Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΜΕ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ

Αρχές της δεκαετίας του ’80

εισαγωγή των πηγών, προαιρετική η διδασκαλία τους

Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1998

Γίνεται υποχρεωτική η διδασκαλία τους και αντιμετωπίζονται ως:
• υποστηρικτικό υλικό της ιστορικής αφήγησης
• ερέθισμα για διερεύνηση σε βάθος επιμέρους θεμάτων
• φορείς αντίθετης άποψης
• μηχανισμός κινητοποίησης της κριτικής σκέψης

Τελικά όμως η εξέταση των πηγών υποβαθμίζεται

10. στην απλή κατανόησή τους, και
11. στη συσχέτισή τους με το αντίστοιχο χωρίο του διδακτικού εγχειριδίου
• Kώστας Μέκκας,

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο
 Στόχοι της επεξεργασίας των πηγών είναι:

• η άντληση της ιστορικής πληροφορίας και η δυνατότητα

τεκμηρίωσης μέσα απ’ αυτές
• η καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης μέσω της προσέγγισης
των ιστορικών φαινομένων από διαφορετικές οπτικές πριν
διαμορφώσουν οι μαθητές τις δικές τους ερμηνείες και τα δικά
τους συμπεράσματα
Επιπλέον
• η διάκρισή τους σε πρωτογενείς και δευτερογενείς
• ο έλεγχος της αξιοπιστίας τους
• η συνειδητοποίηση της δυσκολίας που εντοπίζεται στην
προσέγγιση της ιστορικής μαρτυρίας
Οι ερωτήσεις που θέτουμε στις πηγές θα πρέπει να
αποσκοπούν:

• στην άντληση πληροφοριών γνωστικού επιπέδου από την

πηγή
• στην αναγνώριση του είδους της
• στην ένταξή της στα γενικότερα ιστορικά συμφραζόμενα
• στη δυνατότητα να διακρίνει ο μαθητής την ιστορική
πληροφορία από το σχόλιο ή την ερμηνεία που δίνει ο
δημιουργός της πηγής
• στη δυνατότητα να συμπληρώνει και να συσχετίζει τις
πληροφορίες μέσω της διασταύρωσης της συγκεκριμένης
πηγής με άλλες διαφορετικές
• στην εξαγωγή τεκμηριωμένων συμπερασμάτων
• στον έλεγχο της αξιοπιστίας της
Διδακτική πρόταση για την
Ιστορία της Γ΄ Γυμνασίου

Από το βιβλίο
«Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία»
Ευαγγελίας Λούβη και Δημήτρη Ξιφαρά
 Κεφάλαιο Έβδομο
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η
Ρωσική Επανάσταση (1914-1918)

Ενότητα 31
Τα αίτια, η έκρηξη και τα μέτωπα
του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου
Δύο διαφορετικές αντιλήψεις για το έθνος

α. «Στο έθνος ανήκουν όλοι όσοι αισθάνονται ότι

ανήκουν σ’ αυτό»

«Το έθνος είναι η συνένωση όλων των ανθρώπων, όσων ζουν

μαζί, είτε λόγω γλώσσας είτε λόγω ορισμένων γεωγραφικών
παραγόντων, είτε λόγω του ρόλου που τους όρισε η ιστορία, και
αναγνωρίζουν την ίδια αρχή και βαδίζουν για την επίτευξη ενός
κοινού σκοπού. Πατρίδα είναι, πρώτα απ’ όλα, η συνείδηση της
πατρίδας.»
Τζουζέπε Ματσίνι, Ιταλός πολιτικός
Πηγή: http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/
β. «Το έθνος υπήρχε πάντα, ανεξάρτητα από το τι
αισθάνονταν οι άνθρωποι»

