶i do sinh vËt t¸c ®éng.
- Do çc yÕu tè c¬ häc, ho¸ häc, vËt lý t¸c ®éng.
- Do sù t¸c ®éng bëi thiÕu çc chÊt vµ ®iÒu kiÖn mµ c¬ thÓ ç cÇn nh− çc chÊt dinh d−ìng
kh«ng ®ñ, sè l−îng thøc ¨n thiÕu...
2.1.3.2. C¨n cø t×nh h×nh nhiÔm cña bÖnh ®Ó chia.

- NhiÔm ®¬n thuÇn: Ç, t«m bÞ bÖnh do mét sè gièng loµi sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo
c¬ thÓ g©y ra.
- NhiÔm hçn hîp: Ç, t«m bÞ bÖnh do cïng mét lóc ®ång thêi 2 hoÆc nhiÒu gièng loµi sinh
vËt x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra.
- NhiÔm ®Çu tiªn: Sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ç, t«m khoÎ m¹nh lµm ph¸t sinh
ra bÖnh.
- NhiÔm tiÕp tôc: Ç, t«m bÞ nhiÔm bÖnh trªn c¬ së ®· cã nhiÔm ®Çu tiªn nh− ç bÞ nhiÔm
nÊm thuû my sau khi c¬ thÓ ç ®· bÞ th−¬ng.
- NhiÔm t¸i ph¸t: Ç, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng kh«ng miÔn dÞch, lÇn thø 2 sinh vËt g©y
bÖnh x©m nhËp vµo lµm cho ç ph¸t sinh ra bÖnh.
- NhiÔm lÆp l¹i: C¬ thÓ ç, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng nguyªn nh©n g©y bÖnh vÉn cßn, t¹m
thêi ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gi÷a vËt chñ vµ vËt ký sinh nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh cïng chñng
lo¹i x©m nhËp vµo hoÆc søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ yÕu sÏ nhiÔm.
2.1.3.3. C¨n cø vµo triÖu chøng cña bÖnh ®Ó chia:

- BÞ bÖnh tõng bé phËn (côc bé).: BÖnh x¶y ra ë c¬ quan nµo th× qu¸ tr×nh biÕn ®æi bÖnh lý
chñ yÕu x¶y ra ë ®ã, ë ç th−êng gÆp nh− bÖnh ngoµi da, bÖnh ë mang, bÖnh ®−êng ruét,
bÖnh ngoµi c¬ vµ bÖnh ë mét sè c¬ quan néi t¹ng...
- BÞ bÖnh toµn th©n: Khi ç, t«m bÞ bÖnh ¶nh h−ëng tíi toµn bé c¬ thÓ nh− ç, t«m bÞ bÖnh
tróng ®éc, bÞ ®ãi , bÞ thiÕu chÊt dinh d−ìng.
Sù ph©n chia ë trªn chØ lµ t−¬ng ®èi bÊt kú ë bÖnh nµo th−êng kh«ng thÓ chØ ¶nh h−ëng côc
bé cho 1 c¬ quan mµ ph¶i cã ph¶n øng cña c¬ thÓ. BÖnh toµn th©n b¾t ®Çu biÓu hiÖn ë tõng
bé phËn vµ ph¸t triÓn ra dÇn toµn bé c¬ thÓ.
2.1.3.4. C¨n cø vµo tÝnh chÊt qu¸ tr×nh cña bÖnh ®Ó chia:
- BÖnh cÊp tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng chØ trong vßng mÊy
ngµy ®Õn 1-2 tuÇn. C¬ thÓ bÞ bÖnh ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng biÕn ®æi nhanh chãng
thµnh bÖnh lý, cã mét sè bÖnh triÖu chøng bÖnh ch−a kÞp xuÊt hiÖn râ trªn c¬ thÓ ®· chÕt. VÝ
dô nh− bÖnh trïng b¸nh xe ë mang ç gièng chØ trong 24-48 giê ç ®· chÕt hÕt; bÖnh nÊm
mang cÊp tÝnh chØ cÇn 1- 3 ngµy ç ®· chÕt; bÖnh xuÊt huyÕt do Reovirus ë ç tr¾m cá, ç bÞ
bÖnh sau 3-5 cã thÓ chÕt tíi 60-70%; bÖnh ph¸t s¸ng cña Êu trïng t«m khi ph¸t bÖnh chØ cÇn
1-2 ngµy t«m chÕt hÕt; bÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c sau khi ph¸t bÖnh tõ 3-10 ngµy gi¸p x¸c
trong ao nu«i chÕt hÇu hÕt.
- BÖnh thø cÊp tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh t−¬ng ®èi dµi tõ 2-6 tuÇn, triÖu chøng chñ
yÕu cña bÖnh xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh− bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh, tæ chøc mang bÞ ph¸
ho¹i, mang bÞ s−ng lë loÐt, t¬ mang bÞ ®øt; bÖnh ®èm ®á ë ç do vi khuÈn.
- BÖnh m¹n tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh kÐo dµi cã khi hµng th¸ng hoÆc hµng n¨m.
Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh t¸c dông trong thêi gian dµi vµ kh«ng m·nh liÖt nh−ng
còng kh«ng dÔ dµng tiªu trõ. VÝ dô nh− bÖnh nÊm mang m¹n tÝnh cña ç biÕn ®æi vÒ bÖnh lý
rÊt nhá chØ mét sè tÕ bµo mang bÞ chÕt, mang tr¾ng ra. BÖnh MBV (Penaeus mondon
Baculovirus) nhiÔm ë tÊt c¶ çc giai ®o¹n cña t«m só, kh«ng g©y t«m chÕt å ¹t nh−ng lµm
cho t«m chËm lín vµ tû lÖ chÕt dån tÝch tíi 70%. Trong thùc tÕ ranh giíi gi÷a 3 lo¹i kh«ng
râ v× gi÷a chóng cßn cã thêi kú qu¸ ®é vµ tuú ®iÒu kiÖn thay ®æi nã cã thÓ chuyÓn tõ d¹ng
nµy sang d¹ng kh¸c.
2.1.3.5. Çc thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh:

D−íi t¸c dông cña çc yÕu tè g©y bÖnh, c¬ thÓ sinh vËt kh«ng ph¶i lËp tøc bÞ bÖnh mµ nã
ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh. C¨n cø vµo ®Æc tr−ng ph¸t triÓn tõng giai ®o¹n cña bÖnh mµ chia
lµm mÊy thêi kú:
Thêi kú ñ bÖnh: Lµ thêi kú tõ khi nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn lóc xuÊt
hiÖn triÖu chøng bÖnh ®Çu tiªn, lóc nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç b¾t ®Çu thay
®æi. Thêi kú nµy dµi hay ng¾n kh«ng gièng nhau cã khi chØ mÊy phót nh− hiÖn t−îng tróng
®éc cã khi va× ngµy nh− çc bÖnh truyÒn nhiÔm, cã khi l¹i mÊy th¸ng, mÊy n¨m nh− çc
bÖnh ký sinh trïng. do nã phô thuéc vµo chñng lo¹i, sè l−îng, ph−¬ng thøc c¶m nhiÔm cña
yÕu tè g©y bÖnh còng nh− søc ®Ò kh¸ng cña vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng. C¬ thÓ ç,
t«m bÞ th−¬ng kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh.
Thêi kú ñ bÖnh chia ra lµm 2 giai ®o¹n:
- Tõ khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn sinh s¶n, ®ã lµ ®èi víi çc bÖnh do sinh
vËt ký sinh g©y ra.
- Tõ khi sinh s¶n ®Õn lóc bÞ bÖnh ®Çu tiªn.
Thêi kú ñ bÖnh sinh vËt ký sinh t×m méi çch tÝch luü chÊt dinh d−ìng ®Ó t¨ng cuêng c−êng
®é sinh s¶n vµ ho¹t ®éng cña nã. VÒ vËt chñ trong thêi kú nµy t¹o ra nh÷ng yÕu tè miÔn
dÞch ®Ó phßng vÖ. Thêi kú ñ bÖnh nÕu ç, t«m ®−îc ch¨m sãc cho ¨n ®Çy ®ñ, m«i tr−êng
sèng s¹ch sÏ th× thêi kú nµy kÐo dµi t¸c h¹i ®Õn ç, t«m hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ. CÇn theo
dâi trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç, t«m ®Ó ph¸t hiÖn sím vµ cã biÖn ph¸p ®Ó phßng trÞ kÞp
thêi trong giai ®o¹n nµy lµ tèt nhÊt.
Thêi kú dù ph¸t: Lµ thêi kú chuyÓn tiÕp tõ lóc xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh lý ®Çu tiªn ®Õn lóc
bÖnh lý râ rµng. Thêi kú nµy t¸c nh©n g©y bÖnh ®· t¸c ®éng ®Õn tæ chøc c¬ quan cña ç,
t«m. Víi t¸c nh©n g©y bÖnh lµ sinh vËt thêi kú nµy chóng sinh s¶n cµng m¹nh . Thêi kú dù
ph¸t th−êng ng¾n cã mét sè bÖnh triÖu chøng kh«ng thÓ hiÖn râ nh− bÖnh xuÊt huyÕt mang.
Thêi ký ph¸t triÓn: Lµ thêi kú bÖnh ph¸t triÓn cao nhÊt, triÖu chøng ®iÓn h×nh cña bÖnh thÓ
hiÖn râ. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt còng nh− h×nh th¸i cÊu t¹o cña tÕ bµo tæ chøc çc c¬ quan
trong c¬ thÓ ç, t«m cã sù biÕn ®æi. Thêi kú nµy nÆng nhÊt vµ th−êng g©y t¸c g¹i lín cho ç,
t«m. Trong thùc tÕ ph©n chia rµnh rät 3 thêi kú nh− trªn lµ rÊt khã, bëi nã chÞu nhiÒu yÕu tè
¶nh h−ëng vµ trong qu¸ tr×nh tiÕn triÓn cña bÖnh thay ®æi phøc t¹p.
Bïi Quang TÒ 24
Thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh do t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nh−: nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn
g©y ra bÖnh, søc ®Ò kh¸ng cña ç, t«m vµ con ng−êi ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt qu¶
bÖnh cã thÓ chuyÓn sang çc kÕt qu¶ sau:
- BÖnh cña ç, t«m ®−îc ch÷a khái c¬ thÓ hoµn kh«i phôc: Ç, t«m bÞ bÖnh vµo thêi kú ph¸t
triÓn nh−ng nÕu ¸p dông kÞp thêi çc biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt hîp víi çc quy tr×nh kü thuËt
−¬ng nu«i th× t¸c nh©n g©y bÖnh bÞ tiªu diÖt, sau mét thêi gian çc dÊu hiÖu bÖnh lý dÇn dÇn
mÊt ®i, ç, t«m dÇn dÇn trë l¹i ho¹t ®éng b×nh th−êng, hiÖn t−îng ç, t«m chÕt do bÞ bÖnh
trong thuû vùc ®−îc chÊm døt. Trong thêi kú nµy cÇn quan t©m cho ç, t«m ¨n ®ñ chÊt
l−îng ®Ó søc khoÎ cña ç, t«m ®−îc phôc håi nhanh chãng ®¶m b¶o cho ç, t«m sinh tr−ëng
b×nh th−êng.
- Ch−a hoµn toµn håi phôc: T¸c nh©n g©y bÖnh cho ç, t«m ®· bÞ tiªu diÖt nh−ng ch−a thËt
triÖt ®Ó mét phÇn cßn tån t¹i trong m«i tr−êng n−íc hoÆc ë ®¸y ao. Thêi kú nµy ç, t«m chÕt
gi¶m ®i rÊt nhiÒu sè ç thÓ cßn sèng dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ mÊt dÇn, çc ho¹t ®éng
cña ç, t«m trë l¹i b×nh th−êng. Tuy vËy ç, t«m rÊt dÔ dµng nhiÔm bÖnh trë l¹i nÕu ®iÒu
kiÖn thuËn lîi nh− søc ®Ò kh¸ng cña ç, t«m gi¶m.
- Kh«ng thÓ ch÷a khái bÖnh: C¬ thÓ ç, t«m bÞ t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp lµm cho nhiÒu
tæ chøc c¬ quan bÞ huû ho¹i, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ç, t«m gi¶m dÇn trong lóc ®ã t¸c
nh©n g©y bÖnh l¹i ph¸t triÓn m¹nh sau mét thêi gian ®· g©y t¸c h¹i lín ®Õn ç, t«m. Thêi
gian nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç, t«m kh«ng thÓ håi phôc, ç ,t«m sÏ chÕt ®ét
ngét hoÆc chÕt dÇn dÇn vÝ dô khi Êp trøng ç chÐp, ph«i ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n h×nh thµnh
bäc m¾t nh−ng nÕu nÊm thuû my b¸m vµo mµng trøng, toµn bé sè trøng s¾p në bÞ c¶m
nhiÔm bÞ ung hÕt.
2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý:

Khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng b×nh th−êng cña çc
c¬ quan, hiÖn t−îng rèi lo¹n Êy gäi lµ hiÖn t−îng bÖnh lý, nhiÒu bÖnh cã cïng 1 qu¸ tr×nh
bÖnh lý th× gäi lµ qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý.
2.2.1. G©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng 1 phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn:
C¬ thÓ muèn duy tr× sù sèng cÇn cã bé m¸y tuÇn hoµn khoÎ m¹nh. HÖ thèng tuÇn hoµn
kh«ng nh÷ng cung cÊp chÊt dinh d−ìng cho c¬ thÓ vµ th¶i çc chÊt cÆn b· ra ngoµi mµ khi
c¬ thÓ bÞ bÖnh cßn tËp trung b¹ch cÇu vµ kh¸ng thÓ ®Ó chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh. Do ®ã
c¬ thÓ bÞ bÖnh, hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc bÞ
trë ng¹i, søc ®Ò kh¸ng sÏ yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm cho ç, t«m bÞ chÕt.
Sù rèi lo¹n cña hÖ thèng tuÇn hoµn chia ra lµm 2 lo¹i: Rèi lo¹n côc bé hoÆc rèi lo¹n toµn
th©n. Sù rèi lo¹n 1 phÇn bé m¸y tuÇn hoµn chØ x¶y ra ë bé phËn ç biÖt cña c¬ thÓ nh÷ng bé
phËn kh¸c kh«ng nh×n thÊy râ. Rèi lo¹n toµn bé bé m¸y tuÇn hoµn lµ lóc chøc n¨ng cña bé
m¸y tuÇn hoµn kÐm t¸c dông. t¸ch biÖt sù rèi lo¹n côc bé vµ toµn phÇn cña hÖ thèng tuÇn
hoµn chØ lµ t−¬ng ®èi bëi v× sù rèi lo¹n 1 phÇn hÖ thèng tuÇn hoµn lµ biÓu hiÖn côc bé cña sù
rèi lo¹n toµn th©n mÆt kh¸c lóc ®Çu çc c¬ quan trong tim, n·o ph¸t sinh rèi lo¹n côc bé cã
thÓ tiÕn tíi ph¸t triÓn rèi lo¹n c¶ hÖ thèng tuÇn hoµn do ®ã c¶ 2 lo¹i rèi lo¹n cã quan hÖ mËt
thiÕt víi nhau lóc ®Çu bao giê còng b¾t ®Çu tõ rèi lo¹n côc bé.
2.2.1.1. Tô m¸u:
BÊt kú mét tæ chøc hay mét c¬ quan nµo cña c¬ thÓ cã hµm l−îng m¸u v−ît qu¸ sè l−îng
b×nh th−êng th× gäi lµ tô m¸u. HiÖn t−îng ®ã lµ do çc mao qu¶n, ®éng m¹ch nhá, tÜnh
m¹ch nhá në ra qu¸ nhiÒu vµ chøa ®Çy m¸u. Do nguån gèc m¸u ®−a ®Õn mµ chia ra tô m¸u
®«ng m¹ch vµ tô m¸u tÜnh m¹ch.
Tô m¸u ®éng m¹ch: M¸u tõ ®éng m¹ch lín ®i vµo çc tæ chøc c¬ quan v−ît qua sè l−îng
b×nh th−êng dÉn ®Õn tô m¸u ®éng m¹ch. Cã hiÖn t−îng nµy do ph¶n x¹ lµm cho ®éng m¹ch
nhá në ra, sè l−îng mao qu¶n ho¹t ®éng còng t¨ng lªn, m¸u ch¶y nhanh, trong m¸u cã
nhiÒu oxy, qua tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc t¨ng nhanh do ®ã côc bé tæ chøc bÞ
s−ng cã m¸u ®á t−¬i, nhiÖt ®é t¨ng lªn bÞ nãng, ë ç, t«m hiÖn t−îng nµy kh«ng râ. Tô m¸u
®éng m¹ch kh«ng ph¶i lóc nµo còng bÖnh lý nh− lóc ¨n trong èng tiªu ho¸ cã tô m¸u ®ã lµ
hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ sinh vËt.
KÕt qu¶ cña tô m¸u ®éng m¹ch quyÕt ®Þnh bëi vÞ trÝ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nÕu tô m¸u qu¸
tr×nh trao ®æi chÊt nh− ®ét biÕn trÞ bÖnh, viªm loÐt tô m¸u ®ã lµ ph¶n øng phßng vÖ cña c¬
thÓ. Tô m¸u ®éng m¹ch nghiªm träng lµ lµm cho l−îng m¸u ë bé phËn kh¸ gi¶m ®ét ngét
g©y ra ¶nh h−ëng xÊu, cã lóc x¶y ra ch¶y m¸u kh«ng vì c·ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng. Tô
m¸u m·n tÝnh cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u cña c¬ thÓ dµy h¬n, thêi gian tô m¸u cña tæ
chøc kh«ng kÐo dµi th× møc ®é ¶nh h−ëng kh«ng nguy hiÓm.
Tô m¸u tÜnh m¹ch: M¸u sau khi ®· tiÕn hµnh trao ®æi chÊt ch¶y vÒ tÜnh m¹ch lín qu¸ Ýt
m¸u tÝch tô l¹i trong çc mao qu¶n vµ tÜnh m¹ch nhá qu¸ nhiÒu th× gäi lµ tô m¸u tÜnh m¹ch,
khi tÜnh m¹ch tô m¸u, m¸u ch¶y chËm, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, nhiÖt ®é h¹ thÊp,
«xy trong m¸u gi¶m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan yÕu. Sau khi tô m¸u tÜnh
m¹ch tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn lµm ph¸t sinh ra hiÖn t−îng phï vµ tÝch
n−íc trong tæ chøc. Nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn tô m¸u tÜnh m¹ch lµ do m¸u trë ra bÞ trë
ng¹i, cã thÓ v× tÜnh m¹ch bÞ ®Ì nÐn, m¹ch m¸u bÞ t¾c. NÕu tô m¸u tÜnh m¹ch nÆng, trong
m¸u cã nhiÒu chÊt ®éc cã khi cßn thiÕu «xy vµ , thiÕu chÊt dinh d−ìng lµm cho chøc n¨ng
ho¹t ®éng cña çc c¬ quan bÞ rèi lo¹n.
2.2.1.2. ThiÕu m¸u:

Lóc l−îng m¸u cña c¬ thÓ gi¶m hoÆc sè l−îng hång huyÕt cÇu Ýt ®i so víi b×nh th−êng g©y
ra hiÖn t−îng thiÕu m¸u, mét c¬ quan hay tæ chøc nµo ®ã cña c¬ thÓ bÞ thiÕu m¸u th× gäi lµ
thiÕu m¸u côc bé. Bé phËn thiÕu m¸u nhiÖt ®é h¹ thÊp, mµu s¾c biÕn nh¹t. Tæ chøc bÞ thiÕu
m¸u lóc ®Çu thÓ tÝch nhá l¹i nh−ng vÒ sau do thiÕu dinh d−ìng s¶n sinh ra hiÖn t−îng ph©n
gi¶i lµm cho tæ chøc bÞ phï, thÓ tÝch t¨ng lªn nh− bÖnh nÊm mang lµm cho mang thiÕu m¸u
tæ chøc mang mµu tr¾ng nh¹t, mét sè bé phËn s−ng phång lªn. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn hiÖn
t−îng thiÕu m¸u cã thÓ do sinh vËt hót m¸u, do t¾c m¹ch m¸u, do dÞ tËt cña bé m¸y tuÇn
hoµn hoÆc thµnh phÇn t¹o m¸u nh−: Fe, Ca, P...kh«ng ®ñ. T¸c h¹i cña viÖc thiÕu m¸u cßn
tuú thuéc vµo møc ®é thiÕu m¸u, thêi gian, tÝnh mÉn c¶m cña tæ chøc. NÕu thiÕu m¸u
nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ chÕt dÇn dÇn, lµm tª liÖt toµn th©n.
2.2.1.3. Ch¶y m¸u (xuÊt huyÕt):

Ch¶y m¸u lµ hiÖn t−îng m¸u ch¶y ra ngoµi huyÕt qu¶n, nÕu m¸u ch¶y ra ngoµi c¬ thÓ th×
gäi lµ ch¶y m¸u ngoµi cßn m¸u tÝch tô l¹i trong thÓ xoang cña c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u
trong, cã khi c¶ ch¶y m¸u trong lÉn ch¶y m¸u ngoµi. Ch¶y m¸u c¬ thÓ do v¸ch m¹ch m¸u bÞ
ph¸ ho¹i còng cã thÓ v¸ch m¹ch m¸u kh«ng bÞ dËp n¸t nh−ng do tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch
m¹ch m¸u t¨ng lªn mµ m¸u cã thÓ th«ng qua ®−îc vÝ dô rËn ç Argulus ký sinh b¸m trªn
mang vµ da lµm ch¶y m¸u. Çc nguyªn nh©n g©y ra ch¶y m¸u gåm nhiÒu yÕu tè nh− c¬ häc,
vËt lý, ho¸ häc vµ sinh vËt t¸c dông. Ch¶y m¸u cÊp tÝnh lµm mÊt sè l−îng m¸u t−¬ng ®èi lín
hoÆc çc c¬ quan trong yÕu bÞ ch¶y m¸u th−êng dÉn ®Õn hËu qu¶ xÊu khã trÞ khái.
2.2.1.4. §«ng m¸u:

§«ng m¸u lµ hiÖn t−îng mét sè thµnh phÇn cña m¸u trong tim hay trong m¹ch m¸u dÝnh l¹i
bÞ ng−ng kÕt thµnh khèi. Nguyªn nh©n lµm ®«ng m¸u lµ lóc v¸ch m¹ch m¸u bÞ thay ®æi do
Bïi Quang TÒ 26
bÞ tæn th−¬ng, v¸ch gå ghÒ dÔ lµm cho huyÕt tiÓu b¶n l¾ng ®äng ®ång thêi m¹ch m¸u sau
khi bÞ tæn th−¬ng tÇng tÕ bµo th−îng b× cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra çc sîi keo lµm cho huyÕt
b¶n dÝnh l¹i, sau ®ã sÏ nhanh chãng ph©n gi¶i t¹o ra nhiÒu men lªn men liªn kÕt cïng víi Ca
trong m¸u lµm cho Thrombinnogen biÕn thµnh Thrombin.
M¸u ch¶y chËm t¹o ®iÒu kiÖn thêi gian cho m¸u võa ®«ng dÝnh trªn v¸ch m¹ch m¸u th×
Fibringen chuyÓn thµnh Fibrin bÒn v÷ng lµm cho m¸u ng−ng kÕt. M¸u ch¶y chËm hoÆc
ng−ng kÕt, huyÕt tiÓu b¶n cã ®iÒu kiÖn t¸ch ra 2 bªn v¸ch m¹ch m¸u vµ tiÕp ®Õn víi mµng
trong cña m¹ch m¸u lµm t¨ng kh¶ n¨ng dÝnh kÕt vµ l¾ng ®äng, m¸u ch¶y chËm cßn gióp cho
men ng−ng kÕt vµ çc nh©n tè ng−ng kÕt m¸u ho¹t ®éng dÔ dµng h¬n, ngoµi ra cßn cã thÓ do
tÝnh chÊt cña m¸u thay ®æi dÉn ®Õn ®«ng m¸u.
Ba nguyªn nh©n trªn ®ång thêi tån t¹i nh−ng sù ph¶n øng cña c¬ thÓ, tr¹ng th¸i cña hÖ
thèng thÇn kinh cã ý nghÜa trong sù h×nh thµnh ®«ng m¸u. §«ng m¸u lµm t¾c m¹ch m¸u
g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng cña hÖ thèng tuÇn hoµn.
2.2.1.5. T¾c m¹ch m¸u:

M¸u kh«ng ch¶y ®−îc ®Õn çc tæ chøc c¬ quan, do 1 t¸c ®éng tæn th−¬ng, giät mì x©m
nhËp vµo ®−îc m¹ch m¸u di chuyÓn theo m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u.
- Do v¸ch m¹ch m¸u bÞ tæn th−¬ng gi¶i phãng Protrombokinaza lµ mÇm mèng ®«ng m¸u.
Protrombokinaza
Thrombokinaza
Ca++ Fibrrinogen
Prothrombin Thrombin
Fibrrin bÒn v÷ng
- Do sinh vËt, Êu trïng, trøng, trïng tr−ëng thµnh cña ký sinh trïng lµm t¾c m¹ch m¸u nh−
s¸n l¸ song chñ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u ç, nÊm mang ký sinh trªn mang.
- Do bät khÝ: 1 sè khÝ hµm l−îng hoµ tan trong n−íc qu¸ cao nã tån t¹i d−íi d¹ng bät khÝ
nhá t¹o ra sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt ë bªn trong vµ ngoµi m¹ch m¸u, bät khÝ thÈm thÊu vµo
m¹ch m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u nhá nh− bät khÝ O2.
- T¾c m¹ch do u b−íu: TÕ bµo u b−íu ¸c tÝnh cã kh¶ n¨ng ®i vµo tæ chøc vµo hÖ thèng tuÇn
hoµn ®Õn m¹ch m¸u, çc m¹ch l©m ba dÉn ®Õn t¾c m¹ch.
2.2.1.6. Sù thay ®æi thµnh phÇn cña m¸u:

M¸u gåm cã huyÕt t−¬ng vµ çc thµnh phÇn h÷u h×nh trong huyÕt t−¬ng lµ hång cÇu, b¹ch
cÇu, tiÓu cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu cã 5 d¹ng: TÕ bµo b¹ch cÇu Limpho, tÕ bµo b¹ch cÇu mono,
tÕ bµo b¹ch cÇu trung tÝnh (Neutrophin), tÕ bµo b¹ch cÇu −a acid, tÕ bµo b¹ch cÇu −a kiÒm,
tÊt c¶ 5 d¹ng tÕ bµo b¹ch cÇu ®Òu kh¸c tÕ bµo hång cÇu kh«ng chøa Hemoglobin v× vËy
kh«ng cã mµu. B¹ch cÇu cã thÓ vËn chuyÓn ng−îc dßng m¸u xuyªn qua v¸ch m¹ch m¸u ®i
vµo çc m«, cã kh¶ n¨ng di chuyÓn d¹ng amÝp. Sè l−îng hång cÇu, b¹ch cÇu thay ®æi phô
thuéc vµo tr¹ng th¸i bÖnh lý, t×nh tr¹ng søc khoÎ, giai ®o¹n ph¸t triÓn , ph¸t dôc cña mçi
lo¹i ç, t«m ®ång thêi cßn phô thuéc vµo t¸c nh©n g©y bÖnh. Khi ç, t«m nhiÔm bÖnh thµnh
phÇn vµ sè l−îng b¹ch cÇu thay ®æi, sè l−îng b¹ch cÇu trung tÝnh vµ tÕ bµo b¹ch cÇu momo
t¨ng lªn nh−ng tÕ bµo b¹ch cÇu limpho bÞ gi¶m xuèng bëi v× tÕ bµo trung tÝnh vµ tÕ bµo
mono cã chøc n¨ng tiªu diÖt vi khuÈn. Nguyªn nh©n lµm cho b¹ch cÇu tËp trung lµ do nh÷ng
chÊt ho¸ häc vµ ®éc tè cña sinh vËt tiÕt ra.
Theo O.N.Bauer 1977 khi ç bÞ bÖnh nÊm mang tÕ bµo b¹ch cÇu lympho b×nh th−êng lµ 95-
99% khi ç b¾t ®Çu bÞ bÖnh tÕ bµo lympho gi¶m xuèng 64-75%, tÕ bµo mono b×nh th−êng
0,5%, ç b¾t ®Çu bÞ bÖnh lªn 2-3%, b¹ch cÇu trung tÝnh 0-2,5% ë ç khoÎ t¨ng lªn 8-24% ë
ç bÖnh.
Theo A.I.Mikoian ë ç khoÎ b¹ch cÇu trung tÝnh lµ 0,2%, ç bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng m¹n tÝnh
b¹ch cÇu trung tÝnh 1,5%, ç bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng cÊp tÝnh t¨ng lªn 5-8%.
Mét sè c¬ thÓ ç bÞ bÖnh do ký sinh trïng ký sinh, ng−êi ta quan s¸t thÊy l−îng b¹ch cÇu −a
acid t¨ng lªn chøng tá d¹ng b¹ch cÇu nµy ®ãng vai trß nµo ®ã chèng l¹i t¸c h¹i cña ký sinh
trïng.
2.2.1.7. Ho¹i tö côc bé:

Ho¹i tö côc bé lµ mét bé phËn nµo ®ã cña c¬ thÓ do cung cÊp m¸u bÞ ®×nh trÖ lµm cho tæ
chøc ë ®ã bÞ ho¹i tö. Nguyªn nh©n th−êng gÆp lµ do xoang ®éng m¹ch bÞ t¾c, ngoµi ra cßn
cã thÓ do sù ®Ì nÐn bªn ngoµi ®éng m¹ch. BÊt kú ®éng m¹ch nµo bÞ t¾c kh«ng chØ lµ do
nh©n tè c¬ häc lµm c¶n trë m¸u ch¶y mµ ®ång thêi hÖ thèng thÇn kinh bÞ kÝch thÝch m¹nh
lµm cho m¹ch m¸u bÞ co giËt liªn tôc còng dÉn ®Õn ho¹i tö bé phËn.
2.2.1.8. Phï vµ tÝch n−íc:

DÞch thÓ ®−îc tÝch tô trong çc khe cña çc tæ chøc víi sè l−îng nhiÒu th× gäi lµ phï cßn
dÞch thÓ tÝch tôc ë trong xoang th× gäi lµ tÝch n−íc. Trong dÞch thÓ nµy hµm l−îng albumin
gi¶m, ë trong c¬ thÓ hay ra ngoµi c¬ thÓ ®Òu kh«ng liªn kÕt, dÞch trong cã mµu xanh vµng.
ThÓ tÝch çc c¬ quan tæ chøc bÞ phï t¨ng lªn bÒ mÆt bãng lo¸ng xanh xao, c¬ n¨ng ho¹t
®éng cña çc c¬ quan bÞ gi¶m sót.
Nguyªn nh©n dÉn ®Õn çc tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc rÊt nhiÒu: Cã thÓ tæ chøc bÞ
chÌn Ðp, do t¸c ®éng c¬ giíi, c¬ thÓ sinh vËt bÞ ®ãi hoÆc thµnh phµn dinh d−ìng trong khÈu
phÇn thø ¨n thiÕu, gan bÞ x¬ cøng, thËn bÞ yÕu, hÖ thèng thÇn kinh bÞ rèi lo¹n hoÆc do ký
sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ.
Nh×n trung çc tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc sau khi tiªu trõ ®−îc nguyªn nh©n g©y
bÖnh cã thÓ hoµn toµn håi phôc. NÕu thêi gian qu¸ dµi, çc tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch
n−íc cã nh÷ng biÕn ®æi qu¸ lín nªn mÆc dï nguyªn nh©n g©y bÖnh ®· tiªu trõ nh−ng hiÖn
t−îng phï vµ tÝch n−íc vÉn cßn lµm cho tæ chøc bÞ viªm, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tæ chøc
vÉn bÞ rèi lo¹n, mét sè c¬ quan träng nh− n·o ch¼ng h¹n bÞ phï vµ tÝch n−íc dÔ dµng lµm
cho c¬ quan vËt chñ bÞ tö vong.
2.2.2. Trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n.

BÊt kú mét tæ chøc nµo lóc nghØ còng nh− lóc ho¹t ®éng ®Òu thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi
chÊt. Lóc c¬ thÓ ho¹t ®éng m¹nh, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt t¨ng lªn vµ ng−îc l¹i lóc nghØ ng¬i
qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi¶m xuèng. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt chÞu sù ®iÒu tiÕt cña hÖ thÇn
kinh trung −¬ng. Trong qu¸ tr×nh ®ã çc chÊt tham gia trao ®æi cã liªn quan mËt thiÕt víi
nhau, lóc c¬ thÓ bÞ bÖnh sù ho¹t ®éng trao ®æi chÊt vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng ®Òu ph¸t sinh
ra biÕn ®æi. §Ó tiÖn lîi nªn t¸ch riªng ®Ó th¶o luËn tõng phÇn trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ
rèi lo¹n ®· ¶nh h−ëng ®Õn sù biÕn ®æi cña tÕ bµo tæ chøc.
2.2.2.1. Lµm cho tæ chøc teo nhá l¹i.

Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n lµm cho thÓ tÝch cña tæ chøc, c¬ quan cña c¬ thÓ ph¸t
triÓn b×nh th−êng nhá l¹i th× gäi lµ tæ chøc bÞ teo c¬. Tæ chøc, c¬ quan teo nhá cã thÓ do thÓ
tÝch tÕ bµo nhá l¹i hoÆc sè l−îng tÕ bµo gi¶m, hai qu¸ tr×nh ®ång thêi ph¸t sinh hoÆc x¶y ra
tr−íc sau. Tæ chøc c¬ quan teo nhá kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu bÞ bÖnh chØ khi nµo qu¸ tr×nh trao
®æi chÊt bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ míi m¾c bÖnh.
Bïi Quang TÒ 28
Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc bÞ teo nhá:

- Do hÖ thèng thÇn kinh bÞ bÖnh lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n nªn tæ chøc, c¬
quan teo nhá.
- Do bÞ chÌn Ðp, ®Ì nÐn l©u ngµy lµm cho hÖ thèng tuÇn hoµn bé phËn bÞ rèi lo¹n dÉn ®Õn tæ
chøc c¬ quan bÞ teo nhá nh− Êu trïng s¸n d©y Ligula ký sinh trong ruét ç chÐp, ç diÕc lµm
cho m« c¬, tuyÕn sinh dôc vµ mét sè c¬ quan bªn trong ç teo nhá.
- Sù ho¹t ®éng cña mét sè tuyÕn néi tiÕt mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt lµm cho tæ chøc c¬ quan teo
nhá. D−íi sù ®iÒu tiÕt cña hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng, çc tuyÕn néi tiÕt trùc tiÕp ®iÒu
tiÕt qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt do ®ã lóc chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n lµm
cho tæ chøc c¬ thÓ bÞ teo nhá nh− chø n¨ng n·o suy yÕu cã thÓ lµm cho tuyÕn gi¸p tr¹ng,
tuyÕn th−îng thËn teo nhá.
- T¸c dông ho¸ häc hay vËt lý còng lµm cho c¬ quan teo nhá nh− çc chÊt phãng x¹..
- Mét sè c¬ quan sau mét thêi gian dµi kh«ng ho¹t ®éng cã thÓ bÞ teo nhá.
- Toµn bé c¬ thÓ sinh vËt teo nhá cã khi do bÞ ®ãi hoÆc do hÖ thèng tiªu ho¸ bÞ t¾c, c¬ thÓ
thiÕu dinh d−ìng dÉn ®Õn c¬ thÓ gÇy gß néi t¹ng teo l¹i, teo nhá biÓu hiÖn tr−íc tiªn lµ tæ
chøc mì ®Õn m«, c¬ tim, l¸ l¸ch, gan sau cïng lµ n·o.
2.2.2.2. BiÕn ®æi vÒ sè l−îng vµ chÊt tÕ bµo, tæ chøc:

Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n lµm cho sè l−îng vµ chÊt l−îng tÕ bµo vµ çc chÊt ®Öm
cña tÕ bµo thay ®æi so víi b×nh th−êng gäi ®ã lµ biÕn ®æi tÝnh chÊt. Cã mÊy d¹ng biÕn ®æi
d−íi ®©y:
TÕ bµo, tæ chøc c¬ quan s−ng tÊy: Th−êng do bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh, tróng ®éc, thiÕu
oxy toµn th©n dÉn ®Õn lµm cho tÕ bµo tæ chøc s−ng tÊy. Lóc nµy tÕ bµo tiÕn hµnh thuû ph©n
®ång thêi cã sù biÕn ®æi ion, hµm l−îng ion K+ trong tÕ bµo gi¶m, hµm l−îng Na+ vµ hîp
chÊt Clorua t¨ng, sù thay ®æi gi÷a çc thµnh phÇn ion lµ do tÕ bµo bÞ tæn th−¬ng kh«ng ®ñ
n¨ng l−îng ®Ó ho¹t ®«ng.
BiÕn ®æi n−íc: Trong dÞch t−¬ng vµ h¹ch tÕ bµo cã nhiÒu kh«ng bµo, lo¹i kh«ng bµo nµy
kh«ng chøa mì, ®−êng ®¬n vµ niªm dÞch hoÆc chØ cã rÊt Ýt Protein l¾ng ®äng, sù xuÊt hiÖn
cña kh«ng bµo ®· lµm tÕ bµo tÝch n−íc. Sù biÕn ®æi n−íc vµ s−ng tÊy cña tÕ bµo cã quan hÖ
mËt thiÕt víi nhau nã lµm cho tÕ bµo tæn th−¬ng nhanh lóc ion K+ trong m¸u gi¶m, trong tÕ
bµo ion K+ ra ngoµi tÕ bµo, ion Na+ cña dÞch tÕ bµo vµo trong tÕ bµo. Lóc c¬ thÓ bÞ cho¸ng
(xèc) tÕ bµo thiÕu oxy, n¨ng l−îng tÕ bµo s¶n ra kh«ng ®ñ lµm yÕu kh¶ n¨ng dÉn ion Na+
nªn ion Na+ ®i vµo tÕ bµo mµ ion K+ ra ngoµi tÕ bµo, d−íi çc t×nh huèng ®ã ®Òu lµm cho
ion Na+ trong tÕ bµo t¨ng nhiÒu lªn dÉn ®Õn tÕ bµo tr−¬ng n−íc tøc lµ biÕn ®æi n−íc.
BiÕn ®æi trong suèt: BiÕn ®æi trong suèt lµ chØ dÞch tÕ bµo hoÆc chÊt ®Öm cña tÕ bµo xuÊt
hiÖn çc chÊt ®ång ®Òu trong nh− thuû tinh. Çc chÊt nµy nhuém b»ng dung dÞch Eosin b¾t
mµu ®ång ®Òu, ng−êi ta gäi tÕ bµo biÕn ®æi d¹ng trong suèt thuû tinh. Sù biÕn ®æi nµy
th−êng x¶y ra trong tÕ bµo tæ chøc m«, tÕ bµo tæ chøc m¸u.
Mì biÕn ®æi: Trong dÞch tÕ bµo xuÊt hiÖn çc giät mì, ngoµi ra l−îng mì vù¬t qu¸ ph¹m vi
b×nh th−êng hoÆc b¶n th©n tÕ bµo vèn kh«ng cã giät mì nh−ng trong dÞch t−¬ng tÕ bµo cã
xuÊt hiÖn giät mì th× ng−êi ta gäi tÕ bµo tæ chøc biÕn mì. C¬ quan biÕn mì nghiªm träng
lµm cho thÓ tÝch t¨ng, m« kh«ng r¾n ch¾c mµu vµng kh«ng b×nh th−êng. Mì biÕn ®æi
th−êng lµ bÖnh do qu¸ tr×nh oxy ho¸ çc chÊt h÷u c¬ kh«ng ®¶m b¶o do nguyªn nh©n thiªó
m¸u g©y ra ngoµi ra cã thÓ do mét sè chÊt ®éc, do ®éc tè vi khuÈn lµm cho tÕ bµo tæ chøc
biÕn ®æi mì.
Trao ®æi kho¸ng bÞ rèi lo¹n: Çc chÊt kho¸ng Ca, Fe, K, Mg, Na...®Òu lµ çc chÊt dinh
duìng quan träng cña ®éng vËt, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt kho¸ng bÞ rèi lo¹n lµm cho ho¹t
®éng b×nh th−êng cña ç, t«m trë thµnh bÖnh lý. Trao ®æi Ca bÞ rèi lo¹n th−êng gÆp h¬n c¶
muèi Canxi theo thøc ¨n vµo ruét ®−îc hÊp thô tr¶i qua mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi, ë trong m¸u
vµ dich thÓ kÕt hîp víi protein. C¬ thÓ ë tr¹ng th¸i b×nh th−êng Ca tÝch trong x−¬ng, r¨ng lµ
chñ yÕu, hµm l−îng Ca trong c¬ thÓ th−êng æn ®Þnh nÕu thõa bµi tiÕt ra m«i tr−êng qua ruét
vµ thËn. Nh÷ng lóc thÇn kinh mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt, tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n hoÆc cã bÖnh
viªm thËn m·n tÝnh, hÖ x−¬ng bÞ bÖnh th× trong x−¬ng sôn cã hiÖn t−îng l¾ng ®ong . NÕu
Canxi ho¸ trong v¸ch m¹ch m¸u cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u mÊt kh¶ n¨ng ®µn håi, lµm
biÕn ®æi tÝnh chÊt vµ m¹ch m¸u dÔ bÞ vì.
2.2.3. Tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt bÞ viªm.

Chøng viªm lµ hiÖn t−îng c¬ thÓ sinh vËt ph¶n øng phßng vÖ côc bé hay toµn th©n khi cã t¸c
dông kÝch thÝch tõ ngoµi vµo th«ng qua ph¶n x¹ cña hÖ thèng thÇn kinh. §©y lµ qu¸ tr×nh c¬
b¶n trong qu¸ tr×nh bÖnh lý.
2.2.3.1. BiÕn ®æi vÒ bÖnh lý cña chøng viªm.

BiÕn ®æi vÒ chÊt cña tÕ bµo tæ chøc: Tæ chøc trong vïng bÞ viªm, tÕ bµo ph©n gi¶i t¸ch ra,
lóc míi cã chøng viªm biÕn ®æi vÒ chÊt chiÕm −u thÕ nhÊt lµ ë chÝnh gi÷a æ viªm, cßn xung
quanh biÕn ®æi vÒ chÊt kh«ng râ rµng. Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc c¬ quan bÞ viªm lµ qu¸
tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, chÊt dinh d−ìng thiÕu, ngoµi ra cßn do kÝch thÝch côc bé. MÆt
kh¸c lóc tæ chøc c¬ quan cã chøng viªm hÖ thèng tuÇn hoµn rèi lo¹n, tÕ bµo tæ chøc ph¸t
sinh ra biÕn ®æi hoÆc ho¹i tö ph¸t triÓn ®ång thêi cã çc s¶n vËt ph©n gi¶i nh− protein, acid
h÷u c¬... lµm cho tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn cµng lµm cho hÖ thèng tuÇn
hoµn rèi lo¹n.
ThÈm thÊu tÕ bµo vµ çc chÊt ®−a ra ngoµi: ThÈm thÊu ra lµ hiÖn t−îng c¬ thÓ lóc cã
chøng viªm, dÞch thÓ vµ thµnh phÇn tÕ bµo m¸u thÈm thÊu ®i ra khái m¹ch m¸u vµo tæ chøc.
Tæ chøc c¬ thÓ bÞ viªm tr−íc hÕt m¹ch m¸u thay ®æi, do kÝch ®éng kÝch thÝch ®éng m¹ch
nhá co l¹i, thêi gian rÊt ng¾n ®éng m¹ch nhá l¹i në ra, çc mao qu¶n trong vïng viªm còng
në ra, lóc ®Çu m¸u ch¶y nhanh vÒ sau m¸u ch¶y chËm l¹i hång cÇu chøa ®Çy xoang m¹ch
m¸u, thËm chÝ cã bé phËn m¸u ngõng ch¶y. TÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u còng t¨ng
lªn, nÕu bÞ tæn th−¬ng nhÑ çc phÇn tö bÞ thÈm thÊu ra cßn bÞ th−¬ng nÆng çc phÇn tö lín
nh− globulin råi ®Õn hång cÇu vµ Fibrinogen còng thÈm thÊu ra. Trong dich thÓ thÈm thÊu
ra cã tÕ bµo bÞ ®éng ®i ra nh− hång cÇu nh−ng tr¸i l¹i cã mét sè tÕ bµo chñ ®éng ®i ra nh−
b¹ch cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu xuyªn ra khái m¹ch m¸u sau khi tiÕp xóc víi vËt kÝch thÝch, çc
s¶n vËt ph©n gi¶i cña tæ chøc, ®em bao l¹i vµ cã men thùc hiÖn tiªu ho¸, ®©y lµ hiÖn t−îng
thùc bµo. ë ç tÕ bµo b¹ch cÇu hiÖn t−îng thùc bµo cã x¶y ra hay kh«ng ý kiÕn ch−a thèng
nhÊt.
T¨ng sinh tÕ bµo: C¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n kÝch thÝch g©y bÖnh x©m nhËp ph¸t sinh
ra chøng viªm c¬ thÓ cã ph¸t øng l¹i ®Ó phßng vÖ nªn mét sè tæ chøc nh− m¹ch m¸u, tÕ bµo
m¹ng l−íi néi b×, tÕ bµo sîi, tÕ bµo ch¾c nh− tÕ bµo gan s¶n sinh t¨ng sinh tÕ bµo, víi môc
®Ých cung cÊp bæ sung cho nh÷ng tÕ bµo ®· bÞ thÈm thÊu ra ngoµi lµm cho tæ chøc bÞ viªm
kh«ng ph¸t triÓn thªm ®ång thêi phôc håi nhanh chãng çc tæn thÊt cña tæ chøc. BÊt kú mét
chøng viªm nµo cña c¬ thÓ sinh vËt nã còng kh«ng x¶y ra çc hiÖn t−îng ®¬n ®éc mµ nã cã
quan hÖ hç trî mËt thiÕt gi÷a 3 qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÒ chÊt l−îng, thÈm thÊu ra vµ t¨ng sinh
nh− ë chÝnh gi÷a khu vùc bÞ viªm biÕn ®æi vÒ chÊt l−îng cã thÓ kÝch thÝch tÕ bµo tæ chøc
xung quanh t¨ng sinh, tÕ bµo tiÕn hµnh t¨ng sinh m¹ch m¸u nhËn çc chÊt dinh d−ìng thóc
®Èy qu¸ tr×nh biÕn ®æi. T¨ng sinh tÕ bµo cã thÓ lµ nguån cung cÊp tÕ bµo vµ kh¸ng thÓ thÈm
thÊu ra. Trong qu¸ tr×nh thÈm thÊu trao ®æi chÊt cña hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n ®· ¶nh
h−ëng ®Õn chÊt l−îng vµ sè l−îng tÕ bµo t¨ng sinh. Trong çc chøng viªm cña tæ chøc c¬
quan trªn c¬ thÓ sinh vËt, c−êng ®é cña 3 qu¸ tr×nh th−êng kh«ng gièng nhau, qu¸ tr×nh biÕn
®æi vÒ chÊt chiÕm −u thÕ. ë ç, t«m qu¸ tr×nh thÈm thÊu ra t−¬ng ®èi thÊp.
Bïi Quang TÒ 30
2.2.3.2. TriÖu chøng chñ yÕu cña chøng viªm.

- Tæ chøc cã mµu ®á: Tæ chøc bÞ viªm s¶n sinh ra çc thµnh phÇn ho¸ häc vµ thÇn kinh c¶m
gi¸c cã ph¶n x¹ nªn cã qu¸ tr×nh tô m¸u. Ngoµi ra vïng bÞ viªm trao ®æi chÊt ®−îc t¨ng lªn,
trao ®æi mì bÞ trë ng¹i, ®é kiÒm vµ acid mÊt th¨ng b»ng, acid cã nång ®é cao dÔ dÉn ®Õn
tróng ®éc còng cã thÓ lµm cho m¹ch m¸u në ra v× vËy ®ã kh«ng nh÷ng chØ do tô m¸u mµ
cßn do hång huyÕt cÇu thÈm thÊu ra.
- Tæ chøc s−ng: Do dÞch thÓ thÈm thÊu ra, do vi khuÈn vµ çc s¶n vËt trao ®æi chÊt ph©n gi¶i
ra nhiÒu ph©n tö nhá, ¸p suÊt thÈm thÊu t¨ng, tæ chøc bÞ viªm dÔ dµng s−ng to.
- Tæ chøc bÞ nãng: NhiÖt ®é bªn trong c¬ thÓ cao h¬n bªn ngoµi, m¸u tõ bªn trong ch¶y ra
ngoµi nªn vïng viªm cã c¶m gi¸c nãng, ç, t«m ®éng vËt m¸u l¹nh nªn nhiÖt ®é bªn ngoµi
vµ trong c¬ thÓ chªnh lÖch kho¶n 20C v× vËy kh«ng cã hiÖn t−îng nãng ë tæ chøc bÞ viªm.
- Tæ chøc vïng viªm bÞ ®au: C¬ chÕ ®au ë vïng viªm cña tæ chøc kh¸ phøc t¹p, çc chÊt
thÈm thÊu ra cã s¶n vËt lµm ®au, ngoµi ra cßn cã thÓ do bÞ ®Ì nÐn. §èi víi ç, t«m c¶m gi¸c
nµy khã biÕt ®−îc.
- C¬ n¨ng cña tæ chøc c¬ quan bÞ thay ®æi: Tæ chøc cã chøng viªm c−êng ®é vµ n¨ng lùc
co gi·n cña c¬ gi¶m, niªm m¹c ph©n tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch nh−ng lóc nghiªm träng l¹i
ngõng ph©n tiÕt niªm dÞch. Çc c¬ quan néi t¹ng bÞ viªm kh«ng cã mét sè triÖu chøng nh−
nãng, ®au vµ ®á v× néi t¹ng nhiÖt ®é cao, thÇn kinh c¶m gi¸c thiÕu. Viªm côc bé cã khi
còng cã triÖu chøng toµn th©n nh− ph¸t nãng, b¹ch cÇu t¨ng.
2.2.3.3. KÕt qu¶ cña chøng viªm.

Chøng viªm cã thÓ g©y ra cho c¬ thÓ sinh vËt hËu qu¶ nghiªm träng nh−ng ®©y lµ mét ph¶n
øng ®Ó phßng vÖ c¬ thÓ. Th«ng qua ph¶n øng ®Ó tiªu trõ nguyªn nh©n g©y bÖnh, phôc håi
tæn thÊt do bÖnh g©y ra nh− thÈm thÊu ra thµnh phÇn dÞch thÓ trong m¸u vµ b¹ch huyÕt cÇu,
lµm s¹ch nh÷ng tÕ bµo chÕt, çc chÊt dÞ d¹ng, lµm lo·ng nh÷ng s¶n vËt cã h¹i. Tuy vËy çc
chÊt thÈm thÊu ra sÏ trë thµnh m«i tr−êng nu«i d−ìng vi khuÈn, çc chÊt ph©n gi¶i ra ®éc
víi c¬ thÓ do ®ã chøng viªm ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh ý nghÜa tÝch cùc bÞ t¸c
dông cã h¹i triÖt tiªu, c¬ thÓ sinh vËt l·nh hËu qu¶ kh«ng tèt.
KÕt qu¶ sau cïng cña chøng viªm trªn tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt:
- TuyÖt ®¹i bé phËn chøng viªm cña c¬ thÓ sinh vËt kÕt thóc tèt nhÊt lµ viªm cÊp tÝnh, sau
mét thêi gian ng¾n cã thÓ th«ng qua hÊp thô, t¸i sinh liÒn l¹i vµ c¬ n¨ng cña c¬ thÓ hoµn
toµn håi phôc.
- Trong qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña chøng viªm, tÕ bµo ch¾c bÞ ph¸ ho¹i qu¸ nÆng, lóc tu bæ
kh«ng thÓ håi phôc kÕt cÊu ban ®Çu ph¶i thay thÕ b»ng mét tæ chøc míi do tÕ bµo sîi v−µ
s¶n sinh hoÆc nh÷ng chÊt thÈm thÊu ra kh«ng bÞ hÊp thô hÕt vµ th¶i ra ngoµi mµ sau khi biÕn
®æi h×nh thµnh chÊt sîi dÝnh l¹i. Lóc nµy chøng viªm ®· ®×nh chØ l−u l¹i lµ tr¹ng th¸i bÖnh
lý. Çc tæ chøc c¬ quan c¬ n¨ng cã gi¶m nh−ng møc ®é cã kh¸c nhau.
2.2.4. Tu bæ, ph×, t¨ng sinh.

2.2.4.1. Tu bæ cña tæ chøc c¬ quan:
TÕ bµo tæ chøc cña c¬ thÓ sinh vËt sau khi ®· bÞ huû ho¹i tiÕn hµnh håi phôc l¹i, qu¸ tr×nh
®ã gäi lµ tu bæ. C¬ së sinh vËt häc cña tu bæ lµ t¸i sinh cña çc tÕ bµo tæ chøc. N¨ng lùc t¸i
sinh cña çc tÕ bµo tæ chøc phô thuéc vµo chñng lo¹i, giai ®o¹n ph¸t dôc, t×nh h×nh søc
khoÎ cña c¬ thÓ sinh vËt ngoµi ra cßn sù cung cÊp m¸u vµ chÊt dinh d−ìng cña tæ chøc.
- HÖ thèng ph¸t sinh ¶nh h−ëng ®Õn t¸i sinh: §éng vËt cã hÖ thèng ph¸t sinh cµng thÊp n¨ng
lùc t¸i sinh cµng cao vµ ng−îc l¹i nh− ®éng vËt thuû tøc chØ cÇn gi÷ l¹i 1/4 c¬ thÓ còng cã
thÓ håi phôc l¹i 1 c¬ thÓ hoµn chØnh nh−ng ®éng vËt cã vó chØ mÊt 1 ngãn ch©n còng khã
håi phôc l¹i. Nh− vËy ®éng vËt cµng cao muèn t¸i sinh yªu cÇu ®iÒu kiÖn nghiªm kh¾c h¬n.
- Ph©n ho¸ cña tæ chøc ¶nh h−ëng kh¶ n¨ng t¸i sinh: Tæ chøc ph©n ho¸ cµng cao n¨ng lùc
t¸i sinh l¹i cµng thÊp vµ ng−îc l¹i nh−ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc tæ chøc t¸i sinh thÊp n¨ng lùc
ph©n ho¸ ®Òu cao.
- Sù ph¸t dôc cña c¬ thÓ còng ¶nh h−ëng ®Õn t¸i sinh tÕ bµo: Tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt thêi kú
ph«i thai n¨ng lùc t¸i sinh m¹nh nhÊt, thêi kú giµ n¨ng lùc t¸i sinh thÊp. Kh¶ n¨ng t¸i sinh
tÕ bµ tæ chøc cßn quan hÖ ®Õn kh¶ n¨ng sinh tr−ëng, sù khoÎ m¹nh cña bé m¸y tuÇn hoµn vµ
®iÒu kiÖn dinh d−ìng.
- T×nh h×nh cña c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn t¸i sinh tÕ bµo bao gåm ®iÒu kiÖn sèng, tr¹ng th¸i hÖ
thèng thÇn kinh, hÖ thèng tuÇn hoµn,...®· chi phèi n¨ng lùc t¸i sinh.
Th−êng cã 2 lo¹i t¸i sinh:
- T¸i sinh sinh lý: Lµ hiÖn t−îng b×nh th−êng xÈy ra trong sinh ho¹t, biÒu hiÖn tÕ bµo míi
thay thÕ cho tÕ bµo ®· giµ nh− hång cÇu míi bæ sung.
- T¸i sinh bÖnh lý: D−íi ®iÒu kiÖn bÖnh lý tÕ bµo míi thay thÕ tÕ bµo ®· chÕt. Tæ chøc võa
t¸i sinh vÒ kÕt cÊu vµ c¬ n¨ng cã thÓ hoµn toµn gièng nh− tæ chøc cò nh−ng tr¸i l¹i mét sè tæ
chøc mÊt ®i khi thay thÕ tæ chøc míi vÒ kÕt cÊu vµ c¬ n¨ng kh¸c h¼n chñ yÕu do tæ chøc m«
t¸i sinh bæ sung.
2.2.4.2. Ph× vµ t¨ng sinh cña tÕ bµo tæ chøc:

Ph× lµ chØ tÕ bµo tæ chøc t¨ng lªn vÒ thÓ tÝch. T¨ng sinh chØ tÕ bµo tæ chøc t¨ng lªn vÒ sè
l−îng. Cã khi tæ chøc t¨ng lªn vÒ thÓ tÝch còng cã khi lµ kÕt qu¶ cña c¶ ph× vµ t¨ng sinh. Ph×
thËt lµ thµnh phÇn ®Ó thµnh tæ chøc c¬ quan to lªn hoÆc tÕ bµo ch¾c t¨ng lªn, c¬ n¨ng ho¹t
®éng t¨ng lªn. §ã lµ do c−êng ®é ho¹t ®éng t¨ng hay do t¸c dông cña tuyÕn néi tiÕt nh−
ng−êi lao ®éng ch©n tay, vËn ®éng viªn. Ph× gi¶ lµ sù t¨ng lªn cña bé phËn gian chÊt, bé
phËn tÕ bµo ch¾c kh«ng t¨ng lªn thËm chÝ cßn teo nhá, c¬ n¨ng ho¹t ®éng gi¶m.
2.2.5. U b−íu:
§éng vËt kh«ng x−¬ng sèng, cã x−¬ng sèng vµ thùc vËt cã thÓ ph¸t sinh ra u b−íu.
2.2.5.1. Kh¸i niÖm vµ ®Æc tÝnh cña u b−íu:
U b−íu lµ t¨ng sù qu¸ ®é cña tÕ bµo do çc lo¹i nguyªn nh©n g©y bÖnh nh− vËt lý, ho¸ häc,
sinh vËt dÉn ®Õn. TÕ bµo t¨ng sinh th−êng h×nh thµnh khèi u cã kÕt cÊu vµ c¬ n¨ng kh¸c
th−êng, kh¶ n¨ng trao ®æi chÊt vµ sinh tr−ëng rÊt m¹nh kh«ng ®ång nhÊt víi çc tæ chøc c¬
thÓ, ph©n ho¸ cña tÕ bµo kh«ng hoµn toµn, vÒ h×nh th¸i gÇn víi tÕ bµo ph«i, kh«ng cã xu
h−íng h×nh thµnh kÕt cÊu tÕ bµo tæ chøc b×nh th−êng. Sau khi xö lý nguyªn nh©n g©y bÖnh
®Æc ®iÓm trao ®æi chÊt vµ sinh tr−ëng cña tÕ bµo tæ chøc vÉn tiÕp tôc duy tr×.
Thµnh phÇn ho¸ häc cña tÕ bµo tæ chøc u b−íu so víi tÕ bµo tæ chøc b×nh th−êng sai kh¸c vÒ
sè l−îng, thµnh phÇn n−íc nhiÒu, protein gi¶m, thÓ keo ph©n t¸n nªn søc tr−¬ng bÒ mÆt tÕ
bµo gi¶m. U b−íu cã 2 lo¹i: U b−íu hiÒn tÝnh vµ u b−íu ¸c tÝnh.
- U b−íu hiÒn: tÝnh sinh truëng chËm, ph©n ho¸ cña tÕ bµo t−¬ng ®èi cao, kÕt cÊu vµ trao ®æi
chÊt gÇn gièng nh− tæ chøc b×nh th−êng, lóc sinh truëng tr−¬ng to cã mµng bao bäc v× vËy
nªn dÔ c¾t, uy hiÕp tÝnh m¹ng kh«ng lín.
- U b−íu ¸c tÝnh: Sinh tr−ëng cña tÕ bµo nhanh, cã thÓ chuyÓn dÞch, ph©n ho¸ kh«ng hoµn
toµn, vÒ kÕt cÊu trao ®æi chÊt kh«ng gièng tÕ bµo b×nh th−êng, sinh tr−ëng −ít vµ tr−¬ng to
nh−ng kh«ng h×nh thµnh mµng bao bäc nªn kh«ng dÔ dµng c¾t ®i, nguy h¹i tÝnh m¹ng sinh
vËt lín. H¹ch vµ nh©n t−¬ng ®èi lín, nhuém mµu dÞch t−¬ng vµ h¹ch tÕ bµo b¾t mµu ®Ëm,
trong cïng mét tæ chøc tÕ bµo to nhá kh«ng ®Òu, s¾p xÕp tÕ bµo hçn lo¹n kh«ng h×nh thµnh
kÕt cÊu cña tæ chøc ®iÓn h×nh. U b−íu ¸c tÝnh th−êng dÉn ®Õn bÖnh toµn th©n, lµm cho dinh
d−ìng kh«ng tèt, gÇy yÕu, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, thiÕu m¸u, c¬ thÓ bÞ tróng ®éc dÇn dÇn huû
ho¹i c¬ thÓ.
Bïi Quang TÒ 32
2.2.5.2. U b−íu cña ç.

Ç cã x−¬ng bÞ u b−íu nhiÒu h¬n ç x−¬ng sôn. Qua thèng kª cã h¬n 60 lo¹i u b−íu kh¸c
nhau, ph©n bæ ë çc c¬ quan kh¸c nhau nªn cã tªn gäi kh¸c nhau.
-U b−íu th−îng b×: lµ u tõ th−îng b× çc tÕ bµo tæ chøc c¬ quan, d¹ dµy, ruét, tuyÕn sinh
dôc, tuyÕn tuþ, tuyÕn gi¸p tr¹ng, bµng quang thËn, bong bãng, da, mang, m¾t, r¨ng...
- U b−íu l¸ gi÷a çc tæ chøc c¬ quan kh«ng t¹o m¸u: u m« c¬, u mì, u x−¬ng, u m¹ch
m¸u...
- U b−íu c¬ quan t¹o m¸u: chñ yÕu u c¬ tæ chøc l©m ba.
- U tÕ bµo s¾c tè: ë ç u b−íu tÕ bµo s¾c tè h¬n 10 lo¹i nh−ng u s¾c tè ®en hay g¹p h¬n c¶.
3. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thuû s¶n
§éng vËt thuû s¶n vµ m«i tr−êng sèng lµ mét thÓ thèng nhÊt, khi chóng m¾c bÖnh lµ kÕt qu¶
t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. Khi ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh ph¶i cã 3
nh©n tè.
- M«i tr−êng sèng.
- T¸c nh©n g©y bÖnh.
- VËt chñ- ®éng vËt thñy s¶n.
3.1. M«i tr−êng sèng- Environment
Çc yÕu tè m«i tr−êng ®Òu lµ çc mèi nguy trong nu«i trång thñy s¶n, bëi v× tû lÖ sèng, sinh
s¶n vµ sinh tr−ëng cña çc loµi ®éng vËt thñy s¶n phô thuéc vµo m«i tr−êng thÝch hîp. Cã
nhiÒu yÕu tè m«i tr−êng cã kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng ®Õn nu«i trång thñy s¶n, nh−ng chØ mét sè
Ýt cã vai trß quyÕt ®Þnh. NhiÖt ®é vµ ®é mÆn lµ giíi h¹n quan träng cña loµi thñy s¶n nu«i ë
mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh. Muèi dinh d−ìng, ®é kiÒm tæng sè vµ ®é cøng tæng sè còng lµ
nh÷ng yÕu tè quan träng ®iÒu chØnh thùc vËt ph¸t triÓn mµ chóng cßn ¶nh h−ëng ®Õn sinh
vËt thñy sinh lµ thøc ¨n cho ®éng vËt thñy s¶n. §é trong ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng chiÕu vµo
n−íc t¸c ®éng ®Õn sù quang hîp vµ çc chuçi thøc ¨n; ®é trong còng ¶nh h−ëng trùc tiÕp
®Õn ç vµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng kh¸c. Nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng kh¸c ¶nh h−ëng cho
nu«i trång thñy s¶n lµ pH, oxy hßa tan- DO, carbonic- CO2, ammoniac- NH3, nitrite- NO2
vµ hydrogen sulfide- H2S. Ngoµi ra mét sè tr−êng hîp g©y ®éc do kim lo¹i vµ thuèc trõ s©u
cã thÓ g©y « nhiÔm trong nu«i trång thñy s¶n. Nh÷ng chÊt g©y « nhiÔm trong nu«i trång
thñy s¶n th−êng cã nång ®é thÊp h¬n bÊt cø chÊt ®éc nµo x¶y ra trong ph¹m vi hÖ thèng
nu«i.
3.1.1. NhiÖt ®é n−íc:

§éng v©t thuû s¶n lµ nhãm ®éng vËt biÕn nhiÖt, nhiÖt ®é c¬ thÓ cña chóng chñ yÕu phô
thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc (m«i tr−êng sèng), dï chóng cã vËn ®éng th−êng xuyªn, th× kÕt qu¶
vËn ®éng sinh ra nhiÖt kh«ng ®¸ng kÓ. NhiÖt ®é n−íc qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp ®Òu kh«ng
thuËn lîi cho ®êi sèng cña ®éng vËt thuû s¶n. NÕu nhiÖt ®é v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp cã
thÓ dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n chÕt thËm chÝ chÕt hµng lo¹t do ®ã mçi mét loµi ®éng vËt
thuû s¶n cã ng−ìng nhiÖt ®é kh¸c nhau. VÒ mïa ®«ng khi nhiÖt ®é n−íc gi¶m xuèng 13-
140C, rÐt kÐo dµi cã thÓ lµm chÕt t«m cµng xanh. NhiÖt ®é d−íi 60C hoÆc trªn 420C lµm ç
r« phi chÕt. Khi nhiÖt ®é n−íc trong ao lµ 350C tû lÖ sèng cña t«m só (Penaeus monodon) lµ
100%, nh−ng ë nhiÖt ®é 37,50C t«m chØ cßn sèng 60%, nhiÖt ®é 400C tû lÖ t«m sèng 40%.
Víi t«m l−¬ng Penaeus merguiensis ë 340C tû lÖ sèng 100%, ë 360C chØ cßn 50% t«m ho¹t
®éng b×nh th−êng, 5% t«m chÕt, ë 380C 50% t«m chÕt, ë 400C 75% t«m chÕt. Mét sè ®éng
vËt bß s¸t: ba ba, rïa, l−ìng thª, Õch ë miÒn B¾c mïa ®«ng chóng hoµn toµn ngõng ho¹t
®éng, kh«ng ¨n vµ n»m tró ®«ng.
Sù thay ®æi ®ét ngét cña nhiÖt ®é (ngay c¶ trong ph¹m vi thÝch hîp) còng cã thÓ khiÕn cho
®éng vËt thuû s¶n bÞ sèc (stress) mµ chÕt. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, nu«i d−ìng cÇn chó
ý sù chªnh lÖch nhiÖt ®é vµ nhÊt lµ sù thay ®æi nhiÖt ®é ®ét ngét. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch
50C cã thÓ lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ sèc vµ chÕt, tèt nhÊt kh«ng ®Ó nhiÖt ®é chªnh lÖch
qu¸ 30C, biªn ®é dao ®éng nhiÖt ®é trong ngµy kh«ng qu¸ 50C. Chóng ta ph¶i chó ý khi thêi
tiÕt thay ®æi nh− d«ng b·o, m−a rµo ®ét ngét, giã mµu ®«ng b¾c trµn vÒ lµm nhiÖt ®é n−íc
thay ®æi ®ét ngét dÔ g©y sèc cho ®éng vËt thuû s¶n.
§Çu n¨m 2002 chØ tÝnh riªng 3 tØnh Sãc Tr¨ng, B¹c Liªu vµ Cµ Mau ®· xuèng gièng
339.000 ha, ®Õn trung tuÇn th¸ng 3 ®· cã 193.271 ha (chiÕm 57%) t«m bÞ bÖnh vµ chÕt.
HiÖn t−îng t«m chÕt ë mét sè tØnh ven biÓn Nam Bé ®Çu n¨m 2002 nguyªn chÝnh lµ hiÖn
t−îng El-Nino ë Nam Bé nhiÖt ®é kh«ng khÝ ®· lªn 3703 C (theo Phßng dù b¸o khÝ t−îng,
§µi khÝ t−îng thñy v¨n khu vùc Nam Bé- 7/5/2002), thêi l−îng n¾ng kÐo dµi trong ngµy cao
h¬n møc b×nh th−êng. Trung b×nh mét ngµy, b×nh th−êng thêi gian n¾ng kÐo dµi 5-6 giê.
Nh−ng hiÖn t¹i sè giê n¾ng trong ngµy kÐo dµi tõ 9-10 giê. Do ®ã thêi tiÕt kh¾c nghiÖt vµ
nãng kÐo dµi, dÉn ®Õn nhiÖt ®é n−íc ë çc ®Çm nu«i t«m còng t¨ng cao, chóng ®· g©y sèc
lµm cho t«m nu«i dÔ bÞ bÖnh vµ chÕt.
3.1.2. §é trong
§é trong thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thùc vËt phï du trong ao nu«i. §é trong cã thÓ h¹n chÕ
rong ph¸t triÓn ë ®¸y ao. Sù në hoa cña thùc vËt phï du t¸c ®éng tèt víi t«m nu«i v× sÏ kÝch
thÝch ®éng vËt lµ thøc ¨n cña t«m ph¸t triÓn. §é trong thùc vËt phï du c¶i thiÖn tèt cho t«m,
bëi v× chóng h¹n chÕ çc chÊt l¬ löng, lµm tÇm nh×n cña t«m tèt h¬n, gi¶m mæi nguy cho
t«m. §é trong do nång ®é çc chÊt mïn h÷u c¬ cao kh«ng g©y nguy hiÓm trùc tiÕp cho t«m,
nh−ng g©y mÊt c©n b»ng dinh d−ìng, v× cã thÓ pH gi¶m (axit), dinh d−ìng thÊp, h¹n chÕ
¸nh s¸ng chiÕu qua dÉn ®Õn quang hîp kÐm. §é trong cña thùc vËt phï du cña ao nu«i t«m
tèt nhÊt lµ 30-40cm.
3.1.3. §é mÆn
§é mÆn lµ tæng sè çc ion cã trong n−íc, ®é mÆn ®¬n vÞ tÝnh lµ phÇn ngh×n (‰). Tæng qu¸t
cña n−íc ®−îc chia ra 6 lo¹i ®é mÆn kh¸c nhau:
§é mÆn
mg/l ppt (‰)
N−íc m−a 3 0,003
N−íc mÆt 30 0,03
N−íc ngÇm 300 0,3
N−íc cöa s«ng 3.000 3
N−íc biÓn 30.000 30
N−íc hå kÝn 300.000 300
Nh÷ng loµi ç biÓn vµ ç n−íc lî cã giíi h¹n ®é mÆn kh¸c nhau. VÝ dô theo Wu vµ Woo
(1983) cho biÕt cã 13 loµi ç biÓn tr−ëng thµnh chÞu ®ùng ®−îc 2 tuÇn ë ®é mÆn thÊp (3, 5
vµ 10 ‰), 12 loµi sang ®−îc ë ®é mÆn 10 ‰, 6 loµi ë 5 ‰ vµ 3 loµi ë 3 ‰. Do ®ã cho nªn
mét sè loµi ç biÓn cã kh¶ n¨ng nu«i ®−îc ë n−íc lî (cöa s«ng).
Nh÷ng loµi t«m biÓn cã çc giíi h¹n ®é mÆn çc khau, t«m lít (Penaeus merguiensis) trong
ao nu«i cã ®é mÆn tèt nhÊt lµ 15‰, nh−ng t«m só (P. monodon) tû lÖ sèng vµ sinh tr−ëng
tèt ë giíi h¹n ®é mÆn réng h¬n lµ 5-31‰ vµ chóng cã thÓ sinh tr−ëng ë n−íc ngät mét vµi
th¸ng (theo Boyd, 1987; Chakraborti, 1986). T«m ch©n tr¾ng (P. vannamei) nu«i trong ao
giíi h¹n ®é mÆn tõ 15-25‰ vµ chóng cã thÓ sinh tr−ëng, sèng ë ®é mÆn thÊp h¬n tõ 0,5-
1,0‰ (theo Boyd, 1989).
Bïi Quang TÒ 34
Khi ®é mÆn cña n−íc thay ®æi lín l¬n 10% trong Ýt phót hoÆc 1 giê lµm cho t«m mÊt th¨ng
b»ng. T«m cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi giíi h¹n ®é mÆn thÊp hoÆc cao h¬n nÕu thay ®æi tõ
tõ. T«m postlarvae trong ao nu«i bÞ sèc khi ®é mÆn thay ®æi tõ 1-2‰ trong 1 giê. Khi vËn
chuyÓn t«m post. tõ 33‰, nÕu gi¶m ®é mÆn víi tû lÖ 2,5‰/giê th× tû lÖ sèng cña post lµ
82,2% vµ gi¶m tû lÖ 10‰/giê th× tû lÖ sèng cña post cßn 56,7% (theo Tangko vµ Wardoyo,
1985). Trong ao nu«i t«m ®é mÆn biÕn thiªn tèt nhÊt nhá h¬n tû lÖ 5‰/ngµy.
3.1.4. Oxy hoµ tan:

§éng vËt thuû s¶n sèng trong n−íc nªn hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc rÊt cÇn thiÕt cho
®êi sèng cña ®éng vËt thuû s¶n. Nhu cÇu oxy phô thuéc vµo tõng loµi, tõng giai ®o¹n ph¸t
triÓn, tr¹ng th¸i sinh lý, nhiÖt ®é. VÝ dô ë nhiÖt ®é 250C sù tiªu hao oxy cña ç tr¾m cá bét
lµ 1,53 mg/g/h, ç h−¬ng 0,51 mg/g/h, ç gièng 0,4 mg/g/h. Khi nhiÖt ®é t¨ng th× l−îng
tiªu hao oxy cña ç còng t¨ng lªn.
Ç nhiÖt ®íi (n−íc Êm) yªu cÇu oxy hßa tan lín h¬n 5 mg/l Ýt nhÊt lµ 16 giê trong mét ngµy
®ªm vµ oxy hßa tan nhá h¬n 5 mg/l kh«ng qu¸ 8 giê trong ngµy ®ªm, nh−ng oxy hßa tan
kh«ng thÊp d−íi 3 mg/l. Duy tr× cho mét quÇn thÓ ç tåi nhÊt th× l−îng oxy hßa tan nhá h¬n
5 mg/l kh«ng qu¸ 8 giê trong ngµy ®ªm vµ oxy hßa tan kh«ng thÊp d−íi 2 mg/l (theo
McKee vµ Wolf, 1963). Do ®ã ®iÒu kiÖn l−îng oxy hßa tan 3 mg/l hoÆc thÊp h¬n lµ mèi
nguy hiÓm cho ç. thÝ dô ç v−îc (chÏm) nu«i lång ë Songkhla- Th¸i lan chÕt do m«i tr−êng
n−íc bÞ nhiÔm bÈn trong ®ã l−îng oxy hßa tan vµo ban ®ªm gi¶m xuèng 1,3 mg/l, khi oxy
hßa tan 3,10-3,85 mg/l cã hiÖn t−îng ç v−îc chÕt (theo Tookwinas, 1986).
Nhu cÇu oxy hoµ tan trong n−íc tèi thiÓu cña t«m lµ 5 mg/l. Tr−êng hîp oxy hoµ tan thÊp
h¬n møc g©y chÕt kÐo dµi lµm cho t«m bÞ sèc, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn tû lÖ sèng, t¨ng tr−ëng vµ
ph¸t dôc cña chóng. Giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan cho t«m he NhËt B¶n (P. japonicus)
tõ 0,7-1,4mg/l (theo Egusa, 1961). T«m só gièng (P. monodon) vµ t«m ch©n tr¾ng gièng (P.
vannamei) giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan tõ 1,17-1,21mg/l (theo Seidman vµ Lawrence,
1985).
B¶ng 1: Sù thay ®æi l−îng tiªu hao oxy cña ç ë nhiÖt ®é n−íc 350C so víi nhiÖt ®é n−íc
150C (%)
Giai ®o¹n Loµi ç
MÌ tr¾ng MÌ hoa Tr¾m cá
Ç h−¬ng 243 236 220
Ç gèng 400 342 962
Nhu cÇu oxy hoµ tan trong n−íc tèi thiÓu cña ç lµ 3 mg/l, víi t«m lµ 5 mg/l. Tr−êng hîp
oxy hoµ tan thÊp h¬n møc g©y chÕt kÐo dµi lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ sèc, ¶nh h−ëng
xÊu ®Õn tû lÖ sèng, t¨ng tr−ëng vµ ph¸t dôc cña chóng.
3.1.5. KhÝ Cacbonic - CO2.

KhÝ Cacbonic - CO2 cã trong n−íc lµ do qu¸ tr×nh h« hÊp cña ®éng vËt thuû s¶n vµ sù ph©n
huû cña çc hîp chÊt h÷u c¬. Hµm l−îng CO2 tù do trong n−íc b×nh th−êng 1,5-5,0 mg/l.
Khi CO2 ®¹t hµm l−îng CO2 lµ 25 mg/l cã thÓ g©y ®éc cho ç. VÝ dô ng−ìng g©y chÕt ç
h−¬ng mÌ hoa vµ nã phô thuéc vµo nhiÖt ®é nh− sau:
NhiÖt ®é n−íc 200C ng−ìng g©y chÕt 32,28 mg/l.
CO2 ë trong nuíc th−êng tån t¹i ë çc d¹ng:

CO2 + H2O H2CO3
MT kiÒm
H2CO3 HCO3- + H+
MT axit
3.1.5. pH
§é pH cña n−íc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng cña ®éng vËt thuû sinh. Tuy ph¹m vi thÝch
øng ®é pH cña ç t−¬ng ®èi réng; ç biÓn pH = 7,5 - 9,0 lµ tèi −u, pH thÊp d−íi 4 hoÆc cao
qu¸ 11 cã thÓ lµm cho ç chÕt. Thay ®æi pH ®ét ngét còng lµm cho ç bÞ sèc, nÕu thay ®æi
pH qu¸ giíi h¹n thÝch nghi cña loµi th× ç chÕt. VÝ dô vËn chuyÓn ç håi (theo Witschi vµ
Ziebell, 1979) tõ m«i tr−êng n−íc pH 7,2 ®Õn m«i tr−êng pH 7,2; 8,5; 9,0; 9,5 vµ 10. Tû lÖ
sèng sau 48 giê nh− sau: pH 7,2 tû lÖ sèng 100%; pH 8,5 - 100%; pH 9,0 - 88%; pH 9,5 –
68%; pH 10 – 0%. Biªn ®é thay ®æi pH theo ®¬n vÞ thêi gian ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn tû lÖ
sèng cña ç. ThÝ nghiÖm cña Murray vµ Ziebell (1984) cho biÕt tû lÖ chÕt cña ç håi 40%
khi nu«i ë ®iÒu kiÖn pH thay ®æi tõ 8,0-9,7 trong 5 giê. Nh−ng thêigian thay ®æi lµ 5 ngµy
tõ pH 8,0 lªn 9,7 tÊt c¶ ç håi kh«ng chÕt. VÝ dô: Mét sè khu vùc §ång b»ng S«ng Cöu
Long bÞ x× phÌn mïa n−íc lò pH cña n−íc gi¶m xuèng d−íi 5 thËm chÝ gi¶m cßn pH = 3-4,
®· g©y sèc cho ®éng vËt thuû s¶n nu«i nh− t«m só n¨m 1994 ë Minh h¶i, Trµ Vinh.
Trong ao nu«i t«m pH biÕn ®æi theo theo sù quang hîp cña thùc vËt trong ngµy. N−íc hÖ
®Öm kÐm th× th−êng buæi s¸ng sím khi mÆt trêi ch−a mäc ®é pH lµ 6 vµ buæi chiÒu lµ 9
hoÆc cao h¬n. Do ®ã trong ao nu«i t«m th−êng xuyªn gi÷ n−íc cã ®é kiÒm thÊp ®Ó c©n b»ng
pH t¨ng cao khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh. Cã mét sè tr−êng hîp ®é kiÒm cao, ®é cøng
thÊp ®é pH t¨ng lªn 10 khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh (theo Wu vµ Boyd, 1990). Buæi chiÒu
pH qu¸ cao cã thÓ g©y chÕt Êu trïng t«m vµ ®éng vËt phï du. Thêi tiÕt kh« h¹n, n−íc tÇng
mÆt bèc h¬i cã thÓ pH cao (n−íc kiÒm) vµ kh«ng phï hîp cho nu«i t«m. Trong ao nu«i t«m
pH tèt nhÊt tõ 7,5-8,5 vµ biÕn thiªn trong ngµy kh«ng qu¸ 0,5 ®¬n vÞ.
3.1.6. KhÝ Chlo:

Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, n−íc ë çc thuû vùc kh«ng cã Clo. Chlo xuÊt hiÖn do sù nhiÔm
bÈn, nguån gèc chÝnh lµ çc chÊt th¶i nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Trong n−íc Clo
th−êng ë d¹ng: HOCl- hoÆc Cl-:
Cl2 + H2O HOCl + Cl- + H+
MT kiÒm
HOCL H+ + OCl-
MT axit
OCl- ( O ) + Cl-
Oxy nguyªn tö lµ chÊt oxy ho¸ m¹nh, cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn mang ç ngay c¶ khi hµm l−îng
Clo thÊp.
Víi pH = 6: 96% Clo hßa tan tån t¹i d−íi d¹ng HOCl.
Víi pH = 9: 97% HOCl bÞ hÊp thô
Chlo d−íi d¹ng HOCl ®éc h¬n OCl-.
§é ®éc cña Clo phô thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc, ®é pH, hµm l−îng oxy hoµ tan. Víi hµm
l−îng Clo trong n−íc 0,2-0,3 mg/l ç bÞ chÕt rÊt nhanh. Trong kho¶ng thêi gian d−íi 30
phót, nång ®é cho phÐp cña Clo cã thÓ lµ 0,05 mg/l. Nång ®é cho phÐp trong çc ao nu«i
t«m, ç lµ < 0,003 mg/l.
Bïi Quang TÒ 36
3.1.7. §é kiÒm
§é kiÒm trong n−íc chñ yÕu lµ çc ion HCO3- (bicarbonate kiÒm), CO32- (carbonate kiÒm),
OH- (Hydroxit kiÒm), ®¬n vÞ tÝnh biÓu thÞ t−¬ng ®−¬ng mg/l CaCO3. Trong n−íc tù nhiªn ®é
kiÒm kho¶ng 40mg/l hoÆc cao h¬n, n−íc cã ®é kiÒm cao gäi lµ n−íc cøng, n−íc cã ®é kiÒm
thÊp gäi lµ n−íc mÒm. Theo Movle n−íc cøng cho n¨ng suÊt nu«i t«m cao h¬n n−íc mÒm.
§é kiÒm ph¶n ¸nh trong n−íc cã chøa ion CO32- nhiÒu hay Ýt, trong ao nu«i t«m cã sù biÕn
®æi lín vÒ ®é kiÒm, thÊp nhÊt 5mg/l vµ cao lªn hµng tr¨m mg/l.
§é kiÒm t¸c ®éng ®Õn hÖ ®Öm c©n b»ng pH:

NÕu thªm CO2 th× n−íc cã chøa bicarbonate hoÆc carbonate, pH sÏ gi¶m. pH gi¶m do kÕt
qu¶ ph¶n øng cña ion hydrogen (H+) víi CO32- hoÆc HCO3-. Trong n−íc tù nhiªn, CO2 lµ do
qu¸ tr×nh h« hÊp cña sinh vËt vµ khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ vµo, sè CO2 khuyÕch t¸n tõ kh«ng
khÝ vµo kh«ng ®¸ng kÓ. L−îng CO2 t¨ng hoÆc gi¶m lµ nguyªn nh©n lµm cho pH thay ®æi.
Bicarbonate lµ hÖ ®Öm chèng l¹i thay ®æi ®ét ngét cña pH. NÕu H+ t¨ng, th× H+ ph¶n øng víi
HCO3- t¹o thµnh CO2 vµ n−íc, trong khi ®ã h»ng sè K kh«ng ®æi do ®ã pH chØ thay ®æi nhÑ.
T¨ng OH- kÕt qu¶ chØ lµm gi¶m H+ bëi v× CO2 vµ H2O ph¶n øng m¹nh h¬n víi H+, do ®ã
h»ng sè K kh«ng ®æi vµ ng¨n c¶n ®−îc sù thay ®æi lín pH. HÖ ®Öm ®−îc biÓu thÞ b»ng c«ng
thøc sau:
[HCO3-]
pH = pK1 + log
[Σ CO2]
Trong hÖ ®Öm CO2 lµ axit vµ ion HCO3- lµ d¹ng muèi. ViÖc tÝnh to¸n CO2 vµ HCO3- lµ rÊt
khã v× l−îng cña chóng rÊt nhá. Tuy nhiªn n−íc cã ®é kiÒm cao cã hÖ ®Öm m¹nh h¬n n−íc
cã ®é kiÒm thÊp.
Thµnh phÇn c¬ b¶n cña ®é kiÒm gåm: CO32-, HCO3-, OH-, SiO4-3, PO43-, NH3 vµ çc chÊt h÷u
c¬ kh¸c, tuy nhiªn hµm l−îng chñ yÕu cã trong n−íc lµ CO32-, HCO3-, OH-.
CO2 trong n−íc tù nhiªn ph¶n øng víi bicarbonate cña ®¸ vµ ®Êt, nh− hai kho¸ng kiÒm lµ ®¸
v«i (CaCO3) vµ dolomite [CaMg(CO3)2]
CaCO3 + CO2 + H2O Ca2+ + 2HCO3- (1)
CaMg(CO3)2 +2 CO2 + 2H2O Ca2+ + Mg2+ + 4HCO3- (2)
Hai kho¸ng chÊt trªn khi sö dông ®Òu t¨ng ®é kiÒm, nh− dolomite (2) cho l−îng bicarbonate
t¨ng gÊp ®«i ®¸ v«i.
Trong ao nu«i t«m cã ®é kiÒm thÊp, hÖ ®Öm yÕu pH sÏ dao ®éng lín trong ngµy, cho nªn
cÇn bæ xung dolomite ®Ó n©ng cao ®é kiÒm lµm cho hÖ ®Öm m¹nh sÏ ®iÒu chØnh æn ®Þnh pH
trong ngµy.
3.1.8. KhÝ Ammoniac - NH3.

Ammoniac - NH3 ®−îc t¹o thµnh trong n−íc do çc chÊt th¶i cña nhµ m¸y ho¸ chÊt vµ sù
ph©n gi¶i çc chÊt h÷u c¬ trong n−íc:
NH3 + H2O NH4OH
MT axit
NH4OH NH+ + OH-
MT kiÒm
Sù tån t¹i NH3 vµ NH4+ trong n−íc phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ®é pH vµ ®é mÆn cña n−íc (xem
b¶ng 2 vµ 3), NH3 rÊt ®éc ®èi víi t«m. N−íc cµng mang tÝnh axit (®é pH thÊp), NH3 cµng
chuyÓn sang NH4+ Ýt ®éc, m«i tr−êng cµng kiÒm NH3 cµng bÒn v÷ng vµ g©y ®éc cho t«m.
Nång ®é NH3 thÊp ë 0,09 mg/l ®· g©y cho t«m cµng xanh chËm ph¸t triÓn vµ nång ®é 0,45
mg/l sÏ lµm gi¶m tèc ®é sinh tr−ëng cña t«m he (Penaeus spp) ®i 50%. Nång ®é NH3 g©y
chÕt 50% ë postlarvae t«m só: LC50-24h lµ 5,71mg/l vµ LC50-96h lµ 1,26mg/l. Nång ®é
NH3 giíi h¹n an toµn trong ao nu«i lµ 0,13mg/l (theo Chen vµ Chin, 1988).
B¶ng 2: So s¸nh tû lÖ % NH3 kh¸c nhau trong n−íc ngät vµ n−íc lî, nhiÖt ®é 240C
Tû lÖ % cña ammonia
pH N−íc ngät N−íc lî cã ®é mÆn (‰)
18-22 23-27 28-31
7,6 2,05 1,86 1,74 1,70
8,0 4,99 4,54 4,25 4,16
8,4 11,65 10,70 10,0 9,83
B¶ng 3: Tû lÖ % NH3 kh¸c nhau theo pH vµ nhiÖt ®é cña n−íc ngät
pH NhiÖt ®é 0C
22 24 26 28 30 32
7,0 0,46 0,52 0,60 0,70 0,81 0,95
7,2 0,72 0,82 0,95 1,10 1,27 1,50
7,4 1,14 1,30 1,50 1,73 2,00 2,36
7,6 1,79 2,05 2,35 2,72 3,13 3,69
7,8 2,80 3,21 3,68 4,24 4,88 5,72
8,0 4,37 4,99 5,71 6,55 7,52 8,77
8,2 6,76 7,68 8,75 10,00 11,41 13,22
8,4 10,30 11,65 13,20 14,98 16,96 19,46
8,6 15,40 17,28 19,42 21,83 24,45 27,68
8,8 22,38 24,88 27,64 30,68 33,90 37,76
9,0 31,37 34,42 37,71 41,23 44,84 49,02
9,2 42,01 45,41 48,96 52,65 56,30 60,38
9,4 53,45 56,86 60,33 63,79 67,12 70,72
9,6 64,54 67,63 70,67 73,63 76,39 79,29
9,8 74,25 76,81 79,25 81,57 83,68 85,85
10,0 82,05 84,00 85,82 87,52 89,05 90,58
10,2 87,87 89,27 90,56 91,75 92,80 93,84
1.1.9. Nitrite- NO2

Nitrite ®−îc sinh ra do qu¸ tr×nh chuyÓn hãa tõ ®¹m ammon nhê çc vi khuÈn nit¬
(Nitrobacter):
NH4+ + O2 → NO2- + H+ + H2O
NO2- + O2 → NO3-
NÕu m«i tr−êng thiÕu oxy th× qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®¹m chØ ®Õn nitrite (NO2) khi ®éng vËt
thñy s¶n hÊp thu ph¶n øng víi Hemoglobin t¹o thµnh Methemoglobin:
Hb + NO2- = Met-Hb
Bïi Quang TÒ 38
Ph¶n øng nµy s¾t trong nh©n hemoglobin cña m¸u ç bÞ oxy hãa thµnh s¾t, kÕt qu¶
methemoglobin mÊt kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy. Nitrite g©y ®éc m¸u ç vµ chuyÓn thµnh mµu
n©u. ë gi¸p x¸c cÊu t¹o hemocyanin lµ Cu trong nh©n thay s¾t. Ph¶n øng cña nitrite víi
hemocyanin kÐm, nh−ng nitrite còng cã thÓ g©y ®éc cho gi¸p x¸c. Nång ®é g©y chÕt 50%
96 h (LC50- 96h) ë t«m n−íc ngät tõ 8,5-15,4 mg/l. T«m cµng xanh chËm ph¸t triÓn ë nång
®é nitrite 1,8-6,2 mg/l (theo Colt, 1981). N−íc lî do cã nång ®é canxi vµ clo cao nªn ®éc tè
cña nitrite gi¶m, vÝ dô postlarvae t«m só (P. monodon) cã LC50-24h lµ 204mg/l vµ LC50-96
lµ 45mg/l (Chen vµ Chin, 1988).
1.1.10. Sulfide hydro - H2S.

H2S ®−îc sinh ra do ph©n huû çc chÊt h÷u c¬ cã chøa l−u huúnh do vi sinh vËt, ®Æc biÖt
trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ (thiÕu oxy). KhÝ ®éc H2S ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña t«m phô
thuéc vµ pH cña n−íc, nÕu pH thÊp H2S sÏ rÊt ®éc (xem b¶ng 4). Nång ®é H2S trong ao nu«i
cho phÐp lµ 0,02 mg/l.
B¶ng 4: Tû lÖ % H2S kh¸c nhau theo nhiÖt ®é pH cña n−íc

pH NhiÖt ®é 0 C
22 24 26 28 30 32
5,0 99,1 99,1 99,0 98,9 98,9 98,9
5,5 97,3 97,1 96,9 96,7 96,5 96,3
6,0 92,0 91,4 90,8 90,3 89,7 89,1
6,5 78,1 77,0 75,8 74,6 73,4 72,1
7,0 53,0 51,4 49,7 48,2 46,6 45,0
7,5 26,3 25,0 23,8 22,7 21,6 20,6
8,0 10,1 9,6 9,0 8,5 8,0 7,6
8,5 3,4 3,2 3,0 2,9 2,7 2,5
9,0 1,1 1,0 1,0 0,9 0,9 0,8
VÝ dô t«m he (Penaeus japonicus) mÊt th¨ng b»ng khi H2S lµ 0,1-0,2 mg/l vµ chÕt khi H2S
lµ 0,4 mg/l. Çc khu vùc nu«i th©m canh cã nhiÒu ao nu«i nÒn ®¸y kh«ng tÈy dän s¹ch hµm
l−îng H2S trong n−íc ao nu«i ®Æc biÖt lµ ®¸y ao cã mïi thèi cña H2S, ®©y lµ mét trong n÷ng
nguyªn nh©n g©y cho ®éng vËt thñy s¶n bÞ sèc vµ lµm chóng cã thÓ chÕt. Qua kh¶o s¸t khi
hµm l−îng H2S trong n−íc lµ 0,037-0,093 mg/l th× trong líp bïn s©u 2 cm, hµm l−îng H2S
lµ 10 mg/l.
3.1.11. Çc kim lo¹i nÆng:

Mét sè kim lo¹i nÆng: Fe, Cu, Zn, Hg, Pb, Al.....l−îng hoµ tan trong n−íc vµ ®¸y ao víi sè
l−îng Ýt. Çc kim lo¹i th−êng ë d¹ng muèi hoµ tan trong n−íc cøng, hoÆc çc ion kim lo¹i
kÕt tña d−íi d¹ng Cacbannat. Çc líp bïn ®¸y ao hÊp thô phÇn lín çc ion kim lo¹i lµm
gi¶m ®¸ng kÓ nång ®é ion kim lo¹i trong n−íc. TÝnh ®éc cña chóng trong n−íc th−êng thÊp,
®éng vËt thuû s¶n chØ bÞ ¶nh h−ëng do çc nguån n−íc th¶i c«ng nghiÖp ®−a vµo thuû vùc
kh«ng ®−îc xö lý (b¶ng 5).
B¶ng 5: §éc tÝnh cña kim lo¹i nÆng víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987)
Kim lo¹i LC50 96 h (μg/l) Giíi h¹n an toµn (μg/l)
Cadnium- Cd 80-420 10
Chromium- Cr 2.000-20.000 100
§ång- Cu 300-1.000 25
Ch×- Pb 1.000-40.000 100
Thñy ng©n- Hg 10-40 0,10
ThiÕc- Zn 1.000-10.000 100
1.1.12. Thuèc trõ s©u

Mét sè thuèc trõ s©u dïng cho n«ng nghiÖp vµ chóng ®· ®æ vµo çc dßng s«ng. L−îng g©y
®éc tÝnh cña nhiÒu lo¹i thuèc trõ s©u th−êng tõ 5-100μm/l (Cope, 1964) vµ cã mét sè lo¹i
®éc tÝnh ë nång ®é thÊp h¬n. M«i tr−êng nhiÔm thuèc trõ s©u cã thÓ kh«ng diÖt hµng lo¹i
t«m tr−ëng thµnh, nh−ng lµ mèi nguy cho quÇn thÓ t«m, sinh vËt thñy sinh kÐm ph¸t triÓn vµ
suy tµn. Thuèc trõ s©u nhãm Chlorinate hydrocarbon nguy hiÓm nhÊt cho t«m ç, ®éc lùc
cña nhãm nµy g©y h¹i cho c¶ ®éng vËt thñy sinh n−íc ngät vµ n−íc mÆn (xem b¶ng 6).
Thuèc diÖt cá dïng trong n«ng nghiÖp cã thÓ nhiÔm trong çc ao nu«i trång thñy s¶n.
Chóng kh«ng g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n nh−ng chóng cã thÓ g©y ®éc phytoplankton
(thùc vËt phï du). VÝ dô: Tucker (1987) cho biÕt r»ng thuèc diÖt cá Propanil [N-(3,4-
dichlorophenyl) propanamide], th−êng dïng phun vµo ruéng lóa ®Ó diÖt cá d¹i, th× chóng
lµm gi¶m kh¶ n¨ng s¶n xuÊt oxy cña nhãm thùc vËt phï du, víi nång ®é cña Propanil ë møc
20-50μg/l lµm gi¶m 25% qu¸ tr×nh s¶n sinh oxy.
B¶ng 6: §éc tÝnh cña mét sè thuèc trõ s©u víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987)
Thuèc trõ s©u LC50 96 h (μg/l) Giíi h¹n an toµn (μg/l)

Aldrin/Dieldrin 0,20-16,0 0,003
BHC 0,17-240 4,00
Chlordane 5-3.000 0,01
DDT 0,24-2,0 0,01
Endrin 0,13-12 0,004
Heptachlor 0,10-230 0,001
Toxaphene 1-16 0,005
3.2. T¸c nh©n g©y bÖnh (MÇm bÖnh)- Pathogen

T¸c nh©n g©y bÖnh lµ çc yÕu tè h÷u sinh lµm cho ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh gäi chung lµ
t¸c nh©n g©y bÖnh. Nh÷ng t¸c nh©n g©y bÖnh nµy do sù c¶m nhiÔm cña ®éng vËt thuû s¶n lµ
vËt chñ hoÆc sù x©m nhËp cu¶ chóng vµo vËt chñ. Çc t¸c nh©n g©y bÖnh ®−îc chia ra 3
nhãm:
-T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm: Virus, Ricketsia, vi khuÈn, nÊm,.
-T¸c nh©n g©y bÖnh ký sinh: Nguyªn sinh ®éng vËt (®éng vËt ®¬n bµo), giun s¸n, ®Øa,, gi¸p
x¸c...(®éng vËt ®a bµo).
-Mét sè sinh vËt trùc tiÕp ¨n ®éng vËt thuû sinh hay uy hiÕp ®éng vËt thuû sinh: C«n trïng
n−íc, rong t¶o ®éc, søa, ç d÷, Õch, r¾n, ba ba, chim , r¸i ç...vµ ®−îc gäi lµ nhãm ®Þch h¹i
cña ®éng vËt thuû sinh.
3.3. VËt chñ (®éng vËt thñy s¶n)- Host

Çc nh©n tè ngo¹i c¶nh (yÕu tè v« sinh vµ h÷u sinh) t¸c ®éng th× ®éng vËt thuû s¶n kh«ng
thÓ m¾c bÖnh ®−îc mµ nã phô thuéc vµo søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi tõng bÖnh cña vËt chñ:
VËt chñ th−êng biÓu hiÖn b»ng nh÷ng ph¶n øng víi m«i tr−êng thay ®æi. Nh÷ng ph¶n øng
cña c¬ thÓ cã thÓ kÐo dµi 2-3 ngµy hoÆc 2-3 tuÇn tuú theo møc ®é cña bÖnh.
3.4. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thuû s¶n.
§éng vËt thuû s¶n sèng ë trong n−íc hay nãi mét çch kh¸c n−íc lµ m«i tr−êng sèng cña
®éng vËt thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n sèng ®−îc ph¶i cã m«i tr−êng sèng tèt, ®ång thêi
chóng còng ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi m«i tr−êng. NÕu m«i tr−êng sèng cña ®éng vËt
Bïi Quang TÒ 40
thuû s¶n x¶y ra nh÷ng thay ®æi kh«ng cã lîi cho chóng, nh÷ng con nµo thÝch øng sÏ duy tr×
®−îc cuéc sèng, nh÷ng con nµo kh«ng thÝch øng th× sÏ m¾c bÖnh hoÆc chÕt. §éng vËt thuû
s¶n m¾c bÖnh lµ kÕt qu¶ t¸c dông lÉn nhau gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. V× vËy, nh÷ng
nguyªn nhan g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n gåm 3 nh©n tè sau:
- M«i tr−êng sèng (1): To, pH, O2, CO2, NH3, NO2, kim lo¹i nÆng,..., nh÷ng yÕu tè nµy thay
®æi bÊt lîi cho ®éng vËt thuû s¶n vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm
bÖnh) dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n dÔ m¾c bÖnh.
- T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh - 2): Vurus, Vi khuÈn, NÊm, Ký sinh trïng vµ nh÷ng sinh
vËt h¹i kh¸c.
- VËt chñ (3) cã søc ®Ò kh¸ng hoÆc mÉn c¶m víi çc t¸c nh©n g©y bÖnh lµ cho ®éng vËt thuû
s¶n chèng ®−îc bÖnh hoÆc dÔ m¾c bÖnh.
Mèi quan hÖ cña çc nh©n tè g©y bÖnh khi ®ñ ba nh©n tè 1,2,3 th× ®éng vËt thñy s¶n míi cã
thÓ m¾c bÖnh (h×nh 1): nÕu thiÕu 1 trong 3 nh©n tè th× ®éng vËt thuû s¶n kh«ng bÞ m¾c bÖnh
(h×nh 2-4). Gi÷ m«i tr−êng nu«i tèt sÏ t¨ng søc ®Ò kh¸ng víi mÇm bÖnh cho ®éng vËt thuû
s¶n, tuy ®éng vËt thuû s¶n cã mang mÇm bÖnh th× bÖnh kh«ng thÓ ph¸t sinh ®−îc (h×nh vÏ
2). §Ó ng¨n c¶n nh÷ng nh©n tè trªn kh«ng thay ®æi xÊu cho ®éng vËt thuû s¶n th× con ng−êi,
kü thuËt nu«i ph¶i t¸c ®éng vµo 3 yÕu tè nh−: c¶i t¹o ao tèt, tÈy trïng ao hå diÖt mÇm bÖnh,
th¶ gièng tèt, cung cÊp thøc ¨n ®Çy ®ñ vÒ chÊt vµ l−îng th× bÖnh rÊt khã xuÊt hiÖn.
Khi n¾m ®−îc 3 nh©n tè trªn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt, do ®ã xem xÐt nguyªn nh©n g©y
bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n kh«ng nªn kiÓm tra mét yÕu tè ®¬n ®éc nµo mµ ph¶i xÐt c¶ 3
yÕu tè: m«i tr−êng, mÇm bÖnh, vËt chñ. §ång thêi khi ®−a ra biÖn ph¸p phßng vµ trÞ bÖnh
còng ph¶i quan t©m ®Õn 3 nh©n tè trªn, nh©n tè nµo dÔ lµm chóng ta xö lý tr−íc. VÝ dô thay
®æi m«i tr−êng tèt cho ®éng vËt thuû s¶n lµ mét biÖn ph¸p phßng bÖnh (h×nh 2). Tiªu diÖt
mÇm bÖnh b»ng ho¸ chÊt, thuèc sÏ ng¨n chÆn ®−îc bÖnh kh«ng ph¸t triÓn nÆng (h×nh 3).
Cuèi cïng chän nh÷ng gièng ®éng vËt thuû s¶n cã søc ®Ò kh¸ng víi nh÷ng bÖnh th−êng gÆp
g©y nguy hiÓm cho ®éng vËt thuû s¶n (h×nh 4).
M«i
1+2 MÇm
tr−êng
1 bÖnh
2
BÖnh
1+2+3
1+3 2+3
VËt chñ
3
H×nh 1: Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh: Vïng xuÊt hiÖn bÖnh (mµu ®á) cã ®ñ ba
yÕu tè g©y bÖnh 1+2+3; Vïng 1+2 bÖnh kh«ng x¶y ra; Vïng 2+3 bÖnh kh«ng x¶y ra; Vïng
1+3
MÇm
bÖnh
2
M«i
tr−êng 2+3
1
VËt chñ
3
H×nh 2: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do m«i tr−êng tèt, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh
M«i
tr−êng
1
MÇm
1+3
bÖnh
2
VËt chñ
3
H×nh 3: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do kh«ng cã mÇm bÖnh, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh.
M«i MÇm
tr−êng 1+2 bÖnh
1 2
VËt chñ
3
H×nh 4: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do vËt chñ cã søc ®Ò kh¸ng cao, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y
bÖnh
Bïi Quang TÒ 42
Ng−êi ta cã thÓ biÓu diÔn muèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh ë ®éng vËt
thñy s¶n b»ng c«ng thøc to¸n häc:
D = P + H + E2
D- Disease (bÖnh);
P- Pathogen (t¸c nh©n g©y bÖnh);
H- Host (vËt chñ);
E- Environment (m«i tr−êng)
C«ng thøc trªn kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh (P) vµ vai trß quan
träng cña çc nh©n tè ®iÒu kiÖn (H vµ E), nh−ng ®· nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña ®iÒu
kiÖn m«i tr−êng (E2) trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh.
4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh

§Ó phßng trÞ ®−îc bÖnh tèt, tr−íc tiªn ph¶i chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh míi cã thÓ ®Ò ra çc biÖn
ph¸p phßng trÞ bÖnh cã h÷u hiÖu. Çc b−íc tiÕn hµnh chÈn ®o¸n bÖnh nh− sau:
4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng:

§éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn çc dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ, mµ
cßn thÓ hiÖn çc hiÖn t−îng trong ao. Khi cã hiÖn t−îng ®éng vËt thuû s¶n chÕt trong ao,
ngoµi çi chÕt do ®«ng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh mµ cã thÓ do m«i tr−êng n−íc bÞ nhiÔm bÈn,
nhiÔm ®éc tè nh− çc chÊt th¶i cña nhµ m¸y c«ng nghiÖp th¶i ra, do n−íc sinh ho¹t cña thÞ
trÊn, thÞ x· , thµnh phè th¶i ra, do phun thuèc trõ s©u cña n«ng nghiÖp...còng sÏ lµm cho ç
t«m chÕt. Do ®ã cÇn ph¶i kiÓm tra hiÖn tr−êng bao gåm çc néi dung sau.
4.1.1. T×m hiÓu çc hiÖn t−îng ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh thÓ hiÖn trong ao:
Nh− ta ®· biÕt qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: lo¹i cÊp tÝnh vµ lo¹i m¹n tÝnh:
- §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh cÊp tÝnh th−êng cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi c¬ thÓ
b×nh th−êng, chØ nh÷ng n¬i bÞ bÖnh míi thay ®æi. Ç thÓ bÞ bÖnh ®· chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt
t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-3 ngµy).
- §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c cã thÓ h¬i tèi (®en x¸m), thÓ tr¹ng
gÇy yÕu, t¸ch ®µn b¬i lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ mµ
trong thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÇn).
- NÕu m«i tr−êng n−íc nhiÔm ®éc th× ®ét nhiªn ®éng vËt thuû s¶n chÕt hµng lo¹t. Do ®ã cÇn
t×m hiÓu kü çc hiÖn t−îng bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh mét çch chÝnh
x¸c. §o çc chØ tiªu m«i tr−êng n−íc, so s¸nh víi çc giíi h¹n cho phÐp ®Ó nu«i ®éng vËt
thuû s¶n.
4.1.2. §iÒu tra t×nh h×nh qu¶n lý ch¨m sãc.

§éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ch¨m sãc vµ qu¶n lý ao: Bãn ph©n qu¸
nhiÒu, chÊt l−îng thøc ¨n kÐm phÈm chÊt, cho ¨n qu¸ nhiÒu...dÔ dÉn ®Õn chÊt l−îng n−íc
thay ®æi: Oxy hoµ tan gi¶m, ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ®éng vËt thuû s¶n. Ng−îc l¹i bãn
ph©n Ýt, thøc ¨n kh«ng ®ñ, m«i tr−êng n−íc nghÌo, ®éng vËt thuû s¶n gÇy yÕu dÔ bÞ bÖnh tÊn
c«ng.
4.1.3. §iÒu tra t×nh h×nh biÕn ®æi thêi tiÕt khÝ hËu thuû ho¸ vµ sinh vËt g©y h¹i .
Trong mïa vô nu«i ®éng vËt thuû s¶n kh«ng thÝch hîp: Nãng qu¸, rÐt qu¸, m−a giã thÊt
th−êng, thuû triÒu kiÖt...®Òu lµ nh÷ng yÕu tè ngo¹i c¶nh ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ®éng
vËt thuû s¶n. Do ®ã chóng ta cÇn ph¶i ®iÒu tra thêi gian tr−íc ®ã tõ ®ã 5-7 ngµy vÒ çc chÕ
®é thuû ho¸ cña ao nu«i trång thuû s¶n; t0, pH, ®é trong, oxy hoµ tan, NH3, H2S, NO2...®Ó
ph©n tÝch cho ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Mét sè sinh vËt g©y h¹i cho §VTS: t¶o ®éc, søa, ç
d÷, l−ìng thª, bß s¸t, chim vµ ®éng vËt cã vó…
4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n.
4.2.1. KiÓm tra b»ng m¾t th−êng:

KiÓm tra b»ng m¾t th−êng lµ mét ph−¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó kiÓm tra bÖnh lµ t×m çc t¸c nh©n
g©y bÖnh ë chç bÞ bÖnh hoÆc çc hiÖn t−îng ph¶n øng cña c¬ thÓ ®èi víi t¸c nh©n g©y bÖnh.
§èi víi ký sinh trïng lín nh−: Gi¸p x¸c, nÊm thuû my...cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng
®−îc. Nh−ng mét sè t¸c nh©n g©y bÖnh nhá: Vi khuÈn, ký sinh ®¬n bµo.. m¾t th−êng kh«ng
thÓ nh×n thÊy ®−îc, nh−ng chóng ta cã thÓ dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý: BÖnh khuÈn
th−êng biÓu hiÖn xuÊt huyÕt viªm, thèi r÷a, ho¹i tö, dùng vÈy, ¨n mßn vá...Çc bÖnh ký sinh
trïng th−êng thÓ hiÖn tiÕt nhiÒu chÊt nhên, ch¶y m¸u hoÆc cã çc bµo nang thµnh chÊm nhá.
Do ®ã cÇn ph¶i xem xÐt tû mû çc dÊu hiÖu ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh trªn çc bé phËn nh− sau:
- KiÓm tra trªn da, vá: §èi víi ç cã thÓ dÆt ç trªn khay men theo thó tù quan s¸t tõ ®Çu
®Õn miÖng, m¾t, n¾p mang, vÈy, v©y, tia v©y cã çc t¸c nh©n g©y bÖnh; NÊm thuû my, rËn
ç, trïng má neo, ®Øa, giun, bµo nang cña ký sinh ®¬n bµo (Myxobolus). §èi víi t«m: Çc
sinh vËt b¸m trªn vá, trªn çc phÇn phô: R©u, ch©n , ®u«i, sù ¨n mßn , ®en r©u cña vá vµ
phÇn phô.
- KiÓm tra mang: §èi víi ç kiÓm tra çc t¬ mang vµ n¾p mang cã ®ãng më l¹i b×nh
th−êng, trªn t¬ mang cã nhiÒu nhít hay kh«ng, dÝnh bïn vµ ký sinh trïng, gi¸p x¸c, s¸n ®¬n
chñ ký sinh. §èi víi t«m cã Isopod ký sinh trong mang.
- KiÓm tra néi t¹ng: KiÓm tra toµn bé hÖ tiªu ho¸ cña ç, d¹ dµy, ruét cã thøc ¨n kh«ng, cã
h¬i kh«ng, trªn thµnh cã xuÊt huyÕt kh«ng, giun s¸n ký sinh trong d¹ dµy ruét. KiÓm tra c¬
quan kh¸c; gan, thËn, l¸ l¸ch, bãng h¬i cã çc bµo nang cña giun s¸n, ®iÓm xuÊt huyÕt cña
bÖnh vi khuÈn. T«m kiÓm ta gan, tuþ, mµu s¾c...
4.2.2. KiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi:

KiÓm tra çc chç bÞ bÖnh mµ m¾t th−êng kh«ng quan s¸t ®−îc: Soi kÝnh kiÓm tra ký sinh
trïng ®¬n bµo, giun s¸n nhá. §èi víi t«m nhuém t−¬i gan tuþ b»ng xanh malachite ®Ó kiÓm
tra thÓ Èn bÖnh MBV (Monodon baculovirus)...
KiÓm tra t«m

Qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: bÖnh cÊp tÝnh vµ bÖnh m¹n tÝnh:
BÖnh cÊp tÝnh: t«m cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi b×nh th−êng, th−êng cã dÊu hiÖu
bÖnh ®Æc tr−ng. T«m bÞ bÖnh cã thÓ chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi
gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-5 ngµy), vÝ dô nh− bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®Çu vµng, bÖnh
ph¸t s¸ng.
BÖnh m¹n tÝnh: t«m bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c h¬i tèi ®en, thÓ tr¹ng gÇy yÕu, chËm
lín, t«m t¸ch ®µn bêi lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ, trong
mét thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÊn cã thÓ 1-2 th¸ng). VÝ dô bÖnh MBV, bÖnh ¨n
mßn vá, bÖnh nÊm.
Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh cña t«m, cÇn quan s¸t çc thay ®æi cña t«m nh− sau:
Mµu s¾c t«m:
Mµu s¾c cña t«m b×nh th−êng sÏ liªn quan víi çc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng n−íc. Ch¼ng h¹n ë
nh÷ng ao c¹n hoÆc n−íc trong t«m cã khuynh h−íng sËm mµu h¬n t«m ë n−íc s©u hoÆc
n−íc Ýt trong. Tuy nhiªn sù thay ®æi vÒ mµu s¾c còng cã thÓ lµ mét dÊu hiÖu vÒ søc khoÎ cña
t«m. T«m bÞ sèc hoÆc bÞ bÖnh th−êng thay ®æi mµu s¾c, vÝ dô t«m chuyÓn mµu ®á th× cã thÓ
lµ do sù phãng thÝch s¾c tè caroten bëi sù ho¹i tö gan tôy vµ dÜ nhiªn lµ t«m chÕt th−êng cã
mµu ®á. Nh÷ng con t«m cßi hay chËm lín th−êng thÊy mét vÕt ®á hoÆc tr¾ng däc l−ng do sù
tËp trung s¾c tè mµu n©u vµng. T«m ñ bÖnh th−êng cã vá cøng vµ tèi mµu. T«m ®ang ë
trong giai ®o¹n bÖnh nÆng sÏ cã c¬ mµu tr¾ng ®ôc hoÆc h¬i ®á
HÇu hÕt çc vÕt th−¬ng ë t«m sÏ chuyÓn mµu ®en hay n©u chØ sau mét thêi gian ng¾n. §ã lµ
do sù sinh ra çc s¾c tè ®en hay n©u sËm (melanin) ®Ó chèng l¹i vi sinh vËt (v× cã tÝnh ®éc)
Bïi Quang TÒ 44
vµ b¶o vÖ t«m khái nhiÔm bÖnh. Ngoµi sù chuyÓn mµu ®en, cã mét sè tr−êng hîp kh«ng
b×nh th−êng kh¸c cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn phÇn phô. PhÇn phô cã thÓ bÞ cong hoÆc bÞ g·y vµ
®«i cã thÓ bÞ s−ng phång lªn. HiÖn t−îng s−ng lªn nh− vËy th−êng lµ hËu qu¶ cña sù nhiÔm
trïng tõ nh÷ng vïng ®¸y ao bÞ « nhiÔm bëi chÊt th¶i.
Nh÷ng biÕn ®æi ë ruét, gan tuþ:
T«m bÖnh nÆng th× dõng ¨n vµ nh÷ng con ®ang èm sÏ ¨n Ýt h¬n b×nh th−êng. Ruét kh«ng cã
thøc ¨n lµ dÊu hiÖu cña t«m bÖnh trong khi nh÷ng con t«m cã Ýt thøc ¨n trong ruét cã thÓ ë
giai ®o¹n ®Çu cña bÖnh.
Ruét còng cã thÓ cã mµu tr¾ng h¬n hay ®á h¬n so víi mµu b×nh th−êng cña mµu thøc ¨n
viªn. Mµu ®á cã thÓ lµ do t«m ¨n nh÷ng ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng cã mµu ®á trong ao
nh− giun nhiÒu t¬. NÕu ruét cã mµu ®á kh«ng ph¶i do giun nhiÒu t¬ th× ®ã lµ dÊu hiÖu cho
biÕt t«m ®· ¨n x¸c cña çc con t«m chÕt trong ao vµ ®iÒu nµy chøng tá r»ng trong ao ®· cã
t«m chÕt.
Mµu s¾c cña hÖ gan tuþ còng cã thÓ thay ®æi vµ nguy hiÓm nhÊt lµ mµu vµng mµ ta th−êng
gäi lµ bÖnh ®Çu vµng.
HiÖn t−îng mÒm vá:
Mét dÊu hiÖu kh¸c th−êng thÊy lµ t«m bÞ mÒm vá kinh niªn. Th«ng th−êng vá t«m cøng
l¹i sau khi lét x¸c 24 giê. NÕu vá kh«ng cøng ®−îc th× nã sÏ bÞ nh¨n vµ biÕn d¹ng vµ trë nªn
mÉn c¶m h¬n víi çc bÖnh. Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n g©y hiÖn t−îng mÒm vá nh−:
- Thøc ¨n h«i thèi, kÐm chÊt l−îng (nÊm Asperrgillus trong thøc ¨n) hoÆc thiÕu thøc ¨n
- Th¶ gièng mËt ®é cao
- pH thÊp
- Hµm l−îng l©n trong n−íc thÊp
- Thuèc trõ s©u
Sinh vËt b¸m:
Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu th«ng th−êng nhÊt cña søc khoÎ kÐm lµ hiÖn t−îng ®ãng rong
(sinh vËt b¸m) hay sù ph¸t triÓn cña çc vi sinh vËt trªn bÒ mÆt c¬ thÓ t«m. Khi çc sinh vËt
b¸m trªn vá, chóng th−êng cã khuynh h−íng thu gom nh÷ng chÊt vÈn cÆn vµ bÒ ngoµi t«m
cã mµu xanh rªu hoÆc bïn. NÕu t«m kháe th× nã sÏ tù lµm s¹ch c¬ thÓ ®Òu ®Æn vµ sau khi
lét x¸c th× hiÖn t−îng ®ãng rong sÏ mÊt ®i nh−ng ®èi víi t«m yÕu th× sù tù lµm s¹ch vµ lét
x¸c kÐm th−êng xuyªn h¬n. N−íc ao nu«i bÈn th× ngoµi sù ¶nh h−ëng tíi søc kháe t«m, cßn
cung cÊp nhiÒu chÊt dinh d−ìng cho çc sinh vËt g©y bÖnh vµ v× vËy lµm t¨ng sù ph¸t triÓn
cu¶ sinh vËt b¸m trªn c¬ thÓ t«m.
Nh÷ng biÕn ®æi mang:
Khi t«m khoÎ th−êng gi÷ mang rÊt s¹ch, nh−ng t«m bÖnh hay yÕu th× mang cã mµu n©u do
qu¸ trÝnh tù lµm s¹ch kÐm nªn çc chÊt bÈn b¸m vµo mang vµ cã thÓ nh×n thÊy qua vá ®Çu
ngùc.NÕu mang thùc sù bÞ tæn th−¬ng th× mang t«m cã mµu ®en. Mang t«m còng cã thÓ cã
mµu ®en trªn mang hoÆc ë bªn trong vá gi¸p do çc muèi s¾t tÝch tô l¹i. NÕu mang cã mµu
hång th× cã thÓ do t«m sèng trong m«i tr−êng cã hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp (<3mg/l).
Nh÷ng biÕn ®æi ë c¬:
C¬ bông cña t«m sÏ kh«ng lÊp ®µy vá gi¸p nÕu bÞ ®ãi kÐo dµi ngay sau khi lét x¸c. C¬ t«m
(thÞt) sÏ trë nªn ®ôc bëi nÕu cã hiÖn t−îng sèc cÊp tÝnh, nhiÔm nÊm. Sù nhiÔm khuÈn m·n
tÝnh côc bé sÏ g©y thµnh nh÷ng vÕt th−¬ng ®en trong c¬.
4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ®Ó ph©n lËp vi khuÈn, nÊm, virus, ký sinh trïng.
Cã nhiÒu bÖnh chóng ta kh«ng thÓ ph©n tÝch ngay t¹i hiÖn tr−êng ®−îc, chóng ta ph¶i cè
®Þnh ®Ó ph©n tÝch m« bÖnh häc, thu mÉu virus, vi khuÈn, nÊm ®Ó nu«i cÊy theo dâi tiÕp, cè
®Þnh ký sinh trïng ®Ó phßng thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh loµi. Ph©n tÝch sinh häc ph©n tö PCR, RT-
PCR, kü thuËt lai In situ…
Ch−¬ng 2
Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp

trong Nu«i trång thuû s¶n
1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n.
§éng vËt thuû s¶n sèng trong n−íc nªn vÊn ®Ò phßng bÖnh kh«ng gièng gia sóc trªn c¹n.
Mçi khi trong ao ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh, kh«ng thÓ ch÷a tõng con mµ ph¶i tÝnh c¶ ao
hay träng l−îng c¶ ®µn ®Ó ch÷a bÖnh nªn tÝnh l−îng thuèc khã chÝnh x¸c, tèn kÐm nhiÒu,
çc lo¹i thuèc ch÷a bÖnh ngoµi da cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng phun trùc tiÕp xuèng n−íc
chØ ¸p dông víi çc ao diÖn tÝch nhá, cßn çc thuû vùc cã diÖn tÝch mÆt n−ãc lín kh«ng sö
dông ®−îc. Çc lo¹i thuèc ch÷a bÖnh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n th−êng ph¶i trén
vµo thøc ¨n, nh−ng lóc bÞ bÖnh, ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ¨n, nªn dï cã sö dông lo¹i thuèc
tèt sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Cã mét sè thuèc khi ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã thÓ tiªu
diÖt ®−îc nguån gèc g©y bÖnh nh−ng kÌm theo ph¶n øng phô. §Æc biÖt nh÷ng con khoÎ
m¹nh còng ph¶i dïng thuèc lµm ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng. V× vËy çc nhµ nu«i trång thuû
s¶n lu«n lu«n ®Æt vÊn ®Ò phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n lªn hµng ®Çu hay nãi mét çch
kh¸c phßng bÖnh lµ chÝnh, ch÷a bÖnh khi cÇn thiÕt.
C«ng t¸c phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cÇn ph¶i sö dông çc biÖn ph¸p tæng hîp nh−
sau:
C¶i t¹o m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n
Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - mÇm bÖnh
T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n - VËt chñ.
2. Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp trong nu«i trång thuû s¶n
2.1. C¶i t¹o vµ vÖ sinh m«i tr−êng trong nu«i trång thuû s¶n
2.1.1. X©y dùng hÖ thèng nu«i trång thuû s¶n phï hîp víi ®iÒu kiÖn phßng bÖnh trong
nu«i trång thuû s¶n.
§Þa ®iÓm x©y dùng hÖ thèng nu«i trång thñy s¶n tr−íc tiªn nguån n−íc ph¶i cã quanh n¨m
vµ n−íc s¹ch sÏ kh«ng ®éc h¹i víi ç t«m.
Kh«ng cã çc nguån n−íc th¶i ®æ vµo, nhÊt lµ nguån n−íc th¶i çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp,
nÕu cã ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng c¶i t¹o ®Ó tr¸nh ®éng vËt thuû s¶n khái bÞ dÞch bÖnh vµ chÕt
ng¹t bëi thiÕu oxy.
§Êt ®Ó x©y dùng bê vµ ®¸y ao, chóng ta cÇn ph¶i chó ý nÒn ®¸y ao, ®Êt kh«ng cã nhiÒu chÊt
h÷u c¬ nh− dÔ c©y rõng ngËp mÆn. §Êt kh«ng x× phÌn vµ ph¶i gi÷ ®−îc n−íc, tèt nhÊt lµ ®Êt
thÞt pha çt.
X©y dùng hÖ thèng c«ng tr×nh nu«i trång thñy s¶n ph¶i cã hÖ thèng m−¬ng dÉn n−íc vµo
tho¸t n−íc ra ®éc lËp. Nªn sö dông mét diÖn tÝch nhÊt ®Þnh ®Ó chøa çc chÊt th¶i sau mçi
chu kú nu«i, ng¨n chÆn çc mÇm bÖnh lan truyÒn ra xung quanh. §èi víi çc khu vùc nu«i
th©m canh (c«ng nghiÖp) ao nu«i chiÕm 60-70% diÖn tÝch, ao chøa (l¾ng vµ läc) diÖn tÝch
chiÕm tõ 15-20% vµ ao xö lý n−íc th¶i (10-15% diÖn tÝch).
Bïi Quang TÒ 46
2.1.2. C¶i t¹o ao ®Çm vµ dông cô tr−íc khi −¬ng nu«i ®éng vËt thuû s¶n:
TÈy dän ao tr−íc khi −¬ng nu«i ®éng vËt thuû s¶n bao gåm th¸o c¹n, n¹o vÐt bïn d−íi ®¸y
ao, tu söa l¹i bê m−¬ng m¸ng, dän s¹ch cá r¸c, ph¬i kh« ®¸y ao, sau ®ã dïng çc lo¹i ho¸
chÊt ®Ó khö trïng ao víi môc ®Ých:
- DiÖt ®Þch h¹i vµ sinh vËt lµ vËt chñ trung gian sinh vËt c¹nh tranh thøc ¨n cña t«m, ç. nh−
çc loµi ç d÷, ç t¹p, gi¸p x¸c, c«n trïng, nßng näc, sinh vËt ®¸y..
- DiÖt sinh vËt g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n nh− çc gièng loµi vi sinh vËt: Vi khuÈn,
nÊm, t¶o ®¬n bµo vµ çc loµi ký sinh trïng
- C¶i t¹o chÊt ®¸y lµm t¨ng çc muèi dinh d−ìng gi¶m chÊt ®éc tÝch tô ë ®¸y ao.
- §¾p l¹i lç rß rØ, tr¸nh thÊt tho¸t n−íc trong ao, xo¸ bá n¬i Èn nÊp cña sinh vËt h¹i ç, t«m.
X¸c ®éng, Ph©n bãn Thøc ¨n KhÝ CO2,

Theo thùc vËt 0,5% V«i 1% 5% NH3, H2S
n−íc vµo trong ao 5%
2,5% 5%
Thay
n−íc 3%
Ph©n gi¶i
cña VSV
®Êt ao vµ bïn Th¸o c¹n

sãi mßn 86% ao thu
Khèi bïn Thu ho¹ch ho¹ch
Khèi l−îng bïn ao ph¶i vÐt ç 2,5 % 2,5%
Tæng sè bïn 200 87%
tÊn/ha/chu kú nu«i ç
5tÊn/ha
2.1.3. Çc biÖn ph¸p khö trïng:

Dïng v«i ®Ó tÈy ao: Ao sau khi ®· th¸o c¹n n−íc dïng v«i sèng, v«i bét hoÆc v«i t«i. LiÒu
l−îng dïng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn m«i tr−êng th«ng th−êng dïng 700-1.000 kg/ha.V«i
bét vÈy ®Òu kh¾p ao, v«i sèng th× cho vµo çc hè gi÷a ao, v«i tan ra vµ lóc ®ang n¾ng, dïng
g¸o çn gç móc r¶i kh¾p ®¸y ao. Sau khi bãn v«i mét ngµy cÇn dïng bµn trang hoÆc bõa ®¶o
®Òu råi ph¬i n¾ng mét tuÇn míi th¶ ç, t«m vµo −¬ng nu«i.
NÕu ®¸y ao x× phÌn th× ph¶i röa chua 3-5 lÇn, sau ®ã bãn v«i kh¾p ®¸y ao vµ ph¬i kh«.
Dïng v«i nung khö trïng ao kh«ng nh÷ng tiªu diÖt ®−îc mÇm bÖnh mµ cßn cã t¸c dông c¶i
t¹o ®¸y ao, pH cña n−íc æn ®Þnh, lµm giµu chÊt dinh d−ìng trong m«i tr−êng nu«i. §èi víi
lång bÌ nu«i t«m, cã thÓ dïng n−íc v«i lo·ng, quÐt trong vµ ngoµi ®Ó khö trïng. V«i nung
dÔ kiÕm, rÎ tiÒn vµ dÔ sö dông, cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao.
Dïng super Clorine- Tricloisoxianuric axit (TCCA) khö trïng ao ®Çm nu«i: Khö trïng
triÖt ®Ó nguån n−íc ao nu«i t«m ç, cã t¸c dông tiªu ®éc cña Clo ho¹t tÝnh lÉn oxy nguyªn
tö, l¹i võa cã t¸c dông t¨ng oxy trong thuû vùc. TCCA cã thÓ dïng ë n−íc ngät lÉn n−íc
mÆn, diÖt hÕt thuû sinh vËt cã h¹i trong ao nu«i t«m, ç, hiÖu qu¶ phßng ch÷a bÖnh cao.
TCCA cã t¸c dông diÖt trïng, diÖt t¹p gÇn nh− v«i nh−ng dïng sè l−îng Ýt, ®éc lùc gi¶m
nhanh nh−ng kh«ng cã t¸c dông cÊp chÊt dinh d−ìng cho thuû vùc nu«i ç.
TCCA lµ mét lo¹i thuèc khö trïng, s¸t trïng chøa nhãm halogen, lµ mét thuèc th«ng dông
nhÊt, khi hoµ tan trong n−íc nã h×nh thµnh HClO.
H2O
TCCA HClO
Trong m«i tr−êng axit hoÆc trung tÝnh, HClO kh«ng ph©n ly nh−ng l¹i cã kh¶ n¨ng ph©n
huû, gi¶i phãng Oxy vµ Clo nguyªn tö. Oxy nµy cã t¸c dông oxy ho¸ vµ ®ãng vãn protein
cña vi khuÈn, Clo tham gia kÕt hîp víi nhãm amin cña protein, thay thÕ hydro trong nhãm
nµy vµ v× thÕ vi khuÈn kh«ng thùc hiÖn ®−îc viÖc t¹o nªn çc liªn kÕt hydro gi÷a çc chuçi
polypeptit.
HClO HCl + O
R – CO- NH – R R- CO – NCl – R.
Trong m«i tr−êng kiÒm HClO ph©n ly t¹o ra çc ion hydroclorit (ClO-) còng cã tÝnh oxy ho¸
nh−ng kÐm h¬n oxy nguyªn tö vµ clo nguyªn tö. pH cµng t¨ng th× t¸c dông khö trïng cña
çc chÊt chøa clo cµng gi¶m (pH t¨ng tõ 6 - 10 th× ho¹t tÝnh gi¶m 10 lÇn).
Trong m«i tr−êng mïn b· h÷u c¬ ho¹t tÝnh cña TCCA gi¶m, do HClO cã t¸c dông khö NH3,
H2S nªn chèng h«i thèi.
LiÒu l−îng dïng c¨n cø vµo khèi l−îng n−íc trong ao, th−êng dïng 3-5gam/m3 (3-5 ppm)
cho TCCA vµo s« nhùa ®Ó hßa tan sau ®ã r¾c xuèng ao. Sau khi r¾c xuèng 1 tuÇn cã thÓ th¶
ç t«m v× ®éc lùc ®· gi¶m. Çc bÓ, dông cô −¬ng nu«i Êu trïng khö trïng b»ng TCCA nång
®é 10-20ppm (10-20gam/m3 n−íc) thêi gian ng©m qua 1 ®ªm.
B¶ng 7: L−îng v«i c¶i t¹o vµ khö trïng ao
§é pH cña ®Êt Bét ®¸ v«i (CaCO3) kg/ha V«i nung (CaO) kg/ha
>6 1.000- 1.500 500- 1.000
5 - 6 3.000- 3.500 1.500- 2.000
4-5 5.000-8.000 2.500-4.000
<3 12.000- 14.000 8.000- 10.000
Dïng qu¶ bå hßn, rÔ c©y thuèc ç

Dïng qu¶ bå hßn vµ c©y thuèc ç diÖt t¹p hiÖu qu¶ cao v× trong chóng cã ®éc tè ph¸ vì
hång cÇu cña ç t¹p. Ao ®· t¸t c¹n dïng 40 kg./ha NÕu ao n−íc s©u 1m dïng 60 - 75
kg/ha. RÔ c©y thuèc ç dïng 4 gr kh« /m3n−íc.
2.1.4. VÖ sinh m«i tr−êng nu«i

VÖ sinh m«i tr−êng nu«i b»ng c¬ häc:
Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m ç th−¬ng phÈm thøc ¨n thõa vµ ph©n t«m ç ®· g©y « nhiÔm m«i
tr−êng nu«i, ®Æc biÖt lµ thêi gian cuèi chu kú nu«i. Nh÷ng s¶n phÈm khÝ ®éc nh−: H2S, NH3
¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña t«m ç nu«i. BiÖn ph¸p dïng hÖ thèng sôc khÝ ®Ó t¨ng
c−êng hµm l−îng oxy hoµ tan trong ao, ®Æc biÖt lµ tÇng ®¸y, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi sinh vËt
hiÕu khÝ ph¸t triÓn sÏ lµm gi¶m thiÓu l−îng khÝ ®éc trong ao. Sôc khÝ m¹nh còng sÏ lµm çc
khÝ ®éc tho¸t ra khái ao, ®ång thêi gom çc chÊt th¶i trong ao vµo mét n¬i nhÊt ®Þnh, gióp si
ph«ng ®¸y rót çc çc chÊt th¶i ra khái ao nu«i tèt h¬n.
VÖ sinh m«i tr−êng b»ng ho¸ d−îc:
VÖ sinh m«i tr−êng n−íc nu«i t«m ç th−êng xuyªn b»ng v«i bét (v«i nung ®Ó t¶) tuú theo
pH cña n−íc ao. V«i cã t¸c dông cung cÊp Ca++ cho ao, æn ®Þnh pH, khö trïng lµm s¹ch
Bïi Quang TÒ 48
n−íc ao. NÕu pH <7 dïng 2 kg v«i/100m3; pH tõ 7-8,5 cã thÓ dïng 1 kg v«i/100m3, ®Þnh kú
bãn tõ 2-4 lÇn/th¸ng; pH >8,5 dïng bét ®¸ v«i (CaCO3) ®Ó bãn lµ 1kg/100m3.
§èi víi ao nu«i t«m th©m canh cã thÓ dïng v«i ®en- Dolomite (Ca vµ Mg), chó ý chÊt l−îng
v«i ®en vµ nguån gèc. Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m ç nªn th−êng xuyªn bãn v«i 2-4 lÇn/th¸ng
víi liÒu l−îng 1-2kg/100m3 n−íc(100-200kg/ha víi ®é s©u 1m).
Dïng mét sè ho¸ d−îc cã tÝnh oxy ho¸ m¹nh phun vµo ao: thuèc tÝm (KMnO4) nång ®é 2-
5g/m3; TCCA nång ®é 0,2-0,4ppm hoÆc Benzalkonium Chloride (BKC) nång ®é tõ 0,1-0,5
g/m3 ®Ó tham gia vµo qu¸ tr×nh oxy ho¸ çc khÝ ®éc (H2S, NH3) thµnh çc vËt chÊt ®¬n gi¶n
kh«ng ®éc.
VÖ sinh m«i tr−êng b»ng sinh häc:
Khi nu«i ç t«m n¨ng suÊt cao cã thÓ dïng mét sè chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i
tr−êng nu«i ç t«m. T¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc:
- C¶i thiÖn chÊt n−íc, æn ®Þnh pH, c©n b»ng hÖ sinh th¸i trong ao.
- Lo¹i çc chÊt th¶i chøa nitrogen trong ao nu«i, nh÷ng chÊt th¶i nµy g©y ®éc cho ®éng vËt
thñy s¶n. Sau ®ã chóng ®−îc chuyÓn hãa thµnh sinh khèi lµm thøc ¨n cho çc ®éng vËt thñy
s¶n.
- Gi¶m bít bïn ë ®¸y ao.
- Gi¶m çc vi khuÈn g©y bÖnh nh−: Vibrio spp, Aeromonas spp vµ çc lo¹i virus kh¸c nh−
g©y bÖnh MBV, ®èm tr¾ng, ®Çu vµng…
- H¹n chÕ sö dông hãa chÊt vµ kh¸ng sinh cho t«m nu«i.
2.2. Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n
2.2.1. Khö trïng c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n.

Ao ®· ®−îc tÈy dän s¹ch sÏ vµ s¸t trïng ®¸y ao, n−íc míi th¸o vµo ao còng ®· läc kü nh−ng
ç gièng cã thÓ mang mÇm bÖnh vµo ao hå. Do vËy nguån ç t«m gièng th¶ vµo thuû vùc
cÇn tiÕn hµnh kiÓm dÞch, nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trªn c¬ thÓ ç t«m th× tuú theo kÕt
qu¶ kiÓm tra mµ chän thuèc trÞ bÖnh cho thÝch hîp.
Th−êng ng−êi ta dïng ph−¬ng ph¸p t¾m cho ç, t«m b»ng çc lo¹i thuèc sau:
- Muèi ¨n NaCl 2-4% (®èi víi n−íc ngät) hoÆc n−íc ngät (®èi víi n−íc mÆn) thêi
gian 5-10 phót
- CuSO45H2O (phÌn xanh) 2-5ppm thêi gian 5-15 phót
- Formalin 200-300ppm thêi gian 30-60 phót
hoÆc phun xuèng ao mét trong çc lo¹i thuèc trªn, nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn.
Trén mét sè kh¸ng sinh, Vitamin, c©y thuèc nam,... víi thøc ¨n ®Ó phßng çc bÖnh n«i ký
sinh.
2.2.2. Khö trïng thøc ¨n vµ n¬i ®éng vËt thuû s¶n ®Õn ¨n :
§èi víi thøc ¨n lµ thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng dïng TCCA 0,5 ppm ng©m trong 20 phót.
Thøc ¨n lµ ®éng vËt nªn röa s¹ch vµ dïng thøc ¨n cßn t−¬i, tèt nhÊt lµ nÊu chÝn. Ph©n h÷u
c¬ cÇn ñ víi 1% v«i sau ®ã míi sö dông.
Xung quanh n¬i cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n , thøc ¨n thõa thèi r÷a g©y nhiÔm bÈn ,t¹o ®iÒu
kiÖn cho sinh vËt g©y bÖnh ph¸t triÓn. Do ®ã thøc ¨n thõa ph¶i vít bá , röa s¹ch m¸ng ¨n vµ
th−êng xuyªn khö trïng ®Þa ®iÓm cho ¨n.. Khö trïng n¬i ç, t«m ®Õn ¨n dïng lo¹i thuèc nµo
hay sè l−îng nhiÒu Ýt cßn tuú thuéc vµo chÊt n−íc, ®é s©u, nhiÖt ®é n−íc, diÖn tÝch n¬i cho
ç, t«m ¨n vµ t×nh h×nh ph¸t sinh bÖnh ç, t«m cña c¬ së trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Tèt h¬n
hÕt th−êng xuyªn dïng v«i nung hoÆc TCCA treo 2-3 tói xung quanh chç cho ¨n ®Ó tÈy
trïng. LiÒu l−îng 2-4 kg v«i nug/ tói hoÆc 10-20g TCCA/ tói
2.2.3 Khö trïng dông cô.

Sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ theo dông cô l©y lan bÖnh tõ ao bÓ bÞ bÖnh sang ao, bÓ ç, t«m
khoÎ. V× vËy dông cô cña nghÒ nu«i nªn dïng riªng biÖt tõng ao, bÓ. NÕu thiÕu th× sau ®ã
khi sö dông xong ph¶i cã biÖn ph¸p khö trïng míi ®em dïng cho ao, bÓ kh¸c.
Dông cô ®¸nh b¾t dông cô b»ng gç, quÇn ¸o khi léi ao ph¶i dïng dung dÞch TCCA 20ppm
®Ó ng©m Ýt nhÊt 1 giê vµ röa s¹ch míi dïng.
2.2.4. Dïng thuèc phßng ngõa tr−íc mïa ph¸t triÓn bÖnh.
§¹i bé phËn çc lo¹i bÖnh cña ç t«m ph¸t triÓn m¹nh trong çc mïa vô nhÊt ®Þnh, th−êng
m¹nh nhÊt vµo mïa xu©n ®Çu hÌ, mïa thu ®èi víi miÒn B¾c, mïa m−a ®èi víi miÒn Nam
bÖnh cña ç t«m ph¸t triÓn do ®ã ph¶i cã biÖn ph¸p dïng thuèc phßng ngõa dÞch bÖnh. h¹n
chÕ ®−îc tæn thÊt.
Dïng thuèc ®Ó phßng çc bÖnh ngo¹i ký sinh: Tr−íc mïa ph¸t sinh bÖnh dïng thuèc r¾c
kh¾p ao ®Ó phßng ngõa th−êng ®¹t kÕt qu¶ tèt. Ngoµi ra cßn cã thÓ treo tói thuèc xung
quanh n¬i cho ¨n h×nh thµnh mét vïng khö trïng çc sinh vËt g©y bÖnh, ¸p dông theo môc
2.2.1; 3.2.; 3.3.
§Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao cÇn chó ý: Nång ®é thuèc xung quanh n¬i ç, t«m ¨n võa ph¶i, nÕu
qu¸ cao ç, t«m sÏ kh«ng ®Õn ¨n nh−ng ng−îc l¹i nÕu nång ®é qu¸ thÊp ç, t«m ®Õn ¨n
nh−ng kh«ng tiªu diÖt ®−îc sinh vËt g©y bÖnh.Do ®ã sau khi treo tói thuèc cÇn theo dâi, nÕu
kh«ng thÊy ç ®Õn ¨n chøng tá nång ®é qu¸ cao cÇn gi¶m xuèng hoÆc bít tói thuèc.
Dïng thuèc phßng çc bÖnh néi ký sinh: Thuèc ®Ó phßng ngõa çc lo¹i bÖnh bªn trong c¬
thÓ ç, t«m ph¶i qua ®−êng miÖng vµo èng tiªu ho¸. Nh−ng víi ç t«m kh«ng thÓ c−ìng bøc
nªn trén vµo thøc ¨n ®Ó cho ¨n tuú theo yªu cÇu phßng ngõa tõng lo¹i bÖnh mµ tÝnh sè
l−îng thuèc. Sè lÇn cho ¨n vµ chän lo¹i thuèc nµo cho thÝch hîp ®Ó cã hiÖu qu¶ cao. Dïng
thuèc ®Ó phßng ngõa çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ cÇn l−u ý:
- Thøc ¨n nªn chän lo¹i ç t«m thÝch ¨n, nghiÒn thµnh bét trén thuèc vµo, tuú theo tÝnh ¨n
cña ç, t«m mµ chÕ t¹o lo¹i thøc ¨n næi hay ch×m.
- §é dÝnh thÝch hîp, nÕu ¨n htøc ¨n Ýt ®é dÝnh thuèc vµo n−íc sÏ tan ngay nh−ng ng−îc l¹i
®é dÝnh qu¸ cao thøc ¨n vµo ruét chØ dõng l¹i thêi gian ng¾n thuèc ch−a kÞp hÊp thu ®· bµi
tiÕt ra ngoµi ®Òu kh«ng cã hiÖu qu¶.
- KÝch th−íc thøc ¨n lín nhá theo cì miÖng b¾t måi cña ç, t«m.
- TÝnh sè l−îng thøc ¨n cho chÝnh x¸c, th−êng bá thøc ¨n xuèng ao c¨n cø theo träng l−îng
ç. nªn tÝnh sè l−îng tÊt c¶ çc loµi, t«m cã ¨n cïng thøc ¨n ®ã trong thuû vùc.
- Cho ¨n sè l−îng Ýt h¬n b×nh th−êng ®Ó ngµy nµo hÕt ngµy ®ã sau ®ã t¨ng dÇn nhÊt lµ ç bÞ
bÖnh ®−êng ruét.
2.2.5. Tiªu diÖt vËt chñ cuèi cïng ë trªn c¹n.

Mét sè sinh vËt ký sinh giai ®o¹n vËt chñ trung gian lµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng thuû
sinh vµ ç. vËt chñ cuèi cïng lµ ®éng vËt trªn c¹n nh− chim, ng−êi vµ mét sè ®éng vËt cã vó
kh¸c. Th−êng dïng çc biÖn ph¸p s¨n b¾n, ph¸ tæ cña chim ¨n ç, s¨n b¾t thó ¨n ç.
- Dän s¹ch cá r¸c, san b»ng quanh ao ®Ó kh«ng cßn n¬i Èn nÊp vµ ®Ó trøng.
- Xö lý nguån ph©n h÷u c¬ theo ®óng kü thuËt tr−íc khi bãn xuèng ao −¬ng nu«i ç.
- Kh«ng ¨n ç sèng.
Bïi Quang TÒ 50
2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n
Nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo nh÷ng c¬ thÓ cã ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng cßn tuú
thuéc vµo yÕu tè m«i tr−êng vµ b¶n th©n c¬ thÓ vËt chñ.
NÕu vËt chñ cã søc ®Ò kh¸ng tèt cã kh¶ n¨ng chèng ®ì l¹i yÕu tè g©y bÖnh nªn kh«ng m¾c
bÖnh hoÆc bÖnh nhÑ. Ng−îc l¹i kh¶ n¨ng chèng ®ì yÕu, dÔ dµng nhiÔm bÖnh.
Do ®ã mét trong nh÷ng kh©u quan träng ®Ó phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ph¶i t¨ng
c−êng søc ®Ò kh¸ng cho ®éng vËt thuû s¶n.
2.3.1. KiÓm tra chÊt l−îng vµ dÞch bÖnh con gièng ®éng vËt thuû s¶n tr−íc khi th¶
Çc gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n tõ çc n−íc nhËp vµo n−íc ta còng nh− ®éng vËt thuû s¶n
cña n−íc ta xuÊt ra n−íc ngoµi. Ç, t«m chuyÓn tõ vïng nµy qua vïng kh¸c ph¶i tiÕn hµnh
kiÓm dÞch. Khi cã bÖnh ph¶i dïng çc biÖn ph¸p xö lý nghiªm tóc ®Ó khái mang sinh vËt
g©y bÖnh vµo n−íc ao còng nh− n−íc ngoµi hay tõ ®Þa ph−¬ng nµy qua ®Þa ph−¬ng kh¸c. Cã
mét sè ®éng vËt thuû s¶n khi bÞ bÖnh sau khi th¶ ra nu«i trong çc thuû vùc mÆt n−íc lín sÏ
l©y lan bÖnh mµ kh«ng thÓ cã biÖn ph¸p ch÷a trÞ hiÖu qu¶.
ChÊt l−îng con gièng ph¶i thuÇn chñng, ®ång ®Òu vÒ kÝch cì, kh«ng s©y s¸t vµ kh«ng
nhiÔm nh÷ng bÖnh nguy trong qu¸ tr×nh nu«i.
2.3.2. C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p qu¶n lý, nu«i d−ìng ®éng vËt thuû s¶n:
Th¶ ghÐp çc loµi ç vµ mËt ®é th¶ thÝch hîp:
Trong kü thuËt nu«i ç ng−êi ta th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç vµ chän mËt ®é th¶ t−¬ng
®èi dµy ®Ó n©ng cao s¶n l−îng. §øng vÒ gãc ®é phßng bÖnh cho ç, nÕu trong cïng mét
thuû vùc nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç tÊt nhiªn mËt ®é cña tõng loµi ç sÏ th−a h¬n thuËn lîi cho
phßng bÖnh ®ång thêi mçi loµi ç cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch ®èi víi mét sè sinh vËt g©y bÖnh
nªn ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh trong thñy vùc ghÐp Ýt h¬n ao nu«i chuyªn mét loµi víi
mËt ®é dµy.
Nh− vËy nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç võa tËn dông ®−îc nguån thøc ¨n, kh«ng gian sèng réng
r·i l¹i phßng bÖnh tèt. Tû lÖ ghÐp vµ loµi ghÐp kh«ng thÝch hîp sÏ g©y ra hiÖn t−îng tranh
giµnh thøc ¨n ç sÏ bÞ gÇy ®i.
Trong çc thuû vùc nu«i ghÐp nh÷ng loµi ç nµo vµ mËt ®é bao nhiªu c¨n cø vµo ®é s©u,
chÊt n−íc, thøc ¨n, tÝnh ¨n cña ç, viÖc ch¨m sãc, qu¶n lý còng nh− trang thiÕt bÞ. Nu«i mËt
®é qu¸ dµy, ç sèng chËt chéi, ç bÞ bÖnh cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó l©y lan cho ç khoÎ, ç
sinh tr−ëng chËm, ç gÇy yÕu, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, dÔ nhiÔm bÖnh vµ g©y ra chÕt hµng lo¹t.
mïa hÌ dÔ thiÕu oxy lµm cho ç chÕt ng¹t. NhiÒu lo¹i bÖnh th−êng hay ph¸t triÓn m¹nh
trong çc ao −¬ng ç mËt ®é dµy, ao cã mùc n−íc thÊp. Mïa hÌ nhiÖt ®é cao, −¬ng ç h−¬ng
mËt ®é dµy tû lÖ hao hôt cao do ký sinh trïng Trichodina ký sinh. NÕu nu«i mËt ®é qu¸ dµy
ph¶i th−êng xuyªn sôc khÝ vµ cho ¨n ®Çy ®ñ ®ång thêi theo dâi m«i tr−êng vµ ch¨m sãc
qu¶n lý tèt.
Nu«i lu©n canh çc ®éng vËt thuû s¶n

Trong mét ao nu«i hay mét khu vùc nu«i ®éng vËt thuû s¶n qu¸ tr×nh nu«i ®· tÝch luü nhiÒu
chÊt th¶i vµ çc mÇm bÖnh. Nh÷ng chÊt th¶i vµ çc mÇm bÖnh nµy sÏ ¶nh h−ëng vµ g©y
bÖnh cho çc chu kú nu«i tiÕp. Dùa vµo çc ®Æc tÝnh mïa vô cña çc ®èi t−îng nu«i chóng
ta cã thÓ nu«i xen canh trªn mét ao nu«i, gióp cho çc ®èi t−îng nu«i míi kh«ng bÞ nhiÔm
nh÷ng mÇm bÖnh cña çc chu kú nu«i tr−íc vµ chóng cã thÓ tiªu diÖt ®−îc çc mÇm ®ã.
Nh− mét ao nu«i t«m nhiÒu vô sÏ tÝch luü nhiÒu mÇm bÖnh cña t«m ë ®¸y ao, nÕu chóng ta
khi nu«i t«m tÈy dän ao kh«ng s¹ch th× dÔ dµng m¾c bÖnh. Nh−ng sau mét chu kú nu«i
t«m, chóng ta nu«i ç r« phi hay trång rong c©u, chóng cã thÓ dän vµ lµm gi¶m çc mÇm
bÖnh trong ®¸y ao, v× nh÷ng mÇm bÖnh virus ë t«m kh«ng g©y bÖnh cho ç r« phi vµ rong
c©u.
Mét ao nu«i baba nhiÒu vô, d−íi ®¸y ao sÏ tÝch luü nhiÒu chÊt th¶i g©y « nhiÔm, xuÊt hiÖn
sinh vËt b¸m d¬n bµo: Zoothamnium, Tokophrya, Epistylis... Sau chu kú nu«i baba chóng ta
nu«i çc loµi ç ¨n thøc ¨n lµ ®éng vËt, thùc vËt phï du vµ sinh vËt b¸m (mÌ, tr«i, r« phi..),
ç ¨n çc sinh vËt b¸m th−êng g©y bÖnh cho baba vµ ç ¨n sinh vËt phï du, kÝch thÝch sinh
vËt phï du ph¸t triÓn sÏ läc s¹ch dÇn m«i tr−êng n−íc. ë nh÷ng khu vùc khÝ hËu thay ®æi lín
nh− miÒn B¾c ViÖt Nam chóng ta nªn nu«i t«m só ë çc ®Çm n−ãc lî tõ th¸ng 5 - 8, sau ®ã
ta nu«i r« phi vµ mïa ®«ng nu«i cua th× sÏ ®¶m b¶o cho çc ®èi t−îng nu«i ®Òu ph¸t triÓn
tèt vµ kh«ng nhiÔm bÖnh. Bëi v× th¸ng 5 - 8 thêi tiÕt Êm vµ æn ®Þnh ta cã thÓ nu«i t«m só rÊt
phï hîp. Tõ th¸ng 8 - 11 thêi tiÕt m−a nhiÒu, n¾ng nãng nªn ta chØ cã thÓ nu«i r« phi chóng
cã thÓ chÞu ®−îc vµ dän çc mÇm bÖnh cña t«m th¶i ra. Mïa ®«ng vµ mïa xu©n tõ th¸ng 12
- 4 sang n¨m, cua cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc nhiÖt ®é l¹nh nªn chóng cã thÓ sinh tr−ëng vµ
kh«ng bÞ bÖnh n¾ng nãng mïa hÌ.
Cho ç, t«m ¨n theo ph−¬ng ph¸p “4 ®Þnh”:

Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt cho ç, t«m ¨n theo “4 ®Þnh”, ç t«m Ýt bÖnh tËt, nu«i ç ®¹t
n¨ng suÊt cao
§Þnh chÊt l−îng thøc ¨n: Thøc ¨n dïng cho ç, t«m ¨n ph¶i t−¬i, s¹ch sÏ kh«ng bÞ mèc
meo, «i thèi, kh«ng cã mÇm bÖnh vµ ®éc tè. Thµnh phÇn dinh d−ìng thÝch hîp ®èi víi
yªu cÇu ph¸t triÓn c¬ thÓ ç trong çc giai ®o¹n.
§Þnh sè l−îng thøc ¨n: Dùa vµo träng l−îng ç, t«m ®Ó tÝnh l−îng thøc ¨n, th−êng sau
khi cho ¨n tõ 3 -4 h ç t«m ¨n hÕt lµ l−îng võa ph¶i. Ç t«m ¨n thõa nªn vít bá ®i ®Ó
tr¸nh hiÖn t−îng thøc ¨n ph©n huû lµm « nhiÔm m«i tr−êng sèng.
§Þnh vÞ trÝ ®Ó cho ¨n: Muèn cho ç t«m ¨n mét n¬i cè ®Þnh cÇn tËp cho ç t«m cã thãi
quen ®Õn ¨n tËp trung t¹i mét ®iÓm nhÊt ®Þnh. Cho ç t«m ¨n theo vÞ trÝ võa tr¸nh l·ng
phÝ thøc ¨n laÞ quan s¸t çc ho¹t ®éng b¾t måi vµ tr¹ng th¸i sinh lý sinh th¸i cña c¬ thÓ ç
t«m. Ngoµi ra ®Ó phßng bÖnh cho ç t«m tr−íc çc mïa vô ph¸t sinh bÖnh cã thÓ treo çc
tói thuèc ë n¬i ç t«m ®Õn ¨n, cã thÓ tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh.
§Þnh thêi gian cho ¨n: hµng ngµy cho ç t«m ¨n 2 lÇn. VÝ dô nh− nu«i ç lång, nu«i mËt
®é dµy nªn cho ¨n nhiÒu lÇn h¬n nh−ng sè l−îng Ýt ®i.
Çc c¬ së nu«i ç t«m th−êng dïng ph©n h÷u c¬ bãn xuèng thuû vùc bæ sung chÊt dinh
d−ìng ®Ó cho sinh vËt phï du ph¸t triÓn cung cÊp nguån thøc ¨n tù nhiªn cho ç t«m.
Ph©n bãn ph¶i ñ kü víi 1% v«i nung vµ bãn liÒu l−îng thÝch hîp nÕu kh«ng sÏ lµm xÊu m«i
tr−êng n−íc ¶nh h−ëng ®Õn søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ç t«m. Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt
cho ç t«m ¨n theo “4 ®Þnh” tuú tõng mïa vô, chÊt n−íc, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ tr¹ng th¸i
c¬ thÓ ç t«m .. mµ cã sù thay ®æi cho thÝch hîp.
Th−êng xuyªn ch¨m sãc qu¶n lý:

Hµng ngµy nªn cã chÕ ®é th¨m ao theo dâi ho¹t ®éng cña ç ®Ó kÞp thêi ph¸t hiÖn bÖnh vµ
xö lý ngay kh«ng cho bÖnh ph¸t triÓn vµ kÐo dµi. CÇn quan s¸t biÕn ®æi chÊt n−íc, bæ sung
nguån n−íc míi ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy vµ h¹n chÕ çc chÊt ®éc. §Ó t¹o m«i tr−êng ç sèng
s¹ch sÏ cÇn dän s¹ch cá t¹p, tiªu trõ ®Þch h¹i vµ vËt chñ trung gian, vít bá x¸c sinh vËt vµ ç
chÕt, çc thøc ¨n thõa th¶i, tiªu ®éc n¬i ç ®Õn ¨n ®Ò h¹n chÕ sinh vËt g©y bÖnh sinh s¶n vµ
l©y truyÒn bÖnh.
Thao t¸c ®¸nh b¾t, vËn chuyÓn nªn nhÑ nhµng, tr¸nh x©y x¸t cho ç:
Trong n−íc lu«n lu«n tån t¹i çc sinh vËt g©y bÖnh cho ç, v× vËy trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i
vËn chuyÓn ®¸nh b¾t thao t¸c ph¶i thËt nhÑ nhµng nÕu ®Ó ç bÞ th−¬ng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi
cho sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ .
Bïi Quang TÒ 52
2.3.3. Chän gièng ç t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt:

Qua thùc tiÔn s¶n xuÊt, thÊy cã hiÖn t−îng mét sè ao nu«i ç bÞ bÖnh, ®a sè ç trong ao bÞ
chÕt nh−ng cã mét sè con cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch mét sè bÖnh vµ sinh tr−ëng rÊt nhanh qua
®ã chøng tá søc ®Ò kh¸ngcña ç trong cïng mét gièng ç cã sù sai kh¸c rÊt lín tõ ®ã ng−êi
ta ®· lîi dông ®Æc tÝnh nµy chän gièng ç cã søc ®Ò kh¸ng cao chèng ®−îc bÖnh.
Dïng ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n vµ dÔ lµm lµ g©y sèc b»ng Formalin ®Ó chän ®µn t«m gièng
khoÎ vµ Ýt nhiÔm bÖnh. Th¶ 150-200 Êu trïng t«m vµo dung dÞch Formalin 50-100 ppm (50-
100ml Formalin 36-38%/m3 n−íc) trong thêi gian 1-2 giê. NÕu tû lÖ Êu trïng t«m sèng sau
khi sèc > 95% lµ ®µn t«m gièng khoÎ Ýt nhiÔm bÖnh virus. Khi nu«i th©m canh hoÆc b¸n
th©m canh, tèt nhÊt nªn kiÓm tra tû lÖ nhiÔm çc mÇm bÖnh virus (MBV, ®èm tr¾ng) b»ng
ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc vµ PCR.
Chän t«m bét (Postlarvae) cã h×nh d¹ng b×nh th−êng, chuú, çc phÇn phô (r©u, ch©n b¬i,
ch©n bß, ®u«i) kh«ng gÉy hoÆc ¨n mßn cã mµu ®en. Tû lÖ gi÷a ®é dµy ruét vµ ®é dµy c¬ ë
®èt bông thø 6 lµ 1:4 (®é dµy cña ruét b»ng 1/4 ®é dµy cña c¬), ruét t«m cã thøc ¨n. T«m
bét khoÎ, ®u«i cã çc s¾c tè, çc phÇn phô ®u«i më réng. Tr¹ng th¸i cña t«m bét khoÎ khi
b¬i c¬ thÓ th¼ng, ph¶n øng nhanh víi t¸c ®éng tõ bªn ngoµi, b¬i chñ ®éng ng−îc dßng khi
khuÊy n−íc. Khi dßng n−íc khuÊy yªn tÜnh, t«m cã xu h−íng b¸m vµo thµnh chËu nhiÒu
h¬n bÞ n−íc cuèn vµo gi÷a chËu. T«m yÕu ho¹t ®éng lê ®ê, ph¶n øng chËm, c¬ thÓ cong dÞ
h×nh vµ kh«ng ®Òu.
Chän gièng ç t«m miÔn dÞch tù nhiªn:

Ç sèng trong çc thuû vùc tù nhiªn còng nh− trong ao nu«i cã lóc x¶y ra dÞch bÖnh lµm
cho ®a sè ç cã thÓ chÕt nh−ng còng cã mét sè Ýt sèng sãt do b¶n th©n cã kh¶ n¨ng s¶n sinh
ra kh¸ng thÓ cã t¸c dông chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh t¹o ®−îc tÝnh miÔn dÞch. Ng−êi ta ®−a
sè ç nµy nu«i vµ nh©n ®µn víi môc ®Ých t¹o ®−îc gièng ç nu«i cã kh¶ n¨ng chèng ®ì víi
bÖnh tËt. Teo Chalor Limsuwan (2000) ®· ®Ò xuÊt nªn dïng t«m só bè mÑ ®¸nh b¾t ë ®é s©u
60-120m, kÝch th−íc tõ 26-30cm, chóng Ýt bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) h¬n t«m ®¸nh
b¾t ë vïng n−íc n«ng ven bê.
Cho lai t¹o ®Ó chän gièng khoÎ cã søc ®Ò kh¸ng cao:

øng dông ®Æc tÝnh di truyÒn miÔn dÞch cña ç ng−êi ta tiÕn hµnh lai t¹o ®Ó cã gièng ç míi,
cã søc ®Ò kh¸ng cao, chèng ®ì çc lo¹i bÖnh tËt. N−íc ta çc nhµ khoa häc cho lai t¹o çc
lo¹i h×nh ç chÐp víi nhau, ç chÐp ViÖt nam víi ç chÐp Hung, ç chÐp Malaysia t¹o gièng
ç chÐp V1 víi con lai cã søc ®Ò kh¸ng tèt h¬n ç bè mÑ.
G©y miÔn dÞch nh©n t¹o

Ng−êi ta dïng vacxin tiªm, trén vµo thøc ¨n cña ç, t«m lµm cho c¬ thÓ t¹o ra ®−îc kh¶
n¨ng miÔn dÞch lµm v« hiÖu ho¸ t¸c nh©n g©y bÖnh. Tiªm vacxin cho ç kh«ng nh÷ng cã t¸c
dông phßng mµ cßn cã t¸c dông ch÷a bÖnh. Ç sèng trong m«i tr−êng khi bÞ nhiÔm mét lo¹i
bÖnh nµo ®ã cã mét qu¸ tr×nh dµi ®−îc ñ bÖnh nªn c¬ thÓ ç cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra kh¸ng
thÓ vµ kh¸ng nguyªn. Khi tiªm vµo ç bÞ bÖnh n©ng cao søc ®Ò kh¸ng chèng l¹i bÖnh tËt.
Ch−¬ng 3
Thuèc dïng trong nu«i trång thuû s¶n
1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n

Thuèc thó y thñy s¶n lµ tÊt c¶ çc lo¹i s¶n phÈm cã thÓ dïng ®Ó tiªu diÖt t¸c nh©n g©y
bÖnh, çc sinh vËt lµ ®Þch h¹i vµ mang mÇm bÖnh, phßng vµ trÞ bÖnh, ®Ó nang cao søc kháe
®éng vËt thñy s¶n trong khi nu«i, khi vËn chuyÓn vµ sau thu ho¹ch, ®Ó qu¶n lý m«i tr−êng
®Òu ®−îc gäi lµ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n (Bé Thñy s¶n ViÖt nam ®−a ra kh¸i
niÖm).
ViÖc dïng thuèc trong nu«i trång thñy s¶n cã thÓ mang nhiÒu lîi Ých kh¸c nhau: nh− lµm
t¨ng hiÖu hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, gi¶m l−îng chÊt th¶i trong m«i tr−êng, t¨ng hiÖu qu¶ sö dông
thøc ¨n, t¨ng tû lÖ sèng sãt cña ®µn Êu trïng trong çc tr¹i s¶n xuÊt gièng, gi¶m tress khi
vËn chuyÓn, tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh. T¸c dông cña çc läai thuèc kh¸c nhau ®· vµ ®ang
dïng trong nu«i trång thñy s¶n lµm gi¶m ®¸ng kÓ rñi ro do bÖnh tËt. Mét sè bÖnh do vi
khuÈn, nÊm vµ ký sinh trïng g©y bÖnh cho ®éng vËt thñy s¶n ®· cã thÓ phßng trÞ ®−îc khi
dïng ®óng thuèc, ®óng liÒu l−îng vµ ®Æc biÖt dïng thuèc phßng bÖnh ë giai ®o¹n sím cña
bÖnh.
Nh−ng viÖc dïng thuèc qu¸ l¹m dông trong nu«i trång thñy s¶n nãi chung vµ trong nu«i
c«ng nghiÖp (nu«i th©m canh) ®· vµ ®ang phæ biÕn ë ViÖt Nam vµ çc n−íc trong khu vùc,
cã thÓ dÉn ®Õn hËu qu¶ nghiªm träng cho søc kháe cña con ng−êi, ph¸ hñy m«i tr−êng sinh
th¸i, lµm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng çc ®µn gièng, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm
th−¬ng phÈm vµ t¹o ra çc chñng vi khuÈn kh¸ng thuèc… Nh÷ng ¶nh h−ëng nµy cµng nÆng
nÒ khi nh÷ng ng−êi ng− d©n tham gia nu«i trång thñy kh«ng cã ý thøc vµ hiÓu biÕt biÕt Ýt vÒ
hiÖu qu¶ vµ t¸c dông cña tõng lo¹i thuèc mµ hä dïng hµng ngµy.
Trong nu«i th©m canh (nu«i c«ng nghiÖp), dïng thuèc lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái, nh−ng
®Ó dïng cã hiÖu qu¶ gi¶m ®i çc t¸c ®éng phô vèn cã cña thuèc tíi m«i tr−êng, søc kháe
cña con ng−êi vµ vËt nu«i, Çc c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc vÒ thuèc thó y thñy s¶n ph¶i cã
ban hµnh nh÷ng quy ®Þnh nghiªm ngÆt vÒ çc lo¹i hãa chÊt ®−îc sö dông vµ cÊm dïng trong
nu«i trång thñy s¶n, cã biÖn ph¸p xö lý thÝch ®¸ng nh÷ng ng−êi b¸n vµ ng−êi mua thuèc ®·
cÊm. MÆt kh¸c, cÇn båi d−ìng n©ng cao ý thøc vµ sù hiÓu biÕt cho ng− d©n tham gia nu«i
trång thñy s¶n vÒ t¸c dông vµ hiÖu qu¶ hai mÆt cña tÊt c¶ çc chñng lo¹i thuèc dïng trong
nu«i trång thñy s¶n.
2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc trong nu«i trång thñy s¶n

Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc kh«ng gièng nhau tèc ®é hÊp thu sÏ kh¸c nhau nªn nång ®é thuèc
trong c¬ thÓ còng sÏ kh¸c nhau dÉn ®Õn ¶nh h−ëng t¸c dông cña thuèc. Phßng trÞ çc bÖnh
bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n th−êng ph¸t huy t¸c dông côc bé cña thuèc, cßn ®èi víi
phßng trÞ çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n l¹i dïng ph−¬ng ph¸p t¸c dông hÊp
thu cña thuèc. §Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng dïng çc ph−¬ng ph¸p sau
®©y:
Bïi Quang TÒ 54
2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc
2.1.1. T¾m cho ®éng vËt thuû s¶n:

TËp trung ®éng vËt thuû s¶n trong mét bÓ nhá, pha thuèc nång ®é t−¬ng ®èi cao t¾m cho
®éng vËt thuû s¶n trong thêi gian ng¾n ®Ó trÞ çc sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng
vËt thuû s¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ tèn Ýt thuèc kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt phï
du lµ thøc ¨n cña ®éng vËt thuû s¶n trong thuû vùc nh−ng muèn trÞ bÖnh ph¶i kÐo l−íi ®¸nh
b¾t ®éng vËt thuû s¶n, ®éng vËt thuû s¶n dÔ bÞ x©y x¸t vµ l¹i kh«ng dÔ dµng ®¸nh b¾t chóng
trong thuû vùc nªn tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khã triÖt ®Ó. Ph−¬ng
ph¸p nµy th−êng thÝch hîp lóc chuyÓn ç, t«m tõ ao nµy qua nu«i ao kh¸c, lóc cÇn vËn
chuyÓn ®i xa hoÆc con gièng tr−íc khi th¶ nu«i th−¬ng phÈm ë çc thuû vùc cÇn s¸t trïng
tiªu ®éc.
§èi víi çc ao nu«i ®éng vËt thuû s¶n n−íc ch¶y cÇn h¹ thÊp mùc n−íc cho n−íc ch¶y chËm
l¹i hay dõng h¼n r¾c thuèc xuèng t¾m cho ®éng vËt thuû s¶n mét thêi gian råi n©ng dÇn
mùc n−íc lªn vµ cho n−íc ch¶y nh− cò - nång ®é dïng nªn thÊp h¬n nång ®é t¾m nh−ng l¹i
cao h¬n nång ®é r¾c ®Òu xuèng ao.
2.1.2. Ph−¬ng ph¸p phun thuèc xuèng ao:

Dïng thuèc phun xuèng ao t¹o m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng cã nång ®é thuèc thÊp
song thêi gian t¸c dông cña thuèc dµi. Ph−¬ng ph¸p nµy tuy tèn thuèc nh−ng tiÖn lîi, dÔ
tiÕn hµnh, trÞ bÖnh kÞp thêi kh«ng tèn nh©n c«ng vµ ng− l−íi cô. Ph−¬ng ph¸p phun thuèc
xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh ë çc c¬ quan bªn ngoµi cña ®éng vËt thuû s¶n
vµ sinh vËt g©y bÖnh tån t¹i trong thuû vùc t−¬ng ®èi triÖt ®Ó.
Tuy nhiªn mét sè thuû vùc kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh th−êng tÝnh thÓ tÝch kh«ng chÝnh
x¸c - g©y phiÒn phøc cho viÖc ®Þnh l−îng thuèc dïng. Ngoµi ra cã mét sè thuèc ph¹m vi an
toµn nhá, sö dông kh«ng quen cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. Dïng mét sè thuèc
phun xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt lµm nghÌo nguån dinh d−ìng lµ thøc ¨n cña ®éng
vËt thuû s¶n. Thuèc dïng t−¬ng tù nh− t¾m nh−ng nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn.
2.1.3. Treo tói thuèc:

Xung quanh giµn cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n treo çc tói thuèc ®Ó t¹o ra khu vùc s¸t trïng,
®éng vËt thuû s¶n lui tíi b¾t måi nªn sinh vËt g©y bÖnh ký sinh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt
thuû s¶n bÞ giÖt trõ. Ph−¬ng ph¸p treo tói thuèc thÝch hîp ®Ó phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû
s¶n vµ trÞ bÖnh lóc míi ph¸t sinh.
Nh÷ng c¬ së ç ®· cã thãi quen ¨n theo n¬i quy ®Þnh vµ nu«i ç lång míi cã thÓ tiÕn hµnh
treo tuÝ thuèc ®−îc.
Ph−¬ng ph¸p nµy dïng sè thuèc Ýt nªn tiÕt kiÖm ®−îc thuèc l¹i tiÕn hµnh ®¬n gi¶n, ®éng vËt
thuû s¶n Ýt bÞ ¶nh h−ëng bëi thuèc. Nh−ng chØ tiªu diÖt ®−îc sinh vËt g©y bÖnh ë trong vïng
cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n vµ trªn mét sè ®éng vËt thuû s¶n th−êng xuyªn ®Õn b¾t måi ë
quanh giµn thøc ¨n.
CÇn chän liÒu l−îng thuèc cao nhÊt nh−ng kh«ng øc chÕ ®éng vËt thuû s¶n t×m ®Õn giµn
thøc ¨n ®Ó b¾t måi. Nång ®é thuèc yªu cÇu duy tr× tõ 2 - 3 giê. th−êng treo liªn tôc trong
vßng 3 ngµy.
Dïng mét sè c©y thuèc nam bã thµnh bã ng©m xuèng nhiÒu n¬i trong ao hay ng©m vµo gÇn
bê ®Çu h−íng giã, nhê giã ®Èy lan ra toµn ao sau khi l¸ dÇm ph©n gi¶i. Ph−¬ng ph¸p nµy cã
thÓ tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n vµ sinh vËt g©y bÖnh
trong thuû vùc. Trong thùc tiÔn s¶n xuÊt nghÒ ç th−êng dïng mét sè c©y phßng bÖnh cho
ç. ë n−íc ta dïng c©y xoan bãn xuèng ao lµm ph©n dÇn còng cã t¸c dông phßng vµ trÞ
bÖnh do ký sinh trïng: trïng b¸nh xe (Trichodina), trïng má neo (Lernaea) ký sinh trªn ç,
®Æc biÖt lµ giai ®o¹n −¬ng ç h−¬ng, ç gièng. HoÆc dïng c©y thuèc ç ®Ó tiªu diÖt çc loµi
ç t¹p ë ao nu«i t«m.
2.1.4. Dïng thuèc b«i trùc tiÕp lªn c¬ thÓ ®éng vËt huû s¶n:
§éng vËt thuû s¶n bÞ nhiÔm mét sè bÖnh ngoµi da, v©y...th−êng dïng thuèc cã nång ®é cao
b«i trùc tiÕp vµo vÕt loÐt hay n¬i cã ký sinh trïng ký sinh ®Ó giÕt chÕt sinh vËt g©y bÖnh
nh−: bÖnh ®èm ®á, bÖnh lë loÐt, bÖnh do trïng má neo, giun trßn ký sinh.
Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ dïng lóc ®¸nh b¾t ç bè mÑ ®Ó kiÓm tra hay cho ®Î nh©n t¹o hoÆc
phßng trÞ bÖnh lë loÐt nhiÔm trïng cho baba. ¦u ®iÓm tèn Ýt thuèc, ®é an toµn lín , thuËn
lîi vµ Ýt ¶nh h−ëng ®Õn ®éng vËt thuû s¶n.
2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n

Dïng thuèc kh¸ng sinh, vitamin, kho¸ng vi l−îng, chÕ phÈm sinh häc hoÆc vacxin trén vµo
lo¹i thøc ¨n ngon nhÊt, sau ®ã cho chÊt dÝnh vµo chÕ thµnh hçn hîp ®ãng thµnh viªn ®Ó cho
®éng vËt thuû s¶n ¨n theo çc liÒu l−îng. §©y lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn th−êng dïng trong
nu«i trång thñy s¶n.
Ph−¬ng ph¸p nµy dïng trÞ çc bÖnh do çc sinh vËt ký sinh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû
s¶n. Lóc ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh nÆng, kh¶ n¨ng b¾t måi yÕu thËm chÝ ngõng ¨n nªn hiÖu
qu¶ trÞ liÖu sÏ thÊp chñ yÕu lµ phßng bÖnh.
Thuèc trén vµo thøc ¨n ®−îc tÝnh theo hai çch: l−îng thuèc g, mg/kg thøc ¨n c¬ b¶n hoÆc
l−¬ng thuèc μg, mg, g/kg khèi l−îng c¬ thÓ vËt nu«i/ngµy.
2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc cho ®éng vËt thuû s¶n
Dïng thuèc tiªm trùc tiÕp vµo xoang bông hoÆc c¬ cña ç vµ çc ®éng vËt thuû s¶n kÝch
th−íc lín. Ph−¬ng ph¸p nµy liÒu l−îng chÝnh x¸c, thuèc hÊp thu dÔ nªn t¸c dông nhanh.
HiÖu qu¶ trÞ liÖu cao nh−ng l¹i rÊt phiÒn phøc v× ph¶i b¾t tõng con. th−êng chØ dïng biÖn
ph¸p tiªm ®Ó ch÷a bÖnh cho ç bè mÑ hay tiªm vacxin cho ç hoÆc nh÷ng lóc ç bÞ bÖnh
nÆng mµ sè l−îng ç bÞ bÖnh nÆng kh«ng nhiÒu hay mét sè gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n quý
hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao.
3. T¸c dông cña thuèc vµ çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông
cña thuèc
3.1. T¸c dông cña thuèc
3.1.1. T¸c dông côc bé vµ t¸c dông hÊp thu:
Thuèc dïng ë tæ chøc nµo, c¬ quan nµo th× dõng vµ ph¸t huy t¸c dông ë ®ã nh− dïng cån
Iode, xanh Methylen b«i trùc tiÕp vµo çc vÕt th−¬ng, vÕt loÐt cña ç bÖnh. Ca(OCl)2 t¸c
dông khö trïng bªn ngoµi c¬ thÓ ç.
T¸c dông côc bé cña thuèc kh«ng chØ x¶y ra ë bªn ngoµi c¬ thÓ mµ c¶ bªn trong nh− mét sè
thuèc vaß ruét ë ®o¹n nµo ph¸t huy t¸c dông ë ®o¹n Êy.
Bïi Quang TÒ 56
T¸c dông hÊp thu lµ thuèc sau khi vµo c¬ thÓ hÊp thu ®Õn hÖ thèng tuÇn hoµn ph¸t huy hiÖu
qu¶ nh− dïngSulphathiazin trÞ bÖnh ®èm ®á.
3.1.2. T¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp:
C¨n cø vµo c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc chia ra t¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp. Tæ
chøc tÕ bµo c¬ quan nµo ®ã cña ng−êi còng nh− sinh vËt tiÕp xóc víi thuèc ph¸t sinh ra ph¶n
øng th× gäi lµ t¸c dông trùc tiÕp cña thuèc, cßn t¸c dông gi¸n tiÕp lµ do t¸c dông trùc tiÕp
mµ dÉn ®Õn mét sè c¬ quan kh¸c ph¸t sinh ra ph¶n øng.
3.1.3. T¸c dông lùa chän cña thuèc:
TÝnh mÉn c¶m cña çc c¬ quan trong c¬ thÓ sinh vËt víi thuèc kh«ng gièng nhau nªn t¸c
dông trùc tiÕp cña thuèc víi çc tæ chøc c¬ quan cña c¬ thÓ sinh vËt còng cã kh¶ n¨ng lùa
chän. Do qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña tÕ bµo tæ chøc cña çc c¬ quan kh«ng gièng nhau, tÕ bµo tæ
chøc cña c¬ quan nµo ph©n ho¸ cµng cao, qu¸ tr×nh sinh ho¸ cµng phøc t¹p th× kh¶ n¨ng can
thiÖp cña thuèc cµng lín nªn tÝnh mÉn c¶m víi thuèc cµng cao nh− hÖ thèng thÇn kinh.
Tuy mçi tæ chøc c¬ quan cã ®Æc tr−ng riªng nh−ng trªn mét sè kh©u cã sù gièng nhau nªn
nhiÒu lo¹i thuèc ngoµi kh¶ n¨ng lùa chän cao ®èi víi çc tÕ bµo cña c¬ quan ra cßn cã thÓ
t¸c dông trùc tiÕp víi mét sè tæ chøc c¬ quan kh¸c. NhÊt lµ lóc l−îng thuèc t¨ng. V× vËy
tÝnh lùa chän cña thuèc còng mang tÝnh t−¬ng ®èi.
HiÖn nay dïng mét sè ho¸ chÊt ®Ó tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cã tÝnh lùa chän t−¬ng ®èi cao
nªn víi nång ®é kh«ng ®éc h¹i víi c¬ thÓ ký chñ nh−ng can thiÖp ®−îc qu¸ tr×nh sinh ho¸
riªng cña sinh vËt g©y bÖnh nªn ph¸t huy hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao.
Nh÷ng sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trong c¬ thÓ ký chñ cã kh¶ n¨ng thÝch øng cµng cao chøng
tá qu¸ tr×nh sinh ho¸ cµng gÇn víi tæ chøc ký chñ nªn tiªu diÖt nã rÊt khã nh− virus ký sinh
trong tÕ bµo tæ chøc cña ng−êi còng nh− sinh vËt.
Ngoµi mét sè thuèc cã tÝnh chÊt lùa chän cao víi çc tæ chøc c¬ quan ra cã mét sè thuèc l¹i
cã t¸c dông ®éc h¹i ®èi víi tÕ bµo chÊt nãi chung. Thuèc vµo c¬ thÓ can thiÖp qu¸ tr×nh sinh
ho¸ c¬ b¶n nhÊt cña bÊt kú tÕ bµo chÊt nµo v× vËy mµ t¸c dông ®Õn sù sèng cña tÊt c¶ çc tæ
chøc c¬ quan nh− çc Ion kim lo¹i m¹nh kÕt hîp víi gèc SH cña men lµm rèi lo¹n chøc
n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng men nªn tÕ bµo tæ chøc kh«ng ttæng hîp ®−îc Protein.
3.1.4. T¸c dông ch÷a bÖnh vµ t¸c dông phô cña thuèc:
Dïng thuèc ®Ó ch÷a bÖnh nh»m môc ®Ých tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ çc triÖu
chøng bÖnh nªn th−êng ng−êi ta dïng thuèc ch÷a bÖnh l¹i cã thªm thuèc båi d−ìng kh«i
phôc l¹i chøc n¨ng ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan.
Trong qu¸ tr×nh sö dông thuèc tuy ®¹t ®−îc môc ®Ých ch÷a lµnh bÖnh nh−ng cã mét sè
thuèc g©y ra mét sè ph¶n øng phô cã thÓ t¸c h¹i ®Õn c¬ thÓ nh−:
- Do tÝnh to¸n kh«ng chÝnh x¸c nªn nång ®é thuèc qu¸ cao, mét sè thuèc duy tr× hiÖu lùc
t−¬ng ®èi dµi ë trong n−íc. Cã khi dïng nång ®é thuèc trong ph¹m vi an toµn nh−ng ®iÒu
kiÖn m«i tr−êng biÕn ®æi xÊu hoÆc c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n yÕu còng dÔ bÞ ngé ®éc, víi çc
bÖnh ë bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n ph¶i dïng thuèc trén víi thøc ¨n nh−ng cã mét sè
®éng vËt thuû s¶n kh«ng ¨n nªn tÝnh l−îng thuèc khã chÝnh x¸c, nh÷ng con tham ¨n cã thÓ
¨n liÒu l−îng nhiÒu còng dÔ bÞ ngé ®éc. Do ®ã mçi khi dïng thuèc trÞ bÖnh cho ®éng vËt
thuû s¶n cÇn t¨ng c−êng c«ng t¸c qu¶n lý ch¨m sãc.
- Dïng thuèc tiªm cho ®éng vËt thuû s¶n cã mét sè con sau khi tiªm bÞ lë loÐt, cã nhiÒu ao
®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh sau khi dïng thuèc ®Ó ch÷a, ®éng vËt thuû s¶n khái bÖnh ®¸ng ra
sinh tr−ëng nhanh nh−ng do ¶nh h−ëng cña thuèc ®éng vËt thuû s¶n trong ao sinh tr−ëng
kh«ng ®Òu, mét sè con sinh tr−ëng rÊt chËm. HiÖn t−îng nµy ë gia sóc, ë ng−êi râ h¬n ë
®éng vËt thuû s¶n.
3.1.5. T¸c dông hîp ®ång vµ t¸c dông ®èi kh¸ng cña c¬ thÓ:
Cïng mét lóc dïng hai hay nhiÒu lo¹i thuèc lµm cho t¸c dông m¹nh h¬n lóc dïng riªng rÏ.
Tr¸i l¹i mét sè thuèc khi dïng riªng lÎ t¸c dông l¹i m¹nh h¬n pha trén nhiÒu lo¹i thuèc bëi
gi÷a chóng cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông lµm cho hiÖu nghiÖm gi¶m, tuy nhiªn vÊn ®Ò nµy ë
®éng vËt thuû s¶n nghiªn cøu cßn Ýt.
T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu do nhiÒu nguyªn nh©n ¶nh h−ëng nh−ng yÕu tè chÝnh lµ
mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a thuèc vµ c¬ thÓ sinh vËt.
3.2. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc
3.2.1 TÝnh chÊt lý ho¸ vµ cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc:
TÝnh chÊt d−îc lý cña thuèc cã quan hÖ mËt thiÕt víi tÝnh chÊt lý häc, ho¸ häc cña thuèc,
hay nãi çch kh¸c t¸c dông cña thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt phô thuéc vµo TÝnh chÊt lý ho¸ vµ
cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc ch¼ng h¹n thuèc cã ®é hoµ tan lín, thuèc d¹ng láng c¬ thÓ dÔ hÊp
thô nªn t¸c dông sÏ nhanh h¬n.
TÝnh chÊt ho¸ häc cña thuèc can thiÖp vµo qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña sinh vËt ®Ó ph¸t huy t¸c
dông d−äc lý nh− muèi CuSO4 t¸c dông lªn Protein lµm kÕt vãn tÕ bµo tæ chøc dÉn ®Õn tiªu
diÖt nhiÒu nguyªn sinh ®éng vËt ký sinh trªn ç.
TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc nã quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng hÊp thu, ph©n bè, biÕn ®æi vµ bµi tiÕt cña
thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt tõ ®ã mµ xem xÐt t¸c dông d−îc lý m¹nh hay yÕu.
T¸c dông d−îc lý quyÕt ®Þnh bëi cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc. Mçi khi cÊu t¹o ho¸ häc cña
thuèc thay ®æi th× tÝnh chÊt d−îc lý còng thay ®æi theo. Çc lo¹i thuèc Sulphamid së dÜ nã
cã kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn v× cã cÊu t¹o gièng para amino benzoic acid (PABA) lµ "chÊt sinh
tr−ëng" cña vi khuÈn nªn ®· tranh giµnh thay thÕ PABA dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh s¶n
sinh tr−ëng.
3.2.2. LiÒu l−îng dïng thuèc:

LiÒu l−îng thuèc nhiÒu hay Ýt ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc. Dïng liÒu qu¸ Ýt
kh«ng ph¸t sinh t¸c dông; dïng liÒu l−îng thuèc nhá nhÊt ph¸t sinh ®−îc t¸c dông th× gäi lµ
liÒu l−îng thuèc thÊp nhÊt cã hiÖu nghiÖm. LiÒu l−îng thuèc lín nhÊt mµ c¬ thÓ sinh vËt
chÞu ®ùng ®−îc kh«ng cã biÓu hiÖn ngé ®éc lµ liÒu l−îng thuèc chÞu ®ùng cao nhÊt, lµ liÒu
l−îng cùc ®¹i. NÕu v−ît qu¸ ng−ìng nµy ®éng vËt thuû s¶n (§VTS)) sÏ bÞ ngé ®éc. LiÒu
l−îng dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n ngé ®éc gäi lµ l−îng ngé ®éc, v−ît h¬n ®éng vËt thuû s¶n
sÏ chÕt gäi lµ liÒu l−îng tö vong.
Thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoµi cña ®éng vËt thuû s¶n th−êng dùa vµo thÓ tÝch n−íc
®Ó tÝnh liÒu l−îng thuèc. §èi víi çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ th× c¨n cø vµo träng l−îng c¬
thÓ ®Ó tÝnh l−îng thuèc. Th−êng ng−êi ta chän ë gi÷a hai møc: liÒu thuèc nhá nhÊt cã hiÖu
nghiÖm vµ liÒu cao nhÊt cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc, trong ph¹m vi nµy sÏ an toµn víi ®éng vËt
thuû s¶n.Thuèc tèt th−êng cã ph¹m vi an toµn lín.
Muèn chän liÒu l−îng nµo ®Ó ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã hiÖu qu¶ cao vµ an toµn
víi ®éng vËt thuû s¶n cÇn ph¶i n¾m v÷ng t×nh tr¹ng c¬ thÓ, giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®Æc ®iÓm
Bïi Quang TÒ 58
sinh vËt häc cña gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n cÇn trÞ bÖnh còng nh− ®iÒu kiÖn m«i tr−êng
®éng vËt thuû s¶n sèng míi cã quyÕt ®Þnh chÝnh x¸c. Cã lóc trong ph¹m vi an toµn thuèc
vÉn cã thÓ g©y ngé ®éc ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n.
3.2.4. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ:

Thuèc sau khi vµo c¬ thÓ ph¸t sinh ra çc lo¹i t¸c dông nh−ng ®ång thêi c¬ thÓ còng lµm
cho thuèc cã nh÷ng biÕn ®æi. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ qua sù biÕn ®æi t−¬ng ®èi phøc
t¹p nh− sau:
3.2.4.1 Thuèc ®−îc hÊp thô:

Tèc ®é hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù hiÖu nghiÖm cña thuèc nhanh hay
chËm. Tèc dé hÊp thu cña thuèc phô thuéc vµo çc yÕu tè:
- Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thô cña thuèc. NÕu dïng
thuèc ®Ó tiªm t¸c dông nhanh, hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao h¬n uèng. Cïng mét ph−¬ng ph¸p dïng
thuèc nÕu diÖn tÝch hÊp thu cµng lín th× kh¶ n¨ng hÊp thô nhanh, hiÖu nghiÖm cña thuèc sÏ
nhanh h¬n.
- TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc : thuèc dÞch thÓ dÔ hÊp thu h¬n thuèc tinh thÓ nh−ng
tinh thÓ l¹i hÊp thu nhanh h¬n chÊt keo.
- §iÒu kiÖn m«i tr−êng: §iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− ®é muèi, ®é pH, nång ®é thuèc
®Òu ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ. Ngoµi ra b¶n th©n c¬ thÓ cã çc yÕu
tè bªn trong còng ¶nh h−ëng ®Õn hÊp thu cña thuèc nh− lóc ®ãi, ruét rçng hÊp thu thuèc dÔ
h¬n lóc no ruét cã nhiÒu thøc ¨n hay chÊt cÆn b·, hÖ thèng tuÇn hoµn khoÎ m¹nh hÊp thu
thuèc tèt h¬n.
3.2.4.2. Ph©n bè cña thuèc trong c¬ thÓ:

Thuèc sau khi hÊp thu vµo trong m¸u mét thêi gian ng¾n, sau ®ã qua v¸ch m¹ch m¸u nhá
®Õn çc tæ chøc. Thuèc ph©n bè trong çc tæ chøc kh«ng ®Òu lµ do sù kÕt hîp cña çc chÊt
trong tÕ bµo tæ chøc cña çc c¬ quan cã sù kh¸c nhau vÝ dô nh− çc lo¹i Sulphamid th−êng
tËp trung ë thËn.
3.2.4.3. Sù biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ:

Thuèc sau khi vµo c¬ thÓ ph¸t sinh çc biÕn ®æi ho¸ häc lµm thay ®æi t¸c dông d−îc lý,
trong ®ã cã rÊt Ýt sau biÕn ®æi kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña thuèc m¹nh lªn nh−ng tuyÖt ®¹i ®a sè
sau biÕn ®æi ho¸ häc hiÖu nghiÖm vµ ®éc lùc cña thuèc gi¶m thËm chÝ hoµn toµn mÊt t¸c
dông. Qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ gäi lµ t¸c dông gi¶i ®éc. Trong gan cã hÖ
thèng men rÊt phong phó tham gia xóc t¸c qu¸ tr×nh biÕn ®æi ho¸ häc cña thuèc nªn t¸c
dông gi¶i ®éc thùc hiÖn chñ yÕu ë gan. V× vËy nÕu gan bÞ bÖnh c¬ n¨ng ho¹t ®éng yÕu c¬
thÓ dÔ bÞ ngé ®éc thuèc.
3.2.4.4. Bµi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ:

T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu, thêi gian dµi hay ng¾n quyÕt ®Þnh ë liÒu l−îng vµ tèc ®é
thuèc hÊp thu vµo c¬ thÓ sinh vËt ®ång thêi cßn quyÕt ®Þnh bëi tèc ®é bµi tiÕt cña thuèc
trong c¬ thÓ. Thuèc vµo c¬ thÓ sau khi ph©n gi¶i mét sè dù tr÷ l¹i cßn mét sè bÞ bµi tiÕt th¶i
ra ngoµi. Thuèc võa hÊp thu vµo c¬ thÓ mµ bµi tiÕt ngay lµ kh«ng tèt v× ch−a kÞp ph¸t huy
t¸c dông. ë ç c¬ quan bµi tiÕt chñ yÕu lµ thËn, ®Õn ruét vµ mang. NÕu thËn, ruét, mang ç
bÞ tæn th−¬ng hay bÞ bÖnh th× ph¶i thËn träng lóc sö dông thuèc lóc phßng trÞ bÖnh ç bëi
lóc nµy ç rÊt dÔ bÞ ngé ®éc.
3.2.4.5. TÝch tr÷ cña thuèc trong c¬ thÓ sinh vËt

Cïng mét lo¹i thuèc nh−ng dïng nhiÒu lÇn lÆp ®i lÆp l¹i do kh¶ n¨ng gi¶i ®éc hoÆc kh¶
n¨ng bµi tiÕt cña c¬ thÓ bÞ trë ng¹i thuèc tÝch tr÷ trong c¬ thÓ qu¸ nhiÒu mµ ph¸t sinh ra
tróng ®éc th× gäi lµ ngé ®éc do tÝch thuèc, Thuèc tån ®äng l¹i trong c¬ thÓ gäi lµ sù tÝch tr÷
cña thuèc.
Chøc n¨ng ho¹t ®éng gi¶i ®éc vµ bµi tiÕt thuèc cña c¬ thÓ vÉn b×nh th−êng nh−ng do cung
cÊp thuèc nhiÒu lÇn c¬ thÓ ch−a kÞp ph©n gi¶i vµ bµi tiÕt nªn còng cã thÓ lµm cho thuèc tÝch
tr÷. V× vËy nªn th−êng ph¶i khèng chÕ sao cho l−îng thuèc vµo kh«ng lín h¬n l−îng thuèc
bµi tiÕt ra khái c¬ thÓ. Trong thùc tÕ ng−êi ta dïng mét l−îng thuèc t−¬ng ®èi lín h¬n ®Ó cã
t¸c dông sau ®ãcho bæ sung theo ®Þnh kú sè l−îng thuèc Ýt h¬n cèt ®Ó duy tr× mét nång ®é
nhÊt ®Þnh trong c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh nh− dïng çc lo¹i
Sulphamid ®Ó ch÷a bÖnh cho ç th−êng dïng biÖn ph¸p nµy.
Trong ph−¬ng ph¸p trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ng−êi ta th−êng øng dông sù tÝch tr÷ cña
thuèc, cho thuèc vµo c¬ thÓ dÇn dÇn ®Ó ®¹t hiÖu nghiÖm trÞ liÖu vµ duy tr× thuèc trong c¬ thÓ
mét thêi gian t−¬ng ®èi dµi. Tuy vËy cÇn chó ý ®õng ®Ó sù tÝch tr÷ ch÷a bÖnh ph¸t triÓn
thµnh tÝch tr÷ tróng ®éc nh− thuèc trõ s©u Clo h÷u c¬ tuy ®éc lùc thÊp nh−ng ®ã lµ mét chÊt
æn ®Þnh khã bÞ ph©n gi¶i nªn khi vµo c¬ thÓ nã l−u l¹i thêi gian dµi vµ l−îng tÝch tr÷ sÏ lín
dÔ ngé ®éc nªn hiÖn nay n«ng ng− nghiÖp, ch¨n nu«i, trong phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt
thuû s¶n ng−êi ta Ýt dïng hoÆc kh«ng cho phÐp mét sè thuèc.
3.2.3. VÒ tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vËt chñ

Mçi loµi ®éng vËt thuû s¶n cã ®Æc tÝnh sinh vËt häc riªng ®ång thêi m«i tr−êng sèng cã
kh¸c nhau nªn ph¶n øng víi thuèc cã kh¸c nhau. loµi ç nµo cã tÝnh mÉn c¶m cao, søc chÞu
®ùng yÕu th× kh«ng thÓ dïng thuèc víi liÒu l−îng cao nªn t¸c dông cña thuèc gi¶m vµ
ng−îc l¹i. VÝ dô ç r« phi vµ ç mÌ hoa giai ®o¹n ç h−¬ng 2 -3 cm, t¾m dung dÞch n−íc
muèi NaCl 4% sau 9 phót ç mÌ hoa chÕt, sau 150 phót ç r« phi chÕt. nh− vËy nÕu dïng
NaCl t¾m ®Ó trÞ mét sè bÖnh cho ç th× víi r« phi thêi gian t¾m dµi nªn t¸c dông thuèc
m¹nh h¬n, kh¶ n¨ng tiªu diÖt mét sè sinh vËt g©y bÖnh sÏ lín.
Ngoµi loµi ra, ç ®ùc, ç çi vµ tuæi ç còng chi phèi ®Õn t¸c dông cña thuèc ch÷a bÖnh.
Con ®ùc th−êng søc chÞu ®ùng víi thuèc cao h¬n con çi. Ç cßn nhá tÝnh mÉn c¶m víi
thuèc còng m¹nh h¬n. Ch¼ng h¹n, dïng muèi CuSO4 t¾m cho ç con, nÕu dïng nång ®é 10
ppm t¾m cho ç tr¾m cá giai ®o¹n ç bét sau 2h30, sÏ chÕt. Ç tr¾m cá h−¬ng sau 4h10, ç
sÏ chÕt.
Cïng loµi, cïng tuæi, cïng m«i tr−êng sèng nh−ng søc chÞu ®ùng cña tõng ç thÓ còng kh¸c
nhau. Th−êng con khoÎ m¹nh cã thÓ dïng thuèc nång ®é cao, thêi gian dïng cã thÓ kÐo dµi
h¬n con bÞ yÕu. Trong sè ®µn bÞ bÖnh, con bÞ bÖnh nÆng dÔ bÞ ngé ®éc h¬n con bÞ bÖnh cßn
nhÑ. Do vËy khi ch÷a bÖnh cho ®µn bÞ bÖnh ph¹m vi an toµn sÏ gi¶m nªn cÇn chó ý liÒu
dïng vµ biÖn ph¸p cung cÊp n−íc khi cÇn thiÕt.
§èi víi ®éng vËt thuû s¶n bËc thÊp: gi¸p x¸c, Êu trïng nhuyÔn thÓ,... søc chÞu ®ùng kÐm h¬n
®éng vËt bËc cao: ç, l−ìng thª, bß s¸t.
3.2.4. §iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng
§éng vËt thuû s¶n lµ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn chÞu sù chi phèi rÊt lín çc biÕn ®éng cña m«i
tr−êng. §iÒu kiÖn m«i tr−êng t¸c dông ®Õn c¬ thÓ ký chñ tõ ®ã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña
thuèc nhÊt lµ çc lo¹i thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ
Trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh khi nhiÖt ®é cao t¸c dông cña thuèc sÏ m¹nh h¬n do ®ã cïng mét
lo¹i thuèc nh−ng mïa hÌ dïng nång ®é thÊp h¬n mïa ®«ng. Nh− dïng KMnO4 t¾m cho ç
trÞ bÖnh do ký sinh trïng má neo (Lernaea) ký sinh ë nhiÖt ®é 15 - 200C dïng liÒu l−îng
1/5 v¹n. Nh−ng nÕu nhiÖt ®é 21 - 300C chØ dïng liÒu 1/10 v¹n. Dïng HgNO3 t¾m cho ç víi
liÒu l−îng 0,1 - 0,3 mg/l trong 3 ngµy cã thÓ tiªu diÖt ký sinh trïng Ichthyophthirinus nh−ng
Bïi Quang TÒ 60
nång ®é cã sù thay ®æi theo nhiÖt ®é: nhiÖt ®é n−íc 100C dïng 0,3 mg/l , nÕu nhiÖt ®é n−íc
10 - 200C dïng 0,2 -0,25 mg/l Cßn nhiÖt ®é trªn 200C chØ dïng 0,1 -0,15 mg/l. pH cña thuû
vùc cã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc, pH cao t¸c dông cña thuèc sÏ yÕu nªn ®é an toµn
cña thuèc sÏ cao.
ChÊt h÷u c¬ trong m«i tr−êng n−íc nhiÒu sÏ lµm cho t¸c dông cña thuèc gi¶m nªn ph¹m vi
an toµn cña thuèc t¨ng. Hµm l−îng oxy trong n−íc cao, søc chÞu ®ùng cña ®éng vËt thuû
s¶n víi thuèc cµng cao nªn ph¹m vi an toµn cµng lín.Trong m«i tr−êng n−íc cã nhiÒu chÊt
®éc søc chÞu ®ùnh cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n víi thuèc gi¶m nªn chØ dïng thuèc ë nång
®é thÊp, thêi gian dïng còng ph¶i ng¾n - v× thÕ t¸c dông cña thuèc sÏ gi¶m.
Ngoµi ra ®é trong, ®é cøng, ®é muèi, diÖn tÝch, ®é s©u cña thuû vùc... ®Òu cã liªn quan ¶nh
h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc.
4. Mét sè ho¸ chÊt vµ thuèc th−êng dïng cho nu«i trång thuû
s¶n
4.1. Hãa d−îc
4.1.1. §¸ v«i- CaCO3

§¸ v«i hay vá sß (hµu) ®−îc nghiÒn nhá thµnh bét mÞn kÝch th−íc h¹t 250-500 mesh, hµm
l−îng CaCO3 lín h¬n 75%. §¸ v«i nghiÒn cµng mÞn dïng cho ao nu«i t«m cã t¸c dông tèt
h¬n. §¸ v«i dïng lµm hÖ ®Öm cña n−íc cã thÓ dïng sè l−îng n−íc Ýt ¶nh h−ëng ®Õn pH,
cung cÊp Ca+2 cho ao nu«i t«m. Dung dÞch ®¸ v«i 10% ®¹t ®é pH kho¶ng 9. LiÒu l−îng
dïng cho ao nu«i t«m b¸n th©m canh vµ th©m canh 100-300kg/ha/lÇn bãn, bãn ®Þnh kú 2-4
lÇn/ th¸ng tuú thuéc vµo pH cña n−íc ao.
4.1.2. V«i ®en- Dolomite- CaMg(CO3)2

§¸ v«i ®en cã hµm l−îng CaCO3 60-70% vµ MgCO3 30-40%. §¸ v«i ®−îc nghiÒn mÞn dïng
lµm c¶i thiÖn hÖ ®Öm cña m«i tr−êng n−íc ao vµ cung cÊp Ca+2, Mg+2. Dung dÞch 10% cã
pH tõ 9-10. LiÒu l−îng dïng cho ao nu«i t«m b¸n th©m canh vµ th©m canh 100-
300kg/ha/lÇn bãn, bãn ®Þnh kú 2-4 lÇn/ th¸ng tuú thuéc vµo pH cña n−íc ao. HiÖn nay cã
nhiÒu h·ng s¶n xuÊt dolomite, nguyªn t¾c chung lµ dïng ®¸ v«i ®en – CaMg(CO3)2 nghiÒn
thµnh bét mÞn, kÝch th−íc h¹t 250-500 mesh.
4.1.3. V«i nung: CaO

V«i nung th−êng d¹ng côc mµu tr¾ng tro, ®Ó trong kh«ng khÝ hót Èm dÇn dÇn chuyÓn thµnh
Ca(OH)2 lµm yÕu t¸c dông nªn b¶o qu¶n cÇn ®Ëy kÝn. Bãn CaO xuèng ao ë trong n−íc oxy
ho¸ thµnh Ca(OH)2 to¶ nhiÖt sau cïng chuyÓn thµnh CaCO3. Cã kh¶ n¨ng s¸t th−¬ng lµm
chÕt ®éng vËt thùc vËt thuû sinh trong m«i tr−êng n−íc, bao gåm c¶ ®Þch h¹i vµ sinh vËt g©y
bÖnh cho t«m. Lµm trong n−íc vµ l¾ng ®äng chÊt l¬ löng. Çc muèi dinh d−ìng trong bïn
tho¸t ra n−íc lµm thøc ¨n trùc tiÕp cho thùc vËt thuû sinh. CaCO3 lµm xèp chÊt ®¸y, kh«ng
khÝ ®−îc th«ng xuèng ®¸y ao lµm t¨ng kh¶ n¨ng ph©n huû chÊt h÷u c¬ cña vi khuÈn. CaCO3
cïng víi CO2, H2CO3 hoµ tan trong n−íc gi÷ cho pH cña ao æn ®Þnh vµ gi÷ m«i tr−êng h¬i
kiÒm thÝch hîp ®êi sèng cña t«m.
Th−êng dïng v«i nung ®Ó tÈy ao, c¶i t¹o chÊt ®¸y, chÊt n−íc vµ tiªu diÖt ®Þch h¹i, phßng
bÖnh do vi sinh vËt g©y ra ë t«m. Ph−¬ng ph¸t sö dông v«i khö trïng ®¸y ao: 1000Kg/ha,
khö trïng n−íc15-20g/m3 (mét th¸ng khö trïng 1-2 lÇn).
4.1.4. Zeolite
V«i (CaO) vµ ®Êt sÐt (cao lanh- SiO2, Al2O3, Fe2O3…) ®−îc nghiÒn thµnh bét hoÆc d¹ng h¹t
®Ó hÊp phô ®−îc çc chÊt th¶i ë trong m«i tr−êng n−íc vµ ®¸y ao (NH3, H2S, NO2), liÒu
l−îng sö dông tïy theo çc nhµ s¶n xuÊt. Khi ao nu«i t«m bÞ « nhiÔm, l−îng çc chÊt th¶i
trªn qu¸ chØ tiªu cho phÐp th× cã thÓ dïng Zeolite. LiÒu dïng tïy theo çc h·ng s¶n xuÊt,
th−êng 150-250kg/ha/lÇn.
HiÖn nay cã nhiÒu tªn th−¬ng m¹i: Zeolite AAA®; Granular AAA® cña Cty TNHH & TM
V¨n Minh AB.
4.1.5. Bronopol
Tªn hîp chÊt: 2-bromo-2-nitropropane, 1,3-diol
Tªn kh¸c: Pyceze (dung dÞch 50% Bronopol), Bioban+so BNPD-40, Bronopol, Bronopol-
Boots, Broponol, Canguard+so 409, Myacide+so AS Plus, Myacide+so S-1, S-2,
C«ng thøc ph©n tö hãa häc: C3H6BrNO4
C«ng thøc cÊu t¹o hãa häc:
Bronopol d¹ng bét kÕt tinh mµu tr¾ng.

Bronopol dïng ®Ó diÖt vi khuÈn vµ phßng trÞ nÊm thñy my Saprolegnia.
Dïng t¾m cho ç 30ppm Bronopol (30mg/l) thêi gian 15 phót. Dïng 50ppm Bronopol ®Ó xö
lý trøng ç trong thêi gian 30 phót.
4.1.6. Formalin (36-38%)

Thµnh phÇn: Gåm cã 36-38% träng l−îng cña Formadehyde (HCHO) trong n−íc.
Tªn kh¸c: Formadehyde, Formol.
- Formalin ®−îc sö dông ®Ó tÈy trïng ao, bÓ −¬ng Êu trïng t«m gièng, phßng vµ trÞ bÖnh ký
sinh ®¬n bµo, vi sinh vËt g©y bÖnh kh¸c.
- LiÒu dïng: Phun vµo n−íc ao bÓ nång ®é 15-25ppm, t¾m 200-250ppm thêi gian 30-60
phót.
4.1.7. Sulphat ®ång - Coper sulphate - CuSO4 . 5 H2O

CuSO4 tinh thÓ to hay d¹ng bét mµu xanh lam ®Ëm ngËm 5 ph©n tö n−íc , mïi kim lo¹i, ë
trong kh«ng khÝ tõ tõ bÞ phong ho¸, dÔ tan trong n−íc vµ cã tÝnh acid yÕu (toan tÝnh). CuSO4
cã t¸c dông k×m h·m vµ cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt çc sinh vËt g©y bÖnh t−¬ng ®èi m¹nh. Kh¶
n¨ng diÖt trïng cña CuSO4 bÞ çc yÕu tè m«i tr−êng chi phèi rÊt lín. Th−êng trong thuû vùc
cã nhiÒu mïn b· h÷u c¬, ®é pH cao, m«i tr−êng n−íc cøng ®Æc biÖt m«i tr−êng n−íc lî,
n−íc mÆn, ®éc lùc cña CuSO4 gi¶m nªn ph¹m vi an toµn lín. CuSO4 cã thÓ kÕt hîp mét chÊt
h÷u c¬ t¹o thµnh phøc chÊt lµm mÊt kh¶ n¨ng diÖt sinh vËt g©y bÖnh.
Ng−îc l¹i, trong m«i tr−êng nhiÖt ®é cao th× t¸c dông cña CuSO4 cµng lín nªn ph¹m vi an
toµn ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n nhá. Do ®ã dïng CuSO4 ®Ó trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n
th−êng c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng ®Ó chän nång ®é thÝch hîp
®¶m b¶o kh¶ n¨ng diÖt trïng vµ an toµn cho ®éng vËt thuû s¶n.
ë ViÖt Nam çc t¸c gi¶ Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn ThÞ Muéi ®· thÝ nghiÖm vµ øng
dông trong s¶n xuÊt,dïng CuSO4 phßng trÞ bÖnh rÊt hiÖu qña ®èi víi çc bÖnh ký sinh trïng
®¬n bµo trïng b¸nh xe (Trichodina, Trichodinella, Tripartiella), trïng loa kÌn (Apiosoma,
Zoothamnium, Epistylis, Tokophrya, Acineta), trïng miÖng lÖch (Chilodonella),
Cryptobia... ; H¹n chÕ sù ph¸t triÓn mét sè t¶o ®éc ph¸t triÓn trong ao nu«i; Khö trïng ®¸y
ao diÖt çc mÇm bÖnh,diÖt çc ký chñ trung gian nh− èc vµ nhuyÔn thÓ kh¸c.
Bïi Quang TÒ 62
Ph−ong ph¸p sö dông thuèc:

- T¾m nång ®é:3-5 ppm(3-5g/m3) thêi gian tõ 5-15 phót;
- Phun xuèng ao nång ®é: 0,5-0,7 ppm (0,5-0,7g/m3);
- Treo tói thuèc trong lång nu«i ç: 50g thuèc/10 m3 lång.
Cã thÓ kÕt hîp víi xanh Malachite phun xuèng ao sÏ t¨ng hiÖu qu¶ diÖt t¸c nh©n g©y
bÖnh.Theo Bïi Quang TÒ (1990) ®· dïng nång ®é :0,5-0,7 ppm CuSO4+ 0,01-0,02 ppm
xanh Malachite phßng trÞ bÖnh trïng b¸nh xe vµ trïng loa kÌn,kÕt qu¶ diÖt ®−îc mÇm
bÖnh,ç kh«ng chÕt.Trong çc ao −¬ng giÇu dinh d−ìng(nhiÒu mïn b· h÷u c¬) vµ n−íc
lî,n−íc mÆn dïng CuSO4 phßng trÞ bÖnh sÏ gi¶m hiÖu lùc.
CuSO4 cã thÓ g©y mét sè ph¶n øng phô cho ç lµm në èng nhá cña thËn, lµm ho¹i tö çc
èng nhá quanh thËn, ph¸ ho¹i çc tæ chøc t¹o m¸u, lµm gan tÝch mì. Çc Ion Cu++ b¸m lªn
tæ chøc mang ç vµ tÝch tô trong c¬, gan lµm c¶n trë men tiªu ho¸ ho¹t ®éng lµm ¶nh h−ëng
®Õn kh¶ n¨ng b¾t måi cña ç dÉn ®Õn ç sinh tr−ëng chËm. V× vËy nªn cÇn thËn trong lóc
dïng, dïng liÒu l−îng thÝch hîp vµ kh«ng dïng nhiÒu lÇn gÇn nhau cho mét ao nu«i ç.
4.1.8. Cupric chloride - CuCl2

CuCl2 lµ chÊt bét mµu xanh lam, kh«ng mïi, tan trong n−íc, ®Ó Èm −ít cã thÓ ch¶y n−íc.
¶nh h−ëng cña çc chÊt h÷u c¬ ®èi víi CuCl2 nhá h¬n CuSO4.
Dïng CuCl2 ®Ó diÖt èc Lennaea lµ ký chñ trung gian cña nhiÒu lo¹i s¸n l¸ ký sinh trªn ç .
liÒu dïng cÇn tÝnh chÝnh x¸c ®Ó tr¸nh g©y ngé ®éc cho ç. Th−êng dïng nång ®é 0,7 ppm
phun xuèng ao hoÆc t¾m 5ppm thêi gian 5 phót ®Ó trÞ ®Øa ký sinh.
4.1.9. Thuèc tÝm: Potassium permanganate KMnO4

Thuèc tÝm d¹ng tinh thÓ nhá dµi 3 c¹nh mµu tÝm kh«ng cã mïi vÞ, dÔ tan trong n−íc
2KMnO4 + H2O = 2KOH + 2MnO2 +3O
Dung dÞch oxy ho¸ m¹nh, gÆp chÊt h÷u c¬ oxy nguyªn tö võa gi¶i phãng lËp tøc kÕt hîp
chÊt h÷u c¬ nªn kh«ng xuÊt hiÖn bät khÝ vµ lµm gi¶m t¸c dông diÖt khuÈn. MnO2 kÕt hîp
víi abbumin c¬ thÓ t¹o thµnh hîp chÊt muèi albuminat. Lóc nång ®é thÊp t¸c dông k×m
h·m, ë nång ®é cao t¸c dông kÝch thÝch vµ ¨n mßn tæ chøc. KMnO4 cã thÓ oxy ho¸ çc chÊt
®éc h÷u c¬ nªn cã t¸c dông khö ®éc. Thuèc tÝm dÔ bÞ ¸nh s¸ng t¸c dông lµm mÊt ho¹t tÝnh
nªn cÇn b¶o qu¶n trong lä cã mµu ®Ëy kÝn. Th−êng tr−íc khi th¶ t«m gièng dïng thuèc tÝm
nång ®é 10 - 15 ppm t¾m cho t«m 1 -2 h ë nhiÖt ®é 20 -300C, nÕu nhiÖt ®é thÊp th× t¨ng
nång ®é lªn, khi t¾m chó ý søc chÞu ®ùng cña tõng loµi t«m.
4.1.10. Sodium Thiosulfate - Natri thiosulfate

C«ng thøc ho¸ häc: Na2S2O3.5H2O
Tªn kh¸c: Hypo; Tioclean
Dïng ®Ó trung hoµ ho¸ chÊt (thuèc tÝm, chlorine...) cßn d− trong qu¸ tr×nh xö lý n−íc hay Êp
trøng bµo x¸c Artemia. HÊp thu çc ®éc tè t¶o, kim lo¹i nÆng, khÝ ®éc NH3, H2S trong ao
nu«i t«m. LiÒu dïng: 10-15g /m3 n−íc. Hãa d−îc nµy cã trong Toxin- Clear® , Thio-Fresh®
cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
4.1.11. Hydrogen Peroxite (n−íc oxy giµ)

C«ng thøc ho¸ häc: H2O2
Dïng ®Ó oxy hãa çc mïn b· h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh xö lý ®¸y ao nu«i t«m. Dïng diÖt bít
t¶o trong ao nu«i t«m khi ®é trong <25cm, liÒu dïng 3-5ml/m3, 4-5 ngµy mét lÇn. Dïng
n−íc oxy giµ lµm t¨ng hµm l−îng oxy hßa tan trong n−íc, muèn t¨ng 1mg oxy/l th× cÇn
4ml/m3 H2O2 nång ®é 50%.
4.1.12. Ethylene Diamine Tetra Acetic Acid (EDTA)

Tªn hãa häc: Ethylenediaminetetraacetic acid
Tªn kh¸c: EDTA- Ethylene dinitrilo tetra acetic acid
C«ng thøc hãa häc: C10H12N2O8
C«ng thøc cÊu t¹o:
HOOCCH2 CH2COOH
NCH2CH2N
HOOCCH2 CH2COOH
Sö dông EDTA cho vËn chuyÓn t«m gièng pha víi nång ®é 10ppm (10g/m3). HÊp thu çc
®éc tè t¶o, kim lo¹i nÆng, khÝ ®éc NH3, H2S trong ao nu«i t«m. LiÒu l−îng tïy theo çc nhµ
s¶n xuÊt. Hãa d−îc nµy cã trong Toxin- Clear® , Thio-Fresh® cña C«ng ty TNHH&TM V¨n
Minh AB.
4.1.13. Sodium Dodecyl sulfate

Tªn hãa häc: Sodium lauryl sulfate
C«ng thøc hãa häc: C12H25O4SNa
HÊp thu hoÆc ph©n gi¶i çc ®éc tè sinh vËt phï du chÕt ®ét ngét trong ao nu«i t«m. LiÒu
l−îng tïy theo çc nhµ s¶n xuÊt. Hãa d−îc nµy cã trong Toxin- Clear® cña C«ng ty
TNHH&TM V¨n Minh AB.
4.1.14. Calcium Hypochlorite - Chlorua v«i - Ca(OCl)2

§iÒu chÕ Ca(OCl)2 b»ng çch cho khÝ Chlorua t¸c dông víi v«i ®· hót Èm t¹o thµnh chÊt bét
mµu tr¾ng, cã mïi Chlorua cã vÞ mÆn tan trong n−íc vµ trong r−îu. Calcium hypochlorite lµ
mét hçn hîp cña çc chÊt -Ca(OCl)2 , -CaCl2, - Ca(OH)2 . Trong ®ã hµm l−îng Chlorua cã
hiÖu nghiÖm chiÕm 25 -30 %. Ca(OCl)2 vµo n−íc t¸c dông víi n−íc t¹o thµnh chÊt cã kh¶
n¨ng diÖt khuÈn vµ mét sè sinh vËt g©y bÖnh t−¬ng ®èi m¹nh.
2 Ca(OCl)2+ 2 H20 = Ca(OH)2 + 2HOCl + CaCl2
HOCl = H+ + OCl-
HOCl cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn m¹nh h¬n OCl- , nã cã thÓ oxy ho¸ vµ øc chÕ men trong tÕ
bµo vi khuÈn lµm cho trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n øc chÕ sinh tr−ëng vµ sinh s¶n cña vi khuÈn,
Ca(OCl)2 lµm øc chÕ nhiÒu loµi vi khuÈn ë thÓ dinh d−ìng vµ nha bµo. Trong ®iÒu kiÖn m«i
tr−êng n−íc nhiÒu mïn b· h÷u c¬ t¸c dông cña Ca(OCl)2 cã t¸c dông khö NH3 vµ H2S.
Ca(OCl)2 rÊt dÔ bÞ ph©n gi¶i nªn ®Ó n¬i kh« r¸o, ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp, tr¸nh ¸nh s¸ng, bÞt
kÝn ®Ó ë nhiÖt ®é thÊp. Tèt nhÊt tr−íc khi dïng tÝnh ®é hiÖu nghiÖm cña chÊt Chlo sau ®ã
míi tÝnh liÒu l−îng thuèc Ca(OCl)2 cÇn dïng. Ca(OCl)2 lµ mét lo¹i thuèc dïng ®Ó phßng trÞ
bÖnh t«m chñ yÕu trÞ çc bÖnh do vi khuÈn ký sinh ë bªn ngoµi c¬ thÓ t«m vµ trong m«i
tr−êng n−íc. Phun Ca(OCl)2 xuèng ao nu«i nång ®é 1 ppm, t¾m cho t«m nång ®é 8-10 ppm
thêi gian 30 phót, mïa ph¸t bÖnh mét th¸ng phun hai lÇn.
Chlorine
- Thµnh phÇn lµ mét hîp chÊt mµu tr¾ng, giµu Clo (50-70% tuú thuéc vµo çc h·ng s¶n
xuÊt), dÔ tan trong n−íc. Khi tan trong n−íc gi¶i phãng Clo lµm n−íc cã mïi h¾c ®Æc tr−ng
- Chlorine dïng ®Ó tÈy dän ao (1-2kg /100m2 n−íc), xö lý n−íc trong bÓ −¬ng nång ®é 15-
30ppm; khö trïng dông cô ®¸nh b¾t vµ nu«i t«m nång ®é 200-220ppm ®Ó qua ®ªm sau röa
s¹ch.
Bïi Quang TÒ 64
4.1.15. Benzalkonium Chloride- BKC

- Tªn hîp chÊt: Benzalkonium Chloride; alkyl dimethyl benzyl ammonium chloride
- Tªn kh¸c: BKC Gold-80®, Cleaner 80, Cuast- 80, Pentum- 80, Aqueous Neobenz-All,
Benasept, Germicidal Zalkonium chloride, Phemerol chloride, Phemerol crystals, Roccal,
Zephiran chloride, Zephirol, Zonium chloride.
- BKC lµ mét hîp chÊt giµu Chlo (80%) dïng vÖ sinh m«i tr−êng, phun xuèng ao, bÓ nu«i
nång ®é 10-20ppm thêi gian 24 giê. Phßng trÞ bÖnh ký sinh ®¬n bµo, phun xuèng ao nång
®é 0,5-1,0 ppm.
4.1.16. Trichloisocyanuric axit- TCCA

Tªn hîp chÊt: Trichloisocyanuric axit- TCCA
Tªn kh¸c: Super chlorine VH-A1
Ho¹t chÊt: cã chøa 91,5% chlo h÷u hiÖu
C«ng thøc hãa häc: C3O3N3Cl3
Thuèc d¹ng bét, ViÖn hãa c«ng nghiÖp s¶n xuÊt (VH-A1). Thuèc cã t¸c dông khö trïng
m¹nh diÖt çc vi sinh vËt g©y bÖnh vµ çc sinh vËt kh¸c trong m«i tr−êng n−íc.
- Xö lý nguån n−íc tr−íc khi nu«i ç t«m: 3-5g/m3 n−íc (3,0- 5,0 ppm) tiªu diÖt çc mÇm
bÖnh.
- Xö lý nguån n−íc trong khi nu«i ç t«m: 0,2-0,5g/m3 n−íc (0,2-0,5 ppm) tiªu diÖt vµ h¹n
chÕ çc mÇm bÖnh ph¸t triÓn.
- Phßng trÞ bÖnh ngo¹i ký sinh cho ç: phun xuèng ao liÒu l−îng 0,5- 0,8g/m3 n−íc (0,5-
0,8ppm) 2 lÇn, mçi lÇn çch nhau 3 ngµy, phßng bÖnh ký sinh trïng nh− rËn ç.
- Çc bÓ, dông cô −¬ng nu«i Êu trïng khö trïng b»ng TCCA nång ®é 10-20ppm (10-
20gam/m3 n−íc) thêi gian ng©m qua 1 ®ªm
4.1.17. Sodium dichloroicyanurate (NaDCC)

Tªn hîp chÊt: Sodium dichloroicyanurate - NaDCC
Ho¹t chÊt: cã chøa >75% Chlo h÷u hiÖu
Tªn kh¸c: VH-A2; Aquasept® A
Thuèc d¹ng bét, ViÖn hãa c«ng nghiÖp s¶n xuÊt (VH-A2). Thuèc ®−îc ®ãng d¹ng viªn sñi
bät, tan nhanh trong n−íc cña C«ng ty Bayer Agritech Saigon s¶n xuÊt (Aquasept® A).
Thuèc cã t¸c dông khö trïng diÖt çc vi sinh vËt g©y bÖnh trong m«i tr−êng n−íc tr−íc khi
nu«i t«m. LiÒu l−îng dïng 1-2ppm (1-2 gam/m3).
4.1.18. Povidone Iodine

- Tªn hîp chÊt: Polyvinylpyrrolidone iodine complex
- Tªn kh¸c: Iodophor, Iodosept, Neutidine, Betadine, Isodine, PVP-1, Lugol Powder, Idorin
Powder
- Povidone Iodine lµ hçn chÊt cña Polyvinylpyrrolidone vµ iodine, thuèc cã thÓ ë d¹ng dung
dÞch hoÆc d¹ng bét cã nång ®é ho¹t chÊt tõ 11-15%. Thuèc cã t¸c dông s¸t trïng m¹nh, diÖt
khuÈn vµ ký sinh trïng.
- LiÒu l−îng dïng xö lý n−íc ao; nÕu lµ dung dÞch dïng 1-2ml/m3, d¹ng bét dïng 1-
1,3gam/m3 (hoµ tan trong n−íc hoÆc trong cån tr−íc khi dïng).
4.1.19. Xanh Methylen - Methylen Blue

Tªn kh¸c: Methylene Blue B; Methylthiomin Chloride; Urolen Blue.
Xanh Methylen cã mµu xanh ®Ëm, kÕt tinh h×nh trô s¸ng bãng hay d¹ng kÕt tinh bét ng©m 3
ph©n tö n−íc, kh«ng cã mïi vÞ, ®Ó ra kh«ng khÝ kh«ng bÞ biÕn ®æi, dÔ tan trong n−íc vµ
trong r−îu.
Xanh Methylen lµ mét lo¹i thuèc nhuåm thuéc thiophen, nã cã thÓ oxy ho¸ lµm cho men
trong tÕ bµo vi khuÈn mÊt ho¹t tÝnh.
Tªn hîp chÊt: 3,7 bis (dimethylamino phenazathionium Chloride)
N
C«ng thøc cÊu t¹o ho¸ häc: C16H18N3SCl. 3H2O.
(CH3)N N(CH3)2
S
Dïng Xanh Methylen ®Ó trÞ çc bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n nh−: nÊm thuû mi, ký sinh
Trïng qu¶ d−a (Ichthyophthyrius), tµ qu¶n trïng (Chinodonella), s¸n l¸ ®¬n chñ 16 vµ 18
mãc (Dactylogyrus vµ Gyrodactylus) th−êng dïng liÒu 2 - 5 ppm, trong mét tuÇn lÆp l¹i vµi
lÇn sÏ cã kÕt qu¶ tèt.
4.2. Kh¸ng sinh
4.2.1. Erythrocin (Erythromycin).

Tªn hãa häc
-4-((2,6-Dideoxy-3-C-methyl-3-O-methyl-a-L- ribo- hexopyranosyl) -oxy) -14- ethyl-
7,12,13- trihydroxy - 3,5,7,9,11,13-hexa methyl-6- ((3,4,6-trideoxy-3-(dimethylamino)-b-
D-xylo- hexopyran osyl)oxy) oxacyclotetradecane-2,10-dione.
H OH OH H O CH3 H CH3 H CH H CH3 O
CH3 – CH2C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C
O CH3 H CH3 H H OH O H O H
OH
CH3
N– O
CH3
CH3
CH3
O
OCH3
CH3 OH
Thuèc Erythrocin cã kÕt tinh mµu tr¾ng tro, kiÒm tÝnh, khã tan trong n−íc. Trong dung dÞch
toan tÝnh dÔ biÕn chÊt nÕu pH <4 hoµn toµn mÊt hiÖu nghiÖm nh−ng ng−îc l¹i trong dung
dÞch kiÒm tÝnh, kh¶ n¨ng diÖt khuÈn t¨ng lªn. B¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp.
Chóng cã 6 dÉn xuÊt:
1. Erythromycin Base
2. Erythromycin Estolate
3. Erythromycin Ethylsuccinate
4. Erythromycin Gluceptate
5. Erythromycin Lactobionate
6. Erythromycin Stearate
T¸c dông
Erythromycin lµ kh¸ng sinh phæ réng, ng¨n c¶n sù tæng hîp protein ë Riboxom trong tÕ bµo
vi khuÈn. Erythromycin cã phæ nh− Penicillin, t¸c dông m¹nh víi vi khuÈn gram d−¬ng,
mét sè vi khuÈn gram ©m còng cã t¸c dông, ngoµi cßn t¸c dông víi nhãm Clamidia.
Bïi Quang TÒ 66
¾ KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Erythromycin mÉn c¶m cao víi Vibrio
alginolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp.
(theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)
Dïng Erythrocin ®Ó trÞ bÖnh ph¸t s¸ng, bÖnh ®á däc th©n cña Êu trïng, bÖnh ®á th©n, bÖnh
¨n mßn vá kitin, bÖnh ®èm n©u ë t«m cµng xanh do vi khuÈn g©y ra. Trén vµo thøc ¨n tõ 3 -
7 ngµy, mçi ngµy dïng 2-5 gram/100kg ç. Cã thÓ phun xuèng ao nång ®é 1-2 ppm sau ®ã
qua ngµy thø 2 trén vµo thøc ¨n 4 gram/100kg t«m, tõ ngµy thø 2 gi¶m bít 1/2 cho ¨n liªn
tôc trong 5 ngµy.
Thay thÕ kh¸ng sinh cÊm: Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon.
4.2.2. Oxytetracycline (Tetramycin):

Tªn ho¸ häc.
4-(dimethylamino)-1,4,4α,5,5α,6,11,12a-octahydro-3,5,6,10,12,12a-exahydroxy-6-methyl-
1,11-dioxo-2-naphthacencecarboxamide.
DÉn XuÊt.
DÉn xuÊt víi natri metaphosphat
DÉn xuÊt:
n- dodecylsulfamat
DÉn xuÊt guaiacolglycolat Oxytetracycline
DÉn xuÊt guaiacolsulfonat
DÉn xuÊt hydrochlorid
DÉn xuÊt laurilsulfat
DÉn xuÊt thymolsulfonat
DÉn xuÊt trimethoxybenzoat
T¸c dông:
Cã phæ kh¸ng khuÈn réng gièng Aureomycin. ë nång ®é thÊp øc chÕ vi khuÈn, nh−ng dïng
nång ®é cao cã thÓ diÖt khuÈn. Vi khuÈn cã thÓ nhên thuèc Oxytetracycline nÕu dïng thêi
gian dµi vµ dïng lÆp l¹i vµ lÇn. thuèc Oxytetracycline hÊp thu vµo c¬ thÓ nhanh mh−ng ®éc
lùc víi vËt nu«i thÊp, ë trong m«i tr−êng kiÒm dÔ lµm cho tÝnh hiÖu nghiÖm gi¶m. Dïng
Oxytetracycline ®Ó phßng trÞ çc bÖnh nhiÔm vi khuÈn Vibrio nh− bÖnh ph¸t s¸ng, bÖnh ®á
däc th©n cña Êu trïng, bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin, bÖnh ®èm n©u ë t«m cµng xanh.
Trén vµo thøc ¨n cho t«m ¨n liªn tôc trong mét tuÇn liÒn, tõ ngµy thø 2 gi¶m bít thuèc, liÒu
dïng 10 - 12 gram thuèc víi 100 kg träng l−îng t«m/ngµy.
K×m h·m vi khuÈn, víi nhiÒu cÇu khuÈn vµ trùc khuÈn Gram (-) vµ Gram (+), xo¾n khuÈn,
Rickettsia vµ mét sè virus lín.
Chia lµm 7 líp:

1. Chlortetracycline 2. Demeclocycline 3. Doxycycline 4. Meclocycline
5. Minocycline 6. Oxytetracycline 7. Tetracycline
• Kh¸ng sinh vi sinh vËt -Demeclocycline; doxycycline; minocycline ; Meclocycline;

oxytetracycline; tetracycline
• Kh¸ng sinh ký sinh ®¬n bµo -Demeclocycline; doxycycline ; minocycline;
• Kh¸ng sinh thÊp khíp -Minocycline
• Kh¸ng sinh ch÷a m¾t: - Chlortetracycline
Chlortetracycline:
DÉn xuÊt muèi canxi: Chlortetracycline hydrochlorid vµ canxi chloride; Aureomycin
calcium (biÖt d−îc).
DÉn xuÊt hydrosulfate: Chlortetracyclin bisulfat
T¸c dông: cã ho¹t phæ t−¬ng tù nh− Tetracyclin
¾ KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Chlortetracycline mÉn c¶m cao víi Vibrio
alginolyticus, Vibrio cholerea, Vibrio parahaemolyticus, Vibrio harveyi, Vibrio
damsela. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)
Doxycycline
Tªn hãa häc: α-6- Deoxy-5-hydroxy-tetracyllin
DÉn xuÊt acetylcysteinat: Eficanina
DÉn xuÊt calci: Doxycyclin hydrochlorid vµ calcium chloride, complex
DÉn xuÊt n-dodecylsulfamat: Fenoseptil
DÉn xuÊt hyclat: Doxycyclin hydrochlorid; Doxycyclinhyclat; Doxycyclini hyclas;
Doxycylinium chloratum; Doxycyclin monohydrochlorid hemiethanolat hemihydrat.
BiÖt d−îc: Apo-Doxy; Azudoxat; Cyclidox; Dadracyline; Deoxymkoin; Doryx; Doxin;
Doxitard; Doxy; Dumoxin; Hiramicin; Liviatin; Medomycin; Novelcicline; Oramycin;
Tenutan.
T¸c dông: kh¸ng sinh b¸n tæng hîp tguéc hä çc tetracycline, t¸c dông m¹nh víi tô cÇu
khuÈn (Staphyllococcus) vµ liªn cÇu khuÈn (Streptococcus)
¾ KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Doxycycline mÉn c¶m cao víi Vibrio
alginolyticus, Vibrio parahaemolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida,
Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)
LiÒu dïng:
Chlortetracyclin: dïng cho t«m víi liÒu 100-200mg/kg/ngµy ®Çu, tõ ngµy thø 2 dïng b»ng
nöa ngµy ®Çu, thêi gian dïng 7-10 ngµy.
Doxycycline: LiÒu cho t«m cã thÓ dïng liÒu cao: 50-100 mg/kg thÓ träng t«m/ngµy ®Çu,
ngµy thø 2 dïng b»ng nöa ngµy ®Çu.
Thay thÕ çc kh¸ng sinh cÊm:

- Chlortetracyclin cã thÓ thay thÕ cho kh¸ng sinh Chloramphenicol, Furazolidone.
- Doxycycline cã thÓ thay thÕ cho kh¸ng sinh Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon,
Metrodidazole
4.2.3. Rifampin.
Tªn ho¸ häc.
Rifammycin, 3-[[4-methyl-1-piperazinyl imino] methyl]-
BiÖt d−îc.
Rifampin cã 40 biÖt d−îc, vi dô nh−: Archidyn (Merrell Dow/Lepetit), Arficin (Belupo),
Barcin (Sannofi), Benemicin (Polfa, Balan), Canarif (Philippin), Coxcide (An Do),
Doloresum (Schiffweiler), Feronia (E-Arganda de Ray), Kalrifam (Kalbe-Indonesia),
Rifampin (Pharmadic), Rimpin (Cadila, An Do), Rimycin (Alphapharm-Australia), Rifact
(ICN, Canada), Seamicin (E-San Adrian de Besos) vµ Tugaldin (E-Esplugas de Llobregat)
Bïi Quang TÒ 68
T¸c dông.
♦ Cã t¸c dông diÖt cÇu khuÈn Gram (+) nh− tô cÇu, nhÊt lµ S. aureus, S. epidermidis, cÇu
khuÈn Gram (-) nh− Neissseria menigitidis vµ N. gonorrhoae. Trùc khuÈn Gram (+) nh−
trùc khuÈn b¹ch cÇu, Listeria monocytogenes, Clostridium perfringens. Trùc khuÈn
Gram (-) nh− E. coli, Salmonella typhimurium, …
♦ KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Rifampin mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus,
V. salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)
LiÒu dïng.
Dïng cho t«m víi liÒu 50-100mg/kg/ngµy, thêi gian sö dông 7-10 ngµy.
4.3. Sulphamid (Sulfonamides)
4.3.1. Mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o ho¸ häc vµ t¸c dông d−îc lý cña thuèc Sulphamid:
Çc lo¹i Sulphamid gièng nhau c¬ b¶n ®Òu lµ hîp chÊt cã cÊu t¹o chung mét nhãm
sulphanilamid :
H2N O2NH
T¸c dông cña thuèc sulphamid m¹nh yÕu cã kh¸c nhau do sù thay thÕ hydrogen nguyªn tö ë
phÝa tr−íc hay phÝa sau b»ng mét nhãm kh¸c.
Th−êng sulphamid cã t¸c dông øc chÕ vi khuÈn m¹nh ®Òu do thay thÕ Hydrogen cña gèc
axin (SO2 NH2) bªn ph¶i cña nhãm sulphanilamid b»ng mét nhãm kh¸c nh−:.
NH
H2N SO2NH-C
NH2
NÕu thay ®æi Hydrogen ë phÝa bªn tr¸i (phÝa tr−íc) cña gèc amin (H2N) trong nhãm
Sulphanilamid b»ng mét nhãm kh¸c th× t¸c dông sÏ yÕu ®i, vÝ dô:
N CH
COHN SO2NH-C CH
S
COOH
Cã mét sè sulphamid ®· bÞ thay ®æi tÝnh chÊt d−îc lý nh−ng khi vµo c¬ thÓ do t¸c dông nµo
®ã nªn nã tù t¸ch ra trë vÒ d¹ng cò gèc amin (H2N) ®−îc phôc håi, t¸c dông vÉn m¹nh.
VÝ dô: N CH
COHN SO2NH-C CH
S
COOH
Vµo c¬ thÓ trë vÒ d¹ng N CH
COHN SO2NH-C CH
S
V× vËy viÖc tiÕn hµnh thay ®æi ®Ó cho gèc amin phôc håi ph¸t huy t¸c dông øc chÕ vi khuÈn
cña çc lo¹i sulphamid lµ viÖc lµm cÇn thiÕt. Çc nhµ khoa häc ®· dùa vµo mèi quan hÖ gi÷a
cÊu t¹o ho¸ häc vµ t¸c dông d−îc lý cña sulphamid ®Ó t¹o ra nhiÒu lo¹i thuèc sulphamid cã
t¸c dông m¹nh øc chÕ nhiÒu lo¹i vi khuÈn.
4.3.2. C¬ chÕ t¸c dông cña thuèc sulphamid

Trong ph¶n øng cña men, chÊt cã cÊu t¹o ho¸ häc gÇn gièng cã thÓ s¶n sinh ra t¸c dông
tranh ®o¹t ®Ó thay thÕ t¸c dông lªn hÖ thèng men.
CÊu t¹o ho¸ häc cña çc lo¹i sulphamid cã nhãm gèc sulphanilamid gièng víi cÊu t¹o ho¸
häc cña Para amino benzoic acid (viÕt t¾t lµ PABA) cã c«ng thøc ho¸ häc: H2N COOH
mµ Para amino benzoic lµ "chÊt sinh tr−ëng" cña vi khuÈn, lóc hÖ thèng men ho¹t ®éng cã
sulphamid ®i vµo tÕ bµo vi khuÈn ph¸t sinh t¸c dông tranh ®o¹t víi PABA nh÷ng lùc t¸c
dông cña sulphamia víi vi khuÈn yÕu h¬n PABA rÊt nhiÒu. ChØ cÇn l−îng Para amino
benzoic b»ng 1/5000 - 1/25 000 nång ®é sulphamid ®· cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông øc chÕ vi
khuÈn cña sulphamid. V× thÕ lóc dïng nång ®é sulphamid nhÊt thiÕt ph¶i cao h¬n h¼n
PABA míi cã hiÖu nghiÖm. Lóc tæ chøc cã mñ hoÆc cã çc chÊt trong tæ chøc bÞ ph©n gi¶i
ra tån t¹i, sulphamid còng mÊt t¸c dông kh¸ng khuÈn. Trong qu¸ tr×nh dïng
sulphathiazolum trÞ bÖnh nhiÔm khuÈn cho t«m nÕu t«m bÞ bÖnh nÆng nång ®é duy tr× trong
m¸u 6 -7 mg/100ml t«m bÞ nhiÔm bÖnh ë møc b×nh th−êng nång ®é chØ cÇn 3 - 5 mg/
100ml. Cßn ®Ó phßng bÖnh dïng 1 -2 mg/100ml. §Ó ®¹t ®−îc nång ®é hiÖu nghiÖm th−êng
dïng mét liÒu ®ét ph¸ t−¬ng ®èi cao sau ®ã ®Þnh thêi gian dïng bæ sung liÒu l−îng nhá h¬n
®Ó duy tr× t¸c dông sau khi triÖu chøng bÖnh trªn c¬ thÓ t«m ®· gi¶m vÉn dïng thªm 2 - 3
ngµy n÷a ®Ó tr¸nh t¸i ph¸t. NÕu nång ®é thuèc trong m¸u kh«ng duy tr× ë møc hiÖu nghiÖm
hoÆc ngõng cÊp thuèc qu¸ sím kh«ng nh÷ng kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ trÞ liÖu mµ cßn lµm cho vi
khuÈn bÞ nhên thuèc.
Para amino benzoic acid lµ mét bé phËn tè thµnh cña acid Folic, acid Folic tham gia vµo
qu¸ tr×nh t¹o ra hÖ thèng men cña vi khuÈn, nÕu sè l−îng acid Folic kh«ng ®ñ lµm trë ng¹i
®Õn viÖc tæng hîp acid nucleic cña tÕ bµo vi khuÈn dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh tr−ëng,
sinh s¶n. Sulphamid t¸c dông øc chÕ vi khuÈn sinh tr−ëng, sinh s¶n t¹o ®iÒu kiÖn cho c¬ thÓ
ký chñ thùc bµo.
Sulphamid cã thÓ t¸c dông ®¹i bé phËn vi khuÈn G+ vµ mét sè vi khuÈn G-, mét sè Ýt nÊm vµ
vi rót.
Cã mét sè vi khuÈn trong qu¸ tr×nh trÞ bÖnh cã thÓ s¶n sinh ra kh¸ng thuèc, sau khi ®· cã
kh¶ n¨ng kh¸ng thuèc nÕu dïng liÒu l−îng lín h¬n b×nh th−êng nhiÒu lÇn còng kh«ng cã
hiÖu nghiÖm.
4.3.3. BiÕn ®æi cña sulphamid trong c¬ thÓ

Sulphamid ®−îc hÊp thô vµo ruét tèc ®é nhanh hay chËm phô thuéc tõng lo¹i sulphamid.
Ch¼ng h¹n nh− sulphathiazolum, sulphadiazine dÔ hÊp thu vµ tèc ®é hÊp thu nhanh nªn sau
3 - 6 h hÊp thu hÕt. Nång ®é vµo trong maó 3 -4 h cao nhÊt. Sulphaquanidine khã bÞ hÊp thu
chØ cã kho¶ng 1/2 l−îng thuèc ®−îc hÊp thu nh−ng tèc ®é còng nhanh vµ nång ®é thuèc
®−îc duy tr× ë trong ruét t−¬ng ®èi cao. Thuèc vµo c¬ thÓ ph©n bè trong çc tæ chøc c¬
quan t−¬ng ®èi ®Òu nh−ng ë thËn cao nhÊt cßn tæ choc thÇn kinh, x−¬ng, mì t−¬ng ®èi thÊp.
Sulphamid ë trong m¸u duy tr× ë d¹ng di chuyÓn ®−îc nh−ng ë trong gan cã mét bé phËn
thuèc bÞ axetyl ho¸ biÕn thµnh sulphamid axetyl kh«ng cã hiÖu nghiÖm. Tû lÖ axetyl ho¸
cña çc lo¹i sulphamid cã kh¸c nhau nh− sulphadiazine kho¶ng 20%. §é tan cña
sulphathiazolum rÊt thÊp ë trong èng thËn nhá dÔ t¸ch ra kÕt tinh t¹o thµnh sái thËn, lµm t¾c
®−êng tiÕt niÖu, ®é hoµ tan cña sulphadiazine axetyl cao h¬n nh−ng b¶n th©n sulphadiazine
®é hoµ tan l¹i rÊt thÊp nªn còng nguy hiÓm víi c¬ thÓ, cã thÓ kÕt tinh s¶n sinh ra sái thËn
tuy nhiªn so víi sulphathiazolum ®é an toµn cao h¬n
Bïi Quang TÒ 70
Dïng Sulphamid ë nh÷ng ng−êi bÞ yÕu thËn dÔ x¶y ra hiÖn t−îng bÖnh lý. ë t«m ®· sö dông
mét sè sulphamid ®Ó ch÷a bÖnh cã hiÖu qu¶ trÞ liÖu nh−ng vÒ ph¶n øng ®éc víi t«m ch−a cã
tµi liÖu ®Ò cËp ®Õn.
4.3.4. Çc lo¹i sulphamid

Sulphamid gåm cã mét sè dÉn xuÊt: Sulfadiazine; Sulfamethoxazole; Sulfamethizole;
Sulfisoxazole.
Thuèc sulphamid dïng ®Ó ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã t¸c dông øc chÕ vi khuÈn
sinh tr−ëng, sinh s¶n, t¸c dông cña mçi lo¹i thuèc cã kh¸c nhau, tuú theo lo¹i bÖnh mµ chän
lo¹i thuèc sulphamid thÝch hîp v÷a ®¶m b¶o trÞ liÖu cao l¹i an toµn cho ®éng vËt thuû s¶n
vµ gi¸ thµnh h¹.
Sulphadiazine (SD)
Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-2-pyridazinyl
Tªn kh¸c: Solfadiazina; Sulfadiazilum; Sulphadiazin
C«ng thøc ho¸ häc NH
H2N SO2NH-C
NH2
Sulphadiazine d¹ng bét mµu tr¾ng hoÆc h¬i vµng, khã tan trong n−íc. H¬i tan trong axeton
vµ cån. Trong kh«ng khÝ kh«ng thay ®æi nh−ng dÔ bÞ ¸nh s¸ng lµm ®æi mµu nªn b¶o qu¶n
trong çc chai mµu cã n¾p kÝn. SD hÊp thu vµo trong c¬ thÓ, t«m bµi tiÕt chËm nªn dÔ duy
tr× nång ®é hiÖu nghiÖm trong m¸u víi thêi gian dµi 2 - 15 mg/100ml. Do ®ã hiÖu nghiÖm
trÞ bÖnh cao, t¸c dông phô vµ ®éc lùc t−¬ng ®èi nhá.
T¸c dông: K×m h·m vi khuÈn, cã ho¹t tÝnh víi liªn cÇu khuÈn A. Dïng Sulphadiazine ®Ó trÞ
çc bÖnh cña t«m bÞ bÖnh ®á th©n, ¨n mßn vá kitin víi liÒu dïng 150-200 mg SD cho 1 kg
träng l−îng t«m ¨n trong ngµy, dïng liªn tôc trong 6 ngµy, qua ngµy thø 2 gi¶m ®i 1/2.
Sulfamethizole (ST)
Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-(5-methyl-1,3,4-thiadiazol-2-yl);
Tªn kh¸c: Sulfamethizolum; Sulfamethythiadiazol
C«ng thøc ho¸ häc:
S
H2N SO2NH-C
N
Sulphathiazolum lµ thuèc d¹ng bét hay kÕt tinh mµu tr¾ng, mµu vµng nh¹t kh«ng mïi vÞ ,
khã tan trong n−íc, h¬i tan trong cån ®Ó ngoµi ¸nh s¸ng dÔ bÞ biÕn chÊt nªn cÇn b¶o qu¶n
trong dông cô cã mµu sÉm, ®ãng kÝn. Sulphathiazolum vµo ruét hÊp thu dÔ, nång ®é hiÖu
nghiÖm trong m¸u 1 -7 mg/100ml. So víi SD th× bµi tiÕt chËm h¬n nh−ng ®éc lùc lín h¬n
tuy vËy dÔ s¶n xuÊt sè l−îng lín, gi¸ thµnh hai nªn th−êng dïng réng r·i.
T¸c dông: ë t«m dïng ST ®Ó trÞ bÖnh do trïng hai tÕ bµo Gregarine ký sinh trong ruét mét
sè t«m nu«i vµ bÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp, Pseudomonas sp,
liÒu dïng nh− SD
Sulfamethoxazole
Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-(5-methyl-3-isoxazolyl);
Tªn kh¸c: Sulfamethoxazol; Sulfamethoxazolum
T¸c dông: ng¨n c¶n tæng hîp ARN, AND ë vi khuÈn
Co-Trimoxazol (Bactrim)
Trimoxazol lµ chÊt phèi hîp Sulfonamethoxazol vµ Trimethoprim theo tû lÖ 5/1 cã hiÖu lùc
ng¨n ngõa bÖnh truyÒn nhiÔm.
Bactrim d¹ng bét mµu tr¾ng hoÆc h¬i vµng, khã tan trong n−íc. H¬i tan trong axeton vµ
cån. Trong kh«ng khÝ kh«ng thay ®æi nh−ng dÔ bÞ ¸nh s¸ng lµm ®æi mµu nªn b¶o qu¶n trong
çc chai mµu cã n¾p kÝn. SD hÊp thu vµo trong c¬ thÓ, ç bµi tiÕt chËm nªn dÔ duy tr× nång
®ä hiÖu nghiÖm trong m¸u víi thêi gian dµi 2 - 15 mg/100ml. Do ®ã hiÖu nghiÖm trÞ bÖnh
cao, t¸c dông phô vµ ®éc lùc t−¬ng ®èi nhá. Kh¸ng sinh tæng hîp Sulfonamide vµ
Trimethoprim dïng ®Ó trÞ bÖnh vïng tiÕt liÖu
Kh¸ng sinh vi khuÈn: Sulfadiazine vµ Trimethoprim; Sulfamethoxazole vµ Trimethoprim
Kh¸ng sinh ký sinh ®¬n bµo: Sulfamethoxazole vµ Trimethoprim
¾ KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Bactrim mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus,
Vibrio parahaemolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida, Vibrio sp,
Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)
T¸c dông:
Dïng Bactrim ®Ó trÞ çc bÖnh cña t«m bÞ bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin.
LiÒu dïng:
LiÒu dïng cho t«m ¨n tõ 2-5g/100kg t«m/ngµy (20-50mg/kg t«m/ngµy), dïng liªn tôc trong
6 ngµy, qua ngµy thø 2 gi¶m ®i 1/2.
Thay thÕ kh¸ng sinh cÊm: Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon, Metrodidazole
4.4. Vitamin vµ kho¸ng vi l−îng

Vitamin C.
Tªn kh¸c vµ biÖt d−îc: Acid ascorbic; ascorvit; Cebione; Celaskon; Laroscorbine; Redoxon;
Vitascorbol.
Vitamin C tæng hîp lµ tinh thÓ mµu tr¾ng, dÔ tan trong n−íc, dÔ hÊp thô qua niªm m¹c ruét,
kh«ng tÝch luü trong c¬ thÓ, th¶i trõ qua n−íc tiÓu. Vitamin C rÊt cÇn cho ho¹t ®éng c¬ thÓ,
tham gia vµo qu¸ tr×nh oxy ho¸ khö, cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn acid Folic thµnh acid Folinic.
Tham gia vµo qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ Glucid, ¶nh h−ëng ®Õn sù thÈm thÊu mao m¹ch vµ ®«ng
m¸u.
Vitamin C phßng trÞ bÞ héi chøng ®en mang cña t«m he. LiÒu dïng cho t«m 2 -3 g Vitamin
C/1kg thøc ¨n c¬ b¶n cã thÓ phßng ®−îc bÖnh chÕt ®en cña t«m he.
Kho¸ng vi l−îng
Gåm çc chÊt s¾t (Fe), ®ång (Cu), m¨ng gan (Mn), kÏm (Zn), cobal (Co), natri (Na), kali
(K), Canxi (Ca), manhª (Mg), clo (Cl )… lµ çc chÊt kho¸ng vi l−îng cÇn bæ xung th−êng
xuyªn vµ theo tõng giai ®o¹n cho t«m nu«i. Gióp cho t«m lét x¸c nhanh vµ t¹o vá cøng míi,
kÝch sinh tr−ëng.
HiÖn nay cã nhiÒu c«ng ty cung çc chÊt kho¸ng vi l−îng, cÇn theo liÒu chØ dÉn. VÝ dô:
Mineral sea® lµ kho¸ng tæng hîp ®−îc phèi chÕ theo c«ng nghÖ cao, cã t¸c dông lµm c©n
b»ng çc kho¸ng chÊt trong qu¸ tr×nh nu«i vµ gióp s¨n ch¾c, nhanh lín, s¾c ®Çy ®ñ vµ vá
cøng.
Bïi Quang TÒ 72
4.5. Çc chÕ phÈm sinh häc- probiotic.

