tµi liÖu BỒI DƯỠNG HÓA THPT

I. C¬ së lÝ thuyÕt vÒ c¬ chÕ ph¶n øng:

1. Ph©n lo¹i ph¶n øng ho¸ h÷u c¬:
Ph¶n øng h÷u c¬ ®îc ph©n lo¹i theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, nhng nh×n chung ®Òu
chó ý tíi giai ®o¹n c¬ b¶n, trong ®ã nh÷ng ®¬n vÞ ph©n tö t¬ng t¸c víi nhau vµ liªn
kÕt víi nhau ®Ó t¹o ra s¶n phÈm míi. Sù ph©n lo¹i dùa vµo mét sè c¬ së sau ®©y:
a. Ph©n lo¹i theo sù ph©n c¾t liªn kÕt:
C¸c chÊt tham gia ph¶m øng ®îc ph©n lo¹i theo kh¶ n¨ng ph©n c¾t liªn kÕt:
 Ph¶n øng dÞ li lµ nh÷ng ph¶n øng ion:
+ -
A : B

 Ph¶n øng ®ång li lµ nh÷ng ph¶n øng gèc :

A : B

 ph¶n øng kh«ng chØ cã sù ph©n c¾t liªn kÕt ®Ó h×nh thµnh ion vµ gèc mµ
chØ lµ sù ph©n bè l¹i c¸c obitan liªn kÕt, ch¼ng h¹n ph¶n øng vßng ho¸.
b. Ph©n lo¹i dùa vµo thµnh phÇn vµ cÊu tróc s¶n phÈm:
 Ph¶n øng thÕ (S)
 Ph¶n øng céng (A)
 Ph¶n øng t¸ch (E)
 Ph¶n øng chuyÓn vÞ.
c. Ph©n lo¹i theo giai ®o¹n quyÕt ®Þnh tèc ®é ph¶n øng:
 Ph¶n øng ®¬n ph©n tö (1)
 Ph¶n øng lìng ph©n tö (2)
 Ph¶n øng ®a ph©n tö (n).
d. Ph©n lo¹i theo b¶n chÊt t¸c nh©n ph¶n øng:
 Ph¶n øng gèc (R)
 Ph¶n øng electrophin (E)
 Ph¶n øng nucleophin (N).
2.C¸c c¬ chÕ ph¶n øng trong ho¸ h÷u c¬:
a. C¬ chÕ SN : thêng gÆp dÉn xuÊt halogen, ancol, este, axit cacboxylic, … bao
gåm nhiÒu lo¹i :
  C¬ chÕ SN1: Sù ®øt liªn kÕt cò C-X vµ t¹o thµnh liªn kÕt míi C-Y x¶y ra
kh«ng ®ång thêi, ph¶n øng 2 giai ®o¹n ®i qua mét s¶n phÈm trung gian
( cacbocation), giai ®o¹n chËm quyÕt ®Þnh tèc ®é ph¶n øng:
R1 R2
R1
chËm X
R2 C X C +
R3
R3

nhanh Y
R1 R1
R2 C Y vµ Y C R2
R3 R3

VÝ dô :
CH3 CH3 CH3
chËm nhanh
CH3 C Cl CH3 C CH3 C OH
Cl H2O
CH3 CH3 CH3

 C¬ chÕ SN2 : Sù ®øt liªn kÕt cò C-X vµ t¹o thµnh liªn kÕt míi C-Y x¶y ra
®ång thêi, ph¶n øng mét giai ®o¹n ®i qua tr¹ng th¸i chuyÓn tiÕp (phøc ho¹t
®éng), t¹o ra s¶n phÈm ®¶o cÊu h×nh:
_ _
 
Y + C X Y C X Y C + X

tr¹ ng th¸ i chuyÓn tiÕp

VÝ dô :
_ _
 
HO + C Br HO C Br HO C + Br

b. C¬ chÕ SE : thêng gÆp ë c¸c ph¶n øng thÕ vßng th¬m

NO2
C6H6 chËm C6H5 C6H5 NO2
+ NO2
H
c. C¬ chÕ SR : thêng gÆp ë hi®rocacbon no hoÆc nh¸nh no cña hi®rocacbon th¬m.
VÝ dô : Clo ho¸ metan (¸nh s¸ng ) bao gåm 3 bíc :
 Kh¬i mµo ph¶n øng :
as .
Cl Cl 2 Cl
 Ph¸t triÓn m¹ch :
 . .
CH3 H + Cl CH3 + HCl
. .
CH3 + Cl2 CH3 Cl + Cl
 T¾t m¹ch :
. .
Cl + Cl Cl2
. .
CH3 + Cl CH3 Cl
. .
CH3 + CH3 CH3 CH3
d. C¬ chÕ AE : thêng gÆp ë anken, ankin, …

C C _ C _
chËm + 
+ X X X X X + X
C C C

C X
nhanh
X C (trans)

Khi céng hîp c¸c anken kh«ng ®èi xøng víi hi®rohalogenua th× ph¶n øng x¶y ra theo
quy t¾c Maccopnhicop. VÝ dô :
_ + _
+  H + Cl
R CH CH3 CH CH3
R CH CH2
chËm nhanh R
Cl
e. C¬ chÕ AR : thêng gÆp ë hi®rocacbon kh«ng no, khi cã mÆt peoxit.
VÝ dô : Sù céng hîp cña hi®rocacbonua vµo propilen trong ®iÒu kiÖn c¬ chÕ gèc
cã thÓ x¶y ra theo 2 híng sau ®©y:
Br
Br. CH3
.
(a)
CH CH2
CH3 CH CH2
.
CH3 CH CH2 Br (b)
Br.
Thùc tÕ híng (b) thêng chiÕm u thÕ, bëi v× gèc 1- brompropyl ®îc t¹o ra cã lîi h¬n
vÒ mÆt n¨ng lîng, do ®ã bÒn v÷ng h¬n. MÆt kh¸c gèc nµy cã sù c¶n trë kh«ng gian
nhá h¬n so víi gèc 2- brompropyl (b). V× vËy trong trêng hîp nµy s¶n phÈm cuèi
cïng lµ 1- brompropan. §©y lµ sù céng hîp hi®rohalogenua vµo anken bÊt ®èi theo
quy t¾c Kharat ( ngîc víi quy t¾c Maccopnhicop). Chó ý ph¶n øng AR chØ x¶y ra víi
HBr v× ph¶n øng céng HBr vµo anken lµ qu¸ tr×nh ph¸t nhiÖt, nhê vËy trong sù
tranh chÊp gi÷a ph¶n øng AE vµ AR th× ph¶n øng AR chiÕm u thÕ tuyÖt ®èi :
 AE
R CH CH3 quy t¾c Maccopnhicop
Tinh khiÕt
(kh«ng cã peoxit) Br
R CH CH2
AR quy t¾c Kharat
R CH2 CH2 Br
H2O2
Chó ý : Ph¶n øng céng HOH kh«ng x¶y ra theo c¬ chÕ A R do ®ã muèn chuyÓn
anken thµnh ancol theo híng ngîc víi quy t¾c Maccopnhicop ta cã thÓ céng víi HBr
theo c¬ chÕ AR råi thuû ph©n dÉn xuÊt brom, hoÆc ¸p dông pph¶n øng hi®robo ho¸
nh sau :
00 C NaOH
3 R CH CH2 + BH3 (RCH2CH2)3B R CH2 CH2 OH
H2O2 3
f. C¬ chÕ AN : thêng gÆp an®ehit, xeton, …
CN CN
+ - chËm H+ CH
CH3 CH O + HCN CH3 CH CH3
H+ nhanh
- OH
O
g. C¬ chÕ E1 : thêng gÆp ancol vµ dÉn xuÊt halogen …
H+ chËm +
CH3 CH CH3 CH3 CH CH3 CH3 CH CH3
nhanh H2O
OH +
O
H H