«Τα πρώτα, τα γνήσια και αληθινά εθνικά σύνορα των κρατών

είναι, αναμφίβολα, τα εσωτερικά σύνορα των ανθρώπων. Όλοι
όσοι μιλούν την ίδια γλώσσα συνδέονται μεταξύ τους με ένα
πλήθος αόρατων δεσμών από την ίδια τη φύση, πράγμα που
συνέβαινε πολύ πριν αρχίσει οποιαδήποτε ανθρώπινη
δραστηριότητα, καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον και έχουν τη
δύναμη να συνεχίζουν να αλληλοκαταλαβαίνονται όλο και πιο
καθαρά και αποτελούν εκ φύσεως ένα ενιαίο και αδιάσπαστο
σύνολο.[…]. Από αυτά τα εσωτερικά σύνορα, που χαράσσονται
από την πνευματική φύση του ανθρώπου καθεαυτόν, προκύπτει
ως συνέπεια η διαμόρφωση των εξωτερικών συνόρων […]».
Γιόχαν Φίχτε, Γερμανός Φιλόσοφος
Πηγή:http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/
Η πολιτισμική ερμηνεία του έθνους έχει
υποστηριχθεί και από τον Ηρόδοτο

…τὸ Ἑλληνικὸν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ

θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε
ὁμότροπα…

Ηρόδοτος 8.144.14-16
Ορισμός του «έθνους» στο Γλωσσάρι

Έθνος:
Ομάδα ανθρώπων που κατοικούν, συνήθως, στην ίδια
γεωγραφική περιοχή, έχουν κοινή καταγωγή, κοινή
γλώσσα, κοινούς δεσμούς ιστορικής παράδοσης,
πολιτισμού και κουλτούρας, καθώς και συνείδηση ότι
ανήκουν σε μια κοινότητα με αυτά τα γνωρίσματα.
Για τη σχέση έθνους-εθνικισμού είναι πολύ χρήσιμο
το σχετικό παράθεμα με τίτλο «Εθνικισμός»

« Ο θρίαμβος των εθνών συνεπήρε ολόκληρη την

Ευρώπη με μια μεταδοτική κίνηση που κάνει
ολόκληρη την ήπειρο να ενδιαφέρεται για
οποιαδήποτε αλλαγή επέρχεται σε μια από τις
χώρες που την απαρτίζουν. Συγχρόνως το εθνικό
συναίσθημα μετατράπηκε σιγά σιγά σε αλαζονικό
και απόλυτο πάθος, που δεν ικανοποιείται παρά
μόνο με την εξύψωση ενός κράτους σε βάρος
άλλων.»
S.Berstein& P.Milza, Ιστορία της Ευρώπης

• Σε τι μετατράπηκε το εθνικό συναίσθημα στις ευρωπαϊκές χώρες;

• Γιατί η λέξη εθνικισμός έχει αποκτήσει αρνητική σημασία, ενώ η
αρχική του σημασία αναφέρεται στον πατριωτισμό και τη φιλοπατρία;
Τα αντίπαλα στρατόπεδα

Κεντρικές δυνάμεις
Γερμανία
Αυστροουγγαρία
Ιταλία

Εγκάρδια ή Τριπλή
Συνεννόηση/Αντάντ
Βρετανία
Γαλλία
Ρωσία
 Άσκηση Άστρου
Βοήθεια
Διάνοιξη στη
Στενών Ρωσία
Οι ΚΔ κυριαρχούν στα
Βαλκάνια
Επιχείρηση
Αντάντ
κατάληψης Επιτυχής
Η Βουλγαρία στο πλευρό
Δαρδανελλίων απόκρουση
των ΚΔ από τον
1915 τουρκικό
στρατό

Η Ιταλία στο
πλευρό της Αντάντ Αποβίβαση
Εγκατάλειψη ΚΔ
στρατού στη
Θεσσαλονίκη

Υποσχέσεις
Παραχώρηση
εδαφών στη
Μ.Ασία
Η Ευρωπαϊκή ισορροπία των Δυνάμεων
 Πρόταση Διδασκαλίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Ο Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
ΚΑΙ ΟΙ ΑΜΕΣΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ

4. Το Συνέδριο ειρήνης των Παρισίων (1919-1920)

Οι τρεις Μεγάλοι ορίζουν τα νέα σύνορα του κόσμου
Η Ευρώπη των παραμονών του πολέμου
Η Ευρώπη, όπως διαμορφώθηκε
μετά τις συνθήκες ειρήνης
Ποιες νέες χώρες ιδρύθηκαν με τις συνθήκες του Α΄
Παγκοσμίου Πολέμου; Εξακολουθούν να υπάρχουν
σήμερα;
Η κλάση του 1940
Οι πολεμικές αποζημιώσεις
 Η γελοιογραφία αυτή δόθηκε ως
θέμα στις εξετάσεις ΑQA το
2001.
Η ερώτηση ήταν: «Πόσο
αξιόπιστη πηγή για τα γεγονότα
1919-1921 είναι η γελοιογραφία
αυτή κατά τη γνώμη σας;»

