Bai Giang Lam Nghiep Xa Hoi

Bμi gi¶ng
l©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng

Bμi gi¶ng
l©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng
Biªn tËp:
ThS. Vâ V¨n Thoan
TS. NguyÔn B¸ Ng·i
Çc t¸c gi¶:

ThS. GVC. Vâ V¨n Thoan, KS. §Æng H¶i Ph−¬ng - §¹i Häc N«ng L©m Tp. HCM
TS. B¶o Huy, ThS. Lª ThÞ Lý - §¹i Häc T©y Nguyªn
KS. GVC. NguyÔn Thanh Thù , ThS. Hå §¾c Th¸i Hoμng - §¹i häc N«ng L©m HuÕ
TS. NguyÔn B¸ Ng·i, TS. §Æng Tïng Hoa - §¹i Häc L©m nghiÖp ViÖt Nam
KS. Hå Ngäc S¬n, ThS. NguyÔn V¨n M¹n - §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn
TS. Ph¹m Quang Hμ - ViÖn Thæ Nh−ìng N«ng Ho¸
Hμ Néi - Th¸ng 7 n¨m 2002
ii
Môc Lôc
Lêi nãi ®Çu i
Danh môc çc tõ viÕt t¾t ii
PhÇn më ®Çu 1
Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ L©m nghiÖp x· héi 5
Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi 6

Bμi 2: Kh¸i niÖm vÌ L©m nghiÖp x· héi 19
Ch−¬ng 2: HÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn 30

L©m nghiÖp x· héi
Bμi 3: Giíi thiÖu hÖ thèng chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn L©m nghiÖp x· héi 31
Bμi 4: T×nh h×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· 47
héi
Ch−¬ng 3: HÖ sinh th¸i nh©n v¨n trong L©m nghiÖp x· héi 61

Bμi 5: Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n 62
Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· héi 78
Bμi 7: KiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn 87
Bμi 8: Giíi trong L©m nghiÖp x· héi 100
Ch−¬ng 4: TiÕp cËn cã sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi 123
Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi 124
Bμi 10: Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia 142
i
lêi nãi ®Çu
Tõ n¨m 1992, m«n häc L©m nghiÖp x· héi ®−îc ®−a vμo gi¶ng d¹y ë çc Tr−êng §¹i häc
cã ®μo t¹o vÒ l©m nghiÖp. Trong nh÷ng n¨m ®Çu, ph¸t triÓn vμ gi¶ng d¹y m«n häc chñ yÕu dùa
vμo kh¶ n¨ng cña mçi c¬ së ®μo t¹o, kÓ c¶ ph−¬ng ph¸p vμ nguån lùc. V× vËy, gi¶ng day vμ häc
tËp m«n häc nμy ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ®ßi hái ngμy cμng cao vÒ ph¸t triÓn l©m nghiÖp x·
héi (LNXH).
§−îc sù hç trî cña Dù ¸n hç trî L©m nghiÖp x· héi (Giai ®o¹n I: 1994-1997), viÖc ®¸nh
gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o LNXH ®−îc thùc hiÖn lÇn ®Çu tiªn trªn toμn quèc vμ Héi th¶o quèc gia vÒ
®μo t¹o LNXH ®−îc tæ chøc vμo th¸ng 11 n¨m 1996 t¹i Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam
®· ®Ò xuÊt m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng cÇn ®−îc chÝnh thøc ®−a vμo ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y ë tÊt
c¶ çc tr−êng ®¹i häc cã ®μo t¹o l©m nghiÖp.
Tõ ®ã ®Õn nay, m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng ®· ®−îc gi¶ng d¹y t¹i 5 tr−êng: §¹i häc N«ng
L©m Th¸i Nguyªn, §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam, §¹i häc N«ng L©m HuÕ, §¹i häc T©y
Nguyªn vμ §¹i häc N«ng L©m Thμnh phè Hå ChÝ Minh. Tuy nhiªn, viÖc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh
m«n häc nμy cßn nhiÒu h¹n chÕ do máng vÒ ®éi ngò, thiÕu kinh nghiÖm, thiÕu t− liÖu vμ ph−¬ng
ph¸p gi¶ng d¹y phï hîp. Do ®ã sù hîp t¸c gi÷a çc tr−êng ®¹i häc vμ çc ®èi t¸c liªn quan
trong ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh vμ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cho m«n häc nμy trë nªn hÕt søc cÊp
b¸ch. ChÝnh v× vËy, tõ n¨m 1998 Ch−¬ng tr×nh Hç trî LNXH (Giai ®o¹n II: 1998-2001) ®· cã
s¸ng kiÕn tæ chøc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o cã sù tham gia, trong ®ã cã viÖc ph¸t triÓn
m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng víi sù tham gia cña 7 ®èi t¸c chÝnh: 5 tr−êng ®¹i häc nãi trªn, ViÖn
Thæ nh−ìng n«ng ho¸ vμ Trung t©m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tØnh Hoμ B×nh.
Qu¸ tr×nh h×nh hîp t¸c ph¸t triÓn m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng ®· ®−îc thùc hiÖn th«ng qua
®¸nh gi¸ nhu cÇu ®¹o t¹o, çc cuéc héi th¶o x©y dùng khung ch−¬ng tr×nh, viÕt dù th¶o, trao ®æi
th«ng tin trªn m¹ng, th¶o luËn nhãm, ph¶n biÖn chØnh söa vμ héi th¶o ®¸nh gi¸. §Õn nay bμi
gi¶ng ®· ®−îc chØnh söa lÇn thø 2 gåm 4 ch−¬ng víi 10 bμi vμ tËp vËt liÖu gi¶ng d¹y. Tμi liÖu
nμy dïng ®Ó gi¶ng d¹y trong thêi gian 45 tiÕt.
§Ó hoμn thμnh bμi gi¶ng nμy chóng t«i ®· nhËn ®−îc sù gióp ®ì, t¹o ®iÒu kiÖn vμ gãp ý
cña çc c¬ quan, tæ chøc vμ ç nh©n liªn quan. §Æc biÖt, chóng t«i xin ch©n thμnh çm ¬n Bé
NN&PTNT, Bé GD&§T, Ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH, l·nh ®¹o çc tr−êng ®¹i häc ®· chØ ®¹o,
tæ chøc, hç trî kinh phÝ vμ ®ãng gãp ý kiÕn. Chóng t«i còng xin çm ¬n GS.TS. Phïng Ngäc Lan,
TS. ChrÝtina Giesh ®· cã nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp quý b¸u vÒ chuyªn mon cña Bμi gi¶ng nμy.
Tuy nhiªn, biªn so¹n bμi gi¶ng theo ph−¬ng ph¸p cïng tham gia, bao gåm nhiÒu vÊn ®Ò
míi, nªn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng khiÕm khuyÕt vÒ néi dung vμ çch tr×nh bμy. Chóng t«i rÊt
mong nhËn ®−îc sù ®ãng gãp cña tÊt c¶ çc b¹n ®ång nghiÖp vμ nh÷ng ai quan t©m.
§Þa chØ liªn hÖ:

Ban biªn tËp bμi gi¶ng LNXH §¹i c−¬ng - Ch−¬ng tr×nh Hç trî LNXH
Kh¸ch s¹n La Thμnh - 218 §éi CÊn - Ba §×nh - Hμ Néi
Tel: 8.329833; Fax: 8.329834
Email: sfsp.office@hn.vnn.vn; Website: www.socialforestry.org.vn
123
Danh môc çc tõ viÕt t¾t
Tõ viÕt t¾t Gi¶i nghÜa

§C§C §Þnh canh ®Þnh c−
AEA Agro-Ecological Analysis: Ph©n tÝch sinh th¸i n«ng nghiÖp
BV & PTR B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng
BVR B¶o vÖ rõng
CIPP Context - Input – Process – Product: Bèi c¶nh - §Çu vμo – TiÕn
tr×nh – S¶n phÈm.
D&D Design & Diagnostic: ChÈn ®ãan vμ ThiÕt kÕ
DM Deush Mark: §ång tiÒn §øc
FAO Food Agriculture Organization: Tæ chøc N«ng L−¬ng ThÕ giíi
FLCD Forestry Local Community Development: Ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng
®ång ®Þa ph−¬ng
FSR Farming System Research: Nghiªn cøu hÖ thèng canh t¸c
G§KR Giao ®Êt khãan rõng
GAD Gender & Development: Giíi vμ Ph¸t triÓn
GRET Groupe de Recherches et d’ Echanges Technologies: Nhãm nghiªn cøu
vμ trao ®æi c«ng nghÖ (Ph¸p)
GTZ Gesellschaft fur Technische Zurammentracbeit: C¬ quan ph¸t triÓn kü
thuËt §øc
HTSD§ HÖ thèng sö dông ®Êt
HTX Hîp t¸c x·
ICRAF International Center for Research in Agroforestry: Trung t©m quèc tÕ
nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp
IIRR International Institute for Rural Recontruction: ViÖn quèc tÕ vÒ t¸i thiÕt
n«ng th«n
IPM Integrated Plant Manegement: Phßng trõ dÞch bÖnh tæng hîp
ISF Itroduction Social Forestry: L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng
IUCN International Union for Conservation of Nature: HiÖp héi thÕ giíi vÒ
b¶o tån thiªn nhiªn.
K/S/A Knowledge/Skill/Attitude: KiÕn thøc / Kü n¨ng / Th¸i ®é
KL KiÓm l©m
LHQ Liªn hiÖp quèc
LM Learning Materials; VËt liÖu gi¶ng d¹y
LNC§ L©m nghiÖp céng ®ång
LNTT L©m nghiÖp truyÒn thèng
LNXH L©m nghiÖp x· héi
LNXH§C L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng
NGO Non Goverment Organization: Tæ chøc phi chÝnh phñ
NLKH N«ng l©m kÕt hîp
124
NN & PTNT N«ng nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n
OHP Over Head Transparency: GiÊy chiÕu bãng kÝnh
PAM Programme Alimentaire Mondiale: Ch−¬ng tr×nh lu¬ng thùc thÕ giíi.
PARC Protected Area Resources Conservation: B¶o tån tμi nguyªn thiªn nhiªn
trong çc khu b¶o vª (V−ên quèc gia, khu ®Æc dông)
PCD Participatory Cirriculum Development: Ph¸t triÓn chuowng tr×nh cã sù
tham gia
PRA Participatory Rural Appraisal: §¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia
PTBV Ph¸t triÓn bÒn v÷ng
PTD Participatory Technology Development: Ph¸t triÓn ký thuËt cã −j tham
gia
PTG Phñ Thñ t−íng
QLDA Qu¶n lý dù ¸n
RAPA Regional Agency for Pacific Asia: Tæ chøc vïng Ch©u ¸- Th¸i B×nh
D−¬ng (FAO)
REF Reference: Tμi liÖu tham kh¶o
RRA Rural Rapid Appraisal: §¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n
SD§ Sö dông ®Êt
SDC Swiss Development Cooperation: C¬ quan hîp t¸c ph¸t triÓn Thôy SÜ
SFSP Social Forestry Support Programme: Ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x·
héi
SIDA Swedish Internatinonal Development Agency: C¬ quan ph¸t triÓn quèc
tÕ Thôy §iÓn.
STNV Sinh th¸i nh©n v¨n
SWOT Strength – Weakness – Opportunity – Threaten: §iÓm m¹nh - §iÓm
yÕu – C¬ héi – Th¸ch thøc.
TNTN Tμi nguyªn thiªn nhiªn
ToT Training of Trainer: §μo t¹o gi¸o viªn
UBND ñy ban nh©n d©n
UNDP United Nation Development Programme
UNEP United Nation Environment Programme: Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn
hiÖp quèc.
WCED World Council on Environment & Development: Uû héi thÕ giíi vÒ
m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn.
WID Women in Development: Phô n÷ trong ph¸t triÓn
WWF World Wide Fund for Nature: Quü quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn
WED Women, Enviroment and sustainable Development
125
126
PhÇn më ®Çu
Giíi thiÖu m«n häc
1. Lý do vμ vÞ trÝ m«n häc

T×nh h×nh kinh tÕ x· héi ViÖt Nam ®· vμ ®ang thay ®æi rÊt nhanh, nhÊt lμ tõ khi b¾t
®Çu sù nghiÖp ®æi míi, tõ thùc tiÔn ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i thay ®æi vÒ ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn nãi chung, tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng nãi
riªng. LNXH ra ®êi nh»m h−íng tíi chuyÓn tõ nÒn l©m nghiÖp lÊy quèc doanh lμm
chÝnh sang nÒn l©m nghiÖp nh©n d©n cã nhiÒu thμnh phÇn kinh tÕ tham gia. Thùc tiÔn
LNXH ®· xuÊt hiÖn ë n−íc ta gÇn 2 thËp kû qua vμ hiÖn ®ang ®−îc ph¸t triÓn. LNXH ®·
vμ ®ang gãp phÇn xøng ®¸ng vμo chiÕn l−îc g×n gi÷ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng, xo¸
®ãi gi¶m nghÌo ë çc vïng n«ng th«n miÒn nói. M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng
ra ®êi sÏ gãp phÇn ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn LNXH ë n−íc ta b»ng viÖc cung cÊp cho
ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vμ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn LNXH.
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o LNXH n¨m 1996 cho thÊy çc çn bé khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m thiÕu ph−¬ng ph¸p, kü n¨ng khi lμm viÖc víi céng ®ång ®Þa ph−¬ng.
ChÝnh ®iÒu nμy ®· lμm cho c«ng t¸c ph¸t triÓn, phæ cËp cña hä trë nªn kÐm hiÖu qu¶ vμ
kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp.
Nghiªn cøu m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng sÏ gióp sinh viªn cã ®−îc nh÷ng kiÕn thøc, kÜ
n¨ng vμ th¸i ®é LNXH ®Ó hä cã thÓ thùc hiÖn tèt c«ng viÖc chuyªn m«n sau nμy. M«n
häc nμy cßn cung cÊp kiÕn thøc nÒn t¶ng ®Ó sinh viªn cã thÓ tiÕp cËn çc m«n häc liªn
quan nh− Qu¶n lý dù ¸n LNXH, N«ng l©m kÕt hîp, KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m vμ çc
m«n häc kh¸c.
2. Môc ®Ých cña m«n häc

M«n häc LNXH ®¹i c−¬ng nh»m trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ
LNXH ®Ó hä cã ®−îc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn phï hîp khi thùc hiÖn çc ho¹t ®éng chuyªn
m«n. M«n häc cßn gióp cho ng−êi häc cã c¬ së ®Ó ¸p dông çc kiÕn thøc, kÜ n¨ng vμ
th¸i ®é phï hîp víi hoμn c¶nh cô thÓ, c«ng viÖc vμ thùc hiÖn linh ho¹t çc ho¹t ®éng
L©m nghiÖp x· héi. M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng cßn khuyÕn khÝch sù quan
t©m vμ sù tham gia cña sinh viªn vμo tiÕp cËn çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt
Nam.
3. CÊu tróc cña ch−¬ng tr×nh m«n häc

Ch−¬ng tr×nh m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng bao gåm çc néi dung ®−îc kÕt cÊu trong
b¶ng 0.1:
1
B¶ng 0.1: CÊu tróc m«n häc LNXH§C
Ch−¬ng Bμi gi¶ng Thêi gian
PhÇn më ®Çu Giíi thiÖu m«n häc 1 tiÕt
Ch−¬ng 1: Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi 2 tiÕt
Tæng quan vÒ Bμi 2: Kh¸i niÖm vÒ L©m nghiÖp x· héi 5 tiÕt
Céng 7 tiÕt
Ch−¬ng 2: Bμi 3: Giíi thiÖu hÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn 5 tiÕt
quan tíi ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi
HÖ thèng chÝnh
s¸ch liªn quan ®Õn Bμi 4: T×nh h×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch cã liªn 5 tiÕt
ph¸t triÓn L©m quan ®Õn ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi
nghiÖp x· héi
Céng 10 tiÕt
Bμi 5: Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n 2 tiÕt
Ch−¬ng 3:
Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· 2 tiÕt
HÖ sinh th¸i nh©n héi
v¨n trong L©m
Bμi 7: KiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý tμi
nghiÖp x· héi 4 tiÕt
nguyªn thiªn nhiªn
Bμi 8: Giíi trong L©m nghiÖp x· héi
4 tiÕt
Céng 12 tiÕt
Ch−¬ng 4:
TiÕp cËn Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi 6 tiÕt
cã sù tham gia
Bμi 10: Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia 9 tiÕt
trong L©m nghiÖp
x· héi
Céng 15 tiÕt
Tæng céng 45 tiÕt
2
CÊu tróc ch−¬ng tr×nh m«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng cã thÓ ®−îc minh häa
trong h×nh 0.1.
Kh¸i niÖm
L©m nghiÖp
x· héi
TiÕp cËn cã sù
tham gia
ChÝnh
HÖ sinh s¸ch
th¸i nh©n
v¨n
Chó thÝch:
§−êng ph¸t triÓn

§−êng nhËn thøc.
H×nh 0.1: M« h×nh ho¸ cÊu tróc m«n häc LNXH§C
Çc néi dung cña m«n häc trong B¶ng 0.1. vμ mèi quan hÖ cña chóng ®−îc m« h×nh
ho¸ nh− trong h×nh 0.1. vμ gi¶i thÝch nh− sau:
Kh¸i niÖm LNXH ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn dùa trªn sù ph¸t triÓn x· héi; çc
ho¹t ®éng thùc tiÔn vÒ l©m nghiÖp hiÖn nay; çc c¬ së tiÒn ®Ò vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vμ
KTXH; ®Þnh h−íng vμ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña §¶ng vμ Nhμ n−íc; ph−¬ng ph¸p tiÕp
cËn cã sù tham gia. Con ®−êng h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn lý luËn vÒ LNXH lμ tõ trùc quan
sinh ®éng ®Õn t− duy trõu t−îng mμ ë ®©y §−êng ph¸t triÓn LNXH trong h×nh 0.1. ®−îc
hiÓu lμ kh¸i niÖm LNXH ph¶i ®−îc h×nh thμnh tõ ®iÒu kiÖn thùc tÕ vμ cô thÓ cña tõng ®Þa
ph−¬ng, tõng vïng ®Ó gi¶i quyÕt çc yªu cÇu ®ßi hái tõ thùc tiÔn.
Çc lý luËn vÒ LNXH cÇn ph¶i ®−îc ph¶n ¶nh l¹i ®êi sèng thùc tiÔn. Thùc tiÔn
LNXH lu«n thay ®æi vμ h−íng tíi ph¸t triÓn. Do ®ã cÇn ph¶i cã qu¸ tr×nh nhËn thøc l¹i
vÒ çc ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn LNXH. §−êng nhËn thøc LNXH ë ®©y ®−îc gi¶i thÝch b»ng
qu¸ tr×nh tõ t− duy trõu t−îng ®Õn thùc tiÔn. LNXH ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng thay ®æi vÒ
chÝnh s¸ch, thÓ chÕ, tæ chøc phï hîp, nhËn thøc vμ t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ph¸t triÓn
KTXH vμ b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn.
3
C¶ hai con ®−êng hay qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vμ nhËn thøc lμ qu¸ tr×nh ®éng, lu«n ®−îc
nèi tiÕp theo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. §Ó ®¶m b¶o cho çc con ®−êng ph¸t triÓn vμ nhËn thøc
LNXH võa cã tÝnh chÊtt lý luËn vμ kh¸i qu¸t cao, võa ph¶n ¶nh ®óng ®iÒu kiÖn thùc tÕ
th× ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia ®−îc xem lμ trung t©m. H×nh 0.1. chØ ra r»ng
TiÕp cËn cã sù tham gia lμm c¬ së nÒn t¶ng vμ xuyªn suèt trong ph¸t triÓn LNXH nãi
chung vμ tiÕp cËn m«n häc LNXH nãi riªng.
4. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn m«n häc

M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua nhiÒu ph−¬ng
ph¸p kh¸c nhau nh− lμ thuyÕt tr×nh, th¶o luËn nhãm, giao bμi tËp, ®ãng vai, bμi tËp t×nh
huèng . . . do ®ã sinh viªn còng cã thÓ tiÕp cËn m«n häc b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau.
• D¹y vμ häc lÝ thuyÕt trªn líp
Sinh viªn trªn líp cã thÓ lÜnh héi kiÕn thøc LNXH th«ng qua çc h×nh thøc sau:
- TiÕp thu phÇn tr×nh bμy bμi gi¶ng cña gi¸o viªn ë trªn líp. §Ó cã thÓ tiÕp thu tèt
gi¸o viªn cÇn vËn dông çc ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y thÝch hîp ®Ó tiÕn hμnh gi¶ng
d¹y theo yªu cÇu cña tõng bμi vμ néi dung. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y lÊy sinh viªn
lμm trung t©m sÏ ®−îc vËn dông. Sinh viªn sÏ tham gia tr¶ lêi çc c©u hái vÊn
®¸p cña gi¸o viªn hoÆc ®Æt çc vÊn ®Ò ch−a râ cho c¶ líp cïng trao ®æi.
- Sinh viªn häc theo nhãm b»ng çc bμi tËp nhãm ngay trªn líp. Sinh viªn sÏ
nghiªn cøu tμi liÖu cã liªn quan tr−íc khi ®Õn líp. KÕt qu¶ th¶o luËn nhãm sÏ
do sinh viªn tr×nh bμy, cïng nhau tæng kÕt vμ ®óc rót ngay t¹i trªn líp.
• D¹y vμ häc kÜ n¨ng
M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng ®ßi hái sinh viªn ph¶i tiÕp thu vμ thùc hμnh
®−îc kü n¨ng t− duy vμ kü n¨ng nghÒ nghiÖp. Sinh viªn thùc hμnh çc kÜ n¨ng ngay trªn
líp th«ng qua çc ho¹t ®éng nh− th¶o luËn nhãm, ®ãng vai, bμi tËp nhãm, ®éng n·o, bμi
tËp t×nh huèng, kiÓm tra vμ ®¸nh gi¸. Mét sè kü n¨ng sÏ ®−îc sinh viªn thùc hμnh th«ng
qua çc ®ît thùc tËp hiÖn tr−êng cña m«n häc vμ kÕt hîp víi çc m«n häc liªn quan.
Qu¸ tr×nh tù häc cña sinh viªn sÏ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua bμi giao nhiÖm vô. Sinh
viªn sÏ tù häc theo ç nh©n hay nhãm. Çc tμi liÖu tham kh¶o ®−îc gi¸o viªn ph¸t hoÆc
giíi thiÖu, h−íng dÉn çc néi dung vμ yªu cÇu. Sinh viªn tù nghiªn cøu theo ç nh©n hay
nhãm. Qu¸ tr×nh tù häc sÏ ®−îc gi¸o viªn ®¸nh gi¸ trong qu¸ tr×nh gi¶ng bμi hoÆc bμi
kiÓm tra.
4
Ch−¬ng 1
Tæng quan vÒ L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• Gi¶i thÝch ®−îc bèi c¶nh ra ®êi vμ ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi.
• Tr×nh bμy ®−îc LNXH lμ g×.
• Ph©n biÖt ®−îc LNXH vμ L©m nghiÖp truyÒn thèng (LNTT).
• VËn dông ®−îc çc quan ®iÓm vÒ LNXH ®Ó tiÕp cËn çc m«n häc kh¸c nh−
KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m, Qu¶n lý dù ¸n, N«ng l©m kÕt hîp...
• Gi¶i thÝch ®−îc tÇm quan träng vμ çc ý nghÜa cña LNXH ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn l©m nghiÖp ë ViÖt Nam.
5
Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng gi¶i thÝch vμ ph©n tÝch ®−îc
nh÷ng ®iÓm chÝnh cña t×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi vμ bèi c¶nh ra ®êi cña
LNXH ë ViÖt Nam nh− çc c¬ së vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ vμ thÓ chÕ, c¬ së vÒ tμi
nguyªn vμ c«ng nghÖ, tõ ®ã cã çch nh×n tæng qu¸t vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH cña
n−íc ta.
KÕ ho¹ch bμi gi¶ng:
Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian
1. T×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi Gi¶ng bμi cã OHP, 1 tiÕt
minh ho¹
2. Bèi c¶nh ra ®êi LNXH ë ViÖt Nam VÊn ®¸p Tμi liÖu 1 tiÕt
®äc thªm
6
T×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi
§Æc ®iÓm chñ yÕu cña L©m nghiÖp truyÒn thèng liªn quan ®Õn ph¸t
triÓn LNXH
Ngay tõ buæi b×nh minh cña lÞch sö, con ng−êi ®· lÊy tõ rõng çc thøc ¨n, chÊt ®èt,
vËt liÖu phôc vô cuéc sèng, rõng ®−îc coi lμ çi n«i sinh ra vμ lμ m«i tr−êng sèng cña
con ng−êi. §Õn thÕ kû 17, hÖ thèng qu¶n lý rõng ®−îc ra ®êi t¹i Ch©u ¢u, ®¸nh dÊu mét
xu h−íng míi trong viÖc khai th¸c vμ t¸i t¹o tμi nguyªn rõng. Khai th¸c, lîi dông vμ t¸i
t¹o tμi nguyªn rõng ngμy cμng ph¸t triÓn ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ngμy cμng cao cña x· héi
lu«n ®ßi hái ph¶i cã mét hÖ thèng qu¶n lý rõng thÝch hîp. Hai qu¸ tr×nh nμy ph¸t triÓn
ngμy cμng cao vμ dÇn dÇn h×nh thμnh ngμnh l©m nghiÖp. Ngμnh l©m nghiÖp ra ®êi ngμy
cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña mçi quèc gia. Nh− vËy l©m
nghiÖp ra ®êi xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu thùc tiÔn cña x· héi ®èi víi rõng vμ vai trß cña x· héi
®èi víi rõng th«ng qua chøc n¨ng qu¶n lý, g×n g÷i vμ ph¸t triÓn rõng. Mçi giai ®o¹n lÞch
sö nhu cÇu x· héi vμ vai trß cña x· héi ®èi víi rõng kh¸c nhau nªn nhËn thøc vμ ph¸t
triÓn l©m nghiÖp còng kh¸c nhau, phï hîp víi tõng giai ®o¹n lÞch sö.
Trong mét thêi gian dμi ph¸t triÓn l©m nghiÖp dùa vμo lîi dông vèn tù nhiªn s½n cã
cña rõng ®· h×nh thμnh quan ®iÓm truyÒn thèng cho r»ng chøc n¨ng chñ yÕu cña l©m
nghiÖp lμ s¶n xuÊt gç ®Ó cung cÊp cho x· héi, do vËy nhiÖm vô chÝnh cña l©m nghiÖp
®−îc xem lμ qu¶n lý rõng ®Ó s¶n xuÊt gç. §©y chÝnh lμ con ®−êng dÉn ®Õn h×nh thμnh
lo¹i h×nh l©m nghiÖp hiÖn ®¹i mμ ®Æc tr−ng cña nã lμ ®éc canh, s¶n xuÊt tËp trung, ®Çu t−
cao, c«ng nghÖ vμ kü thuËt tiÕn tiÕn. Lo¹i h×nh l©m nghiÖp nμy ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t
triÓn m¹nh ë Ch©u ¢u dÇn dÇn h×nh thμnh ë nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi trong nh÷ng thËp kû
gÇn ®©y vμ ®−îc xem nh− lμ l©m nghiÖp truyÒn thèng ®Ó ph©n biÖt víi çc trμo l−u l©m
nghiÖp kh¸c xuÊt hiÖn tõ gÇn 2 thËp kû gÇn ®©y nh−: L©m nghiÖp x· héi, L©m nghiÖp
míi, L©m nghiÖp tæng hîp, L©m nghiÖp gÇn víi tù nhiªn.
L©m nghiÖp truyÒn thèng chñ yÕu dùa trªn nÒn t¶ng cña kü thuËt l©m sinh víi môc
tiªu chÝnh lμ t¹o ra vμ khai th¸c çc s¶n phÈm gç. Do ®ã l©m nghiÖp ®−îc ph©n t¸ch
t−¬ng ®èi râ rμng víi n«ng nghiÖp hoÆc víi çc ngμnh nghÒ kh¸c. L©m nghiÖp truyÒn
thèng cã nh÷ng ®iÓm chñ yÕu liªn quan ®Õn l©m nghiÖp cña çc n−íc ®ang ph¸t triÓn
nhiÖt ®íi, ®ã lμ:
• L©m nghiÖp dùa trªn mét ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng nh»m môc ®Ých phôc vô
nhu cÇu x· héi vÒ s¶n phÈm gç ngμy cμng cao.
• Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng chñ yÕu dùa trªn nÒn t¶ng cña khoa häc tù nhiªn ®−îc
thÓ hiÖn b»ng çc kü thuËt l©m sinh thuÇn tuý.
• Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng truyÒn thèng chØ phï hîp víi nh÷ng n¬i kh«ng cã
tranh chÊp ®Êt ®ai, cã nhiÒu c¬ héi viÖc lμm vμ thu nhËp kh¸c cho çc céng
®ång d©n c−. Ph−¬ng thøc qu¶n lý nμy khã phï hîp víi nh÷ng n¬i ®«ng d©n c−
vμ hoμn c¶nh x· héi nh− ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn nhiÖt ®íi hiÖn nay.
• Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng trªn chØ cã thÓ thùc hiÖn trong mét m«i tr−êng thèng
nhÊt vÒ luËt ph¸p vμ thÓ chÕ nhμ n−íc, Ýt bÞ chi phèi bëi çc yÕu tè céng ®ång,
phong tôc tËp qu¸n vμ luËt lÖ ®Þa ph−¬ng.
7
Theo Rao (1990) l©m nghiÖp truyÒn thèng cã nguån gèc tõ Ch©u ¢u ®−îc ¸p dông
ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· ®i theo chiÒu h−íng sau:
• ThiÕt lËp quyÒn hîp ph¸p cña çc chñ thÓ nhμ n−íc vμ t− nh©n trong qu¶n lý vμ
sö dông tμi nguyªn rõng. DÉn ®Õn nhμ n−íc qu¶n lý rõng víi quyÒn bÊt kh¶
kh¸ng ®· trë thμnh mét nçi ¸m ¶nh l©u dμi ®èi víi ng−êi d©n sèng gÇn rõng vμ
phô thuéc vμo rõng.
• Quy ®Þnh çc chØ tiªu khai th¸c gç hμng ho¸ vμ t¨ng sè l©m s¶n lÊy tõ rõng mμ
kh«ng cÇn hái: “v× quyÒn lîi cña ai?”.
• Bßn rót tμi nguyªn rõng c¹n kiÖt mÆc dï vÉn nªu khÈu hiÖu duy tr× æn ®Þnh n¨ng
suÊt rõng, dÉn ®Õn gi¶m sót nguån tμi nguyªn rõng.
• Thùc hiÖn qu¶n lý rõng b»ng çc chiÕn l−îc, ch−¬ng tr×nh do çc c¬ quan nhμ
n−íc v¹ch ra mμ kh«ng cÇn cã sù tham gia cña nh©n d©n.
• Sö dông søc d©n nh− lμ lμm c«ng ¨n l−¬ng, phñ nhËn vai trß b¶o vÖ rõng vμ
quyÒn h−ëng lîi rõng cña hä.
L©m nghiÖp truyÒn thèng cã mét lÞch sö l©u dμi, cã nh÷ng mÆt m¹nh, mÆt yÕu vμ
®−îc coi lμ tiÒn ®Ò, khëi nguyªn cho ph¸t triÓn LNXH, lμ sù tiÕp tôc cña chiÕn l−îc l©m
nghiÖp ë çc n−íc nhiÖt ®íi ®ang ph¸t triÓn.
Xu thÕ ph¸t triÓn vμ nguyªn nh©n ra ®êi cña LNXH

T×m hiÓu sù ra ®êi vμ ph¸t triÓn cña LNXH ë mét sè n−íc Ch©u ¸ cã thÓ nhËn thÊy
mét sè thay ®æi vμ chuyÓn dÞch trong ngμnh l©m nghiÖp nh− sau:
• Xu thÕ phi tËp trung ho¸ xuÊt hiÖn b»ng qu¸ tr×nh ph©n cÊp qu¶n lý tμi nguyªn
rõng ®· h×nh thμnh vμ b−íc ®Çu mang l¹i hiÖu qu¶. Th«ng qua ®ã nhiÒu thμnh
phÇn kinh tÕ ®· tham gia vμo qu¶n lý tμi nguyªn, vai trß cña ng−êi d©n vμ céng
®ång ®Þa ph−¬ng ®−îc n©ng cao.
• Xu thÕ chuyÓn tõ khai th¸c, lîi dông gç sang sö dông tæng hîp, ®a s¶n phÈm
theo ph−¬ng thøc sö dông tæng hîp tμi nguyªn rõng.
• Xu thÕ ph¸t triÓn tõ ®¬n ngμnh l©m nghiÖp sang ph¸t triÓn ®a ngμnh theo h−íng
ph¸t triÓn n«ng th«n tæng hîp.
• Xu thÕ quèc tÕ ho¸ trong viÖc phèi hîp, liªn kÕt çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp.
Theo Donovan vμ TrÇn §øc Viªn (1997) LNXH ra ®êi vμo ®Çu nh÷ng n¨m 1970, do
çc nguyªn nh©n chñ yÕu sau:
• ChÝnh phñ çc n−íc bÞ thÊt b¹i trong viÖc kiÓm so¸t çc nguån tμi nguyªn rõng.
• Sù kÐm hiÖu qu¶ cña l©m nghiÖp dùa trªn nÒn t¶ng c«ng nghiÖp rõng vμ s¶n
phÈm gç thuÇn tuý.
• Xu thÕ phi tËp trung ho¸ vμ d©n chñ ho¸ trong viÖc qu¶n lý çc nguån tμi
nguyªn thiªn nhiªn.
• Çc nhu cÇu c¬ b¶n cña n«ng d©n vÒ l−¬ng thùc vμ l©m s¶n kh«ng ®−îc ®¸p
øng.
8
• Cã sù m©u thuÉn vÒ lîi Ých gi÷a nhμ n−íc vμ céng ®ång cïng víi ng−êi d©n ®Þa
ph−¬ng ®èi víi çc s¶n phÈm cña rõng.
T¹i mét sè n−íc LNXH ®· ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn dùa trªn çc s¸ng kiÕn cña
céng ®ång nh− çc céng ®ång tù ®Ò ra çc quy chÕ ®Ó kiÓm so¸t, sö dông çc nguån tμi
nguyªn rõng cña hä; thμnh lËp hÖ thèng tù qu¶n vμ ra quyÕt ®Þnh; x©y dùng çc c¬ chÕ
®ãng gãp vμ chia sÎ lîi Ých. ë nhiÒu n−íc kh¸c LNXH ®−îc h×nh thμnh khi chÝnh phñ
çc n−íc nhËn thøc ®−îc vai trß quan träng cña ng−êi d©n trong viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn
rõng. Tr−íc hÕt lμ çc chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ng−êi d©n tham gia vμo çc ho¹t ®éng
l©m nghiÖp, tiÕp theo lμ quyÒn sö dông ®Êt l©u dμi cho çc hé gia ®×nh ®−îc x¸c ®Þnh.
Çc dù ¸n LNXH chñ yÕu tËp trung vμo viÖc hç trî vμ gióp ®ì çc hé gia ®×nh gi¶i quyÕt
çc nhu cÇu thiÕt yÕu vμ khuyÕn khÝch ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp.
Sau nh÷ng thÊt b¹i vμ kÐm hiÖu qu¶ cña çc ch−¬ng tr×nh LNXH trong giai ®o¹n
®Çu, chÝnh phñ vμ çc tæ chøc quèc tÕ hç trî çc céng ®ång tham gia vμo viÖc tù qu¶n lý
çc nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. LNXH ra ®êi vμ ph¸t triÓn ®Ó t¹o ra sù ph¸t triÓn cã
hiÖu qu¶ b»ng viÖc gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò h−ëng dông tμi nguyªn rõng, h×nh thøc l©m
nghiÖp céng qu¶n gi÷a chÝnh phñ vμ céng ®ång ®· xuÊt hiÖn vμ ph¸t triÓn.
Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn LNXH

Theo Wiersum (1994), qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi tr¶i qua çc thêi kú
víi çc çch tiÕp cËn kh¸c nhau nh−ng rÊt ®Æc tr−ng cho qu¸ tr×nh chuyÓn tõ l©m nghiÖp
truyÒn thèng sang LNXH. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH ë Ch©u ¸ ®−îc tiÕn triÓn theo çc
mèc cña çc giai ®o¹n ®−îc kh¸i qu¸t trong çc b¶ng 2.1.
B¶ng 1.1: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH
Tr−íc 1950 1950-1970 1971-1990 Tõ 1991 ®Õn nay

L©m nghiÖp truyÒn thèng L©m nghiÖp x· héi
L©m nghiÖp L©m nghiÖp L©m nghiÖp hé gia ®×nh L©m nghiÖp céng ®ång
thuéc ®Þa nhμ n−íc L©m nghiÖp nhμ n−íc L©m nghiÖp nhμ n−íc
MÇm mèng L©m nghiÖp L©m nghiÖp t− nh©n L©m nghiÖp hé gia ®×nh
l©m nghiÖp t− nh©n
céng ®ång L©m nghiÖp céng ®ång L©m nghiÖp t− nh©n
L©m nghiÖp céng qu¶n
Nguån: §inh §øc ThuËn (2002)
• Giai ®o¹n: Tr−íc n¨m 1950

§Æc tr−ng cña giai ®o¹n nμy lμ l©m nghiÖp thuéc ®Þa vμ phong kiÕn. QuyÒn së h÷u
®Êt ®ai vμ rõng thuéc vÒ çc nhμ t− s¶n n−íc ngoμi, çc chñ ®ån ®iÒn. Mét phÇn ®Êt ®ai
thuéc vÒ quyÒn tù qu¶n cña çc céng ®ång. Ho¹t ®éng chñ yÕu cña l©m nghiÖp lμ khai
th¸c v¬ vÐt tμi nguyªn rõng phôc vô cho ''MÉu Quèc'' vμ giai cÊp thèng trÞ.
• Giai ®o¹n: 1950 - 1970
9
Çc n−íc thùc hiÖn quèc h÷u ho¸ rõng vμ x¸c ®Þnh quyÒn së h÷u, qu¶n lý ®Êt rõng
thuéc nhμ n−íc. L©m nghiÖp nhμ n−íc chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o. Ho¹t ®éng l©m nghiÖp chñ
yÕu vÉn dùa vμo khai th¸c gç nh−ng tËp trung nhiÒu cho xuÊt khÈu sang çc n−íc ph¸t
triÓn. ë giai ®o¹n nμy, tμi nguyªn rõng ë hÇu hÕt çc n−íc bÞ tμn ph¸ nghiªm träng, tû lÖ
tμn che gi¶m sót nhanh chãng.
• Giai ®o¹n: 1971 - 1990
ChÝnh phñ huy ®éng nh©n d©n ®Þa ph−¬ng vμo b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. Mét phÇn
rõng vμ ®Êt rõng ®−îc giao cho çc hé gia ®×nh qu¶n lý. Çc ch−¬ng tr×nh LXNH ra ®êi
víi môc tiªu trî gióp cho sù ph¸t triÓn vμ tho¶ m·n çc nhu cÇu vÒ l©m s¶n cña ng−êi
d©n. Çc n−íc gi¶m dÇn l−îng khai th¸c gç. Ho¹t ®éng l©m nghiÖp ®· h−íng vμo khai
th¸c, lîi dông tæng hîp theo h×nh thøc n«ng l©m kÕt hîp, ph¸t triÓn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm
kh¸c nhau, chuyÓn tõ s¶n xuÊt ®¬n ngμnh sang s¶n xuÊt ®a ngμnh.
• Giai ®o¹n: Tõ 1991 ®Õn nay
Çc chÝnh phñ tiÕp tôc ph©n cÊp qu¶n lý theo h−íng phi tËp trung ho¸, gia t¨ng
quyÒn h¹n tù qu¶n cho chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng. Mét phÇn rõng vμ ®Êt rõng ®−îc giao
cho çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng theo h−íng l©m nghiÖp céng ®ång. ChÝnh phñ çc n−íc
vμ çc nhμ tμi trî ®Çu t− cho çc dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång. Xu h−íng céng
qu¶n gi÷a ChÝnh phñ vμ çc céng ®ång t¨ng lªn. N«ng l©m kÕt hîp, ph¸t triÓn tæng hîp
theo h−íng ®a ngμnh ®· trë thμnh ph−¬ng thøc ho¹t ®éng phæ biÕn cña ngμnh l©m
nghiÖp.
HiÖn tr¹ng ph¸t triÓn LNXH

1.4.1. QuyÒn h−ëng dông tμi nguyªn rõng
Theo Donovan (1997), §inh §øc ThuËn (2002) phÇn lín çc n−íc ®ang ph¸t triÓn
x¸c ®Þnh quyÒn së h÷u ®Êt ®ai thuéc vÒ nhμ n−íc nh−ng ®−îc ph©n cÊp theo çc quyÒn
sö dông kh¸c nhau. Sù ph©n cÊp vÒ quyÒn sö dông ®Êt ®ai ë çc n−íc kh¸c nhau vÒ çc
mÆt nh− lo¹i ®Êt ®−îc giao, ®èi t−îng ®−îc giao, quyÒn s¶n xuÊt vμ chuyÓn nh−îng, quy
m« ®−îc giao, thêi gian giao, tr¸ch nhiÖm ®−îc giao. Sù ph©n cÊp vÒ quyÒn sö dông ®Êt
®ai ®−îc thÓ hiÖn ë viÖc x¸c ®Þnh lo¹i ®Êt nμo nhμ n−íc qu¶n lý, lo¹i ®Êt nμo ®−îc giao
cho çc tæ chøc vμ ç nh©n qu¶n lý. Theo §inh §øc ThuËn (2002) c¬ chÕ ph©n cÊp
quyÒn sö dông ®Êt t¹i mét sè n−íc nh− sau:
T¹i Ên §é, nhμ n−íc chØ giao ®Êt kh«ng cã rõng cho çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng, ®Êt
l©m nghiÖp do nhμ n−íc thèng nhÊt qu¶n lý hoÆc theo h×nh thøc céng qu¶n.
Trung Quèc x¸c ®Þnh cã 2 h×nh thøc së h÷u ®Êt ®ai lμ së h÷u nhμ n−íc vμ së h÷u tËp
thÓ. Nh− vËy ®èi víi ®Êt ®ai thuéc quyÒn së h÷u cña tËp thÓ. TÊt c¶ ®Êt cã rõng vμ kh«ng
cã rõng ®Òu ®−îc giao cho céng ®ång.
Nepal qui ®Þnh çc céng ®ång ®−îc qu¶n lý çc nguån tμi nguyªn trong vÞ trÝ l·nh
thæ. §èi víi çc lo¹i ®Êt n»m trong vïng ®Öm cña çc v−ên quèc gia hay khu b¶o tån
thiªn nhiªn, xu h−íng chung lμ ph¸t triÓn céng qu¶n gi÷a nhμ n−íc vμ ng−êi d©n.
§èi t−îng ®−îc giao chñ yÕu gåm cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho çc
ç nh©n, cÊp giÊy phÐp sö dông ®Êt cho céng ®ång, cÊp giÊy phÐp sö dông ®Êt cho çc tæ
chøc x· héi. Theo Donovan (1997), hiÖn nay Philippines, Th¸i lan, Trung Quèc ®· cÊp
10
giÊy phÐp sö dông ®Êt cho çc ç nh©n theo çc ch−¬ng tr×nh LNXH. Philippines vμ
Nepal ®· cÊp giÊy phÐp sö dông cho çc céng ®ång. Mét sè n−íc kh¸c nh− ¢n §é,
Indonesia kh«ng tiÕn hμnh giao ®Êt l©m nghiÖp cho ç nh©n vμ céng ®ång. QuyÒn s¶n
xuÊt vμ chuyÓn nh−îng ®Êt l©m nghiÖp trªn ®Êt ®−îc giao ®−îc nhμ n−íc qui ®Þnh quyÒn
tù x¸c ®Þnh çc lo¹i h×nh s¶n xuÊt (n«ng nghiÖp, n«ng l©m kÕt hîp, l©m nghiÖp), lùa
chän c©y trång, trao ®æi s¶n phÈm vμ thõa kÕ.
Theo Donovan (1997) qui m« giao ®Êt cho mét hé gia ®×nh vμ céng ®ång ë Th¸i
Lan lμ 2,8 ha ®èi víi ®Êt n«ng nghiÖp vμ 0,8ha ®èi víi ®Êt thæ c−, ë Philippines kh«ng cã
giíi h¹n vÒ diÖn tÝch ®Êt ®Ó giao cho çc ç nh©n víi giÊy phÐp sö dông ®Êt trong thêi
gian 25 n¨m vμ sau ®ã cã thÓ ®−îc gia h¹n.
Theo Donovan (1997), §inh §øc ThuËn (2002) t¹i çc n−íc trong khu vùc Ch©u ¸ -
Th¸i B×nh D−¬ng, sù ph©n cÊp qu¶n lý çc khu rõng tù nhiªn vμ nh©n t¹o ®−îc thùc hiÖn
theo çc cÊp ®é sau:
• Nhμ n−íc qu¶n lý hoμn toμn, ng−êi d©n kh«ng ®−îc khai th¸c vμ sö dông bÊt kú
s¶n phÈm nμo tõ rõng.
• Nhμ n−íc qu¶n lý çc s¶n phÈm chÝnh, ng−êi d©n ®−îc khai th¸c vμ sö dông çc
s¶n phÈm phô.
• Nhμ n−íc ký hîp ®ång b¶o vÖ rõng víi ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng.
Ng−êi d©n ®−îc h−ëng çc s¶n phÈm n«ng l©m kÕt hîp xen víi çc lo¹i c©y gç.
Nhμ n−íc tr¶ c«ng b¶o vÖ.
• Nhμ n−íc vμ céng ®ång céng qu¶n çc khu rõng. S¶n phÈm gç ®−îc ph©n phèi
theo tØ lÖ gi÷a nhμ n−íc vμ céng ®ång. Çc s¶n phÈm phô thuéc quyÒn qu¶n lý
vμ sö dông cña céng ®ång.
• Nhμ n−íc hç trî ®Çu vμo, ng−êi d©n tiÕn hμnh trång rõng, ch¨m sãc, b¶o vÖ. S¶n
phÈm thu ®−îc sÏ ®−îc ph©n phèi theo tØ lÖ ®Çu t−.
1.4.2. HÖ thèng chÝnh s¸ch vμ hç trî ph¸t triÓn LNXH ®Ó phôc vô cho ph¸t triÓn
LNXH
ChÝnh phñ çc n−íc x©y dùng hÖ thèng chÝnh s¸ch nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng −u tiªn,
khuyÕn khÝch cho ho¹t ®éng l©m nghiÖp th«ng qua çc biÖn ph¸p hç trî vËt t−, kü thuËt,
tμi chÝnh, ®μo t¹o, c¬ së h¹ tÇng céng víi hÖ thèng dÞch vô hai ®Çu. Theo §inh §øc
ThuËn (2002) hÖ thèng luËt ph¸p vÒ l©m nghiÖp cña çc n−íc ®· cã nh÷ng thay ®æi theo
xu thÕ sau:
• Tõ hÖ thèng luËt ph¸p qui ®Þnh quyÒn së h÷u duy nhÊt vμ phÇn lín thuéc vÒ nhμ
n−íc ®èi víi rõng vμ ®Êt rõng chuyÓn sang hÖ thèng luËt ph¸p ph©n cÊp quyÒn së
h÷u vμ sö dông .
• Tõ hÖ thèng luËt ph¸p qui ®Þnh quyÒn khai th¸c, sö dông çc s¶n phÈm tõ rõng
sang hÖ thèng luËt ph¸p qui ®Þnh tr¸ch nhiÖm sö dông cã hiÖu qu¶ nguån tμi
nguyªn rõng.
• HÖ thèng chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn LNXH thay ®æi tõ chç −u tiªn hç
trî cho çc yÕu tè vËt t− kü thuËt ®¬n thuÇn sang ®μo t¹o, ph¸t triÓn nguån lùc vμ
dÞch vô hai ®Çu.
11
ë thËp kû 70 LNXH h−íng tíi môc tiªu ®¸p øng nhu cÇu gç vμ l©m s¶n phô cña
ng−êi d©n, ®Æc biÖt ®¸p øng nhu cÇu cñi ®èt ®−îc −u tiªn hμng ®Çu. Qua çc chÝnh s¸ch
hç trî ng−êi d©n trång rõng nhiªn liÖu, nhμ n−íc cung cÊp h¹t gièng, c©y con, ph¸t triÓn
v−ên −¬m, tr¶ c«ng lao ®éng trång rõng cho n«ng d©n. §Ó ®¸p øng nhu cÇu chuyÓn giao
kü thuËt vμ c«ng nghÖ cho n«ng d©n, nhμ n−íc ®· ph¸t triÓn hÖ thèng hç trî chuyÓn giao
kü thuËt cho n«ng d©n. §Ó n©ng cao d©n trÝ vμ nhËn thøc cho n«ng d©n, hÖ thèng khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m cÊp c¬ së ®−îc h×nh thμnh.
Nhμ n−íc hç trî viÖc tæ chøc, qu¶n lý çc céng ®ång vμ hé gia ®×nh th«ng qua çc
ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn nguån nh©n lùc ®Ó ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång. HÖ thèng tμi
chÝnh tÝn dông phôc vô cho ph¸t triÓn LNXH ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn. Nhμ n−íc
tiÕn hμnh quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp vÜ m« ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho qui ho¹ch sö dông ®Êt
cÊp th«n b¶n vμ hé gia ®×nh. Nhμ n−íc hç trî ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng, v¨n hãa, y tÕ gi¸o
dôc cho céng ®ång. Ph¸t triÓn hÖ thèng chÕ biÕn n«ng l©m s¶n vμ bao tiªu s¶n phÈm cho
n«ng d©n còng lμ mét chÝnh s¸ch quan träng cña nhμ n−íc ®Ó khuyÕn khÝch ph¸t triÓn
l©m nghiÖp cña n«ng d©n.
1.4.3. Çc dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh l©m nghiÖp x· héi
§Ó hç trî ph¸t triÓn LNXH ChÝnh phñ çc n−íc vμ çc tæ chøc quèc tÕ ®· ®Çu t−
d−íi h×nh thøc çc ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp cã ng−êi d©n tham gia.
C¨n cø vμo môc tiªu, h×nh thøc tiÕp cËn vμ néi dung ho¹t ®éng cã thÓ ph©n ra çc dù ¸n
vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do chÝnh phñ ®Çu t− vμ çc dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do çc
tæ chøc quèc tÕ tμi trî (§inh §øc ThuËn, 2002).
+ Çc dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do chÝnh phñ ®Çu t−,:
ChÝnh phñ çc n−íc th−êng ®Çu t− ph¸t triÓn LNXH vμo çc lÜnh vùc nh−:
• Trång c©y ph©n t¸n ®Ó cung cÊp chÊt ®èt cho çc céng ®ång d©n c−.
• Trång rõng trªn çc ®Êt hoang hãa, trong ®ã huy ®éng ng−êi d©n vμo thùc hiÖn
víi chøc n¨ng chñ yÕu lμ cung cÊp søc lao ®éng.
• æn ®Þnh çc khu d©n c− cho ng−êi d©n sèng t¹i rõng.
Môc tiªu chñ yÕu cña çc dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH lμ tho¶ m·n nhu cÇu chÊt
®èt, t¹o c«ng ¨n viÖc lμm cho ng−êi d©n, gi¶m nghÌo cho ng−êi d©n vμ t¹o ra sù ph¸t
triÓn bÒn v÷ng.
+ Çc dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do çc tæ chøc quèc tÕ tμi trî:
Çc tæ chøc quèc tÕ tμi trî ®Ó ph¸t triÓn LNXH chñ yÕu ë çc lÜnh vùc nh−:
• Nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn h×nh thøc tiÕp cËn LNXH
• Ph¸t triÓn trang tr¹i l©m nghiÖp
• Hç trî ph¸t triÓn céng ®ång
• Ph¸t triÓn tæng hîp kinh tÕ x· héi
• §μo t¹o çn bé
12
Môc tiªu cña çc dù ¸n nμy lμ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn, ph¸t triÓn nguån
nh©n lùc, hç trî ph¸t triÓn l©m nghiÖp hé gia ®×nh vμ céng ®ång, t¹o ra sù ph¸t triÓn tæng
hîp, liªn ngμnh
1.1.4. H×nh thøc tæ chøc qu¶n lý çc ho¹t ®éng LNXH
Theo §inh §øc ThuËn (2002) ®Ó tæ chøc vμ qu¶n lý çc ho¹t ®éng LNXH mçi n−íc
®· h×nh thμnh çc h×nh thøc tæ chøc qu¶n lý kh¸c nhau.
• Ên §é: Thμnh lËp Héi ®ång l©m nghiÖp th«n b¶n cïng qu¶n lý çc ho¹t ®éng
l©m nghiÖp víi phßng l©m nghiÖp vμ ban qu¶n lý dù ¸n LNXH.
• Nepal: Thμnh lËp çc nhãm sö dông rõng trªn c¬ së cïng nhau qu¶n lý çc khu
rõng kh«ng theo vÞ trÝ l·nh thæ.
• Th¸i Lan: H×nh thμnh çc lμng l©m nghiÖp do Côc l©m nghiÖp hoμng gia ®Çu t−.
• Indonesia: Thμnh lËp çc lμng l©m nghiÖp do çc c«ng ty khai th¸c gç tμi trî.
• Philippines: CÊp giÊy phÐp sö dông ®Êt cho céng ®ång. Céng ®ång cã thÓ ký
hîp ®ång trång rõng vμ b¶o vÖ rõng víi nhμ n−íc.
• Trung Quèc: L©m nghiÖp céng ®ång cña Trung quèc ®−îc tæ chøc theo çc
h×nh thøc lμ trang tr¹i l©m nghiÖp lμng b¶n, tæ hîp liªn kÕt l©m nghiÖp vμ l©m
nghiÖp hé gia ®×nh.
Nh− vËy ë tÊt c¶ çc n−íc trªn ®Òu h×nh thμnh çc tæ chøc cã tÝnh chÊt riªng biÖt. ë
mét sè n−íc cßn trao c¶ quyÒn ph¸p lý cho tæ chøc ®ã nh− tr−êng hîp cña Nepal hay
Th¸i Lan. Xu thÕ chung lμ chÝnh phñ çc n−íc lμ gia t¨ng quyÒn h¹n vÒ qu¶n lý çc
nguån tμi nguyªn cho céng ®ång qu¶n lý th«ng qua çc tæ chøc cña hä.
2. Bèi c¶nh ra ®êi cña LNXH ë ViÖt Nam

ThuËt ng÷ LNXH b¾t ®Çu ®−îc sö dông ë ViÖt Nam vμo gi÷a thËp kû 80. LNXH
dÇn dÇn ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cïng víi qu¸ tr×nh c¶i çch kinh tÕ cña ®Êt n−íc.
Sù chuyÓn h−íng tõ mét nÒn l©m nghiÖp lÊy quèc doanh lμm chÝnh sang mét nÒn l©m
nghiÖp nh©n d©n cã nhiÒu thμnh phÇn kinh tÕ tham gia ®−îc xuÊt ph¸t tõ çc bèi c¶nh
chñ yÕu sau:
+ Thùc tr¹ng ®êi sèng n«ng th«n, ®Æc biÖt lμ n«ng th«n miÒn nói ®ang gÆp nhiÒu khã
kh¨n, sù phô thuéc cña çc céng ®ång vμo rõng nμy cμng t¨ng ®ßi hái ph¶i cã ph−¬ng
thøc qu¶n lý rõng thÝch hîp.
HiÖn t¹i ë ViÖt Nam cã kho¶ng 80% d©n sè sèng ë vïng n«ng th«n, 27 triÖu ng−êi
trong ®ã h¬n 10 triÖu ng−êi lμ çc ®ång bμo d©n téc thiÓu sè sèng ë çc vïng trung du
vμ miÒn nói. MÆc dï ChÝnh phñ ®· cã Ch−¬ng tr×nh quèc gia h−íng tíi xo¸ ®ãi, gi¶m
nghÌo nh−ng tû lÖ hé gia ®×nh ®ãi nghÌo chiÕm vÉn cßn kh¸ cao. Tû lÖ nμy ë çc tØnh
vïng cao cßn trªn d−íi 30%. §a phÇn çc hé gia ®×nh nghÌo ph¶i tËp trung vμo s¶n xuÊt
l−¬ng thùc, ch¨n nu«i hay lμm çc ngμnh nghÒ phô kh¸c.
Sù ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng ®ång ®Òu gi÷a çc vïng lμ mét trë ng¹i lín. Çc vïng
s©u vïng xa s¶n xuÊt kÐm ph¸t triÓn, l¹c hËu, kinh tÕ thÊp kÐm cÇn nhiÒu ®Çu t− hç trî vμ
thêi gian míi tiÕn kÞp miÒn xu«i. MÆc dï nhiÒu n¬i ë trung du vμ miÒn nói ®· vμ ®ang
h×nh thμnh çc vïng chuyªn canh s¶n xuÊt c©y nguyªn liÖu, c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n
13
qu¶, rau xanh; ®ang xuÊt hiÖn hμng v¹n trang tr¹i n«ng l©m nghiÖp; song nh×n chung s¶n
xuÊt tù tóc, tù cÊp vÉn cßn nhiÒu, c¬ cÊu kinh tÕ ch−a hîp lý, vÉn nÆng vÒ trång trät, s¶n
xuÊt hμng ho¸ ch−a ph¸t triÓn t¹i çc vïng s©u vïng xa.
Sù phô thuéc vμo rõng cña çc céng ®ång miÒn nói vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm ®−îc
s¶n xuÊt trªn ®Êt rõng, tiÒn mÆt thu ®−îc tõ b¸n l©m s¶n nh− gç, cñi ®èt v. v. ngμy cμng
t¨ng dÉn ®Õn khai th¸c tμi nguyªn rõng qu¸ møc, nhiÒu n¬i rõng kh«ng cßn cã kh¶ n¨ng
t¸i sinh dÉn ®Õn ®åi träc ho¸. Nh÷ng xung ®ét trong sö dông tμi nguyªn rõng ngμy cμng
nhiÒu. L©m nghiÖp nhμ n−íc kh«ng cßn kh¶ n¨ng kiÓm so¸t cã hiÖu qu¶ viÖc qu¶n lý tμi
nguyªn rõng. Trong bèi c¶nh nh− vËy cÇn ph¶i cã mét ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng thÝch
hîp, lμm sao võa ®¸p øng ®−îc lîi Ých cña ng−êi d©n ®i¹ ph−¬ng võa b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn
tμi nguyªn rõng. L©m nghiÖp x· héi ®−îc h×nh thμnh, x· héi chÊp nhËn vμ ngμy cμng
ph¸t triÓn.
+ ¶nh h−ëng cña nh÷ng ®æi míi trong chÝnh s¸ch kinh tÕ theo h−íng phi tËp trung ho¸
- X©y dùng Hîp t¸c x· n«ng nghiÖp trong thËp kû 60 ®Õn dÇu thËp kû 80
Sau c¶i çch ruéng ®Êt, §¶ng vμ Nhμ n−íc ®· ph¸t ®éng phong trμo x©y dùng Hîp
t¸c x· n«ng nghiÖp ë miÒn B¾c. H×nh thøc s¶n xuÊt Hîp t¸c x· ë n«ng th«n miÒn B¾c ®·
ph¸t triÓn ë ®Ønh cao vμo giai ®o¹n tõ 1960 ®Õn 1975 khi miÒn B¾c lμ hËu ph−¬ng v÷ng
ch¾c cho tiÒn tuyÕn, thùc hiÖn x©y dùng Chñ nghÜa x· héi.
Sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, quan hÖ s¶n xuÊt hîp t¸c x· béc lé nh÷ng nh−îc ®iÓm
nh− viÖc tr¶ c«ng theo theo c«ng ®iÓm, ph©n phèi s¶n phÈm theo ®Þnh suÊt ... ®· t¹o ra
ph©n phèi b×nh qu©n, kh«ng kÝch thÝch s¶n xuÊt. Do ®ã, n¨ng suÊt lao ®éng n«ng nghiÖp
ngμy cμng thÊp, thu nhËp cña n«ng d©n ngμy cμng gi¶m ®· khiÕn çc hé n«ng d©n ngμy
cμng Ýt quan t©m tíi lμm ¨n theo kiÓu hîp t¸c x·. §©y lμ c¬ së ra ®êi chØ thÞ 100 nh»m
b−íc ®Çu c¶i tiÕn c«ng t¸c tæ chøc s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp trong hîp t¸c x· theo
h−íng phi tËp trung ho¸.
- Kho¸n 100 n¨m 1981 (chØ thÞ 100)
Môc ®Ých cña cuéc ®æi míi qu¶n lý hîp t¸c x· n«ng nghiÖp nμy lμ khuyÕn khÝch
n«ng d©n t¨ng c−êng s¶n xuÊt ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thiÕu l−¬ng thùc ®ang trÇm träng ë
ViÖt Nam. §Ó lμm ®−îc nh− vËy, ruéng ®Êt ®−îc chia cho ç nh©n n«ng d©n trong thêi
gian h¹n ®Þnh víi mét phÇn ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt. S¶n phÈm thu ®−îc theo n¨ng suÊt
kho¸n ph¶i nép vμo hîp t¸c x·. Hîp t¸c x· chÞu tr¸ch nhiÖm ph©n chia s¶n phÈm. S¶n
phÈm v−ît kho¸n thuéc quyÒn së h÷u cña n«ng d©n. H×nh thøc kho¸n nμy ®· cã t¸c ®éng
®Õn t¨ng n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng n«ng nghiÖp. Tuy nhiªn nh÷ng mÆt tÝch cùc cña h×nh
thøc kho¸n nμy chØ tån t¹i trong thêi gian ng¾n. Nh÷ng yªu cÇu më réng quyÒn tù chñ vμ
quyÕt ®Þnh cña n«ng d©n ngμy cμng t¨ng vμ dÉn tíi nh÷ng ®æi míi trong qu¶n lý vμ s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp.
- Kho¸n 10 n¨m 1988 (NghÞ quyÕt 10 cña Bé chÝnh trÞ)
C¬ chÕ kho¸n trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo NghÞ quyÕt sè 10 cña Bé ChÝnh trÞ
n¨m 1988 nh»m tiÕp tôc t¨ng tr−ëng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña ®Êt n−íc. PhÇn lín t− liÖu
s¶n xuÊt ®−îc giao cho hé n«ng d©n vμ hä ®−îc chñ ®éng sö dông cho môc ®Ých s¶n
xuÊt. ¶nh h−ëng cña NghÞ quyÕt 10 ®−îc nhËn thÊy râ rÖt th«ng qua s¶n phÈm s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp ®· t¨ng vμ nh÷ng thay ®æi cña çc hÖ thèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Çc hÖ
14
thèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ngμy cμng ®a d¹ng vμ b¾t ®Çu h−íng vμo s¶n xuÊt hμng ho¸
hoÆc s¶n xuÊt cho tiªu dïng tuú theo tõng hé.
- LuËt ®Êt ®ai
LuËt ®Êt ®ai lÇn ®Çu tiªn ®−îc ban hμnh vμo n¨m 1988, ®−îc sña ®æi vμ bæ sung vμo
çc n¨m 1993, 1998 ®−îc coi lμ mét trong nh÷ng mèc quan träng cho c«ng cuéc ®æi
míi qu¶n lý n«ng nghiÖp nh»m ®¶m b¶o mét hμnh lang ph¸p lý cho viÖc qu¶n lý, sö
dông tμi nguyªn ®Êt ®ai mét çch cã hiÖu qu¶ vμ bÒn v÷ng. LuËt ®Êt ®ai 1993 lμ c¬ së
ph¸p lý rÊt quan träng cho çc hé n«ng d©n tù chñ sö dông ®Êt víi 5 quyÒn c¬ b¶n khi
nhËn ®Êt.
Nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc cña LuËt ®Êt ®ai ®−îc thÊy rÊt râ ®èi víi çc céng ®ång
miÒn nói, n¬i ®Êt ®ai vμ tμi nguyªn rõng ®· vμ ®ang ®−îc giao cho çc hé gia ®×nh vμ
céng ®ång qu¶n lý vμ sö dông l©u dμi. N«ng d©n vμ céng ®ång ®−îc lμm chñ thùc sù
trªn çc diÖn tÝch ®Êt ®−îc giao, hä yªn t©m ®Çu t− vμo s¶n xuÊt, ®−îc h−ëng thμnh qu¶
lao ®éng chÝnh ®¸ng vμ ®ãng gãp nghÜa vô víi nhμ n−íc.
- LuËt B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng, çc v¨n b¶n d−íi luËt chñ yÕu vÒ l©m nghiÖp
LuËt B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng n¨m 1991 lμ c¬ së quan träng cho ph¸t triÓn LNXH
t¹i çc vïng n«ng th«n miÒn nói. Ph©n chia 3 lo¹i rõng, quyÒn giao ®Êt l©m nghiÖp,
quyÒn hîp ®ång kho¸n kinh doanh rõng cña çc hé n«ng d©n vμ tæ chøc céng ®ång cã t−
çch ph¸p nh©n ®· ®−îc luËt ph¸p ho¸. NghÞ ®Þnh 02/CP cña ChÝnh phñ n¨m 1993, NghÞ
®Þnh 163/CP cña ChÝnh phñ n¨m 1998 vμ çc v¨n b¶n liªn quan kh¸c ®· t¹o ®iÒu kiÖn
cho nh©n d©n nhËn ®Êt, nhËn rõng ®Ó gãp phÇn ph¸t triÓn LNXH ë n−íc ta.
+ Nh÷ng h¹n chÕ trong qu¶n lý tμi nguyªn rõng cña l©m nghiÖp quèc doanh cÇn ®−îc
thay thÕ b»ng çc h×nh thøc qu¶n lý phï hîp víi thêi kú míi.
Ngμnh l©m nghiÖp hiÖn ®ang qu¶n lý kho¶ng 19 triÖu ha rõng vμ ®Êt rõng. Cho ®Õn
cuèi thËp kû 80, Nhμ n−íc qu¶n lý l©m nghiÖp th«ng qua mét hÖ thèng çc liªn hiÖp xÝ
nghiÖp l©m nghiÖp, l©m tr−êng quèc doanh. HÖ thèng nμy ®· tõng cã trªn 700 l©m
tr−êng quèc doanh víi trªn 10 v¹n lao ®éng lμ c«ng nh©n l©m nghiÖp cã nhiÖm vô tæ
chøc s¶n xuÊt kinh doanh l©m nghiÖp. Bªn c¹nh ®ã, hÖ thèng KiÓm l©m nh©n d©n cã vai
trß qu¶n lý vμ b¶o vÖ rõng. MÆc dï vËy nh÷ng vô vi ph¹m rõng ngμy cμng t¨ng th«ng
qua çc h×nh thøc khai th¸c l©m s¶n bÊt hîp ph¸p, ®èt n−¬ng lμm rÉy. HÖ thèng qu¶n lý
l©m nghiÖp tá ra kÐm hiÖu qu¶ nh−: L©m tr−êng quèc doanh kinh doanh kÐm hiÖu qu¶,
nhiÒu l©m tr−êng thua lç, kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o rõng; Lùc l−îng kiÓm l©m kh«ng ®ñ
søc ng¨n chÆn çc vô vi ph¹m rõng. Cuèi thËp kû 80 nhiÒu quan ®iÓm míi trong qu¶n lý
vμ sö dông tμi nguyªn rõng xuÊt hiÖn cïng víi qu¸ tr×nh c¶i çch qu¶n lý hîp t¸c x·
n«ng nghiÖp. §ã lμ çc ch−¬ng tr×nh giao ®Êt, ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh, x©y dùng
çc tr¹i rõng, çc céng ®ång qu¶n lý l©m nghiÖp. LNXH ®−îc h×nh thμnh trong bèi c¶nh
nμy võa theo tÝnh tÊt yÕu, võa ®−îc sù hç trî cña xu thÕ míi.
+ Trμo l−u mét lo¹i h×nh l©m nghiÖp míi: l©m nghiÖp céng ®ång ®ang xuÊt hiÖn trong
khu vùc
Vμo cuèi thËp kû 80, çc héi nghÞ, héi th¶o, diÔn ®μn quèc tÕ vÒ LNXH ®−îc tæ
chøc t¹i khu vùc cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh b¾t ®Çu "më cöa".
Sù héi nhËp lμ mét bèi c¶nh tèt cho ph¸t triÓn LNXH ë ViÖt Nam. Çc cuéc giao l−u,
häc hái kinh nghiÖm víi n−íc ngoμi ®· thóc ®Èy çch nh×n míi vÒ ph¸t triÓn LNXH.
15
Çc ch−¬ng tr×nh LNXH ë çc n−íc Ch©u ¸ ®−îc coi lμ nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc ®Õn
ph¸t triÓn LNXH ë ViÖt Nam.
+ Çc ch−¬ng tr×nh hç trî ph¸t triÓn l©m nghiÖp cña çc tæ chøc quèc tÕ vμ phi chÝnh
phñ ®ãng gãp tÝch cùc vμo ph¸t triÓn LNXH ë ViÖt Nam
Vμo ®Çu thËp kû 90 nhiÒu ch−¬ng tr×nh hç trî ph¸t triÓn cña çc tæ chøc quèc tÕ,
chÝnh phñ vμ phi chÝnh phñ ®−îc thùc hiÖn. Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam-
Thôy §iÓn, çc dù ¸n cña çc tæ chøc quèc tÕ nh−: FAO, UNDP, GTZ vμ cña çc tæ
chøc Phi chÝnh phñ ®· ¸p dông çch tiÕp cËn míi trong ph¸t triÓn l©m nghiÖp. Ph¶i
kh¼ng ®Þnh r»ng, Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam-Thuþ §iÓn cã vai trß quan
träng ®Çu tiªn vÒ ph¸t triÓn kh¸i niÖm LNXH ë ViÖt Nam. Nh÷ng khëi ®Çu cho çch tiÕp
cËn míi lμ çc ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn, vμ cho ®Õn nay çc ch−¬ng tr×nh nμy lu«n lμ
nh÷ng ®iÓm ®i ®Çu trong ph¸t triÓn LNXH ë n−íc ta.
ChÝnh phñ Thuþ SÜ tμi trî Ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi trong giai ®o¹n
1994-2004 nh»m vμo 3 môc tiªu quan träng, ®ã lμ: Ph¸t triÓn nguån nh©n lùc cho ho¹t
®éng LNXH; T¹o kiÕn thøc cho viÖc ®μo t¹o LNXH; Trao ®æi th«ng tin vÒ LNXH.
Ch−¬ng tr×nh nμy ®· vμ ®ang gióp cho ViÖt Nam ph¸t triÓn gi¸o dôc vμ ®μo t¹o LNXH
mét çch toμn diÖn.
16
Tμi liÖu tham kh¶o
1. Bé NN&PTNT (1988) B¸o ço s¬ kÕt 5 n¨m thùc hiÖn NghÞ ®Þnh 02/CP vÒ giao
®Êt l©m nghiÖp 1994-1998.
2. Bé NN&PTNT (1998) B¸o ço tæng kÕt t×nh h×nh thùc hiÖn Ch−¬ng tr×nh 327 vμ
triÓn khai Ch−êng tr×nh trång míi 5 triÖu ha rõng.
3. Bé NN&PTNT (1999). B¸o ço thùc hiÖn dù ¸n trång míi 5 triÖu ha n¨m 1999.
4. Bé NN&PTNT )1998). Tμi liÖu ®¸nh gi¸ tæng kÕt ch−¬ng tr×nh 327 vμ triÓn khai
dù ¸n 5 triÖu ha rõng.
5. Côc ®Þnh canh ®inh c− (1998): B¸o ço tæng kÕt c«ng t¸c ®Þnh canh ®Þnh c−
trong 25 n¨m. Bé NN&PTNN 1998.
6. §inh §øc ThuËn (2002). Kinh nghiÖm ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi ë mét sè
n−íc Ch©u ¸ vμ vËn dông vμo ®iÒu kiÖn ViÖt Nam. LuËn ¸n TiÕn sÜ Kinh tÕ -
N¨m 2002
7. Donovan, D., Rambo, A.T., Fox, J., Lª Träng Cóc (1997) Nh÷ng xu h−íng ph¸t
triÓn vïng nói phÝa B¾c ViÖt Nam TËp 1&2, Trung t©m §«ng T©y/Trung t©m
nghiªn cøu tμi nguyªn vμ m«i tr−êng - §¹i häc quèc gia Hμ Néi, Nhμ xuÊt b¶n
ChÝnh trÞ Quèc gia 1997
8. Elaine Morrison vμ Olivier Dubois: §êi sèng bÒn v÷ng ë vïng cao ViÖt Nam:
Giao ®Êt vμ ®»ng sau vÊn ®Ò giao ®Êt. L©m nghiÖp vμ sö dông ®Êt Series sè: 14 -
Hμ Néi 1998
9. LuËt ®Êt ®ai (1993) : C«ng bè theo ph¸p lÖnh sè 24-L/CTN ngμy 24/7/1993 cña
Chñ tÞch n−íc CHXHCN ViÖt Nam
10. LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng (1991): C«ng bè theo ph¸p lÖnh sè 58-
LCT/H§NN8 ngμy 19/8/1991 cña Chñ tÞch Héi ®ång Nhμ n−íc n−íc CHXHCN
ViÖtn Nam
11. NghÞ ®Þnh 01/CP (1995) Quy ®Þnh vÒ giao kho¸n ®Êt vμ sö dông vμo môc ®Ých
s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vμ thuû s¶n trong çc doanh nghiÖp nhμ n−íc
ra ngμy 4/1/1995
12. NghÞ ®Þnh 64/CP (1993) Quy ®Þnh vÒ giao ®Êt n«ng nghiÖp cho hé gia ®×nh, ç
nh©n sö dông æn ®Þnh vμ l©u dμi vμo môc ®Ých n«ng nghiÖp ra ngμy 27/9/1993
13. Rao, I. Y 1990, Community Forestry Lessons from Case Studies in Asia and the
Pacific region. RAPA of the FAO of the United nations, Bangkok 1990.
14. TrÇn §øc Viªn, (1997) Tæng quan vÒ çc tØnh miÒn nói phÝa B¾c tham gia vμo
ch−¬ng tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp ViÖt Nam - Thôy §iÓn Trong “Nh÷ng xu
h−íng ph¸t triÓn vïng nói phÝa B¾c ViÖt Nam” TËp 2 Phô lôc B : Çc nghiªn
cøu mÉu vμ bμi häc tõ Ch©u ¸. Trung t©m §«ng T©y/Trung t©m nghiªn cøu tμi
nguyªn vμ m«i tr−êng - §¹i häc quèc gia Hμ Néi, Nhμ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc
gia 1997.
17
15. Trung t©m §μo t¹o LNXH, (1998) B¸o ço vÒ ®¸nh gi¸ çc ho¹t ®éng dù ¸n §æi
míi chiÕn l−îc l©m nghiÖp vμ çc dù ¸n hç trî ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp kh¸c
t¹i Tö Nª huyÖn T©n L¹c tØnh Hoμ B×nh Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp/Ch−¬ng
tr×nh Hç trî LNXH II, 5/1998.
16. Trung t©m §μo t¹o LNXH, (1998) B¸o ço vÒ ®¸nh gi¸ çc ho¹t ®éng çc dù ¸n
hç trî ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp t¹i tØnh Hoμ B×nh Tr−êng §¹i häc L©m
nghiÖp/Ch−¬ng tr×nh Hç trî LNXH II, 5/1998.
17. Wiersum K.F. (1994) Social Forestry in South and Southeast Asia: History and
new Perspectives. In H. Simon, Hartadi, S Sarbanurdin, Surmadi & H. Iswantoro
(eds) Social Forestry and sustainable Forest management. Proceedings of a
seminar- Perum Perhutani, Jarkarta, Indonesia, p. 1-27.
Danh s¸ch tμi liÖu phôc vô gi¶ng day
1. Giao bμi tËp th¶o luËn nhãm: Ph©n tÝch t×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH cña ViÖt Nam.
2. Tμi liÖu ®äc thªm cho th¶o luËn nhãm:
• §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng ph¸t triÓn LNXH theo m« h×nh CIPP
• Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña LNXH vμ nh÷ng ®Æc tr−ng cña mét sè n−íc ë Ch©u ¸
3. GiÊy kÝnh trong dïng cho OHP
18
Bμi 2: Kh¸i niÖm LNXH
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng:
• Nªu vμ ph©n tÝch ®−îc kh¸i niÖm LNXH.
• Nªu vμ gi¶i thÝch ®−îc nh÷ng quan ®iÓm hiÖn nay vÒ LNXH.
• LiÖt kª ®−îc vμ gi¶i thÝch ®−îc çc ho¹t ®éng LNXH ë ViÖt Nam.
• Ph©n tÝch ®−îc mèi quan hÖ, nh÷ng ®iÓm gièng vμ kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a LNXH
vμ L©m nghiÖp truyÒn thèng (LNTT).
• Nªu vμ gi¶i thÝch ®−îc vai trß cña LNXH ®èi víi ph¸t triÓn n«ng th«n.
Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi

gian
1. Kh¸i niÖm vÒ LNXH Tr×nh bμy, Tμi liÖu ph¸t
th¶o luËn tay, bμi tËp 1 tiÕt
nhãm. t×nh huèng.
2. LNXH ®−îc coi nh− mét Tr×nh bμy, C©u hái th¶o
ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham th¶o luËn luËn. 1 tiÕt
gia nhãm.
3. LNXH ®−îc coi nh− mét lÜnh Tr×nh bμy, C©u hái th¶o
vùc, ph−¬ng thøc qu¶n lý tμi th¶o luËn luËn. 1 tiÕt
nguyªn rõng nhãm.
4. LNXH lμ ph−¬ng thøc qu¶n lý Tr×nh bμy, C©u hái th¶o 1 tiÕt
tμi nguyªn rõng Th¶o luËn luËn
nhãm
5. Ph©n biÖt LNXH vμ LNTT Giao bμi tËp, Bμi tËp 1 tiÕt
6. Vai trß cña LNXH trong ph¸t ®éng n·o C©u hái
triÓn n«ng th«n
19
1. Kh¸i niÖm LNXH
Gi÷a thËp niªn 1970, nh÷ng chuyÔn biÕn quan träng trong t− t−ëng vÒ vai trß cña
l©m nghiÖp trong ph¸t triÓn n«ng th«n ®· diÓn ra, mét dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña t− t−ëng
míi nμy lμ giíi thiÖu thuËt ng÷ LNXH t¹i Ên §é vμo n¨m 1970. Trong b¸o ço cña ñy
ban n«ng nghiÖp quèc gia, ng−êi ta khuyÕn ço nh©n d©n n«ng th«n sÏ ®−îc khuyÕn
khÝch tham gia b¶o vÖ vμ t¸i t¹o tμi nguyªn rõng, sÏ ®−îc cung cÊp l©m s¶n kh«ng mÊt
tiÒn .
N¨m 1978 Ng©n hμng thÕ giíi ®· xuÊt b¶n c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ çc chÝnh s¸ch
l©m nghiÖp, b¸o hiÖu chuyÓn h−íng tõ nÒn l©m nghiÖp l©m sinh-c«ng nghiÖp rõng sang
b¶o vÖ m«i tr−êng vμ ®¸p øng nhu cÇu ®Þa ph−¬ng, ñng hé l©m nghiÖp v× nh©n d©n ®Þa
ph−¬ng vμ khuyÕn khÝch ng−êi d©n n«ng th«n tham gia vμo l©m nghiÖp ë ®Þa ph−¬ng.
Còng n¨m 1978, FAO b¾t ®Çu ch−¬ng tr×nh míi “L©m nghiÖp v× sù ph¸t triÓn céng
®ång ®Þa ph−¬ng” vμ Ên hμnh b¶n tæng quan vÒ vai trß cña l©m nghiÖp phôc vô ph¸t triÓn
céng ®ång ®Þa ph−¬ng, trong ®ã thuËt ng÷ LNXH ®· ®−îc nªu ra. LNXH hoÆc th«ng
qua ho¹t ®éng cña çc n«ng hé riªng rÏ hoÆc th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng liªn quan ®Õn
céng ®ång nh− mét tæng thÓ ( FAO, 1978). Héi nghÞ l©m nghiÖp lÇn thø VIII n¨m 1978
tæ chøc t¹i Jakarta thõa nhËn xu h−íng LNXH. LNXH ®−îc qu¶ng b¸ réng r·i vμ nhanh
chãng, m¹nh mÏ v× ý nghÜa nh©n v¨n cña nã. Tõ ®ã thuËt ng÷ LNXH ®−îc sö dông réng
r·i ë nhiÒu n−íc. M¨c dï vËy cho ®Õn nay kh¸i niÖm LNXH vÉn ®−îc hiÓu theo nhiÒu
çch kh¸c nhau tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn lÞch sö, v¨n ho¸, kinh tÕ - x· héi vμ ý thøc hÖ
cña mçi d©n téc, nªn kh¸i niÖm LNXH ®−îc dÞch ra theo rÊt nhiÒu çch kh¸c nhau ë mçi
quèc gia. §iÒu ®ã dÉn tíi çc ý kiÕn tranh luËn ®Ó t×m ra sù t¸ch b¹ch r¹ch rßi gi÷a çc
nhãm thuËt ng÷ kh¸c nhau, mμ nguyªn nh©n chØ lμ do çch ®Þnh nghÜa kh«ng ®ång nhÊt
(Donoran vμ Fox,1997). H¬n n÷a LNXH lμ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc, v× vËy sau
h¬n 20 n¨m tån t¹i vμ ph¸t triÓn, hiÖn nay vÉn ®ang cßn cã nhiÒu tªn gäi vμ kh¸i niÖm
kh¸c nhau vÒ LNXH.
Theo FAO (1978) LNXH lμ tÊt c¶ nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng mμ trong ®ã ng−êi
d©n ®Þa ph−¬ng liªn kÕt chÆc chÏ víi ho¹t ®éng l©m nghiÖp. Nh÷ng h×nh thøc nμy rÊt
kh¸c nhau cho nhu cÇu tõ viÖc thiÕt lËp çc ®¸m c©y gç (Woodlot - nguyªn v¨n tiÕn Anh)
ë nh÷ng n¬i thiÕu hôt gç vμ çc l©m s¶n kh¸c cho nhu cÇu ®Þa ph−¬ng ®Õn çc ho¹t ®éng
truyÒn thèng cña çc céng ®ång miÒn rõng nh− trång c©y lÊy gç ®Ó cung cÊp gç hμng
ho¸, chÕ biÕn l©m s¶n ë n«ng th«n. Ng−êi ta cßn nhÊn m¹nh, LNXH ph¶i lμ mét bé phËn
cña ph¸t triÓn n«ng th«n vμ cßn thõa nhËn kh¸i niÖm c¬ b¶n mμ theo ®ã môc ®Ých trung
t©m cña ph¸t triÓn n«ng th«n lμ gióp ®ì ng−êi nghÌo tõ sù cè g¾ng cña chÝnh hä. L©m
nghiÖp h−íng tíi phôc vô cho ph¸t triÓn céng ®ång, do vËy, ph¶i lμ mét nÒn l©m nghiÖp
xuÊt ph¸t tõ ng−êi d©n th−êng (FAO, 1978). Cho nªn ngay tõ buæi ®Çu, LNXH ®−îc
thiÕt lËp trªn sù tham gia cña ng−êi d©n vμ h−íng vÒ nhu cÇu cña n«ng th«n, ®Æc biÖt
nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt trong sè hä.
Wiersum (1994) nhËn xÐt r»ng, çc quan niÖm vÒ LNXH cã çc ý nghÜa kh¸c nhau
lμ do nguån gèc cña sù ph¸t triÓn quan niÖm nμy. B¸o ço cña Ên §é nªu bËt vai trß cña
LNXH nh− lμ sù ®ãng gãp ®Ó c¶i thiÖn qu¶n lý rõng. Trong khi t−êng tr×nh cña FAO chó
ý h¬n ®Õn hoμn c¶nh ph¸t triÓn n«ng th«n cña LNXH còng nh− ®ãng gãp cña nã ®Ó c¶i
thiÖn sö dông ®Êt. B¸o ço cña Ng©n hμng thÕ giíi l¹i nhÊn m¹nh ®Õn sù cÇn thiÕt ph¶i
20
quan t©m h¬n n÷a ®Õn sù ph¸t triÓn LNXH vμ tõ sù ph¸t triÓn nμy ¶nh h−ëng ®Õn céng
®ång t¹i chç.
Sau nh÷ng th¶o luËn vÒ kh¸i niÖm vμ gi¶i thÝch thuËt ng÷ LNXH, çc kh¸i niÖm vÒ
LNXH cña FAO (1978); Srivastava vμ Pant (1979); Lantica (1982); Hoskins (1990);
Wiersum (1994); Simon (1994) ... vÒ c¬ b¶n lμ ®ång nhÊt ®ã lμ nh©n d©n n«ng th«n ®¶m
®−¬ng mét phÇn cña tr¸ch nhiÖm qu¶n lý tμi nguyªn rõng, ®¸p øng nhu cÇu liªn quan
®Õn rõng cña çc nhãm d©n c− thiÖt thßi vÒ quyÒn lîi th«ng qua nh÷ng cè g¾ng cña
chÝnh hä.
ThËt sù khã ®−a ra mét kh¸i niÖm ®Çy ®ñ vμ ®−îc mäi n¬i chÊp nhËn, nh−ng víi
môc tiªu cña LNXH lμ ph¸t triÓn n«ng th«n vμ ®Æt nÆng sù tham gia cña ng−êi d©n th× cã
thÓ hiÓu mét çch tæng qu¸t LNXH lμ sù tham gia cña céng ®ång n«ng th«n trong qu¶n
lý tμi nguyªn rõng vμ phôc vô cho ph¸t triÓn n«ng th«n. Çc ho¹t ®éng LNXH thÝch hîp
víi mäi h×nh thøc së h÷u ®Êt ®ai, LNXH còng lo¹i trõ bÊt cø h×nh thøc l©m nghiÖp nμo
mμ chØ kinh doanh b»ng h×nh thøc thuª m−ín vμ tr¶ c«ng.
Theo Dol Gilmour (1997) mét sè tªn th−êng ®−îc gäi hiÖn nay lμ: L©m nghiÖp
céng ®ång, L©m nghiÖp céng qu¶n, L©m nghiÖp cã sù tham gia, LNXH. Sù kh¸c biÖt
nμy trªn nhiÒu gãc ®é x· héi kh¸c nhau, quan träng lμ tæ chøc nμo chÞu tr¸ch nhiÖm chñ
yÕu trong qu¶n lý tμi nguyªn rõng, ®¹i thÓ tr¸ch nhiÖm qu¶n lý thuéc vÒ céng ®ång, çc
nhãm cña céng ®ång, n«ng hé; tr×nh ®é kiÓm so¸t, sö dông hoÆc së h÷u hiÖn nay cña
nhμ qu¶n lý rõng vÒ tμi nguyªn rõng. Nh÷ng ý nghÜa nμy Ýt nhiÒu ®Ò cËp ®Õn møc ®é
tham gia.
Tõ kh¸i niÖm trªn ®©y vÒ LNXH, cã thÓ nhËn thÊy r»ng LNXH lμ çc ho¹t ®éng
liªn quan ®Õn viÖc huy ®éng mäi tÇng líp nh©n d©n trong x· héi tham gia vμo b¶o vÖ tμi
nguyªn rõng cô thÓ nh− b¶o ®¶m ®−îc sù v÷ng bÒn cña s¶n xuÊt l©m nghiÖp, gia t¨ng
n¨ng suÊt rõng, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, phôc håi chøc n¨ng cña çc l−u vùc ®ång thêi
ph¶i ®em l¹i c«ng b»ng x· héi... Ph¸t triÓn con ng−êi lμ vÊn ®Ò trung t©m cña LNXH.
Muèn b¶o vÖ ®−îc tμi nguyªn rõng cã hiÖu qu¶ l©u dμi, tr−íc hÕt ph¶i b¶o vÖ con ng−êi.
Do vËy vÊn ®Ò quan t©m ®Çu tiªn cña LNXH lμ ph¶i t×m ra çc gi¶i ph¸p nh»m tho¶ m·n
nhu cÇu ®êi sèng hμng ngμy cña ng−êi d©n tõ nguån tμi nguyªn rõng. Gi¶i quyÕt b»ng
®−îc çc nhu cÇu nμy sÏ g¾n lîi Ých sèng cßn cña nh©n d©n víi tμi nguyªn rõng. ViÖc
g¾n lîi Ých cña ng−êi d©n víi tμi nguyªn rõng sÏ lμ ®éng lùc kÝch thÝch ng−êi d©n tham
gia vμo b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng. N©ng cao ®êi sèng cña nh©n d©n lμ môc
tiªu cña LNXH vμ ng−êi d©n chÝnh lμ chñ thÓ cña mäi ho¹t ®éng trong LNXH. Th«ng
qua çc ho¹t ®éng cña LNXH kh«ng nh÷ng chØ b¶o vÖ, ph¸t triÓn vμ sö dông hîp lý
nguån tμi nguyªn rõng mμ cßn b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng sinh th¸i, t¹o ra c«ng ¨n viÖc
lμm, n©ng cao ®êi sèng cho ng−êi nghÌo, t¹o ra c«ng b»ng x· héi, gi¶m bít sù ph©n ho¸
gi÷a ng−êi giμu vμ ng−êi nghÌo.
Nh×n l¹i trong qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn LNXH, ta thÊy sù xuÊt hiÖn quan
®iÓm LNXH trong thËp niªn 70 xuÊt ph¸t tõ hai nh©n tè c¬ b¶n lμ “Khñng ho¶ng n¨ng
l−îng cña ng−êi nghÌo” vμ “Sa m¹c ho¸”, ng−êi ta tËp trung x©y dùng nh÷ng kho¶nh
rõng lμng x· nh− lμ së h÷u c«ng céng cÇn ®−îc qu¶n lý v× lîi Ých cña céng ®ång ®Þa
ph−¬ng. Çch tiÕp cËn nμy kh«ng ®em l¹i thμnh c«ng nh− mong muèn v× sù tranh chÊp
quyÒn lîi cña nh©n d©n ®Þa ph−¬ng vμ thiÕu sù c«ng b»ng trong sù tham gia (FAO,
1985).
21
Çc nhμ lËp kÕ ho¹ch chó ý nhiÒu h¬n ®Õn trång c©y do çc n«ng hé thùc hiÖn.
Çch tiÕp cËn nμy cho nh÷ng hËu qu¶ kh«ng nh− mong muèn vÒ mÆt x· héi, ng−êi d©n
nghÌo kh«ng cã ®Êt thua thiÖt trong tiÕp cËn tμi nguyªn nh− thêi gian tr−íc. Cuèi thËp
niªn 80 ng−êi ta thõa nhËn tiÕp cËn phôc håi rõng cÇn ph¶i ®−îc më réng b»ng viÖc chó
ý nhiÒu h¬n n÷a ®Õn çc vÊn ®Ò qu¶n lý rõng. Do vËy bªn c¹nh tham gia vμo t¹o rõng
míi, ng−êi d©n cßn tham gia vμo qu¶n lý tμi nguyªn rõng.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, chiÕn l−îc cña LNXH rÊt ®a d¹ng, mçi mét chiÕn l−îc
cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, thÕ m¹nh vμ giíi h¹n cô thÓ víi çc môc tiªu qu¶n lý rõng vμ ph¸t
triÓn n«ng th«n kh¸c nhau. Do vËy, cã nhiÒu çch nh×n LNXH tïy bèi c¶nh kinh tÕ x·
héi cã quan ®iÓn cho LNXH lμ: mét ph−¬ng thøc tiÕp cËn cã sù tham gia; mét lÜnh vùc
qu¶n lý tμi nguyªn; mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc qu¶n lý tμi nguyªn.
2. LNXH ®−îc coi nh− lμ mét ph−¬ng thøc tiÕp cËn cã sù tham
gia
Trong L©m nghiÖp truyÒn thèng viÖc qu¶n lý tμi nguyªn rõng chñ yÕu lμ do lùc
l−îng Nhμ n−íc ®¶m nhËn víi môc tiªu lμ theo ®uæi lîi Ých kinh tÕ cña Nhμ n−íc. Víi
môc tiªu ®ã viÖc lËp kÕ ho¹ch lμ theo kiÓu tõ trªn xuèng, nghÜa lμ ®−a ra mét sè chØ tiªu
kÕ ho¹ch cÇn ®¹t ®−îc cho tõng bé phËn, tiÕp theo ®ã lμ b»ng mäi çch ®Ó thùc hiÖn
b»ng ®−îc çc chØ tiªu ®ã. Víi viÖc lËp kÕ ho¹ch nh− vËy çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp chñ
yÕu chó träng tíi lîi Ých kinh tÕ mμ Ýt quan t©m tíi m«i tr−êng vμ kh«ng hoÆc rÊt Ýt chó ý
tíi nhu cÇu vμ mèi quan t©m cña ng−êi d©n. Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng lóc nμy chØ lμ ng−êi
ngoμi cuéc, hä hÇu nh− kh«ng tham gia hoÆc tham gia mét çch thô ®éng vμo tõng c«ng
®o¹n cña viÖc qu¶n lý b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng víi t− çch lμ ng−êi lμm thuª. Tiªu ®iÓm
chñ yÕu cña LNXH lμ tham gia cña çc chñ thÓ ®Þa ph−¬ng vμo viÖc qu¶n lý tμi nguyªn
rõng rõng. Çc chñ thÓ ®ã bao gåm: ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng (ë ®©y bao gåm çc ç nh©n,
hé gia ®×nh, céng ®ång vμ çc tæ chøc ®Þa ph−¬ng) vμ çc tæ chøc ph¸t triÓn kh¸c. Môc
tiªu cña LNXH lμ qu¶n lý tμi nguyªn rõng ®Ó gia t¨ng n¨ng suÊt rõng, s¶n xuÊt bÒn
v÷ng, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, b¶o vÖ méi tr−êng, ®ång thêi ®Ó n©ng cao ®êi sèng cña
ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng vμ ph¸t triÓn céng ®ång ®Þa ph−¬ng, ®em l¹i c«ng b»ng x· héi. Sù
tham gia cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng râ rμng nhÊt lμ tÝnh quyÕt ®Þnh cña hä thÓ hiÖn trong
qu¶ tr×nh lËp kÕ ho¹ch vμ thùc hiÖn çc chiÕn l−îc LNXH, bao gåm:
- TiÕp cËn cã tham gia trong qu¶n lý tμi nguyªn rõng thÓ hiÖn qua nh÷ng ho¹t ®éng
®−îc lμm bëi nh©n d©n ®Þa ph−¬ng hoÆc tõ ç nh©n, n«ng hé vμ çc tæ chøc ®Þa
ph−¬ng. ë ph−¬ng thøc tiÕp cËn nμy vai trß cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ®−îc ®−a lªn
hμng ®Çu, ng−êi d©n lμ chñ thÓ cña tÊt c¶ çc ho¹t ®éng. Vai trß cña çc nhμ l©m
nghiÖp chØ lμ hç trî thóc ®Èy ng−êi d©n ®Ó hä tù ®−a ®−îc quyÕt ®Þnh cu¶ chÝnh hä.
Cã nghÜa lμ ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tham gia mét çch chñ ®éng vμo tÊt c¶ çc ho¹t
®éng liªn quan ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp tõ x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, quyÕt ®Þnh chiÕn l−îc,
qu¶n lý thùc hiÖn, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸. Th«ng qua ®ã vai trß cña ng−êi d©n ngμy cμng
®−îc ®Ò cao, nhu cÇu cuéc sèng hμng ngμy cña hä dÇn dÇn ®−îc ®¸p øng, ng−êi d©n
ngμy cμng thÊy râ lîi Ých cña rõng ®èi víi cuéc sèng hμng ngμy cña hä. Do ®ã ng−êi
d©n sÏ tham gia tÝch cùc h¬n vμo qu¶n lý b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng, khi rõng ®−îc
b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn th× m«i tr−êng sinh th¸i sÏ ®−îc c¶i thiÖn, ®êi sèng cña ng−êi
d©n sÏ ngμy cμng ®−îc c¶i thiÖn vμ n©ng cao.
22
- TiÕp cËn cã sù tham gia sÏ ®−îc sö dông xuyªn suèt tÊt c¶ çc giai ®o¹n cña mét
ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n, bao gåm: nhËn biÕt vÊn ®Ò, lùa chän vμ quyÕt ®Þnh chiÕn
l−îc, lËp kÕ ho¹ch, tæ chøc thùc hiÖn, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸. Nh− trong chÝnh s¸ch
giao ®Êt kho¸n rõng, çc ®iÒu quy ®Þnh mang ý nghÜa tiÕp cËn míi ®−îc thÓ hiÖn:
viÖc nhËn ®Êt dùa trªn yªu cÇu vμ tÝnh tù nguyÖn cña ng−êi d©n, viÖc giao ®Êt cña
çc c¬ quan chøc n¨ng dùa trªn c¬ së th«ng qua çc cuéc häp víi chÝnh quyÒn vμ
häp d©n, trong qu¸ tr×nh giao ®Êt ®Òu cã sù tham gia cña ng−êi d©n... Tr−íc khi nhËn
®Êt ng−êi d©n ®· chÊp nhËn sö dông ®óng môc tiªu theo hîp ®ång, sau khi nhËn ®Êt
hä cã quyÒn quyÕt ®Þnh toμn bé nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt trªn ®Êt ®−îc giao.
- TiÕp cËn cã tham gia ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng ho¹t ®éng cña nh÷ng nhμ ho¹t ®éng
l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp hoÆc çc tæ chøc ph¸t triÓn nh»m hoÆc khuyÕn khÝch
nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý rõng ®−îc ®Æt d−íi sù kiÓm so¸t cña nh©n d©n ®Þa ph−¬ng,
hoÆc lμm thÝch øng nh÷ng t¸c nghiÖp qu¶n lý ë çc khu rõng cña nh÷ng nhμ l©m
nghiÖp chuyªn nghiÖp ®em l¹i mét çch døt kho¸t trùc tiÕp c¶i thiÖn phóc lîi cña çc
céng ®ång n«ng th«n ®Þa ph−¬ng.
Nh− vËy, LNXH ®−îc xem nh− lμ chiÕn l−îc cña çc nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp,
çc tæ chøc ph¸t triÓn víi môc ®Ých khuyÕn khÝch sù tham gia tÝch cùc cña nh©n d©n ®Þa
ph−¬ng. §a d¹ng ho¸ qu¶n lý rõng nh− lμ ph−¬ng tiÖn c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng cña céng
®ång, còng cã thÓ ®−îc xem nh− ho¹t ®éng qu¶n lý rõng do nh©n d©n thùc hiÖn nh− lμ
mét phÇn trong sinh kÕ cña hä.
3. LNXH ®−îc coi nh− mét lÜnh vùc qu¶n lý tμi nguyªn rõng
LNXH ®−îc coi nh− lμ mét lÜnh vùc qu¶n lý tμi nguyªn cã nghÜa lμ LNXH lμ mét
lÜnh vùc chuyªn m«n t¸ch biÖt nh»m môc ®Ých gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò mμ l©m nghiÖp
truyÒn thèng kh«ng thÓ th¸o gì ®−îc. §ã lμ, thø nhÊt, n¹n ph¸ rõng ngμy cμng gia t¨ng ë
tÊt çc n−íc ®Æc biÖt lμ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn; thø hai, tμi nguyªn rõng bÞ suy tho¸i cã
¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i trªn toμn cÇu (h¹n h¸n, lò lôt, « nhiÔm n−íc
vμ kh«ng khÝ, ); thø ba, ®êi sèng cña ng−êi d©n sèng ë miÒn nói vμ trung du kh«ng
nh÷ng kh«ng ®−îc c¶i thiÖn mμ ngμy cμng gi¶m sót; thø t−, sù ph©n ho¸ gi÷a ng−êi giμu
vμ ng−êi nghÌo ngμy cμng cao, tû lÖ ng−êi nghÌo sèng ë vïng nói vμ trung du ngμy cμng
nhiÒu; thø n¨m, kh«ng huy ®éng ®−îc mäi lùc l−îng tham gia vμo viÖc qu¶n lý b¶o vÖ
vμ ph¸t triÓn rõng, ®Æt biÖt lμ lùc l−îng lao ®éng n«ng th«n miÒn nói.
Khi LNXH ®−îc coi nh− lμ mét lÜnh vùc qu¶n lý tμi nguyªn cã nghÜa lμ nã cã môc
tiªu riªng, ®èi t−îng t¸c ®éng riªng, ph−¬ng thøc qu¶n lý riªng vμ nã tån t¹i mét çch
®éc lËp t−¬ng ®èi trong kh«ng gian vμ thêi gian. Theo quan ®iÓm nμy th× LNXH tån t¹i
song song víi L©m nghiÖp th−¬ng m¹i, L©m nghiÖp b¶o tån, thËm chÝ song song víi
L©m nghiÖp vμ N«ng nghiÖp.
Môc tiªu cña LNXH lμ n©ng cao ®êi sèng cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, t¨ng c−êng vμ
ph¸t triÓn n¨ng lùc céng ®ång dùa trªn nguån tμi nguyªn cña ®Þa ph−¬ng, b»ng çch t¹o
®iÒu kiÖn cho ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, ®Æc biÖt lμ ng−êi nghÌo tham gia vμo qu¶n lý b¶o
vÖ vμ ph¸t triÓn rõng, nh»m tháa m·n nhu cÇu ®a d¹ng cña hä nh− chÊt ®èt, l−¬ng thùc
thùc phÈm, thøc ¨n gia sóc, thuèc ch÷a bÖnh, c¶nh quan du lÞch...Do vËy mäi ho¹t ®éng
liªn quan ®Õn LNXH ®Òu quan t©m ®Õn nhu cÇu vμ nguyÖn väng cña ng−êi d©n, g¾n lîi
Ých cña ng−êi d©n víi tμi nguyªn rõng. Khi nhu cÇu vμ nguyÖn väng cña ng−êi d©n ®−îc
®¸p øng th× ng−êi d©n sÏ tham gia chñ ®éng vμ tÝch cùc h¬n vμo qu¶n lý b¶o vÖ vμ ph¸t
23
triÓn rõng, th«ng qua ®ã tμi nguyªn rõng sÏ ®−îc qu¶n lý b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng
l©u dμi. §èi t−îng cña LNXH lμ ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng, do vËy LNXH
kh«ng nh÷ng nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng mμ cßn n©ng cao, ph¸t
triÓn n¨ng lùc vμ vai trß cña ng−êi d©n.
4. LNXH lμ ph−¬ng thøc qu¶n lý tμi nguyªn rõng
V× LNXH cã môc tiªu vμ ®èi t−îng kh¸c víi L©m nghiÖp truyÒn thèng, nªn LNXH
cã ph−¬ng thøc qu¶n lý còng kh¸c víi ph−¬ng thøc qu¶n lý cña L©m nghiÖp truyÒn
thèng. Ngoμi ra LNXH cßn kÕt hîp viÖc qu¶n lý cña Nhμ n−íc víi çc tæ chøc, ng−êi
d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng.
LNXH qu¶n lý rõng dùa vμo ®Æc tr−ng cña nh÷ng vïng sinh th¸i nh©n v¨n kh¸c
nhau, kÕt hîp gi÷a kiÕn thøc hμn l©m vμ kiÕn thøc cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng (kiÕn thøc
b¶n ®Þa) vμ nÒn v¨n ho¸ cña çc d©n téc kh¸c nhau.
VÝ dô: ph¸t triÔn LNXH vïng nói phÝa B¾c, vïng T©y Nguyªn vμ §ång b»ng Nam
Bé kh«ng thÓ gièng nhau v× çc vïng nÇy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh th¸i vμ nh©n v¨n kh¸c
nhau (çc yÕu tè tù nhiªn vμ x· héi kh¸c nhau, nÒn v¨n hãa kh¸c nhau, tËp qu¸n sö dông
tμI nguyªn kh¸c nhau..)
Ngay trong mét vïng sinh th¸ii (hay tiÓu vïng) ®èi víi çc ®èi t−îng rõng kh¸c
nhau cã môc ®Ých sö dông kh¸c nhau th× çc môc tiªu cña ho¹t ®éng LNXH còng kh¸c
nhau:
-§èi víi rõng ®Æc dông: ho¹t ®éng chñ yÕu lμ huy ®éng ng−êi d©n tham gia b¶o vÖ
rõng b»ng çch n©ng cao nhËn thøc, chó träng nhiÒu h¬n çc ho¹t ®éng gi¸o dôc vμ
tuyªn truyÒn.
-§èi víi rõng s¶n xuÊt: çc ho¹t ®éng liÖn quan ®Õn viÖc b¶o vÖ, khoanh nu«i, t¸i
sinh vμ lμm giμu rõng ®−îc quan t©m nhiÒu h¬n. Çc ho¹t ®éng nμy th−êng chó ý ®Õn
viÖc chuyÓn giao kü thuËt, ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia.. ng−êi d©n ®−îc h−ëng
mét sè quyÒn lîi trùc tiÕp tõ rõng.
LNXH ®−îc coi nh− lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc tæng hîp qu¶n lý tμi nguyªn
cã nghÜa lμ LNXH lμ mét ph−¬ng thøc qu¶n lý tμi nguyªn rõng míi vμ dÇn dÇn thay thÕ
cho ph−¬ng thøc qu¶n lý cò ®ã lμ L©m nghiÖp truyÒn thèng. LNXH lμ mét ph−¬ng thøc
qu¶n lý tμi nguyªn rõng víi h×nh thøc tiÕp cËn míi trong ®ã sù tham gia cña ng−êi d©n lμ
yÕu tè c¬ b¶n nhÊt ®ã lμ tiÕp cËn lÊy ng−êi d©n lμm trung t©m.
L©m nghiÖp truyÒn thèng tr−íc ®©y theo ®uæi môc ®Ých kinh tÕ v× vËy s¶n phÈm
chÝnh cña l©m nghiÖp lμ gç, çc s¶n phÈm kh¸c Ýt ®−îc quan t©m hoÆc kh«ng ®−îc quan
t©m. ViÖc qu¶n lý tμi nguyªn rõng chØ do mét lùc l−îng duy nhÊt qu¶n lý ®ã lμ l©m
nghiÖp nhμ n−íc, kü thuËt ¸p dông chñ yÕu lμ çc biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh, çc qui
chÕ trång, ch¨m sãc vμ khai th¸c rõng lμm sao thu ®−îc çc s¶n phÈm gç nhiÒu nhÊt.
Kh¸c víi L©m nghiÖp truyÒn thèng, môc tiªu LNXH lμ ®¸p øng nhu cÇu cña ng−êi
d©n vμ céng ®ång, do vËy s¶n phÈm cña LNXH kh«ng ph¶i chØ lμ gç ®¬n thuÇn mμ
LNXH cßn trùc tiÕp s¶n xuÊt ra çc s¶n phÈm kh¸c dùa trªn tiÒm n¨ng, n¨ng lùc vμ nhu
cÇu cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. Çc s¶n phÈm ®ã bao gåm chÊt ®èt, l−¬ng thùc, thùc
phÈm, thøc ¨n gia sóc, n−íc, c¶nh quan du lÞch. V× LNXH ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm nªn kü
thuËt ¸p dông chñ yÕu lμ n«ng l©m kÕt hîp víi nhiÒu ngμnh tham gia. Ngoμi ra, LNXH
cßn qu¶n lý nguån tμi nguyªn rõng dùa trªn tõng vïng sinh th¸i, nh©n v¨n, duy tr×, b¶o
24
tån vμ ph¸t triÓn çc tËp tôc truyÒn thèng vμ b¶n s¾c cña çc d©n téc, nªn khi ¸p dông
tiÕn bé khoa häc vμo çc ho¹t ®éng ng−êi ta th−êng quan t©m ®Õn phong tôc tËp qu¸n,
kÕt hîp víi kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng.
5. Ph©n biÖt LNXH vμ L©m nghiÖp truyÒn thèng
Mersserschmidt D.A. (1992) nhËn xÐt, tÊt c¶ çc lo¹i l©m nghiÖp LNXH vμ
LNTT ®Òu cã tÝnh chÊt x· héi. Nh− nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp nçi tiÕng J. Westoby
(1987) chØ râ, l©m nghiÖp kh«ng ph¶i v× c©y mμ v× ng−êi, vμ dÉu cho v× c©y ®i n÷a th×
còng chØ v× c©y ®¸p øng çc nhu cÇu cña con ng−êi. Rõng cung cÊp gç vμ l©m s¶n ngoμi
gç ®¸p øng phÇn lín nhu cÇu gia ®×nh ë n«ng th«n miÒn rõng thuéc çc n−íc ®ang ph¸t
triÓn, kÓ c¶ thøc ¨n bæ sung cho gia sóc. ë cÊp ®é ®Þa ph−¬ng, khai th¸c rõng t¹o nªn
c«ng ¨n viÖc lμm vμ thu nhËp. ChÕ biÕn l©m s¶n lμ nguån hæ trî viÖc lμm. §iÒu ®ã cã t¸c
dông æn ®Þnh ®èi víi çc céng ®ång n«ng th«n, tr¸nh cho hä khái ph¶i ly h−¬ng ®Ó t×m
viÖc lμm. Nguån thu nhËp tõ b¸n cñi, than, çc l©m s¶n ngoμi gç (tinh dÇu, nÊm, m©y,
d−îc liÖu...) cã ý nghÜa quan träng ®èi víi ng−êi nghÌo. Rõng ®ãng gãp trong viÖc b¶o
vÖ çc céng ®ång n«ng th«n khái çc hiÖn t−îng cã h¹i nh− giã, b·o, h¹n, lôt, h¹n h¸n.
§Êt rõng lμ nguån dù tr÷ ®Êt cho më réng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp khi d©n sè gia t¨ng. Cã
thÓ nhËn thÊy, nhμ ë víi nh÷ng kiÕn tróc ®Æc tr−ng, ®éc ®¸o ë miÒn rõng nh− lμ dÊu Ên
v¨n hãa cña rõng ®èi víi çc céng ®ång n«ng th«n. ë nh÷ng x· héi cßn s¬ khai rõng
g¾n víi tÝn ng−ìng, víi lßng tin cña con ng−êi vμo nh÷ng lùc l−îng huyÒn bÝ, rõng cßn
lμ nh©n tè c¬ b¶n vÒ m«i tr−êng vμ v¨n ho¸ cña hä.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i l©m nghiÖp nμo còng lμ LNXH, lμm râ çc sù kh¸c biÖt
gi÷a çc lo¹i l©m nghiÖp lμ b−íc ®Çu nhËn thøc vÒ LNXH.
Çc c«ng nghÖ cña LNTT h−íng ®Õn viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng t−¬ng t¸c gi÷a rõng
vμ m«i tr−êng ®Ó ®¹t nh÷ng môc tiªu kinh tÕ (s¶n xuÊt gç), cã nhÊn m¹nh ®Õn yªu c©u
sinh th¸i (b¶o vÖ m«i tr−êng),
Quan ®iÓm cña LNTT cho r»ng chøc n¨ng chñ yÕu cña l©m nghiÖp lμ s¶n xuÊt gç
t¹o t¸c do phÇn gi¸ trÞ nhÊt cña rõng lμ gç th©n cã kÝch th−íc lín. §Æc tr−ng cña LNTT
lμ ®éc canh, s¶n xuÊt gç víi quy çch nghiªm ngÆt, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt dμi, ®Çu t− ban
®Êu cao, th−êng do nhμ n−íc hay c«ng ty ®Çu t− víi quy m« lín, ®¬n vÞ kinh doanh do
çc nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp ®iÒu hμnh víi çch qu¶n lý tËp trung vμ theo quy
®Þnh cña luËt ph¸p, ho¹t ®éng trªn diÖn tÝch rõng tù nhiªn vμ rõng trång réng lín.
Trong LNTT viÖc qui ®Þnh nh÷ng chØ tiªu khai th¸c gç hμng ho¸ vμ cã lóc t¨ng
l©m s¶n lÊy tõ rõng ra mμ kh«ng cÇn quan t©m ®Õn quyÒn lîi cña çc céng ®ång n«ng
th«n sèng trong rõng vμ gÇn rõng. LNTT tiÕn hμnh qu¶n lý rõng b»ng çc chiÕn l−îc,
ch−¬ng tr×nh cña nhμ n−íc v¹ch ra mμ kh«ng cã phÇn ®ãng gãp cña d©n. LNTT sö dông
d©n nh− lμ ng−êi lμm c«ng ¨n l−¬ng.
LNXH l¹i quan t©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a ng−êi vμ rõng vμ c©y gç, do vËy
nh÷ng ho¹t ®éng cña nã ®Òu cã nh÷ng liªn hÖ víi nh÷ng môc tiªu x· héi, qu¶n lý rõng
sao cho cã lîi trùc tiÕp ®Õn çc céng ®ång n«ng th«n.
NhiÒu nhμ khoa häc trong ®ã cã Wiersum (1994) ®· ®−a ra nh÷ng ®Æc tr−ng
ph©n biÖt LNXH vμ LNTT. Ng−êi ta kh«ng thÓ kh«ng nhÊn m¹nh ®Õn mét ®Æc tr−ng c¬
b¶n nhÊt lμ sù tham gia cña ng−êi d©n trong çc ho¹t ®éng LNXH. ThËt kh«ng thÓ t−ëng
25
t−îng ®−îc, thùc hiÖn LNXH mμ l¹i thiÕu sù tham gia cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong
nh÷ng quyÕt ®Þnh ®Çy ®ñ vÒ qu¶n lý tμi nguyªn rõng vμ c©y gç.
Trong LNXH, sù chuyÓn quyÒn qu¶n lý rõng vμ c©y gç cho céng ®ång n«ng th«n
®Þa ph−¬ng lμ mét mét biÓu hiÖn cña ph©n quyÒn, huy ®éng mäi nguån lùc cña x· héi
tham gia vμo viÖc qu¶n lý sö dông tμi nguyªn rõng trªn c¬ së luËt ph¸p vμ chÝnh s¸ch
®ång thêi th«ng qua ®ã nh»m c¶i thiÖn çc nhu cÇu sèng cña ng−êi d©n ®Æc biÖt lμ ng−êi
nghÌo ë n«ng th«n. §©y còng lμ mét çch thøc lμm gi¶m nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña
con ng−êi ®Õn tμi nguyªn rõng.
Nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu kh¸c biÖt gi÷a LNXH vμ LNTT ë çc n−íc nhiÖt ®íi
®−îc Wiersum (1994) ®−a ra tËp trung ë çc khÝa c¹nh vai trß cña ng−êi qu¶n lý vμ
nh÷ng ®Æc tr−ng kü thuËt vμ tæ chøc ®−îc tr×nh bμy trong b¶ng 2.1.
B¶ng 2. 1: Nh÷ng ®Æc tr−ng cña chñ yÕu cña LNXH vμ LNTTë çc n−íc
nhiÖt ®íi (Wiersum, 1994)
§Æc tr−ng LNTT LNXH
Môc tiªu §¸p øng môc tiªu kinh tÕ, sinh th¸i , §¸p øng nhu cÇu cña ng−êi d©n vμ
m«i tr−êng céng ®ång, b¶o vÖ m«I tr−êng, sinh
th¸I
Vai trß cña çc bªn liªn quan
Ng−êi sö dông rõng Chñ yÕu lμ ng−êi thμnh thÞ vμ ngμnh Gåm mét sè lín çc nhãm ng−êi
c«ng nghiÖp n«ng th«n vμ thμnh thÞ.
Ng−êi qu¶n lý rõng Çc nhμ l©m nghiÖp Céng ®ång, n«ng d©n vμ çc nhμ
l©m nghiÖp
Chøc n¨ng cña çc nhμ Ng−êi qu¶n lý cã nhiÒu quyÒn lùc Ng−êi t− vÊn hay ®ång qu¶n lý víi
l©m nghiÖp ng−êi ®Þa ph−¬ng
§Æc ®iÓm kü thuËt
X¸c ®Þnh vÊn ®Ò Dùa vμo nhμ n−íc nh»m æn ®Þnh ®Çu ra Dùa vμo lμng b¶n nh»m duy tr× kh¶
çc s¶n phÈm ®· Ên ®Þnh vμ b¶o vÖ m«i n¨ng s¶n xuÊt cña ®Êt l©m nghiÖp vμ
tr−êng khu vùc. ®Êt n«ng nghiÖp
S¶n phÈm cuèi cïng Chñ yÕu lμ gç, mét sè mÆt hμng l©m TÊt c¶ çc s¶n phÈm gç vμ ngoμi gç,
s¶n, b¶o vÖ m«i tr−êng khu vùc. cho tiªu dïng vμ hμng ho¸, b¶o vÖ
méi tr−êng ®Þa ph−¬ng vμ khu vùc.
Kü thuËt ¸p dông - Trång khai th¸c rõng thuÇn tuý - N«ng - l©m kÕt hîp
- §¬n ngμnh - §a d¹ng
§Æc ®iÓm tæ chøc vμ qu¶n lý
Së h÷u rõng Nhμ n−íc hoÆc çc xÝ nghiÖp C¶ nhμ n−íc, céng ®ång, hoÆc t−
nh©n
C¬ chÕ qu¶n lý Qu¶n lý phi tËp trung lÊy l©m
Qu¶n lý tËp trung lÊy L©m nghiÖp nhμ nghiÖp hé gia ®×nh vμ céng ®ång lμ
n−íc lμ chñ ®¹o chñ ®¹o.
Qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch LËp kÕ ho¹ch tõ cÊp ®Þa ph−¬ng häc
KÕ ho¹ch chi tiÕt theo khu«n mÉu ¸p hái trong lËp kÕ ho¹ch
®Æt, mang tÝch chuyªn nghiÖp.
Chøc n¨ng kiÓm so¸t Ban l©m nghiÖp nhμ n−íc ®−îc hç trî KÕt hîp kiÓm so¸t cña ®Þa ph−¬ng
bëi luËt lÖ. vμ nhμ n−íc.
Tho¶ thuËn gi÷a ng−êi ChÝnh thøc C¶ chÝnh thøc vμ kh«ng chÝnh thøc
qu¶n lý vμ ng−êi sö
dông
§Æc ®iÓm tiÕp cËn TiÕp cËn tõ trªn xuèng TiÕp cËn tõ d−íi lªn
Çch tiÕp cËn TiÕp cËn ®¬n ngμnh riªng lÎ. TiÕp cËn ®a ngμnh
Vai trß cña çn bé ChØ ®¹o h−íng dÉn Hç trî thóc ®Èy
l©m nghiÖp
Vai trß cña ng−êi Lμ ng−êi thùc hiÖn Lμ ng−êi cïng ra quyÕt ®Þnh.
d©n vμ céng ®ång
26
6. Vai trß cña LNXH trong ph¸t triÓn n«ng th«n
Môc tiªu cña ph¸t triÓn n«ng nghiÖp lμ lu«n lu«n t¨ng tr−ëng s¶n phÈm n«ng
nghiÖp, cßn môc ®Ých chñ yÕu cña ph¸t triÓn n«ng th«n lμ lμm giμu thªm cña c¶i vËt cÊt
vμ phóc lîi x· héi cho n«ng d©n n«ng th«n, lóc nμo còng kÓ ®Õn nh÷ng n«ng d©n nghÌo,
Ýt ®Êt hoÆc kh«ng cã ®Êt. Héi nghÞ thÕ giíi vÒ ph¸t triÓn n«ng th«n t¹i trô së cña FAO ë
Rome n¨m 1979 ®· nhÊn m¹nh r»ng kh«ng thÓ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ quèc gia nÕu
kh«ng ph¸t triÓn n«ng th«n, ®iÒu chñ yÕu lμ ph¶i khÈn tr−¬ng ph¸t triÓn n«ng th«n vμ Ýt
nhÊt lμ ph¶i ®¶m b¶o cho n«ng d©n møc sèng tèi thiÓu, nh−ng ph¶i nh©n réng h¬n, l©u
dμi h¬n b»ng çch t×m kiÕm c«ng ¨n viÖc lμm, t¨ng thu nhËp, hoÆc dÞch vô vμ ph¸t triÓn
kinh tÕ çc vïng n«ng th«n. LNXH ph¶i ®ãng gãp vμo viÖc nÇy v× sö dông hîp lý, chu
®¸o tμi nguyªn rõng sÏ mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho nh©n d©n ®Þa ph−¬ng. Theo tËp qu¸n
truyÒn thèng, çc nhμ l©m nghiÖp chØ lo ®Õn çc chøc n¨ng s¶n xuÊt vμ phßng hé cña
rõng. Ngμy nay hä ®· quan t©m ®Õn chøc n¨ng x· héi cña l©m nghiÖp vμ ®Æc biÖt vai trß
cña rõng trong ph¸t triÓn n«ng th«n. Vμ ®· quyÕt t©m lμm sao cho mét phÇn quan träng
vÒ thu nhËp tõ rõng sÏ ®−îc ph©n phèi cho nh©n d©n t¹i chç.
Trong sù nghiÖp phôc vô ph¸t triÓn n«ng th«n, ho¹t ®éng LNXH lu«n lu«n g¾n
bã víi n«ng nghiÖp. Theo chiÕu h−íng ®ã, nhiÖm vô cña LNXH kh«ng chØ më réng ®èi
víi rõng quèc gia, rõng b¶o vÖ mμ c¶ ®èi víi ®Êt ®ai hoang hãa ë th«n x· vμ c©y lÊy gç,
c©y lÊy tr¸i theo môc ®Ých kh¸c nhau nh− tháa m·n çc yªu cÇu kinh tÕ c¬ b¶n cña n«ng
d©n. §Æc biÖt ®èi víi n«ng d©n nghÌo ph¶i chó ý ®Õn chÊt ®èt, l−¬ng thùc thùc phÈm,
thøc ¨n gia sóc, vËt liÖu x©y dùng, hoÆc n©ng cao c¶i thiÖn m«i tr−êng ®Ô cã thÓ s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp liªn tôc víi n¨ng suÊt t¨ng thªm. LNXH ph¶i gãp phÇn b¶o ®¶m an toμn
l−¬ng thùc (ATLT), ®©y lμ mét ®Æc tr−ng quan träng cña LNXH.
Tr−íc ®©y, ®èi víi nhμ l©m nghiÖp, ATLT h×nh nh− ra ngoμi l·nh vùc chuyªn
m«n cña hä. Nh−ng trong nhiÒu vïng n«ng th«n, rõng vμ c©y gãp phÇn quan träng vμo
s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Ngoμi ra cho tr¸i, thøc ¨n gia sóc, gç... rõng còng lμ nguån thu
nhËp. Do ®ã trùc tiÕp còng nh− gi¸n tiÕp, nh÷ng ho¹t ®éng l©m nghiÖp cã ¶nh h−ëng ®Òn
ATLT cña d©n c−.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®èi víi LNXH, ATLT nh− lμ mét ®iÓm trung t©m
míi ®èi víi viÖc lËp kÕ ho¹ch vμ qu¶n lý rõng. Nh−ng nÕu ng−êi ta c«ng nhËn r»ng rõng
®ãng gãp b»ng nhiÒu çch cho ATLT th× nh÷ng b¸o ço liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nÇy hiÕm
khi s©u s¾c vμ ng−êi ta Ýt cè g¾ng thö ®¸nh gi¸ ®óng tÇm quan träng cña vÊn ®Ò.
SÏ sai lÇm khi kh¼ng ®Þnh r»ng LNXH cã thÓ thay thÕ mét çch hoμn toμn n«ng
nghiÖp víi t− çch lμ hÖ thèng s¶n xuÊt l−¬ng thùc. MÆt kh¸c ph¶i thõa nhËn nh÷ng s¸ng
kiÕn vÒ LNXH tù nã ch−a hoμn toμn lo¹i trõ ¸p lùc thiÕu l−¬ng thùc do t¨ng d©n sè g©y
nªn nh−ng qu¶n lý rõng tèt h¬n sÏ t¹o nh÷ng c¬ héi cho l©m nghiÖp gãp phÇn cã hiÖu
qu¶ cho ATLT. Nh÷ng s¸ng kiÕn LNXH vÒ nguyªn t¾c cho phÐp mang l¹i nhiÒu lîi Ých
nh− t¨ng n¨ng suÊt n«ng nghiÖp, c¶i thiÖn viÖc cung cÊp l−¬ng thùc ®Òu ®Æn, lμm dÔ
dμng h¬n sù tiÕp cËn l−¬ng thùc-thùc phÈm cña n«ng d©n kh«ng cã ®Êt vμ ng−êi nghÌo
vμ nh÷ng kh¶ n¨ng thu nhËp vμ viÖc lμm (FAO, 1993).
ATLT tr−ãc hÕt lμ vÊn ®Ò x· héi. Nh÷ng mèi liªn hÖ kinh tÕ x· héi gi÷a LNXH
vμ ATLT lμ nh÷ng liªn hÖ kÕt hîp s¶n phÈm cung øng vμ dÞch vô do rõng t¹o ra cho
nh÷ng ai phô thuéc vμo rõng. Tõ gãc ®é gia ®×nh, rõng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ATLT
b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau. S¶n phÈm tõ c©y vμ rõng cã thÓ ®ãng gãp trùc tiÕp b»ng
27
biÖn ph¸p ®¸ng kÓ vμo dinh d−ìng gia ®×nh nhê ®em l¹i nh÷ng thøc ¨n bæ sung ngon
lμnh vμ dinh d−ìng tèt. Ngay c¶ khi l−îng tiªu dïng kh«ng nhiÒu, vai trß dinh d−ìng
cña chóng còng rÊt träng yÕu, nhÊt lμ vμo nh÷ng thêi gian nhÊt ®Þnh trong n¨m, thêi kú
kh« h¹n hoÆc thiªn tai kh¸c lμm cho s¶n phÈm trång trät bÞ tæn thÊt.
§èi víi nhiÒu gia ®×nh rõng nh− lμ nguån thu nhËp vμ viÖc lμm cßn quan träng
h¬n nhiÒu. Hμng triÖu n«ng d©n n«ng th«n phô thuéc mËt thiÕt vμo tiÒn b¹c do thu h¸i
chÕ biÕn vμ b¸n s¶n phÈm tõ rõng ®Ó tù cÊp b»ng çch trao ®æi l−¬ng thùc, thùc phÈm vμ
çc nhu yÕu kh¸c. Trong tr−êng hîp ng−êi nghÌo, c¶ phô n÷ n÷a, ®ã lμ mét nguån thu
nhËp b»ng tiÒn duy nhÊt.
§Ó c¶i thiÖn ATLT cho çc gia ®×nh, LNXH cã thÓ can thiÖp víi nhiÒu biÖn ph¸p:
- §Þnh h−íng çc môc tiªu qu¶n lý rõng tïy theo nhu cÇu ATLT cña nh©n d©n.
- §a d¹ng hãa s¶n phÈm tõ rõng-thùc phÈm vμ nh÷ng l©m s¶n kh¸c-vμ t¨ng thªm t×nh
tr¹ng s½n sμng l©m s¶n cho nh©n d©n ®Þa ph−¬ng b»ng nh÷ng tiÕp cËn qu¶n lý míi vμ
nh÷ng thu xÕp vÒ kh¶ n¨ng tiÕp cËn
- T¹o ra thÞ tr−êng tiªu thô v÷ng ch¾c nh»m gióp cho nh÷ng ng−êi n«ng d©n b¸n ®−îc
s¶n phÈm cña hä víi gi¸ ph¶i ch¨ng vμ ®Ó hä ®−îc sinh kÕ ch¾c ch¾n h¬n, th−êng
xuyªn vμ ®Òu ®Æn h¬n.
28
Tμi liÖu tham kh¶o:
1. FAO, 1990. The Community's Toolbox: The Idea, methods and tools for
assessment, monitoring and evaluation in community forestry. Community forestry
field manual 2.
2. FAO, 1990. Wood energy development program in Asia. Social Forestry in

Indonesia.
3. Phïng Ngäc Lan. Tæng quan LNXH ë ViÖt Nam, Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vμ thùc tiÔn.
T¹p chÝ L©m nghiÖp ViÖt Nam
4. Phïng Ngäc Lan, NguyÔn LuyÖn,1994 KiÕn thøc LNXH, tËp 1. Nhμ xuÊt b¶n N«ng
nghiÖp
5. Simon Hasunu,1999. Pengelolaan Hutan Bersama Ryakyat (Cooperative Forest

Management) nhμ xuÊt b¶n ?
6. Simon Hasunu,1994. The Technical and Social Needs of Social Forestry.

Proceedings of the seminar on the development of social forestry and sustainable
management held in Yogyakarta, August 29th-September 2, 1994.
7. Van Gelder B. and P. O’Keefe, 1995. The new Forester. Intermediate Technology
Publication
8. Warfvinge, H. J. T. Rigby, Nguyen Cat Giao, To Hong Hai 1998. ChuyÓn sang nÒn
l©m nghiÖp nh©n d©n ë ViÖt Nam. Lý thuyÕt Quèc tÕ, chÝnh s¸ch Quèc gia vμ thùc tÕ
®Þa ph−¬ng. B¸o ço t¹i héi th¶o Quèc tÕ, Stockholm ngμy 5 th¸ng 6 n¨m1998
9. Wiersum K.F., 1994. Social Forestry in South and South-east Asia: History and New
Perspectives. Proceedings of the seminar on the development of social forestry and
sustainable management held in Yogyakarta, August 29th-September 2, 1994.
10. Wiersum K.F.,1999. Social Foresty:Changing Perspectives in Forestry Science or

practice?
Tμi liÖu gi¶ng d¹y

1. Çc kh¸i niÖm vÒ LNXH
2. LNXH trong ch−¬ng tr×nh hîp t¸c ViÖt Nam-PhÇn Lan t¹i Chî §ån B¾c K¹n
3. LNXH trong ch−¬ng tr×nh S«ng Hång
29
Ch−¬ng 2
HÖ thèng ChÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn

ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• Tr×nh bμy mét çch cã hÖ thèng çc chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn
LNXH.
• M« t¶ ®−îc t×nh h×nh thùc thi çc chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH ë
ViÖt Nam.
• Gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a çc chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn
LNXH lμm c¬ së cho viÖc ph©n tÝch vμ vËn dông tæng hîp çc chÝnh s¸ch.
Néi dung:
Bμi 3: Giíi thiÖu hÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH
Bμi 4: T×nh h×nh thùc hiÖn çc chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH
30
Bμi 3: Giíi thiÖu hÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn quan
®Õn ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu
§Õn cuèi bμi häc, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng tr×nh bμy ®−îc mét çch cã hÖ thèng çc
chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH nh−:
• §Þnh h−íng chÝnh s¸ch l©m nghiÖp cña §¶ng vμ nhμ n−íc
• Çc chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn tμi nguyªn thiªn nhiªn, chÝnh s¸ch
®Çu t− vèn, chÝnh s¸ch ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói.
KÕ ho¹ch bμi gi¶ng
Néi dung Ph−¬ng ph¸p Tμi liÖu/ Thêi gian

VËt liÖu
1. ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp ë ViÖt Nam Tr×nh bμy cã Tμi liÖu 2tiÕt
minh häa, vÊn ph¸t tay
®¸p, th¶o luËn
nhãm, bμi tËp
vÒ nhμ
2. Giíi thiªu hÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn Tr×nh bμy cã Tμi liÖu 3tiÕt
quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH minh häa, vÊn ph¸t tay
®¸p, th¶o luËn
nhãm, bμi tËp
vÒ nhμ
31
1. ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp ë ViÖt Nam
1.1. Giíi thiÖu chung vÒ chÝnh s¸ch l©m nghiÖp
Trong h¬n hai thËp kû qua ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· −u tiªn ph¸t triÓn chÝnh s¸ch
l©m nghiÖp quèc gia nh»m môc ®Ých g×n gi÷ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng g¾n víi ph¸t
triÓn kinh tÔ x· héi miÒn nói. Trong n¨m 1990, mét nghiªn cøu "§Þnh h−íng ph¸t triÓn
ngμnh l©m nghiÖp" ®· ®Ò xuÊt mét hÖ thèng chÝnh s¸ch l©m nghiÖp. Tõ ®ã ®· cã kh¸
nhiÒu nghiªn cøu ®Ó ®Ò xuÊt chÝnh s¸ch vμ çc môc tiªu cña ngμnh l©m nghiÖp ViÖt
Nam.
N¨m 1985, Bé L©m nghiÖp ®· ban hμnh çc chÝnh s¸ch l©m nghiÖp thêi kú 1996 -
2000. Môc tiªu chÝnh cña çc chÝnh s¸ch nμy lμ:
• Sö dông hîp lý çc lo¹i rõng phßng hé, ®Æc dông - b¶o tån tμi nguyªn thiªn
nhiªn, b¶o vÖ m«i tr−êng vμ s¶n xuÊt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu th«ng qua ch−¬ng tr×nh
sö dông vμ ph¸t triÓn, vμ ch−¬ng tr×nh nμy b¶o ®¶m thùc hiÖn ®Çy ®ñ hai chøc
n¨ng phßng hé vμ s¶n xuÊt cña rõng.
• Phèi hîp gi÷a l©m nghiÖp vμ n«ng nghiÖp ®Ó cung cÊp gç cho ngμnh c«ng
nghiÖp, n¨ng l−îng vμ sö dông gia ®×nh ®ång thêi t¹o ra sù c©n b»ng gi÷a sinh
th¸i vμ kinh tÕ.
• N©ng cao ph¸t triÓn kinh tÕ vïng nói vμ t¸i ®Þnh c− çc d©n téc thiÓu sè trªn c¬
së giao ®Êt còng nh− ph©n bæ l¹i d©n sè lao ®éng trong çc vïng kh¸c nhau.
• Nh÷ng môc tiªu nμy lμ më réng mét phÇn dù ¸n UNDP/FAO (1993) víi chiÕn
l−îc l©u dμi nh»m vμo çc môc ®Ých:
• N©ng cao hiÖu qu¶ cña çc ho¹t ®éng qu¶n lý rõng ®ång thêi b¶o ®¶m më réng
viÖc chia sÎ lîi Ých vμ sù tham gia cña tÊt c¶ çc thμnh phÇn d©n c−;
• æn ®Þnh m«i tr−êng, rõng ®Ó b¶o vÖ ®Êt, n−íc phôc vô cho çc ho¹t ®éng n«ng
th«n;
• Tèi −u hãa viÖc ®ãng gãp cña s¶n phÈm rõng cho nÒn kinh tÕ th«ng qua ph¸t
triÓn mét çch thÝch hîp çc ch−¬ng tr×nh c«ng nghiÖp vμ trång l¹i rõng bao gåm
c¶ cñi; vμ
• Ph¸t triÓn çc c¬ quan vμ chÝnh s¸ch ë cÊp quèc gia.
HÖ thèng chÝnh s¸ch l©m nghiÖp ®· ®−îc ®Ò xuÊt vμo n¨m 1989 víi sù hîp t¸c cña
UNDP/FAO trong mét phÇn cña KÕ ho¹ch hμnh ®éng l©m nghiÖp nhiÖt ®íi, vμ Bé L©m
nghiÖp tr−íc ®©y ®· ®Þnh d¹ng mét "ChiÕn l−îc ph¸t triÓn l©m nghiÖp" ®Õn n¨m 2005.
HiÖn nay Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn N«ng th«n ®ang tiÕp tôc ph¸t triÓn hÖ thèng
chÝnh s¸ch l©m nghiÖp ë ViÖt Nam.
Trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn l©m nghiÖp giai ®o¹n 2001-2010, Bé NN & PTNT ®· ®Ò
ra çc gi¶i ph¸p vÒ c¬ chÕ chÝnh s¸ch; trong ®ã cã mét sè ®iÓm liªn quan ®Õn ph¸t triÓn
LNXH nh− sau:
32
• X¸c ®Þnh râ quyÒn sö dông ®Êt ®ai vμ tμi nguyªn rõng cho çc Tæng c«ng ty,
C«ng ty l©m nghiÖp, çc l©m tr−êng quèc doanh, çc thμnh phÇn kinh tÕ kh¸c vμ
çc hé gia ®×nh.. ®Ó æn ®Þnh s¶n xuÊt l©u dμi.
• Tõng b−íc tiÕn hμnh giao ®Êt vμ ph¸t triÓn rõng céng ®ång trªn c¬ së nghiªn cøu
c¬ chÕ vμ ban hμnh çc quy ®Þnh cô thÓ trong viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn, sö dông vμ
kinh doanh çc lo¹i h×nh rõng nμy.
• Trong phÇn ®Êt l©m nghiÖp giao cho tõng gia ®×nh, thóc ®Èy ph¸t triÓn n«ng l©m
kÕt hîp, gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.
• Më réng vμ cñng cè quyÒn cña ng−êi ®−îc giao ®Êt, thuª ®Êt còng nh− lμm râ vμ
®¬n gi¶n ho¸ thñ tôc ®Ó cã thÓ thùc hiÖn çc quyÒn cña ng−êi sö dông.
1.2. §Þnh h−íng cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp

§Þnh h−íng cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp lμ cung cÊp çc h−íng dÉn cho ngμnh l©m
nghiÖp trong mét thêi gian dμi vÒ qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn rõng quèc gia vμ çc
h−íng dÉn luËt ph¸p vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi vμ b¶o vÖ m«i tr−êng.
Trong nh÷ng thËp kû qua ë ViÖt Nam, ®a sè çc khu rõng giμu vμ ®Êt rõng bÞ suy
gi¶m nghiªm träng. Trong sè 19 triÖu ha rõng, th× cã h¬n 13 triÖu ha ®· bÞ bÞ tμn ph¸,
®ang bÞ bá hãa, ®Êt ®ai bÞ xãi mßn vμ kh«ng s¶n xuÊt ®−îc. Khai th¸c gç bÊt hîp ph¸p,
canh t¸c n−¬ng rÉy, khai th¸c gç cñi...®· gãp phÇn cho viÖc suy gi¶m diÖn tÝch rõng víi
tèc ®é b×nh qu©n kho¶ng 200.000 ha trong mét n¨m vμ ph¸ ho¹i çc khu rõng trång do
nhμ n−íc ®Çu t−. §ång thêi sù gia t¨ng d©n sè ®· g©y nªn ¸p lùc lín ®Õn tμi nguyªn
rõng.
MÆc kh¸c c«ng nghiÖp chÕ biÕn gç ch−a ®−îc ph¸t triÓn m¹nh, s¶n phÈm chÕ biÕn
gi¸ trÞ thÊp ch−a chiÕm lÜnh ®−îc thÞ tr−êng xuÊt khÈu. S¶n xuÊt giÊy ë mét vμi n¬i ®·
®−îc ph¸t triÓn h¬n nh−ng vÉn cßn nh÷ng trë ng¹i vÒ cung cÊp nguyªn liÖu, c«ng nghÖ
chÕ biÕn.
Tõ nh÷ng lý do trªn, viÖc b¶o vÖ çc diÖn tÝch rõng hiÖn cã th«ng qua trång rõng,
s¶n xuÊt n«ng l©m kÕt hîp vμ çc ch−¬ng tr×nh trång çc c©y kh¸c lμ nhiÖm vô chÝnh cña
quèc gia ®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn kinh tÕ vμ b¶o vÖ m«i tr−êng.
Ch−¬ng tr×nh hç trî ngμnh l©m nghiÖp n¨m 2001 (FSSP) ®· x©y dùng mét khung
logic ®Ó hç trî ph¸t triÓn l©m nghiÖp trong nh÷ng n¨m ®Õn, cã 9 kÕt qu¶ chÝnh ®· ®−îc
dù kiÕn; trong ®ã cã kÕt qu¶ mong ®îi thø hai liªn quan ®Õn ph¸t triÓn c¬ chÕ chÝnh s¸ch
liªn quan ®Õn l©m nghiÖp lμ “Cã khu«n khæ chÝnh s¸ch, ph¸p luËt vμ thÓ chÕ ®Ó lμm hμi
hoμ çc chÝnh s¸ch cña quèc gia-tØnh vÒ ®Êt rõng vμ sö dông tμi nguyªn”. Mét sè chØ thÞ
quan träng trong ph¸t triÓn chÝnh s¸ch ®· ®−îc cam kÕt nh− lμ:
• Kh¸i niÖm “l©m nghiÖp nh©n d©n” ®−îc lμm râ vμ ®−a vμo tÊt c¶ çc v¨n b¶n chÝnh
s¸ch liªn quan.
• ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp céng ®ång ®−îc ban hμnh n¨m 2003.
• §Õn n¨m 2004 çc chÝnh s¸ch h−ìng lîi ®−îc c¶i çch.
§Þnh h−íng vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn “l©m nghiÖp nh©n d©n”, “l©m nghiÖp x· héi”,
“l©m nghiÖp céng ®ång” ®· ®−îc ®Ò cËp. ViÖc ph¸t triÓn çc chÝnh s¸ch nμy ®ßi hái cã
nh÷ng nghiªn cøu thùc tiÔn ®Çy ®ñ, ph¶n ¶nh ®−îc çc khÝa c¹nh ®a d¹ng trong qu¶n lý
33
tμi nguyªn rõng. §ång thêi víi nã lμ viÖc tiÕp tôc söa ®æi hoÆc bæ sung luËt ®Êt ®ai, luËt
b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng.
1.3. Môc ®Ých cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp quèc gia
ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp quèc gia nh»m môc ®Ých:
• B¶o vÖ vμ qu¶n lý nguån tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng hiÖn t¹i vμ t−¬ng lai mét
çch bÒn v÷ng trªn c¬ së ®¸p øng çc nhu cÇu cña quèc gia vÒ s¶n phÈm vμ b¶o
vÖ m«i tr−êng.
• N©ng cao s¶n l−îng vμ c¶i tiÕn khai th¸c, vËn xuÊt, vËn chuyÓn, chÕ biÕn, hÖ
thèng thÞ tr−êng çc s¶n phÈm tõ rõng ®Ó gi¶m l·ng phÝ, n©ng cao lîi Ých kinh
tÕ, x· héi vμ xuÊt khÈu.
• N©ng cao sù tham gia cña ng−êi d©n vμ cã sù cam kÕt cña tÊt c¶ çc thμnh phÇn
kinh tÕ (nhμ n−íc, hîp t¸c x·, hé gia ®×nh, c«ng ty t− nh©n, vμ ç nh©n) trong
b¶o vÖ, s¶n xuÊt vμ sö dông hîp lý çc s¶n phÈm rõng vμ çc lîi Ých vÒ m«i
tr−êng.
• Gãp phÇn c¶i tiÕn ®iÒu kiÖn sèng vμ thu nhËp cña ng−êi d©n n«ng th«n vμ ®Æc
biÖt lμ ng−êi d©n vμ çc céng ®ång d©n téc miÒn nói.
Môc ®Ých cuèi cïng lμ çc chÝnh s¸ch l©m nghiÖp ®−îc chÊp nhËn bëi ng−êi d©n vμ
çc c¬ quan nhμ n−íc sÏ chia sÎ quyÒn vμ tr¸ch nhiÖm ®èi víi çc khu rõng s¶n xuÊt vμ
phßng hé. Víi mçi vïng kinh tÕ cÇn t¹o ra c¬ héi ®Ó cã ®−îc sù tham gia mét çch ®Çy
®ñ trong ph©n chia lîi Ých cña çc s¶n phÈm vμ m«i tr−êng tõ tμi s¶n rõng quèc gia.
1.4. Çc môc tiªu vμ chiÕn l−îc cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp quèc gia
§Ó thùc hiÖn ®−îc môc ®Ých cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp, cÇn thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh çc
môc tiªu cô thÓ, chiÕn l−îc vμ kÕ ho¹ch hμnh ®éng. Mçi mét môc tiªu cô thÓ cã tÇm
quan trong nh− nhau nÕu ngμnh l©m nghiÖp lμm cho nã gãp phÇn mét çch ®Çy ®ñ trong
viÖc gi¶i quyÕt çc nhu cÇu quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi.
(FAO, 1993):
Môc tiªu 1: X©y dùng l©m phËn quèc gia gåm cã rõng vμ ®Êt rõng, nu«i d−ìng vμ
qu¶n lý chóng phï hîp víi môc ®Ých x· héi vμ m«i tr−êng cña quèc gia, tu©n theo çc
chÝnh s¸ch l©m nghiÖp vμ LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng
Môc tiªu nμy sÏ ®−îc thùc hiÖn bëi mét nghiªn cøu sö dông ®Êt ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng
vïng thÝch hîp cho l©m nghiÖp vμ n«ng l©m kÕt hîp, trªn c¬ së ®Êt ®ai, ®é dèc, çc ®iÒu
kiÖn kinh tÕ x· héi, çc gi¸ trÞ phßng hé m«i tr−êng vμ hoμn c¶nh cña tõng ®Þa ph−¬ng.
§Êt l©m nghiÖp ®−îc x¸c ®Þnh thuéc quyÒn së h÷u nhμ n−íc vμ ®−îc ph©n lo¹i cho theo
çc môc ®Ých l©m nghiÖp.
§é che phñ cña rõng cÇn ®−îc n©ng lªn 10% ë vïng ven biÓn, 5-10% ë çc vïng
®ång b»ng, ven s«ng, 20-30% ë vïng miÒn trung, 40-50% ë çc vïng nói thÊp vμ h¬n
70% ë çc cao nguyªn.
Môc tiªu 2: X©y dùng kÕ ho¹ch b¶o vÖ vμ qu¶n lý rõng cho çc nguån tμi nguyªn
rõng quèc gia, vμ ®¸p øng ®−îc nhu cÇu lËp kÕ ho¹ch vμ qu¶n lý cho tõng ®Þa ph−¬ng.
34
§Ó ®¹t ®−îc môc tiªu nμy, çc diÖn tÝch rõng phßng hé sÏ ®−îc qu¶n lý ®Ó tèi −u
hãa chøc n¨ng phßng hé trong khi ®ã cho phÐp ë nh÷ng n¬i thÝch hîp sö dông lμm n«ng
l©m kÕt hîp vμ s¶n xuÊt gç cñi, çc s¶n phÈm ngoμi gç ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vÒ thùc
phÈm, s¶n phÈm rõng, c©y gç vμ cã thu nhËp..
Môc tiªu tæng qu¸t cña qu¶n lý rõng s¶n xuÊt lμ æn ®Þnh l©u dμi çc s¶n phÈm ®a
d¹ng cña rõng. Çc khu rõng s¶n xuÊt sÏ ®−îc qu¶n lý ®Ó s¶n xuÊt gç cã gi¸ trÞ cao trong
khi vÉn cung cÊp tèi ®a çc gi¸ trÞ vÒ phßng hé vμ m«i tr−êng, bao gåm ®éng vËt hoang
d·, vμ çc s¶n phÈm ngoμi gç. Çc s¶n phÈm tõ rõng s¶n xuÊt sÏ ®¸p øng nhu cÇu cña
ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, cña c«ng nghiÖp vμ thÞ tr−êng. Çc ch−¬ng tr×nh trång rõng sÏ
®−îc thùc thi bao gåm viÖc lùa chän lËp ®Þa, loμi c©y, gièng vμ ch¨m sãc. Çc nghiªn
cøu hç trî cho n©ng cao n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng sÏ ®−îc thùc hiÖn.
Khai th¸c gç trong çc khu rõng tù nhiªn nghÌo kiÖt sÏ bÞ ng¨n cÊm ®Ó phôc håi
rõng nhê t¸i sinh tù nhiªn
Çc khu rõng ®Æc dông ®−îc x©y dùng vμ qu¶n lý, b¶o vÖ nghiªm ngÆt trong çc
vïng lâi.
KÕ ho¹ch khai th¸c gç vμ qu¶n lý rõng sÏ ®−îc lËp cho tÊt c¶ diÖn tÝch rõng theo
tõng chñ thÓ qu¶n lý nh−: l©m tr−êng, céng ®ång, hé gia ®×nh, trang tr¹i t− nh©n....§μo
t¹o vÒ qu¶n lý vμ çc nghiªn cøu ®Ó hç trî çc ho¹t ®éng nμy lμ cÇn thiÕt.
Môc tiªu 3: Cã sù cam kÕt tu©n theo çc chÝnh s¸ch l©m nghiÖp, luËt vμ çc quy
chÕ cña tÊt c¶ çc thμnh phÇn x· héi trong çc ho¹t ®éng qu¶n lý tμi nguyªn rõng
§Ó thùc hiÖn môc tiªu nμy, çc chÝnh s¸ch vμ luËt l©m nghiÖp míi ph¶i ®−îc xuÊt
b¶n vμ phæ biÕn trªn toμn quèc. CÇn ®−îc chó träng ®Õn viÖc ph©n bæ mét çch hîp lý vμ
bÒn v÷ng ®Êt rõng s¶n xuÊt ®Õn hîp t¸c x·, céng ®ång, n«ng hé, c«ng ty t− nh©n, ç
nh©n....
GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cÇn ®−îc lμm râ rμng vμ ®¬n gi¶n, trong ®ã −u
tiªn cho çc diÖn tÝch ®ang canh t¸c n−¬ng rÉy.
C¶i çch çc l©m tr−êng theo h−íng lμ ®ãng vai trß hç trî kü thuËt cho çc ng−êi
trång rõng, cho hé gia ®×nh trong lμm v−ên vμ n«ng l©m kÕt hîp. CÇn t¨ng c−êng c«ng
t¸c ®μo t¹o vμ t− vÊn vÒ qu¶n lý, khai th¸c vμ thÞ tr−êng cho çc thμnh phÇn ngoμi quèc
doanh.
X¸c ®Þnh mét çch râ rμng çc khu rõng ®−îc qu¶n lý tËp trung hoÆc ®Þa ph−¬ng
®¶m nhiÖm. Ph¸t triÓn çc c¬ së c«ng nghiÖp chÕ biÕn quy m« nhá, ®Æc biÖt lμ s¶n xuÊt
giÊy t¹i ®Þa ph−¬ng ®Ó khuyÕn khÝch trang tr¹i ç nh©n, hîp t¸c x· trång c©y, çc thμnh
phÇn kinh tÕ ngoμi quèc doanh tham gia vμo trång rõng nguyªn liÖu cñi, giÊy... ¦u tiªn
cho çc s¶n xuÊt s¶n phÈm ngoμi gç ®Ó t¨ng thu nhËp cho hé gia ®×nh.
Môc tiªu 4: C¶i tiÕn viÖc khai th¸c s¶n, vËn chuyÓn, chÕ biÕn vμ thÞ tr−êng çc s¶n
phÈm tõ rõng ®Ó gi¶m sù l·ng phÝ vμ n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông trong n−íc, nhËp vμ
xuÊt khÈu.
C¶i tiÕn kü thuËt khai th¸c gç vμ x©y dùng ®−êng x¸ lμ cÇn thiÕt ®Ó gi¶m thiÓu sù
l·ng phÝ vμ tæn h¹i ®Õn m«i tr−êng. Trang bÞ ph−¬ng tiÖn chÕ biÕn míi ®Ó s¶n xuÊt çc
s¶n phÈm tõ gç cã gi¸ trÞ cao. ThiÕt lËp çc ch−¬ng tr×nh chÕ biÕn, tiÕp thÞ cho çc s¶n
phÈm ngoμi gç.
35
Môc tiªu 5: X©y dùng çc c¬ chÕ hμnh chÝnh, tæ chøc ®Ó thùc hiÖn b¶o vÖ m«i
tr−êng vμ ph¸t triÓn ngμnh l©m nghiÖp bÒn v÷ng
§Ó thùc hiÖn môc tiªu nμy cÇn tiÕn hμnh:
• §μo t¹o çn bé nh»m n©ng cao n¨ng lùc kü thuËt trong qu¶n lý rõng, nghiªn
cøu, khuyÕn l©m vμ th«ng tin.
• Sö dông çc luËt tôc, quy −íc truyÒn thèng ®Ó x©y dùng luËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn
rõng
• §μo t¹o l©m nghiÖp nªn t¨ng c−êng vμo lÜnh vùc l©m nghiÖp céng ®ång, lËp kÕ
ho¹ch qu¶n lý rõng tù nhiªn vμ rõng trång, n«ng l©m kÕt hîp, lËp kÕ ho¹ch vÒ
kinh tÕ, thÞ tr−êng vμ khuyÕn l©m
• §Èy m¹nh ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu l©m sinh, trång rõng, b¶o vÖ m«i tr−êng,
s¶n xuÊt s¶n phÈm ngoμi gç ®Ó c¶i tiÕn qu¶n lý sö dông rõng vμ ®Êt b¹c mμu.
• C¶i çch l©m tr−êng quèc doanh theo h−íng qu¶n lý rõng, hç trî kü thuËt cho
çc thμnh phÇntham gia qu¶n lý tμi nguyªn rõng.
Môc tiªu 6: Thùc hiÖn vμ duy tr× mét møc tμi chÝnh vμ ®Çu t− thÝch ®¸ng cho ngμnh
l©m nghiÖp tõ nguån nhμ n−íc vμ t− nh©n ®Ó hoμn thμnh môc ®Ých vμ çc môc tiªu cña
chÝnh s¸ch l©m nghiÖp quèc gia
Çc ho¹t ®éng chÝnh sau ®©y cÇn thùc hiÖn:
• T¹o mét nguån tμi chÝnh thÝch ®¸ng lμ cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ nu«i d−ìng rõng s¶n
xuÊt còng nh− b¶o vÖ m«i tr−êng.
• Çc nguån tõ thuÕ thu tõ rõng, chÕ biÕn, xuÊt khÈu gç cÇn ®−îc t¸i ®Çu t− cho
phôc håi vμ trång rõng.
• CÇn cã sù chia sÎ chi phÝ cho l©m nghiÖp tõ çc ngμnh liªn quan, çc ®Þa
ph−¬ng ®ang h−ëng çc lîi Ých tõ phôc håi rõng nh− du lÞch, nguån n−íc, thñy
lîi, n¨ng l−îng thñy s¶n, m«i tr−êng.
• Cã nh÷ng hç trî vÒ ®Çu t− cho v−ên hé, ho¹t ®éng n«ng l©m kÕt hîp bëi hé gia
®×nh, ç nh©n hoÆc hîp t¸c x·.
• CÇn co mét hÖ thèng tÝn dông ®Ó cung cÊp vèn vay cho çc c«ng ty, n«ng d©n
®Ó x©y dùng n«ng tr¹i, s¶n xuÊt n«ng l©m kÕt hîp..
• KhuyÕn khÝch ®Çu t− n−íc ngoμi cho trång rõng c«ng nghiÖp, phôc håi rõng vμ
chÕ biÕn l©m s¶n.
Môc tiªu 7: ¦u tiªn cao vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng trong qu¶n lý tÊt c¶ çc lo¹i rõng vμ
®Êt rõng
Çc ho¹t ®éng sau lμ cÇn thiÕt:
• Ph¸t triÓn mét kÕ ho¹ch quèc gia ®Ó x¸c ®Þnh, b¶o vÖ vμ phôc håi rõng trong çc
vïng ®Çu nguån.
• Thùc hiÖn çc ch−¬ng tr×nh ®Ó thèng nhÊt qu¶n lý hÖ sinh th¸i rõng ngËp n−íc,
rõng ven biÓn ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn çc nguån tμi nguyªn vïng ®Êt −ít çc gi¸
36
trÞ cña rõng ngËp n−íc, duy tr× vμ t¨ng c−êng çc chøc n¨ng phßng hé trong çc
khu vùc nμy.
• TÊt c¶ ho¹t ®éng khai th¸c gç cÇn ®−îc tæ chøc l¹i ®Ó gi¶m thiÓu t¸c h¹i ®Õn ®Êt,
n−íc, ®éng vËt rõng vμ çc nguån sinh häc kh¸c ®Ô b¶o tån ®a d¹ng sinh häc.
• §éng thùc vËt quý hiÕm, cã nguy c¬ tuyÖt chñng ph¶i ®−îc b¶o vÖ vμ nghiªn
cøu. LËp çc khu s¨n b¾n vμ cã çc quy chÕ ®iÒu khiÓn çc ho¹t ®éng s¨n b¾n.
• Hç trî kü thuËt vμ nghiªn cøu trong qu¶n lý çc hÖ sinh th¸i rõng.
Môc tiªu 8: Hîp t¸c gi÷a çc ngμnh ®Ó c¶i tiÕn ®iÒu kiÖn sèng cña ng−êi d©n sèng
trong vμ gÇn rõng nhμ n−íc, ®Æc biÖt lμ ë çc vïng miÒn nói
Víi môc tiªu nμy, mét sè ho¹t ®éng cÇn ®−îc tiÕn hμnh:
• Thùc hiÖn qu¶n lý çc diÖn tÝch rõng cung cÊp s¶n phÈm gç vμ ngoμi gç ®Ó cung
nguyªn liÖu cho hé gia ®×nh. Thóc ®Èy sù tham gia cña ng−êi d©n trong lËp kÕ
ho¹ch qu¶n lýrõng.
• ë çc n¬i ®ang duy tr× canh t¸c n−¬ng rÉy, cÇn cã nh÷ng hç trî kü thuËt ®Ó
canh t¸c æn ®Þnh nh− v−ên hé.
• KhuyÕn n«ng l©m cÇn hç trî cho ng−êi d©n t¨ng c−êng n¨ng lùc qu¶n lý rõng,
cung cÊp th«ng tin thÞ tr−êng vÒ s¶n phÈm tõ rõng vμ c©y gç, hç trî vÒ kü thuËt
n«ng l©m kÕt hîp, b¶o vÖ vμ qu¶n lý ®Êt.
• Rõng phßng hé vμ ®Æc dông cÇn ®−îc qu¶n lý nh− lμ mét con ®−êng ®Ó cung
cÊp s¶n phÈm ®Õn ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong khu«n khæ quy chÕ vμ luËt b¶o vÖ
rõng. Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng còng cÇn ®−îc khuyÕn khÝch tham gia qu¶n lý çc
lo¹i rõng nÇy.
• TiÕn hμnh n«ng l©m kÕt hîp ë vïng nói cÇn ®−îc thiÕt lËp víi sù ®a d¹ng vÒ
nhãm loμi c©y trång. C¶i tiÕn giao th«ng, th«ng tin liªn l¹c trong çc vïng n«ng
th«n miÒn nói.
2. Giíi thiÖu hÖ thèng luËt ph¸p vμ chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn
ph¸t triÓn LNXH
2.1. Çc luËt vμ chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn qu¶n lý vμ ph¸t triÓn tμi
nguyªn rõng
2.1.1. LuËt §Êt ®ai
LuËt ®Êt ®ai ®−îc Quèc héi th«ng qua n¨m 1988, söa ®æi vμ bæ sung vμo çc n¨m
1993 vμ 1998. Néi dung c¬ b¶n liªn quan ®Õn luËt ®Êt ®ai trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn
LNXH nh− sau:
• §Êt ®ai thuéc së h÷u toμn d©n do Nhμ n−íc thèng nhÊt qu¶n lý. Nhμ n−íc giao
®Êt cho çc tæ chøc kinh tÕ, ®¬n vÞ vò trang nh©n d©n, c¬ quan nhμ n−íc, tæ chøc
chÝnh trÞ, x· héi, hé gia ®×nh vμ çc nh©n sö dông æn ®Þnh l©u dμi (®iÒu 1).
• Nhμ n−íc cã chÝnh s¸ch b¶o ®¶m cho ng−êi lμm n«ng nghiÖp, nu«i trång thñy
s¶n, l©m nghiÖp cã ®Êt s¶n xuÊt (®iÒu 2).
37
• Ng−êi sö dông ®Êt cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ, c¶i t¹o, båi bæ vμ sö dông ®Êt hîp lý,
cã hiÖu qu¶....(®iÒu 4).
C¨n cø vμo môc ®Ých sö dông chñ yÕu, ®Êt ®−îc ph©n thμnh çc lo¹i sau ®©y(®iÒu 11):
• §Êt n«ng nghiÖp
• §Êt l©m nghiÖp
• §Êt khu d©n c− n«ng th«n
• §Êt ®« thÞ
• §Êt chuyªn dïng
• §Êt ch−a sö dông
Nhμ n−íc giao ®Êt cho tæ chøc, hé gia ®×nh, ç nh©n sö dông æn ®Þnh l©u dμi (®iÒu
20). Thêi h¹n giao ®Êt sö dông æn ®Þnh l©u dμi ®Ó trång c©y hμng n¨m, nu«i trång thñy
s¶n lμ 20 n¨m, ®Ó trång c©y l©u n¨m lμ 50 n¨m.
§Êt l©m nghiÖp bao gåm ®Êt cã rõng vμ ®Êt ch−a cã rõng ®−îc quy ho¹ch vμo môc
®Ých l©m nghiÖp. §Êt cã rõng bao gåm ®Êt cã rõng tù nhiªn, ®Êt ®ang cã rõng trång ®Ó
sö dông vμo môc ®Ých l©m nghiÖp khoanh nu«i, b¶o vÖ ®Ó phôc håi tù nhiªn, nu«i d−ìng
lμm giμu rõng, nghiªn cøu, thÝ nghiÖm vÒ l©m nghiÖp (®iÒu 43). Ng−êi sö dông ®Êt cã
nh÷ng quyÒn sau ®©y(®iÒu 73):
• §−îc cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt.
• H−ëng thμnh qu¶ lao ®éng, kÕt qu¶ ®Çu t− trªn ®Êt ®−îc giao.
• §−îc chuyÓn quyÒn sö dông ®Êt theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt (thõa kÕ, thÕ chÊp,
cho thuª, chuyÔn nh−îng, chuyÓn ®æi)
• H−ëng çc lîi Ých do c«ng tr×nh c«ng céng vÒ b¶o vÖ, c¶i t¹o ®Êt mang l¹i.
• §−îc Nhμ n−íc h−íng dÉn vμ gióp ®ì trong viÖc c¶i t¹o vμ båi bæ ®Êt.
• §−îc Nhμ n−íc b¶o vÖ khi bÞ ng−êi kh¸c x©m ph¹m ®Õn quyÒn sö dông ®Êt hîp
ph¸p cña m×nh; ®−îc båi th−êng thiÖt h¹i vÒ ®Êt ®ai khi bÞ thu håi.
Ng−êi sö dông ®Êt cã nh÷ng nghÜa vô sau ®©y (®iÒu 79):
• Sö dông ®Êt ®óng môc ®Ých ®óng ranh giíi vμ çc yªu cÇu kh¸c ®· ®−îc quy
®Þnh khi giao ®Êt.
• Thùc hiÖn çc biÖn ph¸p ®Ó b¶o vÖ vμ lμm t¨ng kh¶ n¨ng sinh lîi cña ®Êt.
• Tu©n theo nh÷ng quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng, kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn lîi Ých
chÝnh ®¸ng cña ng−êi sö dông ®Êt xung quanh.
• Giao l¹i ®Êt khi Nhμ n−íc cã quyÕt ®Þnh thu håi.
2.1.2. LuËt B¶o vÖ vμ Ph¸t triÓn rõng
LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng ®−îc Quèc héi th«ng qua n¨m 1991. Mét sè néi
dung liªn quan ®Õn çc ho¹t ®éng LNXH nh− sau:
38
• Nhμ n−íc thèng nhÊt qu¶n lý rõng vμ ®Êt trång rõng. Nhμ n−íc giao rõng, ®Êt
trång rõng cho tæ chøc, ç nh©n (chñ rõng) ®Ó b¶o vÖ, ph¸t triÓn vμ sö dông æn
®Þnh l©u dμi theo quy ho¹ch, kÕ ho¹ch cña nhμ n−íc (®iÒu 2).
• C¨n cø vμo môc ®Ých sö dông chñ yÕu, rõng ®−îc ph©n lμm çc lo¹i sau ®©y
(®iÒu 6):
- Rõng phßng hé
- Rõng ®Æc dông
- Rõng s¶n xuÊt
• ViÖc quyÕt ®Þnh giao rõng, ®Êt trång rõng ph¶i c¨n cø vμo ®iÒu 10
- Quy ho¹ch vμ kÕ ho¹ch b¶o vÖ, ph¸t triÓn rõng vμ sö dông rõng, ®Êt trång
rõng ®· ®−îc c¬ quan Nhμ n−íc cã thÈm quyÒn phª duyÖt.
- Quü rõng, quü ®Êt trång rõng.
- Yªu cÇu kh¶ n¨ng cña tæ chøc, ç nh©n trong viÖc qu¶n lý, sö dông rõng, ®Êt
trång rõng.
• Chñ rõng cã nh÷ng quyÒn lîi sau ®©y: (®iÒu 40):
- §−îc sö dông rõng, ®Êt trång rõng æn ®Þnh, l©u dμi theo quy ho¹ch, kÕ ho¹ch
cña nhμ n−íc; ®−îc chñ ®éng trong s¶n xuÊt kinh doanh, trong qu¶n lý, sö
dông rõng theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.
- §−îc h−ëng thμnh qu¶ lao ®éng, kÕt qu¶ ®Çu t− trªn diÖn tÝch rõng, ®Êt trång
rõng ®−îc giao, ®−îc thõa kÕ, chuyÓn nh−îng, b¸n thμnh qu¶ lao ®éng, kÕt
qu¶ ®Çu t− cho ng−êi kh¸c theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.
- §−îc h−íng dÉn kü thuËt, hç trî vÒ vèn theo chÝnh s¸ch cña nhμ n−íc.......
Chñ rõng cã nh÷ng nghÜa vô sau ®©y (®iÒu 41):
- Sö dông rõng, ®Êt trång rõng ®óng môc ®Ých, ®óng ranh giíi ®· quy ®Þnh
trong quyÕt ®Þnh giao rõng, ®Êt trång rõng vμ theo quy chÕ qu¶n lý, sö dông
®èi víi tõng lo¹i rõng.
- ChÊp hμnh quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ qu¶n lý b¶o vÖ, ph¸t triÓn rõng vμ sö
dông ®Êt trång rõng.
LuËt §Êt ®ai vμ LuËt B¶o vÖ vμ Ph¸t triÓn rõng lμ c¨n cø c¬ b¶n ®Ó thùc hiÖn çc
chÝnh s¸ch LNXH, ph¸t triÓn n«ng th«n, trong ®ã chó ý ®Õn quyÒn vμ nghÜa vô trong sö
dông ®Êt, ®©y lμ c¬ së ®Ó tiÕn hμnh çc c«ng t¸c quy ho¹ch sö dông ®Êt cã ng−êi d©n
tham gia vμ phï hîp víi quy ®Þnh ph¸p luËt. Çc chÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng hiÖn nay
dùa trªn nÒn t¶ng cña LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng, nhμ n−íc khuyÕn khÝch çc tæ
chøc, céng ®ång, hé gia ®×nh, ç nh©n tham gia nhËn rõng ®Ó b¶o vÖ kinh doanh, nhËn
®Êt ®Ó trång rõng; vμ chñ rõng lμ ng−êi cã quyÒn hîp ph¸p æn ®inh l©u dμi trªn ®Êt rõng
®· ®−îc giao. Trong qu¸ tr×nh thùc thi çc ®iÒu luËt, c¨n cø vμo tõng giai ®o¹n cô thÓ,
t×nh h×nh cô thÓ mμ chÝnh phñ sÏ cã çc chÝnh s¸ch thÝch hîp ®Ó khuyÕn khÝch viÖc tham
gia qu¶n lý tμi nguyªn rõng, ph¸t triÓn kinh doanh; quyÒn lîi cña ng−êi nhËn ®Êt, nhËn
rõng trong tõng tr−êng hîp cô thÓ sÏ ®−îc quy ®inh trong çc chÝnh s¸ch.
39
2.1.3. Çc chÝnh s¸ch kh¸c
Ngoμi hai luËt chÝnh nãi trªn, nhμ n−íc ®· ban hμnh nhiÒu chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn
qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn:
• Qui ®Þnh 1171- Q§ vÒ qui chÕ qu¶n lý çc lo¹i rõng: s¶n xuÊt, phßng hé, ®Æc
dông ngμy 30/12/1986. Theo Qui ®Þnh nμy rõng vμ ®Êt rõng ë ViÖt Nam ®−îc
thèng nhÊt chia lμm 3 lo¹i: s¶n xuÊt, phßng hé vμ ®Æc dông. Trong quy ®Þnh nμy
ghi râ c¬ chÕ qu¶n lý, quy ho¹ch 3 lo¹i rõng, chøc n¨ng nhiÖm vô cña tõng lo¹i
rõng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vμ b¶o vÖ m«i tr−êng ë ®Þa ph−¬ng vμ trong
c¶ n−íc.
• NghÞ ®Þnh 02/CP vÒ giao ®Êt L©m nghiÖp cho tæ chøc, ç nh©n, hé gia ®×nh sö
dông vμo môc ®Ých L©m nghiÖp, ban hμnh ngμy 15/1/1994. §©y lμ nghÞ ®Þnh
®Çu tiªn cña chÝnh phñ h−íng dÉn giao ®Êt l©m nghiÖp ®Õn nhiÒu thμnh phÇn
kinh tÕ kh¸c nhau, trong ®ã hé gia ®×nh, ç nh©n còng ®−îc tham gia nhËn ®Êt
®Ó tæ chøc s¶n xuÊt l©m nghiÖp. §Õn n¨m 1999, ChÝnh phñ ®· ban hμnh nghÞ
®Þnh 163/CP, më réng viÖc giao rõng vμ ®Êt rõng, quy ®Þnh râ quyÒn lîi vμ
nghÜa vô cña ng−êi nhËn ®Êt, nhËn rõng.
• NghÞ ®Þnh 01/CP vÒ giao kho¸n ®Êt sö dông vμo môc ®Ých s¶n xuÊt N«ng
nghiÖp, L©m nghiÖp vμ Thñy s¶n trong çc doanh nghiÖp nhμ n−íc ban hμnh
ngμy 4/1/1995. NghÞ ®Þnh nμy ®−îc thùc hiÖn song song víi NghÞ ®Þnh 163,
hiÖn t¹i nhiÒu l©m tr−êng thùc hiÖn nghÞ ®Þnh nμy trong giao khãan ®Êt l©m
nghiÖp ®Õn hé gia ®×nh tham gia trång rõng, s¶n xuÊt n«ng l©m kÕt hîp trªn ®Êt
l©m nghiÖp víi tháa thuËn ¨n chia s¶n phÈm cô thÓ. GÇn ®©y thùc hiÖn nghÞ ®Þnh
163, ®Êt l©m nghiÖp thuéc ®èi t−îng s¶n xuÊt sÏ dÇn ®−îc giao cho hé gia ®×nh,
vμ nh− vËy cßn l¹i ®a sè diÖn tÝch rõng phßng hé vμ ®Æc dông ®−îc thùc hiÖn
theo NghÞ ®Þnh 01 lμ giao khãan.
• QuyÕt ®Þnh sè 245/1998/Q§-TTg ngμy 16/1/1999 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ
thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm qu¶n lý nhμ n−íc cña çc cÊp vÒ rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp.
Néi dung qu¶n lý nhμ n−íc vÒ rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp bao gåm:
- §iÒu tra x¸c ®Þnh çc lo¹i rõng, ®Êt l©m nghiÖp, thèng kª theo dâi diÔn biÕn
tμi nguyªn rõng ë çc cÊp hμnh chÝnh.
- LËp quy ho¹ch, kÕ ho¹ch b¶o vÖ, ph¸t triÓn vμ sö dông rõng trªn ph¹m vi c¶
n−íc vμ tõng ®Þa ph−¬ng
- Ban hμnh çc v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ qu¶n lý b¶o vÖ, ph¸t triÓn vμ sö dông
rõng, ®Êt l©m nghiÖp vμ tæ chøc thùc hiÖn.
- Giao ®Êt l©m nghiÖp vμ giao rõng, thu håi ®Êt l©m nghiÖp vμ rõng
- CÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt
- KiÓm tra, thanh tra
- Gi¶i quyÕt tranh chÊp.
Trong quyÕt ®Þnh nμy ®· ph©n cÊp qu¶n lý rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp cho tõng cÊp:
Trung −¬ng, tØnh/thμnh phè, huyÖn vμ x·. Mçi cÊp ®−îc quy ®Þnh cô thÓ tr¸ch nhiÖm
qu¶n lý nhμ n−íc vÒ rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp.
40
• NghÞ ®Þnh 163/1999/N§-CP ngμy 16/11/1999 cña ChÝnh phñ vÒ giao ®Êt, cho
thuª ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh vμ ç nh©n sö dông æn ®Þnh, l©u dμi
vμo môc ®Ých l©m nghiÖp. §©y lμ nghÞ ®Þnh tiÕp theo nghÞ ®Þnh 02, víi tªn gäi ®Êt
l©m nghiÖp: rõng tù nhiªn, rõng trång, ®Êt ch−a cã rõng quy häach cho l©m
nghiÖp....Trong nghÞ ®Þnh quy ®Þnh:
- Môc ®Ých sö dông ®Êt l©m nghiÖp theo 3 lo¹i phßng hé, s¶n xuÊt vμ ®Æc dông
- §èi t−îng ®−îc nhμ n−íc giao ®Êt l©m nghiÖp bao gåm: Hé gia ®×nh, ç
nh©n, çc tæ chøc x· héi.
- CÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt.
- H¹n møc giao ®Êt vμ cho thuª ®Êt, trong ®ã diÖn tÝch giao ®Êt l©m nghiÖp cho
hé gia ®×nh tèi ®a lμ 30 ha.
- Thêi h¹n giao ®Êt lμ 50 n¨m.
- QuyÒn vμ nghÜa vô cña ng−êi nhËn ®Êt l©m nghiÖp.
2.2. ChÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ®Çu t− vμ tÝn dông