CH3 CH CH2 nhanh+

H

h. C¬ chÕ E2 : thêng gÆp ë dÉn xuÊt halogen bËc thÊp vµ mét sè ancol, …
- -
HO- + H CH2 CH2 Br HO H CH2 CH2 Br

CH2 CH2 -
+ H2O + Br
NhËn xÐt : C¸c ph¶n øng E1, E2 vµ S N1, SN2 thêng hay ®i kÌm nhau. Trong tõng tr-
êng hîp cô thÓ, mét hay hai trong sè 4 ph¶n øng trªn sÏ chiÕm u thÕ h¬n c¸c ph¶n
øng cßn l¹i. TØ lÖ gi÷a c¸c s¶n phÈm t¸ch vµ thÕ (E/S) phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè:
cÊu tróc cña gèc hi®rocacbon trong ph©n tö chÊt ph¶n øng, b¶n chÊt vµ nång ®é
cña c¸c t¸c nh©n nuclªophin, b¶n chÊt cña dung m«i vµ nhiÖt ®é cña hçn hîp ph¶n
øng, …
VÝ dô: Ph¶n øng cña C2H5Br víi kiÒm ( c¬ chÕ lìng ph©n tö ) cµng dÔ x¶y ra theo
híng E2 ( so víi SN2 ) nÕu baz¬ cµng m¹nh vµ dung m«i cµng Ýt ph©n cùc. Do ®ã,
khi tiÕn hµnh ph¶n øng t¸ch C2H5- Br t¹o ra C2H4, ngêi ta kh«ng dïng KOH trong níc
v× khi ®ã x¶y ra ph¶n øng thÕ mµ dïng KOH trong rîu, hoÆc tèt h¬n n÷a lµ dïng
C2H5OK trong rîu.
Ph¶n øng cña C2H5OH nhê H2SO4 ®Æc, khi th× cho etilen ( ph¶n øng t¸ch ), khi th×
cho ete etylic ( ph¶n øng thÕ ) lµ do ¶nh hëng cña nhiÖt ®é. Ph¶n øng t¸ch thêng cã
n¨ng lîng ho¹t ho¸ Ea lín h¬n ph¶n øng thÕ, nªn ë nhiÖt ®é cao cã lîi cho ph¶n øng
t¸ch h¬n.
II. Mét sè bµi tËp vÒ c¬ chÕ ph¶n øng trong ho¸ h÷u c¬
Bµi tËp sè 1: Cho s¬ ®å :
CH3 CH3
CH
Cl2 , Fe , askt NaOH
B Cl2 C NaOH
D E
t0, p
Cumen(A)
C¸c chuçi ph¶n øng ®Òu diÔn ra theo tØ lÖ mol 1:1, c¸c chÊt ghi trªn s¬ ®å ®Òu
lµ s¶n phÈm chÝnh. ViÕt c¸c ph¬ng tr×nh ph¶n øng vµ cho biÕt c¬ chÕ c¸c ph¶n
øng tõ A  B, B  C. Gi¶i thÝch sù t¹o thµnh s¶n phÈm chÝnh cña 2 ph¶n øng
nµy.
Gi¶i :

CH3 CH3 CH3 CH3

CH CH
Fe , t 0
+ Cl2 + H Cl
(B)
Cl
CH3 CH3 CH3 CH3

CH C Cl
askt + HCl
+ Cl2
(C)
Cl Cl

CH3 CH3 CH3 CH3

C Cl C OH

+ NaOH + NaCl
(D)

: Cl Cl

Nguyªn tö Cl liªn kÕt trùc tioÕp víi vßng benzen khã bÞ thuû ph©n do cã sù gi¶i to¶
electron cña Cl vµo vßng benzen nhê hiÖu øng +C.
 CH3 CH3 CH3 CH3

C OH C OH
0
t ,p
+ NaOH + NaCl
(D)

: Cl OH

 C¬ chÕ ph¶n øng tõ A  B

Ph¶n øng theo c¬ chÕ electrophin vµo nh©n th¬m SEAR.
t0
3 Cl2 + 2 Fe 2 FeCl_3
 + 
FeCl3 + Cl2 Cl ... FeCl4
CH3 CH3
CH3 CH3
CH
CH
_
+ 
+ Cl ... FeCl4 + + FeCl4

H Cl
Phøc 
CH3 CH3 CH3 CH3
CH CH

+ + H

H Cl
Cl
Phøc 

H + FeCl4 FeCl3 + HCl

Do gèc (CH3)2CH- cã hiÖu øng +I lµ nhãm thÕ lo¹i I nªn ®Þnh híng ph¶n øng thÕ
tiÕp theo vµo vÞ trÝ ortho vµ para. Nªn ë giai ®o¹n t¹o phøc  cã thÓ cã hai
phøc  sau :
CH3 CH3 CH3 CH3
CH CH
Cl
(II)
+ (I) + H
H Cl
Do gèc (CH3)2CH- cã sù ¸n ng÷ vÒ kh«ng gian nªn dÉn ®Õn Cl + khã tÊn c«ng
vµo vÞ trÝ ortho nªn ph¶n ønøc (II) khã h×nh thµnh h¬n. Cho s¶n phÈm chÝnh
lµ :
 CH3 CH3
CH

Cl

 C¬ chÕ ph¶n øng B  C

Ph¶n øng thÕ theo c¬ chÕ gèc SR, gåm c¸c giai ®o¹n :
- Kh¬i mµo ph¶n øng :
as .
Cl2 2 Cl
- Ph¸t triÓn m¹ch :
CH3 CH3 CH3 CH3
.
CH C
.
+ Cl + HCl

Cl Cl
CH3 CH3 CH3 CH3
. C
C Cl
.
+ Cl2 + Cl

Cl Cl

Cø nh vËy …
- Ng¾t m¹ch
. .
Cl + Cl Cl2
. .
R + Cl R Cl
. .
R + R R R
CH3
.
Ví i gèc tù do R : Cl C.
CH3
Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹ch cã thÓ sinh ra c¸c gèc sau :
.
CH3 CH3 CH3 CH2
. CH
C

(I) (II)

Cl Cl

Gèc (I) bÒn h¬n do cã hiÖu øng +C cña vßng benzen vµ hiÖu øng +H. Gèc (II) kÐm
bÒn h¬n do chØ cã hiÖu øng +H.
Nªn s¶n phÈm chÝnh lµ :
 CH3 CH3
C Cl