Γελοιογραφία από τη γερμανική εφημερίδα Kladderatatsch

(Iούλιος 1919) με τίτλο «Κλεμανσώ, ο βρυκόλακας». Η γυναικεία
μορφή συμβολίζει τη Γερμανία. Ο Κλεμανσώ, Πρωθυπουργός της
Γαλλίας το 1919 παρουσιάζεται ως βαμπίρ που ρουφά το αίμα της
Γερμανίας.
 Οι ευθύνες για τον πόλεμο

«Οι Συμμαχικές δυνάμεις επιβεβαιώνουν και η Γερμανία αποδέχεται

την ευθύνη της και την ευθύνη των συμμάχων της για την
πρόκληση των απωλειών και των καταστροφών στις οποίες
υποβλήθηκαν οι Συμμαχικές κυβερνήσεις και οι λαοί τους ως
συνέπεια του πολέμου».
Η διατύπωση της ευθύνης του πολέμου από τη Συνθήκη των
Βερσαλλιών, 1919.

«Μας εξανάγκασαν να αποδεχθούμε την αποκλειστική ευθύνη του

πολέμου: μια τέτοια παραδοχή στα χείλη μου θα ήταν ψευδής. Δεν
επιζητούμε την απαλλαγή της Γερμανίας από κάθε ευθύνη γι’
αυτόν τον παγκόσμιο πόλεμο και για τον τρόπο που διεξάχθηκε.
Ωστόσο, με έμφαση αρνούμαστε ότι η Γερμανία που ο λαός της
αισθανόταν ότι διεξάγει αμυντικό πόλεμο, πρέπει να εξαναγκαστεί
να αποδεχθεί την αποκλειστική ευθύνη».
Κόμης Μπρόκντορφ-Ράντζαν, επικεφαλής της γερμανικής
αντιπροσωπείας στις Βερσαλλίες, 1919.
Τα «14 σημεία» του Ουίλσον
 Η Κοινωνία των Εθνών
«Ενσωματωμένη σε καθεμιά από τις πέντε συνθήκες ειρήνης που τερμάτιζαν την
εμπόλεμη κατάσταση με τις Κεντρικές Δυνάμεις, ήταν η Σύμβαση της Κοινωνίας των
Εθνών. Η ίδρυση ενός οργανισμού, όπου όλα τα κράτη του κόσμου, μικρά και
μεγάλα, θα συνεργάζονταν για τη διατήρηση της ειρήνης, υπήρξε το προσφιλές όνειρο
του προέδρου Ουίλσον. Υπήρξε μάλιστα ένας από τους κύριους λόγους για τους
οποίους έριξε τις Ηνωμένες Πολιτείες στον πόλεμο. Ο Ουίλσον πίστευε ότι η ήττα της
Γερμανίας θ’ αποτελούσε θανάσιμο πλήγμα κατά του μιλιταρισμού και ότι ο δρόμος
στο εξής θα ήταν ανοιχτός για τον έλεγχο των διεθνών σχέσεων από μια κοινότητα
δυνάμεων και όχι από την αδέξια και αναποτελεσματική ισορροπία των δυνάμεων.
Προκειμένου όμως να πετύχει, κατ΄ αρχήν έστω, την αποδοχή της διεθνούς αυτής
ένωσης, αισθάνθηκε αναγκασμένος να κάνει πολλούς συμβιβασμούς… ωστόσο, η
Κοινωνία των Εθνών δέχτηκε ένα ακόμα πιο καίριο χτύπημα, όταν αποκηρύχτηκε
από την ίδια τη χώρα, της οποίας ο πρόεδρος είχε προτείνει την ίδρυσή της. Έχοντας
ιδρυθεί κάτω από τέτοιες δυσμενείς προϋποθέσεις, η Κοινωνία των Εθνών δεν
στάθηκε δυνατό να επιτύχει τους σκοπούς του ιδρυτή της. Μόνο σε πολύ λίγες
περιπτώσεις κατάφερε ν’ αποτρέψει την ένοπλη σύγκρουση. Επρόκειτο μάλιστα για
περιπτώσεις στις οποίες οι αντίπαλοι ήταν μικρά κράτη».