Fuller (1989) vµ G. W. Tannock (2002) ®Þnh nghÜa probiotic lµ: “cung cÊp çc chñng vi
khuÈn sèng mµ chóng t¸c ®éng cã lîi cho sù c©n b»ng vi sinh vËt ®−êng ruét cña ®éng vËt”.
ChÕ phÈm sinh häc lµ çc nhãm vi sinh vËt trong m«i tr−êng ao nu«i vµ trong c¬ quan tiªu
hãa cña t«m. Cã nhãm vi khuÈn ho¹t ®éng kh¾p n¬i trong ao vµ cã thÓ c− tró trong ruét, d¹
dµy cña t«m nu«i. Mét sè dßng vi khuÈn ®Ò kh¸ng ®−îc mét sè bÖnh cho t«m nu«i. Vi
khuÈn cã t¸c dông sinh häc lµ ph©n hñy çc chÊt th¶i g©y « nhiÔm trong ao. Mét sè enzyme
gióp cho sù tiªu hãa cña t«m, gi¶m hÖ sè thøc ¨n. KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch hoÆc cung cÊp
kh¸ng thÓ thô ®éng cho t«m lµm t¨ng søc ®Ò kh¸ng.
B¶ng 8: Thµnh phÇn vµ t¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc
Çc loµi vi khuÈn Chøc n¨ng
- Nitrosomonas spp Vi khuÈn tù d−ìng, ph©n hñy ammonia thµnh nitrite
- Nitrobacter spp Vi khuÈn tù d−ìng, ph©n hñy nitrite thµnh nitrate
- Bacillus criculans Vi khuÈn kÞ khÝ kh«ng b¾t buéc, chóng c¹nh tranh
- B. cereus sinh häc, lµm gi¶m sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn g©y
- B. laterosporus bÖnh nh− Vibrio, Aeromonas; ký sinh trïng ®¬n bµo
- B. licheniformis
- B. polymyxa
- B. subtilus
- B. mesentericus
- B. megaterium
- Lactobacillus lacts Vi khuÈn kþ khÝ kh«ng b¾t buéc, chóng tiÕt enzyme
- L. helveticus cã thÓ phÈn hñy çc chÊt h÷u c¬ (®¹m, mì, ®−êng),
- Saccharomyces crevisiae khèng chÕ thùc vËt phï du ph¸t triÓn, æn ®Þnh pH, c¶
- Bacterides sp thiÖn chÊt l−îng m«i tr−êng.
- Cellulomonas sp
- Entrobacter sp
- Rhodopseudomonas
- Marinobacter spp
- Thiobacillus spp
- Bifdobacterium spp
- Enzyme: lipase, protease, amylase KÝch thÝch hÖ tiªu hãa
- Hemi- cellulase, Pecnase
- ChiÕt xuÊt thùc vËt øc chÕ hoÆc tiªu diÖt çc mÇm bªnh, diÖt ç t¹p
- Bªta Glucan KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m
- Kh¸ng thÓ T¹o miÔn dÞch thô ®éng
T¸c dông cña Probiotic:

- C¶i thiÖn chÊt n−íc, æn ®Þnh pH, c©n b»ng hÖ sinh th¸i trong ao.
- Lo¹i çc chÊt th¶i chøa nitrogen trong ao nu«i, nh÷ng chÊt th¶i nµy g©y ®éc cho ®éng vËt
thñy s¶n. Sau ®ã chóng ®−îc chuyÓn hãa thµnh sinh khèi lµm thøc ¨n cho çc ®éng vËt thñy
s¶n.
- Gi¶m çc vi khuÈn g©y bÖnh nh−: Vibrio spp, Aeromonas spp vµ çc lo¹i virus kh¸c nh−
g©y bÖnh MBV, ®èm tr¾ng, ®Çu vµng…
- H¹n chÕ sö dông hãa chÊt vµ kh¸ng sinh cho t«m nu«i.
NhiÒu mïn b· trong ao nu«i sÏ tÝch tô nhiÒu nitrogen, mét sè vi khuÈn gram ©m tiÕt ra chÊt
nhÇy ®Ó lÊy thøc ¨n. Líp chÊt nhÇy ë ®¸y ao ng¨n sù khuyÕch t¸n oxy vµo líp bïn ®¸y. Dã
®ã líp chÊt th¶i ë ®¸y ao kh«ng bÞ ph©n hñy, Probiotic gióp ph©n hñy lµm s¹ch chÊt th¶i ë
®¸y ao, nhãm vi khuÈn nµy ®· lÊn ¸t nhãm vi khuÈn g©y bÖnh nh− Vibrio spp, Aeromonas
spp…Nhãm vi khuÈn cã lîi trong probiotic cã kh¶ n¨ng lo¹i bá chÊt th¶i chøa nitrogen nhê
enzyme ngo¹i bµo do chóng chuyÓn hãa. Cho nªn nhãm vi khuÈn nµy gi¶i phãng enzyme
trong ao cã t¸c dông ®Ò kh¸ng (lµm gi¶m) vi khuÈn, virus g©y bÖnh trong ao. Ngoµi ra nhãm
vi khuÈn cßn lµm gi¶m çc d¹ng ammonia, nitrite vµ nitr¸t.
HiÖn nay trªn thÞ tr−êng cã nhiÒu lo¹i chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i t«m
b¸n th©m canh vµ th©m canh. Nh÷ng s¶n phÈm nµy t−¬ng ®èi ®¾t kh«ng nªn dïng trong çc
h×nh thøc nu«i qu¶ng canh vµ qu¶ng canh c¶i tiÕn.
4.5.1. Çc lo¹i chÕ phÈm vi sinh vËt:

Navet-Biozym, Protexin, Pond-Clear, BRF-2, Aro-zyme®, MIC- Power, Soil- Pro…
- Aro-zyme: lµ chÕ phÈm sinh häc xö lý ®¸y ao cã t¸c dông ph©n hñy nhanh çc chÊt h÷u
c¬ d− thõa tÝch tô ë ®¸y ao, nh»m æ ®Þnh m«i tr−êng n−íc vµ ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn çc
mÇm bÖnh. Sö dông ®Þnh kú 7- 10 ngµy 1 lÇn, liÒu l−îng 100-250g/1.000m2.
- MIC-Power: ph©n hñy nÒn ®¸y, khö mïi h«i thèi. Ph©n hñy vµ hÊp thu khÝ ®éc NH3,
NO2, H2S, c©n b»ng pH, øc chÕ vi khuÈn g©y bÖnh. Sö dông ®Þnh kú 7-10 ngµy 1 lÇn, liÒu
l−îng 200-300g/1.000m2.
- Navet-Biozym: Ph©n hñy nhanh thøc ¨n thõa vµ x¸c b· ®éng, thùc vËt trong ao. T¹o m«i
tr−êng trong s¹ch, t¨ng ®é oxy hßa tan. Gi¶m tèi ®a çc khÝ ®éc h¹i cho ba ba. Ng¨n c¶n sù
ph¸t triÓn vi khuÈn cã h¹i cho ba ba. Sö dông ®Þnh kú 15-20 ngµy 1 lÇn, liÒu l−îng 100-
150g/1.000m2.
- Soi-Pro: xö lý n−íc vµ phôc håi ®¸y ao nu«i ç bÞ « nhiÔm ho¸ chÊt. Ph©n huû nhanh vµ
an toµn çc chÊt chlor h÷u c¬ aliphatic vµ aromatic, vÕt çc chÊt diÖt khuÈn nh− formalin,
BKC tån d− trong ao. Ph©n hñy nhanh çc chÊt ®éc h¹i cho ç: NH3, NO2, H2S. Phôc håi sù
ph¸t triÓn cña vi sinh vËt, sinh vËy phï du trong ao. KÝch thÝch ph¸t triÓn t¶o, gi¶m hµm
l−îng BOD, COD vµ lµm t¨ng hµm l−îng oxy trong ao. Çch sö dông: sau khi c¶i taä ao,
b¬m n−íc vµo 40cm, hoµ 1kg chÕ phÈm víi 20 lÝt n−íc, tÐ ®Òu xuèng ao, sau 5 ngµy b¬m
n−íc ®Çy ao, liÒu dïng 2kg/1ha. §Þnh kú 15 ngµy 1 lÇn cho chÕ phÈm liÒu l−îng 100-
150g/1.000m2.
BRF-2-PP99: phßng chèng vi khuÈn, gi¶m ®é ®ôc cña m«i tr−êng n−íc, gi¶m tæng l−îng
cÆn hoµ tan vµ tæng l−îng cÆn kh«ng hoµ tan.
3.5.2. Men vi sinh

Tæng hîp tõ çc men vi sinh vµ vi khuÈn h÷u Ých, ®Æc biÖt chuyªn bµi tiÕt çc lo¹i kh¸ng
sinh tù nhiªn dïng ®Ó øc chÕ vµ tiªu diÖt çc lo¹i vi khuÈn xÊu g©y bÖnh, khö mïi h«i, lµm
s¹ch n−íc, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m ç.
Çc lo¹i chÕ phÈm: Envi- Bacillus, Compozyme, Bio Nutrin, Aro-Zyme, Enzymax, CA-
100
Envi Bacillus®: Lµ mét chÕ phÈm vi sinh ®Æc biÖt cã t¸c dông ng¨n ngõa vi khuÈn g©y
bÖnh nh− bÖnh ph¸t s¸ng. Thµnh chñ yÕu lµ nhãm vi khuÈn Bacillus subtilis, B.
licheniformis, B. cereus, B. mesentericus, B. megaterium cã sè l−îng trªn 5.1012 khuÈn
l¹c/kg. S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
Enzymax: t¨ng c−êng tiªu hãa, t¹o kh¸ng thÓ vµ b¶o vÖ ®−êng ruét, gióp cho ç lín nhanh,
phßng trÞ bÖnh ®−êng ruét. Sö dông 5-10g thuèc/kg thøc ¨n.
CA-100: hçn hîp men vi sinh tiªu ho¸ vµ vi khuÈn h÷u Ých ®−îc dïng kÌm theo dinh d−ìng
hµng ngµy. CA-100 chèng ®−îc bÖnh do vi khuÈn g©y ra, thay thÕ çc lo¹i thuèc kh¸ng
Bïi Quang TÒ 74
sinh, t¨ng kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng, kÝch thÝch tiªu hãa, t¨ng träng, rót ng¾n thêi gian nu«i, phßng
vµ trÞ çc bÖnh ®−êng ruét vµ nhiÔm trïng cho ç. Cho ç ¨n liªn tôc hµng ngµy 1 lÇn víi 1g
thuèc/1kg thøc ¨n LiÒu dïng 2g thuèc/1kg thøc ¨n cho ¨n ngµy 2 lÇn ®Ó trÞ bÖnh ®−êng
ruét, nhiÔm trïng cho ®Õn khi khái.
4.5.3. ChiÕt xuÊt thùc vËt

Çc th¶o d−îc cã kh¸ng sinh tù nhiªn: tái, sµi ®Êt, nhä nåi… dïng ®Ó øc chÕ vµ tiªu diÖt çc
lo¹i vi khuÈn g©y bÖnh.
Çc th¶o d−îc cã chÊt ho¹t tÝnh g©y chÕt ç: c©y thuèc ç, h¹t thµn m¸t, h¹t chÌ d¹i, kh«
dÇu së… ®Ó diÖt ç t¹p trong ao nu«i t«m.
Çc chÕ phÈm: KN-04-12, VTS1-C, VTS1-T, Saponin, Rotenon, DE-Best 100,…
Thuèc KN-04-12
Lµ s¶n phÈm phèi chÕ cña ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN-04-12 n¨m 1990-1995.
Thµnh phÇn thuèc gåm çc c©y thuèc cã kh¸ng sinh thùc vËt (tái, sµi ®Êt, nhä nåi, cá s÷a,
chã ®Î r¨ng c−a...), vitamin vµ mét sè vi l−îng kh¸c. Thuèc ®−îc nghiÒn thµnh bét, cã mïi
®Æc tr−ng cña c©y thuèc.
- Thuèc cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh nhiÔm khuÈn: xuÊt huyÕt ®èm ®á, thèi mang, viªm ruét
cña nu«i lång bÌ, ao t¨ng s¶n, ç bè mÑ.
- LiÒu dïng: Ç gièng: 4g thuèc /1kg ç/ ngµy; ç thÞt: 2g thuèc /1kg ç /1ngµy
thuèc ®−îc trén víi thøc ¨n tinh nÊu chÝn ®Ó nguéi.
- Phßng bÖnh tr−íc mïa xuÊt hiÖn bÖnh (mïa xu©n, mïa thu) cho ç ¨n 1 ®ît 3 ngµy liªn
tôc. Trong mïa bÖnh cø 30-45 ngµy cho ç ¨n mét ®ît. Ch÷a bÖnh cho ç ¨n 6-10 ngµy liªn
tôc
Thuèc ch÷a bÖnh ç- VTS1-C

ChÕ phÈm lµ s¶n phÈm nghiªn cøu khoa häc §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc: KC-06-20.NN, n¨m
2003-2005.
* T¸c dông: Chuyªn trÞ çc bÖnh, xuÊt huyÕt, thèi mang, ho¹i tö (®èm tr¾ng) néi t¹ng vµ
viªm ruét cña ç nu«i lång bÌ, ç nu«i t¨ng s¶n vµ ç bè mÑ.
* Thµnh phÇn: Chñ yÕu gåm tinh dÇu çc c©y thuèc cã t¸c dông diÖt khuÈn.
* Phßng bÖnh: Tr−íc mïa xuÊt hiÖn bÖnh (mïa xu©n, mïa thu) cho ç ¨n mét ®ît 3 ngµy
liªn tôc. Trong mïa bÖnh, cø 30-45 ngµy cho ¨n mét ®ît.
* Ch÷a bÖnh: Cho ç ¨n liªn tôc tõ 6-10 ngµy.
* Çch dïng: LiÒu dïng 0,1-0,2g/kg ç/ngµy. Trén 100g thuèc víi 20kg thøc ¨n tinh (5g
thuèc/kg thøc ¨n) cho 500-1.000kg ç ¨n/ngµy. Cã thÓ dïng dÇu mùc (10g/kg thøc ¨n) bao
thøc ¨n vµ thuèc.
* B¶o qu¶n: n¬i kh«, m¸t, thêi gian hiÖu lùc 2 n¨m
Thuèc ch÷a bÖnh t«m- VTS1-T

ChÕ phÈm lµ s¶n phÈm nghiªn cøu khoa häc §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc: KC-06-20.NN, n¨m
2003-2005.
* T¸c dông: Chuyªn trÞ çc bÖnh ¨n mßn vá kitin, bÖnh viªm ruét vµ bÖnh ph©n tr¾ng cña
t«m nu«i b¸n th©m canh vµ th©m canh.
* Thµnh phÇn: Chñ yÕu gåm tinh dÇu çc c©y thuèc cã t¸c dông diÖt khuÈn.
* Çch dïng: LiÒu dïng 0,2g/kg t«m/ngµy. Trén 100g thuèc víi 10kg thøc ¨n (10g
thuèc/kg thøc ¨n) cho 500kg t«m ¨n/ngµy. Cã thÓ dïng dÇu mùc (10g/kg thøc ¨n) bao thøc
¨n vµ thuèc.
* Phßng bÖnh: Tõ th¸ng thø 2- th¸ng thø 4, mçi th¸ng cho t«m ¨n mét ®ît 5 ngµy liªn tôc.
* Ch÷a bÖnh: Cho t«m ¨n liªn tôc tõ 6-10 ngµy cho ®Õn khi khái bÖnh.
* B¶o qu¶n: n¬i kh«, m¸t, thêi gian hiÖu lùc 2 n¨m
N¬i s¶n xuÊt: Phßng Sinh häc thùc nghiÖm

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1
§×nh B¶ng - Tõ S¬n - B¾c Ninh
§T: 0241.841934 & 0912016959
Email: buiquangte@sbcglobal.net
4.5.4. Beta 1,3 Glucan

β 1,3-glucan ®−îc t×m thÊy trong ch©n khíp. N¨m 1988, Söderhäll et al ®· x¸c ®Þnh β 1,3-
glucan (βGBP) cã träng l−îng ph©n tö lµ 90 kDa tõ tÕ bµo chÊt cña con gi¸n (Blaberus
craniffer), β 1,3-glucan (βGBP) cña t«m n−íc ngät (Pacifastacus leniusculus) cã träng
l−îng ph©n tö lµ 100 kDa, β 1,3-glucan kÕt tña thµnh líp.
β 1,3-glucan lµ mét chÊt dinh d−ìng ë d¹ng tinh khiÕt cao. CÊu t¹o ph©n tö hãa häc lµ mét
polysaccharide cña nhiÒu ®−êng glucose. Glucose lµ mét ®−êng ®¬n cã n¨ng l−îng nh−
ATP ®−îc ®−îc chøa trong c¬, gan vµ çc m« kh¸c ë d¹ng glycogen (®−êng ®éng vËt). β
1,3-glucan kh¸c víi çc ®−êng kÐp (polysaccharide) chøa n¨ng l−îng b×nh th−êng v× chóng
cã mèi kiªn lÕt gi÷a çc ®−êng ®¬n glucose ë vÞ trÝ ®Æc biÖt lµ β 1,3. Chóng ®−îc thõa nhËn
lµ chÊt an toµn kh«ng g©y ®éc hoÆc g©y t¸c ®éng.
β 1,3-glucan cã t¸c ®éng nh− tÊt c¶ ë ç, chim vµ ®éng vËt cã vó. Khi trén vµ thøc ¨n chóng
cã thÓ ng¨n c¶n ®−îc bÖnh Vibriosis, bÖnh Yersinosis vµ bÖnh viªm ë gi¸p x¸c. Trong thêi
gian qua mét sè bÖnh virus ë t«m nh− bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh Taura g©y cho cho t«m nu«i
chÕt trªn 80%. Khi cho t«m nu«i ¨n thøc ¨n trén thªm β 1,3-glucan th× tû lÖ sèng ®¹t trªn
90%.
Tãm l¹i, β 1,3-glucan lµ mét chÊt an toµn vµ lµ chÊt dinh d−ìng bæ sung hiÖu lùc cao, t¸c
®éng cña nhóng nh− lµ mét chÊt kÝch thÝch miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu. Kh¶ n¨ng kÝch thÝch
sinh häc thÓ hiÖn nh− sau:
• Ho¹t ®éng cña nh÷ng ®¹i thùc bµo ®−îc nhanh chãng kÝch thÝch kh¶ n¨ng thùc bµo
kh«ng ®Æc hiÖu, cho phÐp ®¹i thùc bµo tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh hiÖu cao h¬n, th−êng
xuyªn ng¨n c¶n ®−îc bÖnh.
• Liªn quan ®Õn sù ph©n bµo, nh− tÕ bµo IL-1, IL-2 vµ tÕ bµo kh¸c, khëi ®Çu miÔn dÞch
®−îc thÓ hiÖn ë tÕ bµo T. Sù xuÊt hiÖn çc yÕu tè kÝch thÝch lµm gia t¨ng çc s¶n phÈm cã
®ùc hiÖu.
• Gi¶m bít cholesterol th«ng qua ho¹t ®éng cña tÕ bµo vµ chèng l¹i sù oxy hãa.
Macrogard (T§K-100®)- S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
Thµnh phÇn: bªta 1,3/1,6 Glucan > 98%
C«ng dông: T§K-100® lµ chÊt kÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m, gióp
t«m chèng l¹i çc bÖnh truyÒn nhiÔm, phôc håi nhanh chãng çc m« bÞ ho¹i tö, nh− bÖnh ®á
th©n, ®èm tr¾ng. Lµm t¨ng søc kháe cho t«m bè me vµ t«m gièng, t¨ng tû lÖ sèng.
LiÒu dïng: t¾m nång ®é 200 ppm (200 ml/m3) thêi gian 30 phót cho t«m bè mÑ; t¾m nång
®é 50-80ppm (50-80ml/m3) thêi gian 1-2giê cho t«m gièng tr−íc khi th¶. VËn chuyÓn t«m
gièng cho thªm T§K-100, nång ®é 500ppm (500ml/m3). Phun (ng©m) vµo bÓ 30-50ppm
(30-50ml/m3) −¬ng Êu trïng t«m. Trén vµo thøc ¨n cho t«m gièng, liÒu l−îng 1ml/kg thøc
¨n viªn.
4.5.5. Kh¸ng thÓ

C¬ thÓ ®éng vËt bËc thÊp nh− t«m Ýt cã kh¶ n¨ng tù c¬ thÓ sinh ®¸p øng miÔn dÞch, cho nªn
t¹o ra miÔn dÞch thô ®éng do nhËn ®−îc kh¸ng thÓ hoÆc lympho bµo tõ mét c¬ thÓ kh¸c ®·
cã miÔn dÞch chuyÓn qua. MiÔn dÞch thô ®éng ®−îc h×nh thµnh dùa vµo sù cã mÆt cña kh¸ng
thÓ ®Æc hiÖu (®¬n dßng hoÆc ®a dßng) ®−îc hÊp thô vµo m¸u hoÆc qua ®−êng tiªu hãa vµ
Bïi Quang TÒ 76
lµm bÊt ho¹t t¸c nh©n g©y bÖnh. Chñ ®éng t¹o miÔn dÞch thô ®éng ë t«m só lµ cung cÊp cho
t«m lo¹i kh¸ng thÓ ®a dßng ®Æc hiÖu chèng l¹i çc t¸c nh©n virus g©y bÖnh. Trªn c¬ së sö
dông kü thuËt nu«i cÊy tÕ bµo in vitro. Thu nhËn nguån virus tù nhiªn, t¸ch chiÕt vµ ph©n
lËp virus, nh©n qua tÕ bµo nuèi cÊy in vitro. Sö dông virus nh©n qua tÕ bµo lµm kh¸ng
nguyªn g©y t¹o kh¸ng thÓ ë ®éng vËt. Thu nhËn kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu, t¹o chÕ phÈm øc chÕ
virus.
Kh¸ng thÓ ®¬n dßng: dïng kh¸ng nguyªn lµ mét dßng virus
Kh¸ng thÓ ®a dßng: dïng nguån kh¸ng nguyªn nhiÒu dßng virus kh¸c nhau.
4.6. C©y thuèc th¶o méc ViÖt Nam:
4.6.1. C©y së (Camellia sasanqua Thumb)

Tªn kh¸c: trµ mai, trµ mai hoa, c©y dÇu chÌ
Tªn khoa häc: Camellia sasanqua Thumb. [Thea sasanqua (Thumb.) Nois], thuéc hä chÌ
(Theaceae)
C©y së lµ mét c©y nhá, cao chõng 5-7m. L¸ kh«ng rông, hÇu nh− kh«ng cuèng, h×nh m¸c
thu«n hay h×nh trøng thu«n dµi, ®Çu nhän, phÝa cuèng h¬i hÑp l¹i, phiÕn l¸ dai, nh½n mÐp cã
r¨ng c−a, dµi 3-6cm, réng 1,5-3cm. Hoa mäc ë n¸ch hay ë ngän, tô tõ 1-4 çi, mµu tr¾ng,
®−êng kÝnh 3,5cm. Qu¶ nang, ®−êng kÝnh 2,5-3cm, h¬i cã l«ng ®Ønh, trßn hay h¬i nhän,
thµnh dµy, cã 3 ng¨n, më däc theo ng¨n cã 1-3 h¹t cã vá ngoµi cøng, l¸ mÇm dµy, chøa
nhiÒu dÇu. Së ®−îc trång nhiÒu ë Phó Thä, Hoµ B×nh, çc tØnh Ninh B×nh, B¾c Giang, Tuyªn
Quang, L¹ng S¬n, Cao B»ng, Thanh Ho¸, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ së ®Òu mäc tù nhiªn. Së
ph©n bè ë Trung quèc, NhËt B¶n, Ên §é, MiÕn §iÖn.
H¹t së Ðp lÊy dÇu së (dÇu chÌ) lµm thùc phÈm hoÆc lµm xµ phßng. Kh« së trong cã chøa
nhiÒu saponozit lµm thuèc trõ s©u, duèc ç. F Guichard vµ Bïi §×nh Sang ®· chiÕt ®−îc
28% saponozit tõ kh« së.
Trung Quèc cã c©y cïng gièng víi së vµ loµi kh¸c gäi lµ c©y du trµ (hay trµ d¹i ?) tªn khoa
häc Camellia oleosa (Lour Rehd.) hay Thea oleosa Lour, Camellia drupifera Lour. Trong
kh« h¹t du trµ Ðp dÇu cã chøa Saponin.
Hîp chÊt Saponozit chiÕt tõ kh« së, kh« h¹t chÌ d¹i, dïng ®Ó diÖt khuÈn, diÖt ç t¹p.
HiÖn nay trªn thÞ tr−êng cã nhiÒu c¬ s¶n xuÊt Saponin, nªn khi dïng xem h−íng dÉn cña
nhµ s¶n xuÊt, th−êng liÒu dïng 15g/m3 n−íc.
4.6.2. C©y sßi (Sapium sebiferum (L) Roxb) H×nh 1

Tªn kh¸c: « c÷u, « thô qu¶, « du, th¸c tö thô, méc tö thô, cöu tù thñ.
Tªn khoa häc: Sapium sebiferum(L) Roxb. Hä thÇu dÇu Euphorbiaceae
C©y sßi cao cã nhùa , ra hoa mïa hÌ vµ qu¶ chÝn vµo mïa thu. Sßi th©n mµu x¸m, l¸ mäc so
le, cuèng l¸ dµi 3 - 7 cm, phiÕn l¸ h×nh qu¶ tr¸m dµi 3 - 9 cm, l¸ nhän, hai mÆt ®Òu mµu
xanh, hoa mäc thµnh b«ng ë kÏ l¸ dµi 5 -10 cm. Qu¶ h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 12 mm, chÝn
mµu ®en tÝa, cã 3 ng¨n, mçi ng¨n 1 h¹t, trong h¹t cã dÇu.
Ph©n bè : C©y sßi mäc hoang kh¾p n¬i, thÝch n¬i Èm, cã ¸nh n¾ng mÆt trêi, ë n−íc ta c©y sßi
ph©n bè réng r·i ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng nhÊt lµ ë çc tØnh miÒn Trung vµ miÒn B¾c,
Mét sè n¬i nh©n d©n lÊy c©y sßi ®Ó nhuém v¶i vµ t¬ lôa. ë n−íc ngoµi trång c©y sßi lÊy h¹t
Ðp dÇu, trong rÔ th©n c©y sßi cã nhiÒu chÊt vitamin, acid h÷u c¬, tanin, chÊt bÐo.
ChÊt Pholoraxetophenol 2- 4 dimethyl ete cã kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn. Trong m«i tr−êng toan
tÝnh ph©n gi¶i, m«i tr−êng cã v«i sèng t¨ng t¸c dông. Dïng l¸ sßi trÞ bÖnh thèi r÷a mang,
bÖnh tr¸ng ®Çu cña ç.
Ph−¬ng ph¸p dïng:

§Ó phßng bÖnh lÊy cµnh bã thµnh bã nhá cho xuèng ao.
§Ó trÞ bÖnh cÇn bãn xuèng ao víi nång ®é 6,0 ppm (6,0 gram cµnh l¸ sßi ph¬i kh«/m3 n−íc)
Th−êng dïng 1 kg cµnh l¸ sßi kh« (hoÆc 4 kg t−¬i) ng©m vµo 20 kg v«i sèng 2% trong mét
®ªm, sau ®ã ®un s«i 10 phót, pH trªn 12 råi bãn xuèng n−íc.
4.6.3. Tái (Allium sativum L.) H×nh 2

Tªn khoa häc: Allium sativum L
Hä hµnh tái: Liliaceae
Thµnh phÇn kh¸ng khuÈn chñ yÕu cña tái lµ: chÊt alixin (C6H10OS2), alixin lµ mét hîp chÊt
sulphu cã t¸c dông diÖt khuÈn m¹nh, phæ diÖt khuÈn réng víi nhiÒu lo¹i vi khuÈn nh−:
th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn, lþ, t¶, trùc khuÈn, b¹ch hÇu, vi khuÈn g©y thèi r÷a.
Trong tái t−¬i kh«ng cã chÊt alixin mµ nã cã chÊt aliin lµ mét acid amin d−íi t¸c dông cña
men alinaza cã trong cñ tái ®Ó t¹o thµnh alixin.
men alinaza
2 CH2 - CH - CH2 - CH2 -CH- COOH CH3 - CO - COOH + 2NH3
Aliin NH2 H2O acid pyruvic amoniac
+ CH2 = CH - CH2 - S - S - CH2 - CH = CH2

O
alixin
ChÊt alixin tinh khiÕt lµ mét chÊt dÇu kh«ng mµu, tan trong cån, trong benzen, trong ete;
alixin cho vµo dung dÞch n−íc dÔ bÞ thuû ph©n lµm mÊt tÝnh æn ®Þnh, ®é thuû ph©n 2 -5%.
cã mïi h«i cña tái.ChÊt alixin ®Ó nhiÖt ®é m¸t ë trong phßng sau 2 ngµy kh«ng cßn t¸c
dông, gÆp m«i tr−êng kiÒm còng biÕn chÊt nh−ng trong m«i tr−êng acid yÕu kh«ng bÞ ¶nh
h−ëng. Cñ tái nghiÒn bét kh« , b¶o qu¶n l©u. Nång ®é alixin trong dung dÞch tõ 1: 50 000
®Õn 1: 125 000 cã kh¶ n¨ng øc chÕ sinh tr−ëng nhiÒu vi khuÈn. ChÊt alixin kh«ng bÞ para
amino benzoic acid lµm ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông nh− sulphamid
Kh¶ n¨ng diÖt trïng cña alixin do oxy nguyªn tö, alixin rÊt dÔ kÕt hîp víi 1 acid amin cã
gèc SH lµ Cystein cña tÕ bµo vi khuÈn ®Ó t¹o thµnh hîp chÊt lµm vi khuÈn hÕt kh¶ n¨ng
sinh s¶n, dÉn ®Õn øc chÕ. oxy nguyªn tö trong alixin còng dÏ t¸ch ra lµm mÊt t¸c dông
kh¸ng khuÈn cña alixin.
Dïng tái trÞ bÖnh viªm ruét cña ç do vi trïng g©y ra mçi ngµy dïng 50 gram cñ tái nghiÒn
n¸t cho 10 kg khèi l−îng ç ¨n liªn tôc 6 ngµy. Tái phßng trÞ bÖnh ®−êng ruét cña t«m nu«i
(bÖnh ph©n tr¾ng, ¨n mßn vá kitin…), dïng 10-15g tái t−¬i/kg thøc ¨n t«m/ngµy, nghiÒn n¸t
hßa víi n−íc võa ®ñ trén ®Òu víi thøc ¨n, mçi th¸ng cho ¨n mét ®ît 5 ngµy liªn tôc.
N¨m 1993, Bé m«n bÖnh t«m ç viÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I phèi hîp víi phßng
d−îc liÖu - ViÖn sinh th¸i tµi nguyªn sinh vËt, ®· dïng bét tái kh« phèi chÕ víi mét sè c©y
thuèc: cá nhä nåi, sµi ®Êt, chã ®Î r¨ng c−a, cá s÷a.... thµnh thuèc ( Ký hiÖu KN-04-12) ch÷a
bÖnh ®èm ®á, xuÊt huyÕt, viªm ruét, thèi mang,... (xem môc thuèc KN - 04-12). KÕt qu¶
thuèc ®· phßng ®−îc bÖnh trªn 90%.
KÕt qu¶ thö t¸c dông cña çc cao t¸ch chiÕt th¶o d−îc Tái ®Òu cã t¸c dông (mÉn c¶m) víi c¶
6 loµi vi khuÈn (Vibrio parahaemolyticus, V. harveyi, V. alginolyticus, Aeromonas
Bïi Quang TÒ 78
hydrophila, Edwardsiella tarda vµ Hafnia alvei) g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ lî mÆn (Bïi
Quang TÒ, 2006).
Tái t¸ch chiÕt thµnh cao dÇu phèi chÕ thµnh thuèc ch÷a bÖnh t«m ç (xem môc thuèc VTS1-
C vµ VTS1-T), cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt, ho¹i tö néi t¹ng (bÖnh ®èm tr¾ng) do
vi khuÈn cho Ç Tra nu«i. KÕt qu¶ sö dông chÕ phÈm phèi chÕ tõ ho¹t chÊt t¸ch chiÕt cña
tái vµ sµi ®Êt (VTS1-T) cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp
cho t«m nu«i.
4.6.4. C©y cá s÷a l¸ nhá: Euphorbia thymifolia Buron H×nh 3

Tªn khoa häc: Euphorbia thymifolia Buron
Hä thÇu dÇu: Euphorbiaceae
C©y cá s÷a l¸ nhá lµ c©y cá nhá gÇy mäc lµ lµ trªn mÆt ®Êt, th©n cµnh tÝm ®á, l¸ mäc ®èi
h×nh bÇu dôc hay thon dµi (7mm x 4mm). Côm hoa mäc ë kÏ l¸, qu¶ nang cã l«ng, h¹t nh½n
dµi 0,7 mm cã 4 gèc. BÊm vµo th©n c©y ch¶y mñ nhùa tr¾ng.
Thµnh phÇn ho¸ häc: trong th©n vµ l¸ cã Cosmosiin - C21 H20O10 chõng 0,037 % trong rÔ
c©y cã Taracerol (C30H50O) toµn th©n c©y cá s÷a cã ancaloit. Theo Copacdinxki , 1947 chÊt
nhùa mñ cña c©y cá s÷a g©y xät niªm m¹c vµ ®éc víi ç, víi chuét. Dung dÞch cá s÷a 1: 20
- 1: 40 cã t¸c dông øc chÕ sù sinh s¶n cña lo¹i vi khuÈn g©y bÖnh lþ. Dïng c©y cá s÷a ®Ó trÞ
bÖnh cho ç:
Theo tµi liÖu n−íc ngoµi c©y cá s÷a cã phæ kh¸ng khuÈn réng l¹i cßn cã t¸c dông ng−ng
m¸u trung hoµ ®éc tè. Dïng toµn th©n c©y ®Ó trÞ bÖnh viªm ruét, bÖnh thèi r÷a mang cña ç
do vi khuÈn g©y ra
LiÒu dïng: 50 gram c©y cá s÷a kh« hoÆc 200 gram c©y ®−îc gi· thµnh bét + 20 gram muèi
cho 10 kg träng l−îng ç ¨n trong 1 ngµy, ¨n liªn tôc trong 3 ngµy.
Bét kh« ®· ®−îc phèi chÕ thµnh thuèc KN -04-12 (xem môc thuèc KN -04-12).
4.6.5. C©y xuyªn t©m liªn: Andrographus panicullata (Burmif.f) H×nh 4.

Tªn kh¸c: c©y cång céng, lam kh¸i liªn, khæ ®¶m kh¶o.
Tªn khoa häc: Andrographus panicullata (Burmif.f)
Hä « r«: Acanthaceae.
C©y nhá mäc th¼ng cao 0,3-0,8 m, cã nhiÒu ®èt, nhiÒu cµnh, l¸ mäc ®èi, cuèng l¸ ng¾n,
phiÕn l¸ h×nh m¸c hay h×nh bÇu dôc thu«n dµi, hai ®Çu nhän, mÆt nh½n (dµi 3-12 cm x réng
1-3 cm) hoa mµu tr¾ng ®iÓm hång thµnh chïm ë n¸ch hay ®Çu cµnh thµnh chuû. Qu¶ dµi 15
mm x réng 3,5 mm h×nh trô thu«n dµi. C©y xuyªn t©m liªn ph©n bè nhiÒu ë çc tØnh phÝa
B¸c n−íc ta.
T¸c dông cña c©y xuyªn t©m liªn: Thanh nhiÖt, gi¶i ®éc, tiªu thñng, øc chÕ vi khuÈn t¨ng
c−êng hiÖn t−îng thùc bµo cña tÕ bµo b¹ch cÇu.
Dïng trÞ bÖnh viªm ruét cho ç tr¾m. Dïng toµn c©y xuyªn t©m liªn kh« 1 kg hay 1,5 kg
c©y t−¬i cho 50 kg ç ¨n mét lÇn trong ngµy ¨n liªn tôc 5-7 ngµy.
4.6.6. C©y sµi ®Êt (Weledia calendulacea (L). Less) H×nh 5

Tªn kh¸c: Hóng tr¸m, ngæ nói, cóc nh¸p, cóc gi¸p, hoa móc.
Tªn khoa häc: Weledia calendulacea (L). Less.
Thuéc hä cóc Asteraceae
Sµi ®Êt lµ mét lo¹i cá sèng dai, mäc lan bß, chç th©n mäc lan tíi ®©u rÔ mäc tíi ®ã, n¬i ®Êt
tèt cã thÓ cao tíi 0,5m. Th©n mµu xanh cã l«ng tr¾ng cøng nhá, l¸ gÇn nh− kh«ng cuèng,
mäc ®èi h×nh bÇu dôc thon dµi, 2 ®Çu nhän, côm hoa h×nh ®Çu, cuèng côm hoa dµi v−ît çc
nhµnh l¸. Hoa mµu vµng t−¬i. C©y sµi ®Êt mäc hoang ë nhiÒu tØnh phÝa b¾c.
Trong c©y sµi ®Êt cã tinh dÇu, nhiÒu muu«Ý v« c¬ ®Æc biÖt cã chÊt lacton gäi lµ
Wedelolacton. C«ng thøc ho¸ häc: C16H10O7 víi tû lÖ 0,05%. CÊu t¹o ho¸ häc cña - C«ng
dông sµi ®Êt dïng cho ng−êi ®Ó trÞ viªm tÊy ngoµi da, ë khíp x−¬ng, s−ng b¾p chuèi, lë loÐt,
môn nhät
§· thö nghiÖm trªn vi khuÈn Aeromonas hydrophyla g©y bÖnh nhiÔm trïng xuÊt huyÕt ®èm
®á ë ç tr¾m cá nu«i lång, , ®−êng kÝnh vßng mÉn c¶m cña vi khuÈn víi dÞch chiÕt sµi ®Êt lµ
11-20mm (ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I, 1992). KÕt qu¶ thö t¸c dông cña çc cao
t¸ch chiÕt th¶o d−îc Sµi ®Êt ®Òu cã t¸c dông (mÉn c¶m) víi c¶ 6 loµi vi khuÈn (Vibrio
parahaemolyticus, V. harveyi, V. alginolyticus, Aeromonas hydrophila, Edwardsiella tarda
vµ Hafnia alvei) g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ lî mÆn (Bïi Quang TÒ, 2006).
HiÖn nay c©y sµi ®Êt ph¬i kh« nghiÒn thµnh bét phèi chÕ thµnh thuèc KN-04-12 (xem môc
thuèc KN - 04-12) phèi chÕ thµnh thuèc ch÷a bÖnh ç. Tái t¸ch chiÕt thµnh cao dÇu phèi
chÕ thµnh thuèc ch÷a bÖnh t«m ç (xem môc thuèc VTS1-C vµ VTS1-T), cã t¸c dông phßng
trÞ bÖnh xuÊt huyÕt, ho¹i tö néi t¹ng (bÖnh ®èm tr¾ng) do vi khuÈn cho Ç Tra nu«i. KÕt qu¶
sö dông chÕ phÈm phèi chÕ tõ ho¹t chÊt t¸ch chiÕt cña tái vµ sµi ®Êt (VTS1-T) cã t¸c dông
phßng trÞ bÖnh ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp cho t«m nu«i (xem môc thuèc
VTS1-C vµ VTS1-T).
Dïng t−¬i: 3,5-5,0kg gi· lÊy n−íc trén víi thøc ¨n cho 100kg ç /ngµy, trong 7 ngµy liªn
tôc.
4.6.7. Cá nhä nåi (Eclipta alba Hassk) - H×nh 6

Tªn kh¸c: C©y cá mùc, h¹n liªn th¶o
Tªn khoa häc: Eclipta alba Hassk, thuéc hä cóc: Asteraceae
Cá nhä nåi lµ mét lo¹i cá mäc th¼ng ®øng cã thÓ cao tíi 80cm, th©n cã l«ng cøng, l¸ mäc
®èi cã l«ng ë 2 mÆt, dµi 2-8cm, réng 5-15mm. Côm hoa h×nh ®Çu mµu tr¾ng ë kÏ l¸ hoÆc
®Çu cµnh. Mäc hoang kh¾p n¬i ë n−íc ta. Trong cá nhä nåi cã mét tinh dÇu, tanin, chÊt
®¾ng, caroten vµ chÊt ancaloit gäi lµ ecliptin (cã tµi liÖu gäi chÊt ancaloit ®ã lµ nicotin.
Trong cá nhä nåi còng chiÕt xuÊt ®−îc Wedelolacton lµ mét cumarin lacton, c«ng thøc nh−
Wedelolacton ë c©y sµi ®Êt. Ngoµi ra cßn t¸ch ®−îc mét chÊt Demetylwedelolacton vµ mét
flavonozit ch−a x¸c ®Þnh.
Cá nhä nåi cã t¸c dông cÇm m¸u, kh«ng g©y t¨ng huyÕt ¸p, kh«ng lµm d·n m¹ch ë ng−êi.
§èi víi ç dïng cá nhä nåi phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt, viªm ruét ®¹t kÕt qu¶ tèt.
KÕt qu¶ thö t¸c dông cña çc cao t¸ch chiÕt th¶o d−îc cao nhä nåi cã t¸c dông víi 3 vi
khuÈn (V. harveyi, V. alginolyticus vµ A. hydrophila) (Bïi Quang TÒ, 2006).
Bét cá nhä nåi ph¬i kh« nghiÒn bét lµ mét trong thµnh phÇn cña thuèc KN-04-12.
4.6.8. Chã ®Î r¨ng c−a (Phyllanthus urinaria L) - H×nh 7

Tªn kh¸c: DiÖp h¹ ch©u, DiÖp hoÌ th¸i, L·o nha ch©u, Prak phó (tiÕng Campuchia)
Tªn khoa häc: Phyllanthus urinaria L. Hä thÇu dÇu: Euphorbiaceae
C©y chã ®Î r¨ng c−a lµ mét lo¹i cá mäc hµng n¨m, cao th−êng 30cm, th©n gÇn nh− nh½n,
mäc th¼ng ®øng mang cµnh, th−êng cã mµu ®á. L¸ mäc so le, l−ìng bé tr«ng nh− l¸ kÐp,
Bïi Quang TÒ 80
phiÕn l¸ thu«n, dµi 5-15mm, réng 2-5mm, ®Çu nhän hay h¬i tï, mÐp nguyªn thuû nh− h¬i
cã r¨ng c−a rÊt nhá, mÆt d−íi mµu xanh l¬, kh«ng cuèng. Hoa mäc ë kÏ l¸, nhá, mµu ®á
n©u, ®¬n tÝnh, hoa ®ùc, hoa çi cïng gèc, ®ùc ë ®Çu cµnh, çi ë d−íi. Hoa kh«ng cuèng
hoÆc cã cuèng rÊt ng¾n. C©y chã ®Î r¨ng c−a mäc hoang kh¾p n¬i ë n−íc ta.
Trong chã ®Î r¨ng c−a cã çc chÊt Phyllanthin, c«ng thøc: C24H34O6; Hypophyllanthin, c«ng
thøc C24H30O7; Niranthin, c«ng thøc: C24H32O7; Nirtetralin, c«ng thøc C24H30O7; Phylteralin,
c«ng thøc C24H34O6.
Chã ®Î r¨ng c−a cã t¸c dông kh¸ng sinh ch÷a ®inh r©u, môn nhät, sèt, ®au m¾t, r¾n c¾n,...ë
ng−êi. §· thö t¸c dông kh¸ng sinh ®èi víi vi khuÈn Aeromonas hydrophyla, Edwasdsiella
tarda g©y bÖnh ho¹i tö ë ç trª, vßng kh¸ng khuÈn 11-20mm (Bé m«n bÖnh ç ViÖn Nghiªn
cøu nu«i trång thuû s¶n I,1993. LiÒu dïng cho ç xem c©y sµi ®Êt, nhä nåi, bét kh« còng ®·
®−îc phèi chÕ thµnh thuèc KN - 04- 12.
4.6.9. C©y xoan (Melia azedarach L) - H×nh 8.

Tªn khoa häc: Melia azedarach L.
Hä xoan: Meliaceae .
Tªn kh¸c: c©y sÇu ®«ng, sÇu ®©u, c©y xoan tr¾ng, c©y xuyªn luyÖn, c©y dèc hiªn.
Trong c©y xoan cã vá rÔ, vá th©n, vá cµnh nh−ng tèt nhÊt lµ vá rÔ, c©y xoan cao 10-15 m
th−êng ng−êi ta thu ho¹ch. Trong thùc tÕ cã c©y cao ®Õn 30 m, vá th©n xï x× nhiÒu chç låi
lâm cã nhiÒu khÝa däc. Xoan mäc nhiÒu trong çc rõng c©y, mäc ë ven ®−êng, trong çc
v−êng c©y ë miÒn nói, trung du ®Õn ®ång b»ng, c©y xoan ph©n bè nhiÒu ë çc tØnh phÝa b¾c
n−íc ta. ë trong th©n, vá, rÔ cña c©y xoan cã mét Ancaloit cã vÞ ®¾ng lµ toosendamin
C3OH38O11. Cã t¸c dông diÖt mét sè ký sinh trïng. Trong l¸ cã mét ancoloit lµ Paraisin
trong qu¶ cã mét ancaloit lµ azaridin.
§Ó phßng trÞ bÖnh cho ç th−êng dïng cµnh l¸ xoan bãn lãt xuèng ao víi sè l−îng 0,3
kg/m3 tr−íc khi th¶ ç vµo −¬ng 3 ngµy cã thÓ phßng vµ trÞ ký sinh trïng thuéc ngµnh
nguyªn sinh ®éng vËt nh− trichodina, Cryptobia, ký sinh trªn ç h−¬ng, ç gièng. Bãn 0,4 -
0,5 kg/m3 trÞ bÖnh Lernaosis.
4.6.10. C©y cau (Areca catechu L)

Tªn kh¸c: c©y t©n lang, binh lang
Tªn khoa häc: Areca catechu L
Hä cau dõa: Arecaceae
Cã hai lo¹i cau
- Cau rõng: (S¬n binh lang): Areca laoensis L. H¹t nhá, nhän, ch¾c h¬n. Cau rõng ph©n bè ë
nhiÒu vïng Thanh ho¸, NghÖ An, hµ TÜnh.
- Cau nhµ: Gia binh lang.
Thµnh phÇn ho¸ häc trong h¹t cau cã tanin lóc non chõng 70% lóc chÝn cßn 15 - 20%.
NgoµI ra cßn chÊt mì, ®−êng, muèi v« c¬. Ho¹t chÊt chÝnh trong h¹t cau lµ 4 Ancaloit:
Arecolin (C8H13NO2), Arecaidin (C7H11NO2), Guracin (C6HgNO2), Guvacolin (C7H11NO2).
Trong h¹t cau Arecolin chiÕm 0,1 - 0,5 % oxy nguyªn tö oxy ho¸ protein cña tÕ bµo ký sinh
trïng lµm tª liÖt thÇn kinh cña giun, s¸n, tª liÖt c¶ c¬ tr¬n nªn giun s¸n kh«ng b¸m ®−îc
vµo thµnh ruét dÔ bÞ ®Èy ra ngoµi.
Dïng h¹t cau tÈy giun trßn (Spinitectus clariasi) ký sinh trong ruét ç trª theo Bïi Quang
TÒ, 1985. LiÒu dïng: 4g h¹t cau/1kg ç/ ngµy. ¡n liªn tôc trong 3 ngµy.
TrÞ bÖnh s¸n d©y: Bothriocephalus gowkongensis ký sinh trong ruét ç tr¾m cá
(Ctepharyngodon idellus). LiÒu dïng: 1 g h¹t cau/2kg thøc ¨n cho ¨n liªn tôc trong 7 ngµy.
4.6.11. H¹t bÝ ng«

BÝ ng«: Cucurbita pepo L
BÝ rî: Cucurbita moschata Duch.
Hä bÝ: Cucurbitaceae.
Thµnh phÇn ho¸ häc ch−a ®−îc kh¼ng ®Þnh, cã t¸c gi¶ cho ho¹t chÊt cã t¸c dông lµ mét
heterozit gäi lµ peponozit, lµ chÊt nhùa chøa trong mÇm (nh©n) vµ vá lôa. H¹t bÝ ng« lµm tª
liÖt khóc gi÷a c¬ thÓ giun s¸n nªn dïng chung víi h¹t cau th× tèt, v× h¹t cau t¸c dông lÖ ®èt
®Çu vµ ®èt ch−a thµnh thôc.
H¹t bÝ ng« dïng trÞ giun, s¸n d©y cho ç. LiÒu dïng: h¹t bÝ ng« nghiÒn bét trén víi çm cho
ç ¨n theo tû lÖ 1: 2 cho ¨n liªn tôc 3 ngµy.
4.6.12. C©y keo giËu (Leucaena glauca Benth) - H×nh 9.

Tªn kh¸c: C©y bå kÕt d¹i, c©y muång, c©y t¸o nh©n.
Tªn khoa häc: Leucaena glauca Benth.
Tªn hä: Trinh n÷ - Mimosaceae.
C©y nhì kh«ng cã gai, cao ®é 2 - 4 m hoÆc h¬n, l¸ hai lÇn kÐp l«ng chim, cã cuèng chung
dµi 12 - 20 cm, ë phÝa d−íi ph×nh lªn vµ cã mét h¹ch ë d−íi ®«i cuèng phô dÇu tiªn. Trªn
cuèng cã l«ng ng¾n n»m r¹p xuèng. Lµ chÐt tõ 11 - 18 ®«i, gÇn nh− kh«ng cã cuèng, h×nh
liÒm, nhá ë ®Çu, dµi tõ 10 - 15 mm, réng 3 - 4mm. Hoa tr¾ng nhiÒu, hîp thµnh h×nh cÇu cã
cuèng. Quae gi¸p dµi 13 - 14 cm, réng 15 mm, mµu n©u, ®Çu cã mét má nhän cøng. H¹t cã
kho¶ng tõ 15 - 20 h¹t, h¹t dÑp chØ h¬i phång lªn, s¾p nghiªng trong qu¶, dµi 7 mm, réng 4
mm, ph»ng nh½n, mµu n©u nh¹t, h×nh bÇu dôc, h¬i lÑm ë phÝa d−íi.
H¹t keo kh«ng chøa tinh bét, chøa 12 - 14% chÊt nhµy vµ chÊt ®−êng, 4,5% tro, 21%
protein, 5,5% chÊt bÐo vµ chÊt leuxenola (cßn gäi lµ leuxinin hay mimosin) mét chÊt ®·
tæng hîp ®−îc, cã tÝnh chÊt amino phenolic (Mascre, 1937 vµ Roger - Johnson J.L, 1949).
C«ng thøc ho¸ häc: C8H10O4N2. Leuxinin tan trong n−íc, trong cån etylic vµ metylic, gÇn
nh− kh«ng tan trong dung m«i h÷u c¬, cã tÝnh ®éc.
C«ng dông h¹t keo dïng lµm thuèc tÈy giun ë ng−êi. Theo bïi Quang TÒ, 1984 ®· thÝ
nghiÖm tÈy giun cho ç trª ®en, liÒu l−îng 2 g bét h¹t keo kh«/ 1kg ç/ngµy vµ cho ¨n 3
ngµy liªn tôc, kÕt qu¶ tÈy ®−îc giun tronng ruét vµ d¹ dµy ç trª.
4.6.13. D©y thuèc ç (Derris spp) - H×nh 10.

Tªn kh¸c: D©y duèc ç, dµy mËt, dµy cã, dµy çt, lÇu tÝn, Tubaroot (Anh), Derris(Ph¸p).
Tªn khoa häc: Derris elliptica Benth, Derris tonkinensis Gagnep.
Hä çnh b−ím: Falaceae
D©y thuèc ç lµ mét lo¹i d©y leo khoÎ, th©n dµi 7-10m, l¸ kÐp gÇn 9-13 l¸ chÐt, mäc so le,
dµi 25-35cm, l¸ chÐt lóc ®Çu máng sau da dµy, h×nh m¸c ®Çu nhän, phÝa d−íi trßn. Hoa nhá
tr¾ng hoÆc hång. Qu¶ lo¹i c¶ ®Ëu, dÑt dµi 4-8cm. C©y mäc hoang d¹i ë Indonexia,
Malayxia, Ên §é, ViÖt Nam. Cã thÓ trång b»ng d©m cµnh.
- D©y thuèc ç cã chÊt ho¹t kÝch chÝnh lµ Rotenon( hay Tubotoxin; Derris). Rotenon lµ
nh÷ng tinh thÓ h×nh l¨ng trô, kh«ng mµu. CÊu t¹o ho¸ häc cña Rotenon D,C,A lµ nh©n
Isoflavon.
D©y thuèc ç lµ nh÷ng c©y cho rÔ dïng ®¸nh b¶ ç. Çc chÊt ho¹t tÝnh chØ ®éc víi ®éng vËt
m¸u l¹nh, kh«ng ®éc víi ng−êi, rÊt ®éc víi ç. NghiÒn rÔ d©y thuèc ç víi n−íc víi liÒu
luîng 1ppm lµm ç bÞ say, nÕu liÒu cao h¬n lµm ç chÕt. RÔ d©y thuèc ç kh«ng ®éc víi
gi¸p x¸c.
Bïi Quang TÒ 82
ë n−íc ta dïng rÔ d©y thuèc ç ®Ó diÖt ç t¹p trong khi tÈy dän ao −¬ng nu«i t«m gièng,
t«m th−¬ng phÈm. §Ëp dËp rÔ d©y thuèc ç ng©m cho ra chÊt nhùa tr¾ng, ®Ó n−íc trong ao
s©u 15-20cm, tÐ n−íc ng©m rÔ d©y thuèc ç, sau 5-10 phót ç t¹p næi lªn chÕt. LiÒu l−îng
dïng th−êng 3-5kg rÔ/ 1000m2 n−íc
4.6.14. Bå hßn (Sapindus mukorossii Gaertn )- H×nh 11.

Tªn kh¸c:Bßn hßn, Vß ho¹n thô, Lai patt, Savonnier (Ph¸p)
Tªn khoa häc: Sapindus mukorossii Gaertn, hä bå hßn: Sapindaceae
Bå hßn c©y cao to cã thÓ ®¹t tíi 20-30m, l¸ kÐp l«ng chim gåm 4-5 ®«i, l¸ chÐt gÇn ®èi
nhau. PhiÕn l¸ chÐt nguyªn nh½n. Hoa mäc thµnh chuú ë ®Çu cµnh. §µi 5, hµng 5, nhÞ 8.
Qu¶ gåm 3 qu¶ h¹ch nh−ng 2 tiªu gi¶m ®i chØ cßn 1, h×nh trßn. Vá qu¶ mµu vµng n©u, h¹t
da nh¨n nheo, trong chøa mét h¹t mµu ®en, h×nh cÇu. C©y ®−îc trång kh¾p miÒn B¾c ViÖt
Nam
- Thµnh phÇn ho¸ häc ch−a nghiªn cøu.
- C«ng dông t−¬ng tù nh− d©y thuèc ç, liÒu dïng 0,5-1kg h¹t/ 1000m2 n−íc.
4.6.15. Thµn m¸t (Milletia ichthyochtona Drake)- H×nh 12.

Tªn kh¸c: M¸c b¸t, hét m¸t, duèc ç, th¨n mót.
Tªn khoa häc: Milletia ichthyochtona Drake, hä çnh b−ím Fabaceae
Thµn m¸t lµ c©y to, cao chõng 5-10m cã l¸ kÐp 1 lÇn chim l«ng lÎ, sím rông l¸ non dµi
12cm, cuèng chung dµi 7-8cm gÇy, cuèng l¸ chÐt dµi 3-4cm, l¸ chÐt 5-6cm, réng 15-25cm.
Hoa tr¾ng mäc thµnh chïm, th−êng mäc tr−íc l¸ lµm cm), réng 2-3cm, tõ 1/3 phÝa tr−íc
hÑp l¹i tr«ng gièng con dao m· tÊu l−ìi réng, trong chøa mét h¹t h×nh ®Üa mµu vµng nh¹t
n©u, ®−êng kÝnh 20mm. C©y mäc hoang d· ë çc tØnh T©y B¾c, Hoµ B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ
An, B¾c Th¸i.
Trong h¹t thµn m¸t cã chøa 38-40% dÇu, cã chøa çc chÊt ®éc ®èi víi ç nh− Rotenon,
Sapotoxin, chÊt g«m vµ albumin. C«ng dông t−¬ng tù d©y thuèc ç, liÒu dïng 0,5-1,0kg
h¹t/1000m2
H×nh 1: Sßi- Sapium sebiferum H×nh 2: Tái- Allium sativum

H×nh 3: Cá s÷a l¸ nhá- Euphorbia thymifolia. H×nh 4: Xuyªn t©m liªn-

Andrographis paniculata
H×nh 5: Sµi ®Êt- Weledia calendulacea. H×nh 6: Cá nhä nåi- Elista alba
H×nh 7: Chã ®Î r¨ng c−a- Phyllanthus urinaria. H×nh 8: C©y xoan- Melia azedarach.
Bïi Quang TÒ 84
H×nh 9: C©y keo giËu- Leucaena glauca. H×nh 10: D©y thuèc ç- Derris elliptica
H×nh 11: C©y bß hßn- Sapindus mukorossii H×nh 12- Thµn m¸t: Millectia
ichthyochtona
Bảng 9: Danh mục hóa chất, kháng sinh cấm sử dụng trong sản xuất, kinh doanh thủy
sản (Ban hành kèm theo Quyết định số 07/2005/QĐ-BTS ngày 24 tháng 2 năm 2005 của
Bộ trưởng Bộ Thủy sản)
TT Tên hoá chất, kháng sinh Đối tượng áp dụng

1 Aristolochia spp và các chế phẩm từ chúng
2 Chloramphenicol
3 Chloroform Thức ăn, thuốc thú y, hoá
4 Chlorpromazine chất, chất xử lý môi trường,
5 Colchicine chất tẩy rửa khử trùng, chất
6 Dapsone bảo quản, kem bôi da tay
7 Dimetridazole trong tất cả các khâu sản
8 Metronidazole xuất giống, nuôi trồng động
9 Nitrofuran (bao gồm cả Furazolidone) thực vật dưới nước và
10 Ronidazole lưỡng cư, dịch vụ nghề cá
11 Green Malachite (Xanh Malachite) và bảo quản, chế biến.
12 Ipronidazole
13 Các Nitroimidazole khác
14 Clenbuterol
15 Diethylstibestrol (DES)
16 Glycopeptides
17 Trichlorfon (Dipterex)
Bảng 10: Bổ sung danh mục kháng sinh nhóm Fluoronoquinones cấm sử dụng trong
sản xuất, kinh doanh thủy sản (Ban hành kèm theo Quyết định số 26/2005/QĐ-BTS
ngày 18/8/2005 của Bộ trưởng Bộ Thủy sản)
TT Tên hóa chất, kháng sinh Đối tượng áp dụng

1 Danofloxacin Thức ăn, thuốc thú y,
2 Difloxacin hóa chất, chất xử lý
3 Enrofloxacin môi trường, chất tẩy rửa
4 Ciprofloxacin khử trùng, chất
5 Sarafloxacin bảo quản, kem bôi da
6 Flumequine tay trong tất cả các khâu
7 Norfloxacin sản xuất giống, nuôi
8 Ofloxacin trồng động thực vật
dưới nước và lưỡng cư,
9 Enoxacin
dịch vụ nghề cá và bảo
10 Lomefloxacin
quản, chế biến.
11 Sparfloxacin
Bïi Quang TÒ 86
Bảng 10: Danh mục hóa chất, kháng sinh hạn chế sử dụng trong sản xuất, kinh doanh
thủy sản (Ban hành kèm theo Quyết định số 07/2005/QĐ-BTS ngày 24 tháng 2 năm 2005
của Bộ trưởng Bộ Thủy sản)
TT Tên hoá chất, kháng sinh Dư lượng tối Mục đích Thời gian dừng thuốc
đa (ppb)* sử dụng trước khi thu hoạch
làm thực phẩm
1 Amoxicillin 50
2 Ampicillin 50
3 Benzylpenicillin 50
4 Cloxacillin 300
5 Dicloxacillin 300
6 Oxacillin 300
7 Danofloxacin 100 Cơ sở SXKD phải có
8 Difloxacin 300 Dùng làm đủ bằng chứng khoa
9 Enrofloxacin 100 nguyên liệu học và thực tiễn về thời
10 Ciprofloxacin 100 sản xuất gian thải loại dư lượng
11 Oxolinic Acid 100 thuốc thú y thuốc trong động, thực
12 Sarafloxacin 30 cho đông, vật dưới nước và lưỡng
thực vật cư xuống dưới mức
13 Flumepuine 600
thủy sản và giới hạn cho phép cho
14 Colistin 150
lưỡng cư từng đối tượng nuôi và
15 Cypermethrim 50
phải ghi thời gian
16 Deltamethrin 10
ngừng sử dụng thuốc
17 Diflubenzuron 1000 trước khi thu hoạch
18 Teflubenzuron 500 trên nhãn sản phẩm
19 Emamectin 100
20 Erythromycine 200
21 Tilmicosin 50
22 Tylosin 100
23 Florfenicol 1000
34 Lincomycine 100
25 Neomycine 500
26 Paromomycin 500
27 Spectinomycin 300
28 Chlortetracycline 100
29 Oxytetracycline 100
30 Tetracycline 100
31 Sulfonamide (các loại) 100
32 Trimethoprim 50
33 Ormetoprim 50
34 Tricaine methanesulfonate 15-330
* Tính trong động, thực vật dưới nước, lưỡng cư và sản phẩm động, thực vật dưới nước,
lưỡng cư
Tμi liÖu tham kh¶o

Bïi Quang TÒ vµ Vò ThÞ T¸m, 1994 Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp ë t«m ç ®ång b»ng s«ng
Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. NXB N«ng nghiÖp TP Hå ChÝ Minh.
Bïi Quang TÒ, 1998. Gi¸o tr×nh bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n. NXB N«ng nghiªp.,Hµ
Néi,1998. 192 trang.
Bïi Quang TÒ, 2001. Ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ë ®ång b»ng s«ng Cöu
Long vµ gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng. LuËn v¨n tiÕn sü sinh häc.
Bïi Quang TÒ, 2001. BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Tæ chøc Aus. AID xuÊt
b¶n. 100 trang.
Bïi Quang TÒ, 2002. BÖnh cña ç tr¾m cá vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Nhµ xuÊt b¶n N«ng
nghiÖp, Hµ Néi, 2002. 240 trang.
Bïi Quang TÒ, 2003. BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Nhµ xuÊt b¶n N«ng
nghiÖp, Hµ Néi. 200 trang.
§ç TÊt Lîi, 1991. Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam, NXB KHKT - Hµ Néi
§ç ThÞ Hoµ, 1996. Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só (Penaeus monodon
Fabricius, 1978) nu«i ë khu vùc Nam Trung Bé. LuËn v¨n PTS khoa häc n«ng nghiÖp.
Geoge Post, 1993 .Texbook of fish health by T. F. H publications, Inc. Ltd.
Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn V¨n Thµnh, 1992. ChÈn ®o¸n vµ phßng trÞ mét sè bÖnh
t«m ç. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp - Hµ Néi
Jadwiga Grabd, 1991. Marine Fish Parasitology. Copyright C by PWN - Polish Scientific
publishers - Warszawei, 1991
Kabata.Z, 1985. Parasites and diseases of fish culture in Tropics. Published by Taylor and
Francis London. Philadenphia
Leong Tak Seng, 1994. Parasites and diseases of cultured marine finfish in South East
Asia. Printed by: Percetakan Guan.
Lightner.D.V, 1996.A Handbook of shirmp pathology and diagnostic procedures for
diseases of cultured Penaeid shirmp. Published by: the world Aquaculture Society.
Moller. H and Anders. K, 1983. "Diseases of parasites of Marine Fishes". Moler Verlag,
Kiel.
NghÖ §¹t Th− vµ V−¬ng KiÕn Quèc, 1999. Sinh häc vµ bÖnh cña ç tr¾m cá, NXB khoa
häc B¾c Kinh, Trung Quèc, tiÕng Trung
Reichenbach H. - Klinke, 1965. The principal Diseases of kower vertebrates: Book II
Diseases of amphibia and book III: Diseases of Reptiles. Copyright C 1965 by Academic
Press inc. (London) Ltd.
Rheinheimer G, 1985. Vi sinh vËt çc nguån n−íc. NXB khoa häc kü thuËt - Hµ Néi.
Saogii Li, 1990. Tæng quan vÒ sö dông c©y thuèc phßng vµ trÞ bÖnh cho ç ë Trung Quèc.
TTNC thñy s¶n n−íc ngät-ViÖn Hµn L©m khoa häc NghÒ ç Trung Quèc (tiÕng Trung).
Së nghiªn cøu thuû s¶n Hå B¾c, 1975. Sæ tay phßng trÞ bÖnh ç. Nhµ xuÊt b¶n KHKT
Trung Quèc. (TiÕng Trung Quèc).
Бayep O. H., B. A. Мyccлиyc, Ю. A. Cтpeлкoв (1981), Бoлeзни пpyдoвыx pыб,
Издaтeльcтвo “Лeкaя пищeвaя пpoмышлeниocть”, Мocквa
Дoгeль B. A. (1962), Oбщaя Пapaзитoлoгия, Издaтeльcтвo Лeнингpaдcкoгo
Унивepcитeтa.
Хa Kи (1968), Пapaзитoфayнa нeкomopыx npecнoвoдныx pыб Ceвepнoгo Bъeтнaм и
мepы бopьбы вaжнeйшuмu ux зaбoлeвaнuямu, Диccepтaция нa coиcкaниe yчёнoй
cтeпeни кaдидaтa биoлoгичecкиx нayкa, Зоолгичеcкий инcтитут Акадeмии Наук-
CCCP, Лeнингpaд.
Шyльмaн S. S. (1966), Mикcocпopидии фayны CCCP, Издaтeльcтвo “Hayкa”,
Мocквa- Лeнингpaд.
88 Bïi Quang TÒ
PhÇn 2
BÖnh truyÒn nhiÔm cña

®éng vËt thñy s¶n
N¨m 2006
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 89
Ch−¬ng 4
BÖnh virus
§Æc tÝnh chung cña virus:
- KÝch th−íc virus v« cïng nhá bÐ, tõ hµng chôc ®Õn hµng tr¨m nm, virus cã d¹ng h×nh cÇu,
h×nh khèi cã nhiÒu c¹nh g©y bÖnh chñ yÕu ng−êi vµ ®éng vËt: Cóm, quai bÞ, b¹ch cÇu, ®Ëu
mïa, Reovirus (ç tr¾m cá), kÝch th−íc 15-350 nm. Virus d¹ng h×nh que g©y bÖnh ë thùc
vËt (®èm thuèc l¸, ®èm khoai t©y), ë ç g©y bÖnh viªm bãng h¬i ç chÐp, ®èm ®á ç chÐp
ch©u ¢u, nhiÔm khuÈn huyÕt ç håi...kÝch thøoc 15-250 nm. Cuèi cïng lµ d¹ng tinh trïng lµ
d¹ng ®Æc tr−ng cho virus ký sinh trong tÕ bµo vi khuÈn vµ ®−îc gäi lµ trùc khuÈn thÓ
(Bacterphage vµ phage) kÝch th−íc 10-225 nm.
Kh«ng cã cÊu t¹o tÕ bµo Virus cÊu t¹o rÊt ®¬n gi¶n vá lµ protein vµ nh©n lµ acid nucleic.
Vá cã nhiÒu capsomer (mçi capsomer gåm nhiÒu ph©n tö protein) nhiÒu capsomer liªn kÕt
gäi lµ capside. Capside cÊu tróc xo¾n, cÊu tróc phøc t¹p.
Thµnh phÇn ho¸ häc rÊt ®¬n gi¶n, tÊt c¶ virus ®Òu lµ Nucleoproteit cã cÊu t¹o chñ yÕu lµ
protein vµ acid nucleic. Virus ®−îc chia lµm 2 lo¹i: Virus chøa ADN vµ virus chøa ARN.
Virus g©y bÖnh cho thùc vËt ®Òu chØ chøa ARN cßn virus g©y bÖnh cho ng−êi vµ ®éng vËt
th× hoÆc chøa ADN hoÆc chøa ARN.
Virus kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n trong m«i tr−êng dinh d−ìng tæng hîp, ph¶i nu«i
cÊy chóng trªn çc tæ chøc tÕ bµo sèng.
Virus ký sinh néi bµo b¾t buéc.
Mét sè virus ®éng vËt vµ thùc vËt cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh tinh thÓ. Tinh thÓ lµ tr¹ng th¸i
kh«ng thay ®æi cña virus trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. ChØ cã virus n»m ë tr¹ng th¸i tÜnh
t¹i (gäi lµ virion) míi cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh tinh thÓ. Virus ®ang ë thêi kú ph¸t triÓn, sinh
tr−ëng kh«ng t¹o thµnh tinh thÓ.
Ph©n lo¹i virus g©y bÖnh cho ng−êi vµ ®éng vËt thuû s¶n.
HiÖn nay ng−êi ta c¨n cø vµo mét sè kho¸ ph©n lo¹i, c¨n cø vµo sù liªn quan ho¸ häc cña
líp, dùa trªn tÝnh chÊt cña acid nucleic cã acid Dezoxiribonucleic (ADN) hoÆc acid
Ribonucleic (ARN) cña nh©n. Ng−êi ta ®· chia virus thµnh 2 nhãm lín: mét nhãm virus
chøa ADN gäi t¾t lµ virus - ADN vµ mét nhãm chøa ARN gäi t¾t lµ virus - ARN. G©y bÖnh
ë ®éng vËt thuû s¶n cã c¶ 2 nhãm virus ADN vµ nhãm virus ARN. Theo Ken Wolf, 1988 ®·
tæng kÕt nghiªn cøu 59 virus vµ bÖnh virus ë ç cña thÕ giíi, trong ®ã: nu«i cÊy thµnh c«ng
virus tõ 23 bÖnh cña ç. Theo D.Lightner tæng kÕt ®Õn n¨m 1996 thÕ giíi ®· nghiªn cøu 15
bÖnh virus ë t«m he Penaeus. Ngoµi ra cßn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu bÖnh virus cña cua,
nhuyÔn thÓ...
B¶ng 11: tæng hîp 1 sè bÖnh virus chñ yÕu cña ®éng vËt thuû s¶n. Nhãm virus ADN cã 5
hä: Herpesviridae, Iridpviridae, Parvoviridae, Baculoviridae, Nimaviridae gåm 17 bÖnh
virus. Nhãm virus ARN cã 6 hä: Reoviridae, Birnaviridae, Rhabdoviridae, Picornaviridae,
Togaviridae, Nodaviridae, Coronaviridae gåm 14 bÖnh.
90 Bïi Quang TÒ
B¶ng 11: Danh môc nh÷ng bÖnh virus chñ yÕu ë ®éng vËt thuû s¶n
S Virus g©y bÖnh

T Tªn bÖnh Tªn gièng loµi Acid kÝch th−íc
T nh©n (nm)
(1) (2) (3) (4) (5)
1.Hä Herpesviridae
1 BÖnh virus ç trª s«ng Herpesvirus 175-200
(CCVD-Chamel catfish virus Disease) ictaluris ADN
2 BÖnh Herpesvirus ç håi Herpesvirus ADN 150
salmonis
3 BÖnh Herpesvirus ç håi (OMV Herpesvirus ADN 220-240
Oncorhynchus masou virus) oncorhynchus
4 BÖnh Herpesvirus ç chÐp Herpesvirus cyprini ADN
5 BÖnh virus d¹ng Herpes cña cua xanh Virus d¹ng Herpes ADN
(Herpes like virus Disease-HLV)
2. Hä Iridoviridae
6 BÖnh tÕ bµo Lympho cña ç v−îc Iridovirus ADN 130-330
7 BÖnh Iridovirus ç song Iridovirus ADN 150-170
8 BÖnh Iridovirus t«m: Iridovirus ADN 136
IRDO-Shrimp Iridovirus
9 BÖnh virus diÒm cña hÇu Th¸i B×nh
D−¬ng (Oyster verlar virus Disease- Iridovirus ADN
OVVD)
3. Hä Parviviridae
10 BÖnh ho¹i tö c¬ quan t¹o m¸u vµ d−íi
vá cña t«m Parvovirus ADN 22
(IHHN-Infectious Hypodermal and
Hematopoietic necrosis)
11 BÖnh Parvovirus gan tuþ t«m Parvovirus ADN 22-24
(HPV-Hepatopancreatic Parvovirus)
12 BÖnh virus hÖ b¹ch huyÕt cña t«m Virus d¹ng Parvo ADN 25-30
(LPV-Lymphoidal parvo like virus)
4. Hä Baculoviridae
13 BÖnh Baculovirus ë t«m he Baculovirus penaei 55-75x300
(BP-Baculovirus penaei) cã thÓ Èn (Occlusion ADN
body)
14 BÖnh ho¹i tö tuyÕn ruét gi÷a cña t«m
(BMN-Baculoviral Midgut gland Baculovirus type C ADN 75x300
necrosis) kh«ng cã thÓ Èn
15 BÖnh Baculovirus ë t«m só Baculovirus type A
(MBV- Monodon Baculovirus) cã thÓ Èn ADN 75 x 300
16 BÖnh hång cÇu nhiÔm Baculovirus
(PHRV-Hemocyte-infecting non Virus d¹ng Baculo ADN 90 x 640
occluded Baculovirus)
5. Hä Nimaviridae
17 BÖnh virus ®èm tr¾ng cña gi¸p x¸c Whispovirus
(WSSV-White spot syndrome Virus) kh«ng cã thÓ Èn ADN 120 x 275
TiÕp theo b¶ng 4

(1) (2) (3) (4) (5)
6. Hä Reoviridae
18 BÖnh xuÊt huyÕt do Reovirus ë ç
tr¾m cá (GCRV-Grass carp Reovirus) Reovirus ARN 60 - 70
19 BÖnh virus d¹ng REO ë t«m he Virus d¹ng Reo
(REO-RLV Reo-like-virus) REO III vµ REO IV ARN 50 - 70
7. Hä Birnaviridae
20 BÖnh ho¹i tö gan ë ç Birnavirus ARN 55 - 75
(IPN-Infectiuos pancreatic necrosis)
8. Hä Rhabdoviridae
21 BÖnh ho¹i tö c¬ quan t¹o m¸u cña ç
(IHN- Infectious Hematopoietic
Necrosis) Rhabdovirus ARN 70 x 170
22 BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp 60 - 90 x
(Spring viremia of carp-SVC) Rhabdovirus carpio ARN 90-180
23 BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç
(Viral hemorrhagic septicemia-VHS) Novirhabdovirus ARN 60 x 177
24 BÖnh Rhabdovirus ë t«m he
(Rhabdovirus of penaeid shrimp-RPS) Rhabdovirus ARN 70-125
25 BÖnh virus d¹ng Rhabdovirus ë cua Virus d¹ng Rhabdo ARN
xanh hoÆc Virus d¹ng Reo
26 Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë ç Rhabdovirus ARN
(Epizootic Ulcerative Syndrome-EUS) Birnavirrus ARN 80 x 120
9. Hä Coronaviridae
27 BÖnh ®Çu vµng ë t«m só Gièng thuéc hä ARN 44 x 173
(Yellow head virus-YHV) Coronaviridae
10. Hä Picornaviridae
28 Héi chøng bÖnh Virus Taura Picornavirus ARN 30 - 32
(Taura Syndrone Virus TSV)
29 BÖnh virus d¹ng Picorna ë cua xanh Virus d¹ng Picorna ARN
(Picorna like virus disease)
11. Hä Togaviridae
30 BÖnh t¹o kh«ng bµo hÖ b¹ch huyÕt
cña t«m (Lymphoid organ Virus d¹ng Tago ARN 30 – 50
vacuolization virus- LOVV)
12. Hä Nodaviridae
31 G©y bÖnh ho¹i tö thÇn kinh (Viral Betanodavirus ARN 26-32
Nervous Necrosis- VNN) ë ç song
nu«i lång biÓn
1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp

BÖnh cã nhiÒu tªn gäi: bÖnh phï cña bÖnh ç chÐp, bÖnh ®èm ®á ç chÐp, bÖnh viªm bãng
h¬i ç chÐp (Swim bladder inflammiation SBI), bÖnh virus mïa xu©n (Spring virus disease).
Theo Fijan vµ CTV, 1971 gäi lµ bÖnh virus mïa xu©n hä ç chÐp (Spring Veremia of carp-
SVC) do hä ®· ph©n lËp ®−îc mét lo¹i virus: Rhabodovirus tõ ç chÐp bÞ bÖnh ®èm ®á
(Infectious dropsy of carp-IDC).
92 Bïi Quang TÒ
1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh:
BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp, tõ l©u çc ao nu«i ç chÐp ë Ch©u ¢u ®· bÞ bÖnh nµy.
Hofer (1904) ®· m« t¶ vµ ®Æt tªn bÖnh xuÊt huyÕt do vi khuÈn. Bauer vµ Fakto-novich 1969
vÉn ®ång ý quan ®iÓm bÖnh xuÊt huyÕt ë ç chÐp lµ vi khuÈn, bÖnh ®èm ®á (xuÊt huyÕt) lÇn
®Çu tiªn ®−îc quan t©m ë Liªn X« cò tõ n¨m 1915; Otte, 1963 vµ nhiÒu nhµ khoa häc kh¸c
còng ®ång ý víi quan ®iÓm trªn. Schaperclaus lÇn ®Çu tiªn m« t¶ bÖnh xuÊt huyÕt n¨m
1930. ë §øc Schaperclaus, 1979 vÉn thõa nhËn bÖnh ®èm ®á m« t¶ tõ n¨m 1927.
BÖnh xuÊt huyÕt ë ç chÐp lµ bÖnh vi khuÈn ®· ®−îc ®iÒu tra vµ øng dông phßng trÞ bÖnh ë
vïng T©y ¢u. Vi khuÈn ®−îc ph¸t hiÖn lµ nhãm Gram ©m tõ çc ®ît dÞch bÖnh, nh−ng
phßng trÞ b»ng kh¸ng sinh kh«ng ®¹t kÕt qu¶ cao. Do ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng ph¶i lµ vi
khuÈn hoÆc Ýt nhÊt nã còng lµ lo¹i vi khuÈn ®Æc biÖt lu«n lu«n cã mÆt ë çc ®ît dÞch bÖnh
xuÊt huyÕt (®èm ®á). Tõ quan ®iÓm ®ã mét sè nhµ khoa häc ë
§«ng ¢u vµ Nga ®· ®iÒu tra nghiªn cøu vµ cho r»ng bÖnh
xuÊt huyÕt (®èm ®á) cã t¸c nh©n g©y bÖnh lµ virus vµ ®iÒu tra
sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vµ sù kÕt hîp gi÷a 2 t¸c nh©n
virus vµ vi khuÈn.
Tõ 2 d¹ng bÖnh xuÊt huyÕt cÊp tÝnh ®iÓn h×nh vµ d¹ng bÖnh
m·n tÝnh lë loÐt. Fijan vµ CTV, 1971 ®· ph©n lËp ®−îc t¸c
nh©n g©y bÖnh lµ virus Rhabdovirus carpio. TiÕp theo lµ hµng
lo¹t çc nhµ khoa häc Ch©u ¢u, Mü, NhËt vµ ®i s©u nghiªn
cøu t¸c nh©n g©y bÖnh xuÊt huyÕt (bÖnh virus mïa xu©n) ë ç
chÐp vµ nhiÒu loµi ç trong hä ç chÐp; ç mÌ tr¾ng.
H×nh 13: Rhabdovirus
R. carpio, cÊu tróc acid nh©n lµ ARN vµ líp vá lµ protein carpio (¶nh KHV§T).
(Gupta vµ Roy, 1980, 1981; Kiuchi vµ Roy, 1984; Roy, 1981;
Roy vµ CTV, 1984) h×nh que mét ®Çu trßn nh− viªn ®¹n, chiÒu dµi 90-180nm, réng 60-
90nm, nã cã 450 líp mµng, tr¹ng th¸i xèp kÝch th−íc 200nm nh−ng th−êng gi÷ líp mµng
100nm (h×nh 13). ViÖc chÈn ®o¸n b»ng kh¸ng huyÕt thanh ®· x¸c ®Þnh ®−îc Rhabodovirus
ë nhiÒu ç kh¸c nhau. Thei Hill vµ CTV, 1975 ®· thõa nhËn virus g©y bÖnh viªm bãng h¬i
ç chÐp ®Òu lµ virus g©y bÖnh xuÊt huyÕt ë ç chÐp.
1.2 DÊu hiÖu bÖnh lý:
- Tr¹ng th¸i: DÊu hiÖu ®Çu tiªn ç ng¹t thë, b¬i ë tÇng mÆt, ç chÕt ch×m ë tÇng ®¸y, ç mÊt
th¨ng b»ng b¬i kh«ng ®Þnh h−íng (bÖnh viªm bãng h¬i)
- DÊu hiÖu bªn ngoµi: mang vµ da xuÊt huyÕt cã thÓ ë c¶ m¾t. Da cã mµu tèi, nh÷ng chç
viªm cã nhiÒu chÊt nhÇy, m¾t låi nhÑ, mang nhît nh¹t, çc t¬ mang dÝnh kÕt l¹i. M¸u lo·ng
ch¶y ra tõ hËu m«n.
- Néi t¹ng; Bông ch−íng to (h×nh 14A), trong xoang bông xuÊt huyÕt cã dÊu hiÖu tÝch n−íc
(phï), bãng h¬i xuÊt huyÕt vµ teo dÇn mét ng¨n (xem h×nh 14 B,C,D), l¸ l¸ch s−ng to, tim,
gan, thËn, ruét xuÊt huyÕt, xoang bông cã chøa nhiÒu dÞch nhên.
1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh:
BÖnh chñ yÕu gÆp ë ç chÐp, chóng g©y bÖnh tõ ç gièng ®Õn ç thÞt. N¨m 1978-1979 xuÊt
hiÖn bÖnh viªm bãng h¬i ë ç chÐp Hung bè mÑ cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I
vµ g©y chÕt nhiÒu. Ngoµi ra ®· ph©n lËp ®−îc virus R. carpio tõ ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa, ç diÕc
(Shchelkunov vµ CTV, 1984), ç nheo h−¬ng (Silurus glanis) ®· nhiÒu bÖnh tû lÖ chÕt h¬n
90% (Fijan vµ CTV, 1984). BÖnh xuÊt hiÖn ë Ch©u ¢u, Liªn X« cò, B¾c Mü, Trung Quèc,
ViÖt nam.
C
Ó
B D
H×nh 14: A- ç chÐp bÞ bÖnh viªm bãng h¬i, c¬ thÓ chuyÓn mµu ®en (mÉu thu t¹i ViÖn
NCNTTS I, 4/2006- theo Bïi Quang TÒ); B- thÞt ç chÐp xuÊt huyÕt (ç chÐp A bãc da),
ng¨n sau bãng h¬i cã hiÖn t−îng teo l¹i (Î); C, D- bãng h¬i ç bÞ teo 1 ng¨n (mÉu thu B¾c
Ninh, 1996)
1.4. ChÈn ®o¸n:

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ bÖnh th−êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n vµ mïa thu. BÖnh
ph¸t rÊt nhanh (bÖnh cÊp tÝnh), tû lÖ chÕt cao. Khi ph©n lËp kh«ng cã vi khuÈn vµ cã çc dÊu
hiÖu bÖnh bªn ngoµi th× x¸c ®Þnh dÔ dµng lµ virus.
NÕu cã ®iÒu kiÖn th× chÈn ®o¸n b»ng kh¸ng huyÕt thanh, nu«i cÊy virus...
1.5. Phßng bÖnh:

Cã mét vµi biÖn ph¸p phßng bÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp (SVC), mçi biÖn ph¸p ®Òu
cã giíi h¹n, nh−ng phæ biÕn lµ do sù hiÓu biÕt ch−a ®Çy ®ñ vÒ nguån gèc cña virus vµ ®Æc
®iÓm qu¶n lý khi nu«i ç. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p virus häc ch−a ®−îc nghiªn cøu s©u vÒ bÖnh
xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp. Dï sao kh¸ng thÓ trung tÝnh còng ®−îc x¸c ®Þnh trong huyÕt
thanh cña ç bè mÑ lµ ®iÓm ®¸ng chó ý v× nh÷ng kh¸ng thÓ trung tÝnh lµ ®Æc tr−ng ç ch−a
nhiÔm virus hoÆc nhiÔm bÖnh chËm h¬n. Khi nu«i ç chÐp ë s«ng, suèi lµ n¬i cã nhiÒu ç tù
nhiªn (hoang d¹i) cã thÓ bÖnh virus dÔ xuÊt hiÖn. Mét biÖn ph¸p sinh häc c¬ b¶n ®Ó phßng
bÖnh lµ nhiÖt ®é b»ng çch nu«i ç ë nhiÖt ®é cao h¬n 200C. V× nh÷ng dÊu hiÖu thay ®æi
mïa vô lµ ®Æc tr−ng giíi h¹n cña bÖnh ph¸t triÓn (bÖnh virus mïa xu©n). Do ®ã khi phßng
bÖnh cho ç, chóng ta cã thÓ nu«i ç ë nh÷ng vïng n−íc Êm v× t¸c nh©n g©y bÖnh Ýt xuÊt
hiÖn.
BiÖn ph¸p phßng bÖnh b»ng çch chän gièng nh÷ng ç cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh xuÊt huyÕt
do virus cã thÓ ¸p dông ®ùoc, nh−ng thùc hiÖn biÖn ph¸p nµy kh«ng ®¹i trµ ®−îc. Tõ n¨m
1962 Liªn X« cò ®· cã ch−¬ng tr×nh chän gièng ç chÐp cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh xuÊt
huyÕt do virus ®· x¸c nhËn r»ng tû lÖ sèng khi nu«i ç chÐp gi÷a ç cã søc ®Ò kh¸ng víi
bÖnh vµ ç dÔ m¾c bÖnh chªnh nhau kho¶ng 30% (Kirpichnikov vµ Faktorovich, 1972;
Kirpichnikov vµ CTV, 1972). ë V−¬ng quèc Anh ®· t×m ®−îc dßng ç chÐp nu«i néi ®Þa cã
94 Bïi Quang TÒ
søc ®Ò kh¸ng h¬n ç chÐp hoang d¹i. Tû lÖ chÕt cña ç chÐp hoang d¹i lµ 60-90% trong khi
®ã ç chÐp nu«i (nhµ) tû lÖ chÕt kh«ng ®¸ng kÓ (Hill, 1977).
Qua thùc tÕ viÖc ch÷a vµ phßng bÖnh ®èi víi bÊt kú mét bÖnh virus ë ç th× biÖn ph¸p phßng
b»ng ho¸ chÊt kh«ng cho kÕt qu¶ cao (gÇn nh− kh«ng cã t¸c dông). BiÖn ph¸p phßng bÖnh
b»ng miÔn dÞch cã thÓ cho kÕt qu¶ tèt h¬n vµ ®· thùc hiÖn cho bÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç
chÐp. Sù ph¸t triÓn ngµy cµng m¹nh vÒ biÖn ph¸p phßng bÖnh b»ng miÔn dÞch cho ng−êi vµ
®éng vËt nh−ng ®èi víi ç nã còng bÞ giíi h¹n nh− kh¶ n¨ng miÔn dÞch theo tuæi cña ç vµ
nhiÖt ®é (cao h¬n 200C) thuËn lîi cho ph¶n øng miÔn dÞch cña ç. Nh−ng vacxin xÐt vÒ mÆt
kinh tÕ ch−a ®¸p øng cho nghÒ nu«i ç nh− gi¸ thµnh cao. Trong ao nu«i ç gièng khã thùc
hiÖn ®−îc phßng bÖnh b»ng vacxin.
¸p dông theo ph−¬ng ph¸p phßng chung.
2. Bệnh do herpesvirus cá chép- Koi herpesvirus Disease- KHV

Herpesvirus koi là mộ bệnh virus truyền nhiễm cao cho cá, có thể là nguyên nhân gây bệnh
và tỷ chết ác liệt ở cá chép (Cyprinus carpio) (Hedrick et al., 2000; OATA, 2001). Cá chép
được nuôi làm thực phẩm và một số cá chép nuôi làm cảnh đề nhiễm bệnh KHV. Báo cáo
đầu tiên bệnh xuất hiện ở Israel, năm 1998. Từ đó đến nay bệnh xảy ra ở Mỹ, châu Âu và
châu Á (Hedrick et al., 2000; OATA, 2001; Anonymous, 2003).
2.1. Tác nhân gây bệnh

Virus có nhân axit nucleic là AND thuộc họ Herpesviridae, như giống Herpesvirus (Ronen
et al., 2003), (Waltzek et al., 2004). Những loài cá thuộc họ cá chép như cá vàng
(Carassius auratus) và cá trắm cỏ (Ctenopharyngodon idella) dường như không bị ảnh
hưởng bởi bệnh KHV (OATA, 2001).
2.2. Dấu hiệu bệnh lý:

Đầu tiên có thể là một vài tổn thường trên mang và tỷ lệ chết cao. Một số trường hợp vi
khuẩn và KST là tác nhân thứ hai có thể làm cho virus nhiễm đầu tiên nguy hiểm hơn.
Trạng thái cá nhiễm bệnh thường gần tầng mặt, bơi lờ đờ và có thể bị sốc do ngạt thở và
bơi không định hướng.
Dấu hiệu bệnh ngoài của bệnh KHV có thể thấy mang có vết chấm lốm đốm màu đỏ và
màu trắng (hình 15, 16) (giống như bệnh vi khuẩn dạng sợi), mang chảy máu, mắt trũng, da
có đám bạc màu hoặc phồng rộp. Lấy nhớt mang kiểm tra dưới kính hiển vi thường gặp số
lượng lớn vi khuẩn và KST khác nhau (Hedrick et al., 2000; OATA, 2001; Goodwin,
2003).
Dấu hiệu bên trong của bệnh KHV không có gì đặc biệt, nhưng chúng có thể là các cơ quan
bắm chặt vào xoang cơ thể và xuất hiện các chấm lốm đốm (Hedrick et al., 2000; Goodwin,
2003).
Tỷ lệ chết mãnh liệt xảy ra rất nhanh trong quần đàn nhiễm bệnh, cá chết bắt đầu trong
vòng 24-48 giờ sau khi xuất hiện dấu hiệu bệnh. Thí nghiệm nhiễm bệnh bằng virus ở nhiệt
độ 220C, 82% cá chết trong vòng 15 ngày (Ronen et al., 2003).
2.3. Phân bố và lan truyền bệnh:

Bệnh KHV là nguyên nhân gây chết từ 80-100% trong quần đàn cá, ở nhiệt độ 22-270C
(OATA, 2001). Bệnh KHV nhiễm khác nhau với tuổi của cá, nhưng khi nhốt chung cho
thấy cá hương nhiễm mạnh hơn cá trưởng thành (Perelberg et al., 2003).
Gây nhiễm bằng cho tiếp xúc trực tiếp với cá bệnh, với dịch từ cá bệnh và nước từ hệ thống
cá bệnh, bệnh có thể nhiễm và gây chết cá phụ thuộc nhiệt độ nước tăng (OATA, 2001). Cá
vàng và những loài cá khác trong họ cá chép không nhiễm bệnh KHV (Perelberg et al.,
2003; Ronen et al., 2003).
Virus xuất hiện sau khi nhiễm 14 ngày cho cá, tuy nhiên bệnh còn phụ thuộc vào nhiệt độ
là yếu tố thứ hai cần thiết cho bệnh bùng phát. Tỷ lệ chết liên quan đến bệnh KHV xảy ra ở
nhiệt độ 18-270C, hầu hết tỷ chết không xảy ra khi nhiệt độ < 180C và > 300C (OATA,
2001; Goodwin, 2003).
A B
Hình 15: A- Cá chép bị bệnh KHV thường thấy mang có vết chấm lốm đốm màu đỏ và màu
trắng. Những vết chấm này xuất như dạng bệnh vi khuẩn hình sợi trên mang cá; B- mang bị
sơ rách có màu trắng;Theo Andy Goodwin.
Hình 16: cá chép bị bệnh KHV: mang bị hoại tử (mẫu thu tại Viện NCNTTS 1, 4/2006)
2.4. Chẩn đoán bệnh:

Nuôi cấy virus dùng tế bào vây cá chép; kỹ thuật PCR; kỹ thuật ELISA
2.5. Phòng bệnh:

Áp dụng biện pháp phòng bệnh tổng hợp
96 Bïi Quang TÒ
Bảng 12: So sánh bệnh KHV, bệnh xuất huyết do virus (SVC) và bệnh đậu cá chép (CHV-
1).
KHV SVC CHV-1

Tên khác Bệnh hoại tử mang Bệnh viêm bóng hơi
Tác nhân gây Herpesvirus (virus Rhabdovirus carpio Herpesvirus cyprinus
bệnh AND) (virus ARN) (virus AND)
Loài cá nhiễm Cá chép Cá chép, cá diếc Cá chép
Nhiệt độ nước 18-270C 5-180C <200C
Lan truyền Tiếp xúc Tiếp xúc Tiếp xúc
bệnh Sản phẩm trao đổi Sản phẩm trao đổi chất
chất
Tuổi mắc bệnh Cá nhỏ nhiễm hơn cá Cá nhỏ nhiễm hơn cá Cá nhỏ nhiễm hơn cá
trưởng thành trưởng thành trưởng thành
Dấu hiệu bệnh Bơi lờ đờ trên tầng Nằm ở đáy bể, gây không
lý- trạng thái mặt, gây chết chết
Bên ngoài Hoại tử mang, mắt Xuất huyết trên thân và Mụn nước
trũng vây
Bên trong Ít dấu hiệu Viêm bóng hơi không
Chẩn đoán Nuôi cấy virus CPE Nuôi cấ virus CPE Nuôi cấy virus CPE
bệnh PCR; ELISA PCR
Tẩy trùng Chlorin 200ppm trong Chlorin 500ppm trong Chlorin 200ppm
1h 10 phút trong 1h
3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç tr¾m cá.

BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç tr¾m cá (Grass carp Reovirus-GCRV), t¸c nh©n g©y bÖnh
®−îc x¸c ®Þnh vµ bÖnh xuÊt huyÕt lµm chÕt nhiÒu ë ç tr¾m cá - Ctenopharyngodon idella
gièng vµ ç thÞt d−íi 1 tuæi.
3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh
Virus g©y bÖnh lµ d¹ng Reovirus cã cÊu tróc acid Nucleic nh©n lµ ARN kh«ng cã vá, h×nh
khèi 20 mÆt ®èi xøng theo tû lÖ 5:3:2, cã 92 capsomer (Chen vµ Jiang, 1984; Chen vµ CTV
1985; Hong vµ CTV 1985), ®−êng kÝnh kho¶ng 60-70nm. Tr−¬ng ThiÕt Phu (1984), M¹o
Thô Kiªn (1988-1990) ®· x¸c ®Þnh Picornavirus nhá h¬n, ®−êng kÝnh 25-35 nm. ViÖn
nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, ®· kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö gÆp thÓ virus (h×nh
17) ë m¹ng l−íi néi chÊt cña tÕ bµo gan, thËn cña ç tr¾m cá bÞ bÖnh.
3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý
- DÊu hiÖu bªn ngoµi: Da ç mµu tèi xÉm, ç næi lê ®ê trªn tÇng mÆt (H×nh 18). Khi cã hiÖn
t−îng ç chÕt, m¾t låi vµ xuÊt huyÕt, mang nhît nh¹t, n¾p mang, v©y xuÊt huyÕt. Nh×n
chung dÊu hiÖu bÖnh bªn ngoµi kh«ng thay ®æi lín (H×nh 19). Ç gièng th−êng xuÊt hiÖn
dÊu hiÖu sím nhÊt lµ v©y ®u«i chuyÓn mµu ®en, bÒ ngoµi th©n mµu tèi ®en, hai bªn c¬ l−ng
cã thÓ xuÊt hiÖn hai gi¶i säc mµu tr¾ng. Ç bÖnh nÆng bÒ ngoµi th©n tèi vµ xuÊt huyÕt h¬i ®á
(H×nh 20). Ç gièng tr¾m cá (4-6cm), nh×n d−íi ¸nh s¸ng m¹nh, cã thÓ thÊy c¬ xung huyÕt.
Xoang miÖng, n¾p mang, xung quanh m¾t, gèc v©y vµ phÇn bông … ®Òu biÓu hiÖn xuÊt
huyÕt. Nh·n cÇu låi ra, t¬ mang mµu ®á tÝm hoÆc xuÊt huyÕt, nÕu ç bÖnh xuÊt huyÕt
nghiªm träng th× t¬ mang xuÊt huyÕt thµnh mµu h¬i tr¾ng vµ dÝnh bïn. Cã mét sè ç bÖnh
hËu m«n viªm ®á. Ç tr¾m cá m¾c bÖnh hai tuæi trë lªn, gÆp nhiÒu ë phÇn gèc tia v©y vµ
phÇn bông xuÊt huyÕt lµ chÝnh, ®ång thêi thÊy triÖu chøng hËu m«n viªm ®á.
- DÊu hiÖu bªn trong: Bãc da ç bÖnh nh×n thÊy çc ®èm hoÆc ®¸m c¬ ®á xuÊt huyÕt,
bÖnh nÆng, c¬ toµn th©n xuÊt huyÕt ®á t−¬i, ®©y lµ dÊu hiÖu ®Æc tr−ng th−êng thÊy cña
bÖnh (h×nh 18-19). C¬ quan néi t¹ng: ruét xuÊt huyÕt t−¬ng ®èi râ rµng, ruét côc bé hoÆc
toµn bé xuÊt huyÕt mµu ®á thÉm, thµnh ruét cßn ch¾c ch¾n, kh«ng ho¹i tö. Trong ruét
kh«ng cã thøc ¨n. Gan xuÊt huyÕt cã ®èm mµu tr¾ng. Xoang bông xuÊt huyÕt (h×nh 23-24).
Ç tr¾m cá bÞ bÖnh trªn hai tuæi xuÊt huyÕt kh«ng râ rµng, th−êng gÆp xuÊt huyÕt ®−êng
ruét. BÖnh kÕt hîp víi bÖnh viªm ruét do vi khuÈn lµm cho ruét ho¹i tö vµ chøa h¬i.
Tãm l¹i hÖ thèng c¬ d−íi da xuÊt huyÕt vµ trong xoang c¬ thÓ, gan, thËn, l¸ l¸ch xuÊt
huyÕt. Ruét kh«ng cã thøc ¨n, thµnh ruét xuÊt huyÕt nh−ng kh«ng ho¹i tö (thµnh ruét
cßn t−¬ng ®èi ch¾c ch¾n, kh«ng thèi n¸t). M¸u biÕn ®æi, khi ç nhiÔm bÖnh, hång cÇu,
huyÕt t−¬ng vµ urª ®Òu gi¶m sau 4-5 ngµy, sau 8 ngµy hång cÇu, huyÕt t−¬ng, hemoglobin
gi¶m tíi møc thÊp nhÊt, nh−ng glucose m¸u kh«ng thay ®æi. Mét sè mÉu bÖnh thu ë tù
nhiªn, m¸u còng biÕn ®æi vµ cßn thªm K+ trong huyÕt thanh t¨ng, Ca++ gi¶m. Ç bÖnh tû lÖ
tÕ bµo Lympho gi¶m, tû lÖ tÕ bµo b¹ch cÇu cã h¹t t¨ng nhanh.
Î Í
Í
Î Í
Î
Í
Î Î
Î Í Î Í
Í
Î Í
Î
Î
H×nh 17: ThÓ virus (Î) trong thËn ç tr¾m cá bÞ bÖnh xuÊt huyÕt do Reovius. ¶nh KHV§T
(theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1998).
3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh.
BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç tr¾m cá xuÊt hiÖn n¨m 1972 ë phÝa Nam Trung Quèc ®· g©y
thiÖt h¹i lín cho nghÒ nu«i ç tr¾m cá nhÊt lµ ç tr¾m cá gièng, tû lÖ sèng cña ç tr¾m cá
gièng nu«i thµnh ç thÞt chØ ®¹t 30 % (theo Jiang Yulin,1995). ë ViÖt Nam chóng ta ®· vµ
®ang nghiªn cøu bÖnh nµy, bÖnh ®· xuÊt hiÖn nhiÒu tõ n¨m 1994 ®Õn nay, ®Æc biÖt tõ
nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÖnh ®· xuÊt hiÖn hÇu hÕt çc ao lång nu«i ç tr¾m cá g©y thiÖt h¹i lín
cho nghÒ nu«i ç. HiÖn nay chØ gÆp ë ç tr¾m cá vµ tr¾m ®en bÞ bÖnh xuÊt huyÕt, çc loµi ç
kh¸c ch−a ph¸t hiÖn thÊy.
BÖnh ë d¹ng cÊp tÝnh: ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ trÇm träng, ç bÞ bÖnh sau 3-5 ngµy cã thÓ
chÕt, tû lÖ chÕt 60-80 %, nhiÒu ao, lång chÕt 100 %. BÖnh xuÊt hiÖn chñ yÕu ë ç gièng cì
98 Bïi Quang TÒ
4-25 cm, ®Æc biÖt ç gièng cì 15-25 cm (0,3-0,4 Kg/con) møc ®é nghiªm träng nhÊt khi
nu«i ë mËt ®é dÇy nh− ç lång vµ −¬ng ç gièng.
BÖnh ë d¹ng m¹n tÝnh: ph¸t triÓn t−¬ng ®èi chËm, ç chÕt r¶i r¸c, bÖnh xuÊt hiÖn trong suèt
mïa ph¸t bÖnh, ç chÕt kh«ng cã ®Ønh cao râ rµng. BÖnh m¹n tÝnh th−êng xuÊt hiÖn ë ao ç
gièng diÖn tÝch lín nu«i th−a.
MÇm bÖnh virus chñ yÕu tõ ç bÖnh vµ ç mang virus. Ç bÖnh sau khi chÕt, virus ph¸t t¸n ë
trong n−íc, çc chÊt th¶i cña ç mang virus vµ ç bÖnh bao gåm ph©n, dÞch bµi tiÕt vµ nhít
ngoµi th©n ®Òu cã virus tån t¹i, ®éng vÊt thuû sinh kh¸c nhiÔm virus nh−: èc trai, Õch vµ
®éng vËt phï du… ®Òu cã thÓ truyÒn virus qua dßng n−íc. Nguyªn nh©n bÖnh lan réng
chÝnh lµ nguån n−íc nhiÔm mÇm bÖnh virus kh«ng tiªu ®éc ®· truyÒn tõ thuû vùc nµy sang
thuû vùc kh¸c. Çc thùc vËt thuû sinh mang virus trong ao bÖnh nh−: bÌo tÊm, cá n−íc,
rong… cho ç tr¾m cá khoÎ ¨n, còng cã thÓ lµm cho ç c¶m nhiÔm bÖnh. Qua quan s¸t kÝnh
hiÓn vi ®iÖn tö, trøng cña ç bè mÑ còng cã thÓ mang virus, nh− vËy ®−êng truyÒn bÖnh
còng sÏ kh¶ n¨ng truyÒn theo ph−¬ng th¼ng ®øng.
BÖnh xuÊt huyÕt cña ç tr¾m cá lµ bÖnh cña n−íc Êm (tÝnh «n). Th«ng th−êng ph¸t bÖnh khi
nhiÖt ®é n−íc tõ 25-320 C, khi thÊp d−íi 230C vµ cao h¬n 350C bÖnh rÊt Ýt ph¸t sinh hoÆc
kh«ng ph¸t bÖnh. Theo çc nhµ nghiªn cøu bÖnh ç Trung Quèc (1999), khi nhiÔm bÖnh
nh©n t¹o, ë 280C sau khi tiªm mÇm bÖnh tõ 4-7 ngµy ç sÏ ph¸t bÖnh, ng©m tõ 7-9 ngµy ç
míi ph¸t bÖnh. §em ç khoÎ th¶ trong bÓ ç bÖnh, cã thÓ lµm l©y lan ®−îc bÖnh. Tæ chøc
mang, n·o, c¬, thËn, gan, tú, ruét cña ç bÖnh ®Òu cã thÓ ph©n lËp ®−îc virus. Qua thÝ
nghiÖm, ®em ç bÖnh c¶m nhiÔm ®· xuÊt hiÖn triÖu chøng nu«i tõ nhiÖt ®é 280C gi¶m
xuèng 200C, triÖu chøng ç bÖnh mÊt dÇn kh«ng dÉn ®Õn tö vong.
Mïa vô xuÊt hiÖn th−êng vµo cuèi xu©n ®Çu hÌ (th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5), mïa thu (tõ th¸ng 8
®Õn th¸ng 10) khi nhiÖt ®é n−íc 25-300 C bÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu vµ g©y ç chÕt hµng lo¹t.
3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh:

Dùa theo dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña bÖnh xuÊt huyÕt ç tr¾m cá (1.2 vµ 1.3), cã thÓ chÈn ®o¸n
bÖnh.
Khi ç tr¾m cá gièng bÞ bÖnh xuÊt huyÕt tû lÖ chÕt cao, kiÓm tra kh«ng cã vi khuÈn vµ ký
sinh trïng th× cã thÓ t¸c nh©n g©y bÖnh lµ virus. §Ó chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh chÝnh x¸c cã thÓ
dïng mét sè ph−¬ng ph¸p lµ ph©n lËp virus, kh¸ng huyÕt thanh ®Æc hiÖu.
3.5. Phßng bÖnh.

¸p dông ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp.
§Ó gi¶i quyÕt phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt cho ç tr¾m cá: ®èi víi ç nu«i lång ¸p dông theo
tiªu chuÈn 28TCN 111:1998 ; ç nu«i ao tr−íc tiªn cÇn ph¶i c¶i t¹o ao tr−íc khi nu«i ç vµ
th−êng xuyªn c¶i thiÖn m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh nu«i b»ng v«i nung (CaO) liÒu l−îng 2kg
v«i/100m3 n−íc. Mét th¸ng bãn v«i 2 lÇn. V«i hoµ ra n−íc tÐ ®Òu kh¾p ao.
Mïa xuÊt hiÖn bÖnh nªn cho ç ¨n thuèc KN-04-12. Mçi ®ît cho ¨n 3 ngµy liªn tôc. LiÒu
l−îng: ç gièng 4 g/1 kg ç/1 ngµy (400 g thuèc/100 kg ç /1ngµy), ç thÞt 2g/1 kg ç/ 1
ngµy (200 g thuèc/100 kg ç/ 1 ngµy). HoÆc cã thÓ dïng Vitamin C cho ç ¨n víi liÒu l−îng
30 mg/ 1kg ç/ngµy (30g/ 100 kg ç /ngµy) cho ç ¨n liªn tôc trong mïa ph¸t bÖnh.
Dïng ph−¬ng ph¸p miÔn dÞch cã triÓn väng, b»ng ph−¬ng ph¸p cho ¨n hoÆc t¾m vacxin dÔ
thùc hiÖn víi s¶n xuÊt. §iÒu chÕ vacxin v« ho¹t. KÕt qu¶ 80% ç ®−îc miÔn dÞch kÐo dµi
sau 14 th¸ng, sù b¶o hé xuÊt hiÖn sau ngµy thø 4 khi nhiÖt ®é >200C nh−ng sau 20 ngµy khi
nhiÖt ®é 150C vµ 30 ngµy ë nhiÖt ®é 100C (theo Chen vµ CTV, 1985).
Ph−¬ng ph¸p ®iÒu chÕ vacxin v« ho¹t (chÕt) (theo Chen vµ CTV, 1985): LÊy gan, thËn, l¸
l¸ch vµ çc m« c¬ cña ç tr¾m cá nhiÔm bÖnh xuÊt huyÕt nghiÒn nhá vµ pha lo·ng 10-100
lÇn víi n−íc muèi sinh lý 0,85%. Ly t©m ë 3.000 vßng/phót thêi gian 30 phót, lÊy dung
dÞch phÇn trªn mÆt. DiÖt vi khuÈn vµ virus (v« ho¹t) b»ng Penicillin (800 IU/ml),
Streptomycin (800 μm/ml) vµ 0,1 % Formalin. §Ó dung dÞch hçn hîp ë 320C trong 72 giê.
Vacxin ®−îc kiÓm tra v« trïng vµ b¶o qu¶n ë nhiÖt ®é 40C.
H×nh 18: Ç tr¾m cá th©n ®en, t¸ch ®µn b¬i trªn tÇng mÆt
H×nh 19: Ç tr¾m cá gièng çc gèc v©y xuÊt huyÕt, çc tia v©y r¸ch n¸t vµ côt dÇn, vÈy rông
vµ kh« r¸p.
H×nh 20: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh, xuÊt huyÕt toµn phÇn

100 Bïi Quang TÒ
H×nh 21: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh, xuÊt huyÕt toµn th©n
H×nh 22: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh, xuÊt huyÕt d−íi da
H×nh 23: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh, thËn xuÊt huyÕt

H×nh 24: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh, mang vµ c¬ quan néi t¹ng xuÊt huyÕt
4. Bệnh xuất huyết virus- Viral haemorrhagic septicaemia

(VHS)
Giống Novirhabdovirus thuộc họ Rhabdoviridae, hình que một đầu tròn (viên đạn), kích
thước 60 x 177nm. (hình 25)
4.2. Dấu hiệu bệnh lý

Cá bệnh thân chuyển màu tối và có thể lồi một mắt hoặc cả hai mắt. Mang chuyển màu
nhạt, nhưng có thể có các đốm xuất huyết. Vây và ổ mắt xuất huyết.
Cá bệnh trong xoang cơ thể có nhiều dịch máu, gan và thận biến đổi rõ ràng. Có một ít đốm
phân bố rải rác trên bóng hơi. Gan chuyển màu nhạt, thận màu đỏ thẫm., lá lách chuyển
màu đỏ.
A B
Hình 25: Novirhabdovirus A- mô học cắt dọc và cắt ngang virion virus; B- nhuộm âm
virion virus
102 Bïi Quang TÒ
Hình 26: Mô học thận cá hồi nhiễm bệnh VHS, tổ chức cơ quan tạo máu thoái hóa và hoại
tử (theo Yasutake, 1975)
Hình 27: Mô học gan cá hồi nhiễm bệnh VHS, thoái hóa và hoại tử (theo Yasutake, 1975)
Hình 28: Mô học cơ xương cá hồi nhiễm bệnh VHS, có sự tràn máu (theo Yasutake, 1975)
4.3. Phân bố và lan truyền bệnh

Bệnh nhiễm ở cá hồi vân (Oncorhynchus mykiss), cá hồi nâu (Salmo trutta), cá grayling
(Thymallus thymallus), cá trắng (Coregonus sp.), cá chó (Esox lucius), cá hồi miệng lớn
(Micropteus salmoides), cá bơn Nhật Bản (Paralichthys olivaceus) và cá bơn
(Scophthalmus maximus).
Nhiệt độ nước là yếu tố môi trường quan trọng. Bệnh xuất hiện từ 4-140C. Nhiệt độ nước
thấp (1-50C) thường bệnh phát rộng, tỷ lệ chết hàng ngày thấp, nhưng tỷ lệ chết dồn tích
cao. Ở nhiệt độ nước cao (15-180C) bệnh phát ngắn với tỷ lệ chết dồn tích cao nhất. Bệnh
VHS xuất hiện ở tất các mùa, nhưng thường xuất hiện mùa xuân khi nhiệt độ nước thích
hợp
4.4. Chẩn đoán bệnh

Phân lập nuối virus trong tế bào; miễn dịch học; miễn dịch huỳnh quang; kỹ thuật ELISA;
kỹ thuật RT-PCR.
4.5. Phòng bệnh

5. Bệnh virus cá trê sông- Channel catfish virus disease (CCVD)

Giống Herpesvirus, hình cầu, đường kính virion có vỏ bao 175-200nm. Nhuôm âm thấy rõ
capsid đường kính 100nm (hình 29).
104 Bïi Quang TÒ
Hình 29: Tiểu phần virus CCVD nhuộm âm (X90.000 hình KHVĐT) theo Wolf và
Darlington, 1971.
Hình 30: Tế bào bống biển nhiễm virus CCV ở 250C sau 10h, thấy rõ màng nhân (mũi tên
lớn) và vùng của màng nhân bị phá vỡ. Hình KHVĐT (X25.800), theo Wolf và Darlington,
1971.
5.2. Dấu hiệu bệnh lý

- Đây là bệnh xuất huyết và thận biến đổi. Bụng sưng to và có trường hợp bụng căng phồng
ra (hình 31). Các vây đều xuất huyết. Mắt cá lồi ra hoặc hơ lồi, có một số vết bệnh màu
vàng do một số vi khuẩn (Flexibacter columnaris hoặc Aeromonas hydrophila) là nguyên
nhân thứ hai gây ra.
- Mang thường chuyển màu nhạt, nhưng thường một số cá bệnh thấy rõ tơ mang xuất huyết.
Mang của những con cá hương hấp hối, nẩm thủy sinh phát triển mạnh
- Trong xoang cơ thể có dịch màu vàng, một số màu đỏ. Ruột có chứa chất dịch nhày màu
vàng. Lá lách sưng lớn có màu đen, thận và gan có các đốm xuất huyết
- Mô bệnh học: thận cá nhiễm bệnh thường phù và hoại tử (hình 32), xuất huyết trong cơ
xương (hình 33). Gan thay đổi phù và hoại tử.
Hình 31: Cá giống trê sông nhiễm bệnh CCVD; con phía trên bụng chướng to; lỗ liệu sinh
dục, vây xuất huyết. Con phía dưới nhìn mặt lưng thấy bụng chướng to, mắt lồi.
A B
C
Hình 32: Thận cá trê sông nhiễm bệnh CCVD; A- thận bình thường; B- thận cá nhiễm bệnh
CCVD thấy rõ phù và hoại tử; C- Từ khung hình B, tổ chức hình ống thận hoại tử (mũi
tên). Theo Wolf et al, 1972.
106 Bïi Quang TÒ
Hình 33: Xuất huyết trong cơ xương của cá trê sông nhiễm bệnh CCVD. (X75) Theo Wolf
et al, 1972.
5.3. Phân bố và lan truyền bệnh

Cá trê sông (Ictalurus punctatus) của Mỹ thường nhiễm bệnh CCVD. Bệnh xuất hiện ở cá
dưới 1 tuổi và thường ít hơn 4 tháng tuổi. Nhiệt độ nước trên 270C tỷ lệ chết cao hơn,
nhưng hiếm khi phát bệnh nhiệt độ < 180C.
5.4. Chẩn đoán bệnh

Nuôi cấy virus bằng tế bào sống. Tết miễn dịch học, Miễn dịch huỳnh quang, kỹ thuật
ELISA, kỹ thuật PCR.
5.5. Phòng bệnh
6. BÖnh khèi u tÕ bµo Lympho.

Virus g©y bÖnh khèi u tÕ bµo Lympho lµ Iridovirus lín nhÊt trong gièng nµy: KÝch th−íc
trung b×nh lµ 200 ± 50 nm, nhá nhÊt lµ 130nm, lín nhÊt lµ 330 nm, kÝch th−íc kh¸c nhau
cña virus phô thuéc vµo ký chñ. Iridovirus cã acid nh©n lµ ADN, virus cã lâi ®Æc, bªn ngoµi
cã 2 líp vá cÊu t¹o b»ng çc Capsid, ngoµi cïng cã riÒm l«ng t¬. Nh©n cña thÓ virus thÊy râ
çc èng gièng nh− vßng nhÉn vµ tren bÒ mÆt cña thÓ virus cã çc Capcid cÊu tróc gièng çc
mÊu (Theo Madeley vµ ctv, 1978). Berthiaume vµ ctv, 1984 ®· m« t¶ nh©n cña thÓ virus nh−
qu¶ bãng phøc t¹p cã çc sîi acid osmic hoÆc çc h¹t. PhÝa ngoµi thÓ virus cÊu tróc h×nh cÇu
20 mÆt ®èi xøng cã diÒm l«ng t¬ (xem h×nh 34, 35). Thµnh phÇn ho¸ sinh cña virus: 42%
Protein, 17% Lipit, 1,6% ADN.
CÊu Nh×n
tróc bªn
h×nh Nh×n
cÇu trªn
L«ng
t¬
Mµng trong
Vá virus
Mµng ngoµi
Lâi gi÷a (çc sîi acid osmic)
ChÊt ®Öm gi÷a

H×nh 34: M« pháng cÊu tróc cña thÓ virus ë bÖnh khèi u tÕ bµo Lympho kh«ng nhuém mµu
(Berthiaume vµ ctv, 1984)
H×nh 35: Iridovirus nhiÔm trong sîi nguyªn bµo da vµ tÕ bµo lympho cã cÊu tróc ®èi xøng
h×nh s¸u c¹nh (¶nh KHV§T)

BÖnh khèi u tÕ bµo lympho lµ d¹ng ¶nh h−ëng trong tõng tÕ bµo vµ trªn vËt chñ Ýt ¶nh
h−ëng. G©y bÖnh lµ virus −a nhiÖt, chóng h×nh thµnh çc nèt sÇn (môn c¬m) m¾t th−êng cã
thÓ thÊy ®−îc ë hÇu hÕt hÖ thèng m¹ch ngo¹i biªn (xem h×nh 36).
Nh÷ng dÊu hiÖu bªn ngoµi cña bÖnh ®iÓn h×nh lµ çc nèt sÇn cã cÊu t¹o d¹ng viªn sái, kÝch
th−íc to nhá kh¸c nhau, mµu kem x¸m ®Õn mµu x¸m, s¾c tè biÓu b× b×nh th−êng. §«i khi hÖ
thèng m¹ch ngo¹i biªn tô thµnh ®¸m lín çc tÕ bµo cã mµu ®á. Xu h−íng çc tÕ bµo lympho
xuÊt hiÖn trong çc ®¸m lµ d¹ng sîi.
Nh÷ng dÊu hiÖu bªn trong: XuÊt hiÖn mét sè tÕ bµo lympho nhiÔm virus ë trong c¬, mµng
bông (phóc m¹c) vµ trªn bÒ mÆt cña çc c¬ quan néi t¹ng.
Nh÷ng dÊu hiÖu m« bÖnh häc: Duy nhÊt chØ cã çc tÕ bµo Lympho cña ç tr−¬ng to khæng
lå, kÝch th−íc tÕ bµo ®iÓn h×nh ®a sè lµ 100 μm hoÆc lín nhÊt lµ 1 mm vµ chóng t¨ng tõ
50.000 - 100.000 lÇn vÒ thÓ tÝch. §iÓm ®Æc biÖt cña tÕ bµo lµ mµng tÕ bµo máng trong suèt,
ë trung t©m cã nh©n tr−¬ng lín thÊy râ ADN (xem h×nh 37). TÕ bµo h×nh ovan hoÆc d¹ng
amip. Çc thÓ vïi tÕ bµo chÊt b¾t mµu tÝm lµ n¬i chøa çc thÓ virus, cã hai d¹ng kÝch th−íc
tuú theo ký chñ (xem h×nh 38).
108 Bïi Quang TÒ
6.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh

BÖnh khèi u tÕ bµo Lympho xuÊt hiÖn ë 125 loµi, 34 hä thuéc 9 bé ç n−íc ngät vµ ç n−íc
mÆn, gÆp nhiÒu nhÊt ë ba bé: Perciformes, Pleuronectiformes, Tetraodontiformes, ngoµi ra
cßn gÆp ë s¸u bé ç kh¸c nh−: Clupeiformes, Salmoniformes, Ophidiiformes,
Cyprinodontiformes... Ç sèng tù nhiªn møc ®é c¶m nhiÔm bÖnh thÊp vµ kh«ng g©y nguy
hiÓm. Nh−ng ë çc loµi ç nu«i t¨ng s¶n nh− nu«i lång dÔ bÞ nhiÔm bÖnh tÕ bµo Lympho vµ
g©y nguy hiÓm cho ç nu«i. VÝ dô nh− ç chÏm nu«i lång dÆc biÖt lµ ç gièng tõ 4 -7 cm, ç
r«phi Tilapia ®· nhiÔm bÖnh tÕ bµo Lympho lµm ç chÕt hµng lo¹t.
B
A
C D
H×nh 36: ç bÞ bÖnh khèi u tÕ bµo lympho: A- ®u«i ç v−îc; B- ®Çu ç v−îc; C, D- ç v©y
çnh (Holacanthus ciliaris)
TÕ bµo b×nh th−êng
ThÓ vïi
H¹ch nh©n
Nh©n
TÕ bµo chÊt
Mµng trong suèt

H×nh 37: M« h×nh khèi u tÕ bµo Lympho cña ç mÆt tr¨ng. So s¸nh kÝch th−íc cña tÕ bµo
b×nh th−êng víi tÕ bµo nhiÔm bÖnh
A B C
H×nh 38: Sinh thiÕt da ç bÞ bÖnh khèi u thÊy râ çc tÕ bµo Lympho tr−¬ng to xung quanh
cã líp vá máng trong suèt: A- mÉu nhuém mµu H&E, ®é phãng ®¹i 10X; B- mÉu nhuém
mµu H&E, ®é phãng ®¹i 45X; C- mÉu t−¬i ë v©y ç bÖnh.
6.4. ChÈn ®o¸n bÖnh

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý bªn trong vµ bªn ngoµi cña ç, ®Æc biÖt lµ t×m çc tÕ bµo
Lympho tr−¬ng khæng lå trªn da, v©y cña ç b»ng c¾t m« bÖnh häc.
6.5. Phßng bÖnh

Mét sè n−íc nh− Scotlan, Mü ®· nghiªn cã h−íng nghiªn cøu ®¸p øng miÔn dÞch cña bÖnh
khèi u tÕ bµo Lympho nh−ng ch−a chÕ ®−îc vacxin thÝch hîp ®Ó phßng bÖnh cho ç. BiÖn
ph¸p tèt nhÊt lµ ¸p dông phßng bÖnh tæng hîp, chó ý khi nu«i ç kh«ng cho ç ¨n thøc ¨n
t−¬i sèng lµ ç nhiÔm bÖnh tÕ bµo Lympho, lo¹i bá çc ç ®· nhiÔm bÖnh ra khái vïng nu«i.
Ch−a nghiªn cøu ch÷a bÖnh cho ç.
7. BÖnh “ç ngñ” do Iridovirus ë ç biÓn

G©y bÖnh lµ Iridovirus (h×nh 39) h×nh cÇu 20 mÆt, ®−êng kÝnh nh©n 140-160nm, vá bao
quanh ®−êng kÝnh 220-240nm. Acid nh©n lµ AND. Vi rót ký sinh ë thËn, gan, l¸ l¸ch cña ç
bÖnh.
H×nh 39: Iridovirus trong nh©n tÕ bµo gan tôy cña ç song bÞ bÖnh.

Ç bÖnh kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, c¬ thÓ chuyÓn mµu ®en, ®Æc biÖt ë phÇn cuèi th©n vµ v©y ®u«i.
XuÊt hiÖn çc môn phång rép mµu tr¾ng trªn th©n, v©y cña ç (h×nh 40). Ç bÖnh nÆng næi
lªn tÇng mÆt sau ®ã tõ tõ ch×m xuèng ®¸y vµ chÕt, nªn gäi lµ bÖnh “ç ngñ” (h×nh 41).
110 Bïi Quang TÒ
H×nh 40: ç v−îc bÞ bÖnh th©n chuyÓn mµu

tèi, gan cã mµu n©u (mÉu thu Cam Ranh, H×nh 41: ç song chÕt do bÖnh “ç ngñ”
Kh¸nh Hßa, 2005).

GÆp ë ç nu«i lång: ç song ®iÓm ®ai (Epinephelus malabaricus) vµ ç song chÊm cam (E.
coioides) - Th¸i Lan; ç song mì (E. tauvina)- Singapore; ç song (Epinephelus sp)- §µi
Loan. BÖnh “ç ngñ” g©y bÖnh ë ç giai ®o¹n ç gièng vµ ç thÞt, tû lÖ chÕt 80-90%. ë ViÖt
Nam bÖnh xuÊt ë nhiÒu loµi ç nu«i lång ë vÞnh H¹ Long. Mïa vô ph¸t bÖnh tõ th¸ng 3-8.
7.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý, kiÓm tra m« bÖnh häc, kü thuËt PCR
7.5. Phßng bÖnh
- ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp, kh«ng ®Ó cho ç sèc v× çc yÕu tè m«i tr−êng
trong qu¸ tr×nh nu«i. Th¶ gièng cã ®Þa chØ ®¶m b¶o kh«ng nhiÔm bÖnh vi rót.
- Cho ç ¨n thøc ¨n dinh d−ìng tèt, kh«ng cho thøc ¨n t−¬i sèng cÇn nÊu chÝn. Mïa ph¸t
bÖnh cho ¨n thªm vitamin C liÒu l−îng 20-30mg/kg ç/ngµy, mçi th¸ng cho ¨n mét ®ît tõ
7-10 ngµy.
8. BÖnh ho¹i tö thÇn kinh (Viral nervous necrosis- VNN) hoÆc

bÖnh vi rót mµng l−íi n·o (Viral encephalopathy and
retinopathy- VER) cña ç biÓn.
G©y bÖnh lµ vi rót Betanodavirus (h×nh 42) h×nh cÇu, ®−êng kÝnh lµ 26-32nm. Acid nh©n lµ
ARN. Virus ký sinh trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo thÇn kinh trong n·o vµ trong vâng m¹c
m¾t.
B
A
H×nh 42: A- Betaodavirus nu«i cÊy tõ n·o ç song bÖnh (nhuém ©m, ¶nh KHV§T, th−íc ®o
60nm); B- tiÓu phÇn vi rót trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo vâng m¹c m¾t ç song bÖnh (¶nh
KHV§T).

Bệnh VNN là bệnh cấp tính xuất hiện từ trại ương giống. Ấu trùng (từ 10-25ngày tuổi)
hoặc cá giống bỏ ăn, cá chết rải rác, bơi lờ đờ trên tầng mặt do bóng hơi trương phồng
(hình 43). Có sự xung huyết trong não mà có thể nhìn thấy được. Cá nhiễm bệnh bơi không
bình thường, bơi lội mạnh không định hướng, đầu chúc xuống dưới.
Bệnh cấp tính hoặc thứ cấp tính trong cá mú hương và cá mới nuôi lồng có dấu hiệu giống
nhau. Cá chết và hấp hối hầu hết bóng hơi trương phồng. Cá bơi lội hỗn loạn không định
hướng, hàm dưới có vết hoại tử do chà sát với lưới. Nhiều cá có màu đen và thường bơi
chậm chạp. Triệu tăng dần khi quần đàn đã nhiễm bệnh.
Trong lồng cá lớn (>150g) bị bệnh VNN có ít triệu chứng hơn và tỷ lệ chết giảm. cá thường
chuyển màu đen (tối) và bơi chậm chạp với bóng hơi trương phồng và có thể hoặc không có
vết bệnh ở đầu. Giải phẫu cơ quan nội tạng bình thường và ruột không có thức ăn.
Ç d−íi 20 ngµy tuæi bÖnh kh«ng cã dÊu hiÖu râ. Ç sau 20-45 ngµy tuæi dÊu hiÖu bÖnh ç
yÕu b¬i gÇn tÇng mÆt. Ç tõ 45 ngµy ®Õn 4 th¸ng tuæi khi bÞ bÖnh b¬i kh«ng ®Þnh h−íng
(b¬i quay trßn hoÆc xo¸y ch«n èc- h×nh 46, 47), kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, th©n ®en x¸m, ®Æc biÖt
®u«i vµ çc v©y chuyÓn mµu ®en, m¾t ®ôc (h×nh 48) hoÆc bãng h¬i phång ra (h×nh 49). Ç
bÖnh ho¹t ®éng yÕu ®Çu treo trªn mÆt n−íc hoÆc n»m d−íi ®¸y bÓ hoÆc ®¸y lång. Ç chÕt
sau 3-5 ngµy cã dÊu hiÖu bÖnh.
M« bÖnh häc: tæ chøc n·o vµ m¾t xuÊt hiÖn nhiÒu kh«ng bµo mµu tr¾ng vµ x¸m, ®−êng kÝnh
5-10μm (h×nh 50, 51).

BÖnh ®· ph¸t hiÖn Ýt nhÊt lµ 30 loµi ç biÓn vµ ®Æc biÖt th−êng gÆp ë ç nu«i lång nh− ç
song ®iÓm ®ai (Epinephelus malabaricus)- Th¸i Lan; ç song mì (E. tauvina)- Singapore;
ç song v©n m©y (E.moara) vµ ç song chÊm ®á (E. akaara)- NhËt B¶n; ç song b¶y säc (E.
septemfasciatus)- Hµn Quèc, NhËt B¶n; ç song l−ng gï (Cromileptes altivelis)- Indonesia.
Tû lÖ chÕt 70-100% ë ç h−¬ng 2,5-4,0cm, khi ç lín (15cm) tû lÖ chÕt gi¶m cßn 20%. ë
ViÖt Nam çc loµi ç song (Epinephelus spp) nu«i lång trªn vÞnh H¹ Long th−êng gÆp bÖnh
ho¹i tö thÇn kinh, kÕt qu¶ ®iÒu tra ë huyÖn V©n §ån, Qu¶ng Ninh (2002) cã sè lång bÞ
bÖnh. BÖnh ph¸t tõ th¸ng 5-10, ®Æc biÖt khi m−a nhiÒu. NhiÖt ®é thÝch hîp bÖnh ph¸t triÓn
25-300C.
Hình 43: hầu hết cá chúc đầu xuống dưới hoặc nằm ở đáy bể. Một số cá nổi trong nước cơ
thể uốn cong, cá chuyển màu đen trước khi chết
112 Bïi Quang TÒ
Hình 44: Hầu hết cá giống nổi trên mặt nước, bóng hơi trương phồng. Hầu hết thường cơ
thể uốn cong và đầu chúc xuống dưới.
Hình 45: Nhìn bên trên bóng hơi trương phồng và não xuất huyết rõ ràng nhìn thấy bằng
mắt thường qua da của cá hương nhỏ.
H×nh 47: ç song bÖnh b¬i quay trßn

H×nh 46: ç song b¬i quay trßn
H×nh 48: ç song bÖnh mï m¾t
H×nh 49: ç song bÖnh bãng h¬i phång ra
H×nh 50: m¾t ç song bÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu kh«ng bµo
H×nh 51: n·o ç song xuÊt hiÖn nhiÒu kh«ng bµo (V)

Dựa mùa vụ, dấu hiệu bệnh lý, tốc độ lây lan nhanh, mô bệnh học thấy cá túi không bào
trong não và thủy tinh thể. Kỹ thuật hóa mô miễn dịch; kỹ thuật PCR. Nuôi cấy vi khuẩn
bằng tế bào sống SSN-1
8.5. Phßng bÖnh

- ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp, kh«ng ®Ó cho ç sèc v× çc yÕu tè m«i tr−êng
trong qu¸ tr×nh nu«i.
- Th¶ gièng cã ®Þa chØ ®¶m b¶o kh«ng nhiÔm bÖnh vi rót.
- Cho ç ¨n thøc ¨n dinh d−ìng tèt, kh«ng cho thøc ¨n t−¬i sèng cÇn nÊu chÝn. Mïa ph¸t
bÖnh cho ¨n thªm vitamin C liÒu l−îng 20-30mg/kg ç/ngµy, mçi th¸ng cho ¨n mét ®ît tõ
7-10 ngµy.
114 Bïi Quang TÒ
B¶ng 13: ®Æc tÝnh cña bÖnh VNN/VER cña Êu trïng vµ ç gièng
Loµi ç Thêi gian xuÊt hiÖn bÖnh Tû lÖ chÕt

Sím nhÊt Th−êng Muén Th−êng gÆp Cao nhÊt
gÆp nhÊt
Lates calcarifer Sau 9 15-18 ngµy 24 ngµy 50-100 % 100 % d−íi
ngµy −¬ng −¬ng −¬ng trong th¸ng 1 th¸ng
Dicentrarchus labrax 10 ngµy 25-40 ngµy 400-580g 10% -
Oplegnathus fasciatus 6-25 ngµy - <40mm - 100%
Epinephelus akaara 14 ngµy 9-10mm - 80% 100%
(7-8mm)
Epinephelus 20-50mm 50-80%
malabaricus
Scophthalmus 1 ngµy 1-4 ngµy < 20 100%
maximus (8mm)
Scophthalmus < 21 ngµy - 50- - 100%
maximus 100mg
9. BÖnh MBV (Monodon Baculovirus) ë t«m só.

9.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.
T¸c nh©n g©y bÖnh MBV (Monodon Baculovirus) lµ virus type A Baculovirus monodon,
cÊu tróc nh©n (acid nucleoic) lµ ds ADN, cã líp vá bao, d¹ng h×nh que (h×nh 52). Theo
J.Mari vµ CTV, 1993 th× chñng MBV cña t«m só tõ Ên §é Th¸i B×nh D−¬ng cã kÝch th−íc
nh©n 42 ± 3 x 246 ± 15 nm, kÝch th−íc vá bao 75 ± 4 x 324 ± 33 nm. Chñng PMV cña t«m
(P.plebejus, P. monodon, P. merguiensis) tõ óc cã kÝch th−íc nh©n 45-52 x 260-300 nm,
kÝch th−íc vá bao 60 x 420 nm.
Virus ký sinh ë tÕ bµo biÓu m« h×nh èng gan tuþ (Hepatopancreas) vµ tÕ bµo biÓu b× phÝa
tr−íc ruét gi÷a, virus t¸i s¶n xuÊt bªn trong nh©n tÕ bµo vËt nu«i, bao gåm çc giai ®o¹n
sau:
- Giai ®o¹n O (tiÒm Èn): Sau khi tÕ bµo nhiÔm MBV lµ giai ®o¹n sím cña tÕ bµo chÊt biÕn
®æi.
- Giai ®o¹n 1: Nh©n tÕ bµo s−ng nhÑ, çc nhiÔm s¾c thÓ tan ra vµ di chuyÓn ra s¸t mµng
nh©n. TÕ bµo chÊt mÊt dÇn chøc n¨ng cña chóng vµ h×nh thµnh giät mì. Virus b¾t ®Çu g©y
¶nh h−ëng.
- Giai ®o¹n 2: Nh©n s−ng nhanh, sè l−îng virus t¨ng nhanh, xuÊt hiÖn thÓ Èn (Occlusion
bodies) trong nh©n (h×nh 53-58).
- Giai ®o¹n 3: tÕ bµo bÞ bÖnh, nh©n t¨ng lªn gÊp 2 lÇn, ®−êng kÝnh b×nh th−êng vµ t¨ng 6 lÇn
vÒ thÓ tÝch. bªn trong nh©n cã 1 ®Õn nhiÒu thÓ Èn (h×nh 53,58), trong thÓ Èn chøa ®Çy çc
virus. Çc virus ph¸ huû çc tÕ bµo ký chñ, tiÕp tôc di chuyÓn sang tÕ bµo kh¸c hoÆc theo
chÊt bµi tiÕt ra ngoµi m«i tr−êng, t¹o thµnh virus tù do tån t¹i trong bïn vµ n−íc.
B
H×nh 52: ThÓ virus g©y bÖnh MBV trong gan tôy t«m post (¶nh KHV§T): A- thÓ virus ph©n
bè trong thÓ Èn; B- thÓ virus ph©n bè trong tÕ bµo chÊt (theo Bïi Quang TÒ, mÉu thu 3/2005)
9.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.

Khi t«m míi nhiÔm virus MBV, dÊu hiÖu bÖnh kh«ng biÓu hiÖn râ rµng. Khi t«m nhiÔm
bÖnh nÆng vµ ph¸t bÖnh th−êng cã biÓu hiÖn mét sè dÊu hiÖu sau:
- T«m cã mµu tèi hoÆc xanh t¸i, xanh xÉm. T«m kÐm ¨n, ho¹t ®éng yÕu vµ sinh tr−ëng
chËm (chËm lín) (h×nh 59).
- Çc phÇn phô vµ vá kitin cã hiÖn t−îng ho¹i tö, cã nhiÒu sinh vËt b¸m (ký sinh trïng ®¬n
bµo, t¶o b¸m vµ vi khuÈn d¹ng sîi).
116 Bïi Quang TÒ
- Gan tuþ teo l¹i cã mµu tr¾ng h¬i vµng, thèi rÊt nhanh.
- Tû lÖ chÕt dån tÝch, cao tíi 70% hoÆc cã thÓ t«m chÕt hÇu hÕt trong ao.
Î
Î
Ð
Î Î
Î Î
Î
Î
Î
H×nh 53: Çc thÓ Èn (Î) trong nh©n tÕ bµo gan tuþ t«m só. nhuém xanh malachite 0,5%,
X400
Í Ð
Ô
Ð Ð
Ð
Î
Í
Ð Ð
Ð
Î
H×nh 55: thÓ Èn cña bÖnh MBV- ¶nh

H×nh 54: gan tuþ t«m só nhiÔm MBV, xuÊt KHV§T
hiÖn çc thÓ Èn (Î) nhuém xanh malachite
0,5%, (X200)
Î
Í
Î
Î
Î
Ñ
Î
Í Î
Í
Í
Î
Í
H×nh 56: gan tuþ t«m só nhiÔm bÖnh MBV, çc thÓ Èn (Î) mµu ®á, nh©n mµu xanh tÝm,
nhuém mµu H&E (X400). MÉu thu ë Sãc Tr¨ng, th¸ng 11/1994.
Í Í
Î
Í
Î
Î
Î
Í
Í
Î
nhuém mµu H&E. MÉu thu ë Hµ TÜnh, 4/2003.
Î
Î
Î
Î
Î
Î Î
nhuém mµu H&E (A- X400; B- X1000). MÉu thu ë H¶i Phßng, th¸ng 10/2004
118 Bïi Quang TÒ
H×nh 59: t«m só nhiÔm bÖnh MBV chËm lín, mµu xanh xÉm

BÖnh MBV ®−îc ph¸t hiÖn ®Çu tiªn n¨m 1980 á ®µn t«m só (Penaues monodon) ®−a tõ §µi
Loan ®Õn nu«i ë Mehico (Lightner vµ CTV, 1981, 1983). TiÕp theo çc nhµ nghiªn cøu ®·
ph¸t hiÖn bÖnh MBV cã xuÊt ph¸t tõ §µi Loan, Philippines, Malaysia, Polynesia thuéc
Ph¸p, Singapore, Indonesia, Th¸i Lan, Trung Quèc...ë §µi Loan bÖnh MBV cã liªn quan
®Õn thiÖt h¹i nghiªm träng cho nghÒ nu«i t«m só n¨m 1987 vµ 1988 (Chen vµ CTV, 1989).
Cho ®Õn nay ng−êi ta biÕt bÖnh MBV ph©n bè rÊt réng r·i: ch©u ¸, Th¸i B×nh D−¬ng, ch©u
Phi, miÒn Nam ch©u ¢u, ch©u Mü. T«m só (P. monodon) th−êng xuyªn nhiÔm bÖnh MBV
vµ mét sè t«m kh¸c còng nhiÔm bÖnh MBV: P. merguiensis, P. semisulcatus, P. kerathurus,
P. plebejus, P. indicus, P. penicillatus, P. esculentus, P. vannamei (cã kh¶ n¨ng). Virus
MBV nhiÔm tõ Post-larvae ®Õn t«m tr−ëng thµnh.
BÖnh MBV lan truyÒn theo ph−¬ng n»m ngang, kh«ng truyÒn bÖnh theo ph−¬ng th¼ng ®øng.
ë ViÖt Nam th¸ng 10-11/1994 Bïi Quang TÒ lÇn ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu vÒ møc ®é nhiÔm
bÖnh MBV trªn t«m só nu«i çc tØnh ven biÓn phÝa nam: T«m só nu«i nhiÔm virus MBV
kh¸ cao: T«m thÞt ë Minh h¶i: 50-85,7%, ë Sãc Tr¨ng 92,8%; T«m gièng ë Bµ RÞa-Vòng
Tµu 5,5-31,6%, t«m gièng Nha Trang 70-100%. BÖnh MBV lµ mét trong nh÷ng nguyªn
nh©n g©y chÕt t«m ë çc TØnh phÝa nam n¨m 1993-1994. TiÕp theo §ç ThÞ Hoµ tõ th¸ng
11/1994-7/1995 còng ®· nghiªn cøu bÖnh MBV trªn t«m só nu«i ë çc tØnh Nam Trung Bé,
kÕt qu¶ cho thÊy: tû lÖ nhiÔm virus MBV ë Êu trïng t«m só lµ 33,8%, t«m gièng lµ 52,5%,
t«m thÞt lµ 66,5%. N¨m 1995 s¬ bé ®iÒu tra bÖnh t«m só nu«i ë çc tØnh phÝa B¾c ®· nhiÔm
mÇm bÖnh MBV ë çc tØnh: NghÖ An, Thanh Ho¸, H¶i Phßng. V× nh÷ng tØnh nµy ®Òu lÊy
t«m gièng tõ Nha Trang ra nu«i (Bïi Quang tÒ vµ CTV, 1997). §Õn nay kiÓm tra t«m post
s¶n xuÊt tõ miÒn B¾c ë Qu¶ng Ninh ®Õn çc tØnh phÝa Nam ë Cµ Mau hÇu hÕt chóng ®Òu
nhiÔm mÇm bÖnh MBV, ë møc ®é kh¸c nhau. BÖnh MBV kh«ng lµm t«m chÕt hµng lo¹t,
nh−ng lµm t«m chËm lín vµ chÕt r¶i r¸c. Khi thu ho¹ch tû lÖ t«m sèng rÊt thÊp ®©y lµ vÊn ®Ò
nan gi¶i cña nghÒ nu«i t«m biÓn ë çc tØnh ven biÓn.
9.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.

§Ó chÈn ®o¸n bÖnh MBV vµ bÖnh virus ë t«m he nãi chung, chóng ta ph¶i kiÓm tra nhiÒu
yÕu tè: Qu¸ tr×nh nu«i t«m, dÊu hiÖu bÖnh lý, m« bÖnh häc, dùa trªn nguyªn t¾c sau:
-Thu mÉu bÖnh soi qua kÝnh hiÓn vi b»ng mÉu nhuém t−¬i vµ mÉu c¾t m« bÖnh häc hoÆc soi
qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö.
-Lµm t¨ng sù nhiÔm bÖnh ®Ó kiÓm tra m« bÖnh häc vµ soi qua kÝnh hiÓn vi hoÆc qua kÝnh
hiÓn vi ®iÖn tö.
-Thùc nghiÖm sinh häc g©y c¶m nhiÔm bÖnh nh©n t¹o b»ng çc mÉu t«m ®· nhiÔm bÖnh cho
®µn t«m khoÎ m¹nh. Sau ®ã theo dâi çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra mÉu nhuém t−¬i vµ
m« bÖnh häc.
9.5. Phßng bÖnh.

Phßng bÖnh lµ chÝnh:
+ Kh«ng dïng t«m gièng cã nhiÔm mÇm bÖnh MBV.
+ TÈy dän ao, bÓ nu«i nh− ph−¬ng ph¸p phßng chung.
+ Nu«i t«m ®óng mïa vô, qu¶n lý ch¨m sãc tèt, cung cÊp ®Çy ®ñ thøc ¨n vÒ chÊt vµ l−îng.
Kh«ng ®Ó t«m sèc trong qu¸ tr×nh nu«i.
+ KiÓm dÞch ®µn t«m bè mÑ tr−íc khi cho ®Î.
+ Xö lý n−íc b»ng tÇng «z«n vµ çc chÊt s¸t trïng Bezalkon clorua tr−íc khi Êp trøng th× cã
thÓ s¶n xuÊt ®−îc ®µn t«m Postlarvae kh«ng nhiÔm virus MBV.
10. BÖnh virus ®èm tr¾ng- (Héi chøng virus ®èm tr¾ng ë gi¸p
x¸c- White spot syndrome virus-WSSV).
Tr−íc n¨m 2002, cã 3 chñng Baculovirus g©y bÖnh ®èm tr¾ng hoÆc cßn gäi lµ virus Trung
Quèc. Tuú tõng n−íc nghiªn cøu chóng cã tªn gäi vµ kÝch th−íc nh− sau:
Tªn virus KÝch th−íc virus KÝch th−íc nh©n

Virus Trung Quèc (HHNBV) 120 x 360 nm
Virus t«m NhËt 1(RVPJ-1) 84 x 226 nm
Virus t«m NhËt 2 (RV-PJ-2) 83 x 275 nm 54 x 216 nm
Virus bÖnh ®èm tr¾ng Th¸i lan (SEMBV) 121 x 276 nm 89 x 201 nm
Virus bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) 70-150x350-380nm 58-67x330-350nm
Héi nghÞ virus häc quèc tÕ lÇn thø 12 (Paris, 2002) çc t¸c gi¶: Just M. Vlak, Jean-Robert
Bonami, Tim W. Flegel, Guang-Hsiung Kou, Donald V. Lightner, Chu-Fang Lo, Philip C.
Loh and Peter J. Walker ®· ph©n lo¹i virus g©y héi chøng ®èm tr¾ng lµ mét gièng míi
Whispovirus thuéc hä míi Nimaviridae
- Virus d¹ng h×nh trøng, kÝch th−íc 120x275nm, cã mét ®u«i phô ë mét ®Çu, kÝch th−íc
70x300nm (h×nh 39-42).
- Virus cã Ýt nhÊt 5 líp protein, trong l−îng ph©n tö tõ 15- 28 kilodalton. Vá bao cã hai líp
protein VP28 vµ VP19; Nucleocapsid cã 3 líp VP26, VP24, VP15 (h×nh 60-61)
- Nh©n cÊu tróc dsADN: Kh«ng cã thÓ Èn (Occlusion body).
- Khi t«m xuÊt hiÖn çc ®èm tr¾ng, quan s¸t thÊy rÊt nhiÒu çc thÓ vu× (inclusion body). ë
trong nh©n cña tÕ bµo mang, biÓu b× ruét, d¹ dµy vµ tÕ bµo biÓu b× d−íi vá, c¬ quan lympho,
çc nh©n ho¹i tö vµ s−ng to.
-Khi m«i tr−êng nu«i t«m xÊu bÖnh dÔ xuÊt hiÖn.
120 Bïi Quang TÒ
Vá lipid
19 kDa
28 kDa
75 kDa
Capsid
24 kDa
Nh©n Nucleoprotein
H×nh 60: m« h×nh cÊu t¹o Whispovirus H×nh 61: A- B¶n gel ®iÖn di protein cña WSSV
(1- marker; 2- protein cña t«m s«ng kh«ng
nhiÔm bÖnh; 3- virus WSSV; 4- Nucleocapsid
cña WSSV); B- m« h×nh cÊu t¹o Whispovirus
(theo Just M. vµ CTV, 2002)
A B
H×nh 62: Virus ®èm tr¾ng (WSSV) h×nh que d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö A- Nh©n tÕ bµo mang
t«m só nhiÔm bÖnh WSSV; B- ThÓ virus cã vá bao ë nh©n tÕ bµo mang t«m só nhiÔm bÖnh
WSSV (theo Bïi Quang TÒ, 2002-2003)
H×nh 63: Virus nhuém ©m ë trong huyÕt t−¬ng cña t«m só nhiÔm bÖnh WSSV, mét sè thÓ
virus cã ®u«i, ¶nh KHV§T (v¹ch kÎ a = 240, b= 150, c= 100nm) (theo Graindorge &
Flegel, 1999)
10.2. DÊu hiÖu bÖnh lý:

- DÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña bÖnh cã nh÷ng ®èm tr¾ng ë d−íi vá. Nh÷ng ®èm tr¾ng th−êng cã
®−êng kÝnh tõ 0,5-2,0 mm (h×nh 65-68).
- Th−êng liªn quan ®Õn sù xuÊt hiÖn cña bÖnh ®á th©n.
- Nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c: §Çu tiªn thÊy t«m ë tÇng mÆt vµ d¹t vµo bê (h×nh 45), bá ¨n, ho¹t
®éng kÐm, çc phÇn phô bÞ tæn th−¬ng, n¾p mang phång lªn vµ vá cã nhiÒu sinh vËt b¸m.
- Khi cã dÊu hiÖu søc khoÎ t«m yÕu, ®ång thêi çc ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn, tû lÖ t«m ph¸t bÖnh
trong vßng tõ 3-10 ngµy lªn ®Õn 100% vµ t«m chÕt hÇu hÕt trong ao nu«i.
H×nh 64: T«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, nh©n tÕ bµo biÓu b× d¹ dµy tr−¬ng to cã thÓ vïi (Æ) mµu
hång, mÉu m« nhuém H&E
H×nh 65: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng d¹t vµo bê vµ chÕt (¶nh chôp t¹i H¶i Phßng 2001-2003)
122 Bïi Quang TÒ
H×nh 66: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, cã çc ®èm tr¾ng d−íi vá (¶nh chôp t¹i Qu¶ng Ninh-
2001 và H¶i Phßng- 2003)
H×nh 67: Vá ®Çu ngùc t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng (¶nh chôp t¹i Qu¶ng TrÞ 4/2002, H¶i Phßng
10/2003)
H×nh 68: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, vá ®Çu ngùc thÊy râ çc ®èm tr¾ng d−íi vá (mÉu thu
Nam §Þnh, Qu¶ng Ninh, 2004)
H×nh 69: T«m r¶o, t«m ®Êt, cua bÞ bÖnh chÕt ë ao nu«i t«m só

BÖnh ®èm tr¾ng ®−îc th«ng b¸o ®Çu tiªn ë Trung Quèc trong çc ®Çm nu«i t«m só nu«i tû
lÖ chÕt rÊt cao (Chen, 1989). ë Th¸i lan çc tr¹i t«m ë vïng Samut Sakhorn n¨m 1989 ®· cã
b¸o ço bÖnh ®á th©n ë t«m só. N¨m 1992 - 1993 ë Th¸i Lan, t«m nu«i ®· bÞ bÖnh ®Çu vµng
vµ ®èm tr¾ng thiÖt h¹i h¬n 40 triÖu ®«la (Flegel T.W, 1996). N¨m 1993 NhËt B¶n nhËp t«m
cña Trung Quèc vÒ nu«i ®· xuÊt hiÖn bÖnh ®èm tr¾ng. N¨m 1994 ®· cã çc b¸o ço tõ Ên
§é, Trung Quèc, Indonesia, NhËt B¶n vµ Th¸i Lan t×m ra nguyªn nh©n g©y bÖnh ®èm tr¾ng.
T«m bè mÑ T¶o në hoa

Søc kháe
Gièng nhiÔm WSSV t«m Mµu n−íc
VËn chuyÓn §−a vµo T¶o tµn lôi

nu«i pH
Sù cã mÆt
Läc
N−íc cña virus
Dõng ¨n §¸y ao
Khö trïng nghÌo
VËt mang
Ao chøa mÇm bÖnh §éc tè
Ho¹t tÝnh
t¨ng
Nguån n−íc §éng vËt ¨n thÞt Kh«ng T¶o ®¸y
qu¹t n−íc
Sù truyÒn NhiÖt ®é
nhiÔm
N−íc trong
§éng vËt ¨n
thÞt
T¨ng virus ThiÕu dinh
trong ao d−ìng
Kh«ng lo¹i
t«m chÕt
Bïng
ph¸t bÖnh
H×nh 70: S¬ ®å nguyªn nh©n g©y bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV)
HiÖn t−îng t«m bÖnh th−êng x¶y ra ë t«m gièng ®Õn t«m tr−ëng thµnh, cña çc khu vùc
nu«i th©m canh vµ qu¶ng canh. Khi m«i tr−êng nu«i t«m xÊu bÖnh dÔ xuÊt hiÖn. BÖnh ®èm
tr¾ng xuÊt hiÖn ë nhiÒu ®éng vËt gi¸p x¸c tù nhiªn, nh− çc loµi t«m he, t«m n−íc ngät, cua,
124 Bïi Quang TÒ
t«m hïm, ch©n chÌo vµ Êu trïng c«n trïng (xem b¶ng 14) do ®ã bÖnh l©y lan rÊt nhanh
chãng trong çc ®Çm nu«i t«m (h×nh 70).
B¶ng 14: Mét sè gi¸p x¸c nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel)
NhiÔm tù nhiªn Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra TruyÒn bÖnh

VËt nu«i (N) hoÆc nhiÔm H& KÝnh In PCR cho Penaeus
thùc nghiÖm (E) E HV§T situ monodon
Hä t«m he
Penaeus chinensis- t«m n−¬ng N + + +
Penaeus duorarum E +
Penaeus indicus-t«m thÎ tr¾ng N +
Penaeus japonicus- t«m he NhËt b¶n N + + + + +
Penaeus merguiensis- t«m b¹c, lít, thÎ N + + +
Penaeus monodon- t«m só N + + + + +
Penaeus penicillatus N + +
Penaeus semisulcatus- t«m thÎ N + +
Penaeus setiferus E +
Penaeus stylirostris E +
Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng N + +
T«m kh¸c
Exopalaemon orientalis N + + +
Macrobrachium rosenbergii- t«m cµng N +/- + +
Metapenaeus ensis - t«m r¶o, ch× N + + +
Palaemon styliferus N + + +
Alpbeus brevieristatus N +
Alpbeus lobidens N +
Palaemon serrifer N +
Cua
Calappa lophos E +
Charybdis feriata N + + +
Charybdis natotor N +
Charybdis japonica N +
Hemigrapsus sanguineus N +
Helice tridens N +
Mantura sp. N +
Petrolistbes japonicus N +
Potunus trituberculatus N +
Portumus pelagicus-ghÑ xanh N + + + + +
Scylla serrata- cua bÓ N + + + +
Sesarma sp. N + + + + +
Somannia-tbelpusa sp. E + + +
Mangrove crab N + +
Thalamita sp. N + + + +
T«m hïm
Panulirus longipes E +
Panulirus ornatus E +
§éng vËt thuû sinh kh¸c
Copepoda N +
Êu trïng c«n trïng N +
BÖnh ®èm tr¾ng l©y truyÒn qua ®−êng n»m ngang lµ chÝnh. Virus l©y tõ çc gi¸p x¸c kh¸c
(t«m cua, ch©n chÌo) nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng tõ m«i tr−êng bªn ngoµi ao hoÆc ngay trong ao
nu«i t«m. Khi çc loµi t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng trong ao søc khoÎ chóng yÕu hoÆc chÕt çc
con t«m khoÎ ®· ¨n chóng dÉn ®Õn bÖnh l©y lan cµng nhanh h¬n. Cã thÓ mét sè loµi chim
n−íc ®· ¨n t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng tõ ao kh¸c vµ bay ®Õn ao nu«i ®· mang theo çc mÈu
thõa r¬i vµo ao nu«i. BÖnh ®èm tr¾ng kh«ng cã kh¶ n¨ng l©y truyÒn qua ®−êng th¼ng ®øng
v× çc no·n bµo (trøng) ph¸t hiÖn chóng nhiÔm virus ®èm tr¾ng th× chóng kh«ng chÝn (thµnh
thôc) ®−îc. Nh−ng trong qu¸ tr×nh ®Î trøng cña t«m mÑ cã thÓ th¶i ra çc virus ®èm tr¾ng tõ
trong buång trøng cña chóng, do ®ã Êu trïng t«m dÔ dµng nhiÔm virus ngay tõ giai ®o¹n
sím.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÖnh ®èm tr¾ng th−êng xuyªn xuÊt hiÖn trong çc khu vùc nu«i
t«m ven biÓn ë ViÖt Nam, hÇu hÕt çc tØnh khi bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng ®· lµm t«m chÕt
hµng lo¹t vµ g©y tæn thÊt lín cho nghÒ nu«i t«m. Mïa xuÊt hiÖn bÖnh lµ mïa xu©n vµ ®Çu hÌ
khi thêi tiÕt biÕn ®æi nhiÒu nh− biªn ®é nhiÖt ®é trong ngµy biÕn thiªn qu¸ lín (> 50C) g©y
sèc cho t«m. BÖnh ®èm tr¾ng th−êng g©y chÕt t«m r¶o, t«m n−¬ng, cua, ghÑ, sau ®ã t«m só
nu«i kho¶ng 1-2 th¸ng bÖnh ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn vµ g©y chÕt t«m. N¨m 2001, Bïi Quang
TÒ vµ céng sù ®· ®iÒu tra 483 hé nu«i t«m só thuéc 23 huyÖn cña 8 tØnh ven biÓn phÝa B¾c
(Qu¶ng Ninh, H¶i Phßng, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, Ninh B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ
TÜnh) cã 166 hé (34,37%) ®· mang mÇm bÖnh ®èm tr¾ng ë t«m nu«i vµ t«m cua tù nhiªn vµ
cã 169 hé (34,99%) bÖnh ®èm tr¾ng ®· g©y t«m chÕt. T«m só nu«i sau 1-2 th¸ng bÖnh ®èm
tr¾ng xuÊt hiÖn vµ g©y t«m chÕt hµng lo¹t.

- Dùa trªn dÊu hiÖu bÖnh ®Æc tr−ng lµ xuÊt hiÖn çc ®èm tr¾ng d−íi vá vµ ph©n lËp vi khuÈn
g©y bÖnh khi t«m ®á th©n.
- ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc: Quan s¸t çc nh©n cña tÕ bµo biÓu b× d−íi vá,
tÕ bµo biÓu b× tuyÕn Anten, tÕ bµo c¬ quan b¹ch huyÕt (Lymphoid), c¬ quan t¹o m¸u
(hematopoietc), tæ chøc liªn kÕt cña vá... Khi nhuém Hematoxylin vµ eosin çc nh©n tÕ bµo
cã mét thÓ vïi (Inclusion body) lín, b¾t mµu ®á ®ång ®Òu.
- ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p PCR, Enzyme miÔn dÞch
10.5. Phßng bÖnh.

- Chän t«m bè mÑ cã chÊt l−îng tèt (chiÒu dµi tõ 26-30cm, ®¸nh ë ®é s©u 60-120m) kh«ng
nhiÔm WSSV.
- Kh«ng vËn chuyÓn t«m gièng mËt ®é cao.
- Thøc ¨n t−¬i sèng kh«ng h− thèi vµ dïng nhiÖt nÊu chÝn.
- Hµng th¸ng cho t«m ¨n Vitamin C tõ 1-2 ®ît víi liÒu 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n, mçi ®ît
cho t«m ¨n mét tuÇn liªn lôc.
- Nguån n−íc cÊp cho ao nu«i t«m ph¶i l¾ng läc vµ khö trïng.
- Vít t«m chÕt ra khái ao
- Ng¨n chÆn kh«ng cho t«m vµ gi¸p x¸c kh¸c vµo ao nu«i.
- N−íc ao nu«i t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng ph¶i xö lý b»ng Chlorua v«i nång ®é cao (30-
50g/m3), kh«ng ®−îc x¶ ra ngoµi. Khi ph¸t hiÖn bÖnh, tèt nhÊt lµ thu ho¹ch ngay.
11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m só (Yellow Head Disease-YHD)

T¸c nh©n g©y bÖnh ®Çu vµng ë t«m só lµ virus h×nh que kÝch th−íc 44±6x173±13nm. Nh©n
cña virus cã ®−êng kÝnh gÇn b»ng 15 nm, chiÒu dµi cã thÓ tíi 800 nm. CÊu tróc acid nh©n
lµ ARN cã ®Æc ®iÓm gÇn gièng hä Rhabdoviridae hoÆc nhãm virus d¹ng sîi cña hä
Paramyxoviridae. Mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y ®· cho virus bÖnh ®Çu vµng gÇn gièng hä
Coronaviridae (theo V. Alday de Graindorge & T.W. Flegel, 1999)
126 Bïi Quang TÒ

- BiÓu hiÖn ®Çu tiªn t«m ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ ¨n nhiÒu h¬n møc b×nh th−êng. §ét ngét
t«m dõng ¨n, sau mét hai ngµy t«m d¹t vµo gÇn bê vµ chÕt.
- Mang vµ gan tuþ cã mµu vµng nh¹t, toµn th©n cã mµu nhît nh¹t (h×nh 78).
- BÖnh cã thÓ g©y ra tû lÖ chÕt nghiªm träng ®Õn 100% trong vßng 3-5 ngµy.
- Khi t«m nhiÔm bÖnh ®Çu vµng kiÓm tra tiªu b¶n m¸u thÊy cã dÊu hiÖu bÊt th−êng: Nh©n tÕ
bµo hång cÇu tho¸i ho¸ kÕt ®Æc l¹i hoÆc bÞ ph¸ huû ph©n m¶nh.
- KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bµo cã hiÖn t−îng ho¹i tö ë nhiÒu c¬ quan vµ xuÊt hiÖn çc thÓ
vïi trong tÕ bµo chÊt, nh©n tho¸i ho¸ kÕt ®Æc vµ ph©n m¶nh cña nhiÒu tÕ bµo kh¸c nhau: hÖ
b¹ch huyÕt (Lymphoid), tÕ bµo mang, tÕ bµo kÏ gan tuþ, tÕ bµo biÓu b× ruét (h×nh 71,77).

Boonyaratpalin vµ CTV, 1992 lÇn ®Çu tiªn m« t¶ bÖnh ®Çu vµng g©y chÕt t«m só nu«i ë
miÒn Trung vµ miÒn nam Th¸i lan, ®Æc biÖt nguy hiÓm cho çc vïng nu«i th©m canh qua 1
sè n¨m. Virus ®Çu vµng cã thÓ liªn quan ®Õn ®ît dÞch bÖnh cña t«m só nu«i ë §µi loan n¨m
1987-1988. Nh÷ng n¬i kh¸c thuéc §«ng Nam ¸: Indonesia, Malaysia, Trung quèc,
Philippine gÆp Ýt nh−ng nguy hiÓm cho t«m só nu«i (Lightner, 1996). BÖnh th−êng x¶y ra ë
çc ao nu«i cã ®iÒu kiÖn m«i tr−êng xÊu vµ nh÷ng vïng cã mËt ®é tr¹i cao. BÖnh cã thÓ xuÊt
hiÖn sau khi th¶ gièng 20 ngµy th−êng gÆp nhÊt 50-70 ngµy ë çc ao nu«i t«m só th©m
canh. Ngoµi ra bÖnh cßn gÆp ë mét sè loµi t«m tù nhiªn kh¸c: t«m thÎ, t«m b¹c (lít), t«m
r¶o… (xem b¶ng 15). ë ViÖt nam çc vïng nu«i t«m só cña çc tØnh phÝa B¾c, miÒn Trung
vµ Nam Bé ®· cã t«m bÞ bÖnh ®Çu vµng g©y t«m chÕt (Theo Bïi Quang TÒ, 1994-2001 vµ
§ç ThÞ Hoµ, 1995).
BÖnh ®Çu vµng l©y truyÒn theo ®−êng n»m ngang, virus trõ t«m nhiÔm bÖnh bµi tiÕt ra m«i
tr−êng hoÆc mét sè t«m tù nhiªn còng nhiÔm bÖnh ®Çu vµng sÏ l©y truyÒn cho çc t«m trong
ao nu«i. Cã thÓ mét sè loµi chim n−íc ®· ¨n t«m bÞ bÖnh ®Çu vµng tõ ao kh¸c vµ bay ®Õn ao
nu«i ®· mang theo çc mÈu thõa r¬i vµo ao nu«i.

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Æc tr−ng vµ m« bÖnh häc, kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö ®Ó chÈn bÖnh cho
t«m. ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p RT-PCR.
11.5. Phßng bÖnh.

¸p dông theo ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Tr¸nh vËn chuyÓn t«m tõ n¬i cã bÖnh ®Õn
n¬i ch−a ph¸t bÖnh ®Ó h¹n chÕ sù l©y lan vïng l©n cËn. Nh÷ng t«m chÕt vít ra khái ao, tèt
nhÊt lµ ch«n sèng trong v«i nung hoÆc ®èt. N−íc tõ ao t«m bÖnh kh«ng th¶i ra ngoµi xö lý
b»ng v«i nung hoÆc b»ng clorua v«i (theo ph−¬ng ph¸p tÈy ao). Xem xÐt t«m th−êng xuyªn,
nÕu ph¸t hiÖn cã dÊu hiÖu bÖnh, tèt nhÊt lµ thu ho¹ch ngay. nÕu t«m qu¸ nhá kh«ng ®¸ng
thu ho¹ch th× cÇn xö lý n−íc ao tr−íc khi th¸o bá.
H×nh 71: T«m só bÞ bÖnh ®Çu vµng, trong H×nh 72: ThÓ tói (thÓ vïi) trong tÕ bµo
hÖ b¹ch huyÕt, thÊy râ çc thÓ virus d¹ng lympho cña t«m só bè mÑ ch−a cã dÊu hiÖu
sîi trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo lympho, bÖnh ®· thu ®−îc vá bao virus ®Çu vµng trªn
¶nh KHV§T m¹ng l−íi néi chÊt cña tÕ bµo vËt chñ. Trong
thÓ tói ®· ®−îc tÝch luü çc thÓ virus d¹ng
sîi ng¾n h¬n.
H×nh 73: T«m só bÞ bÖnh ®Çu vµng, trong tÕ H×nh 74: ThÓ virus ®Çu vµng trong tÕ bµo
bµo kÏ gan tuþ cã çc thÓ virus cã vá bao vµ lympho cña t«m só nhiÔm bÖnh, nhuém ©m,
kh«ng cã vá bao. ThÓ virus h×nh que ng¾n, ¶nh KHV§T.
kÝch th−íc 44x173nm, ¶nh KHV§T.
128 Bïi Quang TÒ
Î
Î
H×nh 75: T«m só nhiÔm bÖnh ®Çu vµng. TÕ H×nh 76: T«m só nhiÔm bÖnh ®Çu vµng. C¬
bµo mang t«m nh©n tÕ bµo tho¸i hãa kÕt ®Æc quan t¹o m¸u (haemolymphoid) cã nhiÒu
(Î) b¾t mµu ®Ëm (X40). nh©n tÕ bµo tho¸i hãa kÕt ®Æc b¾t mµu ®á
®Ëm, kÝch th−íc kh¸c nhau (X40).
Î
Î
H×nh 77: T«m só nhiÔm bÖnh ®Çu vµng. BiÓu b× d¹ dµy nh©n tÕ bµo tho¸i hãa kÕt ®Æc (Î)
b¾t mµu ®Ëm (X40)
H×nh 78: T«m só bÞ bÖnh ®Çu vµng (2 con phÝa trªn, mÉu thu ë B¹c Liªu, 7/2006)
B¶ng 15: Mét sè gi¸p x¸c nhiÔm bÖnh ®Çu vµng (theo V. Alday de Graindorge & T.W.
Flegel, 1999)
NhiÔm tù nhiªn Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra TruyÒn bÖnh

VËt nu«i (N) hoÆc nhiÔm H& KÝnh In PC cho
thùc nghiÖm E HV§T situ R Penaeus
(E) monodon
Hä t«m he
Penaeus merguiensis- t«m b¹c, lít N + +
Penaeus monodon- t«m só N + +
Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng E +
Penaeus aztecus E +
T«m kh¸c
Metapenaeus ensis- t«m r¶o, ch× N + +
Palaemon styliferus N + +
Eupbaria superba N +
12. BÖnh virus liªn quan ®Õn mang cña t«m- Gill Asociated
virus- GAV
- Gièng Okavirus thuéc Roniviridae , bé Nidovirales (theo Mayo, M. A. 2002 )
- Nucleocapsid d¹ng èng xo¾n vµ thÓ virus (virion) h×nh que cã vá bao, h×nh d¹ng gièng
virus ®Çu vµng.
- KÝch th−íc nucleocapsid: 16-18 x 166-435nm
- AxÝt nh©n lµ ARN
130 Bïi Quang TÒ
H×nh 79: Okavirus- GAV: a,b,c,e- nucleocapsid cña GAV; d- thÓ virus d¹ng h×nh que; (theo
Jeff A. Cowley et. Al, 2004), bar= 100nm
H×nh 80: Virus- GAV trong mang t«m só bè mÑ ®á th©n, ®á mang (mÉu thu ë HuÕ, 2002)

- Virus GAV th−êng cã mÆt trªn t«m kháe
- T«m nhiÔm GAV m¹n tÝnh, thÓ virus n»m trong tÕ bµo nhiÔm cña tæ chøc Lympho (LO),
gÆp ë t«m só tù nhiªn vµ t«m nu«i, Ýt xuÊt hiÖn çc dÊu hiÖu bÖnh lý.
- T«m nhiÔm GAV cÊp tÝnh, virus th−êng gÆp ë t«m tù nhiªn vµ cã thÓ xuÊt hiÖn ë t«m só
nu«i. T«m h«n mª, kÐm ¨n vµ b¬i trªn tÇng mÆt vµ gÇn bêi ao. C¬ thÓ xuÊt hiÖn mµu ®á
thÉm ë çc phÇn phô (h×nh 81,82), mang t«m chuyÓn sang mµu hång (h×nh 83) vµ vµng
(h×nh 84).
H×nh 81: T«m só th©n cuyÓn mµu ®á do nhiÔm GAV (mÉu thu Nam §Þnh, 2004)
132 Bïi Quang TÒ
H×nh 82: T«m só ch©n ®á do nhiÔm GAV (mÉu thu Nam §Þnh, 2001)
H×nh 83: T«m só bè mÑ bÞ ®á mang test RT-PCR d−¬ng tÝnh bÖnh GAV (mÉu thu t¹i HuÕ,
5/2002)
H×nh 84: T«m só mang chuyÓn mµu vµng, th©n nhît nh¹t (mÉu thu ë Qu¶ng Ninh, 7/2004)

- BÖnh hiÖn nay chØ míi th«ng b¸o nhiÔm tù nhiªn ë t«m só cña óc. G©y nhiÔm thùc nghiÖm
®· g©y ë t«m P. esculetus, P. merguiensis, P. japonicus
- KÕt qu¶ chÈn ®o¸n b»ng kü thuËt RT-PCR t«m só ë ViÖt Nam nhiÔm YHD/GAV rÊt cao.
Thùc tÕ bÖnh YHD/GAV Ýt xuÊt hiÖn ë çc ao nu«i th−¬ng phÈm.
- §· gÆp mét sè tr−êng trong ao nu«i t«m só xuÊt hiÖn t«m ®á th©n, ch©n ®á vµ g©y chÕt
hµng lo¹t, nh−ng test WSSV ©m tÝnh.
134 Bïi Quang TÒ
- §· gÆp tr−êng hîp mét sè ®µn t«m bè mÑ b¾t cho ®Î, t«m xuÊt hiÖn ®á th©n, ®á mang, khi
kiÓm tra d−íi KHV§T cã virus h×nh que trong mang
- T«m só bè mÑ khi ®¸nh b¾t ë biÓn kh¬i hoÆc trong çc ®Çm ph¸ cã hiÖn t−îng bÞ bÖnh ®á
mang (h×nh 83) sau khi ®¸nh b¾t tõ 3-4 ngµy, tû lÖ chÕt tíi 80-100%, thêi gian t«m bÞ bÖnh
chÕt nhiÒu vµo th¸ng 3-4 (sau tÕt). KiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã xuÊt hiÖn çc thÓ
virus h×nh que (h×nh 80) vµ test RT-PCR d−¬ng tÝnh víi bÖnh GAV.
- BÖnh l©y truyÒn theo trôc ngang vµ trôc däc tõ mÑ sang con.

- T−¬ng tù nh− bÖnh ®Çu vµng
12.5. Phßng bÖnh

Nh− bÖnh ®Çu vµng
13. BÖnh nhiÔm trïng virus d−íi da vµ ho¹i tö (Infectious

hypodermal and haematopoietic necrosis virus- IHHNV)
T¸c nh©n g©y bÖnh nhiÔm trïng virus d−íi da vµ
ho¹i tö lµ gièng Parvovirus, cÊu tróc acid nh©n
lµ ADN, ®−êng kÝnh 22 nm (h×nh 85). Virus ký
sinh trong nh©n tÕ bµo tuyÕn anten, tÕ bµo hÖ
b¹ch huyÕt, tÕ bµo mang, tÕ bµo d©y thÇn kinh,
kh«ng cã thÓ Èn (occlusion body) mµ cã thÓ vïi
(inclusion body), chóng lµm ho¹i tö vµ s−ng to
nh©n vËt chñ.

- T«m nhiÔm bÖnh IHHNV th−êng h«n mª, ho¹t
®éng yÕu, chñy biÕn d¹ng (h×nh 86). T«m só (P.
monodon) bÞ bÖnh lóc s¾p chÕt th−êng chuyÓn
mµu xanh, c¬ phÇn bông mµu ®ôc. T«m ch©n H×nh 85: virus cña IHHNV ®−êng kÝnh
tr¾ng (P. vannamei) thÓ hiÖn héi chøng dÞ h×nh 22nm ë trong hÖ b¹ch huyÕt cña t«m só
cßi cäc, t«m gièng (Juvenil) chñy biÕn d¹ng, sîi nu«i trong ao −¬ng (¶nh KHV§T)
anten qu¨n queo, vá kitin xï x× hoÆc biÕn d¹ng.
HÖ sè cßi cäc trong ®µn t«m gièng ch©n tr¾ng bÞ bÖnh IHHNV th−êng tõ 10-30%, khi bÞ
bÖnh nÆng hÖ sè cßi cäc lín 30% cã khi tíi 50%. T«m P. stylirostris bÞ bÖnh d¹ng cÊp tÝnh,
tû lÖ chÕt rÊt cao, virus bÖnh l©y tõ mÑ sang Êu trïng (ph−¬ng th¼ng ®øng) nh−ng kh«ng
ph¸t bÖnh, th−êng ®Õn postlarvae 35 dÊu hiÖu bÖnh quan s¸t lµ tû lÖ chÕt cao, virus l©y lan
theo chiÒu ngang ë t«m gièng ¶nh h−ëng rÊt m·nh liÖt, t«m tr−ëng thµnh ®«i khi cã dÊu
hiÖu bÖnh hoÆc chÕt.
- KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bµo tuyÕn anten, tÕ bµo d©y thÇn kinh vµ tÕ bµo mang cña t«m
nhiÔm bÖnh IHHNV, cã thÓ vïi trong nh©n tÕ bµo. Thêi kú ®Çu th−êng nhá n»m ë trung t©m
cña nh©n, sau lín dÇn n»m gÇn kÝn nh©n (b¾t mµu Eosin mµu ®á ®Õn ®á xÉm). Trong thÓ vïi
cã chøa nhiÒu virus (h×nh 87).
A B C
H×nh 86: A,B- T«m ch©n tr¾ng bÞ bÖnh IHHNV chñy biÕn d¹ng; C- t«m ch©n tr¾ng bÞ bÖnh
anten bÞ qu¨n queo;
Î
B
Î
Î
H×nh 87: Çc thÓ vïi (Î) trong nh©n tÕ bµo tuyÕn anten cña t«m só nhiÔm bÖnh IHHNV

BÖnh IHNNV ®−îc ph¸t hiÖn ë Mü trong ®µn t«m ch©n tr¾ng (Penaeus vannamei), cßn gäi
lµ héi chøng dÞ h×nh cßi cäc cña t«m ch©n tr¾ng Nam Mü. BÖnh xuÊt hiÖn tõ giai ®o¹n
postlarvae ®Õn t«m tr−ëng thµnh. Tû lÖ chÕt cña t«m P. stylirostris rÊt cao. BÖnh xuÊt hiÖn
c¶ ë Singapore, Philippines, Th¸i Lan, Indonesia vµ Malaysia
BÖnh IHHNV lan truyÒn c¶ chiÒu ®øng vµ chiÒu ngang, virus cã thÓ truyÒn tõ t«m bè mÑ
sang t«m Êu trïng hoÆc l©y nhiÔm ë giai ®o¹n sím cña Êu trïng t«m.
ë ViÖt Nam qua ph©n tÝch m« bÖnh häc gan tuþ cña t«m só P.monodon Minh H¶i, Sãc
Tr¨ng xuÊt hiÖn çc thÓ vïi ë nh©n tÕ bµo tuyÕn anten cña t«m só (Bïi Quang TÒ, 1994)
nh−ng tû lÖ nhiÔm virus thÊp. T«m só vµ t«m ch©n tr¾ng (P. vannamei) nu«i ë Qu¶ng Ninh
136 Bïi Quang TÒ
chÈn ®o¸n b»ng test PCR cho thÊy t«m ®· nhiÔm bÖnh IHHNV, t«m nu«i chËm lín vµ
kh«ng ®Òu, tû lÖ t«m cßi 20-50% (Bïi Quang TÒ, 2004).
B¶ng 16: Nh÷ng loµi t«m nhiÔm bÖnh IHHNV: (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel,
1999
NhiÔm tù nhiªn NhiÔm thùc nghiÖm Khã nhiÔm

P. vannamei- t«m ch©n tr¾ng P. setiferus P. indicus- t«m he Ên ®é
P. monodon- t«m só P. duodarun P. merguiensis- t«m thÎ
P. stylirostris
P. occidentalis
P. californiensis
P. semisalcatus- thÎ r»n
P. japonicus- t«m he NhËt b¶n

- Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý.
- Quan s¸t m« bÖnh häc tÕ bµo tuyÕn anten, tÕ bµo mang cña t«m trªn tiªu b¶n c¾t m«,
nhuém mµu Hematoxilin vµ Eosin. ThÓ vïi trong nh©n tÕ bµo tuyÕn anten, tÕ bµo mang b¾t
mµu ®á hoÆc ®á xÉm gÇn kÝn nh©n tÕ bµo.
- ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p PCR
13.5. Phßng bÖnh

T−¬ng tù nh− bÖnh MBV, §Çu vµng.
14. BÖnh Parvovirus gan tuþ t«m he (Hepatopancreatic

Parvovirus- HPV)
T¸c nh©n g©y bÖnh gan tuþ ë t«m he lµ nhãm Parvovirus, cÊu tróc acid nh©n lµ ADN,
®−êng kÝnh 22-24 nm (h×nh 88). Virus ký sinh trong nh©n tÕ bµo gan tuþ, biÓu b× ruét tr−íc,
kh«ng cã thÓ Èn (occlusion body) mµ cã thÓ vïi (inclusion body), chóng lµm ho¹i tö vµ
s−ng to nh©n ký chñ.

- T«m nhiÔm virus HPV th−êng bá ¨n, hoÆc Ýt ¨n, ho¹t ®éng yÕu, dÔ bÞ nhiÔm çc sinh vËt
b¸m trªn mang, vá vµ çc phÇn phô. Gan t«m bÞ teo l¹i hoÆc ho¹i tö, hÖ c¬ bông ®ôc mê,
hiÖn t−îng chÕt th−êng x¶y ra ë t«m Êu trïng, tû lÖ chÕt tõ 50-100%.
- T«m nhiÔm virus HPV th−êng cã liªn quan ®Õn t«m nu«i th−¬ng phÈm (tõ th¸ng thø 3-4)
th¶i ph©n tr¾ng, t«m bá ¨n, ho¹t ®éng chËm ch¹p vµ chÕt r¶i r¸c. VÊn ®Ò nµy ®ang tiÕp tôc
nghiªn cøu.
- KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bµo gan tuþ cña t«m nhiÔm bÖnh HPV, cã thÓ vïi n»m trong tÕ
bµo biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ. Thêi kú ®Çu th−êng nhá n»m ë trung t©m cña nh©n, sau
lín dÇn n»m gÇn kÝn nh©n (b¾t mµu Eosin mµu ®á ®Õn ®á xÉm). Trong thÓ vïi cã chøa nhiÒu
virus (h×nh 89).
H×nh 88: çc tiÓu phÇn Parvovirus ph©n lËp tõ gan tôy t«m só nhiÔm bÖnh HPV (¶nh
KHV§T- 80.000 lÇn)
Î
Î
Î
Î
Î Î
Î
H×nh 89: Çc thÓ vïi (Î) trong nh©n tÕ bµo gan tôy t«m só nhiÔm bÖnh HPV, nhuém H&E

BÖnh HPV lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t hiÖn ë Mü trong ®µn t«m nhËp néi. TiÕp theo ®ã lµ t«m
nu«i ë Malaysia ®· nhiÔm virus HPV (Lightner vµ Redman, 1985 ). BÖnh HPV cïng víi
MBV g©y t¸c h¹i trong ®ît dÞch t«m chÕt ë §µi Loan 1987-1988.
Nh÷ng t«m th−êng hay nhiÔm virus HPV lµ t«m P. merguiensis, P. monodon, P. chinensis,
P. japonicus, P. indicus, P. penicillatus, P. vanname, vµ Macrobrranchium rosenbergin.
138 Bïi Quang TÒ
BÖnh ph©n bè réng r·i ë çc ch©u ¸, ch©u óc, ch©u Phi vµ lan sang ch©u Mü. BÖnh HPV lan
truyÒn theo ph−¬ng n»m ngang, kh«ng truyÒn bÖnh theo ph−¬ng th¼ng ®øng.
ë ViÖt Nam qua ph©n tÝch m« bÖnh häc gan tuþ cña t«m thÎ P. merguiensis Minh H¶i, Sãc
Tr¨ng (Bïi Quang TÒ, 1994), t«m só nu«i rÊt chËm lín trong 1 mét sè ao nu«i ë NghÖ An
(2002), kiÓm tra m« gan tôy ®· xuÊt hiÖn çc thÓ vïi ë nh©n tÕ bµo biÓu b× m« h×nh èng.
Th¸ng 7/2002 kiÓm tra mét l« t«m post 25-30 ë Qu¶ng Ng·i, kÕt qu¶ cho thÊy tû lÖ nhiÔm
100% bÖnh HPV, t«m cã hiÖn t−îng ®en th©n vµ chÕt nhiÒu (Bïi Quang TÒ, 2002)

- Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý.
- Quan s¸t m« bÖnh häc tÕ bµo gan tuþ cña t«m trªn tiªu b¶n c¾t m«, nhuém mµu
Hematoxilin vµ Eosin. ThÓ Èn trong nh©n tÕ bµo biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ b¾t mµu ®á
hoÆc ®á xÉm gÇn kÝn nh©n tÕ bµo.
14.5. Phßng bÖnh

T−¬ng tù nh− bÖnh MBV, bÖnh ®èm tr¾ng vµ bÖnh ®Çu vµng.
15. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m

Nguyªn nh©n g©y bÖnh lµ do çc vi khuÈn Vibrio spp
(V. harveyi, V. vulnificus, V. alginolyticus, V.
anguillarum, V. parahaemolyticus…); virus h×nh que
(gièng nh− virus cña c¬ quan Lympho, virus ë mang
vµ virus ®Çu vµng). Nh×n qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö, cho
thÊy tÕ bµo thÇn kinh trong vïng héi tô (gÇn mµng ®¸y)
chøa çc tói tÕ bµo chÊt (®−êng kÝnh 1-3μm) cã çc h¹t
(®−êng kÝnh nh©n 15-26nm) vµ vá (Nucleocapsid) h×nh
que. Virus h×nh que cã chiÒu dµi 130-260nm, ®−êng
kÝnh 10-16nm (h×nh 91-92).
H×nh 90: Tói rçng bªn trong nh÷ng tÕ bµo thÇn kinh ë
vïng héi tô cña m¾t t«m lóc s¾p chÕt. Çc tÕ bµo cã tói
rçng (VES) ë s¸t mµng vïng héi tô. Çc tÕ bµo chøa
çc h¹t s¾c tè (PG), nh÷ng sîi thÇn kinh m¾t nguyªn
thñy nµy phï hîp cho vïng s¾c tè. Tói rçng cã ®−êng
kÝnh 3μm chøa çc tiÓu phÇn virus (PAR) cã ®−êng
kÝnh 20nm. Mét sè tiÓu phÇn virus xuÊt hiÖn trong tÕ
bµo chÊt. ¶nh KHV§T, 14.520 lÇn, th−íc ®o= 100nm.
(theo Paul T. Smith, 2000)

T«m h«n mª, lê ®ê, kÐm ¨n, ruét kh«ng cã thøc ¨n, th©n t«m chuyÓn mµu ®en, mang cã
mµu n©u, c¬ ®u«i tr¾ng, ®u«i vµ vá kitin ho¹i tö. T«m lóc s¾p chÕt m¾t cã dÊu hiÖu nhiÔm
trïng viªm, ho¹i tö (h×nh 95), u h¹t vµ mÒm nhòn, thÊy râ trong l¸t c¾t m« häc.
Ho¹i tö cña m¾t lµ chøng phï vµ th©m nhiÔm cña tÕ bµo m¸u ë nh÷ng ®Þa ®iÓm ¸p xe. VÝ dô
th−êng ë líp gi÷a h¹ch thÇn kinh máng (LG) vµ vïng héi tô hÑp (20μm) cã çc tÕ bµo m¸u
tù do. NÕu m¾t bÞ bÖnh th× líp gi÷a réng 50-100μm cã dÞch mµu hång cña tÕ bµo bÞ viªm.
M¹ch m¸u vµ kÏ hë cña h¹ch thÇn kinh máng ®· më réng ®¸ng kÓ vµ çc tÕ bµo m¸u t¹o
thµnh ®−êng nh¨n. Vïng khóc x¹ vµ çc vïng kh¸c trong m¾t (h×nh 93) t×m thÊy çc tÕ bµo
ho¹i tö vµ tho¸i hãa ë nh÷ng chç ¸p xe. Ho¹i tö m¾t th−êng gÆp ë çc ao nu«i t«m tõ 10-
50%.
U h¹t cña m¾t th−êng xuÊt trong çc ao nu«i t«m khi m¾t cã hiÖn t−îng nhiÔm melanin trªn
tÇng biÓu b×. Tû lÖ u h¹t cña m¾t xuÊt hiÖn tõ 2-5% ë nh÷ng t«m s¾p chÕt. Nã cã ®Æc ®iÓm
lµ ®−îc thay thÕ bëi m¾t con, u h¹t vµ cÊu tróc bªn trong cña m¾t víi nh÷ng m« sîi b¾t mµu
eosin chøa çc h¹t nhá nhiÔm melanin cña tÕ bµo m¸u, tÕ bµo tho¸i hãa, ho¹i tö, líp nhiÔm
melanin cña çc tÕ bµo m¸u bªn d−íi líp biÓu b×.
H×nh 91: Tói rçng chøa çc tiÓu phÇn virus

h×nh que. Virus h×nh cÇu (PAR), virus h×nh
que (ROD) bªn trong tói rèng cña çc sîi H×nh 92: Çc tiÓu phÇn virus vá bao (EP)
thÇn kinh m¾t nguyªn thñy. Virus h×nh que trong phÇn ®Çu cña vïng héi tô. Virus vá
xo¾n ®èi xøng cña nucleocapsid. §−êng bao trong vïng héi tô gÇn çc tÕ bµo cã
kÝnh cña virus h×nh cÇu 15-26nm, chiÒu dµi virus h×nh que. Virus vá bao cã ®−êng kÝnh
virus h×nh que 155-207 nm vµ ®−êng kÝnh 52-78nm, ¶nh KHV§T, 40.480 lÇn, th−íc
15nm. ¶nh KHV§T, 110.000 lÇn, th−íc ®o = 100nm (theo Paul T. Smith, 2000).
®o= 40nm (theo Paul T. Smith, 2000).
M¾t phång (rép) chiÕm 1-2% ë t«m s¾p chÕt cã ®Æc ®iÓm lµ ho¹i tö ë m« thÇn kinh, khoang
nhá, m¹ch ph¸t triÓn réng trong h¹ch lâi. Nghiªn cøu cÈn thËn m« thÇn kinh ho¹i tö ph¸t
hiÖn thÊy çc tÕ bµo ®a nh©n khæng lå. Nh÷ng dÊu vÕt cßn l¹i cña tÕ bµo cho thÊy, chóng
bao quanh vµ ®Ó lé ra çc h¹t chÊt nhiÔm s¾c mµ chóng lµ çc ®¹i thùc bµo chÕt cña hÖ
thèng thÇn kinh (h×nh 93). KiÓm tra thÇn kinh m¾t thÊy râ tÕ bµo thÇn kinh ®Öm tr−¬ng to.
R¶i r¸c kh¾p n¬i ë cuèi ngo¹i biªn cña thÇn kinh m¾t cã kho¶ng trèng chøa çc tÕ bµo h×nh
trßn nh©n nhá, nh− sù tho¸i hãa cña sîi thÇn kinh.
140 Bïi Quang TÒ
H×nh 93: Th©m nhiÔm cña tÕ bµo

m¸u vµ mét ®iÓm ¸p xe trong
vïng ®iÒu tiÕt cña m¾t. Liªn quan
cña vïng thñy tinh thÓ (CT) b×nh
th−êng, thñy tinh thÓ h×nh nãn, tÕ
bµo h×nh nãn (CC), cã thÓ nh×n
thÊy râ bao quanh vïng ¸p xe (A)
lµ sù tho¸i hãa vµ ho¹i tö tÕ bµo
m¸u. Kh«ng cã líp nhiÔm
melanin cña tÕ bµo m¸u bªn d−íi
biÓu b× (C). Nhuém H&E, 86 lÇn,
th−íc ®o = 10 μm (theo Paul T.
Smith, 2000).
H×nh 94A: Vi khuÈn gram

©m (GNB) trong m¾t cña
t«m s¾p chÕt. Vi khuÈn
gram ©m cã trong huyÕt
t−¬ng, kÏ láng vµ kh«ng
bµo (V). Nh©n tÕ bµo
tr−¬ng to vµ kÕt ®Æc.
Nhuém gram, 340 lÇn,
th−íc ®o = 10 μm (theo
Paul T. Smith, 2000).
H×nh 94B: DÊu hiÖu trong

vïng mµng ®¸y (BM). Cã 3
vÞ trÝ mµng ®¸y bÞ vì (t).
Trong vïng héi tô (FZ) cã
vïng gi÷a çc nh©n tÕ bµo
kÕt ®Æc (P) vµ nh©n tÕ bµo
tr−¬ng to (H), tÕ bµo m¸u
b¾t mµu eosin (E), tÕ bµo
m¸u b¾t mµu ®á (B). G©y
h¹i cho çc thÓ que (R) b¾t
®Çu x¶y ra. Nhuém H&E,
340 lÇn, th−íc ®o = 10 μm
(theo Paul T. Smith, 2000).
Trong mét sè l¸t c¾t m« m¾t cã mét sè vi khuÈn h×nh que b¾t mµu hång, Vi khuÈn gram ©m
cã trong huyÕt t−¬ng, kÏ láng vµ kh«ng bµo, nh©n tÕ bµo tr−¬ng to vµ kÕt ®Æc(h×nh 94A).
KiÓm tra m« häc cña mang, gan tôy cã thÊy u h¹t, biÓu b× nhiÔm melanin vµ çc vi khuÈn ë
trong çc kÏ hë cña mang.
Møc ®é nhiÔm vi khuÈn Vibrio spp ë trong çc m« cña t«m s¾p chÕt t¨ng tõ 10-100 lÇn so
víi t«m kháe. Mang cña t«m s¾p chÕt møc ®é nhiÔm Vibrio spp còng rÊt cao, kÕt qu¶ chóng
b¸m bªn ngoµi còng gia t¨ng. Møc ®é nhiÔm trung b×nh 2,2. 105 khuÈn l¹c/g ®u«i t«m; 2,1.
103 khuÈn l¹c/ml huyÕt t−¬ng; 3,6. 103 khuÈn l¹c/g m¾t t«m. Ph©n lËp ë trong m¾t t«m s¾p
chÕt cã çc loµi vi khuÈn: Vibrio harveyi chiÕm 29,6% vµ çc loµi kh¸c V. vulnificus 21,6%,
V. alginolyticus 10,2%, V. anguillarum 10,2%, V. parahaemolyticus 4,2%... (theo Paul T.
Smith, 2000).
H×nh 95: T«m só ho¹i tö m¾t (con phÝa d−íi, mÉu thu 7/2006, Hµ TÜnh)
B¶ng 17: so s¸nh l−îng vi khuÈn Vibrio spp ë t«m bÞ bÖnh vµ t«m kháe (theo Paul T.
Smith, 2000)
Tæ chøc vµ c¬ quan T«m s¾p chÕt T«m kháe
Gan tôy 8. 106 khuÈn l¹c/g 5. 105 khuÈn l¹c/g
Mang 3. 105 khuÈn l¹c/g < 101 khuÈn l¹c/g
4
C¬ 5. 10 khuÈn l¹c/g 5.102 khuÈn l¹c/g
Nh÷ng ®Æc ®iÓm bÖnh virus ë m¾t ®−îc thÓ hiÖn nh−: m« bÖnh cña m¾t t«m s¾p chÕt thÊy râ
sù phång rép vµ chøng phï trong h¹ch máng vµ çc vïng héi tô. DÊu hiÖu quan s¸t ë vïng
héi tô, tÕ bµo vâng m¹c, d¶i trong suèt. ë giai sím nh÷ng tÕ bµo dÔ nhiÔm ®· x©m nhËp
vïng héi tô vµ di chuyÓn qua mµng ®¸y, h×nh d¹ng b×nh th−êng lµm hµng rµo ch¾n huyÕt
t−¬ng vµ tÕ bµo m¸u. KiÓm tra vïng xung quanh thÊy râ tÕ bµo tho¸i hãa, suy tho¸i vµ ho¹i
tö (h×nh 94B). Mét sè tÕ bµo m¸u bÞ kÝch thÝch b¾t mµu eosin, mét sè kh¸c b¾t mµu hång.
Mét sè nh©n tÕ bµo vïng héi tô tr−¬ng to, mµu xanh t¸i hoÆc b¾t mµu eosin nhÑ. ThÊy râ sù
ph¸ vì cÊu tróc h×nh que vµ çc tÕ bµo bÞ kÝch thÝch cã trong d¶i trong suèt .
BÖnh ë m¾t th−êng gÆp ë vïng nu«i t«m ë khu vùc ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng vµ óc. HiÖn
nay míi cã th«ng b¸o gÆp ë t«m só nu«i. ViÖt Nam chóng ®· xuÊt hiÖn bÖnh m¾t (cßn gäi lµ
bÖnh ®ui m¾t) t«m só nu«i tõ th¸ng thø hai. BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu vïng Trung bé vµ Nam bé
lµ chÝnh, ë miÒn B¾c gÆp ë Qu¶ng Ninh nh÷ng ao t«m só nu«i th©m canh (Bïi Quang TÒ,
2004, 2006).
Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh. Dïng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc, ph©n lËp
Vibrio
15.5. Phßng vµ trÞ bÖnh
¸p dông ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. T−¬ng tù nh− bÖnh MBV, bÖnh ®èm tr¾ng vµ
bÖnh ®Çu vµng.
142 Bïi Quang TÒ
16. BÖnh ®u«i ®á (Héi chøng virus Taura- Taura syndrom virus-
TSV)
G©y bÖnh lµ Picornavirus, thuéc hä Picornaviridae cÊu tróc aixt nh©n lµ ARN, virus h×nh
cÇu cã 20 mÆt, ®−êng kÝnh 30-32nm (h×nh 96). HÖ thèng gen (genome) lµ mét m¹ch RNA,
chiÒu dµi 10,2kb, cÊu tróc capsid cã 3 phÇn (55, 40 vµ 24 kD) vµ mét ®o¹n polypeptide phô
(58kD). Virus ký sinh tÕ bµo biÓu m« vµ d−íi biÓu m« ®u«i.
H×nh 96: çc tiªu phÇn virus bÖnh TSV

DÊu hiÖu bÖnh lý t−¬ng tù nh− bÖnh vi khuÈn. BÖnh d¹ng cÊp tÝnh ®u«i t«m chuyÓn mµu ®á
vµ bÖnh m¹n tÝnh cã nhiÒu ®èm nhiÔm melani do biÒu b× ho¹i tö. Tû lÖ chÕt xuÊt hiÖn liªn
quan ®Õn qu¸ tr×nh lét vá. Tuy nhiªn nÕu t«m sèng lét vá ®−îc, chóng th−êng håi phôc sinh
tr−ëng b×nh th−êng, mÆc dï chóng cã nhiÔm liªn tôc virus.
BÖnh TSV cã ba giai ®o¹n: cÊp tÝnh, chuyÓn tiÕp vµ m¹n tÝnh ®−îc ph©n biÖt râ. DÊu hiÖu
l©m sµng thÊy râ nhÊt, khi t«m L. vannamei bÞ bÖnh ë giai ®o¹n cÊp tÝnh vµ chuyÓn tiÕp lµ
yÕu lê ®ê (hÊp hèi), ®u«i phång chuyÓn mµu ®á vµ ho¹i tö, nªn ng− d©n nu«i t«m ë Ecuador
gäi lµ bÖnh “®á ®u«i”. Khi quan s¸t kü ë biÓu b× phÇn ®u«i (telson, ch©n b¬i, …) d−íi kÝnh
hiÓn vi X10 thÊy cã dÊu hiÖu biÓu b× ho¹i tö. T«m ë giai ®o¹n cÊp tÝnh cßn thÊy dÊu hiÖu
mÒm vá, ruét kh«ng cã thøc ¨n. Giai ®o¹n cÊp tÝnh ¶nh h−ëng ®Õn sù lét vá cña t«m. NÕu
t«m lín > 1 g/con khi bÞ bÖnh chim cã thÓ nh×n thÊy t«m h«n mª ë ven bê hoÆc trªn tÇng
mÆt ao. Do ®ã cã hµng tr¨m con chim biÓn kiÕm ¨n ë nh÷ng ao t«m bÞ bÖnh.
MÆc dï bÖnh chØ x¶y ra Ýt ngµy, dÊu hiÖu bÖnh cña t«m ë giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cã thÓ chÈn
®o¸n ®−îc. Trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cã çc ®èm ®en trªn biÓu b×, t«m cã thÓ cã hoÆc
kh«ng cã dÊu hiÖu phång ®u«i vµ chuyÓn mµu ®á. TiÕp theo t«m chuyÓn sang giai ®o¹n
m¹n tÝnh, virus ký sinh trong tæ chøc lympho. BÖnh TSV cã thÓ lan truyÒn bÖnh theo chiÒu
ngang hoÆc cã kh¶ n¨ng chuyÒn bÖnh theo chiÒu ®øng.
BÖnh TSV th−êng nhiÔm ë çc tæ chøc ngo¹i b× vµ trung b×. BÖnh TSV nhiÔm ë t«m L.
vannamei vµ P. stylirostris cã ba giai ®o¹n: cÊp tÝnh, chuyÓn tiÕp vµ m¹n tÝnh. BiÓu m« biÓu
b× hÇu hÕt bÞ ¶nh h−ëng ë giai ®o¹n cÊp tÝnh, ë giai ®o¹n m¹n tÝnh cña bÖnh chØ cã tæ chøc
lympho nhiÔm virus. T«m L. vannamei ë giai ®o¹n cÊp tÝnh cã tû lÖ chÕt cao, hÇu hÕt t«m P.
stylirostris bÞ nhiÔm bÖnh nh−ng chóng cã kh¶ n¨ng chèng kh«ng cho bÖnh TSV ph¸t triÓn.
A
Î
B
C D
H×nh 97: A- t«m só g©y nhiÔm bÖnh TSV (7/2004) ®u«i h¬i chuyÓn mµu hång; B- t«m ch©n
tr¾ng (L. vannamei) nhiÔm bÖnh TSV cÊp tÝnh, h«n mª, ®u«i ®á; B- ®u«i phãng to ë h×nh A
thÊy râ mÐp ®u«i ho¹i tö (Î) (thu mÉu ë H¶i Phßng, 12/2002); C- t«m ch©n tr¾ng th©n
chuyÓn mµu hång vµ ®u«i cã mµu tr¾ng ®ôc (con phÝa trªn)- mÉu thu H¶i Phßng 11/2003;
D- t«m ch©n tr¾ng bÞ bÖnh th©n chuyÓn mµu tr¾ng ®ôc (mÉu thu Nam §Þnh, 9/2003)
Î Î
Î
Î Î
Î
Î
H×nh 98: Líp biÓu m« ®u«i t«m ch©n tr¾ng thÊy râ çc nh©n tho¸i hãa kÕt ®Æc (Î) b¾t mµu
xanh ®en (X100) mÉu thu 7/2002
144 Bïi Quang TÒ
H×nh 99: Líp biÓu m« ®u«i t«m ch©n tr¾ng thÊy râ çc nh©n tÕ bµo tho¸i hãa kÕt ®Æc b¾t
mµu xanh ®en (X40), mÉu thu 7/2002
H×nh 100: Líp biÓu m« ®u«i t«m ch©n tr¾ng thÊy râ çc thÓ vïi b¾t mµu xanh ®en vµ vi
khuÈn h×nh que (X100), mÉu thu 7/2002
M« biÓu b× hoÆc d−íi biÓu m« çc tÕ bµo nhiÔm virus bÞ ho¹i tö, tÕ bµo chÊt b¾t mµu hång
trong cã chøa nh©n kÕt ®Æc hoÆc ph©n m¶nh. §Æc ®iÓm quan träng lµ tÕ bµo chÊt cña biÓu b×
chuyÓn mµu hång hoÆc mµu xanh nh¹t. §iÒu cÇn ph¶i ph©n biÖt víi bÖnh ®Çu vµng còng cã
tÕ bµo chÊt b¾t mµu hång. Tuy nhiªn ph©n biÖt bÖnh ®Çu vµng çc m« ngo¹i b× vµ trung b×
cã thÓ vïi vµ lu«n lu«n cã mµu xanh ®Ëm. BÖnh TSV ë nh÷ng t«m b×nh phôc hoÆc bÖnh
m¹n tÝnh, vïng nhiÔm melanin t×m thÊy ®Þa ®iÓm b×nh phôc vµ lµnh l¹i cña t«m bÖnh cÊp
tÝnh.

H«i chøng bÖnh Taura lµ bÖnh th−êng gÆp ë t«m he ch©n tr¾ng (L. vannamei = Penaeus
vannamei) ë giai ®o¹n nu«i tõ 14-40 ngµy nu«i ë ao hoÆc trong çc bÓ −¬ng. BÖnh TSV
th−êng gÆp ë t«m gièng nhá cì 0,05-5,0g, t«m l¬n h¬n cã thÓ xuÊt hiÖn nÕu giai ®o¹n ®Çu
bÖnh ch−a xuÊt hiÖn th× giai ®o¹n gièng lín hoÆc t«m th−¬ng phÈm cã thÓ x¶y ra. DÞch
bÖnh TSV g©y chÕt tõ 40- 90% ë t«m nu«i tõ post, t«m gièng, t«m gièng lín. BÖnh TSV
còng cã thÓ nhiÔm ë t«m T©y b¸n cÇu (P. stylirostris, P. setiferus vµ P. schmitti) th−êng
bÖnh g©y chÕt ë giai ®o¹n post hoÆc giai ®o¹n gièng nhá. Ngoµi ra mét sè t«m T©y b¸n cÇu
(P. aztecus vµ P. duorarum) vµ §«ng b¸n cÇu (P. chinensis, P. monodon vµ P. japonicus)
cã thÓ g©y nhiÔm bÖnh TSV b»ng thùc nghiÖm.
N¨m 1992 bÖnh ®· xuÊt hiÖn ë t«m L. vannamei nu«i ë Ecuador (6/1992), bÖnh TSV ph¸t
triÓn rÊt nhanh toµn bé vïng nu«i t«m ë ch©u Mü bÖnh nhiÔm tõ post ®Õn t«m bè mÑ. Trong
thêi gian ng¾n cã çc b¸o ço bÖnh TSV gÆp ë çc loµi t«m he nu«i ë T©y b¸n cÇu, ch©u
Mü vµ Hawaii. DÞch bÖnh TSV ®· xuÊt hiÖn ë t«m nu«i cña ven biÓn Th¸i B×nh D−¬ng ch©u
Mü tõ Peru ®Õn Mexico vµ bÖnh cßn t×m thÊy ë t«m he ch©n tr¾ng (L. vannamei) tù nhiªn.
BÖnh TSV còng ®· b¸o ço ë vïng nu«i t«m he tõ Atlantic, Caribe vµ vÞnh Mexico ch©u
Mü. §µi Loan ®· cã b¸o ço ®Çu tiªn vÒ t«m he ch©n tr¾ng (L. vannamei) nhËp tõ Trung Mü
®· bÞ bÖnh TSV tíi 90% (Chien Tu vµ CTV, 1999). §Õn nay bÖnh TSV ®· l©y sang t«m só
tù nhiªn ë Trung Quèc vµ mét sè n−íc ch©u ¸ kh¸c.
B¶ng 18: Çc loµi t«m nhiÔm bÖnh TSV (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel, 1999)
T«m nhiÔm tù nhhiªn T«m nhiÔm bÖnh thùc nghiÖm T«m khã bÞ nhiÔm
Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng P. azticus P. duodarum
P. setiferus P. orientalis- t«m n−¬ng P. azticus
P. stylirostris
ViÖt Nam chóng ta nhËp t«m ch©n tr¾ng vµo tõ n¨m 1999, nh− «ng T« Ngäc Tïng ë Qu¶ng
§iÒn, Qu¶ng Hµ- Qu¶ng Ninh nhËp t«m tr¾ng (Nam Mü) cña Trung Quèc tõ n¨m 1999 ®Õn
nay nu«i 7 vô, nh−ng ch−a thµnh c«ng. Riªng vô ®Çu n¨m 2001 th¶ t«m sau 45 ngµy cã hiÖn
t−îng t«m lao vµo bê chÕt. Mét sè t«m ch©n tr¾ng nhËp tõ Mü vµo lµm t«m bè mÑ hËu bÞ
(7/2002), khi kiÓm tra m« häc ®· thÊy xuÊt hiÖn bÖnh TSV. Khu vùc nu«i t«m ë H¶i Phßng,
trong ao nu«i ch©n tr¾ng xuÊt hiÖn bÖnh “®á ®u«i” vµo th¸ng 11-12/2002 vµ th¸ng 5/2003,
bÖnh ®· g©y cho t«m chÕt. Khi thu mÉu ph©n tÝch m« häc (h×nh 98-100) cã biÓu hiÖn m«
bÖnh häc bÖnh TSV. Ph©n tÝch RT- PCR kÕt qu¶ d−¬ng tÝnh bÖnh TSV, nh− vËy bÖnh TSV
®· xuÊt hiÖn ë vïng nu«i t«m H¶i Phßng, Nam §Þnh, Qu¶ng Ninh, Phó Yªn, Long An, B¹c
Liªu (theo Bïi Quang TÒ, 2003, 2004).

Çc ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n héi chøng Taura (TS- Taura symdrom) vµ virus g©y bÖnh TS
(TSV) bao gåm çc ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng dÊu hiÖu l©m sµng, t¸c nh©n th«, m« häc vµ
xÐt nghiÖm sinh häc. Ph−¬ng ph¸p kh¸ng thÓ c¬ b¶n ®−îc dïng lµ kh¸ng thÓ ®¬n dßng
(MAbs- monoclonal antibodies) trong xÐt nghiÖm enzyme miÔn dÞch (ELISA) vµ ph−¬ng
146 Bïi Quang TÒ
ph¸p ph©n tö ®−îc dïng lµ ®Çu dß gen ®¸nh dÊu b»ng ph−¬ng ph¸p hãa häc (chÊt ph¸t
huúnh quang) thay cho viÖc ®¸nh dÊu b»ng phãng x¹; t¸i tæ hîp ®¶o chuçi ph¶n øng tæng
hîp (RT-PCR); nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc coi nh− cã gi¸ trÞ nhÊt cho viÖc chÈn ®o¸n
®o¸n bÖnh TSV.
ChÈn ®o¸n bÖnh TSV ë giai ®o¹n cÊp tÝnh b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc (çc tiªu b¶n m«
nhuém mµu H&E) ®−îc biÓu hiÖn ë nhiÒu vïng ho¹i tö trong biÓu m« biÓu b× cña líp ngoµi
c¬ thÓ, çc phÇn phô, mang, ruét sau, thùc qu¶n vµ d¹ dµy. §«i khi chóng ¶nh h−ëng ®Õn
çc tÕ bµo d−íi líp biÓu b× vµ trong sîi c¬. HiÕm khi gÆp ë biÓu b× tuyÕn h×nh èng anten.
Çc dÊu hiÖu trong biÓu b× râ nhÊt lµ çc æ bÖnh ¶nh h−ëng trong çc tÕ bµo, nh− tÕ bµo chÊt
−a eosin vµ nh©n kÕt ®Æc, ph©n m¶nh. Nh÷ng æ bÖnh cña tÕ bµo ho¹i tö th−êng gÆp ë t«m
®ang hÊp hèi cña giai ®o¹n cÊp tÝnh vµ chóng cã d¹ng thÓ h×nh cÇu (®−êng kÝnh 1-20μm)
b¾t mµu hång. Nh÷ng thÓ nµy cïng víi nh©n kÕt ®Æc, ph©n m¶nh cña bÖnh TSV ë giai ®o¹n
cÊp tÝnh cã ®Æc ®iÓm nh− nh÷ng “h¹t tiªu” hay nh− “viÖn ®¹n ghÐm”, ®ã lµ dÊu hiÖu ®Æc
tr−ng cña bÖnh.
Trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cña bÖnh TSV, nh÷ng dÊu hiÖu ë biÓu b× giai ®o¹n cÊp tÝnh mÊt
dÇn trong t«m hÊp hèi vµ ®−îc thay b»ng sù th©m nhiÔm vµ tÝch tô cña çc tÕ bµo m¸u. Sù
tÝch tô tÕ bµo m¸u cã thÓ b¾t ®Çu tõ sù melalin hãa thµnh çc ®èm ®en ®ã lµ ®Æc tr−ng cña
giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cña bÖnh. Nh÷ng dÊu hiÖu ¨n mßn cña vá kitin, khuÈn l¹c trªn bÒ mÆt
vá kitin they râ lµ do sù x©m nhËp cña vi khuÈn Vibrio spp.
T«m ë giai ®o¹n m¹n tÝnh kh«ng cã dÊu hiÖu bªn ngoµi, m« bÖnh chØ cã dÊu hiÖu nhiÔm
thÊy râ trong tæ chøc lympho, ®ã lµ nh÷ng tÝch tô h×nh cÇu cña tÕ bµo, kh«ng cã èng trung
t©m cña tæ chøc h×nh èng lympho.
16.5. Phßng bÖnh

¸p dông ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. T−¬ng tù nh− bÖnh MBV, bÖnh ®èm tr¾ng vµ
bÖnh ®Çu vµng.
17. BÖnh Virus ho¹i tö tuyÕn ruét gi÷a cña t«m he (Baculovirus
Migut gland Necrosis - BMN)
G©y bÖnh lµ Baculovirus type C nh©n ADN, cã thÓ vïi (inlusion body), kÝch th−íc virus 72
x 310 nm, nh©n virus 36 x 250 nm.

DÊu hiÖu ®Çu tiªn Êu trïng t«m h«n mª ho¹t ®éng chËm ch¹p, næi trªn tÇng mÆt, gan tuþ cña
t«m mµu tr¾ng ®ôc vµ ruét däc theo phÇn bông còng cã mµu tr¾ng ®ôc. Th−êng bÖnh xuÊt
hiÖn ë postlarvae cã chiÒu dµi tõ 6 - 9 mm (h×nh 101).
TÕ bµo biÓu b× m« h×nh èng gan tôy nhiÔm bÖnh BMN, nh©n tr−¬ng to, h¹ch nh©n b¾t mµu
®á, çc chÊt nhiÔm s¾c di chuyÓn ra mÐp mµng nh©n (h×nh 102)

BÖnh BMN gÆp ®Çu tiªn ë t«m he NhËt b¶n (P.japonicus) nu«i ë NhËt b¶n vµ Hµn Quèc.
Sau ®ã quan s¸t thÊy ë t«m só (P. monodon) P. chinesis, P. plebejus vµ Metapenaeus ensis.
BÖnh BMN g©y tû lÖ tö vong cao ë çc tr¹i s¶n xuÊt t«m gièng vµ th−êng g©y bÖnh tõ giai
®o¹n Mysis 2 ®Õn postlarvae vµ t«m gièng. Cã tr−êng hîp postlarvae 9 - 10 ®· nhiÔm virus
BMN tíi 98% vµ g©y chÕt hµng lo¹t ë postlarvae 20.
ë viÖt nam ch−a ®iÒu tra nghiªn cøu virus BMN nh−ng mét sè tr−êng hîp çc tr¹i −¬ng
gièng t«m chÕt hµng lo¹t ch−a t×m râ nguyªn nh©n vµ khi t«m chÕt cã dÊu hiÖu bÖnh lý nh−
bÖnh BMN, trong s¶n xuÊt gièng t«m he NhËt b¶n cÇn chó ý ®Õn bÖnh nµy.
H×nh 101: A- T«m post chÕt do bÖnh ®ôc th©n; B- t«m post ®ôc gi÷a th©n (mÉu thu §µ
N½ng, 2006)
148 Bïi Quang TÒ
¼ ¼
¼
¼
¼
H×nh 102: TÕ bµo biÓu b× m« h×nh èng gan tôy nhiÔm bÖnh BMN, nh©n tr−¬ng to (¼), h¹ch
nh©n b¾t mµu ®á, çc chÊt nhiÔm s¾c di chuyÓn ra mÐp mµng nh©n

- Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh.
-Dùa vµo çc dÊu hiÖu m« bÖnh häc, thö b»ng kh¸ng thÓ huúnh quang, soi kÝnh hiÓn vi nÒn
®en, soi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö...®Ó chÈn ®o¸n bÖnh.
§Æc ®iÓm cña m« bÖnh häc: Çc tÕ bµo biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ bÞ ho¹i tö, nh©n tr−¬ng
to b¾t mµu ®á ®Õn tÝm nh¹t. ThÓ vïi kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh, nhiÔm s¾c thÓ gi¶m bít
vµ di chuyÓn ra mµng nh©n, kh«ng h×nh thµnh thÓ Èn (occlusion body). (xem h×nh 95,96)
KiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi nÒn ®en: ChuÈn bÞ mÉu t−¬i gan tuþ, quan s¸t nh©n tÕ bµo gan
tuþ tr−¬ng to (kh«ng nhuém mµu hoÆc nhuém mµu) cho thÊy cã mµu tr¾ng d−íi nÒn ®en, ë
gi÷a cã nhiÒu thÓ h×nh que, chiÒu dµi gÇn 1μm vµ hÇu hÕt chóng s¾p xÕp bªn trong mµng
nh©n.
17.5. Phßng bÖnh.

- ¸p dông ph−¬ng ph¸p phßng cña MBV
18. BÖnh virus g©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷ (Spawner-
isolated Mortality Viral Diseses- SMVD)
18.1. T¸c nh©n g©y bệnh
Virus h×nh s¸u c¹nh, ®èi xøng 20 mÆt, kÝch th−íc 20nm. AxÝt nh©n lµ AND. Virus gÇn
gièng víi hä Parvoviridae

Kh«ng cã d©u hiÖu bÖnh lý ®iÓn h×nh. T«m kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, c¬ thÓ chuyÓn mµu nh¹t, cã
nhiÒu sinh vËt b¸m. G©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷.
18.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bệnh

T«m só: Penaeus monodon bè mÑ khi l−u gi÷ kÐo dµi th−êng nhiÔm bÖnh SMVD. Ngoµi ra
cßn nhiÔm bÖnh t«m cµng ®á- Cherax quandricarinatus. Cã thÓ g©y nhiÔm thµnh c«ng ë
mét sè loµi t«m: P. esculentus; P. merguiensis; P. japonicus; t«m r¶o Metapenaeus
ensis;Mét sè n−íc óc, Philippines, Srilanka ®· thèng b¸o cã bÖnh nµy. ViÖt Nam chóng ta
ch−a nghiªn cøu bÖnh nµy.
18.4. ChÈn ®o¸n bệnh

Dïng kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö; kü thuËt PCR vµ ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc.
5. Phßng bệnh
¸p dông ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp
19. BÖnh ®u«i tr¾ng ë t«m cµng xanh (White tail Disease- WTD)
Chñng virus thø nhÊt lín h¬n lµ gièng Macrobrachium rosenbergii Nodavirus (MrNV)
thuéc hä Nodaviridae, h×nh khèi 20 mÆt, kh«ng cã vá bao, ®−êng kÝnh 25nm, axit nucleoic
nh©n lµ ARN. Chñng virus thø hai cùc nhá (extra small virus XSV) cã h×nh khèi 20 mÆt,
®−êng kÝnh 15nm. Virus ký sinh trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo c¬ ®u«i, mang, d¹ dµy, ruét, c¬
®Çu, ch©n b¬i, b¹ch huyÕt, c¬ tim, buång trøng. Nh−ng ch−a t×m thÊy virus ký sinh ë m¾t vµ
gan tôy.

Tõ giai ®o¹n postlarvae t«m t«m kÐm ¨n, xuÊt hiÖn mµu tr¾ng ®ôc cña ë phÇn bông (h×nh
103). Trong çc tr¹i −¬ng gièng khi t«m nhiÔm bÖnh tû lÖ chÕt tíi 100%. KiÓm tra d−íi
kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö t«m nhiÔm bÖnh b»ng ph−¬ng ph¸p nhuém ©m cã hai lo¹i virus, chñng
thø nhÊt virus kh«ng cã vá bao, h×nh khèi 20 mÆt, ®−êng kÝnh 26-27nm. Lo¹i thø hai nhá
h¬n nhiÒu, cã ®−êng kÝnh 14-16nm, gäi lµ virus siªu nhá (extra small virus- XSV)
H×nh 103: t«m cµng xanh gièng nhiÔm bÖnh ®u«i tr¾ng
19.3. Ph©n bè vµ lan trunyÒn bÖnh

BÖnh ®u«i tr¾ng (WTD) gÆp ë t«m cµng xanh (Macrobrachium rosenbergii). BÖnh xuÊt
hiÖn ë Ph¸p, Ên §é, Trung Quèc vµ §µi Loan. ViÖt Nam ch−a nghiªn cøu nhiÒu bÖnh nµy,
nh−ng còng ®· cã nh÷ng thèng b¸o ë ç tr¹i s¶n xuÊt gièng t«m cµng xanh ®· xuÊt hiÖn
bÖnh tr¾ng ®u«i ë Êu trïng vµ tû lÖ chÕt rÊt cao.
150 Bïi Quang TÒ
19.4. Ch©n ®o¸n bÖnh

B»ng kü thuËt RT-PCR, ELISA, kü thuËt lai dot blot. KÝnh hiÓn vi ®iÖn tö.
19.5. Phßng bÖnh

¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hî. KiÓm tra bÖnh ®u«i tr¾ng t«m bè mÑ tr−íc khi cho
®Î.
20. BÖnh cua s÷a- BÖnh virus d¹ng Herpes (Herpes like virus
Disease- HLV)
G©y bÖnh lµ thÓ virus thuéc hä Herpesviridae. ThÓ virus cã cÊu t¹o acid nh©n lµ ADN, h×nh
cÇu cã hai líp vá ®−êng kÝnh kho¶ng 150 nm. ThÓ virus ký sinh trong nh©n tÕ bµo m¸u
(hång cÇu) vµ trong m¸u. (H×nh 104).
H×nh 104: ThÓ virus d¹ng Herpes, nh©n ®Æc vµ cã 2 líp vá. ¶nh kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö
(Johnson, 1988).
20.2. DÊu hiÖu bÖnh lý:

Cua bß chËm ch¹p, lê ®ê, chÕt dÇn trong kho¶ng thêi gian ng¾n, m¸u tr¾ng bÖch lÉn nh÷ng
h¹t nhá h¬n vi khuÈn, tr«ng gièng mµu n−íc vo g¹o nªn cßn gäi lµ “bÖnh cua s÷a”.
Quan s¸t mÉu c¾t m« tÕ bµo m¸u cã nh©n tr−¬ng lín, tÕ bµo chÊt cã ®é khóc x¹ lín h¬n.
Cua xanh (Callinectes sapidus) nhiÔm bÖnh virus tõ cua gièng ®Õn cua tr−ëng thµnh. BÖnh
dÔ l©y lan khi cua nhèt trong bÓ n¨m 1992-1993 cua biÓn nu«i ë H¶i phßng, Qu¶ng ninh ®·
cã dÊu hiÖu bÖnh lý gièng bÖnh HLV g©y thiÖt h¹i lín cho ng− d©n nu«i cua vµ ng− d©n gäi
®ã lµ “bÖnh cua s÷a”.

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ mÉu c¾t m« ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh.
20.5. Phßng trÞ bÖnh:

Phßng bÖnh: ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Lo¹i bá çc cua bÞ bÖnh, khö trïng
kü çc bÓ, ao nu«i cua b»ng çc chÊt khö trïng m¹nh.
TrÞ bÖnh: ch−a nghiªn cøu.
21. BÖnh run ch©n do Reovirus vµ Rhabdovirus ë cua - BÖnh

virus d¹ng Rhabdo vµ Reo (Reo like and Rhabdo like virus
diseases of blue crabs).
G©y bÖn lµ thÓ virus cã cÊu tróc acid nh©n lµ ARN.
-D¹ng thø nhÊt h×nh trô chiÒu dµi 110 - 600 nm, ®−êng kÝnh 20 - 30 nm thuéc hä
Rhabdoviridae.
- D¹ng thø hai h×nh khèi ®−êng kÝnh 55 - 60 nm thuéc hä Reoviridae ( H×nh 105).
N
H×nh 105: TÕ bµo t¹o m¸u cua xanh thÊy râ thÓ Reovirus h×nh khèi s¾p xÕp trong suèt ë tÕ
bµo chÊt. A: ThÓ Reovirus; B: ThÓ Rhabdovirus; N: Nh©n tÕ bµo; ¶nh KHV§T (Johnson,
1988).

Cua bá ¨n, lê ®ê, sau ®ã run ch©n råi tª liÖt, cua chÕt nhiÒu khi bÞ nhèt trong bÓ nªn cßn gäi
cua run ch©n. NÕu c¾t m« cã hiÖn t−îng ho¹i tö m¸u quanh hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng.
21.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh .

- Cua n−íc mÆn, lî ®Òu bÞ nhiÔm bÖnh. XuÊt hiÖn bÖnh khi cua bÞ nhèt tõ 10 ngµy ®Õn 2
th¸ng. BÖnh xuÊt hiÖn ë khu vùc nu«i cua H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh (1992 - 1993). §Æc biÖt
çc ng− d©n gom nhèt cua vËn vhuyÓn tõ miÒn Trung ra B¾c nu«i ®Ó nu«i vµ b¸n th−¬ng
phÈm. BÖnh ®· g©y thiÖt h¹i lín. Ng− d©n gäi lµ "bÖnh run ch©n" v× cua run ch©n vµ tª liÖt,
sau ®ã cua chÕt hµng lo¹t.

-Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ quan s¸t c¾t m« ®Ó chÈn ddoans bÖnh.

- ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp
- Lo¹i bá toµn bé cua bÞ bÖnh, tÈy trïng kü çc dông cô nhèt cua
- Ch−a cã biÖn ph¸p trÞ bÖnh
152 Bïi Quang TÒ
22. BÖnh môn rép ë mµng ¸o cña hÇu (Oyster velar virus
disease- OVVD)
- G©y bÖnh lµ thÓ virus gièng Iridovirus cã cÊu tróc h×nh cÇu, ®−êng kÝnh acid nh©n lµ
ADN.
H×nh 106: Êu trïng hÇu bÞ nhiÔm bÖnh OVVD mµng ¸o bÞ mÊt tiªn mao vµ cã môn rép do tÕ
bµo trªn biÓu b× trªn mµng ¸o nhiÒu virus OVVD. Th−êng nh÷ng Êu trïng nµy ë ®¸y bÓ, nÕu
bÞ bÖnh nhÑ ë giai ®o¹n ®Çu th× Êu trïng vÉn b¬i trong n−íc.

Sau 10 ngµy hÇu ®Î trøng, Êu trïng lín h¬n 150 μm, ë nhiÖt ®é 25 - 300. TÕ bµo biÓu b× trªn
mµng Êu cña Êu trïng hÇu bÞ bÖnh r¸ch ra vµ phång lªn thµnh môn rép. Tiªn mao trªn mµng
¸o Êu trïng bÞ mÊt dÇn (H×nh 106). KiÓm tra trªn kÝnh hiÓn vi cã thÓ thÊy râ çc dÊu hiÖu
trªn.

- BÖnh OVVD gÆp ë hÇu Th¸i B×nh D−¬ng, Mü, Bå §µo Nha, Ph¸p. BÖnh OVVD ®· g©y tû
lÖ tö vong tíi 100% ë çc tr¹i −¬ng Êu trïng hÇu. BÖnh th−êng x¶y ra tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng
5, cã thÎ trong suèt mïa hÌ. HÇu Th¸i B×nh D−¬ng(Crassosrea gigas) nhiÔm bÖnh nÆng
nhÊt. Ngoµi ra cßn nhiÒu hÇu biÓn n÷a còng nhiÔm bÖnh OVVD

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý, quan s¸t Êu trïng hÇu d−íi kÝnh hiÓn vi ph¸t hiÖn çc môn rép ë
mµng ¸o cña hÇu.
22.5. Phßng trÞ bÖnh

- ¸p dông ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp. Çc dông cô −¬ng Êu trïng nhiÔm bÖnh
ph¶i tÈy b»ng Clorua v«i 10% thêi gian 15 phót .
- Kh«ng vËn chuyÓn hÇu nhiÔm bÖnh sang çc n¬i kh¸c ch−a bÞ nhiÔm bÖnh
- Ch−a cã biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh.
Ch−¬ng 5: bÖnh Rickettsia vμ Chlamydia.

1. §Æc ®iÓm sinh häc cña Rickettsia:
Ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn trong m¸u ng−êi sèt ph¸t ban cã sinh vËt nhá bÐ lµ nhµ khoa häc
Mü H.T.Recketts, 1909. TiÕp theo ®ã lµ nhµ khoa häc TiÖp kh¾c S.Prowazek, 1913 vµ n¨m
1916 Rochalima ®· c«ng bè kh¸ ®Çy ®ñ t¸c nh©n g©y bÖnh sèt ph¸t ban.
- Theo ph©n lo¹i cña Bergey th× Rickettsia cã 2 gièng: Rickettsia vµ Coxiella thuéc hä
Rickettsiaceae, bé Rickettsiales vµ gièng Chlamydia, bé Chlamydiales, líp Microtatobioles.
- KÝch th−íc cña Rickettsia nhá h¬n vi khuÈn vµ lín h¬n virus. Rickettsia th−êng cã h×nh
que ng¾n (0,3-0,6 μm), h×nh cÇu (®−êng kÝnh kho¶ng 0,3 μm) h×nh que dµi (0,3-2 μm) hoÆc
h×nh sîi (kh«ng qu¸ 5 μm).
- Rickettsia thuéc lo¹i gram ©m, nh−ng kh¸c vãi vi khuÈn, Rickettsia rÊt khã b¾t mµu víi
thuèc nhuém anilin kiÒm th«ng th−êng. Muèn quan s¸t Rickettsia ng−êi ta ph¶i nhuém
b»ng ph−¬ng ph¸p ®Æc biÖt (Giemsa, macchiavello ...). Çc Rickettsia h×nh que th−êng b¾t
mµu sÉm h¬n ë hai ®Çu do ®ã dÔ nhÇm t−ëng lµ chóng h×nh cÇu.
Quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã thÓ thÊy Rickettsia cã thµnh tÕ bµo, mµng nguyªn sinh
chÊt, tÕ bµo chÊt vµ thÓ trung t©m h×nh sîi (cã thÓ lµ nh©n)
- Rickettsia®êi sèng ký sinh b¾t buéc. Mét sè ph¸t triÓn trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo vËt chñ.
Mét sè ph¸t triÓn trong nh©n tÕ bµo. Cßn l¹i chØ ph¸t triÓn ë chç tÕ bµo chÊt gi¸p víi nh©n tÕ
bµo.
- Rickettsiakh«ng ph¸t triÓn trªn m«i tr−êng tæng hîp. §Ó nu«i cÊy chóng ph¶i sö dông çc
tæ chøc tÕ bµo sèng (ph«i gµ, chuét lang,...)
- C¬ thÓ Rickettsia chøa kho¶ng 30% Protein, ngoµi ra cßn chøa kh¸ nhiÒu Lipit trung tÝnh,
Photpholipit vµ hydrat carbon. Hµm l−îng ADN chiÕm 9% so víi träng l−îng kh« cña tÕ
bµo.Hµm l−îng ARN thay ®æi kh¸ nhiÒu, nh−ng th−êng gÊp 2 -3 lÇn hµm l−îng ADN.
Rickettsia cã chøa Riboxom vµ çc yÕu tè kh¸c cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh sinh tæng hîp
Protein.
- Rickettsia gièng víi virus lµ kÝch th−íc nhá bÐ nh−ng kh¸c víi virus vµ gièng víi vi khuÈn
lµ tÕ bµo cã ch−¸ ADN vµ ARN.
2. BÖnh u nang biÓu b× ë mang cña ç - Epitheliocystic

Qua h×nh d¹ng phãng ®¹i cña kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö mét sè t¸c gi¶ ®· cho r»ng t¸c nh©n g©y
bÖnh u nang biÓu b× ë mang ç lµ nh÷ng loµi cña Rickettsia (Paperna vµ CTV, 1981) hoÆc
Chlamydia (Wolf, 1981). Trong mét sè ký chñ, h×nh th¸i cÊu t¹o cña chóng gièng víi
nh÷ng loµi cña Clarmydia, tuy nhiªn mét sè Ýt nã gièng nh÷ng loµi kh¸c. Trong 2 kÕt qu¶
nghiªn cøu (Turnbull, 1987 vµ Bradley vµ CTV, 1988) ®· x¸c ®Þnh ®−îc kh¸ng nguyªn cña
gièng Chlamydia lµ Lipopolysaccharide. Do ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh nµy lµ mét nhãm míi
n»m trong bé Chlamydiales. Sù ¶nh h−ëng trong ký chñ lµ çc h×nh d¹ng cña chóng ký sinh
trªn vËt chñ, bao gåm cã 5 d¹ng h×nh kh¸c nhau cña u nang biÓu b× trªn mang vµ da.
- ThÓ khëi ®Çu (h×nh 107a,b): lµ giai ®o¹n ®Çu (sím) ph¸t triÓn cña Chlamydia, h×nh thµnh
mét sè u nang. Çc tÕ bµo cã thÓ d¹ng h×nh que kh«ng ®Òu, tÕ bµo chÊt trong suèt chøa
nhiÒu Riboxome...kÝch th−íc cña chóng ®−êng kÝnh 0,7-1,25 μm.
154 Bïi Quang TÒ
A B
C D
H×nh 107: Ç v−îc b¹c (Bidyanus bidyanus) bÞ bÖnh u nang biÓu b× trªn mang (theo J.
Frances, 1997): A- U nang chøa ®Çy Chlamydia (bar = 1μ); B- Hai d¹ng Chlamydia (bar =
0,5μ); C- T¬ mang nhiÔm u nang (H), bar = 10μ. Ç mó (Dicentrachus labrax) nhiÔm u
nang biÓu b× (theo S. Crespo, 2001): D- L¸t c¾t mang nhiÔm bÖnh u nang biÓu b×, çc u nang
ph×nh réng trªn çc t¬ mang (X450); E- T¬ mang nhòn ra (X200); a,b- hai d¹ng tÕ bµo trong
u nang, (►) tÕ bµo nhá, (¤) tÕ bµo dµi, a- X 10.500 , b- X 45.000.
- TÕ bµo kÐo dµi (h×nh 107a,b): D¹ng thø 2 lµ çc tÕ bµo kÐo dµi cã cÊu tróc t−¬ng tù nh−
d¹ng ®Çu, kÝch th−íc lín nhÊt lµ chiÒu dµi 7,5 μm, ®−êng kÝnh 0,3-0,6 μm.
- TÕ bµo h×nh ovan hoÆc h×nh trßn: Nh÷ng loµi Chlamydia sp cã tÕ bµo th−êng xuyªn h×nh
trßn hoÆc ovan, ®−êng kÝnh 0,3-1 μm.
- TÕ bµo nhá: Cã ®Æc ®iÓm h×nh thµnh kh«ng bµo trong suèt trong tÕ bµo chÊt, kÝch th−íc rÊt
kh¸c nhau gi÷a çc loµi ç kh¸c nhau: Ç chÐp kÝch th−íc lµ 0,5-0,7 x 0,3-0,5 μm hoÆc 0,9-
1,3 x 0,5-0,7 μm.
- TÕ bµo ®Çu vµ ®u«i: Chóng h×nh thµnh tÊt c¶ trªn çc ®Çu cña biÓu b× mét u nang h×nh que
(0,3 x 0,4 μm) cã chøa nh©n ®Ëm ®Æc vµ ®u«i biÓu b× (tõ 0,3 μm chiÒu dµi) ®−îc ph×ng réng
h×nh trßn ë phÝa cuèi (®−êng kÝnh 0,125 μm).
- Chlamydia sp, g©y bÖnh u nang gram ©m.

BÖnh th−êng xuyªn xuÊt hiÖn ë mang vµ còng cã gÆp ë da nh÷ng u nang cña bÖnh (Hoffman
vµ CTV, 1969). Çc u nang míi xuÊt hiÖn mµu tr¾ng hoÆc mµu vµng...BÖnh lµm nguy hiÓm
cho mang, h×nh thµnh nhiÒu dÞch nhên trªn mang ng¨n c¶n sù h« hÊp cña ç(h×nh 107).

BÖnh u nang biÓu b× xuÊt hiÖn réng kh¾p thÕ giíi: B¾c Mü, §«ng Nam Ch©u ¸, Trung
§«ng, Ch©u ¢u, Nam Phi.
BÖnh xuÊt hiÖn ë tÊt c¶ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña ç tõ ç gièng ®Õn ç tr−ëng thµnh: ë 11
hä ç: Centrarchidae (hä ç mÆt tr¨ng); Chaetodontidae; Cichlidae; Cyprinidae (hä ç
chÐp); Hippoglossidae; Ictaluridae; Moronidae; Mullidae; Salmonidae; Sparidae vµ
Zanclidae. BÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi lín g©y sèc cho ç.

Dùa theo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ soi kÝnh hiÓn vi tiªu b¶n nhuém m« bÖnh häc ®Ó chÈn
®o¸n bÖnh.
2.5. Phßng vµ trÞ bÖnh.
Ch−a nghiªn cøu ®Çy ®ñ ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh nµy. Mét sè t¸c gi¶ (Paperna vµ CTV,
1978, Hoffman vµ CTV, 1969) cã sö dông mét sè kh¸ng sinh ®Ó trÞ bÖnh.
3. BÖnh Rickettsia vµ Chlamydia ë t«m.

Hai gièng Rickettsia vµ Chlamydia g©y bÖnh ë gan tuþ ë t«m he vµ t«m cµng xanh. KÝch
th−íc cña chóng rÊt nhá (0,2-0,7 x 0,8-1,6 μm), h×nh cÇu hoÆc h×nh que ng¾n, gram ©m, ký
sinh néi bµo. Gièng Rickettsia ký sinh g©y bÖnh ë gan tuþ cña t«m thÎ P. merguiensis vµ néi
ký sinh ë t«m só P. monodon.

DÊu hiÖu ®Æc tr−ng lµ t«m kÐm ¨n, yÕu, th−êng d¹t gÇn vµo bê ao, b¬i kh«ng ®Þnh h−íng,
sau hiÖn t−îng t«m chÕt kÐo dµi 1-2 tuÇn. BÖnh cã thÓ kÕt hîp víi bÖnh kh¸c nh− bÖnh
virus, vi khuÈn.
156 Bïi Quang TÒ
A B
C D
E F
H×nh 108: A- M« gan tôy t«m nhiÔm bÖnh Rickettsia ký sinh trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo
biÓu b× m« h×nh èng; B- Rickettsia trong thÓ vïi cña tÕ bµo chÊt m« gan tôy cña t«m P.
marginatus (10.000 lÇn); C- MÉu c¾t m« t«m só (P. monodon) gièng: tuyÕn Anten çc tÕ
bµo nhiÔm Rickettsia D- M« mang t«m gièng nhiÔm Rickettsia cã çc d¹ng h×nh kh¸c nhau,
nhuém H & E (600 lÇn); D- MÉu t−¬i gan tôy t«m gièng P. marginatus nhiÔm Rickettsia, tÕ
bµo chÊt bÞ dÞch hãa (→), nh×n qua kÝnh soi næi (600 lÇn); E,F: MÉu c¾t m« biÓu b× t«m só
(P. monodon) gièng, mét sè tÕ bµo nhiÔm Rickettsia, (theo Lightner, 1996);

BÖnh ®· ®−îc ph¸t hiÖn ë t«m thÎ P. merguiensis nu«i ë Singapore (Chong vµ Loh, 1984) vµ
t«m só nu«i ë çc vïng thuéc Malaysia (Anderson vµ CTV, 1987). Giai ®o¹n biÕn th¸i IV-V
cña Êu trïng t«m cµng xanh-Macrobrachium rosenbergii, Rickettsia lµ nguyªn nh©n g©y
chÕt nghiªm träng do chóng ký sinh ë gan tuþ (Cohen vµ Issar, 1989). Chlamydia ký sinh
g©y bÖnh trong tÕ bµo gan tuþ cña t«m ch©n tr¾ng-P.vanmamei nu«i ë mü.
ë ViÖt nam ch−a ®i s©u nghiªn cøu bÖnh Rickettsia vµ Chlamydia. Nh−ng qua nh÷ng ®ît
®iÒu tra bÖnh t«m tõ n¨m 1993-1994. Quan s¸t nh÷ng mÉu c¾t m« tÕ bµo gan tuþ cña t«m
thÎ nu«i ë Minh h¶i, mét sè tÕ bµo gan tuþ cã nh÷ng khuÈn l¹c nhá cña Rickttssia trong tÕ
bµo chÊt. vÊn ®Ò nµy sÏ tiÕp tôc nghiªn cøu tiÕp theo.

Dùa theo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ m« bÖnh häc ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh (H×nh 108).

BÖnh nµy cßn Ýt b¸o ço vÒ kÕt qu¶ phßng vµ trÞ bÖnh. Nh−ng mét sè n¬i ®· ¸p dông biÖn
ph¸p phßng chung: Bãn v«i nung (CaO) liÒu 10-20 ppm hoÆc trÞ b»ng Terramycin cã kÕt
qu¶ kh¶ quan (Cohn vµ Issar, 1989).
4. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua.

Gièng Rickettsia g©y bÖnh run ch©n ë cua. H×nh cÇu, ®−êng kÝnh 0,22-0,35 μm, ký sinh néi
bµo. Gièng Rickettsia ký sinh trong c¬ vµ m« liªn kÕt vµ x©m nhËp ®Õn çc m« b»ng çc tÕ
bµo m¸u cña cua. Ngoµi ra mét sè tr−êng cßn t×m thÊy thÓ virus vµ vi bµo tö.
H×nh 109: 1- DÞch huyÕt
phÇn ngùc cña cua nhiÔm
bÖnh run ch©n (mÉu nhuém
giemsa) thÊy çc khuÈn l¹c
Rickettsia (Î) trong tÕ bµo
chÊt chÊt cña tÕ bµo m¸u
b¾t mµu hång hoÆc tÝm
hång. (bar = 10 μm); 2-
MÉu m¸u cua nhiÔm bÖnh
run ch©n nhuém Giemsa.
Çc khuÈn l¹c Rickettsia
b¾t mµu hång (Î), cã thÓ
thÊy çc h¹t nhá trong tÕ
bµo m¸u (S) (bar = 10 μm);
3- C¬ tim cua nhiÔm bÖnh
run ch©n, thÊy râ nhiÒu
Rickettsia (R) trong kh«ng
bµo cña tÕ bµo m¸u vµ tÕ
bµo c¬ (M). Nh©n (N) cña
tÕ bµo m¸u vËt chñ bÞ Ðp
sang mét bªn. ThÓ h¹t sîi
(Mi) cña tÕ bµo c¬. (bar =
1,5 μm) ¶nh KHV§T. MÉu
thu tõ cua n−íc ngät
(Eriocheir sinensis) (theo
Wen Wang, Zhifeng Gu,
2002).
158 Bïi Quang TÒ
H×nh 110: 4- ¶nh KHV§T

c¬ ch©n ngùc cña cua nhiÔm
bÖnh run chan, cÊu t¹o
Rickettsia (R), thµnh tÕ bµo
(CW) vµ vïng nh©n ().
ThÓ h¹t sîi (Mi) cña tÕ bµo
c¬. (bar = 170 nm); 5- ¶nh
KHV§T tÕ bµo m¸u cua
nhiÔm bÖnh run ch©n,
Rickettsia (R) h×nh d¹ng
kh¸c nhau, cã nóm vµ nh©n
ph©n ®«i (bar = 294 nm).
MÉu thu tõ cua n−íc ngät
(Eriocheir sinensis) (theo
Wen Wang, Zhifeng Gu,
2002).

Rickettsia ký sinh trong çc m« liªn kÕt cña tim, ch©n bß vµ ruét, huyÕt t−¬ng. Lµm cho cua
kÐm ¨n, ho¹t ®éng yÕu. BÖnh nÆng ch©n bß run, nªn cßn gäi lµ “bÖnh run ch©n”

BÖnh ph©n bè ë mét sè loµi cua biÓn vµ cua n−íc ngät. Tû lÖ chÕt kh¸ cao ë cua xanh
(Paralithodes platypus) (Johnson, 1984), cua hoµng ®Õ (Lithodes aequispina) (Meyers vµ
CTV, 1990) vµ cua- Carcinus mediterraneus (Bonami & Pappalardo, 1980). Cua n−íc ngät
(Eriocheir sinensis) ë mét sè tØnh phÝa Nam Trung Quèc, tû lÖ nhiÔm bÖnh trong çc ao
nu«i 34,3% vµ bÖnh cã thÓ g©y chÕt tõ 30-90% (theo Wen Wang, Zhifeng Gu, 2002). BÖnh
xuÊt hiÖn vµo mïa Êm, nhiÖt ®é tõ 190- 280C.
ë ViÖt nam ch−a ®i s©u nghiªn cøu bÖnh Rickettsia trong cua.

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý; Ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc soi kinh soi kÝnh hiÓn vi quang häc vµ
kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö. PhiÕt mÉu tim, mang, gan tôy, c¬ ch©n bß, h¹ch ngùc vµ c¬ quan sinh
dôc cña cua nhiÔm bÖnh, cè ®Þnh víi methanol 10%, nhuém Giemsa.

BÖnh nµy cßn Ýt b¸o ço vÒ kÕt qu¶ phßng vµ trÞ bÖnh, ¸p dông biÖn ph¸p phßng tæng hîp.
Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn

§Æc ®iÓm chung cña vi khuÈn.
Vi khuÈn (Bacteria, tõ tiÕng Hy L¹p Baktron cã nghÜa lµ çi gËy) ®−îc hiÓu theo 2 nghÜa:
NghÜa hÑp vµ nghÜa réng. Theo nghÜa réng vi khuÈn bao gåm tÊt c¶ vi sinh vËt ®−îc xÕp
trong líp Schizomycetes (Theo Bergey, 1957). Theo nghÜa hÑp th× vi khuÈn kh«ng bao gåm
çc nhãm niªm vi khuÈn (Myxobacteriales), x¹ khuÈn (Actiromycetales) vµ xo¾n thÓ
(Sporochaetales). Vi khuÈn cã mét sè ®Æc ®iÓm sau:
H×nh th¸i cÊu t¹o:

Vi khuÈn chia lµm 3 lo¹i: cÇu khuÈn, trùc khuÈn vµ xo¾n khuÈn.
- CÇu khuÈn nãi chung kh«ng cã tiªn mao, kh«ng cã kh¶ n¨ng di ®éng. ë ®éng vËt thuû s¶n
gÆp Streptococcus, Staphylococcus. KÝch th−íc thay ®æi trong kho¶ng 0,5-1 μm.
- Trùc khuÈn cã h×nh que, kÝch th−íc kho¶ng 0,5-1,0 x 1-4 μm. ë ®éng vËt thuû s¶n th−êng
gÆp : Pseudomonas, Aeromonas, Vibrio.
- Xo¾n khuÈn gåm tÊt c¶ vi khuÈn cã 2 vßng xo¾n trë lªn, kÝch th−íc kho¶ng 0,5-3,0 x 5-40
μm Ýt g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n.
Mµng tÕ bµo:
Vi khuÈn th−êng ®−îc bao bäc nhiÒu líp mµng. Ngoµi líp vá dµy (capsule) hoÆc líp dÞch
nhµy, tiÕp lµ líp thµnh tÕ bµo cßn gäi lµ líp mµng tÕ bµo, bªn trong lµ mµng tÕ bµo chÊt.
TÕ bµo chÊt:
Lµ thµnh phÇn chÝnh cña tÕ bµo vi khuÈn. Thµnh phÇn chñ yÕu lµ phøc chÊt lipoprotein. Khi
cßn non tÕ bµo chÊt cÊu t¹o ®ång nhÊt b¾t mµu gièng nhau khi nhuém mµu. Khi giµ do xuÊt
hiÖn kh«ng bµo vµ çc thÓ Èn nhËp vµ çc c¬ quan con kh¸c: Mezox«m, Riboxom, kh«ng
bµo, çc h¹t chÊt dù tr÷, çc h¹t s¾c tè.
Nh©n tÕ bµo:
Vi khuÈn th−êng cã nh©n ë d¹ng nguyªn thuû. Kh«ng ph©n ho¸ thµnh khèi râ rÖt nh− tÕ bµo
vi sinh vËt kh¸c (nÊm men, nÊm mèc, lôc t¶o...).
Tiªn mao vµ kh¶ n¨ng di ®éng:

Mét sè vi khuÈn cã kh¶ n¨ng di ®éng nhê c¬ quan di ®éng ®Æc biÖt gäi lµ tiªn mao
(flagella). Tiªn mao lµ sîi nguyªn sinh chÊt rÊt m¶nh chiÒu réng 0,01-0,05 μm, chiÒu dµi
6-9 μm cã khi tíi 80-90 μm. Loµi vi khuÈn kh«ng cã tiªn mao chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng
di ®éng.
Bµo tö vµ sù h×nh thµnh bµo tö:

Mét sè loµi vi khuÈn trong giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cã thÓ h×nh thµnh trong tÕ bµo thÓ
h×nh trßn hay bÇu dôc gäi lµ bµo tö (Spores) th−êng gÆp ë 2 gièng Bacillus vµ Clostridium.
Mçi tÕ bµo chØ h×nh thµnh mét bµo tö, cã søc sèng rÊt l©u, chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn bÊt lîi cña
ngo¹i c¶nh ë nhiÖt ®é 1000C Bacillus cereas chÞu ®−îc 2,5 phót, Bacillus asterosporus-7,5
phót, B.subtilis-180 phót. bµo tö cña mét sè vi khuÈn sèng ®−îc sau khi ®un s«i 5 ngµy
liÒn. ThÇm chÝ ë 1800C vi khuÈn g©y ngé ®éc thøc ¨n (Clostridium leotulinum) vÉn cã thÓ
sèng ®−îc 10 phót. Do ®ã muèn tiªu diÖt ®−îc vi khuÈn ng−êi ta ph¶i khö trïng ë nhiÖt ®é
165-1700C trong 2 giê.
160 Bïi Quang TÒ
Ph©n lo¹i t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n.
* Hä Flexibacteraceae.
- Flexibacter psychrophirus: BÖnh n−íc l¹nh do vi khuÈn ë ç biÓn (Bacteria Cold
Water Disease).
- Flexibacter columnaris: BÖnh trô ë ç (Columnaris Disease).
- Flexibacter maritimus: BÖnh ë ç n−íc mÆn (Salt Water Colummaris).
- Cytophaga sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m.
- Flexibacter sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m.
* Hä Myxococcaceae:
- Myxococcus pisciolas: BÖnh thèi mang ë ç.
* Hä Flavobacteriaceae.
- Flavobacterium branchiophila: BÖnh thèi mang ë ç.
- Flavobacterium sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m.
* Hä Thiotrichaceae.
- Leucothrix mucor: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m.
- Leucothrix spp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m.
- Thiothrix sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m.
* Hä Enterobacteriaceae.
- Edwardsiella tarda: BÖnh nhiÔm trïng m¸u do Edwardsiella.
- Edwardsiella ictaluri: BÖnh nhiÔm trïng m¸u ë ç trª s«ng.
- Hafnia alvei: g©y bÖnh ho¹i tö c¬ quan néi t¹ng cña ç da tr¬n
- Yersima ruckeri: BÖnh ®á miÖng ë ç.
- Proteus rettgeri: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
- Serratia liquefaciens: bÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
- Serratia plymuthica: bÖnh nhiÔm trïng thø cÊp.
- Citrobacter freundii: bÖnh nhiÏm trïng thø cÊp.
* Hä Aeromonadaceae.
- Aeromonas salmonicida: BÖnh nhät ë ç.
- Aeromonas hydrophyla: BÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç, ®èm n©u ë t«m cµng xanh.
- Aeromonas caviae: BÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç, ®èm n©u ë t«m cµng xanh.
- Aeromonas sobria: BÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç, ®èm n©u ë t«m cµng xanh.
* Hä Vibrionaceae.
- Vibrio alginolyticus: BÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá
ki tin ë t«m, bÖnh xuÊt huyÕt ë ç biÓn.
- Vibrio anguillarum: bÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá ki tin ë t«m, bÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
- Vibrio harveyi: BÖnh ph¸t s¸ng, ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c.
- Vibrio parahaemolyticus: BÖnh ph¸t s¸ng, ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c.
- Vibrio vulnificus: BÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c, bÖnh xuÊt huyÕt ë
ç biÓn.
- Vibrio ordalii: BÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c, bÖnh xuÊt huyÕt ë ç
biÓn.
- Vibrio salmonicida: BÖnh Hitra ë ç.
* Hä Pasteurellaceae.
- Pasteurella piscinida: BÖnh nhiÔm khuÈn ë ç biÓn.
* Hä Pseudomonadaceae.
- Pseudomonas fluorescens: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
- Pseudomonas dermoalba: BÖnh tr¾ng ®u«i ë ç gièng.
- Pseudomonas putida: bÖnh ®ãng dÊu (xuÊt huyÕt) ë ç.
- Pseudomonas anguilliseptica: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç tr×nh.
- Pseudomonas chlororaphis: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç tr×nh.
* Hä Alteromonadaceae.
- Alteromonas spp: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç tr×nh.
* Hä Micrococcaceae.
- Renibacterium salmoninarum: BÖnh nhiÔm khuÈn thËn ç.
* Hä Carnobacteraceae.
- Carnobacterium piscicola: Vi khuÈn c¬ héi g©y bÖnh.
* Hä Enterococcaceae.
- Vagococcus salmoninarum: Vi khuÈn c¬ héi g©y bÖnh.
* Hä Streptococcaceae.
- Streptococcus innae: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
- Streptococcus spp: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
- Lactococcus piscium: Vi khuÈn c¬ héi g©y bÖnh ë t«m ç.
- Lactococcus garvieae: g©y bÖnh ®ôc th©n ë t«m cµng xanh
* Hä Staphylococcaceae.
- Staphylococcus spp: BÖnh xuÊt huyÕt ë ç.
* Hä Clostridiaceae.
- Clostridium botulinum: BÖnh dÞch ho¸ ë ç.
* Hä Eubacteraceae.
- Eubacterium tarantellus: BÖnh thÇn kinh.
* Hä Bacillaceae.
- Bacillus subtilis: g©y bÖnh ®èm tr¾ng ë t«m
* Hä Mycobacteriaceae.
- Mycobacterium marium: BÖnh ®èm nhá ë ç, t«m.
- Mycobacterium fortuitum: BÖnh ®èm nhá ë ç, t«m.
- Mycobacterium chelonae: BÖnh ®èm nhá ë ç, t«m.
* Hä Nocardiaceae.
- Nocardia astreroides: BÖnh ®èm nhá ë ç.
- Nocardia kampachi: BÖnh ®èm nhá ë ç.
1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas di ®éng ë ®éng vËt

thuû s¶n.
Gièng Aeromonas thuéc hä Aeromonadaceae, bé Aeromonadales, líp
Gammaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria. Trong gièng Aeromonas cã hai nhãm:
Nhãm 1: Aeromonas kh«ng di ®éng (A. salmonicida) th−êng g©y bÖnh ë n−íc l¹nh.
Nhãm 2: Lµ çc loµi Aeromonas di ®éng, bao gåm A. hydrophyla, A. caviae, A. sobria. §Æc
tÝnh chung cña ba loµi vi khuÈn nµy lµ di ®éng nhê cã 1 tiªn mao (h×nh 111). Vi khuÈn
Gram ©m d¹ng h×nh que ng¾n, hai ®Çu trßn, kÝch th−íc 0,5 x 1,0-1,5 μm. Vi khuÈn yÕm khÝ
tuú tiÖn, Cytochrom oxidase d−¬ng tÝnh, khö nitrate, kh«ng mÉn c¶m víi thuèc thö
Vibriostat 0/129... Tû lÖ Guanin + Cytozin trong ADN lµ 57 - 63 mol%.
Ba loµi vi khuÈn Aeromonas di ®éng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau (xem b¶ng 19). Sù ho¹i
tö thö trªn m¸u thá cña hai loµi vi khuÈn A. hydrophyla kh¸c víi A. sobria (Olivier vµ ctv,
1981). A. hydrophyla dung huyÕt trªn th¹ch m¸u khi nu«i cÊy ë nhiÖt ®é 100C vµ 300C
nh−ng A. sobria chØ dung huyÕt ë 300 C . Çc vi khuÈn aeromonas di ®éng ®Òu ph©n lËp tõ
ç n−íc ngät nhiÔm bÖnh, th−êng gÆp nhÊt lµ loµi A. hydrophyla. Ngoµi ra cã thÓ gÆp vi
khuÈn Gram ©m Pseudomonas fluorescens hoÆc Proteus rettgeri.
162 Bïi Quang TÒ
H×nh 111: Vi khuÈn Aeromonas hydrophila cã mét tiªn mao. ¶nh kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö
(theo Bïi Quang TÒ, 1998).
B¶ng 19: Mét sè ®Æc ®iÓm cña çc loµi vi khuÈn Aeromonas di ®éng (Popoff, 1984).
§Æc ®iÓm A. hydrophyla A. caviae A. sobria
- Di ®éng + + +
- Thuû ph©n ascculin + + -
- Ph¸t triÓn trong n−íc KCN + + -
- Sö dông: L. Histidine + + -
L. Arginine + + -
L. Arabinose + + -
- Lªn men Salixin + + -
- Voges Proskauer + - +
- Sinh H2S tõ Glucose + - +
- Sinh H2S tõ Cysteine + - +

BÖnh nhiÔm trïng ë ®éng vËt thuû s¶n th−êng biÓu hiÖn ë çc d¹ng kh¸c nhau:
- Ho¹i tö da vµ c¬: §èm ®á xuÊt huyÕt.
- V©y bÞ ph¸ huû: Gèc v©y xuÊt huyÕt, tia r¸ch n¸t vµ côt dÇn.
- VÈy dùng (rép) vµ bong ra, da xuÊt huyÕt.
- Xoang bông s−ng to, çc c¬ quan néi t¹ng bÞ xuÊt huyÕt vµ viªm nhòn (dÞch ho¸), ruét
viªm vµ chøa ®Çy h¬i.
§èi víi tõng loµi ®éng vËt thuû s¶n cã çc dÊu hiÖu bÖnh lý cô thÓ nh− sau:
DÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ ç kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, næi lê ®ê trªn tÇng mÆt. Da ç th−êng ®æi mµu
tèi kh«ng cã ¸nh b¹c, ç mÊt nhít, kh« r¸p. XuÊt hiÖn çc ®èm xuÊt huyÕt mµu ®á trªn th©n,
çc gèc v©y, quanh miÖng, r©u xuÊt huyÕt hoÆc b¹c tr¾ng. XuÊt hiÖn çc vÕt loÐt ¨n s©u vµo
c¬, cã mïi h«i thèi, trªn vÕt loÐt th−êng cã nÊm vµ ký sinh trïng ký sinh. M¾t låi ®ôc, hËu
m«n viªm xuÊt huyÕt, bông cã thÓ ch−íng to, çc v©y x¬ r¸ch, tia v©y côt dÇn (h×nh 112
A,B,C,D).
Gi¶i phÉu néi t¹ng: Xoang bông xuÊt huyÕt, m« mì ç ba sa xuÊt huyÕt nÆng. Gan t¸i nhît,
mËt s−ng to, thËn s−ng, ruét, d¹ dµy, tuyÕn sinh dôc, bãng h¬i ®Òu xuÊt huyÕt. Cã tr−êng
hîp ç ba sa 2 ®o¹n ruét lång vµo nhau. Xoang bông cã chøa nhiÒu dÞch nhên mïi h«i thèi.
(h×nh 112 E,F,G,H)
- Ç trª gièng bÞ bÖnh th−êng t¸ch ®µn vµ “treo r©u” ®Çu h−íng lªn trªn vu«ng gãc víi mÆt
n−íc. Ç bèng t−îng cã hiÖn t−îng da mÊt hÕt nhít gäi bÖnh “tuét nhít” (h×nh 113A).
- ë ba ba xuÊt hiÖn çc vÕt loÐt xuÊt huyÕt, kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh ë xung quanh vµ
trªn mai l−ng; phÇn bông; çc ch©n cã thÓ côt hÕt mãng (H×nh 107B). BÖnh nÆng c¬ thÓ ba
ba mÒm nhòn ho¹t ®éng chËm ch¹p, khi lËt ngöa ba ba kh«ng tù lËt sÊp l¹i ®−îc. Ba ba Ýt ¨n
hoÆc bá ¨n, sau 1-2 tuÇn chóng bß lªn c¹n vµ chÕt, tû lÖ chÕt tíi 30-40%. Gi¶i phÉu phæi,
gan, thËn cã mµu ®en (h×nh 113C).
C D
E F
G H
H×nh 112: A- Ç tr¾m cá bÞ bÖnh ®èm ®á do vi khuÈn Aeromonas hydrophyla cã çc ®èm
®á, vÈy rông, gèc v©y xuÊt huyÕt; B- ç tra bÞ bÖnh xuÊt huyÕt trªn v©y; C- ç he bÞ bÖnh
xuÊt trªn çc v©y; D- ç r« phi bÖnh viªm ruét; A- Ç tr¾m cá gi¶i phÉu mang xuÊt huyÕt
dÝnh bïn,c¬ quan néi t¹ng xuÊt huyÕt; B- Ç ba sa bÞ bÖnh xuÊt huyÕt do vi khuÈn çc c¬
quan néi t¹ng: gan, thËn, ruét m« mì xuÊt huyÕt, thÞt xuÊt huyÕt; C- Ç r« phi bÞ bÖnh viªm
ruét do vi khuÈn bông tr−íng to, hËu m«n s−ng loÐt ®á, ruét xuÊt huyÕt chøa ®Çy h¬i; D- Ç
nheo bÞ bÖnh viªm ruét do vi khuÈn.
164 Bïi Quang TÒ
B C
H×nh 113: A- ç bèng t−îng bÞ bÖnh tuét nhít; B- Ba ba bÞ bÖnh viªm loÐt do vi khuÈn, cã
vÕt loÐt trªn mai vµ d−íi bông, côt mãng; C- ba ba bÖnh cã phæi ®en, trªn gan cã ®èm ®en.
B C
H×nh 114: T«m cµng xanh bÞ bÖnh ®èm n©u: A- t«m bÞ ®en mang, ®èm ®en trªn vá; B,C-
t«m bÖnh r©u, ch©n bß, ch©n b¬i, ®u«i bÞ ¨n côt dÇn.

- BÖnh nhiÔm trïng do nhãm vi khuÈn Aeromonas spp di ®éng th−êng gÆp ë nhiÒu loµi ®éng
vËt thuû s¶n n−íc ngät. ë ViÖt Nam çc loµi ç nu«i lång, bÌ vµ nu«i ao n−íc ngät th−êng
gÆp bÖnh ®èm ®á nh−: tr¾m cá, ç tr«i, ç chÐp, ç mÌ, ç ba sa, ç bèng t−îng, ç he nu«i
bÌ, ç tai t−îng, ç trª, ç nheo... Vi khuÈn cã thÓ g©y bÖnh ë ba ba, ç sÊu, bÖnh ®á ch©n ë
Õch, ®èm n©u ë t«m cµng xanh. Tû lÖ tö vong ë ®éng vËt thuû s¶n th−êng tõ 30-70% riªng ë
ç gièng (ba ba, trª) cã thÓ chÕt 100%.
- BÖnh xuÊt hiÖn quanh n¨m nh−ng th−êng tËp trung vµo mïa xu©n vµ mïa thu ë miÒn B¾c,
ë miÒn Nam bÖnh ph¸t nhiÒu vµo mïa m−a.
- §«ng Nam ¸: Th¸i Lan g©y bÖnh ë ç trª, Indonesia-ç chÐp bÞ bÖnh, ç trª bÞ bÖnh.

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý, mïa vô xuÊt hiÖn bÖnh vµ ph©n lËp vi khuÈn ®Ó chÈn ®o¸n
bÖnh ®−îc chÝnh x¸c.

- BiÖn ph¸p phßng bÖnh quan träng nhÊt kh«ng ®Ó cho ®éng vËt nu«i thuû s¶n bÞ sèc do m«i
tr−êng thay ®æi xÊu: nhiÖt ®é, oxy hoµ tan, nhiÔm bÈn cña n−íc. M«i tr−êng n−íc ®¶m b¶o
tèt cho ®êi sèng cña ®éng vËt thuû s¶n.
§èi víi bÌ nu«i ç th−êng xuyªn treo tói v«i, mïa xuÊt hiÖn bÖnh 2 tuÇn treo mét lÇn, mïa
kh¸c mét th¸ng treo 1 lÇn. V«i cã t¸c dông khö trïng vµ kiÒm ho¸ m«i tr−êng n−íc. L−îng
v«i tÝnh trung b×nh 2 kg v«i nung/10m3. BÌ lín treo nhiÒu tói vµ bÌ nhá treo Ýt tói tËp trung ë
chç cho ¨n vµ phÝa ®Çu nguån n−íc ch¶y. §èi víi çc ao nu«i ¸p dông tÈy dän ao nh−
ph−¬ng ph¸p phßng tæng hîp. Còng ®Þnh kú mïa bÖnh 2 tuÇn r¾c xuèng ao 1 lÇn, mïa kh¸c
r¾c 1 th¸ng 1 lÇn, liÒu l−îng trung b×nh 2 kg v«i nung/100 m3 n−íc. Ngoµi ra, cã thÓ bæ
sung thªm l−îng vitamin C cho vµo thøc ¨n tr−íc mïa bÖnh hoÆc dïng thuèc phèi chÕ KN -
04 -12 cña ViÖn I cho ç ¨n phßng bÖnh, çch dïng: xem môc thuèc KN-04-12.
- TrÞ bÖnh: Cã thÓ dïng mét sè kh¸ng sinh, th¶o méc cã t¸c dông diÖt khuÈn ®iÒu trÞ bÖnh
nhiÔm khuÈn m¸u nh− sau:
+ Ç gièng dïng ph−¬ng ph¸p t¾m thêi gian 1 giê.
Oxytetracyline nång ®é 20-50 ppm.
Streptomycin nång ®é 20-50 ppm.
+ Ç thÞt dïng ph−¬ng ph¸p cho ¨n kh¸ng sinh trén víi thøc ¨n tinh.
Sulfamid liÒu dïng 150-200 mg/1 kg ç/ngµy.
Thuèc phèi chÕ KN-04-12: liÒu dïng 2-4 g/1 kg ç/ngµy.
Cho ç ¨n liªn tôc tõ 5-7 ngµy. Riªng víi kh¸ng sinh tõ ngµy thø 2 trë ®i liÒu l−îng gi¶m ®i
1/2 so víÝ ngµy ban ®Çu.
2. BÖnh do vi khuÈn Vibrio ë ®éng vËt thuû s¶n.

Gièng Vibrio thuéc hä Vibrionaceae, bé Vibrionales, líp Gammaproteobacteria, ngµnh
Proteobacteria.. §Æc ®iÓm chung çc loµi vi khuÈn thuéc gièng Vibrio: Gram ©m, h×nh que
th¼ng hoÆc h¬i uèn cong, kÝch th−íc 0,3-0,5 x 1,4-2,6 μm. Chóng kh«ng h×nh thµnh bµo tö
vµ chuyÓn ®éng nhê mét tiªn mao hoÆc nhiÒu tiªn mao m¶nh.
TÊt c¶ chóng ®Òu yÕm khÝ tuú tiÖn vµ hÇu hÕt lµ oxy ho¸ vµ lªn men trong m«i tr−êng O/F
Glucose. Thiosulphate citrate bile salt agar TCBS lµ m«i tr−êng chän läc cña Vibrio. HÇu
166 Bïi Quang TÒ
hÕt çc loµi ®Òu ph¸t triÓn trong m«i tr−êng n−íc biÓn c¬ b¶n, Na+ kÝch thÝch cho sù ph¸t
triÓn cña tÊt c¶ çc loµi Vibrio vµ nhiÒu loµi lµ nhu cÇu tuyÖt ®èi, chóng kh«ng ph¸t triÓn
trong m«i tr−êng kh«ng muèi (NaCl), kh«ng sinh H2S. Chóng mÉn c¶m víi Vibriostat 2,4
diamino-6,7 diisopropyl pteridine phosphate (0/129). C¬ b¶n chóng ®Òu sèng trong m«i
tr−êng n−íc, ®Æc biÖt lµ n−íc biÓn vµ cöa s«ng, liªn quan ®Õn çc ®éng vËt biÓn. mét sè loµi
lµ t¸c nh©n g©y bÖnh cho ng−êi vµ ®éng vËt biÓn. T−¬ng tù Aeromonas trong n−íc ngät th×
Vibrio ë trong n−íc biÓn. Tû lÖ Guanin-G + Cytozin-C trong ADN lµ 38-51 mol%.
B¶ng 20: §Æc ®iÓm sinh ho¸ häc cña mét sè loµi Vibrio lµ t¸c nh©n g©y bÖnh ë ®éng
vËt thuû s¶n.
§Æc ®iÓm V. parahae- V. V. algino- V. anguil- V. V.salmo
moly ticus harveyi lyticus larum vulnificus nicida
Nhuém gram - - - - - -
Di ®éng + + + + + +
Thö Oxydase + + + + + +
Ph¸t s¸ng + + - - - -
Ph¸t triÓn ë 40C - - - - - +
Ph¸t triÓn ë 370C + + + + + -
Ph¸t triÓn ë 0%NaCl - - - - - -
Ph¸t triÓn ë 3%NaCl + + + + + +
Ph¸t triÓn ë 7%NaCl + + + - - -
MÉn c¶m 0/129 (10 μg) S S R S S S
MÉn c¶m 0/129 (150 μg) S S S S S S
Ph¸t triÓn trªn TCBS xanh xanh vµng vµng xanh -
Thö O/F Glucose +/+ +/+ +/+ +/+ +/+ +/+
β galactosidase - + + -
Arginine dihydrolase - - - - - -
Lysine Decarboxylase + + + - + -
OrinithineDecarboxylase + - + - - -
Sö dông Citrate + - d + + -
Urease - - - - - -
Khö Nitrate NO3→NO2 + + + + + -
Indol + + + + - -
Sinh H2S - - - - - -
Methyl red - + - d -
Voges-Proskauer - - + + - -
DÞch ho¸ Gelatin + + + + + -
Axit ho¸ Arabinose d - - + - -
Axit ho¸ Glucose + + + + + +
Axit ho¸ Inositol - - - - - -
Axit ho¸ Mannitol + + + + - d
Axit ho¸ Salicin - - - - - -
Axit ho¸ Sorbitol - - + - -
Axit ho¸ Sucrose - - + + - -
Ghi chó: " + " > 90 % çc chñng ph¶n øng d−¬ng.
" - " < 90 % çc chñng ph¶n øng ©m.
“ d " 11-89 % çc chñng ph¶n øng d−¬ng.
“ R ": kh«ng mÉn c¶m.
“ S ": MÉn c¶m, ch−a cã sè hiÖu.
Nh÷ng loµi g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n lµ: V. alginolyticus; V. anguillarum; V. ordalii;
V. salmonicida, V. parahaemolyticus, V. harvey, V. vulnificus....
§èi víi ç Vibrio spp g©y bÖnh nhiÔm khuÈn m¸u lµ chñ yÕu. §èi víi t«m Vibrio spp g©y
bÖnh ph¸t s¸ng, ®á däc th©n, ¨n mßn vá kitin. V. anguillarum; V. vulnificus g©y bÖnh nhiÔm
khuÈn m¸u ç tr×nh. V. anguillarum ®−îc Hofer 1904 m« t¶ lÇn ®Çu. V. salmonicida g©y
bÖnh ë vïng n−íc l¹nh. V. parahaemolyticus g©y bÖnh ph¸t s¸ng ë Êu trïng t«m só. V.
alginolyticus g©y bÖnh ®á däc th©n Êu trïng t«m só. V. parahaemolyticus, V. harvey, V.
vulnificus, V. anguillarum... g©y bÖnh ®á th©n ë t«m só thÞt, ¨n mßn vá ë gi¸p x¸c, g©y bÖnh
m¸u vãn côc ë cua, g©y bÖnh Êu trïng nhuyÔn thÓ.

- T«m ë tr¹ng th¸i kh«ng b×nh th−êng: Næi lªn mÆt ao, d¹t bê, kÐo ®µn b¬i lßng vßng.
- T«m, cua tr¹ng th¸i h«n mª, lê ®ê, kÐm ¨n hoÆc bá ¨n.
- T«m cã sù biÕn ®æi mµu ®á hay mµu xanh. T«m cua vá bÞ mÒm vµ xuÊt hiÖn çc vÕt
th−¬ng ho¹i tö, ¨n mßn trªn vá vµ çc phÇn phô (H×nh 115 A,B,C,E,F,G,H).
- Êu trïng t«m vµ t«m gièng cã hiÖn t−îng ph¸t s¸ng khi nhiÔm V. parahaemolyticus vµ V.
harveyi (H×nh 116 A,B).
- XuÊt hiÖn çc ®iÓm ®á ë gèc r©u, phÇn ®Çu ngùc, th©n, çc phÇn phô cña Êu trïng gi¸p x¸c
khi nhiÔm V. alginolyticus (h×nh 115 D).
- Êu trïng bµo ng− khi nhiÔm Vibrio spp chuyÓn tõ mµu hång sang mµu ®á.
- Cua nhiÔm Vibrio spp sau 24 - 48 giê trong m¸u cã hiÖn t−îng vãn côc (kÕt tña) gåm çc
tÕ bµo m¸u vµ vi khuÈn.
- BÖnh ë ç nu«i lång nh− biÓn, ®Çm n−íc lî, dÊu hiÖu bÖnh lý gièng bÖnh nhiÔm khuÈn
m¸u do vi khuÈn Aeromonas spp di ®éng (h×nh 117).

- Vibrio spp th−êng g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n n−íc mÆn vµ n−íc ngät: ç, gi¸p x¸c,
nhuyÔn thÓ... Nh÷ng vi khuÈn nµy th−êng lµ t¸c nh©n c¬ héi, khi ®éng vËt thuû s¶n sèc do
m«i tr−êng biÕn ®æi xÊu hoÆc bÞ nhiÔm çc bÖnh kh¸c nh− virus, nÊm, ký sinh trïng. §éng
vËt thuû s¶n yÕu kh«ng cã søc ®Ò kh¸ng, çc loµi vi khuÈn Vibrio spp c¬ héi g©y bÖnh nÆng
lµm ®éng vËt thuû s¶n chÕt r¶i r¸c tíi hµng lo¹t.
- Mïa vô xuÊt hiÖn bÖnh tuú theo loµi vµ ®Þa ®iÓm nu«i.
Theo nghiªn cøu cña çc t¸c gi¶ n−íc ngoµi vµ ViÖt Nam Vibrio spp t×m thÊy phæ biÕn ë
trong n−íc biÓn vµ ven bê, trong n−íc bÓ −¬ng t¶o, bÓ −¬ng Artemia, trong bÓ −¬ng Êu
trïng.
- Trong bÓ −¬ng l−îng Êu trïng Vibrio t¨ng theo thêi gian nu«i, tÇng ®¸y cao h¬n tÇng mÆt,
do ®ã khi xi ph«ng tÇng ®¸y cã t¸c dông gi¶m mËt ®é Vibrio trong bÓ −¬ng.
- BÖnh ë ç nu«i lång nh− biÓn, ®Çm n−íc lî, dÊu hiÖu bÖnh lý gièng bÖnh nhiÔm khuÈn
m¸u do vi khuÈn Aeromonas spp di ®éng.
168 Bïi Quang TÒ
A B
C D
E
F
H
H×nh 115: T«m só bÞ nhiÔm khuÈn Vibrio spp: A- Êu trïng t«m bÞ bÖnh ®á däc th©n; B- T«m
só bÞ bÖnh ®á th©n; C- T«m só bÞ bÖnh ®á th©n (con thø 3,4); D- T«m só bÞ bÖnh ®á ch©n; E-
®u«i t«m só bÞ ¨n mßn; F- ®u«i t«m só bÞ ho¹i tö; G- ®u«i t«m só bÞ ®á; H- ®u«i t«m só bÞ
phång; I- t«m só bÞ bÖnh çc phÇn phô (r©u, ch©n bß, ch©n b¬i, ®u«i) ¨n mßn côt dÇn.
A B
C
D
E F
H×nh 116: T«m só bÞ nhiÔm bÖnh vi khuÈn Vibrrio spp: A- Vi khuÈn khuÈn nu«i cÊy ph¸t
s¸ng trªn m«i tr−êng; B- t«m só gièng bÞ bÖnh ph¸t ph¸t s¸ng (theo Lightner, 1996); C,D-
gan Êu trïng t«m só bÞ bÖnh ®á däc th©n, xuÊt hiÖn çc s¾c tè ®á; E- mang t«m só ®en do
Vibrio spp; F- cua bÞ ®en mang do vi khuÈn Vibrio spp
170 Bïi Quang TÒ
H×nh 117: A- - Ç song bÞ bÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn trªn th©n cã çc ®èm xuÊt huyÕt,
m¾t mï; B- Ç song nhiÔm bÖnh vi khuÈn trªn gan cã çc ®èm tr¾ng.
B¶ng 21: Mét sè bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n do vi khuÈn Vibrio g©y ra.
STT Tªn bÖnh Giai ®o¹n t«m Vi khuÈn g©y bÖnh T¸c h¹i
1 BÖnh ph¸t s¸ng Êu trïng, gièng V.parahaemolyticus g©y chÕt hµng
V.harveyi lo¹t
2 BÖnh ®á däc th©n Êu trïng, gièng V.alginolyticus g©y chÕt r¶i
r¸c
3 BÖnh ®á th©n T«m thÞt Vibrio spp. g©y chÕt r¶i
r¸c
4 BÖnh vá hay ¨n mßn ë çc giai ®o¹n Vibrio spp chÕt r¶i r¸c
kitin, ®en mang cña t«m, cua Pseudomonas spp. hµng lo¹t
Proteus sp
5 NhiÔm khuÈn ë ç Ç nu«i ®Çm, Vibrio spp chÕt r¶i r¸c
lång

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ nu«i cÊy ph©n lËp vi khuÈn ®Ó x¸c ®Þnh bÖnh.

- Phßng bÖnh: Çc tr¹i s¶n xuÊt t«m cÇn thùc hiÖn mét sè biÖn ph¸p sau:
+ Läc n−íc qua tÇng läc çt vµ xö lý tia cùc tÝm.
+ Xö lý t«m bè mÑ b»ng Formalin 20-25 ppm thêi gian 30-60 phót.
+ Xö lý t¶o b»ng Oxytetracyline 30-50 ppm thêi gian 1-2 phót.
+ Xö lý Artemia b»ng Chlorin 10-15 ppm trong 01 giê ë n−íc ngät, vít ra röa
s¹ch råi míi cho Êp.
+ Cã thÓ phun vµo m«i tr−êng −¬ng EDTA 2-5 ppm t¸c dông k×m h·m ph¸t triÓn
cña vi khuÈn.
+ Th−êng xuyªn xi ph«ng ®¸y ®Ó gi¶m l−îng vi khuÈn ë tÇng ®¸y bÓ −¬ng.
+ Giai ®o¹n Zoea vµ Mysis phßng bÖnh b»ng Oxtetracyline 1-2 ppm.
+ Tr−êng hîp bÞ bÖnh nÆng ph¶i huû ®ît s¶n xuÊt vµ xö lý b»ng Chlorin 200-250
ppm trong mét giê míi x¶ ra ngoµi.
- TrÞ bÖnh: Dïng mét sè kh¸ng sinh trÞ bÖnh cho Êu trïng t«m.
Oxytetracyline + Bacitracin (tû lÖ 1:1) nång ®é 1-3 ppm.
Erytromycin + Rifamycin (tû lÖ 5:3) nång ®é 1-2 ppm.
Erytromycin + Bacitracin (tû lÖ 1:1) nång ®é 1-3 ppm.
Thuèc phun trùc tiÕp trong bÓ sau 12 giê thay n−íc, xö lý 3 ngµy liªn tôc.
* Dïng mét sè kh¸ng sinh trén víi thøc ¨n tinh ®Ó trÞ bÖnh t«m thÞt.
3. BÖnh do vi khuÈn Pseudomonas ë ®éng vËt thuû s¶n.

Pseudomonas lµ mét gièng thuéc hä Pseudomonadaceae, bé Pseudomonadales, líp
Gammaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria. Vi khuÈn gram ©m, h×nh que hoÆc h¬i uèn
cong, kh«ng sinh bµo tö, kÝch th−íc 0,5-1,0 x 1,5-5,0 μm. Chóng chuyÓn ®éng b»ng mét
hoÆc nhiÒu tiªn mao. Chóng ph¸t triÓn trong m«i tr−êng ®¬n gi¶n vµ hiÕu khÝ. §a sè chóng
cã thÓ oxy ho¸ hoÆc mét sè Ýt kh«ng oxy ho¸ vµ kh«ng lªn men trong m«i tr−êng O/F
Glucose. Chóng sing s¾c tè mµu vµng-xanh, xanh, xanh nh¹t. Giíi h¹n nhiÖt ®é ph¸t triÓn
rÊt réng tõ 4-430C. Thµnh phÇn Guamin, Cytozin trong ADN lµ 55-64 mol %.
B¶ng 22: §Æc ®iÓm sinh ho¸ häc cña mét sè loµi Pseudomonas lµ t¸c nh©n g©y bÖnh ë
®éng vËt thuû s¶n.
§Æc ®iÓm Pseudomonas Pseudomonas Pseudomonas Pseudomonas
anguilliseptica chlororaphis fluorescens putida
Di ®éng + + + +
Nhuém gram - - - -
s¾c tè huúnh quang - - + +
S¾c tè kh¸c - xanh - -
Thö Oxydase + + + +
Thö O/F Glucose -/- +/- +/- +/-
Ph¸t triÓn ë 50C + + + +
Ph¸t triÓn ë 370C - d d d
Ph¸t triÓn ë m«i tr−êng - + + +
0%NaCl
Khö Nitrat (NO3) - + d d
Arginine Dihydrolase - + + +
Lysine Decarboxylase - - - -
OrinithineDecarboxyl- - - - -
-ase
Indol - - - -
Metyl red - - - -
Voges-Proskauer - - - -
DÞch ho¸ Gelatin + + + -
172 Bïi Quang TÒ
Ghi chó: ” + “ > 90 % çc chñng ph¶n øng d−¬ng.

“ - “ < 90 % çc chñng ph¶n øng ©m.
“ d “ 11-89 % çc chñng ph¶n øng d−¬ng.
Chóng ph©n bè réng kh¾p trong m«i tr−êng, trong ®Êt vµ trong n−íc vµ chóng cã thÓ g©y
bÖnh cho ng−êi, ®éng vËt vµ thùc vËt. Th−êng ph©n lËp vi khuÈn tõ da, gan, thËn lµ t¸c nh©n
g©y bÖnh ë ç: P. fluorescens, P. chlororaphis, P. anguilliseptica, P. dermoalba, P. putida
(xem b¶ng 22).

- Côc bé hoÆc ®¹i bé phËn da ç xuÊt huyÕt, vÈy rông râ nhÊt lµ 2 bªn th©n vµ phÝa bông,
gèc v©y l−ng hoÆc toµn bé v©y l−ng ®Òu xuÊt huyÕt, çc tia v©y r¸ch n¸t côt dÇn. Cã lóc ruét
xuÊt huyÕt vµ viªm nªn gäi lµ bÖnh xuÊt huyÕt.
- Thêi kú ®Çu ë chç çn ®u«i cã mét ®iÓm tr¾ng, sau ®ã lan dÇn vÒ phÝa tr−íc cho ®Õn v©y
l−ng vµ v©y hËu m«n, c¶ ®o¹n th©n sau mµu tr¾ng. BÖnh nÆng ç c¾m ®Çu xuèng d−íi, ®u«i
h−íng lªn trªn t¹o thµnh vu«ng gãc víi mÆt n−íc ç nhanh chãng chÕt hµng lo¹t, dÊu hiÖu
nµy th−êng gÆp ë ç h−¬ng, gièng vµ gäi lµ bÖnh tr¾ng ®u«i.
H×nh 118: ç mÌ gièng bÞ bÖnh tr¾ng ®u«i.