Cl
HCl
Hexin-3 C6H12Cl2
Bµi tËp sè 2: a. Cho s¬ ®å sau : xt , t0

ViÕt c¬ chÕ ph¶n øng vµ cÊu tróc cña s¶n phÈm t¹o thµnh.
Br2 , 1:1
b. Butin-2 A
X¸c ®Þnh cÊu tróc cña A vµ gäi tªn.
Gi¶i :
Cl

CH3 CH2 C C CH2 CH3 + 2 HCl CH3 CH2 CH2 C CH2CH3

a. Cl

C¬ chÕ :

CH3 CH2 C C CH2 CH3 HCl CH3 CH2 C C CH2 CH3

Cl CH2 C C CH2 CH3

CH3

H Cl
H
HCl
CH3 CH2 C C CH2 CH3

H Cl
H Cl
Cl CH3 CH2 C C CH2 CH3

H Cl
b.Ph¶n øng tu©n theo quy t¾c Maccopnhicop vµ theo híng céng hîp trans.
Br
1:1
2 CH3 C C CH3 + Br2 CH3 C C CH3
céng trans
Br
trans - (hay E-)2,3 -®ibrom-2-buten
Br Br
Br Br
CH3 C C CH3 CH3 C C CH3 Br CH3 C C CH3

Br
Bµi tËp sè 3: ViÕt c«ng thøc c¸c ®ång ph©n lËp thÓ kh«ng ®èi quang ( ®ång ph©n
lËp thÓ ®i-a ) cña 2-clo-1,3-®imetylxiclohexan vµ cho biÕt cÊu tróc s¶n phÈm t¹o
thµnh khi cho c¸c ®ång ph©n ®ã t¸c dông víi CH3ONa.
Gi¶i :
CH3
Cl

CH3

CH3 CH3 CH3

Cl Cl
CH3 CH3

Cl
CH3
(I) (II)
(III)
H H
H
H H H3C

CH3 CH3
CH3
H3C Cl H
H3C
Cl Cl
C¶ 2 H ë C Kh«ng t¸ ch ®­ î c v×H ChØcã 1 H lµ t¸ ch ®­ î c
bª n c¹ nh ®Òu ë C bª n c¹ nh kh«ng ®ång
t¸ ch ra ph¼ng vµ ®Òu ë vÞtrÝcis ®èi
ví i clo
CH3
CH3

1,3-®imetylxiclohexen

CH3
CH3
1,3-®imetylxiclohexen

Quy t¾c Barton – Hassel : “Ph¶n øng t¸ch nucleofin ë vßng no chØ ch¹y tèt khi
c¸c nhãm thÕ ®îc t¸ch ra ë vÞ trÝ axial – trans”.
Bµi tËp sè 4: Hoµn thµnh c¸c chuçi ph¶n øng sau:
a. CH3I + (CH3)2CHO-
b. CH3O- + (CH3)2CHI
c. (CH3)3CCH2I + C2H5O-
d. (CH3)3Br + CH3O-
Cl
e. + (CH3)3CO-
CH2Br

f. + (CH3)2CHCH2O-
CH2O-

g. + (CH3)2CHCH2Br
Gi¶i :
 CH3

a. CH3I + (CH3)2CHO- I- + CH3 CH OCH3

b. CH3O- + (CH3)2CHI CH3OH + I- + CH2 CH CH3
c.
CH3

CH3 C CH2 OC2H5 + I-

CH3
CH3 (Phô)

CH3 C CH2I + C2H5O-

CH3 CH2
CH3 C + C2H5OH + I
-

CH3 CH2
Khã v×vßng nµy nhá kÐm bÒn

d. (CH3)3CBr + CH3O- CH2 = C (CH3)2 + CH3OH + Br-

e.
Cl
+ (CH3)3CO- + (CH3)3COH + Cl-
f.
CH2Br CH2OCH2CH(CH3)2

+ (CH3)2CHCH2O- + Br-
g. CH2CH2CH(CH3)2
+ Br-
CH2O-
+ (CH3)2CHCH2Br
CH2OH
CH2 C CH3 + Br-
+
CH3

CÇn lu ý: :
* Ph¶n øng thÕ nucleofin lu«n ®i kÌm ph¶n øng t¸ch. Khi bËc cña gèc hi®rocacbon
t¨ng lªn, ph¶n øng thÕ gi¶m. NhiÖt ®é cµng cao, kiÒm cµng m¹nh, cµng u tiªn t¸ch
lo¹i.
1800C CH2 + H2SO4
CH2
t¸ ch
H2SO4 ®
C2H5OH C2H5OSO3H
- H2O monoetyl sunfat
1400C
C2H5OC2H5 + H2SO4
+ C2H5OH, thÕ

* Trong ph¶n øng tæng hîp ete theo Williamson ( dÉn xuÊt halogen t¸c dông víi
ancolat ) cã kÌm theo t¸ch lo¹i. Gèc hi®rocacbon bËc 2, 3 th× thêng lµ ph¶n øng t¸ch
lo¹i.
Bµi tËp sè 5: Hoµn thµnh c¸c ph¶n øng sau:
CH3
H2O
CH3 C CH2Br
SN1, E1
a. CH3

CH3
H2O
CH3 CH2 C CH2 CH3
SN1, E1
b. Br
CH3
H2O
CH3 C CH CH3
SN1, E1
c. CH3 Cl

CH2
H2O
CH2 CH CH2Br
SN1, E1
d. CH2

Gi¶i :`
a.
CH3 CH3
H2O
CH3 C CH2Br CH3 C CH2 CH3 C CH2 CH3
SN1, E1
CH3 CH3 CH3
OH

CH3 C CH2 CH3

CH3 C CH2 CH3 CH3

CH3 CH3 C CH CH3 + CH2 C CH2 CH3

CH3 CH3
CH3

CH3 CH2 C CH2 CH3

CH3 OH
H2O
2 CH3 CH2 C CH2 CH3 CH3 CH C CH2 CH3
SN1, E1
Br CH3

CH3 CH2 C CH2

b. CH2 CH3

c
 CH3 CH3
H2O
3 CH3 C CH CH3 CH3 C CH CH3
SN1, E1
CH3 Cl CH3
CH3 C C CH3
CH3
ChuyÓn vÞ
CH3 CH3 CH3
CH3 C CH CH3
s¶n phÈm OH CH3
chÝnh
CH3 CH3 C CH3
C

CH3

d.
CH2 CH2
H2O
CH2 CH CH2Br CH2 CH CH2
SN1, E1 CH2 OH
CH2 CH2
CH2 C CH3
CH2
CH2 H CH2 CH2
ChuyÓn vÞ
CH2 C CH2 CH2 C CH3 CH2 C CH2
hi®rua
CH2 CH2 CH2
OH CH

CH2 CH2 C CH3

Më vßng CH2
CH2 CH CH3
CH2

Bµi tËp sè 6: H·y cho biÕt s¶n phÈm t¹o thµnh khi thùc hiÖn ph¶n øng ®ªhi®rat
ho¸ c¸c chÊt sau víi xóc t¸c axit H+. Tr×nh bµy c¬ chÕ ph¶n øng.
a. propan-1,2-®iol.
b. 2-metylpropan-1,2-®iol.
c. 2-metylbutan-2,3-®iol.
Gi¶i :
a.