E.Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία, Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τ. Β΄,
Επιμέλεια - Εισαγωγή Ι. Σ. Κολιόπουλος, μτφρ. Τάσος Δαρβέρης, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, χ.χ.,
σ. 305-306.
 Οι σκοποί της ΚΤΕ
«Πέρα από τις βαθύτερες ιδεολογικές τους καταβολές οι σκοποί της
Κοινωνίας των Εθνών συνάπτονταν άμεσα με τις στρατηγικές επιδιώξεις και
τους απώτερους οραματισμούς της πολιτικής ηγεσίας των νικητριών Μεγάλων
Δυνάμεων. Η πρωτοβουλία για τη σύστασή της εμπνεόταν από έναν βαθύτερο
ιδεαλισμό, αλλά και υπαγορευόταν από μια αμεσότερα ρεαλιστική αίσθηση: την
επέκταση της εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής στις διεθνείς σχέσεις, μετά
την αποφασιστική νίκη σε βάρος των ιμπεριαλιστικών αυτοκρατοριών∙ και,
παράλληλα, την άρση των αιτίων και τη διασφάλιση των προϋποθέσεων για την
παγίωση της ειρήνης. Οι πρωταρχικές επιδιώξεις του νέου οργανισμού
εντοπίζονταν στην πολύπλευρη ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων, στην ειρηνική
επίλυση των διακρατικών διενέξεων και στην εγγύηση σε περίπτωση ένοπλης
επίθεσης σε βάρος ενός κράτους-μέλους. Η πραγμάτωση των σκοπών αυτών
συνεπαγόταν την αναζήτηση των μέσων για την οικοδόμηση μιας διεθνούς
κοινωνίας απαλλαγμένης από το φάσμα του πολέμου, σε συνδυασμό με την
εμμονή στην κατοχύρωση του καθεστώτος των Συνθηκών».

Θ. Κουλουμπής, Κ. Κούφα, Κ. Σβολόπουλος, Εισαγωγή στην οργάνωση της

διεθνούς κοινωνίας, τεύχ. Α΄, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1985, σ.73-74.
 Πρόσθετα παραθέματα από το Βιβλίο του Καθηγητή
Οι επανορθώσεις της Γερμανίας και τα σφάλματα των Βερσαλλιών
«Επανεξετάζοντας σήμερα τη συνθήκη ειρήνης, βλέπουμε πως οι επανορθώσεις, στην έκταση
που ζητήθηκαν, ήταν παραφροσύνη. Στο τέλος της δεκαετίας του 1920, η ιδέα να επιβληθεί στη
Γερμανία η πληρωμή των επανορθώσεων λίγο πολύ εγκαταλείφθηκε, για να προκριθεί μια
διαφορετική λύση. Οι Αμερικανοί δάνειζαν χρήματα στη Γερμανία, που πλήρωνε καθορισμένα
ποσά στους Συμμάχους, οι οποίοι, με τη σειρά τους, επέστρεφαν τα χρήματα που είχαν δανειστεί
από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι επανορθώσεις όμως δηλητηρίασαν την ατμόσφαιρα στα
μεταπολεμικά χρόνια και οδήγησαν στην κατάληψη του Ρουρ από τους Γάλλους και τους Βέλγους-
όταν οι Γερμανοί φάνηκαν αφερέγγυοι- παρά τη γνώμη των Άγγλων, που αρνήθηκαν να
συμμετάσχουν στην επιχείρηση. Οι επανορθώσεις έγιναν αιτία να σταματήσει η συνεργασία
ανάμεσα στους Συμμάχους, που είχε κλονιστεί ήδη όταν τελείωσε η διάσκεψη της ειρήνης….Τα
σφάλματα των Βερσαλλιών μπορούν να αποδοθούν στις νικήτριες δυνάμεις και ιδιαίτερα στην
Αγγλία, τη Γαλλία και τις Η.Π.Α. Ο Λόυντ Τζώρτζ, ο Κλεμανσώ και ο πρόεδρος Ουίλσον,
κυριάρχησαν στη διάσκεψη. Αλλά τα σφάλματα των συνθηκών ειρήνης οφείλονταν και σ’ ένα βαθύ
διχασμό της παγκόσμιας κοινής γνώμης ως προς τον χαρακτήρα της ειρήνης, διχασμός που
επηρέασε τις ενέργειες των πολιτικών. Όταν ένα οποιοδήποτε άτομο με κάποια νοημοσύνη, που
ζούσε στο Μάντσεστερ, στη Λυών ή στο Μιλάνο, στο Σικάγο ή στο Τόκιο, σκεφτόταν τον πόλεμο
και τις φρικαλεότητές του, ήθελε μια ειρήνη που όχι μόνο θα απέτρεπε τον πόλεμο αλλά και θα έδινε
στην παγκόσμια πολιτική μια καλύτερη ηθική βάση. Η επιθυμία αυτή για κάτι το «ευγενικό και
καλό», για να αναφέρουμε τη φράση του Κίπλιγκ, δικαιολογούσε την παγκόσμια δημοτικότητα του
προέδρου Ουίλσον: τα «Δεκατέσσερα σημεία» του έδειξαν ότι ήταν ο δρόμος για μια πραγματική
ειρήνη και η πρότασή του για μια Κοινωνία των Εθνών φάνηκε δίκαιη σε όλους. Δυστυχώς, όμως,
όταν οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι που σκέφτονταν έτσι για τον πόλεμο και την ειρήνη χρειάστηκε να
αποφασίσουν ποιες θα ήταν οι διεκδικήσεις των δικών τους χωρών, ο τύπος της ειρήνης που
αξίωσαν ήταν ο αντίθετος της ιδανικής ειρήνης: ήταν μια ειρήνη εκδικητική ή οπωσδήποτε
εγωιστική».