Víi môc tiªu qu¶n lý vμ sö dông ngμy cμng tèt h¬n tμi nguyªn thiªn nhiªn ®Ó xãa
®ãi gi¶m nghÌo, n©ng cao ®êi sèng ng−êi d©n vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng nguån tμi nguyªn
thiªn nhiªn, ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã nhiÒu chÝnh s¸ch ®−îc ban
hμnh cã liªn quan ®Õn ®Çu t− vμ tÝn dông trong çc ho¹t ®éng LNXH:
• ChØ thÞ sè 202-CT vÒ viÖc cho vay vèn s¶n xuÊt n«ng l©m ng− nghiÖp ®Õn hé gia
®×nh ngμy 28/6/1991.
• QuyÕt ®Þnh 264/H§BT ngμy 22-7-1992 vÒ chÝnh s¸ch ®Çu t− vμ ph¸t triÓn rõng.
QuyÕt ®Þnh nμy gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n vÒ vèn cho nh©n d©n g©y trång c©y
l©m nghiÖp ë vïng ®Þnh canh ®Þnh c−, nhμ n−íc hç trî cho vay vèn kh«ng tÝnh
l·i.
• NghÞ ®Þnh sè 14/CP vÒ chÝnh s¸ch cho hé vay vèn ®Ó s¶n xuÊt n«ng l©m ng−
nghiÖp ngμy 2/3/1993.
• QuyÕt ®Þnh sè 202/TTg ngμy 2-5-1994 vÒ quy ®Þnh kho¸n b¶o vÖ rõng, khoanh
nu«i t¸i sinh rõng vμ trång rõng. Çc hé gia ®×nh nhËn kho¸n rõng ®−îc h−ëng
c«ng kho¸n, tËn thu s¶n phÈm phô, lùa chän h×nh thøc nhËn kho¸n, kÕt hîp s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp khi rõng ch−a khÐp t¸n, ®−îc mua gç lμm nhμ.
• Ngoμi çc chØ thÞ, chÝnh s¸ch ®· nªu trªn, gÇn ®©y nhÊt Thñ t−íng chÝnh phñ ®·
ra quyÕt ®Þnh vÒ mét sè chÝnh s¸ch tÝn dông ng©n hμng phôc vô ph¸t triÓn n«ng
nghiÖp vμ n«ng th«n sè 67/1999/Q§-TTg ban hμnh ngμy 1/4/1999. Néi dung cña
quyÕt ®Þnh nμy gåm mét sè chÝnh s¸ch tÝn dông ng©n hμng phôc vô ph¸t triÓn
N«ng nghiÖp vμ n«ng th«n nh−:
- Nguån vèn:
Nguån vèn cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, n«ng th«n bao gåm:
+ Vèn cña ng©n hμng huy ®éng.
+ Vèn ng©n s¸ch nhμ n−íc.
41
+ Vèn vay cña çc tæ chøc tμi chÝnh quèc tÕ vμ n−íc ngoμi.
Nguån vèn ®−îc bæ sung hμng n¨m vμ giao cho Ng©n hμng N«ng nghiÖp vμ Ph¸t
triÓn N«ng th«n ViÖt Nam sö dông ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n, trong ®ã
dμnh phÇn vèn hîp lý cho hé nghÌo vay qua ng©n hμng phôc vô ng−êi nghÌo.
Nguån vèn huy ®éng cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n chñ yÕu dùa vμo çc
h×nh thøc sau:
• §Èy m¹nh huy ®éng tiÒn tiÕt kiÖm kh«ng kú h¹n, cã kú h¹n, ph¸t hμnh tr¸i phiÕu,
tr¸i phiÕu ng©n hμng th−¬ng m¹i... kÓ c¶ b»ng ®ång ViÖt Nam, b»ng ngo¹i tÖ,
b»ng vμng khi cÇn thiÕt.
• Tõng b−íc ®a d¹ng hãa vèn trung h¹n, dμi h¹n ®Ó b¶o ®¶m cho çc ch−¬ng tr×nh
ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n trong tõng thêi kú.. ..
- C¬ chÕ, chÝnh s¸ch vÒ tÝn dông:
Ng©n hμng N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn N«ng th«n ViÖt Nam vμ çc tæ chøc tÝn dông
kh¸c huy ®éng c©n ®èi ®ñ nguån vèn ®¸p øng yªu cÇu t¨ng khèi l−îng tÝn dông cho nhu
cÇu ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, n«ng th«n bao gåm:
+ Chi phÝ cho s¶n xuÊt trång trät, ch¨n nu«i.. .
+ Tiªu thô, chÕ biÕn vμ xuÊt khÈu n«ng, l©m, thñy, h¶i s¶n vμ muèi.
+ Ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp, ngμnh nghÒ vμ dÞch vô ë
n«ng th«n.
+ Mua s¾m c«ng cô, m¸y mãc, thiÕt bÞ phôc vô cho ph¸t triÓn n«ng
nghiÖp vμ n«ng th«n.
+ Ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng n«ng th«n nh− ®iÖn, ®−êng giao th«ng, cung
cÊp n−íc s¹ch, b¶o vÖ m«i tr−êng.
Ngoμi ra, trong quyÕt ®Þnh cßn qui ®Þnh mét sè vÊn ®Ò vÒ thêi h¹n cho vay, m¹ng
l−íi phôc vô vμ giao dÞch cña çc ng©n hμng, xö lý çc rñi ro.. .
2.3. ChÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi n«ng th«n
Ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi lμ mét trong nh÷ng môc tiªu chung cña LNXH, chÝnh v×
vËy mét sè chÝnh s¸ch tõ tr−íc tíi nay cña nhμ n−íc ®· ban hμnh vμ thùc thi vÒ L©m
nghiÖp cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi còng kh«ng n»m ngoμi môc tiªu chung
trªn. §ã lμ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò kinh tÕ cña céng ®ång, gãp phÇn gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò
x· héi trong céng ®ång, vμ gi÷ v÷ng c©n b»ng sinh th¸i,b¶o vÖ m«i sinh. Nh÷ng chÝnh
s¸ch ®ã cã thÓ ®−îc ®Ò cËp ®Õn lμ:
• Ngμy 6/ 3/1968 Héi ®ång chÝnh phñ ®· ra nghÞ quyÕt 38 vÒ c«ng t¸c ®Þnh canh
®Þnh c− kÕt hîp víi hîp t¸c n«ng nghiÖp ë miÒn nói.
• Ban chÊp hμnh Trung −¬ng §¶ng ra chØ thÞ 29/CT-TW ngμy 12/11/1983 vÒ viÖc
®Èy m¹nh giao ®Êt giao rõng, x©y dùng rõng vμ tæ chøc kinh doanh theo h−íng
n«ng l©m kÕt hîp.
42
• ChØ thÞ 100, NghÞ quyÕt 10 cña Bé chÝnh trÞ (1988) vÒ ®æi míi tæ chøc qu¶n lý
L©m nghiÖp ®· thóc ®Èy çc L©m tr−êng quèc doanh ¸p dông chÕ ®é kho¸n s¶n
phÈm ®Õn çc hé gia ®×nh c«ng nh©n viªn.
• QuyÕt ®Þnh sè 72- HB§T vÒ chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch cô thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ x·
héi miÒn nói ngμy 13/3/1990.
• Th«ng t− liªn bé sè 01/TT/LB cña bé L©m nghiÖp vμ Tæng côc qu¶n lý ruéng ®Êt
ngμy 6/12/1991 ®· h−íng dÉn viÖc giao rõng vμ ®Êt ®Ó trång rõng cho çc tæ
chøc vμ ç nh©n ®Ó sö dông vμo môc ®Ých L©m nghiÖp.
• Ngμy 6/11/1992 Héi ®ång bé tr−ëng ra quyÕt ®Þnh sè 184 vÒ viÖc ®Èy m¹nh giao
rõng cho tËp thÓ vμ nh©n d©n trång c©y g©y rõng.
• NghÞ ®Þnh sè 13- CP vÒ c«ng t¸c khuyÕn n«ng ngμy 2/3/1993.
• ChØ thÞ 525- TTg vÒ chñ tr−¬ng biÖn ph¸p ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi miÒn nói ngμy
2/11/1993.
• Ngμy 16/3/1995 Thñ t−íng chÝnh phñ ®· phª duyÖt ch−¬ng tr×nh khuyÕn l©m tõ
n¨m 1995-2000, th«ng qua c«ng t¸c nμy n©ng cao d©n trÝ ®Ó çc hé tù gi¸c tiÕp
nhËn tiÕn bé kü thuËt, biÕt qu¶n lý vμ tiªu thô s¶n phÈm cña gia ®×nh.
• NghÞ ®Þnh 178 n¨m 2002 cña ChÝnh phñ vÒ ph©n chia lîi Ých cho ng−êi nh©n ®Êt,
nhËn rõng.
Tr−íc nh÷ng n¨m 1986, n»m trong c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ tËp trung quan liªu bao
cÊp, quèc doanh ®éc quyÒn, s¶n xuÊt t¸ch rêi c¬ chÕ thÞ tr−êng, do tæ chøc chØ ®¹o
kh«ng ®ång bé, coi nhÑ lîi Ých cña ng−êi lao ®éng nªn nh÷ng chñ tr−¬ng trªn ®©y ch−a
®i vμo cuéc sèng, ch−a mang l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc cho ng−êi d©n.
Tõ sau §¹i héi §¶ng toμn quèc lÇn thø 6 (1986) ®Õn nay, §¶ng vμ Nhμ n−íc chñ
tr−¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thμnh phÇn, ph¸t triÓn kinh tÕ hμng hãa g¾n víi c¬ chÕ thÞ
tr−êng theo ®Þnh h−íng XHCN d−íi sù qu¶n lý cña nhμ n−íc, chó träng ph¸t triÓn kinh
tÕ hé gia ®×nh, coi kinh tÕ hé gia ®×nh lμ ®¬n vÞ kinh tÕ c¬ b¶n tù chñ.
Th× nh÷ng chØ thÞ, nghÞ quyÕt, quyÕt ®Þnh trªn ®©y ®¸nh dÊu sù thay ®æi c¬ b¶n
trong ®Þnh h−íng ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, qu¶n lý vμ b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn,
thùc hiÖn viÖc chuyÓn giao cho ng−êi d©n quyÒn sö dông ®Êt ®ai, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn
nguån tμi nguyªn rõng.
Nh÷ng chñ tr−¬ng trªn ®©y ®· më ®−êng cho LNXH ph¸t triÓn trªn c¬ së hμng lo¹t
çc chÝnh s¸ch míi ®−îc ban hμnh vμ thùc thi trªn toμn quèc.
§iÓm næi bËt cña çc quyÕt ®Þnh, th«ng t− nμy lμ quyÒn qu¶n lý vμ sö dông ®Êt l©u
dμi, song c¬ chÕ lîi Ých ch−a râ rμng ®èi víi çc hé gia ®×nh lμm nghÒ rõng v× vËy ch−a
®éng viªn khuyÕn khÝch vμ l«i cuèn sù tham gia nhiÖt t×nh, tù gi¸c cña ng−êi d©n vμo
çc ho¹t ®éng qu¶n lý tμi nguyªn rõng.
QuyÕt ®Þnh cña Thñ t−íng ChÝnh phñ sè 661/Q§-TTg ngμy 29/07/1998 vÒ môc
tiªu, nhiÖm vô, chÝnh s¸ch vμ tæ chøc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh 5 triÖu ha rõng víi môc
tiªu:
43
• Trång vμ khoanh nu«i 5 triÖu ha rõng cïng víi b¶o vÖ diÖn tÝch rõng hiÖn cã ®Ó
t¨ng ®é che phñ cña rõng lªn 43% gãp phÇn b¶o vÖ an ninh m«i tr−êng, gi¶m nhÑ
thiªn tai, t¨ng kh¶ n¨ng sinh thñy, b¶o tån nguån gen vμ tÝnh ®a d¹ng sinh häc.
• Sö dông hiÖu qu¶ diÖn tÝch ®Êt trèng, ®åi nói träc, t¹o thªm nhiÒu viÖc lμm cho
ng−êi lao ®«ng, gãp phÇn xãa ®ãi gi¶m nghÌo, ®Þnh canh, ®Þnh c−, t¨ng thu nhËp
cho d©n c− sèng ë miÒn nói, æn ®Þnh chÝnh trÞ, x· héi, quèc phßng, an ninh nhÊt
lμ vïng biªn giíi.
• Cung cÊp gç lμm nguyªn liÖu ®Ó s¶n xuÊt giÊy, v¸n nh©n t¹o, ®¸p øng nhu cÇu
gç, cñi vμ çc l©m ®Æc s¶n kh¸c cho nhu cÇu tiªu dïng trong n−íc vμ s¶n xuÊt
hμng xuÊt khÈu, cïng víi ph¸t triÓn c«ng nghiÖp chÕ biÕn l©m s¶n, ®−a l©m
nghiÖp trë thμnh mét ngμnh kinh tÕ quan träng, gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ x·
héi miÒn nói.
Nh÷ng chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch trªn ®· t¹o ra tiÒn ®Ò rÊt quan träng ®Ó ph¸t triÓn
LNXH. Song, sù ph¸t triÓn LNXH kh«ng thÓ t¸ch rêi sù ph¸t triÓn n«ng th«n nhÊt lμ
n«ng th«n miÒn nói, nh÷ng chÝnh s¸ch ®· lμm thay ®æi b−íc ®Çu vÒ c¬ së h¹ tÇng: giao
th«ng, gi¸o dôc, y tÕ.. . n«ng th«n miÒn nói,t¹o ra m«i tr−êng thuËn lîi cho ph¸t triÓn
LNXH.
MÆc dï mét sè chÝnh s¸ch vμ luËt ph¸p nh− tr×nh bμy ë trªn ®· ®−îc ban hμnh vμ
vËn dông thùc thi, song còng cßn kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n vμ thö th¸ch trong qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, ®Æc biÖt lμ ë vïng nói, ®ã lμ:
• HiÖn nay ®ang tån t¹i xu h−íng chuyÓn ®æi môc ®Ých sö dông ®Êt l©m nghiÖp do
¸p lùc t¨ng d©n sè.
• Çc c¬ chÕ chÝnh s¸ch cßn mét sè ®iÓm ch−a râ, ch−a cô thÓ nªn ch−a khuyÕn
khÝch ng−ßi d©n ch−a tÝch cùc tham gia qu¶n lý, b¶o vÖ rõng vμ kinh doanh
rõng, ®Æc biÖt lμ ®èi víi rõng ®Æc dông vμ phßng hé
• Do ®êi sèng cßn thÊp ë çc vïng miÒn nói, kh¶ n¨ng ®Çu t− kh«ng cã nªn ®·
h¹n chÕ ng−êi d©n lμm nghÒ rõng
• TÝnh céng ®ång bÞ gi¶m sót do mét thêi gian dμi ®−îc thay thÕ b»ng çc h×nh
thøc qu¶n lý tËp trung, trËt tù x· héi phøc t¹p, n¹n ph¸ rõng tr¸i phÐp ch−a ®−îc
xö ph¹t nghiªm minh g©y t©m lý hoang mang, thiÕu tin t−ëng cho nh÷ng ng−êi
cã ý thøc ®Çu t− b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng.
• Ngoμi ra, çc yÕu tè thÞ tr−êng t¸c ®éng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh thùc thi çc chÝnh
s¸ch, luËt ph¸p liªn quan ®Õn LNXH. Bëi v× cïng víi sù ra ®êi cña c¬ chÕ chÝnh
s¸ch vμ luËt ph¸p th× hμng lo¹t çc yÕu tè bªn ngoμi d−íi gãc ®é kinh tÕ x· héi
vμ thÞ tr−êng ®· cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn møc ®é tham gia cña ng−êi d©n vμo
çc ho¹t ®éng LNXH nh−: Sù nghÌo khã vμ ®êi sèng kinh tÕ cña ng−êi d©n
miÒn nói, hÖ thèng tæ chøc qu¶n lý l©m nghiÖp, hÖ thèng hç trî vμ dÞch vô ph¸t
triÓn n«ng l©m nghiÖp, thÞ tr−êng l©m s¶n ngoμi gç ch−a cã hoÆc kÐm hiÖu qu¶,
hÖ thèng tæ chøc truyÒn thèng cña céng ®ång bÞ mai mét....
TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè trªn ®Òu cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®Õn qu¸ tr×nh vËn dông ®Ó thùc thi
çc chÝnh s¸ch.
44
1. Asian Development Bank (1995): The bank's policy on Forestry.

2. Bé L©m nghiÖp (1994): Çc v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ l©m nghiÖp. Nxb CT quèc gia,
Hμ Néi. (TËp hai)
3. Bé l©m nghiÖp (1995); Hái ®¸p vÒ chÝnh s¸ch vμ luËt ph¸p l©m nghiÖp. Nxb
N«ng nghiÖp, Hμ Néi.
4. Bé l©m nghiÖp/Côc kiÓm l©m (1994): V¨n b¶n ph¸p quy vÒ qu¶n lý rõng, b¶o vÖ
rõng, qu¶n lý l©m s¶n. Nxb N«ng nghiÖp.
5. Bé NN & PTNT (1998): Tμi liÖu ®¸nh gi¸ tæng kÕt ch−¬ng tr×nh 327 vμ triÓn
khai dù ¸n 5 triÖu ha.
6. Bé NN & PTNT / FAO / JICA (1998); Chñ rõng vμ lîi Ých cña chñ rõng trong
kinh doanh rõng trång (Kû yÕu héi th¶o quèc gia 13-15/7/1998 - Thanh Hãa)
7. Bé NN & PTNT- Côc kiÓm l©m (1996): Giao ®Êt l©m nghiÖp (Tμi liÖu h−íng
dÉn thùc hiÖn nghÞ ®Þnh 02-CP). Nxb N«ng nghiÖp, Hμ Néi.
8. Bé NN & PTNT: B¸o ço thùc hiÖn dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng n¨m 1999.
9. Bé NN & PTNT (2001): ChiÕn l−îc ph¸t triÓn l©m nghiÖp giai ®o¹n 2001 –
2010.
10. ChØ thÞ sè 18/1999/CT-TTg cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ mét sè biÖn ph¸p ®Èy
m¹nh viÖc hoμn thμnh cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt
l©m nghiÖp, ®Êt ë n«ng th«n vμo n¨m 2000.
11. ChØ thÞ sè 286/TTg ngμy 02/05/1997 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ viÖc t¨ng
c−êng çc biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng.
12. FAO (1993): Forestry policies of selected countries in Asia and Pacific.
13. Héi KHKT l©m nghiÖp ViÖt Nam (1997): Giao ®Êt l©m nghiÖp - Kinh tÕ hé gia
®×nh miÒn nói. Nxb N«ng nghiÖp, Hμ néi.
14. K.F. Wiersum (1999): Social Forestry: Changing perspectives in Forestry
Science or Practice? Thesis Wageningen Agricultural University, the
Neitherland (VI + 211 pp)- With ref. – With summary in Dutch.
15. NghÞ ®Þnh sè 01-CP ngμy 04/1/1995 cña ChÝnh phñ ban hμnh quy ®Þnh vÒ viÖc
giao kho¸n ®Êt sö dông vμo môc ®Ých s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, nu«i
trång thñy s¶n trong çc doanh nghiÖp Nhμ n−íc.
16. NghÞ ®Þnh sè 02-CP ngμy 15/1/1994 cña ChÝnh phñ ban hμnh quy ®Þnh vÒ viÖc
giao ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh, ç nh©n sö dông æn ®inh, l©u dμi
vμo môc ®Ých l©m nghiÖp.
17. NghÞ ®Þnh sè 163/1999/N§-CP ngμy 16/11/1999 cña ChÝnh phñ vÒ giao ®Êt, cho
thuª ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh vμ ç nh©n sö dông æn ®Þnh, l©u
dμi vμo môc ®Ých l©m nghiÖp.
45
18. NguyÔn Quang Hμ (1993): B¸o ço thùc tr¹ng vμ ph−íng h−íng ph¸t triÓn l©m
nghiÖp ®Õn n¨m 2000
19. NguyÔn V¨n S¶n, Don Gilmour (1999): ChÝnh s¸ch vμ thùc tiÔn phôc håi rõng ë
ViÖt Nam. Tμi liÖu héi th¶o quèc gia vÒ “ChÝnh s¸ch vμ thùc tiÔn phôc håi rõng
ë ViÖt Nam”. IUCN, GTZ, DFD, WWF.
20. Phïng Ngäc Lan (1996): Tæng quan l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam - Mét sè
vÊn ®Ò lý luËn vμ thùc tiÔn. T¹p chÝ L©m nghiÖp.
21. QuyÕt ®Þnh sè 187/Q§-TTg ngμy 16/9/1998 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ ®æi
míi tæ chøc vμ c¬ chÕ qu¶n lý l©m tr−êng quèc doanh.
22. QuyÕt ®Þnh sè 245/Q§-TTg ngμy 21/12/1998 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ thùc
hiÖn tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhμ n−íc cña çc cÊp vÒ rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp.
23. QuyÕt ®Þnh sè 556/TTg ngμy 12/9/1995 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ ®iÒu chØnh,
bæ sung quyÕt ®Þnh 327/CT.
24. QuyÕt ®Þnh sè 661/Q§-TTg ngμy 29/7/1998 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ môc
tiªu, nhiÖm vô, chÝnh s¸ch vμ tæ chøc thùc hiÖn dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng.
25. QuyÕt ®Þnh sè 67/1999/Q§-TTg ngμy 30/3/1999 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ
mét sè chÝnh s¸ch tÝn dông ng©n hμng phôc vô ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng
th«n.
26. Th«ng t− h−íng dÉn sè 06/LN/KL ngμy 18/6/1994 cña Bé L©m nghiÖp vÒ h−íng
dÉn thi hμnh nghÞ ®Þnh 02-CP vÒ giao ®Êt l©m nghiÖp
46
Bμi 4 : HiÖn tr¹ng thùc thi vμ mèi quan hÖ gi÷a çc
chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:
• M« t¶ ®−îc hiÖn tr¹ng thùc thi çc chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH ë
ViÖt Nam.
• Gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a çc chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn
LNXH lμm c¬ së cho viÖc ph©n tÝch vμ vËn dông tæng hîp çc chÝnh s¸ch.

VËt liÖu
1. Sù tiÕn triÓn cña chÝnh s¸ch l©m Tr×nh bμy Tμi liÖu 1 tiÕt
nghiÖp ph¸t tay
Bμi tËp t×nh huèng
2. HiÖn tr¹ng thùc thi chÝnh s¸ch Th¶o luËn nhãm Bμi tËp t×nh 3 tiÕt
liªn quan ®Õn LNXH huèng
3. Mèi quan hÖ gi÷a çc chÝnh s¸ch C©u hái
cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn Phillips th¶o luËn 1 tiÕt
LNXH
47
1. Sù tiÕn triÓn cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp
Trªn c¬ së môc ®Ých, môc tiªu cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp, trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y chÝnh phñ ®· ban hμnh kh¸ nhiÒu nghÞ ®Þnh, chØ thÞ, quyÕt ®Þnh ®Ó nh»m ®¸p øng
çc nhu cÇu ph¸t triÓn ngμnh l©m nghiÖp vμ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn LNXH. Çc chÝnh
s¸ch nμy ®· ®−îc triÓn khai trong c¶ n−íc, tõng b−íc thùc hiÖn viÖc ph¸t triÓn vμ b¶o vÖ
rõng, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, b¶o vÖ m«i tr−êng ®Æc biÖt lμ ë çc vïng n«ng th«n miÒn
nói.
Çc chÝnh s¸ch ra ®êi ®Òu cã tÝnh kÕ thõa vμ liªn quan víi nhau trong tiÕn tr×nh thùc
thi. ViÖc xem xÐt ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc thi çc chÝnh s¸ch lμ hÕt søc quan träng, nã sÏ lμ
c¬ së cho viÖc c¶i tiÕn, bæ sung hoμn chØnh theo nhu cÇu x· héi, còng nh− lμm c¬ së
ph¸t triÓn nh©n réng nh÷ng ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶.
Mét sè ch−¬ng tr×nh, dù ¸n cña chÝnh phñ ®· kÕt thóc vμ ®· cã nh÷ng kÕt luËn, ®¸nh
gi¸ çc t¸c ®éng cña nã, vμ mét sè ®ang triÓn khai nªn míi chØ cã nh÷ng ph¶n håi, rót
kinh nghiÖm b−íc ®Çu tõ çc b¸o ço, nghiªn cøu ®iÓn h×nh. Sau ®©y sÏ giíi thiÖu çc
®¸nh gi¸ vμ ph¶n håi th«ng tin vÒ hiÖn tr¹ng thùc thi mét sè chÝnh s¸ch chÝnh cã liªn
quan chÆt chÏ ®Õn ph¸t triÓn LNXH.
Trong thËp kû 90, ViÖt Nam ®· tiÕn hμnh xem xÐt l¹i çch tiÕp cËn trong qu¶n lý tμi
nguyªn thiªn nhiªn. ChÝnh phñ ®· nhËn thøc ®−îc çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn sù suy tho¸i
tμi nguyªn rõng cña ®Êt n−íc vμ ®· cã nhiÒu nç lùc nh»m kh«i phôc rõng vμ c¶i thiÖn ®êi
sèng cña çc céng ®ång d©n c− sèng trong vμ gÇn rõng. ChÝnh v× vËy, nhiÒu chÝnh s¸ch
l©m nghiÖp vμ çc chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn l©m nghiÖp x· héi ®−îc ph¸t triÓn trong
hoμn c¶nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc. §Ó tiÕn ®Õn viÖc x· héi hãa nghÒ rõng,
ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói trong tõng giai ®o¹n, chÝnh s¸ch liªn quan còng
®−îc c¶i tiÕn, bæ sung ®Ó ®¸p øng nhu cÇu x· héi vμ b¶o vÖ m«i tr−êng. Cã thÓ thÊy ®−îc
sù tiÕn triÓn cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp qua çc giai ®o¹n sau (NguyÔn V¨n S¶n, Don
Gilmour, 1999):
• Tõ 1954 - 1965:
Sau khi hßa b×nh lËp l¹i, phÇn lín diÖn tÝch rõng do HTX hoÆc çc ®¬n vÞ, tæ chøc
quèc doanh qu¶n lý vμ sö dông. Cuèi nh÷ng n¨m 1960 hÖ thèng l©m tr−êng quèc doanh
®−îc thμnh lËp víi nhiÖm vô chñ yÕu lμ khai th¸c gç ®Ó phôc vô cho c«ng cuéc x©y dùng
l¹i ®Êt n−íc ë miÒn B¾c. . . ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp trong giai ®o¹n nμy chñ yÕu h−íng
tíi khai th¸c vμ lîi dông tμi nguyªn rõng. MÆt kh¸c, do nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc, thùc
phÈm chÝnh phñ ®Æt ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμo −u tiªn hμng ®Çu nªn çc chÝnh s¸ch l©m
nghiÖp dùa trªn quan ®iÓm “lμm nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn n«ng nghiÖp”, xem “n«ng
nghiÖp du canh” cã thÓ thay b»ng ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c, ®Æc biÖt lμ h×nh thøc s¶n
xuÊt l©m nghiÖp quèc doanh hay hîp t¸c x·.
• Tõ 1965 - 1976:
ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp tËp trung vμo ph¸t triÓn nghÒ rõng phôc vô cho cuéc kh¸ng
chiÕn chèng Mü cøu n−íc. Tuy nhiªn hai nhiÖm vô −u tiªn cña l©m nghiÖp trong giai
®o¹n nμy lμ h−íng vμo phôc vô n«ng nghiÖp th«ng qua b¶o vÖ rõng ®Çu nguån vμ s¶n
xuÊt c«ng nghiÖp rõng, ®ång thêi t¨ng s¶n l−îng gç vμ çc s¶n phÈm ngoμi gç.
48
ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp khuyÕn khÝch çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp ®−îc tiÕn hμnh
trong khu vùc kinh tÕ nhμ n−íc vμ kinh tÕ tËp thÓ th«ng qua hÖ thèng l©m tr−êng quèc
doanh cña trung −¬ng vμ ®Þa ph−¬ng, vμ hîp t¸c x· n«ng l©m nghiÖp. S¶n xuÊt l©m
nghiÖp ®−îc gi¸m s¸t ë cÊp quèc gia th«ng qua çc c¬ quan l©m nghiÖp, ®ång thêi ban
hμnh Ph¸p lÖnh b¶o vÖ rõng ®Çu tiªn vμo n¨m 1975.
• Tõ 1976 - 1986:
ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp ®· cè g¾ng khuyÕn khÝch s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, çc
ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn míi ®· ®−îc thö nghiÖm nh−: giao ®Êt n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp
®Ó æn ®Þnh s¶n xuÊt vμ tiÕn hμnh N«ng L©m kÕt hîp. Tuy nhiªn trong giai ®o¹n nμy,
phÇn lín çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt l©m nghiÖp ®Òu chÞu sù qu¶n lý cña nhμ n−íc, ®· khai
th¸c qu¸ møc tμi nguyªn rõng dùa trªn nhu cÇu cña nhμ n−íc chø kh«ng dùa vμo tiÒm
n¨ng s¶n l−îng rõng. Môc tiªu t¨ng thu nhËp tiÒn mÆt lμ t− t−ëng chñ ®¹o trong çc
ngμnh kinh tÕ còng nh− trong ngμnh l©m nghiÖp. M«i tr−êng tù nhiªn ®· bÞ hñy ho¹i qu¸
møc, tõ ®ã c«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ rõng ®−îc nhÊn m¹nh h¬n. Çc nhμ ho¹ch ®Þnh
chÝnh s¸ch b¾t ®Çu quan t©m ®Õn çc chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn ph¸t triÓn miÒn nói, t¨ng
c−êng giao ®Êt rõng vμ x©y dùng rõng, tæ chøc n«ng l©m kÕt hîp.
• Tõ 1986 - 1990:
Trong giai ®o¹n nμy môc tiªu cña çc chÝnh s¸ch l©m nghiÖp lμ më réng trång rõng
ë çc l©m tr−êng quèc doanh, thóc ®Èy ch−¬ng tr×nh b¶o vÖ rõng ë çc vïng cao, chñ
yÕu ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò qu¶n lý rõng ®Çu nguån. Çc ch−¬ng tr×nh l©m nghiÖp liªn quan
®Õn tËp huÊn vμ ®μo t¹o g¾n víi Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu rõng quèc gia, Ch−¬ng tr×nh
hμnh ®éng l©m nghiÖp nhiÖt ®íi cña ViÖt Nam ®· ®−îc thùc hiÖn.
Còng trong giai ®o¹n nμy, çc thay ®æi chÝnh ®· diÔn ra trong qu¶n lý çc l©m
tr−êng quèc doanh th«ng qua çc chÝnh s¸ch ®æi míi qu¶n lý çc xÝ nghiÖp quèc doanh.
QuyÒn tù chñ trong s¶n xuÊt kinh doanh, trong ®ã cã c¶ quyÒn tù chñ tμi chÝnh vμ h¹ch
to¸n ®éc lËp trong çc l©m tr−êng. ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thμnh phÇn, chÝnh
s¸ch ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý hîp t¸c x· n«ng nghiÖp thu hót m¹nh mÏ çc hé gia ®×nh
tham gia nghÒ rõng. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi tõ s¶n xuÊt l©m nghiÖp do çc ®¬n vÞ quèc
doanh vμ hîp t¸c x· sang viÖc trång c©y do çc gia ®×nh c«ng nh©n cña çc l©m truêng
vμ çc hé gia ®inh n«ng d©n thùc hiÖn theo hîp ®ång víi l©m tr−êng
• Tõ 1991 ®Õn nay:
Vμo n¨m 1991, ngμnh l©m nghiÖp ®Ò ra chñ tr−¬ng míi lμ ph¸t triÓn LNXH. Ph¸t
triÓn LNXH lóc nμy trong khu«n khæ hμnh chÝnh, khuyÕn khÝch s¶n xuÊt l©m nghiÖp
b»ng çch giao ®Êt l©m nghiÖp cho çc ngμnh, bé kh¸c vμ cho hîp t¸c x·, tr−êng häc,
®¬n vÞ qu©n ®éi, çc hé gia ®×nh. N«ng l©m kÕt hîp lμ mét trong mét m« h×nh trång trät
®−îc khuyÕn khÝch trong giai ®o¹n nμy.
KÕ ho¹ch hμnh ®éng l©m nghiÖp quèc gia ®−îc x©y dùng víi sù céng t¸c cña céng
®ång tμi trî quèc tÕ. ChuyÓn biÕn ®¸ng kÓ lμ sù ph©n cÊp qu¶n lý vμ sù tham gia cña
ng−êi d©n, s¾p xÕp l¹i çc c¬ quan l©m nghiÖp ®Ó hç trî çc ho¹t ®éng ë ®Þa ph−¬ng, b¶o
vÖ m«i tr−êng, t¨ng s¶n l−îng vμ thu nhËp cña ng−êi d©n ®ang sèng ë çc vïng cã rõng.
Tõ n¨m 1991 ®Õn nay, mét hÖ thèng luËt ph¸p, chÝnh s¸ch vμ çc v¨n b¶n ®· ®−îc
c«ng bè nh»m ph¸t triÓn vμ b¶o vÖ rõng còng nh− ®Èy m¹nh giao ®Êt l©m nghiÖp ®Ó qu¶n
lý bÒn v÷ng nh− LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng (1991), LuËt ®Êt ®ai (1993), çc h−íng
49
dÉn giao ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, ç nh©n hé gia ®×nh sö dông l©u dμi vμo môc ®Ých
l©m nghiÖp....
2. HiÖn tr¹ng thùc thi chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn LNXH
Trong 10 n¨m trë l¹i ®©y, ®Ó thùc thi chÝnh s¸ch chuyÓn ®æi tõ nÒn s¶n xuÊt l©m
nghiÖp tËp trung, nÆng vÒ khai th¸c gç sang LNXH, tiÕn hμnh giao ®Êt giao rõng....;
chÝnh phñ ®· ®−a ra çc ch−¬ng tr×nh lín, nh− lμ: Ch−¬ng tr×nh 327 nh»m phñ xanh ®Êt
trèng, ®åi nói träc, Ch−¬ng tr×nh trång míi 5 triÖu ha rõng vμ Ch−¬ng tr×nh ®Þnh canh
®Þnh c−, vμ çc ch−¬ng tr×nh, dù ¸n kh¸c.
2.1. Ch−¬ng tr×nh 327

Trong nh÷ng n¨m võa qua ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· cã nhiÒu chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch
nh»m tõng b−íc c¶i tiÕn ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng vμ ®Êt rõng, nhiÒu biÖn ph¸p thu hót
ng−êi d©n tham gia qu¶n lý b¶o vÖ rõng ®−îc triÓn khai. Trong ®ã ®¸ng l−u ý nhÊt lμ
Ch−¬ng tr×nh 327 víi môc tiªu phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc, b¶o vÖ rõng, sö dông b·i
båi ven biÓn... vμ sau ®ã lμ quyÕt ®Þnh 556/TTg ®iÒu chØnh, bæ sung cho quyÕt ®Þnh 327
tËp trung vμo viÖc t¹o míi vμ b¶o vÖ rõng phßng hé, rõng ®Æc dông. Ch−¬ng tr×nh 327 ®·
®¹t ®−îc nh÷ng thμnh c«ng sau ®©y (Bé NN&PTNT, 1998):
- Giao kho¸n b¶o vÖ rõng ®Õn hé lμ 1,6 triÖu ha, ch−a kÓ diÖn tÝch rõng çc ®Þa
ph−¬ng sö dông ng©n s¸ch ®Þa ph−¬ng, vμ çc ®¬n vÞ sö dông tiÒn chªnh lÖch
b¸n c©y ®øng ®Ó b¶o vÖ theo m« h×nh cña 327.
- T¹o rõng míi: 1.383.618 ha. Trong ®ã:
+ Khoanh nu«i t¸i sinh ®ang tiÕn hμnh: 748.118 ha
+ Trång rõng míi: 638.500 ha
+ Trång c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶, v−ên hé: 119.939 ha.
- Ch¨n nu«i gia sóc: 53.025 con tr©u, bß.
- §· thu hót lao ®éng gi¶i quyÕt viÖc lμm cho 466.678 hé.
- §· x©y dùng ®−îc h¬n 5000 km ®−êng giao th«ng n«ng th«n, 86.405 m2
tr−êng häc, 16.754 m2 tr¹m x¸, hμng ngh×n c«ng tr×nh thñy lîi nhá ®¶m b¶o
t−¬Ý cho h¬n 13.000 ha diÖn tÝch c©y trång, gi¶i quyÕt n−íc s¹ch cho h¬n 2
v¹n hé.
- NhiÒu vïng, nhiÒu tØnh ®· b−íc ®Çu t¹o ra sù hÊp dÉn cña nghÒ rõng, mμu
xanh ®· ®−îc kh«i phôc, nhiÒu tØnh t¨ng tû lÖ che phñ lªn gÊp ®«i n¨m 1991,
gi¶m h¼n viÖc ®èt rõng lμm rÉy, mét bé phËn d©n c− miÒn nói ®· æn ®Þnh
®−îc cuéc sèng
Bªn c¹nh nh÷ng thμnh c«ng trªn Ch−¬ng tr×nh 327 còng cßn cã mét sè tån t¹i nh−
sau:
- ViÖc x©y dùng vμ thÈm ®Þnh çc dù ¸n:
Lóc ®Çu, viÖc x©y dùng çc dù ¸n trμn lan, s¬ sμi, thiÕu c¨n cø khoa häc vμ thùc
tiÔn. Mét sè dù ¸n x©y dùng ch−a ®¹t çc tiªu chuÈn qui ph¹m. ViÖc thÈm ®Þnh dù ¸n
50
còng cßn thiÕu nh÷ng c¨n cø thùc tiÔn nªn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cßn ph¶i ®iÒu chØnh
kh¸ nhiÒu môc tiªu vμ ®èi t−îng
- VÒ c«ng t¸c trång rõng:
Nh÷ng n¨m ®Çu, viÖc trång rõng ph©n t¸n, dμn tr¶i, manh món, chÊt l−îng rõng
trång cßn thÊp, phÇn lín lμ trång thuÇn loμi, sau ®ã ®· cã ®iÒu chØnh chuyÓn dÇn tõ trång
rõng thuÇn loμi sang trång rõng hçn loμi víi c¬ cÊu c©y trång rõng hîp lý, phï hîp víi
®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng vïng dù ¸n.
- C«ng t¸c giao ®Êt, kho¸n rõng:
ViÖc giao ®Êt, kho¸n rõng triÓn khai chËm ®· g©y nhiÒu khã kh¨n trong viÖc thùc
hiÖn çc môc tiªu cña dù ¸n. ViÖc giao ®Êt kh«ng ®i ®«i víi giao vèn hoÆc giao vèn nhá
giät nªn d©n kh«ng ®ñ vèn ®Ó trång rõng.
- VÒ vèn ®Çu t−:
Vèn ®Çu t− cßn mang tÝnh chÊt dμn tr¶i nªn ch−a ®¹t hiÖu qu¶ cao. C¬ cÊu vèn ®Çu
t− ®· ®−îc thùc hiÖn ph©n bæ cho çc h¹ng môc ®Çu t−, song ®Çu t− cho c¬ së h¹ tÇng
cßn chiÕm kh¸ cao, lªn tíi 23,6%; vèn ®Çu t− cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®¹t 64,7%, trong
®ã vèn ®Çu t− cho l©m nghiÖp ®¹t 51,4%; vèn sù nghiÖp chiÕm tû lÖ 11,7%. MÆt kh¸c,
suÊt ®Çu t− cho çc h¹ng môc c«ng tr×nh cña dù ¸n mang tÝnh chÊt b×nh qu©n, ch−a
tÝnh ®Õn nh÷ng ®Æc ®IÓm cô thÓ cña tõng vïng dù ¸n. Møc vèn ®Çu t− 1,7 triÖu ®ång cho
1 ha rõng trång nãi chung lμ thÊp. Víi møc ®Çu t− nμy, ng−êi trång rõng chØ thùc nhËn
®−îc 1,1 - 1,2 triÖu ®ång/ ha.
- - VÊn ®Ò lång ghÐp çc ch−¬ng tr×nh
ViÖc lång ghÐp, phèi hîp Ch−¬ng tr×nh 327 víi çc ch−¬ng tr×nh kh¸c ch−a chÆt
chÏ ®Ó hoμn thμnh çc h¹ng môc nhanh chãng. Khi ch−¬ng tr×nh 327 ®iÒu chØnh môc
tiªu tËp trung vμo trång rõng míi, khoanh nu«i b¶o vÖ rõng phßng hé, rõng ®Æc dông
nhiÒu n¬i kh«ng cã vèn hoμn thiÖn tiÕp çc c«ng tr×nh h¹ tÇng phóc lîi vμ ®Þnh canh
®Þnh c−.
- Tæ chøc chØ ®¹o:
Tæ chøc chØ ®¹o ë tØnh vμ huyÖn cßn thiÕu sù phèi hîp ®ång bé, mét sè chñ dù ¸n
n¨ng lùc ®iÒu hμnh cßn yÕu hoÆc thiÕu kinh nghiÖm chØ ®¹o. HiÖn t−îng sö dông vèn sai
môc ®Ých cã x¶y ra, nh−ng ®· ®−îc ph¸t hiÖn vμ uèn n¾n kÞp thêi.
2.2. Thùc thi chÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng æn ®Þnh l©u dμi cho ç nh©n,
hé gia ®×nh, tæ chøc sö dông vμo môc ®Ých l©m nghiÖp
ChÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng ®−îc cô thÓ ho¸ b»ng çc v¨n b¶n ph¸p lý nh− QuyÕt
®Þnh 661/Q§-TTg, NghÞ ®Þnh 02/CP vμ NghÞ ®Þnh 163/CP ... Çc v¨n b¶n nμy ngμy cμng
phï hîp víi thùc tÕ, cã nhiÒu ®iÓm míi rÊt phï hîp vμ thuËn lîi cho viÖc thö nghiÖm kÕ
ho¹ch qu¶n lý vμ b¶o vÖ rõng dùa vμo ng−êi d©n vμ céng ®ång. ViÖc thùc hiÖn chÝnh
s¸ch giao ®Êt giao rõng ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thμnh tÝch vμ cã nh÷ng −u ®iÓm sau ®©y:
- Nhμ n−íc ®· tiÕn hμnh qui ho¹ch l©m phÇn trong c¶ n−íc vμ tõng ®Þa ph−¬ng, ph©n
chia rõng theo môc ®Ých sö dông lμm c¬ së cho viÖc giao, kho¸n rõng vμ ®Êt l©m
nghiÖp.
51
- §· tiÕn hμnh giao ®Êt, kho¸n rõng cho çc tæ chøc, hé gia ®×nh, ç nh©n sö dông æn
®Þnh, l©u dμi vμo môc ®Ých l©m nghiÖp nh»m cè g¾ng thiÕt lËp hÖ thèng chñ rõng
trong ph¹m vi c¶ n−íc vμ tõng lo¹i rõng. Tõng b−íc thùc hiÖn mçi m¶nh ®Êt, khu
rõng ®Òu cã chñ cô thÓ vμ tiÕn tíi x· héi hãa nghÒ rõng.
- Giao ®Êt, kho¸n rõng cïng víi çc biÖn ph¸p hç trî tõ bªn ngoμi ®· t¹o ra c¬ së cho
sù ra ®êi vμ ph¸t triÓn cña nhiÒu lo¹i h×nh së h÷u rõng, ®· xuÊt hiÖn nhiÒu m« h×nh
v−ên rõng, tr¹i rõng, trang tr¹i n«ng l©m ng− nghiÖp, m« h×nh kinh tÕ hé gia ®×nh cã
hiÖu qu¶ cao, h¹n chÓ hiÖn t−îng ph¸ rõng lμm rÉy, rõng ®−îc b¶o vÖ tèt h¬n.
- ChÝnh s¸ch giao, kho¸n rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp ®· cho phÐp çc tæ chøc kinh tÕ nhμ
n−íc ®−îc giao kho¸n rõng, ®Êt rõng cho çc hé gia ®×nh, ç nh©n, tæ chøc, céng
®ång nh»m thu hót mäi nguån lùc ®Ó cïng kinh doanh cã hiÖu qu¶ rõng vμ ®Êt rõng
cña nhμ n−íc.
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn çc chÝnh s¸ch ®· béc lé nh÷ng tån t¹i, khã kh¨n vμ
nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra lμ:
- ChÝnh s¸ch giao kho¸n rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp ch−a t¹o ra ®éng lùc m¹nh mÏ thu hót
mäi lùc l−îng lao ®éng, ®Æc biÖt lμ ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng tham gia b¶o
vÖ, x©y dùng vμ ph¸t triÓn rõng.
- VÒ c«ng t¸c qui ho¹ch vμ tæ chøc: Nhμ n−íc ch−a cã qui ho¹ch l©m phÇn quèc gia
æn ®Þnh, nhiÒu tØnh ch−a cã qui hoach tæng quan l©m nghiÖp, ch−a x¸c ®Þnh ®−îc
ranh giíi çc lo¹I rõng trªn thùc ®Þa.
- Giao ®Êt sau 3-4 n¨m vÉn ch−a cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt, kh«ng lμm
®Çy ®ñ çc khÕ −íc giao rõng theo qui ®Þnh lμm cho ng−êi nhËn ®Êt kh«ng yªn t©m,
®ång thêi còng kh«ng râ tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®èi víi tμi nguyªn rõng cã s½n trªn
®Êt ®−îc giao.
- Do viÖc x¸c ®Þnh ranh giíi cña tõng lo¹i rõng ch−a râ rμng nªn ch−a ph©n ®Þnh râ
diÖn tÝch nμo giao cho ban qu¶n lý, diÖn tÝch nμo giao cho hé qu¶n lý, diÖn tÝch nμo
giao æn ®Þnh l©u dμi, diÖn tÝch nμo giao kho¸n.
- Ch−a x¸c ®Þnh ®−îc tËp ®oμn c©y trång thÝch hîp cho tõng khu vùc.
- QuyÒn tù chñ s¶n xuÊt kinh doanh cña hé gia ®×nh ch−a ®−îc tËn dông, çc hé hÇu
nh− kh«ng ®−îc quyÒn chñ ®éng lùa chän c©y trång, lùa chän ph−¬ng thøc sö dông
®Êt cña m×nh.
- Çc qui chÕ vÒ quyÒn lîi vμ nghÜa vô cña ng−êi nhËn kho¸n, giao kho¸n vÒ b¶o vÖ
rõng ch−a cô thÓ.
- Thêi gian nhËn kho¸n kh«ng æn ®Þnh, kho¸n theo hμng n¨m, n¨m nμo ®−îc cÊp vèn
th× kho¸n, n¨m nμo kh«ng cã vèn l¹i ®×nh l¹i, míi chØ cã rÊt Ýt ®Þa ph−¬ng thùc hiÖn
giao ®Êt vμ rõng æn ®Þnh 50 n¨m cho ng−êi d©n.
- Kho¸n trång rõng theo ®¬n gi¸ cøng nh¾c, ch−a cã qui ®Þnh thèng nhÊt, cô thÓ vÒ
viÖc cho phÐp ng−êi nhËn kho¸n ®−îc sö dông ®Êt ®ai ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng
l©m kÕt hîp, quyÒn h−ëng lîi s¶n phÈm tõ rõng, ch−a cã qui ®Þnh thèng nhÊt vÒ ph©n
chia lîi Ých gi÷a hé nhËn kho¸n vμ hé giao kho¸n.
52
2.3. Ch−¬ng tr×nh trång míi 5 triÖu ha rõng
Ch−¬ng tr×nh 327 ®· kÕt thóc vμ Ch−¬ng tr×nh trång míi 5 triÖu ha rõng míi ®−îc
b¾t ®Çu, ®ång thêi nhμ n−íc còng ban hμnh QuyÕt ®Þnh 661/TTg (1998) vÒ môc tiªu,
nhiÖm vô, chÝnh s¸ch vμ tæ chøc thùc hiÖn dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng. Nguyªn t¾c
chØ ®¹o lμ ch−¬ng tr×nh sÏ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua çc dù ¸n cã sù tham gia cña ng−êi
d©n, nghÜa lμ nh©n d©n lμ lùc l−îng chñ yÕu trång, b¶o vÖ, khoanh nu«i t¸i sinh rõng vμ
®−îc h−ëng lîi tõ nghÒ rõng. N¨m 1999 lμ n¨m b¾t ®Çu thùc hiÖn dù ¸n, víi sù chØ ®¹o
cña ChÝnh phñ, sù phèi hîp cña Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n, Bé KÕ ho¹ch -
§Çu t−, Bé tμi chÝnh vμ çc Bé, Ngμnh cã liªn quan, ®ång thêi víi sù tham gia cña çc
®Þa ph−¬ng, sù quan t©m chØ ®¹o cña çc cÊp ñy, sù gi¸m s¸t cña çc ®oμn ®¹i biÓu Quèc
héi, dù ¸n ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ b−íc ®Çu trªn çc kh©u c«ng viÖc. Ch−¬ng tr×nh
nμy còng ®ang ë b−íc khëi ®Çu, vμ qua mét sè n¨m triÓn khai cho thÊy cã mét sè vÊn ®Ò
sau cÇn xem xÐt:
- VÊn ®Ò quy ho¹ch ®Êt ®ai ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn thùc thi dù ¸n trång rõng, nhiÒu n¬i
rÊt khã kh¨n trong viÖc x¸c ®Þnh quü ®Êt ®ai bëi çc v−íng m¾c: thiÕu sè liÖu ®¸ng
tin cËy vÒ ®Êt trèng, ®Êt ®ai bÞ x©m canh, thiÕu quy ho¹ch sö dông ®Êt ...
- Tuy ®· cã chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch vμ h−ëng lîi trong trång rõng, nh−ng sù tham
gia cña ng−êi d©n, céng ®ång cßn h¹n chÕ. Trong thùc tÕ ®· chøng minh sù thÊt b¹i
cña mét sè m« h×nh trång rõng tËp trung cña nhμ n−íc, do ®ã nÕu sù tham gia cña
ng−êi d©n ch−a cao sÏ ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng thùc thi thi còng nh− nh÷ng hiÖu qu¶
vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®· ®Æt ra.
- ViÖc huy ®éng néi lùc vμ t¹o ra c¬ h«i tiÕp cËn vèn vay −u ®¶i cho çc hé nghÌo
ch−a ®−îc réng r¶i, ng−êi nhËn ®Êt ch−a cã ®ñ nguån lùc ®Ó t¹o rõng chu kú dμi.
- Yªu cÇu bøc xóc cÇn ®−îc gi¶i quyÕt lμ ph¶i ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh giao ®Êt vμ cÊp giÊy
chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt.
2.4. ChÝnh s¸ch ph©n cÊp qu¶n lý rõng

HiÖn t¹i ch−a cã tæ chøc qu¶n lý nhμ n−íc vÒ l©m nghiÖp ë cÊp x·, bu«n lμng. Mét
sè x· cã cö çn bé kiªm nhiÖm nh−ng kh«ng cã quy chÕ râ rμng, kh«ng cã quü l−¬ng.
Cã thÓ nãi vÊn ®Ò qu¶n lý rõng, l©m nghiÖp ë tõng céng ®ång ch−a cã c¬ chÕ chÝnh s¸ch
tháa ®¸ng ®Ó ph¸t huy quyÒn lμm chñ cña nh©n d©n trong c«ng t¸c nμy. HÖ thèng tæ
chøc ngμnh l©m nghiÖp chËm ®æi míi, cßn yÕu vμ thiÕu vÒ biÖn ph¸p tæ chøc thùc hiÖn,
ch−a x©y dùng chiÕn l−îc ph¸t triÓn l©m nghiÖp l©u dμi bÒn v÷ng. C¬ chÕ chÝnh s¸ch cho
m« h×nh l©m tr−êng c«ng Ých, l©m tr−êng s¶n xuÊt ch−a ®−îc x¸c ®Þnh râ rμng nªn trong
thùc tÕ rÊt khã kh¨n trong tæ chøc ho¹t ®éng.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã çc chÝnh s¸ch cho viÖc ®æi míi l©m tr−êng quèc
doanh nh−: giao tμi nguyªn cho l©m tr−êng, cã quyÒn tù chñ trong kinh doanh, tæ chøc
ho¹t ®éng hç trî kü thuËt, cung cÊp ®Çu vμo vμ t×m kiÕm thÞ tr−êng cho céng ®ång trªn
®Þa bμn, ®æi míi tæ chøc, hμnh chÝnh, nghÜa lμ t¨ng tÝnh tù chñ cña l©m tr−êng trong kinh
doanh, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn vèn rõng. Tuy nhiªn c«ng t¸c nμy cßn ®ang b−íc ®Çu, vμ cßn
cã nh÷ng trë ng¹i trong c¬ chÕ c¶i çch hμnh chÝnh l©m nghiÖp, kinh doanh...
QuyÕt ®Þnh 245/Q§-TTg ®· quy ®Þnh râ vÒ ph©n cÊp qu¶n lý rõng cña çc ®¬n vÞ
hμnh chÝnh, ®iÒu nμy ph©n ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm tæ chøc qu¶n lý, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng
cña tõng cÊp, tõng ®Þa ph−¬ng, gióp cho viÖc qu¶n lý tμi nguyªn rõng ®−îc x¸c ®Þnh râ
53
rμng vμ cã ®Þnh h−íng ph¸t triÓn. NhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· tõng b−íc x©y dùng bé m¸y tæ
chøc qu¶n lý b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng theo chøc n¨ng nhiÖm vô cña m×nh. Tuy nhiªn
trong thùc tÕ ®iÒu nμy cßn ®ßi hái nhiÒu thêi gian, ®Æc biÖt lμ nguån nh©n lùc ®Ó cã thÓ
tæ chøc tèt, ®Æc biÖt lμ qu¶n lý rõng ë cÊp x·..
2.5. ChÝnh s¸ch d©n téc, xãa ®ãi gi¶m nghÌo, khuyÕn n«ng l©m vμ ph¸t
triÓn n«ng th«n miÒn nói
§Ó thóc ®Èy cho viÖc ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói, ®Æc biÖt lμ ë çc vïng d©n téc
thiÓu sè, ®ãi nghÌo; nhiÒu chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn d©n téc, khuyÕn n«ng l©m, xãa ®ãi
gi¶m nghÌo...®· ®−îc thùc thi réng kh¾p. Nh×n tæng qu¸t cã thÓ thÊy nh− sau:
¦u ®iÓm:
• Çc chÝnh s¸ch nμy ®· hç trî cho céng ®ång kü thuËt, vèn...t¨ng c−êng ®−îc
nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, n©ng cao ®êi sèng, tr×nh ®é d©n trÝ.
• N«ng d©n ®−îc tham gia çc líp tËp huÊn vÒ kü thuËt canh t¸c, ch¨n nu«i, b¶o
vÖ thùc vËt...
• Çc chÝnh s¸ch nμy ¶nh h−ëng lín ®Õn ho¹t ®éng cña çc l©m tr−êng, c¬ quan
khuyÕn n«ng l©m, phßng n«ng nghiÖp PTNT ë ®Þa ph−¬ng, chi phèi çc ho¹t
®éng cña çc c¬ quan nμy vμ hç trî ®¸ng kÓ cho ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cho
çc céng ®ång.
• Cã ®−îc mét sè hç trî tõ çc chÝnh s¸ch nμy cho céng ®ång: Gièng, th«ng tin
tμi liÖu kü thuËt, vèn ng©n s¸ch (tÝn dông, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, vèn vay cho phô
n÷ lμm kinh tÕ...), ®Çu t− cho gi¸o dôc, y tÕ, giao th«ng, ®iÖn n−íc,...
• N©ng cao kiÕn thøc, kü n¨ng cña céng ®ång: Tuyªn truyÒn tËp huÊn, héi th¶o
®Çu bê, x©y dùng m« h×nh vμ nh©n réng, ®μo t¹o m¹ng l−íi céng t¸c viªn
khuyÕn n«ng l©m th«n bu«n.
Nh−îc ®iÓm:
• Mét sè ng−êi nhËn thøc ch−a ®Çy ®ñ, cßn t− t−ëng tr«ng chê vμo nhμ n−íc.
• Tæ chøc tuyÒn truyÒn tËp huÊn ®«i khi ch−a ®óng thêi vô, mét sè n¬i míi chØ ë
cÊp x· vμ ®èi víi nam giíi (phô n÷ tham gia h¹n chÕ), çn bé chØ ®¹o ®«i khi
kh«ng xuèng trùc tiÕp víi ng−êi d©n, th«ng tin ®«i khi mang tÝnh lý thuyÕt,
ch−a b¶o ®¶m yÕu tè thùc hμnh thùc tÕ, møc ®é ¸p dông trong céng ®ång ch−a
cao.
• HiÖn t¹i ®ang thiÕu çn bé khuyÕn n«ng l©m cÊp th«n bu«n nªn c«ng t¸c nμy
vÉn cßn h¹n chÕ trong triÓn khai.
• ChÝnh s¸ch tiªu thô s¶n phÈm thùc hiÖn ch−a cã hiÖu qu¶ vμ ch−a ®ång bé, do
®ã ch−a khuyÕn khÝch ng−êi s¶n xuÊt còng nh− lμm thiÖt h¹i quyÒn lîi cña hä
(®Æc biÖt lμ vïng s©u, xa, vïng céng ®ång d©n téc thiÓu sè).
• Vèn vay hç trî vËt t− th−êng ch−a kÞp thêi, kh«ng ®óng thêi vô nªn hiÖu qu¶ sö
dông kh«ng cao.
• Ch−a x©y dùng ®−îc nhiÒu m« h×nh cô thÓ ®Ó d©n tham kh¶o.
54
• ChÝnh s¸ch tiÒn l−¬ng phô cÊp cho çn bé hiÖn tr−êng ch−a ®¸p øng ®−îc nhu
cÇu ®Ó ho¹t ®éng tèt.
• Trong thùc tÕ víi tªn gäi khuyÕn n«ng l©m, nh−ng phÇn khuyÕn l©m hÇu nh−
ch−a ®−îc thùc hiÖn do çc lý do:
• Kinh phÝ ®Çu t− h¹n hÑp.
• Biªn chÕ çn bé l©m nghiÖp trong tæ chøc khuyÕn n«ng l©m cßn thiÕu nhiÒu.
• Do chu kú kinh doanh c©y rõng dμi, ®ång thêi ch−a cã chÝnh s¸ch phï hîp trong
h−ëng lîi, nªn trong thùc tÕ c«ng t¸c nμy cßn m¾c ph¶i nh÷ng trë ng¹i trong
khuyÕn khÝch ph¸t triÓn trång rõng, s¶n xuÊt n«ng l©m kÕt hîp.
2.6. Ch−¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c− vμ d©n di c− tù do

Du canh du c− vμ di d©n tù do lμ mét vÊn ®Ò lín cÇn hÕt søc quan t©m trong chiÕn
l−îc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. Trong sè kho¶ng 27 triÖu ng−êi sèng trong hay gÇn rõng,
cã kho¶ng 3 triÖu ng−êi thuéc çc nhãm d©n téc thiÓu sè mμ viÖc du canh lμ çch kiÕm
sèng cña hä (Ng. V¨n S¶n, Don Gilmour, 1999).
Çc céng ®ång d©n téc thiÓu sè miÒn nói ®êi sèng g¾n liÒn víi du danh du c−, h¬n
n÷a qua çc cuéc chiÕn tranh víi nhiÒu lÇn t¸i ®Þnh c− ®· t¸c ®éng rÊt lín ®Õn nguån tμi
nguyªn rõng. Trong ®iÒu kiÖn rõng cßn nhiÒu, d©n sè thÊp th× canh t¸c n−¬ng rÉy ®· tá
ra bÒn v÷ng trong m«i tr−êng sèng cña hä. Nh−ng ngμy nay, d−íi ¸p lùc cña d©n sè, khai
th¸c rõng tr¸i phÐp, chÆt rõng trång c©y c«ng nghiÖp.... ®· lμm cho hÖ thèng canh t¸c
n−¬ng rÉy trë nªn mÊt æn ®Þnh vμ ®êi sèng ng−êi d©n ë ®©y vÉn khã kh¨n. Do ®ã xu thÕ
hiÖn nay lμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp trªn nÒn kiÕn thøc b¶n ®Þa cña canh t¸c nu¬ng
rÉy, n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông vμ c¶i t¹o ®Êt, t¹o ra sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng, tr¸nh phô
thuéc qu¸ lín vμo quü ®Êt l©m nghiÖp cßn rÊt h¹n chÕ.
Nhμ n−íc ®· cã nhiÒu hç trî cho çc céng ®ång vμ d©n di c− tù do ®Þnh c−, ®Þnh
canh, ph¸t triÓn c©y trång hμng hãa. Ch−¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c− b¾t ®Çu ho¹t ®éng
tõ n¨m 1968, môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh lμ nh»m gi¶m h×nh thøc canh t¸c ph¸t vμ ®èt
n−¬ng lμm rÉy, t¨ng møc sèng cña çc d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói. Ph−¬ng ph¸p chñ
yÕu ®Ó tiÕn hμnh lμ cung cÊp cho ng−êi d©n téc thiÓu sè ®Êt ®Ó æn ®Þnh s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp cïng çc dÞch vô vÒ c¬ së h¹ tÇng vμ hç trî s¶n xuÊt. Trong nhiÒu n¨m thùc hiÖn
chÝnh s¸ch nμy cã thÓ thÊy ®−îc nh÷ng −u vμ khuyÕt ®iÓm cña nã:
¦u ®iÓm:
• Sau 6-7 n¨m thùc hiÖn ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶: §−a ®−îc mét sè céng ®ång
d©n téc thiÓu sè ®Þnh canh ®Þnh c−, x©y dùng ®−îc nhiÒu lμng b¶n míi, quy
ho¹ch vïng s¶n xuÊt n−¬ng rÉy. NhiÒu céng ®ång ®· tiÕp cËn víi nÒn s¶n xuÊt
lóa n−íc, c©y trång hμng hãa. NhiÒu lμng b¶n ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp cã
hiÖu qu¶, ph¸t triÓn nhiÒu m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp víi hÖ thèng c©y trång b¶n
®Þa. §êi sèng cña çc céng ®ång nμy ®· tõng b−íc æn ®Þnh gi¶m ¸p lùc sö dông
tμi nguyªn rõng, h¹n chÕ n−¬ng rÉy.
• §· giao ®−îc mét sè diÖn tÝch rõng ®Çu nguån cho ®ång bμo qu¶n lý b¶o vÖ,
x©y dùng ®−îc nhiÒu c¬ së h¹ tÇng nh− ®−êng s¸, tr−êng häc, tr¹m y tÕ, giÕng
n−íc s¹ch. Tõ ®ã ®· lμm c¬ së cho ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng ë n«ng
th«n.
55
Nh−îc ®iÓm:
• Trong qu¸ tr×nh triÓn khai ®Þnh canh ®Þnh c−, ch−a t×m hiÓu kü phong tôc tËp
qu¸n cña céng ®ång nªn ch−a thu hót ®−îc ®ång bμo h−ëng øng. Do vËy vÊn ®Ò
di d©n vμ quy ho¹ch l¹i ®Êt ®ai cßn kÐm hiÖu qu¶, tÝnh thÝch øng cña nã ®èi víi
céng ®ång cßn h¹n chÕ.
• §Þnh c− ch−a g¾n liÒn ®Þnh canh, trong thùc hiÖn ®· béc lé nh−îc ®iÓm vÒ quy
ho¹ch sö dông ®Êt ch−a phï hîp víi tËp qu¸n canh t¸c, nguyÖn väng cña céng
®ång t¹i chæ. Do ®ã cã nguy c¬ ®Êt canh t¸c bÞ b¸n vμ çc n«ng l©m tr−êng quy
ho¹ch ph¸ vì quü ®Êt ®ai canh t¸c cña céng ®ång.
• Vèn Ýt, chËm, thñ tôc hμnh chÝnh phøc t¹p nªn triÓn khai th−êng kh«ng theo
®óng kÕ ho¹ch.
• ChÝnh s¸ch x· héi th−êng khã triÓn khai do tr×nh ®é d©n trÝ cßn h¹n chÕ.
• ChÝnh s¸ch ®·i ngé cho çn bé ®Þnh canh ®Þnh c− ch−a tho¶ ®¸ng trong ®iÒu
kiÖn c«ng t¸c vïng s©u vïng xa.
§Ó kh¾c phôc çc h¹n chÕ trªn c«ng t¸c ®Þnh canh ®Þnh c− cÇn quan t©m ®Õn mét
sè vÊn ®Ò sau (B¶o Huy, 1998):
• Dùa trªn çc dù ¸n, cÇn t¹o ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh vÒ c¬ së vÊt chÊt, kü thuËt ®Ó
®ång bμo ph¸t huy tri thøc b¶n ®Þa, x©y dùng vμ ph¸t triÓn ®−îc çc ph−¬ng thøc
canh t¸c bÒn v÷ng, tõng b−íc n©ng cao ®êi sèng.
• Trong c«ng t¸c ®Þnh canh ®Þnh c− cÇn xem xÐt ®Õn v¨n hãa truyÒn thèng cña
®ång bμo.
• Quan t©m ®Õn canh t¸c n−¬ng rÉy b»ng viÖc t×m kiÕm mét c¬ chÕ qu¶n lý tμi
nguyªn ë céng ®ång lμ cÇn thiÕt, ®ång thêi kÕt hîp víi tri thøc b¶n ®Þa víi tri
thøc hiÖn ®¹i trong n«ng l©m nghiÖp lμ gi¶i ph¸p thÝch hîp ®Ó ph¸t triÓn bÒn
v÷ng, b¶o vÖ tμi nguyªn, m«i tr−êng.
• T¨ng c−êng c«ng t¸c khuyÕn n«ng - l©m, t¨ng c−êng n¨ng lùc qu¶n lý ë th«n
b¶n, céng ®ång ®Ó gióp çc d©n téc thiÓu sè, n«ng th«n miÒn nói ph¸t triÓn.
• S¾p xÕp l¹i tæ chøc l©m tr−êng, tæ chøc nh©n d©n tham gia vμo nghÒ rõng.
• Giao ®Êt giao rõng ph¶i b¶o ®¶m: tÝnh c«ng b»ng, hiÖu qu¶ vμ bÒn v÷ng. Chó
träng ®Õn viÖc tæ chøc s¶n xuÊt sau khi giao rõng, b¶o ®¶m tÝnh hiÖu qu¶ vμ ho¹t
®éng l©m nghiÖp thùc sù ®ãng gãp vμo viÖc c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt vμ v¨n
hãa cho çc céng ®ång, ng−êi d©n.
3. Mèi quan hÖ gi÷a çc chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn
LNXH
Trong ph¸t triÓn LNXH, hÖ thèng c¬ chÕ chÝnh s¸ch cã ¶nh h−ëng rÊt lín vμ chi
phèi sù thμnh c«ng hay thÊt b¹i cña tõng ho¹t ®éng. Song, hÖ thèng çc chÝnh s¸ch nμy
kh«ng tån t¹i riªng rÏ vμ ®éc lËp mμ nã cã mét mèi quan hÖ t−¬ng hç lÉn nhau, hç trî
cho nhau trong qu¸ tr×nh thùc thi çc ho¹t ®éng.
56
L©m nghiÖp ®ãng mét vai trß quan träng trong m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn kinh tÕ x·
héi cña ®Êt n−íc. Ph¸t triÓn l©m nghiÖp cÇn ph¶i kÕt hîp víi çc gi¶i ph¸p x· héi nh− lμ
an tßan thùc phÈm, t¹o ra viÖc lμm vμ c¶i tiÕn ®iÒu kiÖn sèng cho n«ng d©n, víi viÖc x©y
dùng x©y dùng x· héi n«ng th«n míi vμ víi viÖc æn ®Þnh ®êi sèng t¹i çc vïng miÒn nói.
T¹i thêi ®iÓm hiÖn t¹i, ph¸t triÓn kinh tÕ cÇn ph¶i tu©n theo çc nguyªn t¾c b¶o vÖ tμi
nguyªn vμ m«i tr−êng, víi viÖc sö dông hiÖu qu¶ tμi nguyªn hiÖn t¹i vμ phôc håi rõng
trªn ®åi träc. L©m tr−êng quèc doanh cÇn ph¶i c¶i tiÕn ®Ó phôc vô cho môc tiªu hç trî
mét çch hiÖu qu¶ vμ khuyÕn khÝch s¶n xuÊt cña n«ng d©n.
Nh− vËy ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi trªn c¬ së çc chÝnh s¸ch cã liªn quan mËt
thiÕt víi nhau, cïng hç trî ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ë n«ng th«n. Sù kh«ng ®ång bé,
kh«ng kÞp thêi hay sù thiÕu v¾ng nh÷ng chÝnh s¸ch liªn quan sÏ lμm cho viÖc thùc hiÖn
mét môc tiªu nμo ®ã trë nªn khã kh¨n, thËm chÝ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc.
3.1. Mèi quan hÖ gi÷a çc chÝnh s¸ch vÒ ®Êt ®ai

ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· ban hμnh chÝnh s¸ch giao ®Êt vμ rõng n¨m 1984, LuËt ®Êt
®ai n¨m 1988 vμ söa ®æi vμ bæ sung vμo çc n¨m 1993, 1998; vμ LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t
triÓn rõng n¨m 1991. §Õn n¨m 1999, tiÕp tôc c¶i tiÕn viÖc giao ®Êt giao rõng, cÊp quyÒn
sö dông ®Êt th«ng theo nghÞ ®Þnh 163/CP. ViÖt Nam cßn ®ang tiÕp tôc t×m kiÕm çc
chÝnh s¸ch ®Ó æn ®Þnh ®êi sèng ë çc ®Þa ph−¬ng vμ çc kiÓu d¹ng rõng. Çc vïng rõng
ë cao nguyªn vμ vïng ®åi cÇn nhËn ®−îc −u tiªn bëi v× hÖ thèng giao th«ng rÊt kÐm vμ
hÖ thèng canh t¸c kh«ng bÒn v÷ng.
Theo luËt ®Êt ®ai, ®Êt ®ai thuéc së h÷u toμn d©n do nhμ n−íc qu¶n lý, cho phÐp giao
®Êt vμ rõng l©u dμi (50 n¨m) cho hé gia ®×nh, vμ ng−êi s¶n xuÊt. Ng−êi sö dông ®Êt cã
quyÒn lùa chän loμi c©y trång vμ b¸n çc s¶n phÈm, cã quyÒn chuyÓn nh−îng vμ thõa kÕ
®Êt ®ai.
Nh− vËy vÊn ®Ò ®Êt ®ai ®−îc thùc thi bëi nhiÒu luËt vμ chÝnh s¸ch kh¸c nhau, trong
thùc tÕ khi thùc hiÖn viÖc giao ®Êt giao rõng theo nghÞ ®Þnh 163 cÇn xem xÐt thªm çc
luËt ®Êt ®ai, luËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng... nh− vËy míi cã ®Çy ®ñ c¬ së ph¸p lý còng
nh− çc gi¶i ph¸p cÇn thiÕt ®Ó triÓn khai.
3.2. Çc chÝnh s¸ch ®¸p øng nhu cÇu ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói vμ
xãa ®ãi gi¶m nghÌo
ChÝnh phñ ®· ®−a ra nhiÒu chÝnh s¸ch liªn quan ®Ó c¶i tiÕn tÊt c¶ çc khÝa c¹nh cña
®êi sèng cña çc d©n téc thiÓu sè. Trong vïng miÒn nói, chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x·
héi ®· ®−îc x©y dùng bëi chÝnh phñ, trong ®ã cã tõng ch−¬ng tr×nh cô thÓ ®Ó ®¸p øng
®−îc yªu cÇu cña tõng vïng. ViÖc thùc hiªn ch−¬ng tr×nh dùa trªn c¬ së nhiÒu chÝnh
s¸ch liªn quan kh¸c nhau, vμ nh»m môc tiªu c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng cña ng−êi d©n téc
thiÓu sè, b¶o ®¶m sù c«ng b»ng b×nh ®¼ng gi÷a çc d©n téc vμ cè g¾ng ph¸t triÓn çc
vïng nói theo møc cña çc vïng ®ång b»ng.
Mét çch tæng qu¸t, ph¸t triÓn kinh tÕ vïng nói cÇn cã sù thèng nhÊt ho¹t ®éng mét
çch thÝch hîp víi vai trß chñ ®¹o lμ l©m nghiÖp. Çc ch−¬ng tr×nh l©m nghiÖp kh¸c
nhau ®· ®−îc thùc thi nh»m ®Èy m¹nh vμ gãp phÇn trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña
ng−êi d©n téc thiÓu sè.
Trong çc chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh, ®¸ng chó ý lμ sù phèi hîp thùc thi çc chÝnh
s¸ch giao ®Êt giao rõng, ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng l©m vμ çc chÝnh s¸ch tÝn dông kh¸c.
57
§©y lμ sù phèi hîp ®Ó b¶o ®¶m r»ng ng−êi d©n téc trong çc cïng nói kh«ng chØ nhËn
®−îc ®Êt ®ai mμ cßn cã c¬ héi tiÕp cËn víi kü thuËt míi, còng nh− nguån vèn ®Ó tæ chøc
s¶n xuÊt l©m nghiÖp.
3.3. ChÝnh s¸ch l©m nghiÖp ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng
Ho¹t ®éng nμy ®−îc thùc hiÖn bëi chÝnh phñ tõ n¨m 1985, mét chiÕn l−îc b¶o vÖ
m«i tr−êng quèc gia ®· ®−îc ®−a ra vμ theo sau ®ã lμ: LuËt ®Êt ®ai (1988, 1993, 1998),
S¾c lÖnh vÒ nguån kho¸ng s¶n (1989), LuËt b¶o vÖ søc kháe (1989), S¾c lÖnh vÒ b¶o vÖ
nguån n−íc (1989), LuËt b¶o vÖ ®ª ®iÒu (1989), vμ LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng
(1991), LuËt m«i tr−êng (1994)....
N¨m 1992, ch−¬ng tr×nh quèc gia vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc
chÊp thuËn. Ch−¬ng tr×nh nμy ®· ®−îc thiÕt kÕ ®Ó n©ng cao tÝnh thÝch hîp cña chÝnh s¸ch
cho tÊt c¶ çc ngμnh, çc cÊp ®Ó sö dông hîp lý nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ b¶o vÖ
m«i tr−êng. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng tμi nguyªn rõng lμ mét trong t¸m ch−¬ng tr×nh quan
träng ®· ®−îc chÊp thuËn.
3.4. Ph¸t triÓn l©m nghiÖp vμ n«ng nghiÖp

N−íc ta ®−îc thμnh 9 vïng sinh th¸i, mçi mét vïng cã çc ®Æc ®iÓm kh¸c nhau vμ
¶nh h−ëng ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp trªn c¬ së nguån tμi nguyªn thiªn
nhiªn vμ nguån nh©n lùc.
T¹i vïng ®ång b»ng vμ ven biÓn, hÖ thèng rõng phßng hé ®ãng vμi trß cùc kú quan
träng trong gi¶m thiÓu t¸c ®éng cña giã b·o, b¶o vÖ giã çt vμ sù x©m lÊn cña çt vμo
çc çnh ®ång lóa.
Çc diÖn tÝch rõng réng lín phôc vô cho viÖc b¶o vÖ nguån n−íc, ¶nh h−ëng ®Õn
khÝ hËu trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vμ ®iÒu kiÖn sèng, chèng xãi mßn vμ gi¶m thiÓu lò
lôt vμ çc thiªn tai kh¸c. Çc khu rõng phßng hé, rõng tù nhiªn, rõng trång lμ n¬i sèng
cña çc ®éng vËt cã Ých cho n«ng nghiÖp nh− s©u, chim, Õch gióp cho viÖc ®iÒu khiÓn
s©u bÖnh h¹i.
Trong nhiÒu vïng n«ng nghiÖp cña ®Êt n−íc, sù phèi hîp kh¸c nhau gi÷a N«ng -
L©m - Thñy lîi vμ N«ng - L©m - Thñy - Ng− ®· thÊy râ. NhiÒu m« h×nh n«ng l©m kÕt
hîp ®· ®−îc ®Ò xuÊt ®Ó n©ng cao viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. Trong çc vïng nói, rõng trång
cã thÓ ®−îc x©y dùng trªn ®Ønh nói, çc loμi c©y c«ng nghiÖp dμi ngμy ë s−ên ®åi vμ c©y
trång hμng n¨m lμ ë ch©n ®åi. Rõng trång hçn giao gi÷a c©y rõng vμ c©y c«ng nghiÖp
còng ®−îc x©y dùng. Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã cho thÊy ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng cÇn cã çc
chÝnh s¸ch ®Çy ®ñ vÒ çc lÜnh vùc n«ng l©m vμ cã sù phèi hîp thùc hiÖn míi mang l¹i
kÕt qu¶ tèt.
58
1. Asian Development Bank (1995): The bank's policy on Forestry.

