Professional Documents
Culture Documents
Ths. LuyÖn quang minh - ts. nguyÔn huy hoµng - ts. T¹ chÝ hiÕu
Hµ néi - 2008
2
Môc lôc
Trang
Lêi nãi ®Çu....................................................................................................... 9
TU UT
1.2.2. Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña m¹ng bèn cùc cã håi tiÕp. ...........................13
TU UT
1.2.3. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ..............................14
TU UT
1.3. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn c¸c tÝnh chÊt cña bé
TU
1.3.1. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn ®é æn ®Þnh cña hÖ sè khuÕch ®¹i .....18
TU UT
1.3.2. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn trë kh¸ng vµo. ..................................19
TU UT
1.3.3. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn trë kh¸ng ra .....................................20
TU UT
1.3.4. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn d¶i ®éng vµ mÐo phi tuyÕn cña bé
TU
1.3.5. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn ®Æc tÝnh tÇn sè vµ ®Æc tÝnh ®éng cña
TU
1.4.5. æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc trong c¸c m¹ch tæ hîp t−¬ng tù. ....................37
TU UT
3
2.2. c¸c s¬ ®å c¬ b¶n dïng mét tranzistor l−ìng cùc ......45
TU UT
3.1.1 C¸c tÝnh chÊt vµ tham sè c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n. ..........75
TU UT
3.1.3. ¶nh h−ëng cña dßng ®iÖn tÜnh, cña ®iÖn ¸p lÖch kh«ng, cña hiÖn
TU
t−îng tr«i ®iÓm c«ng t¸c cña bé K§TT vµ c¸c biÖn ph¸p bï. ......................86 UT
3.1.4. æn ®Þnh c«ng t¸c cña bé K§TT vµ c¸c biÖn ph¸p bï tÇn sè. .............89
TU UT
3.1.5. CÊu tróc bªn trong cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n. ..............................97
TU UT
3.2 C¸c m¹ch tÝnh to¸n vµ ®iÒu khiÓn tuyÕn tÝnh dïng
TU
4
3.3 C¸c m¹ch khuÕch ®¹i vµ t¹o hµm phi tuyÕn dïng
TU
3.3.2 C¸c m¹ch khuÕch ®¹i vµ tÝnh to¸n phi tuyÕn liªn tôc ........................133
TU UT
4.1.2. Yªu cÇu vÒ chØ tiªu kü thuËt c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i chän läc. ....163
TU UT
4.2.2. C¸c biÖn ph¸p më réng d¶i tÇn cña bé khuÕch ®¹i. ..........................178
TU UT
4.3.2 M¹ch läc th«ng thÊp vµ th«ng cao bËc hai ........................................186
TU UT
4.3.3 M¹ch läc th«ng thÊp vµ th«ng cao bËc cao (n > 2) ............................191
TU UT
4.3.4 M¹ch läc chän läc vµ m¹ch läc th«ng d¶i. ........................................193
TU UT
5.1 NHIÖM Vô, YªU CÇU Vµ PH©N LO¹I TÇNG KHUÕCH ®¹I C¤NG
TU
5.1.2. C¸c yªu cÇu vÒ chØ tiªu kü thuËt cña tÇng K§CS .............................202
TU UT
5.2.1. ChÕ ®é c«ng t¸c vµ x¸c ®Þnh ®iÓm lµm viÖc cho tÇng K§CS ...........203
TU UT
5
5.3. TÇNG K§CS TÇN Sè THÊP D¶I RéNG ...........................................212
TU UT
5.4.1. S¬ ®å khèi tæng qu¸t cña tÇng K§CS cao tÇn d¶i réng.....................218
TU UT
5.4.2. Mét sè ®Æc ®iÓm cña tÇng K§CS cao tÇn d¶i réng ...........................219
TU UT
6.1.2 §iÒu kiÖn t¹o dao ®éng vµ ®Æc ®iÓm cña m¹ch t¹o dao ®éng............227
TU UT
6.2.1 §Æc ®iÓm chung cña c¸c bé t¹o dao ®éng RC ...................................232
TU UT
6.2.2 Bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch di pha trong kh©u håi tiÕp. ...................232
TU UT
6.2.3 Bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch läc T vµ T- kÐp trong kh©u håi tiÕp. .....234
TU UT
6.2.4 Bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch cÇu Viªn trong kh©u håi tiÕp. ...............236
TU UT
6.3.2 VÊn ®Ò æn ®Þnh biªn ®é trong c¸c bé t¹o dao ®éng LC. ....................241
TU UT
6.3.3 VÊn ®Ò æn ®Þnh tÇn sè trong c¸c bé dao ®éng LC: ............................242
TU UT
6.4.1 TÝnh chÊt vËt lý cña vµ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña th¹ch anh. ...............246
TU UT
6.4.2 Nh÷ng t¸c ®éng ¶nh h−ëng tíi ®é æn ®Þnh tÇn sè cña bé dao ®éng
TU
6.5 T¹o dao ®éng b»ng ph−¬ng ph¸p tæ hîp tÇn sè. ...........255
TU UT
6.5.3 Tæ hîp tÇn sè theo ph−¬ng ph¸p tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè. .............260
TU UT
6.5.6 T¹o m¹ng tÇn sè æn ®Þnh b»ng vßng kho¸ pha PLL. .........................277
TU UT
6
7.1. Kh¸i niÖm chung:............................................................................278
TU UT
7.2.2. §iÒu chÕ l−íi mét vµ ®iÒu chÕ baz¬ (cùc gèc ) ...............................283
TU UT
7.2.3. §iÒu chÕ An«t vµ ®iÒu chÕ colect¬ (cùc gãp) ..................................285
TU UT
7.3.2. BiÖn ph¸p kü thuËt thùc hiÖn ®iÒu chÕ tÇn sè. ..................................293
TU UT
7.4.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña th«ng tin ®¬n biªn .............................301
TU UT
7.4.3. C¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn tin tøc khi ®iÒu chÕ ®¬n biªn. ...................302
TU UT
7.4.4. C¸c ph−¬ng ph¸p t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn. ..........................................303
TU UT
8.2.2. Ph©n tÝch chÕ ®é cña bé t¸ch sãng dïng ®i«t. ..................................312
TU UT
8.2.4. HiÖn t−îng ph¸ch vµ hiÖn t−îng chÌn Ðp tÝn hiÖu trong bé t¸ch sãng
TU
8.3.2. T¸ch sãng xung thÞ tÇn (T¸ch sãng ®Ønh). ........................................326
TU UT
7
9.1.2. Nguyªn lý trén tÇn ............................................................................338
TU UT
9.5.4. Chän chÕ ®é c«ng t¸c cho bé biÕn tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn. ...............367
TU UT
9.5.5. S¬ ®å cÊu tróc cña bé trén tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn.............................369
TU UT
9.5.6. Bé trén tÇn c©n b»ng dïng ®i«t b¸n dÉn ...........................................374
TU UT
10.3. æn ¸p ...................................................................................................393
TU UT
10.3.2. M¹ch æn ¸p dïng ®i«t Zener víi m¹ch lÆp emito ë ®Çu ra. ............395
TU UT
8
Lêi nãi ®Çu
Bé s¸ch “Kü THUËT M¹CH §IÖN Tö” bao gåm hai phÇn ®−îc dïng lµm
tµi liÖu gi¶ng d¹y m«n häc cïng tªn sö dông ë Häc ViÖn Kü thuËt Qu©n Sù. PhÇn
I bao gåm c¸c néi dung më réng dïng chung cho nhiÒu chuyªn ngµnh cã liªn
quan. PhÇn II gåm c¸c néi dung chuyªn s©u, sö dông riªng cho hai lÜnh vùc víi
®Æc thï kh¸c nhau cña c¸c chuyªn ngµnh ®iÖn tö viÔn th«ng vµ Ra®a, Tªn löa,
T¸c chiÕn ®iÖn tö.
Ngoµi viÖc dïng lµm tµi liÖu häc tËp vµ tham kh¶o cho c¸c häc viªn chuyªn
ngµnh V« tuyÕn ®iÖn tö, bé s¸ch còng cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o bæ Ých
cho c¸c kü s−, c¸n bé kü thuËt cña c¸c ngµnh cã liªn quan ®Õn kü thuËt ®iÖn vµ
®iÖn tö.
Tham gia biªn so¹n bé s¸ch cã c¸c gi¶ng viªn thuéc Bé m«n c¬ së kü thuËt
v« tuyÕn - Khoa v« tuyÕn ®iÖn tö .
Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n chóng t«i ®· nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp rÊt
bæ Ých. Chóng t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n ch©n thµnh vÒ sù gióp ®ì quý b¸u ®ã.
MÆc dï ®· cã nhiÒu cè g¾ng, nh−ng v× xuÊt b¶n lÇn ®Çu nªn ch¾c ch¾n sÏ
cßn nhiÒu h¹n chÕ vµ thiÕu sãt. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®−îc c¸c ý kiÕn ®ãng
gãp quý b¸u göi vÒ Khoa VT§T – Häc ViÖn KTQS.
9
10
Ch−¬ng 1
Nh÷ng kh¸i niÖm chung vµ c¸c vÊn ®Ò c¬ së
cña m¹ch ®iÖn tö
C¸c m¹ch ®iÖn tö cã nhiÖm vô gia c«ng tÝn hiÖu theo c¸c thuËt to¸n kh¸c
nhau. VÝ dô: tÝn hiÖu cã thÓ ®−îc khuÕch ®¹i, ®iÒu chÕ, t¸ch sãng, chØnh l−u, nhí,
®o, truyÒn ®¹t, ®iÒu khiÓn, biÕn d¹ng, tÝnh to¸n…
Trªn quan ®iÓm kü thuËt, ng−êi ta ph©n biÖt hai lo¹i tÝn hiÖu: tÝn hiÖu t−¬ng
tù vµ tÝn hiÖu sè. §Ó gia c«ng chóng, cã hai lo¹i m¹ch ®iÖn tö c¬ b¶n t−¬ng øng:
M¹ch t−¬ng tù vµ m¹ch sè. Trong thêi gian gÇn ®©y, kü thuËt xö lý tÝn hiÖu sè ®·
ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc gia c«ng tÝn hiÖu.
Tuy vËy m¹ch sè còng kh«ng thÓ thay thÕ hoµn toµn m¹ch t−¬ng tù v× trong thùc
tÕ cã nhiÒu thuËt to¸n kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc b»ng c¸c m¹ch sè hoÆc nÕu thùc
hiÖn b»ng m¹ch t−¬ng tù th× tiÖn lîi h¬n. Ngay c¶ trong hÖ thèng sè, còng cã
nhiÒu phÇn tö chøc n¨ng t−¬ng tù ë mét sè kh©u nµo ®ã.
M¹ch sè ®−îc nghiªn cøu trong m«n häc kü thuËt sè, cßn ®èi t−îng cña
m«n häc kü thuËt m¹ch ®iÖn tö chñ yÕu chØ nghiªn cøu c¸c m¹ch t−¬ng tù. Trong
thêi gian gÇn ®©y, c¸c m¹ch tæ hîp t−¬ng tù ®· ®ãng vai trß rÊt quan träng trong
kü thuËt m¹ch ®iÖn tö. Chóng kh«ng nh÷ng ®¶m b¶o tèt viÖc tho¶ m·n c¸c chØ
tiªu kü thuËt mµ cßn cã ®é tin cËy cao vµ gi¸ thµnh h¹. Trong ®ã, sù ra ®êi cña bé
khuÕch ®¹i thuËt to¸n ®¸nh dÊu mét b−íc ngoÆt quan träng trong qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn cña kü thuËt m¹ch ®iÖn tö. Tr−íc ®©y, ®Ó gia c«ng tÝn hiÖu theo nhiÒu thuËt
to¸n, ®· cã v« sè c¸c m¹ch chøc n¨ng kh¸c nhau. Ngµy nay, cã thÓ dïng mét sè
l−îng h¹n chÕ c¸c m¹ch chøc n¨ng dïng khuÕch ®¹i thuËt to¸n ®Ó thùc hiÖn nhiÒu
thuËt to¸n kh¸c nhau nhê m¾c m¹ch håi tiÕp ngoµi thÝch hîp.
Xu h−íng ph¸t triÓn cña kü thuËt m¹ch t−¬ng tù lµ n©ng cao ®é tÝch hîp cña
m¹ch (gi¶m sè chñng lo¹i nh−ng l¹i t¨ng kh¶ n¨ng sö dông cña tõng chñng lo¹i).
Khi ®é tÝch hîp t¨ng th× cã thÓ chÕ t¹o nh÷ng hÖ thèng cã chøc n¨ng ngµy cµng
hoµn thiÖn h¬n trªn mét chÝp. Tãm l¹i, cã hai h−íng ph¸t triÓn cña kü thuËt m¹ch
t−¬ng tù, ®ã lµ: Gi¶m nhá kÝch th−íc bªn trong cña m¹ch trong chÕ t¹o vµ t¨ng
tÝnh phæ biÕn cña m¹ch trong øng dông.
11
1.2. Håi tiÕp trong bé khuÕch ®¹i
1.2.1. §Þnh nghÜa vµ ph©n lo¹i:
Håi tiÕp lµ qu¸ tr×nh ghÐp mét phÇn tÝn hiÖu ra cña m¹ng 4 cùc tÝch cùc vÒ
®Çu vµo th«ng qua mét m¹ng 4 cùc kh¸c gäi lµ m¹ng håi tiÕp (h×nh 1.1). Håi tiÕp
®ãng vai trß rÊt quan träng trong kü thuËt m¹ch t−¬ng tù. Nã cã kh¶ n¨ng lµm
thay ®æi thuËt to¸n khi gia c«ng tÝn hiÖu ®ång thêi cho phÐp c¶i thiÖn c¸c tÝnh
chÊt cña bé khuÕch ®¹i.
Xv Xh Xr
K
X ht
K ht
Cã thÓ ph©n lo¹i håi tiÕp theo mét sè c¨n cø nh− sau:
a) Theo pha gi÷a X ht vµ X v ta cã hai lo¹i:
- Håi tiÕp ©m: X ht ng−îc pha víi X v . Khi ®ã X h lµ tÝn hiÖu hiÖu, nhá h¬n
X v vµ hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch gi¶m.
Håi tiÕp ©m cã thÓ c¶i thiÖn ®−îc c¸c tÝnh chÊt cña bé khuÕch ®¹i.
- Håi tiÕp d−¬ng: X ht ®ång pha víi X v lµm cho hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch
B
B
t¨ng. Håi tiÕp d−¬ng ®−îc sö dông ®Ó t¹o dao ®éng vµ sÏ ®−îc xÐt ®Õn trong
ch−¬ng 6 cña tµi liÖu nµy.
b) C¨n cø vµo tÝn hiÖu håi tiÕp ta cã hai lo¹i håi tiÕp mét chiÒu vµ håi tiÕp
xoay chiÒu.
- Håi tiÕp ©m mét chiÒu ®−îc dïng ®Ó æn ®Þnh chÕ ®é c«ng t¸c.
- Håi tiÕp ©m xoay chiÒu ®−îc dïng ®Ó æn ®Þnh c¸c tham sè cña bé khuÕch
®¹i.
c) M¹ch ®iÖn cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ®−îc ph©n thµnh 4 lo¹i:
- Håi tiÕp nèi tiÕp - ®iÖn ¸p: tÝn hiÖu håi tiÕp ®−a vÒ ®Çu vµo nèi tiÕp víi
nguån tÝn hiÖu ban ®Çu vµ tû lÖ víi ®iÖn ¸p ra .
12
- Håi tiÕp song song - ®iÖn ¸p: TÝn hiÖu håi tiÕp ®−a vÒ ®Çu vµo song song
víi nguån tÝn hiÖu ban ®Çu vµ tû lÖ víi ®iÖn ¸p ra.
- Håi tiÕp nèi tiÕp - dßng ®iÖn: tÝn hiÖu håi tiÕp ®−a vÒ ®Çu vµo nèi tiÕp víi
nguån tÝn hiÖu ban ®Çu vµ tû lÖ víi dßng ®iÖn ra.
- Håi tiÕp song song - dßng ®iÖn: tÝn hiÖu håi tiÕp ®−a vÒ ®Çu vµo song song
víi nguån tÝn hiÖu ban ®Çu vµ tû lÖ víi dßng ®iÖn ra.
1.2.2. Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña m¹ng bèn cùc cã håi tiÕp.
S¬ ®å khèi toµn phÇn cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp chØ ra trªn h×nh 1.2.
Xn Xv Xh Xr
Kn K
+ −
X ht
K ht
H×nh 1.2. S¬ ®å khèi toµn phÇn cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp
Kn: Kh©u ghÐp víi nguån tÝn hiÖu
B B
Gi¶ thiÕt c¸c khèi ®Òu lµ c¸c hÖ tuyÕn tÝnh vµ tÝn hiÖu chØ ch¹y theo chiÒu
mòi tªn. Tõ s¬ ®å h×nh 1.2 ta rót ra c¸c quan hÖ sau:
X v = X n . K n ; X γ = X h . K ; X ht = X γ .K ht vµ X h = X v − X ht (ë ch−¬ng nµy chñ
yÕu xÐt håi tiÕp ©m). Tõ c¸c quan hÖ nµy, ta cã thÓ rót ra ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña
m¹ng bèn cùc cã håi tiÕp:
Xr K
K′ = = (1.1)
X V 1 + KK ht
Xr Kn K
K tp = = Kn K ′ = (1.2)
Xn 1 + KK ht
Trong ®ã: K ′- Hµm truyÒn ®¹t cña m¹ng bèn cùc tÝch cùc cã håi tiÕp, vµ:
K tp - Hµm truyÒn ®¹t toµn phÇn
13
Nh− vËy cã thÓ x¶y ra hai tr−êng hîp:
* g = 1 + KK ht < 1 khi ®ã theo (1.1) K′> K , ta cã håi tiÕp d−¬ng vµ hÖ sè
khuÕch ®¹i cña m¹ch t¨ng so víi khi kh«ng cã håi tiÕp.
* g = 1 + KK ht > 1, K ′ < K , t−¬ng øng ta cã håi tiÕp ©m.
Tr−êng hîp ®Æc biÖt, khi hµm sè truyÒn ®¹t vßng K V >> 1 tøc lµ
Xr 1 X r Kn
K′= ≈ vµ: K tp = ≈ (1.3)
X V K ht X n K ht
Tr−êng hîp ®Æc biÖt nµy ®−îc gäi lµ håi tiÕp ©m s©u.
Nh− vËy, trong mét hÖ thèng khÐp kÝn víi håi tiÕp ©m s©u, khi hµm sè
truyÒn ®¹t vßng cã gi¸ trÞ rÊt lín, th× hµm truyÒn ®¹t cña nã hÇu nh− kh«ng phô
thuéc vµo c¸c tÝnh chÊt cña bé khuÕch ®¹i mµ chØ phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña
kh©u håi tiÕp. Sù thay ®æi c¸c tham sè cña phÇn tö tÝch cùc vµ ®é t¹p t¸n cña nã
kh«ng ¶nh h−ëng tíi c¸c tÝnh chÊt cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp. V× vËy cã thÓ
lùa chän kh©u håi tiÕp mét c¸ch thÝch hîp ®Ó thay ®æi thuËt to¸n khi gia c«ng tÝn
hiÖu. §©y chÝnh lµ mét øng dông rÊt quan träng cña håi tiÕp ©m.
§Ó nhËn biÕt ®−îc nguyªn t¾c lµm viÖc cña c¸c m¹ch ®iÖn tö mét c¸ch
thuËn tiÖn vµ nhanh chãng, còng nh− cã thÓ dÔ dµng chuyÓn tÊt c¶ c¸c m¹ch cã
håi tiÕp vÒ d¹ng “cÊu tróc chuÈn” (thÓ hiÖn trªn h×nh 1.2), trong môc nµy sÏ tr×nh
bµy ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch khèi (th−êng dïng trong kü thuËt ®iÒu khiÓn) ®Ó ph©n
tÝch bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp. L−u ®å thuËt to¸n ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh ph©n tÝch
bao gåm 6 b−íc nh− chØ ra ë b¶ng 1.1.
* B−íc 1: X¸c ®Þnh X γ .
14
- Chän ®¹i l−îng ra lµ ®iÖn ¸p nÕu m¹ch cã håi tiÕp ®iÖn ¸p hoÆc lµ dßng
* B−íc 2: Chän X n , X V , X h .
- Víi håi tiÕp nèi tiÕp: chän X n lµ ®iÖn ¸p kh«ng t¶i cña nguån tÝn hiÖu.
BiÓu diÔn nguån tÝn hiÖu b»ng s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng ®iÖn ¸p vµ chän X h , X V lµ ®iÖn
¸p.
- Víi håi tiÕp song song: chän X n lµ dßng ®iÖn ng¾n m¹ch ®Çu ra cña
nguån tÝn hiÖu. BiÓu diÔn nguån tÝn hiÖu b»ng s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng dßng ®iÖn..
* B−íc 3: X©y dùng hÖ hai ph−¬ng tr×nh m« t¶ qu¸ tr×nh xö lý tÝn hiÖu trong
X γ = f1 ( X h ) vµ X h = f2 (X n , X γ )
Riªng ph−¬ng tr×nh f 2 nÕu ¸p dông nguyªn lý xÕp chång ®Ó x©y dùng th×
g = 1 + KK ht .
15
B¶ng 1.1: L−u ®å thuËt to¸n ph©n tÝch bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp.
B¾t ®Çu
X¸c ®Þnh Xr
KÕt thóc
XÐt mét vÝ dô ®¬n gi¶n ®Ó minh ho¹ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®· xÐt. Trªn
h×nh 1.3a tr×nh bµy mét bé khuÕch ®¹i dïng tranzistor l−ìng cùc m¾c E chung, cã
®iÖn trë RE ®ãng vai trß håi tiÕp ©m dßng ®iÖn; h×nh 1.3b lµ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng
cña nã.
16
+U CC B C
IB IC
IC RC Rn rbe
β IB
IB Ur
E
Rn IE IE RE RC
RE Un
Un
a) b)
IV IB IC
Un 1
Rn + rbe + RE K =β
Iht
RE
C) Rn + rbe + RE
17
1.3. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn c¸c tÝnh chÊt cña
bé khuÕch ®¹i.
1.3.1. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn ®é æn ®Þnh cña hÖ sè khuÕch ®¹i:
Trong thùc tÕ, hÖ sè khuÕch ®¹i lµ mét ®¹i l−îng phô thuéc vµo nhiÖt ®é,
vµo sù thay ®æi cña ®iÖn ¸p nguån cung cÊp, vµo thêi gian sö dông còng nh− vµo
®é t¹p t¸n cña tranzistor. B»ng tÝnh to¸n sau ®©y ta cã thÓ chøng minh r»ng: Sö
dông håi tiÕp ©m cã thÓ kh¾c phôc ®−îc c¸c ¶nh h−ëng trªn vµ ®¶m b¶o hÖ sè
khuÕch ®¹i æn ®Þnh h¬n.
Tr−íc hÕt, lÊy vi ph©n toµn phÇn hai vÕ biÓu thøc (1.2) vµ bá qua c¸c thµnh
phÇn v« cïng bÐ bËc cao, ta nhËn ®−îc biÓu thøc:
K ( −1) K Kn
dK tp ≈ dK n + K n K dK ht + dK
1 + KK ht (1 + KK ht ) 2
(1 + KK ht ) 2
Víi sai sè nhá ta cã biÓu thøc gÇn ®óng ®èi víi ®é kh«ng æn ®Þnh t−¬ng ®èi
cña hµm sè truyÒn ®¹t:
∆K tp ∆K n KK ht ∆K ht 1 ∆K
≈ − + (1.5)
K tp K n 1 + KK ht K ht 1 + KK ht K
Tõ (1.5) ta rót ra kÕt luËn: Sai sè t−¬ng ®èi cña hÖ sè khuÕch ®¹i khi cã håi
tiÕp ©m nhá h¬n g lÇn ( g = 1 + K .K ht ) so víi sai sè t−¬ng ®èi cña nã khi kh«ng cã
håi tiÕp. Tuy vËy, kÕt luËn nµy chØ cã ý nghÜa khi c¸c hÖ sè K n vµ K ht æn ®Þnh. Do
vËy, khi cÇn hÖ sè khuÕch ®¹i æn ®Þnh, ph¶i lùa chän c¸c phÇn tö cña c¸c m¹ch
håi tiÕp vµ m¹ch ghÐp víi nguån tÝn hiÖu cã ®é chÝnh x¸c cao.
Tõ ®ã, kÕt hîp víi biÓu thøc (1.3) suy ra: Håi tiÕp ©m gi÷ cho quan hÖ
Xv Xγ
Xγ ≈ æn ®Þnh (tøc lµ ≈ h»ng sè). §¹i l−îng X γ ; X v cã thÓ lµ ®iÖn ¸p
K ht Xv
18
hoÆc dßng ®iÖn. Nh− vËy, tuú thuéc vµo lo¹i m¹ch håi tiÕp, ta cã c¸c øng dông
kh¸c nhau nh− chØ ra ë b¶ng 1.2.
B¶ng 1.2: øng dông håi tiÕp ©m ®Ó æn ®Þnh c¸c tham sè cña bé khuÕch ®¹i
Lo¹i m¹ch håi tiÕp §¹i l−îng ®−îc æn Lo¹i m¹ch øng
®Þnh dông
Håi tiÕp nèi tiÕp - ®iÖn ¸p HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn KhuÕch ®¹i ®iÖn ¸p
¸p U r U V
Håi tiÕp nèi tiÕp - dßng ®iÖn §iÖn dÉn truyÒn ®¹t BiÕn ®æi U →I
I r UV
Håi tiÕp song song - ®iÖn ¸p §iÖn trë truyÒn ®¹t BiÕn ®æi tõ I → U
U r IV
Håi tiÕp song song - dßng HÖ sè khuÕch ®¹i dßng KhuÕch ®¹i dßng
®iÖn ®iÖn I r I V ®iÖn
1.3.2. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn trë kh¸ng vµo.
Håi tiÕp ©m lµm thay ®æi trë kh¸ng vµo toµn phÇn cña bé khuÕch ®¹i. Sù
thay ®æi nµy chØ phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p m¾c m¹ch håi tiÕp vÒ ®Çu vµo (nèi
tiÕp hoÆc song song). V× vËy ta chØ cÇn ph©n biÖt hai tr−êng hîp nh− chØ ra trªn s¬
®å t−¬ng ®−¬ng ®Çu vµo. (H×nh 1.4.)
a) Trë kh¸ng vµo cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ©m nèi tiÕp (h×nh 1.4a) .
Coi néi trë cña s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng ®iÖn ¸p cña kh©u håi tiÕp cã gi¸ trÞ kh¸
nhá (víi sai sè cã thÓ chÊp nhËn ®−îc): rrht << rh , ta cã thÓ tÝnh trë kh¸ng vµo khi
cã håi tiÕp ©m:
U V U h + K ht X r U h (1 + K .K ht )
Z V′ = ≈ = = gZ V (1.6)
IV IV IV
19
Iv Ih K
Iv
K
1 1
Uh rrh
h
Uh rh
Uv Uv
rr h t
rrht
Kht Xr
K ht X r
1′ 1′ Kht
a) Kht b)
H×nh 1.4. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng ®Çu vµo bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp
a) Håi tiÕp nèi tiÕp; b) Håi tiÕp song song.
b) Trë kh¸ng vµo cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ©m song song ( h×nh 1.4b.)
Coi néi trë cña s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng dßng ®iÖn cña kh©u håi tiÕp cã gi¸ trÞ kh¸
lín: rrht >> rh , ta cã thÓ tÝnh ®−îc dÉn n¹p vµo toµn phÇn khi cã håi tiÕp ©m:
IV I + K ht X r I h (1 + K ht K )
YV′ = ≈ h = = gYV
UV UV Uv
1 Zv
ZV′ = ≈ (1.7)
Yv′ g
Tõ (1.6) vµ (1.7) ta nhËn thÊy: Håi tiÕp ©m nèi tiÕp lµm t¨ng trë kh¸ng vµo
cña phÇn m¹ch n»m trong vßng håi tiÕp g lÇn vµ håi tiÕp ©m song song lµm gi¶m
trë kh¸ng vµo còng bÊy nhiªu lÇn.
1.3.3. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn trë kh¸ng ra:
Håi tiÕp ©m còng lµm thay ®æi trë kh¸ng ra. Ng−îc l¹i víi trë kh¸ng vµo, sù
thay ®æi nµy chØ phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p m¾c ®Çu ra cña kh©u khuÕch ®¹i víi
®Çu vµo cña kh©u håi tiÕp (håi tiÕp ®iÖn ¸p hay håi tiÕp dßng ®iÖn). Nh− vËy, ta
còng chØ cÇn ph©n biÖt hai tr−êng hîp nh− chØ ra trªn s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng ®Çu ra.
(H×nh 1.5.)
20
K K
2 2
rr KX h rr t
KX h
Ur Rt
Rt Ur
rvht rvht
2 2
Kht Kht
a) b)
Hình 1.5. Sơ đồ tương đương đầu ra của bộ khuếch đại có hồi tiếp
a) Hồi tiếp điện áp; b) Hồi tiếp dòng điện.
Để tính trở kháng ra, ta cần xác định các đại lượng: Điện áp ra hở mạch U rh
và dòng điện ra ngắn mạch I rng :
U rh
Zr = (1.8)
I rng
a) Trở kháng ra của bộ khuếch đại có hồi tiếp âm điện áp (hình 1.5a).
Ta có nhận xét: Khi ngắn mạch đầu ra 2 − 2′ ở sơ đồ hình 1.5a, sẽ không có
điện áp đưa về đầu vào khâu hồi tiếp - mạch hồi tiếp không có tác dụng và
X h = X v , như vậy:
KX h KX V rVht KX v
I rng = = và U rh = KX h ≈
rr rr rr + rvht 1 + KK ht
Với giả thiết nội trở của sơ đồ tương đương điện áp của khâu khuếch đại có
giá trị nhỏ ( rr << rv ht ) . Như vậy:
U rh rr Z
Z r′ = ≈ ≈ r (1.9)
I rng 1 + KK ht g
Trong đó Z r = rr // rvht ≈ rr
21
b) Trë kh¸ng ra cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ©m dßng ®iÖn (h×nh 1.5b).
Ta còng nhËn xÐt: Khi hë m¹ch 2 − 2 ′ ( Rt = ∞ ) ë s¬ ®å h×nh 1.5b sÏ kh«ng cã
dßng ®iÖn ®−a vÒ ®Çu vµo kh©u håi tiÕp - tøc lµ m¹ch håi tiÕp kh«ng cã t¸c dông
vµ X h = X v ; Nh− vËy:
U rh = KX h .rr = KX v rr
vµ: rr KX v
I rng = KX h ≈
rr + rvht 1 + KK ht
Víi gi¶ thiÕt néi trë cña s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng dßng ®iÖn cña kh©u khuÕch ®¹i
cã gi¸ trÞ lín (rr >> r vht ) . Nh− vËy:
U rh
Z r′ = ≈ (1 + KK ht )rr ≈ gZ r (1.10)
I r ng
Nh− vËy, håi tiÕp ©m ®iÖn ¸p lµm gi¶m trë kh¸ng ra cña bé khuÕch ®¹i g
lÇn, trong khi håi tiÕp ©m dßng ®iÖn lµm t¨ng trë kh¸ng ra cña bé khuÕch ®¹i
còng bÊy nhiªu lÇn.
1.3.4. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn d¶i ®éng vµ mÐo phi tuyÕn cña bé
khuÕch ®¹i.
Khi kh«ng cã håi tiÕp ©m, toµn bé tÝn hiÖu X v ®−îc ®−a ®Õn ®Çu vµo bé
khuÕch ®¹i X h = X v ; ng−îc l¹i, khi cã håi tiÕp ©m, chØ cã mét phÇn tÝn hiÖu X v
Xv X
Nh− vËy: Xh = = v (1.11)
1 + KK ht g
§iÒu ®ã chøng tá: Nhê håi tiÕp ©m, d¶i ®éng cña bé khuÕch ®¹i ®−îc më
réng ra. Còng tõ (1.11), mÐo phi tuyÕn do ®é cong ®−êng ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t
cña bé khuÕch ®¹i g©y ra, t−¬ng øng còng gi¶m ®i. §ã lµ mét −u ®iÓm lín cña håi
tiÕp ©m nh»m n©ng cao chÊt l−îng cho bé khuÕch ®¹i.
22
1.3.5. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn ®Æc tÝnh tÇn sè vµ ®Æc tÝnh ®éng
cña bé khuÕch ®¹i.
1.3.5.1. §Æc tÝnh tÇn sè vµ ®Æc tÝnh ®éng cña bé khuÕch ®¹i:
a) §Æc tÝnh tÇn sè:
§Æc tÝnh tÇn sè lµ ®Æc tÝnh biÓu diÔn mèi quan hÖ gi÷a m«®un vµ gãc pha
cña hµm sè truyÒn ®¹t phøc cña bé khuÕch ®¹i theo tÇn sè.
§Ó minh ho¹, ta xÐt mét vÝ dô ®¬n gi¶n khi kh¶o s¸t bé khuÕch ®¹i d¶i réng
tr×nh bµy trªn h×nh 1.6, víi gi¶ thiÕt hÖ sè khuÕch ®¹i lý t−ëng cña nã kh«ng phô
thuéc vµo tÇn sè vµ lµ h»ng sè:
U2
Ku ( f ) = Ku 0 = = const
U1
1 1′ 2′ 2
C1 U1 Kuo U2
Uv Ur
R′1 1′ 2′ R′2 C2
2
1
a) R2
1 2
C1
Uv R1 U1
KuoU1 C2 Ur
1 2
b)
23
1 1
Td = = = R1 C1
ωd 2π f d
1 1
Tt = = = R2C2
ωt 2π f t
Tõ (1.12) ta x¸c ®Þnh ®−îc m«®un cña hµm sè truyÒn ®¹t:
K uo ωTd K uo f / fd
K u = K ( jω ) = (1.13)
1 + (ωTt ) 1 + (ωTd )
2 2
1 + ( f / ft ) 1 + ( f / fd ) 2
2
24
Ku
K uo
0,7 K uo
fd ft
f
900
fd ft
00 f
− 900
H×nh 1.7. §Æc tuyÕn biªn ®é (a) vµ ®Æc tuyÕn pha (b) cña bé khuÕch ®¹i
b) §Æc tÝnh ®éng cña bé khuÕch ®¹i.
Cho t¸c dông vµo ®Çu vµo bé khuÕch ®¹i mét xung ch÷ nhËt lý t−ëng, th× ë
®Çu ra ta nhËn ®−îc d¹ng xung nh− chØ ra ë h×nh 1.8.
Uv
a)
U ra
A = KuoUv A
b)
t
ttr1
ttr2
tX
H×nh 1.8 D¹ng xung vµo (a) vµ ra (b) cña bé khuÕch ®¹i d¶i réng.
§Æc tÝnh ®éng cña bé khuÕch ®¹i ®−îc ®¸nh gi¸ qua c¸c tham sè sau cña
xung ra:
- Thêi gian x¸c lËp t x
- §é xôt ®Ønh xung ∆ A
- Thêi gian trÔ (tr−íc vµ sau) t tr1 ; t tr 2
25
§Æc tÝnh tÇn sè vµ ®Æc tÝnh ®éng cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. ThËt vËy,
gi÷a c¸c tham sè cña ®Æc tÝnh ®éng ®· nªu vµ c¸c tham sè cña ®Æc tÝnh tÇn sè
( f t ; f d ) cã mèi liªn quan rµng buéc.
Gi¶ thiÕt ®−a vµo ®Çu vµo bé khuÕch ®¹i h×nh 1.6 hµm ®¬n vÞ 1(t).
Tõ biÓu thøc (1.12), ta x¸c ®Þnh ®−îc hµm qu¸ ®é h( P )
1 K uo T d
h( P ) = K (P) . =
P (1 + PTt )(1 + PTd )
BiÕn ®æi ng−îc Laplas ta cã:
K uo (e − t / Td − e − t / Tt )
h( t ) = (1.17)
(1 − Tt / Td )
Víi bé khuÕch ®¹i d¶i réng Td >> Tt .
* Khi xÐt qu¸ tr×nh qu¸ ®é ®Ó x¸c ®Þnh t x , cã thÓ coi t << Td vµ biÓu thøc
gÇn ®óng cña (1.17) cã d¹ng:
h( t ) ≈ K uo (1 − e − t / T ) t
(1.18)
NÕu coi t X lµ kho¶ng thêi gian mµ xung ra h(t ) t¨ng tõ gi¸ trÞ h t = t = 0,1K uo 1
2,2 0,35
t x = t 2 − t1 = Tt (ln 0,9 − ln 0,1) ≈ 2,2Tt = ≈
2πf t f (t )
V× d¶i th«ng B = f t − f d ≈ f t ( do f t >> f d )
Nªn: t x .B ≈ 0,35 (1.19)
Nh− vËy, thêi gian t X cña qu¸ tr×nh qu¸ ®é cña mét bé khuÕch ®¹i d¶i réng
tû lÖ nghÞch víi tÇn sè giíi h¹n trªn cña bé khuÕch ®¹i ®ã.
* §Ó quan s¸t ®é xôt ®Ønh xung, ta xÐt ®Æc tÝnh xung trong kho¶ng thêi gian
t−¬ng ®èi dµi, v× qu¸ tr×nh xôt ®Ønh diÔn biÕn chËm. Nh− vËy biÓu thøc (1.17) víi
t >> Tt cã thÓ viÕt gÇn ®óng:
h(t ) ≈ K uo e − t / Td (1.20)
Víi ®é réng xung τ kh«ng qu¸ lín τ << Td biÓu thøc (1.20) cã thÓ viÕt gän
h¬n:
h( t ) ≈ K u 0 (1 − t / Td )
Tøc lµ, ®é xôt ®Ønh xung cã gi¸ trÞ phô thuéc vµo τ vµ cã gi¸ trÞ:
τ τ
∆A = h t =0 −h t =τ = K uo =A ; Trong ®ã A = K uo lµ biªn ®é xung ë chÕ ®é x¸c
Td Td
lËp.
26
∆Α τ
= = 2πf d τ
Α Td
Nh− vËy, ®é xôt ®Ønh xung tû lÖ thuËn víi tÇn sè giíi h¹n d−íi cña bé
khuÕch ®¹i.
1.3.5.2. ¶nh h−ëng cña håi tiÕp ©m ®Õn c¸c ®Æc tÝnh tÇn sè vµ ®Æc tÝnh
®éng.
a) Tr−êng hîp víi bé khuÕch ®¹i d¶i réng.
Trong tr−êng hîp nµy, hµm sè truyÒn ®¹t (1.12) cã chøa 2 ®iÓm cùc: mét
®iÓm cùc ë tÇn sè thÊp P1 = − 1/ Td vµ mét ®iÓm cùc ë tÇn sè cao P2 = − 1 / Tt , víi
c¸c tÇn sè nµy c¸ch kh¸ xa nhau ( f t >> f d ) . §å thÞ Bode cña bé khuÕch ®¹i ®ã
®−îc biÓu diÔn bëi ®−êng liÒn nÐt trªn h×nh 1.9 (a: §Æc tuyÕn biªn ®é; b: §Æc
tuyÕn pha).
Thay biÓu thøc (1.12) vµo (1.1) ta nhËn ®−îc hµm sè truyÒn ®¹t cña bé
khuÕch ®¹i cã håi tiÕp:
K uo PTd
K ′p = (1.21)
(1 + PTd )(1 + PTt ) + K uo K ht PTd
LÇn l−ît xÐt hai tr−êng hîp:
* ë tÇn sè t−¬ng ®èi thÊp ( f << f t ) khi ®ã ωTt = f / f t << 1 , nh− vËy:
K uo PTd K ′ PT ′
K′ ≈ = uo d (1.22)
1 + PTd (1 + K uo K ht ) 1 + PTd′
K u ( db )
K uo
+20db / D −20db / D
a)
′
K uo
f1 lg f
f d′ fd ft ft ′
900
lg f
0
− 900
H×nh 1.9 §å thÞ Bode lý t−ëng ho¸ cña bé khuÕch ®¹i d¶i réng
( Kh«ng cã håi tiÕp; -----: cã håi tiÕp)
27
K uo
Trong ®ã: K uo′ = ; Td′ = gTd ; g = 1 + K uo K ht
g
Nh− vËy: f ′d = fd / g (1.23)
Tøc lµ håi tiÕp ©m lµm gi¶m tÇn sè giíi h¹n d−íi g lÇn.
* ë tÇn sè t−¬ng ®èi cao ( f >> fd hay ωTd >> 1)
K uo PTd ′
K uo
Nh− vËy: K ′p ≈ = (1.24)
PTd (1 + PTt ) + K uo K ht PTd 1 + PTt ′
Víi Tt′ = Tt / g hay ft ′ = gf t (1.25)
Tøc lµ, håi tiÕp ©m lµm t¨ng tÇn sè giíi h¹n trªn g lÇn.
Tõ (1.23) vµ (1.25) ta kÕt luËn: håi tiÕp ©m cã t¸c dông më réng d¶i th«ng
cña bé khuÕch ®¹i. Víi khuÕch ®¹i d¶i réng B = f t − f d ≈ f t th× d¶i th«ng t¨ng lªn
g lÇn. T−¬ng øng mÐo tÇn sè vµ mÐo pha còng gi¶m. Tuy nhiªn khi cã håi tiÕp
©m, ph¶i chÊp nhËn hÖ sè khuÕch ®¹i trong d¶i th«ng gi¶m.
K uo K
′ =
K uo = uo (1.26)
1 + K uo K ht g
Nãi c¸ch kh¸c, tõ (1.25) vµ (1.26) ta cã:
′ .B ′ = K uo .B = f 1
K uo (1.27)
ë ®©y f1 lµ tÇn sè t¹i ®ã K u = 1(0 db) , gäi lµ tÇn sè ®¬n vÞ.
NhËn xÐt: TÝch K uo B cña mét bé khuÕch ®¹i kh«ng phô thuéc vµo ®é s©u
håi tiÕp, nã lµ mét h»ng sè vµ b»ng tÇn sè ®¬n vÞ cña bé khuÕch ®¹i ®ã.
Víi quan hÖ gi÷a ®Æc tÝnh tÇn sè vµ ®Æc tÝnh ®éng nh− chØ ra ë trªn, ta nhËn
thÊy khi cã håi tiÕp ©m, thêi gian x¸c lËp t x vµ ®é sôt ®Ønh xung sÏ cïng gi¶m g
lÇn so víi khi kh«ng cã håi tiÕp.
b) Tr−êng hîp víi bé khuÕch ®¹i tæng qu¸t.
Ta xÐt tr−êng hîp khi hµm sè truyÒn ®¹t cña bé khuÕch ®¹i viÕt d−íi d¹ng:
K0
K= (1.28)
(1 + PT1 )(1 + PT2 ) ... (1 + PTn )
28
ph¸p ®· nªu ë trªn (xem [1]). Trong môc nµy ta kh«ng nghiªn cøu chi tiÕt, chØ nªu
mét vµi nhËn xÐt sau:
* Tr−êng hîp hµm sè(1.28) cã hai ®iÓm cùc:
Khi t¨ng dÇn ®é s©u håi tiÕp g , hÖ sè phÈm chÊt Q cña bé khuÕch ®¹i t¨ng,
t−¬ng øng hÖ sè suy gi¶m D = 1 / 2Q sÏ gi¶m, c¸c ®iÓm cùc P1 ; P2 cã thÓ chuyÓn tõ
gi¸ trÞ thùc thµnh gi¸ trÞ phøc, ®Æc tÝnh xung cã thêi gian x¸c lËp ng¾n, nh−ng thay
vµo ®ã cã hiÖn t−îng dao ®éng (h×nh 1.10 vµ 1.11).
29
vµo, trªn c¸c cùc cña Tranzistor cã c¸c dßng ®iÖn tÜnh : I C 0 ; I B 0 ; I E 0 còng nh− ®iÖn
¸p mét chiÒu gi÷a c¸c cùc: U BE 0 ;U CE 0 . §iÓm lµm viÖc øng víi chÕ ®é nµy gäi lµ
®iÓm lµm viÖc tÜnh .
Khi cã tÝn hiÖu vµo th× c¸c ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn thay ®æi xung quanh gi¸ trÞ
tÜnh . §Ó ®¶m b¶o cho c¸c tÇng lµm viÖc b×nh th−êng trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c
nhau, ngoµi viÖc cung cÊp ®iÖn ¸p thÝch hîp cho c¸c cùc, cßn cÇn ph¶i æn ®Þnh
®iÓm lµm viÖc tÜnh ®· chän. Trong tr−êng hîp ng−îc l¹i, khi ®iÓm lµm viÖc tÜnh
kh«ng æn ®Þnh, chØ tiªu chÊt l−îng (®é mÐo, hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p vµ dßng
®iÖn, c«ng suÊt ra...) cña tÇng sÏ bÞ gi¶m.
Thùc chÊt cña vÊn ®Ò æn ®Þnh lµ lµm cho ®iÓm c«ng t¸c tÜnh Ýt phô thuéc
vµo ®é t¹p t¸n tham sè cña tranzistor, vµo nhiÖt ®é, vµo ®iÖn ¸p nguån cung cÊp.
Cô thÓ lµ ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p gi÷ cho dßng colecto I C 0 kh«ng ®æi.
1.4.2. HiÖn t−îng tr«i ®iÓm lµm viÖc:
Tõ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña tranzistor lµm viÖc trong miÒn tÝch cùc, ta nhËn
thÊy ®Æc tÝnh cña tranzistor ®−îc ®Æc tr−ng chñ yÕu bëi c¸c tham sè: HÖ sè truyÒn
®¹t dßng ®iÖn β hoÆc α ; Dßng ®iÖn ng−îc I CB0 ( hoÆc I CE 0 = βI CB 0 ) vµ ®iÖn ¸p
U BE . Sù thay ®æi c¸c tham sè nµy lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù thay ®æi ®iÓm lµm
viÖc tÜnh , tøc lµ khi cã sù thay ®æi cña nhiÖt ®é, ®iÖn ¸p nguån, ®é t¹p t¸n cña
tranzistor vµ cña c¸c linh kiÖn kh¸c th× sÏ dÉn tíi hiÖn t−îng tr«i ®iÓm lµm viÖc
tÜnh .
§Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña c¸c tham sè ®Æc tr−ng ®· nªu ë trªn tíi sù thay
®æi cña dßng ®iÖn colecto I C , ta x¸c ®Þnh l−îng biÕn ®æi ∆Ic qua biÓu thøc vi
ph©n toµn phÇn:
∂Ic ∂Ι c ∂Ι c
∆Ι c ≈ ∆U BE + ∆Ι CB 0 + ∆β (1.29)
∂U BE ∂Ι CB 0 ∂β
Trong (1.29), c¸c l−îng biÕn ®æi ∆U BE , ∆Ι CB 0 , ∆β gäi lµ c¸c ®¹i l−îng tr«i,
∂Ic ∂Ic ∂Ic
cßn c¸c ®¹o hµm riªng , , lµ c¸c hÖ sè, ®Æc tr−ng cho kh¶ n¨ng æn
∂U BE ∂I CB 0 ∂β
®Þnh cña m¹ch.
30
HiÖn t−îng tr«i cã t¸c h¹i nhÊt lµ tr«i nhiÖt.
B¶ng (1.3) cho vÝ dô ®Ó minh ho¹ hiÖn t−îng nµy.
B¶ng (1.3): Sù phô thuéc c¸c tham sè cña tranzistor vµo nhiÖt ®é
NhiÖt ®é (0c)
P P
Tham Lo¹i
sè Tranzistor -65 +25 +70 +150
2 103
P P 30.103 P P
Qua b¶ng 1.3, ta cã nhËn xÐt: ®èi víi tranzistor giecmani, sù phô thuéc cña
®iÓm lµm viÖc vµo nhiÖt ®é chñ yÕu ®−îc quyÕt ®Þnh bëi dßng ®iÖn ng−îc I CB 0 .
§èi víi tranzistor silic, dßng ®iÖn ng−îc t¨ng nhanh theo nhiÖt ®é, nh−ng gi¸ trÞ
cña dßng nµy kh¸ nhá vµ cã thÓ bá qua ¶nh h−ëng cña nã. V× vËy, tranzistor silic
th−êng ®−îc dïng ë nhiÖt ®é cao cã kh¶ n¨ng æn ®Þnh h¬n. Khi ®ã cÇn quan t©m
®Õn ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi ®iÖn ¸p U BE theo nhiÖt ®é.
§Ó tÝnh to¸n ¶nh h−ëng cña ®iÖn ¸p tr«i U BE ta dïng s¬ ®å h×nh 1.12, trong
®ã:
U BE = U BE 0 + ∆U BE (1.30)
Víi ®iÖn ¸p tr«i ∆U BE , sù thay ®æi cña nhiÖt ®é (tr«i nhiÖt) cã thÓ tÝnh to¸n
gÇn ®óng cho c¶ hai lo¹i tranzistor theo biÓu thøc:
∆U BE
≈ ± 2,5 mv / 0 C
∆t 0
Víi dÊu + cho tranzistor p-n-p vµ dÊu - cho tranzistor n-p-n
31
C Ic t2 t1
∆U BE
∆UBE
B ∆Ic
UBEO
E
a) 0
b) UBE
32
H×nh 1.13.
Cung cÊp vµ æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc b»ng håi tiÕp ©m ®iÖn ¸p mét chiÒu
a) M¹ch E chung; b) M¹ch b chung; c) S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng.
Trªn c¸c s¬ ®å 1.13a vµ b, viÖc cung cÊp thiªn ¸p cho baz¬ còng ®−îc lÊy tõ
nguån chung víi m¹ch cung cÊp ®iÖn ¸p mét chiÒu cho colecto ( U CC ), tuy nhiªn
®iÖn trë R1 lµm nhiÖm vô ®−a thiªn ¸p vÒ baz¬ ®−îc nèi víi colecto chø kh«ng ph¶i
víi nguån cung cÊp, ®Ó dÉn ®iÖn ¸p håi tiÕp vÒ ®Çu vµo.
Nguyªn t¾c æn ®Þnh cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− sau: Khi dßng ®iÖn mét chiÒu
I CO t¨ng (hoÆc gi¶m) do c¸c nh©n tè kh«ng æn ®Þnh g©y ra, th× ®iÖn ¸p U CEO gi¶m
(hoÆc t¨ng), dÉn tíi thiªn ¸p U BEO gi¶m (hoÆc t¨ng) theo vµ ®iÒu ®ã ng¨n c¶n sù
biÕn ®æi cña I CO . Nh− vËy ®iÓm lµm viÖc tÜnh æn ®Þnh h¬n.
Sö dông nguån ®iÖn ¸p t−¬ng ®−¬ng thay cho m¹ch cung cÊp thiªn ¸p mét
chiÒu, ta cã s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 1.13c. Khi bá qua dßng ®iÖn ng−îc I CBO cã
gi¸ trÞ kh¸ nhá, ta tÝnh ®−îc:
R2 R2 R1 R2
U BEo = U CEo − I Bo = (U CC − I Co RC − I Bo R1 )
R1 + R2 R1 + R2 R1 + R2
Thay I Bo = I Co β , ta x¸c ®Þnh ®−îc dßng colecto:
β [U CC − U BEo (1 + R1 R2 )]
I Co = (1.33)
βRC + R1
Theo (1.33), ®Ó m¹ch lµm viÖc æn ®Þnh khi sö dông håi tiÕp ©m ®iÖn ¸p mét
chiÒu, cÇn ph¶i ®¶m b¶o c¸c ®iÒu kiÖn sau:
33
- Chän tranzistor cã β lín, sao cho:
β Rc >> R1 vµ I co Ýt phô thuéc vµo β .
- Chän 1 + R1 R2 cã gi¸ trÞ nhá ( R2 chän lín).
Víi c¸c ®iÒu kiÖn trªn, hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p tr«i ®−îc x¸c ®Þnh gÇn
®óng theo biÓu thøc:
∆U C R
K tr = ≈1 + 1 (1.34)
∆U BE R2
S¬ ®å nµy cã −u ®iÓm: R1 vµ R2 lín nªn c«ng suÊt tæn hao nhá, Khi R2 = ∞
th×:
U BEo = U CEo − I Bo .R1 (1.35)
b) æn ®Þnh lµm viÖc nhê håi tiÕp ©m dßng ®iÖn mét chiÒu. (H×nh 1.14).
§iÖn trë RE m¾c trªn emito ®ãng vai trß phÇn tö håi tiÕp ©m dßng ®iÖn.
Nguyªn t¾c æn ®Þnh ®−îc gi¶i thÝch nh− sau:
Khi I Co t¨ng (hoÆc gi¶m) do hiÖn t−îng tr«i, th× ®iÖn ¸p h¹ trªn ®iÖn trë RE
(U Eo = I Eo .R E ) t¨ng (hoÆc gi¶m), dÉn tíi thiªn ¸p gi÷a baz¬ vµ emito
(U BEo = U Bo − U Eo ) gi¶m (hoÆc t¨ng). §iÒu ®ã ng¨n c¶n sù thay ®æi cña dßng
colecto vµ nh− vËy ®iÓm lµm viÖc tÜnh æn ®Þnh h¬n.
Theo s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 1.14d, ta x¸c ®Þnh ®−îc quan hÖ:
R2 RR
R E I Eo + I Bo Rn = U CC − U BEo Víi Rn = 1 2
R1 + R2 R1 + R2
Dßng ®iÖn baz¬ ë chÕ ®é tÜnh ®−îc x¸c ®Þnh tõ quan hÖ cña c¸c thµnh phÇn
dßng ®iÖn trong tranzistor:
I Bo = I Eo (1 − α ) − I CBo (1.36)
Nh− vËy:
R2 R2 RR
U CC − U BEo + I CBo Rn U CC − U BEo + I CBo 1 2
R1 + R2 R1 + R2 R1 + R2
I Co ≈ I Eo = =
RE + Rn (1 − α ) RE +
R1 R2
( R1 + R2 )(1 + β )
1
Víi: 1 − α = . (1.37)
1+ β
34
Hình 1.14. Cung cấp và ổn định điểm làm việc bằng hồi tiếp âm dòng điện một
chiều.
a) Mạch E chung; b) Mạch B chung; c) Mạch C chung;
d) Sơ đồ tương đương một chiều của mạch E chung.
Tương tự, theo (1.37), để mạch làm việc ổn định khi sử dụng hồi tiếp âm
dòng điện một chiều, cần phải đảm bảo các điều kiện sau:
- Chọn điện trở hồi tiếp RE có giá trị đủ lớn, khi đó R E >> Rn (1 + β ) . và I C ít
- Coi dòng điện dư I CBo đủ nhỏ thì chỉ có sự thay đổi của U BEo ảnh hưởng tới
Hệ số khuếch đại điện áp trôi được xác định theo biểu thức:
∆U Co ∆I Co .RC RC
K tr = = ≈ (1.38)
∆U BE ∆U BE RE
Như vậy hệ số khuếch đại điện áp trôi bằng hệ số khuếch đại điện áp tín hiệu.
35
HiÖn nay, c¸c s¬ ®å æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc dïng håi tiÕp ©m dßng ®iÖn mét
chiÒu ®−îc øng dông réng r·i. Chóng cho phÐp c«ng t¸c æn ®Þnh khi hÖ sè khuÕch
®¹i dßng ®iÖn β thay ®æi kh¸ nhiÒu vµ nhiÖt ®é biÕn thiªn trong ph¹m vi tõ
30 0 c ÷ 100 0 c . Tuy nhiªn, nh−îc ®iÓm cña c¸c s¬ ®å nµy lµ hÖ sè khuÕch ®¹i gi¶m.
§Ó tr¸nh håi tiÕp ©m xoay chiÒu, th−êng m¾c song song víi RE mét tô ®iÖn C E cã
trÞ sè ®iÖn dung lín.
1.4.4. C¸c s¬ ®å æn ®Þnh phi tuyÕn:
Trong c¸c s¬ ®å nµy, ng−êi ta dïng ph−¬ng ph¸p bï nhiÖt nhê c¸c phÇn tö
cã tham sè phô thuéc vµo nhiÖt ®é ®Ó chèng l¹i ngay hiÖn t−îng tr«i nhiÖt.
Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dïng trong c¸c m¹ch tæ hîp vµ trong c¸c tÇng khuÕch
®¹i c«ng suÊt. C¸c phÇn tö cã tham sè phô thuéc vµo nhiÖt ®é nh− ®i«t, tranzistor,
®iÖn trë nhiÖt... dïng ®Ó æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc, ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 1.15.
Trªn h×nh 1.15a, nÕu ®i«t D vµ tranzistor T ®Òu ®−îc chÕ t¹o tõ cïng mét
lo¹i b¸n dÉn nh− nhau vµ nÕu nhiÖt ®é mÆt ghÐp cña chóng gièng nhau, th× ®Æc
tÝnh nhiÖt cña U BE vµ U D cã thÓ bï trõ lÉn nhau do chóng m¾c ng−îc chiÒu nhau.
§Ó ®i«t ®−îc ph©n cùc thuËn gièng nh− mÆt ghÐp B−E cña tranzistor, ta dïng
thªm mét nguån phô −E. S¬ ®å h×nh 1.15b còng lµm viÖc theo nguyªn t¾c t−¬ng
tù. Tuy nhiªn ë s¬ ®å nµy cßn æn ®Þnh ®−îc thiªn ¸p cho transistor, do m¹ch ph©n
¸p gåm R1 ; R2 vµ mét sè ®i«t m¾c nèi tiÕp ®−îc ph©n cùc thuËn. Khi R2 << R1 th×
®iÖn ¸p ®−a ®Õn baz¬ hÇu nh− kh«ng phô thuéc vµo nguån cung cÊp U CC .
S¬ ®å h×nh 1.15c dïng ®iÖn trë nhiÖt cã hÖ sè nhiÖt ®é ©m ®Ó bï. Khi nhiÖt
®é t¨ng th× Rt gi¶m, do vËy ®iÖn ¸p U E t¨ng lµm cho dßng I C cã xu h−íng gi¶m,
bï l¹i sù t¨ng cña nã theo nhiÖt ®é. T−¬ng tù, cã thÓ m¾c RT(− ) song song víi R2
hoÆc mét ®iÖn trë cã cã hÖ sè nhiÖt ®é ®−¬ng RT(+ ) song song víi R1 .
36
H×nh 1.15. C¸c s¬ ®å æn ®Þnh phi tuyÕn
a) S¬ ®å bï ∆U BE
b) S¬ ®å bï ∆U BE vµ bï nguån cung cÊp; c) S¬ ®å bï dïng ®iÖn trë nhiÖt.
1.4.5. æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc trong c¸c m¹ch tæ hîp t−¬ng tù.
Trong c¸c m¹ch tæ hîp t−¬ng tù, ®Ó æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc, th−êng dïng c¸c
nguån dßng ®iÖn, v× ph−¬ng ph¸p nµy dÔ thùc hiÖn d−íi d¹ng m¹ch tæ hîp.
Nguån dßng ®iÖn dïng ®Ó æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc trong c¸c m¹ch tæ hîp
t−¬ng tù ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 1.16.
Gi¶ thiÕt c¸c tranzistor T1 ;T2 cña s¬ ®å h×nh 1.16a cã tham sè hoµn toµn
gièng nhau vµ ë cïng nhiÖt ®é, khi ®ã v× U BE1 =U BE 2 nªn I B1 = I B 2 vµ I C1 = I C 2 ; nh−
2I C 2
vËy: I 1 = I C 1 + I B1 + I B 2 = I C 2 + 2 I B 2 = I C 2 +
β
Tõ ®ã suy ra (víi β >> 1 )
I1
IC2 = ≈ I1 (1.39)
1+ 2 β
37
+ U cc
IC 2 I1 IC 2
I1
R
P
I C1 I C1
T1 T2 T1 T2
I B1 IB2 U BE 2
U BE1
RE
a) b)
U BE1 R I I C1
= I Ebh exp / exp E 2 C 2 = (1.40)
UT UT R I
exp E 2 C 2
UT
I C1 I 1 R I
Nh− vËy ≈ = exp E 2 C 2 víi U T ≈ 26 mv lµ ®iÖn ¸p nhiÖt.
IC2 IC2 UT
Nh− vËy, Nhê m¾c thªm ®iÖn trë håi tiÕp RE 2 nªn I C 2 << I 1 vµ s¬ ®å h×nh
1.16b dïng ®Ó ®iÒu khiÓn mét dßng colecto æn ®Þnh, cã trÞ sè nhá h¬n trÞ sè cña
I1 nhiÒu.
38
1.5. æn ®Þnh chÕ ®é c«ng t¸c cho c¸c tÇng dïng
tranzistor hiÖu øng tr−êng.
1.5.1. ChÕ ®é tÜnh .
VÒ nguyªn t¾c, viÖc cung cÊp vµ æn ®Þnh chÕ ®é c«ng t¸c ®èi víi c¸c tÇng
dïng tranzistor hiÖu øng tr−êng còng t−¬ng tù nh− ®èi víi tranzistor l−ìng cùc.
Trong tr−êng hîp khuÕch ®¹i tÝn hiÖu, FET lµm viÖc trong miÒn th¾t. ë chÕ ®é
tÜnh , trªn c¸c cùc cña FET cã c¸c dßng tÜnh I Do , I Go , I So vµ gi÷a c¸c cùc cã c¸c
®iÖn ¸p mét chiÒu U GSo vµ U DSo . Thùc chÊt cña vÊn ®Ò æn ®Þnh còng lµ ¸p dông
c¸c biÖn ph¸p gi÷ cho dßng ®iÖn m¸ng I Do Ýt biÕn ®æi theo nhiÖt ®é, theo thêi
gian, Ýt phô thuéc vµo ®é t¹p t¸n tham sè cña FET vµ sù biÕn ®æi cña nguån cung
cÊp.
So víi tranzistor l−ìng cùc, FET cã −u ®iÓm ®Æc biÖt lµ kh«ng yªu cÇu dßng
vµo lín (trë kh¸ng vµo cùc lín), do vËy nguån tÝn hiÖu chØ cÇn c«ng suÊt nhá, tøc
lµ hÖ sè khuÕch ®¹i c«ng suÊt cña tÇng dïng FET lín. Ngoµi ra, ®iÖn dung ghÐp
håi tiÕp nhá nªn lµm viÖc æn ®Þnh.
Nh−îc ®iÓm cña FET lµ hç dÉn nhá vµ c¸c tham sè: U P (®iÖn ¸p th¾t) vµ
I DSS (dßng m¸ng b·o hoµ) cã ®é t¹p t¸n lín.
1.5.2. C¸c s¬ ®å æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc.
C¸c s¬ ®å æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc khi dïng FET còng t−¬ng tù nh− khi dïng
tranzistor l−ìng cùc. Ta chØ tr×nh bµy ng¾n gän hai lo¹i s¬ ®å dïng håi tiÕp ©m.
a) æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc dïng håi tiÕp ©m dßng ®iÖn. (H×nh 1.17)
+ U DD + U DD + U DD
RD RD RD
R1 R1
R3
RG Rs CS R2 RS R2 RS CS
CS
a) b) c)
H×nh 1.17. Cung cÊp vµ æn ®Þnh cho c¸c tÇng dïng FET víi håi tiÕp ©m dßng
®iÖn. a) M¹ch dïng JFET ; b) M¹ch dïng MIS − FET kªnh cã s½n; c) M¹ch dïng
MIS − FET kªnh ch−a cã s½n.
39
§iÖn trë m¾c ë cùc nguån (Source) RS ®ãng vai trß phÇn tö håi tiÕp ©m
dßng ®iÖn. §Ó tr¸nh håi tiÕp ©m xoay chiÒu, cã thÓ m¾c song song víi RS mét tô
®iÖn C S cã ®iÖn dung lín. §èi víi FET tù ng¾t (kªnh ch−a cã s½n) (h×nh 1.17c),
thiªn ¸p ®−îc dÉn vµo cùc cöa (Gate) nhê m¹ch ph©n ¸p R1 ; R2 lÊy tõ nguån
cung cÊp ®iÖn ¸p mét chiÒu cho cùc m¸ng (Drain). §èi víi MIS − FET tù dÉn
(Kªnh cã s½n)( h×nh 1.17b), hoÆc JFET (h×nh 1.17a), cã thÓ bá R1 ( R1 = ∞ ), lóc
®ã ®iÖn ¸p cùc cöa so víi cùc nguån chÝnh lµ m¹ch thiªn ¸p tù cÊp, víi gi¸ trÞ:
U GS = − I D R S
§Ó trë kh¸ng vµo cña tÇng kh«ng bÞ gi¶m ®¸ng kÓ cÇn chän RG hoÆc R2 cã
gi¸ trÞ lín (cì M Ω ), hoÆc m¾c thªm R3 nh− s¬ ®å (h×nh 1.17c).
C¸c s¬ ®å h×nh 1.17 ®Òu cã thÓ biÓu diÔn bëi s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 1.18a.
ID
RD
JFET MOS FET
I DSS
RG Rs CS
U GS
U G′
UP α U G′
a) b)
U GS = U G' − I D .R S (1.41)
BiÓu thøc (1.41) cho biÕt ®é dèc cña ®−êng ®iÖn trë RS trªn ®Æc tuyÕn
truyÒn ®¹t (h×nh 1.18b)
dI D 1
tgα = − = (1.42)
dU GS RS
40
Nh− vËy, thiªn ¸p vµ ®iÖn trë RS ph¶i ®−îc chän sao cho dßng m¸ng I D Ýt
thay ®æi khi thay FET , vµ ®iÓm lµm viÖc n»m trong ®o¹n th¼ng cña ®Æc tuyÕn
truyÒn ®¹t.
b) æn ®Þnh ®iÓm lµm viÖc dïng håi tiÕp ©m ®iÖn ¸p (h×nh 1.19).
H×nh 1.19. Cung cÊp vµ æn ®Þnh cho c¸c tÇng dïng MOS-FET víi håi tiÕp ©m
®iÖn ¸p.
Thiªn ¸p lÊy tõ cùc m¸ng qua bé ph©n ¸p ®iÖn trë, ®Ó tr¸nh håi tiÕp ©m xoay
chiÒu, m¾c thªm tô ®iÖn C′ cã gi¸ trÞ ®iÖn dung ®ñ lín.
41
Ch−¬ng 2
c¸c s¬ ®å c¬ b¶n cña tÇng khuÕch ®¹i tÝn
hiÖu nhá dïng tranzistor
KhuÕch ®¹i tÝn hiÖu lµ mét trong c¸c chøc n¨ng quan träng nhÊt cña m¹ch
®iÖn tö. C¸c bé khuÕch ®¹i gåm phÇn tö khuÕch ®¹i (phÇn tö tÝch cùc) m¾c víi
mét sè phÇn tö thô ®éng kh¸c. ViÖc ph©n lo¹i c¸c bé khuÕch ®¹i cã thÓ dùa trªn
c¸c yÕu tè sau:
- Theo tham sè cña tÝn hiÖu cÇn khuÕch ®¹i: ta cã khuÕch ®¹i tÝn hiÖu nhá,
khuÕch ®¹i tÝn hiÖu lín, khuÕch ®¹i tÇn sè thÊp, tÇn sè cao; KhuÕch ®¹i tÝn hiÖu
liªn tôc, khuÕch ®¹i tÝn hiÖu xung.
- Theo d¹ng phÇn tö dïng ®Ó khuÕch ®¹i: theo c¸ch ph©n lo¹i nµy ta cã c¸c
bé khuÕch ®¹i dïng ®Ìn ®iÖn tö ch©n kh«ng vµ dïng dông cô b¸n dÉn, vi m¹ch...
- Theo ph−¬ng ph¸p khuÕch ®¹i dïng ®Ó ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh biÕn ®æi n¨ng
l−îng thµnh tÝn hiÖu cã Ých ë ®Çu ra.
Trong ch−¬ng nµy chóng ta chØ xÐt c¸c bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu liªn tôc
(Analog) cã biªn ®é nhá dïng tranzistor l−ìng cùc hoÆc FET.
C¸c bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu nhá dïng tranzistor lµ phÇn tö tÝch cùc (phÇn tö
khuÕch ®¹i) ®−îc m¾c víi mét sè phÇn tö thô ®éng kh¸c. Khi ®iÓm c«ng t¸c ®−îc
lùa chän phï hîp, c¸c phÇn tö nµy ®−îc biÓu diÔn b»ng mét m¹ng bèn cùc tuyÕn
tÝnh. Trong thùc tÕ ng−êi ta hay dïng s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh Π vµ c¸c tham sè
hçn hîp H , dÉn n¹p Y ®Ó ph©n tÝch tÝnh to¸n c¸c m¹ch khuÕch ®¹i dïng
tranzistor. ViÖc sö dông hÖ thèng tham sè nµo tuú thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c
nhau.
ë ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña c¸c m¹ng bèn cùc bé khuÕch ®¹i, ®Òu ph¶i ghÐp víi
c¸c m¹ch phÝa tr−íc vµ phÝa sau. ë ®Çu vµo ghÐp víi nguån tÝn hiÖu (nguån dßng
I n hay nguån ®iÖn ¸p U n ) cã trë kh¸ng Z n (hoÆc dÉn n¹p Yn ). C¸c m¹ch phÝa sau
®−îc m« t¶ b»ng mét phô t¶i cã trë kh¸ng Z t (Yt ) . Tuú thuéc vµo t−¬ng quan
gi÷a trë kh¸ng cña nguån tÝn hiÖu Z n víi trë kh¸ng vµo cña m¹ng bèn cùc Zv vµ
trë kh¸ng phô t¶i Z t víi trë kh¸ng ra cña m¹ng bèn cùc Z ra , ng−êi ta cã thÓ biÓu
diÔn phÇn tö tÝch cùc (khuÕch ®¹i) b»ng s¬ ®å nguån dßng hoÆc nguån ¸p. Trong
42
c¸c tÝnh to¸n sau nµy ta coi trë kh¸ng Z n vµ Z t chØ lµ thuÇn trë nghÜa lµ chØ cã Rn
vµ Rt .
2.1. c¸c tham sè c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i.
Mét bé khuÕch ®¹i - mét m¹ng bèn cùc - cã thÓ ®−îc ®Æc tr−ng b»ng ph−¬ng
tr×nh tuyÕn tÝnh chØ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®¹i l−îng U1 , I1,U 2, I 2 h×nh 2.1a. Khi sö
dông tham sè h , ta cã hÖ ph−¬ng tr×nh :
U1 = h11I1 + h12U 2
(2.1)
I 2 = h21I1 + h22U 2
S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña tÇng khuÕch ®¹i tÝn hiÖu nhá khi ®ã cã d¹ng h×nh
2.1b.
H×nh 2.1. M¹ng 4 cùc khuÕch ®¹i (a) s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng (b)
§Ó x¸c ®Þnh c¸c tham sè theo ®Þnh luËt KiÕc Khèp:
U1 = h11 I1 + h12U 2
U2 (2.2)
0 = h21 I1 + h22U 2 +
Rt
Tõ (2.2) ta x¸c ®Þnh trë kh¸ng ®Çu vµo:
U1 h h ∆hRt + h11
Z vao = = h11 − 12 21 = (2.3)
I1 h22 +
1 Rt h22 + 1
Rt
Víi ∆h = h11h12 − h12 h21
Trë kh¸ng ®Çu ra ®−îc x¸c ®Þnh víi ®iÒu kiÖn cho U n = 0 .
43
Khi ®ã ta cã hÖ ph−¬ng tr×nh :
0 = h11 I 1 + h12U 2 + Rn I 1
(2.4)
I 2 = h21 I 1 + h22U 2
Suy ra:
U2 h11 + Rn
Z ra = U n =0 (2.5)
I2 ∆h.h22 + Rn
Tõ (2.2), thay U 2 = − I 2 Rt , ta cã hÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn:
I2 h21
Z ra = = (2.6)
I1 1 + h22 + Rt
HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
U2 h h21 R1 R
Ku = = − 11 = − = Ki t (2.7)
U1 h h11 + ∆h.Rt Zv
∆h. 11
Rt
Vµ hÖ sè khuÕch ®¹i c«ng suÊt:
Pra U 2 .I 2 h212 Rt
Kp = = Ku Ki =
Pvao U1.I1 (1 + h22 Rt ).(h11 + ∆h.Rt )
(2.8)
h212 Rt
=
(1 + h22 Rt ) 2 .Z v
§©y lµ nh÷ng tham sè ®Æc tr−ng c¬ b¶n nhÊt cña m¹ng bèn cùc, trong thùc
tÕ, nhÊt lµ khi lµm viÖc ë siªu cao tÇn, ng−êi ta ph¶i thùc hiÖn phèi hîp trë kh¸ng
ë ®Çu vµo vµ ®Çu ra. Tøc lµ thùc hiÖn ®iÒu kiÖn:
Rn = Rv = Z vao
Rt = Rra = Z ra
Khi phèi hîp trë kh¸ng:
h11∆h
Rnopt = Ropt = (2.9)
h22
h11
Rtopt = Ropt = (2.10)
∆h.h22
h212
Vµ: K P max = (2.11)
( ∆h + h11 h22 )
2
Theo ®Æc ®iÓm ng−êi ta cã thÓ sö dông ba c¸ch m¾c: Emito chung, baz¬
chung vµ colecto chung. Sau ®©y ta sÏ ®−a ra c¸c tham sè cña c¸c bé khuÕch ®¹i
m¾c theo c¸c s¬ ®å nµy vµ nhËn xÐt chóng.
44
2.2. c¸c s¬ ®å c¬ b¶n dïng mét tranzistor l−ìng cùc
2.2.1. M¹ch ®iÖn c¸c bé khuÕch ®¹i
ë ch−¬ng trªn, khi ph©n tÝch c¸c m¹ch cung cÊp cho tranzistor, ta ®· ®−a ra
c¸c c¸ch m¾c c¬ b¶n. Trong thùc tÕ, c¸c m¹ch khuÕch ®¹i dïng tranzistor cã t¶i
®iÖn trë ®−îc vÏ theo h×nh 2.2. C¸c s¬ ®å nµy, kh«ng phô thuéc nhiÒu l¾m vµo
®Æc tÝnh phô t¶i lµ t¶i ®iÖn trë (phi chu kú) hay t¶i céng h−ëng.
+ Ucc C3 + Ucc
R1 R4 U1 C 1 U2 R1
C1 C3 U 2 R3 R 2 C 2 R1 C1
U1 R4 C2
U1
R2 R 3 + Ucc R2 U2
C2 b) R3
a) c)
hîp, ®Ó sö dông tÝnh chÊt cña håi tiÕp ©m (®Æc biÖt lµ tÝnh æn ®Þnh) ng−êi ta
kh«ng m¾c tô C2 . Khi ®ã m¹ch cã håi tiÕp ©m dßng ®iÖn qua R3 . C¸c tham sè cña
45
i2 (ic ) lµ tuyÕn tÝnh nªn nguyªn nh©n g©y mÐo tÝn hiÖu chñ yÕu do quan hÖ phi
Gi¶ sö ®−a tíi ®Çu vµo ®iÖn ¸p ®iÒu hoµ, khi ®ã ®iÖn ¸p trªn cùc baz¬ -
emit¬:
u be = U BEo + U BE sin ωt (2.12)
ë ®©y: U BEo - §iÖn ¸p mét chiÒu trªn cùc baz¬, nh»m x¸c ®Þnh ®iÓm c«ng t¸c
cña tranzistor.
U BE - Biªn ®é ®iÖn ¸p xoay chiÒu ®Æt vµo.
⎛U ⎞ ⎛U ⎞
ib = I o exp ⎜ BEo ⎟ exp ⎜ BE sin ω t ⎟ (2.14)
⎝ UT ⎠ ⎝ UT ⎠
U BEo
§Æt I Bo = I o exp
UT
Khai triÓn (2.14) theo hµm Taylor vµ chØ xÐt mÐo phi tuyÕn do hµi bËc hai
g©y ra, ta cã:
⎡ U BE 2
U BE ⎤
ib = I Bo ⎢1 + sin ω t + 2
( 1 − cos 2 ω t )⎥ (2.15a)
⎣ UT 4U T ⎦
VËy ngoµi thµnh phÇn tÇn sè c¬ b¶n ω , ë ®Çu ra cßn cã thµnh phÇn dßng
®iÖn cã tÇn sè lµ hµi bËc 2, chÝnh thµnh phÇn nµy do ®Æc tuyÕn ®Çu vµo phi tuyÕn
g©y ra vµ x¸c ®Þnh hÖ sè mÐo phi tuyÕn theo biÓu thøc:
U BE
km = 100% (2.15b)
4U T
VËy hÖ sè mÐo phi tuyÕn phô thuéc vµo biªn ®é ®iÖn ¸p ®Çu vµo U BE , ®Ó
46
Nh− vËy giíi h¹n cña ch−¬ng nµy chóng ta chØ xÐt c¸c bé khuÕch ®¹i tÝn
hiÖu nhá, khi ®ã ta cã thÓ coi c¸c bé khuÕch ®¹i lµm viÖc trong chÕ ®é tuyÕn tÝnh.
(C¸c tham sè cña chóng kh«ng ®æi trong ph¹m vi lµm viÖc). Cßn khi ®iÖn ¸p vµo
lín h¬n mét chót ta ph¶i sö dông c¸c bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ©m hay lµ c¸c bé
khuÕch ®¹i vi sai.
2.2.2. C¸c tham sè c¬ b¶n cña tõng s¬ ®å:
C¸c tham sè c¬ b¶n cña c¸c bé khuÕch ®¹i ®−îc tÝnh to¸n theo c¸c b¶ng
(2.1); (2.2); (2.3); (2.4). C¸c b¶ng nµy cho phÐp tÝnh to¸n mét c¸ch ®Çy ®ñ nhÊt
c¸c tham sè ®Æc tr−ng cña c¸c bé khuÕch ®¹i.
Trong c¸c c«ng thøc, ®Ó thèng nhÊt c¸c ký hiÖu, ta cÇn l−u ý:
UT
re = : §iÖn trë khuÕch t¸n emit¬ (®i«t emito- baz¬)
I Eo
1 1
ω β = 2πf β = = (2.16)
⎡ C ⎤ τβ
re (1 + β ) C b′′e ⎢1 + b′e ⎥
⎣ C b′e′ ⎦
RE : §iÖn trë m¾c ë cùc emit¬ ®Ó thùc hiÖn håi tiÕp ©m dßng ®iÖn.
§èi víi m¹ch baz¬ chung, trong mét sè tr−êng hîp ®Ó c¶i thiÖn tham sè cña
s¬ ®å, ng−êi ta m¾c ®iÖn trë RB (cã t¸c dông víi c¶ thµnh phÇn xoay chiÒu) nh−
lµ mét m¹ch håi tiÕp tr×nh bµy trªn h×nh 2.3.
Rn
Un U vao U ra
RB Rt
M¹ch
Tham sè h Tham sè y
EC
h21 Rt
− ~ y 21 Rt
h11 + ∆hRt − ~
Ku 1 + y 22 Rt
h21 Rt
− − y 21 Rt
h11
h21 y 21 y
Ki ~ h21 ~ 21
1 + h22 Rt y11 + ∆yRt y11
h11 + ∆hRt 1 + y 22 Rt 1
ZV ~ h11 ~
1 + h22 Rt y11 + ∆yRt y11
h11 + Rn 1 + y11 R n
Z ra
∆h + h22 Rn y 22 + ∆y R n
Tham sè vËt lý
Rt 1
Ku ≈ − ;
re rbb′ ⎛ Cb′c Rt ⎞
1 + Sτ β ⎜1 + ⎟
rbb′ + (1 + β 0 ) re ⎝ Cb′e re ⎠
β0
Ki ≈
1 + Sτ β
rbb′ ⎛ Cb′c Rt ⎞
1 + Sτ β ⎜1 + ⎟
rbb′ + (1 + β 0 ) re
⎝ Cb′e re ⎠
Z V ≈ ⎡⎣ rbb′ + (1 + β 0 ) re ⎤⎦
⎛ C R ⎞
1 + Sτ β ⎜1 + b′c t ⎟
⎝ Cb′e re ⎠
rbb′ + Rn
1 + Sτ β
r r ′ + Rn + (1 + β 0 ) re rbb′ + Rn + (1 + β 0 ) re
Z R ≈ e bb
µ (1 + β 0 ) re + 2 Rn r rbb′ + Rn Cb′c
1 + Sτ β e
µ (1 + β 0 ) re + 2 Rn Cb′e
48
B¶ng 2.2 Tham sè bé khuÕch ®¹i m¾c
emit¬ chung cã håi tiÕp ©m dßng ®iÖn.
M¹ch
EC cã
håi Tham sè h Tham sè y
tiÕp
− h21 Rt y 21 RE
−
( ∆h + h22 R E ) Rt + h11 + (1 + h21 ) R E 1 + y 21 RE + y 22 Rt
Ku
− h21 Rt − y 21 Rt
~ ~
h11 + (1 + h21 ) R E 1 + y 21 RE
y 21
h21 y11 + ∆y ( Rt + R E )
Ki ~ h21
1 + h22 ( Rt + R E ) y 21
~
y11
1 + y 21 RE + y 22 Rt
(∆h + h22 RE ) Rt + h11 + (1 + h21 ) RE
y11 + ∆yRt
ZV 1 + h22 Rt
1 + y 21 RE
~ h11 + (1 + K i ) RE ~
y11
Tham sè vËt lý
Rt 1
Ku ≈ − ;
re + RE rbb′ + RE ⎛ Rt Cb′c ⎞
1 + Sτ β ⎜1 + ⎟
rbb′ + (1 + β 0 )( re + RE ) ⎝ re Cb′e ⎠
β0
Ki ≈ ;
1 + Sτ β
rbb′ + re ⎛ Rt Cb′c ⎞
1 + Sτ β ⎜1 +
(1 + β 0 )( re + RE ) ⎝ re Cb′e ⎟⎠
Z V ≈ ( re + RE )(1 + β 0 ) ;
⎛ Rt Cb′c ⎞
1 + Sτ β ⎜ 1 + ⎟
⎝ re Cb′e ⎠
49
B¶ng 2.3. C¸c tham sè cña s¬ ®å bé khuÕch ®¹i m¾c colecto chung.
M¹ch
Tham sè h Tham sè y
CC
(1 + h21 ) Rt ( y11 + y 21 ) Rt
~
(h11 + (1 + h21 + ∆h − h12 ) Rt 1 + ( y11 + y 21 Rt
Ku
(1 + h21 ) Rt − y 21 Rt
~ ~
h11 + (1 + h21 ) Rt 1 + y 21 RE
1 + h21 y11 + y 21 y
Ki ~ −(1 + h21 ) − ~ − (1 + 21 )
1 + h22 Rt y11 + ∆yRt y11
1 + ( y11 + y 21 ) Rt
h11 + (1 + h21∆h − h12 ) Rt ~
y11 + ∆yRt
ZV 1 + h22 Rt
1 y
~ h11 + (1 + h21 ) Rt ~ + 1 + 21 Rt
y11 y11
h11 + Rn
1 + h21 + ∆h + h12 + h22 Rn 1 + y11 Rn 1 + y11 Rn
Z ra ~
h11 + Rn y11 + y 21 + ∆yRn y11 + y 21
~
(1 + h21 ) + h22 Rn
50
B¶ng 2.4 C¸c tham sè cña s¬ ®å bé khuÕch ®¹i m¾c baz¬ chung.
M¹ch
Tham sè h Tham sè y
BC
( h21 + h22 R B ) Rt h y 21 Rt
Ku ~ 21 Rt ~ y21 Rt
( h11 + R B ( ∆h + h22 R B ) Rt h11 1 + ( y 22 + ∆y + RB ) Rt
h21 − ∆h y 21 − y 22
~ −
1 + h21 − ∆h + h22 ( Rt + RB ) y11 + y 21 + ∆y ( Rt + R B )
Ki
h21 y 21
~ ~ )
1 + h21 y11 + y 21
(∆h + h22 )( Rt + h11 R B (1 − h22 ) ( y 22 + ∆yR B ) Rt + 1 + R B ( y11 + y12 )
~
[1 + h21 + ∆h + h22 ( RB + Rt )](1 + h12 ) [ y11 + y 21 − y 22 + ∆y ( R B + Rt )]( y11 − y12 )
ZV
h11 + R B 1 + y11 R B
~ ~
y11 + y 21
1 + h21
h11 + RB + Rn (1 + h21 ) 1 + y11 RB + Rn ( y11 + y 21 )
Z ra
∆h + h22 ( R B + Rn y 22 + ∆y ( RB + Rn )
Rt 1
Ku ≈ ;
re 1 + Sτ rbb′ + RB Cb′c Rt
rbb′ + (1 + β 0 ) re Cb′e re
β
β0 1
Ki ≈
1 + β0 τ ⎛ C R ⎞
1 + S β ⎜1 + b′c t ⎟
1 + β 0 ⎝ Cb′e re ⎠
rbb′ Cb′c Rt
1 + Sτ β
⎛ R ⎞ rbb′ + (1 + β 0 ) re Cb′e re
Z V ≈ ⎜ re + B ⎟
⎝ 1 + β0 ⎠ ⎛ C Rt ⎞
1 + Sτ β ⎜1 + b′c ⎟
⎝ Cb′e rbb′ + (1 + β 0 ) re ⎠
RB + Rn
1 + Sτ β
re rbb′ + RB + (1 + β 0 )( re + RE ) rbb′ + RB + (1 + β 0 )( re + RE )
ZR ≈
µ (1 + β 0 ) re + 2 ( Rn + RB ) ⎛ C ⎞
1 + Sτ β ⎜1 + b′c ⎟
⎝ 2µ Cb′e ⎠
51
2.2.3. C¸c c«ng thøc ®¬n gi¶n th«ng dông
Trong thùc tÕ ngay c¶ khi thiÕt kÕ c¸c thiÕt bÞ ®iÖn tö vµ nhÊt lµ ®Ó ®¸nh gi¸
®Þnh tÝnh c¸c s¬ ®å, ng−êi ta sö dông c¸c c«ng thøc sau:
a) Víi m¹ch emit¬ chung
HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
K u ≈ − y 21 R t = − SR t (2.17)
HÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn:
y 21
Ki ≈ = βo (2.18)
y11
§iÖn trë vµo:
1
ZV ≈ ≈ rbe (2.19)
y 22
§iÖn trë ra:
1
Z ra ≈ = rce (2.20)
y 22
b) Víi m¹ch baz¬ chung:
HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
K u ≈ y 21 R t = SR t (2.21)
HÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn:
y 21
Ki ≈ ≈1 (2.22)
y 21 + y11
§iÖn trë vµo:
1 + y11 R β 1 1
RV = ≈ ≈ (2.23)
y11 + y 21 y 21 S
§iÖn trë ra:
1
R ra =
y 22
c) Víi m¹ch emit¬ chung:
HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
( y11 + y 21 ) Rt
Ku = = 1 (2.24)
1 + ( y11 + y 21 ) Rt
HÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn:
52
y 21
K i = −(1 + ) = − ( β o + 1) (2.25)
y11
§iÖn trë vµo cña m¹ch còng t−¬ng tù nh− ®iÖn trë vµo cña m¹ch emito
chung cã håi tiÕp ©m s©u.
§iÖn trë ra cña m¹ch rÊt nhá vµ phô thuéc vµo ®iÖn trë nguån tÝn hiÖu, c¸c
tham sè cña tranzistor.
2.2.4. NhËn xÐt chung:
Trong c¸c s¬ ®å bé khuÕch ®¹i dïng mét tranzistor l−ìng cùc, s¬ ®å m¾c
emito chung hay ®−îc sö dông nhÊt. Nhê cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p, dßng ®iÖn
lín, ®iÖn trë ra vµ ®iÖn trë vµo ®¹t kh¸ cao. Tuy nhiªn do håi tiÕp qua y12 nªn ®é
æn ®Þnh cña s¬ ®å kh«ng cao, nhÊt lµ ë siªu cao tÇn.
S¬ ®å baz¬ chung cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p, trë kh¸ng ra gÇn gièng s¬ ®å
emito chung nh−ng hÖ sè khuÕch ®¹i dßng (xÊp xØ b»ng 1) vµ trë kh¸ng vµo qu¸
nhá (dßng vµo chÝnh lµ dßng emito). Tuy vËy nã cã ®é æn ®Þnh cao.
S¬ ®å colecto chung cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p nhá (coi nh− håi tiÕp ©m
toµn phÇn). §iÖn trë ra nhá nhÊt trong ba lo¹i s¬ ®å. Nã ®−îc sö dông ®Ó phèi hîp
víi c¸c phô t¶i cã trë kh¸ng nhá.
Tuú thuéc vµo yªu cÇu cña tõng m¹ch mµ ta sö dông lo¹i m¾c vµ lo¹i
tranzistor nµo. Tuy vËy, khi sö dông s¬ ®å dïng mét tranzistor kh«ng bao giê
tr¸nh ®−îc c¸c nh−îc ®iÓm. Ng−êi ta sö dông s¬ ®å bé khuÕch ®¹i dïng nhiÒu
tranzistor ®Ó kh¾c phôc c¸c nh−îc ®iÓm nµy.
2.3. C¸c s¬ ®å bé khuÕch ®¹i dïng tranzistor hiÖu
øng tr−êng (FET)
HiÖn nay c¸c b¸n dÉn tr−êng (FET) ®−îc sö dông rÊt réng r·i. Ng−êi ta sö
dông chóng trong c¸c m¹ch ®éc lËp, hoÆc lµ c¸c tÇng ®Çu tiªn cña c¸c IC . S¬ ®å
m¾c th«ng dông nhÊt ®åi víi c¸c b¸n dÉn tr−êng lµ s¬ ®å cùc nguån (S) chung vµ
cùc m¸ng (D) chung. (H×nh 2.4).
53
R t
C1 C3 C1
U r C2
UV U V U r
R1 C2 R1 R2
R2
a) b)
54
HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
U& K uo K uo
K& u = 2 ≈ = (2.26)
U 1 1 + jωRC L
& 1 + jω / ω t
TÇn sè giíi h¹n x¸c ®Þnh khi hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p gi¶m 3 dB:
1
ωt = (2.28)
Rt C t′
′
Víi: C t′ = C t + C ds + C gd
Víi s¬ ®å bé khuÕch ®¹i m¾c cùc m¸ng chung (t¶i ë cùc nguån) ta cã s¬ ®å
t−¬ng ®−¬ng trªn h×nh 2.5b.
HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
ω
1+ j
U& ω1
K& u = 2 = K uo . (2.29)
U1 ω
1+ j
ω2
g m Rt
ë ®©y: K uo ≈ (2.30)
1 + g m Rt
gm
ω1 = (2.31a)
C gs
1+ g m RL
ω2 = (2.31b)
Rt (C gs + C ds )
55
1
ë vïng tÇn sè thÊp ( g m >> ωC gs ), R ra = .
gm
H×nh 2.6 giíi thiÖu mét s¬ ®å bé khuÕch ®¹i sö dông FET m¾c theo s¬ ®å
cùc m¸ng chung. M¹ch nµy ®−îc sö dông ë ®Çu vµo c¸c «xil«.
§iÖn trë R2 , tô ®iÖn C1 vµ c¸c ®i«t D1 , D2 ®Ó chèng qu¸ t¶i; R4 ; R5 ®Ó x¸c
®Þnh ®iÓm lµm viÖc. §iÖn trë R1 cã ¶nh h−ëng ®Õn ®iÖn trë vµo cña m¹ch.
M¹ch nµy cho dßng ®iÖn ®Çu vµo cì 10 −14 A vµ C vao = 0,4 PF .
+U cc
R5
C1 D2 C2
Vao
ra
R2 R3
D1 R4
R1
−U cc
56
β1 Iβ I C = [β1 + (1 + β 1 )β 2 ]IB
I C
(1 + β 1 )β 2 I B
B
T 1 B
T
T2
(1 + β 1 )I B I E = (1 + β 1 )(1 + β 2 )I B
a)
E
rE
(1 + β1 )(1 + β )
µ1
2
B
rB B 1′ B 1′ Z B ′E
C
C B ′C1 r E (1 + β 2 ) r E / µ 2 (1 + β 2 )
C B ′E 1 α 1 U B ′E µ1
1
r E (1 + β ) C B 2′ C 2
2
rE (1 + β )(1 + β ) E 1 B2 r B 2 B 1′ α 1U B 2′ E 2 rE
1 2
C B 2′ E
rE (1 + β 1 ) rE µ2
2
E E
b)
h21 = β = β1 + (1 + β 1 ) β 2 ≈ β1 β 2 (2.34)
GÇn b»ng tÝch hai hÖ sè khuÕch ®¹i; Trong khi ®ã ®iÖn trë vµo tÜnh :
UT ⎡ UT ⎤
h // = r BB 1′ + ( 1 + β 2 ) + (1 + β 1 ) ⎢ r B 2 B 2′ + (1 + β 2 ) ⎥ ≈
I E1 ⎢⎣ TE 2 ⎥⎦
UT UT
≈ r BB 1′ + ( 1 + β 1 ) r B 2 B 2′ + 2 (1+ β ) ≈ 2 ( 1 + β ) = 2r E (1 + β )
IE IE
(2.35)
Nh− vËy ®iÖn trë vµo tÜnh t¨ng lªn hai lÇn.