CH3 CH CH2 H CH3 CH2 CHO + H2O

OH OH
 CH3 CH CH2 H CH3 CH CH3 CH CH2
.CH2
-H2O
OH OH OH OH2 OH
ChuyÓn vÞ
CH3
CH CH2 CH3 -H OHC CH2 CH3

OH
CH3 CH H CH3 CH
CH2 .CH2 CH3 CH CH2
-H2O
C¬ chÕ : OH OH OH2 OH OH
ChuyÓn vÞ
hi®rua H
CH3 CH2 CH CH3 CH2 CHO
OH
CH3 CH3
H
b. CH3 C CH2 CH3 CH CHO + CH3 C CH2 CH3
-H2O
OH OH O
(c¬ chÕtr×nh bµy t­ ¬ng tù c©u a.)
CH3 CH3
H
c. CH3 C CH CH3 CH3 C CH CH3 + CH3 C CHO
-H2O
OH OH O CH3 CH3
(c¬ chÕtr×nh bµy t­ ¬ng tù c©u a.)
CÇn lu ý : Trong trêng hîp ë mét nguyªn tö cacbon COH cã hai nhãm thÕ kh¸c nhau th×
nhãm nµo cã tÝnh chÊt ®Èy electron m¹nh h¬n sÏ bÞ chuyÓn dÞch.

Bµi tËp sè 7:
a. ViÕt ph¬ng tr×nh ph¶n øng khi cho alyl clorua, benzyl clorua t¸c dông víi dung
dÞch KOH ®un nãng.
b. Hîp chÊt h÷u c¬ X cã cÊu t¹o kh«ng vßng cã c«ng thøc C 4H7Cl vµ cã cÊu h×nh E.
Cho X t¸c dông víi dung dÞch NaOH trong ®iÒu kiÖn ®un nãng thu ®îc hçn hîp s¶n
phÈm bÒn cã c«ng thøc C4H8O.
H·y cho biÕt cÊu tróc cña X vµ cÊu h×nh cña s¶n phÈm t¹o thµnh.
Gi¶i :
a. CH2 CH CH2Cl + KOH CH2 CH CH2OH + KCl
CH2Cl CH2OH

+ KOH + KCl
b. Víi cÊu h×nh E, C4H7Cl cã 3 cÊu tróc sau :
CH3 CH3 C2H5 H CH3 H
C C C C C C
.. ..
H Cl H Cl H CH2Cl

I II III

C4H7Cl C4H8O : C4H7OH

0
t

I vµ II rÊt khã thuû ph©n do sù liªn hîp gi÷a cÆp electron kh«ng liªn kÕt cña Cl vµ
nèi ®«i. Tho· m·n ®iÒu kiÖn trªn lµ III.
CH3 H CH3 H
- Cl (-) chuyÓn vÞ
C C C C CH3 CH CH CH2

H CH2Cl H CH2
OH (-)
OH (-)
*
CH3 CH CH CH2
CH3 H
C C OH

H CH2OH (BiÕn thÓra xemic)

(D¹ ng E)

III. Tãm t¾t kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ c¬ chÕ céng electrophin, ®iÒu
kiÖn ¶nh hëng ®Õn c¬ chÕ , c¸c yÕu tè ¶nh hëng.
III.1. C¬ chÕ céng electrophin
1. §Æc ®iÓm c¬ chÕ
Ph¶n øng gåm nhiÒu giai ®o¹n; quyÕt ®Þnh tèc ®é chung cña ph¶n øng lµ
giai ®o¹n céng tiÓu ph©n mang ®iÖn d¬ng t¹o thµnh s¶n phÈm trung gian R+ :

XY : Hal2 , Hal – Hal, HHal , HOH , HalOH, H2SO4, vv…

Tríc khi t¹o thµnh R+ cã thÓ t¹o thµnh phøc  gi÷a C=C vµ XY. C¬ chÕ A E vµo nèi
ba t¬ng tù c¬ chÕ AE vµo nèi ®«i.
2. TiÕn tr×nh lËp thÓ
VÒ mÆt lý thuyÕt, X vµ Y cã thÓ céng vµo cïng mét phÝa cña nèi ®«i, gäi
lµ kiÓu céng cis hay céng syn, hoÆc céng tõ hai phÝa kh¸c nhau- céng trans hay
céng anti. Tuy nhiªn, nÕu X céng vµo tríc ®· ¸n ng÷ mét phÝa, nhÊt lµ khi t¹o ra
cacbocaton vßng «ni ( trêng hîp X lµ halogen ), Y sÏ ®i vµo phÝa ®èi lËp :
Hal

Hal Hal
C C C ..... C C C

Hal Hal

Nh vËy, ph¶n øng céng eletrophin thêng xÈy ra theo kiÓu trans hay lµ anti.
3. DÉn chøng
- Cho etilen t¸c dông víi brom, cã mÆt t¸c nh©n nucleophin Y (thÝ dô Cl -, NO3-,
CH3OH) thu ®îc s¶n phÈm céng hçn t¹p (chøa Br vµ Y-)

Br CH2 CH2 Br
dung m«i NaCl Br CH2 CH2 Cl
CH2 CH2
CH3OH
Br CH2 CH2 O CH3

§iÒu ®ã chøng tá ph¶n øng nhiÒu giai ®o¹n.

- Cho xiclohexen t¸c dông víi HBr trong benzen vµ trong ete (ete cã thÓ bÞ proton
ho¸) thÊy kete < kbenzen. ThÝ nghiÖm nµy cho thÊy r»ng nång ®é H + cã ¶nh hëng ®Õn
tèc ®é ph¶n øng vµ giai ®o¹n t¹o R+ trung gian lµ giai ®o¹n chËm.
- (E)-Anken céng XY cho cÆp eritro, cßn (Z)- Ankencho cÆp treo, ®iÒu nµy chøng
minh tiÕn tr×nh céng anti cña ph¶n øng.
III.2. Mét sè ph¶n øng céng tiªu biÓu
1. Ph¶n øng céng halogen
Ph¶n øng xÈy ra trong ®iÒu kiÖn kh«ng chiÕu s¸ng cã xóc t¸c ( thÝ dô AlCl3) hoÆc
chØ cÇn dung m«i ph©n cùc ë nhiÖt ®é phßng ( dung m«i còng cã thÓ tham gia
ph¶n øng ). TiÕn tr×nh lËp thÓ rÊt ®Æc thï ( céng trans ).
Chó ý :
- Flo t¸c dông rÊt m·nh liÖt, thêng g©y ph¶n øng huû. Cã thÓ thùc hiÖn ph¶n øng
céng flo nÕu dïng t¸c nh©n lµ XeF2, CoF3 hoÆc hçn hîp SF4+PbO2
- Clo cã thÓ céng vµo nèi ®«i hoÆc g©y ph¶n øng huû (khi cã tia löa ®iÖn hoÆc
chiÕu s¸ng m¹nh).
- Brom t¸c dông vµo nèi ®«i mét c¸ch ªm dÞu vµ thuËn tiÖn nhÊt.
- Iot rÊt kÐm ho¹t ®éng. Ph¶n øng chËm vµ thuËn nghÞch.
- C¸c hîp chÊt liªn halogen Hal-Hal cã kh¶ n¨ng ph¶n øng cao h¬n halogen t¬ng øng,
v× cã sù ph©n cùc vÒ phÝa Hal ©m ®iÖn h¬n
I2 < IBr < Br2 < ICl < BrCl
kt® 1 3.103 104 105 4.106
2. Ph¶n øng céng halogenua hi®ro
Ph¶n øng thêng b¾t ®Çu b»ng sù h×nh thµnh phøc . TÝnh ®Æc thï lËp thÓ
kh«ng cao.
ThÝ dô : DCl céng trans vµo metyl xiclopenten-1, nhng l¹i céng cis vµo
propenylbenzen.
Kh¶ n¨ng ph¶n øng cña HHal t¨ng theo lùc axit :
HF << HCl < HBr <HI
Ph¶n øng céng HCl vµo CH  CH t¹o thµnh CH2=CHCl cÇn cã chÊt xóc t¸c Liuyt.
Giai ®o¹n céng tiÕp theo cßn khã h¬n.
3. Ph¶n øng céng níc
a. An ken cã thÓ céng níc mét c¸ch trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp (nhê H 2SO4 hoÆc B2H6
xóc t¸c )
H 3O+ + H 2O
CH 3 CH = CH 2 CH 3CHCH 3 CH 3 - CHCH 3 H 2 O CH 3CHCH 3
-H 2O + - H 3O+
OH 2 OH