Τα 100 γεγονότα που άλλαξαν τον κόσμο, Αθήνα, Φυτράκης-Τύπος, 1975, τ. 3, σ. 743-744
 Η ψυχολογική αδυναμία της Συνθήκης των Βερσαλλιών
« Η πιο επικίνδυνη αδυναμία του διακανονισμού των Βερσαλλιών, ωστόσο,
ήταν καθαρά ψυχολογική. Η παγκόσμια τάξη που δημιούργησε το Συνέδριο της
Βιέννης είχε παγιωθεί από τη βασική αρχή της συντηρητικής ενότητας, η
οποία είχε συμμειχθεί με τις ανάγκες της ισορροπίας των δυνάμεων. Στην
πραγματικότητα, οι δυνάμεις οι οποίες χρειάζονταν για να τηρηθεί αυτή η
διευθέτηση τη θεωρούσαν επίσης δίκαιη. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν
θνησιγενής επειδή οι αξίες που εκθείαζε έρχονταν σε αντίθεση με τα κίνητρα τα
οποία χρειάζονταν για να την επιβάλουν: Τα περισσότερα κράτη που έπρεπε να
υπερασπιστούν τη συμφωνία τη θεωρούσαν άδικη κατά τον ένα ή τον άλλο
τρόπο…Επειδή οι ηγέτες στις Βερσαλλίες δεν ήταν διατεθειμένοι να μειώσουν
τη γερμανική ισχύ εφαρμόζοντας τα δικαιώματα που τους έδινε η νίκη ή τους
υπολογισμούς της ισορροπίας των δυνάμεων, υποχρεώθηκαν να
δικαιολογήσουν τον γερμανικό αφοπλισμό σαν την πρώτη φάση ενός γενικού
προγράμματος αφοπλισμού και τις αποζημιώσεις σαν εξιλέωση για τις ενοχές
του ίδιου του πολέμου. Δικαιολογώντας τον γερμανικό αφοπλισμό με αυτό τον
τρόπο, οι Σύμμαχοι υπονόμευσαν την ψυχολογική ετοιμότητα που χρειάζονταν
για τη βιωσιμότητα της συμφωνίας τους. Από τις αρχές η Γερμανία μπορούσε
να ισχυριστεί, όπως και το έκανε, ότι ήταν θύμα άνισης μεταχείρισης και
απαίτησε ή να της επιτραπεί ο επανεξοπλισμός ή να αφοπλιστούν και άλλα έθνη
στο ίδιο επίπεδο με το δικό της. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι όροι αφοπλισμού της
Συνθήκης των Βερσαλλιών είχαν σαν αποτέλεσμα, την ηθική κατάπτωση των
νικητών. Σε κάθε συνδιάσκεψη αφοπλισμού, η Γερμανία μιλούσε από θέση ηθικού
κύρους και την υποστήριζε συνήθως η Μεγάλη Βρετανία».