BÖnh xuÊt huyÕt th−êng gÆp ë ç tr¾m cá, tr¾m ®en, ç chÐp, ç tr×nh NhËt B¶n, ç tr×nh
Ch©u ¢u...
BÖnh tr¾ng ®u«i th−êng gÆp ë ç h−¬ng mÌ, tr¾m cá, mÌ vinh...tû lÖ chÕt rÊt cao.
§Æc ®iÓm cña bÖnh xuÊt huyÕt xuÊt hiÖn quanh n¨m kÓ c¶ mïa ®«ng nhiÖt ®é l¹nh vµ mïa
hÌ nãng lùc. BÖnh ®· xuÊt hiÖn ë Trung Quèc, NhËt B¶n, Ch©u ¢u, Th¸i Lan. Pseudomonas
g©y bÖnh nhiÔm trïng m¸u nh−ng kh«ng nguy hiÓm cho ç nu«i. ë Indonesia bÖnh gÆp ë ç
tai t−îng vµ gäi lµ bÖnh “giang mai ë ç”.
B¶ng 23: Mét sè bÖnh ë ç do Pseudomonas spp g©y ra.
Tªn bÖnh T¸c nh©n Ký chñ

BÖnh xuÊt huyÕt Pseudomonas fluorescens Tr¾m cá, tr¾m ®en, chÐp, ç
P. putida håi.
P. chlororaphis
BÖnh xuÊt huyÕt ç tr×nh P. anguilliseptica Ç tr×nh NhËt B¶n, ç tr×nh
Ch©u ¢u
BÖnh tr¾ng ®u«i P. dermoalba Ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr¾m cá,
mÌ vinh...
ë ViÖt Nam chóng ta ®· ph©n lËp ®−îc mét sè loµi vi khuÈn Pseudomonas spp g©y bÖnh ë
çc ®éng vËt thuû s¶n. BÖnh xuÊt huyÕt ë ç tr¾m cá, tr¾m ®en, ç trª. bÖnh tr¾ng ®u«i ë ç
mÌ hoa, mÌ tr¾ng, mÌ vinh, tr¾m cá. BÖnh ho¹i tö ë ba ba, t«m cµng xanh, Õch....BÖnh xuÊt
hiÖn quanh n¨m kÓ c¶ mïa l¹nh vµ mïa hÌ nãng lùc.

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n lËp vi khuÈn.
3.5. Phßng trÞ bÖnh.

T−¬ng tù nh− bÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas di ®éng.
4. BÖnh ®èm tr¾ng (ho¹i tö c¬ quan néi t¹ng) ç da tr¬n-

Edwardsiellosis.
Edwardsiella thuéc hä Enterobacteriaceae, bé Enterobacteriales, líp
Gammaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria. Chóng cã ®Æc ®iÓm gram ©m, h×nh que
m¶nh, kÝch th−íc 1 x 2-3 μm, kh«ng sinh bµo tö, chuyÓn ®éng nhê vµnh tiªm mao. YÕm khÝ
tuú tiÖn, catalase d−¬ng, Cytocrom oxidase ©m oxy ho¸ ©m vµ lªn men trong m«i tr−êng
O/F glucose. Thµnh phÇn Guanin vµ Cytozin trong ADN lµ 55-59 mol%. Th−êng gÆp hai
loµi: E. tarda vµ E. ictaluri. (xem b¶ng 24, 25)
E. tarda lµ t¸c nh©n g©y bÖnh nhiÔm khuÈn ë ç n−íc Êm, ®Æc biÖt lµ ç kh«ng vÈy. E.
ictaluri g©y bÖnh nhiÔm khuÈn trong çc c¬ quan n«i t¹ng gan, tôy, thËn cña ç kh«ng vÈy.
Loµi E. tarda hÇu hÕt kh«ng lªn men çc lo¹i ®−êng nh−ng cã mét vµi chñng lªn men
®−êng kh¸ nhanh.
B¶ng 24: Nh÷ng ®Æc tÝnh sinh lý vµ sinh ho¸ kh¸c nhau gi÷a 2 loµi Edwardsiella tarda
vµ E. ictaluri (theo Wyatt vµ ctv, 1979; Farmer vµ Mc Whorter, 1984; Waltman vµ ctv,
1986; Plumb vµ Vinitnantharat, 1989)
§Æc ®iÓm Edwardsiella tarda E. ictaluri

0
Di ®éng ë 25 C + +
Di ®éng ë 350C + -
Sinh Indole + -
Methyl red + -
Citrate simmons - -
Citrate christensens + -
Sinh H2S trong triple sugar iron + -
Sinh H2S trong pepton iron agar + -
Giíi h¹n nång ®é muèi 1,5% + +
Giíi h¹n nång ®é muèi 3,0% + -
Tû lÖ G - C cña ADN mol% 55 - 58 53

Ç bÞ bÖnh kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, gÇy yÕu, bông th−êng ch−íng to (h×nh 119A,B), xung quanh
miÖng cã çc ®¸m xuÊt huyÕt, gèc v©y xuÊt huyÕt, m¾t låi (h×nh 119C)
174 Bïi Quang TÒ
Gi¶i phÉu c¬ quan néi t¹ng gan, l¸ l¹ch, thËn bÞ ho¹i tö thµnh nh÷ng ®èm mµu tr¾ng ®ôc
®−êng kÝnh 0,5-2,5mm (h×nh 119 C, D), cßn gäi lµ “bÖnh ®èm tr¾ng”.
A
B
Í
Í
Î
Î
Î Î Í
D
E
H×nh 119: C da tr¬n bÞ bÖnh ho¹i tö c¬ quan néi t¹ng: A- ç tra gièng bông ch−íng to; B- ç
nheo bông ch−íng to; C,E- trªn gan ç tra gièng cã çc ®èm tr¾ng (Î); D- thËn ç tra
gièng cã nhiÒu ®èm tr¾ng (Î).

Vi khuÈn th−êng g©y ë ®éng vËt m¸u l¹nh: R¾n, ç sÊu, ba ba, ç...vµ nh÷ng ®éng vËt thuû
s¶n kh¸c. ViÖt Nam ®· ph©n lËp ®−îc E. tarda tõ ç trª gièng; E. ictaluri tõ ç tra, ç ba sa,
ç nheo gièng vµ ç thÞt. BÖnh g©y thiÖt h¹i trong çc ao nu«i ç tra h−¬ng (cì tõ 4-6cm)
®Õn 5-6 th¸ng tuæi, tû lÖ tö vong cña ç tõ 60-70%, cã tr−êng hîp tíi 100% (theo Bïi Quang
TÒ, 2003). BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu nhÊt vµo mïa xu©n, mïa thu vµ trong ao nu«i mËt ®é cao,
nu«i ç lång bÌ.
B¶ng 25: Çc vi khuÈn Edwardsiella tarda vµ E. ictaluri g©y bÖnh ë çc loµi ç
Ç ký chñ Vi khuÈn T¸c gi¶

Tªn latinh Tªn ®Þa ph−¬ng
Ictalurus punctata Ç trª s«ng Edwardsiella tarda Meyer vµ Bullock, 1973
Oncorhynchus ishawytscha Ç håi nt Amandi vµ ctv, 1982
Cyprinus carpio Ç chÐp nt Sae - Oui vµ ctv, 1982
Evynnis japonicus Ç vÒn biÓn nt Kusuda vµ ctv, 1977
Paralichthys olivaceus Ç b¬n NhËt b¶n nt Nakatsugawa, 1983
Anguilla japonica Ç tr×nh NhËt b¶n nt Egusa, 1976
Micropterus salmoides Ç tr×nh NhËt b¶n nt White vµ ctv, 1973
Mugil cephalus Ç ®èi môc nt Kusuda vµ ctv, 1976
Chryophrys major Ç vÒn ®á biÓn nt Yasunaga vµ ctv, 198
Morone saxatilis Ç vÒn ®á biÓn ntt Herman vµ Bullock, 1986
Oreochromis niloticus Ç r« phi v»n nt Miyashito, 1984
Serida gaingu eradiata nt Yasunaga vµ ctv, 1982
Clarias juscus Trª ®en nt Bïi Quang TÒ vµ ctv, 1993
C. macrocephalus Trª vµng nt Bïi Quang TÒ vµ ctv, 1993
Pangasius hypophthalmus Ç tra nu«i nt Bïi Quang TÒ, 2003
Ictalurus punctata Trª s«ng nt Meyer vµ ctv, 1973
I. nebulosus Trª s«ng n©u E. ictaluri Hawke, 1976
I. furcatus Trª s«ng xanh nt Plumb vµ Sanchez, 1983
Danio devario nt Waltman vµ ctv, 985
Eigemannia virens Ç dao xanh nt Kent vµ Lyons, 1982
Clarias batrachus Ç trª tr¾ng nt Kasornchandra vµ ctv, 1987
Ictalurus catus Ç trª s«ng tr¾ng nt Plamb vµ Sanchez, 1983
Pangasianodon Ç tra nu«i nt Crumlish, vµ ctv, 2001
hypophthalmus Bïi Quang TÒ, 2003
Silurus asotus Ç nheo nu«i Edwardsiella sp Bïi Quang TÒ, 2005

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh vµ ph©n lËp vi khuÈn.

T−¬ng tù nh− bÖnh nhiÔm trïng do Aeromonas di ®éng.
5. BÖnh nhiÔm khuÈn do vi khuÈn Streptococcus ë ç.

Streptococcus (thuéc Streptococcaceae, bé Lactobacillales, líp Bacilli, ngµnh Firmicutes)
lµ mét gièng lín cã d¹ng h×nh cÇu hoÆc h×nh ovan, ®−êng kÝnh nhá h¬n 2 μm. Gram d−¬ng,
kh«ng di ®éng, hÇu hÕt yÕm khÝ tuú tiÖn, lªn men trong m«i tr−êng Glucose, nhu cÇu ph¸t
triÓn phøc t¹p. thµnh phÇn Guanin vµ Cytozin trong ADN lµ 34-46 mol%. Streptococcus
sinh tr−ëng tèt trªn m«i tr−êng Trypticase Soy agar cã thªm 0,5% Glucose, m«i tr−êng
BHIA (Brain heart infusion agar), m«i tr−êng THBA (Todd hewitt broth agar), m«i tr−êng
176 Bïi Quang TÒ
th¹ch m¸u ngùa (Horse bood agar). Nu«i cÊy ë 20-30 oC, sau 24-48 h×nh thµnh khuÈn l¹c
nhá ®−êng kÝnh 0,5-1,0mm, mµu h¬i vµng, h×nh trß, h¬i låi.
Streptococcus ph©n lËp tõ ç n−íc ngät vµ ç biÓn NhËt B¶n khuÈn l¹c rÊt nhá vµ dÎo (®é
nhít cao),dung huyÕt bª ta trªn m«i tr−êng THBA. Streptococcus ininae g©y bÖnh xuÊt
huyÕt ë ç r« phi nu«i th©m canh. N¨m 1991-1992 ®· ph©n lËp tõ ç ba sa bÞ bÖnh xuÊt
huyÕt vi khuÈn Streptococcus sp. (h×nh 120)
A
B
H×nh 120: A- Vi khuÈn Streptococcus sp g©y bÖnh xuÊt huyÕt ë ç ba sa (Vò ThÞ T¸m vµ
CTV, 1995); B- Vi khuÈn Streptococcus sp ph©n lËp tõ gan ç r« phi bÞ bÖnh (Bïi Quang
TÒ, 2003)

T−¬ng tù bÖnh nhiÔm trïng do Aeromonas spp di ®éng, Edwardsiella spp. BÖnh th−êng g©y
ho¹i tö gan, l¸ l¸ch vµ thËn thµnh nh÷ng ®èm mµu nh¹t ë ç r« phi (h×nh 115B), trªn gan ç
ba sa cã çc khuÈn l¹c cña Streptococcus sp (h×nh 115A)

ViÖt Nam ç ba sa, ç r« phi, ç chÐp, ç biÓn... ®· ph©n lËp ®−îc Streptococcus. Mïa vô
ph¸t bÖnh t−¬ng tù nh− bÖnh Aeromonas spp di ®éng.

Ph©n lËp vi khuÈn b»ng çc m«i tr−êng chän läc: Th¹ch m¸u c¬ b¶n, KF Streptococcus.

- ¸p dông ph−¬ng ph¸p phßng tæng hîp.
- Trén víi thøc ¨n kh¸ng sinh Erythromycin (Ciprofloxacin, Enrofloxacin) liÒu 25-50 mg/1
kg ç/1 ngµy cho ¨n 4-7 ngµy.
- Vacxin phßng bÖnh Streptococcus.
Î
A B
H×nh 121: A- gan ç ba sa cã çc khuÈn l¹c vi khuÈn (Î) (Vò ThÞ T¸m vµ ctv, 1995); B-
®èm tr¾ng trªn ga ç r« phi bÞ bÖnh (Bïi Quang TÒ, 2003)
A B
C D
H×nh 122: Ç bÞ bÖnh xuÊt xuyÕt do Streptococcus sp: A- Ç r« phi bÞ bÖnh phÇn bong xuÊt
huyÕt; B- r« phi ®á bÞ bÖnh cã çc ®èm xuÊt huyÕt trªn th©n; C- gi¶i phÉu ç r« phÞ bÖnh
trªn gan cã çc ®èm ho¹i tö mµu tr¾ng ®ôc; D- Ç tra bÞ bÖnh c¬ quan néi t¹ng xuÊt huyÕt .
6. BÖnh ®ôc c¬ cña t«m cµng xanh

T¸c nh©n g©y bÖnh cÇu khuÈn Lactococcus garvieae (Enterococcus seriolicida) thuéc
Streptococcaceae, bé Lactobacillales, líp Bacilli, ngµnh Firmicutes. Vi khuÈn gram d−¬ng,
h×nh qu¶ trøng. Vi khuÈn ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 10-400C, ®é muèi 0,5-6,0 %, pH 9,6 (theo
Winton Cheng, Jiann-Chu Chen, 1998-2001).
Theo ph©n lËp cña ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n 1 cã gÆp cÇu khuÈn gram d−¬ng
(mÉu t«m ë H¶i Phßng) vµ trùc khuÈn dung huyÕt m¹nh, gram ©m (mÉu t«m thu ë Thanh
Tr×)
178 Bïi Quang TÒ
6.2. DÇu hiÖu bÖnh lý

T«m kÐm ¨n, ho¹t ®éng chËm ch¹p, ®Çu tiªn c¬ phÇn ®u«i chuyÓn mµu tr¾ng ®ôc (th−êng lµ
nh÷ng vÖt mµu tr¾ng ®ôc, ®−a t«m ra ¸nh s¸ng mÆt trêi thÊy râ çc vÖt tr¾ng ®ôc) sau lan
dÇn lªn phÝa ®Çu ngùc, t«m bÖnh nÆng mang chuyÓn mµu tr¾ng ®ôc (h×nh 123, 124A). Vá
t«m mÒm (h×nh 124B) (khi luéc chÝn t«m chuyÓn mµu ®á Ýt) tû lÖ t«m chÕt cao.

BÖnh ®ôc c¬ ë t«m ®· x¶y ra ë çc ao nu«i t«m cµng xanh ë Trung Quèc, §µi Loan, tû lÖ
nhiÔm bÖnh tõ 30- 75%. ë ViÖt Nam bÖnh ®ôc c¬ ®· xuÊt hiÖn mét vµi n¨m nay, tõ n¨m
2000 t«m cµng xanh bét (nguån gèc tõ Trung Quèc ®−a sang) ®−a vÒ Thanh Tr× nu«i ®· cã
hiÖn t−îng t«m ®ôc c¬ vµ chÕt hµng lo¹t. §Çu n¨m 2002 ®µn t«m bè mÑ (5-6 t¹) cña mét tr¹i
s¶n xuÊt t«m gièng ë H¶i Phßng ®· bÞ bÖnh ®ôc c¬. Sau khi cho në Êu trïng vµ −¬ng thµnh
t«m bét, tû lÖ sèng rÊt thÊp ®¹t kho¶ng 1%. Th¸ng 5 n¨m 2002, mét sè ao nu«i t«m cµng
xanh ë Thanh Tr×, Hµ Néi th¶ gièng cì 0,2g/con, nu«i sau 15-20 ngµy t«m ®· xuÊt hiÖn
bÖnh ®ôc c¬ vµ chÕt r¶i r¸c. Tû lÖ nhiÔm bÖnh trong ®µn t«m nu«i ë Thanh Tr× tõ 6-90%
(5/2002).
H×nh 123: T«m cµng xanh bè mÑ bÞ bÖnh ®ôc c¬
H×nh 124: T«m cµng xanh bè mÑ bÞ bÖnh ®ôc c¬, vá mÒm

H×nh 126: T«m cµng xanh nhiÔm bÖnh

H×nh 125: T«m cµng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc ®ôc c¬. MÉu c¾t m« thÊy râ phï n−íc (A)
c¬. MÉu c¾t m« thÊy râ phï n−íc ë gi÷a vá vµ vµ æ ho¹i tö trong c¬ kh¸c nhau víi khuÈn
c¬ d−íi (A) vµ c¬ bã () (X200). l¹c vi khuÈn () (X400).
H×nh 127: T«m cµng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc H×nh 128: T«m cµng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬.
c¬. MÉu c¾t m« c¬ thÊy râ æ ho¹i tö ®−îc bao MÉu c¾t m« mang cã çc khuÈn l¹c (Æ) nhá
quanh çc tÕ bµo m¸u (Æ) (X400). cña vi khuÈn (X40).
180 Bïi Quang TÒ
H×nh 129: T«m cµng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬. MÉu c¾t m« gan tôy cã çc khuÈn l¹c (Æ)
nhá cña vi khuÈn (X40).

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n lËp vi khuÈn ®Ó x¸c ®Þnh bÖnh

Phßng bÖnh: nhiÖt ®é trong ao ®Ó biÕn thiªn trong ngµy qu¸ 30C; kh«ng ®Ó t«m sèc v× m«i
tr−êng nu«i xÊu: thiÕu oxy hßa tan vµo buæi s¸ng; pH = 7,5-8,5; NH3, H2S = 0,01mg/l. Bãn
bét ®¸ v«i theo pH (1-2kg/100m3 n−íc ao), hoÆc bãn hîp chÊt cã ho¹t chÊt clo ®Ó diÖt trïng
®¸y (tïy theo çc h·ng s¶n xuÊt). Cho t«m ¨n thªm vitamin C, liÒu l−îng 2-3g/1kg thøc ¨n
c¬ b¶n, mçi ®ît ¨n 1 tuÇn, mçi th¸ng cho ¨n 2 ®ît.
TrÞ bÖnh: ngoµi biÖn ph¸p phßng bÖnh cã thÓ cho t«m ¨n mét sè kh¸ng sinh (Amikacin
hoÆc Ciprofloxancin) liÒu l−îng 100mg/1kg t«m/ngµy ®Çu vµ tõ ngµy thø 2-7 cho ¨n liÒu
50mg/kg t«m/ngµy
7. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium.

Gièng Mycobacterium (thuéc hä Mycobacteriaceae bé Actinomycetales, líp
Actinobacteria, ngµnh Actinobacteria) lµ vi khuÈn hiÕu khÝ, kh«ng di ®éng, kh«ng sinh bµo
tö, h×nh que. §a sè lµ gram d−¬ng −a acid. KÝch th−íc 0,2-0,6 x 1,0-10,0 μm. Thµnh phÇn
Guamin vµ Cytozin trong ADN lµ 62-70 mol%.
HÇu hÕt chóng sèng tù do trong ®Êt, n−íc vµ mét sè lµ t¸c nh©n g©y bÖnh cho ng−êi vµ ®éng
vËt. §èi víi ç n−íc ngät vµ n−íc mÆn ®· ph©n lËp ®−îc 151 loµi vµ th−êng gÆp 3 loµi: M.
marinum, M. fortuitum, M. chelonae. G©y bÖnh chñ yÕu ë ç n−íc ngät vµ n−íc mÆn nhiÖt
®íi: M. marinum, M. fortuitum. Vi khuÈn M. marinum sinh tr−ëng chËm, nu«i cÊy sau 2-3
tuÇn khuÈn l¹c míi sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn, ë nhiÖt ®é 25oC. §Çu tiªn nu«i cÊy kh«ng sinh
tr−ëng ë 37oC, nh−ng cÊy truyÒn lÇn sau cã thÓ sinh tr−ëng ë 37oC. KhuÈn l¹c nh½n vµ −ít,
xï x× vµ kh«, b»ng ph¼ng hoÆc nh« cao, ®éc lËp trªn m«i tr−êng nu«i cÊy vµ kÐo dµi theo
®−êng cÊy. KhuÈn l¹c sinh tr−ëng trong tèi kh«ng sinh s¾c tè, nh−ng sinh tr−ëng trong ¸nh
s¸ng th× sinh s¾c tè mµu vµng chanh ®Õn mµu vµng cam. M. fortuitum, M. chelonae sinh
tr−ëng nhanh h¬n,hinh thµnh khuÈn l¹c d−íi 7 ngµy nu«i cÊy ë 25oC. M. fortuitum sinh
tr−ëng ë 37oC,c¶ hai loµi kh«ng sinh s¾c tè vµ b×nh th−êng khuÈn l¹c mµu kem ®Õn mµu b¬
(xem b¶ng 26)
b¶ng 26: Mét sè ®Æc ®iÓm sinh ho¸ häc cña 3 loµi Mycobacterium.
§Æc ®iÓm M. marinum M. fortuitum M. chlonae
Nu«i cÊy ë 250C + + +
0
Nu«i cÊy ë 37 C - + +
Møc ®é ph¸t triÓn chËm nhanh nhanh
S¾c tè + - -
Ph¸t triÓn Macconkey - + +
Khö Nitrate NO3→NO2 - + -
Sö dông Sucrose + -

Ç xuÊt hiÖn çc ®èm nhá mµu tr¾ng x¸m ë da, c¬, mang sau ph¸t triÓn thµnh çc vÕt loÐt,
v©y bÞ ho¹i tö (h×nh 130A). Trong c¬ quan néi t¹ng cã nhiÒu ®èm tr¾ng x¸m nhÊt lµ ë thËn,
gan, l¸ l¸ch (h×nh 130B).
A
B
H×nh 130: A- Ç lãc (qña) cã çc vÕt xuÊt huyÕt trªn th©n; B- thËn ç tra bÞ ®èm tr¾ng do vi
khuÈn Mycobacterium sp

Mycobacterium g©y bÖnh ë ç n−íc ngät vµ n−íc mÆn. ç n−íc ngät: ç qu¶ (lãc-
Ophrocephalus striatus). ç biÓn: ç tr¸c (Seriola), hä ç håi Th¸i B×nh D−¬ng. Nh÷ng loµi
M. marinum, M. fortuitum, M. chelonae chóng cã thÓ g©y bÖnh cho ®éng vËt m¸u nãng vµ
ng−êi. Mét sè loµi t«m biÓn còng bÞ nhiÔm bÖnh ®èm nhá ë trªn çc vïng melamin vµ trong
c¬, tim, mang…
M. marinum th−êng g©y nhiÒu nhÊt trong3 loµi trªn g©y bÖnh ®èm da ë ng−êi, th−êng
xuyªn gÆp ë khuûu tay, nh−ng còng cã thÓ gÆp ë ®Çu gèi, ngãn tay vµ bµn ch©n do qu¸ tr×nh
®i t¾m ë çc bÓ b¬i-gäi lµ “bÖnh ®èm bÓ b¬i” hoÆc lµm viÖc ë çc bÓ ç nhiÖt ®íi. Nh÷ng
®èm trªn da cã thÓ lë loÐt, sau kho¶ng 1 th¸ng tù ®éng khái. Tr−íc kia ph©n lËp M.
marinum ë bÓ b¬i vµ ë ng−êi cho lµ mét loµi kh¸c M. bolnei (Linell vµ Norden 1954). M.
fortuitum lµ t¸c nh©n c¬ héi cña ng−êi, chóng chØ g©y ¶nh h−ëng ë da khi bÞ th−¬ng, nh−ng
cã tr−êng hîp ®· ph©n lËp ®−îc chóng ë phæi vµ çc c¬ quan néi t¹ng kh¸c cña ng−êi. M.
chelonae Ýt ¶nh h−ëng ®Õn ng−êi, chóng chØ nhiÔm khi tiªm kh«ng v« trïng vµ cã thÓ g©y
bÖnh ë ®Çu gèi.
182 Bïi Quang TÒ

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý cña bÖnh vµ ph©n lËp vi khuÈn b»ng çc m«i tr−êng th«ng
th−êng BHIA, TSA, Macconkey nhiÖt ®é thÝch hîp nu«i cÊy 20-300C, nu«i cÊy tõ 2-30
ngµy.

- N−íc tr−íc khi dïng nu«i t«m, ç cÇn ph¶i khö trïng b»ng Chloramin T hoÆc B liÒu l−îng
10 ppm thêi gian 24 giê.
- Çc thøc ¨n cã nguån gèc t«m, ç ®· nhiÔm Mycobacterium cÇn ph¶i nÊu chÝn kü ®Ó
phßng mÇm bÖnh x©m nhËp.
- Trén víi thøc ¨n tinh mét sè kh¸ng sinh ®Ó phßng vµ trÞ bÖnh.
8. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë ç (bÖnh h×nh trô- Columnaris

Disease).
T¸c nh©n g©y bÖnh h×nh sîi ç lµ vi khuÈn Flexibacter columnaris (Syn. Cytophaga
columnaris) thuéc hä Flexibacteraceae, bé Sphingobacteriales, líp Sphingobacteria, ngµnh
Bacteroideles. Vi khuÈn h×nh que (d¹ng sîi) mÒm m¹i. Trong çc mÉu m« nhiÔm bÖnh thÊy
râ nhiÒu vi khuÈn d¹ng sîi m¶nh dÎ. Trong ç mÉu m« nhiÔm bÖnh thÊy râ nhiÒu vi khuÈn
chuyÓn ®éng l−ít nhÑ nhµng vµ tËp hîp thµnh mét trô h×nh khèi nªn cã tªn gäi lµ bÖnh h×nh
trô (H×nh 131A). Çc khèi trô còng chuyÓn ®éng uèn cong. Vi khuÈn Gram ©m, d¹ng h×nh
que dµi m¶nh dÎ (d¹ng sîi m¶nh) kÝch th−íc 0,3-0,5 x 3-8 μm.
Vi khuÈn ph¸t triÓn trªn m«i tr−êng Cytophaga agar (gåm Trypton 0,05%; nÊm men 0,05
%; acetat natri 0,02 % ; cao thÞt bß 0,02% vµ Agar 0,9%; pH=7,2-7,4 (Theo Anacker vµ
Ordal, 1959).
KhuÈn l¹c mµu vµng xanh, mÐp kh«ng ®Òu vµ dÝnh chÆt vµo m«i tr−êng. D−íi kÝnh soi næi
(40 lÇn), mÐp khuÈn l¹c d¹ng dÔ c©y (H×nh 131B). Khi nhá dung dÞch KOH 20% trªn khuÈn
l¹c mµu vµng chuyÓn sang mµu n©u. Trong m«i tr−êng láng (Cytophaga Broth) vi khuÈn
mäc thµnh ®¸m hoÆc mµng máng trªn bÒ mÆt cña m«i truêng. Khi l¾c nhÑ chóng ph¸t triÓn
®ång nhÊt
Theo Bernadet vµ Crymont (1989) trong m«i tr−êng láng Cryptophaga Broth cho thªm 0,1
hoÆc 0,5 % NaCl, nhiÖt ®é 10-330C hiÕu khÝ b¾t buéc. Vi khuÈn F. columnaris ph¸t triÓn
m¹nh. Vi khuÈn ph¶n øng Catalase vµ Cytocrome oxidae d−¬ng, chuyÓn Nitrit thµnh Nitrat,
sinh khÝ H2S. Vi khuÈn kh«ng thuû ph©n cellulose, carboxymethyl, Kitin, tinh bét assculin,
vµ Agar kh«ng sinh axid tõ çc lo¹i ®−êng trong m«i tr−êng ®−êng muèi am«n. Vi khuÈn
thuû ph©n Gelatin Casein vµ Tyrosine .. çc axid amin: arginine, Lysine, Ornithinevi khuÈn
kh«ng ph¶n øng amin: Arginine, Lysine, Ornithine vi khuÈn kh«ng ph¶n øng Dihydrolase
vµ Decarboxylase. Tû lÖ G + C trong ADN cña F. columnaris lµ 30 - 43mol%.
H×nh 131A: Khèi h×nh trô cña F. columnaris trªn H×nh 131B: KhuÈn l¹c cña F.
mÐp cña tæ chøc nhiÔm bÖnh columnaris ph¸t triÓn trªn m«i tr−êng
Cytophaga agar. MÐp khuÈn l¹c h×nh rÔ
c©y.
H×nh 132A: Vi khuÈn d¹ng sîi trong c¬ ç song nhiÔm bÖnh
- T¸c nh©n g©y bÖnh h×nh sîi ç n−íc mÆn lµ vi khuÈn F. maritimus vi khuÈn kh«ng ph¸t
triÓn trªn m«i tr−êng Cytophaga cã céng thªm NaCl thay cho n−íc biÓn, chóng ph¸t triÓn
trªn m«i tr−êng cã thªm Ýt nhÊt 30% n−íc biÓn. Vi khuÈn ph¸t triÓn cã nhu cÇu muèi KCl
còng nh− muèi NaCl, ion Ca++ kÝch thÝch sù sinh tr−ëng cßn ion SO4++ k×m h·m sù ph¸t triÓn
cña vi khuÈn (theo Khikida vµ ctv, 1979).
Trªn m«i tr−êng Cytophaga agar cã n−íc biÓn, khuÈn l¹c cã mµu vµng xanh, dµn réng
máng, kh«ng cã mÐp, dÝnh chÆt vµo agar. S¾c tè kh«ng biÕn ®æi, m«i tr−êng láng kh«ng l¾c
trªn mÆt vi khuÈn ph¸t triÓn thµnh mµng máng.
Vi khuÈn míi nu«i cÊy gram ©m, h×nh que m¶nh dÎ uèn cong. Tuú theo tuæi nu«i cÊy vi
khuÈn ng¾n h¬n vµ cã h×nh trßn. Nh÷ng tÕ bµo vi khuÈn h×nh cÇu kh«ng gÆp ë giai ®o¹n míi
nu«i cÊy. Vi khuÈn kh«ng cã tiªn mao nh−ng chuyÓn ®éng uèn cong l−ít trªn bê mÆt −ít.
Vi khuÈn F. maritimus kh«ng tËp hîp thµnh khèi h×nh trô nh− vi khuÈn F. columnaris mµ
chóng tËp hîp thµnh khèi ë çc mÐp m« nhiÔm bÖnh khi quan s¸t mÉu t−¬i.
Vi khuÈn F. maritimus cã: Catalase, Cytochrome oxidase d−¬ng, thuû ph©n Casein, Gelatin,
Tributyrin vµ Tyrosin. Vi khuÈn kh«ng s¶n sinh H2S vµ Indol. Vi khuÈn dïng nguån Carbon
184 Bïi Quang TÒ
vµ Nitrogen ®Ó sinh tr−ëng nh− Tryptone, nÊm men, acid Casamin. Vi khuÈn cã thÓ thuû
ph©n Agar, Cellulose, kitin, tinh bét vµ Aessulin, khö Nitrite thµnh Nitrate. Kh«ng sinh acid
trong çc ®−êng Glucose, Galactose, Fructose, Mantose, Lactose, Sucrose, Sorbose,
Maltose, Cellobiose, Trehalose, Xylose, Rhamnose, Rafinose, Dextrin, Glycogen, Inulin,
Glycorol, Adonitol, Mannitol, Dulcitol, Serbitol, Inostol hoÆc Salicin (theo Wakabayashi vµ
ctv, 1986). Tû lÖ G + C trong ADN cña F. maritimus lµ 29-32,5 mol%.

DÊu hiÖu ®Çu tiªn xuÊt hiÖn çc ®èm tr¾ng trªn th©n, ®Çu, v©y, mang. Çc ®èm lan réng
thµnh çc vÕt loÐt, xung quanh mµu ®á, ë phÇn gi÷a mµu vµng hoÆc x¸m, da ç cã thÓ bÞ lét
ra vÕt loÐt lan réng. Çc mÐp v©y biÕn mµu sau lan dÇn tíi gèc v©y, çc v©y ho¹i tö côt dÇn
(h×nh 133). Trªn mang xuÊt hiÖn çc vÕt loÐt, t¬ mang bÞ ph¸ huû lµm ç ng¹t thë (h×nh
134). BÖnh kh«ng g©y th−¬ng tÝch lín trong çc c¬ quan néi t¹ng. BÖnh th−êng x¶y ra khi
ç nhèt víi mËt ®é dµy, m«i tr−êng nghÌo dinh d−ìng.
A
B
H×nh 134: Ç diÕc bÞ bÖnh vi khuÈn d¹ng sîi

C (F. columnaris). Çc vÕt loÐt trªn mang, trªn
th©n vµ v©y.
H×nh 133 A,B,C: ç song gièng bÞ bÖnh
ho¹i tö côt ®u«i.
8.3. Ph©n bè vµ lan tryÒn bÖnh.

BÖnh ph©n bè réng kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, ®· gÆp ë ch©u Mü, ch©u ¢u, ch©u ¸. NhiÒu loµi
ç n−íc ngät ®· nhiÔm bÖnh h×nh trô: ç tr×nh- Anguilla japonica, A. anguilla; ç Misgurnus
anguillicaudatus; ç vµng- Carassius auratus; ç chÐp Cyprinus carpio; ç tr¾m cá
Ctenopharyngodon idellus; ç Plecoglossus altivelis; ç r« phi Oreochromis mossambicus;
ç Esox lucius; ç Tinca tinca; ç tr©u Ictalurus melas; ç nheo Siluris glanis; ç håi
Oncorhynchus mykiss; ç Salvelinus fontinalis. ë ®«ng nam ¸ bÖnh ®· g©y ra ë ç trª vµng
Clarias macrocephalus giÕt chÕt 90% ç trª gièng trong ao nu«i trong vßng 24h (kabata,
1985). Ngoµi ra, ë biÓn cã ç vÒn ®á-Pagrus major, ç vÒn ®en-Acanthopagrus schlegeli, ç
b¬n nhËt- Paralichthys olivaceus. Trong çc tr¹i s¶n xuÊt gièng ç biÓn, nu«i ç h−¬ng
trong lång trªn biÓn, bÖnh h×nh trô th−êng x¶y ra.
ë n−íc ngät, bÖnh th−êng xuÊt hiÖn g©y ç chÕt ë nhiÖt ®é 20-350C, d−íi 150C Ýt khi xuÊt
hiÖn bÖnh. Theo Wakabayashi vµ Egusa, 1972 ®· thÝ nghiÖm trªn ç Misgurnus
anguillicaudatus vÒ sù ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Õn bÖnh h×nh trô. Ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm
b»ng çch nu«i ç trong n−íc cã mËt ®é vi khuÈn F. columnaris lµ 106 tÕ bµo/ml ë çc thang
nhiÖt ®é 5-350C (kho¶ng çch mçi l« lµ 50C). KÕt qu¶ çc l« tõ 5-100C ç kh«ng chÕt; 150C
cã 25% ç chÕt bÖnh; 20-350C ç chÕt bÖnh hÕt. Thêi gian ç chÕt bÖnh lµ 7,0; 3,0; 1,8; 1,0
ngµy ë çc l« nhiÖt ®é 15; 20; 25 vµ 350C.
ë n−íc mÆn bÖnh th−êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n khi ®−a ç tõ bÓ −¬ng ra lång l−íi sau 1-2
tuÇn, cì ç 6 cm. MÆc dï nhiÖt ®é n−íc t¨ng, vi khuÈn còng ph¸t triÓn, nh−ng vµo mïa hÌ
vµ mïa thu bÖnh kh«ng ph¸t. Thùc tÕ cho biÕt r»ng ç vÒn ®á cã tû lÖ nhiÔm bÖnh ë nhiÖt ®é
d−íi 150C cao h¬n ç vÒn ®en. Do ®ã, ë mét sè lång nu«i ç vÒn ®á ®· nhiÔm bÖnh trong
khi ®ã ç vÒn ®en kh«ng nhiÔm bÖnh.
ë ViÖt nam, nu«i ç lång biÓn kh«ng nhiÒu, nh−ng mét sè lång nu«i ç mó (ç song) mËt
®é dµy vµo mïa xu©n vµ mïa thu cã thÓ xuÊt hiÖn bÖnh h×nh sîi (h×nh 133). Vi khuÈn d¹ng
sîi g©y bÖnh ë nhiÒu loµi ®éng vËt thuû s¶n n−íc ngät vµ n−íc mÆn; ç, Basa....

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ phan lËp vi khuÈn b»ng m«i tr−êng chän läc cña Flexibacter lµ
Cytophaga agar vµ thö çc ph¶n øng sinh ho¸ ®Ó ph©n lo¹i.

¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp: chó ý c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i tèt, th¶ ç mËt ®é
võa ph¶i, cho ç ¨n thøc ¨n ®ñ l−îng vµ chÊt.
Dïng mét sè kh¸ng sinh cho ç ¨n ®Ó phßng trÞ bÖnh: Oxytetracyline, Sulphonamid liÒu
t−¬ng øng 220 mg/kg ç/1 ngµy vµ 50-75 mg/ kg ç/1 ngµy cho ç ¨n 10 ngµy liªn tôc.
9. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m.

T¸c nh©n g©y bÖnh chñ yÕu lµ vi khuÈn d¹ng sîi: Leucothrix mucor, Thiothrix sp (thuéc
Thiotrichaceae, bé Thiotrichales, líp Gammaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria) ngoµi
ra cã thÓ gÆp mét sè vi khuÈn d¹ng sîi kh¸c: Cytophaga sp, Flexibacter sp (thuéc hä
Flexibacteraceae, bé Sphingobacteriales, líp Sphingobacteria, ngµnh Bacteroideles),
Flavobacterium sp (thuéc hä Flavobacteraceae, bé Flavobacterales, líp Flavobacteria,
ngµnh Bacteroideles)... çc vi khuÈn nµy cã thÓ ®éc lËp hoÆc phèi hîp víi nhau g©y bÖnh
tËp trung nhiÒu ë mang, th©n vµ çc phÇn phô. Çc vi khuÈn d¹ng sîi thuéc hä
Flexibacteraceae chØ cã giai ®o¹n tÕ bµo dinh d−ìng, chóng kh«ng h×nh thµnh qu¶ thÓ vµ
kh«ng h×nh thµnh bµo tö. Chóng lµ vi sinh vËt ho¹i sinh sèng tù do trong n−íc biÓn vµ cöa
s«ng. Chóng cã thÓ b¸m trªn bÒ mÆt ngoµi cña nhiÒu loµi ®éng vËt thuû sinh. Chóng cã kh¶
n¨ng ph©n gi¶i xenlulose vµ kitin vµ nhiÒu hîp chÊt h÷u c¬ kh¸c.

T«m m¾c bÖnh vi khuÈn d¹ng sîi th−êng yÕu, ho¹t ®éng khã kh¨n. Quan s¸t trªn kÝnh hiÓn
vi phãng ®¹i 100 lÇn, cã thÓ nh×n râ vi khuÈn trªn bÒ mÆt c¬ thÓ, ®Æc biÖt lµ ë ®Çu mót çc
phÇn phô, ë t«m lín vi khuÈn ph¸t triÓn ë c¶ ch©n b¬i, r©u, bé phËn phô cña miÖng, trªn
186 Bïi Quang TÒ
mang. Khi t«m nhiÔm bÖnh nÆng mang ®æi mµu tõ vµng sang xanh hoÆc n©u. Lóc ®è t«m lê
®ê, bá ¨n khã lét x¸c vµ chÕt hµng lo¹t.
A B
C D
E F
H×nh 135 A,B : Mang t«m nhiÔm vi khuÈn d¹ng sîi Leucothrix mucor møc ®é nÆng - mÉu
t−¬i kh«ng nhuém (h×nh A-300 lÇn; h×nh B- 450 lÇn); C,D : Vi khuÈn d¹ng sîi Leucothrix
mucor trªn mang vµ phÇn phô t«m gièng, mÉu t−¬i kh«ng nhuém (h×nh C- 1500 lÇn; h×nh
D- 2300 lÇn); E,F : MÉu m« bÖnh häc t«m gièng nhiÔm Leucothrix mucor møc ®é nÆng.
Chó ý çc khuÈn l¹c vi khuÈn trªn bÒ mÆt vá kitin (Î) nh−ng nã kh«ng x©m nhËp vµo
trong vµ kh«ng g©y ph¶n øng viªm cho vËt chñ. Nhuém mµu H & E (h×nh E- 900 lÇn; h×nh
F - 1500 lÇn)

BÖnh th−êng gÆp ë giai ®o¹n Êu trïng Mysis vµ Postlarvae cña t«m he. ë Th¸i Lan vi khuÈn
d¹ng sîi th−êng xuÊt hiÖn ë Postlarvae 10. ë ViÖt Nam khu vùc −¬ng Êu trïng t«m biÓn cña
MiÒn Trung vi khuÈn d¹ng sîi xuÊt hiÖn nhiÒu ë giai ®o¹n Mysis 2-3 vµ giai ®o¹n
Postlarvae khi nu«i mËt ®ä dµy, m«i tr−êng ®¸y bÈn do tÝch tô thøc ¨n thõa vµ vá artemia.
Çc ao −¬ng gièng vµ nu«i t«m thÞt th−êng gÆp kh¸ phæ biÕn vi khuÈn d¹ng sîi, khi hµm
l−îng h÷u c¬ trong ao qu¸ lín vµ nu«i mËt ®é dµy.

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ quan s¸t trªn kÝnh hiÓn vi nh÷ng mÉu t«m nghi bÖnh, x¸c
®Þnh çc vi khuÈn d¹ng sîi ký sinh trªn çc phÇn phô, mang nh− nh÷ng bói b«ng.

- Phßng bÖnh: Lu«n gi÷ n−íc trong s¹ch, bÓ −¬ng ph¶i xi ph«ng ®¸y bÓ, h¹n chÕ thøc ¨n d−
thõa hoÆc çc mïn b·i ®¸y ao qu¸ nhiÒu. MËt ®é −¬ng nu«i võa ph¶i. Thøc ¨n cho t«m
thµnh phÇn dinh d−ìng tèt vµ hîp cì tõng giai ®o¹n cña t«m.
- TrÞ bÖnh: Dïng hîp chÊt cña ®ång: CuSO4, CuCl2 ®Ó ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn
d¹ng sîi. Phun CuS04 Nång ®é 0,5-1,0ppm sau 2-4 giê thay n−íc. Phun KMn04, nång ®é
2,5 - 5,0ppm, thêi gian 4 giê. Phun Formalin, nång ®é 50-100ppm, thêi gian 4-8 giê; nång
®é 25ppm, thêi gian v« ®Þnh.
Phun Chloramine nång ®é 5ppm thêi gian v« ®Þnh
Rifamycin nång ®é 1-10 ppm thêi gian v« ®Þnh
Neomycin nång ®é 10 ppm thêi gian v« ®Þnh
Streptomycin nång ®é 1-4 ppm thêi gian v« ®Þnh
10. BÖnh thèi mang ë ç

T¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi khuÈn d¹ng sîi Myxococcus piscicolas (thuéc hä Myxococcaceae,
bé Myxococcales, líp Deltaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria). Vi khuÈn cã h×nh sîi,
mÒm dÔ uèn cong, hai ®Çu trßn, th−êng h¬i cong, cã lóc thµnh nöa vßng trßn, h×nh ch÷ U.
KÝch th−íc vi khuÈn 0,8 x 2-2,4 μm, ç biÖt cã vi khuÈn dµi tíi 37μm. Vi khuÈn b¾t mµu
Gram ©m, sinh s¶n b»ng ph−¬ng ph¸p c¾t ngang, kh«ng cã tiªn mao, vËn ®éng theo kiÓu
tr−ît hoÆc rung l¾c. Sinh tr−ëng nhanh trªn mÆt m«i tr−êng ®Æc. KhuÈn l¹c d¹ng khuÕch
t¸n, lóc ®Çu cã mµu s¾c gièng cña m«i tr−êng th¹ch, sau ®ã tõ mµu vµng nh¹t chuyÓn sang
mµu vµng ¸nh. MÐp khuÈn l¹c h×nh rÔ c©y, ë gi÷a h¬i låi, ®−êng kÝnh nhá h¬n 3 mm. NÕu
trªn mÆt ®Üa m«i tr−êng cÊy th−a, ë nhiÖt ®é 21-250C th−êng sau 48 giê ë gi÷a khuÈn l¹c
mäc mét qu¶ h×nh nãn nhá mµu vµng tr¾ng, bÒ mÆt tr¬n cã tÝnh chiÕt quang.
Vi khuÈn sinh tr−ëng tèt ë m«i tr−êng cã tÝnh pH =6,5-7,5, kh«ng sinh tr−ëng ë pH<6 vµ
pH>8,5. NhiÖt ®é 250C vi khuÈn sinh tr−ëng tèt, tÝnh ®éc m¹nh, nhiÖt ®é 180C sinh tr−ëng
chËm nh−ng tÝnh ®éc m¹nh. NhiÖt ®é 350C sinh tr−ëng tèt nh−ng tÝnh ®éc yÕu. NhiÖt ®é
400c sinh tr−ëng chËm tÝnh ®éc yÕu, nhiÖt ®é 40C kh«ng sinh tr−ëng, 650C vi khuÈn chÕt sau
5 phót.
Ngoµi ra cã thÓ gÆp vi khuÈn d¹ng sîi: Flavobacterium branchiophila vµ Flexibacter

columnaris ký sinh trªn mang (xem bÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë ç.
188 Bïi Quang TÒ

Çc t¬ mang thèi n¸t, cã dÝnh bïn, líp biÓu b× phÝa trong l¸ mang xung huyÕt. Çc tÕ bµo tæ
chøc mang bÞ thèi n¸t ¨n mßn dÇn vµ xuÊt huyÕt. Vi khuÈn Myxococcus piscicolas cã men
ph©n gi¶i tÕ bµo, do ®ã çc m« tÕ bµo nhanh chãng thèi r÷a (h×nh 136).
BÖnh thèi mang th−êng kÕt hîp bÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas spp di ®éng vµ
Pseudomonas spp.
H×nh 136: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh thèi mang do vi khuÈn Myxoccocus sp, mang ho¹i tö, dÝnh
®Çy bïn.

BÖnh th−êng gÆp ë ç tr¾m cá, tr¾m ®en, ngoµi ra bÖnh cßn gÆp ë ç chÐp, mÌ hoa. BÖnh
xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n, ®Çu hÌ, mïa thu, nhiÖt ®é n−íc 25-350C. BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë ç
nu«i lång, ç nu«i ao cã nhiÒu mïn b· h÷u c¬. Ng− d©n gäi lµ ” bÖnh mang ®ãng bïn”.

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n lËp vi khuÈn trªn çc m«i tr−êng th«ng th−êng ®Ó
nu«i cÊy vi khuÈn.

BÖnh thèi mang th−êng cïng ph¸t sinh víi bÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn vµ virus nªn cã
thÓ ¸p dông biÖn ph¸p phßng trÞ cña bÖnh nhiÔm trïng (®èm ®á) do vi khuÈn aeromonas di
®éng.
11. BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ë t«m (bacterial white spot

syndrome - BWSS)
Bacillus subtilis (h×nh 137 A) thuéc gièng Bacillus, hä Bacillaceae, bé Bacillales, líp
Bacilli, ngµnh Firmicutes. Vi khuÈn cã kh¶ n¨ng lµ nguyªn nh©n g©y ra bÖnh ®èm tr¾ng
(Wang et al. 2000) ë t«m só nu«i ë Malaysia. Vibrio cholerae còng th−êng ®−îc nu«i cÊy tõ
mÉu bÖnh t«m nu«i (ë Th¸i Lan) ë çc ao cã pH vµ ®é kiÒm cao vµ vi khuÈn lµ nguyªn nh©n
c¬ héi (thø hai). ë ViÖt Nam còng ®· nu«i cÊy ®−îc Vibrio spp (h×nh 137B) tõ çc mÉu ë
t«m só nu«i (Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2004)
A B
H×nh 137: A- Bacillus subtilis trong ®èm tr¾ng cña t«m (theo Wang et al. 2000- ¶nh
KHV§T quÐt); B- Vibrio sp ph©n lËp tõ t«m só bÖnh ®èm tr¾ng (theo Bïi Quang TÒ vµ
CTV, 2004)

T«m sinh tr−ëng b×nh th−êng kh«ng cã hiÖn t−îng t«m chÕt. T«m bÖnh cã çc ®èm tr¾ng
mê ®ôc nh×n thÊy trªn vá kh¾p c¬ thÓ, khi bãc vá ra nh×n râ h¬n. §èm tr¾ng h×nh trßn nhá
h¬n ®èm tr¾ng cña bÖnh virus (WSSV). Soi mÉu t−¬i d−íi kÝnh hiÓn vi ®èm tr¾ng cã d¹ng
lan táa h×nh ®Þa y (h×nh 138) ë gi÷a rçng (cã hiÖn t−îng ¨n mßn) kh¸c víi ®èm tr¾ng do
virus cã ®èm ®en (melanin) ë gi÷a. Çc ®èm tr¾ng th−êng chØ ë phÝa ngoµi líp biÓu b× vµ tæ
chøc liªn kÕt, Ýt nguy hiÓm víi tæ chøc phÝa trong. Çc ®èm tr¾ng nµy cã thÓ mÊt khi t«m lét
vá (Wang et al. 2000).

BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ®−îc m« t¶ BgÆp ë t«m só nu«i ë Malaysia (Wang et al. 2000).
Çc ao nu«i th©m canh th−êng xuÊt hiÖn bÖnh ®èm tr¾ng, nh−ng test PCR bÖnh WSSV ©m
tÝnh.

- Dùa trªn c¬ së soi mÉu t−¬i d−íi kÝnh hiÓn vi, quan s¸t çc ®èm tr¾ng lan táa h×nh ®¹i y vµ
cã hiÖn t−îng ¨n mßn ë gi÷a hoÆc lç rçng (h×nh 139).
- Test PCR bÖnh WSSV ©m tÝnh.
- Nu«i cÊy ph©n lËp vi khuÈn trªn çc ®èm tr¾ng
- C¾t m« biÓu b× çc mÉu bÖnh kh«ng xuÊt hiÖn çc thÓ vïi cña bÖnh WSSV, chØ gÆp çc tæ
dÞch hãa (ho¹i tö).
- Soi kÝnh kiÓn vi ®iÖn tö quÐt quan s¸t vi khuÈn trong çc ®èm tr¾ng (h×nh 137 A).

KiÓm so¸t mËt ®é vi khuÈn trong n−íc ao nu«i t«m. Th−êng xuyªn thay n−íc ao nu«i. X¸c
®Þnh vi khuÈn Bacillus subtilis trong chÕ phÈm vi sinh h¹n chÕ dïng cho ao nu«i t«m, ng¨n
chÆn chóng cã liªn quan ®Õn bÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn. Ao ®· nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng do
vi khuÈn dïng v«i nung (CaO) bãn cho ao liÒu l−îng 25ppm, ®Ó kh«ng lµm t¨ng ®é kiÒm
trong ao vµ t¨ng pH nhanh. Dïng mét sè kho¸ng vi l−îng kÝch thÝch t«m lét vá sÏ gi¶m bít
çc ®èm tr¾ng trªn th©n t«m.
190 Bïi Quang TÒ
A B
H×nh 138: A- ®èm tr¾ng trªn vá ®Çu ngùc cña t«m nhiÔm bÖnh BWSS (theo Wang et al.
2000); B- ®èm tr¾ng trªn vá ®Çu ngùc cña t«m nhiÔm bÖnh BWSS (theo Bïi Quang TÒ,
2004); C- t«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng BWSS (theo Bïi Quang TÒ, 2004)
Æ Æ
Î
Æ
Æ Æ
Î Î
H×nh 139: §èm tr¾ng trªn vá t«m bÞ bÖnh thÊy râ hiÖn t−îng ¨n mßn (Æ) hoÆc lç rçng ë
gi÷a (Î); mÉu soi t−¬i- thu H¶i Phßng 7/2004 (theo Bïi Quang TÒ)
192 Bïi Quang TÒ
Ch−¬ng 7
BÖnh nÊm
§Æc ®iÓm chung cña nÊm.
NÊm (Fungi) th−êng ®−îc hiÓu theo 2 nghÜa: nghÜa réng vµ nghÜa hÑp. Theo nghÜa réng nÊm
lµ tÊt c¶ çc thùc vËt h¹ ®¼ng kh«ng chøa diÖp lôc (bao gåm 3 ngµnh: ngµnh vi khuÈn-
Schizomycophyta, ngµnh niªm khuÈn - Myxomycophyta vµ ngµnh nÊm -Eumycophyta).
Theo nghÜa hÑp nÊm chØ riªng ngµnh Eumycophyta (Theo C.J. Alexopoulos, introductory
Mycology, John Wiley and Sons, Inc,1952). Mét sè t¸c gi¶ (G.W. Martin, Outline on the
Fungi.Wm.C.Brown Co,1950 ) cßn gäi ngµnh nÊm b»ng tªn kh¸c Eumycetes. NÊm th−êng
g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n lµ nÊm mèc (molds, moulds ). NÊm mèc cã mét sè ®Æc
®iÓm chung sau:
- CÊu t¹o cña c¬ quan dinh d−ìng: NÊm mèc cã cÊu t¹o h×nh sîi ph©n nh¸nh, nh÷ng sîi nµy
sinh tr−ëng ë ®Ýnh vµ ph¸t triÓn rÊt nhanh, t¹o thµnh ®¸m ch»ng chÞt. Tõng sîi gäi lµ khuÈn
ty hay sîi nÊm. NÊm kh«ng cã diÖp lôc, kh«ng cã kh¶ n¨ng quang hîp nh− c©y xanh.
Chóng sèng nhê vµo kh¶ n¨ng hÊp thô çc lo¹i thøc ¨n s½n cã qua bÒ mÆt cña khuÈn ty, ®ã
lµ çc nÊm ký sinh vµ nÊm ho¹i sinh. Mét sè lo¹i nÊm bËc thÊp, khuÈn ty kh«ng cã v¸ch
ng¨n. Toµn bé khuÈn ty coi nh− mét tÕ bµo ph©n nh¸nh. NÊm ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n
®Òu lµ nÊm bËc thÊp
- H×nh thøc sinh s¶n cña nÊm:
+Sinh s¶n dinh d−ìng b»ng çch ph¸t triÓn cña khuÈn ty, h×nh thµnh çc bµo tö
mµng dµy, çc h¹ch nÊm.
+Sinh s¶n v« tÝnh: cã hai h×nh thøc:
• Bµo tö mµng nhµy cßn gäi lµ bµo tö dµy (Chlamydospore). Khi ®ã trªn khuÈn ty sÏ
xuÊt hiÖn çc tÕ bµo h×nh trßn, cã mµng dµy bao bäc, bªn trong tÝch nhiÒu chÊt dù tr÷ vµ cã
thÓ tr¶i qua nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi trong thêi gian kh¸ dµi. Khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi, çc
bµo tö dµy sÏ n¶y mÇm vµ ph¸t triÓn thµnh khuÈn ty míi. Bµo tö dµy th−êng lµ ®¬n bµo,
nh−ng ®«i khi cã thÓ lµ 2 hay nhiÒu tÕ bµo, cã thÓ n»m gi÷a khuÈn ty hoÆc ®Çu tËn cïng
khuÈn ty. Bµo tö dµy h×nh thµnh ë nÊm mèc cã khuÈn ty kh«ng ng¨n v¸ch (Saprolegnia,
Achlya, Mucor...). ë nÊm Fusarium bµo tö dµy ®«i khi ®−îc sinh ra tõ trªn bµo tö ®Ýnh cña
chóng. Mét sè nÊm mèc cã thÓ ph¸t triÓn b»ng çc h¹ch nÊm t−¬ng tù nh− bµo tö mµng dµy.
• Bµo tö kÝn (Sporangiospore) tÊt c¶ çc loµi thuéc hä Saprolegniaceae ®Òu sinh s¶n
v« tÝnh b»ng çc bµo tö kÝn ®−îc sinh ra ë trong nang (Sporangium). Khi nang vì çc bµo tö
kÝn ®−îc phãng ra ngoµi, mçi bµo tö ph¸t triÓn thµnh khuÈn ty. Nang ®−îc h×nh thµnh trªn
mét khuÈn ty ®Æc biÖt gäi lµ cuèng nang (Sporangiophore). Cuèng nang th−êng lín h¬n çc
khuÈn ty, cuèng nang cã thÓ ®¬n nh¸nh (Monopodia), ®a nh¸nh (Sympodia), l−ìng ph©n
(Dichotomous), ®©y lµ ®Æc ®iÓm ph©n lo¹i. Mét sè nÊm cßn sinh s¶n v« tÝnh b»ng çc bµo tö
®Ýnh (Conidium) nh− nÊm bÊt toµn (Fusarium). HÇu hÕt çc bµo tö ®Ýnh lµ çc bµo tö ngo¹i
sinh, nghÜa lµ ®−îc h×nh thµnh ë bªn ngoµi çc tÕ bµo sinh bµo tö ®Ýnh (Conidiogerous cell).
Mét sè kh¸c bµo tö ®−îc h×nh thµnh bªn trong (néi sinh) Lagenidium.
+ Sinh s¶n theo h×nh thøc h÷u tÝnh: NÊm h×nh thµnh çc tói giao tö (Gametangia ).
Tói giao tö ®ùc gäi lµ hïng khÝ (Antheridium), tói giao tö çi gäi lµ no·n khÝ (Oogonium).
Trªn khuÈn ty th−êng quan s¸t thÊy nh÷ng c¬ quan sinh s¶n ®ùc vµ çi (Saprolegnia
diclina). Tói giao tö ®ùc t−¬ng ®èi nhá th−êng cã h×nh èng vµ tói giao tö çi th−êng lµ mét
tói h¬i ph×nh to ë ®Çu mét nh¸nh khuÈn ti gäi lµ thÓ sinh tói. ThÓ sinh tói (h×nh cÇu, h×nh
trô) ®Çu kÐo dµi mét èng gäi lµ sîi thô tinh (Trichogyne) khi ®Çu hïng khÝ tiÕp gi¸p víi ®Çu
thô tinh, khèi nguyªn sinh chÊt chøa nhiÒu nh©n cña nã sÏ chui qua sîi thô tinh ®Ó ®i vµo
thÓ sinh tói. Çc nh©n xÕp thµnh tõng ®«i (nh©n kÐp) gåm nh©n ®ùc vµ nh©n çi. Çc nh©n
kÐp ®−îc chuyÓn vµo çc sîi sinh tói (Ascogenous hypha) do thÓ sinh tói mäc ra vµ sau ®ã
ph©n chia theo lèi h÷u ti (ph©n riªng rÏ ë tõng nh©n), xuÊt hiÖn çc v¸ch ng¨n vµ ph©n chia
sîi sinh tói ra nhiÒu tÕ bµo l−ìng béi chøa nh©n kÐp. TÕ bµo ë cuèi sîi cuèn cong l¹i, hai
nh©n (nh©n kÐp) chøa trong tÕ bµo nµy ph©n chia mét lÇn thµnh 4 nh©n. TiÕp ®ã tÕ bµo nµy
t¸ch ra thµnh ba tÕ bµo, tÕ bµo ë chç uèn cong chøa 2 nh©n (mét ®ùc, mét çi) tÕ bµo ngän
vµ tÕ bµo gèc chøa mét nh©n. TÕ bµo chç uèn cong chÝnh lµ tÕ bµo mÑ cña tói vµ ph¸t triÓn
tói bµo tö. Toµn bé c¬ quan sinh s¶n chøa çc tói bµo tö gäi lµ thÓ qu¶ (Ascocarp). ThÓ qu¶
cã 3 lo¹i:
ThÓ qu¶ kÝn (Cleistothecium) hoµn toµn ®ãng kÝn, khi nµo mµng nang r¸ch th×
bµo tö míi ra ®−îc.
ThÓ qu¶ më lç (Perithecium) cã h×nh d¹ng çi b×nh nhá miÖng
ThÓ qu¶ hë (Apothecium) cã h×nh ®Üa d−íi ®¸y cã nhiÒu líp khuÈn ty.
B¶ng 27: HÖ thèng ph©n lo¹i nÊm ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n
HÖ thèng ph©n lo¹i Ký chñ T¸c gi¶
I. Mastigomycotina
1. Líp Chytridomycetes
Bé Chytridiales
-Dermocystidium spp Ç n−íc ngät Reichenback-Klinke vµ
- D. percae Ç n−íc mÆn Elkan, 1950, 1965
- D. ranae Õch (Rana temperasia) Cuyenot- Naville, 1922
- D. marianum Hµu Mackin vµ ctv, 1950
Bé Blastocladiales
Hä Blastocladiaceae
- Branchiomyces Ç chã (Exos lucius) Wundseh, 1929, 1930
emigrans Ç Tinca (Tinca tinca)
- B. sanguitis Ç chÐp Plehn, 1912
2. Líp Oomycetes
Bé: Saprolegniales
Hä: Saprolegniaceae
-Achlya spp Trøng vµ §VTS n−íc ngät Neish vµ Hughes, 1980
-Aphanomyces spp Trøng vµ §VTS n−íc ngät Neish vµ Hughes, 1980
-A. pattersonii Gi¸p x¸c n−íc ngät Scott, 1956
-A. astraci T«m s«ng (Atacus astacus) Unestam,1965
-A. piscicida Ç th¬m (Plecoglossus altivelis) Hatai,1980
-A. invadans Ç n−íc ngät vµ n−íc lî Hatai,1980
-Saprolegnia spp Trøng vµ §VTS n−íc ngät Heish vµ Hughes,1980;
Wilson,1976
-S. australis Ç håi (Salmo gaisdneri) Hatai vµ ctv,1977
-S. shikotsuensis Ç håi (Oncorhynchusnerka) Hatai vµ ctv,1977
-S. parasitica Ç n−íc ngät vµ ç n−íc mÆn Meter vµ Webster,1954
Hä: Leptolegmellaceae
-Leptolegniella maria Trøng vµ mang cua xanh Johnson vµ
(Calinectes sapidus) Pinschmid,1963
Hä: Leptolegniaceae
-Leptolegnia baltica §éng vËt phï du Copepod Hohnk vµ Vallin,1953
Hä: Haliphthoraceae
-Haliphthoros milfordensis Êu trïng t«m hïm vµ gi¸p x¸c Vishniae,1958; Tharp vµ
194 Bïi Quang TÒ
kh¸c Pland,1977; Karling,1981

-H. philippinenesis T«m só Hatai vµ ctv,1980
-Atkinsiella dubia Trøng vµ Êu trïng cña cua Atkins,1954
-A. entomophaga Trøng c«n trïng n−íc ngät Martin,1977
-A. hamanaensis Êu trïng cua biÓn Bian vµ Egusa,1980
Bé: Lagenidiales
Hä: Lagenidiaceae
-Lagenidium callinectes Trøng cua (Callinectes sapidus) Couch,1942
-L. myophilum T«m phÝa B¾c (Pandalus borealis) Hatai vµ ctv,1988
-L. rabenhorsti Ç chã (Esox lucius) Bian vµ ctv,1979
-L. scyllae Trøng vµ cua biÓn (Scylla serrata) Kahls,1930
Hä: Sirolpidiaceae
-Sirolpidium zoophthrium Êu trïng VÑm (Venus mercenaria; V.shniae,1955
V.mortoni vµ hÇu
Bé: Leptomitales
Hä: Leptomitaceae
-Leptomitus lacteus Ç håi vµ ç chã Scott vµ ctv,1962
Bé: Peromosporales
Hä: Pythiaceae
-Pythium thalassium Trøng cua biÓn Atkins,1955
-Pythium daphnidarum Gi¸p x¸c phï du n−íc ngät Petersen,1910
- Pythium sp Baba (Triconyx cartilogincus) Wanvalai Valairatana vµ
Wiloughby, 1994
II. Zygomycotina
3. Líp Zygomycetes
Bé: Entomophthorales
-Basidiobolus Ç n−íc ngät Yang,1962
-B. meristosporus ChÐp gièng Tills,1977
-Ichthyophonus hoferi Ç håi Neish vµ Hughes,1980
Bé Mucorales
Hä Mucoraceae
-Mucor sp Baba (Trionyx ferox) Jacobson,1980
-Ostracoblabe implexa HÇu ( Ostrea edulis) Alderman vµ ctv,1971
III. Deuteromycotina
4. Líp: Coelomycetes
Bé Sphaeropsidales
Hä Sphaeropsidaceae
-Phoma herlearum Ç håi b¹c (Oncorhynchus kisutch) Ross va ctv,1975
Ç håi (Oncorhynchus tshawytscha) Wolke,1975
Ç håi (Salmo gairdneri) Wood,1974
-Phoma fimeti Cua da (Chinoecetes bairdi) Sparks vµ ctv,1979
-Phoma sp Ç th¬m (Plecoglossus altivelis) Hatai vµ ctv,1986
5. Líp Blastomycetes
Hä Cryptococcaceae
- Candida sake Ç håi (Oncorhynchus rhadurus) Hatai vµ Egusa, 1975
- C. albicans Ç ®èi (Mugil labeo) Macri vµ ctv, 1985
6. Líp Hyphomycetes
Bé Moniliales
Hä Tuberculariaceae
-Fusarium solani T«m he (Penaeus japonicus) Hatai vµ ctv,1978
-F. tabacmum T«m s«ng (Austropotamobius Alderman vµ ctv,1985
pallipes)
-F. culmorum Ç chÐp Horter,1960
-F. oxysporum Ç vÒn ®á biÓn (Pagrus sp) Hatai vµ ctv,1986
-Exophiala salmonis Ç håi (Salmo clarki) Carmichael,1966
-E.pisciphila Ç trª s«ng (Ictalurus punctatus) Fijian,1969
-Ochroconis humicola Ç håi b¹c (Oncorhynchus kisutch); Ç håi Ross vµ ctv,1973
(Salmo gairdneri) Hoog vµ Arx, 1973
- O. tshawytschae Ç håi (Oncorhynchus tshawytscha) Doty vµ Slater,1946
-Ochroconis spp Ç håi (Oncorhynchus masou) Hatai vµ Kubota,1989
Hä Moniliaceae
-Aspergillus flavus Ç r« phi Olufemi vµ ctv,1981
-A. niger Ç r« phi Olufemi vµ ctv,1981
IV. Ascomycotina
7. Líp Ascomycetes
-Trichomaris invadens Cua da (Chinoecetes bairdi) Hibbites vµ ctv,1981
1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis

T¸c nh©n g©y bÖnh lµ nÊm h¹t Dermocystidium spp. Dermocystidium koi (ký sinh ç chÐp-
h×nh 140-143) bµo tö h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 8-12 μm, bªn trong cã thÓ h×nh cÇu s¸ng lÖch vÒ
mét bªn .
Dermocystidium kwangtungensis (ký sinh ç qu¶- Ophiocephalus maculates- h×nh 141)
bµo nang d¹ng h×nh sîi m¶nh rÊt dµi cuén kh«ng ®Òu, kÝch th−íc thay ®æi chiÒu dµi tõ 6,5-
84,0mm, nh−ng chiÒu réng hÑp (0,1-0,2mm). C¾t ngang bµo nang h×nh trßn, thµnh bµo
namg máng, chiÒu dÇy 1,2-1,5μm. Bµo tö h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 8,5 μm (6,5-10,3μm), bªn
trong cã thÓ h×nh cÇu s¸ng lÖch vÒ mét bªn ®−êng kÝnh 5,8 μm (2,9-7,4μm)
Dermocystidium sinensis (ký sinh ë ç tr¾m cá- h×nh 139) thÓ dinh d−ìng (tr−ëng thµnh)
h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 9-17μm, trong tÕ bµo chÊt cã nhiÒu h¹t nhá. Bµo tö h×nh cÇu, ®−êng
kÝnh 13,8 μm (11,6-16,2μm), bªn trong cã thÓ h×nh cÇu s¸ng lÖch vÒ mét bªn, ®−êng kÝnh
9,5 μm (8,0-11,0 μm).
H×nh 141: MÉu m« c¾t ngang sîi nÊm chøa

H×nh 140: Çc bµo tö thÊy râ thÓ hång cÇu çc bµo tö. Çc tÕ bµo m¸u (hång cÇu) ë
s¸ng, nh©n vµ kh«ng b¶o (mÉu t−¬i). gi÷a sîi nÊm. x400 (nhuém H&E)
196 Bïi Quang TÒ
H×nh 142: Bµo tö cña nÊm D. koi thÊy râ H×nh 143: Bµo tö cña nÊm D. koi thÊy râ
kh«ng bµo vµ nh©n lÖch t©m. x1000 (nhuém kh«ng bµo vµ nh©n lÖch t©m. x1000 (nhuém
Giemsa). H&E).
H×nh 145: Dermocystidium sinensis Xiao

H×nh 144: Dermocystidium sp (¶nh KHV§T Chongxue and Chen Chih-Leu, 1993 (1-3-
quÐt) thÓ dinh d−ìng; 4-5- bµo tö mÉu t−¬i; 6- bµo
tö nhuém H&E; 7- bµo tö nhuém giemsa)
H×nh 146: Çc côc u cña nÊm h¹t H×nh 147: A- Dermocystidium
(Dermocystidium) ®ôc vÈn chuÈn bÞ vì trªn kwangtungensis Chen Chih-Leu and Hsieh
th©n ç chÐp Shing-Ren, 1960

NÊm h¹t Dermocystidium spp. Th−êng ký sinh trªn v©y, c¬ thÓ, mang ç, nh÷ng chç bÞ bÖnh
s−ng tÊy mµu hång, h×nh d¹ng kh¸c nhau (trßn, «van hoÆc h×nh dµi), kÝch th−íc kh¸c nhau
tõ 1-2cm cã khi lín tíi 10cm (h×nh 140). Xung quanh chç s−ng tÊy cã çc ®èm viªm nhá,
chøa çc bµo tö
B¶ng 28: mét sè loµi nÊm h¹t Dermocystidium spp. Ký sinh ë çc ®éng vËt thñy s¶n
Tªn loµi nÊm VËt chñ T¸c gi¶

Tªn latin Tªn ®Þa ph−¬ng
Dermocystidium pusula Triturus marmoratus PÐrez, 1907
Dermocystidium banchialis Trutta faris LÐger, 1914
Dermocystidium ranae Rana temperasia Õch Guyenot-
Naville, 1922
Dermocystidium vejdovskyi Esox lucius Ç chã Jirovec, 1930
Dermocystidium salmonis Oncorhynchus Ç håi Davis, 1947
tshawytscha
Dermocystidium koi Cyprinus carpio Ç chÐp Hoshina-
Sahara,1950
Dermocystidium daphinae Daphina magna Ch©n chÌo Ruhberg, 1933
Dermocystidium marinum HÇu Mackin, et al,
1950
Dermocystidium guyenoi Nhãm ç v−îc ThÐlin, 1955
Dermocystidium percae Nhãm ç v−îc Richenbach-
Klinke, 1950
Dermocystidium percae Mylopharyngodon Ç tr¾m ®en Chen Chih-Leu,
idellus 1956
Dermocystidium Ophiocephalus Chuèi hoa Chen Chih-Leu,
kwangtunggensis maculatus et al, 1960
Dermocystidium sinensis Ctenopharyngodon Ç tr¾m cá Xiao Chongxue
idellus and Chen Chih-
Leu, 1993

NÊm h¹t Dermocystidium spp. Ký sinh ë nhiÒu loµi ®éng vËt thñy s¶n n−íc ngät vµ n−íc
mÆn (xem b¶ng 28). BÖnh kh«ng g©y cho ®éng vËt thñy s¶n chÕt hµng lo¹t. Nh−ng khi bÞ
nhiÔm nÊm h¹t sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho çc t¸c nh©n g©y bÖnh kh¸c dÔ x©m nhËp. BÖnh th−êng
xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n. ViÖt Nam Ýt quan t©m nghiªn cøu bÖnh nµy.

Dùa dÊu hiÖu bÖnh lý, lÊy mÉu soi t−¬i d−íi kÝnh hiÓn vi, nhuém Giemsa, Hematoxylin &
Eosin kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi. B»ng phwng ph¸p m« bÖnh häc. Cã ®iÒu kiÖn nu«i cÊy
ph©n lËp nÊm h¹t.

Dïng thuèc tÝm (KMnO4) hoÆc Formalin t¾m cho ç gièng phßng bÖnh tr−íc khi nu«i. NÕu
ç bÞ bÖnh t¾m cho chóng b»ng çc thuèc trªn (xem bÖnh thñy my).
198 Bïi Quang TÒ
2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis

T¸c nh©n g©y bÖnh lµ nÊm h¹t thuéc Eukaryota; Ichthyosporea; Ichthyophonida;
Ichthyophonus. Th−êng gÆp çc loµi Ichthyophonus hoferi; Ich. irregularis.
NÊm Ichthyophonus hoferi th−êng quan s¸t thÊy bµo nang nghØ trong m« ç d¹ng h×nh cÇu.
Bµo nang cã ®−êng kÝnh tõ 10-300 μm. Trong bµo nang cã mét vµi bµo tö ®Õn hµng tr¨m
bµo tö. Çc bµo tö ph¸t triÓn trong bµo nang. Sîi nÊm nh« ra nh− ch©n gi¶ tõ thµnh bµo nang
vµ ch©n gi¶ x©m nhËp vµo m« cña vËt
chñ míi. Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n nµy
th−êng gäi lµ ph¸t triÓn d¹ng sîi (h×nh
148:A-1; D-2). Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n
thø hai gäi lµ sinh s¶n hîp tö, ph¸t triÓn
cña hîp tö còng quan s¸t thÊy trong bµo
nang chÝn (h×nh 148: A-3; D-1)
NÊm ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 3- 200C, tèi

−u lµ 100C, 300C nÊm kh«ng ph¸t triÓn.
H×nh 148: Chu kú ph¸t triÓn cña nÊm

h¹t (I. hoferi) trong m« ç: A- chu kú
sinh s¶n nhu m« (1- d¹ng sîi; 2- d¹ng
bµo tö; 3- hîp tö); B- bµo nang kh«ng
ho¹t ®éng (m« ç chÕt hoÆc ph©n ç);
C- Bµo nang chÝn; D- Ph¸t triÓn (1- hîp
tö ph¸t triÓn; 2- d¹ng sîi ph¸t triÓn);
chuyÓn ký sinh sang mét vËt chñ míi:
E- ph«i amip; F- ph«i amip di ®éng.

DÊu hiÖu bªn ngoµi cã thÓ xuÊt hiÖn çc vÕt loÐt trªn th©n (h×nh 149). NÊm néi ký sinh lµ
chñ yÕu, khi gi¶i phÉu çc c¬ quan néi t¹ng tim, gan, then, l¸ l¸ch vµ buång trøng (h×nh
143-148) cã çc ®èm tr¾ng nhá. Khi c¾t m« thÊy râ çc nÊm h¹t trong çc tæ chøc.

NÊm h¹t Ichthyophonus hoferi ký sinh ë h¬n 80 loµi ç biÓn, nh− ç håi sinuc, ç trÝch
(Clupea harengus) vµ ç nu«i c¶nh trong bÓ kÝnh n−íc ngät vµ n−íc mÆn. Ngoµi ra cßn cã
b¸o ço nÊm ký sinh ë l−ìng thª vµ Copepod. NÊm Ich. irregularis ký sinh ë ç b¬n v©y
vµng (Limanda ferruginea)

Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Ó chÈn ®o¸n. ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc. ChÈn
®o¸n b»ng nu«i cÊy ph©n lËp nÊm b»ng m«i tr−êng Eagle's Minimum Essential Medium
(MEM) hoÆc m«i tr−êng Leibovitz L-15, c¶ hai m«i tr−êng céng thªm víi 5% fetal bovine
serum, 100 IU mL-1 penicillin, 100 µg mL-1 streptomycin vµ 100 µg mL-1 gentamycin.
Nu«i cÊy ë nhiÖt ®é ≤15oC thêi gian tõ 7-10 ngµy, sau ®ã kiÓm tra nÊm Ichthyophonus d−íi
kÝnh hiÓn vi ë ®é phãng ®¹i 400 lÇn.

Ch−a nghiªn biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh−ng ®Ó phßng bÖnh nµy kh«ng cho ç ¨n thøc ¨n
lµ ®éng vËt sèng nhiÔm nÊm. ¸p dông ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp.
A B
H×nh 149: Tim (A), gan (B) ç håi cã çc ®èm tr¾ng nhá nhiÔm çc bµo nang nÊm h¹t
(Ichthyophonus) (theo R.Kocan, 2003)
Î
Î
Î Î
Î Î
A B
H×nh 150: c¬ tim (A), gan (B) ç håi nhiÔm çc bµo nang nÊm h¹t (Ichthyophonus) (Î),
mÉu c¾t m«, nhuém H&E (theo G.Saunders, 2003)
A B
H×nh 151: A- thËn ç håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus); B- mÉu c¾t m« thËn ç håi nhiÔm
çc bµo nang nÊm h¹t, nhuém H&E (theo R.Kocan vµ G.Saunders, 2003)
200 Bïi Quang TÒ
H×nh 152: A- l¸ l¸ch ç håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus); B- mÉu c¾t m« l¸ l¸ch ç håi
nhiÔm çc bµo nang nÊm h¹t, nhuém H&E (theo R.Kocan vµ G.Saunders, 2003)
H×nh 153: A- C¬ x−¬ng ç håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus); B- mÉu c¾t m« c¬ x−¬ng ç
håi nhiÔm çc bµo nang nÊm h¹t, nhuém H&E (theo R.Kocan vµ G.Saunders, 2003)
H×nh 154: buång trøng ç håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus) (Æ) (theo R.Kocan, 2003)
H×nh 155: ç håi bÞ nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus) trªn th©n cã çc vÕt loÐt
3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë ç.

“Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë ç” (Epizootic Ulcerative Syndrome-EUS) lµ tªn gäi ®Ó m«
t¶ mét bÖnh cùc kú nguy hiÓm ®· lan nhanh ë nhiÒu n−íc cña Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng.
Theo b¸o ço ®Çu tiªn 3/1972 bÖnh xuÊt hiÖn ë miÒn Trung Queen sland-Austraylia vµ bÖnh
kÐo dµi cho ®Õn ngµy nay. ë n−íc ta n»m trong vïng dÞch bÖnh nµy. BÖnh cña ç nu«i vµ ç
tù nhiªn n−íc ngät vµ cöa s«ng thuéc vïng ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng. DÊu hiÖu ®Æc tr−ng:
vÕt lë loÐt ë da (h¹ b×) vµ cã çc sîi nÊm Aphanomyces invadans.

Cho ®Õn nay ng−êi ta ch−a kh¼ng ®Þnh ®−îc t¸c nh©n c¬ b¶n g©y nªn dÞch bÖnh lë loÐt ë ç.
Mét lo¹t yÕu tè v« sinh vµ h÷u sinh ®· ®−îc xem xÐt nh− nguyªn nh©n cña bÖnh nµy. HiÖn
t−îng bÖnh l©y lan nhanh vµ réng kh¾p c¶ khu vùc lín kh«ng nh÷ng ë ViÖt Nam mµ c¶ khu
vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng do ®ã nguyªn nh©n c¬ b¶n ch¾c ch¾n lµ do t¸c nh©n truyÒn
nhiÔm sinh häc.
- NÊm ®−îc coi lµ nguyªn nh©n b¾t buéc trong çc nguyªn nh©n tæng hîp cña héi chøng
dÞch bÖnh lë loÐt. Qua ®iÒu tra cho thÊy nh÷ng vÕt lë loÐt ®Òu xuÊt hiÖn çc sîi nÊm. Theo
Hatai (1977, 1980) ®· ph©n lËp ®−îc chñng nÊm Aphanomyces piscicida trªn ç bÞ bÖnh lë
loÐt ë NhËt B¶n. Chñng nÊm A. invaderis (Wlloughby vµ céng sù, 1995) còng ph©n lËp tõ
vÕt loÐt cña ç. Chñng nÊm Aphanomyces sp ®−îc ph©n lËp tõ ç bÖnh lë loÐt ë ch©u ¸ vµ
óc (Callinan vµ céng sù, 1995; Lilley vµ céng sù, 1997; Lilley vµ Roberts, 1997; Lilley vµ
Inglis, 1997) vµ Lumanlan- Mayo vµ céng sù (1997) ®· nghiªn cøu ®Æc tÝnh riªng cña
chñng nÊm ë bÖnh lë loÐt vµ chóng ®−îc ®Æt tªn lµ Aphanomyces invadans. Do ®ã, nÊm A.
invadans lµ nguyªn nh©n b¾t buéc g©y dÞch bÖnh lë loÐt, chóng cïng çc nguyªn nh©n tæng
hîp kh¸c lµm t¨ng tû lÖ ç bÞ dÞch bÖnh lë loÐt.
- Virus ®−îc xem xÐt lµ mét nguyªn nh©n ®Çu tiªn g©y bÖnh lë loÐt. §· cã tr−êng hîp ph©n
lËp ®−îc d¹ng virus Rhabdovirus ë gan ç lãc, ç trª (Wattana vijarn vµ CTV, 1983-1984)
cña Th¸i lan vµ Binavirus tõ ç bèng t−îng Oxyeleotris marmoratus (Hedrick vµ CTV,
1986) ç lãc. §ång thêi c¶m nhiÔm nh©n t¹o b»ng virus ph©n lËp ch−a ®¹t kÕt qu¶. Theo
Roberts vµ CTV, 1989 cho r»ng Rabdovirus chØ xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n sím nhÊt cña bÖnh
lµm k×m h·m hÖ thèng miÔn dÞch cña ç vµ lµm cho ç dÔ nhiÔm bÖnh kh¸c h¬n, sau ®ã
virus bÞ tiªu diÖt tr−íc khi xuÊt hiÖn çc dÊu hiÖu bÖnh lë loÐt.
- Vi khuÈn: PhÇn lín trªn çc vÕt loÐt cña ç bÖnh ph©n lËp ®Òu cã mét lo¹i vi khuÈn ®¬n
®éc g©y bÖnh vµ nguyªn nh©n cuèi cïng g©y chÕt ë ç bÖnh nÆng. ViÖc phßng trÞ bÖnh vi
khuÈn th−êng ®¹t kÕt qu¶ tèt nh−ng vÉn kh«ng tiªu diÖt ®−îc t¸c nh©n g©y bÖnh ®Çu tiªn.
Còng nh− çc t¸c gi¶ n−íc ngoµi, ngay tõ n¨m 1983 chóng t«i ®· ph©n lËp tõ ç lãc, ç tai
t−îng, ç sÆt r»n ®· gÆp çc vi khuÈn: Aeromonas hydrophila, Pseudomonas sp. Nh÷ng n¨m
gÇn ®©y chóng t«i ph©n lËp trªn çc vÕt loÐt th−êng gÆp chñ yÕu lµ vi khuÈn Aeromonas
hydrophila nh− ë ç tr¾m cá, ç trª, ç r« ®ång, ç bèng çt, ç ba sa, ç he, ç mÌ vinh.
Nh÷ng ç khoÎ ph©n lËp Ýt gÆp vi khuÈn A. hydrophyla. Do ®ã A. hydrophyla lµ t¸c nh©n
phæ biÕn nhÊt g©y bÖnh xuÊt huyÕt lë loÐt. ë ç khu vùc Ên §é-Th¸i B×nh D−¬ng nãi chung
vµ ë ViÖt Nam nãi chung.
- Ký sinh trïng: Mét sè ký sinh trïng ®¬n bµo (Trichodina, Chidonella, Ichthyopthyrius,
Epistylis, Henneguya...) S¸n ®¬n chñ (Gyrodactylus), gi¸p x¸c (Lernaea, Argulus,
Alitropus....) chóng cã thÓ lµm ç bÞ th−¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho ç dÔ bÞ nhiÔm bÖnh lë loÐt.
- Çc yÕu tè m«i tr−êng: NhiÖt ®é, chÊt l−îng, møc ®é dinh duìng, çc s¶n phÈm trao ®æi
chÊt cña ç, sù « nhiÔm c«ng nghiÖp, thuèc trõ s©u lµ nh÷ng nguyªn nh©n ®¸ng lo ng¹i t¸c
®éng m¹nh ®Õn m«i tr−êng.
202 Bïi Quang TÒ
H×nh 156: S¬ ®å nguyªn nh©n tæng qu¸t cña héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt (EUS) ë ç
NhiÒu mïn b·
§Êt acid m−a rµo h÷u c¬
tói b/tö nhiÔm tói b/tö kh«ng
trªn ç nhiÔm trªn ç bµo tö
pH thÊp DO thÊp KST Rhabdovirus Vi khuÈn A. invadans A. invadans A. invadans
Ho¹i tö biÓu b× Aphanomyces invadans

vµ lé râ h¹ b× n¶y mÇm
A. invadans b¸m vµo h¹ b×

Çc loµi ç
Tuæi ç
Kh¶ n¨ng miÔn dÞch A. invadans
ph¸t triÓn trong h¹ b× vµ c¬
NhiÖt ®é n−íc
T¹o thµnh vÕt lë loÐt (EUS)
C¬ ph¸ NhiÔm khuÈn MÊt c©n b»ng DÊu hiÖu

ho¹i m¹nh m¸u thø cÊp thÈm thÊu håi phôc
chÕt chÕt chÕt B×nh phôc
B
A
H×nh 157: nÊm Aphanomyces invadans ph©n lËp tõ ç bÖnh EUS (A- sîi nÊm vµ tói bµo tö;
B- bµo tö nÊm- ¶nh KHV§T)
3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý cña bÖnh lë loÐt (h×nh 158)

Nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ ç Ýt ¨n hoÆc bá ¨n, ho¹t ®éng chËm ch¹p, b¬i nh« ®Çu lªn mÆt
n−íc. Da ç xÉm l¹i, cã vÕt mßn mµu x¸m hoÆc çc ®èm ®á ph¸t triÓn ë ®Çu, th©n, çc v©y
vµ ®u«i. Nh÷ng vÕt mßn dÇn dÇn lan réng thµnh nh÷ng vÕt loÐt réng, vÈy rông, xuÊt huyÕt
vµ viªm. Nh÷ng con ç bÖnh nÆng çc vÕt loÐt lâm s©u tíi x−¬ng. Gi¶i phÉu çc c¬ quan
néi t¹ng hÇu nh− kh«ng biÕn ®æi.
A B
D
C
E
F
H×nh 158: Çc loµi ç bÞ dÞch bÖnh lë loÐt: A- Ç lãc bÞ bÖnh lë loÐt.; B- VÕt ¨n mßn trªn
®Çu ç lãc; C-Ç trª bÞ bÖnh lë loÐt; D- ç bíp bÞ bÖnh lë loÐt; E- Çc bÞ bÖnh lë loÐt b¬i
nh« ®Çu lªn khái mÆt n−íc; F- ç tai t−îng bÞ bÖnh lë loÐt.
Sau mét thêi gian ç bÖnh nÆng kiÖt søc vµ chÕt, thêi gian ph¸t bÖnh kÐo dµi hoÆc ng¾n tuú
theo loµi ç, mïa vô vµ chÊt l−îng n−íc. DÊu hiÖu bÖnh lý ®−îc chia ra 5 d¹ng nh− sau:
- D¹ng thø I: trªn cÊp tÝnh lµ rÊt Ýt ç ®Ò kh¸ng l¹i hoÆc nhiÔm t¸c nh©n thø hai vµ ç chÕt
nhanh víi sè l−îng lín.
- D¹ng thø II: cÊp tÝnh lµ mét sè ç ®Ò kh¸ng l¹i ®−îc vµ th−êng nhiÔm t¸c nh©n thø hai
tr−íc khi chÕt.
- D¹ng thø III: m¹n tÝnh nÆng lµ ®a sè ç kh¸ng l¹i bÖnh, kÕt qu¶ cã bÖnh lý tæng qu¸t
nh−ng th−êng nhiÔm vi khuÈn thø hai hoÆc nhiÔm c¶ nÊm.
- D¹ng thø IV: m¹n tÝnh lµ ç kh¸ng ®−îc bÖnh cã ®ñ thêi gian phôc håi l¹i ®−îc, Ýt nhiÔm
t¸c nh©n thø hai.
- D¹ng thø V: Kh¸ng l¹i bÖnh cho ®Õn kh«ng nhiÔm bÖnh. Ýt cã dÊu hiÖu nhiÔm t¸c nh©n thø
hai, hÇu hÕt ç phôc håi.
3.3. DiÔn biÕn cña héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt (EUS)
Theo ®iÒu tra trong d©n n¨m 1972 - 1973 ë An Giang, §ång Th¸p ç lãc bÞ bÖnh lë loÐt:
N¨m 1975 - 1976 ®ång b»ng s«ng Cöu Long cã mét ®ît bÖnh cña ç trª, nhiÒu vÕt loÐt trªn
da ç trª vµng vµ ç trª tr¾ng. BÖnh ®· g©y ¶nh h−ëng ®Õn s¶n l−îng ç trª tù nhiªn, mhiÒu
n¨m sau s¶n l−îng kh«ng phôc håi nh− tr−íc ®Æc biÖt lµ ç trª tr¾ng cã nguy c¬ diÖt chñng.
204 Bïi Quang TÒ
§©y lµ nh÷ng n¨m çc c¬ quan chuyªn ngµnh thuû s¶n ch−a quan t©m, nghiªn cøu nªn
kh«ng cã sè liÖu cô thÓ.
N¨m 1981, dÞch bÖnh ®· xuÊt hiÖn ë ç nu«i vµ ç tù nhiªn cña NghÖ An vµ Hµ TÜnh. Trªn
hÖ thèng s«ng Lam ç tù nhiªn cã nhiÒu vÕt loÐt th−êng tËp trung ë ®Çu vµ hai bªn th©n,
nh÷ng vÕt loÐt nµy g©y thèi r÷a hë c¶ x−¬ng ç. Trªn vÕt loÐt cã nÊm vµ ký sinh trïng kh¸c
ký sinh. ç bÞ bÖnh nhiÒu nhÊt lµ ç Ophiocephalus striatus (trÇu, lãc, qu¶...), ç r« ®ång -
Anabas testudineus; l−¬n - Fluta alba; ch¹ch s«ng - Mastacembeluss sp; ç ®èi - Mugil
spp;...DÞch bÖnh ®· ph¸t triÓn ra phÝa b¾c NghÖ An vµ l©y lan vµo phÝa nam. n¨m 1982, dÞch
bÖnh ®· l©y lan réng ë çc tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i vµ B×nh §Þnh. Chóng
t«i ®· ®iÒu tra ë hå c«ng viªn 29/3 cña thµnh phè §µ N½ng ®Çu th¸ng 3 n¨m 1982 cho thÊy
ç trÇu bÞ bÖnh lë loÐt 100%, ngoµi ra thÊy ç r« ®ång, ç diÕc... còng bÞ bÖnh lë loÐt nh−ng
tû lÖ thÊp h¬n. Còng ®iÒu tra ë hå chøa Phó Ninh cho thÊy ç trÇu, ç diÕc bÞ bÖnh lë loÐt
trªn th©n, tû lÖ nhiÔm bÖnh 20 - 30 %. §Õn ®Çu n¨m 1983 bÖnh lë loÐt ®· xuÊt hiÖn ë ®ång
b»ng s«ng Cöu Long víi møc ®é nhÑ nh−ng ®Õn cuèi n¨m 1983 bÖnh lë loÐt ®· bïng næ
thµnh dÞch bÖnh lan réng kh¾p çc vïng s«ng TiÒn, s«ng HËu vµ çc kªnh r¹ch cña hÇu hÕt
®ång b»ng s«ng Cöu Long, vïng s«ng Vµm cá T©y, Vµm cá §«ng vµ s«ng §ång Nai, s«ng
Sµi Gßn. Çc ®¸y ë s«ng thu ç ®Òu thÊy nhiÔm bÖnh tõ 60 - 70%. Riªng s¶n l−îng ç lãc
gi¶m 20 - 30%. Çc loµi ç nhiÔm bÖnh lë loÐt cao nhÊt lµ ç lãc, ç trª, r« ®ång, sÆc
r»n…(Xem b¶ng 29).
Qua theo dâi vµ ®iÒu tra ë çc ®Þa ph−¬ng cã bÖnh dÞch lë loÐt xuÊt hiÖn, chóng t«i ®· thèng
kª ®−îc 17 loµi ç th−êng hay bÞ bÖnh lë loÐt. (xem b¶ng 16). Nh÷ng loµi ç hay bÞ bÖnh lë
loÐt nhÊt lµ ç lãc (trµu, qu¶) r« ®ång, ç trª, l−¬n... sau mçi ®ît bÖnh xuÊt hiÖn, s¶n l−îng
çc loµi ç nµy gi¶m ®i râ rÖt, nhiÒu n¨m kh«ng phôc håi trë l¹i nh− tr−íc. Ç tr¾m cá,
tr¾m ®en, ç mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa, ç chÐp, ç r« phi, ç tra vµ ç basa bÞ bÖnh ®èm ®á
xuÊt huyÕt nh−ng kh«ng ph©n lËp ®−îc nÊm Aphanomyces invadans. Do ®ã nh÷ng loµi
ç nµy khã mÉn c¶m víi héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt- EUS.
So s¸nh víi dÞch bÖnh lë loÐt cña khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng, ViÖt Nam lµ m«t trong
17 n−íc cã th«ng b¸o vÒ dÞch bÖnh. DÞch bÖnh xuÊt hiÖn sím nhÊt ë Austraylia 2/1972 ë ç
chÐp, ë ViÖt nam 1972-1973 ®ång b»ng s«ng Cöu Long ç lãc ®· bÞ bÖnh lë loÐt (xem b¶n
®å h×nh 39). Tõ n¨m 1979-1985 bÖnh lë loÐt ®· ph¸t triÓn réng kh¾p çc n−íc §«ng Nam
¸: ViÖt Nam, Lµo, Campuchia, Th¸i Lan, Malayxia, Indonexia, Philippine, Myanmar.
Theo b¸o ço Frerich vµ CTV,1988 cho biÕt cã trªn 110 loµi ç bÞ nhiÔm bÖnh lë loÐt. Tû lÖ
nhiÔm cao lµ ç Mrigal, r« hu, çt la, tai t−îng, ç ®èi, ç qu¶, ç r«. Nh÷ng loµi ç ë ViÖt
Nam th−êng bÞ lë loÐt ®Òu thuéc nh÷ng loµi ç nhiÔm bÖnh cña khu vùc.
Tãm l¹i héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng nãi chung vµ ë
ViÖt Nam nãi riªng, diÔn biÕn rÊt phøc t¹p, l©y lan réng vµ dai d¼ng nhiÒu n¨m nÕu tÝnh tõ
1972 ®Õn nay kho¶ng 30 n¨m, cã nhiÒu loµi ç tù nhiªn vµ ç nu«i bÞ nhiÔm bÖnh. DÞch
bÖnh d· g©y thiÖt h¹i lín vÒ s¶n l−îng ç nu«i còng nh− ç tù nhiªn. Çc n−íc trong khu
vùc Ch©u ¸ dÞch bÖnh d· lµm ¶nh h−ëng ®Õn 250 triÖu gia ®×nh trong khu vùc sèng b»ng
nghÒ trång lóa vµ nu«i ç (Macintosh, 1986). §ît dÞch bÖnh n¨m 1982-1983 ë Th¸i lan ®·
lµm thiÖt h¹i cho nghÒ nu«i ç trª, ç lãc kháang 200 triÖu bath (t−¬ng ®−¬ng 8,7 triÖu ®« la
Mü) (Tonguthai, 1985)...ë ViÖt Nam ch−a thèng kª ®−îc sù thiÖt h¹i cña çc dÞch bÖnh lë
loÐt ë ç. Nh−ng nã ®· ¶nh h−ëng ®Õn t©m lý cña çc ng− d©n nu«i vµ khai th¸c ç trong çc
vïng xuÊt hiÖn bÖnh. S¶n l−îng tù nhiªn cña nhiÒu ç gi¶m ®i râ rÖt vµ kh«ng phôc håi l¹i
®−îc, cã nh÷ng loµi nguy c¬ ®Õn diÖt vong nh− ç trª tr¾ng ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, ç
trª den ë miÒn B¾c, ç r« ®ång...DÞch bÖnh cßn ¶nh h−ëng ®Õn çc loµi ç nu«i lång bÌ .
3.4. DÞch tÔ häc cña EUS

Theo quan ®iÓm nguyªn nh©n ®a yÕu tè cña dÞch tÔ häc th× héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt –
EUS khi xuÊt hiÖn cã nhiÒu nguyªn nh©n (s¬ ®å h×nh 129). Nh−ng yÕu tè møc ®é quan
träng nhÊt lµ nÊm A. invadans xuÊt hiÖn trong h¹ b× vµ c¬.
B¶ng 29: DiÔn biÕn cña dÞch bÖnh lë loÐt vµ nh÷ng loµi ç nhiÔm bÖnh ë ViÖt Nam
(theo Bïi Quang TÒ, 2000)
ST Tªn khoa häc Tªn ®Þa Thêi gian Vïng bÞ bÖnh

T ph−¬ng bÖnh
1973 An Giang, §ång Th¸p.
1981-1982 NghÖ TÜnh.
1 Channa striatus qu¶, trµu, 1983-1984 Qu¶ng Nam, §µ N½ng, NghÜa B×nh
lãc 1991-1992 §ång b»ng s«ng Cöu Long
1994,1996 Minh H¶i
1975-1976 §ång b»ng s«ng Cöu Long
2 Clarias batrachus trª tr¾ng 1983-1984 nt
1991-1992 Minh H¶i
1975-1976 §ång b»ng s«ng Cöu Long
3 C. macrocephalus 1982 Qu¶ng Nam, §µ N½ng, NghÜa B×nh
trª vµng 1991-1992 Minh H¶i
1994 Minh H¶i
4 C. fuscus trª ®en 1981-1982 NghÖ TÜnh.
1982 Qu¶ng Nam, §µ N½ng, NghÜa B×nh
5 Anabas testudineus r« ®ång 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
1991-1992 Minh H¶i
1994,1999 Minh H¶i, Hµ Néi, B¾c Ninh.
1981 NghÖ TÜnh.
6 Fluta alba l−¬n 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
1991-1992 Minh H¶i
1994 Minh H¶i, Hµ Néi, Hµ B¾c.
7 Trichogaster pectoralis sÆc r»n 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
1994 Minh H¶i
1981 NghÖ TÜnh.
8 Glossogobius giurus bèng çt 1983-1984 §ång b»ng SCL
1994 Minh H¶i, Hµ Néi, Hµ b¾c.
9 Oxyeleotris marmoratus Bèng 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
t−îng
10 Notopterus notopterus ç th¸t l¸t 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
11 Pseudapocryptes Bèng kÌo 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
lanceolatus 1994 Minh H¶i.
12 Carassius auratus ç diÕc 1982 Qu¶ng Nam, §µ N½ng, NghÜa B×nh
13 Osphronemus goramy tai t−îng 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
14 Plotosus cunius ç ng¸t 1994 Minh H¶i
15 Mastacembelus armatus ç ch¹ch 1981 NghÖ TÜnh
1981 NghÖ TÜnh
16 Mugil spp ç ®èi 1983-1984 §ång b»ng s«ng Cöu Long.
1991 Minh H¶i
1994 Minh H¶i
17 Borysthrichthis sinensis Bèng bíp 1995-1996 Qu¶ng Ninh, Nam Hµ

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý, ®Æc biÖt chó ý ç bÞ bÖnh lë loÐt gi¶i phÉu c¬ quan néi t¹ng
hÇu nh− kh«ng biÕn ®æi. Cßn nh÷ng bÖnh xuÊt huyÕt, nhiÔm trïng m¸u cña ç do çc t¸c
nh©n ®éc lËp g©y bÖnh th−êng c¬ quan néi t¹ng bÞ biÕn ®æi viªm, ho¹i tö...
206 Bïi Quang TÒ
Quan s¸t m« bÖnh häc: giai ®o¹n sím thÊy râ çc sîi nÊm trong vïng ho¹i tö çc sîi nÊm
x©m nhËp ph¸t triÓn trong c¬ cña ç (H×nh 157A), sîi nÊm ph¸t triÓn trong thËn cña nhiÔm
EUS (h×nh 157B).
Ph©n lËp nÊm, vi khuÈn, ký sinh trïng. Xung quanh vÕt loÐt ë nhiÖt ®é trªn 300C ph©n lËp sÏ
cã nÊm Aphanomyces invadans. M«i tr−êng nu«i cÊy nÊm lµ GPY (glucose peptone yeast)
agar (theo “epizootic ulcerative syndrome (EUS) technical handbook”, 1998).
Test PCR nÊm A. invadans trong ç bÖnh.
H×nh 159: Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt - EUS xuÊt hiÖn ë çc n−íc §«ng Nam ch©u ¸, Th¸i
B×nh D−¬ng
H×nh 160: A- sîi nÊm trong vïng c¬ ho¹i tö; B- sîi nÊm trong thËn ç

T¸c nh©n g©y bÖnh lë loÐt tæng hîp nhiÒu nguyªn nh©n do ®ã viÖc phßng trÞ bÖnh gÆp rÊt
khã kh¨n, bÖnh ph¸t triÓn réng vµ ë nhiÒu loµi ç, nªn ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng
hîp lµ tèt nhÊt. Qua kinh nghiÖm mét sè n¨m dÞch bÖnh ®· xÈy ra, chóng ta cã thÓ ¸p dông
çc biÖn ph¸p phßng bÖnh nh− sau:
- Dïng v«i nung (CaO) r¾c th−êng xuyªn xuèng thuû vùc vµ çc ao, hå cã ç bÖnh lë loÐt,
nång ®é 20 ppm (2 kg v«i nung/ 100m3 n−íc), hai tuÇn r¾c mét lÇn. V«i cã t¸c dông khö
trïng rÊt tèt, ®ång thêi cung cÊp nguån Ca++ cho thuû vùc vµ cã thÓ khö chua cho çc vïng
®Êt chua phÌn.
- Dïng Chlorua v«i r¾c xuèng ao nång ®é 1 ppm (100 g/100 m3 n−íc) mçi tuÇn r¾c mét lÇn,
xö dông ë çc vïng khã kiÕm v«i nung. Chlorua cã t¸c dông khö trïng nh−ng khån cã t¸c
dông c¶i t¹o ao n− v«i nung.
- Dïng muèi ¨n (NaCl) 2-3% t¾m cho ç 5-15 phót ®Ó tÈy trïng çc t¸c nh©n g©y bÖnh bªn
ngoµi.
- Dïng thuèc tÝm (K2MnO4) 5ppm (5 g/1 m3 n−íc) t¾m thêi gian 10-30 phót, tÈy trïng t¸c
nh©n ngo¹i ký sinh.
- Cã thÓ dïng mét sè kh¸ng sinh hoÆc çc c©y thuèc cã kh¸ng sinh, cho ç ¨n ®Ó phßng trÞ
t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi khuÈn. Mét sè kh¸ng sinh: Chloramphenicol, Oxtetracyline,
Furazolidon...trén víi thøc ¨n tinh liÒu l−îng 50-100 mg/ 1 kg ç/ 1 ngµy ®Çu. Tõ ngµy thø
2 ®Õn thø 7 cho ç ¨n b»ng 1/2 liÒu ngµy ®Çu. HoÆc cho ç ¨n thuèc phèi chÕ KN-04-12 liÒu
l−îng 2-4 g/ 1 kg ç/ 1 ngµy. Cho ç ¨n 3 ngµy liªn tôc ®Ó phßng bÖnh vµ cho ¨n 6-10 ngµy
liªn tôc ®Ó ch÷a bÖnh lë loÐt.
- Çc nguån n−íc cÊp cho ao ph¶i khö trïng vµ n−íc ao th¶i ra ngoµi ®Òu ph¶i khö trïng vµ
n−íc ao th¶i ra ngoµi ®Òu ph¶i khö trïng tèt, ®Ó h¹n chÕ l©y lan bÖnh.
- Çc con gièng khi vËn chuyÓn vµ th¶ vµo ao ph¶i kiÓm tra bÖnh vµ tÈy trïng cho ç tr−íc
khi th¶ vµo ao. Ç bÞ bÖnh kh«ng cho vËn chuyÓn ®Õn vïng ch−a bÞ bÖnh, ng¨n chÆn kh«ng
cho dÞch bÖnh lë loÐt ph¸t t¸n.
H×nh 161: S¬ ®å phßng trÞ bÖnh EUS
TrÞ bÖnh dõng lÊy n−íc tù nhiªn; ng¨n chÆn ç tù nhiªn; ph¬i kh« bãn v«i ao
Ho¹i tö biÓu b× Aphanomyces invadans TrÞ bªnh

x©m nhËp
Çc loµi ç dÔ c¶m nhiÔm

Kh¶ n¨ng miÔn dÞch
Aphanomyces invadans
Çc tham sè kÝch thÝch tiªm ph¸t triÓn trong biÓu b× vµ c¬
thuû ho¸ miÔn dÞch vacxin
T¹o thµnh vÕt lë loÐt
Kh¶ n¨ng miÔn dÞch

NhiÔm vi khuÈn/ KST
TrÞ bÖnh Håi phôc chÕt

208 Bïi Quang TÒ
4. BÖnh nÊm mang ë ç.

4.1.T¸c nh©n g©y bÖnh.
T¸c nh©n g©y bÖnh lµ mét sè loµi cña gièng Branchiomyces (H×nh 162)
Loµi B. sanguinis Plehn, 1921: Sîi nÊm (khuÈn ty) th«, Ýt ph©n nh¸nh ¨n s©u vµo çc mao
huyÕt qu¶n. §−êng kÝnh cña sîi nÊm 20-25 μm, ®−êng kÝnh cña bµo tö t−¬ng ®èi lín 8 μm
(7,4-9,6 μm), loµi th−êng ký sinh ë mang ç tr¾m cá.
Loµi B. demigrans Wundseh,1930: çc sîi nÊm uèn cong nh− m¾t l−íi, m¶nh vµ thµnh dµy,
ph©n nh¸nh rÊt nhiÒu, çc nh¸nh men theo çc mao huyÕt qu¶n cña t¬ mang, ph¸t triÓn
ch»ng chÞt chiÕm hÕt c¶ t¬ mang. §−êng kÝnh cña sîi nÊm 6,6-21,6 μm, ®−êng kÝnh bµo tö
t−¬ng ®èi nhá: 6,6 μm (4,8-8,4 μm) ký sinh ë mang ç tr¾m ®en, mÌ, ç tr«i.
H×nh 162: nÊm mang Branchiomyces sp. trong mang ç mÌ tr¾ng

Çc bµo tö nÊm b¸m vµo mang ph¸t triÓn thµnh çc sîi nÊm ¨n s©u vµo çc tæ chøc cña
mang vµ ph©n nh¸nh luån vµo çc mao huyÕt qu¶n nh− con giun ph¸ ho¹i çc tæ chøc mang,
lÊp kÝn çc mao huyÕt qu¶n lµm mÊt t¸c dông h« hÊp cña mang. Mang chuyÓn mµu hång
nh¹t, hoÆc tr¾ng b¹c cïng víi sù ph¸t triÓn cña bÖnh. BÖnh ph¸t triÓn rÊt nhanh lµm ç bét,
ç gièng cã thÓ chÕt hµng lo¹t.

BÖnh th−êng gÆp ë ç bét, ç gièng, ç thÞt, ç tr¾m cá, ç tr¾m ®en, mÌ hoa, ç tr«i, ç
diÕc, ç mÌ tr¾ng Ýt gÆp. BÖnh xuÊt hiÖn ë çc ao n−íc bÈn, nhÊt lµ çc ao cã hµm l−îng chÊt
h÷u c¬ cao.
Mïa ph¸t bÖnh: mïa xu©n, mïa thu vµ mïa ®«ng ë miÒn B¾c, mïa m−a ë miÒn Nam.

KiÓm tra mang d−íi kÝnh hiÓn vi, cã thÓ thÊy râ çc sîi nÊm, bµo tö ph¸t triÓn trong çc t¬
mang.

• Lu«n lu«n dïng n−íc trong s¹ch, nÕu bãn ph©n h÷u c¬ ph¶i ñ kü víi 10% v«i.
• Ç bÞ bÖnh thay n−íc míi hoÆc chuyÓn sang ao n−íc s¹ch.
• Ch−a cã thuèc trÞ bÖnh h÷u hiÖu.
5. BÖnh nÊm thuû my ë ®éng vËt thñy s¶n n−íc ngät.

5.1. T¸c nh©n g©y bÖnh (H×nh 163).
G©y bÖnh lµ çc loµi thuéc çc gièng: Leptolegnia, Saprolegnia vµ Achlya; Hä
Saprolegniaceae; Bé Saprolegniales.
Çc hai gièng nÊm ®Òu cã sîi ph©n nh¸nh. Sîi nÊm cÊu t¹o ®a bµo, nh−ng gi÷a çc tÕ bµo
kh«ng cã v¸ch ng¨n nªn sîi nÊm gièng nh− mét tÕ bµo khæng lå. §−êng kÝnh cña sîi nÊm
6-14 μm, kÝch th−íc bµo tö ®ùng 3-4 x 8-11μm.
Sîi nÊm chia lµm hai phÇn: PhÇn gèc b¸m vµo tæ chøc cã thÓ cña vËt chñ, phÇn ngän tù do
ngoµi m«i tr−êng n−íc. NÊm cã kh¶ n¨ng sinh s¶n b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau: Sinh
s¶n dinh d−ìng bµo tö, sinh s¶n v« tÝnh b»ng tói bµo tö kÝn, sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng tiÕp hîp.
Bµo tö nÊm cã tiªn mao, cã thÓ vËn ®éng trong n−íc nªn kh¶ n¨ng l©y lan bÖnh rÊt cao.

Khi §VTS bÞ bÖnh trªn da xuÊt hiÖn nh÷ng vïng tr¾ng x¸m, cã çc sîi nÊm nhá mÒm. Sau
vµi ngµy sîi nÊm ph¸t triÓn, ®an chÐo thµnh tõng bói tr¾ng nh− b«ng, cã thÓ nh×n thÊy b»ng
m¾t th−êng. Trøng ç bÞ bÖnh cã mµu tr¾ng ®ôc, xung quanh cã nhiÒu sîi nÊm ph¸t triÓn.
BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë çc ao nuíc tï ®äng, cã nhiÒu mïn b· h÷u c¬, nu«i mËt ®é dµy.
§VTS bÞ ®¸nh b¾t vËn chuyÓn x©y x¸t. VÕt th−¬ng ngoµi da do ký sinh trïng vµ vi khuÈn
g©y ra.
H×nh 163: A- chu kú ph¸t triÓn cña nÊm Saprolegnia sp; B- tói bµo tö h÷u tÝnh cña nÊm
Saprolegnia sp (¶nh KHV§T, Bïi Quang TÒ, 2000)
210 Bïi Quang TÒ
A B C
H×nh 164: A- chu kú ph¸t triÓn cña nÊm Achlya sp; B- tói bµo tö v« tÝnh cña nÊm Achlya sp
ch−a phãng bµo tö; C- tói bµo tö ®· phãng bµo tö.

Çc loµi ç n−íc ngät, baba, Õch,... ®Òu nhiÔm bÖnh nÊm. Chóng g©y t¸c h¹i lín cho nghÒ
nu«i trång thuû s¶n n−íc ngät tù s¶n xuÊt gièng cho ®Õn giai ®o¹n nu«i thÞt.
Mïa ph¸t bÖnh th−êng vµo mïa m¸t mÎ, mïa xu©n, mïa thu vµ ®Æc biÖt lµ mïa ®«ng ë miÒn
B¾c. MiÒn Nam vµo mïa m−a. NhiÖt ®é n−íc tõ 18-250C nÊm ph¸t triÓn m¹nh nhÊt.
H×nh 165: Ç tr¾m cá bÞ bÖnh nÊm thñy my
A B C
H×nh 166: A,B- ç trª bÞ bÖnh nÊm thñy my; C- trøng ç bÞ nÊm thñy my
H×nh 167: Mét sè loµi nÊm n−íc ngät ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n: 1-4: Saprolegnia
monoica; 5-7: S. ferax; 8-10: S. parasatica; 11-14: Achlya bisexualis; 15-18: Leptolegnia
caudata; 19-23: Aphanomyces laevis.
212 Bïi Quang TÒ
H×nh 168: Mét sè loµi nÊm n−íc ngät ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n: 24-26: Phythrium sp;
27-30: Allomyces neo-moniliformit; 31-37: A. anomalus; 38-44: Branchiomyces sp

Cã thÓ b»ng m¾t th−êng nh×n thÊy çc sîi nÊm hoÆc soi d−íi kÝnh hiÓn vi. Nu«i cÊy ph©n
lËp çc loµi nÊm b»ng m«i tr−êng Sabourand Agar, Potato dextrose Agar cã kh¸ng sinh.

Phßng bÖnh: ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Trong sinh s¶n nh©n t¹o çc
loµi ç cã trøng dÝnh chÐp, trª,.... cÇn ph¶i khö trïng çc gÝa thÓ trøng b¸m vµo bÓ Êp.
Nguån n−íc −¬ng Êp läc s¹ch. Çc trøng −¬ng Êp tû lÖ thô tinh cao, h¹n chÕ l−îng trøng
ung trong bÓ. Cã thÓ Êp trøng trong n−íc cã nång ®é thuèc 0,1-0,2 ppm TCCA. Trong çc
mïa xuÊt hiÖn bÖnh ®Þnh kú 1-2 lÇn/th¸ng phun thuèc TCCA nång ®é 0,3-0,5 ppm ®èi víi
ç, nång ®é 0,5-0,8 ppm ®èi víi Õch, baba. Hatai vµ Willoughby, 1988 cho r»ng vi khuÈn
Pseudomonas flurescens cã kh¶ n¨ng øc chÕ nÊm Saprolegnia parasitica b»ng kh¸ng sinh
tõ vi khuÈn.
TrÞ bÖnh:T¾m cho §VTS b»ng Formalin nång ®é 200-300 ppm thêi gian 30-60 phót hoÆc
phun xuèng ao, bÓ nu«i 2 lÇn/ tuÇn thuèc Formalin nång ®é 10-20 ppm.
- Dïng Bronopol t¾m cho ç 30ppm (30mg/l) thêi gian 15 phót. Dïng 50ppm Bronopol ®Ó
xö lý trøng ç trong thêi gian 30 phót.
6. BÖnh nÊm ë ®éng vËt thñy s¶n n−íc mÆn.

Nh÷ng gièng nÊm th−êng gÆp ë t«m vµ §VTS biÓn kh¸c gåm cã: Lagenidium, Sirolpidium,
Haliphthoros, Atkinsiella, Fusarium (h×nh 163- 164).
B¶ng 30. Mét sè ®Æc ®iÓm cña nÊm g©y bÖnh ë §VTS n−íc mÆn
T Tªn nÊm §/kÝnh sîi nÊm Sîi thô tinh K/th−íc bµo VËt chñ
T (μm) (μm) tö (μm)
1 Haliphthoros 10-13 (25) - 8x9 Trøng cña HÇu
milfordenlis
2 H. philippinensis - - Êu trïng t«m
só
3 Atkinsiella dubia 25-50 (100) ChiÒu dµi 400 - Trøng cña gi¸p
x¸c
4 A. entomophaga - ChiÒu dµi tíi 11 x 7 Trøng c«n
3500 trïng
5 A. hamanaensis - §.kÝnh 10-20 5x6 Êu trïng cua
6 A. panulirata 10-22 ChiÒu dµi 253 7-10x4-5 T«m hïm gai
7 Lagenidium 5-12 §.kÝnh 100 9 x 12 Trøng cua
callinectes xanh
8 L. chthamalophilum 10-18 §.kÝnh 19-47 9x7 Êu trïng gi¸p
x¸c
9 L. scyllae 7,5-17 ChiÒu dµi 500 12,5 x 10 Êu trïng cua,
gi¸p x¸c
10 L. myophilum 3-8 ChiÒu dµi 242 6,7 x 10,3 T«m ®á
11 Sirolpidium 10-15 (80) 5x2 VÑm, hÇu,
zoophthorum gi¸p x¸c
12 Fusarium solari 3 ng¨n: 36 x5,5 Gi¸p x¸c
5 ng¨n:48 x 5,7
NÊm sinh s¶n v« tÝnh b»ng bµo tö kÝn Haliphthoros, Atkinsiella Lagenidium, Sirolpidium.
Sinh s¶n b»ng bµo tö ®Ýnh: Fusarium.
214 Bïi Quang TÒ

- T«m Êu trïng bÞ bÖnh nÊm th−êng nh¹t mµu, bá ¨n ®ét ngét, ë giai ®o¹n Zoea cã hiÖn
t−îng ®øt phÇn ®u«i, chÕt r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t. Nh×n qua kÝnh hiÓn vi x 100 lÇn thÊy râ nÊm
ph¸t triÓn bao phñ kh¾p c¬ thÓ Êu trïng t«m, trong çc m« tæ chøc c¬ thÓ , luån d−íi líp vá
kitin. Çc sîi nÊm cã hoÆc kh«ng cã tói bµo tö sinh s¶n.
- T«m thÞt: Trªn mang, çc phÇn phô xuÊt hiÖn çc ®èm ®en, cã hiÖn t−îng t«m chÕt r¶i r¸c.
DÊu hiÖu bÖnh gÇn gièng víi bÖnh ¨n mßn vá kitin hoÆc bÖnh ®en mang do vi khuÈn.
- Trªn ç biÓn t−¬ng tù nh− bÖnh nÊm n−íc ngät
A B C
D E Î F
H×nh 169: A- NÊm Lagenidium callinectes ký sinh trªn phÇn ®Çu ngùc cña Êu trïng t«m
(phãng ®¹i 70 lÇn); B- NÊm L. callinectes ký sinh trªn phÇn bông cña Êu trïng t«m (phãng
®¹i 70 lÇn); C- NÊm Lagenidium sp çc khuÈn ty ph¸t triÓn phÝa ngoµi c¬ thÓ Êu trïng t«m
(450 lÇn ); D- NÊm Fusarium sp ký sinh trªn mang t«m; E- Bµo tö ®Ýnh (conidia) cña nÊm
Fusarium solani vµ bµo tö ®Ýnh (conidia): Î bµo tö ®Ýnh cã 3-6 tÕ bµo; Æ bµo tö ®Ýnh cã
1-2 tÕ bµo; F- Fusarium sp
6.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn

BÖnh nÊm xuÊt hiÖn trªn mét sè loµi ç n−íc mÆn nu«i lång: ç song, ç cam ®· gÆp ë ViÖt
Nam. BÖnh ph¸t triÓn quanh n¨m khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng bÞ « nhiÔm.
B¶ng 31: T«m he (Penaeus) nu«i th−êng xuÊt hiÖn hai lo¹i bÖnh nÊm
Tªn bÖnh T¸c nh©n g©y Giai ®o¹n ph¸t T¸c h¹i
bÖnh triÓn cña t«m
BÖnh nÊm Êu trïng Lagenidium Zoea G©y chÕt hµng lo¹t
Haliphthoros Mysis
Sirolpidum Post larvae
Atkinsiella
BÖnh nÊm ë t«m thÞt Fusarium T«m thÞt G©y ®en mang, th−¬ng tæn
trªn th©n, chÕt r¶i r¸c
BÖnh nÊm ç biÓn Fusarium Ç thÞt ¶nh h−ëng søc kháe cña ç

-Quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi ®é phãng ®¹i x100; x200; x400.
-Nu«i cÊy ph©n lËp nÊm b»ng çc m«i tr−êng ®Æc tr−ng cho nÊm: Sabouraud Agar, Potato
dextrose Agar cã kh¸ng sinh.

- Formalin 10ppm phun trùc tiÕp vµo bÓ −¬ng Êu trïng hoÆc phun xuèng ao nu«i t«m.
- Dïng Bronopol t¾m cho ç 30ppm (30mg/l) thêi gian 15 phót. Dïng 50ppm Bronopol ®Ó
xö lý trøng ç trong thêi gian 30 phót.
H×nh 170: NÊm Atkinsiella

panulirata nu«i cÊy tõ t«m
hïm gai (Panulirus
japonicus): A- sîi nÊm sinh
d−ìng cã v¸ch ng¨n; B-
mÇm; C- tói bao tö non cã
çc bµo tö nguyªn thñy; D-
tói bao tö cã 3 èng phãng,
bªn trong cã mét sè bµo tö
®éng bao vµo nang; E- bµo
tö nguyªn thñy ®· phßng
qua èng phãng; F- bµo tö
®éng b¬i; G- bµo tö ®· bao
vµo nang vµ mét sè bao rçng
do bµo tö ®éng thø cÊp ®· Ðp
ra ngoµi; H- mÇm bµo tö.
216 Bïi Quang TÒ

ADB/ NACA 1991. Fish Health Management in Asia Pacific. Report on a regional study
and Workshop on Fish Disease and Fish Health Management.
Baticados M.C.I, 1988. Diseases in Biology and culture of Penaeus monodon. SEAFDEC
Aquaculture Dept. Iloilo. Philippines.
Baticados M.C.I, 1988. Control of luminous Bacteria in Pracon hatcheries SEAFDEC
Baticados M.C.I et all, 1992.. Diseases of Penaeid Shirmps in the Philippin. SEAFDEC
Bauer O.N. vµ CTV, 1977. BÖnh ç häc. Nhµ xuÊt b¶n c«ng nghiÖp vµ thùc phÈm
Matxc¬va (tiÕng Nga)
Bauer O.N. vµ CTV, 1983. BÖnh ç ao. Nhµ xuÊt b¶n c«ng nghiÖp vµ thùc phÈm
Bell T.A.et all, 1988 .A handbook of normal Penaeid shirmp Histology. Prined in the
United States of Ameria by Allen Press... Ine. I awrence. kansas
Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1991 KÕt qu¶ b−íc ®Çu nghiªn cøu bÖnh t«m cµng xanh ë MiÒn
B¾c. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu KHKT thuû s¶n 1986 -1990.
Bïi Quang TÒ vµ Vò ThÞ T¸m, 1994 Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp ë t«m ç ®ång b»ng s«ng
Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. NXB N«ng nghiÖp TP Hå ChÝ Minh.
Bïi Quang TÒ, 1994 . KÕt qu¶ kh¶o s¸t bÖnh Penaeus monodon Baculovirus (MBV) cña
t«m só nu«i ë çc tØnh phÝa Nam. B¸o ço khoa häc ViÖn NCTS I
Bïi Quang TÒ, 1995. Mét sè bÖnh th−êng gÆp ë ba ba. T¹p chÝ thuû s¶n sè 3/1995
Bïi Quang TÒ, 1996 . BÖnh t«m ç vµ gi¶i ph¸p phßng trÞ. T¹p chÝ thuû s¶n sè 4/1996
Bïi Quang TÒ, 1997. T×nh h×nh bÖnh t«m ç trong thêi gian qua vµ biÖn ph¸p phßng trÞ
bÖnh.T¹p chÝ khoa häc kü thuËt thó y - Héi thó y ViÖt nam, tËp IV, sè 2/1997.
Bïi Quang TÒ, 2001. BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Tæ chøc Aus. AID xuÊt
b¶n. 100 trang.
nghiÖp, Hµ N«i. 184 trang.
Chen Chih-Leu, Hsieh Shing-Ren, 1960. Studies on Sporozoa from the freshwater Fish
Ophiocephalus maculates and O. orgus of China. Acta Hydrobiologica Sinica, no. 2, 1960
(in Chinese).
Chen.S.N.et all, 1989. Rapid and Histopathologycal diagnosis of Penaeus monodon
Baculovirus infection in cultured Prawn. Extention handbook on prawn disease Prevention,
Keelung Taiwan (In Chinese).
Chen.S.N. et all, 1989. Studies on viogenesis and Cytophthology of Penaeus monodon
Baculovirus (MBV) in the giant Tiger prawn (penaeus monodon) and the red tail Prawn (P.
penicillatus). Fish Pathology 24 (2), p. 89 100.
Chen.S.N.et all, 1989. Observation on Monodon Baculovirus (MBV) in culture shirmp in
Taiwan. Fish Pathology 24 (2), p.89 195.
Chinliao. et all, 1992. Diseases of Penaeus monodon in Taiwan. A review from 1977 to
1991. Copyright 1992 by the Oceanic Institute. p113 - 138.
Crespo S., C. Zerza and F. Padrãa, 2001. Epitheliocystic hyperinfection in sea bass,
Dicentrachus labrax (L.); light and electron microscope observations. Journal of Fish
Diseases 2001, 24, 557-560
§ç ThÞ Hoµ vµ CTV, 1994. Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só Penaeus
monodon ë khu vùc biÓn MiÒn Trung ViÖt Nam vµ ®Ò ra biÖn ph¸p phßng trÞ thÝch hîp.
Khoa häc c«ng nghÖ Thuû s¶n, tËp 3. Tr−êng §¹i häc thuû s¶n - Nha Trang.
§ç ThÞ Hoµ, 1996. Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só (Penaeus monodon
Ellis A. E, 1988. Fish Vaccination. Typeset by Bath Typesetting Ltd Bath Printed in Great
Britain by St. Edmund Sbury. St Bdmumds Syffolk.
Frances J., R. Tennent and B F Nowak, 1997. Epitheliocystic in silver perch, Bidyanus
bidyanus (Mitchell). Journal of Fish Diseases 1997, 20, 453-457
Frerichs. G. N, 1984, 1993. Isolation and Identification of fish bacterial pathogens.
Published by Institute of Aquacuture University of Stirling Scotland
Geoge Post, 1983, 1993. Texbook of fish health by T. F. H publications, Inc. Ltd.
Hµ Ký, 1991. T×nh h×nh nghiªn cøu bÖnh t«m ç thêi gian qua vµ h−íng nghiªn cøu thêi
gian tíi. TËp san TT vµ KH -CN Thuû s¶n.
Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, 1991. Ký sinh trïng ç n−íc ngät ViÖt Nam. B¶n th¶o n¨m 1991.
Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn V¨n Thµnh, 1992. ChÈn ®o¸n vµ phßng trÞ mét sè bÖnh
t«m ç. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp - Hµ Néi
Hµ Ký vµ CTV, 1995 .Nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh t«m ç. Tæng kÕt ®Ò tµi cÊp
nhµ n−íc m· sè KN - 04 - 12, n¨m 1991 - 1995.
H W Ferguson, J F Turnbull, A Shinn, K Thompson, T T Dung and M Crumlish
(2001), Bacillary necrosis in farmed Pangasius hypophthalmus (Sauvage) from the Mekong
Delta, Vietnam. Journal of fish diseases 2001, 24, 509-513.
Jame. A. Brock, 1983. Diseases (Infections and noninfections) Metazoan Parasites.
Predators and Public health cousideration in Macrobrachium culture and Fisheries. CRC
Handbook of Mariculture Volume 1: Crustacean Aquaculture (325 - 370).
Jame. A. Brock, 1984. Black Spot disease of Macrobrachium Aquacuture development
Program. Department of land and Natural Resources Honolulu. Hawai.
Jame. A. Brock, 1990. An Overiview of Diseases of culture Crustaceans in the Asian
Pacific region. Report on the regional Study and workshop on Fish disease and fish health
Management 8 -15. October, 1990.
Jame H. Lilley, Michael J. Phllips and Kamonpons Tonguthai, 1992. A review of
Epizootic Ulcerative Syndrome (EUS) in Asia Published by Aquatic Animal Health
Research Institue and Network centres in Asia-Pacific.
Jame H. Lilley, R.B. Callinan, S. Chinabut, S. Kanchanakhan, I.H. MacRae and M. J.
Phllips 1998. Epizootic Ulcerative Syndrome (EUS) Technical Handbook. Published by
Aquatic Animal Health Research Institue. 88pp.
Jiang Yulin, 1993. Advances in fish Virology Research in China. Institute of
Hydrobiology, Acandemia Sinica,Wuhan,P.R.China. Diseases in Asian Aquaculture II.
Copyright: Fish Health Section Asian Fisherie Society December,1995.
John. A. Plumb et all, 1983, 1993. Microbial fish disease laboratory manual. Printed by
Brown printting company Montgomery. Alabama.
Jose. M. et all, 1992 .Prevalance and Geoyraphic Distribution of MBV and other Diseases
in culture grant Tiger prawn (Penaeus monodon) in the Philippin. Copyright 1992 by the
Oceanic Institute. p. 139 -160.
Kabata.Z, 1985 .Parasites and diseases of fish culture in Tropics. Published by Taylor and
218 Bïi Quang TÒ
Kishio Hatai, 1993. Pathogens parasites of Aquatic Animals. Proceedings of the

International workshop and training course, Hanoi, July, 2 -August, 7 1993.
Lightner.D.V et all, 1983. Observation on the geographic distribution pathogennesis and
morphology of the Baculovirus from Peneaus monodon Fabricius, Aquaculture, 32, p 209 -
233.
Lightner.D.V, 1988. Deseases cultured Penaeid shirmp. V.I. Crustacean Aquaculture
C.R.C. Handbook of Mariculture.
Margolis L. and Kabata. Z, 1984 Guide to the parasites of fishes of Canada. Part I
General Introduction Monogenea and Turbellaria. Department of Fisheries and Oceans
Ottawa, 1984
Musselius V.A, 1983. Thùc hµnh bÖnh ç trong phßng thÝ nghiÖm. Nhµ xuÊt b¶n c«ng
nghiÖp vµ thùc phÈm Matxc¬va (tiÕng Nga).
M Crumlish, T T Dung, J F Turnbull, N T N. Ngoc, and H W Ferguson (2001), Short
communication- Identification of Edwardsiella ictaluri from diseased freshwater catfish,
Pangasius hypophthalmus (Sauvage), cultured in the Mekong Delta, Vietnam. Journal of
fish diseases 2002, 25, 733-736.
Nash G.I. et all, 1988. Pathologycal changes in the tiger Prawn Penaeus monodon
Fabricius associated with culture in brackish water ponds developed from potentialy acid
sulphate soils. Fish disease 11 p 113 -123.
NghÖ §¹t Th− vµ V−¬ng KiÕn Quèc, 1999. Sinh häc vµ bÖnh cña ç tr¾m cá, NXB khoa
NguyÔn v¨n Thµnh vµ CTV, 1974 .KÕt qu¶ nghiªn cøu bÖnh ®èm ®á ë ç tr¾m cá. TuyÓn
tËp çc c«ng tr×nh nghiªn cøu §¹i häc Thuû s¶n.
NguyÔn ViÖt Th¾ng vµ CTV, 1994 -1996. X¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y chÕt cña t«m ë ®ång
b»ng s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng trÞ; PhÇn I, II B¸o ço tæng kÕt ®Ò tµi
cÊp Nhµ n−íc.
NguyÔn Träng Nho vµ CTV, 1991. KÕt qu¶ b−íc ®Çu nghiªn cøu bÖnh t«m só nu«i ë
Kh¸nh Hoµ.
Railph. A. Elston, 1990. Mollusc Diseases. Distributed by University of Wasington Press.
Së nghiªn cøu thuû s¶n Hå B¾c, 1975. Sæ tay phßng trÞ bÖnh ç. Nhµ xuÊt b¶n KHKT
Supranee Chinabut and Ronald J Roberts, 1999. Pathology and Histopathology of
Epizootic Ulcerative Syndrome (EUS). Published by Aquatic Animal Health Research
Institue. 33pp.
Sydney M. Minegold and Ellen Jobaron, 1986. Bailey and Scott's Diagnostic
Microbiology. Copyright1986 by the C.V. Mosby Company - USA.
TrÇn ThÞ Thanh T©m (2003), Nghiªn cøu bÖnh ®èm tr¾ng trªn ç tra (Pangasianodon
hypophthalmus) nu«i c«ng nghiÖp. B¸o ço khoa häc cña ViÖn NCNTTS II, n¨m 2001-
2003.
Valesia Inglis et all, 1993. Bacteria diseases of fish. Institute of Aquaculture Melbourne,
Paris Berlin, Vienna.
Wang Y. G., K. L. Lee, M. Najiah, M. Shariff, M. D. Hassan, 2000. A new bacterial

white spot syndrome (BWSS) in cultured tiger shrimp Penaeus monodon and its comparison
with white spot syndrome (WSS) caused by virus. DAO 41:9-18 (2000)
Wendy Fakts et all, 1992. Diseases of culture Penaeus shirmp in Asia and the United
States. Copyright 1992 by the Oceanic Institute.
Wolf. K, 1988. Fish viruses and fish viral diseases. Comstock publishing Associates a
Division of cornell University press/ Ithaca and London.
Willoughby. L. G, 1994. Fungi and fish diseases. Pisces Press Stirling.
Xiao Chongxue and Chen Chihleu, 1993. A New species- Dermocystidium sinensis sp.
nov. from freshwater fishes of China. Transactions of researches on fish diseases (No.1).
Department of fish Diseases, Institute og Hydrobiology, Chinese Acandemy of Sciences
(Academia Sinica). China Ocean Press, 1993, Beijing. (in Chinese)
220 Bïi Quang TÒ
PhÇn 3
BÖnh ký sinh trïng cña

®éng vËt thñy s¶n
N¨m 2006
Ch¬ng 8
BÖnh ký sinh ®¬n bÖo (Protozoa) - ë ®éng

vËt thñy s¶n
B¶ng 32: Sè lîng gièng loμi ký sinh trïng ®¬n bμo ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt
Nam
Hä, líp, ngμnh ký sinh trïng Sè Sè Ký chñ
lîng lîng
gièng loμi
1. Ngμnh Mastigophora Diesing, 1866
1. Líp Kinetoplastomonada Honigberg,1963
1. Hä: Trypanosomidae Doflein,1911 1 1 Ç níc ngät
2. Hä: Bodonidae Stein,1878 2 4 nt
2. Ngμnh Opalinata Wenyon,1926
2. Líp Opalinata Wenyon,1926
3. Hä: Opalinidae Claus, 1874 1 1 Ç níc ngät
3. Ngμnh Dinozoa Cavalier-Smith 1981
3. Líp Haplozooidea Poche, 1911
3. Hä Syndinidae 1 2 Cua, ghÑ níc mÆn
4. Ngành Haplosporidia (Perkins 1990)
4. Lӟp Haplosporea
4. Hӑ Haplosporidiidae 2 4 NhuyÔn thÓ
5. Ngμnh Paramyxea Chatton, 1911
5. Class Paramyxea
5. Hä Marteiliidae 2 6 NhuyÔn thÓ
6. Ngμnh Apicomplexa Levine, 1970
6. Líp Perkinsea
6. Hä Perkinsidae 1 6 NhuyÔn thÓ
7. Ngμnh Sporozoa leuckart, 1872
7. Líp Sporozoa Leuckart,1872
7. Hä: Eimeridae Leger,1911 1 2 Ç níc ngät
8. Líp Eugregarinida
8. Hä: Porosporidae Labbe,1898 1 1 Gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ
9. Hä: Cephalolobidae ThÐodoridÌs &
Pesportes, 1975 1 1 T«m
8. Ngμnh Microsporidia Balbiani,1882
9. Líp Microsporidea Corliss et Levine, 963
10. Hä: Glugeidae Gurlef, 1893 2 2 Ç , t«m
11. Hä: Thelohamidae Hazard et Oldacre, 1 1 T«m
1975
12. Hä Nosematidae Banlbiani,1882 1 1 T«m
9. Ngμnh Cnidosporidia Doflein,1901
emend schulman et Podlipaev,1980
10. Líp Myxosporidia Biitschli,1881
13. Hä Myxidiidae Thelohan.1892 1 3 Ç níc ngät
14. Hä Ceratomyxidae Doflein,1899 1 1 nt
15. Hä Myxobilatidae Schulman,1953 1 1 nt
16. Hä Myxobolidae Thelohan,1892 3 41 nt
10. Ngμnh Ciliophora Doflein,1901
11. Líp Pleurostomata Schewiakoff,1896
17. Hä Amphileptidae Biitschli,1889 1 1 Ç níc ngät
12. Líp Cyrtostomata Jankous,1978
18. Hä Chilodonellidae Deroux,1970 1 3 Ç níc ngät, ç biÓn, baba
222 Bïi Quang TÒ
13. Líp Rimostomata Jankowski,1978 Ç níc ngät

19. Hä Balantidiidae Reichenou,1929 1 7
14. LípHymenostomataDelage et Herouard,1896 Ç níc ngät, ç níc mÆn
20. Hä Ophryognenidae Kent,1882 1 1
15. Líp Suctoria Claparede et Lachmann,1858 Ç níc ngät
21. Hä Trichophryidae Biitschli,1889 1 1 T«m níc ngät, t«m biÓn
1 1 T«m níc ngät, t«m biÓn, baba
22. Hä Dendrosomatidae
1 1 T«m níc ngät
23. Hä Podophyridae
1 1 Ç níc ngät
24. Hä Trichophryidae Biitschli, 1889
2 3 §VTS níc ngät, mÆn
15. Líp Spirotricha Biitschli,1889
Ç níc ngät, ç níc mÆn
25. Hä Plagiotomidae Biitschli,1887 1 1
16. Líp Peritricha Stein,1859
26. Hä Vorticellidae 3 6
2 7 Ç níc ngät, ç níc mÆn
27. Hä Epistylididae Kahl,1933
28. Hä Trichodinidae Claus,1874 3 26
Céng 41 135
1. BÖnh do ngμnh Trïng roi Mastigophora Diesing, 1866.

Ngμnh trïng roi sèng trong níc ngät, níc biÓn, trong ®Êt Èm. Trïng roi cã 2 líp:
-Trïng roi thùc vËt (Photomastigina)
-Trïng roi ®éng vËt (Zoomastigina)
Trïng roi cã nhãm võa cã kh¶ n¨ng tù dìng võa cã kh¶ n¨ng dÞ dìng. C¬ thÓ trïng roi cã
h×nh d¹ng æn ®Þnh nhê líp ngo¹i chÊt ngoμi cïng ®Æc l¹i thμnh mμng phim (pellicula). Mét
sè trïng roi cßn cã líp vá hoÆc líp keo che bªn ngoμi. Roi cña trïng roi lμ phÇn chuyÓn ho¸
cña tÕ bμo chÊt lμm nhiÖm vô vËn chuyÓn. CÊu t¹o cña trïng roi gièng tÕ bμo cã roi cña
®éng vËt ®a bμo vμ cña thùc vËt.
Roi cã 2 phÇn: PhÇn ngoμi di chuyÓn xo¾n èc khi vËn chuyÓn vμ phÇn gèc ë trong ngo¹i
chÊt. Trïng roi cã mét roi hay nhiÒu roi. Roi xo¸y mòi khoan híng vÒ phÝa tríc khi vËn
chuyÓn do ®ã c¬ thÓ còng di chuyÓn xo¸y vÒ phÝa tríc nh ®êng ®i mòi khoan. Khi cã 2
roi th× mét roi ngoÆt vÒ phÝa sau lμm nhiÖm vô cña l¸i. C¬ thÓ cßn cã mμng sãng g¾n roi víi
thμnh c¬ thÓ.
Trïng roi sèng trong dÞch qu¸nh. Khi ho¹t ®éng xo¸y roi tËp trung thøc ¨n ®Õn gèc roi vμ
kh«ng bμo tiªu ho¸ ®îc h×nh thμnh ë ®ã, tiªu ho¸ néi bμo nh biÕn h×nh trïng. Ký sinh trªn
ç thuéc ph©n líp trïng roi ®éng vËt.
1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u ç Trypanosomosis.
1.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh

Bé Trypanosomidea Grasse, 1952.
Hä Trypanosomidae Doflein,1911 (H×nh 171)
GièngTrypanosoma Gruby, 1841
C¬ thÓ Trypanosoma nhá, dμi kho¶ng 38-54 P, chiÒu réng 1,2 - 4,6 P , kÝch thíc thay ®æi
theo loμi. ë gi÷a c¬ thÓ lín, 2 ®Çu nhá, cã 1 roi ë phÝa tríc, mçi khi vËn ®éng c¬ thÓ rÊt
ho¹t b¸t nhng Ýt thay ®æi vÞ trÝ. H¹ch cña tÕ bμo h×nh bÇu dôc ë chÝnh gi÷a c¬ thÓ. ChiÒu dμi
cña h¹ch lín gÇn b»ng chiÒu ngang c¬ thÓ. H¹ch nhá h×nh trßn ë gÇn ®iÓm gèc cña roi. PhÇn
sau c¬ thÓ cã h¹t gèc roi sinh ra roi ch¹y dμi theo bÒ mÆt c¬ thÓ híng vÒ phÝa tríc t¹o
thμnh mμng máng sãng. Mμng rung ®éng lμm cho c¬ thÓ chuyÓn ®éng ®îc. Trïng trëng
thμnh mμng sãng cã 5 - 6 nÕp gÆp kh«ng ®Òu nhau, phÇn vît ra ngoμi c¬ thÓ, ë phÝa tríc lμ
roi tríc, phÇn cuèi cña roi nhän, s¾c ®Ó c¾m vμo tæ chøc cña ký chñ. ChiÒu dμi cña roi
kho¶ng 7 - 17 Pm . Trypanosoma dinh dìng b»ng thÈm thÊu qua toμn bé bÒ mÆt c¬ thÓ.
B
A
C
D
H×nh 171: A- Trypanosoma ctenopharyngodoni Chen et Hsieh, 1964; B- Trypanosoma

mylopharyngodoni Chen,1956; C,D- Trypanosoma carassi
1.1.2. Ph¬ng ph¸p sinh s¶n.

Trypanosoma sinh s¶n b»ng ph¬ng ph¸p ph©n ®«i c¬ thÓ. Qu¸ tr×nh sinh s¶n qua ký chñ lμ
®Øa ç: Piscicola geometa, Hemiclepsis magrinata, ®Øa hót m¸u ç cã nhiÔm Trypanosoma,
trïng theo m¸u vμo ruét ®Øa. ë ®©y Trypanosoma mÊt roi vμ mμng sãng, c¬ thÓ co ng¾n l¹i
thμnh h×nh trßn, sau mét thêi gian kh«ng l©u, c¬ thÓ ph©n chia thμnh 2,4,8 tÕ bμo. Mçi tÕ bμo
h×nh thμnh c¬ thÓ míi h×nh trßn, cã h¹ch lín, cã h¹ch nhá. Sau ®ã c¬ thÓ cã xu híng kÐo
dμi mäc roi nhng cha cã mμng sãng, kho¶ng vμi giê sau chóng b¾t ®Çu vËn ®éng, lóc nμy
c¬ thÓ vμ roi ®Òu kÐo dμi t¹o thμnh mμng sãng cã 3 -4 nÕp gÊp nªn thêng gäi lμ trïng mμng
ng¾n. C¬ thÓ chóng tiÕp tôc ph¸t triÓn ë trong ruét ®Øa ®Õn trïng trëng thμnh. §Øa hót m¸u
ç qua miÖng ®Øa Trypanosoma vμo ®îc c¬ thÓ ç vμ ký sinh trong m¸u.
1.1.3. ChÈn ®o¸n vμ ph©n bè:
§Ó chÈn ®o¸n bÖnh Trypanosoma ph¶i dïng ph¬ng ph¸p ly t©m m¸u, sau ®ã lÊy dung dÞch
ë phÇn trªn ®em ra quan s¸t díi kÝnh hiÓn vi. VÒ dÊu hiÖu bÖnh lý thêng kh«ng râ rμng
nªn khã chÈn ®o¸n b»ng m¾t thêng.
Ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong m¸u, mËt cña nhiÒu loμi ç níc ngät, níc biÓn.
Çc loμi Trypanosma ký sinh trªn ç biÓn cã kÝch thíc lín h¬n.
224 Bïi Quang TÒ
T¸c h¹i cña chóng lμ cã kh¶ n¨ng tiÕt ra chÊt ®éc, ph¸ vì hång cÇu, nh×n chung cêng ®é vμ
tû lÖ c¶m nhiÔm cña chóng ®èi víi ç cßn thÊp nªn ë níc ta cha ®îc chó träng vÒ bÖnh
nμy (®· gÆp ë ç he nu«i bÌ Ch©u §èc - An Giang).
1.1.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ.

ë çc níc trªn thÕ giíi thêng dïng ph¬ng ph¸p phßng lμ chñ yÕu, thêng dïng v«i tÈy
ao, diÖt ®Øa ç lμ ký chñ m«i giíi truyÒn bÖnh Trypanosma.
1.2. BÖnh trïng roi Cryptobiosis.
1.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh.

Bé Bodonidea Holland, 1895
Hä Bodonidae Stun, 1878
Gièng Cryptobia Leidy, 1846 (H×nh 172)
C¬ thÓ dÑp, ®o¹n tríc réng, sau nhá dÇn gièng nh l¸ liÔu. PhÝa tríc c¬ thÓ cã 2 gèc roi, tõ
®ã sinh ra roi tríc híng ra phÝa tríc, roi sau tiÕp víi c¬ thÓ h×nh thμnh mμng sãng vμ
vît qu¸ chiÒu dμi c¬ thÓ, ®o¹n cuèi cña roi sau nhän, th¼ng ®Ó c¾m vμo tæ chøc ký chñ.
Mμng sãng cña Cryptobia cã nÕp gÊp Ýt h¬n ë Trypanosoma. Trong nguyªn sinh chÊt cã 1
h¹ch lín h×nh trßn b¾t mμu ®Ëm vμ çc kh«ng bμo, h¹t vËt chÊt dinh dìng. KÝch thíc c¬
thÓ lín hay nhá tuú theo loμi. Lóc vËn ®éng, roi tríc kh«ng rung chuyÓn, roi sau th¼ng
gièng nh mét çi ®u«i dμi. Nhê mμng sãng ®Ëp lªn ®Ëp xuèng mμ cã thÓ vËn ®éng chËm
ch¹p tiÕn vÒ phÝa tríc.
D
H×nh 172: A-C: Cryptobia branchialis; D: Cryptobia agitata: 1. Roi tríc, 2. ThÓ gèc, 3.
H¹ch nhá, 4. H¹ch tÕ bμo, 7. mμng sãng, 8. roi sau
Ph¬ng ph¸p sinh s¶n: Sinh s¶n theo ph¬ng ph¸p ph©n chia theo chiÒu däc c¬ thÓ. C¬ thÓ
míi l¹i sinh ra roi tríc vμ roi sau.
B¶ng 2: KÝch thíc mét sè loμi Cryptobia
Loμi ChiÒu dμi (P) ChiÒu réng ChiÒu dμi roi ChiÒu dμi roi
(P) tríc (P) sau (P)
Cryptobia branchialis 14-23 3,5-6 7,7-11 10-15
Cryptobia agiata 4,6-7,7 3,2-4,6 6-7 3-4
1.2.2. ChÈn ®o¸n vμ ph©n bè.

Cryptobia ký sinh trªn mang vμ da cña ç do ®ã ®Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh thêng kiÓm
tra dÞch nhên cña da vμ mang díi kÝnh hiÓn vi. Ç nhiÔm Cryptobia tæ chøc mang cã mμu
®á kh«ng b×nh thêng, da vμ mang cã nhiÒu dÞch nhên. Roi sau c¾m s©u vμo tæ chøc ký chñ
®ång thêi c¬ thÓ tiÕt ra chÊt ®éc ph¸ ho¹i tæ chøc tÕ bμo ký chñ. Ç bÞ bÖnh nÆng ho¹t ®éng
yÕu c¬ thÓ cã mμu s¾c ®en dÇn, vi khuÈn vμ nÊm theo vÕt th¬ng x©m nhËp vμo c¬ thÓ.
Cryptobia ký sinh trªn mang, da nhiÒu loμi ç níc ngät, thêng chóng tËp chung thμnh
tõng ®¸m. Ç cμng nhá cμng dÔ bÞ c¶m nhiÔm vμ g©y t¸c h¹i lín h¬n ç lín. Cryptobia lu
hμnh m¹nh vμo mïa xu©n, hÌ. ë níc ta ®· ph¸t hiÖn Cryptobia branchialis vμ Cryptobia
agitata ký sinh trªn mang, da ç chÐp, ç mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa, ç tr¾m cá, ç tra vμ nhiÒu
loμi ç níc ngät víi cêng ®é vμ tû lÖ c¶m nhiÔm cßn thÊp nªn t¸c h¹i cha nghiªm träng.
ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi nh Trung Quèc, ký sinh trïng Cryptobia g©y t¸c h¹i cho ç
h¬ng, ç gièng.

Tríc khi th¶ ç, dïng v«i tÈy ao, c¶i t¹o ao. Gi÷ m«i trêng níc trong s¹ch ®ång thêi thùc
hiÖn tèt çc biÖn ph¸p ch¨m sãc, cho ¨n ®Çy ®ñ ®Ó ç lín nhanh, cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng tèt.
Ç gièng tríc khi th¶ ra nu«i ç thÞt hoÆc ç bÞ bÖnh dïng CuSO4 nång ®é 3-5 ppm t¾m
15-30 phót, phun xuèng ao nång ®é 0,5-0,7 ppm. BiÖn ph¸p nμy ®· ®îc ¸p dông ë ç tra
gièng nu«i ë Hång Ngù - §ång Th¸p n¨m 1986-1987 (Bïi Quang TÒ, 1990)
CuSO4 ®éc víi nguyªn sinh ®éng vËt vμ çc lo¹i t¶o h¹ ®¼ng cã mμng keo do Cu++ kÕt hîp
víi albumin t¹o thμnh muèi kÕt tña ®«ng vãn tæ chøc.
1.3. BÖnh trïng roi- Ichthyobodosis.

Bé Bodomonadida Hollande,1952
Hä Bodonidae Stein,1878
Gièng Ichthyobodo Pinto,1928 (Syn: Costia Leclerque,1890)
Thêng gÆp loμi Ichthyobodo necatrix (Henneguy,1884), Pinto,1928 (H×nh 173). C¬ thÓ
h×nh bÇu dôc, h×nh trßn, h×nh qu¶ lª. KÝch thíc kho¶ng 5-20 P x 2,5- 10 P. Mét bªn c¬ thÓ
cã r·nh miÖng, tríc r·nh miÖng cã 2 thÓ sinh ra gäi lμ gèc roi, 2 roi ch¹y däc theo r·nh
miÖng vît qu¸ chiÒu dμi c¬ thÓ, ®o¹n sau cña roi nhän thÝch hîp cho viÖc dïng ®Ó c¾m s©u
vμo tæ chøc ký chñ. Gi÷a c¬ thÓ cã 1 h¹ch lín h×nh trßn, xung quanh mμng cã h¹t nhiÔm s¾c
chÊt, thÓ gi÷a h¹ch lín, h¹ch nhá h×nh trßn, ngoμi ra cßn cã çc kh«ng bμo. Trong ®iÒu kiÖn
m«i trêng kh«ng thuËn lîi nh nhiÖt ®é thÊp, ®é muèi t¨ng,.. Ichthyobodo cã thÓ h×nh
thμnh bμo nang, c¬ thÓ co nhá l¹i, mμng dμy ë ngoμi cã thÓ chèng l¹i ®iÒu kiÖn bÊt lîi cña
m«i trêng. Lóc m«i trêng thÝch hîp sÏ ph¸ vì bμo nang chui ra ngoμi, ký sinh trªn da vμ
mang ç.
Theo E.Laiman,1951 khi quan s¸t trong cïng mét ®iÒu kiÖn, ë ç nhá Ichthyobodo ph¸t
triÓn b×nh thêng, cßn ë ç lín Ichthyobodo ë d¹ng bμo nang, cã lÏ da vμ mang ç lín
kh«ng thÝch hîp cho Ichthyobodo ký sinh.
226 Bïi Quang TÒ
Do ®ã, t¸c gi¶ rót ra

nhËn xÐt nÕu ký sinh
trªn ç cμng lín tuæi
cμng lμm cho
Ichthyobodo h×nh thμnh
bμo nang. Khi kiÓm tra
chÊt nhít cña mang vμ
da ç, cã khi gÆp
Ichthyobodo cã 4 roi: 2
dμi, 2 ng¾n, ®©y lμ hiÖn
tîng ph©n chia tÕ bμo,
2 roi ng¾n cã thÓ míi
sinh ra nªn gäi lμ bé
nhiÒu roi.
H×nh 173: Ichthyobodo necatrix: A- H×nh vÏ m« pháng (1. H¹t

gèc, 2- miÖng, 3. Tiªn mao tríc, sau, 4. H¹t nhiÔm s¾c, 5. H¹ch
tÕ bμo, 6- thÓ phãng x¹, 7. ThÓ gi÷a h¹ch); B-E- çc d¹ng c¬ thÓ;
F- trïng b¸m trªn m« biÓu b× da

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn lÊy dÞch da vμ mang ç kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi. Ç bÞ
bÖnh da vμ mang ç tiÕt ra nhiÒu chÊt dÞch nhên. Mang cã mμu hång nh¹t do hång cÇu gi¶m.
C¬ thÓ cã mμu ®en, ç gÇy, b¬i vμo gÇn bê, nÕu ký sinh sè lîng nhiÒu lμm cho ç chÕt.
Ichthyobodo ký sinh trªn mang ç thêng tËp trung thμnh ®¸m ë phÝa biªn cña çc tia mang,
2 roi c¾m s©u vμo tæ chøc ký chñ. Khi t¸ch khái c¬ thÓ ký chñ r¬i vμo níc, vËn ®éng chËm
ch¹p do chøc n¨ng cña roi kh«ng phï hîp víi ph¬ng thøc b¬i nªn sau 6-7 giê nã sÏ chÕt.
Ichthyobodo necatrix ký sinh trªn da vμ mang cña nhiÒu loμi ç níc ngät nhng t¸c h¹i chñ
yÕu ®èi víi ç tr¾m cá, ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa, ç chÐp, ç diÕc, ç tr«i. Ç cμng nhá cμng hay
bÞ c¶m nhiÔm vμ t¸c h¹i cμng lín. Ç bét th¶ ra ao sau 3-4 ngμy ®· bÞ c¶m nhiÔm ký sinh
trïng Ichthyobodo necatrix vμ bÖnh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng. Theo A.K.Serbina,1973 giai
®o¹n ç h¬ng, ç gièng bÞ c¶m nhiÔm trong vßng 5 ngμy ç cã thÓ bÞ chÕt 95%, thËm chÝ cã
ao tû lÖ chÕt lªn ®Õn 97%. ë níc ta cã gÆp Ichthyobodo necatrix ký sinh trªn mét sè loμi ç
níc ngät nhng cêng ®é vμ tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp.

Dïng v«i tÈy ao tríc khi ®a ç vμo ¬ng nu«i. T¨ng cêng c«ng t¸c qu¶n lý ®Æc biÖt ®¶m
b¶o khÈu phÇn ¨n ®Ó ç lín nhanh vμ cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cao. §èi víi ç bÞ bÖnh cã thÓ
tiÕn hμnh mét sè biÖn ph¸p sau: Dïng CuSO4 3-5 ppm t¾m cho ç trong vßng 30 phót. NÕu
phun xuèng ao th× dïng liÒu lîng 0,5-0,7 ppm cã kh¶ n¨ng diÖt ®îc Ichthyobodo necatrix.
Ngoμi ra cã thÓ dïng NaCl 2,5-5% t¾m cho ç h¬ng, ç gièng (tõ 10-15 phót) sau 2-3 ngμy
t¾m l¹i, lËp l¹i 3 lÇn. Dïng Formol 1/4000 t¾m cho ç bÖnh trong 1 giê.
2. BÖnh do ngμnh Opalinata Wenyon, 1926

§Æc ®iÓm chung cña ngμnh lμ chóng chuyÓn ®éng chËm ch¹p b»ng çc l«ng rung (Ciliates),
trªn mÆt tÕ bμo cã çc hμng tiªn mao ng¾n theo chiÒu däc, cã thÓ h¬i xo¾n èc, kho¶ng çch
çc hμng t¬ng ®èi dÇy. Chóng kh«ng gièng trïng l«ng (Ciliata) v× c¬ thÓ kh«ng cã cÊu t¹o
d¹ng tiªm mao vμ cã çc thÓ cùc (kinetosomes) hoÆc çc hμng tiªn mao cong theo chiÒu däc
c¬ thÓ hoÆc mét vïng hÑp l«ng t¬ ë cuèi phÝa tríc c¬ thÓ. TÕ bμo Opalinata còng kh«ng
h¼n cã tõ 2 ®Õn nhiÒu nh©n, trong qu¸ tr×nh ph©n chia nguyªn bμo cã xu híng ph©n chia
gen ®èi xøng theo chiÒu däc cña tiªn mao trïng (Flagellata) vμ Ýt khi ph©n chia c¾t ngang
hμng vËn ®éng (kinety).
Chu kú ph¸t triÓn cña chóng lμ sù kÕt hîp gi÷a çc giao tö kh«ng ®Òu nhau t¹o thμnh hîp tö.
Bé vμ líp cã ®Æc ®iÓm chung ngμnh. Trong hä Opalinidae cã 4 gièng, cã 2 gièng ký sinh ë
ç: Protoopalina vμ Zelleriella Metcalff, 1923; ®Õn nay míi ®· m« t¶ 3 loμi: P. dubosqui
Lavier, 1936, P. symphysodonis Foissner, Schbert et Wilbert, 1974, Z. piscicola da Cunha et
Penido, 1926. Gièng Zelleriella c¬ thÓ dÑp h×nh l¸, gièng Protoopalina c¾t ngang c¬ thÓ
h×nh trßn, loμi míi ®îc xÕp vμo gièng Protoopalina.
BÖnh Protoopalinois
T¸c nh©n g©y bÖnh lμ Loμi Protoopalina sp. (h×nh 174) ký sinh ë ruét ç ba sa, c¬ thÓ c¾t
ngang cã d¹ng h×nh trßn, trªn th©n cã 20-23 ®êng tiªm mao (kinetom) dïng ®Ó vËn ®éng.
Gi÷a tÕ bμo nguyªn sinh chÊt ®Ëm ®Æc h¬n. C¬ thÓ cã nhiÒu kh«ng bμo nhá, kÝch thíc 40-
46 x 80- 87 Pm. Cã hai nh©n h×nh trßn gÇn b»ng nhau, ®êng kÝnh 7,2-9,0 Pm.
H×nh 174: Protoopalina sp ký sinh ë ruét v¸ Ba sa (theo Bïi Quang TÒ, 2001)
DÊu hiÖu bÖnh lý bÖnh vμ t¸c h¹i.

Protoopalina ký sinh ®o¹n sau ruét ç basa ë mäi løa tuæi nhng cì ç cμng lín tû lÖ c¶m
nhiÔm vμ cêng ®é c¶m nhiÔm cμng cao. Ký sinh trïng sèng gi÷a çc nÕp gÊp niªm m¹c
ruét lÊy çc chÊt thõa cña ký chñ ®Ó dinh dìng. Khi ký sinh mét m×nh, Protoopalina dï sè
lîng lín còng kh«ng g©y t¸c h¹i nhng khi ký chñ bÞ bÖnh viªm ruét do vi trïng hay do
nguyªn nh©n kh¸c l¹i cã Protoopalina x©m nhËp vμo víi sè lîng lín sÏ lμm bÖnh nÆng lªn
nhanh chãng. Theo quan s¸t Protoopalina cã thÓ ph¸ ho¹i tÕ bμo thîng b× ruét ç vμ lμm
cho tõng bé phËn lâm vμo thËm chÝ cã thÓ lμm tæn thÊt líp tÕ bμo thîng b× cña thμnh ruét.
Ph¬ng ph¸p phßng trÞ. Cha ®îc nghiªn cøu.
3. BÖnh do ngμnh trïng bμo tö Dinozoz Cavalier-Smith, 1981

(BÖnh cua ®¾ng (bÖnh cua s÷a)- Hematodinosis)

Ngμnh Dinozoa Cavalier-Smith 1981 emend
Ph©n ngμnh Dinoflagellida Butschli, 1885 stat. nov. Cavalier-Smith 1991
Tæng líp Hemidinia Cavalier-Smith, 1993
Líp Haplozooidea Poche, 1911
(syn. Blastodiniphyceae Fensome et al., 1993 orthog. emend.)
Bé Blastodinida Chatton, 1906
Hä Syndinidae
Gièng Hematodinium (Latrouite et al, 1988)
228 Bïi Quang TÒ
Hematodinium perezi, trïng roi giai ®o¹n dinh dìng kÝch thíc 5,8-6,4Pm cã mét nh©n
hoÆc ®a nh©n chiÕm phμn lín trong tÕ bμo chÊt ë d¹ng kÕt ®Æc hoÆc nhiÔm s¾c thÓ ph©n t¸n
cña nh©n tÕ bμo ph©n chia.
H×nh th¸i häc cña trïng Hematodinium: cã 4 d¹ng kh¸c nhau trong çc xoang m¸y cña çc
tæ choc. Hai d¹ng c¬ b¶n lμ çc ®¬n tÕ bμo sinh trëng (®êng kÝnh 6-20Pm) vμ çc hîp
bμo ®a nh©n (tõ 2-30 nh©n trªn mét hîp bμo) (xem h×nh 175, 176). C¶ hai d¹ng nμy cã nh©n
kh¸c nhau (®êng kÝnh nh©n 6,3r 0,7Pm kÕt ®Æc b¾t mμu ®en) vμ kh«ng cã tÕ bμo chÊt. Hîp
bμo cã Ýt h¬n 6 nh©n thêng h×nh cÇu nhng ®«i khi d¹ng h×nh giun. Hîp bμo cã nhiÒu h¬n 6
nh©n thêng cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, trªn bÒ mÆt cã çc thïy cña tõng tÕ bμo sinh trëng
kh¸c nhau. Hai d¹ng kh¸c cã kÝch thíc kh¸c nhau chØ xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n cuèi cña qu¸
tr×nh nhiÔm bÖnh.

Cua nhiÔm trïng Hematodinium sp nÆng mÆt bông vμ vïng ngùc xuÊt hiÖn mμu tr¾ng ®ôc
hoÆc b×nh thêng. HuyÕt t¬ng cña cua nhiÔm bÖnh nÆng mμu tr¾ng s÷a, ®«ng kÕt chËm
kh«ng cã hång cÇu vμ chøa nhiÒu tÕ bμo kh«ng chuyÓn ®éng, tÕ bμo h×nh cÇu (thÓ dinh
dìng ®êng kÝnh 9,9-11,9Pm) hoÆc h×nh trøng thÓ hîp bμo (plasmodium) cã chøa kh«ng
bμo vμ çc h¹t ph¶n quang. Khi bãc mai cua huyÕt t¬ng mμu tr¾ng ®ôc ®äng trong mai,
mang cã thÓ chuyÓn mμu tr¾ng. Khi nÊu chÝn cua ¨n cã vÞ ®¾ng, nªn cßn gäi bÖnh cua ®¾ng.
H×nh 175: MÉu m« c¬ tim cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bμo Hematodinium sp ®a nh©n
(Nhuém H&E)
3.3. Ph©n bè vμ lan truyÒn bÖnh

Cua bÓ (Scylla serrata), ghÑ xanh (Portunus pelagicus), çc loμi gi¸p x¸c níc mÆn kh¸c
®Òu cã thÓ nhiÔm Hematodinium ph©n bè rÊt réng tõ Th¸i B×nh D¬ng ®Õn biÓn Atlantic
Tû lÖ nhiÔm Hematodinium ë cua thÊp, nhng khi tû lÖ nhiÔm trªn 50% cã thÓ g©y cho cua
chÕt. §é muèi khi lín h¬n 11‰, tû lÖ nhiÔm ë cua (Callinectes sapidus) cao vμ g©y tû lÖ tö
vong cao; khi ®é muèi xuèng 5-10‰ ë cua (Callinectes sapidus) kh«ng nhiÔm
Hematodinium (theo Gruebl et al. 2002).
ViÖt Nam ®ang nghiªn cøu bÖnh nμy. Tû lÖ nhiÔm Hematodinium ë cua thÊp, nhng khi tû
lÖ nhiÔm trªn 50% cã thÓ g©y cho cua chÕt. §iÒu tra trªn cua Êu trïng ë Giao thñy- Nam
§Þnh vμ §å S¬n- H¶i Phßng tû lÖ nhiÔm Hematodinium thÊp tõ 3-22% cha g©y thμnh
bÖnh. §Õn giai ®o¹n cua nu«i th¬ng phÈm tû lÖ nhiÔm Hematodinium cao h¬n tõ 22-75%.
Riªng cua nu«i th¬ng phÈm ë §å S¬n tû lÖ nhiÔm ë thÞt vμ c¬ ch©n tõ 50-75%, cêng ®é
nhiÔm cao (+++) ®· g©y thμnh bÖnh cua s÷a lμm cua chÕt r¶i r¸c. Cua nu«i th¬ng phÈm ë
NghÜa Hng, Giao Thñy tû lÖ nhiÔm Hematodinium thÊp h¬n (22-45%) ë §å S¬n, nhng
cêng ®é nhiÔm cao (+++) nªn còng g©y cua chÕt (theo Bïi Quang TÒ, 2005).

ChÈn ®o¸n b»ng dÊu hiÖu bÖnh lý; m« bÖnh häc; huyÕt häc; kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö

Cha nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh
H×nh 176: MÉu m« c¬ tim cña, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bμo Hematodinium sp ®a nh©n
(Nhuém Giemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005)
H×nh 177: Hîp tö h×nh giun cña Hematodinium sp. cã thÓ chuyÓn ®éng vμ çc tÕ bμo m¸u
xung quanh.
230 Bïi Quang TÒ
H×nh 178: MÉu tæ chøc tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bμo Hematodinium sp
(Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005
H×nh 179: MÉu trong xoang tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bμo Hematodinium sp thÓ
hîp bμo ®a nh©n (Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005
H×nh 180: MÉu trong xoang tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bμo Hematodinium sp
(Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005
H×nh 181: Hîp tö cña Hematodinium sp. (Î) trong c¬ ch©n cña cua, nhuém giemsa, theo
Bïi Quang TÒ, 2005
232 Bïi Quang TÒ
Ô
Ô
H×nh 182: Hîp tö ph©n chia cña Hematodinium sp. (Î) trong c¬ ch©n cña cua, nhuém
Giemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005
4. BÖnh do ngμnh bμo tö Haplosporidia (Perkins 1990)

4.1. BӋnh bào tӱ ÿѫn bӝi ký sinh trong máu cӫa hàu- Bonamiosis
(BӋnh vi tӃ bào, bӋnh Bonamiosis, bӋnh tӃ bào máu cӫa hàu, bӋnh ký sinh trùng máu)
Tác nhân gây bӋnh:

Nhӳng kӃt quҧ nghiên cӭu ban ÿҫu ÿӅ nghӏ rҵng Bonamia ostreae có quan hӋ vӟi
Haplosporidia mһc dù chúng không có giai ÿoҥn bào tӱ (Bonami et al. 1985, Brehélin et al.
1982) sau ÿó ÿã xác ÿӏnh lҥi bҵng phân tích ADN (Carnegie et al. 2000)
Ngành Haplosporidia (Perkins 1990)

Lӟp Haplosporea
Bӝ Haplosporida
Hӑ Haplosporidiidae
Giӕng Bonamia
Bonamia ostreae bào tӱ ÿѫn bӝi ký sinh trong máu cӫa hàu (Ostrea edulis), kích thѭӟc bào
tӱ 2-3Pm. Ngoài ra gһp mӝt sӕ loài Bonamia exitiosus, Mikrocytos roughleyi gây bӋnh cho
nhuyӉn thӇ hai mҧnh vӓ.
DÊu hiÖu bÖnh lý

HÇu nhiÔm ký sinh trïng chuyÓn mμu vμng hoÆc cã çc nèt bÖnh (vÕt loÐt) trªn mang vμ
mμng ¸o. Ký sinh trïng liªn quan ®Õn ph¸ hñy tÕ bμo m¸u vμ lμm gia t¨ng tho¸t m¹ch. DÊu
hiÖu bÖnh xuÊt hiÖn trong çc tæ chøc cña mang, mμng ¸o vμ çc tuyÕn tiªu hãa. Mét sè hÇu
nhiÔm nhÑ, nhng còng cã trêng hîp nhiÔm nÆng. Khi hÇu nhiÔm nÆng lμm cho chóng
chËm lín.
H×nh 183: tÕ bμo m¸u cña hÇu tÊm (Ostrea edulis) nhiÔm Bonamia sp cã d¹ng h×nh cÇu nhá
trong tÕ bμo (f), theo Elston vμ CTV, 1986.
H×nh 184: Bonamia sp ( ) ký sinh trong gan tôy cña hÇu (mÉu c¾t m«, nhuém H&E)
Hình 185: Bonamia ostreae trong tӃ bào máu (mǊi tên) và ӣ ngoҥi bò (ÿҫu mǊi tên) trong ә
bӋnh cӫa tim hàu Ostrea edulis nhiӉm bӋnh nһng. nhuӝm Hemacolor.
234 Bïi Quang TÒ
Hình 186: Bonamia ostreae (mǊi tên) chӭa trong mӝt sӕ tӃ bào máu trong xoang máu cӫa
cѫ liên kӃt cӫa màng áo hàu Ostrea edulis. Nhuӝm màu H&E
Hình 197: Bonamia ostreae (mǊi tên) trong tӃ bào máu tө lҥi trong cѫ liên kӃt cӫa hàu
Ostrea edulis nhiӉm bӋnh nһng. Nhuӝm màu H&E.
Ph©n bè vμ lan truyÒn bÖnh

V̵t chͯ: Ostrea edulis ÿã cҧm nhiӉm trên hàu Ostrea angasi, Ostrea chilensis, (= Tiostrea
chilensis, =Tiostrea lutaria), Ostrea puelchana và Crassostrea rivularis. Hàu Thái bình
dѭѫng, Crassostrea gigas (Renault et al 1995), vҽm Mytilus edulis và Mytilus
galloprovincialis, và ÿiӋp Ruditapes decussatus và Venerupis (=Ruditapes) philippinarum
không nhiӉm trong tӵ nhiên cǊng nhѭ thӵc nghiӋm và nhӳng loài hai vӓ này không xuҩt
hiӋn cǊng nhѭ không là vector vұt chӫ trung gian cho ký sinh (Culloty et al. 1999). Vi tӃ
bào ӣ trong các tӃ bào tә chӭc liên kӃt mөn giӝp cӫa hàu Ostrea conchaphila (=Ostrea
lurida) tӯ vùng Oregon cӫa Mӻ ÿã ÿѭӧc nghiên cӭu tӯ B. ostreae (Farley et al. 1988). Tuy
nhiên, Elston (1990) ÿã chӭng minh bҵng thӵc nghiӋm cho rҵng hàu O. conchaphila có thӇ
nhiӉm bӋnh, sӵ nhiӉm này chѭa ÿӵoc làm sáng tӓ.
Bonamia exitiosus ký sinh ë hÇu: Tiostrea chilensis vμ Ostrea angasi.
Bonamia ostreae ký sinh ë hÇu: Ostrea edulis, O. angasi, O. denselammellosa,
O. puelchana, Ostreola conchaphila (= O. lurida), Crassostrea rivularis vμ Tiostrea
chilensis (= T. lutaria). Bonamia ostreae ®· lμm cho s¶n lîng hÇu (O. edulis) cña Ph¸p
n¨m 1970 s¶n lîng 20.000tÊn/n¨m ®Õn n¨m 1990 s¶n lîng gi¶m chØ cßn 1.800t©n/n¨m
(theo Boudry vμ CTV, 1996).
BÖnh xuÊt hiÖn ë hÇu non tõ 1-2 tuæi, hÇu nhiÒu tuæi bÖnh g©y chÕt Ýt h¬n. BÖnh xuÊt hiÖn ë
nhiÖt ®é 12-200C, nhiÖt ®é cao bÖnh kh«ng xuÊt hiÖn.
Phân bӕ:
Châu Âu (dӑc bӡ biӇn tӯ Tây Ban Nha ÿӃn Ĉan Mҥch, Ireland, Anh (trӯ Scotland)) và bӡ
biӇn phía tây (Californis và Washington), phía ÿông cӫa Mӻ. Cҧ hai nѫi ӣ Washington và
phía ÿông thѭӡng nhiӉm bӋnh thҩp và mӭc ÿӝ nhiӉm nһng ít gһp. Bҵng chӭng dҩu vӃt cho
rҵng vi tӃ bào B.ostreae ÿã ghi nhұn nhiӉm ӣ vùng phía ÿông, Washington và châu Âu tӯ
California lan truyӅn tӯ hàu Ostrea edulis trѭӟc 1970 (Elston et al. 1986, Friedman và
Perkins 1994, Cigarría và Elston 1997).
BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë ch©u ¢u (T©y Ban Nha, Ph¸p, Hμ Lan, §an M¹ch, Ireland, Anh),
B¾c ch©u Mü vμ Niu di l©n
ë ViÖt Nam cha nghiªn cøu bÖnh nμy.
ChÈn ®o¸n bÖnh

KiÓm tra m¸u b»ng kÝnh hiÓn vi ®Ó t×m ký sinh trïng trong m¸u (h×nh). M« bÖnh häc, kü
thuËt kh¸ng thÓ, PCR…
Phßng trÞ bÖnh

Kh«ng lÊy gièng hÇu tõ nh÷ng vïng ®· xuÊt hiÖn bÖnh nh ë B¾c Mü vμ ch©u ¢u vÒ ®Ó
nu«i. Vïng ®· xuÊt hiÖn bÖnh nÆng th× ngõng nu«i Ýt nhÊt 6 n¨m.
4.2. BӋnh bào tӱ hình cҫu ÿa nhân Haplosporidiosis (Multinucleated Sphere X-

MSX)
T¸c nh©n g©y bÖnh:
Ngμnh Haplosporidia (Perkins 1990)
Líp Haplosporea
Bé Haplosporida
Hä Haplosporidiidae
Gièng Haplosporidium
Haplosporidium nelsoni, (=Minchinia nelsoni)
Haplosporidium costale, (=Minchinia costalis)
H. nelsoni thêng lμ 1 tÕ bμo ®a nh©n (h×nh 198 A,B), ®êng kÝnh tõ 5-100Pm, ®«i khi ë
d¹ng bμo tö (H×nh 198 C)
B C
A
Hình 198: Haplosporidium nelsoni (A- hình KHVĈT; B- tӃ bào ÿa nhân; C- Bào tӱ)
236 Bïi Quang TÒ
Dҩu hiӋu bӋnh lý:

Bào ngѭ Haliotis iris bӏ bӋnh tӹ lӋ chӃt tăng nhanh, trҥng thái không bình thѭӡng, phҧn xҥ
chұm và giâi ÿoҥn ÿҫu bào ngѭ bò lên tҫng mһt. Chân và màng áo có dҩu hiӋu phù và nhҥt
màu , xuҩt hiӋn các vӃt bҭn trên thùy chân.
Mүu tѭѫi: Hӧp bào ÿa nhân có ÿѭӡng kính 25 μm vӟi 17 nhân
Hình 199: Dҩu hiӋu cӫa bào ngѭ Haliotis iris giӕng nuôi thѭѫng phҭm nhiӉm ký sinh trùng
Haplosporidium nһng. Chú ý các vӃt bҭn thùy bên chân (mǊi tên). Theo Ben Diggles PhD
Hình 200: Mâu hӋ bҥch huyӃt không nhuӝm màu cӫa bào ngѭ Haliotis iris nhiӉm bӋnh thҩy
rõ hӧp bào Haplosporidium hình cҫu vӟi nhӳng giӑt mӥ nhô lên (mǊi tên) và 6 nhân cӫa tӃ
bào máu (He) hình dҥng không ÿӅu nhau bám chһt vào lam kính. Theo Ben Diggles PhD.
Hình 201: Sӕ lѭӧng lӟn hӧp bào Haplosporidium (mǊi tên) trong xoang máu cӫa mang bào
ngѭ Haliotis iris nhiӉm bӋnh nһng.
Hình 202: Hӧp bào Haplosporidium trong tә chӭc liên kӃt (mǊi tên) và biӇu bì tәchӭc hình
ӕng (ÿҫu mǊi tên) cӫa thұn phҧi bào ngѭ Haliotis iris nhiӋm bӋnh nһng.
238 Bïi Quang TÒ
Hình 203: Hӧp bào Haplosporidium trong tә chӭc liên kӃt (mǊi tên) bên cҥnh ruӝt và phân
giҧi hӗng cҫu (*) cӫa bào ngѭ Haliotis iris nhiӉm bӋnh ÿiӇn hình. Theo Ben Diggles PhD.
Hình 204: Hình KHVĈT hӧp bào Haplosporidium truyӅn qua màng nhân (N), thӇ hҥt sӧi
(M), trùng bào tӱ ÿa bӝi (mǊi tên) và khuҭn lҥc Rickettsia (ÿҫu mǊi tên). Theo Ben Diggles
PhD.
Phân bӕ và lan truyӅn bӋnh

Haplosporidium nelsoni nhiӉm trong hàu C. virginica ӣ bӡ phí ÿông cӫa Bҳc Mӻ, Canada
H. nelsoni ÿã có báo cáo nhiӉm trên hàu Crassostrea gigas ӣ California, Mӻ và Hàn Quӕc,
Nhұt Bҧn và Pháp.
Haplosporidium sp. gây bӋnh cho bào ngѭ H. iris ӣ Trung tâm nuôi bào ngѭ cӫa New
Zealand Thí nghiӋm tӹ lӋ chӃt cӫa bào ngѭ giӕng (24% bào ngѭ yӃu/ 1 tuҫn, tӹ lӋ chӃt dӗn
tích 90% trong 6 tháng) cho thҩy tӹ lӋ nhiӉm hҫu hӃt trong mùa hè và ÿҫu mùa thu khi nhiӋt
ÿӝ nѭӟc 210C. KӃt quҧ thí nghiӋm trong labo, cho biӃt ký sinh trùng không truyӅn bӋnh
giӳa các bào ngѭ cùng nuôi nhӕt chung vӟi nhau trong 3 tháng (theo Diggles et al. 2002).
Chҭn ÿoán bӋnh

Dӵa vào dҩu hiӋu bӋnh lý, mô bӋnh hӑc, KHVĈT, miӉn dӏch hӑc và kӻ thuұt PCR
Phòng trӏ bӋnh

Chѭa nghiên cӭu phòng trӏ bӋnh. Theo Ford et al. 2001 ÿӅ nghӏ nѭӟc nuôi bào ngѭ phҧi
ÿѭӧc lӑc qua lӑc lӛ nhӓ 1 μm.
5. BÖnh do ngμnh Paramyxea Chatton, 1911
5.1. BӋnh Marteiliosis

Ngμnh Paramyxea Chatton, 1911
Líp Paramyxea
Bé Marteiliida Desportes & Ginsburger-Vogel, 1977
Hä Marteiliidae
Marteilia sydneyi thuӝc ngành Paramyxea theo Berthe et al. (2000). ÿã báo cáo ký sinh
trùng ký sinh trong hҫu ÿá ӣ vӏnh Moreton, Queensland, Australia thuӝc ngành “bào tӱ ÿѫn
bӝi" theo Wolf (1972), ÿã phân loҥi là M. sydneyi theo Perkins and Wolf (1976).
Marteilia refringens ký sinh ë Ostrea edulis, O. angasi vμ Tiostrea chilensis

Marteilia sydneyi ký sinh ë Saccostrea (= Crassostrea) commercialis.
Kleeman et al. (2002) ÿã phân chia ra các giai ÿoҥn phát triӇn cӫa M. sydneyi trong hҫu
S. glomerata. Giai ÿoҥn ÿҫu tiên cӫa M. sydneyi xâm nhұp vào S. glomerata qua xúc tu
và mang, ӣ ÿó gia tăng nhanh thӇ sinh bào tӱ (gia tăng ӣ ÿây không phҧi là hình thành
bào tӱ) xuҩt hiӋn ӣ biӇu bì. Mӝt tӃ bào con ӣ trong mӝt không bào trong tӃ bào chҩt cӫa
tӃ bào vұt chӫ ÿѫn nhân phân ÿôi hình thành 4 tӃ bào con nҵm trong giӟi hҥn tӃ bào vұt
chӫ. KӃt quҧ bên trong mӝt tӃ bào nhân ÿѫn hình thành mӝt tӃ bào con. TӃ bào vұt chӫ
thoái hóa có liên quan ÿӃn tӃ bào con, mà ÿѭӧc bҳt ÿҫu tӯ nhӳng tӃ bào vұt chӫ mӟi.
TiӃp theo sӵ gia tăng, nhӳng tӃ bào vұt chӫ chӭa mӝt tӃ bào con ÿѭӧc phóng thích vào
tә chӭc liên kӃt xung quanh và xoang bҥch huyӃt hình thành giai ÿoҥn nӝi sinh tҥm thӡi.
TiӃp theo giai ÿoҥn nӝi sinh, ký sinh trùng thâm nhұp vào tuyӃn tiêu hóa, màng nhҫy
cӫa tә chӭc ӕng và bҳt ÿҫu hình thành nhѭ nhӳng tӃ bào nuôi ӣ tӃ bào biӇu bì trong tә
chӭc hình ӕng cӫa tuyӃn tiêu hóa. TӃ bào nuôi dài và chân giҧ phát triӇn thò ra dӑc theo
màng nhày. TӃ bào con chӭa trong các tӃ bào nuôi phân chia và phát triӇn dӑc theo
màng nhày xâm nhұp vào các tӃ bào biӇu bì nҵm bên cҥnh, cho ÿӃn khi tҩt cҧ các ӕng
tuyӃn tiêu hóa bӏ nhiӉm. NhiӉm bӋnh nһng (ÿiӇn hình), khi các tӃ bào nuôi thoái hóa và
mӛi tӃ bào con bҳt ÿҫu trӣ thành tӃ bào nguyên sinh (theo Perkins và Worf, 1976 mô tҧ).
TӃ bào nguyên sinh tách ra thành tӃ bào thӭ sinh phân chia thành thӇ sinh bào tӱ chӭa tӯ
8-16 giao tӱ, khӣi ÿҫu cӫa giai ÿoҥn hình thành bào tӱ. Sӵ hình thành bào tӱ là quá trình
tách ra ӣ bên trong tӯ hai bào tӱ, mӛi mӝt bào tӱ chӭa mӝt giao tӱ, tҩt cҧ ÿӅu nҵm trong
tӃ bào giao tӱ (theo Perkins và Wolf 1976). Bào tӱ thành thөc chӭa trong xoang tә chӭc
ӕng vӟi sӕ lѭӧng lӟn trѭӟc khi hҫu chӃt. Giai ÿoҥn tiӃp theo chѭa rõ. Các cá thӇ hҫu ÿá
240 Bïi Quang TÒ
ÿѭӧc quan sát thҩy chúng bài tiӃt ký sinh trùng ӣ mӭc ÿӝ nhiӉm M. sydneyi thҩp và ÿã
bình phөc lҥi hoàn toàn (Roubal et al. 1989).
Hình 205. Sѫ ÿӗ phát triӇn cӫa Marteilia sydneyi trong hàu ÿá Sydney- Saccostrea
glomerata.
DÊu hiÖu bÖnh lý

TuyӃn tiêu hóa chuyӇn màu vàng nâu ÿӕi ngѭӧc vӟi màu xanh ÿұm cӫa hàu khӓe. Cѫ thӇ
teo lҥi và tuyӃn sinh dөc ÿөc mӡ. Khi hҫu nhiӉm giai ÿoҥn tӃ bào giao tӱ, có các thӇ khúc
xҥ trong tӃ bào giao tӱ ӣ mүu tѭѫi cӫa tuyӃn tiêu hóa (gan tөy).
Hình 206: TӃ bào giao tӱ cӫa M. sydneyi chӭa thӇ khúc xҥ (Rb) và bào tӱ (Sp).
Hình 207: TӃ bào giao tӱ cӫa M. sydneyi (mǊi tên) thҩy rõ sӵ khúc xҥ
Dҩu vӃt bӋnh cӫa tә chӭc: Nhӳng dҩu vӃt khô cӫa tuyӃn tiêu hóa (gan tөy) ÿѭӧc nhuӝm
Wright, Wright- Giemsa hoһc nhuӝm tѭѫng ÿѭѫng (nhѭ Hemacolor, Merck; Diff-QuiK,
Baxter) có khҧ năng xác ÿӏnh nhanh cӫa tҩt cҧ các giai ÿoҥn, nhѭng không xác ÿӏnh trong
mүu mӟi nhiӉm ít ngày (theo Kleeman và Adlard, 2000).
Hình 208: Nhuӝm màu Hemacolor (Merck) dҩu vӃt bӋnh cӫa tuyӃn tiêu hóa cӫa hàu
Saccostrea glomerata nhiӉm Marteilia sydneyi, thҩy rõ các giai ÿoҥn phát triӇn, gӗm có tӃ
bào con (Dc), tӃ bào con giai ÿoҥn thӭ hai (DcSc), tӃ bào giao tӱ chѭa thành thөc (ImSp),
và tӃ bào giao tӱ thành thөc (MSp). Chú ý rҵng nhӳng giai ÿoҥn khác nhau quan thҩy ÿôi
khi không liên tөc tӯ nhӳng tӃ bòa bao quanh chúng (ví dө tӃ bào con hoһc cөm túi bào tӱ).
Mô bӋnh hӑc: Mүu cҳt ngang tuyӃn tiêu hóa cho thҩy Marteilia trong tӃ bào biӇu bì.
Marteilia sydneyi có thӇ khác vӟi Marteilia refringens nhѭ:
242 Bïi Quang TÒ
1) không có nӃp nhăn trong mҫm giao tӱ

2) sӵ hình thành 8-16 giao tӱ (mҫm giao tӱ, giao tӱ) trong mӛi tӃ bào giao tӱ; 8
giao tӱ,
3) hình thành 2 hiӃm khi là 4 bào tӱ trong mӛi giao tӱ và
4) lӟp dày cӫa màng ÿӗng tâm bào quang bào tӱ thành thөc không có ӣ bào tӱ M.
refringens.
Xác ÿӏnh mӭc ÿӝ nhiӉm bӋnh cӫa giai ÿoҥn sӟm ÿѭӧc tác giҧ (Kleeman et al. 2001, 2002)
mô tҧ mӟi gҫn ÿây. Uy nhiêm xác ÿӏnh giai ÿoҥn ÿҫu bҵng kӻ thuұt AND (xem hình 213,
214 và chi tiӃt theo Kleeman et al. 2002).
Hình 209-211 là sӵ xâm nhұp cӫa bào tӱ Marteilia sydneyi vào mang và biӇu bì xúc tu cӫa
hҫu Saccostrea glomerata giai ÿoҥn nhiӉm ÿҫu tiên tӯ nguӗn lây nhiӉm chѭa rõ. Nhuӝm
E&H
Hình 209. Phҧn ӭng cӫa hҫu gӗm có biӇu bì và mô liên kӃt tăng sinh (H) và dӏch hóa tѫ
mang khi có sӕ lѭӧng nhiӅu bào tӱ xâm nhұp vào biӇu bì cӫa mang, ÿӕi chӭng hiӋn tѭӧng
này là mô mang bình thѭӡng (N).
Hình 210. giai ÿoҥn phân chia trong biӇu bì xúc tu. Chú ý các tӃ bào biӇu bì trѭѫng to, khi
có mһt ký sinh trùng ÿang phân chia (mǊi tên) trong vùng bӏ nhiӉm bӋnh.
Hình 211: Giai ÿoҥn bào tӱ xâm nhұp ӣ tӃ bào biӇu bì mang, phóng ÿҥi lӟn (xem giaia ÿoҥn
cӫa sѫ ÿӗ phát triӇn).
Hình 212 và 213. Lát cҳt mô hӑc tuyӃn tiêu hóa cӫa hҫu Saccostrea glomerata ÿang ӣ giai
ÿoҥn sӟm cӫa bӋnh.
Hình 212: mүu mô cӫa tә chӭc hình ӕng tuyӃn tiêu hóa nhiӉm bӋnh thҩy rõ tӃ bào máu bao
xung quanh trong tә chӭc liên kӃt. Mүu nhuӝm H&E.
244 Bïi Quang TÒ
Hình 213: Mүu mô cӫa tә chӭc xung quanh và vӏ trí nhӳng tӃ bào nuôi (nhuômk ÿen) cӫa
biӇu bì tә chӭc hình ӕng tuyӃn tiêu hóa ÿѭӧc xác ÿӏnh bҵng kӻ thuұt lҥi tҥi chӛ in situ.
Hình 214 ÿӃn 215. Giai ÿoҥn trѭӟc hình thành bào tӱ cӫa Marteilia sydneyi trong tә chӭc
hình ӕng tuyӃn tiêu hóa cӫa hҫu Saccostrea glomerata. Nhuӝm màu H&E và trӯ hình 10
nhuӝm màu bҵng kӻ thuұt lai tҥi chӛ in situ
Hình 214. TӃ bào nuôi (nhuӝm ÿen kӻ thuұt lҥi tҥi chӛ in situ) thҩy rõ chân giҧ phát triӇn
dӑc theo màng nhày cӫa biӇu bì tә chӭc hình ӕng tuyӃn tiêu hóa (Ep). Mүu này không
nhuӝm H&E. Nét ÿһc trѭng khác vùng xung quanh tә chӭc liên kӃt (Ct) tә chӭc hình ӕng và
xoang (L) cӫa chúng.
Hình 215. TӃ bào nuôi chӭa mӝt tӃ bào con (Dc) và tұp trung dӑc màng nhày cӫa tә chӭc
hình ӕng vӟi tә chӭc liên kӃt (Ct) bao quanh tә chӭc hình ӕng và biӇu bì cӫa tә chӭc hình
ӕng (Ep).
Hình 216a và b. Cùng mүu mô nhѭng khác nhau ӣ lӟp khác cӫa tӃ bào con (mǊi tên hình
216b) chӭa trong tӃ bào nuôi. Dҩu hoa thӏ cùng tӃ bào con và Nh biӇu thӏ nhân tӃ bào vұt
chӫ trong mӛi hình. Có hai tӃ bào con chӭa trong tӃ bào nuôi (hình 216a).
246 Bïi Quang TÒ
Hình 217. TӃ bào nuôi (Nurse cell) chӭa hai tӃ bào con (daughter cells- Dc), xem giai ÿoҥn
5 chu kǤ phát triӇn (hình 205)
Hình 218. TӃ bào nuôi chӭa các tӃ bào con dҥng hai tӃ bào (mǊi tên) dӑc theo màng nhày
giӳa biӇu bì tә chӭc hình ӕng (Ep) và tә chӭc liên kӃt nhiӉm nhiӅu tӃ bào máu (xem giai
ÿoҥn 6 cӫa chu kǤ phát triӇn hình 205)
Hình 219: TӃ bào nguyên sinh (mǊi tên) chӭa hai tӃ bào thӭ sinh (mҫm giao tӱ) vӯa mӟi ӣ
giai ÿoҥn hình thành bào tӱ (xem bҳt ÿҫu cӫa giai ÿoҥn 7, chu kǤ phát triӇn, hình 205).
Hình 220 và 221 Mүu mô hӑc tuyӃn tiêu hóa cӫa hҫu Saccostrea glomerata chӍ rõ giai ÿoҥn
cӫa bӋnh là giai ÿoҥn hình thành bào tӱ cӫa Marteilia sydneyi. Nhuӝm H&E
Hình 220: Giai ÿoҥn hình thành bào sô lѭӧng nhiӅu (mǊi tên) trong tә chӭc hình ӕng tuyӃn
tiêu hóa. Chú ý hình bào tӱ không xuҩt hiӋn trong ӕng lông (Cd) cӫa tuyӃn tiêu hóa.
248 Bïi Quang TÒ
Hình 221: nhӳng giao tӱ non (Im) và giao tӱ thành thөc (M) chӭa trong tӃ bào giao tӱ cӫa
tә chӭc hình ӕng tuyӃn tiêu hóa. Chú ý biӇu bì tә chӭc hình ӕng hҫu nhѭ chӭa ÿҫy M.
sydneyi.
Ph©n bè vμ lan truyÒn

Hàu Saccostrea (=Crassostrea) glomerata (=commercialis) và có khҧ năng hàu Striostrea
mytiloides (=Saccostrea =Crassostrea echinata) và Saccostrea forskali cǊng nhiӉm. Tѭѫng
tӵ nhѭ trai khәng lӗ (Tridacna maxima) cǊng là vұt chӫ cӫa Marteilia
Nhӳng hàu ÿã nhiӉm trong ÿiӅu kiӋn xҩu chúng có thӇ tái nhiӉm lҥi. Nell (2002) ÿã cho biӃt
rҵng ӣ ÿâu nuôi hҫu công nghiӋp suy giҧm là do nhiӉm M. sydneyi. Dүu sao sӵ suy giҧm
chұm chҥp (30 năm) trong mӝt sӕ vùng thuӝc phía Bҳc New South Wales, sông Georges,
Sydney, cӝng nghiӋp nuôi hҫu sөp ÿә hoàn toàn vào năm 2001, trong khoҧng thӡi gian bҧy
năm, lҫn ÿҫu tiên xác ÿӏnh là do nhiӉm M. sydneyi ӣ vùng này. Nhӳng tӃ bào biӇu bì cӫa
tuyӃn tiêu hóa bӏ nhiӉm nһng M. sydneyi ÿã chuyӇn màu. KӃt quҧ hҫu chӃt và bӋnh xuҩt
hiӋn dѭӟi 60 ngày sau nhiӉm. Nhӳng hҫu ÿã nhiӉm M. sydneyi trong suӕt nhӳng tháng mùa
hè. Lester (1986), Anderson et al (1994), Wesche (1995) và Adlard (1996) thí nghiӋm lây
nhiӉm và xác ÿӏnh rҵng hҫu có khҧ năng nhiӉm trong thӡi gian rҩt ngҳn (khҧ năng chӍ 2
tuҫn trong năm). Mӛi ÿӧt nhiӉm, khi nhiӋt ÿӝ ҩm phù hӧp vӟi sӵ phát triӇn cӫa ký sinh
trùng và tӹ lӋ chӃt cӫa vұt cao nhҩt vào cuӕi mùa he. Ӣ nhiӋt ÿӝ thҩp tӹ chӃt cӫa vұt chӫ
chұm lҥi và ký sinh trùng nҵm im (ít phát triӇn). Trong các trѭӡng hӧp hҫu nhiӉm bӋnh ký
sinh trùng có thӇ sӕng qua ÿѭӧc mùa hè và mùa ÿông, tuy nhiên nhiӋt ÿӝ cao thѭӡng xҧy tӹ
lӋ chӃt. Ӣ các ÿӧt M. sydneyi là tác nhân gây chӃt 90% trong hҫu nuôi ӣ phía Bҳc New
South Wales và phía nam Queensland. Không có mӕi liên quan rõ ràng ÿáu bӋnh cӫa M.
sydneyi và biӃn ÿӝng cӫa pH, ÿӝ mһn và nhiӋt ÿӝ (Anderson et al. 1994, Wesche 1995).
Vùng ven biӇn cӱu sông phía Nam Queensland và phía Bҳc New South Wales, Australia
(theo Adlard và Ernst 1995). Tӹ lӋ nhiӉm ký sinh trùng Marteilia trên hҫu (Saccostrea
glomerata) ÿѭӧc xác ÿӏnh 1/117 tӯ vùng Dampier Archipelago, phía tây Australia (theo
Hine và Thorne 2000) và trên hҫu (Saccostrea forskali) ӣ Thái Lan tӹ lӋ nhiӉm 2/29 (theo
Taveekijakarn et al. 2002).
Chҭn ÿóan bӋnh

Dӵa vào dҩu hiӋu bӋnh lý, mô bӋnh hӑc, miӉn dӏch hӑc và kӻ thuұt PCR
Phòng trӏ bӋnh

KiӇm soát bӋnh là hoàn thiӋn kӻ thuұt nuôi: Hàu không ÿѭӧc nuôi trong thӡi gian dӉ xҧy ra
bӋnh mùa hè (tháng 1-3), nhӳng hàu non có thӇ giӳ trong ÿӝ muӕi cao, ӣ ÿó chúng phát
triӇn chұm, nhѭng không bӏ nhiӉm bӋnh, cho qua thӡi gian dӉ nhiӉm bӋnh (sau thnág 4),
hàu lӟn thu hoҥch trѭӟc tháng 12 và nuôi thѭѫng phҭm ӣ vùng không nhiӉm bӋnh vào mùa
thu (Adlard và Ernst 1995).
Wesche et al. (1999) ÿã xác ÿӏnh bào tӱ cӫa M. sydneyi nuôi trong hàu ÿã sӕng trong thӡi
gian ngҳn trong khoҧng thӡi gian 7-9 ngày (có thӇ sӕng dài 35 ngày ӣ nhiӋt ÿӝ 150C và ÿӝ
mһn 34‰). Bào tӱ không sӕng ÿѭӧc hai giӡ khi vào hӋ tiêu hóa cӫa chim hoһc cá, nhѭng
chún có thӇ tӗn tҥi trên 7 tháng ӣ nhiӋt ÿӝ -200C ÿӃn -700C. Chlorine nӗng ÿӝ 200ppm giӃt
chӃt 99,5% bào tӱ trong hai giӡ và diӋt hoàn toàn trong 4 giӡ (Wesche et al. 1999).
5.2. BÖnh Mikrocytosis

Tác nhân gây bӋnh
Mikrocytos mackini ký sinh ë Crassostrea gigas, C. virginica, Ostrea edulis vμ
O. conchaphila
Mikrocytos roughleyi ký sinh ë Saccostrea commercialis
Mikrocytos mackini.
Phân tích hӋ thӕng phát sinh hӋ gen ribosomal ADN có 1457 cһp base (bp) cho rҵng M.
mackini có nhân ÿiӇn hình không có quan hӋ vӟi ÿông vұt nguyên sinh (Carnegie et al.
2003).

Nӕt mөn chӫ yӃu màu xanh có ÿѭӡng kính 5mm, trong phҥm vi thành cѫ thӇ hoһc trên mһt
cӫa xúc tu và màng áo.Thѭӡng có vӃt sҽo màu nâu trên vӓ, bên cҥnh chӛ áp xe cӫa bӅ mһt
màng áo.
Hình 223: Hàu Crassostrea

Hình 222: Hàu gigas ÿã bӓ vӓ và thҩy rõ các Hình 224: Hàu Ostrea edulis,
Crassostrea gigas ÿã bӓ dҩu hiӋu (mǊi tên) ӣ giai ÿoҥn bӓ vӓ trên, thҩy rõ nhiӅu vӃt
vӓ và thҩy rõ dҩu hiӋө cuӕi cӫa bӋnh ÿҧo Ĉenman mӫ trong cѫ khép vӓ (mǊi tên),
(mǊi tên) ÿһc trѭng cӫa Dҥng ÿiӇn hình cӫa tác nhân gây bӋnh do
bӋnh Mikrocytos mackini Mikrocytos mackini bӋnh Mikrocytos mackini.
khi các vi tӃ bào chӭa không thӇ kéo dài hѫn nӳa
ÿày trong túi cӫa tә chӭc trong hàu .
liên kӃt, xung quanh vӃt
mӫ
Mô b͏nh h͕c: Ӣ ÿӝ phóng ÿҥi cao (x1000) kính hiӇn vi quang hӑc các tӃ bào tә chӭc liên
kӃt mөn giӝp nҵm bên cҥnh các nӕt mөn (vӃt bӋnh giӕng áp xe) có các ký sinh trùng nӝi
bào ÿѭӡng kính 2-3 μm. Nhӳng KST này cǊng quan sát trong các tӃ bào cѫ và xuҩt hiӋn
trong tӃ bào báo cӫa vӃt bӋnh. ChӍ có loài khác hiӋn nay trong cùng giӕng nhѭng không có
khҧ năng liên quan, nhѭ Microcytos roughleyi gây bӋnh mùa ÿông trên hàu Saccostrea
250 Bïi Quang TÒ
commercialis ӣ Úc, nó khác vӟi M. mackini có mӝt không bào trong tӃ bào chҩt. Không bào
không tìm thҩy ӣ M. mackini hoһc Bonamia spp.
Hình 226: NhiӅu Mikrocytos mackini (mǊi

Hình 225: Mүu mô hӑc cҳt lát qua vӃt bӋnh
tên) chӭa trong nhӳng tӃ bào liên kӃt mөn
trên màng áo hàu Crassostrea gigas nhiӉm
giӝp, bênh cҥnh vӃt bӋnh có các tӃ bào máu
Mikrocytos mackini. Ký sinh ÿѫn bào trong
tích tө và tӃ bào hoҥi tӱ. Nhuӝm màu H&E.
nӝi bào thѭӡng xuҩt hiӋn trong tӃ bào liên kӃt
mөn giӝp bao xung quanh vӃt bӋnh trѭѫng to
(mǊi tên). Nhuӝm màu H&E.
Hình 227: Ĉӝ phóng ÿҥi lӟn (x1000)

Mikrocytos mackini (mǊi tên) chӭa trong tӃ
bào chҩt cӫa các tӃ bào mөn giӝp cӫa hàu
Crassostrea gigas. Nhuӝm màu H&E.
Hình 228: nhѭ hình 227 nhѭng mүu khác.
Bӣi vì kích thѭӟc nhӓ cӫa KST nó rҩt khác
nhau vӅ hình dҥng cӫa mô hӑc. Nhuӝm màu
H&E.
Hình 228: Mikrocytos mackini (A) trong cѫ Hình 229: Nhӳng ÿám Mikrocytos mackini
khép vӓ cӫa hàu Crassostrea gigas. Mӝt M. (A), ÿѭӧc nuôi và lӑc sҥch tӯ mҧnh tӃ bào
mackini ӣ trong nhân (B) cӫa tӃ bào cѫ. (B) cӫa hàu Crassostrea gigas. nhuӝm màu
Nhuӝm màu H&E. Hemacolor®
Nhͷng ͝ b͏nh trong c˯: Nhӳng ә bӋnh cӫa nӕt mөn khô trong không khí, cӕ ÿӏnh và
nhuӝm nhѭ mүu Bonamia ostreae trong cѫ hҫu và soi trong vұt kính hiӇn vi dҫu (x 1000)
mӟi quan sát ÿѭӧc vi tӃ bào tӵ do trong tӃ bào vұt chӫ.
Kính hi͋n vi ÿi͏n t͵: Hình dҥng siêu hiӇn vi giӳa M. mackini vӟi Bonamia spp.; nhân cӫa
M. mackini hѭӟng vào trung tâm trong khi ÿó nhân cӫa B. ostreae lӋch tâm và không có ty
thӇ (thӇ hҥt sӧi) trong M. mackini.
Hình 231: Mikrocytos mackini (mǊi tên)

Hình 230: Ҧnh kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ tӃ bào liên
mӛi cá thӇ có mӝt nhân. Nhuӝm acetate
kӃt mөn giӝp cӫa hàu Crassostrea gigas
Uranyl và citrate chì.
nhiӉm Mikrocytos mackini (mǊi tên). Nhuӝm
acetate Uranyl và citrate chì.
252 Bïi Quang TÒ
Phân bӕ và lan truyӅn bӋnh

V̵t chͯ: Hàu Crassostrea gigas và hàu Ostrea conchaphila (=Ostrea lurida); gây bӋnh
thӵc nghiӋm ӣ hàu Crassostrea virginica và Ostrea edulis. Bӡ biӇn phía tây Canada, bang
Washington cӫa Mӻ
Chӫ yӃu nhiӉm trong nôi bào cӫa các tӃ bào liên kӃt mөn giӝp mà ӣ trong nӝi bào máu và
hoҥi tӱ cѫ. Mӝt vài trѭӡng hӧp nhiӉm ӣ hҫu nhiӅu tuәi hѫn (trên 2 năm) và tӹ lӋ chӃt
(thѭӡng khoҧn 30% hҫu già ӣ thӫy triӅu kiӋt) xuҩt hiӋn vào tháng 4-5 sau giai ÿoҥn 3-4
tháng nhiӋt ÿӝ nhӓ hѫn 100C. Hàu C. gigas ÿã ghi nhұn tӹ lӋ nhiӉm khoҧng 10%. Hàu
Crassostrea gigas dѭӡng nhѭ chӕng lҥi ÿѭӧc bӋnh hѫn các loài khác bҵng cҧm nhiӉm trong
phòng thí nghiӋm và ngoài tӵ nhiên. Ӣ Washington chѭa phát hiӋn nhiӉm M. mackini.
Chҭn ÿoán bӋnh

Dӵa vào dҩu hiӋu bӋnh lý, mô bӋnh hӑc, kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ, miӉn dӏch hӑc và kӻ thuұt
PCR
Phѭѫng pháp phòng trӏ bӋnh

Hàu tӯ vùng nhiӉm bӋnh (ÿang diӉn ra hoһc ÿã xuҩt hiӋn trѭӟc) sӁ không ÿѭӧc chuyӇn sang
vùng khác chѭa có bӋnh ÿҧo Denman. Ҧnh hѭӣng cӫa bӋnh trên quҫn thӇ nhiӉm có thӇ làm
giҧm sút nên phҧi thu hoҥch hoһc chuyӇn hàu lӟn ÿӃn ÿӏa ÿiӇm vùng triӅu cao tӯ tháng 3,
không nuôi hàu ӣ vùng triӅu thҩp thѭӟc tháng 6.
6. BÖnh do ngμnh bμo tö Apicomplexa (Levine 1978)- BӋnh

Perkinsiosis

Ngμnh Apicomplexa (Levine 1978) Perkinsozoa
Líp Perkinsea
Bé Perkinsida
Gièng Perkinsus
Perkinsus marinus (=Dermocystidium marinum, =Labyrinthomyxa marina); Perkinsus
olseni/atlanticus.
H×nh 232: Perkinsus marinus ký sinh trong tæ chøc cña hÇu
a) Perkinsus atlanticus, Perkinsus sp. ÿã nuôi cҩy trong ӕng nghiӋm (in vitro) giӕng nhѭ
Perkinsus atlanticus tӯ trai Ruditapes decussatus ӣ Galicia, Tây Ban Nha có chuӛi gen
ARN ribosom nhӓ, nhѭng không giӕng vӟi P. atlanticus trong ngân hàng gen công bӕ. Ký
sinh trùng chѭa khҷng ÿӏnh tên là "Pseudoperkinsus tapetis" và nhұp chúng vào nhóm nҩm
nguyên sinh tên là Mesomycetozoa (Figueras et al. 2000).
b) Perkinsus (=Labyrinthomyxa) sp. cӫa Macoma balthica. Perkinsus andrewsi có dҩu hiӋu
cѫ bҧn trên chuӛi tӯ locus rRNA khác nhau cӫa Perkinsus marinus, Perkinsus atlanticus và
Perkinsus olseni (Coss et al 2001b). Phân tích ADN (dùng kӻ thuұt PCR) chӫ yӃu các vùng
locus SSU ARN ribosom (ITS1 và ITS2 chính) có thӇ nhӳng “loài” này có thӇ xuҩt hiӋn
trong nhӳng trai khác (Macoma mitchelli và Mercenaria mercenaria) cǊng nhѭ hàu
(Crassostrea virginica) ӣ ÿó nó cùng tӗn tҥi trong cùng thӡi gian vӟi Perkinsus marinus
(Coss et al. 1999, 2001b).
c) Perkinsus sp. cӫa trai Mya arenaria khҧ năng có hai loài Perkinsus (Kotob et al. 1999a,b)
d) Perkinsus sp. cӫa trai Venerupis (=Tapes, =Ruditapes) philippinarum trong Nam TriӅu
Tiên và Nhұt Bҧn theo Hamaguchi et al. (1998) tìm thҩy chuӛi nucleotide cӫa hai mүu sҳp
xӃp (ITS1 và ITS2) và vùng 5.8S cӫa ARN hҫu hӃt phân loҥi là P. atlanticus và Perkinsus
olseni và ÿã ÿӅ nghӏ rҵng ký sinh trùng ӣ Nhұt Bҧn có thӇ là P. atlanticus.
e) Perkinsus olseni, ÿѭӧc mô tҧ tӯ bào ngѭ, nhѭng nhӳng nghiên cӭu vӅ phân tӱ cho rҵng
chӍ có mӝt loài Perkinsus xuҩt hiӋn rӝng tron gtӵ nhiên cӫa thân mӅm, gӗm có trai ӣ
Australia.
f) Perkinsus qugwadi ÿѭӧc mô tҧ trên ÿiӋp Patinopecten yessoensis

Trai nhiӉm Perkinsus spp có thӇ có nhӳng nӕt màu trҳng hoһc nhӳng cái nang trên mһt cӫa
màng áo, tuyӃn tiêu hóa (gan tөy) và tә chӭc mang là sӵ ÿáp ӭng cӫa tӃ bào máu.
Mүu ѭӟt: Nhӳng thӇ hình cҫu chӭa trong mӝt không bào lӋch tâm trong nang cӫa trai ÿang
hҩp hӕi.
Hình 233: Trai Patinopecten yessoensis lұt mӝt diӅm áo thҩy rõ mӝt mөn (mǊi tên) trên
tuyӃn sinh dөc do nhiӉm Perkinsus qugwadi.
254 Bïi Quang TÒ
Hình 234: TuyӃn tiêu hóa cӫa trai Patinopecten yessoensis nhiӉm Perkinsus qugwadi có
nhiӅu các mөn (mǊi tên).
Hình 235: Mô hӑc tuyӃn sinh dөc cӫa ÿiӋp Patinopecten yessoensis vӟi mӝt sӕ thӇ dinh
dѭӥng (T) chӭa mӝt thӇ ÿѫn bӝi, thӇ dinh dѭӥng (T2) chӭa hai thӇ ÿѫn bӝi và thӇ dinh
dѭӥng (T8) chӭa 8 thӇ ÿѫn bӝi cӫa trùng Perkinsus qugwadi trong tә chӭc liên kӃt . Nhuӝm
màu H&E.
Hình 236: Mô hӑc tuyӃn sinh dөc cӫa ÿiӋp Patinopecten yessoensis nhiӉm thӇ dinh dѭӥng
bình thѭӡng (T) và mӝt ít thӇ sinh dѭӥng có không bào lӟn (TS) nhân có thay ÿӓi, mһt
ngoài tӃ bào có dҥng vòng nhүn vòng nhүn cӫa trùng Perkinsus qugwadi. Nhuӝm màu
H&E.
Hình 237: Mô hӑc tuyӃn sinh dөc cӫa ÿiӋp Patinopecten yessoensis nhiӉm trùng Perkinsus
qugwadi nһng thҩy rõ mӝt sӕ thҿ dinh dѭӥng (T) nhӓ, thӇ dinh dѭӥng ÿang phát triӇn vӟi 8
thӃ ÿѫn bӝi (T8), túi ÿӝng bào tӱ (S) chӭa bào tӱ ÿӝng ÿҥng phát triӇn, và mӝt sӕ bào tӱ
ÿӝng bѫi tӵ do (Z) có tiên mao. Nhuӝm H&E.
256 Bïi Quang TÒ
Hình 238: Bào tӱ ÿӝng hai lông roi cӫa Perkinsus qugwadi thҩy rõ hình dҥng trong ә bӋnh
cӫa tuyӃn sinh dөc nhiӉm bӋnh nһng cӫa ÿiӋp giӕng Patinopecten yessoensis. Nhuӝm
Wright-Giemsa
Hình 239: Hình KHVĈT bào tӱ ÿӝng cӫa Perkinsus qugwadi gҫn cҥnh nhân (HN) tӃ bào
máu ÿã bӏ dung giҧi cӫa ÿiӋp Patinopecten yessoensis. Thҩy rõ bào tӱ ÿӝng này có roi (FB),
nhân (N), và ÿӍnh dҥng hình nón (C), ÿѭӡng thҷng vi mҥch (RM) và vi hình nón (CM).
Nhuӝm Uranyl acetate and lead citrate.
Hình 240: Hai cá thӇ dinh dѭӥng thành thөc cӫa Perkinsus marinus. Mӝt không bào lӟn
lӋch mӝt bên (V) và nhân (N), mүu tӯ thành cӫa tә chӭc hình ӕng tuyӃn tiêu hóa.
Hình 241: ThӇ dinh dѭӥng cӫa Perkinsus marinus thành thөc (M) nhân xuҩt hiӋn vòng nhүn
hình tròn màu hӗng và hai thӇ dinh dѭӥng cӫa P. marinus ÿang chѭa thành thөc ÿang phát
triӇn bên trong có 8 thӇ ÿѫn bӝi (T)
258 Bïi Quang TÒ
Hình 242: 16 thӇ ÿѫn bӝi (T) trong thӇ dinh dѭӥng cӫa P. marinus chѭa thành thөc. nhӳng
thӇ ÿѫn bӝi này ÿѭӧc chӭa trong mӝt tӃ bào máu (HN thҩy rõ nân cӫa tӃ bào bҥch huyӃt) và
thӇ dinh dѭӥng thành thөc (M) ӣ gҫn bên.
Hình 243: Mүu tѭѫi trӵc tràng cӫa hàu Crassostrea virginica cho thҩy bҵng kӻ thuұt ӫ
thioglycollate và nhuӝm Lugol xuҩt hiӋn 6 túi bào tӱ ÿӝng cӫa Perkinsus marinus bҳt màu
ÿen.
Phân bӕ và lan truyӅn bӋnh:

Có khoҧng 50 loài nhuyӉn thӇ nhiӉm Perkinsus nhѭng chúng không gây thành bӋnh
Perkinsus marinus (=Dermocystidium marinum, =Labyrinthomyxa marina) ký sinh ӣ hàu
Crassostrea virginica và C. gigas
Perkinsus olseni/atlanticus ký sinh ӣ Haliotis ruber, H. cyclobates, H. scalaris,
H. laevigata, Ruditapes philippinarum vμ R. decussates.
a) Ruditapes (=Tapes, =Venerupis) decussatus, Ruditapes (=Tapes) semidecussatus,

Ruditapes pullastra, Venerupis aurea, Venerupis pullastra; trai nuôi Venerupis (=Tapes,
=Ruditapes) philippinarum.
b) Macoma balthica có dҩu hiӋu nhѭ vұt chӫ chính, nhѭng không xuҩt hiӋn ӣ Macoma
mitchelli, Mercenaria mercenaria và Crassostrea virginica.
c) Mya arenaria.
d) Venerupis (=Tapes, =Ruditapes) philippinarum nhѭng không quan sát ӣ 10 thân mӅn
khác (gӗm Crassostrea gigas và Pinctada fucata martensii) tӯ vùng dӏch bӋnh ӣ hàn Quӕc
(Choi và Park 1997, Park et al. 2001).
e) NhiӅu loài thân mӅm gӗm Tridacna gigas, Tridacna maxima, Tridacna crocea, Anadara
trapezia, và Katelysia rhytiphora.
Phân bӕ:
a) Bӗ Ĉào Nha, Galicia (Tây Bҳc Tây Ban Nha), bӡ biӇn Huelva (Tây nam Tây Ban Nha),
và biӇn Ĉӏa Trung Hҧi.
b) Virginia, Maryland (vӏnh Chesapeake), Mӻ
c) Vӏnh Chesapeake, Mӻ (McLaughlin và Faisal 2000).
d) Bӡ biӇn phía Tây và Nam Hàn Quӕc; quұn Kumamoto và Hiroshima, Nhұt Bҧn; và dӑc
bӡ phía bҳc cӫa biӇn vàng, Trung Quӕc.
e) Giҧi ÿá ngҫm, phía Nam Úc.
Chҭn ÿoán bӋnh

Dӵa vào dҩu hiӋu bӋnh lý, mô bӋnh hӑc, kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ, miӉn dӏch hӑc và kӻ thuұt
PCR
7. BÖnh do ngμnh trïng bμo tö - Sporozoa leuckart, 1872

emend, kryloo dobrovolsky, 1980
Ngμnh Sporozoa ký sinh trong çc tÕ bμo èng tiªu ho¸ hoÆc trong xoang cña ®éng vËt kh«ng
x¬ng sèng vμ cã x¬ng sèng.
§Æc ®iÓm ®Æc trng cña Sporozoa lμ cã giai ®o¹n sinh bμo tö (Sporogory) trong vßng ®êi.
Bμo tö (Spore) cã mμng cøng, tr¬n nh½n, bao bäc bªn ngoμi, bªn trong lμ çc trïng bμo tö
(Sporozoit).
Vßng ®êi cña Sporozoa thay ®æi phøc t¹p nhng nh×n chung cã sù xen kÏ gi÷a sinh s¶n h÷u
tÝnh vμ v« tÝnh (sinh s¶n h÷u tÝnh sinh bμo tö, sinh s¶n v« tÝnh b»ng liÖt sinh)
Ngμnh bμo tö trïng cã 3 líp:
- Líp trïng 2 tÕ bμo (Eugregarinida) ký sinh ë ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng.
- Líp trïng bμo tö m¸u (Haemosporidia) ký sinh ë ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng.
- Líp trïng h×nh cÇu (Coccidia) ký sinh ë ç.
7.1. BÖnh trïng bμo tö Goussiosis.

Bé Coccida Leuchart 1879
Hä Eimeridae Leger 1911
Gièng Goussia LabbÐ, 1986 (H×nh 244)
260 Bïi Quang TÒ
Bμo nang Goussia

thêng cã d¹ng h×nh
cÇu, kÝch thíc thay
®æi theo loμi, thêng
kho¶ng tõ 8-14 P. Bªn
ngoμi cã mét mμng
cøng bao bäc. Trong
bμo nang cã 4 bμo tö
h×nh bÇu dôc cã mμng
bäc trong suèt. Mçi
bμo tö l¹i cã 2 trïng
bμo tö h×nh d¹ng nh
tr¸i chuèi. C¬ thÓ 1
®Çu to, 1 ®Çu nhá vμ
thêng s¾p xÕp ngîc
®Çu ®u«i nhau. TÕ bμo
chÊt cña trïng bμo tö
®ång ®Òu. H¹ch h×nh
trßn n»m lÖch vÒ ®Çu H×nh 244: Goussia: A. 2 bμo nang thμnh thôc trong tÕ bμo tæ
réng. chøc ký chñ, B. Bμo nang m« pháng C. Bμo nang cha thμnh thôc.
1. Mμng bμo nang, 2. Bμo tö vμ mμng bμo tö, 3. Trïng bμo tö, 4.
H¹ch tÕ bμo, 5. ChÊt th¶i bμo tö, 6. Cùc c¬ thÓ, 7. ChÊt th¶i bμo
nang
7.1.2. Ph¬ng ph¸p sinh s¶n.

Goussia cã ph¬ng ph¸p sinh s¶n v« tÝnh vμ sinh s¶n h÷u tÝnh (H×nh 245).
- Sinh s¶n v« tÝnh: Bμo nang Goussia ë trong m«i trêng níc, ç ¨n vμo ruét díi t¸c dông
cña dÞch tiªu ho¸, trïng bμo tö ®îc gi¶i phãng ra ngoμi. Trïng bμo tö x©m nhËp vμo tÕ bμo
thμnh ruét sinh s¶n v« tÝnh cho nhiÒu liÖt trïng (Meirozoit). LiÖt trïng ph¸ tÕ bμo vμo xoang
ruét l¹i x©m nhËp vμo thμnh ruét vμ b¾t ®Çu mét thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh míi.
-Sinh s¶n h÷u tÝnh: Sau 4-5 thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh, liÖt trïng l¹i x©m nhËp vμo tÕ bμo thμnh
ruét vμ chuyÓn thμnh mÇm giao tö: mÇm giao tö lín kh«ng ph©n chia, lín lªn thμnh mét
giao tö lín, cßn mÇm giao tö bÐ ph©n chia cho nhiÒu giao tö bÐ, giao tö bÐ cã 2 roi nªn cã
thÓ di chuyÓn t×m gÆp giao tö lín ®Ó thô tinh thμnh hîp tö. Hîp tö tiÕt ra chÊt h×nh thμnh vá
bao bäc thμnh bμo nang. Bμo nang theo ph©n ra ngoμi. Trong bμo nang ph©n chia 2 lÇn liªn
tiÕp cho 4 mÇm bμo tö, mçi bμo tö ph©n chia thμnh 2 trïng bμo tö. Bμo nang lóc nμy cã kh¶
n¨ng c¶m nhiÔm, nÕu vμo ®îc trong èng tiªu ho¸ cña ký chñ thÝch hîp, trïng bμo tö ®îc
gi¶i phãng chui vμo thμnh ruét tiÕp tôc thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh míi.

§Ó quan s¸t t¸c nh©n g©y bÖnh, võa quan s¸t dÊu hiÖu bÖnh lý võa quan s¸t b»ng kÝnh hiÓn
vi. Ç bÞ bÖnh lç hËu m«n cã chÊt dÞch mμu vμng, do qu¸ tr×nh sinh s¶n Goussia sinh ra
nhiÒu liÖt trïng ph¸ ho¹i v¸ch cña thμnh ruét lμm tæn th¬ng tæ chøc ruét. §Ó kh¼ng ®Þnh,
lÊy dÞch ruét kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi.
ë níc ta ®· ph¸t hiÖn lo¹i Goussia sinensis ký sinh trong ruét ç tr¾m cá, ç mÌ tr¾ng.
Goussia carpilli ký sinh trong ruét ç chÐp. Nh×n chung cêng ®é vμ tû lÖ c¶m nhiÔm cha
cao.
Theo tμi liÖu cña mét sè níc trªn thÕ giíi nh Liªn X«, Trung Quèc, Ba Lan, TiÖp Kh¾c,
§øc,...gièng Goussia ký sinh trªn mét sè gièng ç nu«i g©y t¸c h¹i lín ®· lμm ç chÕt, ký
sinh chñ yÕu trªn ç lín.
Goussia khi ra m«i trêng

níc sèng kh¸ l©u, bμo nang
l¾ng xuèng ®¸y thuû vùc hay
lÉn trong cá c©y, thøc ¨n nªn
ç ¨n vμo c¶m nhiÔm trùc tiÕp
kh«ng qua ký chñ trung gian.
NhiÖt ®é níc 24-300C thÝch
hîp cho Goussia sinh s¶n.
BÖnh ph¸t triÓn m¹nh vμo
mïa hÌ. TÝnh chän läc ký chñ
cao nhng trªn mét con ç cã
thÓ gÆp tõ mét ®Õn mÊy loμi
Goussia. Goussia cã thÓ
truyÒn bÖnh tõ ç sang cho
ngêi, do ®ã ta nªn ¨n ç ®·
nÊu chÝn. H×nh 245: S¬ ®å chu kú ph¸t triÓn cña trïng Goussia
1. Sinh s¶n v« tÝnh: 2. MÇm giao tö lín (çi); 3. Giao tö
bÐ (®ùc); 4,5. Hîp tö, 6. Bμo nang ®· thμnh thôc
A B
H×nh 246: cÇu trïng trong ruét ç: A- cÇu trïng trong ruét ç chÐp; B- cÇu trïng trong ruét
ç r« phi. (theo Bïi Quang TÒ, 1998)

Goussia cã vá cøng bao ngoμi vμ cã thÓ tån t¹i díi ®¸y ao hå, khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi
sÏ ph¸t triÓn, v× thÕ tiªu diÖt hoμn toμn rÊt khã kh¨n, cÇn chó ý çc biÖn ph¸p phßng bÖnh.
Dïng v«i tÈy ao tríc khi th¶ ç. ë mét sè níc, khi ç bÖnh ngêi ta dïng Sulfathiazolum
(ST), cø 100 kg cho 1 gram ST, çch dïng trén vμo thøc ¨n, cho ¨n liªn tôc 6 ngμy nhng tõ
ngμy thø 2 trë ®i lîng thøc ¨n chØ dïng 0,5 gram.
Ngoμi ra cßn cã thÓ dïng 1,2 gram Iode hoÆc 50 gram bét lu huúnh cho 50 kg träng lîng
ç, cho ¨n liªn tôc trong 4 ngμy.
ë níc ta bÖnh nμy cha tiÕn hμnh nghiªn cøu çc biÖn ph¸p phßng trÞ.
262 Bïi Quang TÒ
7.2. BÖnh trïng hai tÕ bμo ë t«m Gregarinosis.

Gregarine thuéc líp trïng 2 tÕ bμo: Eugregarinida (H×nh 247). Gregarine ký sinh chñ yÕu
trong ruét ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng tËp trung ë ngμnh ch©n khíp Arthropoda vμ giun ®èt
Annelia (John vμ ctv,1979). Gregarine thêng ký sinh ë trong ruét t«m sèng trong tù nhiªn.
Gregarine ký sinh ë t«m he cã Ýt nhÊt 3 gièng:
- Nematopsis spp
- Cephalolobus spp
- Paraophiodina spp
CÊu t¹o Gregarine ë giai ®o¹n trëng thμnh hay thÓ dinh dìng gåm cã 2 tÕ bμo. TÕ bμo
phÝa tríc (Protomerite - P) cã cÊu t¹o phøc t¹p gäi lμ ®èt tríc (Epimerite - E) nã lμ c¬
quan ®Ýnh cña ký sinh trïng vμ tÕ bμo phÝa sau (Deutomerite - D).
7.2.2. Chu kú sèng cña Gregarine trong t«m.

PhÇn lín Gregarine cã chu kú sèng trùc tiÕp (John vμ ctv,1979) tuy nhiªn cã 1 sè loμi g©y
bÖnh trªn ®éng vËt gi¸p x¸c cã vËt chñ trung gian lμ th©n mÒm.
Khi t«m ¨n thøc ¨n lμ vËt chñ trung gian ®· nhiÔm bμo tö (spore) cña Gregarine. Bμo tö
trong thøc ¨n nÈy mÇm thμnh h¹t bμo tö (Sporozoite) b¸m vμo thμnh vμ çc mÊu låi cña d¹
dμy hoÆc lan xuèng çc tÕ bμo biÓu m« cña ruét tríc. Bμo tö b¸m vμo d¹ dμy vμ ruét b»ng
mét gèc b¸m ®Æc biÖt (holdfast). Trong giai ®o¹n thÓ dinh dìng (Trophozoite), chóng ph¸t
triÓn tõ gèc b¸m thμnh tÕ bμo phÝa tríc vμ cã nh©n tÕ bμo ph©n biÖt râ ë gi÷a tÕ bμo. Qua 3
giai ®o¹n ph¸t triÓn Trophont sÏ h×nh thμnh mét sè bμo tö vμ chóng l¹i phãng bμo tö vμo ruét
vμ d¹ dμy, di chuyÓn vÒ ruét sau, tiÕp tôc giai ®o¹n bμo tö cña ký sinh trïng. Çc bμo tö
thêng c tró ë çc nÕp gÊp cña ruét. ë ruét sau mçi bμo tö ph¸t triÓn thμnh mét kÐn giao tö
(Gametocyst) gåm cã çc giao tö nhá vμ giao tö lín. Khi kÐn giao tö vì ra, çc giao tö tiÕp
hîp vμ h×nh thμnh çc hîp tö (Zygote) ®îc phãng ra ngoμi m«i trêng. Çc hîp tö
(Zygospore ) lμ thøc ¨n cña nhuyÔn thÓ hai vá vμ giun ®èt (Polydora cirrhosa) chóng lμ çc
®éng vËt sèng ë ®¸y ao t«m. Ruét cña nhuyÔn thÓ hoÆc giun ®èt b¾t ®Çu nhiÔm Gregarine vμ
h×nh thμnh çc bμo tö trong tÕ bμo biÓu m«. KÐn bμo tö (Sporocyste) phãng vμo ph©n gi¶ cña
nhuyÔn thÓ lμ thøc ¨n cña t«m hoÆc çc giun ®èt nhiÔm kÐn bμo tö lμ thøc ¨n cña t«m. TiÕp
tôc h¹t bμo tö ®îc phãng vμo ruét d¹ dμy cña t«m vμ tiÕp tôc mét chu kú míi cña
Gregarine.
Nh÷ng h¹t bμo tö ph¸t triÓn ë giai ®o¹n thÓ dinh dìng trong ruét (Nematopsis spp vμ
Paraophioidina spp) hoÆc d¹ dμy sau (Cephalolobus spp).
7.2.3. DÊu hiÖu bÖnh lý

T«m nhiÔm trïng hai tÕ bμo cêng ®é nhÑ kh«ng thÓ hiÖn râ dÊu hiÖu bÖnh lý râ rμng,
thêng thÓ hiÖn t«m chËm lín. Khi t«m bÞ bÖnh nÆng Nematopsis sp víi cêng ®é > 100 h¹t
bμo tö/con, d¹ dμy vμ ruét cã chuyÓn mμu h¬i vμng hoÆc tr¾ng, cã çc ®iÓm tæn th¬ng ë
ruét t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn Vibrio x©m nhËp g©y ho¹i tö thμnh ruét, t«m cã thÓ th¶i ra
ph©n tr¾ng (h×nh 187), nªn ngêi nu«i t«m gäi lμ “bÖnh ph©n tr¾ng”, bÖnh cã thÓ g©y cho
t«m chÕt r¶i r¸c.
7.2.4. Ph©n bè lan truyÒn cña bÖnh.
BÖnh Gregarine xuÊt hiÖn ë t«m biÓn nu«i ë Ch©u ¸, Ch©u Mü. BÖnh thêng x¶y ra ë çc hÖ
thèng ¬ng gièng vμ ao nu«i t«m thÞt. Theo Tseng (1987) cho biÕt Gregarine ®· g©y bÖnh ë
t«m só (P. monodon) nu«i trong ao. Møc ®é nhiÔm bÖnh cña t«m nu«i rÊt cao cã trêng hîp
tû lÖ nhiÔm bÖnh 100%. BÖnh ®· g©y hËu qu¶ lμm gi¶m n¨ng suÊt nu«i, do Gregarine ®· lμm
cho t«m sinh trëng chËm. ë ViÖt Nam kiÓm tra t«m thÎ, t«m só nu«i cã nhiÔm Nematopsis
sp ë ruét vμ d¹ dμy, møc ®é nhiÔm rÊt cao, tû lÖ tõ 70-100%, bÖnh ®· x¶y ra nhiÒu trong çc
ao nu«i t«m só b¸n th©m canh ë cuèi chu kú nu«i (theo Bïi Quang TÒ, 1998, 2002). Th¸ng
6-7 n¨m 2002 ë huyÖn Tuy Hßa, Phó Yªn cã kho¶ng 450 ha (60%) t«m bÞ bÖnh ph©n tr¾ng,
chÕt r¶i r¸c, phßng trÞ kh«ng ®¹t yªu cÇu (theo b¸o ço cña chi côc b¶o vÖ nguån lîi thñy
s¶n Phó Yªn th¸ng 7/2002). Tõ n¨m 2003 ®Õn ®Õn nay bÖnh ph©n tr¾ng thêng x¶y ra ë ®Þa
ph¬ng nu«i t«m só th©m canh: B¹c Liªu, Sãc Tr¨ng, Nam §Þnh, H¶i Phßng, Qu¶ng
Ninh…(theo Bïi Quang TÒ, 2005)
d
p
p
p
d d
A B
D
C
E F
H×nh 247: Trïng hai tÕ bμo ký sinh ë t«m (Gregarine). A,B- ThÓ dinh dìng (Trophozoite)
cña Nematopsis sp ký sinh ë ruét gi÷a cña t«m só; C- h¹t bμo tö (Sporozoite); D- kÐn giao tö
(Gametocyst) ë ruét sau t«m r¶o; E- Cephalolobus penaeus ký sinh trong ruét t«m r¶o (bar=
0,25mm) (thÓ dinh dìng vμ kÐn giao tö); F- ThÓ dinh dìng cña Cephalolobus vμ
Nematopsis trong ruét t«m r¶o; p- tÕ bμo phÝa tríc (protomerite) cßn gäi lμ ®èt tríc
(Epimerite- e) ; d- tÕ bμo phÝa sau (deutomerite). MÉu t¬i, kh«ng nhuém (theo Bïi Quang
TÒ, 1998, 2004)
264 Bïi Quang TÒ
H×nh 248: ph©n tr¾ng trong ao nu«i t«m (mÉu thu ë ao nu«i t«m B¹c Liªu 10/2003)
BÖnh ph©n tr¾ng ë t«m nguyªn nh©n ®Çu tiªn do trïng hai tÕ bμo lμm g©y tæn th¬ng thμnh
ruét, d¹ dμy cña t«m kÕt hîp víi m«i trêng « nhiÔm lîng Vibrio ph¸t triÓn gia t¨ng, t«m
¨n thøc ¨n nhiÔm Vibrio vμo d¹ dμy ruét, vi khuÈn nh©n c¬ héi g©y ho¹i tö thμnh ruét cã
mμu vμng hoÆc tr¾ng.
7.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh

ChÈn ®o¸n bÖnh dùa vμo kiÓm tra tiªu b¶n t¬i vμ m« bÖnh häc çc tiªu b¶n ë ruét vμ d¹ dμy
cña t«m. HoÆc kiÓm tra çc h¹t bμo tö trong ph©n t«m, bïn b· díi ®¸y ao. Khi t«m bÞ bÖnh
nÆng Nematopsis sp víi cêng ®é > 100 h¹t bμo tö/con, ruét gi÷a vμ ruét cã chuyÓn mμu h¬i
vμng, cã 1 ®iÓm tæn th¬ng ë ruét t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn x©m nhËp.
7.2.5. Phßng vμ trÞ bÖnh.

Phßng trÞ bÖnh Gregarine ®ang nghiªn cøu, nhng ®Ó phßng bÖnh chóng ta ¸p dông biÖn
ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Trong çc ao tr¹i ¬ng t«m gièng, thøc ¨n t¬i sèng cã chøa
mÇm bÖnh cÇn ph¶i khö trïng b»ng çch nÊu chÝn. VÖ sinh ®¸y bÓ, ao thêng xuyªn ®Ó diÖt
çc mÇm bÖnh cã trong ph©n t«m.
8. BÖnh do ngμnh trïng vi bμo tö Mycrosporidia balbiani, 1882

Ngμnh trïng vi bμo tö ký sinh ë s©u bä, 1 sè ®éng vËt ch©n khíp, 1 sè ký sinh trong tÕ bμo
cña ç, cã kho¶ng h¬n 800 loμi thuéc 70 gièng. Vi bμo tö ký sinh trªn ç kho¶ng 70 loμi
thuéc 7 gièng, thêng chóng ký sinh trong tÕ bμo tæ chøc tuyÕn sinh dôc, gan, thËn, mËt,
ruét, tæ chøc mì, da vμ mang... cña ç lμm t¸c h¹i ®Õn ç. Vi bμo tö ký sinh ë gi¸p x¸c (t«m,
cua) sèng trong tù nhiªn vμ çc ao nu«i t«m cã h¬n 30 loμi thuéc 3 gièng, lμm ¶nh hëng
®Õn tû lÖ sèng ®Æc biÖt lμm gi¶m chÊt lîng thùc phÈm cña t«m.
§Ó phßng trÞ bÖnh do vi bμo tö g©y ra theo tμi liÖu níc ngoμi, tríc khi th¶ t«m, ç vμo nu«i
cÇn tÈy dän ao s¹ch sÏ, ph¬i n¾ng ao ®Ó t¨ng nhiÖt ®é. Trong ®iÒu kiÖn 500C vμi phót, bμo tö
cña chóng cã thÓ bÞ tiªu diÖt. Ngoμi ra cã thÓ dïng Cetylpyridinium chloride 100 ppm trong
3 phót cã thÓ diÖt ®îc bμo tö.
8.1. BÖnh trïng vi bμo tö ë ç Glugeosis.

Bé Glugeida Issi,1893
Hä Glugeidae Gurley,1893
Gièng Glugea Thelohan 1891 (H×nh 249)
C¬ thÓ cña gièng Glugea rÊt nhá chõng kho¶ng 3-6

P x 1-4 P, c¬ thÓ h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc. CÊu pt
t¹o c¬ thÓ rÊt ®¬n gi¶n, bªn ngoμi cã mμng do chÊt e
kitin t¹o thμnh, cã cùc nang h×nh d¹ng gièng bμo
tö, bªn trong cã sîi t¬. Loμi Glugea intestinalis cùc n
nang dμi b»ng chiÒu dμi c¬ thÓ trë lªn. Trong tÕ bμo
chÊt cã h¹ch h×nh trßn vμ tÕ bμo chÊt còng cã h×nh
trßn. en v
H×nh 249: S¬ ®å cÊu t¹o vi bμo tö (Glugea) (theo
Bychowsky, 1962): pt- sîi t¬; e- mμng ngoμi bμo
tö; en- mμng trong bμo tö; n- nh©n tÕ bμo; v- kh«ng
bμo phÝa sau.
8.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý vμ ph©n bè.
Glugea hertwigi ký sinh trªn thËn, ruét, tuyÕn sinh dôc vμ tæ chøc mì, da ,mang cña çc loμi
ç níc ngät nh ç mÌ, ç chÐp, ç diÕc, ç vÒn,…
Khi ký sinh trong tæ chøc c¬ quan, thêng cã d¹ng bμo nang mμu tr¾ng s÷a, ®êng kÝnh 2-3
mm. Lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ lμm tuyÕn sinh dôc ph¸t triÓn kh«ng tèt, ç sinh
trëng chËm. Theo Lim,1970 loμi Glugea anomala cã ®êng kÝnh bμo nang 4 mm. Ç c¶m
nhiÔm c¬ thÓ bÞ biÕn d¹ng, tÕ bμo tæ chøc bÞ tr¬ng níc, ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan
bÞ rèi lo¹n, cã thÓ lμm ç chÕt.
ë Mü, Glugea hertwigi ký sinh lμm cho ç osmerus mordar trong tù nhiªn chÕt hμng lo¹t.
Theo tμi liÖu Trung Quèc gièng Glugea ký sinh trªn ç níc ngät ë nhiÒu ®Þa ph¬ng trong
c¶ níc, lu hμnh chñ yÕu vμo mïa hÌ, thu nhng t¸c h¹i kh«ng lín . ë ViÖt Nam ®· gÆp
Glugea sp ký sinh ë ç he, ç chμi nu«i bÌ ë An Giang.
8.2. BÖnh t«m b«ng ë t«m he (Cotton shrimp disease).

Cã 3 gièng thêng ký sinh g©y bÖnh ë t«m:
Bé Glugeida Issi,1983
Hä Thelohaniidae Hazard et Ololacre,1975
Gièng Thelohania Hennguy, 1892 (cßn gäi Agmasoma-h×nh 250A)
Hä Glugeidae Gurley,1893
Gièng Pleistophora Gurley,1893 (cßn gäi Plistophora-h×nh 250F)
Gièng Ameson (cßn gäi Nosema)
Çc gièng bμo tö ký sinh ë t«m cÊu t¹o c¬ thÓ t¬ng tù nh Glugea. ChiÒu dμi bμo tö kho¶ng
1-8 Pm. §Æc ®iÓm cña mçi gièng (xem b¶ng 33) kh¸c nhau, giai ®o¹n tÕ bμo giao tö
(Sporont) hay gäi bμo nang. Sè lîng bμo tö trong bμo nang cña tõng gièng kh¸c nhau:
- Ameson (= Nosema), kÝch thíc bμo tö 2,0 x 1,2 Pm, trong bμo nang cã ®¬n bμo tö.
- Pleistophora: kÝch thíc bμo tö 2,6 x2,1 Pm, trong bμo nang cã 16-40 bμo tö.
- Agmasoma (= Thelohamia) penaei: kÝch thíc bμo tö 3,6 x 5,0 hoÆc 5,0 x 8,2 Pm, trong
bμo nang cã 8 bμo tö.
- Agmasoma (= Thelohamia) luorara: KÝch thíc bμo tö 3,6 x 5,4 Pm, trong bμo nang cã 8
bμo tö.
8.2.2. Chu kú sèng cña bμo tö trïng.

Vi bμo tö g©y bÖnh cho t«m, cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p qua vËt chñ trung gian. T«m lμ ký
chñ trung gian cña vi bμo tö. VËt chñ cuèi cïng lμ mét sè loμi ç ¨n t«m. Ph©n hoÆc ruét ç
nhiÔm vi bμo tö vμ ph¸t triÓn ë ký chñ trung gian. Ç ¨n t«m ®· nhiÔm vi bμo tö vμ ph¸t triÓn
ë ký chñ cuèi cïng.
266 Bïi Quang TÒ

Vi bμo tö ký sinh trong çc tæ chøc cña t«m, chóng b¸m vμo c¬ v©n g©y nªn nh÷ng vÕt tæn
th¬ng lín lμm ®ôc mê c¬ v× thÕ nªn gäi lμ bÖnh t«m “sîi b«ng tr¾ng” (h×nh 183 G-K). Vi
bμo tö ký sinh ë nhiÒu loμi t«m he: P. monodon, P. merguiensis, P. setiferus,.. (xem b¶ng
33).
8.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh.

Dùa vμo çc dÊu: ®ôc mê c¬, thay ®æi mμu s¾c çc c¬ quan cña t«m, kiÓm tra t«m díi kÝnh
hiÓn vi.

Phßng trÞ bÖnh vi bμo tö ¸p dông theo ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Kh«ng dïng t«m
bè mÑ nhiÔm vi bμo tö, ph¸t hiÖn sím lo¹i bá nh÷ng con t«m bÞ nhiÔm vi bμo tö. Khi thu
ho¹ch ph¶i lùa chän nh÷ng t«m nhiÔm bÖnh vi bμo tö kh«ng cho ph¸t t¸n vμ b¸n ngoμi chî.
B¶ng 33: Vi bμo tö ký sinh ë t«m he ( Panaeus spp ) theo Lightner, 1996
ST Tªn vi bμo tö Ký chñ C¬ quan ký Sè bμo tö KÝch

T sinh trong bμo thíc bμo
nang tö Pm
1 Ameson - P. aztecus C¬ v©n 1 1,2 x2,0
(=Nosema) - P. duorarum
nelsoni - P. setuferus
2 Nosema sp - Metapenacus monoceros C¬ v©n 1 -
- P. escalentus
- P. latisulcatus
- P. merguiensis
- P. semisulcatus
- Macrobrachium rosenbergii
3 Agmasoma - P.setiferus M¸u, ruét, 8 2,0 x 5,0
(Thelohania) tuyÕn sinh vμ
penaei dôc, c¬ 5,0 x 8,2
4 Agmasoma - P. monodon M¸u, ruét, 8 -
(Thelohania) sp - P. merguiensis tuyÕn sinh
dôc, c¬
5 Agmasoma - P. duorarum C¬ 8 3,5 x 5,4
(Thelohania) - P. aztecus
duorara - P. bransiliensis
6 Thelohania sp - P. esculentus C¬ v©n 8 -
- P. latisulcatus
- P. merguiensis
- P. semisulcatus
7 Pleistophora sp - P. aztecus C¬, tim, 16-40 2,1 x 2,6
- P. setiferus ruét, gan,
- P. duorarum tuþ, mang.
A B C
D E
F G
H I J
K L
H×nh 250: A- Vi bμo tö Agmasoma (=Thelohania) sp, trong c¬ liªn kÕt, nhuém Kinyoun
(1500 lÇn); B- Bμo tö Agmasoma - bμo nang cã 8 bμo tö (l) nhuém Giemsa (2000 lÇn); C-
Vi bμo tö Pleistophora sp ký sinh trong c¬ t«m (1300 lÇn) nhuém Giemsa; D- Vi bμo tö
trong mang t«m só NghÖ An, 2002, mÉu m« häc nhuém mμu (D- 100lÇn, E- 400 lÇn); F,G-
Vi bμo tö trong c¬ t«m ch©n tr¾ng (1000 lÇn) mÉu thu Qu¶ng Ninh, 2004; H- T«m nhiÔm
Agmasoma duorara, t«m tr¾ng hÕt phÇn bông; I- T«m phÝa díi b×nh thêng, t«m phia trªn
bÞ nhiÔm Ameson (Nosema) cã ®èm tr¾ng ®ôc trong; J- PhÇn ®Çu ngùc t«m só (P.
monodon), nhiÔm Agmasoma (Thelohania) sp, trong c¬ liªn kÕt cã nèt sng tÊy díi vá
268 Bïi Quang TÒ
kitin; K- T«m só nhiÔm vi bμo tö, ®u«i cã mμu tr¾ng (mÉu thu Nam §Þnh, 2003); L- t«m
ch©n tr¾ng nhiÔm vi bμo tö ®u«i tr¾ng (mÉu thu Qu¶ng Ninh, 2004).
9. BÖnh do Ngμnh trïng bμo tö sîi Cnidosporidia doflein, 1901;

emend, schulman et pcollipaev, 1980
Trïng bμo tö sîi lμ bμo tö cã vá bäc ngoμi kh¸ ch¾c ch¾n gåm cã 2 m¶nh vá kÝch thíc, ®é
dμy b»ng nhau, do tÕ bμo chÊt keo ®Æc l¹i. §êng tiÕp gi¸p gi÷a 2 m¶nh vá gäi lμ ®êng nèi
mÆt, cã ®êng nèi gäi lμ mÆt nèi (hay gäi lμ mÆt bªn), mÆt kh«ng cã ®êng nèi gäi lμ mÆt
vá (hay gäi lμ mÆt chÝnh). Trong bμo tö cã cùc nang vμ tÕ bμo chÊt. Tuú theo gièng loμi kh¸c
nhau cã sè lîng cùc nang tõ 1-4 chiÕc. Trong mçi cùc nang cã 1 sîi thÝch bμo xo¾n lß so.
Çc cùc nang thêng tËp trung ë ®Çu phÝa tríc. Riªng hä Myxidiidae ph©n bè c¶ 2 phÝa ®Çu
cña bμo tö. PhÇn sau cña bμo tö cã tÕ bμo chÊt gäi lμ tÕ bμo mÇm gåm 2 nh©n vμ kh«ng bμo.
Hä Myxobolidae cã tói thÝch Iode lμ mét lo¹i tinh bét ®éng vËt. Ç níc ngät cña ViÖt Nam
®· ph¸t hiÖn h¬n 40 loμi thuéc 6 gièng.
- Chu kú sèng cña trïng bμo tö sîi gåm cã sinh s¶n v« tÝnh vμ h÷u tÝnh tiÕn hμnh hoμn toμn
trªn cïng mét ký chñ, kh«ng qua ký chñ trung gian: Bμo tö tõ trªn th©n ç m¾c bÖnh r¬i vμo
®¸y ao hoÆc l¬ löng trong níc, bÞ ç ¨n ph¶i hoÆc b¸m vμo da, mang ç.Bμo tö bÞ kÝch thÝch
mét chÊt nμo ®ã trong c¬ thÓ ç, phãng sîi thÝch, hai m¶nh vá bÞ vì ®«i, tÕ bμo chÊt ë trong
vá biÕn thμnh biÕn h×nh trïng dïng ch©n gi¶ di chuyÓn vμo çc tÕ bμo tæ chøc cña ký chñ vμ
dõng l¹i ë ®ã sinh trëng vμ ph¸t triÓn. Thêi kú nμy gäi lμ giai ®o¹n dinh dìng. Nh©n tÕ
bμo ph©n chia qua nhiÒu lÇn thμnh nhiÒu nh©n con. Mçi nh©n cã tÕ bμo chÊt bao quanh h×nh
thμnh mÇm giao tö (Gametocyte ). Nh©n cña mÇm giao tö tiÕp tôc ph©n chia mét sè lÇn
thμnh 6-18 nh©n con vμ cuèi cïng h×nh thμnh bμo tö. Sè lîng nh©n trong mÇm giao tö cã
kh¸c víi sè lîng cña bμo tö ®îc h×nh thμnh. NÕu nh÷ng mÇm giao tö chØ sinh s¶n mét bμo
tö th× nh©n cña nã cã 6-8 çi, ngêi ta gäi mÇm giao tö ®ã lμ ®¬n giao tö. NÕu mÇm giao tö
s¶n sinh hai bμo tö th× sè lîng nh©n còng t¨ng lªn gÊp ®«i vμ gäi mÇm giao tö lμ song giao
tö. ThÓ dinh dìng tiÕp tôc sinh trëng, sè lîng bμo tö ®îc h×nh thμnh ngμy cμng gia t¨ng.
TiÕp sang giai ®o¹n bμo nang: çc tæ chøc xung quanh thÓ dinh dìng bÞ kÝch thÝch tho¸i
ho¸ vμ thay ®æi sinh ra mét líp mμng bao quanh thÓ dinh dìng, gäi lμ bμo nang cña trïng
bμo tö sîi. KÝch thíc cña bμo nang cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t thêng. Çc trïng bμo tö sîi
ký sinh trªn da, mang ç th× bμo nang bÞ bμo tö thμnh thôc ph¸ vì chui ra r¬i vμo níc, l¹i
x©m nhËp vμo ký chñ kh¸c h×nh thμnh mét chu kú sèng míi. Çc trïng bμo tö sîi ký sinh ë
ruét vμ çc c¬ quan néi t¹ng bμo tö cã thÓ qua èng tiªu ho¸ ra ngoμi. Bμo tö cã thÓ sèng l©u
trong bïn ®¸y ao, hå nªn ç ¨n ®¸y nh ç chÐp, diÕc, tr«i,.. dÔ bÞ c¶m nhiÔm.
9.1. BÖnh trïng bμo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis.

G©y bÖnh ë ç lμ çc loμi thuéc gièng Myxobolus Biitschli,1882, hä Myxobolidae Thelohan,
1892. Ngoμi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña trïng bμo tö sîi Myxobolus cã ®Æc ®iÓm riªng lμ
phÝa tríc bμo tö cã 2 cùc nang, thêng çc loμi cã 2 cùc nang b»ng nhau (Myxobolus koi,
M.artus, M. seminiformis-h×nh 253A,B,C), mét sè Ýt loμi cã 1 cùc nang bÞ tho¸i ho¸
(Myxobolus toyamai-h×nh 253D). Trong tÕ bμo chÊt cã mét tói thÝch Iode. KÝch thíc cña
tõng loμi cã kh¸c nhau (xem b¶ng 34).
7 3 9 8
H×nh 251: S¬ ®å cÊu t¹o cña trïng bμo
tö sîi - Myxosporida (theo Schulman, 6
1960): 1- ph«i amip; 2- kh«ng bμo; 3- 5
mám gi÷a cùc nang; 4- nh©n bμo nang; 4
5- cùc nang; 6- vá; 7- sîi t¬ xo¾n; 8-
®êng nèi; 9- trôc ®êng nèi; 10-nh©n
cña ph«i amip 10
1 2
A B C
H×nh 252: Ç chÐp bÞ bÖnh bμo tö sîi: A- mang ç chøa ®Çy bμo nang; B,C- Ç chÐp gièng
bÞ bÖnh bμo tö sîi, trªn mang cã nhiÒu bμo nang
A B
C D E
F G
H×nh 253: Mét sè loμi bμo tö loμi bμo tö sîi: A,J- Myxobolus koi; C- Myxobolus artus; B,E-
Myxobolus semiformis; D- Myxobolus toyamai; F,G- Myxobolus minutus;
270 Bïi Quang TÒ
B¶ng 34: KÝch thíc mét sè loμi trïng bμo tö sîi Myxobolus
Tªn loμi Myxobolus ChiÒu dμi ChiÒu réng ChiÒu dμy ChiÒu dμi cùc
bμo tö ( P ) bμo tö (P ) bμo tö (P ) nang(P )
Myxobolus koi Kudo,1919 17-18,5 9-10 5-7 10-11,2
M. toyamai Kudo,1919 15-18 5,4 4,5 9-10,3
M. artus Achmerov,1960 6,6-8,2 9,9-11,5 8,2 4,9
M. seminiformis Ha Ky,1968 13,2-14,4 4,8-6 3,6-4,2 5,4-6
M. humilis Ha Ky,1968 8,1-9 6,3-7,2 - 3,6-3,8
Myxobolus sp2 Te,1990 15,5 14-15,5 - 8,3-9,3
Myxobolus oblongus Gurley 11,2-12,8 8-8,8 6,4 3,2-4
Myxobolus sp4 9,3-10,1 7-7,7 6,2 4,7
9.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý.

Khi ç m¾c bÖnh trïng bμo tö sîi, ç b¬i léi kh«ng b×nh thêng quÉy m¹nh, dÞ h×nh cong
®u«i, ç kÐm ¨n råi chÕt. NÕu bÞ bÖnh nÆng cã thÓ nh×n thÊy bμo nang b»ng h¹t tÊm, h¹t ®Ëu
xanh mμu tr¾ng ®ôc b¸m trªn mang ç (nh ç chÐp gièng bÞ Myxobolus koi, M. toyamai ký
sinh) lμm kªnh l¾p mang kh«ng ®ãng l¹i ®îc (h×nh 252).
B¶ng 35: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè lo¹i trïng bμo tö sîi Myxobolus spp ký sinh ë çc
loμi ç níc ngät ë ViÖt Nam
ST Tªn ký sinh Ký chñ CQ ký Tû lÖ C ®é nhiÔm T¸c gi¶
T trïng sinh nhiÔm % Ýt nhiÒu
1 Myxobolus ChÐp tr¾ng ViÖt Nam Mang 33,05 1 - nhiÒu B.Q.TÒ
koi,1919 ChÐp vμng Mang 9,19 Ýt nt
ChÐp Hungari Mang 54,34 Ýt -nhiÒu nt
ChÐp lai Vμngx Hung Mang 76,19 Ýt -nhiÒu nt
ChÐp lai ViÖt xHung Mang 27,16 Ýt -nhiÒu nt
ChÐp lai Vμng xViÖt Mang 10,05 1-7
2 Myxobolus ChÐp tr¾ng ViÖt Nam Mang 14,56 Ýt - nhiÒu B.Q.TÒ
toyamai ChÐp vμng Mang 9,19 1-7 nt
Kudo,1915 ChÐp Hung Mang 29,56 Ýt - nhiÒu nt
ChÐp lai Vμng x Hung Mang 50,79 Ýt - nhiÒu nt
ChÐp lai ViÖt xHung Mang 9,62 Ýt - nhiÒu nt
ChÐp lai Vμng xViÖt Mang 13,33 1-7 nt
3 Myxobolus ChÐp tr¾ngViÖt Nam Da, 5,45 5-15 B.Q.TÒ
artus Mang 9,80 4- nhiÒu nt
Achmerov, Ruét 19,74 5- nhiÒu nt
1960 ChÐp vμng Mang 1,15 Ýt nt
Ruét 3,45 Ýt - nhiÒu nt
ChÐp Hung Mang 1,18 8-10 nt
Ruét 15,38 5- nhiÒu nt
ChÐp lai Vμng x Hung Mang 1,58 5-nhiÒu nt
Ruét 9,52 Ýt nt
ChÐp lai ViÖt xHung Mang 0,77 5-nhiÒu nt
Ruét 4,19 6-nhiÒu nt
ChÐp lai Vμng xViÖt Ruét 36,66 Ýt nt
4 Myxobolus Tr«i ViÖt Nam Da 6,60 RÊt nhiÒu Hμ Ký
seminiformis Ç Mrigal Mang 3,44 Ýt B.Q.TÒ
Ha Ky,1968 Ç R«hu Mang 51,35 Ýt-nhiÒu B.Q.TÒ
5 Myxobolus Ç Tra Mang 46,43 1-4 B.Q.TÒ
sp2 Te,1990 ThËn 3,57 2 Nt
6 Myxobolus Ç Lãc b«ng Da 21,91 1-3 B.Q.TÒ
Oblongus
Gurley,1893
7 Myxobolus Ç trª vμng Mang 2,17 1-2 B.Q.TÒ
sp4 Te,1990 Ç trª tr¾ng Mang 18,18 1-2 Nt
9.1.3. Ph©n bè vμ lan truyÒn bÖnh

Myxobolus spp ký sinh ë h¬n 30 loμi ç níc ngät ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ®îc gÇn 30 loμi
(xem b¶ng 35). Møc ®é c¶m nhiÔm Myxobolus ë mét sè loμi ç kh¸ cao vμ ®· g©y thμnh
bÖnh lμm ç chÕt hμng lo¹t.VÝ dô ç chÐp kÝnh Hungari nhËp néi ë giai ®o¹n ç gièng
thêng bÞ bÖnh trïng bμo tö sîi (Myxobolus koi, M. toyamai...) tû lÖ nhiÔm tíi 96%, cêng
®é nhiÔm rÊt cao cã rÊt nhiÒu bμo nang trªn la men kiÓm tra bμo nang dμy ®Æc trªn cung
mang lμm ç kh«ng khÐp næi mang l¹i ®îc (Bïi Quang TÒ, 1984). ë nhiÖt ®é níc 30 -
320C ®μn ç chÐp gièng bÞ bÖnh thêng cã tû lÖ tö vong rÊt cao. Ç biÓn còng thêng gÆp
Myxobolus spp (Palianskii, 1958).

§Ó chÈn ®o¸n trïng bμo tö sîi Myxobolus, lÊy nhít çc tæ chøc nhiÔm bÖnh quan s¸t díi
kÝnh hiÓn vi ph©n biÖt çc bμo tö cã kh«ng cã ®u«i kh¸c v¬Ý bμo tö cña Henneguya vμ cã hai
cùc nang kh¸c víi Thelohanellus cã mét cùc nang.
9.1.5. Phßng trÞ bÖnh.

Trïng bμo tö sîi cã vá dÇy, rÊt khã tiªu diÖt, cÇn ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng
hîp lμ chÝnh.
Ao ¬ng ç gièng (nhÊt lμ ç chÐp) ph¶i ®îc tÈy v«i nung liÒu cao 14 kg/100 m2, ph¬i ®¸y
ao tõ 3 - 7 ngμy ®Ó giÕt çc bμo tö trong bïn ®¸y ao, h¹n chÕ kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña ç
gièng (Bïi Quang TÒ, 1984).
Khi th¶ vμ vËn chuyÓn ç gièng cÇn kiÓm tra bÖnh, nÕu ph¸t hiÖn bÖnh ph¶i lo¹i bá ç, dïng
çc chÊt khö trïng (v«i nung, chlorine...) nång ®é cao ®Ó tiªu diÖt mÇm bÖnh. CÊm kh«ng
®îc vËn chuyÓn tr¸nh l©y lan sang vïng kh¸c. Nh÷ng ao cã bÖnh bμo tö sîi trïng cÇn ph¶i
çch ly hoμn toμn.
DiÖt toμn bé ç trong ao, gi÷ nguyªn níc ao, dïng v«i nung khö trïng kü. Çc dông cô
®¸nh b¾t ç trong ao bÖnh ®Òu ph¶i khö trïng. HiÖn nay cha cã thuèc trÞ bÖnh trïng bμo tö
sîi h÷u hiÖu.
9.2. BÖnh trïng bμo tö sîi cã ®u«i Henneguyosis.

G©y bÖnh lμ çc loμi thuéc gièng Henneguya Thelohan,1892, hä Myxobolidae
Thelohan,1892. Bμo tö cã d¹ng h×nh trøng, cã 2 cùc nang thêng ë phÝa tríc c¬ thÓ. Vá cã
2 m¶nh khÐp l¹i nhng b¾t ®Çu tõ phÇn nèi phÝa sau vá kÐo dμi thμnh ®u«i (H×nh 254). KÝch
thíc cña bμo tö nhá thay ®æi theo tõng loμi (xem b¶ng 36).
B¶ng 36: KÝch thíc mét sè loμi trïng bμo tö sîi Henneguya
Tªn loμi Henneguya ChiÒu dμi ChiÒu ChiÒu dμi ChiÒu dμi
bμo tö réng bμo cùc nang ®u«i (Pm)
(Pm) tö (Pm) (Pm)
Henneguya schulmari Ha Ky,1968 16,8-20,4 4,8-6 8-10,2 -
Henneguya shaharini Shariff,1982 12,4-14 4,7-6,2 6,2-7,5 14-15,5
Henneguya sp1 Te,1990 9,3-10,9 4,7 4,7 7,5-9,3
Henneguya sp2 Te,1990 11,2-12,8 8-9,6 4,8-6,4 24-32
Henneguya hemibagri 12,4 4,7-6,2 3,1 10,9-15,5
Henneguya schizura 9,3-10,9 6,2 4,7 20,2-21,7
Henneguya ophiocephali 14,4-16 8 4,8-5,6 40
9.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: Nh bÖnh Myxobolosis

272 Bïi Quang TÒ
9.3.3. Ph©n bè vμ lan truyÒn bÖnh.

Nh÷ng loμi thuéc gièng Henneguya ký sinh ë ç níc ngät ViÖt Nam (xem b¶ng 37) møc ®é
c¶m nhiÔm kh«ng cao l¾m. §· ph¸t hiÖn 9 loμi cña Henneguya ký sinh ë 10 loμi ç. Ç lãc
b«ng (Ophiocephalus micropeltes), ç r« ®ång (Anabas testudineus), ç sÆc r»n
(Trichogaster pectoralis) cã tû lÖ nhiÔm tõ 46,6-66,6%.

§Ó chÈn ®o¸n trïng bμo tö sîi Henneguya, lÊy nhít çc tæ chøc nhiÔm bÖnh quan s¸t díi
kÝnh hiÓn vi ph©n biÖt çc bμo tö cã ®u«i kh¸c v¬Ý bμo tö cña Myxobolus vμ Thelohanellus.
A D
H×nh 254: Trïng bμo tö sîi cã ®u«i: A,C- Henneguya.schulmani; B- H. ophiocephali; D-
Hennegya sp2
B¶ng 37: Møc ®é nhiÔm trïng bμo tö sîi Henneguya spp ë çc loμi ç níc ngät ViÖt
Nam
T Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký Tû lÖ C ®é nhiÔm T¸c gi¶
T sinh nhiÔm(%) (Ýt-nhiÒu)
1 Henneguya schulmani R« ®ång Mang 46,60 NhiÒu Hμ Ký
Ha Ky,1968 R« ®ång Mang 55,50 1-15 B.Q.TÒ
2 Henneguya shaharini Bèng dõa Mang 2,94 1-2 nt
Shariff,1982
3 Henneguya sp1 Te Ç tra nu«i Da 0,81 1-5 nt
4 Henneguya sp2 Te Ç tra nu«i Mang 3,57 2 nt
5 Henneguya hemibagri Ç l¨ng Mang 14,54 1-18 nt
ThËn 1,91 1 nt
6 Henneguya schizura Ç sÆc r»n Mang 52,78 1-5 nt
ÇsÆc bím Mang 23,81 1-nhiÒu nt
7 Henneguya Ç lãc b«ng Mang 66,60 NhiÒu nt
ophiocephali
9.2.3. Phßng vμ trÞ bÖnh: ¸p dông nh bÖnh Myxobolus.
9.3. BÖnh trïng bμo tö sîi cã 1 cùc nang Thelohanellosis.
9.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh (H×nh 255).

G©y bÖnh lμ çc loμi thuéc gièng Thelohanellus Kudo,1933, hä Myxobolidae. Bμo tö cã
d¹ng h×nh trøng hoÆc qu¶ lª. Ngoμi ®Æc ®iÓm chung cña hä Myxobolidae, chóng kh¸c víi
Myxobolus vμ Henneguya lμ phÝa tríc bμo tö chØ cã 1 cùc nang. KÝch thíc bμo tö t¬ng
®èi lín so víi 2 gièng Myxobolus vμ Henneguya (xem b¶ng 38).
B¶ng 38: KÝch thíc 1 sè loμi thuéc gièng Thelohanellus

Tªn loμi Thelohanellus ChiÒu dμi bμo ChiÒu réng ChiÒu dμy ChiÒu dμi
tö (Pm) bμo tö (Pm) bμo tö cùc nang
(Pm) (Pm)
Thelohanellus dogieli Achmerov,1955 20,35-23,1 9,9 9,9 9,9
Thelohanellus catlae Chakrrawarty,1958 19-25 10,2-12,5 11-12,3 9,5-14
Thelohanellus accuminatus Ha Ky,1968 19,8-21,6 7,2-8,1 - 10,8-14,4
Thelohanellus callisporis Ha Ky,1968 23,4-25,2 12,6-16,2 12,2 10,8
A B D
H×nh 255: Thelohanellus (A- C- Th. catlae Chakrawarty et Basu,1958; B- Th. dogieli; C-
Th. accuminatus Ha Ky, 1968; D- Th. callisporis Ha Ky, 1968)
9.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: Nh bÖnh Myxobolosis

ë ViÖt Nam ç níc ngät ®· ph¸t hiÖn ®îc 4 loμi cña gièng Thelohanellus (xem b¶ng 38).
Møc ®é c¶m nhiÔm thÊp nhng trong tõng ao, ç chÐp gièng cã thÓ bÞ nhiÔm bÖnh nÆng, trªn
vÈy, v©y bμo nang b¸m dμy ®Æc lμm ç chËm lín vμ chÕt r¶i r¸c.

Quan s¸t b»ng m¾t thêng çc bμo nang cña Thelohanellus mμu tr¾ng s÷a, h×nh cÇu, ®êng
kÝnh xÊp xØ 1 mm b¸m trªn da, v©y cña ç chÐp gièng. LÊy nhít kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi
ph©n biÖt víi 2 gièng Myxobolus, Henneguya cã 2 cùc nang, cßn Thelohanellus chØ cã 1 cùc
nang.
9.3.5. Phßng vμ trÞ bÖnh: ¸p dông nh bÖnh Myxobolus.

B¶ng 39: Møc ®é c¶m nhiÔm 1 sè loμi trïng bμo tö sîi Thelohanellus spp ë çc loμi ç
níc ngät ViÖt Nam
T Tªn ký sinh Ký chñ C¬ quan Tû lÖ Cêng ®é T¸c gi¶
T trïng ký sinh nhiÔm (Ýt-nhiÒu)
(%)
274 Bïi Quang TÒ
1 Thelohanellus ChÐp tr¾ng VNam Da 5,32 5-15 B.Q.TÒ

dogieli ChÐp vμng Da 1,14 Ýt nt
Achmerov, ChÐp Hungari nt 1,18 nt nt
1955 ChÐp lai VμngxHung nt 4,76 nt nt
ChÐp lai ViÖt xHung nt 1,08 nt nt
2 Thelohanellus ChÐp tr¾ng VNam Da 1,12 1-5 B.Q.TÒ
catlae ChÐp vμng nt 1,14 Ýt nt
Chakrawarty et ChÐp lai VμngxHung nt 0,52 Ýt nt
Basu, 1958 ChÐp lai ViÖt xHung nt 2,16 1-nh nt
ChÐp lai VμngxViÖt nt 13,33 1-2 nt
MÌ Vinh Mang 5,00 1-5 nt
3 Thelohanellus ChÐp tr¾ng V.Nam Da 2,70 NhiÒu Hμ Ký
callisporis Ha Ky, nt Mang 4,05 nt nt
1968 nt Da 5,60 1-36 B.Q.TÒ
ChÐp lai ViÖtxHung nt 8,07 1-nh nt
nt Mang 0,15 1 nt
4 Thelohanellus ChÐp tr¾ng V.Nam Mang 1,08 NhiÒu Hμ Ký
accuminatus Ha ChÐp Hungari nt 5,91 1-6 B.Q.TÒ
Ky, 1968 ChÐp ViÖtxHung nt 2,01 1-10 nt
H×nh 256: Ç chÐp gièng nhiÔm bμo nang cña bμo tö sîi mét cùc nang (Thelohanellus
callisporis) (theo Bïi Quang TÒ, 2004)
10. BÖnh do Ngμnh trïng l«ng Ciliophora Doflein,1901

- Ngμnh trïng l«ng lμ mét nhãm ®éng vËt ®¬n bμo cã kho¶ng h¬n 600 loμi, chóng cã c¬
quan vËn ®éng lμ çc l«ng t¬ (tiªm mao), cã thÓ cã Ýt nhÊt lμ 2 nh©n tÕ bμo: Nh©n lín lμm
nhiÖm vô dinh dìng, nh©n nhá lμm nhiÖm vô sinh s¶n. PhÇn lín trïng l«ng sèng tù do, mét
sè Ýt sèng ký sinh. Ngμnh trïng l«ng cã 2 nhãm: nhãm thø nhÊt lμ trïng l«ng t¬ (Ciliata),
trªn c¬ thÓ cã l«ng t¬ suèt ®êi. Nhãm thø hai lμ trïng èng hót (Suctoria), trªn c¬ thÓ cña
trïng cã l«ng t¬ khi trïng cßn non.
- §Æc ®iÓm chung cña nhãm trïng l«ng t¬: Trïng cã l«ng t¬ ®Ó vËn ®éng, c¬ thÓ cã cÊu t¹o
phøc t¹p nhÊt cña ®éng vËt ®¬n bμo (Protozoa). C¬ thÓ cã c¬ quan miÖng, vßng quanh
miÖng cã r·nh miÖng, hÇu,...t¬ng ®èi râ. Nh©n tÕ bμo cã 2 lo¹i: nh©n lín vμ nh©n nhá. Sinh
s¶n theo h×nh thøc v« tÝnh vμ h÷u tÝnh. Sinh s¶n v« tÝnh trõ líp Pedichitra ph©n chia theo
chiÒu däc, cßn l¹i c¾t ®«i theo chiÒu ngang. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng çch tiÕp hîp vμ xen kÏ
víi sinh s¶n v« tÝnh. Chu kú sèng cña trïng l«ng t¬ cã giai ®o¹n dinh dìng vμ giai ®o¹n
bμo nang nhng chØ cã 1 ký chñ. Chóng l©y lan bÖnh b»ng con ®êng tiÕp xóc hay b»ng bμo
nang. Trïng l«ng t¬ ký sinh trªn da, mang, mét sè Ýt ký sinh trong néi quan cña ®éng vËt
thuû s¶n níc ngät vμ níc mÆn, chñ yÕu lμ ®éng vËt thuû s¶n níc ngät.
- §Æc ®iÓm chung cña nhãm trïng èng hót: Giai ®o¹n trëng thμnh c¬ thÓ hoμn toμn kh«ng
cã l«ng t¬ , kh«ng cã miÖng, hÇu. Trïng b¾t måi b»ng c¬ quan ®Æc biÖt lμ èng hót. C¬ thÓ cã
nh©n tÕ bμo lín vμ nh©n nhá. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng çch tiÕp hîp, sinh s¶n v« tÝnh b»ng
çch nÈy chåi. Trïng khi cßn non (giai ®o¹n Êu trïng) cã l«ngt¬.
- Ngμnh trïng l«ng ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam gÆp 6 líp, gåm çc bÖnh nh sau
10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch (tμ qu¶n trïng) Chilodonellosis.