H2SO4 H 2O
CH3 CH = CH 2 CH3CHCH 3 CH3 - CHCH3
-H2SO4
OSO3H OH

B2H6 H2O2 NaOH

CH3 CH = CH2 ( CH3CH2CH2)3B CH3CH2CH2OH

C¬ chÕ céng H2SO4 t¬ng tù c¬ chÕ céng HHal (AE), ph¶n øng céng B2H6 theo
kiÓu cis, t¹o ra ancol bËc thÊp.
b. Ankin céng níc t¹o ra hîp chÊt cacbonyl nhê chÊt xóc t¸c lµ HgSO 4 hoÆc muèi b¹c,
®ång, vv…c¬ chÕ ph¶n øng cã thÓ nh sau :
OH2
Hg2+ CH CH H+
CH CH CH CH [CH2=CHOH]
2+
- Hg
Hg2 + Hg+

CH3 CH=O

4. Ph¶n øng céng cacbocation.

Cacbocation sinh ra khi céng proton vµo nèi ®«i cña an ken, cã thÓ tÊn c«ng vµo an
ken nh mét t¸c nh©n eletrophin.
CH2 = C(CH3)2 + +
H+ (CH3)3C+ (CH3)3C-CH2-C(CH3)2 - H
(CH3)2C = CH2

(CH3)3C - CH2 -C = CH2

(CH2)3C - CH = C -CH3 +
CH3 CH3
20% 80%

Dïng xóc t¸c lµ axit Liuyt nh BF3, SnCl4, AlCl3…cã thÓ trïng hîp izobutylen
thµnh polime. §¸ng chó ý lµ ph¶n øng chØ b¾t ®Çu khi thªm mét lîng nhá níc hay
axit v« c¬ (lµm chÊt xóc t¸c). V× vËy khi trïng hîp kh«ng ph¶i axit Liuyt t¸c dông
mµ lµ axit v« c¬ sinh ra tõ axit Liuyt lµm xóc t¸c
III.3. Kh¶ n¨ng ph¶n øng vµ híng céng eletrophin
1. Kh¶ n¨ng ph¶n øng céng eletrophin
Kh¶ n¨ng ph¶n øng céng liªn quan ®Õn t¸c nh©n, vµ chÊt xóc t¸c vµ ®Æc
biÖt lµ cÊu tróc hîp chÊt cha no.
Theo c¬ chÕ céng eletrophin th× giai ®o¹n quyÕt ®Þnh tèc ®é ph¶n øng lµ
giai ®o¹n tÊn c«ng cña tiÓu ph©n mang ®iÖn tÝch d¬ng vµo nèi ®«i, v× vËy mËt
®é electron ë liªn kÕt béi cµng cao vµ cacbocation sinh ra cµng æn ®Þnh ph¶n øng
cµng dÔ xÈy ra. Nh vËy nh÷ng nhãm thÕ ®Èy electron (  < 0 ) ë liªn kÕt kÐp lµm
t¨ng kh¶ n¨ng ph¶n øng AE, tr¸i l¹i nhãm thÕ hót e ( > 0 ) lµm gi¶m kh¶ n¨ng ph¶n
øng. ThÝ dô kt® cña ph¶n øng céng brom :
(CH3)2C=CH2 > CH3CH=CH2 > CH2=CH2 > CH2=CHBr > CH2 = CHCOOH
5,53 2,03 1,0 0,04 0,03
C¸c quy luËt vÒ ¶nh hëng cña nhãm thÕ ®Õn kh¶ n¨ng céng cña an ken nãi
chung còng cã thÓ ¸p dông cho c¸c an kin :
CH3C CH > CH CH > CH C-COOH

§¸ng chó ý lµ so víi an ken th× ankin cã kh¶ n¨ng ph¶n øng electrophin thÊp h¬n.
Ch¼ng h¹n tèc ®é lµm mÊt mµu níc brom cña axetilen chËm h¬n etilen lµ 5 lÇn.
Sù kh¸c nhau vÒ kh¶ n¨ng ph¶n øng cña liªn kÕt C  C vµ liªn kÕt C=C lín ®Õn møc
cã thÓ brom ho¸ chän läc chØ riªng nèi ®«i cña enyn.
CH2 = CH - CH2 - C CH + Br2 BrCH2 - CHBr - C CH

2. Híng céng electrophin

Ph¶n øng céng electrophin lu«n xÈy ra u tiªn theo híng h×nh thµnh cacbocation trung
gian t¬ng ®èi bÒn h¬n (quy t¾c Maccopnhicop ®· ®îc kh¸i qu¸t hãa).
VÝ dô:
+ X-
CH3CHCH3 CH3CHXCH3
(bÒn h¬n) (s¶n phÈm chÝnh)
HX
CH3CH = CH2 -X-
+ X- CH3CH2CH2X
CH3CH2CH2
(kÐm bÒn) (s¶n phÈm phô)
 + +
F3C - CHCH3 X- CF3CHXCH3
(kÐm bÒn) (s¶n phÈm phô)
CF3CH = CH2 HX -
-X -
+ + -
X F3CCH2CH2X
F3C - CH2CH2
(bÒn h¬n) (s¶n phÈm chÝnh)