Henry Kissinger, Διπλωματία, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνη, 1995, σ. 273-274.

 Ενδεικτική Επεξεργασία
Πρωτογενούς Ιστορικής Πηγής

André Nouschi, Le commentaire de textes et de

documents historiques, Paris 1969, p. 101-103.
 Η Φιλοσοφία και το Πνεύμα του 18ου αιώνα

Εάν παρατηρήσουμε προσεκτικά το μέσον του αιώνα που ζούμε, τα γεγονότα

που μας κινητοποιούν ή, τουλάχιστον, που μας απασχολούν, τα ήθη μας, τα
βιβλία μας, μέχρι και τις συζητήσεις μας, είναι πολύ δύσκολο να μη
διακρίνουμε μια αλλαγή από πολλές απόψεις πολύ σημαντική στις ιδέες
μας. Αλλαγή, που με την ταχύτητά της μας προμηνύει μια ακόμη
μεγαλύτερη. Είναι ο καιρός να καθορίσουμε το περιεχόμενο, τη φύση και τα
όρια αυτής της επανάστασης, της οποίας τις θετικές και τις αρνητικές
συνέπειες οι απόγονοί μας θα γνωρίσουν πολύ καλύτερα από εμάς.
Ο αιώνας μας λοιπόν ονομάστηκε κατ’ εξοχήν ο αιώνας της Φιλοσοφίας...
Εάν εξετάσουμε χωρίς προκατάληψη την τρέχουσα κατάσταση των γνώσεών
μας, δεν μπορούμε να αρνηθούμε τις προόδους της φιλοσοφίας. Η
Επιστήμη της φύσης μέρα με τη μέρα αποκτά όλο και μεγαλύτερο πλούτο.
Η Γεωμετρία φτάνοντας στα όρια της, έδωσε το φως της σε τομείς της
Φυσικής που βρίσκονταν πιο κοντά σ’ αυτήν. Το πραγματικό κοσμικό
σύστημα έγινε γνωστό, εξελίχθηκε και τελειοποιήθηκε... Από τη Γη έως τον
Κρόνο, από την Ιστορία των Ουρανών μέχρι αυτή των εντόμων η Φυσική
άλλαξε όψη. Μαζί με αυτήν σχεδόν όλες οι άλλες Επιστήμες πήραν νέα
μορφή και άλλαξαν πραγματικά.
 ...Η μελέτη της φύσης μοιάζει να είναι από μόνη της ψυχρή και ήρεμη, γιατί
η ικανοποίηση που προξενεί είναι ένα αίσθημα σταθερό και συνεχές· και η
ευχαρίστηση, για να είναι ζωηρή, οφείλει να χαρακτηρίζεται από ασυνέχειες
και προκλήσεις. Εντούτοις, η επινόηση και η χρήση μιας νέας
φιλοσοφικής μεθόδου, το είδος του ενθουσιασμού που συνοδεύει τις
ανακαλύψεις, η προαγωγή των ιδεών που δημιουργεί σε μας η θέαση του
σύμπαντος, όλες αυτές οι αιτίες προκάλεσαν στο νου μας ένα ζωηρό
πνευματικό αναβρασμό. Αυτός ο πνευματικός αναβρασμός, συνταρακτικός
από τη φύση του, λειτούργησε με ένα είδος βίας σε ό,τι συνάντησε, σαν
ένας ποταμός που σπάει τα φράγματά του...
Έτσι, από τις αρχές των βέβηλων επιστημών μέχρι τα θεμέλια της
αποκάλυψης, από τη Μεταφυσική μέχρι τα ζητήματα γούστου, από τις
σχολαστικές έριδες των θεολόγων μέχρι το εμπόριο, από τα δικαιώματα
των Πριγκίπων μέχρι αυτά των λαών, από το φυσικό νόμο μέχρι τους
αυθαίρετους νόμους των Εθνών, με μια λέξη από τα προβλήματα που
κυρίως μας αγγίζουν μέχρι αυτά που μας ενδιαφέρουν λιγότερο, όλα έχουν
συζητηθεί, αναλυθεί, ή τουλάχιστον έχουν προκαλέσει θόρυβο.
Ένα νέο φως σε κάποια θέματα, μια νέα ασάφεια σε πολλά άλλα, ήταν το
αποτέλεσμα ή η συνέχεια του γενικού αναβρασμού των πνευματικών
αναζητήσεών μας. Σαν το αποτέλεσμα της πλημμυρίδος και της αμπώτιδος
του Ωκεανού που μεταφέρει στις ακτές κάποια υλικά και απομακρύνει άλλα.
D’ Alembert
Δοκίμια περί των στοιχείων της φιλοσοφίας ή περί των αρχών των ανθρωπίνων γνώσεων.
Ανάλεκτα Λογοτεχνίας, Ιστορίας και Φιλοσοφίας, εκδ. Châtelain, Amsterdam, 1759
Εισαγωγή
Αρχικά πρέπει να προσδιορισθούν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ο Νταλαμπέρ
έγραψε αυτό το κείμενο. Ποιος ήταν ο Νταλαμπέρ; Ορίστε τη βασική ιδέα του
κειμένου: αναζητήστε λέξεις και εκφράσεις που τη στηρίζουν. Δώστε τον ορισμό
της έννοιας «επανάσταση».