Hç dÉn cña tranzistor t−¬ng ®−¬ng:
h β I α
y 21 = 21 = . E =
h11 1 + β 2U T 2rE
ChØ b»ng mét nöa hç dÉn cña tranzistor cã dßng emito lµ I E .
57
ë vïng tÇn sè cao (h×nh 2.7b), c¸c thµnh phÇn ®iÖn dung trong c¸c m¹ch
Z B′E1 vµ Z B ′E 2 t¹o ra sù phô thuéc tÇn sè cña hÖ sè khuÕch ®¹i. NÕu coi tÇn sè giíi
h¹n cña c¸c tranzistor gièng nhau, th× tÇn sè giíi h¹n cña tranzistor t−¬ng ®−¬ng
phô thuéc vµo tÇn sè giíi h¹n cña c¸c tranzistor riªng biÖt. Khi ta xÐt ë vïng tÇn
sè thÊp vµ tÝn hiÖu nhá ta ®· biÕt CB′E chñ yÕu do ®iÖn dung m¹ch ghÐp emito -
baz¬, ®iÖn dung nµy kh«ng phô thuéc vµo dßng emit¬. Do vËy tÇn sè giíi h¹n cña
tranzistor T1 f ( B ) nhá h¬n (1 + β 2 ) lÇn tÇn sè giíi h¹n cña T2 f ( B ) . TÇn sè giíi h¹n
1 2
58
C
C
T1 T1
B B
T 2 T 2
R1 R1
E
T3 E
a) b)
H×nh 2.8. C¸c s¬ ®å Dalington nh»m kh¾c phôc hiÖn t−îng tr«i vµ hÖ sè
t¹p ©m lín.
2.4.2. S¬ ®å tranzistor bï
Trong mét sè m¹ch ®iÖn cÇn cã hÖ sè khuÕch ®¹i dßng vµ dßng ®iÖn lín,
®ång thêi sö dông c¸ch m¾c nèi c¸c tranzistor t−¬ng ®−¬ng kh¸c lo¹i n-p-n vµ p-
n-p. VÝ dô nh− ë c¸c m¹ch khuÕch ®¹i c«ng suÊt, ng−êi ta sö dông c¸c m¹ch
tranzistor bï. (H×nh 2.9 a;b).
NÕu coi T1 cã c¸c dßng ®iÖn: I B ,(1 + β1 ) I B , β1 I B th× T2 cã c¸c dßng t−¬ng
øng:
I B 2 = β1 I B
I C 2 = β1 β 2 I B
I E 2 = (1 + β 2 ) β 1 I B
C C C
C
B B B B
a) E b) E
E
E
59
- Hç dÉn cña tranzistor t−¬ng ®−¬ng:
α
y 21 ≈ (2.40)
rE
- §iÖn dÉn ra:
µ1
h22 ≈ 2 (2.41)
rE
- §iÖn trë vµo:
h11 = rBB1′ + rE (1 + β ) (2.42)
2.4.3. S¬ ®å Kaskode
§Ó kÕt hîp −u ®iÓm cña hai lo¹i s¬ ®å m¾c emito chung vµ baz¬ chung
ng−êi ta sö dông s¬ ®å Kaskode. TÇng khuÕch ®¹i nµy dïng hai tranzistor:
tranzistor ®Çu m¾c EC, c¸i sau m¾c BC theo s¬ ®å h×nh 2.10.
+U cc
+U cc
RC
R1 R4
R1
T2 U ra
T2 U ra
T1
R5
CB U vao
R2
R7
C1 C2
U ra′ R3 R6
T1 R2
U vao
a) b)
V× b¸n dÉn T2 m¾c theo s¬ ®å baz¬ chung, do vËy theo c«ng thøc (2.23) ta
cã:
1
RV (T2 ) =
S2
Phô t¶i cña tranzistor thø nhÊt bao gåm ®iÖn trë ra cña b¶n th©n T1 vµ ®iÖn
trë RV (T2 ) vµ c¸c phÇn tö kh¸c m¾c ngoµi (nÕu cã). Gi¸ trÞ RV (T2 ) rÊt nhá so víi
60
c¸c gi¸ trÞ kh¸c, do vËy nã quyÕt ®Þnh ®iÖn trë phô t¶i cña T1 . HÖ sè khuÕch ®¹i
§iÒu nµy cã nghÜa lµ tÇng thø nhÊt kh«ng khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p. Nã chØ khuÕch
®¹i dßng ®iÖn vµ ®¶m b¶o ®iÖn trë vµo lín nh− m¹ch emito chung th«ng th−êng.
Cßn T2 lµm nhiÖm vô khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
K 02 ≈ S 2 R7 (2.44)
Vµ tÊt nhiªn nã kh«ng khuÕch ®¹i dßng ®iÖn. HÖ sè t¹p ©m cña m¹ch t−¬ng
®−¬ng nh− cña mét tranzistor.
VÒ tÝnh chÊt æn ®Þnh, ta thÊy m¹ch Kaskode cã ®iÖn dung Miller trong m¹ch
vµo T1 nhá (v× K 01 ≈ 1 ). Do vËy tÇn sè giíi h¹n trªn cña nã (khi Rn nhá) cïng bËc
víi tÇn sè giíi h¹n trªn cña m¹ch baz¬ chung, trong khi ®ã trë kh¸ng vµo l¹i lín
h¬n trë kh¸ng vµo cña m¹ch baz¬ chung. §ã lµ −u ®iÓm c¬ b¶n cña m¹ch
Kaskode, cã nghÜa lµ nã cho phÐp lµm viÖc ë tÇn sè cao víi ®é æn ®Þnh lín.
2.4.4. M¹ch kÕt hîp FET - tranzistor l−ìng cùc.
§Ó tËn dông tÝnh chÊt −u viÖt cña FET lµ trë kh¸ng vµo rÊt lín (Dßng ®iÖn
vµo rÊt nhá) ng−êi ta th−êng sö dông chóng trong c¸c m¹ch ë ®Çu vµo, theo s¬ ®å
cùc nguån (Source) chung hoÆc cùc m¸ng (Drain) chung.
+U cc
R4 C4
R3
+U cc
R5 R6 R7
R1 R3 C2
R5
C2 T2
C1 C1
R2
R4 C3 C3
R1 R2 R6
a) b)
61
§Ó bï vµo hÖ sè khuÕch ®¹i cña FET nhá, ta m¾c tranzistor l−ìng cùc cã hç
dÉn lín ë ®Çu ra cña FET. C¸c s¬ ®å (2.11) giíi thiÖu mét sè s¬ ®å kÕt hîp nµy.
Trªn s¬ ®å (2.11a) nÕu tÇng ®Çu vµo sö dông tranzistor tr−êng kªnh n th×
®ièt cöa - kªnh nhËn ®iÖn thÕ kho¶ng − 1V . §iÖn thÕ nµy cã thÓ ®−îc h×nh thµnh
nh− sau: Dßng cùc m¸ng I D t¹o ra trªn ®iÖn trë R4 ®iÖn ¸p 5V . Nhê bé chia ¸p
R1 ; R2 vµ qua R3 ®−a vµo cæng ®iÖn thÕ 4V . Do ®iÖn trë ®Çu vµo cña FET rÊt lín
m¹ch R4 C4 cã thÓ t¨ng ®iÖn ¸p h¹ trªn ®iÖn trë R3 vµ nh− vËy lµm cho hÖ sè
khuÕch ®¹i cña tranzistor tr−êng ®¹t ®−îc lín h¬n. Cã thÓ tÝnh hÖ sè khuÕch ®¹i
theo biÓu thøc:
R5
K0 = 1+ (2.46)
R6 // R2
Trong c¸c bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu xoay chiÒu, ng−êi ta kh«ng quan t©m ®Õn
hiÖn t−îng tr«i, v× qua phÇn tö ghÐp ®iÖn dung, tr«i kh«ng ®−îc ®−a ®Õn ®Çu ra.
Tr«i chØ lµm thay ®æi hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch. ¶nh h−ëng nµy cã thÓ kh¾c
H×nh 2.12. Bé khuÕch ®¹i vi sai dïng tranzitor l−ìng cùc (a) vµ
tranzitor tr−êng FET (b)
Bé khuÕch vi sai lµ mét bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu mét chiÒu ®èi xøng, cã hai
®Çu vµo vµ hai ®Çu ra. §iÒu ®Æc biÖt ®¸ng chó ý lµ ë bé khuÕch ®¹i nµy, nÕu ®iÖn
¸p vµo hiÖu Ud= Uv1-U v2 ®−îc khuÕch ®¹i lªn Kud lÇn th× c¸c ®iÖn ¸p gièng nhau ë
B B B B B B B B
hai ®Çu vµo, gäi lµ ®iÖn ¸p vµo ®ång pha Ucm, chØ ®−îc khuÕch ®¹i lªn Kcm lÇn, víi
B B B B
Kcm<<Kud.
B B B B
ThËt vËy, nÕu biÓu ®iÔn c¸c thµnh phÇn ®iÖn ¸p vµo theo c¸c biÓu thøc :
U d = U v1 − U v 2 (2.47)
U v1 + U v 2
U cm = (2.48)
2
Th× trªn hai ®Çu vµo cña hai tranzitor, ta cã:
63
U v1 = U cm + U d
2
U v 2 = U cm − U d
2
a) XÐt tr−êng hîp khi chØ cã ®iÖn ¸p hiÖu hai ®Çu vµo
ud ≠ 0 vµ Ucm= 0; khi ®ã U v1 = −U v 2 = U d .
B B
V× gi¶ thiÕt m¹ch hoµn toµn ®èi xøng nªn ®iÖn thÕ emit¬ (®iÓm P h×nh 2.12)
lu«n lu«n kh«ng ®æi. Khi ®ã cã thÓ quy vÒ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 2.13b lµ s¬ ®å
emit¬ chung hoÆc nguån chung cã ®iÖn ¸p vµo trªn mçi tranzitor lµ ±U d / 2 . §Ó
tÝnh hÖ sè khuÕch ®¹i Ku,Ki vµ trë kh¸ng vµo Zv, trë kh¸ng ra Zr cã thÓ ¸p dông
B B B B B B B B
c¸c biÓu thøc cña s¬ ®å emit¬ chung vµ Source chung ®· biÕt (xem b¶ng 2.5)
Riªng ®èi víi hÖ sè khuÕch ®¹i hiÖu:
U r 2 − U r1 U rd
K ud = = (2.49)
Ud Ud
ë tÇn sè thÊp còng nh− ë tÇn sè cao Kud ®Òu cã gi¸ trÞ gièng nh− m¹ch emit¬
B B
chung hoÆc Source chung. Tr−êng hîp cÇn lÊy tÝn hiÖu trªn mét ®Çu ra so víi ®Êt,
ta cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®èi víi mét ®Çu ra:
U r1 U rd K
K ud 1 = K ud 2 = = = ud b»ng mét nöa so víi khi lÊy ®iÖn ¸p ra ®èi
U d 2U d 2
xøng.
b) XÐt tr−êng hîp ng−îc l¹i: U cm ≠ 0 vµ U d = 0 :
Khi ®ã chØ cã ®iÖn ¸p vµo ®ång pha Ucm= Uv1=U v2, th× m¹ch lµm viÖc ë chÕ
B B B B B B
®é khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ång pha. Lóc nµy c¶ hai tranzitor ®Òu ®−îc ®iÒu khiÓn bëi
mét ®iÖn ¸p cã biªn ®é vµ pha nh− nhau. Do m¹ch ®èi xøng, nªn dßng ®iÖn trªn
c¸c cùc t−¬ng øng cña tranzitor b»ng nhau. Vµ cã thÓ quy vÒ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng
h×nh 2.13a. V× ®iÖn thÕ emit¬ cña tranzitor b»ng nhau, nªn trong s¬ ®å t−¬ng
®−¬ng kh«ng vÏ d©y nèi hai emit¬. T¸ch s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng thµnh hai nöa ®èi
xøng, mçi nöa t−¬ng øng víi mét m¹ch emit¬ chung cã ®iÖn trë emit¬ lµ 2RE B B
64
hoÆc mét m¹ch source chung cã ®iÖn trë nguån lµ 2Rs vµ cã håi tiÕp ©m dßng B B
®iÖn.
+Ucc
+Ucc
RC RC RC RC
Ur1 Ur 2
Ur1 Ur2
U v1 Uv2 Uv2 Uv2
2RE 2RE
−UCC + I0RE
−UCC
a)
Ucm b) Ud
H×nh 2.13. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña bé khuÕch ®¹i vi sai dïng tranzistor l−ìng cùc.
a) ®èi víi ®iÖn ¸p vµo ®ång pha; b) ®èi víi ®iÖn ¸p vµo hiÖu
HÖ sè khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ång pha Kcm cã thÓ suy ra tõ biÓu thøc ®· cã ®èi
B B
víi s¬ ®å emit¬ chung vµ source chung cã håi tiÕp ©m dßng ®iÖn. §iÖn trë håi
tiÕp 2RE hoÆc 2RS cµng lín th× Kcm cµng nhá. NÕu c¸c ®iÖn trë nµy rÊt lín (t−¬ng
B B B B B B
øng UEE còng rÊt ©m) th× dßng emit¬ cña hai tranzistor hÇu nh− kh«ng ®æi trong
B B
qu¸ tr×nh lµm viÖc, nghÜa lµ trªn ®Çu ra ®iÖn ¸p hÇu nh− kh«ng ®æi, do ®ã Kcm tiÕn B B
tíi kh«ng.
Tãm l¹i sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a chÕ ®é khuÕch ®¹i tÝn hiÖu hiÖu vµ chÕ ®é
khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ång pha lµ ë chç: ë chÕ ®é khuÕch ®¹i tÝn hiÖu hiÖu, RE vµ RS B B B B
kh«ng cã t¸c dông håi tiÕp ©m; ng−îc l¹i ë chÕ ®é khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ång pha
chóng cã t¸c dông håi tiÕp ©m lín lµm cho hÖ sè khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ång pha
gi¶m .
2.5.2 C¸c tham sè c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i vi sai:
C¸c tham sè c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i vi sai ®−îc chØ ra theo b¶ng 2.5
65
B¶ng 2.5. C¸c tham sè c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i vi sai
−β RC − SRD 1 1
Kcm − −
Rn + rbe + 2(1 + β ) RE 1 + 2 SRs 4 4
B B
CMMR 1⎡ RE ⎤ 1
[1 + 2SRs ] ≈ SRs
(3)
⎢1 + 2β ⎥ (2) 400 20
2⎣ Rn + rbe ⎦ 2
rd B B 2rbe
B B 2rgs B B 5kΩ ∞
1⎡ 2 SRs rds ⎤
1 ⎢ rgs (1 + ) + 2 Rs ⎥
rcm [ rbe + 2(1 + β RE )] 2⎣ rds + RD + 2 Rs ⎦ 1M Ω ∞
2
B B
Cbc Cgd
CV(4) ≈ Si ( RC // rce ) ≈ S ( RD // rds ) 450pF 22,5pF
2 2
Trong bé khuÕch ®¹i vi sai, ng−êi ta cßn ®−a ra kh¸i niÖm vÒ hÖ sè nÐn tÝn
hiÖu ®ång pha G (CMRR) lµ tû sè gi÷a hÖ sè khuÕch ®¹i hiÖu vµ hÖ sè khuÕch ®¹i
®ång pha:
K ud 1
G (CMRR ) = (dB ) (2.50)
K cm
66
§Ó cã hÖ sè nÐn tÝn hiÖu ®ång pha lín, chän RE hoÆc RS lín. Tuy nhiªn B B B B
kh«ng thÓ chän RE, RS qu¸ lín sao cho IE. RE hoÆc IS. RS nhá h¬n ( 10 ÷ 15 )V ®Ó
B B B B B B B B B B B B
®¶m b¶o ®iÒu khiÖn vÒ c«ng suÊt tæn hao trªn ®iÖn trë vµ ®iÒu kiÖn vÒ nguån cung
cÊp - UEE. V× vËy trong thùc tÕ, thay cho RE vµ RS ng−êi ta dïng mét nguån dßng
B B B B B B
cã ®iÖn trë trong lín vµ h¹ ¸p trªn nã nhá (h×nh 2.14). Trªn s¬ ®å h×nh 2.14 ta cã
I C ≈ I E , trÞ sè cña nã thay ®æi ®−îc nhê thay ®æi UB,UCC vµ RE′ . B»ng s¬ ®å nµy B B B B
U r 2 = K ud 1U d + K cmU cm (2.51)
Trong bé khuÕch ®¹i vi sai, ng−êi ta ph©n biÖt trë kh¸ng vµo hiÖu:
Z d = U d / IV
67
§iÖn trë ra cña m¹ch chÝnh lµ ®iÖn trë rCO n»m gi÷a colect¬ T3 vµ ®Êt, nã cã B B B B
trÞ sè ®óng b»ng trÞ sè rCO cña s¬ ®å emit¬ chung hoÆc source chung cã ®iÖn trë B B
håi tiÕp RE// rd1, trong ®ã rd1 lµ ®iÖn trë ra khuÕch t¸n emit¬ cña T3; rr1 ≈ U T / I E1
B B B B B B B B
gi÷a dßng colect¬ Ic vµ ®iÖn ¸p baz¬ emit¬ UBE cña tranzitor T1 vµ T2 nh− sau: B B B B B B B B
Gi¶ thiÕt c¶ hai tranzistor cã ®Æc tuyÕn tÜnh nh− nhau vµ cã cïng nhiÖt ®é, ta
cã:
B IEbh1= IEbh2= IEbh
B B B B B B
ë chÕ ®é khuÕch ®¹i hiÖu, dßng qua RE kh«ng ®æi vµ cã trÞ sè: B B
IE tæng = IE1 + IE 2
B B B B B
I
E t æng
I C 1 ≈ I E1 = -(U BE1 -U BE2 ) / UT
(2.55)
1+ e
T−¬ng tù nh− vËy ta t×m ®−îc biÓu thøc ®èi víi dßng colect¬ T2: B B
E t æng I
IC 2 ≈ I E 2 = (U BE 1 −U BE 2 ) / UT
(2.56)
1+ e
68
C¸c quan hÖ (2.55) vµ (2.56) ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 2.15
NhËn xÐt:
1) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cã ®é dèc lín nhÊt khi
Ud= UBE1 - UBE2 = 0
B B B B B B
IC I c1
2) MiÒn khuÕch ®¹i tuyÕn tÝnh
IE ∑ IC 2 IE∑
giíi h¹n trong ph¹m vi - UT< Ud< B B B B 1, 0
IE∑
UT
B B (víi UT ≈ 30 mV).
B B
0,8
TrÞ sè cña nã kh«ng ®−îc phÐp v−ît qu¸ mét gi¸ trÞ nµo ®ã ®Ó ®¶m b¶o cho bé
khuÕch ®¹i lµm viÖc trong miÒn khuÕch ®¹i tuyÕn tÝnh cña tranzistor.
2.5.3. HiÖn t−îng tr«i.
Trong c¸c bé khuÕch ®¹i vi sai, c¸c lo¹i tr«i h×nh thµnh do nh÷ng nguyªn
nh©n kh¸c nhau (§iÖn ¸p nguån kh«ng æn ®Þnh, tham sè cña tranzistor vµ linh
kiÖn thay ®æi, tr«i nhiÖt…) cã trÞ sè nh− nhau vµ ®Æt vµo hai tranzistor ®ång pha
®Òu kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn tÝn hiÖu ®Çu ra, v× c¸c lo¹i tr«i nµy t¸c ®éng vµo m¹ch
gièng nhau nh− mét ®iÖn ¸p ®ång pha.
Trong thùc tÕ m¹ch kh«ng hoµn toµn ®èi xøng, do ®ã sù thay ®æi nhiÖt ®é
g©y ra mét ®iÖn ¸p hiÖu (tr«i ®iÖn ¸p lÖch 0).
69
∆ U 0 = ∆ u va o 1 − ∆ u va o 2
§iÖn ¸p nµy t¸c ®éng vµo m¹ch nh− mét ®iÖn ¸p hiÖu - Khi nhiÖt ®é thay ®æi
1o C , ∆U o ≈ 2 ... 2,5 mV . Thªm vµo ®ã nÕu dßng colecto cña tranzistor thay ®æi
10 % th× ®iÖn ¸p lÖch 0 ®¹t tíi: ∆U o ≈ 2,5 ... 3 m V . Ta chøng minh ®−îc quan hÖ
nµy.
Tõ biÓu thøc:
⎡ U ⎤
I c = αI E ≈ I E = I E bh ⎢exp BE − 1⎥
⎣ UT ⎦
Ta cã:
⎛ I ⎞
U BE1 = U T ln ⎜ c1 + 1⎟
⎝ I Ebh ⎠
⎛ I ⎞
U BE 2 = U T ln ⎜ c 2 + 1⎟
⎝ I Ebh ⎠
§iÖn ¸p lÖch kh«ng ®Çu vµo (do sù kh¸c nhau cña dßng colecto g©y ra)
chÝnh lµ hiÖu ®iÖn ¸p baz¬ - emito:
I c1
∆u va o = u va o1 − u va o 2 = U T l n
I c2
Khi kh«ng cã tÝn hiÖu ë c¸c ®Çu vµo cã dßng mét chiÒu. HiÖu c¸c dßng mét
chiÒu gäi lµ dßng lÖch kh«ng, trÞ sè trung b×nh cña chóng gäi lµ dßng tÜnh vµo:
I vao 1 + I vao 2
IT =
2
Dßng tÜnh nµy còng ch¹y qua c¸c ®iÖn trë ë hai cöa vµo vµ cïng víi sù
kh«ng ®èi xøng cña m¹ch g©y nªn ë ®Çu ra ®iÖn ¸p ®Çu ra lÖch kh«ng. §iÖn ¸p
lÖch kh«ng nµy cã thÓ ®−îc khö nhê ®−a vµo c¸c cöa bé khuÕch ®¹i vi sai mét
®iÖn ¸p phô cã chiÒu ng−îc l¹i chiÒu ®iÖn ¸p do t¸c ®éng cña dßng tÜnh .
2.5.4. Mét sè s¬ ®å bé khuÕch ®¹i vi sai.
a) Bé khuÕch ®¹i vi sai Darlington:
§Ó kh¾c phôc nh−îc ®iÓm cña bé khuÕch ®¹i vi sai th«ng th−êng lµ ®iÖn trë
vµo kh«ng lín l¾m, ng−êi ta sö dông s¬ ®å khuÕch ®¹i vi sai Darlington. (H×nh
2.16a).
70
Do dßng tÜnh cña s¬ ®å a rÊt nhá nªn ®iÖn trë vµo hiÖu cña chóng rÊt lín, cã
thÓ ®¹t ®−îc ( 10 ÷ 20 ) MΩ . Nh−îc ®iÓm cña m¹ch lµ ®iÖn ¸p lÖch kh«ng ®Çu vµo
vµ tr«i nhiÖt lín.
§Ó kh¾c phôc nh−îc ®iÓm nµy, ng−êi ta sö dông s¬ ®å (2.16b) lµ bé khuÕch ®¹i vi
sai Darlington - Bï. S¬ ®å nµy chØ cã sù tr«i hai tranzistor ®Çu mµ kh«ng ph¶i cña
c¶ 4 tranzistor ¶nh h−ëng ®Õn tr«i ®iÖn ¸p lÖch kh«ng. Tuy vËy ®iÖn trë vµo hiÖu
cña chóng còng nhá h¬n.
+ +
RC RC RC
RC
U r1
Ur 2 U r 1
Ur2
T4
T5
U vao1 T1 T2
T5
T4 T1 T2 Uvao2
T3
T3
− −
a)
− − b)
H×nh 2.16
a) Bé khuÕch ®¹i vi sai - Dalington
b) Bé khuÕch ®¹i vi sai Dalington - bï
b) Bé khuÕch ®¹i vi sai cã håi tiÕp ©m:
S¬ ®å m¹ch ®iÖn trªn h×nh 2.17.
+
RC RC
U r1
Ur 2
T1 T2
UVao1
UVao 2
2 RE
T3 T4
− − −
H×nh 2.17 Bé khuÕch ®¹i vi sai cã håi tiÕp ©m
71
Trªn h×nh 2.17 nÕu ta m¾c ®iÖn trë RE cã mét gi¸ trÞ vµi chôc Ω sÏ t¹o nªn
m¹ch håi tiÕp ©m trong bé khuÕch ®¹i. §iÒu nµy c¶i thiÖn mét sè tÝnh chÊt cña
chóng nh− ®iÖn trë vµo t¨ng, miÒn tuyÕn tÝnh cña ®Æc tuyÕn ®Çu vµo t¨ng, nh−ng
l¹i gi¶m hÖ sè khuÕch ®¹i cña tÇng. §Ó thay ®æi gi¸ trÞ hÖ sè khuÕch ®¹i mµ kh«ng
cÇn thay ®æi ®iÖn ¸p ®iÓm c«ng t¸c b»ng c¸ch thay ®æi ®iÖn trë 2 RE trªn (h×nh
2.17).
kho¶ng vµi v«n. S¬ ®å nµy cho phÐp ®¹t hÖ sè khuÕch ®¹i hiÖu hµng ngh×n lÇn.
72
d) Bé khuÕch ®¹i vi sai cã dïng s¬ ®å Kaskod(H×nh 2.19)
Bé khuÕch ®¹i vi sai - Kaskod ®−îc sö dông rÊt nhiÒu. ¦u ®iÓm cña chóng lµ
trë kh¸ng vµo lín, dßng tÜnh nhá, hÖ sè nÐn tÝn hiÖu ®ång pha lín, ®iÖn dung vµo
nhá. Do ®ã nã cã thÓ lµm viÖc trong d¶i tÇn réng.
+Ucc
Ura 1 Ura 2
Uvao1 T1 Uvao 2
T2
T3
a)
-U cc
73
TÊt c¶ c¸c lo¹i s¬ ®å trªn vÒ c¬ b¶n cã thÓ sö dông tranzistor tr−êng còng nh−
tranzistor l−ìng cùc. ¦u ®iÓm lµ dßng tÜnh cña chóng rÊt nhá, ®iÖn trë vµo rÊt lín.
(H×nh 2.20).
H×nh 2.20 b. KhuÕch ®¹i vi sai sö dông kÕt hîp tranzistor l−ìng cùc vµ FET.
74
Ch−¬ng 3
Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n vµ øng dông
3.1 Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n
3.1.1 C¸c tÝnh chÊt vµ tham sè c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n.
3.1.1.1 C¸c tÝnh chÊt c¬ b¶n
M¹ch ®iÖn m« t¶ ë h×nh 3.1 +Ucc
®−îc gäi lµ m¹ch khuÕch ®¹i thuËt IP
+ Ir
to¸n (K§TT), nã ®−îc øng dông rÊt Ud
réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc kh¸c UP -
IN Ur
nhau cña kü thuËt ®iÖn tö. U N -U cc
75
§iÖn ¸p ra ( U r ) ®ång pha víi ®iÖn ¸p vµo U P ta gäi cöa vµo P lµ cöa vµo
kh«ng ®¶o (hoÆc cöa vµo thuËn) cña bé K§TT vµ ký hiÖu b»ng dÊu (+).
Trong tr−êng hîp U P = 0 th× U r = − K 0 ⋅ U N
§iÖn ¸p ra U r ng−îc pha víi ®iÖn ¸p vµo U N , ta gäi cöa vµo N lµ cöa vµo
®¶o cña bé K§TT vµ ký hiÖu trªn s¬ ®å b»ng dÊu (−).
Ngoµi ra bé K§TT cßn cã hai ®Çu vµo ®Êu víi nguån cung cÊp ®èi xøng lµ
±Ucc , mét ®Çu ra ®−a tÝn hiÖu ra vµ c¸c cöa ®Ó chØnh lÖch kh«ng vµ bï tÇn sè.
Mét bé K§TT lý t−ëng cã nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n sau:
1. Trë kh¸ng vµo: Zv = ∞
2. Trë kh¸ng ra: Zr = 0 (3.2)
3. HÖ sè khuÕch ®¹i: K0 = ∞
Trong thùc tÕ chÕ t¹o kh«ng bao giê cã ®−îc bé K§TT lý t−ëng mµ chØ cã
c¸c bé K§TT gÇn lý t−ëng. §Ó
®¸nh gi¸ c¸c bé K§TT thùc so víi Ur
c¸c bé K§TT lý t−ëng chóng ta Ur max
cÇn c¨n cø vµo c¸c tham sè t−¬ng
øng cña chóng.
- Vµi mV
3.1.1.2. C¸c tham sè c¬ b¶n
cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n 0 + Vµi Ud
mV
3.1.1.2.1. HÖ sè khuÕch ®¹i
hiÖu K§ vi
Ta gäi hÖ sè khuÕch ®¹i hiÖu sai
khi kh«ng t¶i lµ K 0 ®−îc x¸c ®Þnh H×nh 3.2. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña bé K§TT
theo biÓu thøc:
⎧ Ur
⎪ U khi U N = 0
U Ur ⎪ P
K0 = r = =⎨ (3.3)
Ud U P −U N ⎪ Ur
− khi U P = 0
⎪⎩ U N
ë kho¶ng tÇn sè thÊp K 0 gÇn nh− kh«ng thay ®æi, th−êng ký hiÖu K 0 = K 00 .
§èi víi c¸c bé K§TT th«ng dông, K 0 cã gi¸ trÞ tõ 103 ÷ 10 6 , vµ cã ®Æc tuyÕn
truyÒn ®¹t ®−îc m« t¶ trªn h×nh (3.2).
76
Râ rµng trªn ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t ®· chØ râ: §iÖn ¸p ra U r tû lÖ víi U d
trong d¶i ®iÖn ¸p U r max ®Õn U r min , d¶i ®iÖn ¸p nµy ®−îc gäi lµ d¶i biÕn ®æi ®iÖn
¸p ra cña bé K§TT. Ngoµi d¶i ®ã ®iÖn ¸p ra kh«ng thay ®æi vµ lóc ®ã kh«ng phô
thuéc vµo ®é lín cña ®iÖn ¸p vµo t−¬ng øng, bé K§TT lµm viÖc trong chÕ ®é b·o
hoµ.
§iÖn ¸p hiÖu ®Çu vµo lµ ®iÖn ¸p mét chiÒu vµ ®iÖn ¸p cã tÇn sè thÊp th× lóc
®ã hÖ sè khuÕch ®¹i K 0 sÏ kh«ng phô thuéc vµo tÇn sè vµ K 0 = K 00 . Khi tÇn sè
t¨ng ®Õn mét gi¸ trÞ nµo ®ã th× K 0 gi¶m, ë tÇn sè giíi h¹n:
K00
K0 =
2
Do tÇn sè giíi h¹n d−íi cña bé K§TT f d = 0 nªn ®é réng d¶i tÇn lµm viÖc
B cña bé K§TT ®óng b»ng tÇn sè giíi h¹n trªn cña nã. Khi hÖ sè khuÕch ®¹i K 0
gi¶m dÇn theo sù t¨ng cña tÇn sè th× gi÷a ®iÖn ¸p ra vµ ®iÖn ¸p vµo còng xuÊt hiÖn
mét gãc lÖch pha phô thuéc tÇn sè. Trong nh−ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, gãc lÖch
pha nµy sÏ g©y ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh æn ®Þnh cña bé K§TT.
3.1.1.2.2. §Æc tÝnh biªn ®é, tÇn sè cña bé K§TT.
+ R1 R2 R3
K 00 +1 +1 +1
− C1 C2 C3
77
- Mét tÇng khuÕch ®¹i lý t−ëng cã K 0 = K 00 kh«ng phô thuéc vµo tÇn sè.
- nhiÒu kh©u läc th«ng thÊp riªng rÏ ®Æc tr−ng bëi c¸c ®iÖn trë vµ tô ®iÖn
t¹p t¸n cña m¹ch.
- C¸c kh©u ghÐp kh«ng phô thuéc tÇn sè vµ cã hÖ sè truyÒn ®¹t b»ng 1.
C¨n cø vµo m« h×nh trªn, ®Æc tÝnh tÇn sè cña bé K§TT sÏ ®−îc x¸c ®Þnh qua
hµm sè truyÒn ®¹t:
1 1 1
K 0 = K 00 ⋅ ⋅ ⋅ (3. 4)
f f f
1+ j ⋅ 1+ j ⋅ 1+ j ⋅
f α1 fα 2 fα3
Trong ®ã:
fα1 lµ tÇn sè giíi h¹n cña kh©u läc th«ng thÊp R1C1
f α 2 lµ tÇn sè giíi h¹n cña kh©u läc th«ng thÊp R2C2
fα3 lµ tÇn sè giíi h¹n cña kh©u läc th«ng thÊp R3C3
K0 (dB)
K00
-20 dB/D
-40 dB/D
-60 dB/D
78
tÝnh biªn ®é tÇn sè vµ ®Æc tÝnh pha tÇn sè cña bé K§TT biÓu thÞ d−íi d¹ng ®å thÞ
Bode nh− trªn h×nh 3.4.
XÐt trªn ®å thÞ:
- Khi f > fα1 th× K0 gi¶m víi ®é dèc – 20 dB/decade
B B
MÆt kh¸c, khi tÇn sè t¨ng lªn th× gãc lÖch pha ϕ gi¶m (t¨ng vÒ trÞ tuyÖt ®èi).
Khi gãc lÖch pha ϕ = − 180 0 th× ®iÖn ¸p ra U r vµ ®iÖn ¸p vµo U d ng−îc pha. Cöa
thuËn vµ cöa ®¶o cña bé K§TT thay ®æi t¸c dông, ®iÒu ®ã ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh æn
®Þnh khi lµm viÖc cña bé K§TT.
3.1.1.2.3. HÖ sè khuÕch ®¹i ®ång pha:
Khi ta ®Æt vµo cöa thuËn vµ cöa ®¶o c¸c ®iÖn ¸p b»ng nhau:
U P = U N = U cm ≠ 0 Ur
Trong ®ã: U cm cßn gäi lµ ®iÖn ¸p
®ång pha, lóc ®ã:
Ud = UP −U N = 0 U cm min
Theo biÓu thøc (3.1) ta cã: 0
U cm max U cm
U r = K 0 ⋅ U d = 0 nh−ng trong thùc tÕ U r
cña bé K§TT vÉn kh¸c kh«ng. Mèi quan
hÖ gi÷a ®iÖn ¸p ra U r vµ ®iÖn ¸p vµo
H×nh 3.5. Quan hÖ gi÷a ®iÖn ¸p
®ång pha ®−îc m« t¶ ë h×nh 3.5. ra vµ ®iÖn ¸p vµo ®ång pha
Râ rµng ®iÖn ¸p ra vµ ®iÖn ¸p vµo
®ång pha cã quan hÖ tû lÖ nµo ®ã. HÖ sè tû lÖ t−¬ng øng ®−îc gäi lµ hÖ sè khuÕch
®¹i ®ång pha ký hiÖu Kcm vµ x¸c ®Þnh theo biÓu thøc
B B
∆U r
K cm = (3.5)
∆U cm
HÖ sè khuÕch ®¹i ®ång pha hoµn toµn phô thuéc vµo ®iÖn ¸p vµo ®ång pha.
Trong bé K§TT lý t−ëng Kcm = 0 . Trong c¸c sæ tay vi m¹ch gi¸ trÞ cùc ®¹i cña
U cm cho biÕt giíi h¹n cña U cm ®Ó K cm kh«ng v−ît qu¸ gi¸ trÞ ®· cho. HÖ sè
khuÕch ®¹i ®ång pha K cm lu«n lu«n nhá h¬n hÖ sè khuÕch ®¹i hiÖu K00 .
3.1.1.2.4. HÖ sè nÐn ®ång pha:
HÖ sè nÐn ®ång pha ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña bé K§TT
thùc so víi bé K§TT lý t−ëng cã Kcm = 0 . HÖ sè nµy ®−îc ký hiÖu lµ G vµ ®−îc
®Þnh nghÜa b»ng biÓu thøc:
79
K0
G= (3.6)
K cm
Th−êng th× G = 103 ÷ 105 . V× K 0 > 0 , Kcm cã thÓ ©m hoÆc ®−¬ng nªn G còng
B B
cã thÓ ©m hoÆc d−¬ng. G cho trong c¸c tµi liÖu kü thuËt lµ gi¸ trÞ tuyÖt ®èi. Khi
cÇn tÝnh to¸n, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh dÊu cña nã.
Khi tÝnh to¸n ®iÖn ¸p ra cã kÓ ®Õn c¶ hiÖn t−îng khuÕch ®¹i ®ång pha ta cã:
∂u r ∂u r
∆U r = ∆U d + ∆U cm (3.7)
∂ud K cm = const ∂ucm K 0 = const
= K 0 ∆U d + K cm ∆U cm
cho ∆U r = 0 rót ra:
K0 ∆U cm
G= =− (3.8)
K cm ∆U d U r = const
BiÓu thøc nµy cho biÕt ph¶i ®Æt mét ®iÖn ¸p vµo hiÖu b»ng bao nhiªu ®Ó bï
®−îc hiÖn t−îng khuÕch ®¹i ®ång pha.
3.1.1.2.5. §iÖn trë vµo hiÖu, ®iÖn trë vµo ®ång pha vµ ®iÖn trë ra:
§iÖn trë vµo ®−îc ®Þnh nghÜa theo biÓu thøc sau:
⎧ ∆U P
⎪ ∆I Khi U N = 0
⎪ P
rd = ⎨ (3.9)
⎪ ∆U N Khi U P = 0
⎪⎩ ∆I N
§iÖn trë vµo ®ång pha:
∆U P ∆U N
rcm = = Khi U P = U N = U cm (3.10)
∆I P ∆I N
§iÖn trë ra rr cho phÐp ®¸nh gi¸ sù biÕn thiªn cña ®iÖn ¸p ra theo gi¸ trÞ cña
t¶i vµ ®−îc ®Þnh nghÜa theo biÓu thøc:
∆U r
rr = (3.11)
∆I r
3.1.1.2.6. Dßng vµo tÜnh , dßng vµo lÖch kh«ng, ®iÖn ¸p vµo lÖch kh«ng:
Dßng vµo tÜnh lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña dßng vµo cöa thuËn vµ dßng vµo cöa
®¶o:
I + IN
It = P Víi U P = U N = 0 (3.12)
2
Dßng vµo lÖch kh«ng lµ hiÖu cña c¸c dßng vµo tÜnh ë hai cöa thuËn vµ cöa
®¶o cña bé K§TT.
80
I0 = I P − I N Víi U P = U N = 0 (3.13)
Th«ng th−êng: I 0 ≈ 0,1It
Dßng ®iÖn lÖch kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é, do ®ã khi nhiÖt ®é thay ®æi,
trÞ sè cña dßng ®iÖn lÖch kh«ng thay ®æi theo. HiÖn t−îng nµy gäi lµ tr«i dßng
lÖch kh«ng. §Ó ®¸nh gi¸ møc ®é tr«i dßng lÖch kh«ng, ng−êi ta dïng hÖ sè nhiÖt
∂I 0
cña dßng ®iÖn lÖch kh«ng o
cã thø nguyªn [nA/0C].
P P
∂t
Trong c¸c bé K§TT thùc, khi U P = U N = 0 th× ®iÖn ¸p ra vÉn kh¸c kh«ng.
§iÖn ¸p nµy lµ do ®iÖn ¸p lÖch kh«ng ë ®Çu vµo g©y nªn. §Ó ®iÖn ¸p ra b»ng
kh«ng, ta ph¶i ®Æt mét ®iÖn ¸p U 0 vµo ®Çu vµo:
U 0 = U P − U N Khi U r = 0 (3.14)
§iÖn ¸p nµy ®−îc gäi lµ ®iÖn ¸p lÖch kh«ng, nã phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Do
vËy còng cã hiÖn t−îng tr«i ®iÖn ¸p lÖch kh«ng ®−îc ®Æc tr−ng bëi tham sè:
∂U 0
∂U 0 / ∂t 0 , th«ng th−êng ≈ (1 ÷ 100) µV 0 C
0
∂t
3.1.2. C¸c s¬ ®å c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n
Khi dïng bé K§TT, ta th−êng dïng håi tiÕp ©m mµ kh«ng dïng håi tiÕp
®−¬ng, v× håi tiÕp d−¬ng lµm cho bé
K§TT lµm viÖc ë tr¹ng th¸i b·o hoµ lµ RN
tr¹ng th¸i chØ dïng trong chÕ ®é kho¸, R1
N
thùc vËy, víi K 0 ≈ ∞ , theo c«ng thøc
Uv Ud
(3.1) víi U r h÷u h¹n th× U d ≈ 0 . Do ®ã Ur
chØ cÇn ®−a mét ®iÖn ¸p hiÖu cã trÞ sè rÊt
nhá m¹ch ®· cã thÓ chuyÓn sang lµm
viÖc ë tr¹ng th¸i b·o hoµ. M¹ch håi tiÕp H×nh 3.6. Bé khuÕch ®¹i ®¶o, s¬ ®å
biÕn ®æi ®iÖn ¸p - ®iÖn ¸p
©m sÏ lµm gi¶m ®iÖn ¸p ra sao cho ®iÖn
¸p ®Çu vµo U d ≈ 0 . Trong mét sè tr−êng hîp cã thÓ dïng c¶ håi tiÕp ©m vµ håi
tiÕp d−¬ng nh−ng l−îng håi tiÕp ©m ph¶i lu«n lín h¬n l−îng håi tiÕp d−¬ng. §iÖn
¸p cÇn khuÕch ®¹i ®−îc ®−a vµo cöa thuËn hoÆc cöa ®¶o. Trong tr−êng hîp ®−a
vµo cöa ®¶o, ®iÖn ¸p ra ng−îc pha víi ®iÖn ¸p vµo, ta cã bé khuÕch ®¹i ®¶o. Trong
tr−êng hîp ®−a vµo cöa thuËn, ®iÖn ¸p ra ®ång pha víi ®iÖn ¸p vµo, ta cã bé
khuÕch ®¹i thuËn.
Sau ®©y ta xÐt mét sè s¬ ®å cña bé K§TT.
81
3.1.2.1. C¸c s¬ ®å khuÕch ®¹i ®¶o.
3.1.2.1.1. S¬ ®å biÕn ®æi ®iÖn ¸p - ®iÖn ¸p: (h×nh 3.6)
a) Tr−êng hîp lý t−ëng: K 0 = ∞ ; rd = ∞
Theo s¬ ®å trªn h×nh 3.6 ta viÕt ®−îc:
Ur
UN = − (3.15)
K0
V× U r h÷u h¹n, K 0 = ∞ nªn U N = 0
ViÕt ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót cho nót N ta cã
Uv Ur
+ =0
R1 RN
RN
⇒ Ur = − ⋅U v (3.16)
R1
Do cã håi tiÕp ©m qua RN nªn trong qu¸ tr×nh lµm viÖc ®iÖn ¸p ra U r sÏ
biÕn thiªn sao cho U N ≈ 0 . ChÝnh v× thÕ, cöa ®¶o N trong s¬ ®å nµy cßn ®−îc gäi
lµ ®iÓm ®Êt ¶o. Theo c«ng thøc (3.16) hÖ sè khuÕch ®¹i khi cã håi tiÕp ©m ®−îc
x¸c ®Þnh b»ng:
R
K ′ = N < K0 (3.17)
R1
BiÓu thøc nµy cho thÊy râ rµng hÖ sè khuÕch ®¹i cña bé K§TT gi¶m khi cã
håi tiÕp ©m vµ chØ phô thuéc vµo c¸c linh kiÖn m¾c ë m¹ch ngoµi.
Trë kh¸ng vµo cña m¹ch ®−îc tÝnh:
Uv Uv
Zv = = = R1 (3.18)
I v U v R1
b/ Tr−êng hîp K 0 h÷u h¹n, rd = ∞
Lóc nµy ta cã:
Ur
UN = − ≠0
K0
MÆt kh¸c cã thÓ tÝnh U N nh− sau: (theo s¬ ®å h×nh 3.6)
R1
U N = Uv − (U v − U r )
R1 + RN
Cho hai ph−¬ng tr×nh trªn b»ng nhau vµ gi¶i ra ta cã:
⎡ 1 R ⎛ 1 ⎞⎤
U v = −U r ⎢ + 1 ⎜1 + ⎟⎥ (3.19)
⎣⎢ K 0 RN ⎝ K 0 ⎠ ⎦⎥
82
⎛ 1 ⎞
Th«ng th−êng K 0 >> 1 nªn ⎜ 1 + ⎟ ≈1
⎝ K0 ⎠
Do ®ã ta cã biÓu thøc tÝnh gÇn ®óng:
U 1 1 1
− v = = + (3.20)
U r K K0 K ′
Khi K 0 >> 1 th× (3.20) ®ång nhÊt víi (3.17) vµ lóc ®ã K kh«ng phô thuéc
vµo K 0 nghÜa lµ hÖ sè khuÕch ®¹i cña bé K§TT cã håi tiÕp kh«ng thay ®æi ngay
c¶ khi K 0 thay ®æi do mét nguyªn nh©n nµo ®ã.
TÝnh sai sè cña hÖ sè khuÕch ®¹i khi ¸p dông (3.17) so víi (3.20). Tõ biÓu
thøc (3.20) ta cã:
1 K
K′ = K ≈ K (1 + )
K K0
1−
K0
K2
Do ®ã sai sè tuyÖt ®èi: K ′ − K ≈
K0
Vµ sai sè t−¬ng ®èi:
K′− K K 1
= = (3.21)
K K0 g
K0 ⎛ 1 1 ⎞ K0
Víi: g = = K0 ⎜ + ⎟ = 1+
K ⎝ K0 K ′ ⎠ K′
1 R
thùc chÊt lµ hÖ sè håi tiÕp cña m¹ch håi tiÕp ©m, nghÜa lµ: 1 = 1 ≈ K ht , do
K′ K ′ RN
K
®ã g = 1 + 0 = 1 + K 0 K ht chÝnh lµ ®é s©u håi tiÕp cña bé khuÕch ®¹i. VËy g cµng
K′
lín th× sai sè gÆp ph¶i khi tÝnh theo biÓu thøc (3.17) cµng nhá.
3.1.2.1.2. S¬ ®å biÕn ®æi dßng ®iÖn - ®iÖn
RN
¸p (h×nh 3.7). I
v N
ë s¬ ®å nµy ®¹i l−îng dßng ®iÖn ë ®Çu vµo − Ur
®−îc biÕn ®æi thµnh ®¹i l−îng ®iÖn ¸p ë ®Çu ra. +
§©y lµ m¹ch håi tiÕp ©m song song ®iÖn ¸p. Cã
thÓ tÝnh gÇn ®óng hÖ sè truyÒn ®¹t nh− sau:
Ta cã: U d = U N = 0
H×nh 3.7. Bé khuÕch ®¹i ®¶o theo s¬
U d = RN ⋅ I v + U r = 0
®å biÕn ®æi dßng ®iÖn - ®iÖn ¸p
Do ®ã: - U r I v = RN (3.22)
83
Khi tÝnh biÓu thøc (3.22) ®· coi K 0 = ∞ , thùc tÕ th× K 0 lµ h÷u h¹n nh− tÝnh
to¸n theo (3.22) th× sai sè gÆp ph¶i còng kh«ng ®¸ng kÓ.
3.1.2.2. C¸c s¬ ®å khuÕch ®¹i thuËn
3.1.2.2.1. S¬ ®å khuÕch ®¹i th«ng dông (h×nh 3.8)
§©y lµ s¬ ®å biÕn ®æi ®iÖn ¸p - ®iÖn ¸p RN
cã m¹ch håi tiÕp ©m nèi tiÕp ®iÖn ¸p.
a) Tr−êng hîp bé khuÕch ®¹i thuËt R1
to¸n lý t−ëng: K 0 = ∞ ; rd = ∞ .
V× K 0 = ∞ vµ U r h÷u h¹n nªn U d ≈ 0 + Ur
Uv
nghÜa lµ: U v = U N . MÆt kh¸c theo s¬ ®å ta
cã thÓ tÝnh ®−îc U N nh− sau: H×nh 3.8. Bé khuÕch ®¹i thuËn
R1
U N = Ur
R1 + RN
⎛ R ⎞
Suy ra U r = ⎜1 + N ⎟U v (3.23)
⎝ R1 ⎠
HÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch ®−îc tÝnh:
R
K′ = 1+ N (3.24)
R1
V× ®iÖn ¸p vµo Uv ®−îc ®Æt trùc tiÕp vµo cöa thuËn nªn trë kh¸ng vµo trong
B B
tr−êng hîp nµy b»ng ®iÖn trë vµo hiÖu, nghÜa lµ:
Z v = rd = ∞
§©y lµ mét ®Æc ®iÓm rÊt quan träng cña s¬ ®å khuÕch ®¹i thuËn. Nã ®−îc sö
dông trong c¸c bé khuÕch ®¹i yªu cÇu trë kh¸ng vµo lín.
b) Tr−êng hîp bé khuÕch ®¹i thùc ( K 0 h÷u h¹n).
Theo s¬ ®å h×nh 3.8 ta cã:
R1
UN = ⋅U r
R1 + R N
Ur
Ud = = U v − U N ≠ 0 v× K 0 < ∞
K0
84
Uv 1 1 R1
= = + (3.25)
U r K K 0 R1 + R N
HoÆc:
Uv 1 1 1
= = + (3.26)
U r K K0 K ′
Râ rµng khi K 0 = ∞ th× biÓu thøc (3.24) ®ång nhÊt víi (3.26).
U d = U v − U N vµ U cm = U v . Ta cã:
1 R1
+
U v 1 K 0 R1 + RN ⎛ 1 R1 ⎞ ⎛ 1⎞
= = ≈⎜ + ⎟ ⋅ ⎜1 − ⎟ (3.27)
Ur K K ⎝ K 0 R1 + RN ⎠ ⎝ G⎠
1 + cm
K0
So víi (3.25) cã thÓ thÊy ®−îc ¶nh h−ëng cña hÖ sè nÐn ®ång pha ®Õn hÖ sè
khuÕch ®¹i cña m¹ch. Chóng ta cã thÓ minh ho¹ ¶nh h−ëng trªn b»ng biÓu thøc
(3.28) vµ s¬ ®å h×nh 3.9.
U r − K cmU cm U r U cm
Ud = = − (3.28)
K0 K0 G
U r K 0 U cm G
+
Ud A1
−
UP
UN Ur
A2
H×nh 3.9. ¶nh h−ëng cña ®iÖn ¸p ®ång pha ®Õn bé K§TT
A1 - Bé khuÕch ®¹i lý t−ëng; A2 - Bé khuÕch ®¹i thùc
B B B B
−
−
+ Ur
+ Ur Uv
Uv
86
U cm = I t ⋅ ( R1 // RN )
U 0 . Sai sè do nã g©y ra trªn ®Çu ra ®−îc tÝnh dùa trªn s¬ ®å h×nh 3.11.
H×nh 3.11 Mét c¸ch m¾c bé khuÕch ®¹i ®¶o ®Ó gi¶m ®iÖn ¸p lÖch kh«ng
R ⎛ R ⎞
⇒ U r = − N ⋅U v + ⎜1 + N ⎟ ⋅U 0 (3.31)
R1 ⎝ R1 ⎠
HÖ sè khuÕch ®¹i K′ cña m¹ch cµng lín th× sai sè nµy cµng lín. Víi bé
khuÕch ®¹i thuËn, sai sè còng ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc (3.32). Chó ý U 0 cã
thÓ lÊy dÊu bÊt kú phô thuéc vµo quan hÖ lín nhá gi÷a I P vµ I N .
§Ó khö sai sè nµy ng−êi ta dïng c¸c m¹ch bï ®iÓn h×nh biÓu diÔn trªn h×nh
3.12. ViÖc bï ®iÖn ¸p lÖch kh«ng cho c¸c bé K§TT ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn
t¾c m¾c thªm mét trong hai ®Çu vµo cña bé K§TT víi mét nguån ®iÖn ¸p biÕn ®æi
®−îc ®Ó cã mét ®iÖn ¸p ®Æt lªn cöa nµy cã trÞ sè b»ng ®iÖn ¸p lÖch kh«ng vµ cã dÊu
87
ng−îc víi dÊu cña ®iÖn ¸p lÖch kh«ng ( − U 0 ) (xem h×nh 3.12.a vµ b). Trong tr−êng
hîp cÇn thiÕt ph¶i ®Ó trèng c¶ hai cöa vµo cña bé K§TT th× m¾c m¹ch bï vµo mét
cöa kh¸c cã liªn quan ®Õn cöa vµo (h×nh 3.12.c). Trong c¸c s¬ ®å trªn ph¶i chän
R3 >> R2 ®Ó khái ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh lµm viÖc b×nh th−êng cña m¹ch. Th−êng
88
R ⎛ R ⎞
∆U r 0 = 0 ⋅ ⎜ 1 + 1 ⎟ ⋅ [ ∆U 0 − ∆I 0 ( R1 // RN ) ] (3.34)
R1 ⎝ RN ⎠
Nh×n vµo biÓu thøc trªn thÊy r»ng: NÕu nguån tÝn hiÖu cã trë kh¸ng lín
( R1 // RN lín) th× ®iÖn ¸p sai sè ë ®Çu ra chñ yÕu do tr«i dßng lÖch kh«ng ®Çu vµo
sinh ra. Ng−îc l¹i, nÕu nguån tÝn hiÖu cã trë kh¸ng nhá ( R1 nhá) th× sai sè ®Çu ra
chñ yÕu do ®iÖn ¸p lÖch kh«ng ®Çu vµo g©y ra.
Do ®ã: - Khi cÇn khuÕch ®¹i dßng mét chiÒu nhá th× chän R1 // RN nhá.
- CÇn khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p mét chiÒu nhá th× chän R1 lín.
Trong khi dïng K§TT khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p xoay chiÒu kh«ng cÇn quan t©m
®Õn bï lÖch kh«ng v× nã sÏ bÞ khö khi qua c¸c tô nèi tÇng.
3.1.4. æn ®Þnh c«ng t¸c cña bé K§TT vµ c¸c biÖn ph¸p bï tÇn sè.
3.1.4.1. æn ®Þnh cña mét hÖ thèng cã håi tiÕp
Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, hÖ sè khuÕch ®¹i hiÖu cña bé K§TT gi¶m ë tÇn sè
cao. Nguyªn nh©n lµ do c¸c ®iÖn dung m¾c vµo m¹ch, ®iÖn dung kÝ sinh cña
tranzistor cïng víi c¸c ®iÖn trë cña m¹ch t¹o thµnh c¸c m¾t läc th«ng thÊp (xem
h×nh 3.3). ChÝnh v× vËy ®Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè vµ ®Æc tuyÕn pha - tÇn sè cña
bé K§TT cã d¹ng nh− trªn h×nh 3.4. Khi f > fα1 th× kh©u läc R1C1 cã tÇn sè giíi
B B B B
h¹n thÊp nhÊt quyÕt ®Þnh d¹ng ®Æc tuyÕn tÇn sè cña bé K§TT.
HÖ sè truyÒn ®¹t cña mét kh©u läc th«ng thÊp bËc 1 ®−îc x¸c ®Þnh:
1
KL = (3.35)
f
1+ j
f max
1
Víi: f max = = fα
2πRC
M«®un vµ pha cña hÖ sè truyÒn ®¹t cña kh©u läc th«ng thÊp b»ng:
1
KL = (3.36)
2
1 + ( f f max )
ϕ L = − arctg ( f f max ) (3.37)
f max
Râ rµng khi : f >> f max th× K L ≈ , nghÜa lµ ®Æc tuyÕn tÇn sè gi¶m víi
f
®é dèc m = −20dB/Decade vµ ϕ L ≈ −900 = ϕ .
Do ®ã quan hÖ gi÷a ®é dèc cña ®Æc tuyÕn tÇn sè m vµ gãc lÖch pha ϕ trong
mét ph¹m vi tÇn sè nµo ®ã cã thÓ ®−îc biÓu diÔn gÇn ®óng nh− sau:
ϕ = − 4, 50 ⋅ m (dB/D) (3.38)
89
T−¬ng tù nh− vËy khi f > f α 2 bé läc th«ng thÊp thø hai ( R2C2 ) l¹i ¶nh h−ëng
®Õn ®Æc tuyÕn biªn ®é tÇn sè cña bé khuÕch ®¹i. Do ®ã ®Æc tuyÕn cã ®é dèc
m = − 40 dB/Decade vµ gãc pha x¸c ®Þnh theo (3.38): ϕ = − 180 0 . LËp luËn t−¬ng tù
cho d¶i tÇn sè cao h¬n, ta cã thÓ vÏ ®−îc ®Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè nh− trªn h×nh
3.4.
Ta thÊy r»ng khi f >> f α 2 th× ϕ = − 180 0 , nghÜa lµ vai trß cña cöa thuËn P vµ
cöa ®¶o N ®æi lÉn cho nhau vµ håi tiÕp ©m trong m¹ch trë thµnh håi tiÕp d−¬ng
trong d¶i tÇn sè nµy.
Theo lý thuyÕt vÒ c¸c bé t¹o dao ®éng th× mét m¹ch sÏ cã dao ®éng t¹i tÇn sè
nµo ®ã nÕu m¹ch cã håi tiÕp d−¬ng ( ϕ = − 180 0 ) t¹i tÇn sè ®ã vµ c¸c tham sè cña
m¹ch tháa m·n ®iÒu kiÖn:
K 0 K ht ≥ 1 (3.39)
Nh− vËy ®iÒu kiÖn ®Ó m¹ch khuÕch ®¹i cã håi tiÕp lµm viÖc æn ®Þnh lµ:
K ht K 0 ( ϕ = − 180 0 ) < 1 (3.40)
NghÜa lµ mét hÖ thèng cã håi tiÕp gäi lµ æn ®Þnh nÕu hÖ sè khuÕch ®¹i vßng
K v = K 0 K ht < 1 tr−íc khi gãc lÖch pha ϕ = − 180 0 . Nãi c¸ch kh¸c, mét hÖ thèng cã
håi tiÕp gäi lµ æn ®Þnh nÕu ®Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè cña hÖ sè khuÕch ®¹i vßng cã
®é dèc lín h¬n (nhá h¬n vÒ trÞ tuyÖt ®èi) - 40 dB/D ( ϕ > − 180 0 ) khi qua ®iÓm 0 dB
( K 0 K ht = 1 ) øng víi tÇn sè c¾t. Trong thùc tÕ, ®Ó ®¶m b¶o an toµn th−êng chØ cho
phÐp m = −20 dB/D xung quanh tÇn sè c¾t fc. B B
90
3.1.4.2. C¸c biÖn ph¸p bï ®Æc tuyÕn tÇn sè (bï pha)
1. Mét sè vÊn ®Ò vÒ bï tÇn sè.
§Ó ®¸nh gi¸ ®é æn ®Þnh cña hÖ thèng cã håi tiÕp, ng−êi ta dïng ®é dù tr÷ vÒ
biªn ®é AK hoÆc ®é dù tr÷ vÒ pha ϕK (h×nh 3.13)
B B B B
- §é dù tr÷ vÒ biªn ®é lµ gi¸ trÞ cña hÖ sè khuÕch ®¹i vßng tÝnh theo dB ë tÇn
sè mµ gãc pha cña hÖ sè khuÕch ®¹i vßng ϕv = −1800 . NÕu AK < 0 th× AK lµ gi¸
trÞ cÇn ph¶i bï thªm ®Ó cho tÝch K 0 K ht = 1 (tr−êng hîp giíi h¹n cña mÊt æn ®Þnh
lµm viÖc).
- §é dù tr÷ vÒ pha ϕK lµ hiÖu pha cña gãc pha ϕ = − 180 0 vµ gãc pha øng víi
B B
§é dù tr÷ vÒ biªn ®é vµ vÒ pha cµng lín th× hÖ thèng cµng æn ®Þnh. Trong
thùc tÕ ta chØ cÇn dïng mét tham sè (th−êng lµ ϕK) v× c¸c ®é dù tr÷ nµy liªn quan
B B
K′ ϕK = 300
Ur ϕK = 600
K 0′
ϕK = 00
(dB)
ϕK = 300
0 ϕK = 900
ϕK = 45
log f t
ϕK = 900
ϕK = 600
H×nh 3.14. a) §Æc tÝnh tÇn sè cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp
b) §¸p øng xung cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp
91
BiÕn ®æi Laplace cho thÊy quan hÖ chÆt chÏ gi÷a ®Æc tÝnh tÇn sè vµ ®¸p øng
xung cña mét hÖ thèng. H×nh 3.14b biÓu diÔn ®¸p øng xung cña bé khuÕch ®¹i cã
håi tiÕp víi gi¸ trÞ kh¸c nhau cña ϕK . Víi ϕK = 900 , qu¸ tr×nh qu¸ ®é kh«ng tuÇn
hoµn, khi ϕK gi¶m th× qu¸ tr×nh qu¸ ®é lµ mét qu¸ tr×nh dao ®éng t¾t dÇn vµ khi
ϕ K = 0 th× m¹ch cã dao ®éng h×nh sin. Trªn h×nh 3.13 ®· gi¶ thiÕt gãc pha ϕv cña
hÖ sè khuÕch ®¹i vßng b»ng gãc pha ϕ cña hÖ sè khuÕch ®¹i kh«ng t¶i. §iÒu nµy
hoµn toµn ®óng nÕu m¹ch håi tiÕp thuÇn trë. Lóc ®ã d¹ng cña K v còng gièng
d¹ng cña K 0 . §Ó ®¬n gi¶n ta vÉn tiÕp tôc dïng gi¶ thiÕt nµy ë phÇn sau. Ngoµi ra
cßn gi¶ thiÕt c¸c ®iÓm cùc øng víi f α1 , f α 2 , fα3 c¸ch nhau kh¸ xa, nghÜa
lµ: f α1 << f α 2 << f α 3
B¶n chÊt cña viÖc bï tÇn sè lµ lµm thay ®æi ®Æc tÝnh tÇn sè cña hÖ sè khuÕch
®¹i vßng sao cho K v = K 0 K ht < 1 tr−íc khi ϕ = − 180 0 . §Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã, ta
cã thÓ thay ®æi K0 (m¹ch bï trong), thay ®æi Kht (m¹ch bï ngoµi) hoÆc thay ®æi
B B B B
®ång thêi c¶ K0 vµ Kht (m¹ch bï hçn hîp). Trªn thùc tÕ, m¹ch bï trong hay ®−îc
B B B B
dïng h¬n c¶ v× sù thay ®æi cña K0 Ýt ¶nh h−ëng ®Õn hµm truyÒn ®¹t K ′ cña bé
B B
khuÕch ®¹i cã håi tiÕp. C¸c c¸ch m¾c m¹ch bï ®−îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.15
92
Kv (dB)
R C
Kvo
H dB − 20 dB/ D
fp Kh«ng bï
logf
− 20dB/ D Cã bï
− 40dB / D a)
ϕH − 20dB/ D
− 60dB / D
logf
fc
−900 fα 2 fα 3
fp fα1 = fc′ logf
ϕ
logf
C −900 Kh«ng bï
c) ϕK
−1800 b)
C Cã bï
− 270 0
biÓu thøc:
Kv0
K v = K 0 K ht = (3.42)
1 + PTP
trong ®ã Kv0 - hÖ sè khuÕch ®¹i vßng ë tÇn sè thÊp ( f < f P )
B B
Khi chän f c′ = fα1 th× ϕK = 450 , nÕu muèn ϕK > 450 cÇn ph¶i chän fc′ < fα1 .
ViÕt l¹i (3.42) ta cã:
Kv0 Kv0
Kv = ⇒ Kv =
1+ j f fP 2
1+ ( f fP )
ë tÇn sè f >> f P th×
f
Kv ≈ Kv0 P (3.43)
f
T¹i f = f c′ th× Kv = 1 nªn ta cã thÓ viÕt
93
f c′
fP = (3.44)
Kv0
BiÓu thøc (3.46) x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a tÇn sè giíi h¹n cña kh©u bï vµ
tÇn sè c¾t cña bé khuÕch ®¹i cã bï.
§é réng d¶i tÇn cña bé khuÕch ®¹i víi m¹ch bï mét ®iÓm cùc ®−îc x¸c
®Þnh:
B = f c′ ≤ f α1 (3.45)
Trong tr−êng hîp nµy B kh¸ nhá nªn chØ ®−îc sö dông khi khuÕch ®¹i tÝn
hiÖu ©m tÇn.
Trong thùc tÕ, ®iÖn trë R cña kh©u bï (h×nh 3.16a) lµ ®iÖn trë trong cña
m¹ch t¹i ®iÓm m¾c m¹ch bï. Do vËy kh©u bï chØ gåm mét tô ®iÖn ë m¹ch ngoµi
®−îc m¾c nh− h×nh 3.16c.
b) M¹ch bï cùc kh«ng (bï lag - lead)
S¬ ®å m¹ch bï ®−îc m« t¶ trªn h×nh 3.17.
Hµm truyÒn ®¹t phøc cña m¹ch bï cã d¹ng:
1 + P ⋅ TN
H (P) = (3.46)
1 + P ⋅ TP
1
Trong ®ã: TN = ; TP = 1 ; fN =
1
; fP =
1
2πf N 2 πf P 2πCR2 2 πC ( R1 + R2 )
M¹ch bï cã mét ®iÓm cùc t¹i f P vµ mét ®iÓm kh«ng t¹i f N , víi f P < f N .
Ta cÇn chän f N sao cho nã khö ®−îc ®iÓm cùc f α1 cña bé khuÕch ®¹i, nghÜa lµ:
f N = f α1
Hµm truyÒn ®¹t cña bé khuÕch ®¹i cã bï lµ tÝch hµm truyÒn ®¹t cña bé
khuÕch ®¹i ch−a bï víi hµm truyÒn ®¹t cña kh©u bï.
Kv0 (1 + PTN )
Kv = ×
(1 + PTα1 ) ⋅ (1 + PTα 2 ) ⋅ (1 + PTα 3 ) (1 + PTP )
Khi f α1 = f N th×:
Kv0
Kv = (3.47)
(1 + PTα 2 ) ⋅ (1 + PTα 3 ) ⋅ (1 + PTP )
Nh×n vµo biÓu thøc (3.47) râ rµng f α1 ®· bÞ ®iÓm kh«ng f N khö. NÕu chän
fc′ = fα 2 (h×nh 3.17.b) th× ϕK = 450 , gi¶m fc′ th× ϕK t¨ng. §é réng d¶i tÇn cña
bé khuÕch ®¹i cã bï:
B = f c′ ≤ f α 2 (3.48)
lµ kh¸ réng. Nãi c¸ch kh¸c, m¹ch cã thÓ khuÕch ®¹i tÝn hiÖu cã tÇn sè t−¬ng ®èi
cao.
94
Kv (dB)
R1
R2 Kvo
H dB C Kh«ng bï
− 20 dB/D
Cã bï
− 20 dB / D
logf − 40dB/D
C
− 180
0 ϕK
Cã bï
0
− 270
C
c) b)
95
H×nh 3.18. Bï tÇn sè víi m¹ch bï cùc-kh«ng hai kh©u
a) S¬ ®å vµ ®Æc tÝnh tÇn sè cña m¹ch bï; b) §Æc tÝnh biªn ®é - tÇn sè vµ ®Æc tÝnh
pha - tÇn sè cña bé khuÕch ®¹i cã bï vµ kh«ng bï; c) C¸c c¸ch m¾c m¹ch bï vµo
bé khuÕch ®¹i
§èi víi s¬ ®å nµy, ta còng cã thÓ dÔ dµng chøng minh ®−îc quan hÖ sau:
f c′ ⋅ f N
fP = (3.50)
Kv0
d) M¹ch bï víi mét ®iÓm kh«ng:
S¬ ®å m¹ch bï ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.19a. Hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch cã
d¹ng:
R2 1 + PTN
H ( P) = ⋅ (3.51)
R1 + R2 1 + PTP
1 1
trong ®ã: TN = ; TP = 1 ; f N = 1 ; fP =
2πf N 2 πf P 2 πR1C RR
2πC 1 2
R1 + R2
M¹ch bï cã mét ®iÓm cùc f P vµ mét ®iÓm kh«ng f N víi f P > f N . Chän f P
vµ f N sao cho chØ cã ®iÓm kh«ng f N n»m trong d¶i tÇn c«ng t¸c vµ f P n»m
96
xa ra ngoµi d¶i tÇn. Nh− vËy chØ cã f N lµm thay ®æi ®Æc tÝnh tÇn sè cña bé
khuÕch ®¹i cã håi tiÕp.
C K v (dB )
− 20dB / D
Kv0
Kh«ng bï
− 20dB / D
R1 Cã bï
R2 K v′0
− 20dB / D
fc
a)
f α 1 fα 2 = f N fα 3 = f c′ log f
H (dB ) fP
fN
fN / fP log f
ϕH
90 0
0
ϕv log f
0
log f
− 900
Cã bï
ϕK
− 1800 Kh«ng bï
b)
H×nh 3.19. Bï tÇn sè víi ®iÓm mét kh«ng a) S¬ ®å m¹ch bï; b) §Æc tÝnh biªn ®é
- tÇn sè vµ ®Æc tÝnh pha - tÇn sè cña bé khuÕch ®¹i cã bï vµ kh«ng bï;
ChÝnh v× vËy m¹ch bï nµy ®−îc gäi lµ m¹ch bï cã mét ®iÓm kh«ng. TÝnh
hÖ sè truyÒn ®¹t vßng khi cã bï:
K v0 (1 + PTN ) R2
Kv = ⋅ ⋅ (3.52)
(1 + PTα1 ) ⋅ (1 + PTα 2 ) ⋅ (1 + PTα 3 ) (1 + PTP ) R1 + R2
Chän TN = Tα 2 nghÜa lµ f N = fα 2 do ®ã triÖt tiªu ®iÓm cùc f α 2 . T¹i f = 0
ta cã:
R2 f
H ( P) = = N
R1 + R2 fP
D¶i tÇn c«ng t¸c cña bé khuÕch ®¹i trong tr−êng hîp nµy lµ: B = f c′ ≤ f α 3
kh¸ réng, tuy nhiªn ë vïng tÇn sè thÊp hÖ sè khuÕch ®¹i K v 0 gi¶m mét l−îng
fN fP .
3.1.5. CÊu tróc bªn trong cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n.
CÊu tróc bªn trong cña c¸c bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n rÊt kh¸c nhau tuú vµo
môc ®Ých øng dông cña chóng, nh−ng chóng ®Òu cã c¸c yªu cÇu c¬ b¶n sau:
- HÖ sè khuÕch ®¹i ph¶i lín;
- §iÖn ¸p vµo vµ ®iÖn ¸p lÖch kh«ng nhá;
97
- C¸c dßng tÜnh nhá;
- Trë kh¸ng vµo lín;
- Trë kh¸ng ra nhá;
- §Çu vµo ®èi xøng;
- §iÖn ¸p ra ë chÕ ®é tÜnh b»ng kh«ng.
S¬ ®å cÊu tróc tæng qu¸t cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n cã d¹ng nh− sau:
§Ó t¹o ra ®Çu vµo ®èi xøng, tÇng ®Çu lu«n lµ tÇng khuÕch ®¹i vi sai cã dßng
tÜnh nhá, trë kh¸ng vµo lín vµ cho phÐp m¾c thªm m¹ch bï tr«i ë ngoµi.
TÇng thø hai th−êng lµ tÇng khuÕch ®¹i vi sai chuyÓn tõ ®Çu vµo ®èi xøng
sang ®Çu ra kh«ng ®èi xøng.
C¸c tÇng trung gian cã nhiÖm vô khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ñ lín ®Ó kÝch thÝch cho
tÇng cuèi vµ lµm nhiÖm vô phèi hîp.
TÇng cuèi lµ tÇng khuÕch ®¹i ®Èy kÐo bï ®Ó ®¶m b¶o dßng ra lín, ®iÖn ¸p ra
lín vµ ®iÖn trë ra nhá. TÇng nµy th−êng cã thªm mét m¹ch h¹n dßng.
§Ó ®¶m b¶o yªu cÇu vÒ ®iÖn ¸p ra b»ng kh«ng ë chÕ ®é tÜnh ph¶i cã m¹ch
dÞch møc n»m trong mét phÇn m¹ch nµo ®ã cña bé K§TT. BiÕt r»ng, khi dïng c¸c
bé khuÕch ®¹i cã c¸c tranzistor npn th× ®iÖn thÕ tÜnh lÇn l−ît cña c¸c tÇng bÞ ®Èy
dÇn vÒ phÝa c¸c gi¸ trÞ d−¬ng. M¹ch dÞch møc cã nhiÖm vô ®Èy lïi ®iÓm tÜnh vÒ
phÝa ©m. C¸c m¹ch ghÐp gi÷a c¸c tÇng lµm nhiÖm vô nµy. Sau ®©y ta ®i xÐt mét
vµi bé K§TT ®¬n gi¶n.
3.1.5.1. C¸c s¬ ®å K§TT d¹ng ®¬n gi¶n:
XÐt s¬ ®å 3.21.a:
T1 vµ T2 lµ tÇng vµo khuÕch ®¹i vi sai nèi víi nguån dßng T3 . TÇng nµy lµm
viÖc víi dßng collector nhá ®Ó cã rd lín vµ dßng tÜnh nhá. Tuy vËy còng kh«ng
dïng dßng collector qu¸ nhá lµm cho hÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn gi¶m vµ lµm t¨ng
t¹p ©m ®èi víi bé khuÕch ®¹i, th−êng chän Ic trong ph¹m vi 10 µ A ®Õn 1 mA . V×
98
chØ cÇn mét ®Çu ra, nªn ®iÖn trë Rc trªn collector cña T1 ®−îc bá bít ®i, v× dßng
collector hÇu nh− kh«ng phô thuéc vµo UCE .
Tuy nhiªn tæn hao trªn hai transistor sÏ kh¸c nhau lµm cho nhiÖt ®é cña
chóng kh¸c nhau g©y ra tr«i lín. T4 lµ m¹ch biÕn ®æi trë kh¸ng ®Ó cã trë kh¸ng ra
nhá. §Ó T2 kh«ng b·o hoµ, ph¶i chän ®iÖn thÕ colecto ®ñ lín ( 0, 5U cc ). Trong s¬
®å dïng ®i«t Zener ®Ó dÞch møc. §iÖn ¸p Zener cña ®i«t lµ ( 0, 5U cc − 0, 6V ). V×
®iÖn ¸p collector n»m trong ph¹m vi ( 0 ÷ U cc ) nªn ®iÖn ¸p ra n»m trong ph¹m vi
( −0, 5U cc ÷ +0, 5U cc ). Bé khuÕch ®¹i vi sai cã mét tÇng khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p nµy
th−êng ®−îc dïng theo kiÓu m¹ch lÆp ®iÖn ¸p (h×nh 3.10).
XÐt s¬ ®å h×nh 3.21.b:
Trong s¬ ®å nµy, cöa vµo ®¶o N ®−îc nèi víi ®Çu ra qua RK . Kh©u RK C K lµ
kh©u bï tÇn sè. ë ®©y dïng nguån dßng T5 vµ T6 thay cho ®iÖn trë Rc vµ R4 trong
s¬ ®å 3.21.a.
§iÖn thÕ emitter cña bé khuÕch ®¹i vi sai: U v − 0, 6V . Do m¹ch håi tiÕp qua RK ,
U r = U v ; chÝnh v× thÕ ®iÖn thÕ baz¬ cña T4 lµ U v + 0, 6V . C¸c ®iÖn ¸p
99
U ce1 = 0, 6V vµ U ce 2 = 1, 2V kh«ng phô thuéc vµo ®iÖn ¸p vµo, do vËy kh«ng cÇn
+ + +
Rc R5
+
T4
Ucc - 0.6V
CK
T1 T2
UP UN
RK Ur
T3 T5
R1 R2 R3 R4
- - - -
H×nh 3.22. Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n cã hai tÇng khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p
3.1.5.3. Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n dïng m¹ch ®iÖn cã dßng ®èi xøng:
100
M¹ch ®iÖn cã dßng ®èi xøng cßn ®−îc gäi lµ g−¬ng dßng ®iÖn. §Ó gi¶m tr«i
do T4 (xem h×nh 3.22) g©y ra, m¾c thªm ®i«t D (h×nh 3.23) ®Ó bï tr«i ®iÖn ¸p Baz¬
– Emitter cña T4 .
H×nh 3.23. Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n dïng g−¬ng dßng ®iÖn
Nhê ®ã h¹ ¸p trªn hai ®iÖn trë Rc nh− nhau, do ®ã dßng ®iÖn collector cña T4
b»ng dßng collector cña T2 (g−¬ng dßng ®iÖn). M¹ch nµy còng cã t¸c dông dÞch
møc nh− s¬ ®å 3.22 nh−ng nhê cã bï tr«i nªn møc dÞch ®¹t ®−îc kh¸ chÝnh x¸c.
3.1.5.4. Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n dïng khuÕch ®¹i vi sai bï:
§Æc ®iÓm cÊu tróc hoµn toµn gièng s¬ ®å h×nh 3.23, riªng T4 ®−îc thay b»ng
bé khuÕch ®¹i vi sai trªn T4 vµ T5 . Nhê vËy m¹ch cã thªm mét sè −u ®iÓm: lµ cã
thÓ t¨ng h¹ ¸p trªn Rc ®Ó cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p cña tÇng vµo lín h¬n. Do cã
B B
nguån dßng T3 nªn ë ®Çu ra bé khuÕch ®¹i vµo kh«ng cã ®iÖn ¸p ®ång pha, v× vËy
kh«ng cÇn nguån dßng ë vÞ trÝ cña R4 . §iÖn thÕ emittor cña T4 , T5 cã gi¸ trÞ x¸c
B B
pha. Khi ®iÖn ¸p vµo cöa N lín h¬n ®iÖn thÕ collector T1 th× ®i«t collector – baz¬
dÉn, do ®ã ®iÖn thÕ collector vµ baz¬ ®ång pha, cöa ®¶o biÕn thµnh cöa thuËn, håi
101
tiÕp ©m biÕn thµnh håi tiÕp d−¬ng, ®iÖn ¸p ra cã gi¸ trÞ øng víi møc b·o hoµ vµ bÞ
kÑt t¹i ®ã.
102
H×nh 3.25. S¬ ®å cÊu tróc bé K§TT µA709
- Hµm truyÒn ®¹t cña µA709 cã ba ®iÓm cùc øng víi c¸c tÇn sè
f α1 ≈ 0, 2 MHz ; f α 2 ≈ 1 MHz vµ f α 3 ≈ 8 MHz . §Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh, ta m¾c m¹ch bï
tÇn sè sao cho c¸c ®iÓm cùc cña hµm truyÒn ®¹t khi cã bï lµ: f α1 ≈ 10 kHz ;
f α 2 ≈ 1 MHz vµ f α 3 ≈ 1.5 MHz .
3.2 C¸c m¹ch tÝnh to¸n vµ ®iÒu khiÓn tuyÕn tÝnh dïng
khuÕch ®¹i thuËt to¸n
3.2.1 Kh¸i niÖm
Trong c¸c m¹ch ®iÖn tö t−¬ng tù, c¸c m¹ch tÝnh to¸n vµ ®iÒu khiÓn ®−îc x©y
dùng chñ yÕu trªn bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n.
103
ViÖc t¹o ra c¸c m¹ch tÝnh to¸n vµ ®iÒu khiÓn kh¸c nhau ®−îc thùc hiÖn b»ng
c¸ch thay ®æi c¸c linh kiÖn trong m¹ch håi tiÕp hoÆc m¹ch ngoµi.
C¸c m¹ch tÝnh to¸n vµ ®iÒu khiÓn tuyÕn tÝnh chøa trong m¹ch håi tiÕp c¸c
linh kiÖn thô ®éng kh«ng phô thuéc tÇn sè (R) hoÆc phô thuéc tÇn sè (L, C)
(kh«ng qu¸n tÝnh hoÆc qu¸n tÝnh).
R1 RN
Uv1
R2 Ur
Uv 2
Rn
Uvn
H×nh 3.26 M¹ch céng ®¶o
3.2.2.2 M¹ch khuÕch ®¹i ®¶o víi trë kh¸ng vµo lín (h×nh 3.27)
T¹i nót N ta cã ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót sau :
U v1 U 3
+ =0 (3.54.a)
R1 R N
R3
trong ®ã U 3 = U r víi ®iÒu kiÖn RN >> R3 .
R2 + R3
Thay vµo (3.54.a) vµ biÕn ®æi, ta cã:
RN ⎛ R2 ⎞
−U r = ⎜1 + ⎟U v
R1 ⎝ R3 ⎠
VËy m¹ch cã hÖ sè khuÕch ®¹i:
R ⎛ R ⎞
K = N ⎜1 + 2 ⎟ (3.54.b)
R1 ⎝ R3 ⎠
104
Nh− vËy ta thÊy, trong tr−êng hîp yªu cÇu hÖ sè khuÕch ®¹i lín th× ph¶i chän
R1 nhá, lóc ®ã trë kh¸ng vµo cña m¹ch Zv = R1 nhá. Cã thÓ kh¾c phôc nh−îc ®iÓm
B B B B B B
®ã b»ng c¸ch chän R1 ®ñ lín. Lóc nµy hÖ sè khuÕch ®¹i chØ cßn phô thuéc vµo tû
B B
sè R2/R3 lµ tû sè mµ ta cã thÓ t¨ng tïy ý mµ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn trë kh¸ng vµo
B B B B
cña m¹ch. Víi c¸ch cÊu t¹o nh− vËy cã thÓ t¨ng thªm sè ®Çu vµo ®Ó thùc hiÖn c¸c
m¹ch céng hoÆc trõ cã trë kh¸ng vµo lín.
3.2.2.3 M¹ch trõ (h×nh 3.28.a)
Theo s¬ ®å ta cã ®iÖn ¸p vµo cöa thuËn:
RP
U P = U v2
RP + RP / α
U r = α (U v 2 − U v1 ) (3.55)
Tr−êng hîp hiÖu Uv2 – Uv1 nhá vµ hÖ sè nÐn tÝn hiÖu ®ång pha lµ h÷u h¹n th×
B B B B
kÕt qu¶ theo (3.55) cã sai sè ®¸ng kÓ. Chó ý r»ng chØ khi mét trong hai ®Çu vµo
®−îc nèi ®Êt th× ®iÖn ¸p ë ®Çu vµo t−¬ng øng míi b»ng kh«ng.
NÕu tû sè c¸c ®iÖn trë trªn cöa P vµ cöa N kh¸c nhau ( α P ≠ α N ) th× :
1+ αN
Ur = α PU v 2 − α N U v1 (3.56)
1+ αP
105
RN R
trong ®ã, α N = vµ α P = P
R1 R2
HÖ sè khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ®ång pha Kcm cã thÓ suy ra tõ (3.56) khi cho
B B
Uv1 = Uv2
B B B B
1+ αN
K cm = αP − αN (3.57)
1+ αP
m
∑ αi (U vi − U N ) + U r − U N = 0
i =1
m ⎡m ⎤
∑ αiU vi − U N ⎢ ∑ αi + 1⎥ + U r =0
i =1 ⎣i =1 ⎦
T−¬ng tù nh− vËy, trªn cöa P ta cã:
106
n ⎡n ⎤
∑ i vi P ⎢ ∑ α′i + 1⎥ = 0
α ′U ′ − U
i =1 ⎣i =1 ⎦
RN / α1
U v1
RN RN / α 2 RN
R1 = RN
U v1
α U v2
N RN / α m
U vn −
− Ur
+ U v′1 +
Ur R p / α 1′
P U v′2
Uv2 R p / α 2′ RP
RP RP ′
Uvn
R2 =
α R p / α n′
H×nh 3.28 a) M¹ch trõ; b) M¹ch trõ nhiÒu thµnh phÇn
Cho UN = UP ta cã:
B B B B
n ⎡m ⎤
∑ α′iU vi′ ⎢ ∑ αi + 1⎥ m
U r = i =1 ⎣i =1 ⎦−
n ∑ αiU vi (3.59.a)
i =1
∑ α′i + 1
i =1
m n
NÕu gi¶ thiÕt ∑ αi = ∑ α′i (3.59.b)
i =1 i =1
n m
ta cã: Ur = ∑ α′iU vi′ − ∑ α iU vi (3.59.c)
i =1 i =1
Nh− vËy, nÕu ®iÒu kiÖn (3.59.b) tháa m·n, m¹ch sÏ cho phÐp céng hoÆc trõ
nhiÒu ®iÖn ¸p. §iÒu kiÖn (3.59.b) cßn gióp gi¶m ®iÖn ¸p vµo ®ång pha. Trong
tr−êng hîp m¹ch cô thÓ kh«ng ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn (3.59.b) ta cã thÓ m¾c thªm
mét sè nh¸nh vµo nh¸nh phô cã ®iÖn ¸p vµo b»ng kh«ng.
3.2.2.5 M¹ch trõ víi trë kh¸ng cöa vµo lín (h×nh 3.29)
M¹ch ®iÖn trªn h×nh 3.29.a lµ m¹ch trõ víi trë kh¸ng vµo cöa P lín. ViÕt
ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn cho nót N vµ cho UN = U2 ta cã : B B B B
U r = U 2 (1 + k + kn ) − kU1 (3.60)
107
Do hÖ sè cña U2 lu«n lín h¬n hÖ sè cña U1 nªn m¹ch kh«ng t¹o ®−îc ®iÖn
B B B B
¸p ra cã d¹ng k (U 2 − U1 ) . M¹ch trõ trªn h×nh 3.29.b cã trë kh¸ng vµo cña c¶ hai
cöa ®Òu lín. Trªn c¸c nót N1 vµ N2 ta cã: B B B B
U 3 − U1 U 2 − U1 U1
+ − =0
R3 R1 R2
U 3 − U 2 U r − U 2 U1 − U 2
+ + =0
R3 R2 R1
⎛ R1 + 2 R3 ⎞
Suy ra U r = ⎜ 1 + R2 ⎟ (U 2 − U1 ) (3.61.a)
⎝ R1R3 ⎠
+
U1 −
R3
U1
U2 R2 R1
+ R3
Ur
−
kR
U1 R2
R − Ur
n +
a) U2 b)
⎛ R ⎞
U r = ⎜ 1 + 2 ⎟ (U 2 − U1 ) (3.61.b)
⎝ R3 ⎠
V× R2 ≠ 0 vµ R3 ≠ ∞ , nªn gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hÖ sè khuÕch ®¹i lu«n lu«n lín
h¬n 1.
3.2.2.6 M¹ch t¹o ®iÖn ¸p ra cã cùc tÝnh thay ®æi (h×nh 3.30)
R1 R1
U1
R2 + Ur
qR2
108
Ta cã ®iÖn ¸p trªn c¸c nót N vµ P lÇn l−ît lµ:
U r − U1
UN =
2
U P = qU1
Suy ra: U r = (2q − 1)U1 (3.62)
Nh− vËy, khi thay ®æi tiÕp ®iÓm trªn chiÕt ¸p R2, ta cã hÖ sè cña Ur lóc d−¬ng
B B B B
R R
I N = − P I P hay I P = − N I N
RN RP
NÕu ta m¾c mét ®iÖn trë t¶i RT vµo nót N nh− h×nh vÏ th× lóc nµy trë kh¸ng
B B
109
UP U R R
Z in = = − N P = − P RT = −α RT (3.63)
IP I N RN RN
Nh− vËy râ rµng lµ ®iÖn trë t¶i RT ®· ®−îc biÕn ®æi thµnh mét ®iÖn trë ©m.
B B
Do trong m¹ch cã c¶ håi tiÕp d−¬ng vµ håi tiÕp ©m, ta cÇn xÐt tÝnh æn ®Þnh cña
nã. Gi¶ thiÕt R1 lµ ®iÖn trë trong cña nguån UP vµ R2 lµ ®iÖn trë trong cña nguån
B B B B B B
UN (h×nh 3.31.b) ta cã
B B
R1
U ht ( + ) = U a
R1 + RP
R2
U ht ( − ) = U a
R2 + R N
§Ó m¹ch lµm viÖc æn ®Þnh, cÇn ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn: U ht ( + ) < U ht ( −) , hay
R1 R2
Ua < Ua
R1 + RP R2 + R N
Suy ra
R1 RP
< =α (3.64)
R2 RN
M¹ch biÕn ®æi trë kh¸ng ©m cã thÓ ®−îc dïng ®Ó t¹o ®iÖn trë ©m trong s¬ ®å
nguån ¸p cã néi trë ©m (h×nh 3.32). §èi víi mét nguån ®iÖn ¸p th«ng th−êng víi
®iÖn ¸p kh«ng t¶i U0 vµ néi trë ri th× ®iÖn ¸p ra khi cã t¶i lµ:
B B B B
U = U 0 − Iri
Víi nguån th«ng th−êng do ri > 0 nªn U < U0. Víi nguån ¸p cã ri < 0 th×
B B B B B B
U > U0. B B
αR + _ R
R1
Ip IN
Up UN
U0
R1
M¹ch æn ®Þnh khi R2 = = ri
α
3.2.3.2 Rotato
M¹ch rotato lµ m¹ch thùc hiÖn quay mét ®−êng ®Æc tÝnh hay mét hä ®−êng
®Æc tÝnh quanh hÖ trôc täa ®é. Ta qui −íc r»ng gãc quay θ > 0 khi chiÒu quay
cïng víi chiÒu kim ®ång hå. Trªn h×nh 3.33 ®−êng cong (1) ®−îc quay ®i mét
gãc θ vµ trë thµnh ®−êng cong (2). θ phô thuéc vµo hÖ sè tû lÖ trªn hai trôc. VÝ dô
cm cm
x = aU, y = bI. a vµ b cã thø nguyªn lÇn l−ît lµ vµ . Tû sè b/a cã thø
V A
nguyªn cña mét ®iÖn trë, v× vËy nã ®−îc gäi lµ RM. Tõ h×nh vÏ ta thÊy, khi quay
B B
®−êng cong (1) th× mét ®iÓm bÊt kú P1(x1, y1) trªn nã sÏ biÕn thµnh ®iÓm P2(x2,
B B B B B B B B B B
y2). Quan hÖ gi÷a c¸c täa ®é cò vµ míi ®−îc x¸c ®Þnh bëi hÖ ph−¬ng tr×nh
B B
111
⎧ aU 2 = aU1 cos θ + bI1 sin θ
⎨ (3.67.b)
⎩bI 2 = − aU1 sin θ + bI1 cos θ
Chia hai ph−¬ng tr×nh cña hÖ trªn lÇn l−ît cho a vµ b, ta cã:
⎧U 2 = U1 cos θ + I1RM sin θ
⎪
⎨ U1 (3.67.c)
⎪ I 2 = − sin θ + I1 cos θ
⎩ RM
§©y chÝnh lµ quan hÖ gi÷a ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn trªn ®Çu ra víi ®iÖn ¸p vµ
dßng ®iÖn trªn ®Çu vµo cña m¹ch rotato. S¬ ®å cña mét m¹ch nh− vËy cã d¹ng
nh− h×nh 3.34.