Líp Cyrtostomata Jankowski,1975
Bé Hypostomatida Schewiakoff,1896
Hä Chilodonellidae Deroux,1970
Gièng Chilodonella Strand,1926 (H×nh 258)
ë ViÖt Nam thêng gÆp hai loμi Ch. hexasticha vμ Ch.piscicola ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n
(xem b¶ng 40). Chóng cã ®Æc ®iÓm chung lμ cã thÓ nh×n mÆt bông h×nh trøng, c¬ thÓ phÇn
sau h¬i lâm (Ch.piscicola), mÆt lng h¬i låi, phÝa tríc mÐp bªn ph¶i lng cã 1 hμng l«ng
cøng. MÆt bông bªn ph¶i vμ bªn tr¸i cã sè lîng hμng l«ng t¬ tõ 5-14, sè lîng kh¸c nhau
tuú theo loμi. MiÖng ë mÆt bông cã tõ 16-20 que kitin bao quanh t¹o thμnh miÖng h×nh èng
trªn to, díi nhá dÇn nh sîi chØ th« råi cong l¹i gièng c©y kÌn, phÇn cuèi lμ bao hÇu, miÖng
n»m h¬i lÖch vÒ mét bªn, nªn gäi lμ tμ qu¶n trïng. Nh©n tÕ bμo lín h×nh trßn hoÆc h×nh bÇu
dôc, nh©n nhá h×nh cÇu.
ë phÝa sau nh©n lín, cã 2 kh«ng bμo co bãp ë phÝa tríc vμ phÝa sau nh©n lín. Sinh s¶n v«
tÝnh ph©n ®«i theo chiÒu ngang, lóc chia c¾t nh©n lín kÐo dμi, ph©n c¾t tö chÝnh gi÷a, èng
miÖng tiªu biÕn h×nh thμnh èng miÖng míi. Sau ®ã ph©n chia thμnh 2 c¬ thÓ con. Sinh s¶n
h÷u tÝnh b»ng ph¬ng ph¸p tiÕp hîp. NhiÖt ®é thÝch hîp cho trïng sinh s¶n 12-200C.
276 Bïi Quang TÒ
A B C
D E F
H×nh 258: Trïng miÖng lÖch: A: CÊu t¹o c¬ thÓ; B,E,F- Chilodonella hexasticha; C-
Chilodonella piscicola; D- miÖng (¶nh KHV§T). 1. L«ng t¬, 2. Çc ®êng l«ng t¬ tr¸i mÆt
bông, 3. èng miÖng, 4. HÇu, 5. bao hÇu, 6. Kh«ng bμo, 7. miÖng, 8. §êng l«ng t¬ ph¶i mÆt
bông 9. kh«ng bμo, 10. Nh©n lín, 11. h¹ch nh©n, 12. Nh©n nhá,

Trïng miÖng lÖch (tμ qu¶n trïng) ký sinh ë da, mang ç, çc tæ chøc bÞ kÝch thÝch tiÕt ra
nhiÒu chÊt nhên, ®ång thêi çc t¬ mang bÞ ph¸ huû vμ rêi ra, ¶nh hëng ®Õn h« hÊp cña ç.
NÕu gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi trïng sinh s¶n trong vßng 2-3 ngμy, sè lîng rÊt lín b¸m ®Çy
da, v©y, mang lμm ç chÕt hμng lo¹t. Trïng ký sinh trªn da, ch©n cña Õch, baba,.. Chóng
kÝch thÝch çc tæ chøc, tiÕt ra nhiÒu chÊt nhên mμu da x¸m l¹i, trïng kÕt hîp víi çc ký sinh
®¬n bμo kh¸c nh trïng loa kÌn, nÊm thuû my,... lμm bong mét líp da giÊy. Ba ba, Õch
thêng ph¶i leo lªn c¹n ph¬i kh« da ®Ó tiªu diÖt ký sinh.
B¶ng 40: Mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c nhau cña hai loμi Chilodonella
§Æc ®iÓm Chilodonella hexasticha Chilodonella piscicola
(Kiernik,1909) Kahn,1931 (Zacharias,1894) Jankowski
-H×nh d¹ng mÆt bông H×nh trøng H×nh trøng phÝa sau h¬i lâm
-H×nh d¹ng mÆt lng H¬i låi, phÝa tríc mÐp bªn H¬i låi, phÝa tríc mÐp bªn
ph¶i lng cã 1 hμng l«ng ph¶i lng cã 1 hμng l«ng cøng
cøng
-Sè lîng hμng l«ng 5-7 vμ 7-9 8-11 vμ 12-14
mao bªn ph¶i vμ bªn
tr¸i mÆt bông
-KÝch thíc c¬ thÓ 30-65 x 20-50 Pm 30-100 x 24-60 Pm
-Sè que kitin xung 16-20 (thêng 16-18) chiÕc 18-20 chiÕc
quanh miÖng

Trïng miÖng lÖch gÆp nhiÒu ë loμi ç níc ngät nh ç tr¾m cá, chÐp, mÌ, r« phi, trª phi,...
Thuû ®Æc s¶n kh¸c: Õch, ba ba. Çc loμi ç, ba ba giai ®o¹n gièng nu«i trong nhμ, tû lÖ
nhiÔm cao tíi 100%, cêng ®é nhiÔm rÊt cao. Trïng b¸m dμy ®Æc trªn th©n ç, ba ba ®· g©y
bÖnh lμm ç chÕt hμng lo¹t. BÖnh thêng xuÊt hiÖn vμo mïa xu©n, mïa thu, ®«ng ë miÒn
B¾c vμ mïa ma ë miÒn Nam.

Dùa vμo çc dÊu hiÖu bÖnh lý vμ kiÓm tra nhít cña da, mang vμ çc tæ chøc trªn kÝnh hiÓn
vi.

¸p dông ph¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, tÈy dän ao, t¹o m«i trêng nu«i thuû s¶n
s¹ch sÏ, mËt ®é th¶ çc ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ®îc qu¸ dμy.
- T¾m cho ç b»ng dung dÞch CuSO4 3-5 ppm thêi gian 10-15 phót phun trùc tiÕp xuèng ao
nu«i ç, ba ba, CuSO4 nång ®é 0,5-0,7 ppm hoÆc xanh Malachite 0,05-0,1 ppm. Riªng ao
nu«i ba ba cã thÓ trong mïa ®«ng vμ mïa xu©n 2 tuÇn phun 1 lÇn xanh Malachite nång ®é
0,1-0,3 ppm.
10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç biÓn- Brooklynellosis

G©y bÖnh lμ ký sinh trïng ®¬n bμo-
Brooklynella hostilis Lom et Nigrelli,
1970 (H×nh 259). C¬ thÓ h×nh qu¶ thËn
m¶nh, kÝch thíc 36-86 x 32-50 Pm. Trªn
c¬ thÓ mÆt bông cã çc ®êng tiªm mao
(kinety) tËp trung tõ phÝa tríc c¬ thÓ;
phÝa sau cã 8-10 ®êng tiªm mao , bªn
tr¸i cã 12-15 ®êng tiªm mao, phÝa ph¶i
cã 8-11 ®êng tiªm mao. MÆt lng cã çc
tiªm mao tù do. MiÖng cÊu t¹o tõ 3 ®êng
tiªm mao vμ lÖch sang mét bªn, nªn cßn
gäi lμ trïng miÖng lÖch (h×nh 259). H×nh 259: trïng miÖng lÖch (Brooklynella
hostilis)
Trïng ký sinh trªn th©n vμ mang cã nhiÒu nhít, lμm ç khã chÞu, kÐm ¨n, gÇy yÕu vμ chÕt
r¶i r¸c.

HiÖn nay chØ gÆp mét loμi ký sinh ë ç nu«i lång biÓn vμ nu«i trong bÓ kÝnh, ç song ç
vîc ë Kuwait, Singapore, Malaysia, Th¸i Lan, Trung Quèc. ë ViÖt Nam ç song gièng khi
®a vμo lång nu«i sau kho¶ng 1-2 tuÇn, tû lÖ nhiÔm KST ®¬n bμo rÊt cao, cã lång ç nhiÔm
100 %, cêng ®é c¶m nhiÔm 18-20 trïng/thÞ trêng 10x10 ë trªn da vμ mang ç. BÖnh
trïng miÖng lÖch ®· g©y chÕt nhiÒu ë çc lång ç nu«i ë vÞnh H¹ Long.

vi.
10.2.5. Phßng trÞ bÖnh

- Dïng níc ngät t¾m thêi gian 10-15 phót; hoÆc dïng formalin (36-38%) t¾m nång ®é 100-
200ppm (100-200ml/m3) thêi gian 30-60 phót
10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh Hemiophirosis.

Líp Pleurostomata Schewiakoff,1896
Bé Amphiteptida Jankouski,1967
Hä Amphiteptidae Biitschli,1889
Gièng Hemiophirys Wrzesniowski,1870 (H×nh 260)
278 Bïi Quang TÒ
H×nh 260: Hemiophirys macrostoma Chen,1955: 1. mÆt bong; 2. nh×n nghiªng
Trïng ký sinh c¬ thÓ ç cã thÓ tiÕt ra chÊt nhên. Mét ®Çu cña c¬ thÓ ký sinh trïng b¸m vμo
t¬ mang hay tæ chøc da cña ký chñ. C¬ thÓ cña nã n»m trong mét mμng bao bäc nhng vËn
®éng rÊt m¹nh. H×nh d¹ng c¬ thÓ gièng h×nh bÇu dôc, h×nh trøng hoÆc h×nh trßn, xung quanh
cã l«ng t¬ ph©n bè ®Òu nhng mÆt tr¸i c¬ thÓ hoμn toμn lé râ. Cã thÓ nh×n thÊy miÖng ë phÝa
bªn tr¸i d¹ng r·nh (khe), c¬ thÓ cã 2 h¹ch lín h×nh trøng, h¹ch nhá n»m gi÷a 2 h¹ch lín.
Çc kh«ng bμo ph©n bè xung quanh c¬ thÓ, h¹t dinh dìng nhá nhng nhiÒu. KÝch thíc c¬
thÓ nhá thay ®æi theo tõng loμi nh Hemiophirys macerostoma kÝch thíc 32-60 P x 23-40
P.

Hemiophirys ký sinh trªn da vμ mang cña nhiÒu loμi ç, víi sè lîng nhiÒu cã thÓ ph¸ ho¹i
tæ chøc mang, da. Çc loμi ç nu«i trong çc thuû vùc níc ngät nh ç mÌ, ç tr¾m, ç
chÐp ë níc ta thêng gÆp ký sinh.

Theo tμi liÖu níc ngoμi, gièng nμy khi ký sinh tÝnh chän läc ®èi víi ký chñ kh«ng cao, ký
sinh trªn ç ë çc løa tuæi, nhng giai ®o¹n ç gièng thêng bÞ c¶m nhiÔm nhiÒu h¬n. Chóng
ph©n bè réng trong çc vïng ®Þa lý kh¸c nhau.

vi.
10.3.3. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ. Gièng nh Chilodonella.
10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Balantidiosis.

Líp Rimostomata Jankouski,1978
Bé Balantidiida Jankouski,1978
Hä Balantidiidae Reichenow,1929
Gièng Balantidium Claparede et Lachmann,1858 (H×nh 261)
Trïng ký sinh trong ç thêng gÆp mét sè loμi Balantidium spp. H×nh d¹ng c¬ thÓ h×nh bÇu
dôc hoÆc h×nh trøng, phÝa tríc 1 bªn c¬ thÓ cã khe miÖng h×nh trßn, trªn khe miÖng cã
l«ng t¬ ph©n bè thμnh hμng xo¾n, sau t¹o thμnh bμo hÇu h×nh tói kÐo dμi, bªn tr¸i miÖng cã
1 sè l«ng t¬ miÖng dμi vμ th« do l«ng t¬ c¬ thÓ kÐo dμi ra mμ thμnh. C¬ thÓ cã l«ng t¬ ph©n
bè ®Òu thμnh hμng däc, mçi lÇn l«ng t¬ rung ®éng lμm c¬ thÓ vËn ®éng ®îc. §o¹n sau c¬
thÓ lâm vμo gièng nh lç hËu m«n. H¹ch lín h×nh h¹t ®Ëu, h¹ch nhá h×nh trßn. Cã 3 kh«ng
bμo vμ çc h¹t dinh dìng lín nhá kh¸c nhau. KÝch thíc c¬ thÓ cña Balantidium spp (xem
b¶ng 41). Sinh s¶n theo lèi c¾t ngang hoÆc tiÕp hîp. Khi ®iÒu kiÖn m«i trêng kh«ng thuËn
lîi hoÆc sau mét thêi gian sinh s¶n cã thÓ h×nh thμnh bμo nang.
A B
C D E
F G H I
H×nh 261: A- S¬ ®å cÊu t¹o Balantidium; B- B. ctenopharyngodoni; C- B. spinibarbichthys

Ha Ky, 1968; D- B. steinae Ha Ky, 1968; E- B. strelkovi Ha Ky, 1968; F-I- Balantidium spp
ë ruét ç tra, ç ba sa: 1. L«ng t¬ miÖng, 2,4,11. Kh«ng bμo, 3. H¹ch lín, 5. Lç hËu m«n, 6
MiÖng, 7. HÇu tÕ bμo, 8. §êng l«ng t¬, 9. H¹t dinh dìng,10. H¹ch nhá,

Balantidium spp ký sinh ë gi÷a çc nÕp gÊp niªm m¹c ruét lÊy çc chÊt thõa cña ký chñ ®Ó
dinh dìng. Khi ký sinh mét m×nh, Balantidium dï sè lîng lín còng kh«ng g©y t¸c h¹i
nhng khi ký chñ bÞ bÖnh viªm ruét do vi trïng hay do nguyªn nh©n kh¸c l¹i cã Balantidium
x©m nhËp vμo víi sè lîng lín sÏ lμm bÖnh nÆng lªn nhanh chãng. Theo quan s¸t cña
Molnar vμ Reshardt,1978 Balantidium cã thÓ ph¸ ho¹i tÕ bμo thîng b× ruét ç vμ lμm cho
tõng bé phËn lâm vμo thËm chÝ cã thÓ lμm tæn thÊt líp tÕ bμo thîng b× cña thμnh ruét.

ë ViÖt Nam chóng ta gÆp 7 loμi (xem b¶ng 41), loμi Balantidium ctenopharyngodoni ký
sinh ®o¹n sau ruét ç tr¾m cá ë mäi løa tuæi nhng cì ç cμng lín tû lÖ c¶m nhiÔm vμ cêng
®é c¶m nhiÔm cμng cao. Mét sè loμi kh¸c ký sinh trong ç bçng, ç tr«i tr¾ng , ç he vμng
vμ mét sè loμi ç thuéc gièng ç tra (Pangasius)
280 Bïi Quang TÒ
B¶ng 41: KÝch thíc th©n vμ nh©n cña Balantidium ký sinh trong ruét ç
Tªn ký sinh trïng KÝch thíc P T¸c gi¶
Th©n Nh©n lín Nh©n bÐ
B. ctenopharyngodonis 48-75x27-66 15-24 (ch/dμi) Chen, 1955
B. strelkovi 133-161x68-77 22,8-32,3x 13,3-19 3,8x1,9 Ha Ky, 1968
B. spinibarbichthys 95-117x90-100 20,9-22,8x 11,4-13,3 4,7x1,9 Ha Ky, 1968
B. steinae 51-56x32-43 13,3-17,1x 4,7-6,6 1,0-1,5 Ha Ky, 1968
(§/kÝnh)
B. bocourtus sp. n. 92-136 x70-92 20-30x10-14 5-6 Bïi Quang TÌ,
(§/kÝnh) 2001
B. pangasi sp. n. 100-110x90-100 17,0 x 21,4 2,6-3,0 Bïi Quang TÌ,
(§/kÝnh) 2001
B. hakyi sp. n. 50-70 x 30-40 8-15 (§/kÝnh) 5-6 Bïi Quang TÌ,
(§/kÝnh) 2001
10.4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: LÊy nhít ë thμnh ruét xem díi kÝnh hiÓn vi.
10.4.5. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ. Cha ®îc nghiªn cøu.
10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Ichthyonyctosis.

Líp Polyhymenophora Jankovski, 1967
Bé Heterotrichida Stein, 1859
Hä Sicuophoridae Amaro, 1972
Gièng Ichthyonyctus Jankovski, 1974
(syn.: Nyctotherus Leidy, 1849)
Trïng cã d¹ng h×nh thoi, réng nhiÒu ë phÇn gi÷a th©n vμ hÑp dÇn vÒ phÝa tríc vμ sau. KÝch
thíc c¬ thÓ cña çc loμi (xem b¶ng 42). Th©n dÑp bªn c¹nh, mμng nhá vïng gÇn miÖng ®i
theo d×a th©n. PhÝa tr¸i th©n gi¸p liÒn víi gi¸ thÓ. T¬ng quan chiÒu dμi phÝa tríc th©n (tõ
cuèi phÝa tríc th©n ®Õn miÖng) ®èi víi chiÒu dμi phÇn sau th©n) lμ 1,6-1,9: 1. trªn çc tiªu
b¶n nhuém hematoxilin nh×n thÊy râ cÊu t¹o kinetom cña trïng. §o vá Kineta phøc t¹p.
Kineta ®i kh«ng hoμn toμn song song víi nhau trªn toμn th©n nh Balantidium schelkovi,
chóng kh«ng ®èi xøng; nh×n thÊy nh÷ng ®êng nèi kh«ng cã l«ng m¶nh, ph©n chia kinetom
ra thμnh nh÷ng phÇn chuyªn m«n ho¸. ë phÇn th©n bªn tr¸i nh×n thÊy râ hai ®êng nèi cã thÓ
gäi lμ chãp (as) vμ ®u«i (cs) (H×nh 200B). Kineta x¾p xÕp thiªn vÒ bªn ph¶i ®êng nèi chãp,
®i tõ cuèi th©n phÝa tríc. ®o¹n kineta phÝa bªn ph¶i th©n cßn phøc t¹p h¬n. ë ®©y nh×n thÊy
ba ®êng nèi râ rÖt kh«ng cã l«ng m¶nh: chãp (as), gi÷a (es) vμ ®u«i (cs). §êng nèi gi÷a
c¾t rêi nh÷ng phÇn trªn cña hÇu hÕt çc Kineta sinh dìng phÝa bªn ph¶i th©n; t¸ch riªng
nhãm cña çc ®o¹n Kineta (fk) t¹o thμnh mét vïng tiÕp xóc ®Æc biÖt. Trong vïng nμy bÒ mÆt
th©n Ichthyonyctus h¬i lâm vμo.ë gièng Inferostoma sÏ m« t¶ díi ®©y trong vïng nμy t×m
thÊy mét sè gi¸c phøc t¹p.
B¶ng 42: KÝch thíc th©n vμ nh©n çc loμi Ichthyonyctus trong ruét ç
Tªn KST Th©n Nh©n lín Nh©n bÐ T¸c gi¶
Ichthyonyctus pangasia 132-190 x 90-170 56-90 x 15-20 - B.Q.TÒ, 2001
Ichthyonyctus baueri 138-184 x 79-95 51,5-68,4 x 15,2-19 3,8-4,7 Ha Ky, 1968
Ichthyonyctus schulmani 180-194 x 116-154 57-85,5 x 9,5-13,3 3,28-2,8 Ha Ky, 1968
T¬ng tù nh bÖnh trïng Balantidium

ë ViÖt Nam chóng ta gÆp 3 loμi (xem b¶ng 42), loμi I. baueri ký sinh ë ç bçng vμ ç he;
loμi I. schulmani ký sinh ë ç chμy m¾t ®á; loμi I. pangasia ký sinh ë mét sè loμi thuéc
gièng ç tra (Pangasius spp).

LÊy nhít ë thμnh ruét xem díi kÝnh hiÓn vi.

Cha nghiªn cøu.
D
B C
H×nh 262: A- Ichthyonyctus baueri (theo Hμ Ký, 1968); B- Ichthyonyctus schulmani (theo
Hμ Ký, 1968); C,D- Ichthyonyctus pangasia (theo Bïi Quang TÒ, 2001)
H×nh 263: Ichthyonyctus pangasia (mÉu t¬i) ký sinh trong ruét ç ba sa (theo Bïi Quang
TÒ, 2001)
10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Inferostomosis.

Líp Polyhymenophora Jankovski, 1967
Bé Heterotrichida Stein, 1859
Hä Inferostomatidae Ha Ky, 1968
(syn.:Hä phô Inferostomatinae Ha Ky, 1968)
Gièng Inferostoma, Ha Ky, 1968
Loμi Inferostoma jankowskii Ha Ky, 1968 (H×nh 264-267). Trïng cã gãc c¹nh, kÝch thíc
lín. H×nh d¸ng kh«ng ®Òu l¾m, phÝa trªn réng vμ trßn ë cuèi, phÝa díi Ýt réng h¬n vμ nh
mÆt c¾t ngang. KÝch thíc th©n 90-129 P x 62-86 P. Trªn h×nh 265 ph¶n ¸nh s¬ ®å ®êng
viÒn th©n, gi¸c, nh©n vμ phÇn trong vïng mμng nhá cña mét sè ç thÓ Inferostoma
jankowskii, cã thÓ thÊy mét sè kh¸c biÖt vÒ kÝch thíc, gi¸c, chiÒu cao cña phÇn trong vïng
mμng nhá. Nhng nh×n chung, toμn bé s¬ ®å cÊu t¹o cña çc ç thÓ kh¸c nhau trong quÇn
thÓ lμ cïng kiÓu.
Th©n trïng dÑp bªn c¹nh, nhng phÇn ngoμi vïng mμng nhá gÇn miÖng ®i theo r×a th©n
kh«ng ®Òu ®Æn mμ h¬i lÖch vÒ phÝa bªn tr¸i (nh Odontostomatida vμ mét sè Spirotricha
kh¸c). Kinetom mÆt bªn tr¸i th©n ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi mÆt bªn ph¶i: nh×n thÊy ë ®©y
nhiÒu kineta däc, mét phÇn ®¸ng kÓ cña chóng ®i tõ cuèi phÝa tríc ®Õn cuèi phÝa sau th©n,
282 Bïi Quang TÒ
mét phÇn ®i tíi ®êng nèi, phÇn cuèi kh¸ râ Cs. Kinetom mÆt bªn ph¶i th©n phøc t¹p, thùc
tÕ nh×n thÊy 3 ®êng nèi kh«ng cã l«ng m¶nh nh Ichthyonyctus (aS, eS, cS), nhng vïng
gi÷a cña ®êng nèi cao h¬n eS biÕn thμnh gi¸c (H×nh 264A). Díi ®êng nèi eS nh÷ng
kineta ®i theo d¹ng h×nh ch÷ V tõng ®«i mét díi mét gãc däc theo ®êng nèi cS. Thùc tÕ
kineta cña nöa nèi th©n ë phÝa bªn ph¶i chia lμm hai nhãm ký hiÖu trªn h×nh vÏ d (tõ ch÷
"dexios"- bªn ph¶i) vμ l (tõ ch÷ "laevos"- bªn tr¸i). §iÒu lý thó lμ hai nhãm kineta gièng nh
thÕ nμy (d' vμ l') cã thÓ ph©n biÖt trong gi¸c, ranh giíi cña chóng lμ ®êng nèi aS. Kineta d'
vμ l' lμ nh÷ng ®o¹n t¸ch biÖt do kÕt qu¶ cña viÖc t¹o thμnh ®êng nèi gi÷a kh«ng cã l«ng
m¶nh eS chØ cã trong vïng gi¸c trªn tiªu b¶n nhuém hematoxylin nh×n thÊy hÖ thèng mμng
máng h×nh ch÷ nhËt tøc lμ acgirom; trong nh÷ng phÇn cßn l¹i cña th©n kh«ng thÓ nh×n thÊy
nã, thËm chÝ ë nh÷ng tiªu b¶n nhuém mμu rÊt ®¹t.
H×nh 264: Inferostoma jankowskii (h×nh d¹nh chung, theo Ha Ky, 1968)
H×nh 265: Inferostoma jankowskii (sù biÕn ®æi vÞ trÝ: gi¸c, nh©n, phÇn trong vïng mμng nhá,
theo Ha Ky, 1968)
H×nh 266: Inferostoma jankowskii - kineta vμ argyrom.

A- ph¶i; B- tr¸i; as, es, cs - ®êng nèi chãp gi÷a vμ ®u«i; cn - r·nh kh«ng bμo co bãp; d,l -
kineta sinh dìng ph¶i vμ tr¸i; d', l' - çc giai ®o¹n kineta vμ gi¸c; PhÇn A,B,C - phÇn ngoμi
vïng mμng nhá (theo Ha Ky, 1968).
CÊu t¹o phøc hÖ miÖng Inferostoma kh¸ ®Æc biÖt nh ë Ichthyonyctus, miÖng Inferostoma
gåm phÇn ngoμi vμ phÇn trong vïng mμng nhá gÇn miÖng vμ hÇu. ë çc loμi Ichthyonyctus
phÇn ngoμi cïng mμng nhá Ýt khi ®¹t tíi gi÷a th©n, cßn ë Inferostoma nã ®ét ngét kÐo dμi
däc tõ cuèi phÝa tríc ®Õn cuèi phÝa sau th©n.
ChiÒu réng mμng nhá vïng gÇn miÖng

trong çc vÞ trÝ kh¸c nhau cã kh¸c
nhau: ë phÝa trªn cña phÇn ngoμi vïng
mμng nhá-®ã lμ mét d¶i kh«ng réng
(kho¶ng 2,8-3,8 P)- (H×nh 202 A, B);
nã uyÓn chuyÓn hÑp dÇn vÒ phÝa gi÷a
th©n, chiÒu réng vμo kho¶ng 1P (B),
cßn ë kho¶ng gÇn r×a díi cña gi¸c l¹i
®ét ngét réng ra (C). ChiÒu réng lín
nhÊt (7,6-9,5 P) cña vïng mμng gÇn
miÖng ®¹t tíi ë chç vμo cña lç phÇn
trong vïng mμng nhá. Nh÷ng mμng
nhá trªn toμn chiÒu dμi vïng gÇn
miÖng x¾p xÕp kh«ng ®Òu nhau; dμy ë
phÝa cuèi trªn vμ díi cña d¶i phÇn
ngoμi vïng mμng nhá vμ tha thít ë
phÇn gi÷a cña nã. Sù kÐo dμi t¬ng tù
cña phÇn ngoμi gÇn miÖng çc mμng
nhá x¾p xÕp kh«ng ®Òu vμ kÝch thíc H×nh 267: Inferostoma jankowskii
còng kh«ng ®iÓn h×nh cho hä
Plagiotomidae, còng nh cho bé A - Argyrom ; B- vïng kineta sinh dìng; C- phÇn
trong vïng mμng nhá cña hÇu vμ vïng vËn ®éng
Heterotrichina nãi chung.
trung tÝnh ( theo Ha Ky, 1968)
V× lç phÇn trong cña vïng mμng nhá dÞch vÒ phÝa díi cuèi th©n, nªn r·nh phÇn trong cña
vïng mμng nhá híng lç miÖng kh«ng ph¶i xuèng díi hoÆc sang bªn nh Ichthyonyctus
mμ l¹i híng lªn trªn (H×nh 264B so s¸nh H×nh 265). Trong cÊu t¹o phÇn trong vïng mμng
nhá Inferostoma kh«ng cã ®iÓm nμo ®Æc biÖt so víi Ichthyonyctus. R·nh uyÓn chuyÓn hÑp
dÇn vÒ híng miÖng, nh÷ng mμng nhá x¾p xÕp kh¸ dμy. MiÖng dÉn vμo èng hÇu dμi (kho¶ng
18 P). Trªn v¸ch phÇn trong vïng mμng nhá gÇn víi lç miÖng mét sè d¶i nhuém mμu
284 Bïi Quang TÒ
Hematoxylin nh×n râ, ngo¹i h×nh cña chóng gièng nhau ë çc ç thÓ kh¸c nhau (H×nh 265
C). T¬ng tù nh Ichthyonyctus, cÊu t¹o nh vËy cã thÓ gäi lμ "vïng vËn ®éng trung tÝnh"
nÕu nh çc t¸c gi¶ hiÖn nay kh«ng phñ ®Þnh sù ®óng ®¾n cña "vïng vËn ®éng trung tÝnh" ë
Infusoria. Cã thÓ nãi phøc hÖ sîi ®ì nμy phôc vô mét phÇn lμm ch¾c thªm çc v¸ch phÇn
trong vïng mμng nhá vμ hÇu.
Nh©n lín cña Inferostoma jankowskii cã d¹ng qu¶ chuèi. KÝch thíc 30,4-47,5 x 10,4-17,1
P . Mét ®Çu cña nh©n híng vÒ vïng mμng nhá gÇn miÖng, hÑp, chiÒu réng cña nã chØ 5,7-
8,5 P . ThÓ chøa nh©n thÓ hiÖn rÊt râ, chóng b¸m vμo mμng máng kh«ng cao h¬n nh©n (nh
Ichthyonyctus, nh©n lín cña nã gÇn nh treo trªn v¸ch th©n) mμ lμ díi nh©n (H×nh 264B).
Kh«ng hiÓu v× sao thÓ chøa nh©n l¹i cã thÓ gi÷ ®îc nh©n to nh vËy trong tr¹ng th¸i kh«ng
b×nh thêng. Cã mét nh©n nhá h×nh ovan (Ýt khi cã d¹ng trßn, lín) n»m phÝa díi nh©n lín,
kÝch thíc cña nã lμ 4,7-6,6 x 3,8-4,7 P. Cã mét kh«ng bμo co bãp, cã r·nh tho¸t n»m ë
phÝa cuèi sau th©n, gÇn r×a lng. TÕ bμo chÊt chøa nh÷ng kh«ng bμo tiªu ho¸ nhá (chØ ë phÝa
díi th©n, díi gi¸c).

T¬ng tù nh bÖnh trïng Balantidium

ë ViÖt Nam chóng ta gÆp 1 loμi ký sinh ë ç bçng
10.6.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: LÊy nhít ë thμnh ruét xem díi kÝnh hiÓn vi.
10.6.5. Phßng trÞ bÖnh: Cha nghiªn cøu.
10.7. BÖnh trïng qu¶ da (®èm tr¾ng) Ichthyophthyriosis.

Líp Hymenostomata Delage et Heroward,1896
Bé Tetrahymenita Faure - Fremiet,1956
Hä Ophryoglenidae Kent,1882
Gièng Ichthyophthyrius Fouguet,1876 (H×nh 268)
T¸c nh©n g©y bÖnh trïng qu¶ da lμ loμi Ichthyophthyrius multifiliis Fouguet (1876). Trïng
cã d¹ng rÊt gièng qu¶ da, ®êng kÝnh 0,5-1 mm. Toμn th©n cã nhiÒu l«ng t¬ nhá, nhiÒu
®êng säc, v»n däc. Gi÷a th©n cã 1 h¹ch lín h×nh mãng ngùa vμ mét h¹ch nhá. MiÖng ë
phÇn tríc 1/3 c¬ thÓ, h×nh gÇn gièng çi tai. Mét kh«ng bμo co rót n»m ngay bªn c¹nh
miÖng. Trïng mÒm m¹i, cã thÓ biÕn ®æi h×nh d¹ng khi vËn ®éng. ë trong níc, Êu trïng b¬i
léi nhanh h¬n trïng trëng thμnh.
Chu kú sèng cña trïng gåm 2 giai ®o¹n: Dinh dìng vμ bμo nang (H×nh 269).
a. Giai ®o¹n dinh dìng: Khi Êu trïng ký sinh ë da, mang ë gi÷a çc tæ chøc thîng b× hót
chÊt dinh dìng cña ký chñ ®Ó sinh trëng, ®ång thêi kÝch thÝch çc tæ chøc cña ký chñ h×nh
thμnh mét ®èm mñ tr¾ng (v× vËy bÖnh cßn gäi lμ bÖnh ®èm tr¾ng). Trïng trëng thμnh chui
ra khái ®èm mñ tr¾ng vμ chuyÓn sang giai ®o¹n bμo nang.
b.Giai ®o¹n bμo nang: Trïng rêi ký chñ b¬i léi tù do trong níc mét thêi gian råi dõng l¹i
ë ven bê ao hoÆc tùa vμo c©y cá thuû sinh, tiÕt ra chÊt keo bao v©y lÊy c¬ thÓ h×nh thμnh bμo
nang. Trïng b¾t ®Çu sinh s¶n ph©n ®«i thμnh rÊt nhiÒu (1000-2000) Êu trïng cã ®êng kÝnh
18-22 Pm. Êu trïng tiÕt ra lo¹i men Hyaluronidaza ph¸ vì bμo nang chui ra ngoμi, b¬i trong
níc t×m ký chñ míi. Êu trïng cã thÓ sèng trong níc 2-3 tuÇn. Thêi gian sinh s¶n cña Êu
trïng tuú thuéc vμo nhiÖt ®é níc 10-12 giê ë nhiÖt ®é 26-270C, 14-15 giê ë nhiÖt ®é 24-
250C, 18-20 giê ë nhiÖt ®é 20-220C, 72-84 giê ë nhiÖt ®é 7-80C. NhiÖt ®é thÝch hîp cho
trïng ph¸t triÓn lμ 25-260C (theo Bauer,1959)
ë giai ®o¹n kh«ng ký sinh, trïng qu¶ da rÊt nhËy c¶m víi çc yÕu tè m«i trêng. Chóng
kh«ng chÞu ®îc m«i trêng cã ®é pH díi 5. Khi oxy trong níc gi¶m xuèng díi 0,8 mg/l
trïng còng bÞ chÕt (Theo uspenxkaia,1964).
ë giai ®o¹n ký sinh chóng rÊt nhËy c¶m víi nhiÖt ®é vμ ph¶n øng miÔn dÞch cña ç bÖnh.
Khi ç ®· bÞ nhiÔm bÖnh trïng qu¶ da, c¬ thÓ ç sinh kh¸ng thÓ cã kh¶ n¨ng lμm miÔn dÞch
bÖnh nμy. V× thÕ sù t¸i nhiÔm sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu. Theo Paperna (1980) ç chÐp ®· nhiÔm
bÖnh trïng qu¶ da mμ sèng sãt th× cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch trong vßng 8 th¸ng.
A B
C D
F
E
H×nh 268: Trïng qu¶ da- Ichthyophthyrius multifiliis: A- cÊu t¹o tæng qu¸t c¬ thÓ; B,E-
mÉu t¬i kh«ng nhuém mμu; C- Trïng qu¶ da (¶nh KHV§T theo P.J. Cheung); D- miÖng
cña trïng qu¶ da (¶nh KHV§T theo P.J. Cheung); D- trïng qu¶ da ký sinh trªn mang ç
(mÉu c¾t m« mang ç tr¾m cá)
286 Bïi Quang TÒ
H×nh 269: Chu kú ph¸t triÓn 6

1. C¬ thÓ trëng thμnh t¸ch khái c¬
thÓ ç
2. H×nh thμnh bμo nang
3. Thêi kú ph©n ®«i
4. Thêi kú ph©n c¾t thμnh bèn
5. Êu trïng ra khái bμo nang, vËn
®éng trong níc t×m ký chñ.
6. Ç bÞ c¶m nhiÔm trïng qu¶ da-
Ichthyophthyrius

Da, mang, v©y cña ç bÞ nhiÔm bÖnh cã nhiÒu trïng b¸m thμnh çc h¹t lÊm tÊm rÊt nhá, mμu
h¬i tr¾ng ®ôc (®èm tr¾ng), cã thÓ thÊy râ b»ng m¾t thêng. Da, mang ç cã nhiÒu nhít, mμu
s¾c nhît nh¹t. Ç bÖnh næi tõng ®μn lªn mÆt níc, b¬i lê ®ê yÕu ít. Lóc ®Çu ç tËp trung gÇn
bê, n¬i cã cá r¸c, quÉy nhiÒu do ngøa ng¸y. Trïng b¸m nhiÒu ë mang, ph¸ ho¹i biÓu m«
mang lμm ç ng¹t thë. Khi ç yÕu qu¸ chØ cßn ngoi ®Çu lªn ®Ó thë, ®u«i bÊt ®éng c¾m xuèng
níc. Ç trª gièng bÞ hiÖn tîng nμy hay ®îc gäi lμ bÖnh “treo r©u”. Sau cïng ç lén nhμo
mÊy vßng råi lËt bông ch×m xuèng ®¸y mμ chÕt.
BÖnh g©y ¶nh hëng ®Õn chøc n¨ng sinh lý, sinh ho¸ cña ç. Protein trong huyÕt thanh gi¶m
tíi 2,5 lÇn, ho¹t ®éng cña gan, thËn bÞ rèi lo¹n, lîng tÝch luü protein bÞ gi¶m, ¶nh hëng
qu¸ tr×nh trao ®æi Aminoaxit. Thμnh phÇn m¸u còng bÞ thay ®æi: lîng hång cÇu cña ç chÐp
con gi¶m 2-3 lÇn, b¹ch cÇu t¨ng qu¸ nhiÒu, ®Æc biÖt lμ m¸u ngo¹i biªn - lîng b¹ch cÇu cã
thÓ t¨ng tíi 20 lÇn (theo Golovina,1976-1978).

BÖnh lu hμnh rÊt réng, kh¾p çc Ch©u lôc trªn thÕ giíi. ë khu vùc §«ng Nam ¸, çc loμi
ç nu«i thêng m¾c bÖnh nμy. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn thÊy trïng qu¶ da ë ç tr¾m cá,
chÐp, mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr«i, r« phi (Hμ Ký,1968), ç th¸t l¸t (NguyÔn ThÞ Muéi,1985), ç
tra nu«i, trª vμng, trª phi, duång leo (Bïi Quang TÒ,1990). Ngoμi ra, mét sè ç c¶nh còng
thêng m¾c bÖnh nμy. Trïng qu¶ da ®· g©y thμnh dÞch bÖnh ë ç gièng çc loμi: mÌ tr¾ng,
r« phi. tra, trª vμng, trª phi, ç chim tr¾ng... Tû lÖ c¶m nhiÔm 70-100%, cêng ®é c¶m
nhiÔm 5-7 trïng/ la men.

Dùa theo çc dÊu hiÖu bÖnh lý quan s¸t b»ng m¾t thêng vμ kiÓm tra nhít ç trªn kÝnh hiÓn
vi. Cêng ®é c¶m nhiÔm tõ 5-10 trïng/ la men lμ ç bÞ bÖnh nguy hiÓm.

§Ó phßng bÖnh, tuyÖt ®èi kh«ng nªn th¶ chung ç cã trïng bÖnh víi ç khoÎ. Thêi gian çch
ly phô thuéc vμo nhiÖt ®é, ë nhiÖt ®é 26 0C cÇn çch ly kho¶ng 2-8 tuÇn (Theo
Kabata,1985). TÈy dän ao kü, ph¬i ®¸y ao 3-4 ngμy diÖt bμo tö ë ®¸y ao. Tríc khi th¶ nÕu
kiÓm tra thÊy ç cã trïng cÇn xö lý ngay b»ng thuèc (xem phÇn trÞ bÖnh). Goven vμ çc céng
t¸c viªn (1980) ®· thÝ nghiÖm dïng kh¸ng nguyªn tõ l«ng t¬ hoÆc toμn bé tÕ bμo cña trïng
qu¶ da (I. multifiliis) tiªm cho ç nheo Mü, g©y miÔn dÞch lÇn ®Çu víi 4 Pg kh¸ng nguyªn,
sau 2 tuÇn g©y miÔn dÞch lÇn thø 2 víi 5 Pg, kÕt qu¶ cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch cao. T¸c gi¶ cßn
thö kh¸ng nguyªn lÊy tõ l«ng t¬ cña loμi Tetrahynema pyriformis mét loμi sèng ë níc ngät,
kÕt qu¶ còng phßng ®îc bÖnh trïng qu¶ da nh kh¸ng nguyªn nãi trªn.
§Ó trÞ bÖnh trïng qu¶ da cÇn chó ý ®Õn 2 giai ®o¹n trong chu kú sèng cña nã. DiÖt trïng ë
thêi kú Êu trïng b¬i léi tù do thuéc giai ®o¹n bμo nang dÔ dμng h¬n so víi giai ®o¹n dinh
dìng (ký sinh). Ph¬ng ph¸p dïng thuèc diÖt hÕt trïng ë giai ®o¹n ký sinh cña ç cÇn Ýt
nhÊt vμi lÇn. Çc ph¬ng ph¸p trÞ bÖnh trïng qu¶ da ®Òu phô thuéc vμo nhiÖt ®é m«i trêng
nªn ph¶i thÝ nghiÖm ®Ó lùa chän phï hîp víi tõng vïng. VÝ dô: Hoffman vμ Meyer (1974)
®· ®iÒu trÞ thμnh c«ng ç nu«i trong bÓ kÝnh thuéc vïng nhiÖt ®íi b»ng çch ®iÒu chØnh nhiÖt
®é ®Õn giíi h¹n kh«ng thÝch hîp cho trïng qu¶ da: nhiÖt ®é ®îc t¨ng ®Õn 320C vμ duy tr×
liÒn 5 ngμy, sau ®ã gi¶m tõ tõ trë vÒ nhiÖt ®é ban ®Çu.
Thuèc vμ ho¸ chÊt dïng ®iÒu trÞ bÖnh nμy rÊt ®a d¹ng. NhiÒu t¸c gi¶ ë çc níc kh¸c nhau
®· xö lý ®¹t kÕt qu¶ ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. ë ViÖt Nam ®· sö dông cã kÕt qu¶ mét sè
lo¹i ho¸ chÊt nh sau:
- §èi víi ç gièng nu«i ë ®ång b»ng Nam Bé, do nhiÖt ®é níc b×nh qu©n cao (25-280C), cã
thÓ dïng thuèc víi nång ®é thÊp h¬n. ë ViÖt Nam ®· sö dông cã kÕt qu¶ mét sè lo¹i ho¸
chÊt nh sau: Formalin t¾m 200-300pmm thêi gian 30-60 phót hoÆc phun xuèng ao liÒu
lîng 10-20ppm thêi gian v« ®Þnh
10.8. BÖnh trïng l«ng- Cryptocaryonosis

G©y bÖnh lμ trïng l«ng Cryptocaryon irritans (h×nh 270) cÊu t¹o gÇn gièng trïng qu¶ da ë
níc ngät (Icthyophthyrius), kÝch thíc c¬ thÓ 180-700Pm. Trïng ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 20-
260C (níc Êm), hiÖn nay cã chñng ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 12-140C (níc l¹nh) g©y bÖnh ë ç
b¬n (Paralichthyss olivaceus)- Hμn Quèc. Chu kú sèng cña trïng l«ng cã hai giai ®o¹n: giai
®o¹n dinh dìng ký sinh trÕn ç biÓn vμ giai ®o¹n bμo nang (giai ®o¹n sèng tù do) b¸m vμo
rong t¶o sèng trªn ®¸y biÓn (h×nh 28, 29). Thêi gian ph¸t triÓn cña bμo nang ë nhiÖt ®é 160C
lμ 13-15 ngμy, ë nhiÖt ®é 240C lμ 7-12 ngμy.
H×nh 270: Trïng l«ng – Cryptocaryon irritans vμ g©y ho¹i tö trªn da ç.

Da, mang , v©y cña ç nhiÔm bÖnh cã nhiÒu trïng b¸m thμnh çc h¹t lÊm tÊm rÊt nhá, mμu
h¬i tr¾ng ®ôc (®èm tr¾ng), cã thÓ thÊy râ b»ng m¾t thêng, Trªn th©n, mang cã nhiÒu nhít
mμu s¾c nhît nh¹t.
Ç bÖnh næi tong ®μn trªn mÆt, ç yÕu b¬i lê ®ê. Lóc ®Çu tËp trung gÇn bê hoÆc b¬i s¸t thμnh
lång, quÉy nhiÒu do ngøa ng¸y. trïng b¸m nhiÒu ë mang ph¸ ho¹i tæ chøc mang lμm ç ng¹t
thë. Khi ç bÖnh nÆng chØ cßn ngoi ®©u ftrªn mÆt níc, ®u«i bÊt ®éng c¾m xuèng ®¸y.
288 Bïi Quang TÒ

Ç nu«i lång trªn biÓn ë ch©u ¸ thêng gÆp trïng l«ng, nhiÒu loμi ç song (Epinephelus
spp), ç vîc (Lates calcarifer), ç mó (Cromileptes sp), ç mó (Plectropomus spp), ç hang
(Lutjanus spp), ç cam (Seriola spp) vμ ç giß (Rachycentron canadus). BÖnh xuÊt hiÖn vμo
mïa kh« Ýt ma, miÒn B¾c vμo mïa xu©n, ®Çu hÌ vμ mïa ®«ng.
H×nh 271: Sinh s¶n cña trïng l«ng (A- trïng trëng thμnh; B- nh©n tÕ bμo ph©n ®«i; C- nh©n
thÕ bμo ph©n 3 vμ 4; E- bμo nang)
H×nh 272: Chu kú ph¸t triÓn cña Cryptocaryon irritans: A- ph«i cã 4 nh©n ký sinh trªn da
ç; B- ph«i trong bμo nang chøa d¶i dμi; C- h×nh thμnh çc ph«i míi; D- bμo nang cha ®Çy
ph«i; E- ph«i non cã 4 nh©n.

Quan s¸t çc dÊu hiÖu bÖnh lý cña ç nu«i trong lång vμ kiÓm nhít da, mang díi kÝnh hiÓn
vi.

Dïng formalin t¾m nång ®é 100-200ppm (100-200ml/m3) thêi gian tõ 30-60 phót.
10.9. BÖnh trïng b¸nh xe.

Líp Peritricha Stein,1859
Bé Peritrichida F.Stein,1859
Bé phô Mobilina Kahl,1933
Hä Trichodonidae Claus,1874
1.Gièng Trichodina ehrenberg,1830

2.Gièng Trichodinella Sramek -Husek,1953
3.Gièng Tripartiella Lom,1959
Hä trïng b¸nh xe Trichodinidae cã nhiÒu gièng, nhng ë ViÖt Nam thêng gÆp çc loμi
thuéc 3 gièng trªn ký sinh ë ç níc ngät, níc mÆn, lìng thÓ vμ bß s¸t. Nh÷ng gièng loμi
thêng gÆp: Trichodina nigra, Trichodina nobilis, Trichodina pediculus, Trichodina siluri,
Trichodina domerguei domerguei, Trichodina mutabilis, Trichodinella epizootica,
Tripartiella bulbosa (xem b¶ng 43-h×nh 274).
H×nh d¹ng cÊu t¹o cña c¬ thÓ Trichodina nh×n mÆt bªn gièng nh çi chu«ng, mÆt bông
gièng çi ®Üa. Lóc vËn ®éng nã quay trßn lËt qua lËt l¹i gièng nh b¸nh xe nªn cã tªn trïng
b¸nh xe. Nh×n chÝnh diÖn cã 1 ®Üa b¸m lín cã cÊu t¹o phøc t¹p, trªn ®Üa cã 1 vßng r¨ng vμ
çc ®êng phãng x¹. Vßng r¨ng cã nhiÒu thÓ r¨ng, mçi thÓ r¨ng cã d¹ng gÇn nh ch÷ “V”
bao gåm th©n r¨ng ë phÝa ngoμi d¹ng h×nh lìi r×u, h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc, cßn mãc
r¨ng ë phÝa trong thêng d¹ng h×nh kim. Çc thÓ r¨ng s¾p xÕp sÝt nhau, çi nä chång lªn çi
kia t¹o thμnh mét ®êng vßng trßn. H×nh d¹ng, sè lîng r¨ng vμ ®êng phãng x¹ lμ tiªu
chuÈn quan träng ®Ó ph©n lo¹i. Xung quanh c¬ thÓ cã l«ng t¬ ph©n bè, l«ng t¬ lu«n lu«n
rung ®éng lμm cho c¬ thÓ vËn ®éng rÊt linh ho¹t. C¬ thÓ nh×n ngiªng ë phÝa trªn ta thÊy cã
r·nh miÖng, tiÕp theo r·nh miÖng lμ miÖng, r·nh miÖng cã ®ai l«ng t¬ ë bªn trªn vμ ®ai l«ng
t¬ ë bªn díi. C¬ thÓ cã 1 h¹ch lín h×nh mãng ngùa n»m ë gi÷a c¬ thÓ thêng b¾t mμu râ vμ
1 h¹ch nhá h×nh trßn n»m c¹nh h¹ch lín (h×nh 273).
H×nh 273: CÊu t¹o cña Trichodina

A. Quan s¸t mÆt bªn
B. Quan s¸t mét bé phËn mÆt c¾t
däc 1. R·nh miÖng vμ ®ai l«ng t¬ miÖng;
2. MiÖng; 3. Nh©n nhá; 4. Kh«ng bμo ; 5.
L«ng t¬ trªn; 5. L«ng t¬ trªn; 6. L«ng t¬
gi÷a; 7. L«ng t¬ díi; 8. §êng phãng x¹;
9. Nh©n lín; 10. HÇu ; 11. Vßng r¨ng;
12. Mμng biªn; 13. §ai l«ng t¬ biªn;
Trïng b¸nh xe sinh s¶n chñ yÕu b»ng h×nh thøc v« tÝnh ph©n chia ®¬n gi¶n, tuú theo tõng
loμi chóng sinh s¶n gÇn nh quanh n¨m: Trichodina nigra, Tripartiella bulbosa th× sinh s¶n
trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt Êm, nhiÖt ®é 22-280C; Trichodina pediculus cã thÓ sinh s¶n trong
®iÒu kiÖn thêi tiÕt l¹nh: ë 160C trïng vÉn cã thÓ sinh s¶n ®îc (Theo D.Ivanov, 1969).
Trïng b¸nh xe cã thÓ sèng tù do trong níc (ngoμi ký chñ) tõ 1-1,5 ngμy. Trïng ký sinh chñ
yÕu ë da, mang, khoang mòi cña ç.

Khi míi m¾c bÖnh, trªn th©n ç cã nhiÒu nhít mμu h¬i tr¾ng ®ôc, ë díi níc thÊy râ h¬n so
víi khi b¾t ç lªn c¹n. Da ç chuyÓn mμu x¸m, ç c¶m thÊy ngøa ng¸y, thêng næi tõng ®μn
lªn mÆt níc, riªng ç tra gièng thêng nh« h¼n ®Çu lªn mÆt níc vμ l¾c m¹nh, ngêi nu«i
ç gäi lμ bÖnh “l¾c ®Çu”. Mét sè con t¸ch ®μn b¬i quanh bê ao. Khi bÖnh nÆng trïng ký sinh
ë mang, ph¸ huû çc t¬ mang khiÕn ç bÞ ng¹t thë, nh÷ng con bÖnh nÆng mang ®Çy nhít vμ
b¹c tr¾ng. Ç b¬i léi lung tung kh«ng ®Þnh híng. Sau hÕt ç lËt bông mÊy vßng, ch×m
xuèng ®¸y ao vμ chÕt. Ngêi nu«i ç tra gièng cßn gäi bÖnh nμy lμ bÖnh “tr¸i”, v× sau mÊy
h«m trêi ©m u kh«ng n¾ng, nhiÖt ®é m¸t mÎ, trïng b¸nh xe sinh s¶n nhanh chãng g©y thμnh
dÞch bÖnh khiÕn ç chÕt hμng lo¹t. §μn ç nÕu bÞ bÖnh nhÑ th× gÇy yÕu, nÕu kh«ng xö lý trÞ
290 Bïi Quang TÒ
bÖnh kÞp thêi ç sÏ chÕt nhiÒu. Khi kiÓm tra tû lÖ c¶m nhiÔm cña ®μn, nÕu tû lÖ c¶m nhiÔm
90-100%, cêng ®é c¶m nhiÔm 20-30 trïng/ thÞ trêng 9 x 10 lμ nguy hiÓm. §μn ç ph¸t
bÖnh khi cêng ®é c¶m nhiÔm 50-100 trïng/ thÞ trêng 9 x 10. BÖnh nÆng cêng ®é c¶m
nhiÔm cã khi tíi 200-250 trïng/ thÞ trêng 9 x 10, trïng b¸m dμy ®Æc trªn da, v©y vμ mang
ç.
1 2 3 4
6 7 8
5
9 10 11 12
13 14 15 16
17 18 19 20
H×nh 274: Trïng b¸nh xe thêng gÆp ë ViÖt Nam: 1- Trichodina acuta; 2- T. domerguei
domerguei; 3- T. nigra; 4- T. rectangle rectangli; 5- T. nigra; 6- Trichodinella subtilis ; 7-
Trichodina mutabilis; 8- Tripartiella obtusa; 9- Trichodina mutabilis; 10- T. heterodentata;
11- Trichodinella epizootica ; 12- Tripartiella bulbosa;13- Trichodina orientalis; 14- T.
rectangle perforata; 15- T. siluri; 16- T. nobilis; 17- T. centrostrigata; 18- Paratrichodina
incisa; 19- Trichodina gasterostei; 20- Tripartiella clavodonta.
10.9.3. Ph©n bè vμ lan truyÒn.

Trïng b¸nh xe ph©n bè réng. Theo Hμ Ký (1968) vμ Bïi Quang TÒ (1990, 2001) bÖnh nμy
g©y t¸c h¹i chñ yÕu cho ç h¬ng ç gièng ë ViÖt Nam. BÖnh ph¸t sinh réng trªn nhiÒu loμi
ç kh¸c nhau: chÐp, tr¾m cá, mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr«i, r«hu, trª, tra, bèng tîng, mïi,... vμ trªn
10 loμi ç kinh tÕ kh¸c n÷a. Trong çc hå ao ¬ng nu«i ç bÖnh ph¸t triÓn quanh n¨m
nhng phæ biÕn nhÊt vμo mïa xu©n, ®Çu h¹ vμ mïa thu ë miÒn B¾c, vμo mïa ma ë miÒn
Nam (mïa kh« Ýt gÆp h¬n).
BÖnh g©y thiÖt h¹i lín cho çc c¬ së ¬ng nu«i ç gièng.

Quan s¸t çc dÊu hiÖu bÖnh lý (triÖu chøng) cña ®μn ç trong ao. B¾t ç kiÓm tra nhít, da,
v©y, mang díi kÝnh hiÓn vi, x¸c ®Þnh tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe.
B¶ng 43: Møc ®é nhiÔm 1 sè loμi trïng b¸nh xe ký sinh ë çc loμi ç níc ngät ViÖt
Nam
ST Tªn ký sinh Ký chñ C¬ quan Tû lª C®é nhiÔm T¸c gi¶

T trïng ký sinh Nh(%) Ýt -nhiÒu
1 Trichodina ChÐp ViÖt Nam Da 12,15 1-8 Hμ Ký
nobilis Chen, MÌ tr¾ng nt 29,25 1-35 nt
1963 MÌ hoa nt 02,22 5-225 nt
Tr¾m cá nt 20,00 4-20 nt
MÌ vinh nt 15,00 1-2 B.Q.TÒ
R«hu nt 29,03 1-5 nt
Mrigal nt 3,44 1 nt
2 Trichodina Ç tra nu«i Da 49,28 1-88 B.Q.TÒ
nigra Lom, nt Mang 33,77 1-9 nt
1960 Ç Ba sa Da 3,45 1 nt
Ç vå ®Ðm Mang 2,94 1 nt
Bèng tîng Da 18,52 1-50 nt
Mang 18,52 1-7 nt
Ç lãc b«ng Da 39,02 1-12 nt
Trª vμng nt 58,64 1-4 nt
Ç mïi nt 37,50 1 nt
R«hu nt 37,63 2-11 nt
3 Trichodina ChÐp tr¾ng VN Da 43,40 1-186 Hμ Ký
pediculus nt Mang 21,70 1-30 nt
Ehrenberg, 1838 nt Da 42,85 1-nhiÒu B.Q.TÒ
nt Mang 17,36 1-7 nt
ChÐp vμng Da 66,66 1-nhiÒu nt
nt Mang 22,98 1-nhiÒu nt
ChÐp Hungari Mang 31,36 1-115 nt
nt Da 53,25 1-111 nt
ChÐp lai nt 71,42 Ýt-nhiÒu nt
VμngxHung
ChÐp lai nt 53,33 2-50 nt
VμngxVN
MÌ tr¾ng nt 19,25 2-10 nt
Tr¾m cá nt 36,00 1-20 Hμ Ký
nt Mang 28,00 3-55 nt
R« phi ®en da 48,60 1-284 nt
4 Trichodina Ç Tra nu«i Da 62,27 1-88 B.Q.TÒ
siluri Lom, nt Mang 32,27 1-9 nt
1970 Bèng tîng Da 18,52 1-35 nt
R«hu nt 78,37 2-11 nt
nt Mang 83,78 Ýt-nhiÒu nt
Mrigal Da 84,00 1-32 nt
Cat la nt 72,00 5-10 nt
Ç mïi nt 37,50 1-5 nt
5 Trichodina Ç lãc b«ng Da 39,02 1-3 B.Q.TÒ
gasterostei G.Stein, Ç tra nu«i 20,45 1-2 Nt
292 Bïi Quang TÒ
1967
6 Trichodina Ç Tra nu«i Da Mang 24,22 1-9 B.Q.TÒ
mutabilis Ç lãc b«ng Da 39,02 1-2 nt
Kazabski et Bèng tîng nt 7,10 1-5 nt
Migola, 1968 Tai tîng 5,00 1 nt
7 Trichodina Ç Tra nu«i Da 3,83 1 B.Q.TÒ
acuta Lom,
1964
8 Trichodina Ç R«hu Da 12,90 1-10 B.Q.TÒ
domerguei Tai tîng nt 54,17 1-25 Nt
domerguei
(Wallengren,
1897)
9 Tripartiella bulbosa MÌ tr¾ng Mang 12,65 1-9 Hμ Ký
(Davis, 1947) MÌ hoa nt 42,84 3-20 nt
Tra nu«i nt 24,41 1-280 B.Q.TÒ
R« ®ång nt 20,00 1-30 nt
MÌ Vinh nt 55,00 1-40 nt
Ç mïi nt 43,75 1-18 nt
Tai tîng nt 8,33 1-5 nt
10 Trichodinella Ç R«hu Mang 36,56 1-180 B.Q.TÒ
epizootica Da 11,83 1-25 nt
(Raabe, 1950)

BiÖn ph¸p tèt nhÊt phßng bÖnh trïng b¸nh xe lμ gi÷ g×n vÖ sinh cho çc ao hå nu«i ç, nhÊt
lμ ao ¬ng. Tríc khi ¬ng nu«i ph¶i tÈy v«i, tiªu ®éc ao. MËt ®é ç kh«ng nªn th¶ qu¸ dμy.
Theo Hμ Ký (1963) mËt ®é ç th¶ qu¸ dμy th× cêng ®é c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe cña ç sÏ
t¨ng gÊp 4-12 lÇn. Çc lo¹i ph©n h÷u c¬, nhÊt lμ ph©n b¾c cÇn ph¶i ®îc ñ kü víi 1% v«i.
Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng n¬i dïng ph©n t¬i thêng hay ph¸t sinh bÖnh.
ë ViÖt Nam thêng dïng mét sè ph¬ng ph¸p ®¬n gi¶n vμ ho¸ chÊt dÔ kiÕm: Dïng níc
muèi NaCl 2-3% t¾m cho ç 5-15 phót, dïng CuSO4 nång ®é 3-5 ppm t¾m cho ç 5-15 phót
hoÆc phun trùc tiÕp xuèng ao víi nång ®é 0,5-0,7 ppm (0,5-0,7g cho 1 m3 níc). Nh÷ng
biÖn ph¸p trªn ®· ®îc ¸p dông cã kÕt qu¶ ë çc ®Þa ph¬ng cho çc loμi ç nu«i: chÐp, mÌ,
tr«i, tr¾m, tra, b«ng, bèng tîng, trª, mïi,... (Bïi Quang TÒ).
10.10. BÖnh trïng loa kÌn.

Líp Peritricha Stein,1859
Bé Peritrichida F.Stein,1859
Bé phô Sessilina Kahl,1933
Hä Epistylididae Kahl,1933
Hä phô Epistylidinae Kahl,1933
Gièng Epistylis ehrenberg,1836
Hä phô Apiosomatinae Banina
Gièng Apisoma Blanchard,1885
Hä Vorticellidae
Gièng Zoothamnium
Gièng Vorticella
Ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam, thêng gÆp 4 gièng thuéc hai hä. Nh×n chóng h×nh
d¹ng c¬ thÓ phÝa tríc lín, phÝa sau nhá, cã d¹ng h×nh loa kÌn, h×nh chu«ng lén ngîc, nªn
cã tªn gäi lμ trïng loa kÌn. PhÝa tríc c¬ thÓ cã 1-3 vßng l«ng rung vμ khe miÖng. PhÝa sau
Ýt nhiÒu ®Òu cã cuèng ®Ó b¸m vμo bÊt kú gi¸ thÓ nμo. Mét sè gièng h×nh thμnh tËp ®oμn
(Epistylis, Zoothamnium) çc ç thÓ liªn kÕt víi nhau bëi nh¸nh ®u«i. Trïng loa kÌn lÊy
dinh dìng b»ng çch läc trong m«i trêng níc (h×nh 275B).
Trïng loa kÌn sinh s¶n v« tÝnh b»ng h×nh thøc c¾t ®«i theo chiÒu däc c¬ thÓ (h×nh 275D).
Sinh s¶n v« tÝnh b»ng h×nh thøc tiÕp hîp (h×nh 275C) thêng c¬ thÓ nhá b¸m gÇn miÖng c¬
thÓ lín. Nh©n lín cña tiÕp hîp tö ph©n thμnh khèi nhiÔm s¾c chÊt.
- Gièng Vorticella (h×nh 276) cã thÓ sèng ®¬n ®éc, ®Ýnh vμo gi¸ thÓ b»ng mét cuèng h×nh
trô m¶nh cã thÓ co rót ®îc. TÕ bμo h×nh chu«ng lén ngîc. PhÝa tríc thêng réng h×nh
®Üa, cã 1 vïng l«ng xo¾n ngîc chiÒu kim ®ång hå, híng tíi miÖng. Cã thÓ cã 1 nh©n nhá
vμ mét nh©n lín h×nh d¶i, cã 1-2 kh«ng bμo co rót. C¬ thÓ kh«ng mμu hoÆc mμu vμng, xanh.
- Gièng Zoothamnium (h×nh 276A,B,C,G) cÊu t¹o tÕ bμo t¬ng tù Vorticella nhng nã kh¸c
víi Vorticella, nh÷ng loμi cña gièng nμy sèng tËp ®oμn, mçi tËp ®oμn cã vμi hoÆc rÊt nhiÒu
tÕ bμo. Cuèng ph©n nh¸nh d¹ng lìng ph©n ®Òu. Cuèng cã kh¶ n¨ng co rót (mynemes)
kh«ng liªn tôc trong tËp ®oμn, nªn mçi nh¸nh co rót riªng rÏ.
- Gièng Epistylis (h×nh 276D,E,F,G vμ h×nh 277A,B) cÊu t¹o tÕ bμo gÇn t¬ng tù nh
Zoothamnium. Nh©n lín cña chóng t¬ng ®èi ng¾n, cã d¹ng xóc xÝch. §Æc ®iÓm chñ yÕu
kh¸c víi Zoothamnium lμ cuèng kh«ng co rót. B¶n th©n tÕ bμo cã thÓ co hoÆc duçi vßng
l«ng rung ë phÝa tríc miÖng vμo trong lßng c¬ thÓ. Cuèng ph©n nh¸nh so le hoÆc ®Òu.
- Gièng Apiosoma (h×nh 278B-G) c¬ thÓ h×nh chu«ng hoÆc h×nh phÔu lén ngîc. PhÝa tríc
tÕ bμo h×nh thμnh ®Üa l«ng rung gåm 3 vßng l«ng t¬ xo¸y ngîc chiÒu kim ®ång hå tíi phÔu
miÖng. Cuèi phÝa sau tÕ bμo thon dμi thμnh cuèng, ®Çu mót cña cuèng cã mét ®Üa b¸m nhá
hoÆc tóm l«ng b¸m, tæ chøc dÝnh. Mμng tÕ bμo máng, cã v©n ngang, gÇn nh©n cã vμnh ®ai
l«ng mao ng¾n. Nh©n lín h×nh nãn lén ngîc n»m ë trung t©m tÕ bμo. Nh©n nhá h×nh b¸n
cÇu hoÆc h×nh gËy gÇn nh©n lín.
KÝch thíc cña trïng loa kÌn thay ®æi theo gièng loμi, vÝ dô: Apiosoma piscicolum ssp
cylindriformis (Chen,1955) kÝch thíc tÕ bμo 50-80 x 11-15,4 Pm. Loμi Apiosoma minutum
(Chen,1961): 13,7- 26,2 x 5-12,5 Pm. Epistylis sp (Hμ Ký,1968): 36,0-49,2 x 19,2-26,4 Pm.
Epistylis sp (Bïi Quang TÒ, 1990): 56-70 x 30-40 Pm.

Trïng loa kÌn b¸m trªn da, v©y, mang ç, trªn c¬ mang cã phÇn phô cña t«m, trªn th©n çc
chi cña Õch, ba ba. Trïng lμm ¶nh hëng ®Õn h« hÊp, sinh trëng cña t«m ç. ë giai ®o¹n Êu
trïng cña t«m ç trïng loa kÌn c¶n trë sù ho¹t ®éng cña Êu trïng vμ g©y chÕt r¶i r¸c. §èi víi
Õch, ba ba trïng loa kÌn b¸m thμnh nh÷ng ®¸m tr¾ng x¸m dÔ nhÇm víi nÊm thuû my. BÖnh
nÆng ®· g©y chÕt cho ba ba gièng.
294 Bïi Quang TÒ
10.10.3. Ph©n bè vμ lu truyÒn

bÖnh.
Trïng loa kÌn ph©n bè ë c¶ níc
ngät, níc mÆn. Chóng ký sinh ë
tÊt c¶ çc ®éng vËt thuû s¶n. Theo
C. G. Skriptrenko, 1967 khi ®éng
vËt thuû s¶n nhiÔm Apiosoma th×
kh«ng ph¸t hiÖn cã Chilodonella
trªn c¬ thÓ vμ ngîc l¹i. BÖnh trïng
loa kÌn thêng xuÊt hiÖn vμo mïa
xu©n, mïa thu, mïa ®«ng ë miÒn
B¾c; mïa ma ë miÒn Nam.
10.10.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. LÊy
nhít kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi.
10.10.5. Phßng vμ trÞ bÖnh. T¬ng
tù nh trïng b¸nh xe.
H×nh 275: a- TËp ®oμn cña Apiosoma; B- CÊu t¹o

cña Apiosoma ; C- Sinh s¶n h÷u tÝnh (tiÕp hîp) cña
Apiosoma; D- Sinh s¶n v« tÝnh cña Apiosoma;
1. Mμng bªn miÖng; 2. Gi¸c quanh miÖng; 3.
Khoang tríc vμ hÇu tÕ bμo; 4. Kh«ng bμo; 5. Nh©n
tÕ bμo lín; 6. Nh©n tÕ bμo nhá; 7. H¹t dinh dìng;
8. §ai l«ng mao; 9. C¬ quan b¸m
C D E F
H×nh 276: A,B- Vorticella sp (ký sinh ë ba ba); C,D-
B Vorticella similis; E- Vorticella striata; F- Vorticella
microstoma
B C
A
D E
G
F
H×nh 277: A,B- Zoothamnium arbusscula; C- Zoothamnium sp ký sinh ë t«m (¶nh

KHV§T); D- Epistylis urceolata; E- Epistylis lacustris; F- Epistylis sp ký sinh ë ba ba; G-
Epistylis vμ Zoothamnium ký sinh ë t«m.
296 Bïi Quang TÒ
A B C D
F
E G
H×nh 278: A- Epistylis sp ký sinh ë ç; B- Apiosoma pisicolum vμ Epistylis sp ký sinh ë ç;
C,D,G- Apiosoma minutum; E,F- Apiosoma piscicolum
10.11. BÖnh trïng èng hót.

Líp Suctoria Claparede et Lachmann,1858
Bé Acinetida Raabe,1964 Bé Exogennida
Hä Acinetidae Hä Podophyridae
Gièng Acineta Gièng Podophyria
Hä Dendrosomatidae Bé Trichophryida Jankowski,1979
Gièng Tokophrya Hä Trichophryidae Biitschli,1889
Gièng Capriniana Mazzarelli,1906
Trïng èng hót ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam thêng gÆp 4 gièng: Acineta,
Tokophrya, Podophyria, Capriniana. Trïng èng hót cã ®Æc ®iÓm chung: C¬ thÓ kh«ng cã
l«ng mao, phÝa tríc c¬ thÓ thêng cã èng hót. XÕp theo h×nh phãng x¹ èng hót cã h×nh
d¹ng m¶nh, cã kh¶ n¨ng co rót, phÇn ®Çu èng hót ph×nh to thμnh h×nh cÇu th«ng víi bªn
ngoμi. Sè lîng èng hót nhiÒu hay Ýt phô thuéc vμo c¬ thÓ giμ hay non. èng hót dïng b¾t gi÷
måi, thøc ¨n. Khi con måi hoÆc thøc ¨n ch¹m ph¶i ®Çu èng hót nã ®îc gi÷ chÆt l¹i. Çc
chÊt bªn trong con måi theo èng hót dÇn dÇn ch¶y vμo c¬ thÓ trïng. PhÝa sau c¬ thÓ Ýt nhiÒu
®Òu cã c¬ quan b¸m vμo bÊt kú mét gi¸ thÓ nμo.
- Gièng Acineta (h×nh 279B,C) c¬ thÓ h×nh nãn lËt ngîc. Çc èng hót ®îc xÕp tõng côm
phÝa tríc c¬ thÓ. C¬ thÓ thêng cã mét líp vá gi¸p bao quanh, phÝa sau cã cuèng ng¾n vμ
®Üa b¸m trªn gi¸ thÓ. Nh©n lín h×nh trøng.
- Gièng Tokophrya (H×nh 279D,E,I) c¬ thÓ h×nh nãn, h×nh phÔu. Çc èng hót ®îc xÕp
thμnh 4 côm phÝa tríc c¬ thÓ. Nh©n lín h×nh d¶i. PhÝa sau c¬ thÓ cã cuèng ng¾n vμ ®Üa
b¸m.
- Gièng Podophyria (h×nh 279F,G,H) c¬ thÓ h×nh cÇu, çc èng hót xÕp theo h×nh phãng x¹
xung quanh c¬ thÓ. Trong c¬ thÓ cã nhiÒu kh«ng bμo co rót. Nh©n tÕ bμo h×nh trøng, cã
cuèng b¸m dμi m¶nh.
- Gièng Capriniana (h×nh 279A) ký sinh trªn ç níc ngät ViÖt Nam thêng gÆp loμi
capriniana piscium (Biitschli, 1889) Jankowski, 1973 (Syn. Trichophrya piscium Biitschli,
1889; T.sinensis Chen, 1955...) C¬ thÓ thêng xuyªn thay ®æi h×nh d¹ng (h×nh 279A) cã lóc
h×nh trøng, h×nh bÇu dôc. KÝch thíc c¬ thÓ 30-90 x 13-48 Pm. PhÝa tríc c¬ thÓ cã 8-12
èng hót xÕp theo h×nh phãng x¹. C¬ thÓ kh«ng cã c¬ quan b¸m râ rμng. Nh©n lín h×nh gËy
h×nh l¹p xëng, nh©n nhá h×nh cÇu. Trong tÕ bμo chÊt cã nhiÒu h¹t dinh dìng vμ cã 3-5
kh«ng bμo. Thêi kú Êu trïng nh©n lín h×nh trßn, bÇu dôc cã 2-3 èng hót.
A
B C
D E F
G H I
279: Trïng èng hót: A- Capriniana piscium; B,C- Acineta ; D,E,I- Tokophrya; F,G,H-
Podophyria;
10.11.2. Ph¬ng ph¸p sinh s¶n cña trïng èng hót Capriniana.
Capriniana cã 2 h×nh thøc sinh s¶n: Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng tiÕp hîp vμ sinh s¶n v« tÝnh.
- Ph¬ng ph¸p sinh s¶n v« tÝnh: Trïng trëng thμnh khi b¾t ®Çu qu¸ tr×nh sinh s¶n th× tÕ bμo
chÊt ë phÝa tríc c¬ thÓ h×nh thμnh mét khe hë cã h×nh vßng cung, khe hë tiÕp tôc ph¸t triÓn
xuèng phÝa díi h×nh thμnh ®êng r·nh vμ dÇn dÇn khÐp kÝn bao lÊy khèi tÕ bμo chÊt bªn
trong. Xung quanh khèi tÕ bμo chÊt mäc 2-3 hμng l«ng t¬ ng¾n ng¨n çch phÇn nguyªn sinh
chÊt ë trong vμ tÕ bμo chÊt ë ngoμi t¹o thμnh mÇm ph«i cña ký sinh trïng.
298 Bïi Quang TÒ
TiÕp ®ã nh©n nhá ph©n ®«i v« tÝnh thμnh 2 nh©n nhá b»ng nhau, 1 nh©n ë c¬ thÓ mÑ, 1 nh©n
chui vμo mÇm ph«i. Cïng víi sù ph©n chia cña nh©n nhá, nh©n lín còng tiÕn hμnh ph©n
chia. Mét bªn nh©n lín låi thμnh u chÊt trong nh©n, theo u låi ch¶y vμo mÇm ph«i, nh©n lín
dÇn dÇn ph©n thμnh 2, mét nh©n ë c¬ thÓ mÑ, 1 nh©n ë mÇm ph«i. C¬ thÓ ký sinh trïng sèng
thêi kú nμy cã thÓ nh×n thÊy mÇm ph«i chuyÓn ®éng chËm ch¹p trong c¬ thÓ mÑ, sèng tù do
(h×nh 280).
Êu trïng lóc nμy cã d¹ng gÇn nöa h×nh cÇu, nh×n chÝnh diÖn cã d¹ng h×nh trßn, h¬i lâm
xuèng. Xung quanh c¬ thÓ cã 2-3 hμng l«ng t¬, cã 1 nh©n lín h×nh d¶i hoÆc h×nh trøng, 1
nh©n nhá h×nh trßn, 1 kh«ng bμo vμ çc h¹t chÊt dinh dìng. Êu trïng cã kÝch thíc 20-30
P. Lóc nμy Êu trïng cha cã èng hót, nhê cã l«ng t¬ nªn vËn ®éng m¹nh gièng nh trïng
b¸nh xe. Êu trïng sèng tù do trong níc mét thêi gian tiÕp xóc víi ç b¸m vμo da, mang,
v©y, mÊtl«ng t¬, sinh èng hót vμ biÕn thμnh trïng trëng thμnh.
10.11.3. T¸c h¹i vμ ph©n bè cña bÖnh.

Capriniana ký sinh trªn da, mang cña ç chÐp, ç mÌ, ç tr«i,..Tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 0,66-
25,3%. Cêng ®é c¶m nhiÔm 3-40 trïng/ c¬ thÓ ç. Capriniana lóc ký sinh b¸m chÆt lªn çc
t¬ mang ph¸ ho¹i tÕ bμo thîng b×, nÕu sè lîng nhiÒu sÏ ¶nh hëng ®Õn chøc n¨ng h« hÊp
cña mang, ç h« hÊp khã kh¨n nªn næi lªn mÆt níc, ç gÇy.
Theo tμi liÖu níc ngoμi, nÕu chóng ký sinh víi sè lîng lín cã thÓ lμm ç chÕt. ë çc níc
T©y ¢u, §«ng ¢u, B¾c Mü, §«ng Nam ¸,... ®Òu ph¸t hiÖn ký sinh trïng Capriniana ký sinh
trªn ç. Theo Kh.S.Davis ®· quan s¸t vμ ph¸t hiÖn Capriniana ký sinh trªn ç kh«ng nh÷ng
g©y tæ thÊt cho ç h¬ng mμ c¶ ç thÞt.
Çc gièng Acineta, Tokophrya,
Podophyria ký sinh trªn gi¸p x¸c,
cua t«m, ë giai ®o¹n Êu trïng gi¸p
x¸c trïng èng hót ®· g©y t¸c h¹i
g©y chÕt Êu trïng. Tokophrya kÕt
hîp víi trïng loa kÌn ký sinh ë da
ba ba gièng ®· lμm chóng cã thÓ
chÕt.
Mïa vô xuÊt hiÖn bÖnh: MiÒn B¾c:

mïa xu©n, thu ®«ng; MiÒn Nam
vμo mïa ma. §Æc biÖt khi ¬ng Êu
trïng t«m ç trong nhμ cã nhiÒu
chÊt h÷u c¬ bÖnh còng dÔ xuÊt hiÖn.
10.11.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ

bÖnh.
T¬ng tù nh trïng b¸nh xe H×nh 280: Sinh s¶n cña Capriniana: 1- c¬ thÓ
trëng thμnh; 2- trïng ký sinh trªn mang ç tr¾m
h¬ng; 3: Êu trïng Capriniana t¸ch khái c¬ thÓ
mÑ ; 4 : MÇm ph«i ®ang ph¸t triÓn
Ch¬ng 9
BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thuû s¶n

H¬n 45 n¨m nghiªn cøu giun s¸n ký sinh vμ g©y bÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n cña ViÖt Nam,
kho¶ng 261 loμi ký sinh trïng ®a bμo ®· ®îc x¸c ®Þnh thuéc 7 líp, 5 ngμnh sau:
B¶ng 44:Sè lîng gièng loμi ký sinh trïng ®a bμo ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n ViÖt
Nam
Hä, líp, ngμnh ký sinh trïng gièng loμi VËt chñ
1. Ngμnh giun dÑp Plathelminthes Schneider, 1878
1. Líp Monogenea (Van Beneden, 1858) Bychowsky, 1935
1. Hä Dactylogyridae Bychowsky, 1933 1 46 Ç níc ngät
2. Hä Ancyrocephalidae Bychowsky, 1937 10 39 Ç níc ngät, níc
mÆn
3. Hä Tetraonchoidae Bychowsky, 1951 1 4 Ç níc ngät
4. Hä Diplectanidae Bychowsky, 1957 2 3 Ç níc mÆn
5. Hä Capsalidae Diesing, 1858 5 5 Ç níc mÆn
6. Hä Gyrodactylidae Van Beneden et Hess, 1863 1 9 Ç níc ngät
7. Hä Protomicrocotylidae Poche, 1926 1 1 Ç níc mÆn
8. Hä Anthocotylidae Bychowsky, 1957 2 3 Ç níc mÆn
9. Hä Diclidophoridae Cerfontaine, 1895 1 2 Ç níc mÆn
10. Hä Microcotylidae Taschenberg, 1879 7 7 Ç níc mÆn
11. Hä Gastrocolylidae Price, 1943 3 3 Ç níc mÆn
12. Hä Diplozoidae Palmobi, 1949 2 2 Ç níc ngät
2. Líp Trematoda Rudolphi,1808
13. Hä Aspidogastridae Poche,1907 1 1 Ç níc ngät
14. Hä Bucephalidae Poche,1907 3 6 Ç níc ngät, níc
mÆn
15. Hä Diplodiscidae Skrjabin, 1949 2 2 Ç níc ngät, Õch
16. Hä Fellodistomatidae Nicoll, 1913 1 1 Ç níc ngät
17. Hä Isoparorchidae Poche, 1925 1 2 Ç níc ngät
18. Hä Clinostomatidae Liihe, 1901 2 3 Ç níc ngät
19. Hä Monorchidae Odhner, 1911 1 1 Ç níc ngät
20. Hä Waretrematidae Srivastava, 1937 1 2 Ç níc ngät
21. Hä Maseniidae Yamaguti, 1954 1 1 Ç níc ngät
22. Hä Opecoelidae Ozaki, 1926 2 3 Ç níc ngät
23. Hä Allocradiidae Stossich,1903 1 3 Ç níc ngät
24. Hä Orientocreadiidae Skrjabin et Kowal, 1 3 Ç níc ngät
1960
25. Hä Azygiidae Odhner, 1911 1 2 Ç níc ngät
26. Hä Heterophyidae Odhner, 1914 1 1 Ç níc ngät
27. Hä Echinostomatidae 1 1 Ç níc ngät
28. Hä Strigeidae Railliet, 1919 1 1 Ç níc ngät
29. Hä Diplostomatidae Poirier,1886 2 2 Ç níc ngät
30. Hä Batrachotrematidae Dollfus et Williams, 1 1 Õch ®ång
1966
31. Lecithosteridae 1 1 Ç níc mÆn
32. Hä Hemiuridae Liihe, 1901 1 1 Õch ®ång
33. Hä Lecithodendriidae (Liihe, 1901) 2 2 Õch ®ång
34. Hä Paramphistomidae Fischoeder ,1901 2 3 Ç níc ngät
35. Hä Plagiorchidae Liihe, 1901 1 2 Õch ®ång
36. Hä Gorgoderidae Looss, 1899 1 2 Ç níc ngät
300 Bïi Quang TÒ
37. Hä Pleurogendidae Looss, 1899 1 1 Õch ®ång

38. Hä Cryptogonimidae (Ward, 1917) 1 1 Ç níc ngät
39. Hä Dinuridae Skrjabin et Guschanskaja, 1 1 Ç níc mÆn
1954
40. Hä Prosogonotrematidae Vigueras ,1940 1 2 Ç níc mÆn
3. Líp Cestoidea Rudolphi, 1808
41. Hä Caryophyllidae Leuckart, 1878 5 9 Ç níc ngät
42. Hä Ptychobothriidae Liihe,1902 1 3 Ç níc ngät
43. Hä Bothriocephlidae Blanchard, 1849 1 1 Ç níc ngät
44. Hä Proteocephalidae La Rue, 1911 1 3 Ç níc ngät
2. Ngμnh giun trßn Nemathelminthes Schneider,1866
4. Líp Nematoda Rudolphi,1808
45. Hä Rhabdochonidae Skrjabin, 1946 2 13 Ç níc ngät
46. Hä Haplonematidae Sudarikov et Ryjikov, 1 1 Ç níc ngät
1952
47. Hä Pingidae Hsii, 1033 1 1 Ç níc ngät
48. Hä Gnathostomidae Railliet, 1895, emend. 1 1 Ç níc ngät
Nicoll, 1927
49. Hä Physalopteridae (Railliet, 1893,subfam.) L 2 3 Ç níc ngät
1908
50. Hä Camallanidae Railliet et Henry, 1915 3 10 Ç níc ngät
51. Hä Cucullanidae Cobbold, 1864 2 2 Ç níc ngät
52. Hä Dracunculidae Leiper, 1912 1 4 Ç níc ngät
53. Hä Anisakidae Skrjabin et Karokhin, 1945 1 1 Ç níc ngät
54. Hä Kathalaniidae Travassos, 1945 1 1 Ç níc ngät
55. Capillariidae Nevea - Lemaire, 1936 1 1 Ç níc ngät
3. Ngμnh giun ®Çu gai Acanthocephles (Rudolphi, 1808)
5. Líp Acanthocephala (Rudolphi, 1808)
56. Hä Dendronucleatidae Sokolowskaja, 1962 1 2 Ç níc ngät
57. Hä Acanthogyridae Meyer, 1931 1 1 Ç níc ngät
58. Hä Quadrigyridae Van Cleave, 1928 3 5 Ç níc ngät
59. Hä Echinorhynchidae (Cobbold, 1878) 3 3 Ç nøoc ngät, Õch
Hamann, 1892
60. Hä Rhadinorhynchidae Travassos, 1923 3 3 Ç níc ngät
61. Hä Illiosentidae Golvan, 1960 2 3 Ç níc ngät
4. Ngμnh giun ®èt Annelida
6. Líp Hirudinea J.Lamarck, 1818
62. Hä Piscicolidae Johnston, 1890 1 2 Ç níc ngät
5. Ngμnh nhuyÔn thÓ Mollusca
7. Líp Bivalvia Linne, 1758
63. Hä Unionidae 1 2 Ç níc ngät, níc
mÆn
Tæng céng 110 261
I. BÖnh do ngÖnh giun dÑp Plathelminthes

Schneider, 1878
Giun dÑp lμ ngμnh ®éng vËt ph¸t triÓn thÊp trong giíi ®éng vËt ®èi xøng hai bªn, cã 3 l¸
ph«i vμ cha cã thÓ xoang. C¬ thÓ dÑp, cã sù ph©n ho¸ thμnh ®Çu, ®u«i, lng, bông. VËn
®éng, di chuyÓn cã ®Þnh híng.
Ngêi ta h×nh dung c¬ thÓ giun dÑp nh hai çi tói lång vμo nhau, cã chung mét lç miÖng,
tói ngoμi lμ biÓu m« c¬, tói trong lμ c¬ quan tiªu ho¸, gi÷a hai tói lμ nhu m«, ®Öm cã çc néi
quan giÊu trong ®ã. Líp biÓu m« bªn ngoμi vèn cã l«ng t¬ nhng do ®êi sèng ký sinh nªn
tiªu gi¶m.TÕ bμo c¬ xÕp thμnh bao c¬ kÝn gåm 3 líp: c¬ vßng, c¬ xiªn, c¬ däc; ho¹t ®éng
cña çc líp c¬ ®èi ngîc nhau t¹o thμnh çc lμn sãng co duçi, dån dÇn tõ tríc ra sau, ®ã lμ
c¬ së gióp giun dÑp di chuyÓn uèn sãng.
C¬ quan sinh dôc cã thªm çc tuyÕn phô sinh dôc, ngoμi tinh hoμn, buång trøng cßn cã èng
dÉn sinh dôc, nhiÒu gièng loμi cßn cã c¬ quan giao cÊu. C¬ quan sinh dôc ®ùc vμ çi trªn
cïng c¬ thÓ.
HÖ thÇn kinh tËp trung thμnh n·o ë phÝa tríc víi nhiÒu ®«i thÇn kinh ch¹y däc, thêng cã
hai d©y thÇn kinh bªn ph¸t triÓn.
HÖ tiªu ho¸ vÉn d¹ng tói cña ruét khoang. Trong ngμnh giun dÑp, çc líp ký sinh ®Ó thÝch
nghi víi ®iÒu kiÖn sèng nªn cã sù thay ®æi vÒ h×nh th¸i, cÊu t¹o vμ chøc n¨ng cña çc c¬
quan.
Ngμnh giun dÑp cã 3 líp sau ký sinh trªn ®éng vËt thñy s¶n:
- Líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea (Van Beneden, 1858) Bychowsky, 1935.
- Líp s¸n l¸ song chñ Trematoda Rudolphi, 1808.
- Líp s¸n d©y Cestodea Rudolphi, 1808.
1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea (Van Beneden, 1858)

Bychowsky, 1935 ký sinh ë ®éung vËt thñy s¶n.
§Æc ®iÓm chung cña líp Líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea:
Líp s¸n l¸ ®¬n chñ Monogenea cã kho¶ng 1500 loμi, tuyÖt ®¹i gièng loμi ®Òu ngo¹i ký sinh,
thêng chóng ký sinh trªn da, mang ç níc ngät, ç biÓn. Sè Ýt ký sinh trªn gi¸p x¸c, lìng
thª, baba,... Líp s¸n l¸ ®¬n chñ ph¸t triÓn kh«ng xen kÏ thÕ hÖ vμ còng kh«ng thay ®æi ký
chñ.
Nh×n chung c¬ thÓ s¸n l¸ ®¬n chñ nhá, kÝch thíc chiÒu dμi kho¶ng 0,5-1 mm. Çc gièng
loμi ký sinh trªn ç níc ngät h×nh d¹ng Ýt thay ®æi, thêng h×nh phiÕn l¸, h×nh trô hoÆc h×nh
h¬i bÇu dôc. Çc gièng loμi s¸n l¸ ®¬n chñ ký sinh trªn ç biÓn thay ®æi h×nh d¹ng t¬ng
®èi lín. C¬ thÓ cña chóng kh«ng cã mãc, bao bäc bªn ngoμi lμ mét líp nguyªn sinh chÊt
hîp bμo máng trong suèt do tÕ bμo thîng b× ph©n tiÕt mμ t¹o thμnh kÏ ®ã lμ çc tÇng c¬ ®Ó
b¶o vÖ c¬ thÓ vμ gióp Ých vËn ®éng. PhÝa tríc c¬ thÓ cã miÖng, c¬ quan ®Çu t¸c dông ®Ó hót
thøc ¨n vμ vËn ®éng. C¬ quan tiªu ho¸, sau miÖng lμ hÇu, thùc qu¶n, ruét h×nh èng th¼ng
hoÆc ph©n lμm hai nh¸nh. PhÝa sau c¬ thÓ cña s¸n l¸ ®¬n chñ cã ®Üa b¸m (haptor) cÊu t¹o
gåm cã çc mãc lín ë gi÷a (anthor) vμ çc mãc r×a (marginal) ë xung quanh b»ng chÊt kitin,
cã thÓ c¾m s©u vμ ph¸ ho¹i tæ chøc cña ký chñ më ®êng cho vi sinh vËt, nÊm vμ çc sinh
vËt kh¸c x©m nhËp vμo g©y viªm loÐt tæ chøc, hót m¸u vμ niªm dÞch kÝch thÝch c¬ thÓ ký chñ
ph©n tiÕt ra çc s¶n vËt, ph¸ ho¹i c¬ n¨ng, ho¹t ®éng sinh lý b×nh thêng cña ký chñ. Khi
chóng ký sinh trªn c¬ thÓ ç víi sè lîng lín cã thÓ lμm cho ç h¬ng, ç gièng chÕt hμng
lo¹t. §Üa b¸m sau cã cÊu t¹o phøc t¹p vμ còng lμ c¨n cø chñ yÕu ®Ó ph©n lo¹i çc gièng loμi
cña s¸n l¸ ®¬n chñ. Th«ng thêng, ®Üa b¸m sau cña líp s¸n l¸ ®¬n chñ cã 3 d¹ng:
- §Üa b¸m do çc chÊt kitin h×nh thμnh nhiÒu mãc, bao gåm mãc lín vμ mãc nhá
(Dactylogyridae; Gyrodactylidae).
302 Bïi Quang TÒ
- §Üa b¸m do çc chÊt kitin h×nh thμnh cÆp hót ®ång thêi gi÷ l¹i çc mãc c©u thêi kú Êu
trïng (Diclyleothriidae, Mazocraeidae, Discocotylidae, Diplozoidae...).
- §Üa b¸m ph©n c¾t thμnh nhiÒu xoang, s¾p xÕp h×nh ®èi xøng, mçi xoang cã t¸c dông hót
thøc ¨n (Capsalidae...).
Ngoμi ra, mét sè gièng loμi cã tuyÕn ë phÝa sau cña c¬ thÓ ®Ó ph©n tiÕt ra niªm dÞch.
HÖ thÇn kinh vμ bμi tiÕt ®¬n gi¶n.
C¬ quan sinh dôc cña s¸n l¸ ®¬n chñ ®ùc vμ çi trªn cïng mét c¬ thÓ , c¬ quan sinh dôc cã
tõ 1 ®Õn nhiÒu tinh hoμn, thêng n»m ë sau buång trøng vμ gi÷a hai nh¸nh ruét, èng dÉn
tinh liÒn víi c¬ quan giao cÊu th«ng ®Õn xoang sinh dôc ë phÝa tríc c¬ thÓ.
CÊu t¹o cña c¬ quan giao cÊu còng lμ tiªu chuÈn quan träng ®Ó ph©n lo¹i ®Õn loμi. Lç sinh
dôc ë gi÷a hoÆc mét bªn phÝa sau ®o¹n ruét b¾t ®Çu ph©n nh¸nh.
C¬ quan sinh dôc çi cã buång trøng, èng dÉn trøng, tö cung ®Õn xoang sinh dôc. TuyÕn
no·n hoμng còng ph¸t triÓn.
Chu kú ph¸t triÓn: ®¹i bé phËn gièng loμi trong líp s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î trøng, sè Ýt gièng loμi
®Î con, qu¸ tr×nh sèng kh«ng cÇn ký chñ trung gian. Trøng ë trong c¬ thÓ sau khi thô tinh
theo lç sinh dôc ra ngoμi, nhê cÊu t¹o cã cuèng nªn cã thÓ næi lªn mÆt níc hoÆc b¸m lªn
mang ç hay çc vËt b¸m trong níc. Sau mét thêi gian, trøng në ra Êu trïng, c¬ thÓ Êu
trïng dμi, cã 4 ®iÓm m¾t, cã 4 -5 nhãm tl«ng t¬. PhÝa sau c¬ thÓ cã çc mãc nhá lμ nh÷ng
mÊu ®¬n gi¶n, cha h×nh thμnh mãc c©u lín ë gi÷a. C¬ quan tiªu ho¸ cã hÇu vμ tói ruét.
L«ng t¬ vËn ®éng ®a Êu trïng tiÕp xóc lªn bÒ mÆt c¬ thÓ, mang, xoang miÖng cña ç. Lóc
®ã chóng mÊt l«ng t¬, ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh. NÕu Êu trïng kh«ng gÆp ®îc ký
chñ th× sèng tù do trong níc vμi giê ®Õn mét ngμy tù nã sÏ chÕt. Thêi gian sèng trong níc
phô thuéc nhiÖt ®é cao hay thÊp. Ngêi ta lîi dông ®Æc ®iÓm nμy ®Ó phßng bÖnh cho ç
b»ng çch tiªu diÖt mÇm bÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ tríc khi ®a ç vμo çc ao ¬ng nu«i.
Çc loμi s¸n l¸ ®¬n chñ thuéc mét sè bé Dactylogyridea; Tetraonchidea cã tÝnh ®Æc h÷u rÊt
cao, mçi loμi ç chØ cã cè ®Þnh mét sè l«ai× s¸n ký sinnh, nghÜa lμ nh÷ng loμi s¸n l¸ ®¬n chñ
chØ ký sinh ë mét ký chñ nhÊt ®Þnh. Do qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ ®Ó thÝch nghi víi ®êi sèng ký sinh
®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ hoμn toμn phô thuéc vμo ®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ cña ký chñ.
Theo Bychowsky, 1957 ®· tæng kÕt r»ng 958 loμi s¸n l¸ ®¬n chñ th× cã 711 loμi ký sinh trªn
mét loμi ç ký chñ chiÕm (74,2%) vμ cã 903 loμi s¸n l¸ ®¬n chñ ký sinh trªn mét hä ç ký
chñ.
1.1. BÖnh s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyrosis

Bé Dactylogyridea Bychowsky, 1937
Hä Dactylogyridae Bychowsky, 1937
Gièng Dactylogyrus Diesing, 1850 (h×nh 281)
C¬ thÓ cña Dactylogyrus nãi chung rÊt nhá, dμi, (chiÒu dμi kho¶ng 0,2-0,6mm) lóc cßn nhá
cã mμu tr¾ng nh¹t vμ vËn ®éng rÊt ho¹t b¸t. Mçi khi vËn ®éng, c¬ thÓ v¬n dμi ra phÝa tríc,
sau ®ã c¬ thÓ rót ng¾n, kÐo c¶ phÇn sau l¹i, lÊy phÇn sau lμm trô råi v¬n dμi ra phÝa tríc,
lóc nμy ë phÝa tríc lé râ 4 thuú ®Çu trong ®ã cã 4 ®«i tuyÕn ®Çu tiÕt chÊt nhên ph¸ ho¹i tæ
chøc t¹o ®iÒu kiÖn cho Dactylogyrus b¸m lªn mang ç. PhÝa tríc cã 4 ®iÓm m¾t do çc ®¸m
tÕ bμo s¾c tè t¹o thμnh t¸c dông c¶m gi¸c ¸nh s¸ng.
PhÝa sau c¬ thÓ cã ®Üa b¸m, chÝnh gi÷a ®Üa b¸m cã mét ®«i mãc gi÷a, hai mãc gi÷a nèi víi
nhau bëi mμng nèi lng vμ mμng nèi bông, xung quanh ®Üa b¸m cã 7 ®«i mãc r×a v× thÕ
thêng cã tªn gäi s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc. KÝch thíc h×nh d¹ng çc mãc, mμng nèi gi÷a çc
mãc gi÷a lμ mét trong nh÷ng tiªu chuÈn quan träng ®Ó ph©n biÖt çc loμi Dactylogyrus.
C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng h×nh phÔu ë tríc, tiÕp theo lμ hÇu lμ thùc qu¶n ng¾n, ruét chia
lμm hai nh¸nh ch¹y däc c¬ thÓ xuèng phÝa sau råi tiÕp hîp l¹i t¹o thμnh ruét kÝn. Chç ruét
gÆp nhau h¬i ph×nh to, s¸n Dactylogyrus kh«ng cã hËu m«n.
C¬ quan sinh dôc: Dactylogyrus cã c¬ quan sinh dôc lìng tÝnh, c¬ quan sinh dôc ®ùc vμ c¬
quan sinh dôc çi trªn cïng c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng thêng ë phÝa
tríc tinh hoμn, buång trøng híng vÒ phÝa tríc cã èng dÉn trøng th«ng víi tö cung vμ lç
sinh dôc(©m ®¹o) ë mÆt bông gÇn vÞ trÝ ruét ph©n nh¸nh. C¬ quan sinh dôc ®ùc gåm cã tinh
hoμn ë gi÷a hoÆc ë phÝa sau c¬ thÓ, èng dÉn tinh nhá th«ng víi tói chøa tinh ®Õn c¬ quan
giao cÊu råi ®Õn xoang sinh dôc. C¬ quan giao cÊu do mét èng nhá vμ çc phiÕn chèng ®ì
t¹o thμnh. H×nh d¹ng vμ c©ó t¹o cña çc phiÕn chèng ®ì lμ mét trong nh÷ng tiªu chuÈn ®Ó
ph©n lo¹i ®Õn loμi cña gièng s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc (H×nh 219).
H×nh 281: Dactylogyrus vastator

A. Trøng ; B. Êu trïng ; C. CÊu
t¹o c¬ thÓ
1. Thuú ®Çu
2. §iÓm m¾t
3. TuyÕn ®Çu
4. MiÖng
5. C¬ qun giao cÊu
6. Tói chøa tinh
5. C¬ quan sinh dôc ®ùc
7. TuyÕn tiÒn liÖt
8. èng dÉn tinh
9 . Tinh hoμn
10. Buång trøng
11. No·n hoμng
12. TuyÕn no·n hoμng
13. èng dÉn trøng
14. TuyÕn vá trøng
15. Tö cung
16. Tói chøa trøng thμnh thôc
17. ¢m hé (lç sinh dôc)
18. ¢m ®¹o
19. Tói thô tinh
20. Ruét
21. §Üa b¸m (a- mãc r×a, b-mμng
nèi, c- mãc gi÷a)
1.1.2. Chu kú ph¸t triÓn.

Dactylogyrus ®Î trøng, trøng lín cã cuèng hay u låi, sè lîng trøng còng kh«ng nhiÒu,
trøng võa ®Î ra ch×m xuèng ®¸y hay bμm vμo cá níc sau vμi ngμy, në cho Êu trïng dμi, cã
4 ®iÓm m¾t vμ 5 nh¸nh tiªm mao, phÝa sau cã çc mãc r×a, cha cã mãc gi÷a. Th«ng thêng
trong tö cung chØ cã mét trøng nhng nã cã thÓ ®Î liªn tôc. Thêi tiÕt Êm tèc ®é ®Î trøng
cμng nhanh. ë nhiÖt ®é 14 -150C cø 33 phót ®Î mét trøng nhng nÕu nhiÖt ®é n©ng lªn 20 -
24 0C chØ cÇn 15 phót. Khi nhiÖt ®é 300C trë lªn, qu¸ tr×nh ®Î trøng bÞ øc chÕ. Thêi gian në
cña trøng còng phô thuéc rÊt lín vμo nhiÖt ®é cña níc. Theo quan s¸t cña E.M. Laiman,
1957 ®èi víi Dactylogyrus vastator ë nhiÖt ®é 220C-240C sau 2-3 ngμy trøng në thμnh Êu
trïng, ë 80C cÇn 1 th¸ng nhng nhiÖt ®é thÊp díi 50C th× trøng kh«ng në ®îc. Theo thÝ
nghiÖm cña M. Prost, 1963 nhiÖt ®é níc 20,50C qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña Dactylogyrus
extennus tõ trøng ®Õn Êu trïng mÊt 6 ngμy. Theo O.N. Bauer, 1977 nhiÖt ®é thuËn lîi cho
sinh s¶n cña Dactylogyrus vastator lμ 23-250C.

Dactylogyrus ký sinh trªn da vμ mang cña ç nhng chñ yÕu lμ mang (h×nh 38). Lóc ký sinh
chóng dïng mãc cña ®Üa b¸m sau b¸m vμo tæ chøc tuyÕn ®Çu tiÕt ra men hialuronidaza ph¸
ho¹i tÕ bμo tæ chøc mang vμ da ç lμm cho mang vμ da ç tiÕt ra nhiÒu dÞch nhên ¶nh hëng
304 Bïi Quang TÒ
®Õn h« hÊp ç. Tæ chøc da vμ mang bÞ Dactylogyrus ký sinh viªm loÐt t¹o ®iÒu kiÖn cho vi
khuÈn, nÊm vμ mét sè sinh vËt x©m nhËp g©y bÖnh.
Cã trêng hîp Dactylogyrus ký sinh kh«ng nh÷ng g©y viªm nhiÔm lμm cho tæ chøc tÕ bμo
sng to mμ x¬ng n¾p mang còng phång lªn. Ç bÞ bÖnh b¬i léi chËm ch¹p, c¬ thÓ thiÕu
m¸u, ç gÇy yÕu.

Gièng s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyus cã tÝnh ®Æc h÷u cao nhÊt cña líp s¸n ®¬n chñ, mçi loμi
s¸n Dactylogyus chØ ký sinh mét loμi ç ký chñ.
ë níc ta ph¸t hiÖn kho¶ng 46 loμi Dactylogyrus ký sinh trªn nhiÒu loμi ç thuéc hä ç chÐp
Cyprilidae vμ ç tù nhiªn trong c¶ níc(xem b¶ng 29). Theo Hμ Ký, ë tr¹i ç NhËt T©n-Hμ
Néi, 1961 ç mÌ hoa giai ®o¹n ç h¬ng bÞ c¶m nhiÔm Dactylogyrus, cã ao tû lÖ c¶m nhiÔm
bÖnh 100%, cêng ®é c¶m nhiÔm 210-325 trïng lμm ç chÕt 75%. ë miÒn Trung, mét sè c¬
së nu«i ç vμng 1985 Dactylogyrus ký sinh lμm ç chÕt hμng lo¹t g©y tæn th¬ng cho mét sè
nhμ nu«i ç c¶nh. Theo O. N. Bauer, 1969, 1977 cho biÕt 1 con ç mÌ 2 tuæi cã 10.647 trïng
ký sinh; ç chÐp cì 3 - 4,5 cm Dactylogyrus ký sinh víi cêng ®é nhiÔm 20-30 trïng/ç thÓ,
cã thÓ lμm cho ç chÕt.
B C
A
H×nh 282: A- Dactylogyrus sp ký sinh trªn mang ç tr¾m cá (MÉu c¾t m«); B- Dactylogyrus
sp ký sinh trªn mang ç r«hu; C- Dactylogyrus sp ký sinh ë ç chμi.
Dactylogyrus ký sinh trªn nhiÒu loμi ç níc ngät ë nhiÒu løa tuæi nhng ng©y bÖnh nghiªm
träng nhÊt ®èi víi ç h¬ng, ç gièng. BÖnh nμy ph¸t triÓn m¹nh trong çc ao nu«i mËt ®é
dμy, ®iÒu kiÖn m«i trêng bÈn, nhiÖt ®é thÝch hîp cho chóng ph¸t triÓn kho¶ng 22 -280C.
BÖnh xuÊt hiÖn vμo mïa xu©n, mïa thu ë miÒn B¾c; mïa ma ë miÒn Nam.

§Ó chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh Dactylogyrosis cã thÓ dïng kÝnh hiÓn vi kiÓm tra
dÞch nhên cña da vμ mang.
B¶ng 45: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè loμi s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyrus ký sinh ë ç níc
ngät ViÖt Nam
TT Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký Tû lÖ C. ®é T¸c gi¶
sinh nh. % nhiÔm
1 Dactylogyrus minutus Ç chÐp ViÖt Nam Mang 71,60 1 -56 Hμ Ký
Kulwiec, 1927 Ç chÐp ViÖt Nam nt 47,33 1-21 B.Q.TÒ
Ç chÐp vμng nt 86,20 1-42 nt
Ç chÐp Hung nt 65,08 1-9 nt
ChÐp lai V x Hung nt 63,49 1-175 nt
ChÐp lai VN x Hung nt 25,62 1-48 nt
ChÐp lai V x VN nt 83,33 1-28 nt
2 Dactylogyrus Ç mÌ tr¾ng Mang 31,35 1-50 Hμ Ký
hypophthalmichthys
Achmerov, 1952
3 Dactylogyrus hermandi Ç mÌ tr¾ng Mang 44,55 1-77 Hμ Ký
HaKy, 1968
4 Dactylogyrus nobilis Ç mÌ hoa Mang 74,46 5-325 Hμ Ký
Long et Yii, 1958
5 Dactylogyrus aristichthys Ç mÌ hoa Mang 52,04 4-47 Hμ Ký
Long et Yii, 1958
6 Dactylogyrus camellatus Ç tr¾m cá Mang 68,00 1-30 Hμ Ký,
Achmerov, 1952 Ç tr¾m cá 75,00 B.Q. TÒ
7 Dactylogyrus Ç tr«i ViÖt Nam Mang 67,30 1-87 Hμ Ký
quangfami HaKy, 1968
8 Dactylogyrus molitorella Ç tr«i ViÖt Nam Mang 44,20 1-30 Hμ Ký
HaKy, 1968
9 Dactylogyrus zoanyngi Ç tr«i ViÑt Nam Mang 21,12 1-12 Hμ Ký
HaKy, 1968
10 Dactylogyrus labei Musselius Ç r«hu Mang 39,87 1-17 B.Q.TÒ
et Gussev, 1976 Ç mrigal Mang 26,00 1-2
11 Dactylogyrus lampam Ç mÌ vinh Mang 22,58 1-8 B.Q.TÒ
Lim
12 Dactylogyrus siamensis Ç mÌ vinh Mang 58,06 1-20 B.Q.TÒ
Chinabut et Lim
13 Dactylogyrus Ç he vμng Mang 59,26 1-7 B.Q.TÒ
kanchanaburiensis
Chinabut et Lim
14 Dactylogyrus Ç he vμng Mang 42,59 3-5 B.Q.TÒ
tapienensis Chinabut et
Lim
15 Dactylogyrus sp Ç chμi Mang 49,15 1-14 B.Q.TÒ

Tríc khi th¶ ç xuèng ao ¬ng, nu«i, cÇn tÈy dän ao, tiªu diÖt trøng vμ Êu trïng s¸n l¸ 16
mãc. Ç th¶ kh«ng nªn qu¸ dμy, thêng xuuªn theo dâi chÕ dé ¨n vμ ®iÒu kiÖn m«i trêng
ao nu«i ®Ó ®iÒu chØnh cho thÝch hîp.
Ç gièng tríc khi th¶ ra ao hå nu«i, dïng KMnO4 nång ®é 20 ppm t¾m cho ç trong thêi
gian 15-30 phót hoÆc dïng NaCl 3% t¾m trong 5 phót, nÕu nhiÖt ®é trªn 25 0C th× gi¶m
xuèng 2%. HoÆc dïng Formalin t¾m nång ®é 100-200ppm, thêi gian 30-60 phót, chó ý khi
t¾m ph¶i cã xôc khÝ cung cÊp ®ñ oxy cho ç.
Dïng Ammonium hydroxide- NH4OH 10% t¾m cho ç nång ®é 100 ppm thêi gian 1-2 phót,
cã t¸c dông trÞ bÖnh. HoÆc phun xuèng ao Formalin nång ®é 10-20ppm ®Ó trÞ bÖnh cho ç.
306 Bïi Quang TÒ
1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î trøng Ancyrocephalosis ký sinh ë ç níc

ngät.
Bé Dactylogyridea Bychowsky, 1937
Hä Ancyrocephalidae Bychowsky, 1937
Gièng Thaparocleidus Jain, 1952 (h×nh 283A, 284A,B,C,D,H,K)
Gièng Notopterodiscoides Lim et Furtado, 1986
Gièng Malayanodiscoides Lim et Furtado, 1986
Gièng Cornudiscoides Kulkarni, 1969
Gièng Trianchoratus Prise et Berry, 1966 (h×nh 283C,D)
Gièng Pseudodactylogyrus Gussev, 1965 (h×nh 283B, 284I)
Gièng Bychowskyella Achmerov, 1952
Gièng Quadriacanthus Paperna, 1961 (h×nh 284J)
Gièng Cichlidogyrus Paperna, 1960 (h×nh 284F,G)
Gièng Ancyrocephalus (S.l) Creplin, 1939 (h×nh 283F, 284E)
S¸n l¸ ®¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae cã ®Æc ®iÓm chung cña bé Dactylogyridea, cÊu
t¹o c¬ thÓ t¬ng tù nh s¸n l¸ 16 mãc Dactylogyrus, nhng ®Üa b¸m (haptor) phÝa sau c¬ thÓ
thêng cã 2 ®«i mãc giøa (gåm ®«i mãc lng-dorsal anchor vμ ®«i mãc bông-ventral
anchor) nh gièng Thaparocleidus, Notopterodiscoides, Malayanodiscoides,
Cornudiscoides, Ancyrocephalus, Bychowskyella, Quadriacanthus, Cichlidogyrus. Gièng
Trianchoratus còng cã 4 mãc gi÷a, nhng cã 1 mãc tho¸i ho¸ vμ 3 mãc ph¸t triÓn. Riªng
gièng Pseudodactylogyrus chØ cã 2 mãc gi÷a. KÝch thíc c¬ thÓ cña çc s¸n l¸ trung b×nh vμ
lín.

Çc loμi s¸n l¸ d¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae thêng ký sinh ë mang ç vμ dÊu hiÖu
bÖnh lý t¬ng tù bÖnh Dactylogyrosis.

Çc loμi s¸n ®¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae cã tÝnh ®Æc h÷u nh bé Dactylogyridea. ë
ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn gÇn 40 loμi thuéc 10 gièng cña hä Ancyrophalidae ký sinh ë ç níc
ngät thuéc çc hä: Notopteridae, Siluridae, Bagridae, Clariidae, Plotosidae, Pangasiidae,
Anabantidae, Belontidae, Ophiocephalidae, Eleotridae, Cichlidae. Møc ®é c¶m nhiÔm cña
çc loμi ç kh¸ cao, tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 30-60%. S¸n l¸ ®¬n chñ g©y t¸c h¹i chñ yÕu ë giai
®o¹n ç gièng (xem b¶ng 31). Mïa xuÊt hiÖn bÖnh: mïa xu©n, thu ë miÒn B¾c vμ mïa ma
ë miÒn Nam.

LÊy nhít trªn mang ç quan s¸t víi béi gi¸c nhá.
T¬ng tù nh bÖnh Dactylogyrosis.
C
A B
F
D E
G H
H×nh 283: H×nh d¹ng tæng qu¸t cña mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ thuéc hä Ancyrocephalidae:
A,D,E- Thaparocleidus spp. ký sinh ë çc loμi thuèc gièng ç tra (Pangasius) ; B-
Pseudodactylogyrus anguillae ký sinh ë ç bèng tîng vμ ç ch×nh; C- Trianchoratus
ophocephali ký sinh ë ç lãc; F- Ancyrocephalus sp ký sinh ë ç song; G- Thaparoceidus
sp6; H- Thaparocleidus sp5;
308 Bïi Quang TÒ
A B C
D E F
G H I
H×nh 284: A- Thaparocleidus sp3; B- Thaparocleidus sp4; C- Ancyrocephalus sp ký sinh ç

chim tr¾ng; D- Cichlidogyrus sclerosus ký sinh ë ç r« phi v»n; E- Cichlidogyrus tilapiae ký
sinh ë ç r« phi v»n; F- Thaparocleidus sp8; G- Pseudodactylogyrus anguillae ký sinh ë ç
bèng tîng vμ ç ch×nh; H- Quadriacanthus kobiensis Ha Ky; I- Thaparocleidus sp9 (theo
Bïi Quang TÒ, 2001)
1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n - Sundanonchosis.

Bé Tetraonchoidea Bychowsky, 1957
Hä Tetraonchoididae Bychowsky, 1957
Gièng Sundanonchus Lim et Furtado, 1985
§Æc ®iÓm riªng cña gièng s¸n l¸ Sundanonchus: §Üa b¸m cã 16 mãc r×a, 4 mãc gi÷a, ruét
kh«ng ph©n nh¸nh (ruét ®¬n) lμ èng th¼ng däc c¬ thÓ nªn gäi lμ s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n. ë
giai ®o¹n Êu trïng s¸n cã 4 ®iÓm m¾t, ë giai ®o¹n trëng thμnh cã 2-4 ®iÓm m¾t. KÝch thíc
c¬ thÓ tõ nhá ®Õn lín tïy theo loμi.
- Sundanonchus micropeltis Lim et Furttado, 1985 (h×nh 285-1) cã kÝch thíc c¬ thÓ 0,92-
1,00 x 0,12-0,18 mm. Cã 4 ®iÓm m¾t, ký Ýnh ë ç lãc b«ng Ophiocephalus micropeltes.
- Sundanonchus foliaceus Lim et Furtado, 1985 (h×nh 285-2) cã kÝch thíc c¬ thÓ 2,15 x
0,32 mm, cã 2 ®iÓm m¾t, ký sinh ë ç lãc b«ng Ophiocephalus micropeltes.
- Sundanonchus fasciatus Lim et Furtado, 1985 cã kÝch thíc c¬ thÓ 0,20-0,30 x 0,08-0,09
mm, cã 4 ®iÓm m¾t, ký sinh ë mang ç r« biÓn Pristolepis fasciatus.

S¸n ký sinh ë mang ç, dÊu hiÖu bÖnh lý t¬ng tù Dactylogyrosis.

ë ViÖt Nam míi ®iÒu tra ph¸t hiÖn ë 2 loμi ç b«ng vμ ç r« biÓn gÆp 4 loμi s¸n l¸ ®¬n chñ
ruét ®¬n. Møc ®é c¶m nhiÔm thÊp, nhng tuú ®iÒu kiÖn nu«i, nhÊt lμ khi nu«i lång mËt ®é
ç lãc b«ng dμy, s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ®· g©y thμnh dÞch bÖnh lμm chÕt ç nh n¨m 1993-
1994 mét sè bÌ nu«i ç lãc b«ng ë hå TrÞ An- §ång Nai. Malaysia th«ng b¸o ®· gÆp bÖnh
s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n (Lim vμ Furtado, 1985).
1 2
H×nh 285: 1- Sundanonchus micropeltis; 2- S. foliaceus

LÊy nhít mang kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi béi gi¸c nhá.

T¬ng tù nh bÖnh Dactylogyrus.
1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn

Bé Dactylogyridea Bychowsky, 1937 Bé Mazocraeidea Bychowsky, 1937
Hä Ancyrocephalidae Bychowsky, 1937 Hä Diclidophoridae Cerfontaine, 1895
Gièng Ancyrocephalus (S.l) Creplin, 1939 Gièng Osphyobothris (h×nh 226-1) Hä
(h×nh 283F, 284E) Microcotylidae Taschenberg, 1879
Hä Diplectanidae Bychowsky, 1957 Gièng Intracotyle Mamaev, 1970
Gièng Pseudorhabdosynochus Yamaguti, Gièng Monaxine (h×nh 225-1)
1958 (H×nh 288-4; 289-1,2) Gièng Lethrinaxine Mamaev, 1970 (h×nh
Gièng Haliotrema (h×nh 289-3) 287-3)
Bé Monopisthocotylidea Bychowsky, 1957 Gièng Incisaxine Mamaev, 1970 (h×nh
Hä Capsalidae Baird, 1853 287-2)
Gièng Benedenia Diesing, 1858 (H×nh Gièng Pseudaxinoides Lebedev, Paruchin
310 Bïi Quang TÒ
286-3; 290) et Roytman, 1970 (h×nh 287-4)

Gièng Neobenedenia (h×nh 285-4) Gièng Tonkinaxine Lebedev, Paruchin et
Gièng Sessilorbis Mamaev, 1970 (h×nh Roytman, 1970 (h×nh 286-2)
286-1) Gièng Lutianicola Lebedev, 1970 (h×nh
Gièng Sprostoniella (h×nh 286-6) 288-2)
Gièng Megalocotyle Folda, 1929 Hä Gastrocotylidae Price, 1943
(h×nh 286-5) Gièng Gotocotyla
Gièng Pricea Chauhan, 1945 (h×nh 288-3)
Gièng Dawesia Unnithan, 1965 (h×nh
286-7)
Gièng Ancyrocephalus, Pseudorhabdosynochus vμ Haliotrema ®Òu cã ®Æc ®iÓm chung cña

bé Dactylogyridea, ®Üa b¸m phÝa sau c¬ thÓ ®Òu cã 4 mãc gi÷a, nhng riªng
Pseodorhabdosynochus vμ Haliotrema phÝa trªn 4 mãc gi÷a cã gi¸c b¸m b»ng mãc kitin
(H×nh 288-4 vμ 289-1,2).
Çc gièng thuéc hä Capsalidae ®Üa b¸m phÝa sau ph©n chia thμnh nhiÒu xoang s¾p xÕp h×nh
®èi xøng, mçi xoang cã t¸c dônh hót chÊt dinh dìng. PhÝa cuèi ®Üa b¸m cã 2 ®«i mãc gi÷a.
KÝch thíc Benedenia 3-5 x 2-3 mm.
Çc gièng thuéc bé Mazocraeidea ®Üa b¸m phÝa sau cã çc van b¸m, sè lîng nhiÒu hay Ýt
tïy thuéc vμo tõng hä hoÆc gièng.
1 2 3 4
5 6 7
H×nh 286: mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Sessilorbis limopharynx; 2- Tonkinaxine
homocerca; 3- Benedenia hoshinia; 4- Neobenedenia girellae; 5- Megalocotyle lutiani; 6-
Sprostoniella multitestis; 7- Dawesia incisa.
3
1 2
4
H×nh 287: Mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Monaxine formionis; 2- Incisaxine dubia; 3-
Lethrinaxine parva; 4- Pseudaxinoides vietnamensis;
3
1 4
2
H×nh 288: Mét sè s¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Osphyobothris multivitellatus; 2- Lutianicola
haifonensis; 3- Pricea multae; 4- Pseudorhabdosynochus epinepheli

Ba gièng Ancyrocephalus , Pseudorhabdosynochus thêng ký sinh ë mang ç. Gièng
Benedenia ký sinh ë da lμ chñ yÕu, ngoμi ra Benedenia b¸m vμo m¾t vμ trªn th©n ç hót
m¸u. Mçi con cã thÓ hót 0,5 ml m¸u/ngμy vμ lμm cho ç mï m¾t, thiÕu m¸u gÇy yÕu.

ë ViÖt Nam ®· ®iÒu tra gÆp kho¶ng 20 gièng trong ®ã 4 gièng Ancyrocephalus ,
Pseudorhabdosynochus, Haliotrema vμ Benedenia ë çc loμi ç song (mó). §Æc biÖt gièng
Benedenia ®· g©y cho ç song nu«i bÌ chÕt nhiÒu ë VÞnh H¹ Long, Çt Bμ.
ë §«ng Nam ¸ thêng gÆp çc gièng s¸n ®¬n chñ trªn ký sinh ë mét sè ç nu«i lång biÓn.

312 Bïi Quang TÒ
LÊy nhít mang kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi béi gi¸c nhá hoÆc kiÓm tra b»ng m¾t thêng thÊy
Benedenia b»ng h¹t ®Ëu t¬ng, ng d©n gäi lμ bä tr¾ng.

¸p dông nh bÖnh Dactylogyrosis. ë biÓn kh«ng dïng níc muèi t¾m cho ç mμ dïng níc
ngät t¾m cho ç thêi gian 15-30 phót, s¸n l¸ ®¬n chñ cã thÓ rêi khái ç.
3
2
H×nh 289: S¸n l¸ ®¬n chñ ë ç biÓn: 1- Pseudorhabdosynochus epinepheli; 2- ®Üa b¸m cña
Pseudorhabdosynochus epinepheli; 3- Haliotrema sp
H×nh 290: S¸n l¸ ®¬n chñ (rÖp tr¾ng) ký sinh ë ç biÓn: Benedenia hoshinia (mÉu thu ë ç
song nu«i lång VÞnh H¹ Long, theo Bïi Quang Tª, 1996, 2005)
1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (s¸n 18 mãc) Gyrodactylosis.

Bé Gyrodactylidea Bychowsky, 1937
Hä Gyrodactylidae Van Beneden et Hesse,1863
Gièng Gyrodactylus Nordmann,1832
C¬ thÓ cña Gyrodactylus nãi chung nhá h¬n so víi Dactylogyrus. C¬ thÓ sèng Gyrodactylus
rÊt linh ho¹t, chóng lu«n vËn ®éng t¬ng tù Dactylogyrus. Khi vËn ®éng phÝa tríc lé 2 thuú
®Çu trong ®ã cã 2 tuyÕn ®Çu cã t¸c dông tiÕt chÊt nhên ph¸ ho¹i tæ chøc cña ký chñ.
Gyrodactylus kh«ng cã ®iÓm m¾t.
PhÝa sau c¬ thÓ lμ ®Üa b¸m cã 2 mãc lín ë gi÷a vμ 16 mãc nhá b»ng kitin xÕp xung quanh,
çc mãc lín cã 2 b¶n nèi. Do cÊu t¹o cña c¬ quan mãc sau nªn Gyrodactylus cßn cã tªn gäi
lμ s¸n l¸ ®¬n chñ 18 mãc. MiÖng ë mÆt bông phÝa tríc c¬ thÓ, hÇu do 16 tÕ bμo lín tæ thμnh
thùc qu¶n ng¾n, ruét ph©n thμnh 2 nh¸nh ch¹y däc c¬ thÓ ®Õn 4/5 chiÒu dμi th©n nhng 2
nh¸nh kh«ng gÆp nhau, ruét hë kh«ng cã hËu m«n. C¬ quan sinh dôc cña Gyrodactylus lμ c¬
quan sinh dôc lìng tÝnh, c¬ quan sinh dôc ®ùc vμ c¬ quan sinh dôc çi trªn cïng mét c¬
thÓ. C¬ quan sinh dôc ®ùc cã tinh hoμn nhá, ë phÇn sau c¬ thÓ, tói giao phèi h×nh d¹ng nh
qu¶ trøng do mét mãc lín vμ 8 mãc nhá cong l¹i t¹o thμnh, buång trøng h×nh b¸n nguyÖt ë
sau tuyÕn tinh (H×nh 291).
Trong c¬ thÓ cã bμo thai h×nh bÇu dôc, ®ång thêi trong thai nμy ®· h×nh thμnh bμo thai cña
®êi sau nªn cã tªn gäi lμ tam ®¹i trïng, thËm chÝ cã c¶ thai cña ®êi thø 4. Nguyªn nh©n cña
hiÖn tîng sinh s¶n t¬ng ®èi ®Æc biÖt nμy cha râ, cã ngêi cho sinh s¶n Êu thÓ lμ mét lo¹i
sinh s¶n ®¬n tÝnh, cã ngêi cho lμ mét trøng nhiÒu ph«i. Ph«i lóc ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n
hËu ph«i, buång trøng l¹i sinh ra 1 trøng thμnh thôc ë sau ph«i lín, ®îi khi ph«i lín tho¸t
khái c¬ thÓ mÑ, trøng l¹i chuyÓn ®Õn thay vÞ trÝ vμ tiÕp tôc ph¸t triÓn.
Lóc ph«i ®· ho¹t ®éng m¹nh cÇn t¸ch khái
c¬ thÓ mÑ, ë gi÷a c¬ thÓ trïng næi lªn 1 çi
bäc, ph«i chui ra tõ ®iÓm ®ã, phÇn gi÷a chui
ra tríc sau ®ã phÇn ®Çu vμ phÇn sau tho¸t
ra. Êu trïng në ra gièng nh trïng trëng
thμnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n ra ®êi sau. Êu
trïng vËn ®éng ë trong níc tõ 5 -10 ngμy,
nÕu kh«ng gÆp ký chñ nã sÏ chÕt. NhiÖt ®é
thÝch hîp cho trïng ph¸t triÓn lμ 18-250C.
H×nh 291: CÊu t¹o s¸n ®¬n chñ ®Î con-

Gyrodactylus ctenopharyngodontis:
1. Thuú ®Çu; 2. TuyÕn ®Çu phÝa tríc; 3.
TuyÕn ®Çu phÝa sau; 4. MiÖng; 5. HÇu; 6.
Thùc qu¶n; 7. Ruét; 8. Tói giao phèi; 9.
èng ®Én tinh; 10. Tinh hoμn; 11. Bμo thai;
12. Buång trøng; 13. §Üa b¸m ( a- mμng nèi
trªn, b- mμng nèi chÝnh, c- mãc gi÷a, d-
mãc r×a)
314 Bïi Quang TÒ
B
C
H×nh 292: S¸n ®¬n chñ ®Î con- Gyrodactylus: A- Gyrodactylus fusci ký sinh ë ç trª
(Clarias spp); B- S¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con ký sinh v©y ç trª; C- Gyrodactylus medius ký sinh
ë ç mÌ tr¾ng, ç vμng, ç diÕc (¶nh KHV§T);
A B
H×nh 293: Gyrodactylus niloticus (A- ký sinh ë v©y ç r« phi v»n vμ B- ®Üa b¸m)

Gyrodactylus ký sinh trªn da vμ mang víi sè lîng nhiÒu lμm cho tæ chøc néi ký sinh tiÕt ra
1 líp dÞch máng mμu tr¾ng tro. Ç Ýt ho¹t ®éng hoÆc ho¹t ®éng kh«ng b×nh thêng, mét sè
ç n»m ë ®¸y ao, mét sè l¹i næi lªn mÆt níc ®íp kh«ng khÝ thËm chÝ mÊt dÇn kh¶ n¨ng vËn
®éng vμ b¬i ngöa bông. Do cã nh÷ng vÕt loÐt t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm vμ çc sinh
vËt kh¸c x©m nhËp g©y bÖnh. Ç bÞ c¶m nhiÔm Gyrodactylus kh¶ n¨ng b¾t måi gi¶m, h« hÊp
khã kh¨n, ç gÇy yÕu.
Theo O.N Bayer, 1977 ë ç khoÎ m¹nh, träng lîng c¬ thÓ 1,2 gr, trong khi ®ã ç bÞ nhiÔm
bÖnh Gyrodactylus chØ nÆng 0,5 gr ®ång thêi hμm luîng b¹ch cÇu t¨ng, hμm lîng hång cÇu
gi¶m.
1.5.3. Ph©n bè vμ lu truyÒn bÖnh

Gyrodactylus ký sinh trªn da vμ mang nhng chñ yÕu ë da cña nhiÒu loμi ç níc ngät, ç
biÓn ph©n bè réng trong çc thuû vùc cña ç níc. ë níc ta thêng gÆp mét sè loμi:
Gyrodactylus maculatus; G. fusci; G. medius; G. ctenophryngodonis. Nh×n chung ë níc ta,
ç nu«i bÞ c¶m nhiÔm s¸n l¸ ®¬n chñ 18 mãc tû lÖ vμ cêng ®é kh¸ cao, ®· g©y thμnh bÖnh
lμm chÕt ç gièng ç trª, ç bèng tîng, r« phi, lãc b«ng nu«i bÌ. N¨m 1978 ç chÐp ao B¸c
Hå ®· bÞ bÖnh s¸n l¸ 18 mãc chÕt hμng lo¹t.
BÖnh thêng xuÊt hiÖn vμo mïa xu©n, thu, ®«ng ë miÒn B¾c; mïa ma ë miÒn Nam.

§Ó x¸c ®Þnh ký sinh trïng Gyrodactylus cÇn lÊy dÞch da, mang kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi.

Nh bÖnh s¸n 16 mãc - Dactylogyrosis.
1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n Diplozoosis.

1.6.1. T¸c nh©n g©y bÖnh:
Líp phô Oligonchoinea Bychowsky, 1937
Bé Mazocraeidea Bychowsky, 1937
Bé phô Discocotylinea Bychowsky, 1957
Hä Diplozoidae Palmobi, 1949
Hä phô Diplozoinae Palmobi, 1949
Gièng Eudiplozoon Khotenowsky, 1984
Gièng Sindiplozoon Khotenowsky, 1981
2
3
A B
E F
C D G
H×nh 294: A,B,C,D- s¸n song th©n Eudiplozoon nipponicum (1- tuyÕn ®Çu, 2- miÖng; 3-
gi¸c miÖng); C- Van b¸m; D- trøng. E- Van b¸m; F- mãc gi÷a; G- trøng cña s¸n sonng th©n
Sindiplozoon doi HaKy, 1968
316 Bïi Quang TÒ
Ký sinh trïng lóc cßn non, c¬ thÓ sèng ®¬n ®éc, lóc trëng thμnh 2 c¬ thÓ dÝnh vμo nhau
thμnh d¹ng h×nh ch÷ X suèt c¶ qu¸ tr×nh sèng (H×nh 294). ChiÒu dμi c¬ thÓ kho¶ng 5 -10
mm. §o¹n tríc c¬ thÓ (tÝnh tõ vÞ trÝ 2 trïng dÝnh nhau trë vÒ tríc) nhän, lín h¬n ®o¹n sau.
Tû lÖ gi÷a ®o¹n tríc vμ ®o¹n sau còng lμ tiªu chuÈn quan träng ®Ó ph©n lo¹i ®Õn loμi.
MiÖng ë phÝa tríc mÆt bông c¬ thÓ, hai bªn cã 2 gi¸c, xoang miÖng nhá. Sau miÖng cã hÇu,
thùc qu¶n, ruét. Ruét ch¹y dμi ®Õn phÇn sau c¬ thÓ, ®o¹n tríc ruét híng ra 2 bªn ph©n ra
nhiÒu nh¸nh, ®o¹n ruét gi÷a kh«ng ph©n nh¸nh, ®o¹n ruét sau kh«ng ph©n nh¸nh hoÆc ph©n
nh¸nh Ýt, ®o¹n cuèi cña ruét h¬i phång to. §Üa b¸m sau cã 4 ®«i van b¸m do çc phiÕn b»ng
kitin t¹o thμnh vμ s¾p xÕp mçi bªn 4 çi. Ngoμi 4 cÆp van b¸m ra cßn cã mét ®«i mãc c©u.
C¬ quan sinh dôc: lìng tÝnh, trªn mçi ç thÓ võa cã tinh hoμn, võa cã buång trøng. C¬ quan
sinh dôc ®ùc gåm mét tinh hoμn ë phÝa tríc ®Üa b¸m sau vμ èng dÉn ®æ ra c¬ quan giao cÊu
B
n¬i hai c¬ thÓ tiÕp gi¸p nhau. C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng d¹ng bÇu dôc h¬i
cong l¹i, tõ buång trøng cã èng th«ng víi tuyÕn no·n hoμng vμ èng th«ng víi bé phËn sinh
dôc ®ùc cña c¬ thÓ bªn kia, cã èng dÉn ®Õn c¬ quan giao cÊu. Trøng ®îc thô tinh ra tö
cung. Lç sinh dôc ë phÇn tríc c¬ thÓ, gÇn chç hai trïng tiÕp dÝnh.
1.6.2. Chu kú ph¸t triÓn

Diplozoon ®Î trøng, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã phøc t¹p nhng kh«ng qua ký chñ trung gian.
Trøng cña Diplozoon kh¸ lín, kÝch thíc kho¶ng 0,28 - 0,31 x 0,11 mm, h×nh bÇu dôc h¬i
dμi, 1 ®Çu cã nÊp ®¹y, trªn n¾p cã nh÷ng ®êng d©y xo¾n, nhê d©y xo¾n mμ trøng cã thÓ
b¸m ch¾c vμo mang ç.
Êu trïng në ra cã nhiÒu l«ng t¬, phÝa tríc cã 2 gi¸c hót, hai ®iÓm m¾t, cã hÇu vμ ruét ®¬n
gi¶n d¹ng tói. PhÝa sau c¬ thÓ cã mét ®«i van hót vμ mét ®«i mãc c©u. Nhê cã l«ng t¬ mμ nã
b¬i léi ®îc ë trong níc mét thêi gian ng¾n råi b¸m lªn mang, mÊt l«ng t¬ vμ ®iÓm m¾t.
C¬ thÓ kÐo dμi, mÆt bông chÝnh gi÷a c¬ thÓ h×nh thμnh gi¸c hót sinh dôc. MÆt lng h×nh
thμnh u låi lng. C¬ thÓ trïng t¹m thêi ngõng sinh trëng. Hai Êu trïng gÆp nhau, Êu trïng
nμy dïng gi¸c hót sinh dôc bông tiÕp gi¸p u låi lng cña Êu trïng kia. sau ®ã tiÕp tôc sinh
trëng, dÇn dÇn c¬ quan sinh dôc cña hai c¬ thÓ g¾n chÆt, ph¸t dôc thμnh trïng trëng thμnh.
B¶ng 46: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè loμi s¸n ®¬n chñ ký sinh ë ç níc ngät ViÖt nam
TT Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký Tû lÖ Cêng ®é T¸c gi¶

sinh nhiÔm (%) nhiÔm
1 Cichlidogyrus sclerosus Paperna et Ç r« phi ®á Mang 13,33 1 -22 B.Q.TÒ
thuraton, 1969
2 Pseudodactylogyrus sp Te, 1990 Ç bèng Mang 38,38 1 -55 B.Q.TÒ
tîng
3 Sundanonchus micropeltis Lim et Ç lãc b«ng Mang 33,92 1 -90 Nt
Furtado, 1985
4 Trianchoratus ophiocephali Lim, Ç lãc nt 30,98 1 -26 nt
1986
5 Silurodiscoides sp3 Te,1990 ç Tra nu«i Mang 37,50 1 -33 nt
6 Silurodiscoides sp4 Te, 1990 Ç vå ®en nt 20,58 1- 21 nt
7 Silurodiscoides sp6 Te, 1990 Ç basa nt 60,92 1 -36 nt
8 Silurodiscoides sp7 Te, 1990 Ç ba sa Mang 24,13 1 -12 nt
9 Bychowskyella tchangi Ç trª vμng nt 4,41 1 nt
Gussev, 1976
10 Quadriacanthus kobiensis Ç trª ®en nt 26,40 1-5 Hμ ký
HaKy, 1968 Ç trª vμng 30,70 1-10 B.Q.TÒ
Ç trª vμng 17,33 1-20
11 Gyrodactylus medius Ç mÌ tr¾ng Da 20,35 1-77 Hμ Ký
Kathariner, 1893 ChÐp tr¾ng VN Da 8,68 1-10 B.Q.TÒ
Mang 10,08 1-125 Nt
12 Gyrodactylus ophiocephali Gussev, Ç lãc b«ng Da 26,78 1-30 B.Q.TÒ
1955
13 Gyrodactylus maculati Ç lãc Da 24,00 1 -9 Hμ Ký

HaKy, 1968
14 Gyrodactylus fusci HaKy, Ç trª ®en Da 85,80 2-10 Hμ Ký
1968 Ç trª vμng Da 23,19 2 -5 B.Q.TÒ
15 Sindiplozoon doi HaKy, Ç mÌ tr¾ng Mang 11,00 1-15 Hμ ký
1968 Ç tr«i VN Mang 11,88 1-4 Hμ ký
16 Eudiplozoon nipponicum Goto, Ç he vμng Mang 3,70 1 B.Q.TÒ
1891 Ç chμi Mang 5,08 1 Nt
1.6.3 T¸c h¹i , ph©n bè vμ chÈn ®o¸n

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t thêng, c¬ thÓ nh×n thÊy ®îc cßn
c¬ thÓ nhá c¹o dÞch mang ®em quan s¸t díi kÝnh hiÓn vi. S¸n l¸ song th©n ký sinh ë mang,
hót m¸u vμ ph¸ ho¹i tÕ bμo mang g©y viªm loÐt, mang tiÕt ra dÞch c¶n trë h« hÊp. S¸n l¸
song th©n chñ yÕu ký sinh ë ç níc ngät. ë ViÖt nam gÆp çc loμi nh:
Eudiplozoon nipponicum ký sinh ë ç chÐp, ç he vμng, ç chμi.
Sindiplozoon doi ký sinh ë ç chÐp, mÌ tr¾ng.
S¸n l¸ song th©n ký sinh trªn ç tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm kh«ng cao, ph¸t triÓn thuËn lîi
vμo vô hÌ.

¸p dông biÖn ph¸p phßng trÞ cña Dactylogyrus.
2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ (digenea) Trematoda Rudolphi,

1808 ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n
x §Æc ®iÓm chung cña líp s¸n l¸ song chñ:

- CÊu t¹o c¬ thÓ: C¬ thÓ s¸n l¸ song chñ h×nh trøng, h×nh l¸ ®èi xøng hai bªn hoÆc kh«ng
®èi xøng, mét sè c¬ thÓ cßn chia lμm 2 phÇn tríc sau, cã gièng loμi mÆt lng h¬i cao. KÝch
thíc c¬ thÓ sai kh¸c rÊt lín kho¶ng 0,5-1 mm nhng ç biÖt cã thÓ trªn 10 mm. C¬ thÓ
trong, kh«ng mμu, ç biÖt cã mμu ®á cña m¸u do mμu m¸u. BÒ mÆt c¬ thÓ tr¬n, mét sè
gièng loμi trªn bÒ mÆt cã mãc hoÆc çc mÊu låi. Thêng gi¸c hót miÖng t¬ng ®èi nhá ë
phÝa tríc c¬ thÓ, gi¸c hót bông nh×n chung lín h¬n gi¸c hót miÖng.
Líp ngoμi cïng cña s¸n l¸ song chñ lμ mét líp nguyªn sinh chÊt hîp bμo dμy h¬n s¸n l¸ ®¬n
chñ, r¶i r¸c cã gièng loμi cã mãc lμ c¬ quan b¸m bæ sung, líp nμy cßn ®Ó chèng l¹i t¸c dông
cña dÞch tiªu ho¸ cña ký chñ vμ hÊp thô dinh dìng. Líp tiÕp theo lμ líp nguyªn sinh chÊt
ch×m trong ®ã cã 3 líp c¬: c¬ vßng, c¬ däc, c¬ xiªn.
- HÖ thèng tiªu ho¸: Cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n, ruét. §¹i bé phËn miÖng ë chÝnh gi÷a gi¸c
hót tríc. HÇu do tÕ bμo c¬ vμ tuyÕn thÓ cÊu t¹o thμnh. Thùc qu¶n hÑp ng¾n, ruét chia lμm 2
nh¸nh ë 2 bªn c¬ thÓ vμ bÝt kÝn tËn cïng. Mét sè gièng loμi cã hËu m«n.
- HÖ thèng sinh dôc: trõ mét sè hä nh Schistomatidae, Didymozoidae cßn l¹i ®Òu cã hÖ
thèng sinh dôc lìng tÝnh, ®ùc çi trªn cïng mét c¬ thÓ. So víi s¸n l¸ ®¬n chñ, s¸n l¸ song
chñ cã hÖ thèng sinh dôc ®a d¹ng h¬n.
C¬ quan sing dôc ®ùc thêng cã tõ 1 -2 tinh hoμn råi ®æ ra èng dÉn tinh nhá híng vÒ tríc,
tËp trung thμnh èng phãng tinh vμ tËn cïng c¬ quan giao phèi ë tríc gi¸c hót bông.
C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng, èng dÉn trøng m¹nh ®æ vμo khoang bÐ gäi lμ
ootyp, tõ khoang ootyp ®i ra lμ tö cung uèn khóc ch¹y ®Õn lç sinh dôc çi c¹nh lç sinh dôc
®ùc trong huyÖt sinh dôc. TuyÕn no·n hoμng ë hai bªn c¬ thÓ ®æ vμo hai nh¸nh nhá sau ®ã
hîp thμnh bÇu råi dÉn ®Õn khoang ootyp ®Ó lμm vá. Khoang ootyp cã tói nhËn tinh.
318 Bïi Quang TÒ
Tinh trïng tõ huyÖt sinh dôc theo tö cung ngîc lªn khoang ootyp gÆp trøng tõ buång trøng
ra tiÕn hμnh thô tinh, trøng ®· thô tinh ®îc tuyÕn no·n hoμng bao quanh t¹o thμnh líp vá
trøng cøng sau ®ã trøng theo tö cung lªn lç sinh dôc råi ra ngoμi.
- HÖ thèng bμi tiÕt: §· cã sù biÕn ®æi phøc t¹p h¬n s¸n l¸ ®¬n chñ. HÖ bμi tiÕt lμ nguyªn ®¬n
thËn gåm 1 -2 ®«i èng bμi tiÕt ch¹y däc hai bªn c¬ thÓ, tõ èng ®ã cã nh¸nh nhá ch¹y to¶ ra
kh¾p c¬ thÓ vμ tËn cïng lμ tÕ bμo ngän löa. Hai èng bμi tiÕt ®æ vμo bäng ®¸i råi ®æ ra ngoμi
b»ng lç bμi tiÕt.
- HÖ thèng thÇn kinh: Gåm ®«i h¹ch n·o n»m trªn hÇu vμ thêng cã 3 ®«i d©y thÇn kinh: d©y
thÇn kinh lng, thÇn kinh bông vμ thÇn kinh hÇu.
x Chu kú ph¸t triÓn chung cña s¸n l¸ song chñ:

S¸n l¸ song chñ ®Î trøng, giao phèi trªn cïng mét c¬ thÓ. Trøng nhá nhng sè lîng nhiÒu.
S¸n l¸ song chñ tõ trøng ph¸t triÓn thμnh, c¬ thÓ trëng thμnh ph¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t
dôc phøc t¹p qua nhiÒu giai ®o¹n:
Giai ®o¹n Êu trïng Miracidium: Trøng sau khi r¬i vμo níc në ra Êu trïng Miracidium cã
l«ng t¬ vμ ®iÓm m¾t. PhÇn tríc c¬ thÓ cã tuyÕn ®Çu, ®o¹n sau c¬ thÓ cã mét ®¸m tÕ bμo
mÇm cã èng tiªu ho¸ ®¬n gi¶n. HÖ thÇn kinh vμ bμi tiÕt kh«ng ph¸t triÓn. Miracium kh«ng
¨n, sèng tù do trong níc nhê glucogen dù tr÷ nªn chØ b¬i mét thêi gian råi nhê tuyÕn ®Çu
tiÕt men ph©n gi¶i líp biÓu m« chui vμo tæ chøc gan cña c¬ thÓ èc. ë trong c¬ thÓ ký chñ
trung gian, Êu trïng Miracidium mÊt l«ng t¬ , mÊt ®iÓm m¾t vμ ruét biÕn thμnh bμo nang
Sporocyste.
Giai ®o¹n Êu trïng bμo nang

Sporocyste: Bμo nang h×nh trßn hay
h×nh tói, bÒ mÆt cã kh¶ n¨ng thÈm
thÊu dinh dìng. Bμo nang
Sporocyste cã thÓ xoang lín, nã tiÕn
hμnh sinh s¶n ®¬n tÝnh (v« tÝnh) cho
nhiÒu Êu trïng Redia.
H×nh 295: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n

l¸ song chñ (s¸n l¸ gan
Opisthorchis felineus)
A- s¸n trëng thμnh; B-
Miracidium; C- Sporocyste chøa
redia; D- Redia non; E- Cercaria; F-
mÆt bong cña cercaria; G-
Metacercaria; H- èc Bithynia - vËt
chñ trung gian thø nhÊt
Giai ®o¹n Êu trïng Redia : Redia h×nh tói cã thÓ di ®éng cÊu t¹o c¬ thÓ cã hÇu vμ ruét d¹ng
h×nh tói ng¾n. Êu trung Redia lín lªn, ph¸ mμng cña bμo nang ®Ó ra khái tæ chøc gan råi vμo
c¬ quan tiªu ho¸ cña èc. C¬ thÓ Êu trïng Redia dμi ra, hÇu vμ ruét ph¸t triÓn, cã hai èng bμi
tiÕt. PhÝa sau c¬ thÓ cã mét ®¸m tÕ bμo mÇm tiÕn hμnh sinh s¶n ®¬n tÝnh cho nhiÒu Êu trïng
Cercaria. Cã chñng lo¹i s¸n l¸ song chñ kh«ng qua giai ®o¹n Êu trïng Redia mμ ph¸t triÓn
trùc tiÕp qua Cercaria
Giai ®o¹n Êu trïng Cercaria: C¬ thÓ Cercaria chia lμm 2 phÇn th©n vμ ®u«i, bÒ mÆt c¬ thÓ
cã mãc, cã mét hai gi¸c hót. C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n, ruét. Cã hÖ thèng
bμi tiÕt vμ ®èt thÇn kinh. ë phÝa tríc c¬ thÓ cã tuyÕn tiÕt ra men ph¸ ho¹i tæ chøc ®Ó x©m
nhËp vμo c¬ thÓ ký chñ, ®ång thêi biÓu m« ë díi líp nguyªn sinh chÊt cã tuyÕn ph©n tiÕt
t¹o ra v¸ch cña bμo nang.
Cercaria ra khái c¬ thÓ Redia, sèng t¹m thêi trong c¬ thÓ èc, sau ®ã ra níc ho¹t ®éng trong
mét thêi gian ng¾n, mÊt ®u«i biÕn thμnh Êu trïng cã vá bäc Metacercaria. Còng cã gièng
loμi s¸n l¸ song chñ giai ®o¹n Êu trïng Cercaria trùc tiÕp x©m nhËp vμo da cña ký chñ råi
®Õn m¹ch m¸u sau ®ã qua thêi kú Êu trïng bμo nang Metacercaria ph¸t triÓn thμnh trïng
trëng thμnh. Ngîc l¹i còng cã mét sè gièng loμi khi Cercaria ra m«i trêng níc mÊt
®u«i råi h×nh thμnh bμo nang (kÐn) b¸m trªn çc c©y thùc vËt thñ sinh thîng ®¼ng hay vá
èc, nÕu gÆp ký chñ ¨n vμo sÏ ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
Cßn mét sè gièng loμi Êu trïng Cercaria sau khi t¸ch khái c¬ thÓ Redia h×nh thμnh bμo
nang(kÐn) ngay trong c¬ thÓ èc hoÆc chui ra nhng l¹i tiÕp tôc x©m nhËp vμo c¬ thÓ èc ®ã.
èc cã Êu trïng,ký chñ ¨n vμo ruét sÏ ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
Çc gièng loμi s¸n l¸ song chñ lÊy ç lμ ký chñ trung gian thø 2, ®a sè Êu trïng Cercaria
chñ ®éng x©m nhËp vμo c¬ thÓ ç vμ h×nh thμnh Metacercaria, mét sè Ýt gièng loμi ngoμi
m«i trêng, ký chñ cuèi cïng trùc tiÕp nuèt bμo nang Metacercaria (h×nh 295)
Giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria: do cã vá bao l¹i, c¬ thÓ n»m trong bμo nang nªn kh«ng
vËn ®éng. CÊu t¹o c¬ thÓ ph¸t triÓn gÇn víi trïng trëng thμnh. BÒ mÆt c¬ thÓ cã mãc, cã
gi¸c miÖng, gi¸c bông, lç miÖng vμ lç bμi tiÕt.
- CÊu t¹o trong cã c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan bμi tiÕt, thÇn kinh vμ c¬ quan sinh dôc. HÖ
thèng sinh dôc cña mét sè gièng loμi ph¸t triÓn cßn ®¬n gi¶n nhng còng cã gièng loμi c¬
quan sinh dôc ®ùc çi ®· hoμn chØnh, thËm chÝ ®· cã lóc trong c¬ quan sinh dôc çi ®· cã
trøng xuÊt hiÖn.
Metacercaria cïng víi ký chñ trung gian II hoÆc vËt m«i giíi bÞ ký chñ sau cïng ¨n vμo
trong èng tiªu ho¸ do t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸, vá bäc vμ vì, Êu trïng tho¸t ra ngoμi di
chuyÓn ®Õn c¬ quan thÝch hîp cña ký chñ ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña s¸n l¸ song chñ yªu cÇu ký chñ trung gian nhÊt ®Þnh, ký chñ trung
gian thø nhÊt lμ èc, ký chñ trung gian thø II hoÆc ký chñ cuèi cïng thêng lμ ®éng vËt
nhuyÔn thÓ, ®éng vËt cã ®èt, gi¸p x¸c, c«n trïng, ç, lìng thª, bß s¸t, chim vμ ®éng vËt cã
vó. Cã gièng loμi yªu cÇu ®Õn 3 -4 ký chñ trung gian.
Nh×n chung chu kú ph¸t triÓn cña s¸n l¸ song chñ chia lμm 2 lo¹i:
ChØ cÇn mét ký chñ trung gian:

- Êu trïng Cercacia ®i trùc tiÕp vμo ký chñ cuèi cïng nh s¸n m¸u ç.
- Êu trïng Cercacia ra ngoμi m«i trêng h×nh thμnh bμo nang Êu trïng Metacercaria b¸m
trong çc c©y thùc vËt thuû sinh thîng ®¼ng, ký chñ cuèi cïng ¨n vμo ph¸t triÓn thμnh
trïng trëng thμnh.
- Êu trïng Cercaria kh«ng ra khái ký chñ trung gian thø I mμ ë trong ®ã h×nh thμnh bμo
nang Metacercaria.
CÇn cã 2 ký chñ trung gian:

- C¶ hai ký chñ trung gian lμ nhuyÔn thÓ.
- Ký chñ trung gian thø 2 lμ gi¸p x¸c hay c«n trïng lìng thª hoÆc ç.
x T¸c h¹i cña s¸n l¸ song chñ:

S¸n l¸ ký sinh g©y t¸c h¹i ®èi víi ký chñ phô thuéc vμo chñng lo¹i hoÆc vÞ trÝ ký sinh.
Thêng s¸n l¸ ký sinh trong m¾t, trong hÖ thèng tuÇn hoμn vμ mét sè c¬ quan quan träng,
t¸c h¹i h¬n ký sinh trong hÖ thèng tiªu ho¸. ë ç cã mét sè gièng loμi s¸n l¸ ký sinh lμm
cho ç chÕt. Ngoμi ra giai ®o¹n Êu trïng cña mét sè Ýt loμi ký sinh trªn ç cã khi kh«ng g©y
320 Bïi Quang TÒ
t¸c h¹i lín nhng giai ®o¹n trëng thμnh l¹i ký sinh ë ngêi vμ gia sóc. Do ®ã nÕu cã tËp
qu¸n ¨n thÞt ç sèng nh ¨n gái ç cã thÓ l©y bÖnh cho ngêi vμ tiÕp tôc g©y nhiÔm bÖnh trë
l¹i cho ç. V× vËy c«ng t¸c phßng bÖnh vμ trÞ bÖnh s¸n l¸ song chñ ë ®éng vËt thñy s¶n cã ý
nghÜa gãp phÇn b¶o vÖ søc khoÎ cho con ngêi vμ c¶ gia sóc.
x Phßng trÞ bÖnh:

HiÖn nay trªn thÕ giíi cha cã biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh tèt nhÊt ®èi víi çc bÖnh do s¸n l¸
song chñ g©y ra ë ç mμ chñ yÕu tiÕn hμnh mét sè biÖn ph¸p phßng trõ chung nhÊt. Do n¾m
®îc ®Æc ®iÓm s¸n l¸ ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n nªn ngêi ta t¸c ®éng c¾t ®øt mét kh©u
nμo ®ã còng ®¹t kÕt qu¶ tiªu diÖt chóng nh ph©n bãn xuèng ao ph¶i ñ kü víi v«i ®Ó diÖt
trøng s¸n trong ph©n. C¶i t¹o ao b»ng v«i, ph¬i ®¸y ®Ó tiªu diÖt èc Limnae. DiÖt çc loμi
chim ¨n ç lμ ký chñ cuèi cïng cña s¸n l¸.
2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ Aspidogastosis.

Bé Aspidogastrata Faust, 1932
Hä Aspidogastridae Poche, 1907
Gièng Aspidogaster Bauer, 1927 (H×nh 296)
CÊu t¹o c¬ thÓ cña Aspidogaster kh«ng cã gi¸c bông mμ cã ®Üa b¸m ë mÆt bông, trªn ®Üa
b¸m cã 4 hμng gi¸c b¸m nhá nh loμi A. pinsacoides, hoÆc hai hμng gi¸c b¸m nhá nh loμi
A. amurensis. PhÝa tríc c¬ thÓ cã mét gi¸c miÖng, lç miÖng ë gi÷a, sau miÖng lμ hÇu rÊt
ph¸t triÓn, ®Õn thùc qu¶n ng¾n, ruét cã mét nh¸nh ®¬n gi¶n ch¹y däc xuèng phÝa sau c¬ thÓ
nhng kh«ng cã hËu m«n.
C¬ quan sinh dôc lìng tÝnh, cã bé phËn sinh dôc ®ùc çi trªn cïng c¬ thÓ. Sinh dôc ®ùc cã
mét tinh hoμn, èng dÉn tinh ®æ ra tói chøa tinh. ë trong r·nh nèi liÒn c¬ thÓ víi phÝa tríc
gi¸c bông cã lç sinh dôc cïng híng víi bé phËn sinh dôc çi ®æ ra ngoμi. Bé phËn sinh dôc
çi cã mét buång trøng ë phÝa tríc tuyÕn tinh, èng dÉn trøng ®Õn xoang chøa trøng, tiÕp
theo tö cung vμ lç sinh dôc. TuyÕn no·n hoμng ë hai bªn phÇn sau cña c¬ thÓ, èng dÉn no·n
hoμng ®æ vμo xoang chøa trøng. §o¹n sau c¬ thÓ tr¬n tru vμ kh«ng cã ®Üa b¸m hay mãc
b¸m. (H×nh 296)
KÝch thíc c¬ thÓ vμ kÝch thíc trøng cã sù sai kh¸c gi÷a çc loμi: Loμi Aspidogaster
linsacoides cã kÝch thíc c¬ thÓ 0,5- 4 mm x 0,2-1,5 mm, kÝch thíc trøng: 0,06-0,1 mm x
0,03-0,04 mm. Loμi Aspidogaster amurensis kÝch thíc c¬ thÓ 2,31 - 3,07 x 0,9 mm. KÝch
thíc trøng 0,098 - 0,105 x 0,049 mm. Aspidogaster sp Ha Ky,1968 kÝch thíc c¬ thÓ :0,95
-2,0 x 0,85 mm;kÝch thíc trøng :0,060-0,075 x 0,025-0,040 mm.

Aspidogaster cã chu kú ph¸t triÓn ®¬n gi¶n kh«ng cÇn cã ký chñ trung gian, ®©y lμ sù kh¸c
biÖt chñ yÕu so víi çc gièng loμi s¸n l¸ song chñ kh¸c. Trøng ra níc në ra Êu trïng kh«ng
cã l«ng t¬, h×nh d¹ng Êu trïng gÇn gièng víi trïng trëng thμnh, ç ¨n vμo ph¸t triÓn thμnh
Aspidogaster vÒ cÊu t¹o vμ vÞ trÝ ký sinh nã gÇn víi Trematoda nªn ®· xÕp nã vμo líp s¸n l¸
song chñ Trematoda nhng ph©n líp s¸n Aspidogastrea. VÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nã l¹i gièng
víi líp Monogenea v× vËy còng cã mét sè nhμ khoa häc cho Aspidogaster lμ bíc chuyÓn tõ
Monogenea ®Õn Trematoda.
2.1.3. T¸c h¹i,ph©n bè vμ chÈn ®o¸n.

§Ó x¸c ®Þnh bÖnh nμy cÇn lÊy dÞch nhÇy cña ruét kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi. Khi ký sinh
trong ruét ç, triÖu chøng kh«ng râ rμng Aspidogaster thêng ký sinh trªn ç lín, c¶ ç níc
ngät vμ ç biÓn. Chóng thêng cïng çc loμi giun s¸n kh¸c ký sinh trong ruét cña mét con
ç.
ë ViÖt Nam, ta gÆp Aspidogaster linsacoides; Aspidogaster sp Ha Ky,1968 ký sinh trªn ç

chÐp, ç diÕc, ç m¨ng ... nhng tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp 0,8 -3%, cêng ®é c¶m nhiÔm 1 -14
trïng trªn mçi c¬ thÓ ç. Nh×n chung t¸c h¹i kh«ng lín nªn cha cã nghiªn cøu vÒ biÖn
ph¸p phßng trõ.
B C
A
H×nh 296: A- Aspidogaster amurensis; B,C- Aspidogaster sp (Hμ Ký, 1968): B. H×nh d¹ng
chung; C. Trøng
2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u ç Sanguinicolosis

Bé Sanguinicolata Skrjbin et Sclaulz, 1937
Hä Sanguinicolidae Graff, 1907
Gièng Sanguinicola Plelin, 1905
S¸n l¸ Sanguinicola d¹ng h×nh l¸ máng, nhá, kÝch thíc c¬ thÓ kh«ng lín l¾m, th¬ng tõ 1 -
2 mm tuú theo loμi: Sanguinicola intermedia chiÒu dμi díi 1 mm nhng Sanguinicola
volgensis dμi ®Õn 2mm, chiÒu réng 0,5mm. Xung quanh c¬ thÓ cã mãc nhá. Kh«ng cã gi¸c
hót miÖng vμ gi¸c hót bông. PhÝa tríc c¬ thÓ kÐo thμnh vßi, trong vßi cã miÖng kh«ng cã
hÇu, sau miÖng lμ thùc qu¶n h¬i dμi, ruét ch¹y dμi ®Õn 1/3 chiÒu dμi c¬ thÓ th× ph×nh to ra vμ
chia lμm 3-6 nh¸nh d¹ng tói, sè lîng nh¸nh tuú tõng loμi. Sanguinicola armuta ruét cã 5
nh¸nh cßn Sanguinicola mernus ruét cã 4 nh¸nh, kh«ng cã hËu m«n (H×nh 297-A)
C¬ quan sinh dôc lìng tÝnh, cã c¶ c¬ quan sinh dôc ®ùc vμ çi trªn cïng mét c¬ thÓ. Cã 8 -
10 ®«i tinh hoμn s¾p xÕp thμnh hai hμng ®èi xøng nhau ë gi÷a c¬ thÓ vÒ phÝa tríc buång
trøng, çc èng dÉn tinh nhá ®æ ra èng dÉn tinh lín híng ra phÝa sau ch¹y dμi ®Õn c¬ quan
giao cÊu ë phÝa sau cña buång trøng. Bé phËn sinh dôc çi cã buång trøng h×nh bím hay
h×nh ch÷ X ë 1/3 phÝa sau c¬ thÓ, èng dÉn trøng ®æ vÒ c¬ quan giao cÊu, hai bªn c¬ thÓ cã
tuyÕn no·n hoμng ph©n bè.
C¬ quan bμi tiÕt b¾t ®Çu tõ phÝa tríc rÏ ra 2 nh¸nh ch¹y däc hai bªn c¬ thÓ xuèng phÝa sau
c¬ thÓ hîp l¹i lμm mét vμ ®æ ra ngoμi b»ng lç bμi tiÕt.
322 Bïi Quang TÒ
A B
H×nh 297: A. Sanguinicola lungensis (1. MiÖng; 2. Thùc qu¶n; 3. Ruét; 4. TuyÕn no·n
hoμng; 5. TuyÕn tinh; 6. TuyÕn trøng); B: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n m¸u Sanguinicola
inermis (theo Bauer, 1977) (1- s¸n trëng thμnh; 2- trøng s¸n; 3- miracidium; 4- sporocyste,
redia; 5- cercaria; 6- èc Limnea; 7. Ç chÐp bÞ nhiÔm s¸n Sanguinicola.
2.2.2. Chu kú ph¸t triÓn (H×nh 297- B).

S¸n l¸ Sanguinicola giai ®o¹n trëng thμnh ky sinh ë ç. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¬ thÓ cã qua
çc giai ®o¹n Êu trïng vμ ký chñ trung gian.
S¸n Sanguinicola ®Î trøng trong çc m¹ch m¸u cña ç, trøng h×nh tam gi¸c cã mÊu låi.
Trøng theo m¸u vμo çc ®éng m¹ch cña mang vμ n»m trong çc m¹ch m¸u nhá, mét sè theo
m¸u vμo thËn, gan. T¹i ®ã, tæ chøc c¬ thÓ tiÕt ra chÊt bao v©y trøng l¹i. ë trong m¹ch m¸u
mang trøng në ra Êu trïng l«ng- miracidium, d¹ng bÇu dôc, bªn ngoμi cã tiªm mao, phÝa
tríc cã tuyÕn ®Çu vμ cÊu t¹o ®Ó khoan thñng tæ chøc ký chñ. Nã cã èng tiªu ho¸ nhng rÊt
®¬n gi¶n. Bªn trong c¬ thÓ cã mét ®¸m tÕ bμo mÒm.
Nhê tiªm mao vËn ®éng m¹nh vμ cÊu t¹o phÇn ®Çu miracidium ®ôc thñng tæ chøc mang ç
®i ra m«i trêng níc. Miracidium gÆp ký chñ trung gian lμ bän Mollusca nh Limnea
auricularis, Limnea stagnalis, Bithynia leachi... vμo xoang c¬ thÓ sau ®ã ®Õn c tró ë gan ký
chñ.
ë trong gan ký chñ trung gian, l«ng t¬ cña Êu trïng miracidium tiªu gi¶m, c¬ thÓ chuyÓn
qua d¹ng h×nh tói, bªn ngoμi h×nh thμnh mét mμng máng bao l¹i thμnh Êu trïng bμo nang
sporocyste h×nh bÇu dôc n»m ë yªn mét chç. Cã thÓ sporocyste trõ ®¸m tÕ bμo mÇm ra
kh«ng cã cÊu t¹o g× kh¸c. ë trong c¬ thÓ Mollusca, Êu trïng bμo nang lín lªn thªm, çc tÕ
bμo mÇm tiÕn hμnh sinh s¶n ®¬n tÝnh cho nhiÒu Êu trïng redia.
Redia cã d¹ng h×nh l¸, c¬ thÓ cã hai phÇn th©n vμ ®u«i. §u«i phÇn cuèi kÐo dμi vμ chÎ ngang
tùa nh h×nh v©y ®u«i ç. Êu trïng redia cã miÖng, hÇu vμ ruét ®¬n gi¶n. Kh«ng cã gi¸c hót,
cã mét ®¸m tÕ bμo mÇm. Redia t¸ch ra khái c¬ thÓ èc (ký chñ trung gian) vμo níc gÆp ç lμ
ký chñ cuèi cïng x©m nhËp qua bÒ mÆt da, mang, sau di chuyÓn ®Õn hÖ thèng tuÇn hoμn
ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
2.2.3. T¸c h¹i , ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh

KiÓm tra Sanguinicola thêng khã nhËn biÕt nÕu kh«ng li t©m m¸u vμ çc m¹ch m¸u cña hÖ
tuÇn hoμn; trøng ®Õn çc hÖ m¹ch m¸u nhá g©y t¾c m¹ch lμm rèi lo¹n sù ho¹t ®éng b×nh
thêng cña hÖ tuÇn hoμn, dÉn ®Õn thiÕu m¸u.
Trøng cßn n»m trong çc tæ chøc gan, thËn vμ bÞ c¬ thÓ tiÕt ra chÊt bao l¹i t¹i chç còng dÉn
®Õn rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh thêng cña çc c¬ quan träng yÕu cña ç.
S¸n Sanguinicola ký sinh g©y t¸c h¹i lín ®èi víi ç h¬ng, ç gièng. NÕu ç h¬ng bÞ c¶m
nhiÔm sè lîng ký sinh trïng Sanguinicola t¬ng ®èi nhiÒu th× n¾p x¬ng mang phång lªn,
tæ chøc mang sng to, h« hÊp khã kh¨n, ç b¬i léi hçn lo¹n.
BÖnh nμy lu hμnh ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi vμ ®· lμm cho ç h¬ng, ç gièng chÕt nghiªm
träng. Chóng ký sinh trªn ç níc ngät vμ c¶ ç biÓn.

x Dïng v«i 100 -150 kg/1000 m2 hay Ca(OCl)2 20 kg/1000m2 tÈy ao vμ ph¬i ®¸y.
x Dïng CuSO4 0,7 ppm bãn xuèng ao, sau vμi ba ngμy l¹i bãn thªm 1 lÇn n÷a còng cã thÓ
diÖt èc, Êu trïng s¸n Sanguinicola.
x Cho cá r¸c xuèng ao ®Ó cho èc b¸m vμo, sau vít lªn bá xuèng hè ñ kü, nÕu lÆp l¹i mét
sè lÇn còng ®¹t kÕt qu¶.
2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh bãng h¬i ç -Isoparorchosis.

Bé Heminurata Skrjabin et Guschanskaja
Hä Isoparorchidae Poche, 1925
Gièng Isoparorchis Soutrwel, 1913 (H×nh 298)
C¬ thÓ cña gièng s¸n l¸ Isoparorchis trëng thμnh h×nh l¸ dÑp, lóc sèng cã mμu ®á nh m¸u,
rÊt ngé nhËn lμ mét tæ chøc cña ký chñ. KÝch thíc c¬ thÓ so víi çc gièng loμi s¸n l¸ kh¸c
th× Isoparorchis lμ mét gièng s¸n l¸ cì lín, cã thÓ ®¹t tíi 30mm chiÒu dμi vμ chiÒu rénglμ
12mm. KÝch thíc lín nhá phô thuéc loμi, nh×n chung kho¶ng 2,4 -3,4 x 0,7 - 1,4 mm (h×nh
208).
BÒ mÆt c¬ thÓ tr¬n nh½n, cã hai gi¸c hót lín: gi¸c hót bông lín h¬n gi¸c hót miÖng vμ c¶ hai
gi¸c hót ®Òu ë nöa tríc cña c¬ thÓ. C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n ng¾n, ruét
ph©n ra lμm hai nh¸nh uèn khóc ch¹y dμi däc c¬ thÓ ®Õn phÇn sau nhng kh«ng nèi liÒn,
kh«ng cã hËu m«n.
C¬ quan sinh dôc lìng tÝnh. Bé phËn sinh dôc ®ùc cã hai tinh hoμn ë hai bªn hoÆc phÝa sau
gi¸c hót bông. Sinh dôc çi cã buång trøng h×nh d¹ng dμi ¬ phÝa sau c¬ thÓ. èng dÉn trøng
dμi ®æ ra xoang sinh dôc. TuyÕn no·n hoμng d¹ng cμnh c©y ph©n bè ë phÇn sau c¬ thÓ. C¬
quan bμi tiÕt lμ hai èng dμi ch¹y tõ tríc ra sau c¬ thÓ, cuèi cïng hîp l¹i thμnh mét vμ th«ng
ra ngoμi b»ng lç bμi tiÕt.
324 Bïi Quang TÒ
A B C
H×nh 298: A- Isoparorchis hypselobagri (Billet, 1898) trëng thμnh; B- Êu trïng cña
Isoparorchis (theo Hμ Ký, 1968); C- Êu trïng cña Isoparorchis (theo Moravec et Sey, 1989)

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña Isoparorchis cã qua biÕn th¸i phøc t¹p vμ qua nhiÒu ký chñ. Trïng
trëng thμnh ký sinh trong bãng h¬i cña ç vμ ®Î trøng lu«n trong bãng h¬i, trøng theo èng
mËt vμo ruét, theo ph©n ra ngoμi m«i trêng níc në ra Êu trïng Miracidium. Êu trïng
Miracidium gÆp ký chñ trung gian I lμ nhuyÔn thÓ thuéc hä Limnaeidae, nã vμo èng tiªu ho¸
råi tõ ®ã di chuyÓn ®Õn v¸ch xoang tiªu ho¸, khe l©m ba ph¸t dôc qua giai ®o¹n Êu trïng
Sporocyste, Redia vμ Cercaria.
C¬ thÓ Êu trïng Cercaria th©n cã d¹ng h×nh bÇu dôc bÒ mÆt c¬ thÓ kh«ng cã mãc, cã gi¸c
hót miÖng vμ gi¸c hót bông. Ruét chia lμm 2 nh¸nh nhng kh«ng gÆp nhau ë phÝa sau. §u«i
Cercaria cña s¸n l¸ Isoparorchis dμi kh«ng chÎ nh¸nh. Êu trïng Cercaria x©m nhËp vμo
çc loμi ký chñ trung gian thø 2 thêng lμ çc loμi hä ç chÐp b»ng 2 çch:
Ç ¨n Mollusca cã c¶m nhiÔm Êu trïng Cercaria vμo ruét, Cercaria ®i vμo xoang c¬ thÓ cña
ç ph¸t triÓn thμnh Êu trïng Metacercaria h×nh d¹ng gÇn gièng trïng trëng thμnh nhng
cÊu t¹o c¬ quan sinh dôc cha hoμn chØnh, ruét uèn khóc Ýt. Ç ¨n ç cã nhiÔm Êu trïng
Metacercaria cña s¸n l¸ Isoparorchis vμo ruét do t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸ lμm vì mμng
bao ngoμi, Êu trïng Metacercaria di chuyÓn ®Õn tói mËt vμo bãng h¬i ph¸t triÓn thμnh trïng
trëng thμnh.
2.3.3. T¸c h¹i , ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh.

Thêng muèn x¸c ®Þnh Isoparorchis ký sinh cÇn kiÓm tra xoang c¬ thÓ, hÖ thèng tiªu ho¸ tæ
chøc c¬ ®Ó t×m Êu trïng giai ®o¹n Cercaria vμ Metacercaria, kiÓm tra bãng h¬i ®Ó ph¸t hiÖn
Khi ç bÞ c¶m nhiÔm s¸n l¸ Isoparorchis kh«ng cã biÓu hiÖn vÒ bÖnh lý râ rμng, Giai ®o¹n
Êu trïng cña Isoparorchis ký sinh trong ruét, d¹ dμy, c¬ cña ç thuéc hä ç chÐp. Giai ®o¹n
trëng thμnh ký sinh trong bãng h¬i çc loμi ç d÷ nh ç qu¶ (Ophiocephalus), ç nheo
(Parasilurus asotus), ç thiÓu (Erythrocultes pseudobreviauda) chóng ph©n bè réng ë çc
thuû vùc ç níc ngät còng nh ç biÓn trong c¶ níc. Tû lÖ c¶m nhiÔm rÊt cao, cã nh÷ng
®ît thu mÉu ç nheo, ç thiÒu tû lÖ c¶m nhiÔm ®Õn 100%.
¸p dông biÖn ph¸p diÖt ký chñ trung gian thø nhÊt lμ bän Mollusca.
2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh m¾t ç Diplostomulosis

Bé Strigeidida Larue, 1926
Hä Diplostomatidae Poirier, 1886.
Gièng Diplostomulum (Rud, 1819); Brawm
G©y bÖnh ë ç lμ giai ®o¹n Êu trïng cña s¸n l¸ song chñ Diplostomulum. Êu trïng
Metacercaria cña gièng s¸n l¸ Diplostomulum cã c¬ thÓ trong suèt, h×nh l¸ dÑp. Chia ra lμm
2 phÇn: tríc vμ sau. KÝch thíc c¬ thÓ nhá kho¶ng 0,4-0,5 mm. PhÇn tríc cã gi¸c hót
miÖng vμ c¬ quan 2 bªn ®Çu. Díi gi¸c hót miÖng lμ hÇu ®Õn thùc qu¶n, tiÕp theo lμ èng ruét
2 nh¸nh ch¹y ra phÇn sau cña c¬ thÓ. Gi¸c hót bông cã kÝch thíc b»ng gi¸c hót miÖng
nhng h¬i lÖch vÞ trÝ ra phÝa sau c¬ thÓ, ë sau gi¸c bông cã c¬ quan tuyÕn thÓ h×nh bÇu dôc.
C¬ thÓ sèng dÔ dμng quan s¸t thÊy tói bμi tiÕt vμ 2 èng bμi tiÕt ch¹y vÒ tríc t¬ng ®èi lín
trªn c¬ thÓ cßn nh×n thÊy çc h¹t s¹n b»ng chÊt v«i (h×nh 299A).
1.2.4.2. Chu kú ph¸t triÓn (H×nh 299B)

Trïng trëng thμnh ký sinh trong ruét çc loμi chim ¨n ç, trøng s¸n theo ph©n chim ra m«i
trêng níc. ë trong níc kho¶ng 3 tuÇn, trøng në ra Êu trïng Miracidium, Êu trïng cã l«ng
t¬ vËn ®éng tù do trong níc vμi giê gÆp ký chñ trung gian I lμ Mollusca nh èc Limnae
stagnalis. Miracidium dïng c¬ quan khoan tæ chøc ë phÇn ®Çu vμo xoang ®Õn gan vμ v¸ch
ngoμi thμnh ruét cña èc ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n Êu trïng Sporocyste, Redia vμ Cercaria.
1
2
3
4 5
7
6
8
9
10
H×nh 299: A- Diplostomulum hupehensis: (1. gi¸c miÖng, 2. c¬ quan bªn, 3. hÇu, 4. ruét, 5.
chÊt v«i, 6. tÕ bμo ngän löa, 7. gi¸c bông, 8. èng bªn, 9. tuyÕn phô, 10. tói bμi tiÕt); B- Chu
kú ph¸t triÓn cña s¸n Diplostomulum hupehensis (1- trøng, 2- miracidium, 3- èc- VCTG I vμ
cercaria, 4- cercaria, 5- ç- VCTGII vμ metacercaria, 6- chim ¨n ç- VCCC vμ s¸n trëng
thμnh)
C¬ thÓ Cercaria chia lμm 2 phÇn: Th©n vμ ®u«i. PhÇn th©n cã mãc dμy, nhá, cã c¬ quan ®Çu,
cã miÖng, hÇu vμ ruét chia lμm 2 nh¸nh. ë gi÷a c¬ thÓ cã gi¸c hót bông. PhÝa sau gi¸c bông
cã 2 ®«i tÕ bμo tuyÕn cã èng th«ng víi c¬ quan ®Çu, cuèi phÇn th©n còng cã tói bμi tiÕt. §u«i
326 Bïi Quang TÒ
gåm 2 phÇn: Th©n ®u«i vμ nang ®u«i. Th©n ®u«i cã l«ng t¬ vμ th©n ®u«i ë trong níc cã thÓ
vËn ®éng uèn cong ®îc. Êu trïng Cercaria cã thÓ b¬i léi lªn xuèng çc tÇng níc.
Cercaria lóc nμy cßn ë trong c¬ thÓ èc råi sau ®ã chuyÓn dÞch ®Õn xoang ngoμi cña ký chñ
råi nhanh chãng chui ra m«i trêng níc vμ vËn ®éng lo¹n x¹ lóc næi lóc ch×m nhng sau
cïng tËp trung lªn tÇng mÆt, ç b¬i léi gÆp Êu trïng Cercaria lËp tøc b¸m lªn da vμ mang ç,
mÊt ®u«i, x©m nhËp vμo c¬ thÓ ç b»ng 2 çch:
- Tõ c¬ ®i vμo çc m¹ch m¸u c¹nh ®ã ®Õn tim lªn ®Çu råi tõ m¹ch m¸u cña c¬ quan thÞ gi¸c
®Õn m¾t.
- Cã loμi ®i tõ c¬ vμo tuû sèng, di chuyÓn lªn n·o råi theo thÇn kinh thÞ gi¸c vμo m¾t. ë
trong thuû tinh thÓ cña m¾t ç kho¶ng 1 th¸ng, ph¸t triÓn thμnh Metacercaria. Theo A.A
Sigin, 1964, Êu trïng Metacercaria cã thÓ tån t¹i trong ç ®îc 8 th¸ng thËm chÝ ®Õn 4 n¨m.
Chim ¨n ç cã Êu trïng Metacercaria cña s¸n Diplostomulum vμo ruét ph¸t triÓn thμnh

§Ó x¸c ®Þnh Metacercaria cña s¸n l¸ Diplostomulum cÇn tiÕn hμnh gi¶i phÉu m¾t ç råi ®em
soi díi kÝnh hiÓn vi. Êu trïng Metacercaria g©y t¸c h¹i chñ yÕu giai ®o¹n ç gièng. Khi ç
bÞ c¶m nhiÔm b¬i léi hçn lo¹n, b¾n c¶ lªn trªn mÆt níc sau ®ã ho¹t ®éng chËm l¹i thËm chÝ
mÊt th¨ng b»ng ®Çu chóc ngîc xuèng díi hoÆc nhμo lªn nhμo xuèng hay cã hiÖn tîng
vÆn m×nh, lËt qua, lËt l¹i. Êu trïng Metacercaria ký sinh trong m¾t ç lμm cho thuû tinh thÓ
®ôc vμ tr¾ng dÇn dÇn dÉn ®Õn thuû tinh thÓ bÞ ph¸ huû, g©y viªm buång tríc cña m¾t lμm
cho m¾t tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch, c¬ chÕ ®iÒu tiÕt cña m¾t bÞ ph¸ huû, ç kh«ng b¾t ®îc måi,
gÇy yÕu råi chÕt.
Khi ç bÞ c¶m nhiÔm nghiªm träng Êu trïng s¸n kh«ng nh÷ng ký sinh ë m¾t mμ cßn ký sinh
trong trung ¬ng thÇn kinh dÉn ®Õn rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh. Vi
khuÈn vμ nÊm theo çc tæ chøc ®· bÞ viªm nhiÔm x©m nhËp vμo m¾t lμm cho ç chÕt cμng
nhanh.
Ngoμi ra, Êu trïng Cercaria trong qu¸ tr×nh di chuyÓn ®Õn m¾t qua hÖ thèng tuÇn hoμn còng
g©y ra chøng t¾c m¹ch m¸u, ch¶y m¸u vμ tô m¸u g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý b×nh thêng
cña hÖ thèng tuÇn hoμn. Ç bÞ bÖnh trªn ®Çu còng cã nhiÒu ®¸m tô m¸u.
Êu trïng Cercaria cña s¸n l¸ Diplostomulum cã tÝnh híng quang, thêng tËp trung ë tÇng
níc trªn mÆt nªn çc loμi ç ¨n næi nh mÌ, tr¾m, vÒn...hay bÞ c¶m nhiÔm nghiªm träng.
Theo E.M.Laiman, 1966; O.N.Bauer, 1969, 1977 th× hÇu hÕt çc loμi ç níc ngät nh ç
mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa, ç tr¾m cá, ç chÐp...®Òu gÆp Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ song
chñ ký sinh Diplostomulum ký sinh .
V.A.Musselius ®· gÆp ç tr¾m cá gièng bÞ c¶m nhiÔm Metacercaria s¸n l¸ Diplostomulum

tû lÖ 80-100%, cêng ®é c¶m nhiÔm 3-8 trïng/c¬ thÓ ç. O.N.Bauer, 1977 ph¸t hiÖn ç chÐp
bÞ c¶m nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ Diplostomulum 100%, cêng ®é c¶m nhiÔm cao ®¹t 120
trïng/c¬ thÓ ç. Metacercaria cña Diplostomulum ký sinh chñ yÕu ë ç níc ngät song nã
còng cã ký sinh ë ç biÓn, ç níc lî. Theo E.M.Laiman ç vîc hoa mai däc bê biÓn cña
níc §øc bÞ chÕt, kiÓm tra thÊy cã Êu trïng Metacercaria cña s¸n Diplostomulum ký sinh
trong m¾t vμ c¶ trong thÇn kinh trung ¬ng.
2.4.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ: Gièng ph¬ng ph¸p phßng trÞ cña s¸n l¸ m¸u.
2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë xoang c¬ thÓ ç

Bé Clinostomida Odening, 1963
Hä Clinostomidae Luhe, 1901emend. Dollfus, 1932
Gièng Clinostomum Leidy, 1856
Clinostomum piscidium Southwell et Prashad, 1918
C¬ thÓ h×nh bÇu dôc kÐo dμi, hai ®Çu trßn kÝch thíc 4-6 x 0,8-1,2 mm. KÝch thíc gi¸c
miÖng 0,14-0,20 x 0,19-0.25 mm. Gi¸c bông 0,31-0,38 x 0,59-0,71 mm. S¸n cã hÇu, ruét
ph©n nh¸nh, ph¸t triÓn ®Õn cuèi phÇn sau c¬ thÓ, hai bªn ruét cã nhiÒu nh¸nh nhá (tói thõa)
(h×nh 300). Loμi nμy ®· ®îc ph¸t hiÖn thÊy ë gan ç Trichogaster pectoralis, T.
trichopterus ë Th¸i Lan (Kataba, 1985).
1.2.5.2. Chu kú ph¸t triÓn
H×nh 300: Êu trïng cña

Clinostomum H×nh 301: chu kú ph¸t triÓn cña Clinostomum piscidium: 1-
piscidium trong xoang miracidium; 2- sporocyste; 3- èc vμ redia; 4- cercaria; 5- ç sÆc
c¬ thÓ ç sÆc r»n r»n vμ metacercaria; 6- chim ¨n ç.
Trïng trëng thμnh cña Clinostomum piscidium ký sinh ruét d¹ dμy chim níc. Trøng theo
ph©n cña ký chñ ra níc në ra Êu trïng Miracidium. VËt chñ trung gian cña Clinostomum
piscidium lμ çc loμi èc Lymnaea luteola. ë trong vËt chñ trung gian I s¸n ph¸t triÓn qua çc
giai ®o¹n Sporocyste, Redia, vμ Cercaria. Ç ¨n ph¶i èc cã nhiÔm Cercaria cña
Clinostomum piscidium vμo ruét, d¹ dμy hoÆc cercaria trùc tiÕp x©m nhËp qua mang vμo
m¸u vμ sÏ ph¸t triÓn thμnh Êu trïng metacercaria ë trong xoang c¬ thÓ ç hoÆc trong ruét ç.
Chim ¨n ç nhiÔm metacercaria vμo ruét Êu trïng ph¸t triÓn thμnh s¸n trëng thμnh.

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn tiÕn hμnh gi¶i phÉu ç, kiÓm tra b»ng m¾t thêng hoÆc
kÝnh lóp cã thÓ thÊy Êu trïng s¸n ký sinh trong xoang c¬ thÓ, ruét vμ d¹ dμy cña ç níc
ngät: ç sÆc r»n víi cêng ®é c¶m nhiÔm kh¸ cao 2-81 Êu trïng/ç thÓ, tû lÖ nhiÔm 52,17%.
Tuy dÊu hiÖu bÖnh kh«ng râ, nhng t¸c h¹i chñ yÕu ¶nh hëng ®Õn sinh trëng cña ç.
2.5.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ: gièng nh ph¬ng ph¸p phßng trÞ s¸n nãi chung.
2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong ruét ç Carassotremosis

Bé Fasciolata Skrjiabin et Schulz, 1937
Hä Warretrematidae Srivastava, 1937 emend. Yamaguti, 1953
Gièng Carassotrema Park, 1938
Loμi Carassotrema koreanum Park, 1938, chiÒu dμi th©n 0,75-1,08 mm.
328 Bïi Quang TÒ
Loμi Carassotrema ginezinskajae

Kulakova et Ha Ky, 1976: th©n réng ë
gi÷a, h¬i hÑp vÒ phÝa cuèi. KÝch thíc
1,0-1,5 x 0,50-0,70 mm. PhÇn tríc th©n
bao phñ çc gai bÐ, ph©n bè ®Õn ngang
r×a tríc cña buång trøng. Çc gai nμy
thÊy rÊt râ c¶ khi trïng sèng còng nh
trªn tiªu b¶n. Gi¸c miÖng cã kÝch thíc
0,18-0,24 x 0,17-0,20 mm. Cã phÇn tríc
hÇu, hÇu khoÎ cã c¬, chiÒu dμi hÇu tõ
0,15-0,20 mm; chiÒu réng 0,14-0,20 mm.
Thùc qu¶n kh¸ ng¾n, th¼ng. Gi¸c bông
n»m gÇn giíi h¹n gi÷a 1/3 th©n tríc, lín
h¬n gi¸c miÖng mét Ýt, kÝch thíc 0,18-
0,27 x 0,18-0,24 mm. Ruét rÊt m¶nh khã
thÊy chØ cã mét tinh hoμn to h×nh tam
gi¸c n»m ë phÝa tríc nöa sau th©n, dμi
0,31 vμ réng 0,25 mm. Cã mét chç lâm
s©u ë phÝa tríc cña tinh hoμn, «m lÊy
buång trøng. Tói gai giao cÊu n»m phÝa
bªn tr¸i th©n, s¸t víi gi¸c bông, kÝch A B
thíc tói gai giao cÊu 0,27-0,33 x 0,04-
0,05 mm. No·n sμo trßn hoÆc ovan kÝch
thíc 0,10-0,12 x 0,08 mm. No·n hoμng H×nh 302: A- Carassotrema koreanum Park,
gåm mét sè mang víi thuú dμi vμ to, 1938; B- Carassotrema ginezinskajae
ph©n bè tõ sau gi¸c bông ®Õn cuèi th©n,
Kulakova et Ha Ky, 1976
kÝch thíc trøng 0,058-0,072 x 0,031
mm. (H×nh 302).

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña cã qua mét ký chñ trung gian. Trïng trëng thμnh Carassotrema ký
sinh ë trong ruét, trong d¹ dμy cña ç. KÝch thíc cña trøng kho¶ng 0,052 -0,059 mm x
0,018 - 0,031 mm. Trøng theo ph©n cña ký chñ ra níc në ra Êu trïng Miracidium. Ký chñ
trung gian cña Carassotrema lμ çc loμi èc Bithynia tentaculata, Radiauricularia... ë trong
ký chñ trung gian s¸n ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n Sporocyste, Redia, vμ Cercaria. Ç ¨n
ph¶i èc cã nhiÔm Cercaria cña Carassotrema vμo ruét, d¹ dμy sÏ ph¸t triÓn thμnh trïng
trëng thμnh.
Carassotrema sp
Trëng thμnh Cercaria
èc VCTG redia
Ç VCCC
Trøng miracidium sporocyste
Ngoμi ra còng cßn cã quan ®iÓm cho Cercaria ra m«i trêng níc míi x©m nhËp vμo c¬ thÓ
ç vμ ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh bëi v× mét sè loμi ç ¨n sinh vËt phï du nh ç mÌ
còng bÞ c¶m nhiÔm. Theo mét sè tμi liÖu Trung quèc, s¸n nμy g©y bÖnh chñ yÕu cho ç bét,
ç h¬ng lμm chÕt nghiªm träng.
2.6.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh.

§Ó chÈn ®o¸n vμ x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn kiÓm tra ruét, d¹ dμy díi kÝnh hiÓn vi. ë
ViÖt nam ph¸t hiÖn Carassotrema ký sinh ë çc loμi ç níc ngät nh ç bçng, ç chμy, ç
tr«i vμ ç m¬ng nhng cha ph¸t hiÖn s¸n l¸ ký sinh lμm cho ç chÕt.
2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong ruét ç Azygirosis

Bé Fasciolata Skjabin et Schulz, 1937
Hä Azygiidae Odliuer,1911
Gièng Azygia Loss, 1899
C¬ thÓ cña s¸n Azygia nhá, dμi, chiÒu dμi gÊp nhiÒu lÇn chiÒu réng, chiÒu réng c¬ thÓ tõ
tríc ra sau gÇn b»ng nhau. Cã thÓ cã hai gi¸c, gi¸c hót miÖng vμ gi¸c hót bông cã kÝch
thíc gÇn b»ng nhau, çch nhau kho¶ng 0,15 chiÒu dμi c¬ thÓ vμ ®Òu n»m ë phÝa tríc c¬
thÓ. C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng n»m trong gi¸c hót miÖng tiÕp theo lμ hÇu, thùc qu¶n vμ ruét
ph©n lμm hai nh¸nh. Ruét th¼ng ch¹y dμi phÝa sau c¬ thÓ, ruét hë vμ kh«ng cã hËu m«n
(H×nh 303).
C¬ quan sinh dôc lìng tÝnh, bé phËn sinh dôc ®ùc çi trªn cïng c¬ thÓ.Bé phËn sinh dôc
®ùc cã hai tinh hoμn n»m phÝa sau buång trøng, tinh hoμn h×nh trßn, cã èng dÉn tinh ®æ ra
xoang sinh dôc ë phÝa tríc gi¸c bông cña c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã mét buång trøng
h×nh bÇu dôc ë phÝa tríc tinh hoμn, tö cung rÊt dμi, uèn khóc n»m gi÷a kho¶ng çch gi¸c
bông vμ buång trøng. TuyÕn no·n hoμng ë hai bªn c¬ thÓ, c¬ quan bμi tiÕt cã hai èng tõ phÝa
tríc ch¹y däc 2 bªn c¬ thÓ ®Õn phÝa sau häp l¹i thμnh h×nh ch÷ Y. Lç bμi tiÕt th«ng ra
ngoμi ë cuèi c¬ thÓ. KÝch thíc c¬ thÓ kh¸c nhau theo loμi:
x A. hwangtsiyni 4,83 x 0,76 -2,18 mm
H×nh 303: Azygia hwangtsiyni

Azygia ph¸t triÓn chØ cÇn 1 ký chñ trung gian. Trïng trëng thμnh ký sinh trong ruét ç.
Trøng h×nh d¹ng bÇu dôc, kÝch thíc trøng cña loμi A. hwangtsiyni 0,055 -0,07 x 0,03 -
0,035mm. Thêng theo ph©n ký chñ ra níc në thμnh Êu trïng Miracidium. GÆp ký chñ
trung gian lμ èc Limnasidae ë trong xoang cña èc, Miracidium ph¸t triÓn qua 3 giai ®o¹n
Sporocyste, Redia, vμ Cercaria. Ç ¨n ph¶i èc sÏ nhiÔm Êu trïng Cercaria vμo ruét ph¸t
triÓn thμnh Azygia trëng thμnh.
2.7.3. T¸c h¹i , ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh.

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn tiÕn hμnh gi¶i phÉu, ruét, d¹ dμy ç , kiÓm tra b»ng m¾t
thêng sau b»ng kÝnh hiÓn vi. Azygia ký sinh trong ruét d¹ dμy ç níc ngät: ç qu¶, ç
chÐp, l¬n... vμ ký sinh ë ç biÓn. Nh×n chung cêng ®é c¶m nhiÔm thÊp nªn dÊu hiÖu triÖu
chøng kh«ng râ, t¸c h¹i chñ yÕu ¶nh hëng ®Õn sinh trëng cña ç.
2.7.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ: gièng nh ph¬ng ph¸p phßng trÞ s¸n nãi chung.
2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan trong thÞt ç Clonorchosis.

2.8.1 T¸c nh©n g©y bÖnh:
330 Bïi Quang TÒ
Bé Fasiolata Shjabin et Schulz, 1937

Hä Opisthorchodae Liihe, 1911
Gièng Clonorchis Looss, 1907
Loμi Clonorchis sinensis Cobbold, 1875
B C D
A E F
H×nh 304: Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s¸n l¸ gan Clonorchis sinensis: A- ç thÓ trëng
thμnh; B- trøng; C- cercaria; D,E- metacercaria; F- ç mÌ- vËt chñ trung gian thø hai; G- èc
(Parafossarus striatus) - vËt chñ trung gian thø nhÊt.
G©y bÖnh Clonorchosis ë ç lμ giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ gan Clonorchis
(H×nh 304). Giai ®o¹n trëng thμnh ký sinh trong gan, mËt cña ngêi vμ ®éng vËt cã vó lμm
to gan hoÆc x¬ gan. Giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria ký sinh ë trong c¬ hay m« liªn kÕt cña
tæ chøc c¬ cña ç díi d¹ng bμo nang. C¬ thÓ Metacercaria h×nh bÇu dôc, vá bäc ë bªn
ngoμi dμy do hai líp g¾n chÆt hîp thμnh.
C¬ thÓ trëng thμnh, ®o¹n tríc c¬ thÓ bÒ mÆt cã mãc nhá ph©n bè, gi¸c miÖng nhá, gi¸c
bông t¬ng ®èi lín. HÖ thèng tiªu ho¸ cã ®o¹n tríc hÇu, ®Õn hÇu, thùc qu¶n, ruét ph©n
nh¸nh kÐo dμi ®Õn phÝa sau c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc lìng tÝnh, bé phËn sinh dôc ®ùc cã hai
tinh hoμn ph©n nh¸nh d¹ng cμnh c©y ë phÝa sau c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã 1 buång
trøng h×nh bÇu dôc , xoang sinh dôc ë phÝa tríc gi¸c hót bông. HÖ thèng bμi tiÕt gåm tói
bμi tiÕt vμ 2 èng bμi tiÕt, tõ ®ã cã çc nh¸nh nhá vμ 15 ®«i tÕ bμo ngän löa. Lç bμi tiÕt ë phÝa
sau c¬ thÓ. Giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña Clonorchis h×nh d¹ng cÊu t¹o gÇn gièng
giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña Opisthorchis. Vá bμo nang cña Êu trïng Metacercaria
ë trong c¬ ç rÊt dμy, cÊu t¹o ch¾c ch¾n, nh×n qua kÝnh hiÓn vi cã ®é chiÕt quang s¸ng h¬n
c¬ thÓ Êu trïng (h×nh 304).

Ngêi ¨n ç sèng hay t«m sèng cã nhiÔm Metacercaria cña s¸n Clonorchis vμo, Êu trïng
theo èng mËt di chuyÓn ®Õn gan, c¬ thÓ ph¸t triÓn kÐo dμi ra, sau mét th¸ng th× ph¸t triÓn
thμnh trïng trëng thμnh vμ b¾t ®Çu ®Î trøng. Trøng s¸n Clonorchis ®i vμo ruét theo ph©n ra
ngoμi m«i trêng níc. çc loμi èc Melanoides tuberculatus vμ Parafossarus striatus ¨n vμo
ë trong ruét në ra Êu trïng Miracidium, sau ®ã ®ôc thñng thμnh ruét vμo xoang ph¸t triÓn
thμnh Sporocyste, ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n ®Õn Cercaria t¸ch khái c¬ thÓ èc vμo níc
sèng tù do kho¶ng 2 ngμy, gÆp ký chñ trung gian thø 2 chñ yÕu lμ ç trong hä ç chÐp chui
vμo díi da, díi vÈy ®Õn tæ chøc c¬ ph¸t triÓn thμnh Metacercaria. Ký chñ cuèi cïng ¨n
ph¶i ç cã nhiÒu Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ Clonorchis vμ ph¸t triÓn thμnh trïng
trëng thμnh g©y bÖnh cho ngêi.
2.8.3. T¸c h¹i ,ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh

Êu trïng Metacercaria ký sinh trªn c¬ thÓ ç lμm cho ç cã çc nèt nhá, ç gÇy, ký sinh
sinh sè lîng Ýt th× ¶nh hëng kh«ng râ rμng. Theo tμi liÖu Trung quèc kho¶ng 10 loμi ç
níc ngät bÞ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ Clonorchis, riªng hä ç chÐp cã trªn 10 lo¹i. ë ViÖt Nam
®· ph¸t hiÖn ë vïng Kim S¬n Ninh B×nh, NghÜa Hng Nam §Þnh ç mÌ tr¾ng ®· bÞ nhiÔm
Metacercaria, tõ 40-60%.
Ngêi bÞ c¶m nhiÔm s¸n l¸ Clonorchis thêng cã triÖu chøng suy gan, vμng da, ch¶y m¸u
cam, ®au vïng gan vμ tói mËt.
KiÓm tra Êu trïng Metacercaria trong c¬ ç b»ng çch nghiÒn thÞt ç vμ cho vμo dung dÞch
tiªu c¬ Pepsin-HCl trong tñ Êm 37oC sau 2-4 giê läc bá phÇn trªn, çc bμo nang
Metacercaria nÆng ch×m ë phÇn ®¸y. Quan s¸t Êu trïng Metacercaria díi kÝnh hiÓn vi hoÆc
kÝnh gi¶i phÉu.

Ngêi bÞ bÖnh s¸n l¸ gan do ¨n ç sèng, ngoμi ra trong ao nu«i ç thêng dïng ph©n b¾c
cha ñ vμ lμm nhμ vÖ sinh trùc tiÕp trªn ao nªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph©n cña bÖnh
nh©n cã s¸n l¸ gan l©y lan bÖnh nªn biÖn ph¸p phßng bÖnh tèt nhÊt lμ kh«ng ¨n ç sèng,
t¨ng cêng qu¶n lý sö dông ph©n, ph©n tríc khi dïng ®Ó cho ç ph¶i ñ kü. C¶i t¹o ao ®Ó
tiªu diÖt ký chñ trung gian. N¨m 1996 Bé m«n bÖnh ç ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n
I híng dÉn ng d©n vïng Kim S¬n Ninh B×nh nu«i ç mÌ b»ng ph©n v« c¬ vμ tÈy ao tríc
khi nu«i. KÕt qu¶ sau 8 th¸ng ç mÌ kh«ng bÞ nhiÔm Metacercaria, ao ®èi chøng ç vÉn
nhiÔm Êu trïng s¸n 40 - 60 %.
2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan trong thÞt ç Opisthorchosis.

Hä Opisthorchidae Liihe, 1911
Gièng Opisthorchis Blanchard, 1895
G©y bÖnh Opisthorchis ë ç lμ giai ®o¹n Êu trïng Metacercaria cña s¸n l¸ song chñ
Opisthorchis. Ký sinh ë ç lμ giai ®o¹n Metacercaria ë d¹ng kÐn, kÝch thíc kÐn cña loμi
O. felineus 0,22 - 0,34 x 0,17 - 0,27 mm. KÝch thíc c¬ thÓ Metacercaria 0,26 x 0,12 -
0,22mm.
CÊu t¹o c¬ thÓ Metacercaria cã mét gi¸c hót miÖng vμ mét gi¸c hót bông. C¬ quan tiªu ho¸
cã miÖng, hÇu, thùc qu¶n, ruét ph©n lμm 2 nh¸nh ch¹y däc phÝa sau c¬ thÓ, ruét hë kh«ng cã
hËu m«n, phÝa sau gi¸c hót bông lμ c¬ quan tuyÕn thÓ (Brandesa). Trïng trëng thμnh ký
sinh ®éng vËt ¨n thÞt nh chã, mÌo, lîn vμ ngêi. S¸n trëng thμnh c¬ quan sinh dôc lìng
tÝnh, bé phËn sinh dôc ®ùc cã 2 tinh hoμn, d¹ng thuú phÝa sau c¬ thÓ, cã èng dÉn tinh ®æ ra
xoang sinh dôc ë phÝa tríc gi¸c hót bông. Bé phËn sinh dôc çi lμ buång trøng cã d¹ng dμi,
bÇu dôc ë phÝa tríc cña tinh hoμn cã èng dÉn trøng dμi uèn khóc ®æ ra xoang sinh dôc, cã
2 tuyÕn no·n hoμng d¹ng chïm ®æ ra xoang c¬ thÓ (H×nh 305).
1.2.9.2. Chu kú ph¸t triÓn (h×nh 305)

332 Bïi Quang TÒ
H×nh 305: Chu kú ph¸t triÓn cña

Opisthorchis felineus (theo V.IA. Linnhic,
1977)
1-8- ngêi vμ ®éng vËt cã vó- vËt chñ cuèi
cïng; 9- gan; 10- trøng; 11- èc- vËt chñ
trung gian !; 12,13- ç- vËt chñ trung gian
thø II; 14- trøng; 15- Êu trïng miracidium;
16- sporocyst; 17- cercaria; 18-
metacercaria; 19- s¸n trëng thμnh.
Opisthorchis felineus trëng thμnh ký sinh trong gan, mËt, ruét, phÇn díi d¹ dμy cña ngêi
vμ ®éng vËt cã vó ¨n ç.Trïng trëng thμnh ®Î trøng, trøng rÊt nhá h×nh bÇu dôc cã líp vá
xanh vμng. trøng tõ gan theo èng mËt vμo ruét vμ theo ph©n cña ký chñ sau cïng vμo m«i
trêng níc. Trong m«i trêng níc, trøng në ra Êu trïng Miracidium gÆp ký chñ trung gian
thø nhÊt lμ ®éng vËt th©n mÒm Bithynia leactri, nhê cã tiªm mao vμ c¬ quan khoan lç
Miracidium ®ôc thñng vá èc chui vμo xoang h« hÊp ®Õn xoang c¬ thÓ cña èc biÕn ®æi thμnh
bμo nang Sporocyste, gia ®o¹n Êu trïng Redia, vμ Cercaria. Cercaria cã kÝch thíc 0,15 -
0,25 mm, cã mμu n©u s¸ng, ®u«i dμi 0,5mm vμ kh«ng ph©n nh¸nh sau ®ã Cercaria di
chuyÓn ®Õn c¬ quan tiªu ho¸ cña èc. trong vßng 2 th¸ng Cercaria rêi c¬ thÓ èc vμo níc
sèng tù do, nÕu gÆp ký chñ trung gian thø 2 lμ ç, sau 15 phót nã cã thÓ chui qua da vμo líp
tÕ bμo mì díi da vμ c¬, ë ®©y nã ph¸t triÓn thμnh giai ®o¹n Metacercaria. Sau 2 -3 ngμy
Metacercaria t¹o thμnh l¬p vá trong suèt bao bäc xung quanh thμnh bμo nang. ë nhiÖt ®é
níc 18 -220C trong kho¶ng 6 tuÇn nÕu bμo nang Metacercaria, bÞ ngêi hoÆc ®éng vËt cã
vó ¨n vμo, tíi t¸ trμng díi t¸c ®éng cña dÞch tiªu ho¸ kÐn bÞ ph©n gi¶i gi¶i phãng s¸n non
vμ ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh. Toμn bé chu kú ph¸t triÓn cña Opisthorchis felineus
kho¶ng 3 -4,5 th¸ng. ë mÌo trïng trëng thμnh sèng 3 n¨m, ë ngêi cã thÓ sèng 20 n¨m..
2.9.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh

Metacercaria ký sinh trong c¬ cña ç, chóng tËp trung nhiÒu ë lng däc cét sèng, ë bông vμ
®u«i Ýt h¬n. NhiÒu quan s¸t cho thÊy Metacercaria ph©n bè bªn phÝa ph¶i nhiÒu h¬n phÝa
bªn tr¸i vμ ph©n bè ë ®é s©u 0,15 -0,25 cm, Ýt khi ph©n bè ë ®é s©u 0,3 cm. Cêng ®é vμ tû
lÖ c¶m nhiÔm cã sù sai kh¸c gi÷a çc loμi, cã khi chØ gÆp mét vμi trïng cã khi ®Õn 1500
trïng/ c¬ thÓ ç thËm chÝ cßn cao h¬n. Metacercaria cña Opisthorchis chñ yÕu ký sinh ë ç
níc ngät. Khi ký sinh lμm ¶nh hëng ®Õn sinh trëng cua ç, lμm gi¶m gi¸ trÞ th¬ng phÈm
cña ç vμ ®Æc biÖt lμ cã nguy c¬ truyÒn bÖnh cho ngêi.
Opisthorchis ph©n bè réng r·i ë çc níc trªn thÕ giíi. BÖnh nμy lu hμnh nhiÒu hay Ýt phô
thuéc vμo tËp tÝnh ¨n ç gái vμ vÖ sinh m«i trêng. Søc chÞu ®ùng cña Metacercaria rÊt lín.
Theo A.M. Schuminova, 1952 Êu trïng Metacercaria cã thÓ sèng trong dÞch d¹ dμy pH
=2,54 trong diÒu kiÖn nhiÖt ®é 370C trong 2h. ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn thÊy ë Phó Yªn ,
Ch©u §èc cã ngêi nhiÔm s¸n Opisthorchis.
§Ó x¸c ®Þnh giai ®o¹n Metacercaria cña Opisthorchis tiÕn hμnh nh bÖnh Clonorchosis.

§èi víi s¸n Opisthorchis ¸p dông ph¬ng ph¸p phßng lμ chñ yÕu: Dïng v«i tÈy ao, xö lý
®¸y ao ®Ó diÖt ®éng vËt th©n mÒm, kh«ng nªn ¨n thÞt ç sèng.
Ph©n b¾c ph¶i ñ kü b»ng v«i tríc khi th¶ xuèng ao hå nu«i ç. Kh«ng nªn lμm nhμ vÖ sinh
trùc tiÕp trªn ao. Khi ph¸t hiÖn cã s¸n l¸ Opisthorchis, ph¶i trÞ bÖnh kÞp thêi tr¸nh l©y lan.
2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ trong mang ç Centrocestosis.

G©y bÖnh lμ Êu trïng (Metcercaria) cña Centrocestus formosanus (Nishigori, 1924) ký sinh
ë mang ç. Bμo nang h×nh ovan, kÝch thíc 0,16-0,23 x 0,125-0,178 mm. Gi¸c miÖng kÝch
thíc 0,039 x 0,05 mm; cã 32 gai lín xÕp so le chung quanh gi¸c miÖng, chiÒu dμi gai
0,014-0,016 mm. Gi¸c bông cã kÝch thíc 0,021-0,039 x 0,043 mm (h×nh 238).

Centrocestus formosanus trëng thμnh ký sinh trong d¹ dμy, ruét cña ®éng vËt cã x¬ng
sèng. S¸n trëng thμnh ®Î trøng, trøng rÊt nhá h×nh bÇu dôc theo ph©n cña vËt chñ cuèi cïng
vμo m«i trêng níc. Trong m«i trêng níc, trøng në ra Êu trïng Miracidium gÆp vËt chñ
trung gian thø nhÊt lμ èc (Melanoides tuberculata), nhê cã tiªm mao vμ c¬ quan khoan lç
Miracidium ®ôc thñng vá èc chui vμo xoang h« hÊp ®Õn xoang c¬ thÓ cña èc, miracidium
sinh s¶n v« tÝnh h×nh thμnh nhiÒu Êu trïng Redia. Redia sinh s¶n h×nh thμnh nhiÒu Cercaria.
Cercaria (Êu trïng cã ®u«i) di chuyÓn ®Õn c¬ quan tiªu ho¸ cña èc. trong vßng 2 th¸ng
Cercaria rêi c¬ thÓ èc vμo níc sèng tù do mét vμi ngμy, nÕu gÆp vËt chñ trung gian thø 2 lμ
ç, x©m nhËp vμo mang, ë ®©y nã ph¸t triÓn thμnh giai ®o¹n Metacercaria. Sau 2 -3 ngμy
Metacercaria t¹o thμnh líp vá bao bäc xung quanh thμnh bμo nang ë gèc vμ trªn t¬ mang. ë
nhiÖt ®é níc 15 -350C Êu trïng metacercaria ë trong ç kho¶ng 6-8 tuÇn, nÕu bμo nang
Metacercaria ®îc ®éng vËt cã x¬ng sèng ¨n vμo, tíi t¸ trμng díi t¸c ®éng cña dÞch tiªu
ho¸ bμo bÞ ph©n gi¶i gi¶i phãng s¸n non vμ ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
H×nh 306: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n l¸ song chñ Centrocestus fomosanus
334 Bïi Quang TÒ
A B
C D E
H×nh 307: S¸n l¸ song chñ Centrocestus fomosanus: A,B- Bμo nang Êu trïng trong mang ç;
C- Bμo nang Êu trïng (metacercaria); D- gi¸c hót miÖng cña Êu trïng metacercaria; E- c¬ thÓ
Êu trïng khi ra khái bμo nang.

Metacercaria ký sinh trong mang cña ç, chóng tËp trung nhiÒu ë gèc vμ trªn çc t¬ mang
(h×nh 307), lμm cho t¬ mang bÞ biÕn d¹ng , ¶nh hëng ®Õn h« hÊp cña ç. Ç bét ¬ng sau 2-
3 tuÇn, xuÊt hiÖn bμo nang (Metacercaria) Centrocestus formosanus, bμo nang ë trªn mang
ç tõ 6-8 tuÇn.
2.10.4. Ph©n bè lan truyÒn bÖnh

BÖnh s¸n l¸ song chñ ë mang ç ®· g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho ç gièng nh ç tr¾m cá, ç
mÌ, ç chÐp, ç tr«i, ç mÌ vinh, ç trª... VÝ dô th¸ng 6/1998 h¬n hai t¹ ç tr¾m cá h¬ng
®a tõ tr¹m thuû s¶n hå Nói Cèc ra nu«i lång ë ngoμi hå, sau 3 ngμy ç chÕt hÇu hÕt, nguyªn
chÝnh ç bÞ nhiÔm Êu trïng Centrocestus formosanus ë mang 100%, bμo nang ký sinh dÇy
®Æc trªn t¬ mang ç. BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë ao nu«i bãn ph©n h÷u c¬ t¬i vμ tÈy dän ®¸y ao
kh«ng tèt.

ChÈn ®oμn bÖnh nμy kiÓm tra mang ç díi kÝnh hiÓn vi thÊy râ bμo nang trªn gèc vμ t¬
mang.

§èi víi s¸n Centrocestus formosanus ¸p dông ph¬ng ph¸p phßng lμ chñ yÕu: Dïng v«i tÈy
ao, xö lý ®¸y ao ®Ó diÖt ®éng vËt th©n mÒm, dïng ph©n h÷u c¬ ñ kü b»ng v«i tríc khi th¶
xuèng ao hå nu«i ç. Kh«ng nªn lμm nhμ vÖ sinh trùc tiÕp trªn ao nu«i ç
2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua

Hä Paragonimidae Dollfus, 1939
Gièng Paragonimus Braun, 1899
Paragonimus westermanii (Kerbert, 1878), kÝch thíc c¬ thÓ 9,5-14,7 x 5,27- 6,85mm, Êu
trïng metacercaria ký sinh trong cua nói vμ t«m.

S¸n trëng thμnh ký sinh trong phæi cña ngêi vμ ®éng vËt cã vó. Trøng theo ®êm hoÆc
ph©n vμo m«i trêng níc ph¸t triÓn thμnh Êu trïng miracidium, Êu trïng redia ký sing trong
èc phæi, Êu trïng cercaria tõ èc vμo cua t«m ph¸t triÓn thμnh Êu trïng metacercaria ë c¬,
mang. Ngêi vμ ®éng vËt cã vó ¨n cua nhiÔm Êu trïng metacercaria vμo d¹ dμy theo m¸u
vμo phæi ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
2.11.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh

Kh«ng biÒu hiÖn râ dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong c¬ cña cua cã nhiÒu Êu trïng s¸n l¸ phæi
Paragonimus. BÖnh xuÊt hiÖn quanh n¨m.
Çc loμi cua t«m níc ngät ®Æc biÖt lμ cua nói ë vïng T©y B¾c- S×n Hå. Tõ n¨m 1994-1998,
NguyÔn V¨n §Ò vμ CTV (ViÖn sèt rÐt-ký sinh trïng-c«n trïng), Cao V¨n Viªn Vμ CTV
(ViÖn Y häc l©m sμng çc bÖnh nhiÖt ®íi) ®· ph¸t hiÖn vïng S×n Hå cã bÖnh s¸n l¸ phæi lu
hμnh nÆng cho ®Õn nay ®· cã 12/21 x· cã bÖnh nh©n, víi tû lÖ ¨n cua níng 72,5%, tû lÖ
nhiÔm s¸n l¸ phæi trªn ngêi lμ 6,4-7,4%, bÖnh nh©n trÎ em chiÕm 63,2%. Tû lÖ nhiÔm s¸n
l¸ phæi trªn chã 18,2-33,3%. Tû lÖ cua nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ phæi 98,1%.
H. Kino vμ CTV, 1995; NguyÔn ThÞ Lª vμ CTV, 1997, lÇn ®Çu tiªn ®· m« t¶ hai loμi s¸n l¸
phæi thuéc gièng Paragonimus (P. ohirai ký sinh ë lîn vμ P. heterotremus ký sinh ë chã).
Cua nói Ranguna (Ranguna) luongprabangensis lμ vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh tû lÖ
nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ phæi lμ 88,9%.
D
C
A
H
E F
G
H×nh 308: Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s¸n l¸ phæi- Paragonemus westermani: A- ç thÓ
trëng thμnh; B- trøng; C- miracidium; D- redia giμ; E,F- metacercaria trong cua; G- çc
loμi vËt chñ trung gian thø hai- cua nói; H- èc- vËt chñ trung gian thø nhÊt.
DiÖt èc lμ vËt chñ trung gian, kh«ng dïng ph©n h÷u c¬ t¬i bãn cho ao nu«i ç.
336 Bïi Quang TÒ
3. BÖnh do líp s¸n d©y Cestoidea Rudolphi, 1808 ký sinh g©y

bÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n.
x §Æc ®iÓm chung:

Líp s¸n d©y c¬ thÓ dμi, dÑp, c¬ thÓ cã nhiÒu ®èt. Còng cã mét sè gièng loμi kh«ng ph©n ®èt.
§Çu biÕn ®æi thμnh çc c¬ quan b¸m nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. Mçi ®èt cã ®Çy ®ñ c¬ quan sinh
dôc ®ùc çi. Trïng trëng thμnh ký sinh trong ruét ®éng vËt cã x¬ng sèng.
H×nh d¹ng bªn ngoμi: C¬ thÓ s¸n d©y nh×n chung dÑp lng bông, cã mét sè Ýt h×nh èng trßn,
chiÒu dμi c¬ thÓ 0,5 -1 cm, cã con trªn 10 cm, gåm 3 bé phËn : ®èt ®Çu, ®èt cæ vμ ®èt th©n.
§èt ®Çu lμ ®èt ®Çu tiªn ë phÝa tríc c¬ thÓ, lμ bé phËn chñ yÕu ®Ó sinh trëng cña s¸n d©y,
nã ®îc chuyªn ho¸ ®Ó b¸m vμo ký chñ.CÊu t¹o ®èt ®Çu rÊt ®a d¹ng tuú theo tõng bé nh
d¹ng gi¸c hót, d¹ng r·nh hót, d¹ng l¸ hót. Cã chñng lo¹i cßn kÐo dμi thμnh m«i vμ mãc, mét
sè chñng lo¹i ®èt ®Çu tho¸i ho¸ hoÆc ph¸t triÓn kh«ng hoμn toμn (H×nh 309)
§èt cæ: díi ®èt ®Çu lμ ®èt cæ, thêng ®èt cæ nhá, dμi ranh giíi víi ®èt ®Çu kh«ng râ rμng,
®o¹n díi ®èt cæ kh«ng ngõng sinh s¶n ra ®èt míi do ®ã nÕu çc ®èt bÞ ®øt chØ cßn ®èt cæ
còng cã thÓ ph¸t triÓn thμnh c¬ thÓ míi hoμn chØnh.
§èt th©n: sau ®èt cæ lμ ®èt th©n, sè lîng ®èt th©n cã thÓ rÊt nhiÒu,®èt th©n cμng gÇn ®èt cæ
cμng non, cμng xa ®èt cæ cμng giμ . Trong çc ®èt th©n l¹i cã ®èt cha thμnh thôc, ®èt ®·
thμnh thôc vμ ®èt chÝn. çc ®èt chÝn ë ®o¹n sau, bªn trong çc ®èt chøa ®Çy trøng dÔ dμng
t¸ch khái c¬ thÓ mÑ ra ngoμi.
CÊu t¹o bªn trong: C¬ thÓ s¸n d©y kh«ng cã thÓ xoang, bao biÓu m« c¬ cã biÓu m« ch×m.
Líp ngoμi cïng cña c¬ thÓ lμ phÇn nguyªn sinh chÊt, h×nh thμnh nhiÒu nh l«ng lμm t¨ng
diÖn tÝch hÊp thô dinh dìng cña c¬ thÓ s¸n d©y, tiÕp theo lμ líp c¬ do c¬ vßng c¬ däc .
Ngoμi ra cßn cã c¬ lng bông, nhu m« ®Öm chÌn gi÷a c¬ thÓ, néi quan, trong cã nhiÒu h¹t
glucogen vμ cã thÓ ®¸ v«i trung hoμ acid cña dÞch tiªu ho¸.
A C E
A B
H×nh 310: C¬ quan sinh dôc cña s¸n d©y: A-
H×nh 309: Çc d¹ng ®Çu cña s¸n d©y- s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt; B- s¸n d©y ph©n
Cestoda. A- gi¸c b¸m cña Silurotaenia siluri; ®èt: (1- Tinh hoμn; 2- TuyÕn no·n hoμng; 3-
B- ®Çu s¸n Caryophyilaeus laticeps; C- ®Çu èng dÉn tinh; 4- Tói gai giao phèi; 5- Gai
s¸n Bothriocephalus scorpli; D- Vßi cña giao phèi; 6- Tö cung; 7- Tói nhËn tinh; 8-
Tetrarhynchus; E- mãc b¸m cña s¸n Buång trøng; 9- TuyÕn vá; 10- ¢m ®¹o; 11-
Triaenophorus meridionalis. tói tinh; 12- ©m ®¹o).
HÖ thèng thÇn kinh: thÇn kinh trung ¬ng cã ®«i h¹ch n·o ë phÇn ®Çu vμ cã cÇu nèi víi
nhau, tõ ®ã cã çc d©y thÇn kinh ®Õn c¬ quan b¸m, çc ®«i d©y thÇn kinh ch¹y däc c¬ thÓ
®Õn tËn cïng phÝa sau. Ph¸t triÓn nhÊt cã d©y thÇn kinh bªn. Gi÷a çc d©y thÇn kinh cã cÇu
nèi ngang. Tõ d©y thÇn kinh cã nhiÒu nh¸nh h×nh thμnh m¹ng thÇn kinh dμy díi tÇng
nguyªn sinh chÊt. Gi¸c quan kÐm ph¸t triÓn, lμ çc tÕ bμo c¶m gi¸c r¶i r¸c kh¾p c¬ thÓ vμ tËp
trung h¬n ë phÇn ®Çu.
HÖ thèng bμi tiÕt lμ nguyªn ®¬n thËn, cã 2 èng bμi tiÕt ch¹y däc c¬ thÓ ë phÝa bông ®æ
chung ra ngoμi ë lç bμi tiÕt cuèi c¬ thÓ. Hai èng bμi tiÕt phÇn ®Çu quay 1800 ch¹y däc bê
lng híng vÒ phÝa sau vμ bÞt kÝn ë tËn cïng. Do cã cÊu t¹o nh vËy nªn dÔ nhÇm lÉn s¸n
d©y cã 4 èng bμi tiÕt. Mçi ®èt cã èng bμi tiÕt ngang. §æ vμo èng bμi tiÕt cã çc nh¸nh nhá
tËn cïng b»ng tÕ bμo ngän löa n»m trong nhu m« ®Öm.
HÖ thèng sinh dôc (h×nh 310): HÖ thèng sinh dôc cña s¸n d©y biÕn ®æi t¬ng ®èi lín. §¹i bé
phËn gièng loμi ®ùc çi trªn cïng c¬ thÓ. Cã mét sè s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt
(Caryophyllaeus) cã mét hÖ c¬ quan sinh dôc. Cßn mét sè loμi kh«ng chia ®èt kh¸c nh
Ligula sp cã nhiÒu c¬ quan sinh dôc xÕp däc theo c¬ thÓ. Çc loμi s¸n d©y cã nhiÒu ®èt, trªn
mçi ®èt cã mét hÖ c¬ quan sinh dôc hoμn chØnh. PhÇn lín c¬ quan sinh dôc ®ùc chÝn tríc.
Sau khi giao phèi, c¬ quan sinh dôc ®ùc lÉn vμo trong nhu m« ®Öm nªn çc ®èt sau thêng
chØ thÊy c¬ quan sinh dôc çi. §o¹n cuèi mçi ®èt tö cung chøa ®Çy trøng c¬ quan sinh dôc
®ùc cã tinh hoμn, èng dÉn tinh nhá vμ èng dÉn tinh lín, tói cha tinh. §o¹n cuèi èng dÉn
tinh lμ c¬ quan giao phèi (penis). Lç sinh dôc ®ùc c¹nh lç ©m ®¹o. Sè lîng cña tinh hoμn
lμ chØ tiªu quan träng cña ph©n lo¹i s¸n d©y. KÝch thíc vμ vÞ trÝ cña tói giao phèi còng lμ
®Æc ®iÓm ®Ó ph©n lo¹i gièng loμi.
C¬ quan sinh dôc çi gåm 1 ®«i buång trøng , tuyÕn no·n hoμng, tuyÕn melis, tö cung, lç
sinh dôc. Buång trøng ®æ vμo ootyp ë cuèi ®èt. èng dÉn no·n hoμng còng ®æ vμo ootyp. ¢m
®¹o b¾t ®Çu tõ huyÖt sinh dôc lμ ®êng vμo cña tinh trïng khi thô tinh còng ®æ vμo ootyp.
Trªn thμnh cotyp cßn cã tuyÕn Melis, trøng vμ tinh trïng gÆp nhau, thô tinh trong ootyp sau
®ã chuyÓn ra tö cung vμ b¾t ®Çu ph¸t triÓn (H×nh 310).
Chu kú ph¸t triÓn : chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y kh«ng gièng nhau, chóng cÇn thay ®æi ký
chñ trung gian. S¸n d©y ngoμi giao phèi trªn cïng c¬ thÓ, cã mét sè gièng loμi cã giao phèi
kh¸c c¬ thÓ.
Líp phô s¸n d©y kh«ng ®èt: nh s¸n Amphilina foliac chu kú ph¸t triÓn cña líp s¸n d©y
kh«ng ®èt trøng theo chu kú chui ra m«i trêng trøng dμi kh«ng cã n¾p, vá trøng lμ mμng
máng, mét ®Çu trøng cã cuèng nhá. Trøng cã Êu trïng 10 mãc, cã l«ng t¬, trøng bÞ ký chñ
trung gian lμ Dikerogammarus haemobaplus, Gammarus platycheir ¨n vμo, vá vì ra Êu
trïng chui qua thμnh ruét vμo xoang, mÊt tiªm mao,biÕn thμnh Êu trïng gièng c¬ thÓ trëng
thμnh, çc mãc nhá cña Êu trïng vÉn cßn lu l¹i ë ®o¹n sau c¬ thÓ, c¬ thÓ biÕn ®æi dÇn dÇn
vμ lín lªn. Ký chñ cuèi cïng ¨n ph¶i
ký chñ trung gian th× bÞ c¶m nhiÔm.
Líp phô s¸n d©y nhiÒu ®èt
(Cestoidea): Trong líp phô s¸n d©y
nhiÒu ®èt lÊy bé Pseudophyllidae ®Ó
lμm ®¹i diÖn. Trøng cña bé nμy cã n¾p,
trøng theo ph©n cña ký chñ cuèi cïng
ra m«i trêng níc, në ra Êu trïng
h×nh cÇu, cã mãc (Coracidium). C¬ thÓ
cña Êu trïng cã tiªm mao, ®o¹n sau cã
3 ®«i mãc, sèng tù do trong níc mét
thêi gian ng¾n bÞ ký chñ trung gian thø
nhÊt lμ gi¸p x¸c thÊp Copepoda hoÆc
giun Ýt t¬ ¨n vμo, mÊt l«ng t¬, l¸ch qua
thμnh ruét vμo xoang c¬ thÓ ph¸t triÓn
thμnh Êu trïng h×nh giun bÐ cã 6 mãc
ë cuèi gäi lμ Procercoid. Ký chñ trung
gian thø 2 ¨n Copepoda hoÆc giun Ýt t¬
cã nhiÔm Êu trïng Procercoid. Ký chñ H×nh 311: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y nhiÒu
cuèi cïng ¨n ç cã nhiÔm nang vμ s¸n ®èt: A,B- giai ®o¹n h×nh thμnh Êu trïng cã mãc
vμo trong c¬ thÓ ph¸t triÓn thμnh trïng Coracidium; C- Coracidium; D- Êu trïng
trëng thμnh (H×nh 311) Procercoid trong xoang c¬ thÓ Cyclops; E- Êu
trïng Plerocercoid; F- Êu trïng h×nh thμnh ®èt-
Procercoid.
338 Bïi Quang TÒ
Sù kh¸c biÖt hai giai ®o¹n Êu trïng chñ yÕu Procercoid cã ®u«i cßn Plerocercoid kh«ng
®u«i. S¸n d©y thuéc bé Pseudophyllidae, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua 2 - 3 ký chñ, ký chñ trung
gian thø I lμ ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng. Ký chñ trung gian II cuèi cïng lμ ®éng vËt cã
x¬ng sèng.
3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt Caryophyllaeosis vμ Khawiosis

Bé Caryophyllaeidea Ben in Olsson 1893
Hä Caryophyllaeidae Leuckart, 1878
Gièng Caryophyllaeus Miiller, 1787
Gièng Khawia Hsii, 1935
Bé phËn sinh dôc çi lμ mét buång trøng cã d¹ng ch÷ H, ph©n bè ë phÝa sau c¬ thÓ, cã tö
cung uèn khóc ®æ ra c¬ quan giao cÊu , cã lç ®Î. TuyÕn no·n hoμng h×nh bÇu dôc nhá h¬n
tinh hoμn ph©n bè ë kh¾p c¬ thÓ. KÝch thíc c¬ thÓ kh¸c nhau tuú theo loμi.
Caryophyllaeus fimbriceps 10 -25mm, réng 1 -1,5mm. Khawia sinensis Hsü, 1935, phÝa
tríc cã thÓ ph©n ra nhiÒu thuú kh«ng râ rμng, kÝch thíc c¬ thÓ 1,07-1,28 x 8-10 mm;
buång trøng h×nh ch÷ "H".

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Caryophyllaeus vμ Khawia cã qua mét ký chñ trung gian, trïng trëng
thμnh ký sinh ë ç, trøng cña s¸n d©y h×nh bÇu dôc, cã n¾p ®Ëy trøng cña loμi
Caryophyllaeus laticeps cã kÝch thíc 0,054 - 0,062 x 0,038 - 0,043, trøng theo ph©n cña ç
vμo m«i trêng níc, ë trong níc trøng në ra Êu trïng 6 mãc (t¬ng ®¬ng víi Êu trïng 10
mãc). Êu trïng 6 mãc b¬i léi tù do trong níc gÆp ký chñ trung gian lμ giun Ýt t¬ nh:
Tubifex tubifex, Tubifex baratus, Limnodrillus claparedeanus, Psammorictis albicola,
Limnodrillus hoffmeisteri... Êu trïng vμo èng tiªu ho¸, vμo xoang c¬ thÓ cña ký chñ trung
gian mÊt l«ng t¬, mÊt mãc biÕn thμnh Êu trïng Procercoid trong kho¶ng thêi gian 3- 4
th¸ng. C¬ thÓ Êu trïng Procercoid h×nh trßn, chiÒu dμi 1 -5 mm, nã cã thÓ lín dÇn, tån t¹i
trong c¬ thÓ giun Ýt t¬ mét thêi gian kh¸ dμi.
Ç ¨n ph¶i giun Ýt t¬ nhiÔm Êu trïng Procercoid cña s¸n Caryophyllaeus vμo ruét qua 1,5 -
2 th¸ng th× Êu trïng Procercoid ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh, cã thÓ ký sinh trong ç
1 -3 n¨m (h×nh 312).
S¸n d©y Caryophyllaeus
cã c¬ thÓ dμi mμu tr¾ng
s÷a, kh«ng ph©n ®èt, phÇn
®Çu ph©n lμm nhiÒu thuú,
cæ ng¾n kh«ng cã c¬ quan
tiªu ho¸. C¬ quan sinh
dôc lìng tÝnh, chØ cã
mét hÖ thèng c¬ quan
sinh dôc. Bé phËn sinh
dôc ®ùc cã nhiÒu tinh
hoμn h×nh trßn, èng dÉn
tinh ®æ vÒ c¬ quan giao
cÊu ë gi÷a c¬ thÓ. A B
H×nh312: A- Caryophyllaeus fimbriceps; B- Khawia sinensis
3.1.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn

®o¸n
§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh
Caryophyllaeus, Khawia cÇn gi¶i phÉu
ç, kiÓm tra ruét vμ xoang, c¬ thÓ lín
cã thÓ ph¸t hiÖn b»ng m¾t thêng, c¬
thÓ bÐ ph¶i kiÓm tra díi kÝnh hiÓn vi.
Ç bÞ c¶m nhiÔm s¸n d©y ë tr¹ng th¸i
nhÑ triÖu chøng kh«ng râ rμng. C¶m
nhiÔm nÆng, sè lîng trïng nhiÒu sÏ
lμm cho ruét t¾c. Lμm cho c¬ thÓ thiÕu
m¸u, ç bÞ gÇy. Caryophyllaeus,
Khawia thêng ký sinh trong ruét
nhiÒu loμi ç níc ngät ngoμi ra cßn
t×m thÊy trong xoang ë ç biÓn vμ ç
níc lî Ýt gÆp. H×nh 313: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y kh«ng ®èt
Khawia vμ Caryophyllaeus (a- trøng; Ȋ,ȉ- giun vËt
chñ trung gian)
Caryophyllaeus, Khawia ph©n bè réng r·i trong çc thuû vùc. ë níc ta ph¸t hiÖn trªn mét
sè ç níc ngät: ç chÐp, ç diÕc. Ç trªn 2 tuæi, tû lÖ cêng ®é c¶m nhiÔm rÊt cao, chóng
t«i kiÓm tra ç chÐp ë Hå T©y Hμ Néi cì 0,5 kg/con trë lªn gÆp tû lÖ c¶m nhiÔm 10 -30
trïng Caryophyllaeus thËm chÝ cã con trªn 100 s¸n Caryophyllaeus ruét ç phång to.

§Ó phßng trÞ bÖnh nμy, cÇn ph¶i tiªu diÖt ký chñ trung gian, trøng vμ Êu trïng b»ng çch c¶i
t¹o ao, ph¬i ®¸y ao. §Ó trÞ bÖnh nμy, theo N.P Serbin,1965 dïng 80 mg Phenolthyazin cho 1
ç 3 tuæi ¨n 1- 2 ngμy.
3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt Bothriocephalosis

Bé Pseudophyllidea Carus, 1863
Hä Bothriocephalidae Blanchard, 1849
Gièng Bothriocephalus Rud, 1808
Gièng Bothriocephalus ký sinh trªn ç thêng gÆp loμi Bothriocephalus gowkongensis. C¬
thÓ cña loμi nμy h×nh dμi 20 -230mm, ph©n ®èt vμ ®èt kÐo dμi h×nh chuçi. C¬ thÓ chia lμm 3
phÇn ®èt ®Çu, ®èt th©n, ®èt cæ. §èt cæ kh«ng râ.
§èt ®Çu thêng lín, cã d¹ng h×nh tim, cã 2 r·nh ngo¹m ë hai bªn ®Ó b¸m ch¾c vμo tæ chøc
cña ký chñ. Th©n cã mμu tr¾ng s÷a, dμi, ®îc ph©n ra lμm nhiÒu ®èt, ®èt cμng gÇn cμng nhá,
ng¾n. §èt cμng xa ®Çu cμng lín vμ dμi. Sè ®èt nhiÒu hay Ýt phô thuéc vμo chiÒu dμi c¬ thÓ.
C¬ thÓ dμi 3mm cã 8 ®èt th©n, c¬ thÓ dμi 5 -8,5 mm cã kho¶ng 18 -23 ®èt, dμi 20 -27mm cã
45 -56 ®èt th©n.
Bothriocephalus kh«ng cã c¬ quan tiªu ho¸, sù tiªu ho¸ thùc hiÖn b»ng thÈm thÊu qua toμn
bé bÒ mÆt c¬ thÓ.
C¬ quan sinh dôc: Bothriocephalus cã nhiÒu ®èt th©n, mçi ®èt th©n cã mét c¬ quan sinh dôc
hoμn chØnh. Çc ®èt cμng gÇn ®Çu cμng non, cμng xa ®Çu cμng giμ, ®èt cuèi cïng giμ nhÊt.
§èt sinh dôc ®îc h×nh thμnh tõ ®èt nμo phô thuéc vμo chiÒu dμi c¬ thÓ. C¬ thÓ dμi 10mm
th× ®èt cã c¬ quan sinh dôc b¾t ®Çu h×nh thμnh tõ ®èt thø 6 -9. C¬ thÓ dμi 20 -30mm th× ®èt
cã c¬ quan sinh dôc b¾t ®Çu h×nh thμnh tõ ®èt thø 9 -16 ®èt cã chöa tõ 41 -45. C¬ thÓ dμi 79
-200mm th× ®èt cã c¬ quan sinh dôc b¾t ®Çu h×nh thμnh tõ ®èt thø 76 -79. §èt cã chöa tõ
107 -194. §èt cha thμnh thôc cã chiÒu réng lín h¬n chiÒu dμi. Mçi ®èt thμnh thôc cã mét
hÖ thèng sinh dôc ®ùc vμ çi hoμn chØnh. Bé phËn sinh dôc ®ùc lμ nhiÒu tinh hoμn h×nh cÇu
ph©n bè ë hai bªn mçi ®èt, sè lîng tinh hoμn trªn mçi ®èt kh¸c nhau theo loμi. VÝ dô
Bothriocephalus gowkongensis cã 50 -90 tinh hoμn, Bothriocephalus scorpii cã 30 -60 tinh
hoμn.
340 Bïi Quang TÒ
¢m kinh vμ ©m ®¹o cïng cã lç ®æ vμo xoang sinh dôc . C¬ quan sinh dôc çi cã buång
trøng h×nh ch÷ U ë gÇn phÝa sau mçi ®èt. Tö cung uèn cong h×nh ch÷ S, tuyÕn no·n hoμng
nhá h¬n tinh hoμn, ph©n bè ë hai bªn mçi ®èt. KÝch thíc cña c¬ thÓ lín nhá thay ®æi theo
loμi: Bothriocephalus gowkongensis dμi 20 -230 mm, réng 0,5 -1,2 mm. Bothriocephalus
claviceps dμi 100 -540 mm, réng 2- 3 mm, Bothriocephalus scopii dμi 50 - 900mm, réng 1,3
- 6mm (h×nh 314).
8 7 2
A 1
C 3
5
9
B 4
6
H×nh 314: S¸n d©y Bothriocephalus gowkongensis
A. §èt ®Çu; B. §èt cha thμnh thôc; C. §èt thμnh thôc:
1- TuyÕn no·n hoμng; 2- tö cung; 3- tinh hoμn; 4- tói tö cung;
5- Trøng; 6- TuyÕn vá; 7- ©m ®¹o; 8- TuyÕn Melis; 9- Buång
trøng

S¸n d©y Bothriocephalus ®Î trøng vμ trøng cïng çc ®èt giμ theo ph©n cña ký chñ sau cïng
vμo níc. Thêng c¬ thÓ ®øt mçi lÇn 5 -6 ®èt vμ sè lîng trøng lªn tíi hμng v¹n. Trøng cã
mμu tr¾ng x¸m, h×nh bÇu dôc, cã n¾p ®Ëy kÝch thíc trøng cña B. gowkongensis 0,053 -
0,364mm.
c
b
H×nh 315: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y Bothriocephalus: a- trøng s¸n; b- Êu trïng 6 mãc
coracidium; c- gi¸p x¸c vËt chñ trung gian vμ procecoid; d- ç- vËt chñ cuèi cïng.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña Bothriocephalus phøc t¹p, cã qua çc giai ®o¹n Êu trïng vμ ký chñ
kh¸c nhau. Trøng cña Bothriocephalus ë ®iÒu kiÖn kh«, 18 -20 0C, sau 15 -20 h th× chÕt.
Trong ®iÒu kiÖn dung dÞch NaCl 1% sau 12h, trøng sÏ chÕt. ë nhiÖt ®é 14 -15 0C trong níc
sau 10- 28 ngμy në ra Êu trïng 6 mãc Coracidium, ë nhiÖt ®é 28 -30 0C sau 3 -5 ngμy trøng
në ra Êu trïng 6 mãc. Êu trïng 6 mãc h×nh cÇu, cã l«ng t¬, phÝa sau cã 6 mãc h×nh lìi liÒm,
ë trong níc, nã cã thÓ sèng 2 ngμy, nÕu bÞ çc loμi gi¸p x¸c Mesocyclops, leucokartii vμ
thermocyclops tachokuensis, macrocyclops albidus, Eucyclops marculoides,
Acanthocyclops vernalis... ¨n vμo ruét sau 5 ngμy ph¸t triÓn thμnh Procecoid. Êu trïng
Procecoid dμi, cã 3 ®«i mãc, cã ®u«i, phÝa tríc cã tuyÕn khoan. Procecoid ë trong c¬ thÓ
cyclops, ç ¨n cyclops cã c¶m nhiÔm díi t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸, Êu trïng ®îc gi¶i
tho¸t ra ruét . Sau 20 -25 ngμy ph¸t triÓn thμnh Êu trïng trëng thμnh, ë nhiÖt ®é 28 -290C,
sau 21 - 23 ngμy tuyÕn sinh dôc thμnh thôc vμ b¾t ®Çu ®Î trøng. Thêi gian sèng cña Êu trïng
Procecoid phô thuéc vμo tuæi thä cña cyclops. Cßn chu kú ph¸t triÓn cña s¸n
Bothriocephalus phô thuéc nhiÒu vμo nhiÖt ®é .
3.2.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh.

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh, cÇn gi¶i phÉu ruét ç ®Ó quan s¸t b»ng m¾t thêng, cã thÓ
nh×n thÊy sau ®ã b»ng kÝnh hiÓn vi. S¸n Bothriocephalus ký sinh trong ruét, ®«i khi trong
xoang c¬ thÓ cña nhiÒu loμi ç nuíc ngät nh mÌ tr¾ng, mÌ hoa, tr¾m cá, ç chÐp, ç vÒn...
vμ ký sinh ë mét sè loμi ç biÓn. ë ç biÓn ngêi ta ®· gÆp mét sè loμi nh: B.scorpii, B.
salmonis, B. scarpius...
Khi ký sinh víi cêng ®é thÊp, t¸c h¹i chñ yÕu cña nã lμ hót chÊt dinh dìng cña ký chñ,
¶nh hëng ®Õn sinh trëng khi c¶m nhiÔm víi cêng ®é cao, ruät phång to, tói d¹ dμy
®êng kÝnh t¨ng 3 lÇn. TÕ bμo tæ chøc ruét bÞ ph¸ huû, thμnh ruét bÞ máng, träng lîng c¬
thÓ gi¶m. TÕ bμo s¾c tè ®en t¨ng. Ç cã hiÖn tîng thiÕu m¸u, ç thêng t¸ch ®μn hay næi
®Çu lªn mÆt níc ®íp kh«ng khÝ. ç bá ¨n, nÆng cã thÓ chÕt. ë Trung quèc Bothriocephalus
ký sinh trªn ç ë çc giai ®o¹n ç gièng lμm cho ç gièng tr¾m cá chÕt nghiªm träng. Theo
O.N.Bauer, 1969 ë ç khoÎ lîng hång cÇu chØ chiÕm 28 %. Bothriocephalus cßn tiÕt chÊt
®éc ph¸ ho¹i tÕ bμo tæ chøc cña ç. Bothriocephalus ph©n bè réng ë çc níc trªn thÕ giíi.
ë níc ta gÆp ký sinh trªn ç chÐp, ç trª, ç qu¶, ç m¨ng, l¬n vμ c¶ trªn ç biÓn.

§Ó phßng trÞ bÖnh Bothriocephalus cÇn ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng chung, ngoμi ra cÇn
tiÕn hμnh mét sè biÖn ph¸p sau:
x Tríc khi th¶ ç nhÊt lμ giai ®o¹n ¬ng nu«i ç h¬ng, ç gièng cÇn tiÕn hμnh tÈy dän
ao, tiªu diÖt ký chñ trung gian. Cã thÓ dïng v«i t«i 100 kg/1000m2 hoÆc Ca(OCl)2 20
kg/1000 m2 sau khi tÈy v«i cho ao trong mét thêi gian kho¶ng 45 -50 ngμy(ë nhiÖt ®é
20 -220C cyclops cã tuæi thä kho¶ng 35 ngμy, trøng cyclops në kho¶ng 10 ngμy víi thêi
gian ®ã 45 ngμy cã thÓ tiªu diÖt hÕt ký chñ trung gian).
x Dïng h¹t bÝ ®á, cø 250 gr h¹t bÝ ®á +500 gr çm trén cho v¹n ç gièng 9cm ¨n liªn tôc 3
ngμy.
3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong néi t¹ng ç Diphyllobothriosis

Bé Pseudophyllidae Carus, 1863
Hä Diphyllobothriidae Liche, 1910
Gièng Diphyllobothrium Cobbold, 1857
G©y bÖnh Diphyllobothriosis ë ç lμ giai ®o¹n Êu trïng pleurocercoid cña s¸n trëng thμnh
thuéc gièng Diphyllobothrium, chiÒu dμi çc loμi thay ®æi Diphyllobothrium latum dμi 0,5-1
m, réng 5-15 m. Diphyllobothrium dendrriticum dμi 7 -15 m, Diphyllobothrium strictum dμi
2 -10 m. Nh×n chung c¬ thÓ s¸n d©y Diphyllobothrium dμi, cã nhiÒu ®èt, ®èt ®Çu h×nh trßn,
cã hai ®êng r·nh hót s©u. PhÇn cæ m¶nh vμ dμi. Mçi ®èt th©n cã ®Çy ®ñ hÖ thèng c¬ quan
sinh dôc. C¬ quan sinh dôc ®ùc cã rÊt nhiÒu tinh hoμn h×nh trßn, ph©n t¸n hai bªn mÆt lng
342 Bïi Quang TÒ
cña mçi ®èt, cã èng dÉn tinh nhá tËp trung tËp trung vÒ èng dÉn tinh lín ®æ vμo tói giao
phèi. Bé phËn sinh dôc çi cã hai buång trøng ®èi xøng nhau ë mÆt bông phÇn sau cña mçi
®èt. ¢m ®¹o lμ mét ®êng ch¹y däc mçi ®èt. Bé phËn sinh dôc ®ùc chÝn sím h¬n bé phËn
sinh dôc çi nªn cã sù giao phèi chÐo gi÷a hai ®èt.
3.3.2. Chu kú ph¸t triÓn (h×nh 316)

Do kh«ng cã lç ®Î nªn trøng cña Diphyllobothrium thμnh thôc cïng ®èt giμ theo ph©n cña
ký chñ sau cïng ra m«i trêng níc. Trøng h×nh bÇu dôc, cã n¾p ®Ëy, kÝch thíc lín nhá
tuú theo loμi, sau kho¶ng 1 -2 tuÇn, trøng në ra Êu trïng Coracidium cã tiªm mao vμ 6 mãc
b¬i léi trong níc 1 thêi gian bÞ çc loμi gi¸p x¸c copepoda ¨n Êu trïng 6 mãc vμo nh:
Diaptomus gracilis, Diaptomus coeruleus, cyclops scutifer, Mesocyclops orthonoides... Êu
trïng tiªm mao 6 mãc vμo ruét råi ®Õn xoang mÊt tiªm mao vμ mãc biÕn thμnh Êu trïng
Procercoid c¬ thÓ dμi cã ®u«i.
Ç ¨n gi¸p x¸c cã nhiÔm Êu trïng Procercoid vμo c¬ thÓ, mét sè Êu trïng Procercoid b¸m
ch¾c vμo d¹ dμy, ruét, mét sè ph¸ thμnh ruét chui vμo xoang c¬ thÓ vμ mét sè néi quan nh
gan, tuyÕn sinh dôc, c¬ cña ç ph¸t triÓn thμnh Plerocercoid. Ngêi vμ ®éng vËt ¨n ç cã
nhiÒu Plerocercoid cha nÊu chÝn, vμo ruét ®Çu chui ra b¸m ch¾c vμo thμnh ruét, sau 2 tuÇn
ph¸t triÓn thμnh Diphyllobothrium tr¬ng thμnh, c¬ thÓ rÊt dμi.
3.3.3. T¸c h¹i vμ ph©n bè bÖnh

T¸c h¹i chñ yÕu víi con ngêi, s¸n
cã thÓ mãc vμo thμnh ruét g©y viªm
loÐt, tiÕt ®éc tè, hót dinh dìng, sè
lîng ký sinh nhiÒu cã thÓ g©y t¾c
ruét. Diphyllobothrium latum ph©n
bè nhiÒu ë çc níc xø l¹nh nh
PhÇn Lan, Ph¸p, ý, Liªn x«, Trung
quèc, NhËt, phæ biÕn nhÊt ë PhÇn
lan, d©n c m¾c bÖnh nμy cã thÓ lªn
®Õn 14%. Giai ®o¹n Plerocercoid
ký sinh trong xoang c¬ vμ nhiÒu c¬
quan kh¸c cña ç. ë níc ta ®¸ng
chó ý lμ s¸n d©y Diphyllobothrium
masnoni giai ®o¹n Êu trïng
Plerocercoid ký sinh ë gi¸p x¸c,
giai ®o¹n Plerocercoid ký sinh
trong Õch, nh¸i. Mét sè vïng d©n c
miÒn nói, quen dïng thÞt Õch ®¾p
lªn m¾t ®Ó ch÷a bÖnh ®au m¾t do
®ã s¸n vμo sèng ë m¾t ngêi g©y
bÖnh u s¸n nh¸i. S¸n trëng thμnh
ký sinh trong ruét chã mÌo, thó ¨n
thÞt.
H×nh 316: Chu kú ph¸t triÓn cña s¸n d©y
3.3.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ Diphyllobothrium (theo V.IA. Linnhic, 1977)
Phßng bÖnh theo ph¬ng ph¸p 1-5- ngêi vμ ®éng vËt cã vó- vËt chñ cuèi cïng; 6,7-
phßng bÖnh tæng hîp. gi¸p x¸c- vËt chñ trung gian thø nhÊt; 8-10- ç- vËt
chñ trung gian thø II; 12- Êu trïng s¸n d©y trong c¬
ç; 13- ®èt s¸n chÝn thμnh thôc; 14- trøng; 15-
coracidia; 16- procercoid; 17- plerocercoid; 18- ®Çu
cña Êu ttrïng s¸n d©y; 19- s¸n d©y trëng thμnh.
3.4. BÖnh s¸n d©y Ligulosis

Bé Pseudophyllidae Carus, 1863
Hä Diphyllobothriidae Liche, 1910
Gièng Ligula Bloch, 1728
S¸n h×nh d¶i dμi mμu tr¾ng, chiÒu dμi tíi 1m, chiÒu réng 1,5cm. §Çu nhá nhän gÇn h×nh tam
gi¸c. Th©n chia ®èt kh«ng râ, gi÷a lng vμ bông cã mét m¸ng däc h¬i lâm xuèng (h×nh
317B). S¸n trëng thμnh ký sinh ë chim níc, ç lμ vËt chñ trung gian thø hai.

Trøng s¸n theo ph©n chim ra m«i trêng níc, në thμnh Êu trïng mãc c©u Coracidium, Êu
trïng b¬i tù do trong níc. Gi¸p x¸c Cyclops ¨n Êu trïng ph¸t triÓn th¸nh Êu trïng
Procercoid. Ç ¨n gi¸p x¸c nhiÔm procercoid, Êu trïng vμo xoang bông ph¸t triÓn thμnh Êu
trïng plerocercoid. Chim ¨n ç nhiÔm plerocercoid ph¸t triÓn thμnh s¸n d©u trëng thμnh
(h×nh 317C).
4
A
3 C
H×nh 317: A- ç diÕc nhiÔm s¸n d©y Ligula;
B- s¸n d©y Ligula; C- chu kú ph¸t triÓn cña 2
s¸n d©u Ligula (1- trøng, 2- coracidium, 3-
gi¸p x¸c vμ procercoid, 4- ç vËt chñ trung 1
gian thø 2, 5- chim vËt chñ cuèi cïng.
3.4.3. T¸c h¹i vμ ph©n bè bÖnh vμ chÈn ®o¸n bÖnh

Plerocercoid ký sinh trong xoang bông ç lμm cho bông ç ph×nh to. BÖnh nÆng ç b¬i léi lê
®ê hoÆc b¬i nghiªng vÒ mét phÝa. Gi¶i phÉu bông ç thÊy cã Êu trïng s¸n d©y chøa ®Çy
xoang bông, chÌn Ðp çc c¬ quan néi t¹ng kh¸c, cã con bÞ ®©m thñng thμnh bông, ç gÇy
yÕu vμ cã thÓ chÕt. Êu trïng s¸n d©y nhiÔm ë ç diÕc (h×nh 317A), ç chÐp, ç vÒn, ç mÌ.

Phßng bÖnh theo ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp.
II. BÖnh do NgÖnh giun trßn Nemathelminthes

schneider, 1866 ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n
Ngμnh giun trßn nãi chung, c¬ thÓ nhá, dμi, hai ®Çu nhá, ®u«i nhá, nhän, h¬i cong. C¬ thÓ
d¹ng èng trßn kh«ng ph©n ®èt. C¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh: ®ùc çi riªng biÖt. Trong ngμnh
giun trßn cã líp Nematoda ký sinh. PhÝa tríc c¬ thÓ cã lç miÖng, thêng cã 3 m«i: mét
m«i lng, 2 m«i bông bao quanh. Thμnh c¬ thÓ cã tÇng cuticun bao ë ngoμi, tiÕp theo lμ tÇng
biÓu m«, líp c¬ däc. TÇng cuticun cã nhiÖm vô b¶o vÖ, chèng l¹i t¸c dông c¬ häc, ho¸ häc
344 Bïi Quang TÒ
cña m«i trêng, tÇng cuticun nh½n nhng cã khi cã thªm nhó hay mãc c¶m gi¸c ®Ó di
chuyÓn hoÆc ®Ó con ®ùc b¸m con çi khi giao phèi.
1
2
mt
3
11 oe
4 mr
12 5 b
6
7 12
8 r
9
13 1 2 3 4 5
H×nh 318: CÊu t¹o cña thùc qu¶n, diÒu

10 (bulbus) vμ ruét cña giun trßn.
1- Anisakis; 2- Raphidascaris;
3- Porrocaecum; 4- Contracaecum;
13 5- Goesla; oe- thùc qu¶n; b- diÒu (bulbus);
r- ruét; mt- mÊu thùc qu¶n; mr- mÊu ruét
14 (theo Movgobogo, 1951)
15 13 H×nh 319: CÊu t¹o vμ s¬ ®å tæng qu¸t cña

13 giun trßn (A- con çi; B- con ®ùc):
16 I- phÇn thô c¶m vμ tiªu ho¸ cña c¬ thÓ
17 II- phÇn sau tiªu ho¸ cña c¬ thÓ
18 22 III- phÇn ®u«i cña c¬ thÓ
19 1- lç tuyÕn lng thùc qu¶n, 2- tiÒn thùc
20
qu¶n, 3- th©n gi÷a thùc qu¶n, 4- vßng thÇn
21 23 kinh, 5- eo thùc qu¶n, 6- tuyÕn ®êng bªn,
7- bÇu thùc qu¶n, 8- tuyÕn lng cña thùc
qu¶n, 9- ruét gi÷a, 10- vïng t©m vÞ ruét,
11- lç tuyÕn phô thùc qu¶n, 12- lç bμi tiÕt,
13- tÕ bμo khoang, 14- tuyÕn tinh, 15- tö
20 cung, 16- c¬ bÇu, 17- ©m hé, 18- trøng
thμnh thôc, 19- tói nhËn tinh, 20- èng dÉn
24 trøng, 21- trøng, 22- èng phãng tinh, 23-
tuyÕn lín, 24- tuyÕn nhá, 25- tuyÕn trùc
25 trμng, 26- tríc trùc trμng, 27- trùc trμng,
26 28- gai giao phèi, 29- d©y ch»ng mμo tinh
28
29 hoμn, 30- hËu m«n, 31- èng bμi tiÕt, 32- c¬
25 gi¶m ¸p hËu m«n, 33- tuyÕn bªn, 34- nóm
27 34 sinh dôc, 35- çnh ®u«i nóm sinh dôc.
30 31 35
32
33
HÖ thèng tiªu ho¸: sau khoang miÖng lμ thùc qu¶n, ruét gi÷a vμ ruét sau, xoang miÖng thay
®æi theo loμi. thùc qu¶n cã thμnh c¬ t¬ng ®èi khoÎ, cã khi ph×nh to thμnh bÇu thùc qu¶n,
cÊu t¹o vμ h×nh d¹ng cña thùc qu¶n lμ mét chØ tiªu ph©n lo¹i cña loμi. trong thùc qu¶n cßn
cã r¨ng, mãc hoÆc mμng van, cã thùc qu¶n phÇn tríc lμ cuticun, phÇn sau lμ tuyÕn tiªu ho¸;
cã loμi ë vÞ trÝ gi¸p ranh gi÷a thùc qu¶n vμ ruét cã mäc manh nang. Ruét gi÷a cã thμnh
máng lμ mét líp biÓu m« ®¬n bμo, cã mμng ®¸y giíi h¹n phÝa trong. Ruét sau, bªn trong cã
tÇng cuticun, hËu m«n th«ng ra ngoμi, ë con çi hËu m«n riªng biÖt. Con ®ùc hËu m«n liÒn
th«ng èng phãng tinh thμnh xoang bμi tiÕt sinh dôc. HÖ thèng bμi tiÕt kh«ng cã h×nh thøc bμi
tiÕt nhÊt ®Þnh, kh«ng cã tÕ bμo ngän löa, giun trßn thêng cã mét ®«i èng bμi tiÕt ®êng
bªn, th«ng nhau ë phÝa tríc, lç bμi tiÕt ë gi÷a mÆt bông gÇn thùc qu¶n. Cã mét sè chØ cã 1
èng bμi tiÕt ®êng bªn hoÆc kh«ng cã. Cã ngêi cho r»ng giun trßn bμi tiÕt qua tÇng cuticun.
HÖ thÇn kinh cña giun trßn cã vßng hÇu bao quanh phÇn tríc thùc qu¶n, tõ ®Êy cã d©y thÇn
kinh híng vÒ phÝa tríc, phÝa sau thêng cã 6 d©y ng¾n híng vÒ phÝa tríc vμ 6 d©y dμi
híng vÒ phÝa sau trong ®ã cã 2 d©y lín h¬n n»m trong gê bông, gê lng trong líp biÓu m«.
ThÇn kinh lng vμ bông ph©n nh¸nh nhá ®Õn c¬ quan c¶m gi¸c vμ c¬ quan kh¸c. C¬ quan
c¶m gi¸c chñ yÕu lμ nhó c¶m gi¸c. ë miÖng, c¬ quan sinh dôc, hËu m«n ®Òu cã nhó c¶m
gi¸c t¬ng øng.
HÖ thèng sinh dôc: Giun trßn cã sù ph©n tÝnh ®ùc çi kh¸c c¬ thÓ. TuyÕn sinh dôc ®ùc cã
tinh hoμn h×nh sîi, lín dÇn thμnh èng dÉn tinh n»m díi ruét híng vÒ sau h×nh thμnh 1
phÇn ng¾n lμ tói tinh . GÇn huyÖt sinh dôc, tói tinh th¾t l¹i 1 èng nhá ®ã lμ èng phãng tinh.
èng nμy ®æ vμo ruét sau, tríc huyÖt sinh dôc bμi tiÕt. ë mÆt lng cã thªm mét ®«i tói giao
phèi, trong ®ã cã 1 -2 mãc giao cÊu. Khi giao phèi, mãc con ®ùc mãc vμo huyÖt con çi. Cã
con ®ùc ®u«i xoÌ réng b¸m vμo con çi. Con çi cã hai buång trøng h×nh sîi m¶nh, lín dÇn
thμnh èng dÉn trøng chøa ®Çy trøng cha cã vá vμ cha ph©n c¾t, èng dÉn trøng chuyÓn
thμnh tö cung chøa ®Çy trøng ®ang ph¸t triÓn. Hai tö cung tËp trung thμnh ©m ®¹o ®«i, ng¾n.
§a sè gièng loμi cã mét ®«i buång trøng vμ mét ®«i tö cung, trøng ®îc thô tinh trong tö
cung vμ ®îc bao l¹i b»ng vá trøng do c¬ thÓ ph©n tiÕt, ©m ®¹o th«ng víi lç sinh dôc phÝa
bông ®o¹n gi÷a c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi uèn khóc nhiÒu lÇn cuèn quanh ruét.
Giun trßn ph¸t triÓn kh«ng qua xen lÏ thÕ hÖ, giun trßn ký sinh trùc tiÕp, ph¸t triÓn kh«ng
cÇn ký chñ trung gian. PhÇn lín giun trßn ®Î trøng, sè Ýt ®Î con. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çc
loμi giun trßn cã kh¸c nhau. Trøng thêng theo ph©n cña ký chñ ra ngoμi., x©m nhËp vμo ký
chñ b»ng ®êng tiªu ho¸. Trøng ra ngoμi cã thÓ ®· chøa Êu trïng, cã trêng hîp chui ra vμ
g©y c¶m nhiÔm hay còng cã mét sè gièng loμi trøng ®ang ph©n c¾t, sau mét thêi gian míi
c¶m nhiÔm. Giun trßn ph¸t triÓn trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, cã mét sè qua vËt chñ trung gian lμ
®éng vËt kh«ng x¬ng sèng nh c«n trïng, gi¸p x¸c, èc.... Thêng trøng ra ngoμi, vËt chñ
trung gian ¨n vμo, ký chñ chÝnh thøc ¨n ký chñ trung gian cã c¶m nhiÔm sÏ bÞ bÖnh, nhng
cã trêng hîp trøng kh«ng ra ngoμi mμ do ký chñ cuèi cïng hót m¸u ký chñ trung gian.
Giun trßn ký sinh lμm ¶nh hëng ®Õn sinh trëng vμ ph¸t dôc, ngoμi ra cßn më ®êng cho vi
khuÈn, nÊm, ký sinh trïng kh¸c g©y bÖnh, c¶m nhiÔm nghiªm träng sÏ lμm ç chÕt.
Mét sè gièng loμi thuéc líp giun trßn ký sinh g©y bÖnh.
1. BÖnh giun trßn Philometrosis

Bé Spirurida Chitusod, 1933
Hä Dracunculidae Leiper, 1912
Gièng Philometra Costa, 1845
C¬ thÓ giun trßn Philometra nãi chung nhá, dμi, kÝch thíc thay ®æi rÊt lín theo loμi.
Philometra sanguinea con ®ùc dμi kho¶ng 2,35 - 3,30 mm, con çi 10- 42 mm; Philometra
ovata con ®ùc dμi 6 mm, con çi dμi 55 - 125 mm, Philometra cyprini con ®ùc dμi 3,5-4,1
mm. Con çi dμi 100-135 mm.
Con çi cã mμu hång hay mμu ®á m¸u. Trªn c¬ thÓ cã ph©n bè nhiÒu nhó trong suèt, lín
nhá kh«ng ®ång ®Òu. PhÝa ®Çu cã 4 mÊu låi kÝch thíc kh«ng b»ng nhau. C¬ quan tiªu ho¸
cã miÖng h×nh tam gi¸c ë phÝa ®Çu, kh«ng cã m«i, xoang miÖng h×nh cÇu, thùc qu¶n nhá dμi
chia 2 phÇn do c¬ vμ tuyÕn thÓ hçn hîp tæ thμnh. Ruét nhá, dμi mμu n©u, kh«ng cã ruét sau
vμ hËu m«n, cuèi ruét ®ãng kÝn.
C¬ quan sinh dôc giun trßn Philometra ph©n tÝnh, con ®ùc cã 1 tinh hoμn, cã èng dÉn tinh vμ
tói chøa tinh, phÇn cuèi lμ c¬ quan giao phèi h×nh kim, kÝch thíc vμ hinh d¹ng gièng nhau.
346 Bïi Quang TÒ
Con çi cã 2 buång trøng ë

2 ®o¹n cña c¬ thÓ. PhÇn
cuèi cã ®ai dÉn rÊt ng¾n rÊt
ng¾n chiÕm ®¹i bé phËn tö
cung lín. ë trong c¬ thÓ, tö
cung chøa ®Çy trøng ®·
ph¸t dôc vμ Êu trïng. Giun
Philometra kh«ng cã lç ®Î.
Mét sè loμi chØ t×m thÊy con
çi kh«ng t×m thÊy con ®ùc
nh Philometra rischta,
D
Philometra parasiluri,
Philometra
abdominalis...Con çi
thêng ký sinh díi vÈy,
díi v©y, con ®ùc ký sinh
trong bong bãng, trong
xoang, thËn nhá h¬n con
A
çi rÊt nhiÒu. C¬ thÓ bÒ mÆt C E
tr¬n tru, phÇn cuèi c¬ thÓ B
réng, h¬i cong (H×nh 320)
H×nh 320: Philometra parasiluri (A- PhÇn ®Çu con çi; B-
PhÇn ®u«i con çi); Philometra rischta (C. phÇn ®Çu con
çi; D- ®u«i con çi; E- PhÇn ®u«i con ®ùc)
1.2. Chu kú ph¸t triÓn

Con çi giun Philometra ®Õn thêi kú sinh trëng ph¸ r¸ch da cña ký chñ ®Ó ra m«i trêng,
do ¸p suÊt thay ®æi, v¸ch c¬ thÓ vì, Êu trïng trong tö cung ra níc. Êu trïng cã thÓ b¬i léi tù
do hay b¸m vμo c©y cá trong níc, gÆp çc loμi gi¸p x¸c Macrocyclops albodus, Eucyclops
serrulatus, Eucyclops macruroide, Mesocyclops leukarti, ®«i khi c¶ Cyclops strenus,
Achanthocyclops viridis (O.N. Bauer, 1977) ¨n vμo ruét, Êu trïng ®Õn xoang cña gi¸p x¸c
ph¸t triÓn kho¶ng trªn díi mét tuÇn. Ç ¨n gi¸p x¸c cã nhiÔm Êu trïng Philometra vμo ruét
chui qua v¸ch ruét ®Õn xoang, tiÕp tôc ph¸t triÓn. ë ®©y cã sù h×nh thμnh ®ùc çi. Sau khi
tiÕn hμnh giao cÊu, con ®ùc di chuyÓn vÒ ký sinh ë bãng h¬i, xoang, cã thÓ sèng mét vμi
n¨m nhng kh«ng tham gia giao phèi lÇn thø 2. Con çi di chuyÓn ký sinh díi vÈy vμ v©y
cña ç.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Philometra phô thuéc vμo nhiÖt ®é níc vμ pH cña m«i trêng. NÕu
nhiÖt ®é m«i trêng thÊp, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn chËm ch¹p; nÕu pH thuËn lîi, qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn tõ trøng ®Õn trïng trëng thμnh tõ 6 -7 ngμy.
1.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn ®o¸n bÖnh

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t thêng, kÝnh lóp cÇm tay. §èi víi
ç thÓ ký sinh díi da, díi vÈy cßn çc ç thÓ ký sinh bªn trong ph¶i gi¶i phÉu c¬ thÓ ç,
quan s¸t b»ng kÝnh lóp vμ kÝnh hiÓn vi. NhiÒu loμi ç níc ngät c¶m nhiÔm Philometra tû lÖ
c¶m nhiÔm kh¸ cao, cã khi 80 -90%. Cêng ®é c¶m nhiÔm 30 -40 trïng/ c¬ thÓ ç. Ç cμng
lín, tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm cμng cao nªn t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç lín. Ç nhiÔm
bÖnh di chuyÓn chËm, ¶nh hëng ®Õn sinh trëng, da ç mÊt mμu s¸ng b×nh thêng trë nªn
nh¹t. Chøc n¨ng bãng h¬i bÞ ph¸ huû nhÊt lμ phÇn 2 cña bãng h¬i lμm kh«ng khÝ tõ bãng h¬i
vμo xoang c¬ thÓ, nhÊt lμ ç nhá, thiÖt h¹i cμng lín, lμm mÊt kh¶ n¨ng gi÷ th¨ng b»ng, b¬i
ngöa bông 1 thêi gian råi ®Çu chóc xuèng. Ç ngõng b¾t måi. ë nh÷ng ç cì nhá, khi cêng
®é c¶m nhiÔm 5 -9 giun, cã thÓ lμm ç chÕt. Philometra ký sinh díi vÈy lμm da ç viªm
loÐt, v©y rép, rông t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm x©m nhËp g©y bÖnh.
ë ViÖt Nam ph¸t hiÖn Philometra ký sinh ë ruét, xoang bông cña ç qu¶, ç r«, ç trª
1.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ
Dïng v«i tÈy ao diÖt Êu trïng. VËn chuyÓn ç cÇn kiÓm tra, nÕu cã bÖnh ph¶i tiÕn hμnh trÞ
bÖnh míi nu«i trong çc thuû vùc níc. Cã thÓ trÞ bÖnh b»ng NaCl 2% t¾m trong ç 10 -15
phót. Ph¸t hiÖn cã Philometra ký sinh díi v©y, vÈy, dïng cån Iod hay thuèc tÝm 1% s¸t vμo
chç giun ký sinh.
2. BÖnh giun trßn Spironourosis

Bé Oxyurdea Weinland, 1858
Hä Kathalaniidae Travassos, 1918
Gièng Spironoura Leidy, 1856
Loμi Spironoura spinibarbi Ha Ky, 1971. Giun cã kÝch thíc lín, th©n dμy, hÑp dÇn hai ®Çu.
Cã mμng çnh bªn, chiÒu dμi mμng 0,544-1,106 mm. Tõ cuèi sau th©n ®Õn lç bμi tiÕt,
cuticul cã nh÷ng nnÕp ngang máng. Cuticul ë phÝa lng dμy h¬n phÝa bông. §Çu cã kÝch
thíc 0,170-0,204 x 0,119-0,170 mm. Díi ®Çu lμ cæ nhá, kÝch thíc 0,025-0,068 x 0,170-
0,204 mm. Lç miÖng cã 3 ®«i t¬ng ®èi lín, ë mçi m«i cã 4 nóm trong vμ 2 nóm ngoμi che
®«i. Thùc qu¶n gåm 4 phÇn: hÇu ng¾n, phÇn gi÷a dμi h×nh trô; phÇn tríc bulbus h¬i th¾t l¹i
vμ bulbus cã h×nh cÇu. Kho¶ng çch tõ phÝa cuèi tríc th©n ®Õn cuèi sau cña bulbus thùc
qu¶n lμ 2,39-2,90 mm. Tõ sau vßng thÇn kinh mét Ýt, th©n trïng h¬i ph×nh ra.
Con ®ùc: Th©n dμi 10,86-18,70 mm; réng 0,51-0,86 mm. Cuèi ®u«i cong vÒ phÝa bông.
Tæng chiÒu dμi thùc qu¶n lμ 1,95-2,46 mm; kÝch thíc hÇu 0,045-0,067 x 0,090-0,094 mm;
bulbus 0,255-0,306 x 0,289-0,357 mm. Lç bμi tiÕt n»m çch phÝa cuèi ®Çu 1,65-1,87 mm;
vßng thÇn kinh 0,425-0,510 mm. Cã d¹ng gi¸c tríc hËu m«n lμ tËp hîp c¬ h×nh qu¹t. Cã 10
®«i nóm vμ 1 nóm lÎ tríc hËu m«n. Tronng 7 ®«i nóm sau hËu m«n, ®«i thø nhÊt vμ ®«i thø
hai (kÓ tõ díi lªn) n»m sÝt nhau, ph©n bè phÝa bông. §«i thø ba n»m phÝa bªn, tiÕp theo lμ 3
®«i n÷a xÕp gÇn nhau ë phÝa bông vμ 1 ®«i phÝa bªn. Ba ®«i nóm ë tríc hËu m«n çch ®Òu
nhau. Gai sinh dôc dμi 1,02-1,58 mm. CÊu t¹o vμ kÝch thíc ¸cc gai gièng nhau. KÑp gai
sinh dôc ®îc kitin ho¸, dμi 0,17-0,25 mm.
Con çi: Th©n dμi 16,0-21,45 mm; réng 0,59-1,05 mm. Tæng chiÒu dμi thùc qu¶n 2,12-2,72
mm. KÝch thíc hÇu 0,056-0,060 x 0,087-0,094 mm. Bulbus 0,272-0,306 x 0,325-0,408
mm. Lç bμi tiÕt n»m ë çch phÝa ®Çu 1,73-2,04 mm, vßng thÇn kinh 0,45-0,51 mm. ChiÒu
dμi ®u«i 0,561-0,697 mm. ¢m ®¹o ë kho¶ng çch tõ cuèi sau th©n 6,12-6,97 mm. Trøng
h×nh ovan, kÝch thíc 0,050-0,051 x 0,060-0,068 mm.
D
B C
A
E
H×nh 321: Giun trßn Spironoura spinibarbi Ha Ky, 1971: A,B- cuèi phÝa tríc; C- ®u«i con
®ùc; D- gai sinh dôc; E- d©y ch»ng mμo tinh hoμn; F- ®Üa miÖng
348 Bïi Quang TÒ
H×nh 322: Êu trïng cña Spironoura babei Ha Ky, 1968 trong ruét tÞt s¸n l¸ Amurotrema
dombrowskajae. A- cuèi phÝa tríc; B- ®u«i; C- h×nh d¹ng Êu trïng; D- Êu trïng ký sinh
trong ruét tÞt cña s¸n l¸. (theo Sey, Moravec, 1986)

HiÖn tîng ký sinh cÊp hai (ký sinh lång) cña Êu trïng giun trßn Spironoura babei Ha Ky,
1971 ë giai ®o¹n thø 3. Êu trïng nμy ®· t×m thÊy trong xoang ruét tÞt cña s¸n l¸ gi¸c b¸m hai
®Çu: Amurotrema dombrowskajae Achmerov, 1959, lμ ký sinh trïng ký sinh trong ruét ç
bçng (Spinibarbichthys denticulatus Oshima, 1926) ë ViÖt Nam (theo Moravec vμ Sey,
1985)
M« t¶ Êu trïng giun trßn tõ s¸n l¸ (h×nh 322-A-D): giun h×nh thon nhá kh«ng mμu, cã líp
cuticul máng. ChiÒu dμi c¬ thÓ 1,03-1,59 mm, chiÒu réng lín nhÊt 0,027-0,033 mm. Cuèi
®Çu trßn, cã 3 m«i lín, nóm miÖng kh«ng ph©n biÖt râ rμng; thùc qu¶n gÇn nh h×nh trô vμ
ph¸t triÓn thμnh bulbus (d¹ng cñ hμnh) ë cuèi phÝa sau. ChiÒu dμi toμn phÇn cña thùc qu¶n
0,210-0,228 mm; chiÒu dμi cña phÇn h×nh trô phÝa tríc 0,180-0,198 mm; chiÒu réng 0,009-
0,012 mm; chiÒu dμi cña bulbus 0,027-0,030 mm, chiÒu réng 0,021 mm. Kho¶ng çch tõ
vßng thÇn kinh ®Õn cuèi phÝa tríc 0,060-0,069 mm vμ lç bμi tiÕt 0,165-0,168 mm. Ruét
th¼ng, hÑp. TuyÕn trùc trμng ®¬n bμo ph¸t triÓn, thu«n dμi. §u«i m¶nh, h×nh nãn, chiÒu dμi
0,150-0,165 mm. D¹ng mÇn tuyÕn sinh dôc lμ çc tÕ bμo ®¬n lÎ lín ph©n bè ë phÝa bông gÇn
ruét, çch cuèi phÝa sau cña c¬ thÓ 0,339-0,357 mm. C¬ thÓ Êu trïng cã nhiÒu h¹t, ®Æc biÖt
thùc qu¶n ë phÇn gi÷a tõ vßng thÇn kinh ®Õn bulbus.
2.3. T¸c h¹i, ph©n bè vμ chÈn ®o¸n

Gièng Spironoura gåm kho¶ng 50 loμi ký sinh ë lìng thª, bß s¸t vμ ç, ë ViÖt Nam gÆp
mét loμi trªn ký sinh ë ç bçng, tû lÖ nhiÔm 96%, cêng ®é nhiÔm 4-225 giun/ç. Giun g©y
¶nh hëng ®Õn sinh trëng c¶u ç bçng.
2.4. Phßng trÞ bÖnh: ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp
3. BÖnh giun trßn Spectatosis

Bé Oxyurdea Weinland, 1858
Hä Kathalaniidae Travassos, 1918
Gièng Spectatus Travassos, 1923
Loμi Spectatus pangasia
C¬ thÓ nhá thon dμi, cuèi phÝa tríc tï, cuèi phÝa sau hÑp nhá vμ nhän. HÖ cuticul máng,
kh«ng thÊy râ v©n ngang díi kÝnh hiÎn vi quang häc, nhng díi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö quÐt
thÊy râ v©n ngang (h×nh 323-H). §Üa miÖng cã 6 m«i ph¸t triÓn (h×nh 323-I), mçi m«i cã 1
gai m«i ngoμi vμ 2 gai m«i bªn. Thùc qu¶n dμi, gåm phÇn c¬ vμ phÇn tuyÕn. Cuèi phÝa tríc
cña phÇn c¬ vμ phÇn tuyÕn thu hÑp nhá, cuèi phÝa sau cña phÇn c¬ vμ phÇn tuyÕn ph×nh ra
gÇn h×nh trßn (d¹ng cñ hμnh).
Con ®ùc: ChiÒu dμi th©n 5,22-5,56 mm, chiÒu réng 0,14-0,16 mm. Thùc qu¶n cã chiÒu dμi
phÇn c¬ 0,328 mm, phÇn tuyÕn 0,484 mm. §u«i h¬i cong vÒ phÝa bông. Cã 2 gai sinh dôc
kh«ng ®Òu nhau. ChiÒu dμi 0,897 mm vμ 0,328 mm. Cã 3 ®«i nóm nhá ë phÝa tríc vμ 4 ®«i
nóm nhá ë phÝa sau hËu m«n.
Con çi: chiÒu dμi th©n 6,50-7,80 mm, chiÒu réng 0,26 mm. Thùc qu¶n cã chiÒu dμi phÇn
tuyÕn 0,498 mm, phÇn c¬ 0,312 mm. §u«i dμi 0,812-0,905 mm. Tö cung cña çc trïng
thμnh thôc chøa ®Çy çc Êu trïng dμi, cã kÝch thíc 1,508-1,624 x 0,038-0,040 mm.
A B
D
F
E G
H I
H×nh 323: Giun trßn Spectatus pangasia: A- cuèi phÝa tríc; B- ®u«i con çi; C- ®u«i con
®ùc; D- ®Üa ®Çu; E- c¬ thÓ cña giun trßn; F- cuèi phÝa tríc; G- ®u«i con ®ùc; H- cuèi phÝa
tríc (¶nh KHV§T); I- ®Üa ®Çu (¶nh KHV§T)
Loμi Spectatus pangasia cã ®Æc ®iÓm cña hä Kathlaniidae miÖng cã 6 (hoÆc 3) m«i ph¸t
triÓn. Tói bao miÖng n«ng. Thùc qu¶n dμi, cuèi phÝa sau thùc qu¶n c¬ vμ thùc qu¶n tuyÕn
350 Bïi Quang TÒ
ph×nh to d¹ng cñ hμnh (gäi lμ tói bulb). Gièng Spectatus ®Æc ®iÓm chÝnh lμ cã 6 m«i miÖng
ph¸t triÓn, loμi nμy t¬ng tù cã 6 m«i ph¸t triÓn, mçi m«i cã 3 gai (1 gai ngoμi vμ gai bªn),
tói bao miÖng n«ng. HiÖn nay theo Travassos, 1923 m« t¶ loμi Spectatus spectatus ký sinh ë
ç Piaractus brachypomus, Brazil.