Ανάπτυξη

Ι. Η «Επανάσταση» στο μέσον του αιώνα.

Ποιος είναι ο χαρακτήρας της; Να αναφέρετε λέξεις που τον δηλώνουν. Αυτή η
αλλαγή πράγματι έλαβε χώρα με μεγάλη ταχύτητα; Εάν ναι, να αναφέρετε
παραδείγματα από αυτά που γνωρίζετε για τον 18ο αιώνα στη Γαλλία. Αυτή η
επανάσταση αφορά εξίσου και άλλες χώρες της Ευρώπης; Ποιες; Υπήρξαν στο
παρελθόν στοιχεία που προμήνυαν αυτήν την «επανάσταση»; Ποια;

ΙΙ. Ο 18ος αιώνας, αιώνας της φιλοσοφίας.

Να βρείτε λέξεις ή εκφράσεις που υποδηλώνουν τομείς γνώσης οι οποίοι
τροποποιήθηκαν θεμελιακά τον 18ο αιώνα. Ανταποκρίνονται αυτές οι αλλαγές
στην πραγματικότητα; Προσδιορίστε τις κατακτήσεις της επιστήμης αυτήν την
εποχή.
Γιατί ο Νταλαμπέρ ομιλεί για ένα «πραγματικό κοσμικό σύστημα»; Πραγματικό
όσον αφορά τι;
Ποιο ρόλο αποδίδει ο Νταλαμπέρ στη φυσική; Με ποιο τρόπο αυτή η γνώση της
φυσικής είχε συνέπειες στη «φιλοσοφία»; Ποιο γεγονός υποδηλώνεται στη θέση
αυτή του Νταλαμπέρ; Με τι θα αντικαθιστούσατε τη λέξη «φιλοσοφία»; Σας
φαίνεται αυτό σύμφωνο με την ιστορία των ιδεών του 18ου αιώνα;
Αυτή η διεύρυνση του πεδίου των γνώσεων ήταν στατική ή δυναμική; Να
αναφέρετε λέξεις και εκφράσεις που δείχνουν αυτόν το δυναμισμό. Ποιες ήταν οι
συνέπειές του στον ηθικό τομέα;

ΙΙΙ. Οι συνέπειες.
Να δώσετε τον ορισμό των παρακάτω εννοιών: προαγωγή, μεταφυσική,
σχολαστικές έριδες, δικαιώματα των Πριγκίπων, δικαιώματα των λαών,
φυσικός νόμος, αυθαίρετοι νόμοι. Προσπαθήστε όλοι αυτοί οι ορισμοί να
εντάσσονται στο πλαίσιο αναφοράς του 18ου αιώνα.