I2 R 3 R3
I1
U2 U1
R4
I 2 = CU1 + DI1
Khi I1 = 0
B B
R4 R
U1 = U2 ⇒ A = 1+ 3
R3 + R4 R4
U 1
I2 = 1 ⇒ C=
R4 R4
Khi U1 = 0 B B
( R3 // R4 )U 2 R2
I1 = ⇒ B = 3 + 2 R3
[ R3 + ( R3 // R4 )] R3 R4
R R
I 2 = I1 + I1 3 ⇒ D = 1+ 3
R4 R4
VËy ta cã thÓ viÕt l¹i hÖ ph−¬ng tr×nh truyÒn ®¹t nh− sau:
112
⎛ R3 ⎞ ⎛ R2 ⎞
U 2 = ⎜1 + 3 + 2R ⎟ I
⎟ U1 + ⎜⎜ 3⎟ 1 (3.68.a)
⎝ R4 ⎠ ⎝ R4 ⎠
1 ⎛ R3 ⎞
I2 = U1 + ⎜ 1 + ⎟ I1 (3.68.b)
R4 ⎝ R4 ⎠
So s¸nh hÖ sè cña c¸c ph−¬ng tr×nh cña (3.67.c) vµ (3.68.a), (3.68.b) ta cã:
R
cos θ = 1 + 3 (3.69.a)
R4
sin θ 1
− = (3.69.b)
RM R4
R2
RM sin θ = 3 + 2 R3 (3.69.c)
R4
RM lu«n lu«n d−¬ng. Ta thÊy r»ng khi 0 < θ < 1800 th× R4 ©m , cßn nÕu θ > 1800
B B P P B B P P
th× c¶ R3 còng ©m. §Ó t¹o ®iÖn trë ©m ng−êi ta dïng NIC. §Æc biÖt thay R4 b»ng
B B B B
I2 R3 R3 I1
U2 R U1
R4
H×nh 3.35. M¹ch rotato víi gãc quay 0 < θ < 1800 P P
113
H×nh 3.35 lµ m¹ch rotato víi gãc quay 0 < θ < 180 0 . Do tÝnh ®èi xøng cña
m¹ch ®iÖn nªn cã thÓ ®æi chç ®Çu ra víi ®Çu vµo mµ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh
chÊt cña m¹ch. Chó ý r»ng R4 trong s¬ ®å 3.35 lµ mét ®iÖn trë th«ng th−êng, kh¸c
B B
3.2.3.3 Gyrato
Gyrato lµ m¹ch biÕn ®æi trë kh¸ng tõ Z thµnh R2/Z , ph−¬ng tr×nh truyÒn ®¹t P P
I2 I1
I2 RM I1
U1 U2
U1 I2 I1
U1
U2 U1 RM RM
U 3 − U 2 U1 − U 2
N1 :B B
− =0
RM RM
U 4 − U1 U 2 − U 1
P2 : B B
+ − I1 = 0
RM RM
114
U 4 − U1 U 1
N2 :
B B
− =0
RM RM
U3 U4
R4
RM RM
RM RM
− RM −
+
P1 N2
RM N1 P2 RM
I2 I1
U2 U1
H×nh 3.38. M¹ch gyrato gåm hai bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n (2 NIC)
RM U 5 RM I1
U1
RM N 2
RM N1 +
+
U4
− U3 −
kR
RM RM P
P1 2
U2 I2 RM
U 2 = I1RM
U1
I2 =
RM
115
U 4 − U 2 U5 − U 2
N1: B B
+ =0
RM RM
U3 −U5 U5
P2:
B B
− =0
RM RM
U 2 − U5 U3 − U5
N2: B B
+ − I1 = 0
RM RM
Lo¹i U3, U4, U5 ta sÏ l¹i rót ra quan hÖ (3.72.a) vµ (3.72.b)
B B B B B B
B©y giê, gi¶ sö cã mét ®iÖn trë t¶i Rt m¾c vµo ®Çu U1, v× I1 vµ U1 cïng chiÒu
B B B B B B B B
I2 I2
RM
U2 L = RM2 C U2 C
H×nh 3.40. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng m¹ch t¹o ®iÖn c¶m kh«ng tæn hao
Nãi c¸ch kh¸c, mét trong nh÷ng øng dông cña gyrato lµ ®Ó t¹o ra nh÷ng
®iÖn c¶m trÞ sè lín mµ kh«ng cã tæn hao. M¹ch t−¬ng ®−¬ng trong tr−êng hîp
nµy ®−îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.40. NÕu m¾c song song víi m¹ch nµy mét ®iÖn
dung, ta sÏ cã mét khung céng h−ëng kh«ng tæn hao. B»ng c¸ch nµy cã thÓ t¹o ra
c¸c bé läc LC cã phÈm chÊt cao. PhÈm chÊt lóc ®ã phô thuéc vµo sai sè c¸c cÆp
®iÖn trë cña gyrato. Muèn thay ®æi trÞ sè ®iÖn c¶m gyrato th× ®èi víi s¬ ®å h×nh
3.38 ph¶i thay ®æi gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c ®iÖn trë RM . §iÒu nµy kh¸ phøc t¹p.
B B
Trong s¬ ®å trªn h×nh 3.39 viÖc thay ®æi L ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch thay ®æi mét
®iÖn trë duy nhÊt ®Æt t¹i cöa P1. Gi¶ thiÕt ®iÖn trë ®ã cã trÞ sè lµ αRM, viÕt l¹i c¸c
B B B B
ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót vµ biÕn ®æi ta cã c¸c ph−¬ng tr×nh truyÒn ®¹t nh− sau:
U 2 = I1RM
U1
I2 =
α RM
§iÖn trë biÕn ®æi sÏ lµ:
2
αRM
Z2 =
Zt
§iÖn c¶m gyrato:
2
L = αRM C
117
I1 RM 1 Za Zb RM 2 I2
U1
Zc U2
a)
I1 Z3 I2
U1 Z 1
Z2 U2
b)
trong ®ã,
Ag1, Ag2 – lÇn l−ît lµ ma trËn cña gyrato thø nhÊt vµ thø hai
B B B B
C¸c ma trËn Ag ®−îc rót ra tõ hÖ ph−¬ng tr×nh truyÒn ®¹t cña gyrato nh− sau:
B B
⎡U1 ⎤ ⎡ 0 RM ⎤ ⎡U 2 ⎤
⎢ I ⎥ = ⎢1/ R 0 ⎥⎦ ⎢⎣ I 2 ⎥⎦
⎣ 1⎦ ⎣ M
⎡ 0 RM ⎤
⎡ Ag ⎤ = ⎢
⎣ ⎦ 1/ R
⎣ M 0 ⎥⎦
R R
Z1 = M 1 M 2 (3.77.a)
Za
R R
Z2 = M 1 M 2 (3.77.b)
Zb
R R
Z3 = M 1 M 2 (3.77.c)
Zc
Cã thÓ ¸p dông c¸c quan hÖ nµy ®Ó x©y dùng mét m¹ch ®iÖn cã ba ®iÖn c¶m
b»ng m¹ch ®iÖn gåm gyrato ®Êu víi ba ®iÖn dung (h×nh 3.42)
118
I1 RM 1 Ca Cb RM 2 I2
U1 Cc U2
a)
I1 L3 I2
U1 L1 L2 U2
b)
RM
I1 I3
I2
U1 U2 U3
hiÖu h¹ trªn ®iÖn trë ®ã vµ tÝn hiÖu kh«ng ®−îc truyÒn sang cöa tiÕp theo.
119
§èi víi kh©u nµy, ta cã ba tr−êng hîp nh− sau:
- Hë m¹ch ®Çu 1 th× I1 = 0 , do ®ã U P = U v = U N , kh«ng cã dßng qua nh¸nh
håi tiÕp nªn U r = U v .
- Ng¾n m¹ch ®iÓm 1, U1 = 0 , m¹ch trë thµnh m¹ch khuÕch ®¹i ®¶o víi hÖ sè
khuÕch ®¹i K’ = 1, tøc U r = −U v .
- M¾c vµo ®iÓm 1 mét ®iÖn trë RM th× m¹ch ®iÖn lµ mét m¹ch trõ víi ®iÖn
B B
- Cho U v = 0 vµ ®Æt vµo ®iÓm 1 mét ®iÖn ¸p U1 th× m¹ch ®iÖn lµ mét m¹ch
B B
mét ®iÖn trë RM víi ®Êt vµ hë m¹ch ®Çu 3. Qua nh−ng tÝnh chÊt cña mét kh©u
B B
120
m¹ch ta thÊy: U5 = 0, bé khuÕch ®¹i thø 3 cã hÖ sè khuÕch ®¹i K3′ = 1 nªn ®iÖn ¸p
B B
trªn ®Çu ra cña nã U6 = 0. M¹ch khuÕch ®¹i ®Çu vµo cã hÖ sè khuÕch ®¹i K1′ = 2
B B
nªn ®iÖn ¸p trªn ®Çu ra cña nã U4 = 2U1. ë ®iÓm 2 (®iÓm ®Êu RM) cã h¹ ¸p
B B B B B B
U4
U2 = = U1 . C¸c tr−êng hîp ®Æc biÖt kh¸c còng cã thÓ gi¶i thÝch t−¬ng tù.
2
Trong tr−êng hîp tæng qu¸t, ta cÇn t×m ph−¬ng tr×nh truyÒn ®¹t ®Ó m« t¶ c¸c
tÝnh chÊt cña xiecculato. ViÕt ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót cho c¸c nót P vµ N:
U 6 − U1
+ I1 = 0
RM
U4 −U2
+ I2 = 0
RM
U5 − U3
+ I3 = 0
RM
U 6 − U1 U 4 − U1
+ =0
RM RM
U 4 − U 2 U5 − U 2
+ =0
RM RM
U5 − U3 U6 − U3
+ =0
RM RM
1
I1 = (U 2 − U 3 ) (3.78.a)
RM
1
I2 = ( −U1 + U 3 ) (3.78.b)
RM
1
I3 = (U1 − U 2 ) (3.78.c)
RM
Do ®ã
2
Z L = RM jωC
2
⇒ L = RM C
RM
I3
I1 I3 L = RM2 C U3
I2 U 1
U2 U3
U1
H×nh 3.46. Dïng Xiecculato ®Ó t¹o ®iÖn c¶m kh«ng cã ®Çu nèi ®Êt
M¹ch xiecculato cßn ®−îc dïng lµm m¹ch ph©n c¸ch tÝn hiÖu trong ®iÖn
tho¹i hai d©y (h×nh 3.47).
122
Ba cöa cña xiecculato ®Ò ®−îc nèi víi ba ®iÖn trë t¶i Rt. Nhê tÝnh chÊt cña
B B
m¹ch xiecculato mµ tÝn hiÖu tõ micro sÏ ®i ®Õn tæng ®µi mµ kh«ng vµo tai nghe vµ
tÝn hiÖu tõ tæng ®µi sÏ chØ ®Õn tai nghe mµ kh«ng ®i vµo micro.
3.2.4 M¹ch tÝch ph©n
3.2.4.1 M¹ch tÝch ph©n ®¶o
S¬ ®å m¹ch tÝch ph©n ®¶o ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.48.
C
iC
i1 R
u1
N ur
+
1 T ˆ Uˆ
ur = − ∫ U1 sin ωtdt = 1 cos ωt
RC 0 ωRC
Ta thÊy, biªn ®é ®iÖn ¸p ra tØ lÖ nghÞch víi tÇn sè vµ ®Æc tuyÕn biªn ®é – tÇn
sè cña m¹ch tÝch ph©n
Uˆ r
= f (ω)
Uˆ1
cã ®é dèc -6dB/Octave (-20dB/Decade).
§©y lµ mét dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña m¹ch tÝch ph©n. Tõ ®Æc ®iÓm nµy ta cã
®Þnh nghÜa sau: Mét m¹ch ®−îc gäi lµ m¹ch tÝch ph©n trong ph¹m vi tÇn sè nµo
123
®ã nÕu trong ph¹m vi tÇn sè ®ã ®Æc tÝnh tÇn sè cña nã gi¶m víi ®é dèc -
6dB/Octave.
Trong bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n thùc th× dßng tÜnh It vµ ®iÖn ¸p lÖch kh«ng
B B
cã thÓ g©y ra sai sè ®¸ng kÓ trong m¹ch tÝch ph©n. Ta sÏ tÝnh sai sè nµy.
Gi¶ thiÕt U1 = 0, dßng qua tô ®iÖn sÏ lµ:
B B
U0 dur 1 ⎛ U 0 ⎞
+ I t do ®ã = ⎜ + It ⎟
R dt C⎝ R ⎠
dur
VËy nÕu dßng sai sè qua C lµ 1µA vµ C = 1µF th× = 1 V/s. §Ó gi¶m sai
dt
sè nµy cã thÓ t¨ng gi¸ trÞ cña C, tuy nhiªn C kh«ng thÓ lín tïy ý v× vËy cÇn dïng
s¬ ®å 3.49 ®Ó gi¶m ¶nh h−ëng cña dßng tÜnh . Trong s¬ ®å ®ã, chän R1 ≈ R, do ®ã B B
U N It R
I= = = It
R R
Do ®ã dßng sai sè qua C bÞ triÖt tiªu. Nhê thay ®æi R1 cã thÓ bï ®−îc mét
B B
phÇn dßng lÖch kh«ng vµ ®iÖn ¸p lÖch kh«ng. Tr«i dßng lÖch kh«ng vµ tr«i ¸p
lÖch kh«ng kh«ng thÓ bï ®−îc v× th−êng kh¸ lín.
3.2.4.2 §iÒu kiÖn ®Çu cña m¹ch tÝch ph©n.
M¹ch tÝch ph©n chØ cã ý nghÜa khi ®iÒu kiÖn ®Çu ur (t = 0) kh«ng phô thuéc
vµo ®iÖn ¸p vµo u1. §Ó ®Æt ®iÒu kiÖn ®Çu cho m¹ch, ta dïng s¬ ®å 3.50. NÕu K1 vµ
B B B B
K2 ®Òu ë vÞ trÝ 1 th× m¹ch lµm viÖc nh− mét m¹ch tÝch ph©n th«ng th−êng. NÕu
B B
chuyÓn K1 sang vÞ trÝ 2 th× dßng ®iÖn vµo I v = 0 vµ ®iÖn ¸p ra gi÷ nguyªn gi¸ trÞ
B B
124
1 K2 RK
2
c
1
u1 R K1 − ur
+
2
R1
trÞ U2, do ®ã ®iÖn ¸p ra cã gi¸ trÞ ban ®Çu ur (t = 0) = U 2 . M¹ch cã nh−îc ®iÓm lµ
B B
ph¶i dïng nguån mét chiÒu (U2) kh«ng cã ®iÓm ®Êt. §Ó kh¾c phôc, dïng m¹ch
B B
®iÖn trªn h×nh 3.51. NÕu c¶ K1 vµ K2 ®Òu ë vÞ trÝ 2 th× ta cã m¹ch khuÕch ®¹i ®¶o
B B B B
®èi víi U2. §iÖn ¸p ban ®Çu ur (t = 0) chØ xuÊt hiÖn sau khi tô C ®· n¹p xong, thêi
B B
R
gian n¹p τn > CRN . Gi¸ trÞ cña ®iÖn ¸p ra t¹i t = 0 : ur (t = 0) = − N U 2
R2
R2 RK
u2 K2
1
2
c
1
u1 R K1 − ur
+
2
R1
H×nh 3.51. M¹ch tÝch ph©n cã ®iÒu kiÖn ®Çu dïng nguån ®iÖn ¸p nèi ®Êt.
125
1 ⌠ ⎛ U1 U 2 U ⎞
ur = − ⎮⎜ + + ... + n ⎟ dt (3.81)
⎮
C ⌡ ⎝ R1 R2 Rn ⎠
R1
u1
R2 c CN
u2
R1
− u r u1 − ur
un N
Rn +
u2 +
R2
CP
RP
H×nh 3.52. M¹ch tÝch ph©n tæng H×nh 3.53. M¹ch tÝch ph©n hiÖu
H×nh 3.53 lµ m¹ch tÝch ph©n hiÖu. T¹i c¸c nót N vµ P ta cã:
u1 − u N d (u r − u N )
+ CN =0
R1 dt
u2 − u P du
− CP P = 0
R2 dt
BiÕn ®æi vµ cho u N = uP , R1C N = R2C P = RC ta ®−îc
1
ur = −
C
∫ ( u2 − u1 ) dt (3.82)
1
ur = ∫ u2 dt , nãi c¸ch kh¸c lóc nµy ta cã mét m¹ch tÝch ph©n kh«ng ®¶o.
C
R1
R 2 R 1
C 3
C
R1 u1
− ur R/2
2C
−
u1 + ur
R +
C R
H×nh 3.54. M¹ch tÝch ph©n kh«ng ®¶o H×nh 3.55. M¹ch tÝch ph©n kÐp
126
Mét c¸ch kh¸c ®Ó thùc hiÖn m¹ch tÝch ph©n kh«ng ®¶o lµ m¾c theo s¬ ®å
nh− h×nh 3.54. §©y thùc chÊt lµ mét m¹ch tÝch ph©n ghÐp víi mét bé khuÕch ®¹i
thuËt to¸n lµm nhiÖm vô ®Öm. T¹i nót P ta cã ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn:
u1 − u P ur − u P du
+ −C P = 0
R R dt
mÆt kh¸c
1
uP = u N = ur
2
2
⇒ ur = ∫ u1dt (3.83)
RC
3.2.4.5 M¹ch tÝch ph©n kÐp
S¬ ®å cña m¹ch tÝch ph©n kÐp ®−îc cho trªn h×nh 3.55. ViÕt ph−¬ng tr×nh
dßng ®iÖn cho c¸c nót 1, 2 vµ 3 ta cã:
u2 du3
Nót 1: + =0
R dt
u −u u du
Nót 2: 1 2 − 2 − 2C 2 = 0
R R dt
Nót 3: −C 3 − 3 + C ⎛⎜ r − 3 ⎞⎟ = 0
du 2u du du
dt R ⎝ dt dt ⎠
Rót u2 ë ph−¬ng tr×nh thø nhÊt vµ thay vµo ph−¬ng tr×nh thø 2, ta cã
B B
2
du3 2 2 d u3
u1 + 2 RC + 2R C =0 (3.84.a)
dt dt 2
du du
RC r − 2u3 − 2 RC 3 = 0 (3.84.b)
dt dt
Vi ph©n (3.84.b) theo t vµ nh©n víi RC ta cã:
d 2u r du3 d 2u3
R 2C 2 − 2 RC − 2 R 2C 2 =0
dt 2 dt dt 2
Céng kÕt qu¶ trªn víi (3.84.a) ta cã:
d 2u r
u1 + R 2C 2 =0 (3.84.c)
dt 2
hay
1 2
ur = − ∫∫ u1dt (3.85)
2 2
R C
Râ rµng ®©y lµ m¹ch tÝch ph©n kÐp ®èi víi ®iÖn ¸p vµo.
3.2.5 M¹ch PI (Propotional - Integrated)
M¹ch PI th−êng ®−îc dïng trong kü thuËt ®iÒu khiÓn (H×nh 3.56).
127
RN C log K ′
6dB
R1 I −
octave
u1
− ur
RN P
+ log
R1
0 f log f
R1
Uˆ r 1 2 1 1 ω2 R N
2 2
C +1
⇒ K′ = = RN + = (3.87)
ˆ
U1 R1 2
ω C 2 R1 ω2 C 2
1 1 ω2 ω02 + 1 1 1
§Æt ω0 = ; khi ω << ω 0 th× K ′ = ≈ ⋅ , lóc nµy ®Æc
RN C R1 ω2C 2 R1 ωC
tuyÕn biªn ®é – tÇn sè cña m¹ch cã ®é dèc -6dB/Octave, do ®ã trong vïng nµy
( ω << ω 0 ) m¹ch lµm viÖc nh− mét m¹ch tÝch ph©n vµ vïng nµy ®−îc gäi lµ vïng
RN
I. Khi ω >> ω0 th× K ′ ≈ , m¹ch mang tÝch chÊt khuÕch ®¹i vµ vïng nµy gäi lµ
R1
vïng P. Khu vùc trung gian ®−îc gäi lµ khu vùc chuyÓn tiÕp. §å thÞ Bode trªn
h×nh 3.57 minh häa c¸c quan hÖ võa nªu trªn.
128
3.2.6 M¹ch vi ph©n (h×nh 3.58)
ViÕt ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót cho nót N ta cã:
du1 ur
C1 + =0
dt RN
du
⇒ ur = − RN C1 1 (3.88)
dt
Gi¶ thiÕt u = Uˆ sin ωt , ta cã
1 1
ur = − RN C1ωUˆ1 cos ωt = −Uˆ r cos ωt
Do vËy hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch
Uˆ r
K′ = = ωRN C1 (3.89)
Uˆ1
Nh− vËy K’ tû lÖ víi tÇn sè vµ ®å thÞ Bode cã ®é dèc 6dB/Octave. Ta cã ®Þnh
nghÜa sau: M¹ch vi ph©n lµ m¹ch cã ®Æc tuyÕn tÇn sè t¨ng víi ®é dèc 6dB/Octave.
RN
RN
CN
C R1 C1
u1 u1 i1
N ur ur
+ +
ϕK = 900 .
Do c¸c nh−îc ®iÓm võa nªu, trong thùc tÕ ng−êi ta th−êng dïng m¹ch vi
ph©n trªn h×nh 3.58. §iÖn trë R1 ®−îc m¾c nèi tiÕp víi C1 ®Ó gi¶m t¹p ©m tÇn sè
B B B B
129
cao. Do vËy m¹ch chØ cã t¸c dông vi ph©n khi ω ω0 = 1 . ë tÇn sè ®ã cã thÓ
R1C1
coi CN lµ hë m¹ch, ë tÇn sè cao th× trë kh¸ng cña CN rÊt nhá nªn cã thÓ coi ®Çu ra
B B B B
ghÐp håi tiÕp ©m hoµn toµn víi ®Çu vµo, nhê vËy mµ gi¶m ®−îc t¹p ©m ë ®Çu ra
NÕu chän CN sao cho R1C1 = RN C N th× khi ω > ω0 hÖ sè khuÕch ®¹i gi¶m
B B
theo tÇn sè. Do ®ã ®å thÞ Bode (h×nh 3.60) cña m¹ch vi ph©n trªn h×nh 3.59 gåm
cã hai phÇn: phÇn D ( ω < ω0 ) lµ phÇn vi ph©n vµ phÇn I ( ω > ω0 ) lµ phÇn tÝch
ph©n. §iÖn ¸p ra khi ω < ω0 ®−îc biÓu diÔn bëi biÓu thøc:
du1
ur = − RN C1 (3.90)
dt
3.2.7 M¹ch PID (Propotional – Integrated - Differential)
M¹ch PID còng lµ mét m¹ch hay ®−îc sö dông trong kü thuËt ®iÒu khiÓn ®Ó
më réng ph¹m vi tÇn sè ®iÒu khiÓn vµ trong nhiÒu tr−êng hîp ®Ó t¨ng tÝnh æn ®Þnh
cña hÖ thèng ®iÒu khiÓn trong mét d¶i tÇn réng. XÐt m¹ch ®iÖn trªn h×nh 3.61 ta
cã ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót t¹i N nh− sau:
u1 du
+ C1 1 + iN = 0
R1 dt
Suy ra:
⎛u du ⎞ 1 ⌠⎛ u1 du ⎞
ur = − ⎜ 1 + C1 1 ⎟ RN − ⎮⎜ + C1 1 ⎟ dt
⎮
⎝ R1 dt ⎠ CN ⌡⎝ R1 dt ⎠
130
hay:
⎛R C ⎞ 1 du
−u r = ⎜ N + 1 ⎟ u1 + ∫ u1dt + RN C1 1 (3.91)
⎝ R1 C N ⎠ R1C N dt
1
Ta thÊy ë tÇn sè thÊp khi ω << ω N = th× thµnh phÇn tÝch ph©n trong
RN CN
biÓu thøc (3.91) chiÕm −u thÕ. ë tÇn sè cao khi ω ω1 = 1 th× thµnh phÇn vi
R1C1
ph©n l¹i chiÕm −u thÕ. Trong d¶i tÇn ω N < ω < ω1 th× thµnh phÇn tû lÖ víi ®iÖn ¸p
vµo (khuÕch ®¹i) chiÕm −u thÕ. Do vËy ®Æc tuyÕn tÇn sè cña m¹ch cã d¹ng nh−
trªn h×nh 3.62.
Nh−îc ®iÓm cña m¹ch võa xÐt lµ phÇn vi ph©n g©y t¹p ©m lín ë tÇn sè cao
cßn phÇn tÝch ph©n th× cã hÖ sè khuÕch ®¹i rÊt lín ë tÇn sè thÊp nªn m¹ch cã thÓ
tù kÝch khi l−îng dù tr÷ vÒ pha kh«ng ®ñ lín. §Ó kh¾c phôc, ng−êi ta h¹n chÕ hÖ
sè khuÕch ®¹i ë tÇn sè thÊp vµ tÇn sè cao trong mét d¶i nµo ®ã b»ng c¸c ®iÖn trë
R2 vµ R3 nh− trong s¬ ®å 3.63. ë ®©y R2 lµm nhiÖm vô h¹n chÕ hÖ sè khuÕch ®¹i
B B B B B B
H×nh 3.63. M¹ch PID H×nh 3.64. §Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè
dïng trong thùc tÕ cña PID thùc tÕ
131
Th−êng chän R3 >> R N vµ R2 << R1 . BiÓu thøc ®iÖn ¸p ra gièng nh− (3.91)
tuy nhiªn m¹ch chØ cã t¸c dông trong ph¹m vi tÇn sè:
f0 < f < f 2
1
víi f 0 = vµ f 2 = 1
2 πR3C N 2πR2C1
§Æc tuyÕn tÇn sè cña m¹ch ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.64
3.3 C¸c m¹ch khuÕch ®¹i vµ t¹o hµm phi tuyÕn dïng
khuÕch ®¹i thuËt to¸n
3.3.1 Kh¸i niÖm
C¸c m¹ch khuÕch ®¹i vµ t¹o hµm phi tuyÕn dïng khuÕch ®¹i thuËt to¸n lµ
c¸c m¹ch cã chøa c¸c linh kiÖn (thô ®éng hoÆc tÝch cùc) cã hµm truyÒn ®¹t phi
tuyÕn trong m¹ch håi tiÕp.
Theo ®Æc tÝnh truyÒn ®¹t cña cña m¹ch phi tuyÕn, cã thÓ ph©n thµnh hai lo¹i:
m¹ch phi tuyÕn liªn tôc vµ m¹ch phi tuyÕn kh«ng liªn tôc. C¸c m¹ch phi tuyÕn
liªn tôc lµ c¸c m¹ch cã hµm truyÒn ®¹t phi tuyÕn tr¬n vµ tån t¹i ®¹o hµm t¹i mäi
®iÓm trong khu vùc lµm viÖc. C¸c m¹ch phi tuyÕn kh«ng liªn tôc lµ c¸c m¹ch mµ
hµm truyÒn ®¹t cña chóng cã Ýt nhÊt mét ®iÓm gi¸n ®o¹n.
R
I
f
R
Uv f − Uv −
I Ur Ur
+ +
a) b)
132
- Thay ®æi cùc tÝnh cña ®iÖn ¸p ®Æt vµo phÇn tö tÝch cùc lµm cho dßng ®iÖn
ra thay ®æi (khãa ®ièt, tranzistor).
Nguyªn t¾c t¹o hµm ng−îc: Ta cã thÓ t¹o ®−îc mét hµm ng−îc x = f −1 ( y )
tõ mét phÇn tö phi tuyÕn cã hµm truyÒn ®¹t y = f ( x ) b»ng c¸ch thay ®æi vÞ trÝ cña
phÇn tö nµy trong m¹ch håi tiÕp (h×nh 3.65).
Trªn h×nh 3.65.a phÇn tö phi tuyÕn ®−îc m¾c ë nh¸nh vµo. Theo quan hÖ cña
phÇn tö phi tuyÕn ta cã:
I = f (U v )
Suy ra: U r = − RI = − Rf (U v )
VËy gi÷a Uv vµ Ur cã quan hÖ phô thuéc phi tuyÕn f.
B B B B
Trªn h×nh 3.65.b phÇn tö phi tuyÕn ®−îc ®æi vÞ trÝ vµ m¾c vµo nh¸nh håi
Uv
tiÕp. Lóc ®ã ta cã: I = f (−U r ) =
R
⇒ U r = f −1 ( − I ) = f −1 ( −U v / R )
VËy gi÷a Ur vµ Uv cã quan hÖ phi tuyÕn ng−îc f-1.
B B B B P P
Trong khi ph©n tÝch c¸c m¹ch d−íi ®©y, ta còng gi¶ thiÕt bé khuÕch ®¹i thuËt
to¸n lµ lý t−ëng, nghÜa lµ cã thÓ coi U d = 0 ; I P = I N = 0 mµ c¸c sai sè m¾c ph¶i
cã thÓ bá qua.
3.3.2 C¸c m¹ch khuÕch ®¹i vµ tÝnh to¸n phi tuyÕn liªn tôc
3.3.2.1 M¹ch khuÕch ®¹i loga.
H×nh 3.66 lµ s¬ ®å m¹ch khuÕch ®¹i loga. M¹ch ®iÖn dïng ®ièt (h×nh 3.66.a)
cã thÓ lµm viÖc tèt víi dßng vµo trong kho¶ng nA ®Õn mA. M¹ch ®iÖn dïng
tranzistor (h×nh 3.66.b) cã thÓ lµm viÖc tèt víi dßng vµo trong kho¶ng pA ®Õn
mA.
ID UD IC IE
R
− Uv R Ur
Uv −
+
Ur +
a) b)
133
I D = I 0 exp(U D U T )
trong ®ã:
ID, UD - dßng qua ®ièt vµ ®iÖn ¸p ®Æt lªn ®ièt.
B B B B
I0 – dßng ban ®Çu, cã trÞ sè b»ng dßng qua ®ièt øng víi ®iÖn ¸p ng−îc cho
B B
phÐp
UT ®iÖn ¸p nhiÖt, ë nhiÖt ®é b×nh th−êng UT = 26mV .
B B
trong ®ã AN lµ hÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn khi m¾c baz¬ chung; IEbh lµ dßng
B B B B
I C = AN I Ebh e −U r UT (3.93.c)
IC Uv
hay U r = −U T ln = −U T ln (3.93.d)
AN I Ebh AN I Ebh R
Do dßng b·o hßa IEbh vµ ®iÖn ¸p nhiÖt UT thay ®æi theo nhiÖt ®é nªn ®Ó m¹ch
B B B B
lµm viÖc chÝnh x¸c cÇn ph¶i thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p bï nhiÖt. Mét sè s¬ ®å bé
khuÕch ®¹i loga cã bï nhiÖt ®−îc cho trªn h×nh 3.67. §Ó tÝnh ®iÖn ¸p ra theo ®iÖn
¸p vµo ®èi víi s¬ ®å 3.67.a ta dïng c¸c quan hÖ sau:
U A − U BE 2 + U BE1 = 0
I C1 = AN 1I Ebh1 eU BE1 UT
134
IC 2 = AN 2 I Ebh 2 eU BE 2 UT
I C1 A I
= N 1 Ebh1 e (U BE1 −U BE 2 ) U T
I C 2 AN 2 I Ebh 2
U v R2 A I
= N 1 Ebh1 e −U A U T (3.94.a)
U ch R1 AN 2 I Ebh 2
R4
V× U A = U r vµ gi¶ thiÕt I Ebh1 = I Ebh 2 ; AN 1 = AN 2 nªn tõ (3.94.a) ta
R3 + R4
cã:
⎛ R + R4 ⎞ ⎛ U v R2 ⎞
U r = −U T ⎜ 3 ⎟ ln ⎜ ⎟ (3.94.b)
⎝ R4 ⎠ ⎝ U ch R1 ⎠
§Ó m¹ch lµm viÖc tèt th× ®iÖn ¸p chuÈn ph¶i æn ®Þnh.
IC1 IC2
R1 T1 T2 R2
Uv − R5 −
R3 Uch
+ A +
Ur R4
a)
+ +
UBE1 -UBE2
I11 I12 − + −
1 − Ur
+
Ur
2 +
C R2
T1 T2 R2
R1
c)
R1
b)
135
Trong s¬ ®å 3.67.b, c¸c tÝn hiÖu vµo lµ c¸c dßng ®iÖn I11, I12 . Gi¶ thiÕt B B B B
r»ng dßng qua T2 lµ I2 ®ñ nhá sao cho sôt ¸p cña nã trªn R1 lµ cã thÓ bá qua th× ta
B B B B B B
sÏ vÏ ®−îc s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng nh− h×nh 3.67.c. Trong s¬ ®å nµy ®iÖn ¸p ®Æt vµo
cöa thuËn
U P = U BE1 − U BE 2
Do ®ã ®iÖn ¸p ra
⎛ R ⎞
U r = ⎜ 1 + 2 ⎟ (U BE1 − U BE 2 )
⎝ R1 ⎠
⎛ R2 ⎞ ⎛ I11 I ⎞
U r = ⎜1 + ⎟ U T ⎜ ln − ln 12 ⎟ (3.95)
⎝ R1 ⎠ ⎝ I Ebh1 I Ebh 2 ⎠
NÕu c¸c tranzistor cã c¸c tham sè gièng nhau ( I Ebh1 = I Ebh 2 ) vµ cã cïng
nhiÖt ®é th× (3.95) cã thÓ viÕt gän l¹i thµnh:
⎛ R ⎞ I
U r = ⎜ 1 + 2 ⎟ U T ln 11 (3.96)
⎝ R1 ⎠ I12
Nh− vËy gi÷a Ur vµ I11 tån t¹i mét quan hÖ loga. Dßng I12 ë ®©y ®ãng vai trß
B B B B B B
R4 trong s¬ ®å 3.67.a vµ R1 trong s¬ ®å 3.67.b b»ng nh÷ng ®iÖn trë nhiÖt cã cïng
B B B B
S¬ ®å 3.67.b chØ cã thÓ lµm viÖc víi dßng vµo lµ dßng cña mét nguån tÝn
hiÖu cã trë kh¸ng trong rÊt lín (nguån dßng).
136
3.3.2.2 M¹ch khuÕch ®¹i ®èi loga
§Ó t¹o hµm ®èi loga, ng−êi ta ®æi vÞ trÝ cña c¸c phÇn tö phi tuyÕn trong s¬
®å 3.66 nh− biÓu diÔn trªn s¬ ®å 3.68.
UD R R
IC
− Uv Ur
−
ID +
Ur +
a) b)
H×nh 3.68. M¹ch khuÕch ®¹i ®èi loga
a) Dïng ®ièt; b) Dïng tranzistor.
Trªn h×nh 3.68.a ta cã:
U r = − I D R = − RI 0eU D UT
mµ U D = U v nªn
U r = − RI 0eU v UT (3.97)
§èi víi s¬ ®å 3.68.b, khi ®Æt lªn ®Çu vµo mét ®iÖn ¸p ©m sÏ cã dßng colector
IC ch¹y qua tranzistor. Ta cã:
B B
I C = AN I Ebh eU BE UT = AN I Ebh e −U v UT
⇒ U r = I C R = RAN I Ebh e −U v U T
H×nh 3.69 lµ m¹ch khuÕch ®¹i ®èi loga cã bï nhiÖt. Theo (3.93.b) ta cã:
Ur
I C1 = = AN 1I Ebh1 eU BE1 U T
R1
U ch
IC 2 = = AN 2 I Ebh 2 eU BE 2 U T
R2
NÕu T1 vµ T2 gièng nhau th×:
B B B B
I C1 U r R2
= = e (U BE1 −U BE 2 ) U T (3.98)
I C 2 U ch R1
MÆt kh¸c theo s¬ ®å ta cã:
U A − U BE1 + U BE 2 = 0
R4
U A = Uv
R3 + R4
Thay vµo (3.98) vµ biÕn ®æi ta cã:
137
R4 Uv
U R
U r = ch 1 e R3 + R4 U T (3.99)
R2
Nh− vËy trong c«ng thøc cña Ur kh«ng chøa IEbh, nghÜa lµ m¹ch ®iÖn trªn
B B B B
h×nh 3.69 ®· bï ®−îc ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é th«ng qua dßng b·o hßa emitor.
§iÖn trë R5 cã t¸c dông h¹n chÕ dßng cña T1 vµ T2.
B B B B B B
M¹ch khuÕch ®¹i ®èi loga cßn cã thÓ dïng ®Ó thùc hiÖn c¸c phÐp tÝnh
y1 = b ax hoÆc y2 = x a
Cã thÓ dÔ dµng thÊy râ ®iÒu nµy khi viÕt l¹i y1 vµ y2 d−íi d¹ng: B B B B
( )
ax
y1 = e ln b = e ax ln b
y2 = ea ln x víi x > 0
R1 U ch
R2
− −
I C1 IC 2
Ur + +
R3
Uv UA
T1 T2
R4 R5
138
Bé nh©n lý t−ëng cã trë kh¸ng vµo hai cöa Z vx , Z vy = ∞ , trë kh¸ng ra Z r = 0 .
HÖ sè truyÒn ®¹t cña m¹ch nh©n lý t−ëng kh«ng phô thuéc vµo tÇn sè còng
nh− vµo trÞ sè cña c¸c ®iÖn ¸p vµo.
x Zr
K
y
UZ KUxUy UZ
Ux Uy Ux Uy Zvy Zvx
§iÖn ¸p ra cña bé nh©n lý t−ëng b»ng kh«ng khi mét trong hai ®iÖn ¸p vµo
b»ng kh«ng, nghÜa lµ bé nh©n lý t−ëng kh«ng cã t¹p ©m néi bé vµ c¸c tham sè
cña nã kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é.
Trong bé nh©n thùc, ®iÖn ¸p lÖch kh«ng Uy, Iy
vµ t¹p ©m cña bé nh©n lµ kh¸c kh«ng nªn ®Ó
gi¶m nhá sai sè, ng−êi ta chän ®iÖn ¸p chuÈn II I
øng víi hÖ sè truyÒn ®¹t K t−¬ng ®èi lín (tõ
0
1 ÷ 10V). Ux, Ix
II IV
C¸c bé nh©n th−êng ®−îc ph©n lo¹i theo
miÒn lµm viÖc cña chóng trong hÖ täa ®é §Ò
c¸c (h×nh 3.72). Theo c¸ch nµy, cã c¸c bé nh©n H×nh 3.72. Minh häa c¸ch ph©n
sau: lo¹i m¹ch nh©n, m¹ch chia
- Bé nh©n lµm viÖc trong c¶ 4 gãc phÇn t−
cña hÖ täa ®é, tøc c¶ hai tÝn hiÖu vµo ®Òu cã thÓ lÊy dÊu bÊt kú.
- Bé nh©n lµm viÖc trong 2 gãc phÇn t− lµ bé nh©n mµ mét trong hai tÝn hiÖu
vµo cã thÓ lÊy dÊu bÊt kú, tÝn hiÖu cßn l¹i lµ tÝn hiÖu cã mét cùc tÝnh.
- Bé nh©n lµm viÖc trong 1 gãc phÇn t−, c¸c tÝn hiÖu vµo chØ cã thÓ cã mét
cùc tÝnh.
C¸c m¹ch nh©n ®−îc thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p ph©n chia thêi gian hoÆc
dïng c¸c m¹ch khuÕch ®¹i loga vµ ®èi loga hoÆc b»ng c¸ch thay ®æi hç dÉn trong
cña tranzistor.
a) M¹ch nh©n ®−îc thùc hiÖn bëi c¸c m¹ch khuÕch ®¹i loga vµ ®èi loga.
H×nh 3.73 lµ s¬ ®å khèi cña m¹ch. Gäi X = k xU x , Y = k yU y , Z = k zU z víi kx, B B
ky, kz lÇn l−ît lµ c¸c hÖ sè tû lÖ cña c¸c ®iÖn ¸p vµo Ux, Uy vµ ®iÖn ¸p ra Uz ta cã:
B B B B B B B B B B
139
(
U z = exp ln U x + ln U y )
Z ⎛ X Y ⎞ ⎛ XY ⎞
⇒ = exp ⎜ ln + ln ⎟ = exp ⎜ ln ⎟
kz ⎜ kx ky ⎟ ⎜ kxk y ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
kz
⇒ Z= XY (3.100)
kxk y
H×nh 3.73. S¬ ®å khèi m¹ch nh©n dïng m¹ch khuÕch ®¹i loga vµ ®èi loga
M¹ch nh©n lo¹i nµy cã sai sè kho¶ng 0,25% ®Õn 1% so víi gi¸ trÞ cùc ®¹i
cña tÝn hiÖu vµo. M¹ch chØ lµm viÖc ®−îc víi c¸c tÝn hiÖu vµo Ux, Uy > 0. B B B B
b) M¹ch nh©n lµm viÖc theo nguyªn t¾c biÕn ®æi hç dÉn trong cña
tranzistor.
Ta ®· biÕt r»ng hç dÉn cña ®Æc tuyÕn cña tranzistor l−ìng cùc tû lÖ víi dßng
colector cña nã theo biÓu thøc:
dI C
S= = IC UT (3.101)
dU BE
Quan hÖ nµy lµ tuyÕn tÝnh nÕu dßng IC kh«ng qu¸ lín (IC < 0,1 mA).
B B B B
Dùa trªn quan hÖ nµy, ta cã thÓ x©y dùng m¹ch nh©n theo nguyªn t¾c sau:
mét trong hai tÝn hiÖu vµo (vÝ dô X) ®−îc ®−a ®Õn ®Çu vµo cña bé khuÕch ®¹i vi
sai, ë ®Çu ra khuÕch ®¹i vi sai ta cã tÝn hiÖu:
Z = Kk X (3.102)
Víi Kk lµ hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch khuÕch ®¹i vi sai.
B B
TÝn hiÖu vµo thø hai (Y) ®−îc ®−a ®Õn ®iÒu khiÓn dßng tÜnh trªn collector
cña tranzistor (khuÕch ®¹i vi sai), dßng colector biÕn ®æi lµm cho hç dÉn cña
tranzistor thay ®æi do ®ã mµ hÖ sè khuÕch ®¹i K biÕn ®æi theo. Ta cã tÝn hiÖu ra:
Z = K k X = K .Y . X
Trong ®ã K lµ h»ng sè, chÝnh lµ hÖ sè truyÒn ®¹t cña bé nh©n.
Nh− vËy, tÝn hiÖu ra lµ tÝch cña c¸c tÝn hiÖu vµo.
140
+
IC1 IC2
R RC RC
−
H×nh 3.74. M¹ch nh©n theo nguyªn t¾c biÕn ®æi hç dÉn trong
H×nh 3.74 lµ mét vÝ dô m¹ch ®iÖn bé nh©n cã bï nhiÖt. M¹ch cã ba ®Çu vµo
1, 2, 3 vµ hai ®Çu ra 4, 5. C¸c ®Çu vµo 1 vµ 2 cã tÝn hiÖu vµo ∆I x = I x1 − I x 2 , t−¬ng
øng víi tÝn hiÖu vµo X. §Çu vµo 3 lµ ®Çu vµo kh«ng ®èi xøng víi tÝn hiÖu IY t−¬ng B B
®−¬ng víi tÝn hiÖu vµo Y. TÝn hiÖu ra Z lµ hiÖu c¸c dßng collector ∆I C = I C1 − I C 2
®−îc lÊy ra trªn c¸c ®Çu ra 4 vµ 5. M¹ch khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ∆I x víi hÖ sè khuÕch
®¹i Kk mµ Kk l¹i ®−îc ®iÒu khiÓn bëi tÝn hiÖu IY sao cho tÝn hiÖu ra.
B B B B B B
∆I C = K k ∆I x = KIY ∆I x
C¸c ®ièt D1 vµ D2 cã t¸c dông bï nhiÖt. Gi¶ sö D1, D2, T1, T2 cã dßng b·o
B B B B B B B B B B B B
hßa vµ hÖ sè nhiÖt nh− nhau, ®ång thêi dßng baz¬ cña T1 vµ T2 rÊt nhá cã thÓ bá B B B B
qua ®−îc sao cho I D1 ≈ − I x1 vµ I D 2 ≈ − I x 2 ta cã thÓ tÝnh to¸n quan hÖ gi÷a c¸c
dßng ®iÖn ra vµ dßng ®iÖn vµo nh− sau:
I
U D1 = U T ln D1
I0
I
U D 2 = U T ln D 2
I0
Gi¶ thiÕt AN = 1 , ta cã:
I
U BE1 = U T ln C1
I Ebh
I
U BE 2 = U T ln C 2
I Ebh
141
I I
⇒ U D1 − U D 2 = U T ln D1 = U T ln x1 (3.103)
ID2 I x2
I
U BE1 − U BE 2 = U T ln C1 (3.104)
IC 2
MÆt kh¸c:
U D1 + U BE1 = U D 2 + U BE 2
⇒ U D1 − U D 2 = U BE 2 − U BE1
Iv IC
2Ix Ix2 IC1
Ix Iy/2
Ix1 IC2
UBE UBE1 - UBE2
H×nh 3.75. Minh häa nguyªn lý lµm viÖc cña bé khuÕch ®¹i vi sai dïng lµm
m¹ch nh©n t−¬ng tù
Khi cã tÝn hiÖu vµo th× m¹ch nh©n sÏ lµm viÖc, lóc nµy ∆I x cã thÓ lÊy gi¸ trÞ
d−¬ng hoÆc ©m vµ dao ®éng trong kho¶ng
∆I x
−I x < < Ix
2
142
Nãi c¸ch kh¸c, theo tÝnh chÊt cña bé khuÕch ®¹i vi sai, khi dßng vµo mét
cöa t¨ng th× dßng vµo cöa cßn l¹i sÏ gi¶m mét l−îng t−¬ng øng sao cho hiÖu cña
chóng cã trÞ tuyÖt ®èi
∆I x ≤ 2 I x
T−¬ng øng, dßng ®iÖn ra biÕn thiªn trong ph¹m vi
Iy ∆I C I y
− < <
2 2 2
NghÜa lµ dßng trªn hai collector còng biÕn thiªn ng−îc pha. Ta cã:
1
I C1 = ( I y + ∆I C )
2
1
I C 2 = ( I y − ∆I C )
2
∆I
I x2 = I x − x
2
∆I
I x1 = I x + x
2
Thay c¸c quan hÖ nµy vµo (3.105) ta cã:
I y + ∆IC 2 I x − ∆I x
=
I y − ∆IC 2 I x + ∆I x
− I y ∆I x
⇒ ∆IC = ⋅ (3.106)
2 Ix
Tõ kÕt qu¶ trªn ta thÊy: tÝn hiÖu ra tû lÖ víi c¸c tÝn hiÖu vµo vµ tû lÖ nghÞch
víi dßng vµo tÜnh Ix. Bé nh©n lµm viÖc trong hai gãc phÇn t− cña hÖ täa ®é v×
B B
M¹ch ®iÖn trªn h×nh 3.74 cã thÓ chuyÓn thµnh m¹ch nh©n ¸p nh− trªn h×nh
3.76 b»ng c¸ch m¾c thªm mét bé biÕn ®æi ®iÖn ¸p – dßng ®iÖn ë ®Çu vµo vµ mét
bé biÕn ®æi dßng ®iÖn - ®iÖn ¸p ë ®Çu ra.
M¹ch biÕn ®æi ®iÖn ¸p – dßng ®iÖn trªn h×nh 3.77 cã ph−¬ng tr×nh biÕn ®æi:
⎛I ⎞
U x = U T ln ⎜ x1 ⎟ + RE ( I x1 − I x 2 ) (3.107)
⎝ I x2 ⎠
hay
⎛ ∆Ix ⎞
⎜ 1+
Ux I 0 ⎟ RE I 0 ∆Ix
= ln ⎜ ⎟+ (3.108)
UT ⎜ 1 − ∆Ix ⎟ UT I 0
⎜ I 0 ⎟⎠
⎝
143
Quan hÖ trªn ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.77. Ta thÊy r»ng ®é mÐo phi tuyÕn
cµng nhá khi RE cµng lín. Víi RE lín vµ ∆I x < I 0 cã thÓ coi bé biÕn ®æi nµy lµ
B B B B
U Iy
Uy
I
144
∆I X
I0
RE 2
RE1
RE1 > RE 2
UX
0 UT
H×nh 3.78. Quan hÖ biÕn ®æi cña bé biÕn ®æi ®iÖn ¸p - dßng ®iÖn
Ph−¬ng tr×nh biÕn ®æi cña m¹ch biÕn ®æi dßng ®iÖn - ®iÖn ¸p trªn ®Çu ra cña
s¬ ®å 3.76 cã d¹ng:
R R2
U r = 2 ( I C 2 RC − I C1RC ) = RC ∆I C
R1 R1
c) M¹ch lòy thõa bËc hai
§Êu hai ®Çu vµo cña m¹ch nh©n víi nhau, ta sÏ cã m¹ch lòy thõa bËc hai
(h×nh 3.79). Lóc nµy U x = U y nªn
x
KU x2
Uz = (3.110)
y K
NÕu ®iÖn ¸p vµo cã d¹ng sin
Ux Uz = KUx2
U x = U cos ω t
H×nh 3.79. S¬ ®å qui − íc m¹ch
§iÖn ¸p ra sÏ cã d¹ng lòy thõa bËc hai
2 U2
U z = (U cos ωt ) = (1 + cos 2ωt ) (3.111)
2
Theo (3.111) cã thÓ dïng m¹ch lòy thõa bËc hai ®Ó nh©n tÇn.
3.3.2.4 M¹ch chia vµ m¹ch khai c¨n
C¸c m¹ch chia còng ®−îc ph©n lo¹i thµnh c¸c m¹ch chia lµm viÖc trong mét,
hai hay trong bèn gãc phÇn t− cña hÖ täa ®é gièng nh− c¸c m¹ch nh©n. Th−êng
tÝn hiÖu ë mÉu sè sÏ lµ tÝn hiÖu ®¬n cùc v× khi tÝn hiÖu ®æi dÊu ®i qua ®iÓm kh«ng
th× vÒ lý thuyÕt tÝn hiÖu ra sÏ lµ lín v« cïng, tuy nhiªn trong thùc tÕ do m¹ch
kh«ng ph¶i lµ lý t−ëng nªn sÏ cã U r ≠ 0 t¹i ®iÓm nµy, nghÜa lµ t¹i ®ã m¹ch cã sai
sè lín.
VÒ nguyªn t¾c lµm viÖc cã c¸c m¹ch chia sau:
- M¹ch chia theo nguyªn t¾c nh©n ®¶o.
- M¹ch chia cã hç dÉn biÕn ®æi.
145
- M¹ch chia dïng m¹ch khuÕch ®¹i loga vµ ®èi loga.
1. M¹ch chia theo nguyªn t¾c nh©n ®¶o.
M¹ch ®−îc thùc hiÖn dùa theo nguyªn t¾c t¹o hµm ng−îc b»ng c¸ch m¾c
trong m¹ch håi tiÕp cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n mét m¹ch nh©n. S¬ ®å cña m¹ch
®−îc cho trªn h×nh 3.80. Trong s¬ ®å 3.80.a
U N = KU xU y
UP = Uz
Uz
⇒ Ur = U y = (3.112)
KU x
Trong s¬ ®å 3.80.b
UP = 0
U z KU yU x
UN = +
2 2
Uz
⇒ Ur = U y = − (3.113)
KU x
K >0
Ux K >0 Ux
R
− R
− Uy
+ U z Uz
Uz Uy = +
KU x
a) b)
H×nh 3.80. a) M¹ch chia thuËn, b) M¹ch chia ®¶o.
Trong biÓu thøc (3.112) vµ (3.113) Uz cã thÓ lÊy dÊu tïy ý, cßn Ux ph¶i lu«n
B B B B
d−¬ng. NÕu U x < 0 th× håi tiÕp qua bé nh©n vÒ ®Çu vµo bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n
sÏ trë thµnh håi tiÕp d−¬ng lµm cho m¹ch bÞ b·o hßa, g©y mÐo lín. Chó ý r»ng
®iÒu kiÖn U x > 0 chØ ®óng víi m¹ch nh©n thuËn ( K > 0 ). §èi víi m¹ch nh©n ®¶o
( K < 0 ) th× ph¶i lµm viÖc víi U x < 0 ®Ó ®¶m b¶o håi tiÕp ©m cho bé khuÕch ®¹i
thuËt to¸n.
2. M¹ch chia cã hç dÉn biÕn ®æi
146
M¹ch nh©n trªn h×nh 3.74 cã thÓ ®−îc dïng lµm m¹ch chia. Lóc ®ã theo
(3.106) lÊy Ix vµ Iy lµ c¸c tÝn hiÖu vµo vµ ∆IC lµ tÝn hiÖu ra. M¹ch chia lo¹i nµy cã
B B B B B B
thÓ lµm viÖc trong d¶i tÇn tõ 0,5 – 5 MHz víi sai sè nhá h¬n 0,5 ÷ 1%.
3. M¹ch chia dïng m¹ch khuÕch ®¹i loga vµ ®èi loga.
S¬ ®å khèi cña m¹ch ®−îc cho trªn h×nh 3.81. Theo s¬ ®å ®ã
Uz
Uy =
Ux
ë ®©y Uz vµ Ux chØ lÊy c¸c gi¸ trÞ d−¬ng. M¹ch cã ®é chÝnh x¸c kh¸ cao,
B B B B
H×nh 3.81. M¹ch chia dïng m¹ch khuÕch ®¹i loga vµ ®èi loga
4. M¹ch khai c¨n.
M¹ch khai c¨n ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch m¾c mét m¹ch lòy thõa vµo m¹ch
håi tiÕp bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n (h×nh 3.82). M¹ch ®iÖn trªn h×nh 3.82.a cho
®iÖn ¸p ra:
1
Ur = U x = (−U z ) víi Uz < 0 ; (3.114)
K
M¹ch ®iÖn trªn h×nh 3.82.a chØ lµm viÖc víi U z < 0 vµ m¹ch 3.82.b chØ lµm
viÖc víi U z > 0 . Trong tr−êng hîp ng−îc l¹i m¹ch sÏ cã håi tiÕp d−¬ng lµm cho
m¹ch bÞ kÑt. Cã thÓ tr¸nh ®iÒu nµy b»ng c¸ch m¾c nèi tiÕp víi ®Çu ra bé khuÕch
®¹i thuËt to¸n mét ®ièt sao cho m¹ch håi tiÕp bÞ ng¾t khi Uz kh«ng tháa m·n ®iÒu
B B
147
kiÖn vÒ dÊu. V× ®ièt n»m trong m¹ch håi tiÕp nªn h¹ ¸p trªn nã cã thÓ g©y ra sai
sè nh−ng kh«ng ®¸ng kÓ.
x x
K K
y y
R
R
− D Uz − D Uy
Uz + +
Ux =Uy Ux =Uy
a)
b)
H×nh 3.82. a) m¹ch khai c¨n ®¶o, b) m¹ch khai c¨n thuËn.
3.3.3 C¸c m¹ch phi tuyÕn kh«ng liªn tôc.
3.3.3.1 Nguyªn t¾c thùc hiÖn m¹ch phi tuyÕn kh«ng liªn tôc vµ c¸c phÇn
tö c¬ b¶n cña nã.
Mét ®−êng ®Æc tÝnh phi tuyÕn cã thÓ ®−îc tiÖm cËn hãa b»ng mét ®−êng gÊp
khóc gåm nhiÒu ®o¹n th¼ng cã ®é dèc kh¸c nhau. §−êng gÊp khóc ®ã ®−îc thùc
hiÖn bëi mét m¹ch khuÕch ®¹i cã hÖ sè khuÕch ®¹i thay ®æi tõng nÊc phô thuéc
vµo biªn ®é tÝn hiÖu vµo vµ tÝn hiÖu ra. C¸c phÇn tö c¬ b¶n ®Ó t¹o hµm phi tuyÕn
kh«ng liªn tôc lµ c¸c bé so s¸nh t−¬ng tù vµ c¸c ®ièt lý t−ëng. Trong phÇn nµy ta
sÏ xÐt c¸c ®ièt lý t−ëng tr−íc.
UD
UD
+
Uv Ur Rt Ur Rt
−
+ Ua
Uv
−
a) b)
H×nh 3.83. a) M¹ch ®iÖn dïng ®ièt thùc, b) M¹ch ®iÖn dïng ®ièt lý t−ëng.
§ièt lý t−ëng ®−îc cÊu t¹o b»ng c¸ch m¾c mét ®ièt thùc vµo m¹ch håi tiÕp
cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n. §Ó so s¸nh nguyªn lý lµm viÖc cña ®ièt thùc vµ ®ièt
lý t−ëng ta xÐt c¸c m¹ch trªn h×nh 3.83.
148
Trªn h×nh 3.83.a
Ur = Uv −U D (3.116)
Khi ®iÖn ¸p vµo Uv cã trÞ sè lín h¬n ®iÖn ¸p ng−ìng Ung cña ®ièt th× cã dßng
B B B B
qua ®ièt vµ U r ≠ 0 . Quan hÖ ®ã ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.84.a. M¹ch ®iÖn dïng
®ièt thùc kh«ng thÓ chØnh l−u ®−îc c¸c ®iÖn ¸p nhá h¬n Ung. §ã lµ v× ®ièt thùc cã B B
®Æc tuyÕn cong xung quanh ®iÓm “kh«ng” vµ ®iÖn trë th«ng cña ®ièt lµ kh«ng thÓ
bá qua.
Víi ®ièt lý t−ëng (h×nh 3.83.b) ta cã:
U a = U DT + U r = K 0 (U v − U r )
Víi K 0 >> 1 ta cã
U DT
Ur ≈ Uv − (3.117)
K0
trong ®ã: UDT – ®iÖn ¸p th«ng cña ®ièt;
B B
Ur Ur
U DT
Ur =Uv −UDT U r = Uv −
K0
0
Ung Uv 0 1
'
U ng = U ng Uv
K0
H×nh 3.84. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t:
a) cña m¹ch ®iÖn dïng ®ièt thùc , b) cña m¹ch ®iÖn dïng ®ièt lý t−ëng
Quan hÖ nµy ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.84.b. So s¸nh c¸c biÓu thøc (3.116)
vµ (3.117) ta thÊy ®iÖn ¸p th«ng UDT cña ®ièt lý t−ëng nhá h¬n cña cña ®ièt thùc
B B
K0 lÇn.
B B
M¹ch ®iÖn h×nh 3.83.b cã thÓ ®−îc coi nh− mét m¹ch lÆp ®iÖn ¸p cã ®iÖn ¸p
lÖch kh«ng lµ U DT K 0 , v× vËy nã ®−îc dïng lµm chuyÓn m¹ch ®iÖn ¸p lý t−ëng.
Víi K 0 ≈ 104 ÷ 105 , ®iÖn ¸p ng−ìng cña ®ièt U ng ≈ 0, 7V th× m¹ch ®iÖn nµy cã thÓ
chØnh l−u ®−îc c¸c ®iÖn ¸p cì mV. T−¬ng tù nh− vËy ta còng cã thÓ t¹o ®−îc
chuyÓn m¹ch dßng ®iÖn lý t−ëng nhê s¬ ®å 3.85.a. Dßng ®iÖn ra Ir ®−îc x¸c ®Þnh B B
149
U
U v + GS − U r
K0
Ir = (3.118)
R
Trong s¬ ®å nµy mÆt ghÐp G-S cña FET ®ãng vai trß nh− ®ièt trªn h×nh
3.83.b. T−¬ng tù tr−êng hîp trªn, khi mÆt ghÐp G - S th«ng th× ®iÖn ¸p ra bé
khuÕch ®¹i thuËt to¸n Ur cã thÓ coi gÇn ®óng b»ng ®iÖn ¸p vµo Uv
B B B B
Ir Ir
R
0
UR UGS Uv
a)
UR
b) K0
H×nh 3.85. a) M¹ch ®iÖn cña mét chuyÓn m¹ch dßng ®iÖn lý t−ëng
b) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña a).
3.3.3.2 M¹ch h¹n chÕ chÝnh x¸c
Cã thÓ ph©n lo¹i c¸c m¹ch h¹n chÕ chÝnh x¸c nh− sau:
Theo c«ng dông:
- M¹ch h¹n chÕ trªn
- M¹ch h¹n chÕ d−íi
- M¹ch h¹n chÕ hai phÝa
Theo c¸ch m¾c:
- M¹ch h¹n chÕ nèi tiÕp
- M¹ch h¹n chÕ song song
M¹ch h¹n chÕ chÝnh x¸c dïng ®ièt lý t−ëng ®−îc cho trªn h×nh 3.86.
Khi U v < 0 th× D1 th«ng, D2 t¾t. Gi¶ thiÕt bé K§TT lµ lý t−ëng, ta cã:
B B B B
R
U r = −U v 2 (3.119)
R1
Trªn thùc tÕ ®iÖn ¸p th«ng cña D1 cßn t¹o ra mét ®iÖn ¸p lÖch kh«ng phô
B B
trªn ®Çu vµo bé K§TT. Lóc nµy m¹ch cã s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng nh− h×nh 3.86c. Ta
cã (theo nguyªn lý xÕp chång):
R2 R1 U
U N = Uv +Ur − DT 1 (3.120)
R1 + R2 R1 + R2 K0
Do ®ã
150
R U ⎛ R + R2 ⎞
U r = −U v 2 + DT 1 ⎜ 1 ⎟ (3.121)
R1 K 0 ⎝ R1 ⎠
R1
Víi K ht = , cã thÓ viÕt l¹i (3.121) thµnh:
R1 + R2
R U
U r = −U v 2 + DT 1 (3.122)
R1 K 0 K ht
Nh− vËy trªn ®Çu ra, ®iÖn ¸p th«ng cña ®ièt gi¶m ®i K0Kht lÇn, lµm cho ®Æc B B B B
R2 Uv
0
b)
D2 D1 Ur
R2
Ur −
R1 R1 +
U DT 1
− −
Uv
+ +
Uz
a) C)
H×nh 3.86. a), b) M¹ch h¹n chÕ chÝnh x¸c vµ ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña nã.
c) S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña a) khi Uv < 0 vµ UDT1 ≠ 0 B B B B
U DT 2
Ur = − ≈0
K0
Nh− vËy ®©y lµ m¹ch h¹n chÕ d−íi, ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña m¹ch ®−îc thÓ
hiÖn trªn h×nh 3.86.b
3.3.3.3 M¹ch t¹o hµm dïng ®ièt
1. M¹ch t¹o hµm Parabol
M¹ch thùc hiÖn t¹o hµm parabol b»ng c¸ch tiÖm cËn ®Æc tuyÕn parabol b»ng
mét ®−êng gÊp khóc. M¹ch ®−îc x©y dùng trªn c¬ së bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n
kÕt hîp víi mét m¹ng ®iÖn trë vµ ®ièt. S¬ ®å m¹ch ®−îc cho trªn h×nh 3.87.
M¹ch cã thÓ dïng cho c¸c ®iÖn ¸p vµo d−¬ng vµ ©m. C¸c ®ièt ®−îc ph©n
cùc ng−îc bëi nguån mét chiÒu U0 qua m¹ng ®iÖn trë R, R1, ...R3 vµ R’, R’1, ...R’3.
B B B B B B B B B B
151
H×nh 3.87. a) M¹ch t¹o hµm parabol. b) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña m¹ch t¹o hµm
parabol.
Khi ®iÖn ¸p vµo U v = 0 th× tÊt c¶ c¸c ®ièt ®Òu ng¾t. Khi U v > 0 th× c¸c ®ièt D’
ng¾t, cßn D1, D2 vµ D3 lÇn l−ît th«ng lµm cho dßng ®iÖn vµo bé khuÕch ®¹i thuËt
B B B B B B
to¸n t¨ng theo ®iÖn ¸p vµo. Khi U v < 0 th× c¸c ®ièt D ng¾t, cßn D’1, D’2, D’3 lÇn
B B B B B B
l−ît th«ng vµ do vËy còng lµm cho dßng ®iÖn qua bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n t¨ng
theo quy luËt t−¬ng tù. §iÖn ¸p ra tû lÖ víi dßng ®iÖn theo biÓu thøc:
U r = − RN i (3.123)
NÕu chän ®−îc trÞ sè thÝch hîp cho c¸c ®iÖn trë th× sÏ t¹o ®−îc quan hÖ
parabol gi÷a dßng ®iÖn i vµ ®iÖn ¸p vµo Uv, do ®ã sÏ t¹o ®−îc quan hÖ parabol
B B
gi÷a Uv vµ Ur. §Ó râ h¬n, ta sÏ xÐt vÝ dô sau ®©y. Gi¶ sö m¹ch cÇn t¹o hµm
B B B B
parabol:
⎛ mA ⎞ 2
U r = − RN 0,1 ⎜ ⎟ U v = − RN i
⎝V2 ⎠
⎛ mA ⎞ 2
Ta cã: i = 0,1 ⎜ ⎟U v (3.124)
⎝V2 ⎠
152
Quan hÖ trªn ®−îc biÓu diÔn bëi ®−êng cong (1) ®èi víi U v > 0 . §−êng cong
nµy cã thÓ ®−îc tiÖm cËn hãa bëi mét ®−êng gÊp khóc gåm ba ®o¹n th¼ng (®−êng
sè 2):
mA
- §o¹n thø nhÊt øng víi U v = (0, 5 ÷ 1, 5)V cã ®é dèc lµ 0, 2
V
mA
- §o¹n thø hai øng víi U v = (1, 5 ÷ 2, 5)V cã ®é dèc lµ 0, 4
V
mA
- §o¹n thø ba øng víi U v = (2, 5 ÷ 3, 5)V cã ®é dèc lµ 0, 6
V
Tõ h×nh vÏ ta còng thÊy r»ng ba ®o¹n th¼ng trªn chÝnh lµ tæng cña c¸c ®−êng
th¼ng (3), (4) vµ (5). Do ®ã nÕu t¹o ®−îc c¸c dßng ®iÖn qua D1, D2 vµ D3 cã quan B B B B B B
hÖ nh− ®−îc biÓu diÔn bëi c¸c ®−êng (3), (4), (5) th× ë ®Çu ra ta sÏ nhËn ®−îc
®−êng ®Æc tÝnh parabol gÇn ®óng (2). C¸c ®iÖn trë trong m¹ch ®−îc x¸c ®Þnh nhê
mA
®é dèc cña c¸c ®−êng (3), (4) vµ (5). Tõ h×nh vÏ ta thÊy ®é dèc nµy b»ng 0, 2 .
V
Gi¶ thiÕt r»ng ®iÖn ¸p th«ng cña c¸c ®ièt lµ U DT = 0,5V , ®iÖn ¸p nguån ph©n cùc
ban ®Çu U 0 = −9, 5V . Khi c¸c ®ièt th«ng th× dßng ®iÖn qua c¸c ®ièt chÝnh lµ dßng
qua c¸c ®iÖn trë R do ®ã ®é dèc cña c¸c ®−êng (3), (4), (5) sÏ lµ:
∆ iD 1 mA
= = 0, 2
∆U v R V
suy ra: R = 5kΩ .
MÆt kh¸c theo h×nh vÏ c¸c ®ièt D1, D2, D3 lÇn l−ît më t−¬ng øng víi c¸c
B B B B B B
U R1 R (U DT 1 − U 0 )
R1 = R =
UR U v1 − U DT 1
mµ U v1 = U DT 1 = 0,5V suy ra R1 = ∞ .
R (U DT 2 − U 0 ) 5.103.10
R2 = = = 50kΩ
U v 2 − U DT 2 1, 5 − 0, 5
R (U DT 3 − U 0 ) 5.103.10
R3 = = = 25kΩ
U v 3 − U DT 3 2
Do tÝnh ®èi xøng qua trôc cña hµm parabol nªn c¸c ®iÖn trë R’, R’1,... R’3 ë B B B B
nöa d−íi cña m¹ng ®iÖn trë còng cã c¸c trÞ sè gièng nh− trÞ sè cña c¸c ®iÖn trë ë
nöa trªn cña m¹ng. §é chÝnh x¸c cña hµm parabol ®−îc t¹o ra nh− trªn phô thuéc
153
vµo sè l−îng c¸c ®ièt cã trong m¹ch. Víi m¹ch cã 6 ®ièt th× ®é chÝnh x¸c lµ
0,3%.
2. M¹ch t¹o hµm sin
§iÖn ¸p ra cña m¹ch t¹o hµm sin cã d¹ng:
π Uv
U r = Uˆ r sin (3.125.a)
2 Uˆ v
víi −Uˆ v ≤ U v ≤ Uˆ v (3.125.b)
Khi U v nhá, U r cã thÓ ®−îc viÕt mét c¸ch gÇn ®óng nh− sau:
π Uv
U r ≈ Uˆ r (3.126)
2 Uˆ v
trong ®ã biªn ®é Uˆ r ®−îc chän theo biÓu thøc
2Uˆ v
Uˆ r = (3.127)
π
Do vËy khi U v nhá th× trÞ tøc thêi U r ≈ U v . VËy víi U v nhá, m¹ch cã hÖ sè
khuÕch ®¹i K′ ≈1. Khi ®iÖn ¸p vµo t¨ng th× K’ gi¶m dÇn vµ khi U v = ±Uˆ v tøc
π
U r = Uˆ r sin th× hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch b»ng kh«ng. M¹ch t¹o hµm sin theo
2
nguyªn t¾c võa nªu cã s¬ ®å nh− trªn h×nh 3.88.
+
U0 U 03 150Ω U02 270Ω U 01
D3 D2 D1
R2 R1
+
Uv
D 3′ D 2′ D1′ −
Ur
−
U0 − U 03 150Ω − U 02 270Ω
− U01
H×nh 3.88. M¹ch t¹o hµm sin
Khi ®iÖn ¸p vµo U v nhá, c¸c ®ièt ng¾t do ph©n cùc ng−îc. Lóc nµy hÖ sè
khuÕch ®¹i cña m¹ch K′ =1 nªn U r ≈ U v . Khi U v > U 01 th× D1 th«ng vµ R cïngB B
víi R1 sÏ t¹o thµnh m¹ch ph©n ¸p lµm cho hÖ sè khuÕch ®¹i cña toµn m¹ch gi¶m
B B
vµ U r t¨ng chËm h¬n U v . Khi U v > U 02 th× D2 l¹i th«ng, R1//R2 cïng víi R t¹o
B B B B B B
thµnh m¹ch ph©n ¸p víi hÖ sè ph©n ¸p nhá h¬n lµm cho tèc ®é t¨ng cña ®iÖn ¸p ra
cµng gi¶m. Khi D3 th«ng th× m¹ch cã hÖ sè ph©n ¸p nhá nhÊt t−¬ng øng víi ®iÓm
B B
154
cùc ®¹i cña hµm sin. C¸c ®ièt D’1, D’2, D’3 ho¹t ®éng t−¬ng tù víi U v < 0 vµ t¹o
B B B B B B
tÝnh ®èi xøng cña ®Æc tÝnh xÊp xØ nªn trong ®iÖn ¸p ra còng kh«ng cã hµi ch½n.
Do ®iÒu kiÖn (3.125.b) nªn m¹ch ®iÖn trªn chØ cho ra mét nöa chu kú ®iÖn
¸p h×nh sin. M¹ch nµy th−êng ®−îc dïng ®Ó biÕn ®æi ®iÖn ¸p vµo d¹ng tam gi¸c
thµnh ®iÖn ¸p ra h×nh sin.
3. M¹ch t¹o hµm biÕn ®æi
M¹ch t¹o hµm biÕn ®æi ®−îc dïng ®Ó t¹o hµm bÊt kú theo nguyªn t¾c xÊp xØ
®−êng ®Æc tÝnh phi tuyÕn b»ng mét ®−êng gÊp khóc. M¹ch nµy cho phÐp thay ®æi
®−îc täa ®é cña ®iÓm chuyÓn tiÕp gi÷a hai ®o¹n th¼ng vµ ®é dèc cña mçi ®o¹n
th¼ng mét c¸ch tïy ý. S¬ ®å m¹ch ®iÖn ®−îc cho trªn h×nh 3.89.
C¸c bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n A1, A2 lµm viÖc víi U v > 0 vµ A3, A4 lµm viÖc
B B B B B B B B
víi U v < 0 . Dßng ®iÖn ra cña c¶ ba nh¸nh ®−îc ®−a ®Õn m¹ch céng ®¶o A6. B B
Tr−íc hÕt ta xÐt tr−êng hîp U v > 0 . Khi U v < U 01 th× D1 ng¾t nªn U1 = 0 . B B
U1 = − (U v + U 01 ) víi U 01 < 0
U 2 = (2 q2 − 1)U1 = − (2 q2 − 1)(U v + U 01 ) (3.132)
155
u1
U 01 R R U1 R R
+
P1 D1
−
A1
−
U3
+
P2 A2 P3
R D2 + U 2
R R
10R
−
Uv R R
R
10R
− R
A5 −
P4 + U4 A6
R +
Ur
D3
−
A3
+ P6 − R
A4
R R D4 R +
R
P5
U02 U5 U6
+
H×nh 3.89. M¹ch t¹o hµm biÕn ®æi
Theo s¬ ®å ta cã:
U r = −10U 4 − 10U 2 − U 3 (3.133)
Thay (3.130) vµ (3.132) vµo (3.133) ta ®−îc biÓu thøc ®iÖn ¸p ra theo ®iÖn
¸p vµo khi U v > U 01 :
U r = −10(2 q4 − 1)U v + 10(2 q2 − 1)(U v + U 01 ) − U 3 (3.134)
Ur
B
q2
q4
C
-U02
0 -U01 Uv
-U3
D
q6
156
§èi víi tr−êng hîp U v < 0 , b»ng c¸ch lËp luËn t−¬ng tù ta còng t×m ®−îc
quan hÖ U r theo U v nh− sau:
U r = −10(2 q4 − 1)U v − U 3 víi −U 02 < U v < 0 (3.135)
U r = −10(2 q4 − 1)U v + 10(2 q6 − 1)(U v + U 02 ) − U 3 (3.136)
Dùa vµo c¸c kÕt qu¶ (3.131), (3.134), (3.135) vµ (3.136) ta vÏ ®−îc ®Æc
tuyÕn truyÒn ®¹t cña m¹ch nh− h×nh 3.90 vµ rót ra mét sè nhËn xÐt sau:
- Cã thÓ dÞch chuyÓn ®Æc tuyÕn theo trôc tung b»ng c¸ch thay ®æi U3 tøc B B
- VÞ trÝ cña c¸c chiÕt ¸p P1 vµ P5 tøc gi¸ trÞ cña U01 vµ U02 x¸c ®Þnh täa ®é
B B B B B B B B
®é dèc cña c¸c ®o¹n th¼ng BC vµ AD lÇn l−ît phô thuéc vµo q2 vµ q6 tøc vÞ trÝ B B B B
Nh− vËy ta cã thÓ t¹o ®−îc mét hµm tïy ý b»ng c¸ch thay ®æi vÞ trÝ cña c¸c
chiÕt ¸p tõ P1...P6. Cã thÓ dïng nhiÒu nh¸nh m¹ch nh− trªn ®Ó t¹o ra c¸c ®o¹n
B B B B
th¼ng kh¸c nhau vµ tõ ®ã x©y dùng ®−îc mét ®−êng ®Æc tÝnh hoµn chØnh.
3.3.3.4 M¹ch so s¸nh t−¬ng tù.
M¹ch so s¸nh thùc hiÖn so s¸nh ®iÖn ¸p vµo U v víi mét ®iÖn ¸p chuÈn
U ch . TÝn hiÖu ®Çu ra sÏ chØ nhËn mét trong hai møc lµ thÊp (L) vµ cao (H). Nãi
c¸ch kh¸c, m¹ch so s¸nh thùc hiÖn biÕn tÝn hiÖu t−¬ng tù thµnh tÝn hiÖu m· nhÞ
ph©n. M¹ch so s¸nh t−¬ng tù thùc chÊt lµ mét bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n cã kÕt cÊu
®Æc biÖt ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu riªng cña qu¸ tr×nh so s¸nh. Sù kh¸c nhau c¬
b¶n gi÷a bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n vµ bé so s¸nh chuyªn dông lµ ë chç bé so s¸nh
ph¶i cã tèc ®é ®¸p øng cao h¬n bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n sao cho thêi gian x¸c lËp
vµ thêi gian håi phôc nhá. Khi lµm nhiÖm vô so s¸nh, bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n
lu«n lµm viÖc ë tr¹ng th¸i b·o hßa v× vËy møc ra thÊp vµ møc ra cao cña nã chÝnh
lµ møc ©m vµ møc d−¬ng cña nguån. Trong khi ®ã møc ra cña bé so s¸nh chuyªn
dông phï hîp víi møc logic.
1. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t tÜnh cña bé so s¸nh.
§èi víi mét bé so s¸nh lý t−ëng, tÝn hiÖu vµo vµ ra cã quan hÖ nh− sau:
U P − U N > 0 → U r = U rH
U P − U N < 0 → U r = U rL
157
U P −U N = 0 → Ur = 0
trong ®ã U rH - ®iÖn ¸p ra øng víi møc cao
U rL - ®iÖn ¸p ra øng víi møc thÊp.
Trong tr−êng hîp U P ≠ U N , bé so s¸nh lu«n lµm viÖc ë chÕ ®é b·o hßa vµ
®iÖn ¸p ra nhËn c¸c gi¸ trÞ b·o hßa d−¬ng U rH hoÆc b·o hßa ©m U rL .
§Æc tuyÕn truyÒn ®¹t lý t−ëng cña bé so s¸nh ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
3.91.b.
Ur
Ur U rH
U rH
Cã bï lÖch Chưa bï lÖch
UP kh«ng kh«ng
+
0 UP −UN 0 U0 UP −UN
−
UN Ur
U rL
U rL ∆U
a) b) c)
H×nh 3.91. a) S¬ ®åqui −íc m¹ch so s¸nh; b) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t lý t−ëng;
c) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t thùc tÕ
158
2. §Æc tÝnh ®éng cña bé so s¸nh.
Mét yªu cÇu ®èi víi bé so s¸nh lµ ph¶i cã tèc ®é so s¸nh cao sao cho tÝn
hiÖu ra kh«ng bÞ trÔ so víi tÝn hiÖu vµo vµ khi tÝn hiÖu vµo biÕn thiªn nhá theo
thêi gian th× kh«ng bÞ so s¸nh sai.
Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n kh«ng ®¶m b¶o ®−îc yªu cÇu nµy, v× vËy nã chØ
®−îc dïng ®Ó so s¸nh khi kh«ng cã yªu cÇu tèc ®é so s¸nh cao.
§Æc tuyÕn ®éng cña bé so s¸nh cã d¹ng nh− h×nh 3.92. Theo ®Æc tuyÕn nµy,
khi ®−a ®Õn ®Çu vµo cña bé so s¸nh mét xung ®¬n vÞ th× ®iÖn ¸p ra b¾t ®Çu thay
®æi sau mét kho¶ng thêi gian tc = 100ns , thêi gian nµy gäi lµ thêi gian “chÕt”. Bªn
c¹nh ®ã, thêi gian t¨ng vµ gi¶m cña ®iÖn ¸p ra tû lÖ nghÞch víi biªn ®é ®iÖn ¸p
vµo, do vËy cÇn cã U v ®ñ lín sao cho bé so s¸nh chuyÓn nhá vµo tr¹ng th¸i b·o
hßa th× sÏ cã lîi h¬n vÒ tèc ®é so s¸nh.
3. Bé so s¸nh kh«ng cã trÔ
Bé so s¸nh kh«ng cã trÔ cã ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t nh− h×nh 3.91. S¬ ®å cña nã
cã d¹ng nh− h×nh 3.93. Trªn s¬ ®å 3.93.a, ®iÖn ¸p cÇn so s¸nh U v vµ ®iÖn ¸p
chuÈn U ch ®−îc ®−a ®Õn hai cöa kh¸c nhau. Trªn s¬ ®å 3.93.b, c¸c ®iÖn ¸p nµy
®−îc ®−a ®Õn cïng mét cöa qua c¸c ®iÖn trë R1, R2 ®Ó t¹o nªn c¸c dßng ®iÖn ë
B B B B
cöa vµo. §iÖn ¸p vµo hiÖu b»ng kh«ng khi c¸c dßng ®iÖn b»ng nhau vµ ng−îc dÊu
víi nhau U v R1 = −U ch R2 . §iÖn ¸p vµo t−¬ng øng víi møc chuyÓn tr¹ng th¸i cña
bé so s¸nh lµ:
- S¬ ®å (a) : U v = U ch + U 0
U v − U 0 U ch − U 0
- S¬ ®å (b) : + = IN
R1 R2
− R1 ⎛ R1 ⎞
Do ®ã Uv = U ch + ⎜ 1 + ⎟ U 0 + I N R1
R2 ⎝ R2 ⎠
R1
Uv
Uv
Uch R2
Uch Ur Ur
U0 U0
159
4. Bé so s¸nh cã trÔ
Trªn ®Çu vµo cña bé so s¸nh ngoµi ®iÖn ¸p tÝn hiÖu cßn th−êng cã nhiÔu, do
vËy khi ®iÖn ¸p vµo cã trÞ sè gÇn víi møc chuyÓn tr¹ng th¸i cña bé so s¸nh th×
®iÖn ¸p nhiÔu cã thÓ lµm cho bé so s¸nh chuyÓn tr¹ng th¸i liªn tôc vµ do ®ã møc
tÝn hiÖu ra kh«ng x¸c ®Þnh. §Ó tr¸nh ¶nh h−ëng cña nhiÔu, ng−êi ta cè g¾ng ®Ó
t¹o ra mét kho¶ng trÔ trong ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña bé so s¸nh. §Ó lµm ®iÒu
nµy, ng−êi ta m¾c thªm mét m¹ch håi tiÕp d−¬ng, khi l−îng håi tiÕp ®ñ lín sao
cho hÖ sè khuÕch ®¹i vßng K v = K 0 .K ht > 1 th× m¹ch sÏ lµm viÖc nh− mét triger.
Cã hai s¬ ®å so s¸nh kiÓu nµy lµ s¬ ®å so s¸nh ®¶o (h×nh 3.94) vµ s¬ ®å so s¸nh
thuËn (h×nh 3.95).
H×nh 3.94. Bé so s¸nh cã trÔ: a) S¬ ®å ®¶o; b) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña a)
160
U tr = U Pmax − U Pmin
Thay U Pmax vµ U Pmin vµo ta cã:
R2
U tr = (U rmax − U rmin ) = K ht (U rmax − U rmin ) (3.139)
R1 + R2
C¸c ®iÖn ¸p nhiÔu cã biªn ®é nhá h¬n ®iÖn ¸p trÔ nªn kh«ng lµm cho m¹ch
so s¸nh chuyÓn tr¹ng th¸i ®−îc.
Håi tiÕp d−¬ng ph¶i ®ñ lín ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn
K v = K 0 .K ht > 1
§Ó m¹ch cã thÓ lËt tr¹ng th¸i ®−îc. Khi ®ã m¹ch sÏ tù dao ®éng, sau khi
chuyÓn tr¹ng th¸i xong, m¹ch sÏ lµm viÖc ë chÕ ®é b·o hßa.
Ur
R2
lý t−ëng
R1
Uv thùc
0
Ur Uvmin Uvmax U
v
a) b)
H×nh 3.95. Bé so s¸nh cã trÔ: a) S¬ ®å thuËn; b) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña a)
§èi víi s¬ ®å so s¸nh thuËn trªn h×nh 3.95.a, khi U v > 0 th×
U r = U rmax = U rH , khi gi¶m U v ®iÖn ¸p ra gi÷ nguyªn gi¸ trÞ nµy cho ®Õn khi
U P = 0 (do cöa ®¶o nèi ®Êt), tøc lµ
R1 R2
U P = U rmax + Uv =0
R1 + R2 R1 + R2
Suy ra ®iÖn ¸p vµo øng víi ®iÓm lËt tr¹ng th¸i tõ møc cao sang møc thÊp lµ:
R
U v1 = U vmin = −U rmax 1 (3.140)
R2
NÕu tiÕp tôc gi¶m U v th× U r = U rmin = U rL gi÷ nguyªn kh«ng ®æi. Lóc nµy
®iÖn ¸p trªn cöa thuËn U P cã d¹ng:
R1 R2
U P = U rmin + Uv (3.141)
R1 + R2 R1 + R2
NÕu t¨ng U v th× m¹ch sÏ l¹i chuyÓn tr¹ng th¸i t¹i U P = 0 vµ b»ng c¸ch cho
(3.141) b»ng kh«ng, ta cã thÓ suy ra ®iÖn ¸p vµo øng víi ®iÓm lËt tr¹ng th¸i tõ
møc thÊp lªn møc cao
161
R
U v 2 = U vmax = − 1 U rmin (3.142)
R2
C¸c m¹ch so s¸nh cã trÔ th−êng ®−îc dïng ®Ó biÕn ®æi ®iÖn ¸p vµo h×nh sin
thµnh ®iÖn ¸p ra d¹ng xung cã biªn ®é x¸c ®Þnh. H×nh 3.96 minh häa øng dông
®ã.
U Ur
Uv
UPmax
a) 0 t
UPmin
U
Ur
Uvmax
b) 0 t
Uv
Uvmin
162
Ch−¬ng 4
KhuÕch ®¹i chuyªn dông
a)
b)
+
c)
0, 7
D0,7
D0,1
0,1
0
f0 f
H×nh 4.2. §Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè chuÈn hãa cña bé khuÕch ®¹i
4. §é chän läc: §é chän läc ®−îc ®¸nh gi¸ qua hÖ sè ch÷ nhËt Kcn, thÓ hiÖn
sù kh¸c nhau gi÷a ®Æc tuyÕn biªn ®é – tÇn sè thùc tÕ so víi d¹ng ch÷ nhËt lý
t−ëng.
HÖ sè ch÷ nhËt ®−îc x¸c ®Þnh qua tû sè:
D0,1
K cn = ≥1 (4.2)
D
164
Víi D0,1 vµ D = D 0 , 7 lµ d¶i th«ng ë møc 0,1 vµ møc 0,7 . Nh− vËy Kcn cµng
B B
165
§Ó m¹ch lµm viÖc æn ®Þnh, hÖ sè khuÕch ®¹i K cña nã ph¶i lu«n nhá h¬n
hoÆc b»ng hÖ sè khuÕch ®¹i æn ®Þnh K S .
Nh− vËy, khi tÇn sè lµm viÖc cµng cao th× cµng khã ®¹t ®−îc hÖ sè khuÕch
®¹i lín nÕu ®iÒu kiÖn æn ®Þnh (4.5) ®−îc thùc hiÖn.
H¹n chÕ hÖ sè khuÕch ®¹i kh«ng ph¶i lµ mét biÖn ph¸p tÝch cùc, nh−ng ®−îc
¸p dông réng r·i trong c¸c bé khuÕch ®¹i dïng ®Ìn ®iÖn tö. Tuy nhiªn , víi bé
khuÕch ®¹i dïng tranzistor, biÖn ph¸p nµy kh«ng cã lîi, v× C12 cña tranzistor lín,
do ®ã K S nhá vµ hÖ sè khuÕch ®¹i còng buéc ph¶i gi¶m nhá.
Mét biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn æn ®Þnh lµ sö dông m¹ch trung
hoµ, mµ néi dung cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ sö dông mét m¹ch håi tiÕp bªn ngoµi
®−îc gäi lµ m¹ch trung hoµ ®Ó khö t¸c dông cña håi tiÕp bªn trong.
M¹ch trung hoµ lµ mét m¹ng bèn cùc m¾c tõ ®Çu ra vÒ ®Çu vµo vµ song
song víi bé khuÕch ®¹i, do ®ã dÉn n¹p cña bé khuÕch ®¹i cã trung hoµ ®−îc x¸c
®Þnh nh− sau:
Yij* = Yij + yij (4.6)
Trong ®ã: Yij* ; Yij ; yij lµ dÉn n¹p t−¬ng øng cña bé khuÕch ®¹i cã trung hoµ,
kh«ng cã trung hoµ vµ cña m¹ch trung hoµ.
KÕt qu¶ nghiªn cøu s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng vµ c¸c hÖ ph−¬ng tr×nh cña nã ®· chØ
ra r»ng: ChÝnh Y12 lµ thµnh phÇn g©y håi tiÕp tõ ®Çu ra vÒ ®Çu vµo cña bé khuÕch
®¹i. Do vËy, m¹ch trung hoµ cã nhiÖm vô lµm triÖt tiªu Y12 sao cho:
Y12* = Y12 + y12 = 0 (4.7)
Cã thÓ minh ho¹ hiÖn t−îng håi tiÕp g©y ra mÊt æn ®Þnh vµ qu¸ tr×nh trung
hoµ qua s¬ ®å h×nh 4.3.
Gäi Ybe ; Ybc ; Yce lµ c¸c dÉn n¹p gi÷a c¸c cùc cña tranzistor, vµ tõ h×nh 4.3b, ta
x¸c ®Þnh ®−îc:
I1 = I b = YbeU be + Ybc (U be − U ce ) =
= (Ybe + Ybc ) U be − YbcU ce = Y11U1 + Y12U 2
Tõ ®ã suy ra dÉn n¹p håi tiÕp:
⎛ 1 ⎞
Y12 = − Ybc = − ⎜⎜ + jωC bc ⎟⎟
⎝ rbc ⎠
166
rbc IB Ybc IC
Cbc
Ube rbe rce U ce Ube Ybe Yce Ube
Cbe S10Ube
b)
a) Cth
I V Yth 1: m I r
T3
Ur
UV U V′ Ur UV
c) d) +U cc
H×nh 4.3. Minh ho¹ vÊn ®Ò trung hoµ trong c¸c bé khuÕch ®¹i chän läc.
a) S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cao tÇn cña bé khuÕch ®¹i; b) S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña a;
c) BiÕn ¸p ghÐp håi tiÕp; d) S¬ ®å bé khuÕch ®¹i dïng tranzistor cã trung hoµ.
Trong thùc tÕ, m¹ch trung hoµ ®−îc x©y dùng th«ng qua biÕn ¸p nh− h×nh
4.3c. NÕu coi biÕn ¸p lµ lý t−ëng, ta cã: U r = m U V′ , nh− vËy:
⎛ U ⎞
I 1 = Yth (U V − U V′ ) = Yth ⎜⎜U V − r ⎟⎟ = y11 U 1 + y12 U 2
⎝ m ⎠
Qua ®©y ta x¸c ®Þnh ®−îc dÉn n¹p håi tiÕp cña m¹ch trung hoµ:
Yth
y12 = −
m
Theo quan hÖ (4.7) ta cã:
Yth ⎛ 1 ⎞
Y12* = Y12 + y12 = − − ⎜ + jωCbc ⎟ = 0
m ⎝ rbc ⎠
Nh− vËy:
⎛ 1 ⎞
Yth = − m ⎜ + jωCbc ⎟ (4.8)
⎝ rbc ⎠
Tøc lµ ngoµi biÕn ¸p ®¶o pha (ng−îc chiÒu cuèn d©y) ®¶m b¶o m < 0 , m¹ch
rbc
trung hoµ gåm hai thµnh phÇn: Mét ®iÖn trë Rth = song song víi mét tô ®iÖn
m
trung hoµ cã ®iÖn dung C th = m C bc .
Trong thùc tÕ, ®iÖn trë Rth lµ ®iÖn trë t−¬ng ®−¬ng cña cuén d©y biÕn ¸p vµ
ta chØ cÇn m¾c thªm mét tô ®iÖn trung hoµ nh− chØ ra trªn h×nh 4.3d.
167
Trªn h×nh 4.4 lµ vÝ dô minh ho¹ biÖn ph¸p trung hoµ cho tÇng khuÕch ®¹i
c«ng suÊt cao tÇn baz¬ chung m¾c ®Èy kÐo. V× baz¬ ®−îc nèi ®Êt vÒ cao tÇn, nªn
nã ®ãng vai trß nh− mét mµn ng¨n tÜnh ®iÖn gi÷a colecto vµ emito; ®iÒu ®ã cho
phÐp bé khuÕch ®¹i lµm viÖc ë tÇn sè cao. ë ®©y tô ®iÖn trung hoµ C th ®−îc m¾c
tõ cuén s¬ cÊp biÕn ¸p ra vÒ ®Çu vµo.
+Ucc
Cth
Uv Ura
Cth
H×nh 4.4. S¬ ®å bé khuÕch ®¹i ®Èy kÐo céng h−ëng cã m¾c m¹ch trung hoµ.
168
Sö dông s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh π cña tranzistor ta cã thÓ biÓu diÔn bé
khuÕch ®¹i nh− h×nh 4.5b. Trong ®ã c¸c tham sè ®iÖn dung vµo ra vµ ®iÖn trë vµo
ra (ra cña tÇng ®ang xÐt vµ vµo cña tÇng sau) cña tranzistor ®−îc tÝnh gép vµo c¸c
phÇn tö C vµ R cña m¹ch dao ®éng. Ta sÏ x¸c ®Þnh c¸c chØ tiªu c¬ b¶n cña bé
khuÕch ®¹i theo s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 4.5b.
a) HÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p.
U r SU v Z td SR
K= = = SZ td = (4.9)
Uv Uv 1 + jα
Trong ®ã: Z td lµ trë kh¸ng t¶i t−¬ng ®−¬ng;
S lµ hç dÉn cña tranzistor;
2 ∆f
α = XQ = .Q víi Q lµ phÈm chÊt cña m¹ch dao ®éng; X lµ ®é lÖch
f0
céng h−ëng t−¬ng ®èi; ∆f = f − f 0 lµ ®é lÖch gi÷a tÇn sè lµm viÖc ®ang xÐt vµ
tÇn sè céng h−ëng f 0 .
Tõ (4.9), ta x¸c ®Þnh ®−îc m«®un K vµ gãc pha ϕ cña hÖ sè khuÕch ®¹i:
SR
K= (4.10a)
1+ α 2
ϕ = − arctg α (4.10b)
Nh− vËy hÖ sè khuÕch ®¹i cùc ®¹i x¶y ra t¹i tÇn sè céng h−ëng.