Theo quy luËt trªn, c¸c ph¶n øng céng HCl vµo CH 2=CHCl, CH3C  CH vµ
CH2= CHCN lÇn lît cho CH3CHCl2, CH3CCl = CH2 vµ ClCH2CH2CN.
IV. VËn dông gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò cÇn thiÕt trong gi¶ng d¹y ch ¬ng : an
ken – anka®ien – ankin
C¬ chÕ céng electrophin trong ch¬ng tr×nh hãa häc phæ th«ng cã thÓ tiÕn
hµnh khi nghiªn cøu c¸c hi®rocacbon kh«ng no qu¸ tr×nh nµy cã thÓ chia lµm 3 giai
®o¹n :
- XuÊt hiÖn c¸c tiÓu ph©n ho¹t ®éng (c¸c ion v« c¬)
- T¹o ra c¸c ion h÷u c¬ (cacbocation)
- T¬ng t¸c gi÷a c¸c ion t¹o ra c¸c ph©n tö trung hßa
Ph¶n øng céng vµo an ken nãi riªng còng nh hi®rocacbon kh«ng no nãi chung
®îc xÐt víi ba t¸c nh©n : Hi®ro (H2), halogen (X2) vµ HX.
- Nhãm 1 : T¸c nh©n ®èi xøng H2 vµ X2
- Nhãm 2 : T¸c nh©n bÊt ®èi xøng H-X
ë ®©y ta chØ xÐt c¬ chÕ céng electrophin vµo hi®ro cacbon kh«ng no
IV.1. Anken
TÝnh chÊt ®Æc trng cña an ken lµ khuynh híng ®i vµo ph¶n øng céng ë ph¶n
øng nµy liªn kÕt  bÞ ®øt ra ®Ó hai nhãm míi g¾n thªm vµo vµ cho mét hîp chÊt
no
H H H X
C=C + X-Y H-C-C-H
H H
Y H

Mét ®Æc ®iÓm næi bËt cña an ken lµ mËt ®é electron tËp trung t¬ng ®èi
cao gi÷a hai nguyªn tö cacbon cña nèi ®«i C=C vµ tr¶i réng ra theo hai phÝa cña liªn
kÕt . V× vËy t¸c nh©n electrophin t¸c dông ®Æc biÖt dÒ dµng vµo c¸c nèi ®«i
C=C chñ yÕu lµ céng electrophin.
1. Céng halogen (Cl2, Br2) :
CCl4
CnH2n + X2 (dd) CnH2nX2
 VÝ dô :
H H H Br
C=C CCl4
+ Br2(dd) H-C-C-H
H H
Br H

C¬ chÕ ph¶n øng céng dung dÞch níc brom : céng electrophin (ion d¬ng tÊn
c«ng tríc vµo cacbocation mang ®iÖn ©m) theo hai giai ®o¹n :
a. Giai ®o¹n chËm (quyÕt ®Þnh tèc ®é ph¶n øng) t¹o ra cacbocation (cation
cã ®iÖn tÝch d¬ng ë trªn nguyªn tö cacbon).
 -  - 
CH2 = CH2 + Br Br CH2 - CH2 - Br

b. Giai ®o¹n nhanh :

Br

CH2 - CH2 - Br + Br- CH2 - CH2
Br

Ph¶n øng nµy dïng ®Ó nhËn biÕt an ken nhê sù mÊt mµu n©u ®á cña dung
dÞch níc brom.
2. Céng HX (X : halogen, OH, OSO3H)
Quy t¾c Maccopnhicop : Khi céng mét anken bÊt ®èi víi mét t¸c nh©n bÊt ®èi HX
th× s¶n phÈm chÝnh ®îc t¹o thµnh do phÇn d¬ng cña t¸c nh©n ( H+) g¾n vµo C cña
nèi ®«i mang ®iÖn ©m (C cã nhiÒu nguyªn tö hi®ro h¬n) vµ phÇn ©m cña t¸c
nh©n (X) g¾n vµo cacbon cña nèi ®«i mang diÖn d¬ng (C cã Ýt nguyªn tö hi®ro
h¬n)
CH3 - CH - CH3 (s¶n phÈm chÝnh)
CH3 - CH = CH2 + HCl Cl
CH3 - CH2 - CH2 - Cl (s¶n phÈm phô)

Gi¶i thÝch quy t¾c : Ph¶n øng xÈy ra theo c¬ chÕ céng electrophin do ®ã giai ®o¹n
chËm u tiªn t¹o ra cacbocation bÒn v÷ng h¬n (®iÖn tÝch d¬ng cña cacbocation ®îc
gi¶i táa kh¾p ph©n tö).
 
CH3 - CH - CH3 + Cl -
CH3 - CH = CH2 + HCl (A)

CH3 - CH2 - CH2 + Cl-
(B)

Cacbocation (A) bÒn h¬n (B) v× ®iÖn tÝch d¬ng n»m ®èi xøng nªn gi¶i to¶
trªn toµn bé ph©n tö.
Còng cã thÓ gi¶i thÝch : do gèc ankyl ®Èy electron lµm cho liªn kÕt  bÞ ph©n cùc,
nªn ion d¬ng dÒ g¾n vµo cacbon mang ®iÖn ©m vµ ngîc l¹i.
- Kh¶ n¨ng céng : HI > HBr >HCl > HF
- Ph¶n øng céng H2O : etylen rîu etylic
®ång ®¼ng rîu bËc 2 hoÆc bËc 3

CH2 = CH2 + HOH H+ CH3CH2OH

H+
CH3-CH=CH2 + HOH CH3-CH-CH3
OH
CH3 CH3
H+
CH3- C = CH2 + HOH CH3 - C - CH3
OH

- Ph¶n øng céng H2SO4

CH3-CH=CH2 + H-OSO3H CH3-CH-CH3
OSO3H ( iso propyl hi®rosunfat )

IV.2. Anka®ien
Anka®ien liªn hîp t¹o thµnh do hai nèi ®«i C=C xen kÏ b»ng mét nèi ®¬n C-C.
C¸c hîp chÊt cã nèi ®«i C=C quan träng lµ:
- Buta®ien –1,3 hay ®ivinyl : CH2=CH-CH=CH2
- 2-Metyl buta®ien-1,3 hay isopren : CH2 = C-CH =CH2
CH3
Buta®ien –1,3 cã thÓ coi lµ chÊt ®iÓn h×nh cho c¸c ®ien liªn hîp. Buta®ien -1,3
cho c¸c ph¶n øng th«ng thêng cña an ken, nhng xÈy ra dÔ dµng h¬n nhiÒu so víi ®a
sè c¸c anken hoÆc c¸c ®ien cã nèi ®«i c¸ch xa. MÆt kh¸c bªn c¹nh céng hîp 1,2 cßn
xÈy ra céng hîp 1,4.
Ch¼ng h¹n :
Anka®ien cã thÓ céng tèi ®a theo tØ lÖ sè mol 1:2
CH2=CH-CH=CH2 + 2Br2 CH2-CH-CH-CH2
Br Br Br Br (Tetra brom butan)
NÕu ph¶n øng céng theo tØ lÖ 1:1 th× sÏ cho 2 s¶n phÈm theo kiÓu céng 1,2
vµ céng 1,4
(1,2) CH2-CH-CH=CH2
CH2=CH-CH=CH2 + Br2 Br Br (20%)