ë ViÖt Nam ph¸t hiÖn Spectatus pangasia ký sinh ë ruét ç tra, ç vå ®Ðm, ç hó vμ ç ba
sa. ë ç ba sa tû lÖ c¶m nhiÔm 93%, trung b×nh 45 trïng/c¬ thÓ ç, ç biÖt cã 927 trïng/c¬
thÓ ç (Bïi Quang TÒ, 1990). Giun ®· g©y ¶nh hëng ®Õn sinh trëng cña ç, ç ba sa nu«i
bÌ hao phÝ nhiÒu thøc ¨n tinh.

- Dïng v«i tÈy ao diÖt Êu trïng. VËn chuyÓn ç cÇn kiÓm tra, nÕu cã bÖnh ph¶i tiÕn hμnh trÞ
bÖnh míi nu«i trong çc thuû vùc níc.
- Dïng Levamisol 10%: ®Þnh kú ba th¸ng mét lÇn tÈy giun trßn cho ç basa vμ ç tra, liÒu
lîng 25-30mg/kg ç/ngμy (Bïi Quang TÒ, 2003)
4. BÖnh giun trßn Contracaecosis.

Bé Ascaridida Skrjabin et Schulz, 1940
Hä Anisakidae Skrjabin et Karokhin, 1945
Gièng Contracaecum Railliet et Henry, 1912
Êu trïng Contracaecum spiculigerum (Rudolphi, 1809) ký sinh trong ç d¹ng bμo nang,
®êng kÝnh 1mm. C¬ thÓ hai ®Çu h¬i nhän, bÒ mÆt cã v©n ngang rÊt nhá nhng ë hai ®Çu c¬
thÓ v©n kh«ng râ. MiÖng do 2 phiÕn kitin tæ thμnh. Thùc qu¶n dμi h×nh èng, phÇn c¬ ë phÇn
tríc vμ tuyÕn thÓ ë phÇn sau, ranh giíi gi÷a hai ®o¹n kh«ng râ, ruét nhá h¬n thùc qu¶n.
Bªn c¹nh trùc trμng cã tuyÕn trùc trμng, ®u«i cña Contracaecum spiculigerum h¬i tï. (H×nh
324)
D
A
C
H×nh 324:
Contracaecum
spiculigerum
A- Cuèi phÝa
tríc Êu trïng; B-
Êu trïng tæng thÓ;
C- ®u«i con çi;
D- cuèi phÝa
tríc.
ë ViÖt Nam, giun Contracaecum spiculigerum ký sinh ë xoang bông, gan, ruét cña mét sè
loμi ç trª vμng, th¸t l¸t, ç l¨ng MiÒn nam, r« ®ång, ca chμy. Tû lÖ c¶m nhiÔm ë ç trª vμng
tíi 60,30%, cêng ®é tõ 1 -30 trïng/con ç.

Êu trïng giun trßn Contracaecum spiculigerum ®îc ph¸t hiÖn ë 7 loμi ç níc ngät (ç lãc
b«ng, ç lãc, ç r« ®ång, ç l¨ng, ç trÌn bÇu, ç trª vμng vμ ç bèng tîng). VCCC cña giun
trßn nμy lμ chim, theo Mosgovoy (1953), mét sè chim ë §«ng D¬ng (Indochina) nh cèc
(Phalacrocorax) vμ diÖc (Ardea sp) ®· nhiÔm giun nμy. VCTG thø nhÊt lμ Copepoda. Mét
sè loμi ç kh«ng vÈy vμ ç cã tÝnh ¨n thiªn vÒ ®éng vËt lμ VCTG thø hai, thêng hay nhiÔm
Êu trïng giun ph¸t triÓn giai ®o¹n III
5. BÖnh giun trßn Spinitectosis

Bé Spirudida Chitwood, 1933
Hä Ascarophididae Trofimenko, 1967
Gièng Spinitectus Fourment, 1883
A
H×nh 325: 1-3,B-Spinitectus clariasi Ha Ky, 1971; 4-6- Spinitectus ophicephali Ha Ky,
1971; A- Spinitectus notopteri Karve et Naik, 1951
Loμi Spinitectus clariasi Ha Ky, 1971: giun cã ®Çu tï vμ hÑp dÇn vÒ cuèi ®u«i. Cuticul bao
phñ gai, x¾p xÕp thμnh hμng vßng kh¾p chiÒu dμi th©n ë con çi vμ trªn 4/5 th©n ë con ®ùc.
Sè hμng ngang cña gai con ®ùc lμ 97, ë con çi lμ 170. Mçi hμng cã 16-22 gai. ChiÒu dμi gai
0,008-0,012 mm. Hai hμng gai phÝa tríc gÇn nhau h¬n. Kho¶ng çch gi÷a hai hμng gai thø
nhÊt vμ thø hai lμ 0,021, thø hai vμ thø ba lμ 0,038 mm, tõ hμng thø ba vμ hμng thø bÈy
kho¶ng çch gi÷a hai hμng lμ 0,055 mm ë con ®ùc vμ 0,047 ë con çi; tõ hμng thø bÈy ®Õn
hμng thø 11 lμ 0,043 ë c¶ con ®ùc vμ con çi; tõ hμng thø 11 ®Õn tËn cuèi -0,025 mm ë con
®ùc vμ 0,021 mm ë con çi. Lç miÖng ®i vμo thùc qu¶n gåm hai phÇn: tríc lμ c¬, sau lμ
tuyÕn. Con çi lín h¬n con ®ùc.
352 Bïi Quang TÒ
Con ®ùc: chiÒu dμi th©n 5,01 mm, chiÒu réng 0,085 mm. Hμng gai thø nhÊt çch cuèi cña
®Çu 0,127 mm. PhÇn c¬ thùc qu¶n dμi 0,055 mm. PhÇn tuyÕn dμi h¬n nhiÒu: 1,190 mm.
Vßng thÇn kinh n»m çch cuèi phÝa tríc th©n 0,154 mm. Mμng çnh cuticul bªn hÑp, cã 4
®«i nóm nhá tríc hËu m«n vμ 7 ®«i sau hËu m«n. Tõ nh÷ng ®«i nóm nhá sau hËu m«n cã 1
®«i (®«i thø nhÊt vÒ phÝa tríc) n»m ë phÝa bªn c¹nh (gÇn hËu m«n), tiÕp theo nã lμ 5 ®«i
n»m phÝa bông, trong ®ã cã 5 ®«i n»m rÊt s¸t nhau. §«i thø 7 n»m gÇn cuèi th©n, vÒ phÝa
bông. bèn ®«i nóm phÝa tríc hËu mén t¬ng ®èi lín, n»m phÝa bªn c¹nh vμ cã kho¶ng
çch gÇn nh b»ng nhau. Gai sinh dôc kh«ng ®Òu nhau. Gai lín m¶nh, dμi 0,090 mm, gai
nhá réng ë gÇn t©m vμ hÑp dÇn vÒ phÝa cuèi xa t©m, chiÒu dμi 0,051 mm
Con çi: chiÒu dμi th©n 6,63 mm, chiÒu réng 0,102 mm. hμng gai thø nhÊt çch cuèi ®Çu
0,149 mm. PhÇn c, ¬ thùc qu¶n dμi 0,064 mm, phÇn tuyÕn 1,241 mm. Vßng thÇn kinh n»m
çch cuèi phÝa tríc th©n 0,172 mm; chiÒu dμi ®u«i 0,093 mm. ¢m hé më vÒ phÝa nöa sau
th©n, çch chç cuèi cña ®u«i 0,425 cm. NhiÒu trøng h×nh ovan cã vá dμy, kÝch thíc 0,025-
0,030 x 0,012-0,017 mm.

Giun trßn ký sinh trong d¹ dμy vμ ruét cña mét sè loμi ç, chóng lμm tæn th¬ng thμnh d¹
dμy vμ ruét, lÊy dinh dìng, ¶nh hëng ®Õn sinh trëng cña ç. ViÖt Nam gÆp 5 loμi nh
Spinitectus armatus S.M. Ali, 1956 ký sinh ë ç chÐp. Loμi Spinitectus ophicephali Ha Ky,
1971, ký sinh ë ç trª. Loμi Spinitectus ranae Morishita,1926, ký sinh ë ç l¨ng. Loμi
Spinitectus notopteri Karve et Naik, 1951 ký sinh ë ç th¸t l¸t. Møc ®é nhiÔm ë mét sè loμi
ç rÊt cao: tû lÖ nhiÔm ë ç trª ®en 72,33%, ç th¸t l¸t 63,8%
6. BÖnh giun trßn Camallanosis.

Bé Spirurida Chitwood, 1933
Hä Camallanidae Railliet et Henry, 1915
Gièng Camallanus Baylis et Daubney, 1922
Gièng giun trßn Camallanus c¬ thÓ t¬ng ®èi lín, kÝch thíc thay ®æi theo loμi, theo gièng.
Loμi giun Con çi Con ®ùc
C. alii HaKy, 1968 (h×nh 326-1-3) dμi 19,89- 20,57mm dμi 7,11 - 11,05
réng 0,561 - 0,612mm réng 0,024 - 0,360mm
C. anabantis Pearse,1933 (h×nh 326A) dμi 13 -20mm dμi 6,38 - 6,5mm
réng 0,23 -0,35mm réng 0,16 - 0,19mm
Xoang miÖng cøng, cã hai phiÕn b»ng kitin tæ thμnh. V¸ch cña xoang miÖng cã mét d©y c¬
däc xÕp song song víi c¬ thÓ. MÆt lng vμ mÆt bông cña tói miÖng cã 3 nh¸nh r¨ng b»ng
chÊt ki tin. Thùc qu¶n chia lμm 2 phÇn . PhÇn tríc ng¾n lμ phÇn c¬, phÇn sau dμi lμ phÇn
tuyÕn. Sau thùc qu¶n lμ ruét, lç hËu m«n ë phÝa cuèi c¬ thÓ. Con çi to h¬n con ®ùc, cã hai
buång trøng d¹ng sîi, lç sinh dôc ë gi÷a c¬ thÓ, ®Î con. Con çi lóc thμnh thôc nh×n thÊy
nhiÒu Êu trïng trong tö cung.
Con ®ùc nhá, bªn trong chøa ®Çy tinh hoμn mμu tr¾ng tiÕp theo lμ èng dÉn tinh d¹ng sîi, tiÕp
®ã lμ tói chøa tinh kh«ng râ rÖt, cã 2 mãc giao cÊu lín nhá kh«ng b»ng nhau, ®u«i cong vÒ
mÆt bông. Tríc hËu mon cã 4 -5 ®«i nóm. Sau hËu m«n cã 4 ®«i nóm (u låi), ®«i phÝa sau
cã 3 mÊu låi nhá, h×nh trßn. (H×nh 326:1-3)
Neocamallanus maculatti Ha Ky, 1968 (h×nh 326: 4-6): giun bÐ, th©n hÑp, h×nh trô, phÇn
cuèi ®Çu trßn. BÒ mÆt th©n bao phñ líp cuticul dμy. Vßng thÇn kÝnh cã kÝch thíc 0,199-
0,120 mm, n»m gÇn kho¶ng gi÷a phÇn tríc thùc qu¶n. Lç bμi tiÕt më ra phÝa bông, phÇn
tríc th©n vμ chç gÇn vßng thÇn kinh cã 3 ®«i nóm ®Çu, hai ®«i gÇn gi÷a vμ 1 ®«i bªn.
Xoang miÖng cã hai m¶nh gÇn gièng nh ë çc loμi Camallanus. Sè lîng "x¬ng sên" ë
däc tói kitin gåm 16 hμng, kh«ng cã 3 nh¸nh tam gi¸c (3 mãc). Thùc qu¶n gåm hai phÇn:
phÇn c¬ tríc ng¾n, phÇn tuyÕn dμi.
Procamallanus clarius Ali, 1957 (h×nh 326B): con çi dμy vμ dμi h¬n con ®ùc. Cuèi phÝa
tríc th©n c¾t côt, cuèi phÝa sau h×nh c«n ë con çi vμ h¬i nhän ë con ®ùc. Lç bμi tiÕt më ra
ë kho¶ng çch tõ phÝa tríc cuèi th©n 0,18-0,20 mm (con ®ùc), vμ 0,35 mm ë con çi. Bao
miÖng cã d¹ng thuú nhá. Trªn bÒ mÆt trong cña bao miÖng kh«ng cã çc gê kitin. §Çu cã
hai ®«i nóm phÇn gi÷a vμ 1 ®«i ®êng bªn. Vßng thÇn kinh n»m ë kho¶ng çch cuèi phÇn
tríc th©n 0,12-0,22 mm. Thùc qu¶n chia ra hai phÇn c¬ phÝa tríc vμ phÇn tuyÕn phÝa sau.
B
H×nh 326: 1-3- Camallanus alii HaKy, 1968; 4-6- Neocamallanus maculatti Ha Ky, 1968;
A- Camallanus anabantis; B- Procamallanus clarius
6.2. T¸c h¹i.

Camallanus ký sinh ë d¹ dμy,ruét ç qu¶, ç mÌ, trª, l¬n... lÊy chÊt dinh dìng, lμm ¶nh
hëng ®Õn sinh trëng, khi ký sinh nhiÒu lμm v¸ch ruét bÞ tæn th¬ng, cã thÓ chÌn t¾c g©y
rèi lo¹n tiªu ho¸.
7. BÖnh giun trßn Cucullanosis.

Hä Cucullanidae Cobdold, 1864
Gièng Cucullanus Miiller, 1777 (h×nh 327)
C¬ thÓ giun trßn Cucullanus lín ë gi÷a, nhá dÇn ë hai ®Çu, con ®ùc thêng nhá h¬n con çi.
MiÖng cã xoang miÖng rÊt nhá h×nh tam gi¸c kh«ng cã m«i b»ng kitin, thùc qu¶n kh«ng
chia lμm hai phÇn, ruét vμ thùc qu¶n kh«ng cã mÊu låi. C¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh, con ®ùc
354 Bïi Quang TÒ
cã mét tinh hoμn h×nh sîi, tiÕp theo lμ èng dÉn tinh kÝch thíc lín h¬n mét chót, kÕ ®Õn lμ
èng chøa tinh, phÇn cuèi cña c¬ quan giao cÊu cã hai mãc giao cÊu kÝch thíc vμ h×nh d¹ng
gièng nhau, mãc giao cÊu cã thÓ nh« ra ngoμi khi giao phèi. Tríc vμ sau hËu m«n cã çc
mÊu nhó thêng tõ 2 -5 ®«i.
PhÇn ®u«i cã nÕp gÊp, con çi cã hai buång trøng, hai èng dÉn trøng ®Õn ®o¹n cuèi hîp lμm
1 vμ th«ng ra ngoμi b»ng lç sinh dôc ë gi÷a c¬ thÓ. KÝch thíc cña Cucullanus thay ®æi theo
loμi vμ gièng ®ùc çi. Cucullanus ®Î trøng, kÝch thíc trøng cña Cucullanus cyprini 0,06 -
0,07 x 0,042 - 0,054. Trïng trëng thμnh ký sinh trong ruét nhiÒu loμi ç: ç chÐp, ç tra, ç
ba sa, ç bèng çt... nh×n chung tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp. T¸c h¹i chñ yÕu ¶nh hëng ®Õn sinh
trëng. Ngoμi ký sinh ë ç níc ngät, cßn thÊy ký sinh ë ç biÓn.
7.2. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ. A

B
TiÕn hμnh ph¬ng ph¸p phßng trÞ chung,
chñ yÕu dïng v«i tÈy ao, tiªu diÖt trøng, Êu
trïng cña giun trßn Cucullanus. ¸p dông
nh bÖnh Philometrosis.
H×nh 327: Cucullanus cyprini (theo Yamaguti,

1941): A. Cuèi phÝa tríc con çi; B. Cuèi
phÝa sau con ®ùc
8. BÖnh giun trßn Cucullanellosis.

Hä Cucullanidae Cobdold, 1864
Gièng Cucullanellus Tornqiust, 1931
Loμi Cucullanellus minutus (Rud. 1898) (h×nh 328)
Con ®ùc: chiÒu dμi th©n 8-113 mm, chiÒu réng 0,37-0,42 mm. ChiÒu dμi thùc qu¶n 1,322-
1,392 mm. Gai giao cÊu dμi 0,468 mm.
Con çi: ChiÒu dμi th©n 13-16 mm, chiÒu réng 0,42-0,46 mm. Thùc qu¶n dμi 1,276-1,392
mm. §u«i dμi 0,30 mm.
Gièng Cucullanellus kh¸c víi gièng Cuculanus lμ cã manh trμng (ruét tÞt) nh« cao vÒ phÝa
tríc th©n.
Giun trßn ký sinh trong thμnh èng dÉn mËt cña ç tra (h×nh 259 C,D) lμm t¾c èng dÉn mËt,
g©y ¶nh hëng ®Õn tiÕt dÞch mËt cña ç.

¸p dông ph¬ng ph¸p phßng bÖnh chung, cha nghiªn cøu trÞ bÖnh.
A B
Ô
Ï
C D
H×nh 328: giun trßn Cucullanellus minutus (A- cuèi phÝa tríc c¬ thÓ; B- cuèi phÝa sau c¬
thÓ; C,D- cuèng mËt ç tra bÞ viªm do giun trßn ký sinh (Î) (theo Bïi Quang TÒ, 2001)
3. NgÖnh giun ®Çu gai Acanthocephala (Rudolphi, 1808)

Skrjabin et Schulz, 1931 ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n.
Giun ®Çu gai c¬ thÓ cã thÓ xoang gi¶, kh«ng cã hÖ thèng tiªu ho¸, ®èi xøng 2 bªn. §Æc ®iÓm
cÊu t¹o cña giun ®Çu gai gÇn víi giun dÑp nh phÇn ®Çu cã vßi cã mãc, kh«ng cã hÖ thèng
tiªu ho¸, cã nguyªn ®¬n thËn, thÇn kinh ortogon, nhng còng cã ®Æc ®iÓm gÇn víi giun trßn
nh h×nh d¹ng c¬ thÓ h×nh èng, biÓu b× cã cÊu t¹o hîp bμo. HÖ sinh dôc ®¬n tÝnh. Dùa vμo
®Æc ®iÓm chñ yÕu cã xoang nguyªn sinh nªn còng cã mét sè nhμ khoa häc xÕp ngμnh giun
®Çu gai nh lμ mét líp cã vÞ trÝ cha râ rμng cña ngμnh giun trßn. GÇn ®©y çc nhμ khoa häc
xÕp giun ®Çu gai vμo ngμnh riªng v× tuy gièng giun trßn ®Òu sinh s¶n ®¬n tÝnh nhng hÖ sinh
dôc kh¸c c¬ b¶n, cÊu t¹o hîp bμo cña h¹ b× nhng cã khe hæng ph¸t triÓn.
C¬ thÓ giun ®Çu gai h×nh trô , h×nh thoi, ®o¹n tríc th«, ®o¹n sau nhá h¬n, mμu s¾c thay ®æi
theo loμi, cã loμi mμu nh¹t, cã loμi mμu tro, tr¾ng s÷a.
C¬ thÓ gåm 3 phÇn: phÇn vßi, phÇn cæ, phÇn th©n. Vßi ë phÝa tríc c¬ thÓ h×nh trô, h×nh cÇu
hay h×nh d¹ng kh¸c. Vßi c¬ thÓ thß ra hay thôt vμo trong bao vßi. Trªn vßi cã mãc lμ c¬
quan b¸m. Sè lîng vμ çch s¾p xÕp cña mãc lμ mét trong nh÷ng tiªu chuÈn quan träng ®Ó
ph©n lo¹i. Cæ tÝnh tõ vßng mãc sau cïng cña vßi ®Õn chç b¾t ®Çu phÇn th©n, thêng cæ ng¾n
kh«ng mãc nhng còng cã gièng loμi cæ rÊt dμi. Th©n t¬ng ®èi lín, bÒ mÆt tr¬n hoÆc cã
mãc, sù ph©n bè vμ sè lîng mãc trªn th©n còng lμ mét chØ tiªu ph©n lo¹i quan träng. §ùc
çi kh¸c c¬ thÓ, chiÒu dμi c¬ thÓ cã sù thay ®æi nhng ®¹i bé phËn biÕn ®æi tõ 1,5 - 50 mm,
®a sè díi 25 mm, lín nhÊt 55 mm.
Thμnh c¬ thÓ ngoμi cïng cã mét líp bao bäc ®Õn líp biÓu m« hîp bμo trong ®ã nhiÒu khe
hæng, nhiÒu nh©n trong cïng lμ líp bao c¬ gåm c¬ vßng, c¬ däc. Gi÷a thμnh c¬ thÓ vμ néi
quan lμ phÇn xoang nguyªn sinh. Cã mét sè 2 bªn bao vßi cã mét ®«i tuyÕn vßi dμi b»ng
nhau hoÆc kh«ng b»ng nhau. Kh«ng cã hÖ tiªu ho¸, Acanthocephala lÊy dinh dìng cña ký
chñ qua thÈm thÊu toμn bé bÒ mÆt c¬ thÓ. HÖ thèng bμi tiÕt cña mét sè Ýt gièng loμi cã
nguyªn ®¬n thËn. Çc chÊt bμi tiÕt ®æ vμo èng dÉn sinh dôc.
356 Bïi Quang TÒ
HÖ thèng thÇn kinh ®¬n gi¶n, tõ mét h¹ch n·o ë gèc vßi, cã nhiÒu rÔ thÇn kinh híng vÒ
phÝa tríc ë trong vßi vμ mét ®«i d©y thÇn kinh lín híng vÒ phÝa sau. Cã hai nhó c¶m gi¸c
ë gèc ®Ønh vßi.
HÖ thèng sinh dôc ®ùc, çi kh¸c c¬ thÓ, ®¹i bé phËn con çi lín h¬n con ®ùc; lç sinh dôc ë
®o¹n sau c¬ thÓ, sinh hoμn dôc ph¸t triÓn tõ d©y ch»ng lμ mét d¶i m« liªn kÕt ch»ng tõ gèc
vßi ®Õn phÇn cuèi c¬ thÓ, c¬ quan sinh dôc ®ùc çi ®Òu s¾p xÕp trªn d©y ch»ng nμy (trong
thÓ xoang gi¶).
Giun ®ùc cã hai tuyÕn tinh h×nh bÇu dôc, mçi tinh hoμn cã mét èng dÉn tinh nhá råi ®æ
chung vμo èng dÉn tinh lín thμnh èng phãng tinh. §o¹n cuèi èng phång to, cã bao c¬ thß ra
ngoμi thμnh c¬ quan giao phèi. C¬ quan giao phèi n»m trong tói giao phèi, cã thÓ thß ra
ngoμi b¸m lÊy ®u«i con çi khi ghÐp ®«i. §æ vμo èng phãng tinh cßn cã tuyÕn ®¬n bμo ®Ó
tiÕt dÞch nhên bÝt lç sinh dôc con çi sau khi giao cÊu. (H×nh 329)
Con çi khi cßn non cã 1 -2 buång

trøng treo trªn d©y ch»ng. Buång trøng
khi lín lªn ph¸t triÓn thμnh nhiÒu thuú
vμ t¸ch khái d©y ch»ng vμo xoang c¬
thÓ. Mçi thuú cã vμi chôc trøng non.
Trøng ®îc thô tinh trong xoang c¬ thÓ.
CÊu t¹o cña èng dÉn trøng rÊt ®Æc trng,
cã phÔu høng trøng híng vμo xoang c¬
thÓ. §¸y phÔu cã mét èng hÑp ®i vμo tö
cung vμ cã mét lç. NhiÒu trøng lín bÞ
bäc l¹i cßn sè nhá ®· ph©n c¾t lät qua lç
ë mÆt bông, xung quanh lç cã nhiÒu tÕ
bμo lín, lç th«ng víi xoang c¬ thÓ, mçi
khi nh÷ng trøng cha thô tinh hoÆc cha
ph©n c¾t kÝch thíc lín, vμo phÔu nhng
kh«ng xuèng tö cung bÞ läc l¹i vμ qua lç H×nh 329: PhÔu tö cung cña con çi giun ®Çu
nμy trë vÒ xoang c¬ thÓ tiÕp tôc ph¸t gai: 1. Trøng; 2. Çc tËp ®oμn tÕ bμo ®îc ph©n
dôc. ChØ cã trøng b¾t ®Çu ph©n c¾t cã vá, c¾t chia ra tõ tuyÕn trong non; 3. MiÖng tríc
h×nh thoi míi lät vμo tö cung qua ©m cña phÔu; 4.Tói phÔu; 5. TÕ bμo xung quanh lç
®¹o ®Ó ra ngoμi. Lç sinh dôc cña con çi mÆt bông; 6. Tö cung; 7. C¬ ; 8. ¢m ®¹o; 9.
ë cuèi c¬ thÓ. (H×nh 329) V¸ch c¬ thÓ
Chu kú ph¸t triÓn: giun ®Çu gai trëng thμnh ký sinh trong ruét cña ®éng vËt cã x¬ng sèng,
trøng sau khi thμnh thôc ph¸t triÓn thμnh Êu trïng cã vμnh mãc ë phÝa tríc, trøng theo ph©n
cña ký chñ sau cïng ra m«i trêng níc. Ký chñ trung gian lμ ®éng vËt nhuyÔn thÓ, gi¸p
x¸c, c«n trïng ¨n trøng cña giun ®Çu gai, ë trong ruét ký chñ trung gian, Êu trïng ra khái
trøng l¸ch qua thμnh ruét vμo xoang c¬ thÓ mÊt vμnh mãc vμ tiÕp tôc ph¸t triÓn thμnh Êu
trïng gÇn gièng trïng trëng thμnh chØ kh¸c lμ c¬ quan sinh dôc cha ph¸t triÓn. Sau ®ã Êu
trïng thu phÇn ®Çu vμ ®u«i vμo mét vá dμy h×nh thμnh kÐn, kÐn sèng ®îc rÊt l©u trong ký
chñ trung gian. Khi ký chñ cuèi cïng ¨n ký chñ trung gian cã c¶m nhiÔm kÐn vμo èng tiªu
ho¸, Êu trïng chui ra khái kÐn, thß vßi b¸m vμo thμnh ruét vμ nhanh chãng ph¸t triÓn thμnh
H×nh 330: A. §o¹n sau cña giun ®Çu A B 6

gai ®ùc 1 7
B. Mét phÇn hÖ thèng sinh dôc con
çi
1. Tói chøa çc tuyÕn ®¬n bμo , 2.
Tói c¬, 3. tÕ bμo bªn, 4. C¬ quan
2 8
giao phèi, 5. Tói giao phèi, 6. D©y 9
ch»ng, 7. MiÖng tríc cña phÔu, 8. 3 10
D¹ng tai, 9. Tói phÔu, 10. TÕ bμo 4 11
12
trong mÆt lng, 11. TÕ bμo trong mÆt 13
bông, 12. TÕ bμo bªn, 13. TÕ bμo 5
tríc mÆt bông, 14. TÕ bμo sau mÆt 14
bông, 15. Tö cung.
15
2
c
d
3
b
4
4
5 B C
5
6
a b
D
H×nh 331: S¬ ®å cÊu t¹o chung cña giun ®Çu gai-
Acanthocephala. A- con ®ùc (1- vßi gai, 2- cæ, 3- bao vßi, 4-
mÊu h¹ b×, 5- tinh hoμn, 6- d©y ch»ng, 7- tuyÕn chÊt dÝnh, 8-
8 9 bao c¬, 9- tuyÕn chÊt dÝnh, 10- tói b×u, 11- d¬ng vËt, 12-
bao giao phèi, 13- çnh bao h×nh ngãn); B- mÆt c¾t däc cña
10 gai vμ thμnh vßi; C- s¬ ®å ®o çc kÝch thíc cña gai (a-
chiÒu dμi mÊu nhän, b- chiÒu dμi gèc, c- chiÒu dÇy mÊu
11 12 nhän, d- chiÒu dÇy gèc); D- s¬ ®å ph©n bè gai (a- híng
13 phãng x¹, b- híng xo¾n)
A
T¸c h¹i cña giun ®Çu gai: giun ®Çu gai dïng vßi c¾m s©u vμo niªm m¹c ruét cña ç ph¸ ho¹i
thμnh ruét dÉn ®Õn hiÖn tîng viªm loÐt, më ®êng cho mét sè sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp
vμo c¬ thÓ ç. Lóc ký sinh víi sè lîng nhiÒu, cã thÓ ®©m thñng thμnh ruét g©y hiÖn tîng
t¾c ruét, ®o¹n ruét cã giun ký sinh ph×nh to, ç gÇy cã hiÖn tîng thiÕu m¸u. Giun ®Çu gai
ký sinh trªn nhiÒu ç níc ngät, níc lî vμ níc biÓn.
358 Bïi Quang TÒ
1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis.

Líp Acanthocephala Rad, 1808
Bé Polymorphida Petrostchenko, 1956
Hä Rhadinorhynchidae Travassos,1923
Gièng Rhadinorhynchus Liihe, 1911
C¬ thÓ giun Rhadinorhynchus cã vßi d¹ng h×nh trô, nhá dμi. trªn vßi cã 12 hμng däc mãc,
mçi hμng 20 -22 mãc. PhÝa tríc c¬ thÓ hÑp, dμi gièng cæ, ngoμi cã mãc s¾p xÕp kh«ng theo
quy luËt, trõ ®o¹n tríc cã mãc, cßn l¹i c¬ thÓ tr¬n tru.
C¬ thÓ h×nh thoi, h¬i cong ë mÆt bông, thêng réng vÒ phÝa sau, thμnh c¬ thÓ máng. Cã hai
tuyÕn cæ nhá, dμi chiÒu dμi cña 2 tuyÕn cæ gÇn b»ng nhau vμ kÐo dμi ®Õn tËn tuyÕn tinh.
ChiÒu dμi c¬ thÓ kh¸c nhau theo loμi vμ theo ç thÓ ®ùc çi. Rhadinorhynchus cyprini con
®ùc dμi 8,4 x 0,71 mm, vßi 0,95 mm, con çi dμi 9,5 - 15,9 mm x 0,7 -0,8 mm, vßi 1,52 mm.
(H×nh 332).
1.2. T¸c h¹i vμ ph©n bè lan

truyÒn bÖnh
Rhadinorhynchus ký sinh trªn
nhiÒu loμi ç níc ngät nhng
thêng gÆp R. cyprini ký sinh trong
ruét ç chÐp. c¬ ç tõ 300gr trë lªn.
Khi ký sinh chóng ph¸ ho¹i tæ chøc
tÕ bμo ruét, nã cã thÓ ®©m thñng
ruét hoÆc g©y t¾c ruét. §o¹n ruét
cã nhiÒu giun ký sinh thêng ruét
phång to kh¸c thêng do ®ã
kh«ng cÇn gi¶i phÉu ruét còng nhËn
biÕt.
Chóng ph©n bè nhiÒu ë çc thuû

vùc thuéc çc tØnh phÝa b¾c. ë ç
biÓn còng gÆp mét sè loμi nh: R.
carangis, R. meyeri, R. pistis, R.
serviolae, R. selkirki nhng tû lÖ vμ
cêng ®é c¶m nhiÔm thÊp .
¸p dông biÖn ph¸p phßng nh dïng H×nh 332: Rhadinorhynchus cyprini Yin, 1960 (con
v«i tÈy ao, ph¬i n¾ng ®¸y ao ®Ó diÖt ®ùc)
trïng vμ ký chñ trung gian. 1. Vßi, 2. §èt thÇn kinh, 3. Sîi thÇn kinh, 4. Bao vßi,
5. TuyÕn vßi, 6. TuyÕn tinh, 7. èng dÉn tinh, 8. TuyÕn
®¬n bμo, 9. Tói chøa tinh, 10. Tói giao phèi
2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis.

Líp Acanthocephala Rud, 1808
Bé Acanthogyrida Thapar, 1927
Hä Quadrigyridae Van Cleave, 1928
Gièng Pallisentis Van Cleave, 1928 (H×nh 333)
Giun ®Çu gai Pallisentis c¬ thÓ bÒ mÆt mãc ph©n bè lan 2 nhãm. Nhãm phÝa tríc çc vßng
gai xÕp gÇnn nhau, nhãm phÝa sau xÕp tha dÇn. Vßi cã 4 vßng mãc, mçi vßng cã 10 mãc.
ë ViÖt Nam thêng gÆp 3 loμi giun ®Çu gai cã ®Æc ®iÓm kh¸c nhau vÒ sè lîng vßng gai
phÝa tríc c¬ thÓ nh sau:
§Æc ®iÓm Pallisentis nagpurensis P. ophiocephali P. goboes

§ùc Çi §ùc Çi §ùc Çi
KÝch thíc c¬ thÓ (mm) 6-8 x 12-14 x 5-6 x 8-12 x 0,33 10-13 x 0,4- 11,5-14,5 x
0,28- 0,3 0,35-0,37 0,28-0,35 0,5 0,45
Sè vßng mãc trªn vßi 4 4 4
Sè gai trªn vßng mãc 10 10 10
Sè vßng gai phÝa tríc 13-15 14-16 8 8 19 19
Sè vßng gai phÝa sau 22-30 43-54 30-35 40-48 68 112-129
H×nh 333: Pallisentis ophiocephali: A- cuèi phia stríc; B- vßi; C- ®u«i con ®ùc; D- c¬ thÓ
con ®ùc; E,F- mãc cña vßi; G,H- mãc trªn th©n; I- ®u«i con çi; J- trøng.
ë ViÖt Nam ç qu¶ (ç lãc, ç trÇu) tû lÖ c¶m nhiÔm giun ®Çu gai Pallisentis nagpurensis
rÊt cao, ç lãc ë §ång b»ng s«ng Cöu Long cã tû lÖ c¶m nhiÔm 81,7 %, cêng ®é c¶m
nhiÔm 2-70 trïng/ç thÓ (Bïi Quang TÒ ,1990); ngoμi ra nh l¬n, ç trª, ç r«, ç tr¾m vμ
loμi ç níc ngät kh¸c, ë ç biÓn còng gÆp ký sinh. Chóng ph©n bè t¬ng ®èi réng trong çc
thuû vùc.
3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis.

Líp Acanthocephala Rud, 1808
Bé Acanthogyrida Thapar, 1927
Hä Quadrigyridae Van Cleave, 1928
Gièng Neosentis Van Cleave, 1928
360 Bïi Quang TÒ
Gièng Neosentis c¬ thÓ h×nh èng, ®Çu tríc h¬i lín. Vßi nhá h×nh cÇu, trªn vßi cã 4 vßng
mãc xÕp xo¾n èc, mçi vßng cã 8 çi, vßng thø 1 mãc lín sau nhá dÇn. C¬ thÓ phÇn tríc cã
mãc chia lμm 2 nhãm. Nhãm thø nhÊt cã 4 -7 vßng mãc, nhãm thø 2 cã 9 -11 vßng, phÝa sau
cßn cã mãc s¾p xÕp ph©n t¸n kh«ng theo vßng. Thμnh c¬ thÓ kh«ng cã h¹ch. bao vßi h×nh
tói, thμnh vßi lμ mét tÇng c¬ ®¬n, ®èt thÇn kinh ë ®¸y cña bao vßi. Hai tuyÕn vßi h×nh èng,
chiÒu dμi gÇn b»ng nhau, mçi tuyÕn vßi cã 1 h¹ch ë mÆt díi cña bao vßi (h×nh 334).
H×nh 334: Neosentis celatus: A- Cuèi phÝa sau con çi (c¬ quan giao cÊu), B- Vßi; C. Con
®ùc trëng thμnh; D-H- Çc mãc trªn vßi; I-N- Çc gai nhãm thø hai trªn th©n
x Chu kú ph¸t triÓn:
Trøng cña Neosentis ra níc ph¸t triÓn thμnh Êu trïng, ký chñ trung gian Mysocyclops
leuckarti ¨n trøng cã Êu trïng vμo èng tiªu ho¸; Êu trïng chui ra ®Õn xoang c¬ thÓ tiÕp tôc
ph¸t triÓn thμnh Êu trïng gÇn gièng trïng trëng thμnh. Ç ¨n ký chñ trung gian cña
Neosentis vμo ruét, ph¸t triÓn thμnh trïng trëng thμnh.
x T¸c h¹i:
Gièng Neosentis ký sinh trong ruét l¬n, ç trª vμ ruét mét sè loμi ç kh¸c. Khi ký sinh
chóng lÊy dinh dìng lμm ¶nh hëng ®Õn sinh trëng cña ç. Cã lóc ký sinh sè lîng lín
lμm ¶nh hëng tiªu ho¸ vμ g©y viªm ruét.
x BiÖn ph¸p phßng bÖnh: gièng nh çc biÖn ph¸p phßng bÖnh giun s¸n nãi chung.
4. BÖnh do NgÖnh giun ®èt Annelida ký sinh ë ®éng vËt

thñy s¶n
Ngμnh giun ®èt ký sinh g©y bÖnh ë ç kh«ng nhiÒu. T¸c h¹i ®èi víi ç cho ®Õn nay cha lín
l¾m. díi ®©y lμ mét sè bÖnh thêng gÆp do ®Øa g©y ra.
1. BÖnh Piscicolosis.
Líp Hirudinea Lamarch, 1818
Bé Rhynchobdellea Blanchard, 1894
Hä Piscicolidae Johnston, 1865
Gièng Piscicola fasciata Kollar, 1842
C¬ thÓ Piscicola dμi ng¾n kh¸c nhau theo loμi vμ còng thêng thay ®æi. Piscicola volgensis
dμi trªn 30mm, réng 3,9mm; chiÒu dμi thêng gÊp 10 -11 lÇn chiÒu réng. C¬ thÓ cã d¹ng
h×nh trô nhá ë phÝa tríc, lín dÇn ë phÝa sau, h¬i dÑp lng bông, mμu s¾c thay ®æi theo da
cña ký chñ, thêng mμu n©u ®en.
Piscicola cã 2 gi¸c, gi¸c hót tríc nhá h¬n gi¸c hót sau, phÝa tríc mÆt lng cña gi¸c hót
tríc cã 4 ®iÓm m¾t. ë mÆt bông, gi¸c hót tríc cã miÖng, trong miÖng cã vßi hót h×nh èng
b»ng c¬ cã thÓ thß ra ngoμi hót m¸u ç vμ co vμo khoang hÇu. Vßi th«ng víi khoang hÇu.
èng thùc qu¶n ng¾n dÕn d¹ dμy, ruét, hËu m«n ë mÆt lng phÇn gèc cña gi¸c hót sau. PhÝa
cuèi lμ gi¸c hót sau cã çc v©n phãng x¹ vμ s¾c tè ®en. Gi¸c hót sau cã kh¶ n¨ng b¸m ch¾c
vμo ç ngay c¶ khi ç b¬i léi, ho¹t ®éng m¹nh trong níc. Lng cña Piscicola cã nhiÒu
®iÓm s¸ng liªn tôc t¹o thμnh çc v©n ngang, c¬ thÓ thêng cã 11 mÊu bªn. (H×nh 335A).
Piscicola cã c¬ quan sinh dôc lìng tÝnh, thô tinh cïng c¬ thÓ hoÆc kh¸c c¬ thÓ. C¬ quan
sinh dôc ®ùc gåm nhiÒu ®«i tuyÕn tinh ph©n bè ë gi÷a vμ phÇn sau c¬ thÓ. Lç sinh dôc ë 1/3
phÝa tríc c¬ thÓ. C¬ quan sinh dôc çi cã mét ®«i tuyÕn trøng ë phÝa sau lç sinh dôc ®ùc, lç
sinh dôc çi còng ë phÝa sau lç sinh dôc ®ùc.
B
A
H×nh 335: A- §Øa ký sinh trªn ç chÐp; §Øa Piscicola fasciata: B- ®Øa ký sinh trªn ç r« phi
ë Yªn Hng, Qu¶ng Ninh (1997); C- ®Øa ký sinh trªn ç bèng bíp ë NghÜa Hng, Nam §Þnh
(2006) (theo Bïi Quang TÒ)

§Øa ç Piscicola lìng tÝnh, song sù thô tinh thêng x¶y ra chÐo gi÷a hai c¬ thÓ. §Øa ç ®Î
trøng, trøng ë trong kÐn cã mμu n©u hoÆc mμu ®á, trøng b¸m vμo çc vËt thÓ trong níc:
thùc vËt, ®¸, vá nhuyÔn thÓ vμ çc vËt thÓ kh¸c. Trøng në cho ®Øa con cã cÊu t¹o d¹ng trëng
thμnh. Piscicola ph¸t triÓn trùc tiÕp kh«ng qua ký chñ trung gian.
362 Bïi Quang TÒ
1.3. ChÈn ®o¸n vμ t¸c h¹i

§Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t thêng da, mang, v©y cña ç hoÆc
cã thÓ dïng kÝnh lóp cÇm tay. Khi ç bÞ bÖnh Piscicola ký sinh, ç cã c¶m gi¸c ngøa ng¸y,
vËn ®éng kh«ng b×nh thêng, kh«ng dÔ dμng nhËn ra Piscicola v× mμu s¾c cña nã gièng víi
mμu s¾c cña ç, nhËn ®îc dÏ dμng nhÊt lμ lóc nã vËn ®éng. Thêng ®Üa ç xuÊt hiÖn cïng
víi çc nèt ®á vμ hiÖn tîng ch¶y m¸u (h×nh 232B).
§Øa ç ký sinh ë da, xoang miÖng cña ç, mang lμm ¶nh hëng ®Õn sinh trëng. §Øa ç hót
m¸u lμm cho da ç bÞ ch¶y m¸u, viªm loÐt, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm, ký sinh trïng
Trypanosoma ký sinh g©y bÖnh.
Cuèi n¨m 1996 ®Çu n¨m 1997 mét ®Çm níc lî ë Yªn Hng Qu¶ng Ninh réng 324 ha ®· bÞ
®Øa ký sinh lμm chÕt kho¶ng 20--25 tÊn ç r« phi. Çc ao nu«i bèng bíp ë NghÜa Hng, Nam
§Þnh tõ n¨m 2005-2006 ®· bÞ ®Øa ký sinh lμm ç bÞ th¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn vμ
nÊm x©m nhËp lμm cho ç yÕu vμ chÕt r¶i r¸c trong çc ao nu«i (Bïi Quang TÒ).

- §Ó phßng bÖnh, t¸t c¹n ao, ph¬i ®¸y ao, tÈy v«i.
- §Ó trÞ bÖnh, dïng NaCl 2 -2,5% t¾m cho ç trong 15 -25 phót. Dïng Chlorofor 1:500.000
t¾m cho ç bÖnh trong 4 -5 ngμy.
2. BÖnh Trachelobdellosis
Bé Rhynchobdellea Blanchard, 1894
Hä Piscicolidae Johnston, 1865
Gièng Trachelobdella Dresing, 1850
Gièng Trachelobdella ký sinh trªn da, n¾p mang ç chÐp, ç diÕc thêng gÆp loμi
Trachelobdella sinensis Blanchard, 1896. C¬ thÓ cã h×nh bÇu dôc, mÆt lng h¬i nh« lªn,
chiÒu dμi 3,4 -5,5 cm, réng 0,8 -2,2cm, mμu s¾c mμu vμng nh¹t hay mμu tr¾ng tro, vßng r×a
xung quanh mμu hång. §o¹n tríc c¬ thÓ cã gi¸c hót tríc, tiÕp theo lμ phÇn cæ hÑp, ng¾n.
MiÖng ë trong gi¸c hót miÖng, cã hai ®«i m¾t, s¾p xÕp h×nh ch÷ b¸t "O" ë mÆt lng cña gi¸c
hót tríc, ®«i tríc râ, ®«i sau nhá h¬n. Gi¸c hót sau lín h¬n, lç hËu m«n ë 1 bªn phÝa lng
cña gi¸c hót sau. Hai bªn c¬ thÓ cã 11 ®«i tói cã t¸c dông h« hÊp (h×nh 336).
H×nh 336: §Øa ç Trachelobdella sinensis
2.2. T¸c h¹i

Trachelobdella ký sinh trªn n¾p mang, trªn mang vμ da ç; hót chÊt dinh dìng. N¬i tæ chøc
vËt chñ cã ký sinh bÞ ph¸ ho¹i, vËt chñ bÞ mÊt m¸u, ¶nh hëng ®Õn sinh trëng. Lóc nghiªm
träng lμm cho h« hÊp cña ký chñ khã kh¨n, c¬ thÓ mÊt nhiÒu m¸u lμm cho ç chÕt nhng
nh×n chung t¸c h¹i kh«ng lín v× cêng ®é c¶m nhiÔm thÊp.
Trachelobdella ph¸t triÓn m¹nh vμo mïa Êm ¸p, lu hμnh t¬ng ®èi réng r·i trong çc thuû
vùc ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi.
3. BÖnh Placobellosis
Bé Rhynchobdellea Banehard, 1894
Hä Glossiphonidae Vaillant, 1890
Gièng Placobella Blanchard, 1893
A B C
D
E
H×nh 337: §Øa Placobdella ornate: A- mÆt lng thÊy râ çc nèt sÇn; B,C- gi¸c miÖng dÝnh
liÒn víi phÝa tríc c¬ thÓ; mÆt bông, cã tói mμng chøa trøng; C- ®Øa g©y tæn th¬ng xoang
miÖng ç sÊu; E- ®Øa b¸m trªn bÌo (mÉu thu tõ ç sÊu gièng nu«i ë Nha Trang- 8/2004)
Loμi Placobdella ornata (Verrill, 1872): C¬ thÓ bÐo, chiÒu réng lín h¬n phÇn ®Çu; c¬ thÓ
kh«ng h×nh trô; Gi¸c hót miÖng ë phÝa bông, dÝnh liÒn víi c¬ thÓ; cã 1 ®«i m¾t; trøng trong
tói mμng ë mÆt bông; Êu trïng b¸m chÆt phÝa bông cña c¬ thÓ trëng thμnh. MiÖng ë mÐp
cña gi¸c hót tríc, Gi¸c hót sau kh«ng cã çc gai vμ tuyÕn; c¬ thÓ cã nèt sÇn. Bªn ngoμi c¬
thÓ mÆt phÝa lng phñ kÝn nhiÒu gai (papillae) mμ chóng tËp chung thμnh ®¸m cã gai nhá ë
364 Bïi Quang TÒ
trªn ®Ønh. Nh÷ng gai nhá h¬n s¾p xÕp kh«ng theo quy luËt vμ gai lín h¬n s¾p xÕp theo 5
®êng säc. Gi÷a lng thêng cã mμu n©u, mμu trªn lng trén lÉn gi÷a mμu n©u, mμu xanh
vμ mμu vμng, mÆt bông r¶i r¸c cã mμu ®en. Gi¸c hót miÖnh ë phÝa bông, Ýt nhiÒu dÝnh liÒn
víi c¬ thÓ; cã 1-2 ®«i m¾t; trøng trong tói mμng ë mÆt bông; Êu trïng b¸m chÆt phÝa bông
cña c¬ thÓ trëng thμnh; ®Øa Ýt b¬i léi (h×nh 247). §Øa sèng tù do hoÆc ký sinh; c¬ thÓ dμi tíi
40mm.
3.2. T¸c h¹i vμ ph©n bè

Placobdella ornata ký trªn da ç sÊu vμ çc loμi bß s¸t kh¸c, ngoμi ra chóng cßn ký sinh
trªn lìng thª. §Øa hót chÊt dinh dìng, ph¸ ho¹i biÓu b× da cña vËt chñ lμm cho da bÞ ch¶y
m¸u, viªm loÐt, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm, ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh g©y
bÖnh.
Placobdella ornate ph©n bè réng toμn cÇu.
VI. BÖnh do ngÖnh nhuyÔn thÓ Mollusca ký sinh ë ç

§éng vËt nhuyÔn thÓ gièng loμi rÊt phong phó ,ph©n bè réng tõ níc ngät,níc mÆn vμ
trong ®Êt ®Òu cã mÆt chóng.NhuyÔn thÓ thêng lμ ®éng vËt ®¸y,gåm líp ch©n bông
Gastropoda vμ líp hai vá Bivalvia cã thÓ ký sinh hoÆc lμ ký chñ trung gian liªn quan ®Õn
bÖnh ç.Ç ë ViÖt Nam thêng gÆp bÖnh Êu trïng mãc c©u.
1.T¸c nh©n g©y bÖnh :

T¸c nh©n g©y bÖnh lμ Êu trïng mãc c©u-Glochidium (h×nh 338) cña nhuyÔn thÓ hai m¶nh vá
thuéc hä Unionidae.Th©n cña Êu trïng mãc c©u cã hai m¶nh vá b»ng kitin,ë chÝnh gi÷a cña
mçi m¶nh vá cã mét mãc h×nh má chim,trªn mãc cã nhiÒu r¨ng ca nhá,ë mÐp lng cã d©y
ch»ng. Nh×n mét bªn c¬ thÓ thÊy c¬ ®ãng vá vμ 4 ®«i l«ng cøng;ë gi÷a c¬ ®ãng vá cã mét
sîi t¬ ch©n dμi vμ nhá. Th©n dμi 0,26-0,29mm, cao 0,29-0,31mm.
H×nh 338: a-Êu trïng mãc c©u- Glochidium; ȉ- Êu trïng mãc c©u ký sinh ë mang ç.
2.Chu kú ph¸t triÓn:

Trøng ®îc thô tinh vμ ph¸t triÓn trong xoang mang ngoμi cña trai mÑ.Trøng ph¸t triÓn qua
mét sè thêi kú h×nh thμnh Êu trïng mãc c©u,rêi khái c¬ thÓ mÑ tr«i næi tring níc,gÆp ç
chóng ký sinh trªn th©n ç.Thêi gian Êu trïng ký sinh trªn th©n ç dμi ng¾n tïy thuéc theo
loμi vμ nhiÖt ®é níc. NhiÖt ®é níc tõ 16-19 oC Êu trïng mãc c©u ký sinh trªn th©n ç tõ 6-
18 ngμy.
3. DÊu hiÖu bÖnh lý:

Sau khi h×nh thμnh Êu trïng mãc c©u Glochidium,Êu trïng rêi c¬ thÓ mÑ vμo níc vμ b¸m
vμo ký chñ b»ng sîi t¬ ch©n,dïng mãc c©u b¸m vμo mang ,da,v©y ç. Çc tæ chøc cña ç bÞ
kÝch thÝch vμ sng lªn bao quanh Êu trïng h×nh thμnh bμo nang.Ç lín bÞ vμi chôc Êu trïng
ký sinh trªn t¬ mang hoÆc da,v©y thêng kh«ng ¶nh hëng lín. Nhnh ç con tõ 5-6 ngμy
tuæi hoÆc ç h¬ng 2-3 cm th× Êu trïng mãc c©u g©y ¶nh hëng lín.Nh Êu trïng ký sinh ë
miÖng,xoang miÖng lμm ç kh«ng b¾t måi ®îc,dÉn ®Õn ç gÇy yÕu vμ chÕt ®ãi;Êu trïng ký
sinh nhiÒu lμm ç ®aafu ®á,miÖng tr¾ng nªn cßn gäi lμ bÖnh ®á ®Çu tr¾ng miÖng.Êu trïng ký
sinh ë mang ph¸ hñy chøc n¨ng h« hÊp cña t¬ mang,cã kh¶ n¨ng lμm h« hÊp cña mang gi¶m
®i 10 lÇn.Khi Êu trïng mãc c©u rêi khái ç ®Ó l¹i çc vÕt th¬ng hë t¹o ®iÒu kiÖn cho nÊm,vi
khuÈn vμ ký sinh trïng kh¸c tÊn c«ng.Tuynhiªn chóng cha g©y hËu qña nghiªm träng cho
søc kháe cña ç.
4. Ph©n bè bÖnh:
Êu trïng mãc c©u Glochidium cña trai Anatonta spp ®· t×m thÊy ë nhiÒu loμi ç tr¾m cá,ç
mÌ,ç tai tîng,bèng tîng...
5. Phßng trÞ bÖnh:

Khi dän ao ¬ng ç gièng chó ý tiªu diÖt hÕt trai,lÊy níc vμo ao ¬ng läc kü kh«ng cho Êu
trïng mãc c©u vμo ao ¬ng.Cha cã biÖn ph¸p ®iÒu trÞ riªng cho Êu trïng mãc c©u
Glochidium.
366 Bïi Quang TÒ
Ch¬ng 10
BÖnh do ph©n ngÖnh gi¸p x¸c Crustacea

ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n
Ph©n ngμnh gi¸p x¸c Crustacea thuéc ngμnh ch©n ®èt Arthropoda cã sè lîng gièng loμi rÊt
phong phó. C¬ thÓ cña gi¸p x¸c ph©n ®èt, çc ®èt cã kÝch thíc vμ h×nh d¹ng kh¸c nhau. C¬
thÓ chia lμm 3 phÇn: §Çu, ngùc, bông, cã ch©n vμ ch©n gåm nhiÒu ®èt. Gi÷a çc ®èt cã çc
khíp lμm cho çc ®èt rÊt linh ®éng. C¬ thÓ ®îc bao b»ng vá kitin do ®ã mμ sù t¨ng trëng
cña gi¸p x¸c ph¶i qua sù lét x¸c, vá kitin cò thay ®i, vá kitin míi ®îc h×nh thμnh. C¬ quan
tiªu ho¸ ph¸t triÓn, mét sè ®· cã d¹ dμy.
Gi¸p x¸c sèng trong níc biÓn, níc lî vμ níc ngät. PhÇn lín cã lîi cho con ngêi, cã thÓ
lμm thøc ¨n cho ngêi, cho ç, t«m vμ ®éng vËt nu«i, lμm ph©n bãn cho n«ng nghiÖp nhng
mét sè cã h¹i g©y bÖnh cho t«m ç ¶nh hëng ®Õn sinh trëng vμ ph¸t dôc, thËm chÝ cã thÓ
lμm cho t«m ç chÕt hμng lo¹t. Gi¸p x¸c ký sinh trªn ç chñ yÕu thuéc 4 ph©n líp:
Copepoda, Branchiura, Isopoda, Rhizocephala.
B¶ng 47: Sè lîng gièng loai ký sinh trïng ký sinh ë ®éng vËt thñy s¶n ViÖt Nam
Tªn hä, líp ký sinh trïng VËt chñ

Ph©n ngμnh Crustacea J.Lamarck, 1801
1. Líp Maxillopoda Dahl, 1956
Ph©n líp Copepoda M.Milne-Edward, 1840
Bé Poecilostomatoida Thorell, 1859
Hä Ergasilidae Thorell, 1859 Ç níc ngät
Hä Therodamasidae Tripathi, 1960 Ç níc mÆn
Bé Siphonostomatoida Thorell, 1859
Hä Caligidae Wilson, 1905 Ç níc ngät, níc mÆn
Hä Dichelesthiidae M.Edwards, 1840 Ç níc ngät
Bé Cyclopoida Burmeister, 1834
Hä Lernaeidae Wilson, 1917 Ç níc ngät
Ph©n líp Branchiura Thorell, 1864
Bé Arguloida Yamaguti, 1963
Hä Argulidae Miiller, 1785 Ç níc ngät
2. Líp Malacostraca Latreille, 1802
Ph©n líp Eumalacostraca Grobben, 1892
Bé Isopoda P. Latreille, 1817
Hä Cymothoidae Ç níc ngät
Hä Corallanidae Ç níc ngät, níc mÆn
Hä Aegidae Ç níc ngät, níc mÆn
Hä Bopyridae T«m níc ngät, níc mÆn
3. Líp Maxillopoda Dahl, 1956
Ph©n líp Thecostraca Gruvel, 1905
Nhãm bé Rhizocephala Müller, 1862- Gi¸p x¸c ch©n t¬ kýsinh
Hä Sacculinidae Lilljeborg, 1860 Cua biÓn
Hä Peltogastridae Lilljeborg, 1860 Cua biÓn
Hä Lernaeodiscidae Boschma, 1928 Cua biÓn
Hä Thompsoniidae Høeg & Rybakov, 1992 Cua t«m biÓn
1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo Copepoda ký sinh g©y bÖnh ë

®éng vËt thñy s¶n.
Copepoda c¬ thÓ nhá, nh×n chung kh«ng cã gi¸p lng, c¬ thÓ ph©n ®èt rÊt râ. PhÇn ®Çu
thêng cïng víi ®èt ngùc. PhÇn ®Çu vμ phÇn ngùc cã çc ®«i phÇn phô, phÇn bông kh«ng
cã. Con çi thêng cã ®«i tói trøng, Êu trïng ph¸t triÓn qua çc giai ®o¹n biÕn th¸i. Ph©n bè
réng r·i trong çc thuû vùc níc biÓn, níc lî vμ níc ngät, lμ thøc ¨n chñ yÕu cña ç vμ
mét sè ®éng vËt. Mét sè Ýt ký sinh trªn ç g©y t¸c h¹i lín cã thÓ lμm ç chÕt. §¸ng chó ý lμ
hä sau: Ergasilidae, Lernaeidae, Caligidae, Dichelesthiidae.
1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis

Líp Maxillopoda Dahl, 1956
Ph©n líp Copepoda M.Milne Edwards,1834-1840
Bé Poecilostomatoida Thorell, 1859
Hä Ergasilidae Thorell,1859
Gièng Ergasilus Nordmann,1832
H×nh 339: CÊu t¹o c¬

quan miÖng Ergasilus
1. R¨ng hμm nhá thø 2;
2. R¨ng hμm lín; 3.
R¨ng hμm nhá thø ; 4.
PhiÕn hμm; 5. R©u r¨ng
hμm lín; 6. M«i díi
C¬ thÓ cña Ergacilus ph©n lμm nhiÒu ®èt, gi÷a çc ®èt cã mμng ng¨n. C¬ thÓ chia lμm 3
phÇn: ®Çu, ngùc, bông.
PhÇn ®Çu: h×nh tam gi¸c hoÆc nöa h×nh trøng. PhÇn ®Çu vμ ®èt ngùc thø 1 hîp l¹i thμnh
phÇn ®Çu ngùc. ChÝnh gi÷a mÆt bông cña phÇn ®Çu lμ m¾t ®¬n. §Çu cã 6 ®«i phÇn phô: ®«i
anten thø nhÊt cã 5-6 ®èt. Gièng Copepoda sèng tù do, trªn çc ®èt cã çc mãc nhá ®ã lμ c¬
quan vËn ®éng. §«i anten thø 2 cã 5 ®èt, ë con ®ùc ®«i r©u nμy gièng ®«i anten thø 2 cña
Copepoda sèng tù do, ë con çi, ®«i anten nμy ph¸t triÓn rÊt m¹nh nh mãc b¸m, ®Ó b¸m
mãc vμo tæ chøc cña ký chñ. Mét ®«i r¨ng hμm lín, 2 ®«i r¨ng hμm nhá vμ mét ®«i ch©n
hμm (H×nh 339). MiÖng ë mÆt bông cña ®Çu.
PhÇn ngùc: cã 6 ®èt. §èt thø nhÊt dÝnh víi phÇn ®Çu, ®èt ngùc thø 2 - thø 5 lμ ®èt tù do.
Çc ®èt ngùc nhá dÇn, tõ tríc ra sau, ®èt thø 5 nhá nhÊt thêng bÞ ®èt thø 4 che khuÊt 1
phÇn, ®èt thø 6 h¬i ph×nh ra lín h¬n ®èt h¬n thø 5, lμ ®èt sinh s¶n. PhÇn ngùc cã 5 ®«i ch©n
b¬i 2 nh¸nh. Mçi nh¸nh cã 3 ®èt, riªng ch©n b¬i thø 4, nh¸nh ngoμi hoÆc nh¸nh trong
thêng thiÕu 1 ®èt. §«i thø 5 chØ cã 1 nh¸nh. §èt thø 6 lμ ®èt sinh s¶n, cã 2 lç ®Î trøng ë
mÆt lng cña ®èt.
PhÇn bông: cã 3 ®èt, so víi çc ®èt ngùc, çc ®èt bông nhá vμ ng¾n h¬n rÊt nhiÒu. Sau cïng
lμ ®u«i, ®u«i chÎ nh¸nh t¹o thμnh m¹ng ®u«i, cuèi ®u«i cã çc mãc kitin dμi.
C¬ quan tiªu ho¸ cã miÖng tiÕp theo lμ thùc qu¶n ng¾n th«ng víi d¹ dμy. D¹ dμy lín ë vÞ trÝ
tõ gi¸p ®Çu nhùc vμ nhá dÇn ®Õn gi÷a ®èt ngùc thø nhÊt th× th¾t l¹i ®ã lμ ranh giíi gi÷a ngùc
vμ d¹ dμy. Ruét vÒ phÝa sau nhá dÇn, cuèi cïng lμ hËu m«n ë ®èt bông thø 3 (H×nh 340).
368 Bïi Quang TÒ
C¬ quan bμi tiÕt gåm 2 èng nhá, ®îc b¾t ®Çu tõ 2 bªn d¹ dμy, ch¹y vÒ phÝa tríc cho ®Õn
®«i r©u thø 2 th× vßng l¹i sau vμ ®ç vμo lç bμi tiÕt ë ®«i r¨ng hμm nhá thø 2.
C¬ quan sinh dôc (h×nh 341, 342) Ergasilus cã c¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh, con ®ùc vμ con
çi riªng. C¬ quan sinh dôc con çi cã buång trøng h×nh ch÷ “V” n»m ë gi¸p giíi ®Çu ngùc
tiÕp theo lμ tö cung, ban ®Çu lμ mét èng th¼ng vÒ sau do sè lîng trøng t¨ng lªn nªn tö cung
còng ph×nh to vμ gÊp cong chiÕm gÇn hÕt xoang gi÷a phÇn ®Çu ngùc, 2 èng dÉn trøng nhá
trong suèt vμ thêng ë ®èt ngùc thø 2, th«ng víi tö cung ch¹y däc xuèng lç ®Î trøng cña ®èt
sinh s¶n. TuyÕn nhên lμ 1 ®«i nhá dμi ë mÆt lng, èng dÉn trøng ®Õn gÇn lç ®Î trøng th«ng
víi èng dÉn trøng. Tói thô tinh ë mÆt lng tõ ®èt ngùc thø 2 ®Õn ®èt sinh s¶n ®Õn ®èt sinh
s¶n, mçi bªn cã 1 èng nhá th«ng víi èng dÉn trøng. Lç ®Î trøng ë 2 bªn mÆt lng ®èt sinh
s¶n. Tói trøng cã mμng máng trong suèt bao bäc. Tói trøng sau khi xuÊt trøng ra ngoμi lËp
tøc cã tói trøng míi h×nh thμnh do cã èng th«ng víi èng dÉn trøng. Sè lîng trøng trong mçi
tói nhiÒu hay Ýt phô thuéc theo loμi nh E.breani cã 18-20 trøng; E.parasiluri cã 350-400
trøng.
C¬ quan sinh dôc ®ùc cã 1 ®«i tinh hoμn, ®¹i bé phËn ë ®èt ngùc thø nhÊt, phÝa tríc tuyÕn
tinh kÐo dμi thμnh èng dÉn tinh, ®Õn l¸ gi÷a cña d¹ dμy bÎ quÆt ra sau ®i qua çc ®èt ngùc
®Õn ®èt sinh s¶n phång to thμnh tói chøa tinh, bªn trong tói chøa tinh cã kÑp tinh, cã èng
bªn trong cã nhiÒu tinh trïng ho¹t ®éng m¹nh. Lóc giao phèi con ®ùc Ergasilus ®a kÑp tinh
ra ngoμi c¬ thÓ qua lç ë mÆt bông ®èt sinh s¶n, treo trªn lç ©m ®¹o con çi. MÆt lng èng
dÉn tinh cã 1 ®«i tuyÕn nhên.
Ký sinh ë ç ViÖt Nam thêng gÆp 5 loμi: Ergasilus scalaris; E.parasiluri; E.thailandensis;
E.philippinensis; E.anchoratus.
- Ergasilus thailandensis Capart, 1943 (h×nh 343A) con çi phÇn ®Çu ngùc chiÒu dμi gÊp 2
chiÒu réng;mÆt lng -bông ph¼ng chiÕm h¬n 60% tæng chiÒu dμi c¬ thÓ;mÐp tríc h×nh
thμnh mÊu ng¾n ë gi÷a;mÐp bªn cã khÝa r¨ng ca tõ cuèi phÇn sau ®Õn gi÷a chiÒu dμi c¬
thÓ;mÐp sau h¬i lâm;m¾t cã thÓ nh×n thÊy râ gÇn ®Çu phÝa tríc.Cã 4 ®èt ngùc tù do kÝch
thíc gi¶m dÇn vÒ phÝa sau,®èt mang ch©n thø 5 rÊt nhá. §èt sinh dôc gÇn h×nh
trßn,nhá;bông ph©n 3 ®èt,çc ®èt gÇn b»ng nhau.KÝch thíc :tæng chiÒu dμi 0,8 mm;chiÒu
dμi ®Çu ngùc 0,51 mm,chiÒu réng 0,28 mm; chiÒu dμi nh÷ng ®èt tù do gép l¹i 0,2 mm,phÇn
tríc réng 0,17 mm,phÇn sau réng 0,06 mm;®èt sinh dôc dμi 0,05 mm,réng 0,04 mm; chiÒu
dμi bông (kÓ c¶ mÊu ®u«i) 0,07 mm,réng 0,04 mm; chiÒu dμi tói trøng 0,65 mm,®êng kÝnh
0,10 mm.Anten I ph©n 6 ®èt kh«ng râ rμng ,mang l«ng cøng ng¾n;Anten II ph¸t triÓn thμnh
mãc c©u b¾t måi rÊt kháe.MiÖng cã hμm trªn h×nh lìi liÒm.
- Ergasilus philippinensis Velasquez,1951 (h×nh 343B) con çi phÇn ®Çu ngùc d¹ng ®μn
viol«ng gåm c¶ ®èt mang ch©n thø 1,ranh giíi kh«ng râ rμng ë mÆt lng,phÇn tríc h¬i trßn
h¬n phÇn sau;m¾t gÇn mÐp phÝa tríc.Nh÷ng ®èt mang ch©n thø 2 ®Õn thø 5 râ rμng,kÝch
thíc cña çc ®èt gi¶m dÇn vÒ phÝa sau.C¬ quan sinh dôc gÇn h×nh trßn.Bông ph©n 3 ®èt
,çc ®èt cã kÝch thíc gÇn b»ng nhau. KÝch thíc:tæng chiÒu dμi 1,06mm;chiÒu dμi phÇn
®Çu ngùc 0,62mm,réng 0,45mm;chiÒu dμi tæng céng nh÷ng ®èt ngùc tù do 0,23mm,phÇn
tríc réng 0,29mm,phÇn sau réng 0,17mm;chiÒu dμi ®èt sinh dôc 0,08mm,réng 0,11mm;
chiÒu dμi bông (kh«ng kÓ mÊu ®u«i) 0,07mm,réng 0,08mm;chiÒu dμi tói trøng
0,73mm,®êng kÝnh 0,14mm.Anten I ph©n 6 ®èt,cã nhiÒu l«ng cøng.Anten II chiÒu dμi b»ng
tæng chiÒu dμi c¬ thÓ,m¶nh.Bèn ®«i ch©n tríc ph©n 2 nh¸nh,çc nh¸nh ph©n 3 ®èt.Ch©n thø
5 cã 1 nh¸nh,ph©n 1 ®èt mang l«ng cøng ë ®Ønh.MÊu ®u«i h×nh vu«ng b»ng kho¶ng 3/4
chiÒu dμi bông.
H×nh 342: C¬ quan

H×nh 341: C¬ quan sinh dôc sinh dôc ®ùc cña
con çi cña Ergasilus sclaris Sinergasilus major
H×nh 340: MÆt bông cña (nh×n mÆt lng): 1. Tö cung, 2. (mÆt lng): 1. TuyÕn
Neoergasilus japonicus TuyÕn nhên , 3. TuyÕn trøng, tinh, 2. TuyÕn nhên,
1. L¸ tríc d¹ dμy, 2. L¸ bªn 4. Tói thô tinh, 5. èng dÉn 3. èng dÉn tinh, 4.
d¹ dμy, 3. Lç bμi tiÕt, trøng, 6. Tói trøng, 7. Lç ®Î Tói chøa tinh, 5. Tói
4. èng bμi tiÕt, 5. D¹ dμy, 6. trøng (lç rông trøng) tinh sau bμi xuÊt ra
Ruét, 7. Trùc trμng ngoμi
2
1
A
B
H×nh 343: A-Ergasilus thailandensis Capart,1943 (1-mÆt lng; 2-mÆt bªn);

B- Ergasilus philippinensis Velasquez,1951 (1-mÆt lng; 2-mÆt bªn)

§ùc çi ®îc h×nh thμnh ë giai ®o¹n Êu trïng cã ®èt Metanauplius V chóng tiÕn hμnh giao
phèi. Con ®ùc khi giao phèi ®a 2 tói tinh vμo tói thô tinh cña con çi. C¶ ®êi Ergasilus chØ
giao phèi 1 lÇn. Tinh dÞch ®îc con çi dù tr÷ trong tói thô tinh trong suèt qu¸ tr×nh sèng.
Sau khi thô tinh xong, con ®ùc sèng vμi ngμy ®Õn vμi tuÇn th× chÕt. Con çi lét x¸c thμnh
trïng trëng thμnh, sèng ký sinh. Sau mét thêi gian tiÕn hμnh ®Î trøng.
370 Bïi Quang TÒ
Trøng ®· thô tinh trong tö cung theo èng dÉn trøng xuèng ®Õn ®èt sinh s¶n ra lç ®Î. TuyÕn
nhên tiÕt chÊt dÞch bao l¹i thμnh tói trøng. Thêi gian ph¸t triÓn cña ph«i phô thuéc vμo nhiÖt
®é. ë nhiÖt ®é níc 200C thêi gian ph¸t triÓn ph«i 6 ngμy. ë nhiÖt ®é níc 250C thêi gian
ph¸t triÓn ph«i 3,5 ngμy.
Ergasilus ®Î trøng m¹nh vμo cuèi mïa xu©n ®Õn ®Çu mïa thu. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ph«i
thùc hiÖn trong tói trøng.

Ç bÞ Ergasilus ký sinh tèc ®é sinh trëng gi¶m, ç gÇy. Khi ký sinh cêng ®é c¶m nhiÔm
cao, çc phiÕn mang bÞ viªm loÐt, sng phång, mang tiÕt ra nhiÒu dÞch nhên mμu tr¾ng.
Ergasilus dïng ®«i r©u thø 2 vμ c¬ quan miÖng ph¸ ho¹i tæ chøc mang, lμm ¶nh hëng ®Õn
h« hÊp b×nh thêng cña ç, ç cã c¶m gi¸c ngøa ng¸y, ng¹t thë. MÆt kh¸c tõ vÕt loÐt t¹o
®iÒu kiÖn cho vi trïng, nÊm, ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp ký sinh vμo da, v©y lμm cho bÖnh
nÆng h¬n. Khi ç nhiÔm nÆng cã thÓ nh×n thÊy Ergasilus b»ng m¾t thêng, khi ç nhiÔm
thÊp, dÊu hiÖu bÖnh lý kh«ng râ rμng. Lóc nghiªm träng cã thÓ lμm ç chÕt.

Ergasilus ký sinh trªn nhiÒu lo¹i ç níc ngät vμ ë c¶ ç biÓn. HÇu hÕt çc níc trªn thÕ
giíi ®Òu ph¸t hiÖn thÊy Ergasilus ký sinh trªn ç, tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm kh¸ cao. ë
ViÖt Nam, quanh n¨m ®Òu cã Ergasilus ký sinh trªn ç trong çc thuû vùc nhng lu hμnh
m¹nh vμo vô xu©n hÌ.

§Ó x¸c ®Þnh Ergasilus ký sinh ë ç, cÇn kiÓm tra dÞch nhên, da, mang díi kÝnh lóp hoÆc
kÝnh hiÓn vi.

- §Ó phßng bÖnh:
+ Dïng v«i tÈy ao ®Ó diÖt Êu trïng.
+ Dïng CuSO4 r¾c xuèng ao cã nång ®é 0,7 ppm ®Ó diÖt Êu trïng.
+ Dïng l¸ xoan b¨m nhá bãn xuèng ao víi sè lîng 0,2-0,3 kg/m3 níc.
- §Ó trÞ bÖnh.
+ Dïng CuSO4 7-10 ppm t¾m cho ç trong 20 phót hoÆc r¾c xuèng ao nång ®é 0,7
ppm.
1.2. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Sinergasilosis.

Hä Ergasilidae Thorell,1859
Gièng Sinergasilus Yin,1949
C¬ thÓ Sinergasilus ph©n chia lμm nhiÒu ®èt, gi÷a çc ®èt cã mμng ng¨n, c¬ thÓ chia lμm 3
phÇn: §Çu, ngùc, bông. PhÇn ®Çu kh«ng dÝnh víi ®èt ngùc, gi÷a phÇn ®Çu vμ ®èt ngùc thø
nhÊt cã ®èt gi¶ nhá vμ ng¾n h¬n çc ®èt b×nh thêng. PhÇn ®Çu cã 5 ®«i phÇn phô t¬ng tù
víi Ergasilus. PhÇn ®èt ngùc thø nhÊt ®Õn ®èt thø 4 gÇn b»ng nhau hoÆc cã thÓ h¬i cong vÒ
mÆt bông cho nªn nh×n mÆt lng ®èt thø 5 bÞ che khuÊt 1 phÇn hoÆc toμn bé. §èt thø 6 lμ ®èt
sinh s¶n cã 5 ®«i ch©n b¬i, ®«i ch©n b¬i thø 4 nh¸nh ngoμi hoÆc nh¸nh trong thiÕu mÊt 1
®èt, ®«i ch©n b¬i thø 5 chØ cã 1 nh¸nh nhá.
PhÇn bông cã 3 ®èt, gi÷a çc ®èt bông cã çc ®èt gi¶ phÇn cuèi cã ®u«i chÎ nh¸nh t¹o thμnh
m¹ng ®u«i, cuèi ®u«i cã çc mãc kitin dμi. C¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan bμi tiÕt, sinh dôc
t¬ng tù gièng Ergasilus.
Ký sinh trªn ç níc ngät ViÖt Nam thêng gÆp 2 loμi sau:
- Sinergasilus lien (H×nh 282) ký sinh trªn çc ®o¹n ®Çu çc tia mang ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa.
C¬ thÓ h×nh èng, dμi kho¶ng 1,85-2,7 mm. §èt gi¶ ®Çu ngùc ng¾n nhá. §èt ngùc thø nhÊt
®Õn thø 4 réng nhng ng¾n, trong ®ã ®èt thø 4 réng nhÊt. §èt thø 5 nhá, chiÒu réng chØ b»ng
1/3 chiÒu réng çc ®èt tríc, ®èt sinh s¶n nhá. PhÇn bông nhá, dμi, cã 2 ®èt gi¶, ®èt bông
thø 3 nhá. Tói trøng dμi 1-2,6 mm. Cã 6-8 hμng trøng, trøng nhá nhng sè lîng nhiÒu.
- Sinergasilus major(h×nh 283) ký sinh trªn çc tia mang ç chÐp, ç diÕc,ç mÌ tr¾ng,mÌ
hoa. Sinergasilus major c¬ thÓ h×nh èng, dμi kho¶ng 2-2,4 mm, phÇn ®Çu réng h¬n phÇn
th©n. §èt gi¶ ë phÇn ®Çu ngùc lín h¬n ®èt gi¶ loμi Sinergasilus lien. §èt ngùc thø nhÊt ®Õn
®èt ngùc thø 3 dμi réng b»ng nhau, ®èt thø 4 nhá h¬n, ®èt thø 5 nhá. PhÇn bông nhá ng¾n cã
2 ®èt gi¶. Tói trøng to dμi 1,75mm.

T¬ng tù nh Ergasilus.
H×nh 344: Sinergasilus lien H×nh 345: Sinergasilus major

Sinergasilus ký sinh trªn ç víi cêng ®é c¶m nhiÔm thÊp, triÖu chøng kh«ng râ rμng nhng
lóc cêng ®é c¶m nhiÔm cao Ergasilus dïng ®«i r©u thø 2 c¾m s©u vμo tæ chøc mang cña ç
lμm cho mang bÞ tæn th¬ng ¶nh hëng ®Õn h« hÊp, ç b¬i léi kh«ng b×nh thêng. Tæ chøc
mang bÞ viªm loÐt më ®êng cho nÊm, vi khuÈn vμ çc vi khuÈn g©y bÖnh x©m nhËp lμm çc
®Çu tia mang sng tÊy næi thμnh côc tr¾ng. Mang tiÕt ra nhiÒu chÊt dÞchk t¹o thμnh líp
tr¾mg ®ôc. Nh×n b»ng m¾t thêng thÊy Sinergasilus ®ang b¸m trªn çc u bíu cña tæ chøc
mang.
Sinergasilus cßn tiÕt ra men ph¸ ho¹i tæ chøc mang, phÇn ngoμi çc tia mang biÕn ®æi h×nh
d¹ng, thèi r÷a ®øt rêi mét phÇn. Sinergasilus ký sinh lμm ç bÞ thiÕu m¸u, s¾c tè m¸u gi¶m.
Ç hay b¬i næi lªn mÆt níc, b¬i vÆn m×nh ®u«i vÈy lªn mÆt níc, dÇn dÇn lμm cho ç chÕt.

Sinergasilus g©y t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç lín Sinergasilus ký sinh trªn mang nhiÒu lo¹i ç
níc ngät. TÝnh chän läc ®èi víi ký chñ t¬ng ®èi cao, chóng ký sinh chñ yÕu ë giai ®o¹n
ç lín. Sinergasilus ph©n bè réng ë çc níc trªn thÕ giíi. Chóng ph¸t triÓn m¹nh vμo mïa
xu©n hÌ. ë níc ta, trªn ®èi tîng ç nu«i thêng gÆp Sinergasilus ký sinh vμ còng cã mét
sè c¬ së nu«i s¶n lîng gi¶m sót do Sinergasilus g©y ra. 1964, ë s«ng ch©u Giang, Hμ Nam
372 Bïi Quang TÒ
Ninh ç mÌ cë 0,5 - 2 kg bÞ c¶m nhiÔm Sinergasilus polycolpus, tû lÖ c¶m nhiÔm 100%,

cêng ®é c¶m nhiÔm tõ 300- 800 trïng trªn c¬ thÓ ç lμm cho ç nu«i trang s«ng chÕt hμng
lo¹t, do ph¸t hiÖn muén nªn g©y tæn thÊt lín cho c¬ së.

T¬ng tù nh Ergasilus

Gièng ph¬ng ph¸p trÞ bÖnh Ergasilus.
1.3. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Neoergasilosis

Hä Ergasilidae Thorell, 1859
Gièng Neoergasilus
Gièng Neoergasilus ký sinh trªn ç thêng gÆp loμi Neoergasilosis japonicus
(Harada,1930) Yin,1956 (h×nh 346) vμ N. longispinosus Yin,1956 (h×nh 347).
Neoergasilosis japonicus c¬ thÓ dμi 6,5-8,5mm, ®Çu h×nh tam gi¸c, 2 bªn cã 2 sãng næi lªn.
Ngùc cã 6 ®èt. §èt thø nhÊt ®Æc biÖt lín, biªn sau thμnh h×nh cung trßn, ngoμi ra 4 ®èt nhá
dÇn, ®èt thø 5 rÊt nhá, bÞ ®èt thø 4 che khuÊt. ChiÒu réng ®èt thø 5 gÊp 5 lÇn chiÒu dμi. §èt
sinh s¶n bÞ ph×nh to, réng, lín h¬n chiÒu dμi. Tói trøng ë gi÷a th«, 2 ®Çu nhá dÇn. ChiÒu dμi
tói trøng b»ng 0,5-2/3 chiÒu dμi c¬ thÓ, cã 4-5 hμng trøng, sè lîng trøng kh«ng nhiÒu. §«i
ch©n b¬i thø nhÊt ®Æc biÖt lín, ®o¹n cuèi cña 2 nh¸nh trong vμ ngoμi dμi ®Õn ®èt ngùc thø 5,
biªn sau ®èt gèc cã r¨ng h×nh tam gi¸c kÐo dμi ra phÝa sau ®Õn gi÷a 2 nh¸nh trong vμ ngoμi.
GÇn phÇn gèc nh¸nh trong cã 1 hμng r¨ng nhá h×nh tam gi¸c. Biªn ngoμi cña nh¸nh ngoμi
®èt thø 2 híng vÒ sau mäc thμnh “ngãn çi” d¹ng tói, bÒ mÆt tr¬n tru, dμi b»ng 1/3 ®èt thø
3 cña nh¸nh ngoμi .

Neoergasilosis japonicus ký sinh trªn xoang mòi, trªn çc tia mang, trªn v©y cña rnhiÒu lo¹i
ç níc ngät nh ç tr¾m, ç mÌ, trª,... T¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç gièng.

Theo Hμ Ký,1969 Neoergasilosis japonicus nhiÔm 2,7%, ë ç mÌ tû lÖ c¶m nhiÔm 4,16%.
Cêng ®é c¶m nhiÔm 3-5 trïng/c¬ thÓ ç.
Neoergasilosis longispinocus ký sinh trªn ç diÕc, ç trª, ç tr¾m tû lÖ c¶m nhiÔm 6-16%.
Cêng ®é c¶m nhiÔm 1-4 trïng/ c¬ thÓ ç.
1.2.4. ChÈn ®o¸n bÖn: T¬ng tù nh Ergasilus

Gièng ph¬ng ph¸p trÞ bÖnh Ergasilus.
H×nh 347: Neoergasilus longispinocus

H×nh 436: Neoergasilus japonicus
H×nh 348: Paraergasilus brevidigitus

H×nh 349: Paraergasilus medius
1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo-Paraergasilosis

T¸c nh©n g©y bÖnh:
Hä Ergasilidae Thorell, 1859
Gièng Paraergasilus Markewitsch, 1937.
Paraergasilus cã kÝch thíc thay ®æi theo loμi, P. medius dμi 0,8-0,93 mm, réng 0,3-0,35
mm; P.brevidigitus dμi 0,56-0,65mm, réng 0,097-0,111 mm.
374 Bïi Quang TÒ
Paraergasilus cã ®Æc ®iÓm cña gièng Ergasilus ngoμi ra cã sù sai kh¸c chñ yÕu: con çi
Paraergasilus phÇn cuèi ®«i anten thø 2 cã 3 mãng. Vá kitin hai bªn ®Çu híng vÒ phÝa sau
kÐo dμi thμnh gai. Paraergasilus ký sinh trªn niªm m¹c xoang mòi, mang cña nhiÒu loμi ç
níc ngät: ç tr¾m, ç diÕc, ç chÐp... tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm thÊp, t¸c h¹i kh«ng
lín.Ç nu«i ë ViÖt Nam thêng gÆp 2 loμi: Paraergasilus medius (h×nh 349); P. brevidigitus
(h×nh 348)
1.5. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo-Lamproglenosis

Ph©n líp Copepoda M.Milne- Edwards, 1840
Hä Dichelesthiidae Edwards, 1840
Gièng Lamproglena Nordmann, 1832
Lamproglena ký sinh trªn ç níc ngät ViÖt Nam thêng gÆp 2 loμi díi ®©y: Lamproglena
compacta Markewitsch,1936. Ký sinh trªn mang ç mÌ tr¾ng.
Lamproglena chinensis Yin, 1937(h×nh 350) c¬ thÓ dμi, chiÒu dμi kho¶ng 2,4-4,09 mm,
thêng ký sinh trªn mang mét sè loμi hä ç qu¶,ç r« ®ång, ç th¸t l¸t.
5
3
10
H×nh 350: Lamproglena chinensis

1- MÆt bông; 2- Anten I,II; 3- Ch©n hμm; 4- R¨ng hμm lín; 5-10 - Ch©n b¬i thø 1-5;
Giai ®o¹n Êu trïng kh«ng ®èt thêng sèng tù do, giai ®o¹n Êu trïng cã ®èt thêng sèng b¸n
ký sinh. Sau khi giai phèi con çi sèng ký sinh suèt ®êi. C¬ thÓ cña Lamproglena chia lμm 3
phÇn: §Çu, ngùc, bông. PhÇn ®Çu cã 5 ®«i phÇn phô, ®Çu kh«ng dÝnh liÒn víi phÇn ngùc. §«i
anten thø 1th«, cã 3 ®èt thêng dμi h¬n ®«i anten thø 2, trªn cã çc gai kitin nh ®«i anten
thø 1 cña Copepoda sèng tù do. §«i anten thø 2 cong l¹i, ph©n ®èt kh«ng râ rμng vμ cuèi cã
4 l«ng cøng ë ®Ønh gièng nh vuèt nhän. Cã mét ®«i r¨ng hμm lín, 2 ®«i r¨ng hμm nhá vμ 1
®«i ch©n hμm. PhÇn ngùc gåm 6 ®èt, ®èt 1 nhá nh ®èt cæ, ®èt 2 ®Õn ®èt 4 lín, kh«ng ph©n
chia râ nhng 2 bªn cã lâm vμo vÕt tÝch nguån gèc cã ph©n ®èt. Cã 5 ®«i ch©n b¬i, tõ ®«I 1
®Õn ®«i 4 cã hai nh¸nh,mçi nh¸nh cã 2 ®èt,ch©n thø 5 ph©n 2 thïy. Ba ®«i ch©n tríc cã b¶n
nèi ë gi÷a. PhÇn bông dμi, ph©n 3 ®èt, chiÕm kho¶ng 1/2 tæng chiÒu dμi. Tói trøng dμi
3,5mm, ®êng kÝnh 0,2mm,mçi tói cã 28-37 trøng.

T¬ng tù nh Ergasilus

Lamproglena ký sinh trªn mang ç diÕc, ç qu¶ vμ mét sè loμi ç níc ngät, ngoμi ra cßn
gÆp ký sinh ë ç biÓn. Lamproglena g©y t¸c h¹i kh«ng lín l¾m nªn Ýt tËp trung nghiªn cøu
chóng, nã ph¸t triÓn nhÊt vμo vô xu©n hÌ, nhiÖt ®é thÝch hîp 20-300C.
1.5.4. ChÈn ®o¸n vμ phßng trÞ bÖnh: t¬ng tù nh Ergasilus
1.6. BÖnh trïng má neo ç níc ngät -Lernaeosis

Hä Lernaeidae Cobbold, 1879
Ph©n hä Lernaeinae Yamaguti, 1963
Gièng Lernaea Linne, 1746 (H×nh 351)
H×nh d¹ng ngoμi cña Lernaea, c¬ thÓ gåm 3 phÇn: ®Çu, ngùc, bông. PhÇn ®Çu con ®ùc gièng
h×nh d¹ng Cyclops sèng tù do, cßn con çi sau khi giao phèi sèng ký sinh h×nh d¹ng thay
®æi rÊt lín. C¬ thÓ kÐo dμi, çc ®èt hîp l¹i thμnh èng h¬i vÆn m×nh, phÇn ®Çu kÐo dμi thμnh
sõng gièng má neo ®©m thñng b¸m ch¾c vμo tæ chøc ký chñ nªn cßn cã tªn lμ trïng má neo.
H×nh d¹ng vμ sè lîng cña sõng lng, sõng bông cã sù sai kh¸c gi÷a çc loμi. Cã loμi sõng
lng vμ sõng bông dμi, giao nhau nh ch÷ “X”, cã loμi sõng lng hay sõng bông ph©n
nh¸nh, cã loμi thiÕu sõng bông. Dùa vμo sù sai kh¸c cña sõng ®Ó ph©n lo¹i chóng ®Õn loμi.
PhÇn ®Çu do ®èt ®Çu vμ ®èt ngùc thø 1 hîp l¹i thμnh chÝnh gi÷a cã l¸ ®Çu h×nh nöa vßng
trßn, bªn trªn cã m¾t do 3 m¾t nhá t¹o thμnh.
MiÖng cã m«i trªn, m«i díi, r¨ng hμm lín, r¨ng hμm nhá vμ che hμm. §«i anten thø 1 vμ 2
®Òu ng¾n, nhá. §«i anten thø 1 cã 4 ®èt, trªn cã çc l«ng cøng; ®«i thø 2 cã 3 ®èt, trªn cã
çc l«ng cøng. Anten cña Lernaea kh«ng t¹o thμnh c¬ quan b¸m nh Ergasilus. R¨ng hμm
lín lμ 1 ®«i gai nhän, dμi tr¬n tru híng vÒ bªn trong vμ ra sau thμnh h×nh ch÷ “S”. §o¹n
®Çu nhän ®Õn trung t©m miÖng. PhÇn ch©n cña r¨ng hμm nhá to, ®o¹n ®Çu h×nh thμnh mét
gai lín d¹ng h×nh lìi cong l¹i thμnh nöa vßng trßn, 2 ®«i gai lín nμy ë gi÷a gÆp nhau. Ch©n
hμm vμ r¨ng hμm nhá çch nhau t¬ng ®èi xa; cã 2 ®èt gèc th«, dμi cã mÊu, trªn cã gai nhá,
®èt thø 2 ng¾n th«, trªn ®Çu mäc 5 ngãn.
376 Bïi Quang TÒ
1
2
4
7
8
3
H×nh 351: CÊu t¹o cña Lernaea

A. PhÇn ®Çu
1. L¸ ®Çu, 2. M«i trªn, 3. Anten 1, 4. Anten 2, 5. R¨ng
hμm lín, 6. Ch©n hμm, 7. R¨ng hμm nhá, 8. M«i díi
B. H×nh th¸i c¬ thÓ Lernaea çi
B 1. Sõng bông, 2. L¸ ®Çu, 3. Sõng lng, 4-8. §«i ch©n b¬i
thø 1-5, 9. §èt sinh s¶n, 10. Lç ®Ó trøng, 11. N¹ng ®u«i,
12. Tói trøng
PhÇn ngùc: Gièng Lernaea phÇn ngùc vμ phÇn ®μu kh«ng râ ranh giíi. Ngùc cã 6 ®èt. §èt
ngùc thø 1 dÝnh liÒn víi ®èt ®Çu t¹o thμnh ®Çu ngùc. §èt ngùc thø 2- ®èt ngùc thø 6 hîp
thμnh èng th¼ng, rang giíi gi÷a çc ®èt kh«ng râ rμng, çc ®èt ngùc h¬i lín dÇn vÒ phÝa sau.
§èt thø 6 lín nhÊt. PhÇn ngùc cã çc ®«i ch©n, so víi gièng loμi bé Copepoda, ch©n b¬i cña
gièng Lernaea rÊt nhá. Bèn ®«i ch©n tríc cã 2 nh¸nh; nh¸nh ngoμi vμ nh¸nh trong, mçi
nh¸nh cã 3 ®èt. §«i ch©n b¬i thø 5 nhá, chØ cã 1 nh¸nh trong, 1 ®èt ®Çu cã 4 gai cøng, cßn
nh¸nh ngoμi chØ låi lªn thμnh mÊu, trªn cã gai cøng. Con ®ùc cã ®«i ch©n b¬i thø 6. §èt sinh
s¶n cña con çi cã 1 ®«i tói trøng treo 2 bªn c¬ thÓ, trøng xÕp thμnh nhiÒu hμng trong tói
trong, sè lîng tõ mÊy chôc ®Õn mÊy tr¨m.
PhÇn bông ng¾n, nhá, ph©n ®èt kh«ng râ rμng, ®o¹n cuèi cã n¹ng ®u«i, trªn cã çc l«ng
cøng ng¾n.
CÊu t¹o bªn trong: C¬ quan tiªu ho¸ tõ miÖng ®Õn hËu m«n gÇn nh mét èng th¼ng. HÖ
thèng sinh dôc con ®ùc cã cÊu t¹o gièng cÊu t¹o con ®ùc cña hä Ergasilidae. Con çi c¬
quan sinh dôc gåm 2 tuyÕn trøng, h×nh trøng ë mÆt lng phÇn sau ®Çu, tiÕp ®ã lμ tö cung lμ
mét èng nhá, 2 nh¸nh, mét nh¸nh híng ra phÝa sau, mét nh¸nh híng ra phÝa tríc. Hai
èng dÉn trøng th«ng ®Õn ®èt sinh s¶n. Lç ©m ®¹o ë gi÷a mÆt bông ®èt sinh s¶n. Sau khi ký
sinh tuyÕn trøng th× phÇn ®Çu ngùc chuyÓn dÇn xuèng sau ch©n b¬i thø 4, nguyªn lμ ®o¹n
tríc chuyÓn thμnh ®o¹n sau, èng dÉn trøng ®o¹n tríc ®Õn gi÷a ch©n b¬i thø 3 vμ 4 còng bÎ
gËp l¹i, híng ra sau vμ ch¹y xuèng ®èt sinh s¶n. Tói thô tinh tõ ®èt sinh s¶n híng phÝa
tríc kÐo dμi ®Õn gÇn ch©n b¬i thø ....hîp víi èng ®Én trøng.

§Õn giai ®o¹n Êu trïng cã ®èt Metanauplius 5, con ®ùc con çi tiÕn hμnh giai phèi 1 lÇn.
Sau ®ã con ®ùc sèng tù do mét ngμy trong m«i trêng råi chÕt. Con çi sau khi giao phèi,
tinh dÞch ®ù¬c chøa trong tói thô tinh vμ sö dông trong suèt qu¸ tr×nh sèng. Tõ khi giao phèi
con çi t×m ®Õn vÞ trÝ ký sinh thÝch hîp trªn c¬ thÓ ç vμ ký sinh vÜnh viÔn cho ®Õn khi chÕt.
Chu kú ph¸t triÓn cña gièng Lernaea qua nhiÒu giai ®o¹n Êu trïng gièng hä Ergasilidae.
Trøng ®· thô tinh ra lç ®Î, tuyÕn nhên tiÕt dÞch nhên bao l¹i thμnh tói trøng, thêi gian h×nh
thμnh tói trøng phô thuéc vμo nhiÖt ®é. ë nhiÖt ®é 20-250C Lernaea polymorpha trong 28
ngμy sinh s¶n 10 ®«i tói trøng. Lernaea ctenopharyngodontis 210C trong 20-23 ngμy sinh
s¶n 7 tói trøng. Tõ khi h×nh thμnh tói trøng ®Õn khi në ra Êu trïng nhiÖt ®é chi phèi rÊt lín,
nhiÖt ®é trªn díi 180C Lernaea ctenopharyngodontis ph¶i cÇn 3-5 ngμy, nhng nhiÖt ®é
200C chØ cÇn 3 ngμy. Víi loμi Lernaea polymorpha ë nhiÖt ®é 250C cÇn 2 ngμy, ë nhiÖt ®é
26-270C chØ cÇn 1-1,5 ngμy. NÕu gi¶m nhiÖt ®é xuèng cßn 150C th× ph¶i cÇn 5-6 ngμy, díi
70C trøng kh«ng në.
Trøng në ra Êu trïng kh«ng ®èt ®Çu tiªn lμ Nauplius cã h×nh d¹ng vμ cÊu t¹o gÇn gièng
Nauplius 1 cña hä Ergasilidae. C¬ thÓ Nauplius 1 (h×nh 352 A) h×nh trøng, h¬i dμi, chÝnh
gi÷a phÇn tríc m¾t, gi÷a mμu hång, hai bªn mÆt bông c¬ thÓ cã 4 ®«i ch©n, ®«i thø 1cã 2
®èt, ®«i thø 2 vμ 3 ®èt gèc dμi vμ to, bªn trªn cã 2 nh¸nh, mét nh¸nh cã 4 ®èt cßn mét nh¸nh
chá cã 1 ®èt. §èt thø 4 ng¾n cã l«ng cøng. §o¹n sau c¬ thÓ cã 1 n¹ng ®u«i. Nauplius 1
(h×nh 352A) ra khái trøng vËn ®éng trong níc cã tÝnh híng quang. Nã dinh dìng b»ng
no·n hoμng. Sau 4 lÇn lét x¸c chuyÓn thμnh Nauplius 5. Nauplius 5 qua 1 lÇn lét x¸c ®Ó
biÕn ®æi thμnh Êu trïng cã ®èt Metanauplius. Tõ Nauplius 1 ®Õn Metanauplius ë nhiÖt ®é
níc 18-200C ph¶i cÇn 5-6 ngμy, cßn trªn díi 250C cÇn 3 ngμy, nÕu 300C chØ cÈn 2 ngμy.
Metanauplius 1 (H×nh 352B) c¬ thÓ cã 5 ®èt. PhÇn ®Çu 1 ®èt, ngùc 3 ®èt, bông 1 ®èt. Çc
phÇn phô cã 2 ®«i r©u, mét ®«i r¨ng hμm lín, 2 ®«i r¨ng hμm nhá, 1 ®«i ch©n hμm vμ 4 ®«i
ch©n b¬i. Sau mçi lÇn lét x¸c Metanauplius t¨ng thªm ch©n vμ ph¸t triÓn c¬ thÓ tõng bíc
hoμn thiÖn h¬n. Sau 4 lÇn lét x¸c chuyÓn thμnh Metanauplius 5. Tõ Metanauplius 1 ®Õn
Metanauplius 5 ë nhiÖt ®é 16-200C th× loμi Lernaea ctenopharyngodontis cÇn 5-8 ngμy, loμi
Lernaea polymorpha ë 20-270C cÇn 3-4 ngμy.
Metanauplius sèng tù do trong níc nhng cÇn ph¶i sèng ký sinh t¹m thêi ®Ó lÊy thøc ¨n,
nÕu kh«ng th× kh«ng lét x¸c ®îc vμ dÔ bÞ chÕt. Metanauplius 5 tiÕn hμnh giao phèi tõ ®ã
con ®ùc sèng tù do, con çi sèng ký sinh.
NhiÖt ®é thÝch hîp cho Lernaea sinh s¶n lμ 20--250C, cã thÓ sinh s¶n ë 12-330C, trªn 330C
cã thÓ bÞ chÕt. Tuæi thä cña Lernaea còng rÊt mËt thiÕt víi nhiÖt ®é. ë nhiÖt ®é níc 25-
370C tuæi thä 4-23 ngμy, trung b×nh 20 ngμy. Mïa xu©n nhiÖt ®é thÊp, tuæi thä cã thÓ kÐo
dμi. Lernaea cã thÓ ký sinh trªn c¬ thÓ ç ®Ó qua ®«ng, ®Õn xu©n Êm ¸p th× b¾t ®Çu ®Î trøng
cho nªn con cã tuæi cao nhÊt cã thÓ 5-7 th¸ng.
H×nh 352: A- Êu trïng kh«ng ®èt Nauplius 1

B. Êu trïng cã ®èt Metanauplius
1.6.3. Mét sè loμi Lernaea thêng gÆp ký sinh ë ç níc ngät

x Lernaea lophiara (h×nh 353D)
378 Bïi Quang TÒ
Lernaea lophiara chiÒu dμi th©n 6,0-8,0mm; chiÒu réng 0,42mm. C¬ quan b¸m cã 4 nh¸nh
®¬n gi¶n, hai nh¸nh phÝa lng dμi h¬n hai nh¸nh phÝa bông, ®Çu tï ký sinh chñ yÕu trªn da,
v©y, xoang miÖng cña ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa.
x Lernaea ctenopharyngodontis: (h×nh 353B)

Ký sinh trªn da ç tr¾m, chiÌu dμi c¬ thÓ 6,6 - 12 mm. PhÇn ®Çu cã sõng lng h×nh ch÷ “T”
n»m ngang (mçi bªn), do ph©n nh¸nh nªn bé phËn lng gièng h×nh ch÷ “H”, nh¸nh tríc dμi
h¬n nh¸nh sau vμ phÇn gèc sõng lng. Sõng bông 2 ®«i, ®«i tríc d¹ng ®Çu t»m thêng xÕp
ë 2 bªn ®Çu, ®«i sau phÇn gèc to lín híng ra bªn ngoμi, phÝa tríc kÐo ra d¹ng ngãn tay çi
nhän gèc. §èt sinh s¶n låi ra tríc thμnh 2 l¸ kh«ng chia ra lø mμ h¬i låi lªn.
x Lernaea cyprinacea (H×nh 291A).

Ký sinh trªn da, m¾t cña ç chÐp, ç diÕc, ç mÌ, ç qu¶ vμ mét sè ç níc ngät. C¬ thÓ cña
nã dμi 6-12 mm, phÇn ®Çu cã 1 ®«i sõng lng vμ 1 ®«i sõng bông. Sõng lng ®o¹n cuèi ph©n
nh¸nh h×nh thμnh d¹ng ch÷ “T”. Sõng bông nhá dμi, ®o¹n cuèi ph©n nh¸nh. MÊu låi tríc
®èt sinh s¶n thêng nhá, chia lμm 2 l¸ hoÆc kh«ng chia.
A. Lernaea cyprinacea Linnaeus, 1758 B. Lernaea ctenopharyngodontis Yin, 1960

vμ çc d¹ng biÕn ®æi cña sõng ®Çu
H×nh 353: H×nh d¹ng mét sè loμi Lernaea vμ çc d¹ng biÕn ®æi cña sõng ®Çu.

Ç míi bÞ c¶m nhiÔm ký sinh trïng Lernaea, lóc ®Çu c¶m thÊy khã chÞu, biÓu hiÖn ç b¬i léi
kh«ng b×nh thêng, kh¶ n¨ng b¾t måi gi¶m dÇn. Lernaea lÊy dinh dìng nªn ç bÞ gÇy yÕu,
b¬i léi chËm ch¹p. §èi víi ç h¬ng, ç gièng bÞ ký sinh trïng Lernaea ký sinh, c¬ thÓ ç bÞ
dÞ h×nh uèn cong, b¬i léi mÊt th¨ng b»ng. Ç bè mÑ bÞ c¶m nhiÔm Lernaea sè lîng nhiÒu,
tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn ®îc, vÝ dô mét con ç chÐp cì 2 cm bÞ trïng Lernaea ký
sinh mét bªn c¬ thÓ sÏ lμm lÖch träng t©m, ç b¬i nghiªng, nÕu 2-3 trïng ký sinh trªn 1 c¬
thÓ ç lμm cho ç kh«ng di chuyÓn ®ù¬c vμ chÕt. Lóc ký sinh phÇn ®Çu cña Lernaea c¾m
s©u vμo trong tæ chøc ký chñ, phÇn sau l¬ löng trong níc nªn thêng bÞ mét sè gièng
nguyªn sinh ®éng vËt, t¶o, nÊm b¸m vμo da ç phñ mét líp rÊt bÈn. Ký sinh mét sè lîng
lín trong xoang miÖng lμm cho miÖng kh«ng ®ãng kÝn ®îc, ç kh«ng b¾t ®îc thøc ¨n vμ
chÕt. Lernaea ký sinh trªn da, v©y ç mÌ, ç tr¾m, ç chÐp vμ nhiÒu loμi ç níc ngät nhÊt lμ
®èi víi ç vÈy nhá, ç cßn non vÈy cßn mÒm, lμm tæ chøc gÇn n¬i ký sinh sng ®á, viªm
loÐt, tÕ bμo hång cÇu bÞ thÈm thÊu ra ngoμi, tÕ bμo b¹ch cÇu ë trong tæ chøc t¨ng, s¾c tè da
biÕn nh¹t. Khi tæ chøc bÞ viªm loÐt, më ®êng cho vi khuÈn, çc ký sinh trïng kh¸c x©m
nhËp ç.
B
A
C
D
E F
H×nh 354: A,B,E- Lernaea cyprinacea; C- ç chÐp bÞ trïng má neo; D- Lernaea lophiara; F-
trïng má neo b¸m díi phÇn bông cña ç

Lernaea ký sinh trªn nhiÒu loμi ç nu«i níc ngät cña nhiÒu níc trªn thÕ giíi. ë níc ta
Lernaea ký sinh trªn nhiÒu loμi ç níc ngät ë çc løa tuæi kh¸c nhau, lu hμnh réng r·i
trong çc thuû vùc c¶ níc. NhiÖt ®é ph¸t triÓn thÝch hîp lμ 18-300C. Trong mét sè c¬ së s¶n
xuÊt vμ nu«i ç, Lernaea ký sinh trªn çc loμi ç nu«i víi tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm kh¸
cao, g©y nhiÒu tæn h¹i cho s¶n xuÊt, ®Æc biÖt ë çc tr¹i ¬ng nu«i ç gièng. Theo Hμ Ký,
1961 bÖnh Lernaeosis vμ mét sè bÖnh kh¸c ®· lμm chÕt 3 v¹n ç h¬ng mÌ hoa vμ tr¾m cá
cña Trung Quèc míi nhËp vμo níc ta nu«i ë tr¹i ç NhËt T©n.
Th¸ng 5/1969 hμng läat mÌ tr¾ng cì 12-15 cm ë hîp t¸c x· Tø HiÖp-Hμ Néi ®· bÞ chÕt do
Lernaea ký sinh. N¨m 1982 ,100 ao ¬ng nu«i ç cña tØnh §¾c L¾c, B×nh §Þnh ç mÌ, ç
tr¾m cá bÞ nhiÔm Lernaea tû lÖ tõ 70-80%, cêng ®é 5-20 trïng trªn c¬ thÓ ç, thËm chÝ cã
con ç ®Õm ®îc 80 trïng.
380 Bïi Quang TÒ

B»ng m¾t thêng cã thÓ nh×n thÊy trïng má neo b¸m trªn th©n, v©y vμ xoang mang, xoang
miÖng.
1.6.7. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh

- Phßng bÖnh:
+ Gi÷ níc ao s¹ch, kh«ng dïng nguån níc ë çc ao ç bÖnh ®a vμo ao nu«i ç v× trong
çc ao ®ã cã nhiÒu Êu trïng Nauplius vμ Metanauplius sèng tù do.
+ Dïng l¸ xoan bãn lãt xuèng ao tríc khi th¶ ç víi sè lîng 0,2-0,3 kg/m3 níc ®Ó diÖt Êu
trïng Lernaea.
- TrÞ bÖnh:
+ Dïng l¸ xoan 0,4-0,5 Kg/m3 níc bãn vμo ao nu«i ç bÞ bÖnh cã thÓ tiªu diÖt ®îc ký
sinh trïng Lernaea. Do l¸ xoan ph©n hñy nhanh tiªu hao nhiÒu « xy vμ th¶i khÝ ®éc ,nhÊt lμ
mïa hÌ nhiÖt ®é cao,do ®ã ph¶i theo dâi cÊp níc kÞp thêi khi thiÕt.
+ Dïng thuèc tÝm KMnO4 nång ®é 10-12 ppm t¾m tõ 1-2 giê, ë nhiÖt ®é 20-30oC.
+ Do mét sè loμi ç cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch víi tõng loμi Lernaea, bëi v× mét sè loμi
Lernaea cã ®Æc tÝnh chän läc ký chñ cao. Do ®ã chóng ta cã thÓ thay ®æi ®èi tîng ç nu«i,
trïng kh«mg t×m ®îc ký chñ sÏ kh«ng ph¸t triÓn. Qua nghiªn cøu bÖnh Lernaeosis thêng
sau khi ç c¶m nhiÔm cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch kho¶ng mét n¨m, nªn cã thÓ dïng ph¬ng
ph¸p nh©n t¹o ®Ó miÔn dÞch cho ç gièng.
1.7. BÖnh trïng má neo ç níc lî/mÆn- Therodamosis

Hä Lernaeidae Cobbold, 1879
Ph©n hä Therodamasinae (Tripathi, 1960)
Gièng Therodamas Kroyer, 1863
C¬ thÓ chia 3 phÇn: “®Çu”, “cæ” vμ “th©n”, kh«ng cã sù ph©n ®èt nh gi¸p x¸c kh¸c. “§Çu”
bao gåm çc ®èt phÇn ®Çu ngùc, cã çc thïy xung quanh. MiÖng cã m«i trªn, m«i díi, r¨ng
hμm lín, r¨ng hμm nhá vμ che hμm. §«i anten thø 1 vμ 2 ®Òu ng¾n, nhá. §«i anten thø 1 cã
4 ®èt, trªn cã çc l«ng cøng; ®«i thø 2 cã 5 ®èt, ®èt cuèi cïng ph¸t triÓn thμnh mãc b¸m nh
Ergasilus (Joel W. Martin and George E. Davis, 2001 xÕp ph©n hä nμy thuéc hä
Ergasilidae) (h×nh 355A).
ChiÒu dμi c¬ thÓ con çi ký sinh 2-5mm.
Xoang miÖng trïng b¸m nhiÒu (h×nh 355B), lμm cho ç khã b¾t måi. Ç nhiÔm trïng má
neo Therodamas sp kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, ç chËm lín, gÇy yÕu. BÖnh kÐo dμi cã thÓ lμm ç
chÕt r¶i r¸c.

Trïng má neo Therodamas sp thêng ký sinh ë ç biÓn vμ ç níc lî. ë níc ta lÇn ®Çu tiªn
ph¸t hiÖn ë ç bèng bíp nu«i ë NghÜa Hng, Nam §Þnh (6/2006), tû lÖ nhiÔm trong ao nu«i
ç bèng bíp tõ 30-50%, cêng ®é nhiÔm kh¸ cao 20-40trïng/con ç vμ ®· g©y cho ç chÕt
trong ao nu«i.
1.7.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: t¬ng tù nh trïng má neo níc ngät- Lernaea
1.7.5. Phßng trÞ bÖnh: t¬ng tù nh trïng má neo níc ngät- Lernaea
H×nh 355: A- c¬ thÓ trïng má neo Therodamas sp; B- Trïng má neo Therodamas sp ký sinh
ë xoang miÖng ç bèng bíp (mÉu thu NghÜa Hng, Nam §Þnh, 6/2006)
1.8. BÖnh rËn ç-Caligosis

Hä Caligidae Burmeister, 1834
Gièng Caligus Miiller,1785
Caligus lμ mét trong nh÷ng gièng phæ biÕn nhÊt cña bé Copepod ký sinh trªn ç ,®· ph©n
lo¹i kho¶ng 200 loμi. HÇu hÕt Caligus sèng ë biÓn vμ níc lî, ë ViÖt Nam vμ ®«ng Nam ¸
gÆp kho¶ng 12 loμi g©y bÖnh nguy hiÓm cho ç nu«i, cÊu t¹o nh sau:
382 Bïi Quang TÒ
- Con çi (h×nh 356B): phÇn ®Çu ngùc chiÒu dμi b»ng chiÒu réng, bao phñ b»ng líp vá gi¸p
lng (ds-dorsal shied); cã xoang phÇn sau n«ng (ps-posterios sinuses); vïng bªn(LZ-lateral
zones);mÐp th©n(mm-marginal memberanes) cã gai nhá;mÐp tríc r©u cã ®Üa b¸m (fp-
frontal plates); m¾t b¸n nguyÖt kh¸ nhá; mÐp sau vïng ngùc (TZ- thoracic zone) h¬i nh« ra
bªn ngoμi nh÷ng ®Çu mót cña vïng bªn. §èt mang ch©n thø 4 hÑp h¬n mÐp sau cña phÇn
®Çu ngùc; ®èt sinh dôc ng¾n, cã kÝch thíc b»ng vïng gi¸p cña ngùc, chiÒu réng lín h¬n
chiÒu dμi, mÐp sau chiÕm 1/7 chiÒu dμi cña ®èt sinh dôc vμ ph©n thïy râ rμng; bông cã mét
®èt gÇn vu«ng ng¾n h¬n 1/2 chiÒu dμi cña ®èt sinh dôc, cã mÐp sau chia ®«i b»ng khe hËu
m«n. KÝch thíc c¬ thÓ: tæng chiÒu dμi 3,9-5,1 mm; chiÒu dμi phÇn ®Çu ngùc 2,4-3,1 mm;
chiÒu réng 2,2-2,6 mm; chiÒu dμi ®èt sinh dôc 0,9-1,5 mm, réng 1,0-1,9 mm; chiÒu dμi tói
trøng 1,6-3,2 mm, ®êng kÝnh 0,1 mm. Anten I cã ®Çu mót kh«ng nh« ra ngoμi mÐp bªn cña
phÇn ®Çu ngùc, mÊu mÐp sau Anten cã ®Çu tï. Hμm díi thø I cã mét gai gÇn h×nh tam gi¸c.
Ch©n hμm cã th©n m¶nh vμ vuèt b¾t måi dμi. PhÝa ngoμi ch©n thø I, mÐp sau tËn cïng cã 3
l«ng cøng dμi, mÐp tËn cïng cã 4 gai, gai thø 1 cã c¹nh r¨ng ca, gai thø 2,3 chÎ ®«i ë phÝa
ngoμi, gai thø 4 ng¾n h¬n 3 gai kia, cã mÊu nh« ra h×nh kim râ rμng ë ®Çu mót. Ch©n thø 4
phÝa ngoμi ph©n ®èt, ®èt gèc cã 2 gai, ®èt tËn cïng cã 3 gai, chiÒu dμi gÇn b»ng nhau. Ch©n
thø 5 tho¸i hãa thμnh 2 gai gai trªn gãc sau cña ®èt sinh dôc. MÊu ®u«i dμi kho¶ng 1/3 chiÒu
dμi bông.
- Con ®ùc (h×nh 356C): phÇn ®Çu ngùc nh con çi. §èt sinh dôc kh¸ nhá h¬n con çi, gÇn
h×nh vu«ng, tû lÖ chiÒu dμi: chiÒu réng lμ 0,7:1,0; phÇn phô nh con çi trõ Anten II; ch©n
thø 6 cã 2 gai ®¬n; tæng chiÒu dμi 2,85 mm.
B C
A
H×nh 356: A- MÆt lng cña Caligus (theo Bakata, 1979): CZ- vïng ®Çu; LZ- vïng bªn; TZ-
vïng ngùc; GC- ®Üa sinh dôc; ABD- bông; B- mÆt lng con çi Caligus orientalis ; C- mÆt
lng con ®ùc Caligus orientalis (theo Bïi Quang TÒ, 2003- mÉu thu ë NghÜa Hng-Nam
§Þnh)

Caligus patulus trøng në ra thμnh Nauplius b¬i tù do, chuyÓn qua giai ®o¹n Nauplius II,
tríc khi lét x¸c thμnh Êu trïng ký sinh gäi lμ Copepodid. Tríc khi ®¹t ®Õn giai ®o¹n thμnh
thôc, nã lét x¸c vμi lÇn vμ chuyÓn qua 4 giai ®o¹n Êu trïng, 2 giai ®o¹n tiÒn trëng thμnh.
1.8.3. DÊu hiÖu bÖnh lý vμ ph©n bè bÖnh

Trïng ký sinh trªn da, v©y, n¾p mang ç nu«i ë níc lî, biÓn. Ç r« phi, m¨ng biÓn (Chanos
chanos), ç song... cã thÓ g©y thμnh bÖnh lμm ç chÕt. Cuèi n¨m 2003 nu«i ç r« phi níc lî
ë NghÜa Hng- Nam §Þnh, ç r« phi ®· bÞ nhiÔm Caligus kh¸ cao (60-70%) g©y chÕt nhiÒu
kho¶ng 10ha ao (theo Bïi Quang TÒ, 2003). Ç bèng bíp nu«i ë Nam §Þnh còng thêng
nhiÔm Caligus 20-30%, lμm cho ç bÞ th¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm x©m nhËp
lμm cho ç dÔ nhiÔm bÖnh (theo Bïi Quang TÒ, 2005).
1.8.4. Phßng vμ trÞ bÖnh: ¸p dông phßng trÞ bÖnh nh bÖnh trïng má neo Lernaea.
2. BÖnh do bé Branchiura ký sinh g©y bÖnh ë ç - bÖnh rËn ç.

Bé Branchiura c¬ thÓ dÑp híng lng bông, gåm phÇn ®Çu ngùc, 3 ®èt ngùc tù do vμ phÇn
bông ng¾n. PhÇn ®Çu ngùc ph¸t triÓn réng thêng ®èt ngùc thø 1 hîp víi phÇn ®Çu. Ch©n
hμm nhá biÕn thμnh gi¸c hót cã 2 mÆt kÐp lín. Cã 4 ®«i ch©n b¬i 2 nh¸nh. C¬ quan miÖng
biÕn thμnh vßi hót. Ký sinh trªn ç níc ngät cã gièng Argulus g©y bÖnh rËn ç (Argulosis).

Ph©n líp Branchiura Thorell, 1864
Bé Arguloida Yamaguti, 1963
Hä Argulidae Miiler, 1785
Gièng Argulus Miiler, 1785
Gièng Argulus tõ Êu trïng ®Õn trïng trëng thμnh ®Òu sèng ký sinh. MÆt lng phÇn ®Çu
ngùc cã gi¸p lng h×nh khiªn réng phñ toμn bé phÇn ®Çu ngùc. C¬ thÓ dÑp, réng h×nh bÇu
dôc. C¬ thÓ cã mμu s¾c gÇn gièng mμu s¾c cña ký chñ ®Ó dÔ b¶o vÖ. C¬ thÓ chia lμm 3 phÇn:
®Çu cã d¹ng h×nh l¸, ®Çu dÝnh liÒn víi ®èt ngùc thø 1 t¹o thμnh phÇn ®Çu ngùc. §Çu cã 2 ®«i
m¾t kÐp do nhiÒu m¾t ®¬n t¹o thμnh xung quanh bao bëi nhiÒu m¹ch m¸u trong suèt, mét
m¾t gi÷a do 3 m¾t ®¬n t¹o thμnh. Cã 5 ®«i phÇn phô: ®«i r©u thø nhÊt cã 2 ®èt, phÇn gèc thø
nhÊt híng ra sau, kÐo dμi thμnh mÊu låi h×nh tam gi¸c, phÇn gèc ®èt thø 2 cã 1 mÊu låi
nhän híng vÒ sau, mÆt lng cã gia nhän híng vÒ tríc, phÇn ®Ønh cã 2 mãc nhän híng
vÒ sau.
§«i r©u thø 2 còng cã 2 ®èt, phÇn gèc ®èt thø 1 cã mét mÊu låi h×nh tam gi¸c, bªn c¹nh
lâm xuèng, trªn cã çc l«ng cøng. MiÖng cã m«i trªn, m«i díi vμ mét sè tô chÊt kitin
chèng ®ì. Trong miÖng cã 1 ®«i r¨ng hμm lín h×nh tam gi¸c hoÆc h×nh lìi liÒm, bªn ngoμi,
bªn trong cã r¨ng lín nhá kh«ng ®Òu cã thÓ lμm r¸ch da ký chñ. ë phÝa tríc c¬ quan miÖng
cã èng miÖng, bªn trong cã gai tríc miÖng cã thÓ kÐo dμi lªn xuèng. PhÇn tríc èng miÖng
cã tÐ bμo tuyÕn ®éc lμ mét ®¸m h¹t tiÕt ra chÊt ®éc theo èng dÉn ®Õn ®o¹n tríc gai miÖng.
Cã 2 ®«i r¨ng hμm nhá, cßn 2 ®«i r¨ng hμm nhá biÕn thμnh gi¸c hót ë 2 bªn èng miÖng.
Gi¸c hót cã phÇn gèc do 3 vßng kitin xÐp l¹i thμnh cã t¸c dông b¸m vμo ký chñ khi cÇn
thiÕt. Cã 1 ®«i ch©n hμm cã 5 ®èt, phÇn cuèi cã mãng nhän. PhÇn ngùc cã 4 ®èt, ®èt 1 hîp
víi phÇn ®Çu ngùc, phÝa lng cã gi¸p lng lín h×nh bÇu dôc bao phñ. Cã 4 ®«i ch©n b¬i, mçi
®«i ch©n b¬i cã 2 nh¸nh, phÇn gèc do 3 ®èt t¹o thμnh, nh¸nh ngoμi 2 ®«i ch©n b¬i tríc
híng vÒ bªn trong. Con ®ùc cã 3 ®«i ch©n b¬i sau, cã cÊu t¹o c¬ quan giíi tÝnh phô, b¬i vËn
®éng nh m¸i chÌo lμm cho trïng di chuyÓn dÔ dμng.
MÆt bông cña phÇn ®Çu vμ ngùc cã rÊt nhiÒu gai xÕp ngîc cã t¸c dông cμo r¸ch tæ chøc cña
ký chñ khi ký sinh.
PhÇn bông kh«ng ph©n ®èt, ng¾n, phÝa sau lμ 2 phiÕn dÑp, mét nöa ®o¹n tríc hîp l¹i lμ c¬
quan h« hÊp cã nhiÒu m¹ch m¸u nªn bé Branchiura gäi lμ bé mang ®u«i. §u«i cña Argulus
rÊt nhá, ®o¹n gi÷a lâm vμo vμ cã 1 ®«i n¹ng ®u«i, trªn ®u«i cã çc l«ng cøng.
CÊu t¹o bªn trong: C¬ quan tiªu ho¸ ®îc b¾t ®Çu tõ mÆt bông cña c¬ quan miÖng lμ thùc
qu¶n hÑp ®Õn d¹ dμy chia ra lμm nhiÒu nh¸nh nh cμnh c©y ph©n bè kh¾p 2 bªn c¬ thÓ, ruét
non, hÑp cuèi cïng lμ hËu m«n.
HÖ h« hÊp vμ tuÇn hoμn gièng Argulus ®· cã tim, tim ë gi÷a ®o¹n tríc cña c¬ thÓ, m¸u tõ
tim ch¹y qua çc phÇn tríc cña c¬ thÓ, qua 2 bªn gi¸p lng, ®Õn mét lç ë chÝnh gi÷a mÆt
bông vμ ®Õn phÇn bông, ë bông cã nhiÒu m¹ch m¸u, ë ®©y thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ.
Sau khi trao ®æi khÝ, m¸u l¹i ch¹y däc theo 2 èng ë 2 bªn c¬ thÓ vÒ tim. M¸u lμ dÞch thÓ
kh«ng mμu trong suèt. C¬ thÓ Argulus m¸u lu«n lu«n lu th«ng lμ do tim co bãp cã quy
luËt. Mét sè ý kiÕn cho r»ng da cña Argulus còng cã t¸c dông trao ®æi khÝ.
HÖ thèng thÇn kinh Argulus cã vßng thÇn kinh quanh thùc qu¶n, híng vÒ tríc cã 1 ®«i
thÇn kinh lín ®Õn m¾t, mÆt bông cã thÇn kinh ®Õn r©u. PhÝa sau cña vßng thÇn kinh thùc
qu¶n cã d©y thÇn kinh do 6 ®èt thÇn kinh t¹o thμnh ph©n chia ®Õn çc c¬ quan vμ çc phÇn
phô.
384 Bïi Quang TÒ
HÖ thèng sinh dôc: Gièng Argulus cã c¬ quan sinh dôc ph©n tÝnh, con ®ùc, con çi riªng,
con ®ùc nhá h¬n con çi.
C¬ quan sinh dôc çi: Lóc nhá buång trøng lμ mét ®¸m tÕ bμo ë 2 bªn ruét sau dÇn dÇn to
ra ë c¶ mÆt lng cña ruét. C¬ thÓ trëng thμnh buång trøng lín, b¾t ®Çu tõ phÇn cuèi ®Çu
ngùc ®Õn ®èt thø 4 th× nhá l¹i, t¹o thμnh èng dÉn trøng ng¾n th«ng ra ngoμi. Bªn tr¸i, bªn
ph¶i cã lç ®Î trøng nhng 2 lç kh«ng ho¹t ®éng cïng mét lóc mμ thay nhau.
MÆt bông cã mét ®«i tói
thô tinh h×nh trßn hoÆc
h×nh bÇu dôc. PhÝa tríc A
cã èng th«ng víi gai thô
tinh cã ®Çu nhän thêng bÞ
®«i ch©n b¬i thø 4 che lÊp.
B
C¬ quan sinh dôc ®ùc: ë
mÆt bông cña c¬ thÓ cã 1
®«i tinh hoμn dμi h×nh bÇu
dôc, ®o¹n tríc mçi tuyÕn
tinh cã èng dÉn tinh nhá
th«ng víi tói chøa tinh ë
cuèi phÇn ngùc. Hai èng
dÉn tinh ë phÝa tríc tói
chøa tinh híng vÒ phÝa m2
sau hîp l¹i thμnh èng
phãng tinh, cã lç ®æ ra m
ngoμi ë cuèi ®èt ngùc thø
4. tõ gi÷a èng dÉn tinh
híng vÒ phÝa tríc ph©n e
sr
ra 1 ®«i èng to kÝn kÐo dμi
®Õn ®èt ngùc thø 1, thø 2.
KÝch thíc c¬ thÓ cña
H×nh 357: Argulus chinensis: A- mÆt lng con ®ùc; B- mÆt
Argulus thay ®æi theo loμi.
bông con çi; aI. anten thø 1; aII. anten thø 2; e- nh¸nh ch©n
trong; m- hμm trªn; m2- hμm díi; sr- çc thanh ®ì cña gi¸c
b¸m hμm díi.
2.2. Chu kú ph¸t triÓn.

Chu kú ph¸t triÓn trùc tiÕp cña Argulus trùc tiÕp kh«ng qua ký chñ trung gian. Trïng trëng
thμnh ®ùc çi tiÕn hμnh giao phèi, suèt ®êi chØ giao phèi 1 lÇn. Tinh dÞch ®îc con çi lu
gi÷ trong suèt qu¸ tr×ng sèng. Mçi lÇn ®Î cã tõ mÊy chôc ®Õn mÊy tr¨m trøng kh«ng h×nh
thμnh tói trøng, Argulus ®Î trøng trùc tiÕp lªn gi¸ thÓ nh thùc vËt thuû sinh thîng ®¼ng, vá
èc, ®¸ gç... Khi tiÕn hμnh sinh s¶n Argulus rêi khái c¬ thÓ ç b¬i léi tù do trong níc t×m vËt
thÓ ®Î trøng. Sau khi ®· t×m ®îc vËt thÓ, Argulus dïng gi¸c b¸m b¸m ch¾c vμo vËt thÓ, ch©n
b¬i kh«ng ngõng vËn ®éng m¹nh, nhê ch©n b¬i vËn ®éng mμ c¬ thÓ co bãp. Mçi lÇn co bãp
lμ 1 lÇn ®Î trøng, gai thô tinh chÝch lªn trøng lμ trøng ®· thô tinh, ®ång thêi tiÕt dÞch keo ®Ó
gÆp níc trøng cã thÓ b¸m vμo çc gi¸ thÓ. Trøng ®Î ra xÕp theo tõng hμng. Argulus thÝch ®Î
ë m«i trêng tèi vμ yªn tÜnh. Loμi A. japonicus ®Î ttrøng ph©n bè theo chiÒu th¼ng ®øng
çch mÆt níc 35-55 cm.
Tèc ®é në cña trøng phô thuéc rÊt lín vμo nhiÖt ®é, nhiÖt ®é cao trøng ®Î nhanh vμ ngîc
l¹i, nhiÖt ®é níc 29-310C trøng cña loμi Argulus japonicus në mÊt kho¶ng 14 ngμy. ë nhiÖt
®é 15,5-16,50C thêi gian në lμ 30-50 ngμy.
Êu trïng míi në cã kÝch thíc nhá, chiÒu d¶i 0,5 mm. Sè ®èt vμ çc ®«i phÇn phô t¬ng tù
trïng trëng thμnh, tuy nhiªn tuú theo møc ®é ph¸t dôc mμ cã sù sai kh¸c. Gi¸p lng cña Êu
trïng h×nh ch÷ nhËt, biªn tríc h¬i réng h×nh vßng cung.
Çc ®«i r©u cã nhiÒu l«ng cøng, ng¾n, dμy. PhÇn bông rÊt nhá, n¹ng ®u«i co ë phÇn cuèi
bông rÊt nhá. §«i r©u thø 2 vμ ®«i r¨ng hμm lín ®Òu cã mét ®«i xóc tu lín vμ dμi, lμ c¬ quan
b¬i léi, sau khi lét x¸c lμn thø 2, 2 ®«i xóc tu nμy biÕn mÊt, r¨ng hμm nhá rÊt lín cã 4 ®èt,
®o¹n cuèi cã mãng mãc, ch©n hμm gièng trïng trëng thμnh. §«i ch©n b¬i thø 1 kÐo dμi ra
2 nh¸nh, cßn 3 ®«i kh«ng kÐo dμi ra ®o¹n cuèi cã çc l«ng cøng. Êu trïng qua lét x¸c
kho¶ng 6-7 lÇn sÏ thμnh trïng trëng thμnh, ë nhiÖt ®é níc 25-300C kho¶ng 30 ngμy. NhiÖt
®é thuËn lîi cho sinh s¶n cña gièng Argulus lμ 25-280C, ë nhiÖt ®é nμy trong mét vô hÌ
Argulus cã thÓ quay vßng ®Õn 3 thÕ hÖ, tõ 1 con mÑ cã thÓ s¶n sinh ra 2 triÖu con (h×nh 296).
2.3. TriÖu chøng vμ t¸c h¹i.

Muèn x¸c ®Þnh ký sinh trïng Argulus ký sinh g©y bÖnh cho ç cã thÓ quan s¸t b»ng m¾t
thêng hoÆc dïng kÝnh lóp, ®Ó ph©n loμi chóng cÇn dïng kÝnh hiÓn vi, c¬ thÓ Argulus lín
m¾t thêng cã thÓ nh×n thÊy ®îc nhng do mμu s¾c cña chóng gÇn gièng mμu s¾c cña c¬
thÓ ç, mÆt kh¸c c¬ thÓ dÑp d¸n ch¾c vμo da nªn ph¶i thËt tû mØ míi nh×n thÊy. Gièng
Argulus thêng ký sinh ë v©y, mang mét sè ç níc ngät, níc lî, níc biÓn. Argulus dïng
c¬ quan miÖng, çc gai xÕp ngîc ë mÆt bông cμo r¸ch tæ chøc da ç lμm cho da ç bÞ viªm
loÐt t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm, ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp, v× vËy nªn nã thêng
cïng lu hμnh víi bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®èm ®á, lë loÐt nªn dÉn ®Õn lμm ç chÕt hμng lo¹t.
MÆt kh¸c, Argulus cßn dïng tuyÕn ®éc qua èng miÖng tiÕt chÊt ®éc ph¸ ho¹i ký chñ. Ç bÞ
Argulus ký sinh cã c¶m gi¸c ngøa ng¸y, vËn ®éng m¹nh trªn mÆt níc, b¬i léi cuång d¹i,
cêng ®é b¾t måi gi¶m.
ë ViÖt Nam, trong çc thuû vùc níc ngät chóng ký sinh chñ yÕu trªn da çc loμi ç nh ç
tr¾m cá, mÌ tr¾ng, mÌ hoa, ç chÐp, ç diÕc, ç chμy, ç qu¶, lãc b«ng, bèng tîng, tai
tîng... víi tû lÖ vμ cêng ®é c¶m nhiÔm kh«ng cao. Argulus ký sinh trªn ç ë tÊt c¶ çc giai
®o¹n nhng thêng ç lín chØ ¶nh hëng ®Õn tèc ®é sinh trëng tuy vËy trêng hîp ç biÖt
còng lμm cho ç lín bÞ chÕt, ç gièng cì 1-2 cm nÕu bÞ 3-4 trïng ký sinh ë nhiÖt ®é 28-300C
sau vμi ngμy cã thÓ lμm cho ç chÕt.
ë níc ta trong çc thuû vùc nu«i ç níc lî ë miÒn B¾c Argulus ký sinh trªn ç ®èi nhÊt lμ
ç r« phi tû lÖ c¶m nhiÔm kh¸ cao cã ao 100% ç nu«i bÞ c¶m nhiÔm, cêng ®é c¶m nhiÔm
®Õn 200 trïng/c¬ thÓ ç ®· lμm cho ç bÞ chÕt ¶nh hëng ®Õn n¨ng suÊt. Argulus lu hμnh
quanh n¨m nhng thÝch hîp vμo vô xu©n vμ ®Çu hÌ.
C D
F
E
H×nh 358: A- trøng cña Argulus japonicus; B- Êu trïng cña Argulus japonicus; D-F- çc giai
®¹on Êu trïng cña Argulus foliaceus
386 Bïi Quang TÒ
Khu vùc nu«i ç bÌ Ch©u §èc-An Giang ç lãc b«ng nu«i trong bÌ ®· bÞ rËn ç (bä rÌ)
Argulus chinensis ký sinh lμm ç chÕt r¶i r¸c, ç lãc b«ng cì 0,4-0,8 kg víi cêng ®é c¶m
nhiÔm 30-50 trïng rËn ç cã thÓ g©y thμnh bÖnh lμm ç chÕt (theo Bïi Quang TÒ,1990).
BÖnh Argulosis lμ bÖnh phæ biÕn cña ç ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi.Theo O.N.Bauer 1977
Argulus ký sinh lμm cho ç håi cì 0,7-1,0 kg chÕt do cã cêng ®é c¶m nhiÔm 100-200
trïng Argulus. TØnh TriÕt Giang-Trung Quèc,1955 ç 2-3 tuæi nu«i ë mÆt níc lín do
Argulus ký sinh ®· lμm ç chÕt trÇm träng. Ucraina,1960 bÖnh rËn ç lμm chÕt gÇn 2 triÖu ç
chÐp con,3 triÖu con kh¸c bÞ th¬ng vμ chÕt dÇn.
2.4. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh.

Qua nghiªn cøu chu kú ph¸t triÓn cña Argulus cho biÕt chóng rÊt nh¹y c¶m víi ¸nh s¸ng, ®é
kh« vμ pH cña m«i trêng, do ®ã ®Ó diÖt trøng vμ Êu trïng cÇn t¸t c¹n ao, dän s¹ch ®¸y,
dïng v«i tÈy ao vμ ph¬i kh« ®¸y ao tríc khi th¶ ç vμo nu«i. Nu«i ç lång thêng xuyªn
treo tói v«i liÒu lîng 2-4 kg/10 m3 lång.
§Ó trÞ bÖnh dïng thuèc tÝm (KMnO4) t¾m cho ç bÖnh nång ®é 10 ppm thêi gian 30 phót.
Mïa ph¸t bÖnh trong çc lång nu«i ç treo tói thuèc tÝm liÒu lîng 15-20g/1 m3 lång, mçi
tuÇn treo 2 lÇn.
2.5. Mét sè loμi Argulus thêng gÆp ký sinh trªn ç.
2.5.1. Argulus japonicus Thiele,1900

Argulus japonicus (h×nh 359A-D) ký sinh trªn da,mang çc loμi ç níc ngät: tr¾m cá,
chÐp, mÌ, tr«i, diÕc... C¬ thÓ trong suèt mμu x¸m nh¹t, chiÒu dμi con çi 3,8-8,3 mm, chiÒu
dμi con ®ùc 2,7-4,8 mm. Gi¸p lng gÇn h×nh trßn, ®o¹n cuèi l¸ bªn trßn ®Õn gi÷a ®«i ch©n
b¬i thø 4, hai l¸ bªn tr¸i, bªn ph¶i kh«ng chËp lªn nhau.
MÆt lng cña gi¸p lng cã r·nh trong suèt h×nh ch÷ “V”; gi÷a hai m¾t kÐp cã mét ®«i v¹ch
däc ch¹y song song, phÝa tríc ph©n n¹ng vμ kh«ng kÐo dμi ®Õn biªn tríc, ë phÝa sau m¾t
gi÷a v¹ch däc cã nèi víi nhau b»ng v¹ch ngang. Khu h« hÊp do hai bé phËn t¹o thμnh, phÝa
tríc nhá h×nh trng, phÝa sau to h×nh thËn.
PhÇn bông dμi b»ng 1/3 chiÒu dμi gi¸p lng,biªn cã nhiÒu gai nhá. HuyÖt hËu m«n ë khe
gi÷a gèc cña n¹ng ®u«i. Hai ®«i ch©n b¬i cã nhiÒu l«ng. Gai thô tinh do 4 ®èt t¹o thμnh,
phÇn gèc dμi, phÇn ë biªn sau kÐo dμi vît ra ngoμi ®o¹n sau cña tói thô tinh, mÊu c¶m gi¸c
râ rμng.
5.2.2. Argulus foliaceus (Linne, 1758) (h×nh 359E,F)

Argulus foliaceus ký sinh trªn da ç mÌ , ç tr«i, cë thÓ lóc cßn sèng trong, nh×n bªn ngoμi
cã mμu gÇn gièng xanh l¸ non. Con çi dμi 4-5 mm, chiÒu réng 2,3-3,0mm. Gi¸p lng gÇn
h×nh bÇu dôc. Khu h« hÊp: phÇn tríc nhá h×nh tam gi¸c, phÇn sau lín h×nh qu¶ thËn.
PhÇn bông lín h×nh bÇu dôc, chiÒu réng b»ng chiÒu dμi, ®o¹n cuèi l¸ bông, trßn tï, biªn cã
gai nhá, n¹ng ®u«i ë phÇn gèc.
2.5.3. Argulus chinensis Ku et Yang, 1955 (h×nh 357, 360).

Argulus chinensis ký sinh trªn da ç qu¶, lãc b«ng, bèng tîng. C¬ thÓ sèng cã mμu trong,
s¾c tè ph©n bè ®Òu trªn gi¸p lng. Gi¸p lng gÇn h×nh trßn, ®o¹n cuèi l¸ bªn trßn, kÐo dμi
®Õn gi÷a ®«i ch©n b¬i thø t, hai l¸ bªn tr¸i, bªn ph¶i kh«ng gÆp nhau. ë gi÷a hai m¾t kÐp cã
mét ®«i v¹ch däc ch¹y song song, phÝa tríc vμ sau m¾t ph©n n¹ng vμ kh«ng kÐo dμi ®Õn
biªn tríc. PhÝa sau ®«i v¹ch däc ch¹y song song cã mét ®«i v¹ch däc d¹ng h×nh ch÷ “V”.
ChiÒu dμi con çi 8-9mm, chiÒu dμi con ®ùc 6,3-8,5 mm. Gi¸c b¸m ë phÝa tríc c¬ thÓ,
kho¶ng çch trung b×nh. PhÇn bông dμi b»ng 1/2,8 chiÒu dμi gi¸p lng, biªn cã nhiÒu gai
nhá.
A B
D
C
A
B
H×nh 359: Argulus japonicus Thiele,1900: A-mÆt lng; B-mÆt bông; C- con çi; D- con ®ùc;
Argulus foliaceus: E- MÆt lng; F- MÆt bông
388 Bïi Quang TÒ
H×nh 360: Argulus chinensis (A- mÆt lng; B- mÆt bông; C-

mÆt bông- KHV§T) (theo Bïi Quang TÒ, 2001)
3. BÖnh do bé ch©n ®Òu Isopoda ký sinh
3.1. BÖnh rËn ç Ichthyoxenosis

Líp Malacostraca Latreille, 1802
Ph©n líp Eumalacostraca Grobben, 1892
Nhãm bé Peracarida Calman, 1904
Bé Isopoda P. Latreille
Hä Cymothoidae Leach, 1814
Gièng Ichthyoxenus Herklots, 1870
CÊu t¹o c¬ thÓ Ichthyoxenus con çi lín h¬n con ®ùc, kÝch thíc c¬ thÓ cã sù sai kh¸c gi÷a
çc loμi. Ký sinh trªn ç thêng gÆp Ichthyoxenus japonicus Richardson, 1913, kÝch thíc
con çi loμi Ichthyoxenus japonicus dμi 1,4-2,95 mm, réng 0,75-1,8 mm. ChiÒu dμi con ®ùc
0,6-2 mm, chiÒu réng 0,34-0,98 mm. C¬ thÓ cong vÒ phÝa bªn tr¸i hay bªn ph¶i c¬ thÓ do
phô thuéc vμo vÞ trÝ ký sinh. C¬ thÓ thêng cã d¹ng h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh trøng, mμu tr¾ng
ngμ, trªn cã çc ®iÓm nhá s¾c tè ®en ph©n bè. C¬ thÓ chia lμm 3 phÇn: PhÇn ®Çu nhá, nh«
lªn h×nh bÇu dôc, chiÒu réng lín h¬n chiÒu dμi, ®Çu lâm sau vμo phÇn ngùc. Hai bªn mÆt
lng cña ®Çu cã 1 ®«i m¾t kÐp, mçi m¾t kÐp do 88 m¾t ®¬n t¹o thμnh. MÆt bông cña ®Çu cã
6 ®«i phÇn phô; ®«i r©u thø nhÊt cã 8 ®èt. §«i r©u thø 2 cã 9 ®èt, trªn cã l«ng cøng. C¬ quan
miÖng do 1 ®«i r¨ng hμm lín, 2 ®«i r¨ng hμm nhá, vμ 1 ®«i ch©n hμm, m«i trªn, m«i díi
t¹o thμnh. §èt gèc r¨ng hμm lín gÇn h×nh tam gi¸c, phÝa ngoμi r¨ng nμy cã roi do 3 ®èt t¹o
thμnh trªn cã l«ng cøng. §èt sau cña r¨ng hμm lín dμi, cong, trªn cã çc gai nhá. §«i r¨ng
hμm nhá thø 2 t¬ng ®èi lín, trªn ®Ønh cã 2 gai nhá, bªn trong cã 1 ®o¹n ®èt phô, trªn cã 2
gai. Ch©n hμm con çi cã 2 phiÕn: phiÕn tríc máng, phiÕn sau dμy, phÝa ngoμi ®o¹n tríc
cña phiÕn sau cã 1 l¸ nhá 2 ®èt, trªn ®Ønh cã 2 gai, ç biÖt cã 3 gai. Ch©n hμm cña con ®ùc
so víi con çi non nít h¬n vμ nhá hÑp (H×nh 361).
PhÇn ngùc cã 7 ®èt réng, nh« cao trõ ®èt thø 1, gèc biªn cña mçi ®èt ®Òu cã b¶n lng, biªn
tríc cña ®èt thø 1 vμ biªn sau cña ®èt thø 7 lâm s©u vμo, cã 7 ®«i ch©n ngùc, ®«i thø 4 lín
nhÊt, 3 ®«i ®Çu kÐo vÒ tríc, 4 ®«i sau kÐo ra sau, ch©n ngùc cã 6 ®èt.
PhÇn bông cã 6 ®èt. §èt 1,2,3 thêng bÞ phÇn ngùc che khuÊt, 5 ®èt ®Çu phÇn bông mçi ®èt
cã 1 ®«i ch©n bông 2 nh¸nh. Biªn trong ®èt gèc cña ch©n cã 1 sè l«ng cøng, ®«i ch©n thø 5
nhá nhÊt. Con çi ®«i ch©n bông thø 1 to nhÊt, con ®ùc th× ®«i ch©n bông thø 2 to nhÊt. Biªn
trong cña nh¸nh trong cã ngãn çi. §èt bông thø 6 dμy lín, phÝa sau trong gäi lμ ®èt ®u«i,
mÆt lng vμ biªn sau cã rÊt nhiÒu gai nhá. Mçi biªn cã 1 ®«i ch©n ®u«i 2 nh¸nh, bªn trong
cña ®èt gèc cã 1 l«ng cøng, nh¸nh ngoμi dμi h¬n nh¸nh trong, bªn trªn çc nh¸nh cã vμi
l«ng cøng.
HÖ thèng tiªu ho¸: cã èng tiªu ho¸ vμ tuyÕn tiªu ho¸. èng tiªu ho¸ th¼ng, ë gi÷a h¬i to. Lç
hËu m«n ë biªn sau ®èt bông thø 5. PhÇn gèc cña c¬ quan miÖng cã nhiÒu tÕ bμo tuyÕn cã
liªn quan víi lÊy thøc ¨n vμ ®ôc khoÐt c¬ thÓ ç. Hai bªn èng tiªu ho¸ cã 3 ®«i tuyÕn tiªu
ho¸, mçi tuyÕn lμ mét tói nhá, dμi cã v¸ch máng, cã tÕ bμo tuyÕn ph©n bè, cã thÓ ph©n tiÕt
ra dÞch thÓ ®Ó tiªu ho¸ ®ång thêi tuyÕn tiªu ho¸ cong cã chøc n¨ng cÊt gi÷ thøc ¨n, bªn tr¸i,
bªn ph¶i cña mçi tuyÕn cã èng dÉn hîp l¹i ng¾n nhá sau ®ã vμo èng tiªu ho¸.
HÖ thèng sinh dôc: MÆt lng èng tiªu ho¸ cña con çi cã mét ®«i buång trøng, tõ ®èt ngù
thø 3 kÐo dμi ®Õn ®èt ngùc thø 5. Khi thμnh thôc cã thÓ chiÕm ®Çy c¶ phÇn ngùc, tiÕp sau
buång trøng lμ èng dÉn trøng ng¾n th«, cã lç th«ng ra ngoμi ë phÇn gèc cña ®«i ch©n thø 5.
Trøng h×nh cÇu. Con ®ùc cã 1 ®«i tinh hoμn, vÞ trÝ gièng buång trøng. TiÕp sau tinh hoμn lμ
èng dÉn tinh nhá, dμi, gi÷a èng dÉn tinh cã nhiÒu bé phËn ph×nh to dïng ®Ó chøa tinh, sau
cïng lμ èng phãng tinh, th«ng víi c¬ quan giao cÊu lμ 1 ®«i h×nh gËy ng¾n ë chÝnh gi÷a mÆt
bông ®èt ngùc thø 7. PhÇn ®Çu cña tinh trïng h×nh gËy, nhá dμi, phÇn ®u«i rÊt dμi cã thÓ gÊp
3 phÇn ®Çu.
HÖ thèng h« hÊp: chñ yÕu dùa vμo çc ch©n phÇn bông ®Ó h« hÊp, thêng ®«i ch©n bônh thø
1 cña nã kh«ng vËn ®éng, 4 ®«i ch©n bông sau kh«ng ngõng ®¶o tríc ®¶o sau, chØ mét thêi
gian sau ®«i ch©n bông thø 1 míi cïng 4 ®«i ch©n sau ®Ëp m¹nh 1-6 lÇn, sau ®ã l¹i kh«ng
vËn ®éng. Cêng ®é h« hÊp cña con ®ùc nhanh h¬n so víi con çi. Trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh
nhiÖt ®é n©ng cao th× cêng ®é h« hÊp t¨ng.
H×nh 361: H×nh d¹ng chung cña Ichthyoxenus japonicus: 1- Nh×n mÆt lng con çi; 2- Nh×n
mÆt lng con ®ùc. PhÇn phô miÖng: 3- R¨ng hμm lín; 4- R¨ng hμm nhá thø 1; 5-R¨ng hμm
nhá thø 2; 6- Ch©n hμm con çi; 7- M«i trªn, m«i díi; 8- Ch©n hμm con ®ùc. Çc phÇn
phô: 9- Ch©n bông thø 2 con çi; 10- Ch©n bông thø 2 con ®ùc; 11- Ch©n ngùc thø 5 con
çi; 12- c¬ quan sinh dôc ®ùc; 13- trøng cña Ichthyoxenus; 14- Nh×n mÆt lng Êu trïng
Ichthyoxenus thêi kú thø nhÊt; 15- Nh×n mÆt lng Êu trïng Ichthyoxenus thêi kú thø hai.
390 Bïi Quang TÒ
HÖ tuÇn hoμn: C¬ thÓ cã tim gÇn d¹ng çi cèc, tríc réng sau hÑp, ë vÞ trÝ mÆt lng ®èt ngùc
thø 7 ®Õn ®èt ngùc thø 5. MÆt bông cña tim cã 4 ®èt bông tríc, mçi ®èt cã 1 lç nghiªng, lç
thø 1vμ lç thø 3 ë bªn tr¸i, lç thø 2 vμ lç thø 4 ë bªn ph¶i. §o¹n cuèi cña tim ®ãng kÝn, ®o¹n
tríc cã 5 lç. Xung quanh lç cã tÕ bμo c¬, th«ng víi v¸ch tÕ bμo tim. S¸t phÝa tríc tim cã 5
m¹ch m¸u ch¹y ®Õn phÇn ngùc vμ phÇn ®Çu. Lóc tim co bãp, 5 lç phÝa tríc më ra, mÆt
bông cã 4 lç ®ãng l¹i. M¸u tõ 5 lç phÝa tríc ph©n ra qua m¹ch m¸u ®a ®Õn phÇn ngùc,
phÇn ®Çu cña c¬ thÓ sau ®ã ch¹y däc theo 2 bªn c¬ thÓ ®Õn phÇn bông. Lóc tim gi·n ra, 5 lç
phÝa tríc ®ãng, 4 lç mÆt bông gi·n ra, m¸u qua çc ch©n bông trao ®æi khÝ däc theo biªn
tríc cña mçi ®èt bông qua 4 lç mÆt bông vÒ l¹i tim. Tèc ®é co bãp cña tim cã quan hÖ víi
nhiÖt ®é, nhiÖt ®é cao co bãp nhanh h¬n. TÕ bμo m¸u ë trong m¹ch m¸u h×nh bÇu dôc, khi
®iÒu kiÖn thay ®æi th× h×nh d¹ng cã thÓ thay ®æi.
HÖ thèng thÇn kinh: ë thùc qu¶n cã vßng thÇn kinh thùc qu¶n tõ ®ã ®i ®Õn phÇn ®Çu vμ çc
phÇn phô. D©y thÇn kinh bông ch¹y däc theo mÆt bông c¬ thÓ ra sau. ë mçi ®èt ngùc vμ 5
®èt bông tríc ®Òu cã 1 ®«i thÇn kinh, tõ ®ã thÇn kinh ®Õn néi t¹ng vμ çc ch©n.

Tríc thêi kú thμnh thôc, Isopoda h×nh thμnh phiÕn bäc trøng ë 5 ®èt ngùc tríc, sau ®ã lét
x¸c 1 lÇn. Tríc tiªn lét x¸c ®o¹n sau c¬ thÓ, trõ ®èt ngùc thø 5 h×nh thμnh ®«i phiÕn bao
trøng thø 5 sau ®ã lét x¸c ®o¹n tríc c¬ thÓ, h×nh thμnh ®«i phiÕn bao trøng tríc. Mçi lÇn
lét x¸c, lÇn tríc, lÇn sau çch nhau 1-2 ngμy, phiÕn bao trøng dμi ë phÇn gèc cña çc ®èt
ch©n ngùc. §«i phiÕn thø 4 lín nhÊt, ®«i phiÕn thø 1 nhá nhÊt. §«i thø 5 xÕp ngoμi cïng.
Çc ®«i xÕp ®Ì lªn nhau theo thø tù tríc sau, tr¸i ph¶i, ®«i thø ....xÕp díi cïng. §o¹n tríc
cña ®«i phiÕn thø 2 vμ ®o¹n sau cña ®«i phiÕn thø 5 cã mét nÕp gÊp nhá, ®«i thø 1còng cã
nÕp gÊp ë 2/5 phÝa tríc võa vÆn ®Ó vμo ë phÇn gi¸p víi ®Çu ngùc víi ®«i thø 2 nÕp gÊp nhá
chång lªn thμnh mÆt bông, phÇn sau mÆt bông lâm vμo võa vÆn ®Ó nÕp gÊp ®«i phiÕn thø 5
g¾n vμo. Ch©n hμm lín, dμi biÕn thμnh mét çi phiÕn máng nhng rÊt lín ®Ó b¶o vÖ gi÷ cho
trøng vμ Êu trïng trong xoang Êp trøng kh«ng ra ngoμi, ®ång thêi çc phiÕn bao trøng
thêng rÊt máng, cã thÓ tr¬ng lªn vμ cö ®éng nhÑ lμm cho trøng vμ Êu trïng trong xoang Êp
trøng ®¶o qua ®¶o l¹i lÊy ®îc ®ñ dìng khÝ.
Trøng tõ lç sinh dôc ë phÇn gèc ®èt ngùc thø 5 ®i ra ®Õn xoang Êp trøng ph¸t triÓn thμnh Êu
trïng thø 1, thø 2 sau ®ã t¸ch khái c¬ thÓ mÑ sèng tù do trong níc t×m ký chñ ký sinh. Cã
hμng tr¨m ®Õn hμng ngμn trøng trong çc xoang Êp trøng còng ph¸t triÓn gÇn nh cïng mét
thêi gian, thêng 2-3 ngμy trøng trong xoang ph¸t triÓn toμn bé thμnh Êu trïng, çch mÊy
ngμy sau l¹i lét x¸c vμ l¹i b¾t ®Çu qu¸ tr×nh ®Î trøng míi.
Êu trïng thêi kú thø 1, c¬ thÓ h×nh bÇu dôc, bÒ mÆt c¬ thÓ nhÊt lμ phÇn ®Çu cã nhiÒu s¾c tè
®en, cßn no·n hoμng khi cßn ë trong xoang Êp trøng cña c¬ thÓ mÑ, Êu trïng kh«ng cßn kh¶
n¨ng b¬i léi nªn rêi c¬ thÓ mÑ lμ dÔ bÞ chÕt. C¬ thÓ ph©n ®èt gièng c¬ thÓ mÑ, phÇn ®Çu
kh«ng g¾n vμo phÇn ngùc. Biªn sau ®èt ngùc thø 1 vμ biªn tríc cña ®èt ngùc thø 7 kh«ng
lâm vμo. MÆt lng ®èt ngùc thø 1 ë gi÷a phÇn sau cã h×nh trßn b»ng kitin dμy. PhÇn ®Çu
kh«ng bÞ phÇn ngùc che khuÊt. So víi trïng trëng thμnh, Êu trïng 1 kh«ng cã 1 ®«i ch©n
ngùc thø 7 nhng h×nh d¹ng gièng nhau. Gai vμ l«ng cøng kh«ng cã hoÆc cßn non vμ nhá.
Ch©n hμm râ nhng cßn t¬ng ®èi non, nhá vμ dμi. §o¹n sau nh¸nh trong, nh¸nh ngoμi cña
nh¸nh ®u«i chØ cã mÊu låi nhá.
Qua mét lÇn lét x¸c biÕn th¸i thμnh Êu trïng giai ®o¹n 2. Qu¸ tr×nh lét x¸c tríc tiªn ë mÆt
lng phÇn gi¸p giíi gi÷a ®Çu vμ ®èt ngùc thø 1, r¸ch ra, phÇn ®Çu lét x¸c tríc sau ®ã toμn
bé c¬ thÓ. H×nh d¹ng c¬ thÓ vμ sè lîng ch©n cña Êu trïng 2 gièng Êu trïng 1, ®¸m s¾c tè to
vμ dμy, mμu s¾c ®Ëm h¬n. Vßng trßn chÊt kitin trªn lng ®èt ngùc thø 1 vμ no·n hoμng tiªu
mÊt, ch©n ngùc cã ngãn vμ gai nhá. Nh¸nh trong ®«i ch©n bông thø 1 vμ 2, biªn sau nh¸nh
ngoμi cña mçi ®«i ch©n bông, ®o¹n sau cña ®èt ®u«i vμ biªn sau nh¸nh trong, nh¸nh ngoμi
cña nh¸nh ®u«i, mçi çi cã 16-19 l«ng cøng.
Êu trïng 2 cã kh¶ n¨ng b¬i léi, t¸ch ra khái c¬ thÓ mÑ rÊt nhanh b¬i ra níc t×m ký chñ ®Ó
ký sinh bÒ mÆt da, mang ç, n¬i ký sinh tô m¸u nhiÒu, nhÊt lμ gèc v©y ngùc.
3.1.3. DÊu hiÖu bÖnh lý vμ t¸c h¹i

Ichthyoxenus trëng thμnh thêng ký sinh trong xoang s¸t gèc v©y ngùc cña c¬ thÓ ç,
xoang cã lç th«ng ra ngoμi nhng cã mμng ng¨n víi xoang tim, xoang nμy cßn gäi lμ tói ký
sinh, xung quanh miÖng cña tói cã vÈy bao quanh. CÊu t¹o v¸ch tói ký sinh gièng cÊu t¹o da
cña ç. Thêng trong xoang Ichthyoxenus sèng tõng cÆp, con çi lín, con ®ùc nhá, cã khi
chØ cã con çi hoÆc chØ cã con ®ùc. ë trong xoang, ®Çu cña con çi Ichthyoxenus híng vÒ
phÝa ®u«i con ç, mÆt bông híng vÒ phÝa tim cña ç, nh vËy sÏ thuËn lîi cho h« hÊp vμ lÊy
thøc ¨n. Con ®ùc nhá nªn cã thÓ vËn ®éng tù do trong xoang nªn vÞ trÝ kh«ng cè ®Þnh. ë
trong tói ký sinh, c¬ thÓ lín dÇn nªn kh«ng chui ra lç ®îc. Trªn c¬ thÓ ç chØ cÇn 1-2 con
ký sinh ®· lμm cho ç mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n v× tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn. NÕu chØ 1
con Ichthyoxenus ký sinh sÏ lμm cho ç h¬ng mÊt th¨ng b»ng vμ kh«ng l©u sau ç sÏ chÕt.
Cßn 3-4 trïng Ichthyoxenus ký sinh trªn da, mang ç gièng, ç cã biÓu hiÖn b¬i léi hçn
lo¹n, mang tiÕt nhiÒu dÞch, da tô m¸u nhÊt lμ gèc v©y ngùc. TÕ bμo nang t¨ng sinh, t¬ mang
dÝnh l¹i nghiªm träng, çc tæ chøc t¬ mang ®øt rêi, lé x¬ng ra ngoμi, v©y còng bÞ tæn h¹i,
qua vμi ngμy ç chÕt.
ë ViÖt Nam, gÆp ký sinh trïng hä Cymothoidae thuéc bé Isopoda ký sinh ë da, mang díi
gèc v©y ngùc ë ç níc ngät vμ nhiÒu loμi ç níc lî, ç biÓn. Nã hót m¸u vμ çc chÊt dinh
dìng lμm ç gÇy yÕu. Ký sinh trïng hä Cymothoidae ph¸t triÓn m¹nh ë nhiÖt ®é 22-230C.

DiÖt ®ù¬c trïng trëng thμnh khã nªn tËp trung diÖt Êu trïng thø 2. §èi víi ç lång, thêi kú
bÞ nhiÔm Cymothoidae t¬ng ®èi cao, chän ngμy lÆng giã, Ýt sãng dïng Dipterex 90% cho
vμo tói treo trong lång. Lîng thuèc cho vμo tói phô thuéc vμo thÓ tÝch níc, thêng dïng
15-20 g/m3.
Mïa ph¸t bÖnh nªn ®¸nh b¾t çc loμi ç thêng bÞ c¶m nhiÔm ký sinh trïng Cymothoidae.
Êu trïng Cymothoidae cã tÝnh híng quang m¹nh, thêng hay b¬i gÇn bê nªn vμo mïa sinh
s¶n cña Cymothoidae chän ngμy lÆng giã bãn Dipterex 0,5 ppm xuèng quanh ao, çch bê
kho¶ng 30 cm ®Ó diÖt Êu trïng vμ bãn çch 3-4 ngμy/lÇn.
Khi ký sinh ë mét sè loμi ç, Cymothoidae lμm cho ç mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n nªn trong çc
hå chøa níc ç khoÎ thêng b¬i lªn çc thêng nguån ®Ó ®Î cßn ç bÞ bÖnh ë l¹i h¹ nguån
nªn ngêi ta tËp trung b¶o vÖ çc b·i ®Î ®Ó b¶o vÖ nguån lîi ®ång thêi tÝch cùc ®¸nh b¾t ç
bÖnh ë h¹ nguån ®Ó ng¨n chÆn nguån bÖnh l©y lan.
Trong çc ao nÕu ph¸t hiÖn thÊy Cymothoidae trëng thμnh ký sinh nªn lËp tøc ®¸nh b¾t ç,
nÕu lμ Êu trïng cña Cymothoidae ta bãn Dipterex 90% víi nång ®é 0,3-0,7 ppm.
3.2. BÖnh rËn ç- Alitroposis.

Hä Aegidae White, 1850
Gièng Alitropus Edwards, 1940
Loμi Alitropus typus Edwards, 1940 (H×nh 362).
H×nh d¹ng rËn ç Alitropus typus cã th©n dÑt, réng, h×nh ovan, mÆt bông ph¼ng, mÆt lng
h¬i låi. Bông h¬i hÑp h¬n ngùc. §èt bông cuèi cïng (®u«i) trßn kh«ng ®Òu. Cã 2 m¾t lín.
hai ®èt ®Çu cña çn Anten I kh«ng vång lªn. §Üa tr¸n cña m«i trªn hÑp. MÊu hμm cña hμm
trªn h×nh thμnh nh¸nh r¨ng. Ch©n hμm kh¸ ph¸t triÓn cã ®èt gèc dμi. Ch©n hμm ph©n 2 ®èt,
®èt cuèi mang gai mãc. Ch©n ngùc I- III cã gèc kh«ng réng, hoÆc nh¸nh cã gai. Ngãn ch©n
lín vμ cong.
392 Bïi Quang TÒ
3.2.2. TriÖu chøng vμ t¸c h¹i

Trïng ký sinh á gèc g©y, trªn
®Çu, trong khe mang, xoang
miÖng, gÇn lç hËu m«n. Chóng
hót m¸u lμm ç bÞ th¬ng t¹o
®iÒu kiÖn cho vi khuÈn, nÊm vμ
ký sinh trïng kh¸c tÊn c«ng. Çc
vÕt th¬ng kh¸c nhau trªn c¬ thÓ
ç lμ dÊu hiÖu ®Æc trng cña
bÖnh rËn ç.
Loμi Alitropus typus thêng
sèng ë níc cã nång ®é muèi
thÊp vμ níc ngät nªn chóng ký
sinh ë nhiÒu loμi ç níc ngät vμ
lî. §Æc biÖt lμ ç nu«i lång bÌ dÔ
bÞ rËn ç Alitropus tÊn c«ng.
H×nh 362: RËn ç Alitropus typus: 1. Con çi nh×n mÆt
ë níc ta Alitropus thêng gÆp
lng; 2. Êu trïng; 3. Con ®ùc nh×n mÆt lng
ë çc ao ç tai tîng mËt ®é dμy
(TiÒn Giang), lång nu«i ç tr¾m cá hÖ thèng s«ng Hång.
3.2.3. Phßng vμ trÞ bÖnh. ¸p dông nh trÞ bÖnh Ichthyoxenosis.
3.3. BÖnh rËn ç Corallanosis

Hä Corallanidae Hansen, 1890
Gièng Corallana Learch, 1818
Loμi Corallana grandiventra Ho et Tonguthai, 1992 (h×nh 363)
C¬ thÓ låi h×nh ovan kÐo dμi, 2 mÐp bªn gÇn song song, bông h¬i låi. Gi÷a phÇn ®Çu ngùc
thêng cã mμu ®en, nh×n mÆt bông thÊy râ mμu ®en. Cã 2 m¾t kÐp râ rμng. Anten I ng¾n,
ph©n nhiÒu ®èt, Anten II dμi, gÇn gèc ph©n 5 ®èt, phÇn ngän ph©n nhiÒu ®èt. §«i ch©n ngùc
tõ thø 1 ®Õn thø 3 cã ®èt cuèi cïng phÝa ngoμi (®èt ngãn) ph¸t triÓn thμnh mãc c©u ®Ó b¸m.
§«i ch©n ngùc thø 4 ®Õn thø 7 ®èt ngãn kÐm ph¸t triÓn dïng ®Ó bß. §èt thø 6 cuèi cïng cña
phÇn bông d¹ng gÇn h×nh tam gi¸c, hai bªn ph©n 2 nh¸nh trªn çc nh¸nh ®Òu cã l«ng cøng
ph¸t triÓn. KÝch thíc c¬ thÓ: chiÒu dμi 7-8 mm, chiÒu réng 2,5-3,0 mm.
3.3.2. TriÖu chøng vμ t¸c h¹i

VÞ trÝ ký sinh t¬ng tù nh rËn ç Alitropus. Çc vÕt th¬ng khi rËn ç Corallana ®èt hót
m¸u viªm ®á, xuÊt huyÕt dÔ nhÇm víi bÖnh ®èm ®á do vi khuÈn.
ë çc lång ç tr¾m cá ban ®ªm tõ 20-24h rËn ®èt lμm ç khã chÞu nh¶y lung tung. Cã lång
nu«i ç tr¾m cá rËn Corallana ®èt sau 1 ®ªm lμm chÕt 1/3 sè ç trong lång (Gia L¬ng- B¾c
Ninh). RËn Corallana ký sinh ë nhiÒu loμi ç níc ngät, níc lî vμ níc biÓn. Ngoμi ra
theo mét sè b¸o ço Corallana spp ký sinh trªn c¶ t«m níc ngät tù nhiªn. ë ViÖt Nam ®·
gÆp ë ç tr¾m cá nu«i lång, ç tai tîng, ç bèng tîng, ç song... §Æc biÖt lμ ë ç tr¾m cá
nu«i lång ë çc tØnh phÝa b¾c thêng xuyªn bÞ rËn ®èt, thÝ dô ë Th¸i Nguyªn nu«i ç tr¾m cá
ph¶i lμm líi mμn ®Ó tr¸nh rËn tÊn c«ng. §©y lμ mét trong nh÷ng bÖnh nguy hiÓm cña ç
nu«i lång bÌ.
3.3.3. Phßng vμ trÞ bÖnh: ¸p dônh theo bÖnh Ichthyoxenosis

A B
D
C
H×nh 363: RËn ç Corallana grandiventra: A- MÆt lng con çi; B- MÆt bông con çi; C-
Ch©n hμm; D- Ch©n bß 1
3.4. BÖnh rËn t«m

Hä Bopyridae Rafinesque, 1815
Gièng Probopyrus
Loμi Probopyrus buitendijki.
C¬ thÓ h×nh ovan, t¬ng ®èi ®èi xøng. ChiÒu dμi c¬ thÓ nhá h¬n chiÒu réng (H×nh 364). §Çu
nhá thêng g¾n s©u trong ®èt ngùc thø 1. §èt ngùc thø 2 ®Õn thø 4 cã chiÒu réng lín nhÊt.
Çc ®èt bông lång vμo phÇn ngùc, hÑp h¬n nhiÒu. §èt bông cuèi cïng d¹ng b»ng ph¼ng 2
bªn ph©n 2 nh¸nh ®u«i. Kh«ng cã l«ng cøng ph¸t triÓn. KÝch thíc phô thuéc theo ký chñ.
Con çi lín h¬n nhiÒu so víi con ®ùc.
H×nh 364: RËn t«m Probopyrus buitendijki ký sinh trong xoang mang t«m cμng xanh.
D. MÆt lng; V. MÆt bông
3.4.2. Chu kú ph¸t triÓn, triÖu chøng vμ t¸c h¹i

RËn t«m Probopyrus ký sinh bªn trong xoang mang cña t«m trªn bÒ mÆt mang, díi líp vá
®Çu ngùc. Nh÷ng vÞ trÝ mμ rËn ký sinh díi líp vá biÕn mμu ®en. Chu kú ph¸t triÓn cña rËn
t«m gi¸n tiÕp th«ng qua ký chñ trung gian. Copepoda lμ ký chñ trung gian, t«m lμ ký chñ
cuèi cïng.
ë ViÖt Nam t«m sèng tù nhiªn ë s«ng, cöa s«ng, ven biÓn. T«m cμng xanh, t«m he... ®Òu
xuÊt hiÖn rËn Probopyrus ký sinh, tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 10-30%.

¸p dông ph¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp vμ nh bÖnh Isopod kh¸c.
394 Bïi Quang TÒ
4. Gi¸p x¸c ch©n t¬ (Cirripedia) ký sinh trªn ®éng vËt thñy s¶n
4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua
Líp Maxillopoda Dahl, 1956
Ph©n líp Thecostraca Gruvel, 1905
Díi líp Cirripedia Burmeister, 1834 – gi¸p x¸c ch©n t¬
Tæng bé Rhizocephala Müller, 1862- gi¸p x¸c ch©n t¬ ký sinh
1. Bé Kentrogonida Delage, 1884
1.1. Hä Sacculinidae Lilljeborg, 1860
1.1.1. Gièng Sacculina Thompson, 1836
1.1.2. Gièng Heterosaccus Smith, 1906
1.1.3. Gièng Loxothylacus Boschma, 1928
1.2. Hä Peltogastridae Lilljeborg, 1860
1.2.4. Gièng Briarosaccus Boschma, 1930
1.3. Hä Lernaeodiscidae Boschma, 1928
1.3.5. Gièng Lernaeodiscus Müller, 1862
2. Bé Akentrogonida Häfele, 1911
2.4. Hä Thompsoniidae Høeg & Rybakov, 1992
2.4.6. Gièng Thompsonia Häfele, 1911
Gi¸p x¸c ch©n t¬ sèng ë biÓn, Êu trïng b¬i léi tù do trong níc nhng trëng thμnh sèng
®Þnh c hoÆc ký sinh cã h×nh d¹ng thay ®æi nhiÒu. R©u 1 vμ phÇn tríc cña ®Çu biÕn thμnh
c¬ quan b¸m, r©u 2 vμ m¾t kÐp tiªu biÕn, ch©n ngùc 2 nh¸nh dμi, läc vμ híng thøc ¨n tíi
miÖng. Bông kh«ng ph¸t triÓn, cã çc m¶nh ®¸ v«i phñ mét phÇn hoÆc toμn bé c¬ thÓ (nhãm
sèng b¸m).
Gi¸p x¸c ch©n t¬ ®¬n tÝnh, nhng do ®êi sèng ký sinh con ®ùc chuyÓn vμo xoang ¸o con çi
h×nh çc ç thÓ lìng tÝnh. Gi¸p x¸c ch©n t¬ ký sinh trëng thμnh mÊt h¼n cÊu t¹o ®iÓn h×nh
cña gi¸p x¸c, nhng ë giai ®o¹n Êu trïng vÉn vÉn cã tÝnh ®Æc trng cña gi¸p x¸c (nauplus-
h×nh 298).
Çc gièng gi¸p x¸c ch©n t¬ ký sinh: Sacculina, Heterosaccus, Loxothylacus, Briarosaccus,
Lernaeodiscus vμ Thompsonia thêng ký sinh ë cua biÓn; Sylon sp ký sinh ë t«m.
4.1.2. Chu kú sèng cña Sacculina carcina

Êu trïng nauplius çi phãng ra ngoμi, sau 4 giai ®o¹n biÕn thμnh Êu trïng cypris.
Êu trïng cypris çi b¸m vμo cua biÓn, tiÕp theo h×nh thμnh t¬ b¸m (gièng nh kim tiªm) vμ
b¾t ®Çu ph¸t triÓn vμo trong tÕ bμo cña vËt chñ. Tõ ®©y ph¸t triÓn thμnh mét hÖ thèng rÔ (bªn
trong) ph©n nh¸nh hÇu hÕt toμn bé c¬ thÓ cña cua.
Sau giai ®o¹n ph¸t triÓn bªn trong h×nh thμnh tói ngoμi lμ do sinh s¶n cña con çi trëng
thμnh, tói nμy n»m trong xoang ë mÆt bông cña phÇn bông cua nhiÔm trïng (h×nh 303-1)
hoÆc mÆt bông t«m (303-2). Tói ngoμi chøa trøng sÏ kh«ng ph¸t triÓn hoÆc ph¸t triÓn nÕu
kh«ng hoÆc cã mÆt cña Êu trïng cypris ®ùc. Êu trïng cypris ®ùc sèng bªn trong hoÆc trong
xoang ¸o cña tói ngoμi vμ biÕn th¸i thμnh d¹ng èng. èng sÏ c¾m s©u mét trong hai hai tói
chøa vμ lμm nhiÖm cña mét tinh hoμn. Khi ®· ®a tinh trïng vμo th× tói ngoμi ph¸t triÓn tõ
khi mμu nh¹t chuyÓn thμnh mμu vμng, mμu n©u vμ b¾t ®Çu giai ®aän thμnh thôc. Mét sè tói
ngoμi sèng qua mïa ®«ng vμ cung cÊp Êu trïng ®ùc míi vμo mïa xu©n.
4.1.3. DÊu diÖu bÖnh lý

HÖ thèng rÔ cña ký sinh trïng gi¸p x¸c ch©n t¬ (gäi lμ rÔ trong) ph¸t triÓn lan táa kh¾p phÇn
®Çu ngùc vμ ph¸t triÓn vμo trong çc tæ chøc c¬ cña ch©n bß vμ phÇn bông. Ký sinh trïng ®«i
khi lμm mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n cña vËt chñ; vμ lμm thay ®æi néi tiÕt cña vËt chñ, ¶nh hëng
®Õn lét vá, ho¹t ®éng, sinh s¶n vμ sinh trëng chËm (cßi cäc). Møc ®é nhiÔm cao cã thÓ lμm
gi¶m sinh trëng, ®Æc biÖt lμm quÇn ®μn suy nhîc ho¹t ®éng yÕu.
Gi¸p x¸c ch©n t¬ cã tói chøa trøng (tói ngoμi) d¹ng h×nh trøng hoÆc h×nh xóc xÝch, thêng
b¸m vμo mÆt bông cña cua (h×nh 303). Tói ngoμi lμ mét çi mμng cã chøa trøng hoÆc Êu
trïng nauplius) vμ mét buång trøng. Buång trøng ®îc g¾n vμo mμng (líp m« phÝa ngoμi
cña tói trøng) gÇn th©n. Th©n ®îc g¾n vμo phÝa ngoμi cña vËt chñ. RÔ (rÔ trong) ®îc xuÊt
ph¸t tõ th©n. Tïy theo loμi rÔ trong cã mμu nh¹t hoÆc mμu xanh. Gi¸p x¸c ch©n t¬ cã rÔ
trong mμu xanh thêng còng cã mμu ®á m¸u nh hemoglobin. TuyÕn sinh dôc cña vËt chñ
thêng teo l¹i.
M« bÖnh häc (h×nh 312-314): rÔ trong ®îc bao bëi líp biÓu b× máng, lμ nh÷ng tæ choc lan
táa trong phÇn ®Çu ngùc. NÕu ký sinh trïng m¹nh thêng kh«ng cã çc tÕ bμo cña vËt chñ
ph¶n øng ®Õn rÔ trong. NÕu tói ngoμi mÊt, xuÊt hiÖn ph¶n øng viªm s¾c tè ®en xung quanh
rÔ trong kÕt qu¶ cã thÓ nh×n thÊy mμu n©u cña hÖ thèng rÔ trong.

Gi¸p x¸c ch©n t¬ sèng ë biÓn. Chóng sèng ký sinh trªn çc loμi cua ghÑ, ph©n bè réng kh¾p
çc ®¹i d¬ng. Werner, M., 2001 ®· ®iÒu tra cua xanh (Carcinus maenas) ë bê biÓn phÝa t©y
Thôy §iÓn, møc ®é nhiÔm Sacculina carcina 2,9%. Cua ®ùc thêng cã tû lÖ nhiÔm cao h¬n
cua çi. Nh÷ng ký sinh trïng ph¸t triÓn thμnh tói ngoμi chØ t×m thÊy ë nh÷ng con cua cã
chiÒu réng mai tõ 32-66mm. Cua biÓn (Leptodius exaratus) ë Trung Quèc nhiÔm loμi
Sacculina sinensis kho¶ng 3% (theo Chan, Beny, 2003)
BiÓn ViÖt nam rÊt phong phó gi¸p x¸c ch©n t¬ nhÊt lμ ven bê, vïng triÒu, cöa s«ng. §iÒu tra
trong çc ao nu«i cua bÞ bÖnh tû lÖ nhiÔm 47,5% (Nam §Þnh), 53,33% (H¶i Phßng) gi¸p x¸c
ch©n t¬ Sacculina sp ký sinh trong xoang ®Çu ngùc cua ghÑ vμ lμm chóng gÇy yÕu, ho¹t
®éng chËp ch¹p cã khi g©y chÕt r¶i r¸c trong çc ao nu«i (Bïi Quang TÒ, 2004-2005)
4.1.5. ChÈn ®o¸m bÖnh

Dùa vμo dÊu hiÖu lý vμ m« bÖnh häc.
4.1.6. Phßng trÞ bÖnh: cha nghiªn cøu
1 2
H×nh 365: 1- MÆt bông cña cua- Rhithropanopeus harrisii cã tói ngoμi lín cña gi¸p x¸c
ch©n t¬- Loxothylacus panopaei (t) ®îc g¾n víi bÒ mÆt cña bông cua. (theo Hines, A.H,
F. Alvarez, and S.A. Reed. 1997); 2- Ba t«m (Spirontocaris holmesi) nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬
(Sylon sp) tói ngoμI g¾n víi mÆt bông.
396 Bïi Quang TÒ
1 2
H×nh 366: 1- Êu trïng nauplius cña gi¸p x¸c ch©n t¬ (Briarosaccus callosus); 2- Êu trïng
cypris cña gi¸p x¸c ch©n t¬ Sylon sp.
A B
H×nh 367: Gi¸p x¸c ch©n t¬ Sacculina sp (A- trøng vμ Êu trïng cypris; B- Êu trïng cypris)
(mÉu thu ë NghÜa Hng, Nam §Þnh, 2004)
H×nh 368: Gi¸p x¸c ch©n t¬ Sacculina sp ký sinh ë cua H¶i Phßng (2003)
H×nh 369: Gi¸p x¸c ch©n t¬ Sacculina sp ký sinh trong cua biÓn (mÉu thu Nam §Þnh, 2005)
Ò Ò
H×nh 370: GhÑ nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬- Sacculina sp (Î) (mÉu thu ë NghÜa Hng, Nam
§Þnh, 2004)
398 Bïi Quang TÒ
H×nh 371: Cua ®en mang vμ nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬- Sacculina sp (Î) ph¸t triÓn ®Çy xoang
®Çu ngùc (mÉu thu ë NghÜa Hng, Nam §Þnh, 2004)
H×nh 372: GhÑ ba chÊm nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬ (Sacculina sp), tói trøng ph¸t triÓn ®Çy
xoang bông (mÉu thu ë H¶i HËu, Nam §Þnh, 2005)
H×nh 373: GhÑ ba chÊm nhiÔm gi¸p x¸c ch©n t¬ (Sacculina sp), tói trøng ph¸t triÓn ®Çy
xoang bông (mÉu thu ë §å S¬n, H¶i Phßng, 2004)
H×nh 374: L¸t c¾t m« thÊy râ rÔ trong () ph¸t triÓn cña gi¸p x¸c ch©n t¬ (Briarosaccus
callosus) gi÷a çc tæ chøc h×nh èng cña gan tôy (T) cña cua (Lithodes aequispina). Nhuém
mμu H&E
H×nh 375: L¸t c¾t m« thÊy râ rÔ trong () ph¸t triÓn cña gi¸p x¸c ch©n t¬ (Briarosaccus
callosus) ngay s¸t h¹ch thÇn kinh bong (N) cña cua (Lithodes aequispina). Nhuém mμu
H&E
400 Bïi Quang TÒ
H×nh 376: L¸t c¾t m« thÊy râ rÔ trong () ph¸t triÓn cña gi¸p x¸c ch©n t¬ (Sacculina sp)
gi÷a çc tæ chøc h×nh èng cña gan tôy (T) cña ghÑ (mÉu thu Cμ Mau, 2005). Nhuém mμu
H&E
4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua (Octolasmis)

Tæng bé Thoracica Darwin, 1854
Bé Pedunculata Lamarck, 1818
Hä Lepadidae Darwin, 1852
Gièng Octolasmis J. E. Gray, 1825 (syn. Dichelaspis)
Loài Octolasmis warwickii J. E. Gray, 1825i (synonym Dichelaspis warwicki)
G©y bÖnh ë cua biÓn lμ loμi sen biÓn Octolassmis warwickii (h×nh 377) ký sinh trong mang
cua. ChiÒu dμi c¬ thÓ 11-15mm, chiÒu réng phÇn ®Çu (mai) 3-4mm. Trªn c¬ thÓ cã çc gê
mμu tr¾ng (m¶nh ®¸ v«i) ë phÝa tríc (xem h×nh 377a,c; 378A). MiÖng m«i trªn nh« cao
(h×nh 378B). Cuèng dμi (ch©n t¬) b¸m chÆt vμo mang cua (xem h×nh 378A).
b
c
H×nh 377: Sen biÓn- Octolasmis warwichkii: a- c¬ thÓ (cuèng) ; b- phÝa cuèi cña cuèng; c-
gê lng (theo John van Wyhe 2002)

Sen biÓn ký sinh nhiÒu trªn cua lμm cho cua chËm lín, cac ch©n t¬ b¸m chÆt vμo mang cua
g©y tæn th¬ng mang dÉn ®Õnh« hÊp kÐm .

Sen biÓn Octolasmis spp. ký sinh ë nhiÒu lo¹i cua sèng ë biÓn Trung Quèc, ViÖt Nam cha
®iÒu tra nhiÒu, nhng s¬ bé kiÓm tra cua biÓn nu«i ë NghÜa Hng tû lÖ nhiÔm tõ 30-60%,
cêng ®é nhiÔm tõ 1 ®Õn hμng tr¨m sen biÓn trªn mét ç thÓ cua (theo Bïi Quang TÒ vμ
CTV, 2005).

Gi¶i phÉu t«m vμ lËt çc l¸ mang cua gÆp sen biÓn b¸m díi l¸ mang cua. Sen biÓn mμu n©u,
xÉm h¬n mang cua.

¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Cha nghiªn cøu trÞ bÖnh.
Ç
mang
Ç
gê
Ç
cuèng
®u«i
Ë
Ç Ç
miÖng l«ng
H×nh 378: Gi¸p x¸c ch©n t¬ (Octolasmis sp. - sen biÓn) nhiÔm ë cua NghÜa Hng (A- sen
biÓn b¸m trªn mang cua; B- phÇn ®Çu cña sen biÓn)
402 Bïi Quang TÒ
H×nh 379: Êu trïng nauplius cña Octolassmis sp (sen biÓn) ký sinh ë cua NghÜa Hng
H×nh 380: Octolasmis sp- sen biÓn ký sinh trªn mang cua ë NghÜa Hng
4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n níc mÆn

Bé Pedunculata Lamarck, 1818
Hä Balanidae Darwin, 1852
Gièng Balanus
Gièng Chelonobia Leach, 1817
Mét sè loμi thu«c hai gièng: Balanus vμ Chelobia b¸m trªn vá, phÇn phô cña cua ghÑ biÓn.
Sun t¬ng ®èi lín, kÝch thíc vá: 10-20 x 5-12 x 2-4mm (h×nh 381, 382).

Sun b¸m trªn vá vμ çc phÇn phô cña cua ghÑ vμv á mét sè nhuyÔn thÓ hai m¶nh vá lμm
cho chóng khã vËn ®éng vμ khã lét x¸c (h×nh 381- 385).
4.3.3. Ph©n bè vμ lan truyÒn

Sun Balanus sp; Chelonobia sp b¸m nhiÒu trªn vá cua ghÑ sèng ë biÓn Trung Quèc, ViÖt
cha ®iÒu tra nhiÒu, nhng ®iÒu tra cua ghÑ ë NghÜa Hng, H¶i HËu, Nam §Þnh tû lÖ nhiÔm
tõ 10-60%, cêng ®é nhiÔm tõ 1 ®Õn hμng tr¨m sen biÓn trªn mét ç thÓ cua ghÑ (theo Bïi
Quang TÒ, 2005).

B»ng m¾t thêng cã thÓ nh×n thÊy sun b¸m trªn vá (mai), çc phÇn phô cμng, ch©n bß.

¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Cha nghiªn cøu trÞ bÖnh.
H×nh 381: sun (Chelonobia sp) vμ sun (Balanus sp) b¸m trªn vá ghÑ
H×nh 382: sun (Balanus sp) b¸m trªn vá cua
H×nh 383: sun b¸m trªn vá cua

404 Bïi Quang TÒ
H×nh 384: sun b¸m trªn vá ghÑ
H×nh 385: sun b¸m trªn vá ngao

TÖi liÖu tham kh¶o

Bauer O.N. vμ CTV, 1977. BÖnh ç häc. Nhμ xuÊt b¶n c«ng nghiÖp vμ thùc phÈm
Bïi Quang TÒ vμ CTV, 1984 .Ký sinh trïng cña 6 lo¹i h×nh ç chÐp ë ®ång b»ng B¾c Bé.
B¸o ço héi nghÞ khoa häc ngμnh thuû s¶n n¨m 1984.
Bïi Quang TÒ vμ CTV, 1985 KÕt qu¶ nghiªn cøu ký sinh trïng ç vμ biÖn ph¸p phßng trÞ
bÖnh do chóng g©y ra. B¸o ço khoa häc ViÖn NCTS I.
Bïi Quang TÒ vμ CTV, 1991 Khu hÖ ký sinh trïng ç níc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu
Long vμ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cho ç nu«i. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu KHKT thuû s¶n
1986 -1990.
Bïi Quang TÒ vμ CTV, 1991 KÕt qu¶ bíc ®Çu nghiªn cøu bÖnh t«m cμng xanh ë MiÒn
B¾c. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu KHKT thuû s¶n 1986 -1990.
Bïi Quang TÒ vμ Vò ThÞ T¸m, 1994 Nh÷ng bÖnh thêng gÆp ë t«m ç ®ång b»ng s«ng
Cöu Long vμ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. NXB N«ng nghiÖp TP Hå ChÝ Minh.
Bïi Quang TÒ, 1998. Gi¸o tr×nh bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n. NXB N«ng nghiªp.,Hμ
Bïi Quang TÒ vμ CTV 1998. Ký sinh trïng vμ bÖnh do chóng g©y ra ë mét sè loμi ç song
nu«i lång biÓn. B¸o ço khoa häc cña ®Ò tμi cÊp Bé Thñy s¶n n¨m 1996-1998.
Bïi Quang TÒ, 2001. Ký sinh trïng cña mét sè loμi ç níc ngät ë ®ång b»ng s«ng Cöu
Long vμ gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng. LuËn v¨n tiÕn sü sinh häc, 226 trang
Bïi Quang TÒ, 2001. BÖnh cña t«m nu«i vμ biÖn ph¸p phßng trÞ. Tæ chøc Aus. AID xuÊt
b¶n. 100 trang.
Bïi Quang TÒ, 2002. BÖnh cña ç tr¾m cá vμ biÖn ph¸p phßng trÞ. Nhμ xuÊt b¶n N«ng
nghiÖp, Hμ Néi, 2002. 240 trang.
Chen Chin Leu chñ biªn, 1973 Khu hÖ ký sinh trïng ç níc ngät tØnh Hå B¾c. Nhμ xuÊt
b¶n khoa häc Trung quèc (TiÕng Trung).
Dogiel V. A, 1962. Ký sinh trïng häc c¬ b¶n. Nhμ xuÊt b¶n Leningrat Liªn X« - TiÕng
Nga.
Fritz Muller, 2002. Facts and Arguments for Darwin. Copyright of 2002 Blackmask
Online. http://www.blackmask.com
Hμ Ký, Thμnh v¨n UyÓn, 1963 . ¶nh hëng cña nhiÖt ®é ®èi víi sù nhiÔm trïng b¸nh xe ë
ç chÐp h¬ng vμ çch phßng trÞ. TËp san sinh vËt ®Þa häc, tËp 2, sè 4, trang 232, 233.
Hμ Ký, 1969 Khu hÖ ký sinh trïng ç níc ngät MiÒn B¾c ViÖt Nam vμ biÖn ph¸p phßng trÞ
bÖnh do chóng g©y ra. LuËn v¨n PTS (tiÕng Nga)
Hμ Ký, Bïi Quang TÒ, 1991. Ký sinh trïng ç níc ngät ViÖt Nam. B¶n th¶o n¨m 1991.
Hμ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn V¨n Thμnh, 1992. ChÈn ®o¸n vμ phßng trÞ mét sè bÖnh
t«m ç. Nhμ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp - Hμ Néi
Hμ Ký, Bïi Quang TÒ, 2001. Ký sinh trïng ç níc ngät ViÖt Nam. Nxb N«ng nghiÖp, Hμ
Néi. 300 trang.
Hoffman G.L and Meyer F.P.,1974. Parasites of Freshwater fishes. T.F.H. Publications,
West Sylvania Avenue - U.S.A.
Http//pages.britishlibrary.net/charles.darwin4/liv_lepadidae. The writings of Charles
Darwin on the web by John van Wyhe Ph.D. Site copyright of John van Wyhe 2002-4.
Jadwiga Grabd, 1991. Marine Fish Parasitology. Copyright C by PWN - Polish Scientific
publishers - Warszawei, 1991
Jame. A. Brock, 1983. Diseases (Infections and noninfections) Metazoan Parasites.
Predators and Public health cousideration in Macrobrachium culture and Fisheries.
CRC Handbook of Mariculture Volume 1: Crustacean Aquaculture (325 - 370).
Kabata.Z, 1985 .Parasites and diseases of fish culture in Tropics. Published by Taylor and
406 Bïi Quang TÒ
Lom J. and Dykov¸ I. (1992), Protozoan parasites of Fishes, Developments in

Aquaculture and Fisheries Science, 26.
Margolis L. and Kabata. Z, 1984 Guide to the parasites of fishes of Canada. Part I General
Introduction Monogenea and Turbellaria. Department of Fisheries and Oceans Ottawa, 1984
Moller. H and Anders. K, 1983. "Diseases of parasites of Marine Fishes". Moler Verlag,
Kiel.
Moravec F. and O. Sey (1988), “Nematoides of freshwater fishes from North Vietnam”,
Part 2: “Thelazioidea, Phylalopteroidea and Gnathostomatoidea”. Vęst. þs. spoleþ. zool.,
52, pp. 176-191,
Moravec F. and O. Sey (1988), “Nematoides of freshwater fishes from North Vietnam”,
Part 3: “Cosmocercoidea, Seuratoidea, Atractoidea, Heterakoidea and Ascaridoidea”, Vęst.
þs. spoleþ. zool, 52, pp. 250-265.
Moravec F. and O. Sey (1989), “Acanthocephalans of freshwater fishes from North
Vietnam”, Vęst. þs. spoleþ. zool, 53, pp. 89-106.
Moravec F. and O. Sey (1989), “Some Trematodes of freshwater fishes from North
Vietnam with a list of recorded endohelminths by fish hosts”, Folia Parasitologica, Praha,
36, pp. 243-262.
Moravec F. and T. Scholz (1991), “Observations on some nematodes parasitic in
freshwater fishes in Laos”, Folia Parasitologica, Praha, 38, pp. 163-178.
Nash G.I. et all, 1988. Pathologycal changes in the tiger Prawn Penaeus monodon
Fabricius associated with culture in brackish water ponds developed from potentialy acid
sulphate soils. Fish disease 11 p 113 -123.
NghÖ §¹t Th vμ V¬ng KiÕn Quèc, 1999. Sinh häc vμ bÖnh cña ç tr¾m cá, NXB khoa
NguyÔn ThÞ Muéi vμ CTV, 1986. §iÒu tra ký sinh trïng ç níc ngät ç tØnh miÒn Trung
vμ ph¬ng ph¸p phßng trÞ. TuyÓn tËp çc c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc §¹i häc H¶i
s¶n.
Scholz T. (1991), "Metacercariae of Trematodes from Fish in Vientiane Provine, Lao”,
Acta Soc. Zool. Bohemoslov, 55, pp. 130-145.
Sey O. and F. Moravec (1986), "An interesting case of hyperparasitism of nematode
Spironoura babei Ha Ky, (Nematoda: Kathlaniidae)”, Helminthologia, 23, pp. 173-176.
Sey O. (1988), "Description of some new taxa of amphistome (Trematoda: Amphistomida)
from Vietnamese Freshwater Fishes”, Acta Zoologica Hungarica, 32(1-2), pp. 161-168.
Së nghiªn cøu thuû s¶n Hå B¾c, 1975. Sæ tay phßng trÞ bÖnh ç. Nhμ xuÊt b¶n KHKT
Yamaguti S. (1958), Systema Helminthum, The digenetic Trematodes of vertebrates,
Volume I, Interscience Publishers, Inc., New York.
Yamaguti S. (1959), Systema Helminthum, The Cestodes of vertebrates, Volume II,
Interscience Publishers, Inc., New York.
Yamaguti S. (1961), Systema Helminthum, The Nematodes of vertebrates, Volume III
(1,2), Interscience Publishers, Inc., New York.
Yamaguti S. (1963), Systema parasitic Copepoda & Branchiura of Fish, part I, part II, part
III, Interscience Publishers, a Division of John Wiley & Sons, New York, London, Sydney.
Yamaguti S. (1963), Systema Helminthum, Monogenoidea and Aspohcotylea, Volume IV,
Interscience Publishers, a Division of John Wiley & Sons, Inc., New York, London,
Sydney.
Yamaguti S. (1963), Systema Helminthum, Acanthocephala , Volume V(1,2), Interscience
Publishers, a Division of John Wiley & Sons, Inc., New York, London, Sydney.
Yamaguti S. (1971), Synopsis of digenetic trematodes of vertebrates, Volume 1, Kegaku
Publishing Co, Tokyo.
Ʌeɛeɞeɜ Ȼ. ɂ. (1970), “Ƚɟɥɶɦɢɧɬɵ ɽɩɢɩɟɥɚɝɢɱɟɫɤɢɯ ɘɠɧɨ-Kɢɬaɣɫɤɨɝɨ ɦɨɪɹ”, B ɤɧ,
Ƚɟɥɶɦɢɧɬɵ ɠɢɜɨɬɧɵɯ ɘɝɨ-ȼocmoɱɧɨɣ Ⱥɡɢɢ, ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo “ɇayɤa”, Mocɤɜa, c. 191-
216.
Ʌeɛeɞeɜ Ȼ. ɂ., Maɦaeɜ ɘ. Ʌ., Poɣɬɦɚɧ ȼ. Ⱥ. (1970), “Moɧoɝeɧeɣ Oligonchoinea

(Monogenoidea) – ɩɚɪɚɡɢɬɵ cɬaɜpɢɞɨɜɵɯ pɵɛ Ceɜepo-Bɴeɬɧaɦɫɤoɝo ɡɚɥɢɜɚ”, B ɤɧ.:
Ȼɢɨɥɨɝɢɹ ɦɨɪɹ, ɜɵɩ. 20, ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo “ɇɚɭɤɨɜɚ ɞɭɦɤɚ”, Kɢeɜ.
Maɦaeɜ ɘ. Ʌ. (1970), “Ƚɟɥɶɦɢɧɬɵ ɧɟɤɨɬɨɪɵɯ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ pɵɛ Ɍɨɧɤɢɧɫɤɨɝɨ
ɡɚɥɢɜɚ”, B ɤɧ.: Ƚɟɥɶɦɢɧɬɵ ɠɢɜɨɬɧɵɯ ɘɝɨ-ȼocmoɱɧɨɣ Ⱥɡɢɢ, ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo “ɇayɤa”,
Mocɤɜa, c. 127-190.
ȅɩpeɞeɥɢɬeɥɶ ɩapaɡɢɬoɜ ɩpecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ CCCP (1984), ɩoɞ peɞ O. H. Ȼayepa
“Toɦ I: ɉapaɡɢɬɢɱecɤɢe ɩpocɬeɣɲɢe” oɬɜe, peɞ. C. C. ɒyɥɶɦaɧ, ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo
“Hayɤa”AH CCCP, Ʌeɧɢɧɝpaɞ.
“Toɦ II: ɉapaɡɢɬɢɱecɤɢe Moɧoɝoɤɥeɬoɱɧɵe (ɉepɜaɹ ɱacɬɶ)” oɬɜe, Peɞ. A. B. Ƚyceɜ,
ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo “Hayɤa”AH CCCP, Ʌeɧɢɧɝpaɞ.
“Toɦ III: ɉapaɡɢɬɢɱecɤɢe Moɧoɝoɤɥeɬoɱɧɵe (Bɬopaɹ ɱacɬɶ)” oɬɜe, peɞ O. H. Ȼayep,
ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo “Hayɤa”AH CCCP, Ʌeɧɢɧɝpaɞ.
Ɉɲɦɚɪɢɧ ɉ. Ƚ. (1965), “Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɤ ɮɚɭɧɟ ɬɪɟɦɚɬɨɞ ɦɨɪɫɤɢɯ u npecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ
Ⱦeɦoɤpamɢɱecɤoɣ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ ȼɴeɬɧɚɦ”, ɉapaɡɢɬɢɱecɤɢe ɱepɜɢ ɞoɦɚɲɧɢɯ ɢ ɞɢɤɢɯ
ɠɢɜɨɬɧɵɯ, ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜɨ AH CCCP, ȼɥɚɞɢɜɨɫɬɨɤ.
ɉɚɪɭxɢɧ A. M. (1971), Ʉ ɩɨɡɧɚɢɸ ɝɟɥɦɢɧɬɨɮɚɭɧɵ ɦɨɪɫɤɢɯ pɵɛ ɢɡ Ceɜepo-
Bɴemɧaɦɫɤoɝo (Ɍɨɧɤɢɧɫɤɨɝɨ) ɡɚɥɢɜɚ, ɍɱɟɧ. ɡɚɩɢɫɤɢ Ƚɨɪɶɤ, ɉɟɞ, ɂɧ-ɬɚ, ɜɵɩ. 116, cep.
Ȼɢɨɥ. ɇayɤ. Ƚopɶɤɢɣ.
ɏa Kɢ (1968), “ɇoɜɵe ɜɢɞɵ Moɧoɝeɧeɣ pɵɛ Ceɜepɧoɝo Bɴeɬɧaɦ I”, ɉapaɡɢɬoɥoɝɢɹ,
T. II(4), c. 297-301.
ɏa Kɢ (1968), ɉapaɡɢɬoɮayɧa ɧeɤomopɵx npecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ Ceɜepɧoɝo Bɴeɬɧaɦ ɢ
ɦepɵ ɛopɶɛɵ ɜaɠɧeɣɲuɦu ux ɡaɛoɥeɜaɧuɹɦu, Ⱦɢccepɬaɰɢɹ ɧa coɢcɤaɧɢe yɱɺɧoɣ
cɬeɩeɧɢ ɤaɞɢɞaɬa ɛɢoɥoɝɢɱecɤɢx ɧayɤa, Ɂɨɨɥɝɢɱɟcɤɢɣ ɢɧcɬɢɬɭɬ Ⱥɤɚɞeɦɢɢ ɇɚɭɤ-
CCCP, Ʌeɧɢɧɝpaɞ.
ɏa Kɢ (1971), “ɇeɤoɬopɵe ɜɢɞɵ ɧeɦaɬoɞ npecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ Ceɜepɧoɝo Bɴeɬɧaɦ. I”,
ɉapaɡɢɬoɥoɝɢɹ, T.V(3), c. 241-250.
ɏa Kɢ (1971), “ɇoɜɵe ɜɢɞɵ Moɧoɝeɧeɣ npecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ Ceɜepɧoɝo Bɴeɬɧaɦ. II”,
ɉapaɡɢɬoɥoɝɢɹ, T.V(5), c. 429-440.
ɏa Kɢ (1971), “ɇoɜɵe ɢɧɮyɡopɢɢ (Ciliata) ɢɡ ɤɢɲeɱɢɤa npecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ Ceɜepɧoɝo
Bɴeɬɧaɦ”, Acta Protozoologica , vol.VIII, c. 262-282.
ɏa Kɢ (1971), “ɇoɜɵe ɦɢɤcocɩopɢɞɢɢ npecɧoɜoɞɧɵx pɵɛ Ceɜepɧoɝo Bɴeɬɧaɦ”, Acta
Protozoologica , vol. VIII, c. 283-298.
ɒyɥɶɦaɧ S. S. (1966), Mɢɤcocɩopɢɞɢɢ ɮayɧɵ CCCP, ɂɡɞaɬeɥɶcɬɜo “Hayɤa”, Ɇocɤɜa-
Ʌeɧɢɧɝpaɞ.
408 Bïi Quang TÒ
PhÇn 4
BÖnh dinh d−ìng vμ

m«i tr−êng cña ®éng
vËt thñy s¶n
N¨m 2006
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 409
Ch−¬ng 11
bÖnh dinh d−ìng cña ®éng vËt thuû s¶n
1. BÖnh dinh d−ìng ë ç.

Ç sèng trong çc thuû vùc cã ®ñ thøc ¨n tù nhiªn, ç lín nhanh kh«ng bÞ bÖnh, do thiÕu
çc thµnh phÇn protein, glucid, Lipid, Vitamine, kho¸ng lµm ç yÕu, sinh tr−ëng chËm,
søc ®Ò kh¸ng kÐm. Trong ®iÒu kiÖn nu«i mËt ®é dµy, thøc ¨n tù nhiªn thiÕu, cÇn ph¶i
cho ¨n thªm thøc ¨n tæng hîp cã ®Çy ®ñ thµnh phÇn gióp cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña
c¬ thÓ ç x¶y ra thuËn lîi.
Thµnh phÇn thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ ë ç th−êng x¶y ra çc dÊu hiÖu bÖnh lý sau:
- Sù trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, qu¸ tr×nh tiªu ho¸ kh«ng b×nh th−êng.
- Ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh vµ çc c¬ quan.
- G©y viªm loÐt bé m¸y tiªu ho¸, tõ ®ã dÉn ®Õn gan thËn, l¸ l¸ch cña ç ®Òu bÞ ¶nh
h−ëng.
- C¬ thÓ ç bÞ dÞ h×nh, cong th©n hoÆc uèn lµn sãng, n¾p mang lâm hoÆc khuyÕt, tia v©y
bÞ dÞ h×nh..
- Ç gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng kÐm dÔ bÞ nhiÔm bÖnh.
1.1. BÖnh thiÕu Protein vµ Acid amine.

Protein lµ chÊt quan träng ®Ó ç sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn. V× vËy trong çc ao nu«i mËt
®é dµy, thµnh phÇn Protein trong thøc ¨n kh«ng thÊp h¬n 40% ®Ó ®¶m b¶o cho ç sinh
tr−ëng nÕu Ýt ç sÏ chËm lín. Thøc ¨n cã 25% Protein, tèc ®é t¨ng träng cña ç chØ b»ng
12,8% ç cho ¨n thøc ¨n cã 40% Protein. NÕu cho ¨n chØ cã 10% Protein ç kh«ng t¨ng
träng l−îng.
- Ç chÐp: Trong thøc ¨n nhiÒu acid amine vµ vitamine lµm cho c¬ thÓ ç mÊt kh¶ n¨ng
®iÒu tiÕt sù th¨ng b»ng, cét sèng bÞ cong, nghiªm träng ¶nh h−ëng ®Õn tÕ bµo tæ chøc
gan, l¸ l¸ch.
§èi víi l−¬n, trong thøc ¨n kh«ng cã protein, c¬ thÓ gi¶m träng l−îng râ rÖt, trong thøc
¨n Protein chiÕm 8,9%, träng l−îng c¬ thÓ sÏ gi¶m nhÑ. NÕu träng l−îng protein trªn
13,4% träng l−îng c¬ thÓ t¨ng. Ng−îc l¹i tû lÖ Protein trong thøc ¨n v−ît qu¸ 44,5% sù
sinh tr−ëng vµ tÝch luü ®¹m gÇn nh− kh«ng thay ®æi vµ ë mét møc ®é nµo ®ã cã t¸c dông
trë ng¹i cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt.
- Trong thøc ¨n cña ç çc acid amin kh«ng c©n b»ng hoÆc hµm l−îng protein qu¸ nhiÒu,
kh«ng nh÷ng l·ng phÝ mµ cßn g©y t¸c h¹i cho c¬ thÓ.
1.2. BÖnh liªn quan ®Õn chÊt ®−êng Glucid.

§−êng (Glucid) lµ nguån cung cÊp n¨ng l−îng chñ yÕu cho ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ
sinh vËt nãi chung, cho loµi ç nãi riªng. Mét gram ®−êng ë trong c¬ thÓ, oxy ho¸ s¶n
sinh ra 4.000 calo n¨ng l−îng. Theo thèng kª cã kho¶ng 50% nguån n¨ng l−îng cung
cÊp cho ho¹t ®éng sèng cña ç lÊy tõ sù ph©n gi¶i ®−êng trong thøc ¨n cung cÊp. §−êng
410 Bïi Quang TÒ
trong thøc ¨n ®Çy ®ñ, sù ph©n gi¶i mì trong c¬ thÓ vµ l−îng ®¹m yªu cÇu còng gi¶m ®i.
§−êng cßn lµ thµnh phÇn cÊu tróc tÕ bµo c¬ thÓ.
- C¬ vËn ®éng, n·o ho¹t ®éng cÇn n¨ng l−îng cung cÊp tõ oxy ho¸ ®−êng glucogen,
nh−ng b¶n th©n n·o dù tr÷ ®−êng rÊt Ýt ph¶i lÊy tõ m¸u nªn khi thiÕu ®−êng trong m¸u
lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña m¸u bÞ tæn h¹i, dÉn ®Õn co giËt, h«n mª thËm chÝ ç
cã thÓ bÞ chÕt. Qua ®ã cho thÊy ®−êng trong thøc ¨n thiÕu ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng b×nh
th−êng cña ç.
- Çc lo¹i ®−êng trong thøc ¨n chñ yÕu lµ tinh bét cã mét Ýt saccarose, lactose. §−êng ë
trong èng tiªu ho¸ ph©n gi¶i ra ®−êng ®¬n hÊp thô vµo gan, kh¶ n¨ng hÊp thô çc lo¹i
®−êng cña tõng loµi ç vµ tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn trong cïng loµi cã sù kh¸c nhau. Ç
håi tû lÖ tiªu ho¸ cellulo d−íi 10%, tû lÖ tiªu ho¸ çc lo¹i ®−êng tõ 20-40% do ®ã hµm
l−îng cellulo trong thøc ¨n kh«ng qu¸ 10% tèt nhÊt chØ 5-6%, çc lo¹i ®−êng kh«ng qu¸
30%, trong ®ã phÇn cã thÓ tiªu ho¸ kh«ng nªn thÊp h¬n 10%.
Theo Hoµng Trung ChÝ (Trung Quèc) 1983, 1985 ®Ó t¨ng träng ç tr¾m cá dïng tinh bét
cho ¨n tèt nhÊt 48% vµ chøng minh kh¶ n¨ng hÊp thô tinh bét cao h¬n nhiÒu so víi mì,
nÕu hµm l−îng tinh bét 51,4% ç tr¾m sinh tr−ëng tèt. Tõ ®ã suy ra nguån cung cÊp
n¨ng l−îng chñ yÕu cña ç tr¾m cá lÊy tõ ®−êng.
ThiÕu ®−êng ho¹t ®éng cña çc c¬ quan bÞ ®×nh trÖ, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ nhiÒu còng
ph¸t sinh ra bÖnh lý cho ç, th−êng dÉn ®Õn lµm cho c¬ quan néi t¹ng bÞ tÝch luü mì g©y
rèi lo¹n ho¹t ®éng cña çc c¬ quan, mì ®i vµo gan lµm s−ng gan, gan biÕn thµnh mµu
nh¹t, bÒ mÆt gan s¸ng bãng.
1.3. BÖnh liªn quan ®Õn chÊt bÐo - lipid.

- Mì lµ vËt chÊt chñ yÕu dù tr÷ nguån cung cÊp n¨ng l−îng cho c¬ thÓ ç, 1 gram mì
oxy ho¸ cung cÊp 9300 calo n¨ng l−îng.
- Mì ë trong c¬ thÓ b¶o vÖ vµ cè ®Þnh çc c¬ quan néi t¹ng.
- Mì lµ thµnh phÇn cÊu t¹o mµng cña mµng tÕ bµo.
- Mì hoµ tan vitamin trong c¬ thÓ ®ång thêi nã cã t¸c dông chuyÓn ho¸ muèi vµ çc acid
trong tói mËt. Mét sè acid bÐo lµm t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ ç, lµm m¸u ho¹t ®éng
b×nh th−êng.
-Trong thµnh phÇn thøc ¨n, nÕu sè l−îng mì thÝch hîp ç sinh tr−ëng nhanh, ho¹t ®éng
cña çc c¬ quan kh«ng bÞ rèi lo¹n.
Çc loµi ç kh¸c nhau yªu cÇu l−îng mì kh«ng gièng nhau. Muèn x¸c ®Þnh hµm l−îng
mì thÝch hîp trong khÈu phÇn thøc ¨n cÇn dùa vµo tÝnh ¨n cña ç vµ nguån thøc ¨n. ç
d÷ kh¶ n¨ng hÊp thô mì trong thøc ¨n m¹nh h¬n ç ¨n thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng.
Ç ¨n t¹p cã thÓ hÊp thô tèt mì vµ tinh bét lµm nguån n¨ng l−îng. Trong thøc ¨n nÕu
thiÕu mì ç sinh tr−ëng chËm, v©y bÞ ®øt.
Ng−îc l¹i trong thøc ¨n thµnh phÇn mì qu¸ cao lµm c¶n trë tÝch luü ®¹m, chÊt l−îng thÞt
gi¶m, ç sinh tr−ëng chËm, mét sè c¬ quan néi t¹ng bÞ tho¸i ho¸. Nh×n chung trong thøc
¨n cña ç l−îng mì nªn d−íi 15%. §èi víi ç håi, trong thøc ¨n l−îng mì chØ trªn d−íi
5%.
- Mì rÊt dÔ bÞ oxy ho¸, s¶n sinh ra çc s¶n phÈm ®éc cã h¹i cho søc khoÎ cña ç, ç
chÐp ¨n ph¶i mì bÞ oxy ho¸, sau 1 th¸ng cét sèng biÕn d¹ng, ç håi gan bÞ vµng vµ ph¸t
sinh hiÖn t−îng thiÕu m¸u. Do ®ã ®Ó ®Ò phßng hiÖn t−îng trªn, khi chÕ biÕn thøc ¨n cho
ç, khi cho ¨n míi bæ sung thµnh phÇn mì vµo, ®ång thêi cung cÊp sè l−îng vitamin E
trong khÈu phÇn thøc ¨n.
1.4. BÖnh thiÕu çc muèi v« c¬ vµ çc nguyªn tè vi l−îng.

Ca, P, K, Na, Mg, Fe, Co, Cu, Mn, Zn..lµ thµnh phÇn quan träng cÊu t¹o tæ chøc c¬ thÓ
ç vµ chÊt xóc t¸c cña hÖ men, duy tr× ho¹t ®éng sinh lý trªn nhiÒu lÜnh vùc cña c¬ thÓ,
nã gãp phÇn t¨ng nhanh tèc ®é sinh tr−ëng, ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, t¨ng kh¶
n¨ng hÊp thô çc chÊt dinh d−ìng, do ®ã gi¶m sè l−îng thøc ¨n, duy tr× ¸p suÊt thÈm
thÊu cña tÕ bµo.
- Ç cã thÓ hÊp thô muèi v« c¬ trong n−íc nh−ng chØ h¹n chÕ ë mét sè nguyªn tè nªn
kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu v× vËy nguån muèi v« c¬ vµ çc yÕu tè vi l−îng ph¶i bæ
sung vµo thµnh phÇn thøc ¨n. Nh×n chung Ca cã trong n−íc t−¬ng ®èi nhiÒu nªn nÕu
kh«ng bæ sung vµo ç vÉn sinh tr−ëng b×nh th−êng. Cßn víi P, cÇn bæ sung sè l−îng
0,4% trong thµnh phÇn thøc ¨n cña ç, nÕu thiÕu sù chuyÓn ho¸ thøc ¨n thÊp, ç sinh
tr−ëng chËm, x−¬ng bÞ dÞ h×nh.
- Thøc ¨n thiÕu Mg, ç chÐp b¬i léi yÕu, sinh tr−ëng chËm, l−îng Mg trong x−¬ng gi¶m,
sau thêi gian ç sÏ chÕt.
- Thøc ¨n thiÕu Fe, ç chÐp bÞ bÖnh thiÕu m¸u, thiÕu I2 ç håi bÞ bÖnh u tuyÕn gi¸p tr¹ng.
- ThiÕu Cu ç chÐp con sinh tr−ëng chËm, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ cao g©y thiÕu m¸u vµ
còng øc chÕ sinh tr−ëng.
- ThiÕu Mn, ç chÐp sinh tr−ëng chËm, ®u«i bÞ dÞ h×nh. Ç håi thiÕu Mn c¬ thÓ rót ng¾n
l¹i.
1.5. BÖnh thiÕu çc lo¹i Vitamin.

Trong thøc ¨n cÇn cã mét l−îng Vitamin dï rÊt nhá nh−ng nÕu thiÕu sÏ lµm cho ho¹t
®éng cña çc hÖ men bÞ rèi lo¹n, ç gÇy yÕu, næi ®Çu ngöa bông, ç vËn ®éng kh«ng
b×nh th−êng so víi ®éng vËt m¸u nãng th× ë ç thiÕu Viatamin ph¶n øng cã chËm h¬n.
trong thøc ¨n nÕu hoµn toµn kh«ng cã Vitamin sau h¬n 1 th¸ng ç ngõng sinh tr−ëng,
sau 3 th¸ng ç b¾t ®Çu gi¶m träng l−îng, m¾t låi, xung quanh vâng m¹c m¾t tô m¸u, søc
®Ò kh¸ng gi¶m, dÇn dÇn ç sÏ chÕt. NhiÒu ng−êi cho r»ng chøc n¨ng hÖ thÇn kinh bÞ ph¸
huû. Mçi lo¹i Vitamin cã chøc n¨ng kh¸c nhau nªn ¶nh h−ëng ®Õn ç còng kh¸c nhau.
Trong thøc ¨n thiÕu Viatamin A, b¾t måi cña ç gi¶m, trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, mÊt s¾c
tè, ë ç chÐp da vµ mang ch¶y m¸u, n¾p mang cong phång lªn, mµng da xung quanh n¾p
mang vÆn vÑo, nh·n cÇu låi lªn. Vitamin D cã t¸c dông lµm cho ç sinh tr−ëng nhanh,
tuyÕn sinh dôc thµnh thôc sím. Trong thøc ¨n thiÕu Viatmin C ç sinh tr−ëng chËm, hÖ
sè thøc ¨n cao, cã hiÖn t−îng xuÊt huyÕt tõng vïng, ç bÞ dÞ h×nh. Nu«i l−¬n trong thøc
¨n thiÕu Vitmin C, l−¬n sinh tr−ëng chËm, da, v©y, ®Çu ®Òu cã hiÖn t−îng ch¶y m¸u. Ç
chÐp thøc ¨n thiÕu Vitamin C ¶nh h−ëng kh«ng lín do b¶n th©n c¬ thÓ tæng hîp ®−îc
mét sè l−îng nhÊt ®Þnh. §èi víi Vitamin B cung cÊp thiÕu, kh¶ n¨ng b¾t måi cña ç
gi¶m 4-5 lÇn, d¹ dµy Ýt tiÕt dÞch vÞ, ho¹t ®éng tiªu ho¸ vµ hÊp thô dinh d−ìng bÞ rèi lo¹n,
l−îng tiªu hao oxy gi¶m, sinh tr−ëng chËm. Trong nhãm Vitamin B nÕu thiÕu Viatamin
B1, B2, c−êng ®é b¾t måi cña l−¬ng gi¶m, sinh tr−ëng chËm, mÊt kh¶ n¨ng vËn ®éng,
thiÕu Vitamin B6 sinh tr−ëng chËm, hÖ thèng thÇn kinh bÞ rèi lo¹n, thiÕu m¸u, h« hÊp
nhanh, x−¬ng n¾p mang mÒm, bông tÝch n−íc.
412 Bïi Quang TÒ
2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m.
2.1. BÖnh thiÕu Vitamin C - héi chøng chÕt ®en.

Çc ®µn t«m nu«i th©m canh dïng thøc ¨n tæng hîp cã hµm l−îng Vitamin C thÊp kh«ng
®ñ l−îng bæ sung cho sinh tr−ëng cña t«m, t¶o vµ nguån kh¸c trong hÖ thèng nu«i.
2.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè.

DÊu hiÖu ®Çu tiªn thÊy râ vïng ®en ë c¬ d−íi ë líp vá kitin cña phÇn bông, ®Çu ngùc,
®Æc biÖt çc khíp nèi gi÷a çc ®èt. BÖnh nÆng vïng ®en xuÊt hiÖn trªn mang t«m vµ
thµnh ruét. T«m bá ¨n, chËm lín. §µn t«m m¾c bÖnh m¹n tÝnh thiÕu Vitamin C cã thÓ bÞ
chÕt tõ 1-5% hµng ngµy. Tû lÖ hao hôt tæng céng rÊt lín 80-90%. HiÖn t−îng bÖnh lý
gièng bÖnh ¨n mßn, chØ kh¸c ë chç vá kitin kh«ng bÞ ¨n mßn.
Çc loµi t«m biÓn, t«m cµng xanh khi nu«i dïng thøc ¨n tæng hîp kh«ng ®ñ hµm l−îng
Vitamin C cung cÊp cho t«m hµng ngµy.

Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý.
2.1.4. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh.

Dïng thøc ¨n tæng hîp nu«i t«m cã hµm l−îng Vitamin C 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n.
L−îng Vitamin C ®−îc tÝch luü trong t«m lín h¬n 0,03 mg/1 g m« c¬, t«m sÏ tr¸nh ®−îc
bÖnh chÕt ®en vµ cã søc ®Ò kh¸ng cao. Th−êng xuyªn bæ sung t¶o vµo hÖ thèng nu«i lµ
nguån Vitamin C tù nhiªn rÊt tèt cho t«m.
2.2. BÖnh mÒm vá ë t«m thÞt.

BÖnh th−êng x¶y ra ë t«m thÞt 3-5 th¸ng tuæi. Sau khi lét x¸c vá kitin kh«ng cøng l¹i
®−îc vµ rÊt mÒm nªn ng−êi ta gäi lµ héi chøng bÖnh t«m, nh÷ng con t«m mÒm vá yÕu,
ho¹t ®éng dµy ®Æc vµ bÞ sinh vËt b¸m dµy ®Æc, t«m cã thÓ chÕt r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t.
Theo Baticados vµ CTV (1986) ®· nhËn ®Þnh r»ng bÖnh mÒm vá ë t«m lµ do mét sè
nguyªn nh©n nh−ng nguyªn nh©n ®¸ng quan t©m lµ çc muèi kho¸ng Canxi vµ Photphat
trong n−íc vµ thøc ¨n thÊp.
Cho t«m ¨n b»ng thÞt ®éng vËt nhuyÔn thÓ t−¬i víi tû lÖ 14% trong khÈu phÇn thøc ¨n ®·
cho kÕt qu¶ tèt, lµm cho vá cøng l¹i, c¶i thiÖn ®−îc t×nh tr¹ng mÒm vá (Baticatos, 1986).
BÖnh mÒm vá cã thÓ ¶nh h−ëng lín tíi n¨ng suÊt, s¶n l−îng vµ gi¸ trÞ th−¬ng phÈm cña
t«m nu«i. BÖnh x¶y ra tõ cuèi th¸ng nu«i thø 2 ®Õn ®Çu th¸ng nu«i thø 3 vµ th−êng xuÊt
hiÖn ë t«m nu«i mËt ®é cao 15-30 con/m3. BÖnh th−êng gÆp ë çc ao nu«i cña 3 miÒn
B¾c, Trung, Nam.
A
B
H×nh 386: A- t«m cµng xanh bÞ bÖnh mÒm vá; B- t«m só bÞ bÖnh mÒm vá
Ch−¬ng 12
bÖnh do m«i tr−êng

§éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra dÔ dµng nh×n thÊy ®· nghiªn
cøu ë çc ch−¬ng trªn. Ngoµi ra çc yÕu tè t¸c ®éng vµo c¬ thÓ kh«ng ph¶i d−íi h×nh
thøc ký sinh còng g©y nªn sù ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¬
thÓ ®éng vËt thuû s¶n, lµm gi¶m kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n víi
m«i tr−êng. Çc yÕu tè nµy cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ®éng vËt thuû
s¶n. Sù t¸c ®éng Êy cã thÓ do mét vµi yÕu tè riªng biÖt song phÇn lín lµ do t¸c ®éng tæng
hîp cña nhiÒu yÕu tè bÖnh phi ký sinh ë ç, t«m còng cã thÓ g©y nhiÒu tæn thÊt to lín
cho ng−êi nu«i trång thuû s¶n (xem môc 3 - ch−¬ng 1).
1. BÖnh do yÕu tè v« sinh.
1.1. Ç, t«m bÞ bÖnh do çc yÕu tè c¬ häc.

Yªó tè c¬ häc t¸c ®éng ®Õn ç, t«m lµm cho ç, t«m bÞ th−¬ng mµ c−êng ®é t¸c ®éng
m¹nh nhÊt lµ ®èi víi çc c¬ quan quan träng nh− thÇn kinh, h« hÊp, tuÇn hoµn lµm rèi
lo¹n tr¹ng th¸i sinh lý b×nh th−êng cña c¬ thÓ, lµm kh¶ n¨ng b¾t måi, kh¶ n¨ng trèn
tr¸nh kÎ thï, søc ®Ò kh¸ng gi¶m dÇn, ®µn ç, t«m bÞ gÇy yÕu, nÕu nÆng sÏ lµm ç, t«m
yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm ç, t«m chÕt hµng lo¹t. D−íi t¸c ®éng cña çc yÕu tè c¬ häc,
thÇn kinh ç, t«m bÞ chÊn ®éng, ç, t«m ho¶ng sî b¬i léi hçn lo¹n, nh¶y lªn bê, va vµo
çc vËt thÓ trong n−íc lµm ç trãc vÈy, ®øt v©y, da ç mÈn ®á, ch¶y m¸u, t«m g·y truú
vµ çc phÇn phô dÉn ®Õn hiÖn t−îng viªm loÐt më ®−êng cho vi khuÈn, nÊm vµ ký sinh
trïng ký sinh g©y bÖnh.
1.1.1. Ç, t«m bÞ th−¬ng do ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn.

Dïng ng− cô ®¸nh b¾t kh«ng thÝch hîp víi tõng lo¹i ç, t«m hoÆc tõng giai ®o¹n ph¸t
triÓn dÔ lµm cho ç, t«m bÞ th−¬ng. NÕu kiÓm tra ç bè mÑ cho ®Î, san ç h−¬ng, ç
gièng...b»ng l−íi giai qu¸ th«, m¾t l−íi qu¸ lín cã thÓ lµm cho ç cã hiÖn t−îng m¾c v©y
vµo l−íi, çc m¾t l−íi cßn gi÷ ngang c¬ thÓ ç g©y hiÖn t−îng “®ãng l−íi” lµm ç quÊy
m¹nh, ®øt v©y, trÇy da, trãc vÈy. §èi víi ç bè mÑ sau bÞ th−¬ng th−êng kh«ng ®ñ søc
tham gia ho¹t ®éng ®Î trøng. Ç h−¬ng, ç gièng sau khi x©y s¸t th−êng bÞ çc bÖnh do
vi trïng, nÊm g©y ra lµm cho ç chÕt hµng lo¹t. §èi víi t«m Êu trïng, t«m gièng, t«m bè
mÑ ®Òu ph¶i cã dông cô thÝch hîp ®Ó ®¸nh b¾t, kh«ng sÏ lµm cho t«m bÞ sèc yÕu vµ cã
thÓ chÕt.
V× vËy khi ®¸nh ç, t«m cÇn chän ng− cô thÝch hîp víi tõng ®èi t−îng. Thao t¸c ®¸nh
b¾t còng cÇn chó ý ®Õn tËp tÝnh cña çc lo¹i kh¸c nhau. Ç mÌ tr¾ng hay nh¶y, ç tr¾m
cá b¬i léi nhanh, ç chÐp hay chói xuèng ®¸y ao, t«m gièng hay nh¶y...
Tr−íc khi ®¸nh ç, t«m ®Ó gi¶m th−¬ng tËt cßn ph¶i luyÖn ç, t«m ®Ó chóng quen dÇn
víi ®iÒu kiÖn chËt chéi, lµm quen víi ng− cô. Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chóng nhÊt lµ
giai ®o¹n ç bét, ç h−¬ng, ç gièng, ç bè mÑ, Êu trïng t«m, t«m gièng cÇn ®−îc ®Æc
biÖt quan t©m trong qu¸ tr×nh ®¸nh b¾t, víi ç bét chØ vËn chuyÓn khi hÕt no·n hoµng.
Lóc vËn chuyÓn lµm cho ç va ch¹m nhau, mÊt nhiÒu dÞch nhên ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng
b¶o vÖ c¬ thÓ, s¾c tè da bÞ thay ®æi, chóng l¹i sèng trong ®iÒu kiÖn chËt chéi, søc khoÎ
yÕu, tr¹ng th¸i sinh lý c¬ thÓ kh«ng b×nh th−êng nªn rÊt dÔ bÞ chÕt cã khi chÕt hµng lo¹t.
Do ®ã ph¶i ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy, kh«ng vËn chuyÓn lóc nhiÖt ®é qu¸ cao.
414 Bïi Quang TÒ
1.1.2. Ç, t«m bÞ th−¬ng do chÊn ®éng qu¸ m¹nh.

Dïng chÊt næ ®¸nh ç, t«m th−êng g©y thiÖt h¹i cho ç, t«m trong çc nguån n−íc,
ngoµi ç bÞ chÕt cßn lµm cho rÊt nhiÒu loµi ç kh¸c bÞ th−¬ng nh− ®øt v©y, trãc vÈy, ch¶y
m¸u, søc khoÎ gi¶m, kh¶ n¨ng b¾t måi vµ chèn tr¸nh kÎ thï kÐm. Kh«ng nh÷ng ç lín
chÕt mµ còng lµm ç bÐ chÕt lµm thiÖt h¹i nguån lîi. TiÕng næ trong n−íc m¹nh cßn lµm
chÊn ®éng lín, ph¸ huû hÖ thèng thÇn kinh cña ç, lµm yÕu kh¶ n¨ng vËn ®éng, nÆng cã
thÓ lµm cho ç chÕt mµ kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc vÕt th−¬ng. Khi vËn chuyÓn b»ng ph−¬ng
tiÖn th« s¬ nh− g¸nh bé, nhÊt lµ ®èi víi ç bét, ç h−¬ng nÕu thao t¸c kh«ng ®óng kü
thuËt dÔ lµm cho chóng bÞ va ch¹m vµo thóng vµ vØ ®Ëy lµm bÞ th−¬ng, bÞ cho¸ng, cã khi
b¾n ra ngoµi vµ chÕt.
VËn chuyÓn b»ng « t«, nÕu ®−êng xa, xe chë nhÑ, ®−êng xÊu ®i qu¸ nhanh, ç, t«m
trong xe bÞ chÊn ®éng qu¸ nhiÒu còng cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn ç, t«m nhÊt lµ víi ç, t«m
nhá, søc chÞu ®ùng kÐm th× t¸c h¹i cµng kÐm: Sù chÊn ®éng m¹nh vµ liªn tôc g©y cho ç,
t«m bÞ “say sãng”; ç, t«m mÊt kh¶ n¨ng th¨ng b»ng vµ b¬i léi kh«ng b×nh th−êng, ç,
t«m næi ®Çu, ngöa bông. NÕu bÞ chÊn ®éng nhÑ th× sau 1 thêi gian, ç, t«m cã thÓ håi
phôc trë l¹i b×nh th−êng.
1.2. Ç, t«m bÞ bÖnh do nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp.

Ç, t«m lµ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é m«i tr−êng n−íc ¶nh h−ëng rÊt
nhiÒu ®Õn ®êi sèng cña chóng. NhiÖt th©n cña ç, t«m thay ®æi theo nhiÖt ®é n−íc,
th−êng chØ chªnh lÖch víi nhiÖt ®é n−íc kho¶ng 0,10C, lóc nhiÖt ®é m«i tr−êng n−íc
gi¶m hay t¨ng ®ét ngét cã thÓ kÝch thÝch d©y thÇn kinh da lµm mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt
ho¹t ®éng cña çc c¬ quan, ph¸t sinh ra bÖnh, da biÕn ®æi tõ mµu s¸ng qua mµu tèi. ç
chÐp gièng nhiÖt ®é n−íc ®ét nhiªn thay ®æi 12-150C ç n»m nghiªng lªn mÆt n−íc, mÊt
kh¶ n¨ng b¬i léi. Ç vÒn, ç chÐp, ç diÕc tõ m«i tr−êng 210C chuyÓn qua m«i tr−êng 1-
20C, çc phiÕn mang tr−¬ng phång, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¬ quan h« hÊp, tuÇn hoµn
bÞ ®×nh trÖ, sau 3 giê ç sÏ chÕt. Ç ë trong m«i tr−êng n−íc lu«n lu«n vËn ®éng lµm cho
c¬ thÓ to¶ nhiÖt nh−ng sù to¶ nhiÖt ®ã kh«ng bao nhiªu nªn th©n nhiÖt cña ç vµ nhiÖt
m«i tr−êng chªnh lÖch kh«ng ®¸ng kÓ.
VÝ dô khi ç diÕc vËn ®éng, th©n nhiÖt cã cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,2-0,30 C. Ç håi vËn
®éng, th©n nhiÖt ç cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,4-0,50C.
Ç ngõ cã hÖ m¹ch d−íi da ph¸t triÓn nªn nhiÖt th©n cña ç cao h¬n nhiÖt ®é m«i tr−êng
lµ 100C.
Mçi loµi ç, t«m vµ mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña cïng mét loµi còng yªu cÇu nhiÖt ®é
n−íc kh¸c nhau vµ cã giíi h¹n nhiÖt ®é thÝch øng kh¸c nhau. Trong kho¶ng nhiÖt ®é
thÝch hîp, tr¹ng th¸i sinh lý cña c¬ thÓ ç b×nh th−êng, nÕu nhiÖt ®é m«i tr−êng ngoµi
kho¶ng ph¹m vi thÝch øng th× trao ®æi chÊt c¬ thÓ ç bÞ rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña
çc c¬ quan bÞ ph¸ huû cã thÓ lµm cho ç, t«m chÕt. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt cho sinh
tr−ëng cña ç chÐp lµ 23-290C, ë nhiÖt ®é nµy, mäi qu¸ tr×nh sinh lý cña ç, t«m diÔn ra
tèt, c−êng ®é b¾t måi cña ç, t«m cao. NÕu nhiÖt ®é gi¶m xuèng 150C th× c−êng ®é b¾t
måi gi¶m 3-4 lÇn. Ç r« phi thÝch hîp nhÊt ë nhiÖt ®é 25-300C, thÊp h¬n 200C hoÆc cao
h¬n 350C, c−êng ®é b¾t måi ®Òu gi¶m. Tõ 6-140C lµ giíi h¹n thÊp vµ 37-420C lµ giíi h¹n
nhiÖt ®é cao lµm cho ç r« phi bÞ chÕt.
NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tuyÕn sinh dôc vµ ph¸t triÓn cña ph«i.
NhiÖt ®é qu¸ thÊp, tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Trong qu¸ tr×nh Êp trøng, nhiÖt
®é thÊp trøng kh«ng në nh−ng ng−îc l¹i nhiÖt ®é cao, ph«i ph¸t triÓn bÞ dÞ h×nh vµ chÕt.
Ç chÐp cho ®Î trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp lµ 20-250C, ç mÌ 24-290C cho nªn trong sinh
s¶n nh©n t¹o, cÇn quan t©m ®Õn yÕu tè nhiÖt ®é.
Khi vËn chuyÓn ç, t«m nhiÖt ®é trong c«ng cô vËn chuyÓn vµ ngoµi m«i tr−êng th−êng
cã sù chªnh lÖch nhau, sù chªnh lÖch Êy cµng nhanh cµng tèt. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch
qu¸ cao, ç, t«m cã hiÖn t−îng cho¸ng, kÕt qu¶ lµ sau khi th¶ ç, t«m ra, ç, t«m bÞ næi
®Çu, ngöa bông, mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng b×nh th−êng, da ç, t«m mÊt mµu s¾c b×nh
th−êng, v× vËy khi ®−a ç, t«m tõ thuû vùc nµy qua thuû vùc kh¸c ph¶i chó ý ®Õn sù thay
®æi nhiÖt ®é, nªn th¶ ç, t«m tõ tõ vµ ®iÒu hoµ nhiÖt ®é tõ trong c«ng cô vµ bªn ngoµi
®õng ®Ó chªnh lÖch qu¸ lín. VËn chuyÓn ç, t«m ph¶i chän thêi tiÕt cã nhiÖt ®é thÝch
hîp nÕu nhiÖt ®é kh«ng khÝ qu¸ cao, ph¶i cã biÖn ph¸p xö lý h¹ nhiÖt khi vËn chuyÓn.
NhiÖt ®é n−íc chªnh lÖch trong vËn chuyÓn kh«ng qu¸ 2-30C; ë ç, t«m lín, nhiÖt ®é
thay ®æi kh«ng qu¸ 50C; ç, t«m gièng kh«ng qu¸ 2-30C. Khi kiÓm tra kÐo vã hoÆc ®¸nh
chµi çc ao nu«i t«m thêi gian 14-16giê ngµy n¾ng nãng (nhiÖt ®é kh«ng khÝ >350C), cã
thÓ thÊy t«m só bÞ sèc nhiÖt th©n co l¹i (h×nh 387A) hoÆc t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu
tr¾ng ®ôc (h×nh 387B)
H×nh 387: A- t«m só bÞ cong th©n do sèc nhiÖt; B- t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu tr¾ng do
sèc nhiÖt.
416 Bïi Quang TÒ
Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, khi nhiÖt ®é t¨ng th× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi çc chÊt ®éc
gi¶m vµ ç, t«m yªu cÇu l−îng O2 tiªu hao cao.
Qua nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña ç víi CO2,
NH3, H2S vµ tiªu hao O2 cña mét sè loµi ç nu«i giai ®o¹n ç h−¬ng nh− b¶ng 33:
B¶ng 48: Kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi CO2, NH3, H2S tiªu hao oxy ë giai ®o¹n ç h−¬ng
cña mét sè loµi ç nu«i
T0 O2 (mg/l) CO2 (mg/l) NH3 (mg/l) H2S (mg/l)
Ç h−¬ng Ç h−¬ng mÌ Ç h−¬ng mÌ Ç h−¬ng mÌ
tr¾m cá hoa tr¾ng tr¾ng
200 1,5 32,28 6,14 2,5
0
25 1,92 30,18 5,29 2,12
300 2,05 29,45 4,49 1,93
350 2,53 26,18 4,06 1,66
1.3. Ç t«m bÞ bÖnh do thiÕu oxy.

Ç t«m sèng trong n−íc cÇn O2 ®Çy ®ñ ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Tuy nhiªn
mçi loµi ç t«m, mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c nhau, yªu cÇu
l−îng oxy kh¸c nhau. Lóc l−îng oxy hoµ tan trong n−íc thÊp qu¸ giíi h¹n sÏ lµm cho ç
t«m chÕt ng¹t. Ç tr¾m cá, tr¾m ®en, ç mÌ tr¾ng, mÌ hoa th−êng hµm l−îng O2 hoµ tan
trong n−íc 1 mg/l , ç b¾t ®Çu næi ®Çu ®Õn 0,4-0,6 mg/l, ç chÕt ng¹t. ç chÐp, ç diÕc
chÕt ng¹t ë l−îng oxy hoµ tan 0,1-0,4 mg/l, ç vÒn 0,4-0,5 mg/l. §èi víi çc ao nu«i t«m
khi m«i tr−êng ao nu«i hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp h¬n 3mg/l lµ nguyªn nh©n lµm mang
t«m chuyÓn mµu hång. NhiÒu ao nu«i t«m ë ven biÓn miÒn Trung vµ Nam Bé hµm l−îng
oxy vµo ban ®ªm dao ®éng 1-2,8 mg O2/ml thËm chÝ cã lóc ®o b»ng kh«ng. HiÖn t−îng
ç t«m chÕt ng¹t do thiÕu oxy x¶y ra ë nh÷ng ao hå n−íc tÜnh nhÊt lµ nh÷ng mÆt n−íc
tÜnh nhiÒu mïn b· h÷u c¬ hoÆc bãn qu¸ nhiÒu ph©n h÷u c¬.
Cã lóc O2 trong m«i tr−êng ®Çy ®ñ nh−ng CO2 qu¸ cao lªn ®Õn 80 mg/l ë nhiÖt ®é 20-
310C, CO2 trong m¸u ç kh«ng tho¸t ra ngoµi ®−îc lµm h«n mª thÇn kinh trung −¬ng. Ç
khã lÊy O2 hoµ tan trong n−íc, nÕu hµm l−îng CO2 trong n−íc 20 mg/l mµ ç næi ®Çu th×
do n−íc thiÕu O2 lµ chñ yÕu.
Mïa hÌ ç, t«m dÔ bÞ næi ®Çu nhÊt lµ khi trêi sÊm sÐt mµ kh«ng cã m−a hay tr−íc m−a
d«ng do ¸p suÊt kh« khÝ gi¶m thÊp O2 hµo tan vµo n−íc gi¶m lµm cho ç, t«m næi ®Çu,
hoÆc cã khi c¬n m−a gi«ng rÊt ng¾n, nhiÖt ®é n−íc ë tÇng mÆt gi¶m, tÇng ®¸y cao g©y ra
hiÖn t−îng ®èi l−u, çc chÊt mïn b· h÷u c¬ ë tÇng ®¸y ®−îc ®¶o lªn t¨ng c−êng ph©n
huû tiªu hao nhiÒu O2 ®ång thêi thÊy khÝ ®éc nh− H2S, NH3, CO2 lµm cho ç næi ®Çu.
Nh÷ng ao, hå t¶o lo¹i ph¸t triÓn m¹nh, ban ngµy chóng tiÕn hµnh quang hîp s¶n sinh ra
nhiÒu O2, nh−ng ng−îc l¹i vµo ban ®ªm trong qu¸ tr×nh h« hÊp, chóng l¹i lÊy nhiÒu O2
m«i tr−êng vµ th¶i ra nhiÒu CO2 dÔ lµm cho ç næi ®Çu.
*TriÖu trøng ç bÞ bÖnh do thiÕu oxy.

Ç thiÕu dinh d−ìng th−êng næi lªn mÆt n−íc, ®íp kh«ng khÝ ®Ó h« hÊp gäi lµ hiÖn
t−îng ç næi ®Çu. NÕu thiÕu d−ìng khÝ kÐo dµi th× m«i d−íi nh« ra, mµu s¾c trªn l−ng
biÕn nh¹t. trong ao hå nu«i ç, ç mÌ næi ®Çu tr−íc d¹ng ®«ng th× møc ®é t−¬ng ®èi nhÑ,
tr¸i l¹i toµn bé ç trong ao næi ®Çu tõ 12 giê ®ªm vÒ tr−íc hoÆc trong n−íc b¬i lé to¸n
lo¹n, t− thÕ c¬ thÓ lóc n»m th¼ng, lóc hóc ®Çu vµo bê chøng tá thuû vùc thiÕu O2 nghiªm
träng, nÕu kh«ng cã biÖn ph¸p xö lý ç sÏ chÕt hµng lo¹t thËm chÝ chÕt toµn bé. thiÕu O2
kÐo dµi lµm cho c¬ thÓ ç thiÕu m¸u, sinh tr−ëng chËm hµm d−íi låi ra ngoµi.
Khi t«m bÞ bÖnh thiÕu oxy dÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ næi ®Çu (h×nh 388A), d¹t vµo bê, chÕt tõ
r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t, ®Æc biÖt l−îng t«m chÕt tËp trung vµo s¸ng sím. T«m bá ¨n v×
kh«ng xuèng ®¸y ao b¾t måi do nång ®é oxy hoµ tan ë ®¸y thÊp. KiÓm tra thÊy mang
t«m chuyÓn tõ mµu tr¾ng ngµ sang mµu hång (h×nh 388 B,C).
H×nh 388: T«m só thiÕu oxy: A- næi ®Çu (mÉu t«m só nu«i ë Qu¶ng Ninh 2005); B,C-
mang chuyÓn mµu hång (mÉut«m só nu«i ë Hµ TÜnh, 2003)
418 Bïi Quang TÒ
*BiÖn ph¸p phßng ngõa.

Ao hå nu«i ç, t«m Çn tÈy dän s¹ch sÏ, n¹o vÐt bít bïn ®Ó l−îng bïn võa ph¶i sau ®ã
ph¬i n¾ng ®¸y ao n−íc khi ®−a vµo −¬ng nu«i.
Ph©n bãn cÇn ®−îc ñ kü vµ l−îng bãn tuú theo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ chÊt n−íc mµ ®iÒu
chØnh cho thÝch hîp.
Cho ç, t«m nªn ¸p dông biÖn ph¸p 4 ®Þnh: ®Þnh chÊt l−îng, ®Þnh sè l−îng, ®Þnh thêi
gian vµ ®Þnh ®Þa ®iÓm. nÕu thøc ¨n thõa, hµng ngµy nªn vít bá ®i.
MÊt ®é ç, t«m th¶ −¬ng nu«i, mËt ®é trøng Êp kh«ng nªn qu¸ dµy ®Ó ®¶m b¶o m«i
tr−êng ®ñ O2.
Th−êng xuyªn theo dâi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng ®Ó b¬m thªm n−íc s¹ch vµo ao, nÕu
cã ®iÒu kiÖn th× dïng m¸y sôc khÝ ®Ó kÞp thêi bæ sung O2 cho ao −¬ng nu«i.
1.4. Ç t«m bÞ bÖnh bät khÝ.

ë trong n−íc, çc lo¹i khÝ qu¸ b·o hoµ cã thÓ lµm cho ç t«m bÞ bÖnh bät khÝ, ç cµng
nhá cµng dÔ mÉn c¶m, th−êng bÖnh bät khÝ hay x¶y ra ë ç h−¬ng vµ ç gièng, t«m Êu
trïng, t«m gièng.
Nguyªn nh©n lµm cho chÊt khÝ trong n−íc b·o hoµ rÊt nhiÒu, th−êng ë thuû vùc n−íc
tÜnh. Trong ao hå cã nhiÒu t¶o lo¹i, buæi tr−a trêi n¾ng nhiÖt ®é cao t¶o quang hîp m¹nh
th¶i ra nhiÒu O2, lµm cho O2 trong n−íc qu¸ b·o hoµ. Lóc O2 ®¹t ®é b·o hoµ 150% cã
thÓ g©y bÖnh bät khÝ. Víi nhiÖt ®é 310C, hµm l−îng O2 14,4 mg/l ®é b·o hoµ 192% ç
h−¬ng chiÒu dµi 0,9-1 cm bÞ bÖnh bät khÝ, hµm l−îng O2 24,4 mg/l, ®é b·o hoµ 225% ç
h−¬ng cã kÝch th−íc 1,4-1,5 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ.
Do ph©n bãn qu¸ nhiÒu ch−a ñ kü nªn khi bãn vµo ao vÉn tiÕp tôc ph©n huû tiªu hao
nhiÒu O2 g©y thiÕu O2 ®ång thêi th¶i ra rÊt nhiÒu bät khÝ nhá H2S, NH3, CH4, CO2...l¬
löng trong n−íc lÉn víi çc sinh vËt phï du, ç, t«m nuèt vµo g©y bÖnh bät khÝ.
Mét sè thuû vùc hµm l−îng CO2 qu¸ cao còng g©y bÖnh bät khÝ. Trong ao khi CO2 ®¹t
®é b·o hoµ 153,1-161,2% ç chÐp, ç diÕc cã kÝch cì 10 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ mµ
chÕt.
Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn b¬m O2 qu¸ nhiÒu còng cã thÓ g©y bÖnh bät khÝ. NhÊt lµ lóc
nhiÖt ®é lªn cao, çc chÊt hoµ tan vµo n−íc cµng m¹nh dÉn nhanh ®Õn ®é b·o hoµ g©y
bÖnh bät khÝ.
Bät khÝ vµo c¬ thÓ ç, t«m qua miÖng, qua mang vµ qua da khuyÕch t¸n ®Õn m¹ch m¸u
lµm cho khÝ trong m¹ch m¸u b·o hoµ, trong m¸u qu¸ nhiÒu thÓ khÝ di ®éng mµ g©y ra
bÖnh bät khÝ.
*TriÖu chøng bÖnh bät khÝ.

Ban ®Çu ç t«m c¶m thÊy khã chÞu, b¬i hçn lo¹n trªn mÆt n−íc nh−ng n¨ng lùc vËn ®éng
yÕu, kh«ng l©u sau trong da vµ c¬ thÓ ç xuÊt hiÖn bät khÝ, lóc bät khÝ cßn nhá, ç cã thÓ
chèng l¹i lùc n«i h−íng xuèng d−íi b¬i léi nh−ng c¬ thÓ ®· mÊt c©n b»ng, ®u«i h−íng
lªn trªn, ®Çu tróc xuèng d−íi, lóc b¬i lóc dõng theo ®é bät khÝ to lªn, c¬ thÓ mÊt søc, ç
mÊt kh¶ n¨ng vËn ®éng næi lªn mÆt n−íc, kh«ng l©u sau sÏ chÕt. Êu trïng t«m bät khÝ
b¸m vµo çc phÇn phô, mang lµm chóng mÊt th¨ng b»ng b¬i kh«ng ®Þnh h−íng vµ næi
trªn tÇng mÆt sau ®ã sÏ chÕt (h×nh 389).
Gi¶i phÉu ç quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi cã thÓ nh×n thÊy trong m¹ch m¸u cña da, v©y,
mang vµ çc c¬ quan néi t¹ng ®Òu cã rÊt nhiÒu bät khÝ, lµm t¾t m¹ch mµ ç chÕt.
A B C
H×nh 389: A- ç håi bÞ bét khÝ b¸m trªn v©y vµ mang; B- Êu trïng t«m bät khÝ b¸m
xung quanh; C- Mang t«m cã bät khÝ b¸m ®Çy
* BiÖn ph¸p phßng ngõa:

A chñ yÕu lµ kh«ng cho çc chÊt khÝ qu¸ b·o B
§Ó phßng ngõa bÖnh bät khÝ hoµ ë trong çc
thuû vùc, nguån n−íc cho vµo ao ph¶i chän lùa n−íc kh«ng cã bät khÝ. Ao −¬ng nu«i ç
khi qu¸ nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬, kh«ng dïng ph©n ch−a ñ kü ®Ó bãn xuèng ao. L−îng
ph©n bãn vµ thøc ¨n cho xuèng ao ph¶i thÝch hîp. ChÊt n−íc trong ao th−êng mµu xanh
nh¹t, pH: 6-8 ®é trong cña n−íc thÝch hîp ®Ó thùc vËt phï du kh«ng ph¸t triÓn qu¸
m¹nh.
NÕu ph¸t hiÖn bÖnh bät khÝ, cÇn kÞp thêi thay ®æi n−íc cò ra, b¬m n−íc míi vµo, ç, t«m
bÞ bÖnh nhÑ cã thÓ th¶i bät khÝ ra vµ håi phôc c¬ thÓ trë l¹i b×nh th−êng.
1.5. Ho¸ chÊt ¶nh h−ëng ®Õn ç t«m.

NÒn c«ng nghiÖp cµng ph¸t triÓn, n−íc th¶i c«ng nghiÖp ®æ ra thuû vùc cµng nhiÒu,
ngoµi ra thuèc trõ s©u cho lóa vµ c©y c«ng n«ng nghiÖp theo m−¬ng m¸ng dÉn vµo lµm «
nhiÔm çc thuû vùc nu«i ç, còng nh− thuû vùc tù nhiªn g©y nhiÔm ®éc cho ç, tuú theo
møc ®é bÞ ngé ®éc nªn cã khi ç chØ cã biÕn chøng.....lµm t«m chÕt hµng lo¹t. Çc chÊt
®éc cßn cã thÓ tÝch luü trong thÞt ç, thÞt t«m, ¨n g©y ®éc h¹i cho ng−êi. Çc chÊt ®éc
ho¸ häc t¸c h¹i víi ®èi ç tËp trung chñ yÕu theo çc h×nh thøc sau:
- ChÊt ®éc ph¸ ho¹i chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tæ chøc mang da vµ mét sè c¬ quan bªn
ngoµi, g©y tæn th−¬ng, ®ång thêi do kh«ng lÊy ®−îc oxy nªn ç dÔ dµng bÞ chÕt ng¹t.
- ChÊt ®éc ho¸ häc th«ng qua tÝch tô trong chuçi thøc ¨n vµ mét sè chÊt ®éc trùc tiÕp
qua da, mang vµo c¬ thÓ ç kÕt hîp víi gèc NH cña protein trong c¬ thÓ ç t¹o thµnh
muèi khã tan øc chÕ ho¹t ®éng cña men, lµm ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt,
nghiªm träng lµm cho ç chÕt.
- Çc chÊt ®éc th−êng g©y ®éc cho ç, t«m.
1.5.1. Ç, t«m bÞ tróng ®éc do H2S qu¸ cao.

Trong çc thuû vùc nu«i t«m ç do cã qu¸ nhiÒu çc chÊt h÷u c¬ hoÆc cã nguån n−íc
th¶i çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp, khu ch¨n nu«i, n−íc th¶i sinh ho¹t çc khu ®«ng d©n c−
®æ vµo ®Òu cã nhiÒu H2S tån t¹i, sù cã mÆt cña H2S kh«ng cã lîi cho sù sinh tr−ëng vµ
ph¸t triÓn cña ç t«m. H2S kÕt hîp víi ion s¾t trong m¸u, lµm s¾c tè m¸u gi¶m, ç , t«m
h« hÊp khã kh¨n, thiÕu O2, nÕu v−ît ph¹m vi cho phÐp dÉn ®Õn lµm cho ç , t«m chÕt; ë
nhiÖt ®é 300C hµm l−îng 1,93 mg/ lÝt n−íc lµm cho ç mÌ, giai ®o¹n ç h−¬ng chÕt,
th−êng trong n−íc l−îng H2S tõ 3 mg/lÝt trë lªn lµm cho nhiÒu loµi t«m ç chÕt.
420 Bïi Quang TÒ
H2S ngoµi t¸c dông g©y ®éc trùc tiÕp ®èi víi ç t«m trong qu¸ tr×nh oxy ho¸ nã lÊy mét
l−îng lín oxy hoµ tan trong n−íc lµm cho m«i tr−êng thiÕu oxy nhanh chãng, th−êng 1
mg H2S oxy ho¸ cÇn 1 l−îng oxy lµ 1,86 mg O2. §Ó phßng ngõa ç, t«m bÞ ngé ®éc do
H2S qu¸ nhiÒu trong çc thuû vùc nu«i t«m, ç, n−íc th¶i dïng ®Ó nu«i thuû s¶n cÇn xö
lý tr−íc lóc cho vµo ao hå. Nh÷ng thuû vùc nu«i ç t«m cÇn nhiÒu mïn b· h÷u c¬ cÇn
n¹o vÐt bít, nÕu kh«ng n¹o vÐt th× vµo mïa hÌ nhiÖt ®é cao, lóc m−a gi«ng cÇn theo dâi
thay n−íc kÞp thêi.
1.5.2. Ç, t«m bÞ ngé ®éc do NH3 qu¸ cao.

Trong ®iÒu kiÖn thiÕu oxy, n−íc th¶i ®æ vµo qu¸ nhiÒu lµm ®¸y ao hå nhiÒu mïn b· h÷u
c¬, qu¸ tr×nh ph©n huû çc chÊt nµy g©y ®éc cho ç, t«m. Hµm l−îng NH3 ®¹t ®Õn 1 mg/
lÝt n−íc ®−îc coi lµ vïng n−íc bÞ nhiÔm bÈn.
§èi víi ç trong thuû vùc hµm l−îng NH3 ®¹t 3 mg/lÝt g©y chÕt ç tr¾m cá bét.
11,23 mg/l: g©y chÕt ç tr¾m cá gièng
17 mg/l: g©y chÕt ç chÐp gièng
30 mg/l: g©y chÕt ç chÐp cì lín
V× ph−¬ng ph¸p phßng ngõa hiÖn t−îng nµy còng gièng nh− phßng ngõa H2S.
1.5.3. Ç, t«m bÞ tróng ®éc do thuèc trõ s©u:

Çc lo¹i thuèc trõ s©u dïng bãn cho c©y lóa vµ hoa mµu, c©y c«ng nghiÖp ®æ vµo çc
thuû vùc ç sèng, qua tÝch luü l©u ngµy nã ®−îc ®−a dÇn vµo c¬ thÓ ç dÉn ®Õn ç bÞ ngé
®éc. Khi bÞ nhiÔm chÊt ®éc c¬ thÓ ç bÞ dÞ h×nh, mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ chÕt. HiÖn
t−îng ngé ®éc ®èi víi ç hay x¶y ra sau çc trËn m−a to, thuèc trõ s©u ch¶y vµo ao hå
nu«i ç. NÕu ç bè mÑ bÞ tróng thuèc ®éc trõ s©u hÊp thô vµo qua hÖ thèng tuÇn hoµn
®Õn tuyÕn sinh dôc nªn trøng ®Î ra ph«i ph¸t triÓn bÞ dÞ h×nh. §èi víi ç con, ç thÞt khi
bÞ nhiÔm ®éc tæ chøc mang vµ da bÞ ph¸ ho¹i mÊt kh¶ n¨ng tiÕt ra niªm dÞch, trªn n¾p
mang, gèc çc v©y cã hiÖn t−îng ch¶y m¸u. Çc c¬ quan néi t¹ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh
th−êng bÞ trë ng¹i nªn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n nÕu nhiÔm ®éc nÆng kh«ng ph¸t
hiÖn kÞp thêi cã thÓ chÕt hµng lo¹t.
*Ph−¬ng ph¸p ng¨n chÆn:
Trong çc vïng nu«i ç ruéng, mçi khi phun thuèc trõ s©u cho lóa nªn th¸o c¹n ®Ó ç
tËp trung vµo m−¬ng m¸ng vµ ao s©u.
Dông cô ®ùng çc lo¹i thuèc trõ s©u, kh«ng nªn röa xuèng ao nu«i ç, nhÊt lµ ao −¬ng
ç h−¬ng, ç gièng.
Mét sè tr−êng hîp ç bÞ ngé ®éc, nÕu cã ®iÒu kiÖn cã thÓ dïng v«i cho xuèng ao víi sè
l−îng ®Ó n−íc ao cã nång ®é tõ 30-40 ppm.
1.5.4. Ç bÞ tróng ®éc do kim lo¹i nÆng.

Çc ion kim lo¹i nh−: Cu++, Zn++, Fe++, Hg+, Ag++, Pb++, As++, Mg++, Mn++....rÊt cÇn cho
c¬ thÓ ç nh−ng v−ît qu¸ ph¹m vi yªu cÇu sÏ g©y ®éc cho ç.
Çc ion kim lo¹i kÕt hîp víi niªm dÞch vµ da thµnh çc hîp chÊt ®«ng vãn phñ lªn bÒ
mÆt cña çc cung mang, c¶n trë chøc n¨ng h« hÊp cña mang vµ da dÉn ®Õn lµm cho ç,
t«m chÕt ng¹t. §ång thêi çc ion kim lo¹i qua chuçi thøc ¨n, qua da vµ mang vµo bªn
trong c¬ thÓ kÕt hîp víi gèc NH - cña protein t¹o thµnh muèi protemate kÕt tña øc chÕ
ho¹t ®éng cña hÖ men lµm trë ng¹i qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nªn ç bÞ chÕt. Nguån ion kim
lo¹i dÉn vµo çc thuû vùc kh¸ réng nã l¹i cã kh¶ n¨ng l−u l¹i mét thêi gian dµi, tÝch luü
dÇn dÇn cã thÓ tÝch tô qua chuçi thøc ¨n, sau khi m«i tr−êng bÞ « nhiÔm kh«ng dÔ ph¸t
hiÖn, ç bÞ ngé ®éc khi cã biÖn ph¸p gi¶i ®éc ®Ó cho c¬ thÓ ç trë l¹i b×nh th−êng.
VÝ dô: Thuû ng©n (Hg) lµ chÊt g©y ®éc kh¸ m¹nh th−êng g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc.
Ç bÞ nhiÔm vµo c¬ thÓ th−êng cã hµm l−îng cao ë trong gan, thËn, c¬ vµ kh«ng dÔ bµi
tiÕt ra ngoµi. NÕu trong mét lÝt n−íc cña bÓ nu«i ç cã hµm l−îng thuû ng©n: 0,0024 mg
th× sau 23 ngµy trong 1 kg thÞt ç cã 3,38 mg thuû ng©n. Trong n−íc cã Mercuric
chloride hµm l−îng 0,5 mg/lÝt, ç mÌ tr¾ng giai ®o¹n ç gièng sau 96 giê chÕt 80%, nÕu
m«i tr−êng thiÕu oxy vµ nhiÖt ®é cao lµm cho ç chÕt cµng nhanh. Ion Cu++, Mn++ liÒu
l−îng v−ît qu¸ yªu cÇu ç bÞ ngé ®éc lµm cho tæ chøc gan, thËn, c¬ quan t¹o m¸u bÞ ph¸
ho¹i, c¬ thÓ thiÕu m¸u. Trong mét lÝt n−íc cã 0,16 mg CuSO4 hay AgNO3 lµm cho ph«i
ç tr¾m, ç mÌ ph¸t tr−¬ng kÐo dµi. FeSO4 nång ®é 5 mg/lÝt n−íc lµm cho mang ç diÕc
viªm loÐt, tÕ bµo tÇng th−îng b× t¨ng sinh çc mao m¹ch huyÕt qu¶n tô m¸u, tæ chøc
mang ph©n tiÕt nhiÒu niªm dÞch, nÕu m«i tr−êng n−íc pH thÊp d−íi 5 t¸c h¹i cµng lín.
nhiÒu ion kim lo¹i nÆng kh¸c ®Òu cã t¸c dông ngé ®éc t−¬ng tù tuy møc ®é cã kh¸c
nhau.
2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh.