K o = K max = K f = fo = SR (4.11)
§¹i l−îng:
K 1
y= = (4.12)
Ko 1+α 2
®−îc gäi lµ hµm sè truyÒn ®¹t chuÈn ho¸ cña bé khuÕch ®¹i, biÓu diÔn trªn
h×nh 4.6.
y
1
0,7
−1 0 1
α
D
H×nh 4.6. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t chuÈn ho¸
169
b) D¶i th«ng cña bé khuÕch ®¹i:
1 1
§Ó x¸c ®Þnh d¶i th«ng (ë møc 0,7), ta cho: y = = tõ ®ã x¸c ®Þnh
1+ α 2 2
®−îc: α = 1 vµ:
f0
D = 2 ∆f = (4.13a)
Q
1 R R
Thay f 0 = vµ Q = = ta nhËn ®−îc:
2π LC ρ L
C
1
D= (4.13b)
2πRC
Trong môc nµy, ta míi chØ xÐt mét tÇng khuÕch ®¹i chän läc t¶i céng
h−ëng. §Ó ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu: HÖ sè khuÕch ®¹i ®ñ lín, d¶i th«ng ®ñ réng vµ
®é chän läc cao, ng−êi ta sö dông bé khuÕch ®¹i nhiÒu tÇng. Trong c¸c môc tiÕp
theo, ta kh¶o s¸t ba lo¹i khuÕch ®¹i chän läc ph©n bè (h×nh 4.1a) th−êng øng
dông réng r·i trong thùc tÕ.
4.1.5. Bé khuÕch ®¹i chän läc ®¬n ®iÒu chuÈn:
H×nh 4.7 lµ s¬ ®å khèi bé khuÕch ®¹i gåm n tÇng m¾c nèi tiÕp. C¸c tÇng
®Òu cã t¶i ®−îc ®iÒu chØnh céng h−ëng ë tÇn sè c«ng t¸c vµ gäi lµ bé khuÕch ®¹i
chän läc ®¬n ®iÒu chuÈn.
Uv 1 2 3 Ur
170
Gi¶ thiÕt, tham sè cña c¸c tÇng khuÕch ®¹i lµ nh− nhau, ta x¸c ®Þnh lÇn l−ît
c¸c ®¹i l−îng sau:
a) HÖ sè khuÕch ®¹i:
n
⎛ K 01 ⎞
Kn =⎜ ⎟ (4.15)
⎜ 2 ⎟
1+α ⎠
⎝
K o n = K 01n
b) D¶i th«ng
§Ó x¸c ®Þnh d¶i th«ng D, ta cho:
n
K ⎛ 1 ⎞
yn = n = ⎜ ⎟ = 1
K on ⎜ ⎟
⎝ 1+α 2
2
⎠
Vµ x¸c ®Þnh ®−îc:
1 1
f
Dn = o 2 − 1 = D1
n
2 −1
n (4.16)
Q
c) HiÖu qu¶ khuÕch ®¹i:
1
H n = K 0 ,1 . D = H 1 . 2 − 1 n
(4.17a)
Theo biÓu thøc (4.17a) nhËn thÊy, H n cã ý nghÜa lµ hiÖu qu¶ khuÕch ®¹i chØ
cña mét tÇng trong tr−êng hîp tÇng ®ã m¾c chung trong bé khuÕch ®¹i n tÇng.
Khi n lín, cã thÓ sö dông biÓu thøc gÇn ®óng sau:
0.83
H n ≈ H1 (4.17b)
n
d) §é chän läc
HÖ sè ch÷ nhËt thay ®æi theo sè tÇng n nh− chØ ra ë b¶ng 4.1.
B¶ng 4.1
n 1 2 3 4 6 8 10
Kcn 10 4,8 3,75 3,4 3,1 2,94 2,9
L−u ý r»ng trong c¸c môc tõ a ®Õn d, c¸c tham sè cã chØ sè 1 hoÆc n thÓ
hiÖn trong hai tr−êng hîp t−¬ng øng: HoÆc lµ xÐt riªng biÖt cho mét tÇng, hoÆc lµ
xÐt chung khi m¾c n tÇng.
Nh− vËy, trong bé khuÕch ®¹i chän läc ®¬n ®iÒu chuÈn, víi sù t¨ng lªn cña
sè tÇng n , d¶i th«ng hÑp ®i, hiÖu qu¶ khuÕch ®¹i cña tõng tÇng gi¶m vµ ®é chän
171
läc cña bé khuÕch ®¹i t¨ng kh«ng nhiÒu. V× vËy, biÖn ph¸p c¶i thiÖn chÊt l−îng
b»ng c¸ch t¨ng sè tÇng n Ýt hiÖu qu¶. Trong thùc tÕ, th−êng chØ chän n ≤10 .
4.1.6. Bé khuÕch ®¹i chän läc m¾c so le
Kh¸c víi bé khuÕch ®¹i ®¬n ®iÒu chuÈn ®· xÐt ë trªn, bé khuÕch ®¹i so le
bao gåm mét hoÆc vµi nhãm. Mçi nhãm bao gåm mét sè tÇng khuÕch ®¹i ®iÒu
chØnh céng h−ëng ë c¸c tÇn sè lÖch víi nh÷ng kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh so víi tÇn
sè danh ®Þnh . XÐt tr−êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt, mçi nhãm gåm hai tÇng céng h−ëng
ë c¸c tÇn sè f 01 vµ f 02 lÖch nh÷ng kho¶ng nh− nhau so víi tÇn sè c«ng t¸c:
f 01 = f 0 − ∆f1
f 02 = f 0 + ∆f 2
∆f1 = ∆f 2 = ∆f 0
Tr−êng hîp nµy, mçi nhãm lµ mét cÆp so le vµ gäi t¾t lµ bé khuÕch ®¹i so le
®«i. Theo (4.9) ta x¸c ®Þnh ®−îc hµm sè truyÒn ®¹t phøc cña tõng tÇng:
SR1 SR2
K1 = ; K2 =
1 + j (α + α 0 ) 1 + j (α − α 0 )
2∆f o
Trong ®ã α o = Q ; Gi¶ thiÕt:
fo
S1 = S 2 = S vµ Q1 = Q2 = Q
K c / K c max
α 0 =1 1
α0 > 1
α0 < 1
α
0
H×nh 4.8. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña mét cÆp so le ®«i.
Nh− vËy hµm sè truyÒn ®¹t phøc cña mét cÆp so le ®«i cã thÓ x¸c ®Þnh qua
biÓu thøc:
172
S 2 R1 R2
K C = K1 K 2 =
1 − α 2 + α 02 + j 2α
Vµ mo®un cña K C cã gi¸ trÞ:
S 2 R1 R2
KC = (4.18)
(1 − α 2 + α 02 ) 2 + 4 α 2
Sù phô thuéc cña K C vµo α víi c¸c gi¸ trÞ kh¸c nhau cña αo ®−îc tr×nh bµy
trªn h×nh 4.8.
Ta quan t©m tíi tr−êng hîp α 0 =1 (®−êng ®Ëm nÐt trªn h×nh 4.8).
§é lÖch céng h−ëng trong tr−êng hîp nµy ®−îc gäi lµ ®é lÖch céng h−ëng
tíi h¹n. NhËn thÊy, khi ®ã hÖ sè khuÕch ®¹i t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng trong d¶i th«ng
®ñ réng. Ta chØ xÐt tr−êng hîp nµy v× nã ®−îc øng dông réng r·i trong thùc tÕ.
a) HÖ sè khuÕch ®¹i:
Tr−êng hîp mét cÆp so le ®«i:
Khi cho α o =1 , tõ (4.18) ta nhËn ®−îc:
S 2 R1 R2 S 2 R1 R2
KC = ; K oc = (4.19a)
⎛ α ⎞
4 2
2 1+ ⎜ ⎟
⎝ 2⎠
Tr−êng hîp m cÆp so le ®«i (sè tÇng cña bé khuÕch ®¹i lµ n = 2 m ):
; K on = ( K oc )
m
K n = K Cm (4.19b)
b) D¶i th«ng:
KC 1
Mét cÆp so le ®«i, nÕu cho: y C = = ta nhËn ®−îc:
K 0C 2
f0
DC = 2 = 2 D1 (4.20a)
Q
Kn 1
Tr−êng hîp m cÆp so le, b»ng ph−¬ng ph¸p t−¬ng tù cho y n = = ta
K on 2
nhËn ®−îc:
1
fo 4 0,91 1,08
Dn = 2 2 m − 1 ≈ DC ≈ DC (4.20b)
Q 4
m 4
n
c) HiÖu qu¶ khuÕch ®¹i xÐt cho tõng tÇng khi chóng ®−îc m¾c sole trong bé
khuÕch ®¹i:
Mét cÆp sole ®«i:
S R1 R2 fo
H C = K oc .DC = × 2
2 Q
173
L−u ý ®Õn biÓu thøc (4.13b), ta nhËn ®−îc:
S
HC = (4.21a)
2πC
So s¸nh víi biÓu thøc (4.17) ta nhËn thÊy: Khi m¾c so le ®«i hiÖu qu¶
khuÕch ®¹i cña tõng tÇng t¨ng lªn kho¶ng 1,56 lÇn so víi khi m¾c ®¬n ®iÒu chuÈn.
Tr−êng hîp m cÆp so le ®«i, ta nhËn ®−îc:
1,08
Hn = K oc .Dn ≈ H C 4
(4.21b)
n
d) §é chän läc: HÖ sè ch÷ nhËt thay ®æi theo sè tÇng n nh− ®· chØ ra ë
b¶ng (4.2).
B¶ng 4.2.
m 1 2 3 4 5
Kcn 3,2 2,2 1,95 1,85 1,78
NhËn xÐt: Qua c¸c kÕt qu¶ trªn ta nhËn thÊy so víi bé khuÕch ®¹i ®¬n ®iÒu
chuÈn, bé khuÕch ®¹i so le cã d¶i th«ng réng h¬n, hÖ sè khuÕch ®¹i trong d¶i
th«ng b»ng ph¼ng h¬n, ®é chän läc cao h¬n vµ hiÖu qu¶ khuÕch ®¹i cña c¸c tÇng
còng lín h¬n.
4.1.7 Bé khuÕch ®¹i chän läc ®«i ®iÒu chuÈn:
Tr−êng hîp nµy, t¶i cña bé khuÕch ®¹i bao gåm mét sè m¹ch céng h−ëng
ghÐp víi nhau. Ta xÐt tr−êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt, khi t¶i bao gåm hai m¹ch dao
®éng ghÐp ®−îc ®iÒu chØnh céng h−ëng ë tÇn sè c«ng t¸c vµ gäi lµ bé khuÕch ®¹i
®«i ®iÒu chuÈn. S¬ ®å nguyªn lý tr×nh bµy trªn h×nh 4.9a vµ c¸c s¬ ®å t−¬ng
®−¬ng cña nã chØ ra trªn h×nh 4.9.b,c.
SU v L L
E1 = ; r1 = 1 ; r2 = 2 ;
jωC1 C1 R1 C2 R2
⎛ 1 ⎞
§Æt: Z 1 = r1 + j ⎜⎜ ωL1 − ⎟ = r1 ( 1 + jα )
⎝ ωC ⎟ 1 ⎠
⎛ 1 ⎞
Z 2 = r2 + j ⎜⎜ ωL2 − ⎟⎟ = r2 (1 + jα )
⎝ ωC 2 ⎠
Tõ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 4.9c, ta viÕt ®−îc c¸c ph−¬ng tr×nh c©n b»ng
®iÖn ¸p t¹i c¸c m¹ch:
174
H×nh 4.9. Bé khuÕch ®¹i ®«i ®iÒu chuÈn.
a) S¬ ®å nguyªn lý; b) S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng dßng ®iÖn cña a;
c) S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng ®iÖn ¸p.
I 1 Z 1 + I 2 j ω M = E1
I1 j ω M + I 2 Z 2 = 0
Lo¹i bá I1 , ta t×m ®−îc I 2 :
− j ω M E1
I2 =
Z1 Z 2 + ω 2 M 2
I2
Thay U r = − ta x¸c ®Þnh ®−îc hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p cña bé
j ω c2
khuÕch ®¹i:
Ur − jω M S jS β R
K = = 2 2 =
[ ]
(4.22a)
UV j ω C1 C 2 r1 r2 ( 1 + j α ) + ω M
2 2 2
(1 + jα ) 2 + β 2
ωM
Trong ®ã: β = lµ ®é ghÐp gi÷a hai m¹ch.
r1 r2
1
R= lµ ®iÖn trë céng h−ëng t−¬ng ®−¬ng.
ω C1 C 2 r1 r2
2
Nh− vËy, ta x¸c ®Þnh ®−îc m« ®un cña hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p.
175
Sβ R
K= (4.22b)
(1− α 2
+β 2 2
) + 4α 2
BiÓu thøc (4.22b) cã d¹ng t−¬ng tù nh− biÓu thøc (4.18) khi xÐt mét cÆp hai
tÇng so le ®«i. Do vËy, cã thÓ sö dông c¸c kÕt qu¶ nhËn ®−îc ë môc 4.1.6.
Ta còng chØ quan t©m tíi tr−êng hîp β = 1 (gäi lµ ®é ghÐp tíi h¹n), khi ®ã
hÖ sè khuÕch ®¹i t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng trong d¶i th«ng ®ñ réng.
a) HÖ sè khuÕch ®¹i:
- Mét tÇng ®«i ®iÒu chuÈn:
SR
K1 = (4.23a)
α
2 1+ ( ) 4
2
- Tr−êng hîp n tÇng ®«i ®iÒu chuÈn:
K n = K 1n (4.23b)
b) D¶i th«ng:
1 1
- Mét tÇng: Cho y1 = = , ta nhËn ®−îc:
⎛ α ⎞
4
2
1+ ⎜ ⎟
⎝ 2⎠
f0
D1 = 2 (4.24a)
Q
1 1
- n tÇng: Cho y n = n
= , tõ ®ã ta nhËn ®−îc:
⎡ ⎤ 4 2
⎢ 1 + ⎛⎜ α ⎞⎟ ⎥
⎢ ⎝ 2 ⎠ ⎥⎦
⎣
f 0 4 1n f 0.91
Dn = 2 2 −1 ≈ 2 0 4 (4.24b)
Q Q n
c) HiÖu qu¶ khuÕch ®¹i vµ ®é chän läc:
L−u ý r»ng: §Æc tÝnh tÇn sè cña mét tÇng ®«i ®iÒu chuÈn: - Víi hÖ sè
khuÕch ®¹i thÓ hiÖn qua (4.22b) - vµ cña mét cÆp hai tÇng m¾c so le - víi hÖ sè
khuÕch ®¹i qua (4.18)- lµ t−¬ng ®−¬ng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, khi sö dông sè tÇng
n nh− nhau, th× bé khuÕch ®¹i ®«i ®iÒu chuÈn cã ®é chän läc cao nhÊt vµ hiÖu
qu¶ khuÕch ®¹i lín nhÊt. TiÕp theo lµ bé khuÕch ®¹i so le vµ thÊp nhÊt lµ bé
khuÕch ®¹i ®¬n ®iÒu chuÈn.
176
4.1.8. Bé khuÕch ®¹i chän läc tËp trung:
Trong thùc tÕ, ng−êi ta ®· chÕ t¹o mét sè vi m¹ch chuyªn dông dïng lµm bé
khuÕch ®¹i chän läc. C¸c bé khuÕch ®¹i nµy th−êng thuéc lo¹i läc tËp trung (xem
h×nh 4.1b), chóng cã −u ®iÓm h¬n h¼n so víi c¸c bé khuÕch ®¹i ph©n bè mµ ta ®·
xÐt ë trªn: ThuËn tiÖn trong viÖc chÕ t¹o, l¾p r¸p, ®iÒu chØnh; DÔ dµng ®¶m b¶o
c¸c chØ tiªu kü thuËt cao h¬n; KÕt cÊu gän, ®¬n gi¶n vµ quan träng h¬n c¶ lµ
chóng cã thÓ sö dông ®a tÝnh n¨ng.
Trong c¸c bé khuÕch ®¹i läc tËp trung, kh©u läc cã thÓ ®Æt ë ®Çu vµo, ®Çu ra
hoÆc thËm chÝ ë gi÷a c¸c tÇng khuÕch ®¹i. Tuy vËy, th−êng cè g¾ng m¾c c¸c phÇn
tö läc ngay ë ®Çu vµo ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng ®iÒu chÕ giao thoa vµ b·o hoµ hoÆc qu¸
t¶i ®èi víi c¸c tÇng cña bé khuÕch ®¹i. C¸c s¬ ®å khuÕch ®¹i chän läc dïng vi
m¹ch, dïng tranzistor l−ìng cùc vµ tranzistor tr−êng ®−îc giíi thiÖu trong nhiÒu
tµi liÖu. ë ®©y chØ nªu ra mét sè ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt vÒ c¸c phÇn tö läc ta cÇn
l−u ý:
a) Víi c¸c bé khuÕch ®¹i lµm viÖc trong d¶i tÇn, ®Ó thay ®æi tÇn sè, thuËn
tiÖn nhÊt lµ sö dông m¹ch läc RLC. ë ph¹m vi tÇn sè thÊp, phï hîp h¬n lµ m¹ch
läc RC. §Ó t¨ng ®é chän läc, cÇn t¨ng sè m¾t läc. Tuy nhiªn kh«ng thÓ t¨ng sè
m¾t läc lªn qu¸ lín v× viÖc ®iÒu chØnh sÏ rÊt phøc t¹p.
b) Víi c¸c bé khuÕch ®¹i lµm viÖc ë tÇn sè cè ®Þnh, cã kh¶ n¨ng n©ng cao
®é chän läc b»ng c¸c bé läc chÊt l−îng cao nh− bé läc th¹ch anh, bé läc nhiÒu
kh©u. ë ph¹m vi tÇn sè kh«ng cao l¾m, cã thÓ sö dông c¸c bé läc c¬ ®iÖn cã ®Æc
tÝnh chän läc rÊt cao.
4.2. Bé khuÕch ®¹i d¶i réng
4.2.1. Mét sè ®Æc ®iÓm chung.
CÇn ph©n biÖt c¸c bé khuÕch ®¹i d¶i réng lµm viÖc ë c¸c ph¹m vi tÇn sè
kh¸c nhau. C¸c bé khuÕch ®¹i tÇn sè thÊp nh−: Bé khuÕch ®¹i audio th−êng lµm
viÖc trong d¶i tÇn tõ vµi chôc Hz ®Õn vµi chôc KHz. Bé khuÕch ®¹i video lµm viÖc
trong d¶i tÇn réng h¬n, tõ 0Hz ®Õn hµng chôc MHz. §Æc ®iÓm cña c¸c bé khuÕch
f max
®¹i lo¹i nµy lµ hÖ sè bao tÇn (tû sè gi÷a tÇn sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu: kh¸ lín).
f min
Ng−îc l¹i, víi c¸c bé khuÕch ®¹i d¶i réng lµm viÖc ë tÇn sè cao, hÖ sè bao
tÇn th−êng kh«ng lín, thËm chÝ kh¸ nhá. Tuy nhiªn kho¶ng c¸ch tÇn sè tuyÖt ®èi
(hiÖu gi÷a tÇn sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu: f max − f min ) l¹i kh¸ réng, mÆc dï bÒ réng
177
phæ cña tÝn hiÖu cÇn khuÕch ®¹i nhá h¬n rÊt nhiÒu. Chóng ®−îc dïng khi cÇn lµm
viÖc trong d¶i tÇn réng mµ kh«ng ph¶i thay ®æi c¸c tham sè vµ kh«ng cÇn ®iÒu
chØnh bé khuÕch ®¹i.
VÒ nguyªn t¾c, cã thÓ dïng c¸c s¬ ®å khuÕch ®¹i ®· xÐt ë ch−¬ng 2 ®Ó
khuÕch ®¹i d¶i réng. Tuy nhiªn , khi thiÕt kÕ cÇn ph¶i sö dông c¸c biÖn ph¸p kh¸c
nhau tuú theo yªu cÇu vµ c«ng dông cña chóng.
4.2.2. C¸c biÖn ph¸p më réng d¶i tÇn cña bé khuÕch ®¹i.
§Ó më réng d¶i tÇn c«ng t¸c cña bé khuÕch ®¹i cã thÓ dïng nhiÒu biÖn ph¸p
nh− dïng m¹ch håi tiÕp ©m, dïng m¹ch Kaskode, m¾c m¹ch theo kiÓu baz¬
chung hoÆc dïng c¸c bé khuÕch ®¹i vi sai cã ®iÖn trë t¶i nhá. Ngoµi ra cßn cã
mét sè m¹ch ®Æc biÖt kh¸c. Sau ®©y sÏ xÐt mét sè m¹ch nh− vËy.
a) C¸c biÖn ph¸p nh»m gi¶m tÇn sè giíi h¹n d−íi:
Trªn h×nh 4.10 lµ s¬ ®å mét bé khuÕch ®¹i ¸p dïng m¹ch bï nèi tiÕp nh»m
gi¶m tÇn sè giíi h¹n d−íi cña bé khuÕch ®¹i.
Trong m¹ch ®iÖn nµy, thµnh phÇn tÇn sè thÊp bÞ ph©n ¸p qua tô ®iÖn ghÐp
C1 vµ ®iÖn trë vµo R1 sÏ ®−îc bï l¹i nhê m¾c thªm m¹ch bï RC nèi tiÕp víi ®iÖn
trë R′ cña m¹ch. ë tÇn sè cao, ®iÖn trë ra cña m¹ch lµ R′ , ë tÇn sè thÊp ph¶i kÓ
®Õn c¶ phÇn trë kh¸ng do C ( R <<1 jω C ) t¹o nªn. §Ó ®¶m b¶o m¹ch bï lµm viÖc
hiÖu qu¶ trong d¶i tÇn c«ng t¸c , m¹ch ph¶i tho¶ m·n ®iÒu kiÖn (4.25) trong ®ã Ri
lµ ®iÖn trë trong cña phÇn tö khuÕch ®¹i; RVS lµ ®iÖn trë vµo tÇng sau:
1
R′ + << Ri , RVS (4.25)
jω C C1 C2
Víi ®iÒu kiÖn (4.25), ®iÖn trë ra cña
m¹ch kh«ng phô thuéc vµo ®iÖn trë trong R′
còng nh− kh«ng phô thuéc vµo ®iÖn trë
R1 C RVS
vµo tÇng sau. §iÒu kiÖn (4.26) lµ ®iÒu R
kiÖn ®Ó ®¶m b¶o bï hoµn toµn:
τ a = CR ′ = τ k = C1 R1 (4.26)
+UDD
Còng cã thÓ dïng m¹ch bï song
H×nh 4.10. M¹ch khuÕch ®¹i dïng
song trªn h×nh 4.11 ®Ó më réng d¶i tÇn m¹ch bï nèi tiÕp ®Ó gi¶m tÇn sè giíi
c«ng t¸c cña bé khuÕch ®¹i vÒ phÝa tÇn h¹n d−íi
sè thÊp. Do m¾c thªm phÇn m¹ch R ′C
song song víi ®iÖn trë ra R , nªn ë tÇn sè cao trë kh¸ng ra cña m¹ch gi¶m. Víi
178
m¹ch nµy, ®iÒu kiÖn ®Ó bï hoµn toµn
còng ®−îc x¸c ®Þnh bëi biÓu thøc C1
(4.26). Nguyªn t¾c bï cña c¸c m¹ch
trªn ®©y lµ dïng mét m¹ch läc th«ng
thÊp ( R ′C ) ®Ó bï l¹i hiÖu øng cña mét C
m¹ch läc th«ng cao ( R1 C1 ). R R′ R1
§Ó gi¶m tÇn sè giíi h¹n d−íi,
ng−êi ta cßn dïng m¹ch khuÕch ®¹i
cã hiÖu øng Bootstrap. Nhê hiÖu øng +U DD
nµy, trë kh¸ng vµo cña m¹ch t¨ng, do
H×nh 4.11.M¹ch khuÕch ®¹i dïng
®ã tÇn sè giíi h¹n d−íi x¸c ®Þnh theo
m¹ch bï song song ®Ó gi¶m tÇn sè
biÓu thøc (1.16) gi¶m. giíi h¹n d−íi
Ngoµi ra, c¸c vi m¹ch khuÕch ®¹i
mét chiÒu vµ c¸c m¹ch khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p mét chiÒu lµ nh÷ng s¬ ®å lý t−ëng cã
tÇn sè giíi h¹n d−íi f d = 0 H z .
b) C¸c biÖn ph¸p nh»m t¨ng sè giíi h¹n trªn.
§Ó n©ng cao tÇn sè giíi h¹n trªn, ngoµi biÖn ph¸p dïng håi tiÕp ©m vµ c¸c
c¸ch m¾c baz¬ chung, Kaskode, cßn cã thÓ dïng mét sè m¹ch kh¸c. H×nh 4.12
biÓu diÔn mét sè m¹ch nh− vËy.
Cã thÓ dïng ®iÖn c¶m L ®Ó bï ¶nh h−ëng cña C p ë ph¹m vi cao tÇn nh−
trªn h×nh 4.12a. Lóc nµy L, CP vµ R t¹o thµnh mét m¹ch céng h−ëng song song,
t¹i tÇn sè céng h−ëng, trë kh¸ng cña m¹ch Rtd = qR ; q th−êng lÊy gi¸ trÞ tõ 1 3
®Õn 1 2 , lóc ®ã:
L = q R 2C (4.27)
Mét biÖn ph¸p kh¸c th−êng ®−îc ¸p dông lµ dïng m¹ch håi tiÕp ©m phô
thuéc tÇn sè nh− trªn h×nh 4.12b. §iÖn dung C E m¾c song song víi ®iÖn trë håi
tiÕp RE cã t¸c dông n©ng cao tÇn sè giíi h¹n trªn cña m¹ch. §iÒu kiÖn bï cã
d¹ng nh− sau:
Rr R
C E RE = Cp (4.28)
Rr + R
§Ó t¨ng tÇn sè giíi h¹n trªn, ng−êi ta cßn m¾c m¹ch nh− trªn h×nh 4.12c. Tô
Cp ®−îc chia thµnh hai phÇn C1 vµ C2 bëi mét m¹ch ®Öm m¾c theo kiÓu m¹ch
179
l¾p emito. V× ®iÖn dung vµo cña tÇng t¶i emit¬ lín h¬n ®iÖn dung cña nã β lÇn,
h¬n n÷a C2 lu«n lu«n lín h¬n C1 , nªn do c¸ch m¾c nµy tÇn sè giíi h¹n trªn cã
thÓ t¨ng lªn 2 ®Õn 3 lÇn.
Ra Vµo Ra
T1 R
Vµo
Cp
L CE RE R CP
a) UCC UCC b )
U CC
Ra
Vµo
T1 T2
T3
C1
C2
c)
H×nh 4.12. C¸c s¬ ®å minh ho¹ c¸c biÖn ph¸p nh»m n©ng cao tÇn sè giíi h¹n trªn.
4.2.3. Bé khuÕch ®¹i cã t¶i kh«ng céng h−ëng:
Ngoµi nh÷ng biÖn ph¸p ®· nªu trong môc 4.2.2, nh»m kh¾c phôc ¶nh h−ëng
cña c¸c ®iÖn dung ghÐp víi tÇng tr−íc vµ ®iÖn dung vµo, ra cña tranzistor, cßn
cÇn ph¶i lµm cho phô t¶i cña tÇng khuÕch ®¹i d¶i réng Ýt thay ®æi trong d¶i tÇn
c«ng t¸c. Mét c¸ch lý t−ëng nhÊt, nÕu t¶i cña tÇng khuÕch ®¹i lµ ®iÖn trë thuÇn th×
hÖ sè khuÕch ®¹i sÏ hoµn toµn kh«ng phô thuéc vµo tÇn sè. Tuy nhiªn, do sù tån
t¹i cña ®iÖn dung vµo vµ ra cña tranzistor, nªn hÖ sè khuÕch ®¹i vÉn biÕn thiªn
theo tÇn sè. Do vËy, trong thùc tÕ cã thÓ sö dông c¸c gi¶i ph¸p sau ®©y ®Ó lµm
gi¶m sù thay ®æi cña t¶i:
Sö dông biÕn ¸p d¶i réng lµm t¶i cho bé khuÕch ®¹i. §©y lµ gi¶i ph¸p ®−îc
øng dông réng r·i, ®Æc biÖt trong c¸c tÇng khuÕch ®¹i c«ng suÊt cao tÇn.
KhuÕch ®¹i sãng ch¹y víi t¶i phèi hîp. Gi¶i ph¸p nµy th−êng sö dông trong
d¶i siªu cao tÇn.
Sö dông t¶i kh«ng céng h−ëng, th−êng lµ mét khung dao ®éng, kh«ng ®iÒu
chØnh víi hÖ sè suy gi¶m rÊt lín, tøc lµ ®−êng cong céng h−ëng rÊt tï, tÝnh chÊt
céng h−ëng kh«ng râ rÖt.
180
Ta nghiªn cøu chi tiÕt gi¶i ph¸p cuèi. §Ó cã hÖ sè suy gi¶m lín, ta chØ cÇn
m¾c vµo khung dao ®éng mét ®iÖn trë thuÇn, nh− chØ ra trªn h×nh 4.13.
H×nh 4.14. §Æc tÝnh biªn ®é - tÇn sè cña bé khuÕch ®¹i t¶i kh«ng céng h−ëng
ë s¬ ®å (4.13a) víi sù t¨ng cña ®iÖn trë R , hÖ sè suy gi¶m t¨ng. V× ®iÖn trë
R m¾c trong m¹ch cã thµnh phÇn mét chiÒu ch¹y qua, cho nªn cÇn ph¶i t¨ng ®iÖn
¸p U CC cung cÊp cho colecto cña tranzi stor.
ë s¬ ®å (4.13b), víi sù t¨ng cña ®iÖn trë R, hÖ sè suy gi¶m sÏ gi¶m. D¹ng
®−êng cong céng h−ëng cã tÝnh ®èi xøng nh− h×nh 4.14. Trªn ®iÖn trë R kh«ng
tån t¹i ®iÖn ¸p mét chiÒu nªn kh«ng cÇn t¨ng gi¸ trÞ cña nguån cung cÊp.
¸p dông biÓu thøc (4.9) vµ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 4.5b ta x¸c ®Þnh ®−îc
hµm sè truyÒn ®¹t phøc cña hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p:
S S
K = S Z td = =
Ytd 1 ⎛ 1 ⎞
+ j ⎜⎜ ωC − ⎟
R ⎝ ω L ⎟⎠
Trong ®ã: Ytd lµ dÉn n¹p t−¬ng ®−¬ng cña khung dao ®éng t¶i ë tÇn sè c«ng
t¸c. Nh− vËy:
SR
K = 2
(4.28)
⎛ R ⎞
1 + ⎜⎜ ω CR − ⎟
⎝ ω L ⎟⎠
181
1
T¹i tÇn sè céng h−ëng riªng ω o = th× hÖ sè khuÕch ®¹i ®¹t ®−îc gi¸ trÞ
LC
cùc ®¹i:
K max = S . R
ë c¸c tÇn sè kh¸c víi tÇn sè céng h−ëng, K sÏ nhá h¬n gi¸ trÞ K max . NÕu
trong d¶i tÇn c«ng t¸c tõ ω min ÷ ω max ta chän ω o tho¶ m·n ®iÒu kiÖn sau (h×nh
4.14):
K ω = ω Max = K ω = ω min = K min
Th× sÏ ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn tèi −u (Theo lý thuyÕt chebyscheff); Khi ®ã ®é
kh«ng b»ng ph¼ng cña hÖ sè khuÕch ®¹i trong toµn bé d¶i tÇn c«ng t¸c lµ nhá
nhÊt (kho¶ng thay ®æi K max − K min bÐ nhÊt). Muèn vËy, cÇn ph¶i thùc hiÖn ®iÒu
kiÖn:
1 ⎛ 1 ⎞
ω max C − = − ⎜⎜ ω min C − ⎟
ω max L ⎝ ω min L ⎟⎠
1 ⎛ 1 1 ⎞
Tøc lµ: C (ω max + ω min ) = ⎜⎜ + ⎟⎟
L ⎝ ω max ω min ⎠
1
Nh− vËy: ωmax .ωmin = = ω02
LC
Hay lµ: ω o = ω max .ω min (4.29)
Do vËy, nªn chän tÇn sè céng h−ëng riªng cña t¶i lµ trung b×nh nh©n cña c¸c
tÇn sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu. Khi tho¶ m·n ®iÒu kiÖn nµy, th× hÖ sè kh«ng b»ng
ph¼ng δ cña hÖ sè khuÕch ®¹i trong d¶i tÇn c«ng t¸c ®−îc ®¸nh gi¸ qua biÓu thøc
sau:
2
K max ⎛ 1 ⎞
−1 1 + R 2 ⎜ ωmax C − ⎟ −1
K max − K min K min ⎝ ωmax L ⎠
δ= = =
K max + K min K max 2
+1 2⎛ 1 ⎞
K min 1 + R ⎜ ωmax C − ⎟ +1
⎝ ωmax L ⎠
Tõ ®ã ta cã:
⎛ 1 ⎞ 2 δ
R⎜⎜ ω max C − ⎟⎟ =
⎝ ω max L ⎠ 1− δ
182
Nh− vËy, gi¸ trÞ ®iÖn trë R m¾c thªm vµo khung dao ®éng t¶i cña bé khuÕch
®¹i d¶i réng (h×nh 4.13b) ®Ó ®¶m b¶o ®é kh«ng b»ng ph¼ng δ cho tr−íc khi ®iÒu
kiÖn (4.29) ®−îc thùc hiÖn, sÏ lµ:
2 δ 1
R= . (4.30)
1− δ C (ω max − ω min )
Vµ hÖ sè khuÕch ®¹i cùc ®¹i cña tÇng cã gi¸ trÞ:
S 2 δ 1
K max ≈ SR = ⋅ ⋅ (4.31)
C 1 − δ (ωmax − ωmin )
Râ rµng, theo (4.31) hÖ sè khuÕch ®¹i cùc ®¹i tû lÖ nghÞch víi gi¸ trÞ ®iÖn
dung C cña t¶i vµ ®é réng d¶i tÇn c«ng t¸c. Do ®ã viÖc m¾c thªm ®iÖn dung bªn
ngoµi lµ kh«ng cÇn thiÕt. T¶i m¾c vµo chØ bao gåm ®iÖn c¶m vµ ®iÖn trë m¾c song
song víi nhau. §iÖn dung cña t¶i lµ tæng cña ®iÖn dung ra cña tÇng ®ang xÐt vµ
®iÖn dung vµo cña tÇng sau. Tranzistor cña bé khuÕch ®¹i d¶i réng cÇn ph¶i cã
tham sè tho¶ m·n ®iÒu kiÖn (4.32) sau:
S 1− δ
> (ωmax − ωmin ) (4.32)
Cv + Cr 2 δ
Khi ®ã, theo (4.31), K max > 1 vµ bé khuÕch ®¹i míi cã ý nghÜa.
H×nh 4.15. §Æc tÝnh biªn ®é - tÇn sè cña c¸c m¹ch läc lý t−ëng
a) Läc th«ng thÊp; b) Läc th«ng cao; c) Läc th«ng d¶i; d) Läc ch¾n d¶i
Bé läc ®−îc øng dông kh¸ réng r·i trong c¸c m¹ch ®iÖn tö. Tïy theo d¶i tÇn
sè c«ng t¸c, bé läc cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i thµnh bé läc th«ng thÊp, th«ng cao,
183
th«ng d¶i vµ ch¾n d¶i. §Æc tÝnh biªn ®é - tÇn sè cña c¸c m¹ch läc lý t−ëng ®−îc
thÓ hiÖn trªn h×nh 4.15.
ë c¸c tÇn sè cao, c¸c bé läc ®−îc x©y dùng trªn c¸c phÇn tö thô ®éng nh−
®iÖn c¶m (L), ®iÖn dung (C) vµ ®iÖn trë (R) vµ do vËy chóng ®−îc gäi lµ c¸c bé
läc LRC. Tuy nhiªn ë trong d¶i tÇn sè thÊp th× gi¸ trÞ cña ®iÖn c¶m trong c¸c bé
läc sÏ ph¶i rÊt lín vµ do ®ã lµm cho nã cång kÒnh vµ tèn kÐm, v× thÕ trong d¶i tÇn
nµy ng−êi ta th−êng dïng bé läc tÝch cùc RC thay cho bé läc LRC.
Bé läc tÝch cùc lµ c¸c m¹ch ®iÖn sö dông phÇn tö tÝch cùc, th«ng dông nhÊt
lµ bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n, cïng víi mét sè ®iÖn trë vµ ®iÖn dung ®Ó t¹o ra trªn
c¸c tÇn sè thÊp c¸c bé läc cã chÊt l−îng gièng nh− chÊt l−îng cña bé läc LRC.
M¹ch läc ®−îc ®Æc tr−ng bëi ba tham sè c¬ b¶n: tÇn sè giíi h¹n fg, bËc cña
B B
bé läc vµ lo¹i bé läc. Sau ®©y ta sÏ t×m hiÓu kü h¬n vÒ c¸c tham sè nµy. §Ó ®¬n
gi¶n, ta xÐt tr−êng hîp bé läc th«ng thÊp, c¸c tr−êng hîp cña kh¸c cã thÓ dÔ dµng
suy ra ®−îc tõ nh÷ng kÕt qu¶ cho bé läc th«ng thÊp. Tr−íc hÕt, ta xÐt bé läc thô
®éng trªn h×nh 4.16
Hµm truyÒn ®¹t cña bé läc nµy cã d¹ng: R
Uv Ur
Ur 1 1
Kd = = = C
U v 1 + jωRC 1 + pRC
1
Kd = H×nh 4.16. M¹ch läc thô ®éng RC
2 2 2
1+ ω R C
trong ®ã p = jω ®−îc gäi lµ tÇn sè phøc. §Ó thuËn tiÖn cho viÖc tÝnh to¸n,
184
ë ®©y, f g ®−îc gäi lµ tÇn sè giíi h¹n cña bé läc, lµ tÇn sè mµ t¹i ®ã ®Æc
tuyÕn biªn ®é - tÇn sè cña hµm truyÒn ®¹t gi¶m 3 dB (1 2 lÇn) so víi gi¸ trÞ cña
BËc cña bé läc lµ sè mò lín nhÊt cña P, nã quyÕt ®Þnh ®é dèc cña ®Æc tuyÕn
biªn ®é - tÇn sè khi chuyÓn tõ d¶i th«ng sang d¶i ch¾n.
Trong thùc tÕ, viÖc x©y dùng nh÷ng bé läc cã ®Æc tuyÕn lý t−ëng nh− h×nh
4.15. lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. Ng−êi ta ®· ®−a ra mét sè ph−¬ng ¸n tèi −u
hãa ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña c¸c bé läc thùc tÕ theo mét trong c¸c tiªu chÝ sau:
- §é b»ng ph¼ng biªn ®é trong d¶i th«ng lµ lín nhÊt.
- §Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè cã ®é dèc rÊt lín khi chuyÓn tõ d¶i th«ng sang
d¶i ch¾n.
- §Æc tÝnh pha - tÇn sè lµ tuyÕn tÝnh.
Theo c¸c tiªu chÝ trªn, ta cã ba lo¹i bé läc chÝnh lµ bé läc Butterworth, bé
läc chebyscheff vµ bé läc Bessel. §Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè cña c¸c lo¹i m¹ch
läc ®−îc minh häa trªn h×nh 4.17. Víi ®Æc tÝnh ph¼ng kÐo dµi vµ gÊp khóc tr−íc
khi ®¹t ®Õn tÇn sè giíi h¹n f g , m¹ch läc Butterworth cã ®é ph¼ng trong d¶i th«ng
lµ lín nhÊt. M¹ch läc chebyscheff cã ®é dèc khi chuyÓn tõ d¶i th«ng sang d¶i
ch¾n lµ lín nhÊt, tuy nhiªn trong d¶i th«ng cña nã ®Æc tuyÕn kh«ng hoµn toµn
b»ng ph¼ng mµ cã ®é gîn sãng nhÊt ®Þnh. Bé läc Bessel cã ®Æc tuyÕn gi¶m ®Òu tõ
185
d¶i th«ng sang d¶i ch¾n vµ cã ®¸p øng xung gÇn nh− lý t−ëng, ®Æc tuyÕn pha-tÇn
sè cña bé läc lo¹i nµy tuyÕn tÝnh cho ®Õn tÇn sè f g .
|Kd| (dB)
a)
0 b)
-5
c)
-10
-15
-20
-2 -1 0
log Ω 1
H×nh 4.17. §Æc tÝnh tÇn sè chuÈn hãa cña c¸c m¹ch läc ®iÓn h×nh
a) Läc Butterworth; b) Läc chebyscheff; c) Läc Bessel
§Ó thuËn tiÖn cho viÖc thiÕt kÕ c¸c bé läc, ng−êi ta ph©n tÝch mÉu sè cña
(4.33) thµnh tÝch cña c¸c ®a thøc bËc hai. Ta cã:
Kd 0
K d ( P) =
( )
(4.34)
∏ 1 + ai P + bi P 2
i
Víi bé läc bËc lÎ (n lÎ) th× sÏ cã mét hÖ sè cña bi = 0. Gi¸ trÞ cña ai, bi ®−îc
B B B B B B
x¸c ®Þnh tïy theo lo¹i bé läc, bËc cña bé läc vµ thø tù cña kh©u läc trong toµn bé
bé läc.
4.3.2 M¹ch läc th«ng thÊp vµ th«ng cao bËc hai
§Ó thùc hiÖn c¸c m¹ch läc th«ng thÊp vµ th«ng cao bËc hai, ng−êi ta th−êng
dïng ba s¬ ®å sau: s¬ ®å håi tiÕp ©m mét vßng, s¬ ®å håi tiÕp ©m nhiÒu vßng vµ
s¬ ®å håi tiÕp d−¬ng mét vßng (s¬ ®å Sallen - Key). C¶ ba s¬ ®å nµy ®Òu cã thÓ
186
dïng ®Ó thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c lo¹i bé läc nh− Bessel, Butterworth vµ chebyscheff,
chóng chØ kh¸c nhau ë c¸c hÖ sè ai , bi . C¸c linh kiÖn RC dïng trong m¹ch läc
cÇn cã sai sè nhá h¬n 1%.
4.3.2.1 M¹ch läc th«ng thÊp bËc hai
S¬ ®å m¹ch läc th«ng thÊp dïng håi tiÕp ©m mét vßng ®−îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 4.18.a. Do U 2 = U N = U P = 0 , viÕt ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót cho c¸c nót 1,
2 vµ 3 ta cã:
U v − U1 U1 U1
− − =0
R R 1 jωC2
U1 U 3 Ur
+ + =0
R R 1 jωC1
U U − U3 U3
− 3+ r − =0
R R 1 jωC2
hay
U v − U1 (2 + jωC2 R) = 0 (4.35.a)
U1 + U 3 + jωC1RU r = 0 (4.35.b)
U r − U 3 (2 + jωC2 R) = 0 (4.35.c)
rót U1 ë (4.35.a) vµ U 3 ë (4.35.c) vµ thay vµo (4.35.c) råi biÕn ®æi ta ®−îc
hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch läc dïng håi tiÕp ©m mét vßng nh− sau:
Ur 1 1
Kd = = = (4.36)
U v 1 + 2 pRC1 + p R C1C2 1 + 2 Pω g RC1 + P 2ω2g R 2C1C2
2 2
187
§Ó x©y dùng m¹ch läc, ta x¸c ®Þnh a1, b1 tïy theo lo¹i m¹ch läc vµ chän
B B B B
tr−íc mét phÇn tö R hoÆc C råi tÝnh hai phÇn tö cßn l¹i dùa theo quan hÖ (4.37).
VÝ dô nÕu chän tr−íc R ta sÏ cã:
a1 b1
C1 = vµ C2 =
4π f g R π f g Ra1
T−¬ng tù ®èi víi s¬ ®å m¹ch läc th«ng thÊp dïng håi tiÕp ©m nhiÒu vßng
trªn h×nh (4.18.b) ta còng lËp ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn nót cho c¸c nót 1 vµ 2 vµ
tÝnh ®−îc hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch läc nh− sau:
R2
R1
Kd = (4.38)
⎛ R R ⎞
1 + Pωg C1 ⎜ R2 + R3 + 2 3 ⎟ + P 2ω2g C1C2 R2 R3
⎝ R1 ⎠
⎛ R R ⎞
a1 = ωg C1 ⎜ R2 + R3 + 2 3 ⎟
⎝ R1 ⎠
b1 = ω2g C1C2 R2 R3
R2
R1 =
Kd 0
b1
R3 =
2 2
4π f g C1C2 R2
C2 4b1 (1 + K d 0 )
≥
C1 a12
188
Hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch läc dïng håi tiÕp d−¬ng mét vßng (cßn gäi lµ s¬
®å Sallen - Key) trªn h×nh (4.18.c) cã d¹ng
k
Kd = (4.39)
1 + Pω g [ R1C1 + R2C1 + (1 − k ) R1C2 ] + P 2ω2g R1R2C1C2
§Ó ®¬n gi¶n, chän k = 1 , lóc ®ã (1 − k ) R3 = 0 , (4.39) cã thÓ viÕt gän l¹i nh−
sau:
1
Kd = (4.40)
1 + Pωg C1 ( R1 + R2 ) + P 2ω2g R1R2C1C2
NÕu cho tr−íc f g , C1, C2, ta tÝnh ®−îc K d 0 , R1, R2:
B B B B B B B B
a1 = ωg C1 ( R1 + R2 ) ; b1 = ω2g R1R2C1C2
Kd 0 = 1
a C m a12C22 − 4b1C1C2
R1,2 = 1 2
4πf g C1C2
§Ó R1, R2 cã gi¸ trÞ thùc, cÇn tháa m·n ®iÒu kiÖn:
189
C2 4b1
≥
C1 a12
§èi víi s¬ ®å nµy, nÕu ta chän R1 = R2 = R vµ C1 = C2 = C th× lóc ®ã hµm
truyÒn ®¹t sÏ cã d¹ng:
k
Kd = (4.41)
1 + Pω g RC (3 − k ) + P 2ω2g R 2C 2
b1 a1
vµ RC = ; k = Kd 0 = 3 −
2πf g b1
Nh− vËy k chØ phô thuéc vµo a1, b1 hay nãi c¸ch kh¸c lµ ®é lín cña k x¸c
B B B B
®Þnh lo¹i m¹ch läc. §èi víi mçi cÆp gi¸ trÞ a1, b1 øng víi tõng lo¹i bé läc, ta sÏ
B B B B
x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ k t−¬ng øng víi m¹ch läc ®ã. Bé läc lo¹i nµy cã −u ®iÓm lµ
nã hoµn toµn ®−îc x¸c ®Þnh bëi k mµ kh«ng ph¶i bëi c¸c linh kiÖn RC, do ®ã cã
thÓ thay ®æi tÇn sè giíi h¹n f g b»ng c¸ch thay ®æi RC mét c¸ch dÔ dµng mµ
kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh chÊt cña bé läc. Tuy nhiªn khi k = 3 ta cã a1 = 0 vµ
hµm truyÒn ®¹t cña bé läc cã d¹ng:
k k
Kd = =
1 + P 2ω2g R 2C 2 1 − Ω 2ω2g R 2C 2
Râ rµng lµ khi Ω = 1 hay f = f g th× K d = ∞ , nghÜa lµ m¹ch sÏ tù dao ®éng
1
t¹i tÇn sè f = . Do ®ã t¹i
2πRC
k = 3 rÊt khã thùc hiÖn m¹ch läc
R2
lo¹i nµy.
2
4.3.2.2 M¹ch läc th«ng Uv +
C1 1
r C2 U
cao bËc hai
(k-1)R3
C¸c s¬ ®å m¹ch läc th«ng
R1
thÊp ®· xÐt trªn h×nh 4.18 ®Òu cã
R3
thÓ ¸p dông cho m¹ch läc th«ng
cao, tuy nhiªn ph¶i ®æi chç cña
R vµ C. VÝ dô m¹ch läc th«ng H×nh 4.19. M¹ch läc th«ng cao bËc hai dïng
cao dïng håi tiÕp d−¬ng mét håi tiÕp d−¬ng mét vßng
190
vßng cã d¹ng nh− h×nh 4.19.
§Ó t×m hµm truyÒn ®¹t, ta ¸p dông biÓu thøc cña hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch
1 1 1
läc th«ng thÊp, trong ®ã thay P b»ng , ωg b»ng , C b»ng vµ R b»ng
P ωg R
1
. VÝ dô tõ (4.39) ta cã hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch läc th«ng cao trªn h×nh 4.19
C
nh− sau:
k
Kd = (4.42)
1 R (C + C2 ) + R1C2 (1 − k ) 1 1
1+ ⋅ 2 1 + ⋅
P ωg R1R2C1C2 P 2 ω2g C1C2 R1R2
Cho k = 1 vµ C1 = C2 = C ta cã:
1
Kd =
1 2 1 1
1+ ⋅ + 2⋅ 2 2
P ωg R1C P ωg C R1R2
191
c¸c gi¸ trÞ cña c¸c hÖ sè ai vµ bi cña c¸c kh©u läc trong c¸c bé läc bËc 1 ®Õn 10,
B B B B
H×nh 4.20. lµ ®Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè cña bé läc Chebyscheff th«ng thÊp
bËc 10 bao gåm n¨m kh©u läc bËc 2. Râ rµng lµ nÕu c¸c m¾t läc ®−îc ghÐp theo
thø tù ng−îc l¹i th× t¹i f = f g , ®iÖn ¸p ra cña m¾t läc ®Çu vµo lµ lín nhÊt lµm cho
m¾t läc nµy cã thÓ lµm viÖc ë tr¹ng th¸i b·o hßa trong khi c¸c m¾t läc kh¸c vÉn
lµm viÖc trong miÒn khuÕch ®¹i.
|Kd| (dB)
40
30
20
10
Q5
0
Q4
-10
-20
Q1 Q2 Q3
-30
10
-2 -1
10
0
10
1
10 Ω
H×nh 4.20. §Æc tuyÕn biªn ®é - tÇn sè cña m¹ch läc chebyscheff bËc10 vµ
cña n¨m kh©u läc bËc hai t−¬ng øng
192
4.3.4 M¹ch läc chän läc vµ m¹ch läc th«ng d¶i.
VÒ mÆt to¸n häc, ®Æc tÝnh biªn ®é - tÇn sè cña m¹ch läc th«ng d¶i cã thÓ
®−îc suy ra tõ ®Æc tÝnh biªn ®é - tÇn sè cña m¹ch läc th«ng thÊp b»ng c¸ch thay P
trong c«ng thøc (4.33) b»ng gi¸ trÞ
1 ⎛ 1⎞
⎜P+ ⎟
∆Ω ⎝ P⎠
Thùc chÊt lµ ë ®©y mét phÇn ®Æc tuyÕn cña bé läc th«ng thÊp ®−îc chuyÓn
thµnh mét nöa ®Æc tuyÕn trªn cña bé läc th«ng d¶i. PhÇn ®Æc tuyÕn nµy sau ®ã l¹i
®−îc lÊy ®èi xøng qua tÇn sè trung t©m f0 ( Ω = 1 ) ®Ó t¹o ra phÇn ®Æc tuyÕn bªn
d−íi cña bé läc th«ng d¶i (h×nh 4.21). TÇn sè giíi h¹n cña bé läc th«ng thÊp sÏ
®−îc chuyÓn thµnh c¸c tÇn sè giíi h¹n trªn ( Ω2 ) vµ d−íi ( Ω1 ) cña bé läc th«ng
d¶i. Kho¶ng c¸ch gi÷a hai tÇn sè nµy ®−îc gäi lµ b¨ng th«ng chuÈn hãa ∆Ω .
∆Ω = Ω2 − Ω1
T−¬ng tù nh− ®èi víi m¹ch céng h−ëng, hÖ sè phÈm chÊt Q cña m¹ch läc
th«ng d¶i ®−îc ®Þnh nghÜa lµ:
f f0 1 1
Q= 0 = = =
D f 2 − f1 Ω 2 − Ω1 ∆Ω
H×nh 4.21. X©y dùng ®Æc tuyÕn tÇn sè cña m¹ch läc th«ng d¶i tõ ®Æc tuyÕn cña
m¹ch läc th«ng thÊp.
C¸ch ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó thùc hiÖn bé läc th«ng d¶i lµ m¾c nèi tiÕp mét kh©u
läc th«ng cao víi mét kh©u läc th«ng thÊp. S¬ ®å nµy th−êng ®−îc dïng trong c¸c
øng dông bé läc b¨ng réng. §Æc tÝnh tÇn sè cña bé läc th«ng d¶i lo¹i nµy sÏ lµ
tÝch c¸c ®Æc tÝnh tÇn sè cña c¸c kh©u läc thµnh phÇn. Nh− vËy, nÕu m¾c nèi tiÕp
mét kh©u läc th«ng cao bËc 1 víi mét kh©u läc th«ng thÊp bËc 1 ta sÏ cã bé läc
th«ng d¶i bËc 2, nÕu m¾c nèi tiÕp mét kh©u läc th«ng cao bËc 2 víi mét kh©u läc
th«ng thÊp bËc 2 ta sÏ cã bé läc th«ng d¶i bËc 4. §é dèc cña ®Æc tuyÕn tÇn sè ë
193
f > f 2 ( f 2 : tÇn sè giíi h¹n trªn) vµ f < f1 ( f1 : tÇn sè giíi h¹n d−íi) phô thuéc
vµo bËc vµ lo¹i cña bé läc th«ng thÊp vµ th«ng cao ®−îc dïng. Tr−êng hîp m¹ch
läc th«ng d¶i cã f1 = f 2 = f0 th× ta cã m¹ch läc chän läc.
Sau ®©y ta xÐt vÝ dô cña bé läc th«ng d¶i ®−îc cÊu t¹o tõ m¹ch läc th«ng cao
tÝch cùc bËc 1 m¾c nèi tiÕp víi m¹ch läc th«ng thÊp tÝch cùc bËc 1. Gi¶ thiÕt r»ng
c¶ hai kh©u läc thµnh phÇn lµ cïng lo¹i, ta cã thÓ tÝnh hµm truyÒn ®¹t phøc cña bé
läc th«ng d¶i theo c¶ hai c¸ch lµ suy ra tõ hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch läc th«ng
thÊp bËc 1 hoÆc tÝnh b»ng tÝch c¸c hµm truyÒn ®¹t cña c¸c bé läc thµnh phÇn. Ta
cã hµm truyÒn ®¹t phøc cña m¹ch läc th«ng thÊp bËc 1 lµ:
Kd 0
K d ( P) =
1+ P
1 ⎛ 1⎞
Thay P b»ng ⎜ P + ⎟ vµ tÝnh ®Õn c¶ hÖ sè K d ∞ cña bé läc th«ng cao, ta
∆Ω ⎝ P⎠
t×m ®−îc hµm truyÒn ®¹t cña bé läc th«ng d¶i nh− sau:
K d 0 ⋅ K d ∞ ⋅ ∆Ω ⋅ P
K d ( P) = (4.43)
1 + ∆Ω ⋅ P + P 2
Khi thiÕt kÕ bé läc th«ng d¶i, cÇn quan t©m ®Õn hai tham sè c¬ b¶n lµ ®é
khuÕch ®¹i cña m¹ch t¹i tÇn sè trung t©m f0 vµ hÖ sè phÈm chÊt Q. Thay Ω = 1
( P = j ) vµo (4.43) ®Ó tÝnh hÖ sè khuÕch ®¹i t¹i f0 :
Kd f = f = Kd 0 ⋅ Kd ∞ = K0
0
1
Thay K 0 , ∆Ω = ta ®−îc
Q
biÓu thøc cña hµm truyÒn ®¹t
tæng qu¸t cña bé läc th«ng d¶i
bËc hai: 1
K0
⋅P 2
Q
K d ( P) = (4.44) 3
1
1 + ⋅ P + P2
Q
Modun cña hµm truyÒn H×nh 4.22. §Æc tuyÕn tÇn sè cña m¹ch läc th«ng
®¹t phøc cã d¹ng: d¶i víi Q1 < Q2 < Q3
194
K0
⋅Ω
Q
Kd =
⎛ 1 ⎞
1 + Ω2 ⎜ 2 − 2 ⎟ + Ω4
⎜Q ⎟
⎝ ⎠
BiÓu thøc (4.44) cho phÐp ®äc trùc tiÕp c¸c th«ng sè c¬ b¶n cña m¹ch läc
th«ng d¶i bËc hai trªn hµm truyÒn ®¹t phøc cña nã.
HÖ sè phÈm chÊt Q ®Æc tr−ng cho ®é dèc cña ®Æc tuyÕn tÇn sè xung quanh
tÇn sè trung t©m. H×nh 4.22 biÓu diÔn ®Æc tuyÕn tÇn sè cña bé läc th«ng d¶i bËc
hai víi c¸c gi¸ trÞ Q kh¸c nhau. §å thÞ cho thÊy ®Æc tuyÕn tÇn sè trë nªn dèc h¬n
khi gi¸ trÞ cña Q t¨ng, do ®ã lµm cho bé läc cã tÝnh chän läc cao h¬n.
Trong tr−êng hîp cÇn cã ®Æc tuyÕn tÇn sè víi ®é dèc cao nh−ng K d = const
xung quanh gi¸ trÞ f0 , ta m¾c nèi tiÕp hai bé läc chän läc cã tÇn sè céng h−ëng
f01 vµ f02 lÖch nhau mét chót. Khi ®ã ®Æc tÝnh tÇn sè cña toµn bé bé läc sÏ cã
d¹ng nh− h×nh 4.23. Trong tr−êng hîp nµy, tÇn sè giíi h¹n trªn cña bé läc thø
nhÊt trïng víi tÇn sè giíi h¹n d−íi cña bé läc thø hai t¹i f0 . §Æc tÝnh tÇn sè míi
(®−êng sè 3) cã d¹ng nh− mong muèn. Nh− vËy ta cã thÓ thùc hiÖn m¹ch läc
chän läc nhê m¾c nèi tiÕp c¸c m¹ch läc th«ng thÊp vµ th«ng cao. Tuy nhiªn c¸ch
nµy phøc t¹p nªn ng−êi ta th−êng sö dông c¸c m¹ch läc chän läc vµ m¹ch läc
th«ng d¶i bËc hai m¾c theo s¬ ®å dïng håi tiÕp ©m mét vßng, håi tiÕp ©m nhiÒu
195
vßng vµ håi tiÕp d−¬ng mét vßng (còng ®−îc gäi lµ s¬ ®å Sallen-Key). C¸c s¬ ®å
nµy ®−îc biÓn diÔn trªn h×nh 4.24. §èi víi c¸c m¹ch läc nµy, cã thÓ chän c¸c hÖ
sè cña biÓu thøc (4.44) mét c¸ch tïy ý ®Ó dÔ dµng cã ®−îc hÖ sè phÈm chÊt
Q = 100 .
Trªn s¬ ®å 4.24.a, tô aC vµ ®iÖn trë R a t¹o thµnh mét kh©u läc th«ng cao,
bC vµ R b t¹o thµnh mét kh©u läc th«ng thÊp. M¹ch läc T kÐp m¾c trong m¹ch
håi tiÕp ®Ó c¶i thiÖn ®Æc tÝnh chän läc cho bé läc. ViÕt ph−¬ng tr×nh dßng ®iÖn
nót t¹i A, B vµ C ta cã thÓ t×m ®−îc hµm truyÒn ®¹t cña bé läc nh− sau:
−2aP
Kd = (4.45)
1 + 2bP + P 2
1 ω
trong ®ã: f0 = ; P= j
2πRC ω0
So s¸nh c«ng thøc trªn víi c«ng thøc (4.44) ta cã:
1 a
Q= vµ K 0 =
2b b
Nh− vËy, ®èi víi m¹ch nµy ta cã thÓ chän tÇn sè céng h−ëng f0 , hÖ sè phÈm
chÊt Q vµ hÖ sè khuÕch ®¹i K 0 mét c¸ch tïy ý, kh«ng phô thuéc lÉn nhau.
196
Hµm truyÒn ®¹t cña m¹ch läc chän läc dïng håi tiÕp ©m nhiÒu vßng trªn
h×nh 4.24.b cã d¹ng:
R2 R3
− Pω0 C
R1 + R3
Kd = (4.46)
RR R1R2 R3 2
1 + 2 Pω0 1 3 C + P 2ω02 C
R1 + R3 R1 + R3
So s¸nh víi (4.44.) ta cã:
RR R 1 R1 + R3
ω02 1 2 3 C 2 = 1 ⇒ ω0 = (4.47.a)
R1 + R3 C R1R2 R3
R1R3 1 1 1 1
2ω0 C= ⇒ Q= = ω0 R2C (4.47.b)
R1 + R3 Q R
2ω C 1 3R 2
0
R1 + R3
R2 R3 K R2
ω0 C= 0 ⇒ K0 = (4.47.c)
R1 + R3 Q 2 R1
C¸c tham sè ω0 , Q vµ K 0 cã thÓ chän tïy ý. Tõ (4.47) suy ra d¶i th«ng cña
m¹ch läc:
f 1
B= 0 = (4.48)
Q πR2C
Nh− vËy cã thÓ thay ®æi R3 ®Ó chän tÇn sè céng h−ëng mµ kh«ng lµm thay
B B
M¹ch läc chän läc dïng håi tiÕp d−¬ng mét vßng (h×nh 4.24.c) cã hµm
truyÒn ®¹t nh− sau:
k ω0 RCP
Kd = (4.49)
1 + ω0 RC (3 − k ) P + ω02 R 2C 2 P 2
Tõ (4.44) vµ (4.49) rót ra:
1 k 1
Q= ; K0 = = kQ ; f0 =
3− k 3− k 2πRC
Q vµ K0 phô thuéc lÉn nhau nªn cã thÓ thay ®æi Q b»ng c¸ch thay ®æi K0 mµ
B B B B
kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn f0. Khi k = 3 th× K 0 = ∞ , m¹ch cã thÓ bÞ tù kÝch, do ®ã
B B
197
4.3.5 M¹ch nÐn chän läc.
M¹ch nÐn chän läc ®−îc sö dông ®Ó nÐn tÝn hiÖu t¹i mét tÇn sè nµo ®ã.
m¹ch läc lo¹i nµy cã hÖ sè truyÒn ®¹t t¹i tÇn sè céng h−ëng b»ng kh«ng, cßn ë
tÇn sè thÊp vµ tÇn sè cao th× hÖ sè truyÒn ®¹t t¨ng lªn ®Õn mét gi¸ trÞ K d 0 nµo ®ã.
Hµm truyÒn ®¹t tæng qu¸t cña m¹ch nÐn chän läc còng cã thÓ suy ra ®−îc tõ hµm
∆Ω
truyÒn ®¹t cña bé läc th«ng thÊp b»ng c¸ch thay P b»ng vµ cã d¹ng nh−
1
P+
P
sau:
K d ( P) =
(
Kd 0 1 + P2 ) =
(
Kd 0 1 + P2 ) (4.50)
1 + ∆Ω ⋅ P + P 2 1+
1
⋅ P + P2
Q
víi K d 0 lóc nµy lµ gi¸ trÞ cña hµm truyÒn ®¹t t¹i c¸c tÇn sè f >> f0 vµ
f << f0 , Q lµ hÖ sè phÈm chÊt cña m¹ch.
Hai lo¹i m¹ch nÐn chän läc phæ biÕn nhÊt lµ lo¹i m¹ch dïng cÇu T kÐp vµ
lo¹i dïng cÇu Viªn-Robinson (Wien-Robinson).
M¹ch cÇu T kÐp thô ®éng cã hµm truyÒn ®¹t nh− sau:
1 − Ω2 1 + P2
KT = = (4.51)
1 + 4 jΩ − Ω 2 1 + 4P + P2
trong ®ã: Ω = ωRC .
198
So s¸nh biÓu thøc (4.51) víi (4.50) ta cã:
K d 0 = 1 = KT 0
1
Q=
4
Nh− vËy ta thÊy hÖ sè phÈm chÊt cña m¹ch T kÐp kh¸ nhá, ng−êi ta t¨ng Q
b»ng c¸ch m¾c m¹ch T kÐp vµo m¹ch håi tiÕp cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n ®Ó t¹o
thµnh m¹ch läc tÝch cùc nh− h×nh 4.25.a.
ë c¸c vïng tÇn sè thÊp vµ tÇn sè cao, hÖ sè truyÒn ®¹t cña m¹ch T kÐp b»ng
mét nªn ®iÖn ¸p ra:
U r = kU v
T¹i tÇn sè céng h−ëng U r = 0 , do vËy mét ®Çu cña R 2 coi nh− ®−îc nèi
®Êt, tÇn sè céng h−ëng f0 vÉn ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc:
1
f0 =
2πRC
M¹ch ®iÖn trªn h×nh 4.25.a cã hµm truyÒn ®¹t lµ:
Kd =
(
k 1 + P2 ) (4.52)
1 + 2 ( 2 − k ) P + P2
suy ra: Kd 0 = k
1
Q=
2(2 − k )
−u ®iÓm cña m¹ch T kÐp lµ ta cã thÓ thay ®æi hÖ sè phÈm chÊt b»ng c¸ch
thay ®æi hÖ sè khuÕch ®¹i k mµ kh«ng lµm thay ®æi tÇn sè céng h−ëng f0 .
T−¬ng tù nh− m¹ch T kÐp, m¹ch cÇu Viªn còng cã hÖ sè phÈm chÊt nhá vµ
®Ó t¨ng hÖ sè phÈm chÊt ng−êi ta còng m¾c m¹ch cÇu Viªn vµo m¹ch håi tiÕp cña
bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n ®Ó t¹o thµnh m¹ch läc tÝch cùc (h×nh 4.25.b)
§Çu ra cña m¹ch cÇu Viªn ®−îc nèi víi mét m¹ch khuÕch ®¹i hiÖu t¹o nªn
m¹ch läc cã hµm truyÒn ®¹t nh− sau:
199
U r k 1 + P2
K d′ = = (4.53)
U v 2 1 + 3P + P 2
1
TÇn sè céng h−ëng cña m¹ch cÇu Viªn-Robinson lµ: f0 =
2πR2C
V× U1 = −U v nªn trong tr−êng hîp k ®ñ lín th× hÖ sè khuÕch ®¹i cña toµn
m¹ch sÏ lµ:
U R 1
Kd = − r = N =
Uv R1 α
T¹i f = f0 , do t¸c dông cña cÇu Viªn nªn U r = 0 vµ kh«ng phô thuéc vµo k
còng nh− biªn ®é cña U v . ¸p dông c«ng thøc tÝnh hÖ sè khuÕch ®¹i cho mét
200
k
Kd 0 =
2 + αk
2 + αk
Q=
6
Nh− vËy nÕu cho tr−íc c¸c tham sè f0 , K d 0 , Q vµ chän tr−íc gi¸ trÞ cña C
ta sÏ tÝnh ®−îc gi¸ trÞ cña c¸c linh kiÖn cßn l¹i theo c¸c c«ng thøc sau:
1
R2 =
2πf 0C
3Q − 1
α=
3 K d 0Q
k = 6 K d 0Q
201
Ch−¬ng 5
KHUÕCH ®¹I C«NG SUÊT.
5.1 NHIÖM Vô, YªU CÇU Vµ PH©N LO¹I TÇNG KHUÕCH ®¹I
C¤NG SUÊT (K®CS).
5.1.1. NhiÖm vô
TÇng K§CS cã nhiÖm vô khuÕch ®¹i tÝn hiÖu cã Ých ®Ó ®−a ra t¶i, ®¶m b¶o
c«ng suÊt tháa m·n yªu cÇu cho tr−íc trong toµn bé d¶i tÇn c«ng t¸c.
Nãi chung, K§CS th−êng lµ c¸c tÇng khuÕch ®¹i tÝn hiÖu lín, khi ®ã c¸c
tranzistor kh«ng chØ lµm viÖc trong miÒn tuyÕn tÝnh vµ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng tÝn hiÖu
nhá ®· nªu trong ch−¬ng 2 kh«ng cßn thÝch hîp mµ ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p ®å
thÞ ®Ó ph©n tÝch nguyªn lý lµm viÖc.
Néi dung cña ch−¬ng nµy lµ x©y dùng mét ph−¬ng ph¸p tæng qu¸t vµ t−¬ng
®èi ®¬n gi¶n ®Ó ph©n tÝch vµ tÝnh to¸n thiÕt kÕ c¸c tÇng khuÕch ®¹i tÝn hiÖu lín
nãi chung vµ tÇng K§CS nãi riªng.
5.1.2. C¸c yªu cÇu vÒ chØ tiªu kü thuËt cña tÇng K§CS
ChØ tiªu chÊt l−îng cña c¸c tÇng K§CS ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua c¸c c¸c
tham sè kü thuËt nh− sau:
a) C«ng suÊt ra Pra : Lµ c«ng suÊt cña tÝn hiÖu cã Ých ®−a ra t¶i. §©y lµ mét
mét chiÒu P0 :
202
Pr
η= (5.2)
P0
HiÖu suÊt cµng lín th× tæn hao ®iÖn n¨ng cµng nhá vµ chÕ ®é nhiÖt cña
tranzistor cµng ®¶m b¶o tèt.
d) D¶i tÇn c«ng t¸c: ( f Min − f Max )
e) §é chän läc: TÇng K§CS cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®é chän läc tèt trªn hai
ph−¬ng diÖn:
- Cã kh¶ n¨ng khuÕch ®¹i tÝn hiÖu cã Ých vµ lo¹i bá c¸c tÝn hiÖu kh«ng mong
muèn xuÊt hiÖn trªn ®Çu vµo cña tÇng khuÕch ®¹i.
- Cã kh¶ n¨ng lo¹i bá c¸c thµnh phÇn hµi bËc cao, mµ nguyªn nh©n lµ do
tranzistor lµm viÖc ë chÕ ®é phi tuyÕn víi tÝn hiÖu lín sinh ra lµm mÐo d¹ng tÝn
hiÖu.
f) Trë kh¸ng vµo vµ trë kh¸ng ra: §©y còng lµ nh÷ng tham sè cÇn quan t©m
nh»m x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn phèi hîp trë kh¸ng víi t¶i ë ®Çu ra vµ nguån tÝn hiÖu ë
®Çu vµo.
5.1.3. Ph©n lo¹i
TÇng K§CS cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i dùa vµo c¸c c¨n cø sau:
a) Theo tÇn sè lµm viÖc: TÇng K§CS cã thÓ ®−îc x©y dùng ®Ó lµm viÖc ë c¸c
d¶i tÇn sè thÊp, d¶i tÇn sè trung gian (IF), d¶i tÇn sè cao (HF) vµ d¶i tÇn sè siªu
cao (VHF, UHF )
b) Theo c«ng suÊt: TÇng K§CS ®−îc ph©n thµnh c¸c lo¹i K§CS cã c«ng
suÊt rÊt nhá (vµi chôc mW), c«ng suÊt nhá (vµi W), c«ng suÊt trung b×nh (hµng
chôc ®Õn hµng tr¨m W) vµ c«ng suÊt rÊt lín (hµng chôc kW vµ lín h¬n).
c) Theo t¶i cña tÇng K§CS: Theo ®ã tÇng K§CS ®−îc ph©n thµnh c¸c lo¹i
K§CS t¶i kh«ng céng h−ëng vµ K§CS t¶i céng h−ëng (cã tÝnh chÊt chän läc).
d) Theo m¹ch ®iÖn: Ta cã c¸c tÇng K§CS m¾c theo s¬ ®å tÇng ®¬n vµ s¬ ®å
®Èy kÐo.
5.2. PH¦¥NG PH¸P PH¢N TÝCH TÇNG K§CS
5.2.1. ChÕ ®é c«ng t¸c vµ x¸c ®Þnh ®iÓm lµm viÖc cho tÇng K§CS
§Ó nghiªn cøu tÇng K§CS b»ng ph−¬ng ph¸p ®å thÞ, ta c¨n cø vµo hä ®Æc
tuyÕn tÜnh cña tranzistor vµ ®Æc tuyÕn ®éng cña tÇng khuÕch ®¹i. Tr−íc hÕt ta cÇn
ph©n biÖt c¸c lo¹i ®Æc tuyÕn nµy.
203
Trªn h×nh 5.1 tr×nh bµy mét lo¹i hä ®Æc tuyÕn tÜnh cña tranzistor lµ ®Æc tuyÕn
ra. Cã thÓ nhËn xÐt chung vÒ hä ®Æc tuyÕn nµy: Khi ®iÖn ¸p u BE nhá, dßng ®iÖn
iC chñ yÕu phô thuéc vµo ®iÖn ¸p u BE vµ Ýt phô thuéc vµo ®iÖn ¸p uCE . Ng−îc l¹i
ë khu vùc b·o hßa, tøc lµ khi ®iÖn ¸p u BE kh¸ lín vµ gi¸ trÞ cña nã cã thÓ so s¸nh
®−îc víi ®iÖn ¸p uCE th× iC l¹i hÇu nh− chØ phô thuéc vµo ®iÖn ¸p uCE . Së dÜ cã
sù thay ®æi nµy lµ do trong tranzistor cã dßng ®iÖn Baz¬ iB kh¸ lín, lµm gi¶m
®¸ng kÓ dßng ®iÖn iC theo quan hÖ: iC = iE − iB
iC
iC U BE1 > U BE 2 > U BE 3 > ... §uêng tíi h¹n
iB Qu¸ ¸p U BE1
U BE1
I Cm U BE 2
U BE 2
KÐm ¸p U BE 3
U BE 3
U BE 4
U BE 4
U BE 5
U BE 5
o o U CE
U CE
H×nh 5.1. Hä ®Æc tuyÕn tÜnh cña H×nh 5.2. Hä ®Æc tuyÕn ra ®· lý t−ëng
dßng iC (®−êng liÒn nÐt) hãa (®−êng nÐt ®øt) vµ ®Æc tuyÕn ®éng
vµ dßng iB (®−êng nÐt ®øt). cña tÇng khuÕch ®¹i (®−êng liÒn nÐt)
§Ó ®¬n gi¶n cho qu¸ tr×nh tÝnh to¸n, ta cã thÓ lý t−ëng hãa hä ®Æc tuyÕn tÜnh
b»ng c¸c ®o¹n th¼ng gÉy khóc nh− chØ ra trªn h×nh 5.2. Tïy theo gi¸ trÞ cña dßng
®iÖn iB , ®Æc tuyÕn tÜnh chia lµm hai khu vùc: kÐm ¸p (dßng iB nhá vµ cã thÓ bá
qua) vµ qu¸ ¸p (dßng iB lín). Ph©n chia hai khu vùc nµy lµ ®−êng tíi h¹n ®i qua
gèc täa ®é.
Kh¸c víi ®Æc tuyÕn tÜnh biÓu diÔn quan hÖ gi÷a c¸c thµnh phÇn dßng ®iÖn ( iC
hoÆc iB ) theo mét trong hai ®iÖn ¸p uCE hoÆc u BE (thµnh phÇn ®iÖn ¸p cßn l¹i
®ãng vai trß tham sè), th× ®Æc tuyÕn ®éng l¹i biÓu diÔn mèi quan hÖ gi÷a c¸c
thµnh phÇn dßng ®iÖn theo sù thay ®æi ®ång thêi cña c¶ hai ®iÖn ¸p uCE vµ u BE .
Nh− vËy, trong khi ®Æc tuyÕn tÜnh chØ lµ ®Æc tr−ng riªng cña b¶n th©n tranzistor vµ
204
cã d¹ng lµ mét hä ®−êng ®Æc tuyÕn th× ®Æc tuyÕn ®éng l¹i chØ lµ mét ®−êng ®Æc
tuyÕn (do c¸c ®iÖn ¸p uCE vµ u BE kh«ng cßn lµ c¸c ®¹i l−îng ®éc lËp mµ chóng
phô thuéc lÉn nhau) vµ ®Æc tr−ng cho sù lµm viÖc cña c¶ tÇng khuÕch ®¹i (gåm c¶
tranzistor, t¶i, c¸c lo¹i nguån cung cÊp ).
§Ó x©y dùng ®Æc tuyÕn ®éng, cÇn ph¶i biÕt tÝnh chÊt cña t¶i vµ c¸c tham sè
cña bé khuÕch ®¹i trong tõng øng dông cô thÓ. Sau khi ®· t×m ®−îc sù phô thuéc
cña c¸c ®iÖn ¸p uCE vµ u BE , ta sÏ x¸c ®Þnh ®−îc trªn hä ®Æc tuyÕn tÜnh c¸c ®iÓm
lµm viÖc vµ vÏ nªn ®Æc tuyÕn ®éng. Trªn h×nh 5.2 ®ång thêi tr×nh bµy ®Æc tuyÕn
®éng (®−êng liÒn nÐt) trong mét tr−êng hîp ®Æc biÖt, khi ®iÓm cùc ®¹i cña dßng
colecto i CMax = iCm trïng víi ®iÓm gÉy khóc cña hä ®Æc tuyÕn tÜnh (v× ®iÓm nµy
n»m trªn ®−êng tíi h¹n nªn gäi lµ chÕ ®é c«ng t¸c tíi h¹n cña tÇng khuÕch ®¹i).
MÆt kh¸c tr−êng hîp nµy ®−îc xÐt khi t¶i lµ thuÇn trë (hoÆc t−¬ng ®−¬ng), khi ®ã
c¸c ®iÖn ¸p uCE vµ u BE biÕn thiªn ng−îc chiÒu nhau, vµ ®Æc tuyÕn ®éng lµ ®o¹n
th¼ng. §Ó ®¬n gi¶n h¬n, ta xÐt tr−êng hîp khi tÇng khuÕch ®¹i lµm viÖc ë chÕ ®é
kÐm ¸p hoÆc tíi h¹n víi dßng ®iÖn iB cã gi¸ trÞ kh¸ nhá, khi ®ã iC ≈ iE vµ ®Æc
tuyÕn truyÒn ®¹t cña tranzistor chØ ra trªn h×nh 5.3a.
iC
iC ≈ i E
IC m
U BEo
ωt
o 0 θ π 2π
U BEo
a) o
U BEo
ωt
iC iC iC iC
A AB B C
iT
b) iT
t t
t t
H×nh 5.3. Minh häa c¸c chÕ ®é c«ng t¸c cña tÇng K§CS: a) §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t
cña tranzistor; b) D¹ng dßng ®iÖn ra cña tranzistor øng víi c¸c chÕ ®é c«ng t¸c
kh¸c nhau khi ®iÖn ¸p vµo lµ h×nh sin.
ViÖc ®Þnh ®iÓm c«ng t¸c cho tÇng K§CS ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua viÖc lùa
chän chÕ ®é mét chiÒu nhê m¹ch thiªn ¸p t¹o ra ®iÖn ¸p mét chiÒu u BE 0 phï hîp.
205
Tïy thuéc vµo viÖc lùa chän nµy, ng−êi ta ph©n c¸c chÕ ®é A, AB, B vµ C víi c¸c
gi¸ trÞ θ kh¸c nhau. Tham sè θ (nöa gãc th«ng cña tranzistor) ®−îc gäi lµ gãc
c¾t.
ChÕ ®é A: TÝn hiÖu ®−îc khuÕch ®¹i gÇn nh− tuyÕn tÝnh, gãc c¾t θ = 1800 ,
dßng tÜnh iT lu«n lín h¬n hoÆc b»ng biªn ®é dßng ®iÖn ra. V× vËy hiÖu suÊt cña
tÇng khuÕch ®¹i chÕ ®é A rÊt thÊp (η < 50%). Do vËy chÕ ®é A chØ ®−îc dïng
trong tr−êng hîp c«ng suÊt ra nhá.
ChÕ ®é AB: Lµ chÕ ®é øng víi gãc c¾t 900 < θ < 1800 . ë chÕ ®é nµy, hiÖu
suÊt cã thÓ ®¹t ®−îc cao h¬n ë chÕ ®é A v× dßng tÜnh iT lóc nµy nhá h¬n.
ChÕ ®é B: Lµ chÕ ®é øng víi gãc c¾t θ = 900 . §iÓm lµm viÖc tÜnh ®−îc x¸c
®Þnh t¹i u BE 0 ≈ 0 . Tranzistor chØ th«ng trong mét nöa chu k× cña ®iÖn ¸p vµo h×nh
sin, iT ≈ 0 .
ChÕ ®é C: Lµ chÕ ®é øng víi gãc c¾t θ < 900 . HiÖu suÊt ë chÕ ®é nµy kh¸
cao (η ≈ 78%).
Nh− vËy, ®Ó t¨ng hiÖu suÊt ph¶i chÊp nhËn chÕ ®é lµm viÖc kh«ng tuyÕn tÝnh
(AB, B, C) dÉn tíi mÐo tÝn hiÖu lín. Nã th−êng ®−îc dïng trong c¸c tÇng khuÕch
®¹i tÇn sè cao vµ cã t¶i céng h−ëng ®Ó cã thÓ läc ra ®−îc hµi bËc nhÊt nh− mong
muèn. ChÕ ®é C cßn ®−îc dïng trong m¹ch logic vµ m¹ch khãa.
5.2.2. Ph©n tÝch ®iÒu hßa xung dßng colecto
Khi lµm viÖc ë chÕ ®é tÝn hiÖu lín, dßng colecto bÞ c¾t vµ cã d¹ng xung ®−îc
®Æc tr−ng bëi hai tham sè I cm vµ θ nh− chØ ra trªn h×nh 5.4, trong ®ã:
- I cm ®−îc gäi lµ biªn ®é xung dßng ic : ic = ic max
- Gãc c¾t θ lµ mét nöa gãc th«ng dßng ®iÖn ic cña tranzistor.
iC
IC m
ωt
0 θ π 2π
H×nh 5.4. D¹ng xung dßng iC khi lµm viÖc ë chÕ ®é bÞ c¾t.
206
Víi d¹ng xung dßng iC nh− ®· chØ ra trªn h×nh 5.4, ta cã thÓ dïng biÓu thøc
sau ®©y ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ tøc thêi cña nã:
⎧ I Cm
⎪
iC ( t ) = ⎨1 − cosθ
( cos ωt − cosθ ) , víi − θ ≤ ωt ≤ θ (5.3)
⎪⎩0, víi ωt < −θ , ωt > θ
V× xung dßng ic lµ mét hµm tuÇn hoµn víi chu k× T (ωT = 2π ) , nªn ta cã
thÓ ph©n tÝch (5.3) thµnh chuçi Fourie nh− biÓu thøc (5.4):
ic ( t ) = I c 0 + I c1 cos ωt + I c 2 cos 2ωt + ... + I cn cos nωt + ... (5.4)
Trong ®ã c¸c hÖ sè cña chuçi ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau:
- I c 0 lµ thµnh phÇn mét chiÒu:
T /2 θ
1 1
Ic0 = ∫ ic ( t )dt = ∫ ic ( t )dωt = I cm .α 0 (θ ) (5.5)
T −T / 2 π0
θ
1 cos ωt − cosθ 1 sin θ − θ cosθ
Víi α 0 (θ ) = ∫ d ωt = (5.6)
π 0 1 − cosθ π 1 − cosθ
α 0 (θ ) ®−îc gäi lµ hÖ sè ph©n gi¶i cña xung ®èi víi thµnh phÇn mét chiÒu.
- I c1 lµ biªn ®é cña thµnh phÇn bËc nhÊt (thµnh phÇn c¬ b¶n) cña dßng
colecto:
θ
2
I c1 =
π ∫ i ( t ) cos ωtdωt = I
0
c cm .α1 (θ ) (5.7)
Víi α1 (θ ) lµ hÖ sè ph©n gi¶i cña xung ®èi víi thµnh phÇn bËc nhÊt:
1 2θ − sin 2θ
α1 (θ ) = (5.8)
2π 1 − cosθ
- Víi n = 2,3,... ta cã I cn lµ biªn ®é cña thµnh phÇn hµi bËc n cña dßng ®iÖn
colecto:
θ
2
I cn =
π ∫ i ( t ) cos nωtdωt = I
0
c cm .α n (θ ) (5.9)
207
Víi α n (θ ) lµ hÖ sè ph©n gi¶i ®èi víi thµnh phÇn hµi bËc n :
Trªn h×nh 5.5 biÓu diÔn qui luËt biÕn ®æi cña c¸c hÖ sè ph©n gi¶i theo c¸c
biÓu thøc (5.6), (5.8) vµ (5.10). Theo h×nh vÏ ta cã thÓ rót ra mét sè nhËn xÐt:
α
α1
αo
α1
0,5 2
α0
0,4
α1
0,3 αo
0,2 α2 1
0,1 α3
θ
0 90 0
1800
H×nh 5.5. HÖ sè ph©n gi¶i c¸c thµnh phÇn xung dßng ®iÖn
- α1 (θ ) = α1Max = 0,536
khi θ = 122,50 .
α1Max 1200
-Víi n ≥ 2 ta cã: α nMax ≈ t¹i gãc c¾t θ ≈ .
n n
α1 (θ )
- HÖ sè cµng t¨ng khi gãc c¾t θ gi¶m.
α 0 (θ )
5.2.3. Quan hÖ n¨ng l−îng trong m¹ch colecto
Trong m¹ch colecto cña tÇng K§CS x¶y ra qu¸ tr×nh biÕn ®æi n¨ng l−îng cña
nguån cung cÊp mét chiÒu U CC thµnh n¨ng l−îng cña tÝn hiÖu cã Ých ®−a ra t¶i.
§Ó nghiªn cøu qu¸ tr×nh nµy, ta xÐt tr−êng hîp th−êng dïng nhÊt khi t¶i cña tÇng
khuÕch ®¹i ®−îc qui t−¬ng ®−¬ng vÒ mét ®iÖn trë thuÇn Rtd nh− chØ ra trªn h×nh
5.6 (trong thùc tÕ, t¶i cña tÇng K§CS th−êng ®−îc m¾c trùc tiÕp vµo colecto hoÆc
emito cña tranzistor).
208
i ct
C Rtd L
Ucc
Gi¶ thiÕt t¶i colecto cã tÝnh chÊt chän läc tÇn sè, vÝ dô nh− dïng mét m¹ch
céng h−ëng LC cã ®iÖn trë céng h−ëng Rtd t¹i tÇn sè c¬ b¶n (h×nh 5.6), th× khi
dßng ®iÖn ic ( t ) ®i qua, trªn t¶i chØ xuÊt hiÖn thµnh phÇn tÇn sè nµy:
ut ( t ) = U m cos ω t (5.12a)
Um
Trong ®ã ξ = gäi lµ hÖ sè lîi dông ®iÖn ¸p colecto.
U CC
209
Theo (5.14) hiÖu suÊt cña m¹ch colecto t¨ng khi gãc c¾t θ cµng nhá vµ hÖ sè
ξ cµng lín.
C«ng suÊt tæn hao trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi n¨ng l−îng ®−îc biÕn thµnh nhiÖt
n¨ng lµm nãng colecto cña tranzistor:
PC = P0 − P (5.15)
5.2.4. §Æc tuyÕn t¶i cña tÇng K§CS
§Æc tuyÕn phô t¶i biÓu diÔn mèi quan hÖ cña c¸c thµnh phÇn dßng ®iÖn, ®iÖn
¸p, c«ng suÊt vµ hiÖu suÊt cña tÇng K§CS theo sù biÕn thiªn cña gi¸ trÞ ®iÖn trë
t¶i t−¬ng ®−¬ng Rtd .
Khi Rtd t¨ng, ®é nghiªng cña ®−êng ®Æc tuyÕn ®éng trªn h×nh 5.2 gi¶m so
víi trôc hoµnh, lµm cho d¹ng xung dßng colecto còng thay ®æi theo. H×nh 5.7
tr×nh bµy c¸c sù thay ®æi nµy.
ic ic
I Cm U BEmax
2 1
1
3 3 2
4
4
5
5 5
U CE
−θ o θ ω to U CC
H×nh 5.7. Sù thay ®æi theo phô t¶i cña ®Æc tuyÕn ®éng vµ d¹ng xung.
Trªn h×nh 5.7, khi Rtd = 0 th× ®Æc tuyÕn ®éng song song víi trôc tung vµ c¾t
trôc hoµnh t¹i ®iÖn ¸p uCE = U CC (®−êng 1). Khi Rtd t¨ng (lÇn l−ît t−¬ng øng víi
c¸c ®−êng 2, 3, 4, 5) th× d¹ng xung biÕn d¹ng Ýt ë chÕ ®é kÐm ¸p (®−êng 2) vµ chÕ
®é tíi h¹n (®−êng 3), nhiÒu ë chÕ ®é qu¸ ¸p (trë thµnh lâm ®Çu ë ®−êng 4 vµ t¸ch
thµnh hai phÇn rêi nhau ë ®−êng 5).
Trªn c¬ së nh÷ng sù thay ®æi nµy, ta x©y dùng c¸c ®−êng ®Æc tuyÕn t¶i cña
tÇng K§CS nh− chØ ra trªn h×nh 5.8.
210
I c1 I c 0
I c1
a/
Ic0
Rth
0 Rtd
b/
Rth
0 Rtd
P P0
PC c/
P
Rth
0 Rtd
η
d/
Rth
ë h×nh 5.8a, do d¹ng xung Ýt biÕn ®æi nªn ë kÐm ¸p I C1 vµ I C 0 gi¶m Ýt.
Ng−îc l¹i ë qu¸ ¸p, d¹ng xung bÞ biÕn d¹ng nhiÒu nªn c¸c thµnh phÇn dßng ®iÖn
gi¶m nhanh. ë h×nh 5.8b, ®iÖn ¸p trªn t¶i U m = I C1.Rtd t¨ng ë kÐm ¸p ( I C1 Ýt biÕn
®æi) vµ Ýt t¨ng ë qu¸ ¸p (do I C1 gi¶m). ë h×nh 5.8c, c«ng suÊt P0 = I C 0 .U CC biÕn
1 2 1 U m2
P = I C1Rtd = (5.16)
2 2 Rtd
211
P t¨ng theo Rtd ë kÐm ¸p ( I C1 Ýt biÕn ®æi) vµ gi¶m ë qu¸ ¸p ( U m Ýt biÕn
1 α1 (θ ) U
®æi). HiÖu suÊt η = ξ t¨ng ë kÐm ¸p theo sù t¨ng cña ξ = m . ë qu¸
2 α 0 (θ ) U CC
¸p, hiÖu suÊt tiÕp tôc t¨ng trong giai ®o¹n ®Çu do d¹ng xung ch−a biÕn ®æi nhiÒu.
α1 (θ )
ë giai ®o¹n sau, d¹ng xung biÕn ®æi nhiÒu nªn tû sè gi¶m nhanh vµ hiÖu
α 0 (θ )
suÊt gi¶m (h×nh 5.8d).
Nh− vËy qua viÖc nghiªn cøu ®Æc tuyÕn t¶i, ta rót ra mét sè nhËn xÐt sau:
- ë chÕ ®é tíi h¹n, c«ng suÊt ra cùc ®¹i, hiÖu suÊt cao nªn chÕ ®é nµy ®−îc
øng dông réng r¶i trong c¸c tÇng khuÕch ®¹i tÝn hiÖu lín.
- ë chÕ ®é kÐm ¸p, tæn hao nhiÖt PC trªn colecto cña tranzistor lín.
- ë chÕ ®é qu¸ ¸p, hiÖu suÊt η ®¹t cùc ®¹i, biªn ®é ®iÖn ¸p trªn t¶i U m Ýt
thay ®æi.
5.3. TÇNG K§CS TÇN Sè THÊP D¶I RéNG
Nãi chung, c¸c tÝn hiÖu tÇn sè thÊp th−êng lµ tÝn hiÖu d¶i réng, cã phæ chiÕm
mét kho¶ng tÇn sè tõ f Min ®Õn f Max , víi hÖ sè bao tÇn ( f Max / f Min ) kh¸ lín. Do
vËy, yªu cÇu ®èi víi t¶i ph¶i cã gi¸ trÞ t−¬ng ®èi ®ång ®Òu trong d¶i tÇn lµm viÖc,
®¶m b¶o ®iÒu kiÖn phèi hîp trë kh¸ng nh»m ®−a c«ng suÊt ra t¶i lµ lín nhÊt.
§ång thêi cÇn ph¶i lùa chän chÕ ®é c«ng t¸c phï hîp nh»m gi¶m ®é mÐo kh«ng
®−êng th¼ng.