2. Bé L©m nghiÖp/Côc kiÓm l©m (1994): V¨n b¶n ph¸p quy vÒ qu¶n lý rõng, b¶o vÖ
rõng, qu¶n lý l©m s¶n. Nxb N«ng nghiÖp.
3. Bé L©m nghiÖp (1994): Çc v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ l©m nghiÖp. Nxb CT quèc gia, Hμ
Néi. (TËp hai)
4. Bé L©m nghiÖp (1995); Hái ®¸p vÒ chÝnh s¸ch vμ luËt ph¸p l©m nghiÖp. Nxb N«ng
nghiÖp, Hμ Néi.
5. Bé NN & PTNT- Côc kiÓm l©m (1996): Giao ®Êt l©m nghiÖp (Tμi liÖu h−íng dÉn
thùc hiÖn nghÞ ®Þnh 02-CP). Nxb N«ng nghiÖp, Hμ Néi.
6. Bé NN & PTNT / FAO / JICA (1998); Chñ rõng vμ lîi Ých cña chñ rõng trong kinh
doanh rõng trång (Kû yÕu héi th¶o quèc gia 13-15/7/1998 - Thanh Hãa)
7. Bé NN & PTNT (1998): Tμi liÖu ®¸nh gi¸ tæng kÕt ch−¬ng tr×nh 327 vμ triÓn khai dù
¸n 5 triÖu ha.
8. Bé NN & PTNT: B¸o ço thùc hiÖn dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng n¨m 1999.
9. ChØ thÞ sè 286/TTg ngμy 02/05/1997 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ viÖc t¨ng c−êng
çc biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng.
10. ChØ thÞ sè 18/1999/CT-TTg cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ mét sè biÖn ph¸p ®Èy m¹nh
viÖc hßan thμnh cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt l©m
nghiÖp, ®Êt ë n«ng th«n vμo n¨m 2000.
11. FAO (1993): Forestry policies of selected countries in Asia and Pacific.
12. GTZ/ Mekong Project (1998): Process for forest land allocation in Ea H'Leo.
13. Héi KHKT l©m nghiÖp ViÖt Nam (1997): Giao ®Êt l©m nghiÖp - Kinh tÕ hé gia ®×nh
miÒn nói. Nxb N«ng nghiÖp, Hμ néi.
14. NguyÔn Quang Hμ (1993): B¸o ço thùc tr¹ng vμ ph−íng h−íng ph¸t triÓn l©m
nghiÖp ®Õn n¨m 2000
15. B¶o Huy, vμ céng sù (1998): §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng qu¶n lý rõng vμ ®Êt rõng lμm c¬ së
®Ò xuÊt sö dông tμi nguyªn bÒn v÷ng ë Dak Lak. Së KHCN vμ M«i tr−êng Dak Lak.
16. B¶o Huy, TrÇn H÷u NghÞ (1999): Qu¶n lý vμ sö dông rõng ë T©y Nguyªn - Thùc
tr¹ng vμ gi¶i ph¸p. Dù ¸n QLBV tμi nguyªn h¹ l−u s«ng Mª K«ng.
17. B¶o Huy vμ céng sù (1999- 2000): Qu¶n lý l©m nghiÖp céng ®ång, hai b¸o ço
nghiªn cøu t×nh huèng cña d©n téc £ §ª vμ M' N«ng ë D¨k Lak. Dù ¸n QLBV tμi
nguyªn h¹ l−u s«ng Mª K«ng.
18. MRDP (1998): Qu¶n lý vμ b¶o vÖ rõng th«n b¶n / x· . B¸o ço kÕt qu¶ cuèi cïng ®·
®−îc ®iÒu chØnh cña ch−¬ng tr×nh "X©y dùng ®−îc çc h−íng tiÕp cËn c¶i tiÕn vÒ
c«ng t¸c qu¶n lý vμ b¶o vÖ rõng ë vïng nói cao vμ ®−a vμo ¸p dông trong ch−¬ng
tr×nh"
59
19. NghÞ ®Þnh sè 02-CP ngμy 15/1/1994 cña ChÝnh phñ ban hμnh quy ®Þnh vÒ viÖc giao
®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh, ç nh©n sö dông æn ®inh, l©u dμi vμo môc
®Ých l©m nghiÖp.
20. NghÞ ®Þnh sè 01-CP ngμy 04/1/1995 cña ChÝnh phñ ban hμnh quy ®Þnh vÒ viÖc giao
khãan ®Êt sö dông vμo môc ®Ých s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, nu«i trång thñy
s¶n trong çc doanh nghiÖp Nhμ n−íc.
21. NghÞ ®Þnh sè 163/1999/N§-CP ngμy 16/11/1999 cña ChÝnh phñ vÒ giao ®Êt, cho thuª
®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh vμ ç nh©n sö dông æn ®Þnh, l©u dμi vμo môc
®Ých l©m nghiÖp.
22. QuyÕt ®Þnh sè 556/TTg ngμy 12/9/1995 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ ®iÒu chØnh, bæ
sung quyÕt ®Þnh 327/CT.
23. QuyÕt ®Þnh sè 245/Q§-TTg ngμy 21/12/1998 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ thùc hiÖn
tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhμ n−íc cña çc cÊp vÒ rõng vμ ®Êt l©m nghiÖp.
24. QuyÕt ®Þnh sè 661/Q§-TTg ngμy 29/7/1998 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ môc tiªu,
nhiÖm vô, chÝnh s¸ch vμ tæ chøc thùc hiÖn dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng.
25. QuyÕt ®Þnh sè 187/Q§-TTg ngμy 16/9/1998 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ ®æi míi tæ
chøc vμ c¬ chÕ qu¶n lý l©m tr−êng quèc doanh.
26. QuyÕt ®Þnh sè 67/1999/Q§-TTg ngμy 30/3/1999 cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ mét sè
chÝnh s¸ch tÝn dông ng©n hμng phôc vô ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n.
27. Së NN & PTNT Dak Lak (2000): §Ò ¸n ®æi míi l©m tr−êng quèc doanh.
28. NguyÔn V¨n S¶n, Don Gilmour (1999): ChÝnh s¸ch vμ thùc tiÔn phôc håi rõng ë ViÖt
Nam. Tμi liÖu héi th¶o quèc gia vÒ “ChÝnh s¸ch vμ thùc tiÔn phôc håi rõng ë ViÖt
Nam”. IUCN, GTZ, DFD, WWF.
29. Th«ng t− h−íng dÉn sè 06/LN/KL ngμy 18/6/1994 cña Bé L©m nghiÖp vÒ h−íng dÉn
thi hμnh nghÞ ®Þnh 02-CP vÒ giao ®Êt l©m nghiÖp
30. UBND tØnh Dak Lak (1997): §Ò ¸n ®ãng cöa rõng tù nhiªn, ®Èy m¹nh trång rõng
phñ xanh ®Êt trèng, ®åi nói träc cña tØnh Dak Lak.
31. K.F. Wiersum (1999): Social Forestry: Changing perspectives in Forestry Science or
Practice? Thesis Wageningen Agricultural University, the Neitherland (VI + 211
pp)- With ref. – With summary in Dutch.
Danh s¸ch tμi liÖu, vËt liÖu gi¶ng d¹y

1. Tμi liÖu ph¸t tay:
- §¸nh gi¸ viÖc thùc thi ch−¬ng tr×nh 327
- Dù ¸n giao ®Êt giao rõng
2. Bμi tËp t×nh huèng: Giao ®Êt giao rõng ë th«n 6
60
Ch−¬ng 3
sinh th¸i nh©n v¨n trong

Môc tiªu:
Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã thÓ:
• M« t¶ sù liªn hÖ gi÷a m«i tr−êng thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng v¨n ho¸ x· héi
• VËn dông nh÷ng kiÕn thøc sinh th¸i nh©n v¨n ®· häc vμo qu¸ trÝnh tiÕp cËn céng
®ång ®Æc biÖt lμ n«ng th«n miÒn nói.
• Ph©n tÝch vai trß cña giíi trong qu¸ tr×nh qu¶n lý tμi nguyªn rõng.
61
Bμi5: Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã thÓ:
• M« t¶ sù liªn hÖ gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn vμ m«i tr−êng v¨n ho¸ x· héi;
• ¸p dông çch tiÕp cËn hÖ thèng trong sinh th¸i nh©n v¨n ®Ó ph©n tÝch mèi quan
hÖ gi÷a con ng−êi víi hÖ sinh th¸i tù nhiªn;
• M« t¶ vμ ph©n tÝch çc cÊu phÇn vμ sù t−¬ng t¸c cña hÖ sinh th¸i nh©n v¨n trong
hÖ thèng qu¶n lý tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng theo nh÷ng bèi c¶nh cô thÓ.

1. TiÕp cËn hÖ thèng trong LNXH §éng n·o OHP 20 phót
2 Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n Nªu vÊn ®Ò OHP 25 phót
v¨n Phillip 4.8.3
3 T−¬ng t¸c gi÷a hÖ sinh th¸i vμ Tr×nh bμy OHP, Tμi 45 phót
hÖ x· héi liÖu ph¸t tay
62
1. TiÕp cËn hÖ thèng trong LNXH
1.1. Kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng
Cho ®Õn nay ng−êi ta cßn quan niÖm r»ng “x· héi” vμ “tù nhiªn” nh− hai thùc thÓ
riªng biÖt cã thÓ ®−îc nghiªn cøu vμ nhËn thøc mét çch ®éc lËp.
Lovelace (1984) nhËn xÐt r»ng nhiÒu nhμ khoa häc x· héi Ýt s½n sμng hoÆc kh«ng
thÓ dμnh mét phÇn cè g¾ng cña m×nh cho viÖc thu thËp vμ ph©n tÝch th«ng tin cô thÓ, vÝ
dô nh− x· héi n«ng th«n ®ang phô thuéc vμo tμi nguyªn ®ang sö dông nh− thÕ nμo, hoÆc
x· héi n«ng th«n nhËn thøc vμ qu¶n lý rõng nh− thÕ nμo,... ®ã lμ nh÷ng th«ng tin mμ çc
nhμ quy ho¹ch rÊt cÇn.
Cã mét thêi çc nhμ l©m nghiÖp ho¹t ®éng trong giíi h¹n nh÷ng liªn hÖ trong x· héi
n«ng th«n v× hä cho r»ng l©m nghiÖp ®−îc xem nh− khoa häc øng dông liªn quan ®Õn
nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn ë rõng nh»m duy tr× vμ c¶i thiÖn s¶n xuÊt gç. Tõ nh÷ng sù
thËt ®ã râ rμng khã liªn kÕt nh÷ng d÷ liÖu v¨n hãa x· héi víi nh÷ng d÷ liÖu tù nhiªn.
Trong nhiÒu tr−êng hîp vÉn cßn nguyªn kho¶ng trèng lín vμ cã ý nghÜa trong toμn bé
kiÕn thøc cÇn thiÕt ®Ó x©y dùng ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n võa hiÖu qu¶ võa cã
c¬ së v÷ng ch¾c kh«ng chØ vÒ x· héi mμ cßn vÒ tù nhiªn. §Ó kh¾c phôc nh÷ng ®iÓm yÕu
®ã cÇn ph¶i ®Þnh h−íng l¹i çch tiÕp cËn ph¸t triÓn n«ng th«n sao cho hiÓu biÕt tèt h¬n
m«i tr−êng tù nhiªn vμ m«i tr−êng v¨n ho¸ x· héi liªn hÖ víi nhau nh− thÕ nμo.
Trong LNXH, rÊt cÇn cã nh÷ng quan ®iÓm míi vμ réng r·i cho phÐp hîp nhÊt
nh÷ng tiÕp cËn míi vμ kiÕn thøc míi vÒ quan hÖ cña x· héi víi çc hÖ sinh th¸i tù nhiªn.
TiÕp cËn sinh th¸i nh©n v¨n ra ®êi trªn c¬ së ®ã. TiÕp cËn nμy ph¶i dùa trªn c¬ së lý
thuyÕt hÖ thèng.
HÖ thèng bao gåm nhiÒu bé phËn cÊu thμnh, çc bé phËn nμy lμm viÖc kh«ng rêi
r¹c mμ cã nh÷ng mèi quan hÖ phô thuéc vμ t−¬ng t¸c lÉn nhau, vÝ dô: HÖ mÆt trêi, HÖ c¬
häc, HÖ h« hÊp, Ph¶ hÖ .... Víi nh÷ng ý t−ëng ®ã, ng−êi ta cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ hÖ
thèng ch¼ng h¹n nh−: Mét thÓ hoμn chØnh cã tæ chøc, h×nh thμnh tõ çc yÕu tè cã nh÷ng
mèi liªn hÖ lÉn nhau tïy thuéc vμo vÞ trÝ cña chóng trong thÓ hoμn chØnh; Mét tËp hîp
çc ®¬n vÞ cã t−¬ng t¸c lÉn nhau; Mét tËp hîp çc yÕu tè liªn kÕt nhau b»ng mét tËp hîp
çc mèi quan hÖ; Mét tËp hîp çc yÕu tè t−¬ng t¸c, cã tæ chøc ®Ó thùc hiÖn mét chøc
n¨ng nhÊt ®Þnh; Mét thÓ hoμn chØnh phøc hîp, gåm çc cÊu phÇn kh¸c nhau, liªn kÕt
nhau bëi mét sè mèi quan hÖ ....
Çc ®Þnh nghÜa nμy cho thÊy mét sè khÝa c¹nh kh¸c nhau cña kh¸i niÖm hÖ thèng:
• Mét hÖ thèng hoμn chØnh cã nhiÒu bé phËn cÊu thμnh, mét sè çc cÊu phÇn nμy
cã thÓ quan niÖm lμ çc hÖ thèng phô, b¶n th©n chóng gåm çc cÊu phÇn vμ vËn
hμnh trong khu«n khæ hÖ thèng lín h¬n.
• HÖ thèng phøc t¹p h¬n tæng çc thμnh phÇn cña nã, do ®ã kh«ng thÓ chia c¾t mét
çch c¬ giíi.
• TÝnh tæng thÓ cña hÖ thèng ®−îc duy tr× th«ng qua çc quan hÖ t−¬ng t¸c, do ®ã
tiÕp cËn hÖ thèng kh«ng ph¶i m« t¶ cÊu tróc mμ lμ çc mèi quan hÖ t−¬ng t¸c.
• Toμn bé hÖ thèng cã ®éng th¸i biÕn ®æi vμ tiÕn ho¸, çc tiÕn tr×nh nμy bÞ chi phèi
bëi çc ®éng lùc bªn trong nã.
63
1.2. TiÕp cËn hÖ thèng trong l©m nghiÖp x· héi
ViÖc xem xÐt çc ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi trong bèi c¶nh mét hÖ sinh th¸i nh©n
v¨n gióp hiÓu râ h¬n m«i tr−êng nh©n v¨n, gi¶i thÝch b»ng çch nμo çc t−¬ng t¸c gi÷a
çc ®iÒu kiÖn sinh th¸i vμ x· héi cã thÓ x¶y ra, sù t−¬ng t¸c nμy cã ®Æc tr−ng lμ sù tån t¹i
cña mét hÖ thèng qu¶n lý tμi nguyªn. Môc ®Ých cña chóng ta lμm cho sù vËn ®éng vμ
biÕn ®æi cña hÖ thèng nμy theo h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo
vμ x¸c lËp c«ng b»ng x· héi trong qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng: hÖ
thèng l©m nghiÖp x· héi. TiÕp cËn hÖ thèng cã thÓ cho phÐp ph©n tÝch b¶n chÊt vμ ®Ò
xuÊt gi¶i quyÕt çc yªu cÇu trªn.
Theo quan ®iÓm sinh th¸i nh©n v¨n, sù tån t¹i hai hÖ thèng phô hay tiÓu hÖ
thèng: hÖ sinh th¸i vμ hÖ nh©n v¨n b»ng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a çc thμnh phÇn hay
yÕu tè trong mçi hÖ thèng phô vμ gi÷a hai hÖ thèng phô. Sù tån t¹i nμy lu«n cã qu¸ tr×nh
®Êu tranh, trao ®æi vËt chÊt n¨ng l−îng, th«ng tin vμ kh¶ n¨ng thÝch nghi. Çc ho¹t ®éng
LNXH ®−îc coi lμ sù can thiÖp cña con ng−êi vμo hai hÖ thèng phô vμ lu«n bÞ chi phèi
bëi çc yÕu tè t¸c ®éng nh−: yÕu tè vËt lý sinh häc, kinh tÕ x· héi, v¨n ho¸ vμ c¬ chÕ
chÝnh s¸ch. Sù t¸c ®éng nμy d−êng nh− m¹nh h¬n vμ nh¹y c¶m h¬n trong çc ho¹t ®éng
t¹i céng ®ång. TiÕp cËn hÖ thèng ®−îc vËn dông trong ph¸t triÓn LNXH theo çc b−íc
sau:
B−íc 1: X¸c ®Þnh 5 bé phËn bao gåm çc yÕu tè sinh th¸i nh©n v¨n nh−:
• Çc yÕu tè vËt lý sinh häc, kinh tÕ-x· héi, v¨n ho¸ vμ c¬ chÕ chÝnh s¸ch cã t¸c
®éng ®Õn qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh cña céng ®ång trong çc ho¹t ®éng LNXH.
• Mçi t¸c ®éng t−¬ng hç gi÷a çc yÕu tè ®−îc xem nh− lμ tr¹ng th¸i ®éng ®Ó ®¶m
b¶o tÝnh th−êng xuyªn, liªn tôc vμ bÒn v÷ng.
• Giíi h¹n, ph¹m vi vμ møc ®é t¸c ®éng cña çc yÕu tè ®èi víi qu¸ tr×nh thùc hiÖn
çc ho¹t ®éng LNXH.
• Luång th«ng tin ®Çu vμo, ®Çu ra cho qu¸ tr×nh çc ho¹t ®éng LNXH.
B−íc 2: x¸c ®Þnh c¬ cÊu vμ møc ®é cña hÖ sinh th¸i vμ hÖ nh©n v¨n ®−îc xem nh− lμ
nh©n tè ®Çu vμo cña çc ho¹t ®éng LNXH b»ng viÖc ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng çc yÕu tè
vμ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng.
B−íc 3: quyÕt ®Þnh chøc n¨ng vμ møc ®é cña hÖ sinh th¸i vμ hÖ nh©n v¨n b»ng viÖc x¸c
®Þnh vμ ph©n tÝch çc luång mμ ë ®ã çc yÕu tè ®Çu vμo ®−îc xö lý ®Ó t¹o thμnh çc kÕt
qu¶ h÷u Ých cña ®Çu ra.
Thùc tÕ chØ ra r»ng ph−¬ng thøc n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, sö dông ®Êt hay bÊt cø
ho¹t ®éng LNXH ë mçi céng ®ång, mçi hé gia ®×nh rÊt ®a d¹ng vμ phong phó, nã kh«ng
nh÷ng ph¶n ¸nh çc ®Æc ®iÓm sinh th¸i, mèi quan hÖ kinh tÕ x· héi vμ chÝnh s¸ch hiÖn
hμnh mμ cßn ph¶n ¸nh çc gi¸ trÞ v¨n ho¸. §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh r»ng ®Çu ra cña çc ho¹t
®éng s¶n xuÊt trong céng ®ång bÞ chi phèi bëi nhiÒu nh©n tè. Thùc tiÔn cho thÊy r»ng
mét nh©n tè nμo ®ã gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh chi phèi ph−¬ng thøc sö dông ®Êt cña céng
®ång vμo thêi ®iÓm nμy nh−ng cã thÓ trë nªn thø yÕu vμo thêi ®iÓm kh¸c, hoÆc rÊt quan
träng ë céng ®ång nμy nh−ng thø yÕu ë céng ®ång kh¸c.
64
Theo Teherani-Kroenner (1992), NguyÔn B¸ Ng·i (2002) m« h×nh sinh th¸i-nh©n
v¨n ®−îc Park thiÕt kÕ theo h×nh th¸p dùa trªn çc ho¹t ®éng x· héi cña céng ®ång (xem
h×nh 5.1.) chÞu sù chi phèi bëi 4 bËc (Orders) cña çc nhãm nh©n tè theo tr×nh tù: bËc
sinh th¸i (Ecological Order), bËc kinh tÕ (Economic Order), bËc thÓ chÕ chÝnh s¸ch
(Political Order) vμ bËc ®¹o ®øc (Moral Order). M« h×nh nμy ®Ò cËp ®Õn quan hÖ gi÷a
s¾p xÕp thø bËc çc nhãm nh©n tè víi çc ho¹t ®éng ç nh©n vμ sù bÒn v÷ng. Dùa trªn
th¸p sinh th¸i cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: Mäi ho¹t ®éng LNXH cña çc céng ®ång ®Òu cã
c¬ së sinh th¸i vμ chÞu sù chi phèi bëi c¬ cÊu kü thuËt, kinh tÕ, chÝnh s¸ch vμ thÓ chÕ
trong céng ®ång. MÆt kh¸c chóng cßn chÞu ¶nh h−ëng vÒ v¨n ho¸.
¶nh h−ëng Çc nh©n tè thÝch hîp
S¶n xuÊt
l©m
n«ng BËc Çc yÕu tè v¨n hãa
H¹n nghiÖp ®¹o ®øc
bÒn
chÕ v÷ng Çc yÕu tè thÓ chÕ vμ
ho¹t BËc thÓ chÕ tæ chøc
®éng Çc yÕu tè kinh tÕ
bÊt hîp BËc kinh tÕ vμ c«ng nghÖ
ph¸p
cña ç nh©n BËc sinh th¸i Çc yÕu tè sinh th¸i
H×nh 5.1: Th¸p sinh th¸i nh©n v¨n cho ph©n tÝch çc yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t
triÓn LNXH
(Glaser Teherani-Kroenner, 1992, NguyÔn B¸ Ng·i, 2002 - M« pháng theo th¸p sinh th¸i
nh©n v¨n cña Park 1936)
C¬ së sinh th¸i cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch b»ng çc nh©n tè vËt lý sinh häc. Nh÷ng
nh©n tè nμy ®−îc chia ra lμm 2 lo¹i: çc yÕu tè kh«ng kiÓm so¸t ®−îc nh− khÝ hËu, ®Þa lý
thñy v¨n, ®Þa h×nh . . .; nh÷ng yÕu tè cã thÓ kiÓm so¸t hoÆc h¹n chÕ ®−îc nh− xãi mßn, lò
lôt, h¹n h¸n, s©u bÖnh, löa rõng . . . Nh÷ng yÕu tè kiÓm so¸t hoÆc h¹n chÕ ®−îc cÇn ®−îc
nghiªn cøu cho quy ho¹ch ph¸t triÓn l©m n«ng nghiÖp cÊp ®Þa ph−¬ng.
Çc nh©n tè kinh tÕ lμ nh÷ng nh©n tè ®Çu vμo nh− ®Êt ®ai, vèn, lao ®éng vμ qu¶n
lý. Çc yÕu tè kü thuËt ®−îc xem nh− lμ çc ph−¬ng thøc sö dông tμi nguyªn, trong ®ã
kiÕn thøc vμ kü thuËt b¶n ®Þa gi÷ vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh çc
ho¹t ®éng s¶n xuÊt.
Çc nh©n tè chÝnh s¸ch vμ thÓ chÕ ®−îc coi lμ cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn quy
ho¹ch nh−: quyÒn sö dông ®Êt ®ai, chÝnh s¸ch giao ®Êt giao rõng, tæ chøc céng ®ång...
Ph¹m trï vÒ ®¹o ®øc ®−îc hiÓu lμ th¸i ®é nhËn thøc cña céng ®ång hay ë møc
cao h¬n lμ v¨n ho¸. Mäi t¸c ®éng cña çc nh©n tè kh¸c ®Òu cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn thay
®æi vÒ th¸i ®é vμ nhËn thøc.
65
2. Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
HÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ khoa häc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ hç t−¬ng gi÷a con
ng−êi vμ m«i tr−êng (Rambo,1983). §Þnh nghÜa nμy hÇu nh− hoμn toμn phï hîp víi ®Þnh
nghÜa sinh th¸i x· héi cña Parker (1992) r»ng : "Sinh th¸i x· héi nghiªn cøu quan hÖ
gi÷a çc céng ®ång ng−êi vμ m«i tr−êng t−¬ng øng, nhÊt lμ m«i tr−êng vËt chÊt”. ë ®©y,
®· nhÊn m¹nh khÝa c¹nh t−¬ng t¸c céng ®ång h¬n khÝa c¹nh ç nh©n (h×nh5.2.).
Rambo vμ Sajise (1984), cho r»ng :
• Sinh th¸i nh©n v¨n sö dông quan ®iÓm hÖ thèng cho c¶ x· héi loμi ng−êi vμ tù
nhiªn.
• Sinh th¸i nh©n v¨n m« t¶ ®Æc ®iÓm bªn trong c¶ hÖ thèng x· héi (ç nh©n, hé,
céng ®ång) vμ çc hÖ sinh th¸i vμ t−¬ng t¸c gi÷a chóng víi sù chuyÓn dÞch n¨ng
l−îng, vËt chÊt vμ th«ng tin.
• Sinh th¸i nh©n v¨n cã liªn hÖ víi sù hiÓu biÕt tæ chøc çc hÖ thèng thμnh m¹ng
l−íi vμ thø bËc.
• Sinh th¸i nh©n v¨n bao gåm ®éng th¸i biÕn ®æi cña hÖ thèng.
Theo Marten et al (1986), thuËt ng÷ “sinh th¸i nh©n v¨n“ cã nhiÒu nghÜa khi ®−îc
dïng ë çc khoa häc kh¸c nhau bëi çc nhμ khoa häc. Tho¹t ®Çu, sinh th¸i nh©n v¨n liªn
hÖ víi nh÷ng t−¬ng quan gi÷a nh÷ng biÕn ®æi vÒ mÆt x· héi vμ ph©n bè kh«ng gian ë çc
vïng ®« thÞ (Park vμ Burgess,1921). H×nh th¸i sinh th¸i nh©n v¨n nμy ®· ¸p dông nh÷ng
quan niÖm sinh häc vÒ c¹nh tranh, thÓ tréi, x©m nhËp vμ kÕ vÞ vμo ®« thÞ vμ øng xö cña
ng−êi ë ®« thÞ, tËp trung vμo phèi trÝ kh«ng gian cña çc quÇn c− cña ng−êi nh− lμ kÕt
qu¶ cña c¹nh tranh. TiÕp sau ®ã ®· xuÊt hiÖn h×nh th¸i thø hai cña sinh th¸i nh©n v¨n,
h×nh th¸i xem céng ®ång nh− lμ ®èi t−îng cña ®iÒu tra sinh th¸i. Dùa trªn quan niÖm c©n
b»ng, tiÕp cËn nÇy ph©n tÝch b¶n chÊt cña sù thÝch øng x· héi víi hoμn c¶nh, trong khi
®ã ®−a ra lý thuyÕt néi c©n b»ng. Tuy vËy, nã kh«ng chó ý ®Õn ®éng th¸i vμ tÝnh chÊt
hay thay ®æi cña çc hÖ sinh th¸i bao gåm çc qu¸ tr×nh cña x· héi vμ tù nhiªn cã liªn
quan (Weinstock,1986). H×nh th¸i sinh th¸i nh©n v¨n ë ®©y lμ t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi
vμ hÖ sinh th¸i. (h×nh 5.2)
2.1. HÖ sinh th¸i
HÖ sinh th¸i lμ tæng thÓ phøc t¹p cña sinh vËt vμ m«i tr−êng víi t− çch lμ mét hÖ cã
sù t¸c ®éng qua l¹i, mét hÖ mμ sù h×nh thμnh lμ do hËu qu¶ cña t¸c ®éng qua l¹i gi÷a
thùc vËt víi thùc vËt, gi÷a ®éng vËt víi ®éng vËt, gi÷a thùc vËt vμ ®éng vËt víi nhau,
gi÷a tæng thÓ sinh vËt víi m«i tr−êng vμ gi÷a m«i tr−êng víi sinh vËt (Kein ,1968).
Sù biÕn ®æi cña çc lo¹i hÖ sinh th¸i:
Theo Lª V¨n T©m (1999) d−íi nh÷ng møc ®é t¸c ®éng cña con ng−êi, hÖ sinh th¸i
sÏ biÕn ®æi tõ hÖ thèng tù nhiªn ®Õn hÖ thèng bÞ suy tho¸i:
HÖ thèng tù nhiªn: lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i mμ tõ sau cuéc çch m¹ng C«ng nghiÖp
chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi (nh©n t¸c) Ýt h¬n nh÷ng t¸c ®éng kh¸c, cÊu tróc cña hÖ sinh
th¸i ch−a bÞ thay ®æi. ë ®©y kh«ng tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi cña khÝ hËu, khÝ hËu biÕn ®æi do
con ng−êi g©y ra ®· ¶nh h−ëng ®Õn toμn bé çc hÖ sinh th¸i trong ®ã cã hÖ sinh th¸i tù
nhiªn.
66
H×nh 5.2: Sinh th¸i nh©n v¨n lμ t−¬ng t¸c gi÷a hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi
(Lª Träng Cóc 1990)
HÖ thèng ®· biÕn ®æi : lμ hÖ sinh th¸i chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi nhiÒu h¬n çc t¸c
nh©n kh¸c nh−ng kh«ng dïng ®Ó trång trät. Çc khu rõng ®· phôc håi mét çch tù nhiªn
®ang dïng ®Ó khai th¸c gç, ®ång cá ®· phôc håi mét çch tù nhiªn ®ang dïng ®Ó ch¨n
th¶.
HÖ thèng canh t¸c:lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi rÊt nhiÒu so
víi nh÷ng t¸c nh©n kh¸c, phÇn lín dïng canh t¸c nh− ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt ®ång cá, ®Êt
trång rõng vμ ao nu«i ç.
HÖ thèng x©y dùng:lμ hÖ sinh th¸i bÞ chÕ ngù bëi nh÷ng nhμ cöa, ®−êng giao th«ng,
®−êng s¾t, s©n bay, bÕn tμu, ®Ëp n−íc, hÇm má vμ çc c«ng tr×nh x©y dùng kh¸c cña con
ng−êi.
HÖ thèng bÞ suy tho¸i: lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i mμ tÊt c¶ tÝnh chÊt ®a d¹ng, n¨ng suÊt
vμ ®iÒu kiÖn sinh sèng vÒ c¨n b¶n ®Òu ®· bÞ hñy ho¹i. HÖ sinh th¸i cña ®Êt bÞ suy tho¸i
cã ®Æc ®iÓm lμ kh«ng cßn c©y cèi vμ ®Êt mμu mì n÷a. (h×nh 5.3)
67
H×nh 5.3: S¬ ®å m« t¶ sù biÕn ®æi cña hÖ sinh th¸i theo møc ®é t¸c
®éng cña con ng−êi
(Robert Pretscott Allen dÉn theo Lª V¨n T©m,1999)
Çc ®Æc tr−ng cña hÖ sinh th¸i:

CÇn chó ý ®Õn n¨m ®Æc tr−ng chñ yÕu sau ®©y (Salim,1995):
• Tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ çc thμnh phÇn cña hÖ sinh th¸i vμ liªn kÕt víi nhau th«ng
qua mèi quan hÖ phô thuéc lÉn nhau. Mçi mét thμnh phÇn cña hÖ sinh th¸i nh− quÇn
l¹c thùc vËt, quÇn l¹c ®éng vËt ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ víi thμnh phÇn nμy vμ
thμnh phÇn kh¸c. Gi÷a quÇn x· thùc vËt rõng vμ ®Êt tån t¹i mét quan hÖ nh©n qu¶.
§Êt võa lμ gi¸ thÓ gi÷ cho c©y ®øng v÷ng, võa cung cÊp n−íc vμ chÊt kho¸ng cÇn
thiÕt cho c©y, do ®ã mμ ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng cña c©y, ng−îc l¹i rõng c©y mäc
trªn ®Êt l¹i cã t¸c ®éng ®Õn ®Êt, gãp phÇn vμo qu¸ tr×nh h×nh thμnh ®Êt, t¹o nªn ®Êt
rõng víi nh÷ng tÝnh chÊt riªng biÖt. §Êt rõng vμ líp vËt rông cña nã ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ
vμ tæng hîp trong ®Æc tÝnh cña qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng vËt chÊt ë rõng.
68
• TÝnh ®a d¹ng cña çc hÖ sinh th¸i. Cμng ®a d¹ng hÖ sinh th¸i cμng æn ®Þnh. Rõng
m−a nhiÖt ®íi, so víi çc hÖ sinh th¸i rõng kh¸c cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao, giμu
loμi c©y nªn cã tÝnh æn ®Þnh cao.
• Sù c©n b»ng: gi÷a çc thμnh phÇn trong hÖ sinh th¸i vμ gi÷a çc hÖ sinh th¸i. Thó ¨n
thÞt, chim ¨n c«n trïng gi÷ sù c©n b»ng. QuÇn thÓ chuét trong hÖ sinh th¸i bïng næ
khi çc ®éng vËt ¨n thÞt nh− r¾n bÞ giÕt h¹i kh«ng tù nhiªn. Qu¶n lý dÞch bÖnh tæng
hîp (IPM) trong n«ng nghiÖp chÝnh lμ dùa theo nguyªn lý c©n b»ng sinh häc gi÷a
çc thμnh phÇn kh¸c nhau cña hÖ sinh th¸i.
• TÝnh hiÖu qu¶: mçi mét thμnh phÇn trong hÖ sinh th¸i cã vai trß vμ chøc n¨ng cña
nã. Kh«ng cã g× thõa. TÊt c¶ çc thμnh phÇn cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Ngay c¶
c©y gç chÕt còng cã vai trß cung cÊp thøc ¨n h÷u c¬ cho ®éng vËt ho¹i sinh, vi sinh
vËt ®Ó chóng sinh sèng vμ cho nªn nh÷ng ®éng vËt ho¹i sinh nÇy cã t¸c dông b¶o tån
chÊt kho¸ng dinh d−ìng trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi cho sù ph¸t triÓn cña thùc vËt rõng.
Khi con ng−êi kh«ng hiÓu biÕt ®Çy ®ñ tÊt c¶ tμi nguyªn thiªn nhiªn sÏ kh«ng nhËn
thøc ®−îc vai trß cña çc thμnh phÇn kh¸c nhau cña hÖ sinh th¸i.
• TÝnh bÒn v÷ng cña hÖ sinh th¸i. Kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi, nhÊt lμ can
thiÖp kh«ng kü thuËt, ®êi sèng trong hÖ sinh th¸i cßn ®−îc duy tr×, nghÜa lμ bÒn v÷ng
vμ sù tån t¹i cña nã lμ kh«ng giíi h¹n chõng nμo mμ tr¹ng th¸i nguyªn thñy cßn tån
t¹i.
N¨m ®Æc tr−ng chñ yÕu phô thuéc lÉn nhau gi÷a çc thμnh phÇn, tÝnh ®a d¹ng, sù
c©n b»ng, tÝnh hiÖu qu¶, tÝnh bÒn v÷ng t¹o nªn b¶n chÊt cña hÖ sinh th¸i. Trong çc qu¸
tr×nh ph¸t triÓn, vËn hμnh cña hÖ sinh th¸i, çc ®Æc tr−ng nμy ph¶i ®−îc b¶o tån.
Sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng lμ sù ph¸t triÓn diÔn ra khi duy tr× chøc n¨ng cña çc ®Æc
tr−ng chñ yÕu nμy cña hÖ sinh th¸i.
2.2. HÖ x· héi
“X· héi lμ mét nhãm ng−êi trong mét ph¹m vi l·nh thç cô thÓ t¸c ®éng ¶nh h−ëng
lÉn nhau theo mét sè ph−¬ng çch sao cho nhãm tån t¹i ®−îc”. (Tamin,1973). Mçi mét
x· héi cã c«ng nghÖ, gi¸ trÞ, chuÈn mùc, c¬ cÊu tæ chøc vμ nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau
®Ó ®¸p øng nh÷ng môc tiªu chung cña nã. Nh÷ng môc tiªu chñ yÕu cña hÇu hÕt x· héi lμ
®¸p øng nh÷ng nhu cÇu vμ sù chê ®îi cña con ng−êi ®Æt biÖt lμ sèng cßn, sinh tr−ëng vμ
ph¸t triÓn.
HÖ x· héi cã mét lo¹t quan hÖ phèi hîp hîp lý gi÷a çc thμnh viªn cña nã (ç nh©n,
hé, céng ®ång). Nh÷ng mèi quan hÖ nμy ®−îc ®iÒu phèi c¶ vÒ nh÷ng quan hÖ gi÷a çc
thμnh viªn vμ quan hÖ víi c¶ hÖ thèng. ý nghÜa cña sù hiÓu biÕt çc hÖ x· héi ®ang tån
t¹i lμ ë chç nh− nh÷ng hÖ sinh th¸i kh¸c, nh÷ng biÕn ®æi trong mét phÇn cña hÖ thèng
®−îc ®iÒu phèi cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn çc phÇn kh¸c cña hÖ thèng. H¬n n÷a mét sè quy
t¾c cña hÖ x· héi cã thÓ gióp chóng ta hiÓu ®−îc c¬ cÊu vμ chøc n¨ng cña c¶ hÖ thèng
(Parker vμ Burch, 1992).
C¬ cÊu, chøc n¨ng vμ çc qu¸ tr×nh cña hÖ x· héi cã ý nghÜa quan träng nÕu hiÓu
biÕt nh÷ng nguån lùc nh©n v¨n hiÖn cã vμ nh÷ng h¹n chÕ ®èi víi c©y vμ çc s¶n phÈm tõ
c©y, ®ång thêi c¶ tiÒm lùc cña chóng n÷a. Do vËy cÇn nhËn ra nh÷ng yÕu tè quan träng
cña hÖ x· héi: nh÷ng ®Æt tr−ng d©n sè vÒ mÆt x· héi, ®Þnh h−íng vÒ gi¸ trÞ, c¬ cÊu x·
héi, c¬ chÕ ph©n phèi.
69
D©n sè
D©n sè lμ nh©n tè cùc kú quan träng, quyÕt ®Þnh sù t¸c ®éng cña hÖ x· héi lªn hÖ
sinh th¸i. MËt ®é d©n sè cao sÏ g©y t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng lín h¬n mËt ®é d©n sè thÊp.
Sù ph©n bè d©n sè ®Æc biÖt tØ lÖ d©n sè ngoμi tuæi lao ®éng (trÎ em vμ ng−êi giμ) lμ nh©n
tè quan träng trong quan hÖ hÖ thèng x· héi vμ m«i tr−êng. Tèc ®é d©n sè t¨ng nhanh vμ
tØ lÖ tö vong thÊp lμm cho tØ lÖ ng−êi ¨n theo cao, vÉn g©y nªn t×nh tr¹ng thiÕu lao ®éng.
Nh÷ng ®Æt tr−ng d©n sè vÒ mÆt x· héi lμ çc nguån th«ng tin quan träng ®èi víi ng−êi
x©y dùng dù ¸n LNXH. Tõ nh÷ng th«ng tin vÒ d©n sè (tuæi, giíi tÝnh, ph©n bè, d©n téc,
suÊt sinh tr−ëng,..) ng−êi ta cã thÓ hiÓu ra vμ ®o¸n biÕt nhu cÇu hiÖn t¹i vμ trong t−¬ng
lai, c¶ trùc tiÕp lÉn gi¸n tiÕp vÒ l©m s¶n, çc lo¹i hμng ho¸ vμ dÞch vô kh¸c, h¬n n÷a nhËn
ra lao ®éng nμo lμ cã thÓ dμnh cho trång vμ qu¶n lý rõng/c©y trªn ®Êt cña hé vμ céng
®ång. D÷ liÖu vÒ tû lÖ t¨ng d©n sè gióp ®o¸n tr−íc ¶nh h−ëng cña ¸p lùc d©n sè ®Õn c¬
së tμi nguyªn, dù ®o¸n vÒ møc ®é th©m canh n«ng nghiÖp, khai khÈn ®Êt míi cho n«ng
nghiÖp vμ cho nhu cÇu vÒ gç x©y dùng...
§Þnh h−íng gi¸ trÞ
V¨n ho¸, c«ng nghÖ, lÞch sö... cña nh©n d©n ph¶n ¶nh ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña hä. VÝ
dô: çi mμ mét ç nh©n mét nhãm x¸c ®Þnh nh− lμ mét tμi nguyªn cã thÓ kh«ng ph¶i lμ
tμi nguyªn cña ng−êi kh¸c khi hä kh«ng nghÜ lμ ®Ó khai th¸c nã. VÝ dô quÆng s¾t lu«n
lu«n tån t¹i nh−ng chØ khi nã ®−îc khai th¸c th× quÆng s¾t míi ®−îc x¸c ®Þnh nh− lμ tμi
nguyªn. C«ng nghÖ lμ c«ng cô v¨n ho¸ chñ yÕu cã thÓ lμm cho mét nh©n tè trë thμnh tμi
nguyªn (Burch,1971). C«ng nghÖ míi trong l©m nghiÖp cã thÓ lμm râ l¹i gi¸ trÞ cña c©y
gç ë n«ng hé trë thμnh hμng ho¸. Còng cÇn ph¶i nh¾c ®Õn nh÷ng kiÕn thøc cña nh©n d©n
®Þa ph−¬ng. Ng−êi ®Þa ph−¬ng ®· sèng trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi m«i tr−êng trong
thêi gian dμi lμ nguån th«ng tin v« gi¸ vÒ cÊu tróc ®éng th¸i hÖ sinh th¸i n«ng th«n.
Kh¸c víi hÇu hÕt çc nhμ khoa häc lμ nh÷ng ng−êi chØ dμnh mét phÇn thêi gian ®Ó quan
s¸t nghiªn cøu nh÷ng g× x¶y ra trong hÖ sinh th¸i, ng−êi n«ng d©n hÇu nh− trän ®êi dμnh
cho viÖc ®ã vμ g¾n bã rÊt mËt thiÕt víi hÖ sinh th¸i do hä qu¶n lý. V× thÕ tri thøc cña
ng−êi n«ng d©n ®· ®−îc thö th¸ch, chän läc. Nh÷ng n«ng d©n hiÓu biÕt Ýt vÒ m«i tr−êng
cña m×nh ch¾c ch¾n sÏ chÞu tæn thÊt nhiÒu h¬n vμ thμnh c«ng Ýt h¬n so víi nh÷ng n«ng
d©n biÕt râ ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña m«i tr−êng, nhÊt lμ nh÷ng h¹n chÕ cña nã. Ap lùc
chän läc qua thêi gian sÏ còng cè nh÷ng tri thøc hoμn toμn cã gi¸ trÞ vÒ m«i tr−êng còng
nh− çc mÆt kh¸c, Chambers (1983) ®· nhÊn m¹nh ®Õn tri thøc cña ng−êi n«ng d©n b»ng
côm tõ kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n nh− lμ thuËt ng÷ bao qu¸t nhÊt. ë ®ã:
KiÕn thøc: Toμn bé hÖ thèng kiÕn thøc bao gåm çc kh¸i niÖm, tÝn ng−ìng, nhËn
thøc, kho tμng kiÕn thøc vμ çc qu¸ tr×nh mμ qua ®ã kiÕn thøc ®−îc thu nhËn, t¨ng
c−êng, tμng trö vμ truyÒn b¸.
KiÕn thøcn nh©n d©n: NhÊn m¹nh phÇn lín kiÕn thøc nμy n»m trong d©n vμ hiÕm
khi ®−îc viÕt ra.
Nh©n d©n n«ng th«n: Bao gåm n«ng d©n lín vμ nhá, nh÷ng ng−êi tõ ®Çu ®Õn cuèi
mïa ®Çu t− vμo vμ b¸n ra n«ng s¶n hμng hãa.
70
KiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n rÊt cã Ých trong viÖc x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò, çc h¹n chÕ
¶nh h−ëng ®Õn viÖc qu¶n lý rõng/c©y gç ngoμi ra cã gi¸ trÞ nh− mét nguån th«ng tin cã
xu h−íng l©u dμi vμ nh÷ng sù cè bÊt th−êng cã thÓ kh«ng x¶y ra trong kho¶ng thêi gian
çc nhμ khoa häc ®ang tiÕn hμnh nghiªn cøu ë ®Þa ph−¬ng ®ã.
Mét mÆt m¹nh cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ kh¶ n¨ng duy tr×, më réng vμ
hiÖu chØnh kiÕn thøc. lMét sè ®iÓm m¹nh vμ chñ yÕu cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n
g¾n víi ng«n ng÷ vμ kh¸i niÖm cña hä. Nh÷ng g× nhËn thøc ®−îc sÏ t¸c ®éng vμo ng«n
ng÷ vμ t¹o ra tõ ng÷ ®Ó m« t¶ nã, ng−îc l¹i ng«n ng÷ sÏ cung cÊp kh¸i niÖm vμ ph¹m trï
®Ó t¹o h×nh cho nhËn thøc. Çc ng«n tõ vμ kh¸i niÖm cña ®Þa ph−¬ng mang tÝnh bao qu¸t
h¬n lμ ph©n tÝch, chóng kÕt hîp nh÷ng ph¹m trï mμ çc nhμ khoa häc quen t¸ch biÖt ra.
Nh÷ng ®iÒu nμy cã thÓ cã Ých. §a sè nh÷ng ®iÓm m¹nh cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng
th«n dùa vμo nh÷ng g× cã thÓ quan s¸t ®−îc t¹i chç vμ qua thêi gian dμi vμ dùa vμo
nh÷ng g× ®ông ch¹m trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng vμ çch sinh nhai cña hä. HiÓn nhiªn nhÊt
®iÒu nμy ¸p dông vμo kiÕn thøc cña hä vÒ phong tôc tËp qu¸n. §«i khi kiÕn thøc nh©n
d©n n«ng th«n vÒ ®Êt ®ai, c©y trång, vËt nu«i còng phong phó kh«ng kÐm nh− cña nhμ
khoa häc. kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n ë vμo thÕ m¹nh nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn nh÷ng g× cã
thÓ quan s¸t cïng víi “t¹i sao”, “ë ®©u”, “khi nμo” cña chóng. V× vËy kh«ng cã g× ®¸ng
ng¹c nhiªn khi chÝnh n«ng nghiÖp lμ l·nh vùc mμ kiÕn thøc cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cã
−u thÕ so víi ng−êi ngoμi. Còng chÝnh n«ng nghiÖp lμ n¬i mμ ng−êi ta ®· häc hái ®−îc
nhiÒu nhÊt ë nh©n d©n n«ng th«n th«ng qua pháng vÊn, quan s¸t çc tËp qu¸n cña n«ng
d©n, ®iÒu tra, thÝ nghiÖm trªn ®ång ruéng cïng víi n«ng d©n.
§iÓm yÕu trong kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ ®Þnh l−îng do t−¬ng ®èi yÕu vÒ ®o
l−êng vμ chØ cã kh¶ n¨ng quan s¸t b»ng m¾t th−êng.
Nghiªn cøu, t×m hiÓu, häc hái kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n, sö dông nã nh− lμ mét
nguån ý t−ëng vμ gi¶ thuyÕt, kiÓm tra nh÷ng gi¶ thuyÕt ®ã trong khu«n khæ khoa häc
hiÖn ®¹i lμ nhiÖm vô cña khoa häc. ¥ hÇu hÕt çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, kiÕn thøc nh©n
d©n n«ng th«n lμ mét nguån tμi nguyªn quèc gia rÊt lín vμ kh«ng ®−îc sö dông hÕt. J.
Hatch, 1976 cho r»ng kü n¨ng chuyªn m«n cña ng−êi tiÓu n«ng lμ nguån tri thøc réng
lín nhÊt ch−a ®−îc huy ®éng cho sù nghiÖp ph¸t triÓn vμ ®iÒu ®¬n gi¶n lμ chóng ta
kh«ng ®−îc phÐp bá qua chóng mét lÇn n÷a. Tuy nhiªn viÖc thu thËp kiÕn thøc nh©n d©n
n«ng th«n lμ kh«ng dÔ dμng bëi v× nã ®ßi hái çc nhμ khoa häc ph¶i tõ bá ®Þnh kiÕn cho
r»ng n«ng d©n Ýt hiÓu biÕt vμ hay lμm háng viÖc cßn m×nh lμ nh÷ng chuyªn gia biÕt mäi
thø. Nhμ khoa häc ph¶i biÕt lμm ng−êi häc hái nghÜa lμ ph¶i biÕt l¾ng nghe ®Çy ®ñ vμ
kiªn nhÉn nh÷ng g× mμ n«ng d©n tr×nh bμy cã khi lén xén ®Ó tõ ®ã ph¸t hiÖn nh÷ng c¨n
cø khoa häc mμ n«ng d©n ®· hμnh ®éng.
C¬ cÊu x· héi:
TrËt tù x· héi lμ ph¹m vi trong ®ã çc nhãm vμ çc mèi quan hÖ x· héi trong hÖ
thèng ®−îc chÊp nhËn vμ phô thuéc vμo cÊp bËc, qui t¾c vμ kh«ng gian.
HÖ thèng cÊp bËc lμ mÉu tiÕp cËn kh«ng b×nh ®¼ng nh− ®Þa vÞ, ®¼ng cÊp, ¶nh h−ëng
quyÒn lùc vμ çc c¬ chÕ ph©n tÇng kh¸c x¸c ®Þnh ai ®¹t ®−îc çi g× trong hÖ thèng. TÝnh
æn ®Þnh vμ hîp ph¸p cña sù s¾p xÕp nh− thÓ lμm gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt sù tranh chÊp
néi bé.
Quy t¾c thiÕt lËp nh÷ng giíi h¹n cña nh÷ng øng xö thÝch hîp hoÆc kh«ng thÝch hîp
®èi víi nh÷ng vai trß x· héi cô thÓ.
71
L·nh thæ lμ sù s¾p xÕp kh«ng gian (®Êt n«ng nghiÖp, vïng ®« thÞ..) cho ph©n bè vμ
hoÆc ph©n c«ng ho¹t ®éng cña ng−êi. L·nh thæ còng lμm gi¶m sù va ch¹m cña ng−êi
b»ng nh÷ng ho¹t ®éng ph©n bè.
C¬ chÕ ph©n phèi:

Cã nhiÒu c¬ chÕ ph©n phèi quyÒn lùc: c¬ chÕ tù nhiªn vμ c¬ chÕ x· héi.
• C¬ chÕ tù nhiªn ph©n phèi quyÒn lùc lμ c¬ chÕ c¬ b¶n. Çc ®Æc ®iÓm cña m«i
tr−êng, cÊu tróc vËt lý, sinh th¸i vμ ®éng th¸i cña m«i tr−êng cã t¸c dông lμm cho
mét sè tμi nguyªn sinh vËt nμo ®ã trë nªn h÷u dông ë nh÷ng thêi gian nμo ®ã trong
n¨m vμ ë mét sè kh«ng gian nμo ®ã. Thêi gian vμ l−îng m−a, sù ra qu¶ cña c©y gç,
sù rông l¸ lμ thêi vô hay liªn tôc, tÊt c¶ ®· ¶nh h−ëng (nghÜa lμ ph©n phèi) ®Õn çc
lo¹i tμi nguyªn h÷u dông ®èi víi nh©n d©n.
• Trao ®æi, quyÒn lùc, truyÒn thèng vμ kiÕn thøc lμ nh÷ng mÆt trong c¬ chÕ x· héi
ph©n phèi nguån lùc. Trao ®æi nh− lμ c¬ chÕ ph©n phèi cã thÓ bao gåm ®æi ch¸c vμ
hÖ thèng thÞ tr−êng, n¬i yªu cÇu vμ cung cÊp çc s¶n vËt tõ c©y ®Ó lÊy çc dÞch vô
kh¸c hoÆc lÊy tiÒn mÆt. QuyÒn lùc vμ truyÒn thèng còng cã t¸c dông ph©n phèi
nguån lùc. QuyÒn lùc thùc hiÖn ®iÒu ®ã th«ng qua luËt ®iÒu tiÕt sö dông tμi nguyªn
hoÆc th«ng qua quyÒn lùc kh«ng chÝnh thøc b»ng søc m¹nh vμ ¶nh h−ëng. TruyÒn
thèng còng lμm ®iÒu ®ã th«ng qua luËt kh«ng thμnh v¨n (luËt tôc) tõ l©u ®· ®−îc
hiÓu vμ ®−îc t¹o thμnh nh− quyÒn së h÷u vμ quyÒn h−ëng dông c©y. ¥ Pakistan, vÒ
mÆt hîp ph¸p ®Êt céng ®ång thuéc vÒ céng ®ång, nh−ng thùc tÕ nã ®−îc sö dông nh−
lμ ®Êt t− bëi nh÷ng n«ng d©n cã quyÒn lùc h¬n. KiÕn thøc (bao gåm c«ng nghÖ) còng
cã ý nghÜa ph©n phèi nguån lùc vμ nã cung cÊp cho ng−êi n¾m gi÷ (holder) kiÕn thøc
víi sù tiÕp cËn th«ng tin vÒ n¬i cã nguån lùc, vμ c«ng nghÖ cã thÓ ®−îc ph¸t triÓn
nh− thÕ nμo ®Ó chÕ biÕn nguån lùc thμnh s¶n phÈm míi. ThiÕu kiÕn thøc ng¨n trë sù
tiÕp cËn tμi nguyªn kh¸c.
ThÓ chÕ:
Nh÷ng thÓ chÕ, çc tæ chøc chÝnh trÞ vμ hμnh chÝnh, chÝnh s¸ch vÒ ®Êt ®ai vμ qu¶n lý
tμi nguyªn thiªn nhiªn, chia ®Êt vμ ph©n bè søc lao ®éng, vai trß cña giíi trong s¶n xuÊt
®ãng vai trß cùc kú quan träng trong viÖc ®iÒu hßa nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con
ng−êi vμ m«i tr−êng. Cïng mét sè l−îng d©n sè nh−ng sÏ t¸c ®éng ®Õn hÖ sinh th¸i mét
çch kh¸c nhau tïy theo nh÷ng thÓ chÕ ®Æc tr−ng cña x· héi vμ ®iÒu hßa nh÷ng ho¹t
®éng ®ã nh− thÕ nμo. Nh÷ng chÝnh s¸ch cña nhμ n−íc hiÖn nay vÒ giao ®Êt (n«ng nghiÖp
vμ l©m nghiÖp), giao rõng ®Õn hé gia ®×nh vμ céng ®ång, ®Õn ng−êi n«ng d©n lμ dùa trªn
nh÷ng nhËn thøc tÕ.
Cã thÓ nãi, çc nguån hîp thμnh hÖ x· héi mμ tõ ®Þa h¹t v¨n ho¸ x· héi kh«ng ph¶i
tõ l·nh vùc tù nhiªn. D©n sè, c«ng nghÖ, tæ chøc x· héi, kinh tÕ, tæ chøc chÝnh trÞ, hÖ t−
t−ëng vμ ng«n ng÷... tÊt c¶ lμ çc thμnh phÇn hîp thμnh mμ çc t−¬ng t¸c cña nã lμ mËt
thiÕt víi nhau, th−êng tinh vi, ¶nh h−ëng lÉn nhau vμ t¹o nªn tÝnh chÊt cña hÖ x· héi.
72
3. T−¬ng t¸c gi÷a hai hÖ thèng phô trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
Nh− trong s¬ ®å (h×nh 5.2 vμ 5.4), hai hÖ thèng phô - hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi phô
thuéc lÉn nhau vμ liªn kÕt nhau th«ng qua trao ®æi n¨ng l−îng, vËt chÊt vμ th«ng tin.
Theo Lovelace (1984) cã thÓ ®Þnh nghÜa “n¨ng l−îng” ë ®©y ®¬n gi¶n lμ kh¶ n¨ng lao
®éng ç nh©n vμ x· héi , cã ®−îc kh¶ n¨ng lao ®éng lμ tõ hÖ sinh th¸i (thøc ¨n nguån
gèc thùc vËt, ®éng vËt, n−íc, chÊt ®èt ho¸ th¹ch...) “Chu tr×nh vËt chÊt” l¹i cã liªn quan
tíi sù dÞch truyÒn çc nh©n tè ho¸ häc vμ yÕu tè vËt lý vμ çc hîp chÊt trong hÖ thèng.
Trao ®æi “th«ng tin” gi÷a çc hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi lμ mét çi g× khã c¶m nhËn h¬n
nh−ng kh«ng kÐm ý nghÜa. Nãi chung, th«ng tin quy vÒ çc “tÝn hiÖu” tõ mét hÖ thèng
phô nμy hoÆc hîp phÇn nμy ®Õn hÖ thèng phô kh¸c hoÆc thμnh phÇn kh¸c. T¸c ®éng cña
con ng−êi ®Õn m«i tr−êng cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ tõ nhËn thøc tÝn hiÖu tõ m«i
tr−êng.
Çc hÖ thèng phô kh«ng bao giê khÐp kÝn. Mçi hÖ thèng phô chÞu ¶nh h−ëng cña hÖ
thèng phô kh¸c qua çc t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a chóng. Mèi quan hÖ gi÷a hai hÖ thèng
phô qua thêi gian lμ mèi quan hÖ biÖn chøng, cïng trong qu¸ tr×nh thÝch øng, chän läc
vμ cïng tiÕn hãa.
Sù truyÒn n¨ng l−îng, vËt chÊt th«ng tin tõ hÖ x· héi ®Õn hÖ sinh th¸i rõng, hÖ sinh
th¸i n«ng l©m d−íi d¹ng lao ®éng cña ng−êi, vËt t−... ®· t¹o nªn cÊu tróc cña çc hÖ sinh
th¸i nμy vμ thóc ®Èy sù vËn hμnh cña nã. Sù truyÒn n¨ng l−îng, vËt chÊt, th«ng tin tõ çc
hÖ sinh th¸i ®ã ®Õn hÖ x· héi chñ yÕu lμ s¶n phÈm dÞch vô.
Còng cÇn ghi nhËn, t−¬ng tù nh− hai hÖ thèng phô, hÖ thèng sinh th¸i nh©n v¨n
còng më réng. Trong phÇn lín t×nh huèng, ®Çu vμo tõ nh÷ng hÖ thèng, nh÷ng hÖ thèng
phô kh¸c tù nhiªn còng nh− x· héi, g©y ra nh÷ng ¶nh h−ëng mμ hÖ thèng sinh th¸i nh©n
v¨n cÇn ®iÒu chØnh. Trong thêi ®¹i th«ng tin ®¹i chóng nμy, vÝ dô ®Çu vμo tõ thÕ giíi
hiÖn ®¹i bªn ngoμi th−êng xuyªn t¸c ®éng ®Õn çc hÖ thèng n«ng th«n. Nh÷ng ®Þnh
h−íng nμy ®· t¸c ®éng ®Õn ng−êi d©n n«ng th«n, cuéc sèng vμ kh¸t väng cña hä vμ cã
thÓ ®Õn hμnh vi cña hä ®Õn m«i tr−êng.
Quan ®iÓm hÖ thèng cña sinh th¸i nh©n v¨n lμm râ x· héi n«ng th«n d©n lμng liªn
hÖ víi rõng trång/c©y gç (hoÆc rõng tù nhiªn) nh− lμ bé phËn cña m«i tr−êng n«ng th«n
®¹i diÖn réng lín h¬n bao gåm c¶ ®Êt, n−íc, vËt nu«i, khÝ hËu, ¸p lùc kinh tÕ, x· héi...
®Õn c©y vμ rõng. Toμn bé m«i tr−êng víi tÝnh bao qu¸t, tÝnh phøc t¹p cña nã t−¬ng tù
nh− hÖ sinh th¸i nh©n v¨n ®· nãi ®Õn.
Sinh th¸i nh©n v¨n ®Þnh h−íng cho çc nhμ nghiªn cøu l©m nghiÖp xem xÐt t−¬ng
t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i (rõng) ë nhiÒu hoμn c¶nh kh¸c nhau tõ thùc tiÔn du
canh truyÒn thèng ®Õn hËu qu¶ lÊy cñi bëi nh÷ng nhãm ng−êi n«ng nghiÖp vμ sö dông
vËt liÖu x©y dùng cña céng ®ång ®« thÞ. Nh÷ng t−¬ng t¸c ®ã cã thÓ ®−îc xem xÐt tõ lËp
tr−êng cña ng−êi n«ng d©n (cÊp vi m«) cho ®Õn ng−êi lËp kÕ ho¹ch (cÊp vÜ m«).
MÆc kh¸c, sinh th¸i nh©n v¨n ®· thùc hiÖn ®−îc sù phèi hîp gi÷a çc nhμ khoa häc
tù nhiªn vμ khoa häc x· héi (l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp, kinh tÕ häc, x· héi häc, nh©n
chñng häc...) .víi ý nghÜa ®ã sinh th¸i nh©n v¨n ®· trë thμnh ®iÓm héi tô t− t−ëng cña
çc nhμ khoa häc thuéc çc l·nh vùc kh¸c nhau. Sù héi tô ®ã thÓ hiÖn tÝnh hÖ thèng toμn
vÑn b»ng nghiªn cøu çc mèi t−¬ng t¸c gi÷a tÊt c¶ çc thμnh phÇn trong hÖ x· héi vμ hÖ
sinh th¸i. Tõ ®ã, cã thÓ nhËn thøc lîi thÕ cña m« h×nh hÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ sù tËp
trung sù chó ý vμo çc t−¬ng t¸c vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng. Quan ®iÓm nμy cùc kú gi¸ trÞ
73
®èi víi lËp kÕ ho¹ch thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸ çc ch−¬ng tr×nh v× nã gióp t¹o nªn nÒn t¶ng
suy nghÜ, dù ®o¸n ch¾c ch¾n ®−îc hËu qu¶ (Lovelace, 1984).
Çch tiÕp cËn “nhÊt thÓ” b¾t nguån tõ sinh th¸i nh©n v¨n. VÒ mÆt nhËn thøc,
ph−¬ng ph¸p luËn, “NhÊt thÓ” lμ çch tiÕp cËn, r»ng con ng−êi vμ m«i tr−êng cña nã lμ
mét tæng thÓ. TiÒn ®Ò cña “nhÊt thÓ” lμ sÏ kh«ng hiÓu vÊn ®Ò ®Çy ®ñ, tháa ®¸ng nÕu
chóng kh«ng kh«ng hîp thμnh mét phøc thÓ çc nguyªn nh©n vμ kÕt qu¶, t−¬ng t¸c lÉn
nhau (Vagda,1983). “nhÊt thÓ” bao hμm mét tÇm nh×n réng r·i, tuy nhiªn nÕu chó ý ®Õn
tæng thÓ, ®iÒu ®ã sÏ lÊn ¸t sù chó ý çc mèi liªn kÕt vμ chi tiÕt. Trªn nÒn t¶ng tæng thÓ,
sÏ ph©n tÝch çc lÜnh vùc cô thÓ cña sù t−¬ng t¸c, phô thuéc lÉn nhau, quan hÖ nh©n qu¶
vÒ tù nhiªn, x· héi, v¨n ho¸...
H×nh 5.4 : T−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
(Nguån Marten et al. 1986): Tμi nguyªn thiªn nhiªn trong s¬ ®å lμ ®Êt, n−íc vμ nguån
lùc sinh vËt mμ xuÊt ph¸t tõ ®ã hÖ sinh th¸i n«ng l©m ®−îc x©y dùng)
74
H×nh 5. 5: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi vïng cao vμ hÖ sinh th¸i vïng cao
(Lª Träng Cóc, 1990)
75
H×nh 5. 6: Sù thÝch øng gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao
(Lª Träng Cóc, 1990)
H×nh 5. 7: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao
(Lª Träng Cóc 1990)
Mét vÝ dô vÒ t−¬ng t¸c gi÷a con ng−êi vμ hÖ sinh th¸i
Ng−êi Kinh ®Þnh c− trªn vïng cao th−êng cã tû lÖ tö vong cao, kh«ng ph¶i v×
ma quØ b¾t nh−ng v× muçi Anopheles minimus mang mÇm bÖnh sèt rÐt, muçi nμy
chØ ph¸t triÓn ë suèi quang ®·ng, nhiÒu ¸nh n¾ng vμ ch¶y. Canh t¸c víi diÖn tÝch
nhá trªn vïng cao t¹o ®iÒu kiÖn cho muçi AnophÌles ph¸t triÓn lμ hËu qu¶ cña
më trèng rõng tù nhiªn vμ ph¬i dμi dßng suèi d−íi ¸nh mÆt trêi. Do vËy, ng−êi
d©n téc thiÓu sè canh t¸c rÉy lμ ®Ó gi¶m thiÓu tai ho¹ chÕt ng−êi do muçi Anoph
g©y ra. §ång thêi hä lμm nhμ sμn cao trªn 2m, muçi bay kh«ng qu¸ 1m cao, bÕp
löa l¹i ë trong nhμ ®Ó xua muçi, d−íi nhμ ch¨n nu«i gia sóc çm dç muçi (h×nh
5.4). Trong khi ng−êi Kinh cã tËp qu¸n lμm nhμ cã nÒn, chuång tr¹i vμ bÕp nóc
xa n¬i ë, n¬i ngñ, nªn th−êng bÞ muçi AnophÌle t¸c kÝch (h×nh 5.6) cho nªn tû lÖ
bÖnh sèt rÐt nhiÒu h¬n ng−êi d©n téc cïng mét ®Þa ®iÓm sèng trªn vïng cao. B»ng
phun thuèc trõ muçi vμ ngñ mïng, tØ lÖ tö vong gi¶m, l«i kÐo ng−êi Kinh di d©n
lªn vïng cao, d−íi øc Ðp gia t¨ng d©n sè, n«ng d©n di c− ph¸ rõng lμm ruéng bËc
thang, khai ph¸ dßng suèi thμnh ruéng lóa n−íc, gi¶m ®iÒu kiÖn cho muçi sinh
tr−ëng (H×nh 5. 5). ChÝnh hä ®· biÕn c¶i hÖ sinh th¸i vïng cao thμnh n¬i thuËn
lîi ®Ó ®Þnh c−, ®©y còng lμ nguyªn nh©n lμm mÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn
vïng cao.
Lª Träng Cóc, 1990
76
Tμi liÖu tham kh¶o:
1. A report on a preliminary human ecology field study of three district in Vinh Phu
Province, Hawaii.
2. §μo ThÕ TuÊn, 1995. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi
3. Lª Träng Cóc et al, 1990. Agroecosystems of the midlands of Northern Vietnam.
4. Lª Träng Cóc, Terry Rambo, 1995. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n ë ViÖt Nam,
NXB N«ng nghiÖp, Hanéi.
5. Lovelace, W.G.1984, Human ecology: A conceptual framework for research and

development in community and social forestry. Regional workshop on socio-
economic aspects of community/social forestry in Asia and the Pacific region
.Bangkok
6. Maldague, M. 1998. Notions d amÐnagement et de dÐvelopement intÐgrÐs: concepts,

methodes, stratÐgies. UNESCO.
7. NguyÔn B¸ Ng·i, 2002: Nghiªn cøu c¬ së khoa häc vμ thùc tiªnc cho quy ho¹ch ph¸t
triÓn L©m n«ng nghiÖp vïng Trung t©m miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. LuËn ¸n tiÕn sÜ
n«ng nghiÖp - 2002.
77
Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• Gi¶i thÝch ®−îc kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH
• Gi¶i thÝch ®−îc mÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng, kinh tÕ vμ x· héi, ¸p dông
sù ph©n tÝch nμy vμo nh÷ng hoμn c¶nh cô thÓ ®Ó qu¶n lý tμi nguyªn rõng bÒn
v÷ng cã sù tham gia cña ng−êi d©n
• Gi¶i thÝch nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n
cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng.
Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Sè tiÕt

1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH Tr×nh bμy OHP 25 phót
2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt Nªu vÊn ®Ò OHP phót
rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng §éng n·o
3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng Tr×nh bμy OHP 20 phót
th«n cho ®Þnh h−íng ph¸t triÓn l©m
nghiÖp bÒn v÷ng
78
1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH
Kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc ®Ò cËp trong nhiÒu ngμnh vμ nhiÒu lÜnh vùc
tõ 3 thËp kû gÇn ®©y. HiÖn nay, khi nãi ®Õn qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ng−êi ta
kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng hay Sö dông bÒn v÷ng. Hai thuËt ng÷ nμy
kh«ng chØ ®Ó diÔn t¶ mét kh¸i niÖm mμ ®· ®−îc thÓ chÕ ho¸, chØ tiªu ho¸. MÆc dï vËy,
çc thuËt ng÷ nμy lu«n ®−îc ®Þnh nghÜa hay kh¸i niÖm ho¸ l¹i cho tõng lÜnh vùc cña ®êi
sèng x· héi lu«n g¾n chÆt chÏ víi tù nhiªn. Víi ý nghÜa nμy, Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong
LNXH cμng cÇn ph¶i ®−îc nhËn thøc mét çch ®Çy ®ñ vμ ®óng ®¾n.
Nguyªn t¾c tæng qu¸t cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ñy ban m«i tr−êng vμ ph¸t
triÓn cña thÕ giíi cho lμ nh÷ng thÕ hÖ hiÖn t¹i cÇn ®−îc ®¸p øng çc nhu cÇu mμ kh«ng
lμm h¹i ®Õn kh¶ n¨ng ®¸p øng çc nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. §Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng
trong çc lÜnh vùc cña tù nhiªn vμ ®êi sèng x· héi th× m« h×nh ''Tam gi¸c ph¸t triÓn bÒn
v÷ng'' ®−îc x¸c lËp trong c©n b»ng ®éng cña 3 môc tiªu: T¨ng tr−ëng kinh tÕ, C«ng
b»ng vμ tiÕn bé x· héi, An toμn vÒ mÆt sinh th¸i cÇn ®−îc ph©n tÝch.
Ba môc tiªu nãi trªn cã t¸c ®éng vμ quy ®Þnh lÉn nhau. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chØ cã
thÓ cã ®−îc trªn mét sù c©n b»ng ba môc tiªu ®ã. Nãi çch kh¸c, ®©y lμ mét bμi to¸n tèi
−u hãa 3 lîi Ých trong mçi thêi ®iÓm vμ hoμn c¶nh cô thÓ. Trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh,
cã thÓ vÞ trÝ −u tiªn thuéc vÒ mét môc tiªu nμo ®ã, song møc ®é vμ thêi h¹n −u tiªn ®ã lμ
cã giíi h¹n bëi sù c©n b»ng vμ ®ßi hái cña môc tiªu kh¸c. Trªn thùc tÕ, kh«ng cã mét
ho¹t ®éng tù nhiªn vμ x· héi nμo ®ã ®¸p øng cao nhÊt c¶ 3 môc tiªu, hoÆc nÕu cã th× rÊt
Ýt vμ chØ x¶y ra trong thêi gian rÊt ng¾n. Bëi v×, mét trong 3 môc tiªu ®¹t ®−îc cao nhÊt
sÏ lμm tæn h¹i ®Õn môc tiªu kh¸c. Khi sù tæn h¹i v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp buéc con
ng−êi ph¶i ®iÒu chØnh. §©y chÝnh lμ qu¸ tr×nh can thiÖp cña con ng−êi. Nh−ng sù can
thiÖp nμy lμm sao ®Ó cã sù c©n b»ng t−¬ng ®èi cña 3 môc tiªu ë møc cao h¬n. §ã chÝnh
lμ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chø kh«ng ph¶i lμ ''Sù bÒn v÷ng''.
Ph¸t triÓn bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH kh¸c víi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tù
nhiªn ë chç vai trß cña con ng−êi trong viÖc Ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vai trß con ng−êi thÓ
hiÖn 2 mÆt. Thø nhÊt x¸c lËp môc tiªu ®¹t ®−îc cña çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp cã gi¸ trÞ
tæng hîp tèi −u nhÊt nh−ng cã x¸c ®Þnh −u tiªn mét môc tiªu nμo ®ã ë ng−ìng cho phÐp
®Ó kh«ng t¹o ra sù lËp l¹i c©n b»ng çc môc tiªu míi ë møc thÊp h¬n; thø hai can thiÖp
vμo qu¸ tr×nh sao cho t¹o ra sù c©n b»ng míi cña çc môc tiªu ë møc cao h¬n.
Quan ®iÓm cña LNXH cho r»ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh»m h−íng tíi c©n b»ng ®éng 3
môc tiªu cña l©m nghiÖp trªn 3 mÆt: kinh tÕ, x· héi vμ sinh th¸i g¾n víi yªu cÇu kh¸ch
quan cña tõng thêi kú ®èi víi çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp. H×nh 3.1. m« t¶ quan ®iÓm
Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH.
H×nh 6.1. cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− sau:
''A'' ®−îc coi lμ lîi Ých kinh tÕ cña çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp lÊy n¨ng suÊt, chÊt
l−îng hiÖu qu¶ lμm träng. Çc lîi Ých kinh tÕ cho quèc gia, céng ®ång vμ nh÷ng ng−êi
trùc tiÕp lμm l©m nghiÖp th«ng qua cung cÊp çc l©m s¶n, thu nhËp b»ng tiÒn hoÆc hiÖn
vËt. ''B'' ®−îc coi lμ lîi Ých x· héi cña çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp. Çc lîi Ých x· héi thÓ
hiÖn b»ng viÖc: x¸c lËp l¹i çc gi¸ trÞ c«ng b»ng x· héi trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông tμi
nguyªn rõng; gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lμm; n©ng cao kiÕn thøc vμ kü thuËt cho céng
®ång; ph¸t huy çc gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña çc céng ®ång ... th«ng qua çc ho¹t
79
®éng l©m nghiÖp. ''C'' ®−îc coi lμ lîi Ých sinh th¸i cña çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp. Çc lîi
Ých nμy ph¶n ¶nh viÖc b¶o tån vμ t¸i t¹o tμi nguyªn thiªn nhiªn; b¶o vÖ m«i tr−êng c¶nh
quan. ..
H×nh 6.1. S¬ ®å m« t¶ kh«ng gian Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña LNXH
Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH lμ ph¸t triÓn hμi hoμ, l©u dμi vÒ kinh tÕ, x· héi
vμ m«i tr−êng, trong ®ã gi¶i quyÕt hμi hoμ çc lîi Ých gi÷a: nhμ n−íc víi céng ®ång;
gi÷a çc céng ®ång víi nhau; gi÷a çc ç nh©n trong céng ®ång; gi÷a çc chñ thÓ sö
dông vμ h−ëng lîi tõ rõng.
Kh«ng gian ''ABC'' trong h×nh 6.1 ph¶n ¸nh Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH.
Mét m« h×nh ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng cμng cao khi kh«ng gian ''ABC'' cμng lín,
kh«ng gian ''ABC'' cμng lín khi çc kh«ng gian cña ''A'', ''B'' vμ ''C'' chång chung lªn
nhau cμng nhiÒu.
Ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng d−íi quan ®iÓm cña LNXH chÝnh lμ: Qu¶n lý, b¶o
vÖ, t¸i t¹o vμ sö dông tμi nguyªn rõng mét çch hiÖu qu¶ võa ®¸p øng nhu cÇu hiÖn t¹i
vÒ kinh tÕ-x· héi vμ m«i tr−êng cho c¶ quèc gia, cho tõng võng vμ tõng céng ®ång sèng
trong rõng, gÇn rõng vμ phô thuéc vμo rõng, võa ®¶m b¶o kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu ®ã
cña tμi nguyªn rõng l©u dμi trong t−¬ng lai; sù ®¸p øng nμy kh«ng lμm x¶y ra xung ®ét
vÒ quyÒn qu¶n lý, sö dông vμ h−ëng lîi tõ rõng gi÷a nhμ n−íc víi ®Þa ph−¬ng, gi÷a çc
céng ®ång, trong céng ®ång vμ cuèi cïng lμ çc chñ thÓ qu¶n lý vμ sö dông rõng. Nh−
vËy ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH tËp trung vμo 2 vÊn ®Ò c¬ b¶n
®ã lμ: ®¶m b¶o lîi Ých ®¹t ®−îc tõ rõng trong c©n b»ng ®éng vÒ çc mÆt kinh tÕ-x· héi vμ
sinh th¸i; ®¶m b¶o sù c«ng b»ng vμ æn ®Þnh vÒ mÆt x· héi cña çc chñ thÓ sö dông rõng.
C©u hái ®Æt ra lμm thÕ nμo ®Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nμy. Trong ®iÒu kiÖn cña ViÖt
Nam, quan ®iÓm LNXH cho r»ng: cÇn ph¶i chó träng ®Õn çc vÊn ®Ò sau ®©y:
- Khi ph©n chia 3 lo¹i rõng, kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ môc tiªu trong viÖc qu¶n lý vμ sö
dông mçi lo¹i rõng.
- Sö dông tæng hîp tμi nguyªn rõng trªn mçi khu rõng, trong mçi lo¹i rõng.
80
- X¸c ®Þnh râ çc chñ thÓ ®−îc h−ëng lîi tõ rõng, kÓ c¶ trùc tiÕp vμ gi¸n tiÕp, tõ ®ã
x©y dùng c¬ chÕ tham gia vμ ®ãng gãp cho viÖc t¸i t¹o tμi nguyªn rõng.
- Céng ®ång d©n c− sèng trong rõng, sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i lμ ng−êi
®−îc h−ëng lîi trùc tiÕp ®Çu tiªn tõ rõng nh−ng còng lμ ng−êi gi÷ vai trß chÝnh trong
viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng.
- X¸c lËp c¬ chÕ míi vÒ h−ëng lîi tõ rõng theo h−íng: thu lîi cña quèc gia nhÊn m¹nh
vμo çc lîi Ých vÒ m«i tr−êng sinh th¸i, çc sù æn ®Þnh x· héi cña miÒn nói, trËt tù vμ
an ninh quèc phßng, b¶o tån çc gi¸ trÞ v¨n ho¸ vïng cao ..., Ýt hoÆc gi¶m dÇn thu lîi
nhuËn tõ kinh doanh tμi nguyªn rõng; lîi Ých cña céng ®ång d©n c− sèng trong rõng,
sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh râ rμng b»ng viÖc hä cã thÓ
®¶m b¶o cuéc sèng l©u dμi vμ æn ®Þnh b»ng nghÒ rõng; lîi Ých cña çc ngμnh vμ c¬
quan liªn quan sÏ ®−îc tμi nguyªn rõng ®¶m b¶o l©u dμi nh−ng cÇn cã sù hoμn tr¶
cho viÖc t¸i t¹o, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng.
2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m
nghiÖp bÒn v÷ng
Ch−a bao giê vÊn ®Ò thu hÑp diÖn tÝch vμ sù suy tho¸i rõng nhiÖt ®íi ë çc n−íc
®ang ph¸t triÓn ®−îc toμn thÓ céng ®ång nh©n lo¹i quan t©m réng r·i nh− hiÖn nay, nhÊt
lμ tõ sau héi nghÞ th−îng ®Ønh Rio De Janero vμo n¨m 1992. Gi÷a n¨m 1900 vμ 1965,
kho¶ng mét nöa diÖn tÝch rõng t¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· bÞ huû diÖt vμ qu¸ tr×nh
suy tho¸i tμi nguyªn sinh vËt rõng cïng víi sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng sèng vÉn ®ang
tiÕp tôc diÔn ra ë n−íc nghÌo. Riªng ë n−íc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hμng n¨m tõ
50.000 ®Õn 60.000 ha rõng bÞ mÊt.
Nguyªn nh©n dÉn ®Õn mÊt rõng cã thÓ cã nhiÒu. MÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn
rõng lμ hiÖn t−îng dÔ nhËn thÊy, nh−ng nguyªn nh©n l¹i kh«ng dÔ nhÊt trÝ v× cã mét tËp
hîp nhiÒu nh©n tè kh«ng ®éc lËp víi nhau, can thiÖp, xen vμo nhau cïng t¸c ®éng vμo
qu¸ tr×nh nμy. H¬n n÷a, çc nh©n tè chi phèi sù mÊt rõng sÏ kh«ng gièng nhau ë mçi
kh«ng gian cô thÓ, mçi thêi gian cô thÓ, mçi hoμn c¶nh kinh tÕ x· héi cô thÓ. Çc nh©n
tè nμy kh«ng nh÷ng kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt mμ c¶ vÒ çch biÓu hiÖn vμ møc ®é ¶nh
h−ëng ®èi víi qu¸ tr×nh mÊt rõng (Hoμng H÷u C¶i, 1995). Cho ®Õn nay nhiÒu chuyªn gia
®Òu nhÊt trÝ cho r»ng nguyªn nh©n trùc tiÕp vμ chñ yÕu dÉn ®Õn mÊt rõng ë ViÖn Nam
gåm: ®èt n−¬ng lμm rÉy cña çc céng ®ång vïng cao, do khai th¸c l©m s¶n, ®Æc biÖt lμ
khai th¸c gç vμ cñi ®èt, löa rõng vμ çc nguyªn nh©n kh¸c. Sù suy tho¸i rõng vμ mÊt
rõng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ph¸t triÓn KITX vμ b¶o vÖ m«i tr−êng trªn c¶ n−íc, t¹i mçi
khu vùc vμ mçi céng ®ång vïng cao nh− ®−îc nªu d−íi ®©y.
2.1. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn sinh th¸i
Chøc n¨ng sinh th¸i cña rõng hiÓn nhiªn lμ ¶nh h−ëng ®Õn thñy vùc vμ ®iÒu tiÕt
dßng ch¶y, gi¶m xãi mßn, h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt sù båi l¾ng ë s«ng, kªnh r¹ch vμ
hå tr÷ n−íc, rót ng¾n biªn ®é giao ®éng nhiÖt ®é ngμy ®ªm, t¹o n¬i thuËn lîi cho hÖ thùc
vËt vμ hÖ ®éng vËt cùc kú ®a d¹ng vμ do ®ã b¶o vÖ ®−îc nguån gen giμu cã h÷u Ých cho
nhiÒu ho¹t ®éng trång trät ch¨n nu«i. Thùc vËy, sù hñy diÖt líp phñ thùc vËt, dï chØ lμ
nhÊt thêi nh− tr−êng hîp du canh, khai th¸c rõng còng ®−a ®Õn kÕt qu¶ kh«ng tr¸nh khái
lμ lμm tæn h¹i ®Õn nguån lùc di truyÒn. MÊt rõng lμm gi¶m kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, thÊm
n−íc cña ®Êt, t¨ng tèc ®é dßng ch¶y trªn mÆt ®Êt vμ cïng víi xãi mßn lμm t¨ng l¾ng
81
®äng phï sa, tÇn sè xuÊt hiÖn lôt cao h¬n vμ lμm gi¶m chÊt l−îng n−íc. MÊt rõng cã thÓ
lμm t¨ng « nhiÔm kh«ng khÝ do bôi vμ mét sè nhμ khÝ t−îng cho r»ng ®iÒu ®ã cã thÓ h¹
thÊp ®é Èm kh«ng khÝ vμ lμm gi¶m l−îng m−a.
Canh t¸c víi c©y gç vμ c©y bôi l©u n¨m lμ hÖ thèng canh t¸c phæ biÕn ë nhiÖt ®íi
Èm, ®Æc biÖt ë §«ng Nam ¸, çc loμi c©y quen thuéc nhÊt lμ cao su, cä dÇu, cμ phª, dõa,
c©y ¨n tr¸i, gia vÞ ... T¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng cña kiÓu canh t¸c c©y l©u n¨m nμy t−¬ng
tù nh− ë rõng trång. §iÒu nμy cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn râ nhÊt víi c©y cao su, loμi c©y hμng
hãa chñ yÕu ®èi víi çc n«ng hé nhá. Nh÷ng diÖn tÝch thuÇn lo¹i cä dÇu vμ cao su ë
nh÷ng çnh ®ång lín ë Malaysia vμ §«ng B¾c Sumatra cã thÓ kÐm thuËn lîi ®èi víi m«i
tr−êng. Nh×n tæng qu¸t, trång c©y l©u n¨m nhÊt lμ do çc n«ng hé nhá tiÕn hμnh cã thÓ lμ
mét hÖ thèng canh t¸c bÒn v÷ng víi Ýt t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng.
2.2. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ
Rõng kh«ng chØ s¶n xuÊt gç mμ cßn cung cÊp hμng lo¹t çc s¶n phÈm cã gi¸ trÞ cÇn
thiÕt, tr−íc hÕt cho nh÷ng ai sèng ë rõng. NhiÒu céng ®ång d©n téc, vÒ kinh tÕ phô thuéc
vμo rõng vμ nh÷ng s¶n vËt cña nã (thùc phÈm, vËt liÖu x©y dùng, c«ng cô, d−îc th¶o...).
§èi víi nh÷ng céng ®ång nh− thÕ, mÊt rõng cã nghÜa lμ mÊt c¬ së kinh tÕ. Nh÷ng céng
®ång sèng bªn ngoμi rõng còng lîi dông nh÷ng l©m s¶n ngoμi gç nh− m©y, tre, nhùa,
dÇu, g«m, mËt ong, nÊm, da thó... Hμng triÖu phô n÷ n«ng th«n ®· cã thu nhËp tõ hμng
thñ c«ng víi nguyªn liÖu tõ rõng. Lîi Ých kinh tÕ cña rõng lμ quan träng so víi lîi Ých
n«ng nghiÖp ë nh÷ng n¬i kh«ng cßn rõng.
BiÕn rõng thμnh n«ng nghiÖp lμ ®Æc biÖt râ trong qu¸ tr×nh mÊt rõng quy m« lín gÇn
®©y do nh÷ng ng−êi lËp nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt chñ yÕu n«ng s¶n hμng ho¸ xuÊt khÈu. KÕt
qu¶ lμ kh«ng may m¾n nh− tr−êng hîp ë Ên §é. Kinh nghiÖm cña Malaysia t−¬ng ®èi
kÕt qu¶ h¬n. Sù thùc hiÖn ®Çy Ên t−îng trong viÖc biÕn rõng thμnh ®ån ®iÒn cä dÇu vμ
cao su ®· ®−a l¹i mét çch râ rÖt lîi Ých kinh tÕ bÒn v÷ng, kh«ng chØ víi sè ng−êi ë
thμnh phè mμ cßn víi çc céng ®ång ë n«ng th«n. B»ng çch chÆt tr¾ng h¬n mét nöa dù
tr÷ rõng, Th¸i Lan ®· thùc hiÖn sù c¶i t¹o vÒ c¬ b¶n mét nÒn kinh tÕ dùa trªn c©y lóa
thμnh mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ®a d¹ng hãa cao ®é tr¶i qua hai m−¬i l¨m n¨m gÇn
®©y. Sù ®Òn ®¸p ®¸ng kÓ lμ tõ khoai m×, b¾p, mÝa, cao su, døa... diÖn tÝch canh t¸c ë n¬i
mÊt rõng ®· ®ãng gãp cã ý nghÜa n©ng cao thu nhËp quèc gia. ë c¶ hai quèc gia
Malaysia vμ Th¸i lan, nh©n d©n ®« thÞ vμ n«ng th«n ®· trùc tiÕp tham gia trong t¨ng thu
nhËp nμy. Ngoμi ra cßn cã çc c«ng viÖc thêi vô còng cho n«ng d©n ë nh÷ng n¬i trång
b¾p vμ mÝa. Tuy nhiªn, viÖc s¶n xuÊt cμng t¨ng lμ dùa chñ yÕu vμo hÖ thèng canh t¸c rÊt
dÔ bÞ tæn th−¬ng vÒ mÆt sinh th¸i, canh t¸c th−êng xuyªn víi c©y h»ng n¨m ë ®Êt kh«.
Lîi Ých hiÖn nay cã thÓ lμ t¹m thêi do chi phÝ cho m«i tr−êng ngμy cμng t¨ng ®Òu ®Òu,
mÊt tÇng ®Êt mÆt, tæn h¹i do lôt t¨ng lªn, hå chøa n−íc bÞ l¾ng ®äng phï sa, n−íc bÞ
nhiÔm bÈn...
2.3. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn x· héi
Trong qu¸ tr×nh rõng bÞ suy thoai, mÊt rõng, nh÷ng lîi Ých kh¸c nhau cã thÓ g©y trë
ng¹i cho nhau ®−a tíi nh÷ng hμnh ®éng vÒ mÆt x· héi. DÔ bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt lμ
nh÷ng céng ®ång d©n téc Ýt ng−êi sèng ë rõng vμ dùa vμo rõng. NhiÒu bé téc ®· tõ bá
kiÓu sèng truyÒn thèng sau khi c¬ së kinh tÕ cña hä bÞ huû diÖt do çc ho¹t ®éng khai
th¸c rõng.
82
NhiÒu céng ®ång míi ®· h×nh thμnh ë nh÷ng khu kh«ng cßn rõng. Nh÷ng nh©n tè
tiÒm Èn ®èi víi t×nh tr¹ng kh«ng yªn tÜnh vÒ mÆt x· héi lμ sù tranh chÊp gi÷a nh©n viªn
nhμ n−íc vμ nh÷ng ng−êi chiÕm dông ®Êt bÊt hîp ph¸p, vÊn ®Ò h−ëng dông ®Êt ch−a
®−îc gi¶i quyÕt, nguyªn nh©n th−êng trùc kh¸c cña t×nh tr¹ng bÊt æn x· héi lμ sù ph©n
phèi ®Êt kh«ng c«ng b»ng. BÞ lo¹i ra khái vïng ®Êt n«ng nghiÖp thuËn lîi, nhiÒu n«ng
d©n nghÌo kh«ng cã sù l−a chän nμo kh¸c trõ phi di c− ®Õn ®« thÞ hoÆc x©m nhËp vμo
rõng.
3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ®Þnh h−¬ng ph¸t
triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng trong LNXH
Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, c©y gç vμ rõng cã vai trß nhiÒu mÆt trong ®êi sèng vËt
chÊt vμ x· héi cña çc céng ®ång n«ng th«n. ThÕ nh−ng sù tån t¹i cña rõng vμ c©y gç
ngμy cμng bÞ ®e do¹ do sù t¨ng d©n sè ch−a tõng cã tr−íc ®©y vμ do chiÒu h−íng ph¸t
triÓn kinh tÕ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi ta nhËn thøc
®−îc sù phô thuéc phøc t¹p cña ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng vμo sù æn ®Þnh cña
m«i tr−êng vμ do ®ã nhu cÇu cÊp b¸ch ®èi víi x· héi lμ b¶o ®¶m qu¶n lý m«i tr−êng hîp
lý trªn c¬ së l©u dμi.
VÊn ®Ò qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n ®Æc ra trong hoμn c¶nh ®ã. Cã thÓ
hiÓu ®ã nh− lμ ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cã ý chÝ h−íng ®Õn quy ho¹ch kh«ng gian c©n
b»ng, sö dông hîp lý vμ l©u dμi ®Êt, hoÆc cã thÓ xem xÐt dμi h¹n vai trß cña rõng ®èi víi
çc xu h−íng ¶nh h−ëng ®Õn çc ph−¬ng thøc sö dông ®Êt. Quan ®iÓm ®ã ®ßi hái ph¶i
xÐt ®Õn:
• DiÖn tÝch rõng s½n cã ®Ó ®¸p øng çc yªu cÇu cña nhμ n−íc vμ ®Þa ph−¬ng vμ b¶o vÖ
m«i tr−êng.
• Vai trß cña rõng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña çc céng ®ång n«ng th«n.
• Mèi quan hÖ gi÷a trång trät l©m nghiÖp vμ ch¨n nu«i.
• Çc xu h−íng ®Þnh c−
• Mèi quan hÖ gi÷a diÖn tÝch rõng hiÖn cã vμ çc l©m viªn gi¶i trÝ vμ rõng cho b¶o tån.
§ã lμ mét cè g¾ng thËn träng ®Ó lμm t−¬ng hîp víi çc nhu cÇu vÒ l·nh thæ khái
çc tranh chÊp. Qu¶n lý tæng hîp l·nh thæ n«ng th«n tÝnh ®Õn çc ®ßi hái cÊp b¸ch, b¶o
tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc, cè g¾ng b¶o vÖ c¶ vÎ ®Ñp cña c¶nh quan vμ çc chøc n¨ng cña
c©y vμ cña rõng.
Trªn thùc tÕ, quan niÖm tæng hîp trong qu¶n lý ngô ý r»ng ng−êi lËp kÕ ho¹ch ph¶i
më réng tÇm nh×n ®Õn tÊt c¶ h¬n lμ chØ chó ý ®Õn mét lÜnh vùc ®Õn tÊt c¶ hîp phÇn trong
kh«ng gian ®ang xem xÐt nh− mét hÖ thèng bao gåm ®Êt, kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt canh t¸c,
rõng tù nhiªn, rõng trång, ®Êt bá hoang, hÖ ®éng vËt vμ hÖ thùc vËt. Nã còng h−íng dÉn
®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch sö dông ®Êt nh− lμ mét trong çc môc tiªu cÇn thiÕt cña sù ph¸t
triÓn kinh tÕ vμ cña nh÷ng quyÒn cña ng−êi sèng trong hoÆc gÇn rõng.
Theo Sawadogo vμ çc t¸c gi¶ kh¸c (1991) nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh ®Þnh h−íng
ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cña çc nhμ quy ho¹ch n«ng th«n cã thÓ lμ nh− sau:
83
+ Nguyªn t¾c thø nhÊt :
§Ó ®¹t tíi môc ®Ých cuèi cïng l©m nghiÖp ph¶i v−ît lªn trªn sù b¶o vÖ rõng vμ c©y
cèi. Quan niÖm b¶o tån xuÊt ph¸t tõ sù ghi nhËn lÞch sö mμ ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy gi¸
trÞ thËt sù cña c©y cèi vμ vÒ rõng, vÞ trÝ cña chóng trong kh«ng gian n«ng th«n. Nh−ng
nh÷ng gi¸ trÞ Êy ®ang bÞ ®e do¹ do çc ho¹t ®éng cña ng−êi. Tõ du lÞch sinh th¸i ®Õn
khai th¸c tÝnh ®a d¹ng sinh häc vÒ thùc vËt vμ ®éng vËt, tõ sù khuyÕn khÝch sö dông çc
l©m s¶n ngoμi gç ®Õn sù gi¶i trÝ cña d©n thμnh thÞ, tõ sù yÓm hé ch¨m sãc rõng ®Õn ñng
hé çc nhμ nghiªn cøu... cÇn ph¶i cã nh÷ng lý luËn míi trong lËp kÕ ho¹ch cho kinh tÕ
n«ng th«n vμ qu¶n lý l·nh thæ.
+ Nguyªn t¾c thø hai:
Lμm thÕ nμo ®Ó kh«ng gian n«ng th«n ®−îc qu¶n lý cã hiÖu qu¶. ë çc n−íc ®ang
ph¸t triÓn sù c¶i çch qu¶n lý vμ sö dông hÖ thèng ®Êt ®Êt ®ai h−íng tíi n©ng cao søc s¶n
xuÊt cña ®Êt trªn mçi hÐc ta vμ n¨ng suÊt lμm viÖc cña n«ng d©n. NÕu kh«ng, ®Ó ®Òn bï
cho sù thiÕu hôt thùc phÈm do sù t¨ng d©n sè, sÏ cã nh÷ng ®Êt khai hoang míi, vμ sÏ rót
ng¾n thêi gian bá ho¸. NhiÒu quèc gia ë nhiÖt ®íi ®ang chÞu hËu qu¶ nμy mμ çc nhμ
quy ho¹ch ®ang cè g¾ng lμm ®¶o ng−îc.
+ Nguyªn t¾c thø ba:
§Ó rõng cã lîi cho qu¶n lý kh«ng gian n«ng th«n, kh«ng nªn xem xÐt nã trong sù
c« lËp, cÇn ®Æt nã vμo hoμn c¶nh chung cña l·nh thæ ®ang ®−îc nghiªn cøu. TiÕp cËn
“NhÊt thÓ ho¸” lμ cÇn thiÕt ®èi víi çc ho¹t ®éng kinh tÕ trong khi xem xÐt cã hÖ thèng
viÖc sö dông nguån tμi nguyªn ®Êt ®ai. Rõng vμ c©y cèi cÇn cho viÖc c¶i thiÖn ®é ph× cña
®Êt vμ chÊt l−îng cña m«i tr−êng. “N«ng l©m kÕt hîp”, mét truyÒn thèng cña nÒn n«ng
nghiÖp nhiÖt ®íi dùa vμo n−íc trêi, ®ang ®−îc khoa häc hiÖn ®¹i nghiªn cøu l¹i.
Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n ph¶i lμ c«ng viÖc cña tÊt c¶ mäi ng−êi, ®Æc
biÖt lμ n«ng d©n, nhÊt thiÕt kh«ng ph¶i chØ lμ ®¹i diÖn chÝnh quyÒn. Çc nhμ l©m nghiÖp
nªn më réng sù hiÓu biÕt cña m×nh ®Ó trë thμnh chuyªn gia truyÒn th«ng vμ héi nhËp vμo
çc nhãm nh©n viªn kü thuËt ®a ngμnh cña ph¸t triÓn n«ng th«n. Nh÷ng tæ chøc cña ®Þa
ph−¬ng, chÝnh phñ hay phi chÝnh phñ, çc héi ®oμn, çc c¬ cÊu chÝnh thøc vμ kh«ng
chÝnh thøc, truyÒn thèng vμ hiÖn ®¹i, cÇn ph¶i lμm nhiÒu h¬n n÷a ®Æc biÖt lμ trong nhiÒu
phøc t¹p cña nh÷ng vÊn ®Ò ruéng ®Êt.
CÇn cã thêi gian ®Ó qu¶n lý mét kh«ng gian n«ng th«n. Qu¶n lý tæng hîp trªn thùc
tÕ, nhu cÇu sù thay ®æi nh÷ng yÕu tè néi t¹i cña hoμn c¶nh d−íi sù chi phèi cña chiÒu
s©u v¨n ho¸ vμ truyÒn thèng l©u ®êi cña giíi n«ng d©n. CÇn chó ý ®Õn bèn møc ®é cña
quy m« kh«ng gian mμ trong tõng khu«n khæ cÇn cã nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp. Theo
Sawadogo (1991) ë mçi møc ®é quy m« kh«ng gian, cã nh÷ng hÖ thèng x· héi t−¬ng
øng cÇn ®−îc chó ý
Møc ®é thø nhÊt lμ møc ®é cña çc c¬ së kinh doanh n«ng nghiÖp, cña n«ng d©n
trong chøc n¨ng kÐp ng−êi s¶n xuÊt vμ ng−êi tiªu thô. §ã lμ nh÷ng dù ¸n nh÷ng chiÕn
l−îc, nÒn t¶ng kü thuËt, chiÒu s©u v¨n hãa ®Òu ®Æn t¹o nªn vμ lμm mÊt ®i nh÷ng kh«ng
gian cã rõng vμ nh÷ng c¶nh quan. Th¸i ®é ë quy m« mμ ç nh©n vμ gia ®×nh biÓu thÞ mét
trong nh÷ng nh©n tè chñ yÕu cña b¶o tån hoÆc ph¸ hñy rõng.
Møc ®é thø hai mμ ng−êi ta g¾n víi lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng
th«n, quy m« kh«ng gian trung b×nh, quy m« cña khu vùc theo nghÜa kinh tÕ, cña mét
84
l−u vùc hoÆc cña mét hîp t¸c x·. ChÝnh ë quy m« nμy, ng−êi ta thiÕt kÕ çc dù ¸n sö
dông ®Êt, ng−êi ta nghÜ ®Õn nh÷ng c©n b»ng gi÷a ®Êt trång trät, rõng vμ ch¨n nu«i, ng−êi
ta ®−a rõng vμo ph¸t triÓn kinh tÕ (Morin,1990). §ã còng lμ møc ®é mμ çc ®¬n vÞ hμnh
chÝnh ®Þa ph−¬ng tù tæ chøc, mμ çc hμnh ®éng cña çc tæ chøc phi chÝnh phñ lμ gÇn gòi
nhÊt çc mèi quan t©m hμng ngμy cña ng−êi d©n.
Møc ®é thø ba khíp víi çc ho¹t ®éng qu¶n lý tæng hîp th−êng vÒ mÆt sinh th¸i Ýt
®−îc ®¸p øng, ngoμi ra nã còng kh¸ kh«ng thuÇn nhÊt vÒ mÆt ®Þa lý, nh−ng ®©y lμ møc
®é mμ chÝnh quyÒn t¸c ®éng. §©y cã thÓ lμ ë ph¹m vi quèc gia.
Nh÷ng biÓu lé cña møc ®é thø t− víi qu¶n lý tæng hîp cña mét phÇn l·nh thæ mét
n−íc lμ gi¸n tiÕp nh−ng cã thùc. ThÕ giíi, trªn thùc tÕ, tõ nay lμ mét lμng duy nhÊt toμn
cÇu.
85
1. §μo ThÕ TuÊn, 1995. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi
2. Gregersen et al, 1989. People and Trees: the role of Soacial Forestry in sustainable
development. WB, Washington.
3. Pearce, D. et al 1990. Sustainable Development. Economics and environment in the

third word, London
86
Bμi 7: KiÕn thøc b¶n ®Þa trong
qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• NhËn thøc ®−îc kh¸i niÖm vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa vμ vai trß cña kiÕn thøc b¶n ®Þa trong
viÖc b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn.
• Ph©n tÝch vμ vËn dông kiÕn thøc b¶n ®Þa trong nghiªn cøu khoa häc.

1 Mét sè kh¸i niÖm kiÕn thøc b¶n DiÔn gi¶ng OHP 1 tiÕt
®Þa trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn
nhiªn
2 Çc lo¹i h×nh kiÕn thøc b¶n ®Þa ThuyÕt tr×nh, OHP, tμi liÖu 1 tiÕt
th¶o luËn nhãm ph¸t tay,
vidÐo
3 Çc ®Æc tr−ng cña kiÕn thøc b¶n ThuyÕt tr×nh, Tμi liÖu ph¸t 1 tiÕt
®Þa th¶o luËn nhãm tay, OHP
4 Vai trß kiÕn thøc b¶n ®Þa trong ThuyÕt tr×nh, Slide 1 tiÕt
qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn Seminar
87
1. Mét sè kh¸i niÖm vμ ý nghÜa vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa
1.1. Çc kh¸i niÖm vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa
Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, kh¸i niÖm cña sù ph¸t triÓn ®· tiÕn triÓn qua nhiÒu
giai ®o¹n, tõ viÖc chó träng vμo t¨ng tr−ëng kinh tÕ, ®Õn t¨ng tr−ëng víi sù c«ng b»ng,
tháa m·n nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n, sù tham gia ®Õn ph¸t triÓn bÒn v÷ng (Bates, 1998;
Black, 1993; Hobart, 1993; Watts, 1993).
Mét thêi kú dμi, kh¸i niÖm ph¸t triÓn gÇn nh− chó träng ®Õn çc tiªu chÝ vÒ c«ng
nghiÖp, khoa häc c«ng nghÖ, kinh tÕ .v.v. khoa häc hiÖn ®¹i, ph¸t triÓn trªn c¬ së khoa
häc hμn l©m ®−îc ph©n tÝch trªn c¬ së hÖ sinh th¸i tù nhiªn. Trong khi ®ã, nh− ®· tr×nh
bμy ë môc trªn, hÖ sinh th¸i nh©n v¨n ®ãng mét vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn x·
héi. HÖ x· héi trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n ®−îc coi nh− mét phÇn quan träng trong phÐp
ph©n tÝch hÖ thèng. KiÕn thøc b¶n ®Þa lμ hÖ thèng th«ng tin lμm c¬ së cña mét hÖ thèng
x· héi, ®−îc lμm thuËn tiÖn trong sù truyÒn ®¹t th«ng tin vμ ra quyÕt ®Þnh. HÖ thèng
th«ng tin b¶n ®Þa lμ ®éng lùc vμ sù t¸c ®éng liªn tôc bëi sù s¸ng t¹o tõ néi lùc, sù thùc
nghiÖm, còng nh− sù giao diÖn víi hÖ thèng bªn ngoμi (Flavier vμ ctv. 1995).
KiÕn thøc b¶n ®Þa (Hoμng Xu©n Tý, 1998), nãi mét çch réng r·i, lμ tri thøc ®−îc
sö dông bëi nh÷ng ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong cuéc sèng cña mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh
(Langil vμ Landon, 1998). Nh− vËy, kiÕn thøc b¶n ®Þa cã thÓ bao gåm m«i tr−êng
truyÒn thèng, kiÕn thøc sinh th¸i, kiÕn thøc n«ng th«n vμ kiÕn thøc l©m nghiÖp, kiÕn thøc
thùc vËt,...
Theo Johnson (1992), kiÕn thøc b¶n ®Þa lμ nhãm kiÕn thøc ®−îc t¹o ra bëi mét
nhãm ng−êi qua nhiÒu thÕ hÖ sèng vμ quan hÖ chÆt chÏ víi thiªn nhiªn trong mét vïng
nhÊt ®Þnh. Nãi mét çch kh¸i qu¸t, kiÕn thøc b¶n ®Þa lμ nh÷ng kiÕn thøc ®−îc rót ra tõ
m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng, v× vËy nã g¾n liÒn víi nhu cÇu cña con ng−êi vμ ®iÒu kiÖn ®Þa
ph−¬ng (Langil vμ Landon, 1998).
Theo Warren (1991b), kiÕn thøc b¶n ®Þa lμ mét phÇn cña kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng -
d¹ng kiÕn thøc duy nhÊt cho mét nÒn v¨n hãa hay mét x· héi nhÊt ®Þnh. §©y lμ kiÕn thøc
c¬ b¶n cho viÖc ra quyÕt ®Þnh ë møc ®Þa ph−¬ng vÒ n«ng nghiÖp, ch¨m sãc søc kháe, chÕ
biÕn thøc ¨n, gi¸o dôc, qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn, vμ çc ho¹t ®éng chñ yÕu cña
céng ®ång n«ng th«n. Kh¸c víi kiÕn thøc b¶n ®Þa hÖ thèng kiÕn thøc hμn l©m th−êng
®−îc x©y dùng tõ çc tr−êng ®¹i häc, viÖn nghiªn cøu.
Ngμy nay, kiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc xem nh− lμ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò then chèt
trong viÖc sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn bÒn v÷ng vμ sù c©n b»ng trong ph¸t triÓn
(Brokensha vμ ctv., 1980; Compton, 1989; Gupta, 1992; Niamir, 1990; Warren, 1991a).
KiÕn thøc b¶n ®Þa lμ kiÕn thøc cña céng ®ång c− d©n trong mét céng ®ång nhÊt ®Þnh
ph¸t triÓn v−ît thêi gian vμ liªn tôc ph¸t triÓn (IIRR, 1999). KiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc h×nh
thμnh dùa vμo kinh nghiÖm, th−êng xuyªn kiÓm nghiÖm trong qu¸ tr×nh sö dông, thÝch
hîp víi v¨n hãa vμ m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng, n¨ng ®éng vμ biÕn ®æi. Çc kh¸i niÖm vÒ
kiÕn thøc b¶n ®Þa (local indigenous knowledge) hμm ý kh«ng chØ lμ phÇn cøng hay ¶nh
h−ëng vμ øng dông cña kü thuËt nh− ch¨m sãc søc kháe gia sóc, mμ cßn cã phÇn mÒm,
®ã lμ çc hÖ thèng qu¶n lý gia sóc vμ cÊu tróc x· héi, cÊu tróc nhãm ®· t¹o nªn chóng
(Mathias-Mundy vμ McCorkle, 1992).
88
Tãm l¹i, kiÕn thøc b¶n ®Þa lμ nh÷ng nhËn thøc, nh÷ng hiÓu biÕt vÒ m«i tr−êng sinh
sèng ®−îc h×nh thμnh tõ céng ®ång d©n c− ë mét n¬i c− tró nhÊt ®Þnh trong lÞch sö tån
t¹i vμ ph¸t triÓn cña céng ®ång (NguyÔn Thanh Thù, Hå §¾c Th¸i Hoμng, 2000). Theo
Dewalt (1994), hÖ thèng kiÕn thøc hiÖn hμnh cã thÓ ®−îc chia lμm 2 hÖ thèng phô: thø
nhÊt, hÖ thèng kiÕn thøc hμn l©m truyÒn thèng vμ, thø hai, hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa
truyÒn thèng.
§Æc ®iÓm cña hai hÖ thèng kiÕn thøc hiÖn hμnh ®−îc m« t¶ vμ th¶o luËn trong
B¶ng7.1. VÒ mÆt ng÷ nghÜa trong nghiªn cøu hiÖn t−îng, kiÕn thøc hμn l©m ®−îc nghiªn
cøu chÝnh thèng vÒ mÆt thêi gian cã thÓ ng¾n hoÆc dμi nh−ng dùa trªn hÖ thèng kiÕn thøc mang
tÝnh kÕ thõa, ®−îc kÕt luËn th«ng qua qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm hoμn chØnh. HÖ thèng kiÕn thøc
b¶n ®Þa mang tÝnh tæng qu¸t, ®−îc rót ra tõ sù quan s¸t ghi nhËn, ph©n tÝch theo tÝnh tù ph¸t.
ThÝ nghiÖm phi chÝnh quy th−êng ®−îc thùc hiÖn víi thêi gian dμi. Theo tÝnh chÊt sö dông
tμi nguyªn vμ ®Çu ra cña hÖ thèng, kiÕn thøc b¶n ®Þa th−êng chó träng vμo tiÒm n¨ng ®Þa
ph−¬ng vμ s¶n xuÊt theo c«ng thøc “®Çu t− thÊp-n¨ng suÊt thÊp”.
B¶ng 7.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng kiÕn thøc hiÖn hμnh
HÖ thèng kiÕn thøc hμn l©m HÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa
Ng÷ nghÜa trong nghiªn cøu hiÖn t−îng
Chuyªn dông, côc bé Tæng qu¸t, nhÊt thÓ luËn
Dùa vμo thÝ nghiÖm hoμn chØnh Dùa vμo sù quan s¸t ( vμ nh÷ng thùc
nghiÖm phi chÝnh quy)
TÝnh chÊt sö dông tμi nguyªn
Phô thuéc vμo tμi nguyªn bªn ngoμi Phô thuéc vμo tμi nguyªn ®Þa ph−¬ng
§Çu vμo cao §Çu vμo thÊp
Chuyªn s©u vμo ®Êt ®ai Qu¶ng canh ®Êt ®ai
TiÕt kiÖm lao ®éng §ßi hái lao ®éng ( th−êng lμ lao ®éng
thñ c«ng)
§Çu ra
N¨ng suÊt thÊp cho tr−êng hîp n¨ng N¨ng suÊt thÊp cho tr−êng hîp n¨ng
l−îng ®Çu vμo thÊp l−îng ®Çu vμo lao ®éng thÊp
Cã sù ph©n t¸ch vÒ v¨n hãa T−¬ng thÝch v¨n hãa
Môc ®Ých cho lîi nhuËn Môc tiªu tháa m·n kinh tÕ
Nguån De Walt, 1994
89
1.2. ý nghÜa cña kiÕn thøc b¶n ®Þa
KiÕn thøc b¶n ®Þa nhÊn m¹nh tÝnh tù cung, tù quyÕt víi nhiÒu lý do trong ®ã hai lý
do chÝnh ®−îc m« t¶ nh− sau:
Mét lμ con ng−êi quen thuéc víi thùc tiÔn vμ kü thuËt ®Þa ph−¬ng. Hä cã thÓ
hiÓu, n¾m v÷ng nã, duy tr× chóng dÔ h¬n viÖc häc tËp vμ thùc hμnh çc kiÕn thøc míi
®−îc cung cÊp bëi nh÷ng ng−êi ngoμi xa l¹ vμ xa x«i, kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù
nhiªn ®Þa ph−¬ng.
Hai lμ kiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc h×nh thμnh trªn nguån tμi nguyªn ®Þa ph−¬ng,
ng−êi d©n cã thÓ Ýt phô thuéc vμo nguån cung cÊp tõ bªn ngoμi - cã thÕ ®¾t tiÒn vμ kh«ng
ph¶i lóc nμo còng phï hîp víi hä. Theo Mundy vμ Compton, (1992), kiÕn thøc b¶n ®Þa
th−êng cã thÓ ®−îc cung cÊp rÎ tiÒn, gi¶i quyÕt ®−îc çc vÊn ®Ò mang tÝnh ®Þa ph−¬ng
nh»m n©ng cao søc s¶n xuÊt vμ møc sèng.
KiÕn thøc b¶n ®Þa cã gi¸ trÞ vμ ¶nh h−ëng lín ®Õn hÖ thèng qu¶n lý tμi nguyªn thiªn
nhiªn ®Æc biÖt lμ tμi nguyªn rõng víi çc céng ®ång d©n téc miÒn nói, v× vËy cã thÓ coi
nh− lμ c¬ së vμ lμ nguån tiÒm n¨ng chÝnh cña viÖc qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn
nhiªn ®Þa ph−¬ng (Boonto, 1992). V× vËy, kiÕn thøc b¶n ®Þa ph¶i ®−îc coi lμ mét nguån
tμi nguyªn quý gi¸ vμ quan träng cña tõng ®Þa ph−¬ng vμ cña ®Êt n−íc (Hoμng Xu©n Tý,
1998).
2. Çc lo¹i h×nh kiÕn thøc b¶n ®Þa
Theo IIRR(1999), kiÕn thøc b¶n ®Þa cã thÓ ph©n ra çc lo¹i h×nh nh− sau (h×nh 7.1):
Th«ng tin
HÖ thèng th«ng tin vÒ c©y cá, thùc vËt cã thÓ ®−îc trång trät hay canh t¸c tèt
cïng tån t¹i víi nhau trªn cïng mét diÖn tÝch canh t¸c nhÊt ®Þnh hay nh÷ng chØ sè vÒ
thùc vËt. Çc c©u chuyÖn, th«ng ®iÖp ®−îc truyÒn l¹i b»ng çc vÕt ®ôc, ch¹m kh¾c hay
viÕt trªn çc thÎ tróc (Trung Quèc, ViÖt Nam, Th¸i Lan...), çc d¹ng l−u truyÒn d©n gian,
hÖ thèng trao ®æi th«ng tin truyÒn thèng.
Thùc tiÔn vμ kü thuËt
KiÕn thøc b¶n ®Þa bao gåm kü thuËt vÒ trång trät vμ ch¨n nu«i, vμ ph−¬ng ph¸p l−u
tr÷ gièng, chÕ biÕn thøc ¨n, kü n¨ng ch÷a bÖnh cho ng−êi vμ gia sóc, gia cÇm.
TÝn ng−ìng
TÝn ng−ìng cã thÓ ®ãng vai trß c¬ b¶n trong sinh kÕ, ch¨m sãc søc kháe vμ qu¶n lý
m«i tr−êng cña con ng−êi. Nh÷ng çnh rõng thiªng (rõng ma) ®−îc b¶o vÖ víi nh÷ng lý
do t«n gi¸o. Nh÷ng lý do nμy cã thÓ duy tr× nh÷ng l−u vùc réng lín ®Çy søc sèng. Nh÷ng
lÔ héi t«n gi¸o cã thÓ lμ c¬ héi bæ sung thùc phÈm, dinh d−ìng cho nh÷ng c− d©n ®Þa
ph−¬ng khi mμ khÈu phÇn hμng ngμycña hä lμ rÊt Ýt ái.
C«ng cô
KiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc thÓ hiÖn ë nh÷ng c«ng cô lao ®éng trang bÞ cho canh t¸c
vμ thu ho¹ch mïa mμng. C«ng cô nÊu n−íng còng nh− sù thùc hiÖn çc ho¹t ®éng ®i
kÌm.
90
H×nh 7.1 : Nh÷ng lo¹i h×nh kiÕn thøc b¶n ®Þa
91
VËt liÖu
KiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc thÓ hiÖn víi vËt liÖu x©y dùng, vËt liÖu lμm ®å gia dông
còng nh− tiÓu thñ c«ng nghiÖp truyÒn thèng.
Kinh nghiÖm
Kinh nghiÖm canh t¸c, sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ mét hÖ thèng kiÕn thøc bÊt
thμnh v¨n ®−îc truyÒn thô tõ ®êi nμy sang ®êi kh¸c bao gåm c¶ viÖc thö nghiÖm phi
chÝnh thøc, häc hái kinh nghiÖm cña tõng nhãm ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, ®èi víi tõng lÜnh
vùc cô thÓ liªn quan ®Õn truyÒn thèng, vμ môc ®Ých sö dông tμi nguyªn (Hoμng, 1999).
Ng−êi n«ng d©n th−êng tÝch lòy kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh canh t¸c, thuÇn hãa çc
lo¹i c©y trång vËt nu«i, giíi thiÖu çc nguyªn liÖu gièng míi cho hÖ thèng canh t¸c ®Æc
h÷u. NhiÒu kÕt qu¶ ch÷a bÖnh ®Æc biÖt ®−îc tÝch lòy qua kinh nghiÖm sö dông nguån
sinh vËt (®éng thùc vËt, kho¸ng s¶n) ®Þa ph−¬ng.
Tμi nguyªn sinh häc
KiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua qu¸ tr×nh chän gièng vËt nu«i c©y trång.
Tμi nguyªn nh©n lùc
NhiÒu chuyªn gia cã chuyªn m«n cao nh− thÇy lang, thî rÌn ... cã thÓ coi nh− ®¹i
diÖn cña d¹ng kiÕn thøc b¶n ®Þa. Trong d¹ng nμy cã thÓ thÊy ë çc tæ chøc ®Þa ph−¬ng
nh− nhãm hä téc, héi ®ång giμ lμng tr−ëng téc, çc nhãm tæ chia sÎ hoÆc ®æi c«ng.
Gi¸o dôc
Ph−¬ng ph¸p truyÒn thô kiÕn thøc truyÒn thèng, çch truyÒn nghÒ cho çc thî
häc viÖc, häc hái th«ng qua sù quan s¸t vμ nh÷ng thùc nghiÖm, thùc hμnh t¹i chç.
Kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi ng−êi trong céng ®ång cã cïng chung vμ gièng nhau vÒ kiÕn
thøc kü thuËt b¶n ®Þa (Swift, 1979). Th«ng th−êng nh÷ng ng−êi giμ c¶ cã kiÕn thøc
phong phó h¬n ng−êi trÎ tuæi (IIRR, 1999). Tuy nhiªn trong thùc tÕ çc thμnh phÇn kh¸c
nhau cña x· héi cã thÓ biÕt nh÷ng tri thøc kh¸c nhau vμ ®−îc ph©n biÖt víi çc d¹ng,
giíi tÝnh, nghÒ nghiÖp, tuæi t¸c, tr×nh ®é v¨n hãa... Tri thøc th«ng th−êng, phæ biÕn th×
®−îc mäi giíi mäi ng−êi biÕt ®−îc vÝ dô çch nÊu c¬m, hay lμm thøc ¨n th«ng th−êng
®¬n gi¶n. Tuy nhiªn ®èi víi nh÷ng tri thøc ®Æc h÷u, sù chia sÎ kiÕn thøc kh«ng ®−îc phæ
cËp mμ chØ cho mét vμi giíi hay ng−êi trong céng ®ång. VÝ dô: nh÷ng trÎ ch¨n th¶ gia
sóc th−êng cã nhiÒu kinh nghiÖm vÒ ch¨m sãc gia sóc h¬n nh÷ng trÎ kh¸c. Mét sè bμi
thuèc ch÷a bÖnh ®−îc truyÒn l¹i cho tr−ëng nam (ng−êi Kinh vμ ng−êi çc d©n téc thiÓu
sè Trung bé) hoÆc trong ph¹m vi nh÷ng ng−êi con g¸i trong gia ®×nh (Ng−êi Th¸i ë S¬n
La vμ NghÖ An). Vμi ngμnh nghÒ truyÒn thèng ®−îc truyÒn l¹i chÆt chÏ h¬n n÷a chØ
dμnh cho mét sè rÊt Ýt ng−êi nh»m duy tr× nghÒ nghiÖp vμ bÝ mËt nghÒ nghiÖp.
Çc d¹ng tri thøc cã quan hÖ ®Õn tuæi t¸c, giíi tÝnh, tr×nh ®é v¨n hãa, ph©n bè lao
®éng trong gia ®×nh hay trong céng ®ång, nghÒ nghiÖp, m«i tr−êng, ®Þa vÞ x· héi, kinh
nghiÖm, lÞch sö... (IIRR, 1999; Swift, 1979). Ph©n bè tri thøc b¶n ®Þa theo çc kiÓu trªn
®ãng vai trß quan träng trong viÖc ph¸t triÓn c«ng viÖc víi tèi −u hãa trong kÕt qu¶ vμ
hiÖu suÊt c«ng viÖc.
Cã thÓ thÊy 5 d¹ng ng−êi ®ãng vai trß truyÒn th«ng vμ l−u tr÷ tri thøc trong céng
®ång (Mundy vμ Compton, 1992), ®−îc thèng kª sau:
• Çc chuyªn gia ®Þa ph−¬ng (Indigenous experts)
92
Çc chuyªn gia ®Þa ph−¬ng hay theo çch gäi cña McCorkle vμ ctv (1988) lμ nh÷ng
nhμ th«ng th¸i ®Þa ph−¬ng cã tÇm hiÓu biÕt réng r·i, th−êng ®−îc thØnh cÇu ý kiÕn bëi
céng ®ång c− d©n ®Þa ph−¬ng, c¶ 2 giíi ®Òu cã thÓ cã nh÷ng ®¹i diÖn nμy trong kÕt qu¶
®iÒu tra cña Norem vμ ctv (1988).
• Çc nhμ chuyªn nghiÖp ®Þa ph−¬ng (Indigenous professionals)
Lμ mét d¹ng ®Æc biÖt cña çc chuyªn gia ®Þa ph−¬ng, nh÷ng ng−êi nμy cã kiÕn thøc
kh«ng réng r·i vμ th«ng th¸i trong céng ®ång nh−ng nh÷ng g× hä biÕt lμ nhãm kiÕn thøc
®−îc gi÷ bÝ mËt víi nh÷ng ng−êi kh¸c trong céng ®ång nh− lμ thÇy lang, thÇy phï thñy,
thî rÌn, thî s¬n trμng.
• Nhμ c¶i çch (Innovator)
Lμ ng−êi hiÓu biÕt thuéc nhãm nμy cã thÓ ph¸t triÓn ý t−ëng bëi chÝnh hä, hoÆc giíi
thiÖu ý t−ëng ®· ®−îc quan s¸t s©u s¾c cho céng ®ång thö nghiÖm, hä còng cã thÓ lμ
ng−êi giíi thiÖu ý t−ëng ngo¹i lai vμo céng ®ång.
• Ng−êi trung gian (Intermediary)
Lμ nhãm ng−êi chuyÓn giao th«ng tin tõ n¬i nμy ®Õn n¬i kh¸c vμ giíi thiÖu ý t−ëng
thö nghiÖm cho céng ®ång c− d©n ®Þa ph−¬ng, nhãm th«ng tin nμy cã thÓ trë thμnh tri
thøc b¶n ®Þa theo sù thö nghiÖm vμ ®iÒu chØnh theo ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng.
• Ng−êi dÔ tiÕp nhËn (Recipient-disseminator)
Lμ nh÷ng ng−êi dÔ tiÕp nhËn nhãm tri thøc ngo¹i lai hoÆc tù nghiªn cøu thö nghiÖm
nh»m t¹o nhãm tri thøc b¶n ®Þa theo thêi gian.
3. Çc ®Æc tr−ng cña kiÕn thøc b¶n ®Þa
KiÕn thøc b¶n ®Þa cã nh÷ng ®Æc tr−ng sau:
• KiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc h×nh thμnh vμ biÕn ®æi liªn tôc qua çc thÕ hÖ trong mét céng
®ång ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh
• KiÕn thøc b¶n ®Þa cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi m«i tr−êng riªng cña tõng ®Þa
ph−¬ng, n¬i ®· h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn tri thøc ®ã.
• KiÕn thøc b¶n ®Þa rÊt ®¬n gi¶n, chi phÝ thÊp vμ bÒn v÷ng ®èi víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn
®Þa ph−¬ng (Wongsamun, 1992; Hoμng Xu©n Tý, 1998b)
• KiÕn thøc b¶n ®Þa do toμn thÓ céng ®ång trùc tiÕp s¸ng t¹o ra qua lao ®éng trùc tiÕp
• KiÕn thøc b¶n ®Þa kh«ng ®−îc ghi chÐp b»ng v¨n b¶n cô thÓ (Mundy vμ Compton,
1992) mμ ®−îc l−u gi÷ b»ng trÝ nhí vμ l−u truyÒn tõ thÕ hÖ nμy sang thÕ hÖ kh¸c
b»ng truyÒn miÖng, th¬ ca, hß vÌ, tÕ lÔ vμ nhiÒu tËp tôc kh¸c nhau (th«ng qua çc
h×nh thøc v¨n hãa ®Æc tr−ng mang tÝnh ®Þa ph−¬ng).
• KiÕn thøc b¶n ®Þa lu«n g¾n liÒn vμ hßa hîp víi nÒn v¨n hãa, tËp tôc ®Þa ph−¬ng
• KiÕn thøc b¶n ®Þa cã gi¸ trÞ cao trong viÖc x©y dùng çc m« h×nh ph¸t triÓn n«ng
th«n bÒn v÷ng.
• TÝnh ®a d¹ng cña kiÕn thøc b¶n ®Þa rÊt cao
• Çc kiÕn thøc b¶n ®Þa kh«ng ®ång nhÊt vμ rÊt ®a d¹ng
93
Theo Boonto (1992), tri thøc b¶n ®Þa cña ng−êi d©n téc Karen vïng Tam gi¸c vμng
trong b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn cã 3 ®Æc tr−ng lμ ¶nh h−ëng cña çc tæ chøc x· héi
qu¶n lý céng ®ång; luËt tôc vμ çc quy −íc sö dông ®Êt; kü thuËt sö dông vμ b¶o vÖ tμi
nguyªn cña ®Þa ph−¬ng.
4. Vai trß kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn
D©n sè thÕ giíi ngμy cμng t¨ng nhanh, nhu cÇu cña con ng−êi còng t¨ng lªn m¹nh
mÏ theo tèc ®é t¨ng nhanh cña khoa häc kü thuËt. Ng−êi ta ë kh¾p n¬i ®· vμ ®ang khai
th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn mét çch qu¸ møc vμ nhiÒu vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®ang ®−îc
®Æt ra ë c¶ çc n−íc ph¸t triÓn, ®ang ph¸t triÓn vμ çc n−íc nghÌo. N¹n suy tho¸i m«i
tr−êng nghiªm träng ®· buéc con ng−êi nh×n nhËn l¹i vÊn ®Ò ph¸t triÓn bÒn v÷ng, vμ b¶o
vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn.
Theo Atteh (1992), kiÕn thøc b¶n ®Þa lμ ch×a khãa cho sù ph¸t triÓn ë cÊp ®Þa
ph−¬ng (Hoμng Xu©n Tý, 1998a). HiÖn nay trªn thÕ giíi cã kho¶ng 124 n−íc ho¹t ®éng
trong lÜnh vùc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa nh»m t¨ng tÝnh hiÖu qu¶ trong ph¸t triÓn
n«ng th«n vμ qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn. Ç biÖt, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi
chó träng khai th¸c d¹ng tμi nguyªn nμy cho çc môc ®Ých th−¬ng m¹i cã gi¸ trÞ cao vÝ
dô trong lÜnh vùc d−îc häc vμ mü phÈm. Ngoμi ra, ë rÊt nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi kÓ c¶ çc
n−íc ph¸t triÓn vμ ®ang ph¸t triÓn, kiÕn thøc b¶n ®Þa ®ang ®−îc nghiªn cøu hç trî cho
çc nghiªn cøu khoa häc, lμm t¨ng nguån t− liÖu c¬ së vÒ m«i tr−êng, ®−îc sö dông ®Ó
®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña quy tr×nh ph¸t triÓn, ®−îc sö dông nh− mét c«ng cô ®Ó lùa chän,
quyÕt ®Þnh. V× vËy, nªn ph¸t triÓn nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa nh»m thu thËp, l−u tr÷,
n©ng cao sù hiÓu biÕt çc tiÕn tr×nh ph¸t triÓn, øng dông vμ ®iÒu chØnh kü thuËt cña çc
céng ®ång c− d©n ®Þa ph−¬ng (Wongsamun, 1992)
ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, kiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc sö dông th−êng xuyªn vμ
th−êng gÆp trong kü thuËt b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn. Nghiªn cøu cña Boonto (1992)
cho thÊy, hÖ thèng qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn cña ng−êi d©n téc Karen ®· vμ ®ang
t¸c ®éng rÊt lín vμo m«i tr−êng th«ng qua canh t¸c n−¬ng rÉy. Tuy nhiªn kü thuËt canh
t¸c n−¬ng rÉy cña d©n téc nμy cho phÐp hä b¶o vÖ vμ sö dông tμi nguyªn, m«i tr−êng
bÒn v÷ng vμ æn ®Þnh theo thêi gian. Hai lý do cña kü thuËt b¶o vÖ hÖ thèng canh t¸c
n−¬ng rÉy: 1) ng¨n chÆn sù tho¸i hãa ®Êt canh t¸c, b¶o vÖ rõng vμ 2) xóc tiÕn t¸i sinh tù
nhiªn trong qu¸ tr×nh bá hãa ®Êt canh t¸c. B¶o vÖ sù t¸c ®éng vμo diÖn tÝch rõng vμ tμi
nguyªn rõng b»ng çch i) bè trÝ çc ®−êng ranh c¶n löa nh»m ng¨n chÆn ch¸y lan khi
®èt n−¬ng rÉy; ii) tr¸nh t¸c ®éng vμo rõng vμ th¶m thùc vËt ë ®Ønh ®åi, nói n¬i cã bè trÝ
®Êt canh t¸c ë s−ên ®åi; iii) canh t¸c víi luÇn kú 1 n¨m trång trät vμ 7 n¨m bá hãa; iv)
kh«ng ®μo vμ c¾t bá hÖ thèng rÔ c©y khi vÖ sinh n−¬ng rÉy, çc gèc c©y ®−îc gi÷ l¹i víi
chiÒu cao kho¶ng 0,4m cã lîi cho t¸i sinh chåi trong vßng 6 th¸ng tíi.
Ng−êi K’tu th−êng sö dông çc kh¸i niÖm ®¬n gi¶n ®Ó ph©n lo¹i ®Êt vμ nhiÒu
kinh nghiÖm canh t¸c ®−îc ph¸t triÓn theo çc ph©n lo¹i ®Êt nμy ®· mang l¹i hiÖu qu¶ râ
rÖt cho vïng cã chÕ ®é m−a muén, c−êng ®é cao vμ tËp trung (Hoμng Xu©n Tý, 1998b).
Tuy nhiªn, ng−êi Th¸i ë S¬n La ph©n lo¹i ®Êt theo môc ®Ých sö dông vμ hÖ thèng ph©n
lo¹i ®Êt canh t¸c theo ®Þa h×nh chung, theo mμu, b»ng dao, b»ng vÞ gi¸c vμ c©y chØ thÞ
nh»m x¸c ®Þnh c¬ cÊu c©y trång thÝch hîp cho tõng lo¹i ®Êt ®ai (Hoμng H÷u B×nh,
Hoμng Xu©n Tý, 1998). ViÖc ph©n lo¹i ®Êt canh t¸c gãp phÇn quan träng trong viÖc sö
dông ®Êt ®ai, n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn.
94
Çc dù ¸n qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn cÇn ph¸t triÓn trªn hÖ thèng kiÕn thøc
b¶n ®Þa cã s½n (Boonto, 1992), ph©n tÝch vμ ph¸t triÓn trªn c¬ së thùc thi dù ¸n cã sù
tham gia cña céng ®ång c− d©n ®Þa ph−¬ng. Th«ng th−êng, çc dù ¸n ph¸t triÓn b¾t ®Çu
víi viÖc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò sau ®ã th¶o luËn t×m h−íng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. VÝ dô, nÕu t×nh
tr¹ng xãi mßn ®Êt lμ vÊn ®Ò cÇn quan t©m.
KiÕn thøc b¶n ®Þa d−íi gãc ®é tri thøc kü thuËt b¶n ®Þa ®ãng vai trß quan träng
trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n vμ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng. T¹i Th¸i Lan, chØ
vμi nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc tæ chøc vμo n¨m 1987 t¹i miÒn §«ng B¾c
ng−êi ta ®· t×m thÊy 993 tri thøc kü thuËt b¶n ®Þa ®−îc sö dông th−êng xuyªn bëi ng−êi
d©n ®Þa ph−¬ng (Wongsamun, 1992).
KÕt qu¶ ®iÒu tra ®−îc tæ chøc t¹i th«n Phó MËu tØnh Thõa Thiªn HuÕ, gÇn 200 kiÕn
thøc b¶n ®Þa, kiÕn thøc d©n gian ®−îc thu thËp vÒ çc lÜnh vùc kü thuËt canh t¸c, sö dông
bÒn v÷ng tμi nguyªn rõng. Çc nhãm tri thøc b¶n ®Þa th−êng kh¸ ®¬n gi¶n, dÔ dμng sö
dông ®èi víi tõng nhãm d©n téc, ®é tuæi vμ ngμnh nghÒ nªn th−êng cã hiÖu qu¶ cao.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ kiÕn thøc b¶n ®Þa còng cã gi¸ trÞ thùc tiÓn, ®Ó ¸p dông
®−îc hay phèi hîp ®−îc víi kiÕn thøc hμn l©m vμ çc lo¹i kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng kh¸c
còng cÇn ph¶i ®−îc çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng sμn läc trùc tiÕp, çc kiÕn thøc b¶n ®Þa cã
gi¸ trÞ vμ cã liªn quan ®Õn çc vÊn ®Ò ®ang tån t¹i qua tiÕp cËn sμn läc 4 b−íc ®Ô khuyÕn
ço ¸p dông trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn (h×nh 7..2)
95
NhËn ®Þnh vÊn ®Ò
KTBD cã liªn quan ®Õn KiÕm tra tÝnh

B−í vÊn ®Ò ®ang tån t¹i Kh«ng thÝch hîp cña kiÕn
c1 kh«ng? thøc ngo¹I lai
Cã
KTBD cã ¶nh h−ëng vμ cã KhuyÕn ço

B−í bÕn v÷ng hay kh«ng? Cã KTBD
c2
Kh«ng
KTBD cã thÓ c¶I thiÖn KiÓm tra tÝnh

B−í ®−îc hay kh«ng? Kh«ng thÝch hîp cña kiÕn
c3 thøc ngo¹I lai
Cã
¸p dông vμ khuyÕn khÝch

B−í sö dông KTBD
c4
H×nh 9.2: Çc b−íc sμn läc, c¶i thiÖn kiÕn thøc b¶n ®Þa ®Ô khuyÕn khÝch ¸p dông
Nguån: IIRR, 1999.
96
1. Bates, 1. 1988. (ed). Toward a Political Economy of Development: A Rational
Choice Perspective. Berkeley: University of California Press.
2. Black, J. 1993. Development Jujitsu: Looking on the Bright Side. Studies in

Comparative International Development 28(1):71-79.
3. Boonto, S. 1992. Karen's Indigenous Knowledge Forest Management and

Sustainable Development in Upland of Northern Thailand. Indigenous Knowledge
and Sustainable Development. 1993. 25 selected papers presented at the International
symposium held at the International Institute of Rural Reconstruction September 20-
26, 1992. Regional Program for the Promotion Knowledge in Asia. IIRR.
Philipllines.
4. Brokensha, D., D. Warren, O. Werner (eds). 1980. Indigenous Knowledge Systems

ND Development. Lanham: University Press of America.
5. Compton, J. 1989. The Integration of Rerearch and Extension, tr. 113-136 trong J.L.
Compton (ed.) The Transformation of International Agricultural Research and
Development. Boulder: Lynne Rienner.
6. DeWalt, B.R. 1994. Using Indigenous Knowledge to Improve Agriculture and

Natural Resource Management. Human Organization. Vol.53. No. 2.
7. Flavier, J.M. vμ ctv. (1995). The Regional Program for the Promotion of Indigenous
Knowledge in Asia", pp. 479-487 in Warren, D.M., L.J. Slikkerveer and D.
Brokensha (eds). The Cultural Dimension of Development: Indigenous Knowledge
Systems. Intermediate Technology Publications. London.
8. upta, A. 1992. Building upon People's Ecological Knowledge: Framework for

Studying Culturally Embedded CPR Institutions. Ahmedabad: Indian Institute of
Management, Centre for Management in Agriculture.
9. IIRR. 1999. Recording and Using Indigenous Knowledge: A Manual. International

Institute of Rural Reconstruction, Silang, Cavite, Philippines. Hoang, H.D.T. 1999.
Food and Income Generating Capacity of the Homegarden Systems in the Upland
Area of the North Central Coast of Vietnam. MSc. Thesis. Chiang Mai University.
Thailand. 125p.
10. Hoμng H÷u B×nh, Hoμng Xu©n Tý. 1998. Çch ph©n lo¹i ruéng n−¬ng truyÒn thèng
cña ®ång bμo d©n téc Th¸i ë S¬n La. KiÕn Thøc B¶n §Þa Cña §ång Bμo Vïng Cao
Trong N«ng NghiÖp vμ Qu¶n Lý Tμi Nguyªn Thiªn Nhiªn. NXB N«ng nghiÖp. Hμ
néi.
97
11. Hoμng Xu©n Tý. 1998a. Çc kh¸i niÖm vμ vai trß cña tri thøc b¶n ®Þa. Tr 11-52.).
KiÕn thøc b¶n ®Þa cña ®ång bμo vïng cao trong n«ng nghiÖp vμ qu¶n lý tμi nguyªn
thiªn nhiªn. NXB N«ng nghiÖp. Hμ néi.
12. Hoμng Xu©n Tý. 1998b. Ph©n Lo¹i §Êt Cña Ng−êi K'tu. Tr 105-110.. KiÕn Thøc B¶n
§Þa Cña §ång Bμo Vïng Cao Trong N«ng NghiÖp vμ Qu¶n Lý Tμi Nguyªn Thiªn
Nhiªn. NXB N«ng nghiÖp. Hμ néi.
13. Hobart, M. (ed.). 1993. An Anthropological Critique of Development: The Growth

of Ignorance. Routledge. London.
14. Langill, S vμ S. Landon. 1998. Indigenous Knnowledge, Readings and Resources for
Community-Base Natural Resource Management Researchers V4. IDRC. Ottawa.
15. Mathias-Mundy, E. vμ C. M. McCorkle. 1992. Ethnoveterinary Research: Lesson for

Development. Trong Indigenous Knowledge and Sustainable Development. 1993. 25
selected papers presented at the International symposium held at the International
Institute of Rural Reconstruction September 20-26, 1992. Regional Program for the
Promotion Knowledge in Asia. IIRR. Philipllines.
16. McCorkle, C. M., R. H. Brandstetter vμ G. D. McClure. 1998. A Case Study on

Farmer Innovations and Communication in Niger. Communication for Technology
Tranfer in Agriculture Project (AID/S&T 936-5826), Academy for Educational
Development, Washington, DC.
17. Mundy, P. vμ J. L. Compton. 1992. Indigenous Communication and Indigenous

Knowledge: Concepts and Interfaces. Trong Indigenous Knowledge and Sustainable
Development. 1993. 25 selected papers presented at the International symposium
held at the International Institute of Rural Reconstruction September 20-26, 1992.
Regional Program for the Promotion Knowledge in Asia. IIRR. Philipllines.
18. Niamir, M. 1990. Herder' Decision-marking in Natural Resource Management in

Arid and Semi-arid Africa. Community Forestry Note 4. Rome: FAO.
19. NguyÔn Thanh Thù, Hå §¾c Th¸i Hoμng. 2000. Mét vμi suy nghÜ vÒ viÖc gi¶ng d¹y
tri thøc b¶n ®Þa cho sinh viªn L©m NghiÖp. Ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. 7:45-46.
20. Norem, R. H., R. Yoder, vμ Y. Martin. 1988. Indigenous Agricultural Knowledge

and Gender Issue in Third World Agricultural Development. Paper prepared for the
Joint Meeting of the Society of Social Studies of Science and the European
Association of Science and Technology.
21. Swift, J. 1979. Notes on Traditional Knowledge, Modern Knowledge and Rural
Development. IDS Bulletin 10(2): 41-43.
22. Warren, D. M. 1991a. Using Indigenous Knowledge in Agricultural Development.

World Bank Discussion Paper No.127. Washington, D.C.
23. Warren, D. M. 1991b. The Role of Indigenous Knowledge in Facilitating the

Agricultural Extension Process. Paper presented at International Workshop on
98
Agricultural Knowledge Systems and the Role of Extension. Bad Boll, Germany,
May 21-24, 1991.
24. Warren, D. M., L. J. Slikkerveer, S. Titilola (eds). 1991. Indigenous Knowledge

Systems: Implications for Agriculture and Interational Developpment. Studies in
Technology and Social Change No. 11. Ames: Iowa State University, Technology
and Social Change Program.
25. Watts, M. 1993. Developppment I: Power, Knowledge and Discursive Practice,

Progress in Human Geography 17(2)257-272.
26. Wongsamun, C. 1992. Indigenous Agricultural Technology: A Case Study in

Northeast Thailand. Trong Indigenous Knowledge and Sustainable Development.
1993. 25 selected papers presented at the International symposium held at the
International Institute of Rural Reconstruction September 20-26, 1992. Regional
Program for the Promotion Knowledge in Asia. IIRR. Philipllines.
VËt liÖu gi¶ng d¹y

1. Ph−¬ng ph¸p/c«ng cô nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa
2. C©u hái th¶o luËn vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa
99
Bμi 8. Giíi trong çc ho¹t ®éng L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• Tr×nh bμy ®−îc çc kh¸i niÖm vÒ giíi vμ giíi tÝnh.
• X¸c ®Þnh ®−îc sù kh¸c nhau vÒ vai trß, nhu cÇu gi÷a nam vμ n÷.
• Thùc hiÖn ®−îc nh÷ng b−íc ph©n tÝch giíi c¬ b¶n trong mét sè ho¹t ®éng l©m
nghiÖp x· héi.

VËt liÖu
1 Kh¸i niÖm giíi vμ giíi tÝnh Tr×nh bμy B¶ng ®en, GiÊy Ao 30 phót
VÊn ®¸p/ Th¶o luËn Tμi liÖu ph¸t tay
2 Vai trß giíi trong LNXH Tr×nh bμy B¶ng ®en 30 phót
Th¶o luËn Tμi liÖu ph¸t tay
3 Çc nhu cÇu giíi, b×nh ®¼ng Tr×nh bμy B¶ng ®en, giÊy Ao 60 phót
giíi, hßa nhËp giíi Tμi liÖu ph¸t tay
4 Giíi thiÖu vÒ néi dung vμ Tr×nh bμy Bμi tËp t×nh huèng 90 phót
ph−¬ng ph¸p, c«ng cô ph©n tÝch Th¶o luËn nhãm
giíi çc ho¹t ®éng LNXH
100
1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ giíi
1.1 Giíi vμ giíi tÝnh
+ §Þnh nghÜa
Giíi: lμ çc quan niÖm, hμnh vi, çc mèi quan hÖ vμ t−¬ng quan vÒ ®Þa vÞ x· héi cña
phô n÷ vμ nam giíi trong mét bèi c¶nh x· héi cô thÓ. Nãi çch kh¸c, nãi ®Õn giíi lμ nãi
®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a phô n÷ vμ nam giíi tõ gi¸c ®é x· héi.
Giíi tÝnh: chØ sù kh¸c biÖt gi÷a phô n÷ vμ nam giíi tõ gi¸c ®é sinh häc (cÊu t¹o
hoãc m«n, nhiÔm s¾c thÓ, çc bé phËn sinh dôc v.v.). Sù kh¸c biÖt nμy liªn quan chñ yÕu
tíi qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt nßi gièng, cô thÓ lμ phô n÷ cã thÓ mang thai, cßn nam giíi lμ
mét trong çc yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong qu¸ tr×nh thô thai.
Khi nãi ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña phô n÷ vμ nam giíi chóng ta th−êng thÊy sù kh¸c
nhau nh− sau:
• Phô n÷: dÞu dμng, kiªn nhÉn, mang thai sinh con, hay lμm çc viÖc th− ký, ®¸nh m¸y,
thõa hμnh, viÖc nhμ n«ng nh− gieo m¹, cÊy lóa, lμm cá, lÊy cñi.
• Nam giíi: m¹nh mÏ, quyÕt ®o¸n, hay r−îu bia, hay lμm çc viÖc qu¶n lý, l·nh ®¹o, ra
quyÕt ®Þnh, viÖc nhμ n«ng nh− cμy, bõa, chÆt gç.
Trong çc ®Æc ®iÓm cña phô n÷ vμ nam giíi ®· nªu trªn chØ riªng ®Æc ®iÓm mang
thai vμ sinh con lμ ®Æc thï vÒ mÆt sinh lý häc cña phô n÷ kh«ng thÓ ®æi chç cho nam
giíi ®−îc. Cßn l¹i çc ®Æc ®iÓm kh¸c cña phô n÷ vμ nam giíi ®Òu cã thÓ ®æi chç cho
nhau ®−îc. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nμy lμ quan niÖm, suy nghÜ nãi chung cña x· héi vÒ mçi
giíi vμ lu«n thay ®æi tïy thuéc vμo tõng chç, tõng n¬i.
Sù kh¸c biÖt vÒ mÆt sinh lý häc cña phô n÷ vμ nam giíi (nh− phô n÷ mang thai, sinh
con, cho con bó; nam giíi mang tinh trïng) gäi lμ sù kh¸c biÖt vÒ giíi tÝnh vμ ®−îc thÓ
hiÖn b»ng thuËt ng÷ giíi tÝnh (®μn «ng vμ ®μn bμ), cßn sù kh¸c biÖt gi÷a nam vμ n÷ nh−
nam giíi m¹nh mÏ, quyÕt ®o¸n; phô n÷ kiªn tr× v.v. vÒ thùc chÊt lμ do quan niÖm x· héi
vÒ phô n÷ vμ nam giíi gäi lμ sù kh¸c biÖt giíi vμ ®−îc thÓ hiÖn b»ng thuËt ng÷ giíi (giíi
nam vμ giíi n÷).
Giíi lμ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm x· héi quan träng - cïng víi d©n téc, chñng téc,
®¼ng cÊp, tÇng líp, tuæi vμ nghÒ nghiÖp. yÕu tè giíi lμ s¶n phÈm cña x· héi hãa. VÊn ®Ò
giíi thÓ hiÖn trong rÊt nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, nã xuyªn suèt trong çc vÊn ®Ò.
Trong tÇng líp hay d©n téc phô n÷ vμ nam giíi cã vai trß, tr¸ch nhiÖm, nguån lùc, nh÷ng
h¹n chÕ vμ nh÷ng c¬ héi kh¸c nhau. Bëi vËy chóng ta cÇn th«ng tin ®Çy ®ñ, chi tiÕt,
chÝnh x¸c vÒ giíi, vÒ ho¹t ®éng l©m nghiÖp cña phô n÷ vμ nam giíi. KhÝa c¹nh vÒ giíi lμ
mét phÇn quan träng trong mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vμ m«i tr−êng.
+ Nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña giíi vμ giíi tÝnh
Chóng ta cã thÓ xem xÐt ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña giíi vμ giíi tÝnh qua b¶ng 8.1
101
B¶ng 8.1:Ph©n biÖt giíi vμ giíi tÝnh
Giíi Giíi tÝnh
- §Æc tr−ng x· héi - §Æc tr−ng sinh häc

- Do d¹y vμ häc mμ cã - BÈm sinh
- §a d¹ng - §ång nhÊt
Cã thÓ thay ®æi Kh«ng thÓ thay ®æi
VÝ dô: VÝ dô:
- Phô n÷ cã thÓ trë thμnh Thø tr−ëng - ChØ cã phô n÷ míi cã thÓ sinh con
- C¶ phô n÷ vμ nam giíi cã thÓ ch¨m - Nam giíi th−êng cao h¬n phô n÷
sãc con çi
§iÒu quan träng cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lμ kh¸i niÖm giíi vμ giíi tÝnh cho biÕt ®iÓm
kh¸c biÖt quan träng nhÊt gi÷a giíi vμ giíi tÝnh lμ giíi tÝnh th× kh«ng thÓ thay ®æi ®−îc
nh−ng giíi hoμn toμn cã thÓ thay ®æi ®−îc, mÆc dï sù thay ®æi x¶y ra tõ tõ, theo thêi
gian, theo ®Þa ®iÓm vμ ®èi víi mçi nÒn v¨n hãa. Quan träng lμ chóng ta cã muèn vμ cã
quyÕt t©m thay ®æi nã hay kh«ng. Thay ®æi ®óng ®¾n, tÝch cùc quan niÖm vÒ mçi giíi,
hμnh vi cña çc giíi sÏ t¹o sù b×nh ®¼ng cho c¶ hai giíi tham gia tÝch cùc, ®ãng gãp ®Çy
®ñ vμo çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn lμm ®Êt n−íc phån thÞnh h¬n, x· héi sÏ c«ng b»ng vμ
v¨n minh h¬n.
1.2 Vai trß cña giíi
Moser (1993) ®· chia ra ba vai trß cña giíi, ®ã lμ vai trß s¶n xuÊt, vai trß t¸i s¶n
xuÊt vμ vai trß céng ®ång.
1.2.1 Vai trß s¶n xuÊt
Vai trß s¶n xuÊt bao gåm nh÷ng c«ng viÖc do c¶ phô n÷ vμ nam giíi lμm nh»m t¹o
ra thu nhËp b»ng tiÒn hoÆc b»ng hiÖn vËt. Chóng bao gåm c¶ s¶n xuÊt hμng ho¸ (s¶n
phÈm vËt chÊt, tinh thÇn hoÆc çc dÞch vô ®Ó trao ®æi mua b¸n v.v..) cã gi¸ trÞ trao ®æi vμ
c¶ s¶n xuÊt t¹o ra çc vËt dông (çc ph−¬ng tiÖn sinh sèng hoÆc çc s¶n phÈm ®Ó tù tiªu
dïng trong gia ®×nh v.v.) kh«ng nh÷ng cã gi¸ trÞ sö dông mμ cßn cã kh¶ n¨ng trao ®æi
tiÒm tμng.
Vai trß s¶n xuÊt cña phô n÷ ë n«ng th«n vïng T©y B¾c - ViÖt Nam bao gåm çc
c«ng viÖc cÊy, lμm cá, gÆt, ch¨m sãc, ch¨n nu«i, trång rau, lÊy cñi, thªu, ren, dÖt v.v..,
cßn nam giíi vai trß s¶n xuÊt th−êng thÓ hiÖn ë çc c«ng viÖc nh−: cÇy, bõa, vËn chuyÓn
s¶n phÈm, trång vμ b¶o vÖ c©y, khai th¸c gç, lμm méc, x©y dùng nhμ cöa v.v..
1.2.2 Vai trß t¸i s¶n xuÊt
Vai trß t¸i s¶n xuÊt bao gåm nh÷ng ho¹t ®éng t¹o ra nßi gièng, duy tr× vμ t¸i t¹o søc
lao ®éng. Vai trß ®ã kh«ng chØ bao gåm sù t¸i s¶n xuÊt sinh häc (sinh con) mμ cßn c¶
viÖc ch¨m lo, duy tr× vμ ph¸t triÓn lùc l−îng lao ®éng cho thùc t¹i vμ cho t−¬ng lai nh−
nu«i d¹y con, nu«i d−ìng vμ ch¨m sãc çc thμnh viªn kh¸c trong gia ®×nh vμ çc c«ng
viÖc néi trî. §©y lμ nh÷ng c«ng viÖc thiÕt yÕu ®Ó duy tr× cuéc sèng tån t¹i cña con ng−êi
song trªn thùc tÕ lo¹i c«ng viÖc nμy rÊt Ýt khi ®−îc coi lμ c«ng viÖc ‘thùc sù’. ë çc n−íc
®ang ph¸t triÓn c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt: ch¨m sãc, nu«i d¹y con trong gia ®×nh vμ c«ng
102
viÖc néi trî th−êng do phô n÷ ®¶m nhiÖm, çc em bÐ g¸i th−êng gióp ®ì mÑ trong nh÷ng
c«ng viÖc nμy.
1.2.3 Vai trß céng ®ång
Vai trß céng ®ång bao gåm çc ho¹t ®éng do phô n÷ vμ nam giíi thùc hiÖn ë cÊp
céng ®ång, çc tæ chøc trong céng ®ång nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña céng ®ång vμ x· héi
nh− çc c¬ së h¹ tÇng kinh tÕ, x· héi, b¶o tån çc nguån nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn
cña céng ®ång.
Vai trß céng ®ång cã thÓ chia lμm 2 lo¹i: vai trß tham gia céng ®ång vμ vai trß l·nh
®¹o céng ®ång.
+ Vai trß tham gia céng ®ång
Vai trß tham gia céng ®ång bao gåm çc ho¹t ®éng chñ yÕu do phô n÷ thùc hiÖn ë
cÊp céng ®ång: lμng, b¶n, khèi phè nh− lμ sù më réng vai trß t¸i s¶n xuÊt cña m×nh. §ã
lμ çc ho¹t ®éng nh»m duy tr×, b¶o vÖ çc nguån lùc khan hiÕm ®−îc sö dông chung ë
céng ®ång nh− n−íc sinh ho¹t, ch¨m sãc søc khoÎ vμ gi¸o dôc, gi÷ g×n m«i tr−êng nh−
quÐt, dän ®−êng lμng, ngâ xãm, héi hÌ, ma chay, c−íi xin hoÆc c¶i thiÖn ®êi sèng sinh
ho¹t cña céng ®ång nh− gi÷ g×n trËt tù vÖ sinh, lμm ®Ñp çc c«ng tr×nh c«ng céng. §©y
th−êng lμ nh÷ng c«ng viÖc tù nguyÖn, kh«ng ®−îc tr¶ c«ng vμ th−êng lμm vμo thêi gian
rçi.
+ Vai trß l·nh ®¹o céng ®ång
Vai trß l·nh ®¹o céng ®ång bao gåm çc ho¹t ®éng ë cÊp céng ®ång th−êng trong
thÓ chÕ, cÊp ®é chÝnh trÞ cña quèc gia. Nh÷ng c«ng viÖc nμy th−êng do nam giíi thùc
hiÖn vμ th−êng ®−îc tr¶ c«ng trùc tiÕp b»ng tiÒn hoÆc gi¸n tiÕp b»ng t¨ng thªm vÞ thÕ vμ
quyÒn lùc. Trong çc tæ chøc chÝnh quyÒn vμ ®oμn thÓ cÊp céng ®ång cã c¶ phô n÷ vμ
nam giíi tham gia, tuy nhiªn sè l−îng phô n÷ th−êng Ýt h¬n nam giíi.
1.2.4 VÊn ®Ò bÊt b×nh ®¼ng giíi
Cho ®Õn nay ë hÇu hÕt mäi n¬i cßn tån t¹i bÊt b×nh ®¼ng giíi thÓ hiÖn qua ph©n
c«ng lao ®éng, quyÒn quyÕt ®Þnh vμ h−ëng lîi thμnh qu¶ lao ®éng cña nam giíi vμ n÷
giíi vμ nh÷ng quan niÖm, th¸i ®é vμ sù ®¸nh gi¸ cña x· héi ®èi víi c«ng viÖc mμ mçi
giíi thùc hiÖn. Chóng ta thö xem xÐt viÖc sö dông thêi gian vμ ph©n c«ng lao ®éng trong
gia ®×nh gi÷a vî vμ chång cña d©n téc Th¸i vμ d©n téc Hmong ë huyÖn Yªn ch©u, tØnh
S¬n La.
Nh÷ng vÝ dô trong çc hép d−íi ®©y vÒ viÖc sö dông thêi gian vμ ph©n c«ng lao
®éng gi÷a nam vμ n÷ t−¬ng ®èi phæ biÕn ë çc d©n téc nμy. Tuy nhiªn cã nhiÒu gia ®×nh
th× viÖc sö dông thêi gian vμ ph©n c«ng lao ®éng gi÷a phô n÷ vμ nam giíi kh¸c víi b¶ng
sö dông vμ ph©n c«ng lao ®éng d−íi d©y, thËm chÝ cã gia ®×nh chång ®i v¾ng hoÆc hay
tham gia c«ng t¸c x· héi ng−êi vî ph¶i ®¶m nhiÖm gÇn hÕt çc c«ng viÖc cña chång.
103
B¶ng 8.2: Sö dông thêi gian lao ®éng hμng ngμy cña vî vμ chång trong mét gia ®×nh
d©n téc Th¸i b¶n Nμ Vμ, x· Viªng L¸ng, huyÖn Yªn Ch©u, tØnh S¬n La1
Thêi gian (h) Ng−êi vî Ng−êi chång
5.00- 6.00 ngñ dËy, chuÈn bÞ nÊu ¨n, vÖ sinh ç
nh©n
5.30 ngñ dËy, vÖ sinh ç nh©n, ¨n s¸ng
6.00- 6.30 ¨n s¸ng, cho con ¨n, dän dÑp
6.30-11.00 ®i lμm n−¬ng, lÊy rau, kiÕm cñi ®i lμm n−¬ng
11.00-13.00 nÊu ¨n, ch¨m sãc gia sóc nghØ ng¬i,
¨n c¬m ¨n c¬m,
lμm viÖc vÆt ngñ tr−a
13.00-14.00 nghØ tr−a nghØ tr−a
14.00- 17.00 ®i lμm ruéng ®i lμm ruéng
(thØnh tho¶ng ®i chî) lμm v−ên, t−íi rau
17.00-19.00 chuÈn bÞ c¬m n−íc, lÊy n−íc, t¾m nghØ ng¬i, t¾m röa, ch¬i víi con, (thØnh
giÆc, ch¨m sãc gia sóc tho¶ng gióp vî nÊu c¬m)
19.00-19.30 ¨n c¬m tèi ¨n c¬m tèi
19.30-21.00 ch¨m sãc gia ®×nh (bè mÑ, con çi), nghØ ng¬i, xem TV, nghe ®μi
dän dÑp nhμ cöa häp hμnh, sang hμng xãm ch¬i
21.00-22.00 dÖt v¶i hoÆc th¨m hμng xãm
22.00 ®i ngñ ®i ngñ
Nguån: Dang Tung Hoa (2000)
B¶ng 8.3: Sö dông thêi gian lao ®éng hμng ngμy cña vî vμ chång trong mét gia ®×nh
d©n téc Hmong b¶n Lao Kho, x· Phiªng Khoμi, huyÖn Yªn Ch©u, tØnh S¬n La2
Thêi ®iÓm (h) Ng−êi vî Ng−êi chång
4.00- 6.00 ngñ dËy, chuÈn bÞ nÊu ¨n, vÖ sinh ç
nh©n, chuÈn bÞ thøc ¨n tr−a, dän
dÑp nhμ cöa
5.00 ngñ dËy, vÖ sinh ç nh©n,
6.00- 6.30 ¨n s¸ng, cho con ¨n, dän dÑp ¨n s¸ng
6.30-11.00 ®i lμm n−¬ng, lÊy rau, ®i lμm n−¬ng, kiÕm cñi
11.00-13.30 ¨n c¬m trªn n−¬ng, nghØ t¹i n−¬ng ¨n c¬m trªn n−¬ng, nghØ t¹i n−¬ng
13.30-16.00 lμm viÖc trªn n−¬ng lμm viÖc trªn n−¬ng
16.00- 18.00 vÒ nhμ, lÊy n−íc, xay g¹o, nÊu c¬m, xem xÐt chuång tr¹i tr©u bß, v−ên t−îc,
ch¨m sãc con çi, gia sóc nghØ ng¬i
18.00-19.00 ¨n c¬m ¨n c¬m
19.00-21.00 dän dÑp, nÊu thøc ¨n cho gia sóc, nghØ ng¬i hoÆc häp hμnh, s¾p xÕp c«ng
dän chuång tr¹i, lμm g¹o, çc viÖc viÖc ngμy mai, ®Õn ch¬i nhμ hμng xãm.
vÆt, t¾m giÆt
21.00-22.00 thªu thïa

22.00 ®i ngñ ®i ngñ
Nguån: §Æng Tïng Hoa (2000)
1
§©y lμ mét ngμy lμm viÖc trong thêi gian ®Çu mïa vô vμo th¸ng 3
2
§©y lμ mét ngμy lμm viÖc trong thêi gian ®Çu mïa vô vμo th¸ng 4
104
Tõ nh÷ng vÝ dô trªn cho thÊy mét sè ®iÓm l−u ý vÊn ®Ò giíi trong gia ®×nh nh− sau:
• Phô n÷ lμm viÖc nhiÒu thêi gian h¬n so víi nam giíi chñ yÕu lμ do phô n÷ g¸nh v¸c
phÇn lín hoÆc hÇu hÕt çc c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt vμ nu«i d−ìng.
• Phô n÷ kh«ng nh÷ng lμm nh÷ng c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt - nu«i d−ìng nhiÒu thêi gian
h¬n mμ c−êng ®é lμm viÖc cao h¬n, lμm nhiÒu c«ng viÖc cïng mét lóc mμ trong b¶ng
ch−a thÓ nªu hÕt ®−îc. Phô n÷ th−êng lμ ng−êi kÕt thóc b÷a ¨n cuèi cïng trong gia
®×nh, lý do kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n lμ do ¨n l©u mμ chñ yÕu do hä ph¶i lμm çc viÖc
kh¸c trong lóc ¨n ë gia ®×nh. Trong khi ®ã, nam giíi th−êng kh«ng ph¶i lμm çc viÖc
kh¸c ngo¹i trõ võa ¨n võa xem tivi hoÆc nghe ®μi, chuyÖn.
ThËt khã ph©n biÖt thêi gian lμm cho tõng c«ng viÖc hay thùc hiÖn tõng lo¹i vai trß ®èi
víi ng−êi phô n÷ v× hä th−êng lμm nhiÒu c«ng viÖc ®an xen nhau - vÝ dô: tranh thñ võa
chuÈn bÞ c¬m n−íc võa cho lîn gμ ¨n, võa lμm n−¬ng võa kiÕm cñi,thøc ¨n... trong lóc
nghØ ng¬i hä cã thÓ tr«ng con hoÆc thªu thïa. Phô n÷ tõ l©u nay vÉn ®−îc gäi lμ “lao
®éng v« h×nh”, c«ng viÖc cña hä kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn trong çc thèng kª lao ®éng chÝnh
thøc.
XÐt vÒ mÆt sinh lý hay tõ khÝa c¹nh giíi tÝnh, ®μn bμ chØ kh¸c ®μn «ng ë chøc n¨ng
mang thai vμ sinh con. ViÖc mang thai vμ sinh con kh«ng ®ång nghÜa víi viÖc nu«i nÊng
ch¨m sãc trÎ em, vμ kh«ng chØ trÎ em mμ c¶ ng−êi lín khi bÞ ®au yÕu, giμ c¶ vμ çc c«ng
viÖc bÕp nóc néi trî trong gia ®×nh. Song trong hÇu hÕt çc gia ®×nh còng nh− x· héi cho
r»ng vai trß t¸i s¶n xuÊt ®−¬ng nhiªn chñ yÕu lμ cña phô n÷ vμ viÖc thùc hiÖn vai trß nμy
chñ yÕu lμ phô n÷. Lý do c¬ b¶n vμ d−êng nh− duy nhÊt ®Ó gi¶i thÝch cho nhËn thøc vai
trß giíi nμy chØ lμ do phô n÷ mang thai vμ sinh con.
ChÝnh viÖc nhËn thøc ch−a ®Çy ®ñ, ®óng ®¾n vÒ vai trß t¸i s¶n xuÊt cña phô n÷ vμ
nam giíi nªn vai trß t¸i s¶n xuÊt ®Ì nÆng lªn ng−êi phô n÷ khiÕn phô n÷ ph¶i lμm viÖc
qu¸ t¶i trong khi ®ã nam giíi Ýt cã c¬ héi tham gia çc c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt cña m×nh
nh− nu«i dËy, ch¨m sãc con çi, çc thμnh viªn trong gia ®×nh.
Çch nh×n nhËn ch−a hîp lý nμy kh«ng chØ phæ biÕn ë nam giíi mμ cßn ngay c¶ ë
n÷ giíi cßn nhiÒu phô n÷ quan niÖm c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt lμ "thiªn chøc" cña phô n÷.
Hä tù nguyÖn, cè g¾ng vμ lu«n muèn «m ®åm mäi c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt vÒ phÇn m×nh
kh«ng muèn chia sÎ víi nam giíi. Nh÷ng phô n÷ nμy chÊp nhËn, ph¸t huy, coi ®ã lμ
chuÈn mùc x· héi vÒ vai trß cña phô n÷ vμ ¸p ®Æt chuÈn mùc nμy cho chÝnh giíi cña
m×nh, tr× trÝch nh÷ng phô n÷ kh«ng theo nh÷ng chuÈn mùc nμy vμ gãp phÇn cñng cè sù
®Þnh kiÕn nh÷ng chuÈn mùc bÊt b×nh ®¼ng giíi.
Tõ nhËn thøc thiÕu khoa häc ®· h×nh thμnh quan niÖm sai lÇm vÒ vai trß cña mçi
giíi. Nh÷ng quan niÖm nμy trë thμnh nh÷ng chuÈn mùc cña x· héi vÒ phô n÷ vμ nam
giíi. Nh÷ng chuÈn mùc nμy ®−îc cñng cè theo thêi gian th«ng qua gi¸o dôc "giíi tÝnh"
cho trÎ em trai vμ trÎ em g¸i trong çc gia ®×nh, ngoμi x· héi vμ c¶ trong çc nhμ tr−êng
gióp cho trÎ em g¸i khi tr−ëng thμnh vμ khi trë thμnh nh÷ng ng−êi vî, ng−êi mÑ th−êng
cã kü n¨ng h¬n nam giíi trong viÖc thùc hiÖn vai trß t¸i s¶n xuÊt vμ ®¶m ®−¬ng phÇn lín
çc c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt.
Còng chÝnh do phô n÷ vμ çc trÎ em g¸i ph¶i lμm çc c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt nhiÒu
h¬n, vÊt v¶ h¬n nªn thêi gian häc tËp, n©ng cao tr×nh ®é Ýt h¬n vμ ®a sè phô n÷ cã tr×nh
105
®é häc vÊn thÊp h¬n nam giíi. Trong khi ®ã nam giíi do ®−îc gi¶i phãng khái phÇn lín
çc c«ng viÖc t¸i s¶n xuÊt hä cã thêi gian nhiÒu h¬n ®Ó n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn, kiÕn
thøc khoa häc, kü thuËt míi, th«ng tin, tham gia nhiÒu h¬n vμo çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt,
ho¹t ®éng chÝnh trÞ vμ çc c«ng viÖc cña nam giíi th−êng ®−îc coi träng h¬n.
1.3 Çc nhu cÇu giíi
1.3.1 Giíi thiÖu chung
Nhu cÇu giíi cã thÓ rÊt kh¸c nhau gi÷a çc vïng, çc nhãm ng−êi, çc gia ®×nh phô
thuéc vμo ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ x· héi. Nhu cÇu giíi lμ thùc tÕ hay chiÕn
l−îc phô thuéc vμo ®iÒu kiÖn sèng cô thÓ nªn nhu cÇu thùc tÕ cña phô n÷ hay nam giíi
cña d©n téc cô thÓ ë x· héi nμy cã thÓ lμ nh÷ng nhu cÇu chiÕn l−îc cña phô n÷ hay nam
giíi ë x· héi kh¸c vμ ng−îc l¹i. VÝ dô, ë ViÖt Nam d−íi chÕ ®é phong kiÕn nhu cÇu cña
trÎ em g¸i vμ phô n÷ ®−îc ®Õn tr−êng häc tËp lμ nhu cÇu chiÕn l−îc song ®Õn nay viÖc ®i
häc cña phô n÷ chØ lμ nhu cÇu thùc tÕ. HoÆc quyÒn cña phô n÷ ®−îc tham gia øng cö vμ
bÇu cö nh− nam giíi ë çc n−íc B¾c ¢u lμ nhu cÇu chiÕn l−îc cña ®a sè phô n÷ ë çc
n−íc Håi gi¸o.
Bëi vËy ®Ó x¸c ®Þnh nhu cÇu giíi lμ thùc tÕ hay chiÕn l−îc chóng ta ph¶i xem xÐt
trong ®iÒu kiÖn, hoμn c¶nh cô thÓ. Th−êng ®Ó nhËn biÕt nhu cÇu giíi lμ thùc tÕ hay chiÕn
l−îc chóng ta cã thÓ dùa trªn ph©n c«ng lao ®éng theo giíi. NÕu nhu cÇu mμ khi ®¸p øng
kh«ng ®ßi hái thay ®æi thùc tÕ ph©n c«ng lao ®éng theo giíi th× gäi lμ nhu cÇu thùc tÕ.
Vμ ng−îc l¹i, nh÷ng nhu cÇu khi ®¸p øng ®ßi hái ph¶i thay ®æi thùc t¹i ph©n c«ng lao
®éng gi÷a giíi n÷ vμ giíi na th× gäi lμ nhu cÇu chiÕn l−îc. Hay nãi çch kh¸c:
- NÕu çc ho¹t ®éng, dù ¸n, ch−¬ng tr×nh gióp phô n÷ vμ nam giíi thùc hiÖn tèt
h¬n çc vai trß vèn cã cña m×nh mμ kh«ng lμm thay ®æi thùc tÕ ph©n c«ng lao
®éng theo giíi th× ®ã lμ ®¸p øng çc nhu cÇu thùc tÕ cña giíi.
- NÕu çc ho¹t ®éng, dù ¸n, ch−¬ng tr×nh t¹o ®iÒu kiÖn cho phô n÷ vμ nam giíi
thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc vèn ®−îc coi lμ cña giíi kh¸c, gióp hä ®æi míi çc vai
trß truyÒn thèng cña m×nh, qua ®ã n©ng cao ®−îc b×nh ®¼ng nam n÷ th× ®ã lμ ®¸p
øng nhu cÇu chiÕn l−îc cña giíi.
1.3.2 Nhu cÇu thùc tÕ
Nhu cÇu thùc tÕ cña giíi lμ nh÷ng nhu cÇu xuÊt ph¸t tõ vai trß hiÖn t¹i cña mçi giíi
vμ nÕu ®−îc ®¸p øng sÏ gióp cho hä lμm tèt vai trß s½n cã cña m×nh.
Trong cuéc sèng, phô n÷ vμ nam giíi cã nhiÒu nhu cÇu. Nhu cÇu cã thÓ lμ nh÷ng
thø nh×n thÊy ®−îc, thiÕt thùc, cô thÓ, gióp cho con ng−êi tån t¹i nh− c¬m ¨n, ¸o mÆc,
nhμ ë, ®iÖn, n−íc, chÊt ®èt.... Cã nh÷ng nhu cÇu lμ nh÷ng thø khã nhËn thÊy, tr×u t−îng
nh»m gióp cho con ng−êi ph¸t triÓn trÝ tuÖ, ph¸t huy n¨ng lùc b¶n th©n, n©ng cao n¨ng
lùc, vÞ thÕ trong x· héi nh− thêi gian, th«ng tin, ®−îc ®Õn tr−êng, häc hμnh, tham gia bÇu
cö, héi häp...
XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ lμ phô n÷ vμ nam giíi ®−îc x· héi ph©n cho çc vai trß kh¸c
nhau bëi vËy phô n÷ vμ nam giíi cã nhu cÇu kh¸c nhau. TÊt c¶ çc nhu cÇu cña phô n÷
vμ nam giíi tïy theo tõng hoμn c¶nh, ®iÒu kiÖn cô thÓ tõ gi¸c ®é giíi cã thÓ ph©n thμnh
hai lo¹i: Nhu cÇu thùc tÕ vμ nhu cÇu chiÕn l−îc cña giíi.
106
Çc nhu cÇu liªn quan tíi cuéc sèng hμng ngμy, trong ®iÒu kiÖn cô thÓ, th−êng lμ
nh÷ng nguyÖn väng, yªu cÇu vÒ ph−¬ng tiÖn gióp cho hä thùc hiÖn tèt çc vai trß cña
m×nh nh− ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch, nÊu ¨n, ®iÒu kiÖn vÖ sinh, ch¨m sãc søc kháe, gi¸o
dôc, viÖc lμm, t¨ng thu nhËp. Nh÷ng nhu cÇu nμy mang tÝnh thùc tÕ vÒ b¶n chÊt th−êng
liªn quan ®Õn nh÷ng bÊt hîp lý trong ®iÒu kiÖn sèng, thiÕu çc nguån lùc. Nh÷ng nhu
cÇu nμy n¶y sinh tõ ®êi sèng hμng ngμy, kh«ng ®ßi hái sù thay ®æi c¬ cÊu quyÒn lùc,
th¸i ®é, hμnh vi, t−¬ng quan ®Þa vÞ hay ph©n c«ng lao ®éng bÊt hîp lý gi÷a çc giíi mμ
thËm chÝ cßn gãp phÇn cñng cè ph©n c«ng lao ®éng theo giíi. Nh÷ng nhu cÇu nh− vËy
gäi lμ nhu cÇu thùc tÕ.
VÝ dô vÒ nhu cÇu thùc tÕ:
- H−íng dÉn cho phô n÷ n«ng th«n vÒ c¬ cÊu b÷a ¨n vμ thμnh phÇn dinh d−ìng
- Më líp n©ng cao kü n¨ng ch¨n nu«i lîn cho phô n÷ n«ng th«n
C¶ hai vÝ dô nμy nh»m gióp phô n÷ thùc hiÖn tèt h¬n vai trß cña m×n mμ kh«ng lμm
thay ®æi thùc tÕ ph©n c«ng lao ®éng theo giíi trong gia ®×nh.
1.3.3 Nhu cÇu chiÕn l−îc
Nhu cÇu chiÕn l−îc cña giíi lμ nh÷ng nhu cÇu cña phô n÷ vμ nam giíi mμ khi ®−îc
®¸p øng sÏ lμm thay ®æi vÞ trÝ, ®Þa vÞ cña phô n÷ vμ nam giíi theo h−íng b×nh ®¼ng h¬n.
Kh¸c víi nhu cÇu thùc tÕ, nhu cÇu chiÕn l−îc th−êng trõu t−îng h¬n, khã nh×n thÊy
h¬n nhu cÇu thùc tÕ cña giíi. Nhu cÇu chiÕn l−îc th−êng lμ sù thay ®æi c¬ cÊu quyÒn lùc
vμ ¶nh h−ëng tíi th¸i ®é hμnh vi cña mçi giíi. Nhu cÇu chiÕn l−îc giíi ®a d¹ng, n¶y sinh
rÊt kh¸c nhau thay ®æi theo çc ®iÒu kiÖn cô thÓ, phô thuéc vμo hoμn c¶nh kinh tÕ, v¨n
ho¸, chÝnh trÞ, x· héi. Nh÷ng nhu cÇu chiÕn l−îc giíi cã thÓ bao gåm toμn bé hoÆc mét
sè nhu cÇu nh−: thay ®æi ph©n c«ng lao ®éng theo giíi, cïng chia sÎ viÖc néi trî vμ ch¨m
sãc con çi, xo¸ bá çc h×nh thøc, çc quy ®Þnh ph©n biÖt quyÒn së h÷u tμi s¶n, nhμ cöa,
quyÒn tiÕp cËn tÝn dông, tù do lùa chän sinh con çi.
Nhu cÇu giíi chiÕn l−îc cña phô n÷ lμ nh÷ng nhu cÇu mμ phô n÷ x¸c ®Þnh ®−îc v×
vai trß thÊp kÐm cña hä so víi nam giíi trong x· héi. Chóng liªn quan ®Õn vÞ thÕ, vÞ trÝ
vμ vai trß cña giíi, ®Õn quyÒn lùc, sù kiÓm so¸t vμ cã thÓ bao hμm c¶ nh÷ng vÊn ®Ò nh−
quyÒn ph¸p lý, b¹o lùc trong gia ®×nh, tiÒn c«ng c«ng b»ng vμ sù kiÓm so¸t cña phô n÷
®èi víi th©n thÓ hä. ViÖc ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu nμy cña phô n÷ sÏ gióp thay ®æi vÞ trÝ
hiÖn hμnh vμ tõ ®ã thay ®æi vÞ trÝ thÊp kÐm cña phô n÷.
107
VÝ dô vÒ nhu cÇu chiÕn l−îc:
- Tæ chøc çc líp nÊu ¨n cho nam giíi
- TiÕn hμnh tËp huÊn vÒ qu¶n lý cho çc n÷ gi¶ng viªn ë çc tr−êng §¹i häc
VÝ dô thø nhÊt liªn quan ®Õn thay ®æi quan niÖm ph©n c«ng lao ®éng truyÒn thèng
mμ phô n÷ tõ tr−íc ®Õn nay vÉn ®¶m nhiÖm. VÝ dô thø hai liªn quan ®Õn ph©n c«ng lao
®éng giíi ®Õn nghÒ nghiÖp, v× l·nh ®¹o hay qu¶n lý tõ tr−íc ®Õn nay lμ lÜnh vùc chñ yÕu
cña nam giíi.
Nhu cÇu chiÕn l−îc th−êng dμi h¹n vμ liªn quan tíi sù thay ®æi vÞ trÝ, ®Þa vÞ cña phô
n÷ vμ nam giíi nªn rÊt khã ®−îc chÊp nhËn vμ ®−îc ®¸p øng ngay nh−ng nÕu ®−îc ®¸p
øng nã sÏ lμm biÕn ®æi thùc tÕ ph©n c«ng lao ®éng theo giíi theo h−íng tiÕn bé, ®éng
viªn cao h¬n tiÒm n¨ng lao ®éng cña phô n÷ vμ nam giíi, n©ng cao b×nh ®¼ng giíi.
1.4 B×nh ®¼ng giíi
ThuËt ng÷ b×nh ®¼ng giíi lμ mét thuËt ng÷ ®−îc sö dông theo nhiÒu çch kh¸c
nhau, t¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau, ®Ó chØ sù b×nh ®¼ng vÒ luËt ph¸p, vÒ c¬ héi, vÒ kÕt
qu¶ vμ thμnh qu¶ t¹o ra. Theo b¸o ço cña Ng©n hμng thÕ giíi (2001) th× b×nh ®¼ng giíi
®−îc xem xÐt theo nghÜa b×nh ®¼ng vÒ luËt ph¸p, vÒ c¬ héi – bao gåm sù b×nh ®¼ng
trong viÖc tiÕp cËn nguån nh©n lùc, vèn vμ çc nguån lùc s¶n xuÊt kh¸c, b×nh ®¼ng trong
thï lao c«ng viÖc - vμ trong tiÕng nãi. ë ®©y kh«ng xem xÐt b×nh ®¼ng giíi theo thμnh
qu¶ bëi v× hai lý do. Thø nhÊt lμ çc x· héi kh¸c nhau cã thÓ cã nh÷ng çch ®i riªng ®Ó
theo ®uæi sù b×nh ®¼ng giíi. Thø hai lμ mét khÝa c¹nh tù th©n cña sù b×nh ®¼ng lμ cho
phÐp ng−êi phô n÷ vμ nam giíi ®−îc tù do lùa chän nh÷ng vai trß gièng hoÆc kh¸c nhau
vμ nh÷ng thμnh qu¶ gièng hoÆc kh¸c nhau, tïy theo së thÝch vμ môc ®Ých cña hä.
B×nh ®¼ng ë ®©y kh¸c víi c«ng b»ng víi nghÜa lμ ®èi xö víi phô n÷ còng gièng
nh− ®èi xö víi nam giíi. Theo logic nμy, mäi ®iÒu cÇn thiÕt chØ lμ cung cÊp cho phô n÷
çc c¬ héi b×nh ®¼ng vμ ng−êi ta mong ®îi phô n÷ sÏ tiÕp cËn çc c¬ héi nμy, thùc hiÖn
vμ h−ëng lîi theo çc nguyªn t¾c vμ tiªu chuÈn nh− nam giíi. VÊn ®Ò cña m« h×nh nμy lμ
nã kh«ng xem xÐt vμ gi¶i quyÕt nh÷ng kh¸c nhau vÒ giíi vμ çc mèi quan hÖ giíi. §iÒu
nμy ®Æt ra nh÷ng søc Ðp v« cïng lín ®èi víi phô n÷, trong khi ®ã l¹i thu hÑp sù tiÕp cËn
cña hä tíi çc kü n¨ng vμ nguån lùc cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ tËn dông çc c¬ héi b×nh ®¼ng
nh»m lμm t¨ng n¨ng lùc cña hä. Nh÷ng ph©n biÖt ®èi xö cã hÖ thèng cã nghÜa lμ mét vμi
ng−êi ®−îc ®Æt ë vÞ trÝ tèt h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c ®Ó sö dông çc c¬ héi hiÖn cã. B×nh
®¼ng vÒ c¬ héi, vÒ sù lùa chän vμ ®èi xö lμ c¬ héi cÇn thiÕt nh−ng kh«ng ph¶i lμ c¬ héi
quan träng ®Ó hç trî cho sù ph¸t triÓn cña phô n÷. ChÝnh v× vËy chóng ta cÇn xem xÐt
quan ®iÓm b×nh ®¼ng cã nhËn thøc giíi. Quan ®iÓm nμy ®−a ra sù tiÕp cËn ®óng ®¾n mμ
nã c«ng nhËn sù kh¸c biÖt, vμ thùc tÕ lμ phô n÷ ®ang cã vÞ trÝ bÊt b×nh ®¼ng do sù ph©n
biÖt ®èi xö trong qu¸ khø vμ hiÖn t¹i. Quan ®iÓm nμy kh«ng chØ quan t©m ®Õn ®èi xö
b×nh ®¼ng mμ cßn quan t©m ®Õn tiÕp cËn b×nh ®¼ng vμ lîi Ých b×nh ®¼ng. Chóng ta cÇn
ph¶i xem xÐt nh−ng c¶n trë tiÒm Èn ®èi víi sù tham gia b×nh ®¼ng cña phô n÷, cã nghÜa
lμ ph¶i ®èi xö kh¸c nhau ®èi víi phô n÷ vμ nam giíi ®Ó hä cã thÓ ®−îc h−ëng lîi mét
çch b×nh ®¼ng.
Nãi tãm l¹i cã thÓ ®Þnh nghÜa b×nh ®¼ng giíi lμ bèi c¶nh lý t−ëng trong ®ã phô n÷
vμ nam giíi ®−îc h−ëng vÞ trÝ nh− nhau, hä cã çc c¬ héi b×nh ®¼ng ®Ó ph¸t hiÖn ®Çy ®ñ
tiÒm n¨ng cña hä nh»m cèng hiÕn cho sù ph¸t triÓn cña quèc gia vμ ®−îc h−ëng lîi tõ
108
çc kÕt qu¶ ®ã. Tr−íc kia ng−êi ta tin r»ng sù b×nh ®¼ng cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng çch trao
cho phô n÷ vμ nam giíi çc c¬ héi nh− nhau vμ thõa nhËn r»ng ®iÒu nμy sÏ ®em l¹i çc
kÕt qu¶ nh− nhau. Nh−ng ®èi xö b×nh ®¼ng kh«ng lu«n lu«n ®em l¹i çc kÕt qu¶ b×nh
®¼ng.
“B×nh ®¼ng giíi kh«ng ®¬n thuÇn chØ lμ viÖc phô n÷ sÏ cã nhiÒu vai trß gièng nam
giíi h¬n mμ cßn lμ nam giíi còng sÏ cã nhiÒu vai trß gièng phô n÷ h¬n”3
1.5 Hßa nhËp giíi
Hßa nhËp giíi lμ mét qu¸ tr×nh mμ trong ®ã c¶ nam giíi vμ phô n÷ ®Òu tham gia ®Çy ®ñ
vμo çc ho¹t ®éng ®· ®−îc lËp kÕ ho¹ch, bao gåm çc ch−¬ng tr×nh, chÝnh s¸ch, luËt
ph¸p ë bÊt cø lÜnh vùc nμo vμ ë tÊt c¶ mäi cÊp. Trong qu¸ tr×nh nμy c¶ phô n÷ vμ nam
giíi ®Òu tham gia vμo viÖc ra quyÕt ®Þnh vμ ®−îc t− vÊn trong x©y dùng ch−¬ng tr×nh.
§iÒu ®ã phô thuéc vμo viÖc ph©n tÝch giíi nh− lμ mét c«ng cô ph©n tÝch cho viÖc lËp kÕ
ho¹ch, ra quyÕt ®Þnh, thùc hiÖn vμ gi¸m s¸t. Hßa nhËp giíi lμ chiÕn l−îc sö dông nh÷ng
mèi quan t©m vμ kinh nghiÖm cña phô n÷ còng nh− nam giíi nh− mét phÇn quan träng
®Ó thiÕt kÕ, thùc hiÖn, kiÓm tra gi¸m s¸t hay ®¸nh gi¸ mét chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh ë tÊt
c¶ çc lÜnh vùc kinh tÕ chÝnh trÞ, x· héi cèt ®Ó phô n÷ vμ nam giíi ®−îc h−ëng lîi nh−
nhau vμ ®Ó sù bÊt b×nh ®¼ng kh«ng cßn tån t¹i n÷a. Môc tiªu quan träng nhÊt lμ ®¹t ®−îc
sù b×nh ®¼ng trong x· héi (UNDP 1997).
T¹i sao ph¶i hßa nhËp hay lång ghÐp vÊn ®Ò giíi?
- ViÖc x©y dùng mét kÕ ho¹ch vÒ giíi tèt cã ý nghÜa quan träng vÒ kinh tÕ, khiÕn
cho c¶ nam giíi vμ phô n÷ ®Òu tÝch cùc, vμ nh− vËy sö dông ®−îc 100% lùc
l−îng lao ®éng cã n¨ng suÊt
- Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy r»ng sù ph©n biÖt ®èi xö nam n÷ lμ cho t×nh
tr¹ng nghÌo ®ãi gia t¨ng, tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ chËm l¹i vμ c«ng t¸c qu¶n lý
quèc gia bÞ yÕu ®i
- Thóc ®Èy b×nh ®¼ng nam n÷ cã nghÜa lμ thóc ®Èy çc quyÒ c¬ b¶n cña con ng−êi.
Çc chÝnh s¸ch vμ çc ch−¬ng tr×nh nh¹y c¶m giíi ph¶i thÓ hiÖn bèn vÊn ®Ò chÝnh
dùa trªn c¬ së çc nhu cÇu vμ quyÒn lîi chung cña con ng−êi, ®ã lμ:
- HiÖu suÊt: t¨ng c−êng s¶n xuÊt, tham gia vμo viÖc t¨ng thu nhËp
- B×nh ®¼ng: xãa bá mäi rμo ch¾n ®èi víi çc c¬ héi chÝnh trÞ, chuyªn m«n, kinh
tÕ, ph©n chia b×nh ®¼ng çc nguån
- Sù tham gia: phô n÷ vμ nam giíi ph¶i tham gia ®Çy ®ñ vμo çc quyÕt ®Þnh vμ çc
qu¸ tr×nh cã ¶nh h−ëng tíi cuéc sèng cña hä
- BÒn v÷ng: tiÕp cËn çc c¬ héi vμ çc nguån ph¶i ®−îc ®¶m b¶o cho çc thÕ hÖ
t−¬ng lai.
Hßa nhËp giíi lμ t¹o ra m«i tr−êng cã kh¶ n¨ng cho b×nh ®¼ng giíi thùc sù tån t¹i.
CÇn ph¶i lång ghÐp vÊn ®Ò giíi vμo çc lÜnh vùc trong cuéc sèng. Trong lÜnh vùc n«ng
l©m nghiÖp rÊt quan träng lμ lång nghÐp vμo ngay trong ®μo t¹o, trong nghiªn cøu vμ
trong tÊt c¶ çc giai ®o¹n cña dù ¸n ph¸t triÓn.
3
TrÝch trong tμi liÖu tËp huÊn vÒ giíi cña ñy ban quèc gia v× sù tiÕn bé cña phô n÷
109
2. LÞch sö vÒ ph¸t triÓn kh¸i niÖm giíi
2.1 Phô n÷ trong ph¸t triÓn4 (WID)
ThuËt ng÷ “Phô n÷ trong ph¸t triÓn” ra ®êi vμo nh÷ng n¨m 70. Nh÷ng ®ãng gãp vÒ
lý thuyÕt vμ thùc tÕ cña “Phô n÷ trong ph¸t triÓn” ®−îc kÕt hîp víi hμng lo¹t çc ho¹t
®éng cña phô n÷ trong lÜnh vùc ph¸t triÓn víi sù tμi trî kinh tÕ cña çc tæ chøc chÝnh phñ
vμ phi chÝnh phñ tõ nh÷ng n¨m 70 ®Õn nay (Teherani-Kroenner 1995; TrÇn ThÞ QuÕ
1999).
Nh÷ng mèi quan t©m lín cña phô n÷ trªn thÕ giíi ®· ®−îc héi nghÞ thÕ giíi vÒ n¨m
quèc tÕ phô n÷ häp n¨m 1975 t¹i Mexico vμ thËp kû vÒ phô n÷ cña liªn hiÖp quèc (1976-
1985) nªu ra. Héi nghÞ nμy lμ nªu lªn ®iÓm h¹n chÕ lμ phô n÷ kh«ng ®−îc tham gia vμo
kÕ ho¹ch ph¸t triÓn trong çc dù ¸n. Tõ ®ã vÞ trÝ x· héi vμ kinh tÕ cña phô n÷ ®−îc chó ý.
Cuéc “Çch m¹ng xanh” trong thËp kû 60 ®· ®−a ra nhiÒu vÝ dô vÒ vai trß cña phô n÷
trong kinh tÕ n«ng nghiÖp. Tõ ®Çu thËp kû 90 tæ chøc n«ng l−¬ng thÕ giíi FAO ®· ®−a
WID vμo ch−¬ng tr×nh chiÕn l−îc nh»m hiÓu ®−îc vai trß vμ nhu cÇu cña phô n÷ vμo kÕ
ho¹ch cña dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp.
Phong trμo “Phô n÷ trong ph¸t triÓn” bÞ t¸c ®éng m¹nh mÏ bëi sù ra ®êi cña phong
trμo gi¶i phãng phô n÷ ë çc n−íc phÝa B¾c vμo nh÷ng n¨m 70. Cïng víi ch−¬ng tr×nh
hμnh ®éng cña WID cßn cã phong trμo cña nh÷ng ng−êi ñng hé thuyÕt nam n÷ b×nh
quyÒn thuéc §¶ng tù do, nh»m ®ßi thùc hiÖn çc quyÒn b×nh ®¼ng, viÖc lμm, c«ng lý vμ
quyÒn c«ng d©n cho phô n÷ ë n−íc Mü. Mét chñ ®Ò quan träng cña phong trμo nam n÷
b×nh quyÒn ë thêi kú nμy lμ t¹o ra çc c¬ héi cã viÖc lμm ngang nhau cho phô n÷. Trong
khi sù quan t©m vÒ phóc lîi x· héi vμ sinh ®Î vÉn lμ trung t©m cña phong trμo phô n÷,
“Phô n÷ trong ph¸t triÓn” ®· chó träng ®Æc biÖt ®Õn vai trß s¶n xuÊt cña phô n÷ vμ chñ
tr−¬ng ®−a phô n÷ vμo hßa nhËp vμo nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc vμ coi ®ã lμ mét biÖn ph¸p
n©ng cao ®Þa vÞ cña hä (TrÇn ThÞ QuÕ, 1999).
¶nh h−ëng quan träng tiÕp theo ®èi víi WID lμ sù h×nh thμnh çc c¬ quan nghiªn
cøu vÒ phô n÷ ë çc n−íc ph¸t triÓn. C«ng tr×nh nghiªn cøu cã ¶nh h−ëng lín nhÊt lμ
c«ng tr×nh cña chuyªn gia kinh tÕ §an M¹ch Ester Boserup vμo n¨m 1970. TÇm quan
träng cña c«ng tr×nh “Vai trß cña phô n÷ trong ph¸t triÓn kinh tÕ” nμy lμ nã th¸ch thøc
gi¶ ®Þnh vÒ “Quan ®iÓm phóc lîi” vμ nªu bËt vai trß cña phô n÷ trong nÒn kinh tÕ n«ng
nghiÖp ë Ch©u Phi, Ch©u ¸ vμ Ch©u Mü La tinh. Boserup thõa nhËn mèi t−¬ng quan tÝch
cùc gi÷a vai trß cña phô n÷ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vμ ®Þa vÞ cña hä ®èi víi nam giíi
(Boserup, 1989).
Phong trμo “Phô n÷ trong ph¸t triÓn” ®· cã t¸c ®éng khëi x−íng çc cuéc th¶o luËn,
nghiªn cøu vμ x©y dùng çc thÓ chÕ vÒ vÊn ®Ò giíi trong çc tæ chøc ph¸t triÓn vμ c¬
quan chÝnh phñ t¹o ®iÒu kiÖn cho phô n÷ hßa nhËp vμo ph¸t triÓn cña céng ®ång vμ x·
héi. Trong thùc tÕ ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh cho phô n÷, nh−ng kh«ng ph¶i
çc dù ¸n vÒ phô n÷ còng thμnh c«ng bëi v× çc dù ¸n vÒ phô n÷ th−êng riªng biÖt, tËp
trung vμo çc c«ng viÖc truyÒn thèng cña phô n÷ mμ kh«ng lμm thay ®æi ®−îc mèi quan
4
Tªn tiÕng Anh: Women in Development
110
hÖ gi÷a phô n÷ vμ nam giíi, phô n÷ vÉn kh«ng cã ¶nh h−ëng vμ tiÕng nãi trong céng
®ång.
2.2 Phô n÷, m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng5 (WED)
Còng ®Çu thËp kû 70 xuÊt hiÖn quan ®iÓm vÒ Phô n÷, M«i tr−êng vμ Ph¸t triÓn bÒn
v÷ng. ë ViÖt nam còng nh− ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi c¶ nam giíi vμ n÷ giíi cïng ®ãng
vai trß quan träng trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn. §Æc biÖt trªn
vïng cã ®ång bμo d©n téc Ýt ng−êi sinh sèng nh− vïng T©y B¾c ViÖt nam th× phô n÷ l¹i
cμng cã vai trß quan träng trong kinh tÕ hé gia ®×nh vμ sö dông çc s¶n phÈm rõng. Hä
thu l−îm vμ sö dông cñi ®un vμ lμ nh÷ng ng−êi trùc tiÕp chÞu ¶nh h−ëng xÊu ®Õn sù ngμy
cμng c¹n kiÖt tμi nguyªn thiªn nhiªn (Dang Tung Hoa 2000). Hä ®−îc quan t©m, khuyÕn
khÝch vμ ®−îc x¸c ®Þnh lμ nhãm môc tiªu trong çc dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp vμ n«ng
th«n.
Cuéc vËn ®éng “Chipko” ë Ên §é n¨m 1974 lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ phô n÷ biÓu
t×nh chèng l¹i n¹n ph¸ rõng (Davidson, Dankelman, 1990). T¹i héi nghÞ thÕ giíi ë
Nairobi n¨m 1985 vÒ “Phô n÷ vμ khñng ho¶ng m«i tr−êng” ®· nªu bËt vai trß cña phô n÷
trong viÖc l«i cuèn hä vμo n«ng l©m nghiÖp. Phô n÷ ®−îc gäi lμ ng−êi qu¶n lý m«i
tr−êng v× hä ®· tÝch lòy kiÕn thøc qua rÊt nhiÒu thÕ hÖ. Nh÷ng néi dung nμy ®· t¨ng
c−êng thªm çc cuéc tranh luËn vμ ®−îc quèc tÕ c«ng nhËn vai trß cña phô n÷ trong viÖc
qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. Tõ cuèi thËp kû 80 cã cμng ngμy cμng nhiÒu çc tæ chøc
trong n−íc vμ quèc tÕ quan t©m ®Õn WED nhÊt lμ trong lÜnh vùc n«ng l©m nghiÖp. Çc
dù ¸n dùa trªn quan ®iÓm cña WID, ®· chó ý ®Õn nhu cÇu cña phô n÷ vμ nam giíi vμ
kiÕn thøc cña hä trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. Tuy nhiªn phô n÷ ch−a cã tiÕng
nãi trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh, bëi v× chØ khuyÕn khÝch phô n÷ kh«ng th× ch−a ®ñ mμ
cÇn ph¶i t¹o c¬ héi cho hä cã tiÕng nãi trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh vμ h−ëng lîi trong
çc ho¹t ®éng cña dù ¸n.
5
Tªn tiÕng Anh: Women, Environment and Sustainable Development
111
H×nh 8.1: Phô n÷ ®ãng gãp vai trß quan träng trong qu¶n lý tμi nguyªn
2.3 Tõ Phô n÷ trong ph¸t triÓn ®Õn Giíi vμ ph¸t triÓn6 (GAD)
Ph©n tÝch t×nh tr¹ng lÖ thuéc cña phô n÷ lμ mèi quan t©m hμng ®Çu cña WID, nh−ng
b¶n chÊt quan hÖ chñ yÕu vÒ sù lÖ thuéc cña phô n÷ l¹i ch−a ®−îc khai th¸c ®Çy ®ñ. WID
khuyÕn khÝch phô n÷ tham gia vμo çc dù ¸n nh−ng l¹i ch−a chó ý ®Õn quyÒn lîi cña hä
v× vËy dÉn ®Õn thÊt b¹i.
Quan ®iÓm giíi vμ ph¸t triÓn xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m 80 víi môc tiªu coi nam giíi
vμ n÷ giíi lμ ®èi t−îng t¸c ®éng ®Ó t¹o ra sù c«ng b»ng gi÷a nam vμ n÷ trong x· héi vμ
gia ®×nh, thay ®æi quan niÖm träng nam khinh n÷ trong x· héi qua viÖc c¶i tiÕn mèi quan
hÖ gi÷a nam vμ n÷, x©y dùng çc dù ¸n vÒ ph¸t triÓn phô n÷ víi sù tham gia cña c¶ hai
giíi nam vμ n÷, giμnh quyÒn lîi vÒ mÆt ph¸p luËt vμ së h÷u tμi s¶n phô n÷ vμ t¸c ®éng
tÝch cùc còng nh− tiªu cùc cña quan ®iÓm GAD ®èi víi sù ph¸t triÓn cña phô n÷.
6
TiÕng Anh: Gender and Development
112
Mét xu h−íng chung kh¸c trong çch tiÕp cËn vÊn ®Ò quan hÖ giíi lμ th«ng qua sù
ph©n tÝch xem nam vμ n÷ lμm g×. Tõ gãc ®é x· héi häc, mèi quan t©m chÝnh ë ®©y lμ coi
giíi nh− mét mèi quan hÖ x· héi, mét lÜnh vùc mμ sù ph©n tÝch chØ mang tÝnh t−îng
tr−ng (TrÇn ThÞ QuÕ, 1999). GAD khuyÕn khÝch c¶ phô n÷ vμ nam giíi tham gia vμo dù
¸n nh−ng phô n÷ ch−a cã quyÒn quyÕt ®Þnh nªn viÖc n©ng cao quyÒn lùc cho phô n÷
trong nghiªn cøu vμ trong çc dù ¸n lμ rÊt cÇn thiÕt.
Chóng ta cã thÓ xem xÐt sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a quan ®iÓm WID vμ GAD trong
b¶ng sau:
B¶ng 8.4: Sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a WID vμ GAD

WID GAD
TiÕp cËn Phô n÷ ®−îc xem nh− lμ mét vÊn Phô n÷ lμ mét phÇn cña ph¸t triÓn
®Ò ®−îc hßa nhËp vμo ph¸t triÓn nguån nh©n lùc
TËp trung Phô n÷ Mèi quan hÖ gi÷a phô n÷ vμ nam
vμo vÊn ®Ò giíi
VÊn ®Ò Phô n÷ th−êng bÞ t¸ch biÖt ra QuyÒn lùc kh«ng b×nh ®¼ng vÒ
khái ph¸t triÓn tham gia vμ h−ëng lîi
Môc ®Ých Ph¸t triÓn cã hiÖu suÊt vμ hiÖu Ph¸t triÓn bÒn v÷ng vμ b×nh ®¼ng
qu¶ h¬n víi c¶ nam giíi vμ phô n÷ lμ ng−êi ra
quyÕt ®Þnh
- Lång ghÐp phô n÷ vμo qu¸ tr×nh T¨ng quyÒn cho ng−êi bÞ thiÖt
Gi¶i ph¸p ph¸t triÓn thßi vμ phô n÷; lμm thay ®æi çc mèi
- Hç trî ®Æc biÖt cho phô n÷ quan hÖ bÊt b×nh ®¼ng
Çc chiÕn l−îc - Çc dù ¸n cña phô n÷ - X¸c ®Þnh çc nhu cÇu thùc tiÔn do
- Çc yÕu tè phô n÷ phô n÷ vμ nam giíi ®−a ra ®Ó c¶i thiÖn
- T¨ng thu nhËp vμ søc s¶n xuÊt ®iÒu kiÖn cña hä
cho phô n÷ - §−a ra çc mèi quan t©m chiÕn
l−îc cña phô n÷ vμ ng−êi nghÌo
Nguån: WARI (2002)
C¶ hai quan ®iÓm WID vμ GAD ®Òu ®ang ®−îc sö dông vμ ¸p dông cho çc
tr−êng hîp kh¸c nhau. Trong lÜnh vùc LNXH th× c¶ hai quan ®iÓm ®Òu cÇn thiÕt.
3. VÊn ®Ò giíi vμ nghiªn cøu vÒ giíi ë ViÖt nam

3.1 VÊn ®Ò giíi trong v¨n hãa çc d©n téc thiÓu sè
Çc ho¹t ®éng L©m nghiÖp x· héi tËp trung ë vïng cao, n¬i mμ chñ yÕu çc ®ång
bμo d©n téc thiÓu sè sinh sèng. Cã thÓ nãi phô n÷ ®ãng gãp mét phÇn rÊt quan träng
trong viÖc sö dông vμ qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. ChÝnh v× vËy vai trß giíi ¶nh
h−ëng ®Õn çc ho¹t ®éng L©m nghiÖp x· héi.
HÇu hÕt çc d©n téc thiÓu sè theo chÕ ®é gia tr−ëng phô quyÒn, con trai c¶ ®−îc
quyÒn thõa kÕ, çc tËp tôc v¨n hãa thiªn vÞ nam giíi trong gia ®×nh. Phô n÷ lμm viÖc rÊt
vÊt v¶ nh−ng vai trß cña hä th× mê nh¹t. Çc phong tôc tËp qu¸n cña mét sè d©n téc,
nhãm ng−êi nh− hñ tôc t¶o h«n, Ðp h«n, th¸ch c−íi hoÆc kh«ng chÊp nhËn h«n nh©n gi÷a
ng−êi thuéc d©n téc m×nh víi ng−êi thuéc d©n téc kh¸c, coi th−êng phô n÷. ë d©n téc
Hmong, tËp tôc c−íi xin b»ng b»ng çch b¾t cãc vÉn cßn tån t¹i ë mét sè n¬i, ng−êi
113
chång t−¬ng lai cã thÓ ®ßi hái lÔ c−íi tõ gia ®×nh nhμ g¸i. TËp tôc c−íi xin nμy lμ nguyªn
nh©n dÉn ®Õn nh÷ng bÊt h¹nh lín cho cuéc sèng sau nμy (§Æng Nghiªm V¹n vμ céng sù
2000). MÆc dï chÕ ®é gia tr−ëng phô quyÒn lμ chñ yÕu ë ®a sè çc nhãm d©n téc, th×
chÕ ®é thõa kÕ tμi s¶n theo hä ngo¹i vÉn tån t¹i ë mét sè d©n téc thiÓu sè nh− d©n téc
Gia Rai vμ £ ®ª. ë mét sè d©n téc theo chÕ ®é nμy, chó b¸c ®»ng ngo¹i cã quyÒn lùc
tuyÖt ®èi víi çc ch¸u trai vμ ch¸u g¸i. VÝ dô, ë d©n téc Bru V©n KiÒu, chó b¸c ®»ng
ngo¹i ®−îc h−ëng mét phÇn ba quμ c−íi cña ch¸u g¸i. Hay x· héi cæ truyÒn cña ng−êi
M’Nong còng theo chÕ ®é mÉu hÖ víi vai trß næi bËt cña dßng hä mÑ trong tæ chøc x·
héi, tæ chøc dßng hä, chÕ ®é thõa kÕ tμi s¶n. Trong gia ®×nh ng−êi M’Nong quyÒn thõa
kÕ tμi s¶n th−êng lμ ng−êi con g¸i ót (Lª ThÞ Lý 2000).
3.2 Nghiªn cøu giíi ë ViÖt nam
Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc ®Çu tiªn vÒ phô n÷ ë ViÖt nam ®−îc thùc hiÖn
bëi mét tËp thÓ çc nhμ khoa häc vÒ phô n÷ h×nh thμnh vμo n¨m 1984. Ch−¬ng tr×nh
nghiªn cøu nμy ®· t¹o tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi cña c¬ quan nghiªn cøu khoa häc vÒ phô n÷
®Çu tiªn trong c¶ n−íc vμo n¨m 1987, mang tªn Trung T©m Nghiªn Cøu Khoa Häc vÒ
Phô N÷, víi sù l·nh ®¹o cña çc nhμ khoa häc hμng ®Çu trong lÜnh vùc nμy.
Kh¸i niÖm “Giíi” lÇn ®Çu tiªn ®−îc th¶o luËn vÒ thuËt ng÷, kh¸i niÖm song “giíi”
nh− mét lÜnh vùc nghiªn cøu, vμ ®Æc biÖt lμ nh− mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Ó nghiªn cøu
phô n÷ ®· mau chãng ®−îc çc nhμ nghiªn cøu phô n÷ vËn dông. Cã thÓ viÖc ®−a ra
nh÷ng lËp luËn dùa trªn quan hÖ vμ t¸c ®éng gi÷a hai giíi cã ý nghÜa thùc tÕ vμ cã tÝnh
thuyÕt phôc h¬n viÖc nªu vÊn ®Ò phô n÷ riªng biÖt, ®Æc biÖt ®èi víi çc nhμ lμm chÝnh
s¸ch cho nªn dï cßn rÊt míi song nghiªn cøu giíi ®· cã ®−îc nh÷ng thμnh c«ng nhÊt
®Þnh. Cã thÓ nghiªn cøu giíi sö dông ng«n ng÷ vμ çch lËp luËn cña çc nhμ qu¶n lý vμ
h−íng tíi nh÷ng gi¶i ph¸p thùc tÕ, ®¸p øng lîi Ých cña c¶ hai giíi, khuyÕn khÝch nam
giíi tham gia vμo sù nghiÖp t¹o dùng vμ n©ng cao b×nh ®¼ng giíi cho nªn dÔ dμng ®−îc
chÊp nhËn trong çc cuéc th¶o luËn vÒ ph¸t triÓn.
Cã thÓ nãi, nghiªn cøu vÒ phô n÷ vμ giíi cho ®Õn nay ®· cã b−íc ph¸t triÓn nhanh
chãng, ®· n¾m b¾t vμ ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng yªu cÇu ®Æt ra ®èi víi sù nghiÖp ph¸t huy
b×nh ®¼ng nam n÷ trong giai ®o¹n míi, cã ®ãng gãp kÞp thêi trong viÖc tæng kÕt thùc
tiÔn còng nh− ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vμ kiÕn nghÞ ®æi míi chÝnh s¸ch ®èi víi phô n÷.
Tõ nh÷ng n¨m 1990 trë l¹i ®©y ®· cã nhiÒu dù ¸n vÒ phô n÷ vμ giíi, chñ yÕu çc dù
¸n tËp trung vμo çc lÜnh vùc søc kháe, gia ®×nh, chÝnh s¸ch, chØ cã mét sè Ýt dù ¸n vÒ
phô n÷ vμ m«i tr−êng vμ qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ë vïng miÒn nói ViÖt Nam
(Pham Thi Hue, 2000). Khi xem xÐt vai trß cña phô n÷ trong çc dù ¸n ph¸t triÓn th× mét
®¸nh gi¸ chung: Phô n÷ lμ nh÷ng ng−êi tham gia chÝnh trong çc dù ¸n song l¹i lμ nh÷ng
ng−êi h−ëng lîi Ýt nhÊt trong çc dù ¸n ®ã. VËy lμm thÕ nμo ®Ó nh×n nhËn râ vai trß cña
ng−êi phô n÷ vμ ®¶m b¶o ®−îc sù h−ëng lîi cña hä trong çc dù ¸n ph¸t triÓn? Çc tæ
chøc FAO, SIDA vμ nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c ®· ®−a ra ®Ò xuÊt c¶i thiÖn vai trß cña hä trong
çc ch−¬ng tr×nh vμ dù ¸n ph¸t triÓn. NhiÒu tæ chøc n−íc ngoμi tμi trî chó träng ®Õn viÖc
lång ghÐp vÊn ®Ò giíi trong çc ho¹t ®éng dù ¸n, trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn ch−¬ng
tr×nh ®μo t¹o nh−: Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu cñaViÖt nam – Hμ Lan, Ch−¬ng tr×nh hç trî
L©m nghiÖp x· héi Helvetas Vietnam.
114
4. Néi dung vμ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi
4.1 Sù cÇn thiÕt cña ph©n tÝch giíi
+ Kh¸i niÖm ph©n tÝch giíi
Ph©n tÝch giíi lμ qu¸ tr×nh thu thËp, ph©n tÝch çc sè liÖu mét çch cã hÖ thèng
th«ng tin vÒ giíi. Ph©n tÝch giíi bao gåm viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng ho¹t ®éng kinh tÕ mμ nam
vμ n÷ tiÕn hμnh, nh÷ng nguån lùc mμ nam vμ n÷ sö dông vμ qu¶n lý vμ nh÷ng lîi Ých
mμ hä nhËn ®−îc. §Ó tiÕn hμnh ph©n tÝch giíi chóng ta cÇn tÊt c¶ çc sè liÖu t¸ch biÖt
theo giíi cho phÐp ®o ®Õm t¸c ®éng kh¸c nhau ®èi víi phô n÷ vμ nam giíi.
+ T¹i sao cÇn ph©n tÝch giíi
Môc tiªu cña ph©n tÝch giíi lμ ph©n tÝch vÞ trÝ cña phô n÷ vμ nam giíi trong x· héi
®Ó x¸c ®Þnh nhu cÇu vμ tiÒm n¨ng riªng cña hä nh»m ®¹t hiÖu qu¶ lao ®éng cao vμ ®Ó
®¶m b¶o sù tham gia cña c¶ phô n÷ vμ nam giíi, ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña c¶ hai giíi,
lμm cho hä thÊy hμi lßng. Ph©n tÝch giíi còng dù ®o¸n ®−îc çc kÕt qu¶ vμ thμnh c«ng
do ®ã cã thÓ tr¸nh ®−îc nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc ®èi víi phô n÷ hay mèi quan hÖ giíi cã
thÓ x¶y ra trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn.
B¸o ço cña Liªn hiÖp quèc t¹i ViÖt nam cho thÊy mét sè hËu qu¶ cña viÖc kh«ng
tiÕn hμnh ph©n tÝch giíi, kh«ng chó ý ®Õn phô n÷:
- Lμm t¨ng g¸nh nÆng c«ng viÖc cña phô n÷ vμ trÎ em g¸i
- Sù thÊt b¹i cña nhiÒu dù ¸n ph¸t triÓn vμ sù l·ng phÝ çc nguån lùc dμnh cho ph¸t
triÓn céng ®ång vμ quèc gia
- Lμm t¨ng çc vÊn ®Ò m«i tr−êng do kh«ng chó ý ®Õn sù hiÓu biÕt, quan ®iÓm cña
phô n÷ vÒ viÖc sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ vai trß cña phô n÷ trong qu¶n
lý vμ b¶o vÖ m«i tr−êng
- H¹n chÕ sù tiÕp cËn cña phô n÷ víi çc nguån lùc s¶n xuÊt vμ viÖc lμm, lμm gi¶m
kh¶ n¨ng cung cÊp thùc phÈm vμ thu nhËp cho gia ®×nh cñ ahäc
- Lo¹i trõ lùc l−îng lao ®éng n÷ vμ c«ng viÖc cña phô n÷ ra khái qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn cña ®Þa ph−¬ng vμ quèc gia
- T¸c ®éng tiªu cùc ®Õn søc kháe vμ dinh d−ìng cña phô n÷ vμ trÎ em g¸i
- Cñng cè vai trß giíi vμ çc øng xö truyÒn thèng kh«ng cã lîi mμ x©m ph¹m nh©n
quyÒn cña phô n÷.
Nh− vËy viÖc ph©n tÝch giíi vμ khuyÕn khÝch phô n÷ lμ rÊt cÇn thiÕt trong lÜnh vùc
ph¸t triÓn n«ng th«n vμ céng ®ång ®Ó cã thÓ tr¸nh ®−îc nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn phô
n÷.
4.2 Ph©n tÝch giíi trong L©m nghiÖp x· héi
4.2.1 T¹i sao cÇn ph©n tÝch giíi trong L©m nghiÖp x· héi
Kh¸c víi L©m nghiÖp truyÒn thèng tËp trung vμo c©y rõng, chó träng ®Õn s¶n phÈm
gç th× L©m nghiÖp x· héi tËp trung vμo gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vμ c©y
rõng (gç vμ s¶n phÈm ngoμi gç) hay nãi çch kh¸c: L©m nghiÖp h−íng vÒ con ng−êi, v×
con ng−êi. Con ng−êi ë ®©y ph¶i nãi ®Õn nam hay n÷, giμ hay trÎ. ChÝnh v× thÕ khi
115
chóng ta tiÕn hμnh nh÷ng ho¹t ®éng L©m nghiÖp x· héi th× ph¶i hiÓu céng ®ång, cô thÓ
lμ lμng b¶n, d©n téc, hiÓu phô n÷ vμ hiÓu nam giíi. Çch tiÕp cËn xuyªn suèt trong çc
ho¹t ®éng LNXH ®ã lμ sù tham gia cña ng−êi d©n, sù tham gia ë ®©y cÇn ph¶i ®−îc lμm
râ lμ sù tham gia cña phô n÷ hay nam giíi.
Phô n÷ cã nh÷ng vai trß ®−îc x¸c ®Þnh râ trong çc ho¹t ®éng LNXH. Nh÷ng vai
trß nμy v−ît qu¸ quan niÖm truyÒn thèng coi phô n÷ lμ nh÷ng ng−êi thu l−îm cñi vμ cá
kh«. Phô n÷ tham gia vμo nhiÒu ho¹t ®éng L©m nghiÖp kh¸c nhau, tõ sö dông, qu¶n lý
®Õn trång c©y n«ng l©m nghiÖp ë cÊp hé gia ®×nh còng nh− cÊp céng ®ång. NhiÒu nghiªn
cøu tr−êng hîp chØ ra r»ng phô n÷ cã mçi quan hÖ rÊt gÇn gòi víi c©y cèi xung quanh hä
(FAO 1989). Rõng, c©y lμ mét tμi nguyªn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong ®êi sèng cña çc
®ång bμo d©n téc thiÓu sè ë vïng nói cao nh− T©y B¾c, T©y Nguyªn. Phô n÷ hμng ngμy
®i vμo rõng thu h¸i s¶n phÈm nªn hä biÕt rÊt nhiÒu loμi c©y vμ c«ng dông cña nã, nh− ë
Siera Leone, phô n÷ biÕt 31 c«ng dông cña c©y trªn m¶nh ®Êt bá hãa vμ trong rõng, nam
giíi chØ biÕt 8 c«ng dông (FAO 1989). Nghiªn cøu cña §Æng Tïng Hoa (2000) chØ ra
r»ng phô n÷ d©n téc Th¸i, Hmong biÕt trªn 50 loμi c©y cã t¸c dông lμm thùc phÈm, lμm
thuèc cho gia ®×nh. Nam giíi th× hiÓu biÕt nhiÒu vÒ çc loμi c©y gç cã t¸c dông lμm nhμ
hay ®å gia dông. Phô n÷ d©n téc Dao ë Ba V× hiÓu biÕt rÊt nhiÒu çc loμi c©y lμm thuèc
nam còng nh− çch chÕ biÕn vμ c«ng dông tõng lo¹i ®Ó ch÷a bÖnh (V−¬ng Kh¶ Hïng
2001).
ChÝnh v× phô n÷, nam giíi tham gia vμo çc ho¹t ®éng kh¸c nhau liªn quan ®Õn sö
dông tμi nguyªn rõng vμ kiÕn thøc hiÓu biÕt cña hä ë çc lÜnh vùc kh¸c nhau, cho nªn
viÖc ph©n tÝch giíi ®Ó hiÓu ®−îc nhu cÇu vμ kh¶ n¨ng phô n÷ vμ nam giíi khi tham gia
vμo çc giai ®o¹n cña çc ho¹t ®éng L©m nghiÖp x· héi lμ rÊt cÇn thiÕt, nh»m thùc hiÖn
çc ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ h¬n.
4.2.2 Néi dung vμ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi
4.2.2.1 Néi dung ph©n tÝch giíi
Trong phÇn nμy sÏ ®Ò cËp ®Õn çc néi dung chÝnh, çc c«ng cô ph©n tÝch giíi vμ ph−¬ng
ph¸p ph©n tÝch giíi.
- Môc ®Ých: lμm t¨ng sù thμnh c«ng cña çc ch−¬ng tr×nh l©m nghiÖp
- Thμnh c«ng: tÝnh bÒn v÷ng, c«ng b»ng, hiÖu qu¶
- ThÊt b¹i: tr¸nh viÖc bá sãt çc vÊn ®Ò giíi cã thÓ tr¸nh ®−îc
Mét khung ph©n tÝch giíi ®Ó:
- §Æt çc c©u hái
- S¾p xÕp th«ng tin
- Ph¸t triÓn çc chiÕn l−îc
Khung ph©n tÝch gåm cã khung bèi c¶nh, khung ho¹t ®éng, khung nguån lùc,
khung hμnh ®éng. 4 khung ph©n tÝch nμy rÊt cã Ých khi ph©n tÝch çc thμnh tè vÒ giíi cña
mét dù ¸n hay ch−¬ng tr×nh.
VÒ mÆt bèi c¶nh:
§Ó thu thËp th«ng tin cã thÓ dùa trªn çc danh môc c©u hái:
116
- Çc ®iÓm khã kh¨n/ h¹n chÕ lμ g×?
- Çc ®iÓm thuËn lîi lμ g×?
- Çc chuÈn mùc/ Xu h−íng/ Thay ®æi
- M«i tr−êng, Kinh tÕ, ThÓ chÕ
- X· héi, Nh©n khÈu häc, ChÝnh s¸ch
VÝ dô vÒ ph©n tÝch giíi cña FAO (1995) trong N«ng l©m kÕt hîp:
B¶ng 8.5: Ph©n tÝch giíi trong N«ng l©m kÕt hîp
Çc ®iÓm khã kh¨n ThuËn lîi
M«i tr−êng M«i tr−êng
• Ch¸y rõng th−êng xuyªn • 6 th¸ng mïa m−a
• T¨ng tû lÖ sãi mßn ®Êt
• N¹n ph¸ rõng m¹nh
ThÓ chÕ ThÓ chÕ
• Phô n÷ thiÕu quyÒn së h÷u ®Êt hîp ph¸p • ChÝnh s¸ch L©m nghiÖp céng ®ång míi
chó träng çc ho¹t ®éng NLKH vμ khai
• Ýt çn bé khuyÕn n«ng l©m ®−îc ®μo t¹o
th¸c gç bªn canh c«ng t¸c b¶o vÖ rõng
çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia
trong c«ng t¸c l©m nghiÖp • 25 % trang tr¹i do n÷ giíi lμm chñ hé
Nh©n khÈu häc
• Tû lÖ sinh s¶n cao
• T¨ng l−îng nam giíi di c− tíi çc thμnh
phè
VÒ mÆt ho¹t ®éng

Tr¶ lêi c©u hái “Ai lμm g×?”, gióp chóng ta hiÓu sù phô thuéc vμo rõng, çc vai
trß cña phô n÷ vμ nam giíi, mËt ®é lao ®éng, c«ng viÖc kh«ng c©n b»ng gi÷a phô n÷ vμ
nam giíi, quü thêi gian cña phô n÷ vμ nam giíi cã thÓ tham gia vμo çc ho¹t ®éng L©m
nghiÖp.
§Ó thu thËp th«ng tin vÒ mÆt ho¹t ®éng cã thÓ dùa trªn çc danh môc c©u hái sau:
- Ai chÞu tr¸ch nhiÖm c«ng viÖc nμo (s¶n xuÊt, t¸i s¶n xuÊt, x· héi)?
- Ai cÇn bao nhiªu thêi gian cho ho¹t ®éng nμo?
- Ai tham gia: ng−êi giμ, ng−êi lín, trÎ con (nam, n÷)?
- Ho¹t ®éng nμy ®−îc lμm bao giê (hμng ngμy, mïa)?
- Ho¹t ®éng nμy ®−îc lμm ë ®©u (ë nhμ, trong b¶n, chî)?
117
B¶ng 8.6 :Ph©n tÝch giíi trong ph©n c«ng lao ®éng
§Þa ®iÓm Ho¹t ®éng Giíi Thêi gian
Rõng thuéc së LÊy gç lμm chÊt ®èt N÷/Nam 3 giê/ ngμy
h÷u nhμ n−íc LÊy thøc ¨n cho gia sóc N÷/Nam 1 giê/ngμy
LÊy gç Nam 2 ngμy/ th¸ng
Ruéng ë ®ång S¶n xuÊt lóa g¹o:
b»ng - ChuÈn bÞ ®Êt Nam 2 tuÇn ®Çu mïa m−a
- CÊy lóa N÷ 2 tuÇn
- Lμm cá N÷ 1 th¸ng
- Thu ho¹ch Nam/N÷ 2 tuÇn
Nhμ Lμm ®å ®¹c trong nhμ Nam thØnh tho¶ng
Sau khi thu ho¹ch N÷ mïa vô
ChÕ biÕn N÷ hμng ngμy
NÊu n−íng N÷ hμng ngμy
VÒ mÆt nguån lùc

Tr¶ lêi c©u hái “Ai cã g×?”; “Ai cÇn g×?”, gióp chóng ta hiÓu ®−îc c¬ së nguån lùc, çc
nhu cÇu vμ lîi Ých liªn quan.
Khung nguån lùc bao gåm: nguån lùc, tiÕp cËn, kiÓm so¸t vμ lîi Ých
- TiÕp cËn: quyÒn sö dông nguån lùc
- KiÓm so¸t: quyÒn ®−îc quyÕt ®Þnh vμ qu¶n lý çc nguån lùc
TiÕp cËn vμ kiÓm so¸t lμ hai cÊp ®é kh¸c nhau trong mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi
vμ sù tiÕp cËn kiÓm so¸t. VÝ dô nh−: mét phô n÷ cã thÓ tiÕp cËn nguån vèn nh−ng «ng
chång cña chÞ cã thÓ qu¶n lý viÖc quyÕt ®Þnh sè tiÒn sÏ ®−îc sö dông nh− thÕ nμo. B¶ng
d−íi ®©y cho chóng ta thÊy nh÷ng h¹n chÕ cña phô n÷ trong viÖc tiÕp cËn vμ kiÓm so¸t
tμi nguyªn rõng:
B¶ng 8..7: H¹n chÕ cña phô n÷ trong viÖc tiÕp cËn vμ kiÓm so¸t tμi nguyªn rõng
Nh÷ng h¹n chÕ cña phô n÷ trong viÖc tiÕp cËn víi tμi nguyªn rõng
(FAO 1995)
• ThiÕu quyÒn së h÷u vÒ ®Êt vμ c©y
• ThiÕu nguån lùc nh− n−íc, c«ng cô, vËt nu«i
• ThiÕu gi¸o dôc, ®μo t¹o, kü n¨ng hay tiÕp cËn víi dÞch vô khuyÕn n«ng l©m
• ThiÕu nguån mÆt, thu nhËp, tÝn dông, thiÕu c«ng cô vËn chuyÓn
• ThiÕu søc lao ®éng, nhÊt lμ khi ng−êi chång v¾ng nhμ
• V¾ng mÆt trong m¹ng l−íi cña nhãm phô n÷ hay céng ®ång
• H¹n chÕ vÒ thêi gian, bëi v× hä ph¶i tËp trung nhiÒu vμo c«ng viÖc n«ng nghiÖp
• Nam giíi kiÓm so¸t quyÒn quyÕt ®Þnh hoÆc sù tham gia cña phô n÷
• ThiÕu chó ý vÒ nhu cÇu, khã kh¨n, tr¸ch nhiÖm cña phô n÷ vÒ chÝnh s¸ch ë møc ®Þa
ph−¬ng, quèc gia vμ trong nghμnh l©m nghiÖp
- Nguån lùc: ®Êt, c©y, vèn/tμi s¶n, c«ng nghÖ, lao ®éng, kiÕn thøc b¶n ®Þa, dÞch vô
118
- Lîi Ých: thøc ¨n, n¨ng l−îng, thu nhËp, ®Þa vÞ
§Ó thu thËp th«ng tin vÒ mÆt ho¹t ®éng cã thÓ dùa trªn çc danh môc sau:
- Nh÷ng nguån lùc nμo lμ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hμnh çc ho¹t ®éng kh¸c nhau?
- Nh÷ng nguån mμ phô n÷/ nam giíi ®−îc tiÕp cËn lμ g×?
- Nh÷ng nguån mμ hä cã thÓ kiÓm so¸t lμ g×? Ai cã quyÒn së h÷u?
- Phô n÷ vμ nam giíi ®−îc nhËn nh÷ng lîi Ých g× tõ c«ng viÖc cña hä?
- Hä kiÓm so¸t nh÷ng lîi Ých nμo?
Trong mäi c«ng viÖc ®ßi hái ph¶i sö dông çc nguån vμ mang l¹i çc lîi Ých cho
ng−êi thùc hiÖn hoÆc cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Nam giíi vμ phô n÷ th−êng cã çc cÊp ®é
kh¸c nhau vÒ: TiÕp cËn víi çc nguån lùc cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn c«ng viÖc, kiÓm so¸t çc
nguån nμy ®Ó sö dông theo mong muèn, tiÕp cËn víi çc lîi Ých cã ®−îc tõ c«ng viÖc cña
hä, kiÓm so¸t çc lîi Ých nμy.
B¶ng 8.8:VÊn ®Ò giíi trong tiÕp cËn nguån lùc
Çc nguån lùc TiÕp cËn KiÓm so¸t Lîi Ých

§Êt:
• Rõng do nhμ Nam/N÷ ChÝnh phñ/ Së l©m nghiÖp ChÊt ®èt, thøc ¨n cho gia
n−íc së h÷u sóc, thùc phÈm, thuèc, thu
nhËp, ®å ®¹c trong nhμ
• Nhμ Nam/N÷ Nam giíi l·nh ®¹o gia ®×nh Rau, vËt nu«i, thøc ¨n, thu
nhËp
• Ruéng Nam/N÷ Nam giíi l·nh ®¹o gia ®×nh Thøc ¨n, thu nhËp
§μo t¹o khuyÕn Nam ChÝnh phñ/ Së l©m nghiÖp Çc kü n¨ng míi, t¨ng
n«ng l©m trong s¶n phÈm, nhiÒu thùc
n«ng l©m kÕt hîp phÈm h¬n, t¨ng quyÒn sö
dông gç, t¨ng thu nhËp
VÒ mÆt ch−¬ng tr×nh hμnh ®éng:

Tr¶ lêi çc c©u hái:
- Ch−¬ng tr×nh cã ®¸p øng çc nhu cÇu hay kh«ng?
- Cã ®Õn ®óng ng−êi kh«ng?
- Sù thay ®æi cã cÇn thiÕt kh«ng?
- Cã ®¸p øng c¶ hai môc ®Ých ph¸t triÓn vμ môc ®Ých giíi kh«ng?
B¶ng 8.9. TiÕp cËn x©y dùng ch−¬ng tr×nh hμnh ®éng giíi
Môc tiªu ch−¬ng Çc c©n nh¾c giíi Çc khuyÕn nghÞ cho
tr×nh & Ho¹t ®éng ch−¬ng tr×nh hμnh ®éng
Môc tiªu: Giíi ChØ nam giíi cã quyÓn së h÷u §μo t¹o c¶ phô n÷ vμ nam
thiÖu NLKH vμo ®Êt vμ chØ cã nam giíi tham gia giíi trong çc ho¹t ®éng
canh t¸c cho 5000 vμo çc ho¹t ®éng khuyÕn n«ng NLKH b»ng çch çn bé
hé gia ®×nh sèng ë l©m khuyÕn n«ng l©m nam cïng
khu vùc ®Êt bÞ Phô n÷ lμm c©y gièng, trång lμm viÖc víi ng−êi vî vμ
tho¸i hãa c©y, cÊy lóa, lμm cá vμ thùc hiÖn ng−êi chång, hoÆc b»ng çch
çc viÖc chÕ biÕn s¶n phÈm sau çn bé khuyÕn n«ng l©m nam
119
khi thu ho¹ch lμm viÖc riªng rÏ víi tæ chøc
C¶ nam giíi vμ n÷ giíi mong nam giíi trong th«n vμ víi
muèn sö dông nhiÒu s¶n phÈm héi phô n÷ trong th«n
h¬n ®Ó t¨ng thªm thu nhËp T− vÊn cho c¶ n÷ giíi vμ nam
TÊt c¶ çc çn bé khuyÕn n«ng giíi vÒ sù −u tiªn çc loμi c©y
l©m ®Òu lμ nam giíi gièng vμ mïa vô
Sù tham gia
Nh− ®· nãi ë trªn sù tham gia xuyªn suèt trong çc ho¹t ®éng LNXH, chóng ta cÇn ph¶i
xem xÐt sù tham gia cña giíi vμo çc tæ chøc ®Ó x¸c ®Þnh:
- CÊu tróc quyÒn lùc trong x· héi céng ®ång
- Kh«ng c©n b»ng trong quyÒn lùc ra quyÕt ®Þnh cña phô n÷ vμ nam giíi
- Sù cÇn thiÕt ®Ó n©ng cao sù thamg gia cña phô n÷ ë mét sè tæ chøc
- Nguyªn nh©n cña sù tham gia kh«ng ®ång ®Òu nμy, nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng
®Õn nã nh− cÊu tróc kinh tÕ, chuÈn mùc x· héi
Sù tham gia thÓ hiÖn ë çc cÊp ®é kh¸c nhau, chóng ta cÇn ph©n tÝch sù tham gia vÒ sè
l−îng trong çc tæ chøc céng ®ång (sè l−îng nam, n÷ tham gia vμo çc tæ chøc) vμ sù
tham gia vÒ chÊt l−îng (tiÕng nãi, quyÒn ra quyÕt ®Þnh cña phô n÷, nam giíi trong çc tæ
chøc, cuéc häp) vμ sù tham gia trong ra quyÕt ®Þnh cÊp hé gia ®×nh. ë ®©y cÇn nhÊn
m¹nh ®Õn sù tham gia cña giíi trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh, m« h×nh ra quyÕt ®Þnh gióp
chóng ta hiÓu ®−îc çc quyÕt ®Þnh kh¸c nhau t¸c ®éng ®Õn cuéc sèng cña nhãm ®èi
t−îng, ai lμ ng−êi ra çc quyÕt ®Þnh ®ã vμ hä ra quyÕt ®Þnh nh− thÕ nμo. Chóng ta cã thÓ
dùa trªn nh÷ng c©u hái sau ®©y:
- Nh÷ng ai tham gia vμo qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh (phô n÷ cã ®−îc t− vÊn kh«ng,
hä cã ra quyÕt ®Þnh cuèi cïng kh«ng)?
- Nh÷ng quyÕt ®Þnh ®ã cã t¸c ®éng ®Õn cuéc sèng cña nhãm ®èi t−îng (cÊp
céng ®ång, cÊp hé gia ®×nh) lμ g×?
- Ai chÞu t¸c ®éng cña quyÕt ®Þnh ®ã?
4.2.2.2 Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi
Çc ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi cã thÓ ®Ò cËp tíi nh−:
- Ph©n tÝch l¹i (vÒ ®Êt ®ai, kinh tÕ, x· héi), ph©n tÝch néi dung
- Pháng vÊn (th«ng tin viªn, hé gia ®×nh, th¶o luËn nhãm)
- Quan s¸t tham dù
- Ph¶n håi/ KiÓm tra chÐo
Çc c«ng cô PRA vμ ph©n tÝch x· héi cã thÓ ¸p dông trong ph©n tÝch giíi ®−îc ®Ò cËp
trong b¶ng sau:
B¶ng 8.10: C«ng cô vμ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi
Néi dung C«ng cô Ph−¬ng ph¸p
Bèi c¶nh - B¶n ®å x· héi vÒ th«n - Th¶o luËn nhãm th«ng tin
- L¸t c¾t viªn
- S¬ ®å xu h−íng
Ho¹t ®éng - Khung vÒ ho¹t ®éng - Pháng vÊn hé gia ®×nh
- LÞch mïa vô - Th¶o luËn nhãm
120
- B¶ng ph©n c«ng lao ®éng
Nguån lùc - Khung tiÕp cËn vμ kiÓm so¸t nguån lùc - Pháng vÊn hé gia ®×nh
- B¶n ®å nguån vÒ th«n - Th¶o luËn nhãm n÷, nhãm
- L¸t c¾t nam
- LÞch mïa vô - Th¶o luËn nhãm th«ng tin
- B¶ng ma trËn viªn
- Ph©n lo¹i hé gia ®×nh
Hμnh - Khung hμnh ®éng - Ph©n tÝch th«ng tin tõ 3 néi
®éng - S¬ ®å SWOL dung trªn
- Th¶o luËn nhãm n÷, nam
Sù tham - B¶ng tham gia sè l−îng - Pháng vÊn th«ng tin viªn
gia - B¶ng tham gia chÊt l−îng - Pháng vÊn hé gia ®×nh
- Ra quyÕt ®Þnh trong gia ®×nh
Çc c«ng cô ph©n tÝch giíi cÇn ph¶i vËn dông linh ho¹t vμo trong khi thu thËp sè
liÖu, çc c«ng cô ®−îc lùa chän tïy theo môc tiªu cña ph©n tÝch giíi. Trong tÊt c¶ çc
ho¹t ®éng cña LNXH cã thÓ lång ghÐp vÊn ®Ò giíi vμ ph©n tÝch giíi vμo ®Ó n©ng cao
hiÖu qu¶ cña çc ho¹t ®éng, nh»m ®¸p øng ®óng nhu cÇu cña c¶ nam giíi vμ phô n÷, c¶
hai giíi cïng ®−îc h−ëng lîi vμ tham gia b×nh ®¼ng h¬n.
121
1. Boserup, Ester (1989): Women's Role in Economic Development (first: 1970).
George Allen & Unwin, London.
2. Ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH (2001): Héi th¶o tËp huÊn ph©n tÝch giíi. Helvetas
Vietnam. Hμ néi.
3. Dang Tung Hoa (2000): Cultural and Ecological Investigations into Forest
Utilisation by the Thai, Hmong and Kinh People in the Mountainous Region in the
Yen Chau District of Northwest Vietnam with Respect to Gender Relation (German).
Ph.D Thesis. TU Dresden, Germany.
4. §Æng Nghiªm V¹n, Chu Th¸i S¬n, L−u Hïng (2000): D©n téc thiÓu sè ë ViÖt nam.
Nhμ xuÊt b¶n thÕ giíi. Hμ néi.
5. Davidson, Joan; Dankelman, Irene (1990): Frauen und Umwelt in den suedlichen
Kontinenten. Peter Hammer Verlag, Wupertal.
6. FAO (1995): Gender Analysis and Forestry. International Training Package. FAO,
Rome.
7. Feldstein, Hilary Sims; V. Poats, Susan (1989): Working Together. Gender Analysis
in Agriculture. Volume 2: Teaching Notes. Kumarian Press, West Hardford.
8. Jacobson, Jodi L. (1992): Gender Bias: Roadblock to Sustainable Development.

Worldwatch Paper 110. Worldwatch Institut.
9. Lª ThÞ Lý (2000): VÊn ®Ò giíi trong ph¸t triÓn LNXH ë T©y nguyªn. §¹i häc T©y
nguyªn, Bu«n Mª Thuét. Th«ng tin chuyªn ®Ò §μo t¹o LNXH. Ch−¬ng tr×nh hç trî
LNXH.
10. Moser, Caroline O.N (1993): Gender Planning and Development: Theory, Practice
and Training. Routledge.
11. NguyÔn Kim Hμ (1999): VÒ ph©n c«ng lao ®éng nam - n÷ mét c«ng cô ph©n tÝch
Giíi. Trong: NguyÔn Linh KhiÕu: Nghiªn cøu vμ ®μo t¹o Giíi ë ViÖt nam. Nhμ xuÊt
b¶n khoa häc x· héi, Hμ néi: 216-228.
12. Pham Thi Hue (2000): Bibliography on Women and Gender in Vietnam (1993-
1999). Center for Family and Women Studies, Hμ néi.
13. Rojas, Mary (1989): Women in Community Forestry. A Field Guide for Project
design and Implementation. FAO, Rome.
14. Teherani-Kroenner, Parto (1995): Erforschung der Geschlechterverhaeltnisse im

laendlichen Raum. Heft 1. Tagungsbericht. Humboldt-Universitaet zu Berlin, Berlin.
122
15. TrÇn ThÞ QuÕ (1999): Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ giíi vμ vÊn ®Ò giíi ë ViÖt Nam.
Gender Basic Concepts and Gender Issues in Vietnam. Nhμ xuÊt b¶n thèng kª, Hμ
néi.
16. TrÇn ThÞ QuÕ, Marlene Buchy (2000): Héi th¶o tËp huÊn vÒ giíi. Ch−¬ng tr×nh hç
trî LNXH. Hμ néi, TPHCM.
17. WARI (2002): Course Book: Gender & Development in South-East Asia
(Indochina). February 18-28, 2002. Traing course on Gender. Bangkok, Thailand.
123
Ch−¬ng 4
TiÕp cËn cã sù tham gia trong
Môc tiªu:
Sau khi häc xong ch−¬ng nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• Ph©n tÝch ®−îc quan ®iÓm tiÕp cËn cïng tham gia trong ph¸t triÓn LNXH
• VËn dông ®−îc nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng cña sù tham gia trong qu¸ tr×nh tiÕp
cËn çc m«n häc kh¸c, trong ®¸nh gi¸ n«ng th«n, thùc thi çc ho¹t ®éng LNXH
• Lùa chän thÝch øng vμ sö dông ®−îc çc c«ng cô phï hîp cho kü thuËt cã sù
tham gia
• M« t¶ ®−îc çc lo¹i h×nh vμ ph¹m vi ¸p dông cña sù tham gia
124
Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng:
• Ph©n biÖt ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn LNXH
• Ph©n biÖt çc h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña céng ®ång trong tiÕn tr×nh ph¸t
triÓn LNXH
• VËn dông ®−îc çch ph©n lo¹i çc h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña céng ®ång
®Þa ph−¬ng ®Ó nhËn râ çc ho¹t ®éng nμo lμ LNXH vμ “lo¹i h×nh LNXH” cña
çc dù ¸n LNXH ®· thùc thi
Néi dung bμi gi¶ng:

1. Kh¸i niÖm sù tham gia Tr×nh bμy OHP 2 tiÕt
2. §èi t−îng tham gia Bμi tËp t×nh huèng Bμi tËp
3. H×nh thøc vμ møc ®é tham Nªu vÊn ®Ò C©u hái chuÈn 2 tiÕt
gia ®o¸n
§éng n·o
OHP
4. §iÒu kiÖn vμ ®éng lùc Tr×nh bμy OHP 2 tiÕt
125
1. Kh¸i niÖm sù tham gia
1.1. Quan ®iÓm c¬ b¶n
GÇn ®©y çch tiÕp cËn “tõ d−íi lªn”, coi träng vai trß chñ ®éng cña céng ®ång n«ng
th«n ®−îc nhÊn m¹nh; do vËy ®· ®éng viªn çc tiÒm n¨ng lao ®éng, vμ çc nguån lùc
kh¸c cña céng ®ång cho ho¹t ®éng cña LNXH.
• Trong l©m nghiÖp, tiÕp cËn truyÒn thèng lu«n cho r»ng, sù tiÕn bé phô thuéc vμo
ng−êi ®−îc huÊn luyÖn vÒ mÆt nghÒ nghiÖp, phæ biÕn kiÕn thøc kü thuËt cña hä cho
mét nhãm c− d©n n«ng th«n kh¸c. Trong khi ®ã, tiÕp cËn LNXH cho r»ng çc
ph−¬ng ph¸p kü thuËt ®−îc thiÕt kª cã sù tham gia cña céng ®ång sÏ khuyÕn khÝch
nh÷ng s¸ng kiÕn tõ céng ®ång, ng−êi d©n cã kh¶ n¨ng t×m ra gi¶i ph¸p vμ gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò cã hiÖu qu¶.
• TiÕp cËn “cã céng ®ång tham gia” cho r»ng mäi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng còng nh− nhμ
chuyªn m«n ®Òu cã kiÕn thøc, kü n¨ng vμ n¨ng lùc chuyªn m«n ®¸ng kÓ cÇn ®−îc sö
dông vμ ph¶i ®−îc chó ý.
• Trong khi söa ®óng quan ®iÓm truyÒn thèng, r»ng chØ nh÷ng nhμ chuyªn m«n míi cã
sù hiÓu biÕt cã gi¸ trÞ vÒ kü thuËt, tiÕp cËn cã céng ®ång tham gia sÏ kh«ng r¬i vμo
sai lÇm ng−îc l¹i, r»ng chØ cã c− d©n ®Þa ph−¬ng míi cã kiÕn thøc vμ kü n¨ng thÝch
hîp
• TiÕp cËn “cã céng ®ång tham gia” nhÊn m¹nh ph−¬ng ph¸p còng nh− kÕt qu¶. Ngay
c¶ nh÷ng thÊt b¹i râ rÖt còng cã thÓ cã mét sè lîi Ých v× ph−¬ng ph¸p dÉn ®Õn thÊt
b¹i th−êng t¹o nªn kh¶ n¨ng cho viÖc gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò x¶y ra sau vμ hμnh ®éng
tèt h¬n (Peluso, Turner vμ Fortmann,1994)
126
1.2. Kh¸i niÖm sù tham gia trong LNXH
Sù tham gia lμ mét kh¸i niÖm kh«ng ph¶i lμ míi nh−ng kh«ng bao giê cò. NhiÒu
häc gi¶ cè g¾ng lý gi¶i Sù tham gia trong LNXH nh− lμ nÒn t¶ng ban ®Çu mang b¶n chÊt
LNXH cña mäi lo¹i h×nh l©m nghiÖp. Suy réng ra ë nhiÒu lÜnh vùc, kh¸i niÖm cña Sù
tham gia ®−îc hiÓu theo hai khÝa c¹nh sau:
• Thø nhÊt, Sù tham gia mang tÝnh triÕt häc liªn quan ®Õn c«ng b»ng vμ d©n chñ,
nghÜa lμ ë ®©u kh«ng cã sù tham gia th× ë ®ã kh«ng cã c«ng b»ng vμ d©n chñ.
• Thø hai, Sù tham gia ®−îc gi¶i thÝch dùa trªn mét tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt thùc dông
h¬n, r»ng çc ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n (bao gåm LNXH) nÕu kh«ng cã
sù h−ëng øng cña ng−êi d©n sÏ kh«ng triÓn khai ®−îc, hoÆc nÕu cã triÓn khai
còng kh«ng thÓ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶.
Tõ “tham gia” cã thÓ ph¶n ¶nh nhiÒu néi dung h¬n lμ ®¬n thuÇn hiÖn diÖn, tham dù
trong çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn (d−íi d¹ng tù nguyÖn ®ãng gãp lao ®éng, vËt chÊt... vμ
®−îc tr¶ c«ng). ë khÝa c¹nh kh¸c, tham gia cã nghÜa lμ trë thμnh thμnh viªn cña mét tæ
chøc vμ tham dù çc phiªn häp. Quan ®iÓm tham gia ®ã ®· dÉn tíi nh÷ng cè g¾ng nh»m
c¬ cÊu çc tæ chøc, nghÜa lμ ®Þa vÞ héi viªn nμy nh− lμ hiÖn diÖn cña tham gia.
Theo Ng©n hμng thÕ giíi, sù tham gia ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lμ mét qu¸ tr×nh,
th«ng qua ®ã çc chñ thÓ (Stakeholders) cïng t¸c ®éng vμ chia sÎ nh÷ng s¸ng kiÕn ph¸t
triÓn vμ cïng quyÕt ®Þnh.
N¨m 1994 Hoskin ®−a ra mét ®Þnh nghÜa râ rμng h¬n vÒ sù tham gia trong l©m
nghiÖp, ®ã lμ “Sù tham gia lμ sù thùc hiÖn trång vμ qu¶n lý rõng cña nam vμ n÷ trong
céng ®ång (nh÷ng ng−êi bªn trong céng ®ång) víi sù hç trî cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi
céng ®ång”.
N¨m 1996, Hosley ®−a ra 7 møc ®é tõ thÊp ®Õn cao cña sù tham gia, ®ã lμ: tham
gia cã tÝnh chÊt vËn ®éng; tham gia bÞ ®éng; tham gia qua h×nh thøc t− vÊn; tham gia v×
môc tiªu ®−îc h−ëng çc hç trî vËt t− tõ bªn ngoμi; tham gia theo chøc n¨ng; tham gia
hç trî; tù huy ®éng vμ tæ chøc.
Fisher (1984) cho r»ng, kh«ng cã vai trß chØ ®¹o trong qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh th× sù
tham gia chØ lμ v« nghÜa. C©u hái quan träng nhÊt kh«ng ph¶i “Ai thùc hiÖn” mμ “ai
quyÕt ®Þnh”. Trong khi çc tμi liÖu vÒ ph¸t triÓn còng nh− çc dù ¸n th−êng xem qu¸
tr×nh lËp quyÕt ®Þnh nh− lμ yÕu tè chñ chèt cña sù tham gia th× th−êng trong thùc tÕ,
ng−êi ta ®· ®Æt nÆng tr¸ch nhiÖm vμo quyÒn lùc.
FAO (1982) ®Þnh nghÜa “sù tham gia cña nh©n d©n” nh− qu¸ tr×nh mμ qua ®ã ng−êi
nghÌo n«ng th«n cã kh¶ n¨ng tù tæ chøc vμ nh− çc tæ chøc cña chÝnh hä, cã kh¶ n¨ng
nhËn biÕt çc nhu cÇu cña chÝnh m×nh vμ tham gia trong thiÕt kÕ, thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸
çc ph−¬ng ¸n t¹i ®Þa ph−¬ng” Héi nghÞ FAO th¸ng 9 n¨m 1983 t¹i Roma vÒ ph¸t triÓn
n«ng th«n ®· nhËn thøc “sù tham gia cña nh©n d©n nh− lμ sù hîp t¸c chÆt chÏ cña hä tíi
møc ng−êi d©n c¶m thÊy ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ thμnh c«ng hay thÊt b¹i cña dù ¸n
LNXH.
Ph¹m vi tham gia rÊt réng trong suèt qu¸ tr×nh cña dù ¸n (Messerschmidt, 1992)
• NhËn ra vÊn ®Ò (trong nghiªn cøu)
127
• QuyÕt ®Þnh (trong lËp kÕ ho¹ch)
• Huy ®éng nguån lùc vμ thùc hiÖn (trong hμnh ®éng)
• Chia sÎ lîi nhuËn (trong kÕt qu¶)
• §¸nh gi¸ toμn bé (trong kiÓm so¸t)
Nãi çch kh¸c, ng−êi d©n tham gia tõ b−íc x©y dùng dù ¸n tíi lóc hoμn thμnh, tõ
b−íc kÕ ho¹ch hãa tíi khi tiªu thô s¶n phÈm.
ViÖt Nam cã c©u r»ng: “ DÔ tr¨m lÇn kh«ng d©n còng chÞu, khã ngh×n lÇn d©n liÖu
còng xong''
Tõ ng¹n ng÷ trªn suy ra r»ng mäi viÖc cña lμng b¶n, nÕu d©n ®ång lßng cïng tham
gia th× sÏ thμnh c«ng, nÕu d©n kh«ng tham gia th× nh÷ng viÖc ®ã cã dÔ ®Õn ®©u, ®−îc
®Çu t− hç trî, gióp ®ì ®Õn ®©u ®Òu còng kh«ng thμnh c«ng, hoÆc cã thμnh c«ng th× còng
kh«ng l©u dμi.
Sù tham gia cña ng−êi d©n chÝnh lμ: Mäi viÖc trong lμng b¶n ph¶i ®−îc D©n biÕt,
D©n bμn, D©n lμm vμ D©n kiÓm tra.
- D©n cÇn ®−îc biÕt g×?
Mäi ng−êi d©n trong lμng b¶n ph¶i cÇn biÕt râ hai ®iÓm:
Thø nhÊt, nh÷ng g× mμ c¶ lμng b¶n cïng thèng nhÊt, −u tiªn ph¶i gi¶i quyÕt, ph¶i lμm.
Thø hai, nh÷ng g× mμ nhμ n−íc, çc tæ chøc bªn ngoμi cã thÓ hç trî vμ gióp ®ì.
- D©n bμn g× ?
Mäi ng−êi d©n trong lμng b¶n cÇn ®−îc cïng nhau bμn b¹c vÒ çc viÖc sau:
• Bμn kÕ ho¹ch thùc hiÖn: lμm çi g×, ë ®©u, khi nμo
• Bμn vÒ nghÜa vô ®ãng gãp cña mçi ng−êi, mçi nhμ, mçi tæ chøc trong lμng b¶n, x·
• Bμn vÒ çch tæ chøc, qu¶n lý nh− thÕ nμo
• Bμn vÒ chia sÎ lîi Ých ra sao
• Bμn vÒ quy chÕ thùc hiÖn, th−ëng ph¹t cña lμng b¶n
• Bμn vμ thèng nhÊt cam kÕt thùc hiÖn
- D©n lμm g×?
Nh÷ng ng−êi d©n, hé gia ®×nh hay çc tæ chøc trong lμng b¶n cã thÓ lμm çc viÖc
nh− sau ®Ó thùc hiÖn çc ho¹t ®éng chung cña lμng b¶n:
• §ãng gãp c«ng lao ®éng
• §ãng gãp vËt t−, vËt liÖu mμ ®Þa ph−¬ng hoÆt gia ®×nh cã nh−: ®Êt, ®¸, çt, sái, çt,
c©y cèi, c©y gièng, con gièng, ph©n chuång ...
• Cã thÓ ®ãng gãp b»ng tiÒn (nÕu cã)
• §ãng gãp kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm th«ng qua viÖc tham gia vμo nhãm qu¶n lý hay
chØ ®¹o thùc hiÖn.
128
- D©n cã thÓ kiÓm tra g×?
Mäi ng−êi d©n ®Òu cã thÓ ®−îc tham gia kiÓm tra, gi¸m s¸t çc ho¹t ®éng chung
cña lμng b¶n mμ hä ®· bμn, ®· ®ãng gãp vμ ®· lμm nh−:
• KiÓm tra viÖc qu¶n lý, sö dông çc vèn ®Çu t− vμ chi tiªu
• KiÓm tra chÊt l−îng çc c«ng tr×nh, çc ho¹t ®éng ®· vμ ®ang thùc hiÖn
• KiÓm tra viÖc ®ãng gãp vμ ph©n chia lîi Ých.
Cã 2 nhãm ng−êi cã thÓ tham gia vμo çc ho¹t ®éng chung, çc dù ¸n t¹i lμng
b¶n, ®ã lμ nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n vμ x· vμ nh÷ng ng−êi ngoμi lμng b¶n vμ x·.
- Nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n vμ x· bao gåm çc ç nh©n, HG§, nhãm HG§, tæ chøc
chÝnh quyÒn cña x·, l·ng ®¹o lμng b¶n, çc tæ chøc ®oμn thÓ cña x· vμ lμng b¶n. Kh¶
n¨ng, h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña hä còng rÊt kh¸c nhau, tuú thuéc vμo ®Æc
®iÓm cña tõng nhãm nh−: nhãm HG§ cã ®iÒu kiÖn kinh tÕ vμ kinh nghiÖm s¶n xuÊt
kh¸c nhau (nhãm HG§ kh¸, trung b×nh, nghÌo), nhãm phô n÷ hay nhãm nam giíi,
nhãm ng−êi cã ®é tuæi kh¸c nhau (trÎ em, tuæi lao ®éng, ng−êi giμ), nhãm thμnh
phÇn d©n téc kh¸c nhau.... Nh−ng sù tham gia cña nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n, x·
lu«n gi÷ vai trß chÝnh vμ quyÕt ®Þnh ®Õn sù thμnh c«ng cña çc ho¹t ®éng hay çc dù
¸n t¹i ®Þa ph−¬ng.
- Nh÷ng ng−êi ngoμi céng ®ång nh−: tæ chøc chÝnh quyÒn cÊp trªn, çc c¬ quan ®¬n vÞ
chuyªn m«n nh−: çc phßng ban ngμnh cña huyÖn, tØnh vÒ çc lÜnh vùc liªn quan
(n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ch¨n nu«i, CSHT, v¨n ho¸, gi¸o dôc, y tÕ ....); çc n«ng,
l©m tr−êng, tr¹m tr¹i; çc ®¬n vÞ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m; çc ch−êng tr×nh dù ¸n
ph¸t triÓn .... Sù tham gia cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi lu«n ®ãng vai trß hç trî, thóc
®Èy vμ t¹o ®iÒu kiÖn th«ng qua çc h×nh thøc sau:
• Hç trî vèn khi lμng b¶n kh«ng cã kh¶ n¨ng ®ãng gãp th«ng qua h×nh thøc hç trî vËt
t−, vËt liÖu mμ ®Þa ph−¬ng kh«ng cã; mét phÇn tiÒn c«ng lao ®éng nÕu thÊy rÊt cÇn
thiÕt; vèn tÝn dông ....
• Hç trî t− vÊn th«ng qua cö çn bé chuyªn m«n cïng víi d©n x©y dùng kÕ ho¹ch, tæ
chøc triÓn khai, qu¶n lý çc ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸.
• Hç trî chuyÓn giao kiÕn thøc vμ kü thuËt th«ng qua tËp huÊn, x©y dùng m« h×nh,
th¨m quan.
• §Çu t− kü thuËt th«ng qua cö çn bé chuyªn m«n ®Ó thiÕt kÕ, ®Çu t− ban ®Çu vÒ c¬ së
vËt chÊt, vËt t− thiÕt yÕu nh−: nhμ x−ëng, c«ng tr×nh, ®−êng x¸, c©y gièng, con gièng,
thuèc trõ s©u ....
Nh− vËy, sù tham gia cña ng−êi d©n lμ nh©n tè chñ yÕu dÉn sù thμnh c«ng cña çc
dù ¸n t¹i lμng b¶n. Tuy nhiªn, sù tham gia cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi lμng b¶n lμ c¬
së vμ ®éng lùc thóc ®Èy cho sù thμnh c«ng ®ã.
129
2. §èi t−îng tham gia
2.1. Ng−êi trong cuéc vμ Ng−êi ngoμi cuéc
Trong l©m nghiÖp truyÒn thèng, l©m nghiÖp coi nh− lμ khoa häc øng dông liªn quan
víi nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn. Do ®ã, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ c«ng nghÖ cã ý nghÜa cô thÓ lμ
c«ng nghÖ khai th¸c rõng võa lÊy ®i nh÷ng c©y rõng thμnh thôc l¹i võa t¹o thuËn lîi cho
viÖc xuÊt hiÖn mét líp c©y t¸i sinh ®Ó cã thÓ lîi dông rõng mét çc liªn tôc. C«ng nghÖ
trång rõng bao gåm chän loμi c©y thÝch hîp víi lËp ®Þa, lμm ®Êt, kü thuËt vμ thêi vô
trång c©y, ch¨m sãc... ë ®©y hÇu nh− chØ cã nh÷ng nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp thùc
hiÖn.
Trong khi ®ã, LNXH lμ mét khoa häc vμ nghÖ thuËt liªn quan víi ho¹t ®éng nh»m
tíi môc tiªu x· héi, do ®ã ®−¬ng nhiªn ph¶i quan t©m ®Õn nh÷ng loμi c©y ®¸p øng nhu
cÇu cña céng ®ång, nh− thùc phÈm, thøc ¨n gia sóc, cñi,... ®Õn tæ chøc x· héi ®Ó thiÕt
lËp, duy tr×, b¶o vÖ, chÕ biÕn vμ ph©n phèi s¶n phÈm vμ dÞch vô cung cÊp tõ rõng vμ c©y,
®Õn nh÷ng m©u thuÉn cã tÝnh chÊt thêi vô ¶nh h−ëng ®Õn sù tham gia cña nh©n d©n trong
ho¹t ®éng trång c©y, ®Õn nh÷ng kü n¨ng cÇn thiÕt cho sù thÝch øng hay sù lùa chän c«ng
nghÖ l©m nghiÖp thμnh c«ng... (Burch, 1992). Rao (1991) còng chØ ra mét nguyªn t¾c
lín trong LNXH lμ ph¶i thay ®æi dÇn dÇn çch sö dông ®Êt ®ai vμ qu¶n lý ®Êt ®ai theo
h−íng ®a canh. Con ®−êng gi¶i quyÕt kü thuËt cña LNXH lμ con ®−êng "liªn ngμnh" cña
nhiÒu nhμ khoa häc chø kh«ng chØ riªng thuÇn tuý chuyªn l©m nghiÖp. Do vËy hoμn toμn
kh¸c víi LNTT, LNXH kh«ng chØ do çc nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp tiÕn hμnh mμ
cßn ®−îc thùc hiÖn víi sù hîp t¸c cña nh÷ng nhμ n«ng häc, ch¨n nu«i, çc nhμ khoa häc
x· héi vμ nh©n v¨n (x· héi häc, kinh tÕ häc, nh©n chñng häc, sinh th¸i nh©n v¨n, chÝnh
trÞ häc...) nãi çch kh¸c, cã thÓ tiÕp cËn LNXH tõ gãc ®é l©m nghiÖp hoÆc/vμ n«ng häc
còng nh− nhμ khoa häc x· héi nh©n v¨n. Nh©n tè nçi bËc lμ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng mμ víi
sù tham gia cña hä ®· lμm cho l©m nghiÖp vèn cã tÝnh chÊt x· héi ®· trë thμnh l©m
nghiÖp x· héi, mét nÒn l©m nghiÖp do nh©n d©n ®Þa ph−¬ng (céng ®ång vμ n«ng hé) vμ
v× nh©n d©n ®Þa ph−¬ng (céng ®ång, n«ng hé).
Cã thÓ, ph©n biÖt mét çch kh¸i qu¸t hai thμnh phÇn tham gia çc ho¹t ®éng LNXH,
theo Davis-Case (1990) "Ng−êi trong cuéc” nh− lμ nh÷ng ng−êi cïng ®−îc x¸c ®Þnh vμ
n»m trong céng ®ång võa hoÆc cã mèi quan hÖ phô thuéc vμo céng ®ång, "Ng−êi ngoμi
cuéc" nh− lμ nh÷ng ng−êi cã thÓ tham gia vμo mét céng ®ång trong mét thêi gian,
nh−ng kh«ng ®−îc cïng x¸c ®Þnh víi céng ®ång hoÆc ®−îc céng ®ång x¸c ®Þnh lμ thμnh
viªn cña hä.
Chambers (1983) cho r»ng, “Ng−êi ngoμi cuéc" lμ nh÷ng ng−êi cã liªn quan ®Õn
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n, nh−ng b¶n th©n kh«ng sèng ë n«ng th«n vμ kh«ng nghÌo,
hiÓu biÕt cã phÇn h¹n chÕ vÒ t×nh tr¹ng nghÌo khæ ë n«ng th«n. NhiÒu ng−êi lμ quan
chøc, çn bé nghiªn cøu thùc ®Þa cña çc c¬ quan chÝnh phñ, çc nhμ nghiªn cøu chuyªn
nghiÖp, nh©n viªn çc tæ chøc cøu trî, nhμ kinh doanh, b¸c sÜ, kü s−, nhμ b¸o, luËt gia,
nhμ chÝnh trÞ, thÇy gi¸o, çn bé çc tr−êng ®¹i häc, nh©n viªn cña çc tæ chøc tù nguyÖn
vμ çc nhμ chuyªn m«n kh¸c.
Trong LNXH çc nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp lμ ng−êi ngoμi cã vai trß ®Æc biÖt
quan träng
130
Tuy nhiªn theo Laurent Umans (1966), sù ph©n biÖt r¹ch rßi “ng−êi trong cuéc” vμ
“ng−êi ngoμi cuéc” ®«i lóc cã thÓ ®em l¹i c¶n trë cho viÖc t×m hiÓu s©u s¾c h¬n çc
céng ®ång vμ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çc ho¹t ®éng LNXH vμ ph¸t triÓn n«ng th«n
(PTNT).
Sù thËt, kh«ng thÓ xem "Ng−êi trong cuéc" vμ "Ng−êi ngoμi cuéc" nh− lμ nh÷ng
nhãm ®ång nhÊt. "Ng−êi ngoμi cuéc" cã thÓ lμ tËp hîp nh÷ng c¬ quan, tæ chøc vμ ç
nh©n cã ®éng c¬ vμ kú väng kh¸c nhau ®èi víi céng ®ång vμ ®èi víi çc ho¹t ®éng
LNXH vμ PTNT. "Ng−êi trong cuéc" còng cã thÓ bao gåm nh÷ng ç nh©n vμ nhãm cã
quyÒn lîi kh¸c nhau vμ do ®ã cã nh÷ng th¸i ®é kh¸c nhau ®èi víi çc lo¹i tμi nguyªn vμ
çc t¸c ®éng kh¸c nhau cña çc ho¹t ®éng LNXH vμ ph¸t triÓn n«ng th«n.
2.2. Vai trß cña '' Ng−êi ngoμi cuéc'' vμ ''Ng−êi trong cuéc'' trong ho¹t
®éng l©m nghiÖp x· héi
Trong thùc tiÔn ho¹t ®éng LNXH, ng−êi ta nhËn thÊy ba t×nh huèng (Davis-Case,
1990) (h×nh 9.1 ).
Mét lμ: khi ng−êi ngoμi cuéc ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh hoμn toμn, nh− trong çc ho¹t
®éng LNTT. Hä nhËn ra vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh çc gi¶i ph¸p. Hä thiÕt kÕ dù ¸n, ®Ò ra môc
tiªu, cung cÊp çc ®Çu vμo cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng, råi qu¶n lý, kiÓm tra vμ ®¸nh gi¸ ®Ó
xem dù ¸n cã ®¹t yªu cÇu mong muèn hay kh«ng. Trong hoμn c¶nh ®ã kÕt qu¶ ®−a l¹i lμ
®¸ng thÊt väng do sù h−ëng øng cña céng ®ång theo thêi gian mμ l¾ng xuèng, rÊt Ýt céng
®ång tiÕp tôc çc ho¹t ®éng LNXH sau khi ng−êi ngoμi cuéc rót lui vμ râ rμng lμ tÝnh
bÒn v÷ng lμ kh«ng thÓ ®¹c ®−îc.
Hai lμ: khi ng−êi ngoμi cuéc cßn ®Ò ra phÇn lín çc quyÕt ®Þnh nh−ng hä ®· b¾t
®Çu ®−a ng−êi trong cuéc vμo ho¹t ®éng. Nh×n chung vai trß cña ng−êi ngoμi cuéc vÉn lμ
quyÕt ®Þnh, nh−ng ng−êi trong cuéc ®· gióp ng−êi ngoμi cuéc x¸c ®Þnh nh÷ng nhu cÇu
cña céng ®ång, thÊy ®−îc nguyÖn väng vμ ®éng lùc cña céng ®ång. KÕt qu¶ lμ ng−êi
ngoμi cuéc ®· nhËn thøc ng−êi trong cuéc cã hiÓu biÕt ®¸ng kÓ, cßn ng−êi trong cuéc cã
thÓ x¸c ®Þnh ®−îc t¹i sao çc ho¹t ®éng tiÕn hμnh ®−îc hay kh«ng.
Ba lμ: khi ng−êi trong cuéc cã sù hç trî cña ng−êi ngoμi cuéc chñ ®éng ®Ò ra çc
quyÕt ®Þnh. Ng−êi trong cuéc x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò cña hä vμ çc gi¶i ph¸p, ®−a ra môc
tiªu vμ ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸. Ng−êi ngoμi cuéc tÝch cùc hç trî, khuyÕn khÝch
nh÷ng ho¹t ®éng ®ã. KÕt qu¶ lμ ®Çy høa hÑn.
T×nh huèng thø nhÊt lμ çch lμm viÖc tõ trªn xuèng, cã thÓ ®Æc tr−ng b»ng c©u hái
"chóng ta/ng−êi ngoμi cuéc cã thÓ lμm g× ®Ó c¶i thiÖn rõng”. T×nh huèng thø ba biÓu thÞ
çch lμm viÖc tõ d−íi lªn víi c©u hái “ng−êi ngoμi cuéc cã thÓ hç trî ng−êi trong cuéc
qu¶n lý rõng hä ®ang sö dông tèt h¬n nh− thÕ nμo”.
Theo ®ã, trong LNXH râ rμng céng ®ång n«ng th«n/n«ng hé lμ nguån lùc, çc nhμ
l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp/chuyªn gia lμ ng−êi hæ trî vμ thóc ®Èy ph¸t triÓn (Ohlsson
1985). Nãi çch kh¸c ng−êi trong lμ chñ thÓ, ng−êi ngoμi lμ xóc t¸c.
2.3. Quan hÖ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc
TiÕp cËn cã céng ®ång tham gia ®−a ra çch lμm viÖc “tõ d−íi lªn” cã kh¶ n¨ng
khuyÕn khÝch, n©ng ®ì vμ cñng cè mäi kh¶ n¨ng hiÖn cã cña céng ®ång ®Ó hä x¸c ®Þnh
chÝnh x¸c yªu cÇu cña hä, thiÕt kÕ dù ¸n vμ thùc hiÖn. TiÕp cËn nμy cñng cè mèi quan hÖ
131
chÆt chÏ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc, gi÷a ng−êi h−ëng lîi víi céng ®ång
vμ çn bé l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp. Quan hÖ nμy ®−îc x©y dùng trªn th«ng tin hai
chiÒu, trªn nh÷ng truyÒn ®¹t râ rμng vμ mét cam kÕt vÒ nh÷ng g× cã thÓ "lμm ®−îc cho
céng ®ång”. Quan hÖ nμy còng dùa trªn c¬ së kh¸i niÖm, c«ng cô vμ ph−¬ng ph¸p.
Kh¸i niÖm míi: Ng−êi ngoμi cuéc khuyÕn khÝch ng−êi trong cuéc t×m ra c©u tr¶ lêi
cña chÝnh hä; Ng−êi ngoμi cuéc ®−îc khuyÕn khÝch ®¸p øng çc nhu cÇu ®· ®−îc ng−êi
trong cuéc x¸c ®Þnh; Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc hîp t¸c cïng nhau; Ng−êi
trong cuéc lμ ng−êi thùc hiÖn vμ qu¶n lý dù ¸n.
Ph−¬ng ph¸p míi: Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc cïng nhau x¸c ®Þnh
th«ng tin; Ph©n tÝch vμ ph¶n håi ®−îc thùc hiÖn ®Ó khuyÕn khÝch ®−îc s¸ng kiÕn cña
ng−êi trong vμ nh− vËy b¶o ®¶m sù hiÓu râ cña hä; Mét sù nhËn thøc s©u h¬n vÒ dù ¸n lμ
cã thÓ v× ng−êi trong cuéc cã tÇm nh×n tæng qu¸t.
C«ng cô míi: KhuyÕn khÝch th«ng tin hai chiÒu; Ph¹m vi: cã nhiÒu c«ng cô b¶o
®¶m cho céng ®ång cã kh¶ n¨ng chän ®−îc c«ng cô thÝch hîp; Çch thu thËp th«ng tin
cæ truyÒn ®−îc nghiªn cøu vμ lμm thö tr−íc khi ®−a çc c«ng cô míi vμo
Tãm l¹i, quan hÖ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc lμ quan hÖ hîp t¸c.
Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc ®Òu ®ãng gãp vμo sù ph¸t triÓn cña céng ®ång.
Ng−êi ngoμi cuéc chØ hç trî xóc t¸c vμ khuyÕn khÝch chø kh«ng ra chØ thÞ.
132
a. Çch tiÕp cËn kinh ®iÓn (nhÊn m¹nh kü thuËt)
b. Çch tiÕp cËn kinh ®iÓn cã ®iÒu chØnh
c. TiÕp cËn cã tham gia (th«n lμng lμ trung t©m víi ®Çu vμo kü thuËt)
H×nh 9.1: Ba çch tiÕp cËn trong LNXH
(Nguån Gilmour D.A. vμ R.J.Fisher 1991)
133
3. H×nh thøc vμ cÊp ®é tham gia
3.1. H×nh thøc cña sù tham gia
3.1.1. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn c¬ së ai quyÕt ®Þnh
Chandrase Khavan vμ Rao( 1992) ph©n biÖt hai h×nh thøc tham gia dùa trªn c¬ së
“Ai quyÕt ®Þnh”:
• Tham gia lμ "bÞ ®éng" trong tr−êng hîp ng−êi d©n h−ëng ®−îc mét sè lîi Ých trong
nh÷ng ho¹t ®éng cã liªn quan nh−ng kh«ng ®−îc chia sÎ trong qu¶n lý
• Tham gia lμ "tÝch cùc" ë n¬i mμ çc s¸ng kiÕn vμ quyÕt ®Þnh ®Òu cã sù tham gia cña
ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, mét thμnh phÇn quan träng. Hμnh ®éng tù ph¸t cña tËp thÓ víi
sù chØ ®¹o vμ l·nh ®¹o thÝch ®¸ng cã thÓ ph¸t triÓn thμnh phong trμo cña nh©n d©n.
Phong trμo Chipko ë bang Uttar Pradesh (¢n §é) lμ mét tr−êng hîp liªn quan víi
l©m nghiÖp ®−îc biÕt ®Õn.
3.1.2. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn hμnh vi tham gia
Trªn b×nh diÖn x· héi häc, tham gia lμ sù chia sÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi trong
mét tËp thÓ. Theo Diakite (1978) ®Ó ph©n biÖt h×nh thøc sù tham gia, cÇn chó ý ®Õn 4
khÝa c¹nh:
• Th«ng tin lμ nh÷ng g× mμ mçi ç nh©n biÕt ®−îc. VÝ dô, nh÷ng g× mμ mét ç nh©n
biÕt ®−îc vÒ çc nhãm tham gia trong céng ®ång vμ vÒ çc ho¹t ®éng cña dù ¸n.
• Th¸i ®é hay t− duy lμ nh÷ng g× thuéc vÒ th¸i ®é cña mçi ç nh©n. VÝ dô, çch thøc
mμ ç nh©n quyÕt ®Þnh ®èi víi çc hμnh ®éng chia sÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi.
• Mèi quan t©m lμ nh÷ng g× mμ mçi ç nh©n mong muèn trong viÖc c¶i thiÖn cuéc
sèng vËt chÊt vμ tinh thÇn cña m×nh vμ gia ®×nh m×nh.
• Çc hμnh vi lμ nh÷ng g× mμ mçi ç nh©n lμm.
Theo gi¶i thÝch cña t¸c gi¶, çc hμnh vi tham gia cña mçi ç nh©n vμo mét c«ng
viÖc chung lμ kÕt qu¶ cña mét sè çc mèi quan t©m, mμ b¶n th©n chóng l¹i lμ kÕt qu¶
cña çc th¸i ®é, vμ çc th¸i ®é nμy l¹i bÞ chi phèi bëi møc ®é th«ng tin mμ ç nh©n tiÕp
nhËn ®−îc.
Trªn c¬ së çc khÝa c¹nh trªn, cã thÓ s¾p xÕp sù tham gia theo bèn h×nh thøc theo
hÖ thèng ph©n lo¹i cña Meister (1969) nh− sau:
Tham gia ®−¬ng nhiªn lμ sù tham gia thùc hiÖn çc c«ng viÖc chung trong khu«n
khæ mét thÓ chÕ chÆt chÎ, vÝ dô, sù chia xÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi cña çc thμnh viªn
trong mét n«ng hé, trong mét céng ®ång, hay mét hiÖp héi. Çc mèi quan hÖ gi÷a çc
thμnh viªn rÊt bÒn chÆt, mäi ng−êi ®Òu biÕt râ hoμn c¶nh cña n«ng hé hay céng ®ång cña
m×nh vμ v× thÕ kh«ng thÓ gi÷ vai trß "trung lËp". Bèi c¶nh cña sù tham gia nμy g¾n liÒn
víi kh¸i niÖm "æ t©m lý" cña Ruyer (1981). Theo t¸c gi¶ nÇy, "còng nh− mæi sinh vËt cã
mét æ sinh th¸i mμ nã cã thÓ thÝch øng trong mèi quan hÖ c©n b»ng víi m«i tr−êng... cã
thÓ quan niÖm r»ng mæi ç nh©n víi çc hoμn c¶nh v¨n hãa vμ kü thuËt s¶n xuÊt, sÏ tù
t×m kiÕm cho m×nh çc "æ t©m lý" mμ y cã thÓ sinh sèng víi nh÷ng thãi quen ®−îc x¸c
lËp". Tuy nhiªn, trong x· héi hiÖn ®¹i, xu h−íng ph¸t triÓn çc ®Þnh chÕ lμm cho sù tham
134
gia cña mæi ç nh©n kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn ®−¬ng nhiªn, mμ chØ ë mét sèù khÝa c¹nh
nh©t ®Þnh
Tham gia tù ph¸t: N»m gi÷a tham gia ®−¬ng nhiªn vμ tham gia tù gi¸c, h×nh thøc
tham gia nÇy xuÊt hiÖn mét çch tù ph¸t. Trong çc x· héi hiÖn ®¹i, khi mμ çc tiªu
chuÈn hμnh vi cò dÇn dÇn bÞ biÕn mÊt, çc h×nh thøc tham gia nÇy còng bÞ biÕn ®æi theo.
Cã thÓ nªu hai tr−êng hîp cña sù tham gia tù ph¸t: sèng víi ng−êi chung quanh vμ sèng
víi b¹n bÌ.
Sèng víi ng−êi chung quanh: Khi mét con ng−êi sinh sèng cμng l©u dμi trong mét
ng«i nhμ, t×nh c¶m cña con ng−êi ®ã cμng g¾n bã, vμ ng−êi ta cμng c¶m thÊy cã sù héi
nhËp víi nh÷ng ng−êi chung quanh, lμm thμnh mét céng ®ång nhá. Ruyer cho r»ng:
"Nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi kh«ng ph¶i giíi h¹n trong viÖc b¶o tån c¬ thÓ, h¹n ®Þnh
bëi líp da cña m×nh mμ lμ b¶o tån "æ sinh th¸i" vμ "æ t©m lý" cña m×nh. Mét th¸i ®é bùc
béi cã thÓ xuÊt hiÖn do nh÷ng biÕn ®æi bªn trong c¬ thÓ, nh−ng còng do nh÷ng biÕn ®æi
cña m«i tr−êng bªn ngoμi". Con ng−êi sÏ ®iÒu tiÕt hμnh vi cña m×nh theo nh÷ng ng−êi
chung quanh. Trong tr−êng hîp ®èi víi nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng, ng−êi ta chØ yªu cÇu
mét sù hîp t¸c "l¸ng giÒng tèt", cßn ®èi víi b¹n bÌ, møc ®é liªn hÖ cã thÓ bÒn chÆt h¬n.
(Meister, 1969).
Tham gia tù gi¸c: Sù biÕn ®æi tõ x· héi truyÒn thèng sang x· héi hiÖn ®¹i còng ®−îc
®¸nh dÊu b»ng sù biÕn ®æi tõ çc h×nh thøc tham gia ®−¬ng nhiªn vμ tù ph¸t sang sù
tham gia tù gi¸c
Tham gia nÈy sinh: Sù tham gia lμ kÕt qu¶ cña mét ho¹t ®éng vËn ®éng hay ¸p ®Æt.
Trong thùc tÕ, ®«i khi ng−êi ta nãi ®Õn sù tham gia trong nh÷ng tr−êng hîp cã sù
hiÖn diÖn cña mét vμi ®¹i biÓu cña ng−êi d©n trong mét sè phiªn häp ®Ó phæ biÕn mét
chñ tr−¬ng, ®Ó triÓn khai mét kÕ ho¹ch. §ã cã thÓ lμ çc chñ tr−¬ng hay çc kÕ ho¹ch,
®−îc nh÷ng nhμ lËp ®Þnh chÝnh s¸ch vÏ ra b»ng hiÓu biÕt cña hä ®Ó gióp cho mét céng
®ång cã nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn. Trong nhiÒu tr−êng hîp, nhiÒu ch−¬ng tr×nh vμ kÕ
ho¹ch ph¸t triÓn tèn kÐm ®· kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ mong ®îi, v× çc biÖn ph¸p thùc
hiÖn kh«ng gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò thùc cña céng ®ång, vμ do ®ã kh«ng ®¸p øng ®−îc
nguyÖn väng cña ng−êi d©n. Trong mét sè tr−êng hîp, rÊt cã thÓ, ®ã lμ çc chñ tr−¬ng,
biÖn ph¸p hay kÕ ho¹ch ®óng, song sù h×nh thμnh vμ çch triÓn khai vÉn mang tÝnh ¸p
®Æt. Trong thùc tÕ, vÊn ®Ò vËn ®éng ng−êi d©n tham gia vμo çc c«ng cuéc mang l¹i sù
ph¸t triÓn mét céng ®ång kh«ng ®¬n gi¶n. Cã nhiÒu biÖn ph¸p ®· ®−îc ¸p dông, mét sè
mang l¹i kÕt qu¶ tèt, nh−ng mét sè kh¸c kh«ng thμnh c«ng.
3.1.3. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn çi mμ ng−êi d©n ®ãng
gãp vμo
• §ãng gãp lao ®éng
Trong mét sè dù ¸n ph¸t triÓn, “tham gia” ®−îc hiÓu nh− lμ sù ®ãng gãp lao ®éng.
Ng−êi qu¶n lý dù ¸n ë bªn ngoμi céng ®ång chó ý ®Õn viÖc vËn ®éng ng−êi d©n tham gia
vμo dù ¸n vμ kÕt qu¶ ®−îc cho lμ thμnh c«ng khi ng−êi d©n tham gia b»ng çch ®ãng gãp
lao ®éng gi¶n ®¬n, nh− ®¾p ®−êng, ®μo m−¬ng kh«ng lÊy tiÒn c«ng, víi ý nghÜ lμ ph¸t
huy tinh thÇn "tù lùc". Çc c«ng viÖc thuéc vÒ "phÇn mÒm" cña dù ¸n nh− thiÕt kÕ vμ lËp
kÕ ho¹ch lμ c«ng viÖc cña çc c¬ quan chuyªn m«n vμ çc nhμ l·nh ®¹o. Mét sè ng−êi
tin r»ng khi cã sù ®ãng gãp nh©n lùc, ng−êi d©n sÏ b¶o qu¶n tèt çc c«ng tr×nh Êy. Tuy
nhiªn trong thùc tÕ, v× kh«ng ®−îc tham vÊn ®Çy ®ñ, ng−êi ta kh«ng lÊy g× ®Ó ®o¸n ch¾c
135
r»ng c«ng tr×nh ®¸p øng nhu cÇu −u tiªn cao cña céng ®ång. NÕu dù ¸n kh«ng ®¸p øng
yªu cÇu cã ®é −u tiªn cao cña sè ®«ng ng−êi d©n trong céng ®ång, hä sÏ tham gia ®ãng
gãp lao ®éng d−íi nh÷ng sù rμng buéc nhÊt ®Þnh mμ kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn tù nguyÖn,
vμ c«ng tr×nh cã thÓ bÞ chÕt yÓu. Trªn quan ®iÓm ph©n tÝch dù ¸n, "sù tham gia" nμy
®ång nghÜa víi biÖn ph¸p lμm gi¶m chi phÝ cña dù ¸n b»ng mét nguån lao ®éng rÎ tiÒn.
HÖ qu¶ cña çch suy nghÜ gi¶n ®¬n nμy lμ kh«ng thùc sù n©ng cao n¨ng lùc cña céng
®ång ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò cña chÝnh hä.
• Chia sÎ chi phÝ:
§èi víi mét sè ng−êi qu¶n lý dù ¸n, ®iÒu ®¸ng quan t©m kh«ng ph¶i chØ lμ vÊn ®Ò
lμm gi¶m chi phÝ cña dù ¸n mμ lμ viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ çc nguån lùc, ®Ó cã thÓ thu
håi çc chi phÝ ®−îc ®Çu t−. §Ó ®¹t ®−îc "sù tham gia", hä th−êng chó träng viÖc x©y
dùng mét c¬ chÕ ®Ó ng−êi d©n ®ãng gãp chi phÝ, vÝ dô, chi phÝ sö dông cÇu ®−êng, kªnh
m−¬ng. Tuy nhiªn, mét khi çc c«ng tr×nh kh«ng xuÊt ph¸t tõ lîi Ých cña céng ®ång,
ng−êi d©n sÏ trë vÒ víi çch thøc gi¶i quyÕt tr−íc ®©y cña hä.
• Chia sÎ tr¸ch nhiÖm:
Mét quan ®iÓm kh¸c kh«ng ®Æt träng t©m trªn chi phÝ mμ chó ý ®Õn tr¸ch nhiÖm
cña céng ®ång trong viÖc duy tr× dù ¸n, vÝ dô tr¸nh viÖc l¹m dông hay lμm h− háng mét
c«ng tr×nh ®−îc ®Çu t−. Mét sè c¬ chÕ ®−îc x¸c lËp, nh− giao tr¸ch nhiÖm cho nh÷ng
ng−êi l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng hay thμnh lËp mét ban quan qu¶n lý. §Ó duy tr× mét c«ng
tr×nh, th«ng th−êng, mét tháa thuËn ®−îc ký kÕt, nªu râ tr¸ch nhiÖm cña çc bªn trong
dù ¸n (chÝnh quyÒn vμ céng ®ång). Trong thùc tÕ, ng−êi d©n kh«ng cã ®iÒu kiÖn suy
nghÜ vÒ çc ®iÒu kho¶n cña tháa thuËn, viÖc th−¬ng th¶o th−êng bÞ chi phèi bëi çc nhμ
l¶nh ®¹o ®Þa ph−¬ng. Ngay c¶ khi mét ban ®iÒu hμnh ®−îc cö ra, còng kh«ng ch¾c r»ng
nh÷ng ng−êi tèt nhÊt trong céng ®ång sÏ ®−îc bÇu.
• Chia sÎ quyÒn quyÕt ®Þnh cña céng ®ång:
Sù tham gia sÏ chØ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ khi çc ho¹t ®éng ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së
quyÕt ®Þnh cña céng ®ång. Trong l©m nghiÖp x· héi, víi ý nghÜa nμy kh¸i niÖm "tham
gia" th−êng ®−îc nhÊn m¹nh. Nã liªn quan ®Õn sù vËn ®éng çc thμnh viªn cña céng
®ång nh¾m tíi çc môc tiªu ph¸t triÓn, sù céng t¸c gi÷a mét bªn çc nhμ lËp chÝnh s¸ch,
kÕ ho¹ch, çc giíi chøc triÓn khai thùc hiÖn vμ bªn kia lμ nh÷ng ng−êi ®−îc gäi lμ nhãm
môc tiªu ®−îc h−ëng lîi cña mét dù ¸n. §©y lμ mét kh¸i niÖm cã nhiÒu cÊp ®é kh¸c
nhau. Trong ®iÒu kiÖn lý t−ëng, çc céng ®ång d©n c− ®Þa ph−¬ng thuéc nhãm môc tiªu
sÏ tÝch cùc tham gia trong çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp x·
héi, víi t− çch lμ chñ thÓ cña dù ¸n. Çc nhμ nghiªn cøu ph¸t triÓn, çn bé khuyÕn l©m
®ãng vai trß xóc t¸c cho qu¸ tr×nh. §©y lμ mét sù ®¶o ng−îc "lÊy d©n lμm gèc" thay v×
kh¶o h−íng ¸p ®Æt tõ trªn xuèng .
3.2. Çc cÊp ®é cña sù tham gia b
Trong thùc tÕ, ng−êi ta cã thÓ ®¸nh gi¸ çc cÊp ®é tham gia kh¸c nhau. Khi ®Ò cËp ®Õn
çc cÊp ®é cña sù tham gia cña céng ®ång trong qu¸ tr×nh h×nh thμnh çc gi¶i ph¸p qu¶n
lý tμi nguyªn Briggs (1989), Conway (1995), Hobley (1996), Cartier (1996) ®· dùa trªn
møc ®é kiÓm so¸t cña ng−êi trong cuéc, tiÒm lùc ®Ó hμnh ®éng vμ quyÒn së h÷u cña
ng−êi trong cuéc. Çc cÊp ®é tham gia cña ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc ®−îc
ph©n chia nh− trong b¶ng 9.1.
136
B¶ng 11.1: Çc cÊp ®é cña sù tham gia
TiÒm lùc ®Ó hμnh Vai trß
Ng−êi
CÊp ®é ®éng ®Þa ph−¬ng ng−êi
Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tõng cÊp ®é ngoμi cuéc
tham gia vμ quyÒn t− h÷u trong
kiÓm so¸t
bÒn v÷ng cuéc
Tham gia Sù tham gia cña ng−êi trong cuéc mang tÝnh chiÕu lÖ trong mét ban ®iÒu ********** H×nh thøc
l«i cuèn hμnh chÝnh thøc nh−ng kh«ng ®−îc bÇu cö vμ kh«ng cã mét quyÒn lîi vμ **
quyÒn lùc nμo.
Tham gia Tham gia cña ng−êi trong cuéc bëi ®−îc th«ng b¸o nh÷ng sù viÖc ®· ********** LÖ thuéc
thô ®éng ®−îc quyÕt ®Þnh vμ ®· x¶y ra. Th«ng b¸o gåm nh÷ng tuyªn bè ®¬n
ph−¬ng bëi qu¶n trÞ hay qu¶n lý dù ¸n mμ kh«ng cÇn l¾ng nghe sù ph¶n
¸nh, tr¶ lêi cña ng−êi trong cuéc. Mäi th«ng tin chØ ®−îc chia sÎ bªn
trong ng−êi ngoμi cuéc.
Tham gia tõ Ng−êi trong cuéc tham gia b»ng çch ®ãng gãp nguån lùc, nh− lao ******** Lμm thuª
®éng lùc vËt ®éng ®Ó nhËn l−¬ng thùc, tiÒn c«ng hay nh÷ng ®éng lùc vËt chÊt kh¸c.
chÊt Ng−êi trong cuéc cã thÓ ®ãng gãp ®Êt vμ lao ®éng nh−ng ch−a bao giê
tham gia vμo qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm hay qu¸ tr×nh häc hái. Ng−êi ngoμi
cuéc quyÕt ®Þnh lÞch tr×nh vμ ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh. Ng−êi trong cuéc
kh«ng cßn ®−îc thõa h−ëng mét chót c«ng nghÖ hay kü thuËt khi nh÷ng
®éng lùc kÕt thóc.
Tham gia Ng−êi trong cuéc tham gia b»ng t− vÊn hay b»ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái, ******** Kh¸ch
bëi t− vÊn ng−êi ngoμi cuéc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh tiÕn tr×nh thu thËp th«ng tin, hμng
vμ c¶ kiÓm so¸t sù ph©n tÝch, quyÕt ®Þnh ®Þnh h−íng hμnh ®éng. Trong
qu¸ tr×nh tham vÊn, ng−êi trong cuéc còng kh«ng ®−îc nh−êng cho mét
tÝ g× vÒ quyÒn quyÕt ®Þnh. Ng−êi ngoμi cuéc kh«ng mét chót mang ¬n
khi cã ®−îc quan ®iÓm cña ng−êi trong cuéc.
Tham gia v× Ng−êi trong cuéc tham gia cã ý nghÜa ®Ó ng−êi ngoμi cuéc ®¹t ®−îc ******* Thø yÕu
nh÷ng môc ®Ých cña dù ¸n, ®Æc biÖt gi¶m ®−îc kinh phÝ. Ng−êi trong
137
nhiÖm vô cuéc cã khi tham gia bëi sù h×nh thμnh nh÷ng nhãm nh»m ®¸p øng
nh÷ng môc tiªu ®· ®−îc ®Þnh tr−íc liªn quan ®Õn dù ¸n. Sù tham dù nμy
cã thÓ t−¬ng t¸c vμ liªn quan tíi chia sÎ quyÒn quyÕt ®Þnh, nh−ng chØ
ph¸t sinh sau khi nh÷ng quyÕt ®Þnh chÝnh ®· ®−îc ng−êi ngoμi cuéc thùc
hiÖn råi. TÖ h¹i nhÊt, ng−êi trong cuéc chØ ®−îc tham gia vμo ®Ó phôc
vô cho nh÷ng môc ®Ých cña ng−êi ngoμi cuéc.
Hîp t¸c Ng−êi trong cuéc lμm viÖc cïng ng−êi ngoμi cuéc ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng −u ****** ***** Hîp t¸c
tiªn, ng−êi ngoμI cuéc cã nhiÖm vô ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh.
Tham gia Ng−êi trong cuéc tham gia trong liªn kÕt: trong ph©n tÝch, ph¸t triÓn ***** §èi t¸c
t−¬ng t¸c ch−¬ng tr×nh hμnh ®éng, h×nh thμnh hay t¨ng c−êng nh÷ng ®Þnh chÕ ®Þa b×nh ®¼ng
ph−¬ng. Tham gia nh− mét quyÒn chø kh«ng ph¶I ®Ó ®at môc ®Ých cña
ng−êi ngoμI cuéc. TiÕn tr×nh bao gåm nh÷ng ph−¬ng ph¸p luËn liªn
ngμnh ®Ó t¹o ra nhiÒu triÓn väng, sö dông cã hÖ thèng vμ h×nh thμnh qu¸
tr×nh häc hái. Nh− nh÷ng nhãm kiÓm so¸t nh÷ng quyÕt ®Þnh ®Þa ph−¬ng
vμ x¸c ®Þnh nh÷ng nguån tμI nguyªn cã thÓ ®−îc sö dông nh− thÕ nμo,
do ®ã ng−êi d©n cã quyÒn duy tr× cÊu tróc vμ kü thuËt c«ng nghÖ.
§ång häc Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc chia sÎ kiÕn thøc, t¹o ra hiÓu biÕt, **** ******** Thμnh
hái cïng nhau lμm viÖc ®Ó h×nh thμnh kÕ ho¹ch hμnh ®éng; ng−êi ngoμI viªn
cuéc thóc ®Èy.
Tham gia tù Ng−êi d©n tham gia b»ng khëi x−íng ®éc lËp víi tæ chøc bªn ngoμI ®Ó ** ********** Chñ ®éng
gi¸c thay ®æi hÖ thèng, hä chñ ®éng liªn hÖ víi tæ chøc bªn ngoμI ®Ó ®−îc cè
vÊn vÒ nguån lùc hay kü thuËt khi thÊy cÇn, nh−ng hä kim so¸t lμm thÕ
nμo ®Ó sö dông nh÷ng nguån lùc. Tham gia tù gi¸c ®−îc ph¸t triÓn nÕu
nh÷ng ng−êi ngoμi cuéc ®ãng vai trß xóc t¸c vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng
cña ng−êi trong cuéc.
Cïng hμnh Ng−êi trong cuéc tù m×nh thùc hiÖn viÖc t×m tßi vμ s¸ng t¹o c«ng nghÖ ************ Tù ®iÒu
®éng thÝch øng x¸c lËp vμ thùc thi lÞch tr×nh cña chÝnh hä, ng−êi ngoμI cuéc hμnh
kh«ng cã mÆt.
138
4. §iÒu kiÖn vμ ®éng lùc ®Ó khuyÕn khÝch sù tham gia trong l©m
nghiÖp x· héi
Kinh nghiÖm ®· chøng tá, cÇn cã mét sè ®iÒu kiÖn, sù tham gia míi cã thÓ diÔn ra.
Mét trong nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lμ céng ®ång hay nhãm d©n c− ph¶i, cïng sinh sèng
trong mét khu vùc ®Þa lý nhÊt ®Þnh, chia sÎ cïng mét nÒn v¨n hãa vμ gi¸ trÞ, cã chung lîi
Ých sèng cßn l©u dμi, cïng chÞu nh÷ng mèi liªn hÖ x· héi tr−êng tån. Nh÷ng hoμn c¶nh
nh− thÕ n©ng ®ì b−íc khëi ®Çu cña nhãm.
RÊt quan träng, ng−êi d©n nhËn thøc ®−îc ®iÒu kiÖn riªng cña hä còng nh− çc mèi
liªn hÖ lÉn nhau vÒ kinh tÕ x· héi vμ chÝnh trÞ trong nhãm víi çc nhãm bªn ngoμi.
Nh÷ng môc tiªu do ng−êi d©n x¸c ®Þnh dùa trªn sù nhËn biÕt ®ã vμ ®ã lμ c¬ së cho ho¹t
®éng cña nhãm. Sù l·nh ®¹o x· héi víi sù ®ång nhÊt cã thùc chÊt quyÒn lîi víi nh©n d©n
mμ nã cè g¾ng phôc vô lμ quan träng ®Ó b¶o ®¶m sù tham gia ®Çy ®ñ ý nghÜa vμ l©u dμi.
KhÝa c¹nh liªn quan vμ quan träng lμ qu¸ tr×nh x· héi cña t− vÊn cho sù nhÊt trÝ vÒ môc
tiªu chung. Nã b¶o ®¶m sù ®oμn kÕt vμ hμi hßa gi÷a çc thμnh viªn trong nhãm.
Mét yÕu tè chñ yÕu kh¸c lμ tæ chøc thÝch hîp ®Ó ®−a l¹i søc m¹nh.
Ngay c¶ khi tÊt c¶ çc yÕu tè trªn ®Òu tháa m·n, sù tham gia còng chØ thμnh c«ng
nÕu cã sù thóc ®Èy m¹nh mÏ. Cã quan ®iÓm cho r»ng, sù thóc ®Èy kh«ng vËt chÊt lμ
lùc l−îng ®iÒu khiÓn cña tÊt c¶ sù tham gia ®Ých thùc nμo, nã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng th«i
thóc nh©n v¨n s©u s¾c (Mongomery, 1974). V¨n ho¸ cã thÓ cã ¶nh h−ëng ®Õn sù tham
gia.
4.1. §iÒu kiÖn ®Ó khuyÕn khÝch sù tham gia
VÒ mÆt kinh tÕ x· héi, thóc ®Èy sù tham gia cña céng ®ång/ n«ng hé trong nh−ng
ho¹t ®éng cã quan hÖ mËt thiÕt víi çc c«ng nghÖ cã t¸c dông ®ång thêi t¨ng n¨ng suÊt
vμ æn ®Þnh m«i tr−êng khã mμ thóc ®Èy khi “b¶o tån” mμ kh«ng cã lîi Ých kinh tÕ.
Nh÷ng ng−êi lËp ch−¬ng tr×nh cã thÓ nhËn ®−îc sù ñng hé cña céng ®ång, r»ng
ch−¬ng tr×nh sÏ ®¸p øng môc tiªu cña hä, sÏ thùc hiÖn ®−îc vμ sÏ ®em l¹i lîi Ých kh¸ ®ñ
cho nh÷ng ai bá c«ng lμm viÖc. Sù tham gia cña céng ®ång chØ cã khi hä cã nguån lùc
®Ó tham gia, kiÕn thøc vÒ viÖc ph¶i lμm vμ lμm nh− thÕ nμo, sù kÕt hîp thÝch ®¸ng çc
®éng lùc thóc ®Èy vμ thÓ chÕ ñng hé vμ gi÷ v÷ng çc ho¹t ®éng cña hä
(Gregersen,1988).
• Nguån lùc:
Nguån lùc chñ yÕu trong hÇu hÕt çc ch−¬ng tr×nh LNXH lμ “®Êt”. Trong nhiÒu
tr−êng hîp, ¸p lùc cña d©n sè lín ®Õn møc trªn nhiÒu diÖn tÝch réng lín còng kh«ng cã
®Êt dμnh cho viÖc trång c©y gç. Nãi chung, h×nh nh− çc dù ¸n trång c©y do céng ®ång
chÞu tr¸ch nhiÖm kh«ng thμnh c«ng nh− çc dù ¸n trång c©y víi quy m« nhá trªn ®Êt
trang tr¹i vμ quanh nhμ ë cña n«ng hé. Giao ®Êt l©m nghiÖp theo luËt ®Þnh t¹o cho ng−êi
d©n cã nguån lùc “®Êt” vμ lμm l©m nghiÖp (LNXH) lμ mét chÝnh s¸ch ®óng ®¾n. Vèn
rõng lμ nguån lùc quan träng.
Nh©n tè kh¸c gãp phÇn ®−a l¹i thμnh c«ng cña çc ch−¬ng tr×nh LNXH lμ s¶n xuÊt
cña ®Þa ph−¬ng vÒ l−îng c©y con kh¸ ®ñ vμ dïng ngay. Nh÷ng v−ên −¬m ph©n t¸n
th−êng ®−îc thiÕt lËp bëi ç nh©n hoÆc nh÷ng nhãm d©n lμng cã thÓ ®−a l¹i thu nhËp,
139
viÖc lμm. NhiÒu ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng lËp v−ên −¬m nhá gÇn n¬i ë s¶n xuÊt c©y con ®¸p
øng nhu cÇu võa cho m×nh võa cho nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng.
• KiÕn thøc:
KiÕn thøc lμ nguån cÇn thiÕt ®Ó céng ®ång n«ng th«n tham gia LNXH biÕt viÖc ph¶i
lμm vμ lμm nh− thÕ nμo ®Ó ®¸p øng môc tiªu cña dù ¸n.
Ng−êi ta th−êng cho r»ng, n«ng d©n cã nhiÒu kinh nghiÖm trong s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp, còng sÏ trång tèt lo¹i c©y rõng. §iÒu ®ã cã thÓ lμ ®óng nÕu c«ng t¸c khuyÕn
n«ng lμm tèt, phæ cËp tèt kiÕn thøc cho nh÷ng ai tham gia ch−¬ng tr×nh LNXH vÒ qu¶n
lý rõng, trång c©y gç.
Phæ cËp kiÕn thøc trång c©y- trång c©y g×? B»ng çch nμo ? ë ®©u? Lóc nμo?- nh−
thÕ nμo cho tèt? Qu¶n lý rõng nh− thÕ nμo cho tèt? lμ mét vÊn ®Ò lμm bËn trÝ çc nhμ l©m
nghiÖp vμ nh÷ng ai kh¸c liªn hÖ víi ch−¬ng tr×nh LNXH. Nh÷ng thμnh c«ng ë Nepal,
Hμn Quèc, Haiiti do çc tæ chøc chÝnh phñ vμ phi chÝnh phñ lμ nhê sö dông tèt nh÷ng c−
d©n ®Þa ph−¬ng nh− ng−êi thóc ®Èy, cæ vò, hoÆc nh÷ng viªn chøc n«ng nghiÖp t¹i chç
lμm ng−êi h−íng dÉn, hæ trî kü thuËt. ¦u thÕ cña tiÕp cËn cña çc tæ chøc phi chÝnh phñ
lμ tr¸nh çi gäi lμ kh«ng tin cËy ng−êi ®Þa ph−¬ng cña çc nhμ l©m nghiÖp tõ n¬i kh¸c
®Õn lμm viÖc víi çc céng ®ång.
4.2. §éng lùc thóc ®Èy sù tham gia
Sù tham gia tù nguyÖn tÝch cùc cña céng ®ång lμ nh©n tè chñ yÕu trong thμnh c«ng
cña bÊt kú dù ¸n/ch−¬ng tr×nh LNXH nμo. §éng lùc thóc ®Èy cã hai lo¹i: nh÷ng ®éng
lùc kÕt hîp víi thÞ tr−êng vμ nh÷ng ®éng lùc liªn kÕt víi nh÷ng nh©n tè phi thÞ tr−êng, vÝ
dô trî cÊp, v¨n hãa, x· héi. Mét vÝ dô râ rμng vÒ ®éng lùc thÞ tr−êng lμ gi¸ thÞ tr−êng cña
cñi ®· kÝch thÝch ®Çu t− trång c©y nh− ®· diÔn ra ë Haiiti, ¢n §é vμ çc n¬i kh¸c. Tãm
l¹i, bÞ ®ãi vμ l¹nh ®· thóc ®Èy bè mÑ thu h¸i cñi ®Ó s−ëi Êm vμ nÊu ¨n lμ thÝ dô thuéc
®éng lùc phi thÞ tr−êng.
Khi kh«ng biÕt ®iÒu g× thóc ®Èy céng ®ång n«ng th«n ho¹t ®éng th× nh÷ng biÖn
ph¸p dï cã hiÖu lùc khªu gîi sù tham gia cña nh©n d©n trong ho¹t ®éng ch−¬ng tr×nh
còng sÏ trë nªn may rñi. LiÖu cã ph¶i nh÷ng ®éng lùc nμo còng thÝch hîp víi céng ®ång
mμ dù ¸n ®ang cã quan hÖ (ë mét sè x· héi, tÝn dông ®−îc cÊp sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶,
nh− lμ mét ®éng lùc cho hμnh ®éng bëi lÏ nh©n d©n cã ¸c c¶m víi nî do nguyªn nh©n
v¨n ho¸) (Hyman 1983).
Sù kh¸c nhau vÒ v¨n hãa ®ang tån t¹i ë çc céng ®ång ®· ¶nh h−ëng ®Õn çc hÖ
thèng ®éng lùc thóc ®Èy vμ hiÖu qu¶ cña çc c¬ chÕ ®éng lùc kh¸c nhau. Tuy nhiªn vÉn
cã tr−êng hîp nhiÒu céng ®ång ®· ph¶n øng t−¬ng tù ®èi víi çc t¸c nh©n kÝch thÝch vμ
®éng lùc nμo ®ã. Ng−êi lËp dù ¸n cÇn x¸c ®Þnh vμ ghi nhí çc hÖ thèng ®éng lùc kh¸c
nhau.
CÇn nhËn thøc thËt ®óng ®éng lùc thóc ®Èy ®èi víi n«ng th«n. C¬ b¶n n«ng d©n
xem xÐt lîi nhuËn rßng nhËn thÊy ®−îc (nghÜa lμ sù chªnh lÖch gi÷a chi phÝ vμ lîi nhuËn
thÊy ®−îc) vμ sù an toμn t−¬ng ®èi hay rñi ro liªn quan ®Õn viÖc trång c©y. Hä xem xÐt
trång c©y trong hoμn c¶nh hÖ thèng canh t¸c cña hä. Do vËy hä so s¸nh lîi nhuËn rßng
chê ®îi víi lîi Ých mμ hä cã thÓ thu ®−îc tõ sù sö dông ®Êt, çc nguån lùc vμ thêi gian
trong hÖ thèng canh t¸c. Hä còng so s¸nh sù rñi ro ®−îc c¶m nhËn trong trång c©y víi sù
140
an toμn hoÆc nh÷ng rñi ro liªn kÕt víi sö dông ®Êt, çc nguån lùc kh¸c vμ thêi gian cho
çc lîi Ých kh¸c.
Nh÷ng can thiÖp tõ bªn ngoμi cã thÓ lμ b¾t buéc khi hÖ thèng ®éng lùc céng ®ång
®Þa ph−¬ng kh«ng cã hiÖu qu¶ trong ho¹t ®éng mong muèn vÒ mÆt x· héi lμ phæ biÕn.
Trong c¶ hai hoμn c¶nh thÞ tr−êng vμ phi thÞ tr−êng, çc chÝnh phñ cung cÊp trî gi¸ vμ
nh÷ng ñng hé kh¸c ®Ó thóc ®Èy nh÷ng hμnh ®éng mong muèn vÒ mÆt x· héi. Môc ®Ých
cña tÊt c¶ çc ch−¬ng tr×nh nh− thÕ lμ ¶nh h−ëng ®Õn hÖ thèng ®éng lùc ®Þa ph−¬ng dÉn
tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng vμ c¶i thiÖn phóc lîi.
• §éng lùc thÞ tr−êng
HiÓn nhiªn, thu nhËp giμnh ®−îc lμ mét ®éng lùc m¹nh mÏ gîi ra sù tham gia cña
céng ®ång réng r·i trong LNXH. Çc ch−¬ng tr×nh LNXH cã nh÷ng s¶n phÈm cã thÓ
tiªu thô ®−îc sÏ t¹o nhiÒu c¬ may thÞ tr−êng. Sù khuyÕn khÝch çc ho¹t ®éng LNXH
gi¸n tiÕp liªn hÖ víi c¬ së h¹ tÇng vμ ®éng lùc thÞ tr−êng.. C¶i thiÖn t×nh tr¹ng giao th«ng
do nhμ n−íc hoÆc çc nhμ cã tr¸ch nhiÖm cña dù ¸n vμ lμm gi¶m chi phÝ, ®ång thêi t¨ng
thªm tiÒn l·i rßng tiÒm tμng cã thÓ lμ ®éng lùc thÝch hîp ®èi víi sù liªn hÖ cña ®Þa
ph−¬ng trong ho¹t ®éng dùa trªn thÞ tr−êng. §éng lùc thÞ tr−êng hay thóc ®Èy b»ng lîi
nhuËn cã thÓ lμ lùc cùc kú m¹nh mÏ vμ lμ ®iÒu mμ çc nhμ lËp kÕ ho¹ch cña dù ¸n cÇn
ph¶i nghiªn cøu.
• §éng lùc phi thÞ tr−êng
NhiÒu dù ¸n LNXH cã Ýt ho¹t ®éng víi ®Þnh h−íng thÞ tr−êng, ®· lμ nh÷ng dù ¸n
buæi ®Çu mμ môc ®Ých gióp n«ng d©n s¶n xuÊt cho chÝnh hä. Trong nh÷ng tr−êng hîp
nh− vËy, ®éng lùc phi thÞ tr−êng rÊt cã ý nghÜa. Nh÷ng nhμ lËp kÕ ho¹ch xö lý çc yÕu tè
t«n gi¸o, x· héi vμ v¨n ho¸ kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh x©y dùng hÖ thèng ®éng lùc thÝch
hîp ®Ó cã sù tham gia réng r·i. Trî gi¸ cña nhμ n−íc sÏ ®−îc sö dông. §−a çc nh©n tè
lμ gi¶m rñi ro hoÆc çi kh«ng ch¾c ch¾n cã thÓ lμ cÇn thiÕt, khiÕn cho ng−êi n«ng d©n
®Þa ph−¬ng chÊp nhËn nh÷ng hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp kh¸c nhau. Nh÷ng nhμ l·nh ®¹o
®Þa ph−¬ng tham gia trång c©y còng lμ mét ®éng lùc.
Ngμy cμng cã nhiÒu tμi liÖu vÒ c¬ chÕ ®éng lùc phi thÞ tr−êng (cÊp c©y con kh«ng
mÊt tiÒn, trî cÊp l−¬ng thùc, cè vÊn kü thuËt...) Nh÷ng c¬ chÕ nh− thÕ râ rμng cÇn ®−îc
sö dông víi sù thËn träng ®óng møc. NÕu kh«ng, cã thÓ thËt sù g©y tæn h¹i cho ch−¬ng
tr×nh. VÝ dô khi cÊp c©y con kh«ng mÊt tiÒn hoÆc çc çch trî vèn kh¸c ®−îc sö dông ë
n¬i nμy th× ë lμng bªn c¹nh tr−íc ®©y ®· trång mét Ýt c©y, nay cã thÓ hoμn toμn bá r¬i
viÖc trång c©y trõ phi hä còng nhËn ®−îc trî cÊp (Gregensen,1988).
Cuèi cïng çc c¬ chÕ ®éng lùc cã thÓ bÞ rμng buéc víi çc ph−¬ng s¸ch thùc hiÖn
®óng ®¾n. Hoskin 1979 kÓ mét vÝ dô tõ Senegal, n¬i mμ çc n«ng d©n ban ®Çu nhËn
®−îc tiÒn trång c©y Acacia albisa; kinh nghiÖm cho thÊy, kho¶ng 70% sè c©y bÞ chÕt.
Do vËy ch−¬ng tr×nh b¾t ®Çu tr¶ cho mçi c©y sèng sau khi trång tõ s¸u th¸ng ®Õn mét
n¨m. ViÖc tr¶ c«ng ®−îc tiÕp tôc trong hai n¨m sau còng c¨n cø vμo sè c©y sèng víi
çch ®ã, sè c©y chÕt kh«ng cßn n÷a.
4.3. ThÓ chÕ hãa sù tham gia
Møc ®é mμ çc ch−¬ng tr×nh LNXH ®−îc thÓ chÕ ho¸ cã tÇm quan träng ®Õn sù
thμnh c«ng hay thÊt b¹i cña ch−¬ng tr×nh. Nh©n tè chñ yÕu quyÕt ®Þnh ®Õn sù h−ëng øng
cña céng ®ång ®èi víi sù ®æi míi kü thuËt trong LNXH, lμ sù cam kÕt vμ ®¸p l¹i cña nhμ
141
n−íc th«ng qua ph¸p chÕ, chuyÓn giao kü thuËt vμ n©ng ®ì vÒ tμi chÝnh. §iÒu ®ã cã thÓ
cã hiÖu qu¶ trùc tiÕp ®Õn n¨ng lùc, tr×nh ®é nhËn thøc, lîi Ých vμ ®Þnh chÕ ë ®Þa ph−¬ng
vμ do ®ã ®Õn sù tham gia cña céng ®ång.
ChÝnh s¸ch cña chÝnh phñ ®óng ®¾n vÒ sù ph¸t triÓn n«ng th«n, nhÊt lμ n«ng d©n
nghÌo, lμ mét ®iÒu c¬ b¶n b¶o ®¶m cho sù thμnh c«ng cña çc ch−¬ng tr×nh LNXH, song
song víi viÖc céng ®ång nhËn râ lîi Ých do LNXH mang l¹i vμ tù nguyÖn tham gia tÝch
cùc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh.
LuËt ph¸p lμ mét c«ng cô thùc hiÖn chÝnh s¸ch, nh−ng cã lóc luËt ph¸p cã phÇn bÊt
cËp, kh«ng thÝch hîp víi môc tiªu tr−íc m¾t. Çc ®iÒu luËt vÒ ph¸t triÓn n«ng th«n (sö
dông ®Êt, trång trät, ch¨n nu«i) ®Òu cã liªn quan mËt thiÕt víi luËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn
rõng. §iÒu quan träng lμ ph¶i söa ®æi, bæ sung l©m luËt sao cho thèng nhÊt víi çc luËt
kh¸c vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng th«n. L©m luËt ®Æc biÖt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®−a l¹i lîi
Ých cô thÓ cho çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng tõ çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp (vÝ dô, vÊn ®Ò
thõa nhËn çc quyÒn gia dông cña d©n víi sù ®¶m b¶o yªu cÇu sinh th¸i cÇn thiÕt, quyÒn
qu¶n lý rõng ë çc ®Þa ph−¬ng...
Mét nguyªn t¾c nh− ®· biÕt trong ph¸t triÓn lμ nh©n d©n ph¶i tham gia tÝch cùc vμo
dù ¸n sÏ mang l¹i lîi Ých l©u dμi cho hä, tuy vËy tr¸ch nhiÖm cña chÝnh phñ lμ gióp ®ì,
lμm m¹nh thªm çc nç lùc cña céng ®ång trong qu¶n lý h÷u hiÖu çc hæ trî (tr¶ c«ng
trång, t− vÊn trong trång c©y ®a môc ®Ých, cung cÊp h¹t gièng, c©y con...) hoÆc cung cÊp
ph−¬ng tiÖn vμ x©y dùng c¬ së h¹ tÇng (®−êng lμng, c«ng tr×nh thñy lîi, tr−êng häc,
bÖnh x¸, chî...)
CÇn nhÊn m¹nh, bèn yªu cÇu-nguån lùc, kiÕn thøc, ®éng lùc thóc ®Èy vμ thÓ chÕ t¸c
®éng hæ t−¬ng vμ kh«ng thÓ xö lý riªng biÖt ®èi víi mçi mét dù ¸n cô thÓ.
142
1. CARTER, J 1996. Recent approaches to participatory forest resource assessment.

Rural Development Forestry Guide 2. ODI, London.
2. CHAMBERS, R. 1983. Rural development: Putting the last first. Longman. London,
UK
3. CHAMBERS,R. 1992. Participatory rural appraisal: Past, present and future. Forest,
Trees and People, Newsletter No15-16. p 4-9.
4. CHAMBERS, R., I. GUIJT, 1995. PRA - five years later. Where are we how?
Forest,Trees and People, Newsletter No 26-27, p 4-14.
5. DAVIS-CASE, D. 1989. The community's toolbox: The idea, methods and tools for
participatory assessment, monitoring, evaluation in community forestry. Community
forestry field manual 2- FTPP-FAO and SIDA, Rome, Italy.
6. DIAKITE, G., 1978. DÐveloppement μ la carte. Les nouvelless Ðditions africaines,
Dakar, Abijan, LomÐ.
7. GILMOUR, D.A. AND R.J.FISHER, 1991. Villages, Forest, Foresters: The
philosophy, process and practice of community forestry in Nepal, Sohayogi Press.
Kadmandu, Nepal,
8. GRANDSTAFF, T. B. , D.A.MESSERSCHMIDT, 1995. A Manager's Guide to the
use of Rapid Rural Appraisal, Farm programme, FAO/UNDP and Suranaree
University of Technology, Thailand.
9. GREGERSEN H., 1988. People, trees and rural development: the role of social
forestry. Journal of Forestry No October, p 20-22.
10. HOBLEY,M. 1996. Participatory forestry: the process of change in India and Nepal.
Rural Development Forestry Guide 3. ODI, London.
11. MESSERSCHMIDT, D. 1992. Social science application in Asian agroforestry,
Winrock international, USA
12. Messerschmidt,D.. 1995. Rapid appraisal for community forestry: the RA
process and rapid dignostic tools. Methodology series. International institute for
environment and development. London, UK.
13. MEISTER, A., 1969. Participation, Animation et Developpement. Edit. Anthropos,
Paris,
14. PELUSO,N. 1992. Rich forest, poor people. Resouces control and resistance in Java.
USA
15. RAO Y.S. 1986. Community forestry: Lesson from case study in Asia and Pacific
Region. FAO. Bangkok.
16. WIERSUM, K.F. 1994. Social forestry in South and South-East Asia: History and
New Perspective. Proceedings of the seminar on the development of social forestry
and suistainable forestry Management, Gadjah Mada University, page 1-27
143
Bμi 10: Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• M« t¶ ®−îc çc lo¹i h×nh, ph¹m vi vμ møc ®é øng dông ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã
sù tham gia vμo trong çc ho¹t ®éng LNXH.
• VËn dông ®−îc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia vμo trong c«ng t¸c khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m, nghiªn cøu LNXH, n«ng l©m kÕt hîp vμ ®μo t¹o LNXH.

1. TiÕp cËn cã sù tham gia trong Gi¶ng bμi cã minh
nghiªn cøu LNXH ho¹ OHP
1.1. Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®Ó tiÕp cËn Bμi tËp vÒ nhμ
nghiªn cøu LNXH Tμi liÖu 3 tiÕt
1.2. Tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n-Mét Lμm viÖc theo ®äc thªm
ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cïng tham gia nhãm
trong nghiªn cøu LNXH Tr×nh bμy vμ ®óc
1.3. Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham rót
gia (PTD)
1.4. TiÕn tr×nh ¸p dông ph−¬ng ph¸p
®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia
(PRA) trong nghiªn cøu LNXH
2. TiÕp cËn cã sù tham gia trong Gi¶ng bμi cã minh
®μo t¹o LNXH ho¹, VÊn ®¸p OHP
2.1. §μo t¹o tËp huÊn viªn (TOT) Bμi tËp vÒ nhμ
2.2. §μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn Tμi liÖu 2 tiÕt
thøc cho n«ng d©n Tæng kÕt vμ ®óc rót ®äc thªm
3. TiÕp cËn cã sù tham gia trong
n«ng l©m kÕt hîp (NLKH)
3.1. Çc giai ®o¹n tiÕp cËn trong ph¸t Gi¶ng bμi cã minh OHP
triÓn kü thuËt NLKH ho¹ Tμi liÖu 2 tiÕt
3.2. Çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù VÊn ®¸p ®äc thªm
tham gia trong ph¸t triÓn kü thuËt
Bμi tËp vÒ nhμ
4. TiÕp cËn cã sù tham gia trong Gi¶ng bμi cã minh OHP
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ho¹
4.1. Vai trß cña khuyÕn n«ng khuyÕn Tμi liÖu
l©m Lμm viÖc theo ®äc thªm 2 tiÕt
4.2. Çc çch tiÕp cËn chñ yÕu trong nhãm
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m Tr×nh bμy vμ ®óc
4.3. HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn rót
l©m tõ ng−êi d©n
144
1. TiÕp cËn cã sù tham gia trong nghiªn cøu LNXH
1.1. Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®Ó tiÕp cËn nghiªn cøu LNXH
Nghiªn cøu nãi chung vμ nghiªn cøu LNXH nãi riªng ®Òu cã nh÷ng ®Æc thï riªng
v× vËy cÇn l−u ý 2 ®iÓm sau:
• Thø nhÊt, nghiªn cøu kh«ng ph¶i chØ lμ thu thËp th«ng tin, d÷ liÖu mμ lμ ph©n
tÝch th«ng tin d÷ liÖu ®Ó x©y dùng vμ ph¸t triÓn mét sù hiÓu biÕt vÒ mét vÊn ®Ò
nμo ®ã.
• Thø hai, khi nãi ®Õn nhu cÇu nghiªn cøu LNXH th× ph¶i l−u ý tíi çc kiÓu
nghiªn cøu nμo ®ã ®Ó cã thÓ gióp chóng ta thùc hiÖn LNXH.
Hai ®iÓm l−u ý trªn cho chóng ta mét sè c©u hái tr−íc khi cÇn nghiªn cøu
LNXH, ®ã lμ:
- Nh÷ng vÊn ®Ò nμo ®ang tån t¹i trong trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn LNXH?
- Nh÷ng çi g× chóng ta cÇn ph¶i biÕt ®Ó cã thÓ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò ®ã?
- Chóng ta cã thÓ tiÕp cËn çc vÊn ®Ò ®ã nh− thÕ nμo ®Ó cã thÓ hiÓu râ b¶n
chÊt vμ nguyªn nh©n cña chóng?
- Chóng ta nghiªn cøu b»ng çch nμo ®Ó cã thÓ gi¶i quyÕt triÖt ®Ó hoÆc gi¶m
thiÓu çc vÊn ®Ò ®ã?
Hai c©u hái ®Çu tr¶ lêi c©u hái çi g× cÇn ®−îc nghiªn cøu. Hai c©u hái sau tr¶ lêi
c©u hái vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu nμo cÇn ®−îc lùa chän. Toμn bé vÊn ®Ò trªn, suy cho
cïng, lμ cÇn ph¶i cã mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nghiªn cøu tr−íc khi quyÕt ®Þnh vμ tiÕn
hμnh nghiªn cøu. Do vËy, viÖc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò nghiªn cøu nh− thÕ nμo, tiÕn hμnh
nghiªn cøu b»ng çch nμo, kÕt qu¶ nghiªn cøu ®−îc vËn dông ra sao... ®ã lμ çch tiÕp
cËn trong nghiªn cøu nèi chung.
Ho¹t ®éng LNXH lu«n ®ßi hái cã sù tham gia cña çc chñ thÓ kh¸c nhau, trong ®ã
n«ng d©n vμ céng ®ång cña hä gi÷ vai trß quan träng. Do ®ã nghiªn cøu LNXH còng
cÇn cã sù tham gia cña çc bªn liªn quan, ®Æc biÖt lμ cña ng−êi d©n vμ céng ®ång. §iÒu
nμy cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch lμ trong LNXH çc vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu ph¶i xuÊt
ph¸t tõ yªu cÇu cña thùc tiÔn, çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cÇn ®−îc −u tiªn cho ng−êi sö
dông chñ yÕu, ®ã lμ çc céng ®ång, çc nh÷ng ng−êi lμm c«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m. NghÜa lμ nghiªn cøu LNXH ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò thùc
tiÔn vμ phôc vô trùc tiÕp cho s¶n xuÊt. §iÒu nμy cμng cho thÊy nghiªn cøu kh«ng chØ lμ
c«ng viÖc riªng cña çc nhμ nghiªn cøu mμ cßn lμ c«ng viÖc cña ng−êi d©n, cña c«ng
®ång, cña çn bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
M. Buchy (1997) cho r»ng ®Ó cã thÓ hiÓu tËn gèc rÔ mäi vÊn ®Ò trong nghiªn cøu
cÇn cã sù tham gia cña ng−êi ®ang thùc thi çc ch−¬ng tr×nh, çc ho¹t ®éng LNXH,
nghÜa lμ cÇn cã sù tham gia cña ng−êi d©n. §iÒu nμy ®−îc minh ho¹ b»ng mét vÝ dô lμ
trong giao ®Êt, giao rõng th× viÖc nghiªn cøu kh«ng ph¶i tr¶ lêi c©u hái bao nhiªu hé gia
®×nh trong th«n kh«ng nhËn ®Êt hoÆc kh«ng ®−îc giao ®Êt? mμ ph¶i tr¶ lêi çc c©u hái
t¹i sao ®iÒu ®ã l¹i x¶y ra vμ chóng cã ý nghÜa g×?vμ nÕu ®iÒu ®ã x¶y ra do thùc thi
ch−¬ng tr×nh sai th× t¹i sao l¹i cã chuyÖn ch−¬ng tr×nh bÞ thùc thi sai?
145
§Ó tr¶ lêi çc c©u hái t−¬ng tù nh− trªn mét çch ®Çy ®ñ vμ chÝnh x¸c ph¶i cã sù
tham gia cïng t×m hiÓu vμ ph©n tÝch cña çc nhμ nghiªn cøu, n«ng d©n, çn bé khuyÕn
l©m khuyÕn l©m. Sù tham gia nh− vËy cã thÓ ®−îc coi lμ çc c«ng viÖc nghiªn cøu.
Trªn ®©y chØ nãi lªn sù cÇn thiÕt nghiªn cøu cã sù tham gia cña çc bªn. VËy nh÷ng
vÊn ®Ò nμo cÇn ®−îc −u tiªn nghiªn cøu?.
Chóng ta h·y gi¶ ®Þnh hai vÊn ®Ò mμ nghiªn cøu vÒ LNXH cÇn quan t©m, ®ã lμ
nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ x· héi vμ çc vÊn ®Ò vËt lý sinh häc trong ph¹m vi céng
®ång n«ng th«n ®Ó ph¸t triÓn LNXH.
VÊn ®Ò thø nhÊt chÝnh lμ nghiªn cøu çc mèi quan hÖ x· héi vμ hμng rμo vÒ thÓ chÕ
vμ tæ chøc cho ph¸t triÓn LNXH nh−:
• Quan hÖ qua l¹i gi÷a nh÷ng ng−êi sèng trong céng ®ång.
• Quan hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi sèng trong céng ®ång vμ çc tæ chøc khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m.
• X¸c ®Þnh çc tiÒm n¨ng vμ xung ®ét trong céng ®ång.
• Nghiªn cøu çc gi¶i ph¸p vÒ xung ®ét sö dông tμi nguyªn.
• Nghiªn cøu çc vÊn ®Ò vÒ c¬ chÕ chÝnh s¸ch....
VÊn ®Ò thø hai lμ nghiªn cøu çc rμng buéc vμ quan hÖ tù nhiªn cÇn ®Ò cËp vμ øng
dông trong ph¸t triÓn LNXN. §ã lμ çc lÜnh vùc:
• Lùa chän c©y trång
• HÖ thèng v−ên −¬m
• HÖ thèng l©m sinh
• G©y trång c©y ®Æc s¶n
• Kü thuËt canh t¸c ....
T¹i mçi céng ®ång cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu, sù lùa chän vÊn ®Ò nghiªn
cøu lμ mét vÊn ®Ò quan träng, mμ ngay tõ ®©y ®· ®ßi hái cã sù tham gia cña ng−êi d©n
sèng trong céng ®ång. Trong LNXH, nhu cÇu nghiªn cøu kh«ng ph¶i xuÊt ph¸t tõ ng−êi
lμm nghiªn cøu mμ nã ®−îc h×nh thμnh tõ ng−êi sÏ sö dông kÕt qu¶ nghiªn cøu sau nμy.
Ng−êi n«ng d©n gÆp nh÷ng v−íng m¾c vÒ mét vÊn ®Ò kü thuËt hay chÝnh s¸ch mμ hä cÇn
ph¶i gi¶i quyÕt th× ®ã cã thÓ xuÊt ph¸t ®iÓm cña nghiªn cøu LNXH hay nhu cÇu nghiªn
cøu b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. §iÒu quan träng lμ lμm sao nh÷ng ng−êi lμm nghiªn cøu hiÓu vμ
biÕt ®−îc nhu cÇu ®Ých thùc cña céng ®ång. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cïng tham gia cã thÓ
gióp ng−êi lμm nghiªn cøu hiÓu ®−îc vÊn ®Ò nμy.
4.3 Tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n-Mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn
cïng tham gia trong nghiªn cøu LNXH
Çc c©u hái ®Æt ra lμ: Khi ng−êi n«ng d©n trë thμnh mét ng−êi qu¶n lý hä ph¶i cÇn
cã çc th«ng tin, vËy nh÷ng th«ng tin nμo hä cÇn ph¶i cã ®Ó hä qu¶n lý tèt h¬n trang
tr¹i cña hä? çc nhμ nghiªn cøu t×m ®−îc nh÷ng th«ng tin hä cÇn b»ng çch nμo vμ
chuyÓn giao ®Õn n«ng d©n ra sao ®Ó hä cã kh¶ n¨ng sö dông ®−îc?.
146
Mét ®iÒu hiÓn nhiªn trong qu¸ tr×nh nμy lμ t¹o ra th«ng tin hai chiÒu gi÷a n«ng d©n
vμ nh÷ng nhμ nghiªn cøu. Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p thu hót sù tham gia vμo qu¸
tr×nh nghiªn cøu mμ Rhoaders and Booth (1982) ®Ò xuÊt lμ çch tiÕp cËn “Tõ n«ng d©n
®Õn n«ng d©n” nh− trong h×nh 10.1.
IV I
N«ng d©n ®¸nh gi¸ KiÕn thøc cña §èi tho¹i gi÷a n«ng d©n
vμ chÊp nhËn n«ng d©n vμ vμ nhμ khoa häc
çc vÊn ®Ò
Çc vÊn ®Ò
Çc gi¶i ph¸p ®−îc cïng x¸c
tèt h¬n phï Nghiªn cøu ®Þnh
hîp víi ®ång
ruéng LNXH
III Çc gi¶i ph¸p II

ChÊp nhËn, thö tiÒm n¨ng T×m kiÕm gi¶i
nghiÖm trªn ®ång ph¸p:
ruéng hoÆc trªn Nghiªn cøu liªn
tr¹m ngμnh
Ghi chó: PhÇn ®en trong çc vßng trßn m« t¶ sù hç trî tõ bªn ngoμi.
H×nh 10.1: M« h×nh tiÕp cËn "Tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n" trong nghiªn cøu LNXH
(M« pháng theo Rhoaders and Booth, 1982)
M« h×nh 10.1. m« t¶ çch tiÕp cËn cïng tham gia trong nghiªn cøu hay ph¸t triÓn
c«ng nghÖ theo 4 giai ®o¹n víi çc ý nghÜa sau:
• Giai ®o¹n I: ChuÈn ®o¸n víi môc ®Ých lμ cïng x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò sÏ ®−îc n«ng
d©n vμ çc nhμ nghiªn cøu cïng phèi hîp thùc hiÖn.
• Giai ®o¹n II: X¸c ®Þnh gi¶i ph¸p víi môc tiªu lμ cïng t×m çc gi¶i ph¸p tiÒm
n¨ng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
• Giai ®o¹n III: Thö nghiÖm trªn ®ång ruéng cña n«ng d©n víi môc ®Ých t¹o ra sù
thuyÕt phôc vμ chÊp nhËn cña n«ng d©n çc gi¶i ph¸p kü thuËt.
• Giai ®o¹n IV: N«ng d©n ®¸nh gi¸ vμ chÊp nhËn víi môc tiªu lμ t¹o ra qu¸ tr×nh
häc hái, n©ng cao kiÕn thøc cña n«ng d©n vÒ çc vÊn ®Ò ®Ó phæ biÕn vμ më
réng.
147
4.4 Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia (PTD)
Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia cña n«ng d©n lμ mét h×nh thøc tiÕp cËn míi,
trong ®ã çc kiÕn thøc b¶n ®Þa cña ng−êi n«ng d©n còng ®−îc coi lμ mét yÕu tè quan
träng nh− bÊt kú ý kiÕn nμo cña çc nhμ khoa häc. §©y lμ nh÷ng ho¹t ®éng nh»m h−íng
®Õn sù thay ®æi kü thuËt hiÖn t¹i cña n«ng d©n, t¨ng c−êng n¨ng lùc thö nghiÖm hiÖn t¹i
cña n«ng d©n.
Ph¸t triÓn kü thuËt cã sù tham gia chÝnh lμ sù kÕt hîp gi÷a kiÕn thøc b¶n ®Þa cña
céng ®ång víi n¨ng lùc nghiªn cøu cña nh÷ng tæ chøc ph¸t triÓn vμ thóc ®Èy mét tiÕn
tr×nh häc hái lÉn nhau. Nã bao gåm viÖc x¸c ®Þnh thö nghiÖm vμ cËp nhËt nh÷ng kü
thuËt míi ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña ®Þa ph−¬ng. Môc ®Ých cuèi cïng lμ t¨ng c−êng
kinh nghiÖm vμ kh¶ n¨ng qu¶n lý kü thuËt cña céng ®ång vμ ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng b»ng
chÝnh néi lùc cña hä, trong ®ã ho¹t ®éng cña ng−êi d©n gi÷ vai trß chñ ®¹o trong toμn bé
tiÕn tr×nh.
Ph¸t triÓn kü thuËt cã sù tham gia lμ çch tiÕp cËn míi, l«i cuèn ®−îc n«ng d©n vμo
viÖc ph¸t triÓn çc kü thuËt n«ng l©m nghiÖp phï hîp víi ®iÒu kiÖn cô thÓ cña hä, trong
®ã ng−êi n«ng d©n sö dông nh÷ng kiÕn thøc vμ kh¶ n¨ng thùc tÕ cña m×nh ®Ó thö nghiÖm
çc kü thuËt míi cïng phèi hîp víi çn bé nghiªn cøu vμ khuyÕn n«ng l©m.
Ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã sù tham gia cña n«ng d©n lμ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a kiÕn
thøc b¶n ®Þa vμ kiÕn thøc khoa häc, lμ kÕt qu¶ trao ®æi th«ng tin gi÷a çc bªn tham gia
nh− nhμ khoa häc, çn bé khuyÕn l©m vμ n«ng d©n ®Ó t×m ra çc thö nghiÖm míi cã lîi
cho çc bªn tham gia theo h×nh 10.2.
Nhμ nghiªn cøu
PTDP
TD
Çn bé N«ng d©n
khuyÕn l©m
H×nh 10.2. : Mèi quan hÖ gi÷a çc bªn tham gia trong ph¸t triÓn c«ng nghÖ cã
sù tham gia
148
H×nh 10.3. : N«ng d©n tham gia nghiªn cøu
TiÕn tr×nh ph¸t triÓn cã sù tham gia ®−îc thùc hiÖn theo çc giai ®o¹n chñ yÕu sau:
• T¹o lËp çc mèi quan hÖ vμ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cã sù tham gia cña
ng−êi d©n:
Trong giai ®o¹n nμy çc nhμ nghiªn cøu vμ çn bé khuyÕn l©m cïng víi n«ng d©n
®¸nh gi¸ vÒ çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ x· héi, v¨n ho¸ vμ çc t¸c ®éng tõ bªn ngoμi,
®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng vμ nh÷ng h¹n chÕ cña hÖ thèng canh t¸c ®Þa ph−¬ng.
• Ph¸t triÓn nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thö nghiÖm:
Çc nhμ nghiªn cøu vμ çn bé khuyÕn l©m cïng bμn b¹c víi n«ng d©n vÒ çc kiÕn
thøc b¶n ®Þa ®ang tån t¹i, t×m kiÕm çc ý t−ëng thö nghiÖm. Trªn c¬ së th¶o luËn ng−êi
n«ng d©n sÏ x¸c ®Þnh nh÷ng chñ ®Ò hay vÊn ®Ò hä muèn thö nghiÖm vμ ph¸t triÓn.
• Giai ®o¹n thùc hiÖn çc thö nghiÖm:
Çc bªn tham gia tiÕn hμnh thiÕt kÕ çc thö nghiÖm, sau ®ã n«ng d©n lμ ng−êi trùc
tiÕp qu¶n lý vμ thùc hiÖn çc thö nghiÖm ®ã, çn bé nghiªn cøu vμ çn bé khuyÕn l©m
®ãng vai trß t− vÊn, cung cÊp th«ng tin vμ phèi hîp ho¹t ®éng. Çc nhμ nghiªn cøu thu
thËp th«ng tin, sö dông çc c«ng cô thèng kª thÝch hîp ®Ó ph©n tÝch vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶
thö nghiÖm. Toμn bé qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®Òu cã sù tham gia cña
çc bªn liªn quan.
• Giai ®o¹n chia sÎ kÕt qu¶ thö nghiÖm:
§©y lμ giai ®o¹n ®−îc thùc hiÖn th«ng qua çc ho¹t ®éng ®μo t¹o trong céng ®ång,
chia sÎ kÕt qu¶ thö nghiÖm víi çc hé n«ng d©n kh¸c .
149
• Duy tr× hç trî cho qu¸ tr×nh PTD:
Thùc hiÖn bÒn v÷ng bao gåm çc ho¹t ®éng nh− hç trî c¬ së vËt chÊt, t− liÖu ho¸
kinh nghiÖm, ®óc rót kinh nghiÖm ®Ó nh©n réng v.v
4.5 TiÕn tr×nh ¸p dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù
tham gia (PRA) trong nghiªn cøu LNXH
PRA lμ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia cña ng−êi d©n. PRA kh«ng
nh÷ng lμ ph−¬ng ph¸p dïng ®Ó lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn céng ®ång mμ cßn lμ ph−¬ng
ph¸p dïng ®Ó thu hót ng−êi d©n vμo nghiªn cøu LNXH, ph¸t triÓn c«ng nghÖ thÝch hîp.
PRA ®−îc thùc hiÖn b»ng mét tËp hîp çc c«ng cô. Sau ®©y lμ tiÕn tr×nh cã kh¶ n¨ng sö
dông PRA vμo qu¸ tr×nh nghiªn cøu LNXH.
• Ng−êi d©n tham gia ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, ph¸t hiÖn vÊn ®Ò vμ x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò
cÇn gi¶i quyÕt.
B»ng çc c«ng cô PRA x©y dùng sa bμn, vÏ s¬ ®å ph¸c ho¹, kh¶o s¸t tuyÕn, th¶o
luËn nhãm n«ng d©n, häp d©n, pháng vÊn hé gia ®×nh cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc thùc tr¹ng
cña ®Þa ph−¬ng, tõ ®ã cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc çc vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt.
• X¸c ®Þnh −u tiªn nghiªn cøu vμ chuyÓn giao c«ng nghÖ
N«ng d©n cã thÓ ®−a ra çc nhu cÇu nghiªn cøu vμ chuyÓn giao c«ng nghÖ th«ng
qua çc cuéc th¶o luËn nhãm n«ng d©n tiªu biÓu, vμ häp d©n. Çc c«ng cô vμ kü thuËt
ph©n tÝch nh− ph©n tÝch s¬ ®å h×nh c©y, ph©n tÝch theo luång, ph©n lo¹i −u tiªn theo
ph−¬ng ph¸p b¶ng « vu«ng hay so s¸nh cÆp ®«i. KÕt qu¶ ph©n tÝch ®−îc th«ng qua çc
cuéc häp d©n.
• X©y dùng môc tiªu vμ kÕ ho¹ch nghiªn cøu
N«ng d©n ®−îc thu hót vμo qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh môc tiªu vμ x©y dùng kÕ ho¹ch
nghiªn cøu th«ng qua çc cuéc th¶o luËn nhãm n«ng d©n vμ th«ng qua çc cuéc häp
toμn th«n. Khung logic nghiªn cøu ®−îc çn bé nghiªn cøu thiÕt kÕ vμ h−íng dÉn cho
n«ng d©n ®Ó hä cã thÓ ph©n tÝch çc môc tiªu vμ kÕt qu¶ mong ®îi. KÕ ho¹ch nghiªn cøu
®−îc th¶o luËn trùc tiÕp víi n«ng d©n vμ m« t¶ trªn çc b¶ng biÓu vμ s¬ ®å tiÕn ®é, trong
®ã ghi râ tr¸ch nhiÖm cña çc bªn tham gia.
• Ng−êi d©n tham gia vμo çc ho¹t ®éng thiÕt kÕ, thùc thi çc thö nghiÖm vμ m«
h×nh.
Cïng lμm viÖc víi n«ng d©n trªn ®ång ruéng lμ c«ng cô quan träng vμ h÷u Ých ®Ó
n«ng d©n tham gia vμo qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Sù ®èi tho¹i vμ hμnh ®éng trùc tiÕp víi
n«ng d©n lμ ph−¬ng tiÕp cËn nghiªn cøu LNXH.
• N«ng d©n tham gia vμo qu¸ tr×nh gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ vμ phæ biÕn kÕt qu¶.
Ph−¬ng ph¸p gi¸m gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ cã sù tham gia cña ng−êi d©n ®−îc ¸p dông
®Ó n«ng d©n cã kh¶ n¨ng tù thuyÕt phôc vμ qu¶n lý çc kÕt qu¶ nghiªn cøu. M« h×nh phæ
biÕn lan réng ®−îc vËn dông vμo qu¸ tr×nh chuyÓn giao kÕt qu¶ nghiªn cøu.
150
2. TiÕp cËn cã sù tham gia trong ®μo t¹o LNXH
2.1. §μo t¹o tËp huÊn viªn (TOT)
TOT lμ qu¸ tr×nh ®μo t¹o chuyÓn giao, trong ®ã ng−êi häc sau khi häc cã thÓ vËn
dông kiÕn thøc, kü n¨ng häc ®−îc ®Ó ®μo t¹o tiÕp cho ng−êi kh¸c. Nh− vËy ng−êi häc
sau khi häc sÏ trë thμnh çc tiÓu gi¸o viªn. H×nh thøc ®μo t¹o nμy rÊt phï hîp víi ph¸t
triÓn nguån nh©n lùc th«ng qua ®μo t¹o phæ cËp, lan réng. Th«ng qua TOT hy väng sÏ
®¸p øng ®−îc nhu cÇu vÒ çn bé KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m çc cÊp vμ kh¶ n¨ng cung
cÊp çc dÞch vô ®μo t¹o cho n«ng d©n.
2.1.1. §èi t−îng ®μo t¹o
§èi t−îng chÝnh ®Ó ®μo t¹o lμ çn bé lμm trong ngμnh n«ng l©m nghiÖp vμ ph¸t
triÓn n«ng th«n cÊp huyÖn vμ tØnh, çc çn bé cña çc ch−¬ng tr×nh, dù ¸n LNXH cã çc
lÜnh vùc chuyªn m«n nh− trång trät, ch¨n nu«i, thó y, l©m nghiÖp, c«ng tr×nh n«ng th«n,
kÕ ho¹ch, tμi chÝnh v.v.. ViÖc lùa chän ®èi t−îng ®μo t¹o tiªu ®iÓm lμ çn bé cÊp huyÖn
cã çc lý do vμ −u ®iÓm sau:
• §éi ngò çn bé cÊp huyÖn cã chuyªn m«n v÷ng, kinh nghiÖm phong phó khi lμm
viÖc víi céng ®ång, phÇn lín hä xuÊt th©n tõ ®Þa ph−¬ng.
• VÞ trÝ c«ng t¸c ë cÊp huyÖn cã quan hÖ trùc tiÕp vμ th−êng xuyªn víi cÊp x· vμ
th«n b¶n tõ tr−íc nªn thuËn lîi trong ®μo t¹o vμ ®iÒu hμnh.
• Çn bé cÊp huyÖn cã kh¶ n¨ng cung cÊp çc dÞch vô kü thuËt vμ t− vÊn cho céng
®ång thuËn lîi h¬n vÒ mÆt thêi gian, tr¸ch nhiÖm cao vμ chi phÝ thÊp h¬n so víi
çn bé tõ trung −¬ng, tØnh hay dù ¸n trªn ®Þa bμn cña ®Þa ph−¬ng.
• Kinh nghiÖm tõ nhiÒu dù ¸n trªn cho thÊy viÖc lùa chän çn bé chuyªn m«n cÊp
huyÖn ®Ó ®μo t¹o thμnh tËp huÊn viªn lμ hoμn toμn hîp lý, phï hîp víi môc tiªu
ph¸t triÓn nguån nh©n lùc cho ®Þa ph−¬ng, thóc ®Èy nhanh vμ cã hiÖu qu¶ khi
thùc hiÖn dù ¸n.
2.1.2. TiÕn tr×nh vμ ph−¬ng ph¸p cña TOT
Nh÷ng kinh nghiÖm cña TOT ®−îc ¸p dông t¹i çc ch−¬ng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn
nh− Ch−¬ng tr×nh 5322, Dù ¸n L©m nghiÖp khu vùc ViÖt Nam-ADB, Dù ¸n Qu¶n lý ®Çu
nguån cã sù tham gia cña ng−êi d©n t¹i huyÖn Hoμnh Bå, Qu¶ng Ninh, dù ¸n Ph¸t triÓn
c¬ së h¹ tÇng n«ng th«n quy m« nhá t¹i tØnh Qu¶ng Nam vμ thμnh phè §μ N½ng cho
thÊy tiÕn tr×nh ®μo t¹o TOT nhiÒu cÊp nh− ®−îc m« t¶ trong b¶ng 10.1.
• Khãa ®μo t¹o c¬ b¶n
Kho¸ ®μo t¹o nμy cã thÓ bao gåm 1 ®Õn 3 líp tuú theo yªu cÇu vμ kh¶ n¨ng cña
häc viªn. Mçi líp ®−îc tiÕn hμnh tõ 3-5 ngμy t¹i huyÖn theo mét chuyªn ®Ò cô thÓ. Sau
mçi líp cña kho¸ ®μo t¹o c¬ b¶n sÏ tiÕn hμnh kho¸ ®μo t¹o thùc hμnh. ViÖc lùa chän sù
nèi tiÕp gi÷a çc kho¸ c¨n cø vμo kiÕn thøc, kü n¨ng cÇn ph¶i cã cña häc viªn ®Ó tiÕn
hμnh kho¸ ®μo t¹o thùc hμnh hoÆc kho¸ ®μo t¹o n©ng cao.
Ph−¬ng ph¸p ®μo t¹o cho ng−êi lín tuæi ®−îc ¸p dông, nghÜa lμ ®μo t¹o lÊy ng−êi
häc lμm trung t©m ®Ó t¹o ra qu¸ tr×nh ®èi tho¹i h¬n lμ gi¶ng bμi. Çc phÇn lý thuyÕt
chiÕm kh«ng qu¸ 40%, phÇn cßn l¹i dμnh cho th¶o luËn, lμm viÖc theo nhãm vμ thùc
151
hμnh. Gi¸o viªn gi÷ vai trß thóc ®Èy h¬n lμ gi¶ng gi¶i. S¶n phÈm cña mçi líp lμ kÕ ho¹ch
bμi gi¶ng do mçi häc viªn x©y dùng cho riªng m×nh.
B¶ng 10.1: TiÕn tr×nh vμ vai trß cña ng−êi tham gia trong TOT
Kho¸ ®μo t¹o Chuyªn gia ®μo Çn bé huyÖn N«ng d©n N«ng d©n
t¹o chñ chèt kh¸c
Kho¸ ®μo t¹o Gi¶ng viªn chÝnh Häc viªn
c¬ b¶n
Kho¸ ®μo t¹o Ng−êi hç trî, thóc Trî gi¶ng Häc viªn
thùc hμnh ®Èy
Kho¸ ®μo t¹o Gi¸m s¸t vμ hç trî TËp huÊn viªn Trî gi¶ng Häc viªn
n©ng cao chÝnh
Çc khãa tiÕp Gi¸m s¸t vμ hç trî TËp hu©n Häc viªn
theo viªn
Nguån: NguyÔn B¸ Ng·i (1999)
• Kho¸ ®μo t¹o thùc hμnh: Häc trong khi lμm

Líp ®μo t¹o nμy ®−îc g¾n vμo qu¸ tr×nh triÓn khai çc ho¹t ®éng cña dù ¸n. Trong
®ã cã ®μo t¹o cho çc n«ng d©n chñ chèt ®Ó hä sau nμy hä cã thÓ tham gia trùc tiÕp vμo
viÖc huÊn luyÖn cho n«ng d©n kh¸c thùc hiÖn çc ho¹t ®éng dù ¸n. Nh− vËy t¹i líp häc
nμy cã 2 ®èi t−îng lμ häc viªn. Häc viªn lμ çn bé cÊp huyÖn lμ ng−êi häc võa lμ ng−êi
®μo t¹o trùc tiÕp cho çn bé huyÖn kh¸c vμ n«ng d©n. Víi t− çch trªn hä ph¶i thùc hμnh
gi¶ng bμi vμ h−íng dÉn häc viªn d−íi sù hç trî cña gi¸o viªn. Nh− vËy ph−¬ng ph¸p ®μo
t¹o chñ yÕu lμ ®μo t¹o kü n¨ng b»ng thùc hμnh th«ng qua c«ng viÖc cô thÓ, ®¸nh gi¸ vμ
®óc rót. Nh÷ng kü n¨ng thiÕu sÏ ®−îc bæ sung ngay trªn hiÖn tr−êng d−íi sù h−íng dÉn
cña gi¸o viªn.
• Kho¸ ®μo t¹o n©ng cao
Kho¸ ®μo t¹o nμy ®−îc tiÕn hμnh g¾n víi tiÕn tr×nh thùc hiÖn ho¹t ®éng dù ¸n tiÕp
theo. §©y lμ kho¸ häc ®Æt môc tiªu ®μo t¹o n©ng cao cho häc viªn cÊp huyÖn. V× vËy
trong kho¸ ®μo t¹o nμy, häc viªn cÊp huyÖn víi vai trß lμ tËp huÊn viªn chÝnh, thùc hμnh
çc kü n¨ng thóc ®Èy, hç trî cho çn bé cÊp huyÖn kh¸c vμ n«ng d©n chñ chèt. Mét gi¸o
viªn cña trung −¬ng gi÷ vai trß gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ vμ ®óc rót.
• Çc kho¸ ®μo t¹o tiÕp theo
Sau 3 kho¸ ®μo t¹o çn bé cÊp huyÖn trë thμnh çc tËp huÊn viªn ®Þa ph−¬ng. TiÕn
tr×nh nh− trªn ®−îc lÆp l¹i cho çc kho¸ tiÕp theo. Tuy nhiªn, néi dung vμ ph−¬ng ph¸p
®μo t¹o ®−îc gän nhÑ h¬n. Nh÷ng çn bé cÊp huyÖn kh¸c vμ n«ng d©n chñ chèt sÏ ®−îc
çc tËp huÊn viªn ®Þa ph−¬ng ®μo t¹o vμ sÏ trë thμnh tËp huÊn viªn h−íng dÉn nh©n d©n
thùc hiÖn çc ho¹t ®éng dù ¸n.
TOT rÊt phï hîp cho ®μo t¹o khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, ®Æc biÖt cho viÖc ®μo t¹o
ph−¬ng ph¸p cã sù tham gia cña ng−êi d©n trong x©y dùng kÕ ho¹ch, gi¸m s¸t vμ ®¸nh
152
gi¸, çc ph−¬ng ph¸p qu¶n lý trªn c¬ së céng ®ång vμ ®μo t¹o kü thuËt ®¬n gi¶n trong
n«ng l©m kÕt hîp, canh t¸c trªn ®Êt dèc, phßng chèng s©u bÖnh vμ bÖnh gia sóc v.v.
Çn bé chuyªn m«n cÊp huyÖn ®−îc ®μo t¹o thμnh çc tËp huÊn viªn ®Þa ph−¬ng sÏ
ph¸t huy tèt cho çc qu¸ tr×nh ®μo t¹o tiÕp theo. Bμi häc kinh nghiÖm nμy cã thÓ ®−îc ¸p
dông cho çc ch−¬ng tr×nh, dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n, ®Æc biÖt lμ çc dù ¸n khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m.
§èi víi çn bé cÊp huyÖn ®−îc ®μo t¹o ®Ó trë thμnh tËp huÊn viªn ®Þa ph−¬ng cÇn
®−îc −u tiªn trang bÞ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y c¬ b¶n, kü n¨ng giao tiÕp vμ thóc ®Èy, tæ
chøc vμ qu¶n lý kho¸ häc. V× vËy, khi tuyÓn chän häc viªn lμ çn bé cÊp huyÖn ph¶i chó
ý ®Õn yªu cÇu tèi thiÓu vÒ kiÕn thøc vμ kü n¨ng nghÒ nghiÖp ph¶i cã.
Ngoμi viÖc ®μo t¹o mét çch c¬ b¶n cho çn bé cÊp huyÖn trªn líp th× çc qu¸ tr×nh
®μo t¹o ®−îc thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn çc ho¹t ®éng dù ¸n t−¬ng øng. Kinh
nghiÖm cho thÊy ph−¬ng ph¸p "häc trong khi lμm" lu«n ®em l¹i kÕt qu¶ cao nhÊt.
TOT lμ mét qu¸ tr×nh ph¶i dùa trªn thùc tiÔn ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò ®μo t¹o cña
thùc tiÔn. §©y lμ mét qu¸ tr×nh nhËy c¶m ®ßi hái ph¶i cã ph−¬ng ph¸p vμ kü n¨ng ®óc
rót tõ thùc tÕ. Mét th¸ch thøc ®èi víi TOT lμ lu«n ®Æt ra ®a môc tiªu trong mét qu¸
tr×nh, nghÜa lμ TOT lu«n gi¶i quyÕt c¶ môc tiªu ®μo t¹o vμ môc tiªu thùc hiÖn çc ho¹t
®éng dù ¸n: ®μo t¹o ®Ó thùc hiÖn dù ¸n vμ qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n ®Ó ®μo t¹o, vμ ngay
trong mét qu¸ tr×nh ®μo t¹o ng−êi d¹y vμ còng lμ ng−êi häc. V× vËy TOT cÇn tiÕp tôc
®−îc nghiªn cøu vμ thö nghiÖm vÒ ph−¬ng ph¸p ®Ó cã thÓ ¸p dông cã hiÖu qu¶ h¬n.
2.2. §μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n
2.2.1. Nh÷ng ®iÓm cÇn l−u ý trong ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho
n«ng d©n
Trªn m¶nh ®Êt cña m×nh, ng−êi n«ng d©n võa lμ ng−êi qu¶n lý vμ còng lμ ng−êi s¶n
xuÊt (trång trät, ch¨n nu«i...). Lμ ng−êi qu¶n lý, ng−êi n«ng d©n ph¶i thùc hiÖn chøc
n¨ng ra quyÕt ®Þnh hoÆc lùa chän çc ph−¬ng ¸n kh¸c nhau, nghÜa lμ ng−êi n«ng d©n cÇn
ph¶i cã kiÕn thøc qu¶n lý, biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶, tæ chøc s¶n xuÊt... Lμ ng−êi trång trät,
ng−êi n«ng d©n thùc hiÖn çc c«ng viÖc ®ång ¸ng, ch¨n nu«i sóc vËt ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt
chÊt cho chÝnh m×nh nªn ng−êi n«ng d©n cÇn cã çc kü n¨ng b»ng tay, c¬ b¾p, b»ng
m¾t..., nghÜa lμ biÕt, hiÓu vμ sö dông thuÇn thôc çc kü thuËt trång trät vμ ch¨n nu«i.
B¶n th©n mçi ng−êi n«ng d©n ®Òu cã kiÕn thøc vμ kü n¨ng thùc hμnh vèn cã, nh−ng
kiÕn thøc vμ kü n¨ng ®ã kh«ng ®ñ ®¸p øng ®ßi hái cña kü thuËt ngμy cμng cao ®Ó t¹o ra
nh÷ng s¶n phÈm cña vËt nu«i c©y trång ngμy cμng nhiÒu, cã chÊt l−îng cao. Do vËy
ng−êi n«ng d©n cÇn ph¶i ®−îc häc hái vμ ®μo t¹o.
Qu¸ tr×nh häc hái vμ ®μo t¹o ®−îc thùc hiÖn b»ng 2 con ®−êng. Thø nhÊt, häc hái
b»ng qu¸ tr×nh trao ®æi kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm gi÷a nh÷ng ng−êi d©n sèng trong céng
®ång vμ thø hai, häc tËp, ®μo t¹o kiÕn thøc vμ kü n¨ng míi víi nh÷ng ng−êi bªn ngoμi
céng ®ång. Do vËy, viÖc ®μo t¹o, chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n cÇn chó ý mÊy
®iÓm sau ®©y:
• KiÕn thøc vμ kü n¨ng vèn cã cña mçi n«ng d©n vμ cña céng ®ång.
153
• KiÕn thøc vμ kü n¨ng míi mμ n«ng d©n vμ céng ®ång cÇn häc hái vμ ®−îc ®μo
t¹o tõ bªn ngoμi.
• Çc kiÕn thøc vμ kü n¨ng ph¶i ®¸p øng nhu cÇu häc hái vÒ kü thuËt trång trät,
ch¨n nu«i vμ qu¶n lý.
• Con ®−êng häc hái vμ ®μo t¹o cña ng−êi n«ng d©n b»ng c¶ 2: trong céng ®ång vμ
ngoμi céng ®ång.
• Qu¸ tr×nh ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc vμ kü n¨ng míi cho n«ng d©n ph¶i
xÐt ®Õn kh¶ n¨ng tiÕp nhËn cña chÝnh hä.
V× vËy qu¸ tr×nh ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n bao gåm çc b−íc
sau:
• X¸c ®Þnh râ nhu cÇu kiÕn thøc vμ kü n¨ng cña n«ng d©n vμ céng ®ång cña hä.
• X¸c ®Þnh râ môc tiªu häc hái dùa vμo nhu cÇu trªn.
• X¸c ®Þnh néi dung cÇn ®μo t¹o vμ chuyÓn giao.
• Lùa chän çc ph−¬ng ph¸p ®μo t¹o vμ chuyÓn giao thÝch hîp.
• Ph¸t triÓn tμi liÖu ®μo t¹o vμ chuyÓn giao thÝch hîp.
• TiÕn hμnh ®μo t¹o vμ chuyÓn giao.
• Gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®μo t¹o vμ chuyÓn giao.
• Hoμn thiÖn vμ c¶i tiÕn qu¸ tr×nh ®μo t¹o vμ chuyÓn giao.
2.2.2. X¸c ®Þnh nhu cÇu ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n
Néi dung ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc c¨n cø vμo kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo
t¹o thÓ hiÖn trªn 3 mÆt: kiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é. Tuy nhiªn lo¹i kiÕn thøc kü n¨ng
nμo mμ n«ng d©n cÇn ®−îc ®μo t¹o vμ chuyÓn giao phô thuéc vμo tõng céng ®ång, tõng
nhãm n«ng d©n trong céng ®ång vμ thêi ®iÓm kh¸c nhau. V× vËy viÖc ®¸nh gi¸ nhu cÇu
®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n lμ hÕt søc cÇn thiÕt khi mçi ch−¬ng tr×nh
®μo t¹o khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, hoÆc cô thÓ h¬n cho mçi kho¸ ®μo t¹o vμ chuyÓn giao
kiÕn thøc.
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n ®−îc m«
t¶ trong lÜnh vùc nh− b¶ng 10.2.
§èi t−îng ®μo t¹o ®−îc x¸c ®Þnh c¨n cø vμo çc nhãm n«ng d©n trong céng ®ång
nh−: ph©n theo ngμnh nghÒ: trång trät, ch¨n nu«i, l©m nghiÖp... , nhãm cã cïng së thÝch,
nhãm cã cïng mÆt b»ng vÒ kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm. Mçi ®èi t−îng ®μo t¹o x¸c ®Þnh râ
nhu cÇu vÒ kiÕn thøc, kü n¨ng vμ yªu cÇu vÒ phÈm chÊt.
154
B¶ng 10.2: VÝ dô vÒ khung ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
§èi t−îng ®μo t¹o Nhu cÇu Nhu cÇu Yªu cÇu
vÒ kiÕn thøc vÒ kü n¨ng vÒ th¸i ®é
Çn bé qu¶n lý dù
¸n cña th«n
Nhãm n«ng d©n

cïng së thÝch ( VD.
Nhãm ch¨n nu«i)
Nhãm phô n÷
Nhãm n«ng d©n cao

tuæi
.........................
2.2.3. ¸p dông ph−¬ng ph¸p PRA trong ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o
• Sö dông kÕt qu¶ PRA ®Ó x¸c ®Þnh nhu cÇu ®μo t¹o
Khi thùc hiÖn çc c«ng cô PRA, n«ng d©n lu«n nªu lªn çc khã kh¨n mμ hä gÆp
ph¶i, ®ång thêi còng ®Ò ra nh÷ng gi¶i ph¸p kh¾c phôc. Trong çc khã kh¨n vμ gi¶i ph¸p
®ã cã nh÷ng khã kh¨n vÒ kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm s¶n xuÊt, vμ nh÷ng nhu cÇu häc tËp.
Nh− vËy, kÕt qu¶ PRA còng chØ ra nhu cÇu ®μo t¹o vμ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng
d©n. Tuy nhiªn, nh÷ng nhu cÇu ®μo t¹o cña n«ng d©n thÓ hiÖn trong kÕt qu¶ PRA ch−a
cô thÓ vμ chi tiÕt cho tõng ®èi t−îng n«ng d©n. MÆc dï vËy çn bé khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m c¨n cø vμo kÕt qu¶ nμy ®Ó cã thÓ v¹ch ra çc ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o vμ chuyÓn giao
kiÕn thøc cho n«ng d©n. ViÖc x¸c ®Þnh nhu cÇu ®μo t¹o c¨n cø b¶n dù th¶o kÕ ho¹ch
hμnh ®éng cña th«n. Tõ ch−¬ng tr×nh huÊn luyÖn ®μo t¹o do n«ng d©n ®Ò xuÊt x¸c ®Þnh
®−îc çc kho¸ vμ néi dung ®μo t¹o.
• Sö dông kü thuËt PRA ®Ó ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o
PRA chuyªn ®Ò ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o chØ thùc hiÖn khi cÇn cã çc th«ng tin chi
tiÕt vÒ nhu cÇu ®μo t¹o, ®Æc biÖt lμ x¸c ®Þnh nhãm ®èi t−îng cô thÓ cho th«n, b¶n vμ çc
môc tiªu, néi dung vμ ph−¬ng ph¸p ®μo t¹o cho phï hîp cho tõng ®èi t−îng. Qu¸ tr×nh
tæ chøc PRA chuyªn ®Ò ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o cÇn ®−îc tæ chøc linh ho¹t vμ sö dông
mÒm dÎo çc c«ng cô PRA thÝch hîp. Sau ®©y lμ mét sè ph−¬ng ph¸p vμ c«ng cô PRA
th−êng ®−îc sö dông trong ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o cho n«ng d©n:
+ Häp d©n : Häp d©n toμn th«n ®Ó x¸c ®Þnh nhu cÇu chung vÒ ®μo t¹o vμ chuyÓn
giao kiÕn thøc cña toμn th«n, b¶n, x¸c ®Þnh −u tiªn vμ nhãm së thÝch. NÕu trong kÕt qu¶
PRA ®· thÓ hiÖn râ çc nhu cÇu trªn th× kh«ng cÇn sö dông c«ng cô nμy.
155
+ Th¶o luËn nhãm: Çc nhãm ®èi t−îng ®−îc x¸c ®Þnh dùa vμo çc nhãm cïng së
thÝch hay nh÷ng ng−êi cã cïng nhu cÇu häc vÊn. Mçi nhãm ®−îc tæ chøc th¶o nh»m x¸c
chi tiÕt nhu cÇu ®μo t¹o, néi dung vμ ph−¬ng ph¸p ®μo t¹o cña tõng nhãm. Néi dung ®μo
t¹o ®−îc x¸c ®Þnh chi tiÕt theo kiÕn thøc vμ kü n¨ng.
+ Pháng vÊn ç nh©n: Mét sè ç nh©n n«ng d©n ë mçi nhãm ®èi t−îng ®−îc lùa
chän ®Ó pháng vÊn. Mçi nhãm chän 3-5 n«ng d©n cã kinh nghiÖm s¶n xuÊt ®Ó pháng
vÊn. Kü thuËt pháng vÊn linh ho¹t ®−îc sö dông nh»m khai th¸c tèi ®a ý kiÕn cña n«ng
vÒ kiÕn thøc, kü n¨ng, néi dung vμ ph−¬ng ph¸p ®μo t¹o. Ngoμi çc cuéc pháng vÊn
n«ng d©n còng cÇn tiÕn hμnh pháng vÊn mét sè l·nh ®¹o th«n, x·, ®¹i diÖn çc tæ chøc
quÇn chóng nh− thanh niªn, phô n÷..., çc thÇy c« gi¸o ®ang d¹y t¹i th«n b¶n.
3. TiÕp cËn cã sù tham gia trong n«ng l©m kÕt hîp (NLKH)
3.1. Çc giai ®o¹n tiÕp cËn trong ph¸t triÓn kü thuËt NLKH
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kü thuËt NLKH cã nhiÒu phu¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù
tham gia cña ng−êi d©n. Çc ph−¬ng ph¸p ®ã ®Òu tr¶i qua çc giai ®o¹n sau:
• Giai ®o¹n 1: TiÒn chuÈn ®o¸n
Giai ®o¹n nμy cÇn chuÈn bÞ s½n çc th«ng tin c¬ b¶n nh− ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ
x· héi, çc kiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa cña ng−êi d©n, t×m hiÓu çc lo¹i h×nh sö dông ®Êt
vμ çc nh©n tè kh¸c t¸c ®éng ®Õn viÖc x©y dùng m« h×nh sau nμy. Qu¸ tr×nh tiÒn chuÈn
®o¸n th−êng ®−îc tham kh¶o ý kiÕn cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng th«ng qua çc bμi tËp
®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n hay çc cuéc trao ®æi, pháng vÊn trùc tiÕp víi n«ng d©n.
• Giai ®o¹n 2: ChuÈn ®o¸n
Giai ®o¹n chuÈn ®o¸n gåm tiÕn hμnh kh¶o s¸t ®Ó n¾m çc th«ng tin cÇn thiÕt nh−
t×nh h×nh sö dông ®Êt ®ai, çc vÊn ®Ò ®ang tån t¹i trong sö dông ®Êt, çc chiÕn l−îc vÒ
ph¸t triÓn c©y trång cña ng−êi d©n. Trªn c¬ së çc kÕt qu¶ ®ã sÏ tiÕn hμnh ph©n tÝch vμ
ph¸n ®o¸n viÖc sö dông ®Êt vμ çc vÊn ®Ò sÏ tån t¹i trong khi x©y dùng m« h×nh NLKH.
Çc ®Ò xuÊt kü thuËt vμ c«ng nghÖ sÏ ®−îc ®−a ra trong ®ã cã xem xÐt ®Õn çc chiÕn
l−îc chung vμ nh÷ng trë ng¹i cã thÓ xÈy ra. Møc ®é tham gia cña n«ng d©n ®−îc ®−a lªn
mét cÊp cao h¬n. Sù ®èi tho¹i ®−îc diÔn ra trong qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ nhu cÇu, kh¶ n¨ng
thùc thi ®Ó dù kiÕn çc chiÕn l−îc. Çc c«ng cô ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia ®−îc
¸p dông th«ng qua çc cuéc kh¶o s¸t hiÖn tr−êng, th¶o luËn nhãm n«ng d©n vμ häp d©n.
• Giai ®o¹n 3: ThiÕt kÕ kü thuËt
Trong giai ®o¹n nμy tiÕn hμnh ®¸nh gi¸ kü thuËt ®· thu thËp ®−îc, thiÕt kÕ çc m«
h×nh c¨n cø vμo kh¶ n¨ng kü thuËt vμ nhu cÇu cña ng−êi d©n. Kü thuËt b¶n ®Þa ®−îc
quan t©m, kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng ®−îc t«n träng th«ng qua çc ph−¬ng ph¸p nh− ®èi
tho¹i, PTD...TiÕp theo lμ ph©n tÝch tÝnh kh¶ thi vμ hiÖu qu¶ cña m« h×nh ®ã cã sù tham
gia cña n«ng d©n.
• Giai ®o¹n 4: LËp kÕ ho¹ch triÓn khai
LËp kÕ häach triÓn khai, phèi hîp, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ vμ kh¶ n¨ng nh©n réng m«
h×nh NLKH. KÕ ho¹ch ®−îc x©y dùng dùa trªn kh¶ n¨ng cña céng ®ång, nhu cÇu vμ
156
nguyÖn väng cña hä. Çc yÕu tè ®Çu vμo cña lËp kÕ ho¹ch ®−îc n«ng d©n xem xÐt, ph©n
tÝch vμ dù th¶o kÕ ho¹ch.
• Giai ®o¹n 5: Tæ chøc triÓn khai çc m« h×nh NLKH
Sù tham gia cña ng−êi d©n ®−îc coi lμ mét tiªu chÝ quan träng nhÊt ®Ó xem xÐt møc
®é tham gia. Ng−êi n«ng d©n ph¶i thùc hiÖn çc ho¹t ®éng canh t¸c ngay trªn m¶nh ®Êt
cña hä víi sù gióp ®ì chuyªn m«n cña çn bé t¹o ra mét qu¸ tr×nh tù thùc hiÖn vμ qu¶n
lý mét çch tèt nhÊt.
• Giai ®o¹n 6: Gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ vμ phæ biÕn
§©y lμ giai ®o¹n quan träng cho qu¸ tr×nh rμ so¸t tÝnh phï hîp ®Ó ®iÒu chØnh vμ phæ
biÕn çc m« h×nh NLKH. Çc ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ cã sù tham gia cña
ng−êi d©n ®−îc sö dông ®Ó n«ng d©n tù thuyÕt phôc vμ phæ biÕn.
3.2. Çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia trong ph¸t triÓn kü thuËt
3.2. 1. Nghiªn cøu hÖ thèng canh t¸c (FSR)
FSR xuÊt hiÖn vμo ®Çu thËp kû 70 khi çc nhμ khoa häc nhËn thÊy viÖc nghiªn cøu
hÖ thèng mïa vô cÇn ®−îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng tæ ®a ngμnh cã phèi hîp víi çc nhμ
khoa häc x· héi. ViÖc nghiªn cøu tËp trung vμo çc hé n«ng d©n cã Ýt ®Êt, nã t¹o ra kh¶
n¨ng c¶i thiÖn ®−îc kh¶ n¨ng chuyÓn giao c«ng nghÖ cho n«ng d©n ®Ó t¨ng c−êng s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp. Theo Farrington vμ Martin (1998), FSR cã çc ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau:
• TiÕp cËn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò do tæ ®a ngμnh thùc hiÖn víi sù tham gia cña n«ng
d©n.
• §¸nh gi¸ ®−îc sù thay ®æi vÒ c«ng nghÖ vμ çc ¶nh h−ëng tiÒm n¨ng cña nã
trong khu«n khæ cña hÖ thèng canh t¸c.
• X¸c ®Þnh ®−îc nhãm n«ng d©n ®ång nhÊt, vÝ dô: çc hé n«ng d©n Ýt ®Êt, trong
mét ®iÒu kiÖn t−¬ng ®ång lμm ®èi t−îng nghiªn cøu.
• Lu«n t¹o ra qu¸ tr×nh kÕ tiÕp, nghÜa lμ kÕt qu¶ thö nghiÖm cña n¨m nay sÏ t¹o ra
nh÷ng gi¶ thiÕt cho nghiªn cøu n¨m sau.
• KÕt qu¶ thö nghiÖm trªn trang tr¹i cña n«ng d©n cã ¶nh h−ëng ng−îc l¹i tíi viÖc
chän −u tiªn nghiªn cøu trªn çc tr¹m.
Çc c«ng cô chñ yÕu dïng trong FSR lμ ph©n tÝch çc tμi liÖu cã s½n vμ ®iÒu tra
th¨m dß; ®iÒu tra chÝnh thøc vμ cã sù tham gia cña n«ng d©n; kiÓm chøng trong phßng
thÝ nghiÖm; quan s¸t trùc tiÕp trªn ®ång ruéng cña n«ng d©n; thö nghiÖm trªn ®ång
ruéng.
Bªn c¹nh nh÷ng −u ®iÓm FSR lμ gãp phÇn thay ®æi vμ ®−îc ¸p dông trong viÖc
“ChÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ”, còng nh− mét sè kü thuËt cña nã cã thÓ ¸p dông trong çc cuéc
®iÒu tra kh«ng chÝnh thøc ®Ó thiÕt kÕ, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ çc dù ¸n, th× FSR béc lé çc
h¹n chÕ c¬ b¶n trong l©m nghiÖp x· héi vμ lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt ®ai, nh− sau:
• §ßi hái cã sù phèi hîp ®a ngμnh ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ®Æc biÖt lμ cÇn cã mèi
quan hÖ g÷a çc nhμ khoa häc tù nhiªn vμ khoa häc x· héi.
157
• Ýt quan t©m ®Õn çc hé n«ng d©n cã Ýt ®Êt ®ai, mÆc dï hä lμ mét trong nh÷ng ®èi
t−îng chÝnh cña l©m nghiÖp x· héi.
• Ýt vμ kh«ng thÝch øng víi ph¹m vi réng lín, do ®ã trong çc tr−êng hîp nμy ph¶i
sö dông kü thuËt ®¸nh gi¸ nhanh ®Ó thay thÕ cho FSR.
• Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn theo kiÓu “chuyÓn giao c«ng nghÖ” vÉn chiÕm −u thÕ trong
FSR
• Çc nhμ khoa häc th−êng gÆp khã kh¨n khi chuyÓn sang th¸i ®é lμ lu«n cã qu¸
tr×nh häc hái tõ n«ng d©n.
• Çc nhμ nghiªn cøu th−êng chiÕm −u thÕ trong thiÕt kÕ, vai trß h−íng dÉn vμ
®¸nh gi¸ trong çc thö nghiÖm trªn trang tr¹i.
Mét h−íng tiÕp cËn míi trong FSR ®−îc Knipscheer vμ Harwood ®−a ra n¨m 1988
lμ l«i cuèn n«ng d©n vμo viÖc ph©n tÝch çc kiÕn thøc vμ vÊn ®Ò vμ x¸c ®Þnh −u tiªn. Qu¸
tr×nh nμy g¾n víi viÖc chuyÓn tõ nghiªn cøu trong çc tr¹m thÝ nghiÖm sang nghiªn cøu
ngay trªn ®ång ruéng cña n«ng d©n, qua ®ã n«ng d©n vμ gia ®×nh hä ®ãng mét vai trß
tÝch cùc nh− lμ mét “ng−êi lμm thÝ nghiÖm”. TiÕp cËn míi nμy bao gåm çc çch tiÕp
cËn nh−: tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n; nghiªn cøu cã sù tham gia cña n«ng d©n.
3.2.2. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch hÖ thèng sinh th¸i n«ng nghiÖp (AEA)
Ph−¬ng ph¸p AEA do Gorden Conway x©y dùng vμ thö nghiÖm ë Th¸i Lan vμo
nh÷ng n¨m 1980. AEA th−êng ®−îc sö dông trong çc giai ®o¹n ®èi tho¹i vμ lËp kÕ
ho¹ch cña çc ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn. AEA ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lμ mét hÖ thèng sinh
th¸i ®−îc nghiªn cøu vμ ph©n tÝch nh»m t×m kiÕm çc gi¶i ph¸p ®Ó s¶n xuÊt l−¬ng thùc
vμ çc s¶n phÈm n«ng nghiÖp cã hiÖu qu¶ nhÊt. Nh− vËy AEA kh«ng nh÷ng cã ®Æc ®iÓm
vËt lý sinh häc mμ cßn bao gåm çc thμnh phÇn kinh tÕ x· héi. AEA cßn ®−îc coi nh− lμ
®iÓm khëi ®Çu cña viÖc chuyÓn tõ tiÕp cËn truyÒn thèng trong FSR sang nghiªn cøu tæng
hîp trong ph¸t triÓn n«ng th«n.
Theo Conway (1985) AEA ph¶i ®¶m b¶o 4 nguyªn t¾c sau:
• Nguyªn t¾c n¨ng suÊt: ®¶m b¶o thay ®æi n¨ng suÊt kinh tÕ theo chiÒu d−¬ng ®−îc
thÓ hiÖn qua s¶n l−îng hay thu nhËp thuÇn trªn mçi ®¬n vÞ tμi nguyªn khi thùc
hiÖn çc biÖn ph¸p.
• Nguyªn t¾c æn ®Þnh: n¨ng suÊt kinh tÕ ®−îc gi÷ æn ®Þnh mÆc dï cã nh÷ng ¶nh
h−ëng cña m«i tr−êng nh− khÝ hËu, ®iÒu kiÖn kinh tÕ nh− thÞ tr−êng.
• Nguyªn t¾c bÒn v÷ng: ®¶m b¶o kh¶ n¨ng cña mét hÖ thèng lu«n gi÷ n¨ng suÊt
l©u dμi trªn c¬ së sö dông l©u bÒn çc nguån lùc.
• Nguyªn t¾c c«ng b»ng: ®¶m b¶o quyÒn sö dông çc nguån lùc, sù tham gia vμ
ph©n chia lîi Ých.
AEA sö dông pháng vÊn b¸n ®Þnh h−íng kh«ng chÝnh thøc nh− lμ ph−¬ng ph¸p thu
thËp vμ khai th¸c th«ng tin tõ nh÷ng th«ng tin chÝnh tõ th«n b¶n. Nh÷ng c«ng cô sau
®−îc sö dông trong AEA ®Ó x¸c ®Þnh çc kiÓu cña hÖ thèng n«ng sinh th¸i:
158
• Çc c«ng cô ph©n tÝch kh«ng gian: vÏ b¶n ®å ph¸c ho¹, kh¶o s¸t theo tuyÕn hay
®i l¸t c¾t ®Ó ph©n tÝch mèi quan hÖ çc ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña çc hÖ n«ng sinh
th¸i.
• Ph©n tÝch thêi gian: x©y dùng çc biÓu ®å ®Ó ph©n tÝch xu h−íng biÕn ®éng çc
nh©n tè theo thêi gian nh−: mïa vô, çc kiÓu sö dông ®Êt, n¨ng suÊt, ®Çu t−, gi¸
c¶. TÝnh æn ®Þnh vμ n¨ng suÊt ®−îc thÓ hiÖn qua ph©n tÝch theo thêi gian.
• Ph©n tÝch theo luång: x©y dùng çc biÓu ®å luång nh»m m« t¶ mèi quan hÖ gi÷a
viÖc sö dông çc hÖ thèng víi thu nhËp vμ ph©n tÝch kh¶ n¨ng s¶n xuÊt nh− gi÷a
thu nhËp b»ng tiÒn, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi thÞ tr−êng hay c¬ së h¹ tÇng.
• Sö dông çc c©u hái chÝnh: ®Æt c©u hái lμ mét kü thuËt ®−îc sö dông trong toμn
bé qu¸ tr×nh AEA. C©u hái b¸n ®Þnh h−íng lμ mét lo¹i c©u hái th−êng ®−îc sö
dông nh»m t¨ng kh¶ n¨ng ph©n tÝch cña n«ng d©n trong qu¸ tr×nh trao ®æi th«ng
tin.
Kh«ng gièng nh− FSR, ph−¬ng ph¸p AEA cho phÐp ph©n tÝch trªn diÖn réng vμ
®−îc coi nh− lμ mét c«ng cô trong nghiªn cøu vμ lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn. Tuy nhiªn
AEA cã mét sè h¹n chÕ sau:
Çc nhμ nghiªn cøu th−êng thu thËp th«ng tin tõ n«ng d©n b»ng ph−¬ng ph¸p kh«ng
cã sù tham gia. N«ng d©n chØ ®−îc coi nh− lμ nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin h¬n lμ
nh÷ng ng−êi ph©n tÝch th«ng tin khi tiÕn hμnh AEA.
AEA cÇn mét thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n còng dÔ dÉn ®Õn viÖc thu thËp th«ng tin
kh«ng ®Çy ®ñ, nh÷ng gi¶ thiÕt nghiªn cøu sai hoÆc ¸p ®Æt ý chñ quan trong ph©n tÝch.
ChÝnh v× vËy AEA cÇn nhiÒu thêi gian h¬n cho viÖc thu thËp th«ng tin trªn hiÖn tr−êng
vμ cÇn ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch hîp lý, kiÓm tra chÐo th«ng tin.
3.2.3. Ph−¬ng ph¸p chuÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ (D&D)
Ph−¬ng ph¸p chuÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ lμ ph−¬ng ph¸p chuÈn ®o¸n çc vÊn ®Ò qu¶n
lý ®Êt vμ thiÕt kÕ x©y dùng çc vÊn ®Ò n«ng l©m kÕt hîp. Ph−¬ng ph¸p nμy ®−îc tæ chøc
ICRAF x©y dùng vμ hoμn thiÖn nh»m t− vÊn cho çc nhμ nghiªn cøu vÒ n«ng l©m kÕt
hîp vμ nh÷ng ng−êi lμm khuyÕn n«ng khuyÕn l©m hiÖn tr−êng trong thiÕt kÕ vμ thùc
hiÖn nghiªn cøu cã kÕt qu¶ còng nh− ph¸t triÓn çc dù ¸n.
Theo ICRAF (1987), quy tr×nh c¬ b¶n cña D&D bao gåm 5 b−íc sau ®−îc m«t t¶
trong b¶ng 10.3.
159
B¶ng 10.3: Quy tr×nh cña D&D
B−íc Çc c©u hái c¬ b¶n cÇn Çc nh©n tè chÝnh cÇn Çc ph−¬ng thøc
tr¶ lêi nhËn biÕt thùc hiÖn
TiÒn Cã nh÷ng hÖ thèng sö Phèi hîp çc yÕu tè nguån Quan s¸t vμ so s¸nh
chuÈn dông ®Êt nμo? lùc, c«ng nghÖ vμ môc tiªu çc hÖ thèng sö dông
®o¸n HÖ thèng nμo cÇn ®−îc cña ng−êi sö dông ®Êt. ®Êt kh¸c nhau.
lùa chän ®Ó ph©n tÝch? ChiÕn l−îc vμ môc tiªu s¶n Ph©n tÝch vμ m« t¶
HÖ thèng lùa chän ®ã xuÊt, bè trÝ çc thμnh phÇn çc hÖ thèng sö dông
®ang tån t¹i vμ ho¹t ®éng trong hÖ thèng s¶n xuÊt. ®Êt.
nh− thÕ nμo?
ChuÈn HÖ thèng sö dông ®Êt Nh÷ng vÊn ®Ò trong viÖc Pháng vÊn vμ quan
®o¸n ®ang ho¹t ®éng nh− thÕ ®¸p øng çc môc tiªu cña s¸t trùc tiÕp hiÖn
nμo? hÖ thèng tr−êng.
Çc nh©n tè vÒ nguyªn Ph©n tÝch çc vÊn ®Ò
nh©n, trë ng¹i vμ çc ®iÓm trong mèi hÖ thèng
can thiÖp. phô.
ThiÕt HÖ thèng sö dông ®Êt Chi tiÕt ho¸ cho gi¶i quyÕt ThiÕt kÕ vμ ®¸nh gi¸
kÕ vμ ®−îc c¶i thiÖn nh− thÕ vÊn ®Ò hoÆc t¨ng c−êng sù lÆp l¹i cho mçi
®¸nh nμo? can thiÖp. ph−¬ng ¸n.
gi¸
LËp kÕ Çi g× ®−îc thùc hiÖn, Nhu cÇu nghiªn cøu vμ ThiÕt kÕ nghiªn cøu,
ho¹ch ®−îc lËp kÕ ho¹ch vμ hÖ ph¸t triÓn, nhu cÇu phæ cËp lËp kÕ ho¹ch dù ¸n.
thèng ®· ®−îc hoμn
thiÖn ®−îc phæ biÕn nh−
thÕ nμo ?
Thùc §iÒu chØnh ®Ó cã ®−îc Ph¶n håi tõ nghiªn cøu ChuÈn ®o¸n vμ thiÕt
hiÖn th«ng tin míi nh− thÕ trªn çc tr¹m, thö nghiÖm kÕ l¹i theo th«ng tin
nμo? trªn çc trang tr¹i vμ míi.
nghiªn cøu ®iÓm
Nh÷ng qui tr×nh nμy ®−îc lÆp l¹i trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n nh»m c¶i tiÕn
nh÷ng chuÈn ®o¸n ban ®Çu vμ hoμn thiÖn thiÕt kÕ kü thuËt b»ng nh÷ng th«ng tin míi.
D&D cã mét sè vÊn ®Ò then chèt sau:
• Sù mÒm dÎo: D&D lμ mét ph−¬ng ph¸p nh»m ph¸t hiÖn çc vÊn ®Ò mμ ph−¬ng
ph¸p ®ã cã thÓ thÝch hîp ®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu vμ phï hîp víi çc nguån tμi
nguyªn cña ®¹i ®a sè nh÷ng ng−êi sö dông ®Êt kh¸c nhau.
• TÝnh tèc ®é: D&D ®−îc x©y dùng nh»m cho phÐp cã ®−îc sù "®¸nh gi¸ nhanh"
¸p dông cho nh÷ng giai ®o¹n kÕ ho¹ch cña dù ¸n víi sù ph©n tÝch theo chiÒu s©u
®ång thêi víi thêi gian thùc hiÖn dù ¸n.
• TÝnh lÆp l¹i: D&D lμ mét qu¸ tr×nh häc hái, rót kinh nghiÖm tõ khi b¾t ®Çu ®Õn
khi kÕt thóc. Tõ nh÷ng thiÕt kÕ ban ®Çu, chóng lu«n ®−îc c¶i tiÕn, qu¸ tr×nh
160
D&D ®−îc c¶i tiÕn liªn tôc ®Õn khi nh÷ng c¶i tiÕn ®−îc c«ng nhËn lμ kh«ng cÇn
thiÕt n÷a.
4. TiÕp cËn cã sù tham gia trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m

4.1. Vai trß cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
§Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, ng−êi n«ng d©n vμ céng ®ång cña hä cÇn cã kiÕn thøc, ®éng
c¬, nguån lùc vμ nh©n lùc v.v. Vai trß chuyÓn ®æi x· héi cña khuyÕn l©m ®−îc thÓ hiÖn
th«ng qua viÖc n©ng cao nhËn thøc, tr×nh ®é cho n«ng d©n, tõ ®ã gãp phÇn t¨ng s¶n xuÊt
l−¬ng thùc cho x· héi, b¶o vÖ m«i tr−êng vμ an ninh, chÝnh trÞ. Vai trß cña khuyÕn l©m
trong ph¸t triÓn L©m nghiÖp vμ LNXH ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua viÖc thóc ®Èy ¸p dông
tiÕn bé kü thuËt, l«i kÐo sù tham gia cña ng−êi d©n trong ph¸t triÓn L©m nghiÖp, hç trî
ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng. KhuyÕn l©m thóc ®Èy ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, n©ng cao ®êi
sèng n«ng d©n, ph¸t triÓn tæ chøc céng ®ång.
N«ng d©n lu«n g¾n liÒn víi n«ng nghiÖp, lμ bé phËn cèt lâi cña n«ng th«n vμ còng
lμ chñ thÓ chÝnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n. Nh−ng trong mèi quan hÖ víi bªn
ngoμi céng ®ång nh− çc nhμ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, çc çn bé chuyªn m«n, çc çn
bé ph¸t triÓn n«ng th«n, çn bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m... hä bÞ nh÷ng hμng rμo vÒ
kiÕn thøc, phong tôc, giíi tÝnh, ng«n ng÷, thÓ chÕ chÝnh s¸ch... ng¨n çch. KhuyÕn n«ng
khuyÕn l©m lμ b¾c nhÞp cÇu v−ît qua çc hμng rμo ng¨n çch ®ã ®Ó n«ng d©n vμ nh÷ng
ng−êi bªn ngoμi céng ®ång cã c¬ héi häc hái, chuyÓn giao kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm ®Ó
cïng ph¸t triÓn s¶n xuÊt vμ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi n«ng th«n (NguyÔn B¸ Ng·i, 1998).
KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m cßn t¹o ra c¬ héi cho n«ng d©n trong céng ®ång cïng chia sÎ,
häc hái kinh nghiÖm, truyÒn b¸ kiÕn thøc vμ gióp ®ì hç trî lÉn nhau vμ ph¸t triÓn céng
®ång cña hä. C«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ngμy cμng trë nªn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc
ë mçi ®Þa ph−¬ng, mçi lμng b¶n vμ ®èi víi tõng hé n«ng d©n. V× vËy khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m cÇn ph¶i ®−îc t¨ng c−êng cñng cè vμ ph¸t triÓn.
H×nh 10.4. m« t¶ vÞ trÝ vμ mèi quan hÖ gi÷a khuyÕn n«ng khuyÕn l©m víi çc lÜnh
vùc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n vμ ®−îc coi nh− lμ nhÞp cÇu nèi gi÷a n«ng d©n
víi nh÷ng ng−êi bªn ngoμi céng ®ång.
KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®−îc coi nh− lμ m¾t xÝch trong d©y chuyÒn cña hÖ
thèng ph¸t triÓn n«ng th«n, nã cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi çc lÜnh vùc kh¸c nh− n«ng
l©m nghiÖp, nghiªn cøu, gi¸o dôc, chÝnh s¸ch, tÝn dông, thÞ tr−êng. Nh− vËy gi÷a khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m víi ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n cã mçi quan hÖ chÆt chÏ.
Trong mèi quan hÖ nμy khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®−îc coi nh− lμ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn
ph¸t triÓn n«ng th«n vμ còng lμ mét c«ng cô, ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó ph¸t triÓn n«ng
nghiÖp. §Ó khuyÕn n«ng khuyÕn l©m thùc sù trë thμnh cÇu nèi v÷ng ch¾c, mét c«ng cô
ph¸t triÓn vμ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn th× çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham cña ng−êi
d©n gi÷ mét vai trß hÕt søc quan träng trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
161
Çc nhμ ho¹ch
®Þnh N«ng d©n vμ
chÝnh s¸ch. KhuyÕn n«ng
khuyÕn l©m Céng ®ång
Çc nhμ nghiªn
cøu.
Çn bé ph¸t triÓn
n«ng th«n...
H×nh 10.4: VÞ trÝ cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m

(NguyÔn B¸ Ng·i, 1998)
4.2. Çc çch tiÕp cËn chñ yÕu trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
Trong khuyÕn l©m cã 2 h×nh thøc tiÕp cËn chñ yÕu lμ tiÕp cËn tõ trªn xuèng vμ tiÕp
cËn tõ d−íi lªn. Mçi h×nh thøc tiÕp cËn cã nh÷ng ®Æc thï vμ phï hîp víi tõng thêi kú
ph¸t triÓn.
TiÕp cËn khuyÕn l©m tõ trªn xuèng hay tõ bªn ngoμi vμo, cßn gäi lμ tiÕp cËn theo
m« h×nh chuyÓn giao. ë giai ®o¹n ®Çu ph¸t triÓn khuyÕn l©m h×nh thøc tiÕp cËn nμy rÊt
phæ biÕn, nã g¾n liÒn víi çc qu¸ tr×nh nh− chuyÓn giao kiÕn thøc hay chuyÓn giao c«ng
nghÖ cho n«ng d©n. §Æc tr−ng cña çch tiÕp cËn nμy lμ çc tiÕn bé cña kü thuËt vμ c«ng
nghÖ ®· ®−îc çc nhμ chuyªn m«n nghiªn cøu vμ cã thÓ triÓn khai theo diÖn réng. Tuy
nhiªn tiÕp cËn theo m« h×nh nμy th−êng béc lé nh÷ng h¹n chÕ nh− mang tÝnh ¸p ®Æt,
kh«ng c¨n cø vμo nhu cÇu cña d©n, çn bé khuyÕn l©m coi khuyÕn l©m lμ mét qu¸ tr×nh
gi¶ng d¹y mét chiÒu cho n«ng d©n, mang tÝnh chÊt truyÒn b¸ kiÕn thøc h¬n lμ mét qu¸
tr×nh häc hái vμ cïng ph¸t triÓn víi n«ng d©n.
TiÕp cËn khuyÕn l©m tõ d−íi lªn hay tiÕp cËn khuyÕn l©m tõ trong ra lμ çch tiÕp
cËn tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n lÊy ng−êi d©n lμm trung t©m, nh»m l«i kÐo ng−êi n«ng
d©n tham gia vμo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kü thuËt míi ngay trong ®Êt ®ai cña hä. Trong çch
tiÕp cËn nμy vai trß cña ng−êi d©n ®−îc chó träng tõ viÖc x¸c ®Þnh nhu cÇu, ®Õn tæ chøc
vμ gi¸m s¸t qu¸ tr×nh thùc hiÖn.
Nh− vËy, tiÕp cËn khuyÕn n«ng khuyÕn l©m thùc chÊt lμ xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a
n«ng d©n vμ nh÷ng ng−êi bªn ngoμi céng ®ång nh−: çc nhμ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, çc
nhμ nghiªn cøu, çc nhμ chuyªn m«n, nh÷ng ng−êi lμm c«ng t¸c ph¸t triÓn n«ng th«n,
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m viªn...
Tæng kÕt çc h×nh thøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m võa
qua cho thÊy cã mét sè çch tiÕp cËn nh− sau:
162
4.2.1. Çch tiÕp cËn theo m« h×nh "ChuyÓn giao"
Çc nhμ ho¹ch ®Þnh • Çc ý t−ëng

chÝnh s¸ch • ChÝnh s¸ch míi
Çc nhμ nghiªn cøu • C«ng nghÖ, kü thuËt míi.....
Qu¸ tr×nh
chuyÓn giao I
KhuyÕn n«ng • ChÊp nhËn, tiÕp thu chÝnh s¸ch, c«ng

khuyÕn l©m viªn nghÖ, kü thuËt míi
• Tr×nh diÔn c«ng nghÖ vμ kü thuËt míi
• Gi¶ng d¹y cho n«ng d©n
Qu¸ tr×nh
chuyÓn giao II
• ¸p dông c«ng nghÖ, kü thuËt míi

N«ng d©n
H×nh 10.5: TiÕp cËn theo m« h×nh "chuyÓn giao" trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
(NguyÔn B¸ Ng·i, 1998)
Trong thËp kû 70 vμ 80 çch tiÕp cËn theo m« h×nh "chuyÓn giao" rÊt phæ biÕn.
Ng−êi ta th−êng thÊy çc thuËt ng÷ nh−: chuyÓn giao kiÕn thøc, chuyÓn giao c«ng nghÖ
hay kü thuËt cho n«ng d©n. §©y lμ mét h×nh thøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m mang nhiÒu
yÕu tè mét chiÒu, tõ trªn xuèng, kh«ng xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu cña n«ng d©n. Ng−êi n«ng
d©n hoμn toμn thô ®éng trong qu¸ tr×nh häc hái, tiÕp nhËn kü thuËt. TiÕp cËn theo m«
h×nh nμy th−êng béc lé nh÷ng h¹n chÕ c¬ b¶n nh− ¸p ®Æt, t¹o cho çn bé khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m coi qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y cho n«ng d©n h¬n lμ cïng häc hái vμ chia sÎ.
4.2.2. Çch tiÕp cËn theo m« h×nh tr×nh diÔn
Çch tiÕp cËn theo m« h×nh tr×nh diÔ ®−îc ph¸t triÓn vμo cuèi nh÷ng n¨m 1970,
nh»m l«i cuèn n«ng d©n vμo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kü thuËt míi ngay trªn ®ång ruéng cña
hä. H×nh 10.5 m« t¶ mèi quan hÖ gi÷a nghiªn cøu, thö nghiÖm vμ khuyÕn n«ng theo
nph−¬ng ph¸p tiÕp cËn lÊy n«ng d©n lμm trung t©m. Theo çch tiÕp cËn nμy, vai trß cña
ng−êi d©n ®−îc chó träng tõ viÖc x¸c ®Þnh nhu cÇu, thùc hiÖn, chÊp nhËn vμ phæ cËp.
Qu¸ tr×nh nμy cho phÐp vÞ trÝ cña n«ng d©n ngμy cμng cao trong qu¸ tr×nh khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m.
163
Ph¶n håi
Nghiªn cøu trong Nghiªn cøu trªn ®ång Phæ cËp N«ng
tr¹m thÝ nghiÖm ruéng cña n«ng d©n më réng
d©n
N«ng
d©n
Nghiªn ¸p Çn bé Çn bé N«ng M« h×nh Çn bé khuyÕn

cøu c¬ dông nghiªn nghiªn d©n tù tr×nh n«ng cïng n«ng d©n
b¶n cøu, qu¶n cøu, qu¶n lý diÔn phæ biÕn
lý cïng
n«ng
d©n
qu¶n lý
H×nh 10.6: Çch tiÕp cËn theo m« h×nh tr×nh diÔn

(C¶i biªn tõ Farrington vμ Martin, 1988 - NguyÔn B¸ Ng·i, 1998)
4.2.3. Çch tiÕp cËn theo khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng
§©y lμ çch tiÕp cËn dùa trªn çch tiÕp cËn: Tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n, b¾t ®Çu
®−îc thö nghiÖm vμ ¸p dông tõ gi÷a thËp kû 80. Tõ n¨m 1995 Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c l©m
nghiÖp ViÖt Nam -Thuþ §iÓn ®· thö nghiÖm vμ ¸p dông khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan
réng ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c dùa trªn h×nh thøc khuyÕn l©m tõ ng−êi d©n.
Ph−¬ng ph¸p nμy ®ang gãp phÇn kh¾c phôc nh÷ng tån t¹i chÝnh hiÖn nay cña hÖ thèng
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m nhμ n−íc lμ ch−a cã kh¶ n¨ng víi tíi ®−îc tÊt c¶ çc th«n b¶n.
KhuyÕn n«ng lan réng dùa vμo viÖc huy ®éng n«ng d©n vμ çc tæ chøc ®Þa ph−¬ng tham
gia vμo viÖc më réng c«ng t¸c khuyÕn ço vμ dÞch vô hç trî s¶n xuÊt n«ng nghiÖp th«ng
qua m¹ng l−íi ho¹t ®éng ë ®Þa ph−¬ng.
Theo çch tiÕp cËn nμy, vai trß cña ng−êi d©n, céng ®ång lμ trung t©m trong çc
ho¹t ®éng phæ cËp, më réng, ®Æc biÖt lμ kh¶ n¨ng tù qu¶n lý vμ ®iÒu hμnh çc ho¹t ®éng
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cña ng−êi d©n vμ céng ®ång. Çch tiÕp cËn nμy ®ßi hái ph¶i
t¨ng c−êng ®μo t¹o cho n«ng d©n, h×nh thμnh çc tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n
b¶n nh−: nhãm qu¶n lý, nhãm cïng së thÝch. Trong giai ®o¹n ®Çu yªu cÇu ph¶i lùa chän
çc th«n ®iÓm, ph¸t ®éng qu¸ tr×nh lan réng tõ th«n nμy sang th«n kh¸c vμ lu«n tæng kÕt
vμ bæ sung kinh nghiÖm (H×nh 10.7).
164
Th«n ®iÓm Th«n lan réng
(1994) (1995)
Th«n lan réng

(1996)
Th«n lan réng

(1997)
H×nh 10.7: TiÕp cËn theo khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng
(Ph¹m Vò QuyÕt, 1997)
4.3. HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tõ ng−êi d©n

HiÖn nay ®ang tån t¹i hai hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lμ:
• HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m theo cÊu tróc chiÒu däc
§©y lμ hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m chÝnh thøc cña nhμ n−íc theo quan hÖ
thø bËc: Trung −¬ng cã Côc khuyÕn n«ng vμ Ban khuyÕn l©m trong Côc ph¸t triÓn l©m
nghiÖp thuéc Bé NN&PTNT, tØnh cã Trung t©m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, thuéc Së
NN&PTNT, huyÖn cã Tr¹m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m n»m trong Phßng NN&PTNT Mét
sè n¬i ®ang h×nh thμnh tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m x· hoÆc côm x·...
• HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m quan hÖ chiÒu ngang
§©y lμ hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m kh«ng chÝnh thøc. HÖ thèng nμy dùa trªn
c¬ së cña sù hiÓu biÕt vÒ th«ng tin, trao ®æi kinh nghiÖm vμ hç trî lÉn nhau gi÷a n«ng
d©n víi nhau, gi÷a gia ®×nh víi nhau, tõ th«n nμy ®Õn th«n kh¸c víi sù hç trî cña çc c¬
quan, tæ chøc bªn ngoμi céng ®ång. ë mét sè n¬i trong vïng cña Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn
n«ng th«n miÒn nói, hÖ thèng nμy ®−îc t¨ng c−êng cñng cè vμ ®· h×nh thμnh tæ chøc
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n. Hai hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cÇn ph¶i
®−îc liªn kÕt víi nhau nh»m h−íng tíi çc hé n«ng d©n vμ céng ®ång cña hä th«ng qua
chÝnh sù tham gia cña n«ng d©n.
Çc ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cÊp th«n b¶n rÊt ®a d¹ng vμ phong phó,
gåm nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c nhau: tõ x¸c ®Þnh nhu cÇu, lËp kÕ ho¹ch, thùc hiÖn, gi¸m s¸t,
®¸nh gi¸ vμ më réng phæ biÕn. N«ng d©n võa lμ ®èi t−îng cña çc ho¹t ®éng khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m, hä lμ ng−êi h−ëng lîi cña çc ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng vμ còng lμ
165
ng−êi tham gia vμo qu¸ tr×nh thùc hiÖn khuyÕn n«ng khuyÕn l©m theo h×nh thøc khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m lan réng.
N«ng d©n tham gia vμo çc tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tõ ng−êi d©n theo çc
h×nh thøc chñ yÕu sau:
• Çc c©u l¹c bé cña n«ng d©n
§©y lμ h×nh thøc tæ chøc rÊt phæ biÕn ë çc tØnh miÒn Nam. Çc c©u l¹c bé ho¹t
®éng vμ tån t¹i dùa vμo çc thμnh viªn tù nguyÖn, huy ®éng vèn ho¹t ®éng tõ çc thμnh
viªn vμ lùa chän ®¹i diÖn ®Ó tham gia tËp huÊn vμ lμ ng−êi liªn l¹c cho c©u l¹c bé gi÷a
çc thμnh viªn víi nhau vμ gi÷a c©u l¹c bé víi çc tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m nhμ
n−íc... . ë mét sè ®Þa ph−¬ng ®· thμnh lËp mét sè c©u l¹c bé sau:
- C©u l¹c bé thuéc héi n«ng d©n.
- C©u l¹c bé do chÝnh n«ng d©n lËp ra.
- C©u l¹c bé thμnh lËp víi sù hç trî cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m nhμ n−íc.
• Nhãm n«ng d©n cïng së thÝch
§©y lμ h×nh thøc tæ chøc rÊt phæ biÕn ë çc tØnh miÒn B¾c ®−îc h×nh thμnh trªn c¬
së cïng chung mét quan t©m hay ®iÒu kiÖn kh¶ n¨ng cña çc n«ng d©n trong th«n b¶n,
nh− çc nhãm së thÝch sau:
- Nhãm së thÝch vÒ trång rõng vμ qu¶n lý b¶o vÖ rõng.
- Nhãm së thÝch vÒ c©y ¨n qu¶.
- Nhãm së thÝch vÒ ch¨n nu«i.
- Nhãm qu¶n lý tÝn dông th«n b¶n.
- Nhãm sö dông n−íc.
- Nhãm s¶n xuÊt theo cïng ngμnh nghÒ.
- Nhãm s¶n xuÊt theo dßng hä hay côm d©n c−...
Mçi nhãm së thÝch th−êng chän ra mét nhãm tr−ëng lμm nhiÖm vô liªn l¹c gi÷a çc
thμnh viªn cña nhãm vμ çc çn bé, tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m bªn ngoμi.
• Nhãm qu¶n lý khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n
Mçi th«n thμnh lËp nhãm qu¶n lý khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n. Thμnh viªn cña
nhãm nμy tõ 3 ®Õn 5 ng−êi do d©n bÇu vμ tham gia tù nguyÖn. Th«ng th−êng hä lμ
tr−ëng çc nhãm cïng së thÝch. Nhãm nμy cã tr¸ch nhiÖm ®«n ®èc çc ho¹t ®éng
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m trong th«n vμ çc nhãm cïng së thÝch, lμm cÇu nèi víi ban
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m x· hay ban qu¶n lý dù ¸n cña x· (nÕu x· cã dù ¸n) vμ cã quan
hÖ trùc tiÕp víi çc tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m bªn ngoμi. Nhãm qu¶n lý khuyÕn
n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n ph¶i cã quy chÕ ho¹t ®éng.
• Ban qu¶n lý khuyÕn n«ng khuyÕn l©m x·
Mçi x· cÇn thμnh lËp ban qu¶n lý khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. Ban nμy lμ mét tæ chøc
tù nguyÖn cã sù tham gia cña l·nh ®¹o x· phô tr¸ch vÒ s¶n xuÊt, ®¹i diÖn çc th«n. Chøc
n¨ng, nhiÖm vô cña nã lμ thóc ®Èy phèi hîp çc ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m çc
166
th«n, çc nhãm cïng së thÝch hay çc hé gia ®×nh. Ngoμi ra nã thiÕt lËp çc mèi quan
hÖ víi çc tæ chøc bªn ngoμi ®Ó t×m kiÕm çc c¬ héi hç trî vμ gióp ®ì n«ng d©n. Ban
qu¶n lý khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cßn cã tr¸ch nhiÖm x· kiÓm tra, gi¸m s¸t vμ ®«n ®èc
çc ho¹t ®éng cña çc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m viªn cÊp x·.
• KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m viªn cÊp x·
Mçi x· cÇn tuyÓn chän mét sè ng−êi ®Ó ®μo t¹o thμnh çc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
viªn cña x·. Hä lμ nh÷ng ng−êi trùc tiÕp hç trî çc hé n«ng d©n vÒ x©y dùng kÕ ho¹ch,
kü thuËt ®¬n gi¶n vμ qu¶n lý gi¸m s¸t. C¬ chÕ ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c ph¶i tù bï ®¾p
chi phÝ. Tuy nhiªn, giai ®o¹n ®Çu cÇn cã sù hç trî kinh phÝ cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
nhμ n−íc hay çc ch−¬ng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn.
167
1. Bé NN&PTNT, (1997). “Héi th¶o quèc gia vÒ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m” Bé
NN&PTNT - Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp ViÖt Nam - Thôy §iÓn. Nhμ xuÊt b¶n
N«ng nghiÖp th¸ng 11 n¨m 1997.
2. Bïi §×nh To¸i, (1997) "X©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n b¶n gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸
cã ng−êi d©n tham gia trong çc dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n" Trong “Héi th¶o quèc
gia vÒ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m” Bé NN&PTNT - Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp
ViÖt Nam - Thôy §iÓn. Nhμ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp th¸ng 11 n¨m 1997, trang 135-
142.
3. Buchy, M. (1997). Report on Consultancy for Social Forestry Research in Social
Forestry Training Center, Forestry College of Vietnam. Social Forestry Support
Project, 1997.
4. Conway, G.R 1985. Agroecosystems Analysis. Agricultural Administration. Volume
20, pp: 31-55
5. §inh §øc ThuËn (2000). “C¬ së khoa häc cña l©m nghiÖp x· héi vμ ph¸t triÓn l©m
nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam”. B¸o ço chuyªn ®Ò Nghiªn cøu sinh. Tr−êng §¹i häc
Kinh tÕ quèc d©n, n¨m 2000.
6. Farrington, J and Martin, A (1988). “Farmer Participation in agricultural Research:
A Review ß Concept and Practices. Agriculture and Administration Unit, Occasional
Paper 9. Oversee Development Institute, London
7. ICRAF, 1987. D&D User’s Manual: An Instoduction to Agroforestry Diagnosis and
Design. Compiled and edited by Raintree, J.B, ICRAF, Nairobi.
8. Knipscheer, H and Harwood, R. 1988. On-Station versus On Farmer Research:
Allocation of Resources in Development in Procedures for Farming Systems
Research. Proceedings of an International Workshop in Indonesia. Edited by
Sukmana, S, Amir p, and Mulyadi D. Published by AARD, Winrock International,
IDRC.
9. Molnar , A. (1991). PhÇn I: §¸nh gi¸ nhanh. Trong L©m nghiÖp céng ®ång - §¸nh
gi¸ nhanh, kü thuËt canh t¸c n−¬ng rÉy vμ thuéc tÝnh kinh tÕ x· héi - (TiÕng Anh vμ
tiÕng ViÖt) Community forestry note - FAO of UN, Rome 1989, 1991. Tõ trang 1
®Õn trang 52
10. NguyÔn B¸ Ng·i vμ nh÷ng ng−êi kh¸c, (1998).: "Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã
sù tham gia cña ng−êi d©n trong ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m” Bé N«ng
nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n - Dù ¸n t¨ng c−êng kh¶ n¨ng t− vÊn cÊp bé. Nhμ XuÊt
b¶n N«ng nghiÖp, n¨m 1998
11. NguyÔn B¸ Ng·i, 1999. §μo t¹o tiÓu gi¸o viªn cho x©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn x· -
§Ò xuÊt chiÕn l−îc vμ ph−¬ng ¸n lùa chän. Dù ¸n l©m nghiÖp khu vùc ViÖt Nam-
ADB. No. 2852 VIE (TA). Ha néi th¸ng 12 n¨m 1999
168
12. NguyÔn B¸ Ng·i,1997 - Mét sè kÕt qu¶ ban ®Çu ¸p dông PRA trong lËp kÕ ho¹ch
ph¸t triÓn n«ng - l©m nghiÖp t¹i x· B»ng C¶ - Hoμnh Bå Qu¶ng Ninh. Th«ng tin
khoa häc cña tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp th¸ng 1- 1997.
13. Ph¹m Vò QuyÕt (1997). “M« h×nh khuyÕn n«ng lan réng ë tØnh Tuyªn Quang”.
Trong “Héi th¶o quèc gia vÒ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m” Bé NN&PTNT - Ch−¬ng
tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp ViÖt Nam - Thôy §iÓn. Nhμ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp th¸ng
11 n¨m 1997, trang 118.
14. Rhoades, R.E. and Booth R.H. 1982: Farmer back to Farmer: A Model for
generating Acceptable Agricultural Technology, Agricultural Administration, Vol
11, No. in Chambers et al 1989.
Danh môc vËt liÖu gi¶ng d¹y

1. H−íng dÉn th¶o luËn nhãm: ViÕt ®Ò xuÊt nghiªn cøu
2. Nghiªn cøu ®iÓm: Dù ¸n qu¶n lý rõng ®Çu nguån cã sù tham gia cña ng−êi d©n -
HuyÖn Hoμnh Bå - Qu¶ng Ninh
3. H−íng dÉn th¶o luËn nhãm çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
4. Tμi liÖu ®äc thªm: ChiÕn l−îc nghiªn cøu LNXH cña Trung t©m ®μo t¹o LNXH
Xu©n Mai - Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam
5. Gi¸y bãng kÝnh dïng cho OHP
169

Bai Giang Lam Nghiep Xa Hoi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bai Giang Lam Nghiep Xa Hoi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bμi gi¶ng

l©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng

l©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng

C¸c t¸c gi¶:

TS. B¶o Huy, ThS. Lª ThÞ Lý - §¹i Häc T©y Nguyªn

TS. Ph¹m Quang Hμ - ViÖn Thæ Nh−ìng N«ng Ho¸

Hμ Néi - Th¸ng 7 n¨m 2002

Lêi nãi ®Çu i

Danh môc c¸c tõ viÕt t¾t ii

Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ L©m nghiÖp x· héi 5

Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi 6

Ch−¬ng 2: HÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn 30

Ch−¬ng 3: HÖ sinh th¸i nh©n v¨n trong L©m nghiÖp x· héi 61

§Þa chØ liªn hÖ:

Tõ viÕt t¾t Gi¶i nghÜa

1. Lý do vμ vÞ trÝ m«n häc

2. Môc ®Ých cña m«n häc

3. CÊu tróc cña ch−¬ng tr×nh m«n häc

Ch−¬ng Bμi gi¶ng Thêi gian

PhÇn më ®Çu Giíi thiÖu m«n häc 1 tiÕt

§−êng ph¸t triÓn

H×nh 0.1: M« h×nh ho¸ cÊu tróc m«n häc LNXH§C

4. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn m«n häc

KÕ ho¹ch bμi gi¶ng:

Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian

Xu thÕ ph¸t triÓn vμ nguyªn nh©n ra ®êi cña LNXH

C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn LNXH

B¶ng 1.1: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH

Tr−íc 1950 1950-1970 1971-1990 Tõ 1991 ®Õn nay

• Giai ®o¹n: Tr−íc n¨m 1950

HiÖn tr¹ng ph¸t triÓn LNXH

2. Bèi c¶nh ra ®êi cña LNXH ë ViÖt Nam

Danh s¸ch tμi liÖu phôc vô gi¶ng day

• Nªu vμ ph©n tÝch ®−îc kh¸i niÖm LNXH.

KÕ ho¹ch bμi gi¶ng:

Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi

2. FAO, 1990. Wood energy development program in Asia. Social Forestry in

5. Simon Hasunu,1999. Pengelolaan Hutan Bersama Ryakyat (Cooperative Forest

6. Simon Hasunu,1994. The Technical and Social Needs of Social Forestry.

10. Wiersum K.F.,1999. Social Foresty:Changing Perspectives in Forestry Science or

Tμi liÖu gi¶ng d¹y

3. LNXH trong ch−¬ng tr×nh S«ng Hång

HÖ thèng ChÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn

KÕ ho¹ch bμi gi¶ng

Néi dung Ph−¬ng ph¸p Tμi liÖu/ Thêi gian

1.2. §Þnh h−íng cña chÝnh s¸ch l©m nghiÖp

2.2. ChÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ®Çu t− vμ tÝn dông

1. Asian Development Bank (1995): The bank's policy on Forestry.

KÕ ho¹ch bμi gi¶ng:

Néi dung Ph−¬ng ph¸p Tμi liÖu/ Thêi gian

2.1. Ch−¬ng tr×nh 327

2.4. ChÝnh s¸ch ph©n cÊp qu¶n lý rõng

2.6. Ch−¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c− vμ d©n di c− tù do

3.1. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c chÝnh s¸ch vÒ ®Êt ®ai

3.4. Ph¸t triÓn l©m nghiÖp vμ n«ng nghiÖp

1. Asian Development Bank (1995): The bank's policy on Forestry.

Danh s¸ch tμi liÖu, vËt liÖu gi¶ng d¹y

sinh th¸i nh©n v¨n trong

KÕ ho¹ch bμi gi¶ng:

Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian

¶nh h−ëng C¸c nh©n tè thÝch hîp

C¸c ®Æc tr−ng cña hÖ sinh th¸i:

C¬ chÕ ph©n phèi:

Mét vÝ dô vÒ t−¬ng t¸c gi÷a con ng−êi vμ hÖ sinh th¸i