2.1. Ç bÞ tróng ®éc do t¶o Mycrocystis (H×nh 390).
Th−êng vµo ®Çu hÌ, mïa thu trong çc ao −¬ng ç gièng, t¶o Mycrocystis areuginesa vµ
M. flosaguae ph¸t triÓn m¹nh t¹o thµnh, líp v¸ng. T¶o M. areuginesa cã mµu xanh lam,
t¶o M. flosaguae cã mµu xanh vµng nh¹t. D−íi kÝnh hiÓn vi ®ã lµ çc tËp ®oµn quÇn thÓ
ngoµi cã mµng keo. QuÇn thÓ lóc cßn non cã d¹ng chuçi tÕ bµo xÕp sÝt nhau, h×nh cÇu,
khi lín lªn do sinh tr−ëng mµ trong tËp ®oµn sinh ra çc lç khæng lín nªn h×nh d¹ng vµ
kÝch th−íc cã d¹ng thay ®æi. Mycrocystis ph©n bè vµ ph¸t triÓn trong çc thuû vùc n−íc
tÜnh nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH tõ 8-9,5. Lóc Mycrocystis ph¸t triÓn m¹nh vÒ ®ªm do nã
h« hÊp nªn s¶n sinh ra nhiÒu CO2 vµ tiªu hao nhiÒu O2, mçi khi l−îng O2 trong ao kh«ng
®¸p øng ®−îc, nã sÏ chÕt, nhÊt lµ thêi gian vµo gi÷a ®ªm. Khi chÕt Mycrocystis ph©n gi¶i
tiªu hao mét l−îng lín oxy ®ång thêi th¶i ra m«i tr−êng CO2 vµ çc chÊt ®éc nh−:
NH4OH, H2S... g©y ®éc h¹i cho ç, lµm ç næi ®Çu. Th−êng trong 1 lÝt n−íc cã 5. 105
quÇn thÓ Mycrocystis cã thÓ lµm cho ç bÞ tróng ®éc, trong çc ®èi t−îng ç nu«i th× ç
mÌ hoa gièng dÔ mÉn c¶m nhÊt. NÕu lªn ®Õn 10. 105 quÇn thÓ Mycrocystis trong 1 lÝt
n−íc, ç mÌ tr¾ng, ç tr¾m chÕt, thËm chÝ chóng cã thÓ chÕt hµng lo¹t. t¶o Mycrocystis
bªn ngoµi cã mµng bäc nªn ç ¨n vµo kh«ng tiªu ho¸ ®−îc.
A B
H×nh 390: A. Mycrocystis areuginesa; B. Mycrocystis areuginesa në hoa mµu xanh lam
422 Bïi Quang TÒ
* Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ:

Trong çc ao −¬ng nu«i ç trong mïa nhiÖt ®é cao cÇn chó ý n¹o vÐt bít bïn ao vµ
th−êng xuyªn thay n−íc ®¶m b¶o m«i tr−êng trong s¹ch h¹n chÕ Mycrocystis ph¸t triÓn.
NÕu ph¸t hiÖn trong ao ph¸t triÓn nhiÒu t¶o Mycrocystis cã thÓ dïng CuSO4 víi nång ®é
0,7 ppm phun kh¾p ao lóc dïng CuSO4 cÇn theo dâi nÕu ç cã hiÖn t−îng næi ®Çu ph¶i
b¬m n−íc trong s¹ch vµo.
2.2. Ç bÞ tróng ®éc do t¶o Psymnesium (H×nh 391).

- Gièng t¶o Psymnesium g©y ®éc cho ç cã çc loµi sau:
Psymnesium saltans Massart
Psymnesium parvum Carter
Psymnesium minutum Carter
T¶o Psymnesium ph¸t triÓn m¹nh trong çc ao nu«i ç lµm cho ç chÕt. Psymnesium
saltans cã v¸ch tÕ bµo máng, d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã thÓ thÊy phiÕn v¶y máng nhá
®Ëy lªn bÒ mÆt c¬ thÓ lóc cßn sèng h×nh d¹ng biÕn ®æi cã lóc h×nh bÇu dôc, lóc h×nh
trøng, h×nh ®Õ dµy, h×nh trßn... kÝch th−íc c¬ thÓ 6-7 x 6-11 μm. §o¹n tr−íc c¬ thÓ cã 3
tiªn mao: Tiªn mao gi÷a ng¾n kh«ng ho¹t ®éng, 2 tiªn mao bªn dµi gÊp r−ìi chiÒu dµi c¬
thÓ lµ c¬ quan di ®éng, gèc cña tiªn mao cã bäc co bãp. Hai bªn c¬ thÓ cã 2 d¶i s¾c tè
mµu vµng.
B C
H×nh 391: T¶o Psymnesium saltas Kutz: A- h×nh vÏ tæng qu¸t; B- h×nh KHV§T; C- vá
cña mµng tÕ bµo thÊy rç çc vÈy máng (h×nh KHV§T)
Ph−¬ng thøc sinh s¶n th−êng ph©n däc theo c¬ thÓ vµ tiÕn hµnh sinh s¶n vµo ban ®ªm
nªn ban ngµy Ýt nh×n thÊy. Psymnesium ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng pH cao,
nhiÖt ®é cao vµ ®é muèi réng (1-30%o ) nh−ng thÝch hîp ë ®é muèi trªn d−íi 30%0.
Psymnesium cã kh¶ n¨ng ph©n tiÕt ra ®éc tè vµ chÊt lµm vì tÕ bµo m¸u. Theo Uitzur vµ
Shilo 1970 ®éc tè cña gièng t¶o nµy lµ 1 chÊt mì protein (Protio lipid). HiÖn nay còng
cã mét sè nhµ khoa häc cho ®éc tè lµ chÊt glucolipid vµ galacto lipid (mì ®−êng). ë
trong n−íc Psymnesium ph¸t triÓn ë mËt ®é 3,75 - 62,50. 106 tÕ bµo/lÝt n−íc ®Òu cã thÓ
lµm cho ç chÕt, n−íc trong thuû vùc cã mµu vµng n©u.
Çc loµi ç khi bÞ tróng ®éc triÖu chøng cã kh¸c nhau lóc míi b¾t ®Çu ç mÌ nh¹y c¶m
nhÊt tËp trung vµo bê ao sau ®ã møc ®é ngé ®éc t¨ng lªn, tÊt c¶ çc loµi ç tËp trung lªn
mÆt n−íc gÇn bê, ®Çu chóc vµo bê vµ kh«ng ho¹t ®éng tiÕp theo çc loµi l−¬n, ch¹ch vµ
çc loµi ç ®¸y, næi lªn mÆt n−íc, tr−ên lªn bê, ç mÌ b¾t ®Çu chÕt. Çc loµi ç trong ao
cã tiÕng ®éng t¹m thêi ph©n t¸n nh−ng lËp tøc tËp trung l¹i ngay. Lóc nµy ç bÞ ngé ®éc
t−¬ng ®èi nghiªm träng nh−ng nÕu cã biÖn ph¸p cÊp cøu kÞp thêi th× ç vÉn sèng ®−îc.
tr¸i l¹i nÕu ç bÞ tróng ®éc nÆng h¬n ç sÏ tÊp vµo bê mÊt th¨ng b»ng, c¬ thÓ n»m
nghiªng, h« hÊp khã kh¨n råi dÇn dÇn sÏ h«n mª khã mµ cÊp cøu ®−îc.

- Vµo mïa nhiÖt ®é cao cÇn bãn çc lo¹i ph©n l©n, ®¹m vµ ph©n h÷u c¬ ®Ó cho çc loµi
t¶o ph¸t triÓn nã øc chÕ Psymnesium ph¸t triÓn.
- §éc tè cña t¶o Psymnesium mÊt t¸c dông trong ®iÒu kiÖn pH d−íi 6 do ®ã bãn vµo m«i
tr−êng n−íc mét l−îng muèi acid th× cã thÓ gi¶m ®éc cho ç nh−ng gi¸ thµnh cao, c¬ së
s¶n xuÊt khã ¸p dông.
- Khi ph¸t hiÖn cã nhiÒu t¶o Psymnesium ph¸t triÓn dïng Amonium sulphate 10-17 ppm
phun ®Òu kh¾p ao. Ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng dïng ®Ó cÊp cøu ç ®· ngé ®éc vµ mét sè
loµi ç giai ®o¹n ç bét.
2.3. Ç bÞ tróng ®éc do mét sè gièng t¶o gi¸p (H×nh 392,393).

T¶o gi¸p g©y ®éc cho ç th−êng gÆp mét sè gièng sau ®©y: Peridinium, Gymnodinium,
Ceratium.
T¶o gi¸p gi÷a tÕ bµo cã mét r·nh ngang vµ mét r·nh däc rÊt râ, mçi r·nh mäc mét tiªn
mao.
- Gièng Peridinium: V¸ch tÕ bµo cã m¶nh gi¸p, mµu vµng n©u, c¬ thÓ h×nh trøng,
h×nh ®a gi¸c, v¸ch tÕ bµo dµy, d−íi v¸ch cã çc u låi nhá, r·nh ngang nhá, r·nh däc mê.
- Gièng Gymnodinium: TÕ bµo t¶o h×nh gÇn trßn, gi÷a tÕ bµo 2 r·nh rÊt râ, cã 2
tiªn mao mäc tõ chç giao nhau gi÷a 2 r·nh, v¸ch tÕ bµo lé râ, mµu c¬ thÓ xanh lam.
- Gièng Ceratium: C¬ thÓ phÇn tr−íc vµ phÇn sau cã gai, h×nh d¹ng tÕ bµo h¬i
gièng má neo, m¶nh gi¸p dµy vµ râ th−êng cã v©n hoa chia gi¸p ra nhiÒu m¶nh.
Çc gièng t¶o gi¸p trªn ph¸t triÓn m¹nh ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, ao hå lo¹i nhá, cã
nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH cao, ®é cøng lín.
Mçi khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi ®ét ngét, t¶o gi¸p khã thÝch nghi nªn dÔ bÞ tiªu
diÖt.
424 Bïi Quang TÒ
1
2 3
H×nh 391: T¶o gi¸p: 1- Gièng t¶o gi¸p Gymnodinium Stein; 2,3- Gièng t¶o gi¸p
Peridinium Ehrenb
A
B
C D E
H×nh 392: T¶o gi¸p: A- Gymnodinium (KHV§T); B- Pyrodinium (KHV§T); C-

Gyrosigma; D- Ceratium; E-Dinophysis;
T¶o gi¸p ®¹i bé phËn lµ thøc ¨n tèt cña ç nh−ng mét sè gièng t¶o gi¸p ë trªn ç ¨n vµo
kh«ng tiªu ho¸ ®−îc nÕu trong ao hå nu«i ç cã sè l−îng nhiÒu, lóc chÕt l¹i g©y ®éc h¹i
cho ç.

Mçi khi ph¸t hiÖn t¶o gi¸p ph¸t triÓn m¹nh g©y ®éc h¹i cho ç cÇn nhanh chãng thay ®æi
n−íc biÕn ®æi ®ét ngét cã thÓ øc chÕ t¶o gi¸p ph¸t triÓn. NÕu kh«ng cã kÕt qu¶ th× phun
CuSO4 xuèng ao víi nång ®é 0,7 ppm.
2.4. Thñy triÒu ®á (Red tite)

“Thñy triÒu ®á” hay “t¶o në hoa” lµ hiÖn t−îng t¶o biÓn ph¸t triÓn bïng næ vÒ sè l−îng.
Khi t¶o në hoa cã thÓ lµm cho n−íc biÓn cã mµu ®á (nªn gäi lµ “thñy triÒu ®á”) hoÆc
mµu xanh ®en hoÆc mµu xanh x¸m. T¶o në hoa lµ do vïng biÓn bÞ « nhiÔm vµ t¶o chÕt
®· g©y ®éc cho t«m ç sèng trong vïng ®ã (h×nh 393,394).
Vïng biÓn ViÖt Nam ®· cã hiÖn t−îng triÒu ®á tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû 20, n¨m
1993-1994 ë vïng biÓn Sãc Tr¨ng, mòi Cµ Mau ng− d©n ®¸nh ç cho biÖt cã hiÖn t−îng
n−íc biÓn ®á nh− n−íc phï sa. §Çu thÕ kû 21 pháng vÊn nh÷ng ng−êi ®i ®¸nh ç trªn
biÓn th× cã 60% ng− d©n nãi lµ cã gÆp n−íc biÓn ®á (triÒu ®á). TriÒu ®á xuÊt hiÖn ë biÓn
B×nh ThuËn trung tuÇn th¸ng 7/2002 vµ biÓn Nha Trang cuèi th¸ng 7/2002. BiÓn B×nh
ThuËn tõ Cµ N¸ ®Õn Phan RÝ triÒu ®á lan réng kho¶ng 30km, khu vùc thiÖt h¹i nhÊt dµi
kho¶ng 15km réng 5km tÝnh tõ bê. N−íc biÓn ®Æc qu¸nh nh− n−íc ch¸o lo·ng, ®Çu tiªn
lµ mµu ®á sau chuyÓn mµu xanh ®en. T¶o (Phaeocystis globosa- mËt ®é lªn tíi 25 triÖu
tÕ bµo/lÝt) në hoa t¸p vµo bê vµ tµn lôi, t¹o thµnh líp bïn dµy 5-10cm. ChØ tÝnh riªng ç
song, t«m hïm nu«i lång chÕt hµng lo¹t, −íc tÝnh thiÖt h¹i hµng chôc tû ®ång (theo b¸o
Thanh Niªn 30/7/2002).
H×nh 393: triÒu ®á H×nh 394: lång nu«i ç chÕt do triÒu ®á
H×nh 395: ç chÕt do triÒu ®á (biÓn B×nh H×nh 396: do triÒu ®á n−íc biÓn ®Æc qu¸nh
ThuËn 7/2002) nh− ch¸o, mµu n©u ®á
426 Bïi Quang TÒ
Ch−¬ng 13
sinh vËt h¹i ®éng vËt thuû s¶n

1. Thùc vËt h¹i ç.
1.1. Rong m¹ng l−íi g©y h¹i cho ç (Hydrodictyon neticulatum

Lacgerheim) (H×nh 397)
Rong m¹ng l−íi thuéc hä Hydrodictyonceae, bé t¶o lôc cÇu (Chlorococcales) líp t¶o
lôc. Rong m¹ng l−íi cã quÇn thÓ lín th−êng tån t¹i trong nh÷ng vïng n−íc tï nhÊt lµ
çc ao nu«i ç. Ban ®Çu nã kÕt l¹i thµnh mét khèi nhá sau lín dÇn kho¶ng 8-20 cm næi
lªn mÆt n−íc gièng nh− tói l−íi nªn gäi lµ t¶o m¹ng l−íi. M¾t l−íi cña quÇn thÓ to nhá
kh«ng æn ®Þnh. Th−êng do 5-6 tÕ bµo hîp l¹i mµ thµnh, lóc nhiÖt ®é cao ®iÒu kiÖn m«i
tr−êng thÝch hîp nã ph¸t triÓn m¹nh h×nh thµnh nhiÒu m¾t l−íi ç trong ao ho¹t ®éng
m¾c vµo l−íi kh«ng tho¸t ra ®−îc, ç sÏ chÕt.
H×nh 397: Hydrodictyon reticulatum Lagerheim
* Ph−¬ng ph¸p phßng trõ:

- Dïng CuSO4 nång ®é 0,7ppm r¾c xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt t¶o Hydrodictyaceae.
- Dïng v«i tÈy ao tr−íc lóc th¶ ç.
1.2. T¶o Zygnemataceae (H×nh 398).

Hä tinh lôc t¶o (Zygnemataceae) g©y h¹i cho ç th−êng gÆp ë çc gièng sau: Spirogyra,
Mougestia, Zygnema.
Hä tinh lôc t¶o, c¬ thÓ h×nh trô, dµi kh«ng ph©n nh¸nh.
- Gièng Spirogyra, mçi tÕ bµo cã 1-14 sîi thÓ s¾c tè h×nh xo¾n èc, mçi sîi cã
nhiÒu h¹ch protein.
- Gièng t¶o Zygnema cã 2 thÓ s¾c tè h×nh d¹ng h×nh d¹ng l−íi ng«i sao vµ mét
h¹ch protein.
Ngoµi thÓ s¾c tè ra mçi tÕ bµo t¶o cã h¹ch tÕ bµo.
Çc gièng t¶o lôc trªn th−êng ph¸t triÓn m¹nh ë nh÷ng r·nh m−¬ng n−íc c¹n vµ ven ao,
lóc ®Çu c¬ thÓ giµ ®øt ra n»m ë ®¸y ao sau ®ã ph¸t triÓn dÇn thµnh tõng bói gièng nh−
b«ng næi lªn mÆt n−íc biÕn thµnh mµu vµng xanh, dïng tay sê thÊy nhít. Çc gièng t¶o
trªn ®Òu lµ t¶o ®¬n bµo nh−ng tËp hîp l¹i thµnh quÇn thÓ, nh×n bÒ ngoµi th−êng khã ph©n
biÖt sù sai kh¸c cña gièng mµ d−íi kÝnh hiÓn vi míi thÊy râ cÊu taä cña nã.
Çc gièng t¶o nµy trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vµ sinh s¶n, tiªu hao mét l−îng lín muèi
v« c¬ lµm gi¶m chÊt dinh d−ìng ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña sinh vËt phï du lµ thøc
¨n cña ç nªn sinh tr−ëng chËm. T¸c h¹i chñ yÕu lµ t¶o thµnh tõng bói, ç b¬i léi m¾c
vµo, ç bét kh«ng tho¸t ra ®−îc nªn bÞ chÕt.
* BiÖn ph¸p phßng trõ:

§Ó ®Ò phßng dïng v«i tÈy ao tr−íc khi th¶ ç vµo −¬ng nu«i nhÊt lµ ao −¬ng ç h−¬ng,
ç gièng.
NÕu ph¸t hiÖn cã t¶o Zygnemataceae ph¸t triÓn m¹nh dïng CuSO4 nång ®é 0,7 ppm
trong toµn ao cã thÓ tiªu diÖt chóng cã hiÖu qu¶.
1 2 3
H×nh 398: Hä t¶o lôc Zygnemataceae : 1. Gièng Spirogyra; 2. Gièng Mougestia; 3.

Gièng Zygnema.
2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo Copepoda g©y h¹i cho ç.

Copepoda lµ phï du ®éng vËt lµm thøc ¨n cho ç con, ç lín cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao
nh−ng mét sè gièng loµi l¹i lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm ®èi víi trøng ç vµ ç bét. Do ®ã
trong qu¸ tr×nh sinh s¶n nh©n t¹o çc loµi ç nu«i, nÕu n−íc dïng ®Ó cho ®Î vµ Êp trøng
kh«ng läc kü sÏ dÉn ®Õn tæn thÊt nghiªm träng cho s¶n xuÊt. §èi víi ç bét sau khi në
trong vßng 5 ngµy tuæi Copepoda lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm nh−ng sau ®ã chuyÓn dÇn thµnh
thøc ¨n quan träng cña çc loµi ç nu«i, nhÊt ç giai ®o¹n −¬ng ç h−¬ng, ç gièng. Mét
sè gièng gi¸p x¸c g©y t¸c h¹i cho trøng ç vµ ç bét nh−: Sinodiaptomus,
Thermocyclops, Misocyclops (h×nh 399).
* BiÖn ph¸p phßng trõ:

§Ó ®Ò phßng Copepoda ph¸t triÓn sè l−îng cao g©y t¸c h¹i cho ç bét vµ trøng ç, cÇn
sö dông çc biÖn ph¸p sau ®©y:
• N−íc dïng ®Ó Êp trøng ç, cÇn läc kü kh«ng ®Ó Copepoda lät vµo bÓ n−íc ®·
läc, bÓ läc nªn th¶ Ýt ç mÌ hoa ®Ó ç ¨n bít Copepoda cã trong n−íc ®· xö lý.
• Ç tiªu hÕt no·n hoµng tèt nhÊt sau khi në 5 ngµy tuæi míi th¶ ra ao −¬ng.
• Ao −¬ng ç bét dïng v«i tÈy kü, sau khi tÈy b¸n lãt vµ cho n−íc vµo mét thêi
gian ng¾n cÇn th¶ ç ngay, ®ång thêi trong ao cho Ýt ç mÌ hoa.
428 Bïi Quang TÒ
1a
4a
1b 2
4
1 4a
3
H×nh 399: Mét sè gi¸p x¸c g©y t¸c h¹i cho ç.
1. Thermocyclops oithonoides (Frieslam) nh×n mÆt l−ng con çi ®· tr−ëng thµnh. (1a.
§èt thø 3 nh¸nh trong cña ®«i ch©n b¬i thø 4;1b. §«i ch©n thø 5)
2. Thermocyclops oithonoides tiÕp xóc víi tõng giai ®o¹n ph«i nang, trong mµng trøng
cã 3 con Thermocyclops oithonoides mµng trøng ®ôc thñng 3 lç, trøng ®· chÕt vµ b¾t
®Çu thèi.
3. Bông ç bét bÞ Thermocyclops ®ôc thñng, ®u«i ç bÞ Thermocyclops b¸m ®Ó hót dinh
d−ìng.
4. Sinodiaptomus sars Rylov: Nh×n mÆt l−ng con çi ®· tr−ëng thµnh. (4a. §o¹n cuèi
cña nhanh ch©n n¾m gi÷.;4b. §«i ch©n b¬i thø 5 cña con ®ùc )
Qua theo dâi t¸c h¹i cña çc gièng trªn, ®èi víi trøng ç vµ ç bét trong vßng 5 ngµy
tuæi th−êng rÊt nghiªm träng ®· ¶nh h−ëng ®Õn tû lÖ ra bét, cßn sau 5 ngµy tuæi th× ç
bét ®uæi b¾t cyclop ®Ó lµm måi ¨n.
3. Søa g©y h¹i trong ao nu«i t«m

Søa thuéc ngµnh ruét khoang Coelenterata lµ çc loµi søa sèng tr«i næi ë biÓn, ven biÓn
n«ng vµ cöa s«ng (h×nh 400, 401). ë biÓn n−íc ta cã nhiÒu loµi søa, phæ biÕn lµ søa
miÖng rÔ (Rhizostomida); doi biÓn, søa löa, søa chØ (Chiropsalmus) vµ søa vu«ng
(Charybdea) kÝch th−íc nhá (kh«ng qu¸ vµi cm) chóng g©y ngøa. Søa xuÊt hiÖn vµo mïa
hÌ, ®Æc biÖt th¸ng 4-7, theo n−íc triÒu vµo vïng n−íc lî cöa s«ng.
Søa ®¬n tÝnh, tÕ bµo sinh dôc khi chÝn qua miÖng søa ra ngoµi, thô tinh råi ph¸t triÓn
thµnh Êu trïng planula “trøng n−íc” cã l«ng b¬i. Sau mét thêi gian b¬i trong n−íc, Êu
trïng b¸m ®Çu tr−íc xuèng ®¸y, ®Çu ®èi diÖn thñng thµnh lç miÖng råi mäc vµnh tua
miÖng bao quanh, chuyÓn thµnh d¹ng thuû tøc cã cuèng dµi (scyphistoma) cã kh¶ n¨ng
mäc chåi. Vßng tua miÖng sau ®ã rông ®i vµ b¾t ®Çu qu¸ tr×nh c¾t ®o¹n ®Ó cho mét
chång ç thÓ cã lç miÖng h−íng lªn phÝa trªn xÕp nh− chång ®Üa, mçi ç thÓ gäi lµ mét
®Üa søa. LÇn l−ît tõ trªn xuèng d−íi ®Üa søa chuyÓn sang sèng tr«i næi b»ng çch lËt
ngöa trë l¹i, lç miÖng chuyÓn xuèng d−íi (h×nh 400).
Trøng hoÆc Êu trïng søa theo n−íc vµo çc ao nu«i t«m ph¸t triÓn thµnh søa tr−ëng
thµnh, chóng ¨n sinh vËt phï du vµ ç con lµm gi¶m chÊt l−îng m«i tr−êng n−íc, ®ång
thêi khi chÕt tiÕt ra chÊt ®éc cã h¹i cho ao nu«i t«m. VÝ dô th¸ng 4-5/2001 (theo Bïi
Quang TÒ) mét sè ao nu«i t«m só ë Qu¶ng X−¬ng, HËu Léc- Thanh Ho¸, Kim S¬n-
Ninh B×nh, Yªn H−ng- Qu¶ng Ninh søa ®· ph¸t triÓn dµy ®Æc trong ao nu«i g©y ®éc vµ
lµm chÕt t«m.
H×nh 400: S¬ ®å cÊu t¹o

søa (theo Dogiel):
1- thuú miÖng; 2- lç
miÖng; 3- tua bê dï; 4-
r«pali; 5- èng vÞ vßng; 6-
èng vÞ phãng x¹; 8- d©y
vÞ; 9- khoan vÞ; 10- mÆt
trªn dï; 11- mÆt d−íi dï;
12- tÇng keo.
H×nh 401: Vßng ®êi cña søa Aurelia aurita (theo Pechenik):
1- Planula; 2- Scyphistoma (d¹ng thuû tøc cã cuèng); 3- Strobila (d¹ng chång ®Üa); 4-
Ephyra (®Üa søa); 5,6- Søa çi vµ søa ®ùc tr−ëng thµnh; 7- TuyÕn sinh dôc; 8- No·n; 9-
Tinh trïng; 10- Trøng; 11- Chåi; 12- Tua miÖng.
430 Bïi Quang TÒ
D E
H×nh 402: Mét sè loµi søa gÆp ë biÓn nhiÖt ®íi: A- Rhizostoma pulmo (1. h×nh d¹ng
chung; 2. s¬ ®å c¾t däc); B- Aurelia aurita; C- Charybdea sp; D- Nausithoe pnuctata
(søa cã r·nh); E- Lucernaria sp (søa cã cuèng).
A B
E
D
H×nh 403: A- Bãng n−íc (søa ®¸y); B,C,D- søa dï; E- søa dï chÕt
4. C«n trïng g©y h¹i cho ç ( Insecta).

4.1. Bä g¹o (Notonecta) h¹i ç (H×nh 404).

4.1.1. CÊu t¹o c¬ thÓ.
Bä g¹o c¬ thÓ h×nh bÇu dôc ng¾n, nhá, da kho¶ng 7-13 mm, mµu x¸m ®en cã v©n mµu
®en. hai ®Çu c¬ thÓ h¬i trßn. §Çu dÝnh liÒn víi ngùc b»ng mét ®ai, cã 2 m¾t ®en lín.
Cuèi l−ng cã mai, trªn cã 2 gai lµ c¬ quan thë cña bä g¹o. Bä g¹o cã çnh máng, cã
mµng, l−ng bä g¹o cã mµu tr¾ng, bông cã mµu n©u ®en, cã 3 ®«i ch©n, 2 ®«i ch©n tr−íc
ng¾n h¬n dïng ®Ó bÊu gi÷, ®«i sau dµi h¬n, h×nh d¹ng nh− m¸i chÌo ®Ó b¬i. Bä g¹o
th−êng b¬i ngöa vµ h« hÊp b»ng khÝ trêi, c¬ quan thë ë phÝa sau, cã cöa tù do ®ãng më,
lóc tiÕn hµnh h« hÊp, bä g¹o b¬i nhanh lªn mÆt n−íc, phÇn sau tiÕp xóc víi kh«ng khÝ,
cöa cña c¬ quan thë më ra, lÊy khÝ trêi sau ®ã ngôp xuèng n−íc b¬i léi trong n−íc, khÝ
th¶i ra cöa ë 2 bªn ®Çu ngùc.
4.1.2. Chu kú ph¸t triÓn cña bä g¹o.
Trøng cña bä g¹o h×nh bÇu dôc, mµu tr¾ng h¬i vµng, kÝch th−íc 1,5 x 0,5 mm, 1 ®Çu cã
mÈu nhá, trøng th−êng n»m s©u trong phiÕn l¸, bÑ l¸ hoÆc th©n çc lo¹i cá mÒm. Mçi
con bä g¹o ®Î tõ 5-26 trøng th−êng 9- 12 trøng. Trøng sau khi ph¸t triÓn ph©n c¾t në ra
bä g¹o con kh«ng qua giai ®o¹n Êu trïng. ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 21- 300C thêi gian në
kho¶ng 6- 9 ngµy. Bä g¹o sau khi në cÊu t¹o c¬ thÓ gièng c¬ thÓ tr−ëng thµnh ®· thÝch
nghi b¬i léi, nh−ng çnh ch−a ph¸t triÓn nªn ch−a bay ®−îc. Bä g¹o con lín dÇn ®Õn
kÝch th−íc 5,2 x 1,55 mm b¾t ®Çu mäc çnh. Trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 20- 310C trong
vßng 30- 35 ngµy sÏ hoµn tÊt chu tr×nh ph¸t triÓn tõ trøng ®Õn giai ®o¹n Êu trïng tr−ëng
thµnh tham gia ®Î trøng. Mét con bä g¹o trong 4 th¸ng cã thÓ sinh ®−îc 40000 con.
4.1.3. T¸c h¹i cña bä g¹o.

Bä g¹o ph©n bè réng r·i trong çc vïng n−íc nhÊt lµ ao hå nu«i ç nhiÒu mïn b· h÷u c¬,
ao −¬ng ç h−¬ng, ç gièng kh«ng ®−îc tÈy dän kü vµ bãn ph©n h÷u c¬ ch−a ñ.
- Bä g¹o g©y t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi ç bét giai ®o¹n míi në ®Õn 10 ngµy tuæi, nã hót
m¸u lµm cho ç bét chÕt, mét con bä g¹o trong 24 giê cã thÓ lµm cho 4- 10 con ç bét
chÕt. Ngoµi ra nã con tranh giµnh thøc ¨n cña ç con, bä g¹o cßn bÐ ¨n Êu trïng, muçi
l¾c. Ban ®ªm bä g¹o cã thÓ bay tõ thuû vùc nµy sang thñy vùc kh¸c.
- NhiÒu c¬ së −¬ng ç chÐp ç mÌ, ç tr¾m trong 10- 13 ngµy ®Çu cho ç bét xuèng ao
do kh«ng chó ý ®óng møc phßng trÞ bä g¹o ®· lµm cho tû lÖ sèng cña ç −¬ng rÊt thÊp,
thËm chÝ cã c¬ së mÊt tr¾ng nh− hîp t¸c x· Anh S¬n- NghÖ An −¬ng 4 v¹n ç chÐp sau
17 ngµy bä g¹o g©y chÕt hÇu hÕt.
4.1.4. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ.

- §Ó ®Ò phßng bä g¹o, çc ao −¬ng ç bét lªn ç h−¬ng cÇn dïng v«i tÈy ao, ph¬i ®¸y ao
kü ®Ó diÖt trøng vµ Ê− trïng bä g¹o. C¾t dän s¹ch cá r¸c trong ao vµ quanh bê ®Ó ph¸
mÊt n¬i ®Î trøng cña bä g¹o. Ph©n bãn cÇn ñ kü kh«ng nªn dïng ph©n t−¬i.
- Nh÷ng ngµy ®Çu míi th¶ ç bét nªn dïng ph©n v« c¬, bít l−îng ph©n h÷u c¬.
- Tr−íc khi th¶ ç dïng dÇu ho¶ vÈy kh¾p ao, t¹o thµnh mét líp ng¨n çch gi÷a n−íc vµ
kh«ng khÝ, bä g¹o ngoi lªn kh«ng lÊy ®−îc khÝ trêi sÏ bÞ chÕt ng¹t, mÆt kh¸c khi ngoi
lªn lÊy khÝ trêi tiÕp xóc ph¶i dÇu ho¶, bä g¹o sÏ bÞ ngé ®éc. Sau 2 ngµy th¶ ç xuèng
−¬ng nÕu ph¸t hiÖn cã bä g¹o nªn lµm khung cho dÇu ho¶ xuèng khung, kÐo dÞch khung
tõ bê nµy qua bê kia, mçi lÇn dÞch khung chØ xª dÞch 2/3 diÖn tÝch khung ®Ó bä g¹o khái
trèn tho¸t. Dïng dÇu ho¶ nªn chän ngµy Ýt n¾ng vµ giã nhÑ.
- Qu¸ tr×nh −¬ng ç bét lªn ç h−¬ng, nh÷ng ngµy ®Çu bæ sung thªm thøc ¨n tinh ®¶m
b¶o c¶ sè l−îng lÉn chÊt l−îng ®Ó ç chãng lín v−ît qua kÝch cì mµ bä g¹o cã thÓ tiªu
diÖt.
432 Bïi Quang TÒ
1 2
H×nh 404: Bä g¹o Notanecta: 1. MÆt l−ng cña Notanecta ; 2. MÆt bông cña Notanecta;
3- ¶nh chôp mÆt l−ng vµ mÆt bông bä g¹o
4.2. Êu trïng chuån chuån Odonata (H×nh

3 405).
Êu trïng bé chuån chuån cßn gäi lµ con xin c¬m. Chuån chuån tr−ëng thµnh sèng trong
kh«ng trung, ®Î trøng trªn cá n−íc, giai ®o¹n Êu trïng sèng ë tÇng ®¸y cña çc thuû vùc
tõ 1 ®Õn vµi n¨m. C¬ thÓ Êu trïng nhá, dµi, mµu nÇu ®en vµ cã çc v©n mµu xanh, m¸u
s¾c thay ®æi theo sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng. MÆt ngoµi cña c¬ thÓ nh½n nhôi. C¬ thÓ cã
3 phÇn: ®Çu, ngùc vµ bông; ®Çu vµ ngùc dÝnh liÒn nhau, bông ph©n lµm nhiÒu ®èt. C¬
quan miÖng rÊt ph¸t triÓn, miÖng cã cÊu t¹o rÊt ®Æc biÖt, m«i d−íi biÕn thµnh h×nh mÆt
n¹, cã gai khoÎ, v−¬n ra ®Ó b¾t måi lµ ç, t«m nhá vµ s©u bä. R¨ng hµm lín kÑp måi,
phãng chÊt ®éc lµm tª liÖt c¬ thÓ ç sau ®ã b¾t ¨n.
Bé chuån chuån cã hai bé phô: Anisoptera vµ Zygoptera. Bé phô Anisoptera cã hä
Aeschnidae, th−êng b¾t ç h−¬ng vµ nßng näc lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm ®èi víi ç con, nhÊt
lµ giai ®o¹n ç bét. ë Trung quèc, çc nhµ nu«i ç th−êng gäi lµ “hæ n−íc”. C¬ thÓ cña
bé phô nµy lín cã çnh kh«ng ®Òu nhau. C¬ thÓ Êu trïng hä Aeschnidae réng, dÑp, ®o¹n
®u«i cã 3 mÊu låi nhá, ë chÝnh gi÷a gäi lµ t¬ ®u«i, hai bªn gäi lµ r©u ®u«i, lóc co rót cã
thÓ tuét vµo trong hËu m«n.
Bé phô Zygoptera c¬ thÓ nhá, cã çnh rÊt ®Òu nhau, Êu trïng th−êng kh«ng b¾t ç con.
H×nh d¹ng Êu trïng nhãm nµy nhá, dµi, ®u«i cã 3 mÊu låi ph¸t triÓn h×nh thµnh n¹ng
®u«i.
*BiÖn ph¸p phßng trÞ:
- Dïng v«i tÈy ao triÖt ®Ó.
- Dän s¹ch cá r¸c trong ao vµ quanh bê ao
- Dïng Clorine phun xuèng ao nång ®é 1ppm sau 24 giê tiªu diÖt hÕt Êu trïng Odonata.
1 2
3 4
H×nh 405: Êu trïng chuån chuån Odonata: 1. Êu trïng Odonata bé phô Anisoptera; 2.
Êu trïng Odonata bé phô Zygoptera; 3- mÆt l−ng Êu trïng; 4- mÆt bông Êu trïng
4.3. Con b¾p cµy Dytiscidae ®Þch h¹i cña ç.

Con b¾p cµy lµ Êu trïng hä cµ niÔng ( H×nh 406)
Trong hä cµ niÔng th−êng gÆp mét sè gièng nh− Hydaticus vµ Cybioter thuéc:
Bé Coleoptera
Bé phô Polyphaga
Hä Dytiscidae
C¬ thÓ cµ niÔng giai ®o¹n tr−ëng thµnh h×nh bÇu dôc, kÝch th−íc chiÒu dµi 3-4 cm, chiÒu
réng trªn d−íi 2 cm. C¬ thÓ mµu ®en n©u, cã çc ®ai xanh bãng s¸ng. PhÇn ®Çu cã 2 ®«i
r©u, ®«i thø 1 ng¾n h¬n ®«i thø 2. ë con ®ùc ®«i r©u thø 1 biÕn thµnh c¬ quan b¸m, ®«i
thø 2 cã nhiÒu ®èt, cã m¾t kÐp vµ çc c¬ quan miÖng. C¬ thÓ cã 3 ®«i ch©n b¬i cã nhiÒu
®èt, ®«i sau çc ®èt gèc to h¬n çc ®«i tr−íc, bªn trªn cã nhiÒu l«ng, ®èt cuèi cã gai
kitin, thÝch hîp cho vËn ®éng b¬i léi. Bªn s−ên cã çc èng thë vµ lç thë. Ban ngµy cµ
niÔng nÊp trong cá r¸c chê ç con ®i qua chôp b¾t, ban ®ªm bay lªn kh«ng trung, cã thÓ
chuyÓn dÞch qua çc thuû vùc kh¸c.
Mïa xu©n cµ niÔng ®Î trøng trªn çc gi¸ thÓ thùc vËt thuû sinh. Trøng cã mµu vµng, kÝch
th−íc trøng 2,25 mm, sau 2-3 tuÇn trøng në ra Êu trïng, qua lét x¸c Êu trïng lín lªn c¬
thÓ nhá, dµi h×nh trô cã chia ®èt. CÊu t¹o c¬ thÓ Êu trïng cµ niÔng cã 3 phÇn: ®Çu, ngùc,
bông. C¬ thÓ mµu tr¾ng x¸m cã ®èt mµu n©u, kÝch th−íc biÕn ®æi tõ 1,5-5,4 cm x 0,2-0,7
cm. §Çu trßn 2 bªn cã m¾t ®¬n, r©u ph©n ra 4 ®èt. R¨ng hµm lín cøng dïng ®Ó kÑp ç
con vµ chÝch ®éc tè vµo lµm cho ç bÞ tª liÖt råi b¾t ¨n. Mçi ®ªm mét con Êu trïng cµ
niÔng cã thÓ b¾t 10 con ç bét. Ngùc 3 ®èt cã 3 ®«i ch©n ngùc, mçi ®«i ch©n cã 3 ®èt
trªn cã nhiÒu l«ng, ®èt cuèi cã mãng, cã thÓ b¬i trong n−íc. Bông cã 8 ®èt, tõ ®èt 1 ®Õn
®èt thø 8 cã 1 ®«i lç khÝ trªn mçi ®èt, ®èt thø 6 ®Õn ®èt thø 8 cã nhiÒu gai. PhÇn cuèi ®èt
thø 8 chØ n¹ng, gäi lµ “n¹ng ®u«i“. ë trong n−íc b¾p cµy cã thÓ lËt nghiªng, nhµo lªn,
nhµo xuèng, phÇn ®u«i nh« lªn mÆt n−íc ®Ó h« hÊp.
434 Bïi Quang TÒ
- Cµ niÔng tr−ëng thµnh vµ Êu trïng ph©n bè réng trong çc thuû vùc n−íc ngät. C¶ hai
®Òu lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm cña ç, nhÊt lµ ç con.
*Ph−¬ng ph¸p phßng trõ:

- Dïng v«i tÈy ao vµ ph¬i ®¸y tr−íc khi ®−a vµo −¬ng nu«i ç h−¬ng, ç gièng.
- B¾p cµy cã tÝnh h−íng quang, cã thÓ lµm mét çi khung gç trªn treo ngän ®Ìn, bªn
d−íi ®æ mét líp dÇu máng, b¾p cµy ngoi lªn thë gÆp dÇu sÏ bÞ tiªu diÖt. Nªn tiÕn hµnh
liªn tôc trong nhiÒu ®ªm. Dïng dÇu ho¶ hay çc lo¹i dÇu kh¸c ®Òu ®−îc.
- Dïng Clorine phun xuèng ao nång ®é 1 ppm cã thÓ diÖt b¾p cµy còng nh− çc gièng
loµi c«n trïng lµ ®Þch h¹i cña ç.
1 2 3
H×nh 406: Con b¾p cµy: 1. Trïng tr−ëng thµnh (Cµ niÔng); 2. Êu trïng (B¾p cÇy); 3. b¾p
cµy b¾t ç
4.4. Con b· trÇu.

Bé Hemiptera
Hä Nepidae
Gièng Laccotrephes (h×nh 407 A)
Gièng Ranatra (h×nh 407 B)
Th−êng gÆp trong çc ao nu«i ç loµi Laccotrephes japonensis. CÊu t¹o c¬ thÓ cña
Laccotrephes japonensis h×nh d¹ng dµi, dÑp, mµu n©u ®en, chiÒu dµi 3-4 cm, ®Çu nhá
gÇn h×nh trøng, miÖng d¹ng chÝch hót; gèc vßi chÝch tõ tr−íc ®Çu tiÕp cËn ®èt h¸ng ch©n,
tr−íc khi kh«ng ho¹t ®éng vßi quÆp vµo, cã m¾t kÐp låi. R©u ng¾n n»m kÝn trong r·nh,
l−ng phÇn tr−íc ngùc lín, gÇn h×nh vu«ng, cã 3 ®«i ch©n, ®«i ch©n tr−íc h×nh l−ìi liÒm,
®èt gèc cã gai nh« lªn dïng ®Ó b¾t måi lµm thøc ¨n, 2 ®«i sau nhá dµi dïng ®Ó b¬i léi.
Bông mµu n©u ®á, ®u«i do 2 nöa ®−êng r·nh dµi nhá hîp thµnh èng h« hÊp ®Ó nhËn khÝ
trêi.
Th−êng b· trÇu dÊu m×nh trong c©y cá thùc vËt thuû sinh, ®Î trøng trªn cá. Chóng ph©n
bè réng r·i trong çc thuû vùc. Nã ¨n ç bét lµ chñ yÕu, ngoµi ra cã thÓ g©y t¸c h¹i cho
ç h−¬ng giai ®o¹n ®Çu.
Trong hä Nepidae cßn th−êng gÆp loµi Ranatra chinensis c¬ thÓ rÊt gièng Laccotrephes
japonensis, chØ kh¸c h×nh d¹ng dµi vµ nhá h¬n, chiÒu dµi 3-5cm, mµu vµng. PhÇn l−ng
ngùc nhá, hÑp gÇn nh− h×nh trô. Ch©n tr−íc h×nh l−ìi liÒm, 2 ch©n sau dµi nhá. §u«i cã
1 ®«i èng h« hÊp dµi, nhän th−êng nh« lªn mÆt n−íc ®Ó lÊy kh«ng khÝ. Ban ®ªm bay tõ
thuû vùc nµy qua thuû vùc kh¸c. Ranatra chinensis lµ ®Þch h¹i cña ç bét.
A B
H×nh 407: Con b· trÇu: A. Laccotrephes japonensis ; B. Ranatra chinensis
5. Ç d÷ ¨n ®éng vËt thuû s¶n.

NhiÒu loµi ç ¨n çc chÊt môc n¸t mïn b· h÷u c¬, ®éng thùc vËt thuû sinh, nh−ng cã
mét sè loµi ç d÷ ¨n ç. Mét sè loµi ç ¨n t¹p hoÆc ¨n ®éng vËt ®¸y nh−ng do m«i tr−êng
thiÕu thøc ¨n, nã còng ¨n trøng ç vµ ç con, kÓ c¶ con cña nã nh− ç chÐp, ç r« phi.
Trong çc ao −¬ng ç h−¬ng, ç gièng vµ nu«i ç thÞt, nÕu cã ç d÷ lÉn vµo sÏ ¶nh h−ëng
nghiªm träng ®Õn n¨ng suÊt ç nu«i thËm chÝ cã thÓ mÊt tr¾ng. Sau ®©y lµ mét sè loµi ç
d÷ th−êng gÆp trong çc thuû vùc nu«i ç.
5.1. Ç m¨ng (Elopichthys bambusa).

Ç m¨ng thuéc hä ç chÐp, c¬ thÓ cã mµu vµng, dµi dÑp 2 bªn, kÝch th−íc chiÒu dµi 23-
36cm. Mâm nhän, miÖng ë phÇn nhän nhÊt cña ®Çu, hµm trªn cã gê, gi÷a hµm d−íi cã
v¹ch cøng låi lªn cïng víi hµm trªn hîp l¹i thµnh khíp lâm vµo. V©y l−ng cã gai cøng,
vÞ trÝ ®Çu cña v©y l−ng gÇn phÝa sau v©y bông. MiÖng vµ d¹ dµy cña ç m¨ng rÊt lín nªn
thuËn lîi ®Ó b¾t måi cì lín.
Ç m¨ng ®Î trøng vµo cuèi mïa xu©n, ®Çu mïa hÌ cïng víi mïa vô sinh s¶n sinh s¶n
cña çc loµi ç nu«i nh− mÌ, tr¾m, tr«i,...
5.2. Ç rång m¨ng (Luciobrama typus).

Ç rång m¨ng còng thuéc hä ç chÐp. H×nh d¹ng c¬ thÓ gièng çn dao gÇn nh− ç m¨ng
nh−ng ®Çu dµi vµ nhän h¬n ç m¨ng. ChÝnh gi÷a hµm d−íi kh«ng cã v¹ch x−¬ng cøng
låi lªn, phÇn m¸ kh«ng cã mµu vµng râ nh− ç m¨ng. V©y l−ng ë phÇn sau cña c¬ thÓ.
Th−êng ç rång m¨ng sèng ë tÇng mÆt trong çc thuû vùc. Mïa vô ®Î trøng còng gièng
ç m¨ng.
C¶ hai loµi ç m¨ng vµ ç rång m¨ng cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh v−ît çc loµi ç nu«i,
l¹i cã tèc ®é b¬i nhanh. Thøc ¨n chñ yÕu cña chóng lµ çc loµi ç kh¸c nhÊt lµ ç cã kÝch
th−íc nhá h¬n. Ç m¨ng cì 14 mm ®· ¨n ç bét cña çc loµi ç kh¸c. Ç m¨ng, ç rång
m¨ng ¨n çc loµi ç kh¸c cã träng l−îng b»ng mét nöa träng l−îng cña nã.
5.3. Gièng ç qu¶ (Channa).

436 Bïi Quang TÒ
Ç qu¶ th−êng cã çc loµi sau ph©n bè trong çc thuû vùc cña n−íc ta nh− ç chuèi
(Channa maculata), ç xép, ç trµu, ç lãc (Channa striata Bloch), ç lãc b«ng (Channa
micropeltes Cuver and Valencien), ç trµu dµy (Channa lucius C & V)
Gièng ç qu¶ sèng trong thuû vùc cã çc ®iÒu kiÖn oxy thÊp nªn cã thÓ cã thÓ sèng
trong çc ao nhá, m−¬ng r·nh vµ trong ruéng lóa chËt hÑp l−îng n−íc kh«ng nhiÒu, mùc
n−íc thÊp.
Thøc ¨n chñ yÕu cña ç qu¶ lµ t«m, cua, Êu trïng c«n trïng trong n−íc vµ ç.
Ç qu¶ th−êng nÊp trong c©y cá thùc vËt thuû sinh ven bê ®Ó b¾t ç con vµ ç lín. Qua
theo dâi mét con ç qu¶ (ç lãc) cì 5-6cm cã thÓ b¾t ç mÌ, ç tr¾m cì 2-3 cm. Ç qu¶
cã träng l−îng 0,5 kg cã thÓ ¨n ç kh¸c cã träng l−îng 0,1-0,2 kg
5.4. Ç trª (Clarius spp).

Ç trª ph©n bè réng r·i trong çc thuû vùc kÓ c¶ çc diÖn tÝch mÆt n−íc nhá nhiÒu mïn
b· h÷u c¬ vµ thiÕu oxy.
Ç trª ¨n t¹p, thµnh phÇn thøc ¨n cña ç trª lµ ç, t«m, cua, c«n trïng, nhuyÔn thÓ, mïn
b· h÷u c¬ nhÊt lµ x¸c chÕt ®éng vËt.
Ç trª Ýt ho¹t b¸t, ban ngµy n»m ë ®¸y ao cã nhiÒu c©y cá, trong hang, ban ®ªm míi ho¹t
®éng b¾t måi. Trong ao −¬ng ç h−¬ng, ç gièng ç trª lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm th−êng
kh«ng tÈy ao triÖt ®Ó vµ läc n−íc kü tr−íc khi th¶ ç bét, ç h−¬ng vµo −¬ng nu«i cã thÓ
g©y ra hao hôt lín lµm tæn thÊt cho s¶n xuÊt.
5.5. Ç r« (Anabas testudineus).

Ç r« thuéc lo¹i ¨n t¹p, thµnh phÇn thøc ¨n lµ ç, t«m, cua, nhuyÔn thÓ, Êu trïng c«n
trïng, mïn b· h÷u c¬,...
Ç r« ph©n bè réng r·i trong çc ao hå, ruéng lóa vµ m−¬ng r¹ch nhá, cã kh¶ n¨ng thÝch
nghi víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng biÕn ®æi kh«ng lîi cho chóng. Ç r« cã thÓ di chuyÓn trªn
c¹n ®Ó l¸ch tõ ao nµy qua ao kh¸c.
Trong çc ao −¬ng ç h−¬ng, ç gièng ç r« còng lµ ®Þch h¹i cña ç con.
5.6. Ç nheo (Parasilurus asotus).

Ç nheo lµ nhãm ç d÷ ®iÓn h×nh cña thuû vùc s«ng ngßi, cã khi gÆp ë trong hå vµ rÊt Ýt
ë trong ao. Ç nheo ¨n ç, t«m, c«n trïng, nhuyÔn thÓ.
5.7. Ç v−îc (Siniperca chuasti).

Ç v−îc th©n dÑp, träng l−îng con lín cã khi ®Õn 10 kg; miÖng to, hµm d−íi nh« ra phÝa
tr−íc, vÈy nhá, 2 bªn th©n cã v©n vµ ®èm hoa.
Ç v−îc ph©n bè nhiÒu ë biÓn vµ vïng n−íc lî, thøc ¨n cña ç v−îc lµ ç, t«m, ®éng vËt
thuû sinh. Trong ®Çm n−íc lî, trong çc ao −¬ng nu«i ç vµ nu«i t«m ven biÓn th−êng ç
v−îc lÉn vµo lín rÊt nhanh v−ît kÝch th−íc ç nu«i. Ç v−îc ¨n ç vµ t«m g©y tæn thÊt
nghiªm träng cho s¶n xuÊt.
Trong çc thuû vùc cßn nhiÒu loµi ç d÷ vµ ç t¹p lµ ®Þch h¹i cña çc loµi ç, t«m nu«i
nh− ç ng·o, ç ng¹nh, ch¹ch, l−¬n, ç trª phi,...
§Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña ç d÷ vµ ç ¨n t¹p g©y ra ®èi víi ç, t«m nu«i nhÊt lµ giai ®o¹n
−¬ng nu«i h−¬ng, gièng cÇn sö dông mét sè biÖn ph¸p sau:
- TÈy dän ao, ph¬i ®¸y ao tr−íc khi −¬ng nu«i ç nhÊt lµ giai ®o¹n nhÊt lµ giai ®o¹n
−¬ng ç h−¬ng, ç gièng. NÕu ao khã t¸t c¹n dïng qu¶ bå hßn cho xuèng ao liÒu l−îng
60-75 kg/ha víi mùc n−íc s©u 1 m. N−íc th¸o vµo ao cÇn läc kü.
Trong çc thuû vùc n−íc lín cÇn cã biÖn ph¸p khai th¸c bít ç gi÷ tr−íc khi th¶ ç
gièng vµo nu«i.
NÕu nguån ç bét cã lÉn ç d÷ cÇn Ðp ®Ó diÖt ç d÷. Trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç con
cÇn cho ¨n ®Çy ®ñ ®Ó ç lín nhanh v−ît cì måi ç d÷.
6. Líp l−ìng thª (Amphibia) lµ ®Þch h¹i cña ç, t«m.

Trong líp l−ìng thª, Õch lµ ®Þch h¹i cña ç nhÊt lµ ç con. Õch thuéc hä Raniidae, Bé
Anura. Õch ph©n bè rÊt phæ biÕn trong ao hå, nhÊt lµ trong ao −¬ng nu«i ç. Õch vµ Êu
trïng cña nã lµ nßng näc ®Òu lµ ®Þch h¹i cña ç.
Õch cã nhiÒu loµi nh−ng th−êng gÆp çc loµi sau:

- Rana nigromaculata Hallowell (H×nh 408-A). C¬ thÓ lín kho¶ng 7-8 cm, mµu s¾c biÕn
®æi t−¬ng ®èi lín, phÇn gèc l−ng mµu xanh vµng hay xanh nh¹t, cã çc v©n ®en kh«ng
®Òu.
- Rana plancyi Lataste (H×nh 408-B). C¬ thÓ lín trªn d−íi 5 cm, l−ng cã mµu xanh.
- Rana tigerina ragulosa (Wiegmann) (H×nh 408-C,D). C¬ thÓ cña loµi Õch nµy lín trªn
10cm, l−ng cã mµu xanh vµng gÇn mµu l¸ cä.
C¶ 3 loµi con ®ùc nhá h¬n con çi. Con ®ùc hai bªn hÇu cã hai tói tiÕng. Hai loµi Rana
tigerina ragulos vµ Rana nigromaculata cã tói tiÕng ngoµi, cßn Rana plancyi cã tói
tiÕng trong.
A
B
E F D C
H×nh 408: Mét sè loµi l−ìng thª: A- Rana nigromaculata; B- Rana plancyi; C, D- Rana
tigerina ragulosa; E- trøng cña l−ìng thª; F- Êu trïng (nßng näc) cña l−ìng thª
Giai ®o¹n tr−ëng thµnh Õch võa sèng ®−îc trªn c¹n võa sèng d−íi n−íc. Nã ph©n bè
nhiÒu ven bê s«ng, hå, ®Çm ao, ruéng lóa,.... Mïa ®«ng Õch Èn nÊp trong hang. Õch sinh
s¶n m¹nh vµo vô xu©n, hÌ, trøng thô tinh ngoµi, sè l−îng trøng mçi lÇn ®Î tõ 600-2000
çi. Trøng në ra Êu trïng lµ nßng näc. Õch vµ nßng näc ®Òu ¨n ç con. Nßng näc ¨n t¶o
438 Bïi Quang TÒ
lo¹i, phï du sinh vËt vµ ç con nhÊt lµ ph«i ç vµ ç bét. KÝch th−íc cña nßng näc cã
liªn quan ®Õn møc ®é t¸c h¹i ®èi víi ç bét. Mét con nßng näc kÝch th−íc 11,5 mm
trong mét ®ªm b¾t ¨n 1 con ç bét nh−ng ng−îc l¹i nßng näc dµi 55 mm b¾t 17 con ç
bét. Nßng näc cßn ®uæi theo ®íp vµo th©n ç h−¬ng lµm cho ç chÕt. §Ó h¹n chÕ t¸c h¹i
cña Õch vµ nßng näc cÇn ph¶i ¸p dông mét sè biÖn ph¸p sau:
Ao ch−a th¶ ç bét vµo −¬ng ç h−¬ng cÇn tÈy kü ao, xö lý ®¸y diÖt trøng Õch vµ nßng
näc. Th¨m ao th−êng xuyªn nÕu cã trøng Õch vít s¹ch. Dïng l−íi kÐo bá bít nßng näc.
7. Bß s¸t lµ ®Þch h¹i cña ç, t«m (Reptilia).

Bß s¸t cã nhiÒu bän sö dông ç lµm thøc ¨n g©y t¸c h¹i nhiÒu ®èi víi ç. §¸ng chó ý lµ
hä r¾n n−íc vµ hä ba ba (Trionychidae) g©y nhiÒu tæn thÊt cho c¬ së nu«i ç.
7.1. Hä r¾n n−íc (Bolubridae) lµ ®Þch h¹i cña ç.

Hä r¾n n−íc cã nhiÒu loµi nh−ng hay gÆp loµi r¾n n−íc Enhydris chinensis vµ Enhydris
plumbea. C¬ thÓ r¾n Enhydris chinensis phÝa l−ng mµu x¸m hay mµu x¸m n©u nh¹t cã
lÊm chÊm nhá mµu ®en. Bông mµu vµng hoÆc vµng da cam cã bít ®en. C¬ thÓ dµi, con
çi kho¶ng 70 cm, con ®ùc trªn d−íi 52 cm. M«i trªn cã 8-9 çi v¶y, tr−íc m¾t cã 1 v¶y,
sau m¾t cã 2 v¶y, tr−íc th¸i d−¬ng cã 1 v¶y, sau th¸i d−¬ng cã 2 v¶y. BÒ mÆt cña v¶y
kh«ng cã x−¬ng rÏ qu¹t nh« lªn. R¨ng kh«ng cã chÊt. PhÝa tr−íc c¬ thÓ cã 25 hµng v¶y
ngang, phÝa sau cã 17 hµng ngang. V¶y bông con ®ùc 135-147 çi, con çi 134-141 çi.
V¶y ®u«i con ®ùc 40-50 çi, con çi 35-42 çi. Con ®ùc v¶y sÇn sïi, cßn con çi tr¬n
tru.
R¾n n−íc lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm cña ç, nhÊt lµ ç h−¬ng, ç gièng.
*Ph−¬ng ph¸p tiªu diÖt r¾n n−íc:

- Lîi dông ®Æc tÝnh r¾n n−íc thÝch tró trong cá r¸c nªn lÊy r¬m r¹, c©y cá bã thµnh bã
chÊt ®èng ven bê ao, d−íi ®èng r¬m ®Æt sät tre nªn cã thÓ b¾t ®−îc mét sè r¾n n−íc.
- Dïng l−íi mµnh ®an b»ng sîi ®ay m¾t l−íi kho¶ng 5 cm, l−íi dµi 100 m, cao 0,8 m th¶
trong ao theo h×nh ch÷ “Z”, phÇn d−íi ch×m, phÇn trªn næi l¬ löng trong ao. R¾n n−íc
vËn ®éng hay ®uæi b¾t ç m¾c vµo kh«ng ra ®−îc, s¸ng sím ra kÐo l−íi ®¸nh b¾t r¾n.
7.2. Hä Ba ba (Trionychidae).
Ba ba ¨n ç, gi¸p x¸c, ®éng vËt ch©n mÒm cã lóc ¨n c¶ thùc vËt thuû sinh. Ba ba sèng
chñ yÕu trong çc thuû vùc hå, s«ng ngßi Ýt gÆp trong ao. C¬ thÓ cña nã h×nh bÇu dôc cã
mai. Ba ba b¬i vµ lÆn giái, cã thÓ lÆn hµng giê trong n−íc nhê vïng häng cã nhiÒu m¹ch
m¸u. Mçi lÇn ba ba ®Î vµi chôc trøng trªn cá quanh bê ao, s«ng suèi. Sau khi ®Î chóng
biÕt canh trøng.
ë n−íc ta, ba ba sèng trong çc thuû vùc n−íc ngät. ë çc thuû vùc n−íc ngät miÒn B¾c
n−íc ta th−êng gÆp loµi T.sinensis, ë miÒn Nam cã loµi T.cartilagineus, cßn loµi
T.steinachderi ph©n bè trong çc thuû vùc cña c¶ n−íc nh−ng ë s«ng, suèi miÒn nói
th−êng gÆp h¬n.
8. Chim lµ ®Þch h¹i cña ç, t«m.

Chim kh«ng nh÷ng lµ ký chñ sau cïng cña nhiÒu loµi s¸n l¸, s¸n d©y, cã giai ®o¹n Êu
trïng ký sinh trªn ç mµ cßn lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm cña ç. ë n−íc ta çc loµi chim ¨n ç
thuéc nhiÒu bé kh¸c nhau, chóng ph©n bè réng r·i kh¾p mäi vïng tõ miÒn nói, trung du
®Õn ®ång b»ng vµ ngoµi biÓn. Mét sè loµi chim ¨n ç th−êng gÆp nh−: DiÖc (ardea), Cß
(Cinoiidae), Cèc ®en (Phalacrocorax niger), ã biÓn (Pandion), Mßng biÓn (Larus),
Mßng s«ng (Larus ridibundus), Nh¹n s«ng (Sterna), Mßng chanh (Alcedo atthis), Bãi ç
(Cerylerudis), Chim xui ç (Rhynchops albicollis), VÞt trêi (Anas), V¹c (Nyclicorax), Bå
n«ng (Pelecanus),...
§Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña chóng çc nhµ nu«i ç t×m mäi biÖn ph¸p ph¸ tæ, s¨n b¾n ®Ó tiªu
diÖt chóng. Trong thùc tÕ cã mét sè loµi chim l¹i ®−îc b¶o vÖ ®Ó khái bÞ tiªu diÖt gièng
loµi nªn cÊm s¨n b¾n, ®iÒu nµy cã m©u thuÉn víi nghÒ ç.

Bïi Quang TÒ vµ Vò ThÞ T¸m, 1994 Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp ë t«m ç ®ång b»ng
s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. NXB N«ng nghiÖp TP Hå ChÝ Minh.
nghiÖp, Hµ Néi. 200 trang.
Geoge Post, 1993 .Texbook of fish health by T. F. H publications, Inc. Ltd.
Jadwiga Grabd, 1991. Marine Fish Parasitology. Copyright C by PWN - Polish
Scientific publishers - Warszawei, 1991
NghÖ §¹t Th− vµ V−¬ng KiÕn Quèc, 1999. Sinh häc vµ bÖnh cña ç tr¾m cá, NXB
khoa häc B¾c Kinh, Trung Quèc, tiÕng Trung
Бayep O. H., B. A. Мyccлиyc, Ю. A. Cтpeлкoв (1981), Бoлeзни пpyдoвыx pыб,
Издaтeльcтвo “Лeкaя пищeвaя пpoмышлeниocть”, Мocквa
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
1
0ӜT SӔ BӊNH THѬӠNG GҺP Ӣ TÔM SÚ NUÔI TRÊN CÁT VÀ BIӊN PHÁP PHÒNG TRӎ
NghӅ nuôi tôm thѭѫng phҭm là mӝt trong nhӳng nghӅ mang lҥi hiӋu quҧ kinh tӃ cao trong
nuôi trӗng thӫy sҧn . Nó ÿã góp phҫn làm thay ÿәi bӝ mһt nông thôn ven biӇn . Tuy nhiên , tôm
nuôi thѭӡng mҳc mӝt sӕ bӋnh ,nhҩt là trong nuôi bán thâm canh và thâm canh.Ngѭӡi nuôi tôm
có thӇ bӏ phá sҧn nӃu không có phѭѫng pháp phòng và trӏ bӋnh hӳu hiӋu . Khi giҧi quyӃt vҩn
ÿӅ trӏ bӋnh cho tôm nuôi là phҧi chҩp nhұn sӵ thiӋt hҥi vӅ kinh tӃ, tôm sӁ hao hөt nhiӅu hay ít
tùy thuӝc vào quá trình ÿLӅu trӏ , bӋnh nһng hay nhҽ và ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ tăng trѭӣng tôm
nuôi.Cho nên trong nuôi tôm viӋc phòng bӋnh là chính còn ÿLӅu trӏ thѭӡng không mang lҥihiӋu
quҧ.
Khác vӟi nhӳng vùng nuôi khác , nuôi tôm ӣ vùng ÿҩt cát có ѭu ÿLӇm là nguӗn nѭӟc tѭѫng
ÿӕi sҥch ít bӏ ô nhiӉm bӣi nѭӟc thҧi: nông nghiӋp, sinh hoҥt..... Tuy nhiên , qua thӵc tӃ cho
thҩy dӏch bӋnh vүn xҧy ra cho các ao nuôi trên vùng ÿҩt cát và ÿã gây thiӋt hҥi không nhӓ cho
Pӝt sӕ bà con nuôi tôm.
%Ӌnh ӣ tôm nuôi có thӇ phân thành 4 nhóm chính :

- BӋnh do siêu vi khuҭn( Virus) .
- BӋnh do vi khuҭn .
- BӋnh do môi trѭӡng
- BӋnh do dinh dѭӥng
Trong ÿó bӋnh do siêu vi khuҭn ( Virus ) là nguy hiӇm và gây thiӋt hҥi nghiêm trӑng nhҩt.
I . BӊNH DO SIÊU VI KHUҬN (VIRUS.)

HiӋn nay ngѭӡi ta ÿã phân lұp trên 12 loài vi rus gây bӋnh cho tôm . Trong nuôi tômhiӋn nay,
EӋnh do vi rus gây ra là chӫ yӃu nhѭ : bӋnh thân ÿӓ ÿӕm trҳng(SEMBV), bӋnh ÿҫu vàng(
YHVD)?,bӋnh virus Monodon Baculovirus(MBV). ÐiӅu ÿáng lѭu ý là mҫm bӋnh ( Virus) có thӇҭn
trong các giai ÿRҥn cӫa vұt chӫ(tôm nuôi) nhѭng có thӇ gây phát bӋnh và làm chӃt tôm nuôi khi
ÿLӅu kiӋn môi trѭӡng quá xҩu hoһc thay ÿәi ÿӝt ngӝt gây sӕc cho tôm nuôi, ҧnh hѭӣng ÿӃn
Vӭc ÿӅ kháng cӫa tôm nuôi tҥo cѫ hӝi cho virus xâm nhұp và lây lan rҩt nhanh gây chӃt hàng
loҥt.
1/ BӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng (SEMBV):
Ðây là loҥi dӏch bӋnh gây thiӋt hҥi nghiêm trӑng cho nghӅ tôm sú .Loҥi bӋnh này ÿѭӧc phát
hiӋn tӯ năm1992- 1993 ӣ vùng Ðông bҳc châu Á và ÿӃn nay ÿã lây lan sang nhiӅu nѭӟc trên thӃ
giӟi: Thái lan,Indonesia, Ҩn ÿӝ, Ðài loan,ViӋt nam, các nѭӟcTrung mӻ.....BӋnh thân ÿӓ ÿӕm
trҳng có thӇ xҧy ra ӣ tҩt cҧ các giai ÿRҥn phát triӇn cӫa tôm , tuy nhiên bӋnh thѭӡng gây chӃt
nhiӅu nhҩt ӣ giai ÿRҥn tôm nuôi tӯ 30 -65 ngày tuәi nhҩt là sau các lҫn lӝt xác tôm dӉ mүn cҧm
Yӟi tác nhân gây bӋnh .
* Tác nhân gây bӋnh :
%Ӌnh thân ÿӓÿӕm trҳng là do mӝt loҥi virus có tên khoa hӑc viӃt tҳt là SEMBV gây ra. Virus
này cҧm nhiӉm ӣ các mô có nguӗn gӕc trung bì và ngoҥi bì nhѭ : Mang , lӟp biӇu mô cӫa vӓ ,
thҫn kinh , dҥ dày và mӝt sӕ cѫ quan khác.Khi xâm nhұp vào cѫ thӇ tôm sӁ lan ra các bӝ phұn
khác cӫa cѫ thӇ , khi chúng xâm nhұp ÿѭӧc vào tӃ bào sӁ xâm nhұp tiӃp vào nhân và phát triӇn
YӅ sӕ lѭӧng rҩt nhanh làm cho kích cӥ cӫa nhân to ra ta thҩy rõ qua kính hiӇn vi . Khi virus
phát triӇn ÿӃn mӝt mӭc ÿӝ nào ÿó nó sӁ giӃt chӃt tӃ bào và virus sӁ bung cùng vӟi tӃ bào ra
khӓi cѫ thӇ tôm lan truyӅn ra nguӗn nѭӟc , khi gһp tôm khӓe khác lҥi tiӃp tөc xâm nhұp và cӭ
thӃ tiӃp diӉn . NӃu virus không xâm nhұp ÿѭӧc vào tӃ bào cӫa tôm thì nó sӁ chӃt vì nó chӍ sӕng
ÿѭӧc tӵ do trong môi trѭӡng nѭӟc 4 ngày . Virus này sӕng và tӗn tҥi ÿѭӧc trong môi trѭӡng
Qѭӟc ngӑt và mһn do ÿó tôm nuôi ӣ các ÿӝ mһn khác nhau tӯ 5 - 40%o ÿӅu cҧm nhiӉm virus và
gây bӋnh . Nhѭ thӃ cho thҩy rҵng virus này có khҧ năng gây bӋnh cho tôm ӣ bҩt cӭ ao nuôi
tôm nào . ÐiӅu tӋ hҥi hѫn virus loҥi này không chӍ gây bӋnh cho tôm sú mà còn gây bӋnh cho
Wҩt cҧ các loҥi tôm, cua biӇn kӇ cҧ tép nѭӟc ngӑt do ÿó mà chúng thѭӡng xuyên tӗn tҥi trong
môi trѭӡng nѭӟc . Ngoài ra trên cѫ thӇ nhӳng con tôm bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng còn bӏ nhiӉm
các tác nhân cѫ hӝi khác nhѭ : Vi khuҭn, nҩm , nguyên sinh ÿӝng vұt( Protozoa)......
* Dҩu hiӋu cӫa bӋnh :
Khi bӋnh thân ÿó ÿӕm trҳng xuҩt hiӋn ӣ tôm sú thѭӡng có nhӳng dҩu hiӋu nhѭ sau :
- Có tӯ ít ÿӃn nhiӅu con tôm yӃu dҥt vào bӡ .
- Trên thân tôm xuҩt hiӋn các ÿӕm trҳng tròn, to nhӓ khác nhau nҵm dѭӟi lӟp vӓ kitin ӣ
phҫn ÿҫu ngӵc và vӓ các ÿӕt bөng . CǊng có mӝt sӕ ít trѭӡng hӧp tôm bӏ bӋnh này nhѭng
không có ÿӕm trҳng .
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
2
- Màu sҳc tôm chuyӇn sang màu hӗng tӕi hoһc nhӧt nhҥt.
- Khҧ năng tiêu hoá thӭc ăn bӏ giҧm sút nghiêm trӑng, ÿa phҫn các con tôm dҥt bӡ ÿӅu
không ăn.
- Tôm chӃt tӯ rҧi rác tӟi hàng loҥt, có thӇ chӃt cҧ ao trong vòng 5 - 7 ngày , ÿһc biӋt chӃt
nhiӅu sau khi lӝt xác.
.Ӄt quҧ kiӇm tra mô hӑc cho thҩy nhân ӣ tӃ bào bӏ cҧm nhiӉm phình to chiӃm chӛ cҧ nguyên
sinh chҩt.
* BiӋn pháp ngăn ngӯa :
Khi phát hiӋn trong ao nuôi có dҩu hiӋu bӋnh thân ÿӓ ÿӕm trҳng , biӋn pháp trӏ bӋnh gҫn
nhѭ không có , viӋc làm ÿѭӧc chӍ có thӇ ngăn chһn tránh lây lan sang ao tôm khác .
çӕi vӟi bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng , biӋn pháp ngăn ngӯa là chính . ViӋc ngăn ngӯa bӋnh này
phҧi ngăn chһn triӋt ÿӇ cҧ 2 con ÿѭӡng lây lan :
-Ao trѭӟc khi ÿѭa vào nuôi phҧi ÿѭӧc dӑn kӻ , nҥo vét sҥch bùn ÿáy, phѫi nҳng ÿáy ao , tiêu
diӋt toàn bӝ các ký chӫ trung gian mang mҫm bӋnh nhѭ : Cua, Ghҽ, Tôm, Tép.
-Chӑn giӕng tӕt không nhiӉm virus SEMBV bҵng máy PCR
-Thӵc hiӋn nuôi tôm ÿúng vө , không thҧ nuôi trong các thӡi ÿLӇm nhiӋt ÿӝ thҩp, thӡi tiӃt có
nhiӅu biӃn ÿӝng .
-Ao nuôi phҧi rào lѭӟi xung quanh ngăn chһn cua , còng bò vào ao, phҧi có ao chӭa lҳng xӱ
lý nѭӟc trѭӟc khi cҩp sang ao nuôi .
-Sӱ dөng hoàn toàn thӭc ăn công nghiӋp, không sӱ dөng thӭc ăn tӵ chӃ biӃn , thӭc ăn tѭѫi
GӉ lây lan mҫm bӋnh .
-Trѭӡng hӧp ao nuôi ÿã nhiӉm bӋnh nӃu tôm ÿҥt kích cӥ thѭѫng phҭm nên thu hoҥch ngay,
sau ÿó dùng hóa chҩt xӱ lý nѭӟc trong ao trѭӟc khi tháo ra môi trѭӡng
2/ BӋnh Monodon Baculovirus (MBV)
%Ӌnh MBV gây ra trên tôm bӥi mӝt loҥi virus thuӝc giӕng Baculovirus, thuӝc nhóm virus có
hình thӇҭn trong nhân tӃ bào mà nó cҧm nhiӉm.
* Dҩu hiӋu bӋnh :
%Ӌnh MBV có thӇ cҧm nhiӉm ӣ nhiӅu giai ÿRҥn phát triӇn cӫa tôm. BӋnh MBV không phҧi chӍ
phө thuӝc vào mӭc ÿӝ cҧm nhiӉm cao hay thҩp ma ?òn phө thuӝc nhiӅu vào ÿLӅu kiӋn môi
trѭӡng ao nuôi .
-NӃu tôm giӕng thҧ nuôi có mӭc ÿӝ nhiӉm MBV cao thì có thӇ gây chӃt hàng loҥt trong hai
tuҫn ÿҫu , nӃu không gây chӃt loҥi virus này cǊng làm tôm mүn cҧm hѫn vӟi các tác nhân khác
nên tôm nuôi thѭӡng hay bӏ còi cӑc, chұm lӟn và thѭӡng xuҩt hiӋn các dҩu hiӋu khác nhѭ :
ÿen mang, cөt râu,ÿӓ thân.
- Mӝt dҩu hiӋu bӋnh lý ÿһc trѭng cӫa nhӳng con tôm bӏ nhiӉm MBV là sӵ tӗn tҥi các thӇҭn
hình cҫu trong nhân tӃ bào gan, nhӡ vұy có thӇ phát hiӋn ÿѭӧc dӉ dàng bӋnh này dѭӟi kính
hiӇn vi.
* BiӋn pháp phòng bӋnh MBV :
Khác vӟi các loҥi virus khác , virus MBV có khҧ năng tӗn tҥi lâu dѭӟi ÿáy ao chӡ cѫ hӝi xâm
nhұp vào cѫ thӇ tôm. MBV có khҧ năng chӏu ÿӵng khá tӕt vӟi các chҩt sát trùng nhѭ : Chlorine,
BKC. nhѭng lҥi mҩt khҧ năng cҧm nhiӉm rҩt nhanh dѭӟi tác dөng cӫa ánh sáng mһt trӡi. Các
biӋn pháp ngăn ngӯa bӋnh MBV nhѭ sau :
- Khi chӑn giӕng cҫn kiӇm tra giӕng không nhiӉm bӋnh MBV.
- Thӵc hiӋn tӕt phѭѫng pháp tҭy dӑn ao, phѫi nҳng ÿáy ao.
- Quҧn lý môi trѭӡng ao nuôi әn ÿӏnh là biӋn pháp hӳu hiӋu nhҩt có tác dөng giҧm thiӇu tác
Kҥi cӫa MBV và các tác nhân khác.
3/ BӋnh ÿҫu vàng( YHVD)
* Tác nhân gây bӋnh:
Gây bӋnh ÿҫu vàng trên tôm nuôi là loҥi virus có tên Rhabdovirus. Ðây là loài virus có nhân
ARN. Virus này có thӇ ký sinh ӣ nhiӅu nӝi quan khác nhau cӫa tôm nhѭ : Gan tөy, mang, máu,
Gҥ dày..Ngoài ra , tôm bӏ bӋnh ÿҫu vàng còn có khҧ năng bӏ cҧm nhiӉm mӝt sӕ tác nhân cѫ hӝi
khác nhѭ: Vi khuҭn , nguyên sinh ÿӝng vұt..
*Dҩu hiӋu bӋnh lý:
Khi tôm bӏ bӋnh ÿҫu vàng , thѭӡng có dҩu hiӋu sau:
-BӋnh có dҩu hiӋu rҩt ÿһc thù là tôm nuôi ÿӝt nhiên tiêu thө thӭc ăn mҥnh hѫn bình thѭӡng
trong vài ngày liên tiӃp. Sau ÿó bӓăn hoàn toàn .
-Tôm bӏ bӋnh lӡÿӡ , bҳt ÿҫu dҥt vào bӡ ao. Màu sҳc cӫa tôm trӣ nên nhӧt nhҥt, phҫn ÿҫu
ngӵc có màu vàng do gan tөy và mang tôm chuyӇn sang màu vàng , giáp ÿҫu ngӵc bӏ phӗng ,
mang tiӃt dӏch có mùi hôi.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
3
-Sau 2-3ngày kӇ tӯ khi có hiӋn tѭӧng dҥt bӡ , tôm bҳt ÿҫu chӃt . Sau 5-7ngày có khҧ năng
chӃt toàn bӝ tôm trong ao.
Qua kӃt quҧ kiӇm tra mô hӑc cho thҩy tҥi các cѫ quan bӏ nhiӉm virus , các tә chӭc tӃ bào có
Vӵ thay ÿәi bҩt bình thѭӡng : Nhân tӃ bào bӏ nhăn nhúm , phát triӇn không bình thѭӡng, có sӵ
Wӗn tҥi cӫa thӇ vùi nҵm trong nguyên sinh chҩt.
-BӋnh thѭӡng xҧy ra ӣ tôm trong ao nuôi trong giai ÿRҥn 40-60 ngày tuәi
-BӋnh này thѭӡng xuҩt hiӋn trong hӋ thӕng nuôi thâm canh và bán thâm canh trong ÿLӅu
kiӋn môi trѭӡng ao nuôi bӏ biӃn ÿӝng và bӏ ô nhiӉm.
-NhiӅu nhà khoa hӑc trên thӃ giӟi ÿãnhұn ÿӏnh: bӋnh ÿҫu vàng( YHVD) là nguyên nhân gây
nên sӵ thҩt bҥi cӫa ngành công nghiӋp nuôi tômӣ Ðài loan năm 1997-1998. Ӣ ViӋt nam ,
Trѭӡng Ðҥi hӑc Thӫy sҧn Nha trang cho biӃt dӏch bӋnh ÿҫu vàng ÿã xuҩt hiӋn ӣ các tӍnh ven
biӇn miӅn Trung: Bình ÿӏnh, Phú yên..
*BiӋn pháp phòng bӋnh:
-Giӳ cho môi trѭӡng ao nuôi әn ÿӏnh tránh gây sӕc cho tôm nuôi Tăng cѭӡng hoҥt ÿӝng cӫa
các thiӃt bӏ cung cҩp oxy cho ao nuôi hҥn chӃ hàm lѭӧng khí ÿӝc ( NH3 , H2S, CH4.)
-Nên áp dөng các mô hình nuôi tôm tiên tiӃn và trong ÿLӅu kiӋn hiӋn nay bà con không nên
thҧ tôm mұt ÿӝ cao(.>40con/m2)
Tôm sú nuôi, nhҩt là nuôi thâm canh bҵng thӭc ăn công nghiӋp thѭӡng hay phát sinh rҩt
nhiӅu loҥi bӋnh, nhiӅu hӝ chăn nuôi bӏ thua lӛ chӫ yӃu do bӋnh làm chӃt tôm. Nhӳng tác nhân
gây bӋnh thѭӡng gһp ӣ tôm sú là do yӃu tӕ môi trѭӡng, do chӃÿӝ dinh dѭӥng, do vi khuҭn,
nguy hiӇm nhҩt là vi rút và hiӋn nay là bӋnh phҩn trҳng. BӋnh này hay phát sinh nhӓ lҿӣ mӝt
Vӕ ao, ÿôi khi gây thành dӏch và ÿã gây chӃt sӕ lѭӧng tôm khá lӟn ӣ mӝt sӕ nѫi.
BӋnh phҩn trҳng trên tôm sú thѭӡng xuҩt hiӋn lúc 2-3 tháng sau khi nuôi, mӝt sӕ ao nuôi
ÿѭӧc 50 ngày cǊng vүn xҧy ra bӋnh này. Nguyên nhân gây ra bӋnh phҩn trҳng hiӋn chѭa ÿѭӧc
xác ÿӏnh rõ và có nhiӅu ý kiӃn khác nhau vӅ vҩn ÿӅ này. Theo ý kiӃn cӫa mӝt sӕ chuyên gia thì
EӋnh phҩn trҳng do nhiӅu tác nhân gây ra. Có ý kiӃn cho rҵng bӋnh phҩn trҳng là nguyên sinh
ÿӝng vұt Gregarine (thuӝc lӟp trùng 2 tӃ bào Eugregarinida) gây tәn thѭѫng thành ruӝt, dҥ dày
Wҥo ÿLӅu kiӋn cho nhóm vi khuҭn Vibrio gây hoҥi tӱ thành ruӝt tҥo nên các ÿӕm trҳng hay vàng
nhҥt trên thành ruӝt. Tuy nhiên, ÿӕi vӟi nhóm Gregarine gây bӋnh cho giáp xác trong vòng ÿӡi
chúng phҧi có mӝt giai ÿRҥn ký sinh trên ký chӫ trung gian là các nhuyӉn thӇ 2 mҧnh vӓ (hӃn,
nghêu, sò...) hay giun ÿҩt. ĈLӅu này cǊng ÿѭӧc ghi nhұn tҥi mӝt sӕ ao nuôi tôm công nghiӋp
thѭӡng ÿѭӧc ngѭӡi nuôi cho ăn hӃn sӕng và ÿã mҳc bӋnh này.
TriӋu chӭng thành ruӝt tôm có màu vàng nhҥt còn liên quan ÿӃn bӋnh xuҩt huyӃt ruӝt ӣ
tôm (Haemocytis enteritis). BӋnh này do các chҩt ÿӝc tӕ cӫa tҧo gây ra. Khi tôm ăn phҧi tҧo
ÿӝc, các chҩt này sӁ phá vӥ tӃ bào ngoài cӫa thành ruӝt và manh tràng cӫa tôm gây ra các vӃt
viêm tҩy nһng và có thӇ ҧnh hѭӣng ÿӃn khӕi gan tөy cӫa tôm. NӃu bӝi nhiӉm trên nhóm vi
khuҭn Vibrio sӁ có thӇ gây chӃt tôm. Khi tôm bӏ bӋnh phҩn trҳng thѭӡng giҧm ăn (ÿӃn 80%),
kiӇm tra ÿѭӡng ruӝt thҩy thӭc ăn không ÿҫy, ÿӭt ÿRҥn hoһc trӕng rӛng, có nhӳng chҩm màu
trҳng hoһc vàng nhҥt, khӕi gan tөy teo nhӓ. Tôm bӏ bӋnh nһng sӁ teo cѫ và chӃt rҧi rác. Quan
sát kӻ thҩy nhӳng ÿRҥn phҩn trҳng xuҩt hiӋn trên mһt nѭӟc ao, ban ÿҫu vài ba sӧi, nhӳng ngày
sau tăng dҫn và thѭӡng gһp phía cuӕi gió.
ĈӇ phòng bӋnh phҩn trҳng, ngѭӡi nuôi cҫn kiӇm tra chҩt lѭӧng con giӕng trѭӟc khi thҧ,
thҧ vӟi mұt ÿӝ vӯa phҧi, quҧn lý tӕt môi trѭӡng nѭӟc ao ÿҧm bҧo các thông sӕ kӻ thuұt, hҥn
chӃ tҧo lam phát triӇn, thăm thѭӡng xuyên ÿӇ phát hiӋn bӋnh sӟm ÿӇ có hѭӟng ÿLӅu trӏ. Cҫn
diӋt hӃt các loҥi giáp xác trong ao và không cho tôm ăn hӃn sӕng, sӱ dөng các chӃ phҭm EM,
Vitamin, khoáng chҩt ÿӏnh kǤ ÿӇ tăng cѭӡng sӭc ÿӅ kháng cӫa tôm và cҧi thiӋn chҩt lѭӧng
Qѭӟc nuôi
0ӜT SӔ BӊNH THѬӠNG GҺP TRÊN TÔM SÚ NUÔI VÀ BIӊN PHÁP PHÒNG TRӎ
I. BӊNH DO VIRUS.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
4
HiӋn nay cǊng có rҩt nhiӅu bӋnh do vi rus gây ra trên tôm sú nuôi. Ӣ tӍnh ta bӋnh do vi rus
gây ra chӫ yӃu là bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng SEMBV và bӋnh virus MBV.
1/ BӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng SEMBV:
%Ӌnh thân ÿӓÿӕm trҳng là loҥi dӏch bӋnh rҩt nguy hiӇm ӣ tôm sú.BӋnh này ÿѭӧc phát hiӋn
Wӯ năm 1993 và tӯ ÿó ÿӃn nay ÿã gây thiӋt hҥi rҩt lӟn ӣ hҫu hӃt các nѭӟc nuôi tôm trên thӃ
giӟi.BӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng có thӇ xҧy ra ӣ tҩt cҧ các giai ÿRҥn phát triӇn cӫa tôm, tuy nhiên
EӋnh thѭӡng gây chӃt nhiӅu nhҩt ӣ giai ÿRҥn tôm nuôi tӯ 1 ÿӃn 2 tháng tuәi.
%Ӌnh thân ÿӓÿӕm trҳng là do mӝt loҥi virus có tên khoa hӑc viӃt tҳt là SEMBV gây ra. Virus
này khi xâm nhұp vào cѫ thӇ tôm sӁ lan ra các bӝ phұn khác cӫa cѫ thӇ, khi chúng xâm nhұp
ÿѭӧc vào tӃ bào sӁ xâm nhұp tiӃp vào nhân và phát triӇn vӅ sӕ lѭӧng rҩt nhanh làm cho kích
Fӥ cӫa nhân to ra ta thҩy rõ qua kính hiӇn vi. Khi virus phát triӇn ÿӃn mӝt mӭc ÿӝ nào ÿó nó sӁ
giӃt chӃt tӃ bào và virus sӁ bung cùng vӟi tӃ bào ra khӓi cѫ thӇ tôm lan truyӅn ra nguӗn nѭӟc,
khi gһp các tôm khӓe khác lҥi tiӃp tөc xâm nhұp và cӭ thӃ tiӃp diӉn. NӃu virus không xâm nhұp
ÿѭӧc vào tӃ bào cӫa tôm thì nó sӁ chӃt vì nó chӍ sӕng ÿѭӧc tӵ do trong môi trѭӡng nѭӟc 4
ngày. Virus này sӕng và tӗn tҥi ÿѭӧc trong môi trѭӡng nѭӟc ngӑt và mһn do ÿó tôm nuôi ӣ
các ÿӝ mһn khác nhau tӯ 5 - 40%o ÿӅu cҧm nhiӉm virus và gây bӋnh. Nhѭ thӃ cho thҩy rҵng
virus này có khҧ năng gây bӋnh cho tôm ӣ bҩt cӭ ao nuôi tôm nào. ÐiӅu tӋ hҥi hѫn virus loҥi
này không chӍ gây bӋnh cho tôm sú mà còn gây bӋnh cho tҩt cҧ các loҥi tôm, cua biӇn kӇ cҧ tép
Qѭӟc ngӑt do ÿó mà chúng thѭӡng xuyên tӗn tҥi trong môi trѭӡng nѭӟc.
* Dҩu hiӋu bӋnh.
Khi bӋnh thân ÿó ÿӕm trҳng xuҩt hiӋn ӣ tôm sú thѭӡng có nhӳng dҩu hiӋu nhѭ sau :
- Có tӯ ít ÿӃn nhiӅu con tôm yӃu dҥt vào bӡ.
- Trên thân tôm xuҩt hiӋn các ÿӕm trҳng tròn, to, nhӓ khác nhau nҵm dѭӟi lӟp vӓ kitin ӣ
phҫn ÿҫu ngӵc và vӓ các ÿӕt bөng. CǊng có mӝt sӕ ít trѭӡng hӧp tôm bӏ bӋnh này nhѭng
không có ÿӕm trҳng.
- Màu sҳc tôm chuyӇn sang màu hӗng tӕi hoһc nhӧt nhҥt.
- Khҧ năng tiêu hoá thӭc ăn bӏ giҧm sút nghiêm trӑng, ÿa phҫn các con tôm dҥt bӡ ÿӅu
không ăn.
- Tôm chӃt rҧi rác tӟi hàng loҥt, có thӇ chӃt cҧ ao trong vòng 5 - 7 ngày, ÿһc biӋt chӃt nhiӅu
sau khi lӝt xác.
- KӃt quҧ kiӇm tra mô hӑc cho thҩy nhân ӣ tӃ bào bӏ cҧm nhiӉm phình to chiӃm chӛ cҧ
nguyên sinh chҩt.
* BiӋn pháp ngăn ngӯa :
Khi phát hiӋn trong ao nuôi có dҩu hiӋu bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng, biӋn pháp trӏ bӋnh gҫn nhѭ
không có, viӋc làm ÿѭӧc chӍ có thӇ ngăn chһn tránh lây lan sang ao tôm khác .
çӕi vӟi bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng, biӋn pháp ngăn ngӯa là chính. ViӋc ngăn ngӯa bӋnh này
phҧi ngăn chһn triӋt ÿӇ cҧ 2 con ÿѭӡng lây lan :
- Ao trѭӟc khi ÿѭa vào nuôi phҧi ÿѭӧc dӑn kӻ, nҥo vét sҥch bùn ÿáy, phѫi nҳng ÿáy ao, tiêu
diӋt toàn bӝ các ký chӫ trung gian mang mҫm bӋnh nhѭ : Cua, Ghҽ, Tôm, Tép.
-Chӑn giӕng tӕt không nhiӉm virus SEMBV bҵng máy PCA
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
5
-Thӵc hiӋn nuôi tôm ÿúng vө, không thҧ nuôi trong các thӡi ÿLӇm nhiӋt ÿӝ thҩp, thӡi tiӃt có
nhiӅu biӃn ÿӝng.
-Ao nuôi phҧi rào lѭӟi xung quanh ngăn chһn cua, còng bò vào ao, phҧi có ao chӭa lҳng xӱ
lý nѭӟc trѭӟc khi cҩp sang ao nuôi.
6ӱ dөng hoàn toàn thӭc ăn công nghiӋp, không sӱ dөng thӭc ăn tӵ chӃ biӃn, thӭc ăn tѭѫi
GӉ lây lan mҫm bӋnh.
-Trѭӡng hӧp ao nuôi ÿã nhiӉm bӋnh nӃu tôm ÿҥt kích cӥ thѭѫng phҭm nên thu hoҥch ngay,
sau ÿó dùng hóa chҩt xӱ lý nѭӟc trong ao trѭӟc khi tháo ra môi trѭӡng
2/ BӋnh virus MBV.
%Ӌnh MBV gây ra trên tôm bӥi mӝt loҥi virus thuӝc giӕng Baculovirus, thuӝc nhóm virus có
hình thӇҭn trong nhân tӃ bào mà nó cҧm nhiӉm.
* Dҩu hiӋu bӋnh lý :
- BӋnh MBV có thӇ cҧm nhiӉm ӣ nhiӅu giai ÿRҥn phát triӇn cӫa tôm. Ӣ giai ÿRҥn tôm thӏt tác
Kҥi cӫa bӋnh MBV không phҧi chӍ phө thuӝc vào mӭc ÿӝ cҧm nhiӉm cao hay thҩp ma 42;n
phө thuӝc nhiӅu vào ÿLӅu kiӋn môi trѭӡng ao nuôi.
-NӃu tôm giӕng thҧ nuôi có mӭc ÿӝ nhiӉm MBV cao thì có thӇ gây chӃt hàng loҥt trong hai
tuҫn ÿҫu, nӃu không gây chӃt loҥi virus này cǊng làm tôm mүn cҧm hѫn vӟi các tác nhân khác
nên tôm nuôi thѭӡng hay bӏ còi cӑc, chұm lӟn và thѭӡng xuҩt hiӋn các dҩu hiӋu khác nhѭ :
ÿen mang, cөt râu,ÿӓ thân.
- Mӝt dҩu hiӋu bӋnh lý ÿһc trѭng cӫa nhӳng con tôm bӏ nhiӉm MBV là sӵ tӗn tҥi các thӇҭn
hình cҫu trong nhân tӃ bào gan, nhӡ vұy có thӇ phát hiӋn ÿѭӧc dӉ dàng bӋnh này dѭӟi kính
hiӇn vi.
* BiӋn pháp phòng bӋnh MBV trong nuôi tôm:
Khác vӟi các loҥi virus khác, virus MBV có khҧ năng tӗn tҥi lâu dѭӟi ÿáy ao chӡ cѫ hӝi xâm
nhұp vào cѫ thӇ tôm. MBV có khҧ năng chӏu ÿӵng khá tӕt vӟi các chҩt sát trùng nhѭ : Chlorine,
BKC. nhѭng lҥi mҩt khҧ năng cҧm nhiӉm rҩt nhanh dѭӟi tác dөng cӫa ánh sáng mһt trӡi. Các
biӋn pháp ngăn ngӯa bӋnh MBV nhѭ sau :
- Khi chӑn giӕng cҫn kiӇm tra giӕng không nhiӉm bӋnh MBV.
- Thӵc hiӋn tӕt phѭѫng pháp tҭy dӑn ao, phѫi nҳng ÿáy ao.
- Quҧn lý môi trѭӡng ao nuôi әn ÿӏnh là biӋn pháp hӳu hiӋu nhҩt có tác dөng giҧm thiӇu tác
Kҥi cӫa MBV và các tác nhân khác.
II. BӊNH DO VI KHUҬN.
Vikhuҭn là mӝt tác nhân thѭӡng xuyên có mһt trong ao nuôi tôm, chúng có thӇ gây ra nhiӅu
loҥi bӋnh nguy hiӇm khác nhau cho các giai ÿRҥn phát triӇn cӫa tôm. Mӝt sӕ bӋnh do vi khuҭn
gây ra trên tôm nuôi nhѭ :
- BӋnh phát sáng
- BӋnh ÿӭt râu cөt ÿuôi
- BӋnh BӋnh ÿӕm ÿen, ÿӕm nâu, ÿӕm trҳng ӣ mang và thân tôm
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
6
- BӋnh hoҥi tӱ gan tөy
- BӋnh vi khuҭn dҥng sӧi
* Dҩu hiӋu bӋnh lý :
Khi tôm bӏ bӋnh do vi khuҭn thѭӡng có mӝt sӕ dҩu hiӋu bӋnh lý nhѭ sau :
- Có biӇu hiӋn mӝt sӕ tôm bӓăn, dҥt bӡ.
- Trên vӓ xuҩt hiӋn mӝt sӕ vùng bӏ hoҥi tӱ tҥo thành các ÿӕm ÿen, ÿӕm nâu, hoһc xҧy ra hiӋn
Wѭӧng các phҫn phө bӏăn mòn, cөt râu, cөt ÿuôi.
- Tôm có sӵ thay ÿәi màu sҳc chuyӇn sang màu hӗng nhӧt nhҥt do cҧm nhiӉm vikhuҭn
Vibrio gây bӋnh phát sáng.
- Hoһc có hiӋn tѭӧng tôm bҭn mình, bҭn mang do cҧm nhiӉm vi khuҭn dҥng sӧi.
- Gan tôm bӏ teo hoһc sѭng to có màu trҳng hoһc màu vàng. Trong trѭӡng hӧp này vi khuҭn
thѭӡng là tác nhân cѫ hӝi thӭ 2, tác nhân ÿҫu tiên là do cҧm nhiӉm virus.
- Tôm bӏ nhiӉm bӋnh do vi khuҭn cǊng có khҧ năng gây chӃt tӯ rҧi rác ÿӃn hàng loҥt.
* ÐiӅu kiӋn lan truyӅn dӏch bӋnh.
- Vi khuҭn có thӇ xâm nhұp vào ao nuôi bҵng nhiӅu con ÿѭӡng khác nhau.
- Sӵ phát triӇn cӫa vi khuҭn phө thuӝc vào mӭc ÿӝ ô nhiӉm hӳu cѫ trong ao, ÿһc biӋt khi
QӅn ÿáy ao bӏ ô nhiӉm, chҩt hӳu cѫ lҳng ÿӑng nhiӅu.
- Hҫu hӃt trong các trѭӡng hӧp bӋnh do vi khuҭn gây ra thѭӡng khi môi trѭӡng nuôi có
chiӅu hѭӟng xҩu ÿi, hoһc sӭc khӓe cӫa tôm nuôi bӏ giҧm sút.
* BiӋn pháp phòng trӏ :
- TuyӋt ÿӕi không thҧ tôm giӕng ÿã bӏ nhiӉm bӋnh phát sáng.
- Làm kӻ công tác cҧi tҥo ao. Phҧi có ao chӭa lҳng xӱ lý nѭӟc trѭӟc khi cҩp sang ao nuôi.
- Nuôi mұt ÿӝ thích hӧp, không nên nuôi vӟi mұt ÿӝ qúa cao,tôm dӉ nhiӉm bӋnh.
- Quҧn lý môi trѭӡng tӕt, Không cho thӭc ăn dѭ thӯa, tráng hiӋn tѭӧng tҧo tàn ÿӗng loҥt
trong ao gây ra ô nhiӉm nӅn ÿáy.
- Cҧi thiӋn môi trѭӡng nuôi bҵng cách thѭӡng xuyên sӱ dөng các loҥi vôi mӝt cách hӧp lý,
Vӱ dөng máy quҥt nѭӟc ÿӇ gom tө các chҩt thҧi vào giӳa ao.
- Tăng cѭӡng sӭc khoҿ cӫa tôm bҵng cách sӱ dөng vitamin C bә sung vào thành phҫn thӭc
ăn.
-Tăng cѭӡng sӱ dөng các loҥi chӃ phҭm sinh hӑc, sӱ dөng ÿѭӡng cát bón xuӕng ao tҥo
ÿLӅu kiӋn cho vi khuҭn có lӧi phát triӇn mҥnh át chӃ vi khuҭn gây bӋnh.
-Khi tôm bӏ nhiӉm bӋnh có thӇ sӱ dөng các loҥi thuӕc kháng sinh nhѭ Furacin,
Oxytetracylin, trӝn vào thӭc ăn cho ăn liên tөc 5 -7 ngày.
III. BӊNH DO NGUYÊN SINH ÐӜNG VҰT

%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
7
%Ӌnh do nguyên sinh ÿӝng vұt gây ra phә biӃn hiӋn nay là bӋnh ÿóng rong. BӋnh này
thѭӡng xҧy ra khi tôm trong ao bӏ yӃu, tác nhân chính là các loҥi nguyên sinh ÿӝng vұt bám
vào thân tôm, cùng vӟi tҧo và các chҩt vҭn bám vào bӡ mһt thân tôm gây ra cҧm giác tôm bӏ
ÿóng rong, bҭn mình.
* Cách xӱ lý :
-Giӳ cho môi trѭӡng ao nuôi sҥch bҵng cách bón vôi nông nghiӋp CaCO3 hoһc vôi
Dolomite, Tăng cѭӡng máy quҥt nѭӟc làm sҥch ÿáy ao và di trì hàm lѭӧng oxy hòa tan ӣ mӭc
cao.
-Khi bӏ bӋnh nһng có thӇ dùng Formol xӱ lý ao vӟi liӅu lѭӧng 10 -15ppm vào buәi sáng, có
thӇ xӱ lý lұp lҥi sau 5 -7 ngày kӃt hӧp mӣ máy sөc khí mҥnh và thay bӟt mӝt phҫn nѭӟc trong
ao kích thích tôm lӝt xác.
IV. BӊNH ÐEN MANG.
* Tác nhân gây bӋnh
%Ӌnh ÿen mang là bӋnh thѭӡng xҧy ra khá phә biӃn trong ao nuôi tôm. bӋnh ÿen mang có
thӇ do nhiӅu nguyên nhân gây ra nhѭ sau :
-Trong ao xҧy ra hiӋn tѭӧng tҧo tàn, ÿáy ao bӏ ô nhiӉm các vұt chҩt hӳu cѫ lѫ lӱng trong ao
bám vào mang tôm làm mang chuyӇn sang màu nâu, ÿen.
-Tôm trong ao ÿã xҧy ra hiӋn tѭӧng ÿóng rong do các sinh vұt bám nhѭ : ÿӝng vұt ÿѫn bào,
vi khuҭn dҥng sӧi, nҩm. Các sinh vұt này cǊng có thӇ bám vào mang tôm làm cho mang dҫn
Gҫn chuyӇn sang màu ÿen.
-Tôm sӕng trong ÿLӅu kiӋn pH thҩp, ao có nhiӅu ion kim loҥi nһng nhѭ Fe3+, Al3+, muӕi các
ion kim loҥi này kӃt tө trên mang làm cho mang có màu ÿen.
* BiӋn pháp phòng bӋnh
Nhѭ vұy có nhiӅu nguyên nhân khác nhau gây ra bӋnh ÿen mang. Do ÿó muӕn phòng bӋnh
này cҫn thӵc hiӋn phѭѫng pháp phòng bӋnh tәng hӧp:
- Không ÿӇ hiӋn tѭӧng ô nhiӉm hӳu cѫ xҧy ra trong ao, giӳ sҥch ÿáy ao.
- Thѭӡng xuyên dùng chӃ phҭm sinh hӑc ÿӇ phân hӫy chҩt ÿáy
- Sӱ dөng các loҥi vôi và khoáng chҩt thѭӡng xuyên.
Khi có hiӋn tѭӧng bӋnh lý cҫn xem xét kӻ ÿӇ biӃt tôm bӏ ÿem mang do nguyên nhân nào.
Trѭӟc hӃt phҧi thӵc hiӋn tӕt các biӋn pháp cҧi thiӋn môi trѭӡng nӃu bӋnh vүn không khӓi cҫn
phҧi xӱ lý hóa chҩt nhѭ Formol, Iodin, kӃt hӧp trӝn thêm kháng sinh vào thӭc ăn cho ăn 5 -7
ngày
CÁC GIҦI PHÁP Ĉӄ PHÒNG BӊNH TÔM DO MÔI TRѬӠNG BIӂN ĈӜNG TRONG MÙA MѬA
Nuôi tôm trong mѭa sӁ gһp rҩt nhiӅu trӣ ngҥi vì môi trѭӡng thay ÿәi mà ngѭӡi nuôi
chѭa chӫÿӝng khӕng chӃÿѭӧc. Do ÿó ÿӇ hҥn chӃ các rӫi ro nên cҫn có biӋn pháp phòng bӋnh
Nӏp thӡi. Các biӋn pháp sau ÿây sӁ giúp ngѭӡi nuôi giҧi quyӃt ÿѭӧc các rӫi ro không ÿáng có.
1/ CHUҬN Bӎ TRONG KHU VӴC ĈҨT PHÈN:
NӃu ao ÿã phѫi khô mӝt thӡi gian dài trong mùa nҳng vӯa qua, thì lúc mѭa xuӕng sӁ bӏ xì
phèn nhiӅu ӣÿáy ao và bӡ ao.
* Cách xӱ lý:
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
8
Trѭӟc khi dùng vôi hoһc chuҭn bӏ ao nên rӳa ao bҵng vôi nung (CaO) 20-30kg/1600m2 ít
nhҩt 1 lҫn tӕt nhҩt nên rӱa ao tӯ 2-3 lҫn. Phҧi kiӇm tra PH nѭӟc (nên cao hѫn 7) và sau ÿó tӯ tӯ
nâng ÿӝ PH lên 7,2 ÿӃn 7,8.
2/ ĈӜ MҺN:
Ӣ mӛi khu vӵc nuôi khác nhau sӁ có ÿӝ mһn nѭӟc khác nhau do ÿó viӋc quan trӑng là
ngѭӡi nuôi phҧi kiӇm tra ÿӝ mһn trong nѭӟc chính xác báo vӟi trҥi sҧn xuҩt giӕng ÿӇ ÿLӅu
chӍnh ÿӝ mһn tѭѫng ÿѭѫng nhau ӣ 2 môi trѭӡng nuôi. Chú ý ÿӝ mһn ӣ 2 môi trѭӡng nuôi
không chênh lӋch quá 5ppt ÿӇ giҧm sӕc và tăng tӹ lӋ sӕng cӫa tôm.
3/ DIӊT TҤP TRѬӞC KHI THҦ GIӔNG:
Thӡi gian chuҭn bӏ nѭӟc lâu quá nên trѭӟc khi thҧ giӕng phҧi kiӇm tra xem trong ao có
các loài cá tҥp, tôm ÿҩt, tép hay không. NӃu có phҧi diӋt trѭӟc khi thҧ giӕng bҵng thuӕc diӋt cá
Saponin Bò cҥp hoһc rùa vàng hoһc thay nѭӟc mӟi. NӃu không tӹ lӋ sӕng cӫa tôm giҧm ÿi rҩt
nhiӅu và tôm rҩt dӉ bӏ nhiӉm bӋnh tӯ các sinh vұt ÿó.
4/ KHI TRӠI MѬA LÚC ĈANG THҦ GIӔNG:
Bình thѭӡng trӡi hay mѭa vào buәi chiӅu hay buәi tӕi do ÿó nên thҧ giӕng vào buәi sáng
VӁ an toàn hѫn ÿһc biӋt là khu ÿҩt có phèn nhiӅu.
Ví dө: Khi ÿang thҧ tôm mà có mѭa xuӕng tôm giӕng dӉ bӏ sӕc do phèn và môi trѭӡng,
giӕng yӃu và sӁ chӃt.
* Cách xӱ lý:
Dùng vôi CaCO3, SUPER CANXIMAX (CaCO3 98,5%) rҧi trên bӡ liên tөc và sau khi mѭa rҧi
CaCO3, SUPER CANXIMAX hoà tan vӟi nѭӟc (chú ý nên ÿo ÿӝ PH trong ao trѭӟc khi dùng).
5/ HIӊN TѬӦNG TÔM Bӎ NӘI ĈҪU:
Sau khi mѭa tôm thѭӡng bӏ nәi ÿҫu ӣ khu vӵc ÿҩt phèn nhiӅu và ao cǊ hoһc ao có ÿӝ sâu
thҩp ít thay nѭӟc. Khi mѭa lѭӧng phèn trên bӡ sӁ theo nѭӟc mѭa chҧy vào ao sӁ làm cho PH
Qѭӟc trong ao thҩp dүn ÿӃn H2S ӣ ÿáy ao có ÿӝc tӕ tăng lên làm cho tôm nәi ÿҫu lên mһt
Qѭӟc.
* Cách xӱ lý:
ĈӇ khҳc phөc hiӋn tѭӧng này nên thay nѭӟc ÿáy ao cùng lúc dùng vôi SUPER CANXIMAX
Uҧi ÿӅu khҳp ao ÿӇ tăng PH trong trong nѭӟc cao hѫn 7,5, sau ÿó phҧi giҧm lѭӧng thӭc ăn
xuӕng.
6/ HIӊN TѬӦNG NѬӞC TRONG:
Sau khi mѭa xuӕng nѭӟc ӣ khu vӵc ÿҩt phèn cát bӏ trong do khi mѭa sӵ thay ÿәi môi
trѭӡng nѭӟc diӉn ra quá nhanh (tҧo trong ao chӃt ÿӝt ngӝt).
* Cách xӱ lý:
Nên thay nѭӟc cǊ thêm nѭӟc mӟi vào hoһc dùng DOLOMITE, hoһc SUPER DOLOMITE
(20-30kg/1600m2) + bón phân 2 ngày 1 lҫn trong vòng 50 ngày ÿҫu nӃu không lên màu thì dùng
màu giҧ.
7/ TÔM NӘI ĈҪU SAU KHI THAY NѬӞC:
Thѭӡng gһp ӣ khu vӵc gҫn sông hoһc khu vӵc ven sông do khi mѭa (nhӳng cѫn mѭa
ÿҫu mùa) nѭӟc mѭa sӁ rӳa ÿҩt phèn, mang theo phèn và các chҩt dѫ bҭn... có trong sông
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
9
trong mùa nҳng vӯa qua vào ÿҫm nuôi tôm. Do vұy viӋc thay nѭӟc nhiӅu trong các ngày mѭa
ÿҫu mùa rҩt nguy hiӇm tӕt nhҩt là ngѭng thay nѭӟc khoҧng 1-2 ngày ÿҫu sau khi mѭa và cǊng
không nên thay nѭӟc vào lúc triӅu lên (vì lúc này nѭӟc dѫ).
* Cách xӱ lý:
Trѭӟc khi thay nѭӟc nên cҩp nѭӟc vào trѭӟc ngày thay nѭӟc ÿӇ tôm không bӏ căng
thҷng khi phҧi chӏu sӵ thay ÿәi vӅ môi trѭӡng nѭӟc mӝt cách ÿӝt ngӝt. Phҧi kiӇm tra chҩt
Oѭӧng nѭӟc sông trѭӟc khi cҩp vào ao nuôi bҵng cách bҳt khoҧng 5-10 con tôm thӱ vӟi nѭӟc
sông vài lҫn trѭӟc khi cҩp nѭӟc vào ao nuôi.
8/ CÁC CHҨT HӲU CѪ, LѪ LӲNG, BӨI ĈҨT:
Ӣ các khu vӵc ÿҩt cát hoһc ÿҩt cát pha thӏt sau nhӳng cѫn mѭa lӟn sӁ xuҩt hiӋn các chҩt
Oѫ lӳng, bөi ÿҩt ӣ trong nѭӟc và trên mһt nѭӟc.
*Cách xӱ lý:
Nên thay nѭӟc nhiӅu và dùng vôi CaCO3 , hoһc SUPER CAXIMAX tӯ 10 ÿӃn
20kg/1000m2/ngày, nâng cao mӵc nѭӟc lên và tҳt máy ÿҥp nѭӟc (nӃu có) trong buәi chiӅu.
1Ӄu không hӃt dùng THIO 5000 vӟi liӅu lѭӧng 2-4 lít/10002, ASAHI ZEALITE vӟi liӅu lѭӧng 150-
200kg/ha (sӱ dөng 1 lҫn).
Chú ý: Khi gһp hiӋn tѭӧng này tôm sӁ giҧm ăn vì vұy phҧi giҧm lѭӧng thӭc ăn tӯ 20-50%.
9. HIӊN TѬӦNG TÔM KHÔNG Bӎ LӜT VӒĈѬӦC:
Khi tôm không lӝt vӓÿѭӧc ӣ khu vӵc ÿҩt phèn và nhӳng nѫi có ÿӝ cӭng thҩp do các chҩt
khoáng trong nѭӟc sông không cân bҵng tôm sӁ yӃu, khó lӝt vӓ và không ăn ÿѭӧc thӭc ăn.
* Cách xӱ lý:
Cách xӱ lý dùng Dolomite 20-30kg/1600m2 tӯ 1-2 lҫn trong vòng 50 ngày ÿҫu sӁ tránh
ÿѭӧc hiӋn tѭӧng này. KӃt hӧp dùng Mutan-P + Mineral vӟi liӅu lѭӧng 5-10gr/kg thӭc ăn sӱ
Gөng liên tөc trong 7 ngày.
• Chú ý: Trên ÿây là nhӳng vҩn ÿӅ thѭӡng xҧy ra khi nuôi tôm vào mùa mѭa (ngoài ra còn
có các yӃu tӕ khác nhѭ nguӗn nѭӟc, ÿҩt ÿai...). ĈLӅu quan trӑng nhҩt là ngѭӡi quҧn lý phҧi
theo dõi liên tөc (chҩt lѭӧng nѭӟc, sӭc khoҿ tôm) khi xҧy ra sӵ cӕÿӇ có biӋn pháp xӱ lý nhanh
Nӏp thӡi sӁ giҧm ÿѭӧc hiӋn tѭӧng tôm chӃt vào mùa mѭa, ÿem lҥi hiӋu quҧ cao cho viӋc nuôi
tôm.
BEÄNH PHAÂN TRAÉNG ÔÛ TOÂM SUÙ

Hieän nay coù nhieàu baùo caùo cho thaáy beänh phaân traéng ñaõ xaûy ra ôû nhieàu ñòa baøn nuoâi toâm trong 1- 2
naêm qua. Dòch beänh khoâng xaûy ra ôû dieän roäng, nhöng chæ haáy coù laùc ñaùc ôû töøng ñieåm (Sporadic). Ñaëc
bieät ôû dieän tích nuoâi maät ñoä daøy, cheá ñoä nuoâi kín hoaëc ít thay nöôùc, coäng vôùi thôøi tieát thay ñoåi cuûa muøa
möa. Maëc duø beän h phaân traéng khoâng gaây cho toâm cheát haøng loaït nhöng ñoù laø beän h maõn tính, buoäc ngöôøi
nuoâi phaûi thu hoaïch sôùm, toâm thu hoaïch nhoû, naêng suaát thaáp, chaát löôïn g keùm.
TRIEÄU CHÖÙNG
Beänh phaân traéng phaàn lôùn thaáy ôû toâm coù ñoä tuoåi töø 40 - 50 ngaøy trôû leâ, ôû ñoä tuoåi naøy toâm beänh nhöng
khoân g naën g. Ñoái vôùi toâm 80 - 90 ngaøy tuoåi trôû leân thì cô hoäi maéc beänh cao vaø vieäc chöõa trò gaëp nhieàu khoù
khaên. Bieåu hieän cuûa toâm khi maéc beänh:
Thöùc aên khoâng ñaày ñöôøng ruoät, thòt khoân g ñaàu voû, voû meàm
Gan bò teo nhoû laïi, coù theå xuaát hieän voøi ñen ôû gan
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
10
Ñöôøng ruoät coù nhöõng chaám maøu vaøng cuûa ñöôøng, ñaëc bieät laø ñoät cuoái cuøn g ( gaàn ñuoâi )
Thaân vaø phuï boå thaän coù xaùc phieâu sinh vaät vaø kí sinh truøng baùm
Khaû naên g baét moài cuûa toâm giaûm 1 - 2 tuaàn sau khi thaáy xuaát hieän phaân traén g
Boä phaän ruoät tieáp giaùp vôùi gan phình to, phaân traéng noåi leân maët nöôùc vaøo cuoái gioù hoaëc xuaát
hieän töøng khuùc dính ôû haäu moân cuûa toâm.
Nguyeân nhaân cuûa beänh phaân traéng hieän taïi chöa bieát ñöôïc chính xaùc, nhöng theo phöông phaùp moâ
hoïc cho thaáy gan laø boä phaän bò toån thöông do kyù sinh truøng ñaëc ñieåm gioáng beänh vieâm gan. (Septic
Hepatopanereatitis Syndrome, SHPS). Coù baùo caùo noùi veà söï thieät haïi cuûa nuoâi toâm maät ñoä daøy ôû moät soá
nöôùc, nguyeân nhaân do bò nhieãm vi khaån Vibiro ñaëc bieät laø nhoùm Vibiro raát nhieàu ôû gan, nhöõng loaïi vi
khuaån Vibiro khi ñöôïc phaân laäp goàm coù vi khuaån Vibiro thuoäc nhieàu doøng.
Do ñoù coù cô sôû ñeå tin raèng nguyeân nhaân chính cuûa beänh laø do bò nhieãm vi khuaån Vibiro, ngoaøi ra coøn
coù nhöõn g nguyeân nhaân khaùc nhö: Xöû lyù ñaùy ao chöa phuø hôïp hoaëc bò nhieãm caùc loaïi vi khuaån khaùc gaây
toån thöông cho gan nhö MBV (Monodon Baculovirus) vaø HVP (Hepatopancreatic prawo-like virus)
hoaëc taïo cô hoäi cho nguy cô caûm nhieãm sau naøy nhö: Gregarine. Hieän nay baét ñaàu kieåm tra thaáy nguyeân
sinh ñoän g vaät (Protozoa) loaøi Gregarine coù theå laø nhaân toá quan troïng lieân quan ñeán beän h phaân traéng. Coù
baùo caùo noùi raèng: Beänh phaân traéng xaûy ra ôû moät soá ñòa baøn nuoâi thöôøng thaáy coù Gregartine vôùi tyû leä
cao. Gregarine laø nguyeân sinh ñoäng vaät môùi chöa coù baùo caùo noùi nhieàu veà loaïi naøy. Deã hieåu vaø yù thöùc
ñöôïc nhöõng taùc haïi ñeán toâm nuôi, ngöôøi nuoâi toâm caàn chuù yù ñeán nhöõng ñieàu cuï theå sau:
Gregarine laø loaïi nguyeân sinh ñoäng vaät (protozoa) coù ñaëc ñieåm gioáng boï gaäy (worm-like) thöôøng
thaáy ôû ñöôøng ruoät cuûa caùc ñoäng vaät khoâng xöông soáng ñaëc bieät laø loaïi Arthropods, doï gaäy coù ñoát
(annelids), nhuyeãn theå (Molluska).
Noùi chung voøng ñôøi cuûa Gregarine phaûi soáng nhôø vaøo ít nhaát laø hai loaïi vaät chuû laø vaät chuû trung gian
(intermediate host) vaø vaät chuû cuoái cuøn g laø (Final host). Ñeå coù voøng ñôøi ñöôïc hoaøn chænh do ñoù vaät chuû
cuoái cuøn g seõ laø toâm vaø vaät chuû trung gian seõ laø nhuyeãn theå vaø boï gaäy coù ñoát caùc loaïi.
Voøng ñôøi cuûa Gregarine (ñöôïc theå hieän ôû hình 2) baét ñaàu töø (A): toâm bò nhieãm baøo töû (spore) hoaëc
keùn tröùn g (Oocyst) cuûa Gregarine, ñöôïc giaûi phoùng töø vaät chuû trung gian qua quaù trình baét moài. Töø (B),
Thoa Truøng ôû beân trong baøo töû (sporozoite) töø töø ruïng khoûi baøo töû (spore). Töø (C) Thoa Truøng baùm ôû
thaønh ruoät nhôø boä phaän níu baùm (epimorite). Töø (D) thoa truøng taêng tröôûn g thaønh töï döôõn g
(Trophozoite) töùc ñoä tuoåi tröôûng thaønh. Töø (E) moät boä phaän Tö Döôõng baét caëp vôùi nhau (syzygy) ôû thôøi
kyø sinh saûn, thöôøn g thaáy ôû giai ñoaïn cuoái cuûa ñöôøng ruoät (reeturn) töø ñoù phaùt trieån thaønh Giao Töû
(Gametocysts) roài phaân chia teá baøo. Sau ñoù (F) Giao Töû (Gametocysts) bò phaù vôõ vaø giaûi phoùng baøo Töû
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
11
traàn (Gymonospores) vôùi soá löôïng lôùn ra moâi tröôøng beân ngoaøi (G). Khi vaät chuû trung gian haáp thuï
Baøo Töû traàn ôû nguoàn nöôùc, baøo Töû traàn phaùt trieån thaønh Baøo Töû. Ñaây laø giai ñoaïn coù theå nhieãm sang
toâm (H) roài laïi thoaùt khoûi vaät chuû trung gian vaøo nguoàn nöôùc . Chu kyø voøng ñôøi cuûa Gregarine cöù nhö
theá tieáp tuïc khi coù söï toàn taïi vaät chuû cuoái cuøn g, vaät chuû trung gian.
Gregarine phaùt hieän thaáy ôû toâm suù, coù caû loaïi coù vaø khoâng coù maøng chaén trong suoát caû vuï nuoâi, phaàn
lôùn ôû toâm aáu truøng töø giai ñoaïn Mysls .
Coù theå kieåm tra thaáy Gregarine tröôûn g thaønh ôû ñöôøn g ruoät cuûa toâm qua kính hieån vi. Beänh phaùt sinh
ôû traïi gioáng coù theå do moâi tröôøng nöôùc bò toàn taïi caên baõ thöùc aên töôi cuûa toâm gioáng Boá, Meï (caùc loaïi
nhuyeãn theå) hoaëc bò truyeàn nhieãm tröïc tieáp töø toâm gioáng boá meï. Coù baùo caùc cho raèng: Neáu trong moâi
tröôøn g nuoâi khoâng coù vaät chuû trung gian vaø toâm khoâng bò nhieãm beän h theâm thì Gregarine seõ töï dieät
vong trong voøn g 7 ngaøy.
Ñoái vôùi toâm ôû ao nuoâi coù theå kieåm tra thaáy Gregarine töø luùc toâm môùi thaû cho tôùi khi thu hoaïch. Neáu
toâm bò nhieãm baøo töû nhieàu seõ nhì thaáy nhoùm Gregarine tuï thaøn h nhöõng ñieåm vaøng ôû ñöôøn g ruoät, ñaëc
bieät ôû ñoát cuoái cuøng. Coù khaû naêng nhìn thaáy Gregarine giai ñoaïn tröôûng thaønh vaø giai ñoaïn baøo töû,
nhöng tröôøng hôïp toâm bò nhieãm baøo töû hoaëc keùn tröùng ít thì phaûi laáy ruoät toâm ñi kieåm tra döôùi kính
hieån vi. Toâm bò nhieãm keùn tröùng töø vaät chuû trung gian coù trong ao nuoâi, neáu bò nhieãm vôùi soá löôïng ít
thöôøn g khoâng gaây aûnh höôûng tôùi söùc khoûe cuûa toâm.
Neáu thaáy Gregarine vôùi soá löôïng nhieàu ôû ñöôøng ruoät hoaëc oáng gan (> 100 Gregarine/cm trong ñöôøng
ruoät) seõ gaây aûnh höôûng ñeán ñöôøng ruoät roõ reät, khi thaáy soá löôïng teá baøo nieâm maïc (Mucosa) cao giaûm
xuoán g vaø teá baøo bieåu moâ (epithelium) taêng leân veà soá löôïn g (hyperplasia), toån thöông ñöôøng ruoät seõ xaûy
ra daãn ñeán nhieãm vi khuaån nhoùm Vibiro sau naøy. Ngoaøi ra vieäc coù nhieàu Gregarine ôû ñöôøng ruoät seõ gaây
cho ñöôøng ruoät bò taéc ngheõn aûnh höôûng ñeán söï taêng tröôûng cuûa toâm.
Vieäc ñeà phoøn g Gregarine, coù theå thöïc hieän baèng caùch quaûn ly ùkhoâng cho vaät chuû trung gian coù maët
trong trong heä thoáng ao nuoâi, nhö theá seõ laøm cho voøn g ñôøi cuûa Gregarine khoâng theå hoaøn chænh ñöôïc,
ñoàng thôøi ngaên ngöøa khoâng cho baøo töû cuûa Gregarine vaøo heä thoáng ao nuoâi, baát keå laãn vôùi nöôùc, töø thöùc
aên vaø toâm gioáng boá, meï. Trong tröôøn g hôïp thaáy Gregarine ôû toâm neân duøng thuoác dieät protozoa (anti-
protozoa drug) nhö: Monensin. Ñaõ coù baùo caùo cho raèng: vieäc söû duïng Monensin cho keát quaû toát trong
vieäc tieâu dieät Gregarine giai ñoaïn aáu truøng vaø giai ñoaïn tröôûng thaønh so vôùi thuoác choáng protozoa loaïi
khaùc. Saûn phaåm naøy duøng cho chuyeân ngaønh thuûy saûn coù teân thöông maïi laø: Gregarine laø saûn phaåm cuûa
taäp ñoaøn CHAROEN POKPHAND coù taùc duïn g toát trong vieäc tieâu dieät Gregarine ôû ñöôøng ruoät cuûa toâm.
Söû duïng baèn g caùch troän 5 - 10 gam vôùi 1kg thöùc aên.
PHÖÔNG HÖÔÙNG QUAÛN LYÙ VAØ PHOØNG NGÖØA BEÄNH
Phöông höôùng quaûn lyù vaø phoøn g ngöøa beänh phaân traéng nhaát thieát phaûi duøn g nguyeân taéc khoán g cheá
dòch beänh ñeå ñònh ra caùc bieän phaùp phoøng ngöøa tröôùc khi xaûy ra beänh nhö sau:
1. Choïn toâm gioáng coù chaát löôïng toát ôû caùc traïi toâm gioáng ñaït tieâu chuaån saûn xuaát. Toâm gioáng ñaït chaát
löôïng phaûi khoeû maïn h, lôùn mau vaø saïch beänh nhö: beänh thaân ñoû ñoám traéng (SEMBV), MBV, HBV vaø
Gregarine. Ñaõ ñeán luùc phaûi coi troïng vaø nghieâm tuùc trong vieäc choïn toâm gioáng. Toâm gioáng toát seõ laø yeáu
toá quan troïng ñeå quyeát ñònh söï thaønh baïi cuûa vuï nuoâi. Vieäc chæ choïn mua nhöõng toâm gioáng giaù reû, chæ
ñaûm baûo veå soá löôïng toâm gioán g cung caáp kòp thôøi maø laïi khoâng quan taâm ñeán chaát löôïng toâm gioán g seõ daã
ñeán nhöõng vaán ñeà phaûi thu hoaïch sôùm, khoân g ñem ñeán thaønh coân g, hieäu quaû saûn xuaát thaáp, thieät haïi lôùn .
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
12
2. Vieäc xöû lyù moâi tröôøng ao nuoâi toát trong cheá ñoä nuoâi kín hoaëc ít thay nöôùc nhaát thieát phaûi coù bieän
phaùp cuï theå cho ao nuoâi vaø theo doõi chaët cheõ söï thay ñoåi cuûa thôøi tieát, cuï theå nhö: thaû toâm nuoâi vôùi maät
ñoä hôïp lyù, coù chöông trình cho toâm aên thích hôïp. Quaûn lyù vaø xöû lyù moâi tröôøng nöôùc thay ñoåi trong ngaøy
chaët cheõ nhö : pH, maøu nöôùc (phieâu sinh vaät), taêng haøm löôïng oxy hoøa tan baèng caùch söû duïng maùy ñaäp
nöôùc hoaëc maùy cung caáp oxy.
3. Tích cöïc kieåm tra söùc khoûe cho toâm baèng caùch quan saùt nhöõng dieãn bieán khoâng bình thöôøng xaûy ra
trong ao nuoâi , toâm nuoâi vaø caùc laàn cho toâm aên thoâng qua voù. Khi quan saùt thöùc aên khoâng ñaày ñöôøng ruoät,
thòt khoâng chaéc, khoâng ñaày voû, voû moûng vaø khaû naêng aên moài khoâng taêng hoaëc thaáy phaân traéng trong ao
nuoâi phía cuoái gioù, phaûi quaûn lyù löôïng thöùc aên cho toâm thaät chaët cheõ, khoân g coù thöùc aên thöøa trong ao,
quaûn lyù chaët moâi tröôøng ao nuoâi. Laáy maãu toâm beänh kieåm tra veà soá löôïng vaø chuûng loaïi vi khuaån ñaëc
bieät laø vi khaån nhoùm Vibiro ôû gan vaø ôû maùu vaø kieåm tra söï nhaïy caûm cuûa vi khuaån ñoái vôùi caùc loaïi thuoác
khaùng sinh.
4. Vieäc ñieàu tieát söï caân baèng cuûa vi sinh ôû ñöôøng ruoät baèng caùch boå sung vi sinh hoaëc Probiotics nhö
ZYMETIN ñeå giaûm vi khuaån gaây beänh ôû ñöôøng ruoät. Ñaây laø phöông phaùp ñeà phoøng ñeå laøm giaûm söï
nghieâm troïng cuûa beänh phaân traéng trong tröôøn g hôïp bò nhieãm vi khuaån cô hoäi.
5. Taên g cöôøng cô quan khaùng theå ñoái vôùi beän h nhieãm vi khuaån theo höôùn g xöû lyù vaccine nhö
Vibirocine hoaëc chaát kích thích cô quan khaùng theå Macrogard chieát xuaát töø noäi maøng teá baøo (Lnner cell
wall) laø men nguyeân chaát loaïi Beâtal 1,3/1,6 glucan laáy ñöôïc töø quy trình coâng ngheä sinh hoïc taïo theâm söùc
khaùng theå choáng laïi vieäc nhieãm vi khuaån cho toâm cao, do ñoù ñieàu kieän phaùt sinh bò nhieãm vi khuaån giaûm
xuoán g haïn cheá ñöôïc söï ruûi ro do beänh phaân traén g gaây ra.
Toùm laïi, , vieäc xöû lyù beänh phaân traéng coù theå thöïc hieän baèng caùc bieän phaùp nhö xöû lyù ao nuoâi coäng vôùi
vieäc xöû lyù chaát boå sung sinh hoïc, vaccine hoaëc taêng cöôøn g söùc ñeà khaùng vaø thuoác khaùng sinh, keát hôïp
ñoàng thôøi vôùi vieäc choïn toâm gioáng saïch beänh. Neáu thöïc hieän toát caùc khaâu naøy seõ haïn cheá caùc taùc nhaân
gaây ra beänh phaân traéng nhö: MBV, HBV vaø Gregarine.v.v.
NHÖÕNG HIEÅU BIEÁT VEÀ BEÄNH PHAÙT SAÙNG
Hieän nay coâng vieäc nuoâi toâm suù ñang gaëp raát nhieàu trôû ngaïi. Moät trong nhöõng vaán ñeà noåi baät laø toâm
bò nhieãm Virus. Beänh do virus gaây ra daãn ñeán nhöõng thieät haïi raát lôùn, ñaëc bieät laø beänh ñaàu vaøng (Yellow
head) vaø thaân ñoû ñoám traéng (SEMBV). Ngoaøi ra coøn phaûi keå ñeán taùc haïi cuûa vi khuaån thuoäc nhoùm
9LELUR, maëc duø söï thieät haïi coù theå chöa nghieâm troïng, tröø tröôøng hôïp do 9LEULR phaùt saùng gaây ra, keå caû
trong beå öông toâm gioáng vaø ao nuoâi. Döôùi aûnh höôûng cuûa thôøi tieát vaø khí haäu laøm cho nhieät ñoä taêng cao,
vaán ñeà naøy caøng trôû neân nghieâm troïng. 9LELUR thöôøng gaëp ôû nöôùc bieån, coù ñaëc ñieåm thaân cong, ngaén, coù
ñuoâi (flagella), khoâng taïo ra baøo töû vaø baøo xaùc, coù khaû naên g phaùt trieån ôû nhieät ñoâ 20 - 300C hoaëc cao hôn,
pH 7 - 9, ñoä maën töø 10 - 40%, söû duïng chaát höõu cô laøm nguoàn thöùc aên. Vibiro coù khaû naêng gaây beänh cho
ngöôøi, caù, eách, keå caû ñoäng vaät khoân g xöông soáng, toâm teùp vaø caùc loaïi nhuyeãn theå khaùc. Vi khuaån phaùt
saùng gaây beänh cho toâm coù nhieàu loaïi, nhöng trong ñoù nguy hieåm nhaát laø 9KDUYH\L . Söï phaùt saùng cuûa
nhöõng vi khaån naøy laø do coù phaûn öùng hoùa hoïc bôûi Enzyme luciferase. Khi nuoâi caáy 9KDUYH\L trong moâi
tröôøn g TCBS agar sau 24h, phaùt hieän khuaån laïc (colony) ña soá coù maøu luïc vaø phaùt saùng trong toái.
I. TRIEÄU CHÖÙNG:
Trong ao nuoâi toâm bò beänh thöôøng bôi loäi khoâng ñònh höôùng hoaëc khoâng bình thöôøng, moät soá con
daït vaøo bôø. Ao nuoâi xaûy ra dòch beänh phaùt saùng coù hieän töôïng toâm cheát ôû ñaùy ao soá löôïng toâm cheát nhieàu
hay ít phuï thuoäc vaøo möùc ñoä cuûa dòch beänh. Trong moät soá tröôøng hôïp beänh phaùt saùng xaûy ra ôõ möùc ñoä
nghieâm troïng thì söï thieät haïi cuûa noù coù theå saùnh vôùi beänh ñaàu vaøng hoaëc thaân ñoû ñoám traéng. Ña soá toâm
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
13
beänh ñeàu coù ñaëc ñieåm chung laø voû vaø thaân toâm coù maøu baån, cô baép coù maøu luïc, gan teo, khaû naêng baét
moài giaûm, ruoät roãng, trong voû coù phaân toâm raát ít, ñöùt ñoaïn, toâm phaûn xaï chaäm chaïp. Vi khuaån 9KDUYH\L
coù cô quan ñaëc bieät saûn sinh ra chaát phaùt saùng, do ñoù neáu moâi tröôøng cuûa nöôùc hoaëc gan cuûa toâm coù loaïi
vi khuaån naøy nhieàu, seõ nhìn thaáy nöôùc phaùt saùn g hoaëc caùc ñoám saùng laên taên, khi trôøi toái vaø khi toâm bôi
loäi seõ phaùt saùng ôû khu vöïc ñaàu, hieän töôïng phaùt saùng naøy laø do vi khuaån 9KDUYH\L ôû gan. Qua kieåm tra
baèng phöông phaùp vi sinh, khi coù vi khuaån toàn taïi trong maùu, cheá ñoä ñoân g maùu bò ñình treä. Ngoaøi ra, nhö
treân ñaõ noùi, nhöõng bieán ñoäng cuûa yeáu toá moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, ñoä maën, pH vaø söï tích tuï caùc hôïp chaát
höõu cô seõ coù aûnh höôûng ñeán söï sinh saûn , söï laây lan vaø möùc ñoä caûm nhieãm cuûa loaûi vi khuaån naøy.
II. NGUYEÂN NHAÂN:
Beänh phaùt saùng ôû toâm suù laø do nhieãm vi khuaån 9KDUYH\L. Loaïi vi khuaån naøy thuoäc nhoùm Gram aâm
(G-: Gram negative) soáng döôùi nöôùc vaø phaân chia teá baøo raát nhanh ôû ñoä maën töø 0 - 40%0 ñaëc bieät laø khi
nhieät ñoä nöôùc taêng cao. Do ñoù dòch beän h thöôøng hay xaûy ra vaøo muøa heø, khi hoäi tuï ñöôïc hai yeáu toá naøy
cuøng moät luùc. Ngoaøi ra vi khuaån loaïi naøy coøn phaùt trieån ôû moâi tröôøng nöôùc coù haøm löôïng chaát höõu cô
cao, haøm löôïng oxy thaáp . Beänh caøng trôû neân nghieâm troïng vaøo caùc thaùng nuoâi thöù 3 vaø thöù 4 trôû ñi, vì
trong caùc thaùn g naøy haøm löôïng chaát höõu cô trong nöôùc tích luõy ngaøy caøn g nhieàu, caën baû ôû ñaùy ao ngaøy
caøng taêng laøm cho haøm löôïng oxy giaûm, caùc loaïi vi khuaån coù lôïi phaûi döïa vaøo oxy ñeå phaùt trieån vaø choáng
traû laïi vi khuaån 9KDUYH\L nhöng khoâng ñuû söùc, do ñoù maät ñoä cuûa vi khuaån 9KDUYH\L trong nöôùc ngaøy
caøng gia taêng.
Bình thöôøng, khi toâm khoûe maïn h, vi khuaån 9KDUYH\L raát khoù xaâm nhaäp vaøo cô theå cuûa toâm, vì trong
chöøng möïc naøo ñoù noù seõ bò cô quan khaùng theå cuûa toâm tieâu dieät. Nhöng do maät ñoä vi khuaån trong nöôùc
quaù nhieàu, cô theå toâm quaù yeáu, khi vi khuaån xaâm nhaäp vaøo noù seõ thoaùt khoûi cô quan khaùng theå cuûa toâm
vaø seõ ñöôïc phaân chia raát nhanh veà soá löôïng ôû gan, laøm cho gan toâm bò vieâm. Gan laø cô quan saûn sinh ra
dòch tieâu hoùa ñeå tieâu hoùa thöùc aên ñoàng thôøi laø cô quan tích luõy thöùc aên ñaõ ñöôïc tieâu hoùa, do ñoù gan bò
vieâm seõ laøm cho vieäc tieâu hoùa thöùc aên cuûa toâm khoâng bình thöôøng vaø thöùc aên tích luõy ôû gan seõ ít ñi, toâm
suy yeáu daàn vaø cuoái cuøng laø cheát.
III. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ
Bình thöôøng trong moâi tröôøng nöôùc toàn taïi vi khuaån 9KDUYH\L. Vieäc laøm cho nguoàn nöôùc thieân nhieân
voâ khuaån laø ñieàu khoâng theå coù ñöôïc, coù nhieàu loaïi hoùa chaát coù khaû naêng dieät ñöôïc caùc vi sinh vaät keå caû 9
KDUYH\L nhöng chæ taïm thôøi laøm giaûm ñöôïc vi khuaån 9KDUYH\L bôûi caùc hoùa chaát khoâng theå lan toûa khaép
ao nuoâi hoaëc ao chöùa coù dieän tích lôùn ñöôïc. Vi khuaån chöa bò tieâu dieät ôû moâi tröôøng thích hôïp seõ phaân
chia teá baøo vaø phaùt trieån nhanh. Ôû moät soá tröôøng hôïp maät ñoä cuûa vi khuaån khi ñaõ ñöôïc xöû lyù hoùa chaát
sau moät thôøi gian nhieàu hôn so vôùi khi chöa xöû lyù hoùa chaát. Nguyeân nhaân do taùc duïng cuûa hoùa chaát ñaõ
dieät caùc vi sinh vaät thöïc vaät, goàm caû phieâu sinh vaät, caùc sinh vaät naøy khi cheát ñi xaùc bò thoái röõa, chìm
xuoáng ñaùy ao seõ laøm nguoàn thöùc aên toát cho vi khuaån.
Do nguyeân nhaân cuûa beänh coù töø vi khuaån , do ñoù höôùng ngaên ngöøa ñöôïc nhaán maïn h ôû khaâu xöû lyù nöôùc
vaø ñaùy ao laø chính, bao goàm caû vieäc söû duïng vi sinh vaät höõu ích ñeå khoáng cheá vi khuaån coù theå tieán haønh
nhö sau:
3.1. Ñieàu chænh ñoä maën :
Thí nghieäm nuoâi döôõng 9KDUYH\L ôû caùc ñoä maën khaùc nhau töø 0 - 40% cho thaáy raèng vi khuaån naøy
phaùt trieån toát nhaát laø ôû ñoä maën töø 20 - 30%, neáu ñoä maën coøn 5 - 7% maät ñoä vi khuaån 9KDUYH\L giaûm
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
14
xuoáng roõ reät. Tuy nhieân ñieàu naøy chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc ôû nhöõng vuøng nöôùc coù ñoä maën thaáp, vaø
nhöõng ao ñìa coù nguoàn nöôùc ngoït töø gieáng khoan.
3.2. Nhieät ñoä nöôùc:
Nhieät ñoä nöôùc thöôøng taêng leân vaøo muøa heø cuõng laø yeáu toá laøm cho vi khuaån 9KDUYH\L phaùt trieån
nhanh, ñaây laø vaán ñeà khoù giaûi quyeát. Neáu coù ñieàu kieän coù theå laøm maùt cho ao baèn g nhöõng taám nhöïa loïc
naéng, tuy nhieân nhöõng phöông phaùp naøy cuõng khoâng giuùp ích ñöôïc nhieàu vì nhieät ñoä giaûm xuoáng khoâng
ñaùng keå, do ñoù khoâng laøm cho soá löôïng vi khuaån giaûm ñi roõ reät. Vaán ñeà naøy chæ ñöôïc khaéc phuïc töông
ñoái hieäu quaû ôû nhöõng ao ñìa coù theå naâng ñöôïc möùc nöôùc cuûa ao nuoâi cao leân.
3.3. Laøm giaûm chaát höõu cô coù trong nöôùc:
Ñaây laø phöông phaùp coù hieäu quaû cao. Chaát höõu cô coù trong nöôùc laø do xaùc caùc sinh vaät, thöïc vaät, ñaëc
bieät laø caùc phieâu sinh vaät. Ngoaøi ra coøn do thöùc aên cuûa toâm thöøa, phaân toâm chöa tieâu hoùa heát, baøi tieát ra
ngoaøi. Nhöõng chaát naøy seõ tích tuï ôû ao nuoâi, moät phaàn hoøa troän vôùi buøn ñaùy trôû thaønh vaät chaát lô löûng
trong nöôùc, moät phaàn ñöôïc hoøa tan vôùi nöôùc. Chaát höõu cô khi hoøa tan trong nöôùc seõ laøm cho nöôùc trôû
thaønh nhuû töông vaø coù khi trôû thaønh vaùng boït noåi leành beành treân maët nöôùc. Ñaëc bieät laø trong tröôøn g
hôïp phieâu sinh vaät cheát haøng loaït cuøng moät luùc.
3.3.1/ Tröôùc ñaây, trong ñieàu kieän coù theå thay nöôùc deã daøng, khi xuaát hieän dòch beänh phaùt saùng, ngöôøi
ta thöôøng xöû lyù baèng caùch thay nöôùc. Nhöng hieän nay ñeå traùnh tình traïng toâm bò nhieãm virus neân phaûi
xöû lyù baèng caùch giaûm chaát höõu cô.
Phöông phaùp ñeà phoøng khoâng cho chaát höõu cô toàn taïi quaù möùc caàn thieát maø khoâng caàn phaûi thay
nöôùc ñoù laø ñieàu coù theå thöïc hieän ñöôïc.
3.3.2/ Ñieàu ñaàu tieân caàn thöïc hieän laø laøm sao cho quaûn lyù löôïn g thöùc aên cho toâm vöøa ñuû, khoân g thöøa,
khoâng thieáu, phaûi tính toaùn chính xaùc löôïng thöùc aên cho toâm töøng böõa. Tích cöïc kieåm tra vaø quan saùt kó
thöùc aên coù trong ñöôøng ruoät cuûa toâm, söï thaän trong naøy seõ ñem laïi keát quaû baát ngôø ngoaøi mong muoán.
Trong vieäc ñeà phoøng khoâng ñeå löôïng thöùc aên cho toâm thöøa quaù nhieàu, neân chuù yù: Neáu löôïng thöùc aên cho
toâm aên trong caùc böõa khoâng nhieàu thì haäu quaû do thöùc aên gaây ra seõ ít ñi.
3.3.3/ Neân thaû toâm ôû maät ñoä khoâng quaù daøy (khoaûng 25 con/m2) thì löôïng thöùc aên cho toâm seõ giaûm ñi
vaø haäu quaû do thöùc aên thöøa seõ giaûm theo.
3.3.4/ Chaát höõu cô coù trong ao nuoâi seõ do caùc vi sinh vaät coù trong thieân nhieân phaân huûy, nhöng khaû
naêng phaân huûy cuûa chuùng cuõn g coù giôùi haïn . Töø nhöõng nghieân cöùu cuûa caùc nhaø phaân tích cho thaáy: soá
löôïng thöùc aên maø ao nuoâi coù theå chaáp nhaän ñöôïc maø khoâng gaây aûnh höôûng ñeán söï tích tuï cuûa chaát höõu
cô laø 15g/ m2 / ngaøy hoaëc 24kg/ 16002 / ngaøy, baèng löôïng thöùc aên cho toâm ôû kích côõ 25g (40 con/ kg) maät ñoä
20 con/m2; vôùi döï kieán toâm coù tyû leä soáng laø 80% hoaëc thaáp hôn chuùt ít seõ khoân g gaây ra vaán ñeà chaát höõu
cô coù quaù nhieàu vaø vaán ñeà dòch beänh phaùt saùng seõ giaûm xuoán g roõ reät.
3.4. Söû duïng phieâu sinh thöïc vaät:
Qua thí nghieäm cuûa vieän nghieân cöùu nuoâi roàn g thuûy saûn duyeân haûi Songkhla (NICA), vieäc söû duïn g vi
sinh thöïc vaät rong nhoùm taûo luïc (&KORUHOOD) cho thaáy raèng chuùng coù khaû naêng khoáng cheá söï phaùt trieån
cuûa vi khuaån gaây beän h trong nhoùm 9LELUR9KDUYH\L (Viparahaemolyticus vaø VPG). Chaát ñöôïc thaûi ra
töø &KORUHOOD (goïi laø Chloreline) coù vai troø quan trong ñoái vôùi vieäc khoáng cheá söï phaùt trieån cuûa ba loaøi
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
15
9LELUR naøy (theo Sotha Phon vaø coän g söï, 1996). Qua thí nghieäm Lavilla Pitdgo (1992). Vieäc söû duïn g
phieâu sinh thöïc vaät trong nhoùm Diatom (&KDHWRFHURV FDOFLWUDQV vaø 6NHOHWRQHPDFRVWDWXP ) coù khaû naêng
khoán g cheá söï phaùt trieån 9LELUR vaø 3VHXGRVRPRQDV baèng phöông phaùp sinh hoïc. Khi nuoâi chung vôùi
Diatom, 9KDUYH\L khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Ngoaøi ra lôïi ích cuûa vi sinh coøn coù taùc duïng haáp thuï aùnh
saùn g maët trôøi vaø taïo ra oxy cho ao nuoâi.
Phöông phaùp quaûn lyù phieâu sinh vaät hieän nay bao goàm xöû lyù baèng hoùa chaát vaø vi sinh. Xöû lyù baèng hoùa
chaát neân choïn loaïi hoùa chaát duønh lieàu löôïng ít vaø duøn g töøng ñôït seõ cho keát quaû toát hôn. Neân choïn loaïi
hoùa chaát laøm giaûm phieâu sinh vaät töø töø, khoân g choïn loaïi tieâu dieät vi sinh vaät haøng loaït, khi phieâu sinh vaät
cheát haøng loaït seõ coù haïi nhieàu hôn coù lôïi. Phöông phaùp xöû lyù sinh hoïc nhö thaû caùc aên thöïc vaät nhö caù:
Ñoái, Maêng, Roâ Phi loaïi chòu nöôùc maën, caùc loaïi caù naøy seõ giuùp vaøo vieäc tieâu dieät phieâu sinh vaät. Ngoaøi ra
nhôùt cuûa caù coøn chöùa loaïi vi khuaån hoï Vibiro loaïi coù khuaån laïc maøu vaøng khi nuoâi caáy trong moâi tröôøng
agar TCBS. Noùi chung khuaån laïc vaøng khoâng theå gaây beän h cho toâm hoaëc coù thì cuõng laø beän h nheï. Loaïi vi
khuaån coù khuaån laïc naøy cuõn g taêng tröôûng nhanh gaàn nhö vi khuaån 9KDUYH\L vì cuøng hoï, do ñoù noù seõ
caïnh tranh moài, moâi tröôøng soáng, keå caû vieäc saûn ra chaát tieâu dieät 9KDUYH\L. Vi khuaån coù khuaån laïc maøu
vaøng neáu coù trong nöôùc hoaëc trong gan toâm nhieàu seõ coù lôïi nhieàu hôn coù haïi.
3.5. Söû duïng hoùa chaát dieät khuaån ôû nöôùc:
Vieäc söû duïng hoùa chaát dieät khuaån trong nöôùc coù taùc duïng laøm giaûm löôïng vi khuaån ôû trong nöôùc,
nhöng chæ coù hieäu quaû trong thôøi gian ngaén . Nhöõng hoùa chaát coù theå söû duïng coù taùc duïn g toát laø Hydrogen
peroxyte, Formalin, Chlorin daïng boät vaø nöôùc caùc loaïi hoùa chaát coù theå söû duïn g ñöôïc nhö BKC 1 - 2 ppm,
thuoác tím 4 - 5 ppm, khi thuoác heát taùc duïng vi khuaån caøng phaùt trieån nhanh veà soá löôïn g, vì vaäy sau khi söû
duïng thuoác dieät khuaån neân söû duïn g tieáp ñöôøng caùt vaø vi sinh vaät höõu ích ñeå laán chieám moâi tröôøn g.
3.6. Söû duïng ñöôøn g caùt:
Chuùng ta bieát veà Vibiro maøu vaøn g trong moâi tröôùng TCBS laø loaïi Vibiro gaây haïi cho toâm ít hôn laø loaïi
Vibiro maøu luïc. Söû duïng ñöôøng caùt nhaèm laøm taêng theâm nguoàn dinh döôõng giuùp cho Vibiro maøu vaøng
taêng tröôûng nhanh, laøm giaûm luôïng Vibiro maøu luïc. . Vi sinh vaät sau khi ñaõ phaân huûy ñöôøng caùt seõ nhaû
ra acid laøm pH giaûm xuoáng (pH seõ khoâng taêng). Trong tröôøng hôïp xöû lyù phaân hoùa hoïc gaây maøu nöôùc khi
chuaån bò ao, khoaûng 30 ngaøy sau khi thaû toâm, neân raûi ñöôøng caùt haèn g ngaøy vôùi lieàu löôïng 2kg/1600m2
nhöng phaûi thaän troïng vì haøm löôïn g oxy hoøa tan seõ giaûm xuoáng do vi sinh vaät söû duïn g DO nhieàu. Hieän
taïi ngöôøi ta söû duïng moät soá nguyeân lieäu hoaëc caùc chaát laáy töø thieân nhieân ñeå giuùp cho vi sinh vaät phaùt
trieån maïnh. Tuy nhieân vaán ñeà naøy cuõn g neân tham khaûo yù kieán caùc nhaø chuyeân moân tröôùc khi söû duïn g.
3.7. Söû duïng vi sinh vaät ñeå xöû lyù nöôùc vaø ñaùy ao:
Ta neân söû duïng vi sinh vaät ñeå chuaån bò nöôùc vaø sau khi thaû toâm ta neân söû duïng vi sinh vaät ñeå xöû lyù
nöôùc vaø ñaùy ao thöôøn g xuyeân seõ giuùp laøm giaûm vaät chaát höõu cô trong noác nhö phaân toâm vaø thöùc aên thöøa.
Neáu trong ao coù vaät baån nhieàu seõ laøm naûy sinh nhieàu vaán ñeà nhö: löôïng Vibrio taêng leân, löôïng Amoniac
(NH3) taêng leân vaø noàng ñoä Nitrat (NO3 -) cuõng taêng leân. Do ñoù neân söû duïng vi sinh vaät vaøo vieäc phaân huûy
NITRIFYING BACTERIA ñeå giaûm noàng ñoä Amoniac xuoáng nhö: Super NB/Db vaø Super PS/DS. Khi söû
duïng hai nhoùm naøy chung nhau seõ giuùp toâm choáng laïi traïng thaùi soác vì noù coù khaû naêng khoáng cheá khoâng
cho noàng ñoä Amoniac cao, thöôøng xuyeân khoâng bò maát maøu nöôùc. Tuy nhieân neân söû duïng Super NB hoaëc
DB ñaõ ñöôïc uû hoaëc ñöôïc aáp, toái thieåu moät tuaàn 2 laàn vôùi tyû leä 25 lit/ 1600 m2 vaø söû duïng Super PS hoaëc
DS toái thieåu 1 laàn moät tuaàn ôû thaùn g nuoâi ñaàu tieân vaø ít nhaát moãi tuaàn 2 laàn khi toâm ñöôïc 60 ngaøy tuoåi trôû
leân vôùi tyû leä 5 lit/ 1600 m2.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
16
3.8. Söû duïng vi sinh vaät Probiotic:
Tö töôûng söû duïng vi khuaån ñeå choáng laïi vi khuaån ñaõ thuùc ñaåy vieäc nghieân cöùu toøi ñeå sôùm tìm ra loaïi
vi khuaån coù theå choáng laïi vi khuaån 9KDUYH\L, vi khuaån choán g laïi naøy ñöôïc goïi laø Probiotics ñöôïc troän vôùi
thöùc aên cho toâm, khi aên vaøo vi khuaån naøy seõ toàn taïi ôû ñöôøng ruoät vaø gan cuûa toâm coù taùc duïng kieàm haõm
söï phaùt rieån cuûa 9KDUYH\L vaø ngaên caûn caùc hoaït ñoäng cuûa vi khuaån naøy. Nhö vaäy Probiotics laøm chöùc
naêng ngöôïc laïi vôùi thuoác khaùng sinh (antibiotics). Noùi chung Vibiro khuaån laïc vaøng nhö 9LELUR
DOJLQLRO\W\FXV laøm nhieäm vuï choáng traû 9K DUYH\L raát toát, neân coù theå xeáp vaøo loaïi Probiotic toát, nhöng
ñieàu ñaùng ngaïi laø khi söû duïng Vibiro khuaån laïc vaøng naøy laø noù cuøng hoï vôùi 9KDUYH\L , trong moät soá
tröôøn g hôïp coù theå truyeàn chaát di truyeàn cho 9KDUYH\L theo cô cheá tröïc tieáp (confugation). Trong
tröôøn g hôïp chaát di truyeàn naøy coù theå laïi laø chaát khaùng sinh (khaùn g thuoác) thì töø vieäc truyeàn chaát di
truyeàn naøy laøm cho 9KDUYH\L khaùng thuoác, do ñoù caùc nhaø nghieân cöùu môùi löïa choï Probiotic loaïi khaùc
nhö vi khuaån %DFLOOXVVSS6WUHSWRFRFFXVVSS&ORVWULGLXPERWXO\FXP vaø moät soá vi khuaån khaùc vôùi ñieàu kieän
mang laïi lôïi ích cho toâm vaø khoâng gaây haïi cho ngöôøi, sinh vaät khaùc. Probiotic toát phaûi qua tuyeån choïn vaø
thöû nghieäm caån thaän tröôùc khi ñöa vaøo söû duïng. Khi tìm thaáy vi khuaån thuoäc hoï naøo (ví duï: %DFLOOXVVSS)
laø Probiotic loaïi toát, khoâng coù nghóa laø caùc loaïi vi khuaån trong hoï naøy (coù khi leân ñeán haøn g traêm loaïi)
ñeàu laø Probiotic toát, maø phaûi coù söï kieåm tra töøng loaïi moät. Quy trình nghieân cöùu ñeå tìm Probiotic laø caû
moät quaù trình tieâu toán nhieàu thôøi gian vaø ñoøi hoûi söï noå löïc cao.
Probiotic hieän ñang söû duïng ñeå choáng laïi beänh phaùt saùng coù khoâng nhieàu nhö ZYMETIN DAIKOKU
duøng ñaït keát quaû töông ñoái toát.
Ngoaøi vieäc ñöa vi khuaån hoaëc vi sinh vaøo cô theå toâm ñeå ngöøa vi khuaån 9KDUYH\L cho toâm voøn coù caùch
phoøn g ngöøa laø thaû vi sinh xuoáng ao nuoâi toâm. Vi sinh khi ñöôïc thaû xuoán g ao nuoâi toâm seõ caïnh tranh vôùi vi
khuaån 9 KDUYH\L vaø tranh giaønh moài vuûa 9KDUYH\L. Moät soá loaøi vi sinh coøn coù khaû naêng dieät khuaån 9
KDUYH\L tröïc tieáp. Do vi khuaån 9KDUYH\L phaân chia teá baøo raát nhanh neân vieäc tìm kieám loaïi vi khuaån ñeå
caïnh tranh khoâng ñôn giaûn. Nhöng nhöôïc ñieåm cuûa 9KDUYH\L laø phaân chia teá baøo chaäm khi haøm löôïng
oxy trong nöôùc cao vaø ñaõ tìm thaáy nhieàu loaøi nhö caùc loaøi trong hoï %DFLOOXV, caùc loaøi naøy raát caàn ñeán oxy
neân phaûi môû maøy ñaäp nöôùc hoaëc heä thoán g taêng oxy thaät ñaàu ñuû. Haøm löôïng oxy toái thieåu phaûi laø 4 ppm ôû
ñaùy ao vaøo buoåi saùn g (06.00h). Neáu haøm löôïng oxy thaáp vieäc thaû vi sinh vaät vaøo ao nuoâi seõ mang laïi keát
quuaû khoâng nhö mong muoán.
3.9. Söû duïng thöùc aên boå sung vitamin vaø chaát kiùch thích cô quan khaùng theå cuûa toâm
Vitamin taêng cöôøng cho toâm coù söùc khoeû toát, khoâng oám yeáu. Troän vitamin vôùi thöùc aên cho toâm aên
thöôøn g xuyeân seõ giuùp cho toâm khoûe maïn h, loät xaùc toát. Vieäc boå sung vitamin vaøo thôøi ñieåm toâm bò soác,
theo nhieàu nhaø kyõ thuaät cho bieát laø raát boå ích. Qua nhieàu coân g trình nghieân cöùu cho thaáy, vieäc boå sung
vitamin C vaø E seõ goùp phaàn taêng cöôøng söùc ñeà khaùng cho ñoäng vaät thuûy saûn. Vieäc söû duïng chaát immune
seõ kích thích cô quan khaùn g theå cuûa toâm maïnh leân, trong quaù trình aên moài hoaëc tieâu dieät maàm beänh xaâm
nhaäp cô theå. Tuy nhieân cô quan khaùng theå cuûa toâm chæ hoaït ñoäng ñöôïc moät thôøi gian ngaén neân phaûi söû
duïng chaát kích thích thöôøng xuyeân thì môùi cho keát quaû toát.
3.10. Söû duïn g vavccine ngaên ngöøa beänh phaùt saùng:
Coøn moät phöông phaùp nöõa giuùp cho toâm khoûe maïnh laø kích thích tröïc tieáp heä thoáng khaùng theå, maëc
duø heä thoáng naøy cuûa toâm chöa phaùt trieån nhö caùc loaïi sinh vaät cao caáp khaùc, cô theå cuûa toâm chöa taïo ra
chaát ñöôïc taïo thaønh trong maùu ñeå ñoái phoù vôùi vi khuaån coù haïi vaø taán coâng tieâu dieät chuùn g (antibody)
nhöng coù cô quan khaùng theå ôû daïng khoâng ñaëc nghóa laø toâm coù cô cheá khaùng sinh do teá baøo huyeát caàu
(haemocyte) seõ aên vaø tieâu dieät (phagocytosis) vi khuaån tröïc tieáp . Khi toâm bò nhieãm vi khuaån, soá löôïng teá
baøo huyeát caàu seõ taêng leân, ñieàu naøy chöùng toû cô cheá khaùng sinh cuûa toâm ñöôïc taêng cöôøng ñeå choáng laïi
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
17
taùc haïi cuûa vi khuaån, coøn khaû naêng choáng traû maïn h hay yeáu phuï thuoäc vaøo söï taêng leân veà soá löôïng cuûa
teá baøo huyeát caàu vaø soá löôïng vi khuaån xaâm nhaäp vaøo cô theå toâm.
Caùc nhaø nghieân cöùu phaùt hieän ra raèn g neáu gaây cho toâm caûm nhieãm 9KDUYH\L ñaõ cheát thì teá baøo huyeát
caàu seõ taêng leân 3 laàn so vôùi möùc bình thöôøng seõ giuùp toâm khoâng bò nhieãm vi khuaån. Bôûi vì vi khuaån ñaõ
cheát coù khaû naêng choáng traû vi khuaån 9KDUYH\L xaâm nhaäp sau naøy. Vi khuaån ôû gan giaûm xuoáng töø 4 - 8
laàn. Khaû naêng choáng traû vi khuaån naøy ñöôïc chöùng minh qua vieäc laáy toâm ñaõ haáp thuï vaccine (9KDUYH\L
ñaõ cheát) ngaâm vaøo nöôùc coù vi khuaån 9KDUYH\L nhö nhau.
Trong quy trình naøy keát quaû toát nhaát ñaït ñöôïc laø thöïc hieän 5 bieän phaùp ñaàu tieân. Neáu thöïc hieän ñöôïc
thì cô hoäi traùn h khoûi beänh phaùt saùng raát cao.
3.11. Söû duïn g thuoác khaùng sinh:
Phoøng beänh hôn chöõa beänh laø phöông chaâm trong xöû lyù dòch beänh cho ngöôøi vaø ñoäng vaät bôûi vì ñieàu
naøy laøm giaûm söï toán keùm vaø cho keát quaû toát hôn laø ñieàu trò. Dòch beänh phaùt saùng ôû toâm cuõng vaäy, veà lyù
thuyeát phaûi söû duïng thuoác khaùng sinh ñieàu trò, nhöng trong thöïc tieãn keát quaû ñaït ñöôïc khoâng nhö mong
muoán. Khi toâm ôû ao nuoâi bò nhieãm 9KDUYH\L coù nghóa phaûi coù oå aáp vi khuaån cuûa 9KDUYH\L ôû ao ñoù vaø vi
khuaån naøy luoân phaân chia teá baøo taêng veà soá löôïng khi moâi tröôøng coøn öu ñaõi nhö: ñoä maën thích hôïp,
chaát höõu cô vaø muøn ñaùy ao coøn nhieàu. Khi xöû lyù thuoác khaùng sinh, thuoác coù theå seõ tieâu dieät vi khuaån 9
KDUYH\L ôû toâm trong moät thôøi gian naøo ñoù, nhöng toâm seõ taùi nhieãm vi khuaån trôû laïi, do 9KDUYH\L coù nhieàu
trong nöôùc vaø moät soá doøng cuûa vi khuaån baét ñaàu khaùng thuoác. Toâm khi haáp thuï thuoác khaùng sinh coù theå
keùo daøi söï soáng moät thôøi gian nhöng seõ suy yeáu daàn, aên moài giaûm, taêng tröôûng chaäm hoaëc khoân g taên g
tröôûng, thöùc aên toâm bò thoái röõa seõ giuùp vaøo vieäc phaân chia teá baøo cuûa 9KDUYH\L. Khi ngöng duøng thuoác
(hoaëc nhöõng laàn ñang söû duïng thuoác lieân tieáp) toâm baét ñaàu beänh laïi vaø cheát daàn. Trong moâi tröôøng nöôùc
coøn coù nhieàu loaïi vi khuaån nhöng ít nguy hieåm hôn 9KDUYH\L vaø thoâng thöôøng khoân g haïi cho toâm nhö: 9
ILFKHUL9VSOHQGLWLV9DQJXLOLDUXP vaø caùc loaïi vi khuaån khoâng ôû trong hoï 9LELUR nhö: 3VHXGRPRQDV spp.
Khi toâm oám yeáu vi khuaån loaïi naøy seõ lôïi duïn g cô hoäi xaâm nhaäp vaøo cô theå toâm gaây ra vieâm gan. Vi khuaån
loaïi naøy coù teân goïi laø vi khuaån cô hoäi (opportunistic bacteria). Thoân g thöôøn g vieäc söû duïng thuoác khaùn g
sinh seõ laøm cho vieäc nhieãm vi khuaån caáp tính (acute infection) thaønh nhieãm vi khuaån maõn tính (chronic
infection), töø vieäc toâm bò cheát töùc thì sang toâm bò cheát töø töø keùo daøi. Vieäc toâm cheát keùo daøi seõ gaây thieät
haïi hôn toâm cheát töùc thì vì phaûi toán keùm chi phí thöùc aên toâm, tieàn thuoác khaùng sinh vaø khoâng buø ñaép laïi.
Vieäc duøng thuoác khaùng sinh ñaït keát quaû toát chæ khi naøo oå aáp 9KDUYH\L bò loaïi boû. Ngöôøi beänh khi bò
nhieãm vi khuaån ñöôøng tieát nieäu maõn tính (chronic urinary tract infection) nhö bò soûi thaän laøm taéc ngheõn
hoaëc baùn taéc ngheõn laøm cho nöôùc tieåu bò ñoïng laïi trong heä thoáng oáng tieát nieäu, nöôùc tieåu seõ bieán thaønh oå
aáp vi khuaån toát nhaát, do ñoù vi khuaån seõ khoâng bò tieâu dieät heát ñöôïc baát keå duøng thuoác khaùng sinh ñeán
ñaâu. Phaûi phaåu thuaät ñeå laáy soûi thaän ra cuøn g vôùi vieäc duøn g thuoác khaùn g sinh thì môùi giaûi quyeát ñöôïc. ÔÛ
ao nuoâi toâm bò beänh phaùt saùng cuõng vaäy, neáu oå aáp vi khuaån 9KDUYH\L vaãn coøn trong ao nuoâi thì vieäc
duøng khaùng sinh thöôøng khoâng mang laïi keát quaû.
Vieäc tieâu dieät coäi nguoàn oå aáp 9KDUYH\L ôû ao nuoâi coù theå laøm ñöôïc baèng caùch laøm giaûm caën buøn ñaùy
ao, laøm giaûm noàng ñoä chaát höõu cô trong ao nuoâi vaø coøn nhieàu phöông phaùp môùi khaùc nöõa maø chuùng ta
caàn phaûi nghieân cöùu trong töông lai.
Tuy nhieân vieäc söû duïn g thuoác khaùn g sinh coù keát quaû chæ khi naøo ta kieåm tra, phaùt hieän sôùm toâm bò
nhieãm beän h, xöû lyù thuoác kòp thôøi vì ôû giai ñoaïn naøy phaàn lôùn toâm ôû ao nuoâi coøn aên thöùc aên . Ta phaûi söû
duïng thuoác ñuùng phöông phaùp, ñuùn g lieàu. Thuoác khaùn g sinh coù taùc duïng vôùi beän h phaùt saùn g laø nhoùm
(Quinolon) nhö: Oxolinic acid, Xarafloxacin vaø Sulfamethoxazole.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
18
Quy trình thí nghieäm naøy goïi laø kieåm nghieäm baèn g phöông phaùp thaùch thöùc. Ta coù theå goïi vi khuaån
9KDUYH\L ñaõ cheát naøy laø vaccine ngöøa beän h phaùt saùng. Nhöng moät soá nhaø chuyeân moân khoân g muoán goïi
nhö vaäy vì töø vaccine chæ duøng vôùi vaät chaát kích thích söï khaùng theå (anti body), nhöng trong tröôøng hôïp
cuûa toâm khoâng phaûi ñeå kích thích khaùng theå maø kích thích teá baøo huyeát caàu. Tuy nhieân keát quaû cuoái
cuøng cho thaáy gioáng nhau, vì vaäy ñeå ñôn giaûn coù theå goïi vi khuaån ñaõ cheát naøy laø vaccine.
Cô cheá hoaït ñoäng cuûa vaccine ngöøa beänh phaùt saùng coøn phaûi tieáp tuïc nghieân cöùu. Moät soá nhaø nghieân
cöùu phaùt hieän raèng toâm thoaùt cheát do bò nhieãm virus thaân ñoû baèng phöông phaùp thaùch thöùc, ñaõ coù söï
taêng leân veà soá löôïng caùc chaát khaùng theå goïi laø: inter lekin loaïi 1α trong toâm. Chaát naøy coù trong caùc sinh
vaät cao caáp keå caû con ngöôøi, maëc duø hieän nay caùc nhaø nghieân cöùu chöa traû lôøi roõ raøng veà cô cheá hoaït
ñoäng cuûa vaccine, nhöng töø nhöõng nghieân cöùu naøy laøm naûy sinh suy nghó: Cô cheá hoaït ñoän g cuûa heä thoán g
khaùn g theå ôû toâm khoâng nhöõng chæ coù nhöõng teá baøo huyeát caàu aên nhöõng sinh vaät laï, maø coù theå coøn nhieàu
cô cheá khaùc maø caùc nhaø khoa hoïc coøn phaûi nghieân cöùu tieáp.
Vi khuaån 9KDUYH\L coù nhieàu doøng (strain). Moät soá doøng gaây beänh raát naëng, moät soá doøng chæ gaây beänh
nheï, do ñoù vieäc tìm doøng khuaån laïc ñeå laøm vaccine laø coâng vieäc coâng phu. Vaccine coù chaát löôïng toát phaûi
laø caùc doøng gaây beänh maïnh, nhöng coù nhieàu doøn g thì löôïn g vi khuaån coù trong töøng doøn g moät seõ giaûm
xuoáng, coù theå aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuûa vaccine. Vaäy cho neân phaûi tìm ñöôïc chaát toái öu nghóa laø
ñöôïc ñaày ñuû caû veà soá löôïng cuûa doøng vaø soá löôïng cuûa vi khuaån, khoâng laøm cho chaát löôïng cuûa vaccine
giaûm xuoáng.
Vaccine caùc loaøi duøng cho ngöôøi vaø ñoäng vaät chæ coù taùc duïng khi ngöôøi vaø ñoäng vaät coù cô theå khoûe
maïnh. Ví duï: khi duøng vaccine ngaên ngöøa beänh baïch haàu, ho gaø, uoán vaùn cho treû em, neáu bò caûm cuùm thì
phaûi dôøi thôøi gian tieâm vaccine laïi neáu khoâng seõ taïo ra ñöôïc söùc ñeà khaùn g ñoái vôùi caùc beänh noùi treân. ÔÛ
toâm cuõng vaäy, khi toâm bò beänh phaùt saùng roài môùi xöû lyù vaccine seõ khoâng mang laïi hieäu quaû cao. Töø vieäc
nghieân cöùu cho thaáy, caùc loaïi vaccine duøng cho toâm ñaït keát quaû cao chæ khi naøo toâm khoûe maïnh vaø neân
duøng töø giai ñoaïn post lavae ôû traïi gioáng.
Vaccine duøn g ñeå phoøng choáng beänh phaùt saùng hieän taïi khoân g coù nhieàu, hieän taïi thaáy duøng Vibrio
HODH? ñaït keát quaû töông ñoái toát.
Toùm laïi ngaên ngöøa beänh phaùt saùn g phaûi tieán haønh cuøng moät luùc vôùi nhieàu bieän phaùp nhö:
Thaû toâm ôû maät ñoä khoaûng 25 con/m2.

Nöôùc coù ñoä maën thaáp.
Löôïng thöùc aên cho toâm vöøa ñuû.
Coù maùy ñaäp nöôùc hoaëc caùc bieän phaùp ñeå taïo ra oxy ñaày ñuû.
Quaûn lyù soá löôïng phieâu sinh vaät hôïp lyù.
Thaû caù boå sung cho ao nuoâi.
Söû duïn g vi sinh ñeå caûi taïo nöôùc.
Duøng ñöôøng chaâm vaøo ao nuoâi.
Duøng probiotic.
Duøng vaccine.
Trong khoáng cheá beänh nhieãm khuaån phaùt saùng ôû ao nuoâi, hieän taïi chöa coù coâng thöùc naøo khaúng ñònh
höõu hieäu. Vì vaäy baø con phaûi töï löïa choïn caùc caùch ñieàu trò xöû lyù nhö ñaõ noùi treân sao cho phuø hôïp vôùi töøng
ñòa baøn, töøng tình hình.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
19
Tuy nhieân ñieàu quan troïng coù taùc duïng ñeán söï thaønh coâng trong vieäc khoáng cheá caùc beänh laø
“Phoøng beänh vaø xöû lyù ao nuoâi toát”
IV. KEÁT LUAÄN:
1oùi chung beänh phaùt saùng ôû toâm chöa coù moät phöông phaùp ñieàu trò naøo nhaát quaùn nhöng coù nhieàu
phöông phaùp ñeå ta löa choïn khoáng cheá tröôùc khi trôû thaønh dòch beänh. Ñieàu quan troïng nhaát laø coù
phöông phaùp xöû lyù ñuùng ñaén nhö: quaûn lyù maøu nöôcù, chaát löôïn g nöôùc, ñoä trong cuûa nöôùc ñöôïc thích hôïp.
Kieåm tra thöùc aên trong voù tæ mæ, caûi taïo moâi tröôøng ao nuoâi vaø quaûn lyù chaët cheõ löôïn g thöùc aên töôi, taên g
cöôøn g söù khoûe cuûa toâm baèn g caùch söû duïng vaccine, Probiotic vaø Vitamin thöôøng xuyeân. Vieäc söû duïng
thuoác khaùng sinh laø con ñöôøng löïa choïn cuoái cuøng, ñoái vôùi taát caû caùc loaïi beänh. Phöông chaâm toát nhaát laø
phoøng beänh hôn chöõa beänh.
%Ӌnh thân ÿӓÿӕm trҳng

(WSSV, SEMBV)
TriӋu chӭng:
Tôm yӃu, ăn giҧm

%ѫi lên mһt nѭӟc hoһc vào bӡ.
%ѫi không ÿӏnh hѭӟng
Xuҩt hiӋn nhiӅu ÿӕm trҳng (ÿѭӡng kính cӣ 2-3mm) ӣ vùng mang (khu vӵc ÿҫu) và vùng
thân (ÿӕt cuӕi thân)
Ĉôi khi toàn thân có màu ÿӓ
Tôm chӃt khá nhiӅu trong khoҧng thӡi gian 5-7 ngày
Trѭӟc khi xuҩt hiӋn triӋu chӭng 2-3 ngày, tôm ăn nhiӅu mӝt cách không bình thѭӡng.
Tôm vào vó nhiӅu so vӟi bình thѭӡng.
Nguyên nhân:
Vi rút (Systemic Ectodermal and Mesodermal Baculovirus - SEMBV) hoһc (Vhite - spot
Syndrome Virus - WSSV)
ĈLӅu kiӋn:
ADN
Hypertrophic Nucleaus
Ĉӝ mһn 5-40 ppt
pH 4-10
NhiӋt ÿӝ < 0C - 79 C
ViӋc lây truyӅn bӋnh:
1. NhiӉm bӋnh tӯ tôm bӕ mҽ - gӑi là nhiӉm bӋnh theo chiӅu dӑc (Vertical Transmission)
Tôm bӕ mҽ bӏ nhiӉm bӋnh

Thӭc ăn cӫa tôm bӕ mҽ (cua biӇn, hà biӇn) bӏ nhiӉm bӋnh.
1ѭӟc biӇn dùng cho trҥi giӕng bӏ nhiӉm bӋnh
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
20
2. NhiӉm bӋnh tӯ tôm bӏ bӋnh truyӅn sang, tӯ vұt chӫ trung gian mang mҫm bӋnh hoһc
các mҫm bӋnh sҹn có trong nѭӟc. ViӋc lây lan này gӑi là nhiӉm bӋnh theo chiӅu ngang
(Horizontal transmissiion) do:
Nuôi vӟi mұt ÿӝ cao

Không có lѭӟi ngăn
Không dùng ao lҳng, bѫm nѭӟc trӵc tiӃp tӯ ngoài vào
9ұt chӫ trung gian: các loҥi cua biӇn, tôm ÿҩt...
Cách nhұn bӋnh:
Nhuӝm màu Haematoxylin và Eosin: Hypertropic nucleus (2-3 hrs)

Paraffin Section và nhuӝm màu
PCR (polymerase chain reaction) kiӇm tra ADN dùng Gel electrophoresis.
PHÒNG NGӮA VÀ XӰ LÍ BӊNH

1. Trҥi giӕng
Phѭѫng tiӋn sҧn xuҩt giӕng ÿҥt tiêu chuҭn

KiӇm tra bҵng máy PCR (PCR checking)
Tôm bӕ mҽ tӕt
2. Tôm giӕng
KiӇm tra bҵng máy PCR

Chӑn tôm giӕng theo các tiêu chuҭn qui ÿӏnh
KiӇm tra sӵ căng thҷng cӫa giӕng (Fomalin stress test)
0ұt ÿӝ thҧ phù hӧp
3. Ao nuôi
&ҧi tҥo ao sҥch và nҥo vét các chҩt dѫ ra khӓi ao

DiӋt khuҭn trong ao và nѭӟc, diӋt các vұt chӫ trung gian:
Chlorine 30ppm
Formaline 70ppm
B.K.C 1-2ppm (Cleaner-80)
KMnO4 10ppm
+ҥn chӃ cua vào ao:
dùng FOS 500 EC 200 trӝn vӟi cá tѭѫi (1kg)
+ҥn chӃӕc trong ao
Tôm chӃt phҧi ÿѭӧc vӟt ra khӓi ao.
Dùng men vi sinh ÿӇ cҧi tҥo ÿáy ao: Aqua bac (theo chѭѫng trình) 3kg/hecta (7ngày/lҫn)
và dùng hҵng ngày trѭӟc khi thҧ tôm 7 ngày. Hoһc Power pack (theo chѭѫng trình) 20 lít/hecta
(7 ngày/lҫn) và dùng hҵng ngày trѭӟc khi thҧ tôm 7 ngày.
Dùng ÿѭӡng cát 2-3ppm hoһc 10-12kg/hecta liên tөc 45 ngày, sau ÿó ít nhҩt mӝt tuҫn
dùng mӝt lҫn.
Giҧm bӟt chҩt hӳu cѫ trong ao bҵng phѭѫng pháp thay nѭӟc, xiphông, tăng thӡi gian
chҥy máy xөc khí.
Gây màu nѭӟc: dùng phân vô cѫ (N:P:K) hoһc phân xanh.
4. Quҧn lí ao nuôi và nѭӟc trong quá trình nuôi
6ӱ dөng vi sinh vұt ÿӇ cҧi tҥo nѭӟc và ao nuôi

%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
21
Men vi sinh
%ә sung chҩt tҥo kháng thӇ (Immunostimulants) và giҧm tình trҥng căng thҷng cӫa tôm
khi môi trѭӡng nѭӟc và ao thay ÿәi do chҩt lѭӧng nѭӟc và tình trҥng thӡi tiӃt cӫa tӯng mùa
nhѭ C-mix, Betamin, Mutagen, Feed coat.
Vitamin: cho ăn mӛi ngày (1 lҫn/ ngày)
C và Mutagen: trong trѭӡng hӧp tôm căng thҷng hoһc môi trѭӡng thay ÿәi.
Feed coat: Dùng khi tình trҥng môi trѭӡng biӃn ÿәi.
Vác xin (Vaccine)
Thӭc ăn bә sung (Supplement feed)
Dùng tҧo ÿӇ phòng ngӯa
6ӱ dөng vi sinh ÿӇ phòng ngӯa
Giҧm so vӟi mӭc bình thѭӡng
Thêm ÿѭӡng cát
KiӇm tra chҩt lѭӧng nѭӟc và ÿҩt ÿӇ xӱ lý: Chҩt lѭӧng nѭӟc thay ÿәi nhѭÿӝÿөc trong
(do bùn ÿҩt hay do tҧo), pH, ÿӝ kiӅm (Alkalinity) có thӇ xӭ lý cho phù hӧp bҵng cách sӱ dөng
D-100, Super-Ca, Sunslant WSP, Cleaner-80, Zymetine, Aqua bac, Powe pack.
KiӇm tra thӭc ăn và sӭc khoҿ cӫa tôm: KiӇm tra thӭc ăn trong vó. KiӇm tra vibrio trong
Qѭӟc và trong gan tôm (tӯ khi tôm ÿѭӧc 21 ngày tuәi) 7 ngày/lҫn (trong nѭӟc phҧi ít hѫn 102 tӃ
bào/cc và trong gan không nên có)
KiӇm tra vi khuҭn vibrio trong thân, gan và ÿѭӡng ruӝt tôm.
Chҩt lѭӧng ao nuôi: Các ao nuôi mà có chҩt dѫ nhiӅu hoһc tҧo chӃt nhiӅu xӱ lý bҵng
phѭѫng pháp hút bùn, thay nѭӟc và dùng máy cung cҩp oxy và dùng D-100, Super-CA,
Zymetine, Aqua bac, Power pack.
5. Xӱ Lý
Thuӕc kháng sinh: Dùng thuӕc kháng sinh nhѭ Prawnox, N-300, Daitrim, Gregacin khi
xét ÿoán ÿѭӧc bӋnh, nên dùng cho ÿúng
Thuӕc diӋt khuҭn
;ӱ lí bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng:
Giúp cho tôm có sӭc kháng bӋnh (Tôm bҳt tӯ trҥi ÿã miӉn nhiӉm SEMBV)
Trӝn Semvac-P cho tôm ăn tӯ giai ÿRҥn PL trong ao/ ao ѭѫng - Phѭѫng pháp này
có hiӋu quҧ trong viӋc ngăn ngӯa bӋnh khi ÿã dùng ÿѭӧc 30-45 ngày.
Tôm trong ao ѭѫng: 10gram/1kg thӭc ăn (mӛi ngày mӝt bӳa)
Tôm tӯ 0-1 tháng tuәi: 10gram/1kg thӭc ăn (mӛi ngày mӝt bӳa)
Tôm tӯ 1-2 tháng tuәi: 10gram/1kg thӭc ăn (ngày cách ngày)
Tôm tӯ >2 tháng tuәi: 10gram/1kg thӭc ăn (3-5 ngày dùng 1 lҫn)
Trӝn Zymetin vào thӭc ăn tӯ sӕ 4002 ÿӃn 4005: 5-10gram/1kg thӭc ăn hoһc trong trѭӡng
Kӧp bӏ căng thҷng trӝn 10-20gram/1kg thӭc ăn.
%Ӌnh phát sáng

(Luminous Bacteria Disease)
TriӋu chӭng bӋnh:
Tôm chӃt ÿáy tuǤ vào mӭc ÿӝ nһng nhҽ cӫa bӋnh.
Tôm bӏ bӋnh sӁ bѫi không ÿӏnh hѭӟng, bѫi không bình thѭӡng và vào bӡ.
Mang và thân tôm có màu xүm, dѫ, bҳp thӏt ÿөc màu, gan teo lҥi và nhӓ dҫn.
Ăn giҧm, không có tӭc ăn trong ÿѭӡng ruӝt, phân tôm trong ÿѭӡng ruӝt, phân tôm
trong nhá ít
Tôm phҧn ӭng chұm ÿҫu tôm có phát sáng do phát sáng cӫa V. harveji trong gan nhӡ
hoҥt ÿӝng cӫa chҩt tiӃt ra tӯ men Luciferrase, nhìn trong tӕi sӁ thҩy thân tôm phát sáng.
Nguyên nhân
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
22
NhiӉm vi khuҭn thuӝc nhóm Luminescencet Vibrio: Vibrio harveyi.
ĈLӅu kiӋn:
Gram âm G (Gram Nagative)

Phân chia cѫ thӇ rҩt nhanh ӣÿӝ mһn 10-40ppt (phát triӇn tӕi ÿa ӣÿӝ mһn 20-30ppt).
Lây lan nhanh ӣ nhiӋt ÿӝ cao (mùa nóng)
Phát triӇn nhanh ӣ nѫi có nhiӅu chҩt hӳu cѫ (organic matter) và oxy thҩp
pH 7-9
6ӵ thay ÿәi cӫa môi trѭӡng nhѭ nhiӋt ÿӝ, ÿӝ mһn, pH và sӵ tăng thêm cӫa chҩt hӳu cѫ
ҧnh hѭӣng ÿӃn sӵ lây lan và mҥnh lên cӫa vi khuҭn.
Cách nhұn bӋnh:

Thӱ nghiӋm bҵng cách dùng TCBS Agar trong vòng 24 tiӃng ÿӗng hӗ.
1. Trҥi giӕng

Tôm bӕ mҽ tӕt
2. Tôm giӕng

3. Ao nuôi

DiӋt khuҭn trong ao và nѭӟc, diӋt các vұt chӫ trung gian:
Chlorine 30ppm
KMnO4 2-3ppm

Dùng men vi sinh ÿӇ cҧi tҥo ÿáy ao, ví dө: Aqua bac (theo chѭѫng trình) 3kg/hecta
(7ngày/lҫn) và dùng hҵng ngày trѭӟc khi thҧ tôm 7 ngày. Hoһc Power pack (theo chѭѫng trình)
20 lít/hecta (7 ngày/lҫn) và dùng hҵng ngày trѭӟc khi thҧ tôm 7 ngày.
dùng mӝt lҫn.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
23

Men vi sinh
Thêm ÿѭӡng cát
5. Xӱ Lý
Thuӕc diӋt khuҭn
;ӱ lí bӋnh phát sáng:
Giúp cho tôm có sӭc kháng bӋnh
Trӝn Vibrocine 50cc./ 1kg thӭc ăn, cho ăn mӛi bӱa, cho ăn mӝt tuҫn nghӍ mӝt
tuҫn (liên tөc suӕt vө nuôi)
Trӝn Zymetin... vào thӭc ăn tӯ sӕ 4002 ÿӃn 4005 5-10gram/1kg thӭc ăn hoһc trong
trѭӡng hӧp tôm bӏ căng thҷng trӝn 10-20gram/1kg thӭc ăn
%Ӌnh phân trҳng

(White faeces disease)
TriӋu chӭng bӋnh:
Thѭӡng gһp ӣ tôm trong giai ÿRҥn 40-50 ngày tuәi trӣ lên nhѭng bӋnh không nһng.
Trong giai ÿRҥn 80-90 ngày trӣ lên, bӋnh cӫa tôm sӁ nһng hѫn.
Có phân trҳng nәi trên mһt nѭӟc, góc ao (cuӕi hѭӟng gió)
ViӋc ăn cӫa tôm sӁ bҳt ÿҫu dӯng lҥi, có thӇ tôm ăn giҧm hoһc không tăng.
Ban ÿҫu thӭc ăn không ÿҫy ruӝt, tôm bӏӕp, vӓ mӓng và nhӓ dҫn.
Trong ÿѭӡng ruӝt có nhӳng ÿӕm màu vàng (màu ÿѭӡng cát) nhҩt là ӣ phҫn cuӕi.
Nguyên nhân:
Do vi khuҭn Vibrio bӣi các nguyên nhân sau:

&ҧi tҥo ÿáy ao không phù hӧp hoһc nhӳng loҥi bӋnh ҧnh hѭӣng trӵc tiӃp ÿӃn gan tôm
nhѭ MBV và HPV.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
24
Sinh ra tӯ Gregarine trong ӕng gan và ÿѭӡng ruӝt cӫa tôm hoһc các vұt trung gian
bám trên thành ruӝt.
Không tràn lan mà chӍ thành tӯng vùng (sporadic)

*һp ӣ nhӳng nѫi nuôi có mұt ÿӝ dày vӟi hӋ thӕng nuôi kín.
ít thay nѭӟc cùng vӟi sӵ thay ÿәi cӫa thӡi tiӃt vào mùa mѭa.
7ҥi trҥi giӕng: Có thӇ do trӝn lүn trong thӭc ăn tѭѫi cӫa tôm bӕ mҽ (nhѭ các loҥi ӕc,
KӃn...) hay nhiӉm trӵc tiӃp tӯ tôm bӕ mҽ.
7ҥi ao nuôi: Có thӇ gһp trѭӡng hӧp này tӯ lúc thҧ tôm cho ÿӃn trѭӟc lúc thu hoҥch do
tôm giӕng bӏ nhiӉm bӋnh hoһc do các vұt chӫ trung gian truyӅn bӋnh.
- Thҧ tôm vӟi mұt ÿӝ thích hӧp (20-25 con/m2)

- Xӱ lý và chuҭn bӏ ao nuôi kӻ.
- Không nên dùng thӭc ăn tѭѫi: nghêu, sò, cá...
- Chú ý quҧn lý môi trѭӡng. Có biӋn pháp thay nѭӟc ÿӏnh kǤ.
- Theo dõi tôm trong vó thѭӡng xuyên.
Ĉӕi vӟi chuҭn bӏ ao nuôi:

DiӋt khuҭn trong ao và nѭӟc và vұt chӫ trung gian:
Chlorine 30ppm
KMnO4 2-3ppm

Quҧn lí ao nuôi và nѭӟc trong quá trình nuôi

Trӝn men vi sinh ÿѭӡng ruӝt Zymetin... vào thӭc ăn
;ӱ Lý
Thuӕc diӋt khuҭn
Trӝn Zymetin... vào thӭc ăn: 5-10gram/1kg thӭc ăn hoһc trong trѭӡng hӧp bӏ căng thҷng
trӝn 10-20gram/1kg thӭc ăn.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
25
%Ӌnh phân trҳng
%Ӌnh phân trҳng ӣ tôm sú

Ĉã tӯ lâu, khi nói ÿӃn dӏch bӋnh trên tôm sú, ngѭӡi trong nghӅ thѭӡng nghƭ ngay ÿӃn bӋnh
thân ÿӓÿӕm trҳng – mӝt loҥi bӋnh do virus gây nên và không có thuӕc chӳa trӏ. Tuy nhiên, tӯ
hai năm qua thêm mӝt loҥi bӋnh mӟi xҧy ra ӣ nhiӅu ÿӏa bàn nuôi tôm và ÿã gây ra thiӋt hҥi
không nhӓ, ÿó là bӋnh phân trҳng. Dӏch bӋnh không xҧy ra ӣ diӋn rӝng mà chӍ thҩy lác ÿác ӣ
Wӯng ÿLӇm.
Qua thӵc tӃ cho thҩy, bӋnh phân trҳng thѭӡng xҧy ra ӣ diӋn tích nuôi mұt ÿӝ dày, chӃÿӝ
nuôi kín hoһc ít thay nѭӟc, cӝng vӟi thӡi tiӃt thay ÿәi cӫa mùa mѭa. Mһc dù bӋnh phân trҳng
không gây cho tôm chӃt hàng loҥt nhѭng ÿó là bӋnh mãn tính, buӝc ngѭӡi nuôi phҧi thu hoҥch
Vӟm nên tôm thu có kích thѭӟc nhӓ, chҩt lѭӧng kém và năng suҩt thҩp. Vө nuôi vӯa qua, dù là
Yө nuôi chính cӫa năm 2003, nhѭng do mùa mѭa ÿӃn trӉ, ÿӝ mһn nѭӟc tăng cao và nhiӅu
ngѭӡi nuôi nôn nóng thҧ tôm sӟm, cӝng vӟi hӋ thӕng kênh mѭѫng cҩp thoát nѭӟc không ÿҧm
Eҧo và ÿһc biӋt là mұt ÿӝ tôm thҧ rҩt cao, bình quân 70 con/m2 , nên ÿã tҥo ÿLӅu kiӋn cho dӏch
EӋnh có cѫ hӝi phát sinh. Ӣ huyӋn Hàm Tân vӯa qua ÿã có 21 hӝ thu hoҥch trong ÿó có 10 hӝ
thua lӛ nһng do bӋnh phân trҳng; ӣ Hòa phú hѫn 40 hӝ nuôi tôm ÿӅu bӏ thҩt bҥi; ӣ Phan Rí có 8
Kӝ thu nhѭng chӍ mӝt hӝ có lãi.
%Ӌnh phân trҳng phҫn lӟn thҩy ӣ tôm có ÿӝ tuәi tӯ 40 – 50 ngày trӣ lên, ӣÿӝ tuәi này tôm
EӋnh nhѭng không nһng. Ĉӕi vӟi tôm 80 –90 ngày tuәi trӣ lên thì cѫ hӝi mҳc bӋnh cao và chӳa
trӏ gһp nhiӅu khó khăn. Khi tôm bӏ bӋnh phân trҳng có nhiӅu biӇu hiӋn nhѭ: bӝ phұn ruӝt tiӃp
giáp vӟi gan phình to, phân trҳng nәi lên mһt nѭӟc vào cuӕi gió, gan bӏ teo và nhӓ lҥi, ÿѭӡng
ruӝt có nhӳng chҩm màu vàng cӫa ÿѭӡng... Tác nhân gây bӋnh phân trҳng có thӇ do vi khuҭn
vibrio sp hoһc nhóm nguyên sinh ÿӝng vұt Gregarine hay có thӇ là mӝt vài loҥi virus gây tәn
thѭѫng cho gan nhѭ: MBV, HPV.Thӡi gian qua, tӍnh ta và nhiӅu khu vӵc nuôi tôm ӣ miӅn Trung
ÿã bӏ thiӋt hҥi khá nһng do dӏch bӋnh phân trҳng. Trong khi ÿó ӣ miӅn Tây, nѫi có diӋn tích
nuôi tôm lӟn nhҩt nѭӟc ta thì hҫu nhѭ không thҩy dӏch bӋnh phân trҳng xuҩt hiӋn, vì nѫi ÿây
thҧ tôm vӟi mұt ÿӝ vӯa phҧi, tӕi ÿa là 30 post/15m2. Ĉһc biӋt vө tôm vӯa qua có hѫn 90% sӕ hӝ
nuôi tôm ӣ khu vӵc này thu ÿѭӧc thҳng lӧi.
ĈӃn nay, tác nhân gây bӋnh phân trҳng vүn chѭa xác ÿӏnh ÿѭӧc. Do ÿó bà con nuôi tôm tӍnh
ta cҫn phҧi phòng ngӯa bӋnh bҵng các biӋn pháp nhѭ cҧi tҥo ao thұt kӻ trѭӟc khi nuôi, nuôi
tôm ÿúng vө và thҧ tôm vӟi mұt ÿӝ vӯa phҧi. NӃu cӭ tiӃp tөc phá hӫy môi trѭӡng theo cách
nuôi nhѭ hiӋn nay thì trong tѭѫng lai chҳc chҳn sӁ xuҩt hiӋn thêm nhiӅu loҥi bӋnh mӟi nӳa và
ngѭӡi chӏu thiӋt hҥi trѭӟc hӃt chính là bҧn thân nhӳng ngѭӡi nuôi tôm.
UYӆN TRANG - E-binhthuan, 13/12/2003
%Ӌnh phân trҳng ӣ tôm sú và cách phòng, trӏ

%Ӌnh phân trҳng thѭӡng xҧy ra ӣ tôm 40-50 ngày tuәi trӣ lên, mӭc ÿӝ xҧy ra nhiӅu nhҩt là
70-80 ngày tuәi. Phân trҳng xuҩt hiӋn nhiӅu hay ít phө thuӝc vào mұt ÿӝ nuôi, mӭc ÿӝ cӫa bӋnh
và sӕ lѭӧng tôm nhiӉm bӋnh. Mһc dù bӋnh không gây tôm chӃt ÿӗng loҥt nhѭng làm ҧnh
Kѭӣng ÿӃn năng suҩt và chҩt lѭӧng tôm nuôi.
Phòng bӋnh
;΅ lý môi tŕ͵ng ao nuôi tôm :
Chҩt hӳu cѫ nguӗn gӕc tӯ các chҩt cһn bã có trong ÿáy ao là môi trѭӡng rҩt thích hӧp cho
vi khuҭn phát triӇn, gây tác hҥi cho tôm vӟi cѫ hӝi nhiӉm bӋnh cao. Cҫn phҧi thӵc hiӋn mӝt sӕ
biӋn pháp sau :
- Thӵc hiӋn nghiêm ngһt viӋc kiӇm soát nguӗn nѭӟc bҵng hóa chҩt và chӃ phҭm sinh hӑc.
- Tӹ lӋ thҧ tôm giӕng phҧi phù hӧp, giӕng có chҩt lѭӧng tӕt, có chѭѫng trình cho tôm ăn
ÿúng lѭӧng cҫn thiӃt, quҧn lý, xӱ lý phiêu sinh vұt tӕt kӇ cҧ viӋc xӱ lý tuҫn hoàn ÿӇ sӱ dөng lҥi
và viӋc loҥi bӓ vұt bҭn trong ao phҧi thӵc hiӋn thѭӡng xuyên.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
26
- Xӱ lý ÿáy ao tӕt trѭӟc khi nuôi tôm.
Ki͛m tra th́͵ng xuyên sͩ ĺͻng vi khún trong gan theo ÿͣnh kǤ :
%ҵng cách kiӇm tra sӕ lѭӧng vi khuҭn trong gan (chӍ vӟi nhóm Vibrio).
/̽y m̓u : 10 con cҳt bӝ phұn gan bӓ vào ӕng nhӵa nhӓ ÿã vô trùng, cho vào dung dӏch
Qѭӟc muӕi ÿã khӱ trùng 0,85%, nghiӅn nát và cҩy trong môi trѭӡng TSBS. NӃu thҩy vi khuҭn
trong gan cao hѫn 1x104 tӃ bào thì phҧi xӱ lý ngay.
6΅ dͽng men sinh hͥc và Probiotic :
Trӝn vào trong thӭc ăn, ÿây là hình thӭc ÿѭa vào trong hӋ thӕng tiêu hóa cӫa tôm, mӝt tұp
ÿoàn các vi sinh vұt có lӧi và các men tiêu hóa ngoҥi bào. Các vi khuҭn này sӁӭc chӃ và tiêu
diӋt các vi khuҭn gây bӋnh cho tôm giúp tôm khӓe mҥnh và tăng sӭc ÿӅ kháng và tăng trѭӣng
nhanh.
Ph́˿ng pháp s΅ dͽng : Trӝn theo tӹ lӋ 0,5kg cho 200kg thӭc ăn cho tҩt cҧ các lҫn ăn. Có
nhӳng trҥi tôm ÿã bӏ bӋnh phân trҳng khi sӱ dөng kháng sinh kӃt hӧp NAVET-BIOZYM ÿã làm
tôm khӓi bӋnh.
%Ӌnh ÿҫu vàng

(Yellow head disease)
TriӋu chӭng:
- Tôm ăn nhiӅu khác thѭӡng trong vài ngày, rӗi bӓăn ÿӝt ngӝt
- Sau 1-2 ngày bѫi lӡÿӡ trên mһt nѭӟc hoһc ven bӡ
- Bѫi không ÿӏnh hѭӟng
- Lác ÿác tôm chӃt trong vó
- ChӃt vӟi mӭc ÿӝ tăng dҫn
- Phҫn ÿҫu ngӵc, gan tөy chuyӇn màu vàng, gan có thӇ có màu trҳng nhҥt, vàng nhҥt hoһc
nâu
- Thân có màu nhҥt
- Tôm chӃt rҩt nhanh trong vòng 2-3 ngày (có thӇ gҫn 100%)
- Có khi dҩu hiӋu ÿҫu vàng lүn ÿӕm trҳng.
Nguyên nhân:
- Virut YHV (yellow head virus)
Lây truyӅn bӋnh:

- Chӫ yӃu lây truyӅn theo hàng ngang.
Chӳa trӏ:
- CǊng giӕng nhѭ bӋnh thân ÿӓ - ÿӕm trҳng (SEMBV - WSSV), bӋnh ÿҫu vàng (YHV) cǊng
chѭa có phѭѫng thӭc chӳa nào hӳu hiӋu, chӍ có biӋn pháp phòng ngӯa và ngăn chһn.
.Ӄt quҧ nghiên cӭu bѭӟc ÿҫu vӅ bӋnh “Phân trҳng, teo gan” trên tôm sú nuôi thѭѫng phҭm
Wҥi Ninh Thuұn
Fistenet, 21/11/2004
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
27
1/ Giӟi thiӋu chung
HiӋn nay có rҩt nhiӅu loҥi bӋnh trên tôm nuôi thѭѫng phҭm : bӋnh Virus (WSSV, MBV), bӋnh
Vikhuҭn , bӋnh ký sinh trùng, bӋnh vӅ Nҩm, các loҥi bӋnh vӅ dinh dѭӥng Trong ÿó có mӝt sӕ
EӋnh hiӋn nay chѭa có biӋn pháp phòng trӏ hiӋu quҧ nhѭ bӋnh ÿӕm trҳng ÿӓ thân ( WSSV).
Riêng ӣ khu vӵc miӅn Trung tӯ Quҧng Bình ÿӃn Ninh Thuұn còn xuҩt hiӋn loҥi bӋnh mӟi
nhѭng tác hҥi không kém ÿѭӧc tҥm gӑi là bӋnh “Phân trҳng, teo gan”. Ðây là loҥi bӋnh chӍ xuҩt
hiӋn vài năm gҫn ÿây trong nghӅ nuôi tôm thâm canh, nhѭng ÿã gây thiӋt hҥi không nhӓ cho bà
con nuôi tôm ӣ mӝt sӕ tӍnh miӅn Trung nhѭ : Ninh Thuұn, Phú yên, Bình Thuұn, Bình Ðӏnh,
Khánh Hoà…Trong ÿó Ninh Thuұn là tӍnh có tӹ lӋ diӋn tích bӏ nhiӉm bӋnh cao nhҩt và bӏ thiӋt
Kҥi nһng nhҩt hiӋn nay. BӋnh không xҧy ra thành dӏch mà chӍ xuҩt hiӋn tұp trung ӣ mӝt sӕ ao
nuôi thâm canh thҧ nuôi vӟi mұt ÿӝ cao, nuôi theo quy trình ít thay nѭӟc. Ngoài ra, bӋnh còn
tuǤ thuӝc vào mùa vө, bӋnh có thӇ xuҩt hiӋn tұp trung trên cҧ vùng tѭѫng ÿӕi rӝng.
HiӋn nay có rҩt ít nhӳng thông tin và hҫu nhѭ chѭa có nhӳng nghiên cӭu ÿҫy ÿӫ vӅ bӋnh
“Phân trҳng, teo gan”, vì vұy nhӳng kiӃn thӭc hiӇu biӃt và viӋc ÿLӅu trӏ bӋnh này trӣ nên khó
khăn, tӕn kém và hiӋu quҧ thҩp. Dӵa trên kӃt quҧ bѭӟc ÿҫu nghiên cӭu bӋnh tҥi Ninh Thuұn
cùng vӟi nhӳng thông tin có ÿѭӧc, chúng tôi xin cung cҩp cho bà con nuôi tôm mӝt sӕ thông
tin ban ÿҫu vӅ bӋnh Phân trҳng, teo gan trên tôm sú nuôi thѭѫng phҭm, nhҵm giúp bà con nuôi
tôm có nhӳng hiӇu biӃt và biӋn pháp phòng tránh có hiӋu quҧ.
2/ Tình hình phát triӇn bӋnh Phân trҳng, teo gan ӣ khu vӵc nuôi miӅn Trung.
Tên “Phân trҳng, teo gan” ÿѭӧc tҥm gӑi dӵa trên nhӳng dҩu hiӋu bӋnh lý thҩy ÿѭӧc cӫa
EӋnh ÿó là hiӋn tѭӧng phân tôm có màu trҳng nәi trên mһt nѭӟc và hiӋn tѭӧng gan tôm bӏ teo
hoһc nhǊn rӱa. Thӵc chҩt có thӇ ÿây là hai bӋnh khác nhau nhѭng có quan hӋ mұt thiӃt vӟi
nhau, sӵ xuҩt hiӋn cӫa bӋnh này là ÿLӅu kiӋn cho bӋnh kia phát triӇn và lây lan .
Theo kӃt quҧÿLӅu tra cӫa chúng tôi cho thҩy bӋnh “Phân trҳng, teo gan” bҳt ÿҫu tӯ nhӳng
Qăm 1998. Tuy nhiên, trong thӡi gian này bӋnh chӍ xuҩt hiӋn rҧi rác ӣ nhӳng ao nuôi mұt ÿӝ
cao tӯ 40 con P15/m2 trӣ lên và cǊng không gây thiӋt hҥi lӟn, do vұy ngѭӡi nuôi tôm ít ÿӇ ý. Tӯ
Qăm 2000 ÿӃn nay bӋnh phát triӇn và lây lan nhanh, ÿӗng thӡi gây thiӋt hҥi ÿáng kӇ cho nhiӅu
vùng nuôi tôm, ÿһc biӋt là khu vӵc miӅn Trung, nѫi hҫu hӃt các diӋn tích ÿӅu nuôi thâm canh
theo quy trình ít thay nѭӟc.
Theo thӕng kê cӫa chúng tôi, chӍ riêng trong năm 2002, HuyӋn Tuy Hoà (Phú Yên) có khoҧng
450 ha ao nuôi có xuҩt hiӋn bӋnh, Khánh Hoà là 300ha, Bình Ðӏnh: 60 ha. Trong năm 2003 bӋnh
tiӃp tөc phát triӇn lan rӝng cho nhiӅu tӍnh nhѭ : Quҧng Trӏ, Quãng Ngãi, Bình Thuұn. Riêng ÿӕi
Yӟi Ninh Thuұn trong năm 2003 diӋn tích bӏ dӏch bӋnh “Phân Trҳng, teo gan” trong cҧ 2 vө lên
ÿӃn 600 ha, và chӍ trong 6 tháng ÿҫu năm 2004 sӕ diӋn tích bӏ dӏch bӋnh lên ÿӃn 500 ha. BӋnh
diӉn ra ӣ hҫu hӃt các vùng nuôi, tuy nhiên khu vӵc nuôi tôm trên cát là nѫi xuҩt hiӋn bӋnh vӟi
Wӹ lӋ cao nhҩt, chiӃm tӹ lӋ 80%.
3/ Nhӳng dҩu hiӋu bӋnh lý cӫa bӋnh.
TriӋu chӭng ban ÿҫu dӉ thҩy nhҩt là trong ao nuôi có xuҩt hiӋn nhӳng ÿRҥn phân trҳng nәi
trên mһt nѭӟc vӅ cuӕi hѭӟng gió, phân tôm có màu trҳng ÿөc. NӃu quan sát kӻÿѭӡng ruӝt cӫa
tôm chúng ta thҩy bӏÿӭt quãng hoһc trӕng rӛng, có nhӳng chҩm màu vàng nhҥt và khi bóp nhҽ
ta thҩy phân tôm có thӇ di chuyӇn lên xuӕng trong ӕng ruӝt cӫa tôm. Giai ÿRҥn này tôm có thӇ
giҧm ăn nhanh và nӃu không có các biӋn pháp xӱ lý kӏp thӡi tôm có thӇ bӓăn hoàn toàn chӍ
trong vòng vài ngày.
Tuy nhiên ÿây cǊng mӟi chӍ là giai ÿRҥn ÿҫu cӫa bӋnh, nӃu ÿѭӧc phát hiӋn kӏp thӡi vүn có
nhӳng biӋn pháp xӱ lý cho kӃt quҧ tӕt. Sau giai ÿRҥn “phân trҳng”, hҫu hӃt bӋnh chuyӇn sang
giai ÿRҥn “teo gan”, lúc này tôm có hiӋn tѭӧng bӓăn kéo dài và bҳt ÿҫu có xuҩt hiӋn tôm chӃt
trong ao. Khi kiӇm tra gan tôm cho thҩy có hai dҩu hiӋu ÿһc trѭng :
+ Dҩu hiӋu thӭ nhҩt là gan tôm bӏ chai cӭng và teo nhӓ lҥi chӍ bҵng 1/3 thӇ tích gan bình
thѭӡng, nӃu ta dùng tay bóp mҥnh thì thҩy gan tôm rҩt cӭng và chai, ÿây là dҥng thѭӡng thҩy
ӣ bӋnh teo gan trên tôm nuôi thѭѫng phҭm.
+ Dҩu hiӋu thӭ hai là gan tôm bӏ nhǊn rӳa ra giӕng nhѭ sӳa.
Thӡi gian gҫn ÿây, tôm mҳc bӋnh không nhҩt thiӃt phҧi trҧi qua hai giai ÿRҥn nhѭ trên mà có
trѭӡng hӧp tôm chӍ xuҩt hiӋn bӋnh “phân trҳng”, nhѭng cǊng có trѭӡng hӧp tôm chӍ xuҩt hiӋn
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
28
EӋnh “teo gan”. Dҥng thӭ hai thѭӡng hay xҧy ra vӟi tôm nuôi Ninh Thuұn trong thӡi kǤ tôm
40-60 ngày tuәi. NӃu nhiӉm bӋnh này tôm thѭӡng chӃt rҩt nhanh, chӍ trong vòng 4-6 ngày và
gây thiӋt hҥi lӟn cho ngѭӡi nuôi.
4/ Nhӳng nguyên nhân gây bӋnh.
Qua kӃt quҧ nghiên cӭu bѭӟc ÿҫu vӅ loҥi bӋnh này trong hai năm tҥi Ninh Thuұn chúng tôi
nhұn thҩy có mӝt sӕ nguyên nhân nhѭ sau :
- BӋnh thѭӡng xuҩt hiӋn ӣ nhӳng ao nuôi thâm canh nuôi theo quy trình ít thay nѭӟc.
Nhӳng ao có xuҩt hiӋn bӋnh thѭӡng nѭӟc ao nuôI bӏ nhiӉm bҭn, mұt ÿӝ tҧo và hàm lѭӧng chҩt
Kӳu cѫ có trong nѭӟc cao. BӋnh thѭӡng xuҩt hiӋn ӣ giai ÿRҥn 40-60 ngày tuәi, tuy nhiên gҫn
ÿây cho thҩy bӋnh cǊng có thӇ xuҩt hiӋn ӣ tҩt cҧ các giai ÿRҥn cӫa tôm.
- BӋnh thѭӡng xuҩt hiӋn vào mùa hè khi nhiӋt ÿӝ nѭӟc trong ao cao, qua kӃt quҧÿLӅu tra
ban ÿҫu cӫa chúng tôI tҥi Ninh Thuұn cho thҩy : bӋnh hҫu nhѭ chӍ xuҩt hiӋn và tұp trung vào
thӡi ÿ,Ӈm tӯ tháng 4- 8 trong năm (chiӃm 80%), ÿây là thӡi gian có nhiӋt ÿӝ cao nhҩt trong năm
Wҥi khu vӵc miӅn trung nói chung và Ninh Thuұn nói riêng, các tháng còn lҥi trong năm bӋnh rҩt
ít xuҩt hiӋn. ÐiӅu này cho thҩy dѭӡng nhѭ sӵ xuҩt hiӋn bӋnh có liên quan mұt thiӃt ÿӃn yӃu tӕ
nhiӋt ÿӝ. NhiӋt ÿӝ càng cao bӋnh càng dӉ phát triӇn và lây lan.
- Tҥi Ninh Thuұn thì khu vӵc nuôi trên cát bӋnh xuҩt hiӋn vӟi tҫn suҩt cao hѫn các khu vӵc
nuôi khác, qua ÿLӅu tra cho thҩy tӹ lӋ diӋn tích tôm bӏ mҳc loҥi bӋnh này ӣ nhӳng ao nuôi trên
cát cao gҩp 1,5-2 lҫn so vӟi các loҥi hình nuôi khác. Theo chúng tôi, sӣ dƭ có hiӋn tѭӧng này là
vì mùa vө nuôi chính vүn tұp trung vào tháng 3-9 hàng năm (trùng vӟi thӡi ÿLӇm nhiӋt ÿӝ cao
Wҥi Ninh Thuұn). Mһt khác, do tính chҩt hҩp thө nhiӋt cӫa vùng cát nên khu vӵc nuôi trên cát
luôn có nhiӋt ÿӝ cao hѫn các loҥi hình nuôi bình thѭӡng khác tӯ 2-30C. Ðây cǊng là ÿLӅu kiӋn
thuұn lӧi cho bӋnh dӉ phát triӇn.
- ӣ nhӳng ao nuôi ÿã bӏ bӋnh thì tҫn sӕ xuҩt hiӋn bӋnh vào vө nuôi sau thѭӡng cao gҩp 2 lҫn
so vӟi nhӳng ao không bӏ bӋnh trѭӟc kia. ӣ nhӳng vùng nuôI ÿã có xuҩt hiӋn bӋnh thì cǊng dӉ
Eӏ mҳc bӋnh vào vө sau hѫn ӣ nhӳng vùng không bӏ mҳc bӋnh. Nhӳng ao có thӡi gian cҧi tҥo
ngҳn, cҧi tҥo không kӻ cǊng dӉ bӏ mҳc bӋnh hѫn nhӳng ao cҧi tҥo ÿúng theo quy trình kӻ thuұt.
- Mӝt sӕ thông tin khác nhұn ÿӏnh rҵng bӋnh “Phân trҳng, teo gan” có liên quan ÿӃn vҩn ÿӅ
Vӱ dөng thӭc ăn, trong quá trình nuôi ngѭӡi nuôi bҧo quҧn thӭc ăn không tӕt ÿӇ thӭc ăn bӏ
Qҩm, mӕc gây nhiӉm khuҭn ÿѭӡng ruӝt ӣ tôm. Tuy nhiên ӣ mӝt sӕ kӃt quҧÿLӅu tra ban ÿҫu cӫa
chúng tôi thì ngѭyên nhân này không rõ ràng.
5/ Tác nhân gây bӋnh “Phân trҳng ,teo gan”
Có nhiӅu ý kiӃn cӫa các nhà nghiên cӭu cho rҵng, bӋnh do nhiӅu tác nhân gây nên, bao
Jӗm: virus, vikhuҭn, nguyên sinh ÿӝng vұt, tҧo ÿӝc và cҧ môi trѭӡng. Qua kӃt quҧ nghiên cӭu
Eѭӟc ÿҫu cӫa chúng tôi tҥi khu vӵc nuôi Ninh Thuұn cǊng cho thҩy sӵ xuҩt hiӋn cӫa cҧ 4
nhóm tác nhân nêu trên, cө thӇ :
- Nhóm Virus : ÿã phát hiӋn sӵ có mһt cӫa Virus HPV trên các mүu tôm bӋnh (chiӃm tӹ lӋ
36% trên các mүu nghiên cӭu).
- Nhóm Vi khuҭn: phát hiӋn có nhóm Vibrio gây hoҥi tӱ gan tөy (V. proteolyticus; V.
alginolyticus, V. harveyi), nhóm này xuҩt hiӋn vӟi tӹ lӋ cao nhҩt (80% trên các mүu nghiên cӭu).
- Nhóm tҧo Lam ( 45,4% ) : xuҩt hiӋn ӣ nhӳng ao có ÿLӅu kiӋn môi trѭӡng nuôi xҩu. Mӝt sӕ
tác giҧ cho rҵng thành ruӝt tôm bӏ bӋnh có màu vàng nhҥt có liên quan ÿӃn sӵ xuҩt huyӃt ruӝt
ӣ tôm, bӋnh này do các chҩt ÿӝc cӫa tҧo gây ra. Khi tôm ăn phҧi tҧo ÿӝc các chҩt ÿӝc này sӁ
phá vӥ tӃ bào ngoài cӫa thành ruӝt và manh tràng cӫa tôm gây nên các vӃt viêm tҩy nһng và có
thӇҧnh hѭӣng ÿӃn khӕi gan tuӷ cӫa tôm, trong trѭӡng hӧp này nӃu bӝi nhiӉm thêm nhóm vi
khuҭn Vibrio sӁ có thӇ gây chӃt tôm.
- Theo tiӃn sƭ Bùi Quang TӅ thì bӋnh gây ra còn có thӇ do nhóm nguyên sinh ÿӝng vұt
Gregarine gây tәn thѭѫng thành ruӝt, dҥ dày tҥo ÿLӅu kiӋn cho nhóm vi khuҭn Vibrio gây hoҥi
Wӱ thành ruӝt tҥo nên các ÿӕm trҳng hay vàng nhҥt trên thành ruӝt.
Nhѭ vұy tәng hӧp các thông tin và qua kӃt quҧ bѭӟc ÿҫu nghiên cӭu cӫa chúng tôi cho
phép nhұn ÿӏnh: bӋnh Phân trҳng, teo gan có thӇ do nhiӅu tác nhân gây nên nhѭ : Vi khuҭn,
Virus, Tҧo ÿӝc, Nguyên sinh ÿӝng vұt. Trong ÿó, vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӧc phát hiӋn vӟi tҫn suҩt
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
29
cao nhҩt (80%), virus (36%). Môi trѭӡng nѭӟc ao nuôi vӟi mұt ÿӝ cao (50 con/m2) nhѭng
không thay nѭӟc trong ÿLӅu kiӋn thӡi tiӃt nҳng nóng, tҧo phát triӇn mҥnh cǊng là ÿLӅu kiӋn cho
EӋnh phát triӇn (45,5%).
6/ Phòng và trӏ bӋnh “Phân trҳng, teo gan”
Do chѭa xác ÿӏnh ÿѭӧc tác nhân chính gây bӋnh “Phân trҳng, teo gan” trên tôm sú nuôi
thѭѫng phҭm nên viӋc ÿѭa ra các biӋn pháp phòng trӏ là hӃt sӭc khó khăn. Tuy nhiên theo
nhiӅu chuyên gia vӅ bӋnh tôm cùng mӝt sӕ thông tin trên các báo cáo và tәng hӧp tӯ thӵc tiӉn
ngѭӡi nuôi ÿang sӱ dөng, chúng tôi ÿѭa ra mӝt sӕ biӋn pháp xӱ lý ÿӇ tham khҧo nhѭ sau:
6.1 Phòng bӋnh
- Con giӕng trѭӟc khi ÿѭa vào nuôi phҧi ÿѭӧc kiӇm tra kӻ không mang mҫm bӋnh, nӃu có
ÿLӅu kiӋn nên kiӇm tra thêm chӍ tiêu nguyên sinh ÿӝng vұt Gregarine trong ruӝt tôm giӕng
trѭӟc khi ÿѭa vào nuôi.
- ChӍ nên nuôi mұt ÿӝ vӯa phҧI tӯ 20-25 con/m2.
- Phҧi cҧi tҥo ao nuôi thұt kӻ, ÿúng quy trình và phҧi có thӡi gian phѫi ÿáy trên 10 ngày. Ðһc
biӋt nhӳng ao ÿã có xuҩt hiӋn bӋnh thì không nên vӝi vàng nuôi lҥi mà phҧi có thӡi gian
khoҧng 2 tháng ÿӇ cҧi tҥo ao và cho ao nghӍ.
- Phҧi chú ý quҧn lý môi trѭӡng ao nuôi thұt tӕt, luôn giӳ pH әn ÿӏnh không ÿӇ pH biӃn ÿӝng
giӳa sáng và trѭa trên 0,5, kiӇm soát không ÿӇ mұt ÿӝ tҧo quá dày. Quҧn lý thӭc ăn tӕt không
ÿӇ thӭc ăn dѭ thӯa làm xҩu môi trѭӡng nѭӟc. Ðây ÿѭӧc xem là biӋn pháp quan trӑng nhҵm
Kҥn chӃ sӵ xuҩt hiӋn và lây lan cӫa bӋnh.
- Ðӏnh kǤ tăng cѭӡng sӭc ÿӅ kháng cho tôm bҵng Vitamin C và bә sung men tiêu hoá vào
trong thӭc ăn tôm ÿӇ tăng cѭӡng khҧ năng tiêu hoá cho tôm.
- Thѭӡng xuyên sӱ dөng các loҥi chӃ phҭm sinh hӑc ÿӇ cҧi thiӋn môi trѭӡng nѭӟc trong
quá trình nuôi.
6.2 Trӏ bӋnh
ViӋc ÿLӅu trӏ bӋnh “Phân trҳng, teo gan” trên tôm sú nuôi hiӋn nay chӫ yӃu bҵng kháng sinh
NӃt hӧp vӟi viӋc cҧi thiӋn môi trѭӡng nѭӟc.
- Tích cӵc thay nѭӟc khi tôm có dҩu hiӋu bӏ bӋnh (tӕt nhҩt là nѭӟc ÿã ÿѭӧc xӱ lý ӣ ao chѭa
Oҳng), nӃu tҧo phát triӇn mҥnh thì phҧi dùng hoá chҩt diӋt bӟt tҧo và oxy hoá các chҩt hӳu cѫ
trong ao nuôi.
- Dùng nhóm Sulphamid kӃt hӧp vӟi Trimethoprim trӝn vào thӭc ăn cho tôm ăn, ÿӗng thӡi
Eә sung Vitamin C ÿӇ tăng cѭӡng trao ÿәi chҩt và tăng sӭc ÿӅ kháng cho tôm.
- Sau khi dùng kháng sinh 3 - 5 ngày cҫn bә sung men tiêu hoá ÿѭӡng ruӝt cho tôm ÿӗng
thӡi sӱ dөng các chӃ phҭm sinh hӑc ÿӇәn ÿӏnh môi trѭӡng nѭӟc ao nuôi.
HiӋn nay bӋnh “Phân trҳng, teo gan” trên tôm sú nuôi thѭѫng phҭm diӉn biӃn rҩt phӭc tҥp,
EӋnh có xu hѭӟng phát triӇn và lây lan nhanh ӣ hҫu hӃt các khu vӵc nuôi trong cҧ nѭӟc, trong
ÿó khu vӵc miӅn Trung và vùng nuôi trên cát là nѫi bӋnh xuҩt hiӋn vӟi tҫn suҩt lӟn và ÿang là
EӋnh gây thiӋt hҥi lӟn cho nghӅ nuôI tôm nhiӅu tӍnh. CǊng ÿã có mӝt sӕ nghiên cӭu vӅ bӋnh
này ӣ các ÿѫn vӏ nhѭ: ViӋn nghiên cӭu NTTS II, Trѭӡng Ðҥi hӑc Thuӹ Sҧn, Sӣ Thuӹ Sҧn Ninh
Thuұn Tuy nhiên, nhӳng nghiên cӭu trên do nhiӅu lý do nên cǊng chӍ dӯng ӣ mӭc ÿӝ quy mô
nhӓ và ÿӝc lұp , kӃt quҧ rҩt hҥn chӃ.Vì vұy chúng tôi thiӃt nghƭ Bӝ Thuӹ Sҧn nên có hѭӟng tұp
trung nghiên cӭu bӋnh ӣ quy mô cҩp nhà nѭӟc, huy ÿӝng nhiӅu ÿѫn vӏ nghiên cӭu và nhiӅu
chuyên gia trong cҧ nѭӟc ÿӇ nghiên cӭu trong thӡi gian ngҳn nhҩt, nhҵm tìm ra nhӳng biӋn
pháp có hiӋu quҧ giúp giҧm nhҽ thiӋt hҥi cho sҧn xuҩt.
Th.S NguyӉn Khҳc Lâm - Trung tâm KhuyӃn ngѭ Ninh Thuұn
Phòng trӏ bӋnh ÿen mang cho tôm
Web An Giang, 23/10/2003
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
30
Thông tin tӯ Báo Khoa hӑc và Phát triӇn hѭӟng dүn vӅ cách phòng trӏ bӋnh ÿen mang cho
tôm. Sau ÿây là mӝt sӕ nguyên nhân dүn ÿӃn hiӋn tѭӧng tôm bӏÿen mang:
Trong ao xҧy ra các hiӋn tѭӧng tҧo tàn, ô nhiӉm hӳu cѫ cao, các vұt chҩt lѫ lӱng trong ao
VӁ bám vào mang làm nó chuyӇn sang màu vàng, nâu ÿen.
Tôm trong ao có hiӋn tѭӧng bӏÿóng rong, các sinh vұt bám nhѭÿӝng vұt ÿѫn bào, vi khuҭn
Gҥng sӧi, tҧo, nҩm bám trên mang và bӅ mһt cѫ thӇ cӫa tôm. Các sinh vұt này tҥo ÿLӅu kiӋn cho
các chҩt vҭn hӳu cѫ bám và làm mang tôm chuyӇn màu.
Khi mang tôm bӏ nhiӉm vi khuҭn hay nhiӉm nҩm Fusarium cǊng làm xuҩt hiӋn các sҳc tӕ
Melanin (sҳc tӕ màu ÿen) làm mang tôm có màu ÿen.
Tôm sӕng trong ÿLӅu kiӋn pH thҩp, có nhiӅu ion kim loҥi nһng nhѭ nhôm, sҳt, muӕi cӫa các
kim loҥi này kӃt tө trên mang cӫa tôm làm nó chuyӇn màu ÿen.
Phòng trͣ b͟nh
Nhѭ vұy, có nhiӅu nguyên nhân khác nhau (nguyên nhân sinh hӑc và nguyên nhân môi
trѭӡng) gây ÿen mang tôm trong ao nuôi tôm, ngăn chһn các nguyên nhân trên sӁ có tác dөng
phòng bӋnh, không ÿӇ hiӋn tѭӧng ô nhiӉm hӳu cѫ xҧy ra trong ao, giӳÿáy ao sҥch bҵng cách
làm tӕt công tác tҭy dӑn, lҳng lӑc nѭӟc trѭӟc khi ÿѭa vào ao, cho ăn thӭc ăn có chҩt lѭӧng tӕt
và không dѭ thӯa, thѭӡng xuyên dùng men vi sinh (loҥi BRE-2; Actizyme 3 lҫn/tháng), tăng
Fѭӡng sөc khí ÿӇ tăng hàm lѭӧng oxy, có thӇ kӃt hӧp dùng mӝt sӕ thuӕc sát trùng nhѭ
Formalin, BKC ...
Khi có hiӋn tѭӧng bӋnh lý xuҩt hiӋn cҫn xem xét ÿӇ tôm bӏÿen mang do nguyên nhân nào,
trѭӟc tiên cҫn cҧi thiӋn ÿLӅu kiӋn môi trѭӡng nhѭ phҫn phòng bӋnh, ÿӇ có thӇ giҧi quyӃt ÿѭӧc
Fҫn dùng hóa chҩt dѭӧc theo 2 hѭӟng, tiêu diӋt mҫm bӋnh bҵng các chҩt sát trùng và dùng
kháng sinh trӝn vào thӭc ăn ÿӇ diӋt tác nhân gây bӋnh trên cѫ thӇ cӫa tôm.
Phòng và trӏ bӋnh mӅm vӓ kinh niên ӣ tôm
%Ӌnh mӅm vӓ kinh niên là bӋnh thѭӡng xҧy ra trong các ao nuôi tôm thѭѫng phҭm. BiӇu
hiӋn cӫa bӋnh là sau khi lӝt xác, vӓ tôm không cӭng lҥi ÿѭӧc, vӓ thѭӡng bӏ nhăn nheo, dӉ rách
nát nên dӉ bӏ cҧm nhiӉm cӫa các tác nhân gây bӋnh, tôm có vӓ mӅm yӃu, vùi mình dҥt bӡ. Có
nhiӅu nguyên nhân gây ra hiӋn tѭӧng mӅm vӓ cӫa tôm.
Do trong thӭc ăn dùng nuôi tôm thiӃu chҩt khoáng hoһc thiӃu mӝt sӕ vitamin, nhҩt là
vitamin D thúc ÿҭy quá trình hҩp thө các chҩt khoáng. CǊng có thӇ thӭc ăn kém chҩt lѭӧng, ôi
thiu hoһc cho ăn thiӃu.
Trong ao có nhiӅu chҩt ÿӝc, nhѭ các khí ÿӝc sinh ra do sӵ phân huӹ cӫa các chҩt hӳu cѫ,
chҩt ÿӝc sinh ra do tҧo ÿӝc hoһc chҩt ÿӝc do nguӗn nѭӟc thҧi công nghiӋp, sinh hoҥt ÿһc biӋt
là thuӕc trӯ sâu trong nông nghiӋp.
Nuôi tôm trong ÿLӅu kiӋn môi trѭӡng có nhiӅu biӃn ÿӝng gây sӕc làm rӕi loҥn hoҥt ÿӝng trao
ÿәi chҩt cӫa tôm cǊng gây ra mӅm vӓ.
7ӯ nguyên nhân gây mӅm vӓ nhѭÿã nêu ӣ trên, cҫn ngăn chăn hiӋn tѭӧng này cҫn quan
tâm ÿӃn vҩn ÿӅ sau:
Dùng thӭc ăn có chҩt lѭӧng tӕt, có hàm lѭӧng P: Ca là 1: 1. Bә sung mӝt lѭӧng Vitamin
Wәng hӧp, không nuôi mұt ÿӝ quá cao.
Ĉҧm bҧo ÿӝ pH 7,5 ÿӃn 8,5 trong suӕt quá trình nuôi.
Tránh nguӗn nѭӟc thҧi công nghiӋp, nông nghiӋp và sinh hoҥt chҧy vào ao nuôi, tránh hiӋn
Wѭӧng tҧo nӣ hoa gây biӃn ÿӝng ÿLӅu kiӋn môi trѭӡng.
.ӻ thuұt nuôi tôm hùm ӣ biӇn
Nhân dân - 21/11/2002
NghӅ nuôi tôm hùm trong lӗng phát triӇn mҥnh ӣ nhiӅu tӍnh ven biӇn Trung Bӝ. Ngѭ dân
vùng này ÿã có nhiӅu kinh nghiӋm quý. Lӗng nuôi tôm ÿѭӧc làm khung bҵng sҳt (phi 16), kích
thѭӟc lӗng 3x3x1,4 m, chung quanh bao bҵng lѭӟi sӧi ni-lông (mҳt lѭӟi cӥ 2-2,5 cm).
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
31
Khung sҳt ÿѭӧc sѫn dҫu và quҩn nhӵa chung quanh, tăng ÿӝ bӅn và tránh sӵc bám cӫa
Kҫu. Nѫi ÿһt lӗng nuôi là vùng nѭӟc sҥch và lѭu thông, ÿáy cát hoһc có rһng san hô. Ðӝ sâu
khi nѭӟc chiӅu cҥn ít nhҩt là 3m, ít tàu, thuyӅn qua lҥi.
Tôm giӕng thҧ nuôi, cӥ 1,5-2,5 g/con vӟi mұt ÿӝ 20-25 con/m2/lӗng sau 2 tháng nuôi chuyӇn
sang mұt ÿӝ 10-15 con/m2/lӗng, sau 1,5 tháng, lҥi san tiӃp sang lӗng, giӳ mұt ÿӝ 5-6
con/m2/lӗng và nuôi ÿӃn khi tôm lӟn.
0ӛi lҫn chuyӇn sang lӗng, dùng vӧt nhҽ nhàng. Hàng ngày cho tôm ăn hai lҫn. Thӭc ăn là
tôm nhӓ, cá, cua vөn... tѭѫi sҥch, không bӏ thӕi. Cho tôm ăn vào buәi sáng hoһc chiӅu tӕi.
/ѭӧng thӭc ăn 5-10% trӑng lѭӧng tôm thҧ nuôi. Chú ý kiӇm tra nѭӟc hàng ngày, phòng nѭӟc
Eӏ nhiӉm bҭn và dӏch hҥi cӫa tôm, kiӇm tra sӵ an toàn cӫa lӗng. Trong quá trình nuôi, chú ý giӳ
yên tƭnh, không ÿһt lӗng nѫi cӱa sông, có nѭӟc thҧi bҭn.
Cá rô phi ngăn cҧn sӵ phát sinh mҫm bӋnh tôm
NNVN, 6/5/2004
0ӟi ÿây mӝt nhóm nghiên cӭu ӣ Philipin ÿã hѭӟng dүn mӝt trҥi nuôi tôm thӱ nghiӋm, nuôi
luân canh kӃt hӧp tiӅn xӱ lý sinh hӑc (biologicalpre-treatment) và nuôi ghép cá rô phi vӟi tôm
trong mӝt hӋ thӕng ÿѭӧc gӑi là Tilapia Water Introduction on Prawn Systems (TIPS). Ĉây là
phѭѫng pháp nuôi kӃt hӧp cá rô phi vӟi tôm nhѭ mӝt kiӇu nuôi luân canh hay mӝt dҥng xӱ lý
Qѭӟc trѭӟc bҵng tác nhân sinh hӑc nhѭ phѭѫng pháp nuôi ghép các loài. Ba ao ÿѭӧc ÿѭa vào
nuôi thӱ nghiӋm. Ban ÿҫu các ao này chӍ nuôi ÿѫn tôm, tuy nhiên do vi khuҭn phát sinh gây ra
Vӵ bùng nә cӫa các vi sinh vұt làm tôm bӏ nhiӉm bӋnh. Các chӫ trҥi nuôi tôm ÿã thӵc hiӋn nuôi
chuyӇn ÿәi thay thӃÿӕi vӟi các loài cá rô phi. Nuôi luân canh là mӝt phѭѫng pháp ÿӇ làm vӋ
sinh nѭӟc trѭӟc khi nuôi mӝt loài khác, làm nhѭ vұy ÿӇ giҧm mӝt cách tӕi ÿa sӵ phát sinh
Pҫm bӋnh.
Các nhà nghiên cӭu ÿã sӱ dөng mӝt lѭӧng nѭӟc chӭa vӟi lѭӧng thӭc ăn tӵ nhiên và giӕng
cá rô phi chӏu ÿѭӧc nѭӟc mһn, ÿҧm bҧo nguӗn nѭӟc cung cҩp thѭӡng xuyên chҩt lѭӧng tӕt.
Cá rô phi ÿѭӧc thҧ trong nѭӟc này làm nѭӟc xanh, làm giҧm sӵ phát triӇn cӫa các vi sinh vұt.
Nhѭ thӃ là có ÿѭӧc nѭӟc chҩt lѭӧng tӕt, dùng nguӗn nѭӟc này ÿѭa vào các ao nuôi tôm. Thҧ
cá rô phi vào 4 lӗng trong mӛi ao, vӟi trӑng lѭӧng cá thӇ là 100g và tӹ lӋ cá thҧ là 400kg/ha.
+ұu ҩu trùng tôm cǊng ÿѭӧc thҧ trong ao này vӟi tӹ lӋ 18 – 20 post larvae/m2. KӃt quҧ thӱ
nghiӋm là có 2 trong 3 ao ÿҥt ÿѭӧc tӹ lӋ sӕng trên 80% và sҧn lѭӧng tôm thu hoҥch là 5000
kg/ha. Còn mӝt ao cho tӹ lӋ sӕng thҩp hѫn, tuy nhiên ÿây cǊng là mӝt phѭѫng pháp nuôi tôm lý
Wѭӣng.
+Ӌ thӕng TIPS mӟi ÿѭӧc kiӇm tra dѭӟi các ÿLӅu kiӋn khác nhau ӣ các tӍnh Negros và
Mindanao (Philipin) cho thҩy, có hiӋu quҧ cao trong viӋc ngăn chһn sӵ phát sinh vi sinh vұt gây
EӋnh trong hӋ thӕng ao nuôi tôm.
%Ӌnh ӣ tôm nuôi và ÿôi lӡi bàn
Tap chi thuy san, 3/2004
Có lӁ hiӃm có cuӝc hӝi thҧo nào thu hút sӵ tham gia cӫa sӕ ÿông các nhà nghiên cӭu vӅ
EӋnh ӣ tôm sú nuôi nhѭ hӝi thҧo vӅ bӋnh trong nuôi trӗng thӫy sҧn do ViӋn nghiên cӭu NTTS I
Wә chӭc cuӕi tháng 2 vӯa qua tҥi Trҥm nghiên cӭu NTTS nѭӟc lӧ ӣ Quý Kim (Hҧi Phòng).
Không chӍ có các nhà nghiên cӭu ÿӃn tӯ các cѫ sӣ nghiên cӭu khoa hӑc trong ngành nhѭ ViӋn
nghiên cӭu NTTS I, ViӋn nghiên cӭu NTTS II, ViӋn nghiên cӭu Hҧi sҧn, Trung tâm nghiên cӭu
thӫy sҧn III, mà còn tӯ các ÿѫn vӏ ngoài ngành có liên quan nhѭ ViӋn Công nghӋ sinh hӑc,
Trѭӡng ÿҥi hӑc Quӕc gia, . và cán bӝ quҧn lý cӫa nhiӅu Sӣ Thӫy sҧn, Sӣ Khoa hӑc công nghӋ
và ÿѫn vӏ sҧn xuҩt thӫy sҧn ӣ mӝt sӕÿӏa phѭѫng ven biӇn, ÿҥi diӋn mӝt sӕ vө, cөc, trung tâm
Fӫa Bӝ. ÐiӅu ÿó chӭng tӓ sӵ quan tâm cӫa nhiӅu ngѭӡi ÿӃn vҩn ÿӅ bӋnh tôm vӕn có tҫm quan
trӑng ÿһc biӋt ÿӕi vӟi sӵ phát triӇn NTTS không chӍӣ nѭӟc ta mà cҧӣ nhiӅu quӕc gia khác có
nghӅ này.
Và mөc ÿích cӫa hӝi thҧo cǊng ÿã ÿѭӧc xác ÿӏnh rҩt rõ ngay tӯÿҫu, qua lӡi phát biӇu ngҳn
Jӑn cӫa tiӃn sƭ NguyӉn ViӋt Thҳng, Thӭ trѭӣng Bӝ Thӫy sҧn, là tìm giҧi pháp tәng hӧp phòng
ngӯa bӋnh là chính, và nӃu xҧy ra bӋnh, phҧi tìm mӑi cách chӳa trӏ .
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
32
%Ӌnh tôm chuyӋn không phҧi mӟi
7ӯ hѫn chөc năm nay, tôm sú nuôi bӏ bӋnh và chӃt là chuyӋn ÿã tӯng xҧy ra ӣ nhiӅu ÿӏa
phѭѫng nhҩt là các tӍnh Nam Bӝ nѫi tұp trung khoҧng 80% diӋn tích nuôi tôm cӫa cҧ nѭӟc.
Thұm chí, vào giӳa năm 1994, bӋnh tôm xҧy ra rӝng khҳp các tӍnh phía Nam ÿã gây thiӋt hҥi lӟn
YӅ kinh tӃ và ҧnh hѭӣng sâu rӝng vӅ xã hӝi ӣ nhӳng nѫi có bӋnh.
Ngay tӯ năm ÿó, ngành thӫy sҧn ÿã ÿҫu tѭ triӇn khai chѭѫng trình khҧo sát nguyên nhân
gây chӃt tôm nuôi ӣ các tӍnh phía Nam và ÿӅ ra các giҧi pháp khҳc phөc nhҵm ÿѭa nghӅ nuôi
tôm tiӃp tөc phát triӇn. NhiӅu nguyên nhân gây bӋnh ÿã ÿѭӧc xác ÿӏnh : do môi trѭӡng, do con
giӕng, do quҧn lý, kӻ thuұt . CǊng ÿã có hàng loҥt ÿӅ xuҩt các giҧi pháp khҳc phөc, tӯ quy
hoҥch trҥi giӕng, tăng cѭӡng kiӇm dӏch, kiӇm soát chҩt lѭӧng giӕng, xây dӵng và hѭӟng dүn
ngѭӡi nuôi áp dөng các mô hình nuôi có năng suҩt và hiӋu quҧ, tăng cѭӡng quҧn lý môi
trѭӡng ao nuôi . ҩy vұy mà tӯÿó, bӋnh tôm vүn xҧy ra năm này qua tháng khác, làm lao ÿao
bao ngѭӡi dân quê quanh năm giãi nҳng dҫm bùn nѫi bãi lҫy cӱa sông ven biӇn.
Báo cáo kӃt quҧ NTTS năm 2003 cӫa ngành ÿã ÿѭa ra vài con sӕ : cҧ nѭӟc có 546.757 ha
nuôi tôm nѭӟc lӧ thѭѫng phҭm, trong ÿó diӋn tích có tôm nuôi bӏ bӋnh và chӃt là 30.083ha.
Các tӍnh, thành ven biӇn tӯ Ðà Nҹng ÿӃn Kiên Giang có tӟi 29.200ha nuôi tôm bӏ chӃt nhiӅu,
chiӃm 97,06% diӋn tích có tôm bӏ chӃt trong cҧ nѭӟc. Các bӋnh xҧy ra vӟi tôm cǊng vүn nhѭ
Yұy, chӫ yӃu là bӋnh virut ÿӕm trҳng (WSSV) bӋnh MBV (Monodon Baculovirus), bӋnh do vi
khuҭn Vibrio, bӋnh do ký sinh trùng, do dinh dѭӥng và gҫn ÿây xuҩt hiӋn thêm bӋnh phân
trҳng, teo gan ӣ mӝt vài nѫi. Ngay tҥi hӝi thҧo, các báo cáo cӫa các ÿѫn vӏ nghiên cӭu trong
ngành ÿã cho thҩy cө thӇ hѫn vӅ tình hình bӋnh tôm, nhҩt là bӋnh virut ÿӕm trҳng ӣ tӯng vùng
trong năm qua.
.Ӄt quҧ kiӇm tra bӋnh ӣ tôm giӕng nhұp vӅ Hҧi Phòng và Quҧng Ninh trong năm qua do
Trҥm nghiên cӭu NTTS nѭӟc lӧ thӵc hiӋn cho thҩy tӹ lӋ nhiӉm virut ÿӕm trҳng tӯ 25 46,6%,
trung bình 38,9% (xin lѭu ý, tӹ lӋ nhiӉm cao nhҩt là tôm giӕng nhұp tӯ Trung Quӕc), tӹ lӋ nhiӉm
MBV tӯ 43,3 60%. Và trong sӕ 4 nguӗn cung cҩp giӕng vӅ cho 2 tӍnh vùng Ðông Bҳc Bӝ này, có
Wӟi 3 nguӗn có quá nӱa sӕ giӕng bӏ nhiӉm bӋnh MBV. ÐiӅu này liӋu có phҧi là nguyên nhân trӵc
tiӃp gây ra hұu quҧ tҩt yӃu là tӹ lӋ tôm thѭѫng phҭm bӏ bӋnh virut ÿӕm trҳng ӣ khu vӵc này tӯ
30,7-75% và bӋnh MBV tӯ 37,5-57,7%?
Còn ӣ các tӍnh Bҳc Trung Bӝ ? Các sӕ liӋu do Trung tâm Môi trѭӡng và Dӏch bӋnh (ViӋn
nghiên cӭu NTTS I) ÿѭa ra nhѭ sau : Thanh Hóa có hѫn 40% diӋn tích nuôi tôm bӏ bӋnh,
thѭӡng là bӋnh, virut ÿӕm trҳng, tұp trung ӣ vùng nuôi tôm công nghiӋp nhѭ Khu công nghiӋp
Hoҵng Phө, vӟi 70/110ha nuôi tôm bӏ nhiӉm bӋnh. NghӋ An có 9,1 47,8% diӋn tích nuôi tôm bӏ
EӋnh virut ÿӕm trҳng; 25,6 30,4% bӏ bӋnh MBV; 25 54,5% bӏ bӋnh ÿҫu vàng. ӣ Hà Tƭnh, trong sӕ
150ha nuôi tôm bӏ bӋnh, có 67ha bӏ bӋnh virut ÿӕm trҳng, trong ÿó 27ha có tôm nuôi bӏ chӃt. ӣ
các tӍnh Quҧng Bình, Quҧng Trӏ, Thӯa Thiên HuӃ, cǊng có tӯ xҩp xӍ trăm ha cho tӟi vài trăm ha
nuôi tôm bӏ bӋnh, nhiӅu chөc ha bӏ bӋnh phân trҳng làm cho tôm còi cӑc, nuôi dăm tháng chӍ
ÿҥt ÿӃn cӥ 80 100kg/con !
7ҥi các tӍnh miӅn Trung và Nam Trung Bӝ, theo Phòng BӋnh hӑc thӫy sҧn (Trung tâm nghiên
Fӭu Thӫy sҧn III), ÿӏa phѭѫng có tӹ lӋ diӋn tích nuôi tôm bӏ bӋnh thҩp nhҩt là Khánh Hoà
(14,3%), cao nhҩt là Ninh Thuұn (52,4%). Tӹ lӋ nhiӉm bӋnh virut ÿӕm trҳng ӣ tôm nuôi tҥi khu
Yӵc này tuy có giҧm nhѭng bӋnh phân trҳng, teo gan lҥi xҧy ra hҫu hӃt ӣ các vùng nuôi trӑng
ÿLӇm nhѭ Ninh Hҧi, Phan Rang, Ninh Phѭӟc có nhӳng nѫi lên tӟi 90 95% tôm bӏ nhiӉm bӋnh,
ÿһc biӋt là ӣ nhӳng vùng nuôi trên cát.
Theo kӃt quҧ nghiên cӭu cӫa ViӋn nghiên cӭu NTTS II, tҥi các tӍnh Nam Bӝ khu vӵc nuôi tôm
Oӟn nhҩt cӫa cҧ nѭӟc, tӹ lӋ nhiӉm bӋnh virut ÿӕm trҳng trên mүu tôm có biӇu hiӋn bӋnh thu ӣ
ÿҫm nuôi quҧng canh cҧi tiӃn là 56%, còn bӋnh MBV là 50%. BӋnh virut ÿӕm trҳng gây chӃt tôm
hàng loҥt, tác hҥi lӟn ÿӃn năng suҩt, sҧn lѭӧng tôm cӫa khu vӵc.
Và ngay nhӳng ngày ÿҫu năm 2004 này, ÿã có nhӳng thông tin cho biӃt, tҥi nhiӅu tӍnh ӣ
ÿӗng bҵng sông Cӱu Long lҥi ÿa xҧy ra tình trҥng tôm nuôi bӏ chӃt và bӋnh tôm lây lan nhanh
ngay tӯÿҫu vө. Xem ra nhѭ vұy, bӭc tranh toàn cҧnh vӅ bӋnh tôm không mҩy sáng sӫa hѫn,
cho dù biӃt rҵng ÿã nuôi tôm là luôn tiӅm ҭn khҧ năng xҧy ra bӋnh. Các mҫm bӋnh ÿѭӧc ém
Vҹn, và chӍ cҫn chӡ thӡi cѫ là bùng phát !
Còn ÿó nhӳng khoҧng trӕng
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
33
Các báo cáo ÿã gây ra sӵ tranh luұn sôi nәi tҥi hӝi thҧo. Qua nhӳng ý kiӃn phát biӇu, cho
thҩy còn nhiӅu vҩn ÿӅ hӑc thuұt cҫn ÿѭӧc trao ÿәi thêm.
Trѭӟc hӃt, ngay cҧÿӃn tên gӑi cӫa bӋnh cǊng còn có sӵ khác nhau giӳa các cѫ sӣÿào tҥo,
nghiên cӭu trong và ngoài ngành. TiӃn sӻ Bùi Quang TӅ ngѭӡi ÿã có thâm niên kha khá trong
Oƭnh vӵc bӋnh thӫy sҧn - ÿã ÿѭa ra mӝt xêri vӟi 13 tên gӑi khác nhau cӫa bӋnh virut ÿӕm trҳng,
và ÿӅ nghӏ thӕng nhҩt sӱ dөng trong giҧng dҥy, nghiên cӭu.
Nhѭÿã viӃt ӣ trên, nguyên nhân xҧy ra bӋnh tôm ÿã ÿѭӧc xác ÿӏnh tӯ lâu, chӫ yӃu do chҩt
Oѭӧng giӕng không ÿҧm bҧo, do môi trѭӡng (có liên quan cҧ ÿӃn cѫ sӣ hҥ tҫng, nhҩt là hӋ
thӕng cҩp và xҧ nѭӟc) và do quҧn lý (cҧ vӅ kӻ thuұt, ÿҫu tѭ ). Cùng vӟi thӡi gian, ÿã biӃt rõ
Kѫn vӅ tác nhân gây bӋnh virut ÿӕm trҳng, vұt chӫ mang mҫm bӋnh, sӵ lan truyӅn cӫa bӋnh.
&Ǌng ÿã có nhiӅu phѭѫng pháp chҭn ÿoán ÿѭӧc áp dөng, kӇ cҧ nhӳng kӻ thuұt hiӋn ÿҥi nhѭ
Vӱ dөng chuӛi các phҧn ӭng nӕi tiӃp nhau ÿӇ khuyӃch ÿҥi sӕ lѭӧng bҧn sao cӫa mӝt trình tӵ
ADN ÿích, còn gӑi là kӻ thuұt PCR (Polymerase Chain Reaction), hoһc phѭѫng pháp lai tҥi chӛ
(In situ hybridisation) . Riêng vӅ kӻ thuұt PCR, các thiӃt bӏÿӇ tiӃn hành phѭѫng pháp này gҫn
nhѭÿã phӫ sóng toàn bӝ các tӍnh ven biӇn có nuôi tôm. Vұy mà ngay tҥi hӝi thҧo, vҩn ÿӅÿѭӧc
tranh luұn nhiӅu lҥi là trình tӵ, nӝi dung và phѭѫng pháp phát hiӋn virut ÿӕm trҳng. Bên cҥnh
ÿó là phѭѫng pháp thu mүu. Lҩy mүu theo kiӇu nào : chӑn lӑc hay ngүu nhiên ? Vӟi cách lүy
Pүu nào sӁÿҥt ÿѭӧc kӃt quҧ kiӇm dӏch con giӕng phҧn ánh ÿúng và khách quan chҩt lѭӧng
giӕng? KӃt quҧ ÿó liӋu có còn phө thuӝc vào chҩt lѭӧng phòng kiӇm nghiӋm, vào năng lӵc
kiӇm nghiӋm cӫa ngѭӡi thӵc hiӋn ? Chѭa nói ÿӃn có ý kiӃn tӯ mӝt ÿѫn vӏ sҧn xuҩt còn cho
Uҵng có thӇ lҳm, chӍ cҫn mӝt khoҧn tiêu cӵc phí nho nhӓ là có ngay mӝt cái giҩy chӭng nhұn
kiӇm dӏch cho nhӳng bao tôm giӕng chӣÿi. Và nhӳng con giӕng ҩy dù vӟi chҩt lѭӧng thӃ nào,
có hay không mang mҫm bӋnh vүn sӁ vô tѭ vӅ vӟi ÿҫm nuôi, vô tѭ bѫi lӝi ÿӇÿӃn lúc nào ÿó lҥi
vô tѭ bӓăn, dҥt vào bӡ và ngӱa bөng, rӗi chӃt !
Xem ra, cái thiӃu ӣÿây là mӝt quy trình chҭn ÿoán bӋnh bҵng kӻ thuұt PCR ÿѭӧc tiêu chuҭn
hóa ӣ cҩp ÿӝ ngành, mang tính bҳt buӝc cho mӑi cѫ sӣÿѭӧc giao nhiӋm vө kiӇm dӏch, ÿӇ chӫ
ÿӝng phát hiӋn mҫm bӋnh ngay tӯ tôm giӕng, ngăn ngӯa sӵ lan truyӅn cӫa bӋnh trong quá
trình nuôi. Ðѭӧc biӃt, mӝt bҧn dӵ thҧo quy trình chҭn ÿoán bӋnh virus ÿӕm trҳng trên các loài
thuӝc hӑ tôm He Penaeidae bҵng kӻ thuұt PCR ÿang ÿѭӧc gҩp rút soát xét lҥi ÿӇ trình Bӝ ký
ban hành
7ҥi hӝi thҧo, các nhà nghiên cӭu dӉ thӕng nhҩt vӟi nhau vӅ phѭѫng thӭc lan truyӅn bӋnh,
chӫ yӃu theo chiӅu ngang nghƭa là qua nѭӟc và thӭc ăn. Mӛi khi môi trѭӡng nuôi bӏ xҩu ÿi,
nghƭa là khi ÿó các mҫm bӋnh có cѫ hӝi tuyӋt vӡi ÿӇ làm bùng phát bӋnh virut ÿӕm trҳng trên
diӋn rӝng. BiӃt vұy, nhѭng viӋc kiӇm soát chҩt lѭӧng nѭӟc cǊng là kiӇm soát môi trѭӡng nuôi
tuy ÿã có nhiӅu biӋn pháp ÿѭӧc ÿѭa ra : cҧ cѫ hӑc (quҥt nѭӟc, sөc khí, xi phông ÿáy ao), hóa
Kӑc (dùng hóa chҩt, vôi ), và sinh hӑc (dùng chӃ phҭm sinh hӑc), nhѭng môi trѭӡng nuôi ӣ
nhiӅu vùng ngày càng trӣ nên xҩu ÿi, nhҩt là vӟi nhӳng ao nuôi thâm canh năng suҩt cao, ҧnh
Kѭӣng trӵc tiӃp ÿӃn kӃt quҧ cӫa vө nuôi trѭӟc mҳt cǊng nhѭ lâu dài.
Bên cҥnh ÿó, còn mӝt loҥi ÿҫu vào cӫa ao là thӭc ăn nuôi tôm. Vӟi mӝt thӏ trѭӡng kinh
doanh thӭc ăn nuôi tôm lӝn xӝn và bӏ buông lӓng quҧn lý, chҩt lѭӧng thӭc ăn không ÿѭӧc
kiӇm soát chһt chӁ, cӝng vӟi các chiêu tiӃp thӏ theo kiӇu sӕng chӃt mһc tôm, tiӅn tôi bӓ túi cӫa
Pӝt vài nhà sҧn xuҩt kinh doanh thӭc ăn nuôi tôm, và bҧn thân các loҥi thӭc ăn nuôi tôm lҥi
ÿѭӧc sӱ dөng bӣi nhӳng ngѭӡi nuôi hám thu lӧi nhuұn theo kiӇu ăn xәi , thì ÿây cǊng là mӝt
nguy cѫ tiӅm tàng gây ô nhiӉm môi trѭӡng nuôi, dүn ÿӃn bӋnh cho tôm nuôi.
Thӵc tӃ sҧn xuҩt ÿang ÿòi hӓi phҧi xiӃt chһt quҧn lý ӣ mӑi khâu : sҧn xuҩt, kiӇm dӏch và lѭu
thông con giӕng; kiӇm soát chҩt lѭӧng và viӋc kinh doanh các loҥi thӭc ăn, chӃ phҭm sinh hӑc
dùng trong nuôi tôm, ÿҭy nhanh công tác biên soҥn và ban hành nhӳng tiêu chuҭn, quy trình
và văn bҧn quy phҥm pháp luұt cùng các chӃ tài kèm theo trong tӯng lƭnh vӵc.
Các kӃt quҧ nghiên cӭu khoa hӑc thұt ÿáng trân trӑng. Nhѭng tӯ các kӃt quҧ ÿó, viӋc áp
Gөng vào thӵc tiӉn xem ra còn mӝt khoҧng cách nhҩt ÿӏnh. ÐiӅu gì ÿã làm hҥn chӃ nhѭ vұy ?
Vai trò cӫa thông tin khoa hӑc, cӫa khuyӃn ngѭ, cӫa công tác phә biӃn và chuyӇn giao kӻ thuұt
ÿӃn vӟi ngѭӡi sҧn xuҩt chҳc chҳn sӁ rҩt quan trӑng ÿӇ tҥo ra chiӃc cҫu nӕi giӳa hai bên bӡ
này, xây dӵng mӕi quan hӋ hӳu cѫ giӳa nhà khoa hӑc và ngѭӡi sҧn xuҩt, góp phҫn ÿem lҥi
hiӋu quҧ cao và bӅn vӳng cho nghӅ nuôi tôm.
9ƭ thanh
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
34
Ngѭӡi viӃt bài này rҩt thích thú khi ÿӭng trong mӝt phòng thí nghiӋm lát gҥch men trҳng
xoá cùng vӟi mӝt cán bӝ nghiên cӭu mang trên khuôn mһt thanh tú ÿôi mҳt kính trҳng trong,
khoác trên ngѭӡi chiӃc áo blouse trҳng tinh khôi ÿӇ nghe anh say sѭa giҧng giҧi bao ÿLӅu hay
chuyӋn lҥ vӅ bӋnh cӫa tôm nuôi. Và, cǊng rҩt ҩn tѭӧng vӟi vҿ mһt ÿҫy âu lo cӫa mӝt ngѭӡi
nuôi tôm khi anh chӍ cho thҩy nhӳng cái ÿӕm trҳng nhӓ nhѭ nhӳng bông tuyӃt bám ÿҫy dѭӟi
chiӃc vӓÿҫu ngӵc cӫa nhӳng chú tôm sú mҳc bӋnh ÿang dҥt vào bӡ ao.
Cách xӱ lý khi tôm bӏ bӋnh
&̻i t̹o môi tŕ͵ng ao nuôi tͩt h˿n :

KiӇm tra và cҧi tҥo môi trѭӡng ao nuôi ÿӇ giҧm mӭc ÿӝ thiӋt hҥi xҧy ra. Bao gӗm các bѭӟc
sau :
- Quҧn lý viӋc cho tôm ăn thұt chһt chӁ, khi tôm bӋnh khҧ năng bҳt mӗi giҧm do vұy viӋc cho
ăn phҧi hӃt sӭc thұn trӑng, tránh dѭ thӯa thӭc ăn dӉ dүn ÿӃn vҩn ÿӅ thêm nghiêm trӑng.
- Tăng cѭӡng thay nѭӟc nӃu thҩy cҫn thiӃt, lѭu ý phҧi kiӇm tra tình hình dӏch bӋnh ÿӕm
trҳng, ÿҫu vàng ӣ thӡi ÿLӇm ÿó và sӵ phù hӧp cӫa viӋc thay nѭӟc ÿӇ quyӃt ÿӏnh.
- Thӵc hiӋn nghiêm ngһt qui trình sӱ dөng hóa chҩt và Probiotic cӫa NAVETCO
6΅ dͽng kháng sinh :
ViӋc sӱ dөng kháng sinh ÿҥt ÿѭӧc kӃt quҧ chӍ khi nào ta phát hiӋn và xác ÿӏnh chính xác kӏp
thӡi. Phҧi xӱ lý ӣ giai ÿRҥn tôm chѭa có biӇu hiӋn triӋu chӭng nhiӉm bӋnh mһc dù kiӇm tra sӕ
Oѭӧng nhiӉm khuҭn ӣ gan ÿã nhiӅu hѫn mӭc cho phép. Ӣ giai ÿRҥn này tôm trong ao vүn ăn
Pӗi tӕt, do vұy viӋc xӱ lý ÿҥt kӃt quҧ cao.
- Kháng sinh ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi cho kӃt quҧ tӕt là : Nhóm quinolone nhѭ : Oxolomic
acid, Norfloxacin, Enrofloxacin ; kháng sinh thuӕc nhóm sulfamid : Sulfadimidin, Trimethoprim,
Methoxazon. HiӋn nay công ty NAVETCO ÿang có mӝt sӕ sҧn phҭm ÿáp ӭng ÿѭӧc yêu cҫu này
là: Enro Col, Trisulfa F, Fluco–C, Terracolivi...
- Thӡi gian sӱ dөng liên tөc 3-5 ngày, mӛi ngày 3 lҫn, mӛi lҫn cách nhau 8 giӡ. Lѭu ý phҧi
bao thӭc ăn ÿã có thuӕc bҵng chҩt kӃt dính, tránh thuӕc bӏ hòa tan và khuӃch tán trong nѭӟc.
(trong trѭӡng hӧp này không nên dùng dҫu gan mӵc sӁ gây khó tiêu hóa cho tôm).
6΅ dͽng Probiotic :
Sau 5 ngày sӱ dөng kháng sinh bҳt buӝc phҧi sӱ dөng ngay các chӃ phҭm sinh hӑc ÿӇ phөc
Kӗi lҥi hӋ vi sinh vұt ÿѭӡng ruӝt cho tôm. Sҧn phҭm mang lҥi hiӋu quҧ cao nhҩt là NAVET-
BIOZYM vӟi liӅu : 0,5kg cho 200kg thӭc ăn .
NNVN, 29/8/2004
1. Trҥi giӕng

Tôm bӕ mҽ tӕt
2. Tôm giӕng

%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
35
3. Ao nuôi

DiӋt khuҭn trong ao và nѭӟc:
Chlorine 30ppm: xӱ lí bӋnh phát sáng và phân trҳng.
Formaline 70ppm: SEMBV
B.K.C 1-2ppm (Cleaner-80): BӋnh phát sáng và phân trҳng.
KMnO4 2-3ppm: BӋnh phát sáng và phân trҳng, hoһc 10ppm ÿӕi vӟi SEMBV
DiӋt các vұt chӫ trung gian
Chlorine 30ppm: xӱ lí bӋnh phát sáng và phân trҳng.
KMnO4 2-3ppm: BӋnh phát sáng và phân trҳng, hoһc 10ppm ÿӕi vӟi SEMBV
dùng FOS 500 EC 200 trӝn vӟi cá tѭѫi (1kg)
Dùng men vi sinh ÿӇ cҧi tҥo ÿáy ao: Aqua bac (theo chѭѫng trình) 3kg/hecta (7ngày/lҫn)
và dùng hҵng ngày trѭӟc khi thҧ tôm 7 ngày. Hoһc Power pack (theo chѭѫng trình) 20 lít/hecta
(7 ngày/lҫn) và dùng hҵng ngày trѭӟc khi thҧ tôm 7 ngày.
dùng mӝt lҫn.