5.3.1. TÇng K§CS ®¬n
TÇng khuÕch ®¹i ®¬n hay dïng s¬ ®å emito chung hoÆc s¬ ®å lÆp emito v×
c¸c s¬ ®å nµy cã hÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn lín vµ mÐo phi tuyÕn nhá. MÆt kh¸c,
v× lµ tÇng khuÕch ®¹i d¶i réng, t¶i kh«ng (hoÆc Ýt) cã tÝnh chÊt chän läc tÇn sè,
nªn th−êng chän chÕ ®é c«ng t¸c lo¹i A, hiÖu suÊt thÊp.
a) S¬ ®å emit¬ chung:
212
H×nh 5.9 biÓu diÔn s¬ ®å emit¬ chung vµ minh häa nguyªn t¾c lµm viÖc cña
tÇng khuÕch ®¹i chÕ ®é A. T¶i cña tÇng khuÕch ®¹i d¶i réng trong tr−êng hîp ®¬n
gi¶n nhÊt lµ t¶i ®iÖn trë ( RC ). Khi ®ã ®Æc tuyÕn ®éng lµ ®o¹n th¼ng c¾t trôc tung
U CC − U CE
iC = (5.17)
RC
U cc ic
ic
Rc U cc
Rc ic
Un U CE
I c1
Ic0
0 uCEo U cc uCE 0 t
Um
a/ b/
H×nh 5.9. TÇng K§CS emit¬ chung: a/ S¬ ®å; b/ Minh ho¹ nguyªn t¾c lµm viÖc
Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn, nh− ®· chØ ra trªn h×nh 5.9b, ta cã c¸c quan hÖ:
1
I C1 ≤ I C 0 vµ U m ≤ U CC vµ v× vËy hiÖu suÊt cña m¹ch rÊt thÊp:
2
1 I C1 U m
η= .100% ≤ 25% (5.18)
2 I C 0 U CC
C«ng suÊt ra cña tÇng khuÕch ®¹i sÏ ®¹t ®−îc cùc ®¹i nÕu khu vùc lµm viÖc
1 U CC
chiÕm phÇn lín ®o¹n th¼ng cña ®−êng ®Æc tuyÕn ®éng, khi ®ã I C1Max ≈ vµ
2 RC
1
U mMax ≈ U CC :
2
2
1 U CC .I C 0 U CC
PMax = U m .I C1 ≈ ≈ (5.19)
2 4 8 RC
213
U CC
Víi ®iÖn trë t¶i tèt nhÊt: RCopt = (5.20)
2IC 0
§Ó t¨ng hiÖu suÊt cña m¹ch, ta cã thÓ thay ®iÖn trë RC b»ng mét cuén c¶m
hoÆc dïng ghÐp biÕn ¸p. Khi ®ã ë chÕ ®é tÜnh U CE 0 = U CC , U mMax ≈ U CC , c«ng
suÊt ra t¨ng hai lÇn vµ hiÖu suÊt ®¹t xÊp xØ 50%.
b) S¬ ®å lÆp emito (colecto chung)
S¬ ®å lÆp emito ®Æc biÖt thÝch hîp víi tÇng K§CS v× dÔ phèi hîp trë kh¸ng
víi t¶i. H×nh (5.10) biÓu diÔn hai s¬ ®å lo¹i nµy.
U cc U cc
R1 R1
C C1
iE C2
Un Un
R2 uE Rt R2 RE ut Rt
a/ b/
H×nh 5.10. S¬ ®å lÆp emito: a) M¾c trùc tiÕp víi t¶i; b) GhÐp ®iÖn dung víi t¶i
ë s¬ ®å h×nh 5.10a, v× t¶i Rt vÉn m¾c gi÷a hai cùc emito vµ colecto (colecto
lµ ®iÓm chung) nªn nguyªn lý lµm viÖc t−¬ng tù nh− s¬ ®å h×nh 5.9a ®· ph©n tÝch
ë trªn (nÕu thay iC b»ng iE ). Do vËy vÉn cã thÓ sö dông c¸c biÓu thøc (5.18) vµ
(5.19). §iÓm kh¸c biÖt lín nhÊt lµ yªu cÇu ®iÖn ¸p nguån tÝn hiÖu vµo U n cã biªn
®é ®ñ lín, v× tÇng khuÕch ®¹i cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn ¸p nhá h¬n 1.
Tr−êng hîp yªu cÇu dßng mét chiÒu kh«ng ®i qua t¶i, ta dïng s¬ ®å lÆp
emito ghÐp ®iÖn dung víi t¶i nh− h×nh 5.10b. Do t¶i t−¬ng ®−¬ng xoay chiÒu ë s¬
®å nµy gi¶m ®i, nªn c«ng suÊt ra cùc ®¹i vµ hiÖu suÊt cña m¹ch còng gi¶m theo.
§Ó kh¾c phôc, cã thÓ thay thÕ ®iÖn trë RE b»ng mét nguån dßng.
5.3.2. TÇng K§CS m¾c ®Èy kÐo
a) Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ tÇng khuÕch ®¹i ®Èy kÐo
214
§Ó t¨ng c«ng suÊt, hiÖu suÊt vµ gi¶m mÐo phi tuyÕn, ng−êi ta th−êng dïng
c¸ch m¾c ®Èy kÐo. TÇng khuÕch ®¹i ®Èy kÐo lµ tÇng gåm cã hai phÇn tö tÝch cùc
m¾c chung t¶i, cã thÓ lµm viÖc ë chÕ ®é A, AB hoÆc B nh−ng th«ng th−êng hay
dïng chÕ ®é B ( θ = 900 ) ®Ó t¨ng hiÖu suÊt. ë chÕ ®é B, ®iÓm lµm viÖc ®−îc chän
sao cho dßng ®iÖn ra ë chÕ ®é tÜnh b»ng kh«ng vµ ®iÖn ¸p ra ë chÕ ®é tÜnh b»ng
®iÖn ¸p nguån cung cÊp (h×nh 5.11). Hai tranzistor lu©n phiªn lµm viÖc trong tõng
nöa chu k× (d−¬ng hoÆc ©m). Hai nöa tÝn hiÖu ra sÏ ®−îc tæng hîp l¹i thµnh tÝn
hiÖu hoµn chØnh it ë trªn t¶i chung.
iC1 it
I Cm
U cc U CE1
0 0
0 π 2π 3π ωt
U CE 2 U cc
0 iC 2
π Um
2π
215
π
η Max ≈ 100% ≈ 78,5% (5.22b)
4
So s¸nh c¸c c«ng thøc (5.21) vµ (5.22) víi (5.18) vµ (5.19) cña tÇng khuÕch
®¹i ®¬n, ta thÊy r»ng khi m¾c ®Èy kÐo th× c«ng suÊt ra vµ hiÖu suÊt lín h¬n kh¸
nhiÒu.
Còng cÇn l−u ý r»ng: Khi chän chÕ ®é c«ng t¸c lµ chÕ ®é B th× sÏ sinh ra mÐo
tÝn hiÖu lín khi khuÕch ®¹i c¸c tÝn hiÖu nhá v× tranzistor chØ th«ng khi
u BE = ( 0,3 − 0,6 ) V. §Ó kh¾c phôc, ta chän chÕ ®é AB víi dßng ®iÖn t¹i ®iÓm
tÜnh kh¸c kh«ng. Khi dßng ®iÖn tÜnh nhá, c¸c kÕt luËn ®· nªu trªn còng cã thÓ coi
lµ gÇn ®óng.
Cã thÓ ph©n c¸c tÇng khuÕch ®¹i ®Èy kÐo ra lµm hai lo¹i: §Èy kÐo song song
vµ ®Èy kÐo nèi tiÕp. S¬ ®å ®Èy kÐo song song cã c¸c phÇn tö tÝch cùc ®Êu song
song vÒ mÆt mét chiÒu. Ng−îc l¹i s¬ ®å ®Èy kÐo nèi tiÕp cã c¸c phÇn tö tÝch cùc
®Êu nèi tiÕp vÒ mÆt mét chiÒu. Ngoµi ra trong c¸c s¬ ®å trªn, cßn cã thÓ dïng c¸c
tranzistor cïng lo¹i hoÆc kh¸c lo¹i.
b) M¹ch ®iÖn cña tÇng K§CS ®Èy kÐo song song
C¸c s¬ ®å ®Èy kÐo song song ®Òu dïng biÕn ¸p ra ®Ó phèi hîp gi÷a hai nöa
t¶i. M¹ch ®iÖn nguyªn lý cña mét tÇng K§CS dïng hai tranzistor cïng lo¹i m¾c
®Èy kÐo song song chØ ra trªn h×nh 5.12.
T1
R2
Rt
BA1 R1 BA2
T2
+ U cc
216
§Ó hai tranzistor T1 vµ T2 lu©n phiªn lµm viÖc, cÇn ph¶i dïng mét biÕn ¸p
BA1 ®¶o pha ë ®Çu vµo ®Ó cung cÊp hai ®iÖn ¸p ng−îc pha cho hai tranzistor.
BiÕn ¸p BA2 lµm nhiÖm vô biÕn tõ ®èi xøng thµnh kh«ng ®èi xøng ë ®Çu ra.
M¹ch ph©n ¸p R1 , R2 lµm nhiÖm vô x¸c ®Þnh ®iÓm lµm viÖc tÜnh ë chÕ ®é AB.
H×nh 5.13. TÇng K§CS ®Èy kÐo nèi tiÕp: a) Dïng tranzistor cïng lo¹i; b) Dïng
tranzistor bï (kh¸c lo¹i)
Trong s¬ ®å h×nh 5.13a, ®Ó t¹o tÝn hiÖu ng−îc pha ®−a vµo baz¬ hai tranzistor T1
vµ T2 ta dïng tÇng kÝch lµ tÇng khuÕch ®¹i ®¶o pha T3 . Thay cho nguån cung cÊp
cÇn cã ®iÓm gi÷a ®Êu ®Êt, ta dïng nguån ®èi xøng ±U CC . ë tÇng ra, T1 ®−îc
217
m¾c theo kiÓu colecto chung vµ T2 theo kiÓu emito chung. T3 ngoµi nhiÖm vô
khuÕch ®¹i ®¶o pha cßn lµm nhiÖm vô ®Þnh ®iÓm lµm viÖc cho T1 vµ T2 nhê ®iÖn
¸p tÜnh trªn colecto vµ emito cña nã. C¸c ®iÖn trë RC vµ RE ®−îc chän theo yªu
cÇu ®Ó t¹o ra ®iÖn ¸p ®èi xøng vµ ng−îc pha.
Trong s¬ ®å h×nh 5.13b, T3 lµm nhiÖm vô khuÕch ®¹i kÝch. §iÖn ¸p ®Æt vµo
baz¬ cña hai tranzistor T1 , T2 lµ ®ång pha chØ kh¸c nhau mét gi¸ trÞ kh«ng ®æi
(hai lÇn ®iÖn ¸p th«ng cña ®ièt), nªn hai tranzistor nµy tháa m·n ®iÒu kiÖn lu©n
phiªn lµm viÖc (do chóng kh¸c lo¹i). §iÓm lµm viÖc cña T3 ®−îc chän sao cho
khi kh«ng cã tÝn hiÖu vµo, ®iÖn thÕ emito cña T1 , T2 b»ng kh«ng, lóc nµy ®iÖn ¸p
trªn t¶i còng b»ng kh«ng.
C¶ hai tranzistor T1 , T2 ®Òu m¾c theo s¬ ®å lÆp emito (colecto chung) vµ cã
218
Trªn h×nh 5.14 tr×nh bµy s¬ ®å khèi mét tÇng K§CS cao tÇn d¶i réng, cã thÓ
lµm viÖc ë bÊt k× mét tÇn sè nµo trong toµn bé d¶i tÇn c«ng t¸c ( f Min − f Max ) mµ
kh«ng cÇn bÊt cø mét sù ®iÒu chØnh nµo.
219
c¸c tranzistor nµy cÇn cã hÖ sè khuÕch ®¹i c«ng suÊt lín, ®¶m b¶o chÕ ®é nhiÖt
víi c«ng suÊt tæn hao cho phÐp, hç dÉn lín vµ ®iÖn dung gi÷a c¸c cùc ®ñ nhá
b) TÇng K§CS cã thÓ m¾c theo s¬ ®å ®¬n hoÆc ®Èy kÐo. Víi c¸c tÇng K§CS
cuèi, th−êng dïng s¬ ®å ®Èy kÐo v× mÐo nhá, yªu cÇu ®èi víi bé läc hµi sÏ ®¬n
gi¶n h¬n do trªn ®Çu ra chØ tån t¹o c¸c thµnh phÇn hµi bËc lÎ. ThËt vËy, xuÊt ph¸t
tõ biÓu thøc (5.4), víi gi¶ thiÕt s¬ ®å hoµn toµn ®èi xøng, ta nhËn ®−îc hai thµnh
phÇn dßng ®iÖn i1 ( t ) vµ i2 ( t ) cña hai tranzistor nh− sau:
220
th−êng ®−îc dïng phæ biÕn ®Ó thùc hiÖn phèi hîp trë kh¸ng v× tham sè cña nã
t−¬ng ®èi ®ång ®Òu trong d¶i tÇn vµ dÔ dµng thay ®æi ®−îc hÖ sè ghÐp, ®ång thêi
biÕn ¸p cao tÇn th−êng cã kÝch th−íc nhá Ýt g©y ¶nh h−ëng tíi kÕt cÊu cña tÇng
khuÕch ®¹i.
Khi lµm viÖc ë d¶i siªu cao tÇn, c¸c m¹ch phèi hîp trë kh¸ng cã thÓ ®−îc x©y
dùng b»ng c«ng nghÖ m¹ch vi d¶i.
5.5. TÇNG K§CS T¶I CéNG H¦ëNG.
5.5.1. S¬ ®å vµ nguyªn lý lµm viÖc.
TÇng khuÕch ®¹i t¶i céng h−ëng ®· xÐt trong ch−¬ng 4 cã −u ®iÓm lµ hÖ sè
khuÕch ®¹i lín, ®é chän läc cao nªn trong nhiÒu tr−êng hîp thùc tÕ ®−îc øng
dông ®Ó khuÕch ®¹i c«ng suÊt. Trªn h×nh 5.15 tr×nh bµy mét s¬ ®å tÇng K§CS cao
tÇn dïng m¹ch céng h−ëng ghÐp ®Ó truyÒn n¨ng l−îng ra t¶i.
ict
Uv Cos( t) C1 iB
M
Z dc
Lch
C I L Lgh II Zt
CB RB
IBo
C2 UCC
H×nh 5.15. S¬ ®å minh häa mét tÇng K§CS cã t¶i lµ m¹ch céng h−ëng ghÐp
Trong m¹ch bazo ngoµi tÝn hiÖu cao tÇn cÇn khuÕch ®¹i U v cos ωt tõ tÇng
tr−íc ®−a sang, cßn cã ®iÖn ¸p mét chiÒu x¸c ®Þnh ®iÓm lµm viÖc tÜnh. §iÖn ¸p
nµy cã thÓ dïng m¹ch ph©n ¸p tõ nguån colecto +U CC nÕu chän chÕ ®é c«ng t¸c
AB hoÆc A (víi u BE 0 > 0 ) hoÆc dïng nguån riªng. Khi chän chÕ ®é c«ng t¸c B
hoÆc C ®Ó t¨ng hiÖu suÊt ( u BE 0 < 0 ) th× còng cã thÓ kh«ng dïng nguån ngoµi.
221
Trªn h×nh 5.15 dïng m¹ch thiªn ¸p tù cÊp RB , C B ( u BE 0 = − I BO RB ). Tô ®iÖn C1
dïng ®Ó ng¨n mét chiÒu vµ cuén chÆn Lch dïng ®Ó tho¸t dßng mét chiÒu vµ chÆn
Trong m¹ch colecto, nguån U CC cung cÊp n¨ng l−îng mét chiÒu ®Ó biÕn ®æi
thµnh n¨ng l−îng cña tÝn hiÖu cã Ých ®−a ra t¶i. §Ó t¨ng ®é läc sãng hµi, t¶i
colecto cña tÇng K§CS cã thÓ dïng nhiÒu kh©u läc. Trªn h×nh 5.15, kh©u läc gåm
hai m¹ch céng h−ëng ghÐp víi nhau. M¹ch I ®−îc gäi lµ m¹ch céng h−ëng trung
gian. M¹ch II ®−îc gäi lµ m¹ch céng h−ëng t¶i. C¸c m¹ch nµy th−êng ®−îc ®iÒu
chØnh céng h−ëng ë tÇn sè c«ng t¸c. Nh− vËy, ®èi víi m¹ch trung gian gåm c¸c
phÇn tö L vµ C, ®iÒu kiÖn céng h−ëng sÏ lµ:
1
f = (5.23)
2π LC
Víi m¹ch t¶i, ®iÒu kiÖn céng h−ëng ®−îc x¸c ®Þnh qua biÓu thøc tæng c¸c
thµnh phÇn ®iÖn kh¸ng cña m¹ch b»ng kh«ng:
X gh + X dc + X t = 0 (5.24)
Trong ®ã: X gh , X dc , X t lµ c¸c thµnh phÇn kh¸ng cña phÇn tö ghÐp, phÇn tö
Nh− vËy, tïy theo tÝnh chÊt cña t¶i ( X t d−¬ng hay ©m) mµ lùa chän phÇn tö
®iÒu chØnh ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn céng h−ëng. Trªn h×nh 5.15, víi gi¶ thiÕt X t >0,
ta chän phÇn tö ®iÒu chØnh cã tÝnh chÊt ®iÖn dung.
Hai m¹ch I vµ II ®−îc ghÐp víi nhau theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Trong s¬ ®å
h×nh 5.15, ta sö dông ghÐp hç c¶m M . Gi¸ trÞ ®é ghÐp cÇn ph¶i ®−îc lùa chän
mét c¸ch tèi −u ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn phèi hîp trë kh¸ng, nh»m ®−a c«ng suÊt ra
t¶i ®¹t cùc ®¹i.
5.5.2. Quan hÖ n¨ng l−îng trong tÇng K§CS
§Ó x©y dùng quan hÖ n¨ng l−îng, ta xÐt qu¸ tr×nh truyÒn dÉn tÝn hiÖu trong
tÇng K§CS cã s¬ ®å thÓ hiÖn trªn h×nh 5.15.
222
Gäi Rtd 0 lµ trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng kh«ng t¶i cña m¹ch céng h−ëng trung
gian (m¹ch I):
ρ2
Rtd 0 = (5.25)
rth
Víi ρ = L C lµ trë kh¸ng ®Æc tÝnh cña m¹ch LC vµ rth lµ ®iÖn trë tæn hao
b¶n th©n m¹ch I. Khi m¹ch I cã ghÐp víi m¹ch II, ta cã Rtd lµ trë kh¸ng t−¬ng
®−¬ng cã t¶i:
ρ2 Rtd 0
Rtd = = (5.26)
rth + rpa 1+ β 2
Trong ®ã β lµ ®é ghÐp gi÷a hai m¹ch:
X gh
β = rpa rth = (5.27)
rth ( Rdc + Rt )
2
X gh
Víi rpa = lµ ®iÖn trë ph¶n ¶nh tõ m¹ch t¶i vÒ m¹ch trung gian ë
Rdc + Rt
tr¹ng th¸i céng h−ëng vµ Rdc , Rt lµ phÇn thùc cña c¸c trë kh¸ng Z dc , Z t .
Theo (5.13) c«ng suÊt cña tÝn hiÖu cã Ých mµ tranzistor ®−a ra t¶i cã thÓ viÕt
d−íi d¹ng:
1 1 U m2 1 U m2
P=
2
I C1.U m = =
2 Rtd 2 Rtd 0
(1+ β 2 ) (5.28)
Theo (5.28) ta cã thÓ t¸ch thµnh hai thµnh phÇn c«ng suÊt:
P = Ptg + Pt (5.29)
2
U m2 1 ⎛U ⎞ 1
Trong ®ã: Ptg = = ⎜ m ⎟ rth = I k2 rth (5.30)
2 Rtd 0 2 ⎝ ρ ⎠ 2
Ptg lµ c«ng suÊt tæn hao trong b¶n th©n m¹ch trung gian, do dßng ®iÖn I k
223
1 U m2 2 1 2
Pt = β = I k rpa (5.31)
2 Rtd 0 2
Pt lµ c«ng suÊt do dßng ®iÖn I k sinh ra trªn ®iÖn trë ph¶n ¶nh, hoÆc nã
chÝnh lµ c«ng suÊt cã Ých ®−a sang m¹ch t¶i. Nh− vËy ®¹i l−îng:
Pt β2 Rtd
ηtg = = = 1 − (5.32)
P 1+ β 2 Rtdo
ChÝnh lµ hiÖu suÊt cña m¹ch trung gian.
Thay gi¸ trÞ cña rpa vµo biÓu thøc (5.31) ta nhËn ®−îc:
2 2
1 2 X gh 1 2 X gh 1
2 ( dc
Pt = I k = Ik R + Rt ) = I t2 ( Rdc + Rt ) (5.33)
2 Rdc + Rt 2 ( Rdc + Rt ) 2
I k X gh
Trong ®ã I t = lµ dßng ®iÖn cao tÇn cã Ých trong m¹ch céng h−ëng
Rdc + Rt
t¶i.
Theo (5.33) ta l¹i cã thÓ t¸ch Pt thµnh hai thµnh phÇn c«ng suÊt:
Trong ®ã: Pdc lµ c«ng suÊt tæn hao trong c¬ cÊu ®iÒu chØnh, Pra lµ c«ng suÊt
cã Ých ®−a ra t¶i
1 2
Pdc = I t Rdc (5.35)
2
1 2
Pra = I t Rt (5.36)
2
Pra Rt
§¹i l−îng: ηt = = (5.37)
Pt Rt + Rdc
ChÝnh lµ hiÖu suÊt cña m¹ch t¶i. §Ó ®¶m b¶o ηt lín, cÇn sö dông c¬ cÊu
®iÒu chØnh cã phÈm chÊt cao, tèn hao nhá.
Nh− vËy, quan hÖ n¨ng l−îng trong tÇng K§CS t¶i céng h−ëng cã thÓ ®−îc
m« t¶ qua biÓu thøc:
224
Pra = P.ηtg .ηt (5.38)
β2
βth2
ηtg
β2
1+ β 2 β2
βth2
P
Pt h
β2
βth2
Pr
Pr max
β2
βth2 β opt
2
H×nh 5.16. Sù thay ®æi c¸c tham sè cña tÇng K§CS theo ®é ghÐp.
Muèn t¨ng ηtg cÇn ph¶i t¨ng ®é ghÐp β . Tuy nhiªn khi β t¨ng th× Rtd gi¶m
theo biÓu thøc (5,26) vµ chÕ ®é c«ng t¸c còng thay ®æi, chuyÓn vÒ kÐm ¸p vµ
c«ng suÊt P gi¶m. Nh− vËy sÏ tån t¹i mét ®é ghÐp tèi −u β opt mµ ë ®ã c«ng suÊt
ra Pra ®¹t cùc ®¹i. H×nh 5.16 minh häa nh÷ng nhËn xÐt trªn.
Qua h×nh 5.16 ta nhËn thÊy khi β opt > β th , tøc lµ chÕ ®é tèi −u h¬i lÖch vÒ
chÕ ®é kÐm ¸p. NÕu chän Rtd 0 kh¸ lín so víi Rth th× ®é lÖch nµy kh¸ nhá vµ
c«ng suÊt cùc ®¹i ®−a ra t¶i cã gi¸ trÞ cµng lín.
225
Ch−¬ng 6
C¸c bé t¹o dao ®éng
6.1 c¸c vÊn ®Ò chung vÒ t¹o dao ®éng
6.1.1 NhiÖm vô, yªu cÇu vµ ph©n lo¹i.
a. NhiÖm vô.
C¸c bé t¹o dao ®éng cã vai trß quan träng th−êng ®−îc dïng trong c¸c thiÕt
bÞ ®iÖn - ®iÖn tö, trong c¸c hÖ thèng th«ng tin liªn l¹c, radar, ®iÒu khiÓn, trong c¸c
thiÕt bÞ ®o l−êng kiÓm tra, thiÕt bÞ y tÕ... Chóng cã nhiÖm vô t¹o ra c¸c dao ®éng
cã d¹ng kh¸c nhau nh− dao ®éng h×nh sin (dao ®éng ®iÒu hoµ), dao ®éng xung
(xung ch÷ nhËt, xung tam gi¸c, xung r¨ng c−a...).
C¸c bé dao ®éng xung ®−îc xÐt ®Õn trong gi¸o tr×nh "Kü thuËt xung".
Ch−¬ng nµy chØ nghiªn cøu c¸c bé t¹o dao ®éng ®iÒu hoµ h×nh sin.
b. Yªu cÇu vµ chØ tiªu kü thuËt:
1. D¶i tÇn c«ng t¸c:
C¸c bé t¹o dao ®éng cã thÓ lµm viÖc trong d¶i tÇn tõ vµi Hz cho ®Õn hµng
chôc ngh×n MHz. D¶i tÇn c«ng t¸c cã thÓ lµ liªn tôc hoÆc gi¸n ®o¹n. Trong tr−êng
hîp gi¸n ®o¹n, sè tÇn sè c«ng t¸c N lµ h÷u h¹n vµ ®−îc x¸c ®Þnh qua kho¶ng c¸ch
gi÷a hai tÇn sè l©n cËn ∆F0 (b−íc tÇn) theo biÓu thøc (6.1).
f max − f min
N= +1 (6.1)
∆F 0
Trong ®ã : f min , f max lµ tÇn sè c«ng t¸c cùc tiÓu vµ cùc ®¹i.
∆F0 : b−íc tÇn
2. §é æn ®Þnh tÇn sè:
∆f
§é æn ®Þnh tÇn sè ®−îc ®¸nh gi¸ qua ®¹i luîng (®é æn ®Þnh t−¬ng ®èi).
f
Gi¸ trÞ nµy n»m trong kho¶ng 10 -3 ÷ 10 - 8 . §é æn ®Þnh tÇn sè cµng cao, chÊt
P P P P
226
Dao ®éng ®−îc t¹o ra ph¶i tinh khiÕt (s¹ch), cã nghÜa lµ kh«ng cã hoÆc cã Ýt
dao ®éng phô. Khi kh«ng hoµn toµn ®¶m b¶o ®−îc yªu cÇu nµy th× ph¶i läc ®Ó
triÖt sao cho møc c¸c dao ®éng phô cµng nhá cµng tèt.
4. C«ng suÊt vµ ®iÖn ¸p cña dao ®éng ë ®Çu ra cÇn ph¶i tho¶ m·n chØ tiªu
theo yªu cÇu vµ cµng ®ång ®Òu th× cµng tèt.
5. Cã thÓ thùc hiÖn viÖc ®iÒu khiÓn c¸c dao ®éng nµy, vÝ dô, theo qui luËt
cña tin tøc (®iÒu chÕ dao ®éng).
6. ViÖc thay ®æi tÇn sè c«ng t¸c tõ tÇn sè nµy sang tÇn sè kh¸c ®−îc thùc
hiÖn dÔ dµng vµ nhanh chãng.
7. Lµm viÖc tin cËy, dÔ thay thÕ, kiÓm tra vµ söa ch÷a, dÔ khai th¸c vµ sö
dông.
c. Ph©n lo¹i.
C¸c bé t¹o dao ®éng cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i theo c¸c c¨n cø sau :
1. Theo d¶i tÇn c«ng t¸c, ta cã c¸c bé dao ®éng thÊp tÇn, cao tÇn vµ siªu cao
tÇn.
2. Theo lo¹i phÇn tö tÝch cùc, ta cã c¸c bé dao ®éng dïng ®Ìn ®iÖn tö, dïng
tranzistor l−ìng cùc, tranzistor tr−êng, bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n, c¸c phÇn tö ®Æc
biÖt nh− ®ièt Tunel, ®ièt Gunn, c¸c ®Ìn siªu cao tÇn nh− Klistron, Magnetron, ®Ìn
sãng ch¹y, ®Ìn sãng ng−îc...
3. Theo hÖ thèng dao ®éng, ta cã c¸c bé dao ®éng RC, LC, dïng th¹ch anh,
dïng ®−êng d©y (song hµnh, ®ång trôc) vµ hèc céng h−ëng.
4. Theo ph−¬ng ph¸p thùc hiÖn, ta cã thÓ t¹o dao ®éng b»ng håi tiÕp d−¬ng,
b»ng ph−¬ng ph¸p tæng hîp m¹ch.
6.1.2 §iÒu kiÖn t¹o dao ®éng vµ ®Æc ®iÓm cña m¹ch t¹o dao ®éng.
Trong ch−¬ng 1, ta ®· xÐt hai lo¹i håi tiÕp: håi tiÕp ©m vµ håi tiÕp d−¬ng.
Trong khi håi tiÕp ©m cho phÐp c¶i thiÖn c¸c tÝnh chÊt vµ n©ng cao chÊt l−îng cña
bé khuÕch ®¹i th× håi tiÕp d−¬ng th−êng ®−îc sö dông ®Ó t¹o dao ®éng. Ta ®i s©u
nghiªn cøu øng dông nµy.
XÐt s¬ ®å khèi bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp trªn h×nh 6.1.
227
• • •
Xv X∑ Xr
a K&
a′
•
X ht
K ht
Gäi K& V = K& ⋅ K& ht lµ hµm sè truyÒn ®¹t vßng vµ gi¶ thiÕt K& V = K& ⋅ K& ht = 1 th×
X& ht = K& V ⋅ X& ∑ = X& ∑ . §iÒu ®ã cã nghÜa lµ tÝn hiÖu ra cña m¹ch håi tiÕp X& ht
vµ tÝn hiÖu vµo cña bé khuÕch ®¹i X& ∑ hoµn toµn gièng nhau c¶ vÒ biªn ®é vµ pha
nªn cã thÓ nèi c¸c ®Çu a vµ a' víi nhau mµ tÝn hiÖu ra vÉn kh«ng thay ®æi, kÓ c¶
khi X& v = 0 , tøc lµ sau bé céng ta cã X& ∑ = X& v + X& ht = X& ht . Lóc nµy bé khuÕch ®¹i
trë thµnh bé t¹o dao ®éng lµm viÖc theo nguyªn t¾c håi tiÕp d−¬ng.
Cã thÓ chØ ra r»ng, theo ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp,
K&
khi K& V = 1 th× hµm truyÒn cña bé khuÕch ®¹i K& ′ = = ∞ . Tøc lµ tÝn hiÖu
1 − K& ⋅ K& ht
ra X& r vÉn tån t¹i khi kh«ng cã tÝn hiÖu vµo v m¹ch ho¹t ®éng ë chÕ ®é tù t¹o
dao ®éng. §iÒu kiÖn ®¶m b¶o K& V = 1 ®−îc gäi lµ ®iÒu kiÖn c©n b»ng, nã ®−îc viÕt
d−íi d¹ng phøc nh− sau:
K& V = K& ⋅ K& ht = K ⋅ K ht ⋅ e j (ϕ K +ϕ ht ) = 1 (6.2)
Cã thÓ t¸ch (6.2) thµnh hai biÓu thøc theo mo®un vµ theo pha :
KV = K ⋅ K ht = 1 (6.3.a)
228
Quan hÖ (6.3.a) ®−îc gäi lµ ®iÒu kiÖn c©n b»ng biªn ®é, nã cho thÊy m¹ch
chØ cã thÓ dao ®éng khi tÝn hiÖu håi tiÕp cã gi¸ trÞ thay thÕ ®−îc tÝn hiÖu vµo bé
khuÕch ®¹i, cßn quan hÖ (6.3.b) ®−îc gäi lµ ®iÒu kiÖn c©n b»ng pha, nã cho thÊy
muèn t¹o dao ®éng, tÝn hiÖu håi tiÕp ph¶i ®ång pha víi tÝn hiÖu vµo, tøc lµ ph¶i
thùc hiÖn håi tiÕp d−¬ng.
§Ó minh ho¹, ta xÐt m¹ch t¹o dao ®éng trªn h×nh 6.2. Bé dao ®éng dïng
khuÕch ®¹i thuËt to¸n m¾c theo s¬ ®å thuËn cã hÖ sè khuÕch ®¹i :
( K ∗ − 1) R1
K = 1+ = K∗
R1
V× trë kh¸ng ra cña bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n nhá, nªn ta m¾c thªm mét ®iÖn
trë R ®Ó gi¶m ¶nh h−ëng cña trë kh¸ng ra ®Õn phÈm chÊt cña khung céng h−ëng
LC.
§iÖn ¸p håi tiÕp d−¬ng vÒ bé
khuÕch ®¹i ®−îc x¸c ®Þnh qua biÓu thøc
+ Ur R U1
:
1 M
M -
U ht = U 1 = K htU 1 * *
(K*-1)R1 Uht
L
víi M : hÖ sè hç c¶m cña c¸c cuén d©y R1 C L Lht
M
U r = K ⋅ U ht = K ⋅ K ht ⋅ U 1 = K U1
L
§Ó x¸c ®Þnh ®iÖn ¸p ra, viÕt ph−¬ng tr×nh c©n b»ng dßng t¹i nót 1 :
ur − u1 du 1
− C 1 − ∫ u1dt = 0
R dt L
Thay u1 theo u r vµ biÕn ®æi, ta nhËn ®−îc ph−¬ng tr×nh vi ph©n bËc 2 víi hÖ
sè h»ng sau :
d 2u r 1 du 1
2
+ (1 − K ⋅ K ht ) r + ur = 0 (6.4.a)
dt RC dt LC
229
d 2u r du
hoÆc viÕt gän : 2
+ 2α r + ω02 u r = 0 (6.4.b)
dt dt
1− KK ht 1
víi α= vµ ω0 =
2 RC LC
NghiÖm cña ph−¬ng tr×nh vi ph©n (6.4.b) cã d¹ng :
ur = U r 0 .e−αt cos ( ω02 − α 2 . t ) (6.5)
3) α = 0, nghÜa lµ KKht = 1, khi ®ã ®iÖn ¸p ra lµ dao ®éng h×nh sin víi tÇn
B B
1
sè ω0 = vµ biªn ®é ®−îc duy tr× kh«ng ®æi.
LC
Qua ph©n tÝch nh− trªn ta cã thÓ rót ra nhËn xÐt : §Ó cã thÓ t¹o dao ®éng th×
khi míi ®ãng m¹ch yªu cÇu KKht > 1, dao ®éng t¨ng tr−ëng dÇn cho ®Õn khi bé
B B
khuÕch ®¹i chuyÓn sang lµm viÖc ë tr¹ng th¸i gÇn b·o hoµ, hÖ sè khuÕch ®¹i gi¶m
dÇn sao cho KKht = 1. Tuy lóc nµy cã dao ®éng ra, nh−ng kh«ng cã d¹ng ®iÒu hoµ
B B
h×nh sin. Nh− vËy hÖ sè khuÕch ®¹i cÇn ph¶i tù ®iÒu chØnh ®Ó x¸c lËp tr¹ng th¸i
KKht = 1 tr−íc khi bé khuÕch ®¹i chuyÓn sang lµm viÖc ë chÕ ®é b·o hoµ.
B B
Nh− vËy ta cã thÓ rót ra c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau ®©y cña bé t¹o dao ®éng :
- Bé t¹o dao ®éng còng lµ mét bé khuÕch ®¹i cã håi tiÕp d−¬ng tù ®iÒu
khiÓn. N¨ng l−îng lÊy tõ nguån cung cÊp mét chiÒu biÕn ®æi thµnh n¨ng l−îng
xoay chiÒu.
- Bé dao ®éng ph¶i cã kÕt cÊu tho¶ m·n ®iÒu kiÖn c©n b»ng biªn ®é (6.3.a)
vµ c©n b»ng pha (6.3.b).
- Bé dao ®éng cÇn ph¶i chøa Ýt nhÊt mét phÇn tö tÝch cùc lµm nhiÖm vô biÕn
®æi n¨ng l−îng.
- Ph¶i cã Ýt nhÊt mét phÇn tö phi tuyÕn hay mét kh©u ®iÒu chØnh ®Ó ®¶m b¶o
cho biªn dé dao ®éng ®−îc duy tr× æn ®Þnh ë tr¹ng th¸i x¸c lËp (KKht = 1). B B
230
6.1.3 æn ®Þnh biªn ®é vµ tÇn sè dao ®éng.
a. æn ®Þnh biªn ®é dao ®éng
Khi míi ®ãng m¹ch, nÕu ®iÒu kiÖn c©n b»ng pha (6.3.b) ®−îc tho¶ m·n t¹i
mét tÇn sè nµo ®ã, ®ång thêi KKht > 1 th× trong m¹ch sÏ ph¸t sinh dao ®éng ë tÇn
B B
sè ®ã. ta nãi m¹ch ë tr¹ng th¸i qu¸ ®é. Sau tr¹ng th¸i nµy, bé dao ®éng sÏ chuyÓn
sang tr¹ng th¸i x¸c lËp, biªn ®é dao ®éng ®−îc duy tr× kh«ng ®æi øng víi KKht=1. B B
§Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh biªn ®é dao ®éng ë chÕ ®é x¸c lËp, cÇn thùc hiÖn:
- H¹n chÕ biªn ®é ®iÖn ¸p ra b»ng c¸ch chän gi¸ trÞ ®iÖn ¸p nguån cung cÊp
mét chiÒu thÝch hîp.
- DÞch chuyÓn ®iÓm lµm viÖc trªn ®Æc tuyÕn phi tuyÕn cña phÇn tö tÝch cùc
nhê thay ®æi thiªn ¸p ®Æt lªn cùc ®iÒu khiÓn cña phÇn tö khuÕch ®¹i.
- Dïng m¹ch håi tiÕp phi tuyÕn hoÆc dïng phÇn tö hiÖu chØnh, ch¼ng h¹n
nh− ®iÖn trë nhiÖt hoÆc ®iÖn trë th«ng cña ®ièt.
b. æn ®Þnh tÇn sè dao ®éng.
VÊn ®Ò æn ®Þnh tÇn sè dao ®éng liªn quan chÆt chÏ ®Õn ®iÒu kiÖn c©n b»ng
vÒ pha. §Ó ph©n tÝch, ta xÐt (6.3.b) d−íi d¹ng :
ϕ K (m , ω − ω0 ) + ϕ ht (n , ω) = 2n π (6.6)
trong ®ã m vµ n ®Æc tr−ng cho c¸c nh©n tè kh«ng èn ®Þnh ¶nh h−ëng tíi
m¹ch khuÕch ®¹i vµ m¹ch håi tiÕp. Gi¶ thiÕt tÇn sè lµm viÖc lÖch so víi tÇn sè
céng h−ëng ω0 . Khi c¸c tham sè m, n, ω, ω0 thay ®æi nh÷ng l−îng ∆m, ∆n, ∆ω,
B B B B
∆ω0 kh¸ nhá, th× ®iÒu kiÖn c©n b»ng míi sÏ ®−îc x¸c lËp t¹i tÇn sè ω + ∆ω theo
B B
231
∂ϕ K ⎛ ∂ϕ K ⎞∆m + ⎛ ∂ϕ ht ⎞∆n
⎜ ∂m ⎟ ⎜ ∂n ⎟
∆ω = ∂ω ∆ω0 − ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
∂ϕ K ∂ϕ
+ ht ∂ ϕ K ∂ ϕ
+ ht
∂ω ∂ω ∂ω ∂ω
∂ϕ K ∂ϕ
L−u ý r»ng >> ht ; ω ≈ ω0 vµ phÈm chÊt cña m¹ch dao ®éng
∂ω ∂ω
1 ∂ϕ
Q ≈ − ω0 K ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ®é lÖch tÇn sè t−¬ng ®èi :
2 ∂ω
∂ϕ K ∂ϕ
∆m + ht ∆n
∆ω ∆ω0
= + ∂m ∂n (6.7)
ω ω0 2Q
R1 RC
1 2 3
C C C
C C C UC UC R R R UB
R R R2 UB RE
U& 1
K& ht = B = (6.8.a)
U& C 1 − 5α − j α(6 − α 2 )
2
1
trong ®ã : α =
ωRC
Nh− vËy, ta cã mo®un vµ gãc pha cña m¹ch håi tiÕp :
1
K ht = (6.8.b)
(1 − 5α 2 )2 + α 2 (6 − α 2 )2
α(6 − α 2 )
ϕ ht = arctg (6.8.c)
1 − 5α 2
Víi m¹ch di pha nµy, ϕ ht = π khi α 2 = 6 vµ do vËy
233
1 1
ωdd = ; K ht = (6.9)
6RC 29
B»ng c¸ch t−¬ng tù, ta tÝnh ®−îc tÇn sè dao ®éng vµ hÖ sè truyÒn ®¹t ®èi víi
m¹ch di pha 4 kh©u nh− sau :
1 1
ϕ ht = π víi ωdd = vµ K ht =
10 7RC 18,4
Cã thÓ nhËn xÐt r»ng khi sè kh©u cña m¹ch håi tiÕp t¨ng th× ®¹o hµm
∂ϕ ht ∂ω cµng lín, do ®ã cµng thuËn lîi ®èi víi yªu cÇu vÒ ®é æn ®Þnh tÇn sè.
Cã thÓ thay c¸c kh©u di pha
th«ng cao trªn h×nh 6.3.b b»ng c¸c
R R R
kh©u di pha th«ng thÊp nh− h×nh
&
U C C C &
6.4. Khi ®ã :
C U B
Víi sè kh©u n = 3 : ϕ ht = π ,
10 / 7 1
ωdd = vµ K ht =
RC 18,4
6.2.3 Bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch läc T vµ T- kÐp trong kh©u håi tiÕp.
M¹ch läc T vµ T-kÐp ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 6.5 :
R 2
1 C C
1
C C
U& V R R U& r
U& V C
R U& r bR
b
a) b)
H×nh 6.5 - a) M¹ch läc T; b) M¹ch läc T-kÐp
Víi m¹ch läc T, hµm sè truyÒn ®¹t cã d¹ng :
234
U& α 2 − 1 + j2α 1
K& ht = ra = 2 víi α = (6.10a)
U& v α − 1 + j3α ωRC
( α 2 − 1) 2 + 4 α 2
Nh− vËy, K ht = (6.10.b)
( α 2 − 1 ) 2 + 9α 2
α( α 2 − 1)
ϕ ht = arctg (6.10.c)
( α 2 − 1) 2 + 6α 2 +
Ur
1 −
t¹i ωdd = th× α = 1 vµ ϕ ht = 0 vµ
RC R1
R
2
K ht = K ht min = (6.11)
3
Víi m¹ch T-kÐp, chän b = 1/2 ta C C
R R2
cã hµm truyÒn ®¹t :
& U& ra α2 − 1
K ht = = 2 (6.12.a)
U& v α − 1 + j4 α H×nh 6.6. M¹ch t¹o dao ®éng dïng
khuÕch ®¹i thuËt to¸n sö dông m¹ch
1
α= läc T trong nh¸nh håi tiÕp
ωRC
Nh− vËy,
α2 − 1
K ht = (6.12.b)
( α 2 − 1)2 + 16α 2
− 4α 4α
ϕ ht = arctg 2
= arctg (6.12.c)
α −1 1 − α2
1
Khi α = 1 ; víi ωdd = th× ϕ ht = ± π / 2 vµ
RC
K ht = K ht min = 0 (6.13)
1
Cã thÓ tÝnh to¸n ®Ó thÊy r»ng khi chän b > 1/2 th× víi α = 1; ωdd = ta sÏ
RC
cã K ht = K ht min ≈ 0 vµ ϕ ht = 0 . §©y lµ tr−êng hîp m¹ch cÇu T - kÐp lÖch c©n
b»ng, hay ®−îc dïng trong c¸c m¹ch t¹o dao déng.
235
Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm nªu trªn, m¹ch läc T vµ T-kÐp th−êng dïng trong c¸c
nh¸nh håi tiÕp ©m cña bé t¹o dao ®éng vµ lµm nhiÖm vô chän läc tÇn sè. §Ó t¹o
dao ®éng, cÇn cã thªm mét nh¸nh håi tiÕp d−¬ng kh«ng phô thuéc tÇn sè, nh− vÝ
dô chØ ra trªn h×nh 6.6.
Trªn h×nh 6.6, m¹ch håi tiÕp d−¬ng gåm R1, R2 víi hÖ sè håi tiÕp :
R2
K ht ( + ) =
R1 + R 2
1 2
M¹ch håi tiÕp ©m lµ m¹ch läc d¹ng T. T¹i ωdd = ta cã K ht ( − ) = . V×
RC 3
K0 rÊt lín nªn ®Ó tho¶ m·n ®iÒu kiÖn cÇn b»ng, yªu cÇu K ht ( + ) = K ht ( − ) , tõ ®ã
B B
6.2.4 Bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch cÇu Viªn trong kh©u håi tiÕp.
M¹ch cÇu Viªn ®−îc t¹o ra bëi m¹ch läc th«ng d¶i cã d¹ng nh− h×nh 6.7.
hµm sè truyÒn ®¹t cña m¹ch :
U& 1
K& ht = r =
U& V R1 C2 ⎛ 1 ⎞
1+ + + j ⎜⎜ ωR 1C 2 + ⎟
R 2 C1 ⎝ ωR 2C1 ⎟⎠
1 1
K ht = = (6.15.a)
2 2
⎛ 1 ⎞ ⎛1 ⎞
9 + ⎜ ωRC − ⎟ 9 + ⎜ − α⎟
⎝ ωRC ⎠ ⎝α ⎠
1 1
− ωRC α−
vµ ϕ ht = arctg ωRC = arctg α (6.15.b)
3 3
236
1
víi α =
ωRC
1
Khi ωdd = tøc lµ α = 1 ; ϕ ht = 0 vµ
RC
1
K ht = K ht max = (6.16)
3
D1
R2 R1
D2
−
Ud
+ Ur
C1 R1
U& v C2 R2 U& r R C
C R
H×nh 6.7. M¹ch läc th«ng d¶i, mét phÇn H×nh 6.8. Bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch
cña m¹ch cÇu Viªn. cÇu Viªn.
Nh− vËy ®Ó t¹o dao ®éng, cã thÓ sö dông m¹ch läc h×nh 6.7 ®Ó thùc hiÖn håi
tiÕp d−¬ng, v× t¹i tÇn sè lµm viÖc Kht cã gi¸ trÞ cùc ®¹i. H×nh 6.8 lµ mét vÝ dô vÒ
B B
lo¹i m¹ch t¹o dao ®éng nµy. Nh¸nh håi tiÕp ©m R1, R2 cïng víi m¹ch läc th«ng B B B B
d¶i t¹o thµnh m¹ch cÇu Viªn cã ®iÖn ¸p trªn c¸c ®−êng chÐo lµ U& d vµ U& r .
§Ó thùc hiÖn ®iÒu kiÖn c©n b»ng biªn ®é, yªu cÇu hÖ sè khuÕch ®¹i cña bé
khuÕch ®¹i cã håi tiÕp ©m ph¶i cã gi¸ trÞ :
1 R1
K = =1+ =3
K ht ( + ) R2
Nh− vËy, ®Ó tho¶ m·n ®iÒu kiÖn c©n b»ng biªn ®é, cÇn :
R1 = 2R2
B B B B
Hai ®ièt D1, D2 m¾c song song víi R1 lµm nhiÖm vô æn ®Þnh biªn ®é dao
B B B B B B
®éng, khi biªn ®é dao ®éng t¨ng th× ®iÖn trë t−¬ng ®−¬ng cña nh¸nh R1 gi¶m, B B
møc håi tiÕp ©m t¨ng nªn hÖ sè khuÕch ®¹i cña m¹ch gi¶m. Khi hÖ sè khuÕch ®¹i
cña b¶n th©n phÇn tö khuÕch ®¹i cµng lín th× ®é æn ®Þnh tÇn sè ®¹t ®−îc cµng cao.
237
6.3 Bé t¹o dao ®éng LC
6.3.1 C¸c lo¹i m¹ch t¹o dao ®éng LC
C¸c m¹ch t¹o dao ®éng LC nãi chung ®Òu cã thÓ ®−a vÒ mét kÕt cÊu chung
theo h×nh 6.9.a. Trong ®ã A1 lµ mét bé khuÕch ®¹i bÊt kú(Tranzistor, FET,
khuÕch ®¹i thuËt to¸n...). H×nh 6.9.b biÓu diÔn s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng víi U& d lµ ®iÖn
¸p vµo, K1 lµ hÖ sè khuÕch ®¹i kh«ng t¶i, rr lµ ®iÖn trë ra cña bé khuÕch ®¹i.
B B B B
− Ur
khi cã t¶i : Ud A1
+
Z3 rr
U& Zt
K& = r = −K 1 Z2 Zt
&
Ud rr + Zt
K 1U& d
Z (Z + Z3 )
víi Z t = 2 1 Z1
Z 2 + Z1 + Z 3
a) b)
Nh− vËy, hÖ sè khuÕch ®¹i
H×nh 6.9. a. S¬ ®å tæng qu¸t cña bé dao ®éngLC
vßng cña m¹ch : b. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña a..
Z1 Z 2
K& V = K& ⋅ K& ht = −K 1 (6.17)
r r ( Z1 + Z 2 + Z 3 ) + Z 2 ( Z1 + Z 3 )
Gi¶ sö Z1, Z2, Z3 lµ c¸c phÇn tö cña mét khung dao ®éng LC vµ coi chóng lµ
B B B B B B
Cã thÓ coi gÇn ®óng tÇn sè dao ®éng xÊp xØ b»ng tÇn sè céng h−ëng cña
khung LC nªn :
238
X1 + X 2 + X 3 = 0 (6.18)
X1 X
Tõ ®ã : K& ⋅ K& ht = −K 1 = K1 1 (6.19)
X1 + X 3 X2
X1
Muèn tho¶ m·n ®iÒu kiÖn c©n b»ng (6.3.b), yªu cÇu > 0 , tøc lµ X1 cïng
X2
B B
dÊu víi X2 vµ kh¸c dÊu víi X3. Tõ ®ã suy ra cã hai lo¹i m¹ch c¬ b¶n gäi tªn lµ
B B B B
"m¹ch ba ®iÓm" :
- M¹ch ba ®iÓm ®iÖn c¶m : X1, X2 > 0 vµ X3 < 0 B B B B B B (6.20)
- M¹ch ba ®iÓm ®iÖn dung : X1, X2 < 0 vµ X3 > 0 B B B B B B (6.21)
a. M¹ch dao ®éng ba ®iÓm ®iÖn c¶m (M¹ch Hartley).
Trªn h×nh 6.10 tr×nh bµy hai lo¹i m¹ch ba ®iÓm ®iÖn c¶m m¾c theo s¬ ®å
emit¬ chung (a) vµ m¾c theo s¬ ®å baz¬ chung (b).
+U CC
R1 RC
C2
C2 L1
C
C1 L2
L1 RE
C
R2 RE L2 R1
CE C1
R2
+U CC
a) b)
H×nh 6.10. M¹ch t¹o dao ®éng ba ®iÓm ®iÖn c¶m.
a. S¬ ®å emit¬ chung b. S¬ ®å baz¬ chung
§iÒu kiÖn pha (6.20) ®−îc tho¶ m·n do sö dông c¸c phÇn tö L1, L2 vµ C ®Ó B B B B
h×nh thµnh m¹ch dao ®éng. §Ó x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn biªn ®é theo (6.3.a), cÇn x¸c
®Þnh c¸c gi¸ trÞ K vµ Kht. B B
239
& LC
& = U B = − L2
K (6.22.a) +U CC
ht &
U L1
C
L1 R1
K& = − P 2 SRtd víi P = (6.22.b)
L1 + L2
CB C1
- ë s¬ ®å baz¬ chung (h×nh 6.10.b)
L
& R2 RE
& = U EB = L 2
K (6.23.a)
CE C2
ht &
U L1 + L 2
CB
& = SR (v× P = 1 )
K (6.23.b) H×nh 6.11. M¹ch t¹o dao ®éng ba
td
®iÓm ®iÖn dung
Trong c¸c biÓu thøc trªn, Rtd lµ ®iÖn
B B
trë céng h−ëng t−¬ng ®−¬ng cña m¹ch dao ®éng LC.
b. M¹ch dao ®éng ba ®iÓm ®iÖn dung (M¹ch Colpits)
Trªn h×nh 6.11 tr×nh bµy m¹ch ba ®iÓm ®iÖn dung. C¸c phÇn tö L vµ C1, C2
t¹o thµnh m¹ch dao ®éng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn pha (6.21).
U& C
K& ht = BE = − 1 (6.24)
&
U CE C2
C2
K& = − p 2 SRtd (víi p = lµ hÖ sè ghÐp) (6.25)
C1 + C2
U& SZ U&
I& L = C = − C B (6.27)
j ωL j ωL
Dßng I& L c¶m øng sang cuén thø cÊp Lgh mét ®iÖn ¸p U& ht :
M
U& ht = U& ′B = I& L j ωM = − SZC U& B (6.28)
L
víi M lµ hÖ sè hç c¶m.
Nh− vËy ®Ó tho¶ m·n ®iÒu kiÖn pha (6.21), tøc lµ cã håi tiÕp ®−¬ng, yªu cÇu
M < 0, tøc lµ chiÒu cuèn c¸c cuén L, Lgh ph¶i ng−îc nhau nh− chØ ra qua c¸ch
biÓu diÔn dÊu "*" trªn h×nh 6.12.
§iÒu kiÖn biªn ®é ®−îc tho¶ m·n khi :
M
K ⋅ K ht = SZC = 1 (6.29)
L
6.3.2 VÊn ®Ò æn ®Þnh biªn ®é trong c¸c bé t¹o dao ®éng LC.
XÐt kü h¬n vÊn ®Ò æn ®Þnh biªn ®é ®· nªu ë môc 6.1.3.a, ta nhËn thÊy ë bé
t¹o dao ®éng LC cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau :
a. ChÕ ®é t¹o dao ®éng "mÒm" vµ dao ®éng "cøng":
§Ó æn ®Þnh biªn ®é trong c¸c bé t¹o dao ®éng LC th−êng dïng ph−¬ng ph¸p
di chuyÓn ®iÓm lµm viÖc cña phÇn tö tÝch cùc nhê håi tiÕp ©m mét chiÒu. Khi
míi ®ãng m¹ch, ®Þnh thiªn cho mÆt ghÐp baz¬ - emit¬ (thùc hiÖn nhê m¹ch ph©n
¸p trong c¸c s¬ ®å ®· xÐt) ®¶m b¶o cho tranzistor th«ng víi gãc c¾t θ = 1800, P P
t−¬ng øng cã dao ®éng “mÒm”. Hç dÉn cña tranzistor t¹i ®iÓm lµm viÖc ban ®Çu
kh¸ lín, do vËy K.Kht > 1. Trong qu¸ tr×nh qu¸ ®é, biªn ®é dao ®éng t¨ng dÇn lµm
B B
cho h¹ ¸p trªn ®iÖn trë RE t¨ng, dÉn ®Õn ®Þnh thiªn cho mÆt ghÐp baz¬ - emit¬
B B
gi¶m, tranzistor chuyÓn sang lµm viÖc ë chÕ ®é víi dßng colect¬ bÞ c¾t (θ < 1800),
P P
hç dÉn trung b×nh gi¶m lµm cho tÝch K.Kht tiÕn tíi b»ng 1 ë chÕ ®é x¸c lËp.
B B
241
M
CB Lgh L C
t
RB
R + Ucc
a) b)
H×nh 6.13. M¹ch dao ®éng víi thiªn ¸p tù cÊp (a) vµ hiÖn t−îng
dao ®éng ng¾t qu·ng
Khi chän gi¸ trÞ RE thÝch hîp, ®¶m b¶o θ < 900 ë chÕ ®é x¸c lËp, th× ta gäi lµ
B B P P
chÕ ®é dao ®éng “cøng”. Trong tr−êng hîp nµy, bé dao ®éng lµm viÖc ë chÕ ®é C
víi biªn ®é t−¬ng ®èi æn ®Þnh. BÊt cø mét dao ®éng ký sinh kh«ng mong muèn
lóc míi xuÊt hiÖn còng sÏ t¾t dÇn mµ kh«ng t¨ng tr−ëng ®−îc.
b. HiÖn t−îng dao déng ng¾t qu·ng:
Trªn h×nh 6.13a tr×nh bµy m¹ch t¹o dao ®éng dïng kÕt hîp víi thiªn tù cÊp
nhê RB CB. M¹ch RB CB còng cã thÓ dÞch chuyÓn ®iÓm lµm viÖc theo nguyªn t¾c
B B B B B B B PB P
NÕu chän RE CE hoÆc RB CB qu¸ lín th× ngay trong qu¸ tr×nh qu¸ ®é, ®iÖn ¸p
B B B B B B B B
baz¬ - emit¬ ®· qu¸ ©m lµm cho tranzistor ng¾t vµ mÊt dao ®éng, sau ®ã tô ®iÖn C
phãng qua ®iÖn trë R vµ ®iÖn ¸p baz¬- emit¬ bít ©m dÇn. §Õn mét thêi ®iÓm nµo
®ã m¹ch dao ®éng trë l¹i, qu¸ tr×nh nµy lÆp ®i lÆp l¹i vµ trong m¹ch cã dao ®éng
ng¾t qu·ng (thÓ hiÖn trªn h×nh 6.13b). Nh− vËy cÇn chän gi¸ trÞ RE CE (hoÆc RB B B B B B B
CB) thÝch hîp, ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn lµm viÖc æn ®Þnh.
B B
vÊn ®Ò nµy.
242
1
V× tÇn sè c«ng h−ëng riªng ω0 = nªn khi tÝnh gÇn ®óng víi ®é lÖch
LC
nhá
∆ω0 ∆f 0 1 ⎛ ∆L ∆C ⎞
= ≈− ⎜ + ⎟ (6.30)
ω0 f0 2⎝ L C ⎠
Nh− vËy ®Ó æn ®Þnh tÇn sè f 0 , cÇn æn ®Þnh c¸c tham sè L, C cña khung dao
®éng. V× thÕ ta gäi c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt sau ®©y nh»m kh¾c phôc ¶nh h−ëng cña
c¸c nh©n tè kh«ng æn ®Þnh ®Õn c¸c tham sè L. C cña m¹ch t¹o dao ®éng lµ c¸c
ph−¬ng ph¸p "æn ®Þnh tÇn sè b»ng tham sè".
a. ¶nh h−ëng cña biÕn d¹ng c¬ häc vµ c¸ch kh¾c phôc.
BiÕn d¹ng c¬ häc lµ sù thay ®æi h×nh d¹ng, kÝch thuíc cña c¸c phÇn tö tham
gia vµo m¹ch t¹o dao ®éng do chÞu nhiÒu t¸c ®éng c¬ häc kh¸c nhau. BiÕn d¹ng
c¬ häc gåm hai lo¹i lµ biÕn d¹ng ®µn håi vµ kh«ng ®µn håi. Lo¹i biÕn d¹ng ®µn
håi th−êng xuÊt hiÖn trong ®iÒu kiÖn c¬ ®éng do t¸c ®éng cña c¸c hiÖn t−îng
rung, l¾c, va ch¹m, vµ tÇn sè lµm viÖc cã hiÖn t−îng thay ®æi nhá. Lo¹i biÕn d¹ng
kh«ng ®µn håi xuÊt hiÖn do kÕt qu¶ thay ®æi tõ tõ cña tham sè theo thêi gian dÉn
tíi tÇn sè lµm viÖc thay ®æi theo vµ kh«ng trë vÒ gi¸ trÞ danh ®Þnh.
§Ó h¹n chÕ ¶nh h−ëng cña biÕn d¹ng c¬ häc, m¹ch t¹o dao ®éng cÇn ®−îc
chÕ t¹o cÈn thËn, cã kÕt cÊu v÷ng ch¾c, chèng ®−îc va ch¹m, rung xãc. Nh÷ng
phÇn tö quan träng cÇn cã chÊt l−îng ®¶m b¶o tiªu chuÈn vµ ®é tin cËy cao.
b. ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi nhiÖt ®é vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc.
Sù thay ®æi nhiÖt ®é lµm cho kÝch th−íc cña c¸c linh kiÖn, ®é thÈm ®iÖn cña
c¸c chÊt ®iÖn m«i, ®iÖn trë riªng cña c¸c d©y dÉn còng nh− ®é thÈm tõ cña c¸c lâi
cña c¸c cuén c¶m thay ®æi, lµm cho gi¸ trÞ cña c¸c tham sè L, C thay ®æi vµ tÇn
sè lµm viÖc thay ®æi theo.
Sù thay ®æi nhiÖt ®é lµ do m«i tr−êng bªn ngoµi vµ sù ®èt nãng bªn trong
cña b¶n th©n thiÕt bÞ g©y nªn. §Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi nhiÖt ®é tíi
c¸c tham sè L, C vµ tíi tÇn sè lµm viÖc, ta dïng c¸c kh¸i niÖm vÒ hÖ sè nhiÖt ®é
®−îc x¸c ®Þnh b»ng sù thay ®æi t−¬ng ®èi cña ®¹i l−îng kh¶o s¸t khi nhiÖt ®é thay
243
®æi 10 C . Nh− vËy, gäi αC, αL, αf t−¬ng øng lµ c¸c hÖ sè nhiÖt ®iÖn dung, hÖ sè
B B B B B B
( α C = −α L ) th× hÖ sè nhiÖt tÇn sè αf sÏ triÖt tiªu. Nh− vËy néi dung cña biÖn ph¸p
B B
244
( −α T − α L )C − ( α ′ − α T )C′
C bc = (6.32.b)
α bc − α T
Trong tr−êng hîp d¶i tÇn lµm viÖc kh¸ réng, víi mét gi¸ trÞ kh«ng ®æi cña
®iÖn dung bï nhiÖt, kh«ng thÓ triÖt tiªu gi¸ trÞ α f ë mäi tÇn sè. Khi ®ã cÇn tÝnh
∆f
to¸n ®Ó ®¶m b¶o trong toµn d¶i tÇn, gi¸ trÞ = f ⋅ α f cã gi¸ trÞ cùc tiÓu vµ biÕn
∆t
®æi trong kho¶ng nhá nhÊt. Muèn ®¹t hiÖu qu¶ bï trõ tèi −u cÇn sö dông nh÷ng s¬
®å m¹ch dao ®éng phøc t¹p, cã chøa mét sè tô bï nhiÖt. H×nh 6.15 lµ mét vÝ dô
minh ho¹ ph−¬ng ph¸p bï nhiÖt trong mét d¶i tÇn. CÇn lùa chän hîp lý vÞ trÝ ®Æt
cña c¸c tô bï trõ vµ hiÖu chØnh riªng biÖt cho tõng khung c¸ thÓ, do sù tham gia
cña ®iÖn dung l¾p r¸p, ®iÖn dung gi÷a c¸c vßng cña cuén c¶m, ®iÖn dung gi÷a c¸c
cùc cña tranzistor, ...cho tõng khung riªng biÖt lµ kh¸c nhau.
c. ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi ®é Èm, ¸p suÊt vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc.
§é Èm cña kh«ng khÝ th−êng thay ®æi khi thêi tiÕt thay ®æi, cßn ¸p suÊt
th−êng thay ®æi theo ®é cao, ®Æc biÖt lµ c¸c thiÕt bÞ ®Æt trªn m¸y bay. Khi ®é Èm
vµ ¸p suÊt thay ®æi th× ®é thÈm thÊu ®iÖn m«i vµ ®é thÈm tõ thay ®æi dÉn tíi ®iÖn
dung, ®iÖn c¶m thay ®æi t−¬ng øng vµ tÇn sè mÊt æn ®Þnh.
§Ó chèng l¹i ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi ®é Èm vµ ¸p suÊt, cÇn dïng biÖn
ph¸p tÈm phñ hoÆc ®Æt c¸c linh kiÖn vµo hép kÝn rót ch©n kh«ng.
d. ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi t¶i, cña ®iÖn dung ký sinh vµ biÖn ph¸p kh¾c
phôc.
Sù thay ®æi gi¸ trÞ ®iÖn dung gi÷a c¸c cùc cña phÇn tö tÝch cùc (tranzistor,
IC, ®Ìn ®iÖn tö) lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt ¶nh h−ëng tíi ®é æn
®Þnh tÇn sè. §ång thêi, t¶i cña bé t¹o dao ®éng th−êng lµ m¹ch vµo cña tÇng sau,
m¾c trùc tiÕp vµo khung céng h−ëng. Do vËy, sù thay ®æi chÕ ®é c«ng t¸c cña t¶i
dÉn tíi sù thay ®æi ®iÖn dung vµo cña tÇng sau (bao gåm c¶ ®iÖn dung vµo tÜnh
vµ ®éng) lµm cho tÇn sè lµm viÖc cña bé dao ®éng thay ®æi theo.
§Ó gi¶m ¶nh h−ëng cña t¶i vµ sù thay ®æi ®iÖn dung ký sinh tíi ®é æn ®Þnh
tÇn sè, cÇn dïng c¸c biÖn ph¸p æn ®Þnh nguån cung cÊp, gi¶m sù ghÐp gi÷a phÇn
245
tö tÝch cùc vµ khung dao ®éng, chän m¹ch lµm viÖc ë chÕ ®é tÝn hiÖu nhá vµ sö
dông c¸c tÇng ®Öm lµm nhiÖm vô ng¨n c¸ch ¶nh h−ëng cña t¶i, ®ång thêi sö dông
m¹ch dao ®éng cã hai khung : mét khung quyÕt ®Þnh tÇn sè lµm viÖc, mét khung
ghÐp víi t¶i.
6.4. Bé t¹o dao ®éng th¹ch anh
Bé dao ®éng LC ®· xÐt ë trªn, khi ®· ¸p dông c¸c biÖn ph¸p æn ®Þnh tÇn sè
b»ng tham sè chØ cã thÓ ®¶m b¶o ®é æn ®Þnh tÇn sè kho¶ng 10-3 ÷ 10-4. §Ó ®¸p
P P P P
øng yªu cÇu cao h¬n, hiÖn nay th−êng dïng bé dao ®éng th¹ch anh. Tham sè cña
th¹ch anh cã ®é æn ®Þnh cao h¬n khung dao ®éng LC rÊt nhiÒu, do vËy c¸c c¸c bé
dao ®éng th¹ch anh cã thÓ dÔ dµng ®¶m b¶o ®é æn ®Þnh tÇn sè kho¶ng 10-5 ÷ 10-6, P P P P
cßn khi dïng c¸c biÖn ph¸p ®Æc biÖt kh¸c, ®é æn ®Þnh tÇn sè cã thÓ ®¹t tíi 10-7 ÷ P P
10-8.
P P
H¹n chÕ lín nhÊt ë bé dao ®éng th¹ch anh lµ chØ lµm viÖc ë mét tÇn sè hoÆc
trong mét d¶i rÊt hÑp.
6.4.1 TÝnh chÊt vËt lý vµ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña th¹ch anh.
Th¹ch anh (c«ng thøc ho¸ häc lµ SiO2) d−íi d¹ng tù nhiªn cã cÊu t¹o tinh
thÓ h×nh lôc l¨ng s¸u mÆt, giíi h¹n hai ®Çu lµ hai h×nh chãp. Trôc nèi hai ®Ønh
chãp gäi lµ trôc quang (zz), mét mÆt c¾t gåm 6 trôc ®èi xøng, 3 trôc ®iÖn xx vµ 3
trôc c¬ yy nh− chØ ra trªn h×nh 6.16. Th¹ch anh rÊt cøng
vµ tr¬ víi c¸c t¸c dông ho¸ häc. x y x
phÇn lín tÝnh chÊt vËt lý cña nã phô thuéc vµo h−íng. x x
TÝnh chÊt quan träng nhÊt cña th¹ch anh lµ tÝnh chÊt ¸p y y
®iÖn. Khi t¸c ®éng vµo th¹ch anh lùc c¬ häc (kÐo hoÆc x y x
nÐn), th× trªn bÒ mÆt vu«ng gãc víi lùc sÏ xuÊt hiÖn H×nh 6.16. MÆt c¾t
th¹ch anh
nh÷ng ®iÖn tÝch tr¸i dÊu. L−îng ®iÖn tÝch tû lÖ víi gi¸ trÞ
lùc t¸c dông. §ã lµ hiÖu øng ¸p ®iÖn thuËn. Ng−îc l¹i, d−íi t¸c dông cña ®iÖn
tr−êng, th¹ch anh sÏ xuÊt hiÖn dao ®éng c¬ häc d−íi d¹ng bÞ co d·n tû lÖ víi
c−êng ®é ®iÖn tr−êng. HiÖn t−îng nµy gäi lµ hiÖu øng ¸p ®iÖn nghÞch.
246
Nh− vËy, nÕu ®Æt tÊm th¹ch anh vµo mét gi¸ ®ì vµ cho mét ®iÖn ¸p xoay
chiÒu t¸c ®éng vµo hai ®Çu AB nh− h×nh 6.17.a, th× th¹ch anh sÏ bÞ co gi·n vµ trªn
c¸c bÒ mÆt cña th¹ch anh sÏ xuÊt hiÖn nh÷ng ®iÖn tÝch tr¸i dÊu do c¸c hiÖu øng ¸p
®iÖn nghÞch vµ thuËn t−¬ng øng. §iÒu ®ã t−¬ng ®−¬ng víi viÖc xuÊt hiÖn mét
dßng ®iÖn xoay chiÒu qua th¹ch anh. V× th¹ch anh lµ mét hÖ thèng dao ®éng c¬
cã tÝnh ph©n bè, nªn ë mét tÇn sè x¸c ®Þnh nµo ®ã ®−îc gäi lµ tÇn sè céng h−ëng,
däc theo mét mÆt nµo ®ã cña phiÕn th¹ch anh ®· c¾t thµnh d¹ng hép ch÷ nhËt, sÏ
xÕp ®Æt cho võa ®ñ sè nguyªn lÇn nöa b−íc sãng cña dao ®éng c¬ häc, khi ®ã ë
hai mÆt ®èi nhau chÆn hai ®Çu mÆt kÓ trªn míi tån t¹i nh÷ng ®iÖn tÝch tr¸i dÊu.
§Ó minh ho¹, ta xÐt khi cã dao ®éng co d·n theo trôc x (trôc ®iÖn), th× tÇn sè
c¬ b¶n cña th¹ch anh b»ng :
V x V x 5,74 ⋅ 10 3 2,87
fx = = = = [ MHz ] (6.33)
λ c 2d 2d d[ mm ]
ë ®©y, Vx = 5,74.105 cm/s lµ tèc ®é truyÒn lan däc theo trôc x cña dao ®éng
B B P P
c¬, th−êng b»ng dao ®éng ©m thanh truyÒn trong th¹ch anh, λc - b−íc sãng cña
B B
dao ®éng c¬, vµ d lµ bÒ dµy cña tÊm th¹ch anh tÝnh b»ng mm.
V× ë gÇn tÇn sè céng h−ëng , biªn ®é dao A
®éng c¬ t¨ng lªn rÊt nhanh, nªn dßng xoay
A
chiÒu qua th¹ch anh còng t¨ng nhanh. §iÒu ®ã
Lq
chøng tá vÒ mÆt ®iÖn, th¹ch anh ë gÇn tÇn sè
C0 Cq
céng h−ëng sÏ t−¬ng ®−¬ng nh− mét khung
dao ®éng nèi tiÕp, nh− chØ ra trªn h×nh 6.17.b, rq
pF.
- §iÖn c¶m cña th¹ch anh - Lq = 0,22 H
B B
247
- §iÖn trë cña th¹ch anh - rq = 23 Ω B B
Nh− vËy, ta cã c¸c tham sè t−¬ng ®−¬ng cña bé céng h−ëng th¹ch anh:
- Trë kh¸ng ®Æc tr−ng :
Lq
ρq = ≈ 5,53 M Ω
Cq
ρq
- PhÈm chÊt : Q= = 240.000
rq
Cq Cq
- HÖ sè ghÐp víi m¹ch ngoµi : p= ≈ ≈ 0,7 ⋅ 10 −3
C0 + Cq C0
Nh− vËy, so víi khung dao ®éng LC, phÈm chÊt vµ trë kh¸ng ®Æc tr−ng cña
th¹ch anh cao h¬n nhiÒu, ®ång thêi hÖ sè ghÐp víi m¹ch ngoµi rÊt nhá cho phÐp
khi sö dông th¹ch anh ®Ó t¹o dao ®éng cã thÓ ®¶m b¶o ®é æn ®Þnh tÇn sè rÊt cao.
Tõ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng h×nh 6.17.b ta tÝnh ®−îc trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng cña
th¹ch anh :
⎛ 1 ⎞⎟
rq + j ⎜ ωLq −
1 ⎜ ωC q ⎟⎠
Z td = rtd + jX td = ⎝ ≈
jωC 0 ⎛ 1 1 ⎞
rq + j ⎜ ωLq − − ⎟
⎜ ω C ω C ⎟
⎝ q 0 ⎠
pQ
ωnt C 0 1 1 + Q 2 ν( ν − p )
≈ + (6.34)
1 + Q 2 ( ν − p )2 j ωC 0 1 + Q 2 ( ν − p )2
1
Trong ®ã : ωnt = lµ tÇn sè céng h−ëng nèi tiÕp cña th¹ch anh.
L qCq
ω ωnt 2( ω − ωnt )
ν= − ≈ lµ ®é lÖch céng h−ëng t−¬ng ®èi so víi tÇn sè ωnt.
ωnt ω ωnt
B B
Tõ biÓu thøc (6.34), khi cho Xtd = 0 ta t×m ®−îc c¸c tÇn sè céng h−ëng mµ
B B
248
1 + Q 2 ν( ν − p ) = 0
p P2 1 p p
ν 1,2 = ± − 2 ≈ ±
2 4 Q 2 2
ωnt 1
f nt = = (6.35)
2π 2π L q C q
ωss 1
f ss = = (6.36)
2π CqC0
2π L q
Cq + C0
Kho¶ng c¸ch t−¬ng ®èi gi÷a hai tÇn sè nµy lµ rÊt nhá :
f ss − f nt ωss − ωnt p
= ≈ (6.37)
f nt ωnt 2
Ztd
Rtd
rtd
ω
0 ω nt ωss
X td
H×nh 6.18. Trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng (rt®, Xt®) cña th¹ch anh
B B B B
Trªn h×nh 6.18 tr×nh bµy sù thay ®æi cña trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng cña th¹ch
anh theo tÇn sè. Trong kho¶ng hai tÇn sè céng h−ëng, th¹ch anh mang tÝnh chÊt
c¶m, cßn ngoµi kho¶ng nµy, th¹ch anh mang tÝnh chÊt ®iÖn dung. T¹i tÇn sè céng
huëng song song (ν = p), ta cã gi¸ trÞ ®iÖn trë céng h−ëng t−¬ng ®−¬ng.
pQ p 2Q p 2Q
Rht = = ≈ = p 2Qρq
ωnt C0 ωnt C0 p ωnt Cq
249
Nh− vËy, c¸c tÝnh chÊt vÒ ®iÖn cña th¹ch anh cã thÓ tãm t¾t nh− sau :
- PhÈm chÊt cao : Q ≈ 104 ÷ 105 P P P P
6.4.2 Nh÷ng t¸c ®éng ¶nh h−ëng tíi ®é æn ®Þnh tÇn sè cña bé dao ®éng
th¹ch anh vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc.
HÇu hÕt nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi lµm thay ®æi tÇn sè cña c¸c bé dao ®éng
th«ng th−êng l¹i Ýt ¶nh h−ëng tíi ®é æn ®Þnh tÇn sè cña bé dao ®éng th¹ch anh.
T¸c ®éng cã ¶nh h−ëng lín nhÊt lµ sù thay ®æi cña nhiÖt ®é. Ngoµi ra, hiÖn t−îng
"giµ ho¸" còng ¶nh h−ëng kh¸ nhiÒu ®Õn tham sè cña th¹ch anh theo thêi gian.
§Ó h¹n chÕ ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi nhiÖt ®é ®Õn ®é æn ®Þnh tÇn sè, cã thÓ
sö dông c¸c biÖn ph¸p sau :
- Sö dông c¸ch c¾t th¹ch anh phï hîp víi d¶i tÇn lµm viÖc. Nh− ®· biÕt,
th¹ch anh lµ lo¹i tinh thÓ kh«ng ®¼ng h−íng, do vËy hÖ sè nhiÖt tÇn sè cña th¹ch
anh phô thuéc nhiÒu vµo c¸ch c¾t thµnh nh÷ng phiÕn th¹ch anh. Khi lùa chän hîp
lý, cã thÓ ®¶m b¶o hÖ sè αf kh¸ nhá.
B B
C
L
R
RT2
C
RT1 R1 RT
R2
- Bï nhiÖt: Khã kh¨n cña ph−¬ng ph¸p nµy liªn quan tíi hÖ sè ghÐp p víi
m¹ch ngoµi cña th¹ch anh kh¸ nhá, vµ sù thay ®æi cña tÇn sè vµo nhiÖt ®é kh«ng
250
tuyÕn tÝnh. Do vËy, trong c¸c s¬ ®å bï nhiÖt cÇn m¾c thªm nh÷ng ®iÖn trë nhiÖt
nh− chØ ra trªn c¸c s¬ ®å h×nh 6.19.
- æn ®Þnh nhiÖt ®é: Lµ biÖn ph¸p cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó kh¾c phôc ¶nh h−ëng
cña sù thay ®æi nhiÖt ®é. Ph−¬ng ph¸p nµy chØ ¸p dông cho nh÷ng bé dao ®éng
chÊt l−îng cao.
§Ó h¹n chÕ sù giµ ho¸ cña th¹ch anh, cÇn c«ng nghÖ chÕ t¹o th¹ch anh hiÖn
®¹i, víi viÖc gia c«ng tÊm th¹ch anh ®ñ s¹ch, nh½n vµ cã kÝch th−íc chÝnh x¸c,
bäc kÝn vµ hót ch©n kh«ng. MÆt kh¸c ®Ó gi¶m qu¸ tr×nh "giµ ho¸" cÇn ph¶i x©y
dùng s¬ ®å víi ®iÖn ¸p ®Æt vµo th¹ch anh nhá (th−êng kh«ng qu¸ vµi chôc mV)
6.4.3 M¹ch ®iÖn bé t¹o dao ®éng th¹ch anh
1. Th¹ch anh ®ãng vai trß cuén c¶m trong s¬ ®å 3 ®iÓm.
M¹ch ®iÖn trªn h×nh 6.20.a lµ mét d¹ng m¹ch 3 ®iÓm ®iÖn dung. Nh¸nh cã
th¹ch anh m¾c nèi tiÕp víi tô ®iÖn CS t−¬ng ®−¬ng víi mét ®iÖn c¶m, nghÜa lµ tÇn
B B
sè dao ®éng n»m ë gi÷a kho¶ng hai tÇn sè céng h−ëng riªng cña th¹ch anh.
+U CC
a) b) CBC
R1 RC
CK LK
R1 R2
C1 q q RE
CE
R2 RE
CE C2 CS
+U CC
H×nh 6.20. a) M¹ch dao ®éng th¹ch anh ba ®iÓm ®iÖn dung
b) M¹ch dao ®éng th¹ch anh ba ®iÓm ®iÖn c¶m
§Ó thay ®æi tÇn sè lµm viÖc trong mét ph¹m vi hÑp, ta m¾c nèi tiÕp víi th¹ch
anh mét tô b¸n chuÈn CS, víi ®iÒu kiÖn t¹i tÇn sè lµm viÖc tho¶ m·n ®iÒu kiÖn
B B
sau:
1
< ωL td (6.38)
ωC S
251
trong ®ã Lt® lµ ®iÖn c¶m t−¬ng ®−¬ng cña th¹ch anh. Khi ®ã gi¸ trÞ
B B
1 1
X ′td = X td − trªn ®å thÞ h×nh 6.18. sÏ bÞ h¹ thÊp xuèng mét l−îng , tuy
ωC S ωC S
vËy vÉn tån t¹i kho¶ng tÇn sè mµ th¹ch anh m¾c nèi tiÕp víi CS t−¬ng ®−¬ng víi B B
Nh− vËy, víi th¹ch anh còng t−¬ng ®−¬ng víi ®iÖn c¶m, m¹ch ®iÖn
h×nh 6.20.b còng lµ m¹ch dao ®éng th¹ch anh ba ®iÓm ®iÖn c¶m.
2. M¹ch t¹o dao ®éng víi tÇn sè céng h−ëng nèi tiÕp cña th¹ch anh
Trong ba s¬ ®å trªn h×nh 6.21, th¹ch anh ®Òu ®−îc m¾c trong kh©u håi tiÕp
vµ ®ãng vai trß nh− mét phÇn tö ghÐp cã tÝnh chÊt chän läc ®èi víi tÇn sè.
CS q
M q
C1
* L
RE R1 R2 L gh L C C2
RE
*
R2
CB
R1
+U CC
a) b) +U CC
Cgh q
C L
R2 R1 RE1 RC R4 R3 RE2
c) +U CC
H×nh 6.21. M¹ch dao ®éng dïng th¹ch anh víi tÇn sè céng h−ëng nèi tiÕp.
a) S¬ ®å ghÐp biÕn ¸p; b) S¬ ®å ba ®iÓm ®iÖn dung;
c) S¬ ®å håi tiÕp qua hai tÇng khuÕch ®¹i
252
Khi tÇn sè dao đéng fd® ≈ fnt th× trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng cña th¹ch anh, theo
B B B B
h×nh 6.18, rÊt nhá : Zt® = rt® ≈ 0, do vËy ®iÖn ¸p håi tiÕp vÒ baz¬ t¨ng vµ m¹ch cã
B B B B
dao ®éng víi tÇn sè céng h−ëng nèi tiÕp. S¬ ®å 6.21.a lµ s¬ ®å ghÐp biÕn ¸p m¾c
theo m¹ch emit¬ chung, s¬ ®å 6.21.b lµ s¬ ®å ba ®iÓm ®iÖn dung m¾c theo m¹ch
baz¬ chung, cßn s¬ ®å 6.21.c lµ s¬ ®å gåm hai tÇng khuÕch ®¹i ®¶o m¾c nèi tiÕp
vµ ®iÒu kiÖn pha ®−îc tho¶ m·n.
3. M¹ch t¹o dao ®éng th¹ch anh ë tÇn sè hµi bËc cao
C¸c phiÕn th¹ch anh, mÆc dï ®· ®−îc chÕ t¹o b»ng ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i,
còng khã lµm viÖc ®−îc ë tÇn sè rÊt cao, v× khi ®ã ®ßi hái bÒ dµy cña phiÕn rÊt
nhá, kh«ng ®¶m b¶o ®é bÒn v÷ng. Nh− vËy muèn t¹o dao ®éng ë tÇn sè cao, hoÆc
cÇn sö dông nhiÒu tÇng nh©n tÇn, hoÆc cã thÓ t¹o dao ®éng ë hµi bËc cao.
Nh− ®· nªu ë môc 6.4.1, th¹ch anh lµ mét hÖ dao ®éng c¬ cã tÝnh chÊt ph©n
bè, nªn ngoµi tÇn sè c¬ b¶n, th¹ch anh cßn cã tÝnh chÊt céng h−ëng ë hµi bËc cao.
Tuy nhiªn, ta chØ cã thÓ t¹o ®−îc dao ®éng ë c¸c hµi bËc lÎ, v× chØ khi ®ã ë c¸c bÒ
mÆt ®èi diÖn cña th¹ch anh míi xuÊt hiÖn ®iÖn tÝch tr¸i dÊu.
ViÖc t¹o dao ®éng ë nh÷ng hµi bËc cao cña th¹ch anh th−êng dïng nh÷ng s¬
®å cÇu. H×nh 6.22 tr×nh bµy mét sè m¹ch lo¹i nµy.
Trªn h×nh 6.22, m¹ch ph¶n håi ®−îc thùc hiÖn qua mét cÇu c©n b»ng, mét
nh¸nh cña cÇu lµ th¹ch anh. ë nh÷ng tÇn sè kh¸c víi tÇn sè céng h−ëng, th¹ch
anh t−¬ng ®−¬ng víi ®iÖn dung C0 vµ cÇu c©n b»ng, ®iÖn ¸p ph¶n håi b»ng kh«ng
B B
vµ kh«ng cã dao ®éng. Khi gÇn tÇn sè céng h−ëng nèi tiÕp cña mét hµi ®· chän
cÇu mÊt c©n b»ng vµ dao ®éng xuÊt hiÖn. V× vËy chØ cÇn ®iÒu chØnh khung dao
253
®éng cña m¹ch colect¬, ta cã thÓ nhËn ®−îc dao ®éng ë tÇn sè hµi cña th¹ch anh
ë nh÷ng bËc kh¸c nhau mµ kh«ng cÇn hiÖu chØnh l¹i cÇu.
4. T¹o dao ®éng th¹ch anh dïng ®ièt Tunel:
§ièt Tunel, víi ®Æc tuyÕn volt- amper cã mét ®o¹n ®i xuèng t−¬ng ®−¬ng
víi ®iÖn trë cã gi¸ trÞ ©m nh− thÓ hiÖn trªn h×nh 6.23, cã thÓ dïng nh− mét phÇn
tö tÝch cùc trong c¸c bé khuÕch ®¹i vµ c¶ trong c¸c bé t¹o dao ®éng.
Khi t¹o dao ®éng b»ng ®ièt Tunel, cÇn thùc hiÖn c¸c yªu cÇu sau :
- ë chÕ ®é tÜnh , cÇn ®Æt vµo ®ièt mét ®iÖn ¸p mét chiÒu thÝch hîp ®Ó ®iÓm
lµm viÖc r¬i vµo vïng ®Æc tuyÕn ®i xuèng, tøc lµ vïng mµ ®iÖn trë vi ph©n cña
®ièt cã gi¸ trÞ ©m.
- N¨ng l−îng do ®ièt cung cÊp cho m¹ch do hiÖu øng ®iÖn trë ©m ph¶i bï
trõ ®−îc phÇn n¨ng l−îng tæn hao cña khung dao ®éng LC hoÆc th¹ch anh. §iÒu
®ã cã nghÜa lµ ®iÒu kiÖn tù kÝch sÏ ®−îc thùc hiÖn nÕu tho¶ m·n ®iÒu kiÖn sau:
1
− g1 − >0 (6.40)
R td
di
g1 = <0 (6.41)
dU U =E 0
Trªn h×nh 6.24 tr×nh bµy hai bé t¹o dao ®éng dïng ®ièt Tunel víi khung dao
®éng LC vµ th¹ch anh.
TÇn sè lµm viÖc ë c¸c lo¹i m¹ch nµy do khung LC hoÆc do th¹ch anh quyÕt
®Þnh. CÇn l−u ý r»ng ®ièt Tunel cã ®iÖn dung mÆt ghÐp Ýt phô thuéc vµo nhiÖt ®é,
254
phÇn ®Æc tuyÕn gi¶m xuèng cã ®é dèc kh¸ lín nªn cã kh¶ n¨ng b¶o ®¶m dao
®éng víi ®é ghÐp nhá gi÷a khung dao ®éng vµ phÇn tö tÝch cùc. Do vËy dïng ®ièt
Tunel ®Ó t¹o dao ®éng cã kh¶ n¨ng b¶o ®¶m ®é æn ®Þnh tÇn sè kh¸ cao. Khi dïng
th¹ch anh víi phÈm chÊt Q = 106, cã thÓ ®¶m b¶o ®é æn ®Þnh tÇn sè 10-8 ÷ 10-9.
P P P P P P
CÇn nhí r»ng, kho¶ng ®i xuèng cña ®Æc tuyÕn Volt-Amper chØ kho¶ng vµi
chôc milivon, nªn biªn ®é dao ®éng khi dïng ®ièt Tunel kh«ng lín, th−êng cã gi¸
trÞ 20 ÷ 50 mV.
6.5 T¹o dao ®éng b»ng ph−¬ng ph¸p tæ hîp tÇn sè.
6.5.1 §Æt vÊn ®Ò.
Nh− ph©n tÝch trong môc 6.4, mçi mét th¹ch anh chØ t¹o ®−îc dao ®éng ë
mét tÇn sè hoÆc mét vµi tÇn sè hµi bËc cao. Khi cÇn lµm viÖc trong d¶i tÇn ®ñ
réng víi ®é æn ®Þnh tÇn sè cao ta ph¶i sö dông sè l−îng th¹ch anh kh¸ lín ®Ó
chóng thay thÕ nhau khi chuyÓn tõ tÇn sè nµy sang tÇn sè kh¸c. §iÒu nµy râ rµng
lµ kh«ng thuËn tiÖn cho viÖc khai th¸c, sö dông, vµ kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu
®èi víi nh÷ng thiÕt bÞ hiÖn ®¹i, cã sè l−îng tÇn sè c«ng t¸c lín, d¶i tÇn réng, thêi
gian chuyÓn vµ thiÕt lËp tÇn sè nhanh, cã thÓ nhí ®−îc tÇn sè theo ch−¬ng tr×nh ...
§Ó t¹o dao ®éng cã đé æn ®Þnh tÇn sè cao b»ng th¹ch anh trong d¶i tÇn réng,
c¸c bé tæ hîp tÇn sè theo nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau ®−îc x©y dùng nh»m ®¸p
øng nh÷ng yªu cÇu cho trưíc vµ phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tiÔn. Trong phÇn nµy,
ta sÏ xÐt cô thÓ mét sè ph−¬ng ph¸p tæ hîp tÇn sè.
6.5.2 Tæ hîp tÇn sè b»ng ph−¬ng ph¸p kÕt hîp.
Néi dung cña ph−¬ng ph¸p nµy
lµ kÕt hîp mét sè bé dao ®éng chuÈn, f q(i )
G1
B B
255
Nhãm thø nhÊt G1 t¹o ra n1 tÇn sè : f q(1 ) , f q( 2 ) , ... f q( i ) ,..., f q( n1 ) b»ng c¸ch sö
B B B B
dông n1 tÊm th¹ch anh cã thÓ thay thÕ cho nhau. C¸c tÇn sè nµy c¸ch ®Òu nhau víi
B B
T−¬ng tù, nhãm thø hai G2 còng b»ng c¸ch thay thÕ c¸c th¹ch anh, cã thÓ B B
t¹o ®−îc n2 tÇn sè Fq(1) , Fq( 2 ) , ... Fq( j ) ,..., Fq( n 2 ) c¸ch ®Òu nhau vãi kho¶ng c¸ch ∆F0,
B B B B
Nhê cã bé trén vµ bé läc ®iÒu chØnh ®−îc, nªn ë ®Çu ra cã thÓ t¹o ra c¸c dao
®éng cã tÇn sè tæng hoÆc hiÖu d¹ng f q( i ) ± Fq( j ) . NÕu lùa chän thÝch hîp c¸c tÇn sè
cña c¸c th¹ch anh, thªm vµo ®ã khi tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ∆f0 = n2∆F0 th× cã thÓ t¹o B B B B B B
®−îc mét m¹ng tÇn sè c¸ch ®Òu nhau nh− minh ho¹ trªn h×nh 6.26 víi n 1 = 3 vµ
n2 = 4 .
Tõ h×nh 6.26 nhËn thÊy, khi kÕt hîp hai nhãm dao đéng, th× sè l−îng tÇn sè
c«ng t¸c N = 2n1n2 vµ tæng sè th¹ch anh (n1 + n2) sÏ nhá nhÊt víi N cho tr−íc sÏ
B B B B B B B B
cã ®−îc khi n1 ≈ n2 vµ B B B B
(n 1 + n 2 )min ≈ 2N
H×nh 6.26. T¹o m¹ng tÇn sè b»ng ph−¬ng ph¸p kÕt hîp hai
nhãm dao ®éng chuÈn G1, G2. B B B B
Tr−êng hîp cÇn sè l−îng N tÇn sè c«ng t¸c lín cã thÓ t¨ng sè nhãm dao
đéng th¹ch anh lªn. Ch¼ng h¹n, khi dïng ba nhãm G1, G2, G3 víi sè tÊm th¹ch B B B B B B
anh n1, n2, n3 t−¬ng øng, ta t¸ch ra dao ®éng d¹ng f = f 1( i ) ± f 2j ± f 3k th×
B B B B B B
N = 4 ⋅ n1 ⋅ n 2 ⋅ n 3
256
VÝ dô : víi tæng sè 20 tÊm th¹ch anh, khi chän n1 = 5; n2 = 7 vµ n3 = 8, ta sÏ B B B B B B
fI = (f1 + k)
B B B B (KHz)
fII = (f2 + l.10)
B B B B (KHz)
fIII = (f3 + m.100)
B B B B (KHz)
fIV = (f4 + n.1000)
B B B B (KHz)
fV = (f5 + p.10000)
B B B B (KHz)
257
Vµ trong ®ã c¸c hÖ sè nh©n k, l, m, n, p cã thÓ nhËn c¸c gi¸ trÞ kh¸c nhau
trong kho¶ng tõ 0 ®Õn 9.
C¸c bé trén tÇn (TT5, TT4, TT3, TT2, TT1) t¸ch ra tÇn sè hiÖu tõ hai dao
®éng ë ®Çu vµo nhê c¸c bé läc (L5, L4, L3, L2, LDH), ®©y lµ qu¸ tr×nh gi¶m tõ
tÇn cao xuèng c¸c tÇn sè trung gian (ftg) : B B
ftg 5 = f p − fV ; f tg 4 = f tg 5 − f IV ; f tg 3 = f tg 4 − f III ; f tg 2 = f tg 3 − f II
vµ nh− vËy
f tg 1 = f tg 2 − f I = f p − ( f 5 + f 4 + f 3 + f 2 + f I + p.10000 + n .1000 + m.100 + l .10 + k )
H×nh 6.27. Tæ hîp tÇn sè theo s¬ ®å kÕt hîp hÖ thËp ph©n cã bï trõ
C¸c bé läc d¶i L5, L4, L3, L2 cã d¶i th«ng hÑp dÇn vµ nhá h¬n kho¶ng
c¸ch gi÷a c¸c tÇn sè ë c¸c bé chän hµi t−¬ng øng ®Ó ®¶m b¶o kh¶ n¨ng läc bá
nh÷ng dao ®éng phô kh«ng cÇn thiÕt. Riªng ë ®Çu ra TT1 cã ®Æt bé läc d¶i hÑp
(LDH), do ftg1 kh¸ thÊp vµ biÕn ®æi trong kho¶ng hÑp, nªn cã thÓ läc t−¬ng ®èi
B B
triÖt ®Ó nh÷ng dao ®éng phô l©n cËn vµ nh÷ng dao ®éng phô kh¸c.
Sau qu¸ tr×nh gi¶m dÇn tÇn sè ®Ó läc, nhiÖm vô cña c¸c bé trén tÇn TT6,
TT7 lµ n©ng dÇn lªn ph¹m vi tÇn sè c«ng t¸c :
258
ftg8 = f7 + ftg7 = f7 + f6 + ftg1
B B B B B B B B B B B B
Nhê TT8 vµ bé läc L9, tÇn sè c«ng t¸c cña bé tæ hîp tÇn sè nhËn ®−îc tõ biÓu
thøc
f = f p − f tg 8 = f p − f 7 − f 6 − f tg 1
NÕu chän f 6 + f 7 = f 5 + f 4 + f 3 + f 2 + f 1 th× tÇn sè c«ng t¸c ®−îc x¸c ®Þnh qua viÖc
chän hîp lý c¸c hÖ sè nh©n p, n, m, l, k theo hÖ ®Õm thËp ph©n :
f = 10000.p + 1000.n + 100.m + 10.l + k [KHz] (6.43)
TÇn sè fp bÞ triÖt tiªu qua hai lÇn biÕn ®æi ë TT5, TT8 nªn kh«ng ¶nh h−ëng tíi
B B
tÇn sè c«ng t¸c vµ do vËy dao ®éng phô (D§P) cã thÓ thøc hiÖn d−íi d¹ng mét bé
dao ®éng d¶i LC; tÇn sè fp ®−îc ®iÒu chØnh phô thuéc vµo tÇn sè c«ng t¸c sao cho
B B
ftg1 lµ h»ng sè hoÆc biÕn ®æi trong ph¹m vi rÊt hÑp theo biÓu thøc sau :
B B
f p = f + f 7 + f 6 + f tg 1 (6.44)
§é æn ®Þnh tÇn sè cña dao ®éng phô kh«ng yªu cÇu cao theo nguyªn t¾c bï
trõ, tuy nhiªn còng kh«ng ®−îc qu¸ mÊt æn ®Þnh ®Ó ®¶m b¶o ftg1 kh«ng lÖch ra B B
khái d¶i th«ng cña bé läc d¶i hÑp. Khi kh«ng tho¶ m·n ®iÒu nµy, cÇn sö dông
thªm thiÕt bÞ hiÖu chØnh tù ®éng tÇn sè cña dao ®éng phô khi chóng bÞ sai lÖch
nhiều.
C¸c tÇn sè f1, f2, f3, f4, f5, f6, f7 vµ c¸c tÇn sè trung gian cÇn ph¶i ®−îc lùa
B B B B B B B B B B B B B B
chän vµ tÝnh to¸n hîp lý, t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng trong viÖc sö dông c¸c tÇn sè cña
dao ®éng chuÈn th¹ch anh, ®ång thêi ph¶i tho¶ m·n yªu cÇu lo¹i bá mét c¸ch cã
hiÖu qu¶ mäi d¹ng nhiÔu n¶y sinh trong s¬ ®å. Riªng tÇn sè ftg8 ph¶i chän n»m B B
ngoµi d¶i tÇn c«ng t¸c cña bé tæ hîp tÇn sè (th−êng ftg8 > fmax) ®Ó tr¸nh nhiÔu trùc B B B B
259
§é æn ®Þnh tÇn sè c«ng t¸c cña s¬ ®å b»ng ®é æn ®Þnh tÇn sè chuÈn th¹ch
anh. ViÖc ®Æt tÇn sè ®¬n gi¶n nhê ®¶o m¹ch theo hÖ ®Õm thËp ph©n mµ kh«ng
cÇn tra b¶ng.
6.5.3 Tæ hîp tÇn sè theo ph−¬ng ph¸p tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè.
C¸c s¬ ®å kÕt hîp ®· xÐt ë 6.5.2, tuy ®· sö dông mäi biÖn ph¸p lµm suy
gi¶m c¸c dao ®éng phô nh−ng hiÖu qu¶ kh«ng cao. §Ó ®¶m b¶o tèt h¬n yªu cÇu
nµy, cã thÓ t¹o m¹ng tÇn sè c«ng t¸c tõ mét bé dao ®éng d¶i réng ®iÒu khiÓn
b»ng ®iÖn ¸p (VCO) mµ kh«ng qua nh©n chia vµ biÕn ®æi tÇn sè. TÇn sè cña VCO
®−îc æn ®Þnh theo nguyªn t¾c "b¸m" theo mét nguån dao ®éng chuÈn th¹ch anh
nhê hÖ thèng tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè.
S¬ ®å khèi tæng qu¸t cña bé tæ hîp tÇn sè x©y dùng theo ph−¬ng ph¸p nµy
tr×nh bµy trªn h×nh 6.28.
H×nh 6.28. S¬ ®å khèi tæng qu¸t cña hÖ thèng tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè
VCO - Bé dao ®éng ®iÒu khiÓn b»ng ®iÖn ¸p - lµ bé dao ®éng d¶i réng t¹o ra
tÇn sè c«ng t¸c nh−ng cã ®é æn ®Þnh tÇn sè kh«ng cao, do th−êng dïng bé t¹o dao
®éng LC ®Ó dÔ dµng thay ®æi tÇn sè. Dao ®éng chuÈn t¹o ra tÇn sè fc cã ®é æn
®Þnh tÇn sè cao b»ng th¹ch anh ®−îc x©y dùng theo mét trong c¸c s¬ ®å ®· xÐt.
ThiÕt bÞ so s¸nh (TBSS) so s¸nh hai dao ®éng nµy ®Ó t¹o ra UTS lµ tÝn hiÖu sai sè,
B B
qua bé läc vµ khuÕch ®¹i t¸c ®éng vµo thiÕt bÞ ®iÒu khiÓn (TB§K), lµm thay ®æi
tÇn sè f cña VCO theo h−íng ng−îc l¹i víi sù mÊt æn ®Þnh ban ®Çu. Nhê hÖ
thèng cã tÝnh chÊt "l«i kÐo" nh− vËy mµ ®é æn ®Þnh tÇn sè cña VCO ®−îc x¸c
®Þnh b»ng ®é æn ®Þnh tÇn sè cña dao ®éng chuÈn vµ kh¶ n¨ng cho phÐp cña hÖ
thèng tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè.
260
C¨n cø vµo d¹ng thiÕt bÞ so s¸nh, ta chia hÖ thèng tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè
thµnh hai lo¹i : tù ®éng ®iÒu chØnh theo tÇn sè (T§T) trªn c¬ së so s¸nh hai tÇn sè
fC vµ f (gäi t¾t lµ vßng so tÇn) vµ tù ®éng ®iÒu chØnh theo pha (T§F) trªn c¬ së so
B B
s¸nh pha gi÷a hai dao ®éng (gäi t¾t lµ vßng kho¸ pha - PLL).
6.5.4 Tù ®éng ®iÒu chØnh theo tÇn sè (T§T).
Tæ hîp tÇn sè nhê vßng so tÇn chØ ra trªn h×nh 6.29. Nguyªn lý lµm viÖc cña
s¬ ®å ®−îc gi¶i thÝch ë môc 6.5.3.
§Æc ®iÓm riªng cña T§T lµ ë thiÕt bÞ so s¸nh. Bé trén tÇn (TT) trén hai tÇn
sè ωC cña dao ®éng chuÈn (D§C) vµ ω cña VCO vµ nhê bé läc t¸ch ra tÇn sè
B B
hiÖu ω − ωC. Dao ®éng tÇn sè hiÖu ®−îc khuÕch ®¹i vµ h¹n biªn, tr−íc khi ®−a
B B
vµo bé t¸ch sãng tÇn sè (TSTS) t¹o ra UTS qua läc th«ng thÊp (LTT) vµ khuÕch ®¹i
B B
tÇn sè thÊp (K§TT) ®Ó ®−îc tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn U®k t¸c ®éng vµo thiÕt bÞ ®iÒu
B B
khiÓn lµ phÇn tö ®iÖn kh¸ng (PT§K), lµm thay ®æi tÇn sè ω cña dao ®éng VCO.
Sau ®©y, ta xem xÐt mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña hÖ thèng T§T.
1. Bé t¸ch sãng tÇn sè :
T¹o ra ®iÖn ¸p UTS ë ®Çu ra cã gi¸ trÞ vµ dÊu phô thuéc vµo ®é lÖch cña tÇn
B B
sè dao ®éng ®Çu vµo so víi mét gi¸ trÞ danh ®Þnh ωTS (gäi lµ tÇn sè trung t©m cña
B B
TSTS). §Æc tuyÕn cña TSTS th«ng th−êng cã d¹ng nh− h×nh 6.30.a.
Trong ph¹m vi lÖch nhá, cã thÓ coi ®Æc tuyÕn lµ th¼ng víi ®é dèc lµ KTS, khi
B B
U ®k
0
H×nh 6.30. a. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña TSTS b. §Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña PT§K
2. PhÇn tö ®iÖn kh¸ng:
D−íi t¸c dông cña ®iÖn ¸p ®iÒu khiÓn U®k ë ®Çu vµo, phÇn tö ®iÖn kh¸ng B B
(th−êng dïng varicap) sÏ lµm tÇn sè ω cña VCO thay ®æi nh− chØ ra trªn h×nh
6.30.b
Còng trong ph¹m vi nhá, cã thÓ coi ®Æc tuyÕn truyÒn ®¹t cña PT§K lµ th¼ng
vãi ®é dèc KĐK. Nh− vËy :
B B
UTS U®k
A
TS
C
b®
H×nh 6.31. X¸c ®Þnh tr¹ng th¸i x¸c lËp b»ng ®å thÞ
262
Trªn h×nh 6.31, xÐt hai tr−êng hîp :
a) Khi tÇn sè ωb® cña VCO b»ng tÇn sè danh ®Þnh ω0, lóc nµy ωb® − ωC = ωTS ,
B B B B
®Æc tuyÕn cña PT§K (®−êng ®øt nÐt) c¾t ®Æc tuyÕn TSTS ë trôc hoµnh,
U TS = U ®k = 0 . Tr−êng hîp nµy kh«ng cÇn ®iÒu chØnh l¹i tÇn sè cña VCO
b) Khi tÇn sè ωb® cña VCO lÖch so víi gi¸ trÞ danh ®Þnh mét l−îng ∆ωb®, ®Æc
B B B B
tuyÕn cña PT§K (®−êng liÒn nÐt) tÞnh tiÕn theo h−íng trôc hoµnh mét l−îng b»ng
∆ωb®. Tr¹ng th¸i c©n b»ng sÏ ®−îc x¸c lËp t¹i ®iÓm A (giao ®iÓm cña hai ®Æc
B B
tuyÕn); Khi ®ã gi¸ trÞ UTS do TSTS t¹o ra sÏ lµm cho tÇn sè VCO thay ®æi vÒ mét B B
gi¸ trÞ ®é lÖch ∆ω0 (®−îc gäi lµ ®é lÖch cßn d−) nhá h¬n so víi ®é lÖch ban ®Çu
B B
∆ωb®. Tr¹ng th¸i c©n b»ng A sÏ lµ bÒn v÷ng v× nÕu do t¸c ®éng nµo ®ã lÖch khái
B B
tr¹ng th¸i nµy (gi¶ sö tÇn sè ω t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i) th× sù thay ®æi cña UTS sÏ B B
lµm tÇn sè VCO thay ®æi theo h−íng ng−îc l¹i vµ trë l¹i æn ®Þnh ë ®iÓm c©n b»ng
A.
KÕt hîp hai biÓu thøc (6.45) vµ (6.46), ta x¸c ®Þnh ®−îc ®é lÖch tÇn sè cßn
d− ∆ω0. B B
- Khi khÐp kÝn vßng so tÇn, do t¸c dông cña hÖ thèng T§T, tÇn sè VCO thay
®æi mét l−îng ∆ω®k; nh− vËy : B B
ω = ω0 + ∆ωb® − ∆ω®k vµ
B B B B B B
∆ωb® ∆ωb®
hoÆc ∆ω0 = = (6.47)
1 + K ®K KTS K
263
Víi ®é kh«ng æn ®Þnh gi¶m ®i K lÇn víi gi¶ ®Þnh tÇn sè trung t©m cña TSTS
ph¶i æn ®Þnh.
Nh− vËy, ë tr¹ng th¸i x¸c lËp, tÇn sè c«ng t¸c vÉn bÞ lÖch so víi tÇn sè danh
®Þnh mét l−îng ∆ω0 lµ ®é lÖch tÇn sè cßn d−. §é lÖch nµy lu«n tån t¹i ®Ó t¹o nªn
B B
tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn vµ do vËy , tÇn sè VCO "b¸m" theo tÇn sè chuÈn kh«ng
"chÆt". Nãi c¸ch kh¸c, vßng so tÇn chØ bï trõ ®−îc mét phÇn ®é lÖch tÇn sè. §ã
chÝnh lµ nh−îc ®iÓm lín nhÊt cña hÖ thèng T§T. Muèn gi¶m ®é lÖch cßn d−, cÇn
t¨ng K b»ng c¸ch t¨ng KTS, K§K vµ sö dông khuÕch ®¹i mét chiÒu (K§TT). Tuy
B B B B
nhiªn , viÖc t¨ng K qu¸ lín sÏ lµm cho vßng so tÇn kh«ng æn ®Þnh, dÔ x¶y ra tù
kÝch.
4. D¶i ®ång bé cña hÖ thèng T§T.
XÐt d¶i ®ång bé mµ hÖ thèng cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng æn ®Þnh. §Ó thuËn tiÖn,
chuyÓn gèc täa ®é cña ®å thÞ h×nh 6.31 vÒ ®iÓm gi÷a cña ®Æc tuyÕn t¸ch sãng tÇn
sè nh− h×nh 6.32.a
Khi chuyÓn trôc to¹ ®é, hoµnh ®é cña ®å thÞ 6.32.a sÏ lµ ®é lÖch tÇn sè
∆ω = ω − ωc − ωTS = ω − ω0 .
Gi¶ sö ban ®Çu , tÇn sè VCO lÖch lín so víi gi¸ trÞ danh ®Þnh ∆ωb® = ∆ωb®1,
B B B B
®Æc tuyÕn PT§T (®−êng 1 h×nh 6.32.a) c¾t ®Æc tuyÕn TSTS t¹i A, ®é lÖch cßn d−
lín vµ kh¶ n¨ng l«i kÐo cña hÖ thèng khi ®ã rÊt nhá, ®é æn ®Þnh kÐm.
H×nh 6.32. a- Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh d¶i ®ång bé cña hÖ T§T
b- D¶i b¾t vµ d¶i gi÷ cña hÖ thèng T§T
264
Khi gi¶m dÇn ®é lÖch ban ®Çu, giao ®iÓm cña c¸c ®Æc tuyÕn chuyÓn dÇn
sang tr¸i (B, C, D) vµ c¸c gi¸ trÞ ®é lÖch cßn d− gi¶m dÇn.
Khi gi¶m ®é lÖch ban ®Çu nhá h¬n ∆ωb®4 (t−¬ng øng ®Æc tuyÕn PT§K tiÕp
B B
xóc víi phÇn lâm cña ®Æc tuyÕn TSTS t¹i ®iÓm D), sÏ xuÊt hiÖn "®ét biÕn" cña
tr¹ng th¸i x¸c lËp, ®é lÖch cßn d− gi¶m nhá (qua c¸c ®iÓm D vµ H trªn h×nh
6.32.a) vµ vßng so tÇn cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng æn ®Þnh tèt. Gi¸ trÞ ®é lÖch ban ®Çu
t−¬ng øng x¶y ra "®ét biÕn" ∆ωb®4 ®−îc gäi lµ "d¶i b¾t" (∆ωb) hoÆc "d¶i l«i kÐo"
B B B B
cña hÖ T§T.
XÐt qu¸ tr×nh ng−îc l¹i, khi hÖ thèng ®· "b¾t" tÇn sè tøc lµ ®ang ho¹t ®éng
æn ®Þnh vµ t¨ng dÇn ®é lÖch ban ®Çu tõ ∆ωb®5 th× t¸c dông æn ®Þnh cña hÖ thèng
B B
T§T sÏ chÊm døt khi ®é lÖch ban ®Çu lín h¬n ∆ωb®2 (x¶y ra "®ét biÕn" t¹i ®iÓm F
B B
ng−îc l¹i víi "®ét biÕn" ®· xÐt). Gi¸ trÞ ®é lÖch ban ®Çu ∆ωb®2 ®−îc gäi lµ "d¶i B B
Sù thay ®æi gi¸ trÞ ®é lÖch cßn d− theo ®é lÖch ban ®Çu trong hai qu¸ tr×nh ®·
xÐt ë trªn ®−îc chØ ra trªn h×nh 6.32.b. Trong ®ã, khi gi¶m dÇn ®é lÖch ban ®Çu
chiÒu biÕn thiªn cña tr¹ng th¸i x¸c lËp sÏ chuyÓn tõ A → B → C → D → H → I,
vµ khi t¨ng dÇn ®é lÖch ban ®Çu I → H → G → F → B → A.
Nh− vËy, th«ng th−êng d¶i b¾t nhá h¬n d¶i gi÷. §Ó më réng d¶i ®ång bé, cã
thÓ më réng ®Æc tuyÕn TSTS hoÆc t¨ng ®é dèc cña PT§K b»ng c¸ch sö dông
khuếch đại một chiều gi÷a TSTS vµ PT§K. Tuy vËy sù më réng lµ cã giíi h¹n do
nhiÒu yÕu tè kü thuËt kh¸c nªn hÖ thèng chØ ho¹t ®éng æn ®Þnh trong mét d¶i tÇn
kh¸ hÑp víi d¶i ®ång bé h¹n chÕ.
5. KÕt luËn vÒ hÖ thèng T§T
Tæ hîp tÇn sè dïng hÖ thèng T§T, víi tÇn sè c«ng t¸c ®−îc t¹o ra tõ bé dao
®éng VCO, nªn cã −u ®iÓm lµ lo¹i bá ®−îc c¸c dao ®éng phô sinh ra do qu¸ tr×nh
nh©n, chia vµ biÕn ®æi tÇn sè. Tuy nhiªn ph−¬ng ph¸p nµy cßn nhiÒu nh−îc ®iÓm
vµ h¹n chÕ nh− sau :
265
a. Lu«n lu«n tån t¹i ®é lÖch tÇn sè cßn d−, do vËy ®é æn ®Þnh tÇn sè c«ng
t¸c kh«ng cao. NÕu t¨ng hÖ sè tù ®éng ®iÒu chØnh K ®Ó gi¶m ®é lÖch cßn d− ∆ω0 B B
th× hÖ thèng dÔ bÞ tù kÝch khi kh«ng tho¶ m·n tiªu chuÈn æn ®Þnh Nyquist. Do vËy
trong thùc tÕ hÖ sè K cã gi¸ trÞ giíi h¹n vµ th−êng kh«ng v−ît qu¸ vµi chôc.
b. Khi thay ®æi dÊu cña K§K hoÆc KTS (vÝ dô ®æi chiÒu ®iÖn ¸p ë ®Çu ra), hÖ
B B B B
thèng T§T sÏ mÊt t¸c dông æn ®Þnh (xem biÓu thøc 6.47).
c. Khi dao ®éng chuÈn (h×nh 6.29) kh«ng "s¹ch", cã nghÜa lµ cßn nhiÒu dao
®éng phô, th× dao ®éng tæng hîp sÏ lµ dao ®éng võa ®iÒu biªn võa ®iÒu tÇn, kÕt
qu¶ sau khi t¸ch sãng tÇn sè ta nhËn ®−îc ®iÖn ¸p biÕn thiªn lµm cho dao ®éng
VCO còng bÞ ®iÒu tÇn theo. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ë ®Çu ra cña bé tæ hîp tÇn sè vÉn
tån t¹i dao ®éng phô l©n cËn lµ c¸c thµnh phÇn biªn tÇn cña dao ®éng VCO ®· bÞ
®iÒu tÇn ký sinh. Vai trß cña bé läc tÇn thÊp (LTT), trong s¬ ®å h×nh 6.29, v× vËy
rÊt quan träng. Muèn gi¶m dao ®éng phô l©n cËn, cÇn gi¶m d¶i th«ng cña bé läc
tÇn thÊp . Khi ®ã d¶i ®ång bé cña hÖ thèng gi¶m vµ hÖ sè tù ®éng ®iÒu chØnh còng
gi¶m.
Nh÷ng nh−îc ®iÓm nµy ®−îc kh¾c phôc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ khi sö dông
vßng tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè theo pha T§F ®Ó thay thÕ.
6.5.5. Tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè theo pha (T§F)
S¬ ®å khèi cña hÖ thèng T§F chÝnh lµ s¬ ®å h×nh 6.28 khi thiÕt bÞ so s¸nh lµ
bé t¸ch sãng pha.
1. Bé t¸ch sãng phaTSP:
T¹o ra ®iÖn ¸p phô thuéc vµo hiÖu pha cña hai dao ®éng ®Çu vµo, nÕu c¸c
dao ®éng nµy cã d¹ng ®iÒu hoµ h×nh sin víi tÇn sè ω1, ω2 th× ®iÖn ¸p ®Çu ra sÏ lµ B B B B
ϕ = ϕ1 − ϕ 2 biÕn thiªn chËm (khi ω1 = ω2). §Ó minh häa ta xÐt mét sè lo¹i t¸ch
B B B B
t¸c ®éng tíi hai ®ièt ng−îc pha, gi÷a U1 vµ U2 lÖch pha mét gãc theo biÓu thøc
B B B B
6.50, nªn nÕu ch−a tÝnh tíi ®iÖn ¸p trªn t¶i th× theo ®å thÞ vÐc t¬ h×nh 6.33.b, ta cã
biªn ®é c¸c ®iÖn ¸p trªn hai ®ièt (thÓ hiÖn qua mođun cña hai vÐc t¬ tæng) sÏ
tÝnh b»ng biÓu thøc :
U D2 1 = U m21 + U m2 2 + 2U m1U m 2 cos[(ω1 − ω2 )t + (ϕ1 − ϕ 2 )]
NÕu c¸c ®ièt lµm viÖc ë vïng th¼ng cña ®Æc tuyÕn, th× do hiÖu øng t¸ch sãng
biªn ®é, ®iÖn ¸p ra lµ hiÖu cña c¸c ®iÖn ¸p sau t¸ch sãng vµ b»ng :
U TS = U TSm cos[(ω1 − ω2 )t + ( ϕ1 − ϕ 2 )] (6.51)
Khi hai tÇn sè b»ng nhau, ®iÖn ¸p t¸ch sãng pha phô thuéc vµo hiÖu pha cña
hai dao ®éng ϕ = ϕ1 − ϕ 2 nh− sau :
U TS = U TSm cos(ϕ1 − ϕ 2 ) = U TSm cosϕ (6.52)
§Æc tuyÕn t¸ch sãng pha theo biÓu thøc (6.52) chØ ra trªn h×nh 6.34 .Víi
UTSm lµ gi¸ trÞ cùc ®¹i cña ®iÖn ¸p ®Çu ra TSP. NÕu thay s¬ ®å h×nh 6.33.a b»ng s¬
B B
®å cÇu c©n b»ng nh− h×nh 6.35 (hoÆc cßn gäi lµ s¬ ®å c©n b»ng kÐp) th× viÖc trén
gi÷a hai tÇn sè ω1, ω2 ë ®Çu vµo sÏ chØ t¹o ra c¸c tÇn sè tæ hîp d¹ng :
B B B B
267
(2m + 1)ω1 ± (2n + 1)ω2
víi m, n lµ c¸c sè nguyªn.
Do vËy cã thÓ lo¹i bá ®−îc mét sè dao ®éng tæ hîp ë ®Çu ra cña bé t¸ch
sãng pha.
b. Bé t¸ch sãng pha xung :
Bé t¸ch sãng pha xung (TSPX) cã thÓ so s¸nh c¸c dao ®éng cã tÇn sè rÊt xa
nhau, víi ®iÒu kiÖn c¸c tÇn sè nµy ph¶i lµ béi sè cña nhau (ch¼ng h¹n ω1 = nω2 B B B B
víi n lµ sè nguyªn). S¬ ®å cña bé t¸ch sãng pha xung ®−îc thÓ hiÖn nh− trªn h×nh
6.36.a. M¹ch RC chän víi h»ng sè thêi gian ®ñ lín sao cho ®iÖn ¸p trªn nã Ýt
biÕn ®æi. Tô C ®−îc n¹p trong thêi gian xung (qua c¸c ®ièt) vµ tô C0 còng ®−îc
B B
n¹p nhanh tíi ®iÖn ¸p cã gi¸ trÞ b»ng ®iÖn ¸p h×nh sin ë ®Çu vµo b. Trong kho¶ng
thêi gian gi÷a c¸c xung, c¸c ®ièt ®ãng bëi ®iÖn ¸p trªn m¹ch RC. V× vËy ®iÖn ¸p
trªn tô C0 hÇu nh− kh«ng ®æi cho tíi khi xuÊt hiÖn xung tiÕp theo (gi¶ sö lµ m¹ch
B B
emit¬ lÆp l¹i cã trë kh¸ng vµo lín). H×nh 6.36.b gi¶i thÝch c¸c tr−êng hîp lµm
viÖc víi hiÖu pha ϕ kh¸c nhau:
Gi¶ sö hai dao ®éng cã tÇn sè b»ng béi sè cña nhau nh− h×nh vÏ, th× ®iÖn ¸p
UTS còng ®−îc x¸c ®Þnh qua biÓu thøc (6.52). Th«ng th−êng d·y xung ®−îc t¹o ra
B B
tõ dao ®éng chuÈn. ¦u ®iÓm cña TSPX lµ ®iÖn ¸p ®Çu ra kh«ng phô thuéc vµo
biªn ®é vµ ®é réng xung.
268
2. Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña hÖ thèng T§F :
Ta xÐt nguyªn lý lµm
viÖc cña hÖ thèng T§F bá
D§ C TSP VCO
qua ¶nh h−ëng cña bé läc tÇn ω0 ω ω
U TS ∆ω®k
thÊp. S¬ ®å khèi cña vßng so
U ®k
pha chØ ra trªn h×nh 6.37. L TT PT§ K
Dao ®éng chuÈn víi tÇn sè
H×nh 6.37. Tù ®éng ®iÒu chØnh tÇn sè theo pha
ω0 vµ VCO víi tÇn sè ω ®−a
B B
(T§F)
®Õn t¸ch sãng pha, t¹o nªn
UTS (tÝn hiÖu sai lÖch) ®−a ®Õn phÇn tö ®iÒu khiÓn lµm thay ®æi tÇn sè ω ®i mét
B B
l−îng ∆ω®k. B B
Nh− vËy, ®é lÖch tÇn sè cña dao ®éng VCO so víi dao ®éng chuÈn khi cã
t¸c dông hiÖu chØnh (tøc lµ hÖ thèng khÐp kÝn) sÏ lµ :
∆ω = ∆ωb® − ∆ω®k
B B B B
dϕ
∆ω = (6.54)
dt
Sau t¸ch sãng pha, ta cã ®iÖn ¸p sai lÖch :
269
U TS = U TSm cosϕ
Nh− vËy ta cã quan hÖ :
∆ω = ∆ωb® − K®kUTSmcosϕ
B B B B B B
Víi gi¶ thiÕt U®k = UTS, khi bá qua LTT, ta cã ph−¬ng tr×nh vi ph©n ®èi víi
B B B B
dϕ 0
Nh− vËy : ∆ω0 = =0 (6.56)
dt
BiÓu thøc (6.56) chøng tá r»ng : ë tr¹ng th¸i x¸c lËp, ®é lÖch tÇn sè cßn d−
cña hÖ thèng T§F b»ng kh«ng, tÇn sè VCO
"b¸m chÆt" theo tÇn sè chuÈn ω0 ( ω = ω0 ). UTS
UTSm
B B
∆ωb®
cos ϕ0 = (6.57)
K ®kU TSm
= 0; trong hai gi¸ trÞ ϕ01 vµ ϕ02 sÏ chØ cã mét ®iÓm lµ c©n b»ng æn ®Þnh. Ta chøng
B B B B
minh ®iÒu ®ã. Gi¶ sö cã sai lÖch nhá khái tr¹ng th¸i c©n b»ng ϕ0, nghÜa lµ:B B
ϕ = ϕ 0 + ∆ϕ víi ∆ϕ << 1
Thay vµo (6.55) vµ tÝnh gÇn ®óng ta nhËn ®−îc :
d (ϕ0 + ∆ϕ )
= ∆ωb® − K ®kU TSm cos(ϕ0 + ∆ϕ )
dt
V× ϕ0 = const nªn :
B B
d ∆ϕ
= ∆ωb® − K ®kU TSm (cos ϕ0 cos ∆ϕ − sin ϕ0 sin ∆ϕ ) ≈
dt
≈ ∆ωb® − K ®kU TSm cos ϕ0 + K ®kU TSm sin ϕ0 ⋅ ∆ϕ
271
Nh− vËy ®Ó tr¹ng th¸i x¸c lËp sÏ ®−îc bÒn v÷ng, cÇn ph¶i cã gi¸ trÞ ∆ϕ
gi¶m dÇn theo thêi gian. §iÒu kiÖn ®Ó tho¶ m·n ®iÒu ®ã sÏ lµ :
K ®kU TSm sin ϕ0 < 0 (6.60)
Nh− vËy, ϕ01 sÏ lµ sai pha tÜnh ë chÕ ®é x¸c lËp, nÕu tÝch K®kUTSm > 0;
B B B B B B
ng−îc l¹i khi tÝch K®kUTSm ®æi dÊu th× tr¹ng th¸i bÒn v÷ng sÏ t−¬ng øng víi gi¸ trÞ
B B B B
Nh− vËy, khi ®æi dÊu cña ®¹i l−îng K®kUTSmin, hÖ tù chØnh theo pha vÉn lµm
B B B B
viÖc b×nh th−êng, chØ kh¸c lµ sai pha tÜnh ϕ0 sÏ ®æi dÊu, ®iÒu nµy kh¸c víi hÖ
B B
T§T nh− ®· xÐt ë trªn. §ã lµ mét −u ®iÓm kh«ng nhá cña hÖ thèng T§F.
4. D¶i ®ång bé cña hÖ thèng T§F :
Cã thÓ x¸c ®Þnh d¶i gi÷ cña hÖ thèng T§F theo biÓu thøc (6.57), v× theo ®Þnh
nghÜa, nã chÝnh lµ ®é lÖch ban ®Çu lín nhÊt mµ hÖ T§F cã thÓ bï trõ ®−îc. V×
vËy:
∆ω g = ∆ωb® max = K ®kU TSm (6.61)
Do cosϕ 0 ≤ 1 .
CÇn l−u ý r»ng biÓu thøc (6.61) chØ ®óng cho phÇn tuyÕn tÝnh cña phÇn tö
®iÒu khiÓn. NÕu nh− nhê cã phÇn tö nµy, gi¸ trÞ lín nhÊt ∆ω®kmax, nhá h¬n gi¸ trÞ B B
∆ω g = ∆ω®k max
Theo (6.61), ta cã thÓ x¸c ®Þnh sai sè pha tÜnh theo ®é lÖch ban ®Çu vµ d¶i
gi÷ :
∆ωb®
Cosϕ0 = (6.62)
∆ωg
NÕu tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ∆ωb® max << ∆ωg th× :
∆ωb® max
Cosϕ0 max = << 1 vµ
∆ω g
272
⎛π ⎞
ϕ 0 max ≈ ±⎜ + ∆ϕ max ⎟
⎝2 ⎠
víi ∆ϕmax lµ ®é lÖch cùc ®¹i cña sai sè pha tÜnh so víi ± π/2 :
B B
∆ω bd max
∆ϕ max ≈ << 1 (6.63)
∆ωg
Nh− vËy tõ (6.63) cßn nhËn thÊy : ë hÖ T§F kh«ng nh÷ng cã thÓ ®¶m b¶o
cho hai tÇn sè VCO vµ dao ®éng chuÈn b»ng nhau, mµ cßn ®¶m b¶o sù thay ®æi
cña hiÖu pha kh¸ nhá. §Æc tÝnh nµy rÊt quan träng ®−îc øng dông trong c¸c thiÕt
bÞ ®ång bé (vÝ dô trong c¸c thiÕt bÞ truyÒn h×nh).
Gièng nh− hÖ T§T ®· xÐt, ë hÖ T§F d¶i b¾t nhá h¬n d¶i gi÷, nguyªn nh©n
chñ yÕu g©y nªn ®iÒu ®ã lµ do tÝn hiÖu t¸c ®éng vµo phÇn tö ®iÒu khiÓn chËm h¬n
so víi thêi ®iÓm cã tÝn hiÖu ë ®Çu ra t¸ch sãng pha, v× sù tån t¹i cña bé läc tÇn
thÊp (LTT). Ta xÐt kü h¬n vÊn ®Ò nµy.
5. Vai trß vµ ¶nh h−ëng cña bé läc tÇn thÊp trong hÖ T§F.
Vai trß cña bé läc tÇn thÊp trong hÖ T§F còng gièng nh− ë hÖ T§T, lµ lo¹i
bá c¸c thµnh phÇn biÕn ®æi nhanh xuÊt hiÖn ë ®ầu ra bé t¸ch sãng pha vµ do vËy
gi¶m mét c¸ch triÖt ®Ó hiÖn t−îng ®iÒu tÇn ký sinh lµ nguyªn nh©n sinh ra c¸c dao
®éng phô l©n cËn ë VCO. D¶i th«ng cña bé läc cµng thÊp th× møc c¸c dao ®éng
phô cµng nhá. Tuy nhiªn khi ®ã d¶i b¾t cña hÖ thèng l¹i hÑp.
§Ó nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña bé LTT tíi d¶i b¾t, cÇn xÐt c¸c qu¸ tr×nh
kh«ng x¸c lËp (kh«ng dõng) cña hÖ tù chØnh khi cã bé LTT. Tuy nhiªn hÖ T§F
trong tr−êng hîp nµy ®−îc m« t¶ b»ng ph−¬ng tr×nh vi ph©n phi tuyÕn tÝnh kh«ng
cã ph−¬ng ph¸p chung hoµn chØnh ®Ó gi¶i. §Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña bé läc tÇn
thÊp, tr−íc tiªn ta xÐt qu¸ tr×nh kh«ng dõng trong hÖ tù chØnh khi kh«ng cã bé läc
tÇn thÊp. Tr¹ng th¸i cña hÖ b©y giê cã thÓ biÓu diÔn theo (6.55), lµ ph−¬ng tr×nh
cã thÓ gi¶i ë d¹ng tæng qu¸t. KÕt hîp víi (6.61), ph−¬ng tr×nh (6.55) cã thÓ biÓu
diÔn d−íi d¹ng (6.64):
dϕ
∫ dt = ∫ ∆ω b® − ∆ω g cos ϕ
(6.64)
273
Tr−êng hîp ë ngoµi d¶i gi÷, tøc lµ ∆ωb® > ∆ω g , tÝch ph©n vÕ ph¶i b»ng :
ϕ
(∆ωb® + ∆ω g )tg
dϕ 2 2
∫ ∆ω b® − ∆ω g cos ϕ
=
(∆ωb® ) − (∆ω g )
2 2
arctg
(∆ωb® ) − (∆ω g ) 2
2
Nh− vËy nghiÖm cña (6.64), sau nhiÒu phÐp biÕn ®æi, cã d¹ng
ϕ ∆ωb® − ∆ω g ⎡1 ⎤
tg = ⋅ tg ⎢ Ω0 (t − t0 ) ⎥
2 ∆ωb® + ∆ω g ⎣2 ⎦
x 1 − cosx
Thay tg 2 = ta nhËn ®−îc :
2 1 + cosx
∆ωb® − ∆ω g cos Ω0 (t − t0 )
Cosϕ =
∆ωb® + ∆ωg cos Ω0 (t − t0 )
Thay vµo (6.55), ta nhËn ®−îc ®é lÖch tÇn sè ∆ω gi÷a c¸c dao ®éng VCO
vµ dao ®éng chuÈn nh− sau :
dϕ (∆ωb® ) 2 − (∆ωg ) 2
∆ω = = ∆ωb® − ∆ω g cos ϕ = (6.66)
dt ∆ωb® + ∆ωg cos Ω0 (t − t0 )
Qua (6.66) nhËn thÊy : ë ngoµi d¶i gi÷ tÇn sè cña dao ®éng VCO thay ®æi
theo chu kú víi tÇn sè Ω0. §é lÖch tÇn sè cùc ®¹i ∆ωmax = (∆ωb® + ∆ω g ) khi
B B
cosΩ 0 ( t − t 0 ) = 1 . §å thÞ biÓu diÔn ®é lÖch nµy chØ ra trªn h×nh 6.39.
274
H×nh 6.39. §å thÞ biÓu diÔn sù thay ®æi cña ®é lÖch tÇn sè ∆ω vµ ®iÖn ¸p
®iÒu khiÓn U dk cña hÖ T§F khi ch−a cã bé läc tÇn thÊp
§Æc ®iÓm thay ®æi tÇn sè nh− h×nh (6.39) ®−îc gi¶i thÝch nh− sau : Khi ®é
lÖch ∆ω lín, hiÖu pha ϕ thay ®æi nhanh , nªn tÇn sè VCO thay ®æi nhanh vµ
ng−îc l¹i. §iÒu ®ã dÉn tíi c¸c kho¶ng thêi gian kh«ng ®Òu nhau cña ®å thÞ (ng¾n
ë phÇn ®é lÖch ∆ω lín vµ dµi ë phÇn ®é lÖch ∆ω nhá).
Sù thay ®æi cña ®iÖn ¸p ®−a ®Õn phÇn tö ®iÒu khiÓn U®k còng cã d¹ng t−¬ng
B B
vµ U®k còng ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 6.39 víi trôc hoµnh ®−îc dêi lªn phÝa
B B
Nh− vËy U®k biÕn thiªn víi hai kho¶ng d−¬ng vµ ©m kh«ng ®Òu nhau vµ xuÊt
B B
π
1 ∆ωb® − ∆ω (∆ωb® ) 2 − (∆ω g ) 2 − ∆ω g
E0 = ∫ d Ω 0t =
π 0 K ®k K ®k
Ω 0 − ∆ωb®
E0 = (6.68)
K ®k
275
Tõ (6.68) rót ra nhËn xÐt: khi gi¶m dÇn ®é lÖch ban ®Çu, tÇn sè Ω0 gi¶m vµ B B
®iÖn ¸p ®−a tíi phÇn tö ®iÖn kh¸ng sÏ cã thµnh phÇn mét chiÒu E0 tiÕn tíi gi¸ trÞ
B B
∆ωb®
− , b¶o ®¶m triÖt tiªu ®−îc toµn bé ®é lÖch ban ®Çu.
K ®k
Khi ∆ωb® gi¶m xuèng b»ng d¶i gi÷ ∆ωg th× Ω0 = 0, sù thay ®æi tÇn sè theo
B B B B B B
chu kú chÊm døt vµ hÖ T§F sÏ chuyÓn sang tr¹ng th¸i dõng (x¸c lËp). Tõ ®ã cã
thÓ coi d¶i b¾t b»ng d¶i gi÷ khi kh«ng cã bé läc tÇn thÊp.
Khi cã mÆt bé läc tÇn thÊp, ®iÖn ¸p ë ®Çu ra cña bé t¸ch sãng pha ®−a tíi
PT§K víi mét thêi gian trÔ nµo ®ã. Do sù trÔ nµy, khi cã ®é lÖch tÇn sè lín, ®iÖn
¸p ®−a tíi PT§K vÉn cßn lµ ®iÖn ¸p biÕn thiªn chËm cña thêi ®iÓm tr−íc nªn tÇn
sè VCO còng thay ®æi Ýt h¬n so víi tr−êng hîp kh«ng cã LTT. Ng−îc l¹i, khi ®é
lÖch tÇn nhá, ®iÖn ¸p ®−a tíi PT§K vÉn cßn lµ ®iÖn ¸p biÕn thiªn lín cña thời
®iÓm tr−íc nªn tÇn sè VCO thay ®æi nhanh h¬n. Nh− vËy ®−êng cong ∆ω = ∆ω( t )
ë h×nh 39, khi cã LTT sÏ réng h¬n ë phÇn trªn vµ hÑp l¹i ë phÇn d−íi. §iÒu ®ã
dÉn tíi gi¸ trÞ thµnh phÇn mét chiÒu E0 ®−a tíi PT§K gi¶m. Khi ∆ωb® = ∆ωg ,
B B
Dao déng chuÈn DĐC t¹o ra tÇn sè fTA, qua bé chia cè ®Þnh víi hÖ sè chia M
B B
®−îc ®−a tíi t¸ch sãng pha (TSP). VCO t¹o ra tÇn sè c«ng t¸c f, qua bé chia biÕn
®æi víi hÖ sè chia N còng ®−îc ®−a tíi ®Çu vµo thø 2 cña t¸ch sãng pha. Nh− ®·
ph©n tÝch, vßng PLL sÏ ®¶m b¶o ë chÕ ®é x¸c lËp, c¸c tÇn sè ë ®Çu vµo TSP b»ng
nhau, tøc lµ :
f TA f f TA
= hoÆc f = N = N ⋅ ∆f 0 (6.69)
M N M
Nh− vËy víi viÖc chän M vµ fTA hîp lý, ta x¸c ®Þnh ®−îc b−íc tÇn ∆f0, cßn
B B B B
thay ®æi hÖ sè chia N ta sÏ thay ®æi ®−îc tÇn sè c«ng t¸c tõ f min = N min ∆f 0 ®Õn
f max = N max ∆f 0 . ViÖc thay ®æi hÖ sè chia N cã thÓ thùc hiÖn ®¬n gi¶n b»ng tay
nhê ®¶o m¹ch hoÆc trong c¸c thiÕt bÞ hiÖn ®¹i sö dông bé vi xö lý ®Ó ®Æt vµ nhí
tÇn sè. C¸c bé chia vµ bé t¸ch sãng pha cã thÓ dïng c¸c m¹ch sè ®Ó æn ®Þnh vµ dÔ
thùc hiÖn.
277
Ch−¬ng 7
§iÒu chÕ dao ®éng cao tÇn
7.1. Kh¸i niÖm chung:
Th«ng tin v« tuyÕn ®iÖn lµ mét trong nh÷ng lo¹i th«ng tin thùc hiÖn ë cù li
xa víi tèc ®é nhanh. "Tin tøc" trong th«ng tin v« tuyÕn ®iÖn lµ: b¶n nh¹c, h×nh
¶nh, b¶n b¸o c¸o, mÖnh lÖnh ®· ®−îc biÕn ®æi thµnh nh÷ng dao ®éng ®iÖn tÇn sè
thÊp vµ tù nã kh«ng thÓ truyÒn lan ®i xa trong kh«ng gian.
Trong thùc tÕ vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ, dao ®éng cao tÇn do thiÕt bÞ
ph¸t t¹o ra th«ng qua anten bøc x¹ vµo kh«ng gian cã thÓ truyÒn lan ®i rÊt xa. Vµ
ë nh÷ng n¬i rÊt xa ®ã ng−êi ta vÉn cã thÓ thu nhËn ®−îc tÝn hiÖu nµy b»ng thiÕt bÞ
thu v« tuyÕn. V× vËy muèn th«ng tin ë cù li xa, ng−êi ta thùc hiÖn "ghi" tin tøc ®ã
vµo dao ®éng cao tÇn vµ gäi qu¸ tr×nh nµy lµ ®iÒu chÕ dao ®éng cao tÇn.
Trong thùc tÕ cã nhiÒu c¸ch ®iÒu chÕ dao ®éng cao tÇn, ®ã lµ:
§iÒu chÕ biªn ®é, ®iÒu chÕ tÇn sè, ®iÒu chÕ pha, ®iÒu chÕ xung sè …
7.2. §iÒu chÕ biªn ®é
7.2.1. Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu chÕ biªn ®é
§iÒu chÕ biªn ®é lµ qu¸ tr×nh lµm cho biªn ®é dao ®éng cao tÇn thay ®æi
theo qui luËt tin tøc cÇn truyÒn ®i.
Gi¶ sö tin tøc cã Ých cÇn truyÒn ®i cã d¹ng ®iÒu hoµ:
u Ω = U Ω . cos Ωt (7.1)
VËy quy luËt biÕn ®æi dßng cao tÇn khi thùc hiÖn ®iÒu chÕ biªn ®é sÏ lµ:
i = I T (1 + m. cos Ωt ).coωt (7.2)
ë ®©y: m - HÖ sè ®iÒu chÕ biªn ®é,
I T - Biªn ®é dao ®éng cao tÇn khi ch−a ®iÒu chÕ,
I max ; I min - Biªn ®é dßng cùc ®¹i, cùc tiÓu cña dao ®éng cao tÇn khi
278
I max = (1 + m) I T
I min = (1 − m) I T
I max − I mim
m= (7.3)
I max + I min
IT
m m
m m IT 0 IT
IT IT 2 2
2 2 IT
H×nh 7.2. D¹ng phæ vµ ®å thÞ vÐct¬ cña dao ®éng ®iÒu biªn.
279
Thùc tÕ, tin tøc th−êng kh«ng ë d¹ng chØ cã mét v¹ch phæ ®¬n gi¶n mµ cã
d¹ng phøc t¹p víi d¶i phæ ( Fmin ÷ Fmax ) . VËy phæ cña dao ®éng ®iÒu biªn bëi tÝn
hiÖu ®iÒu chÕ phøc t¹p cã d¹ng h×nh (7.3) vµ cã ®é réng 2 Fmax .
H×nh 7.3. Phæ cña dao ®éng ®iÒu chÕ bëi tÝn hiÖu phøc t¹p.
Quan hÖ vÒ n¨ng l−îng ®−îc ph©n bè nh− sau:
c«ng suÊt dao ®éng sãng mang PT tØ lÖ víi I T2 ,
c«ng suÊt cùc ®¹i Pmax tØ lÖ víi I T2 (1 + m) 2 ,
Khi m =1 ta cã Pmax = 4 PT vµ Pmin = 0 . Hay nãi c¸ch kh¸c, khi thùc hiÖn ®iÒu
chÕ 100% ta cã c«ng suÊt cùc ®¹i b»ng 4 lÇn c«ng suÊt dao ®éng sãng mang
(c«ng suÊt dao ®éng cao tÇn khi kh«ng cã ®iÒu chÕ).
C«ng suÊt dao ®éng biªn tÇn trªn vµ biªn tÇn d−íi Pf + F , Pf − F tû lÖ víi
m
( IT )2 .
2
m m2 2
C«ng suÊt tæng cña hai biªn tÇn tØ lÖ víi 2( IT ) 2 = IT .
2 2
m2
Do vËy Pf + F = Pf − F = PT ,
4
280
2
P biªn tÇn = m PT .
B
(7.6)
2 B
C«ng suÊt trung b×nh Ptb trong mét chu kú dao ®éng ©m tÇn b»ng:
2
Ptb = PT + P biªn tÇn = (1 + m ) PT (7.7)
B
2 B
§Ó n©ng cao tû sè tÝn trªn t¹p ë m¸y thu, mong muèn ®é s©u ®iÒu chÕ lín.
Tuy vËy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®¹t ®−îc ®iÒu nµy. Khi truyÒn tiÕng nãi, ©m
nh¹c, ®é s©u ®iÒu chÕ trung b×nh th−êng cã gi¸ trÞ kho¶ng ( 30 ÷ 35 )%.
ChØ tiªu, chÊt l−îng ®iÒu chÕ biªn ®é ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c tham sè c¬ b¶n
sau: hÖ sè mÐo phi tuyÕn, ®Æc tÝnh tÇn sè vµ møc ®é t¹p.
§Ó x¸c ®Þnh møc ®é mÐo phi tuyÕn ng−êi ta sö dông ®Æc tÝnh ®iÒu chÕ. §Æc
tÝnh ®iÒu chÕ bao gåm ®Æc tÝnh ®iÒu chÕ tÜnh (h×nh 7.4) vµ ®Æc tÝnh ®iÒu chÕ ®éng
(h×nh 7.5 vµ 7.6).
H×nh 7.4. §Æc tÝnh ®iÒu chÕ tÜnh (tr−êng hîp ®iÒu biªn thiªn ¸p).
MÐo phi tuyÕn ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng hÖ sè mÐo phi tuyÕn (k) th«ng qua ®Æc
tÝnh ®iÒu chÕ tÜnh.
I 22 + I 32 + ....
k= (7.8)
I 12
281
Khi tin tøc lµ b¶n nh¹c yªu cÇu k < (1 ÷ 3) %.
§Æc tÝnh ®iÒu chÕ ®éng biÓu diÔn mèi quan hÖ gi÷a ®é s©u ®iÒu chÕ m vµ
biªn ®é cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ.
Tõ h×nh 7.7 nhËn thÊy ®−êng ®Æc tÝnh cã ®o¹n n»m ngang. Thùc tÕ mong
muèn ph¹m vi ®o¹n n»m ngang cµng réng cµng tèt. NÕu truyÒn tin tøc cã Ých lµ
b¶n nh¹c, yªu cÇu ®o¹n n»m ngang tõ (40 ÷ 50 ) Hz ®Õn (8 ÷12) KHz . NÕu truyÒn
tÝn hiÖu tho¹i yªu cÇu ph¹m vi ®o¹n n»m ngang tõ (200 ÷ 300) Hz ®Õn (2 ÷ 3) KHz .
Vïng tÇn sè cao hay thÊp cña ®Æc tuyÕn biªn ®é tÇn sè cã d¹ng ®i xuèng, do vËy
ph¹m vi tÇn sè nµy g©y mÐo tÝn hiÖu ®−îc gäi lµ mÐo tÇn sè.
ChØ tiªu chÊt l−îng tiÕp theo cña ®iÒu biªn lµ møc ®é cho phÐp cña ®iÒu chÕ
biªn ®é kÝ sinh. §iÒu biªn kÝ sinh xuÊt hiÖn lµ do sù kh«ng b»ng ph¼ng cña ®iÖn
¸p mét chiÒu lÊy tõ bé nguån chØnh l−u cung cÊp cho c¸c tÇng, lµm thay ®æi chÕ
282
®é c«ng t¸c cña chóng. Trong m¸y ph¸t mong muèn ®é s©u ®iÒu chÕ kÝ sinh nhá
h¬n (0,1 ÷ 0,3)% so víi ®é s©u ®iÒu chÕ bëi tin tøc cã Ých.
7.2.2. §iÒu chÕ l−íi mét vµ ®iÒu chÕ baz¬ (cùc gèc )
§iÒu chÕ l−íi mét hay cßn gäi lµ ®iÒu biªn thiªn ¸p ®−îc thùc hiÖn b»ng
c¸ch biÕn ®æi thiªn ¸p E g theo quy luËt tÝn hiÖu ®iÒu chÕ. §Æc tÝnh ®iÒu chÕ tÜnh
®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 7.8 khi biªn ®é ®iÖn ¸p kÝch thÝch U g kh«ng thay ®æi.
I
I a1
C
I ao
0
B I go
Ego EgT Eg
KÐm ¸p qu¸ ¸p
H×nh 7.8 §Æc tÝnh ®iÒu chÕ tÜnh khi ®iÒu biªn thiªn ¸p.
NhËn thÊy khi t¨ng Eg(tøc lµ gi¶m E g ) gãc c¾t θ t¨ng vµ biªn ®é xung
B B
dßng an«t I am t¨ng. TiÕp tôc t¨ng thiªn ¸p E g , chÕ ®é c«ng t¸c chuyÓn tõ kÐm ¸p
sang qu¸ ¸p. Xung dßng anèt xuÊt hiÖn lâm ®Çu, dßng I a1 t¨ng chËm. V× vËy
ph¹m vi c«ng t¸c cña tÇng bÞ ®iÒu chÕ th−êng chän trong kho¶ng BC lµ ®o¹n
t−¬ng ®èi th¼ng cña ®Æc tÝnh ®iÒu chÕ vµ t−¬ng øng víi khu vùc c«ng t¸c kÐm ¸p
cña tÇng khuÕch ®¹i.
Lý t−ëng ho¸ b»ng c¸c ®o¹n th¼ng ta cã ®Æc tÝnh ®iÒu chÕ h×nh 7.10.
283
C I P
a) I a1 b)
I go P~
Iao
A
Eg Eg
Eg min Eg max Eg min E g max
NhËn thÊy khi cã ®iÒu chÕ, chØ cã thµnh phÇn I a1 , I ao thay ®æi, do vËy cã:
η = a. I a1 (ë ®©y: a = const ).
Do vËy ®iÓm C øng víi chÕ ®é c«ng t¸c cùc ®¹i sÏ ®¹t hiÖu suÊt lín nhÊt.
H×nh 7.11 tr×nh bµy m¹ch ®iÖn ®iÒu biªn thiªn ¸p dïng ®Ìn ®iÖn tö, víi tÝn
hiÖu ®iÒu chÕ ®−îc ®−a ®Õn l−íi tÇng bÞ ®iÒu chÕ th«ng qua biÕn ¸p tÇn thÊp (biÕn
¸p ®iÒu chÕ), cßn t¶i tin (sãng mang) uct ®−a trùc tiÕp ®Õn l−íi ®iÒu khiÓn qua tô
B B
284
H×nh 7.11 S¬ ®å ®iÒu chÕ l−íi mét.
Tr−êng hîp sö dông tranzistor l−ìng cùc thay thÕ ®Ìn ®iÖn tö, t−¬ng øng ta
cã ®iÒu biªn cùc gèc. H×nh 7.12 tr×nh bµy s¬ ®å ®iÒu biªn lo¹i nµy. Trong ®ã, t¶i
tin vµ tÝn hiÖu ®iÒu chÕ cïng ®iÖn ¸p mét chiÒu qua m¹ch ph©n ¸p R1 , R2 ®Òu ®−îc
®Æt vµo cùc gèc cña tranzistor.
285
H×nh 7.13 M« t¶ sù thay ®æi xung dßng anèt theo chiÒu gi¶m ®iÖn ¸p E a .
NhËn xÐt: §iÖn ¸p E a gi¶m lµm biªn ®é xung dßng anèt gi¶m kÐo theo
thµnh phÇn I ao , I a1 gi¶m cßn dßng l−íi t¨ng m¹nh.
H×nh 7.14 §Æc tÝnh ®iÒu chÕ tÜnh khi ®iÒu biªn anèt.
§−êng ®Æc tÝnh I a1 = f ( E a ) cã ®o¹n OC t−¬ng ®èi tuyÕn tÝnh trong vïng
c«ng t¸c qu¸ ¸p cña bé dao ®éng. VËy ®Ó tr¸nh mÐo phi tuyÕn, qu¸ tr×nh thùc
hiÖn ®iÒu chÕ an«t ®−îc thùc hiÖn trong ®o¹n OC . Tho¶ m·n ®iÒu nµy, ®Æc tuyÕn
®iÒu chÕ lý t−ëng (tuyÕn tÝnh ho¸) vµ quan hÖ gi÷a c¸c lo¹i c«ng suÊt cña tÇng bÞ
®iÒu chÕ ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 7.15.
I a1 , I ao Po , P~
Po
I a1
P~
I ao
Ea
Ea
286
C«ng suÊt cung cÊp cho tÇng bÞ ®iÒu chÕ:
Po = I ao .E a = b. E a2 (7.13)
C«ng suÊt dao ®éng cao tÇn ®· ®iÒu chÕ trªn t¶i t−¬ng ®−¬ng:
1
P~ = I a21 Rtd = c. E a2 (7.14)
2
C«ng suÊt tiªu hao:
Pa = Po − P~
HiÖu suÊt cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi n¨ng l−îng trong m¹ch an«t:
P~
η= = const (7.15)
Po
Nh− vËy hiÖu suÊt hÇu nh− kh«ng thay ®æi trong ph¹m vi tuyÕn tÝnh cña
®Æc tuyÕn ®iÒu chÕ. (ë ®©y: b,c lµ c¸c hÖ sè nhËn gi¸ trÞ kh«ng ®æi).
Khi cã ®iÒu chÕ an«t, c«ng suÊt cung cÊp P0 tb , c«ng suÊt dao ®éng P~ tb
trung b×nh trong mét chu kú dao ®éng cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ (u Ω ) ®Òu t¨ng so víi
m2
gi¸ trÞ c«ng suÊt t−¬ng ®−¬ng nhËn ®−îc ë chÕ ®é sãng mang mét l−îng (1 + )
2
lÇn.
m2
Cô thÓ: P0tb = P0T (1 + ) (7.16)
2
m2
P~ tb = P~T (1 + ) (7.17)
2
L−îng t¨ng cña c«ng suÊt cung cÊp trung b×nh P0tb so víi c«ng suÊt nµy ë
®iÓm tÇn sè sãng mang, chÝnh lµ c«ng suÊt cña bé ®iÒu chÕ:
PΩ = P0tb − P0T (7.18)
Nh− vËy khi ®iÒu biªn an«t ®ßi hái c«ng suÊt tÝn hiÖu ®iÒu chÕ kh¸ lín. Tuy
nhiªn do kh¶ n¨ng ®¹t ®−îc c«ng suÊt ra lín, hiÖu suÊt cao h¬n so víi ®iÒu chÕ
l−íi nªn ë c¸c ®µi ph¸t c«ng suÊt lín th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p ®iÒu chÕ anèt.
H×nh 7.16 tr×nh bµy m¹ch ®iÖn ®iÒu biªn an«t dïng ®Ìn ®iÖn tö, víi tÝn hiÖu
®iÒu chÕ ®−îc ®−a ®Õn an«t tÇng bÞ ®iÒu chÕ th«ng qua biÕn ¸p ®iÒu chÕ tÇn thÊp,
cßn t¶i tin qua tô ng¨n mét chiÒu C1 ®−a ®Õn l−íi ®iÒu khiÓn.
287
C3
C1
u ct Lch
C
Lch
Lch
C2
uΩ
Eg
E aT
C1
u ct Lch C2 L
C3
R1 R2
C4
uΩ
E CT
Cöa vµo X cã ®iÖn ¸p mét chiÒu E0 vµ tÝn hiÖu ®iÒu chÕ u Ω = U Ω CosΩt :
u X = E 0 + U Ω . Cos Ωt
Theo ®Þnh nghÜa m¹ch nh©n, víi gi¶ thiÕt hÖ sè nh©n b»ng 1 ta cã:
u db = u X . uY = ( E 0 + U Ω . cos Ωt ) .U ct . cos ω 0 t .
288
HoÆc:
U ctU Ω U U
u db = E 0 U ct . cos ω 0 t + . Cos (ω 0 + Ω)t + ct Ω Cos (ω 0 − Ω)t (7.19)
2 2
BiÓu thøc (7.19) cho thÊy phæ tÝn hiÖu ®Çu ra m¹ch nh©n cã d¹ng phæ cña tÝn
hiÖu ®iÒu biªn.
X
udb
Z
Y
uΩ
uct
E0
u 2 = − U Ω . cos Ωt + U ct . Cos ω 0 t .
Do ®Æc tÝnh dÉn ®iÖn mét chiÒu cña ®i«t nªn dßng i1 vµ i2 ch¶y qua ®i«t D1
vµ D2 cã d¹ng xung dßng. Vµ ph©n tÝch theo chuçi Taylo ta cã qui luËt:
i1 = a 0 + a1u1 + a 2 u12 + a3 u13 + ...
i2 = a 0 + a1u 2 + a 2 u 22 + a3 u 23 + ...
Trong ®ã:
1
A = U Ω (2a1 + 3a3U ct2 + a3U Ω2 )
2
1
B = a3U Ω3
2 (7.21)
C = 2a 2U ΩU ct
3
D = a3U ΩU ct
2
Tõ biÓu thøc (7.20) vµ (7.21) ta cã thÓ h×nh dung ®−îc d¹ng phæ cña tÝn hiÖu
ra nh− thÓ hiÖn trªn h×nh 7.20, trong ®ã thµnh phÇn tÇn sè sãng mang ®· bÞ lo¹i
bá vµ nhê bé läc, trªn ®Çu ra sÏ chØ cßn hai d¶i biªn tÇn.
290
7.3. §iÒu chÕ tÇn sè
7.3.1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n.
Qu¸ tr×nh lµm tÇn sè cña dao ®éng sãng mang biÕn ®æi theo qui luËt cña tin
tøc cÇn truyÒn ®i ®−îc gäi lµ ®iÒu chÕ tÇn sè.
Gi¶ sö tin tøc cã Ých cÇn truyÒn ®i cã d¹ng ®iÒu hoµ:
u Ω = U Ω . Cos Ωt .
Khi ®ã tÇn sè dao ®éng cao tÇn khi thùc hiÖn hiÖn ®iÒu tÇn sÏ biÕn ®æi theo
quy luËt:
ω®t = ω 0 + ∆ω max . Cos Ωt
B
B
(7.22)
k - hÖ sè tØ lÖ,
Ω = 2π F - tÇn sè gãc cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ.
Gäi: U ®t (t ) = U ct . Cos ϕ (t )
B
(7.23)
B
§©y lµ ®iÖn ¸p dao ®éng cao tÇn khi ®· thùc hiÖn ®iÒu tÇn.
Ta cã mèi liªn hÖ gi÷a gãc pha vµ tÇn sè dao ®éng:
dϕ
ω= (7.24)
dt
t
HoÆc: ϕ = ∫ ωdt + ϕ 0 (7.25)
0
(Trong ®ã: ϕ 0 lµ gãc pha ®Çu. §Ó ®¬n gi¶n cho kh¶o s¸t th−êng gi¶ ®Þnh
ϕ 0 = 0 ).
KÕt hîp (7.25) vµ (7.22) ta cã:
t
∆ω max
ϕ (t ) = ∫ ωdt = ω 0 t + sin Ωt (7.26)
0
Ω
qua biÓu thøc (7.26) ta nhËn thÊy: Khi thùc hiÖn ®iÒu tÇn víi tÇn sè tøc thêi
thay ®æi theo quy luËt tin tøc theo (7.22), th× pha ch¹y ϕ ( t ) cña dao ®éng ®· ®iÒu
291
chÕ còng thay ®æi theo hµm tin tøc. NghÜa lµ ®iÒu tÇn lu«n lu«n kÌm theo ®iÒu
pha. TÇn sè vµ pha ch¹y cã quan hÖ chÆt chÏ theo (7.24) vµ (7.25). V× vËy ®iÒu
ng−îc l¹i còng ®óng: §iÒu pha lu«n lu«n kÌm theo ®iÒu tÇn. ChÝnh v× vËy, nªn
trong nhiÒu tr−êng kîp, ta gäi chung hai d¹ng ®iÒu chÕ nµy lµ ®iÒu chÕ gãc.
KÕt hîp (7.26) vµ (7.23) ta cã:
∆ω max
ë ®©y: m= gäi lµ chØ sè ®iÒu tÇn.
Ω
Tr−êng hîp tÝn hiÖu ®iÒu chÕ cã phæ n»m trong mét d¶i tÇn ( Ω min ÷ Ω max )
∆ω max
th× m sÏ ®−îc tÝnh: m= (7.28)
Ω max
BiÓu thøc (7.27) m« t¶ quy luËt dao ®éng cao tÇn ®· ®−îc ®iÒu chÕ tÇn sè.
Ph©n tÝch (7.27) ta cã:
U ®t (t ) = U ct [Cos ω 0 t . Cos (m. Sin Ωt ) − Sinω 0 t. Sin(mSinΩt )]
B
(7.29)
B
Tõ biÓu thøc (7.31) ta thÊy: Phæ cña dao ®éng cao tÇn ®· ®−îc ®iÒu chÕ tÇn
sè bao gåm: mét tÇn sè dao ®éng sãng mang vµ v« sè c¸c thµnh phÇn tÇn sè biªn
tÇn c¸ch nhau mét l−îng lµ F .
292
ChØ sè ®iÒu tÇn m nhËn nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c nhau, t−¬ng øng ta cã c¸c d¹ng
phæ ®iÒu tÇn réng hÑp kh¸c nhau.
Tr−êng hîp: m < 1 Phæ cã 3 v¹ch gièng tr−êng hîp ®iÒu biªn. Tr−êng hîp
nµy gäi lµ ®iÒu tÇn d¶i hÑp.
Tr−êng hîp: m ≥1 gäi lµ ®iÒu tÇn d¶i m = 0,5
réng. M« t¶ d¹ng phæ cña dao ®éng cao tÇn f
®· ®iÒu tÇn khi m nhËn gi¸ trÞ kh¸c nhau H ×nh 7.21 f 0
cÇu d¶i th«ng m¸y thu ph¶i më réng so víi H ×nh 7.22 f
m=2
0
7.3.2. BiÖn ph¸p kü thuËt thùc hiÖn ®iÒu chÕ tÇn sè.
VÒ mÆt nguyªn t¾c, ®iÒu chÕ tÇn sè ®−îc thùc hiÖn dùa trªn viÖc biÕn ®æi tÇn
sè cña dao ®éng sãng mang theo quy luËt cña tin tøc cÇn truyÒn ®i.
ë bé t¹o dao ®éng LC , tÇn sè dao ®éng ®−îc x¸c ®Þnh gÇn ®óng b»ng tÇn
sè céng h−ëng riªng cña khung dao ®éng:
f 1
dao ®éng = (7.32)
2π LC
B
VËy nÕu lµm cho L hoÆc C biÕn ®æi theo qui luËt cña tin tøc cã Ých ta sÏ
thùc hiÖn ®−îc ®iÒu chÕ tÇn sè theo ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp. Ta xÐt hai c¸ch thùc
hiÖn ®iÒu tÇn trùc tiÕp theo ph−¬ng ph¸p ®· nªu lµ ®iÒu tÇn b»ng ®Ìn ®iÖn kh¸ng
vµ ®iÒu tÇn b»ng ®i«t biÕn dung.
a/ §iÒu tÇn b»ng ®Ìn (hoÆc tranzistor) ®iÖn kh¸ng.
§Ìn (tranzistor) ®iÖn kh¸ng lµ mét phÇn tö mµ trë kh¸ng cña nã t−¬ng
®−¬ng nh− mét ®iÖn c¶m ( L* ) hoÆc mét tô ®iÖn ( C * ) vµ gi¸ trÞ cña nã thay ®æi
®−îc theo quy luËt cña tin tøc cã Ých ( u Ω ) t¸c ®éng ë ®Çu vµo.
293
§Ìn ®iÖn kh¸ng ®−îc m¾c song song víi khung dao ®éng LC cña tÇng chñ
sãng. S¬ ®å nguyªn t¾c m¾c m¹ch gi÷a ®Ìn ®iÖn kh¸ng víi khung céng h−ëng
cña bé dao ®éng ®−îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.24.
H×nh 7.24. §iÒu tÇn trùc tiÕp b»ng ®Ìn ®iÖn kh¸ng
Trªn h×nh 7.24 gi¶ ®Þnh trë kh¸ng cña ®Ìn ®iÖn kh¸ng t−¬ng ®−¬ng víi tô
®iÖn C * . VËy tÇn sè cña bé dao ®éng sÏ cã qui luËt:
1
f dao ®éng =. (7.33)
2π L . (C + C )
B
*
B
Tõ (7.33) ta thÊy tÇn sè dao ®éng sÏ bÞ thay ®æi khi C * thay ®æi d−íi t¸c
dông cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ ( u Ω ) t¸c ®éng ë ®Çu vµo ®Ìn ®iÖn kh¸ng.
Thùc tÕ ®Ìn ®iÖn kh¸ng cã bèn lo¹i. ViÖc ph©n lo¹i dùa vµo c¸ch m¾c vµo
m¹ch cña c¸c linh kiÖn bªn ngoµi L − R vµ R − C . §ã lµ:
1/ Tranzistor ®iÖn kh¸ng kiÓu L − R :
Trªn h×nh 7.25 thÓ hiÖn s¬ ®å nguyªn lý cña tranzistor ®iÖn kh¸ng lo¹i nµy.
L
L*
R
A
H×nh 7.25 Tranzistor ®iÖn kh¸ng kiÓu L - R.
294
ë ®©y: Trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng cña tranzistor ®iÖn kh¸ng (®−îc tÝnh t¹i
A ; A′ ) cã qui luËt:
Uc U R + jω L
Z ra = Z td = = c =
Ic SU b SR
295
1
R+
j ωC
Z ra =
SR
1
NÕu chän ®−îc R << hoÆc ω CR <<1 , gÇn ®óng ta cã:
ωC
1 1
Z ra = = .
jωSRC jωC *
VËy ë ®Çu ra ( A A′ ) tranzistor ®iÖn kh¸ng t−¬ng ®−¬ng nh− tô C * víi gi¸
trÞ:
C * = SRC (7.36)
4/ Tranzistor ®iÖn kh¸ng kiÓu R-L (h×nh 7.28)
ë ®©y trë kh¸ng ra cña tranzistor ®iÖn kh¸ng cã qui luËt:
R + j ωL
Z ra =
jωL. S
296
C2 A
R
udt
Lch
T1 T2
uΩ L C5
C1 C3
A′ R3
R2 +
R1 R4 C4
−
H×nh 7.29 S¬ ®å thùc hiÖn ®iÒu tÇn b»ng tranzistor ®iÖn kh¸ng.
Anèt Katèt
− +
U ng −îc
C&
+U® ( thuËn)
H×nh 7.30. §iÖn dung t−¬ng ®−¬ng cña varicap
S¬ ®å nguyªn t¾c ®iÒu tÇn b»ng ®i«t biÕn dung ®−îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.31.
ë ®©y: ®i«t biÕn dung ®−îc ph©n cùc ng−îc nhê nguån ®iÖn ¸p mét chiÒu
( E 0 ), vµ nã ®−îc m¾c song song víi khung dao ®éng LC cña bé t¹o dao ®éng.
297
H×nh 7.31. §iÒu tÇn b»ng ®ièt biÕn dung
Tõ h×nh 7.31 ta thÊy ®i«t biÕn dung chÞu t¸c ®éng cña ba nguån ®iÖn ¸p:
- ®iÖn ¸p mét chiÒu E 0 ,
- ®iÖn ¸p tÝn hiÖu ®iÒu chÕ trªn thø cÊp biÕn ¸p tÇn sè thÊp cã biªn ®é U Ω′ ,
- ®iÖn ¸p cao tÇn trªn khung céng h−ëng tÝnh t¹i hai ®iÓm ( AA′ ) cã biªn ®é U ct .
§Ó ®¶m b¶o lu«n cã ®iÖn ¸p ng−îc trªn ®i«t vµ ®i«t biÕn dung lu«n lu«n
t−¬ng ®−¬ng tô ®iÖn C * , yªu cÇu ph¶i tho¶ m·n ®iÒu kiÖn:
E 0 > U ct + U Ω (7.38)
298
7.4.1. B¶n chÊt cña ®iÒu chÕ ®¬n biªn
Nh− ®· biÕt, phæ cña dao ®éng ®· ®iÒu biªn bao gåm t¶i tÇn vµ hai d¶i biªn
tÇn (h×nh 7.32b), trong ®ã chØ cã c¸c biªn tÇn chøa th«ng tin vÒ tin tøc cÇn göi ®i.
F
f
a)
f0 −F f0 +F
b) f
f0 +F
c) f
•
H×nh 7.32 CÊu tróc phæ cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ (a), cña tÝn hiÖu ®iÒu biªn (b)
vµ cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ ®¬n biªn (c).
VÒ mÆt n¨ng l−îng, ta biÕt r»ng c«ng suÊt tæng céng cña dao ®éng ®iÒu
biªn cã thÓ viÕt d−íi d¹ng(7.7):
⎛ m2 ⎞
Ptb = PT ⎜1+ ⎟
⎝ 2 ⎠
Trong ®ã: PT lµ c«ng suÊt cña t¶i tÇn, m lµ ®é s©u ®iÒu chÕ.
Khi m = 1 , hai phÇn ba c«ng suÊt cña m¸y ph¸t dïng ®Ó truyÒn ®i t¶i tÇn,
hai d¶i biªn chØ chiÕm phÇn c«ng suÊt cßn l¹i kh¶ nhá (1/3). Sù bÊt hîp lý nµy
cµng thÓ hiÖn râ rÖt h¬n khi gi¸ trÞ trung b×nh cña hÖ sè ®iÒu chÕ nhá h¬n 100%
(th−êng trong thùc tÕ mtb ≈ 0,3 ÷ 0,35 ) th× c«ng suÊt cña hai biªn tÇn sÏ rÊt nhá.
KÕt qu¶ ë ®Çu ra bé t¸ch sãng m¸y thu, tÝn hiÖu cã Ých còng cã gi¸ trÞ nhá.
Trªn h×nh 7.32b, phæ cña hai biªn tÇn hoµn toµn ®èi xøng qua t¶i tÇn, tøc lµ
th«ng tin vÒ tin tøc chøa trong chóng lµ gièng nhau, do vËy chØ cÇn truyÒn ®i mét
biªn tÇn (h×nh 7.32c) lµ ®ñ. T¶i tÇn chØ cÇn dïng ®Ó t¸ch sãng, nªn cã thÓ nÐn
toµn bé hoÆc mét phÇn lín tr−íc khi truyÒn ®i, ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ vÒ mÆt n¨ng
l−îng, kh¾c phôc ®−îc sù bÊt hîp lý trong cÊu tróc phæ cña dao ®éng ®iÒu biªn.
Qu¸ tr×nh ®iÒu chÕ nh»m t¹o ra mét d¶i biªn tÇn gäi lµ ®iÒu chÕ ®¬n biªn.
HÖ thèng th«ng tin dùa trªn c¬ së mét d¶i biªn tÇn ®−îc gäi lµ hÖ th«ng th«ng tin
®¬n biªn. Nh− vËy, thùc chÊt cña ®iÒu chÕ ®¬n biªn lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi phæ cña
299
tÝn hiÖu tõ vïng tÇn sè thÊp lªn vïng tÇn sè v« tuyÕn (RF) mµ kh«ng lµm thay ®æi
cÊu tróc phæ nh− thÓ hiÖn trªn h×nh 7.32.
§Ó hiÓu râ h¬n vÒ d¹ng ®iÒu chÕ nµy ta biÓu diÔn tÝn hiÖu ®iÒu chÕ d−íi
d¹ng tÝch cña hai hµm sè:
F (t ) = a(t ) .Cos ϕ (t ) (7.39)
Trong ®ã: a(t ) lµ hµm biÕn ®æi chËm, thÓ hiÖn ®−êng bao tøc thêi (biªn ®é)
cña F (t ) , ϕ (t ) n»m trong hµm biÕn ®æi nhanh Cosϕ (t ) lµ pha tøc thêi cña F (t )
dϕ (t )
vµ Ω(t ) = lµ tÇn sè tøc thêi cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ F (t ) .
dt
Khi ®iÒu chÕ biªn ®é, gi¸ trÞ tøc thêi cña dao ®éng cao tÇn ®· ®iÒu chÕ cã
d¹ng:
X (t )=A0 [1 + mF ′(t )]Cos ωt (7.40)
Trong ®ã: A0 lµ biªn ®é, ω lµ tÇn sè gãc cña t¶i tÇn (sãng mang khi ch−a
a(t )
®iÒu chÕ), vµ F ′(t ) = Cos ϕ (t ) = a ′(t )Cos ϕ (t ) ≤1 lµ hµm tin tøc chuÈn ho¸.
a (t ) max
Nh− vËy:
1
X (t ) = A0 Cos ω t + m A0 a ′(t ) Cos [ω t + ϕ (t )]+
2
1
+ m A0 a ′(t ) Cos [ω t − ϕ (t )]
2
NÕu t¸ch ra biªn tÇn trªn vµ lo¹i bá c¸c thµnh phÇn kh¸c, ta nhËn ®−îc biÓu
thøc to¸n häc cña dao ®éng ®iÒu chÕ ®¬n biªn:
1
f (t ) = m A0 a ′(t ) Cos [ωt + ϕ (t )]= B a(t ) Cos [ ωt + ϕ (t )] (7.41)
2
1
Víi: B = mA0 a(t ) lµ h»ng sè.
2 max
Qua (7.41), ta nhËn thÊy ®iÒu chÕ ®¬n biªn lµ d¹ng ®iÒu chÕ phøc t¹p c¶
biªn ®é vµ tÇn sè. Biªn ®é B.a(t ) thay ®æi theo qui luËt biÕn ®æi cña ®−êng bao
tøc thêi tÝn hiÖu ®iÒu chÕ, cßn tÇn sè:
300
d
ω (t ) = [ωt + ϕ (t )]= ω + Ω(t ) (7.42)
dt
còng biÕn ®æi theo quy luËt biÕn ®æi tÇn sè tøc thêi cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ.
7.4.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña th«ng tin ®¬n biªn
a) ¦u viÖt cña hÖ thèng th«ng tin ®¬n biªn
1. VÒ mÆt n¨ng l−îng, toµn bé c«ng suÊt cña m¸y ph¸t dïng ®Ó truyÒn ®i
th«ng tin vÒ tin tøc cã Ých. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ, c«ng suÊt bøc x¹ yªu cÇu
thÊp h¬n víi cïng mét cù li th«ng tin, hoÆc nÕu cïng c«ng suÊt cña m¸y ph¸t, sÏ
®¶m b¶o cù ly xa h¬n. Khi kÓ ®Õn tÊt c¶ c¸c yÕu tè, lîi Ých vÒ mÆt n¨ng l−îng
t¨ng lªn kho¶ng 10db ( 8 ÷16 lÇn) so víi ®iÒu chÕ biªn ®é.
2. BÒ réng phæ cña tÝn hiÖu ®¬n biªn gi¶m mét nöa so víi ®iÒu chÕ biªn ®é,
nªn t¹p ©m ®Çu thu còng gi¶m nhá vµ t¨ng sè kªnh th«ng tin cïng lµm viÖc trong
mét d¶i tÇn sè.
3. ë chÕ ®é im lÆng, tøc lµ khi kh«ng cã tÝn hiÖu ®iÒu chÕ, m¸y ph¸t kh«ng
bøc x¹ n¨ng l−îng. §iÒu ®ã cho phÐp d¹ng ®iÒu chÕ nµy cã tÝnh b¶o mËt cao h¬n,
t¨ng tuæi thä cña m¸y ph¸t vµ cã kh¶ n¨ng lµm viÖc b¸n song c«ng mµ kh«ng cÇn
chuyÓn chÕ ®é thu-ph¸t.
Do nh÷ng −u ®iÓm ®ã, ®iÒu chÕ ®¬n biªn ngµy cµng ®−îc sö dông nhiÒu
trong th«ng tin nãi chung (ë d¶i sãng ng¾n vµ sãng trung) vµ th«ng tin qu©n sù
nãi riªng.
b) Nh÷ng yªu cÇu ®Æc biÖt khi ®iÒu chÕ ®¬n biªn.
1. §Ó gi¶i ®iÒu chÕ (t¸ch sãng) tÝn hiÖu ®¬n biªn, ë m¸y thu cÇn ph¶i lÆp l¹i
tÇn sè mang ®· bÞ lo¹i bá ë m¸y ph¸t nhê bé dao ®éng t¹i chç víi ®é chÝnh x¸c
cao. Sù lÖch cña tÇn sè dao ®éng t¹i chç ë m¸y thu so víi tÇn sè sãng mang ë
m¸y ph¸t dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn mét d¹ng mÐo ®Æc biÖt ®−îc gäi lµ mÐo kh«ng
®ång bé. Khi ®ã phæ cña tÝn hiÖu ®iÒu chÕ sÏ bÞ dÞch ®i theo thang tÇn sè trong
qu¸ tr×nh biÕn ®æi tõ vïng tÇn sè v« tuyÕn vÒ vïng tÇn sè thÊp. §iÒu nµy sÏ ph¸ vì
©m s¾c tù nhiªn cña tiÕng nãi vµ lµm gi¶m tÝnh trung thùc cña tÝn hiÖu thu ®−îc.
301
Theo c¸c sè liÖu thùc tÕ, khi truyÒn tiÕng nãi cho phÐp mÐo kh«ng ®ång bé
chÊp nhËn ®−îc trong ph¹m vi ®é lÖch tÇn sè cña toµn tuyÕn lµ d−íi ± 50 Hz . §iÒu
®ã ®· ®Æt ra yªu cÇu rÊt cao ®èi víi ®é æn ®Þnh tÇn sè cña kªnh th«ng tin ®¬n
biªn. Cô thÓ, khi lµm viÖc trong d¶i sãng ng¾n, yªu ®é kh«ng æn ®Þnh tÇn sè cña
c¸c bé dao ®éng m¸y ph¸t vµ m¸y thu kh«ng ®−îc lín h¬n 10 −6 .
2. Kh«ng cho phÐp thùc hiÖn nh©n tÇn trong c¸c tÇng khuÕch ®¹i tÝn hiÖu
®¬n biªn ®Ó kh«ng lµm thay ®æi cÊu tróc phæ cña chóng.
3. CÇn ®¶m b¶o ®é mÐo vÒ biªn ®é vµ pha nhá ®Ó kh«ng lµm mÊt th«ng tin
vÒ tin tøc chøa trong c¶ biªn ®é vµ pha cña dao ®éng cao tÇn.
4. §ßi hái cao vÒ møc ®é läc bá t¶i tÇn vµ d¶i biªn tÇn kh«ng lµm viÖc ®Ó
gi¶m nhiÔu cho kªnh th«ng tin ë nh÷ng tÇn sè l©n cËn.
7.4.3. C¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn tin tøc khi ®iÒu chÕ ®¬n biªn.
Khi ®iÒu chÕ ®¬n biªn, cã thÓ truyÒn tÝn hiÖu b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c
nhau. Cô thÓ trªn h×nh 7.33 tr×nh bµy mét sè ph−¬ng ph¸p sau:
a) Theo d¶i biªn tÇn trªn (USB)
b) Theo d¶i biªn tÇn d−íi (LSB)
c) Theo d¶i biªn trªn hoÆc f0 + F
d−íi còng víi tÝn hiÖu l¸i (Pilot). f
a) •
f 0 − F1 f 0 + F2
®éng - Khi ®ã xuÊt hiÖn sai lÖch
f
tÇn sè do hiÖu øng §èp-le. Ngoµi e) •
f0 + F
ra, tÝn hiÖu Pilot cßn ®Ó tù ®éng f f
f)
®iÒu chØnh hÖ sè khuÕch ®¹i trong H×nh 7.33. C¸c ph−¬ng thøc truyÒn tin
m¸y thu. tøc khi ®iÒu chÕ ®¬n biªn
302
d) TruyÒn cïng mét tin tøc theo c¶ hai d¶i biªn tÇn (USB vµ LSB). Ph−¬ng
ph¸p nµy dïng ®Ó chèng l¹i hiÖn t−îng pha ®inh chän läc.
e) Lµm viÖc theo hai ®−êng. Khi ®ã mét tin tøc ®−îc truyÒn theo d¶i biªn
trªn, cßn tin tøc kh¸c ®−îc truyÒn theo d¶i biªn d−íi.
f) Lµm viÖc víi mét d¶i biªn (USB hoÆc LSB) cïng víi t¶i tÇn ®−îc thiÕt lËp
l¹i. Trong tr−êng hîp nµy, t¶i tÇn ®−îc kh«i phôc l¹i kho¶ng 70 ÷ 90% . Khi ®ã cã
thÓ dïng t¸ch sãng biªn ®é ®Ó gi¶i ®iÒu chÕ.
7.4.4. C¸c ph−¬ng ph¸p t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn.
Ta ph©n biÖt bèn ph−¬ng ph¸p ®iÒu chÕ ®¬n biªn:
- Ph−¬ng ph¸p läc,
- Ph−¬ng ph¸p bï pha,
- Ph−¬ng ph¸p läc pha,
- Ph−¬ng ph¸p tæng hîp.
1. H×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn b»ng ph−¬ng ph¸p läc:
B¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p läc lµ sö dông bé läc ®Ó t¸ch biªn tÇn cÇn thiÕt
(biªn tÇn lµm viÖc) vµ lo¹i bá c¸c thµnh phÇn kh¸c (t¶i tÇn vµ biªn tÇn kh«ng lµm
viÖc). VÒ nguyªn t¾c, viÖc t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn nhê ph−¬ng ph¸p läc cã thÓ thùc
hiÖn nhê s¬ ®å chØ ra trªn h×nh 7.34.
f0 F f0 F
F
Bé trén Bé läc
f0
T¹o
Dao ®éng
H×nh 7.34. T¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn b»ng ph−¬ng ph¸p läc.
Tuy nhiªn trong thùc tÕ kh«ng cã nh÷ng bé läc ®¶m b¶o ®Æc tÝnh chän läc
rÊt cao tho¶ m·n yªu cÇu, khi kho¶ng c¸ch t−¬ng ®èi gi÷a c¸c biªn tÇn
∆f 2 Fmin
= lµ rÊt nhá.
f0 f0
303
VÝ dô: f 0 = 6 MHz ; F = 300 ÷ 3400 Hz , ë ®Çu ra bé trén tÇn c©n b»ng (®iÒu
biªn c©n b»ng) cã hai thµnh phÇn biªn tÇn:
f 0 + F = (6.000.300 ÷ 6.003.400) Hz
f 0 − F = ( 5.999.700 ÷ 5.996.600) Hz
Kho¶ng c¸ch t−¬ng ®èi gi÷a hai biªn tÇn:
∆f 2.300
= 6
= 10 −4 = 0, 01% .
f 0 6.10
Thùc tÕ c¸c bé läc tèt nhÊt, kÓ c¶ bé läc th¹ch anh còng kh«ng cã ®Æc tÝnh
läc víi s−ên dèc nh− vËy ®Ó lo¹i bá biªn tÇn kh«ng lµm viÖc.
Do vËy, néi dung c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p nµy vÉn lµ sö dông c¸c bé läc kÕt
hîp víi viÖc n©ng dÇn tÇn sè trung t©m tõ vïng tÇn sè thÊp lªn vïng tÇn sè v«
tuyÕn. (H×nh 7.35).
H×nh 7.35. S¬ ®å khèi bé t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn b»ng ph−¬ng ph¸p läc.
ë lÇn biÕn ®æi ®Çu tiªn, ta chän f1 t−¬ng ®èi nhá. VÝ dô chän f1 = 200 Khz ,
∆f 2 Fmin 2 × 300
khi ®ã: = = = 0,3 %
f f1 200.10 3
Bé läc L1 cã thÓ dïng bé läc th¹ch anh chÊt l−îng cao ®Ó lo¹i bá biªn tÇn
kh«ng lµm viÖc. ë lÇn biÕn ®æi thø hai, cã thÓ chän f 2 lín, do tÇn sè f tg1 còng
kh«ng cßn qu¸ thÊp. Th−êng chän f 2 ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn f tg 2 > f max , khi ®ã cã
thÓ sö dông bé läc th«ng thÊp ë ®Çu ra (bé läc L3 ), nh»m lo¹i bá c¸c hµi bËc cao
triÖt ®Ó nhÊt.
TÇn sè c«ng t¸c ë ®Çu ra cña bé kÝch thÝch cã d¹ng:
f = f 3 − f tg 2 = f 3 − ( f 2 + f 1 ± F ) (7.43)
304
Tøc lµ ë cÊp biÕn ®æi cuèi cïng, ta t¸ch ra tÇn sè hiÖu. Khi thay ®æi tÇn sè
f 3 , ta cã thÓ thay ®æi ®−îc tÇn sè c«ng t¸c.
VÝ dô: chän f 2 = 20MHz ; f 3 = 30,2 MHz th× f =10 MHz − F vµ qu¸ tr×nh biÕn
®æi tÇn sè khi h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn thÓ hiÖn nh− h×nh 7.36.
Ph−¬ng ph¸p läc ®−îc øng dông réng r·i nhÊt ®Ó h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n
biªn. Nã ®¶m b¶o ®é æn ®Þnh cao vÒ tÇn sè vµ ®é suy gi¶m lín ®èi víi c¸c thµnh
phÇn dao ®éng kh«ng mong muèn. Tuy vËy kh«ng thÓ t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn trùc
tiÕp ë ngay tÇn sè lµm viÖc mµ ph¶i qua mét sè kh©u biÕn ®æi trung gian phøc t¹p.
2. H×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn b»ng ph−¬ng ph¸p bï trõ pha.
C¬ së cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ t¹o ra sù bï trõ vÒ pha ®Ó lo¹i bá c¸c thµnh
phÇn kh«ng mong muèn vµ t¸ch ra tÝn hiÖu ®¬n biªn tõ mét sè bé ®iÒu chÕ lµm
viÖc trªn t¶i chung.
H×nh 7.37 S¬ ®å bï trõ 4 pha h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn.
305
Ta xÐt trong tr−êng hîp tæng qu¸t, khi s¬ ®å gåm n tÇng ®iÒu chÕ víi pha
cña c¸c tÝn hiÖu vµo lÖch nhau nh÷ng gãc 2π n .
Trªn h×nh 7.37 tr×nh bµy s¬ ®å 4 pha ®èi xøng ®Ó t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn; H×nh
7.38 biÔu diÔn ®å thÞ vÐc t¬ gi¶i thÝch nguyªn t¾c t¹o ra d¶i biªn d−íi ®ång thêi
lo¹i bá d¶i biªn trªn vµ t¶i tÇn nhê sù bï trõ vÒ pha.
4 3
8
6
6 2 4
2 3
5 1
7
1
5
8 7
H×nh 7.38. §å thÞ vÐc t¬ gi¶i thÝch nguyªn t¾c h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn
nhê s¬ ®å bï trõ 4 pha.
T¶i tÇn (víi tÇn sè ω ) vµ tÝn hiÖu ®iÒu chÕ (víi tÇn sè Ω ) ®−îc ®−a ®Õn c¸c
bé quay pha tÇn sè cao vµ tÇn sè thÊp t−¬ng øng.
HÖ thèng tÝn hiÖu cã pha ®èi xøng lÇn l−ît ®−îc ®−a ®Õn ®Çu vµo c¸c bé
®iÒu chÕ biªn ®é.
Gäi u M 1 , u M 2 , u M 3 , u M 4 lÇn l−ît lµ ®iÖn ¸p ®Çu ra cña c¸c bé ®iÒu chÕ
M 1 , M 2 , M 3 , M 4 ta nhËn ®−îc:
u M 1 = U ct (1 + m cos Ω t ) Cos ω 0 t
u M 2 = U ct (1 + mSin Ω t ) Sinω 0 t
u M 3 = U ct (1 − m Cos Ω t ) Cosω 0 t
u M 4 = U ct (1 − mSin Ω t ) Sinω 0 t
Trªn t¶i chung ta nhËn ®−îc u Σ lµ tÝn hiÖu ®¬n biªn d¶i tÇn biªn d−íi (LSB):
u db = u Σ = 2mU ct (Cos ω 0 t CosΩt + Sin ω 0 t Sin Ωt ) =
(7.44)
= 2mU ct Cos (ω 0 − Ω)t
306
§Ó gi¶m sè bé ®iÒu chÕ " M " trong hÖ 4 pha, ng−êi ta cã thÓ sö dông hai bé
®iÒu chÕ c©n b»ng ®Ó lo¹i bá t¶i tÇn tr−íc khi céng trªn t¶i chung nh− h×nh 7.39.
H×nh 7.39. Bé t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn sö dông c¸c bé ®iÒu chÕ
c©n b»ng (§CCB).
Hai bé quay pha trªn h×nh 7.39 lµm nhiÖm vô t¹o ra hai dao ®éng ë ®Çu ra
lÖch nhau π 2 (90 0 ) :
u M 1 = mU ct Cos ω 0 t Cos Ω t
u M 2 = m U ct Sin ω 0 t Sin Ω t
bé d¶i tÇn. §©y chÝnh lµ khã kh¨n vµ lµ nh−îc ®iÓm cña s¬ ®å bï pha. ¦u ®iÓm
cña ph−¬ng ph¸p bï pha lµ cã thÓ h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn trùc tiÕp t¹i tÇn sè
lµm viÖc (RF), kh«ng cã nh÷ng bé läc phøc t¹p vµ tÇn sè tæ hîp phô.
307
3. H×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn b»ng ph−¬ng ph¸p läc - bï pha kÕt
hîp.
Nguyªn t¾c cña ph−¬ng ph¸p läc vµ bï trõ pha ®−îc kÕt hîp l¹i ®Ó tËn dông
−u ®iÓm cña c¶ hai ph−¬ng ph¸p nµy.
Fmin F0 Fmax
f
0 F0 Fmin
f
f0 f0 F0
H×nh 7.41 §å thÞ phæ gi¶i thÝch nguyªn t¾c t¹o tÝn hiÖu ®¬n biªn nhê
ph−¬ng ph¸p läc - bï pha.
Theo h×nh 7.40, ta cã c¸c dao ®éng ë ®Çu ra hai bé ®iÒu chÕ c©n b»ng
(§CCB) ®Çu tiªn:
308
1
u CBI = U Cos Ω t Cos Ω 0 t = U [Cos (Ω 0 + Ω)t + Cos (Ω 0 − Ω)t ] ,
2
1
u CBII = U Cos Ω t SinΩ 0 t = U [Sin(Ω 0 + Ω)t + Sin (Ω 0 − Ω)t ]
2
Sau bé läc tÇn thÊp, ta t¸ch ra ®−îc hai d¶i biªn trªn ( F0 + F ) lÖch pha nhau
gãc π 2 . Cã thÓ coi ®©y lµ tÝn hiÖu ®iÒu chÕ ®· quay pha. TÝn hiÖu nµy cïng víi
t¶i tin f 0 ®−îc ®−a tíi c¸c bé §CCB III vµ §CCB IV ®Ó h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n
biªn theo nguyªn lý cña s¬ ®å bï pha ®¬n gi¶n tr×nh bµy trªn h×nh 7.41.
1
u CBIII = mU ct Cos ω 0 t Cos (Ω 0 + Ω)t = mU ct [Cos (ω 0 + Ω 0 + Ω) + Cos (ω 0 − Ω 0 − Ω)]
2
1
u CBIV = m U ct Sin ω 0 t .Sin (Ω 0 + Ω)t = mU ct [− Cos (ω 0 + Ω 0 + Ω) + Cos (ω 0 − Ω 0 − Ω)]
2
Nh− vËy tÝn hiÖu ®¬n biªn ë ®Çu ra cña m¹ch hiÖu ®−îc viÕt d−íi d¹ng:
u db = u CBIII − u CBIV = m U ct Cos (ω 0 + Ω 0 + Ω)t (7.46)
§iÒu chÕ ®¬n biªn theo ph−¬ng ph¸p läc - bï pha kh«ng cÇn dïng m¹ch
quay pha ®èi víi tÝn hiÖu ®iÒu chÕ nªn dÔ thùc hiÖn h¬n so víi ph−¬ng ph¸p bï
pha ®ång thêi cã thÓ h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn ë ngay tÇn sè c«ng t¸c mµ
kh«ng qua nhiÒu cÊp biÕn ®æi trung gian.
Ph−¬ng ph¸p cuèi cïng ®Ó h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn lµ ph−¬ng ph¸p tæng
hîp, Ýt ®−îc sö dông trong thùc tÕ. Néi dung cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ sö dông c¸c
bé t¸ch sãng ®Ó lÊy ra quy luËt biÕn ®æi ®−êng bao a(t ) vµ quy luËt biÕn ®æi pha
(hoÆc tÇn sè) tøc thêi ϕ (t ) (hoÆc Ω(t ) ) sau ®ã thùc hiÖn viÖc ®iÒu biªn kÕt hîp
víi ®iÒu pha (hoÆc ®iÒu tÇn) ®Ó h×nh thµnh tÝn hiÖu ®¬n biªn.
309
Ch−¬ng 8
t¸ch sãng tÝn hiÖu v« tuyÕn
8.1. Kh¸i niÖm chung
T¸ch sãng lµ qu¸ tr×nh t×m l¹i tÝn hiÖu ®iÒu chÕ ban ®Çu, vµ chóng cã thÓ
®−îc ph©n chia theo 2 nhãm c¬ b¶n sau:
- TÝn hiÖu liªn tôc (analog), trong ®ã tin tøc cÇn truyÒn ®−îc ®iÒu chÕ mét
trong c¸c tham sè sau cña dao ®éng: Biªn ®é (U v ) tÇn sè ( f v ), pha ( ϕ v ). Phô
thuéc vµo d¹ng ®iÒu chÕ, ng−êi ta ph©n chia thµnh c¸c bé t¸ch sãng biªn ®é, t¸ch
sãng tÇn sè, t¸ch sãng pha.
- TÝn hiÖu xung, ë ®©y tin tøc cÇn truyÒn ®−îc ®iÒu chÕ mét trong c¸c tham
sè sau: Biªn ®«, tÇn sè, pha,®é réng xung. §Ó t¸ch sãng c¸c tÝn hiÖu nµy, ng−êi ta
sö dông c¸c bé t¸ch sãng §BX (®iÒu biªn xung), §TX (®iÒu tÇn xung), §PX
(®iÒu pha xung), §RX (®iÒu ®é réng xung).
Ngoµi ra, cã d¹ng ®iÒu cèt xung (§CX) ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch thay ®æi
tæ hîp c¸c nhãm xung vµ thùc hiÖn gi¶i ®iÒu chÕ b»ng c¸c bé t¸ch sãng xung thÞ
tÇn vµ gi¶i m·.
Phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p gia c«ng tÝn hiÖu mµ ph©n thµnh c¸c lo¹i t¸ch
sãng t−¬ng tù vµ sè.
8.2. T¸ch sãng biªn ®é (TSB§)
Bé t¸ch sãng biªn ®é lµ thiÕt bÞ mµ ®iÖn ¸p ë ®Çu ra cña nã tû lÖ víi biªn ®é
tÝn hiÖu cao tÇn ë ®Çu vµo. H×nh 8.1 biÓu diÔn c¸c ®iÖn ¸p vµ phæ cña chóng ë ®Çu
vµo vµ ra cña bé t¸ch sãng biªn ®é. NÕu ë ®Çu vµo t¸ch sãng biªn ®é cã ®iÖn ¸p
vµo u v ®−îc ®iÒu chÕ biªn ®é b»ng dao ®éng cã tÇn sè F, th× ë ®Çu ra cña bé t¸ch
sãng ®iÖn ¸p U TS thay ®æi theo qui luËt thay ®æi cña ®−êng bao ®iÖn ¸p ®Çu vµo
uv .
Nh− vËy ®iÖn ¸p ë ®Çu ra bé t¸ch sãng biªn ®é cã tÇn sè kh¸c víi tÇn sè
®iÖn ¸p ®Çu vµo. §Ó thùc hiÖn nhiÖm vô nµy, trong bé t¸ch sãng biªn ®é ph¶i cã
310
phÇn tö tuyÕn tÝnh biÕn ®æi theo tham sè hoÆc lµ phÇn tö phi tuyÕn. tr−êng hîp
®Çu ng−êi ta th−êng gäi lµ t¸ch sãng ®ång bé.
H×nh 8.1. D¹ng tÝn hiÖu ë ®Çu vµo vµ ra bé TSB§ vµ phæ cña chóng.
Khi dïng phÇn tö phi tuyÕn, ng−êi ta cã thÓ sö dông c¸c ®i«t hoÆc tranzistor.
Trªn thùc tÕ c¸c ®i«t th−êng hay ®−îc sö dông nhÊt.
8.2.1. C¸c chØ tiªu chÊt l−îng cña TSB§:
a) HÖ sè truyÒn ®¹t ®iÖn ¸p:
§iÖn ¸p ®Çu vµo bé t¸ch sãng biªn ®é:
uv (t ) = U mo (1 + m cos Ωt ).cos ωt (8.1)
§iÖn ¸p ë ®Çu ra:
u ra (t ) = U ts cos Ωt (8.2)
Ng−êi ta ®Þnh nghÜa hÖ sè truyÒn ®¹t ®iÖn ¸p cña bé t¸ch sãng biªn ®é lµ tû
sè gi÷a biªn ®é ®iÖn ¸p tÇn thÊp (tin tøc) ë ®Çu ra U ts vµ biªn ®é ®−êng bao ®iÖn
¸p cao tÇn ë ®Çu vµo:
U ts
K ts = (8.3)
m.U mo
HÖ sè truyÒn ®¹t cña bé t¸ch sãng ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ qu¸ tr×nh t¸ch sãng.
b) DÉn n¹p vµo:
311
DÉn n¹p vµo bé t¸ch sãng lµ tû sè gi÷a biªn ®é dßng ®iÖn cao tÇn (tÇn sè mang
ωth ) trªn biªn ®é ®iÖn ¸p cao tÇn còng ë tÇn sè nµy ë ®Çu vµo bé t¸ch sãng:
I vω
Yvts = = g vts + jbvts (8.4)
U vω
DÉn n¹p vµo cña bé t¸ch sãng ®¸nh gi¸ møc ®é ¶nh h−ëng cña bé t¸ch sãng
®Õn tÇng phÝa tr−íc cña nã. (th−êng lµ bé khuÕch ®¹i). g vts lµm t¨ng tæn hao
khung dao ®éng céng h−ëng cña bé khuÕch ®¹i, do ®ã g vts cµng nhá cµng tèt. bvts
lµm lÖch tÇn sè céng h−ëng b¶n th©n cña khung céng h−ëng bé khuÕch ®¹i,
th−êng bvts lµ dung tÝnh vµ ®−îc tÝnh to¸n bï trõ khi thiÕt kÕ hoÆc khi ®iÒu chØnh
sau s¶n xuÊt.
c) MÐo phi tuyÕn.
Trong bé t¸ch sãng, cã sö dông c¸c phÇn tö phi tuyÕn nªn ë ®Çu ra bé t¸ch
sãng, ngoµi thµnh phÇn cã Ých víi tÇn sè Ω , cßn cã c¸c hµi bËc cao mΩ cña
chóng, thµnh phÇn mét chiÒu, c¸c thµnh phÇn cao tÇn n ω . C¸c thµnh phÇn tÇn sè
cao nω , thµnh phÇn mét chiÒu cã thÓ ®−îc lo¹i bá dÔ dµng, cßn c¸c thµnh phÇn
mΩ g©y ra mÐo tÝn hiÖu. HiÖn t−îng nµy ®−îc gäi lµ mÐo phi tuyÕn:
ud
uVTS
Eo
Ct Rt uts
Trªn s¬ ®å, ®i«t t¸ch sãng m¾c nèi tiÕp víi t¶i nªn ta gäi lµ t¸ch sãng nèi
tiÕp, khi ®i«t m¾c song song víi ®iÖn trë phô t¶i Rt ta cã s¬ ®å t¸ch sãng song
song.
§Ó ph©n tÝch sù lµm viÖc cña m¹ch t¸ch sãng, ta lý t−ëng hãa ®Æc tuyÕn
V«n-ampe cña ®i«t nh− h×nh 8.3. Ph−¬ng tr×nh biÓu diÔn ®Æc tuyÕn cña ®i«t t¸ch
sãng:
⎧S th .U d Khi U d > 0
id = f (u d ) = ⎨ (8.6)
⎩S ng .U d Khi U d < 0
Trong thùc tÕ. S ng rÊt nhá vµ ®Ó ®¬n gi¶n ta cho S ng = 0 . Khi ®ã, ph−¬ng
tr×nh cña ®i«t t¸ch sãng cã d¹ng:
⎧S .U d Khi U d > 0
id = ⎨ (8.7)
⎩0 Khi U d < 0
Còng cÇn nãi thªm lµ viÖc tuyÕn tÝnh ho¸ nµy chØ chÝnh x¸c khi lùa chän
®i«t cã ®Æc tuyÕn V«n- ampe phï hîp vµ biªn ®é tÝn hiÖu ®Æt vµo bé t¸ch sãng ®ñ
lín.
313
T¶i cña bé t¸ch sãng lµ bé läc Rt Ct . Gi¸ trÞ cña tô ®iÖn Ct ph¶i ®ñ lín ®Ó
1
läc bá thµnh phÇn xoay chiÒu ω , nghÜa lµ: << R , ng−îc l¹i nã cã trë kh¸ng
ω Ct
1
kh¸ lín víi thµnh phÇn tÇn sè ®iÒu chÕ Ω , nghÜa lµ: >> R .
ΩCt
Khi ®Æt ®iÖn ¸p tÝn hiÖu ë ®Çu vµo bé t¸ch sãng, qu¸ tr×nh x¶y ra nh− bé
chØnh l−u tÝn hiÖu b×nh th−êng. NÕu tÝn hiÖu cao tÇn ë ®Çu vµo kh«ng ®iÒu chÕ
trªn t¶i bé t¸ch sãng cã ®iÖn ¸p mét chiÒu Ets . Khi tÝn hiÖu ®Çu vµo cã ®iÒu chÕ
trªn t¶i bé t¸ch sãng ngoµi thµnh phÇn mét chiÒu cßn thµnh phÇn biÕn ®æi theo
quy luËt tin tøc. Khi ph©n tÝch bé t¸ch sãng biªn ®é, ta cã: ω >> Ω , nªn qu¸ tr×nh
thiÕt lËp trong t¸ch sãng x¶y ra rÊt nhá vµ trªn bé t¸ch sãng khi cã tÝn hiÖu lu«n
cã ®iÖn ¸p mét chiÒu.
8.2.2.2. C¸c chØ tiªu chñ yÕu cña bé t¸ch sãng ®i«t:
Theo h×nh (8.3) vµ biÓu thøc (8.7) ta viÕt ®−îc biÓu thøc dßng ®iÖn qua
®i«t:
id = S ( u vts − u c ) (8.8)
Víi: uvts = U m 0 (1 + m cos Ωt ) cos ωt
= U db .cos ωt
u c : ®iÖn ¸p trªn tô Ct
Thay vµo (8.8) ta cã:
id = S (U db cosωt − uc )
Theo h×nh (8.4), t¹i u d = 0, dßng ®iÖn qua ®i«t id = 0 , t−¬ng øng gãc c¾t
dßng ®iÖn lóc ®ã: ω t = θ ; ta cã:
0 = S ( U db cos θ − uc )
Tõ ®©y ta rót ra ®−îc gãc c¾t dßng ®iÖn (gãc dÉn ®iÖn) cña ®i«t:
uc
cos θ =
U db
Thay vµo (8.8), ta cã:
id = SU db (cos ωt − cos θ )
314
iD
iD
uD 0 θ 2 ωt
ETS
uv
ωt
H×nh 8.4. X¸c ®Þnh gãc c¾t xung dßng qua ®i«t
Dßng ®iÖn qua ®i«t t¸ch sãng id lµ mét d·y xung, nªn khai triÓn id theo
chuçi Furie ta cã:
id = I 0 + I1 cos ωt + I 2 cos 2ω t + .... + I n cos nωt + ...
1 θ
π∫
I0 = id dω t
0
Trong ®ã:
2 θ
π∫
In = id cos n ωt d ωt
0
Víi n = 1,2,3,...
Thay biÓu thøc id vµo vµ lÊy tÝch ph©n, ta cã:
SU db
I0 = ( sin θ − θ cosθ ) (8.9)
π
SU db
I1 = (θ − sin θ cosθ ) (8.10)
π
§©y lµ bé t¸ch sãng biªn ®é, nªn ta chó ý ®Õn thµnh phÇn mét chiÒu thuÇn
SU m 0
tuý . ( sin θ − θ cos θ ) vµ thµnh phÇn biÕn thiªn chËm
π
SU mo
m ( sin θ − θ cos θ ). cosΩt lµ thµnh phÇn cã Ých.
π
315
Tõ dßng mét chiÒu I0, ta x¸c ®Þnh ®iÖn ¸p ra trªn t¶i:
B B
Rt S
u c = R t .I 0 = U db (sin θ −θ cosθ ) (8.11)
π
Vµ gãc c¾t xung dßng ®ièt:
SRt
cosθ = (sin θ − θ cosθ )
π
HoÆc (8.12)
π
tg θ − θ =
SRt
VËy gãc c¾t θ chØ phô thuéc tham sè m¹ch ®iÖn, kh«ng phô thuéc vµo tÝn
hiÖu vµo.
Còng cÇn chó ý r»ng quan hÖ gi÷a biªn ®é ®iÖn ¸p ®Çu ra bé t¸ch sãng víi
biªn ®é ®−êng bao ®iÖn ¸p ®Çu vµo chÝnh lµ hÖ sè truyÒn ®¹t cña bé t¸ch sãng.
uc
K ts = cos θ = (8.13)
U dB
§Ó hÖ sè truyÒn ®¹t bé t¸ch sãng lín, gãc c¾t θ ph¶i nhá, hoÆc chän gi¸ trÞ
Rt lín ( víi S ®· x¸c ®Þnh khi ®i«t t¸ch sãng ®· chän). Tuy nhiªn viÖc lùa chän
1
§Æt a = rót ra θ ≈ 3 3πa (8.16)
SRt
316
2θ 3
θ − sin θ cosθ = θ − 0,5sin 2θ = 0,5 ( 2θ − sin 2θ ) ≈ (8.17)
3
Thay (8.16) vµo (8.17) ta cã:
θ − sin θ cosθ = 2 π a (8.18)
Thay vµo (8.14), ta nhËn ®−îc ®iÖn dÉn ®Çu vµo bé t¸ch sãng biªn ®é theo
s¬ ®å nèi tiÕp (h×nh 8.2)
2
B
g vts = (8.19)
Rt B
8.2.2.3. C¸c hiÖn t−îng mÐo tÝn hiÖu ®iÒu biªn trong t¸ch sãng biªn ®é.
Trong c¸c m¹ch t¸ch sãng, do cã c¸c phÇn tö phi tuyÕn vµ qu¸n tÝnh nªn g©y
ra hiÖn t−îng mÐo tÝn hiÖu trong qu¸ tr×nh t¸ch sãng: D¹ng ®iÖn ¸p ra kh«ng hoµn
toµn gièng ®−êng bao ®iÖn ¸p ®Çu vµo.
a- MÐo do ®Æc tuyÕn V«n-ampe cña ®i«t phi tuyÕn.
§Æc tuyÕn t¸ch sãng cña ®i«t t¸ch sãng thùc tÕ (h×nh 8.5) kh¸c víi chÝnh nã
khi ®· tuyÕn tÝnh ho¸ (h×nh 8.3). ë phÇn ban ®Çu cña ®Æc tuyÕn (tõ 0 ®Õn U b ),
quan hÖ gi÷a i D vµ u D lµ phi tuyÕn. VÝ dô víi ®i«t Ge , U b kho¶ng 0,1 v. NÕu gi¸
trÞ ®−êng bao ®iÖn ¸p ®Çu vµo nhá h¬n U b , nghÜa lµ U db min < U b , th× hÖ sè truyÒn
317
®¹t bé t¸ch sãng phô thuéc vµo møc tÝn hiÖu vµo, d¹ng ®iÖn ¸p ®Çu ra kh¸c víi
®−êng bao tÝn hiÖu vµo, nghÜa lµ ph¸t sinh mÐo phi tuyÕn cña qu¸ tr×nh t¸ch sãng.
§Ó gi¶m mÐo ta ph¶i lùa chän ®iÖn ¸p ®Çu vµo ®ñ lín, gi¸ trÞ cùc tiÓu cña ®−êng
bao ph¶i tho¶ m·n quan hÖ:
U m 0 (1 − m) ≥ U b
Ub iD
Lý tưởng
Hay: U m0 ≥ (8.21)
1− m
Thực tế
b- MÐo do h»ng sè thêi gian m¹ch t¶i
lín.
Nh− ta ®· biÕt, thùc chÊt qu¸ tr×nh
Ub UD
t¸ch sãng biªn ®é lµ chØnh l−u tÝn hiÖu ®iÒu 0
318
u v ts U
H×nh 8.6. HiÖn t−îng mÐo tÝn hiÖu t¸ch sãng do ®iÖn dung t¶i qu¸ lín
Qu¸ tr×nh phãng cña tô ®−îc viÕt theo biÓu thøc:
⎛ t′ ⎞
u c = U db . exp ⎜⎜ − ⎟⎟ víi t ′ = t − t1 (8.24)
⎝ Rt C t ⎠
duC U db
Do ®ã: = (8.25)
dt ′ t ′= 0 Rt Ct
1 mΩ. sin ϕ
≥ (8.27)
Rt C t 1 + m cos ϕ
§¹o hµm vÕ ph¶i cña biÓu thøc theo ϕ vµ xÐt dÊu, ta thÊy vÕ ph¶i cùc ®¹i
khi cosϕ = − m tøc sin ϕ = 1 − m 2 , do ®ã ®iÒu kiÖn (8.28) ®−îc viÕt l¹i:
1 mΩ 1 − m 2 mΩ
≥ = (8.28)
Rt C t 1− m 2
1 − m2
1 − m2
HoÆc: Rt C t ≤ (8.29)
mΩ
319
VËy tÝch Rt Ct ph¶i lùa chän sao cho ®iÒu kiÖn (8.29) ®−îc thùc hiÖn víi hÖ
sè ®iÒu chÕ lín nhÊt, tøc lµ tho¶ m·n vÕ ph¶i cña (8.22). Thùc tÕ th−êng chän:
10 1
< Rt Ct < (8.30)
ω Ω max
ETS + −C P
I CM
uVTS
Ct UT
Rt RP
UΩ
320
Theo (8.9) vµ (8.12) ta x¸c ®Þnh ®−îc thµnh phÇn ETSO h¹ trªn C P b»ng
B B
U m 0 . cosθ . Khi biªn ®é ®iÖn ¸p ®Çu vµo thay ®æi ®Õn gi¸ trÞ cùc tiÓu, do gi¸ trÞ tô
C P kh¸ lín nªn nã trë thµnh mét nguån ®iÖn ¸p mét chiÒu ®Æt lªn ®i«t t¸ch sãng.
Rt
E CM = E tso .
Rt + R P
NÕu gi¸ trÞ ECM > U ts min th× ®i«t t¸ch sãng sÏ bÞ kho¸ vµ kh«ng x¶y ra qu¸
tr×nh t¸ch sãng trong kho¶ng thêi gian t1 − t 2 (h×nh 8.8). Vµ ®iÖn ¸p ra sÏ bÞ mÐo.
§Ó tr¸nh hiÖn t−îng nµy ta ph¶i chän sao cho:
ECM < U ts min vµ cã thÓ t×m ®−îc quan hÖ:
m.Rt
R p >> (8.31)
1− m
Trong thùc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt ®ång thêi c¸c yªu cÇu trªn (t¨ng ®é läc sau t¸ch
sãng vµ tr¸nh hiÖn t−îng mÐo do c¸c m¹ch ph©n tÇng), ng−êi ta sö dông mét bé
läc gi÷a t¶i vµ m¹ch ph©n chia.
8.2.3. T¸ch sãng ®ång bé
M¹ch t¸ch sãng ®ång bé cã s¬ ®å tr×nh bµy trªn h×nh 8.9. §iÖn ¸p ®ång bé
do dao ®éng ®ång bé (t−¬ng tù nh− dao ®éng t¹i chç hoÆc dao ®éng ngo¹i sai) t¹o
ra cã tÇn sè chän ®óng b»ng tÇn sè tÝn hiÖu vµo t¸ch sãng (ωdb = ωth = ω ) . ChÝnh
v× vËy nã ®−îc gäi lµ m¹ch t¸ch sãng ®ång bé. Dao ®éng nµy sÏ lµm thay ®æi
tham sè cña phÇn tö tham sè. §Ó lµm vÝ dô, gi¶ sö trªn h×nh 8.9 ta dïng m¹ch
nh©n t−¬ng tù ®Ó lµm phÇn tö tham sè.
Trªn ®Çu vµo thø nhÊt, ta cã tÝn hiÖu cÇn t¸ch sãng:
uVTS = U mo (1 + m cos Ωt ) cosωt
321
ura( t ) = K .uVTS .ut =
1 1
= KU tU mo (1 + m cos Ωt ) cos ϕ + KU tU mo (1 + m cos Ωt ) cos ( 2ωt + ϕ )
2 2
Dïng m¹ch läc th«ng thÊp, ta cã thÓ t¸ch ra thµnh phÇn tin tøc cã Ých:
KU tU mo
us = (1 + m cos Ωt ) cos ϕ(t ) (8.32)
2
NhËn xÐt: biªn ®é ®iÖn ¸p ®Çu ra t¸ch sãng phô thuéc vµo hiÖu ϕ , chÝnh lµ
®é lÖch pha gi÷a tÝn hiÖu cÇn t¸ch sãng vµ dao ®éng ®ång bé. Khi ϕ = 0; π biªn ®é
π
cùc ®¹i; khi ϕ = ± , biªn ®é b»ng 0. Nh− vËy, bé t¸ch sãng nµy võa cã tÝnh chän
2
läc vÒ biªn ®é võa cã tÝnh chän läc vÒ pha. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ bé t¸ch sãng
biªn ®é - pha. Do vËy, ®Ó t¸ch sãng cã hiÖu qu¶, cÇn ph¶i ®ång bé tÝn hiÖu vµo vµ
dao ®éng ®ång bé c¶ vÒ tÇn sè vÒ pha. So víi t¸ch sãng dïng ®ièt th× t¸ch sãng
®ång bé chøa Ýt thµnh phÇn tæ hîp ë ®Çu ra h¬n.
Bé t¸ch sãng ®ång bé ®−îc sö dông trong c¸c m¸y thu ®¬n biªn, m¸y thu
h×nh.
8.2.4. HiÖn t−îng ph¸ch vµ
hiÖn t−îng chÌn Ðp tÝn hiÖu
Uth( ω th′ϕ th )
trong bé t¸ch sãng ®iÒu biªn. PhÇn tö
tham sè i2 UTS
Khi ë ®Çu vµo bé t¸ch sãng Ct Rt
biªn ®é cã hai dao ®éng cã tÇn sè
Dao
gÇn nhau, do trong bé t¸ch sãng ®éng
cã chøa phÇn tö phi tuyÕn nªn sÏ ®ång bé
x¶y ra hiÖn t−îng ph¸ch vµ chÌn
H×nh 8.9. M¹ch t¸ch sãng ®ång bé
Ðp tÝn hiÖu.
8.2.4.1. HiÖn t−îng ph¸ch.
Gi¶ sö c¸c ®iÖn ¸p ®Æt vµo t¸ch sãng cã biªn ®é kh«ng ®æi:
u1 = U 1 cos ω1t
u 2 = U 2 cos ω 2 t
§iÖn ¸p tæng:
322
u (t ) = u1 (t ) + u 2 (t ) = U (t ) . cos [ω 1t + ϕ (t )] (8.33)
V× u1 ,u 2 cã tÇn sè bÊt kú nªn biªn ®é U (t ) còng
U2
thay ®æi. T¹i mét thêi ®iÓm x¸c ®Þnh nµo ®ã (gi¶ thiÕt ω2
gãc pha ban ®Çu ϕ 0 = 0 ), ta cã vect¬ tæng nh− h×nh U ∆ωt
8.10.
U1
Trªn h×nh vÏ ta x¸c ®Þnh:
∆ω = ω 1 − ω 2 ω1
U (t ) = U 12 + U 22 + 2U 1 .U 2 cos ∆ωt
(8.34)
ϕ (t )
U 2 sin ∆ωt
ϕ (t ) = arctg (8.35)
U1 + U 2 cos ∆ωt
Nh− vËy víi hai tÝn hiÖu kh«ng ®iÒu chÕ ë ®Çu vµo, ë ®Çu ra bé t¸ch sãng ta
thu ®−îc tÝn hiÖu cã tÇn sè lµ hiÖu cña hai tÇn sè ë ®Çu vµo. ng−êi ta gäi ®©y lµ
hiÖn t−îng ph¸ch.
¸p dông hiÖn t−îng ph¸ch cho viÖc t¸ch sãng tÝn hiÖu b¸o ®¼ng biªn, khi
ph¸t tÝn hiÖu tÝn hiÖu b¸o ®¼ng biªn, ë m¸y thu b×nh th−êng sÏ kh«ng thu nhËn
®−îc b»ng tai nghe. §Ó nghe ®−îc tÝn hiÖu b¸o, trong m¸y thu ng−êi ta dïng
thªm mét bé ngo¹i sai cho chÕ ®é b¸o víi tÇn sè ω − ω th chän kho¶ng 1 Khz.
8.2.4.2. HiÖn t−îng chÌn Ðp
Còng b¶n chÊt lµ cã hai tÝn hiÖu ë ®Çu vµo bé t¸ch sãng biªn ®é, tuy vËy khi
hai tÝn hiÖu cã biªn ®é chªnh lÖch nhau nhiÒu lÇn, th× sÏ x¶y ra hiÖn t−îng chÌn
323
Ðp tÝn hiÖu. HiÖn t−îng nµy cÇn ®Æc biÖt l−u ý khi c¶ hai tÝn hiÖu cã ®iÒu chÕ, mét
lµ ®iÖn ¸p cã Ých, mét lµ nhiÔu. Theo biÓu thøc (8.34), ta ®Æt:
U 22 U
X = 2 + 2 2 cos ∆ωt (8.37)
U1 U1
U rats (t ) = K ts U 1 1 + X
U 22 (8.38)
= K ts (U 1 + + U 2 cos ∆ωt )
2U 1
U2
ë ®©y: K ts′ = K ts . (8.39)
U1
V×: U 2 << U 1 nªn K ts′ << K ts nh− vËy lµ tÝn hiÖu bÐ sÏ cã hÖ sè truyÒn ®¹t
nhá h¬n nhiÒu, hay ta gäi lµ tÝn hiÖu bÐ bÞ chÌn Ðp.
8.3. T¸ch sãng tÝn hiÖu xung.
Bé t¸ch sãng tÝn hiÖu xung còng lµ bé t¸ch sãng biªn ®é nh−ng cã mét sè
yªu cÇu riªng do ®Æc ®iÓm cña tÝn hiÖu xung v« tuyÕn vµ t¸ch sãng xung thÞ tÇn.
8.3.1. T¸ch sãng xung v« tuyÕn.
T¸ch sãng xung v« tuyÕn ®−îc sö dông trong m¸y thu tÝn hiÖu xung. D¹ng
tÝn hiÖu t¸ch sãng ®−îc chØ ra trªn h×nh 8.11.
Trong ®iÒu kiÖn lý t−ëng, ë ®Çu vµo bé t¸ch sãng cã xung v« tuyÕn h×nh ch÷
nhËt (8.11a).
Tuy nhiªn, d¶i th«ng c¸c tÇng tr−íc t¸ch sãng cã mét gi¸ trÞ x¸c ®Þnh, nªn
xung thùc tÕ cã d¹ng h×nh (8.11b).
324
U V lÝ tưởng
U V Thùc tÕ
U ra TS
UXL
0,9Ux l 0 ,1U XL t
τX
H×nh 8.11. D¹ng tÝn hiÖu vµo ra cña bé t¸ch sãng xungv« tuyÕn
§iÖn ¸p ®Æt trªn ®i«t u vtt ®−îc t¸ch sãng theo qu¸ tr×nh nh− sau:
T¹i thêi ®iÓm ban ®Çu víi nöa chu kú d−¬ng cña tÝn hiÖu, ®i«t th«ng, tô
®−îc n¹p tõ ®iÖn ¸p b»ng kh«ng. Víi c¸c chu kú tiÕp theo ®iÖn ¸p trªn tô t¨ng
dÇn, do h»ng sè thêi gian phãng cña tô rÊt lín so víi thêi gian n¹p.
Sau mét sè chu kú, ®iÖn ¸p trªn tô C tiÕn tíi gi¸ trÞ thiÕt lËp ( U tl). Thêi gian
B
B
3π
gi¸ trÞ x¸c lËp: θ Tl = 3 . Cßn ®iÖn trë vµo sÏ t¨ng dÇn, lóc ®Çu do dßng ®iÖn
SRt
325
Sau dßng ®iÖn vµo gi¶m (gãc c¾t gi¶m) nªn ®iÖn trë vµo t¨ng ®Õn
RVTl ≈ 0,5 Rt .
Trong bé t¸ch sãng xung ph¶i chó ý ®Õn qu¸ tr×nh khi kÕt thóc xung tÝn
hiÖu. Khi ®ã, tô ®iÖn phô t¶i phãng ®iÖn qua ®iÖn trë phô t¶i Rt . Do Rt >> Ri nªn
qu¸ tr×nh nµy rÊt dµi h¬n qu¸ tr×nh thiÕt lËp. Thêi gian s−ên sau:
t ss = 2,3 Rt C t (8.40)
Th«ng th−êng trong t¸ch sãng xung, ng−êi ta chñ yÕu chó ý ®Õn s−ên sau,
cßn thêi gian thiÕt lËp rÊt nhá cã thÓ kh«ng cÇn l−u ý.
t
+
T τX
a) b)
326
Q lµ qu·ng trèng: Q=T
τx
S lµ hç dÉn cña ®i«t t¸ch sãng.
§iÖn dung t¶i t¸ch sãng chän theo quan hÖ:
T
Ct ≥ 5 (8.42)
Rt
u ra (t ) = K ts pha .ϕ (t ).
U ch cos ω 0 t
H×nh 8.13. S¬ ®å chøc n¨ng cña bé t¸ch sãng pha
Nh− vËy phæ cña ®iÖn ¸p ®Çu ra bé
t¸ch sãng pha sÏ kh¸c hoµn toµn phæ cña
Uv Ct Rt
tÝn hiÖu ®iÒu pha ®Çu vµo. §Ó t¸ch sãng U ts
pha chØ cã thÓ thùc hiÖn trªn hÖ thèng
U0
tuyÕn tÝnh cã tham sè biÕn ®æi, hoÆc hÖ
phi tuyÕn. U ch
S¬ ®å khèi cña t¸ch sãng pha chØ ra
trªn h×nh 8.13. S¬ ®å nµy gièng nh− s¬ ®å
H×nh 8.14. Bé t¸ch sãng pha
bé t¸ch sãng ®ång bé, ®iÒu kh¸c c¬ b¶n dïng mét ®ièt
cña nã lµ tÇn sè cña ngo¹i sai (tÇn sè ®iÖn
327
¸p chuÈn) ω ns = ω th = ω 0 . D−íi t¸c dông cña ®iÖn ¸p chuÈn tham sè cña s¬ ®å sÏ
thay ®æi, ë ®©y lµ hç dÉn S .
S¬ ®å khèi cña t¸ch sãng pha chØ ra trªn hinhg 8.13. S¬ ®å nµy gièng nh− s¬
®å bé t¸ch sãng ®ång bé h×nh 8.9. D−íi t¸c dông cña ®iÖn ¸p chuÈn tham sè cña
s¬ ®å sÏ thay ®æi, ë ®©y lµ hç dÉn S.
8.4.2. C¸c d¹ng s¬ ®å t¸ch sãng pha.
a) T¸ch sãng pha dïng mét ®i«t:
S¬ ®å bé t¸ch sãng pha chØ ra trªn h×nh 8.14, víi gi¶ thiÕt U 0 >> u vào . Gi¶i
thÝch nguyªn lý t¸ch sãng cã thÓ dùa trªn nguyªn t¾c t¸c ®éng cña hai tÝn hiÖu ë
®Çu vµo bé t¸ch sãng biªn ®é.
ë ®Çu vµo bé t¸ch sãng pha cã hai ®iÖn ¸p t¸c ®éng:
u ∑ = u vào + u 0 = U V cos (ω 0 t + ϕ ) + U 0 cos ω 0 t
Hai ®iÖn ¸p nµy cã cïng tÇn sè nh−ng pha kh¸c nhau. kÕt qu¶ viÖc céng vÐc
t¬ hai ®iÖn ¸p sÏ cho ®iÖn ¸p tæng (xem h×nh 8.10, víi ∆ω = 0 vµ ∆ϕ = ϕ )víi biªn
®é ®iÖn ¸p tæng céng:
U ∑ = U 02 + UV2 + 2 U 0U v cos ϕ
U rs ts = K ts U ∑ = K ts U 02 + U V2 + 2 U V U 0 cos ϕ (8.44)
Nh− vËy, ®iÖn ¸p U rats phô thuéc vµo gãc pha cña tÝn hiÖu vµo ϕ vµ cßn
Uv
phô thuéc c¶ vµo tû sè . NÕu ta thùc hiÖn ®−îc ®iÒu kiÖn: U 0 >> U V , th×:
U0
U rats ≈ K ts U 02 + 2U 0 U V cos ϕ
(8.45)
≈ K ts ( U 0 + U V . cos ϕ )
Nh− vËy, víi biªn ®é tÝn hiÖu vµo nhá, ®Æc tuyÕn t¸ch sãng pha dïng mét
®ièt cã d¹ng cosin.
b) T¸ch sãng pha c©n b»ng.
328
§Ó c¶i thiÖn ®Æc tuyÕn t¸ch sãng, ng−êi ta sö dông t¸ch sãng pha c©n b»ng
(h×nh 8.15).
§iÖn ¸p tÝn hiÖu ®Æt trªn hai ®i«t ng−îc nhau, ®iÖn ¸p chuÈn ®Æt vµo hai ®i«t
cïng pha, ta cã quan hÖ:
U ts1 = K ts U 02 + (U V′ ) 2 + 2 U 0U V′ cos ϕ ≈ K ts (U 0 + U V′ cos ϕ )
U V′ D1 Uts1
Uts U
Uv
V
U V′′
D2
Uts2 t
a)
U1
t
Vch U0 b)
329
8.5. Bé t¸ch sãng tÇn sè
8.5.1. C«ng dông, nguyªn lý t¸ch sãng tÇn sè
Bé t¸ch sãng tÇn sè lµ thiÕt bÞ t¹o ®iÖn ¸p ra thay ®æi t−¬ng øng víi qui luËt
thay ®æi tÇn sè tøc thêi cña tÝn hiÖu vµo. NÕu ë ®Çu vµo tÝn hiÖu ®iÒu tÇn cã d¹ng
(8.47):
uv (t ) = U m 0 . cos(ω0t + m sin Ωt ) (8.47)
Víi tÇn sè cña tÝn hiÖu ®Çu vµo lµ hµm biÕn ®æi theo qui luËt tin tøc:
ω V (t ) = ω 0 + ∆ω m cos Ωt
330
H×nh 8.18. T¸ch sãng tÇn sè dïng m¹ch lÖch céng h−ëng.
§iÒu c¬ b¶n ®Ó thùc hiÖn sù biÕn ®æi lµ tÇn sè trung t©m cña tÝn hiÖu f 0
®−îc ®iÒu chØnh n»m ë gi÷a phÇn nghiªng cña ®Æc tuyÕn céng h−ëng cña m¹ch
LC xung quanh f k . ( f k : lµ tÇn sè céng h−ëng cña m¹ch céng h−ëng).
§iÖn ¸p trªn m¹ch dao ®éng ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
Uk0
uk =
1 + [ 2( fth − f k ) f k dtd ]
2
ë ®©y: U k 0 - §iÖn ¸p trªn m¹ch dao ®éng øng víi tÇn sè céng h−ëng f k .
⎛ 1 ⎞
nghÞch ®¶o cña phÈm chÊt Q ⎜ Q = ⎟ . Theo (8.13), ta x¸c ®Þnh ®−îc ®iÖn ¸p
⎝ d td ⎠
cña tÝn hiÖu cã Ých ra trªn t¶i.
1
u rats = U k 0 . cosθ . (8.48)
1 + [2( f th − f k ) f k .d td ]2
§Ó t¨ng ®é dèc (t¨ng hÖ sè truyÒn ®¹t) vµ më réng ®o¹n tuyÕn tÝnh cña ®Æc
tuyÕn t¸ch sãng, ng−êi ta sö dông hai m¹ch lÖch céng h−ëng. TÇn sè céng h−ëng
riªng cña hai m¹ch ®−îc bè trÝ ®èi xøng víi tÇn sè trung t©m cña tÝn hiÖu (h×nh
8.20).
Khi ®ã ®iÖn ¸p ra trªn tõng bé t¸ch sãng cã d¹ng:
1
u ra 1 = U k 0 . cosθ .
1 + [2( f th − f k ) f k d td ]
2
1
u ra 2 = U k 0 . cosθ .
1 + [2( f th + f k ) f k d td ]
2
331
uk uk
Uk0
fk f0 ∆f m f t
f th
H×nh 8.19. §å thi x¸c ®Þnh ®iÖn ¸p ra trªn t¶i cña bé t¸ch sãng tÇn sè.
§iÖn ¸p ra tæng:
u rats = u ra1 − u ra 2 = U k 0 . cos θ .ψ ( f k , f th )
Trong ®ã:
1 1
ψ ( f k , f th ) = −
1 + [ 2 ( f th − f k ) f k .d td ] 1 + [ 2 ( f th + f k ) f k .d td ]
2 2
332
®−îc ghÐp qua biÕn ¸p ®−îc ®−a ®Õn m¹ch dao ®éng thø cÊp, mét mÆt qua tô C gh
®−a ®Õn ®iÓm gi÷a cuén c¶m m¹ch thø cÊp. Khi ®ã, ®iÖn ¸p dÆt trªn c¸c ®i«t lµ:
cgh
M
D1
I K1 U D1
U K′ 2 Ura1
U k1
C1 L1
C2
U K′′ 2 U D2 U ra 2
L2
D2
L ch
U k1
H×nh 8.22. T¸ch sãng tÇn sè dïng m¹ch céng h−ëng ghÐp.
Uk2
U D1 =U k1 + U k′ 2 = U k 1 +
2
U
U D 2 = U k1 − Uk′′2 = U k1 − k 2
2
V× ®iÖn ¸p U k1 ®Æt trªn hai ®i«t cïng chiÒu, cßn U k 2 ®Æt trªn hai ®i«t ng−îc
pha nhau.
§Ó gi¶i thÝch qu¸ tr×nh t¸ch sãng ta h·y ph©n tÝch theo qu¸ tr×nh biÕn ®æi tÇn
sè tÝn hiÖu.
- Khi f th = f 0 : tÇn sè tÝn hiÖu b»ng tÇn sè trung t©m., còng chÝnh lµ tÇn sè
céng h−ëng cña hai m¹ch dao ®éng.. Lóc ®ã, dßng ®iÖn qua cuén c¶m s¬ cÊp I k1
U k1
I k1 =
jωL1
E M = jωMI k1
Gi¶ thiÕt M > 0 nªn E M sím pha h¬n I k1 mét gãc 90 0 E M sinh ra trong m¹ch
thø cÊp dßng ®iÖn I k 2 . V× m¹ch céng h−ëng nªn I k 2 ®ång pha víi E M .
333
EM
Ik2 =
rk 2
§iÖn ¸p U k 2 sím pha so víi I k 2 gãc 90 0 . §iÖn ¸p ®Æt trªn c¸c ®i«t cã biªn
®é b»ng nhau. §iÖn ¸p ra b»ng kh«ng. Qu¸ tr×nh nµy ®−îc minh ho¹ trªn h×nh
8.23a.
- Khi f > f 0 : tÇn sè tÝn hiÖu lín h¬n tÇn sè trung t©m. Khi ®ã m¹ch céng
h−ëng thø cÊp mang tÝnh chÊt ®iÖn c¶m, nªn I k 2 = E M r + j (ω L −1 ωC ) chËm
k2 2 2
pha so víi E M mét gãc ϕ < 90 0 . U k′2 vµ Uk′′2 ng−îc pha nhau vµ vu«ng gãc víi
U D1
U D1 U k1 U D2
U k1
EM U D2
EM
Ik 2
Ik 2 I k1
U k′ 2
U k′′2 I k1
U k′ 2
a) b) U k′′2
H×nh 8.23. Minh ho¹ nguyªn lý t¸ch sãng b»ng ®å thÞ vÐct¬
Còng ph©n tÝch t−¬ng tù cho tr−êng hîp f th < f 0 , ta sÏ thu ®−îc U D 2 > U D1
vµ ®iÖn ¸p ra sÏ cã gi¸ trÞ ©m.
Ta ®· ph©n tÝch b¶n chÊt qu¸ tr×nh thay ®æi tÇn sè thµnh qu¸ tr×nh biÕn ®æi
pha vµ t¸ch sãng trong s¬ ®å hai m¹ch céng h−ëng ghÐp.
334
Cã thÓ tÝnh to¸n cô thÓ ®Ó x©y dùng ®Æc tuyÕn t¸ch sãng. Trë kh¸ng cña c¸c
m¹ch céng h−ëng trong hÖ thèng hai m¹ch céng h−ëng ghÐp ®−îc x¸c ®Þnh nh−
sau:
- Víi m¹ch céng h−ëng s¬ cÊp:
1 + jα
Z 1 = R0
(1 + jα ) 2 + β 2
ë ®©y ta gi¶ thiÕt hai khung dao ®éng cã tham sè gièng nhau:
2∆f
α= Qtd
f0
U 1 + j α − 0,5 jβ
U& D 2 = U k1 − k 2 = K . R0
2 (1 + jα ) 2 + β 2
4 + (2α + β ) 2 − 4 + (2α − β ) 2
u rats = K ts ( U D1 − U D 2 ) = K ts . K
2 (1 + β 2 − α 2 ) 2 + 4 α 2
335
4 + (2α + β ) 2 − 4 + (2α − β ) 2
§Æt: ψ (α , β ) = (8.49)
2 (1 + β 2 − α 2 ) 2 + 4α 2
C R
U2 Uts1
C1 U0
Uts2 R
C
D2
+ Urats
336
dông bé h¹n chÕ biªn ®é ë tr−íc bé t¸ch sãng hoÆc sö dông bé t¸ch sãng tû sè. S¬
®å nguyªn lý cña bé t¸ch sãng tû sè tr×nh bµy trªn h×nh 8.25.
Sù kh¸c nhau c¬ b¶n ë s¬ ®å lµ hai ®i«t m¾c nèi tiÕp víi nhau vµ cã tô C1 cã
gi¸ trÞ kh¸ lín. th−êng chän h»ng sè thêi gian τ = R.C1 ≈ (0,1 ÷ 0,2 ) gi©y. Do ®ã ta
cã thÓ coi gi¸ trÞ ®iÖn ¸p trªn tô C1 ( U 0 ) kh«ng thay ®æi, khi biªn ®é tÝn hiÖu ®Çu
vµo thay ®æi. Theo h×nh 8.25, ta cã quan hÖ :
U0 Uts1 + Uts2
Víi UR = =
2 2
U rats = U ts1 − U R
Tõ ®ã:
U ts1 − U ts 2 U 0 U ts1 − U ts 2 U 0 U ts1 U ts 2 − 1
U rats = = . = .
2 2 U ts1 + U ts 2 2 U ts1 U ts 2 + 1
U ts1
Khi U 0 = const , ®iÖn ¸p ra chØ phô thuéc vµo tØ sè , do U ts1 vµ U ts 2 phô
U ts 2
thuéc vµo biÕn thiªn tÇn sè cña tÝn hiÖu vµo. Khi tÇn sè tÝn hiÖu vµo biÕn ®æi, U ts1
vµ U ts 2 biÕn ®æi ng−îc pha, cßn ®ång biÕn khi biªn ®é tÝn hiÖu vµo thay ®æi. Do
®ã kh«ng cã ph¶n øng víi sù thay ®æi biªn ®é tÝn hiÖu vµo. Nh− vËy m¹ch võa
lµm nhiÖm vô t¸ch sãng võa lµm nhiÖm vô h¹n chÕ biªn ®é.
337
Ch−¬ng 9
Trén tÇn
9.1. Lý thuyÕt chung vÒ trén tÇn
9.1.1. §Þnh nghÜa:
Trén tÇn lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng lªn hai tÝn hiÖu sao cho trªn ®Çu ra bé trén tÇn
nhËn ®−îc c¸c thµnh phÇn tÇn sè tæ hîp cña hai tÝn hiÖu ®ã (th−êng lµ c¸c tÇn sè
tæng vµ hiÖu). VÝ dô, trong m¸y thu ®æi tÇn mét trong hai tÝn hiÖu vµo lµ tÝn hiÖu
ngo¹i sai vµ cã tÇn sè lµ f ns , tÝn hiÖu cßn l¹i lµ tÝn hiÖu h÷u Ých víi tÇn sè f th cè
®Þnh hoÆc biÕn thiªn trong mét ph¹m vi nµo ®ã. TÝn hiÖu cã tÇn sè mong muèn
®−îc t¸ch ra nhê bé läc, tÇn sè cña nã th−êng ®−îc gäi lµ tÇn sè trung gian f tg .
Còng gièng nh− trong ®iÒu biªn, ®Ó trén tÇn cã thÓ dïng c¸c phÇn tö phi
tuyÕn hoÆc c¸c phÇn tö tuyÕn tÝnh tham sè.
9.1.2. Nguyªn lý trén tÇn
Gi¶ thiÕt ®Æc tuyÕn cña phÇn tö phi tuyÕn ®−îc biÓu diÔn theo chuçi Taylor
sau ®©y:
i = a 0 + a1u + a 2 u 2 + ... + a n u n + ... (9.1)
Trong ®ã, u lµ ®iÖn ¸p ®Æt lªn phÇn tö phi tuyÕn ®−îc dïng ®Ó trén tÇn.
Trong vÝ dô ®· xÐt riªng cho m¸y thu ®æi tÇn, ta cã : u = u ns + u th .
Gi¶ thiÕt: u ns = U ns cos ωns t
u th = U th cos ωth t
VËy tÝn hiÖu ra gåm cã thµnh phÇn mét chiÒu, thµnh phÇn c¬ b¶n: ωns , ωth
c¸c thµnh phÇn tÇn sè tæng vµ hiÖu ω ns ± ω th ; thµnh phÇn bËc cao: 2ωns , 2ωth ...
338
TÝnh c¸c sè h¹ng tiÕp theo cña (9.2) ta thÊy trong dßng ®iÖn ra cã c¸c thµnh phÇn
tæ hîp d¹ng:
ω = ± nω ns ± mω th
Khi ph©n lo¹i theo phÇn tö tÝch cùc, ta cã trén tÇn dïng phÇn tö tuyÕn tÝnh
tham sè vµ trén tÇn dïng phÇn tö phi tuyÕn (®i«t, tranzistor l−ìng cùc, Fet,...)
Së dÜ cã thÓ coi bé trén tÇn lµ hÖ thèng tuyÕn tÝnh tham sè lµ v× qu¸ tr×nh
trén tÇn th−êng ®−îc thùc hiÖn víi ®iÒu kiÖn U th <<U ns . Lóc ®ã ®èi víi tÝn hiÖu
cã Ých nhá ®Æc tuyÕn V«n-ampe cña phÇn tö trén tÇn cã thÓ coi lµ tuyÕn tÝnh, cßn
d−íi t¸c dông cña ®iÖn ¸p ngo¹i sai lín, ®iÖn dÉn cña phÇn tö tuyÕn tÝnh thay ®æi.
Nh− vËy ®èi víi tÝn hiÖu, phÇn tö trén tÇn lµ hÖ thèng tuyÕn tÝnh.
Còng cã thÓ ph©n lo¹i theo s¬ ®å trén tÇn (trén tÇn ®i«t, trén tÇn
tranzistor,...) hoÆc theo c¸ch chuyÓn phæ vÒ phÝa tÇn sè cao hoÆc tÇn sè thÊp tuú
thuéc vµo vÞ trÝ t−¬ng ®èi gi÷a tÇn sè tÝn hiÖu f th ë ®Çu vµo vµ tÇn sè trung gian
f tg ë ®Çu ra.
339
9.1.4. øng dông
Trén tÇn ®−îc dïng trong m¸y thu ®æi tÇn. Nhê bé trén tÇn, m¹ch céng
h−ëng cña c¸c tÇng trung gian cña m¸y thu ®Òu ®−îc ®iÒu chØnh céng h−ëng t¹i
mét tÇn sè cè ®Þnh (tÇn sè trung gian f tg ). TÇn sè ngo¹i sai ®−îc ®ång chuÈn víi
tÇn sè tÝn hiÖu vµo sao cho: f tg = f ns − f th = const . Ngoµi ra trén tÇn cßn ®−îc dïng
trong c¸c hÖ thèng th«ng tin ®Þnh h−íng, trong c¸c bé tæ hîp tÇn sè, vµ nhiÒu øng
dông kh¸c .
9.2. HÖ ph−¬ng tr×nh ®Æc tr−ng vµ c¸c tham sè c¬
b¶n.
Dßng ®iÖn ra vµ dßng ®iÖn vµo cña bé trén tÇn phô thuéc vµo tÊt c¶ c¸c ®iÖn
¸p ®Æt lªn nã, v× vËy ta cã thÓ viÕt:
ir = f (uns , uth , utg ) (9.3)
Trong ®ã:
u ns = U ns cos ωns t
u th = U th cos ωth t
u tg = U tg cos ωtg t
Th−êng U th , U tg , << U ns , nªn cã thÓ biÓu diÔn gÇn ®óng dßng ®iÖn theo
chuçi Taylor nh− sau (chØ lÊy c¸c sè h¹ng bËc nhÊt):
∂f (u ns ) ∂f (u ns )
ir ≈ f (u ns ) + u th + u tg = ins + s (u ns )u th + g i (u ns )u tg (9.4)
∂u th ∂u tg
V× u ns lµ hµm tuÇn hoµn theo thêi gian, nªn i ns , s(u ns ) vµ g i (u ns ) còng tuÇn
hoµn theo thêi gian. Tuy nhiªn, nã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh u ns t¸c ®éng lªn phÇn
tö phi tuyÕn, nªn ngoµi thµnh phÇn bËc nhÊt ®èi víi tÇn sè ngo¹i sai, cßn cã c¸c
thµnh phÇn bËc cao kh¸c, do ®ã ta cã:
i ns (u ns ) = I0 + I1 cos ωns t + I2 cos 2ωns t + ... + I n cos nωns t + ...
S(u ns ) = S0 + S1 cos ωns t + S2 cos 2ωns t + ... + Sn cos nωns t + ...
g i (u ns ) = G io + G i1 cos ωns t + G i2 cos 2ωns t + ... + G in cos nωns t + ...
340
∞ ∞ ∞
i r = ∑ I n cos nωns t + U th cos ωth t ∑ Sn cos nωns t + U tg cos ωtg t ∑ G in cos nωns t =
n =0 n =0 n =0
∞ ∞
1
= ∑ I n cos nωns t + U th ∑ Sn [cos(nωns + ωth )t + cos(nωns − ωth )t] +
n =0 2 n =0
1 ∞ (9.5)
+ U tg ∑ G in [cos(nωns + ωtg )t + cos(nωns − ωtg )t]
2 n =0
dßng ®iÖn ra cßn c¸c thµnh phÇn: nωth , nωtg , nωns ± mωth vµ nω ns ± mω tg , víi
m> 1.
∂f (u ns )
Gio lµ thµnh phÇn mét chiÒu cña hµm g i = ®Æc tr−ng cho sù thay ®æi
∂u tg
®iÖn dÉn trong cña bé trén tÇn ®èi víi thµnh phÇn tÇn sè trung gian.
T−¬ng tù nh− trªn, dßng ®iÖn vµo còng lµ hµm phô thuéc u ns , u th , u tg :
i v = f (u ns , u th , u tg ) víi U th , U tg << U ns .
B»ng c¸ch ph©n tÝch nh− ®èi víi dßng ®iÖn ra ta viÕt ®−îc:
1
Ith = Sngn U tg + G vo U th (9.8)
2
341
BiÓu thøc (9.8) ®−îc gäi lµ ph−¬ng tr×nh biÕn ®æi ng−îc cña bé trén tÇn, ®Æc
tr−ng cho hiÖn t−îng håi tiÕp vÒ ®iÖn ¸p trong bé trén tÇn.
Trong (9.8) S ngn lµ biªn ®é thµnh phÇn n cña hç dÉn biÕn ®æi ng−îc
∂f (u ns ) ∂f (u ns )
s ng = ; Gvo lµ thµnh phÇn mét chiÒu cña ®iÖn dÉn vµo g v = ®Æc
∂u th ∂u th
tr−ng cho sù thay ®æi ®iÖn dÉn vµo cña bé trén tÇn ®èi víi tÇn sè tÝn hiÖu. C¸c
biÓu thøc (9.7) vµ (9.8) h×nh thµnh hÖ ph−¬ng tr×nh ®Æc tr−ng cña bé trén tÇn. Tõ
c¸c biÓu thøc ®ã suy ra biÓu thøc ®Þnh nghÜa vÒ c¸c tham sè c¬ b¶n cña bé trén
tÇn nh− sau:
1. Hç dÉn trén tÇn:
Itg 1
Stt = U tg = 0
= Sn (9.9)
U th 2
Tõ ®Þnh nghÜa c¸c tham sè trªn ®©y, viÕt l¹i c¸c biÓu thøc (9.7) vµ (9.8) nh−
sau:
342
I tg = S ttU th + GittU tg I 2 = Y21U 1 + Y22U 2 (9.15)
hoÆc
I th = S ttng U tg + GvoU th I 1 = Y11U 1 + Y12U 2 (9.16)
HÖ ph−¬ng tr×nh gåm (9.15) vµ (9.16) t−¬ng ®−¬ng víi ph−¬ng tr×nh dÉn n¹p
cña mét m¹ng 4 cùc, trong ®ã:
G vo = Y11 Sttng = Y12
vµ
Stt = Y21 G itt = Y22
§©y lµ hÖ c¸c ph−¬ng tr×nh cña mét m¹ng 4 cùc tuyÕn tÝnh tÝch cùc vµ cã thÓ biÓu
diÔn theo s¬ ®å π nh− trªn h×nh 9.1.
Uth Utg gt
H×nh 9.2. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng dÉn n¹p cña bé trén tÇn khi
trong m¹ch kh«ng cã hiÖn t−îng trén tÇn ng−îc.
Khi trong m¹ch kh«ng cã hiÖn t−îng trén tÇn ng−îc th× s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng
cã d¹ng ®¬n gi¶n nh− trªn h×nh 9.2.
343
Tõ hÖ ph−¬ng tr×nh (9.15) vµ (9.16), ta cã thÓ tÝnh hÖ sè truyÒn ®¹t cña bé
U tg
trén tÇn. BiÕt r»ng K tt = ; khi cã t¶i I tg = − U tg g t , thay vµo (9.15), sÏ rót ra
U th
®−îc:
S tt
K tt = − (9.17)
Gitt + g t
U th
Utg
U ns
a)
Utg
Uth
b) U ns
Utg
Uth
C) U ns
H×nh 9.3. M¹ch trén tÇn dïng ®i«t: a) M¹ch trén tÇn ®¬n;
b) M¹ch trén tÇn c©n b»ng; c) M¹ch trén tÇn vßng.
344
Trong s¬ ®å trén tÇn ®¬n (h×nh 9.3a), ®i«t, m¹ch tÝn hiÖu, m¹ch ngo¹i sai vµ
m¹ch trung gian ®−îc m¾c nèi tiÕp nhau. M¹ch trung gian vµ m¹ch tÝn hiÖu ®èi
xøng víi nhau do ®ã cã thÓ ®æi lÉn cho nhau, nghÜa lµ trong m¹ch cã hiÖn t−îng
trén tÇn ng−îc. Trong s¬ ®å nµy th−êng chän ®iÓm c«ng t¸c tÜnh ë ®o¹n ®Çu (gÇn
gèc to¹ ®é) cña ®Æc tuyÕn v«n-ampe cña ®i«t ®Ó cã ®−îc hç dÉn trén tÇn lín. Lóc
®ã ph−¬ng tr×nh gÇn ®óng biÓu diÔn quan hÖ v«n- ampe cña ®i«t lµ:
i = 0,25 (e au − 1)
Trong ®ã, a lµ h»ng sè, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng thùc nghiÖm. §èi víi nhiÒu ®i«t
1
a=5 . Do ®ã: S = di / du = 0,25 a.e au .
V
C¨n cø vµo ®Æc tuyÕn volt-ampe cña c¸c lo¹i ®i«t Silic vµ ®i«t Giecmani
th«ng dông, ng−íi ta thÊy r»ng: víi ®i«t silic ph¶i chän biªn ®é ®iÖn ¸p ngo¹i sai
U ns < 1V vµ víi ®i«t Giecmani U ns < (2 ÷ 3) V ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn vÒ dßng ng−îc
S
S
0 u 0 π /2 ω ns t
0
θ uns
ω ns t
di 1
ë ®©y: S= = = Gi
du Ri
345
V× ®iÖn ¸p ngo¹i sai lµ hµm tuÇn hoµn theo thêi gian, nªn hç dÉn S lµ mét
d·y xung vu«ng víi ®é réng xung phô thuéc vµo gãc c¾t θ . Víi ®iÓm lµm viÖc
π
tÜnh chän t¹i gèc to¹ ®é, θ = .
2
Theo chuçi Furier ta tÝnh ®−îc biªn ®é hµi bËc n cña S :
θ
2 2sin nθ
Sn = ∫ Scos nωns t d(ωns t) = .S
π0 nπ
π
Thay θ = , gi¶ thiÕt n =1 vµ dùa vµo biÓu thøc (9.9), ta tÝnh ®−îc hç dÉn
2
trén tÇn:
1 S
S tt = S n = (9.18)
2 π
T−¬ng tù nh− vËy, ®iÖn dÉn trén tÇn ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau:
θ
1 Sθ
π∫
Gitt = G io = G d (ω t) = (9.19)
π
i ns
0
π S
Víi: θ= th× Gitt =
2 2
§Ó chèng t¹p ©m ngo¹i sai, ta dïng s¬ ®å trén tÇn c©n b»ng trªn h×nh 9.3b
Trong bé trén tÇn c©n b»ng ®iÖn ¸p tÝn hiÖu ®Æt trªn hai ®i«t ng−îc pha, cßn ®iÖn
¸p ngo¹i sai ®Æt lªn hai ®i«t ®ång pha, nghÜa lµ:
u thD1 = U th cos ωth t
vµ u nsD1 = u nsD 2 = u ns
u thD2 = U th cos (ωth t + π)
Do ®ã dßng ®iÖn tÇn sè trung gian qua c¸c ®i«t (do u th t¹o ra):
i tg1 = I tg1 cos (ωns − ωth )t ,
Trªn m¹ch céng h−ëng ra, ta nhËn ®−îc: i tg = i tg1 + i tg 2 = 2I tg cos ωtg t .
Bªn c¹nh ®ã, dßng t¹p ©m tÇn sè trung gian do nguån ngo¹i sai mang ®Õn
®Æt lªn hai ®i«t ®ång pha nªn sÏ ng−îc pha trªn m¹ch céng h−ëng ra, do ®ã ta cã
biÓu thøc nh− sau:
346
i ta1 = I ta1 cos ωtg t
i ta 2 = − I ta 2 cos ωtg t
VËy m¹ch trén tÇn c©n b»ng lµm t¨ng dßng ®iÖn trung gian ë ®Çu ra vµ cã
kh¶ n¨ng khö t¹p ©m tÇn sè trung gian do nguån ngo¹i sai mang ®Õn.
Ngoµi ra, còng gièng nh− trong m¹ch ®iÒu chÕ c©n b»ng, ®Çu ra m¹ch trén
tÇn c©n b»ng kh«ng cã c¸c thµnh phÇn tæ hîp øng víi hµi bËc ch½n cña tÝn hiÖu
(ω ns ± 2ω th ; ω ns ± 4 ω th ; ...) .
M¹ch trén tÇn vßng (h×nh 9.3c) gåm hai m¹ch trén tÇn c©n b»ng m¾c nèi
tiÕp nhau. Trªn ®Çu ra s¬ ®å nµy chØ cã c¸c thµnh phÇn tÇn sè ω ns ± ω th , c¸c thµnh
phÇn kh¸c bÞ khö, do ®ã dÔ t¸ch ®−îc tÇn sè trung gian mong muèn.
9.3.2. M¹ch trén tÇn dïng phÇn tö khuÕch ®¹i
9.3.2.1. M¹ch trén tÇn dïng tranzistor vµ m¹ch trén tÇn dïng vi m¹ch.
M¹ch trén tÇn dïng tranzistor cã thÓ m¾c theo s¬ ®å baz¬ chung hoÆc emito
chung. S¬ ®å baz¬ chung th−êng ®−îc dïng trong ph¹m vi tÇn sè cao vµ siªu cao,
v× tÇn sè giíi h¹n cña nã cao. Tuy nhiªn, s¬ ®å baz¬ chung cho hÖ sè truyÒn ®¹t
cña bé trén tÇn thÊp h¬n s¬ ®å emito chung. C¸c tham sè cña s¬ ®å trén tÇn phô
thuéc vµo ®iÓm lµm viÖc, vµo ®é lín cña ®iÖn ¸p ngo¹i sai vµ vµo tham sè cña
tranzistor. VÒ nguyªn t¾c, cã thÓ ph©n biÖt s¬ ®å trén tÇn dïng tranzistor ®¬n, ®Èy
kÐo vµ ®Èy kÐo kÐp.
Trªn h×nh 9.5 lµ mét sè bé trén tÇn dïng tranzistor m¾c theo s¬ ®å ®¬n. C¸c
s¬ ®å ®ã kh¸c nhau ë c¸ch ®Æt ®iÖn ¸p ngo¹i sai vµo tranzistor.
Trªn c¬ së c¸c s¬ ®å nguyªn lý ®ã, ng−êi ta thiÕt kÕ nhiÒu lo¹i s¬ ®å thùc tÕ
kh¸c nhau. H×nh 9.6 biÓu diÔn s¬ ®å trén tÇn dïng tranzistor ®¬n, m¾c theo kiÓu
baz¬ chung víi ®iÖn ¸p ngo¹i sai ®Æt vµo baz¬. §iÖn ¸p ngo¹i sai ®−îc ghÐp láng
víi baz¬ cña tranzistor trén tÇn ®Ó tr¸nh ¶nh h−ëng t−¬ng hç gi÷a m¹ch tÝn hiÖu
vµ m¹ch ngo¹i sai.
347
Uth Uth
U ns
U ns
a) b)
Uth Uth U ns
U ns
c) d)
−Ucc
U th
utg
u ns
H×nh 9.6. M¹ch ®iÖn bé trén tÇn dïng tranzistor ®¬n
m¾c theo s¬ ®å baz¬ chung víi ®iÖn ¸p ngo¹i sai ®Æt vµo baz¬.
348
§iÖn trë nµy cã t¸c dông h¹n chÕ hiÖn t−îng ®iÒu chÕ giao thoa. B»ng c¸ch
m¾c thªm ®iÖn trë vµo baz¬, cã thÓ n©ng cao ®iÖn trë mÆt ghÐp rbb cña tranzistor,
do ®ã n©ng cao ®−îc ®é tuyÕn tÝnh cña ®Æc tuyÕn tranzistor.
uth
utg
u ns − U cc
E
utg
Ce
B Re
uth E
L1 R B
L2
C L3 R
L3
C1
C
b)
a)
+ U cc
H×nh 9.8 TÇng trén tÇn tù dao ®éng.
349
Nhê ®ã ®iÖn ¸p tÇn sè trung gian bÞ ng¾n m¹ch ë ®Çu vµo, do ®ã m¹ch lo¹i
trõ ®−îc hiÖn t−îng trén tÇn ng−îc. §Ó tr¸nh ¶nh h−ëng t−¬ng hç gi÷a ®iÖn ¸p tÝn
hiÖu vµ ®iÖn ¸p ngo¹i sai, ng−êi ta kÕt cÊu m¹ch d−íi d¹ng mét s¬ ®å cÇu (h×nh
9.8b), trong ®ã Re vµ C e lµ c¸c phÇn tö kÝ sinh cña m¹ch vµo tranzistor. Khi cÇu
c©n b»ng th× kh«ng cßn sù liªn hÖ gi÷a m¹ch tÝn hiÖu vµ m¹ch ngo¹i sai n÷a.
C¸c m¹ch trén tÇn theo s¬ ®å ®Èy kÐo ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 9.9. Chóng
cã nhiÒu −u ®iÓm so víi s¬ ®å ®¬n:
- MÐo phi tuyÕn nhá (hµi bËc ch½n bÞ triÖt tiªu);
- Phæ tÝn hiÖu ra hÑp;
- Liªn hÖ gi÷a m¹ch tÝn hiÖu vµ m¹ch ngo¹i sai Ýt;
- Kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn ®iÒu chÕ giao thoa thÊp.
V× nh÷ng −u ®iÓm ®ã, nªn lo¹i m¹ch nµy hay ®−îc dïng trong bé trén tÇn
cña m¸y ph¸t.
i c1 + Ucc
T1
u th u tg
utg T1 T2
ic1 ic2
uth Uns
T2
ic2
Uns RE
a) + U cc b)
350
ic 2 = a o + a1 (u ns − u th ) + a 2 (u ns − u th ) 2 + ...
` u th = U th cos ωth t
Vµ biÕn ®æi ta thÊy trong dßng ®iÖn ra cã c¸c thµnh phÇn tÇn sè:
ω th ; 3ω th ; 3ω ns ± ω th vµ 2ω ns ± ω th .
Trªn h×nh 9.9b lµ s¬ ®å trén tÇn ®Èy kÐo thùc tÕ. Trong s¬ ®å nµy kh«ng cÇn
nèi ®Êt ®iÓm gi÷a m¹ch vµo vµ m¹ch ra, nªn kÕt cÊu ®¬n gi¶n h¬n. §Æc ®iÓm cña
s¬ ®å lµ emito vµ colecto cña hai tranzistor nèi víi nhau. Khi trë kh¸ng t−¬ng
®−¬ng cña m¹ch ra ®èi víi tÇn sè ngo¹i sai (ω ns ) nhá h¬n trë kh¸ng t−¬ng ®−¬ng
cña m¹ch ra ®èi víi tÇn sè trung gian (ω tg ) nhiÒu, th× cã thÓ coi tranzistor T2 lµ
m¹ch colecto chung ®èi víi thµnh phÇn tÇn sè ngo¹i sai. Do ®ã h¹ ¸p trªn RE lµ
U R E = u ns . Gi¶ thiÕt ë thêi ®iÓm nµo ®ã u ns t¨ng, nªn ic 2 t¨ng vµ U R E còng t¨ng
lµm ®iÖn ¸p baz¬ - emito cña T1 gi¶m vµ ic1 gi¶m theo. VËy ic1 vµ ic 2 ng−îc pha.
Ph©n tÝch t−¬ng tù nh− vËy ®èi víi u th ta thÊy u th còng t¹o ra c¸c dßng ®iÖn
ng−îc pha ë ®Çu ra, do ®ã trong dßng ®iÖn ra cã chøa tÇn sè ω ns ± ω th . M¹ch ra
läc lÊy thµnh phÇn mong muèn ω tg = ω ns − ω th .
Dïng vi m¹ch cã thÓ t¹o ra c¸c m¹ch trén tÇn cã ®Æc tÝnh trén tèt h¬n c¸c
m¹ch ®· kh¶o s¸t trªn ®©y.
H×nh 9.10 biÓu diÔn s¬ ®å mét vi m¹ch th−êng dïng ®Ó trén tÇn. §©y lµ s¬
®å bé trén tÇn ®Èy kÐo kÐp. Tranzistor T1 , T2 , T3 , T4 t¹o thµnh mét m¹ch vßng,
trong ®ã emito cña T1 vµ T2 hoÆc T3 vµ T4 ®−îc ®iÒu khiÓn bëi T5 vµ T6 . Khi
kh«ng cã tÝn hiÖu nµo, dßng qua T5 vµ T6 b»ng nhau, do ®ã dßng qua T1 ; T2 vµ
T3 ; T4 còng b»ng nhau, sao cho dßng qua c¸c ®Çu ra 12 vµ 13 nh− nhau vµ b»ng
mét nöa dßng ®iÖn tæng. Khi cã ®iÖn ¸p ngo¹i sai ®Æt vµo ®Çu vµo 6 vµ 14 vµ víi
trÞ sè nµo ®ã cña nã T6 ng¾t chØ cßn dßng ch¶y qua T5 vµ dßng ch¶y qua T1 ; T2
351
còng b»ng mét nöa dßng tæng, do ®ã còng nh− tr−êng hîp trªn (tr−êng hîp kh«ng
cã ®iÖn ¸p u ns ), dßng qua c¸c ®Çu 12 vµ 13 b»ng nhau.
H×nh 9.10. S¬ ®å trén tÇn ®Èy kÐo kÐp d−íi d¹ng vi m¹ch:
a) S¬ ®å nguyªn lý; b) S¬ ®å m¹ch trén tÇn ®Èy kÐo cña vi m¹ch B222.
Ph©n tÝch t−¬ng tù ®èi víi nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau cña ®iÖn ¸p ngo¹i sai
hoÆc ®iÖn ¸p tÝn hiÖu , ta ®Òu cã kÕt qu¶ nh− vËy. Dßng ®iÖn ë c¸c ®Çu ra chØ biÕn
®æi khi ®iÖn ¸p ngo¹i sai vµ ®iÖn ¸p tÝn hiÖu ®ång thêi t¸c ®éng lªn c¸c ®Çu vµo.
VËy ®©y lµ s¬ ®å trén tÇn lµm viÖc theo nguyªn t¾c nh©n tÝn hiÖu nhê mét phÇn tö
tuyÕn tÝnh tham sè. Trong tr−êng hîp nµy coi phÇn tö tÝch cùc lµ phÇn tö tuyÕn
tÝnh cã hµm truyÒn ®¹t:
i = a o + a1 u (9.21a)
trong ®ã: u = u ns .u th
hay:
a1U ns U th
i = ao + [ cos (ωns + ωth )t + cos (ωns − ωth )t ] (9.21b)
2
Theo biÓu thøc (9.21), ta thÊy trong dßng ®iÖn ra cã thµnh phÇn tÇn sè trung
gian ω tg = ω ns − ω th nh− mong muèn.
352
Trªn h×nh 9.10b lµ s¬ ®å cô thÓ cña vi m¹ch trén tÇn B 222 . So víi c¸c m¹ch
trén tÇn ®¬n nã cã nh÷ng −u ®iÓm sau ®©y:
- Hç dÉn trén tÇn cao;
- Kh«ng cã hµi bËc ch½n vµ hµi tÇn sè trung gian;
- ChÞu ®ùng ®−îc ®iÖn ¸p cao.
Dùa trªn nguyªn t¾c c¬ b¶n ®ã, ng−êi ta chÕ t¹o c¸c lo¹i vi m¹ch trén tÇn
kh¸c nhau. §Ó tÝnh to¸n c¸c tham sè trén tÇn cña c¸c bé trén tÇn dïng tranzistor,
ng−êi ta th−êng dïng c¸c biÓu thøc gÇn ®óng theo kinh nghiÖm sau ®©y:
S tt = Y21tt = (0,4 ...0,7) Y21
Gitt = Y22tt = (0,6...0,8) Y22
Gvo = Y11tt = (0,7...0,8) Y11
Vµ coi nh− kh«ng cã hiÖn t−îng ®æi tÇn ng−îc, nghÜa lµ Y12tt ≈ 0 .
Trong ®ã, c¸c ®iÖn dÉn Y11 , Y21 , Y22 lµ tham sè cña tranzistor ë chÕ ®é khuÕch
®¹i ®èi víi tÝn hiÖu ( f th ) .
9.3.2.2. M¹ch trén tÇn dïng tranzistor tr−êng (Fet).
Kh¸c víi tranzistor l−ìng cùc, tranzistor tr−êng (Fet) cã ®Æc ®iÓm lµ quan hÖ
gi÷a dßng ra (dßng m¸ng) I D vµ ®iÖn ¸p vµo U GS lµ quan hÖ bËc 2, nªn khi dïng
®Ó trén tÇn sÏ gi¶m ®−îc c¸c thµnh phÇn phæ ®Çu ra vµ h¹n chÕ ®−îc hiÖn t−îng
®iÒu chÕ giao thoa. Ngoµi ra dïng Fet ®Ó trén tÇn cßn gi¶m ®−îc t¹p ©m vµ t¨ng
®−îc d¶i ®éng cña tÝn hiÖu vµo. C¸c s¬ ®å trén tÇn dïng Fet còng gièng nh− c¸c
s¬ ®å trén tÇn dïng tranzistor l−ìng cùc. Trªn h×nh 9.11 lµ c¸c vÝ dô vÒ s¬ ®å trén
tÇn dïng Fet.
H×nh 9.11a lµ s¬ ®å trén tÇn ®¬n m¾c source chung vµ h×nh 9.11b lµ s¬ ®å
trén tÇn ®Èy kÐo m¾c source chung. Nguyªn lý lµm viÖc cña chóng hoµn toµn
gièng c¸c s¬ ®å dïng tranzistor l−ìng cùc. Còng cã thÓ dïng lo¹i Fet hai cöa ®Ó
thùc hiÖn s¬ ®å trén tÇn nh− trªn h×nh 9.12. §©y lµ lo¹i s¬ ®å trén tÇn lµm viÖc
theo nguyªn t¾c nh©n tÝn hiÖu nhê mét phÇn tö tuyÕn tÝnh tham sè. Trong ®ã coi
®Æc tuyÕn I D (u GS1 ) lµ tuyÕn tÝnh, cßn u GS 2 lµ tham sè. V× thÕ cã thÓ dïng c¸c biÓu
thøc (9.21a) vµ (9.21b) ®Ó biÓu diÔn quan hÖ gi÷a dßng ®iÖn ra vµ c¸c ®iÖn ¸p
vµo. S¬ ®å nµy cho phæ tÝn hiÖu ra hÑp, ®ång thêi gi¶m ®−îc ¶nh h−ëng gi÷a
353
m¹ch tÝn hiÖu vµ m¹ch ngo¹i sai. Cã thÓ dïng s¬ ®å nµy ë ph¹m vi tÇn sè
f > 300MHz (UHF ) .
+ UDD
u tg
u tg
uth
uth Uns
a) b)
H×nh 9.11. S¬ ®å trén tÇn dïng Fet m¾c nguån (source) chung
a) S¬ ®å ®¬n; b) S¬ ®å ®Èy kÐo..
TÝnh to¸n hç dÉn trén tÇn cho c¸c s¬ ®å dïng Fet ®−îc thùc hiÖn gÇn ®óng.
BiÕt r»ng trong qu¸ tr×nh trén tÇn do ®iÖn ¸p ngo¹i sai thay ®æi, nªn hç dÉn cña
Fet thay ®æi tõ gi¸ trÞ 0 ®Õn S max . TrÞ trung b×nh cña nã lµ S max / 2 . Khi ®iÒu chÕ
100% c¸c biªn tÇn cã biªn ®é b»ng 1 2 biªn ®é t¶i tÇn, nªn hç dÉn trén tÇn tÝnh
mét c¸ch gÇn ®óng:
1
Stt = Smax
4
VÝ dô hç dÉn cña Fet t¹i ®iÓm lµm viÖc tèt nhÊt S max = 2mA / V lµ
S tt ≤ 0,5 mA / V .
u ns
uth utg
UDD
H×nh 9.12. M¹ch trén tÇn dïng Fet hai cöa (Dual-Gate).
354
9.4. NhiÔu trong m¹ch trén tÇn.
Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, khi ®Æt lªn ®Çu vµo m¹ch trén tÇn ®iÖn ¸p tÝn hiÖu
víi tÇn sè f = f th , nhê tÝnh chÊt chän läc cña t¶i, trªn ®Çu ra cã thµnh phÇn tÝn
hiÖu trung gian víi tÇn sè:
f tg = f ns − f th (9.22)
Tuy nhiªn còng cã nh÷ng thµnh phÇn tÇn sè kh¸c f v ≠ f th ë ®Çu vµo m¹ch
trén tÇn tho¶ m·n ®iÒu kiÖn tæng qu¸t (9.23) sau:
± nf ns ± mf v ≈ f tg (9.23)
C¸c thµnh phÇn f v còng ®Õn ®−îc ®Çu ra bé trén tÇn vµ g©y ra nhiÔu trong
m¹ch trén tÇn ®ã.
TÊt c¶ c¸c ®iÖn ¸p vµo cã tÇn sè f v tho¶ m·n ®iÒu kiÖn (9.23) ®Òu cã thÓ ®Õn
®−îc ®Çu ra bé trén tÇn. Khai triÓn biÓu thøc (9.23) ta nhËn ®−îc c¸c kÕt qu¶ sau:
f tg = nf ns + mf v
f tg = − nf ns − mf v
f tg = nf ns − mf v
f tg = − nf ns + mf v
Tr−êng hîp thø nhÊt f tg > f th kh«ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn 9.23 ®· chän.
Tr−êng hîp thø hai cã f tg < 0 , ®iÒu kiÖn nµy v« nghÜa, vËy chØ cã hai tr−êng hîp
cuèi lµ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn trung gian ®· chän. Tõ hai biÓu thøc ®ã ta rót ra:
n 1
fv = f ns ± f tg (9.24)
m m
Víi n; m lµ nh÷ng sè nguyªn 0;1; 2...
Cã rÊt nhiÒu tÇn sè tho¶ m·n víi (9.24), nh−ng chØ cÇn l−u ý ®Õn nh÷ng tÇn
sè øng víi n, m lÊy c¸c gi¸ trÞ nhá, v× víi hµi cao ( m, n lín), biªn ®é cña nã
kh«ng ®¸ng kÓ.
Nh− vËy, ta xÐt c¸c tr−êng hîp sau:
a) n = 0; m =1 , tøc lµ f tg = f v . Ta cã nhiÔu lät th¼ng (hay nhiÔu trùc th«ng).
355
b) n =1 ; m =1 th× f v = f ns ± f tg
c) m =1, n = 2 th× f v = 2 f ns ± f tg
Cã thÓ x¸c ®Þnh hç dÉn trén tÇn cho tÊt c¶ c¸c lo¹i nhiÔu nµy theo biÓu thøc
ir = f (u ns , u v , u tg ) trong ®ã u v cã tÇn sè øng víi c¸c tr−êng hîp a,b,c ë trªn. Ta sÏ
- NhiÔu tÇn sè ¶nh ®−îc truyÒn qua bé trén tÇn víi hç dÉn b»ng hç dÉn trén
tÇn:
1
Stt = S1
2
356
Trong c¸c lo¹i nhiÔu trªn, nhiÔu lät th¼ng lo¹i bá ®−îc dÔ dµng b»ng c¸c
m¹ch läc ®Çu vµo, v× f tg << f th mµ f v = f tg . NhiÔu f v = 2 f ns ± f th khö ®−îc khi
chän chÕ ®é lµm viÖc víi θ =180 o (chÕ ®é A ), lóc ®ã ¸S 2 = 0 . Trong khi ®ã, nhiÔu
2 f tg
tÇn sè ¶nh rÊt khã lo¹i trõ, ®Æc biÖt lµ khi f tg << f th th× hÖ sè läc cña t¶i x =
f th
rÊt nhá, nªn rÊt khã läc bá tÇn sè ¶nh. V× vËy trong c¸c tÇng tr−íc trén tÇn ph¶i
®Æc biÖt l−u ý ®Õn viÖc läc bá nhiÔu tÇn sè ¶nh.
9.5. Trén tÇn ë siªu cao tÇn
9.5.1. Trén tÇn trªn ®Ìn th¸p 3 cùc.
H×nh 9.14 biÓu diÔn s¬ ®å cÊu tróc ®¬n gi¶n cña bé trén tÇn trªn ®Ìn th¸p 3
cùc ë d¶i siªu cao tÇn, cßn h×nh 9.15 lµ s¬ ®å m¹ch ®iÖn t−¬ng ®−¬ng. §Ìn th¸p
th−êng dïng lµ 605Д,609Д,6C17K....
Cn
fns f tg
f th
+
CK CK
RK Ea
−
H×nh 9.14. S¬ ®å cÊu tróc cña bé trén tÇn dïng ®Ìn th¸p 3 cùc
§Ìn th¸p ®−îc l¾p vµo gi÷a hai èng ®ång trôc. §Çu cat«t ®−îc khÐp kÝn,
gi÷a èng vµo vµ cat«t lµ vßng sø c¸ch ®iÖn, t¹o ra C k . §Üa g¾n l−íi ®Ìn nèi trùc
tiÕp víi èng trong. §Çu cßn l¹i cña èng cã ghÐp pit«ng ng¾n m¹ch kho¶ng kh«ng
gian gi÷a hai èng. Pit«ng di chuyÓn ®−îc ®Ó ®iÒu chØnh ®é dµi c«ng h−ëng cña
èng theo f th . GhÐp gi÷a nguån tÝn hiÖu (tõ bé khuÕch ®¹i cao tÇn) vµ ngo¹i sai víi
357
bé trén tÇn th−êng dïng dß ghÐp hay dß dung tÝnh di chuyÓn däc theo trôc èng
®−îc.
Tõ an«t ®Ìn, ®iÖn ¸p tÇn sè trung gian ®−îc lÊy ra vµ ®−a ®Õn t¶i céng h−ëng
f tg (khung LC), sau ®ã ®−a ®Õn bé K§TG.
§©y còng lµ bé trén tÇn dïng ®Ìn 3 cùc m¾c cat«t chung, cho nªn ta hoµn
toµn cã thÓ dïng c¸c kÕt qu¶ ®· nhËn ®−îc ë trªn cho bé trén tÇn nµy.
f tg
fns
f th
CK CK
RK
H×nh 9.16. S¬ ®å cÊu tróc cña bé trén tÇn dïng ®Ìn th¸p 2 cùc
358
CÊu tróc cña bé trén tÇn dïng ®Ìn th¸p 2 cùc cã thÓ biÓu diÔn b»ng s¬ ®å
®¬n gi¶n ho¸ nh− h×nh 9.16. Tõ ®©y ta vÏ ®−îc s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña bé trén tÇn
nh− h×nh 9.17.
C¸c ®Ìn th−êng dïng lµ 6Д15Д,6Д13Д...
Trong c¸c h×nh trªn ®©y, tô C P vµ C k lµ c¸c tô ®iÖn t¹o thµnh nhê c¸c vßng
sø c¸ch ®iÖn ®Æt gi÷a ®Üa an«t vµ cat«t víi c¸c èng trô kim lo¹i cña hèc céng
h−ëng, nh»m ng¨n c¸ch c¸c cùc ®Ìn vÒ dßng mét chiÒu víi ®Êt. Cßn ®èi víi dßng
xoay chiÒu th× chóng coi nh− nèi m¹ch.
f th Cp
L f tg
C
fns
CK
f th RK
+ Ea
H×nh 9.17. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña bé trén h×nh 9.16
§iÖn c¶m cuén chÆn Lch t¹o thµnh nhê mét lß xo ®Ó tiÕp xóc lµm ngay trong
®i«t. Nã cã t¸c dông ng¨n chÆn tÝn hiÖu cao tÇn ( f th vµ f ns ) lät vµo khung céng
h−ëng tÇn sè trung gian.
§i«t th«ng th−êng nãi chung, còng nh− ®i«t h×nh th¸p nãi riªng, th−êng ®Æc
tuyÕn Von- ampe cã d¹ng tuyÕn tÝnh nh− h×nh 9.18, trong ph¹m vi ®ã hç dÉn S
cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi.
Do ®ã khi ®−a ®iÖn ¸p ngo¹i sai U ns sin ω ns t t¸c dông lªn ®i«t, S sÏ thay ®æi
theo thêi gian cã d¹ng xung ch÷ nhËt, ®é réng 2θ , biªn ®é S , ®iÒu nµy chøng tá
®i«t ch©n kh«ng ®· ®ãng vai trß phÇn tö phi tuyÕn, t¹o ra kh¶ n¨ng biÕn tÇn trong
bé biÕn tÇn trªn ®i«t ch©n kh«ng. Ph©n tÝch theo chuçi Taylo ®èi víi xung S (t )
chóng ta sÏ nhËn ®−îc c¸c biÓu thøc:
359
θ
- Thµnh phÇn kh«ng ®æi: So = S (9.25)
π
2Ssin kθ
- Thµnh phÇn hµi bËc k : Sk = (9.26)
kπ
Do ®ã, ta nhËn ®−îc c¸c tham sè sau ®©y cña bé trén tÇn:
Sk sin kθ
S bt = =S (9.27)
2 kπ
1 1 π
Ribt = = . (9.28)
So S θ
U ωt
2θ
2θ
U ns sin ω t
ωt
H×nh 9.18. §Æc tuyÕn v«n ampe cña ®ièt vµ hç dÉn cña nã
Tõ s¬ ®å bé biÕn tÇn ta thÊy, nã hoµn toµn ®èi xøng cho biÕn tÇn thuËn vµ
biÕn tÇn nghÞch. Do ®ã c¸c tham sè trªn còng chÝnh lµ c¸c tham sè t−¬ng øng cña
biÕn tÇn nghÞch.
ViÖc chän chÕ ®é c«ng t¸c cho bé trén tÇn, tøc lµ chän gãc c¾t θ vµ biªn ®é
®iÖn ¸p ngo¹i sai, sao cho bé trén tÇn (do ®ã c¶ bé biÕn tÇn) cã hÖ sè khuÕch ®¹i
c«ng suÊt lín nhÊt víi hÖ sè t¹p ©m nhá nhÊt. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p, v× c¸c
hÖ sè nµy phô thuéc vµo gãc c¾t θ rÊt phøc t¹p. Ngoµi ra chóng cßn phô thuéc
vµo c¸c tham sè kh¸c cña s¬ ®å n÷a. Do ®ã viÖc kh¶o s¸t hµm K p vµ N bt theo θ
360
®Ó t×m gãc c¾t θ tèt nhÊt, lµ mét vÊn ®Ò to¸n häc kh¸ phøc t¹p vµ phô thuéc vµo
nhiÒu tham sè kh¸c ch−a biÕt ®−îc cña s¬ ®å. Cho nªn kÕt qu¶ nhËn ®−îc trë nªn
kh«ng chÝnh x¸c.
Cã hai h−íng gi¶i quyÕt: mét lµ dïng ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t ®å thÞ b»ng
c¸ch cè ®Þnh hay gi¶ thiÕt cho tr−íc mét sè tham sè cña s¬ ®å råi vÏ ®å thÞ cña
K p vµ N bt phô thuéc vµo gãc c¾t θ . Hai lµ dïng c¸c gi¸ trÞ gÇn ®óng ®· ®−îc thÓ
nghiÖm qua thùc tÕ nhiÒu lÇn ®Ó tÝnh to¸n s¬ bé cßn gi¸ trÞ chÝnh x¸c th× sÏ lµ gi¸
trÞ nhËn ®−îc do phÐp ®o chÝnh x¸c sau khi lµm xong bé biÕn tÇn.
Trong khu«n khæ cña gi¸o tr×nh, ta kh«ng nªu cô thÓ thªm mµ chØ ®−a ra
mét sè h−íng gi¶i quyÕt ®Ó tham kh¶o vµ cã c¸ch thùc hiÖn khi thiÕt kÕ mµ th«i.
NÕu dïng ph−¬ng ph¸p ®å thÞ, chóng ta sÏ thÊy gãc θ tèt nhÊt cho K p còng
gÇn trïng víi gi¸ trÞ gãc θ tèt nhÊt cho N bt . Chóng th−êng vµo kho¶ng 30 ÷ 60 0 .
Cßn U ns >1 ÷ 5 V
§Ó tÝnh to¸n s¬ bé, theo ph−¬ng ph¸p thø 2 ng−êi ta th−êng lÊy gi¸ trÞ hÖ sè
t¹p ©m cña bé biÕn tÇn trªn ®i«t ch©n kh«ng vµo kho¶ng tõ 8 ÷10 db , vµ hÖ sè
truyÒn ®¹t c«ng suÊt danh ®Þnh kho¶ng tõ 0,2 ÷ 0,5 .
9.5.3. Bé trén tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn.
Bé trén tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn ®−îc sö dông réng r·i nhÊt ë d¶i sãng
centimet vµ decimet (th−êng tõ 1500 MHz trë lªn). ë d¶i sãng nµy ng−êi ta chÕ
t¹o nh÷ng ®i«t cao tÇn riªng, vµ chóng ®· ph¸t huy ®−îc tÝnh −u viÖt cña ®i«t b¸n
dÉn so víi ®i«t ch©n kh«ng: t¹p ©m nhá; ®iÖn dung C ak nhá; hç dÉn ®Æc tuyÕn
Von-ampe lín vµ dÔ dµng l¾p r¸p vµo c¸c ®−êng truyÒn siªu cao tÇn (èng ®ång
trôc, èng dÉn sãng) nªn kÝch th−íc t−¬ng ®èi nhá gän.
TÊt nhiªn ®i«t b¸n dÉn vÉn cã nh÷ng nh−îc ®iÓm cña chóng mµ ta ®· biÕt:
®é bÒn vÒ ®iÖn kÐm, tham sè cña cïng mét lo¹i kh¸c nhau nhiÒu vµ tham sè phô
thuéc vµo nhiÖt ®é kh¸ lín. GÇn ®©y do dïng mét lo¹i ®i«t nghÞch ®¶o míi, cã
hiÖu øng Tunel nªn nhiÖt ®é m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c tham sè cã Ýt h¬n.
361
C¸c ®i«t biÕn tÇn siªu cao tÇn th−êng cã cÊu tróc nh− h×nh 9.19. B¶n th©n
®i«t b¸n dÉn vÉn cã cÊu t¹o nh− c¸c lo¹i ®i«t kh¸c, nghÜa lµ gåm mét tinh thÓ b¸n
dÉn (Giecmani, Silic hay Asen- gali) tiÕp xóc ®iÓm víi mét lß so vonphram cùc
nhá, t¹o thµnh mét cÆp tiÕp xóc hay 2 cùc cña ®i«t.
362
i a = i o (e au a − 1) (9.29)
1
Trong ®ã th−êng io ≈ 0,25mA; vµ hÖ sè a ≈ 5 cho ®i«t b¸n dÉn silic vµ
V
1
io ≈ 2 mA, a ≈ 18 cho ®i«t b¸n dÉn giecmani.
V
Qua ph©n tÝch ta nhËn thÊy, dïng ®i«t b¸n dÉn còng cã thÓ biÕn tÇn ®−îc
nh− dïng ®i«t ch©n kh«ng. S¬ ®å t−¬ng t−¬ng cña bé trén tÇn còng gièng nh−
h×nh 9.16. MÆc dï kh«ng cã m¹ch ®iÖn t¹o thiªn ¸p Rk C k , song ®©y kh«ng ph¶i lµ
mét sù kh¸c nhau cã tÝnh chÊt nguyªn t¾c, nªn ta cã thÓ dïng c¸c kÕt qu¶ ë bé
trén tÇn dïng ®i«t ch©n kh«ng.
Cô thÓ, chóng còng lµ bé trén tÇn cã tÝnh ®èi xøng cho biÕn tÇn thuËn vµ
nghÞch, c¸c tham sè cña chóng còng tÝnh theo c¸c c«ng thøc nªu trªn.
Do ®Æc tuyÕn V«n- ampe kh¸c nhau nªn tham sè bªn trong cña chóng kh¸c
nhau. §ång thêi do ë ®©y kh«ng cã thiªn ¸p nªn c¸ch chän chÕ ®é c«ng t¸c còng
kh¸c ®i. Chóng ta sÏ nghiªn cøu kü h¬n hai vÊn ®Ò nµy.
V× ®Æc tuyÕn V«n- ampe cã thÓ biÓu diÔn theo c«ng thøc (9.29) nªn hç dÉn
cña ®Æc tuyÕn b»ng:
di a
S= = ai o e au a (9.30)
du a
Hç dÉn nµy thay ®æi theo u a , hay mét c¸ch gÇn ®óng lµ theo u ns , v× ®iÖn ¸p
ngo¹i sai lín h¬n h¼n c¸c ®iÖn ¸p kh¸c t¸c dông lªn ®i«t.
Do ®ã ta cã thÓ viÕt:
S( t ) = ai 0 e a U ns cos ωns .t (9.31)
J k (aU ns )
µ bt = µ btn = Sbt R ibt = (9.37)
J 0 (aU ns )
Khi tÝnh c¸c tham sè bªn ngoµi theo môc (9.2), l−u ý r»ng bé trén tÇn nµy
®èi xøng ®èi víi biÕn tÇn nghÞch vµ thuËn, ta sÏ ®−îc c«ng thøc hÖ sè truyÒn ®¹t
c«ng suÊt danh ®Þnh d−íi d¹ng:
S2bt g ng
K Pbtdd = (9.38)
S0 (S0 + g ng ) 2 − S2bt (S0 + g ng )
V× K Pbtdd lu«n nhá h¬n 1, cho nªn ®Ó ®¶m b¶o hÖ sè t¹p ©m nhá nhÊt ph¶i cã
Muèn t×m ®iÒu kiÖn nµy ta lÊy ®¹o hµm K Pbtdd theo g ng vµ cho b»ng kh«ng
∂K Pbtdd
( = 0 ) lóc ®ã ta ®−îc gi¸ trÞ g ng tèi −u:
∂g ns
§©y còng chÝnh lµ ®iÒu kiÖn phèi hîp trë kh¸ng hoµn toµn c¶ ®Çu ra lÉn ®Çu
vµo, nghÜa lµ:
364
Thùc ra c¸c tham sè bªn ngoµi trªn míi chØ thuéc vÒ bé trén tÇn. Ta ph¶i kÓ
®Õn ¶nh h−ëng cña bé ngo¹i sai ®Õn tÝn hiÖu. ¶nh h−ëng nµy thÓ hiÖn râ rÖt nhÊt
ë hÖ sè truyÒn ®¹t c«ng suÊt.
V× ë siªu cao tÇn, rÊt khã thùc hiÖn ng¨n c¸ch sù truyÒn tÝn hiÖu gi÷a c¸c
phÇn tö cã liªn quan víi nhau. ë bé trén tÇn ngoµi sù liªn quan víi m¹ch tÝn hiÖu
( f th ) cßn ph¶i liªn quan ®Õn m¹ch ngo¹i sai vµ trung tÇn dï ®· dïng mäi biÖn
ph¸p ng¨n c¸ch, mét phÇn tÝn hiÖu ®−a tíi bé trén vÉn bÞ tæn hao trªn ®−êng
truyÒn cña m¹ch ngo¹i sai. Tû lÖ tæn hao nµy th−êng vµo kho¶ng ( 2 ÷ 5) % cho
nªn ph¶i gi¶m K Pbt b»ng (95 ÷ 98)% gi¸ trÞ tÝnh to¸n ®−îc ë trªn.
§Ó tÝnh to¸n tham sè t¹p ©m cña bé biÕn tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn, ng−êi ta
th−êng ®−a ra nhiÖt ®é t¹p ©m t−¬ng ®èi cña ®i«t b¸n dÉn t k . Nã chØ ra c«ng suÊt
t¹p ©m danh ®Þnh do ®i«t b¸n dÉn dïng trén tÇn sinh ra vµ sÏ lín h¬n c«ng suÊt
t¹p ©m danh ®Þnh cña ®iÖn trë ë nhiÖt ®é b×nh th−êng ( 290 o K ) lµ bao nhiªu lÇn.
Gi¸ trÞ t k th−êng ghi ë c¸c b¶n lý lÞch, thuyÕt minh cña ®i«t hay c¸c sæ tay dông
cô ®iÖn tö vµ b¸n dÉn. §ã lµ c¸c trÞ sè ®o ®−îc tõ c¸c nhµ s¶n xuÊt.
Ngoµi t k , chØ liªn quan ®Õn ®i«t trén tÇn, ta cßn ph¶i kÓ ®Õn ¶nh h−ëng cña
t¹p ©m bé ngo¹i sai. Ta cã thÓ gi¶i thÝch c¬ cÊu ¶nh h−ëng t¹p ©m bé ngo¹i sai
nh− sau:
Còng nh− mäi bé t¹o dao ®éng kh¸c, bé ngo¹i sai còng sinh ra c¸c t¹p ©m
b¶n th©n nã, song song víi nh÷ng dao ®éng cÇn ph¶i t¹o ra. T¹p ©m nµy tuy rÊt
nhá (c−êng ®é chØ b»ng 10 −10 ÷10 −12 lÇn so víi c−êng ®é cña dao ®éng) song còng
lµ mét l−îng ®¸ng kÓ so víi t¹p ©m chung cña m¸y thu, vµ t¹p ©m cña bé trén tÇn.
Do ë siªu cao tÇn khã t¹o c¸c hèc céng h−ëng d¶i hÑp, nªn hèc céng h−ëng
cña bé ngo¹i sai (th−êng dïng klistron) cã ®Æc tuyÕn biªn ®é tÇn sè kh¸ réng
(h×nh 9.21). Phæ t¹p ©m ®Çu ra cña bé ngo¹i sai do ®ã còng cã d¹ng ®Æc tuyÕn
nµy vµ ®−îc ®−a ®Õn bé trén.
365
ë bé trén, kh«ng ph©n biÖt tÝn hiÖu hay t¹p ©m. C¸c thµnh phÇn t¹p ©m
ngo¹i sai cã tÇn sè c¸ch tÇn sè ngo¹i sai ( f ns ) mét kho¶ng gÇn b»ng tÇn sè trung
gian ( f tg ) sÏ t¸c ®éng víi f ns ®Ó t¹o ë m¹ch céng h−ëng ®Çu ra mét ®iÖn ¸p t¹p
©m nhÊt ®Þnh. C¸c thµnh phÇn t¹p ©m trªn kh«ng chØ lµ mét tÇn sè, mµ lµ c¶ hai
d¶i tÇn sè b»ng d¶i th«ng ( ∆f KDTG ) cña bé K§TG ë gÇn c¸c tÇn sè f ′ vµ f ′′
(xem h×nh 9.21). Do ®ã, t¹p ©m do ngo¹i sai ®−a vµo bé biÕn tÇn cã mét gi¸ trÞ
®¸ng kÓ.
U
f′ f ′′
f tg f tg
f
fns
∆f K §TG ∆f K §TG
H×nh 9.21. §Æc tuyÕn biªn ®é tÇn sè cña hèc céng h−ëng bé ngo¹i sai
§Ó tÝnh ®Õn t¹p ©m cña bé ngo¹i sai, ng−êi ta còng ®−a vµo mét nhiÖt ®é t¹p
©m t−¬ng ®èi cña bé ngo¹i sai t ns nh− t¹p ©m ®i«t trén tÇn.
NhiÖt ®é t¹p ©m t−¬ng ®èi t ns nãi lªn c«ng suÊt t¹p ©m danh ®Þnh ë ®Çu ra
bé trén tÇn do bé ngo¹i sai sinh ra lín gÊp mÊy lÇn c«ng suÊt t¹p ©m danh ®Þnh
cña ®iÖn trë thuÇn ë nhiÖt ®é b×nh th−êng.
Tuú theo kiÓu klitstron, hay ®Ìn ngo¹i sai, mµ nhiÖt ®é t¹p ©m t−¬ng ®èi t ns
366
1
Trong ®ã: Lbt = lµ hÖ sè suy gi¶m cña bé biÕn tÇn, v× K pbt th−êng nhá
K pbtdd
h¬n 1, cho nªn víi c¸c bé biÕn tÇn trªn ®i«t b¸n dÉn dïng Lbt tiÖn h¬n.
Th«ng th−êng khi ®o nhiÖt ®é t¹p ©m, ng−êi ta ph¶i kÓ c¶ t¹p ©m tÇng ®Çu
bé khuÕch ®¹i trung gian (K§TG). Cho nªn ®Ó thuËn tiÖn ng−êi ta th−êng biÓu
diÔn t¹p ©m tæng céng cña chóng vµo mét hÖ sè theo c«ng thøc t¹p ©m cña 2
m¹ng 4 cùc m¾c nèi tiÕp nhau.
N t = Lbt (t k + t ns + N KDTG1 −1) (9.43)
Trong ®ã: NKDTG1 lµ t¹p ©m tÇng K§TG tÇng ®Çu tiªn.
B B
9.5.4. Chän chÕ ®é c«ng t¸c cho bé biÕn tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn.
Qua phÇn nghiªn cøu trªn ta thÊy, ®èi víi ®i«t b¸n dÉn trén tÇn ta kh«ng ®Æt
thiªn ¸p. Do ®ã, vÊn ®Ò chän chÕ ®é c«ng t¸c cho nã chØ cßn lµ viÖc chän c«ng
suÊt ngo¹i sai ®−a vµo bé trén cho thÝch hîp.
Trong ®o l−êng siªu cao tÇn ng−êi ta th−êng ®o c«ng suÊt hay dßng ®iÖn. §Ó
tiÖn ®o ®¹c trong bé biÕn tÇn, c«ng suÊt ngo¹i sai ®−a ®Õn bé trén th−êng ®−îc ®o
b»ng dßng ®iÖn mét chiÒu I o qua ®i«t trén tÇn. Cho nªn c«ng suÊt thÝch hîp cho
bé trén sÏ t−¬ng øng víi dßng I 0 tèi −u nµo ®ã.
§Ó chän chÕ ®é ta kh¶o s¸t sù phô thuéc cña N bt vµo c«ng suÊt ngo¹i sai
®−a ®Õn bé trén (hay vµo I o ). Sù phô thuéc ®ã, nh− c«ng thøc (9.42) gåm hai
thµnh phÇn Lbt vµ tæng ( t k + t ns ).
N bt
t ns
N bt tk
L bt
o Io
Iopt
H×nh 9.22. BiÓu diÔn sù phô thuéc cña N bt qua Lbt vµ t k + t ns vµo I o .
367
Râ rµng lµ khi t¨ng c«ng suÊt ngo¹i sai (t¨ng I o ) Lbt gi¶m ®i (nghÜa lµ K Pbt
t¨ng lªn) vµ tæng t k + t ns th× t¨ng lªn. Do ®ã sÏ cã mét gi¸ trÞ I opt tèi −u nµo ®ã
(øng víi Pns opt ) mµ gi¸ trÞ N bt , nh− tÝch cña hai thµnh phÇn sÏ nhá nhÊt.
do ®ã K Pbt nhá, hay Lbt rÊt lín. Khi t¨ng Io , U ns t¨ng lµm K Pbt t¨ng, hay Lbt gi¶m.
Nh−ng khi I o lín ®Õn mét gi¸ trÞ nµo ®ã th× hç dÉn ®Æc tuyÕn v«n- ampe hÇu nh−
kh«ng ®æi n÷a, Lbt kh¸ æn ®Þnh. Nh− vËy Lbt cã ®o¹n biÕn ®æi nhanh, ®o¹n sau
Trong ®ã Ptabt lµ t¹p ©m b¶n th©n cña bé biÕn tÇn do c¶ bé trén vµ bé ngo¹i
sai ®−a tíi. Cßn Ptav lµ t¹p ©m do m¹ch tÝn hiÖu ®−a vµo bé trén, lµ mét ®¹i l−îng
Khi t¨ng I o , lóc ®Çu Lbt gi¶m nhanh, trong khi ®ã Ptabt t¨ng b×nh th−êng, do
®ã N bt sÏ gi¶m xuèng. Nh− vËy, phÇn ®Çu, t¹p ©m ®Çu ra bé trén tÇn sÏ chñ yÕu
lµ t¹p ©m cña bé trén tÇn, cßn t¹p ©m do tÝn hiÖu ®Çu vµo ®−a ®Õn sÏ rÊt nhá v×
Ptav K pbt ≈ 0 . DÇn dÇn Lbt biÕn thiªn Ýt, th× N bt còng gi¶m chËm dÇn vµ ®¹t gi¸ trÞ
T¨ng tiÕp I o , lóc nµy Lbt hÇu nh− kh«ng biÕn thiªn, nh−ng Ptabt l¹i t¨ng
nhanh dÇn. §ã lµ v×, ngoµi viÖc t¨ng t¹p ©m cña ®i«t trén tÇn (tØ lÖ víi I o ) t¹p ©m
368
Gi¸ trÞ I o opt th−êng b»ng (0,4 ÷ 1)mA , t−¬ng øng víi gi¸ trÞ
Pns ≈ (0,5 ÷1 )mW hay U ns ≈ (0, 4 ÷ 0, 6 )V tuú theo tõng kiÓu ®i«t trén tÇn.
Nh− vËy, ®Ó thiÕt lËp chÕ ®é c«ng t¸c cho bé trén tÇn dïng ®i«t tinh thÓ,
ng−êi ta ®iÒu chØnh møc n¨ng l−îng ngo¹i sai ®−a vµo bé trén (b»ng c¸ch ®iÒu
chØnh ®é ghÐp gi÷a ngo¹i sai vµ bé trén) sao cho trªn ®ång hå ®o chØ dßng I o cña
®i«t ®¹t gi¸ trÞ I o opt cÇn thiÕt cho lo¹i ®i«t trén tÇn ®ang dïng.
9.5.5. S¬ ®å cÊu tróc cña bé trén tÇn dïng ®i«t b¸n dÉn.
Cã nhiÒu c¸ch cÊu tróc bé trén tÇn dïng ®i«t tinh thÓ, song th«ng th−êng
nhÊt chóng ta hay dïng c¸c cÊu tróc nh− h×nh 9.23 (cho èng ®ång trôc) vµ h×nh
9.24 (cho èng dÉn sãng).
5
λns
4
Pns L
C1
λns f tg
4 λns / 2 3
Pth f th
1 λ/ 4
2
H×nh 9.23. CÊu tróc bé trén tÇn cho èng ®ång trôc.
Trong c¸c cÊu tróc bé trén th−êng gi÷ cè ®Þnh phÇn nèi víi m¹ch tÝn hiÖu.
§i«t tinh thÓ th−êng ®−îc ®−a vµo hÖ thèng nhê mét bé phËn gi÷ ®i«t cã chç vÆn
vµo ®Çu tiÖn ren cña gi¸ ®ì ®i«t (h×nh 9.19). C¸c tÝn hiÖu ngo¹i sai ®−a vµo hÖ
thèng qua phÝch c¾m c¸p, c¸c tÝn hiÖu trung tÇn còng lÊy ra qua phÝch c¾m kh¸c.
Chóng ta h·y kh¶o s¸t tû mØ h¬n vÒ c¸ch chän kÝch th−íc cña c¸c ®o¹n èng
nèi gi÷a c¸c bé phËn.
Hèc trén tÇn th−êng lµm trªn mét ®o¹n èng dÉn sãng hay èng ®ång trôc (1)
tuú theo d¶i sãng cña tÝn hiÖu nhËn ®−îc. Mét ®Çu cña ®o¹n èng dÉn sãng hay
èng ®ång trôc ®−îc ghÐp víi hèc céng h−ëng cña m¹ch tÝn hiÖu (2) nhê c¸c tÊm
ch¾n, cöa sæ ghÐp hay vßng ghÐp. ë ®Çu kia cña ®o¹n èng ta ®Æt bé phËn gi÷ ®i«t
369
trén tÇn g¾n liÒn víi ®Çu phÝch c¾m c¸p trung tÇn (3), ®Ó lÊy ®iÖn ¸p tÇn sè trung
gian ra. §Çu phÝch c¾m c¸p trung tÇn thùc chÊt lµ mét bé läc, läc bá c¸c dao ®éng
cao tÇn cña tÝn hiÖu vµ ngo¹i sai cã d¹ng “cèc λ / 4 ”. Ta sÏ xÐt kü h¬n bé läc nµy
ë phÇn sau. NÕu hèc trén tÇn lµm trªn ®o¹n èng dÉn sãng ch÷ nhËt th× ®Çu èng sÏ
ng¾n m¹ch vµ c¸ch chç ng¾n m¹ch mét ®o¹n lo ng−êi ta míi ®Æt bé phËn gi¸ ®i«t
vµ phÝch c¾m c¸p trung tÇn.
3
2
1 λ/4
L
C1
f th io ftg
Pth 4
λns λns / 2
4 Pns
λns
4 6
H×nh 9.24. CÊu tróc bé trén tÇn cho èng dÉn sãng.
Dao ®éng ngo¹i sai ®−îc ®−a vµo hèc trén tÇn th−êng lµm b»ng mét nh¸nh
ghÐp trªn èng ®ång trôc. Khi hèc trén tÇn lµ ®ång trôc th× ghÐp gi÷a hèc vµ m¹ch
ngo¹i sai lµ ghÐp ®iÖn dung (que dß dung tÝnh), nÕu lµ èng ch÷ nhËt th× ghÐp b»ng
que dß. Que dß (4) cã thÓ ®iÒu chØnh ®é s©u ®−îc nhê vÝt ®iÒu chØnh (5) xuyªn
qua pit«ng ng¾n m¹ch λ / 4 (6). §o¹n λ ns 4 t¹o ®iÖn trë vµo rÊt lín ®èi víi dao
®éng ngo¹i sai, do ®ã ng¨n ngõa sù bøc x¹ cña dao ®éng ngo¹i sai vÒ phÝa vÝt
®iÒu chØnh.
§Çu ®o¹n èng ®ång trôc, cã que dß ghÐp rÊt yÕu víi m¹ch trén tÇn, cã thÓ
coi lµ hë m¹ch ®èi víi dao ®éng ngo¹i sai. Do ®ã ®−êng truyÒn dao ®éng ngo¹i
sai sÏ mÊt phèi hîp trë kh¸ng vµ trong ®−êng truyÒn sÏ tån t¹i chÕ ®é sãng ®øng.
§iÒu nµy sÏ g©y mÊt æn ®Þnh cho bé ngo¹i sai. §Ó kh¾c phôc chÕ ®é sãng ®øng
trong ®−êng truyÒn dao ®éng ngo¹i sai, c¸ch ®Çu que dß mét ®o¹n λ ns 2 ng−êi ta
®Æt mét ®iÖn trë võa lµm t¶i phèi hîp trë kh¸ng R = ρ P , võa lµm ®iÖn trë hÊp thô
370
c«ng suÊt ngo¹i sai thõa d−íi
d¹ng vßng ®Öm nhùa c¸ch Rns
R
®iÖn (7). T¸c dông cña vßng U NS ρP
®Öm nµy dÔ dµng nhËn thÊy
tõ h×nh vÏ t−¬ng ®−¬ng cña λ ns
®−êng truyÒn (h×nh 9.25). 2
H×nh 9.25. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng cña ®−êng truyÒn
Lóc ®ã ®o¹n hë m¹ch λ ns 2 dao ®éng ngo¹i sai
371
§Ó ®iÖn trë ph¶n ¸nh cña hèc trén tÇn ®ì ¶nh h−ëng ®Õn phÈm chÊt cña hèc
céng h−ëng tÝn hiÖu, nhÊt lµ khi thay ®æi ®i«t trén tÇn, ng−êi ta lµm hèc trén tÇn
trªn ®o¹n èng cã ®iÖn trë sãng nhá xÊp xØ gi¸ trÞ trung b×nh cña ®iÖn trë vµo ®i«t.
Ngoµi ra gi¸ ®ì ®i«t còng cÊu tróc cho cã gi¸ trÞ ®iÖn trë kho¶ng 100Ω . §Æc biÖt,
ng−êi ta ®Æt ®i«t trén tÇn c¸ch hèc céng h−ëng tÇn sè tÝn hiÖu mét kho¶ng c¸ch
2n + 1 3
®é λ . Trong h×nh vÏ ta chän λ . Víi kho¶ng c¸ch nh− trªn ta t¹o ®−îc
8 8
mét trë kh¸ng ph¶n ¸nh cña ®i«t trén tÇn vµo hèc céng h−ëng Ýt thay ®æi, khi
chÝnh ®iÖn trë vµo cña ®i«t thay ®æi.
2n + 1
Nguyªn do lµ ®o¹n λ trong kü thuËt siªu cao tÇn cã thÓ coi nh− mét
8
ρp
biÕn ¸p cã hÖ sè biÕn ¸p m tØ lÖ víi tØ sè . Do ®ã khi t¶i cã gi¸ trÞ lín
Rt
( R t > ρp ), th× qua ®o¹n ®−êng truyÒn, ®iÖn trë ph¶n ¸nh cña Rt ë ®Çu kia ®−êng
truyÒn sÏ nhá h¬n Rt (v× m < 1 ). Cßn khi t¶i nhá ( R t < ρp ) th× m > 1 nªn ®iÖn trë
§i«t trong hèc trén tÇn ph¶i ®ãng vai trß mét anten thu nhËn c¸c dao ®éng
ngo¹i sai vµ tÝn hiÖu truyÒn tíi. Do ®ã muèn thu nhËn n¨ng l−îng tèt nhÊt, ®i«t
trén tÇn ph¶i ®Æt ®óng vÞ trÝ cña nã trong tr−êng ®iÖn tõ cña c¸c sãng cao tÇn
truyÒn ®Õn. Muèn thÕ, trong cÊu tróc hèc trén tÇn kiÓu èng dÉn sãng ch÷ nhËt, do
®i«t ®Æt ngang èng theo thµnh hÑp, nªn nã ph¶i ®−îc ®Æt vµo bông sãng cña
λ
tr−êng, nghÜa lµ ®Æt c¸ch pit«ng ng¾n m¹ch mét qu·ng lo ≈ . Cßn trong cÊu tróc
4
hèc trén tÇn kiÓu ®ång trôc, do ®i«t ®Æt däc èng nã ph¶i ®Æt vµo chç cã dßng ®iÖn
lín nhÊt, nghÜa lµ ngay chç ng¾n m¹ch cao tÇn, ë ®Çu phÝch c¾m trung tÇn. Gi¸ trÞ
chÝnh x¸c cña lo sÏ chän theo ®iÒu kiÖn phèi hîp trë kh¸ng gi÷a ®iÖn trë vµo cña
®i«t RV diot víi ®iÖn trë bøc x¹ cña gi¸ g¸ ®i«t R g . §iÖn trë bøc x¹ nµy tÝnh theo
c«ng thøc:
372
ρp 2π
Rg = 2 hg2 sin 2 ( lo ) (9.45)
ab λ
Trong ®ã: a, b lµ kÝch th−íc tiÕt diÖn èng dÉn sãng,
ρ p lµ ®iÖn trë sãng cña èng,
373
kim lo¹i ghÐp lªn tÊm ®iÖn m«i). Dïng c¸c bé ph©n m¹ch ®Þnh h−íng dÔ ghÐp hai
®−êng truyÒn tÝn hiÖu vµ ngo¹i sai víi nhau h¬n mµ d¶i tÇn c«ng t¸c l¹i réng h¬n.
9.5.6. Bé trén tÇn c©n b»ng dïng ®i«t b¸n dÉn
Nh− ta ®· nãi ë trªn, ë d¶i sãng decimet vµ centimet ng−êi ta th−êng dïng
c¸c bé ngo¹i sai b»ng klitstron. Klitstron th−êng cã phæ t¹p ©m tõ
10 KHZ ÷ 10 6 KHz , bao trïm mäi d¶i sãng c«ng t¸c. MÆc dï møc ®é nhá song
t¹p ©m cña Klitstron lµm t¨ng t¹p ©m cña m¸y thu mét c¸ch ®¸ng kÓ (tõ 1 ®Õn 3
db). Do ®ã sinh ra yªu cÇu khö bá t¹p
Pns
©m ngo¹i sai trong bé biÕn tÇn.
§Ó thùc hiÖn yªu cÇu nµy ta dïng λ/4 λ/4
bé trén tÇn c©n b»ng. Kh¶ n¨ng khö t¹p P
th fth
©m ngo¹i sai cña nã cã thÓ thÊy râ tõ s¬
®å bé trén tÇn c©n b»ng dïng ®i«t ë
i ta 1
môc 9.3.1. ita 2
itg 2 f tg itg1
Mét s¬ ®å cÊu tróc ®¬n gi¶n thùc
hiÖn bé trén tÇn c©n b»ng ®−îc biÓu
diÔn ë h×nh 9.26. Trong ®ã ngo¹i sai H×nh 9.26. S¬ ®å cÊu tróc bé
®−îc ®−a ®Õn hai ®i«t ®ång pha, v× trén tÇn c©n b»ng dïng ®ièt
cïng ph¶i truyÒn mét ®o¹n λ / 4 . Nh−ng tÝn hiÖu nhËn ®−îc tõ hèc céng h−ëng
f th ®−a ®Õn l¹i ng−îc pha nhau v× ®o¹n ®−êng truyÒn lan ®Õn c¸c ®i«t kh¸c nhau:
λ λ λ
+ = , do ®ã bé biÕn tÇn còng cã nh÷ng hiÖn t−îng tæng hîp vµ trung hoµ
4 4 2
t¸c dông nh− ®· nãi ë trªn.
Tõ c¸c thÝ dô ®¬n gi¶n trªn ta cã thÓ tÝnh c¸c dßng ®iÖn trung tÇn cña t¹p ©m
ngo¹i sai vµ cña tÝn hiÖu theo c¸c c«ng thøc:
⎛ 1 1 ⎞
i ta n s = ρ Pta nso ⎜ − ⎟ (9.46)
⎜ L L bt 2 ⎟
⎝ bt1 ⎠
⎛ 1 1 ⎞
itg = δ Pth o ⎜ + ⎟ (9.47)
⎜ L Lbt 2 ⎟
⎝ bt1 ⎠
374
ë ®©y: δ lµ hÖ sè tØ lÖ,
Pta nso ; Pth o lµ c¸c c«ng suÊt t¹p ©m danh ®Þnh cña ngo¹i sai vµ c«ng suÊt tÝn
Râ rµng lµ khi hai m¹ch trén tÇn hoµn toµn gièng nhau vÒ mäi tham sè th×
cã thÓ trung hoµ t¹p ©m ngo¹i sai cña hai m¹ch trén tÇn víi nhau, lµm cho
i ta n s → 0 .
§Ó ®¸nh gi¸ chÊt l−îng khö bít t¹p ©m ngo¹i sai ng−êi ta ®−a vµo hÖ sè chÕ ¸p
t¹p ©m ngo¹i sai K cb cña bé trén tÇn c©n b»ng. Nã ®−îc tÝnh theo c«ng thøc:
K cb =
( Lbt1 + Lbt 2 )
2
(9.48)
( Lbt1 − Lbt 2 )
2
HÖ sè nµy nãi lªn khi dïng bé trén tÇn c©n b»ng tØ sè tÝn hiÖu trªn t¹p ©m
ngo¹i sai ë ®Çu ra bé biÕn tÇn t¨ng lªn mÊy lÇn.
CÇn l−u ý lµ, theo ®Þnh nghÜa trªn, th× ta ph¶i coi lµ ë bé biÕn tÇn chØ cã t¹p
©m do ngo¹i sai ®−a ®Õn.
HÖ sè K cb cña nhiÒu bé biÕn tÇn cã thÓ ®¹t tõ 20 ÷ 50 lÇn, ngay c¶ khi c¸c
m¹ch trén tÇn cña cïng mét bé kh«ng hoµn toµn gièng nhau.
Trong thùc tÕ do cßn nhiÒu t¹p ©m cña c¸c nguån kh¸c (nh− do ®i«t) sinh ra,
nªn hÖ sè K cb chØ kho¶ng nh− vËy. Song trong bé biÕn tÇn ng−êi ta ®· nghiªn cøu
tr−íc ®©y cßn ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p kh¸c n÷a. Do ®ã kh«ng thÓ
dïng cÊu tróc bé trén tÇn c©n b»ng ®¬n gi¶n nh− vËy.
Trong c¸c m¸y thu siªu cao tÇn hiÖn nay ng−êi ta dïng bé trén tÇn c©n b»ng
trªn c¬ së mét ch¹c ba kÐp, hay mét bé ph©n m¹ch ®Þnh h−íng (nh− trªn mét cÇu
khe). Dïng ch¹c ba kÐp ®Ó cÊu t¹o bé biÕn tÇn c©n b»ng lµ c¸ch tiÖn lîi nhÊt gi¶i
quyÕt nh÷ng nhiÖm vô cña bé biÕn tÇn: ph©n c¸ch c¸c m¹ch tÝn hiÖu vµ ngo¹i sai
víi nhau, chia ®«i c«ng suÊt ®−a tíi t−¬ng ®èi ®èi xøng.
375
Tõ h×nh 9.27 biÓu diÔn ch¹c ba kÐp, ta thÊy nªn ®−a c«ng suÊt cña tÝn hiÖu
vµo nh¸nh E, c«ng suÊt cña ngo¹i sai vµo nh¸nh H (hoÆc ng−îc l¹i) th× c¸c c«ng
suÊt nµy sÏ ®−îc chia ®«i ®−a ®Õn hai nh¸nh 1 vµ 2 mµ kh«ng lät tõ nh¸nh nä
sang nh¸nh kia. §iÒu nµy cho phÐp ta thùc hiÖn ph©n c¸ch m¹ch tÝn hiÖu vµ ngo¹i
sai ®¬n gi¶n h¬n so víi tr−íc ®©y (h×nh 9.23 vµ 9.24) rÊt nhiÒu. H¬n n÷a còng
gi¶m ®−îc c«ng suÊt bé ngo¹i sai mét c¸ch râ rÖt.
C«ng suÊt ngo¹i sai chØ cÇn b»ng 2 Pth
lÇn gi¸ trÞ c«ng suÊt ®Ó biÕn tÇn chø kh«ng
cÇn gÊp vµi chôc lÇn ®Ó bï trõ sù ghÐp láng D2
nh− tr−íc ®©y n÷a.
Nh−îc ®iÓm trªn ®©y kh«ng ph¶i chØ D1
Nh− vËy khi kÓ ®Õn c¸c ®i«t m¾c ng−îc nhau th× ta thÊy trªn cuén c¶m ®Çu
ra chØ cßn thµnh phÇn dßng ®iÖn trung gian cña tÝn hiÖu.
376
ita 1
itg1
Pth
Pns itg 2
i ta 2
377
T1
D1
Z
L1
1
D2 Z 1
L2
T2
378
Ch−¬ng 10
M¹ch cung cÊp nguån
10.1. Kh¸i niÖm
NhiÖm vô cña m¹ch cung cÊp nguån lµ t¹o ra c¸c nguån ®iÖn ¸p (hoÆc
nguån dßng ®iÖn) víi c¸c gi¸ trÞ phï hîp theo yªu cÇu ®Ó cung cÊp cho c¸c thiÕt
bÞ ®iÖn, ®iÖn tö lµm viÖc. Th«ng th−êng nguån n¨ng l−îng cung cÊp cho khèi
nguån lÊy tõ m¹ng ®iÖn xoay chiÒu hoÆc tõ pin, ¾cquy.
§¹i l−îng vµo vµ ®¹i l−îng ra cña m¹ch nguån cung cÊp cã thÓ lµ xoay
chiÒu hoÆc mét chiÒu. C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña c¸c ®¹i l−îng ®ã, cã thÓ ph©n biÖt
4 lo¹i m¹ch cung cÊp nguån nh− trong b¶ng 10.1.
379
Quan träng h¬n c¶ lµ nguån cung cÊp mét chiÒu. Nã biÕn ®æi ®iÖn ¸p xoay
chiÒu thµnh ®iÖn ¸p mét chiÒu. Yªu cÇu ®èi víi lo¹i nguån nµy lµ ®iÖn ¸p ra Ýt
phô thuéc vµo sù biÕn thiªn cña ®iÖn ¸p m¹ng, cña t¶i vµ cña nhiÖt ®é. §Ó ®¹t
®−îc yªu cÇu ®ã ph¶i dïng c¸c m¹ch æn ®Þnh (æn ¸p, æn dßng). C¸c m¹ch cung
cÊp “cæ ®iÓn” dïng biÕn ¸p, nªn kÝch th−íc vµ träng l−îng cña nã kh¸ lín. Ngµy
nay cã xu h−íng dïng c¸c m¹ch cung cÊp kh«ng cã biÕn ¸p.
Yªu cÇu vÒ ®é æn ®Þnh cña c¸c ®iÖn ¸p cung cÊp rÊt kh¸c nhau. §èi víi mét
sè thiÕt bÞ chØ cÇn cung cÊp ®iÖn ¸p th«ng th−êng (kh«ng æn ¸p), ng−îc l¹i víi
mét sè thiÕt bÞ kh¸c (vÝ dô: c¸c thiÕt bÞ ®o) th× ®iÖn ¸p cung cÊp chØ cho phÐp dao
®éng kho¶ng vµi phÇn ngh×n xung quanh gi¸ trÞ trung b×nh cña nã. §èi víi c¸c
thiÕt bÞ sè, ®iÖn ¸p cung cÊp ®−îc phÐp dao ®éng trong ph¹m vi vµi phÇn tr¨m,
cßn víi c¸c thiÕt bÞ tù ®éng ho¸ th× møc dao ®éng cho phÐp lµ 15% ®Õn 10%. Khi
dïng pin, acquy th× møc dao ®éng nµy cßn lín h¬n.
C¸c tham sè c¬ b¶n cña mét m¹ch cung cÊp lµ møc ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn ra,
c«ng suÊt ra cùc ®¹i, ®é æn ®Þnh ®iÖn ¸p ra, ®iÖn trë trong, hÖ sè nhiÖt cña ®iÖn ¸p
ra, møc gîn sãng ë ®Çu ra, kh¶ n¨ng chÞu ®ùng ng¾n m¹ch, d¶i nhiÖt ®é, kÝch
th−íc vµ gi¸ thµnh.
10.2. BiÕn ¸p nguån vµ chØnh l−u
BiÕn ¸p nguån lµm nhiÖm vô biÕn ®æi ®iÖn ¸p xoay chiÒu cña m¹ng ®iÖn
thµnh ®iÖn ¸p xoay chiÒu cã trÞ sè cÇn thiÕt ®−a ®Õn m¹ch chØnh l−u vµ ng¨n c¸ch
m¹ch chØnh l−u víi m¹ng ®iÖn vÒ mét chiÒu.
C¸c phÇn tö tÝch cùc dïng ®Ó chØnh l−u lµ c¸c phÇn tö cã ®Æc tuyÕn volt-
ampe kh«ng ®èi xøng sao cho dßng ®iÖn qua nã chØ ®i theo mét chiÒu. Ng−êi ta
th−êng dïng chØnh l−u Silic. §Ó cã c«ng suÊt nhá hoÆc trung b×nh còng cã thÓ
dïng chØnh l−u Selen. §Ó cã c«ng suÊt ra lín (>100W) vµ cã thÓ chØnh ®iÖn ¸p ra
tuú ý, ng−êi ta dïng Thyristor ®Ó chØnh l−u.
C¸c s¬ ®å chØnh l−u th−êng lµ s¬ ®å chØnh l−u nöa sãng (h×nh 10.1) vµ s¬ ®å
chØnh l−u toµn sãng (h×nh 10.4). S¬ ®å béi ¸p chØ ®−îc dïng trong nh÷ng tr−êng
hîp ®Æc biÖt, vÝ dô dïng ®Ó t¹o ®iÖn ¸p cao víi dßng cung cÊp bÐ (cì µA ).
380
M¹ch chØnh l−u ph¶i cã hiÖu suÊt (tû sè c«ng suÊt ra vµ c«ng suÊt cung cÊp
ë ®Çu vµo) cao, Ýt phô thuéc vµo t¶i vµ ®é gîn sãng cña ®iÖn ¸p ra nhá.
N1 N2 D
u2 i2
I 20
u1 u2 i2 Rt ur Im2
0 π 2π ωt π 2π ωt
a) b) c)
iD
§ièt lÝ tưởng
rDT
Rba ∆a Un
rDT U
n Rt Ur ∆b uD
U21 §ièt lÝ
tưởng
0
Un e)
d)
381
Víi nguån chØnh l−u c«ng suÊt nhá (c«ng suÊt hiÖu dông Phd ≈1÷ 200W ) cã
thÓ dïng c«ng thøc kinh nghiÖm (10.2) ®Ó x¸c ®Þnh ®iÖn trë trong cña biÕn ¸p:
RN
≈ 3 + 0,8 Phd (W ) (10.2)
Rba
Trong ®ã: R N = U Nhd / I Nhd -lµ ®iÖn trë t¶i danh ®Þnh cña m¹ch thø cÊp.
U Nhd ; I Nhd - lµ trÞ hiÖu dông cña ®iÖn ¸p danh ®Þnh vµ dßng ®iÖn danh
Khi xÐt c¸c m¹ch chØnh l−u sau ®©y, gi¶ thiÕt bá qua thêi gian chuyÓn m¹ch
vµ ®iÖn dung cña ®i«t ®ång thêi coi ®Æc tuyÕn cña ®i«t lµ ®−êng gÊp khóc nh−
trªn h×nh 10.1e víi ®iÖn trë ng−îc Rng = ∞ .
382
V× ®iÖn ¸p ra trªn t¶i u r = i2 Rt cã d¹ng gièng ®å thÞ thêi gian cña i2 nªn trÞ
Ta thÊy ®iÖn ¸p ra u r tû lÖ tuyÕn tÝnh víi ®iÖn ¸p vµo u 21 vµ m¹ch chØnh l−u
nöa sãng lµ m¹ch chØnh l−u trÞ trung b×nh. Tõ biÓu
thøc (10.8) cã thÓ vÏ s¬ ®å t−¬ng ®−¬ng (H×nh
10.2). Theo s¬ ®å nµy ta cã thÓ viÕt l¹i biÓu thøc rDT
(10.8) nh− sau: Ri u r Rt
Rba
U 21 − U n Rt U −Un
U ro = = 21 − i2 Ri = U 21 − i2 Ri U 21
π Rt + Ri π
U 21 − U n
Víi U 21 =
π
H×nh 10.2. S¬ ®å t−¬ng
Quan hÖ nµy cho biÕt sù phô thuéc cña ®iÖn t−¬ng ®iÖn ¸p cña
m¹ch chØnh l−u nöa
¸p ra vµo t¶i: khi dßng qua t¶i i2 t¨ng th× sôt ¸p
sãng biÓu diÔn quan
trªn Ri t¨ng do ®ã ®iÖn ¸p ra t¶i u r gi¶m. hÖ gi÷a u r vµ i2
b) ¶nh h−ëng cña ®iÖn dung t¶i ®Õn c«ng suÊt cña bé chØnh l−u.
Trong m¹ch ®iÖn h×nh 10.1 ®iÖn ¸p ra t¶i lµ mét d·y xung h×nh sin. §Ó cung
cÊp cho c¸c thiÕt bÞ ®iÖn tö, yªu cÇu ®iÖn ¸p ra cña bé chØnh l−u lµ ®iÖn ¸p mét
chiÒu t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng. Muèn vËy, ph¶i m¾c song song víi t¶i tô ®iÖn Ct
(h×nh 10.3a).
Khi ®i«t th«ng th× Ct n¹p vµ tÝch tr÷ n¨ng l−îng, khi ®i«t ng¾t th× Ct phãng
®iÖn qua Rt . B»ng c¸ch ®ã cã thÓ gi¶m ®é gîn sãng cña ®iÖn ¸p ra (h×nh 10.3b).
383
Ut = i2 Rt
Có Ct
U1 U2 Ct Rt
Ur Không có C t
b)
0
t
a)
H×nh 10.3. ¶nh h−ëng cña ®iÖn dung t¶i ®Õn c«ng t¸c cña bé chØnh l−u:
a) M¹ch ®iÖn; b) §å thÞ thêi gian ®iÖn ¸p ra
t¶i khi cã ®iÖn dung t¶i vµ khi kh«ng cã ®iÖn dung t¶i.
Khi ®iÖn trë t¶i Rt lín th× Ct cã thÓ ®−îc n¹p tíi gi¸ trÞ ®Ønh cña ®iÖn ¸p
xoay chiÒu: ur ≈ U 2 − U n . Lóc nµy ta cã m¹ch chØnh l−u gi¸ trÞ ®Ønh kh¸c víi m¹ch
chØnh l−u gi¸ trÞ trung b×nh trªn h×nh 10.2. §iÖn ¸p trªn ®i«t (coi U n = 0 );
uD = u2 − U 2 lu«n lu«n ©m vµ ®¹t ®−îc gi¸ trÞ ®Ønh U D ≈ −2U 2 . VËy trong tr−êng
hîp m¹ch cã thªm ®iÖn dung t¶i th× ®iÖn ¸p ng−îc ®Æt lªn ®i«t lµ 2U 2 lín gÊp ®«i
NÕu Rt kh«ng lín qu¸ th× trong mçi chu kú tô Ct phãng ®iÖn t¹o ra mét
Khi míi ®ãng m¹ch, tô Ct ch−a ®−îc n¹p, nªn dßng qua ®i«t lín nhÊt:
U 21 − U n
I 2max ≈
RBA + rDT
§Ó cho I 2max kh«ng v−ît qu¸ gi¸ trÞ cùc ®¹i cho phÐp cña dßng qua ®i«t khi
Rba nhá, cã thÓ m¾c thªm mét ®iÖn trë h¹n dßng nèi tiÕp víi ®i«t.
384
10.2.2. M¹ch chØnh l−u toµn sãng.
§Æc ®iÓm cña m¹ch chØnh l−u toµn sãng lµ trong c¶ hai chu kú cña ®iÖn ¸p
xoay chiÒu ®Òu cã dßng ®iÖn ch¹y qua t¶i (h×nh 10.4c). Cã hai lo¹i s¬ ®å chØnh
l−u toµn sãng: s¬ ®å c©n b»ng (h×nh 10.4a)vµ s¬ ®å cÇu (h×nh 10.4b).
i2
U21
~ Ct Rt
ur
a) U22
i2
u2
b) ~ Ct
Rt ur
ur
Cã Ct
c) 0
t
H×nh 10.4. M¹ch chØnh l−u toµn sãng.
a) S¬ ®å c©n b»ng, b) S¬ ®å cÇu, c) §å thÞ thêi gian ®iÖn ¸p ra.
S¬ ®å chØnh l−u c©n b»ng (h×nh 10.4a) lµ hai s¬ ®å chØnh l−u nöa sãng m¾c
song song cã t¶i chung. T−¬ng tù nh− s¬ ®å chØnh l−u nöa sãng, khi U n = 0 vµ
2 2
i2 = I 20 = I 2 vµ U ro = I 20 Rt = I 2 Rt (10.10)
π π
Khi tÝnh to¸n I 2 theo (10.5) cÇn l−u ý r»ng U 21 lµ biªn ®é ®iÖn ¸p xoay
chiÒu kh«ng t¶i trªn mét nöa cuén thø cÊp vµ rDT còng nh− RBA lµ ®iÖn trë trong
cña mét ®i«t vµ mét nöa cuén thø cÊp.
385
TrÞ trung b×nh ®¹i sè cña ®iÖn ¸p ra khi Ct = 0 t¨ng gÊp ®«i so víi s¬ ®å
chØnh l−u nöa sãng. S¬ ®å t−¬ng ®−¬ng (h×nh 10.2) còng ®óng víi s¬ ®å chØnh l−u
2(U 21 − U n )
c©n b»ng khi thay U 21 bëi 2U 21 , tøc U 21 bëi vµ coi Ri lµ ®iÖn trë
π
trong cña mét nöa s¬ ®å. §iÖn ¸p ng−îc cùc ®¹i ®Æt lªn ®i«t b»ng kho¶ng 2U 2 .
S¬ ®å cÇu th−êng dïng trong tr−êng hîp ®iÖn ¸p xoay chiÒu t−¬ng ®èi lín.
Tuy còng lµ s¬ ®å chØnh l−u toµn sãng, nh−ng nã −u viÖt h¬n s¬ ®å c©n b»ng ë
chç cuén thø cÊp ®−îc sö dông toµn bé trong hai nöa chu kú ®iÖn ¸p vµo ®iÖn ¸p
ng−îc ®Æt lªn ®i«t trong tr−êng hîp nµy chØ b»ng mét nöa ®iÖn ¸p ng−îc trong s¬
®å c©n b»ng. §iÖn ¸p ra cùc ®¹i khi kh«ng t¶i:
U r = U 2 − 2U n′
NghÜa lµ nhá h¬n chót Ýt so víi ®iÖn ¸p ra trong s¬ ®å c©n b»ng, v× ë ®©y
lu«n lu«n cã hai ®i«t m¾c nèi tiÕp.
Trong s¬ ®å h×nh10.4b, nÕu nèi ®Êt ®iÓm gi÷a biÕn ¸p vµ m¾c thªm t¶i nh−
h×nh 10.5 th× ta cã m¹ch chØnh l−u cã ®iÖn ¸p ra hai cùc tÝnh. §©y thùc chÊt lµ hai
m¹ch chØnh l−u c©n b»ng.
+ ur
U21
~ Ct Rt
U 22
− ur
C t′ Rt′
386
B¶ng 10.2. Tham sè cña hai lo¹i m¹ch chØnh l−u.
U 2 hd , I 2 hd - lÇn l−ît lµ ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn hiÖu dông trong m¹ch thø cÊp
biÕn ¸p.
U ng - §iÖn ¸p ng−îc ®Æt lªn ®i«t;
387
10.2.3. T¶i cña bé chØnh l−u.
Nh− ®· nãi, ë ®Çu ra bé chØnh l−u ngoµi ®iÖn t¶i Rt , song song víi nã cã
thªm ®iÖn dung t¶i Ct .
Khi ®i«t th«ng th× ®iÖn ¸p ra t¨ng do qu¸ tr×nh n¹p cña Ct , cßn khi ®i«t ng¾t
th× ®iÖn ¸p ra gi¶m theo hµm sè mò víi h»ng sè thêi gian τ = Rt Ct . Trong thùc tÕ
chän ®iÖn dung t¶i lín sao cho ®é gîn sãng cña ®iÖn ¸p ra cì vµi phÇn tr¨m. Do
®ã, khi ®i«t ng¾t, ®iÖn ¸p ra gi¶m gÇn nh− tuyÕn tÝnh vµ thêi gian n¹p cña tô nhá
h¬n nhiÒu so víi thêi gian phãng. Do vËy:
1
tphãng ≈ T =
pf
Trong qu¸ tr×nh phãng ®iÖn, ®iÖn tÝch trªn ®iÖn dung t¶i thay ®æi mét l−îng:
I pho′ng
Q pho′ng = I pho′ng t pho′ng ≈
pf
tr×nh qu¸ ®é cµng lín. V× vËy, ngoµi viÖc chän ®iÖn dung t¶i lín, cßn m¾c thªm
mét ®iÖn trë phô RP ®Ó h¹n dßng nh»m t¨ng tuæi thä cña bé chØnh l−u.
388
TÝnh to¸n quan hÖ gi÷a ®iÖn ¸p ra U ro víi t¶i vµ ®iÖn trë cña biÕn ¸p kh¸
phøc t¹p. V× vËy ë ®©y ta dïng c¸c kÕt qu¶ ®· cã s½n ®−îc biÓu diÔn b»ng ®å thÞ
trªn h×nh 10.6. Chó ý r»ng ®èi víi s¬ ®å cÇu, thay U n bëi 2U n trªn trôc tung cña
®å thÞ 10.6a. Tõ ®å thÞ 10.6a suy ra ®−îc biªn ®é ®iÖn ¸p trªn biÕn thÕ lóc kh«ng
Ri
t¶i U 2t khi biÕt ®iÖn ¸p ra U ro vµ tû sè ®iÖn trë . §å thÞ 10.6b cho biÕt biªn ®é
Rt
dßng ®iÖn qua ®i«t. TrÞ trung b×nh ®¹i sè I Do b»ng dßng ®iÖn t¶i trong m¹ch chØnh
l−u nöa sãng vµ b»ng mét nöa dßng ®iÖn t¶i trong m¹ch chØnh l−u toµn sãng. §å
pRt
thÞ 10.6c biÓu diÔn quan hÖ gi÷a hiÖu suÊt vµ t¶i chuÈn . Trong c¸c ®å thÞ
Rt
trªn, ®iÖn trë trong Ri ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau:
S¬ ®å chØnh l−u nöa sãng: Ri = Rba + rDT + R p
Uro ID / IDo η
U21 −Un
0,8 8
0,8
0,4 4 0,4
1 10
%
100
Ri / Rt 2 20
%
200
P Ri / Rt 1 10
%
100 P Rt
Ri
H×nh 10.6. §Æc tÝnh ®iÖn ¸p ra (a); dßng ®iÖn ra(b); vµ hiÖu suÊt (c) theo
t¶i chuÈn cña c¸c s¬ ®å chØnh l−u khi Ct ≠ 0 (gi¶ thiÕt Rt Ct >1 / pf víi 1 / pf = T -
chu kú tÝn hiÖu vµo).
Trong s¬ ®å chØnh l−u c©n b»ng, ®iÖn trë biÕn ¸p ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu
thøc 10.1 lµ ®iÖn trë cña mét nöa cuén thø cÊp cña biÕn ¸p vµ N 2 lµ sè vßng
d©y cña mét nöa cuén thø cÊp.
389
10.2.4. M¹ch béi ¸p.
M¹ch béi ¸p ®−îc dïng trong nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt, vÝ dô khi yªu cÇu
®iÖn ¸p ra cao mµ dßng tiªu thô l¹i nhá (cì µA ). NÕu dïng mét tÇng h×nh 10.7a
th× ®iÖn ¸p mét chiÒu ë ®Çu ra gÊp ®«i trÞ sè ®Ønh cña ®iÖn ¸p xoay chiÒu ë ®Çu
vµo, v× C1 vµ C 2 ®−îc n¹p ®Õn gi¸ trÞ ®Ønh cña ®iÖn ¸p vµo qua D1 vµ D2 trong
hai nöa chu kú ©m vµ d−¬ng. Trªn h×nh 10.7b, trong nöa chu kú ©m cña ®iÖn ¸p
u 2 , C1′ ®−îc n¹p ®Õn trÞ sè gÇn b»ng gi¸ trÞ ®Ønh U 2 th«ng qua D1′ . Trong nöa chu
kú tiÕp theo C1 ®−îc n¹p th«ng qua C1′ vµ D1 theo chiÒu nh− trªn h×nh vÏ sao cho
sau mét vµi chu kú cña ®iÖn ¸p xoay chiÒu mçi tô ®iÖn ®−îc n¹p hai lÇn ®Õn trÞ sè
®Ønh U 2 theo chiÒu nh− trªn h×nh vÏ. NÕu cã n tÇng nh− vËy th× ®iÖn ¸p ra t¶i
U ro ≤ 2nU 2 . Th−êng chän n ≤10 .
390
∆U r
G= (10.11)
∆U rL
RL
Ur CL UrL
1
RL2 +
∆U r ω CL22
Do ®ã G= = = ω 2CL2 RL2 + 1
∆U rL 1
ωC L
Do ®ã tæn hao trong m¹ch chØnh l−u t¨ng lªn. V× vËy kh«ng nªn chän RL
qu¸ lín lµm cho tæn hao cña m¹ch t¨ng, ®ång thêi ®iÖn ¸p ra phô thuéc nhiÒu vµo
t¶i, lóc nµy ®iÖn ¸p ra t¶i ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc (10.13) víi gi¶ thiÕt
Un =0 .
391
U2
ChØnh l−u nöa sãng: U ro = − Ri′I 20 (10.13a)
π
2U 2
ChØnh l−u toµn sãng: U ro = − Ri′I 20 (10.13b)
π
V× vËy, th−êng chän RL kh¸ nhá, bï vµo ®ã chän C L lín ®Ó ®¹t ®−îc hÖ sè
läc G nh− mong muèn ( RL kho¶ng vµi Ω vµ C L kho¶ng vµi tr¨m µF ).
2. Kh©u läc LC( h×nh 10.9).
B»ng c¸ch tÝnh to¸n nh− ®èi víi kh©u läc RC, ta cã:
∆U r
G= = ω 2 LL C L (10.14)
∆U rL
So víi kh©u läc RC, kh©u läc nµy cã hiÖu suÊt cao h¬n vµ ®iÖn ¸p ra Ýt phô
thuéc vµo t¶i h¬n, v× ®iÖn trë cña cuén c¶m läc rÊt nhá. Tuy nhiªn cuén c¶m läc
cã kÝch th−íc lín, do ®ã kh©u läc nµy Ýt ®−îc dïng h¬n.
Ngoµi ra còng cã thÓ m¾c kh©u läc LC vµo m¹ch chØnh l−u kh«ng cã ®iÖn
dung t¶i C t . Quan hÖ gi÷a ®iÖn ¸p ra U rL vµ dßng ®iÖn t¶i I 20 ®−îc biÓu diÔn trªn
h×nh 10.10. Khi kh«ng t¶i, ®iÖn ¸p bé chØnh l−u lµ U rLo , khi cã t¶i U rL gi¶m.
Tr−êng hîp cã tô C t th× U rL gi¶m dÇn khi I 20 t¨ng. Tr−êng hîp kh«ng cã tô Ct
th× U rL lóc ®Çu gi¶m nhanh, sau khi I 20 > I 20 min th× U rL hÇu nh− kh«ng ®æi nghÜa
lµ ®iÖn ¸p ra rÊt Ýt phô thuéc vµo t¶i.
§ã lµ −u ®iÓm c¬ b¶n cña m¹ch nµy so víi m¹ch cã ®iÖn dung t¶i. Ng−êi ta
tÝnh ®−îc I 20 min cho s¬ ®å chØnh l−u toµn sãng nh− sau:
392
U 2 hd U
I 20 min =10−2 = 10−2 rLo
LL 2L
§Ó cho ®iÖn ¸p ra Ýt phô thuéc vµo t¶i th× dßng I 20 ph¶i lín h¬n I 20 min ;
nh−ng còng kh«ng ®−îc qu¸ lín lµm cho cuén läc LL r¬i vµo t×nh tr¹ng b·o hoµ.
10.3. æn ¸p
C¸c m¹ch æn ¸p cã nhiÖm vô gi÷ cho ®iÖn ¸p ra hoÆc dßng ®iÖn ra cña m¹ch
cung cÊp nguån kh«ng ®æi khi ®iÖn ¸p vµo thay ®æi còng nh− khi t¶i hoÆc nhiÖt
®é thay ®æi. Th«ng th−êng c¸c m¹ch æn ®Þnh cã t¸c dông gi¶m ï vµ gi¶m t¹p
©m,do ®ã cã thÓ gi¶m nhá kÝch th−íc cña thiÕt bÞ cung cÊp nhê tiÕt kiÖm ®−îc c¸c
tô ®iÖn vµ ®iÖn c¶m läc.
10.3.1. M¹ch æn ¸p dïng ®i«t Zener.
C¸c m¹ch chØnh l−u cã tô läc Ct kh«ng cã tÝnh chÊt æn ¸p mét chiÒu, v× trë
kh¸ng ®èi víi thµnh phÇn mét chiÒu rÊt lín.
Trong tr−êng hîp nµy cã thÓ dïng ®i«t Zener æn ¸p. Ngoµi ra, dïng ®i«t
Zener cßn cã lîi h¬n dïng c¸c kh©u läc ®· xÐt, v× ®iÖn trë trong cña m¹ch nhá vµ
b»ng ®iÖn trë ®éng rZ cña ®i«t Zener. HiÖu qu¶ æn ¸p cña ®i«t Zener ®−îc thÓ
hiÖn t¹i ®o¹n ®Æc tuyÕn øng víi u < − U Z , lóc nµy víi l−îng biÕn ®æi dßng ®iÖn ∆I
kh¸ lín th× ∆U biÕn thiªn rÊt Ýt (h×nh 10.11). C¸c ®i«t Zener cã U Z ≈ 8V th−êng
cã ®iÖn trë ®éng rZ nhá nhÊt nghÜa lµ chóng æn ¸p tèt nhÊt. C¸c ®i«t cã U Z < 8V
th× rZ lín, nªn hiÖu qu¶ æn ¸p kÐm, cßn c¸c ®i«t cã U Z > 8V th× rZ cã t¨ng
nh−ng vÉn nhá, nªn vÉn cã thÓ dïng æn ¸p ®−îc, nh−ng hiÖu qu¶ æn ¸p kh«ng
cao.
V× thÕ khi cÇn æn ®Þnh ®iÖn ¸p lín, nªn chän nhiÒu ®i«t cã U Z = 8V m¾c nèi
tiÕp h¬n lµ chän mét ®i«t víi U Z lín.
S¬ ®å nguyªn lý cña m¹ch æn ¸p dïng ®i«t Zener ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
10.12. Theo s¬ ®å ®ã:
U r′ = U Z
393
HÖ sè æn ¸p G ®èi víi ®iÖn ¸p mét chiÒu còng ®ång thêi lµ hÖ sè läc ®èi víi
®iÖn ¸p xoay chiÒu (ï) ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau:
∆U r rZ + R R R
G= = 1+ ≈
∆U r′ rZ rZ rZ
HÖ sè æn ¸p t−¬ng ®èi:
∆U r / U r U′ R U r′
S = =G r ≈
∆U r′ / U r′ Ur rZ U r
M¹ch æn ¸p lo¹i nµy chØ ®−îc dïng khi c«ng suÊt ra yªu cÇu lµ nhá, v× hiÖu
suÊt cña nã thÊp ( η ≈ 50 % ) vµ c«ng suÊt tæn hao trªn R vµ rZ lín. Kinh nghiÖm
cho thÊy, trong m¹ch nµy ®Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh tèt, nªn chän U r = (1,5 ÷ 3)U r′ vµ
I Z min < I Z < I Z max
trong ®ã, I Z max lµ dßng cùc ®¹i cho phÐp qua ®i«t vµ I Z min t−¬ng ®−¬ng víi I 20 min
trªn h×nh 10.10.
§Ó t¨ng hÖ sè æn ¸p G , cã thÓ m¾c nèi tiÕp hai kh©u æn ¸p b»ng ®i«t Zener
nh− trªn h×nh 10.13. M¹ch nµy cã:
G = G1 .G2
vµ S = S1 .S 2 (kho¶ng 10 2 ÷10 4 ).
Trong ®ã: G1 , G2 vµ S1 , S 2 lÇn l−ît lµ hÖ sè æn ®Þnh tuyÖt ®èi vµ hÖ sè æn
®Þnh t−¬ng ®èi cña kh©u æn ¸p thø nhÊt vµ thø hai.
394
M¹ch dïng hai ®i«t cã t¸c dông æn ¸p tèt h¬n m¹ch ®iÖn trªn h×nh 10.12.
Tuy nhiªn xÐt vÒ mÆt ¶nh h−ëng cña t¶i th× hai m¹ch nh− nhau, v× ®iÖn trë trong
cña m¹ch nµy. Ri = rZ 2
Khi cÇn æn ¸p trÞ sè nhá cã thÓ dïng ®i«t th−êng m¾c theo chiÒu thuËn nh−
trªn h×nh 10.14. Víi s¬ ®å nµy, khi sè ®i«t lµ ba, ta cã:
R + 3rD R R
G= =1+ ≈ (10.15)
3rD 3rD 3rD
U r′ R U r′
Vµ S = G. = .
Ur 3rD U r
Trong ®ã: rD lµ ®iÖn trë th«ng cña ®i«t, ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc
(10.16).
∂U D U
rD = ≈ T (10.16)
∂I D ID
U T - lµ ®iÖn ¸p nhiÖt.
10.3.2. M¹ch æn ¸p dïng ®i«t Zener víi m¹ch lÆp emito ë ®Çu ra.
S¬ ®å æn ¸p dïng ®i«t Zener ®· xÐt trong môc 10.3.1 th−êng cã c«ng suÊt
tæn hao kh¸ lín: Pth = I Z U Z .
Khi yªu cÇu dßng ra t¶i lín, ph¶i chän ®i«t cã dßng lín. §i«t Zener chØ
thÝch hîp víi c¸c bé chØnh l−u c«ng suÊt nhá. Cã thÓ dïng c¸c m¹ch æn ¸p Zener
cã tÇng ra lµ mét m¹ch lÆp emito ®Ó æn ¸p cho c¸c m¹ch chØnh l−u c«ng suÊt lín
h¬n.
S¬ ®å 10.15a dïng cho tr−êng hîp ®iÖn ¸p ra cè ®Þnh. Trong s¬ ®å nµy, ®i«t
Zener ®−îc nèi víi t¶i qua mét m¹ch lÆp emito. Do c¸ch m¾c nµy, nªn dßng qua
395
IE It
®i«t Zener lµ I bo ≈ = nhá h¬n dßng qua t¶i β lÇn ( β lµ hÖ sè khuÕch ®¹i
β β
dßng ®iÖn mét chiÒu cña tranzistor khi m¾c emito chung). Do ®ã cã thÓ dïng ®i«t
Zener cã dßng nhá cho c¸c bé chØnh l−u c«ng suÊt t−¬ng ®èi lín.
+ T + T
R R
I Bo
Ur U r′ Ur U r′
Iz Iz
UZ UZ P
− −
a) b)
H×nh 10.15. S¬ ®å æn ¸p dïng ®i«t Zener víi m¹ch lÆp emito ë ®Çu ra:
a) §iÖn ¸p ra cè ®Þnh; b) §iÖn ¸p ra thay ®æi.
Trong s¬ ®å trªn h×nh 10.15a, ®iÖn ¸p chØnh l−u ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu
thøc (10.17).
U r′ = U Z − U BE (10.17)
Víi U BE ≈ (0,6 ÷ 0,7)V .
§iÖn trë trong cña s¬ ®å chÝnh lµ ®iÖn trë ra cña m¹ch lÆp emit¬ khi coi R
vµ rz lµ ®iÖn trë ph©n ¸p baz¬. Ta cã:
rBE
Ri =
β +1
qua ®i«t Zener nhá, nªn cã thÓ chän trÞ sè cña ®iÖn trë R lín ®Ó t¨ng hÖ sè æn ¸p
(xem biÓu thøc 10.15). Víi s¬ ®å 10.15b, cã thÓ lÊy ra ®iÖn ¸p U r′ lµ mét phÇn
cña U Z qua chiÕt ¸p P . NÕu chän ®iÖn trë chiÕt ¸p P nhá h¬n rBE th× ®iÖn trë
trong cña m¹ch t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ.
396
10.3.3. M¹ch æn ¸p cã håi tiÕp.
10.3.3.1. Nguyªn t¾c thùc hiÖn c¸c s¬ ®å æn ¸p cã håi tiÕp vµ ph©n lo¹i.
§Ó tho¶ m·n c¸c yªu cÇu cao h¬n vÒ mÆt æn ¸p, æn dßng còng nh− c«ng suÊt
ra, ng−êi ta dïng c¸c m¹ch æn ®Þnh cã håi tiÕp. Nguyªn t¾c lµm viÖc cña c¸c s¬
®å æn ®Þnh cã håi tiÕp ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 10.16. Trong m¹ch nµy, mét phÇn
®iÖn ¸p (dßng ®iÖn) ra ®−îc ®−a vÒ so s¸nh víi mét gi¸ trÞ chuÈn. KÕt qu¶ so s¸nh
®−îc khuÕch ®¹i lªn vµ ®−a ®Õn phÇn tö ®iÒu khiÓn. PhÇn tö ®iÒu khiÓn thay ®æi
tham sè lµm cho ®iÖn ¸p (dßng ®iÖn) ra trªn nã thay ®æi theo xu h−íng tiÖm cËn
dÇn ®Õn gi¸ trÞ chuÈn.
H×nh 10.17a vµ 10.17b minh ho¹ ph−¬ng ph¸p lÊy tÝn hiÖu ®−a vÒ m¹ch so
s¸nh khi æn ¸p (a) vµ khi æn dßng (b).
397
C¸c s¬ ®å æn ®Þnh cã håi tiÕp ®−îc chia thµnh hai lo¹i c¬ b¶n: æn ®Þnh song
song vµ æn ®Þnh nèi tiÕp.
Nguyªn t¾c æn ®Þnh song song ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 10.18. Trong ®ã
tranzistor ®iÒu khiÓn ®−îc m¾c song song víi nguån ®iÖn ¸p chØnh l−u U r .
Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n cã hiÖu ®iÖn ¸p vµo U d = 0 . Khi ®iÖn ¸p ra gi¶m th×
®iÖn ¸p baz¬-emit¬ cña tranzistor T
+
gi¶m nhanh h¬n. Do ®ã dßng emito Ri Uch
−
gi¶m, h¹ ¸p trªn Ri gi¶m lµm cho ®iÖn +
Ur T
−
Ud U r′
¸p ra t¨ng. Nhê kh©u håi tiÕp ©m, nªn
®iÖn ¸p ra U r′ lu«n lu«n cã trÞ sè b»ng
®iÖn ¸p chuÈn U ch . S¬ ®å æn ¸p song
H×nh 10.18.Nguyªn t¾c æn ®Þnh
song chØ ®−îc dïng trong c¸c bé chØnh song song.
l−u c«ng suÊt bÐ, v× hiÖu suÊt cña nã
thÊp.
T +
T
Uch
− −
+
Ur +
Ur′ Ur −
U r′
+
Uch
−
a) b)
nhanh h¬n lµm cho ®iÖn ¸p ra t¨ng trë l¹i. NÕu thay m¹ch lÆp emito bëi m¹ch
emito chung nh− trªn h×nh 10.19b th× cã thÓ gi¶m ®−îc d¶i biÕn thiªn ®iÖn ¸p
vµo. Tuy nhiªn so víi s¬ ®å 10.19a s¬ ®å nµy cã nh−îc ®iÓm lµ ®iÖn trë trong lín.
398
Cã thÓ gi¶m nhá ®iÖn trë trong b»ng c¸ch t¨ng hÖ sè khuÕch ®¹i cña bé khuÕch
®¹i thuËt to¸n, nghÜa lµ ph¶i dïng hai tÇng khuÕch ®¹i. V× vËy nguyªn t¾c nµy
kh«ng thÝch hîp víi s¬ ®å æn ¸p mét tÇng.
10.3.3.2. C¸c s¬ ®å æn ¸p cã håi tiÕp d¹ng ®¬n gi¶n.
Trªn h×nh 10.20 lµ hai s¬ ®å æn ®Þnh cã håi tiÕp d¹ng ®¬n gi¶n. Trong s¬ ®å
10.20a, T1 lµ phÇn tö ®iÒu khiÓn ®ång thêi lµm nhiÖm vô khuÕch ®¹i c«ng suÊt. T2
võa lµ phÇn tö khuÕch ®¹i võa mang tÝnh chÊt nh− mét phÇn tö so s¸nh, nã ®−îc
m¾c theo kiÓu emito chung cã håi tiÕp ©m vÒ dßng ®iÖn trªn rz . Khi U r′ gi¶m th×
qua bé ph©n ¸p R1 ; R2 ®iÖn ¸p baz¬ T2 : U B 2 = U Z + U BE 2 còng gi¶m. V× U Z
kh«ng ®æi, nªn U BE 2 gi¶m, lµm cho U CE 2 t¨ng, do ®ã U B1 t¨ng vµ U r′ t¨ng trë l¹i.
Nh− vËy, nhê vßng håi tiÕp, ®iÖn ¸p ra U r′ ®−îc ®iÒu chØnh sao cho (víi R2
chän nhá):
R2
U B 2 = U r′ = U Z + U BE 2 (10.18)
R1 + R2
VËy U Z lµ ®iÖn ¸p chuÈn. §iÖn ¸p ra ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc (10.19)
suy ra tõ (10.18):
R1
U r′ = (U Z + U BE 2 ) (1 + ) (10.19)
R2
chän sao cho dßng qua ®i«t Zener lu«n lu«n lín h¬n I Z min ®Ó ®i«t zener cã t¸c
dông æn ¸p:
U r min − U r′
R3 <
I B1 max + I Z min
Khi t¶i thay ®æi, m¹ch cã t¸c dông æn ¸p kh¸ tèt. Nh−ng khi ®iÖn ¸p vµo U r
thay ®æi th× t¸c dông æn ¸p kh«ng lín l¾m ( G ≈ 20 ), v× dßng qua R3 thay ®æi theo
®iÖn ¸p vµo U r . Cã thÓ c¶i tiÕn m¹ch nµy ®Ó t¨ng hÖ sè æn ¸p b»ng m¹ch ®iÖn
trªn h×nh 10.20b.
399
T1 T1
U B1 Z2 R 3′ R1
R3 R1 U r′
U B1 U B2
Ur T2 U B 2 U r′ Ur T3 T2
R2
R2 R4
Uz Z1 U z1
a) b)
T3 ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc (10.20) kh«ng phô thuéc vµo ®iÖn ¸p vµo U r .
U Z 2 − U BE 3 U
I C3 = α ≈ Z2 (10.20)
R3′ R3′
Trong ®ã: α lµ hÖ sè khuÕch ®¹i dßng ®iÖn cña tranzistor khi m¾c baz¬
chung.
Víi m¹ch nµy cã thÓ ®¹t ®−îc hÖ sè æn ¸p G =1000 ÷ 10.000 lÇn. §iÖn ¸p ra
cña m¹ch còng ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc (10.19). Cã thÓ thay ®æi ®iÖn ¸p ra
b»ng c¸ch thay ®æi R1 mµ dßng colecto T2 vÉn kh«ng thay ®æi do cã nguån dßng
T3 . §iÖn ¸p ra ®¹t ®−îc gi¸ trÞ lín nhÊt khi ®iÖn ¸p U CE 3 = 0 , t−¬ng øng
®iÓm lµ ®iÖn trë trong nhá, v× nhê nguån dßng T3 mµ T2 cã hÖ sè khuÕch ®¹i ®iÖn
¸p lín h¬n trong s¬ ®å 10.20a.
T1 T1
Z1 R3′ R3′
U B1 Z2 Z1 Ur′
Ur T3 T2 Ur′ Ur T3 T
2 R2
R4
R4 Z1
a) b)
H×nh 10.21. S¬ ®å æn ¸p cã håi tiÕp d¹ng ®¬n gi¶n víi ®iÖn ¸p ra cè ®Þnh.
400
Còng cã thÓ nèi t¾t R1 nh− trªn s¬ ®å 10.21a, hoÆc m¾c ®i«t Zener Z 1 vµo
baz¬ T2 nh− trªn s¬ ®å 10.21b, lóc ®ã ®iÖn ¸p ra ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc
sau:
U r′ = U Z 1 + U BE 2
10.3.3.3. S¬ ®å æn ¸p cã håi tiÕp dïng khuÕch ®¹i thuËt to¸n.
NÕu chØ cÇn thay ®æi ®iÖn ¸p ra trong ph¹m vi hÑp, cã thÓ dïng s¬ ®å 10.22.
S¬ ®å nµy t−¬ng ®−¬ng víi s¬ ®å 10.20a, khi thay T2 b»ng mét bé khuÕch ®¹i
thuËt to¸n. T¸c dông æn ¸p cña m¹ch t¨ng cao nhê bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n cã hÖ
sè khuÕch ®¹i lín. ë ®©y bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n ®−îc coi nh− mét bé khuÕch
®¹i ®¶o, ®iÖn ¸p vµo cöa ®¶o U N b»ng ®iÖn ¸p Zener U Z . §iÖn ¸p ra chØ cã thÓ
biÕn thiªn trong ph¹m vi hÑp sao cho dßng qua ®i«t Zener kh«ng biÕn thiªn qu¸
nhiÒu.
ë cöa vµo bé khuÕch ®¹i
R′ R2
thuËt to¸n cã c¸c ®i«t b¶o vÖ khi
qu¸ ¸p trong tr−êng hîp ®ãng hoÆc −
Ur Ur′
ng¾t m¹ch. R1
+
Muèn cã ®iÖn ¸p ra thay ®æi
®−îc trong ph¹m vi réng, dïng s¬ Zn
®å 10.23. Bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n
m¾c theo kiÓu s¬ ®å khuÕch ®¹i H×nh 10.22. S¬ ®å æn ¸p
dïng khuÕch ®¹i thuËt to¸n.
®¶o. T2 vµ T3 lµm nhiÖm vô
khuÕch ®¹i nh»m t¨ng hÖ sè æn ¸p. T2 lµ tÇng khuÕch ®¹i baz¬ chung, v× baz¬ T2
nèi ®Êt, nªn cã thÓ ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p ra vÒ tíi møc “0”. D1 , D2 , R3 lµm nhiÖm vô
b¶o vÖ bé khuÕch ®¹i thuËt to¸n. R4 ®Ó c©n b»ng ®iÖn ¸p do dßng tÜnh qua R3 g©y
ra, R4 ≈ R3 . Møc æn ¸p ra phô thuéc vµo møc tr«i ®iÖn ¸p lÖch “kh«ng” cña bé
khuÕch ®¹i thuËt to¸n ∆U o vµ vµo ®é æn ®Þnh cña nguån chuÈn ∆U ch .
R1
∆U r′ = ∆U o + (∆U o + ∆U ch ) .
R2
401
T1
U Z2 R6 R1
U B1
R3
T3 −
Ur T2 D1 D2 Ur′
R2
R5 +
R7 R4 U ch
H×nh 10.23. S¬ ®å æn ¸p dïng khuÕch ®¹i thuËt to¸n cã ®iÖn ¸p ra thay ®æi.
C¸c ®iÖn trë R1 ; R2 ph¶i lµ nh÷ng ®iÖn trë chÝnh x¸c. Dßng qua R1 kh«ng
®æi vµ b»ng U ch / R2 .
10.3.3.4. S¬ ®å chèng qu¸ t¶i.
Ta biÕt r»ng b¸n dÉn rÊt nh¹y c¶m víi dßng lín. V× vËy, trong c¸c m¹ch æn
¸p th−êng ph¶i dïng thªm m¹ch h¹n dßng ®Ó tr¸nh qu¸ t¶i cho c¸c tranzistor m¾c
nèi tiÕp víi t¶i. §i«t D trªn h×nh 10.24 lµm nhiÖm vô ®ã. Khi dßng colect¬ T1 lín
tíi møc h¹ ¸p trªn R5 lín h¬n U Z 2 th× ®i«t D th«ng. §ã lµ tr−êng hîp
UZ2
I t max = .
R5
R5 It
T1
UZ 2
R3 D
R1
R6
Ur T3 T2
Ur′
UZ 2 R2
R4
T2
402
thêi h¹ ¸p trªn nã lµ U r − U z còng lín . Lóc nµy ph¶i chó ý sao cho c«ng suÊt tæn
hao kh«ng v−ît qu¸ trÞ sè cho phÐp.
S¬ ®å 10.25 còng cã t¸c dông h¹n dßng nh− vËy. Khi dßng t¶i t¨ng, h¹ ¸p
trªn Rk t¨ng. NÕu h¹ ¸p trªn Rk :
R4 R4
I t max Rk ≈ U BE 3 + U r′ > U r′ (10.21)
R4 + R5 R4 + R5
Th× U BE 3 > 0 vµ T3 dÉn. Dßng colecto T3 t¹o nªn h¹ ¸p trªn ®iÖn trë R ®Ó
®iÒu khiÓn cho tÇng Darlington theo xu h−íng ng¾t (dßng t¶i gi¶m). Tõ biÓu thøc
(10.21) cã thÓ tÝnh ®−îc trÞ sè cùc ®¹i cña dßng t¶i I t max . §Æc biÖt, khi ®Çu ra
ng¾n m¹ch, dßng qua t¶i nhá h¬n trong tr−êng hîp cã t¶i, lóc nµy I t max = U BE 3 / Rk .
§©y lµ mét −u ®iÓm lín, v× nhê ®ã tranzistor kh«ng bÞ qu¸ t¶i kÓ c¶ khi ®iÖn ¸p
vµo lín. C¸c s¬ ®å h¹n dßng lo¹i nµy cã ®Æc tÝnh ra nh− biÓu diÔn trªn h×nh
10.25b. Së dÜ m¹ch cã ®Æc tÝnh ra nh− vËy lµ v× ®iÖn ¸p U BE 3 phô thuéc ®ång thêi
vµo dßng ®iÖn t¶i I t vµ ®iÖn ¸p ra U r′ (th«ng qua R4 ; R5 ).
403
ngoµi lµ m¹ch cã thÓ cho ®iÖn ¸p ra biÕn thiªn trong mét d¶i kh¸ réng. Tr−êng
hîp yªu cÇu dßng t¶i lín, cã thÓ m¾c thªm ë m¹ch ngoµi mét tranzistor c«ng suÊt.
B»ng c¸ch ®ã cã thÓ nhËn ®−îc c¸c bé æn ¸p cã dßng t¶i ®Õn 15 A mét c¸ch dÔ
dµng.
10.3.4. æn ¸p xung.
HiÖu suÊt cña m¹ch æn ¸p liªn tôc (môc 10.3.3.) phô thuéc nhiÒu vµo c«ng
suÊt tæn hao Pth cña tranzistor c«ng suÊt. Cã thÓ gi¶m Pth nÕu cho tranzistor lµm
viÖc ë chÕ ®é kh¸c. Còng gièng nh− m¹ch æn ¸p liªn tôc, ®iÖn ¸p vµo m¹ch æn ¸p
ph¶i lu«n lu«n lín h¬n ®iÖn ¸p mét chiÒu ë ®Çu ra.
æn ¸p xung ®Æc biÖt cã ý nghÜa khi cÇn lÊy ra ®iÖn ¸p nhá tõ mét ®iÖn ¸p
vµo lín h¬n víi hiÖu suÊt cao hoÆc khi ®iÖn ¸p vµo thay ®æi nhiÒu (®é gîn sãng
lín). Khi më, tranzistor kho¸ dÉn n¨ng l−îng tõ nguån vµo ®Õn mét phÇn tö tÝch
luü n¨ng l−îng (th−êng lµ cuén c¶m vµ tô ®iÖn) Trong thêi gian tranzistor kho¸
ng¾t th× phÇn tö tÝch luü cung cÊp n¨ng l−îng cho m¹ch sao cho trªn t¶i lu«n lu«n
cã ®iÖn ¸p ra.
D L C
K R2 R1
Ur Rt
U′r
+
Y −
Ucl R3
a)
U r′ U r′
U1 U1
§Æc tÝnh thùc
U2
U2
0
t
b) Y 0
Y
0
t
404
TÇn sè ®ãng më cña kho¸ th−êng n»m trong ph¹m vi ( 16 ÷ 50 ) KHz ®Ó tr¸nh
nhiÔu ©m thanh. Trong khu vùc tÇn sè nµy dïng cuén c¶m cã lâi pherit lµ thÝch
hîp. TÇn sè cµng cao th× phÇn tö tÝch luü n¨ng l−îng cã kÝch th−íc cµng nhá,
nh−ng hiÖu suÊt gi¶m do tæn hao trong thêi gian ®ãng më t¨ng.
H×nh (10.26) biÓu diÔn nguyªn lý lµm viÖc cña mét m¹ch æn ¸p xung cã
phÇn tö ®iÒu khiÓn m¾c nèi tiÕp víi t¶i. ë ®©y dïng m¹ch so s¸nh cã trÔ ®Ó so
s¸nh. Khi ®iÖn ¸p ra gi¶m tíi møc ng−ìng d−íi U 2 th× kho¸ K më, do ®ã dßng
®iÖn qua cuén c¶m t¨ng ®ång thêi ®iÖn ¸p ra t¨ng theo, cuén c¶m tÝch luü n¨ng
l−îng. NÕu U r′ = U 1 th× K ng¾t, cuén c¶m phãng ®iÖn cïng chiÒu víi t¶i. Qu¸
tr×nh ®ã lÆp ®i lÆp l¹i cã chu kú. §é gîn sãng cña cña ®iÖn ¸p ra ®−îc x¸c ®Þnh
bëi hiÖu c¸c ®iÖn ¸p ng−ìng U 1 − U 2 (kho¶ng vµi chôc mV ). §é æn ®Þnh cña c¸c
møc ng−ìng U 1 vµ U 2 còng liªn quan ®Õn ®é chÝnh x¸c cña ®iÖn ¸p ra. §Ó t¨ng
hiÖu suÊt cña m¹ch ph¶i dïng tranzistor cã thêi gian ®ãng më ng¾n.
æn ¸p xung cho hiÖu suÊt cao vµ cã d¶i æn ®Þnh ®iÖn ¸p réng, nh−ng tèc ®é
®iÒu khiÓn thÊp, ®iÖn ¸p ra cã ®é gîn sãng lín (vµi o ®Õn vµi o ).
oo o
Uv Ur ~
Ur ~
~
− +
405
§iÖn ¸p mét chiÒu ë ®Çu vµo lÇn l−ît ®−îc nèi víi nöa trªn hoÆc nöa d−íi
cña cuén biÕn ¸p nhê sô ®ãng më cña mét c«ng t¾c c¬ khÝ. Do ®ã trªn cuén thø
cÊp cña biÕn ¸p h×nh thµnh mét ®iÖn ¸p xoay chiÒu.
Ngµy nay thay vµo c«ng t¾c c¬ khÝ, ng−êi ta dïng b¸n dÉn (tranzistor hoÆc
thyristor). HiÖu suÊt cña c¸c m¹ch chØnh l−u ®¶o dïng b¸n dÉn n»m trong ph¹m
vi tõ (80 ÷ 95 )% . C«ng suÊt cña nã phô thuéc vµo c¸c tham sè giíi h¹n cña b¸n
dÉn ( I C max ,U CE max ). Dïng thyristor cã thÓ ®¹t ®−îc c«ng suÊt lín. M¹ch chØnh l−u
®¶o thùc chÊt lµ m¹ch t¹o dao ®éng tù kÝch. TÇn sè dao ®éng th−êng n»m trong
ph¹m vi KHz . Do ®ã cã thÓ dïng cuén biÕn ¸p kÝch th−íc nhá vµ vÊn ®Ò läc ®¬n
gi¶n h¬n, v× RC hoÆc LC nhá h¬n. H×nh (10.28) cho hai vÝ dô vÒ m¹ch ®iÖn bé
chØnh l−u ®¶o.
Uv =
−
~
−
~
−
Uv
−U r +Ur
+ +Ur
−U r 0
a)
U~
Uv − U~
L
~
U1 U1
Uv +
− C t
U1 U2
0
H×nh 10.28. M¹ch chØnh l−u ®¶o; a)Dïng tranzitor; b) Dïng thyristor
S¬ ®å (10.28a) dïng tranzistor ®Ó t¹o dao ®éng. §ã lµ s¬ ®å t¹o dao ®éng
ghÐp biÕn ¸p m¾c theo kiÓu ®Èy kÐo.
S¬ ®å (10.28b) dïng thyristor, nguyªn t¾c lµm viÖc cña nã gièng nh− s¬ ®å
chØnh l−u ®¶o dïng chuyÓn m¹ch c¬ khÝ trªn h×nh (10.27). B»ng c¸ch ®Æt vµo c¸c
®iÖn ¸p ®iÒu khiÓn thÝch hîp thyristor thay nhau më. Qu¸ tr×nh ng¾t cña thyristor
®−îc thùc hiÖn nhê tô ®iÖn C .
406
10.5. BiÕn ®æi ®iÖn ¸p mét chiÒu vµ bé nguån kh«ng
dïng biÕn ¸p nguån.
10.5.1. BiÕn ®æi ®iÖn ¸p mét chiÒu
§©y lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi mét ®iÖn ¸p mét chiÒu U V tõ gi¸ trÞ nµy sang gi¸
trÞ kh¸c thÊp h¬n hoÆc cao h¬n, hoÆc biÕn ®æi mét ®iÖn ¸p mét chiÒu thµnh mét
®iÖn ¸p mét chiÒu kh¸c cã dÊu ng−îc l¹i. Nã th−êng ®−îc dïng ®Ó t¹o cao ¸p
mét chiÒu c«ng suÊt nhá trong c¸c thiÕt bÞ ®iÖn tö l−u ®éng. Qu¸ tr×nh biÕn ®æi
®iÖn ¸p ®−îc chia lµm hai giai ®o¹n:
1. BiÕn ®æi ®iÖn ¸p mét chiÒu U V thµnh ®iÖn ¸p xoay chiÒu h×nh sin hoÆc
xung ch÷ nhËt nhê m¹ch chØnh l−u ®¶o vµ biÕn ¸p.
2. ChØnh l−u ®iÖn ¸p xoay chiÒu vµ läc.
Th−êng dïng ®i«t c«ng suÊt ®Ó chØnh l−u. Khi ®iÖn ¸p chØnh l−u nhá h¬n vµi
tr¨m v«n, cã thÓ dïng ®i«t Schottky. NÕu dßng lín h¬n 10 A th× ®iÖn ¸p th«ng cña
nã nhá h¬n ®iÖn ¸p th«ng cña ®i«t Silic th«ng dông.
NÕu ®iÖn ¸p mét chiÒu ë ®Çu ra chØ lín h¬n ®iÖn ¸p vµo ( 2 ÷ 3 ) lÇn th× cã thÓ bá
biÕn ¸p. H×nh (10.29) cho thÊy cã thÓ dïng m¹ch béi ¸p bËc hai ®Ó t¹o ra ®iÖn ¸p
mét chiÒu lín gÊp hai lÇn ®iÖn ¸p vµo. ë ®©y, bé t¹o dao ®éng dïng m¹ch di pha
RC trong m¹ch håi tiÕp gåm 3 kh©u di pha vµ T1 , T2 , T3 . T2 vµ T3 dïng tranzistor
bï lµm viÖc ë chÕ ®é kho¸. Khi T2 th«ng, ®iÖn thÕ t¹i ®iÓm A: U A = U V khi T3
th«ng, ®iÖn thÕ U A ≈ 0 . VËy ë ®iÓm A ta cã mét d·y xung ch÷ nhËt. Khi
U A = 0, C2 ®−îc n¹p ®iÖn qua D1 , do ®ã:
U C 2 = U B = U V − U D1 − U CEbh3 ≈ U V
Trong ®ã: U D1 lµ ®iÖn ¸p th«ng cña ®i«t D1 ;
U CE bh3 lµ ®iÖn ¸p colecto - emito cña T3 khi lµm viÖc ë tr¹ng
407
NÕu m¾c thªm phÇn m¹ch gåm D3 , D4 , C 4 , C5 ë ®Çu ra, ta cã: U r ≈ 4U V .
Thùc tÕ U r nhá h¬n chót Ýt, do h¹ ¸p trªn ®i«t.
+UV
c1
250 µ 1K D1
c2
T2 D2
250µ
A
B
c3
T1 250 µ
5K
c4 c5
0,1µ 0,1µ 0,1µ
250 µ 250µ
H×nh 10.29. M¹ch biÕn ®æi ®iÖn ¸p mét chiÒu kh«ng dïng biÕn ¸p.
10.5.2. Bé nguån kh«ng dïng biÕn ¸p nguån.
Nguyªn t¾c lµm viÖc cña bé nguån kh«ng dïng biÕn ¸p ®−îc minh ho¹ trªn
h×nh 10.30. §iÖn ¸p tõ m¹ng ®iÖn c«ng nghiÖp ®−îc ®−a trùc tiÕp ®Õn bé chØnh
l−u, ®iÖn dung t¶i Ct cña bé chØnh l−u lµm gi¶m ®é gîn sãng cña ®iÖn ¸p ra råi
®−a vµo m¹ch biÕn ®æi ®iÖn ¸p mét chiÒu võa lµm nhiÖm vô c¸ch ®iÖn võa t¹o ra
®iÖn ¸p mét chiÒu cã trÞ sè mong muèn.
−u ®iÓm c¬ b¶n cña bé nguån kh«ng dïng biÕn ¸p nguån lµ kÝch th−íc vµ
träng l−îng nhá (gi¶m 25% ®Õn 40% so víi bé nguån th«ng th−êng) ®¬n gi¶n,
kh«ng cÇn dïng c¸c phÇn tö to¶ nhiÖt, hiÖu suÊt cao.
Trong bé nguån nµy th−êng dïng m¹ch æn ¸p xung, trong ®ã tranzistor
kho¸ ph¶i cã ®iÖn ¸p ng−îc cho phÐp lín (cì vµi tr¨m v«n ®Õn 1 KV). Tô läc
nguån ph¶i lµ tô ®Æc biÖt cã ®iÖn trë trong rÊt nhá.
Ur
408
Víi c«ng nghÖ tiªn tiÕn cã thÓ chÕ t¹o c¸c tranzistor cã ®iÖn ¸p ng−îc cho
phÐp lín vµ c¸c ®i«t cã thêi gian ®ãng më ng¾n th× bé nguån kh«ng dïng biÕn ¸p
ngµy cµng ®−îc dïng nhiÒu vµ trë thµnh mét trong nh÷ng xu h−íng ®−îc quan
t©m trong lÜnh vùc cung cÊp nguån.
409
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Ph¹m Minh Hµ . Kü thuËt m¹ch ®iÖn tö
Nhµ xuÊt b¶n khoa häc vµ kü thuËt 2004.
2. NguyÔn Duy Chuyªn, TrÇn Kh¸nh L©n.
ThiÕt bÞ Thu v« tuyÕn ®iÖn - Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù 1979.
3. Tr−¬ng V¨n CËp, T¹ Quang Vinh
ThiÕt bÞ ph¸t v« tuyÕn - Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù 1977.
4. Vò Quang Tr×nh, LuyÖn Quang Minh
ThiÕt bÞ ph¸t siªu cao tÇn - Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù 1980.
5. NguyÔn Duy Chuyªn, TrÇn H÷u VÞ.
ThiÕt kÕ thiÕt bÞ thu - Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù 1980.
6. Tr−¬ng V¨n CËp, T¹ Quang Vinh.
ThiÕt kÕ m¸y ph¸t v« tuyÕn ®iÖn - Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù 1982.
7. §ç Xu©n Thô, Kü thuËt ®iÖn tö
Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc 2000.
410