Συμπέρασμα
Η φιλοσοφία των Φώτων αποτελεί ένα σπουδαίο χαρακτηριστικό του 18ου αιώνα.
Εμπεριέχει ως λογική συνέπεια την αντανάκλαση της επιστημονικής γνώσης όχι
μόνον στον τομέα της φιλοσοφίας, αλλά και σ’ αυτόν της ηθικής. Λογικό επίσης
επακόλουθο ήταν το γεγονός ότι το σκότος διαδέχεται το φως και η πλάνη
παραχωρεί τη θέση της στον ορθό λόγο.
Αυτή η σχηματική αντίληψη του κόσμου και του ανθρώπου εξηγεί τον
ενθουσιασμό των φιλοσόφων αυτού του αιώνα που πίστεψαν στην προσεχή έλευση
της ευτυχίας στη γη.
 Ενδεικτική Επεξεργασία
Δευτερογενούς Ιστορικής Πηγής

Γκατζωτής Π., «Διδακτική προσέγγιση της ‘Νέας Ιστορίας’» στο

Η διαθεματικότητα στο σχολείο και η διδασκαλία της ιστορίας με τη
χρήση των πηγών , επιμ. Αγγελάκος Κ., Κόκκινος Γ., εκδ.
Μεταίχμιο, Αθήνα 2004, σ. 146
 Απόσπασμα: [Κριτική στην εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου]

«Η Ελλάδα αδυνατούσε να εκμεταλλευθεί τις διενέξεις των Δυνάμεων για να επεκταθεί,

αφού της έλειπαν οι απαραίτητες προς τούτο αντικειμενικές δυνατότητες. [...] η
πολιτική του [Βενιζέλου] προϋπέθετε κάποια σχετικά ‘σταθερή’ τάξη πραγμάτων,
υποβιβάζοντας το ενδεχόμενο μεταβολών υπό τις τότε ρευστές διεθνείς και
εσωτερικές συνθήκες στους κόλπους των αντίπαλων συνασπισμών, ενδεχόμενο
ικανό να ανατρέψει την πολιτική του. Ο Βενιζέλος έσπευσε να συμμετάσχει στον [Α΄
Παγκόσμιο] πόλεμο προβάλλοντας υποτυπώδεις πολεμικούς στόχους και χωρίς να
αποσαφηνίσει το ρόλο της χώρας στη Συμμαχία. Ευελπιστούσε πως Βρετανοί και
Γάλλοι θα τον υποστήριζαν συνεχώς, καθώς δεν διέβλεπε τα δικά τους παντοία
συμφέροντα, με αποτέλεσμα να προσδοκά από τη φιλία τους πολύ περισσότερα από
όσα θα μπορούσε ποτέ να του αποφέρει. Καθώς φαίνεται, δεν αντιλαμβανόταν
πλήρως ότι η ευόδωση των επιδιώξεών του δεν εξαρτιόταν μόνο από την εκάστοτε
ισορροπία δυνάμεων εντός του ιμπεριαλιστικού συστήματος υπό συνθήκες κρίσης,
αλλά και από τις ανάγκες της εσωτερικής πολιτικής των εμπολέμων την επαύριο
της παγκόσμιας κρίσης [του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου]. Επομένως, η πολιτική του
Βενιζέλου απέρρεε αρχικά από την πρώτιστη μέριμνά του για την ασφάλεια και
συνάμα την επέκταση της χώρας. Οι στόχοι του [...] ανταποκρίνονταν μεν στην
προοπτική του πολέμου, αλλά δίχως πρόβλεψη για τη μορφή ή την έκβασή του».

Πηγή: Γεώργιος Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, μτφρ. Βασίλης
Οικονομίδης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, σ. 15-16.
 Ερωτήσεις:
• Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις διασυνδέσεις μεταξύ
εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του ελληνικού κράτους.
Φαίνεται αυτό στο παραπάνω απόσπασμα; Μπορείτε να αιτιολογήσετε
την απάντησή σας;

• Ποια σφάλματα καταλογίζει ο συγγραφέας της πηγής στις εκτιμήσεις

του τότε (1917-1920) πρωθυπουργού της Ελλάδας, Ελευθερίου
Βενιζέλου;

• Μπορείτε να φανταστείτε τι θα απαντούσε ο ίδιος ο Ελευθέριος

Βενιζέλος στις επικρίσεις αυτές εκ των υστέρων, αφού δηλαδή είχε
προλάβει να δει τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922);