Men vi sinh
Vác xin (Vaccine)
Thêm ÿѭӡng cát
5. Xӱ Lý
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
36
Thuӕc diӋt khuҭn
;ӱ lí bӋnh phát sáng:
Giúp cho tôm có sӭc kháng bӋnh
Trӝn Vibrocine 50cc./ 1kg thӭc ăn, cho ăn mӛi bӱa, cho ăn mӝt tuҫn nghӍ mӝt
tuҫn (liên tөc suӕt vө nuôi)
Trӝn Zymetin vào thӭc ăn tӯ sӕ 4002 ÿӃn 4005 5-10gram/1kg thӭc ăn hoһc trong
trѭӡng hӧp tôm bӏ căng thҷng trӝn 10-20gram/1kg thӭc ăn
;ӱ lí bӋnh thân ÿӓÿӕm trҳng:
Giúp cho tôm có sӭc kháng bӋnh (Tôm bҳt tӯ trҥi ÿã miӉn nhiӉm SEMBV)
Trӝn Semvac-P cho tôm ăn tӯ giai ÿRҥn PL trong ao/ ao ѭѫng - Phѭѫng pháp này
có hiӋu quҧ trong viӋc ngăn ngӯa bӋnh khi ÿã dùng ÿѭӧc 30-45 ngày.
Tôm trong ao ѭѫng: 10gram/1kg thӭc ăn (mӛi ngày mӝt bӳa)
Tôm tӯ 0-1 tháng tuәi: 10gram/1kg thӭc ăn (mӛi ngày mӝt bӳa)
Tôm tӯ 1-2 tháng tuәi: 10gram/1kg thӭc ăn (ngày cách ngày)
Tôm tӯ >2 tháng tuәi: 10gram/1kg thӭc ăn (3-5 ngày dùng 1 lҫn)
Trӝn Zymetin vào thӭc ăn tӯ sӕ 4002 ÿӃn 4005: 5-10gram/1kg thӭc ăn hoһc trong trѭӡng
Kӧp bӏ căng thҷng trӝn 10-20gram/1kg thӭc ăn.
0ӝt sӕ bӋnh ӣ tôm thѭӡng gһp
Nguyên nhân và cách ÿLӅu trӏ bӋnh ÿen mang
Trҧ lӡi tӯ VPĈD Sitto Group (Thái Lan) :

%Ӌnh ÿen mang (có thӇ thҩy màu vàng) thѭӡng có nguyên nhân tӯÿáy ao nuôi không sҥch,
có chҩt hӳu cѫ nhiӅu. KiӇm tra thҩy khí ÿӝc (Ammonia) ӣÿáy ao cao vì có bùn ÿáy ao nhiӅu,
các chҩt hӳu cѫ thӯa nhiӅu (tӯ thӭc ăn thӯa - do thӭc ăn nhiӅu tôm ăn không hӃt, tӯ tҧo chӃt
v.v..). Thѭӡng phát hiӋn bӋnh này trong ao nuôi thҧ tôm mұt ÿӝ cao, trong ao nuôi theo hӋ
thӕng không thay nѭӟc hoһc ít thay nѭӟc. Ammonia sӁ làm ҧnh hѭӣng tӟi mang tôm làm có
màu ÿen và nhiӅu khi có các chҩt hӳu cѫ hoһc vô cѫ vào trong mang tôm, nӃu không xӱ lý sӁ
làm tôm nhiӉm bӋnh tӯ vi khuҭn. Bình thѭӡng bӋnh ÿen mang xҧy ra lúc tôm lӟn (tôm ÿѭӧc
hai tháng rѭӥi tӟi ba tháng trӣ lên).
Cách xӱ lý: Thay nѭӟc ÿáy ao (nên có ao xӱ lý nѭӟc trѭӟc khi sӱ dөng nѭӟc). Dùng
Granulite (Zeolite dҥng hҥt) ÿӇ hҩp thө các khí ÿӝc ÿáy ao mӛi 5 -7 ngày mӝt lҫn. Có` thӇ dùng
thêm kháng sinh theo ÿúng hѭӟng dүn kӻ thuұt pha trӝn vӟi thӭc ăn cho tôm ÿӇ phòng trӏ
EӋnh tӯ vi khuҭn (nên dӯng sӱ dөng thuӕc kháng sinh trѭӟc khi thu hoҥch tӯ 15-20 ngày).
Dùng vi sinh vұt (BS-I ) ÿӇ giúp phân hӫy chҩt hӳu cѫ .
Cách phòng bӋnh: Quҧn lý viӋc cho thӭc ăn tôm cho tӕt, ÿӯng ÿӇ cho thӭc ăn thӯa nhiӅu
trong ao. Dùng loҥi thӭc ăn chҩt lѭӧng cao. Nên có ao lҳng nѭӟc ÿӇ xӱ lý nѭӟc và thay nѭӟc
khi thҩy cҫn thiӃt (kiӇm tra thҩy Ammonia nhiӅu hѫn 0,1 ppm). NӃu không thӇ thay nѭӟc ÿѭӧc
nên dùng vi sinh vұt nói trên ÿӇ giúp phân hӫy chҩt hӳu cѫÿáy ao và kӃt hӧp vӟi dùng Zeolite
(loҥi có thӇ hҩp thө Ammonia ÿѭӧc = Asahi Zeolite /Sitto Zeolite/ Granulite) ÿӇ quҧn lý chҩt khí
ÿӝc trong và ÿáy ao nuôi.
ĈӇ biӃt thêm chi tiӃt vӅ các loҥi thuӕc nêu trên xin liên hӋ: các ÿҥi lý cӫa SITTO GROUP trên
toàn quӕc
Cách ÿLӅu trӏ tôm bӏÿóng rong, ÿóng nhӟt
Trҧ lӡi tӯ VPĈD Sitto Group (Thái Lan):

Lý do cӫa bӋnh ÿóng rong là Zoothamnium sp. hoһc các loҥi Protozoa bám trên vӓ và mang
tôm làm tôm xót và bӏ stress nӃu bӏ nһng thѭӡng tôm sӁ không thӇ lӝt vӓ ÿѭӧc. NӃu ngѭӡi
nuôi tôm không trӏÿѭӧc thì sau này tôm sӁ tӯ tӯ bӓăn và yӃu ÿi, gây ra các bӋnh khác.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
37
Nhұn diӋn bӋnh ÿóng rong và cách kiӇm tra. KiӇm tra tôm trong sàn ăn (vó), thҩy vӓ tôm
trѫn giӕng nhѭ có nhӟt bám trên vӓ tôm và có nhiӅu khi thҩy có rong / tҧo bám trên vӓ tôm,vӓ
tôm không sҥch. KiӇm tra trong phòng thí nghiӋm bҵng Kính hiӇn vi sӁ thҩy Zoothamnium sp.
bám trên vӓ và chân tôm. Sau khi bӏ nhiӉm bӋnh, tôm tӯ tӯ yӃu ÿi, giҧm ăn, vào nҵm vùi trong
ÿӕng bùn giӳa ao. NӃu không trӏ tôm sӁ tӯ chӃt vì nhiӉm bӋnh tӯ các vi khuҭn.
Cách trӏ bӋnh. Giҧm sӕ lѭӧng các chҩt hӳu cѫ trong ao bҵng cách thay nѭӟc (nӃu có ao
Oҳng nѭӟc). Giҧm thӭc ăn xuӕng tӯ 5 - 10 % trong mӝt thӡi gian (ÿӇ giҧm chҩt hӳu cѫ thӯa).
Dùng các vi sinh vұt có lӧi ích ÿӇ phân hӫy các chҩt hӳu cѫ (Ví dө: Bacillus subtilis 1070 hoһc
BS-I). Dùng Formalan (thuӕc ÿӇ diӋt Zoothamnium ÿӇ diӋt Zoothamnium vào buәi tӕi.
Chú ý: Trong thӡi gian ÿang tôm ÿang bӏ bênh nên trӝn Vitamin C vào thӭc ăn ÿӇ giúp tôm
giҧm stress. ĈӇ biӃt thêm chi tiӃt vӅ các loҥi thuӕc nêu trên xin liên hӋ: các ÿҥi lý cӫa SITTO
GROUP trên toàn quӕc
Cách phòng và trӏ khi tôm sú nuôi bӏ chӃt tӯÿuôi cho ÿӃn thân mình mà ÿҫu vүn còn sӕng.
Bio-Pharmachemie trҧ lӡi:

%Ӌnh này theo chuyên môn ÿѭӧc gӑi là bӋnh thӕi ÿuôi. thӍnh thoҧng ngѭӡi nuôi bҳt gһp
trѭӡng hӧp tôm bӏ cөt ÿuôi và bӏăn mòn sâu vào pҫhn ÿӕt thӭ 6 nhѭng tôm vүn còn sӕng tuy
Eѫi lӝi yӃu hҷn ÿi. Sӕ lѭӧng này chiӃm tӍ lӋ không nghiӇu trong ao nuôi. Theo thӵc tӃӣ mӝt sӕ
ngѭӡi nuôi thì thӍ cҫn sӱ dөng:
- Bioxide: 1lít/2000m3 nѭӟc, lúc trӡi nҳng gҳt và thêm Biosulmix 5gr/kg thӭc ăn liên tөc
trong 3 ngày.
- Hoһc dùng Povidine: 1 lít/ 2000m3 nѭӟc, lúc chiӅu mát, và Oxolinic 5gr/kg thӭc ăn liên tөc
trong 3 ngày. NӃu có nguӗn nѭӟc tӕt ÿӇ thay thì nên thay 1/3 lѭӧng nѭӟc trong ao nuôi và xӱ lí
Aqua clean 2lít/1000m3 nѭӟc, sau 2-3 ngày sӁ thҩy hiӋu quҧ.
KS. NguyӉn Văn Thҳng, Công ty LDSX Thuӕc Thú y Bio-Pharmachemie
Tôm bӏ rөng râu, phӗng ÿuôi, ÿӕm ÿen, ÿӕm nâu... phòng chӕng và chӳa trӏ.
Tra loi cua Bayer Agritech Saigon:

Tôm nuôi bӏ rөng râu, phӗng ÿuôi, ÿӕm ÿen, ÿӕm nâu...
Nguyen nhan: là do các vi khuҭn Vibrio, Aeromonas, Pseudomonas...gây bӋnh có trong hӗ
nuôi tôm.
ĈӇ chӳa trӏ: - sӱ dөng Virkon 0,5-0,9ppm (0,5-0,9kg/1000m3 nѭӟc), hoà nѭӟc rӗi tҥi ÿӅu
xuӕng ao. LiӅu dùng này còn có thӇ trӏÿѭӧc các bӋnh do vi khuҭn nhѭ bӋnh phát sáng, phӗng
ÿuôi, ÿӕm ÿen...
ĈӇ phòng bӋnh ÿӕm trҳng và các bӋnh do vi khuҭn: - sӱ dөng Virkon 0,3ppm (0,3kg/1000m3
Qѭӟc), hoà nѭӟc rӗi tҥi ÿӅu xuӕng ao, ÿӏnh kì 10 ngày 1 lҫn. - hoһc: sӱ dөng Virkon 0,5ppm
(0,5kg/1000m3 nѭӟc), hoà nѭӟc rӗi tҥi ÿӅu xuӕng ao, ÿӏnh kì 15 ngày 1 lҫn. - xӱ lí kƭ ao nuôi
trѭӟc khi thҧ tôm. - ngăn không cho nhiӉm bӋnh tӯ các ao nuôi lân cұn (sӱ dөng riêng vӧt,
chài, vó... cho tӯng ao; sát trùng các dөng cө dùng chung)
Ngoài ra có thӇ sӱ dөng các loҥi kháng sinh khác ÿӇ phòng và chӳa bӋnh ÿӭt râu: - Anti-
vibrio F/S2, Flume bath F/S2, Flumecol-B, Flumecol-T, Vime-antidisea, Vimecol for shrimp cӫa
Vemedim Vietnam (7 ÿѭӡng 3/2 - Cҫn Thѫ)
Có thӇ sӱ dөng ÿӏnh kì các vitamin ÿӇ tăng sӭc ÿӅ kháng cho tôm.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
38
Tom bi mem vo keo dai. Nguyen nhan? Cach phong va chua benh?
1/ Nguyen nhan co the do 1 so yeu to sau:

- Do thieu dinh duong, khoang chat Ca/P (thuc an chat luong khong dat hoac do cho an
thieu)
- Nuoc bi nhiem hoa chat, thuoc tru sau, doi khi do su dung hoa chat qua muc
- Do do man qua thap <3%
- Co truong hop mua keo dai, thoi tiet khac nghiet - Do kiem trong ao thap
Vo tom co khi mem nhieu tuan lien.
2/ Cach phong va chua tri:
- Cai thien thuc an cho tom
- Tron them vao thuc an cac chat da vitamine, vitamine C vi du: cua Bayer: stayC, Customix
2110
Cua hang khac: Beta-min, C-mix, Jumbo...
- Dung thuoc bo, tang cuong suc: Catosal 10% cua Bayer.
- Nâng ÿӝ kiӅm lên mӭc trung binh 100ppm
BӋnh phat sang, hien nay tren thi truong co cac loai thuoc tri benh phat sang nao ?
Ve benh phat sang:

Co nhieu nguyen nhan:
- phat sang do tao
- phat sang do su thang hoa cua photpho
- phat sang do vi khuan Vibrio Harveyi va mot so loai Vibrio khac.
%Ӌnh có thӇ lây nhiӉm tӯ các trҥi giӕng, ao ѭѫng sang ao nuôi thӏt. Phat triӇn mҥnh trong
nhӳng ao có hàm lӵong chҩt hӳu cѫ cao, chҩt thҧi ÿáy ao tích tө nhiӅu. Thѭӡng thҩy ӣ nhӳng
vùng có ÿӝ mһn cao, phat triӇn mҥnh nhҩt ӣÿӝ mһn 30-35 ppt. Ӣ dѭӟi 5ppt hҫu nhѭ không
thҩy bӋnh này xuҩt hiӋn.
%Ӌnh có thӇ xuҩt hiӋn ӣ pH tӯ 7,5 - 9,0. BӋnh có thӇ xuҩt hiӋn khi mҩt tҧo ÿӝt ngӝt hay do
môi trѭӡng biӃn ÿӝng mҥnh...Các vi khuҭn gân bӋnh có thӇ có ngay trong nѭӟc cҩp vào ao
nuôi.
'ҩu hiӋu bӋnh: tôm yӃu, giҧm ăn, có màu sұm hoһc trҳng ÿөc. Tôm bѫi nәi, tҩp mé; phát
sáng phҫm ÿҫu ngӵc hay toàn thân (quan sát ÿXӧc trong bóng tӕi), có thӇ nhiӉm 100% ÿàn
tôm. Tôm bӋnh có thӇ bӏÿóng rong ӣ mang và vӓ, gan tôm bӏ teo lai, sүm màu, tôm chұn lӟn.
Tôm có thӇ bӏ chӃt rҧi rác (10-20%) và có thӇ nhiӅu nӃu trong giai ÿRҥn 45 ngày nuôi ÿҫu tiên.
Có mӝt sӕ cách xӱ lý:
- Dùng hoá chҩt:
BKC 1ppm, formol... hoһc dҩm ăn (15ppm). Sau ÿó dùng dѭӡng cát 2kg/1000m3 ÿánh liên
Wөc trong 4 ngày ÿӇ kích thích tҧo có ích phát triӇn.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
39
- Dùng men vi sinh:
Ĉánh gҩp 3 lҫn liӋu thông thѭӡng (Super Biotic cӫa CP) hoһc mӝt sӕ loҥi men vi sinh khác.
Sau khi thӵc hiӋn 1 trong các giҧi pháp trên , tích cӵc trӝn mӝt sӕ loҥi men vi sinh ÿѭӡng
ruӝt vӟi thӭc ăn ÿӇ làm giҧnm nguy cѫ gây bӋnh trӣ lҥi. NӃu có nѭӟc trӳ lҳng ÿã qua sӱ lý áo
thӇ thay thѭӡng xuyên.
Theo khuyӃn cáo cӫa hãng Bayer, nên sӱ dөng Virkon A ÿӇ diӋt khuҭn ÿӏnh kǤ trong ao nuôi
+ sӱ dөng men vi sinh + kiӇm tra chҩt thҧi ÿáy ao thѭӡng xuyên ÿӇ có chӃÿӝ xӱ lý thích hӧp,
giӳÿӝ mһn không quá cao. NӃu nhiӉm bӋnh, có thӇ sӱ dөng kháng sinh Romet trӝn vào thӭc
ăn ÿӇ cho ăn.
Trên ÿây là mӝt sӕ thông tin sѫ bӝ. TuǤ tѭӡng trѭӡng hӧp cө thӇ khi nuôi mà chӑn phѭѫng
án xӱ lý thích hӧp hoһc phӕi hӧp nhiӅu cách xӱ lý ÿӇ hiӋu quҧ cao nhҩt.
Kích thích cho tôm lӝt vӓÿӗng loҥt
Tôm lӝt vӓ theo chu kì sinh trѭӣng hoһc lӝt vӓ khi có biӃn ÿӝng môi trѭӡng: nhiӋt ÿӝ, ÿӝ
Pһn...
ĈӇ tôm lӝt vӓÿӗng loҥt, ngѭӡi ta có thӇ thay mӝt phҫn nѭӟc trong ao (thӵc chҩt là thay ÿәi
nhiӋt ÿӝ, làm tôm bӏ kích thích nhҽ), dùng hoá chҩt kích thích lӝt vӓ (nhѭ: formol, saponin,
vôi...). Thѭӡng dùng hoá chҩt kích thích lӝt vӓ 2 lҫn 1 tháng. Tôm nhӓ khi lӝt vӓ sӁ cӭng lҥi
trong vòng 1-2 giӡ, tôm lӟn khi lӝt vӓ thì vӓ mӟi sӁ cӭng lҥi trong vòng 1-2 ngày.
6ӱ dөng Saponin không nhӳng làm tôm lӝt vӓ ÿӗng loҥt mà còn có khҧ năng diӋt mӝt sӕ
loài cá tҥp và các loҥi kí sinh có hҥi, làm sҥch tôm, giҧm pH...
Cho tôm ăn ÿҫy ÿӫ và có thӇ sӱ dөng thêm mӝt sӕ loҥi chӃ phҭm khoáng, vitamin giúp tôm
Oӝt vӓ nhanh, vӓ mau cӭng sau khi lӝt.
%Ӌnh vàng mang
Do mӝt sӕ nguyên nhân sau: Ao bӏ phèn (pH thҩp) nhҩt là sau cѫn mѭa, phù sa nhiӅu; Tҧo bӏ
tàn; hoһc ao có chӭa nhiӅu kim loҥi nһng...
'ҩu hiӋu: Mang bӏ vàng hoһc hѫi hӗng, nһng thì sѭng mang ÿen mang. Trong trѭӡng hӧp
này tôm thѭӡng dҥt vào bӡ, bѫi yӃu dҫn và chӃt.
Khҳc phөc: Tăng cѭӡng cung cҩp oxy, dùng vôi nâng pH, sӱ dөng zeolite, sӟm có kӃ hoҥch
thay nѭӟc...
%Ӌnh ÿѭӡng ruӝt
Tác nhân gây bӋnh: do mӝt sӕ loài vi khuҭn có hҥi xâm nhұp vào ÿѭӡng ruӝt tôm qua
ÿѭӡng thӭc ăn, vӃt thѭѫng trên cѫ thӇ tôm...
'ҩu hiӋu: không có thӭc ăn trong ÿѭӡng ruӝt hoһc bӏ gián ÿRҥn. Phân tôm trên vó ÿӭt ÿRҥn
ngҳn, nhӟt, màu nhӧt nhҥt....
%Ӌnh thѭӡng xҧy ra trong trong khoҧng tôm nuôi 2 tháng tuәi.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
40
%Ӌnh làm tӕn kém thӭc ăn, lѭӧng tôm hao hөt lӟn.
Khҳc phөc: Theo dõi thѭӡng xuyên thӭc ăn trong ÿѭӡng ruӝt tôm và phân tôm trên vó.
Dùng các loҥi thuӕc kháng sinh ÿѭӡng ruӝt nhѭ Daitrim, Romet... sau thӡi gian sӱ dөng kháng
sinh nên sӱ dөng men vi sinh ÿѭӡng ruӝt nhѭ Zymetine, Aqua-Mos...
0ӝt sӕ bӋnh cǊng cҫn chú ý do môi trѭӡng nhѭ: bӋnh cong thân, bӋnh màu xanh da trӡi...
thѭӡng do căng thҷng thӡi tiӃt, pH thay ÿәi, thӭc ăn thiӃu... tuy không làm tôm chӃt nhѭng làm
\Ӄu tôm và dӉ phát sinh bӋnh khác.
Tác nhân gây bӋnh ÿӕi vӟi tôm nuôi ĈBSCL
Nuôi tôm biӇn là mӝt nghӅ mang lҥi lӧi nhuұn lӟn cho ngѭӡi nông dân ĈBSCL. Song nhӳng
Qăm gҫn ÿây dӏch bӋnh cho tôm nuôi ӣÿây ÿã gây nhӳng tәn thҩt lӟn cho nhiӅu ngѭӡi nuôi.
.Ӄt quҧ khҧo sát cho thҩy bӋnh trên tôm sú nuôi thѭӡng xuҩt hiӋn vào tháng 2-3 hàng năm.
Nhӳng bӋnh chính xuҩt hiӋn trên tôm sú nuôi ӣ ĈBSCL gӗm cҧ vi khuҭn (nhóm Vibrio), virus
(MBV, WSSV). Chúng xuҩt hiӋn trên tҩt cҧ các mô hình nuôi: quҧng canh, bán thâm canh, "tôm
- lúa", nuôi công nghiӋp... Tác nhân gây bùng nә dӏch bӋnh trên tôm nuôi trong nhӳng năm
qua, chӫ yӃu do mҫm bӋnh MBV kӃt hӧp vӟi mӝt tác nhân là vi khuҭn gây bӋnh.
- Mҫm bӋnh vi khuҭn gây bӋnh cho tôm chӫ yӃu thuӝc nhóm Vibrio. Nhóm vi khuҭn này chӍ
hiӋn diӋn trên các mүu tôm có biӇu hiӋn bӋnh tích hoҥi tӱ phө bӝ: anten, chân bѫi, chân bò,
phӗng vҭy râu, chân ÿuôi, ÿӓ thân...
- Mҫm bӋnh MBV có thӇ nhiӉm trên tҩt cҧ các loài tôm thuӝc hӑ tôm he: tôm sú, tôm thҿ, tôm
Eҥc, tôm ÿҩt... TӍ lӋ nhiӉm MBV trên tôm ҩu trùng ngày càng tӍ lӋ nghӏch vӟi sӕ ngày tuәi cӫa
tôm. Tôm có kích thѭӟc nhӓ tӍ lӋ nhiӉm cao hѫn trên tôm có kích thѭӟc lӟn.
- Mҫm bӋnh WSSV cǊng có thӇ nhiӉm trên tҩt cҧ các loài tôm thuӝc hӑ tôm he và ӣ các giai
ÿRҥn phát triӇn cӫa tôm tӯ tôm ҩu trùng ÿӃn tôm trѭӣng thành. Mҫm bӋnh WSSV thѭӡng hiӋn
diӋn trên tôm vӟi tӍ lӋ nhiӉm và tҫn sӕ xuҩt hiӋn cao nhҩt trong mùa mѭa và thӡi ÿLӇm giao mùa
cuӕi mùa mѭa và ÿҫu mùa khô.
6ӵ kháng thuӕc trong nuôi trӗng thuӹ sҧn
Ӣÿây tác giҧ sӁ trình bày vӅ cѫ chӃ kháng thuӕc kháng sinh hình thành trong vi sinh vұt và
Pӝt sӕ quan ÿLӇm vӅ phѭѫng pháp kiӇm soát nhҵm giҧm thiӇu mӕi nguy này.
9ӟi nӛ lӵc tăng nhanh sҧn lѭӧng thuӹ sҧn và kim ngҥch xuҩt khҭu, các nѭӟc ÿang phát
triӇn rҩt chú trӑng tӟi nuôi trӗng thuӹ sҧn. ÐӇÿҥt ÿѭӧc sҧn lѭӧng và lӧi nhuұn cao nhҩt, nhiӅu
ngѭ dân hiӋn ÿang áp dөng các phѭѫng thӭc nuôi thâm canh. Nhѭng các vұt nuôi lҥi bӏҧnh
Kѭӣng nhiӅu hѫn bӣi nhӳng áp lӵc và bӋnh tұt dүn ÿӃn nhӳng vө dӏch bӋnh gây chӃt hàng
loҥt.
Trong sӕ các bӋnh cӫa thuӹ sҧn thì nguyên nhân chӫ yӃu là do vi khuҭn gây ra vӟi nhӳng vө
Gӏch bӋnh có qui mô lӟn. Thông thѭӡng, ngѭӡi ta sӱ dөng thuӕc kháng sinh ÿӇ kiӇm soát các
vi khuҭn gây bӋnh. Do viӋc sӱ dөng không ÿúng cách và quá nhiӅu các loҥi thuӕc kháng sinh
nên ÿã gây ra hiӋn tѭӧng vi khuҭn kháng thuӕc (antibiotic resistence) và tích tө dѭ lѭӧng
thuӕc kháng sinh trong thӏt thuӹ sҧn. Mӝt nguyên nhân khác gây ra hiӋn tѭӧng vi khuҭn kháng
thuӕc là viӋc sӱ dөng các loҥi kháng sinh vӟi hàm lѭӧng nhӓ trong thӭc ăn cӫa thuӹ sҧn nhѭ
Pӝt chҩt kích thích sinh trѭӣng.
0һc dù thuӕc kháng sinh ÿóng mӝt vai trò hӃt sӭc quan trӑng trong viӋc chӕng lҥi nhiӅu
EӋnh tұt cho con ngѭӡi và các loài ÿӝng vұt thuӹ sinh, nhѭng viӋc sӱ dөng bӯa bãi trong nuôi
trӗng thuӹ sҧn có thӇ gây ra nhiӅu vҩn ÿӅ nghiêm trӑng nhѭ gây ÿӝc, biӃn ÿәi hӋ vi khuҭn cӫa
ngѭӡi tiêu dùng hoһc làm cho ngѭӡi tiêu dùng cǊng bӏ kháng thuӕc.
HiӋn tѭӧng kháng thuӕc kháng sinh là khҧ năng mà mӝt sinh vұt có thӇ chӏu ÿѭӧc tác ÿӝng
Fӫa các loҥi kháng sinh. Các gen kháng thuӕc thѭӡng có sҹn trong các loài vi sinh vұt tҥo ra
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
41
kháng sinh (antibiotic - producing -bacteria) nhҵm bҧo vӋ chúng khӓi tác ÿӝng cӫa thuӕc
kháng sinh này. Nhӳng gen này có thӇÿѭӧc hình thành trong các loài vi khuҭn khác thông qua
Vӵ trao ÿәi gen vӟi mӝt vi khuҭn tҥo ra kháng sinh, do vұy chúng có khҧ năng tҥo ra cѫ chӃ
làm trung hoà hoһc phá huӹ các loҥi thuӕc kháng sinh.
Các lo̹i thuͩc kháng sinh s΅ dͽng trong nuôi trͫng thu΍ s̻n.
Các loҥi kháng sinh ÿѭӧc sӱ dөng thông dөng nhҩt trong nuôi trӗng thuӹ sҧn là :
Nhóm Sulfonamid: bao gӗm các tác nhân kháng khuҭn có tác dөng kìm hãm hoҥt ÿӝng cӫa
axit folic và có thӇ hình thành tác dөng hiӋp ÿӗng (synergism). Các kháng sinh nhóm
sulfonamid kӃt hӧp trimethoprim ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi trong nuôi trӗng thuӹ sҧn.
Nhóm Tetracycline : là mӝt nhóm gӗm nhiӅu kháng sinh chӫ yӃu có tác dөng kìm hãm vi
khuҭn có trong tӵ nhiên. Chúng làm ҧnh hѭӣng ÿӃn quá trình tәng hӧp protein trong cҧ các vi
khuҭn Gram âm (-) và vi khuҭn Gram dѭѫng (+). Nhӳng kháng sinh này ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi
trong nuôi trӗng thuӹ sҧn.
Nhóm Quinolone : Chúng có tác dөng mҥnh ÿӕi vӟi các vi khuҭn Gram (+) và ÿѭӧc sӱ dөng
nhiӅu tҥi Nhұt Bҧn. Tác dөng kháng khuҭn bao gӗm cҧ tác dөng kìm hãm và tiêu diӋt vi khuҭn
do chúng có thӇ gây ҧnh hѭӣng ÿӃn cҩu trúc xoҳn cӫa ADN trong vi khuҭn.
Erythromycin : ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi trong nuôi cá hӗi, nó là loҥi thuӕc rҩt hiӋu quҧ ÿӇ
chӳa nhӳng bӋnh do vi khuҭn gây ra.
Chloramphenicol : ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi tҥi Hoa KǤ và Pháp. ViӋc sӱ dөng chúng trong
nuôi trӗng thuӹ sҧn là rҩt hҥn chӃ tҥi nhiӅu nѭӟc bӣi vì nó là mӝt loҥi thuӕc dùng ÿӇ chӳa bӋnh
cho ngѭӡi.
5ҩt khó có thӇ có ÿѭӧc nhӳng sӕ liӋu ÿáng tin cұy vӅ tình hình sӱ dөng thuӕc kháng sinh
trong nuôi trӗng thuӹ sҧn. ӣ Nauy, trong năm 1990, có khoҧng 50 loҥi kháng sinh ÿѭӧc sӱ
Gөng trong nuôi trӗng thuӹ sҧn và gҫn gҩp ÿôi sӕ lѭӧng thuӕc ÿѭӧc sӱ dөng cho con ngѭӡi
trong năm ÿó. Tình hình cǊng diӉn ra tѭѫng tӵÿӕi vӟi các nѭӟc ÿang phát triӇn.
&˿ ch͗ cͿa sΉ kháng thuͩc
- Mӝt sӕ loài vi sinh vұt có sҹn khҧ năng chӏu ÿѭӧc mӝt sӕ loҥi kháng sinh nhҩt ÿӏnh. Sӵ
kháng thuӕc kháng sinh có thӇ coi nhѭ là ÿһc tính vӕn có hoһc có thӇÿѭӧc hình thành cӫa các
vi sinh vұt này. Có nhiӅu cách khác nhau gây ra sӵ kháng thuӕc cӫa vi sinh vұt.
0ӝt sӕ loҥi kháng sinh nhҩt ÿӏnh, chҷng hҥn nhѭ penicillin chӍ tác dөng lên lӟp vӓ tӃ
bào nên có thӇ không có hiӋu quҧ ÿӕi vӟi nhӳng vi sinh vұt không có vӓ tӃ bào (ví dө nhѭ
Mycoplasm không có mӝt lӟp vӓ tӃ bào ÿһc trѭng).
Nhӳng sinh vұt không cho phép mӝt sӕ loҥi kháng sinh nhҩt ÿӏnh ngҩm vào bên trong,
do vұy làm mҩt tác dөng cӫa kháng sinh ÿó (ví dө nhѭ mӝt sӕ vi khuҭn Gram âm không cho
phép penicillin ngҩm vào nên chúng có khҧ năng kháng penicillin).
0ӝt sӕ vi sinh vұt có khҧ năng làm biӃn ÿәi thuӕc kháng sinh làm cho nó mҩt hoҥt tính
(Ví dө : vi khuҭn Staphylococcus sinh b -lactum làm gãy vòng b -lactum cӫa hҫu hӃt các
penicillin và làm chúng mҩt hoҥt tính).
Các vi sinh vұt có thӇ thay ÿәi cách thӭc trao ÿәi chҩt bӏ mӝt loҥi kháng sinh kiӅm chӃ,
do vұy chúng có thӇ kháng lҥi loҥi kháng sinh ÿó.
Các vi sinh vұt cǊng có thӇÿào thҧi mӝt loҥi kháng sinh ra khӓi tӃ bào, do vұy nó trӣ
nên có khҧ năng kháng loҥi kháng sinh ÿó.
- Sӵ kháng thuӕc kháng sinh gián tiӃp trong vi sinh vұt có thӇ hình thành thông qua các gen
nhiӉm sҳc thӇ hoһc thông qua các plasmit (cҩu trúc tӵ sao chép mang gen trong tӃ bào chҩt).
6Ή kháng thuͩc hình thành gián ti͗p thông qua các gen nhi͝m s͇c th͛ (Chromosomal genes)
Có thӇ dӉ dàng phân lұp trong phòng thí nghiӋm các vi khuҭn kháng thuӕc trong môi trѭӡng
Pүn cҧm kháng sinh. Thông thѭӡng, hình thӭc kháng thuӕc là do sӵÿӝt biӃn trong các gen
nhiӉm sҳc thӇ. Tҫn sӕ xuҩt hiӋn cӫa loҥi ÿӝt biӃn này là rҩt thҩp (tӯ 10-5 ÿӃn 10-7) và thѭӡng
xuҩt hiӋn khi vi khuҭn chӏu mӝt hàm lѭӧng kháng sinh nhӓ hѫn mӭc có thӇ tiêu diӋt ÿѭӧc
chúng. Hình thӭc kháng thuӕc tѭѫng tӵ có thӇ xҭy ra trong môi trѭӡng thuӹ sinh khi vi khuҭn
chӏu mӝt lѭӧng kháng sinh nhӓ hѫn mӭc có thӇ tiêu diӋt chúng do viӋc sӱ dөng kháng sinh
không ÿúng cách và nhӳng kháng sinh bӏ tan ra tӯ nhӳng thӭc ăn có trӝn thuӕc. Dѭӟi nhӳng
ÿLӅu kiӋn trên, sӵ kháng thuӕc ÿѭӧc hình thành là do sӵ thay ÿәi hoҥt tính ban ÿҫu cӫa thuӕc
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
42
hoһc làm giҧm sӵ hình thành các enzyme chӫ chӕt, do vұy làm giҧm tác dөng cӫa thuӕc. Sӵ
kháng thuӕc kháng sinh ÿѭӧc hình thành gián tiӃp qua các gen nhiӉm sҳc thӇ cӫa vi sinh vұt
không dӉ dàng ÿѭӧc di truyӅn lҥi.
6Ή kháng thuͩc hình thành gián ti͗p thông qua th͛ R-plasmit (R-plasmid-mediated-
resistance).
Plasmit là các vòng ADN ngoài nhiӉm sҳc thӇ cӫa vi khuҭn. Các R.plasmit có các gen ÿѭӧc
mã hoá theo các enzym mӟi làm mҩt hoҥt tính cӫa thuӕc. Các R-Plasmit có thӇ làm trung gian
cho sӵ kháng mӝt hay nhiӅu loҥi thuӕc kháng sinh thông qua các gen mã hoá theo cѫ chӃ bҩt
hoҥt hoá mӝt hay nhiӅu loҥi kháng sinh. Hình thӭc kháng thuӕc gián tiӃp thông qua R-plasmit
có khҧ năng di truyӅn.
Ki͛m soát sΉ kháng thuͩc
Vi sinh vұt có thӇ hình thành khҧ năng kháng ÿӕi vӟi bҩt cӭ loҥi thuӕc kháng sinh nào nӃu
có nhӳng ÿLӅu kiӋn thích hӧp nhѭ hàm lѭӧng thuӕc, thӡi gian tiӃp xúc vӟi thuӕc .v.v... BiӋn
pháp kiӇm soát vҩn ÿӅ này có thӇ theo 2 cách.
Tìm ra nh·ng lo̹i thuͩc mͳi
Có hai xu hѭӟng nghiên cӭu các loҥi thuӕc kháng khuҭn mӟi. Thӭ nhҩt là tҥo ra loҥi tѭѫng
Wӵ vӟi nhӳng thuӕc kháng khuҭn hiӋn có nhѭng dӉ làm hѫn và hiӋu quҧ hѫn. Lý do là nhӳng
Kӧp chҩt mӟi ÿѭӧc làm nhҥi lҥi theo nhӳng hӧp chҩt cǊ và có thӇÿoán trѭӟc ÿѭӧc tác dөng
Fӫa nó. Trong nhiӅu trѭӡng hӧp nhӳng thông sӕ nhѭ tính tan và ái lӵc có thӇÿѭӧc thay ÿәi
Eҵng cách biӃn ÿәi cҩu trúc hoá hӑc cӫa nó mà không làm thay ÿәi vӏ trí kháng thuӕc. Nhӳng
Kӧp chҩt mӟi có thӇ có tác dөng mҥnh hѫn nhӳng hӧp chҩt ban ÿҫu.
Xu hѭӟng thӭ hai là hình thành các loҥi thuӕc kháng khuҭn mӟi. Rҩt khó ÿӗng nhҩt hoá
ÿѭӧc do chúng ta phҧi phân lұp chúng tӯ các nguӗn trong tӵ nhiên hoһc là phҧi tӵ tәng hӧp
ÿѭӧc vӟi sӕ lѭӧng lӟn. Nhӳng thuӕc mӟi ÿѭӧc sҧn xuҩt nhѭ vұy phҧi có tác dөng vӟi nhӳng
Fҩu trúc vi khuҭn cө thӇ và ÿӕi vӟi nhӳng vi sinh vұt cө thӇ, phҧi ít ÿӝc vӟi nhӳng sinh vұt cao
Fҩp hѫn, ÿӗng thӡi vӅ mһt cҩu trúc không ÿѭӧc giӕng vӟi nhӳng hӧp chҩt hiӋn tҥi. Bҵng cách
này có thӇ loҥi trӯÿѭӧc hiӋn tѭӧng kháng thuӕc hiӋn tҥi.
BiӋn pháp quҧn lý.
Ðây là cách tiӃp cұn mang tính quҧn lý nhҵm giúp tránh sӵ hình thành khҧ năng kháng ÿӕi
Yӟi các loҥi kháng sinh hiӋn ÿang sӱ dөng. ViӋc sӱ dөng cҭn trӑng và có hӋ thӕng các loҥi
kháng sinh sӁ giҧi quyӃt ÿѭӧc mӝt nӱa các vҩn ÿӅ gây ra hiӋn tѭӧng kháng thuӕc kháng sinh.
Nên sӱ dөng các kháng sinh vӟi liӅu lѭӧng cao hѫn mӝt chút ÿӇ cho toàn bӝ hӋ vi sinh vұt bӏ
giҧm xuӕng trѭӟc khi nhӳng ÿӝt biӃn có cѫ hӝi xҧy ra. ÐiӅu này rҩt khó thӵc hiӋn trong các
hình thӭc nuôi thuӹ sҧn thâm canh, bӣi vì viӋc thay ÿәi nѭӟc sӁ diӉn ra thѭӡng xuyên làm
loãng nӗng ÿӝ thuӕc kháng sinh. Vҩn ÿӅ cǊng có thӇÿѭӧc giҧi quyӃt bҵng cách kӃt hӧp hai
loҥi kháng sinh khác nhau có hình thӭc tác dөng khác nhau lên vi sinh vұt. Lý do là các vi sinh
Yұt rҩt ít có khҧ năng kháng ÿѭӧc cҧ hai loҥi kháng sinh khác nhau.
.͗t luͅn
Khi kiӇm soát viӋc lây nhiӉm khuҭn thì cҫn phҧi duy trì ÿѭӧc nhӳng ÿLӅu kiӋn sӕng thích
Kӧp trong các ÿҫm nuôi tôm và cá, ÿӗng thӡi cǊng phҧi áp dөng nhӳng biӋn pháp phòng bӋnh
nhѭ sӱ dөng vҳc xin và các chҩt kích thích miӉn dӏch. Khi tiӃn hành nuôi trӗng thuӹ sҧn, chӍ
nên sӱ dөng các loҥi kháng sinh khi không còn phѭѫng cách nào khác ÿӇ kiӇm soát nhӳng vө
Gӏch bӋnh, bӣi vì viӋc sӱ dөng bӯa bãi các kháng sinh sӁ dүn ÿӃn viӋc hình thành hӋ vi sinh vұt
kháng thuӕc kháng sinh, ÿӗng thӡi làm huӹ diӋt hӋ vi sinh vұt tӵ nhiên vӕn là nguӗn gӕc ban
ÿҫu cӫa chu trình dinh dѭӥng và sӵ khoáng hoá cӫa vұt chҩt hӳu cѫ. ViӋc sӱ dөng kháng sinh
VӁ làm xáo trӝn sӵ cân bҵng vӕn rҩt mong manh cӫa môi trѭӡng thuӹ sinh, làm cho các sinh
Yұt nuôi phҧi chӏu nhiӅu ÿLӅu kiӋn khҳc nghiӋt hѫn.
1Ӄu buӝc phҧi dùng kháng sinh thì chúng phҧi có nӗng ÿӝ cao hѫn mӝt chút và trong mӝt
thӡi gian ÿӫ dài. NӃu có thӇ, nên kӃt hӧp các loҥi kháng sinh khác nhau. Thӭc ăn có trӝn kháng
sinh cҫn phҧi ÿѭӧc làm thành dҥng viên. Nhӳng biӋn pháp trên không chӍ giúp cho viӋc loҥi trӯ
các vi sinh vұt gây bӋnh mà còn giҧm nguy cѫ hình thành các vi sinh vұt kháng thuӕc trong các
KӋ thӕng nuôi trӗng thuӹ sҧn.
ChӃ phҭm SH'99
Phòng bӋnh ÿӕm trҳng (WSSV) trên tôm sú
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
43
SH'99 da thanh cong de ngan chan dich benh dom trang do virus (WSSV)
Hua Quyet Chien, 22/5/2004 - Vien Sinh Hoc Nhiet Doi - 1 Mac Dinh Chi Q1 Tp Ho Chi Minh
SH'99 da thanh cong de ngan chan dich benh dom trang do virus (WSSV)
San pham SH'99 da duoc dang trong website VietLinh, trong thoi gian qua duoc su ho tro
kinh phi cua Bo Khoa Hoc & Cong Nghe, chung toi da thu nghiem thanh cong o dien rong
phong benh dom trang, cu the tai Can gio xa Ly Nhon Trai nuoi tom Kim Gam (ngay gan ben
pha Vam Sat).
De tai nay da duoc cong bo mot phan tai hoi nghi lan thu 18 cua cac tinh dong bang song
cuu Long
do Bo Khoa Hoc Cong Nghe to chuc tai Kien Giang thang 12 nam 2002
%ѬӞC ĈҪU NGHIÊN CӬU VÀ THӰ NGHIӊM Vӄ ҦNH HѬӢNG CӪA CHӂ PHҬM SH’99 ĈӂN
KHҦ NĂNG PHÒNG BӊNH VIRUS (WSSV & MBV) CHO TÔM SÚ
+΁a Quy͗t Chi͗n - Vien Sinh Hoc Nhiet Doi
1. Tình hình bӋnh tôm trên thӃ giӟi và ViӋt Nam

1.1- Trên th͗ giͳi
ViӋc gia tăng hoҥt ÿӝng nuôi trӗng thӫy sҧn ÿã ÿi kèm vӟi tӕc ÿӝ bùng nә bӋnh gây ra do vi
khuҭn và virus trên tôm. gây tәn thҩt lӟn vӅ kinh tӃ trong ngành thӫy sҧn. BӋnh trên tôm. nhҩt
là bӋnh do virus. luôn là nӛi ám ҧnh cӫa ngѭӡi nuôi trӗng và là mӕi quan tâm hàng ÿҫu cӫa các
nhà khoa hӑc. Mһc dù virus gây bӋnh trên tôm không hӅ có ҧnh hѭӣng gì ÿӃn sӭc khӓe con
ngѭӡi nhѭng nó có thӇ làm tәn hҥi ÿӃn kӃ sinh nhai cӫa các hӝ nuôi tôm.
7әng thiӋt hҥi do virus gây ra trung bình hàng năm cho thӃ giӟi khoҧng hѫn 1 tӹ USD. Tӹ lӋ
gây chӃt do virus có thӇ lên ÿӃn 100% trong vòng tӯ 3 – 10 ngày kӇ tӯ khi có dҩu hiӋu bӋnh
ÿҫu tiên.
1.2- Ͷ Vi͟t Nam
Ngay tӯ nhӳng năm ÿҫu thұp niên 90. cùng vӟi sӵ phát triӇn cӫa nghӅ nuôi tôm công
nghiӋp. "dӏch bӋnh" tôm ӣ ViӋt Nam bҳt ÿҫu xuҩt hiӋn. Theo thӕng kê cӫa Bӝ Thӫy sҧn (1995).
Wӯ năm 1993 – 1995. dӏch bӋnh tôm ÿã báo ÿӝng trên toàn quӕc. làm thiӋt hҥi hàng ngàn tӹ
ÿӗng. Trong năm 1994 tәng diӋn tích nuôi tôm có dӏch bӋnh là 84.558ha vӟi sҧn lѭӧng thiӋt hҥi
ѭӟc tính là 5225 tҩn. trӏ giá khoҧng 294 tӹÿӗng. ĈӃn nay. dӏch bӋnh vãn tӗn tҥi và lây lan ngày
càng rӝng gây tәn thҩt nghiêm trӑng. ThiӋt hҥi lӟn nhҩt là ӣÿӗng bҵng sông Cӱu Long. Tôm
GӉ mҳc bӋnh và thѭӡng bӏ chӃt vào khoҧng 1.5 – 2 tháng tuәi.
1.3- Tình hình ÿL͙u trͣ b͟nh tôm

HiӋn nay, vì chѭa có phѭѫng pháp ÿLӅu trӏ bӋnh tôm có hiӋu quҧ nên công tác chҭn ÿoán
EӋnh virus và phòng ngӯa ÿѭӧc sӱ dөng chӫ yӃu ӣ các trҥi nuôi tôm nhҵm kiӇm soát nghiêm
ngһt tác nhân bӋnh tӯ tôm giӕng, tôm nhұp khҭu và tôm nuôi. Bên cҥnh ÿó. công tác nghiên
Fӭu các loҥi thuӕc ÿLӅu trӏ bӋnh do virus cǊng ÿang ÿѭӧc tiӃn hành khҳp nѫi trên thӃ giӟi ӣ cҧ
Oƭnh vӵc hóa hӑc cǊng nhѭ sinh hӑc.
.Ӈ tӯ năm 1993 trӣÿi. các phѭѫng pháp chҭn ÿoán nhanh có hiӋu quҧ lҫn lѭӧt ra ÿӡi nhѭ
phѭѫng pháp chҭn ÿoán sinh hӑc dùng AND probe. phѭѫng pháp Western blot. sӱ dөng kӻ
thuұt PCR.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
44
Các chҭn ÿoán nêu trên là các công cө rҩt hiӋu quҧÿӇ chӍ thӏ các virus gây bӋnh trên tôm.
Tuy nhiên. viӋc ӭng dөng rӝng rãi kӻ thuұt này thӵc sӵ không dӉ dàng do các thiӃt bӏ. hoá chҩt
Vӱ dөng ÿҳt tiӅn và ÿòi hӓi trình ÿӝ chuyên môn cao cӫa ngѭӡi phân tích.
1.4- Hi͟n tr̹ng ngh͙ nuôi tôm ͷ ńͳc ta

HiӋn nay trình ÿӝ kӻ thuұt nuôi tôm ӣ nѭӟc ta còn thô sѫ. tӵ phát. ít chú trӑng vӅ kӻ thuұt và
không có kinh nghiӋm vӅ lƭnh vӵc bӋnh. ÿһc biӋt là bӋnh do virus gây ra. Vì vұy. giҧi pháp cho
Yҩn ÿӅ bӋnh tôm ӣ nѭӟc ta hiӋn nay là cҫn phҧi tiӃn hành ÿӗng bӝ tӯ khâu kiӇm soát môi
trѭӡng. tôm bó mҽ. kӻ thuұt nuôi… trong ÿó quan trӑnh nhҩt là kiӇm soát môi trѭӡng nuôi.
Thӵc tӃ, virus chӍ có biӇu hiӋn gây bӋnh trong ÿLӅu kiӋn nhҩt ÿӏnh nào ÿó ví dө nhѭ pH. nhiӋt
ÿӝ. ÿӝ mһn… và khi virus hoҥt ÿӝng gây bӋnh. sӁ liên tiӃp theo sau là ҧnh hѭӣng cӫa vô sӕ tác
nhân gây bӋnh khác ÿang rình rұp nhѭ vi khuҭn. tҧo. nҩm… có trong môi trѭӡng nuôi.
HiӋn nay. ÿӇ hҥn chӃ sӵ xuҩt hiӋn bӋnh trên tôm. ngѭӡi ta thѭӡng thӵc hiӋn nghiêm túc các
công viӋc nhѭ sӱ dөng nguӗn nѭӟc sҥch ÿӇ nuôi tôm. không gây các ÿLӅu kiӋn bҩt lӧi cho
tôm.
2. Cѫ sӣ khoa hӑc hình thành cӫa chӃ phҭm SH’99
SH’99 –1999 là năm chӃ phҭm sinh hӑc bҳt ÿҫu ÿѭӧc thӱ nghiӋm trên tӃ bào Sf9 và trên tôm
sú.
2.1- Quan h͟ gi·a t͗ bào và virus
6ӵ hҩp phө cӫa virus trên bӅ mһt tӃ bào
- Tính chҩt
+ Khác nhau vӅÿLӋn tích (lӵc tƭnh ÿLӋn)
+ Thông qua ҭm bào
- ĈLӅu kiӋn
+ Phө thuӝc vào các thө thӇ có mһt trên tӃ bào ký chӫ (mucoprotein. mucopolyshacharid.
lypoprotein. glycoprotein)
+ Nӗng ÿӝ các ion có nhiӅu hóa trӏ nhѭ Mg. Ca…(nӗng ÿӝ thҩp tăng cѭӡng hҩp phө và
ngѭӧc lҥi)
+ pH dӏch tӃ bào (acid – ngăn cҧn hҩp phө và ngѭӧc lҥi)
6ӵ xâm nhұp virus vào tӃ bào
6ӵ tәng hӧp cӫa các thành phҫn cӫa virus trong tӃ bào vұt chӫ
7әng hӧp AND
7әng hӧp ARN
7әng hӧp protein cӫa virus
6ӵ phóng thích virus khӓi tӃ bào
&ѫ chӃ vӥ tung cӫa tӃ bào
2.2- Quan h͟ gi·a ký chͿ (tôm sú) và virus
- Sѫÿӗ phát triӇn cӫa tôm sú
1. Egg --- 2. Nauplius --- 3. Protozoea ---- 4. Mysis ----5. Postlarvar ----6. Juvenile ---7. Sub-
adult --- 8. Adult --- 1. Egg
Qua các tài liӋu nghiên cӭu vӅ bӋnh virus trên tôm sú cӫa ViӋt Nam và nѭӟc ngoài cho thҩy
Uҩt hiӃm có trѭӡng hӧp tôm bӏ chӃt do virus ӣ nhӳng giai ÿRҥn sӟm. mà thѭӡng xuҩt hiӋn triӋu
chӭng tôm bӋnh ӣ giai ÿRҥn postlarvar muӝn ÿӃn juvenile. mһc dù nguӗn virus có thӇ ÿѭӧc
truyӅn tӯ tôm bӕ mҽ. Nhѭ vұy. ӣ guai ÿRҥn 1 – 5 tôm sú ÿã mang mҫm bӋnh nhѭng virus
không có khҧ năng phát triӇn hoһc phát triӇn rҩt chұm. Ngoài ra nhӳng nghiên cӭu vӅ sinh lý
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
45
tôm cǊng cho thҩy tӯ giai ÿRҥn 1 ÿӃn giai ÿRҥn 6 dӏch tӃ bào tôm cǊng chuyӇn dӏch dҫn dҫn
Wӯ acid sang kiӅm (nӃu không có sӵ chuyӇn dӏch này tôm không lӝt xác ÿѭӧc. không lӟn –
chӃt).
1Ӄu lӗng hai mӕi quan hӋ tӃ bào – virus. ký chӫ – virus vào vӟi nhau sӁ xuҩt hiӋn mӝt mâu
thuүn.
Virus sӁ không xâm nhұp ÿѭӧc vào tӃ bào khi:
pH dӏch tӃ bào thҩp (acid)
Protein thө cҧm không tѭѫng thích
1ӗng ÿӝ mӝt sӕ cation hóa trӏ nhiӅu cao
Trong trѭӡng hӧp này tôm không phát triӇn ÿѭӧc – chӃt. ngѭӧc lҥi nӃu tôm phát triӇn bình
thѭӡng thì khҧ năng bùng nә dӏch bӋnh lҥi cao.
9ҩn ÿӅ cҫn ÿѭӧc ÿһt ra là làm sao cho tôm vүn phát triӇn ÿѭӧc bình thѭӡng và tӹ lӋ chӃt do
virus là thҩp nhҩt.
Theo quan ÿLӇm bӋnh hӑc – ký chӫ không bӏҧnh hѭӣng nhiӅudo sӵ có mһt cӫa ký sinh mà
Eӏҧnh hѭӣng do mұt ÿӝ cӫa ký sinh ÿó gây ra.
Nhѭ vұy. nӃu có cách nào ÿó làm cho virus phát triӇn chұm thì tӹ lӋ tôm sӕng sӁ cao. khҧ
Qăng cho năng suҩt thu hoҥch cao và không có dѭ lѭӧng cӫa kháng sinh, chloramphenicol.
Ĉó cǊng chính làvai trò cӫa SH’99 và mөc ÿích nghiên cӭu cӫa chúng tôi.
Thành phҫn chính cӫa SH’99 là mӝt sӕ acid hӳu cѫ
3. KӃt quҧ thӱ nghiӋm in vitro

3.1 ̺nh h́ͷng cͿa SH¶99 ÿ͗n sinh tŕͷng và phát tri͛n cͿa t͗ bào s˿ phôi gà
Ӣ pH thҩp sӕ lѭӧng tӃ bào tҩt cҧ các công thӭc ÿӅu có sӕ lѭӧng tӃ bào thҩp hѫn có ý nghƭa
so vӟi các công thӭc có pH 7 &7.5. So sánh vӟi công thӭc ÿӕi chӭng hҫu hӃt ӣ các nӗng ÿӝ
SH’99 sӕ luӧng tӃ bào không có sӵ khác biӋt. Nói mӝt cách khác SH’99 hoàn toàn không ҧnh
Kѭӣng ÿӃn sinh trѭӣng và phát triӇn cӫa tӃ bào sѫ phôi gà.
3.2 ̺nh h́ͷng cͿa SH¶99 ÿ͗n kh̻ năng ΁c ch͗ virus ÿͩm tr͇ng (WSSV)
3.2.1 Hình thái t͗ bào
Virus ÿӕm trҳng ÿѭӧc lây nhiӉm vào tӃ bào sѫ phôi gà ÿã ÿѭӧc sӱ lý SH’99 ӣ các nӗng ÿӝ
khác nhau. Sau 24 giӡ quan sát hình thái tӃ bào.
Ӣ công thӭc V (ÿӕi chӭng) sau 24 giӡ sau khi lây nhiӉm toàn bӝ tӃ bào ÿã bӏ nhiӉm sѭng
phӗng và vӥ. Trong khi ÿó công thӭc SH’99 2% và 1% tӃ bào vүn giӳ nguyên trҥng thái ban
ÿҫu, ӣ hai công thӭc còn lҥi tӃ bào bӏ chӃt toàn bӝ, tuy nhiên khác vӟi kiӇu chӃt cӫa tӃ bào ÿӕi
chӭng, các tӃ bào này chӃt quҳt lҥi và bong lên (không có hiӋn tѭӧng sѭng phӗng và vӥ).
Nhѭ vұy, qua hình thái tӃ bào sau khi ÿѭӧc lây nhiӉm virus , thҩy rҵng hai nӗng ÿӝ SH’99 2%
và 1% có thӇ virus không xâm nhұp ÿѭӧc vào trong tӃ bào , còn hai nӗng ÿӝ còn lҥi thì virus
ÿóng vai trò cҧm ӭng hình thành phҧn ӭng tӵ hoҥi cӫa tӃ bào
3.2.2 B́ͳc ÿ̿u xác ÿͣnh hàm ĺͻng ADN t́˿ng ÿͩi ͷ các công th΁c (ph́˿ng pháp ÿo t΅
ngo̹i kh̻ ki͗n)
Ӣ công thӭc ÿӕi chӭng các pH 5.5; 6; 6.5 chӍ sӕ Y là cao nhҩt (Y = AU 260nm / AU 280nm)
còn hai pH 7; 7.5 có chӍ sӕ Y thҩp hѫn. So sánh vӟi công thӭc ÿӕi chӭng ӣ tҩt cҧ các nӗng ÿӝ
SH’99 ÿӅu có chӍ sӕ Y thҩp hѫn có ý nghƭa và sӵ gia tăng chӍ sӕ này tѭѫng quan nghӏch vӟi
Qӗng ÿӝ SH’99 (biӇu ÿӗ 2).
%ҵng phѭѫng pháp ÿo quang phә hӗng ngoҥi (biӇu ÿӗ 3). Khi bӏ nhiӉm virus công thӭc ÿӕi
chӭng và hai công thӭc 0.5% và 0.25% gia tăng ÿáng kӇ hàm lѭӧng C và N, trong khi ÿó ӣ công
thӭc ÿӕi chӭng không bӏ nhiӉm virus và hai công thӭc 2% và 1% SH’99 lây nhiӉm virus không
xuҩt hiӋn mǊi C&N(ÿӝ nhҥy 3%). Hình ҧnh tѭѫng tӵ cǊng nhұn thҩy ӣ hai công thӭc ÿӕi chӭng
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
46
và SH’99 0.25% bӏ nhiӉm virus khi xét các mǊi có nguӗn gӕc mҥch vòng. Ӣ công thӭc Ĉӕi
chӭng +virus và 0.25% SH’99 ÿӅu thҩy xuҩt hiӋn cҧ ba mǊi (bѭӟc sóng 1630; 1527; và 532 cm -
1) Công thӭc SH’99 0.5 % có sӵ gia tăng rõ rӋt ӣ hai mǊi 1630 cm -1và 532 cm -1 so sánh vӟi
các công thӭc còn lҥi.
Riêng hai công thӭc SH’99 2% và 1% có nhӳng phҧn ӭng tѭѫng tӵ giӕng vӟi công thӭc ÿӕi
chӭng không lây nhiӉm virus.
4. Thӱ nghiӋm trên ÿӗng ruӝng tҥi hai tӍnh Bҥc Liêu và Thái Bình
4.1 Thí nghi͟m t̹i HTX Ĉông Minh Ti͙n H̻i Thái Bình
- Thí NghiӋm lây nhiӉm nhân tҥo
ĈLӅu kiӋn
- Tôm bӋnh ÿӕm trҳng ÿѭӧc xay nhuyӉn ÿѭa xuӕng ao khi tôm ÿѭӧc 50 ngày tuәi
Ao tôm có diӋn tích 300 m2 ÿѭӧc chia làm ba phҫn bҵng lѭӟi dày mұt ÿӝ thҧ 10 con/ m2
Công thӭc 1 ÿӕi chӭng (không dùng thӭc ăn có SH’99); công thӭc 2 ( dùng thӭc ăn có
SH’99), thӭc ăn ÿѭӧc cho ăn trong suӕt quá trình nuôi tôm
Không thay nѭӟc trong suӕt quá trình nuôi tôm
%ҧng 1 KӃt quҧ thí nghiӋm ÿӗng ruӝng
HTX Ĉông Minh TiӅn Hҧi Thái Bình Trung Tâm KhuyӃn
Ngѭ Bҥc Liêu
ChӍ tiêu TN lây nhiӉm TN không lây mhiӉm TN không lây mhiӉm
nhân tҥo nhân tҥo nhân tҥo
ĈC SH’99 ĈC SH’99 ĈC SH’99
1 Tӹ lӋ tôm sӕng 10 60 40 90 25 75
(%)
2 Tӹ lӋ tôm 20-30 - 30 10 25
con/kg (%)
3 Tӹ lӋ tôm 40-50 10 30 30 35
con/kg (%)
4 Tӹ lӋ tôm 120-140 90 40 60 40
con/kg (%)
5 Năng xuҩt thu 250 1166 850 2188 950 3500

hoҥch kg/ha
Thí nghiӋm thu hoҥch ngày 16/8/2002 kӃt quҧ cho thҩykhi sӱ dөng thӭc ăn có SH’99 tӹ lӋ
tôm sӕng cao hѫn rҩt nhiӅu so vӟi công thӭc ÿӕi chӭng, tӹ lӋ tôm lӟn cǊng có khác biӋt rõ rӋt
Thí nghiӋm tҥi Thái Bình và Bҥc Liêu (không lây nhiӉm nhân tҥo)
.Ӄt quҧ bҧng 1 cǊng cho thҩy khi sӱ dөng thӭc ăn có SH’99 năng xuҩt và tӹ lӋ tôm to cao
Kѫn rҩt nhiӅu so vӟi công thӭc sӱ dөng thӭc ăn bình thѭӡng (có xác nhұn cӫa TT KhuyӃn Ngѭ
WӍnh Bҥc Liêu và UBNN xã Ĉông Minh TiӅn Hҧi Thái Bình.
5. Nhұn xét
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
47
Nhӳng kӃt quҧ thí nghiӋm trên ÿây mӟi chӍ là nhӳng nghiên cӭu bѭӟc ÿҫu vӅ mӝt hѭӟng
Pӟi trong viӋc phòng bӋnh virus cho tôm sú. làm cѫ sӣ cho nhӳng nghiên cӭu tiӃp theo nhҵm
hoàn thiӋn chӃ phҭm và chúng minh khҧ năng sӱ dөng thӭc ăn có SH’99 phòng bӋnh cho tôm
sú trên thӵc tӃ.
Công dөng : SH’99 (chҩt có hoҥt tính sinh hӑc), có khҧ năng phòng bӋnh virus hӝi chӭng
ÿӕm trҳng, ÿҫu vàng và vi khuҭn gây ra, tăng tӹ lӋ tôm sӕng, tăng trӑng lѭӧng và chҳc thӏt.
CHUYÊN DÙNG CHO NUÔI TÔM THӎT
CÁCH DÙNG :
- SH’99 ÿѭӧc sӱ dөng ngay tӯ khi thҧ tôm (Post 15) và cho ăn liên tөc ÿӃn khi thu hoҥch.
Tùy tӯng tuәi cӫa tôm sӁ sӱ dөng các loҥi SH’99 khác nhau.
- LiӅu lѭӧng : 1kg SH’99 dùng cho 50kg thӭc ăn
- Cách pha : 2 giӡ trѭӟc khi cho tôm ăn hòa tan 20g SH’99 trong 100 ml nѭӟc trӝn ÿӅu vӟi
1kg thӭc ăn, sau ÿó hong khô. Trѭӟc khi cho ăn dùng dҫu mӵc bao viên thӭc ăn nhѭ dùng vӟi
các loҥi vitamine và dinh dѭӥng khác.
CHÚ Ý : Luôn luôn quұy ÿӅu trѭӟc khi pha trӝn.
ĈÓNG GÓI : 1kg /1 hӝp dùng cho 50 kg thӭc ăn (S1 : tôm nhӓ < 70 ngày; S2 : tôm lӟn > 70
ngày)
%ҦO QUҦN : nѫi khô mát
Ngày sҧn xuҩt :
+ҥn sӱ dөng : 2 năm
Ĉӏa chӍ liên hӋ :
Cty TNHH Ӭng Dөng Công NghӋ Sinh Hӑc
(Applied Bio-Technology Co., Ltd)
290/1 Nam KǤ Khӣi nghƭa, P.8, Q.3, Tp.HCM
ĈT : (848) 8435851 – 0908190384 – 0903834176 E-mail : exin@hcm.fpt.vn
ANTI-WSD
KHÁNG THӆ PHÒNG TRӎ BӊNH ĈӔM TRҲNG
Thành phҫn:
Kháng thӇÿӕm trҳng HGKT-SN >= 1:4000 phө gia.

ChӃ phҭm Anti-WSD ÿѭӧc sҧn xuҩt bҵng công nghӋ sinh hӑc, chӭa hàm lѭӧng kháng
thӇ cao kháng các chӫng gây bӋnh ÿӕm trҳng, ÿѭӧc phân lұp và tuyӇn chӑn tӯ tôm bӏ bӋnh
ÿӕm trҳng tҥi ViӋt Nam.
Công dөng:
Kháng thӇ Anti-WSD có tác dөng phòng trӏ bӋnh ÿӕm trҳng ӣ tôm sú.
Cách dùng:
Sau khi trӝn kháng thӇ vӟi thӭc ăn theo tӹ lӋ, rӗi trӝn vӟi dҫu mӵc theo tӹ lӋ 1 lít cho
100kg thӭc ăn.
LiӅu dùng:
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
48
LiӅu trӏ: 3g Anti-WSD trӝn vӟi 1kg thӭc ăn, dùng liên tөc 10 ngày. Sau ÿó quay lҥi sӱ
Gөng liӅu phòng.
LiӅu phòng: 1g Anti-WSD trӝn vӟi 1kg cho ăn 1 ngày 3 bӳa: sáng, chiӅu và ÿêm. Sau 5
ngày cho ăn lһp lҥi 1 lҫn.
%ҧo quҧn:
ĈӇ nѫi khô, thoáng mát, ÿӇ tӫ lҥnh dùng ÿѭӧc lâu hѫn.

+ҥn dùng: 1 năm kӇ tӯ ngày sҧn xuҩt.
Quy cách ÿóng gói:
Gói 50gr - 10 gói/ hӝp, 100 gói/thùng.
ASV - chӃ phҭm phòng chӕng virus gây bӋnh tôm

Tuәi trҿ - 19/01/2003
6ӵ phát triӇn ӗ ҥt nghӅ nuôi tôm thiӃu ÿҧm bҧo kӻ thuұt ÿã dүn ÿӃn tình trҥng dӏch bӋnh
phát sinh nghiêm trӑng. ViӋc tìm giҧi pháp kiӇm soát hiӋu quҧ dӏch bӋnh virus ӣ tôm rҩt cҩp
thiӃt. Tҥi hӝi thҧo "Nghiên cӭu khoa hӑc phөc vө nghӅ nuôi trӗng thӫy sҧn các tӍnh phía Nam"
do Bӝ Thӫy sҧn và Trung tâm Khoa hӑc tӵ nhiên & công nghӋ quӕc gia tә chӭc tҥi TP.HCM
ngày 20 và 21-12-2002, tiӃn sƭ Văn Thӏ Hҥnh ӣ phòng thí nghiӋm công nghӋ tӃ bào ÿӝng vұt,
ViӋn Sinh hӑc nhiӋt ÿӟi (Trung tâm Khoa hӑc tӵ nhiên & công nghӋ quӕc gia), cho biӃt ÿã
nghiên cӭu thành công chӃ phҭm gây miӉn dӏch thөÿӝng ngăn ngӯa ÿѭӧc bӋnh virus ӣ tôm.
&ѫ chӃ kháng bӋnh cӫa tôm bӏ hҥn chӃ so vӟi ÿӝng vұt có xѭѫng sӕng do sӵ khác biӋt tiӃn
hóa biӇu hiӋn ӣ chӛ không có và không sáng tҥo ra ÿѭӧc kháng thӇÿáp ӭng lҥi kháng nguyên
Oҥ xâm nhұp. HuyӃt tѭѫng (hemocyte) là các tӃ bào bҧo vӋ nguyên thӫy, có khҧ năng thӵc bào
các tác nhân lҥ; các phân tӱ lectin có hoҥt tính miӉn dӏch. Lectin là các phân tӱ glycoprotein có
khҧ năng gҳn vӟi tiӇu phҫn ÿѭӡng cӫa các phân tӱ khác, ÿһc biӋt ӣ các tác nhân lҥ. Vi khuҭn,
virus hay ÿӝc tӕ cǊng có thӇ có lectin bӅ mһt. Các phân tӱ lectin này mӝt mһt có thӇ giúp nӕi
NӃt tác nhân lҥ vӟi huyӃt bào tôm, hoҥt hóa chúng, làm tăng hoҥt ÿӝng thӵc bào và hoҥt tính
kháng khuҭn; mһt khác vi khuҭn hay virus cǊng có thӇ sӱ dөng lectin ÿӇ sáp nhұp vào tӃ bào
tôm ӣ vӏ trí các thө thӇ (receptor), khӣi ÿҫu cho quá trình nhiӉm.
Tóm lҥi, tôm cǊng có sӵÿáp ӭng tӃ bào và thӇ dӏch ÿӕi vӟi tác nhân virus nhѭng không có
WӃ bào tҥo ra kháng thӇ và không có sӵ bҧo vӋÿһc hiӋu chӕng lҥi tác nhân gây bӋnh. Vì vұy sӵ
nhiӉm virus tӗn tҥi dai dҷng trong ÿӡi sӕng cӫa tôm.
7ӯ năm 1995 ÿӃn nay, tiӃn sƭ Văn Thӏ Hҥnh và các cӝng sӵÿã tiӃn hành nghiên cӭu tác nhân
virus gây bӋnh ӣ tôm sú trên cѫ sӣ sӱ dөng kӻ thuұt nuôi cҩy tӃ bào in vitro. Nhӡ có công cө
WӃ bào và các phѭѫng pháp nghiên cӭu virus әn ÿӏnh, nhóm ÿã phát triӇn ÿѭӧc mӝt sӕ virus
gây bӋnh phә biӃn ӣ tôm nhѭ virus hӝi chӭng ÿӕm trҳng (WSSV), ÿҫu vàng (YHV), ÿӓÿuôi hay
còn gӑi là hӝi chӭng Taura (TSV) ... làm nguӗn kháng nguyên gây tҥo miӉn dӏch ӣ gà ÿӇ thu
nhұn kháng thӇ tӯ trӭng (gà bҧo vӋ thӃ hӋ sau cӫa chúng bҵng cách truyӅn các kháng thӇ cӫa
Pҽ tӯ huyӃt thanh ÿӃn lòng ÿӓ trӭng trong suӕt thӡi kǤÿҿ trӭng) tҥo chӃ phҭm ӭc chӃ virus
gây bӋnh ӣ tôm sú (ASV).
/ѭӧng kháng thӇ hình thành ÿѭӧc tích lǊy chӫ yӃu trong lòng ÿӓ trӭng (ÿѭӧc gӑi là IgY).
Cho ÿӃn nay, nhóm nghiên cӭu ÿã gây tҥo miӉn dӏch thành công vӟi hai loҥi kháng nguyên
virus là WSSV và YHV ÿӇ tҥo ra kháng thӇÿһc hiӋu ÿӕi vӟi loҥi virus này. Sau sáu tháng gây
Wҥo miӉn dӏch, mӝt con gà có thӇ cho 5.000mg kháng thӇ bán tinh sҥch hoһc 2kg lòng ÿӓ trӭng
có chӭa kháng thӇÿһc hiӋu. TiӃn sƭ Hҥnh cho rҵng nӃu không có phѭѫng pháp này thì dù có
thành công trong viӋc tҥo ra nguӗn kháng nguyên cǊng khó ӭng dөng thӵc tӃÿѭӧc, vì ÿӕi
Yӟi tôm không thӇ sӱ dөng kháng huyӃt thanh ÿӇ tiêm nhѭ các ÿӝng vұt khác ÿѭӧc.
ChӃ phҭm tӯ nguyên liӋu là lòng ÿӓ trӭng gà siêu miӉn dӏch cho tôm ăn ÿӏnh kǤ khoҧng 2-3
tuҫn mӝt lҫn (mӛi lҫn cho ăn ba ngày liӅn, lѭӧng chӃ phҭm cho ăn tính bҵng 20% lѭӧng
thӭc ăn hàng ngày) ÿӇ phòng ngӯa virus gây bӋnh. Mӝt sӕ nghiên cӭu trong phòng thí nghiӋm
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
49
Yӟi tôm tӯ 30-45 ngày tuәi nhҵm khҧo sát khҧ năng tӗn tҥi miӉn dӏch thөÿӝng ӣ tôm có sӱ
Gөng ASV cho thҩy khi cho tôm ăn 20% chӃ phҭm ASV liên tөc trong bҧy ngày trѭӟc hoһc
ngay sau khi gây nhiӉm virus liӅu thӱ thách, tôm có tӹ lӋ sӕng là 70-80% sau 30 ngày gây
nhiӉm và không thay ÿәi sau 50 ngày theo dõi tiӃp tөc. NӃu không ÿѭӧc ăn ASV tôm chӃt 100%
trong vòng 17-23 ngày. KӃt quҧ cǊng cho thҩy nӃu tôm chӏu ÿӵng ÿѭӧc qua ngѭӥng gây chӃt
ӣ liӅu thӱ thách thì sӁ sӕng và phát triӇn hoàn toàn bình thѭӡng. ViӋc cho ăn ASV trѭӟc khi
thӱ thách vӟi virus vүn bҧo vӋÿѭӧc 80% tôm sӕng chӭng tӓ khҧ năng tӗn tҥi miӉn dӏch thө
ÿӝng cӫa tôm nhӡ sӵ có mһt cӫa các globulin miӉn dӏch có trong chӃ phҭm ASV.
ĈӇ khҷng ÿӏnh kӃt quҧ này, nhóm ÿã tiӃn hành thí nghiӋm ӣ bӇ composite tҥi Trung tâm ӭng
Gөng khoa hӑc công nghӋ & Sӣ Khoa hӑc công nghӋ & môi trѭӡng tӍnh Sóc Trăng. KӃt quҧ cho
thҩy nӃu sӱ dөng ASV thì tӹ lӋ tôm sӕng lên ÿӃn 70% so vӟi 45% nӃu không cho ăn ASV. Ĉһc
biӋt ASV cǊng ÿã ÿѭӧc sӱ dөng tҥi trҥi nuôi tôm cӫa ông NguyӉn Văn Giá, ҩp 15, Vƭnh Hұu,
9ƭnh Lӧi, Bҥc Liêu. Tәng diӋn tích tôm nuôi không sӱ dөng ASV làm ÿӕi chӭng là 8ha, thҧ làm
hai ÿӧt thì tôm không thu hoҥch vì bӏ dӏch bӋnh chӃt ÿӗng loҥt trong vòng mӝt tháng sau khi
thҧ. Trong khi ÿó tәng diӋn tích nuôi tôm có sӱ dөng ASV là 5,2ha, ÿӅu duy trì ÿѭӧc tӯ 5,5-6
tháng, tôm ÿҥt trung bình 30con/kg, năng suҩt bình quân 4tҩn/ha.
.Ӄt quҧ này ÿã mӣ ra mӝt triӇn vӑng mӟi trong ÿLӅu trӏ bӋnh virus ӣ tôm. Ĉһc biӋt ÿây là chӃ
phҭm ÿѭӧc sҧn xuҩt theo phѭѫng pháp công nghӋ sinh hӑc nên không có hóa chҩt, kháng
sinh, ÿӝc tӕ và lҥi bә dѭӥng vì lòng ÿӓ trӭng gà là nguӗn ÿҥm dinh dѭӥng rҩt tӕt. Tӯ kӃt quҧ
này, ViӋn Sinh hӑc nhiӋt ÿӟi ÿã chính thӭc ÿӅ nghӏ Bӝ Thӫy sҧn cho phép thӱ nghiӋm chӃ
phҭm ASV trên diӋn rӝng. Bӝ Thӫy sҧn cǊng rҩt quan tâm tӟi vҩn ÿӅ này và sҳp tӟi sӁ cho tiӃn
hành khҧo sát hiӋu quҧӭc chӃ virus cӫa chӃ phҭm ASV trên ÿӗng ruӝng và sӱ dөng trong ÿӅ
tài vӅ nuôi tôm sҥch bӋnh do ViӋn Nghiên cӭu nuôi trӗng thӫy sҧn I chӫ trì.
VACCINE PHÒNG BӊNH TÔM SHRIMPVAC VÀ ALGAVAC
6ҧn phҫm ÿã ÿѭӧc thӵc nghiӋm vӟi tôm Sú, tôm Thҿ tҥi các, trung tâm giӕng, trҥi giӕng uy tín
Wҥi Quҧng Ninh, Khánh Hòa, VǊng Tàu và các tӍnh MiӅn Tây,… Khҧ năng ÿӅ kháng cӫa tôm ÿӕi
Yӟi các loҥi bӋnh Vibriosis ÿѭӧc hoҥt hóa bӣi hoҥt ÿӝng tҥo kháng thӇ khi cho tôm ăn
ShrimpVac và AlgaVac. Và kháng thӇ duy trì ӣ mӭc cao trong thӡi gian khá dài trong cѫ thӇ và
chӍ giҧm mӝt cách tӯ tӯ xuӕng mӭc ÿӝ thҩp ÿLӅu này giúp cho tôm nuôi tránh ÿѭӧc bӋnh tұt,
giҧm kinh phí ÿҫu tѭ cӫa ngѭӡi nuôi tôm thѭѫng phҭm.
NhiӅu nghiên cӭu cho thҩy, thӵc tӃ bӋnh chӍ biӇu hiӋn khi tác nhân gây bӋnh trong môi
trѭӡng ÿҥt ÿӃn ngѭӥng gây hҥi (damaged threshold) và phө thuӝc không nhӓ vào tình trҥng
sinh lí cӫa cѫ thӇ tôm nuôi. Do ÿó, phҧi chӫÿӝng tăng cѭӡng әn ÿӏnh sinh lí cѫ thӇ tôm, tăng
Fѭӡng sӭc ÿӅ kháng bӋnh cho tôm ÿһc biӋt là ngay tӯ giai ÿӑan tôm giӕng. Vӟi thành phҫn
Kӛn hӧp các acid béo, phospholipid, chҩt kích thích tҥo kháng thӇ,…có bҧn chҩt hoàn toàn tӵ
nhiên; thành phҫn Sodium, Potassium có tác ÿӝng lên hӋ miӉn dӏch tôm giúp duy trì әn ÿӏnh pH
Gӏch tӃ bào cӫa tôm, әn ÿӏnh trҥng thái sinh lí cӫa cѫ thӇ, tӯ ÿó giúp tôm tăng trѭӣng và ÿӅ
kháng bӋnh tӕt.
1.Giӟi thiӋu chung vӅ sҧn phҭm
ShrimpVac là sҧn phҭm vaccine kƭ thuұt cao cӫa SCHERING PLOUGH, hiӋn ÿҥi nhҩt trong
ngành nuôi trӗng thӫy sҧn, ÿһc biӋt là trong công tác quҧn lí chҩt lѭӧng tôm giӕng.
Là hӛn hӧp các chҩt cҫn thiӃt cho viӋc kích thích hӑat ÿӝng hӋ miӉn dӏch không ÿһc hiӋu
Fӫa tôm trong giai ÿӑan ÿҫu cӫa quá trình tăng trѭӣng. ShrimpVac cung cҩp cho ngѭӡi nuôi
tôm giҧi pháp bҧo vӋ toàn diӋn cho viӋc ÿҫu tѭ nuôi trӗng thӫy sҧn, chӕng lҥi các bӋnh gây ra
do nhóm vi khuҭn Vibrio, ÿһc biӋt là V. harveyi, V. splendid,…gây bӋnh phát sáng, phân
trҳng,…HӋ thӕng miӉn dӏch cӫa tôm sӁÿѭӧc kích thích hoҥt ÿӝng ÿӇ chӕng lҥi sӵ tҩn công
Fӫa vi khuҭn Vibrio. Do ÿó tránh ÿѭӧc các trѭӡng hӧp tôm bӏ bùng phát các bӋnh cѫ hӝI do
virus nhѭ Taura, ÿӕm trҳng, ÿҫu vàng, các bӋnh vӅ gan, MBV, ...
AlgaVac là sҧn phҭm ÿѭӧc chӃ tҥo tӯ tҧo tѭѫi nguyên chҩt nhҵm kích thích hoҥt ÿӝng tҥo
kháng thӇ cӫa con tôm trong giai ÿRҥn giӕng và duy trì kháng thӇӣ mӭc cao tӯ giai ÿRҥn tôm
giӕng ÿӃn giai ÿRҥn tôm nuôi. Ĉây là sҧn phҭm không thӇ thiӃu trong suӕt quá trình sӱ dөng
ShrimpVac, hai sҧn phҭm phҧi ÿѭӧc dùng kӃt hӧp ÿӇÿҥt hiӋu quҧ tӕi ѭu nhҩt.
2. Thành phҫn
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
50
ShrimpVac:
Ĉҥm: 0,88%
Acid béo: 31%
Carbonhydrat: 15%
Chҩt xѫ: <0,2%
Potassium: 900mg/kg
Sodium: 2993mg/kg
Algavac:
7ҧo tѭѫi chӃ tҥo tӯ hai loài tҧo Laminaria digitata và Ascophyllum nodosum.
Tính ѭu viӋt cӫa sҧn phҭm
+Tӹ lӋ sӕng cao hѫn trong giai ÿRҥn tôm giӕng.
+Tôm giӕng có kích ӣ ÿӅu hѫn, hoҥt ÿӝng mҥnh hѫn.
+Tôm sӁ ăn nhiӅu hѫn, tăng trѭӣng mҥnh hѫn.
+Chi phí sҧn xuҩt sӁ ít hѫn do nguy cѫ bӋnh tұt cӫa tôm giҧm.
3. Cách sӱ dөng
ShrimpVac ÿѭӧc tôm sӱ dөng thông qua Artemia. Dӵa vào ÿһc tính hҩp thu không chӑn lӑc
các chҩt trong môi trѭӡng, vaccine ÿѭӧc ngâm vӟi Artemia và ÿѭӧc tôm sӱ dөng thông qua
ÿѭӡng miӋng.
ShrimpVac:
Ҩp Artemia lâu hѫn thông thѭӡng 6 giӡ. Thӡi gian ҩp khoҧng 30 – 32 giӡ, nhҵm ÿҧm bҧo
Artemia sӁ hҩp thu vaccine mӝt cách tӕi ѭu.
+Thu hoҥch Artemia cho vào chұu nhӓ.
+Lҩy lӑ ShrimpVac tӯ tӫ lҥnh, lҳc ÿӅu trѭӟc khi sӱ dөng.
+Pha trôn lѭӧng ShrimpVac cҫn dung vӟi mӝt ít nѭӟc ngӑt sҥch và cho vào chұu có chӭa
Artemia.
+Sөc khí liên tөc trong 1 giӡ 30 phút.
+Thu hoҥch rӱa Artemia cho tôm ăn.
AlgaVac:
+Cà qua lѭӟi post trѭóc khi cho ăn. Cho tôm ăn riêng biӋt sҧn phҭm này và không ÿѭӧc kӃt
Kӧp hay pha trӝn vӟi thӭc ăn tәng hӧp khác.
+Cho tôm ăn AlgaVactrѭӟc hoһc sau khi cho ăn Artemia có chӭa ShrimpVac khoҧng 30 phút.
Thӡi gian sӱ dөng: cho ăn trong vòng 10 ngày, ngày 3 lҫn: sáng, trѭa, chiӅu. Áp dөng bҳt ÿҫu
Wӯ Post 1,2,3 ÿӃn Post 11,12,13.
KhuyӃn cáo: PL1,2,3 phҧi ÿѭӧc kiӇm nghiӋm không bӏ nhiӉm các loҥi bӋnh ÿӕm trҳng, ÿҫu
vàng, MBV, vi khuҭn,…vì sҧn phҭm không có tác dөng ÿLӅu trӏ bӋnh tôm, không tác ÿӝng trӵc
tiӅp mà phҧi gián tiӃp thông qua hӋ miӋn dӏch tao kháng thӇ. Không dùng ShrimpVac khi tôm
giӕng có hiӋn tѭӧng bӓăn và bӋnh tұt.
4. Bҧo quҧn
ShrimpVac:
+ Giӳ ӣ nhiӋt ÿӝ 2oC – 8oC, không ÿѭӧc ÿӇ ӣ ngăn ÿông ÿá.
+ Sӱ dөng trong vòng 15 ngày sau khi khui nҳp chai.
+ Tránh tiӃp xúc trӵc tiӃp vӟi ánh sang mһt trӡi.
AlgaVac:
ĈӇ nѫi khô ráo tránh tiӃp xúc trӵc tiӃp vӟi ánh sáng mһt trӡi.
%ҤN HÃY YÊN TÂM!!!

9ӞI CÁC ĈҺC TÍNH ѬU VIӊT, SHRIMVAC VÀ ALGAVAC CUNG CҨP CHO NGѬӠI NUÔI TÔM
GIҦI PHÁP AN TOÀN, ĈҦM BҦO SӔ LѬӦNG VÀ CHҨT LѬӦNG TÔM GIӔNG MÀ KHÔNG CҪN
THAY ĈӘI QUY TRÌNH NUÔI TÔM GIӔNG HIӊN TҤI!
30/6/2003 thanhchi@ - Tai sao o vung dat phen khi gay mau nuoc nen bon them phan lan?
giua phan lan va pH co lien quan gi voi nhau khong?O vung dat co pH cao co nen su dung phan
lan khong ?Thanh phan va cong thuc hoa hoc cua phan lan nhu the nao? Nguyen lieu de san
xuat phanlan goi la gi? Tai sao khi ao nuoi tom thieu oxy thi ngoai cac bien phap nhu: mo quat
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
51
nuoc, suc khi,dung oxy gia ... thi nguoi ta lai khuyen nen bon them phan lan xuong ao de tao
phat trien cung cap oxy cho ao
TRҦ LӠI
De tra loi cau hoi cua ban, chung toi trich dan theo Tu Dien Bach Khoa Nong Nghiep (1991),
co noi ve phan lan nhu sau:
a/ Phan lan tu nhien co hai loai: apatit nghien va photphorit, dang bot min, khong mui; mau
vang dat, vang xam hay vang nau (photphorit) hoac xam xanh (apatit). Ham luong P2O5 it khi
qua 20%. Apatit co them 30-40% voi va mot so yeu to vi luong (sat, dong, mangan, magie);
khong tan trong nuoc; bon vao dat, phan tan dan, nho nuoc co khi cacbonic hoac axit yeu;
thuong dung bon lot va tac dung cham; co chua voi nen co tac dung tot o dat chua phen.
b/ Phan lan che bien: thong dung la superphotphat (supe lan) va lan nung chay
(thermophotphat), dang bot mau xanh hay trang xam, co mui chua (supe lan) hay dang bot mau
xam hoi xanh, co anh thuy tinh, khong mui (lan nung chay); chua 18-20% P2O5 tong so.Phan
lan nung chay co them mot so yeu to vi luong. Supe lan de tan trong nuoc; lan nung chay
khong tan trong nuoc, de tan trong axit yeu.Loai phan lan nay thich hop doi voi nhieu loai cay,
dung chu yeu de bon lot. Supe lan dung o dat it chua; lan nung chay dung duoc o nhieu loai
dat, co tac dung tot o dat chua.
Nhu vay can cu theo Tu Dien tren day, o vung dat co pH cao tac dung cua phan lan bi han
che.
Do phan lan rat phu hop de phat trien mot so loai tao nen nguoi ta thuong bo xung them cho
ao ho mot luong vua phai, dac biet la cac ao ho nuoi quang canh. Nhung tot nhat la nen bon
phan lan vao luc cai tao ao ho.
vietlinh
27/6/2003 - huukhanh@ - Binh Thuan
Viet Linh hay cho biet cach nhan biet moi truong ao nuoi bi anh huong kim loai nang va cach
nhan biet kim loai nang do ? Kim loai nang nao anh huong nguy hiem doi voi moi truong ao
nuoi. Neu gap phai van de nay co cach nao xu ly hieu qua nhat ?
TRҦ LӠI
Doi voi nguon nuoc bi nhiem kim loai nang, anh phai gui mau den cac trung tam, cac
truong... de phan tich mau nuoc.
Doi voi ao nuoi tom bi nhiem kim loai nang:
- Nguyen nhan do nuoc gan khu dan cu (nuoc cong nghiep, nuoc sinh hoat...), vung dat bi
nhiem phen.
- Trieu chung: sung mang, mau sac khong binh thuong, giam an, noi dau...
- Phong ngua: han che su dung nguon nuoc tren, co the su dung EDTA giai dockim loai nang
trong ao voi lieu 0,5-1ppm. Hoac su dung EDTA ngoai ao lang 7-10ppm sau do moi cap vao ao
nuoi.
/7/2003 - ntts@ - Hien nay toi muon dau tu nuoi Ca Ro Dong thuong pham, nhung khong biet
mua giong o dau? Toi co ao dien tich 1000m2 thi nuoi duoc bao nhieu kg ca thanh pham? Neu
so luong ca thanh pham lon (hon 2 tan) thi co ban de dang khong? vi toi o vung que An giang.
TRҦ LӠI
1/ Tuy theo nguon nuoc va muc nuoc ao nuoi, neu muc nuoc ao cua anh la 1,2-1,5m, nguon
nuoc cap tot, sach co kha nang thay nuoc thuong xuyen,voi co ca giong 300-400 con/kg, mat do
tha nuoi thap nhat la 10 con/m2, tham chi co the len den 20 con/m2 neu co nguon nuoc vo ra
hop ly, nuoc tot, cham soc day du.
Thuong ban ca ro dong duoi dang keo ban dan, nhat la vao thoi diem it co cac loai ca khac
thu hoach, khi do ca ro dong ban ra thi truong se de hon. Theo chung toi de ban 2 tan mot dot
thi hoi kho.
2/ Ve noi mua con giong, anh nen lien he voi cac trai giong tai dia phuong - Trung tam
khuyen ngu - Trung tam giong thuy san tai cac tinh cho bao dam Can Tho, Tien Giang, Vinh
Long...Day la cac dia phuong deu co noi san xuat giong loai ca nay.
30/6/2003 - thanhchi@ - Tai sao nhung ngay co gio manh lai gay thieu oxy.?Theo toi duoc
biet thi khi gio manh se tao nen song va gay nen su xao tron manh giua cac lop nuoc va lam
tang oxy hoa tan trong nuoc. Tai sao nhung ngay lang gio cung gay nen hien tuong thieu oxy?
TRҦ LӠI
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
52
Oxy hoa tan phu thuoc thoi tiet, thong thuong khi troi co gio to (khong mua), do co song
(lam dao lon nuoc) nen lam tang luong oxy hoa tan do vay kha nang thieu oxy la rat it, tuy nhien
theo chieu gio thi dau gio se thieu oxy hon cuoi gio. Doi voi troi lang gio nhung co anh nang
mat troi thi luong oxy do tao quang hop van co the dap ung du; nhung neu troi khong co nang
nhieu may... kha nang quang hop thap, khuay tron khong co nen dan den thieu oxy cung cap
cho ao ho.
30/6/2003 - LeMinh@ - HiӋn tҥi cá nhӓ mӟi thҧ nuôi trong ao có hiӋn tѭӧng sau: Khi không
cho nѭӟc ra vào thѭӡng xuyên thì cá con,mӟi thҧ nuôi không chӃt,nhѭng ngѭӧc lҥi thì buәi
sáng sӟm vӟt lên trung bình là chӃt 20 con.Vұy Tôi có cҫn thay nѭӟc thѭӡng xuyên nӳa
không?Xin chӍ giúp cho Tôi. Trong ao nuôi có cҧ lөc bình chiӃm 1/3 diӋn tích,và ѭѫng cá bҵng
bèo tҩm chiӃm 2/3 diӋn tích.
TRҦ LӠI
Theo chúng tôi, anh kiӇm tra lҥi nguӗn nѭӟc cҩp vô ao, có thӇ nguӗn nѭӟc lҩy vô không phù
Kӧp (hoһc do lҩy nѭӟc mӟi vô nhiӅu) làm cho cá con mӟi thҧ bӏ sӕc; Anh kiӇm tra lҥi 1 sӕ chӍ
tiêu nhѭ pH, kiӅm, màu nѭӟc... Tҥm thӡi ngѭng nѭӟc ra vô ÿӇ cho cá quen vӟi môi trѭӡng,
Chӡ con nѭӟc tӕt, kiӇm tra nguӗn nѭӟc rӗi mӟi lҩy vô; lѭu ý: thay tӯ tӯ nѭӟc và chӫ yӃu thay
Qѭӟc mһt không nên thay nѭӟc ÿáy, mӛi lҫn thay 5-10cm và theo dõi hoҥt ÿӝng cӫa cá trong
thӡi gian 15-20 ngày.
30/6/2003 - tvlam@ - Sóc trăng - NӃu nhѭ tôm còn nhӓ (khoҧng 5 gr/con) thì tôi có thӇ THҦ
nuôi chung vӟi cá Rôphi lӟn hѫn ÿѭӧc không (cá nһng khoҧng 100 gr/con)? Và cá lӟn nhѭ vұy
có rѭӧt ÿXәi & ăn Tôm ÿang nuôi chung vӟi nhau không ? Hay bҳt buӝc phҧi thҧ Cá Rô phi nhӓ
cùng trӑng lѭӧng vӟi Tôm ? Ao nuôi Tôm là chính & thҧ Cá chӍ là phө nhҵm ÿӇ cҧi tҥo nѭӟc &
ăn nhӳng Tôm bӏ bӏnh mà thôi !
TRҦ LӠI
1Ӄu mұt ÿӝ cá thѭa thì không có vҩn ÿӅ gì cҧ, cǊng không có chuyӋn rѭӧt ÿXәi hoһc ăn tôm
ÿâu, ӣÿây ta chӍ sӧ cҥnh tranh nhau vӅ thӭc ăn. Anh phҧi chú ý là cá thѭӡng vô vó (nhá) ăn
KӃt thӭc ăn trong ÿó, nӃu không ÿӇ ý sӁ tѭӣng là tôm ăn thiӃu; có thӇ xem phân cá trong vó ÿӇ
biӃt. Không có gì ÿáng ngҥi cҧ.
29/6/2003 - phuong@ - binh thuan - xin chào anh Viet Linh. Tôi có vài thҳc mҳc xin anh ViӋt
Linh giúp giùm. Vì có rҩt nhiӅu ngѭӡi nói rҩt khác nhau vӅ cách sӱ dөng vôi nên tôi không rõ
thӃ nào nӳa, tôi có vài ÿLӇm muӕn hӓi sau:
1. Sӱ dөng loҥi vôi nào sӁ tăng ÿӝ kiӅm, liӅu lѭӧng, thӡi gian sӱ dөng.
2. Sӱ dөng vôi vào ban ÿêm có làm tăng pH k? thӡi gian sӱ dөng vôi lúc 20h có khác vӟi
viӋc sӱ dөng vào lúc 1 dӃn 2h sáng k? chӫ yӃu là sӱ dөng Super-ca. Còn néu Sӱ dөng kӃt hӧp
Fҧ dolomite và Super-ca thi có tác dөng nhiӅu pH hay ÿӝ kiӅm. NӅn ÿáy ao là cát pha sét.
3. tai sao nuôi tôm thӡi gian càng lâu thì ÿӝ kiӅm càng giҧm. Mӟi thҧ thì ÿӝ kiӅm là 90, giҧm
Gҫn theo thӡi gian nuôi dӃn khi tôm ÿѭӧc 100 ngày tuәi thì chӍ còn 40. nѭӟc mát màu liên tөc.
trong quá trình nuôi sӱ dөng rҩt nhiӅu dolomite và super-ca vào ban ngày cǊng nhѭ ban ÿêm.
QӅn ÿáy ao là cát pha sét.
4. Ao nuôi có ÿӝ kiӅm 400 - 500 thì có ҧnh hѭӣng gì k? hҥ kiӅm bҵng phѭѫng pháp nào là tӕt
nhҩt. nuôi sӱ dөng nѭӟc giӃng ngàm.
TRҦ LӠI
Ĉúng là do vôi có rҩt nhiӅu tác dөng ÿӕi vӟi ao hӗ, nhѭ tӯ viӋc khoáng hóa hӳu cѫ, giҧm
Eӟt ÿӝc tӕ, sát khuҭn... cho ÿӃn nâng pH, kiӅm... do ÿó tùy theo cách lӵa chӑn mөc ÿích mà
ngѭӡi nuôi trӗng sӁ áp dөng cho phù hӧp và hiӋu qӫa. Ví dө: ÿӇ cҧi tҥo ao hӗ và khoáng hoá
ngѭӡi ta rҧi vôi trӵc tiӃp (không hòa nѭӟc) vào ban ngày...trong khi ÿó muӕn tăng pH,
kiӅm...ÿӇÿӥҧnh hѭӣng tôm ÿang nuôi phҧi hòa loãng và nên rҧi lúc trӡi mát và ÿêm...
1/ CaCO3 và Dolomite (CaMg(CO3)2) làm tăng hӋÿӋm - ÿӝ kiӅm, làm tăng pH không nhiӅu;
liӅu lѭӧng sӱ dөng phө thuӝc vào ÿӝ kiӅm trong ao nuôi; có thӇ sӱ dөng vào ban ngày - khi
trӡi mát mà ít ҧnh hѭӣng ÿӃn tôm nuôi.
2/ Sӱ dөng vôi ÿӇ tăng nhanh pH nên sӱ dөng vôi tôi Ca(OH)2, sӱ dөng khi trӡi mát, chiӅu
Wӕi hoһc trӡi mѭa (hoà loãng khi sӱ dөng).
1Ӄu sӱ dөng ÿúng loҥi vôi thì ban ÿêm cǊng làm tăng pH nhѭ bình thѭӡng (dùng vӅ ÿêm
trӡi mát, làm giҧm khҧ năng sinh nhiӋt ...) lѭu ý pH vӅÿêm thѭӡng giҧm dҫn vӅ sáng sӟm
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
53
Muӕn ÿo ÿӝәn ÿӏnh cӫa pH, phҧi sau khi tҥt vôi tӕi thiӇu 2 giӡ. Sӱ dөng vôi 20h có khác
Yӟi 1-2h sáng vì thӡi tiӃt 1-2h sáng mát hѫn, lҥnh hѫn nên khi rҧi vôi ít làm ҧnh hѭӣng ÿӃn tôm
nuôi (khҧ năng sinh nhiӋt cӫa vôi giҧm). NӃu sӱ dөng Super Ca thì vào nhӳng giӡ trên ít có sӵ
khác biӋt và ÿӅu ít ҧnh hѭӣng ÿӃn tôm nuôi. Sӱ dөng Dolomite + Super Ca sӁ bә sung cho
nhau (dolomite thѭӡng làm tăng pH hѫn so vӟi super Ca).
3/ Thông thѭӡng thӡi gian nuôi tôm càng các tháng vӅ sau ÿӝ kiӅm càng tăng dҫn. Trѭӡng
Kӧp ao nuôi cӫa anh chӍ thѭӡng xҧy ra ÿӕi vӟi mùa mѭa, ao bӏ xì phèn (ÿһc biӋt phèn nhôm), bӏ
rò rӍ nѭӟc, thay nѭӟc quá nhiӅu... không loҥi trӯ khҧ năng chҩt lѭӧng các loҥi vôi qúa kém (có
thӇ thӱÿѫn giҧn: xem ÿӝ mӏn, hòa nѭӟc kiӇm tra ÿӝ cһn không tan và mӭc ÿӝ tan, pH...) trên
thӏ trѭӡng hiӋn nay có nhiӅu loҥi vôi rҿ tiӅn vài trăm ÿӗng/kg, rҩt khó xӱ lý nâng kiӅm so vӟi
vôi ngoҥi nhұp vài ngàn/kg; anh co thӇ mua vӅÿӇ so sánh. Không cҫn tҥt vôi nhiӅu 1 lҫn mà
nên rҧi ra nhiӅu lҫn trong ngày và chia cho nhiӅu ngày; mӛi lҫn lѭӧng vӯa phҧi sӁ tӕt hѫn, làm
môi trѭӡng ít biӃn ÿӝng, tôm ít bӏҧnh hѭӣng.
4/ Ĉӝ kiӅm 400-500 là qúa cao, không chҩp nhұn ÿѭӧc, không thӇ chӑn nguӗn nѭӟc ngҫm
có ÿӝ kiӅm cao nhѭ vұy ÿӇ nuôi tôm. Vì kiӅm qúa cao, ÿӝ cӭng cӫa nѭӟc qúa cao; tôm khó có
thӇ lӝt vӓÿѭӧc, chai vӓ, không lӟn ÿѭӧc.
Ĉӕi vӟi nѭӟc ngҫm, sau khi lҩy vào ao lҳng (có quҥt nѭӟc), có thӇ sӱ dөng bӝt Thҥch cao
(CaS04.2H20) 20-40kg/1000m3 (bӝt màu trҳng, mӅm, dùng ÿӇ nһn tѭӧng...) ÿӇ hҥ kiӅm (nhѭng
ÿӝ cӭng cǊng là vҩn ÿӅ gay cҩn), ÿҥt yêu cҫu mӟi xӱ lý cҩp cho ao nuôi...Nhѭng lѭu ý vӅ hiӋu
Tӫa kinh tӃ.
27/6/2003 - thanhvu@ - benh phat sang trong tom su giong khi tai phat thi dung thuoc gi dac
tri tot nhat? cho biet vai loai thuoc co the diet benh ve no?
TRҦ LӠI
- Neu phat sang tren nhung con tom chet: do nguon nuoc su ly khong tot, do do cac tap
doan vi khuan Coccobacilli tan cong vao nhung con tom chet gay ra phat sang, phai thay nuoc
nhieu va loai bo con chet se het.
- Neu phat sang tren nhung con song do la do benh Vibrio harveyi va Vibrio splendidus gay
nen; cac loai nay khang duoc hang chuc loai khang sinh, chi co mot vai loai khang sinh lam
giam su bung phat, nhung thuong bi chet gan het trong be giong va so song sot mang ra tha
nuoi cung khong lon noi. Loai benh nay den nay chua co thuoc dac tri, chi phong benh bang
cach xu ly that ky nguon nuoc nuoi.
Trong truong cua anh, neu la truong hop thu nhat, co the do xu ly nguon nuoc, nen ket hop
su dung tang lieu luong men vi sinh (nhu ActyZyme...) trong nguon nuoc tru truoc khi thay cho
ho tom giong nham ngan can su phat trien cua loai vi khuan nay.
27/6/2003 - duyman@ - Kien Giang - Viet Linh tu van gium trong nuoi tom thi o nhung thoi
diem nao ta can do nong do oxy va nen do o tang nuoc nao? Mot so van de co lien quan den
nong do oxy hoa tan?
TRҦ LӠI
Nong do Oxy hoa tan trong ao ho nuoi tom nhung ngay binh thuong (khong mua, khong am
u) thuong suy giam tu tu bat dau 19h den 5h30 sang hom sau, sau do len lai vao 9h sang (diem
xuong thap nhat la 5h-5h30 sang, truoc khi mat troi moc) de tom song binh thuong tu 5ppm -
7ppm, nho hon 4ppm phai chay quat nuoc, chinh vi the tom cang lon chung ta su dung quat
nuoc cung tang len. Chinh vi vay chung ta su dung dung cu do Oxy de kiem tra ham luong Oxy
hoa tan cho ao tom nuoi, dong thoi kiem tra kha nang cua quat nuoc... trong nhieu truong hop
neu quat nuoc khong dap ung duoc cac thang cuoi phai gan them canh, them he thong quat...
- Thuong do tu tang nuoc giua tro xuong day. Nen do nhieu vi tri trong ao ho truoc va sau khi
chay quat nuoc).
- Thoi diem do binh thuong: ngay nen do 2-3 lan: 5h-5h30 sang; 19-20h; 23-24h.
- Ngay troi mua hoac may mu nen do them tuy tung thoi diem.
5/7/2003 - Duat - hien nay tom cua toi duong phan cua no bi long khong chac tom yeu . Xin
cho biet benh va cach chua tri
TRҦ LӠI
1/ Neu la ao bi nam trang thi khong nen xu ly, ton tien.
2/ Neu la ao khac thi anh nen chu y thuong xuyen sat khuan ao nuoi va:
So bo co the tom bi benh duong ruot nhung thuoc loai nao chua the khang dinh. Su dung 1
trong so cac loai khang sinh nhu: Prawnox, N-300, Daitrim, Gregacin, Romet...tron voi thuc an
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
54
cho an trong vong 7 ngay, ket hop thay nuoc dinh ky (nuoc da qua xu ly). Sau do nen su
dung men vi sinh duong ruot va men vi sinh phan huy mun ba huu co. Theo doi thuong xuyen
thuc an trong duong ruot tom va phan tom tren vo, muc do an tang giam hang ngay.
5/7/2003 - DUAT - hien nay toi nuoi tom da duoc 3 thang ma tom khong lon chi to bang dau
dua thoi tren than tom co nhieu vet trang nho tom yeu nhung con to thi bi chet.Xin cho biet
cach chua
TRҦ LӠI
Tom bi benh dom trang, khong the co cach nao chua huu hieu, ton tien va khong kinh te.
Nen thu hoach som, de lau se chet het.Cach tot nhat la anh nen co lap rieng ao nay ra, khong
de lay lan mam benh ra cac ao xung quanh.
Tich cuc phong ngua cho cac ao xung quanh, dac biet chu y nguon nuoc cap de tranh lay
nhiem
5/7/2003 - thanhchi - 1)cach bo tri mot dan quat nuoc cho ao nuoi tom? Khoang cach giua
cac vong quat nen la bao nhieu thi vua, so vong quat... 2)Ao co nhieu oc co anh huong gi den
tom khong?Cach khac phuc?
TRҦ LӠI
1/ Cach bo tri mot dan quat nuoc cho ao nuoi tom: Tuy theo dien tich ao va hinh dang ao
nuoi de bo tri cho phu hop, thong thuong bo tri truc lap canh quat o 1/3 canh ao thu 1 va 2/3 o
canh ao doi dien, neu ao rong thi tiep tuc lap nhu vay o cac canh con lai quay nguoc nhau de
dong nuoc se chay tron quanh ao. Truong hop ao nho, lap dat he thong quat xuyen suot giua
ao, co hop dao chieu o giua, canh quat 2 ben quay nguoc nhau de dong nuoc se chay tron
quanh ao va gom bun vao giua ao.
2/ Khoang cach giua 2 canh quat thuong tu 0,5-0,8m va duoc lap so le nhau,ty le so canh
quat phu thuoc vao mat do tom nuoi, trung binh 20-30 con/m2 thi 100m2/1 canh quat. Tuy theo
loai quat chay may no hay loai chay dien ma toc do khac nhau va luong canh su dung cung
khac nhau...Thuong toc do quat tu 50-100 vong/phut.
3/ Ao do xu ly khong ky hoac lay nuoc vao khong qua loc de bi oc, tot nhat la khi dang nuoi
da co oc roi thi khong nen can thiep thuoc men vi de hai den tom nuoi, chi can thuong xuyen
sat khuan ao nuoi bang cac loai thuoc diet khuan dinh ky nhu Virkon, BKC... la duoc, tu tu se
het.
Ao phai co it nhat 2 may no tuong duong D, moi may keo khoang 18-20 canh quat (tuy theo
mat do tha nuoi). ).
Co nhieu loai canh quat: CP, CVA, Chan Thuan Thanh, ASIA,... Phao: CP, Chan Thuan Thanh.
Team Aqua, Pioneer, All-Jet co nguyen bo: mo to, canh quat, truc lap... co chat luong tot, toc do
cao, nen chi can it canh cung du kha nang dao nuoc va gom bun.
- 8/7/2003 - quangprc - nhu thuong le chung toi nuoi tom khoang chung 1/2 vu nuoi thi bong
trong ao xuat hien 1 loai tao, no troi theo huong gio tu tap o 1 cho nhat dinh loai tao nay co mau
xanh xam gan nhu den hon nua no con rat min nhu bun non. Vay chung toi phai lam cach nao
de ngan chan chung lieu no co gay hai gi cho tom nuoi hay khong? mong nhan duoc cau tra loi
som nhat xin cha thanh cam on
TRҦ LӠI
Day la tao day bi bong ra noi len tren thanh tung tang, co mui rat thoi, ban dem chim xuong
day. Nguyen nhan: do luong thuc an cho an bi chim xuong day co qua nhieu mun ba huu co o
day, tom an khong het, dan den hien tuong nay.
Nhung ao nay thuong tom khong khoe, nong do doc to cao (NH3...), tom sam mau de dan
den noi dau va nhiem khuan...Cach khac phuc tot nhat la nen siphon day (su dung may nho hut
nhung khu vuc nhieu bun) ket hop thay nuoc day va sat khuan, rai voi, sau do su dung men vi
sinh de phan huy bot mun ba huu co day ao. Neu khong co kha nang siphon day, phai su dung
lien tuc dinh ky men vi sinh phan huy day, ket hop thay nuoc day ao...
9/7/2003 - hungphuong - xin anh ViӋt Linh tѭ vҩn vài vҩn ÿӅ sau:
1. Ao nuôi tôm cӫa tôi ÿã ÿѭӧc 20 ngày nhѭng do lúc chuҭn bӏ thҧ tôm tôi có xӱ lý ban ÿҫu
là Virkon vӟi liӅu lѭӧng 0,9ppm ÿӇ diӋt khuҭn nhѭng trong lúc nuôi tôm trong ao lҥi phát hiӋn
Uҩt nhiӅu con sӭa (ngѭӡi dân xung quanh khu vӵc gӑi là sӭa chén) nên nѭӟc nuôi tôm trong
ao có biӇu hiӋn rҩt dѫ do nhӟt thҧ cӫa nhӳng con sӭa thҧ ra làm cho tôm có hiӋn tѭӧng ÿóng
Fһn ÿóng rong rҩt nhiӅu. Xin anh ViӋt Linh tѭ vҩn giúp làm thӃ nào ÿӇ diӋt ÿѭӧc sӭa và cҧi tҥo
Oҥi môi trѭӡng nuôi.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
55
2. Khi tôm bӏ yӃu do tác ÿӝng cӫa môi trѭӡng, làm giҧm ăn không lӝt xác ÿѭӧc, thân ÿóng
rong, ÿóng cһn rҩt nhiӅu vұy có phѭѫng pháp tӕi ѭu nào ÿӇ kích cho tôm lӝt k?
TRҦ LӠI
1/ Neu co sua trong ao nuoi, do tom con nho, truoc mat nen tang cuong vot (thuong hay noi
vao vai gio nhat dinh), khi tom duoc 1 thang tuoi tro len co the su dung BKC 80 hoac cac loai
thuoc sat khuan vai lan se het. Neu tom vao khoang tren 5g co the su dung Saponin cung xu ly
duoc...
2/ - Nen thay nuoc thuong xuyen (nuoc da qua xu ly), moi lan 10cm -15cm.
- Su dung nhung loai thuoc sat khuan nhu Iodine, Povidine, Virkon de lam giam khuan.
- Sau vai ngay tom khoe lai, luc do co the su dung Olan, Kick-zoo... de xu ly dong rong.
Tien toi dung Saponin kich lot neu tom khoe manh.
11/7/2003 - ngochung - dau hieu nao de biet tom mac benh phan trang tu khi tom bat dau bi
benh den khi bi benh?cac hinh anh neu co
TRҦ LӠI
Các dҩu hiӋu bӋnh phân trҳng
- Thѭӡng gһp ӣ tôm trong giai ÿRҥn 40-50 ngày tuәi trӣ lên nhѭng bӋnh không nһng
- Trong vó thӍnh thoҧng thҩy có 1 vài sӧi phân trҳng.
- Có dҩu hiӋu có thӇ tôm ăn giҧm hoһc không tăng.
- Có vài con thӭc an không ÿҫy trong ruӝt, tôm bӏӕp, vӓ mӓng. Gan tái và nhӓ lҥi. Thân và
phө bӝ bӏ bҭn, có nhӳng ÿӕm ÿen ngoài vӓ.
- Nһng hѫn thì trong ÿѭӡng ruӝt có nhӳng ÿӕm màu vàng (màu ÿѭӡng cát) , nhҩt là phҫn
cuӕi
- BӋnh nһng thҩy có phân trҳng nәi trên mһt nѭӟc, góc ao (cuӕi hѭӟng gió)
Ve nguyen nhan cua benh phan trang , cach phong benh: co the tham khao tren web vietlinh
/ ky thuat / benh cua tom ca / phong tri benh cho tom /benh phan trang.
8/7/2003 - anhhuy - toi xin hoi mat nguyen nhan ve duong ruot cua tom. tom toi duoc hai
thang tuoi, vua roi toi phat hien ruot ko binh thuong da co tron khang sinh duong ruot cho an
lien tuc trong 7ngay,sau do thay do toi tiep tuc tron zemytin cho an va khoang 5 ngay sau kiem
tra nha thay mot it tom duong ruot bi dut doan va co con DUONG RUOT MAU DO, xin anh chi
cho biet nguyen nhan va cach phong tri hieu qua.
TRҦ LӠI
Duong ruot tom co mau Do, can phai kiem tra them phan trong nha' (vo'), neu phan mau Do
co the do an xac dong vat hay dong loai chet duoi ao hoac co the bi cam nhiem benh. Nen tang
cuong men vi sinh phan huy mun ba huu co day ao ket hop tang cuong tron them vao thuc an
cac loai vitamine bo duong dac biet vitamine C de giup tom tang cuong suc de khang kem them
zymetine va bao vien thuc an bang dau muc de kich thich dan du tom an manh hon. Tiep tuc
theo doi de chu dong phong ngua. Neu truong hop sau vai ngay khong thuyen giam phai tiep
tuc tron thuoc khang sinh duong ruot nhu anh da su dung.
9/7/2003 - thanhchist - 1) Khi cai tao ao gap co nhieu oc va cac loai tom tep nho.Chung co
anh huong nhu the nao den ao tom, cach xu li ra sao?
2)Khi lap dan quat nuoc cho ao, phan canh quat chim xuong nuoc nen la bao nhieu thi vua?
TRҦ LӠI
1/ Ӕc trong ao nuôi có khҧ nang gây hҥi vì nhӳng nguyên nhân sau:
- Ӕc là loài có khҧ nang mang nhiӅu mҫm bӋnh có thӇ lây truyӅn sang tôm.
- Ӕc có khҧ nang cҥnh tranh thӭcc an vӟi tôm.
- Ӕc hҩp thө nhiӅu canxi trong nuӟc, nӃu canxi trong nuӟc bӏ giҧm quá nhiӅu sӁ làm tôm bӏ
thiӃu canxi, mӅm, vӓ.
Tep cung vay: Canh tranh thuc an voi tom, mang nhieu mam benh lay truyen sang tom...
Do do khi xu ly ao ho ngay tu ban dau phai diet khuan bang hoa chat diet khuan manh...
Doi voi ao dang nuoi thi nen sat khuan dinh ky.
2/ Khi lap dan quat nuoc cho ao, phan canh quat chim xuong nuoc nen vao khoang 1,5 - 2cm,
den nhung thang cuoi phao se nang dan, canh se ngap sau hon.
14/7/2003 - nghia dyung - anh Viet Linh oi!
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
56
1./Gio o quang ngai. tom bi phan trang kha nang o 2 thang tuoi. nhung em khong biet loai
thuoc nao la su dung co hieu qua nhat hien nay? Em gap kho khan trong viec xu ly. vi vay em
rat can anh cho em biet mot so loai thuoc ma hien nay dang dung co hieu qua tot cho viec
khong che benh phan trang.
2./ Truong hop nua la do o quang ngai "Day Ao" chu yeu la day cat nen viec gay mau nuoc la
rat kho khan. co khi gay len roi lai mat. ma dieu kien kinh te cua nguoi dan o day lai han hep ve
kinh te, vi vay em muon nho anh chi cho em mot so bien phap gay mau nuoc o day cat co hieu
qua nhat. theu em duoc biet thi su dung: 25 kg ca tuoi, 8kg duong mat va 100-200g men banh
mi, 15kg bot cam. cung co hieu qua tot, vay theo anh nen su dung nhu the nao thi tot nhat cho
nen day cat o day. em rat mong duoc su chi day cua anh. em cam on anh truoc nhe. chuc anh
co nhung bien phap va nhung ngien cuu moi de dua nghe tom ngay cang vung chac va nguoi
dan ngay cang tin tuong hon trong linh vuc nuoi trong thuy san.
TRҦ LӠI
1/ Doi voi benh phan trang, neu moi co the ap dung mot so bien phap sau:
- Thay nuoc thuong xuyen (nuoc da qua xu ly), moi lan tu 20-25cm; day la giai phap do ton
kem va hieu qua nhat.
- Ket hop su dung thuoc diet khuan nhu: Virkon, BKC, Iodine, Povidine... dinh ky (5-7
ngay/lan)
- Tron 1 trong cac loai thuoc khang sinh duong ruot voi thuc an nhu: Romet, Daitrim,
Gregacin...
- Sau khi su dung khang sinh 7-10, nen su dung men vi sinh duong ruot nhu Zymetin... cho
an, ket hop voi su dung men vi sinh phan huy mun ba huu co o day ao. Ngoai ra co the them
cac loai vitamine dac biet la vitamine C...
2/ Dung la day ao cat kho gay mau va cung de mat mau, khi gay thi rat lau, su dung theo kinh
nghiem nhu vay (25 kg ca tuoi, 8kg duong mat va 100-200g men banh mi, 15kg bot cam) cung
duoc, nhung nen hap chin ca thi tot hon khong nen de ca tuoi de nhiem benh sau nay, bot cam
nen nau de nguoi roi tron men chung voi cac loai, rai lam nhieu lan trong ngay.
14/7/2003 - dinhthao - Toi dang nuoi 600.000 tom post duoc 15 ngay trong ao lang rong 3.000
m2. Toi du dinh den ngay thu 21 thi sang tom ra 2 ao nuoi, moi ao 5.500 m2, mat do 50 con/m2.
Nho VietLinh giai dap: 1/ Thong thuong thi may ngay ke tu khi bat dau nuoi, sang tom dat hieu
qua nhat. Theo kinh nghiem cua nong dan dang trong Tap chi Con Tom la 21 ngay. Co the sang
tom som hoac muon hon khong?
2/Nho Viet Linh chi dan cu the cach thuc sang tom. Toi so sang khong dung cach se lam tom
bi shock.
Cam on nhieu.
TRҦ LӠI
1/ Tuy theo thiet ke ao, mat do tha uong ma viec chuyen hoac sang tom vao ao khac cung
khac nhau va thoi diem sang tom cung khac nhau. Doi voi post 15 thong thuong uong tu 15 den
30 ngay (70-100 con/m2, mat do cao thi thoi gian uong ngan). Doi voi deo (dung luoi quay lai
trong cung mot ao chi nen 5-7 ngay). Trong cac truong hop tren neu uong lau se lam tom cham
lon va tham chi det (cac ly do: phieu sinh, thuc an tu nhien bi can kiet, moi truong khong dap
ung...).
Trong truong hop cua anh do mat do uong qua day (200 con post/m2), chi nen uong tu 10-15
ngay la tot nhat, luc nay tom da cung cap khoe manh, it bi hao hut, nen chon ngay troi mat, moi
truong on dinh de chuyen. Theo cac tinh toan cu the thi chi nen uong tom den kich co 0,3g -
0,5g /1con la kha nang khi bung ra (sang ao, chuyen ao se phat trien rat tot).
2/ Ve viec chuyen ao trong qua trinh nuoi:
a- neu ao lang co do doc don ve mieng cong xa day, chi viec may 1 tui luoi (loai luoi ngan
cua cong o bo ao hoac lo luoi nho hon doi voi tom nho) co mieng tui vua mieng ong xa hoac
cong xa, dai khoang 1,5 -2m, day tui co the that mo (giong nhu tui caò tom khi thu hoach). Khi
xa nuoc ra chi can lay xo, thung de hung tom theo y muon o day tui, moi lan hung vua phai
khong nen nhieu qua hai tom, tot nhat la mo mieng cong tu tu de nuoc ra vua phai. De tom ra
het, can co nhung bien phap tac dong.
b-Truong hop ao khong co do doc, khong the xa can thi dat vo 1,5x1,5m cho thuc an vao vo
(khong cho an o ngoai ao) de dan du tom vao vo de bat sang ao. Cach nay lam vao buoi toi hay
sang som. Day la cach dan gian thuong su dung nhieu nhat. Khi gan het tom thi xa nuoc, dung
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
57
luoi ngan cua cong hoac luoi lam vo (nha') gom hot hoac chai voi tom tren 1g / 1con de bat
not (chai mat luoi nho).
16/7/2003 - Duong - soc trang - Hien nay tinh hinh Tom vao giai doan 90-120 ngay thuong co
trieu chung khi lot khong cung lai duoc va bi con khac an. xin Viet Linh cho biet cach xu li? Xin
cam on.
TRҦ LӠI
Trong dieu kien thuc an hoac khoang chat khong day du, tom co kha nang an lan nhau dac
biet la nhung con vo con mem.
Trong truong hop cua anh, do thieu khoang dac biet la ty le Ca va P kem theo la cac Vitamine
de giup chuyen hoa chat khoang trong tom.
Giai phap: Tron voi thuc an cac khoang chat can thiet cho tom, vi du: Mutagen, hon hop
Ca/P, Betamin, cac vitamine...duoc ban nhieu tren thi truong. Mot ly do nua la dang vao mua
mua cang nen tang cuong cac khoang nhu tren.
Ngoai ra phai tim cach duy tri do kiem trong ao nuoi len muc 100-120.
17/7/2003 - quangtinh - ninhthuan - Tôi có mӝt ao tôm hiӋn nay ÿѭӧc 50 ngày tuәi; mұt ÿӝ
thҧ 20 con/m2. pH 7.9 -8.3 ; ÿӝ mһn 32 %0 . Nѭӟc bӏ cһn dӳ quá – tôi ÿã dùng vôi CaO và
CaCO3 nhѭng không hӃt. Anh có chiêu nào ÿӝc xin chӍ giúp - Cҧm ѫn nhiӅu! (Ao nuôi ít thay
Qѭӟc).
TRҦ LӠI
Do ÿӝ mһn cao, ÿӝ kiӅm và pH thѭӡng xuyên әn ÿӏnh, anh không nên dùng các loҥi vôi nӳa,
GӉ dүn ÿӃn kiӅm cao, tôm khó lӝt vӓ sau này. Anh có thӇ sӱ dөng Zeolite dҥng bӝt hoһc
Daimetin, Diatomit (cӫa VN) cǊng ÿӅu có tác dөng làm bӟt cһn, trong nѭӟc, giҧm ÿӝc tӕ cho ao
nuôi. LiӅu lѭӧng sӱ dөng thѭӡng ÿѭӧc ghi trên bao bì (có thӇ dùng 10-20kg/1000m2, ÿӝ sâu
1m). Nhѭng tӕt nhҩt và rҿ tiӅn nhҩt là thay nѭӟc thѭӡng xuyên (nѭӟc ÿã qua xӱ lý) nӃu vùng
nuôi không bӏ dӏch bӋnh.
22/7/2003 - lap -Tom toi 50con/kg bi do than da danh zeolite 250kg/9000m3-danh idorin cua
cong ty van minh A B lieu cao 1500gr/8000m3 nhung van chua thay chuyen bien
-mot ao khac cung size 50 con/kg tom trang dep moi dieu kien moi truong tot moi danh vi
sinh bioking ngay hom qua nhung tu toi qua tom bo an, duong ruot 1 so con khong co gi.
Vietlinh tra loi giup co nen danh tiep lieu diet khuan ao 8000 hay khong va tom ao bo an nen
xu ly the nao?
TRҦ LӠI
De nghi chung cho cac ao: tang cuong tron voi thuc an Vitamine tong hop + vitamineC, ket
hop dau muc bao ngoai de kich thich dan du tom an manh hon. Kiem soat pH, Kiem chat che.
1/ Doi voi ao 8000m3: tang cuong chay quat, theo doi sat ve kha nang an cua tom. Tam thoi
ngung thuoc diet khuan (su dung lai sau 5-7 ngay nua).
2/ Doi voi ao co 1 so con bo an nen tron voi thuc an: Vitamine tong hop + vitamine C + ket
hop dau muc, tiep tuc theo doi va thuong xuyen chay quat. (luu y men vi sinh thong thuong
khong gay nen trieu chung bo an cua tom).
3/ Day la giai doan het suc than trong trong viec su dung thuoc va hoa chat va nhat la dang
mua mua co nhieu bien dong ve thoi tiet - tom rat nhay voi bien dong thoi tiet. Co van de gi can
trao doi ve suc khoe cua tom, anh co the thong tin de chia se.
21/7/2003 - hienthuong - Minh muon VL cho minh biet hien nay o VN co bao nhieu nha may
nuoi tom? dia chi va so dien thoai lien he cu the? cach lua chon thuc an tot? va cho minh biet
them san luong thuc an cua cac cong ty tung ra thi truong vu 1/2003.
Hien nay trong nghe nuoi tom gap rat nhieu dich benh xay ra, trong do benh dom trang va
phan trang dang la van de nhuc nhoi.VL cho minh biet VN minh co cach phong va tri hai benh
tren that hieu qua khong? Cho biet ro ten thuoc.
TRҦ LӠI
1/ Rat tiec chung toi khong the dap ung duoc yeu cau cua ban, vi hien nay tai VN co tren 60
nhan hieu thuc an nuoi tom va cung co vai chuc nha may san xuat thuc an nuoi tom. Moi nha
may hang nam san xuat vai tram tan tro len.
2/ Lua chon thuc an chu yeu dua tren ham luong dam trung binh khoang 35-40% tuy theo
kich co size thuc an, mui vi co kha nang dan du tom, do min, do tan (ngam trong nuoc sau 2,5
gio)...Noi chung chu yeu van dua vao thuong hieu san pham, mot so loai duoc ua chuong nhu:
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
58
CP (gom nhieu nhan hieu), Carlgill, Globest, Tom Boy... Ngoai ra ban co the tham khao chat
luong cua cac san pham duoc gioi thieu tren web vietlinh nhu Carlgill, Asia Hawaii
3/ Ve benh tom va thuoc phong tri, ban co the tham khao web vietlinh / ky thuat / benh tom /
cac loai benh...
19/7/2003 - lap - Tom toi 100 ngay size 50con/kg mat do 25 con/m2 nhung ngay gan day khi
kiem tra nha thing thoang thay vai con tom do toan than nhung van khoe va cung cap,sau mot
luc dua len khoi mat nuoc thi doi mau trang tro lai - kiem tra dinh ky thi tom van an tot va van
lon.vay toi muon nho Viet linh tra loi giup nguyen nhan va hien tuong nay co nguy hiem khong.
Chan thanh cam on
TRҦ LӠI
Do kha nang mun ba huu co ton dong o day ao nhieu sau 100 ngay nuoi lam cho ham luong
doc to nhu: NH3, H2S, ...trong ao nuoi tang cao dan den hien tuong tom nuoi bi hong hoac do
than.
1/ Su dung Zeolite hoac De-Odorase de giai quyet khi doc trong ao nuoi.
2/ Tang cuong chay quat, suc khi.
3/ Ngoai ra nen dung Virkon hoac Iodin, Povidin de sat khuan de phong nhiem khuan.
4/ Neu dinh nuoi len size lon (30), nen su dung men vi sinh phan huy mun day ao (2 lan, cach
nhau 5 ngay)
18/7/2003 - haitaq - Ninh thuan - Sau khi trao doi truc tuyen voi Viet Linh chieu ngay
17/7/2003, duoc biet vi khuan gay chet tom hang loat o Ninh thuan la do vi khuan ky sinh Alpha
Proteobacteria gay ra. Xin Viet Linh cho biet cach phong va dieu tri benh nay nhu the nao? Cac
loai thuoc hoac men vi sinh nao can su dung ...
TRҦ LӠI
Benh nay van chua co thuoc tri hieu qua, ngoai 1 so loai khang sinh de phong nhu DHTS
Nha Trang da ap dung nhu Oxytetracyline tron voi thuc an...Tang cuong xu ly ao dia ngay tu
dau, ngoai ra phai co ao xu ly nuoc truoc khi cham them nuoc cho ao nuoi. Co the thuc hien
chuong trinh nghiem ngat su dung men vi sinh phan huy mun ba huu co ket hop cho an men vi
sinh duong ruot ngay tu nho...Ban co the tham khao ve cach xu ly ao ho va cach su dung men
vi sinh trong phan benh phan trang tren web vietlinh.
24/7/2003 - phuong - Binh Thuan - xin anh Viet Linh cho nhung loi khuyen ve tinh trang tom
bi yeu an. Tom cua toi nuoi duoc 75 ngay nhung an rat it tha 250000 con, ao 5000m2, nhung
hien nay an chi duoc co 3kg/bua an. trong luc cho an van tron them cac loai vitamin + khoang
chat + dau muc nhung tom an rat yeu. ao cua toi trong luc nuoi duoc 50 ngay tuoi thi bi phan
trang, toi da cho an anfoxin cua tap doan sitto va sau do cho an them zymetin 40g/1kg thuc an.
hom nay da het phan trang nhung cho an voi nhung loai vitamin va khoang chat, dau muc nhu
vay nhung tom van khong an, xin anh Viet Linh giup cho nen kich cho tom an nhu the nao cho
tom an khoe lai.
Ao khac cung co hien tuong giam an, tu 23kg/bua giam xuong con 14kg/bua, truoc kia cung
bi phan trang nhung xu lu nhu cach tren cung da het phan trang. xin anh viet linh giup gium
bien phap nao cho tom an tro lai duoc binh thuong. 2 ao tren deu co xu ly men vi sinh cho nen
day rat tot. xu ly super VS 4lit/1000m2 + Power Pac 200g/5000m2.
Trҧ lӡi
Theo chung toi de xac dinh chinh xac, anh nen cho chai thu, kiem tra mat do tom cua ao nuoi
sau khi bi benh va kiem tra duong ruot tom de biet tom an yeu hoac bo an. Neu mat do tom
giam bot con co the do tom bi chet bot trong thoi gian bi benh dan den co the muc an se giam
theo.
Neu truong hop mat do van cao, an giam , yeu, anh co the bo sung them mot so loai sau:
- Zymetin (10-15g/1kg thuc an).
Co the ket hop mot so loai thuoc sau (anh hoi xem dai ly o do co loai thuoc nao trong nhung
so thuoc nay khong?): Mutagen, Beta-min, Minomix, Bio-nutrilac, Vitasol, Nutri, Bio-fac...
Ngoai ra neu bao dam duoc nguon nuoc, anh thay nuoc moi ngay 10cm (khong thay nhieu vi
tom dang yeu), lam nhu vay trong 4-5 ngay anh se thay ket qua.
25/7/2003 - quang dat - bentre - do kiem cao cach giai quyet ra sao?
Trҧ lӡi
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
59
Neu do kiem trong khoang 100-120 vao nhung thang dau la binh thuong, gan cuoi vu nuoi
se len khoang 150-170 cung khong co gi dang ngai. Neu hon 180 la cao. Doi voi do kiem cao
trong pham vi cho phep, chi can thay nuoc dinh ky thuong xuyen, kiem se giam dan.
Truong hop cao nhung khong ha duoc thuong xay ra voi nuoc gieng khoan, can phai giam
bot nuoc gieng. Doi voi ao nuoi co kiem cao qua, co the xu ly bang thach cao (dùng làm tuong
thach cao) CaSO4.2H2O 250-500ppm de giam dan do kiem.
23/7/2003 - Bay - Nha Be - Toi co doc tai lieu ve cach tri benh mem vo cua tom, co noi den
phan tri benh mem vo bang cach pha muoi vao thuc an cho tom, Xin hoi anh nhu the co dung
khong? Neu dung thi lieu luong la bao nhieu va muoi su dung la muoi gi? Toi hien dang nuoi
tom o Hiep Phuoc
Trҧ lӡi
Toi chua thay co tai lieu nao noi tri benh mem vo bang cach pha muoi vao thuc an cho tom.
Theo toi co the trong truong hop day la muoi khoang chat (bao gom Ca/P la chinh) chu khong
phai la muoi an binh thuong.
Doi voi Hiep Phuoc - Nha Be, vao mua mua nay tom bi mem vo do 1 so nguyen nhan sau:
thieu)
- Mua keo dai, Do kiem trong ao thap Vo tom co khi mem nhieu tuan lien.
Cach phong va chua tri:
2110; Cua hang khac: Beta-min, C-mix, Jumbo...
- Nang do kiem toi thieu 100ppm.
- Ngoai ra co the nang do man bang nuoc ot, muoi hat o ruong muoi (mua ben xa Ly Nhon -
Can Gio) trong mot thoi gian nhat dinh cung rat tot - pha muoi vo ao tru, sau do cham them
sang ao nuoi, nang tu tu de tranh tom bi soc.
25/7/2003 - thanhchist
1. ZYMETHIN co phai la chat song khong? Thanh phan cua no la gi ? Tai sao khi su dung
khang sinh phai ngung su dung ZYMETHIN, neu dung chung thi chat nao se anh huong len chat
nao?
2 . AP920 la chat bo nhung tai sao lai co kha nang phong chong benh dom trang?
TRҦ LӠI
1/ ZYMETIN la vi sinh con song va cac chat xuc tac.
Thanh phan Streptococus Faecalis, Lipase, Bacillus Mensentericus, Clostridium Butyricum,
Beer yeast, Protease, Chat mang.
Khi su dung men vi sinh phai ngung su dung khang sinh, vi khang sinh la hoa chat lam vi
khuan mat tac dung (ngan can ADN, ARN...)
Nhu vay, neu dung chung men vi sinh se mat tac dung.
2/ Cac chat bo duong lam cho tom khoe manh, co tac dung giup tang cuong kha nang de
khang voi benh, giam su xam nhap cua virus doi voi co the. Tuy nhien doi voi benh do virus
thuong xay ra truong hop lay nhiem la tom khoe an nhung con tom yeu do vay viec phong tranh
la het suc kho khan.
25/7/2003 - quang dat - bentre - Toi co mua mot loai thuoc cua thai lan hieu: SEMVAC-P. xin
viet linh cho biet cong dung cua loai thuoc nay.va xin cho biet cac loai thuoc kich thich tom lot
xac nhanh chong lon.
TRҦ LӠI
1/ Sem vac - P la chat tao khang the dung de tron vao thuc an cho tom tao suc khang the cao
doi voi benh than do dom trang.
Chi su dung phong benh do virus than do dom trang, khong co kha nang phong ngua cac
loai virus khac.
Dung hieu nhat voi tom khoe manh va khong bi nhiem virus than do dom trang luc bat dau
dung no. Thuong cho an deu trong 2 thang dau va vao thoi diem co dich benh, moi ngay 1 lan,
100g/1kg thuc an, hoa nuoc va bao ngoai bang dau muc.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
60
2/ Mot so loai thuoc kich thich tom lot xac nhanh chong lon: Mutagen, Beta-min, Minomix...
Bio-nutrilac, Vitasol, Nutri, Bio-fac, Ca/P...
24/7/2003 - minh phuc - TP.HCM - Toi sap mua mot mieng dat de nuoi cong nghiep, trong do
mot nua dien tich da dao ao va da nuoi 01 vu roi bo khoang mot nam nay, toi da tim hieu ky
thuat chu yeu tu trang Vietlinh. Toi con vai dieu khong hieu mong Vietlinh giai thich giup. Cam
on Vietlinh.
1. Bun o day ao cu sau co dau goi, neu nao vet het thi day ao se thap hon muc nuoc song khi
thuy trieu xuong, lam cho viec xa can nuoc de phoi ao se kho khan. Vay co nen nao het lop bun
nay khong?
2. Co gieng nuoc ngot de ha do man, vay phai kiem tra thanh phan gi trong nuoc ngot va
thong so cho phep la bao nhieu? Neu nhung thong so tren deu dat, co the bom nuoc ngot truc
tiep vao ao nuoi duoc khong?
TRҦ LӠI
1/ Neu truong hop bun nhieu nhu vay, neu khong co kha nang hut bun, phai xu ly theo cach
sau:
- Buoc 1: Lay nuoc ngap bun 5-10cm, ngam clorin 20-25ppm (tinh theo chieu day cua bun va
nuoc), ngam 7 ngay.
- Buoc 2: xa can nuoc, rai voi CaO (voi lo xay, voi nong) 700-1000kg/1ha.
- Buoc 3: sau khi rai voi phoi kho nut mat (di lun 1-2cm).
- Buoc 4: lay nuoc vo 30cm ngam rua 3-5 ngay roi xa bo.
- Buoc 5: tien hanh phoi kho nut mat, kiem tra pH dat, rai them voi CaO, CaCO3 (tong cong
250kg/ha), phoi vai ngay.
- Buoc 6: tien hanh lay nuoc vo, xu ly clorin va gay mau nuoi nhu quy trinh.
2/ Co gieng nuoc ngot de ha do man, phai kiem tra pH, do cung (CaCO3), ham luong Fe va
H2S trong nuoc ngot va thong so cho phep la: H2S nho hon hoac bang 1,0ppm, Fe nho hon
1,0ppm. Ngoai ra ham luong nitrit NO2-: nho hon 0,1ppm, nitrat NO3-: nho hon 20ppm. Neu
nhung thong so tren deu dat, nen bom nuoc ngot vao ao xu ly. Neu bom truc tiep vao ao nuoi
phai co gian mua de lay them Oxy (vi ham luong oxy hoa tan trong nuoc ngam thap).
27/7/2003 - Thanh Hang - Toi vua tha tom 1 tuan. Nuoc trong ao co mau xanh luc. Toi nghe
noi neu co mau xanh dot chuoi thi tot hon. Co dung khong? Xin Viet Linh chi giup cach tao mau
nuoc xanh dot chuoi.
TRҦ LӠI
Mau nuoc phu thuoc vao rat nhieu yeu to nhu chat dat, nguon nuoc, xu ly day ao, su dung
phan... neu thich ung voi loai tao nao thi mau nuoc se uu tien theo loai tao do. Thuong mau
nuoc o nhung tuan dau tha tom chua the hien het duoc, qua nhung thang ke tiep mau se thay
doi... nhu truong hop anh muon chuyen doi mau trong giai doan nay, anh co the su dung DAP,
NPK ngam tat 1kg/1000m3 ket hop su dung men vi sinh se lam giam bot mau luc va tang cuong
tao co ich cho ao tom.
24/7/2003 - nghianv - Chào anh Vi?t Linh, Toôi m?i b?t d?u vào nghê nuôi tôm, k? thu?t thì
cung tham kh?o qua sách v? nhung không v?ng vàng l?m. Nay bi?t tin ? VN có trang WEB tu
v?n tôi r?t m?ng; Anh vui lòng cho tôi h?i tham k? thu?t nuôi c?a tôi ph?i nhu th? nào. Hi?n
nay tôm c?a tôi du?c 9 ngày tu?i, Ðang nuôi trên d?t cát, lót b?t, 40 con/1 m2; PH(sáng:8.2;
chieu 8.4); d? m?n 26%; Ki?m 126; m?c nu?c 1m; dang s? d?ng th?c an sea_hosrt(c?a gobest);
tôi dã bón NPK (20:20:0) d? gây màu t?o và dùng oxy_LG (A+B) d? gây vi sinh. Hàng ngày
lu?ng th?c an là 1.6 kg cho 10.000 con chia làm 4 l?n. Tôi dang r?t c?n thông tin v? k? thu?t,
v? th?c an, v? bón thu?c vi sinh d?nh k? s? nhu th? nào ho?c nh?ng gì tôi ph?i làm d? d?t
hi?u qu? kinh t?. (vì 02 tháng tru?c 01 trong s? ao c?a tôi b? gan lúc 1 tháng 10 ngày tôi dã x?
b?).
TRҦ LӠI
Các thông sӕ kӻ thuұt ao nuôi cӫa anh ÿӅu tӕt, nhѭng có mӝt sӕÿLӇm chúng tôi chѭa rõ:
nhѭ anh viӃt : tôm thҧ 9 ngày, ÿàn tôm 10.000 con, ngày ăn 1,6kg /4 lҫn/ngày. Theo chúng tôi,
QӃu 10.000 con ăn nhѭ vұy là qúa dѭ thӭc ăn còn nӃu là 100.000 con thì lҥi qúa thiӃu.
ĈӇ có thӇ trҧ lӡi các vҩn ÿӅ anh ÿӅ nghӏ, anh có thӇ cho biӃt sӕ lѭӧng tôm anh thҧ nuôi.
29/7/2003 - nghianv - Hien nay ao toi dang noi voi anh duoc 11 ngay, so luong 200.000 con
moi ngay an 4,4 kg. xin anh chi dum cach xu ly ao ma tu da ke voi anh ma toi xa bo di?
TRҦ LӠI
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
61
1/ Ao nuoi 11 ngay (200.000):
- Voi luong thuc an 4,4kg cung tam on. De theo doi , anh nen dat vo - nha de kiem soat tom
vao vo.
- Trong giai doan nay, anh co the tron men vi sinh duong ruot va cac loai thuoc bo duong (co
chua cac loai vitamin tong hop va nhat la vitamin C), co su dung dau muc de lam thuoc khong
bi tan, mot ngay tron 1 bua (bua nao thay tom thuong an khoe thi tron - thuong la bua chieu 5-6
gio chieu).
- Tu ngay thu 15 tro di, dinh ky 10 ngay/1 lan, anh co the su dung men vi sinh de phan huy
mun huu co.
Dong thoi cung nen dinh ky moi lan cham them nuoc hoac thay nuoc su dung thuoc sat
khuan truc tiep vao ao nuoi, mot so loai thong thuong : Virkon, Povidin, Iodin...(luu y sau khi su
dung thuoc sat khuan 1 ngay moi su dung men vi sinh).
- Su dung quat nuoc hop ly dac biet la khi troi may mu, khong co nang, mua, gan sang...(cac
giai doan thieu oxy).
Tren day la trong tam cua thang thu 1 va nua dau thang thu 2.
2/ Ve viec xu ly ao da xa bo:
- Nen cho hut bun (neu it, dung cao gom hot bo ra ngoai ao).
- Xa hoac hut can nuoc trong ao.
- Lay nuoc vo 5-10cm, xuly bang clorin 20-25ppm, sau 7 ngay xa can
- Rai voi day ao.
- Lay nuoc day vo ao xu ly sat khuan nhu binh thuong.
29/7/2003 - vnprint02 - nuôi tôm thҿ chân trҳng so sánh vӟi tôm sú.
TRҦ LӠI
1/ Nuoi tom the chan trang de hon nuoi tom su; gia post hien nay vao khoang 70 VND / con
2/ Nuoi trung binh tu 2,5 thang - 4 thang (tuy theo vung dia ly khi hau)
3/ Gia thuong thap hon gia tom su nhieu (trung binh 50.000 - 60.000VND/kg)
4/ Thuc an: co the su dung thuc an tom su, nhung thong thuong thuc an cua tom the chan
trang co ham luong dam cao hon.
5/ Nuoi tom the chan trang thuong phai nuoi mat do cao, nang suat cao thi loi nhuan moi
cao, neu nuoi it thi rat kho ban va khong kinh te bang tom su.
6/ Theo tinh toan, nuoi cong nghiep tom the gia thanh trung binh la 35.000VND/kg, neu ban
tren gia nay la co loi. Vi du: Cty ATI nuoi o Quang Ninh ban ra 56.000VND/kg.
28/7/2003 - thanhchist - 1/ Tai sao thach cao (CaSO4.2H2O)lai co tac dung ha do kiem? Co
che nhu the nao? 2/Sao tran mua lon nuoc trong ao tro nen rat trong (thay day), nguyen nhan la
do dau, cach khac phuc?
TRҦ LӠI
1/ Ve tac dung ha do kiem da duoc thuc te kiem chung ca trong nuoc va ngoai nuoc, ve co
che co the do kha nang tao ket tua cua SO4 2-.
2/ Sau cac tran mua lon neu ao nuoi trong nhin thay day la do phen tu bo ao troi xuong. Cach
khac phuc: rai voi bo ao truoc khi troi mua.
30/7/2003 - Xin hoi viet linh lam sao tang do pH va tao. ra tao? xin hoi bon phan gi? va voi
gi?.. ao nuoi ca 1ha.
TRҦ LӠI
1/ Su dung voi CaCO3 hoac Ca(OH)2, hoa that loang tat (cach tat tot nhat la luc troi mua hoac
cho ca an tai vai dia diem, nhung dia diem khong co ca thi tat), tuy theo pH hien nay de co the
biet luong voi can su dung, neu pH = 7 co the thu truoc 50-100kg voi.
2/ Nen su dung NPK hoac DAP ket hop voi Ure (cung ngam cho tan het roi tat), ty le: 3kg
NPK+3kg DAP+2kgUre
29/7/2003 - nghianv - Chao anh Viet Linh, ao cua toi dang nuoi tom duoc 15 ngay tuoi do pH
sang 8.5, chieu 8.7 co cao qua kho? va lam cach nao de giam pH? hay phai mua loai thuoc nao?
toi da danh duong cat nhung khong giam duoc.
TRҦ LӠI
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
62
pH 8,5-8,7 la hoi cao, phai tim bien phap khong che. Nen han che quat vao nhung luc nang
to de chong tao bung phat, ket hop neu co nuoc tot (da qua xu ly) co the cham them 2-5cm/1 lan
(vai ngay cham them 1 lan).
Cung co the dung H2O2 2-3ppm hoa loang tat vao buoi toi vua co tac dung giam tao vua sat
khuan.Ngoai ra co the su dung men vi sinh de on dinh pH.
Tom ngoai 1 thang tuoi co the su dung formol 1-2ppm, BKC 0,3ppm de giam tao ha pH.
29/7/2003 - thich - nam dinh - hien nay lua tom su toi nuoi bieu hien benh nam trang nhung
khong chet hang loat ma chi chet rai rac toi quyet dinh thu hoach de tha thu loai tom he chan
trang lieu co phai ve sinh dong ki khong tinh khang benh cua loai tom nay co tot hon tom su
khong, nuoi loai tom He chan trang nay co dieu gi can phai chu y xin chi giup
TRҦ LӠI
Doi voi tom su khi da bi benh dom trang, khi chuyen sang nuoi tom the chan trang cung phai
ve sinh va xu ly ao ho ky nhu nuoi tom su thong thuong vi ban than tom the cung nhiem benh
dom trang neu moi truong bi o nhiem (mac du tom the chan trang co suc de khang cao hon tom
su nhung khong co nghia la khong bi benh nhu tom su neu moi truong o nhiem hay bi bien
dong moi truong). Anh co the tham khao them ve tom the chan trang trong phan ky thuatcua
web vietlinh.
31/7/2003 - quang dat - bentre - co the thay the thach cao bang xi mang trang khong.tom bi
mem vo ma thit duc. xin viet linh cho biet nguyen nhan va cach phong tri.
TRҦ LӠI
1/ Khong the thay the thach cao bang xi mang trang vi 2 loai khac nhau ve 1 so thanh phan
tham gia.
2/ Tom bi mem vo ma thit van dac: Do 1 trong so cac nguyen nhan sau:
thieu)
- Mua keo dai, Do kiem trong ao thap Vo tom co khi mem nhieu tuan lien.
Cach phong va chua tri:
2110
Cua hang khac: Beta-min, C-mix, Jumbo...
- Nang do kiem toi thieu 100ppm.
- Ngoai ra co the nang do man bang nuoc ot, muoi hat o ruong muoi trong mot thoi gian nhat
dinh cung rat tot - pha muoi vo ao tru, sau do cham them sang ao nuoi, nang tu tu de tranh tom
bi soc.
1/8/2003 - Phuong - Binh Thuan - Hien tuong phan tom, duong ruot tom mau do la do bi van
de gi? Bi hien tuong nay tom an giam rat nhieu. - Toan than tom co mau vang, giong nhu hien
tuong bi soc thuoc, tham chi thit tom cung co mau hoi vang, xin anh giai thich giup do la hien
tuong gi?
TRҦ LӠI
Duong ruot va phan tom co mau Do: co the do an xac dong vat hay dong loai chet duoi ao
hoac co the bi cam nhiem benh.
Trong truong hop toan than tom cung co trieu chung mau vang den do, co the dan tom bi
benh.
Ket hop 2 yeu to tren co 2 kha nang:
1/ Bi virus than do.
2/ Bi benh do do kha nang mun ba huu co ton dong o day ao nhieu sau nhieu ngay nuoi lam
cho ham luong doc to nhu: NH3, H2S, ...trong ao nuoi tang cao dan den hien tuong tom nuoi bi
hong hoac do than. Anh nen tiep tuc theo doi. 1 so giai phap tam thoi trong thoi gian theo doi:
1/ Su dung Zeolite hoac De-Odorase de giai quyet khi doc trong ao nuoi. 2/ Tang cuong chay
quat, suc khi. 3/ Ngoai ra nen dung Virkon hoac Iodin, Povidin de sat khuan de phong nhiem
khuan va de tranh lay lan sang cac ao ho khac. Neu thay tinh trang tom chet trong vo' hoac tap
me bo ao, phai cho thu hoach ngay, khong co thuoc nao chua duoc.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
63
Mary - xin cho biet ve nuoi tom rung va nuoi tom sinh thai? Xin cho biet thong tin ve
chloramine T - gia va noi cung cap chat nay?
TRҦ LӠI
1/ Hinh thuc nuoi tom rung thuong duoc ap dung o cac vung rung ngap man, tha tom trong
cac kenh, muong, dam, dia rong lon cua rung ngap man, tha voi mat do thua khong can cho
tom an. Nuoi tom sinh thai la hinh thuc nuoi ghep giua tom voi cac quan the sinh vat khac nhu:
ca, nhuyen the... nham tao ra moi truong sinh thai tu nhien trong ao ho nuoi.
2/ Chloramine T: (N-Chloro-p-toluene sulfamido) sodium; la dan xuat tu Toluen. Co tac dung
diet khuan, thuong dung tri benh do vi khuan.
Ve lieu dung va cach dung do nha san xuat cung cap theo tung muc dich cu the. Hien nay
chung toi khong biet gia cua loai thuoc nay, chi co the lien he voi cac dai ly ban thuoc thuy san.
2/8/2003 - dbcuong - tom nuoi duoc 5 thang; trong 15 ngay vua qua tom can tom ko lon, van
giu o size 33 con/kg,tom an binh thuong, kiem tra thay gan va ruot deu tot, thuc an chat luong
tot,tom co hien tuong sau:vo rat mem va mong, than bi do, bop thay rat men,co cam giac nhu
giua thit va vo co mot khong trong, xet nghiem dom trang va MBV cho ket qua am tinh, VL co
the co biet tom bij benh gi va xu ly nhu the nao. Hien tuong nay kha pho bien
TRҦ LӠI
Do thoi gian nuoi lau, moi truong nuoc ao nuoi co nhieu chat huu co, ham luong doc to nhieu
co the lam roi loan chuc nang gan cua tom la nguyen nhan dan den cac hien tuong nhu anh da
neu. De giai quyet benh nay, do tom da lon, nen bien phap don gian nhat la:
1/ Tang cuong thay nuoc (neu co nuoc tot).
2/ Su dung Zeolite hoac De-Odorase de hap thu doc to va su ly moi truong nuoc.
3/ Tron mot so loai vitamine tong hop kem theo Ca/P de bao dam khoang chat, cho an lien
tuc 5 ngay.
3/8/2003 - nghia - Tom cua toi duoc 19 ngay, nhung vao nhung luc tu 8 gio den 11 gio trua,
mot so tom thuong co dau hieu dang boi dot nhien thang than len cach mat nuoc khoang
20cm;(giong nhu tom noi dau);(dan dia phuong goi la boi du), vay xin hoi anh dau hieu nhu vay
la co sao khong? (nguoi nuoi dia phuong noi la khong co van de gi!) pH (sang:8.3, chieu 8.4) do
man:22%o; kiem 120; khong co NH3; tao phat trien binh thuong.
TRҦ LӠI
- Hien tuong tom bung thang than len khoi mat nuoc co nhieu nguyen nhan nhu: do bien
dong moi truong nhat la ve thoi tiet, nang nong, gap ca du (ca loc, ca bong cat...), tom chay do
soc gap nhau, hoac bi cac vi sinh vat ky sinh tan cong vao phu bo, vao mang...nen kho chiu
bung thang len hoac chay...
- Trong truong hop ao cua anh, cac thong so ve moi truong on dinh, 8h-11h sang thuong la
gio khong bi thieu Oxy. Tuy nhien cung luu y den truong hop bi vi sinh vat ky sinh tan cong,
cung nen de phong theo doi, neu thay thuong xuyen bung nen xu ly bang cac loai thuoc sat
khuan nhu Virkon, Iodin, Povidin...
5/8/2003 - MINH HOÀNG - CҪN GIӠ - Tôi thҧ tôm ÿѭӧc 30 ngày trong ao co nhiӅu cá rô ÿӗng
nay nhӡ ViӋt Linh chӍ giúp cách diӋt. ao nuôi có diӋn tích 6000m2 mұt nѭӟc 1m, ÿӝ mһn dѭӟi 7
phҫn ngàn, PH 7,2 - 8,5, ÿӝ kiӅm 90, thҧ mұt ÿӝ 30con/m2 có gҳn cánh quҥt. nghe nói ngoài
Saponin còn có dây thuӕc cá thuӕc cá,cách sӱ dөng và liӅu lѭӧng cӫa 2 loҥi này nhѭ thӃ nào?
có hҥi cho tôm không, mong ViӋt Linh chӍ dùm.
TRҦ LӠI
Dung la ngoai Saponin con co day thuoc ca dung de diet ca tap cho cac ao ho.
Nhung doi voi ao dang nuoi tom, de diet ca tap chi nen su dung saponin khi tom co trong
luong tu 3g-5g tro len va phai la tom dang khoe, lieu dung tu 10-20ppm (phu thuoc do man va
tuy theo loai saponin, tren thi truong hien nay co nhieu loai saponin va pha tron cung khac
nhau nen phai het suc can than tranh hai den tom nuoi). Trong truong hop ao tom cua anh,
chua nen su dung, nên chӡ sau 45 ngày nuôi tôm ÿӫ mҥnh hãy sӱ dөng và cǊng dӉ dàng thay
Qѭӟc sau khi dùng saponin (do dӝ mһn không cao, có the su dung liӅu dùng 15kg / 1000m2).
Riêng ÿӕi vӟi dây thuӕc cá chӍ sӱ dөng diӋt cá tҥp khi chѭa thҧ tôm, liӅu dùng 0.5-1ppm và
phҧi sau 7-10 mӟi dѭӧc thҧ tôm. Không dùng khi dang nuôi tôm, rҩt ÿӝc.
6/8/2003 - anhhuy - hue - Tom toi nuoi duoc 2.5thang da bi sung gan(MBV) va chet hang loat
bay gio o khu vuc toi nuoi chuan bi vao mua mua nen ko the tha lai vi vay toi co nen thao can
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
64
nuoc de cai tao va chuan bi cho nam sau hay la de vay den nam sau cai tao lai nuoi luon,va
xin cac anh (chi) cho biet cach cai tao.
TRҦ LӠI
1/ Sau khi tom chet, phai cai tao lai ngay, cho hut bun va ve sinh ao ho, rai voi phoi kho de
diet mam benh sau do ngam nuoc hoac cho nuoc ra vo thuong xuyen de chong xi phen, neu
truong hop mua mua nen chua nuoc mua de ngot hoa ao ho sau do vai tuan xa can roi lai ngam
vua giu duoc nen day vua tranh mam benh sau nay. Khi nao chuan bi nuoi chi viec rai voi phoi
kho lay nuoc, diet khuan roi nuoi.
5/8/2003 - Chin - Ninh Thuan - Toi van biet Tom bi op la do tom giam hoac bo an trong
khoang thoi gian dai nhung toi van chua hieu ro lam ve nhung nguyen nhan dan den tinh trang
nay. Nhieu khi tom chi duoc hon 1 thang tuoi da co hien tuong tren.
TRҦ LӠI
Co rat nhieu nguyen nhan dan den tinh trang tom bi op vo:
- Do bi benh, vi du: MBV, phan trang, bi coi, dong rong, bi cac benh do vi khuan lam cho tom
yeu va bo an.
- Do cac yeu to moi truong (thay doi thoi tiet, nong do khi doc cao, thieu oxy...) lam cho tom
giam an dan den bi benh.
- Do yeu to khac nhu do kiem qua cao hay pH thap, thieu Ca/P... cung dan den tinh trang op
vo.
- Do cham soc va quan ly ao ho khong tot nhat la vao mua mua...
Thong thuong neu op vo gan het ca dan tom ngay tu thang dau la do giong hoac bi nhiem
benh, tru truong hop do kiem qua cao ngay tu khi tha (tren 200ppm).
Cac truong hop khac nhu an thieu, thuc an khong tot, thieu khoang...hoac bi cac benh do
yeu to moi truong thuong cung chi vao khoang 10% tro lai la da duoc xac dinh va xu ly, rat hiem
khi bi nhieu tru khi moi nuoi.
14/8/2003 - quang dat - ben tre - ao toi co nhieu tao lam nen toi su ly bang clorin nhu vay co
anh huong toi tom khong. neu co xin viet linh cho biet cach dac tri tao lam.
TRҦ LӠI
Doi voi ao dang nuoi tom, khong nen xu ly tao bang clorin, co the su dung formalin lieu
khoang 2ppm - 5ppm de giam tao, sau do 1 ngay phai thay nuoc. Bien phap tot nhat de giam tao
lam la nen thuong xuyen thay nuoc (nuoc da qua xu ly) ket hop su dung men vi sinh. Cac
truong hop dung hoa chat hay saponin... deu co the gay bien dong cho ao nuoi phai het suc
than trong
12/8/2003 - Thanh Hang - Toi nghe noi ao bi nhiem phen mhom thi do kiem thuong thap va rat
kho nang do kiem. Xin cho bietlam the nao de nhan biet ao bi nhiem phen mhom va cach khac
phuc.
TRҦ LӠI
Doi voi phen nhom (phen la.nh) khong noi vang nhu phen sat, tren bo ao nhung ngay sau
mua hoac troi nhieu suong sang ra thuong thay phen dong tung hat lam tam mau trang; sau
nhung con mua, phen nhom thuong lam cho ao trong, do kiem giam manh. De xu ly phen nhom
thuong su dung EDTA 1ppm - 2ppm, voi bo ao tang cuong rai voi CaCO3.
10/8/2003, nghianv - a/ ao tom cua toi hay co tinh trang la tat quat nuoc, thi nhung con tom
nho di rong doc theo me bat. con khi mo quat len thi tom het di rong. bat ke thoi tiet ban ngay
gio lon hay ban dem it gio. Xin anh Viet Linh tu van giup coi co the trong ao nuoi bi thieu chat gi
khong?
b/ San day xin hoi anh Viet Linh luon, ao nuoi cua toi bi dong rong o duoi day, nen toi moi di
vot (binh quan moi ngay vot 2 gio, trong khoan 1 tuan)den nay rong cung tam het. Nhung toi
nghe anh em noi den "dong day" tuc la khi vot rong duoi day lam dong day, noi o cua nhung
con tom. Xin anh cho biet "dong day" la nhu the nao? và tai sao thi "dong day".
TRҦ LӠI
1/ Viec tom di doc me ba.t kiem an la binh thuong (thuong di cach mat nuoc khoang20-
30cm), khi bat quat (bi dong ), theo phan xa tu nhien chung se di chim xuong duoi. Chung ta chi
co the quan sat thay khi mau nuoc con trong (thang thu 1) nhung thang sau do mau nuoc dam
dan, kho quan sat hon.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
65
2/ Ho gop y cho anh rat dung, vi neu vot rong day nhu vay de lam cho suc bun day lam
tom bi den mang, vang mang, thieu oxy cuc bo, tai vi tri do ton khi doc (NH3, H2S...)...nhat la doi
voi tom dang nho.
"Dong day": lam bien dong moi truong o day ao nuoi, tom se de bi soc va tim cach chay
sang khu vuc sach hon, dan den ca dan tom cung chay...
Tot nhat trong truong hop co rong day, chi nen tat voi Dolomit hoac superCa de khoang hoa
vi tri, hoac su dung men vi sinh. Khi lon co the hut bun va thay nuoc ...
12/8/2003, Lam Khoan - Tom cua toi hien da duoc 3 thang 13 ngay, nhung cham lon,
76con/kg, vay toi co the dung saponin de kich thich lot lien tiep vao moi con nuoc duoc hay
khong?
TRҦ LӠI
Anh co the su dung saponin neu dan tom hoan toan khoe manh. Co the su dung dinh ky 10-
15 ngay/1 lan.
17/8/2003 - Liberou - Ao tha tom duoc 5 ngay. Nuoc ao mau xanh la cay nhat, do kiem 70. Rai
CaCO3 175kg/ngay vao luc 12g moi toi, lien tuc 5 ngay ma do kiem khong tang. PH dao dong tu
7,9 - 8,9. Xin chi giup cach khac phuc.
TRҦ LӠI
Xem lai chat luong CaCO3, luu y: doi voi cac ao do kiem on dinh 70, pH 7,9-8,0 khong nhat
thiet phai nang gap do kiem, chi nen bo sung them dinh ky CaCO3, 10 ngay/1 lan la duoc. Sau
do kiem se tang tu tu trong qua trinh nuoi.
17/8/2003 - Thanh ha - Khanh Hoa - Toi nuoi tom o vung co day ao loai dat set, tom co mau
trang, khi thu hoach gia tom mau trang bi giam 2-3 gia so voi tom mau xanh. Truoc khi thu
hoach Toi da gay tao (mau xanh) cho that dam nhung tom van khong doi mau. Xin Viet Linh vui
long chi giup co cach nao de chuyen mau trang cua tom thanh mau khac de khi ban khoi phai
mat gia.
TRҦ LӠI
Doi voi nhieu truong hop khi nuoi tham canh, tom co mau nhat hoac trang, nguyen nhan do
thieu mot so loai sac to de chuyen hoa thanh mau tu nhien cua tom. O nuoc ngoai thuong co
che pham tron them vao thuc an de tang cuong sac to cho tom nuoi (Carophyll Pink co chua 8%
astaxanthin). Trong truong hop o VN, co the tang cuong gay mau dam, ket hop thuc an cong
nghiep tieu chuan va de muc nuoc sau (1,2-1,4m) co the se loai tru duoc truong hop thieu sac to
nay.
19/8/2003 - nghianv - Chao anh Viet Linh, Nho ap dung tu van van cua anh tinh hinh ao toi
dng tien trien binh thuong. hien Ao tom cua toi dang nuoi hien 35 ngay tuoi, xin anh chi giup
dum toi phai lam nhu the nao de phat trien tom binh thuong o thang thu 2 nay. 2 ngay nay do
anh huong cua ap thap nhiet doi nen troi khong nang,tao trong ao mau dang lot dan, trong khi
toi dang co du dinh thay nuoc moi. cai tao moi truong cho tot hon.
TRҦ LӠI
1/ Doi voi thang nuoi thu 2 tro di do phan tom, mun ba va thuc an du thua bat dau nhieu, nen
dinh ky thay nuoc (nuoc da qua xu ly) va sat khuan trong ao nuoi phong chong nhiem khuan.
Ngoai ra nen su dung men vi sinh xen ke bao dam cho moi truong on dinh.
2/ Truong hop anh huong cua ap thap nhiet doi troi khong nang de dan den thieu oxy, tao tan
dan, khi doc phat sinh, nen tang cuong chay quat. Dong thoi co the ket hop thay nuoc 15-20%
(nuoc da xu ly) giup cho moi truong tot hon.
22/8/2003 - nghianv - Anh Viet Linh cho toi hoi, khong biet an co nhan duoc tin cua ba con
nong dan minh ve tinh hinh tom hay khong? nhung o vung nuoi tom cua toi tai Ninh thuan 3
ngay nay tom an yeu han di, giam khoang 1/3 thuc an. Rieng tom cua toi an cham qua 200.000
con, 36 ngay nhung chi 3kg/bua, (12kg/ngay), ba con bao la do tinh hinh thoi tiet thay doi,
nhung toi lo qua. Hien nay co mot so ao tom an yeu, bi lep, dong rong, dong nhot. vay voi
truong hop ao cua toi thi phai xu ly nhu the nao?
TRҦ LӠI
Do hien nay dang vao mua mua, cong them tinh hinh thoi tiet may ngay qua co su thay doi
bat thuong boi anh huong cua ap thap nhiet doi cua phia Bac. Do vay doi voi nguoi nuoi t5om
phai thuong xuyen chu y nghe tinh hinh thoi tiet de kip thoi xu ly, dac biet la mua bao lut.
Doi voi tom gap thoi tiet nhu vay thuong giam an, bo an va cac hien tuong mem vo, dong
rong, op vo... Can chu y tang cuong chay quat bao dam moi truong ao nuoi it bien dong, giam
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
66
doc to do ket hop tron them thuoc bo va vitamine C de chong soc va tang cuong suc khoe
tom nuoi (nen tron dau muc de kich thich dan du tom an nhieu hon). Ngoai ra de chong cac
benh do nam, khuan gay ra cho tom can tang cuong xu ly sat khuan truc tiep ao nuoi.
23/8/2003 - quanghien - Toi du dinh dao ao tom, khoang 4000 m2 mat nuoc (4 cong
=60mx70m) Toi muon thiet ke ao co cong xa nuoc day ao lay tu tam ao (vung lang ban). Xin
duoc hoi:
- Co can thiet lam cong nay khong
- Thiet ke nhu the nao
- Chi phi
TRҦ LӠI
Tren thuc te co nhieu cach lam cong xa nuoc day ao tom, nhung thong thuong co 2 cach
chinh:
1/ Cong xa day dat o bo ao: co the dung ong cong bang nhua hoac ong bang xi mang dat
duoi bo ao (re tien nhat va nhanh nhat). Cung co the xe bo ao lam cong vuong hoac cong canh
phai bang be tong roi dung van go dong cua cong va nang len khi xa nuoc...
2/ Cong xa day va bun tu khu vuc gom bun day, thuong dat giua ao nuoi hoac khu vuc gom
bun: cong nay lam kha ton kem vi phai xay ho ga, dat vi luoi ngan tom, sau do tu ho ga dat ong
nhua hoac be tong chay dai chui qua bo ao.
Do vay tuy theo kha nang dau tu anh co the chon lua cach lam cho phu hop.
Nguoi gui tin: Ngo van Thao
Ĉáp: Hien tuong tom kho lot xac va rot day chet thuong thay o tom lon tu 2 thang tuoi tro
len la rat pho bien va nhat la vao mua mua nhieu, do man nuoc trong ao thap chi vai phan ngan
va do kiem thap hay do man cao tren 20%o va do kiem cao, cac thong tin ban hoi chung chung
qua nen co the chia ra cac truong hop nhu sau.
+ Neu do man thap duoi 5%o va kiem duoi 100ppm khi tom tren 2 thang tuoi thi no rat kho
lot, gap mua dam, tao chet dot ngot tom se thieu Oxy va de rot day. De giup tom lot vo dinh ky
co the cung cap chat khoang cho nuoc bang cach bon voi Dolomite hay Alkaline de tang kiem
va cho an cac loai Premix khoang cho tom, quan ly chat luong tot thi tom se de lot xac hon.
+ Neu do man cao tren 20%o va do kiem tren 200ppm thi to de bi dong voi va kho lot, co the
cung cap nuoc ngot, hay thay nuoc moi, giam bon voi va khong cho an premix khoang, co the
dung cac chat giam kiem co ban tren thi truong hay co the dung Phen chua danh truc tiep
xuong ao nhung chu y la se giam pH, neu pH cao thi ban co the yen tam dung lieu 2-
3kg/1000m3 tuy theo muc do cua kiem.
Tom bi dom trang kho lot vo luc 1 thang tuoi la co the do kiem thap tom kho lot vo nen bi cac
dom trang tren than chu khong phai la bi benh dom trang nhu ban noi dau. Chuc ban may man
o cac vu sau nhe
Cách phòng trӯ mӝt sӕ bӋnh thѭӡng gһp ӣ tôm hùm
HiӋn nay, phong trào nuôi tôm hùm lӗng, tôm hùm bè trong tӍnh ÿang phát triӇn mҥnh, nhҩt là ӣ
thӏ xã Cam Ranh, huyӋn Vҥn Ninh, TP. Nha Trang. Sau ÿây xin giӟi thiӋu vӅ cách phòng trӯ mӝt
Vӕ bӋnh thѭӡng gһp ӣ tôm hùm.
1. BӋnh ÿen mang:
HiӋn tѭӧng: Mang tôm có nhӳng ÿLӇm ÿen, các tѫ mang chuyӇn màu ÿen, mang thӕi rӳa toàn
Eӝ. Quan sát bҵng mҳt thѭӡng thҩy nhӳng búi sán lá ÿѫn chӫ trҳng nhӓ nhѭ sӧi tóc. Sán lá sӁ
ÿөc thӫng mang gây hoҥi tӱ tӃ bào. Thân tôm cǊng xuҩt hiӋn nhӳng ÿӕm ÿen, mҳt tôm cǊng có
thӇ chuyӇn sang màu ÿen. BӋnh xuҩt hiӋn ӣ cҧ tôm con và tôm trѭӣng thành.
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
67
Nguyên nhân: Mang tôm bӏÿen là do sҳc tӕ Melanin phát triӇn tҥi các mô cӫa mang bӏ phá
Kӫy do các tác nhân: Ký sinh trùng sán lá ÿѫn chӫ (xuҩt hiӋn nhiӅu sau các cѫn mѭa), nҩm
Fusarium, vi khuҭn dҥng sӧi Vibrio, nӗng ÿӝ khí ÿӝc Amoniac và Sulfur hydro trong môi trѭӡng
cao.
+ұu quҧ: Tôm bӓăn, hô hҩp kém, nҵm dѭӟi ÿáy lӗng và chӃt hàng loҥt.
Cách phòng trӏ:
- Tҳm cho tôm bҵng Formol vӟi nӗng ÿӝ tӯ 15 - 25ml/m3 nѭӟc trong 10 - 15 phút, có sөc khí.
Thӡi gian chӳa trӏ tӯ 5 - 7 ngày.
- Tҳm cho tôm bҵng Sulfat ÿӗng, nӗng ÿӝ 0,5gr/m3 nѭӟc trong 5 - 7 phút, có sөc khí. Thӡi gian
chӳa trӏ tӯ 5 - 7 ngày. Lѭu ý tôm bӋnh sau khi xӱ lý thuӕc cҫn ÿѭӧc thҧ nuôi ӣ mӝt lӗng khác.
- Treo nhӳng túi vҧi có chӭa vôi ӣ giӳa lӗng tôm hoһc ÿһt ӣ nhӳng vùng ÿáy lӗng nuôi bӏ ô
nhiӉm. Vôi có tác dөng diӋt ký sinh trùng, nҩm, vi khuҭn tӕt.
- Có thӇ sӱ dөng mӝt sӕ kháng sinh nhѭ Norfloxacin, Nalidixic acid, Ciprofloxacin ÿӇ phòng trӏ
EӋnh bҵng cách trӝn vào thӭc ăn vӟi lѭӧng tӯ 30 - 50mgr/kg thӭc ăn. Thӡi gian ÿLӅu trӏ tӯ 5 - 7
ngày.
2. BӋnh ÿӕm trҳng trên vӓ:
HiӋn tѭӧng: Trên vӓ tôm và dѭӟi giáp ÿҫu ngӵc xuҩt hiӋn nhӳng ÿӕm trҳng.
Nguyên nhân: Cҫn phân biӋt rõ nguyên nhân.
- NӃu tôm có ÿӕm trҳng song vүn khoҿ mҥnh, hoҥt ÿӝng bình thѭӡng thì không phҧi do dӏch
EӋnh. Nguyên nhân là do hàm lѭӧng Canci, Manhê trong nѭӟc cao. Ĉây không phҧi là hiӋn
Wѭӧng bӋnh, tôm lӝt xác các ÿӕm trҳng sӁ mҩt ÿi.
- Trѭӡng hӧp tôm nhiӉm nҩm, vi khuҭn ÿһc biӋt nhiӅu ӣ vùng ÿáy bӏ ô nhiӉm sӁ gây ra bӋnh
ÿӕm trҳng trên vӓ.
+ұu quҧ: Tôm giҧm ăn, giҧm tăng trѭӣng, không lӝt xác ÿѭӧc hoһc chu kǤ lӝt xác kéo dài, tôm
chӃt rҧi rác.
Cách phòng trӏ:
- Tҳm cho tôm bҵng Xanh Malachite (thuӕc này ÿã bӏ cҩm sӱ dөng theo QĈ 20/2003/QĈ-BTS)
Yӟi nӗng ÿӝ 1gr/m3 nѭӟc, sөc khí trong vòng 15 phút. Thӡi gian chӳa trӏ tӯ 5 - 7 ngày.
- Tҳm cho tôm bҵng Sulfat ÿӗng vӟi nӗng ÿӝ 0,5gr/m3, sөc khí trong vòng tӯ 5 - 7 phút. Thӡi
gian chӳa trӏ tӯ 5 - 7 ngày.
- Treo túi vҧi ÿӵng vôi ÿӇ phòng và trӏ bӋnh.
3. BӋnh ÿӓ thân:
HiӋn tѭӧng: Mang tôm và thân tôm ÿӅu chuyӇn sang màu hӗng. BӋnh xuҩt hiӋn ӣ tôm con và
tôm trѭӣng thành.
Nguyên nhân: Nѭӟc và ÿáy khu vӵc lӗng, bè nuôi bӏ ô nhiӉm nһng, thӭc ăn thӯa quá nhiӅu,
công tác vӋ sinh kém; nhiӉm vi khuҭn Vibrio.
+ұu quҧ: Tôm bӓăn, kém hoҥt ÿӝng, giҧm tăng trѭӣng và chӃt hàng loҥt.
Cách phòng trӏ:
- VӋ sinh lӗng, bè nuôi sҥch sӁ, tҥo môi trѭӡng nѭӟc thông thoáng, giҧm lѭӧng khí ÿӝc.
- Tҳm cho tôm trong dung dӏch Oxytetracyline vӟi nӗng ÿӝ tӯ 0,5 - 2gr/m3 nѭӟc. Thӡi gian tҳm
15 phút. Thӡi gian chӳa trӏ tӯ 5 - 7 ngày.
- Trӝn thuӕc kháng sinh Oxytetracyline cӝng vӟi dҫu thӵc vұt vào thӭc ăn vӟi trӑng lѭӧng
50mgr/kg thӭc ăn. Cho tôm ăn liên tөc 5 - 7 ngày.
- Có thӇ sӱ dөng kháng sinh mӟi có ÿӝ nhҥy cao nhѭ Norfloxacin, Nalidixic acid, Ciprofloxacin
Yӟi lѭӧng 30 - 50mgr/kg thӭc ăn liên tөc trong 5 - 7 ngày.
4. BӋnh trҳng râu:
%L4XDQJ7Ӆ
%͏nh tôm
68
HiӋn tѭӧng: Râu 1 chuyӇn tӯ màu nâu sang màu vàng, hӗng rӗi sang trҳng. BӋnh này xuҩt
hiӋn phә biӃn ӣ giai ÿRҥn tôm con.
Nguyên nhân: Tôm con bӏ nhiӉm nҩm Lagenidium sp, Fusarium sp.
+ұu quҧ: Tôm con chӃt hàng loҥt.
Cách phòng trӏ:
- Treo túi vôi giӳa các lӗng nuôi. Vôi có tác dөng diӋt nҩm tӕt.
- Tҳm cho tôm bҵng dung dӏch Formol vӟi nӗng ÿӝ tӯ 15 - 25ml/m3 nѭӟc, sөc khí trong 15 phút.
Thӡi gian ÿLӅu trӏ tӯ 5 - 7 ngày.
5. BӋnh long ÿҫu:
HiӋn tѭӧng: Phҫn giáp ÿҫu ngӵc và phҫn thân long ra. Trong lӟp biӇu bì tiӃt dӏch nhҫy hôi thӕi.
%Ӌnh xuҩt hiӋn ӣ tôm con và tôm trѭӣng thành.
Nguyên nhân: Tôm nhiӉm vi khuҭn Vibro sp, Aeromonas.
+ұu quҧ: Tôm chӃt rҧi rác.
Cách phòng trӏ:
- Tҳm cho tôm trong dung dӏch Oxytetracylin vӟi nӗng ÿӝ 0,5 - 2gr/m3. Thӡi gian tҳm 15 phút.
Thӡi gian chӳa trӏ tӯ 5 - 7 ngày.
- Trӝn thuӕc kháng sinh Oxytetracylin và dҫu ăn vӟi lѭӧng tӯ 40 - 50mgr/kg thӭc ăn. Cho ăn
liên tөc 5 - 7 ngày.
Thӡi gian qua, Trung tâm Nghiên cӭu thӫy sҧn III ÿã nghiên cӭu mӝt sӕ bӋnh ӣ tôm hùm:
%͟nh to ÿ̿u: Xuҩt hiӋn ӣ tôm con và tôm trѭӣng thành. Tôm có hiӋn tѭӧng là phҫn giáp ÿҫu
ngӵc tôm rҩt lӟn, khác thѭӡng, phҫn thân và ÿuôi nhӓ.
%͟nh m͙m vͧ: Xuҩt hiӋn ӣ tôm trѭӣng thành. Toàn bӝ cѫ thӇ tôm mӅm, kéo dài ra nhѭ lúc mӟi
Oӝt xác, vӓ tôm không cӭng lҥi ÿѭӧc.
%͟nh ÿóng hàu, sͽn: Xuҩt hiӋn ӣ tôm trѭӣng thành. Sөn, hàu bám ÿҫy giáp ÿҫu ngӵc. Tôm khó
Oӝt xác, chӃt rҧi rác.
%͟nh phͫng mang: Xuҩt hiӋn ӣ tôm con và tôm trѭӣng thành. Mang tôm bӏ phӗng lên, có chҩt
Gӏch vàng dѭӟi lӟp biӇu bì nҳp mang.
Nhӳng bӋnh trên tӹ lӋ xuҩt hiӋn ít, chӍ gây chӃt tôm rҧi rác, không gây thiӋt hҥi cho ngѭӡi nuôi
QӃu biӃt ngăn ngӯa. BӋnh phát sinh do môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm, tôm suy dinh dѭӥng, kém ăn,
khó lӝt xác. Có thӇ sӱ dөng vôi ÿӇ ngӯa bӋnh, cҧi tҥo môi trѭӡng, vӋ sinh lӗng, bè nuôi, bҧo
ÿҧm chҩt lѭӧng và sӕ lѭӧng thӭc ăn hӧp lý cho tôm.
Báo Khánh Hoà
9ǉ TRUNG HÙNG Theo tài liӋu cӫa Trung tâm KhuyӃn ngѭ Khánh Hòa
Bïi Quang TÒ 1
TiÕn SÜ Bïi Quang TÒ
BÖnh cña t«m nu«i vμ
biÖn ph¸p phßng trÞ
Nhμ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp

2 BÖnh cña t«m nu«i vμ biÖn ph¸p phßng trÞ
TiÕn SÜ Bïi Quang TÒ
BÖnh cña t«m nu«i

vμ biÖn ph¸p phßng
trÞ
Nhμ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp

Hμ Néi, 2003
Bïi Quang TÒ 3
Lêi giíi thiÖu xuÊt b¶n n¨m 2001

Trong ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n thêi kú 1999-2010 ®· ®îc chÝnh phñ phª
duyÖt, Nu«i t«m só ®îc xem lμ mòi nhän ®ét ph¸ quan träng hμng ®Çu. §Õn n¨m 2010 çc
chØ tiªu cÇn phÊn ®Êu ®¹t ®îc rÊt cao: diÖn tÝch nu«i t«m só ®¹t 260.00ha, s¶n lîng ®¹t
360.000 tÊn, gi¸ trÞ xuÊt khÈu ®¹t 1.400 triÖu USD. Tuy nhiªn, ChÝnh phñ còng chØ râ r»ng
trong ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n nguyªn t¾c chØ ®¹o ®Çu tiªn ph¶i tu©n thñ lμ ph¶i ph¸t triÓn
bÒn v÷ng, g¾n ph¸t triÓn nu«i trång víi b¶o vÖ m«i trêng, sinh th¸i, ®¶m b¶o s¶n xuÊt vμ æn
®Þnh ®êi sèng cña nh©n d©n.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nu«i t«m ë níc ta ®· ®¹t ®îc nh÷ng thμnh tùu ®¸ng khÝch lÖ.
Tuy nhiªn, ë kh¸ nhiÒu n¬i do ph¸t triÓn å ¹t, tù ph¸t thiÕu quy ho¹ch, ng d©n cha cã hiÓu
biÕt c¬ b¶n rÊt cÇn thiÕt vÒ c«ng nghÖ nu«i t«m vμ nhÊt lμ cha nhËn thøc ®óng møc vÒ nguy
c¬ « nhiÔm m«i trêng vμ dÞch bÖnh trong nu«i t«m, nªn ®· x¶y ra kh«ng Ýt tæn thÊt trong nu«i
t«m, g©y khã kh¨n cho ®êi sèng ngêi d©n.
§Ó gãp phÇn vμo kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã th«ng qua n©ng cao nhËn thøc cña ng d©n Trung
t©m khuyÕn n«ng sinh th¸i ®· phèi hîp víi mét sè viÖn nghiªn cøu vμ çc nhμ khoa häc
chuyªn ngμnh tæ chøc ®îc mét sè líp tËp huÊn cho ng d©n vÒ nu«i t«m, ®ång thêi biªn so¹n
cho hä mét sè tμi liÖu chuyªn ®Ò. Cuèn s¸ch nhá “BÖnh cña t«m nu«i vμ biÖn ph¸p phßng trÞ”
do t¸c gi¶ Bïi Quang TÒ biªn so¹n n»m trong ch¬ng tr×nh ®ã. Cuèn s¸ch nªu mét sè hiÓu biÕt
vÒ bÖnh t«m, biÖn ph¸p phßng bÖnh th«ng qua qu¶n lý t«m gièng vμ m«i trêng nu«i, ®ång
thêi giíi thiÖu díi d¹ng m« t¶ mét sè bÖnh thêng gÆp ë t«m. Chóng t«i hy väng tμi liÖu nμy
sÏ bæ Ých cho ngêi nu«i t«m trong viÖc phßng tr¸nh rñi ro do bÖnh dÞch t«m g©y ra, ®ång thêi
phôc vô cho çc çn bé khuyÕn ng, çn bé nghiªn cøu, gi¶ng d¹y vμ sinh viªn chuyªn ngμnh
tham kh¶o. Xin ®îc giíi thiÖu cïng b¹n ®äc.
GS TSKH TrÇn Mai Thiªn

ViÖn trëng, ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1
Më §Çu
Phong trμo nu«i t«m cña níc ta ®· vμ ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong nh÷ng n¨m qua. DiÖn
tÝch vμ s¶n lîng ngμy mét t¨ng, cã rÊt nhiÒu ®iÓn h×nh nu«i t«m ®¹t kÕt qu¶ tèt. N¨m 2002
ngμnh thuû s¶n ®· xuÊt khÈu trªn 2 tû ®«la, s¶n lîng t«m ®ãng gãp ®¸ng kÓ. ChÝnh phñ dμnh
sù u tiªn ®Æc biÖt cho ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n víi hy väng sÏ t¨ng kim ng¹ch xuÊt khÈu
®¹t kho¶ng 3,5 tû ®«la n¨m 2010.
Song viÖc ph¸t triÓn mét çch å ¹t, manh món, tù ph¸t, cha cã quy ho¹ch vμ thiÕu hiÓu biÕt vÒ
kü thuËt ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh t«m x¶y ra thêng xuyªn. Tõ n¨m 1993-1994 ®Õn nay
bÖnh t«m thêng xuÊt hiÖn ë çc vïng nu«i t«m ven biÓn tõ nu«i qu¶ng canh ®Õn nu«i th©m
canh, bÖnh ®· g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho nghÒ nu«i t«m. §Ó ng¨n chÆn bÖnh dÞch x¶y ra ë t«m
nu«i, qua kinh nghiÖm mét sè n¨m nghiªn cøu bÖnh cña t«m nu«i, n¨m 2001 chóng t«i biªn
so¹n vμ xuÊt b¶n cuèn s¸ch “bÖnh cña t«m nu«i vμ biÖn ph¸p phßng trÞ”, gåm çc n«i dung
sau:
Ch¬ng 1: Nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ bÖnh t«m

Ch¬ng 2: BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m
Ch¬ng 3: Mét sè bÖnh thêng gÆp ë t«m nu«i
N¨m 2003 chóng t«i tiÕp tôc söa ch÷a vμ bæ sung thªm ch¬ng: Thuèc vμ biÖn ph¸p dïng
thuèc cho t«m nu«i
Víi néi dung trªn, hy väng r»ng cuèn s¸ch phÇn nμo gióp cho b¹n ®äc trong vμ ngoμi ngμnh,
çc çn bé kü thuËt, häc sinh dïng lμm tμi liÖu tham kh¶o vÒ bÖnh t«m trong nu«i trång thuû
s¶n. §Æc biÖt gióp cho ngêi híng dÉn s¶n xuÊt vμ çc n«ng ng tiªn tiÕn n¾m b¾t kÞp thêi
nh÷ng bÖnh t«m thêng x¶y ra vμ thùc hiÖn ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp, sÏ gi¶m
thiÓu rñi ro vÒ bÖnh trong qu¸ tr×nh nu«i t«m.
Cuèn s¸ch hoμn thμnh nhê sù cæ vò vμ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång
thuû s¶n I, Nhμ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp vμ çc b¹n ®ång nghiÖp chuyªn nghiªn cøu vÒ
bÖnh t«m, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thμnh c¶m ¬n.
Cuèn s¸ch nμy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu thiÕu sãt, chóng t«i hy väng nhËn ®îc ý kiÕn ®ãng gãp
®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n.
N¨m 2003
T¸c gi¶
Bïi Quang TÒ 5
Môc lôc
Néi dung Trang

Lêi giíi thiÖu i
Më ®Çu ii
Môc lôc iii
Ch¬ng 1: Nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ bÖnh cña t«m
1
1. T¹i sao t«m bÞ bÖnh 1
1.1. §iÒu kiÖn m«i trêng sèng 1
1.2. T¸c nh©n g©y bÖnh 14
1.3. VËt nu«i (t«m) 15
2. Mèi quan hÖ cña çc nh©n tè g©y bÖnh 15
3. Lμm thÕ nμo chÈn ®o¸n ®îc bÖnh cho t«m 19
3.1. KiÓm tra hiÖn trêng 19
3.2. KiÓm tra t«m 20
3.3. Thu mÉu cè ®Þnh ®Ó ph©n lËp vi khuÈn, nÊm, virus, ký sinh trïng. 25
Ch¬ng 2: BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m 25
1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho t«m nu«i 25

2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m nu«i 26
2.1. C¶i t¹o vμ vÖ sinh m«i trêng nu«i t«m 26
2.1.1.ThiÕt kÕ x©y dùng çc tr¹i nu«i t«m ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn phßng 26
bÖnh cho chóng
2.1.2. TÈy dän ao, dông cô tríc khi ¬ng nu«i t«m 27
2.1.3. Çc biÖn ph¸p khö trïng khu vùc nu«i 29
2.1.4. VÖ sinh m«i trêng trong qu¸ tr×nh nu«i t«m 31
2.2. Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho t«m 33
2.2.1. Khö trïng c¬ thÓ t«m 33
2.2.2. Khö trïng thøc ¨n vμ n¬i t«m ®Õn ¨n 33
2.2.3. Khö trïng dông cô 34
2.2.4. Dïng thuèc phßng tríc mïa ph¸t triÓn bÖnh 34
2.3. T¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho t«m 35
2.3.1.TiÕn hμnh kiÓm dÞch t«m tríc khi vËn chuyÓn 35
2.3.2. C¶i tiÕn ph¬ng ph¸p qu¶n lý, nu«i dìng t«m 36
2.3.3. Chän gièng t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt 38
Ch¬ng 3: Thuèc vμ biÖn ph¸p dïng cho nu«i t«m 42

1. T¸c dông cña thuèc 42
1.1. T¸c dông côc bé vμ t¸c dông hÊp phô 42
1.2. T¸c dông trùc tiÕp vμ t¸c dông gi¸n tiÕp 42
1.3. T¸c dông lùa chän cña thuèc 42
1.4. T¸c dông ch÷a bÖnh vμ t¸c dông phô cña thuèc 44
1.5. T¸c dông hîp ®ång vμ t¸c dông ®èi kh¸ng cña c¬ thÓ 44
2. Çc yÕu tèc ¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 45
2.1. TÝnh chÊt lý hãa vμ cÊu t¹o hãa häc cña thuèc 45
2.2. LiÒu lîng dïng thuèc 46
3. Ph¬ng ph¸p dïng thuèc 46
3.1. T¾m cho t«m 47
3.2. Phun thuèc xuèng ao, bÓ 48
3.3. ChÕ biÕn thuèc vμo thøc ¨n 48
4. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ 49

4.1. Thuèc ®îc hÊp thô 49
4.2. Ph©n bè cña thuèc trong c¬ thÓ 50
4.3. Sù biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ 50
4.4. Bμi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ 50
4.5. TÝch tr÷ cña thuèc trong c¬ thÓ 51
4.6. Tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vËt nu«i 51
4.7. §iÒu kiÖn cña m«i trêng sèng cña t«m 52
5. Ho¸ chÊt vμ thuèc dïng cho nu«i t«m 53
5.1. Hãa chÊt 53
5.2. Kh¸ng sinh 59
5.3. Sulphamid 65
5.4. Vitamin vμ kho¸ng vi lîng 72
5.5. ChÕ phÈm sinh häc 73
5.6. C©y thuèc th¶o méc 80
Ch¬ng 4: Mét sè bÖnh thêng gÆp ë t«m nu«i 85
1. BÖnh vi rót 85
1.1. BÖnh MBV (Monodon Baculovirus) ë t«m só 85
1.2. Héi chøng bÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 91
1.3. BÖnh ®Çu vμng ë t«m só (Yellow Head Disease-YHD) 104
1.4. BÖnh nhiÔm trïng virus díi da vμ ho¹i tö (Infectious hypodermal and 110
haematopoietic necrosis virus- IHHNV)
Bïi Quang TÒ 7
1.5. BÖnh Parvovirus gan tuþ t«m he (Hepatopancreatic Parvovirus- HPV) 114
1.6. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 116
1.7. BÖnh ®u«i ®á (Héi chøng virus Taura- Taura syndrom virus- TSV) 122
1.8. BÖnh Virus ho¹i tö tuyÕn ruét gi÷a cña t«m he (Baculovirus Migut gland 130
Necrcosis - BMN)
2. BÖnh vi khuÈn vμ nÊm 133
2.1. BÖnh do vi khuÈn Vibrio ë t«m 133
2.2. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cμng xanh 140
2.3. BÖnh ®èm n©u ë t«m cμng xanh 144
2.4. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 146
2.5. BÖnh nÊm ë t«m nu«i 148
3. BÖnh ký sinh trïng 152
3.1. BÖnh trïng hai tÕ bμo ë t«m Gregarinosis 152
3.2. BÖnh t«m b«ng (Cotton shrimp disease) 155
3.3. BÖnh sinh vËt b¸m 158
3.4. BÖnh giun trßn 163
3.5. BÖnh rËn t«m 165
4. BÖnh dinh dìng vμ m«i trêng ë t«m 166
4.1. BÖnh thiÕu Vitamin C - héi chøng chÕt ®en 166
4.2. BÖnh mÒm vá ë t«m thÞt 167
4.3. T«m bÞ bÖnh bät khÝ 167
4.4. Sinh vËt h¹i t«m 169
4.5. T«m bÞ tróng ®éc 178
Tμi liÖu tham kh¶o 180
Phô lôc 1 181
Phô lôc 2 186
Phô lôc 3 187
Ch¬ng 1
Nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ bÖnh cña t«m

1. T¹i sao t«m bÞ bÖnh
Níc lμ m«i trêng sèng cña t«m. Do ®ã t«m vμ m«i trêng ph¶i lμ mét thÓ thèng nhÊt, khi
chóng m¾c bÖnh do kÕt qu¶ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¬ thÓ vμ m«i trêng sèng. Hay nãi çch
kh¸c t«m bÞ bÖnh lμ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ víi sù biÓn ®æi cña çc nh©n tè ngo¹i c¶nh
(thêng biÕn ®æi xÊu), c¬ thÓ thÝch nghi th× tån t¹i nÕu chóng kh«ng thÝch nghi sÏ bÞ bÖnh vμ
chÕt. Cho nªn, t«m bÞ bÖnh ph¶i cã 3 ®ñ nh©n tè:
- M«i trêng sèng - nh©n tè v« sinh
- T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) - nh©n tè h÷u sinh
- VËt nu«i - nh©n tè néi t¹i
1.1. §iÒu kiÖn m«i trêng sèng:
Çc yÕu tè m«i trêng ®Òu lμ çc mèi nguy trong nu«i trång thñy s¶n, bëi v× tû lÖ sèng, sinh
s¶n vμ sinh trëng cña çc loμi vËt nu«i thñy s¶n phô thuéc vμo mét m«i trêng thÝch hîp nhÊt
®Þnh. NhiÒu yÕu tè m«i trêng cã kh¶ n¨ng ¶nh hëng ®Õn nu«i trång thñy s¶n, nhng chØ mét
sè Ýt cã vai trß quyÕt ®Þnh. NhiÖt ®é vμ ®é mÆn lμ giíi h¹n quan träng cña loμi thñy s¶n nu«i ë
mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh. Muèi dinh dìng, ®é kiÒm tæng sè vμ ®é cøng tæng sè còng lμ nh÷ng
yÕu tè quan träng ®iÒu chØnh thùc vËt ph¸t triÓn mμ chóng cßn ¶nh hëng ®Õn sinh vËt thñy
sinh lμ thøc ¨n cho ®éng vËt thñy sinh. §é trong ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng chiÕu vμo níc t¸c ®éng
®Õn sù quang hîp vμ çc chuçi thøc ¨n; ®é trong còng ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn t«m vμ ®éng
vËt kh«ng x¬ng sèng kh¸c. Nh÷ng yÕu tè m«i trêng ¶nh hëng chñ yÕu cho nu«i trång thñy
s¶n lμ nhiÖt ®é, pH, oxy hßa tan- DO, carbonic- CO2, ammonia- NH3, nitrite- NO2 vμ hydrogen
sulfide- H2S. Ngoμi ra mét sè trêng hîp g©y ®éc do kim lo¹i vμ thuèc trõ s©u cã thÓ g©y «
nhiÔm trong nu«i trång thñy s¶n.
1.1.1. NhiÖt ®é níc:

T«m lμ nhãm ®éng vËt biÕn nhiÖt, nhiÖt ®é c¬ thÓ cña chóng chñ yÕu phô thuéc vμo nhiÖt ®é
níc (m«i trêng sèng), dï chóng cã vËn ®éng thêng xuyªn, th× kÕt qu¶ vËn ®éng sinh ra
nhiÖt kh«ng ®¸ng kÓ. NhiÖt ®é níc qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp ®Òu kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng
cña t«m. NÕu nhiÖt ®é vît qu¸ giíi h¹n cho phÐp cã thÓ dÉn ®Õn t«m chÕt thËm chÝ chÕt hμng
lo¹t do ®ã mçi mét loμi t«m cã ngìng nhiÖt ®é kh¸c nhau. VÒ mïa ®«ng khi nhiÖt ®é níc
gi¶m xuèng 13-140C, rÐt kÐo dμi cã thÓ lμm chÕt t«m cμng xanh. Khi nhiÖt ®é níc trong ao lμ
350C tû lÖ sèng cña t«m só (Penaeus monodon) lμ 100%, nhng ë nhiÖt ®é 37,50C t«m chØ cßn
sèng 60%, nhiÖt ®é 400C tû lÖ t«m sèng 40%. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt lμ 280-320C ®èi víi t«m
só nu«i th¬ng phÈm. Víi t«m lít (Penaeus merguiensis) ë 340C tû lÖ sèng 100%; ë 360C chØ
cßn 50% t«m ho¹t ®éng b×nh thêng, 5% t«m chÕt; ë 380C 50% t«m chÕt, ë 400C 75% t«m
chÕt.
Sù thay ®æi ®ét ngét cña nhiÖt ®é (ngay c¶ trong ph¹m vi thÝch hîp) còng cã thÓ khiÕn cho t«m
bÞ sèc (stress) mμ chÕt. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, nu«i dìng cÇn chó ý sù chªnh lÖch nhiÖt
®é vμ nhÊt lμ sù thay ®æi nhiÖt ®é ®ét ngét. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch 50C/ngμy ®ªm cã thÓ lμm
cho t«m bÞ sèc vμ chÕt, tèt nhÊt kh«ng ®Ó nhiÖt ®é chªnh lÖch qu¸ 30C, biªn ®é dao ®éng nhiÖt
®é trong ngμy kh«ng qu¸ 30C. Chóng ta ph¶i chó ý khi thêi tiÕt thay ®æi nh d«ng b·o, ma
rμo ®ét ngét, giã mïa §«ng B¾c trμn vÒ lμm nhiÖt ®é níc thay ®æi ®ét ngét dÔ g©y sèc cho
t«m.
Bïi Quang TÒ 9
§Çu n¨m 2002 chØ tÝnh riªng 3 tØnh Sãc Tr¨ng, B¹c Liªu vμ Cμ Mau ®· xuèng gièng 339.000
ha, ®Õn trung tuÇn th¸ng 3 ®· cã 193.271 ha (chiÕm 57%) t«m bÞ bÖnh vμ chÕt. HiÖn tîng
t«m chÕt ë mét sè tØnh ven biÓn Nam Bé ®Çu n¨m 2002 nguyªn nh©n chÝnh lμ hiÖn tîng El-
Nino ë Nam Bé nhiÖt ®é kh«ng khÝ ®· lªn 3703 C (theo Phßng dù b¸o khÝ tîng, §μi khÝ tîng
thñy v¨n khu vùc Nam Bé- 7/5/2002), thêi lîng n¾ng kÐo dμi trong ngμy cao h¬n møc b×nh
thêng. Trung b×nh mét ngμy, b×nh thêng thêi gian n¾ng kÐo dμi 5-6 giê. Nhng hiÖn t¹i sè
giê n¾ng trong ngμy kÐo dμi tõ 9-10 giê. Do ®ã thêi tiÕt kh¾c nghiÖt vμ nãng kÐo dμi, dÉn ®Õn
nhiÖt ®é níc ë çc ®Çm nu«i t«m còng t¨ng cao, chóng ®· g©y sèc cho t«m lμm cho t«m yÕu
dÔ bÞ bÖnh vμ chÕt.
1.1.2. §é trong
§é trong thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thùc vËt phï du trong ao nu«i. §é trong cã thÓ h¹n chÕ
rong ph¸t triÓn ë ®¸y ao. Sù në hoa cña thùc vËt phï du t¸c ®éng tèt víi t«m nu«i v× sÏ kÝch
thÝch ®éng vËt lμ thøc ¨n cña t«m ph¸t triÓn. §é trong thùc vËt phï du c¶i thiÖn tèt cho t«m,
bëi v× chóng h¹n chÕ çc chÊt l¬ löng, lμm tÇm nh×n cña t«m tèt h¬n, gi¶m mæi nguy cho t«m.
§é trong do nång ®é çc chÊt mïn h÷u c¬ cao kh«ng g©y nguy hiÓm trùc tiÕp cho t«m, nhng
g©y mÊt c©n b»ng dinh dìng, v× cã thÓ pH gi¶m (axit), dinh dìng thÊp, h¹n chÕ ¸nh s¸ng
chiÕu qua dÉn ®Õn quang hîp kÐm. §é trong cña thùc vËt phï du cña ao nu«i t«m tèt nhÊt lμ
30-40cm.
1.1.3. §é mÆn
§é mÆn lμ tæng sè çc ion cã trong níc, ®é mÆn ®¬n vÞ tÝnh lμ phÇn ngh×n (‰). Tæng qu¸t
cña níc ®îc chia ra 6 lo¹i ®é mÆn kh¸c nhau:
§é mÆn
mg/l ppt (‰)
Níc ma 3 0,003
Níc mÆt 30 0,03
Níc ngÇm 300 0,3
Níc cöa s«ng 3.000 3
Níc biÓn 30.000 30
Níc hå kÝn 300.000 300
Nh÷ng loμi t«m biÓn cã çc giíi h¹n ®é mÆn çc khau, t«m lít (Penaeus merguiensis) trong ao
nu«i cã ®é mÆn tèt nhÊt lμ 15‰, nhng t«m só (P. monodon) tû lÖ sèng vμ sinh trëng tèt ë
giíi h¹n ®é mÆn réng h¬n lμ 5-31‰ vμ chóng cã thÓ sinh trëng ë níc ngät mét vμi th¸ng
(theo Boyd, 1987; Chakraborti, 1986). T«m ch©n tr¾ng (P. vannamei) nu«i trong ao giíi h¹n
®é mÆn tõ 15-25‰ vμ chóng cã thÓ sinh trëng, sèng ë ®é mÆn thÊp h¬n tõ 0,5-1,0‰ (theo
Boyd, 1989).
Khi ®é mÆn cña níc thay ®æi lín h¬n 10% trong Ýt phót hoÆc 1 giê lμm cho t«m mÊt th¨ng
b»ng. T«m cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi giíi h¹n ®é mÆn thÊp hoÆc cao h¬n nÕu thay ®æi tõ tõ.
T«m postlarvae trong ao nu«i bÞ sèc khi ®é mÆn thay ®æi tõ 1-2‰ trong 1 giê. Khi vËn chuyÓn
t«m post. tõ 33‰, nÕu gi¶m ®é mÆn víi tû lÖ 2,5‰/giê th× tû lÖ sèng cña post lμ 82,2% vμ
gi¶m tû lÖ 10‰/giê th× tû lÖ sèng cña post cßn 56,7% (theo Tangko vμ Wardoyo, 1985). Trong
ao nu«i t«m ®é mÆn biÕn thiªn tèt nhÊt nhá h¬n tû lÖ 5‰/ngμy.
1.1.4. Oxy hoμ tan:

T«m sèng trong níc nªn hμm lîng oxy hoμ tan trong níc rÊt cÇn thiÕt cho ®êi sèng cña
t«m. Nhu cÇu oxy phô thuéc vμo tõng loμi, tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn, tr¹ng th¸i sinh lý, nhiÖt
®é. Khi nhiÖt ®é t¨ng th× lîng tiªu hao oxy cña t«m còng t¨ng lªn. Nhu cÇu oxy hoμ tan trong
níc tèi thiÓu cña ç lμ 3 mg/l, víi t«m lμ 5 mg/l. Trêng hîp oxy hoμ tan thÊp h¬n møc g©y
chÕt kÐo dμi lμm cho t«m bÞ sèc, ¶nh hëng xÊu ®Õn tû lÖ sèng, t¨ng trëng vμ ph¸t dôc cña
chóng. Giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan cho t«m he NhËt B¶n (P. japonicus) tõ 0,7-1,4mg/l
(theo Egusa, 1961). T«m só gièng (P. monodon) vμ t«m ch©n tr¾ng gièng (P. vannamei) giíi
h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan tõ 1,17-1,21mg/l (theo Seidman vμ Lawrence, 1985).
1.1.5. §é pH cña níc:

§é pH cña níc ¶nh hëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng cña ®éng vËt thuû sinh. Tuy ph¹m vi thÝch
øng ®é pH cña t«m t¬ng ®èi réng; PhÇn lín çc loμi t«m lμ pH = 6,5-9,0. Nhng pH tõ 4,0-
6,5 vμ 9,0-11 lμm cho t«m chËm ph¸t triÓn vμ thÊp díi 4 hoÆc cao qu¸ 11 lμ giíi h¹n g©y cho
t«m chÕt. VÝ dô: mét sè khu vùc ®ång b»ng s«ng Cöu Long bÞ x× phÌn mïa níc lò pH cña
níc gi¶m xuèng díi 5 thËm chÝ gi¶m cßn pH = 3-4, ®· g©y sèc cho t«m só nu«i ë Cμ Mau,
Trμ Vinh.
Trong ao nu«i t«m pH biÕn ®æi theo theo sù quang hîp cña thùc vËt trong ngμy. Níc hÖ ®Öm
kÐm th× thêng buæi s¸ng sím khi mÆt trêi cha mäc ®é pH lμ 6 vμ buæi chiÒu lμ 9 hoÆc cao
h¬n. Do ®ã trong ao nu«i t«m thêng xuyªn gi÷ níc cã ®é kiÒm thÊp ®Ó c©n b»ng pH t¨ng
cao khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh. Cã mét sè trêng hîp ®é kiÒm cao, ®é cøng thÊp ®é pH
t¨ng lªn 10 khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh (theo Wu vμ Boyd, 1990). Buæi chiÒu pH qu¸ cao
cã thÓ g©y chÕt Êu trïng t«m vμ ®éng vËt phï du. Thêi tiÕt kh« h¹n, níc tÇng mÆt bèc h¬i cã
thÓ pH cao (níc kiÒm) vμ kh«ng phï hîp cho nu«i t«m. Trong ao nu«i t«m pH tèt nhÊt tõ
7,5-8,5 vμ biÕn thiªn trong ngμy kh«ng qu¸ 0,5 ®¬n vÞ.
1.1.6. KhÝ Cacbonic - CO2.

KhÝ Cacbonic - CO2 cã trong níc lμ do qu¸ tr×nh h« hÊp cña t«m vμ sù ph©n huû cña çc hîp
chÊt h÷u c¬. Hμm lîng CO2 tù do trong níc b×nh thêng 1,5-5,0 mg/l. Khi CO2 ®¹t hμm
lîng CO2 lμ 25 mg/l cã thÓ g©y ®éc cho t«m.
CO2 ë trong nuíc thêng tån t¹i ë çc d¹ng:
CO2 + H2O = H2CO3 = HCO3- + H+
1.1.7. Chlo
Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, níc ë çc thuû vùc kh«ng cã Chlo. Chlo xuÊt hiÖn do sù nhiÔm
bÈn, nguån gèc chÝnh lμ çc chÊt th¶i nhμ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Trong çc ao nu«i t«m
th©m canh sö dông Chlorine khö trïng ao liÒu lîng cao 15-30mg/l (15-30ppm), do ®ã cã
lîng Chlo d thõa. Trong níc Chlo thêng ë d¹ng: HOCl hoÆc Cl-:
Cl2 + H2O HOCl + Cl- + H+
MT kiÒm
HOCl H+ + OCl-
MT axit
OCl- (O) + Cl-
Oxy nguyªn tö lμ chÊt oxy ho¸ m¹nh, cã thÓ ¶nh hëng ®Õn mang t«m ngay c¶ khi hμm lîng
Chlo thÊp.
Víi pH = 6: 96% Chlo hßa tan tån t¹i díi d¹ng HOCl. Víi pH = 9: 97% HOCl bÞ hÊp thô.
Chlo díi d¹ng HOCl ®éc h¬n OCl-.
Bïi Quang TÒ 11
Trong ao nu«i t«m cã nhiÒu chÊt h÷u c¬ sÏ x¶y ra ph¶n øng kÕt hîp cña Clo d thõa víi NH3
chuyÓn thμnh Chloramine:
NH3 + HOCl NH2Cl + H2O monochloramine

NH2Cl + HOCl NHCl2 + H2O dichloramine
NHCl2 + HOCl NCl3 + H2O trichloramine
§é ®éc cña Chlo tù do vμ Chloramine phô thuéc vμo nhiÖt ®é níc, ®é pH, hμm lîng oxy hoμ
tan. Víi hμm lîng Chlo trong níc 0,2-0,3 mg/l t«m chÕt rÊt nhanh. Trong kho¶ng thêi gian
díi 30 phót, nång ®é cho phÐp cña Chlo cã thÓ lμ 0,05 mg/l. Nång ®é 0,01mg/l g©y ®éc cho
t¶o- thùc vËt phï du. Nång ®é cho phÐp trong çc ao nu«i t«m lμ < 0,003 mg/l.
1.1.8. §é kiÒm
§é kiÒm trong níc chñ yÕu lμ çc ion HCO3- (bicarbonate kiÒm), CO32- (carbonate kiÒm),
OH- (Hydroxit kiÒm), ®¬n vÞ tÝnh biÓu thÞ t¬ng ®¬ng mg/l CaCO3. Trong níc tù nhiªn ®é
kiÒm kho¶ng 40mg/l hoÆc cao h¬n, níc cã ®é kiÒm cao gäi lμ níc cøng, níc cã ®é kiÒm
thÊp gäi lμ níc mÒm. Theo Movle níc cøng cho n¨ng suÊt nu«i t«m cao h¬n níc mÒm. §é
kiÒm ph¶n ¸nh trong níc cã chøa ion CO32- nhiÒu hay Ýt, trong ao nu«i t«m cã sù biÕn ®æi lín
vÒ ®é kiÒm, thÊp nhÊt 5mg/l vμ cao lªn hμng tr¨m mg/l.
§é kiÒm t¸c ®éng ®Õn hÖ ®Öm c©n b»ng pH:

NÕu thªm CO2 th× níc cã chøa bicarbonate hoÆc carbonate, pH sÏ gi¶m. pH gi¶m do kÕt qu¶
ph¶n øng cña ion hydrogen (H+) víi CO32- hoÆc HCO3-. Trong níc tù nhiªn, CO2 lμ do qu¸
tr×nh h« hÊp cña sinh vËt vμ khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ vμo, sè CO2 khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ
vμo kh«ng ®¸ng kÓ. Lîng CO2 t¨ng hoÆc gi¶m lμ nguyªn nh©n lμm cho pH thay ®æi.
Bicarbonate lμ hÖ ®Öm chèng l¹i thay ®æi ®ét ngét cña pH. NÕu H+ t¨ng, th× H+ ph¶n øng víi
HCO3- t¹o thμnh CO2 vμ níc, trong khi ®ã h»ng sè K kh«ng ®æi do ®ã pH chØ thay ®æi nhÑ.
T¨ng OH- kÕt qu¶ chØ lμm gi¶m H+ bëi v× CO2 vμ H2O ph¶n øng m¹nh h¬n víi H+, do ®ã h»ng
sè K kh«ng ®æi vμ ng¨n c¶n ®îc sù thay ®æi lín pH. HÖ ®Öm ®îc biÓu thÞ b»ng c«ng thøc
sau:
>HCO3-@
pH = pK1 + log
>6 CO2@
Trong hÖ ®Öm CO2 lμ axit vμ ion HCO3- lμ d¹ng muèi. ViÖc tÝnh to¸n CO2 vμ HCO3- lμ rÊt khã
v× lîng cña chóng rÊt nhá. Tuy nhiªn níc cã ®é kiÒm cao cã hÖ ®Öm m¹nh h¬n níc cã ®é
kiÒm thÊp.
Thμnh phÇn c¬ b¶n cña ®é kiÒm gåm: CO32-, HCO3-, OH-, SiO4-3, PO43-, NH3 vμ çc chÊt h÷u c¬
kh¸c, tuy nhiªn hμm lîng chñ yÕu cã trong níc lμ CO32-, HCO3-, OH-.
CO2 trong níc tù nhiªn ph¶n øng víi bicarbonate cña ®¸ vμ ®Êt, nh hai kho¸ng kiÒm lμ ®¸
v«i (CaCO3) vμ dolomite >CaMg(CO3)2@
CaCO3 + CO2 + H2O Ca2+ + 2 HCO3- (1)

CaMg(CO3)2 + 2CO2 +2H2O Ca2++ Mg2++4HCO3- (2)
Hai kho¸ng chÊt trªn khi sö dông ®Òu t¨ng ®é kiÒm, nh dolomite (2) cho lîng bicarbonate
t¨ng gÊp ®«i ®¸ v«i.
Trong ao nu«i t«m cã ®é kiÒm thÊp, hÖ ®Öm yÕu pH sÏ dao ®éng lín trong ngμy, cho nªn cÇn
bæ xung dolomite ®Ó n©ng cao ®é kiÒm lμm cho hÖ ®Öm m¹nh sÏ ®iÒu chØnh æn ®Þnh pH trong
ngμy.
1.1.9. Ammoniac - NH3

Ammoniac - NH3 ®îc t¹o thμnh trong níc do çc chÊt th¶i cña nhμ m¸y ho¸ chÊt, sù ph©n
gi¶i çc chÊt h÷u c¬ trong níc vμ s¶n phÈm trao ®æi chÊt cña sinh vËt nãi chung, t«m nu«i
trong ao nãi riªng.
B¶ng 1: So s¸nh tû lÖ % NH3 kh¸c nhau trong níc ngät vμ níc lî, nhiÖt ®é 240C
Tû lÖ % cña ammonia
pH Níc Níc lî cã ®é mÆn (‰)
ngät 18-22 23-27 28-31
7,6 2,05 1,86 1,74 1,70
8,0 4,99 4,54 4,25 4,16
8,4 11,65 10,70 10,0 9,83
Sù tån t¹i NH3 vμ NH4+ trong níc phô thuéc vμo nhiÖt ®é, ®é pH vμ ®é mÆn cña níc (xem
b¶ng 1 vμ 2), NH3 rÊt ®éc ®èi víi t«m. Níc cμng mang tÝnh axit (®é pH thÊp), NH3 cμng
chuyÓn sang NH4+ Ýt ®éc, m«i trêng cμng kiÒm NH3 cμng bÒn v÷ng vμ g©y ®éc cho t«m.
Nång ®é NH3 thÊp ë 0,09 mg/l ®· g©y cho t«m cμng xanh chËm ph¸t triÓn vμ nång ®é 0,45
mg/l sÏ lμm gi¶m tèc ®é sinh trëng cña t«m he (Penaeus spp) ®i 50%. Nång ®é NH3 g©y chÕt
50% ë postlarvae t«m só: LC50-24h lμ 5,71mg/l vμ LC50-96h lμ 1,26mg/l. Nång ®é NH3 giíi
h¹n an toμn trong ao nu«i lμ 0,13mg/l (theo Chen vμ Chin, 1988).
B¶ng 2: Tû lÖ % NH3 kh¸c nhau theo pH vμ nhiÖt ®é cña níc ngät
pH NhiÖt ®é 0C
22 24 26 28 30 32
7,0 0,46 0,52 0,60 0,70 0,81 0,95
7,2 0,72 0,82 0,95 1,10 1,27 1,50
7,4 1,14 1,30 1,50 1,73 2,00 2,36
7,6 1,79 2,05 2,35 2,72 3,13 3,69
7,8 2,80 3,21 3,68 4,24 4,88 5,72
8,0 4,37 4,99 5,71 6,55 7,52 8,77
8,2 6,76 7,68 8,75 10,00 11,41 13,22
8,4 10,30 11,65 13,20 14,98 16,96 19,46
8,6 15,40 17,28 19,42 21,83 24,45 27,68
8,8 22,38 24,88 27,64 30,68 33,90 37,76
9,0 31,37 34,42 37,71 41,23 44,84 49,02
9,2 42,01 45,41 48,96 52,65 56,30 60,38
9,4 53,45 56,86 60,33 63,79 67,12 70,72
9,6 64,54 67,63 70,67 73,63 76,39 79,29
9,8 74,25 76,81 79,25 81,57 83,68 85,85
10,0 82,05 84,00 85,82 87,52 89,05 90,58
10,2 87,87 89,27 90,56 91,75 92,80 93,84
Bïi Quang TÒ 13
1.1.10. Nitrite- NO2

Nitrite ®îc sinh ra do qu¸ tr×nh chuyÓn hãa tõ ®¹m ammon nhê çc vi khuÈn nit¬
(Nitrobacter):
NH4+ + O2 o NO2- + H+ + H2O
NO2- + O2 o NO3-
NÕu m«i trêng thiÕu oxy th× qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®¹m chØ ®Õn nitrite (NO2) khi ®éng vËt
thñy s¶n hÊp thu ph¶n øng víi Hemoglobin t¹o thμnh Methemoglobin:
Hb + NO2- = Met-Hb
Ph¶n øng nμy s¾t trong nh©n hemoglobin cña m¸u ç bÞ oxy hãa thμnh s¾t, kÕt qu¶
methemoglobin mÊt kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy. Nitrite g©y ®éc m¸u ç vμ chuyÓn thμnh mμu
n©u. ë gi¸p x¸c cÊu t¹o hemocyanin lμ Cu trong nh©n thay s¾t. Ph¶n øng cña nitrite víi
hemocyanin kÐm, nhng nitrite còng cã thÓ g©y ®éc cho gi¸p x¸c. Nång ®é g©y chÕt 50% 96 h
(LC50- 96h) ë t«m níc ngät tõ 8,5-15,4 mg/l. T«m cμng xanh chËm ph¸t triÓn ë nång ®é
nitrite 1,8-6,2 mg/l (theo Colt, 1981). Níc lî do cã nång ®é canxi vμ clo cao nªn ®éc tè cña
nitrite gi¶m, vÝ dô postlarvae t«m só (P. monodon) cã LC50-24h lμ 204mg/l vμ LC50-96 lμ
45mg/l (Chen vμ Chin, 1988).
1.1.11. Sulfide hydro - H2S.

H2S ®îc sinh ra do ph©n huû çc chÊt h÷u c¬ cã chøa lu huúnh do vi sinh vËt, ®Æc biÖt trong
®iÒu kiÖn yÕm khÝ (thiÕu oxy). KhÝ ®éc H2S ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ cña t«m phô thuéc vμ pH
cña níc, nÕu pH thÊp H2S sÏ rÊt ®éc (xem b¶ng 3). Nång ®é H2S trong ao nu«i cho phÐp lμ
0,02 mg/l.
VÝ dô t«m he (Penaeus japonicus) mÊt th¨ng b»ng khi H2S lμ 0,1-0,2 mg/l vμ chÕt khi H2S lμ
0,4 mg/l. Çc khu vùc nu«i t«m ë mét sè TØnh phÝa Nam ®· cã nhiÒu ao nu«i t«m nÒn ®¸y
kh«ng tÈy dän s¹ch hμm lîng H2S trong níc ao nu«i t«m, ®Æc biÖt lμ ®¸y ao cã mïi thèi cña
H2S, ®©y lμ mét trong n÷ng nguyªn nh©n g©y cho t«m nu«i bÞ sèc, dÉn ®Õn t«m yÕu vμ chÕt.
Qua kh¶o s¸t khi hμm lîng H2S trong níc lμ 0,037-0,093 mg/l th× trong líp bïn s©u 2 cm,
hμm lîng H2S lμ 10 mg/l.
B¶ng 3: Tû lÖ % H2S kh¸c nhau theo nhiÖt ®é pH cña níc
pH NhiÖt ®é 0 C
22 24 26 28 30 32
5,0 99,1 99,1 99,0 98,9 98,9 98,9
5,5 97,3 97,1 96,9 96,7 96,5 96,3
6,0 92,0 91,4 90,8 90,3 89,7 89,1
6,5 78,1 77,0 75,8 74,6 73,4 72,1
7,0 53,0 51,4 49,7 48,2 46,6 45,0
7,5 26,3 25,0 23,8 22,7 21,6 20,6
8,0 10,1 9,6 9,0 8,5 8,0 7,6
8,5 3,4 3,2 3,0 2,9 2,7 2,5
9,0 1,1 1,0 1,0 0,9 0,9 0,8
1.1.12. Çc kim lo¹i nÆng:

Mét sè kim lo¹i nÆng: Fe, Cu, Zn, Hg, Pb, Al.....lîng hoμ tan trong níc vμ ®¸y ao víi sè
lîng Ýt. Çc kim lo¹i thêng ë d¹ng muèi hoμ tan trong níc cøng, hoÆc çc ion kim lo¹i kÕt
tña díi d¹ng Cacbonat. Çc líp bïn ®¸y ao hÊp thô phÇn lín çc ion kim lo¹i lμm gi¶m ®¸ng
kÓ nång ®é ion kim lo¹i trong níc. TÝnh ®éc cña chóng trong níc thêng thÊp, t«m chØ bÞ
¶nh hëng do çc nguån níc th¶i c«ng nghiÖp ®a vμo thuû vùc kh«ng ®îc xö lý (xem b¶ng
4).
B¶ng 4: §éc tÝnh cña kim lo¹i nÆng víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987)
Kim lo¹i LC50 96 h (Pg/l) Giíi h¹n an toμn (Pg/l)

Cadnium- Cd 80-420 10
Chromium- Cr 2.000-20.000 100
§ång- Cu 300-1.000 25
Ch×- Pb 1.000-40.000 100
Thñy ng©n- Hg 10-40 0,10
ThiÕc- Zn 1.000-10.000 100
1.1.13. Thuèc trõ s©u

Mét sè thuèc trõ s©u dïng cho n«ng nghiÖp vμ chóng ®· ®æ vμo çc dßng s«ng. Lîng g©y ®éc
tÝnh cña nhiÒu lo¹i thuèc trõ s©u thêng tõ 5-100Pm/l (Cope, 1964) vμ cã mét sè lo¹i ®éc tÝnh
ë nång ®é thÊp h¬n. M«i trêng nhiÔm thuèc trõ s©u cã thÓ kh«ng diÖt hμng lo¹i t«m trëng
thμnh, nhng lμ mèi nguy cho quÇn thÓ t«m, sinh vËt thñy sinh kÐm ph¸t triÓn vμ suy tμn.
Thuèc trõ s©u nhãm Chlorinate hydrocarbon nguy hiÓm nhÊt cho t«m ç, ®éc lùc cña nhãm
nμy g©y h¹i cho c¶ ®éng vËt thñy sinh níc ngät vμ níc mÆn (xem b¶ng 5).
Thuèc diÖt cá dïng trong n«ng nghiÖp cã thÓ nhiÔm trong çc ao nu«i trång thñy s¶n. Chóng
kh«ng g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n nhng chóng cã thÓ g©y ®éc phytoplankton (thùc vËt
phï du). VÝ dô: Tucker (1987) cho biÕt r»ng thuèc diÖt cá Propanil >N-(3,4-dichlorophenyl)
propanamide@, thêng dïng phun vμo ruéng lóa ®Ó diÖt cá d¹i, th× chóng lμm gi¶m kh¶ n¨ng
s¶n xuÊt oxy cña nhãm thùc vËt phï du, víi nång ®é cña Propanil ë møc 20-50Pg/l lμm gi¶m
25% qu¸ tr×nh s¶n sinh oxy.
B¶ng 5: §éc tÝnh cña mét sè thuèc trõ s©u víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987)
Thuèc trõ s©u LC50 96 h (Pg/l) Giíi h¹n an toμn (Pg/l)

Aldrin/Dieldrin 0,20-16,0 0,003
BHC 0,17-240 4,00
Chlordane 5-3.000 0,01
DDT 0,24-2,0 0,01
Endrin 0,13-12 0,004
Heptachlor 0,10-230 0,001
Toxaphene 1-16 0,005
1.2. T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh)
MÇm bÖnh lμ çc yÕu tè h÷u sinh lμm cho t«m m¾c bÖnh gäi chung lμ t¸c nh©n g©y bÖnh.
Nh÷ng t¸c nh©n g©y bÖnh nμy do sù c¶m nhiÔm cña t«m lμ vËt nu«i hoÆc sù x©m nhËp cu¶
chóng vμo vËt nu«i. Çc t¸c nh©n g©y ®îc chia ra 3 nhãm:
-T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm: Virus, vi khuÈn, nÊm, Ricketsia.
-T¸c nh©n g©y bÖnh ký sinh: Nguyªn sinh ®éng vËt (®éng vËt ®¬n bμo), giun s¸n, gi¸p
x¸c...(®éng vËt ®a bμo).
-Mét sè sinh vËt h¹i t«m: t¶o ®éc, søa, ç d÷, Õch, r¾n, chim, thó...
Bïi Quang TÒ 15
1.3. VËt nu«i (t«m)
Çc nh©n tè ngo¹i c¶nh (yÕu tè v« sinh vμ h÷u sinh) t¸c ®éng th× t«m kh«ng thÓ m¾c bÖnh
®îc mμ nã phô thuéc vμo søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi tõng bÖnh cña vËt nu«i: vËt nu«i
thêng biÓu hiÖn b»ng nh÷ng ph¶n øng víi m«i trêng thay ®æi. Nh÷ng ph¶n øng cña c¬ thÓ
cã thÓ kÐo dμi 2-3 ngμy hoÆc 2-3 tuÇn tuú theo møc ®é cña bÖnh.
2. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh ë t«m.

T«m sèng ®îc ph¶i cã m«i trêng sèng tèt, ®ång thêi chóng còng ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch øng
víi m«i trêng. NÕu m«i trêng sèng cña t«m x¶y ra nh÷ng thay ®æi kh«ng cã lîi cho chóng,
nh÷ng con nμo thÝch øng sÏ duy tr× ®îc cuéc sèng, nh÷ng con nμo kh«ng thÝch øng th× sÏ m¾c
bÖnh hoÆc chÕt. T«m m¾c bÖnh lμ kÕt qu¶ t¸c dông lÉn nhau gi÷a c¬ thÓ vμ m«i trêng sèng.
V× vËy, nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh cho t«m gåm 3 nh©n tè sau:
x M«i trêng sèng (1): To, ®é trong, S‰, O2, pH, CO2, ®é kiÒm, NH3, NO2, H2S, kim lo¹i
nÆng, thuèc trõ s©u..., nh÷ng yÕu tè nμy thay ®æi bÊt lîi cho t«m vμ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi
cho t¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) dÉn ®Õn t«m dÔ m¾c bÖnh.
x T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh- 2): Virus, Vi khuÈn, NÊm, Ký sinh trïng vμ nh÷ng sinh
vËt h¹i kh¸c.
x VËt nu«i (3) cã søc ®Ò kh¸ng hoÆc mÉn c¶m víi çc t¸c nh©n g©y bÖnh lμ cho t«m chèng
®îc bÖnh hoÆc dÔ m¾c bÖnh.
Mèi quan hÖ cña çc nh©n tè g©y bÖnh khi ®ñ ba nh©n tè 1,2,3 th× t«m míi cã thÓ m¾c bÖnh
(S¬ ®å 1): nÕu thiÕu 1 trong 3 nh©n tè th× t«m kh«ng bÞ m¾c bÖnh. Tuy t«m cã mang mÇm
bÖnh nhng m«i trêng thuËn lîi cho t«m vμ b¶n th©n t«m cã søc ®Ò kh¸ng víi mÇm bÖnh th×
bÖnh kh«ng thÓ ph¸t sinh ®îc. §Ó ng¨n c¶n nh÷ng nh©n tè trªn kh«ng thay ®æi xÊu cho t«m
th× con ngêi, kü thuËt nu«i ph¶i t¸c ®éng vμo 3 yÕu tè nh: c¶i t¹o ao tèt, tÈy trïng ao hå diÖt
mÇm bÖnh, th¶ gièng tèt, cung cÊp thøc ¨n ®Çy ®ñ vÒ chÊt vμ lîng th× bÖnh rÊt khã xuÊt hiÖn.
Khi n¾m ®îc 3 nh©n tè trªn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt, do ®ã xem xÐt nguyªn nh©n g©y bÖnh
cho t«m kh«ng nªn kiÓm tra mét yÕu tè ®¬n ®éc nμo mμ ph¶i xÐt c¶ 3 yÕu tè: m«i trêng,
mÇm bÖnh, vËt nu«i. §ång thêi khi ®a ra biÖn ph¸p phßng vμ trÞ bÖnh còng ph¶i quan t©m
®Õn 3 nh©n tè trªn, nh©n tè nμo dÔ lμm chóng ta xö lý tríc. VÝ dô thay ®æi m«i trêng tèt cho
t«m lμ mét biÖn ph¸p phßng bÖnh. Tiªu diÖt mÇm bÖnh b»ng ho¸ chÊt, thuèc sÏ ng¨n chÆn
®îc bÖnh kh«ng ph¸t triÓn nÆng. Cuèi cïng chän nh÷ng gièng t«m cã søc ®Ò kh¸ng víi
nh÷ng bÖnh thêng gÆp g©y nguy hiÓm cho t«m.
H×nh 1: Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh: vïng xuÊt hiÖn bÖnh (mμu ®á) cã ®ñ ba yÕu
tè g©y bÖnh 1,2,3
MÇm
bÖnh
2
M«i 2+3
trêng
1
VËt
nu«i
3
H×nh 2: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do m«i trêng tèt, kh«ng ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh
M«i
trêng
1
MÇm
1+3 bÖnh
2
VËt
nu«i
3
H×nh 3: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do kh«ng cã mÇm bÖnh, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh.
M«i MÇm
1+2
trêng bÖnh
1 2
VËt
nu«i
3
H×nh 4: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do vËt nu«i cã søc ®Ò kh¸ng cao, kh«ng ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh
Bïi Quang TÒ 17
3. Lμm thÕ nμo ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh cho t«m.

§Ó phßng trÞ bÖnh ®îc tèt, tríc tiªn ph¶i chÈn ®o¸n ®îc bÖnh míi cã thÓ ®Ò ra ®îc çc
biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã h÷u hiÖu. Çc bíc tiÕn hμnh chÈn ®o¸n bÖnh nh sau:
3.1. KiÓm tra hiÖn trêng
Ao nu«i t«m m¾c bÖnh kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn çc dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ, mμ cßn thÓ
hiÖn çc hiÖn tîng trong ao. §iÒu kiÖn m«i trêng tèt kho¶ng sau 20 ngμy th¶ t«m post, ban
ngμy khã nh×n thÊy t«m b¬i. Khi t«m bÞ sèc do m«i trêng xÊu hoÆc bÞ nhiÔm bÖnh th× chóng
thêng næi lªn mÆt níc hoÆc tËp trung ë ven bê. T«m khoÎ thêng ban ngμy vïi m×nh díi
®¸y ao, khi mÆt trêi lÆn t«m b¬i lªn tÇng níc kiÕm måi. Vμo ban ®ªm tríc khi cho ¨n, cÇn
kiÓm tra bê ao ®Ó xem cã t«m t¹i ®ã hay kh«ng. Dïng ®Ìn pin chiÕu s¸ng nÕu m¾t t«m ®á vμ
b¬i ®i lμ t«m khoÎ. T«m bÖnh sÏ thêng næi ®Çu ë bê ao vμ m¾t cã mμu t¸i nh¹t. NÕu m¾t gÇn
nh tr¾ng th× chóng ®· bÞ nhiÔm bÖnh nÆng. Khi ®i kiÓm tra t«m nÕu thÊy t«m yÕu th× cÇn b¾t
lo¹i bá nh÷ng con t«m yÕu ®ã vμ cã biÖn ph¸p sö lý ngay
3.1.1. §iÒu tra t×nh h×nh qu¶n lý ch¨m sãc.

T«m bÞ bÖnh cã liªn quan ®Õn t×nh h×nh ch¨m sãc vμ qu¶n lý ao: lîng thøc ¨n kÐm phÈm
chÊt, cho ¨n qu¸ nhiÒu... dÉn ®Õn chÊt lîng níc thay ®æi, oxy hoμ tan gi¶m çc chÊt ®éc
t¨ng cao nh ammoniac, H2S ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ cña t«m. Ao nghÌo dinh dìng, t¶o tμn
lôi, thøc ¨n tù nhiªn kh«ng ®ñ còng ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ cña t«m.
3.1.2. §iÒu tra t×nh h×nh biÕn ®æi thêi tiÕt, khÝ hËu vμ thuû ho¸
Trong mïa vô nu«i t«m kh«ng thÝch hîp: nãng qu¸ l¹nh qu¸, ma giã thÊt thêng, thuû triÒu
kiÖt... ®Òu lμ nh÷ng yÕu tè ngo¹i c¶nh ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ cña t«m. Do ®ã chóng ta cÇn
theo dâi thêi gian tríc ®ã tõ 5-7 ngμy vÒ chÕ ®é thuû lý ho¸: nhiÖt ®é, ®é muèi, pH, ®é trong,
oxy hoμ tan, ammoniac, H2S ®Ó ph©n tÝch so s¸nh víi tiªu chuÈn cho phÐp.
3.2. KiÓm tra t«m
Qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: bÖnh cÊp tÝnh vμ bÖnh m¹n tÝnh:
BÖnh cÊp tÝnh: t«m cã mμu s¾c vμ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi b×nh thêng, thêng cã dÊu hiÖu
bÖnh ®Æc trng. T«m bÞ bÖnh cã thÓ chÕt ngay vμ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian
ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-5 ngμy), vÝ dô nh bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®Çu vμng, bÖnh ph¸t
s¸ng.
BÖnh m¹n tÝnh: t«m bÞ bÖnh m¹n tÝnh thêng mμu s¾c h¬i tèi ®en, thÓ tr¹ng gÇy yÕu, chËm lín,
t«m t¸ch ®μn bêi lê ®ê trªn mÆt níc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ, trong mét
thêi gian dμi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÇn cã thÓ 1-2 th¸ng). VÝ dô bÖnh MBV, bÖnh ¨n mßn vá,
bÖnh nÊm.
Dùa vμo çc dÊu hiÖu bÖnh cña t«m, cÇn quan s¸t çc thay ®æi cña t«m nh sau:
3.2.1. Mμu s¾c t«m

Mμu s¾c cña t«m b×nh thêng sÏ liªn quan víi çc ®iÒu kiÖn m«i trêng níc. Ch¼ng h¹n ë
nh÷ng ao c¹n hoÆc níc trong t«m cã khuynh híng sËm mμu (h×nh 5B) h¬n t«m ë níc s©u
hoÆc níc Ýt trong. Tuy nhiªn sù thay ®æi vÒ mμu s¾c còng cã thÓ lμ mét dÊu hiÖu vÒ søc khoÎ
cña t«m.
T«m bÞ sèc hoÆc bÞ bÖnh thêng thay ®æi mμu s¾c, vÝ dô t«m chuyÓn mμu ®á (h×nh 5A) th× cã
thÓ lμ do sù phãng thÝch s¾c tè caroten bëi sù ho¹i tö gan tôy vμ dÜ nhiªn lμ t«m chÕt thêng cã
mμu ®á. Nh÷ng con t«m cßi hay chËm lín thêng thÊy mét vÕt ®á n©u hoÆc tr¾ng däc lng
(h×nh 5C) do sù tËp trung s¾c tè mμu n©u vμng. T«m ñ bÖnh thêng cã vá cøng vμ tèi mμu.
T«m ®ang ë trong giai ®o¹n bÖnh nÆng sÏ cã c¬ mμu tr¾ng ®ôc hoÆc h¬i ®á
A B C
H×nh 5: A- T«m xÉm mμu do ®é s©u níc ao qu¸ n«ng; B- t«m cã vÕt ®á n©u ë däc lng; C-
t«m chuyÓn mμu ®á vá vμ çc ch©n.
HÇu hÕt çc vÕt th¬ng ë t«m sÏ chuyÓn mμu ®en hay n©u chØ sau mét thêi gian ng¾n. §ã lμ do
sù sinh ra çc s¾c tè ®en hay n©u sËm (melanin) ®Ó chèng l¹i vi sinh vËt (v× cã tÝnh ®éc) vμ
b¶o vÖ t«m khái nhiÔm bÖnh. Ngoμi sù chuyÓn mμu ®en, cã mét sè trêng hîp kh«ng b×nh
thêng kh¸c cã thÓ ¶nh hëng ®Õn phÇn phô. PhÇn phô cã thÓ bÞ cong hoÆc bÞ g·y vμ ®«i cã
thÓ bÞ sng phång lªn. HiÖn tîng sng lªn nh vËy thêng lμ hËu qu¶ cña sù nhiÔm trïng tõ
nh÷ng vïng ®¸y ao bÞ « nhiÔm bëi chÊt th¶i.
3.2.2. Nh÷ng biÕn ®æi ë ruét, gan tuþ

T«m bÖnh nÆng th× dõng ¨n vμ nh÷ng con ®ang èm sÏ ¨n Ýt h¬n b×nh thêng. Ruét kh«ng cã
thøc ¨n lμ dÊu hiÖu cña t«m bÖnh trong khi nh÷ng con t«m cã Ýt thøc ¨n trong ruét cã thÓ ë
giai ®o¹n ®Çu cña bÖnh. Ruét còng cã thÓ cã mμu tr¾ng h¬n hay ®á h¬n so víi mμu b×nh
thêng cña mμu thøc ¨n viªn. Mμu ®á cã thÓ lμ do t«m ¨n nh÷ng ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng
cã mμu ®á trong ao nh giun nhiÒu t¬. NÕu ruét cã mμu ®á kh«ng ph¶i do giun nhiÒu t¬ th× ®ã
lμ dÊu hiÖu cho biÕt t«m ®· ¨n x¸c cña çc con t«m chÕt trong ao vμ ®iÒu nμy chøng tá r»ng
trong ao ®· cã t«m chÕt. Mμu s¾c cña hÖ gan tuþ còng cã thÓ thay ®æi vμ nguy hiÓm nhÊt lμ
mμu vμng mμ ta thêng gäi lμ bÖnh ®Çu vμng.
3.2.3. HiÖn tîng mÒm vá

Mét dÊu hiÖu kh¸c thêng thÊy lμ t«m bÞ mÒm vá kinh niªn. Th«ng thêng vá t«m cøng l¹i
sau khi lét x¸c 24 giê. NÕu vá
kh«ng cøng ®îc th× nã sÏ bÞ nh¨n
vμ biÕn d¹ng (h×nh 6) vμ trë nªn
mÉn c¶m h¬n víi çc bÖnh.
Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n g©y hiÖn
tîng mÒm vá nh:
- Thøc ¨n h«i thèi, kÐm chÊt lîng
(nÊm Asperrgillus trong thøc ¨n)
hoÆc thiÕu thøc ¨n
- pH thÊp
- Hμm lîng l©n trong níc thÊp
- Thuèc trõ s©u
H×nh 6: T«m cμng xanh bÞ mÒm vá
Bïi Quang TÒ 19
3.2.4. Sinh vËt b¸m

Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu th«ng thêng nhÊt cña søc khoÎ kÐm lμ hiÖn tîng ®ãng rong (sinh
vËt b¸m- h×nh 7) hay sù ph¸t triÓn cña çc vi sinh vËt trªn bÒ mÆt c¬ thÓ t«m. Khi çc sinh vËt
b¸m trªn vá, chóng thêng cã khuynh híng thu gom nh÷ng chÊt vÈn cÆn vμ bÒ ngoμi t«m cã
mμu xanh rªu hoÆc bïn. NÕu t«m kháe th× nã sÏ tù lμm s¹ch c¬ thÓ ®Òu ®Æn vμ sau khi lét x¸c
th× hiÖn tîng ®ãng rong sÏ mÊt ®i nhng ®èi víi t«m yÕu th× sù tù lμm s¹ch vμ lét x¸c kÐm
thêng xuyªn h¬n. Níc ao nu«i bÈn th× ngoμi sù ¶nh hëng tíi søc kháe t«m, cßn cung cÊp
nhiÒu chÊt dinh dìng cho çc sinh vËt g©y bÖnh vμ v× vËy lμm t¨ng sù ph¸t triÓn cu¶ sinh vËt
b¸m trªn c¬ thÓ t«m.
H×nh 7: T«m bÞ sinh vËt b¸m (®ãng rong) dμy ®Æc trªn th©n
H×nh 8: T«m ®en mang
H×nh 9: T«m ®á mang do thiÕu oxy hoÆc bÞ bÖnh nhiÔm khuÈn
3.2.5. Nh÷ng biÕn ®æi mang

Khi t«m khoÎ thêng gi÷ mang rÊt s¹ch, nhng t«m bÖnh hay yÕu th× mang cã mμu n©u do
qu¸ trÝnh tù lμm s¹ch kÐm nªn çc chÊt bÈn b¸m vμo mang vμ cã thÓ nh×n thÊy qua vá ®Çu
ngùc.NÕu mang thùc sù bÞ tæn th¬ng th× mang t«m cã mμu ®en (h×nh 8). Mang t«m còng cã
thÓ cã mμu ®en trªn mang hoÆc ë bªn trong vá gi¸p do çc muèi s¾t tÝch tô l¹i. NÕu mang cã
mμu hång (h×nh 9) th× cã thÓ do t«m sèng trong m«i trêng cã hμm lîng oxy hoμ tan thÊp
(<3mg/l).
3.2.6. Nh÷ng biÕn ®æi ë c¬

C¬ bông cña t«m sÏ kh«ng lÊp ®Çy vá gi¸p nÕu bÞ ®ãi kÐo dμi ngay sau khi lét x¸c. C¬ t«m
(thÞt) sÏ trë nªn ®ôc bëi nÕu cã hiÖn tîng sèc cÊp tÝnh, nhiÔm nÊm hoÆc nhiÔm vi bμo tö (h×nh
8). Sù nhiÔm khuÈn m·n tÝnh côc bé sÏ g©y thμnh nh÷ng vÕt th¬ng ®en trong c¬.
H×nh 8: T«m só tr¾ng (®ôc) th©n
3.3. Thu mÉu cè ®Þnh ®Ó ph©n lËp vi khuÈn, nÊm, virus, ký sinh trïng.
Cã mét sè bÖnh kh«ng thÓ ph©n tÝch t¹i hiÖn trêng ®îc, chóng ta ph¶i cè ®Þnh ph©n tÝch m«
bÖnh häc hoÆc thu mÉu ®Ó nu«i cÊy ph©n lËp vi khuÈn, nÊm hoÆc thö test PCR... Çc mÉu nμy
®îc göi vÒ çc phßng thÝ nghiÖm cã ®ñ trang thiÕt bÞ nh çc viÖn nghiªn cøu chuyªn ngμnh
thuû s¶n (ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, 2).
Download» http://Agriviet.Com
Bïi Quang TÒ 21
Ch¬ng 2
BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m

1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho t«m.
¾ T«m sèng trong níc nªn vÊn ®Ò phßng bÖnh kh«ng gièng gia sóc trªn c¹n.
¾ Mçi khi trong ao t«m bÞ bÖnh, kh«ng thÓ ch÷a tõng con mμ ph¶i tÝnh c¶ ao hay träng lîng
c¶ ®μn ®Ó ch÷a bÖnh nªn tÝnh lîng thuèc khã chÝnh x¸c, tèn kÐm nhiÒu.
¾ Çc lo¹i thuèc ch÷a bÖnh ngo¹i ký sinh cho t«m thêng phun trùc tiÕp xuèng níc chØ ¸p
dông víi çc ao diÖn tÝch nhá, cßn çc thuû vùc cã diÖn tÝch mÆt nãc lín kh«ng sö dông
®îc.
¾ Çc lo¹i thuèc ch÷a bÖnh bªn trong c¬ thÓ t«m thêng ph¶i trén vμo thøc ¨n, nhng lóc bÞ
bÖnh, t«m kh«ng ¨n, nªn dï cã sö dông lo¹i thuèc tèt sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶.
¾ Cã mét sè thuèc khi ch÷a bÖnh cho t«m cã thÓ tiªu diÖt ®îc nguån gèc g©y bÖnh nhng
kÌm theo ph¶n øng phô. §Æc biÖt nh÷ng con khoÎ m¹nh còng ph¶i dïng thuèc lμm ¶nh hëng
®Õn sinh trëng.
¾ V× vËy çc nhμ nu«i trång thuû s¶n lu«n lu«n ®Æt vÊn ®Ò phßng bÖnh cho t«m lªn hμng ®Çu
hay nãi mét çch kh¸c phßng bÖnh lμ chÝnh, ch÷a bÖnh khi cÇn thiÕt.
C«ng t¸c phßng bÖnh cho t«m cÇn ph¶i sö dông çc biÖn ph¸p tæng hîp nh sau:
) C¶i t¹o vμ vÖ sinh m«i trêng nu«i t«m
) Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho t«m - mÇm bÖnh
) T¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ t«m – vËt nu«i.
2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m nu«i.
2.1. C¶i t¹o vμ vÖ sinh m«i trêng nu«i t«m.
2.1.1. X©y dùng tr¹i nu«i vμ ao nu«i t«m ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn phßng bÖnh
§Þa ®iÓm thiÕt kÕ x©y dùng çc tr¹m tr¹i nu«i t«m, lý
tëng nhÊt phÝa tríc khu vùc nu«i t«m nªn cã rõng
ngËp mÆn ®Ó läc çc chÊt « nhiÔm tõ biÓn vμo vμ läc
çc chÊt th¶i ra tõ çc ao nu«i t«m ra. Nguån níc cã
quanh n¨m vμ níc s¹ch, kh«ng ®éc h¹i. Kh«ng cã
çc nguån níc th¶i ®æ vμo, nhÊt lμ nguån níc th¶i
çc nhμ m¸y c«ng nghiÖp, nÕu cã ph¶i tÝnh ®Õn kh¶
n¨ng c¶i t¹o ®Ó tr¸nh t«m khái bÞ dÞch bÖnh vμ chÕt
ng¹t bëi thiÕu oxy. §Êt ®Ó x©y dùng bê vμ ®¸y ao,
chóng ta cÇn ph¶i chó ý nÒn ®¸y ao, ®Êt kh«ng cã
nhiÒu chÊt h÷u c¬ nh dÔ c©y rõng ngËp mÆn (h×nh
10). §Êt kh«ng x× phÌn vμ ph¶i gi÷ ®îc níc, tèt nhÊt
lμ ®Êt thÞt pha çt.
H×nh 10: §¸y ao mμu ®en do cã nhiÒu rÔ c©y (mïn b·), kh«ng nªn dïng lμm ®¸y ao nu«i t«m
X©y dùng hÖ thèng c«ng tr×nh nu«i t«m gi÷a çc ao nªn cã hÖ thèng m¬ng dÉn níc vμo
tho¸t níc ra ®éc lËp. Nh vËy gi¸ trÞ c«ng tr×nh cã cao h¬n nhng phï hîp víi c«ng t¸c
phßng vμ trÞ bÖnh cho t«m. Mçi khi cã mét ao t«m bÞ bÖnh dÔ dμng çch ly kh«ng l©y nhiÔm
bÖnh cho çc ao kh¸c. Nªn sö dông mét diÖn tÝch nhÊt ®Þnh ®Ó chøa çc chÊt th¶i sau mçi chu
kú nu«i, ng¨n chÆn çc mÇm bÖnh lan truyÒn ra xung quanh. §èi víi çc khu vùc nu«i t«m
th©m canh (c«ng nghiÖp) cÇn ph¶i x©y dùng ao chøa (ao l¾ng vμ läc) diÖn tÝch chiÕm tõ 15-
20% vμ ao xö lý níc th¶i (10-15% diÖn tÝch).
2.1.2. C¶i t¹o ao nu«i t«m:

TÈy dän ao tríc khi ¬ng nu«i: Th¸o c¹n, vÐt bïn (röa ®¸y ao), ph¬i kh« (hoÆc röa chua)
vμ khö trïng ao víi môc ®Ých:
x DiÖt ®Þch h¹i vμ sinh vËt lμ vËt nu«i trung gian sinh vËt c¹nh tranh thøc ¨n cña t«m, ç. nh
çc loμi ç d÷, ç t¹p, gi¸p x¸c, c«n trïng, nßng näc, sinh vËt ®¸y..
x DiÖt sinh vËt g©y bÖnh cho t«m, nh çc gièng loμi vi sinh vËt: Vi khuÈn, nÊm vμ çc loμi
ký sinh trïng.
x C¶i t¹o chÊt ®¸y lμm t¨ng çc muèi dinh dìng, gi¶m chÊt ®éc tÝch tô ë ®¸y ao.
x §¾p l¹i lç rß rØ, tr¸nh thÊt tho¸t níc trong ao, xo¸ bá n¬i Èn nÊp cña sinh vËt h¹i t«m.
H×nh 11: Th¸o c¹n ®¸y ao

H×nh 12: Hót bïn ®¸y ao
H×nh 14: Cμo ®¸y ao ®Ó ph¬i kh«

H×nh 13: Röa ®¸y ao b»ng b¬m ¸p
lùc cao
Bïi Quang TÒ 23
H×nh 15: KiÓm tra ®¸y ao sau khi ph¬i kh«
2.1.3. Çc biÖn ph¸p khö trïng ao:

Dïng v«i nung (CaO) ®Ó khö trïng :
Ao sau khi ®· th¸o c¹n níc, vÐt bïn, ph¬i kh« th× dïng v«i nung (v«i bét hoÆc v«i t«i) ®Ó
khö trïng (h×nh 16). LiÒu lîng dïng phô thuéc vμo ®iÒu kiÖn m«i trêng th«ng thêng dïng
700 – 1.500 kg/ha. V«i r¶i kh¾p ®¸y ao vμ xung quanh bê (h×nh 17). Sau khi bãn v«i mét ngμy
cÇn dïng bμn trang hoÆc bõa ®¶o ®Òu råi ph¬i n¾ng mét tuÇn míi th¶ t«m vμo ¬ng nu«i.
Cã mét sè ao qu¸ tròng kh«ng th¸o c¹n ®îc th× cho v«i xuèng ao cßn ®Çy níc, nÕu níc s©u
1m, dïng kho¶ng 200 kg - 220 kg
v«i/ha.
NÕu ®¸y ao x× phÌn th× ph¶i röa chua 3-

5 lÇn, sau ®ã bãn v«i kh¾p ®¸y ao.
Dïng v«i nung khö trïng ao kh«ng

nh÷ng tiªu diÖt ®îc mÇm bÖnh mμ cßn
cã t¸c dông c¶i t¹o ®¸y ao, pH cña níc
æn ®Þnh, lμm giμu chÊt dinh dìng
trong m«i trêng nu«i. §èi víi lång bÌ
nu«i t«m, cã thÓ dïng níc v«i lo·ng,
quÐt trong vμ ngoμi ®Ó khö trïng. V«i
nung dÔ kiÕm, rÎ tiÒn vμ dÔ sö dông, cã
hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. H×nh 16: bãn v«i khö trïng ®¸y ao nu«i t«m
H×nh 17: V«i ®îc r¶i kh¾p ®¸y vμ bê ao

Dïng Clorua v«i Ca(OCl)2 hoÆc çc lo¹i thuèc cã ho¹t chÊt lμ Clo khö trïng ao vμ dông
cô nu«i
LiÒu lîng dïng c¨n cø vμo khèi lîng níc trong ao, thêng dïng 50gam/m3 (50 ppm) cho
Ca(OCl)2 vμo s« nhùa ®Ó cho tan sau ®ã phun xuèng ao vμ dïng qu¹t níc ®Ó Ca(OCl)2 trén
®Òu ph¸t huy t¸c dông tèt h¬n. Sau khi phun xuèng 1 tuÇn cã thÓ th¶ t«m v× ®éc lùc ®· gi¶m,
nÕu cã ®iÒu kiÖn dïng test thö d lîng clo cßn trong níc. Çc bÓ, dông cô ¬ng nu«i Êu
trïng khö trïng b»ng Ca(OCl)2 nång ®é 200-220ppm (200-220gam/m3 níc) thêi gian ng©m
qua 1 ®ªm. Ca(OCl)2 cã kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn, sinh vËt g©y bÖnh, diÖt ç t¹p, nßng näc, trai
èc, c«n trïng. Ca(OCl)2 cã t¸c dông diÖt trïng, diÖt t¹p nh v«i nung, dïng sè lîng Ýt, nhng
®éc lùc gi¶m nhanh, kh«ng cã t¸c dông cÊp chÊt dinh dìng cho thuû vùc nu«i t«m.
Dïng qu¶ bå hßn, rÔ c©y thuèc ç, saponin

Dïng qu¶ bå hßn vμ c©y thuèc ç diÖt t¹p hiÖu qu¶ cao v× trong chóng cã ®éc tè ph¸ vì hång
cÇu cña ç t¹p. Ao ®· t¸t c¹n dïng 40kg/ha NÕu ao níc s©u 1m dïng 60 - 75kg/ha. RÔ c©y
thuèc ç dïng 4gam kh«/m3níc. Saponin dïng kho¶ng 10-15g/m3 níc.
2.1.4. VÖ sinh m«i trêng trong qu¸ tr×nh nu«i t«m
VÖ sinh m«i trêng nu«i b»ng c¬ häc:

Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m th¬ng phÈm thøc ¨n thõa vμ ph©n t«m ®· g©y « nhiÔm m«i trêng
nu«i, ®Æc biÖt lμ thêi gian cuèi chu kú nu«i. Nh÷ng s¶n phÈm khÝ ®éc nh: H2S, NH3 ¶nh
hëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña t«m nu«i. BiÖn ph¸p dïng hÖ thèng m¸y qu¹t níc (h×nh 18)
®Ó t¨ng cêng hμm lîng oxy hoμ tan trong ao, ®Æc biÖt lμ tÇng ®¸y, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi sinh
vËt hiÕu khÝ ph¸t triÓn sÏ lμm gi¶m thiÓu lîng khÝ ®éc trong ao. Sôc khÝ m¹nh còng sÏ lμm
çc khÝ ®éc tho¸t ra khái ao, ®ång thêi gom çc chÊt th¶i trong ao vμo mét n¬i nhÊt ®Þnh, gióp
si ph«ng ®¸y rót çc çc chÊt th¶i ra khái ao
nu«i tèt h¬n.
VÖ sinh m«i trêng b»ng ho¸ dîc:

VÖ sinh m«i trêng níc nu«i t«m thêng
xuyªn b»ng v«i bét (v«i nung ®Ó h¶) tuú theo
pH cña níc ao. V«i cã t¸c dông cung cÊp Ca++
cho ao, æn ®Þnh pH, khö trïng lμm s¹ch níc ao.
NÕu pH <7 dïng 2 kg v«i/100m3; pH tõ 7-8,0 cã
thÓ dïng 1 kg v«i/100m3, ®Þnh kú bãn tõ 2-4
lÇn/th¸ng; pH >8,0 dïng bét ®¸ v«i (CaCO3)
hoÆc v«i ®en-CaMg(CO3)2 ®Ó bãn lμ 1kg/100m3.
§èi víi ao nu«i th©m canh cã thÓ dïng v«i ®en-

Dolomite (Ca vμ Mg), chó ý chÊt lîng v«i ®en
vμ nguån gèc. Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m nªn
thêng xuyªn bãn v«i 2-4 lÇn/th¸ng víi liÒu
lîng 1-2kg/100m3 níc(100-200kg/ha víi ®é
s©u 1m). H×nh 18: m¸y qu¹t níc trong ao nu«i t«m
Dïng mét sè ho¸ dîc cã tÝnh oxy ho¸ m¹nh phun vμo ao: thuèc tÝm (KMnO4) nång ®é 2-
5g/m3 hoÆc Benzalkonium Chloride (BKC) nång ®é tõ 0,1-0,5 g/m3 ®Ó tham gia vμo qu¸ tr×nh
oxy ho¸ çc khÝ ®éc (H2S, NH3) thμnh çc vËt chÊt ®¬n gi¶n kh«ng ®éc.
Bïi Quang TÒ 25
VÖ sinh m«i trêng b»ng sinh häc:

Khi nu«i t«m n¨ng suÊt cao cã thÓ dïng mét sè chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i trêng
nu«i t«m. T¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc (xem môc 5.4 ch¬ng 3):
- C¶i thiÖn chÊt níc, æn ®Þnh pH, c©n b»ng hÖ sinh th¸i trong ao.
- Lo¹i çc chÊt th¶i chøa nitrogen trong ao nu«i, nh÷ng chÊt th¶i nμy g©y ®éc cho ®éng vËt
thñy s¶n. Sau ®ã chóng ®îc chuyÓn hãa thμnh sinh khèi lμm thøc ¨n cho çc ®éng vËt thñy
s¶n.
- Gi¶m çc vi khuÈn g©y bÖnh nh: Vibrio spp, Aeromonas spp vμ çc lo¹i virus kh¸c nh g©y
bÖnh MBV, ®èm tr¾ng, ®Çu vμng…
- H¹n chÕ sö dông hãa chÊt vμ kh¸ng sinh cho t«m nu«i.
2.2. Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho t«m
2.2.1. Khö trïng c¬ thÓ t«m.

Ao ®· ®îc tÈy dän s¹ch sÏ vμ khö trïng ®¸y ao, níc míi th¸o vμo ao còng ®· läc kü nhng
t«m gièng cã thÓ mang mÇm bÖnh vμo ao hå. Do vËy nguån t«m gièng th¶ vμo thuû vùc cÇn
tiÕn hμnh kiÓm dÞch, nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trªn c¬ thÓ t«m th× tuú theo kÕt qu¶
kiÓm tra mμ chän thuèc trÞ bÖnh cho thÝch hîp. Thêng dïng cho t«m b»ng çc lo¹i thuèc sau:
- Formalin 100-200ppm t¾m thêi gian 30-60 phót
- Xanh Malachite 1-4ppm t¾m thêi gian 30-60 phót
2.2.2. Khö trïng thøc ¨n

Thøc ¨n lμ ®éng vËt t¬i nªn röa s¹ch, tèt nhÊt lμ nÊu chÝn. Ph©n h÷u c¬ cÇn ñ víi 1% v«i sau
®ã míi sö dông. Xung quanh n¬i cho ¨n, thøc ¨n thõa thèi r÷a g©y nhiÔm bÈn, t¹o ®iÒu kiÖn
cho sinh vËt g©y bÖnh ph¸t triÓn. Do ®ã thøc ¨n thõa ph¶i vít bá hoÆc lμm s¹ch vμ khö trïng
®Þa ®iÓm cho ¨n. Lμm s¹ch n¬i t«m ®Õn ¨n cã thÓ dïng thuèc nμo hay sè lîng nhiÒu Ýt cßn
tuú thuéc vμo chÊt níc, ®é s©u, nhiÖt ®é níc, diÖn tÝch n¬i cho t«m ¨n vμ t×nh h×nh ph¸t sinh
bÖnh t«m cña c¬ së trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Tèt nhÊt lμ ®¸y ao nu«i t«m lu«n ph¶i lμm s¹ch
b»ng c¬ häc, hãa dîc hoÆc sinh häc môc 2.1.4 ®· nªu.
2.2.3. Khö trïng dông cô.

Sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ theo dông cô l©y lan bÖnh tõ ao bÓ bÞ bÖnh sang ao, bÓ t«m khoÎ. V×
vËy dông cô cña nghÒ nu«i nªn dïng riªng biÖt tõng ao, bÓ. NÕu thiÕu th× sau ®ã khi sö dông
xong ph¶i cã biÖn ph¸p khö trïng míi ®em dïng cho ao, bÓ kh¸c. Dông cô ®¸nh b¾t dông cô
b»ng gç, quÇn ¸o khi léi ao ph¶i dïng dung dÞch Ca(OCl)2 200ppm ®Ó ng©m Ýt nhÊt 1 giê vμ
röa s¹ch míi dïng.
2.2.4. Dïng thuèc phßng tríc mïa ph¸t triÓn bÖnh.

§¹i bé phËn çc lo¹i bÖnh cña t«m ph¸t triÓn m¹nh trong çc mïa vô nhÊt ®Þnh, thêng m¹nh
nhÊt vμo mïa xu©n ®Çu hÌ bÖnh cña t«m ph¸t triÓn, cuèi chu kú nu«i t«m th¬ng phÈm bÖnh
còng ph¸t triÓn m¹nh, do ®ã ph¶i cã biÖn ph¸p dïng thuèc phßng ngõa dÞch bÖnh. h¹n chÕ
®îc tæn thÊt.
Dïng thuèc ®Ó phßng çc bÖnh ngo¹i ký sinh:

Tríc mïa ph¸t sinh bÖnh dïng thuèc r¾c kh¾p ao ®Ó phßng bÖnh, thêng ®¹t kÕt qu¶ tèt.
§Þnh kú dïng thuèc ®óng nång ®é ®Ó tiªu diÖt çc mÇm bÖnh pht¸ triÓn ë m«i trêng vμ trªn
th©n t«m.
Dïng thuèc phßng çc bÖnh néi ký sinh:

Thuèc ®Ó phßng çc lo¹i bÖnh bªn trong c¬ thÓ t«m ph¶i qua ®êng miÖng vμo èng tiªu ho¸.
Nhng víi t«m kh«ng thÓ cìng bøc nªn trén vμo thøc ¨n ®Ó cho ¨n tuú theo yªu cÇu phßng
ngõa tõng lo¹i bÖnh mμ tÝnh sè lîng thuèc. Sè lÇn cho ¨n vμ chän lo¹i thuèc nμo cho thÝch
hîp ®Ó cã hiÖu qu¶ cao. Dïng thuèc ®Ó phßng ngõa çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ cÇn lu ý:
- Thøc ¨n nªn chän lo¹i t«m thÝch ¨n, nghiÒn thμnh bét trén thuèc vμo, tuú theo tÝnh ¨n cña
t«m mμ chÕ t¹o lo¹i thøc ¨n næi hay ch×m.
- §é dÝnh thÝch hîp, nÕu ¨n thøc ¨n Ýt ®é dÝnh thuèc vμo níc sÏ tan ngay nhng ngîc l¹i ®é
dÝnh qu¸ cao thøc ¨n vμo ruét chØ dõng l¹i thêi gian ng¾n thuèc cha kÞp hÊp thu ®· bμi tiÕt ra
ngoμi ®Òu kh«ng cã hiÖu qu¶.
- KÝch thíc thøc ¨n lín nhá theo cì miÖng b¾t måi cña t«m.
- TÝnh sè lîng thøc ¨n cho chÝnh x¸c, thêng bá thøc ¨n xuèng ao c¨n cø theo träng lîng
t«m.
- Cho ¨n sè lîng Ýt h¬n b×nh thêng ®Ó ngμy nμo hÕt ngμy ®ã sau ®ã t¨ng dÇn nhÊt lμ khi t«m
bÞ bÖnh ®êng ruét.
2.3. T¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho t«m
Nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vμo nh÷ng c¬ thÓ cã ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng cßn tuú
thuéc vμo yÕu tè m«i trêng vμ b¶n th©n c¬ thÓ vËt nu«i. NÕu vËt nu«i cã søc ®Ò kh¸ng tèt cã
kh¶ n¨ng chèng ®ì l¹i yÕu tè g©y bÖnh nªn kh«ng m¾c bÖnh hoÆc bÖnh nhÑ. Ngîc l¹i kh¶
n¨ng chèng ®ì yÕu, dÔ dμng nhiÔm bÖnh. Do ®ã mét trong nh÷ng kh©u quan träng ®Ó phßng
bÖnh cho t«m ph¶i t¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng cho t«m.
2.3.1. KiÓm tra chÊt lîng vμ bÖnh cña t«m gièng tríc khi nu«i
T«m gièng tríc khi nu«i ph¶i ®îc kiÓm tra theo çc tiªu chuÈn ngμnh 28TCN 101: 1997
(quy tr×nh kiÓm dÞch ®éng vËt thuû s¶n) vμ 28TCN 124:1998 (T«m biÓn - T«m gièng PL15 -
Yªu cÇu kü thuËt)
2.3.2. C¶i tiÕn ph¬ng ph¸p qu¶n lý, nu«i dìng t«m:
Nu«i lu©n canh
Trong mét ao nu«i hay mét khu vùc nu«i t«m qu¸ tr×nh nu«i ®· tÝch luü nhiÒu chÊt th¶i vμ çc
mÇm bÖnh. Nh÷ng chÊt th¶i vμ çc mÇm bÖnh nμy sÏ ¶nh hëng vμ g©y bÖnh cho çc chu kú
nu«i tiÕp. Dùa vμo çc ®Æc tÝnh mïa vô cña çc ®èi tîng nu«i chóng ta cã thÓ nu«i lu©n canh
trªn mét ao nu«i, gióp cho çc ®èi tîng nu«i míi kh«ng bÞ nhiÔm nh÷ng mÇm bÖnh cña çc
chu kú nu«i tríc vμ chóng cã thÓ tiªu diÖt ®îc çc mÇm bÖnh ®ã. Nh mét ao nu«i t«m
nhiÒu vô sÏ tÝch luü nhiÒu mÇm bÖnh cña t«m ë ®¸y ao, nÕu chóng ta khi nu«i t«m tÈy dän ao
kh«ng s¹ch th× dÔ dμng m¾c bÖnh. Nhng sau mét chu kú nu«i t«m, chóng ta nu«i ç r« phi
hay trång rong c©u, chóng cã thÓ dän vμ lμm gi¶m çc mÇm bÖnh trong ®¸y ao, v× nh÷ng mÇm
bÖnh virus ë t«m kh«ng g©y bÖnh cho ç r« phi vμ rong c©u.
ë nh÷ng khu vùc khÝ hËu thay ®æi lín nh miÒn B¾c ViÖt Nam chóng ta nªn nu«i t«m só ë çc
®Çm nãc lî tõ th¸ng 5 - 8, sau ®ã ta nu«i r« phi vμ mïa ®«ng nu«i cua th× sÏ ®¶m b¶o cho çc
®èi tîng nu«i ®Òu ph¸t triÓn tèt vμ kh«ng nhiÔm bÖnh. Bëi v× th¸ng 5 - 8 thêi tiÕt Êm vμ æn
®Þnh ta cã thÓ nu«i t«m só rÊt phï hîp. Tõ th¸ng 8 - 11 thêi tiÕt ma nhiÒu, n¾ng nãng nªn ta
chØ cã thÓ nu«i r« phi chóng cã thÓ chÞu ®îc vμ dän çc mÇm bÖnh cña t«m th¶i ra. Mïa ®«ng
vμ mïa xu©n tõ th¸ng 12 - 4 sang n¨m, cua cã thÓ chÞu ®ùng ®îc nhiÖt ®é l¹nh nªn chóng cã
thÓ sinh trëng vμ kh«ng bÞ bÖnh n¾ng nãng mïa hÌ.
Bïi Quang TÒ 27
Cho t«m ¨n theo ph¬ng ph¸p "4 ®Þnh":

Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt cho t«m ¨n theo "4 ®Þnh", t«m Ýt bÖnh tËt, nu«i t«m ®¹t n¨ng
suÊt cao
1. §Þnh chÊt lîng thøc ¨n: Thøc ¨n dïng cho t«m ¨n ph¶i t¬i, s¹ch sÏ kh«ng bÞ mèc, «i
thèi, kh«ng cã mÇm bÖnh vμ ®éc tè. Thμnh phÇn dinh dìng thÝch hîp ®èi víi yªu cÇu
ph¸t triÓn c¬ thÓ t«m trong çc giai ®o¹n.
2. §Þnh sè lîng thøc ¨n: Dùa vμo träng lîng t«m ®Ó tÝnh lîng thøc ¨n, thêng sau khi cho
¨n sau 2 giê kiÓm tra t«m ¨n hÕt lμ lîng võa ph¶i. T«m ¨n thõa nªn gi¶m bít lÇn sau, nÕu
thiÕu th× t¨ng lÇn sau, chó khi t«m lét x¸c th× ¨n Ýt.
3. §Þnh vÞ trÝ ®Ó cho ¨n: Khi cho t«m ¨n r¶i ®Ò kh¾p ao, trõ vïng tËp trung nhiÒu cÆn b· (nh
ë gi÷a ®¸y ao khi nu«i th©m). Thøc ¨n r¶i ®Òu kh¾p ao ®Ó t«m dÔ b¾t måi, ph¸t triÓn ®ång
®Òu. Kh¸c víi ç cho ¨n mét n¬i cè ®Þnh ®Ó tËp cho ç cã thãi quen ®Õn ¨n tËp trung t¹i
mét ®iÓm nhÊt ®Þnh.
4. §Þnh thêi gian cho ¨n: nh÷ng th¸ng ®Çu nu«i t«m hμng ngμy cho t«m ¨n 2 lÇn, nh÷ng
th¸ng cuèi chu kú nu«i cã thÓ cho t«m ¨n 4-5lÇn/ngμy. VÝ dô nu«i t«m th©m canh, mËt ®é
dμy th¸ng thø 3-4 cho ¨n 5 lÇn/ngμy.
Khi nu«i t«m cã thÓ dïng ph©n h÷u c¬ bãn xuèng thuû vùc bæ sung chÊt dinh dìng ®Ó cho
sinh vËt phï du ph¸t triÓn cung cÊp nguån thøc ¨n tù nhiªn cho t«m.
Thêng xuyªn ch¨m sãc qu¶n lý:

Hμng ngμy nªn cã chÕ ®é th¨m ao theo dâi ho¹t ®éng cña t«m ®Ó kÞp thêi ph¸t hiÖn bÖnh vμ xö
lý ngay kh«ng cho bÖnh ph¸t triÓn vμ kÐo dμi. CÇn quan s¸t biÕn ®æi chÊt níc (h×nh 19-21),
bæ sung nguån níc míi ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy vμ h¹n chÕ çc chÊt ®éc. §Ó t¹o m«i trêng t«m
sèng s¹ch sÏ cÇn dän s¹ch cá t¹p, ng¨n chÆn vμ tiªu diÖt ®Þch h¹i, vËt nu«i trung gian, vít bá
x¸c sinh vËt vμ t«m chÕt, çc thøc ¨n thõa, tiªu ®éc n¬i t«m ®Õn ¨n ®Ò h¹n chÕ sinh vËt g©y
bÖnh sinh s¶n vμ l©y truyÒn bÖnh.
Thao t¸c ®¸nh b¾t, vËn chuyÓn nªn nhÑ nhμng.