(1,4)
CH2-CH-CH=CH2
Br Br ( 80%)
 (1,2) CH3-CH-CH=CH2
Cl
CH2=CH-CH=CH2 + HCl

(1,4)
CH3-CH=CH-CH2-Cl

§èi víi isopren, ph¶n øng céng víi HCl theo tØ lÖ 1:1 cã thÓ cho tèi ®a 7 s¶n phÈm
céng, nhng trong thùc tÕ chØ cã 2 s¶n phÈm chÝnh sau :
CH3
(1,2)
CH3-C-CH=CH2
CH3
Cl
CH2=C-CH=CH2 + HCl
CH3
(1,4)
CH3-C=CH-CH2
Cl

IV.3. Ankin
Trong ph©n tö cã mét nèi ba C  C víi nguyªn tö C lai ho¸ sp nªn ph©n tö cã cÊu t¹o
th¼ng, gãc ho¸ trÞ 1800.
Liªn kÕt C=C bao gåm mét liªn kÕt  kÐm bÒn. Tuy nhiªn nèi  trong C  C h¬i bÒn
h¬n so víi nèi  trong C=C nªn ph¶n øng céng vµo nèi ba x¶y ra khã h¬n céng vµo
nèi ®«i.
1. Céng halogen X2( X : Cl, Br )
Ph¶n øng xÈy ra qua hai giai ®o¹n (giai ®o¹n 1 céng trans)
+X 2 +X 2
CnH2n-2 CnH2n-2 X2 CnH2n-2 X4
VÝ dô :
Br Br Br
+ Br2 + Br2
CH CH CH=CH CH - CH
Br Br Br
trans-1,2-§ ibrometen 1,1,2,2-Tetrabrometan
Giai ®o¹n sau xÈy ra khã h¬n giai ®o¹n tríc. Nãi chung c¸c ankin lµm mÊt mµu dung
dÞch níc brom chËm h¬n anken.
2. Céng HX( X : Cl, Br, I )
Ph¶n øng nµy còng xÈy ra hai giai ®o¹n vµ giai ®o¹n sau khã kh¨n h¬n giai ®o¹n tr-
íc.
HCl HCl
CH CH CH2=CH-Cl CH3-CHCl2
axetilen Vinyl clorua 1,1-§ iclo etan

Trong kü thuËt, vinylclorua ®îc ®iÒu chÕ b»ng c¸ch cho hçn hîp cïng sè mol C 2H2
vµ HCl ®i qua chÊt xóc t¸c HgCl2 ë 150-2000C.
 HgCl2
CH CH + HCl
150-200 C
0 CH2=CH-Cl

xt,to,p -CH2-CH-
n CH2=CH-Cl
Cl
n

Ph¶n øng céng c¸c ®ång ®¼ng axetilen tu©n theo quy t¾c Maccopnhicop.
3. Céng HOH (hi®rat hãa)
Axetilen An®ehit axetic
§ång ®¼ng Xeton

HgSO4
CH CH + HOH 0 CH2=CH CH3-CHO
80 C
OH An®ehit axetic
kÐm bÒn

xt
R1 - C =C- R2 + HOH R1 - CH=C - R2 R1 -CH2-C - R2
t0,p
OH O
kÐm bÒn Xeton

4. Céng axit CH3COOH

Axetilen vµ c¸c ankin-1cã kh¶ n¨ng tham gia ph¶n øng céng víi axit axetic
O
ZnCH3COO)2
CH CH + CH3COOH CH2=CH-O-C-CH3
t0
5. Céng hi®roxianua :

CH  CH + H-CN
CuCl2/NH3
CH2=CH-C  N
IV.4. Bµi tËp ¸p dông
Bµi 1 : Hoµn thµnh c¸c ph¬ng tr×nh ph¶n øng sau ( viÕt s¶n phÈm chÝnh):
a. CH2 = CH2 + HBr ?
b. CH3- CH = CH2 + HI ?
c. …? + …? CH3- CHBr- CHBrCH3
d. …? + …? CH3- CHBr- CH(CH3)2
Bµi gi¶i

a. CH2 = CH2 + HBr CH3-CH2Br

 b. CH3- CH = CH2 + HI CH3- CHI- CH3
dungm«i tr¬
c. CH3- CH = CHCH3 + Br2 CH3- CHBr- CHBrCH3
d. CH2= CH- CH(CH3)2 + HBr CH3- CHBr- CH(CH3)2
Bµi 2 : ViÕt s¶n phÈm vµ gi¶i thÝch c¬ chÕ ph¶n øng cña etilen víi :
a, Br2 trong CCl4 b, Br2 trong H2O c, Br2 trong níc cã pha NaCl
Bµi gi¶i
a,
H H H Br
C=C CCl4
+ Br2(dd) H-C-C-H
H H
Br H

C¬ chÕ :
 Giai ®o¹n chËm (quyÕt ®Þnh tèc ®é ph¶n øng) t¹o ra cacbocation.

 -  - 
CH2 = CH2 + Br Br CH2 - CH2 - Br

 Giai ®o¹n nhanh :

Br

CH2 - CH2 - Br + Br- CH2 - CH2
Br
b, Trong dung m«i níc cã s¶n phÈm Br-CH2-CH2-OH (etilenbromhi®rin) theo c¬
chÕ ph¶n øng :
Br2 + H2O HBr + HOBr {H+, Br-, HOBr}
Br Br
+ - +
CH2=CH2 + Br - OH CH2-CH2 + OH - CH2-CH2
OH

Ngoµi ra cã thÓ cã :
Br
+ Br
CH2-CH2 + Br - CH2 - CH2
Br

c, T¬ng tù nh b, nhng cßn cã :

Br Br
+
CH2-CH2 + Cl- CH2-CH2
Cl
Kh«ng t¹o ra 1,2 - ®icloetan do kh«ng cã t¸c nh©n Cl+
Nh vËy : Muèn cho ph¶n øng chØ t¹o ra BrCH2-CH2Br ph¶i tiÕn hµnh ph¶n øng
trong dung m«i tr¬ ( vÝ dô : CCl4)
Bµi 3 : Propen ph¶n øng víi níc brom cã hoµ tan mét lîng nhá NaI cã thÓ t¹o thµnh
bao nhiªu s¶n phÈm ? ViÕt ph¬ng tr×nh ph¶n øng. Gi¶i thÝch?
C¬ chÕ :
Giai ®o¹n chËm : T¸c nh©n eletrophin Br+ céng vµo C- ®Ó t¹o ra cacbocation :
(+)
CH3-CH-CH2Br + Br-
CH3-CH=CH2 + Br2
(+)
CH3-CH2Br-CH2 + Br -

Giai ®o¹n nhanh : Cacbocation kÕt hîp víi Br-, I-, OH- t¹o ra 5 s¶n phÈm gåm :
CH3-CH=CH2 + Br2 CH3-CH-CH2 (1)
Br Br

CH3-CHI-CH2Br + Br -
(2)
CH3-CH=CH2 + Br2 + I -

CH3-CHBr-CH2I + Br-
(3)
CH3-CHOH-CH2Br + HBr
(4)
CH3-CH=CH2 + Br2 + H2O

CH3-CHBr-CH2OH + HBr
(5)

Bµi 4 : So s¸nh sù chän läc vÞ trÝ cña ph¶n øng gi÷a HBr víi :
a, CF3CH=CH2 b, BrCH=CH2 c, CH3-O-CH=CHCH3
Bµi gi¶i
a, Ba nguyªn tö F liªn kÕt víi C cã Ýt nguyªn tö hi®ro cã khuynh híng kÐo cÆp
electron  vÒ phÝa nã g©y ra ph¶n øng céng ngîc quy t¾c Maccopnhicop. Do ®ã
s¶n phÈm chÝnh lµ CF3CH2CH2Br :
F
- +
F C - CH = CH2 + HBr CF3CH2 - CH2Br
F

b, Víi Br hiÖu øng hót electron bÞ bá qua bëi sù bÊt ®Þnh xø tr¶i réng  cña mét
cÆp electron cha liªn kÕt tõ Br ®Õn C+, b»ng c¸ch Êy lµm bÒn v÷ng cation R+
( hiÖu øng céng hëng p- ) :
.. + +
: Br
.. CH CH3 : Br CH CH3
..
 vµ s¶n phÈm Maccopnhicop ®îc t¹o thµnh :
BrCH = CH2 + HBr Br - CH - CH3
Br

c, T¬ng tù b, xÈy ra hiÖn tîng céng hëng p- gi÷a cÆp electron p tù do cha liªn kÕt
cña oxi víi electron  :
.. +
CH3 - O H+
.. - CH = CH - CH3 CH3 - O
.. = CH - CH2 - CH3
.. + + Br -
CH3 - O
.. - CH -CH2 - CH3 CH3 - O - CH - CH2 - CH3
Br

NhËn xÐt : Khi cã nhãm hót electron cßn cã 1cÆp electron p trªn nguyªn tö g¾n vµo
cacbon nèi ®«i th× cã hiÖn tîng céng hëng p -  vµ ph¶n øng céng theo quy t¾c
Maccopnhicop.
Bµi 5 : ViÕt c¸c ph¬ng tr×nh ph¶n øng theo tØ lÖ sè mol 1:1 cña c¸c chÊt sau ®©y
víi dung dÞch Br2 trong CCl4. Gi¶i thÝch sù ®Þnh híng ph¶n øng :
a, CH2= CH- CH2- C  CH b, CH2= CH- C  CH
c, (CH3)2C= CH- CH2- CH= CH2 d, CH3- CH= CH- CH2- CH= CHBr
Bµi gi¶i
a, CH2= CH- CH2- C  CH + Br2 CH2Br- CHBr- C  CH
2
Kh¶ n¨ng ph¶n øng céng electrophin cña liªn kÕt ®«i (Csp ) cao h¬n liªn kÕt ba (Csp)
2
do ®é ©m ®iÖn Csp > Csp nªn kh¶ n¨ng gi÷ eletron cña Csp bÒn h¬n.
b,
1,4
CH2Br-CH=C = CHBr

1 2 3 4 + Br2 3,4
CH2 = CH - C = CH CH2=CH-CBr = CHBr

1,2
CH2Br-CHBr-C = CH

Cã 3 s¶n phÈm céng : céng 1,4 ; céng1,2 ; céng 3,4 do cã sù liªn hîp gi÷a c¸c
liªn kÕt  cña liªn kÕt ®«i vµ liªn kÕt ba.
6 5 4 3 2 1
c, (CH3)2C = CH - CH2- CH = CH2 + Br2 (CH3)2CBr- CHBr - CH2 -CH = CH2
Do ë C5 cã hai nhãm CH3 ®Èy electron vÒ phÝa liªn kÕt ®«i nªn mËt ®é electron
liªn kÕt C5 = C4 cao h¬n liªn kÕt C2 = C1 nªn kh¶ n¨ng ph¶n øng electrophin cña C 5 =
C4
6 5 4 3 2 1
d, CH3-CH = CH - CH2 -CH = CHBr + Br2 CH3CHBr - CHBr - CH2 - CH = CH2

Kh¶ n¨ng céng AE cña liªn kÕt C5 = C4 cao h¬n liªn kÕt C2 = C1 do ë C5 = C4 cã
nhãm CH3 ®Èy electron lµm t¨ng mËt ®é electron, cßn ë C2 = C1 cã Br hót electron
lµm gi¶m mËt ®é electron.
Bµi 6 : Khi cho iso-butilen vµo dung dÞch HCl cã hßa tan NaCl, CH 3OH cã thÓ t¹o
ra nh÷ng hîp chÊt g× ? Gi¶i thÝch.
Bµi gi¶i
S¶n phÈm ph¶n øng lµ hçn hîp gåm :
CH3
CH3 - CBr - CH3 ; CH3 - C - CH3
CH3 OH
CH3
CH3 - CCl - CH3 vµ CH3 - C- O-CH3
OH CH3

Gi¶i thÝch dùa vµo c¬ chÕ ph¶n øng

- Trong dung dÞch cã c¸c qu¸ tr×nh ph©n li :
HBr H+ + Br-
NaCl Na+ + Cl-
Do ®ã trong dung dÞch cã 4 t¸c nh©n lµ Br -, Cl-, H2O vµ CH3OH cã
kh¶ n¨ng kÕt hîp víi cacbocation. Ph¶n øng theo c¬ chÕ céng electrophin (AE).
Tríc hÕt t¸c nh©n electrophin(H+) tÊn c«ng vµo C- ®Ó t¹o cacbocation
(giai ®o¹n chËm) :
+ - + chËm +
CH3 C CH2 + H CH3 - C - CH3
CH3
CH3

Sau ®ã lµ qu¸ tr×nh kÕt hîp cacbocation víi c¸c t¸c nh©n Br -, Cl-, H2O
vµ CH3OH ®Ó t¹o thµnh s¶n phÈm (giai ®o¹n nhanh) :
CH3 CH3
CH3 - C (+) + Br - nhanh
CH3 - C - Br
OH CH3
 CH3
CH3
CH3 - C (+) + Cl- nhanh
CH3 - C - Cl
OH
CH3

CH3
CH3
CH3 - C (+) + HOH nhanh
CH3 - C - OH + H+
OH CH3

CH3 CH3
CH3 - C (+) + CH3OH nhanh CH3 - C - O - CH3 + H+
OH CH3

Bµi 7 : Cho biÕt s¶n phÈm ph¶n øng cña isobutilen víi H 2S trong H2SO4 ®Æc. T¹i
sao ph¶n øng kh«ng xÈy ra nÕu kh«ng cã H2SO4 ®Æc.
Bµi gi¶i
Ph¶n øng :

H2SO4 ®Ëm®Æc
CH3
CH3 - C = CH2 + H2S CH3 - C - S - H
CH3 CH3

Gi¶i thÝch : H2S lµ axit yÕu kh«ng thÓ b¾t ®Çu ph¶n øng b»ng c¸ch céng H+
vµo C=C ®Ó t¹o cacbocation (CH3)3C+, sau ®ã liªn kÕt víi S cña H2S ®Ó t¹o axit
liªn hîp cña (CH3)CSH2+ vµ tr¶ l¹i H+ cho HSO4- ®Ó t¹o s¶n phÈm cuèi cïng.