Trong níc lu«n lu«n tån t¹i çc sinh vËt g©y bÖnh cho t«m, v× vËy trong qu¸ tr×nh ¬ng nu«i
vËn chuyÓn ®¸nh b¾t thao t¸c ph¶i thËt nhÑ nhμng nÕu ®Ó t«m bÞ th¬ng lμ ®iÒu kiÖn thuËn lîi
cho sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vμo c¬ thÓ .
2.3.3. Chän gièng t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt:

Qua thùc tiÔn s¶n xuÊt, cho thÊy hiÖn tîng mét sè ao nu«i t«m bÞ bÖnh, ®a sè t«m trong ao bÞ
chÕt nhng cã mét sè con cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng mét sè bÖnh vμ sinh trëng tèt, qua ®ã chøng
tá søc ®Ò kh¸ng cña t«m trong cïng mét ®μn t«m cã sù sai kh¸c rÊt lín, tõ ®ã ngêi ta lîi
dông ®Æc tÝnh nμy ®Ó chän gièng cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh. B»ng ph¬ng ph¸p nμy ë Nam Mü
®· chän nh÷ng t«m bè mÑ ch©n tr¾ng (Litopenaeus vannamei) cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh Taura
(Taura symdrom virus-TSV) ®Ó s¶n xuÊt gièng t«m s¹ch bÖnh Taura.
Dïng ph¬ng ph¸p ®¬n gi¶n vμ dÔ lμm lμ g©y sèc b»ng Formalin ®Ó chän ®μn t«m gièng khoÎ
vμ Ýt nhiÔm bÖnh. Th¶ 150-200 Êu trïng t«m vμo dung dÞch Formalin 100-200 ppm (100-
200ml Formalin 36-38%/m3 níc) trong thêi gian 30-60 phót. NÕu tû lÖ Êu trïng t«m sèng sau
khi sèc > 95% lμ ®μn t«m gièng khoÎ Ýt nhiÔm bÖnh virus. Khi nu«i th©m canh hoÆc b¸n th©m
canh, tèt nhÊt nªn kiÓm tra tû lÖ nhiÔm çc mÇm bÖnh virus (MBV- h×nh 26,27, bÖnh ®èm
tr¾ng) b»ng ph¬ng ph¸p m« bÖnh häc vμ PCR.
Chän t«m bét (Postlarvae) cã h×nh d¹ng b×nh thêng, chuú, çc phÇn phô (r©u, ch©n b¬i, ch©n
bß, ®u«i) kh«ng gÉy hoÆc ¨n mßn cã mμu ®en. T«m post larvae 15-20 cã sè lîng gai trªn trïy
tõ 4-6 chiÕc (h×nh 22). Tû lÖ gi÷a ®é dμy ruét vμ ®é dμy c¬ ë ®èt bông thø 6 lμ 1:4 (®é dμy cña
ruét b»ng 1/4 ®é dμy cña c¬- h×nh 24, 25), ruét t«m cã thøc ¨n. T«m bét khoÎ, ®u«i cã çc s¾c
tè (h×nh 23), çc phÇn phô ®u«i më réng. Tr¹ng th¸i cña t«m bét khoÎ khi b¬i c¬ thÓ th¼ng,
ph¶n øng nhanh víi t¸c ®éng tõ bªn ngoμi, b¬i chñ ®éng ngîc dßng khi khuÊy níc. Khi
dßng níc khuÊy yªn tÜnh, t«m cã xu híng b¸m vμo thμnh chËu nhiÒu h¬n bÞ níc cuèn vμo
gi÷a chËu. T«m yÕu ho¹t ®éng lê ®ê, ph¶n øng chËm, c¬ thÓ cong dÞ h×nh vμ kh«ng ®Òu.
Ngoμi ra theo Chalor Limsuwan (2000) ®· ®Ò xuÊt nªn dïng t«m só bè mÑ ®¸nh b¾t ë ®é s©u
60-120m, kÝch thíc tõ 26-30cm, chóng Ýt bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) h¬n t«m ®¸nh
b¾t ë vïng níc n«ng ven bê.
H×nh 19: Mμu xanh n©u cña níc ao nu«i t«m tèt
H×nh 20: mμu xanh d¬ng cña níc H×nh 21: níc ao nu«i t«m cuèi chu kú, cã nhiÒu t¶o
ao nu«i t«m cha tèt chÕt næi v¸ng
H×nh 22: Sè gai trªn chñy t«m trëng thμnh

lμ 7 chiÕc
H×nh 23 A: Post 15 cã sè gai trªn chñy 6 chiÕc

Bïi Quang TÒ 29
H×nh 23 B: Post 12 cã sè gai trªn chñy 3-4 chiÕc
Ó Ý
Ð
×
H×nh 24: T«m kháe tû lÖ gi÷a ®é dμy cña c¬ H×nh 25: T«m yÕu ®é dμy cña c¬ (Ö) teo l¹i vμ
(Ö) vμ cña ruét (Î) lμ 4:1 ë ®èt bông thø 6 ruét (Î) lín h¬n ë ®èt bông thø 6
H×nh 26: Gan tôy t«m kh«ng nhiÔm bÖnh MBV; H×nh 27: Gan tôy t«m nhiÔm bÖnh MBV
Ch¬ng 3
Thuèc vμ biÖn ph¸p dïng thuèc cho t«m nu«i
1. T¸c dông cña thuèc
1.1. T¸c dông côc bé vμ t¸c dông hÊp thu:

Thuèc dïng ë tæ chøc nμo, c¬ quan nμo th× dõng vμ ph¸t huy t¸c dông ë ®ã. Ca(OCl)2 t¸c dông
khö trïng bªn ngoμi c¬ thÓ t«m. T¸c dông côc bé cña thuèc kh«ng chØ x¶y ra ë bªn ngoμi c¬
thÓ mμ c¶ bªn trong nh mét sè thuèc vμo ruét ë ®o¹n nμo ph¸t huy t¸c dông ë ®o¹n Êy. T¸c
dông hÊp thu lμ thuèc sau khi vμo c¬ thÓ hÊp thu ®Õn hÖ thèng tuÇn hoμn ph¸t huy hiÖu qu¶.
1.2. T¸c dông trùc tiÕp vμ t¸c dông gi¸n tiÕp:

C¨n cø vμo c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc chia ra t¸c dông trùc tiÕp vμ t¸c dông gi¸n tiÕp. Tæ chøc
tÕ bμo c¬ quan nμo ®ã cña ngêi còng nh sinh vËt tiÕp xóc víi thuèc ph¸t sinh ra ph¶n øng th×
gäi lμ t¸c dông trùc tiÕp cña thuèc, cßn t¸c dông gi¸n tiÕp lμ do t¸c dông trùc tiÕp mμ dÉn ®Õn
mét sè c¬ quan kh¸c ph¸t sinh ra ph¶n øng.
1.3. T¸c dông lùa chän cña thuèc:

TÝnh mÉn c¶m cña çc c¬ quan trong c¬ thÓ sinh vËt víi thuèc kh«ng gièng nhau nªn t¸c dông
trùc tiÕp cña thuèc víi çc tæ chøc c¬ quan cña c¬ thÓ sinh vËt còng cã kh¶ n¨ng lùa chän. Do
qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña tÕ bμo tæ chøc cña çc c¬ quan kh«ng gièng nhau, tÕ bμo tæ chøc cña c¬
quan nμo ph©n ho¸ cμng cao, qu¸ tr×nh sinh ho¸ cμng phøc t¹p th× kh¶ n¨ng can thiÖp cña
thuèc cμng lín nªn tÝnh mÉn c¶m víi thuèc cμng cao nh hÖ thèng thÇn kinh.
Tuy mçi tæ chøc c¬ quan cã ®Æc trng riªng nhng trªn mét sè kh©u cã sù gièng nhau nªn
nhiÒu lo¹i thuèc ngoμi kh¶ n¨ng lùa chän cao ®èi víi çc tÕ bμo cña c¬ quan ra cßn cã thÓ t¸c
dông trùc tiÕp víi mét sè tæ chøc c¬ quan kh¸c. NhÊt lμ lóc lîng thuèc t¨ng. V× vËy tÝnh lùa
chän cña thuèc còng mang tÝnh t¬ng ®èi.
HiÖn nay dïng mét sè ho¸ chÊt ®Ó tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cã tÝnh lùa chän t¬ng ®èi cao
nªn víi nång ®é kh«ng ®éc h¹i víi c¬ thÓ t«m nhng can thiÖp ®îc qu¸ tr×nh sinh ho¸ riªng
cña sinh vËt g©y bÖnh nªn ph¸t huy hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao.
Nh÷ng sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trong c¬ thÓ t«m cã kh¶ n¨ng thÝch øng cμng cao chøng tá
qu¸ tr×nh sinh ho¸ cμng gÇn víi tæ chøc t«m nªn tiªu diÖt nã rÊt khã nh virus ký sinh trong tÕ
bμo tæ chøc cña ngêi còng nh sinh vËt.
Ngoμi mét sè thuèc cã tÝnh chÊt lùa chän cao víi çc tæ chøc c¬ quan ra cã mét sè thuèc l¹i cã
t¸c dông ®éc h¹i ®èi víi tÕ bμo chÊt nãi chung. Thuèc vμo c¬ thÓ can thiÖp qu¸ tr×nh sinh ho¸
c¬ b¶n nhÊt cña bÊt kú tÕ bμo chÊt nμo v× vËy mμ t¸c dông ®Õn sù sèng cña tÊt c¶ çc tæ chøc
c¬ quan nh çc Ion kim lo¹i m¹nh kÕt hîp víi gèc SH cña men lμm rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t
®éng cña hÖ thèng men nªn tÕ bμo tæ chøc kh«ng tæng hîp ®îc Protein.
1.4. T¸c dông ch÷a bÖnh vμ t¸c dông phô cña thuèc:
Dïng thuèc ®Ó ch÷a bÖnh nh»m môc ®Ých tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh vμ çc triÖu chøng
bÖnh nªn thêng ngêi ta dïng thuèc ch÷a bÖnh l¹i cã thªm thuèc båi dìng kh«i phôc l¹i
chøc n¨ng ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan.
Bïi Quang TÒ 31
Trong qu¸ tr×nh sö dông thuèc tuy ®¹t ®îc môc ®Ých ch÷a lμnh bÖnh nhng cã mét sè thuèc
g©y ra mét sè ph¶n øng phô cã thÓ t¸c h¹i ®Õn c¬ thÓ nh:
- Do tÝnh to¸n kh«ng chÝnh x¸c nªn nång ®é thuèc qu¸ cao, mét sè thuèc duy tr× hiÖu lùc
t¬ng ®èi dμi ë trong níc.
- Cã khi dïng nång ®é thuèc trong ph¹m vi an toμn nhng ®iÒu kiÖn m«i trêng biÕn ®æi xÊu
hoÆc c¬ thÓ t«m yÕu còng dÔ bÞ ngé ®éc, víi çc bÖnh ë bªn trong c¬ thÓ t«m ph¶i dïng thuèc
trén víi thøc ¨n nhng cã mét sè t«m kh«ng ¨n nªn tÝnh lîng thuèc khã chÝnh x¸c, nh÷ng
con tham ¨n cã thÓ ¨n liÒu lîng nhiÒu còng dÔ bÞ ngé ®éc.
- Do ®ã mçi khi dïng thuèc trÞ bÖnh cho t«m cÇn t¨ng cêng c«ng t¸c qu¶n lý ch¨m sãc.
1.5. T¸c dông hîp ®ång vμ t¸c dông ®èi kh¸ng cña c¬ thÓ:
Cïng mét lóc dïng hai hay nhiÒu lo¹i thuèc lμm cho t¸c dông m¹nh h¬n lóc dïng riªng rÏ.
Tr¸i l¹i mét sè thuèc khi dïng riªng lÎ t¸c dông l¹i m¹nh h¬n pha trén nhiÒu lo¹i thuèc bëi
gi÷a chóng cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông lμm cho hiÖu nghiÖm gi¶m, tuy nhiªn vÊn ®Ò nμy ë t«m
nghiªn cøu cßn Ýt.
2. Çc yÕu tè ¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc

T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu do nhiÒu nguyªn nh©n ¶nh hëng nhng yÕu tè chÝnh lμ
mèi quan hÖ t¬ng hç gi÷a thuèc vμ c¬ thÓ sinh vËt.
2.1. TÝnh chÊt lý ho¸ vμ cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc:
TÝnh chÊt dîc lý cña thuèc cã quan hÖ mËt thiÕt víi tÝnh chÊt lý häc, ho¸ häc cña thuèc, hay
nãi çch kh¸c t¸c dông cña thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt phô thuéc vμo TÝnh chÊt lý ho¸ vμ cÊu
t¹o ho¸ häc cña thuèc ch¼ng h¹n thuèc cã ®é hoμ tan lín, thuèc d¹ng láng c¬ thÓ dÔ hÊp thô
nªn t¸c dông sÏ nhanh h¬n.
TÝnh chÊt ho¸ häc cña thuèc can thiÖp vμo qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña sinh vËt ®Ó ph¸t huy t¸c
dông däc lý nh muèi CuSO4 t¸c dông lªn Protein lμm kÕt vãn tÕ bμo tæ chøc dÉn ®Õn tiªu
diÖt nhiÒu nguyªn sinh ®éng vËt ký sinh trªn t«m.
TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc nã quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng hÊp thu, ph©n bè, biÕn ®æi vμ bμi tiÕt cña
thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt tõ ®ã mμ xem xÐt t¸c dông dîc lý m¹nh hay yÕu.
T¸c dông dîc lý quyÕt ®Þnh bëi cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc. Mçi khi cÊu t¹o ho¸ häc cña
thuèc thay ®æi th× tÝnh chÊt dîc lý còng thay ®æi theo. Çc lo¹i thuèc Sulphamid së dÜ nã cã
kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn v× cã cÊu t¹o gièng para amino benzoic acid (PABA) lμ "chÊt sinh
trëng" cña vi khuÈn nªn ®· tranh giμnh thay thÕ PABA dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh s¶n sinh
trëng.
2.2. LiÒu lîng dïng thuèc:

LiÒu lîng thuèc nhiÒu hay Ýt ®Òu cã ¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc. Dïng liÒu qu¸ Ýt
kh«ng ph¸t sinh t¸c dông; dïng liÒu lîng thuèc nhá nhÊt ph¸t sinh ®îc t¸c dông th× gäi lμ
liÒu lîng thuèc thÊp nhÊt cã hiÖu nghiÖm. LiÒu lîng thuèc lín nhÊt mμ c¬ thÓ sinh vËt chÞu
®ùng ®îc kh«ng cã biÓu hiÖn ngé ®éc lμ liÒu lîng thuèc chÞu ®ùng cao nhÊt, lμ liÒu lîng
cùc ®¹i. NÕu vît qu¸ ngìng nμy t«m sÏ bÞ ngé ®éc. LiÒu lîng dÉn ®Õn t«m ngé ®éc gäi lμ
lîng ngé ®éc, vît h¬n t«m sÏ chÕt gäi lμ liÒu lîng tö vong.
Thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoμi cña t«m thêng dùa vμo thÓ tÝch níc ®Ó tÝnh liÒu lîng
thuèc. §èi víi çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ th× c¨n cø vμo träng lîng c¬ thÓ ®Ó tÝnh lîng
thuèc. Thêng ngêi ta chän ë gi÷a hai møc: liÒu thuèc nhá nhÊt cã hiÖu nghiÖm vμ liÒu cao
nhÊt cã thÓ chÞu ®ùng ®îc, trong ph¹m vi nμy sÏ an toμn víi t«m. Thuèc tèt thêng cã ph¹m
vi an toμn lín.
Muèn chän liÒu lîng nμo ®Ó ch÷a bÖnh cho t«m cã hiÖu qu¶ cao vμ an toμn cÇn ph¶i n¾m
v÷ng t×nh tr¹ng c¬ thÓ, giai ®o¹n ph¸t triÓn vμ ®Æc ®iÓm sinh vËt häc cña gièng loμi t«m cÇn trÞ
bÖnh còng nh ®iÒu kiÖn m«i trêng t«m sèng míi cã quyÕt ®Þnh chÝnh x¸c. Cã lóc trong
ph¹m vi an toμn thuèc vÉn cã thÓ g©y ngé ®éc ®èi víi t«m v× ®iÒu kiÖn m«i trêng kh«ng phï
víi t«m hoÆc søc kháe t«m yÕu.
3. Ph¬ng ph¸p dïng thuèc:

Ph¬ng ph¸p dïng thuèc kh«ng gièng nhau tèc ®é hÊp thu sÏ kh¸c nhau nªn nång ®é thuèc
trong c¬ thÓ còng sÏ kh¸c nhau dÉn ®Õn ¶nh hëng t¸c dông cña thuèc. Phßng trÞ çc bÖnh bªn
ngoμi c¬ thÓ t«m thêng ph¸t huy t¸c dông côc bé cña thuèc, cßn ®èi víi phßng trÞ çc bÖnh
bªn trong c¬ thÓ t«m l¹i dïng ph¬ng ph¸p t¸c dông hÊp thu cña thuèc.
LiÒu lîng thuèc nhiÒu hay Ýt ®Òu cã ¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc. Dïng liÒu qu¸ Ýt
kh«ng ph¸t sinh t¸c dông; dïng liÒu lîng thuèc nhá nhÊt ph¸t sinh ®îc t¸c dông th× gäi lμ
liÒu lîng thuèc thÊp nhÊt cã hiÖu nghiÖm. LiÒu lîng thuèc lín nhÊt mμ c¬ thÓ sinh vËt chÞu
®ùng ®îc kh«ng cã biÓu hiÖn ngé ®éc lμ liÒu lîng thuèc chÞu ®ùng cao nhÊt, lμ liÒu lîng
cùc ®¹i. NÕu vît qu¸ ngìng nμy t«m sÏ bÞ ngé ®éc. LiÒu lîng dÉn ®Õn t«m ngé ®éc gäi lμ
lîng ngé ®éc, vît h¬n t«m sÏ chÕt gäi lμ liÒu lîng tö vong.
Thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoμi cña t«m thêng dùa vμo thÓ tÝch níc ®Ó tÝnh liÒu lîng
thuèc. §èi víi çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ th× c¨n cø vμo träng lîng c¬ thÓ ®Ó tÝnh lîng
thuèc. Thêng ngêi ta chän ë gi÷a hai møc: liÒu thuèc nhá nhÊt cã hiÖu nghiÖm vμ liÒu cao
nhÊt cã thÓ chÞu ®ùng ®îc, trong ph¹m vi nμy sÏ an toμn víi ®éng vËt thuû s¶n.Thuèc tèt
thêng cã ph¹m vi an toμn lín.
§Ó phßng trÞ bÖnh cho t«m thêng dïng çc ph¬ng ph¸p sau ®©y:
3.1. T¾m cho t«m:

TËp trung t«m trong mét bÓ nhá, pha thuèc nång ®é t¬ng ®èi cao t¾m cho t«m trong thêi gian
ng¾n ®Ó trÞ çc sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoμi c¬ thÓ t«m. Ph¬ng ph¸p nμy cã u ®iÓm lμ tèn Ýt
thuèc kh«ng ¶nh hëng ®Õn sinh vËt phï du lμ thøc ¨n cña t«m trong thuû vùc nhng muèn trÞ
bÖnh ph¶i kÐo líi ®¸nh b¾t t«m, t«m dÔ bÞ x©y x¸t vμ l¹i kh«ng dÔ dμng ®¸nh b¾t chóng trong
thuû vùc nªn tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cho t«m khã triÖt ®Ó. Ph¬ng ph¸p nμy thêng thÝch
hîp lóc chuyÓn t«m tõ ao nμy qua nu«i ao kh¸c, lóc cÇn vËn chuyÓn ®i xa hoÆc con gièng
tríc khi th¶ nu«i th¬ng phÈm ë çc thuû vùc cÇn s¸t trïng tiªu ®éc.
3.2. Phun thuèc xuèng ao, bÓ:

Dïng thuèc phun xuèng ao, bÓ t¹o m«i trêng t«m sèng cã nång ®é thuèc thÊp song thêi gian
t¸c dông cña thuèc dμi. Ph¬ng ph¸p nμy tuy tèn thuèc nhng tiÖn lîi, dÔ tiÕn hμnh, trÞ bÖnh
kÞp thêi kh«ng tèn nh©n c«ng vμ ng líi cô. Ph¬ng ph¸p phun thuèc xuèng ao cã thÓ tiªu
diÖt sinh vËt g©y bÖnh ë çc c¬ quan bªn ngoμi cña t«m vμ sinh vËt g©y bÖnh tån t¹i trong thuû
vùc t¬ng ®èi triÖt ®Ó. Tuy nhiªn mét sè thuû vùc kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh thêng tÝnh
thÓ tÝch kh«ng chÝnh x¸c - g©y phiÒn phøc cho viÖc ®Þnh lîng thuèc dïng. Ngoμi ra cã mét sè
thuèc ph¹m vi an toμn nhá, sö dông kh«ng quen cã thÓ ¶nh hëng ®Õn t«m. Dïng mét sè
Bïi Quang TÒ 33
thuèc phun xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt lμm nghÌo nguån dinh dìng lμ thøc ¨n cña t«m.
Thuèc dïng t¬ng tù nh t¾m nhng nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn.
3.3. ChÕ biÕn thuèc vμo thøc ¨n:

Dïng thuèc trén vμo lo¹i thøc ¨n ngon nhÊt, sau ®ã cho chÊt dÝnh vμo chÕ thμnh hçn hîp ®ãng
thμnh viªn ®Ó cho t«m ¨n theo çc liÒu lîng. Ph¬ng ph¸p nμy dïng trÞ çc bÖnh do çc sinh
vËt ký sinh bªn trong c¬ thÓ t«m. Lóc t«m bÞ bÖnh nÆng, kh¶ n¨ng b¾t måi yÕu thËm chÝ ngõng
¨n nªn hiÖu qu¶ trÞ liÖu sÏ thÊp chñ yÕu lμ phßng bÖnh.
4. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ:

Thuèc sau khi vμo c¬ thÓ ph¸t sinh ra çc lo¹i t¸c dông nhng ®ång thêi c¬ thÓ còng lμm cho
thuèc cã nh÷ng biÕn ®æi. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ qua sù biÕn ®æi t¬ng ®èi phøc t¹p
nh sau:
4.1 Thuèc ®îc hÊp thô:

Tèc ®é hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ lμ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù hiÖu nghiÖm cña thuèc nhanh hay
chËm. Tèc dé hÊp thu cña thuèc phô thuéc vμo çc yÕu tè:
- Ph¬ng ph¸p dïng thuèc ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thô cña thuèc. NÕu dïng thuèc ®Ó
tiªm t¸c dông nhanh, hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao h¬n uèng, nhng ®èi víi t«m kh«ng thÓ dïng
ph¬ng ph¸p tiªm ®îc. Cïng mét ph¬ng ph¸p dïng thuèc nÕu diÖn tÝch hÊp thu cμng lín th×
kh¶ n¨ng hÊp thô nhanh, hiÖu nghiÖm cña thuèc sÏ nhanh h¬n.
- TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc: thuèc dÞch thÓ dÔ hÊp thu h¬n thuèc tinh thÓ nhng tinh thÓ l¹i
hÊp thu nhanh h¬n chÊt keo.
- §iÒu kiÖn m«i trêng: §iÒu kiÖn m«i trêng nh ®é muèi, ®é pH, nång ®é thuèc ®Òu ¶nh
hëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ. Ngoμi ra b¶n th©n c¬ thÓ cã çc yÕu tè bªn
trong còng ¶nh hëng ®Õn hÊp thu cña thuèc nh lóc ®ãi, ruét rçng hÊp thu thuèc dÔ h¬n lóc
no ruét cã nhiÒu thøc ¨n hay chÊt cÆn b·, hÖ thèng tuÇn hoμn khoÎ m¹nh hÊp thu thuèc tèt
h¬n.
4.2. Ph©n bè cña thuèc trong c¬ thÓ:

Thuèc sau khi hÊp thu vμo trong m¸u mét thêi gian ng¾n, sau ®ã qua v¸ch m¹ch m¸u nhá ®Õn
çc tæ chøc. Thuèc ph©n bè trong çc tæ chøc kh«ng ®Òu lμ do sù kÕt hîp cña çc chÊt trong tÕ
bμo tæ chøc cña çc c¬ quan cã sù kh¸c nhau vÝ dô nh çc lo¹i Sulphamid thêng tËp trung ë
thËn.
4.3. Sù biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ:

Thuèc sau khi vμo c¬ thÓ ph¸t sinh çc biÕn ®æi ho¸ häc lμm thay ®æi t¸c dông dîc lý, trong
®ã cã rÊt Ýt sau biÕn ®æi kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña thuèc m¹nh lªn nhng tuyÖt ®¹i ®a sè sau
biÕn ®æi ho¸ häc hiÖu nghiÖm vμ ®éc lùc cña thuèc gi¶m thËm chÝ hoμn toμn mÊt t¸c dông.
Qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ gäi lμ t¸c dông gi¶i ®éc. Trong gan cã hÖ thèng men
rÊt phong phó tham gia xóc t¸c qu¸ tr×nh biÕn ®æi ho¸ häc cña thuèc nªn t¸c dông gi¶i ®éc
thùc hiÖn chñ yÕu ë gan. V× vËy nÕu gan bÞ bÖnh c¬ n¨ng ho¹t ®éng yÕu c¬ thÓ dÔ bÞ ngé ®éc
thuèc.
4.4. Bμi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ:

T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu, thêi gian dμi hay ng¾n quyÕt ®Þnh ë liÒu lîng vμ tèc ®é
thuèc hÊp thu vμo c¬ thÓ sinh vËt ®ång thêi cßn quyÕt ®Þnh bëi tèc ®é bμi tiÕt cña thuèc trong
c¬ thÓ. Thuèc vμo c¬ thÓ sau khi ph©n gi¶i mét sè dù tr÷ l¹i cßn mét sè bÞ bμi tiÕt th¶i ra ngoμi.
Thuèc võa hÊp thu vμo c¬ thÓ mμ bμi tiÕt ngay lμ kh«ng tèt v× cha kÞp ph¸t huy t¸c dông. ë
ç c¬ quan bμi tiÕt chñ yÕu lμ thËn, ®Õn ruét vμ mang. NÕu thËn, ruét, mang t«m bÞ tæn th¬ng
hay bÞ bÖnh th× ph¶i thËn träng lóc sö dông thuèc lóc phßng trÞ bÖnh t«m bëi lóc nμy t«m rÊt
dÔ bÞ ngé ®éc.
4.5. TÝch tr÷ cña thuèc trong c¬ thÓ

Cïng mét lo¹i thuèc nhng dïng nhiÒu lÇn lÆp ®i lÆp l¹i do kh¶ n¨ng gi¶i ®éc hoÆc kh¶ n¨ng
bμi tiÕt cña c¬ thÓ bÞ trë ng¹i thuèc tÝch tr÷ trong c¬ thÓ qu¸ nhiÒu mμ ph¸t sinh ra tróng ®éc
th× gäi lμ ngé ®éc do tÝch thuèc,Thuèc tån ®äng l¹i trong c¬ thÓ gäi lμ sù tÝch tr÷ cña thuèc.
Chøc n¨ng ho¹t ®éng gi¶i ®éc vμ bμi tiÕt thuèc cña c¬ thÓ vÉn b×nh thêng nhng do cung cÊp
thuèc nhiÒu lÇn c¬ thÓ cha kÞp ph©n gi¶i vμ bμi tiÕt nªn còng cã thÓ lμm cho thuèc tÝch tr÷. V×
vËy nªn thêng ph¶i khèng chÕ sao cho lîng thuèc vμo kh«ng lín h¬n lîng thuèc bμi tiÕt ra
khái c¬ thÓ. Trong thùc tÕ ngêi ta dïng mét lîng thuèc t¬ng ®èi lín h¬n ®Ó cã t¸c dông
sau ®ã cho bæ sung theo ®Þnh kú sè lîng thuèc Ýt h¬n cèt ®Ó duy tr× mét nång ®é nhÊt ®Þnh
trong c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh nh dïng çc lo¹i Sulphamid ®Ó ch÷a
bÖnh cho t«m thêng dïng biÖn ph¸p nμy.
Trong ph¬ng ph¸p trÞ bÖnh cho t«m ngêi ta thêng øng dông sù tÝch tr÷ cña thuèc, cho
thuèc vμo c¬ thÓ dÇn dÇn ®Ó ®¹t hiÖu nghiÖm trÞ liÖu vμ duy tr× thuèc trong c¬ thÓ mét thêi
gian t¬ng ®èi dμi. Tuy vËy cÇn chó ý ®õng ®Ó sù tÝch tr÷ ch÷a bÖnh ph¸t triÓn thμnh tÝch tr÷
tróng ®éc nh thuèc trõ s©u nhãm clo h÷u c¬ tuy ®éc lùc thÊp nhng ®ã lμ chÊt æn ®Þnh khã bÞ
ph©n gi¶i nªn khi vμo c¬ thÓ nã lu l¹i thêi gian dμi vμ lîng tÝch tr÷ sÏ lín dÔ ngé ®éc.
4.6. Tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vËt nu«i (t«m)

T«m cã ®Æc tÝnh sinh vËt häc riªng ®ång thêi m«i trêng sèng cã kh¸c nhau nªn ph¶n øng víi
thuèc cã kh¸c nhau. Loμi t«m nμo cã tÝnh mÉn c¶m cao, søc chÞu ®ùng yÕu th× kh«ng thÓ dïng
thuèc víi liÒu lîng cao nªn t¸c dông cña thuèc gi¶m vμ ngîc l¹i.
Cïng loμi, cïng tuæi, cïng m«i trêng sèng nhng søc chÞu ®ùng cña tõng ç thÓ còng kh¸c
nhau. Thêng con khoÎ m¹nh cã thÓ dïng thuèc nång ®é cao, thêi gian dïng cã thÓ kÐo dμi
h¬n con bÞ yÕu. Trong sè ®μn bÞ bÖnh, con bÞ bÖnh nÆng dÔ bÞ ngé ®éc h¬n con bÞ bÖnh cßn
nhÑ. Do vËy khi ch÷a bÖnh cho ®μn bÞ bÖnh ph¹m vi an toμn sÏ gi¶m nªn cÇn chó ý liÒu dïng
vμ biÖn ph¸p cung cÊp níc khi cÇn thiÕt.
4.7. §iÒu kiÖn m«i trêng t«m sèng

T«m lμ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn chÞu sù chi phèi rÊt lín çc biÕn ®éng cña m«i trêng. §iÒu
kiÖn m«i trêng t¸c dông ®Õn c¬ thÓ vËt nu«i tõ ®ã ¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc nhÊt lμ
çc lo¹i thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoμi c¬ thÓ
Trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh khi nhiÖt ®é cao t¸c dông cña thuèc sÏ m¹nh h¬n do ®ã cïng mét
lo¹i thuèc nhng mïa hÌ dïng nång ®é thÊp h¬n mïa ®«ng. Nh dïng KMnO4 t¾m cho t«m
trÞ bÖnh do ký sinh trïng ®¬n bμo (Zoothamnium, Epistylis) ký sinh ë nhiÖt ®é 15 - 200C dïng
liÒu lîng 20 ppm. Nhng nÕu nhiÖt ®é 21 - 300C chØ dïng liÒu 10ppm. pH cña thuû vùc cã
¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc, pH cao t¸c dông cña thuèc sÏ yÕu nªn ®é an toμn cña thuèc
sÏ cao.
ChÊt h÷u c¬ trong m«i trêng níc nhiÒu sÏ lμm cho t¸c dông cña thuèc gi¶m nªn ph¹m vi an
toμn cña thuèc t¨ng. Hμm lîng oxy trong níc cao, søc chÞu ®ùng cña ®éng vËt thuû s¶n víi
thuèc cμng cao nªn ph¹m vi an toμn cμng lín.Trong m«i trêng níc cã nhiÒu chÊt ®éc søc
Bïi Quang TÒ 35
chÞu ®ùnh cña c¬ thÓ t«m víi thuèc gi¶m nªn chØ dïng thuèc ë nång ®é thÊp, thêi gian dïng
còng ph¶i ng¾n - v× thÕ t¸c dông cña thuèc sÏ gi¶m. Ngoμi ra ®é trong, ®é cøng, ®é muèi, diÖn
tÝch, ®é s©u cña thuû vùc... ®Òu cã liªn quan ¶nh hëng ®Õn t¸c dông cña thuèc.
5. Ho¸ chÊt vμ thuèc dïng cho nu«i t«m
5.1. Hãa chÊt
5.1.1. §¸ v«i- CaCO3

§¸ v«i hay vá sß (hμu) ®îc nghiÒn nhá thμnh bét mÞn kÝch thíc h¹t 250-500 mesh, hμm
lîng CaCO3 lín h¬n 75%. §¸ v«i nghiÒn cμng mÞn dïng cho ao nu«i t«m cã t¸c dông tèt
h¬n. §¸ v«i dïng lμm hÖ ®Öm cña níc cã thÓ dïng sè lîng níc Ýt ¶nh hëng ®Õn pH, cung
cÊp Ca+2 cho ao nu«i t«m. Dung dÞch ®¸ v«i 10% ®¹t ®é pH kho¶ng 9. LiÒu lîng dïng cho ao
nu«i t«m b¸n th©m canh vμ th©m canh 100-300kg/ha/lÇn bãn, bãn ®Þnh kú 2-4 lÇn/ th¸ng tuú
thuéc vμo pH cña níc ao.
5.1.2. V«i ®en- Dolomite- CaMg(CO3)2

§¸ v«i ®en cã hμm lîng CaCO3 60-70% vμ MgCO3 30-40%. §¸ v«i ®îc nghiÒn mÞn dïng
lμm c¶i thiÖn hÖ ®Öm cña m«i trêng níc ao vμ cung cÊp Ca+2, Mg+2. Dung dÞch 10% cã pH
tõ 9-10. LiÒu lîng dïng cho ao nu«i t«m b¸n th©m canh vμ th©m canh 100-300kg/ha/lÇn bãn,
bãn ®Þnh kú 2-4 lÇn/ th¸ng tuú thuéc vμo pH cña níc ao. HiÖn nay cã nhiÒu h·ng s¶n xuÊt
dolomite, nguyªn t¾c chung lμ dïng ®¸ v«i ®en – CaMg(CO3)2 nghiÒn thμnh bét mÞn, kÝch
thíc h¹t 250-500 mesh.
5.1.3. V«i nung: CaO

V«i nung thêng d¹ng côc mμu tr¾ng tro, ®Ó trong kh«ng khÝ hót Èm dÇn dÇn chuyÓn thμnh
Ca(OH)2 lμm yÕu t¸c dông nªn b¶o qu¶n cÇn ®Ëy kÝn. Bãn CaO xuèng ao ë trong níc oxy
ho¸ thμnh Ca(OH)2 to¶ nhiÖt sau cïng chuyÓn thμnh CaCO3. Cã kh¶ n¨ng s¸t th¬ng lμm chÕt
®éng vËt thùc vËt thuû sinh trong m«i trêng níc, bao gåm c¶ ®Þch h¹i vμ sinh vËt g©y bÖnh
cho t«m. Lμm trong níc vμ l¾ng ®äng chÊt l¬ löng. Çc muèi dinh dìng trong bïn tho¸t ra
níc lμm thøc ¨n trùc tiÕp cho thùc vËt thuû sinh. CaCO3 lμm xèp chÊt ®¸y, kh«ng khÝ ®îc
th«ng xuèng ®¸y ao lμm t¨ng kh¶ n¨ng ph©n huû chÊt h÷u c¬ cña vi khuÈn. CaCO3 cïng víi
CO2, H2CO3 hoμ tan trong níc gi÷ cho pH cña ao æn ®Þnh vμ gi÷ m«i trêng h¬i kiÒm thÝch
hîp ®êi sèng cña t«m.
Thêng dïng v«i nung ®Ó tÈy ao, c¶i t¹o chÊt ®¸y, chÊt níc vμ tiªu diÖt ®Þch h¹i, phßng bÖnh
do vi sinh vËt g©y ra ë t«m. Ph¬ng ph¸t sö dông v«i khö trïng ®¸y ao: 1000Kg/ha, khö trïng
níc15-20g/m3 (mét th¸ng khö trïng 1-2 lÇn).
5.1.4. Zeolite
V«i (CaO) vμ ®Êt sÐt (cao lanh- SiO2, Al2O3, Fe2O3…) ®îc nghiÒn thμnh bét hoÆc d¹ng h¹t ®Ó
hÊp phô ®îc çc chÊt th¶i ë trong m«i trêng níc vμ ®¸y ao (NH3, H2S, NO2), liÒu lîng sö
dông tïy theo çc nhμ s¶n xuÊt. Khi ao nu«i t«m bÞ « nhiÔm, lîng çc chÊt th¶i trªn qu¸ chØ
tiªu cho phÐp th× cã thÓ dïng Zeolite. LiÒu dïng tïy theo çc h·ng s¶n xuÊt, thêng 150-
250kg/ha/lÇn.
HiÖn nay cã nhiÒu tªn th¬ng m¹i: Zeolite AAA; Granular AAA cña Cty TNHH & TM
V¨n Minh AB.
5.1.5. Xanh Malachite- Malachite Green , Zine free oxalate

Tªn hîp chÊt: P,P-Benzynlidenebis - N,N - Dimethyl aniline.
Tªn kh¸c vμ biÖt dîc: Aniline green; Bright green N; Malachite green G.Sulfate; Malachite
oxolate; NoxIch; Victoria green B.
CÊu t¹o ho¸ häc:
N(CH3)2
C6H5 - C
= N(CH3)2Cl
Malachite Green lμ mét lo¹i thuèc nhuém h÷u c¬, mμu xanh kÕt tinh lÊp l¸nh. Lμ mét chÊt
kiÒm yÕu. Cã kh¶ n¨ng hoμ tan s¾t, ch× g©y ngé ®éc cho t«m nªn kh«ng dïng çc dông cô
b»ng s¾t, ch× ®Ó b¶o qu¶n vμ pha chÕ lóc sö dông. Malachite Green cã t¸c dông kh¸ng khuÈn
m¹nh nªn thêng dïng phßng trÞ nÊm vμ mét sè ký sinh trïng ngo¹i ký sinh g©y bÖnh cho
t«m. Malachite Green cã thÓ can thiÖp vμo qu¸ tr×nh sinh tæng hîp ®Ó lμm cho acid amin
kh«ng chuyÓn ho¸ thμnh protein vμ cung cÊp n¨ng lîng cho c¬ thÓ sinh vËt nªn cã hiÖu
nghiÖm trÞ liÖu.
Ph¬ng ph¸p sö dông thuèc:t¾m nång ®é 1-4 ppm thêi gian 30-60 phót, phun vμo níc nu«i
Êu trïng nång ®é 0,01-0,05 ppm, phun vμo ao nu«i t«m lín nång ®é 0,05-0,10 ppm,
5.1.6. Formalin (36-38%)

Thμnh phÇn: Gåm cã 36-38% träng lîng cña Formadehyde (HCHO) trong níc.
Tªn kh¸c: Formadehyde, Formol.
- Formalin ®îc sö dông ®Ó tÈy trïng ao, bÓ ¬ng Êu trïng, ç t«m gièng, phßng vμ trÞ bÖnh ký
sinh ®¬n bμo, vi sinh vËt g©y bÖnh kh¸c.
- LiÒu dïng: Phun vμo níc ao bÓ nång ®é 15-25ppm, t¾m 200-250ppm thêi gian 30-60 phót.
5.1.7. Thuèc tÝm: Potassium permanganate KMnO4

Thuèc tÝm d¹ng tinh thÓ nhá dμi 3 c¹nh mμu tÝm kh«ng cã mïi vÞ, dÔ tan trong níc
2KMnO4 + H2O = 2KOH + 2MnO2 +3O
Dung dÞch oxy ho¸ m¹nh, gÆp chÊt h÷u c¬ oxy nguyªn tö võa gi¶i phãng lËp tøc kÕt hîp chÊt
h÷u c¬ nªn kh«ng xuÊt hiÖn bät khÝ vμ lμm gi¶m t¸c dông diÖt khuÈn. MnO2 kÕt hîp víi
abbumin c¬ thÓ t¹o thμnh hîp chÊt muèi albuminat. Lóc nång ®é thÊp t¸c dông k×m h·m, ë
nång ®é cao t¸c dông kÝch thÝch vμ ¨n mßn tæ chøc. KMnO4 cã thÓ oxy ho¸ çc chÊt ®éc h÷u
c¬ nªn cã t¸c dông khö ®éc. Thuèc tÝm dÔ bÞ ¸nh s¸ng t¸c dông lμm mÊt ho¹t tÝnh nªn cÇn b¶o
qu¶n trong lä cã mμu ®Ëy kÝn. Thêng tríc khi th¶ t«m gièng dïng thuèc tÝm nång ®é 10 -
15 ppm t¾m cho t«m 1 -2 h ë nhiÖt ®é 20 -300C, nÕu nhiÖt ®é thÊp th× t¨ng nång ®é lªn, khi
t¾m chó ý søc chÞu ®ùng cña tõng loμi t«m.
5.1.8. Calcium Hypochlorite - Chlorua v«i - Ca(OCl)2

§iÒu chÕ Ca(OCl)2 b»ng çch cho khÝ Chlorua t¸c dông víi v«i ®· hót Èm t¹o thμnh chÊt bét
mμu tr¾ng, cã mïi Chlorua cã vÞ mÆn tan trong níc vμ trong rîu. Calcium hypochlorite lμ
mét hçn hîp cña çc chÊt -Ca(OCl)2 , -CaCl2, - Ca(OH)2 . Trong ®ã hμm lîng Chlorua cã hiÖu
nghiÖm chiÕm 25 -30 %. Ca(OCl)2 vμo níc t¸c dông víi níc t¹o thμnh chÊt cã kh¶ n¨ng diÖt
khuÈn vμ mét sè sinh vËt g©y bÖnh t¬ng ®èi m¹nh.
2 Ca(OCl)2+ 2 H20 = Ca(OH)2 + 2HOCl + CaCl2
HOCl = H+ + OCl-
HOCl cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn m¹nh h¬n OCl- , nã cã thÓ oxy ho¸ vμ øc chÕ men trong tÕ bμo
vi khuÈn lμm cho trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n øc chÕ sinh trëng vμ sinh s¶n cña vi khuÈn,
Ca(OCl)2 lμm øc chÕ nhiÒu loμi vi khuÈn ë thÓ dinh dìng vμ nha bμo. Trong ®iÒu kiÖn m«i
trêng níc nhiÒu mïn b· h÷u c¬ t¸c dông cña Ca(OCl)2 cã t¸c dông khö NH3 vμ H2S.
Ca(OCl)2 rÊt dÔ bÞ ph©n gi¶i nªn ®Ó n¬i kh« r¸o, ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp, tr¸nh ¸nh s¸ng, bÞt
Bïi Quang TÒ 37
kÝn ®Ó ë nhiÖt ®é thÊp. Tèt nhÊt tríc khi dïng tÝnh ®é hiÖu nghiÖm cña chÊt Chlo sau ®ã míi
tÝnh liÒu lîng thuèc Ca(OCl)2 cÇn dïng. Ca(OCl)2 lμ mét lo¹i thuèc dïng ®Ó phßng trÞ bÖnh
t«m chñ yÕu trÞ çc bÖnh do vi khuÈn ký sinh ë bªn ngoμi c¬ thÓ t«m vμ trong m«i trêng
níc. Phun Ca(OCl)2 xuèng ao nu«i nång ®é 1 ppm, t¾m cho t«m nång ®é 8-10 ppm thêi gian
30 phót, mïa ph¸t bÖnh mét th¸ng phun hai lÇn.
5.1.9. Chlorine
- Thμnh phÇn lμ mét hîp chÊt mμu tr¾ng, giμu Clo (50-60% tuú thuéc vμo çc h·ng s¶n xuÊt),
dÔ tan trong níc. Khi tan trong níc gi¶i phãng Clo lμm níc cã mïi h¾c ®Æc trng
- Chlorine dïng ®Ó tÈy dän ao (1-2kg /100m2 níc), xö lý níc trong bÓ ¬ng nång ®é 15-
20ppm; khö trïng dông cô ®¸nh b¾t vμ nu«i t«m nång ®é 200-220ppm ®Ó qua ®ªm sau röa
s¹ch.
5.1.10. Benzalkonium Chloride- BKC

- Tªn hîp chÊt: Benzalkonium Chloride; alkyl dimethyl benzyl ammonium chloride
- Tªn kh¸c: Cleaner 80, Cuast- 80, Pentum- 80, Aqueous Neobenz-All, Benasept, Germicidal
Zalkonium chloride, Phemerol chloride, Phemerol crystals, Roccal, Zephiran chloride,
Zephirol, Zonium chloride.
- BKC lμ mét hîp chÊt giμu Chlo (80%) dïng vÖ sinh m«i trêng, trÞ bÖnh ký sinh ®¬n bμo,
phun xuèng ao, bÓ nång ®é 10-20ppm thêi gian 24 giê
5.1.11. Trichloisocyanuric axit- TCCA

Tªn hîp chÊt: Trichloisocyanuric axit- TCCA
Tªn kh¸c: VH-A
Ho¹t chÊt: cã chøa 92% clo
Thuèc d¹ng bét, ViÖn hãa c«ng nghiÖp s¶n xuÊt. Thuèc cã t¸c dông khö trïng m¹nh diÖt çc
vi sinh vËt g©y bÖnh vμ çc sinh vËt kh¸c trong m«i trêng níc. LiÒu lîng dïng 0,2-0,4 ppm
(0,2-0,4 gam/m3) cho çc ao ®ang nu«i vμ khö trïng níc tríc khi nu«i t«m lμ 1-2ppm (1-
2g/m3).
5.1.12. Aquasept£ A
Tªn hîp chÊt: Sodium dichloroicyanurate (NaDCC)
Ho¹t chÊt: cã chøa >80% Chlo
Thuèc ®îc ®ãng d¹ng viªn sñi bät, tan nhanh trong níc cña C«ng ty Bayer Agritech Saigon
s¶n xuÊt. Thuèc cã t¸c dông khö trïng diÖt çc vi sinh vËt g©y bÖnh trong m«i trêng níc
tríc khi nu«i t«m. LiÒu lîng dïng 1-2ppm (1-2 gam/m3).
5.1.13. Povidone Iodine

- Tªn hîp chÊt: Polyvinylpyrrolidone iodine complex
- Tªn kh¸c: Iodophor, Iodosept, Neutidine, Betadine, Isodine, PVP-1
- Povidone Iodine lμ hçn chÊt cña Polyvinylpyrrolidone vμ iodine, thuèc cã thÓ ë d¹ng dung
dÞch hoÆc d¹ng bét cã nång ®é ho¹t chÊt tõ 11-12%. Thuèc cã t¸c dông s¸t trïng m¹nh, diÖt
khuÈn vμ ký sinh trïng.
- LiÒu lîng dïng xö lý níc ao; nÕu lμ dung dÞch dïng 1-2ml/m3, d¹ng bét dïng 1-
1,3gam/m3 (hoμ tan trong níc hoÆc trong cån tríc khi dïng).
5.2. Kh¸ng sinh
5.2.1. Erythrocin (Erythromycin).

Tªn hãa häc
-4-((2,6-Dideoxy-3-C-methyl-3-O-methyl-a-L- ribo- hexopyranosyl) -oxy) -14- ethyl-7,12,13-

trihydroxy - 3,5,7,9,11,13-hexa methyl-6- ((3,4,6-trideoxy-3-(dimethylamino)-b-D-xylo-
hexopyran osyl)oxy) oxacyclotetradecane-2,10-dione.
H OH OH H O CH3 H CH3 H CH H CH3 O
CH3 – CH2C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C
O CH3 H CH3 H H OH O H O H
OH
CH3
N– O
CH3
CH3
CH3
O
OCH3
CH3 OH
Thuèc Erythrocin cã kÕt tinh mμu tr¾ng tro, kiÒm tÝnh, khã tan trong níc. Trong dung dÞch
toan tÝnh dÔ biÕn chÊt nÕu pH <4 hoμn toμn mÊt hiÖu nghiÖm nhng ngîc l¹i trong dung dÞch
kiÒm tÝnh, kh¶ n¨ng diÖt khuÈn t¨ng lªn. B¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp.
Chóng cã 6 dÉn xuÊt:

1. Erythromycin Base
2. Erythromycin Estolate
3. Erythromycin Ethylsuccinate
4. Erythromycin Gluceptate
5. Erythromycin Lactobionate
6. Erythromycin Stearate
T¸c dông
Erythromycin lμ kh¸ng sinh phæ réng, ng¨n c¶n sù tæng hîp protein ë Riboxom trong tÕ bμo vi
khuÈn. Erythromycin cã phæ nh Penicillin, t¸c dông m¹nh víi vi khuÈn gram d¬ng, mét sè
vi khuÈn gram ©m còng cã t¸c dông, ngoμi cßn t¸c dông víi nhãm Clamidia.
¾KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Erythromycin mÉn c¶m cao víi Vibrio
alginolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo
Bïi Quang TÒ vμ CTV, 2002)
Dïng Erythrocin ®Ó trÞ bÖnh ph¸t s¸ng, bÖnh ®á däc th©n cña Êu trïng, bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n
mßn vá kitin, bÖnh ®èm n©u ë t«m cμng xanh do vi khuÈn g©y ra. Trén vμo thøc ¨n tõ 3 - 7
ngμy, mçi ngμy dïng 2-5 gram/100kg ç. Cã thÓ phun xuèng ao nång ®é 1-2 ppm sau ®ã qua
ngμy thø 2 trén vμo thøc ¨n 4 gram/100kg t«m, tõ ngμy thø 2 gi¶m bít 1/2 cho ¨n liªn tôc
trong 5 ngμy.
5.2.2. Oxytetracycline (Tetramycin):

Tªn ho¸ häc.
4-(dimethylamino)-1,4,4D,5,5D,6,11,12a-octahydro-3,5,6,10,12,12a-exahydroxy-6-methyl-
1,11-dioxo-2-naphthacencecarboxamide.
DÉn XuÊt.
Bïi Quang TÒ 39
DÉn xuÊt víi natri metaphosphat

DÉn xuÊt:
n- dodecylsulfamat
DÉn xuÊt guaiacolglycolat
DÉn xuÊt guaiacolsulfonat
DÉn xuÊt hydrochlorid
DÉn xuÊt laurilsulfat
DÉn xuÊt thymolsulfonat
DÉn xuÊt trimethoxybenzoat
T¸c dông:
Cã phæ kh¸ng khuÈn réng gièng Aureomycin. ë nång ®é thÊp øc chÕ vi khuÈn, nhng dïng
nång ®é cao cã thÓ diÖt khuÈn. Vi khuÈn cã thÓ nhên thuèc Oxytetracycline nÕu dïng thêi
gian dμi vμ dïng lÆp l¹i vμ lÇn. thuèc Oxytetracycline hÊp thu vμo c¬ thÓ nhanh mhng ®éc lùc
víi vËt nu«i thÊp, ë trong m«i trêng kiÒm dÔ lμm cho tÝnh hiÖu nghiÖm gi¶m. Dïng
Oxytetracycline ®Ó phßng trÞ çc bÖnh nhiÔm vi khuÈn Vibrio nh bÖnh ph¸t s¸ng, bÖnh ®á
däc th©n cña Êu trïng, bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin, bÖnh ®èm n©u ë t«m cμng xanh.
Trén vμo thøc ¨n cho t«m ¨n liªn tôc trong mét tuÇn liÒn, tõ ngμy thø 2 gi¶m bít thuèc, liÒu
dïng 10 - 12 gram thuèc víi 100 kg träng lîng t«m/ngμy.
K×m h·m vi khuÈn, víi nhiÒu cÇu khuÈn vμ trùc khuÈn Gram (-) vμ Gram (+), xo¾n khuÈn,
Rickettsia vμ mét sè virus lín.
Chia lμm 7 líp:

1. Chlortetracycline 2. Demeclocycline 3. Doxycycline 4. Meclocycline
5. Minocycline 6. Oxytetracycline 7. Tetracycline
x Kh¸ng sinh vi sinh vËt -Demeclocycline; doxycycline; minocycline ; Meclocycline;

x Kh¸ng sinh ký sinh ®¬n bμo -Demeclocycline; doxycycline ; minocycline;
x Kh¸ng sinh thÊp khíp -Minocycline
x Kh¸ng sinh ch÷a m¾t: - Chlortetracycline
Chlortetracycline:
DÉn xuÊt muèi canxi: Chlortetracycline hydrochlorid vμ canxi chloride; Aureomycin calcium
(biÖt dîc).
DÉn xuÊt hydrosulfate: Chlortetracyclin bisulfat
T¸c dông: cã ho¹t phæ t¬ng tù nh Tetracyclin
¾KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Chlortetracycline mÉn c¶m cao víi Vibrio
alginolyticus, Vibrio cholerea, Vibrio parahaemolyticus, Vibrio harveyi, Vibrio damsela.
(theo Bïi Quang TÒ vμ CTV, 2002)
Doxycycline
Tªn hãa häc: D-6- Deoxy-5-hydroxy-tetracyllin
DÉn xuÊt acetylcysteinat: Eficanina
DÉn xuÊt calci: Doxycyclin hydrochlorid vμ calcium chloride, complex
DÉn xuÊt n-dodecylsulfamat: Fenoseptil
DÉn xuÊt hyclat: Doxycyclin hydrochlorid; Doxycyclinhyclat; Doxycyclini hyclas;
Doxycylinium chloratum; Doxycyclin monohydrochlorid hemiethanolat hemihydrat.
BiÖt dîc: Apo-Doxy; Azudoxat; Cyclidox; Dadracyline; Deoxymkoin; Doryx; Doxin;

Doxitard; Doxy; Dumoxin; Hiramicin; Liviatin; Medomycin; Novelcicline; Oramycin;
Tenutan.
T¸c dông: kh¸ng sinh b¸n tæng hîp tguéc hä çc tetracycline, t¸c dông m¹nh víi tô cÇu khuÈn
(Staphyllococcus) vμ liªn cÇu khuÈn (Streptococcus)
¾KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Doxycycline mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus,
Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vμ CTV, 2002)
LiÒu dïng:
Chlortetracyclin: dïng cho t«m víi liÒu 100-200mg/kg/ngμy ®Çu, tõ ngμy thø 2 dïng b»ng
nöa ngμy ®Çu, thêi gian dïng 7-10 ngμy.
Doxycycline: LiÒu cho t«m cã thÓ dïng liÒu cao: 50-100 mg/kg thÓ träng t«m/ngμy ®Çu, ngμy
thø 2 dïng b»ng nöa ngμy ®Çu.
Thay thÕ çc kh¸ng sinh cÊm:
- Chlortetracyclin cã thÓ thay thÕ cho kh¸ng sinh Chloramphenicol, Furazolidone.
- Doxycycline cã thÓ thay thÕ cho kh¸ng sinh Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon,
Metrodidazole
5.2.3. Rifampin.
Tªn ho¸ häc.
Rifammycin, 3-[[4-methyl-1-piperazinyl imino] methyl]-
BiÖt dîc.
Rifampin cã 40 biÖt dîc, vi dô nh: Archidyn (Merrell Dow/Lepetit), Arficin (Belupo),
Barcin (Sannofi), Benemicin (Polfa, Balan), Canarif (Philippin), Coxcide (An Do), Doloresum
(Schiffweiler), Feronia (E-Arganda de Ray), Kalrifam (Kalbe-Indonesia), Rifampin
(Pharmadic), Rimpin (Cadila, An Do), Rimycin (Alphapharm-Australia), Rifact (ICN, Canada),
Seamicin (E-San Adrian de Besos) vμ Tugaldin (E-Esplugas de Llobregat)
T¸c dông.
Cã t¸c dông diÖt cÇu khuÈn Gram (+) nh tô cÇu, nhÊt lμ S. aureus, S. epidermidis,
cÇu khuÈn Gram (-) nh Neissseria menigitidis vμ N. gonorrhoae. Trùc khuÈn
Gram (+) nh trùc khuÈn b¹ch cÇu, Listeria monocytogenes, Clostridium
perfringens. Trùc khuÈn Gram (-) nh E. coli, Salmonella typhimurium, …
KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Rifampin mÉn c¶m cao víi Vibrio
alginolyticus, V. salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ
vμ CTV, 2002)
LiÒu dïng.
Dïng cho t«m víi liÒu 50-100mg/kg/ngμy, thêi gian sö dông 7-10 ngμy.
5.3. Sulphamid (Sulfonamides)
5.3.1. Mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o ho¸ häc vμ t¸c dông dîc lý cña thuèc Sulphamid:
Bïi Quang TÒ 41
Çc lo¹i Sulphamid gièng nhau c¬ b¶n ®Òu lμ hîp chÊt cã cÊu t¹o chung mét nhãm
sulphanilamid :
H2N O2NH
T¸c dông cña thuèc sulphamid m¹nh yÕu cã kh¸c nhau do sù thay thÕ hydrogen nguyªn tö ë
phÝa tríc hay phÝa sau b»ng mét nhãm kh¸c.
Thêng sulphamid cã t¸c dông øc chÕ vi khuÈn m¹nh ®Òu do thay thÕ Hydrogen cña gèc axin
(SO2 NH2) bªn ph¶i cña nhãm sulphanilamid b»ng mét nhãm kh¸c nh:.
NH
H2N SO2NH-C
NH2
NÕu thay ®æi Hydrogen ë phÝa bªn tr¸i (phÝa tríc) cña gèc amin (H2N) trong nhãm
Sulphanilamid b»ng mét nhãm kh¸c th× t¸c dông sÏ yÕu ®i, vÝ dô:
N CH
COHN SO2NH-C CH
S
COOH
Cã mét sè sulphamid ®· bÞ thay ®æi tÝnh chÊt dîc lý nhng khi vμo c¬ thÓ do t¸c dông nμo ®ã
nªn nã tù t¸ch ra trë vÒ d¹ng cò gèc amin (H2N) ®îc phôc håi, t¸c dông vÉn m¹nh.
VÝ dô: N CH
COHN SO2NH-C CH
S
COOH
Vμo c¬ thÓ trë vÒ d¹ng N CH
COHN SO2NH-C CH
S
V× vËy viÖc tiÕn hμnh thay ®æi ®Ó cho gèc amin phôc håi ph¸t huy t¸c dông øc chÕ vi khuÈn
cña çc lo¹i sulphamid lμ viÖc lμm cÇn thiÕt. Çc nhμ khoa häc ®· dùa vμo mèi quan hÖ gi÷a
cÊu t¹o ho¸ häc vμ t¸c dông dîc lý cña sulphamid ®Ó t¹o ra nhiÒu lo¹i thuèc sulphamid cã t¸c
dông m¹nh øc chÕ nhiÒu lo¹i vi khuÈn.
5.3.2. C¬ chÕ t¸c dông cña thuèc sulphamid

Trong ph¶n øng cña men, chÊt cã cÊu t¹o ho¸ häc gÇn gièng cã thÓ s¶n sinh ra t¸c dông tranh
®o¹t ®Ó thay thÕ t¸c dông lªn hÖ thèng men.
CÊu t¹o ho¸ häc cña çc lo¹i sulphamid cã nhãm gèc sulphanilamid gièng víi cÊu t¹o ho¸ häc
cña Para amino benzoic acid (viÕt t¾t lμ PABA) cã c«ng thøc ho¸ häc: H2N COOH mμ
Para amino benzoic lμ "chÊt sinh trëng" cña vi khuÈn, lóc hÖ thèng men ho¹t ®éng cã
sulphamid ®i vμo tÕ bμo vi khuÈn ph¸t sinh t¸c dông tranh ®o¹t víi PABA nh÷ng lùc t¸c dông
cña sulphamia víi vi khuÈn yÕu h¬n PABA rÊt nhiÒu. ChØ cÇn lîng Para amino benzoic b»ng
1/5000 - 1/25 000 nång ®é sulphamid ®· cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông øc chÕ vi khuÈn cña
sulphamid. V× thÕ lóc dïng nång ®é sulphamid nhÊt thiÕt ph¶i cao h¬n h¼n PABA míi cã hiÖu
nghiÖm. Lóc tæ chøc cã mñ hoÆc cã çc chÊt trong tæ chøc bÞ ph©n gi¶i ra tån t¹i, sulphamid
còng mÊt t¸c dông kh¸ng khuÈn. Trong qu¸ tr×nh dïng sulphathiazolum trÞ bÖnh nhiÔm khuÈn
cho t«m nÕu t«m bÞ bÖnh nÆng nång ®é duy tr× trong m¸u 6 -7 mg/100ml t«m bÞ nhiÔm bÖnh ë
møc b×nh thêng nång ®é chØ cÇn 3 - 5 mg/ 100ml. Cßn ®Ó phßng bÖnh dïng 1 -2 mg/100ml.
§Ó ®¹t ®îc nång ®é hiÖu nghiÖm thêng dïng mét liÒu ®ét ph¸ t¬ng ®èi cao sau ®ã ®Þnh
thêi gian dïng bæ sung liÒu lîng nhá h¬n ®Ó duy tr× t¸c dông sau khi triÖu chøng bÖnh trªn c¬
thÓ t«m ®· gi¶m vÉn dïng thªm 2 - 3 ngμy n÷a ®Ó tr¸nh t¸i ph¸t. NÕu nång ®é thuèc trong m¸u
kh«ng duy tr× ë møc hiÖu nghiÖm hoÆc ngõng cÊp thuèc qu¸ sím kh«ng nh÷ng kh«ng ®¹t hiÖu
qu¶ trÞ liÖu mμ cßn lμm cho vi khuÈn bÞ nhên thuèc.
Para amino benzoic acid lμ mét bé phËn tè thμnh cña acid Folic, acid Folic tham gia vμo qu¸
tr×nh t¹o ra hÖ thèng men cña vi khuÈn, nÕu sè lîng acid Folic kh«ng ®ñ lμm trë ng¹i ®Õn
viÖc tæng hîp acid nucleic cña tÕ bμo vi khuÈn dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh trëng, sinh s¶n.
Sulphamid t¸c dông øc chÕ vi khuÈn sinh trëng, sinh s¶n t¹o ®iÒu kiÖn cho c¬ thÓ ký chñ thùc
bμo.
Sulphamid cã thÓ t¸c dông ®¹i bé phËn vi khuÈn G+ vμ mét sè vi khuÈn G-, mét sè Ýt nÊm vμ vi
rót.
Cã mét sè vi khuÈn trong qu¸ tr×nh trÞ bÖnh cã thÓ s¶n sinh ra kh¸ng thuèc, sau khi ®· cã kh¶
n¨ng kh¸ng thuèc nÕu dïng liÒu lîng lín h¬n b×nh thêng nhiÒu lÇn còng kh«ng cã hiÖu
nghiÖm.
5.3.3. BiÕn ®æi cña sulphamid trong c¬ thÓ

Sulphamid ®îc hÊp thô vμo ruét tèc ®é nhanh hay chËm phô thuéc tõng lo¹i sulphamid.
Ch¼ng h¹n nh sulphathiazolum, sulphadiazine dÔ hÊp thu vμ tèc ®é hÊp thu nhanh nªn sau 3 -
6 h hÊp thu hÕt. Nång ®é vμo trong maó 3 -4 h cao nhÊt. Sulphaquanidine khã bÞ hÊp thu chØ
cã kho¶ng 1/2 lîng thuèc ®îc hÊp thu nhng tèc ®é còng nhanh vμ nång ®é thuèc ®îc duy
tr× ë trong ruét t¬ng ®èi cao. Thuèc vμo c¬ thÓ ph©n bè trong çc tæ chøc c¬ quan t¬ng ®èi
®Òu nhng ë thËn cao nhÊt cßn tæ choc thÇn kinh, x¬ng, mì t¬ng ®èi thÊp. Sulphamid ë
trong m¸u duy tr× ë d¹ng di chuyÓn ®îc nhng ë trong gan cã mét bé phËn thuèc bÞ axetyl
ho¸ biÕn thμnh sulphamid axetyl kh«ng cã hiÖu nghiÖm. Tû lÖ axetyl ho¸ cña çc lo¹i
sulphamid cã kh¸c nhau nh sulphadiazine kho¶ng 20%. §é tan cña sulphathiazolum rÊt
thÊp ë trong èng thËn nhá dÔ t¸ch ra kÕt tinh t¹o thμnh sái thËn, lμm t¾c ®êng tiÕt niÖu, ®é
hoμ tan cña sulphadiazine axetyl cao h¬n nhng b¶n th©n sulphadiazine ®é hoμ tan l¹i rÊt thÊp
nªn còng nguy hiÓm víi c¬ thÓ, cã thÓ kÕt tinh s¶n sinh ra sái thËn tuy nhiªn so víi
sulphathiazolum ®é an toμn cao h¬n
Dïng Sulphamid ë nh÷ng ngêi bÞ yÕu thËn dÔ x¶y ra hiÖn tîng bÖnh lý. ë t«m ®· sö dông
mét sè sulphamid ®Ó ch÷a bÖnh cã hiÖu qu¶ trÞ liÖu nhng vÒ ph¶n øng ®éc víi t«m cha cã tμi
liÖu ®Ò cËp ®Õn.
5.3.4. Çc lo¹i sulphamid

Sulphamid gåm cã mét sè dÉn xuÊt: Sulfadiazine; Sulfamethoxazole; Sulfamethizole;
Sulfisoxazole.
Thuèc sulphamid dïng ®Ó ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã t¸c dông øc chÕ vi khuÈn sinh
trëng, sinh s¶n, t¸c dông cña mçi lo¹i thuèc cã kh¸c nhau, tuú theo lo¹i bÖnh mμ chän lo¹i
thuèc sulphamid thÝch hîp v÷a ®¶m b¶o trÞ liÖu cao l¹i an toμn cho ®éng vËt thuû s¶n vμ gi¸
thμnh h¹.
Sulphadiazine (SD
Bïi Quang TÒ 43
Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-2-pyridazinyl

Tªn kh¸c: Solfadiazina; Sulfadiazilum; Sulphadiazin
C«ng thøc ho¸ häc
NH
H2N SO2NH-C
NH2
Sulphadiazine d¹ng bét mμu tr¾ng hoÆc h¬i vμng, khã tan trong níc. H¬i tan trong axeton vμ
cån. Trong kh«ng khÝ kh«ng thay ®æi nhng dÔ bÞ ¸nh s¸ng lμm ®æi mμu nªn b¶o qu¶n trong
çc chai mμu cã n¾p kÝn. SD hÊp thu vμo trong c¬ thÓ, t«m bμi tiÕt chËm nªn dÔ duy tr× nång
®é hiÖu nghiÖm trong m¸u víi thêi gian dμi 2 - 15 mg/100ml. Do ®ã hiÖu nghiÖm trÞ bÖnh cao,
t¸c dông phô vμ ®éc lùc t¬ng ®èi nhá.
T¸c dông: K×m h·m vi khuÈn, cã ho¹t tÝnh víi liªn cÇu khuÈn A. Dïng Sulphadiazine ®Ó trÞ
çc bÖnh cña t«m bÞ bÖnh ®á th©n, ¨n mßn vá kitin víi liÒu dïng 150-200 mg SD cho 1 kg
träng lîng t«m ¨n trong ngμy, dïng liªn tôc trong 6 ngμy, qua ngμy thø 2 gi¶m ®i 1/2.
Sulfamethizole (ST)
Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-(5-methyl-1,3,4-thiadiazol-2-yl);
Tªn kh¸c: Sulfamethizolum; Sulfamethythiadiazol
C«ng thøc ho¸ häc:
S
H2N SO2NH-C
N
Sulphathiazolum lμ thuèc d¹ng bét hay kÕt tinh mμu tr¾ng, mμu vμng nh¹t kh«ng mïi vÞ , khã
tan trong níc, h¬i tan trong cån ®Ó ngoμi ¸nh s¸ng dÔ bÞ biÕn chÊt nªn cÇn b¶o qu¶n trong
dông cô cã mμu sÉm, ®ãng kÝn. Sulphathiazolum vμo ruét hÊp thu dÔ, nång ®é hiÖu nghiÖm
trong m¸u 1 -7 mg/100ml. So víi SD th× bμi tiÕt chËm h¬n nhng ®éc lùc lín h¬n tuy vËy dÔ
s¶n xuÊt sè lîng lín, gi¸ thμnh hai nªn thêng dïng réng r·i.
T¸c dông: ë t«m dïng ST ®Ó trÞ bÖnh do trïng hai tÕ bμo Gregarine ký sinh trong ruét mét sè
t«m nu«i vμ bÖnh ®á th©n vμ ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp, Pseudomonas sp, liÒu
dïng nh SD
Sulfamethoxazole
Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-(5-methyl-3-isoxazolyl);
Tªn kh¸c: Sulfamethoxazol; Sulfamethoxazolum
T¸c dông: ng¨n c¶n tæng hîp ARN, AND ë vi khuÈn
Co-Trimoxazol (Bactrim)
Trimoxazol lμ chÊt phèi hîp Sulfonamethoxazol vμ Trimethoprim theo tû lÖ 5/1 cã hiÖu lùc
ng¨n ngõa bÖnh truyÒn nhiÔm.
Bactrim d¹ng bét mμu tr¾ng hoÆc h¬i vμng, khã tan trong níc. H¬i tan trong axeton vμ cån.
Trong kh«ng khÝ kh«ng thay ®æi nhng dÔ bÞ ¸nh s¸ng lμm ®æi mμu nªn b¶o qu¶n trong çc
chai mμu cã n¾p kÝn. SD hÊp thu vμo trong c¬ thÓ, ç bμi tiÕt chËm nªn dÔ duy tr× nång ®ä
hiÖu nghiÖm trong m¸u víi thêi gian dμi 2 - 15 mg/100ml. Do ®ã hiÖu nghiÖm trÞ bÖnh cao,
t¸c dông phô vμ ®éc lùc t¬ng ®èi nhá. Kh¸ng sinh tæng hîp Sulfonamide vμ Trimethoprim
dïng ®Ó trÞ bÖnh vïng tiÕt liÖu
Kh¸ng sinh vi khuÈn: Sulfadiazine vμ Trimethoprim; Sulfamethoxazole vμ Trimethoprim

Kh¸ng sinh ký sinh ®¬n bμo: Sulfamethoxazole vμ Trimethoprim
¾KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Bactrim mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus,
Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vμ CTV, 2002)
T¸c dông:
Dïng Bactrim ®Ó trÞ çc bÖnh cña t«m bÞ bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin.
LiÒu dïng:
LiÒu dïng cho t«m ¨n tõ 2-5g/100kg t«m/ngμy (20-50mg/kg t«m/ngμy), dïng liªn tôc trong 6
ngμy, qua ngμy thø 2 gi¶m ®i 1/2.
Thay thÕ kh¸ng sinh cÊm: Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon, Metrodidazole
5.4. Vitamin vμ kho¸ng vi lîng
Vitamin C.
Tªn kh¸c vμ biÖt dîc: Acid ascorbic; ascorvit; Cebione; Celaskon; Laroscorbine; Redoxon;
Vitascorbol.
Vitamin C tæng hîp lμ tinh thÓ mμu tr¾ng, dÔ tan trong níc, dÔ hÊp thô qua niªm m¹c ruét,
kh«ng tÝch luü trong c¬ thÓ, th¶i trõ qua níc tiÓu. Vitamin C rÊt cÇn cho ho¹t ®éng c¬ thÓ,
tham gia vμo qu¸ tr×nh oxy ho¸ khö, cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn acid Folic thμnh acid Folinic. Tham
gia vμo qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ Glucid, ¶nh hëng ®Õn sù thÈm thÊu mao m¹ch vμ ®«ng m¸u.
Vitamin C phßng trÞ bÞ héi chøng ®en mang cña t«m he. LiÒu dïng cho t«m 2 -3 g Vitamin
C/1kg thøc ¨n c¬ b¶n cã thÓ phßng ®îc bÖnh chÕt ®en cña t«m he.
Kho¸ng vi lîng
Gåm çc chÊt s¾t (Fe), ®ång (Cu), m¨ng gan (Mn), kÏm (Zn), cobal (Co), natri (Na), kali (K),
Canxi (Ca), manhª (Mg), clo (Cl )… lμ çc chÊt kho¸ng vi lîng cÇn bæ xung thêng xuyªn
vμ theo tõng giai ®o¹n cho t«m nu«i. Gióp cho t«m lét x¸c nhanh vμ t¹o vá cøng míi, kÝch
sinh trëng.
HiÖn nay cã nhiÒu c«ng ty cung çc chÊt kho¸ng vi lîng, cÇn theo liÒu chØ dÉn. VÝ dô:
Mineral sea lμ kho¸ng tæng hîp ®îc phèi chÕ theo c«ng nghÖ cao, cã t¸c dông lμm c©n
b»ng çc kho¸ng chÊt trong qu¸ tr×nh nu«i vμ gióp s¨n ch¾c, nhanh lín, s¾c ®Çy ®ñ vμ vá cøng.
S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
5.5. Çc chÕ phÈm sinh häc- probiotic.
Fuller (1989) vμ G. W. Tannock (2002) ®Þnh nghÜa probiotic lμ: “cung cÊp çc chñng vi khuÈn
sèng mμ chóng t¸c ®éng cã lîi cho sù c©n b»ng vi sinh vËt ®êng ruét cña ®éng vËt”. ChÕ
phÈm sinh häc lμ çc nhãm vi sinh vËt trong m«i trêng ao nu«i vμ trong c¬ quan tiªu hãa cña
t«m. Cã nhãm vi khuÈn ho¹t ®éng kh¾p n¬i trong ao vμ cã thÓ c tró trong ruét, d¹ dμy cña
t«m nu«i. Mét sè dßng vi khuÈn ®Ò kh¸ng ®îc mét sè bÖnh cho t«m nu«i. Vi khuÈn cã t¸c
dông sinh häc lμ ph©n hñy çc chÊt th¶i g©y « nhiÔm trong ao. Mét sè enzyme gióp cho sù tiªu
hãa cña t«m, gi¶m hÖ sè thøc ¨n. KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch hoÆc cung cÊp kh¸ng thÓ thô ®éng
cho t«m lμm t¨ng søc ®Ò kh¸ng.
Bïi Quang TÒ 45
B¶ng 6: Thμnh phÇn vμ t¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc
Çc loμi vi khuÈn Chøc n¨ng

- Nitrosomonas spp Vi khuÈn tù dìng, ph©n hñy ammonia thμnh nitrite
- Nitrobacter spp Vi khuÈn tù dìng, ph©n hñy nitrite thμnh nitrate
- Bacillus criculans Vi khuÈn kÞ khÝ kh«ng b¾t buéc, chóng c¹nh tranh
- B. cereus sinh häc, lμm gi¶m sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn g©y
- B. laterosporus bÖnh nh Vibrio, Aeromonas; ký sinh trïng ®¬n bμo
- B. licheniformis
- B. polymyxa
- B. subtilus
- B. mesentericus
- B. megaterium
- Lactobacillus lacts Vi khuÈn kþ khÝ kh«ng b¾t buéc, chóng tiÕt enzyme
- L. helveticus cã thÓ phÈn hñy çc chÊt h÷u c¬ (®¹m, mì, ®êng),
- Pseudomonas putida khèng chÕ thùc vËt phï du ph¸t triÓn, æn ®Þnh pH, c¶
- Saccharomyces crevisiae thiÖn chÊt lîng m«i trêng.
- Bacterides sp
- Streptocoocus sp
- Cellulomonas sp
- Entrobacter sp
- Rhodopseudomonas
- Marinobacter spp
- Thiobacillus spp
- Bifdobacterium spp
- Enzyme: lipase, protease, amylase KÝch thÝch hÖ tiªu hãa
- Hemi- cellulase, Pecnase
- ChiÕt xuÊt thùc vËt øc chÕ hoÆc tiªu diÖt çc mÇm bªnh, diÖt ç t¹p
- Bªta Glucan KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m
- Kh¸ng thÓ T¹o miÔn dÞch thô ®éng, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m
T¸c dông cña Probiotic:

s¶n.
Thùc chÊt nhiÒu mïn b· trong ao nu«i sÏ tÝch tô nhiÒu nitrogen, mét sè vi khuÈn gram ©m tiÕt
ra chÊt nhÇy ®Ó lÊy thøc ¨n. Líp chÊt nhÇy ë ®¸y ao ng¨n sù khuyÕch t¸n oxy vμo líp bïn ®¸y.
Dã ®ã líp chÊt th¶i ë ®¸y ao kh«ng bÞ ph©n hñy, Probiotic gióp ph©n hñy lμm s¹ch chÊt th¶i ë
®¸y ao, nhãm vi khuÈn nμy ®· lÊn ¸t nhãm vi khuÈn g©y bÖnh nh Vibrio spp, Aeromonas
spp…Nhãm vi khuÈn cã lîi trong probiotic cã kh¶ n¨ng lo¹i bá chÊt th¶i chøa nitrogen nhê
enzyme ngo¹i bμo do chóng chuyÓn hãa. Cho nªn nhãm vi khuÈn nμy gi¶i phãng enzyme
trong ao cã t¸c dông ®Ò kh¸ng (lμm gi¶m) vi khuÈn, virus g©y bÖnh trong ao. Ngoμi ra nhãm vi
khuÈn cßn lμm gi¶m çc d¹ng ammonia, nitrite vμ nitr¸t.
HiÖn nay trªn thÞ trêng cã nhiÒu lo¹i chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i trêng nu«i t«m b¸n
th©m canh vμ th©m canh. Nh÷ng s¶n phÈm nμy t¬ng ®èi ®¾t kh«ng nªn dïng trong çc h×nh
thøc nu«i qu¶ng canh vμ qu¶ng canh c¶i tiÕn.
5.5.1. Çc lo¹i chÕ phÈm vi sinh vËt:

Sanabee Plus, Protexin, Pond-Clear, BRF-2, Bacta-Pur N3000+, Pro-1 (PP-Probiotic), Envi
Bacillus…
Men vi sinh FASC: t¨ng cêng nguån thøc ¨n tù nhiªn, bæ sung hÖ men vμ vitamin, c¶i thiÖn
m«i trêng níc t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m.
BRF-2-PP99: phßng chèng vi khuÈn, gi¶m ®é ®ôc cña m«i trêng níc, gi¶m tæng lîng cÆn
hoμ tan vμ tæng lîng cÆn kh«ng hoμ tan.
Power Pack: æn ®Þnh mμu níc, gi¶m lîng vi khuÈn gram ©m, chuyÓn ®æi çc chÊt th¶i h÷u
c¬.
Bio Waste: ph©n huû çc chÊt th¶i h÷u c¬, thøc ¨n thõa, x¸c vi sinh vËt thèi r÷a ë ®¸y ao,
ng¨n chÆn qu¸ tr×nh sinh khÝ ®éc.
Envi Bacillus: Lμ mét chÕ phÈm vi sinh ®Æc biÖt cã t¸c dông ng¨n ngõa vi khuÈn g©y bÖnh
nh bÖnh ph¸t s¸ng. Thμnh chñ yÕu lμ nhãm vi khuÈn Bacillus subtilis, B. licheniformis, B.
cereus, B. mesentericus, B. megaterium cã sè lîng trªn 5.1012 khuÈn l¹c/kg. S¶n phÈm cña
C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
BZT Aquaculture: lμ hçn hîp çc vi khuÈn hiÕu khÝ, yÕm khÝ vμ enzyme ®îc lùa chän vμ
kh¶ n¨ng ph©n hñy vμ tiªu hãa khèi lîng lín hîp chÊt h÷u c¬ cã trong nu«i trång thñy s¶n,
cã h¹i cho søc kháe cña t«m. BZT Aquaculture ph©n hñy hÇu hÕt lîng ph©n t«m thøc ¨n d
thõa vμ çc chÊt h÷u c¬ kh¸c ë bïn ®¸y ao, lμm gi¶m sù h×nh thμnh NH3, H2S, CH4, æn ®Þnh
m«i trêng;
BZT Waste Digester: lμ hçn hîp çc vi khuÈn vμ enzyme tù nhiªn, ph©n hñy hoμn toμn çc
chÊt th¶i cßn l¹i sau mét chu kú nu«i t«m. BZT Waste Digester lμm cho ®¸y ao mau kh« h¬n
vμ lo¹i bá çc chÊt h÷u c¬ sau khi thu ho¹ch, kh«ng g©y « nhiÔm çc vïng níc xung quanh.
5.5.2. Men vi sinh

Tæng hîp tõ çc men vi sinh vμ vi khuÈn h÷u Ých, ®Æc biÖt chuyªn bμi tiÕt çc lo¹i kh¸ng sinh
tù nhiªn dïng ®Ó øc chÕ vμ tiªu diÖt çc lo¹i vi khuÈn xÊu g©y bÖnh, khö mïi h«i, lμm s¹ch
níc, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m ç.
Çc lo¹i chÕ phÈm: Compozyme, Bio Nutrin, Aro-Zyme, Enzymax
ARO-ZYME: lμ mét d¹ng vi sinh vËt cã lîi (Bacillus subtilis- 1010 khuÈn l¹c/kg) trong m«i
trêng níc, ®Æc biÖt cã enzyme tæng hîp t¸c dông cao trong viÖc ph©n hñy nhanh çc hîp
chÊt h÷u c¬ d thõa tÝch tô ë ®¸y ao, æn ®Þnh m«i trêng, ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn cña mÇm
bÖnh. ChÕ phÈm sinh häc xö lý ®¸y ao. S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
5.5.3. ChiÕt xuÊt thùc vËt

Çc th¶o dîc cã kh¸ng sinh tù nhiªn: tái, sμi ®Êt, nhä nåi… dïng ®Ó øc chÕ vμ tiªu diÖt çc
lo¹i vi khuÈn g©y bÖnh.
Çc th¶o dîc cã chÊt ho¹t tÝnh g©y chÕt ç: c©y thuèc ç, h¹t thμn m¸t, h¹t chÌ d¹i, kh« dÇu
së… ®Ó diÖt ç t¹p trong ao nu«i t«m.
Çc chÕ phÈm: Saponin, Rotenon, DE-Best 100, Mal-Zal
Retanon, Saponin
Bïi Quang TÒ 47
Lμ hîp chÊt chÕ biÕn tõ rÔ d©y thuèc ç, h¹t chÌ d¹i dïng ®Ó trÞ ç t¹p. HiÖn nay trªn thÞ
trêng cã nhiÒu c¬ s¶n xuÊt Retanon, nªn khi dïng xem híng dÉn cña nhμ s¶n xuÊt. VÝ dô:
Saponin cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB, liÒu ding 80-100kg/ha
5.5.4. Beta 1,3 Glucan
E 1,3-glucan ®îc t×m thÊy trong ch©n khíp. N¨m 1988, Söderhäll et al ®· x¸c ®Þnh E 1,3-
glucan (EGBP) cã träng lîng ph©n tö lμ 90 kDa tõ tÕ bμo chÊt cña con gi¸n (Blaberus
craniffer), E 1,3-glucan (EGBP) cña t«m níc ngät (Pacifastacus leniusculus) cã träng lîng
ph©n tö lμ 100 kDa, E 1,3-glucan kÕt tña thμnh líp.
E 1,3-glucan lμ mét chÊt dinh dìng ë d¹ng tinh khiÕt cao. CÊu t¹o ph©n tö hãa häc lμ mét
polysaccharide cña nhiÒu ®êng glucose. Glucose lμ mét ®êng ®¬n cã n¨ng lîng nh ATP
®îc ®îc chøa trong c¬, gan vμ çc m« kh¸c ë d¹ng glycogen (®êng ®éng vËt). E 1,3-glucan
kh¸c víi çc ®êng kÐp (polysaccharide) chøa n¨ng lîng b×nh thêng v× chóng cã mèi kiªn
lÕt gi÷a çc ®êng ®¬n glucose ë vÞ trÝ ®Æc biÖt lμ E 1,3. Chóng ®îc thõa nhËn lμ chÊt an toμn
kh«ng g©y ®éc hoÆc g©y t¸c ®éng.
E 1,3-glucan cã t¸c ®éng nh tÊt c¶ ë ç, chim vμ ®éng vËt cã vó. Khi trén vμ thøc ¨n chóng cã
thÓ ng¨n c¶n ®îc bÖnh Vibriosis, bÖnh Yersinosis vμ bÖnh viªm ë gi¸p x¸c. Trong thêi gian
qua mét sè bÖnh virus ë t«m nh bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh Taura g©y cho cho t«m nu«i chÕt trªn
80%. Khi cho t«m nu«i ¨n thøc ¨n trén thªm E 1,3-glucan th× tû lÖ sèng ®¹t trªn 90%.
Tãm l¹i, E 1,3-glucan lμ mét chÊt an toμn vμ lμ chÊt dinh dìng bæ sung hiÖu lùc cao, t¸c ®éng
cña nhóng nh lμ mét chÊt kÝch thÝch miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu. Kh¶ n¨ng kÝch thÝch sinh häc
thÓ hiÖn nh sau:
x Ho¹t ®éng cña nh÷ng ®¹i thùc bμo ®îc nhanh chãng kÝch thÝch kh¶ n¨ng thùc bμo
kh«ng ®Æc hiÖu, cho phÐp ®¹i thùc bμo tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh hiÖu cao h¬n, thêng xuyªn
ng¨n c¶n ®îc bÖnh.
x Liªn quan ®Õn sù ph©n bμo, nh tÕ bμo IL-1, IL-2 vμ tÕ bμo kh¸c, khëi ®Çu miÔn dÞch
®îc thÓ hiÖn ë tÕ bμo T. Sù xuÊt hiÖn çc yÕu tè kÝch thÝch lμm gia t¨ng çc s¶n phÈm cã ®ùc
hiÖu.
x Gi¶m bít cholesterol th«ng qua ho¹t ®éng cña tÕ bμo vμ chèng l¹i sù oxy hãa.
Macrogard (T§K-100)- S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB.
Thμnh phÇn: bªta 1,3/1,6 Glucan > 98%
C«ng dông: T§K-100 lμ chÊt kÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m, gióp t«m
chèng l¹i çc bÖnh truyÒn nhiÔm, phôc håi nhanh chãng çc m« bÞ ho¹i tö, nh bÖnh ®á th©n,
®èm tr¾ng. Lμm t¨ng søc kháe cho t«m bè me vμ t«m gièng, t¨ng tû lÖ sèng.
LiÒu dïng: t¾m nång ®é 200 ppm (200 ml/m3) thêi gian 30 phót cho t«m bè mÑ; t¾m nång ®é
50-80ppm (50-80ml/m3) thêi gian 1-2giê cho t«m gièng tríc khi th¶. VËn chuyÓn t«m gièng
cho thªm T§K-100, nång ®é 500ppm (500ml/m3). Phun (ng©m) vμo bÓ 30-50ppm (30-
50ml/m3) ¬ng Êu trïng t«m. Trén vμo thøc ¨n cho t«m gièng, liÒu lîng 1ml/kg thøc ¨n viªn.
5.5.5. Kh¸ng thÓ

C¬ thÓ ®éng vËt bËc thÊp nh t«m Ýt cã kh¶ n¨ng tù c¬ thÓ sinh ®¸p øng miÔn dÞch, cho nªn t¹o
ra miÔn dÞch thô ®éng do nhËn ®îc kh¸ng thÓ hoÆc lympho bμo tõ mét c¬ thÓ kh¸c ®· cã
miÔn dÞch chuyÓn qua. MiÔn dÞch thô ®éng ®îc h×nh thμnh dùa vμo sù cã mÆt cña kh¸ng thÓ
®Æc hiÖu (®¬n dßng hoÆc ®a dßng) ®îc hÊp thô vμo m¸u hoÆc qua ®êng tiªu hãa vμ lμm bÊt
ho¹t t¸c nh©n g©y bÖnh. Chñ ®éng t¹o miÔn dÞch thô ®éng ë t«m só lμ cung cÊp cho t«m lo¹i
kh¸ng thÓ ®a dßng ®Æc hiÖu chèng l¹i çc t¸c nh©n virus g©y bÖnh. Trªn c¬ së sö dông kü
thuËt nu«i cÊy tÕ bμo in vitro. Thu nhËn nguån virus tù nhiªn, t¸ch chiÕt vμ ph©n lËp virus,
nh©n qua tÕ bμo nuèi cÊy in vitro. Sö dông virus nh©n qua tÕ bμo lμm kh¸ng nguyªn g©y t¹o
kh¸ng thÓ ë ®éng vËt. Thu nhËn kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu, t¹o chÕ phÈm øc chÕ virus.
Kh¸ng thÓ ®¬n dßng: dïng kh¸ng nguyªn lμ mét dßng virus
Kh¸ng thÓ ®a dßng: dïng nguån kh¸ng nguyªn nhiÒu dßng virus kh¸c nhau.
Çc lo¹i kh¸ng thÓ:
ASV-02 phßng ngõa virus g©y bÖnh ë t«m só (s¶n phÈm s¶n xuÊt cña ViÖn Sinh häc nghiÖt
®íi, TT KHTN & CNQG)
5.6. C©y thuèc th¶o méc
5.6.1. C©y së (h×nh 28)

Tªn kh¸c: trμ mai, trμ mai hoa, c©y dÇu chÌ
Tªn khoa häc: Camellia sasanqua Thumb. >Thea sasanqua (Thumb.) Nois@, thuéc hä chÌ
(Theaceae)
C©y së lμ mét c©y nhá, cao chõng 5-7m. L¸
kh«ng rông, hÇu nh kh«ng cuèng, h×nh m¸c
thu«n hay h×nh trøng thu«n dμi, ®Çu nhän,
phÝa cuèng h¬i hÑp l¹i, phiÕn l¸ dai, nh½n mÐp
cã r¨ng ca, dμi 3-6cm, réng 1,5-3cm. Hoa
mäc ë n¸ch hay ë ngän, tô tõ 1-4 çi, mμu
tr¾ng, ®êng kÝnh 3,5cm. Qu¶ nang, ®êng
kÝnh 2,5-3cm, h¬i cã l«ng ®Ønh, trßn hay h¬i
nhän, thμnh dμy, cã 3 ng¨n, më däc theo ng¨n
cã 1-3 h¹t cã vá ngoμi cøng, l¸ mÇm dμy, chøa
nhiÒu dÇu. H×nh 28: c©y së- Camellia sasanqua
Së ®îc trång nhiÒu ë Phó Thä, Hoμ B×nh, çc tØnh Ninh B×nh, B¾c Giang, Tuyªn Quang,
L¹ng S¬n, Cao B»ng, Thanh Ho¸, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ së ®Òu mäc tù nhiªn. Së ph©n bè ë
Trung quèc, NhËt B¶n, Ên §é, MiÕn §iÖn.
H¹t së Ðp lÊy dÇu së (dÇu chÌ) lμm thùc phÈm hoÆc lμm xμ phßng. Kh« së trong cã chøa nhiÒu
saponozit lμm thuèc trõ s©u, duèc ç. F Guichard vμ Bïi §×nh Sang ®· chiÕt ®îc 28%
saponozit tõ kh« së.
Trung Quèc cã c©y cïng gièng víi së vμ loμi kh¸c gäi lμ c©y du trμ (hay trμ d¹i ?) tªn khoa
häc Camellia oleosa (Lour Rehd.) hay Thea oleosa Lour, Camellia drupifera Lour. Trong kh«
h¹t du trμ Ðp dÇu cã chøa Saponin. Hîp chÊt Saponozit chiÕt tõ kh« së, kh« h¹t chÌ d¹i, dïng
®Ó diÖt khuÈn, diÖt ç t¹p.
HiÖn nay trªn thÞ trêng cã nhiÒu c¬ s¶n xuÊt Saponin, nªn khi dïng xem híng dÉn cña nhμ
s¶n xuÊt, thêng liÒu dïng 15g/m3 níc.
5.6.2. D©y thuèc ç (Derris spp) (h×nh 29)

Tªn kh¸c: D©y duèc ç, dμy mËt, dμy cã, dμy çt, lÇu tÝn,
Tubaroot (Anh), Derris (Ph¸p).
Tªn khoa häc: Derris elliptica Benth, Derris tonkinensis Gagnep
D©y thuèc ç lμ mét lo¹i d©y leo khoÎ, th©n dμi 7-10m, l¸ kÐp
gÇn 9-13 l¸ chÐt, mäc so le, dμi 25-35cm, l¸ chÐt lóc ®Çu máng
sau da dμy, h×nh m¸c nhän , phÝa díi trßn. Hoa nhá tr¾ng hoÆc
hång. Qu¶ lo¹i c¶ ®Ëu, dÑt dμi 4-8cm. C©y mäc hoang d¹i ë
Bïi Quang TÒ 49
Indonexia, Malayxia, Ên §é, ViÖt Nam. Cã thÓ trång b»ng d©m cμnh
H×nh 29: c©y thuèc ç
D©y thuèc ç cã chÊt ho¹t kÝch chÝnh lμ Rotenon (hay Tubotoxin; Derris). Rotenon lμ nh÷ng
tinh thÓ h×nh l¨ng trô, kh«ng mμu. D©y thuèc ç lμ nh÷ng c©y cho rÔ dïng ®¸nh b¶ ç. Çc
chÊt ho¹t tÝnh chØ ®éc víi ®éng vËt m¸u l¹nh, kh«ng ®éc víi ngêi, rÊt ®éc víi ç. NghiÒn rÔ
d©y thuèc ç víi níc víi liÒu luîng 1ppm lμm ç bÞ say, nÕu liÒu cao h¬n lμm ç chÕt. RÔ d©y
thuèc ç kh«ng ®éc víi gi¸p x¸c.
ë níc ta dïng rÔ d©y thuèc ç ®Ó diÖt ç t¹p trong khi tÈy dän ao ¬ng nu«i t«m gièng, t«m
th¬ng phÈm. §Ëp dËp rÔ d©y thuèc ç ng©m cho ra chÊt nhùa tr¾ng, ®Ó níc trong ao s©u 15-
20cm, tÐ níc ng©m rÔ d©y thuèc ç, sau 5-10 phót ç t¹p næi lªn chÕt.
LiÒu lîng dïng thêng 3-5kg rÔ/ 1000m2 níc
5.6.3. Bå hßn (Sapindus mukorossii Gaertn) (h×nh 30)

Tªn kh¸c: Bßn hßn, Vß ho¹n thô, Lai patt, Savonnier (Ph¸p)
Tªn khoa häc: Sapindus mukorossii Gaertn. Hä bå hßn:
Sapindaceae
Bå hßn c©y cao to cã thÓ ®¹t tíi 20-30m, l¸ kÐp l«ng chim gåm 4-
5 ®«i, l¸ chÐt gÇn ®èi nhau. PhiÕn l¸ chÐt nguyªn nh½n. Hoa mäc
thμnh chuú ë ®Çu cμnh. §μi 5, hμng 5, nhÞ 8. Qu¶ gåm 3 qu¶ h¹ch
nhng 2 tiªu gi¶m ®i chØ cßn 1, h×nh trßn. Vá qu¶ mμu vμng n©u,
h¹t da nh¨n nheo, trong chøa mét h¹t mμu ®en, h×nh cÇu. C©y
®îc trång kh¾p miÒn B¾c ViÖt Nam H×nh 30: c©y bå hßn
- Thμnh phÇn ho¸ häc cha nghiªn cøu.
- C«ng dông t¬ng tù nh d©y thuèc ç, liÒu dïng 0,5-1kg h¹t/ 1000m2 níc.
5.6.4. Thμn m¸t (Milletia ichthyochtona Drake) (h×nh 31)

Tªn kh¸c: M¸c b¸t, hét m¸t, duèc ç, th¨n mót.
Tªn khoa häc: Milletia ichthyochtona Drake. Hä çnh bím Fabaceae
Thμn m¸t lμ c©y to, cao chõng 5-10m cã l¸ kÐp 1 lÇn chim l«ng lÎ, sím rông l¸ non dμi 12cm,
cuèng chung dμi 7-8cm gÇy, cuèng l¸ chÐt dμi 3-4cm,
l¸ chÐt 5-6cm, réng 15-25cm. Hoa tr¾ng mäc thμnh
chïm, thêng mäc tríc l¸ lμm cm), réng 2-3cm, tõ
1/3 phÝa tríc hÑp l¹i tr«ng gièng con dao m· tÊu lìi
réng, trong chøa mét h¹t h×nh ®Üa mμu vμng nh¹t n©u,
®êng kÝnh 20mm.
C©y mäc hoang d· ë çc tØnh T©y B¾c, Hoμ B×nh,
Thanh Ho¸, NghÖ An, B¾c Th¸i.
Trong h¹t thμn m¸t cã chøa 38-40% dÇu, cã chøa çc

chÊt ®éc ®èi víi ç nh Rotenon, Sapotoxin, chÊt g«m
vμ albumin.
C«ng dông t¬ng tù d©y thuèc ç, liÒu dïng 0,5-1,0kg

h¹t/1000m2 H×nh 31: C©y thμn m¸t
Ch¬ng 4
Mét sè bÖnh thêng gÆp ë t«m nu«i

1. BÖnh virót
1.1. BÖnh MBV (Monodon Baculovirus) ë t«m só.
T¸c nh©n g©y bÖnh MBV (Monodon Baculovirus) lμ virus type A Baculovirus monodon, cÊu
tróc nh©n (acid nucleoic) lμ ds ADN, cã líp vá bao, d¹ng h×nh que (h×nh 32). Theo J.Mari vμ
CTV, 1993 th× chñng MBV cña t«m só tõ Ên §é Th¸i B×nh D¬ng cã kÝch thíc nh©n 42 ± 3 x
246 ± 15 nm, kÝch thíc vá bao 75 ± 4 x 324 ± 33 nm. Chñng PMV cña t«m (P.plebejus, P.
monodon, P. merguiensis) tõ óc cã kÝch thíc nh©n 45-52 x 260-300 nm, kÝch thíc vá bao
60 x 420 nm.
H×nh 32: ThÓ virus g©y bÖnh MBV (nhuém ©m, ¶nh KHV§T): a-b- thÓ virus kh«ng cã vá bao
vμ vá bao ë phÝa trªn (a); vá bao ë phÝa díi (b); (v¹ch kÎ = 100nm); c-f- thÓ virus kh«ng cã
vá bao (v¹ch kÎ = 150; 150; 60; 80nm) (theo Graindorge & Flegel, 1999)
Virus ký sinh ë tÕ bμo biÓu m« h×nh èng gan tuþ (Hepatopancreas) vμ tÕ bμo biÓu b× phÝa tríc
ruét gi÷a, virus t¸i s¶n xuÊt bªn trong nh©n tÕ bμo vËt nu«i, bao gåm çc giai ®o¹n sau:
- Giai ®o¹n O (tiÒm Èn): Sau khi tÕ bμo nhiÔm MBV lμ giai ®o¹n sím cña tÕ bμo chÊt biÕn ®æi.
Bïi Quang TÒ 51
- Giai ®o¹n 1: Nh©n tÕ bμo sng nhÑ, çc nhiÔm s¾c thÓ tan ra vμ di chuyÓn ra s¸t mμng nh©n.
TÕ bμo chÊt mÊt dÇn chøc n¨ng cña chóng vμ h×nh thμnh giät mì. Virus b¾t ®Çu g©y ¶nh
hëng.
- Giai ®o¹n 2: Nh©n sng nhanh, sè lîng virus t¨ng nhanh, xuÊt hiÖn thÓ Èn (Occlusion
bodies) trong nh©n (h×nh 33-37).
- Giai ®o¹n 3: tÕ bμo bÞ bÖnh, nh©n t¨ng lªn gÊp 2 lÇn, ®êng kÝnh b×nh thêng vμ t¨ng 6 lÇn vÒ
thÓ tÝch. bªn trong nh©n cã 1 ®Õn nhiÒu thÓ Èn (h×nh 33,37), trong thÓ Èn chøa ®Çy çc virus.
Çc virus ph¸ huû çc tÕ bμo ký chñ, tiÕp tôc di chuyÓn sang tÕ bμo kh¸c hoÆc theo chÊt bμi
tiÕt ra ngoμi m«i trêng, t¹o thμnh virus tù do tån t¹i trong bïn vμ níc.

Khi t«m míi nhiÔm virus MBV, dÊu hiÖu bÖnh kh«ng biÓu hiÖn râ rμng. Khi t«m nhiÔm bÖnh
nÆng vμ ph¸t bÖnh thêng cã biÓu hiÖn mét sè dÊu hiÖu sau:
- T«m cã mμu tèi hoÆc xanh t¸i, xanh xÉm. T«m kÐm ¨n, ho¹t ®éng yÕu vμ sinh trëng chËm
(chËm lín) (h×nh 38).
- Çc phÇn phô vμ vá kitin cã hiÖn tîng ho¹i tö, cã nhiÒu sinh vËt b¸m (ký sinh trïng ®¬n
bμo, t¶o b¸m vμ vi khuÈn d¹ng sîi).
- Gan tuþ teo l¹i cã mμu tr¾ng h¬i vμng, thèi rÊt nhanh.
- Tû lÖ chÕt dån tÝch, cao tíi 70% hoÆc cã thÓ t«m chÕt hÇu hÕt trong ao.
Î
Î
Ð
Î Î
Î
Î
Î
Î
Î
H×nh 33: gan tuþ t«m só nhuém xanh malachite 0, 5%, thÊy râ çc thÓ Èn (Î) trong nh©n tÕ
bμo. X400
Ð
Ð
Ð
Í
Î
Í
Î
Ô Ð
H×nh 34: gan tuþ t«m só nhiÔm MBV, xuÊt

hiÖn çc thÓ Èn (Î) nhuém xanh malachite
0,5%, (X200) H×nh 35: thÓ Èn cña bÖnh MBV- ¶nh KHV§T
Î
Î
Í
Î
Î
Ñ
Î
Í Î
Í
Í
Í Î
H×nh 36: gan tuþ t«m só nhiÔm bÖnh MBV, çc thÓ Èn (Î) mμu ®á, nh©n mμu xanh tÝm, nhuém
mμu H&E (X400)
Î Î
Í
Í
Î
Í
Í Î
H×nh 37: gan tuþ t«m só nhiÔm bÖnh MBV, çc thÓ Èn (Î) mμu ®á, nh©n mμu xanh tÝm,
nhuém mμu H&E
H×nh 38: t«m só nhiÔm bÖnh MBV chËm lín, mμu xanh xÉm
Bïi Quang TÒ 53
BÖnh MBV ®îc ph¸t hiÖn ®Çu tiªn n¨m 1980 á ®μn t«m só (Penaues monodon) ®a tõ §μi
Loan ®Õn nu«i ë Mehico (Lightner vμ CTV, 1981, 1983). TiÕp theo çc nhμ nghiªn cøu ®·
ph¸t hiÖn bÖnh MBV cã xuÊt ph¸t tõ §μi Loan, Philippines, Malaysia, Polynesia thuéc Ph¸p,
Singapore, Indonesia, Th¸i Lan, Trung Quèc...ë §μi Loan bÖnh MBV cã liªn quan ®Õn thiÖt
h¹i nghiªm träng cho nghÒ nu«i t«m só n¨m 1987 vμ 1988 (Chen vμ CTV, 1989). Cho ®Õn nay
ngêi ta biÕt bÖnh MBV ph©n bè rÊt réng r·i: ch©u ¸, Th¸i B×nh D¬ng, ch©u Phi, miÒn Nam
ch©u ¢u, ch©u Mü. T«m só (P. monodon) thêng xuyªn nhiÔm bÖnh MBV vμ mét sè t«m
kh¸c còng nhiÔm bÖnh MBV: P. merguiensis, P. semisulcatus, P. kerathurus, P. plebejus, P.
indicus, P. penicillatus, P. esculentus, P. vannamei (cã kh¶ n¨ng). Virus MBV nhiÔm tõ Post-
larvae ®Õn t«m trëng thμnh.
BÖnh MBV lan truyÒn theo ph¬ng n»m ngang, kh«ng truyÒn bÖnh theo ph¬ng th¼ng ®øng.
ë ViÖt Nam th¸ng 10-11/1994 Bïi Quang TÒ lÇn ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu vÒ møc ®é nhiÔm
bÖnh MBV trªn t«m só nu«i çc tØnh ven biÓn phÝa nam: T«m só nu«i nhiÔm virus MBV kh¸
cao: T«m thÞt ë Minh h¶i: 50-85,7%, ë Sãc Tr¨ng 92,8%; T«m gièng ë Bμ RÞa-Vòng Tμu 5,5-
31,6%, t«m gièng Nha Trang 70-100%. BÖnh MBV lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y chÕt
t«m ë çc TØnh phÝa nam n¨m 1993-1994. TiÕp theo §ç ThÞ Hoμ tõ th¸ng 11/1994-7/1995
còng ®· nghiªn cøu bÖnh MBV trªn t«m só nu«i ë çc tØnh Nam Trung Bé, kÕt qu¶ cho thÊy:
tû lÖ nhiÔm virus MBV ë Êu trïng t«m só lμ 33,8%, t«m gièng lμ 52,5%, t«m thÞt lμ 66,5%.
N¨m 1995 s¬ bé ®iÒu tra bÖnh t«m só nu«i ë çc tØnh phÝa B¾c ®· nhiÔm mÇm bÖnh MBV ë
çc tØnh: NghÖ An, Thanh Ho¸, H¶i Phßng. V× nh÷ng tØnh nμy ®Òu lÊy t«m gièng tõ Nha Trang
ra nu«i (Bïi Quang tÒ vμ CTV, 1997). §Õn nay kiÓm tra t«m post s¶n xuÊt tõ miÒn B¾c ë
Qu¶ng Ninh ®Õn çc tØnh phÝa Nam ë Cμ Mau hÇu hÕt chóng ®Òu nhiÔm mÇm bÖnh MBV, ë
møc ®é kh¸c nhau. BÖnh MBV kh«ng lμm t«m chÕt hμng lo¹t, nhng lμm t«m chËm lín vμ
chÕt r¶i r¸c. Khi thu ho¹ch tû lÖ t«m sèng rÊt thÊp ®©y lμ vÊn ®Ò nan gi¶i cña nghÒ nu«i t«m
biÓn ë çc tØnh ven biÓn.

§Ó chÈn ®o¸n bÖnh MBV vμ bÖnh virus ë t«m he nãi chung, chóng ta ph¶i kiÓm tra nhiÒu yÕu
tè: Qu¸ tr×nh nu«i t«m, dÊu hiÖu bÖnh lý, m« bÖnh häc, dùa trªn nguyªn t¾c sau:
-Thu mÉu bÖnh soi qua kÝnh hiÓn vi b»ng mÉu nhuém t¬i vμ mÉu c¾t m« bÖnh häc (Bμi 1
phÇn phô lôc) hoÆc soi qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö.
-Lμm t¨ng sù nhiÔm bÖnh ®Ó kiÓm tra m« bÖnh häc vμ soi qua kÝnh hiÓn vi hoÆc qua kÝnh hiÓn
vi ®iÖn tö.
-Thùc nghiÖm sinh häc g©y c¶m nhiÔm bÖnh nh©n t¹o b»ng çc mÉu t«m ®· nhiÔm bÖnh cho
®μn t«m khoÎ m¹nh. Sau ®ã theo dâi çc dÊu hiÖu bÖnh lý vμ kiÓm tra mÉu nhuém t¬i vμ m«
bÖnh häc.
1.1.5. Phßng bÖnh.

Phßng bÖnh lμ chÝnh:
+ Kh«ng dïng t«m gièng cã nhiÔm mÇm bÖnh MBV.
+ TÈy dän ao, bÓ nu«i nh ph¬ng ph¸p phßng chung.
+ Nu«i t«m ®óng mïa vô, qu¶n lý ch¨m sãc tèt, cung cÊp ®Çy ®ñ thøc ¨n vÒ chÊt vμ lîng.
Kh«ng ®Ó t«m sèc trong qu¸ tr×nh nu«i.
+ KiÓm dÞch ®μn t«m bè mÑ tríc khi cho ®Î.
+ Xö lý níc b»ng tÇng «z«n vμ çc chÊt s¸t trïng Bezalkon clorua tríc khi Êp trøng th× cã
thÓ s¶n xuÊt ®îc ®μn t«m Postlarvae kh«ng nhiÔm virus MBV.
1.2. BÖnh héi chøng ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c

(White spot syndrome virus-WSSV).

Tríc n¨m 2002, cã 3 chñng Baculovirus g©y bÖnh ®èm tr¾ng hoÆc cßn gäi lμ virus Trung
Quèc. Tuú tõng níc nghiªn cøu chóng cã tªn gäi vμ kÝch thíc nh sau:
Tªn virus KÝch thíc virus KÝch thíc nh©n

Virus Trung Quèc (HHNBV) 120 x 360 nm
Virus t«m NhËt 1(RVPJ-1) 84 x 226 nm
Virus t«m NhËt 2 (RV-PJ-2) 83 x 275 nm 54 x 216 nm
Virus bÖnh ®èm tr¾ng Th¸i lan (SEMBV) 121 x 276 nm 89 x 201 nm
Virus bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) 70-150x350-380nm 58-67x330-350nm
Héi nghÞ virus häc quèc tÕ lÇn thø 12 (Paris, 2002) çc t¸c gi¶: Just M. Vlak, Jean-Robert
Bonami, Tim W. Flegel, Guang-Hsiung Kou, Donald V. Lightner, Chu-Fang Lo, Philip C. Loh
and Peter J. Walker ®· ph©n lo¹i virus g©y héi chøng ®èm tr¾ng lμ mét gièng míi
Whispovirus thuéc hä míi Nimaviridae
- Virus d¹ng h×nh trøng, kÝch thíc 120x275nm, cã mét ®u«i phô ë mét ®Çu, kÝch thíc
70x300nm (h×nh 39-42).
- Virus cã Ýt nhÊt 5 líp protein, trong lîng ph©n tö tõ 15- 28 kilodalton. Vá bao cã hai líp
protein VP28 vμ VP19; Nucleocapsid cã 3 líp VP26, VP24, VP15 (h×nh 39-40)
- Nh©n cÊu tróc dsADN: Kh«ng cã thÓ Èn (Occlusion body).
- Khi t«m xuÊt hiÖn çc ®èm tr¾ng, quan s¸t thÊy rÊt nhiÒu çc thÓ vu× (inclusion body). ë
trong nh©n cña tÕ bμo mang, biÓu b× ruét, d¹ dμy vμ tÕ bμo biÓu b× díi vá, c¬ quan lympho,
çc nh©n ho¹i tö vμ sng to.
-Khi m«i trêng nu«i t«m xÊu bÖnh dÔ xuÊt hiÖn.
Vá lipid
19 kDa
28 kDa
75 kDa
Capsid
24 kDa
Nh©n Nucleoprotein
H×nh 39: m« h×nh cÊu t¹o

Whispovirus
H×nh 40: A- B¶n gel ®iÖn di protein cña WSSV (1-
marker; 2- protein cña t«m s«ng kh«ng nhiÔm bÖnh; 3-
virus WSSV; 4- Nucleocapsid cña WSSV); B- m« h×nh
cÊu t¹o Whispovirus (theo Just M. vμ CTV, 2002)
Bïi Quang TÒ 55
A B
H×nh 41: Virus ®èm tr¾ng (WSSV) h×nh que díi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö A- TÕ bμo mang t«m só
nhiÔm bÖnh WSSV (¶nh phãng thÊp); B- ThÓ virus cã vá bao ë tÕ bμo mang t«m só nhiÔm
bÖnh WSSV, (¶nh phãng ®¹i cao) (theo Bïi Quang TÒ, 2002)
H×nh 42: Virus nhuém ©m ë trong

huyÕt t¬ng cña t«m só nhiÔm bÖnh
WSSV, mét sè thÓ virus cã ®u«i, ¶nh
KHV§T (v¹ch kÎ a = 240, b= 150, c=
100, d= 150nm) (theo Graindorge &
Flegel, 1999)
H×nh 43: T«m bÞ

bÖnh ®èm tr¾ng,
nh©n tÕ bμo biÓu b×
d¹ dμy tr¬ng to
cã thÓ vïi (Æ)
mμu hång, mÉu
m« nhuém H&E
1.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý:

- DÊu hiÖu ®Æc trng cña bÖnh cã nh÷ng ®èm tr¾ng ë díi vá. Nh÷ng ®èm tr¾ng thêng cã
®êng kÝnh tõ 0,5-2,0 mm
(h×nh 50-53).
- Thêng liªn quan ®Õn sù
xuÊt hiÖn cña bÖnh ®á th©n.
- Nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c: §Çu
tiªn thÊy t«m ë tÇng mÆt vμ
d¹t vμo bê (h×nh 45), bá ¨n,
ho¹t ®éng kÐm, çc phÇn phô
bÞ tæn th¬ng, n¾p mang Æ
phång lªn vμ vá cã nhiÒu sinh
vËt b¸m.
- Khi cã dÊu hiÖu søc khoÎ Æ
t«m yÕu, ®ång thêi çc ®èm
tr¾ng xuÊt hiÖn, tû lÖ t«m
ph¸t bÖnh trong vßng tõ 3-10
ngμy lªn ®Õn 100% vμ t«m
chÕt hÇu hÕt trong ao nu«i.
H×nh 44: T«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, nh©n tÕ bμo biÓu b× d¹ dμy tr¬ng to cã thÓ vïi (Æ) mμu
hång, mÉu m« nhuém H&E
H×nh 45: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng d¹t vμo bê vμ chÕt (¶nh chôp t¹i §å S¬n, H¶i Phßng
6/2001)
Bïi Quang TÒ 57
H×nh 46: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, cã çc ®èm tr¾ng díi vá (¶nh chôp t¹i H¶i Phßng vμ
Qu¶ng Ninh 5-6/2001)
H×nh 47: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, bãc vá ®Çu ngùc thÊy râ çc ®èm tr¾ng díi vá
H×nh 48: Vá ®Çu ngùc t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng (¶nh chôp t¹i H¶i Phßng, Thanh Ho¸ 5/2001 vμ
Qu¶ng TrÞ 4/2002)
H×nh 49: Vá ®Çu ngùc t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng (¶nh chôp t¹i Qu¶ng TrÞ 5/2002)
H×nh 50: T«m r¶o, t«m gai, t«m ®Êt, cua bÞ bÖnh chÕt ë ao nu«i t«m só

BÖnh ®èm tr¾ng ®îc th«ng b¸o ®Çu tiªn ë Trung Quèc trong çc ®Çm nu«i t«m só nu«i tû lÖ
chÕt rÊt cao (Chen, 1989). ë Th¸i lan çc tr¹i t«m ë vïng Samut Sakhorn n¨m 1989 ®· cã b¸o
ço bÖnh ®á th©n ë t«m só. N¨m 1992 - 1993 ë Th¸i Lan, t«m nu«i ®· bÞ bÖnh ®Çu vμng vμ
®èm tr¾ng thiÖt h¹i h¬n 40 triÖu ®«la (Flegel T.W, 1996). N¨m 1993 NhËt B¶n nhËp t«m cña
Trung Quèc vÒ nu«i ®· xuÊt hiÖn bÖnh ®èm tr¾ng. N¨m 1994 ®· cã çc b¸o ço tõ Ên §é,
Trung Quèc, Indonesia, NhËt B¶n vμ Th¸i Lan t×m ra nguyªn nh©n g©y bÖnh ®èm tr¾ng. Mét
sè mÉu nghiªn cøu cã gÆp nhiÒu vi khuÈn g©y bÖnh, nhng còng cã mét sè mÉu bÖnh ®èm
tr¾ng kh«ng ph©n lËp ®îc vi khuÈn khi t«m kh«ng ®á th©n. Hä ®· ph¸t hiÖn ra çc thÓ vi
khuÈn trªn çc mÉu nμy. HiÖn tîng t«m bÖnh thêng x¶y ra ë t«m gièng ®Õn t«m trëng
thμnh, cña çc khu vùc nu«i th©m canh vμ qu¶ng canh. Khi m«i trêng nu«i t«m xÊu bÖnh dÔ
xuÊt hiÖn. BÖnh ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn ë nhiÒu ®éng vËt gi¸p x¸c tù nhiªn, nh çc loμi t«m he,
t«m níc ngät, cua, t«m hïm, ch©n chÌo vμ Êu trïng c«n trïng (xem b¶ng 7) do ®ã bÖnh l©y
lan rÊt nhanh chãng trong çc ®Çm nu«i t«m.
BÖnh ®èm tr¾ng l©y truyÒn qua ®êng n»m ngang lμ chÝnh. Virus l©y tõ çc gi¸p x¸c kh¸c
(t«m cua, ch©n chÌo) nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng tõ m«i trêng bªn ngoμi ao hoÆc ngay trong ao
nu«i t«m. Khi çc loμi t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng trong ao søc khoÎ chóng yÕu hoÆc chÕt çc con
t«m khoÎ ®· ¨n chóng dÉn ®Õn bÖnh l©y lan cμng nhanh h¬n. Cã thÓ mét sè loμi chim níc ®·
¨n t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng tõ ao kh¸c vμ bay ®Õn ao nu«i ®· mang theo çc mÈu thõa r¬i vμo ao
nu«i. BÖnh ®èm tr¾ng kh«ng cã kh¶ n¨ng l©y truyÒn qua ®êng th¼ng ®øng v× çc no·n bμo
(trøng) ph¸t hiÖn chóng nhiÔm virus ®èm tr¾ng th× chóng kh«ng chÝn (thμnh thôc) ®îc.
Nhng trong qu¸ tr×nh ®Î trøng cña t«m mÑ cã thÓ th¶i ra çc virus ®èm tr¾ng tõ trong buång
trøng cña chóng, do ®ã Êu trïng t«m dÔ dμng nhiÔm virus ngay tõ giai ®o¹n sím.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÖnh ®èm tr¾ng thêng xuyªn xuÊt hiÖn trong çc khu vùc nu«i
t«m ven biÓn ë ViÖt Nam, hÇu hÕt çc tØnh khi bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng ®· lμm t«m chÕt hμng
lo¹t vμ g©y tæn thÊt lín cho nghÒ nu«i t«m. Mïa xuÊt hiÖn bÖnh lμ mïa xu©n vμ ®Çu hÌ khi
thêi tiÕt biÕn ®æi nhiÒu nh biªn ®é nhiÖt ®é trong ngμy biÕn thiªn qu¸ lín (> 50C) g©y sèc cho
t«m. BÖnh ®èm tr¾ng thêng g©y chÕt t«m r¶o, t«m n¬ng, cua, ghÑ, sau ®ã t«m só nu«i
kho¶ng 1-2 th¸ng bÖnh ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn vμ g©y chÕt t«m. N¨m 2001, Bïi Quang TÒ vμ
céng sù ®· ®iÒu tra 483 hé nu«i t«m só thuéc 23 huyÖn cña 8 tØnh ven biÓn phÝa B¾c (Qu¶ng
Ninh, H¶i Phßng, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, Ninh B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hμ TÜnh) cã 166
hé (34,37%) ®· mang mÇm bÖnh ®èm tr¾ng ë t«m nu«i vμ t«m cua tù nhiªn vμ cã 169 hé
(34,99%) bÖnh ®èm tr¾ng ®· g©y t«m chÕt. T«m só nu«i sau 1-2 th¸ng bÖnh ®èm tr¾ng xuÊt
hiÖn vμ g©y t«m chÕt hμng lo¹t.
Bïi Quang TÒ 59
B¶ng 7: Mét sè gi¸p x¸c nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel)
NhiÔm tù Ph¬ng ph¸p kiÓm tra TruyÒn

VËt nu«i nhiªn (N) hoÆc H&E KÝnh In PCR bÖnh cho
nhiÔm thùc HV§T situ Penaeus
nghiÖm (E) monodon
Hä t«m he
Penaeus chinensis- t«m n¬ng N + + +
Penaeus indicus-t«m thÎ tr¾ng N +
Penaeus japonicus- t«m he NhËt b¶n N + + + + +
Penaeus merguiensis- t«m b¹c, lít, thÎ N + + +
Penaeus monodon- t«m só N + + + + +
Penaeus penicillatus N + +
Penaeus semisulcatus- t«m thÎ N + +
Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng N + +
T«m kh¸c
Exopalaemon orientalis N + + +
Macrobrachium rosenbergii- t«m cμng N +/- + +
Metapenaeus ensis - t«m r¶o, ch× N + + +
Palaemon styliferus N + + +
Alpbeus brevieristatus N +
Alpbeus lobidens N +
Palaemon serrifer N +
Cua
Calappa lophos E +
Charybdis feriata N + + +
Charybdis natotor N +
Charybdis japonica N +
Hemigrapsus sanguineus N +
Helice tridens N +
Mantura sp. N +
Petrolistbes japonicus N +
Potunus trituberculatus N +
Portumus pelagicus-ghÑ xanh N + + + + +
Scylla serrata- cua bÓ N + + + +
Sesarma sp. N + + + + +
Somannia-tbelpusa sp. E + + +
Mangrove crab N + +
Thalamita sp. N + + + +
T«m hïm
Panulirus longipes E +
Panulirus ornatus E +
§éng vËt thuû sinh kh¸c
Copepoda N +
Êu trïng c«n trïng N +
Dùa trªn dÊu hiÖu bÖnh ®Æc trng lμ xuÊt hiÖn çc ®èm tr¾ng díi vá vμ ph©n lËp vi khuÈn g©y
bÖnh khi t«m ®á th©n.
ChÈn ®o¸n b»ng ph¬ng ph¸p m« bÖnh häc: Quan s¸t çc nh©n cña tÕ bμo biÓu b× díi vá, tÕ
bμo biÓu b× tuyÕn Anten, tÕ bμo c¬ quan b¹ch huyÕt (Lymphoid), c¬ quan t¹o m¸u
(hematopoietc), tæ chøc liªn kÕt cña vá... Khi nhuém Hematoxylin vμ eosin çc nh©n tÕ bμo cã
mét thÓ vïi (Inclusion body) lín, b¾t mμu ®á ®ång ®Òu.
ChÈn ®o¸n b»ng ph¬ng ph¸p PCR, Enzyme miÔn dÞch

- Chän t«m bè mÑ cã chÊt lîng tèt (chiÒu dμi tõ 26-30cm, ®¸nh ë ®é s©u 60-120m) kh«ng
nhiÔm WSSV.
- Kh«ng vËn chuyÓn t«m gièng mËt ®é cao.
- Thøc ¨n t¬i sèng kh«ng h thèi vμ dïng nhiÖt nÊu chÝn.
- Hμng th¸ng cho t«m ¨n Vitamin C tõ 1-2 ®ît víi liÒu 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n, mçi ®ît cho
t«m ¨n mét tuÇn liªn lôc.
- Nguån níc cÊp cho ao nu«i t«m ph¶i l¾ng läc vμ khö trïng.
- Vít t«m chÕt ra khái ao
- Ng¨n chÆn kh«ng cho t«m vμ gi¸p x¸c kh¸c vμo ao nu«i.
- Níc ao nu«i t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng ph¶i xö lý b»ng Chlorua v«i nång ®é cao (30-50g/m3),
kh«ng ®îc x¶ ra ngoμi. Khi ph¸t hiÖn bÖnh, tèt nhÊt lμ thu ho¹ch ngay.
1.3. BÖnh ®Çu vμng ë t«m só (Yellow Head Disease-YHD)

T¸c nh©n g©y bÖnh ®Çu vμng ë t«m só lμ virus h×nh que kÝch thíc 44±6x173±13nm. Nh©n
cña virus cã ®êng kÝnh gÇn b»ng 15 nm, chiÒu dμi cã thÓ tíi 800 nm. CÊu tróc acid nh©n lμ
ARN cã ®Æc ®iÓm gÇn gièng hä Rhabdoviridae hoÆc nhãm virus d¹ng sîi cña hä
Paramyxoviridae. Mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y ®· cho virus bÖnh ®Çu vμng gÇn gièng hä
Coronaviridae (theo V. Alday de Graindorge & T.W. Flegel, 1999)
- Khi t«m nhiÔm bÖnh ®Çu vμng kiÓm tra tiªu b¶n m¸u thÊy cã dÊu hiÖu bÊt thêng: Nh©n tÕ
bμo hång cÇu tho¸i ho¸ kÕt ®Æc l¹i (h×nh 53) hoÆc bÞ ph¸ huû ph©n m¶nh.
- KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bμo cã hiÖn tîng ho¹i tö ë nhiÒu c¬ quan vμ xuÊt hiÖn çc thÓ vïi
trong tÕ bμo chÊt, nh©n tho¸i ho¸ kÕt ®Æc vμ ph©n m¶nh cña nhiÒu tÕ bμo kh¸c nhau: hÖ b¹ch
huyÕt (Lymphoid), tÕ bμo mang, tÕ bμo kÏ gan tuþ, tÕ bμo biÓu b× ruét (h×nh 51,57).

- BiÓu hiÖn ®Çu tiªn t«m ph¸t triÓn rÊt nhanh vμ ¨n nhiÒu h¬n møc b×nh thêng. §ét ngét t«m
dõng ¨n, sau mét hai ngμy t«m d¹t vμo gÇn bê vμ chÕt.
- Mang vμ gan tuþ cã mμu vμng nh¹t, toμn th©n cã mμu nhît nh¹t (h×nh 58).
- BÖnh cã thÓ g©y ra tû lÖ chÕt nghiªm träng ®Õn 100% trong vßng 3-5 ngμy.
Bïi Quang TÒ 61
H×nh 52: ThÓ tói (thÓ vïi) trong tÕ bμo

H×nh 51: T«m só bÞ bÖnh ®Çu vμng, trong hÖ lympho cña t«m só bè mÑ cha cã dÊu hiÖu
b¹ch huyÕt, thÊy râ çc thÓ virus d¹ng sîi bÖnh ®· thu ®îc vá bao virus ®Çu vμng trªn
trong tÕ bμo chÊt cña tÕ bμo lympho, ¶nh m¹ng líi néi chÊt cña tÕ bμo vËt chñ. Trong
KHV§T thÓ tói ®· ®îc tÝch luü çc thÓ virus d¹ng sîi
ng¾n h¬n.
H×nh 53: T«m só bÞ bÖnh ®Çu vμng, trong tÕ H×nh 54: ThÓ virus ®Çu vμng trong tÕ bμo
bμo kÏ gan tuþ cã çc thÓ virus cã vá bao vμ lympho cña t«m só nhiÔm bÖnh, nhuém ©m,
kh«ng cã vá bao. ThÓ virus h×nh que ng¾n, ¶nh KHV§T.
kÝch thíc 44x173nm, ¶nh KHV§T.
H×nh 55: T«m só nhiÔm bÖnh ®Çu vμng. TÕ bμo H×nh 56: T«m só nhiÔm bÖnh ®Çu vμng. C¬
mang t«m cã thÓ vïi b¾t mμu ®á ®Ëm (X40). quan t¹o m¸u (haemolymphoid) cã nhiÒu thÓ
vïi b¾t mμu ®á ®Ëm, kÝch thíc kh¸c nhau
(X40).
H×nh 57: T«m só nhiÔm bÖnh ®Çu vμng. BiÓu b× d¹ dμy cã ç thÓ vïi b¾t mμu ®á ®Ëm (X40)
Bïi Quang TÒ 63
H×nh 58: T«m só bÞ bÖnh ®Çu vμng

Boonyaratpalin vμ CTV, 1992 lÇn ®Çu tiªn m« t¶ bÖnh ®Çu vμng g©y chÕt t«m só nu«i ë miÒn
Trung vμ miÒn nam Th¸i lan, ®Æc biÖt nguy hiÓm cho çc vïng nu«i th©m canh qua 1 sè n¨m.
Virus ®Çu vμng cã thÓ liªn quan ®Õn ®ît dÞch bÖnh cña t«m só nu«i ë §μi loan n¨m 1987-
1988. Nh÷ng n¬i kh¸c thuéc §«ng Nam ¸: Indonesia, Malaysia, Trung quèc, Philippine gÆp Ýt
nhng nguy hiÓm cho t«m só nu«i (Lightner, 1996). BÖnh thêng x¶y ra ë çc ao nu«i cã ®iÒu
kiÖn m«i trêng xÊu vμ nh÷ng vïng cã mËt ®é tr¹i cao. BÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn sau khi th¶
gièng 20 ngμy thêng gÆp nhÊt 50-70 ngμy ë çc ao nu«i t«m só th©m canh. Ngoμi ra bÖnh
cßn gÆp ë mét sè loμi t«m tù nhiªn kh¸c: t«m thÎ, t«m b¹c (lít), t«m r¶o… (xem b¶ng 8). ë
ViÖt nam çc vïng nu«i t«m só cña çc tØnh phÝa B¾c, miÒn Trung vμ Nam Bé ®· cã t«m bÞ
bÖnh ®Çu vμng g©y t«m chÕt (Theo Bïi Quang TÒ, 1994-2001 vμ §ç ThÞ Hoμ, 1995).
BÖnh ®Çu vμng l©y truyÒn theo ®êng n»m ngang, virus trõ t«m nhiÔm bÖnh bμi tiÕt ra m«i
trêng hoÆc mét sè t«m tù nhiªn còng nhiÔm bÖnh ®Çu vμng sÏ l©y truyÒn cho çc t«m trong
ao nu«i. Cã thÓ mét sè loμi chim níc ®· ¨n t«m bÞ bÖnh ®Çu vμng tõ ao kh¸c vμ bay ®Õn ao
nu«i ®· mang theo çc mÈu thõa r¬i vμo ao nu«i.

Dùa vμo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Æc trng vμ m« bÖnh häc, kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö ®Ó chÈn bÖnh cho
t«m. ChÈn ®o¸n b»ng ph¬ng ph¸p RT-PCR.

¸p dông theo ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Tr¸nh vËn chuyÓn t«m tõ n¬i cã bÖnh ®Õn
n¬i cha ph¸t bÖnh ®Ó h¹n chÕ sù l©y lan vïng l©n cËn. Nh÷ng t«m chÕt vít ra khái ao, tèt nhÊt
lμ ch«n sèng trong v«i nung hoÆc ®èt. Níc tõ ao t«m bÖnh kh«ng th¶i ra ngoμi xö lý b»ng v«i
nung hoÆc b»ng clorua v«i (theo ph¬ng ph¸p tÈy ao). Xem xÐt t«m thêng xuyªn, nÕu ph¸t
hiÖn cã dÊu hiÖu bÖnh, tèt nhÊt lμ thu ho¹ch ngay. nÕu t«m qu¸ nhá kh«ng ®¸ng thu ho¹ch th×
cÇn xö lý níc ao tríc khi th¸o bá.
B¶ng 8: Mét sè gi¸p x¸c nhiÔm bÖnh ®Çu vμng (theo V. Alday de Graindorge & T.W.
Flegel, 1999)
NhiÔm tù nhiªn Ph¬ng ph¸p kiÓm tra TruyÒn bÖnh

VËt nu«i (N) hoÆc nhiÔm H&E KÝnh In PCR cho
thùc nghiÖm (E) HV§T situ Penaeus
monodon
Hä t«m he
Penaeus merguiensis- t«m b¹c, lít N + +
Penaeus monodon- t«m só N + +
Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng E +
Penaeus aztecus E +
T«m kh¸c
Metapenaeus ensis- t«m r¶o, ch× N + +
Palaemon styliferus N + +
Eupbaria superba N +
1.4. BÖnh nhiÔm trïng virus díi da vμ ho¹i tö (Infectious hypodermal and
haematopoietic necrosis virus- IHHNV)

T¸c nh©n g©y bÖnh nhiÔm trïng virus
díi da vμ ho¹i tö lμ gièng
Parvovirus, cÊu tróc acid nh©n lμ
ADN, ®êng kÝnh 22 nm (h×nh 59).
Virus ký sinh trong nh©n tÕ bμo
tuyÕn anten, tÕ bμo hÖ b¹ch huyÕt, tÕ
bμo mang, tÕ bμo d©y thÇn kinh,
kh«ng cã thÓ Èn (occlusion body) mμ
cã thÓ vïi (inclusion body), chóng
lμm ho¹i tö vμ sng to nh©n vËt chñ.
H×nh 59: tiÓu phÇn virus ®êng kÝnh

23nm ë trong hÖ b¹ch huyÕt cña t«m
só nu«i trong ao ¬ng (¶nh KHV§T)

- T«m nhiÔm bÖnh IHHNV thêng h«n mª, ho¹t ®éng yÕu, truú biÕn d¹ng (h×nh 60). T«m só
(P. monodon) bÞ bÖnh lóc s¾p chÕt thêng chuyÓn mμu xanh, c¬ phÇn bïng mμu ®ôc. T«m
ch©n tr¾ng (P. vannamei) thÓ hiÖn héi chøng dÞ h×nh cßi cäc, t«m gièng (Juvenil) truú biÕn
d¹ng, sîi anten qu¨n queo, vá kitin xï x× hoÆc biÕn d¹ng. HÖ sè cßi cäc trong ®μn t«m gièng
ch©n tr¾ng bÞ bÖnh IHHNV thêng tõ 10-30%, khi bÞ bÖnh nÆng hÖ sè cßi cäc lín 30% cã khi
tíi 50%. T«m P. stylirostris bÞ bÖnh d¹ng cÊp tÝnh, tû lÖ chÕt rÊt cao, virus bÖnh l©y tõ mÑ
sang Êu trïng (ph¬ng th¼ng ®øng) nhng kh«ng ph¸t bÖnh, thêng ®Õn postlarvae 35 dÊu
hiÖu bÖnh quan s¸t lμ tû lÖ chÕt cao, virus l©y lan theo chiÒu ngang ë t«m gièng ¶nh hëng rÊt
m·nh liÖt, t«m trëng thμnh ®«i khi cã dÊu hiÖu bÖnh hoÆc chÕt.
Bïi Quang TÒ 65
- KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bμo tuyÕn anten, tÕ bμo d©y thÇn kinh vμ tÕ bμo mang cña t«m
nhiÔm bÖnh IHHNV, cã thÓ vïi trong nh©n tÕ bμo. Thêi kú ®Çu thêng nhá n»m ë trung t©m
cña nh©n, sau lín dÇn n»m gÇn kÝn nh©n (b¾t mμu Eosin mμu ®á ®Õn ®á xÉm). Trong thÓ vïi
cã chøa nhiÒu virus (h×nh 60-75).
A
B C
H×nh 60: A,B, T«m ch©n tr¾ng bÞ bÖnh IHHNV trïy biÕn d¹ng; C- t«m ch©n tr¾ng bÞ bÖnh
anten bÞ qu¨n queo;
H×nh 61: Çc thÓ vïi trong nh©n tÕ bμo tuyÕn anten cña t«m só nhiÔm bÖnh IHHNV

BÖnh IHNNV ®îc ph¸t hiÖn ë Mü trong ®μn t«m ch©n tr¾ng (Penaeus vannamei), cßn gäi lμ
héi chøng dÞ h×nh cßi cäc cña t«m ch©n tr¾ng Nam Mü. BÖnh xuÊt hiÖn tõ giai ®o¹n postlarvae
®Õn t«m trëng thμnh. Tû lÖ chÕt cña t«m P. stylirostris rÊt cao. BÖnh xuÊt hiÖn c¶ ë
Singapore, Philippines, Th¸i Lan, Indonesia vμ Malaysia
BÖnh IHHNV lan truyÒn c¶ chiÒu ®øng vμ chiÒu ngang, virus cã thÓ truyÒn tõ t«m bè mÑ sang
t«m Êu trïng hoÆc l©y nhiÔm ë giai ®o¹n sím cña Êu trïng t«m.
B¶ng 9: Nh÷ng loμi t«m nhiÔm bÖnh INHNV: (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel,
1999
NhiÔm tù nhiªn NhiÔm thùc nghiÖm Khã nhiÔm

P. vannamei- t«m ch©n tr¾ng P. setiferus P. indicus- t«m he Ên ®é
P. monodon- t«m só P. duodarun P. merguiensis- t«m thÎ
P. stylirostris
P. occidentalis
P. californiensis
P. semisalcatus- thÎ r»n
P. japonicus- t«m he NhËt b¶n
ë ViÖt Nam qua ph©n tÝch m« bÖnh häc gan tuþ cña t«m só P.monodon Minh H¶i, Sãc Tr¨ng
xuÊt hiÖn çc thÓ vïi ë nh©n tÕ bμo tuyÕn anten cña t«m só (Bïi Quang TÒ, 1994) nhng tû lÖ
nhiÔm virus thÊp.

- Dùa vμo dÊu hiÖu bÖnh lý.
- Quan s¸t m« bÖnh häc tÕ bμo tuyÕn anten, tÕ bμo mang cña t«m trªn tiªu b¶n c¾t m«, nhuém
mμu Hematoxilin vμ Eosin. ThÓ vïi trong nh©n tÕ bμo tuyÕn anten, tÕ bμo mang b¾t mμu ®á
hoÆc ®á xÉm gÇn kÝn nh©n tÕ bμo.
1.4.5. Phßng bÖnh

T¬ng tù nh bÖnh MBV, §Çu vμng.
1.5. BÖnh Parvovirus gan tuþ t«m he (Hepatopancreatic Parvovirus- HPV)

T¸c nh©n g©y bÖnh gan tuþ ë t«m he lμ nhãm Parvovirus, cÊu tróc acid nh©n lμ ADN, ®êng
kÝnh 22-24 nm (h×nh 62). Virus ký sinh trong nh©n tÕ bμo gan tuþ, biÓu b× ruét tríc, kh«ng cã
thÓ Èn (occlusion body) mμ cã thÓ vïi (inclusion body), chóng lμm ho¹i tö vμ sng to nh©n ký
chñ.

- T«m nhiÔm virus HPV thêng bá ¨n, hoÆc Ýt ¨n, ho¹t ®éng yÕu, dÔ bÞ nhiÔm çc sinh vËt
b¸m trªn mang, vá vμ çc phÇn phô. Gan t«m bÞ teo l¹i hoÆc ho¹i tö, hÖ c¬ bông ®ôc mê, hiÖn
tîng chÕt thêng x¶y ra ë t«m Êu trïng, tû lÖ chÕt tõ 50-100%.
- KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bμo gan tuþ cña t«m nhiÔm bÖnh HPV, cã thÓ vïi n»m trong tÕ bμo
biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ. Thêi kú ®Çu thêng nhá n»m ë trung t©m cña nh©n, sau lín dÇn
n»m gÇn kÝn nh©n (b¾t mμu Eosin mμu ®á ®Õn ®á xÉm). Trong thÓ vïi cã chøa nhiÒu virus
(h×nh ).
Bïi Quang TÒ 67
H×nh 62: çc tiÓu phÇn

Parvovirus ph©n lËp tõ gan
tôy t«m só nhiÔm bÖnh
HPV (¶nh KHV§T-
80.000 lÇn)
Î
Î
Î
Î
Î
Î Î
H×nh 63: Çc thÓ vïi (Î) trong nh©n tÕ bμo gan tôy t«m só nhiÔm bÖnh HPV, nhuém H&E

BÖnh HPV lÇn ®Çu tiªn ®îc ph¸t hiÖn ë Mü trong ®μn t«m nhËp néi. TiÕp theo ®ã lμ t«m nu«i
ë Malaysia ®· nhiÔm virus HPV (Lightner vμ Redman, 1985 ). BÖnh HPV cïng víi MBV g©y
t¸c h¹i trong ®ît dÞch t«m chÕt ë §μi Loan 1987-1988.
Nh÷ng t«m thêng hay nhiÔm virus HPV lμ t«m P. merguiensis, P. monodon, P. chinensis, P.
japonicus, P. indicus, P. penicillatus, P. vanname, vμ Macrobrranchium rosenbergin. BÖnh
ph©n bè réng r·i ë çc Ch©u ¸, Ch©u óc, Ch©u Phi vμ lan sang Ch©u mü. BÖnh HPV lan truyÒn
theo ph¬ng n»m ngang, kh«ng truyÒn bÖnh theo ph¬ng th¼ng ®øng.
ë ViÖt Nam qua ph©n tÝch m« bÖnh häc gan tuþ cña t«m thÎ P. merguiensis Minh H¶i, Sãc
Tr¨ng(Bïi Quang TÒ, 1994), t«m só nu«i rÊt chËm lín trong 1 mét sè ao nu«i ë NghÖ An
(2002), kiÓm tra m« gan tôy ®· xuÊt hiÖn çc thÓ vïi ë nh©n tÕ bμo biÓu b× m« h×nh èng.
Th¸ng 7/2002 kiÓm tra mét l« t«m post 25-30 ë Qu¶ng Ng·i, kÕt qu¶ cho thÊy tû lÖ nhiÔm
100% bÖnh HPV, t«m cã hiÖn tîng ®en th©n vμ chÕt nhiÒu (Bïi Quang TÒ, 2002)

- Dùa vμo dÊu hiÖu bÖnh lý.
- Quan s¸t m« bÖnh häc tÕ bμo gan tuþ cña t«m trªn tiªu b¶n c¾t m«, nhuém mμu Hematoxilin
vμ Eosin. ThÓ Èn trong nh©n tÕ bμo biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ b¾t mμu ®á hoÆc ®á xÉm gÇn
kÝn nh©n tÕ bμo.
1.5.5. Phßng bÖnh

T¬ng tù nh bÖnh MBV, bÖnh ®èm tr¾ng vμ bÖnh ®Çu vμng.
1.6. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m

Nguyªn nh©n g©y bÖnh lμ do çc vi khuÈn Vibrio spp
(V. harveyi, V. vulnificus, V. alginolyticus, V.
anguillarum, V. parahaemolyticus…); virus h×nh que
(gièng nh virus cña c¬ quan Lympho, virus ë mang
vμ virus ®Çu vμng). Nh×n qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö,
cho thÊy tÕ bμo thÇn kinh trong vïng héi tô (gÇn
mμng ®¸y) chøa çc tói tÕ bμo chÊt (®êng kÝnh 1-
3Pm) cã çc h¹t (®êng kÝnh nh©n 15-26nm) vμ vá
(Nucleocapsid) h×nh que. Virus h×nh que cã chiÒu
dμi 130-260nm, ®êng kÝnh 10-16nm (h×nh 65-66).
H×nh 64: Tói rçng bªn trong nh÷ng tÕ bμo thÇn kinh
ë vïng héi tô cña m¾t t«m lóc s¾p chÕt. Çc tÕ bμo cã
tói rçng (VES) ë s¸t mμng vïng héi tô. Çc tÕ bμo
chøa çc h¹t s¾c tè (PG), nh÷ng sîi thÇn kinh m¾t
nguyªn thñy nμy phï hîp cho vïng s¾c tè. Tói rçng
cã ®êng kÝnh 3Pm chøa çc tiÓu phÇn virus (PAR)
cã ®êng kÝnh 20nm. Mét sè tiÓu phÇn virus xuÊt
hiÖn trong tÕ bμo chÊt. ¶nh KHV§T, 14.520 lÇn,
thíc ®o= 100nm. (theo Paul T. Smith, 2000)
Bïi Quang TÒ 69
H×nh 65: Tói rçng chøa çc tiÓu phÇn virus h×nh
que. Virus h×nh cÇu (PAR), virus h×nh que H×nh 66: Çc tiÓu phÇn virus vá bao (EP)
(ROD) bªn trong tói rèng cña çc sîi thÇn kinh trong phÇn ®Çu cña vïng héi tô. Virus vá bao
m¾t nguyªn thñy. Virus h×nh que xo¾n ®èi xøng trong vïng héi tô gÇn çc tÕ bμo cã virus h×nh
cña nucleocapsid. §êng kÝnh cña virus h×nh cÇu que. Virus vá bao cã ®êng kÝnh 52-78nm,
15-26nm, chiÒu dμi virus h×nh que 155-207 nm ¶nh KHV§T, 40.480 lÇn, thíc ®o = 100nm
vμ ®êng kÝnh 15nm. ¶nh KHV§T, 110.000 lÇn, (theo Paul T. Smith, 2000).
thíc ®o= 40nm (theo Paul T. Smith, 2000).
H×nh 67: Th©m nhiÔm

cña tÕ bμo m¸u vμ mét
®iÓm ¸p xe trong vïng
®iÒu tiÕt cña m¾t. Liªn
quan cña vïng thñy
tinh thÓ (CT) b×nh
thêng, thñy tinh thÓ
h×nh nãn, tÕ bμo h×nh
nãn (CC), cã thÓ nh×n
thÊy râ bao quanh vïng
¸p xe (A) lμ sù tho¸i
hãa vμ ho¹i tö tÕ bμo
m¸u. Kh«ng cã líp
nhiÔm melanin cña tÕ
bμo m¸u bªn díi biÓu
b× (C). Nhuém H&E,
86 lÇn, thíc ®o = 10
Pm (theo Paul T. Smith,
2000).
H×nh 68: Vi khuÈn

gram ©m (GNB) trong
m¾t cña t«m s¾p chÕt.
Vi khuÈn gram ©m cã
trong huyÕt t¬ng, kÏ
láng vμ kh«ng bμo (V).
Nh©n tÕ bμo tr¬ng to
vμ kÕt ®Æc. Nhuém
gram, 340 lÇn, thíc ®o
= 10 Pm (theo Paul T.
Smith, 2000).
H×nh 69: DÊu hiÖu

trong vïng mμng
®¸y (BM). Cã 3 vÞ
trÝ mμng ®¸y bÞ vì
(t). Trong vïng
héi tô (FZ) cã vïng
gi÷a çc nh©n tÕ
bμo kÕt ®Æc (P) vμ
nh©n tÕ bμo tr¬ng
to (H), tÕ bμo m¸u
b¾t mμu eosin (E),
tÕ bμo m¸u b¾t mμu
®á (B). G©y h¹i cho
çc thÓ que (R) b¾t
®Çu x¶y ra. Nhuém
H&E, 340 lÇn,
thíc ®o = 10 Pm
(theo Paul T. Smith,
2000).
T«m h«n mª, lê ®ê, kÐm ¨n, ruét kh«ng cã thøc ¨n, th©n t«m chuyÓn mμu ®en, mang cã mμu
n©u, c¬ ®u«i tr¾ng, ®u«i vμ vá kitin ho¹i tö. T«m lóc s¾p chÕt m¾t cã dÊu hiÖu nhiÔm trïng
viªm (ho¹i tö), u h¹t vμ mÒm nhòn, thÊy râ trong l¸t c¾t m« häc.
Ho¹i tö cña m¾t lμ chøng phï vμ th©m nhiÔm cña tÕ bμo m¸u ë nh÷ng ®Þa ®iÓm ¸p xe. VÝ dô
thêng ë líp gi÷a h¹ch thÇn kinh máng (LG) vμ vïng héi tô hÑp (20Pm) cã çc tÕ bμo m¸u tù
do. NÕu m¾t bÞ bÖnh th× líp gi÷a réng 50-100Pm cã dÞch mμu hång cña tÕ bμo bÞ viªm.
Bïi Quang TÒ 71
M¹ch m¸u vμ kÏ hë cña h¹ch thÇn kinh máng ®· më réng ®¸ng kÓ vμ çc tÕ bμo m¸u t¹o thμnh
®êng nh¨n. Vïng khóc x¹ vμ çc vïng kh¸c trong m¾t (h×nh 67) t×m thÊy çc tÕ bμo ho¹i tö
vμ tho¸i hãa ë nh÷ng chç ¸p xe. Ho¹i tö m¾t thêng gÆp ë çc ao nu«i t«m tõ 10-50%.
U h¹t cña m¾t thêng xuÊt trong çc ao nu«i t«m khi m¾t cã hiÖn tîng nhiÔm melanin trªn
tÇng biÓu b×. Tû lÖ u h¹t cña m¾t xuÊt hiÖn tõ 2-5% ë nh÷ng t«m s¾p chÕt. Nã cã ®Æc ®iÓm lμ
®îc thay thÕ bëi m¾t con, u h¹t vμ cÊu tróc bªn trong cña m¾t víi nh÷ng m« sîi b¾t mμu
eosin chøa çc h¹t nhá nhiÔm melanin cña tÕ bμo m¸u, tÕ bμo tho¸i hãa, ho¹i tö, líp nhiÔm
melanin cña çc tÕ bμo m¸u bªn díi líp biÓu b×.
M¾t phång (rép) chiÕm 1-2% ë t«m s¾p chÕt cã ®Æc ®iÓm lμ ho¹i tö ë m« thÇn kinh, khoang
nhá, m¹ch ph¸t triÓn réng trong h¹ch lâi. Nghiªn cøu cÈn thËn m« thÇn kinh ho¹i tö ph¸t hiÖn
thÊy çc tÕ bμo ®a nh©n khæng lå. Nh÷ng dÊu vÕt cßn l¹i cña tÕ bμo cho thÊy, chóng bao quanh
vμ ®Ó lé ra çc h¹t chÊt nhiÔm s¾c mμ chóng lμ çc ®¹i thùc bμo chÕt cña hÖ thèng thÇn kinh
(h×nh 88). KiÓm tra thÇn kinh m¾t thÊy râ tÕ bμo thÇn kinh ®Öm tr¬ng to. R¶i r¸c kh¾p n¬i ë
cuèi ngo¹i biªn cña thÇn kinh m¾t cã kho¶ng trèng chøa çc tÕ bμo h×nh trßn nh©n nhá, nh sù
tho¸i hãa cña sîi thÇn kinh.
Trong mét sè l¸t c¾t m« m¾t cã mét sè vi khuÈn h×nh que b¾t mμu hång, Vi khuÈn gram ©m cã
trong huyÕt t¬ng, kÏ láng vμ kh«ng bμo, nh©n tÕ bμo tr¬ng to vμ kÕt ®Æc(h×nh 68). KiÓm tra
m« häc cña mang, gan tôy cã thÊy u h¹t, biÓu b× nhiÔm melanin vμ çc vi khuÈn ë trong çc kÏ
hë cña mang.
Møc ®é nhiÔm vi khuÈn Vibrio spp ë trong çc m« cña t«m s¾p chÕt t¨ng tõ 10-100 lÇn so víi
t«m kháe. Mang cña t«m s¾p chÕt møc ®é nhiÔm Vibrio spp còng rÊt cao, kÕt qu¶ chóng b¸m
bªn ngoμi còng gia t¨ng. Møc ®é nhiÔm trung b×nh 2,2. 105 khuÈn l¹c/g ®u«i t«m; 2,1. 103
khuÈn l¹c/ml huyÕt t¬ng; 3,6. 103 khuÈn l¹c/g m¾t t«m. Ph©n lËp ë trong m¾t t«m s¾p chÕt cã
çc loμi vi khuÈn: Vibrio harveyi chiÕm 29,6% vμ çc loμi kh¸c V. vulnificus 21,6%, V.
alginolyticus 10,2%, V. anguillarum 10,2%, V. parahaemolyticus 4,2%... (theo Paul T. Smith,
2000).
B¶ng 10: so s¸nh lîng vi khuÈn Vibrio spp ë t«m bÞ bÖnh vμ t«m kháe (theo Paul T.
Smith, 2000)
Tæ chøc vμ c¬ quan T«m s¾p chÕt T«m kháe
6
Gan tôy 8. 10 khuÈn l¹c/g 5. 105 khuÈn l¹c/g
5
Mang 3. 10 khuÈn l¹c/g < 101 khuÈn l¹c/g
4
C¬ 5. 10 khuÈn l¹c/g 5.102 khuÈn l¹c/g
Nh÷ng ®Æc ®iÓm bÖnh virus ë m¾t ®îc thÓ hiÖn nh: m« bÖnh cña m¾t t«m s¾p chÕt thÊy râ sù
phång rép vμ chøng phï trong h¹ch máng vμ çc vïng héi tô. DÊu hiÖu quan s¸t ë vïng héi tô,
tÕ bμo vâng m¹c, d¶i trong suèt. ë giai sím nh÷ng tÕ bμo dÔ nhiÔm ®· x©m nhËp vïng héi tô
vμ di chuyÓn qua mμng ®¸y, h×nh d¹ng b×nh thêng lμm hμng rμo ch¾n huyÕt t¬ng vμ tÕ bμo
m¸u. KiÓm tra vïng xung quanh thÊy râ tÕ bμo tho¸i hãa, suy tho¸i vμ ho¹i tö (h×nh 69). Mét
sè tÕ bμo m¸u bÞ kÝch thÝch b¾t mμu eosin, mét sè kh¸c b¾t mμu hång. Mét sè nh©n tÕ bμo
vïng héi tô tr¬ng to, mμu xanh t¸i hoÆc b¾t mμu eosin nhÑ. ThÊy râ sù ph¸ vì cÊu tróc h×nh
que vμ çc tÕ bμo bÞ kÝch thÝch cã trong d¶i trong suèt .

BÖnh ë m¾t thêng gÆp ë vïng nu«i t«m ë khu vùc ch©u ¸ Th¸i B×nh D¬ng vμ óc. HiÖn nay
míi cã th«ng b¸o gÆp ë t«m só nu«i. ViÖt Nam chóng ®· xuÊt hiÖn bÖnh m¾t (cßn gäi lμ bÖnh
®ui m¾t) t«m só nu«i tõ th¸ng thø hai. BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu vïng Nam Trung bé vμ Nam bé lμ
chÝnh, ë miÒn B¾c Ýt gÆp h¬n.

Dùa vμo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh. Dïng ph¬ng ph¸p m« bÖnh häc, ph©n lËp
Vibrio
1.6.4. Phßng vμ trÞ bÖnh

¸p dông ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. T¬ng tù nh bÖnh MBV, bÖnh ®èm tr¾ng vμ
bÖnh ®Çu vμng.
1.7. BÖnh ®u«i ®á (Héi chøng virus Taura- Taura syndrom virus- TSV)

G©y bÖnh lμ Picornavirus, thuéc hä Picornaviridae cÊu tróc aixt nh©n lμ ARN, virus h×nh cÇu
cã 20 mÆt, ®êng kÝnh 30-32nm. HÖ thèng gen (genome) lμ mét m¹ch RNA, chiÒu dμi 10,2kb,
cÊu tróc capsid cã 3 phÇn (55, 40 vμ 24 kD) vμ mét ®o¹n polypeptide phô (58kD). Virus ký
sinh tÕ bμo biÓu m« vμ díi biÓu m« ®u«i.

DÊu hiÖu bÖnh lý t¬ng tù nh bÖnh vi khuÈn. BÖnh d¹ng cÊp tÝnh ®u«i t«m chuyÓn mμu ®á vμ
bÖnh m¹n tÝnh cã nhiÒu ®èm nhiÔm melani do biÒu b× ho¹i tö. Tû lÖ chÕt xuÊt hiÖn liªn quan
®Õn qu¸ tr×nh lét vá. Tuy nhiªn nÕu t«m sèng lét vá ®îc, chóng thêng håi phôc sinh trëng
b×nh thêng, mÆc dï chóng cã nhiÔm liªn tôc virus.
BÖnh TSV cã ba giai ®o¹n: cÊp tÝnh, chuyÓn tiÕp vμ m¹n tÝnh ®îc ph©n biÖt râ. DÊu hiÖu l©m
sμng thÊy râ nhÊt, khi t«m L. vannamei bÞ bÖnh ë giai ®o¹n cÊp tÝnh vμ chuyÓn tiÕp lμ yÕu lê
®ê (hÊp hèi), ®u«i phång chuyÓn mμu ®á vμ ho¹i tö, nªn ng d©n nu«i t«m ë Ecuador gäi lμ
bÖnh “®á ®u«i”. Khi quan s¸t kü ë biÓu b× phÇn ®u«i (telson, ch©n b¬i, …) díi kÝnh hiÓn vi
X10 thÊy cã dÊu hiÖu biÓu b× ho¹i tö. T«m ë giai ®o¹n cÊp tÝnh cßn thÊy dÊu hiÖu mÒm vá,
ruét kh«ng cã thøc ¨n. Giai ®o¹n cÊp tÝnh ¶nh hëng ®Õn sù lét vá cña t«m. NÕu t«m lín > 1
g/con khi bÞ bÖnh chim cã thÓ nh×n thÊy t«m h«n mª ë ven bê hoÆc trªn tÇng mÆt ao. Do ®ã cã
hμng tr¨m con chim biÓn kiÕm ¨n ë nh÷ng ao t«m bÞ bÖnh.
MÆc dï bÖnh chØ x¶y ra Ýt ngμy, dÊu hiÖu bÖnh cña t«m ë giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cã thÓ chÈn
®o¸n ®îc. Trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cã çc ®èm ®en trªn biÓu b×, t«m cã thÓ cã hoÆc
kh«ng cã dÊu hiÖu phång ®u«i vμ chuyÓn mμu ®á. TiÕp theo t«m chuyÓn sang giai ®o¹n m¹n
tÝnh, virus ký sinh trong tæ chøc lympho. BÖnh TSV cã thÓ lan truyÒn bÖnh theo chiÒu ngang
hoÆc cã kh¶ n¨ng chuyÒn bÖnh theo chiÒu ®øng.
BÖnh TSV thêng nhiÔm ë çc tæ chøc ngo¹i b× vμ trung b×. BÖnh TSV nhiÔm ë t«m L.
vannamei vμ P. stylirostris cã ba giai ®o¹n: cÊp tÝnh, chuyÓn tiÕp vμ m¹n tÝnh. BiÓu m« biÓu b×
hÇu hÕt bÞ ¶nh hëng ë giai ®o¹n cÊp tÝnh, ë giai ®o¹n m¹n tÝnh cña bÖnh chØ cã tæ chøc
lympho nhiÔm virus. T«m L. vannamei ë giai ®o¹n cÊp tÝnh cã tû lÖ chÕt cao, hÇu hÕt t«m P.
stylirostris bÞ nhiÔm bÖnh nhng chóng cã kh¶ n¨ng chèng kh«ng cho bÖnh TSV ph¸t triÓn.
M« biÓu b× hoÆc díi biÓu m« çc tÕ bμo nhiÔm virus bÞ ho¹i tö, tÕ bμo chÊt b¾t mμu hång
trong cã chøa nh©n kÕt ®Æc hoÆc ph©n m¶nh. §Æc ®iÓm quan träng lμ tÕ bμo chÊt cña biÓu b×
chuyÓn mμu hång hoÆc mμu xanh nh¹t. §iÒu cÇn ph¶i ph©n biÖt víi bÖnh ®Çu vμng còng cã tÕ
bμo chÊt b¾t mμu hång. Tuy nhiªn ph©n biÖt bÖnh ®Çu vμng çc m« ngo¹i b× vμ trung b× cã thÓ
vïi vμ lu«n lu«n cã mμu xanh ®Ëm. BÖnh TSV ë nh÷ng t«m b×nh phôc hoÆc bÖnh m¹n tÝnh,
vïng nhiÔm melanin t×m thÊy ®Þa ®iÓm b×nh phôc vμ lμnh l¹i cña t«m bÖnh cÊp tÝnh.
Bïi Quang TÒ 73
A B
C
D
H×nh 70: A- t«m ch©n tr¾ng gièng nhiÔm bÖnh TSV cÊp tÝnh, h«n mª, vá mÒm vμ ®u«i ®á
(theo V¨n ThÞ H¹nh, 2001); B- ®u«i phãng to ë h×nh A thÊy râ mÐp ®u«i ho¹i tö lëm chëm;
C,D- t«m ch©n tr¾ng gièng nhiÔm bÖnh TSV m¹n tÝnh, cã nhiÒu ®èm nhiÔm melanin do ho¹i
tö biÓu b× (theo Lightner, 1996).
Î Î
Î
Î Î
Î
Î
Î
Î
H×nh 71: Líp biÓu m« ®u«i t«m ch©n tr¾ng thÊy râ çc thÓ vïi (Î) b¾t mμu xanh ®en (X100)
mÉu thu 7/2002
H×nh 72: Líp biÓu m« ®u«i t«m ch©n tr¾ng thÊy râ çc thÓ vïi b¾t mμu xanh ®en (X40), mÉu
thu 7/2002
H×nh 73: Líp biÓu m« ®u«i t«m ch©n tr¾ng thÊy râ çc thÓ vïi b¾t mμu xanh ®en vμ vi khuÈn
h×nh que (X100), mÉu thu 7/2002
Bïi Quang TÒ 75
H«i chøng bÖnh Taura lμ bÖnh thêng gÆp ë t«m he ch©n tr¾ng (L. vannamei = Penaeus
vannamei) ë giai ®o¹n nu«i tõ 14-40 ngμy nu«i ë ao hoÆc trong çc bÓ ¬ng. BÖnh TSV
thêng gÆp ë t«m gièng nhá cì 0,05-5,0g, t«m l¬n h¬n cã thÓ xuÊt hiÖn nÕu giai ®o¹n ®Çu
bÖnh cha xuÊt hiÖn th× giai ®o¹n gièng lín hoÆc t«m th¬ng phÈm cã thÓ x¶y ra. DÞch bÖnh
TSV g©y chÕt tõ 40- 90% ë t«m nu«i tõ post, t«m gièng, t«m gièng lín. BÖnh TSV còng cã thÓ
nhiÔm ë t«m T©y b¸n cÇu (P. stylirostris, P. setiferus vμ P. schmitti) thêng bÖnh g©y chÕt ë
giai ®o¹n post hoÆc giai ®o¹n gièng nhá. Ngoμi ra mét sè t«m T©y b¸n cÇu (P. aztecus vμ P.
duorarum) vμ §«ng b¸n cÇu (P. chinensis, P. monodon vμ P. japonicus) cã thÓ g©y nhiÔm
bÖnh TSV b»ng thùc nghiÖm.
N¨m 1992 bÖnh ®· xuÊt hiÖn ë t«m L. vannamei nu«i ë Ecuador (6/1992), bÖnh TSV ph¸t
triÓn rÊt nhanh toμn bé vïng nu«i t«m ë ch©u Mü bÖnh nhiÔm tõ post ®Õn t«m bè mÑ. Trong
thêi gian ng¾n cã çc b¸o ço bÖnh TSV gÆp ë çc loμi t«m he nu«i ë T©y b¸n cÇu, ch©u Mü
vμ Hawaii. DÞch bÖnh TSV ®· xuÊt hiÖn ë t«m nu«i cña ven biÓn Th¸i B×nh D¬ng ch©u Mü tõ
Peru ®Õn Mexico vμ bÖnh cßn t×m thÊy ë t«m he ch©n tr¾ng (L. vannamei) tù nhiªn. BÖnh TSV
còng ®· b¸o ço ë vïng nu«i t«m he tõ Atlantic, Caribe vμ vÞnh Mexico ch©u Mü. §μi Loan ®·
cã b¸o ço t«m he ch©n tr¾ng (L.vannamei) nhËp tõ Trung Mü ®· bÞ bÖnh TSV.
ViÖt Nam chóng ta nhËp t«m ch©n tr¾ng vμo tõ n¨m 1999, nh «ng T« Ngäc Tïng ë Qu¶ng
§iÒn, Qu¶ng Hμ- Qu¶ng Ninh nhËp t«m tr¾ng (Nam Mü) cña Trung Quèc tõ n¨m 1999 ®Õn
nay nu«i 7 vô, nhng cha thμnh c«ng. Riªng vô ®Çu n¨m 2001 th¶ t«m sau 45 ngμy cã hiÖn
tîng t«m lao vμo bê chÕt. Mét sè t«m ch©n tr¾ng nhËp tõ Mü vμo lμm t«m bè mÑ hËu bÞ
(7/2002), khi kiÓm tra m« häc ®· thÊy xuÊt hiÖn bÖnh TSV (h×nh 71-73)
B¶ng 11: Çc loμi t«m nhiÔm bÖnh TSV (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel, 1999)
T«m nhiÔm tù nhhiªn T«m nhiÔm bÖnh thùc nghiÖm T«m khã bÞ nhiÔm
Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng P. azticus P. duodarum
P. setiferus P. orientalis- t«m n¬ng P. azticus
P. stylirostris

Çc ph¬ng ph¸p chÈn ®o¸n héi chøng Taura (TS- Taura symdrom) vμ virus g©y bÖnh TS
(TSV) bao gåm çc ph¬ng ph¸p truyÒn thèng dÊu hiÖu l©m sμng, t¸c nh©n th«, m« häc vμ xÐt
nghiÖm sinh häc. Ph¬ng ph¸p kh¸ng thÓ c¬ b¶n ®îc dïng lμ kh¸ng thÓ ®¬n dßng (MAbs-
monoclonal antibodies) trong xÐt nghiÖm enzyme miÔn dÞch (ELISA) vμ ph¬ng ph¸p ph©n tö
®îc dïng lμ ®Çu dß gen ®¸nh dÊu b»ng ph¬ng ph¸p hãa häc (chÊt ph¸t huúnh quang) thay
cho viÖc ®¸nh dÊu b»ng phãng x¹; t¸i tæ hîp ®¶o chuçi ph¶n øng tæng hîp (RT-PCR); nh÷ng
ph¬ng ph¸p nμy ®îc coi nh cã gi¸ trÞ nhÊt cho viÖc chÈn ®o¸n ®o¸n bÖnh TSV.
ChÈn ®o¸n bÖnh TSV ë giai ®o¹n cÊp tÝnh b»ng ph¬ng ph¸p m« bÖnh häc (çc tiªu b¶n m«
nhuém mμu H&E) ®îc biÓu hiÖn ë nhiÒu vïng ho¹i tö trong biÓu m« biÓu b× cña líp ngoμi
c¬ thÓ, çc phÇn phô, mang, ruét sau, thùc qu¶n vμ d¹ dμy. §«i khi chóng ¶nh hëng ®Õn çc
tÕ bμo díi líp biÓu b× vμ trong sîi c¬. HiÕm khi gÆp ë biÓu b× tuyÕn h×nh èng anten. Çc dÊu
hiÖu trong biÓu b× râ nhÊt lμ çc æ bÖnh ¶nh hëng trong çc tÕ bμo, nh tÕ bμo chÊt a eosin
vμ nh©n kÕt ®Æc, ph©n m¶nh. Nh÷ng æ bÖnh cña tÕ bμo ho¹i tö thêng gÆp ë t«m ®ang hÊp hèi
cña giai ®o¹n cÊp tÝnh vμ chóng cã d¹ng thÓ h×nh cÇu (®êng kÝnh 1-20Pm) b¾t mμu hång.
Nh÷ng thÓ nμy cïng víi nh©n kÕt ®Æc, ph©n m¶nh cña bÖnh TSV ë giai ®o¹n cÊp tÝnh cã ®Æc
®iÓm nh nh÷ng “h¹t tiªu” hay nh “viÖn ®¹n ghÐm”, ®ã lμ dÊu hiÖu ®Æc trng cña bÖnh. Nh©n
kÕt ®Æc hoÆc ph©n m¶nh cã ph¶n øng d¬ng tÝnh víi thuèc nhuém Feulgen (dïng cho DNA),
thÓ hiÖn râ nhÊt lμ tÕ bμo chÊt Ýt b¾t mμu hång (basophilic). Kh«ng cã sù th©m nhiÔm tÕ bμo
m¸u hoÆc nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c cña mét ph¶n øng viªm thÓ hiÖn râ nhÊt tõ giai ®o¹n cÊp tÝnh
sang giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cña bªnh.
Trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cña bÖnh TSV, nh÷ng dÊu hiÖu ë biÓu b× giai ®o¹n cÊp tÝnh mÊt
dÇn trong t«m hÊp hèi vμ ®îc thay b»ng sù th©m nhiÔm vμ tÝch tô cña çc tÕ bμo m¸u. Sù tÝch
tô tÕ bμo m¸u cã thÓ b¾t ®Çu tõ sù melalin hãa thμnh çc ®èm ®en ®ã lμ ®Æc trng cña giai
®o¹n chuyÓn tiÕp cña bÖnh. Nh÷ng dÊu hiÖu ¨n mßn cña vá kitin, khuÈn l¹c trªn bÒ mÆt vá
kitin they râ lμ do sù x©m nhËp cña vi khuÈn Vibrio spp.
T«m ë giai ®o¹n m¹n tÝnh kh«ng cã dÊu hiÖu bªn ngoμi, m« bÖnh chØ cã dÊu hiÖu nhiÔm thÊy
râ trong tæ chøc lympho, ®ã lμ nh÷ng tÝch tô h×nh cÇu cña tÕ bμo, kh«ng cã èng trung t©m cña
tæ chøc h×nh èng lympho.

¸p dông ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. T¬ng tù nh bÖnh MBV, bÖnh ®èm tr¾ng vμ
bÖnh ®Çu vμng.
1.8. BÖnh Virus ho¹i tö tuyÕn ruét gi÷a cña t«m he (Baculovirus Migut
gland Necrcosis - BMN)
G©y bÖnh lμ Baculovirus type C nh©n AND, kh«ng cã thÓ Èn (occlusion body), kÝch thíc
virus 72 x 310 nm, nh©n virus 36 x 250 nm.

DÊu hiÖu ®Çu tiªn Êu trïng t«m h«n mª ho¹t ®éng chËm ch¹p, næi trªn tÇng mÆt, gan tuþ cña
t«m mμu tr¾ng ®ôc vμ ruét däc theo phÇn bông còng cã mμu tr¾ng ®ôc. Thêng bÖnh xuÊt hiÖn
ë postlarvae cã chiÒu dμi tõ 6 - 9 mm.
TÕ bμo biÓu b× m« h×nh èng gan tôy nhiÔm bÖnh BMN, nh©n tr¬ng to, h¹ch nh©n b¾t mμu ®á,
çc chÊt nhiÔm s¾c di chuyÓn ra mÐp mμng nh©n (h×nh 74-75)

BÖnh BMN gÆp ®Çu tiªn ë t«m he NhËt b¶n (P.japonicus) nu«i ë NhËt b¶n vμ Hμn quèc. Sau
®ã quan s¸t thÊy ë t«m só (P. monodon) P. chinesis, P. plebejus vμ Metapenaeus ensis. BÖnh
BMN g©y tû lÖ tö vong cao ë çc tr¹i s¶n xuÊt t«m gièng vμ thêng g©y bÖnh tõ giai ®o¹n
Mysis 2 ®Õn postlarvae vμ t«m gièng. Cã trêng hîp postlarvae 9 - 10 ®· nhiÔm virus BMN tíi
98% vμ g©y chÕt hμng lo¹t ë postlarvae 20.
ë viÖt nam cha ®iÒu tra nghiªn cøu virus BMN nhng mét sè trêng hîp çc tr¹i ¬ng gièng
t«m chÕt hμng lo¹t cha t×m râ nguyªn nh©n vμ khi t«m chÕt cã dÊu hiÖu bÖnh lý nh bÖnh
BMN, trong s¶n xuÊt gièng t«m he NhËt b¶n cÇn chó ý ®Õn bÖnh nμy.
Bïi Quang TÒ 77
¼ ¼
¼
¼
¼
H×nh 74: TÕ bμo biÓu b× m« h×nh èng gan tôy nhiÔm bÖnh BMN, nh©n tr¬ng to (¼), h¹ch
nh©n b¾t mμu ®á, çc chÊt nhiÔm s¾c di chuyÓn ra mÐp mμng nh©n
H×nh 75: Çc tÕ bμo biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ bÞ bÖnh BMN ho¹i tö, nh©n tr¬ng to (¼)
b¾t mμu ®á ®Õn tÝm nh¹t

- Dùa vμo çc dÊu hiÖu bÖnh lý ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh.
-Dùa vμo çc dÊu hiÖu m« bÖnh häc, thö b»ng kh¸ng thÓ huúnh quang, soi kÝnh hiÓn vi nÒn
®en, soi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö...®Ó chÈn ®o¸n bÖnh.
§Æc ®iÓm cña m« bÖnh häc: Çc tÕ bμo biÓu b× m« h×nh èng gan tuþ bÞ ho¹i tö, nh©n tr¬ng to
b¾t mμu ®á ®Õn tÝm nh¹t. ThÓ vïi kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh, nhiÔm s¾c thÓ gi¶m bít vμ di
chuyÓn ra mμng nh©n, kh«ng h×nh thμnh thÓ Èn (occlusion body). (xem h×nh 74,75)
KiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi nÒn ®en: ChuÈn bÞ mÉu t¬i gan tuþ, quan s¸t nh©n tÕ bμo gan tuþ
tr¬ng to (kh«ng nhuém mμu hoÆc nhuém mμu) cho thÊy cã mμu tr¾ng díi nÒn ®en, ë gi÷a
cã nhiÒu thÓ h×nh que, chiÒu dμi gÇn 1Pm vμ hÇu hÕt chóng s¾p xÕp bªn trong mμng nh©n.
- ¸p dông ph¬ng ph¸p phßng cña MBV
Bïi Quang TÒ 79
2- BÖnh vi khuÈn vμ nÊm
2.1. BÖnh do vi khuÈn Vibrio ë t«m.

Gièng Vibrio thuéc hä Vibrionaceae. §Æc ®iÓm chung çc loμi vi khuÈn thuéc gièng Vibrio:
Gram ©m, h×nh que th¼ng hoÆc h¬i uèn cong, kÝch thíc 0,3-0,5 x 1,4-2,6 Pm. C¬ b¶n chóng
®Òu sèng trong m«i trêng níc, ®Æc biÖt lμ níc biÓn vμ cöa s«ng, liªn quan ®Õn çc ®éng vËt
biÓn. Mét sè loμi lμ t¸c nh©n g©y bÖnh cho ngêi vμ ®éng vËt biÓn. Nh÷ng loμi g©y bÖnh cho
t«m lμ: V. alginolyticus, V. anguillrium, V. ordalii, V. salmonicida, V. parahaemolyticus, V.
harvey, V. vulnificus....
§èi víi ç Vibrio spp g©y bÖnh nhiÔm khuÈn m¸u lμ chñ yÕu. §èi víi t«m Vibrio spp g©y
bÖnh ph¸t s¸ng, ®á däc th©n, ¨n mßn vá kitin... V. parahaemolyticus g©y bÖnh ph¸t s¸ng ë Êu
trïng t«m só. V. alginolyticus g©y bÖnh ®á däc th©n Êu trïng t«m só. V. parahaemolyticus, V.
harvey, V. vulnificus, V. anguillarum... g©y bÖnh ®á th©n ë t«m só thÞt, ¨n mßn vá ë gi¸p x¸c,
g©y bÖnh m¸u vãn côc ë cua, g©y bÖnh Êu trïng nhuyÔn thÓ.

- T«m ë tr¹ng th¸i kh«ng b×nh thêng: Næi lªn mÆt ao, d¹t bê, kÐo ®μn b¬i lßng vßng.
- T«m tr¹ng th¸i h«n mª, lê ®ê, kÐm ¨n hoÆc bá ¨n.
- T«m cã sù biÕn ®æi mμu ®á hay mμu xanh. T«m vá bÞ mÒm vμ xuÊt hiÖn çc vÕt th¬ng ho¹i
tö, ¨n mßn trªn vá, çc phÇn phô (r©u, ch©n bß, ch©n b¬i, ®u«i) bÞ ¨n mßn gÉy hoÆc côt dÇn
(h×nh 76).
- Êu trïng t«m vμ t«m gièng cã hiÖn tîng ph¸t s¸ng khi nhiÔm V.parahaemolyticus vμ V.
harveyi (h×nh 77A,B).
- XuÊt hiÖn çc ®iÓm ®á ë gèc r©u, vïng ®Çu ngùc, th©n, çc phÇn phô cña Êu trïng t«m khi
nhiÔm V. alginolyticus (h×nh 76A).

- Vibrio spp thêng g©y bÖnh ë t«m níc mÆn vμ níc ngät: ç, gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ... Nh÷ng
vi khuÈn nμy thêng lμ t¸c nh©n c¬ héi, khi t«m sèc do m«i trêng biÕn ®æi xÊu hoÆc bÞ nhiÔm
çc bÖnh kh¸c nh virus, nÊm, ký sinh trïng. §éng vËt thuû s¶n yÕu kh«ng cã søc ®Ò kh¸ng,
çc loμi vi khuÈn Vibrio spp c¬ héi g©y bÖnh nÆng lμm t«m chÕt r¶i r¸c tíi hμng lo¹t.
- Mïa vô xuÊt hiÖn bÖnh tuú theo loμi vμ ®Þa ®iÓm nu«i. Theo nghiªn cøu cña çc t¸c gi¶ níc
ngoμi vμ ViÖt Nam Vibrio spp t×m thÊy phæ biÕn ë trong níc biÓn vμ ven bê, trong níc bÓ
¬ng t¶o, bÓ ¬ng Artemia, trong bÓ ¬ng Êu trïng. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y cña mét
sè t¸c gi¶ (§ç ThÞ Hoμ vμ ctv, 1994) lîng vi khuÈn Vibrio trong níc biÓn vμ ven bê biÓn
§«ng theo th¸ng, n¨m, thêi tiÕt, khÝ hËu (biÓn yªn hoÆc ®éng) thuû triÒu (níc cêng, níc
rßng).
- Trong bÓ ¬ng lîng Êu trïng Vibrio t¨ng theo thêi gian nu«i, tÇng ®¸y cao h¬n tÇng mÆt, do
®ã khi xi ph«ng tÇng ®¸y cã t¸c dông gi¶m mËt ®é Vibrio trong bÓ ¬ng.
- §Þnh lîng vi khuÈn Vibrio trªn t«m x¸c ®Þnh møc ®é nhiÔm bÖnh cña t«m gièng vμ t«m
thÞt. Theo §ç ThÞ Hoμ vμ ctv 1994-1995 ®a ra çc th«ng sè:
Post larvae T«m khoÎ: trung b×nh nhiÔm 358 khuÈn l¹c/ç thÓ.
T«m bÖnh: trung b×nh nhiÔm 3.255 khuÈn l¹c/ç thÓ.
Gièng T«m khoÎ: trung b×nh nhiÔm 3.008 khuÈn l¹c/ç thÓ
T«m bÖnh: trung b×nh nhiÔm 14.450 khuÈn l¹c/ç thÓ.
A B
C D E
H×nh 76: T«m só bÞ nhiÔm khuÈn Vibrio spp: A- Êu trïng t«m bÞ bÖnh ®á däc th©n; B- T«m só
bÞ bÖnh ®á th©n; C- T«m só bÞ bÖnh ®á th©n (con thø 3,4); D- T«m só bÞ bÖnh ®á ch©n; E- ®u«i
t«m só bÞ ¨n mßn; F- ®u«i t«m só bÞ ho¹i tö; G- ®u«i t«m só bÞ phång; H- t«m só bÞ bÖnh çc
phÇn phô (r©u, ch©n bß, ch©n b¬i, ®u«i) ¨n mßn côt dÇn.
Bïi Quang TÒ 81
A B
C D
F
E
H×nh 77: T«m só bÞ nhiÔm bÖnh vi khuÈn Vibrrio spp: A- Vi khuÈn khuÈn nu«i cÊy ph¸t s¸ng
trªn m«i trêng; B- t«m só gièng bÞ bÖnh ph¸t ph¸t s¸ng (theo Lightner, 1996); C, E- t«m só
bè bÑ bÞ bÖnh ®á mang; D- gan Êu trïng t«m só bÞ bÖnh ®á däc th©n, xuÊt hiÖn çc s¾c tè ®á;
F- t«m só bÞ bÖnh ®á th©n cã çc s¾c tè trong c¬
B¶ng 12: Mét sè bÖnh ë t«m do vi khuÈn Vibrio g©y ra.
TT Tªn bÖnh Giai ®o¹n t«m Vi khuÈn g©y bÖnh T¸c h¹i
1 BÖnh ph¸t s¸ng Êu trïng, gièng V. parahaemolyticus g©y chÕt hμng lo¹t
V. harveyi
2 BÖnh ®á däc th©n Êu trïng, gièng V. alginolyticus g©y chÕt r¶i r¸c
3 BÖnh ®á th©n, ®á ë çc giai ®o¹n Vibrio spp. g©y chÕt r¶i r¸c
ch©n hay bÖnh ¨n cña t«m, cua Pseudomonas spp.
mßn vá kitin Proteus sp
4 BÖnh ®en mang T«m thÞt Vibrio spp. vμ mét sè chÕt r¶i r¸c hμng
nguyªn nh©n kh¸c lo¹t

Dùa vμo dÊu hiÖu bÖnh lý. Ph©n lËp vi khuÈn Vibrio spp b»ng m«i trêng TCBS
- Phßng bÖnh: Çc tr¹i s¶n xuÊt t«m cÇn thùc hiÖn mét sè biÖn ph¸p sau:
+ Läc níc qua tÇng läc çt vμ xö lý tia cùc tÝm.
+ Xö lý t«m bè mÑ b»ng Formalin 20-25 ppm thêi gian 30-60 phót.
+ Xö lý t¶o b»ng Oxytetracyline 30-50 ppm thêi gian 1-2 phót.
+ Xö lý Artemia b»ng Chlorin 10-15ppm trong 01 giê ë níc ngät, vít ra röa s¹ch
råi míi cho Êp.
+ Thêng xuyªn xi ph«ng ®¸y ®Ó gi¶m lîng vi khuÈn ë tÇng ®¸y bÓ ¬ng.
+ Giai ®o¹n Zoea phßng bÖnh b»ng Oxytetracyline 0,5 ppm, giai ®o¹n Mysis phßng
b»ng Oxtetracyline 1-2 ppm.
+ Trêng hîp bÞ bÖnh nÆng ph¶i huû ®ît s¶n xuÊt vμ xö lý b»ng Chlorin 200-250
ppm trong mét giê míi x¶ ra ngoμi.
- TrÞ bÖnh: Dïng mét sè kh¸ng sinh trÞ bÖnh cho Êu trïng t«m.
Oxytetracyline + Bactrim (tû lÖ 1:1) nång ®é 1-3 ppm.
Erytromycin + Rifamycin (tû lÖ 5:3) nång ®é 1-2 ppm.
Erytromycin + Bactrim (tû lÖ 1:1) nång ®é 1-3 ppm.
Thuèc phun trùc tiÕp trong bÓ sau 12 giê thay níc, xö lý 3 ngμy liªn tôc.
Dïng mét sè kh¸ng sinh trén víi thøc ¨n tinh ®Ó trÞ bÖnh t«m thÞt.
2.2. BÖnh ®ôc c¬ cña t«m cμng xanh

T¸c nh©n g©y bÖnh cÇu khuÈn Lactococcus garvieae (Enterococcus seriolicida) gram d¬ng,
h×nh qu¶ trøng. Vi khuÈn ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 10-400C, ®é muèi 0,5-6,0 %, pH 9,6 (theo
Winton Cheng, Jiann-Chu Chen, 1998-2001).
Theo ph©n lËp cña ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n 1 cã gÆp cÇu khuÈn gram d¬ng (mÉu
t«m ë H¶i Phßng) vμ trùc khuÈn dung huyÕt m¹nh, gram ©m (mÉu t«m thu ë Thanh Tr×)
2.2.2. DÇu hiÖu bÖnh lý

T«m kÐm ¨n, ho¹t ®éng chËm ch¹p, ®Çu tiªn c¬ phÇn ®u«i chuyÓn mμu tr¾ng ®ôc (thêng lμ
nh÷ng vÖt mμu tr¾ng ®ôc, ®a t«m ra ¸nh s¸ng mÆt trêi thÊy râ çc vÖt tr¾ng ®ôc) sau lan dÇn
lªn phÝa ®Çu ngùc, t«m bÖnh nÆng mang chuyÓn mμu tr¾ng ®ôc. Vá t«m mÒm (khi luéc chÝn
t«m chuyÓn mμu ®á Ýt) tû lÖ t«m chÕt cao.

Bïi Quang TÒ 83
BÖnh ®ôc c¬ ë t«m ®· x¶y ra ë çc ao nu«i t«m cμng xanh ë Trung Quèc, §μi Loan, tû lÖ
nhiÔm bÖnh tõ 30- 75%. ë ViÖt Nam bÖnh ®ôc c¬ ®· xuÊt hiÖn mét vμi n¨m nay, tõ n¨m 2000
t«m cμng xanh bét (nguån gèc tõ Trung Quèc ®a sang) ®a vÒ Thanh Tr× nu«i ®· cã hiÖn
tîng t«m ®ôc c¬ vμ chÕt hμng lo¹t. §Çu n¨m 2002 ®μn t«m bè mÑ (5-6 t¹) cña mét tr¹i s¶n
xuÊt t«m gièng ë H¶i Phßng ®· bÞ bÖnh ®ôc c¬. Sau khi cho në Êu trïng vμ ¬ng thμnh t«m
bét, tû lÖ sèng rÊt thÊp ®¹t kho¶ng 1%. Th¸ng 5 n¨m 2002, mét sè ao nu«i t«m cμng xanh ë
Thanh Tr×, Hμ Néi th¶ gièng cì 0,2g/con, nu«i sau 15-20 ngμy t«m ®· xuÊt hiÖn bÖnh ®ôc c¬
vμ chÕt r¶i r¸c. Tû lÖ nhiÔm bÖnh trong ®μn t«m nu«i ë Thanh Tr× tõ 6-90% (5/2002).
2.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh:

Dùa vμo dÊu hiÖu bÖnh lý vμ ph©n lËp vi khuÈn ®Ó x¸c ®Þnh bÖnh
H×nh 78: T«m cμng xanh bè mÑ bÞ bÖnh ®ôc c¬
H×nh 79: T«m cμng xanh bÞ bÖnh ®ôc c¬, vá mÒm
H×nh81: T«m cμng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬.

H×nh 80: T«m cμng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬. MÉu c¾t m« thÊy râ phï níc (A) vμ æ ho¹i tö
MÉu c¾t m« thÊy râ phï níc ë gi÷a vá vμ c¬ trong c¬ kh¸c nhau víi khuÈn l¹c vi khuÈn ()
díi (A) vμ c¬ bã () (X200). (X400).
H×nh 82: T«m cμng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬. H×nh 83: T«m cμng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬.
MÉu c¾t m« c¬ thÊy râ æ ho¹i tö ®îc bao MÉu c¾t m« mang cã çc khuÈn l¹c (Æ) nhá
quanh çc tÕ bμo m¸u (Æ) (X400). cña vi khuÈn (X40).
Bïi Quang TÒ 85
H×nh 84: T«m cμng xanh nhiÔm bÖnh ®ôc c¬. MÉu c¾t m« gan tôy cã çc khuÈn l¹c (Æ) nhá
cña vi khuÈn (X40).

Phßng bÖnh: nhiÖt ®é trong ao ®Ó biÕn thiªn trong ngμy qu¸ 30C; kh«ng ®Ó t«m sèc v× m«i
trêng nu«i xÊu: thiÕu oxy hßa tan vμo buæi s¸ng; pH = 7,5-8,5; NH3, H2S = 0,01mg/l. Bãn bét
®¸ v«i theo pH (1-2kg/100m3 níc ao), hoÆc bãn hîp chÊt cã ho¹t chÊt clo ®Ó diÖt trïng ®¸y
(tïy theo çc h·ng s¶n xuÊt). Cho t«m ¨n thªm vitamin C, liÒu lîng 2-3g/1kg thøc ¨n c¬ b¶n,
mçi ®ît ¨n 1 tuÇn, mçi th¸ng cho ¨n 2 ®ît.
TrÞ bÖnh: ngoμi biÖn ph¸p phßng bÖnh cã thÓ cho t«m ¨n mét sè kh¸ng sinh (Amikacin hoÆc
Ciprofloxancin) liÒu lîng 100mg/1kg t«m/ngμy ®Çu vμ tõ ngμy thø 2-7 cho ¨n liÒu 50mg/kg
t«m/ngμy
2.3. BÖnh ®èm n©u ë t«m cμng xanh

T¸c nh©n g©y bÖnh chñ yÕu lμ vi khuÈn
Aeromonas hydrophila. §Æc tÝnh chung
cña loμi vi khuÈn A. hydrophila lμ di
®éng nhê cã 1 tiªn mao (h×nh 85). Vi
khuÈn Gram ©m d¹ng h×nh que ng¾n, hai
®Çu trßn, kÝch thíc 0,5 x 1,0-1,5 Pm. Vi
khuÈn yÕm khÝ tuú tiÖn, Cytochrom
oxidase d¬ng tÝnh.
H×nh 85: Vi khuÈn Aeromonas hydrophila

(nhuém
bãng- ¶nh KHV§T, Bïi Quang TÒ, 1998)
Ngoμi ra cßn gÆp vi khuÈn Pseudomonas sp… kÕt hîp víi m«i trêng nu«i nhiÔm bÈn, NH3,
H2S cao qu¸ møc cho phÐp lμm cho t«m ®Ô xuÊt hiÖn bÖnh.

T«m khi míi bÞ bÖnh thêng yÕu, ho¹t ®éng chËm ch¹p vμ n»m yªn ë ®¸y, kÐm ¨n hoÆc bá ¨n.
Trªn çc phÇn phô (r©u, ch©n bß, ch©n b¬i, ®u«i), vá cã çc vÕt ¨n mßn chuyÓn tõ mμu n©u
sang ®en vμ çc phÇn phô côt dÇn (h×nh 86 B,C). PhÝa trong vá ki tin cña mang cã ®èm ®en
(h×nh 84A). Trªn vá vμ phÇn phô cã nhiÒu sinh vËt b¸m.
B C
H×nh 86: T«m cμng xanh bÞ bÖnh ®èm n©u: A- t«m bÞ ®en mang; B,C- t«m bÖnh r©u, ch©n bß,
ch©n b¬i, ®u«i bÞ ¨n côt dÇn.

BÖnh thêng gÆp ë t«m cμng xanh nu«i th¬ng phÈm, tû lÖ nhiÔm tõ 10-30%, cμng vÒ cuèi
chu kú nu«i tû lÖ nhiÔm bÖnh gia t¨ng. Nh÷ng ao nu«i níc nhiÔm bÈn tû nhiÔm bÖnh cã thÓ
tíi 60-70% vμ cã hiÖn tîng t«m chÕt r¶i r¸c. Mïa ph¸t bÖnh tïy theo thêi gian cña çc ®Þa
ph¬ng th¶ t«m, bÖnh xuÊt hiÖn tõ th¸ng thø 3 ®Õn cuèi chu kú nu«i.

- Phßng bÖnh: Lu«n gi÷ níc trong s¹ch, bÓ ¬ng ph¶i xi ph«ng ®¸y bÓ, h¹n chÕ thøc ¨n d
thõa hoÆc çc mïn b·i ®¸y ao qu¸ nhiÒu. MËt ®é ¬ng nu«i võa ph¶i. Thøc ¨n cho t«m thμnh
phÇn dinh dìng tèt vμ hîp cì tõng giai ®o¹n cña t«m.
- TrÞ bÖnh: cã thÓ ding mét sè kh¸ng sinh cho t«m ¨n: Streptomycin; Oxytetracylin víi liÒu
100mg/1 kg t«m/ngμy ®Çu, tõ ngμy thø 2-7 cho ¨n b»ng nöa ngμy ®Çu.
2.4. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m.
Bïi Quang TÒ 87
T¸c nh©n g©y bÖnh chñ yÕu lμ vi khuÈn d¹ng sîi: Leucothrix mucor ngoμi ra cã thÓ gÆp mét sè
vi khuÈn d¹ng sîi kh¸c: Cytophagr sp, Flexibacter sp, Thiothrix sp, Flavobacterium sp,... Çc
vi khuÈn nμy cã thÓ ®éc lËp hoÆc phèi hîp víi nhau g©y
bÖnh tËp trung nhiÒu ë mang, th©n vμ çc phÇn phô. çc vi khuÈn d¹ng sîi lμ vi khuÈn thuéc
hä Cytophagaceae chØ cã giai ®o¹n tÕ bμo dinh dìng, chóng kh«ng h×nh thμnh qu¶ thÓ vμ
kh«ng h×nh thμnh bμo tö. Chóng lμ vi sinh vËt ho¹i sinh sèng tù do trong níc biÓn vμ cöa
s«ng. Chóng cã thÓ b¸m trªn bÒ mÆt ngoμi cña nhiÒu loμi ®éng vËt thuû sinh. Chóng cã kh¶
n¨ng ph©n gi¶i xenlulose vμ kitin vμ nhiÒu hîp chÊt h÷u c¬ kh¸c.

T«m m¾c bÖnh vi khuÈn d¹ng sîi thêng yÕu, ho¹t ®éng khã kh¨n. Quan s¸t trªn kÝnh hiÓn vi
phãng ®¹i 100 lÇn, cã thÓ nh×n râ vi khuÈn trªn bÒ mÆt c¬ thÓ, ®Æc biÖt lμ ë ®Çu mót çc phÇn
phô, ë t«m lín vi khuÈn ph¸t triÓn ë c¶ ch©n b¬i, r©u, bé phËn phô cña miÖng, trªn mang. Khi
t«m nhiÔm bÖnh nÆng mang ®æi mμu tõ vμng sang xanh hoÆc n©u. Lóc ®ã t«m lê ®ê, bá ¨n khã
lét x¸c vμ chÕt hμng lo¹t.
H×nh 87: vi khuÈn d¹ng sîi trªn çc phÇn phô cña t«m

BÖnh thêng gÆp ë giai ®o¹n Êu trïng Mysis vμ Postlarvae cña t«m he. ë ViÖt Nam khu vùc
¬ng Êu trïng t«m biÓn cña MiÒn Trung vi khuÈn d¹ng sîi xuÊt hiÖn nhiÒu ë giai ®o¹n Mysis
2-3 vμ giai ®o¹n Postlarvae khi nu«i mËt ®é dμy, m«i trêng ®¸y bÈn do tÝch tô thøc ¨n thõa vμ
vá Artemia. Çc ao ¬ng gièng vμ nu«i t«m thÞt thêng gÆp kh¸ phæ biÕn vi khuÈn d¹ng sîi,
khi hμm lîng h÷u c¬ trong ao qu¸ lín vμ nu«i mËt ®é dμy. Vi khuÈn d¹ng sîi g©y bÖnh ë
nhiÒu loμi t«m níc ngät vμ níc mÆn;

- Phßng bÖnh: Lu«n gi÷ níc trong s¹ch, bÓ ¬ng ph¶i xi ph«ng ®¸y bÓ, h¹n chÕ thøc ¨n d
thõa hoÆc çc mïn b·i ®¸y ao qu¸ nhiÒu. MËt ®é ¬ng nu«i võa ph¶i. Thøc ¨n cho t«m thμnh
phÇn dinh dìng tèt vμ hîp cì tõng giai ®o¹n cña t«m.
- TrÞ bÖnh:
KMn04 nång ®é 2,5 - 5,0ppm t¾m thêi gian 4 giê
Formalin nång ®é 50-100ppm t¾m thêi gian 4-8 giê
Formalin nång ®é 25ppm ng©m thêi gian v« ®Þnh
Neomycin nång ®é 10 ppm ng©m thêi gian v« ®Þnh
2.5. BÖnh nÊm ë t«m nu«i.
2.5.1.T¸c nh©n g©y bÖnh.

Nh÷ng gièng nÊm thêng gÆp ë t«m biÓn kh¸c gåm cã: Lagenidium (h×nh 88 D), Sirolpidium,
Haliphthoros, Atkinsiella, Fusarium (h×nh 88 A,B). NÊm sinh s¶n v« tÝnh b»ng bμo tö kÝn
Haliphthoros, Atkinsiella Lagenidium (h×nh 88 E), Sirolpidium. Sinh s¶n b»ng bμo tö ®Ýnh:
Fusarium (h×nh 88 C).
A B
C E
D
H×nh 88: NÊm ký sinh trªn t«m: A,B- Fusarium sp ph©n lËp tõ t«m só nu«i ë NghÖ An (1998);
C-Bμo tö 4 v¸ch ng¨n (Î) vμ 2 v¸ch ng¨n (Æ) cña Fusarium; D- Lagenidium sp; E- Tói bμo
tö (V) vμ cuèng tói bμo tö (Æ) cña Lagenidium.
H×nh 89: A- mang t«m nhiÔm nÊm Fusarium sp t¬ chuyÓn mμu ®en; B- mang t«m nhiÔm nÊm
cã ®èm ®en, r©u, ch©n bß bÞ côt dÇn; C- t«m nhiÔm nÊm chuyÓn mμu ®en. MÉu thÝ nghiÖm
nhiÔm nÊm Fusarium sp nh©n t¹o n¨m 2001.

- T«m Êu trïng bÞ bÖnh nÊm thêng nh¹t mμu, bá ¨n ®ét ngét, ë giai ®o¹n Zoea cã hiÖn tîng
®øt phÇn ®u«i, chÕt r¶i r¸c ®Õn hμng lo¹t. Nh×n qua kÝnh hiÓn vi x 100 lÇn thÊy râ nÊm ph¸t
triÓn bao phñ kh¾p c¬ thÓ Êu trïng t«m, trong çc m« tæ chøc c¬ thÓ , luån díi líp vá kitin.
Çc sîi nÊm cã hoÆc kh«ng cã tói bμo tö sinh s¶n .
Bïi Quang TÒ 89
-T«m thÞt: Trªn mang, çc phÇn phô xuÊt hiÖn çc ®èm ®en vμ côt dÇn (h×nh 89A,B), cã hiÖn
tîng t«m chÕt r¶i r¸c. Th©n t«m chuyÓn mμu ®en x¸m (h×nh 89C). DÊu hiÖu bÖnh gÇn gièng
víi bÖnh ¨n mßn vá kitin hoÆc bÖnh ®en mang do vi khuÈn.
2.5.3. Ph©n bè vμ lan truyÒn

BÖnh nÊm xuÊt hiÖn trªn mét sè loμi t«m ç nu«i níc lî vμ níc mÆn. BÖnh ph¸t triÓn quanh
n¨m khi ®iÒu kiÖn m«i trêng bÞ « nhiÔm, ®Æc biÖt cuèi chu kú nu«i t«m só b¸n th©m canh vμ
th©m canh.
B¶ng 13: T«m he (Penaeus) nu«i thêng xuÊt hiÖn hai lo¹i bÖnh nÊm
Tªn bÖnh T¸c nh©n g©y Giai ®o¹n ph¸t T¸c h¹i
bÖnh triÓn cña t«m
BÖnh nÊm Êu trïng Lagenidium Zoea G©y chÕt hμng lo¹t
Haliphthoros Mysis
Sirolpidum Post larvae
Atkinsiella
BÖnh nÊm ë t«m thÞt Fusarium T«m thÞt G©y ®en mang, th¬ng tæn trªn
th©n, chÕt r¶i r¸c

Xanh Malachite 0,005- 0,01ppm; Treflan 0,01 - 0,1 ppm; Formalin 10ppm phun trùc tiÕp vμo
bÓ ¬ng Êu trïng hoÆc phun xuèng ao nu«i t«m.
3. BÖnh ký sinh trïng
3.1. BÖnh trïng hai tÕ bμo ë t«m Gregarinosis.

Gregarine thuéc líp trïng 2 tÕ bμo: Eugregarinida
Gregarine ký sinh chñ yÕu trong ruét ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng tËp trung ë ngμnh ch©n ®èt
Arthropoda vμ giun ®èt Annelia (John vμ ctv,1979). Gregarines thêng ký sinh ë trong ruét
t«m sèng trong tù nhiªn. Gregarine ký sinh ë t«m he cã Ýt nhÊt 3 gièng: Nematopsis spp (h×nh
90), Cephalolobus spp, Paraophiodina spp.
CÊu t¹o Gregarine ë giai ®o¹n trëng thμnh hay thÓ dinh dìng gåm cã 2 tÕ bμo. TÕ bμo phÝa
tríc (Protomerite - P) cã cÊu t¹o phøc t¹p gäi lμ ®èt tríc (Epimerite - E) nã lμ c¬ quan ®Ýnh
cña ký sinh trïng vμ tÕ bμo phÝa sau (Deutomerite - D).
A B
Î
Î
Î
C
D E
H×nh 90: Trïng hai tÕ bμo- Nematopsis sp: A,B- thÓ dinh dìng trong ruét t«m só, t«m thÎ ë
H¶i Phßng 12/1995; C- H¹t b¶o tö (Sporozoit); D- KÐn giao tö (Gametocyst); E- ThÓ dinh
dìng (Î) trong d¹ dμy t«m só (mÉu c¾t m« d¹ dμy) NghÖ An 7/2002.
Bïi Quang TÒ 91
3.1.2. Chu kú sèng cña Gregarine trong t«m.

PhÇn lín Gregarine cã chu kú sèng trùc tiÕp (John vμ ctv,1979) tuy nhiªn cã 1 sè loμi g©y
bÖnh trªn ®éng vËt gi¸p x¸c cã vËt chñ trung gian lμ th©n mÒm.
Khi t«m ¨n thøc ¨n lμ vËt nu«i trung gian ®· nhiÔm bμo tö (spore) cña Gregarine. Bμo tö trong
thøc ¨n nÈy mÇm thμnh h¹t bμo tö (Sporozoite) b¸m vμo thμnh vμ tÕ bμo biÓu m« cña ruét
tríc. Trong giai ®o¹n ç thÓ dinh dìng (Trophozoite), chóng qua 3 giai ®o¹n sinh trëng
(Trophont) sÏ h×nh thμnh mét sè bμo tö vμ chóng l¹i phãng bμo tö vμo ruét vμ d¹ dμy, di
chuyÓn vÒ ruét sau, tiÕp tôc giai ®o¹n bμo tö cña ký sinh trïng. Ruét sau mçi bμo tö ph¸t triÓn
thμnh mét kÐn giao tö (Gametocyst) gåm cã çc giao tö nhá vμ giao tö lín. Khi kÐn giao tö vì
ra, çc giao tö trén lÉn vμ h×nh thμnh çc hîp tö (Zygote) ®îc phãng ra ngoμi m«i trêng.
Çc hîp tö (Zygospore ) lμ thøc ¨n cña nhuyÔn thÓ hai vá vμ giun ®èt (Polydora cirrhosa)
chóng lμ çc ®éng vËt sèng ë ®¸y ao t«m. Ruét cña nhuyÔn thÓ hoÆc giun ®èt b¾t ®Çu nhiÔm
Gregarine vμ h×nh thμnh çc bμo tö trong tÕ bμo biÓu m«. KÐn bμo tö (Sporocyste) phãng vμo
ph©n gi¶ cña nhuyÔn thÓ lμ thøc ¨n cña t«m hoÆc çc giun ®èt nhiÔm kÐn bμo tö lμ thøc ¨n cña
t«m. TiÕp tôc h¹t bμo tö ®îc phãng vμo ruét d¹ dμy cña t«m vμ tiÕp tôc mét chu kú míi cña
Gregarine. Nh÷ng h¹t bμo tö ph¸t triÓn ë giai ®o¹n thÓ dinh dìng trong ruét (Nematopsis spp
vμ Paraophioidina spp) hoÆc d¹ dμy sau (Cephalolobus spp) cña t«m.

T«m nhiÔm trïng hai tÕ bμo cêng ®é nhÑ kh«ng thÓ hiÖn râ dÊu hiÖu bÖnh lý râ rμng, thêng
thÓ hiÖn t«m chËm lín. Khi t«m bÞ bÖnh nÆng Nematopsis sp víi cêng ®é > 100 h¹t bμo
tö/con, d¹ dμy vμ ruét cã chuyÓn mμu h¬i vμng hoÆc tr¾ng, cã çc ®iÓm tæn th¬ng ë ruét t¹o
®iÒu kiÖn cho vi khuÈn Vibrio x©m nhËp g©y ho¹i tö thμnh ruét, t«m cã thÓ th¶i ra ph©n tr¾ng,
nªn ngêi nu«i t«m gäi lμ bÖnh ph©n tr¾ng, bÖnh cã thÓ g©y cho t«m chÕt r¶i r¸c.
3.1.4. Ph©n bè lan truyÒn cña bÖnh.

BÖnh Gregarine xuÊt hiÖn ë t«m biÓn nu«i ë Ch©u ¸, Ch©u Mü. BÖnh thêng x¶y ra ë çc hÖ
thèng ¬ng gièng vμ ao nu«i t«m thÞt. Theo Tseng (1987) cho biÕt Gregarine ®· g©y bÖnh ë
t«m só (P. monodon) nu«i trong ao. Møc ®é nhiÔm bÖnh cña t«m nu«i rÊt cao cã trêng hîp tû
lÖ nhiÔm bÖnh 100%. BÖnh ®· g©y hËu qu¶ lμm gi¶m n¨ng suÊt nu«i, do Gregarine ®· lμm cho
t«m sinh trëng chËm. ë ViÖt Nam kiÓm tra t«m thÎ, t«m só nu«i cã nhiÔm Nematopsis sp ë
ruét vμ d¹ dμy, møc ®é nhiÔm rÊt cao, tû lÖ tõ 70-100%, bÖnh ®· x¶y ra nhiÒu trong çc ao
nu«i t«m só b¸n th©m canh ë cuèi chu kú nu«i (theo Bïi Quang TÒ, 1998, 2002). Th¸ng 6-7
n¨m 2002 ë huyÖn Tuy Hßa, Phó Yªn cã kho¶ng 450 ha (60%) t«m bÞ bÖnh ph©n tr¾ng, chÕt
r¶i r¸c, phßng trÞ kh«ng ®¹t yªu cÇu (theo b¸o ço cña chi côc b¶o vÖ nguån lîi thñy s¶n Phó
Yªn th¸ng 7/2002). BÖnh ph©n tr¾ng ë t«m nguyªn nh©n ®Çu tiªn do trïng hai tÕ bμo lμm g©y
tæn th¬ng thμnh ruét, d¹ dμy cña t«m kÕt hîp víi m«i trêng « nhiÔm lîng Vibrio ph¸t triÓn
gia t¨ng, t«m ¨n thøc ¨n nhiÔm Vibrio vμo d¹ dμy ruét, vi khuÈn nh©n c¬ héi g©y ho¹i tö thμnh
ruét cã mμu vμng hoÆc tr¾ng.

KiÔm tra díi kÝnh hiÓn vi ®é phãng ®¹i thÊp 100 lÇn) ph¸t hiÖn thÓ dinh dìng, bμo tö vμ kÐn
bμo tö ký sinh trong d¹ dμy, ruét.

Phßng trÞ bÖnh Gregarine ®ang nghiªn cøu, nhng ®Ó phßng bÖnh chóng ta ¸p dông biÖn ph¸p
phßng bÖnh tæng hîp. Trong çc ao tr¹i ¬ng t«m gièng, thøc ¨n t¬i sèng cã chøa mÇm bÖnh
nh nhuyÔn thÓ, cÇn ph¶i khö trïng b»ng çch nÊu chÝn. VÖ sinh ®¸y bÓ, ao thêng xuyªn ®Ó
diÖt çc mÇm bÖnh cã trong ph©n t«m.
3.2. BÖnh t«m b«ng (Cotton shrimp disease).

Cã 3 gièng thêng ký sinh g©y bÖnh ë t«m:
Gièng Thelohania Hennguy, 1892 (cßn gäi Agmasoma) (h×nh 91A)
Gièng Pleistophora Gurley,1893 (cßn gäi Plistophora) (h×nh 91 B-E)
Gièng Ameson (cßn gäi Nosema)
Çc gièng bμo tö ký sinh ë t«m cÊu t¹o c¬ thÓ h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc. CÊu t¹o c¬ thÓ rÊt
®¬n gi¶n, bªn ngoμi cã mμng do chÊt kitin t¹o thμnh, cã cùc nang h×nh d¹ng gièng bμo tö, bªn
trong cã sîi t¬. Trong tÕ bμo chÊt cã h¹ch h×nh trßn vμ tÕ bμo chÊt còng cã h×nh trßn. ChiÒu dμi
bμo tö kho¶ng 1-8 Pm. §Æc ®iÓm cña mçi gièng kh¸c nhau, giai ®o¹n tÕ bμo giao tö (Sporont)
hay gäi bμo nang. Sè lîng bμo tö trong bμo nang cña tõng gièng kh¸c nhau:
x Ameson (= Nosema), kÝch thíc bμo tö 2,0 x 1,2 Pm, trong bμo nang cã ®¬n bμo tö.
x Pleistophora: kÝch thíc bμo tö 2,6 x2,1 Pm, trong bμo nang cã 16-40 bμo tö.
x Agmasoma (= Thelohamia) penaei: kÝch thíc bμo tö 3,6 x 5,0 hoÆc 5,0 x 8,2 Pm, trong
bμo nang cã 8 bμo tö.
x Agmasoma (= Thelohamia) luorara: KÝch thíc bμo tö 3,6 x 5,4 Pm, trong bμo nang cã 8
bμo tö
A B C
D E
H×nh 91: Vi bμo tö trong t«m: A- Agmasoma sp; B- Pleistophora sp; C- Pleistophora sp; D-
Pleistophora sp trong mang t«m só ë NgÖ An 7/2002 (X100); E- Pleistophora sp phãng ®¹i tõ
D (X1000)
3.2.2. Chu kú sèng cña bμo tö trïng.
Vi bμo tö g©y bÖnh cho t«m, cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p qua vËt chñ trung gian. T«m lμ vËt
chñ trung gian cña vi bμo tö. VËt chñ cuèi cïng lμ mét sè loμi ç ¨n t«m. Ph©n hoÆc ruét ç
Bïi Quang TÒ 93
nhiÔm vi bμo tö vμ ph¸t triÓn ë vËt chñ trung gian. Ç ¨n t«m ®· nhiÔm vi bμo tö vμ ph¸t triÓn
ë vËt chñ cuèi cïng.

Vi bμo tö ký sinh trong çc tæ chøc cña t«m, chóng b¸m vμo c¬ v©n g©y nªn nh÷ng vÕt tæn
th¬ng lín lμm ®ôc mê c¬ v× thÕ nªn gäi lμ bÖnh t«m “b«ng” (h×nh 92). Vi bμo tö ký sinh ë
nhiÒu loμi t«m he: P. monodon, P. merguiensis, P. setiferus,...

Phßng trÞ bÖnh vi bμo tö ¸p dông theo ph¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Kh«ng dïng t«m bè
mÑ nhiÔm vi bμo tö, ph¸t hiÖn sím lo¹i bá nh÷ng con t«m bÞ nhiÔm vi bμo tö. Khi thu ho¹ch
ph¶i lùa chän nh÷ng t«m nhiÔm bÖnh vi bμo tö kh«ng cho ph¸t t¸n vμ b¸n ngoμi chî.
H×nh 92: BÖnh t«m b«ng: A,B- T«m nhiÔm Agmasoma duorara, t«m tr¾ng hÕt phÇn bong; C-
PhÇn ®Çu ngùc t«m só, nhiÔm Agmasoma sp, trong c¬ liªn kÕt cã nèt sng tÊy díi vá kitin;
D- T«m só tr¾ng toμn th©n (mÉu thu ë Qu¶ng Ninh 8/2001)
3.3. BÖnh sinh vËt b¸m

Epistylis, Zoothamnium, Tokophrya, Acineta, Vorticella (h×nh 93) lμ ký sinh trïng ®¬n bμo
d¹ng h×nh loa kÌn, chóng cã thÓ sèng ®¬n lÎ hoÆc h×nh thμnh tËp ®oμn, kÝch thíc tÕ bμo nhá
kho¶ng tõ 60-100 Pm.

- T«m yÕu, ho¹t ®éng khã kh¨n.
- Trªn vá, phÇn phô, mang sinh vËt b¸m ®Çy.
- Sinh vËt b¸m lμm c¶n trë sù ho¹t ®éng vμ lμm mÊt chøc n¨ng h« hÊp cña t«m, ®Æc biÖt g©y
t¸c h¹i l¬n ë Êu trïng t«m vμ t«m nhiÔm bÖnh virus.
A B
C D
G H I
H×nh 93: A,B- Epistylis vμ Zoothamnium ký sinh trªn phÇn phô cña t«m (mÉu t¬i); C-F-
Epistylis vμ Zoothamnium ký sinh trªn mang cña t«m (mÉu m« häc); G-I- T«m bÞ bÖnh sinh
vËt b¸m phñ ®Çy toμn th©n.

- GÆp ë çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña t«m he, t«m cμng xanh.
Bïi Quang TÒ 95
- Ph¸t bÖnh nhiÒu vμo mïa xu©n, mïa thu, mïa ®«ng.

- Läc kü vμ khö trïng nguån níc.
- Phun mét sè ho¸ chÊt : Xanh Malachite, Formalin vμo bÓ, ao ¬ng.
3.4. BÖnh giun trßn ë t«m

Êu trïng cña giun trßn Ascarophis sp thuéc hä Rhabdochonidae, bé Spirudidea. KÝch thíc
cña Êu trïng rÊt nhá, chiÒu dμi 0,3 -0,4mm (h×nh 94A,B). KÝch thíc bμo nang 01 x 0,2mm
(h×nh 94C).
A B C
H×nh 94: A,B- Êu trïng giun trßn Ascarophis sp ký sinh trong mang t«m ë Qu¶ng Nam (mÉu
thu 7/2002); C- bμo nang Êu trïng giun trßn trong mang t«m (mÉu c¾t m« häc cña t«m nu«i ë
NghÖ An- 2002) .

Êu trïng giun trßn ký sinh ë mang t«m, ph¸ ho¹i t¬ mang lμm cho t«m ng¹t thë, ngoμi ra
chóng cßn ký sinh trong ruét tÞt phÝa tríc cña t«m. Giun trßn kh«ng lμm cho t«m chÕt, nh÷ng
¶nh hëng ®Õn sinh trëng cña t«m.

Chóng t«i ®· kiÓm tra mét ao nu«i t«m ë Qu¶ng Nam (7/2002), tû lÖ nhiÔm Êu trïng giun trßn
100%, cêng ®é rÊt nhiÒu Êu trïng trong mang t«m. T«m nu«i trong ao chËm lín, c¬ thÓ
chuyÓn mμu ®en x¸m, ®ång thêi cã nhiÒu sinh vËt b¸m trªn vá, mang vμ phÇn phô. Cã thÓ giun
trßn lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lμm cho yÕu, chem. ph¸t triÓn. Theo Paruchin (1976)
cho biÕt giun trßn Ascarophis sp trëng thμnh ký sinh trong ruét mét sè loμi ç biÓn (nh ç
Ðp- Echeneis naucrates) ë biÓn Nam Trung Hoa vμ VÞnh B¾c Bé. Trøng giun trßn th¶i ra biÓn
vμ x©m nhËp vμo t«m ph¸t triÓn thμnh Êu trïng ký sinh ë vËt chñ trung gian thø nhÊt lμ t«m.
Ç ¨n t«m nhiÔm Êu trïng giun trßn sÏ kÐp kÝn vßng ®êi cña chóng. Êu trïng giun trßn
Ascarophis sp còng ®· t×m thÊy ë t«m ven biÓn B¾c vμ Nam Mü (Susan Bower, 1996)
Cha nghiªn cøu phßng trÞ bÖnh, nhng chóng ta cã thÓ ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng
hîp vμ chó ý lÊy níc vμo ao nu«i t«m ph¶i qua ao l¾ng läc ®· xö lý.
3.5. BÖnh rËn t«m.

G©y bÖnh lμ gièng Probopyrus; Loμi Probopyrus buitendijki. C¬ thÓ h×nh ovan, gÇn ®èi xøng.
ChiÒu dμi c¬ thÓ nhá h¬n chiÒu réng (H×nh 95). §Çu nhá thêng g¾n s©u trong ®èt ngùc thø 1.
§èt ngùc thø 2 ®Õn thø 4 cã chiÒu réng lín nhÊt. Çc ®èt bông lång vμo phÇn ngùc, hÑp h¬n
nhiÒu. §èt bông cuèi cïng d¹ng b»ng ph¼ng 2 bªn ph©n 2 nh¸nh ®u«i. Kh«ng cã l«ng cøng
ph¸t triÓn. KÝch thíc phô thuéc theo
vËt nu«i. Con çi lín h¬n nhiÒu so víi con ®ùc.
H×nh 95: RËn t«m Probopyrus buitendijki ký sinh trong xoang mang t«m cμng xanh. (D- MÆt
lng; V- MÆt bông)
3.5.2. Chu kú ph¸t triÓn, t¸c h¹i, ph©n bè

RËn t«m Probopyrus ký sinh bªn trong xoang mang cña t«m trªn bÒ mÆt mang, díi líp vá
®Çu ngùc. Nh÷ng vÞ trÝ mμ rËn ký sinh díi líp vá biÕn mμu ®en. Chu kú ph¸t triÓn cña rËn
t«m gi¸n tiÕp th«ng qua vËt nu«i trung gian. Copepoda lμ vËt nu«i trung gian, t«m lμ vËt nu«i
cuèi cïng. ë ViÖt Nam t«m sèng tù nhiªn ë s«ng, cöa s«ng, ven biÓn. T«m cμng xanh, t«m
he... ®Òu xuÊt hiÖn rËn Probopyrus ký sinh, tû lÖ c¶m nhiÔm tõ 10-30%.

¸p dông ph¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp.
Bïi Quang TÒ 97
4. BÖnh dinh dìng vμ m«i trêng ë t«m.
4.1. BÖnh thiÕu Vitamin C - héi chøng chÕt ®en.

Çc ®μn t«m nu«i th©m canh dïng thøc ¨n tæng hîp cã hμm lîng Vitamin C thÊp kh«ng ®ñ
lîng bæ sung cho sinh trëng cña t«m, t¶o vμ nguån kh¸c trong hÖ thèng nu«i.

DÊu hiÖu ®Çu tiªn thÊy râ vïng ®en ë c¬ díi ë líp vá kitin cña phÇn bông, ®Çu ngùc, ®Æc biÖt
çc khíp nèi gi÷a çc ®èt. BÖnh nÆng vïng ®en xuÊt hiÖn trªn mang t«m vμ thμnh ruét. T«m
bá ¨n, chËm lín. §μn t«m m¾c bÖnh m¹n tÝnh thiÕu Vitamin C cã thÓ bÞ chÕt tõ 1-5% hμng
ngμy. Tû lÖ hao hôt tæng céng rÊt lín 80-90%. HiÖn tîng bÖnh lý gièng bÖnh ¨n mßn, chØ
kh¸c ë chç vá kitin kh«ng bÞ ¨n mßn.
Çc loμi t«m biÓn, t«m cμng xanh khi nu«i dïng thøc ¨n tæng hîp kh«ng ®ñ hμm lîng
Vitamin C cung cÊp cho t«m hμng ngμy.
4.1.3. Ph¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh.

Dïng thøc ¨n tæng hîp nu«i t«m cã hμm lîng Vitamin C 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n. Lîng
Vitamin C ®îc tÝch luü trong t«m lín h¬n 0,03 mg/1 g m« c¬, t«m sÏ tr¸nh ®îc bÖnh chÕt
®en vμ cã søc ®Ò kh¸ng cao. Thêng xuyªn bæ sung t¶o vμo hÖ thèng nu«i lμ nguån Vitamin C
tù nhiªn rÊt tèt cho t«m.
4.2. BÖnh mÒm vá ë t«m thÞt.
BÖnh mÒm vá ë t«m lμ do mét sè nguyªn nh©n:

- Thøc ¨n h«i thèi, kÐm chÊt lîng (nÊm Aspergillus trong thøc ¨n) hoÆc thiÕu thøc ¨n
- pH thÊp
- Hμm lîng l©n trong níc thÊp
- Thuèc trõ s©u
Nhng nguyªn nh©n ®¸ng quan t©m lμ çc muèi kho¸ng Canxi vμ Photphat trong níc vμ thøc
¨n thiÕu. Cho t«m ¨n b»ng thÞt ®éng vËt nhuyÔn thÓ t¬i víi tû lÖ 14% trong khÈu phÇn thøc ¨n
®· cho kÕt qu¶ tèt, lμm cho vá cøng l¹i, c¶i thiÖn ®îc t×nh tr¹ng mÒm vá (Baticatos, 1986).
BÖnh thêng x¶y ra ë t«m thÞt 3-5 th¸ng tuæi. Sau khi lét x¸c vá kitin kh«ng cøng l¹i ®îc vμ
rÊt mÒm nªn ngêi ta gäi lμ héi chøng bÖnh t«m, nh÷ng con t«m mÒm vá yÕu, ho¹t ®éng chËm
ch¹p vμ bÞ sinh vËt b¸m dμy ®Æc, t«m cã thÓ chÕt r¶i r¸c ®Õn hμng lo¹t.
BÖnh mÒm vá cã thÓ ¶nh hëng lín tíi n¨ng suÊt, s¶n lîng vμ gi¸ trÞ th¬ng phÈm cña t«m
nu«i. BÖnh x¶y ra tõ cuèi th¸ng nu«i thø 2 ®Õn ®Çu th¸ng nu«i thø 3 vμ thêng xuÊt hiÖn ë t«m
nu«i mËt ®é cao 15-30 con/m3. BÖnh thêng gÆp ë çc ao nu«i cña 3 miÒn B¾c, Trung, Nam.
4.3. T«m bÞ bÖnh bät khÝ.

ë trong níc, çc lo¹i khÝ qu¸ b·o hoμ cã thÓ lμm cho t«m bÞ bÖnh bät khÝ, t«m cμng nhá cμng
dÔ mÉn c¶m, thêng bÖnh bät khÝ hay x¶y ra ë t«m Êu trïng, t«m gièng.
Nguyªn nh©n lμm cho chÊt khÝ trong níc b·o hoμ rÊt nhiÒu, thêng ë thuû vùc níc tÜnh.
Trong ao hå cã nhiÒu t¶o lo¹i, buæi tra trêi n¾ng nhiÖt ®é cao t¶o quang hîp m¹nh th¶i ra
nhiÒu O2, lμm cho O2 trong níc qu¸ b·o hoμ. Lóc O2 ®¹t ®é b·o hoμ 150% cã thÓ g©y bÖnh
bät khÝ. Do ph©n bãn qu¸ nhiÒu ph©n cha ñ kü nªn khi bãn vμo ao vÉn tiÕp tôc ph©n huû tiªu
hao nhiÒu O2 g©y thiÕu O2 ®ång thêi th¶i ra rÊt nhiÒu bät khÝ nhá H2S, NH3, CH4, CO2...l¬ löng
trong níc lÉn víi çc sinh vËt phï du, t«m nuèt vμo g©y bÖnh bät khÝ. Mét sè thuû vùc hμm
lîng CO2 qu¸ cao còng g©y bÖnh bät khÝ. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn b¬m O2 qu¸ nhiÒu
còng cã thÓ g©y bÖnh bät khÝ. NhÊt lμ lóc nhiÖt ®é lªn cao, çc chÊt hoμ tan vμo níc cμng
m¹nh dÉn nhanh ®Õn ®é b·o hoμ g©y bÖnh bät khÝ. Bät khÝ vμo c¬ thÓ t«m qua miÖng, qua
mang khuyÕch t¸n ®Õn m¹ch m¸u lμm cho khÝ trong m¹ch m¸u b·o hoμ, trong m¸u qu¸ nhiÒu
thÓ khÝ di ®éng mμ g©y ra bÖnh bät khÝ.
TriÖu chøng bÖnh bät khÝ.

Êu trïng t«m bät khÝ b¸m vμo
çc phÇn phô, mang lμm chóng
mÊt th¨ng b»ng b¬i kh«ng ®Þnh
híng vμ næi trªn tÇng mÆt sau
®ã sÏ chÕt (h×nh 96).
BiÖn ph¸p phßng:

§Ó phßng bÖnh bät khÝ chñ yÕu
lμ kh«ng cho çc chÊt khÝ qu¸
b·o hoμ ë trong çc thuû vùc, A B
nguån níc cho vμo ao ph¶i H×nh 96: A- Êu trïng t«m bät khÝ b¸m xung quanh; B- Mang
chän lùa níc kh«ng cã bät khÝ. t«m cã bät khÝ b¸m ®Çy
Ao ¬ng nu«i khi qu¸ nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬, kh«ng dïng ph©n cha ñ kü ®Ó bãn xuèng
ao. Lîng ph©n bãn vμ thøc ¨n cho xuèng ao ph¶i thÝch hîp. ChÊt níc trong ao thêng mμu
xanh nh¹t, pH: 7,5-8,5; ®é trong cña níc thÝch hîp (30-40cm) ®Ó thùc vËt phï du kh«ng ph¸t
triÓn qu¸ m¹nh.
NÕu ph¸t hiÖn bÖnh bät khÝ, cÇn kÞp thêi thay ®æi níc cò ra, b¬m níc míi vμo, t«m bÞ bÖnh
nhÑ cã thÓ th¶i bät khÝ ra vμ håi phôc c¬ thÓ trë l¹i b×nh thêng.
4.4. Sinh vËt h¹i t«m.
4.4.1.T¶o Mycrocystis (H×nh 97)

Thêng trong çc ao nu«i t«m, t¶o Mycrocystis aeruginosa vμ M. flosaguae ph¸t triÓn m¹nh
t¹o thμnh, líp v¸ng. T¶o M. aeruginosa cã mμu xanh lam, t¶o M. flosaguae cã mμu xanh vμng
nh¹t. Díi kÝnh hiÓn vi ®ã lμ çc tËp ®oμn quÇn thÓ ngoμi cã mμng keo. QuÇn thÓ lóc cßn non
cã d¹ng chuçi tÕ bμo xÕp sÝt nhau, h×nh cÇu, khi lín lªn do sinh trëng mμ trong tËp ®oμn sinh
ra çc lç khæng lín nªn h×nh d¹ng vμ kÝch thíc cã d¹ng thay ®æi. Mycrocystis ph©n bè vμ
ph¸t triÓn trong çc thuû vùc níc tÜnh nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH tõ 8-9,5. Lóc Mycrocystis
ph¸t triÓn m¹nh vÒ ®ªm do nã h« hÊp nªn s¶n sinh ra nhiÒu CO2 vμ tiªu hao nhiÒu O2, mçi khi
lîng O2 trong ao kh«ng ®¸p øng ®îc, nã sÏ chÕt, nhÊt lμ thêi gian vμo gi÷a ®ªm. Khi chÕt
Mycrocystis ph©n gi¶i tiªu hao mét lîng lín oxy ®ång thêi th¶i ra m«i trêng CO2 vμ çc
chÊt ®éc nh: NH3 , H2S... g©y ®éc h¹i cho t«m. Thêng trong 1 lÝt níc cã 5x105 quÇn thÓ
Mycrocystis cã thÓ lμm cho t«m bÞ tróng ®éc. T¶o Mycrocystis bªn ngoμi cã mμng bäc nªn
t«m ¨n vμo kh«ng tiªu ho¸ ®îc.
Bïi Quang TÒ 99
A B
H×nh 97: Mycrocystis aeruginosa (A- ®é phãng ®¹i 100 lÇn; B- ®é phãng ®¹i 400 lÇn), mÉu
thu ë ao nu«i t«m (T NghÜa, Qu¶ng Ng·i, 7/2002).
Ph¬ng ph¸p phßng trÞ:

Trong çc ao ¬ng nu«i t«m cÇn chó ý n¹o vÐt bít bïn ao vμ thêng xuyªn vÖ sinh ®¶m b¶o
m«i trêng trong s¹ch h¹n chÕ Mycrocystis ph¸t triÓn.
NÕu ph¸t hiÖn trong ao ph¸t triÓn nhiÒu t¶o Mycrocystis cã thÓ dïng formalin víi nång ®é 10-
15 ppm phun kh¾p ao, khi dïng formalin cÇn chó ý oxy hßa tan trong ao.
4.4.2. T¶o Psymnesium (H×nh 98).

Gièng t¶o Psymnesium g©y ®éc cho ®éng vËt thuû s¶n cã çc loμi sau:
Psymnesium saltans Massart
Psymnesium parvum Carter
Psymnesium minutum Carter
T¶o Psymnesium ph¸t triÓn m¹nh trong çc ao nu«i lμm cho t«m chÕt. Psymnesium saltans cã
v¸ch tÕ bμo máng, díi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã thÓ thÊy phiÕn v¶y máng nhá ®Ëy lªn bÒ mÆt c¬
thÓ lóc cßn sèng h×nh d¹ng biÕn ®æi cã lóc h×nh bÇu dôc, lóc h×nh trøng, h×nh ®Õ dμy, h×nh
trßn... kÝch thíc c¬ thÓ 6-7 x 6-11 Pm. §o¹n tríc c¬ thÓ cã 3 tiªn mao: Tiªn mao gi÷a ng¾n
kh«ng ho¹t ®éng, 2 tiªn mao bªn dμi gÊp rìi chiÒu dμi c¬ thÓ lμ c¬ quan di ®éng, gèc cña tiªn
mao cã bäc co bãp. Hai bªn c¬ thÓ cã 2 d¶i s¾c tè mμu vμng. Ph¬ng thøc sinh s¶n thêng
ph©n däc theo c¬ thÓ vμ tiÕn hμnh sinh s¶n vμo ban ®ªm nªn ban ngμy Ýt nh×n thÊy.
Psymnesium ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn m«i trêng pH cao, nhiÖt ®é cao vμ ®é muèi réng (1-
30%o ) nhng thÝch hîp ë ®é muèi trªn díi 30%o.
Psymnesium cã kh¶ n¨ng ph©n tiÕt ra ®éc tè vμ chÊt lμm vì tÕ bμo m¸u. Theo Uitzur vμ Shilo
1970 ®éc tè cña gièng t¶o nμy lμ 1 chÊt mì protein (Protio lipid). HiÖn nay còng cã mét sè
nhμ khoa häc cho ®éc tè lμ chÊt glucolipid vμ galacto lipid (mì ®êng). ë trong níc
Psymnesium ph¸t triÓn ë mËt ®é 3,75 - 62,50. 106 tÕ bμo/lÝt níc ®Òu cã thÓ lμm cho t«m chÕt,
níc trong thuû vùc cã mμu vμng n©u. Nh÷ng t¶o nμy në hoa g©y nªn triÒu ®á ë mét sè vïng
biÓn bÞ « nhiÔm nÆng ®· g©y ®éc cho t«m ç sèng trong vïng ®ã.
H×nh 98: T¶o Psymnesium saltas Kutz
4.4.3. Mét sè gièng t¶o gi¸p (H×nh 97).

T¶o gi¸p g©y ®éc cho t«m ç thêng gÆp mét sè gièng sau ®©y: Pyrodinium, Gymnodinium,
Ceratium.
T¶o gi¸p gi÷a tÕ bμo cã mét r·nh ngang vμ mét r·nh däc rÊt râ, mçi r·nh mäc mét tiªn mao.
- Gièng Pyrodinium: V¸ch tÕ bμo cã m¶nh gi¸p, mμu vμng n©u, c¬ thÓ h×nh trøng, h×nh ®a
gi¸c, v¸ch tÕ bμo dμy, díi v¸ch cã çc u låi nhá, r·nh ngang nhá, r·nh däc mê.
- Gièng Gymnodinium: TÕ bμo t¶o h×nh gÇn trßn, gi÷a tÕ bμo 2 r·nh rÊt râ, cã 2 tiªn mao mäc
tõ chç giao nhau gi÷a 2 r·nh, v¸ch tÕ bμo lé râ, mμu c¬ thÓ xanh lam.
- Gièng Ceratium: C¬ thÓ phÇn tríc vμ phÇn sau cã gai, h×nh d¹ng tÕ bμo h¬i gièng má neo,
m¶nh gi¸p dμy vμ râ thêng cã v©n hoa chia gi¸p ra nhiÒu m¶nh.
Çc gièng t¶o gi¸p trªn ph¸t triÓn m¹nh ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, cã nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH
cao, ®é cøng lín.
A B C
D E
H×nh 99: T¶o gi¸p: A- Gymnodinium; B- Pyrodinium; C- Gyrosigma; D- Ceratium;

E-Dinophysis;
4.4.4. Søa (Scyphozoa):
Bïi Quang TÒ 101
Søa thuéc ngμnh ruét khoang Coelenterata lμ çc loμi søa sèng tr«i næi ë biÓn, ven biÓn n«ng
vμ cöa s«ng (h×nh 100-102). ë biÓn níc ta cã nhiÒu loμi søa, phæ biÕn lμ søa miÖng rÔ
(Rhizostomida); doi biÓn, søa löa, søa chØ (Chiropsalmus) vμ søa vu«ng (Charybdea) kÝch
thíc nhá (kh«ng qu¸ vμi cm) chóng g©y ngøa. Søa xuÊt hiÖn vμo mïa hÌ, ®Æc biÖt th¸ng 4-7,
theo níc triÒu vμo vïng níc lî cöa s«ng.
Søa ®¬n tÝnh, tÕ bμo sinh dôc khi chÝn qua miÖng søa ra ngoμi, thô tinh råi ph¸t triÓn thμnh Êu
trïng planula “trøng níc” cã l«ng b¬i. Sau mét thêi gian b¬i trong níc, Êu trïng b¸m ®Çu
tríc xuèng ®¸y, ®Çu ®èi diÖn thñng thμnh lç miÖng råi mäc vμnh tua miÖng bao quanh,
chuyÓn thμnh d¹ng thuû tøc cã cuèng dμi (scyphistoma) cã kh¶ n¨ng mäc chåi. Vßng tua
miÖng sau ®ã rông ®i vμ b¾t ®Çu qu¸ tr×nh c¾t ®o¹n ®Ó cho mét chång ç thÓ cã lç miÖng
híng lªn phÝa trªn xÕp nh chång ®Üa, mçi ç thÓ gäi lμ mét ®Üa søa. LÇn lît tõ trªn xuèng
díi ®Üa søa chuyÓn sang sèng tr«i næi b»ng çch lËt ngöa trë l¹i, lç miÖng chuyÓn xuèng díi
(h×nh 101).
Trøng hoÆc Êu trïng søa theo níc vμo çc ao nu«i t«m ph¸t triÓn thμnh søa trëng thμnh,
chóng ¨n sinh vËt phï du vμ ç con lμm gi¶m chÊt lîng m«i trêng níc, ®ång thêi khi chÕt
tiÕt ra chÊt ®éc cã h¹i cho ao nu«i t«m. VÝ dô th¸ng 4-5/2001 (theo Bïi Quang TÒ) mét sè ao
nu«i t«m só ë Qu¶ng X¬ng, HËu Léc- Thanh Ho¸, Kim S¬n- Ninh B×nh, Yªn Hng- Qu¶ng
Ninh søa ®· ph¸t triÓn dμy ®Æc trong ao nu«i g©y ®éc vμ lμm chÕt t«m.
H×nh 100: S¬ ®å cÊu t¹o søa

(theo Dogiel):
1- thuú miÖng; 2- lç miÖng; 3-
tua bê dï; 4- r«pali; 5- èng vÞ
vßng; 6- èng vÞ phãng x¹; 8-
d©y vÞ; 9- khoan vÞ; 10- mÆt
trªn dï; 11- mÆt díi dï; 12-
tÇng keo.
H×nh 101: Vßng ®êi cña søa Aurelia aurita (theo Pechenik):
1- Planula; 2- Scyphistoma (d¹ng thuû tøc cã cuèng); 3- Strobila (d¹ng chång ®Üa); 4- Ephyra
(®Üa søa); 5,6- Søa çi vμ søa ®ùc trëng thμnh; 7- TuyÕn sinh dôc; 8- No·n; 9- Tinh trïng; 10-
Trøng; 11- Chåi; 12- Tua miÖng.
D E
H×nh 102: Mét sè loμi søa gÆp ë biÓn nhiÖt ®íi: A- Rhizostoma pulmo (1. h×nh d¹ng chung; 2.
s¬ ®å c¾t däc); B- Aurelia aurita; C- Charybdea sp; D- Nausithoe pnuctata (søa cã r·nh); E-
Lucernaria sp (søa cã cuèng).
4.4.5. Thñy triÒu ®á (Red tite)
Bïi Quang TÒ 103
“Thñy triÒu ®á” hay “t¶o në hoa” lμ hiÖn tîng t¶o biÓn ph¸t triÓn bïng næ vÒ sè lîng. Khi
t¶o në hoa cã thÓ lμm cho níc biÓn cã mμu ®á (nªn gäi lμ “thñy triÒu ®á”) hoÆc mμu xanh
®en hoÆc mμu xanh x¸m. T¶o në hoa lμ do vïng biÓn bÞ « nhiÔm vμ t¶o chÕt ®· g©y ®éc cho
t«m ç sèng trong vïng ®ã (h×nh 103).
Vïng biÓn ViÖt Nam ®· cã hiÖn tîng triÒu ®á tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû 20, n¨m 1993-
1994 ë vïng biÓn Sãc Tr¨ng, mòi Cμ Mau ng d©n ®¸nh ç cho biÖt cã hiÖn tîng níc biÓn
®á nh níc phï sa. §Çu thÕ kû 21 pháng vÊn nh÷ng ngêi ®i ®¸nh ç trªn biÓn th× cã 60%
ng d©n nãi lμ cã gÆp níc biÓn ®á (triÒu ®á). TriÒu ®á xuÊt hiÖn ë biÓn B×nh ThuËn trung tuÇn
th¸ng 7/2002 vμ biÓn Nha Trang cuèi th¸ng 7/2002. BiÓn B×nh ThuËn tõ Cμ N¸ ®Õn Phan RÝ
triÒu ®á lan réng kho¶ng 30km, khu vùc thiÖt h¹i nhÊt dμi kho¶ng 15km réng 5km tÝnh tõ bê.
Níc biÓn ®Æc qu¸nh nh níc ch¸o lo·ng, ®Çu tiªn lμ mμu ®á sau chuyÓn mμu xanh ®en. T¶o
(Phaeocystis globosa- mËt ®é lªn tíi 25 triÖu tÕ bμo/lÝt) në hoa t¸p vμo bê vμ tμn lôi, t¹o thμnh
líp bïn dμy 5-10cm. ChØ tÝnh riªng ç song, t«m hïm nu«i lång chÕt hμng lo¹t, íc tÝnh thiÖt
h¹i hμng chôc tû ®ång (theo b¸o Thanh Niªn 30/7/2002).
H×nh 103: triÒu ®á H×nh 104: lång nu«i ç chÕt do triÒu ®á
H×nh 105: ç chÕt do triÒu ®á (biÓn B×nh ThuËn

7/2002) H×nh 106: ç chÕt do triÒu ®á
4.5. T«m bÞ tróng ®éc

DÊu hiÖu t«m kÐo ®μn b¬i lªn mÆt ao hoÆc ch¹y hμng ®μn xung quanh ao, kh«ng chÞu ®¸y b¾t
måi.
Nguyªn nh©n do hμm lîng oxy hoμ tan trong ao thÊp (<2mg/l), hiÖn tîng nμy thêng s¶y
vμo nöa ®ªm vÒ s¸ng, hoÆc nh÷ng ngμy ©m u kh«ng cã n¾ng, ao nu«i mËt ®é cao, t¶o ph¸t
triÓn m¹nh. §¸y ao bÈn cã nhiÒu khÝ ®éc (H2S, NH3), hμm lîng oxy tÇng ®¸y thÊp, t«m
kh«ng thÓ xuèng ®¸y b¾t måi.
CÇn ph¶i x¸c ®Þnh râ nguyªn nh©n ®Ó xö lý kÞp thêi. CÇn ¸p dông mét sè biÖn ph¸p thay níc
míi, t¨ng cêng sôc khÝ vμ qu¹t níc lμm t¨ng hμm lîng oxy ë çc tÇng níc. Dïng men vi
sinh ®Ó lμm s¹ch nÒn ®¸y, sau 5-7 ngμy cho BKC xuèng ao víi nång ®é 0,1-0,5 g/m3 (0,1-
0,5ppm) ®Ó tiªu bít chÊt ®éc vμ mÇm bÖnh.; bãn v«i nung ®Ó t¶ hoÆc v«i ®en (Dolomite) æn
®Þnh pH kho¶ng 7,5-8,5 lμm mÊt ®éc tÝnh cña khÝ ®éc (H2S, NH3).
B¶ng 14: Mét sè yÕu tè lý ho¸ häc thÝch hîp cho ao nu«i t«m
Çc yÕu tè Møc ®é Yªu cÇu

NhiÖt ®é 28 - 320 C Dao ®éng trong ngμy < 30C
pH 7,5 - 8,5 Dao ®éng trong ngμy < 0,5
Oxy hoμ tan > 5 mg/lÝt Kh«ng ®Ó thÊp díi 3mg/lÝt
§é kiÒm (CaCO3) > 80 mg/lÝt Phô thuéc vμo dao ®éng cña pH
§é mÆn 15 – 25 ‰ Dao ®éng trong ngμy < 5‰
Ammonia (NH3) < 0,1 mg/lÝt G©y ®éc khi pH vμ nhiÖt ®é cao
Nitrite (NO2) < 0,25 mg/lÝt
H2S < 0,02 mg/lÝt G©y ®éc khi pH thÊp (axÝt)
BOD, COD (tiªu hao oxy sinh häc vμ ho¸ häc) < 5 mg/lÝt
§é trong 30 - 40 cm
Bïi Quang TÒ 105
Bïi Quang TÒ, 1996 . BÖnh t«m ç vμ gi¶i ph¸p phßng trÞ.T¹p chÝ thuû s¶n sè 4/1996
Bïi Quang TÒ, 1997. T×nh h×nh bÖnh t«m ç trong thêi gian qua vμ biÖn ph¸p phßng trÞ
bÖnh.T¹p chÝ khoa häc kü thuËt thó y - Héi thó y ViÖt nam, tËp IV, sè 2/1997.
Bïi Quang TÒ, 1998. Gi¸o tr×nh bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n. NXB N«ng nghiªp.,Hμ
Bïi Quang TÒ, 2001. BÖnh cña t«m nu«i vμ biÖn ph¸p phßng trÞ. Tæ chøc Aus. AID xuÊt b¶n.
100 trang.
Chanratchakool et all, 1994. Health Management in shirmp ponds.Published by Aquatic
Animal Health Research Institute Department of Fisheries Kasrtsart University Campus.
Jatujak. Bangkok. Thailand.
Claude E. Boyd, 1996. Water Quality in Ponds for Aquculture. Copyright by Claude E. Boyd
Ph.D. Auburn University. Auburn Alabana 36849 USA. Printed 1996 by Shrimp Mart (Thai)
Co. Ltd. 40-41 Chaiyakul Soi. 1, Hatyai, Songkhla Thailand.
Christopher F. Knud-Hansen, 1998. Pond fertilization: Ecological Approach anh Practical
Applications. The pond dynamics/ Aquaculture CRSP O regon State University Corvallis OR
97331 – 1641 USA. 1998 PD/A CRSP
§ç ThÞ Hoμ, 1996. Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só (Penaeus monodon
Lightner.D.V, 1996. A Handbook of shirmp pathology and diagnostic procedures for
T.W. Flegel, 1998. Advances in Shrimp Biotechnology. Proceedings to the Special Session on
Shrimp Biotechnology. 5th Asian Fisheries Forum Chiengmai, Thailand, 11-14 November
1998. 1998 Multimedia A sia Co., Ltd All Rights Research.
Phô lôc 1
Hãa chÊt, kh¸ng sinh vμ chÕ phÈm sinh häc cÊm sö dông
trong nu«i trång thñy s¶n hoÆc giíi h¹n ©m tÝnh
trong s¶n phÈm thñy s¶n
B¶ng 15: Danh môc mét sè chÊt, kh¸ng sinh cÊm sö dông trong s¶n xuÊt kinh doanh
thuû s¶n (Q§ 01/2002/Q§-BTS ngμy 22/01/02)
TT Tªn chÊt Ph¹m vi cÊm

1 Aristolochia spp. vμ çc chÕ phÈm cña chóng
2 Chloramphenicol
3 Chloroform Thøc ¨n, thuèc thó y, hãa chÊt, chÊt
4 Chlorpromazine xö lý m«i trêng, chÊt tÈy röa, kem
5 Colchicine b«i da tay trong tÊt c¶ çc kh©u s¶n
xuÊt gièng, nu«i trång thñy s¶n, dÞch
6 Dapsone
vô nghÒ ç vμ b¶o qu¶n, chÕ biÕn
7 Dimetridazole thñy s¶n.
8 Metronidazole
9 Çc Nitrofuran (bao gåm Furazolidone)
10 Ronidazole
B¶ng 16: Danh môc mét sè chÊt, kh¸ng sinh cÊm trong nhËp khÈu, kinh doanh vμ sö
dông thuèc thó y. (QuyÕt ®Þnh sè 29/2002/Q§/BNN, ngμy 24/4/2002)
TT Tªn thuèc Tªn kh¸c

1 Choloramphenicol Choloromycetin, Cholornitromycin, Laevomycin, Chlorocid,
Leukomycin
2 Furazolidon và mét Nitrofuran, Furacillin, Nitrofurazon, Furacin, Nitrofurantoin,
sè dÉn xuÊt nhãm Furoxon, Orafuran, Furadonin, Furadantin, Furaltadon, Payzone,
Nitrofuran Furazolin, Nitrofurmethon, Nitrofuridin, Nitrovin
3 Dimetridazole Emtryl
4 Metronidazole Trichomonacid, Flagyl, Klion, Avimetronid
5 Dipterex Metriphonat, Trichlorphon, Neguvon, Chlorophos, DTHP;
DDVP (Tªn kh¸c: Dichlorvos; Dichlorovos)
B¶ng 17: Çc lo¹i kh¸ng sinh cÊm nhiÔm trong thùc phÈm
ThÞ trêng Hãa chÊt vμ kh¸ng sinh cÊm

EU (Quy ®Þnh sè 508/1999 1- Aristtolochia spp vμ çc chÕ phÈm cña chóng
ngμy 4/3/1999) 2- Chloramphenicol
3- Chloroform
4- Chlopromazine
5- Colchicine
6- Dapsone
7- Dimetridazole
8- Nitrofurans (kÓ c¶ furazolidone)
9- Metronidazole
10- Ronidazole
Bïi Quang TÒ 107
Mü (LuËt Liªn bang: Môc 21, 1- Chloramphenicol

tËp 6, söa ®æi ngμy 1/4/2001) 2- Chenbuterol
3- Diethystilbestrol
4- Dimetridazole
5- Ipronidazole
6- Çc Nitroimidazoles
7- Furazolidone
8- Nitrofurazone và çc Nitrofurnas kh¸c
9- Dîc phÈm Sulfonamide dïng ®Ó kÝch thÝch tiÕt s÷a (ngo¹i
trõ Sulfadimethoxine, Sulfabromomethazine và
Sulfaethoxypyridazine ®îc phÐp dïng)
10- Fluoroquinolones
11- Glycopeptides
FAO/WHO (Codex: CAC/GL - CÊm sö dông hoμn toμn Chloramphenicol trong thùc phÈm
16-1993) - Kh«ng cã giíi h¹n d lîng nμo ®îc chÊp nhËn víi ®éc tÝnh
cña Chloramphenicol
Th¸i Lan (®· yªu cÇu ViÖt - Nitrofuran
nam chøng nhËn kh«ng cã d - Chloramphenicol
lîng trong thùc phÈm) - Oxytetracycline
- Oxolinic axit
- Nhãm chÊt Sulfa
Canada (®· cã v¨n b¶n th«ng - Chloramphenicol
qua b¸o kiÓm tra vμ kh«ng
®îc phÐp cã d lîng trong
s¶n phÈm)
Hμn Quèc (®· cã v¨n b¶n yªu - Chloramphenicol
cÇu chøng nhËn tõ 15/7/2002)
B¶ng 18: Danh s¸ch kh¸ng sinh vμ hãa dîc vμ møc ®é d lîng cho phÐp trong s¶n
phÈm thñy s¶n.
(theo h«i th¶o cña chÝnh phñ, çc nhμ NTTS vμ xuÊt khÈu thñy s¶n Ên §é, häp ngμy 18 th¸ng
5 n¨m 2002)
Møc ®é d lîng cho
STT Kh¸ng sinh vμ hãa dîc phÐp cao nhÊt (ppm)
1 Chloramphenicol ©m tÝnh
2 Nitrofuran bao gåm: Furazolidone, ©m tÝnh
3 Neomycin ©m tÝnh
4 Tetracycline 0,1
5 Oxytetracycline 0,1
6 Trimethoprim 0,05
7 Acid Oxolinic 0,3
8 Acid Nalidixic ©m tÝnh
9 Sulphamethodazole ©m tÝnh
10 Aristolochia spp vμ chÕ phÈm cña chóng ©m tÝnh
11 Chloroform ©m tÝnh
12 Chlorpromazine ©m tÝnh
13 Colchicine ©m tÝnh
14 Dapsone ©m tÝnh
15 Dimetridazole ©m tÝnh
16 Metronidazole ©m tÝnh
17 Ronidazole ©m tÝnh
18 Ipronidazole ©m tÝnh
19 Nitroimidazole kh¸c ©m tÝnh
20 Clenbuterol ©m tÝnh
21 Diethylstilbestrol ©m tÝnh
22 Sulfonamide (trõ Sulfadimethroxine, Sulfabromomethazine ©m tÝnh
và Sulfaethoxypyridazine)
23 Fluroquinolone ©m tÝnh
24 Glycopeptide ©m tÝnh
B¶ng 19: Danh s¸ch kh¸ng sinh vμ hãa dîc vμ møc ®é d lîng cho phÐp trong hμng
xuÊt khÈu.
(theo h«i th¶o cña chÝnh phñ, çc nhμ NTTS vμ xuÊt khÈu thñy s¶n Ên §é, häp ngμy 18 th¸ng
5 n¨m 2002)
Møc ®é d lîng cho phÐp

STT Kh¸ng sinh vμ hãa dîc cao nhÊt (ppm)
1 Chloramphenicol ©m tÝnh
2 Nitrofuran bao gåm: Furazolidone, ©m tÝnh
3 Neomycin ©m tÝnh
4 Acid Nalidixic ©m tÝnh
5 Sulphamethodazole ©m tÝnh
6 Aristolochia spp vμ chÕ phÈm cña chóng ©m tÝnh
7 Chloroform ©m tÝnh
8 Chlorpromazine ©m tÝnh
9 Colchicine ©m tÝnh
10 Dapsone ©m tÝnh
11 Dimetridazole ©m tÝnh
12 Metronidazole ©m tÝnh
13 Ronidazole ©m tÝnh
14 Ipronidazole ©m tÝnh
15 Nitroimidazole kh¸c ©m tÝnh
16 Clenbuterol ©m tÝnh
17 Diethylstilbestrol ©m tÝnh
18 Sulfonamide (trõ Sulfadimethroxine, Sulfabromomethazine ©m tÝnh
và Sulfaethoxypyridazine)
19 Fluroquinolone ©m tÝnh
20 Glycopeptide ©m tÝnh
Bïi Quang TÒ 109
Phô lôc 2
BÖnh cña t«m só nu«i th¬ng phÈm theo th¸ng nu«i
TT BÖnh Th¸ng thø nhÊt Th¸ng thø 2 Th¸ng thø Th¸ng thø 4
3
1 MBV +++ ++ + -
2 §èm tr¾ng + +++ +++ +
3 §Çu vμng - + ++ +
4 Ho¹i tö m¾t - + ++ +
5 Vibriosis + ++ +++ +++
6 NÊm - + +++ +++
7 Sinh vËt b¸m ++ ++ +++ +++
8 Gregarine - ++ +++ +++
9 T«m b«ng - - + +
10 ChÕt ®en - - + +
11 MÒm vá - + ++ +
12 Tróng ®éc (NH3, H2S) - ++ +++ +++
Ghi chó: “-“ rÊt Ýt gÆp; “+” Ýt gÆp; “++” gÆp møc ®é trung b×nh; “+++” gÆp nhiÒu vμ g©y
thμnh dÞch bÖnh lμm t«m chÕt.
Phô lôc 3
Hái ®¸p
C©u 1
Hái: Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m th¬ng phÈm cÇn chó ý yÕu tè nμo nhÊt ?
Tr¶ lêi: T«m lμ ®éng vËt bËc thÊp (®éng vËt kh«ng cã x¬ng sèng), søc kháe cña t«m lu«n
lu«n phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè m«i trêng. Trong ®ã yÕu tè nhiÖt ®é lμ quan träng hμng ®Çu
v× nhiÖt ®é c¬ thÓ t«m lu«n biÕn ®æi theo nhiÖt ®é m«i trêng. T«m só a nhiÖt ®é Êm, nhiÖt ®é
thÝch hîp nhÊt lμ 28-320C, do ®ã khi nu«i t«m cÇn chó ý mïa vô cã nhiÖt ®é phï hîp víi
chóng, hay nãi çch kh¸c tïy theo tõng vïng nu«i t«m ph¶i cã mïa vô nu«i nhÊt ®Þnh. Tuy
trong giíi h¹n nhiÖt ®é thÝch hîp, nÕu trong mét ngμy ®ªm nhiÖt ®é biÕn ®ái qu¸ nhiÒu (biªn
®é biÕn thiªn qu¸ 30C/ngμy ®ªm) sÏ g©y sèc cho t«m, cho nªn ao nu«i nªn gi÷ ®îc nhiÖt ®é
æn ®Þnh. Muèn gi÷ ®îc nhiÖt ®é æn ®Þnh ao nu«i t«m ph¶i cã ®é s©u nhÊt ®Þnh, nÕu mùc níc
qu¸ n«ng (s©u 0,4-0,6m) khi nhiÖt ®é kh«ng khÝ trong ngμy biÕn ®æi nãng qu¸ hoÆc l¹nh qu¸
sÏ kÐo theo nhiÖt ®é níc thay ®æi. T¬ng tù ao nhá qu¸ khèi lîng lîng níc trong ao Ýt,
çc yÕu tè m«i trêng còng dÔ biÕn ®æi, trong ®ã cã nhiÖt ®é.
Khi nhiÖt ®é trong ao nu«i biÕn ®æi còng sÏ kÐo theo hμng lo¹t çc yÕu tè kh¸c biÕn ®æi: pH,
Oxy hßa tan, NH3, H2S… g©y h¹i cho søc kháe cña t«m nu«i.
Tãm l¹i nu«i t«m só nhiÖt ®é lμ yÕu tè tiªn quyÕt, yÕu tè quyÕt ®Þnh vμ lμ yÕu tè thμnh hoÆc
b¹i khi nhiÖt ®é níc trong ao kh«ng gi÷ ®îc æn ®Þnh vμ trong giíi h¹n thÝch hîp cho t«m
nu«i.
C©u 2
Hái: Ph¬ng ph¸p phßng bÖnh hiÖu qu¶ nhÊt trong nu«i t«m th¬ng phÈm nh thÕ nμo?
Tr¶ lêi: T«m bÞ bÖnh ph¶i cã ®ñ 3 yÕu tè g©y bÖnh: m«i trêng xÊu, cã mÇm bÖnh vμ t«m yÕu.
Dùa vμo 3 yÕu tè g©y bªnh chóng ta ®a ra quy t¾c phßng bÖnh tæng hîp cho t«m nu«i nh
sau:
1- C¶i t¹o vμ vÖ sinh m«i trêng nu«i

- X©y dùng hÖ thèng nu«i
- C¶i t¹o ao nu«i
- Khö trïng khu vùc nu«i
- VÖ sinh m«i trêng nu«i
2- Dïng thuèc tiªu diÖt mÇm bÖnh
- Khö trïng c¬ thÓ t«m
- Khö trïng thøc ¨n cho t«m
- Khö trïng dông cô
- Dïng thuèc phßng tríc mïa ph¸t triÓn bÖnh
3- T¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng cho t«m nu«i
- KiÓm tra con gièng tríc khi nu«i
- Qu¶n lý ch¨m sãc theo ®óng kü thuËt
- Chän gièng t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt
Muèn nu«i t«m n¨ng suÊt cao cÇn ph¶i t¸c ®éng kü thuËt gi¶i quyÕt ®ång bé yÕu tè g©y bÖnh
cho t«m.
C©u 3
Hái: Sö dông thuèc vμ hãa chÊt cho nu«i t«m nh thÕ nμo lμ hîp lý?
Tr¶ lêi: HiÖn nμy cã rÊt nhiÒu lo¹i hãa chÊt, kh¸ng sinh vμ chÕ phÈm sinh häc ®îc dïng cho
nu«i trång thñy s¶n nãi chung vμ nu«i t«m nãi riªng. Dùa vμo tÝnh n¨ng t¸c dông cña chóng
cã thÓ chia ra mét nhãm sau:
- Thuèc c¶i t¹o vμ c¶i thiÖn m«i trêng nu«i: çc lo¹i v«i (CaO, CaCO3, CaMg(CO3)2,
Zeolite…), hãa chÊt cã gèc Chlo (Chlorine, BKC, TCCA…), formalin, thuèc tÝm, iodine
- Thuèc phßng bÖnh virus: Bªta Glucan, enzyme, kh¸ng thÓ, vitamin
- Thuèc phßng trÞ bÖnh vi khuÈn, nÊm: kh¸ng sinh, xanh malachite
- Thuèc phßng trÞ bÖnh ký sinh trïng: formalin, xanh malachite, thuèc tÝm,
- Thuèc t¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng: çc lo¹i enzyme, çc lo¹i vitamin, kho¸ng vi lîng, kh¸ng
thÓ…
§èi víi nu«i t«m quan ®iÓm chung phßng bÖnh lμ chÝnh, ®Æc biÖt çc bÖnh virus kh«ng cã
thuèc nμo ch÷a ®îc mμ chØ cã thuèc phßng. Khi nu«i th©m canh chóng ta cÇn ph¶i cã biÖn
ph¸p phßng bÖnh, kh«ng thÓ chê t«m cã bÖnh råi míi ch÷a th× kh«ng ®¹t yªu cÇu. Do ®ã
chóng sö dông thuèc hãa chÊt phôc vô cho mét yªu cÇu sau:
) Dïng çc lo¹i hãa chÊt vμ chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i t¹o vμ c¶i thiÖn m«i trêng nu«i æn
®Þnh vμ c©n b»ng sinh häc. Nh dïng çc lo¹i v«i; chÕ phÈm vi sinh; enzyme ph©n gi¶i çc
chÊt h÷u c¬, chÊt ®éc; çc hãa chÊt khö trïng. Kh«ng ®îc dïng qu¸ liÒu chØ ®Þnh.
) Dïng thuèc t¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng cho t«m ®Ó phßng bÖnh truyÒn nhiÔm: çc enzyme,
kh¸ng thÓ kÝch tiªu hãa, kÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, dïng ®óng liÒu lîng vμ thêi gian.
Bïi Quang TÒ 111
) H¹n chÕ dïng kh¸ng sinh trÞ bÖnh vi khuÈn cho t«m, v× dÔ tÝch lòy d lîng kh¸ng sinh
trong s¶n phÈm. Kh«ng ®îc dïng kh¸ng sinh ®Ó phßng bÖnh v× dÔ g©y ra “nhên thuèc” cña
çc vi khuÈn g©y bÖnh trªn t«m.
C©u 4
Hái: T¹i sai ph¶i dïng v«i cho t«m nu«i th¬ng phÈm?
Tr¶ lêi: HiÖn nay cã mét sè läaÞ v«i: v«i nung- CaO; v«i t«i- Ca(OH)2; bét ®¸ v«i- CaCO3; v«i
®en- dolomite- CaMg(CO3)2; bét vá sß (hμu); Zeolite- Cao, SiO2, Al2O3, Fe2O3…V«i bãn cho
ao nu«i t«m cã t¸c dông: cung cÊp çc ion Ca2+, Mg2+ lμm t¨ng ®é kiÒm HCO3-, OH-, CO32-,
SiO34- t¸c ®éng ®Õn hÖ ®Öm c©n b»ng pH. Khi dïng Zeolite ®Ó hÊp thô NH3, H2S, NO2. Dïng
v«i nung CaO ®Ó khö trïng ®¸y ao. Tãm l¹i dïng v«i sÏ cung cÊp dinh dìng cho ao, t¹o
thμnh hÖ ®Öm cÇn b»ng pH vμ khö trïng cho ao nu«i, hÊp phô ®îc çc chÊt ®éc ë ao nu«i.
V«i ë ViÖt Nam dÔ kiÕm, rÎ tiÒn, dÔ sö dông vμ kinh tÕ. Hay nãi mét çch kh¸c nu«i t«m th©m
canh “dïng v«i lμ bÊt kh¶ kh¸ng”
C©u 5
Hái: ChÕ phÈm sinh häc dïng cho t«m nu«i th¬ng phÈm?
Tr¶ lêi: Khi nu«i t«m th©m canh n¨ng xuÊt cao th× vÊn ®Ò gi÷ ®îc m«i trêng æn ®Þnh vμ cÇn
b»ng sinh häc lμ mét ®iÒu rÊt khã kh¨n. N¨ng xuÊt cμng cao th× cuèi chu kú nu«i m«i trêng
ao nu«i cμng bÞ « nhiÔm. Nu«i th©m canh th× tû lÖ sèng cña t«m ph¶i ®¹t cao, do ®ã t«m ph¶i
sinh trëng nhanh vμ cã søc ®Ò kh¸ng víi çc bÖnh… Dïng chÕ phÈm sinh häc sÏ gi¶i quyÕt
®îc çc vÊn ®Ò nμy.
ChÕ phÈm sinh häc cã t¸c dông :

s¶n.
ChÕ phÈm cã mét sè nhãm:
- Nhãm vi sinh vËt (tù dìng, c¹nh tranh vμ ph©n gi¶i) cã lîi cho ao nu«i vμ trong t«m.
- Çc enzyme ph©n gi¶i çc chÊt h÷u c¬ vμ gióp cho t«m tiªu hãa çc chÊt protein, Lipid,
®êng…
- ChiÕt xuÊt thùc vËt: øc chÕ hoÆc tiªu diÖt çc mÇm bªnh, diÖt ç t¹p.
- Bªta Glucan, kh¸ng thÓ: kÝch thÝch hÖ miÔn dÞch t¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng cho t«m.
C©u 6
Hái: Nh÷ng bÖnh virus ë t«m, bÖnh nμo lμ nguy hiÓm nhÊt, biÖn ph¸p sö lý?
Tr¶ lêi: HiÖn nay t«m nu«i cã Ýt nhÊt 15-16 lo¹i bÖnh virus ®· ®îc x¸c ®Þnh. BÖnh nguy hiÓm
vμ khã kiÓm so¸t lμ héi chøng bÖnh ®èm tr¾ng- WSSV, bÖnh MBV, bÖnh ®Çu vμng- YHD, cßn
çc bÖnh kh¸c Ýt gÆp hoÆc gÆp ë tõng giai ®o¹n nhÊt ®Þnh.
BÖnh ®èm tr¾ng lμ bÖnh nguy hiÓm nhÊt vμ khã kiÓm so¸t. BÖnh l©y lan ë hÇu hÕt gi¸p x¸c
sèng ë níc lî mÆn vμ kÓ c¶ Êu trïng c«n trïng. Lan truyÒn bÖnh theo ®êng n»m ngay chÝnh.
BÖnh ë d¹ng cÊp tÝnh, khi xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh ®èm tr¾ng th× trong vßng tõ 3-10 ngμy bÖnh
ph¸t tíi 100%.
BÖnh kh«ng cã dÊu hiÖu bÖnh lý râ rμng, thêng chØ thÊy t«m chËm lín, th©n chuyÓn mμu
xanh hoÆc xanh x¸m. BÖnh MBV kh«ng lμm cho t«m chÕt hμng lo¹t nhng bÖnh chÕt r¶i r¸c
vμ dån tÝch tíi 70% vμ cã khi cßn cao h¬n. Khi nu«i th©m canh n¨ng xuÊt cao khã ®¹t yªu cÇu.
BÖnh ®Çu vμng thêng chØ gÆp ë t«m nu«i th©m canh vμ th¸ng thø 3 vμ thø 4 bÖnh thêng hay
xuÊt hiÖn. BÖnh ®Çu vμng lμ bÖnh cÊp tÝnh, t«m bÞ bÖnh chÕt rÊt nhanh trong vßng 3-5 ngμy
t«m chÕt 100%.
BiÖn ph¸p sö lý cÇn chó ý nh÷ng ®iÓm sau ®©y:

) T¹o m«i trêng nu«i t«m æn ®Þnh, níc nu«i t«m cã thÓ dïng çc lo¹i hãa chÊt, chÕ phÈm
sinh häc cÇn b»ng ®îc sinh th¸i trong ao nu«i t«m.
) Nguån níc cÊp cho ao nu«i t«m nhÊt thiÕt ph¶i ®îc l¾ng läc vμ khö trïng.
) Chän gièng t«m kh«ng nhiÔm mÇm bÖnh WSSV, MBV, YHD, tøc lμ tríc khi th¶ t«m nªn
kiÓm tra çc bÖnh trªn b»ng çc ph¬ng ph¸p m« häc ®èi víi bÖnh MBV, ph¬ng ph¸p PCR
víi bÖnh WSSV vμ YHD.
) Trong qu¸ tr×nh nu«i cho t«m ¨n çc chÊt dinh dìng cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh nh
vitamin C vμ çc enzyme tiªu hãa, enzyme kh¸ng bÖnh…
) Khi ao bÞ bÖnh nhÊt thiÕt ph¶i xö lý ao tríc khi th¸o níc ra ngoμi, ®Ó kh«ng l©y lan cho
ao bªnh c¹nh.
C©u 7
Hái: Nh÷ng bÖnh vi khuÈn ë t«m, biÖn ph¸p sö lý?
Tr¶ lêi: T«m thêng gÆp nhãm vi khuÈn Vibrio spp, Aeromonas sp, Pseudomonas sp g©y
bÖnh khi ®iÒu kiÖn m«i trêng « nhiÔm, søc kháe t«m yÕu do m«i trêng hoÆc nhiÔm bÖnh
virus.
BÖnh ph¸t s¸ng g©y h¹i chñ yÕu ë t«m gièng do Vibrio parahaemolyticus, V. harveyi.
G©y bÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m do Vibrio alginolyticus.
G©y bÖnh ®á th©n ë t«m th¬ng phÈm do nhãm Vibrio spp, thêng kÕt hîp víi héi chøng ®èm
tr¾ng lμm t«m bÖnh nÆng h¬n.
G©y bÖnh ¨n mßn vá kitin do nhãm Vibrio spp, Pseudomonas sp, Proteus sp.
Nhãm Vibrio spp kÕt hîp víi trïng hai tÕ bμo Gregarine g©y bÖnh ph©n tr¾ng ë t«m th¬ng
phÈm; Vibrio spp kÕt hîp víi virus h×nh que vμ h×nh cÇu g©y bÖnh ho¹i tö m¾t ë t«m th¬ng
phÈm.
BiÖn ph¸p sö lý: Vi khuÈn g©y bÖnh ë t«m lμ nhãm t¸c nh©n c¬ héi, khi m«i trêng « nhiªm,
t«m bÞ sèc, dinh dìng kÐm th× g©y thμnh bÖnh vμ lμm t«m chÕt. Do ®ã ph¶i gi÷ ®îc m«i
trêng æn ®Þnh vμ c©n b»ng sinh th¸i, lu«n, cung cÊp cho ®ñ dinh dìng th× bÖnh sÏ gi¶m hoÆc
hÕt. Nu«i t«m th¬ng phÈm lu«n ph¶i ¸p dông ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp.
Bïi Quang TÒ 113
C©u 8
Hái: BÖnh ký sinh trïng vμ biÖn ph¸p phßng trÞ?
Tr¶ lêi: §èi víi t«m nu«i cÇn chó nhãm ký sinh trïng g©y bÖnh ngo¹i ký sinh (bÖnh sinh vËt
b¸m hay bÖnh ®ãng rong). Khi t«m cã bÖnh sinh vËt b¸m lμ thÓ hiÖn m«i trêng bÞ « nhiÔm
hoÆc t«m nhiÔm mÇm bÖnh virus (MBV), bÖnh nÊm, bÖnh vi khuÈn.
HÇu hÕt t«m nu«i th¬ng phÈm nhiÔm trïng hai tÕ bμo (Gregarine) tû lÖ rÊt cao tíi 100%. NÕu
t«m ¨n nhuyÔn thÓ sèng th× cêng ®é nhiÔm trïng hai tÕ bμo rÊt cao. BÖnh trïng hai tÕ bμo lμm
cho t«m chËm lín, tiªu tèn nhiÒu thøc ¨n, trïng g©y tæn th¬ng hÖ tiªu hãa t¹o c¬ h«i cho
Vibrio spp g©y bÖnh ph©n tr¾ng ë t«m nÆng thªm.
Ngoμi ra t«m cßn gÆp mét sè ký sinh trïng ký sinh ë mang nh Êu trïng giun trßn, rËn t«m
còng ¶nh hëng ®Õn søc kháe cho t«m nu«i.
BiÖn ph¸p sö lý: ®èi víi bÖnh sinh vËt b¸m, ®Þnh kú dïng thuèc khö trïng phßng bÖnh ngo¹i
ký sinh nh Formalin, thuèc tÝm. BÖnh trïng hai tÕ bμo biÖn ph¸p tèt nhÊt diÖt hÕt nhuyÔn thÓ
trong ao vμ kh«ng cho ¨n nhuyÔn thÓ sèng.
C©u 9
Hái: Sinh vËt g©y nguy hiÓm cho t«m nu«i th¬ng phÈm?
Tr¶ lêi: Ngoμi nh÷ng bÖnh thêng gÆp g©y nguy hiÓm cho t«m, trong qu¸ tr×nh nu«i t«m cßn
gÆp mét sè sinh vËt g©y h¹i cho t«m.
T¶o ®éc: Mycrocystic, Psymnesium, Pyrodinium, Ceratium, Dinophysis… çc t¶o nμy ph¸t
triÓn m¹nh (t¶o në hoa) trong ao nu«i sÏ g©y ®éc t«m v× chóng cã thÓ tiÕt ra ®éc tè hoÆc chÕt
®i sÏ lÊy nhiÒu oxy ®Ó ph©n hñy.
Søa xuÊt hiÖn trong ao nu«i còng lμ mèi nguy cho t«m, chóng lÊy thøc ¨n tù nhiªn vμ khi chÕt
g©y « nhiÔm vμ cã thÓ g©y ®éc trong ao nu«i.
TriÒu ®á (t¶o në hoa) thÓ hiÖn vïng biÓn ®ã bÞ « nhiÔm vμ t¶o chÕt g©y ®éc cho t«m ç sèng
trong vïng ®ã.

Bệnh học thủy sản - Bùi Quang Tề - toàn tập

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bệnh học thủy sản - Bùi Quang Tề - toàn tập

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I

TS. Bïi Quang TÒ

BÖnh häc thñy s¶n

Lêi nãi ®Çu

Néi dung Trang

Néi dung Trang

Néi dung Trang

Néi dung Trang

1.1. VÞ trÝ m«n häc:

1.2. Néi dung m«n häc:

1.3. NhiÖm vô cña m«n häc:

III. LÞch sö cña m«n bÖnh häc thuû s¶n:

3.1.Trªn thÕ giíi:

3.2. ViÖt Nam:

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I

BÖnh häc thñy s¶n

Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ

nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc thñy

1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh Trïng.

1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm.

1.2. BÖnh ký sinh trïng.

1.2.2. Nguån gèc cña sinh vËt sèng ký sinh:

1.2.3. Ph−¬ng thøc vµ chñng lo¹i ký sinh:

Dùa vµo vÞ trÝ ký sinh ®Ó chia:

1.2.3.2. C¸c lo¹i vËt chñ:

1.2.4. Ph−¬ng thøc nhiÔm cña ký sinh trïng.

1.2.4.2. NhiÔm qua da:

1.2.5.3. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi nhau:

2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh:

2.1.1. §Þnh nghÜa c¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh:

2.1.2. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ra bÖnh.

2.1.2.1. Nguyªn nh©n.

2.1.2.2. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh bÖnh.

2.1.3. C¸c lo¹i bÖnh:

BÖnh do phi sinh vËt:

2.1.3.2. C¨n cø t×nh h×nh nhiÔm cña bÖnh ®Ó chia.

2.1.3.3. C¨n cø vµo triÖu chøng cña bÖnh ®Ó chia:

2.1.3.5. C¸c thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh:

2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý:

2.2.1.2. ThiÕu m¸u:

2.2.1.3. Ch¶y m¸u (xuÊt huyÕt):

2.2.1.4. §«ng m¸u:

2.2.1.5. T¾c m¹ch m¸u:

2.2.1.6. Sù thay ®æi thµnh phÇn cña m¸u:

2.2.1.7. Ho¹i tö côc bé:

2.2.1.8. Phï vµ tÝch n−íc:

2.2.2. Trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n.

2.2.2.1. Lµm cho tæ chøc teo nhá l¹i.

Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc bÞ teo nhá:

2.2.2.2. BiÕn ®æi vÒ sè l−îng vµ chÊt tÕ bµo, tæ chøc:

2.2.3. Tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt bÞ viªm.

2.2.3.1. BiÕn ®æi vÒ bÖnh lý cña chøng viªm.

2.2.3.2. TriÖu chøng chñ yÕu cña chøng viªm.

2.2.3.3. KÕt qu¶ cña chøng viªm.

2.2.4. Tu bæ, ph×, t¨ng sinh.

2.2.4.2. Ph× vµ t¨ng sinh cña tÕ bµo tæ chøc:

2.2.5.2. U b−íu cña c¸.

3.1. M«i tr−êng sèng- Environment

3.1.1. NhiÖt ®é n−íc:

3.1.4. Oxy hoµ tan:

3.1.5. KhÝ Cacbonic - CO2.

CO2 ë trong nuíc th−êng tån t¹i ë c¸c d¹ng:

CO2 + H2O H2CO3

3.1.6. KhÝ Chlo: