Tương Lai C A T Do

Fareed Zakaria
e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do
1 of 197

Fareed Zakaria
Chuyn ng: thnh vin ums & in ca din n x-cafevn.org Mc Lc Dn Nhp Chng Mt i i Dn Ch Chng Hai Trn Nhng Con ng uanh Co Chng Ba Dn Ch Khng C T Do Chng Bn Hi Gio, Trng Hp c Bit Chng Nm Tt u Nn Ha Xu Chng Su V S Co Chung Ca Quyn

nh vin ums, x-cafevn.org, chuyn ng
Dn ch c lun l mt iu tt? Tc gi Fareed Zakaria thch thc ngi

c khi phn tch nhng gi tr ca dn ch, t khi n ch l mt dng thc cm quyn cho n khi n tr thnh mt l sng ca x hi. ua cun sch ng ai a o: n h p i rong goi c, Fareed Zakaria t ra nhiu cu hi hc ba: mt xu ca dn ch l g? C nn c qu nhiu t do? u l cn cn gia t do cp tin v dn ch? Tc gi cng gii thiu v lch s ca qu trnh dn ch trn th gii cng nh nhng bin thi ca dn ch khi c p dng trong cc vng a l v vn ho khc nhau. -cafe xin trn trng gii thiu v ng ti bn ting it ca cun sch ny do thnh vin ums chuyn ng. Chc chn bn dch s gip chng ta hiu r hn v khi nim dn ch cng nh cc gc nhn v n.
Bums & Din V, x-cafevn.org
1 of 197
Fareed Zakaria
2 of 197
nh vin ums b nhiu cng sc v thi gian dch cun sch sang ting it vi mt vn phong trong sng, d hiu v khch quan. Xin thay mt ton th din n cm n bn v d n ny. Nhn xt ca mt s c gi v ni dung cun sch: ...mt trong nhng phn tch c ngha nht v chnh tr gii ca p k va qua. Samuel Huntington kch ch cho n tn trang cui cng. t phn tch c gi tr ln. Business Week t s v ginh cho c gi. t tc phm cc c o v sc bn. Washington Po mt tc phm l , li nhiu suy ngh v nhng tc ng ca cc nguyn l hin php phng y. Hennry Kissinger mt ngi hiu bit mi ngc ngch ca hnh tinh ny ng bn lun v vn cp bch nhng khng my ai n ca mt nn dn ch khng t do, phn tch trng hp c bit i gio v ch cho c gi cch quan st nhng iu c cho l ng nhin t mt gc nhn khc. Richard Holbrooke nhng quyn sch ch n gin l hi b ngn. National Review i cun sch to bo v nhiu am ng ca mnh, akaria vit tip tc phm ca ocquevie, [...] ong cho ng c c mt lng c gi ng o. New York Times rong cng trnh phn tch sc bn ca mnh, akaria a ra nhng cu hi kh v chun b sn nhng cu tr li c tnh cht khiu khch. Arthur Schlessinger Junior Tiu s tm tt ca Fareed Zakaria: Fareed Zakaria l tng bin tp ca Newsweek International v l bnh lun vin chnh tr ca i ABC News. ng ta hin sng ti New York. Zakaria, sinh nm 1964 ti Bombay, bo v lun n tin s ngnh Khoa hc chnh tr ti trng i hc Harvard-University, l ging vin ngnh uan h quc
2 of 197
Fareed Zakaria
3 of 197
t v Trit hc chnh tr ti y cho n khi ng nm v tr lnh o trong ban bin tp tp ch chuyn ngnh c uy tn Foreign Aairs. T nm 2000 ng ta lnh trch nhim l tng bin tp ca Newsweek International, tp ch c lng n bn pht hnh rng khp ton th gii vi tng s c gi vo khong 3,5 triu ngi. Zakaria thng xuyn vit cho Newsweek, New York Times, Wall Street Journal v New Yorker. Nhng cng trnh v bo ch v vn hc ca Zakaria nhiu ln chim c gii thng. e uture of reedom l cun sch th 3 ca ng, hin nay cun ny c dch ra 17 th ting. Ln xut bn th nht ti Hoa k u nm 2003, ch mt thi gian ngn n c mt trong danh mc Beseller ca New York Times.
Chng Mt i i Dn Ch Chng ta ang sng trong thi i dn ch. Khng c mt tro lu no trong
nhng th k qua li du n su m trn th gii nh nhng nc i thng li ca nguyn tc a s. Vo nhng nm 1900 vn cn cha h c mt nc no trng ra c c tnh c bn theo ngy nay ta c th khng nh c y l mt nn dn ch: b nhim cc c quan chnh tr qua cc cuc bu c, trong tt c mi cng dn n tui trng thnh u c php i bu. n nay c 119 nc trn th gii, tng ng vi 62% dn s ton cu, tha mn c tiu chun ny. Nhng g c gi l thc tin chnh tr bt u mt vi nc t i ti Bc M gi y tr thnh chun mc iu hnh nh nc khp mi ni trn th gii. Nn qun ch li thi, ch ngha pht xt, ch ngha cng sn b mt tn nhim vnh vin, nh nc thn quyn hi gio trong bt c trng hp no cng khng my c a chung do bi mt nhm thiu s qu khch. i vi tuyt i a s nhn loi, ch c duy nht dn ch l ci ngun ca tnh chnh ng chnh tr. Ngay n c nhng k c ti nh Hosni Mubarak Ai cp hoc Robert Mugabe Zimbabwe cng phi chu tn km t chc nhng cuc bu c honh trng c th ngay t u bit ai l ngi thng c. Vic ngay c nhng k chng i dn ch cng phi bt chc nhng ngn ng v nghi l ca mt nn dn ch chng t: Cuc chin thng li t lu. Tuy nhin thi i dn ch cn lm nn s ch nhng mt khc na. T
Bums & Din V, x-cafevn.org e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do 3 of 197
Fareed Zakaria
4 of 197
ngun gc vn t Hy lp c dn ch c ngha ta nh l s cai tr ca nhn dn. V mt s phn b li quyn lc t trn xung di qu nhin c th quan st thy khp mi ni. V th y ti s dng khi nim n ch ha, mc d s vic xy ra hon ton khng gii hn trong lnh vc chnh tr. Tuy vy nhng hin tng i km xy ra khp ni cng ch l mt: Cc c cu th bc b tan v, nhng h thng kp kn m ra, sc p ca qun chng tr thnh ng lc thay i x hi. T mt hnh thc nh nc, nn dn ch pht trin thnh mt li sng (way of life). d nh trong kinh t: tnh c trng v mi ca ch ngha t bn hin i khng phi l ton cu ha, cng khng phi l vai tr p o ca thng tin v k thut; c hai u c t lu. Ci mi chnh l cht lng dn ch ca n. Tng trng kinh t trong vng 50 nm qua em li s giu c cho hng triu con ngi cc nc cng nghip pht trin. Tiu xi mc cao, c tin gi tit kim v c vn u t ngy nay thuc vo ti sn ca ng o qun chng, nhng ci bt buc cc kt cu x hi phi thch nghi. Quyn lc kinh t, hng th k nay tp trung trong nhm cc thng gia ng knh trng, cc ch nh bng v tng lp quan chc, gi y dch chuyn v pha tng lp c bn bn di. a s cc c s kinh doanh, vng, a s cc quc gia khng cn li ko mi cho s chc ngn thuc tng lp trn na, m nhm vo tng lp trung lu ng o. Cng ng thi v ti sn c nh ca mt vi hip hi u t danh ting nu em so snh vi tim lc ti chnh ca mt qu hu tr c khc no tin tiu vt. Vn ha cng tr nn dn ch hn. Nn vn ha thng lu c in tuyt nhin khng phi cht hn, nhng n cng ch tn ti mt cch lay lt nh th l mt mt hng tiu dng dnh cho cc th h gi. Trung tm ca i sng vn ha ngy nay b nhc pop, s cun ht ca phim nh thng mi v nhng chng trnh v tuyn ch yu chim lnh. B ba ny to nn tiu chun ngh thut ca thi i chng ta, l h ta vn ha m chng ta chuyn ng trong . Hn na: cuc cch mng dn ch lm thay i cc khi nim vn ha ca chng ta. Nu xa kia danh ting ca mt n ca s chng hn c l ch yu ph thuc vo iu ai l ngi yu thch ch ta, th ngy nay danh ting ca ch ta s ph thuc vo s lng nhng ngi hm m. nh gi theo kiu nh vy th Jessey Norman s khng bao gi snh kp vi Madonna. S lng vt ln tr thnh biu tng ca cht lng. Ci g lm nn s dch chuyn d di y? Ging nh tt c cc tro lu ln trong x hi ln sng dn ch bt ngun t rt nhiu yu t: s tin b ca k thut, s giu c ngy cng tng ca tng lp trung lu, s tht bi ca cc h t tng v cc h thng khc mt thi gi cho x hi c c trt t ca n. ng gp
Fareed Zakaria
5 of 197
thm vo nhng tc ng mang tnh cu trc ny l nc M, mt lc lng mang tnh lch s. Do v th p o ca Hp Chng uc Hoa K vi mt nn chnh tr v vn ha c mc dn ch rt su rng c v nh qu trnh dn ch ha ton th gii l iu khng th no trnh khi. Cho d cc nguyn nhn c th l th no i na: Vic d on cc hu qu ca qu trnh dn ch ha ngy cng tng cng khng ly g lm kh khn. Vi vic ci to mi trng chnh tr, qu trnh dn ch ha vn cn lu mi n ch ca mnh, bi v cn nhiu ci khc na tham gia lm nn cuc sng hin i ca chng ta, chng, suy cho cng cng xut pht t cc tng dn ch. Chng hn ngi ta ni rng trong giai on tng trng cao ca nhng nm chn mi, vic tip cn cc ngun thng tin c dn ch ha. Trc s gia tng ca chng ch nhm phc v cho ch tp quyn trung ng v cho c cu th bc. Nhng nc i thng li ca Radio, TiVi, in nh v Megafon cha ng mt hiu ng tp trung ha. Ai nm trong tay k thut ny c ngha l nm c ton b x hi. Chnh v th m nhng k lm o chnh, nhng nh cch mng th k hai mi u tin bao gi cng tin hnh chim gi cc i truyn thanh. Trong x hi tin hc ngy nay ngc li c n hng ngn knh tin tc khc nhau iu ny lm cho vic kim sot tp trung tr nn khng th thc hin c v gip cho vic th hin cc kin khc bit tr nn d dng hn. Mng internet y qu trnh ny ln ti nh im. theo nh omas Friedman, nh bnh lun ca t New York Times: t c u kt ni mng, khng mt ai c chc nng kim sot. Dn ch ha thng tin v k thut c ngha l trn thc t mi mt ngi gn nh u c th c tt c mi th trong tay. K c v kh git ngi hng lot. Osama Bin Laden trong nhng nm chn mi cng tng my m ch to v kh sinh hc. iu ng ngc nhin nht y l: Cc s liu khoa hc v cc ti liu hng dn tm c trong nh ca cc phn t Al Kaida Kabul cho thy chng khng phi l nhng th nh cp t cc ti liu mt ca cc phng th nghim quc gia, m l t nhng tp tin ti xung t internet. Ai mun bit mt ci g , chng hn lm th no nui cy vi trng gy bnh than, lm th no pha ch c dc hoc lm th no tin hnh chin tranh ha hc, h ch cn c trong tay mt phng tin tm kim tt trn internet. Cc cht ph gia gi y d kim hn lc no ht; ci quan trng nht l hiu bit v chuyn mn, chnh iu ny trong cc thp k qua cng lan ta mt cch ht sc rng khp. Ngay c k thut nguyn t v nguyn tc ai cng c th nm bt. Tuy nhin l nhng kin thc c khong nm mi nm tui, tng c p dng vo cc radio sng trung v trong tivi en trng. Tm li nhng th nh vy ngi ta c th ni l s dn ch ha ca bo lc.
Fareed Zakaria
6 of 197
y khng ch bn v mt t ng thng dng. Dn ch ha bo lc l mt nt c trng c bn ca hin ti. Hng bao th k nay s c quyn bo lc thuc v nh nc c tha nhn; khong cch quyn lc ny gia cng dn v chnh quyn em li trt t v lm nn mt phn ca cht kt dnh gi cho nn vn minh hin i gn b li vi nhau. Trong cc thp k va qua tuy nhin u th ca cc c quan nh nc b thu nh li mt cch ng k; ngy nay cc nhm x hi phn tn c th gy nn nhng hu qu khn lng. n nng n nht ging tr li uy quyn ca nh nc khng cn nghi ng g na chnh l ch ngha khng b, khng ch c vy t pha khc uy quyn ny cng phi chu mt sc p ngy cng gia tng. trng vn, h thng kinh doanh c th, cc n v hnh chnh cp a phng, cc t chc x hi dn s tt c nhng th ngy cng nng ln trn nh nc. S suy yu ca n bc l vn nhp c lu lan trn khp th gii, nhng dng lu chuyn ti chnh m m, cc v bun ngi, bun ma ty v v kh. c cc bin chuyn hin din khp mi ni v k thut, x hi v kinh t to iu kin thun li, qu trnh phn tn quyn lc s tip tc tip din. Mt khc nh nc t sau s kin 11.09.2001 c thm sc mnh v tnh chnh ng mi. Nh vy c trng cho thi i khng b l mi quan h cng thng gia mt bn l qu trnh dn ch ha quyn lc cng v mt bn l s hi sinh ca mt nh nc mnh. Bn lun v nhng vn nh vy d nhin cn phi gi sao cho dn ch khng tr nn b nghi ng, thiu tin tng. Nhng tc ng ca chng ch yu l tch cc v cc k tch cc. Liu c ai ngi mun quay tr li ci thi m cc c nhn c rt t c hi pht trin, c rt t nh hng v quyn t ch? nhng, ging nh tt c cc cuc bin i ln, dn ch cng c nhng mt tri ca nmc d hu nh chng my ngi ni n. Ai bo gan lm iu ny, ngi nht thit phi b ngoi tai li ch trch l k lc hu, l con ngi ca ngy hm qua. Chnh v th m chng ta cha bao gi dng li suy ngm v thi i ca mnh. Do s b chp m l k th ca dn ch chng ta khng dm phn tch xem vn no s ny sinh cng vi s lan rng ca dn ch ngy cng mnh m khp mi ni trn th gii. Mc nhin chng ta ngm coi nguyn tc a s hon ton ch c th c tc ng tt. Nu mt khi chng ta phi i mt vi nhng tnh trng khim khuyt ca x hi, ca chnh tr hoc kinh t, chng ta s, lc th cho rng l do nguyn nhn ny lc li cho rng l do nguyn nhn khc, chng ta khng nhn thy nhng mi lin quan, v khng mun b p phi tm ra nhng cu tr li bt buc. Do vy nhng tranh lun t lu tr nn cn thit v s bin ng y n tng xy ra trong trung tm i sng chnh tr, kinh t v x hi ca chng ta, b b qua mt cch hon ton.
Fareed Zakaria
7 of 197
Dn ch v T do
i it rng, s c mt cuc bu c t do v bnh ng c tin hnh, nh ngoi giao M Richard Holbrooke ni v Nam t trong nhng nm 1990, v ngi chin ng l nhng k phn bit chng tc, nhng tn pht xt v nhng k ly khai. mi c l iu kh x. Vt ra ngoi bi cnh lch s ca n nhn nh ny cng ng vi tnh hnh chnh tr th gii hin hnh. V d cc nc theo o Hi: Trong nhng x hi thng thiu t do ny theo quan nim ca chng ta chng ang c i hi cp thit v dn ch ha. nhng, s l ci g nu nh nguyn l a s li a thng n mt nh nc thn quyn? Nhng ni lo nh th hon ton chnh ng. Khp mi ni trn th gii u c nhng chnh ph vn c hnh thnh ln qua bu c, qua ti bu c hoc qua trng cu dn mt cch dn ch nhng thng xuyn vt ra ngoi nhng gii hn quyn lc ca h c hin php quy nh cng nh thng xuyn vi phm nhng quyn c bn ca cng dn. c t ng bo ng ny, quan st thy Peru cho ti Paleine, t Ghana cho ti Venezuela, c th din t tm gn bng khi nim n ch khng c t do. Nu l phng Ty, mi khi ni v Dn ch, chng ta bao gi cng lin tng n thuc tnh t do. ua chng ta quan nim rng mt h thng chnh tr, khng ch ni bt ch c bu c t do v bnh ng, m cn phi ch c mt nh nc php quyn, c s phn chia quyn lc cng nh c cc quyn c bn, l nhng quyn bn cnh vic bo v ti sn, ngoi ra cn phi bo v t do ngn lun, t do hi hp v t do tn ngng. Nhng quyn hin nh thnh vn nh th tuy nhin t n chng h c lin quan cht no n dn ch. n ngay c phng Ty hai nguyn tc ny khng phi lc no cng ng hnh vi nhau. Vic Hitler tr thnh th tng, xt cho cng cng l kt qu ca bu c t do. Ch cho n na u th k trc, t nht l phng Ty, t do v dn ch mi ha nhp vo nhau thnh Dn ch t do. Trong thi gian gn y nht hai nhnh chnh ny trong cu trc chnh tr ca chng ta li c xu hng tch ri khi nhau nhiu ni trn th gii. Nn dn ch n r, nhng t do th khng. V d ti Trung , cc cuc bu c mt s ni m ng cho c ti ln nm chnh quyn, v nhng vng khc chng lm cng thng thm cc mu thun chng tc v s knh ch. Trong khi ti cc nc tr thnh dn ch nh Nam T hay Indonesia v c bn bu khng kh gi y dung ha hn, ci m hn l khi chng cn c iu hnh bi nhng ngi n ng mnh m (Tito, Suharto). Kt qu cng s khng t c bao nhiu nu nh ti nhng nc hon ton khng c dn ch bu c t do c tin hnh. Gi nh sng ngy mai ngi ta ku gi ngi dn cc nc vng Rp i bu c, rt c th nhng
Fareed Zakaria
8 of 197
nhm thng c s l nhng nhm t khoan dung hn, phn ng hn, chng phng Ty, bi Do i mnh hn nhiu so vi ch c ti hin hnh. Trong mt th gii ngy cng dn ch hn nhng chnh ph c tnh i ngc li tro lu ang rc ct vo trc chuyn ng ca x hi chng hn nh khu vc Rp: Dn chng cm nhn ra, ngi ta che giu h nhng g, bi CNN, BBC, Al Jazeera ch cho h thy nhng la chn khc. Tuy nhin cng khng him nhng nn dn ch tr bin thnh nhng nn dn ch gi hiu, t dn n tht vng, trt t o ln, bo lc v nhng dng chuyn ch mi. y ngi ta ngh n Iran hoc Venezuela. D nhin khng v th m chng ta mun t b bu c. nhng chc chn chng ta phi tm hiu xem nguyn nhn ca s pht trin ny nm u. Ti sao cc nc ang pht trin li qu kh nhc vi vic to nn mt nn dn ch n nh xng ng vi tn gi ca n? Nu chng ta mun m nhn cng vic nng nhc ca lc s Hercules to dng mt nn dn ch Iraq, lm th no c th chc chn rng chng ta cng s thnh cng? Trc tin c l phi nu r chng ta hiu nh th no v dn ch. T thi Herodot dn ch trc ht c nh ngha l s thng tr ca nhn dn; s nh ngha khi nim ny nh l mt phng php thnh lp chnh ph c tha nhn hu khp mi ni trong nghin cu v trong ging giy. Ti sao li nh vy, nh chnh tr hc ngi M Samuel Huntington gii thch trong sch e ird ave nh sau: h ng u phiu t do v bnh ng l ht nhn, l iu kin tin quyt ca dn ch. ot ng lnh o ca cc nh nc c hnh nh qua bu c ng khng hiu qu, am nhng, in cn, trch nhim, chy eo quyn li a phng khng c kh nng lm nn nhng chnh sch ph hp i s i hi ca li ch x hi. t chnh ph hin nhng tnh cch nh vy, c khng c mong mun; nhng hon ton khng phi l khng dn ch. n ch l mt o c nh nc trong nhiu o c khc. i quan h ca n i i cc u im cng nh cc khuyt im khc ca cng ng ch c nm bt c, nu nh ngi vch ra c ranh gii r rng gia n v cng ng. nh ngha ca Huntington trng hp vi hiu bit thng thng ca chng ta. Mt t nc c coi l dn ch, chng no c nhiu ng phi chnh tr cnh tranh mt cch t do vi nhau ginh s tn nhim ca c tri. Nu s tham gia ca cng chng vo i sng chnh tr tng ln, v d do cc cng dn ph n cng nhn c quyn tham gia bu c, iu ny nh vy s c nh gi l y mnh dn ch. Vic cc cuc bu c phi tha mn yu cu ph thng v bnh ng, cng c ngha l trc ht d nhin phi c mt chun mc ti thiu v t do
Fareed Zakaria
9 of 197
ngn lun v t do hi hp. Nhng nu ngi ta i xa hn nhng i hi c bn ny, bng cch gn danh hiu dn ch vi vic m bo mt danh mc cc quyn c bn v x hi, chnh tr, kinh t v tn gio (thm vo , vi mi mt ngi quan st li c mt thc o khc nhau), nh th s lm cho khi nim dn ch cui cng tr thnh trng rng khng c ni dung. y in t cho php mnh c mt h thng kinh t, theo nh nh gi ca cc chuyn gia, n hn ch quyn t hu. Php cho n mi y vn cn nu gi c quyn s hu ca nh nc i vi truyn hnh. Anh tha nhn c mt quc gio. Mc d vy cc nc ny r rng u l nhng nc dn ch. M rng khi nim dn ch ti mt quan nim ch quan v vic iu hnh quc gia mt cch hp l c ngha l lm mt i gi tr ca n i vi mc ch nghin cu. Ch ngha phng khong hp hin (conitutional liberalism), ngc li t quan tm n vic mt chnh ph c hnh thnh ln nh th no, hn l quan tm n nhng mc tiu khc. Ch ngha ny c xy dng trn nhng c gng c ngun gc trong lch s ca phng Ty, nhm bo v tnh c lp t ch v nhn phm ca con ngi trc nhng chn p v chnh tr, x hi, tn gio v nhng ci khc. Khi nim ny gn hai tng c lin h gn gi li vi nhau: ch ngha phng khong (liberalism) l mt trng phi trit hc c thnh lp vo th k 19, bo v khng gian t do ca c nhn; v ch ngha hp hin (conitutionalism), coi nh nc php quyn l trung tm ca chnh tr. Ch ngha phng khong hp hin hnh thnh Ty u v USA nhm mc ch bo v quyn bt kh xm phm, quyn t hu cng nh t do tn ngng v t do ngn lun. m vo n i hi phi c s kim sot quyn lc cng, phi c s bnh ng trc php lut, s c lp ca ta n v phi tch tn gio ra khi nh nc. Trong gn nh tt c cc dng khc nhau ca n nguyn l c bn ca ch ngha phng khong hp hin v bn cht l nhng quyn t nhin, khng th san nhng, duy tr c iu ny nh nc phi tun th lut php, l ci gii hn quyn lc ca n. eo ngha nh vy ngay t nm 1215 gii qu tc Anh p buc nh vua chp nhn mt s gii hn quyn lc. cc thuc a thuc Chu M, nguyn tc ny cng c p dng. Ti y, thnh ph Hartford vo nm 1638 cng b vn bn hin php u tin ca thi hin i. Hin php nm 1789 ca M sau to ra khung lut php cho dn tc tr tui ny. V nm 1975 cc nc phng Ty qua vic xy dng nn mt nguyn tc ng x to ra mt bc t ph, nguyn tc ny cng buc ngay c cc chnh ph khng dn ch cng phi c trch nhim. Bn hin chng t do (Magna Charta Libertatum), trt t nn tng (Fundamental Orders) ca cc bang M, hin php ca hp chng quc Hoa K, cam kt Hensinki: tt c nhng ci l vn bn ca ch ngha phng khong hp hin (hay t do hin nh ND).
9 of 197
Fareed Zakaria
10 of 197
Do bi cc nc phng Ty t 1945 a s trong h va ng v pha dn ch v va ng v pha ch ngha phng khong nn chng ta hu nh khng th hnh dung c cc nguyn tc ny mt cch tch ri nhau theo kiu nh l nn dn ch khng t do hoc nn c ti mang tnh t do. C hai th ny v hin vn tn ti. Mi su trong th k 20 phn ln cc quc gia Ty u vn cn l nhng nc chuyn ch phng khong hoc tt lm l na dn ch. Quyn hn ca quc hi v quyn bu c b gii hn nng n. Anh, mt nc tin phong trong vn dn ch Chu u, nm 1830 ch c gn 2% dn chng c php tham gia bu c; v ch c php bu cc ngh vin vo mt vin. Ch n gn 120 nm sau, hu ht cc nc phng Ty, tt c cc cng dn trng thnh mi c th c thc hin quyn bu c ng c. Khng ph thuc vo iu ny, ngay t gia th k 19 hu nh khp mi ni nhng kha cnh quan trng nht ca ch ngha phng khong hp hin hnh thnh: nh nc php quyn, ch t hu, ngoi ra s phn tn quyn lc, t do ngn lun, t do hi hp cng ngy cng gia tng. Khng phi dn ch l iu ni bt trong phn ln lch s ca cc quc gia tr chu u v Bc M khi so snh vi phn cn li trn th gii, m chnh l ch ngha phng khong hp hin. Chnh xc hn so vi cuc b phiu ton dn, v quan ta c lp mi l tng trng cho h thng chnh tr phng Ty. Trong mt khng gian hn hp nht, Hng Kng qua hng thp nin di l mt minh chng r rng cho vic t do khng ph thuc vo dn ch. o quc ny l mt v d tiu biu cho ch ngha phng khong hp hin, nhng hon ton khng dn ch. Trong nhng nm 90 khi ngy chun b st nhp vo Trung hoa lc a ang tin n gn, gii bo ch phng Ty tch cc nu ln nhng mi him nguy c ngha i vi nn dn ch Hng Kng. Tuy nhin ch bo h Anh khng th trng ra c mt thnh tu dn ch no gi l c ngha. Ci b e da, ni ng hn, l truyn thng t do v truyn thng lut php ca n. Chng ta vn lun lm ln ln nhng khi nim ny vo vi nhau. Cc chnh khch M v Israel thng xuyn ch trch chnh quyn t tr thuc vng Paleina l thiu dn ch. Nhng chc chn Jassir Arafat l lnh t qun chng duy nht ca ton b dn chng khi Rp, m ngi ta c th coi nh c la chn mt cch t do. Nh cm quyn t c vn vi dn ch bi mc cho tt c nhng thiu st nn dn ch vn c hot ng c chng mc no hn l c vn vi nhng tng t do. Trc ht l ngi M, h cm thy rt kh khn trong vic nhn ra mi quan h cng thng gia dn ch v t do, bi trong lch s ca h n him khi gy nn s ch . Vi mt trng hp ngoi l quan trng: Ch n l v s phn bit chng tc cc bang min Nam nu mnh vo con ng dn ch. Do a s cng dn
e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do 10 of 197
Fareed Zakaria
11 of 197
c quyn bu c cc bang min Nam ng ra phn khng mt cch kch lit i gi nguyn nn kinh t n l, cho nn vn ny cui cng thay v phi qua con ng ngh vin gii quyt th li c xa b bi thng li qun s ca min Bc. C vi ci gi l b lut JimCrow, l b lut sau khi ch n l b xa ba lin tc b xung phn phn bit chng tc min Nam, ngi ta cng v hiu ha n trong nhng nm 50, 60 khng phi nh vo s tr gip ca h thng dn ch m l qua mt h thng ny. V li lut cng dn M, cam kt cui cng v quyn bnh ng c quc hi thng qua vo nm 1964. Tuy nhin cho n lc mi mt tin b u c sp t t bn trn, c th l do bn hnh php (nh vic loi b ch phn bit chng tc trong qun i), cng c th l do phn quyt ca ngnh t php cp cao nht (v d nh trng hp loi b vic chia trng hc theo mu da).
M hnh M
Mt nh khoa hc trong nhng nm 90 n Kazakhan theo y quyn ca chnh ph M c vn cho ngh vin ni ny trong vic xy dng lut bu c. ng ta phc tho nhiu phng n khc nhau, i tc ca ng ta, mt ngh vin c nhiu cng trng ca quc hi Kazakhan, vt b tt c vi li l nh sau: hng ti mun quc hi ca chng ti cng hot ng ging ht nh quc hi ca cc ng. Pht hong, sau ny ng ta k li, ng ta phi vt ln tm ra nhng t khc vi ba t cht lo ln trong u: ri t i! i ch trch ny rt ph bin ti M. Nhiu chnh khch hiu h thng ngh vin ca nc h l mt b my qu nng n, l ci m cc nc khc khng nn trng i. Mc d vy tng c bn ca hin php M trnh mt s tp trung quyn lc qu ng t nm 1789 hon ton khng h mt i tnh thi s ca n. Chnh ngay Kazakhan mt quc hi l ra c th mnh c nh quc hi M, c kh nng khng ch s tham quyn khng bit chn ca tng thng. Ngi ta t hi ti sao M c bit nc ngoi li ng h mt nn dn ch khng gii hn. c trng i vi h thng M l t ging dn ch hn l ging khng dn ch do hu qu ca hng lot cc hn ch i vi nguyn tc a s trong n gy nn. Tuyn b v cc quyn c bn M (Bill of Rights) v vy khng c g khc hn l mt danh mc nhng g chnh tr khng c php lm bt chp nhng nguyn vng ca s ng. ng u ca ta n ti cao (to hin php), quyn lc cao nht trong ba quyn lc nh nc, gm 9 ng b khng phi qua bu c m l c b nhim sut i. ng vin M l thng vin mang t tnh cht i din nht trn th gii, nu nh b qua khng tnh n oe of ord, mt c quan thc t chng c quyn hnh g, hn na n ang ng trc vn ci t. Khng ph thuc vo s dn, mi mt bang trong nc M c php c hai
Fareed Zakaria
12 of 197
thng ngh s n Washington. eo ba mi triu dn California cng c cng mt s phiu i din ging nh gn bn triu dn Arizona. Ngi ta hu nh khng th ni rng l mt s i din hp l. iu ni bt ca pha lp php Hoa K, cho d cp lin bang hay cp a phng khng phi l quyn lc mnh m ca mt ng a s no m l s bo v, v thnh phn c s bo v ny che ch chnh l phe thiu s v thng ra cn c c nhng ngh vin c lp na. Cc c s kinh doanh v cc nhm quyn li t ny khc to nn mt tng lp quan trng na ca x hi, l mt cu trc phc tp, thuc vo nhng c tnh c bn ca nn dn ch Hoa K. Song s tan v ca n bt u t lu v to iu kin cho mt dng dn ch thiu t do kiu M xut u l din. D nhin vn ny ca nc M nm v th khc so vi ca cc nc th ba, n t c hi hn. Nhng hon ton c s trng hp. Mc d quyn v lut php M rt bn vng; tuy vy nhng si dy kt ni t i, mang tnh hnh thc, gi cho x hi gn li vi nhau bt u lng dn ra. Nhiu t chc chnh tr v x hi (cc ng phi, cc hi ngh nghip, cc on th v lin on) c thit lp mt cch thiu dn ch v do b mt gio iu dn ch e da, vic lun phn xt tt c cc tng, tt c cc thit ch ch bng mt thc o n gin: Liu quyn lc c phn tn ht mc cha? Hay ni cch khc: N t n mc dn ch cao nht cha? uc hi M chng hn, trc y n l mt hi ng c phn cp v khp kn, gi c khong cch kh xa i vi sc p ca d lun qun chng. Ngy nay minh bch v ci m i vi nguyn vng ca c tri l iu c mong i, v do vy quc hi cng phi tun theo iu ny. V th n tr nn d gn hn, dn ch hn v hiu qu cng vic cng ti hn. Kiu dn ch qu mc nh vy cng th hin trong hot ng ca cc ng phi; b bin dng thnh cc sn khu chnh tr ngho nn, ng phi khng cn nhn bit vai tr lch s ca mnh l k la chn v l trng ti trong vic to nn nguyn vng ca x hi. Do b nh hng mnh t cc thm d d lun v t nhng la chn trc mang tnh ni b cc ng phi gi y ch cn l phng tin ca th hiu thi i bt k n t hng no, tn phng khong, bo th hay l mt ci g . Vai tr ca cc tng lp ngh nghip u t cng bin i, u tin phi k n l vai tr ca gii lut s, nhng ngi mt thi i din cho tng lp cng chc tiu biu nht c tinh thn trch nhim, ht lng v thnh ph v a phng ca mnh. L n l cho tnh cch nh ngh ly ci ti lm trng tm gi y h t xa b ci uy tn , nh mt tnh nng n trong cc cng vic x hi. Cc bc s, cc kim ton nh nc, cc ch nh bng cng ang i trn mt con ng tong t. Nhng hnh tng tin phong mt thi ca nn dn ch khng cn na.
Fareed Zakaria
13 of 197
m d d lun thay cho v tr ca h. Cc nh s hc tng lai s phn tch s ui bt tinh thn thi i khng mt mi ca chng ta vi mt ni ngc nhin khng th no tin c. Khng ai c th bit, vi bao nhiu tin ca, thi gian v sc lc chnh tr, kinh doanh v truyn thng phi tiu tn to nn d lun cng chng trong tt c mi vn m ngi ta c th ngh ra c, t bo him x hi, qua cuc sng sau khi cht, cho n cc loi nc ung gii kht. Nu bt phi qu gi trc th hiu m ng th ai cng u mun mnh l ngi u tin. L tin tri ca thi hu hin i, cc nh thm d d lun din gii cc kt qu thm d vi cng mt v nghim trang, ging nh cc bc tin bi ca h khi phn on tng li qua b lng ca cc con vt t thn. Y nh cc tin on c c khi nhn vo b lng, ng tic l kt qu thm d lm lc cng rt mp m; Dn chng trong mi trng hp cng tng ni ting vi tnh kh tht thng ca h. Mt khi gi tr chiu, lp tc tt c x chy theo tro lu mi chng khc g mt by cu. Nhng doanh nhn c tung h l k ti vo nm 2000 ch 24 thng sau chnh h li b chp cho ci m ti phm. Newt Gingrich, ngi em li thng li vang di cho ng cng ha trong k bu c vo h vin nm1994 ch mt nm sau b coi l mt k cc oan ngy th. Trong thi gian ng nhim nh trng Bill Clinton gn nh vi chu k tun mt, khi th b khinh b l k la o lc li c ngi ca nh mt ngi anh hng. Mt iu khng h thay i trong ci b tm nng lnh ca d lun l s tn vinh mang tnh l nghi i vi m ng. hn dn khng h ngu ngc, cu ni ny c cc chnh tr gia ca chng ta lp i lp li khng bit mt ngay c khi h ng trc s i hi khng th no p ng ni ca cc c tri i nh nc phi chi ra nhiu hn na trong tnh cnh tin thu thu vo b t i. gi mun bit, mt s ngh vin mo u mt ngh, m ngoi ng ta ra c l chng c ly mt ai quan tm. hn dn trao trng trch gnh vc cho chng ti, c th mt ngh vin khc nhn mnh nh vy, lm nh th ng ta ang tuyn co mt cm nhn linh thing. Mi mt kiu qu quyt cho d nhm nh n u cng u c nng ln ngang tm vi nhng khi huyn trong kinh thnh, mi mt khi ngi ta mun ku gi nhn dn M.
T do v nhng ro cn ca n
Song cng t gc nhn ca dn chng c v c ci g khng c ng lm. Ngi dn M cha lc no thy thiu tin tng vo h thng chnh tr ca h nh hin nay v khng phi ch ring c mnh h. tt c cc nc phng Ty mc tht vng i vi chnh tr t n tm cao lch s. Vic s bt an ny ny n khp mi ni nh th no c th hin trong ln sng than phin mi y nht ca m ng dn chng i vi cc nhm trung gian c nh hng ti kinh t, x hi, chnh tr ti tt c cc quc gia chu u. S khng hi lng i vi h
Fareed Zakaria
14 of 197
thng xy ra ng vo lc c nhiu chuyn rc ri. Nhng triu chng khng hong nguy cp nh ch ngh khng b, nhng thay i v nhn khu hc, tnh trng nhp c v mu thun gia cc nn vn minh gy p lc i vi nn dn ch phong Ty. Cc nh chnh tr phi bo v cng dn ca mnh trc cc mi him nguy mi, phi ci t li nh nc phc li v gim bt kh khn trong vn di c nhng khng c php cho chin tranh gia cc nn vn ha xy ra. y thc s l mt vn ht sc kh khn. nhng ngay chnh lc ny h thng chnh tr li t ra c nhng hin tng mt mi khp mi ni. Nhng cuc tranh c trin min v nhng cuc tranh ginh nim tin ca m ng, nhng v tai ting trong quyn gp, chnh sch phc v cho cc nhm thn hu v hin tng Lobby lm cho cho ngi ta mt i nim tin vo chnh tr m ni bt l M, tt c nhng ci phi tr gi bng s lng ngi tham gia bu c t i mt cch ng s. Mc d vy th gii trc sau nh mt vn hng theo m hnh dn ch phng Ty. Liu c phi iu ny cng ging nh mt ngi sao cht trong thin h xa thm nhng ngi ta vn cn nhn thy n ta sng khi m thc ra la bn trong n tt ngm t lu? Nhiu ngi tin vo iu ngc li v cho rng, qu trnh dn ch ha khng c g ngn cn ni trn tt c mi mt ca x hi l iu tuyt i tch cc. S sp ca c cu c, s m ca ca cc h thng, vic gn tt c mi ngi vo trch nhim s lm cho t do v hnh phc ca mi mt con ngi ngy cng nhiu thm. Cui nhng nm chn mi, lc mi ngi ang cn t cao t i, hng t vn Accenture trong mt chin dch qung co rao bn cho s nhn xa trng rng c phn tch ca mnh; mt trong nhng qung co nhi li mt thng bo bo ch vi hng tt: ntern s mang dn ch ti rung uc. Mc d s h hi ca k nguyn Dotcom gi y khng cn na, nhng ngi hm m k thut vn cn lun tin chc rng ci mng ca tt c cc mng ny mt ngy no s tng cho ngi dn Trung uc mn qu dn ch v s lm cho tt c chng ta thnh ch nh bng, nh bo v c ngh vin trong lnh vc ca mnh na. Trng cu dn c coi l mt mi nht trong chuyn dn ch ha. California ang dn u v chuyn ny; cc bang khc cng ang gia nhp tro lu. Ai mun l ngi chng li nhng i hi phi c nhiu dn ch hn c ch? nhng l g, nu nh t do khng ch duy nht sinh ra t hn n, m cng rt c th tng t nh th t mt trt t ti thiu; khng phi t mt nn dn ch th thin, khng c chn lc m t mt nn dn ch c iu tit v mang tnh i din? S l g, nu chng ta, ging nh hu khp mi lnh vc trong cuc sng, y cng cn c s hng dn v gii hn? V cui cng s l g, nu t do ca chng ta ch c m bo ni m cc gii hn ny c bit bn vng? ngh gi m ny du sao cng to nn nn tng cho mt nn dn ch hin i v t do m t lu
Fareed Zakaria
15 of 197
kt qu ca n l mt hnh thc nh nc hn hp theo ngha ca Arioteles ti phng Ty. Cng c mt chnh ph c bu ln nh vy, nhng li c thm mt hin php v cc b lut, mt ta n c lp, cc ng phi chnh tr, nh th, doanh nghip, cc hi on t nhn v cc nghip on. Bi v quyn ti thng xut pht t nhn dn, cho nn nguyn tc a s l mt thnh phn c bn ca h thng, tuy nhin v tng th n c kin to rt phc tp v hon ton khng th d kin c cc cuc bu bn trong tt c cc nhnh ca n. Chc nng ca cc c quan khng dn ch kiu nh th nm chnh ch, km gi s phn khch ca s ng, gio dc c nhn con ngi, nh hng nn dn ch v qua bo v nn t do. Khi ngi ta trao bng cho cc lut s mi va tt nghip ti i hc Harward, ngi ta cng nhc li cho h thy ngha ca lut php l ro cn ng minh, lm cho chng tr nn nhng con ngi t do. Bi ht ngi ca c ti p (America the Beautiful) c nhng cu: merica, merica / ha s cha lnh cc li lm ca bn/ cho tm hn bn s chng mc / bo v t do ca bn qua lut php. Cun sch ny bn thn n t hiu l mt li ku gi hy chng mc, hy ly li cn bng gia dn ch v t do. N khng c v chng li nguyn tc a s, nhng mnh dn a ra lun im, rng ngi ta, cng ging nh vi tt c nhng iu tt p, u c th qu cng iu n. ngha v mc ch ca mi mt nn chnh tr t do dn ch l vic xy dng mt trt t x hi nhiu tng lp, nhiu khc bit khng b ln t bi mt tng ch o no. Ngay t thi nhng bc tin bi ca nc M vn i vi h l phi to nn mt x hi a nguyn, v iu ny xy ra vo ci thi, khi m vn cn rt nhiu ngi quan nim rng nh nc cn phi ng ra tuyn b tha nhn mt tn gio thng nht. Nn dn ch cng vy, n l mt h t tng thng nht. Ging nh tt c cc khun mu khng phi lc no n cng thch hp. Nhng g c ch i vi lp php cng cha chc l ci mt doanh nghip cn cho mnh. Ly li cn bng c ngha l hon ton khng phi quay tr li vi trt t c. Chng ta nh gi cao s thay i mang tnh dn ch thi i chng ta v vui mng trc nhng thnh tu t c. ch n l mt nn dn ch t do khng phi theo kiu ca th k 19, m phi ng nh l n cn phi c thc hin trong thin nin k mi. X hi dn ch cn nhng b gim xc v nhng bin ch ng hp thi c thit lp cho nhng vn ca hin ti. Xut pht im ca s tm kim iu chnh l lch s, m c th l lch s u tranh cho t do v dn ch, khi ngun t phng Ty v ang lan rng ra ton th gii. Nu chng ta mun em li mt xung lc mi cho s kht vng mun i v bo tn cuc sng bn thn, v t do v hnh phc, chng ta phi suy ngm li v ci ngun ca nhng gi tr . Ch ngi no hiu qu kh ca t do mi c th kin to c
Fareed Zakaria
16 of 197
tng lai ca n.
S lc lch s ca t do
Tt c bt u vi nhng k hoch di ca Conantinus. Vo nm 324, ng ta, v cha t quyn lc nht ca thi i, quyt nh di t Roma n thnh ph thuc a Byzanz nm trong t Hy Lp thuc vng bin en, t vinh danh mnh ng ta i tn thnh ph ny thnh Conantinople. Ti sao li c s di khi ni c tng truyn l trung tm iu hnh ca ch? Bn thn hong cho bit l nguyn ca c cha tri (tuy nhin cng kh lp lun phn bc), cho d s kiu ngo v tham vng cng rt c th ng mt vai tr no . V mt chnh tr vic di ny cho thy l mt nc c thng minh: Konantinopel nm gn cc trung tm vn ha v kinh t thi by gi nh Athen, essaloniki v Antinochia. Roma khi ny b coi l tnh l, hn na ch, ly Konantinopel lm trung tm im hng ra cc pha cho thy n thun tin i vi vic phng ng chng li s tn cng t bn ngoi nht l chng li cc b lc German v cc o qun vng Vnh. Nn chnh tr ton cu c tm c th k th t r rng din ra phng ng. Cc ng hong di chuyn vi rt nhiu hnh l nng n, v Conantinus trong chuyn ny cng khng phi l trng hp ngoi l. C hng chc ngn ngi phi di c cng hong , nui m thn dn ny ng ta phi trng thu khng bit bao nhiu m k lng thc v ru vang t Ai cp, Tiu v Syria. Mt v ca ng ta lng sc ton b ch thu thp ca ci chu bu cho nh oma mi. Quy m ca cuc cp bc c h thng ny c nh s hc ngi y S Jacob Burckhardt nh gi l mt v trn lt cc tc phm ngh ut nhc nh nht v rng khp nht trong ton b lch s. Tt c cc ngh s, nhng ngi thuc tng lp cao lm tt c sao cho cuc di c cm thy thoi mi trn tt c mi phng din. Ngay c nh ca ca nhng ngi ny cng c hong cho xy li theo nguyn mu. Song trong khi tt c cc triu thn theo hong di c th c mt ngi li: l tng gim mc thnh Roma. S phn chia lch s ny gia nh nc v nh th c l em li cho nhn loi nhng hu qu va nng n li va thun li. Mc d tng gim mc Roma trong th bc ca nh th c xp vo hng cao nht, nhng suy cho cng th thin cha gio tn ti qua c nhng nm u thnh lp l nh vo c s phn quyn, l nhng cng ng t qun c lin kt lng lo. Roma gi y nm qu xa th mi ca ch. Trong khi nhng bc chn dn ng knh khc chng hn nh cc tng gim mc vng Byzantium, Antiochia, Jerusalem v Alexandria tr nn gn vi hong hn, ni m h b bin dng thnh nhng k ph thuc vo quyn lc nh
Fareed Zakaria
17 of 197
nc, th gi y nh th La M hng thnh mt cch thc s. Trnh xa tr chi quyn lc v cc kiu m mu triu nh nh th c c s t ch v t n c th to nn s xc nhn quyn lnh o ca mnh v mt tinh thn trong ni b thin cha gio v sau ny. Bi c s phn ly ny, theo nh trit gia c i ngi Anh ng Erne Barker, t min ng (Byzanz) nm di quyn cai qun ca nh nc v min Ty (Roma) di quyn ca nh th. Chnh xc hn, n dn n nhng cuc tranh ginh quyn lc trin min x s mt tri ln; sau s di ca Conantinus cuc xung t gia nh th v nh nc ko di gn 1500 nm quyt nh lch s chu u. T tia la nh ca s i u ny bng ln thnh ngn la ca t do.
T do theo cch hiu ca chng ta

Ngi no cht cht nhng khi u ca mt tin trin lch s phc tp vo mt s kin ring l, ngi c nguy c s vt ra ngoi cc gii hn ca s n gin ha c th chp nhn c. Tuy nhin ngi ta cng phi chn mt im xut pht no v theo ti qu trnh pht trin ca t do bt u vi vic tri dy ca nh th La M phng Ty. Da trn s kin ta s xy dng lun im trng tm ca chng ny, l t do cc nc pha mt tri ln vn c t lu trc c khi dn ch xut hin hng trm nm. Dn ch sinh ra t t do ch khng phi ngc li. Ngay ti y cng th hin iu nghch l xuyt sut cc mch suy ngh ca ti: bt chp tt c nhng nguyn nhn su xa mang tnh cu trc th t do phng Ty vn l kt qu ca hng lot cuc tranh ginh quyn lc. Nhng cuc tranh chp gia nh nc v nh th, gia gii qu tc v nh vua, gia Cng Gio v Tin Lnh, gia kinh t v chnh tr nh hnh nn x hi phng Ty v lm cho s i hi phi c t do c nhn ngy cng tr nn ln ting, ni bt nht l nc Anh, sau t y cng lan dn sang M. Mt s ngi s phn i vic nhn mnh vai tr ca nh th v cho rng ci ni ca t do thc ra nm ti nc Hy Lp c i. chng minh cho iu h c th, v d nh s vin dn li iu ca Perikles vo nm 431 trc cng nguyn, trong gi nh v mt hnh nh cm ng ca thnh Athen c xa v ca ngi s t do, dn ch, bnh ng ca cng dn thnh ph ny. Gn nh sut ton b th k 19 trong tng lp khoa bng Anh v c u tn thnh mt iu, rng nhng thnh tu v i nht ca loi ngi c sinh ra t cc quc gia thnh ph Hy Lp hi th k th nm trc cng nguyn. Cho n tn ngy nay nhng mn hc xung quanh cc vn thuc v c i HyLa ti Oxford v Cambridge u c gi mt cch hn nhin l nhng iu v i. S khm phc thi Vioria i vi Hy Lp c i d nhin c phn no da trn nhng suy ngh hoang tng. Hellas ngy chc chn l mt nn vn ha cao vi nhng sn phm mang tnh
Fareed Zakaria
18 of 197
trit hc, khoa hc v vn hc phi thng, n l ni sn sinh ra nguyn tc a s v cc tng chnh tr khc. Tuy nhin tng tin dn ch ny cng ch tn ti nhiu nht l mt th k v cng ch trong mt nhm nh cc thnh ph m c trn u ngn tay. Cng vi s xm chim Athen bi ngi Macedonia nm 338 trc cng nguyn nn dn ch ny i vo d vng. Mi gn mt ngn nm sau nhng ngi tin phong ca dn ch mi li cho nhng tng thi c i truyn cm hng cho mnh. iu c bit ca khi nim t do hin i l ngun gc ca n hon ton khng c cht lin quan no ti Hy Lp c i. V t do, ngy nay chng ta hiu trc ht l s gii phng khi s gim h mt cch ty tin iu ny trong qu kh hu nh lun dn n kt qu l vic bo v c nhn trc bo lc ca nh nc. T sinh ra nhng nh hin i ca cc quyn c bn nh t do t tng, t do lp hi, t do tn ngng, cng nh quyn c hng mt th tc t tng nghim chnh. Ngc li thi thng c khi nim t do, theo nh nh trit hc ca thi i khai sng Benjamin Conant, ch l quyn ca cng dn nam tnh c tham gia vo cng vic iu hnh cng ng. Nu v mt iu kin c th no , dn n khng th cho tt c mi ngi u c trc tip tham gia vo vic lp php, khi y ngi ta s quyt nh chn ra nhng ngi i din cho mnh bng phng php bc thm. Quyn lc ca quc hi Hy Lp khng h c gii hn. Quyn bt kh xm phm ca con ngi v mt l thuyt cng nh trn thc t u khng h c bit n. Dn ch Hy Lp c i, theo nh Conant, c ngha l s phc tng ca c nhn trc cng ng. Chng ta cn nh: Chnh ngay ti Athen, ni c coi l thnh tr ca dn ch, dn chng ti y hi th k th t truc cng nguyn biu quyt t hnh trit gia v i nht ca h, ch bi v h khng thch hc thuyt ca ng ta. Vic t hnh Socrates cho d c th l dn ch nhng nht nh khng phi l t do. Gc r Hy Lp ca tng t do phng Ty ni chung b qu cao, trong khi ci di sn La M c ca n i vi iu ny li b b qua. Khi Herodot miu t ngi dn Hellas l mt dn tc t do, ng ta ngh, rng h khng phi sng di ch thng tr ca qun xm lc hoc ca k ngoi bang mt trng thi m ngy nay chng ta thin v hng xp vo khi nim c lp dn tc hoc l quyn t quyt. eo ngha ny Bc Triu Tin cng s l mt t nc t do. Trong khi i vi ngi dn thnh Roma c mt kha cnh t do khc cn quan trng hn: l s bnh ng trc php lut. tng ny gn gi vi tng ca thi hin i nhiu hn, ging nh ch liberal (t do, phng khong ND) ca chng ta c ngun gc Latinh t ch liberalis. Trong khi ngi Hy Lp tng cho th gii trit hc, vn hc, th ca v ngh thut to hnh, th ngi La M li cho chng ta nhng phi thai ca ch ngha hp hin v nh nc php quyn. Vi vic
Fareed Zakaria
19 of 197
phn chia quyn lc ca nh nc thnh ba nhnh, vic bu c vo cc chc v chnh quyn theo nhim k v s bnh ng v mt lut php, cng ha Roma chc chn l m hnh nh nc m c bit l nhng ngi sng lp nn nc M noi theo. Cho n tn ngy nay cc thit ch chnh tr v nhng thut ng ca ngi dn thnh Roma vn tip tc tn ti: Ngh vin, Cng ha, Hin php, Qun. Ngnh lp php ca phng Ty mang m du n ca h thng La M, v d nh lut s, n su tn trong th k 20 h vn cn phi c kin thc vng vng v ting La tinh. Hu nh khp mi ni trn th gii trong lut hp ng, lut s hu, lut trch nhim php l, lut tha k, lut t ai, trong vic bo v v mt t php chng vu khng xuyn tc, trong trnh t xt x, trong thu thp bng chng u l nhng bin tng ca hnh mu La M. eo kin ca nh nghin cu vn hc c i v sau ny l th tng Anh Herbert Asquith, di sn qu gi nht ca Roma l ch nh lp nn khoa lut hc, lm cho n pht trin v h ng ha n. D nhin h thng lut La M cng m mt l hng ng k: trn thc t n khng c gi tr i vi tng lp trn t nht l trong th k th nht sau cng nguyn, khi m nn cng ha bin dng thnh nn qun ch. ng xuyn nhng bc qun vng nh Nero, Vitellius, hoc Galba x ti cht nhng ngi ng thi m h khng a khng cn qua ta n, h trn lt t tht v cha chin, hm hip v git chc. Caligula b k li, rng ng ta phong con nga ca mnh l thng ngh s (v nh vy, nu khng phi l nhng o lut, th t nht cng l nhng quy tc khng thnh vn ca quc hi La M b ch p). Nhng tp tc lut php c xy dng mt cch thn trng trong thi i cng ha b thoi ha cng vi ch. S suy tn ca Roma cho thy: Nu nh nc php quyn mun bn vng, n cn phi c nhiu hn l nhng nh tt pha k cm quyn, bi nhng iu ny bn thn n u c th thay i (k cm quyn cng nh cc nh). X hi cn phi c nhng thit ch, chng bit cch t khng nh bn cnh nh nc. Mt i lc nh vy ny sinh chng li phng Ty di hnh thc nh th cng gio.
Nhng nghch l ca nh th Cng Gio

Di sn c th nhn bit r rng nht ca Roma l nh th thin cha gio La M. Nh trit hc ngi Anh omas Hobbes gi n l bng ma ca ch a cht, l vng min ng trn m ch. Trong o cng gio nn vn ha Roma tip tc tn ti v pht trin. ua nh th v s nhng tng v sn phm vn ha c chuyn giao, trong c ting La tinh, ci cho php tng lp c hc u t ca chu u c c s hiu bit ln nhau vt ra ngoi bin gii a l v v vy lm mnh m thm thc v v th ca mnh. am vng v c cu ca nh th thin cha gio, thuyt ph , h thng th bc, cc quy tc v cc lut l
Fareed Zakaria
20 of 197
ca n ngy nay vn cn rt ging nhng g ca thi ch La M. cho lch s ca t do bt u vi nh th thin cha gio, thot u c v dng nh v l bi xt cho cng th c quan ny vn ni ting cha bao gi l ni tr ng ca suy ngh t do hoc ca ch ngha a nguyn. thi Trung C n ngy cng c uy quyn ln, nhng ng thi cng cng khng khoan dung hn, gio iu v khng c t do. Dn chng thn phc mt cch m qung, nhng k d gio trong trng hp cn thit s b p dng nhng bin php tn bo (v d nh a ra ta d gio chng hn). Cho n nay c trng ca nh th l c cu th bc cht ch v tnh c on ca n; cha bao gi n c nh khuyn khch t do. Mc d vy bng s chng chi ngoan cng ca mnh n thnh cng trong vic ch ng mt quyn lc tm c th gii. ua hn nhn, qua ngh l khi sinh v khi cht nh th kim sot nhng kha cnh quan trng ca i sng x hi. Ti sn ca nh th v ca gii tu s c php min thu y l mt c li cc k ln, nn nh ta ngh n lc cc thnh ca quyn lc nh th mt phn ba s t ai rung vn ti chu u l ti sn ca gii tng l. L t chc qun chng u tin trong lch s, nh th thin cha gio i vi nhng quyn lc th tc khng ch l mt th lc c lp m cn sn sng thch thc li chng. Nh vy trong ngi nh quc gia c nhng vt rn nt t t do c nhn c th m chi. Mi bt ha gia nh th v nh nc pht sinh sau khi Conantinus di khong c na th k. eodosius, ngi k nghip Hong , mi nhng ngi essalonich n gp mt ti trng ua nga ca thnh ph. Gia ng ta v nhng ngi ny vn c mu thun. Ti y ng ta h th ton b gia tc n ng, n b, con tr mt cch tn c. u kinh hong tng gim mc vng Mailand, mt chn chin ngoan o c tn l Ambrosius t chi khng lm l ban phc cho Hong . bo bo cha Hong vin dn n kinh thnh: n tha nhn vic git ngi l ti li. nhng cng trong kinh thnh chng phi vua David khng ch git ngi m li cn b v na hay sao? Tng gim mc khng h lay chuyn, nh nh s hc ngi Anh vit trong bi tng thut ni ting ca ng ta, v ht vo mt Hong : ng phm ti c nh vua avid, gi y cng phi n ti v iu ging nh ng y vy! C iu ng ngc nhin i vi tt c mi ngi l sau , con ngi quyn lc nht ca th gii thi by gi, sut tm thng lin, ging nh nhng tm gng sng ca ng ta trong kinh thnh, lc no cng xut hin trc nh th ln Mailand ht nh mt k van xin, ly lc cc v cha t nh th tha li. Cng vi s tan v dn dn tng bc ca ch Byzantine nh th phng Ty v vy cng ginh c nh hng v s c lp. Vic xm phm vo cng vic ni b t cc Gio on cao cp Conantinopel khng cn c chp nhn.
Fareed Zakaria
21 of 197
Tng gim mc Roma gi y t cho php mnh c gi l ha cao qu (Il papa). Sau khi chia tay vi Byzantium (tn c ca Ianbul), t nc ca Gio hong bn thn n vn khng c qun i nn gi y rt cn phi c mt th lc bo v mi; ngi ta tm thy ci th lc Charles i (Charles the Great), mt con ngi tng chng t c ti nng ca mnh. eo truyn thuyt, gio hong Leo III i vng min cho k thng tr vng Franconia v bt ng tn ng ta ln lm vua La M vo m l thin cha ging sinh ca nm 800. Leo kho lo to nn mt tin l: ch Gio hong mi c quyn tn ai ln lm Hong v nh vy c ngha l c quyn trong s la chn v trit ph ngi nm gi ngi v ny. Mun nht l t th k th 12 tr i Gio hong thuc vo mt trong nhng qun c quan trng nht trn bn c chnh tr chu u. ng ta c quyn lc, c s chnh danh, c tin ca v gi y li c c qun i ring. Mt trong nhng thng li c ngha tng trng nht ca ch gio hong chng li cc vua cha th tc l s tht bi ca vua vng PhLa M Henry IV khi chng li quyn phong tc ca Gio hong Gregor VII. Do tht bi ny nn Henry phi lm mt chuyn hnh hng huyn thoi ti vng Canossa; chn t, ng ta ng i trc cng thnh trong ma tuyt ch cha thing ling tha ti. S vic c qu tht xy ra nh vy hay khng, c l cng chng cn tm hiu c th lm g. D th no i na chc chn rng: t cui th k th 11 gio hi c th snh vai vi tt c cc vng triu chu u v mt quyn lc v giu sang, thnh Vatican khng km g mt cung in lng ly nht ca lc a.
a l ca t do
Nh th thin cha gio c c s gia tng quyn lc l nh vo hin trng, sau khi ch La M sp n cha bao gi cn thit phi chng li mt chnh quyn no khp mi ni ti chu u. Hn na n cn c c kh nng xi dc cc vua cha chng li nhau v cn c tha nhn l ci kim ch trn bn cn gia cc cuc tranh ginh quyn lc chnh tr. Nu gi nh c mt vng quyn ni ln thng tr ton b chu u, v c th cp i s c lp ca nh th, c th ging cp n xung thnh ngi tr gip hon tt bo lc nh nc s l mt s phn, nh tng xy ra vi nh th c c Hy Lp, sau ny cng vi nh th c c Nga v cng nh vi cc tn gio khc na. Tuy nhin khng c mt vua cha th tc no c kh nng chim gi c ton b chu u hoc t nht l mt na ln ca chu lc ny lm ca ring. Mt s t bo gan th lm chuyn (Carlo i , Carlo V, Napoleon, Vua Wilhem, Hitler) nhng tt c h u tht bi, v phn ln tht bi rt nhanh.
21 of 197
Fareed Zakaria
22 of 197
Nguyn nhn ti u? Mt trong nhiu nguyn nhn l sng ngi v ni non. Chu u b ngn cch bi rt nhiu hng ro a l. Cao nguyn chu u b phn chia thnh nhng vng c sng chy qua c ni non bao bc; nhiu con sng ra bin dc theo vng duyn hi a Trung Hi, ni a th li ra hm li n su vo t lin to nn nhng vnh tu b c th i li c trong v c tc dng che chn. Tt c nhng ci ny l iu kin cho cc vng lnh th nh b, pht trin phn thnh t bn thn sc lc ca mnh. Cng chnh v vy m chu u t lu bao gm rt nhiu nc c lp, t cung t cp: rt kh xm chim, nhng li rt d dng cho vic cy cy trng trt; hn na nhng dng sng v vng nc ven bin chnh l cc tuyn ng bun bn t nhin ca cc nc ny. Ngc li, chu , ni c nhng ng bng tri di v tn v d nh vng tho nguyn Nga hoc vng bnh nguyn Trung uc, ngi ta c th chuyn qun m khng h gp mt tr ngi no. Chng c g ngc nhin, khi nhng vng nh vy phi chu s cai tr ca cc nh nc trung ng hng chc th k. a hnh chu u thun li cho vic hnh thnh cng ng vi cc tm c, no l quc gia thnh ph, no l lnh a, no l cng ha, no l quc gia hoc ch. Vo 1500 tng cng ton b chu u c chng 500 thc th chnh tr, trong s c nhiu ci khng ln hn mt thnh ph l bao nhiu. S hn tp ny dn n hai hu qu: th nht n to nn s phong ph, bi nhng con ngi, nhng tng, ngh thut, v nhng pht minh, nu mt vng nht nh khng c a thch hoc khng c ch n th thng mt ni khc no li c trn trng n cho. hai s phong ph ny duy tr s cnh tranh gia cc nc vi nhau v qua dn n nhng ci tin v nng cao hiu qu trong qun l hnh chnh, trong ngh th cng phc v chin tranh v trong kinh t. Cc phng php c ng dng tt s c bt chc, cc phng php khng hiu qu s b loi b. Rt c kh nng, s tri dy n chng mt ca cc nc chu u trn cc mt kinh t v chnh tr c nh lch s kinh t hc Eric Jones gi l s n k chu uch yu l do tnh cht c bit v a l ca chu lc ny.
Vua cha v qu tc
Bn cnh a l d nhin lch s cng tham gia ng gp vo vic hnh thnh nn c cu chnh tr chu u. S tan r ca ch La M v s lc hu ca cc dn tc b n nh bi, to nn s phn tn quyn lc trn ton b chu lc. Khng c mt lnh cha chu u no c c mt b my hnh chnh kh nng c th iu hnh c mt vng lnh th rng ln gm c dn thuc vo nhiu b tc c lp khc nhau. Triu i nh Minh v Mn Chu Trung uc, Mogul n , ch Oman trong thi k hong kim nht ca mnh thng tr mt vng lnh th cc k rng ln vi nhng nhm dn khc nhau m ngi ta c th mng
Fareed Zakaria
23 of 197
tng c. chu u ngc li cc lnh cha v cc tc trng ch kim sot nhng vng t nh hn, v h ch trng n cc mi quan h gn gi vi nhng t in ca mnh. S t cp t tc ca nhng qu tc nng thn bng bnh ny l c tnh c bn ca ch ngha phong kin chu u. T thi trung c cho n tn trong th k 17 vua chu u vn cn l mt nhn vt xa xi; v c bn ng ta qun l lnh th ca mnh ch trn danh ngha. Trong thc t tt c cc s v k t vic chinh chin, cho n xy dng thnh quch nh vua u phi da vo tin bc v qun lnh ca cc ng ch phong kin a phng, v m ny cng nh vy m tr thnh b tc, t tc v cng tc. C nh vy cc a ch ln dn chuyn bin thnh cc nhng qu tc y quyn lc, giu c v chnh danh., h khng c cht g ging vi nhng qun thn quy phc v ph thuc vo k thng tr cc vng khc ca tri t. Vic tng lp qu phi chu u gn nh ngang hng vi vua, nh du s tin trin ca t do. Trong cun lch s ca ch ngha t do phng khong Guido de Ruggiero vit: l ch qun ch nu khng c s phn khng d di ca cc tng lp c quyn c li ch c t n vic to nn mt dn tc t nhng ngi n l. Chnh iu ny xy ra hu nh khp mi ni trn th gii; ti chu u, ngc li, trong sut thi trung c gii qu tc bng bnh i nh vua phi t b mi c quyn, nhng ci ngay bn thn vng triu cng phi tn trng. ng qua cc i din mi c to ra, qua ngh vin, hng ng tng lnh, chnh ph, quc h, h thng xuyn to c s ch i vi cc i hi ca mnh v vi iu ny m ng cho nh nc php quyn hin i. Tip ni cc truyn thng La M c i, cc thnh qu ny ca thi trung c c cng c ngy cng vng chc qua quyn lc ca tng lp qu tc. Bn cnh s knh ch gia nh th v nh nc, mu thun gia gii qu tc v ch qun ch l cuc tranh ginh quyn lc ln th hai trong lch s chu u, n gp phn kin to nn nn tng ca t do m nhng ngi ng vai chnh ca n cha bao gi ngh n iu . Gii qu tc Anh l gii gi c s c lp ln nht. H sng trong cc thi p ring, h cai qun nhng nng n ca mnh v gia n bo v nhng nng n ny. i li h i ngi nng n phi giao np cho h mt phn sn phm ca mnh, v iu ny m bo cho h quyn lc v s giu c. mc nh vy, khi h khng nh c ia v x hi ca mnh khng qua nhng l nghi triu nh phin toi, m qua s hin din trong chnh tr v iu hnh, h to nn mt gii qu tc lao ng. Cc vua cha Anh, nhng ngi n nh c quyn lc ca mnh sm hn phn ng cc nhn vt cm quyn khc chu lc, nhn ra, rng h ch c th gi vng c s thng tr ca mnh qua vic hp tc vi t nht l mt phn ca gii qu tc. Ngc li, nu nh vua c tnh mun thch thc gii qu tc, c ngha l ng ta phi sn sng n nhn mt s chng i kch lit:
Fareed Zakaria
24 of 197
t c i hi ch quyn ca mnh, vua Henry II, ln ngi vo nm 1154, c cc quan ta i n tn khp cc hang cng ng hm ca nc Anh lo sao cho chiu ch ca ng ta c tun theo. am vng ca Henry l thng nht t nc v ban hnh mt h thng lut php thng nht; t c iu ng ta phi tin hnh xa b quyn lc ca gii qu tc v tc ot cc c n ca tng lp ny. Chng bao lu sau nhng thng li ban u ny chm ti gii hn ca n, bi cc ng ch phong kin s dng n v kh. Sau 40 nm chin tranh lon lc con ca Henry l John, ng thi cng l ngi k v, vo thng 6 nm 1215 bt buc phi k kt ngng chin ti lu i Windsor. Vn kin c k kt cho mc ch ny, c tn l Magna Charta Libertatum (i Hin chung Anh Quc), c hiu l mt bn lit k cc c n ginh cho gii qu tc, v l danh sch cc quyn ca h. Ngoi ra vn kin cn ban b quyn t ch ca nh th cng nh quyn t qun ca cc thnh ph v phn i mt cch mp m s p bc i vi thn dn. Mi n cc th h quan ta v sau ny h mi din t Hin chng mt cch ho phng hn, iu ny khng chnh thc nng Hin chng ln ngang tm ca mt Hin php vi s bo v v mt lut php cho tng c nhn. Mc d vy vn kin ny ngay t thi im ra i c coi l s gii hn thnh vn u tin i vi quyn lc ca nh vua chu u. Hon ton xng ng, theo nh nh s hc Paul Johnson, chnh v th nn n c nh gi l b lut Anh uc u tin (Statutes of the Realm), l mt tp hp cc vn bn lut, din t hin php khng thnh vn ca nc Anh cng nh din t ci ngun ca quyn t do nh v do cng l ci ngun ca quyn t do oa .
Roma v s ci cch
Tip theo sau s ni dy ca nh th chng li nh nc cng nh s ni dy ca gii qu tc chng li vng quyn l s tranh ginh quyn lc gia Cng Gio v Tin Lnh, mt cuc tranh ginh ko di nht v cng ly i nhiu mng sng nht. V bn thn n cng vy, cng c nhng tc ng khng hoch nh trc ging nh nhng tc ng mang tnh cch mng vo lch s ca t do. K chm ngi khng mong i l mt thy tu vng Wittenberg. Ngi ta vit v th k 16: khp mi ni chu u y ry s bt bnh i vi Ch Gio hong, khi m quyn lc v s tham nhng ca n t ti mc khng khip. on tai ting nht ca Roma l vic bun bn trn lan php x ti, cc chng ch ca gio hong xc nhn ngi mua c xa sch mi ti li chiu theo nguyn vng cn c nhn trc khi phm ti. Vi s tin thu c gii tng l dng tha mn lng ham mun ph trng khng bit chn vt ra ngoi mi khun kh ngay c i nhng trng hp l lng. Cng trnh kiu hnh ca cc vng ng ca nh th l La M hong cung mang tn thnh Peter, y l nh th ln nht,
24 of 197
Fareed Zakaria
25 of 197
lng ly nht m con ngi cho n lc by gi c bit n. n tn ngy nay, ai Vatican do bc trn con ng di hng cy s c lt hoa cng v ngc nhin ngm nhn nhng ph iu bng vng v qu, nhng bc thm treo tng, nhng bc tranh tng tri di t bc tng n sang bc tng kia, t st sn nh cho n tn trn trn, ngi c th s rt thng cm vi s ni gin thnh thin ca Martin Luther. Auguinus khng phi l ngi u tin thc p phi c s ci cch. V d nh Erasmus of Rotterdam tng i phi c hnh thc n gin hn trong vic t chc l cu nguyn. D nhin cho ti lc by gi cha c ai dm ng ra thch thc nh th mt cch to bo nh Luther vi 95 lun , theo nh truyn thuyt, c ng ta vit ln giy v ng inh treo trn ca nh th thuc lu i Wittenberg vo sng ngy 31.10.1517. C th l Luther c l, nhng cng phi ni l ng ta gp may, tin b k thut nhanh chng kp thi tr gip cho hnh ng d gio ca ng. Cho n khi gii chc trch b trn ca nh th phn ng bng cch cm khng c lu hnh cc tng ca ng, th cc phng tin in n bo ch mi ra i truyn tay lun ca ng i khp mi ng chu u t lu ri. Cuc ci cch khng c cch no c th ngn cn c na. Mt trm nm mi nm y cht chc sau , mt na chu u tuyn b theo o Tin Lnh. Gi nh Auguinus tm hiu v o Tin Lnh hin i v v gio l lng lo ca n, trong chp nhn nhiu th v i hi khng nhiu, th c l ng ta s rt ly lm kinh ngc. Luther khng phi l con ngi theo ch ngha t do phng khong, ng ta, trn thc t, ch trch Vatican sao nhng trong vn c tin v nhc nh phi ging gii ng nguyn vn ca kinh thnh. nhiu mt ng ta t ra ph hp vi hnh nh ca chng ta v mt ngi theo ch ngha cn nguyn (Fundamentalism); s ph phn ch gio hong ca ng ta th hin r rng mt s tng t v mt ngn t ta nh ca nhng ngi theo o Hi ngy nay khi trch mng gii cm quyn tham nhng, xa hoa vng Trung ng xa ri con ng ngoan o. Ngi n ng vng Wittenberg tn cng tng lp lnh o nh th t bn pha vng ngoi vi bo th ca ph thn hc. V v th mt vi nh quan st nh gi mu thun m mu gia Tin Lnh v Cng Gio l bng chng cho vic t do tn ngng l kt qu ca s tiu dit ln nhau gia hai tro lu qu khch mc nh nhau. y vy m c nhng nhm tn ngng khc sinh ra t phong tro ci cch cn vt tri hn hn ch ngha thanh gio (Puritanismus) ca nhng ngi theo trng phi Luther. Nhm theo ch ngha Kelvin khng khoi lc l nhm c nhiu nh hng nht trong s , nhm ny quan nim ch c mt s t ngi ngay khi cn sng c Cha tuyn chn l c hy vng c cu ri khi kip lm
Fareed Zakaria
26 of 197
ngi khn kh, tai ng. Tuy nhin nhng ngi ly khai ngoan o vn thng nht vi nhau im, h khng chp nhn quyn lc ti thng ca Gio hong, cng c ngha l khng chp nhn bn thn c cu phn cp ca nh th. L mt b phn ca phong tro qun chng chng li gii cm quyn, khng h ch nh h gp phn vo mt chng ca lch s lu di hnh thnh nn t do. Bt chp tt c mi bt ng kin, cc nhm tn gio Tin Lnh vch ra cho nhng con ngi min bc chu u mt con ng ring ph hp vi c nhn, khng do tng lp tng l quy nh n vi s tht. Chng no c cu ca h thy nht thit cn phi c mt nhm tng l chuyn lo vic hnh o khi y nhng ngi ny s c cc cng ng c lp tin hnh bu chn. Do v rt nhiu cng ng tn ngng c tch ra t cng ng ln hn, cho nn h u tranh bo v quyn ca cc thiu s, quyn c t do la chn hnh thc v ni dung cho tnh cht tn gio ca h. Chung mt tay, cc nhm tn ngng ny phng Ty vun xi nn mnh t ginh cho t do tn ngng. Ngoi ra, h khng ch cng gp phn to nn s hiu bit hin i v t do tn ngng, t do ngn lun, m cng cn to nn cc khi nim khoa hc ca chng ta trc ht l qua nhng gii thch c ph phn cc vn bn tn gio, sau tip tc qua vic kim chng cc nim tin c h khc na; phng php khoa hc th hin chnh xc ch, cc iu tng chng chc chn v cc cn c xc tn lun c em ra xem xt li. Nhn nh vy s thy, khoa hc hin i ngp su trong ti li ca nhng k tn gio cung tn hi th k 16. Ngoi nhng ci , o Tin Lnh cn c mt tc ng chnh tr trc tip: n cung cp cho cc v vua v cc v lnh cha mt ci c tranh ginh quyn lc vi Vatican ang ngy cng ngo mn. Tuy nhin rt ng nghi l h vn cng c nh nh vy song cuc xung t d di u tin xy ra t theo hng bo v nhng tng ci cch m t mt l do khng ly g lm cao thng cho lm, l vic mt ng vua st rut mong mun nht thit phi c mt cu con trai tha t. Henry VIII ca nc Anh cu xin Gio hong Klemens VII cho php ly d v l Catherine of Aragon, bi v hong hu khng sinh c con trai cho ng ta. Khng phi v b ta khng c gng; trong vng tm nm b ta cho ra i mt ngi con gi khe mnh v nm ngi con khc na nhng c nm sm qua i khi ang cn nh, ngoi ra b cn b sy thai ti hai ln. Sau khi Klemens t chi khng cho php li hn, nh vua lin tuyn b ct t quan h vi Roma v t phong mnh thnh ngi ng u gio dn thin cha Anh. Tuy th vua vn hon ton tn ng cc gio l cng gio, hn na li cn ln ting bo v gio hong chng li Luther v nh c Vatican phong cho danh hiu cao qu idei defensor (Ngi bo v c tin), l mt iu l cc th h v sau ca ng ta cho n nay vn tip tc mang ci danh hiu ny. T y tr i nh th mi Anh, v gio l tt c
Fareed Zakaria
27 of 197
u theo cng gio ngoi tr thi ca h i vi ch Gio hong. S th ch gia London v Roma l khi u ca hng lot cc cuc khi ngha, cc cuc chin tranh tn gio din ra mt cch khc lit ko di 150 nm k t sau s ni lon ca Luther v trn thc t chng lan rng ra khp cc quc gia chu u. Cnh git chc do ci cch chm ngi mi n nm 1648 mi qua i, khi hip c ha bnh Wefalt c k kt, chm dt cuc chin tranh 30 nm v tr li cho nh vua ci g vn d ca nh vua cng thm vo l nhng phn bo b trc kia thuc v c Cha tri, chnh xc hn l thuc v Gio hong. Nh vy hip c thit lp li iu c bn cuius regio, eius religio c t nm 1555 trong trao cho cc lnh cha quyn c la chn quc gio; n b li l d nh s c s khoan dung i vi cc tn theo cc tn gio khc v c k hoch tip nhn nhng ngi nhp c v l do tn ngng. Mc d nm 1648 cha a n s phn tch mt cch r rng gia nh nc v nh th, nhng n cng nh du mt bc ngot trong lch s phng Ty: Hip c ha bnh Wefalt xa i ci quan nim, chu u l mt cng ng theo o thin cha ton tng, mt khi thng nht ca nhng ngi theo o thin cha di s lnh o v mt tinh thn ca nh th cng gio v di s cai tr mang tnh th tc ca ch La M thn thnh. Tng lai thuc v nh nc.
Nh nc khai sng
Trong th k 18 ch qun ch nhn thy i hi quyn lc ca n khng cn b tn gio e da, m mt ln na li b e da bi cc bc m cao o di ni trn tc Lnh cha, Cng tc, Nam tc, B tc. Ln ny nh vua s chin thng tt c cc i th a phng v khu vc. ng ta m rng nh hng ca triu nh v qua to nn c mt quyn lc nh nc tp trung, m cc trng lo a phng chng c g chng i li n. Nhng thnh tu k thut mi, vic chy ua v trang ton din, s xut hin mm mng ca ch ngha dn tc v quy vic nh thu vo mt mi to iu kin cho nc i thng li ca nh nc. Tri li qu trnh pht trin ny lm nguy hi n t do. Ch qun ch mnh ln nhanh chng gii tn phn ln i din ca cc tng lp ngh nghip, cc hi ng lp php v hi ng quc gia, l nhng t chc c nh hnh vng chc t thi trung c. H thng nhiu tng lp ca c quyn c li ginh cho gii qu tc, ca cc truyn thng a phng v ca cc quyn ginh cho cc phng hi b xa b v c thay th bi mt trt t lut php thng nht do nh vua m bo. Trng hp ngoi l ln ca tro lu ny mt ln na li l nc Anh, quc hi ca n sau cuc cch mng huy hong (Glorious Revolution) nm 1688 chim c th thng phong i vi triu nh.
27 of 197
Fareed Zakaria
28 of 197
Nhn thong qua c th s suy yu ca gii qu tc theo ngha bnh ng v lut php c v nh l biu hin ca mt s tin b. Chng hn nhng trit gia ca thi i khai sng nh Voltairee v Diderot trm tr v vic hp l ha v hin i ha trong cng vic iu hnh nh nc. Trn thc t d nhin nhng bin php nh vy ch dn n kt qu l tp trung ha quyn lc vo tay b my trung ng cng nh xi mn tnh c lp t ch ca vng min. Cho d ci v sau ny c gi l ch ngha chuyn ch anh minh cng th hin tin b trong mt vi lnh vc. Cc nhn vt cm quyn nh Friedrich II ca Ph, Katherina i hay Joseph II ca o dung th cc kin bt ng trong vn tn gio, ch trng cc ci cch lut php, coi trng v nng ngh thut, m nhc, vn hc (iu ny cng l gii cho nn bo ch tt ca h). S x dch quyn lc tuy nhin gy kh khn cho cc tng lp x hi no c kh nng ngn chn s c on v suy i ca triu nh. V l , gi y nn t do liu c ng vng c hay s b sp , iu ny hon ton ph thuc vo s ho phng ca ch qun ch; chm nht l khi di p lc ca tnh hnh chnh tr trong v ngoi nc ngay c gii cm quyn n ha nht cng s ng theo xu hng quay lng li vi nn t do phng khong v bp nght tt c mi s i lp. Vo khong cui th k 18 khi chin tranh, cch mng v ni dy mt ln na cp i ca chu u s bnh yn, th ch ngha chuyn ch anh minh th hin nhiu nt chuyn ch hn l anh minh. Ch qun ch t n nh cao ca n Php di thi Louis XIV. Ch phong kin Php lun khc bit vi ch phong kin Anh. Vic Paris lun b bao vy bi cc lc lng th ch, lun phi trong tnh trng ng vin, lm cho quyn lc trung ng tr nn mnh m; chng g th nc Php trong sut 54 nm thng tr ca Louis XIV cng c ti 30 nm lin tc trong tnh trng chin tranh. u thc nhng tnh th p buc v mt ngoi giao cho php nn qun ch cch ly gii qu tc ra khi nn tng quyn lc ca h l cc thi p. Da vo nhng bin php xa kia ca tng gim mc li lc Richelieu, Louis y gii qu tc ra khi b my ci tr a phng, v chuyn chc trch ca h cho cc quan chc thuc triu nh; ngay c cc hi ng a phng ln hi ng lp php u b ng ta tc b quyn lc. Phong cch cai tr ta em li cho ng ta danh hiu ua mt tri. Danh hiu ny, khng phi nh nhiu ln c phng on l tng trng cho gia ti ng nh, m l cho a v quyn lc ngi chi trn tt c ca ng ta. Gii qu tc b ng ta nh n kinh lng ly nht chu u l Paris. ng ta mun gi h y cng lu cng tt, nhm tip tc lm cho h suy yu v mt chnh tr. Nhng cuc trc tng ni ting ca triu nh Php, nhng cuc chi bt tn, nhng d hi, nhng cuc i sn, nhng l nghi v cung in Versailles c mt khng hai l tt c nhng sch lc khn ngoan giam gi gii qu tc trong trong lng son. Trong nhng trang phc la l t tin, di nhng b tc gi c
Fareed Zakaria
29 of 197
nh phn, gii qu tc Php tr nn nhng vai ph ca quyn lc. Cuc cch mng nm 1789 lm thay i nhiu th, nhng ch khng lm thay i su hng tp trung ha quyn lc m thm ch cn tng cng. Khng ging nh cuc cch mng huy hong ca Anh (Glorious Revolution), trong gii a ch c hng li, cuc lt Php ng ngha vi s kt liu tng lp ny. Nh th b tch thu ti sn, chnh quyn a phng v ngn hng b mt i nh hng. Nh Lord Aon, nh bc hc v chnh tr gia ca th k 19 xc nh, i vi nhng nh cch mng h t quan tm n vic gii hn quyn lc nh nc hn l vic loi b tt c cc th lc chng i li h. Ngi Php, theo nhn xt ca ng ta, hc c l thuyt v cch mng t nc M, nhng li b qua khng hc v hc thuyt v nh nc. Nhn dn hp th ton b s ho nhong v s hon thin v quyn lc ca ng qun vng sang trng mt thi. Nhn danh bnh ng, t do, v bc i h t phong cho mnh cp bc cao nht. T do gi y khng cn ph thuc vo lng nhn t ca nh vua, m ph thuc vo nhng ngu hng ca ton th cng dn nhng s ngu hng, t k rng chng qu quen cc nh cch mng. Tuy nhin cn c mt m hnh t do khc la chn, v k l thay n li i hi chnh mt ngi Php phi nhn ra n. Nh nhiu ngi theo ch ngha phng khong khai sng Charles Louis de Secondat, nam tc vng La Brede v Montesquieu, t lng ngng m h thng chnh tr ca ngi Anh, m ht nhn ca n c ng ta, l ngi u tin tm ra: t do khng phi l iu u mi cht li; h thng ca ngi Anh m bo iu mt cch thc s! Bi nh vua, gii qu tc (ng Vin) v gii trung lu (H Vin) chia nhau quyn lc nh nc, khng phi no c quyn lc p o; iu ny bo v quyn ca cc thn dn v to nn s khoan dung i vi cc vn tn gio. ua nhiu th h, ngi Anh ct xn quyn lc ca tng lp cai tr nhiu n mc, t nc ca h vo cui th k 18 mc d trn danh ngha vn l mt nh nc qun ch, nhng trn thc t tr thnh mt nc cng ha qu tc do cc a ch ln iu hnh. S miu t mang tnh ca ngi ca Montesquieu tc ng ngc tr li nc Anh. Chng hn nh William Blacktone, ngi c l l lut s thi , tip nhn cm hng ca Montesquieu trong vic din gii lut php ca mnh. ontesquieu ng l mt nh tin tri, trit gia mn trit hc nh nc Judit Shklar tin nh vy khi lin tng ti vic thnh lp nh nc M. Nhng ngi cha ca hin php M v d nh James Madison, omas Jeerson v John Adam th vn dng mt cch c thc nhng t tng ca Montesquieu vo h thng chnh tr ca nc cng ha mi, v trch dn ng ta nhiu hn bt k mt tc gi ng thi no. Uy tn ca ng ta ln n ni, Shklar vit, c nhng ngi ng h ln nhng ngi chng i hin php mi u s dng nhng lun im ca ontesquieu.
Fareed Zakaria
30 of 197
Ch ngha t bn v nhng hu qu
th k 18 vn ha ngoi l trong chnh tr thu np thm cho nc Anh t bn ch ngha mt ngun lc quan trng na. Nu nhng cuc tranh ginh quyn lc gia nh th v nh nc, gia gii qu tc v triu nh, gia Cng gio v Tin Lnh chc thng bc tng ngn chn to nn ca m cho t do c nhn, th m hnh kinh t mi git sp ton b nhng bc tng ny. Khng c g em li cho hin ti mt du n su m nh th trng t do. Trt t kinh t, chnh tr v x hi vi hng ngn nm tui b n kt liu; h thng phong kin v nn qun ch cng vi tt c mi s quy t vo dng di v c quyn giai cp b n gt b. N to nn mt tng lp nhng thng gia c lp, khng mt cht hm n i vi nh nc v ngy nay l k quyt nh ch yu n s tin b ca x hi khp mi ni. L nhng gi tr dn ng ca thi hin i n a bin i v vn ng vo v tr ca truyn thng. Ch ngha t bn to nn mt th gii mi, c rt t im chung vi cc k nguyn trc y. Cho d kinh t th trng bn r mnh m nht Anh th nhng nhng ci ngun ca n li nm u mt ni no khc. th k 14 vic giao thng bun bn vn b nh tr ti nhiu khu vc ca chu u nay khi sc tr li. Cc phng php canh tc mi to nn nhiu ca ci d tha v do chng c th c em bn hoc trao i. Nhng thnh ph bun bn v hi cng nh Antwerpen, Brssel, Venedig hoc Genoa pht trin thnh nhng trung tm kinh t ln. Vi vic vn dng phng php k ton kp, vic tip nhn h thng ch s Rp v s chm n ca h thng ngn hng lm cho vic kim tin, t mt mn th thao nghip d tr nn mt b mn chuyn nghip nh ngh. Chng bao lu s pht trin ca thng nghip ha lan ta dn t cc thnh ph cng vo su trong ni a in hnh l H Lan, sau c Anh, ni m n bt u t nng nghip, qua th cng nghip v cng nghip ri lan n cc ngnh dch v, cui cng l tt c cc nghnh kinh t. Ti sao ch ngha t bn u tin li bnh trng ngay ti chn ny, vn l iu cn ang tranh ci. Tuy nhin cc s gia hu nh u thng nht vi nhau, rng s bo v v mt nh nc i vi quyn t hu cho thy l mt yu t quan trng. Liu kinh t th trng c chim c vai tr ch o hay khng, theo nh cc tc gi chuyn ngnh c uy tn Douglass North v Robert oma, trc ht ph thuc vo phm vi ca cc quyn t hu c m bo. Ngay t th k 15 mt bc hc v lut ca Ty Ban Nha a ra mt nguyn l c bn: h vua c ton quyn trong vic iu hnh nh nc, nhng khng c ton quyn trong vic lm ch cc ca ci ti sn. Trong sut th k 16 khp ni ti chu u dn dn hnh thnh nn mt s ng thun, l, quyn ti cao thuc v cc lnh cha v cc cng chc ca h, mt khc ti sn v ca ci th
30 of 197
Fareed Zakaria
31 of 197
thuc v gia nh. nhng ch c nc Anh ngi ta mi i xa hn n mc treo c mt ng qun vng, vua Charles I, v ti ra chnh sch thu m mt cch ty tin. Vic trit bo v ti sn c nhn lm thay i ton b x hi. n lc s an kt phc tp ca nhng tp tc v c quyn phong kin, nhng th ngn cn vic s dng mt cch hiu qu t ai v rung ng, gi y c th b x nt. Trong vic ny cc a ch ln Anh m nhn vai tr tin phong. ua vic ro li t ai (enclosure) bt chp tt c, h hp thc ha quyn ca h trn cc ng c, t cng ca thi p. Ngi ta thc p nhng ngi nng dn sng nh nhng mnh t phi chuyn mn ha v hp l ha cng vic. ng c t y phc v cho vic sn xut len vi sn lng cao nht. ua vic thch nghi vi ch ngha t bn ny tng lp qu tc nng thn Anh cng c quyn lc ca mnh, mt khc h cng gp phn vo vic hin i ha x hi. Ngc li vi ci gii qu tc Php t ra ni bt bi s vng mt ca mnh. H hu nh chng h c mt ng thi no, lm tng nng sut sn lng nng nghip ca mnhiu ny cng khng h lm cho h ngn ngi trong vic tip tc tng m li sut cho thu t. Ging nh hu ht gii quyn qu chu u lc a, ngi Php coi khinh vic lm cng n lng. Bn cnh gii kinh doanh qu tc, ch ngha t bn Anh hnh thnh nn mt tng lp x hi mi c nh hng ln, s giu c ca h khng phi nh vo vic tr cp t ca triu nh m da vo nng lc lm n ca bn thn. Nhng ngi nng dn t do ny (yeomen) phn ln l nhng qu tc hng thp hoc l nhng ch nng tho vt lm n. uc vo nhm cc nh t bn y am ng v nng n h l nhng ngi tin phong ca tng lp t bn, ca mt ng cp cn mn, giu sng kin trong nhng ngi c quyn s hu, m Karl Marx nhn din l nhng ch nhn ca t liu sn xut v do cng l nhng ngi giao vic; ng thi ng ta cng nhn ra h chnh l i qun tin phong ca s nghip t do ha v chnh tr. Do bi tng lp ny thu c nhiu li lc nht t ch ngha t bn v nh nc php quyn, t th trng t do, t cc hot ng kinh doanh v t khi nim nng xut cho nn h ch trng tin hnh cc cuc ci cch mt cch thn trng nhm y mnh s pht trin ca cc xu hng ny. Trong mt nghin cu so snh mang tnh kinh in v qu trnh chuyn i ca cc nn dn ch v cc nn c ti c chn ra t khp cc ni trn th gii ca mnh, nh x hi hc thuc Harward, Barrington Moore, bi vy rt ra mt tm tt kh c ng: hng c giai cp t sn khng c dn ch. S pht trin ca gii kinh doanh tr thnh ng lc ca tin b x hi cch mng ha cch thc lnh o nh nc. H vin Anh, ni ngay t th k 17 ct
Fareed Zakaria
32 of 197
bt mt cch ng k quyn lc ca nh vua v l c quan c ting ni quyt nh trong chnh tr, gi y xut hin ng o nhng thnh vin l nhng li bun, thng gia giu c mi tri dy. Nhng ngi mang cc chc danh qu tc Anh thc ra t xa n nay vn ch l mt nhm thiu s nh nhoi; mt con s t hn 200 cho n cui th k 18. Ngc li vi iu l con s ngy cng nhiu ln ca qu tc lp di, y l tng lp c tn gi l Gentry, h mc d phn nhiu c quan h vi tng lp qu tc bc cao v thng hay nm gi nhng chc v cng quyn cc a phng, tuy nhin nh hng v uy tn ca h ch yu li bt ngun t thnh qu c c trong hot ng kinh doanh, hot ng ngh nghip hoc trong ngh nng. Nhiu ngi tham gia tch cc vo i sng cng ng v qua vic gi c mt khong cch lnh mnh i vi trt t c h ng h nhit tnh vic t do thng mi, vic gim s can thip vo th trng, ng h cc quyn c bn v t do tn ngng. Tng lp Gentry sn sinh ra ba th tng ni ting nht ca nc Anh trong th k 19, l: Robert Peel, William Gladone, Benjamin Disraeli. Cc phn t tinh hoa mi bt chc cc tp tc ca gii qu tc, h sng trong cc lu i, mc o ui tm, t chc cc bui i sn tp th tuy nhin khng b sa vo s cng nhc nh cc tm gng ca h. Cc Gentleman c tt c mi gii knh trng v chng bao lu vt qua tng lp qu tc tr thnh hnh tng mu mc cho mi ngi noi theo. L mt hnh mu l tng c nng ln gn nh huyn thoi, th k 18 h biu tng cho nim hy vng ca tt c cc tng lp x hi. p li li thnh cu ca mt n y t mong mun cho con mnh c phong thnh Gentleman, vua Jakob I c li nh sau: hc chn c lm cho anh tr nh mt qu tc, nhng khng bao gi nh c mt entleman! V tro lu cc qu tc nc Anh ua nhau tr thnh Gentleman, mt du khch ngi Php ch nho nh sau: ondon cc qu ng n mc nh nhng ng y t v cc b cng tc bt chc cc c hu phng. Ngy nay Gentleman ngi Anh ch cn tn ti di dng cc biu tng qung co v l nhm mc tiu h cu ca mt phong cch trang phc c tip th rng khp trn th gii, m i vi n ci tn Ralph Lauren tr nn ng ngha (Lauren, ni thm mt cht, l mt ngi M). S ng gp khi xa ca ca n, l cha u trong cuc khai sinh nn t do, tuy nhin khng phi v chuyn ny m tr nn b lu m.
Nc M thuc Anh (AngloAmerica)

Mc d ch ngha t bn, s gii hn quyn lc nh nc, quyn t hu v ch ngha hp hin trong sut th k 18 lan rng khp mi ni ti chu u, nc Anh vn gi c v tr c bit ca n. Nc ny tr nn giu c hn, sng to hn, t do hn v n nh hn nhng nc khc ti chu lc. Ruggiero vit v vn
Fareed Zakaria
33 of 197
ny nh sau: t do c nhn, c bit l s bo v i i c nhn v ti sn, tt c tr nn vng chc. n hnh chnh qun tr c phn quyn v mang tnh t tr. a n hon ton c lp i chnh quyn trung ng. c c quyn ca triu nh b gii hn cn li rt t. [...] iu pha lc a c trng ra c mt ci g ging nh ? Nhng ngi ng thi cng i n mt kt lun tng t; ngi th tn dng hin php v tnh dn tc ca ngi Anh, k th khen ngi nn kinh t ca t nc ny. ng nghip, Voltaire vit, ci lm cho cng dn ca nc nh tr nn giu c, gp phn em li cho h t do, v s t do ny v phn n li lm cho ng nghip ngy cng pht trin. V tu s ngi Php Gabriel Francois Coyer ghi nhn, chnh ph Anh t quan tm n nhng th n chi i try ca gii qu tc m ch nhiu hn n tng lp trung lu c , ci phn qu bu ca dn tc. T th trng m i n giu c tng lp trung lu ngi Anh thc y mnh m qu trnh t do ha rng khp v qua khi ng mt dng xoy i ln ca t do. C mt s tng ng ln gia nc Anh vi thuc a ca n chu M. Cc c quan hnh chnh do nhng ngi n thuc a lp nghip xy dng nn u theo khun mu c t thi i Tudor. Khi u cuc ni dy ca nhng ngi nh c ni t mi chng li vua George III vo nm 1776 l s i hi phi tr li quyn ca h l cng dn ca vng quc Anh. eo quan im ca h nh vua chuyn ch xm phm s t do c tha nhn ca h v iu bt buc h phi t b nh vua. V nguyn tc iu ny chnh l s lp li cuc cch mng Glorious Revolution; thi quc hi Anh cng phn khng chng li k thng tr chuyn quyn dm t nng thu khng c s chp thun ca quc hi. Nm 1688 cng nh nm 1776 c hai ln tng lp u t mi, tin b c u c kinh doanh u ginh c thng li. V bn pha tht bi c hai ln ngoi nh vua ra l nhng ngi Tory trung thnh vi triu nh. Nu nc Anh biu hin nh l mt ngoi l, th nc M l mt trng thi cn c bit hn ca n chnh l nc nh khng c ch phong kin. Mc d Tn th gii cng c nhng i a ch giu c. Song khc vi cc thnh vin ca thng vin Anh h chng c cc chc danh qu tc cng nh khng h c hng bt c mt c quyn c li giai cp no hoc c mt nh hng chnh tr tng ng. Nc M th k 18, theo nh nh s hc Richard Hofadter, ngi ta phi hnh dung rng n l s k l ca gii trung lu. Trong kinh t v x hi rt c th s nhn ra cc yu t qu phi trng gi, nhng chng cha h bao gi tr nn nhng yu t ch o; c bit nc min Bc vo cui th k 18 chng bt u tr nn m nht. V vn ny nh nghin cu lch s Gordon Wood c vit: o nhng nm 80 ca k 18 bc chuyn i t mt x hi tin hin i nh mt x hi hin i c hon tt, trong cc quyn li kinh doanh v
Fareed Zakaria
34 of 197
hiu ca m ng dn chng chim u . eo Wood cuc cch mng M chm ngi cho s bng n tinh n kinh doanh v lm ni rng thm khong cch gia th gii c v th gii mi. Nc M tr thnh t bn v n t ho v iu ny. Alexis de Tocqueville, nm 1831 chng bao lu sau khi n M ghi chp trong nht k ca mnh, dng nh x hi M hon ton chuyn ln thnh tng lp trung lu. Con ng nc M i n t do v dn ch qu l c bit. Nhng tn ng ca ch phong kin cn tr hu ht cc nc trong vic khi hnh n bn b chnh tr mi. Hn na do bi ngi M khng phi o bng bn mnh ci di sn vua cha, qu tc c hng ngn nm tui cho nn h khng cn thit phi c mt chnh quyn trung ng y quyn lc cng nh khng cn phi c mt cuc o ln x hi bng bo lc xa b trt t c. chu u nhng ngi theo ch ngha t do phng khong nm tri bo lc ca nh nc, mt mt l mi e da mt khc li l i tng thm mun; ngi ta mun gii hn quyn lc nh nc, nhng cng li tm cch s dng n tin hnh vic hin i ha x hi. gi , theo Torqueville, nh vy vo a v un li, khi h t n trng i dn ch m khng cn phi tr ci gi cho mt cuc cch mng. [...] khng cn phi tr nn bnh ng, bi v ngay t khi sinh ra h bnh ng ri. Vo u th k Anh cng nh phn ln nc M vic bnh ng trc php lut v t do c nhn c m bo. Nhng c hai cha th gi l dn ch. Trc khi c ci cch bu c nm 1832 nc Anh mi ch c 1,8% s ngi trng thnh c quyn bu c. Lut ci cch nng con s ny ln 2,7%. Vo nm 1867 con s ngi Anh c quyn bu c tng ln 6,4%, mi cho n nm 1884 cng mi ch t c 12,1%. Ch n nm 1930 vi vic ban b quyn bu c cho n gii nc Anh mi c coi l tha mn tiu chun c bn ca mt nn dn ch theo nh cch nhn hin nay: quyn ph thng u phiu cho tt c mi cng dn n tui bu c. Mc d vy nc Anh vn c coi l t nc mu mc ca ch ngha t do hp hin (Conitutional Liberalism), l nh nc php quyn v l ni gn gi t do. Nc M dn ch hn mt cht, cho d cha t n mc nh thng thng vn nhn xt. Hng chc nm rng ngi ta ch c ku gi nhng a ch da trng tham gia bu c. n tn nm 1824, gn 50 nm sau khi ginh c c lp, vn cn c ti 95% ngi trng thnh khng c php tham gia bu c tng thng. Mi n khi do c tc ng ca ci gi l cuc cch mng acksonian xa b rng buc quyn bu c vo ti sn hu khp mi ni, con s c tri mi tng vt ln. Trong m trc ca cuc chin tranh li khai, t nht tt c nhng ngi n ng da trng cng c quyn bu c. Nm 1870 trn l thuyt nhng ngi da en cng c cng nhn c quyn bu c, th nhng ngi ta tip tc cn tr h thc hin quyn ny min Nam thm sut mt th k na. Ph n M
Fareed Zakaria
35 of 197
c php tham gia bu c t nm 1920. B qua nhng khim khuyt v dn ch ny ngi ta phi ghen t vi nc M trong sut c th k 19 v h thng chnh tr v trt t lut php ca h. Vi thi gian ch ngha t do hp hin a n dn ch v dn ch, ngc li, li m rng thm gii hn ca t do. Chu u lc a chn mt con ng v c bn l quanh co hn i n trt t dn ch khai phng. Nhng g Anh v M c thc thi mt cch m thm v ha bnh th th gii c c din ra trong nhng t cng ph thng l tn bo (s ni k hn trong chng ti y). Mc d vy cho n cui nhng nm 40 ca th k 20 nhiu nc chu u cng t n trng thi dn ch. T nm 1989 cng c thm cc nc mi b xung vo, qu trnh n nh ca chng tin trin nhanh chng. S pht trin ny c nguyn nhn trong mt c tnh c trng cho tt c cc nc phng Ty cho d nhng nc ny rt khc bit nhau v mt lch s: l mt truyn thng hin php pht trin, t do. Nc Anh l mt hnh mu l tng c bit thch hp lm minh chng; tuy nhin ngay c mt chnh ph lc hu nht chu u ca th k 18 cng xng ng c trao tng danh hiu t do (liberal) khi so snh vi nhng th ch chuyn ch bo ngc ti chu v chu Phi. Ngi chu u v ngi M c nhng quyn c phn nh r rng v c nhng c hi tc ng m nhng thn dn ca cc vua cha khng phi phng Ty khng bao gi dm m c ti. Vua cha chu u b tri buc bi tc l v lut php. Mt x hi dn s bao gm nhng t thng, nh th, cc trng i hc, phng hi s tr nn hng thnh m khng b nh nc quy nhiu v cc khon ph phi tr. Ti sn t nhn c bo v, kinh t pht trin. V cho d cc quyn c nhn trn l thuyt c din t tt p hn l trong thc t v b ch qun ch chuyn quyn lun tm mi cch pht l th phng Ty vn c l thin ng ca t do khi so snh vi phn cn li ca th gii.
Vn ha l nh mnh?
c mt cch lt qua c th bi tm lc v lch s ny s gy nn ni tht vng, tuy vy n cng khu gi mt iu, rng cc nc c tham vng t do dn ch s c c thun li nht, nu nh h c th dch chuyn lnh th quc gia ca mnh n phng Ty. S gn gi v mt a l vi cc nc phng Ty, cho d ch vng ngoi vi xa cch i na, chc chn l c li th. Trong s nhng nc ch hu v cc nc v tinh ca Lin bang X vit c, cho n nay nhng nc t do nht v dn ch nht trong s h, chnh l nhng nc trc y c cht t kinh nghim vi cc nc pha mt tri ln ng hng u l nhng nc thuc lnh th ch coHung (Habsburg) khi xa. Cng cng mt ng ng bin, trc y vo nm 1500 ti nh th phng Ty chia tay vi ngi anh em ca mnh l nh th phng ng, gi y n l ng ngn cch gia nhng ch
Fareed Zakaria
36 of 197
t do phn thnh vi nhng ch tht vng mt t do. Balan, Hungary v Tip khc, ngun gc xut thn t chu u ca chng cha bao gi b nghi ng, l nhng nc tin hnh dn ch ha mnh m nht; cc nc vng Baltic theo st ngay sau. Ngay c nhng nc nm v pha ty ng bin gii tng tng ngn cch ng Ty nh Slovenia v Croatia qu trnh chuyn i cng rt trn tru, trong khi cc nc nh Serbia v Albania cng nh cc nc nm bn ng ng bin ny u rt kh nhc trong qu trnh chuyn i. Nh vy c l vn ha l nh mnh? T Max Weber cho n Samuel Huntington, rt nhiu hc gi i din cho ci lun im c v nh qu r rng ny, v mi y n li tr nn trung tm im lun bn ca thi cuc. T cc c vn kinh doanh cho n cc chin lc gia qun s u li vn ha ra nh l mt cng thc tin li l gii cc tnh hung cc k phc tp. Hon cnh no a n s kin bng pht v kinh t ca ngi M trong sut 20 nm va qua? ng ri: chnh l vn ha kinh doanh c mt khng hai ca h. Ci g lm cho nc Nga mi khng th thch hp c vi ch ngha t bn? on nh: l do vn ha phong kin th nghch vi th trng ca n. Ti sao chu Phi li ngp chm trong ngho i? Ti sao li c nhiu k khng b l ngi sinh ra vng cc nc Arp? Tt c u l vn vn ha. Song khng hon ton n gin nh vy. Cui cng chng g th vn ha M cng lm phin chng ta bng suy thoi v khng hong kinh t th gii y thi. S pht trin ca vn ha phong kin c xa lm cho Nht bn v c tr nn nhng nn kinh t ng ngng m th hai v th ba th gii nh th no, cho thy c hai u tiu ha tt ch ngha t bn. Nu cng chnh nh nc ngy nay hon thnh tt c nhng nhim v m ch trc y mt vi thp k n vn lun gp phi tht bi (hoc ngc li), nh vy s phi xut hin mi nghi ng, chc phi cn c mt ci g nhiu hn l nguyn nhn su xa c tnh vn ha tng i bn vng. L Quang Diu, trng lo li lc ca Singapore, ni vi ti, nh hng ca vn ha ngi ta c th nh gi mt cch tt nht qua vic so snh nng sut lao ng ca mt ngi Sambia vi mt ngi c trong mt mi trng lm vic bt k. Khi ngi ta s nhanh chng vp phi nhng tnh cch vn ha ring bit v trn c s ca nhng tnh cch ny c th gii thch c nhng kt qu lm vic khc nhau. Pht ngn kiu ny ngi ta cng thng thy ngay c cc nh khoa hc; chng hn nh nghin cu v xu hng Joel Kotkin California m t trong cun sch c ph h ca quyn lc ca mnh: mt tnh cch Do thi, n , hay tt hn na l tnh cch Trung uc chnh l phng sch hiu nghim a ti thng li trong kinh t.
Fareed Zakaria
37 of 197
i vi quan st ca L v ca Kotkin, rng c nhng nhm vn ha nht inh th hin vt tri hn ln nhng vng khc nhau, chc chn rng khng c g ph phn; l mt ngi M c ngun gc n ti nhn thy cc bin th khc nhau ny ca l thuyt vn ha thm ch c bit hp dn. Tuy nhin nu cha kha ca thnh cng v mt vt cht nm ch, ch v ngi ta l mt ngi n , th ta gii thch sao y v nng lc kinh t ci cc ca n trong sut bn thp k u tin sau nm 1947, l nm nc ny ginh c c lp, cng nh th hng trm nm trc ? i trai tr ca ti Bombay ti nhn thy ng bo ti cng khng ly g lm c bit tho vt trong kinh doanh. Tuy nhin ti vn rt nh nhng g m ngh vin kit xut Pilu Modi trong mt bui cht vn ti quc hi hi India Gandhi: liu b th tng c th cho bit; ti sao ngi n di s lnh o ca tt c cc chnh ph trn th gii u thnh t v mt kinh t nhiu hn l di s lnh o ca chnh ph ca b? Nhng cu hi tng t nh vy cng c t ra khi nhn v Trung uc, ni m nn kinh t trc y ba chc nm cng th, n ch sng nh l mt ci bng lay lt. Nu hon ton ch l vic to nn mt i ng ngi Trung uc, th ch trung tm ca v tr ny vi mt t con ngi c th ni l bt kh chin bi. Ngi Do i cng vy h to dng cho mnh mt cuc sng sung tc khp mi ni trn th gii. nhng ngay ti Israel, ni duy nht c ngi Do i chim a s th mi cch y thi vn tn ti mt s hn lon v kinh t. c bit l, c ba nc nhc n trn trong nhng nm 80 u c mt bc nhy vt thy r iu d nhin hu nh khng phi nm ch h chuyn hng v mt vn ha, m phn nhiu l do h chuyn hng i v mt chnh tr cng nh tin hnh t do ha th trng. Nu hin nay Trung uc pht trin nhanh hn n , iu y chng h c ngha rng o Khng c u th mnh hn o Hindu, m phn nhiu ch l do kt qu ca vic ci cch kinh t rng khp hn m thi. Vic L Quang Diu lp lun mt cch r rng nh vy vi vn ha xt ra cng ng ngc nhin ch, Singapore v vn ha khng ni tri g hn nc lng ging Malaysia. Cho d quc gia thnh ph Singapor c nhiu nh hng ca tnh Trung uc hn ca tnh cch Malaysia th c hai cng vn cn c rt nhiu ci chung. D nhin Singapore phn khi hn v c mt chnh ph trc ht c trnh cao trong vn chnh tr kinh t hn l chnh ph ca ngi lng ging mt chi tit c l chng minh s thnh cng ca t nc nh b ny hn l tt c nhng yu t c bit v vn ha trong thc tin cng nh c vin dn ra. Ni mt cch khc, Singapore c c s phn vinh khng nh vo o Khng, m l nh vo L Quang Diu. Nhn nh ny khng c ngha l mun lm gim i ngha ca Vn ha. Ngc li: Vn ha l s tch ly kinh nghim tp th ca mt dn tc, thm
Fareed Zakaria
38 of 197
nhp vo cc thit ch ca n, th hin cc quan im v c vng ca n. Tuy nhin vn ha cng chu s bin i. Chng hn vn ha c trong nhng nm gia 1939 v 1959 c nhng i thay cn bn. Nhng nh nc chu u, mt thi l ci ni ca ch ngha dn tc cc oan, hon ton thot khi trng thi , chng cng th hin thm ch mc rt kh hiu i vi ngi ngoi trong vic vic sn sng chuyn nhng quyn lc ca mnh cho mt y ban siu dn tc. Hoa K mt thi vi ch ngha bit lp c lc khng mun c c mt qun i chnh quy, gi y l mt quyn lc b ch vi mng li cn c qun s rng khp trn th gii. Trung uc t mt nc nng nghip lc hu thay lng i cnh thnh mt quc gia thng mi khn ngoan. Cc cuc khng hong kinh t, cc cuc chin tranh, nhng chnh khch c kh nng tt c nhng yu t ny u c th lm cho vn ha chuyn hng sang mt qu o mi. T s ngho nn gn nh tuyt vng ca ng cc nh x hi hc, v d nh Max Weber, trc y 100 nm kt lun, mt nn vn ha m mu sc Khng gio lm thui cht nhng tnh cch cn thit ca con ngi trong ch ngha t bn. Khong trc y 10 nm khi th trng chu pht trin nhy vt, cc l thuyt gia nhanh chng o ngc nhn nh ny; gi y c ngha l, trit l o c ca Khng gio nhn mnh ch th nhng tnh cch c trng rt cn thit i vi mt nn kinh t nng ng. Mi y nht chic bnh xe li o chiu ln na; gi y cc gi tr chu tng c ca ngi lin tc bng nhin c coi l mnh t nui dng tt nht ginh cho cc loi t bn thn hu. Weber chng minh s thnh cng v vt cht ca cc dn tc bc u c ngun gc t lun l Tin Lnh v tin on s yu km vnh cu i vi min Nam theo Cng Gio. Nhng tri li,thc t l, v d nh v Php t 50 nm nay lun t c mc pht trin cao hn nhng thnh tr pht trin ca o Tin lnh. y ngi ta c th dn ra nhng v d v nhng ngi dn phng Nam li bing lun ch thch dn y cng vic ng l phi lm hm nay vo ngy hm sau c th c l gii cho kt qu hot ng ti t ca mt t nc. nhng ngi ta phi nh gi th no v trng hp Chile? Nc cng ha vng Andes ny v mt pht trin kinh t hon ton c th snh vai vi cc nc Rng, H. S phn thnh ca h c c t nhng c tnh khc, khng km phn n tng ca nhng nn vn ha La M: Tnh cm gia nh, Tn gio, v tnh qu quyt. S thc l, thnh cng hay tht bi ca mt dn tc ti thi im quan st khng th l c s khi qut ha. Khi nhn tr li, ta thy nhng thnh tu x hi to ln thng l kt qu ca mt logic tt yu. Chng ta tp trung ch vo cc thnh tu v tm kim cc b mt ca n trong mi mt nn vn ha. nhng vn ha li c nhiu tng nhiu lp; bt k iu g ngi ta mong mun tm ra trong n, s c tm thy. Ai on rng chm ch v tit kim nm trong tnh cch
Fareed Zakaria
39 of 197
ng, s thy c iu khng nh. Cng s li tm ra c ci chng minh l ng, khi ai cho rng, ngi chu c tp qun tun th mt cch m qung v c thi gia nh tr, ko h hng vo lm cng c quan, bao che dung tng cho ngi nh ti ni lm vic. Nu ch cn quan st k, ngi ta s pht hin ra tt c nhng nt nh vy c trong tt c cc nn vn ha. Vn ha l mt yu t tc ng bc nht. N c th l s c v khuyn khch hoc l mt vt chng ngi, n c th km hm hoc chp cnh cho s thay i. N c th kt dnh thnh nhng thit ch v tp tc, ngn cn mi s tin b. C tht rng vn ha n km hm s pht trin, iu ny vn cha kt lun c mt cch dt khot; nhng chc chn rng n ng vi b my quan liu n . Con bi ch ca phng Ty l nhng thit ch v nhng tp qun trng thnh cng lch s, l nhng ci tuy khng c cy vo gen di truyn ca cc dn tc ca n, nhng khng phi v th m cc x hi khc c th d dng bt chc mt cch nguyn xi khng cn c thm mt iu kin no khc. Tuy nhin iu ny cng c th lm c.
M hnh chu
Trong s rt nhiu nc khng thuc phng Ty ba mi nm va qua tin hnh vic chuyn i thnh th ch dn ch t do th nhng nc t c tin b nhiu nht l nhng nc hc theo hnh mu chu u, ngha l h nhp khu ch ngha t bn v nh nc php quyn vo trc nguyn tc a s. V d nh Nam Hn, i Loan, ailand v Malaysia u chu s thng tr ko di hng chc nm ca cc y ban qun qun hoc ca mt ng duy nht. Dn dn h t do ha tng bc nn kinh t, ci cch h thng lut php, m bo t do tn gio v t do i li. Mi n khi qu trnh dai dng ny kt thc bu c t do mi c tin hnh. Khng h c trong nh khi tin hnh, pha chnh ph v tnh gii quyt hai vn chnh m cha ca hin php M James Madison trong lot bi vit gi ch trng nh lp lin bang (e ederalt) t ra cho mi mt chnh quyn: Trc ht nh nc phi thit lp c s iu khin i vi cc cng dn ca mnh, sau l i vi chnh bn thn mnh. Trt t l iu kin ca t do. Tt c nhng th khc mt s lnh o chnh danh, giu c v vt cht, mt nn dn ch t do u da trn hai tr ct ny. Nghe c v n gin, nhng li khng phi th. Vo nhng nm nm mi v su mi trong ni b tr thc phng Ty vi nhau mt thi c coi l tt l s b bng cc chnh quyn ng l phn ng v thay vo l s ca ngi nhng nhn vt dn ty chu Phi, Rp mi khi nhng nhn vt ny tin hnh cc k bu c, ng ra ku gi nhn dn nh
Fareed Zakaria
40 of 197
tng xy ra Ghana, Tazania, Kenya. nhng trong khi ngay chnh nhng nc ny phn ng b sa vo th ch c ti th cc nc vin ng li i trn con ng ngc li. t l tr tru, chnh nhng th ch c ti qun phit ko di nhiu nm nh Chi L, Nam Hn, i Loan ngy nay li thuc vo nhng nn dn ch vng chc nht Nam M v chu , y c l l iu cc nh ph bnh khi xa nn suy ngh li. Ging nh Ty u, y t cc nn c ti c t do ha dn dn ny sinh ra nhng h thng dn ch vng chc. Trong hu ht mi trng hp ch c ti tin hnh m ca th trng ca h ch mt cch chm chp, tng bc nh. Song iu ny tuy vy cng tc ng ngc li vo nhng k cm quyn v lm cho bn thn h tr nn t do phng khong hn, nh chuyn gia v chu Minxin Pei xc nhn: c trng cho s pht trin ng t chin hai l mt s it ch ha quyn lc tng bc mt. [...] i tng ca qu trnh ny l vic it lp ln lt nhng it ch chnh tr hin i c kh nng h lnh chn ng quyn lc nh nc trn bnh din chnh c cng nh khng chnh c chng hn di hnh c ca cc ng phi qun chng,ca mt b my hnh chnh,ca nhng danh sch bu c na cng khai v ca mt h ng t php ngy cng hot ng mt cch c lp. t cuc c c hai kt qu tch cc:nhiu n nh hn cng nh ti sn t nhn c bo v tt hn do gii cm quyn khng ngng tun cc lc lng trng v cc chun mc chnh tr tin b. Hin nay tham nhng, kinh t thn hu v bu c gian ln chu vn cn ang xy ra hng ngy. D nhin phng Ty trc y 50 nm cng chng khc g nhiu. Bu c chnh tr c tin hnh i Loan khng xy ra mt cch mu mc, nhng chc chn rng n t do hn v chi p (fair) hn l nhng cuc bu c cc bang min Nam nc M vo nhng nm 50 hoc Chicago vo nhng nm 60. Nu nh Nam Hn cc tp on vn cn c nh hng mt cch k l n chnh tr, th chnh iu ny cng tng xy ra vi nhng tm gng ca h phng Ty cch y 100 nm ng nh vy. Cc cng ty ng st, cc nh sn xut thp, cc xng ng tu v ch ti phit ln cn cao hn nhiu bc trong tr chi quyn lc so vi cc i t bn chu hin thi. Chnh h l nhng ngi quyt nh hng i trong thi vng son ca nc M cui th k 19. Hoc c ai cn nh n tn cc chnh tr gia ca thi i John Pierpont Morgans, Edward Henry Harrimans v John Davison Rockerfeller? Ngi ta khng c php t nhng tiu chun nh gi nn cc dn ch non tr m ngay c i vi nhiu quc gia u M trc y 30 nm bn thn h cng khng th no t n. Vin ng ngy nay t cho thy l mt s pha trn ca ch ngha t do phng khong, ca tp on thng tr, ca Dn ch, T bn v am nhng hon ton ging nh cc nc mt tri ln vo thi k 1900. Cho d vy cc nc ng
Fareed Zakaria
41 of 197
phn ln trong h u t do hn, dn ch hn l mt l cc nc khng thuc phng Ty cn li. Nm 1983 nh chnh tr hc Myron Weiner ch ra mi quan h ng ngc nhin gia truyn thng hin php v hin ti t do dn ch. Weiner khm ph ra, rng trong tt c cc nc th ba tin hnh phi thc dn ha t sau th chin th 2 vi dn s t nht l mt triu ngi (v trong hu nh tt c cc nc thuc a c nh hn khc na), ng thi lin tc pht trin hng n dn ch u l nhng lnh th thuc Anh trc y(*). S thng tr ca ngi Anh tuy rng khng trc tip trao tng cho h dn ch (xt cho cng th ch ngha thc dn bn thn n khng dn ch ri), nhng tuy th n cng to nn nhng tin t ca mt ch ngha t do hp hin v ch ngha t bn. Cho d hin nay cc nc khc trong th gii th ba cng tha nhn ch ngh vin, th pht biu ca Weiner v ct li vn cn c gi tr. D nhin y khng phi l ni tt cho ch ngha thc dn. Ln ln mt nc thuc a trc y, qua nhn nhn ca chnh bn thn, ti bit n cc mn th chp Anh uc cng nh ch ngha k th c thit ch ha v s lm quyn. Tuy vy cng khng th khng tha nhn rng, di sn t bn ch ngha v lut php ca ch Anh li lm cho nhng th lc ca nn dn ch t do mnh m thm, nu khng phi tt c th t ra cng trong rt nhiu thuc a trc y ca n. Nc Php ngc li tuy c cho php mt s nc thuc a ca mnh Bc Phi c c quyn bu c, nhng nhn chung i vi cc nc thuc vng vin dng ca n n t tin hnh nhng g khuyn khch ch ngha hp hin v kinh t th trng. Chnh v vy cng khng ly g lm ngc nhin, khi s dn ch ha qu sm tt c cc trng hp ny u kt thc bng mt th ch c ti tn bo. M hnh phng Ty, nh chng ta thy, c th to nn bn ngoi a ht vn ha ca n nhng nn dn ch t do. i im v trnh t ca qu trnh dn ch ha y ng mt vai tr quyt nh. Ta thy phn ln cc quc gia th gii th ba, nhng nc trong giai on bt n nh v chnh tr v vt cht ngay sau khi ginh c lp tuyn b thnh lp chnh th cng ha, ch trong vng mt thp k bin i thnh chnh th c ti. Giovani Sartori, nh khoa hc chnh tr ti i hc Columbia University nhn nh, con ng pht trin t ch ngha t do hp hin thnh dn ch l khng th o ngc. Nhng ngay c chnh nhng nc chu u khi i chch m hnh Anh M (trc ht l ch ngha t bn, sau l dn ch) trong qu trnh xy dng trt t x hi dn ch t do u t thnh cng hn. Kh khn ca vic dn ch ha qu sm mt ln na dn chng ta quay li vi chu u lc a tr li vi thi k u ca th k 20. (*) ti nhng uc a xm chim c v sau ny v ch sau t p nin b
Fareed Zakaria
42 of 197
b ri (hu hi, n ng) ngi nh khng cn coi trng n vic xy dng cc it ch v nh nc php quyn. i t hn na, qua vic xc nh bin gii mt cch ty tin h em li cho nhng ngi c bo h hng lot nhng vn sc tc v tn gio trm trng trn con ng i n c lp. t nht l ti tiu lc a n , vng aribic cng nh ti cc vng dn di c anada, c v ewzealand mi quan h nhn qu gia ch cai tr nh uc v nn dn ch d cch g cng khng phn bc c.
Chng Hai Trn Nhng Con ng uanh Co Trong bui giao thi gia th k 19 v th k 20 Vienna(1) tr nn mt th
tm c th gii mang tnh tin phong, ci m v chnh tr. y Richard Strauss v Guav Mahler son nhc, Guav Klimt v Egon Schiele sng tc tranh. Robert Musil vit sch, Arthur Schnitzler son kch, eodor Herzl vit tiu phm. Sigmund Freud phn tch tm hn con ngi, v Leo Trotzki hp hn thnh gi trong cc tim c ph thnh phng, ti nhng a im huyn thoi ca thnh Wien, ni m gii tr thc chu u t hp m lun nhng vn thuc v tr tu cao siu trong cm gic lng lng ca ca c ph, khi thuc l v thc ung khng km phn m . Ti mt trong nhng qun c ph , hnh nh l Landtmann th phi, vo mt sm ma xun nm 1895 Sigmund Freud chm mt iu x g vi mt dng dp tha mn. Song Sigmund nu khng phi l Freud (Freud gn ng m vi ngha th v, khoi cm ND), th ci s ht thuc s chng mang mt ngha no su sc. chng phi l mt th tiu khin tm thng, m mt du hiu ca t do chng li nn dn ch. ng ba thnh Wien bu chn phn t dn tc cc oan Karl Lueger vo chc v th trng thnh ph, mt k m dn v c hi, li dng c khng kh bi Do i thi trc li v chnh tr. Do bi ngay c vua Franz Joseph cng coi ng ny l mt mi nguy him i vi vn dn quyn, cho nn ngi t chi khng chp thun vic b nhim chnh thc ng ta vo chc v . Mt tin l trong lch s ca quc vng vng sng Danube. Trong s v ny nh th cng gio, t chc th hai ca ch vn xa nay vn c tn knh, ng h nh vua l iu lm cho gii tr thc thnh Wien v nguyn tc l i th ca thnh gi v vng min tr nn bi ri khi phi ph l vo phe ng h b
42 of 197
Fareed Zakaria
43 of 197
trn chng li nhn dn. Vi iu x g ca mnh ngi cha ca phn tch tm l chm ln ngn la vui mng nho nh, cng khai chc mng quyt nh ca nh vua. Mc d Lueger hon ton khc hn nhng g ca mt ngi dn ch in hnh, th nhng con ng cng danh ca ng ta li c c nh vo qu trnh dn ch ha ngy cng tng ca x hi o. Cho n nhng nm su mi ca th k 19 vn ch c nhng ngi giu, tng lp trung lu c hc mi c tham gia bu c, iu quan tm chnh ca h l t do ngn lun, ch ngha hp hin v ch ngha t do kinh t; s thu ht mang tnh tin b v c tm c th gii m Wien c c l nh vo vic gii hn quyn bu c ny. eo yu cu ca nhng ngi theo ch ngha t do trong nhng nm tm mi v chn mi ngy cng c nhiu cng dn c ku gi tham gia bu c, v ci ngc i ca n l a n mt s o ngc, chng li t do: nhng ngi cng nhn v nng dn gi y khi c c quyn bu c, h hon ton chng cn quan tm g n nhng c gng ci cch ca gii t sn, ngc li ngy cng ln ting ng h mnh m hn nhng li h ho ca nhng ngi x hi ch ngha v ca nhng ngi dn tc cc oan. Luegner rao bn mt cch kho lo di ci mc x hi in cha gio mt cng chnh tr t nhng ni dung so rng ca ch ngha cng sn v ch ngha dn tc. Adolf Hitler, thi k Wien cng c chng kin giai on cm quyn ca Luegner, trong quyn i chin u ca ti (Mein Kampf ) c nhc n v sau khen ngi s kin ny; tuy nhin s sng i gia ch ngha X hi Ch ngha quc gia v ch ngha X hi Ch ngha in cha gio khng th bc b c. Hitler cng th li c t chnh ci ng lc dn ch tng chp cnh cho s nghip ca Luegler ny. i khi ngi ta cng c nghe thy, rng nhng ngi X hi ch ngha quc gia (Nazi) thc ra l gp may trong bu c hoc vic ginh c quyn lc ca h chnh ra l mt cuc o chnh c che y mt cch kho lo. Song s thc l ng Cng nhn X hi ch ngha quc gia c (cn gi l ng uc x) ngay t nm 1930, tc l ch 11 nm sau khi c thnh lp, trong mt khung cnh ng phi r rng tng i nh t c 18% s phiu bu ng thi l v tr th hai trong bng xp hng. Trong c hai cuc bu c quc hi ca nm 1932 ng mu Nu (mu tng trng cho Nazi) t c 37% v 33% s phiu, c hai ln u l cnh mnh nht trong quc hi, trong khi ng Dn ch x hi ng v tr th hai ch t c c 21% cng nh 20%. V trong cuc bu c ni ting nm 1933 ng ca nhng ngi X hi ch ngha quc gia chim c n 44% s phiu bu, nhiu tng ng vi tng s phiu ca ba ng phi hng tip theo cng li, kt qu ny dn n vic Hitler c y quyn thnh lp chnh ph.
43 of 197
Fareed Zakaria
44 of 197
c thnh lp sau chin tranh th gii ln th nht, nn cng ha Weimar ni bt bi mt h thng ngh vin phc tp, bi ch t do bo ch cng nh bu c ph thng u phiu v bnh ng. ng Cng nhn X hi ch ngha quc gia c s dng h thng ny tp hp nhau li v cng tin hnh thm nhp vo cc thnh ph nh. Cc c quan nh nc ca nc c b khng hong x y trong nhng nm 20 v 30 r rng mt i nhiu quyn th; mt thc t x hi ngy cng tr nn tht vng hn dng nh l hnh pht cho s la di ca nhng li ha hn t ch ngha T do v ch ngha Hp hin. Lao ao v siu lm pht v khng hong kinh t, m ng v ngay c tng lp trung lu ch cn bit bm vo hnh tng mt lnh t mnh m v cng quyt m hin thn ca n l Hitler, ngi c th gip vc dy c t nc. Chng ha s tt nguyn cng kch ng mnh m th li cng tr nn c lng dn. V vic ny nh chnh tr hc ngi M Jack Snyder trong cng trnh nghin cu iu tra t m ca mnh v qu trnh hnh thnh nn dn ch kt lun nh sau: gai on cui ca nn cng ha eimar ch ngha dn tc ton tr v k chng tc ca khc khi hon khng nhng nh bt chp, m chnh cn do s dn ch ha. Mu thun gia T do v Dn ch ny sinh khng ch mi Wien v Weimar. Khp mi ni ti chu u cui th k 19 u th k 20 Ch ngha dn ty chnh tr tn cng khuy o Ch ngha t do, v trong phn ln cc trng hp n nh bi ch ngha ny. V th, chnh bn thn vua Franz Joseph, ngi sut hai nm kch lit chng li s b nhim Lueger vo chc v th trng thnh ph, nhng ri cui cng n ln thng c th t ca nhng k m dn ng ta cng nh phi thay i kin. Php t nm 1871 Ch ngha cng ha t do chng qun ch, cc k si ng b cc lc lng Cnh t x hi ch ngha ln cc phn t trung thnh vi nh vua, cng nh gii qu tc v nh th ng thi tn cng mnh m. Ch t thp k sau ngay chnh nc Anh, ci ni v thnh tr ca Ch ngha t do hin i, ng T do mt thi c tm c cng b ng Lao ng (Labour Party) cc oan v cc th lc bo th ln t v mt chnh tr. Do hu qu ca qu trnh dn ch ha v chnh tr, cng lnh n ha ca nhng ngi theo Ch ngha t do vi trng tm nhm vo cc quyn c bn, kinh t th trng v ch ngha hp hin, hn na li ng bn cnh s tuyn truyn mu m y kch ng ca nhng nhm cng sn, tn gio v theo ch ngha dn tc, cho nn hu nh chng c my ai n. Nhng ngi X hi ch ngha v Dn tc cc oan lc khng phi l nhng ngi duy nht kch ng s ni gin ca dn chng. Nhn dp thnh lp mi ch c th tng u tin ca ch, Otto von Bismarck, nm 1871 m rng quyn bu c cho tt c n ng c, bi v theo quan im ca ng ta s gii hn
Fareed Zakaria
45 of 197
thnh phn c quyn bu c cho n lc lm tng kh nng trng c ca cc ng c vin theo Ch ngha t do xut thn t gii t sn thnh th. un chng, theo nh tnh ton ca Bismarck, qua y s b phiu cho nhng thnh phn bo th trung thnh vi nh vua. Vi nhng lp lun tng t nh th ngi ng nhim vi ng ta Anh, Benjamin Disraeli, ginh c s ng h ca cnh bo th ti h vin i vi vn ci cch lut bu c nm 1867, cho php a s n ng n tui i bu c tham gia bu c. Song c th chc chn c c s phiu bu ca gii cng nhn v nng dn, tng lp thng lu bo th phi lm sao ve vn c s c tri mi c thm ny. Chnh v th m Bismarck v nhng ngi k nhim, trong cuc vn ng tranh c no cng khc t vic s dng nhng li ku gi sng sng nhm vo tnh cm dn tc cng nh khc t vic s dng t nhng biu tng kch ng. S tnh ton em li kt qu, cnh bo th ngy ngt t thng li ny n thng li khc, khng nhng th li cn lm chia r tng lp trung lu thnh nhm nghe theo nhng li h ho v t quc ca cnh t v nhm li trung thnh vi nim tin vo Ch ngha t do. t ra thn thin vi tng lp c tri mi tng lp u t trong cnh bo th s dng ngy cng nhiu cc bin php gy s hi v phn ha. Nhng ngi thin cha gio, x hi ch ngha v cc nhm x hi khc b chp m l k quc gia v b coi l nhng k chng i bn trong v bn ngoi, c xp l i tng bt buc ca chin lc chnh tr cn n p. ly lng cc loi Lobby c th lc v d nh Hip hi hi qun, gii chnh tr tp dt chnh sch bn ming h chin tranh, chun b chin tranh xm lc v ng h quan im tn cng, bnh trng v quyn li quc gia. i ny t n nh cao th hin qua hng lot cc chnh sch c hoan nghnh nhit lit trong nc nhng v mt i ngoi li l nhng nc c cc k sai lm gp phn quyt nh gy nn cuc chin tranh nm 1914.
Ti sao nc c khng phi l nc Anh.

Nh vy Dn ch ban u hon ton khng lm cho nc c tr nn t do hn. Ch sau khi c nhng o ln mnh lit (thua trn trong th chin th 2, b chim ng, b chia ct, b bn ngoi cng bc phi i mi trt t chnh tr) nc c hay ch t l min Ty nc ny h thng x hi t do dn ch mi c nh hnh. Tuy nhin ngay t thi Bismarck v vua Wilhelm, cng ging nh hu khp mi ni ti chu u, trn t nc ca cc nh th v nh t tng ny c mt tro lu t do tin b mnh m. Hai truyn thng vt ln vi nhau ginh a v thng tr ti chu lc: mt bn l ch ngha t do v mt bn l tn sng quyn lc mang tnh m dn theo kiu Luegner v Hitler. Nu nh nhng ngi theo ch ngha t do na u th k 20 ch bit n thua thit th na sau th k ny ch
Fareed Zakaria
46 of 197
ngha ton tr b lt mt n v b bt buc phi v vn. Cuc tranh ginh ny gii thch v sao c nhiu nc ch chn nhng con ng quanh co cch tr i n dn ch t do v trong qu trnh c nhng lc lm lc sa vo cch mng x hi, ch ngha pht xt hoc chin tranh. Mc d mt vi nc (B, H Lan, cc nc vng Scandinavia) qu trnh cng xy ra tng t nh Anh, nguyn nhn c gii ngha l do v c cng cc iu kin gn nh nhau, chng hn sm c xu hng chuyn sang ch ngha t bn. nhng ngc li, lch s ca cc siu cng chu u, m trc ht l cc nc c, oHung, v Php cho thy trong lin tc c nhng v. Nghin cu chng c th lm cho vic hiu bit v cc vn ca dn ch ha hin nay tr nn d dng hnc bit l ngy nay khi khng c mt vng no hi cc iu kin gip cho trt dn ch t do trng thnh ln mnh nh tng c Anh v M. Rt nhiu ni chu , chu M Latinh v chu Phi ang nm trong tnh trng pha trn phc tp tng t nh chu u khi xa. Chnh v l m trong cc nn dn ch non tr phn no c cnh bo v chnh nhng cn lc trc y tng qut qua Wien v Berlin vo lc chuyn giao ca hai th k va qua. Vic nghin cu v s pht trin khng ng u chu u lc ia v nc Anh ca nh x hi hc ngi Anh gc c c tin hnh da trn mt cu hi n gin: ti sao nc c thi khng ging nc Anh. Cu tr li d nhin s phc tp hn nhiu. Mt trong nhng yu t quyt nh l nc c thiu mt c tnh ch cht ca m hnh Anh: mt tng lp t sn c lp v kinh t v chnh tr. Gii t sn Anh sinh ra trong cuc cch mng cng nghip, da trn c s t do kinh doanh v ch t hu chin thng ch phong kin, ci to li t nc theo hnh nh ca h v bin n thnh mt quc gia thng mi nng ng, thng thong v x hi v thn thin vi kinh doanh. Di nh hng ca tng lp thng gia mi dn Anh tr thnh mt dn tc bun vt, Napoleon tng diu ct nh vy. Tng phn vi n l qu trnh cng nghip ha nc c, c ch o t cc c quan nh nc, c xc tin bi chnh sch bao cp, cc iu lut bo h v chnh sch thu xut nhp khu. Gii t sn c khng mnh ln, khng thng nht, thun phc mt cch trung thnh nh nc v tng lp qu tc phong kin. Chnh v vy m Karl Marx t ra khinh b giai cp t sn Ph l tng lp chuyn mn ngh nghip trong lch s gii. Nhng mt khc nc c li c mt h thng cng quyn hot ng rt hiu qu, iu bn thn n c th t ho; d sao i na cc c quan nh nc ca n trong qu trnh cng nghip ha v th ha cng gii quyt cc vn ny sinh (y t, giao thng, hu tr) c bit tin b hn v hiu qu hn bt k mt nc chu u no khc. Hu qu d nhin l gii kinh doanh c, ng l phi gi khong cch th h li hng hi nhit tnh ve vn ly lng nh cm quyn. Cm
Fareed Zakaria
47 of 197
nhn vinh hnh ln nht ca mt thng gia l khi c tn phong danh hiu ngi c cng ng gp cho cng ng, bi i vi ngi c mt chc danh nh nc cn qu ha hn nhiu ln so vi cc danh tc qu tc v ti sn t ai. Vai tr tri ngc gia bo ch Anh v bo ch c cng l mt nt c bit: Trong khi cc nh bo Anh s dng tt c nanh vut bo v s c lp ca mnh, th cc t bo u tin ca nc Ph li c vua Friedrich i ch thn sng lp l c quan tuyn truyn chnh thng thuc nh nc. Hu nh sut ton b th k 19 kinh t c khng h c i hi chng hn nh phi c t do ha, m ch tm cch tha hip vi gii qu tc vn ang cn rt nhiu quyn lc. Bi vy t nc ny tn ti ng thi nhng yu t ca mt x hi t sn hin i cng nh nhng tn d ca mt trt t phong kin tin cng nghip. Nh mt ngi ng thi nhn nh, l mt dn tc cng nghip trong b trang phc chnh tr ca mt nh nc nng dn, mt nh my hin i, c lp t trong nhng chung tri v nh kho cha c c k, i nhng my mc mi tinh nm cht ng cao ti tn nhng anh x mc rung c bao quanh bi nhng bc tng t m trn h c bt nhng anh bng st. i ng c vn nm chc dy cng trong tay. Vo nm 1891 c 62% cng chc ca nh nc Ph xut thn t gii qu tc. Con s phc v trng ngnh ngoi giao cn cao hn; nhn s ca b ngoi giao nm 1914 c 8 hong t, 29 b tc, 20 nam tc, 54 qu tc cp thp, nhng ch c 11 nh t sn. Nc Php c trng bi mt nh nc mnh v mt x hi dn s yu t cng ch t n ch ngha t do sau khi i qua mt con ng vng tng t. Nhng lc lng x hi, Anh gip cho t nc ng vng v pht trin, th i Php cng vi gii qu tc ph thuc nh vua v vi gii thng gia chng ch tn ti nh mt ci bng. ambridge conomic tory of urope lit k nhng c im c bn ca mt hnh thc chnh ph t sn i din ca th k 18, trong , ngoi cc tnh cht khc, gm c nh nc php quyn, bnh ng trc lut php, quyn t hu, quyn t do kinh doanh v cc quyn c bn; Php, theo nh cc tc gi, trc cch mng hon ton khng c nhng iu ny. Nh vy c ngha l ngi Php vn n dn ch m khng h bt ngun t mt truyn thng hin php t do. S t do c tuyn co vn ch l l thuyt, bi v trong thc t ngi ta khng bo v n: Quyn lc nh nc khng c phn chia m cng chng b gim st bi cc t chc t doanh, cc hi on hoc cc nh th c lp. Nhng nh cch mng Php cho rng nhng yu cu ca Montesquieu v vic gii hn v cn bng quyn lc l khng thch hp. ay v nh vy, quyn lc tuyt i ca nh vua nay c chuyn ton b khng gii hn qua cho quc hi mi thnh lp, v ngay lp tc quc hi tin hnh cho php bt gi v hnh quyt hng nghn cng dn ca n, tch thu ti sn hoc trng pht v ti c nhng nim tin ring. Tt c u nhn
47 of 197
Fareed Zakaria
48 of 197
danh nhn dn. Khng phi t nhin m ngi ta cng cn gi ch ca nhng ngi Jacobin l mt nn dn ch ton tr ; n l th d u tin ca thi hin i v mt hnh thc nh nc dn ch khng c t do. Ngi Php t nh nc ln trn x hi, nn dn ch ln trn hin php, s bnh ng ln trn s t do. V v vy, nc Php sut nhng giai on di ca th k 19 tuy rng dn ch, bi ai cng c tham gia bu c, nhng khng ly g lm t do; Anh hoc M r rng t do c nhn c coi trng hn nhiu. H thng Php l hin thn ca Charles Louis Napoleon Bonaparte, ngi t 1848 n 1852 gi cng v tng thng v tip theo tr v nc Php vi danh hiu hong Napoleon III. Mt mt ng ta c c s ng tnh ca nhn dn trong vic tin hnh bu c v trng cu dn ; mt khc ng ta li s dng cc cng c ca mt nh nc mt v n p t do t tng, t do ngn lun v t do hnh ng. Nn cng ha th ba c khai sinh sau khi ng ta b lt , ging nh nhiu cuc th nghim v t do khc chu u gi ci, ch l mt mn m. Ch sau khi th chin th hai kt thc, ngha l hn 150 nm sau cch mng hoc sau hai vua, hai hong , hoc sau bn nn cng ha v mt nn chuyn ch tin pht xt nc Php mi n c bn b ca t do cng nh dn ch. Mi n tn hm nay nc Php vn gi mt hnh thc nh nc m ngi sng lp ra n Charles de Gaulle c trng ha l mt nn qun ch c bu c mang tnh dn ch. ng ta ngh mt cch thc tm y l mt chng ch cht lng.
Gn thnh dn ch
Chu u lc a cng cn c nhng khun mt khc, sm nh ln tim nng dn cht do. Mt d lin tc b ln t ra ngoi nhng trng phi t do lc no cng hin din, ngay c, vng trn ht l nc c. Vo nm 1900, theo nh gi ca cc chuyn gia, l mt t nc tin b bc nht th gii. N s hu mt hin php c h thng ha, hp thi i, mt b my hnh chnh phn cp r rng cng nh mt h thng bo him x hi u tin trn th gii. Vn ha chnh tr ca n mang tnh t do, cm nhn thm m cc thnh ph ln v th Berlin hu nh mang tnh tin phong. Nm 1887 Woodrow Wilson, khi y ang cn l gio s ti Princeton v l tc gi chuyn ngnh c uy tn v hc thuyt nh nc i chiu xc nhn nc Ph l mt h thng mu mc, c suy xt chn chn, v gn nh hon ho, h thng g mt ch quan liu ch k, ty tin thnh mt cng c hng ti phc v li ch cng ng ca mt nn hnh chnh cng bn. . Vic chnh li l Wilson, ngi v sau ny trn cng v tng thng lnh o cuc chin tranh nh li nhng ngi c ng khm phc, u cng l mt ghi nhn ma mai ca lch s. D sao chng na ch ny, theo nh gi ca cc nh khoa hc chnh tr ng thi, c xu hng pht trin tt hn nhng ngi
Fareed Zakaria
49 of 197
lng ging AngloSaxon ca n. Nh nc Anh, b cho l qu tp trung, cho h vin c qu nhiu quyn hnh, cng vi thng vin, ni tp trung ca cc qu tc bnh hon, to nn mt s li thi v chnh tr, chng h c ly mt hin php thnh vn v c bm cht ly nhng tp tc kh hiu i ngc li tt c mi c gng hin i ha. Nc c ti thi im chuyn giao th k r rng ang trn ng tin ti dn ch. nhng sau chin tranh th gii th nht p n v ly i ring ca nc c hai triu sinh mng, y c dn tc vo tnh trng cng kh i ngho v cui cng trng pht bi hip c Versailles nhc nh. Trong nhng nm tip theo sau dng ngi nhp c ng o c gc Balan, gc c Nga cng vi nhng ngi di c ng u khc y t nc ny ti gii hn ca sc chu ng. Siu lm pht v khng hong kinh t th gii cng gp thm mt phn vo . Cc lc lng t do ca x hi c b cc th lc khc hng mnh hn bp; trt t cng tan v. Lm pht phi m c nh s hc Niall Ferguson nh gi mt cch chnh xc l uc cch mng chng li gii t sn, nut chng mi ti sn tit kim ca gii trung lu v lm cho gii ny tr nn xa l vi nn cng ha. Trong mt bu khng kh nh vy nhng th gii quan cc oan v nhng k cc oan chnh tr d dng tm thy ngi nghe theo. Ngi no c ngc sch s t cui li s thin v cho rng con ng sai lc ca nc c di thi Hitler l s phn ring bit ca mt dn tc. Nhng nc Anh v nc M cng c nhng trang u m tng t nh vy. cng c nhng k m dn khng t bt k th g v trong giai on tr tr trm trng cng vui mng v c v s ngi tm n. Nu nh nhng nc ny bn thn chng sau mt cuc chin tht bi cng phi hai mi nm tri nm mi ti nhc, lon lc, kinh t suy thoi c l chnh chng cui cng rt c th cng khng cn c nhng ngi nh Roosevelt hoc Churchill lnh o m bit u li b h gc bi mt k kch ng c nh Huey Long hoc Oswald Mosley. chin th nht vch mt ng kt thc ch qun ch nhiu nc chu u, ng thi n cng gy nn cnh tn ph khc lit n ni sau ny c lc a tr thnh l p ca ch ngha pht xt v nhng k chuyn quyn. Trong nhng nm 30 Ch ngha t do b ln t ng thi t c hai pha hu v t; cc i th cng sn v pht xt ca n hc c cch s dng nn dn ch tn cng li n. Ch cho n sau mt cuc chin na gia cc dn tc cui cng nhng k m dn mi b v hiu ha hon ton. Nh s gip ho phng ca nc M ti chu u t nm 1945 mt trt t chnh tr mi hnh thnh. Nm mi nm sau n t c nhiu hn nhng g m cc dn tc ca n tng m c. S chng i nn dn ch t do t pha cnh hu vn d c ngun gc phong kin sau tr thnh pht xt hu nh b y lui hon ton cng vi s kt thc ca cuc chin; ch cn
Fareed Zakaria
50 of 197
mt trng hp ngoi l l vng bn o Iberia. Song c nh c ti Ty Ban Nha Franco ln k ng nhim vi ng ta l Antonio Salazar B o Nha u khng t ra cho thy c tham vng xut khu hnh thc cai tr ca mnh. Nu nh nn dn ch sau 1945 b e da, th phn ln u bi cc ng cng sn trung thnh vi Moscou. Tuy vy lin minh phng Ty cng thnh cng ngay c trong vic xua tan ci bng ma kinh khng . Nhng g tip theo sau him khi c phn nh, mc d thc ra n rt ngon mc: Cng vn mnh t Ty u ny, ni m Ch ngha t do phi vt ln vi cc h t tng cnh t v cnh hu hng hai trm nm rng, chuyn ha c nh l mt iu d nhin thnh mt nn chnh tr n ha, trung thnh vi hin php. Mark Lilla thuc i hc Chigago trong mi lin quan vi vn ny ni v mt cuc cch mng nhung hai. Nn ha bnh c nc M gim st, s giu c lm nn c trong ba thp k pht trin cha tng thy, v s hon thin ca nh nc phc li l ci gi cc ng phi cnh T phi tr bng vic mt i s ng h truyn thng t pha giai cp cng nhn. [...] tt c cc nc Ty u quyn lc nh nc ngy nay gn lin vi mt bn hin php, c cc ta n c lp, c cc ng phi cnh tranh vi nhau, ph thng u phiu, mt ch huy ti cao thuc v dn s i vi lc lng an ninh v quc phng, t do hi hp, t do tn ngng, mt tng lp trung lu rng khp cng nh mt nn kinh t hng ti nhu cu. Cho d cc ng phi mi tm c a phng v quc gia tp hp nhau li, cho d thnh thong cng xy ra nhng xung t c ngun gc sc tc v cc cuc lun chin v vn nhp c th n nay cha h c mt ni no chu u tnh chnh ng ca mt chnh ph t do b co buc vi cch thc tng t nh tng xy ra vo nhng nm hai mi. Trong nhng nm by mi Hy Lp, Ty Ban Nha, B o Nha l nhng nc Ty u cui cng bc ln sn khu tham gia vo mn kch dn ch t do ca lc a. Hi kt thc ca mn kch ny ging ln ting chung bo hiu nhng i thay vo nm 1989. V mt lch s h gn lin vi Phng Ty, nhiu dn tc ng u nm 1945 khng may c Hng un "gii phng v b km kp trong vng nh hng ca nh nc X Vit. Tng t nh nc M, ng u cng c nhng lc lng x hi n lc tham gia chng li quyn lc ngoi bang, ng gp vo cng cuc t do ha cho chnh cng ng ca mnh l Nh th v Cng on Ba Lan, x hi dn s Tip Khc, mt tng lp u t quyt ch ci cch Hungary, mt tng lp trung lu s lng nh trong c ba nc. Sau khi t gii phng khi nanh vut ca Lin X h nhanh chng xy dng cc c cu dn ch t do, cho n nay nhng c cu ny th hin mt s bn vng ng k. Ngay c khi nhng nc cng sn trc y nh Romania v Bulgaria vn cn phi rt kh nhc trong vic ci to x hi th chu u sau gn 15 nm sp ca ch X Vit cng gn nh bnh an v t do, nh cu tng thng George Bush
Fareed Zakaria
51 of 197
(Bush cha) tng m mng.
T s giu c ca cc dn tc
Mt quc gia khng th r b c lch s ca mnh, nhng chc chn rng n c th kin to c tng lai v c th nh hng tin ti mt nn dn ch t do. Khng ch nhng nc th gii th ba m cn c nhng nc ngng thuc chu M La tinh vic t ti nhng quan h dn ch bn vng l nhim v va quan trng va kh khn. Nhng ai mun nh gi kh nng thng li ca nhng vng ny, phi hiu bit lch s v phi nghin cu xem nhng yu t no s to iu kin thun li cho s t ph ca T do v ca Ch ngha hp hin. n gin nht l cho sc chng chi v mt chnh tr ca mt nn dn ch non tr t chng minh qua thnh tch kinh t ca n, chnh xc hn l: qua thu nhp bnh qun u ngi. Nh x hi hc ngi M Seymour Martin Lipset nm 1959 din t mi quan h qua li ny bng mt cng thc n gin nh sau: mt t nc cng giu c, nn dn ch s cng nhiu kh nng ng vng. eo Lipset s gia tng nng lc kinh t ca mt x hi s ko theo s gia tng kh nng gi vng trt t dn ch t do ca n. Lun im ca ng ta kch thch nhng ngi ng h ln nhng ngi phn i, ty theo hon cnh, ln k hoch thu thp s liu rng khp, tin hnh nhng phn tch hi quy v m x cc gi thit. Cho d sau 40 nm nghin cu vn tn ti nhng hn ch ny n v nhng bo lu i vi lun im ca Lipset, iu cng khng h lm thay i cht no gi tr ca n v mt nguyn tc. Chc chn rng cng c nc ngho ny hoc nc ngho kia may mn t c bc nhy vt ti dn ch; song rt him khi nn dn ch ng vng c (mt ngoi l l n , ti s ni v trng hp ny sau). Trong mt nghin cu ton din nht cho n nay v vn ny cc nh chnh tr hc Prezeworski v Limongi tin hnh phn tch thng k s tin trin v kinh t v chnh tr ca tt c cc quc gia sut thi gian t 1959 n 1990. y cho thy nn dn ch ti cc nc c thu nhp u ngi hng nm (percapita) t hn 1500USD theo gi tr tin t hin nay s c c tui th trung bnh gn 8 nm. Vi nng sut lao ng trong khong t 1500 n 3000USD, tnh trung bnh n c th tn ti n 18 nm. Trn 6000USD nn dn ch c v nh tn ti vnh vin; xc sut cho nguy c thay i chnh quyn bi mt chnh th chng dn ch lc ny ch cn c 1/500. 32 nh nc dn ch vi thu nhp bnh qun u ngi trn 9000USD c tng cng trn lng mnh tt c 736 nm tn ti v cho n nay chng vn tip tc tn ti. Trong s 69 nn dn ch c thu nhp t hn, ch cn sng st li 30 quc gia tng ng vi t l ri rng l 56%.
Fareed Zakaria
52 of 197
Kt lun: Vic thit lp mt hnh thc nh nc dn ch chc chn s thnh cng, chng no tng thu nhp quc dn (BIP) tnh theo u ngi t nht cng phi c 3000USD. Con s ny s vn cn ng ngay c khi vn dng n vo cc trng hp ca qu kh. Nh chu u chng hn, nm 1820, khi hu nh tt c cc nc ln u tin thc hin xong cng cuc ci cch lut bu c, lc thu nhp quc dn u ngi tng ng vi gi tr tin by gi l 1700USD, n nm 1870 tng dn ln 2700USD v st n lc xy ra th chin th nht vo khong 4800USD. Cho d ngi ta ch c th c lng mt cch tng i chnh xc tng thu nhp quc dn trn u ngi cho nhng thi i trc y, cc gi tr tnh ton thu c vn t ti cn di ca di, theo nh lp lun ban u s to iu kin thun li cho qu trnh chuyn i ti dn ch. Hon ton ph hp vi iu ny, cc quan h dn ch t do bn vng phn ln cc nc chu u ch n tn sau nm 1945 mi hnh thnh, khi m thu nhp bnh qun u ngi hng nm t ti 6000USD. Nu quan st cc kt qu thng li ca vic dn ch ha trong ba mi nm cui, bt u t Ty Ban Nha, Hy Lp, v B o Nha, ngi ta s thy, tt c cc nc ny ti thi im chuyn i u nm cn trn ca di thu nhp quc dn theo u ngi hng nm (BIP). Sau nm 1989 nhng nn dn ch tr ng u no c kh nng kin ton nn dn ch nhanh nht chnh l nhng quc gia c thu nhp quc dn nm trong xu hng tin ti nhng gi tr cao nht trong gii t 3000 n 6000USD: Ba Lan, Tip Khc, Hungary. Ngc li Romania v Albania nm cn di nn cn c mt thi gian lu hn hn. Lun im v tc ng qua li gia s giu c v nn dn ch nh vy c l khng nhng ch ng cho chu u m cn c xc nhn l ng cho c qu kh. Chc chn lch s ca t do khng th gii thch c n thun t mt nguyn nhn; Do con s ln cc nc c kho cu, hn na chng nm tri rng trn nhiu lc ia, c vn ha rt khc bit v c nghin cu nhiu giai on lch s khc nhau, tuy nhin vn ng ngc nhin ch ngi ta i c xa nh th no ch vi mt hnh mu suy lun duy nht v n gin. Vic khng nh tnh xc ng v mt chnh tr ca BIP hon ton khng lm gim i ngha i vi nhng thnh tch i trc m ng ca cc c nhn ring l trong cuc u tranh cho dn ch. Hon ton ngc li: khng c nhng ci u dn ng v khng c nhng phong tro cch mng, x thn v t do s khng bao gi c s thay i chnh quyn. y gi li nhng ci tn nh Vaclav Havel, Nelson Mandela, Lech Walesa hoc Kim Dae Jung. i vi cc nh phn tch iu quan tm trc ht l cc iu kin dn n thnh cng ca nhng ngi ny ngay c khi nu nh mi quan tm khng phi lc no cng c c s thng cm. Trong trng hp Nam Hn mt nh bnh lun bc bi cho rng, khng phi thu nhp bnh qun u ngi to iu kin cho nn dn ch m l mt
Fareed Zakaria
53 of 197
nguyn ct nh tin. . Hn l th. Uganda, Bch Nga v Ai Cp d nhin cng c nhng con ngi khng km phn cng quyt v chung cng l nhng mc d vy h cha bao gi to ni vic dn ch ha qu hng h. Ngay c nhng thnh vin tch cc ca phong tro dn ch Nam Hn vo nhng nm su mi, by mi, v tm mi cng phi chu nm mi tht bi;Kim Dae Jung, t mt ngi bt ng chnh kin tr thnh tng thng, sut gn nh tt c qung thi gian ny nm trong nh t. Ti sao ng ta vo nhng nm 70 khng t ti nhng g v cui cng cng thnh cng vo nhng nm chn mi? C phi nguyn nhn s t nhin bng tnh nguyn ct nh ting ca ng ta? tin hnh ci cch chnh tr i Loan, chnh tr gia c sc cun ht v l ch xut bn ca tp ch do cho rung uc, ng Lei Chen, vo nm 1960 tin hnh thnh lp ng dn ch Trung uc. Lei cng y nhit huyt ging nh thnh vin tch cc ca phong tro i nhn quyn i Loan, ng Chen Schuibian, ngi nm 2000 trng c tng thng. Ti sao cng l ngi u tranh cho nhn quyn mt ngi t n thng li cn ngi kia th khng? Ngay c nh s hc cho d thng thi nht cng khng th no tin on c bao gi mt nc s tr thnh dn ch. u phc tp, qu c th l mi tng quan ca cc yu t tc ng. Ti sao Ty Ban Nha mi n nm 1977 mi kt ni c vo hng ng dn ch? Bi v nh c ti t cho mnh quyn cai tr sut i ca n a t nc n bn b vc thm vo nm 1975. Ti sao Hungary mi n nm 1989? V trc y nu tin hnh dn ch ha h s b e da can thip bi Hng qun. ti sao n ngay t nm 1947 t n dn ch? Bi v ngi Anh khi phi nh ra ci phn ny ca ch thc dn ca h. Vic lit k c th tip tc tip din. Nhng th v hn c vn l, ci g gip cho mt h thng dn ch tip tc tn ti. Mt s thay i chnh quyn c th c nhiu nguyn nhn rt khc nhau: Chin tranh, khng hong kinh t, s qua i ca nh cm quyn. nhng mt nn dn ch c nhn dn dng nn t ng nt ca mt th ch c ti th s tn ti lu di ca n ph thuc vo u? Cu tr li mch lc nht c tnh lch s cho cu hi ny v vn s l mc giu c ca mt dn tc. Ti sao s giu c li khuyn khch t do? Chng ta hy ngh n chu u. S tng trng kinh t to nn hai tin quan trng nht ca mt qu trnh t do ha v dn ch ha bn vng: nht n m bo cho cc nhm x hi then cht, c th l nhm cc nh kinh doanh v cc nh t sn, c mt tm nh hng khng ph thuc vo quyn lc nh nc. hai, nh nc trong cc cuc thng lng vi cc nhm ny s hc kim ch lng tham v tnh kh bt thng ca mnh, hc tn trng lut chi v nu nh khng chiu theo ton b nguyn ca x hi th t nht cng phi chiu theo nguyn vng ca tng lp u t no . Kt qu
Fareed Zakaria
54 of 197
thng khng ch l s gia tng t do. Nh vy s chng c g phi ngc nhin, khi s miu t nhng bin i x hi ti i Loan trong nhng nm tm mi v chn mi Minxin Pei nhc n qu trnh chuyn i ca Chu u: S tng trng chng mt gii phng mt lc y t do ha vi cng ln n mc bn thn chnh quyn cng khng ngh n . Khi nn kinh t i loan bt u vo gung, cc hin tng c trng i km ca mt x hi t bn cng bt u th hin: T l thot nn m ch, vic s dng cc phng tin truyn thng i chng v thu nhp bnh qun u ngi tng ln; tng lp th dn phn ha thnh cc thnh phn cng nhn, thnh phn trung lu c ngh nghip v cc nh kinh doanh. nh phn cui gi c s c lp mt cch ng ngc nhin. Mc d nh b v t chc lng lo nhng n thot khi nh hng ca ng ng nht. Hnh mu ny, c sa i i cht, c lp li khp mi ni ti chu . Ging nh chu u, y t do ha trong kinh t trc ht dn n s hnh thnh mt x hi dn s, nhng thp k tip theo sau l s hnh thnh mt trt t dn ch cha hon chnh. V cng ging nh ch chuyn quyn chu u, ch chuyn quyn chu hu nh khng thc c v qu trnh dn ch ha ang ngm ngm xy ra. ua vic tp trung mnh m vo tng trng v hin i ha, h khi ng mt phn ng dy chuyn: Ngay c bn thn k c ti cng mong mun c tng trng, song h s b cun tri nu nh h cho php iu xy ra! Tng trng kinh t s lm thc y s hnh thnh tng lp trung lu c hc, mt h tng c s a nguyn cng nh mt x hi dn s phn nhnh rng khp ngy cng kh gim st. [...] C th n im nh nc chuyn quyn s i n quyt nh ni lng tay nm vng chc mt sai lm tai hi, bi v trong khng gian c cho php t do nh vy s bt mn by lu b dn nn s bng pht v ln mnh ln, thnh s i lp cng khai mt khi lin kt c vi nhau, Din t ca nh s hc Phillip Nord lin quan n qu trnh dn ch ha ca nc Php giai on Fin de sicle (18901914), cng ph hp mt cch tng t cho cc s kin chu mt trm nm sau .
May mn thay cho nhng ai ngho kh.

D nhin s giu c ch em li t do cho cc dn tc bn thn h t mnh lm nn s giu c . C nhng quc gia t n s giu c trong vng na th k mi y mc d vy h vn l nhng quc gia c ti trong s c Nigeria,
54 of 197
Fareed Zakaria
55 of 197
Venezuela cng nh cc vng quc vng Vnh. ngun thu nhp t khai thc du m khng to nn c s tin b v chnh tr bi v cc nc ny v mt kinh t u rt lc hu so vi chu u v chu . H khng tri qua nhng bc pht trin theo hnh mu t bn, i t x hi nng nghip sang x hi cng nghip n x hi dch v, m ch vi nhng li nhun c c t vic khai thc nhng ti nguyn c v nh v tn ca mnh t mua t nc ngoi nhng th tng trng cho tnh cht hin i l nhng cng trnh xy dng honh trng, nhng bnh vin, bit th, t. Ngi dn v c bn khng c g thay i, h vn vy nh t xa ti nay: th l v chng c hc hnh n ni n chn. Trt t x hi c xa vn tip tc tn ti. c th vn hnh cc c s y t, trng hc v i pht sng, cc c quan cng quyn bn cnh kin thc h cn phi nhp khu c nhn vin chuyn ngnh t nc ngoi. gii lm n ni a ph thuc hon ton vo bu sa nh nc. Mt vi con s chng minh: Mc d thu nhp u ngi cao nhng ch c 62% ngi trng thnh Rp Saudi bit c v vit, tnh ring n cn t hn na, ch c mt na bit c bit vit; Kuwait, Qatar v Cng ha Rp thng nht Emirat con s ny tuy nhin cng ln c ti tng s ngi trng thnh. Ngc li, Philippine v i lan, nhng nc ng gp phn lc lc lng lao ng khng ngh nghip quan trng cho cc nc vng Vnh, cng c ti 95% ngi trng thnh bit c, bit vit mc d chng l nhng nc ng gn nh cui bng v mt ny vng ng . Nu nh s khai sng hay t nht l s thng tho ch ngha ca mt dn tc qu thc l iu kin cn c cho dn ch v cho vic tham gia vo qu trnh quyt nh, nh vy c ngha l cc nc khai thc du m thuc th gii Rp sau hng chc nm d tha ca ci vn cn c mt s vn cn phi khc phc. Tng trng kinh t t bn ch ngha c tc ng tt nht n x hi dn ch t do. Vi s khng nh, hnh thc nh nc thch hp nht ca ch ngha t bn l nn dn ch t sn, Karl Marx thuc vo mt trong nhng ngi u tin nhn ra mi quan h ny (iu hon ton khng lm ng ta thch th). eo quan im ca Marx, ch ngha t bn sn sinh ra mt tng lp t sn tho vt nng ng, n nht thit s gt b ch ngha phong kin v thay th bng mt trt t trong ti sn, cc giao ko hp ng, cc quy nh bt buc v cc quyn li php ch khc s c hng s bo v c bit. Nu gii t sn thiu i kht vng ny, s khng c cc cuc ci cch x hi. V d nh chu M Latinh s tng trng kinh t trong th k 20 ch yu do cc bin php mang tnh t bn nh nc khi ng, h tr. bo v bng lc ca mnh, cc quan chc a phng lin minh vi gii qun s v tng lp quan liu to nn mt m nhng nht, ri rm gm cc quy nh v iu khon thu kha, nhng th em li cho giai cp thng tr nhng khon thu bo
Fareed Zakaria
56 of 197
bt tn tht ca s pht trin kinh t c t chc v chnh tr v kinh t. Gii kinh doanh trung lu sng mt cuc i v v di li gm ca nh nc. Cho n gn y tnh trng chnh tr chu M Latinh vn lm ngi ta lin tng ti tnh cnh nc c th k 19. Bi vy chc chn khng phi l iu tnh c; nu Chi l, nc t b trc tin v mt cch cng quyt nht truyn thng ny m ca cho kinh t th trng cng nh t do bun bn, ngy nay xt v mt ti chnh l tt nht v v mt x hi l n nh nht. Ti nguyn giu c l iu cn tr c tin b chnh tr ln tin b kinh t. Sau khi phn tch s liu ca 97 quc gia thuc th gii th ba trong khong thi gian t 1971 n 1989 cc kinh t gia thuc i hc Harvard, Sachs v Warner, i n kt lun, tr lng ti nguyn di do v tht bi chnh tr kinh t lun i song hnh vi nhau. Mt t nc cng c nhiu ngun ti nguyn v khong sn, nng nghip v nguyn liu th nhp pht trin kinh t trung bnh ca n cng chm. Cc nc nh Rp Saudi v Nigeria l nhng th d in hnh cho trng hp ny. Nhng vng ngho ti nguyn nh ng pht trin vi nhp nhanh nht. Nhng vng tr lng ti nguyn mc trung bnh, trong c chu u, nhp pht trin nm mc u gia hai vng trn. Tuy nhin cng c mt s trng hp ngoi l: Chile, Malaysia v USA mc d c lng ti nguyn thin nhin di do nhng ng thi cng l nhng nc pht trin nhanh v kinh t v chnh tr. Mc d vy tin cy ca quy tc n gin trn cng rt ng ngc nhin. Ti sao s giu c khng xut pht t n lc ca con ngi li tr thnh vn ? Bi v n km hm s hnh thnh cc thit ch chnh tr, ch lut php hin i cng nh mt b my hnh chnh c nng lc. uan st mt cch tnh to cho thy mi mt chnh th u tm cch m rng mt cch cc i quyn lc v phm vi hot ng ti chnh ca n. Chnh v th m nhng t nc c ngun ti nguyn ngho nn n khng c cch no khc l m ng cho x hi t tin ti s phn vinh v bn rt mt phn t qua thu kha. Vi ci nhn nh vy, qu nhin s ngho nn em li may mn cho chu , bi chnh v th m cc gii lnh o chuyn ch ca n phi kin quyt trong chnh sch trt t x hi nhm tng thu nhp quc dn v nh vy mi c ci lp y ngn kh nh nc. Nhng chnh th sng bng ti nguyn thin nhin, mt iu qu d, ch l nhng k c y thc trng coi ti sn quc gia. H kim c tin t s phong ph v khong sn v du m m khng h phi t ra cho mnh nhim v ln lao no, khng phi to ra mt khung lut php v thit ch trong kinh t c th pht trin mnh m (hy nhn Negeria, Venezuela, Rp Saudi). Ngay t th k 13 nh th ngi Nh K Jussuf vit nn iu nhn bit ny trong nhng vn th mc mc sau: t lnh cha, mun t khng nh mnh,
Fareed Zakaria
57 of 197
n phi c vn k s, lnh chin. nui mt i qun, rt tn km! hiu nh vy ch mt dn tc giu mi c. iu c ch c c, nu quyn lc chnh ng. ong ch cn iu duy nht iu , tt c nhng ci khc cng chng lm g, nh vy giang sn ca lnh cha s tiu n. T a n kt lun ngc li: Nu b ti chnh nm qu gn ngun tin, chng hn, bi v n thu c tin t vic cho s dng mt trc ng giao thng huyt mch (trng hp Ai Cp) hoc nh nhiu nc chu Phi c tr cp t bn ngoi qua cc khon vin tr pht trin, nh vy cng ng s c lc hu mi v mt chnh tr. Mt nh nc, khi ngun ti chnh ring ca n cng ln, th n cng c th d dng t b vic thu thu. Song chnh bn thn vic np thu ny li l c s ngi dn i hi phi c nhng hnh ng p li t pha cng quyn th hin vic kim ton ti chnh, lut php v trt t x hi cho n t do c nhn v quyn c tham gia quyt nh. T s i chc tin thu ly quyn c cng quyt inh, nh nc hin i c c tnh chnh ng ca n. Mt chnh ph chi tiu khng c s ng gp ti chnh ca cng dn s khng phi l nh nc m l mt quc vng v nhng ai mu li vi n k l nh cung cp ca triu nh, khng phi l doanh nhn. Triu nh Rp Saudi hnh x vi qun thn ca n theo tinh thn: v kinh t chng ti i hi cc ngi t nh no, v chnh tr cc ngi cng phi trng ch chng ti t nh vy. i hi ni ting ca cch mng M (no taxation without representation khng c s ng thu m khng c i din ca mnh ngh vin) qua b o ngc: Khng phi ng thu, nhng cng khng c tham gia quyt nh. Tt c nhng ci khng c ngha, ngho nn v ti nguyn l nim hy vng duy nht i vi s tin b. S ngho i khng lm nn dn ch m cng chng lm nn t bn; cc thit ch chnh tr vng chc, trnh lnh o v mt cht may mn cng l nhng th cn c tin b. nh thong nhng nc c thin nhin u i cng pht trin rt phn thnh ht nh nhng a tr con nh giu c khng phi v th m t ng tr thnh nhng k tht bi trong trng i. phn ln cc nc phng Ty vic dn ch ha c khi u giai on, khi tnh hnh kinh t cc nc ny tt hn nhng nc khc cn li trn th gii. Tuy nhin mc d vy ta vn cn phi ch ti nhng u th c bit ca ngi chu u: Cuc tranh ginh khng hi kt gia nh nc v nh th, gia Cng Gio v Tin Lnh, gia qu tc v triu nh lm ny sinh cc thit ch t do v gii hn c quyn lc ca nh nc. Nhng mu thun tng t v vn ang c bn ngoi chu u; v vy s khng ng nht v mt chnh tr ca n
Fareed Zakaria
58 of 197
vi nhiu vng, tn gio v ngn ng khc bit cho php m bo tng lai ca t nc l mt nn dn ch hn l lm nguy hi. Ba Lan mt nh th c lp v vng mnh c cng trong vic lm nn nn dn ch. Cui cng iu nhn thc cn li l: Cho d c nhng tin lch s nht nh v chnh tr, v thit ch to iu kin thun li cho nn dn ch, th s tng trng ca kinh t t bn vn l phng thc hiu qu nht loi tr ch phong kin cng nh xy dng mt nh nc hin nh v hot ng c hiu qu.
Li khen cho nh nc
Nhiu ngi bnh vc th trng t do theo phn x t ch ngha t bn vo v tr i lp vi nh nc c bit, khi cp n vn mang tnh bc xc nh thu m chng hn. Nhng tri li nu quan st mt cch v t s cho thy mt hnh nh khc hn. u thc th k 20 c nhiu ni mt b my nh nc giu c bp nght nn kinh t; tuy nhin, t ci nhn lch s, ch mt tp th chnh ng, c kh nng hnh ng mi ban b c lut chi v php lut, nhng th t bn phi l thuc vo. Chc mt iu: khng c quyn lc cng bo v ti sn t, quyn con ngi, bo ch v ngi tiu dng, trng pht vi phm hp ng v ngn chn c quyn s khng c nh nc php quyn m ch c lut rng. Ai mun bit, cuc sng thiu s c mt ca quyn lc nh nc s nh th no, hy nhn vo chu Phi. ch th khng phi l thin ng ca kinh t th trng. nhng nc pht trin thng nh nc phi gip sc to sc bt cho t bn. Trong vic ny h li cng hc theo gng chu u, ni h thng t bn bt u bng vic quyn lc trung ng tc ot t canh tc ca ch n trn din rng nhm a vo s dng sao cho gn gi vi th trng. ua s khng c ca cc i a ch, l tng lp x hi phn ng nht v mt chnh tr, b b gy. ng thi hng trm ngn hea t hoang ha c tch khi h thng phong kin v a vo kinh t th trng. Ch s hu mi, thng l nhng ch hu trc y, h hoc tip tc canh tc trn t v thu hoch c nhiu hn do c s khch l t quyn s hu t ai, hoc h bn cng nh cho ai thu canh tc. Tm li, khng c s phn phi li mt cch t chc c l s khng bao gi c ch ngha t bn. Vic hin i ha nng nghip chu u ko di hng th k. Bt k ni u thuc th gii th ba trong vng nm mi nm tr li y ngi ta c th u tranh tin hnh ci cch rung t, th u c nhng kt qu tng t: t ai ca a ch phong kin b tc ot v quyn s hu chng c trao cho nhng t in hng bao th h nay sng v lm vic trn . Ngoi chuyn iu ny ph hp vi s cng bng, hn th na qua t hoang ha trong cc cng
Fareed Zakaria
59 of 197
ng tin cng nghip thng l ngun c gi tr ln nht c a vo s dng v tr nn thnh phn ca th trng. Khng ch chu , c th l Nht bn, i Loan, v Nam Hn, m cn c chu M Latinh (Coa Rica, Mexico, Chile) cc bin php ny ng gp mt phn quyt nh vo qu trnh pht trin kinh t v chnh tr. Trong thi k chin tranh lnh ci cch rung t b tng lp bo th Ty u ln n, bi ch ring ci tng thi thy bay mi ch ngha Marx v hn na n li cn c pha cnh t ng h. Trong thc t ci cch rung t khuyn khch ch ngha t bn v nh vy gin tip n dn ch. Chng l bc quyt nh trn con ng thot khi x hi nng nghip tin vo th gii hin i dn cht bn. Nhng nc thuc th gii th ba, vic phn chia li t ai tht bi (Pakiant, mt phn ca Trung v Nam M, Zimbabwe v cc nc chu Phi khc), vn tip tc b vng mc trong nn kinh t t cung t cp, h vn b tng lp u t kiu gn nh phong kin chn p v c mt mi quan h cng thng tng ng i vi nn dn ch. Ngay c vi n ng l: Nn dn ch hot ng ti t nht nhng ni, ti ci cch rung t b tht bi chng hn cc bang min Bc Uttar Pradesch v Bihar. USA t lu tn ti s nht tr rng khp v mi quan h gia t nhn s hu rung t v t do. iu ny c th hin r rng nht trong ci gi l lut nh ca vn tc (omeead ) ban hnh sau cuc chin tranh ly khai, tha nhn cng dn c quyn i hi c chia t m khng phi tr tin. Hernado de Soto, ngi Peru, mt tr thc chuyn sang hot ng phong tro, cho rng vic phn ng nh nc thuc cc nc th gii th ba khng chp thun trao quyn s hu t ai cho cc cng dn v sn l cn tr chnh i vi s tin b v mt kinh t (ti thm vo: v chnh tr).
Ln sng mi
ni no trong tng lai chng ta s thy nn dn ch ny n? u thc kh on trc c a im chnh xc ti cuc th nghim dn ch sp ti s xy ra, bi v iu ny ph thuc vo qu nhiu yu t. Nhng mc d vy ngi ta cng c php mnh dn d on xem, trong nhng mi trng sinh thi no ci cy s c th m r. ng c vin c nhiu trin vng nht l Mexico, s d nh vy, v nhn chung n i theo con ng chu , m thc cht l mt th hin khc ca con ng trn chu u tri qua: i t ci cch kinh t tin n ci cch chnh tr. K t ngy lp hin vo nm 1926 nh nc hin i Mexico nm chc trong tay ca ng Cch mng Hp hin (Partio Revolucionario Initutional, PRI), cho d n cho php c mt hnh thc bu c gn hon thin v mt vin dn biu. Song
Fareed Zakaria
60 of 197
sau cuc khng hong vay n hi u nhng nm tm mi cui cng ng c quyn cng chuyn hng sang con ng ci cch kinh t y tham vng, m ca t nc cho giao thng quc t v hn ch vic can thip vo th trng ni a. ng nh mong i, cc ci cch th trng ko theo qu trnh hin i ha h thng lut php cng nh gim bt cng thng rng khp trong chnh sch i ni. ng li ny nhn c xung lc mnh m nht ca mnh t hip c t do mu dch Bc M NAFTA (North American Free Trade Agreement), vi hip c ny vic m ca v chuyn hng t bn ca Mexico c cng c vng chc. Khong cui nhng nm chn mi ng PRI sau cng bt u bt tay vo vic hin i ha x hi. Ma h nm 2000 nh c vin kin v lng dng cm ca tng thng Erneo Zedillo t nc ny tin hnh cuc bu c t do u tin trong lch s ca mnh, v ngi thng c l lnh t i lp Vicente Fox. Mexico khng ch chuyn i theo nhng du chn ca ng m cn tip nhn, t ra l min Ty, cng mt nn bo ch ti t tng t. Ngoi tr nhng ci cch su rng v lut php v kinh t ng PRI vn l mt ng cng nhc v chuyn quyn. Mc d Mexico c th chng minh rng mnh lin tc tin hnh qu trnh t do ha trong sut hai thp k lin t nhng nm chn mi, nhng t nc ny thng xuyn vn b coi l mt t nc thiu t do. Ti thi im chuyn i dn ch thu nhp bnh qun u ngi ca Mexico nm vo khong trn 9000USD, iu ny theo nh con s l thuyt trnh by trn minh chng cho mt s i hng bn vng. Nu chng ta tin hnh tm kim nhng nc c nng sut lao ng nm trong khong t 5000USD n 6000USD, bt u t ngng ny tr i xc xut ca mt s n nh chnh tr s tng ln, v nu ta loi b ra ngoi tt c nhng nc sng ch yu bng vic bc lt ti nguyn thin ca mnh lc s ch cn li Romania, Bch Nga, Bulgaria, Croatia, Malaysia, Nh K, Morocco, Tunisia, v Iran. Nhiu nc trong s ny t hoc vt ngng thu nhp u ngi nh nu ra: Romania (6800USD), Bch Nga (7550USD), Bulgaria (5530USD), Croatia (7780USD). Do chng c th tm li c nhng kinh nghim i vi cc th ch t do trong lch s ca mnh, cho nn nhng ng c vin ny cng ging nh cc nc chu u khc trc chng s c nhiu kh nng to ra c bc nhy ti dn ch ngay c khi vi mt thu nhp u ngi thp. Bch Nga, do v nc ny v kinh t ph thuc c bit mnh vo Lin bang Nga cho nn y s l mt trng hp ngoi l, nhng chc chn rng trong mt thi gian khng xa n s m ca hng v phng Ty mt khi nh c quyn bu c Alexander Lukaschenko ca n khng cn na. Hai nc na dn ch Malaysia v Nh K c thu nhp quc dn u ngi
Fareed Zakaria
61 of 197
l 8360USD v 7030USD, con s ny ca chng vt xa ci gii hn k o kia, cho nn y kt qu c d on cng s rt tt. Malaysia i theo con ng chu . N tin hnh t do ha kinh t, trong khi t do chnh tr vn trong tnh trng b tri cht (gn ng theo ngha en ca t ny i vi c nhn chnh tr gia hng u ang b giam gi Anwar Ibrahim), v ch cho php qu trnh dn ch ha xy ra mt cch min cng. V phn Nh K cho thy c v c nhiu trin vng hn, nhng y cng l mt trng hp kh khn. Cho d rt mun ngi ta cng khng th no coi n l hnh mu ca dn ch c. Ngi ng u nh nc qua bu c tng b gii qun s lt ba ln ri. Mt na ln trong xy ra thi k nm 1998 khi qun i h b chnh ph lin hip do nhng ngi hi gio lnh o; nh bo Cengiz Candar nh gi s kin ny l cuc o chnh i hu hin i. Lc lng qun s Nh K t coi mnh l ngi bo v tnh th tc, iu m h lin kt vi cc quan ta cng ch hng bo v mt cch rt quyt lit. Mc d nhng tng lp u t ny trn thc t c ng gp vo qu trnh hin i ha v n nh ca t nc, song s hng hi thi qu ca h t lu tr nn li thi. c bit, hin nay Nh K c mt ng lc ang tc ng rng khp ti qu trnh t do ha: l vic phn u c kt np vo khi Lin hip chu u; n p buc t nc ny, phi ngy cng thch ng vi nhng chun mc ca Cng ng chu u. m vo quc hi Nh K vo thng 10 nm 2001 thay i mt lc 43 iu khon trong hin php v qu trnh ci cch tip tc tin bc. Vi mt tm nhn chin lc r rng hn, cc thnh vin cng ng chu u c th tin on, rng s gia nhp ca Nh K s sm to nn nhng thun li to ln cho c hai pha, v s ch ra cho th gii thy, mt x hi hi gio dn ch, hin i c th trng cy vo phng Ty. Hai ng c vin tip theo l ch c ti Tunisia (6090USD) v Vng quc Morocco (3410USD); trc ht v mt kinh t hai chnh th ny ang dn trn pht trin. Tng thng Tunisia Zine El Abidine Ben Ali gi cng v ny t gn hai thp k nay, nm chc dn chng trong tay v tin hnh rt t nhng bin php m ca t nc v mt chnh tr hoc ci t h thng php lut. Mc d vy Tunisia cng rt vui mng v s pht trin kinh t y n tng v ng u. nh phn trung lu trong dn chng di thi Ben Ali c on tng ln mi ln v hin nay chim khong gn na dn s. S tri dy v kinh t n mt lc no s dn n vic lut php c m bo nhiu hn, dn n t do i li, t do bo ch, song iu ng tic l s t ph vn c phi mong i. Tnh hnh Morocco cho thy cn m mt hn. Tt c u khng vt ra khi nhng li tuyn b, ha hn long trng. uc vng Mohamed VI tha hng t ngi cha mt c cu cai tr ging nh thi trung c. Lin tc lp li v hon ton thuyt phc nh vua tr tui ny nhiu ln tuyn b ng h ci cch kinh t, thc thi nh nc php quyn,
61 of 197
Fareed Zakaria
62 of 197
thc thi quyn bnh ng v t do cho tt c mi qun thn; nm nm tri qua t khi ng ta ln ngi n nay thc trng t nc hu nh chng ci thin c bao nhiu. Nu so snh vi phn cn li ca th gii Rp d sao chng na c Tunisia ln Morocco vn l nhng x hi m mc va phi. Nu nh h t c s t do ha v chnh tr v kinh t, iu s l mt tn hiu cho ton th nhn loi, rng v c bn bt k nn vn ha no, bt k tn gio no v bt k vng lnh th no cng c kh nng tr nn dn ch.
Khng th km hm c
Liu lun im v mi quan h nhn qu gia ch ngha t bn v nn dn ch c ng vng c hay khng, iu s c chng minh trong thp k ti bng s pht trin ca Trung uc. Danh ting ca ban lnh o Trung uc c l khng th gm gic hn c na. Mt s cc chnh khch v cc nh truyn thng cho n nay vn tip tc coi h trc ht l nhng tn t c inh. Ting xu ny chc hn khng c g l qu ng. V thm st qung trng in An Mn l mt hnh ng man r. Mc d vy s vic xy ra v pha nhng k cm quyn t nc trung tm th gii ny c l l mt s phn ng trong lc ht hong ca gii quan chc, lun lun phi thn trng trong cng cuc th nghim hin i ha mt t nc ng dn nht th gii m khng c php lng dy cng. Nu cuc th nghim thnh cng, cui cng h s l nhng ng ch xy dng ng knh ca mt siu cng cng nghip. Nu tht bi, c kh nng ngi ta s nm hoc lu y h i Mng C. iu mo him ca ngi Trung uc nm ch, mt mt m ca th trng, mt khc c gng lm sao gi cho c tnh trng chnh tr nh trc y. K no thch a bng vic thc hin nh s dng h thng kinh t t bn nng cao phm gi mt nh nc c dng ging Pht xt, ngi qa l nh d. Bi v Bc Kinh ngi ta tha bit, rng vic chuyn sang ch ngha T bn i hi nhiu hn l vic ci to nn kinh t, cho nn h ng thi m ng cho vic ci cch hnh chnh v ci cch lut php. Cuc tranh lun v con ng ti u i n t do ha c cho l ci m v khng gio iu mt cch ng ngc nhin i vi hon cnh Trung uc. Mt s lng cn tin hnh c bu c t do. Ln u tin cc doanh nhn c php gia nhp ng Cng sn. Cho d vy, chnh tr, nh trc y, vn tip tc phi chu s kim sot ngt ngo; mi hnh ng i lp u b n p mt cch quyt lit. eo quan im ca tng lp lnh o pha trn, mt s dn ch ha qu sm mt nc ng dn, ngho i v nhiu thnh phn nh Trung uc nht nh s dn n lon lc. Ngoi ra nhng l do t qun mnh hn cng ng mt vai tr trong : ng Cng sn s mt i s c quyn.
62 of 197
Fareed Zakaria
63 of 197
ng li ca ng li ci cch Trung uc qu l n tng. Trong giai on 1980 n 2000 thu nhp trung bnh tng gn gp ba t 1394USD ln n 3976USD. Xp x 170 triu ngi Trung uc vt ra khi gii hn ngho i. Lng xut khu t vng cng nghip ven bin tng vt. Ly v d, nu nh nm 1981 thnh ph Shenzhen xut khu lng hng tr gi 17 triu USD, th ch nm nm sau con s ny tng ti 5,9 t USD; n nay tng s gi tr hng ha t n ngng 30 t USD. Trong khi u t nc ngoi cng tng ln mnh m, th s chuyn i cc lnh vc khc t ra khng nhanh bng. C th, t l cc x nghip ln ca nh nc trong sn xut cng nghip nm 1980 l 80% th n nay l 50%, mt con s vn cn qu cao (cho d thi gian cui c tc gim tng i nhanh). u trnh ci cch rung t ngc li ang trong tnh trng b tc. Tuy nhin chng no Trung uc vn tip tc kin tr con ng ci cch nh ra, trong hai thp nin ti t nc ny s vt ln tr thnh mt nn kinh t th trng thnh vng ha nhp vi kinh t th gii. Nh vy t nc ny ang ng trc mt s t bin cc k d di. tha mn nhng cam kt ca mnh i vi c quan thng mi th gii (WTO), chnh ph Trung uc cn phi chm lo cho kinh t ni a tr nn minh bch, c bo co gii trnh v c k lut th trng. Vic hi nhp ca nc ny vo WTO tuy xy ra chm chp nhng vi sc mnh ca mt v ng t. Cho d tha nhn tt c nhng thnh tu mt vi nh quan st coi cng cuc ci to nc Cng ha Nhn dn l bng chng cho vic, t do ha v kinh t hon ton khng a n mt trt t mi v chnh tr. Xt cho cng th nhng ngi cng sn vn ngoan c bm gi vo quyn lc. Song ngi ta khng c php qun, rng Trung uc d sao i na vn l mt nc thuc th gii th ba vi mt tng lp trung lu tng i mng. Bi v n vn tip tc b thng tr mt cch thiu dn ch, cho nn cng v th m ngi ta khng nhn ra tt c nhng g bin i trong chnh tr v trong x hi. thp nin u tin ca ci cch kinh t, t 1979 n 1989, mt lc lng chnh tr i lp nhanh chng hnh thnh. Phong tro c tng dn ch khi u ti Bc Kinh sau lan rng ra trn hai mi tnh thnh; thi im nh cao ca n phong tro cng b khong 40 bi vit ch trch chnh ph. Ti i hi ln th 13 ng cng sn Trung uc Zhao Ziyang, th tng khi y, vo thng 11 khi ng vic chnh thc ha i lp chnh tr. uc hi, theo Zhao, c nhim v hng u l thc y nhanh chng qu trnh ci cch. Mc tiu ca ng l xy dng nc Cng ha Nhn dn thnh mt nh nc x hi ch ngha hin i, phn vinh, vng mnh, dn ch [!], phong ph v vn ha. S a dng v quyn li v t tng phi c ch trng, phi to cho con ngi c hi cng nh nhng din n trao i t tng.
63 of 197
Fareed Zakaria
64 of 197
Cui nhng nm 80 kinh t Trung uc bc vo thi k tng trng mnh cng vi n l s bt mn v chnh tr. Sai lm trong hot ng kinh t v tham nhng y bt nn kinh t ra khi tin trnh ca n. Ch ring nm 1988 lm pht bng pht t 8% ln n 18%. S ch trch chnh ph ngy cng quyt lit v lan rng ra mt phn ng k trong cng chng. Ngay c cc doanh nghip t cng tham gia phn i. Vic trut chc lnh t ng c xu hng t do v trn thc t l lnh t phi i lp Hu Jaobang vo thng 4 nm 1989 nh du s khi u ca mt chui nhng cuc tun hnh, biu tnh ngi, tt c hai thng sau b chm dt bng mt cuc tm mu: un i xng vo qung trng in An Mn, s dng xe tng, n tht, v hi cay tn cng nhng ngi biu tnh. Nhng khong khng t do c Hu v Zhao thit lp b dp b, bn thn Zhao cng b sa vo vng lao l. Sau mt giai on kh khn ci cch kinh t li tip din. Nm 1990 ng Hi c php lp th trng chng khon, Shenzhen vo nm k theo. H s chuyn i ca ng Yuan ngy cng d b tc ng di sc p ca cc trung tm giao dch thng mi quc t. Vic tip tc ni lng cc quy nh v u t nc ngoi lm cho dng chy t bn vo Trung uc ngy mt di do. Trong chuyn ving thm c khu kinh t thuc vng Qung ng v Shenzhen nm 1992, Deng Xiaoping, ngi c quyn lc mnh nht trong nh nc tuyn b tn thnh chnh sch th trng. K t hu nh lng hn mi ting phn i. Nc Cng ha Nhn dn lin tc hn ch tc ng ca quyn lc cng vo cc vn kinh t, tng bc hi nhp vo th trng th gii, thch nghi vi quy nh v lut chi ca n. V chnh tr giai on ny t c chuyn bin hn, mc d gii lnh o Trung uc t ra c v cc nh kinh doanh mi mt cch c ch v che ch h di i cnh ca mnh; ngay c nhng hip c quc t v cc quyn x hi, vn ha, v chnh tr n cng u tham gia. D nhin tt c nhng kiu chp thun nh vy v c bn vn ch trn giy t. Song cng ging nh hip c Hensinki rng buc Lin X trong trch nhim, cc hip c m Bc Kinh k kt nh vy s t ra nhng gii hn nht nh i vi s ty tin ca gii quan chc trong h thng. Nu nh s phn khng v mt chnh tr ti Trung Hoa trong nhng nm gn y tr nn lng xung, iu theo quan im ca cc chuyn gia ch c ngha l cuc khng c chng li giai cp thng tr bc sang nhng con ng mi: con ng ca lut dn s v lut hnh chnh. Ging nh cc nc chu khc y nhng n lc hin i ha ca chnh ph cng lm ny sinh nhng tc ng ph ngoi mun. Trong khun kh cc tha thun vi WTO Trung uc tin hnh ci cch trt t lut php ca mnh v trong c bit tin hnh cng c lut bun bn v quyn cng dn. Hu qu l hng lot cc v kin tng ni ln,
Fareed Zakaria
65 of 197
trong c rt nhiu v kin hnh chnh. Ngy cng c nhiu ngi Trung uc a nh nc ra trc lut php v thng. T con s 0 nm 1984 s lng cc v kin tng tng vt ln n 90557 vo nm 1997. William Alford chuyn gia v lut Trung uc ti i hc Harward v ng thi l nh quan st hoi nghi v tin trin chnh tr nc Cng ha Nhn dn bnh lun v cc hin tng i km xy ra trong qu trnh ci cch lut php: i cc iu lut mi chnh ph khng ch a vo cc t vng lut php, o c v chnh tr, qua gip cho nhng nh ph bnh c din t mt cch r rng hn, m cn ng i cung cp lun cho h mt bc din uyt ti h c trnh by tt c nhng bc xc c tc ng ln n cng chng ca mnh. n c g nn t nhng tnh ton m mu sc chnh tr, vic cng c ha lut php mang tnh hnh c c pha i lp lm dng vo vic u tranh cho quyn li ca mnh. Nhn nh ny cng c nh ch trch chnh quyn ni ting Xu Wenli tha nhn, khi ng ta khuyn nhng ngi bn chin u ca mnh trong tng lai nn hot ng cng khai v ph hp i lut php. Tnh cnh ca cc nh bt ng chnh kin c th a nhm n s tha nhn , nhiu dn ch c ngha l t ng c nhiu t do. y hin nay c v nh thin v trng hp ngc li. Trong nhiu vn chnh tr nh cm quyn t ra thng thong hn l ngi dn. Sau khi lc lng khng qun bt gi mt my bay do thm ca M vo thng 3.2001, M ngi ta phn n v phong cch m phn c cho l cng rn ca Bc Kinh. Ngc li trong khi Trung uc dn chng cho rng chnh ph nhn nhng pha M qu nhiu. Trong hng lot cc vn t trt t cng cho n lp trng i vi i Loan, Nht v M cho thy dng nh ngi dn Trung uc c v by on hn, dn tc hn, hung hn hn v t bao dung hn l tng lp lnh o ca ng. Vic hiu thu c ngh thc s ca ngi Trung uc d nhin khng h l iu n gin; cui cng ngi ta vn c phi da vo nhng thm d thnh thong c cho php. D nhin iu ni bt l tt c nhng ngun ny u ch cng v mt hng. C l Trung uc i theo mt khun mu lch s; c, oHung v cc nc i theo sau h ca thi hin i cng vy, vo bui giao thi gia th k 19 v 20 chng u b nm cht gia mt bn l chnh ph ngi t do ha v mt bn l nhng phong tro qun chng mang tnh trn p, cng sn, pht xt v dn tc cc oan. Gii lnh o Trung uc v vy c l c c vn chu o, khng nhng khng n p phe i lp m cn khng tr tr trong vic gii ta cng thng v mt chnh tr. Ch c vi cc ci cch v lut php, x hi v hnh chnh mi gip cho chnh ph lm ch c tnh hnh ni chnh phc tp. iu ny phi c
Fareed Zakaria
66 of 197
thc hin vi con mt bao qut v vi nhng bc i r rng. Ging nh tt c nhng k chuyn quyn c nguyn ci cch gii quan chc trong ng tin tng vo bin php cn bng ny, h tin vn c th tip tc kim sot c h thng chnh tr mc cho qu trnh t do ha th trng. Tm gng ca h l nguyn th tng L Quang Diu ca Singapore, ngi tha mn nim m c ca tt c nhng ngi n ng mnh m, bng cch ng ta hin i ha t nc ca mnh v kinh t v x hi ngoi tr chnh tr. Nhng k thng tr c quyn khi tin hnh t do ha mt phn lun lun lp i lp li, rng c th t n hin i m khng cn phi dn ch ha. Song, l mt s nhm ln. Hu nh tt c nhng quc gia c tng thu nhp bnh qun u ngi ln hn 10000USD u c cai tr mt cch dn ch. Ch c Singapore (26000USD) v cc nc xut khu du m vng Vnh i ngc li xu hng ny. uc gia th nh xu ny so vi cc nc lng ging ca n c c s giu c nh vo ti lnh o kho lo ca gii nm quyn chnh tr. V tr c bit ca n, mt hn o phn vinh khng dn ch, chc chn s khng tn ti mi mi. Ngy nay Singapore cng cho thy c nhng ng nt ch yu ca ch ngha hp hin: nn kinh t th trng c nu cao, bo v nhng quyn c bn nh t do tn ngng, v t do i li, th hin s ci m vi th gii bn ngoi. Ngay c nhng cm on k quc i vi mt vi t bo ngoi quc chng bao lu na cng s thuc v qu kh, c bit l vic kt ni internet khng h c bt k mt s gii hn no. Ngi dn Singapore l nhng ngi c hc, ha ng vi th gii v lun nm bt mt cch nhanh chng mi s kin xy ra bn ngoi bin gii. Din n kinh t th gii v cc y ban c lp khc lun u n nh gi hn o ny nhn chung l mt trong nhng a im bun bn v cng l t nc cng nghip t do nht, xc nhn n c mt h thng hnh chnh cng trong sch. Mc d vy y vn cn tn ti kim duyt bo ch, phe i lp chng c g ni v khng h c bu c t do. Tuy nhin nhng ai thnh thong gh qua Singapore cng s nhn thy nhng du hiu ca s i thay. h tr khng cn cm thy ng nhin phi hi lng vi h thng chnh tr cng nhc, th h gi d sao cng tha nhn, mt s m ca l iu khng th no trnh khi. Nu nhng ngi k nhim Li trong mi lm nm ti thnh cng trong vic dn ch ha quc gia th ny theo nhng iu kin ca h, th h c th cu vn c quyn lc v s hu thun ca x hi. Nu khng tnh th n mt lc no s t ngt thay i v s qut bng i ci i ng gi nua. Nh vy kiu g i na ta cng c th tin rng trong vng mt th h o quc ny s hon tt bc chuyn tip n dn ch t do. chu u nhng k chuyn quyn th tin hnh mt cng cuc t do ha thng n nhn mt mt kt cc tai ha. Nhiu k b tng c ra khi v tr
Fareed Zakaria
67 of 197
quyn lc, thm ch c k cn b hnh quyt, sau khi h thua trn trong mt cuc chin tranh hoc a t nc vo trnh trng bi thm. Hiu ng ph khng mong mun ca nhng khng hong v tranh chp kiu nh vy s ra i ca chnh th c l iu tt duy nht i theo vi n, chng hn: Chin tranh th gii th nht h b cc nn qun ch chu u, chin tranh th gii th hai loi tr c ch ngha pht xt. chu qu trnh xy ra t kinh khng hn; khng hong kinh t l nguyn nhn, thay v nh chu u cn thit phi c nhng trn giao tranh. V d nh suy thoi kinh t gia nhng nm tm mi ging mt n vo chnh th qun phit Nam Hn, lm cho n khng th no gng li c na. Do tht bi trong cuc khng hong ti chnh nm 1998 tng lp chnh tr khi y i lan cng nh ngi cm u nh nc Indonesia Suharto b loi b. ng cng sn Trung uc cng vy, trong trng hp nn kinh t trt dc qu nhanh, n s mt i uy tn trong dn chng. Nhng k c ti ci cch s c thng thc iu , cng ging nh li Mose trong Kinh Cu c: H c th lnh o cuc ni dy i n min t ha, nhng chnh bn thn h s hu nh khng c hi vng n c ni y. Nhng ngi cng sn Trung uc cn phi thnh thong gi Marx ra xem li: ng ta bit rng: Nu mt t nc tin hnh hin i ha nn kinh t ca mnh, tr nn t bn ch ngha v qua mang tnh t sn, tt c nhng iu ny cng s c tc ng ngc tr li vo h thng chnh tr. Nu ngi ta ci cch h tng c s, th nht nh s dn n s thay i trong thng tng kin trc. Khng ph hng nhng nh ca nhng k cm quyn ca mnh Trung uc ang ng ng ba ng gia dn ch v ri lon. Cuc hnh trnh s kt thc u, hon ton ph thuc vo quyt nh ca ng Bc Kinh. Liu n c i theo nhng tm gng ca nhng k chuyn quyn chu khc, ngha l n bc i cng thi i v trong s li cun ca qu trnh t do ha kinh t n cng cho php tin hnh ci cch chnh tr? Hoc n s chin u n hi th cui cng nhm gi vng quyn lc? C hi ca mt nn ha bnh v t do chu nu khng phi l ca ton th gii s ph thuc vo quyt nh ny. (1): Vienna, th nc o.
Chng Ba Dn Ch Khng C T Do
67 of 197
Fareed Zakaria
68 of 197
Khng c mt bc tranh no minh ha s kt thc ca Ch ngha cng sn

X Vit tt hn l bc hnh Boris Yeltsin ng trn chic xe tng. Mc T Khoa, 19.08.1991: Mt nhm ly khai ca b chnh tr ra lnh thit qun lut ton quc; mt y ban tnh trng khn cp t phong tin hnh giam lng ti gia tng b th ng cng sn Lin X Mikhail Gorbachev, a qun vo chim ng thnh ph v tuyn b hy b cc ci cch do Gorbachev khi xng. Ch mt cht na l vic khi phc ch c ti thnh cng nu khng c Yeltsin ngi c a s bu lm tng thng nc Cng ha Nga cch y khng lu ng ra ln n hnh ng o chnh, v ku gi s khng c ca nhn dn, ku gi qun o chnh khng tun lnh ch huy. Vi lng dng cm cng nh s nhy cm v kch tnh ng ta tin v pha nhng ngi lnh ang bao vy ta nh quc hi (cn gi l Nh Trng Moscow) c bao bc bi hoa cng trng, tro ln mt chic xe tng, bt tay thn mt nhng ngi lnh trn xe ang trong tm trng bi ri v ng bin mt cuc hp bo khng chun b trc. Phn cn li l lch s. Song trong gi pht v i ca nn dn ch Nga ny ng thi mt tn b kch ln nht ca n cng c tuyn co. Trn chic chin xa v tng thng thc hin iu m sau ny tr thnh thng hiu cho tm nm cm quyn ca mnh: ng ta ban hnh nhng sc lnh t mnh n phng quyt nh. Khng ai ph nhn vic Yeltsin hi thng 8 1991 bo v trt dn ch mng manh chng li nhng ngi cng sn phn bi; iu ny cng ng vi nm 1993, khi ng ta gii tn quc hi v a ra hin php mi. Song s lnh o bng cc sc lnh tr thnh thi quen. Khi i din vi cc kh khn, Yeltsin khng h huy ng nhng ngi trung thnh vi mnh chng hn, m cng chng a ra cc gii php chnh tr. ng ta tuyt i t chi mi tha hip. ay v nh th ng ta li s dng quyn lc v uy tn ca mnh lch qua mi tin trnh dn ch ngh vin v ban hnh ht sc lnh ny n sc lnh khc ngay c i vi nhng trng hp khng hon ton kn k v mt lut php. Khi cng chng ni lon, ng ta lin thng tay bi b b my hnh chnh a phng hnh thc ca n lc by gi. ng c bang no phn i ng ta sa thi tc th. Khi ta hin php Nga quyt nh d b cc quyn hn c bit ginh cho Tng thng, ng ta pht l phn quyt v ct cc khon tr cp ca vin chnh n, lm cho ng ny cui cng khng chu ni phi xin t nhim. Ngoi c quan ca mnh ra Yeltsin hu nh t quan tm n cc c quan khc ca nc Nga. ng ta tranh th mi c hi lm suy yu c quan lp php v t php. Chin dch Chechnya tn bo c ng ta ngm ngm by t trong khi khng h tn trng tt c mi tho lun thng thng, cc bin php kim sot v ha gii. V
68 of 197
Fareed Zakaria
69 of 197
trong nhng tun lm vic cui cng ng ta thu xp mt s chuyn giao quyn lc m nh nh s hc Richard Pipes, mt ngi vn rt hm m Yeltsin, gi l mt cuc o chnh. Su thng trc khi c bu c tng thng, Yeltsin rt lui vo hu trng, a th tng Putin ln lm ngi i din. Nh vy cuc bu c ch lm mi vic cng nhn mt s ri do Yeltsin sp t. T v tr c u th ca mt ngi ng nhim, Putin, trong khng kh ho hng ca mt th lnh quc gia, ngi lnh o thng li cuc chin tranh ng ta ng ra tranh c vi mt nhm chin binh trung kin khng mu sc ca cc ng phi. Chng c g bn ci khi phn thng thuc v ng ta. Tnh kh tht thng, gi nua, ht sinh lc v cn bnh nghin ru lm cho hnh nh Yeltsin trong giai on cui ca cuc i hot ng ch cn l mt ha thch sng i vi trong nc cng nh ngoi nc. Cho nn ng ra Yeltsin ch l mt hnh mu u tin ca mt chng loi cc nh chnh tr mi, sinh si ny n nhanh chng: hnh mu ca nhng k chuyn quyn mang tnh m dn. T khi Ch ngha cng sn ph sn ging nh nc Nga nhiu ni cng tin hnh bu c t do, trong khi phong thi cai tr vn gi nguyn tnh cch n p; hin tng ny ti gi l mt nn dn ch khng c t do.
S phc hng ch Nga hong

Nga v Trung quc l hai quc gia quan trng nht nm ngoi h thng dn ch t do. Cng cuc tm kim mt h thng kinh t v x hi thch hp ca h mang tm c ton cu. Nu nh c hai quc gia u tr nn dn ch t do theo khun mu phng Ty, lc tt c cc siu cng s c mt trt t nh nc php quyn, bn vng c sinh ra t nhn dn. iu ny c l cha hn l s m bo cho mt nn ha bnh vnh cu v cng cha phi l s kt thc ca tt c nhng knh ch gia cc dn tc, nhng chc chn chng ta s c c mt th gii khc thn thin hn. Hin nay c hai ngi khng l ny d nhin vn ang cn tin bc trn mt con ng khc. Trung uc cho php tin hnh ci t kinh t v km nhit tnh hn i cht trong ci cch lut php v hnh chnh, cn i vi vic p dng dn ch th ngc li hu nh cha lm c g. Khc vi Trung uc nc Nga u tin tp trung vo vic ci t chnh tr. Ngay t thi Gorbachev c nhiu Glasno (minh bch v chnh tr) hn l Preroika (ci cch kinh t). Khng bao lu sau khi Ch ngha Cng sn t ngi cc cuc bu c t do v bnh ng c tin hnh, bi ngi ta hy vng iu ny s ko theo nhng quan h dn ch ging nh phng Ty. Cng bt chc ch ngha t bn phng Ty, trc ht nc Nga vo u nhng nm chn mi khi cng vic hin i ha nn kinh t, tuy nhin iu ny hu nh
Fareed Zakaria
70 of 197
tht bi hon ton. n gin ha cho d hiu ta c th ni, Bc Kinh ci t kinh t trc chnh tr, trong khi Moscow i theo con ng ngc li. Ngy nay Lin bang Nga t do hn Cng Ha Nhn Dn Trung Hoa. Nhn quyn v t do bo ch c m bo mc cao hn; th trng t nht trn l thuyt c v mt cnh tranh ln u t nc ngoi u ci m hn. Ngc li Trung uc vn cn l mt x hi khp kn di s gim st ca Cng sn, cho d cng theo ui nhiu chng trnh ci cch v kinh t v lut php khc nhau. Con ng no i ti dn ch t do cho thy l hi ha hn c? Nu nh tng trng kinh t v mt tng lp trung lu rng khp l cha kha dn n n nh chnh tr, th Trung uc ang i ng hng, bi v nn kinh t ca n trong mt phn t th k va qua tng trng nhanh chng. Nu xu th ny c tip tc v kt thc nh nc php quyn, li sng t bn v cui cng l t do ha chnh tr (iu hon ton cha th coi l c c nh trc), th lc c th ni rng nc Cng ha Nhn dn hon tt mt con ng s nghip p nh tranh. Nc Nga ngc li t nm 1991 phi chu ng s suy gim tng thu nhp quc dn ln ti 40%, mi n tn nhng nm gn y n mi bt u hi phc v ngay c iu ny ch yu cng ch nh vo vic gi du tng cao. Nu nh bn thn Lin Bang Nga c tip tc thc hin nh hin nay (ngay y vn bi cng vn cha ng ng) v to nn mt nn chuyn ch c bu c, trong ngy cng nhiu quyn c m bo trn giy t, nhng li khng c tn trng trong thc t, v tham nhng c tn cao thnh cch thc hnh x trong chnh tr v kinh t, th n s mi mi vn li trong trng thi khng t do. Sau n s thoi ha thnh mt bin dng ca cc chnh th Nam M trong nhng nm su mi v by mi: mang tnh t bn ch ngha v c lnh o bi mt lin minh bt kh xm phm ca cc nhm c quyn c li. chu M Latinh gii i a ch lin minh vi gii qun s, Nga tng lp thng tr mi lin kt vi tng lp u t cng sn c. Ngoi tr ba nc vng Baltic cc b ng quyn lc kiu nh vy r rng to c hang nhiu vng thuc Lin Bang X Vit trc y, Trung , Bch Nga, Ukraine. S pht trin ca nc Nga i ngc li c hai nguyn tc trng tm c bn c khai trin t bc trng thnh lch s ca nn dn chth nht: khuyn khch tng trng kinh t c t chc; th hai: to nn cc thit ch chnh tr c kh nng hnh ng. Moscow tht bi trong c hai vic ny. Khng phi i ngho cn tr ngi Nga, m chnh l s giu c ca h. Ngay t thi X Vit ngi ta dy cho hc sinh, rng chng ang sng trong mt t nc giu c nht th gii. Hi l l ln ny h thng tuyn truyn tim cn gn n c s tht. Nu nh gi mc phn vinh ca t nc theo ti nguyn ca n, nc Nga vi tr lng du
Fareed Zakaria
71 of 197
m, kh t, qu v khong sn v cng ln s chim v tr u bng xp hng. Cc ngun ti nguyn thin nhin ko di thi im sp ca h thng X Vit t nht l mt th h v lm nn s tht bi ca cng cuc xy dng mt nh nc c kh nng hot ng. Trong th gii m c ca Ch ngha Cng sn X Vit b ti chnh khng cn phi tin hnh thu thu, bi thc ra ton b nn kinh t quc dn l ca n. Ch tic, rng mun nht l vo nhng nm 70 phn ln cc x nghip ca n ht tui phc v. ay v to ra gi tr gia tng, chng li lm gim gi tr ca cc nguyn vt liu c ch bin. Nh nc X vit chi tiu hu nh ch yu da vo vic bc lt ti nguyn khong sn ca mnh. Khc hn vi ch c ti Nam Hn v i Loan n khc t vic khi ng tng trng bng cc chng trnh khuyn khch kinh t hoc t nht cng bng cc khung lut php n nh. Cc chnh ph giu c vi tnh hp php ng nghi ng thng mua s qu mn ca cc qun thn bng nhng khon chu cp v mt vt cht (v d nh Arp Saudi). Nh nc X Vit ngc li, h s dng khng b. Moscow khng mun tiu ph tin bc, vt cht cho ngi dn, nhng th vn d c dnh cho cc mc ch cao hnchng hn nh duy tr mt b my qun s khng l, hoc vin tr cho cc nc ch hu thuc th gii th ba. S sp ca Ch ngha cng sn tha k li cho Gorbachev mt nh nc, mnh khng b cng dn ca mnh, nhng li qu yu c th phc hi nn kinh t. Yeltsin tip tc lm trm trng ha cc vn chnh tr ca nc Nga. Nhng ngi ng h ng ta l gii cho nhng hnh ng chuyn quyn ca ng ta bng mt l do ph hp, ng ta buc phi tiu dit nhng k phn ng nguy him. Song iu trng i mt nh ci cch l ng ta sau nhng hnh ng thanh trng cng quyt lit th li phi cho cng cuc xy dng cng c ngha hn tip ni. Vic Jawaharlal Nehru trong cuc khng chin chng li thc dn Anh phi ngi t 13 nm, khng h ngn cn ng ta sau , khi tr thnh th tng ca nc n t do, b ra cng nhiu thi gian hn na cho vic bo tn nhng thnh qu ca ngi Anh. Nelson Mandela chp thun mt cuc khng chin bng bo lc v cc oan chng li ch ngha phn bit chng tc. Mc d vy ngay sau khi nhm chc ng ta mi nhng ngi Nam Phi da trng tham gia vo cng cuc xy dng mt x hi mi a sc tc. Khc vi Nehru v Mandela, Yeltsin khng my quan tm n vic xy dng nhng thit ch chnh tr, ngc li trn thc t ng ta cn lm suy yu tt c nhng c quan nh nc no cnh tranh vi c quan tng thng, bt k y l c quan lp php, ta n hay l cc thng c bang c nhn dn bu ln. Hin php ca ng ta nm 1993 tc quyn ca quc hi, xch cht c quan t php v gii thot
Fareed Zakaria
72 of 197
ngi ng u quc gia khi mi s kim sot. Cng ng tic l Yeltsin khng thnh lp ng, mc du i vi ng ta n qu d tp hp vo cc lc lng tin b Nga. Hn tt c mi th khc iu ny c th cng c v lm pht trin nn dn ch Nga. Song ng tic rng ng ta b l c hi. N c th c v nh l chuyn khng quan trng, nhng s thc khng phi nh vy, nu nh ngi ta nhn thc r, rng trong mt x hi hin i cc ng phi l nhng din n con ngi pht biu, iu chnh v gii thiu nhng quan nim ca h v o c v chnh tr. hng c nc m khng c dn ch, khng c dn ch m khng c chnh tr, khng c chnh tr m khng c cc ng phicng thc ny ca nh s hc Clinton Rossiter c th vn dng c cho ton th gii. Khng c cc ng phi, chnh tr lc ch cn l tr chi ca nhng k c chin, ca nhng bng ng, ca nhng con ngi quyn lc. Chnh iu ny l trng hp ca nc Nga ngy nay. Putin hon ho ha di sn ca Yeltsin. Chng phi l cc cuc ci cch, m l a v siu tng ng ca ng ta. Lp tc ngay t nm nhm chc u tin ng ta xc li b my nh nc Nga. Mc tiu u tin ca ng l cc thng c ca 89 ch th thuc lin bang (cc on th a phng), ng ta t 7 i din ton quyn ca mnh trc mi cc v ny v trut b gh ca h trong hi ng lin bang, t chc i din ca cc nc thnh vin thuc Nga. K t ch cn c cc quan chc do Kremlin sp t ngi hp vi nhau. Ngoi ra Putin cn gi ring cho mnh quyn c h b nhng ngi cm u cc tnh no b nghi ng vi phm lut php. H vin, cn gi l Duma, b ng ta thuyt phc phi ct gim phn tin thu chuyn giao cho cc tnh. Nhng nn nhn tip theo ca chnh sch i u ca ph tng thng l gii truyn thng cng nh cc loi u s chnh tr kht ting Nga, nhng i tng ny u b ng ta e da khm xt v bt gi. Chin thut e da pht huy tc dng. C s t do bo ch trn thc t cng b xa b: Vo thng t 2000 mt tp on thn hu vi in Kremlin mua t knh truyn hnh cui cng pht trn ton lnh th c ni dung ph phn chnh ph (NTW) v sau sa thi nhng ngi ca ban lnh o. Cc bin tp vin, nhn chuyn chuyn giao c quan xin thi vic v tm n mt knh truyn hnh khc ca Wladimir Gusinski, ngi sng lp ra i NTW, h phi nhn thy, ngi giao vic mi ca h nhanh chng b sit cht trong gng km ca c quan ti chnh Nga nh th no. Cc c quan in n trn danh ngha l c lp th gi y ni bt vi nhng nhn vt trung thnh vi ng li. Bng chnh sch bn tay cng rn Putin ch tha mn c mi nguyn vng ca cc c tri. eo kt qu thm d ca vin thm d FOM thuc Moscow nm 2000 c 57% ngi Nga ng h s kim duyt. Cng c dn chng ng h mc tng t l nhng lot n ca Putin n vo tng lp u s chnh tr, nhng k
Fareed Zakaria
73 of 197
thng thng c c s gia tng ti sn bng nhng cch thc m m v vi nhng bin php ng ng. Nhiu thng c tr thnh nhng k cm u a a phng vi mu tham nhng ngm n tn xng ty. Nhng: Nu ng ch ca in Kremlin sut cng an theo di tt c nhng doanh nhn, nhng nh chnh tr khng chu phc tng, khng sm th mun ng ta s khot rng nh nc php quyn. Moscow mt vua cng nghip tng i nh v trong sch tit l vi ti: rong chng ti chng ai c b cnh sch s c. hng mt ai ga lm n m li khng vi phm lut php. iu ny utin cng bit. u ng khng nh, s chm lo gi vng trt t v lut php, ch l chuyn tm pho. ng ch s dng nhng ci cho cc mc ch chnh tr ca mnh. Song nhng ai vn dng mt cch chn lc lut php lm v kh, k vi phm nguyn tc c bn ca bnh ng lut php. Nghim trng hn na l nhng hu qu lu di ca s tn bo ca tng thng. Ch ngha a nguyn ny sinh t s tranh ua ca cc lc lng x hi. Wladimir Ryschkow, mt trong s rt t nhng ngi theo Ch ngha T do trong quc hi, ch vo qu kh ca chu u: c tc v cc am tc, nhng ngi bc tc chng li triu nh, chc chn h chng phi l nhng chng trai ngoan hin. hng h khng ch c nn qun ch. u utin chin ng, khi nc ga chng cn c k no dm ng u chng li in remlin. i mt ln na chng phi trng ch vo lng tt ca ga hong ca chng . Putin l mt Sa hong tt; ng ta mong mun c mt ch hin i. eo quan im ca ng ta, nc Nga cn phi c trc ht l trt t v mt nh nc mnh t do ha nn kinh t ca mnh. C l t bn thn ng ta cho rng, n mt ngy no Lin bang s chn cho mt nn dn ch. Nu ng ta kho lo sp t, c th Putin s ng gp cho s chuyn i t nc ca mnh thnh mt nh nc cng nghip vng bn, nhng s t do i cng vi ci tn ny t nht cng c phn no tr thnh hin thc. iu ny d nhin khng nht thit cho rng con ng Nga l tt, ngha l mt con ng to iu kin ni ln cho mt k chp chnh n p i lp, gim h h thng truyn thng, cm on cc ng phi, tip hin i ha nn kinh t qua nhng mnh lnh c on v cui cng trong mt tng lai xa s cho php dn ch ha. eo logic ny c l nn dn ch khng t do cho n nay t nht cng cha gy tc hi g, bi n ngu nhin lm ny sinh ra mt k chuyn quyn c hiu bit, trong tng lai c th m cnh ca i n t do cho t nc ca mnh. Nh th ngi ta d nhin s khng cho l nn dn ch m l mt nn chuyn ch phng khong tuy nhin lc no cng tn ti nguy c, bn thn Putin hoc nhng ngi k nhim ng ta t ra li l mt Sa Hong c c, li dng quyn lc tuyt i ca mnh cho nhng mc ch khng my cao thng. V iu
Fareed Zakaria
74 of 197
ny c l cng khng phi l iu mi l.
Nhng s lm ng
S pht trin ca nc Nga c nhng tng ng ca n. chu Phi, chu v chu M Latinh trong hai thp k cui y c mt s th ch c ti, ngc vi nhng nh nc phng Ty v Vin ng chng khng th cht lc c g t mt truyn thng t do hin nh hoc t bn ch ngha v tin hnh dn ch ha mt cch hnh thc vi nhng kt qu thm hi. eo mt nghin cu ca gio s thuc Stanford, Larry Diamond, t nm 1993, l i gian khi mi nc y bn cu u c bu c ngoi tr uba, c n mi trong s hai mi hai nc ln uc chu inh ng xuyn vi phm quyn con ngi, iu ny khng ph hp i cc iu kin dn ch bn vng. Ngoi trng hp ngoi l ng ch l Brazil ra tnh hnh t n nay hu nh ch c trm trng hn. iu ny cng ng cho Venezuela v tng thng ca n, ng Hugo Chavez. Khi cn l mt i t do tham gia vo cuc o chnh ht nm 1992 ng ta b sa thi ra khi qun i v b giam gi hai nm lin, nm 1998 sau mt cuc tranh c quyt lit y tnh cht m dn ng ta ginh c chc v tng thng vi 56% s phiu bu. ua trng cu dn ng ta c y quyn son tho mt hin php mi, trut quyn ca hnh php v t php, mi quyn lc nh nc c chuyn giao cho mt quc hi c hin php xc nhn; 92% c tri b phiu cho bin php ny. Ba thng sau ng ca Chavez li chim c 92% s gh trong quc hi. D tho hin php cho php ko di nhim k ca tng thng thm mt nm, to iu kin cho ng ta ti trng c, bi b mt trong hai vin dn c, hn ch quyn gim st dn s i vi lc lng v trang, trao cho chnh ph nhiu quyn tc ng vo nn kinh t v cho php ban lnh o mi c sa thi cc chnh n. hng ang tin ng ti i ha, ng Jorge Olavarria, ngh s lu lu nm v ng minh trc y ca Chavez cnh bo. in php ny y li chng tr li hng trm nm v lm cho gii qun s tr nn cnh y mang v kh ca mt phong tro chnh tr. ng 12 nm 1999 hin php sa i c thng qua vi 71% s phiu thun. Mc d Chavez khng gi c li ha a kinh t i ln mnh m, nhng cha bao gi thnh phn ng h ng ta gim xung di 65%. u nm 2002 c v nh gi bt u i chiu: S bt mn rng khp do suy thoi kinh t v do phong thi lnh o th bo ca ngi cm u nh nc bng pht thnh phong tro qun chng biu tnh chng i. Nhng ngi cm u qun i v kinh t tin hnh o chnh v bt gi Chavez vo thng 4 nm 2002. Hai ngy sau ng ta c th t do tr li, v trong vng mt tun k quyn r ti ba, c tnh cht hon ton khng dn ch ca cuc o chnh lm gia tng
Fareed Zakaria
75 of 197
thm s ng h, gi y li ngi chc trn yn. Venezuela s hu mt th, ci m i vi mt nn dn ch hon ton khc vi s thun li: chnh l s giu c v ti nguyn thin nhin, trong y phi k n tr lng du m vo loi nhiu nht nm ngoi vng Trung cn ng. Hu qu ca iu ny l qun l ti trong kinh t, tham nhng cng nh mt s xung cp ca cc th ch x hi. Bn trong nm ngi dn Venezuela sng di mc ngho kh v iu ny xy ra trong mt t nc, trc y hai mi nm c mc sng thuc vo hng sung tc nht chu M Latinh. V nguyn tc t nc vng Carribean ny chn mui cho mt cuc cch mng. ay v nh vy th n li nhn c mt Caudillo (lnh t) mi, mt quan chc dn c, k t nhn mnh l ngi ng ra bo v t nc chng li phn cn li ca th gii (m ch nc M). Chnh v vy ng ta tr nn rt thn thit vi Fidel Caro, Saddam Hussein, v ngay c vi nhn vt k qui Mu'ammar Gadha. T hn na: Chavez c v cho mt nim tin bm r su chu M Latinh, rng nhng thay i c tnh xy dng t trng ch vo mt x hi a nguyn, trong cc ng phi v cc nhm quyn li tranh u gian nan i n thng nht cc ci cch tng bc mt, hn l trng vo mt v cu tinh mi m, ngi sp xp li t nc v khuyn co mt thi i vng son bt u. tng ny trong nhng nm va qua lan rng khp vng Andes. Nu nh tnh trng kinh t tr tr ca chu M Latinh tip tc khng c g thay i, c th tng ny ri y s tip tc lan rng ra ton b chu lc. Chu Phi trong nhng thp nin va qua l mt s tht vng trn mi phng din. Vic din ra bu c a ng 42 trong s 48 nh nc da en Phi chu t nm 1990 n gi, lm tri ln nim hy vng, rng thi i ca cc nh c quyn tham lam v ca s t lt trn lan n hi kt. T New York Times thm ch cn cho l ln sng bu c ny trong mt nhp th vi s chuyn mnh ca ng u thi hu cng sn. Song qu l mt s so snh khp khing: Mc d vic dn ch ha trong nhiu mt ng gp vo vic m ca v chnh tr cng nh gii phng ngi dn chu Phi; song cng vi iu s mt n nh cng n theo lm cho gia tng tham nhng v v chnh ph hng lot cc quc gia. Chuyn gia v Chu Phi, ng Michael Chege v vy rt ra kt lun, chu lc en ngi ta qu ch tm vo h ng a ng v v vy b qua nhng quy tc c bn ca h ngha do hp hin. Bi phn ln chu Phi t ngy tr i khng c tin trin v kinh t ln nh nc php quyn, cho nn y cng kh m tm ra c nhng quy tc nh vy. Chc chn chng phi ngu nhin, rng hai nc, ti s t do ha c tin b vt xa nht li l nhng nc c thu nhp bnh qun u ngi nm trn gii nguy him 3000USD6000USD: Nam Phi t c 8500USD, Botawana 6600USD (c hai tr s u tng mnh do ti nguyn thin nhin). Nhng iu ny d nhin khng c ngha l di thi ca nhng k
Fareed Zakaria
76 of 197
thng tr trm cp khi xa mi vic u tt hn; ngc li phi thy r, rng trc mi mt cng cuc dn ch ha k tip phn chu lc en cn thit phi c mt nn chnh tr c trnh . Khi quan st hc tr gng mu nh Mozambique, t nc sau su nm ni chin tr thnh mt nn kinh t th trng dn ch v c kh nng hot ng, ngi ta khng c php qun rng ng sau ci thng n cha mt s tr gip tch cc t nc ngoi v t pha Lin hip quc. Vic tr gip chc chn khng phi ginh cho tt c mi nc chu Phi. vng trung , v d nh Kyrgyzan ngay c nhng cuc bu c i cht t do cng thng sn sinh ra nhng c quan hnh php siu mnh gy kh khn cho lp php, t php, quyn cng dn v cc t chc kinh doanh. mt s nc hu nh khng c c bu c; nhng k chuyn ch m dn nm quyn quyt nh. Chng hn tng thng Azerbaijan Gaidar Aliyev trc y l lnh o KGB v l y vin b chnh tr ng Cng sn Lin bang X vit. Ngi tin nhim ca ng ta b chnh ng ta o chnh lt nm 1993. Mc d vy nhng ngi thng tho tnh hnh u cho rng, nu ngay by gi c bu c nghim chnh Aliyev vn c trng c nh thng. nhng ngay c nu nh ngi anh hng dn tc tr thnh ngi lnh o dn tc, cng khng c ngha l mt thi i vinh quang s t ng m ra: Georgeia cho n cui nm 2003 t nc ny nm di quyn lnh o ca Eduard Shevardnadze ni ting, ngi tng lm b trng ngoi giao thi Gorbachev v c cng ng gp quan trng vo vic chm dt cuc chin tranh lnh. Chnh ngay c ng ta cng sa sang li kt qu bu c (hnh nh khng t mt l do thc bch no) v khng c kh nng ngn chn nn tham nhng cng nh bo v cc quyn ca cng dn ca mnh. Ph ca nn dn ch khng t do tri rng t nhng ti li nh (Argentina) n xm phm nng n (Ukraine, Venezuela) v thm ch gn nh c ti (Kazakhan). Mc d bu c nhng nc ny him khi c c s nghim chnh nh cc nc phng Ty, tuy vy n vn c th c coi l phng tin tham gia quyt nh cng nh l thc o mc ng h ca ngi dn i vi cc ng c vin. S pha trn c v nh nghch l t dn ch v gim h bin thin ty theo nc, nhng c th tm thy c khp mi ni. Nh thu lm c c t tng kt duy nht thng xuyn v s pht trin dn ch v lut php hp hin ca tng quc gia, cho thy s xut hin ca hin tng dn ch khng t do trong nhng thp k gn y ngy cng nhiu ln. Nu nh trong s nhng quc gia vo nm 1990 phn u tin theo con ng dn ch ch c 22% c tnh vo thuc dng ny, th n nm 1992 thnh phn ny tng ln n 35% v n nm 1997 l 50%. Cho d th ny t by n nay c chiu hng i xung th vn c cn khong mt na s nn dn ch non tr l khng t do.
76 of 197
Fareed Zakaria
77 of 197
C mt s ngi cho l giai on gia, mt tin trnh chy r m cc x hi dn ch trong nhng nm thng non tr ca mnh u phi tri qua mt ln. eo quan im ca Economi Ch ngha T do hp hin trng thnh trc ht t nn dn ch. Mt lun im thng thy. Nhng liu c ng vy khng? Cc cuc bu c Trung v chu Phi c to nn c khng gian t do chnh tr? Hay l n ch c dng nh mt chic l nho kho che y cho nhng k chuyn quyn v nhng k m dn? Bi v nhiu nc qu trnh chuyn i vn ang tip tc tip din, cho nn mt kt lun cui cng c l cn qu sm. Tuy nhin nhng tn hiu bo trc cho thy tnh hnh l xu: Nhiu nn dn ch khng t do, trong s gn nh ton b nm vng Trung , nhanh chng bin dng thnh ch c ti. Bu c cn phi c tin hnh ch hp thc ha vic tim quyn trc . chu Phi ngc li qu trnh dn ch ha mt cch vi v thng a n kt qu uy quyn ca nh nc trung ng b coi thng, kch ng xu hng ly khai v cc mu thun sc tc. Mt s ni, v d nh Venezuela v Peru, cc cu trc c bn ca mt nn dn ch tr vng c, th nhng n vn b cc thc tin thiu t do ln t. V cui cng c nhng kch bn nh Croatia v Slovakia, ti qu tht cc nn dn ch khng t do chuyn ng theo hng ch ngha hp hin v hin i; trong cc trng hp ny cc yu t dn ch th hin l nhng cht xc tc cho ci cch, bi v n lm nn mt iu i trc tt c cc dng nh nc khc: n tng c nhng k n bm ra khi ca v to iu kin cho mt s chuyn giao quyn lc n ha. Mc khc Croatia cng nh Slovakia mc thu nhp bnh qun u ngi vi 6698USD v 9624USD cng thuc vo loi cao. nhng nc ngho hn ngoi chu u c v nh bc chuyn i t mt nn dn ch thiu t do sang mt nn dn ch t do tuy th vn cha c th din ra. V d trng hp Pakian: ng mi nm 1999 tng t lnh qun i, tng Pervez Musharraf t nhin tin hnh cuc o chnh lt th tng dn c Nawaz Sharif th nhng cuc o chnh nh th (cuc th t trong cng chng y thp k) li gy ra t xn xao hn l m hng ca n trong dn chng. Ngi dn Pakian chng h nh mt git nc mt tic thng s ra i ca mt nn dn ch gi hiu tng ng tr t nc h mi mt nm, mi mt nm rng cm quyn Sharif v ngi tin nhim ca ng ta, b Benazir Bhutto v vt lm giu, a bn b thn quen vo cc chc v ta n, sa thi cc tnh trng, cho php nhng k hi gio cc oan ban hnh nhng lut pht h khc v c khot ngn sch quc gia. Nm 1998 mt t bo ln Pakian c ng tnh hnh t nc trong mt tiu n ch pht xt: im quyn, bp nght i lp!. Phng Ty, m ch yu l bo ch M nhn vn ng nhin l khc; h ng thanh ln n cuc o chnh. Trong cuc chy ua bu c tng thng vo nm 2000 khi cp
77 of 197
Fareed Zakaria
78 of 197
n s kin , George Bush, Bush con, mc d khng th nh ni tn v sp mi ca t nc , nhng vn th hin nim tin rng, ng y s n nh tnh hnh khu vc v vy m t Washington Po lp tc sau lng m ng ta l k d gio. Hai nm sau v c ng h bi s t bin sau ngy 11.09, Musharraf tin hnh trit nhng ci cch hnh chnh, x hi, gio dc v kinh t n ni bn thn nhng ngi ng h ng ta cng khng ng ni. ng ta hu nh khng h nhn c mt s ym tr no t pha nhng i din dn c; mc d vy nu ng ta ginh c thng li, th cng ch bi ng ta khng v tnh ton trong chin lc tranh c m phi n quyn li ca cc i a ch, ca nhng k hi gio cc oan qun phit v ca cc th lnh b tc. Ngay c khi nu nh i vi mt nh c ti khng c g m bo rng ng ta v lu di phi c ngha v i vi cng ng, th ngi ta cng phi cng nhn Musharraf ch, cha c mt chnh tr gia dn c no ca Pakian hnh ng mt cch to bo, kin quyt v hiu qu nh ng ta. Chc chn gn y v tng t ra nhiu chuyn quyn v t phng khong hn nh ci v bn ngoi ban u. Song bt chp tt c nhng s phn khng ca cc cnh phong kin, tn gio ng ta vn tip tc kin tr con ng hin i ha v phi tn gio ha. Vic ci t li t nc Pakian v kinh t v chnh tr l mt ch trng hu nh v vng. Nu thnh cng th iu ny cng ging nh trng hp ca Lin bang Nga, n khng bt ngun t lch s trc y ca t nc l nn dn ch (khng t do), m l t s tc ng ca mt k chuyn quyn phng khong.
Nhng cm by ca dn ch
Nhng s d dt ca chng ti i vi nhng k chuyn quyn c bu ln Nga, Trung , v Chu M Latinh ngy nay c l c nhng ngi theo Ch ngha T do th k 19 nh John Stuard Mill bit n. Trong phn dn nhp cun kinh in ca mnh un v do ng ta c nhc n suy ngh ny sinh trong qu trnh dn ch ha, rng ngi ta trc t nhn mnh qu nhiu v tm quan trng ca vic gii hn quyn lc. iu ny [] l mt phng php phng nga chng li nhng k cm quyn m quyn li ca h ng xuyn i ngc i quyn li ca nhn dn. u nhn dn v k cm quyn ng tnh vi nhau th bin php ny tr nn tha, bi v: nh vy dn chng khng cn phi c bo v khi chng li nguyn ng ca chnh h. C v nh khng nh l l ny tng thng nc Cng ha Bch Nga, ngi thng c vi a s tuyt i nm 1994, tr li cho cu hi v vn gii hn quyn lc ca ng ta nh sau: on ton khng c chuyn l c ti. i n t trong dn chng, v ti s i din cho h. im m y Ch ngha T do hp hin c st vi nn dn ch l phm vi
Fareed Zakaria
79 of 197
quyn lc ca bo lc nh nc: Ch ngha hp hin tm cch kim sot quyn lc; Dn ch ngc li, tm cch tp trung ha v s dng quyn lc. Bi vy i vi nhiu nh theo Ch ngha T do th k 18 v 19 iu nhc ti lin trn y chnh l mi him nguy i vi s t do. S i hi quyn lc tuyt i ca cc chnh quyn dn c khin cho chng c khuynh hng tp trung ha quyn lc cng nu cn thit, c th s dng nhng bin php vi hin, v thng em li nhng hu qu ng tht vng. Kt qu cui cng l mt ch chuyn ch bo ngc c hp thc ha mt cch dn ch. Trong nhng thp k gn y cc chnh ph dn c nhn danh nhn dn vi mt s hp thc p nht ct xn nh hng v quyn ca cc phn t khc trong x hi, bt k v chiu ngang (qua vic lm suy yu cc t chc cnh tranh i vi quyn lc nh nc) hoc v chiu dc (qua vic lm h hng cc c quan cng quyn a phng v vng lnh th, cc t chc kinh doanh v cc thnh phn hot ng c lp ny khc cng nh bo ch). Nhng ci tn nh Putin, Lukashenko v Chavez c tht ra. Song ngay c bn thn tng thng Argentina trc y, mt ngi thc s c tm huyt trong vn ci cch, trong thi gian tm nm cm quyn cng ban hnh ti 300 sc lnh, nhiu gp ba ln s sc lnh ca tt c nhng ngi ng nhim trc cng li, tnh t nm 1853. Askar Akayev, ngi c bu vo chc danh tng thng Kyrgyzan vi 60% s phiu, nm 1996 c c mt cch d dng nh tr bn tay vic gia tng quyn hn ca mnh qua trng cu dn ; ng ta gi y c quyn b nhim tt c cc b trng tr th tng, tuy nhin chc v ny cng li do ng ta t. Nu ngi do ng ta c ba ln khng c quc hi thng qua ng ta c php gii tn quc hi. S chim ot theo chiu dc khng thu ht s ch nhiu nh theo chiu ngang, nhng li xy ra rng khp hn. Trong vng ba thp k va qua cc chnh ph trung ng n v Pakian lin tc vin mi c gii tn cc quc hi tiu bang v t cc bang trc tip di quyn qun l ca mnh. bi t hn mt cht, song cng kiu cch nh vy: Chnh ph dn c ca cc nc cng ha vng Trung Phi xa b quyn t quyt truyn thng ca cc trng i hc, st nhp chng vo b my nh nc trung ng. S hm da c h thng thng thy ca c quan an ninh i vi bo ch cc nc t Peru qua Ukraine cho n Phillipine cp i ca x hi mt c quan kim sot quan trng; chu M Latinh thm ch nhng nh dn ch cp tin c ting v d nh Alejandro Toledo ngi Peru cng tng nhiu ln li dng quyn lc tng thng ca mnh bt ming cc i th chnh tr. S cng ot quyn t ch c bit trm trng cc nc chu M Latinh v cc nc sinh ra t Lin bang X vit, c l bi v c hai khu vc u do cc ch
Fareed Zakaria
80 of 197
tng thng cai tr. Nhng ngi gi vai tr ch o ca n c xu hng t coi mnh l nhng chic loa ca nhn dn, khi m h ch c bu ln bi mt a s tng i. Do bi cc tng thng khng tuyn m cc b trng t nhng ngi ng u ng phi, m t nhm nhng ngi thn cn nht vi mnh, cho nn khng h c l do kim sot ln nhau gia nhng thnh vin chnh ph thuc ch tng thng. Nu chnh sch ca ng ta mt khi c va chm vi cc quan im ca bn lp php hoc bn t php, th ngi ng u nh nc d b mc vo tnh trng b qua vic thng lng tn nhiu thi gian v b qua nhng c gng nhm to nn mi lin minh, hng mt cch trc tip ti ngi dn. V u im cng nh nhc im ca ch tng thng so vi ch c mt chnh ph mang trch nhim trc quc hi, cc hc gi vn cha i ti nht tr; Cc xung lc cng ot chc chn c th ni ln trong c hai trng hp hn na, nu nh thiu cc i cc nh mt c quan lp php c thc t gic, mt ta n c lp, cc ng phi chnh tr, cc c quan hnh chnh a phng cng nh cc trng i hc v gii truyn thng t do. Nhiu nc chu M Latinh kt hp ch tng thng vi bu c theo t l (proportional representation), nh vy c ngha l h thng a ng vi th lnh quc gia m dn. Mt c cu rt bp bnh. Nhng k cng ot tuyt nhin khng bo m cho s n nh v nng lc chnh tr. Mt chnh ph mnh v mt chnh ph tt l hai vn , chng c th trit thoi ln nhau. Chu Phi bnh hon bi chnh s tham lam quyn lc cng nh do s yu km ca chnh ph. Nhng nc v d nh M ngc li c mt nh nc mnh, hiu qu, mc d chnh quyn trung ng khng c php lm tt c. Bi v h qung c hai khi nim vo mt ni, cho nn nhiu l thuyt gia v chnh tr gia phng Ty ng h qu trnh xy dng mt nh nc trung ng mnh m th gii th ba c bit khi nhng ngi cm quyn ca nhng nc lp lun cho s i quyn lc ca mnh l bi c s i hi phi loi b c cu phong kin, chng li nn kinh t thn hu, xa b cc c quyn c li v chnh n li ri lon x hi. Cho d cc lp lun ny khng phi l khng c c s, nhng nhng ngi bo v n nhm ln gia mt nh nc chnh ng vi mt nh nc c quyn lc tuyt i. Vi mt chnh sch lin minh thch hp cc chnh ph b rng buc vo tnh hp hin hon ton c kh nng em li trt t v nu cn thit c th ra tay mt cch cng rn. Ch c iu tt c s lu hn mt cht. Ngoi ra du hiu r rng nht cho thy mt chnh ph c tha nhn l vic chp hnh ngha v ng thu, bi v suy cho cng b ti chnh phi l thuc vo cc cng dn ng thu mt cch t nguyn. Khng c mt nh nc no c ngi lm vic n c thu, c th thu ht s thu cn tn n ca cc hng cng nh cc gia nh. Vic tht thu thu mt cch phi l cc nc th ba th hin r mt iu v tnh chnh ng ca nh nc v cc chnh sch ca n trong
80 of 197
Fareed Zakaria
81 of 197
con mt ngi dn y nh th no. y mt ln na v d v nc Nga cho thy n qu ng hc hi. T khi lin bang X Vit sp cc nh hn lm v cc nh bo nc ngoi than phin v s yu km ca b my nh nc Nga, ci c dn ra ch yu l vn thiu nng lc trong vic thu thu mt tiu chun nh gi khng ly g lm r rng, nu ngi ta bit rng y l ln u tin mt nhim v nh vy c t ra trong thi i hu cng sn. Nh nc Nga vo nm 1991 v c bn vn cn sc lc, tuy nhin n phi chng chi li tham nhng v s mt i phn ln tnh chnh ng. c Putin n nh v ci t thu hp li, ngy nay nh nc lin bang xt v mt thu thu c cho thy khng km g cc nc chu u lng ging. nhng nhng mi lo ngi vn c trc y ca cc nh l thuyt li tc ng vo ch khc: Cc chnh tr gia phng Ty phn ng mt cch qu thng cm i vi s chuyn quyn v i vi s lng sc lnh qu nhiu ca Boris Yeltsin. Ngi ta tin vo s khng nh ca ng ta, quyn lc trung ng b tn thng nay cn phi c lm cho mnh tr li. Putin kt thc cuc tranh ci c tnh hn lm ny bng phng tin chnh tr. Ch trong vng t thng sau khi cm quyn ng ta to c s chp nhn yu sch quyn lc ca Kremlin i vi cc c quan nh nc khc, v chng minh, rng th ch X Vit c vn cn hot ng tt. u qua con ng c ch khng t n mc ch, ng ta tin hnh vic uyt phc. Cc v dn biu v cc quan ta, nhng ngi i chch ng li ca Kremlin, c c phi chu cnh hy sinh tr cp v quyn li u i (uc hi Nga chng c quyn quyt nh v thu nhp ca bn thn mnh ln v cc khon chi ph ni b khc). iu ny cng gii thch s ng khng phi lc no cng thy ca Hi ng Lin bang i vi vic thu nh chnh mnh v vi vic b tc ot mt phn quyn lc. D thu v thu ca nm 2000 c b ti chnh n c thu gom n ng xu cui cng. Nh thy, khng phi b ti chnh Nga l con bnh m chnh l Yeltsin. Vi ngi n ng mi v tr cm u, cng rn, cng quyt nh nc khe mnh tr li iu ny khng c ngha n c cho l hon ton tch cc khng c hn ch: Vic tr li ca quyn lc trung ng trn thc t l s iu chnh ng phi lm t lu nhm t n s siu quyn lc ca nh nc X Vit. Lch s dy, vic tp trung ha khng c kim sot v nn dn ch t do rt kh ha hp vi nhau. S gia tng quyn tham gia vo cc quyt nh chnh tr c t ra hi th k 19 s d c cc nc nh Anh hoc y in hp th tt, l v cc hi ngh dn biu, cc hi ng a phng, hi ng khu vc c thnh lp th thi trung c vn cn nguyn vn. Mt tnh cnh r rng kh khn hn i vi t do v dn ch ngc li xy ra Php, Ph v cc nc khc, ch
Fareed Zakaria
82 of 197
qun ch t c s tp trung quyn lc theo chiu dc ln chiu ngang (khng phi ngu nhin m vng trung tm Ty Ban Nha nhng ngi Katalan, vn c truyn thng bo v s t ch ca mnh mt cch kin cng qua nhiu th h, tr thnh i tin phong ca Ch ngha T do). Nc M cng chu ng c tt hn trong vic nhnh chng m rng quyn bu c, do bi t lu c b khung chnh yu gm cc thit ch lin bang, a phng v t nhn. Nh s hc Arthur Schlessinger a ra t liu vo nm 1922, ging nh nm mi nm u t ngy lp quc hu nh tt c cc bang cng nhng v s nhng nh vn ng hnh lang v cc nhm chnh tr n l u chm ch vo vic ngn cn chnh quyn trung ng. n cng vy, l mt nn dn ch t do t nht cng trong cc khuynh hng, thi k mi y khng phi n tn ti c khng do, m chnh l do c s c lp ca cc vng min vi ngn ng, vn ha, v hon cnh mun mu mun v. S tn quyn v s vn l mt trong cc phng tin tin cy nht kim sot quyn lc nh nc.
S chuyn ch ca a s
Bn cnh nhng k chuyn quyn c dn c th bn thn ngi dn cng c li i vi vic li dng quyn lc ca nhng k . Ngay t lu cha ca hin php M, ng James Madison trong lot bi vit hng ngi ch trng ch lin bang ch ra nhng mi nguy him e da h thng dn ch t pha a s, v Tocqueville cng cnh bo: uyn lc khng gii hn ca a s nm trong bn cht ca nn dn ch. phng Ty nh c lut bo v c nhn v bo v thiu s c suy ngh mt cch thu o cho nn vn ny lng xung. Ti nhiu nc pht trin hin nay cng vi tro lu dn ch ha thnh phn a s nhng nc phn th im lng, phn th ln ting tm cch xa b s phn quyn, ch p quyn con ngi cng nh vt b nhng nguyn tc c bn c t lu v s khoan dung v quyn bnh ng. Nhn y ti cng trnh by mt s quan st c c t qu hng trc y ca ti. Vic n mc du ngho i cng cc vn phn khi v mt nn dn ch lin tc hot ng t nm 1947 n nay lm cho n tr thnh mt iu cm k trong tranh lun v hnh thc nh nc ny. Ai th tm bng chng chng minh vic dn ch ha thnh cng khng nht thit i hi phi c mt nn kinh t phn vinh c th vin dn n ngoi ra khng h c mt v d no khc na. S khen ngi d nhin cng c l ca n: n tng i t do, c khi li cn qu phng khong ng khc. Song ng sau mt tin dn ch cng xy ra nhng iu khng yn tm. Trong nhng thp k sau ny n ngy cng xa dn hnh nh l tng trong lng nhng ngi ngng m n. Khng phi rng t thn nn dn ch b suy thoi; nhng im trng yu n cn dn ch hn na l khc.
Fareed Zakaria
83 of 197
Nhng n cng t dung ha hn, t ci m vi th gii hn, t trung thnh vi lut php hn, v t t do phng khong hn trc y. V c hai xu hng ny dn ch ha v thu hp t do u ph thuc ln nhau. H thng ngh vin n c nc Anh v ng uc i (India National Congress, INC) lp nn. Cc thit ch trong nh t php, lp php, qun tr dn s v mt nn bo ch (v mt l thuyt) t do ch yu u c ngi Anh ta ra v nm quyn lnh o. Trong ngi bn x n rt tic khng c dim phc tham gia vo cc v tr ch cht. Cng vi vic gii thc dn ha cu trc nn tng ny vo nm 1947 c chuyn giao cho nhn dn, di s chp bt ca ng uc i h xy dng trn c s mt nh nc dn ch ca chnh mnh. Mc d INC l lc lng ch o trong cuc chin u chng li chnh quyn thc dn, tuy nhin t quan im gii phng dn tc cho n cng vic trong cc y ban ca ca n u c xy dng theo hnh mu ca Anh. Ta n n hot ng da theo th tc t tng, lut php v n l ca ngi Anh. Ngh vin lin bang NewDelhi noi theo cc nghi thc v tp qun ca in Weminer cho n ngay c vic cht vn hng tun i vi ngi ng u chnh ph. Khng c gia sn tha k ny t ngi Anh v ca ng uc i c l kh c th tng tung nn dn ch n s c c hnh thc nh ngy hm nay. Jawaharlal Nehru, th tng u tin ca nn cng ha, t coi mnh l v ton quyn cui cng ca nh quc n . L con ca mt lut gia thn vi nc Anh v c Anh ha, ng ta c mt gia s ging dy v lch s v vn hc nc Anh. ng ta c hng s gio dc v dy d ca mt Gentleman chn chnh, c hc ti trng ni tr t c danh ting ti khu Harrow thuc thnh London, l sinh vin ti Cambridge, li cn hc thm ngh lut s London. Ngay c sau khi tuyn b tr li vi Ch ngha dn tc n th gii quan ca Nehru vn l th gii quan ca tng lp tr thc cnh t ngi Anh thp nin 40. n trong thi i Nehru (19471964) cho php nh gi mt cch chnh xc nht l h thng dn ch c ng. Vic bu c c tin hnh mt cch t do v bnh ng, song do l ngi c cng gii phng t nc v l lc lng chnh tr duy nht vi s ngi ng h rng khp mi ni cho nn ng Hi ngh Dn tc th p o trn tt c mi phng din. Vic chim 2/3 s i biu trong ngh vin lin bang v ngh vin a phng khng phi l iu him thy. Nhng li th chnh thc hoc khng chnh thc c c t trn thc t cho thy khng th to nn mt la chn khc vi ng INC. Nh vy cng tng t trng hp ng Dn ch min Nam nc M, ng INC kim sot ton b cc giai on hnh thnh nguyn vng chnh tr. Trong th ch ngh vin n c mt ng phi bnh ng hn nhng ng phi cn li, tuy nhin n vn lun theo Ch ngha T
Fareed Zakaria
84 of 197
do v cam kt thc y vic thc thi hin php mt cch nghim chnh. Nehru tn trng cc truyn thng dn ch t do vi mt s tun th cao nht, ng c bit c thc i vi s mnh x hi ca lp php v ca bo ch. ng ta ch trng n s c lp ca t php cho d v vy m ng ta phi chu chp nhn mt vi tht bi v chnh tr trc ta n. S tch bit gia tn gio v nh nc cng nh s khoan dung v mt tn gio i vi ng ta l nhng iu khng th vi phm. Mc d c uy quyn rt ln trong dn chng ng ta vn chp nhn nhng kin khc bit, v ngay c trong ng cng nh trong chnh ph ng thng hay lui li pha sau nhng quyn iu khin cho ngi i din ca mnh. Trong thi th u ca ti, vo cui nhng nm su mi, u nhng nm by mi ngi ta vn cn cm nhn thy ci di sn c li ny, nhng n cng bt u phai nht. ng uc i bin cht t mt phong tro c s sng ng thnh mt vng triu thp hn, c n nh bi Indira Gandhi v vi nhim v hng u l th phng b cha ca mnh. c b Gandhi thc thi mt nn chnh tr m dn, him khi ph hp vi hin php, thng mang tnh cch p t, nh quc hu ha nh bng, xa b c quyn ca tng lp qu tc. Tuy nhin hu nh khng xm phm n tnh c lp ca t php, s t do bo ch v s khoan dung v mt tn gio. Vi thi gian nim tin ca ng Hi ngh dn tc i vi nhng thit ch v cc gi tr ny d nhin tr nn st gim, cng ging nh v tr ca n l mt c quan cai tr t nc ang sa vo tnh trng b lung lay. Nhng k thch thc mi bc ra v i, u tin l ng Nhn dn n thuc cc phn t theo o Hindu cc oan (Bharatiya Janata Party BJP), l mt trong v s nhng hi on tr, nhiu tham vng, c mt khp cc vng min, trong cc tn gio v ng cp khc nhau. Xu hng ny lm cho h thng chnh tr c thm mt lng c tri xut thn t tng lp ngho kh nhng vng su vng xa v thuc ng cp x hi thp; nu t l ngi tham gia bu c vo nhng nm nm mi vo khong 45%, th gn y t l ny tng cao ln trn 60%. Nh chnh tr hc ngi n Yogendra Yadav nhn thy trong y ang c mt s chuyn bin m lng, nhng c bn, n m ra con ng i vo chnh tr cho s ng thuc tng lp trc y b ngn cn. Song cc ng phi mi ny sinh lm cho n khng ch dn ch hn m cn km t do hn. Vi li tuyn chin i chng ch ngha phi tn gio ca Nehru, vi Ch ngha dn tc Hindu c v trang cng nh vi nhng kch ng chng Hi gio v chng in cha gio ng Nhn dn n tin hnh cc hot ng tuyn truyn chnh tr. H t chc mt cuc vn ng trn ton quc nhm git mt nh th Hi gio nm thnh ph Ayodhya thuc min Bc n , ni c cho l qu hng sn sinh ra thnh Ram ca o Hindu. Vic Ram ch tn ti trong huyn thoi, vic nhc nh o Hindu v ha bnh v khoan dung, vic n
Fareed Zakaria
85 of 197
tng li sau mnh nhng v khng khip do nhng hnh ng bo lc c ngun gc tn gio (nhn s kin Ayodhya t nhin li bng pht tr li) tt c nhng ci ny i vi BJP khng l iu ng quan tm. Min sao nhng s lng m y th hn ca h gip cho h nu gi c s c tri truyn thng ca mnh. Mi gn y khi tin hnh thnh lp chnh ph lin hp, lc ng Nhn dn mi bt buc phi h bt ging iu chng li Hi gio, in cha gio v cc thnh vin ca cc ng cp thp hn gi cho ng khi b ch trch. Mc d vy h vn tip tc theo ui d n Hindu ha n ca mnh; bn cnh vic xt li s sch vi mc ch h thp hoc xa b hon ton vai tr ca Hi gio v ca cc thnh phn thiu s khc, chng trnh ny cn bao gm c vic xy dng b mn chim tinh hc trong trng i hc v s dng mt cch ph din cc biu tng ca o Hindu ni cng cng. Mi khi b dn vo th b v mt chnh tr ng BJP li quay ra s dng bin php kch ng v tn gio. Chng hn nm 2002 cng ti bang Gujarat: Trong mt hnh ng tn c c mt khng hai, chnh ph ca ng BJP cho php, vng ng h cuc thm st hng ngn n ng, n b v tr em Hi gio v ti cng nh cng bc hng chc ngn ngi khc phi ri b lng mc v thnh ph ca h. y l cuc tn st nhm ngi thiu s u tin trong lch s n c chnh quyn chnh thc khuyn khch. V tt c cho thy, n c nhng thn hu theo o Hindu ca ng Nhn dn n v tay n nhn. Vi nh kim li t nhng cuc ni lon, ti Gujarat ch tch ng BJP cn ln c k hoch sau t thng s cho php tin hnh bu c; may mn thay y ban bu c trung lp cho rng vic bu c trong tnh trng nh vy l khng thch hp. S khng khoan dung i vi tn gio ch l mt kha cnh ca tnh trng hin hnh trong nn dn ch n . Tnh trng tham nhng v b cong lut php c t chc cn tc ng vo chnh tr mnh hn th na. iu ny d nhn thy bang Uttar Pradesh, bang ln nht ca n , qu hng ca Nehru v nhiu nhn vt tm ting khc ca ng uc i, ni gi y ng BJP v hai ng ca ng cp thp khc ang c ting ni chnh. H thng chnh tr do h thit lp nn rt xng ng vi tn gi anditocracy dn ch k cp. Ht nm ny qua nm khc cc kt qu bu c b sa i, thng phiu b nht y nhng l phiu gi mo. K thng c phn chia cc chc v hnh chnh, i khi c chc v trong ta n cho bn b thn thuc v thun ha phe i lp bng vic t lt. u l mt thm kch: Hng triu ngi thuc nhm c tri mi thuc ng cp thp b la bi nhng li ha hn u mi cht li ca nhng k t phong l i din cho dn chng, nhng k khng c g khc trong u ngoi chuyn c khot ngn sch nh nc v li dng quyn lc kim li cho ring bn thn mnh. ng 11 nm 1997 mt im y mi c t n. m bo chim
Fareed Zakaria
86 of 197
c chc chn a s trong quc hi a phng, th tng bang Uttar Pradesh gia tng nhn s ni cc ca ng ta ln n 93 thnh vin (bng li: chn mi ba). Nh vy ng ta c th d d cc ngh s ca phe i lp chy sang hng ng ca mnh bng vic ha hn cc chc v trong chnh ph. Trong s nhng ng nghip mi ny c nhng hnh th ng ng. Mi chn ngi c tin s c lu gi trong h s, khng phi l nhng li lt vt. B trng b nghin cu khoa hc Hari Shankar Tiwari chng hn, b tnh nghi c nhng tay vo chn v git ngi, mi v m mu git ngi, ba v cp v ba v bt cc. ng Raghuraj Pratap Singh, c danh hiu trng v vic c hin chng trnh, b iu tra trong 25 trng hp, trong c hai v git ngi, ba v m mu git ngi v nhiu v bt cc. Ngi cng tn vi ng ta Pratap Singh nh vo quyn chc t coi mnh nh mt ng cha phong kin. Nhng g xy ra trang tri ca ng ta c tp ch tin tc Outlook ca n miu t li nh sau: rn sn lu i ca mnh ng it lp mt ta n x l nhanh kt ti nhng ngi chn cu ng ngc, tuyn b pht h bng tin hoc nh n. hng k di quyn nhng k ng ng ngho kh, n b, con tr nm ph phc di chn ng , cu xin c a ti. rc ca c ngi kin c m ng dn chng sng no cng vy, h ng sp hng ch ng i qua c knh cn ci mnh hin lng knh trng. [...]. ng ch 28 tui ci nga qu ging oss, nui oi, v lm c vng hong s i xe andoer, i u cng c cn v sng ng y mnh. eo h s cnh st ng tng tiu nhng ai tri i gai mt, tng kim sng bng bt cc tng tin v cp bc. nhng con ng danh nghip ca ng ny vn c ng tin. gay trong ln tranh c u tin ng ginh c ng li, khi cha y 24 tui xun. l nm 1993. a nm sau ng li ng i. goi ng ra chng c ai dm ra sc cng ng. Hy n vi mt ngy nh mi ngy n . Tuy nhin phng Ty ngi ta cng ch thch quan st mt cch i khi. ay v nh th chng ta li trm tr v mt dn tc vi hng triu c tri v v mt nn dn ch ln nht th gii. Cn nhng ngi c ni n th nhn s vic vi con mt khc v d nh bo ni ting Kuldip Nayar, nh gi s kin xy ra Uttar Pradesh l s h st nn dn ch ngay gia ban ngy, hoc nh nh bo Prem Shankar Jha, theo ng ta th vn ha chnh tr b ko lui li khong hai trm nm. S kin xy ra Uttar Pradesh hon ton khng h l mt trng hp c bit. Tnh trng tham nhng cc bang bn cnh nh Bihar v Haryana cn sn sinh ra nhng ung nht k qui hn. Ngay c trong mi trng quc hi lin bang v trong chnh ph trung ng ti NewDehli cng cho thy c nhiu biu hin khng hong nh th, cho d hnh thc c th gim nh hn.
86 of 197
Fareed Zakaria
87 of 197
Ngnh t php t ch l hn ngc ca nn dn ch n thoi ha thnh y t phc v cho nhng chnh khch tham nhng. Xa v nm 1975, l thi m mt v quan ta cp nh trut gh ngh vin ca c b Gandhi do v b ta vi phm lut bu c, hoc nm 1981, tbi m mt ng nghip cng cng trc nh vy dm i u vi mt chnh tr gia quyn lc nht n , th tng ca bang Maharasha giu c. Ngc li ngy nay nhng ngi thng c thng tm phng tin v cch thc b tr nhn s trong nhng c quan lut php pha di theo ca mnh. Cc quan ta p li iu , bng vic l nguyn vng mt cch kp thi cho nhng ng c vin c kh nng trng c bit v hy vng vi cch h s c th c li chc v v hn na khi v hu s c thng cng bi s cung phng ca mnh. Ngoi tr ta n ti cao New Dehli ra trong thi gian gn y khng h c mt c quan t php no c th chng mnh c rng mnh c lp khng ph thuc vo bt c phe phi no, nhng ci m ngi dn trc y mt th h vn cn c th tin c. am nhng lun c n t xa n nay; cho n tn nhng nm by mi n vn ch l mt bng hoa trong cnh rng cc iu khon ca lut kinh doanh v v th so ra n cng khng ly g l c hi. Cc doanh nghip t nhn bi trn cc quan chc c th nhn c cc loi giy php. iu ny bp mo s cnh tranh, nhng khng lm suy chuyn n nn tng ca nh nc. Trong chnh tr cng vy tnh trng trc li phi php cng nm trong gii hn. C Nehru ln ngi k nhim ca ng ta Lal Bahadur Shari, cng nh cc thnh vin chnh ph khc trong nhng nm nm mi v su mi cha h bao gi b nghi ng l b mua chuc bng tin ca. iu quan trng nht chc chn l tnh chnh trc trong cng vic xt x. Nm 1958 khi Nehru mun c mt trong nhng lut gia c nng lc nht ca n , ng Mohamedali Currim Chagla, vo chc v i s ti Hoa K, hi ng lut gia Bombay ph phn iu ny bng tt c mi hnh thc. Mt quan ta i lm vic cho bn hnh php l iu h lo s s lm hy hoi hnh nh ca mt nn t php c lp. Cn ngy nay vic c mt v m cao o di lun ngoan ngon phc tng vo mt chc v no gn gi vi chnh ph s chng c ai bn tm ngn cn. Chnh v th khp mi ni n tham nhng v li dng quyn lc c th lin tc mc ln ba bi, m nhng k phm ti khng h s b truy cu trch nhim trc ta n. C gng n c ca v lnh o y ban bu c, t nht l lo sao cho qu trnh b phiu c hp l, cn kit t lu. Sau ny mi thy r, rng Ch ngha T do c sp t bi INC di thi Nehru b lng qun, khi m cc ng phi mi, c nng lc ni ln, h ht ku gi khng p m phi on kt cc ng cp, cc cng ng ngn ng v tn gio nhm tm kim s ng h. Khng c i tng no khc c th ly ra lm v d v vn ny tt hn l s thay i v mt cnh quan v kinh t thnh ph
Fareed Zakaria
88 of 197
Bombay qu hng ti. S tng trng ca trung tm chnh tr vn ha ny c c trc ht nh vo nhng thnh phn thiu s thm lng ca n, l nhng doanh nhn ngi vng Vnh, nhng thng gia n t Gujarat, nhng ch tim n ngi Hi gio v, cui cng nhng khng km phn quan trng, l nhng ngi Anh. Khc vi Calcutta v NewDehli Bombay cha bao gi l th ph ca chnh quyn thc dn. Ngi ta c th tng tng l mt dng ha hp kiu n gia New York v Los Angeles: giu c mi ni ln, nguyn thy mc mc, si ng, hng ti nng sut, nhng khoan dung. Ging nh nhiu thnh ph cng, nhng ln gi bin cng tot ln hng v ca mt th gii bao la, v i. ua ri! Trong hai mi nm gn y s ln mnh ca Ch ngha dn tc Hindu v kiu chi a phng ca n, mt dng ch ngha s vanh ca ng cp Maratha, ph hoi mt cch c h thng thnh ph Bombay. K i tin phong ca phong tro ny l ng a phng Shiv Sena, c gi theo tn ca Shivaji, mt th lnh bng ng th k 17 ni ln chng li nhng k o Hi c th lc (mogul) Delhi. ng ny tuyn b gii phng Maharashtra v th ph Bombay thot khi nh hng ca ngoi bang. Do v nhng ngi theo o Hi ch mi n n cch y c 800 nm, cho nn h b nhng t ca ng Shiv Sena khng cng nhn l ngi bn x. Biu hin r rng nht ca chin dch ny l vic sa li ton b tn a phng, tn ng v tn cc cng trnh xy dng khng c lin quan g n ngn ng Hindu; nh cao ca n l vic i tn Bombay thnh umbai vo nm 1966, mt s vic, trc ht lt trn tnh cht gi to ca Ch ngha dn tc Hindu. Trc khi b ngi B o nha chim ot khng c mt thnh ph no c tn Mumbai, cng lm l ch c mt lng nh c nh. Bombay l do chnh quyn thuc a ngh ra, cng nh Singapore hoc Hng Kng. umbai chng lin quan g n qu kh, m ch l vic em mt huyn thoi vo thc t. Trong quy tc t tn v quy tc trch dn thot u c v nh ch l nhng g lin quan n b mt. c ra ng sau n cha ng mt s thay i v gi tr su rng, nhng s thay i ny trong thi k chin tranh c th s a n nhng tranh chp m mu. Trong thp k va qua nhng ngi theo o Hi Bombay, nhm thiu s mnh nht v s lng, tr thnh mc tiu ca ca nhng cuc tn cng tn bo k t khi c s chia ct n vo nm 1947. Hng chc ngn ngi b git hi, hng trm ngn ngi phi thot thn v vng nng thn, mt s tri ngc khng khip l s khng bnh thng ca hng trn chy ny, l ra nhng nhm b bc i s i tm s bnh quyn v bnh ng v c hi cc thnh ph mi phi. Mt y ban kim tra c lp ch trch ta n v cnh st b ri cc nn nhn, chng nhng th thm ch thnh thong cn tip tay vi nhng k ni lon mt ch trch kch ng mu tr th ca nhng ngi Hi
Fareed Zakaria
89 of 197
gio v bu khng kh chnh tr ca ton b Maharashtra b u c bi s phn khng mang mu sc tn gio, mc cha h c mt chng nhn lch s no tng c chng kin. Hnh nh ny lp li khp mi ni trn t nc, gn y l Gujarat. B hng chu khng ch ring c ngi Hi gio: T u nm 1998 cho n cui nm 1999 n s ngi theo o in Cha b nhng k cung tn git hi nhiu gp bn ln s b git trong sut 35 nm trc . V mc d ngi ta khng thng k c y nhng ti c nh vy t nm 1999, th nhng s liu cng ng kinh hong v ln. Bn cnh nhng ti phm git ngi l nhng ln sng bo lon, kinh thnh b thiu chy, nh th b p ph v cc n tu s b hm hip. Li y cng vy cc nh chc trch trong i a s trng hp ngn cn cng tc iu tra hoc c tnh dy da ko di. Nhng cng thng v sc tc c tui di nh vic chp s; khng him trng hp nhng nh c ti ch kch ng trong vn ny. Ci ng bun l mc vng vng m cc nn dn ch non tr khi phi i mt vi cc cng thng . Song v c bn cng d nhn ra ci c ch ca n: Trong cuc u tranh ginh phn b quyn lc cc nh chnh tr chiu tp thm ngi vo tng lp c tri trung thnh ca mnh bng cch to nn mt cm gic chng c cch bit mt cch kho lo vi hnh nh mt k th khng r rng. Vic cc mu thun sc tc v tn gio tr nn trm trng, do vy khng th trnh khi. i khi n leo thang thnh mt cuc chin tranh.
Chin tranh
Ngy 8.12 1996 chnh tr gia cao cp ca Php, nguyn b trng b vn ha, Jack Lang quyt nh trong chp nhong bay n Belgrad. Nguyn do chuyn i ny ca ng ta l s kin hng ngn sinh vin Nam T biu tnh phn i tng thng ca h, ng Slobodan Milosevic ngi m ngi Php cng nh phn ng gii tr thc phng Ty cho l k chu trch nhim gy ra cuc chin tranh ti vng Balkan. Lang mun th hin s ng h ti ch ca mnh i vi phe i lp. nhng cha kp c lnh o ca phong tro tip n ti vn phng ca h ti vin trit hc thuc i hc Belgrad, th ng ta b h tng c ra, ng cho con du ca dn tc erbia v ra lnh trc xut. Nh sau ny mi v l, gii tr thc u t khng cm thy vic tng thng ca mnh pht ng chin tranh l mt iu ti li, m li chnh l ch ng ta b tht bi. S kin rc ri lm sng t quan nim thng thy v cng hay b nhm ln khi cho rng dn ch l ci bo m cho s thng cm gia cc dn tc v ha bnh; n c th, nhng cng khng nht thit l nh vy. Trong khi mt nn dn ch khai phng chn chn thng thng s c kh nng iu ha cc mu thun sc
Fareed Zakaria
90 of 197
tc mt cch khng bo lc v c th chung sng mt cch ha bnh vi cc nn dn ch khc, th vic thit lp hnh thc nh nc kiu ny trong mt x hi phn r, khng c truyn thng hin php s tip sc cho ch ngha dn tc, lm su m thm cc mu thun sc tc, v thi bng ngn la ni chin. Cc cuc bu c c thc hin ngay sau khi ch cng sn Lin X v Nam T sp a nhng k ly khai ln nm quyn lc v l iu bo hiu s tan r ca nhng t nc ny. Nu ch c vy cng cha ly g lm au bun, bi s thng nht ca cc nc thc ra cng ch c duy tr bng bo lc; song bi cc nc mi li khai khng m bo cho v s nhng thnh phn thiu s c c mt cht no quyn c bo v, c cc thit ch hoc quyn tham gia quyt nh, cui cng nhng s ly khai vi v sa thng vo ci vng ma qu ca ni lon, n p v xung t chin tranh. Ai mun thng trong mt cuc tranh c, ngi phi t i thu thp phiu bu. Trong cc x hi, khng c s chung sng n ha gia cc sc tc cng chng c s thch nghi vi vn ha ch o, ngi ta c th tng i d dng quy t quanh mnh nhng k ng h bng s k th tn gio hoc sc tc. Mt nhm c chung ngun gc sc tc mt khi nm c quyn lc trong tay n s tm cch loi tr cc sc tc khc. a hip? Khng th c! May ra trong nhng vn c th nh chnh sch nh ca, chnh sch y t, chnh sch x hi ngi ta cn c th thng nht vi nhau. th con ng trung dung nm ch no, nu nh ngi ta tranh ci vi nhau v vn quc gio ch thc? S cnh tranh v chnh tr c th hin trong nhng phm tr thuc loi trng en s nhanh chng tip nhn mt hnh thc bo lc. Chng hn Chu Phi nhng ngi bt ng chnh kin, nhng k ni lon c v trang, v nhng thnh phn o chnh thng u tranh chng li chnh quyn theo ch ngha v chng (ethnocentric) vn c s ng dn chng ng h. Hai nh khoa hc M, nhng ngi nghin cu v s sp ca cc nn dn ch Chu Phi v Chu trong nhng nm su mi rt ra kt lun, Ch ngha ngh vin s khng c hy vng tn ti trong mt mi trng s u tin i vi tnh sc tc c nhn mnh. Nhng nghin cu mi y, c bit i vi tnh cnh Chu Phi v Trung cng c thm cho nhn nh bi quan ny. m vo nh nghin cu v mu thun Donald Horowitz c vit: hn vo tng kt ng bun [...] v nhng t bi ca nn dn ch trong cc x hi phn r [] ngi ch mun gi y ln vi tri. u c lm g, nu nh kt cuc n ch a n, nh ambia, s ay mt chnh ph emba bng mt chnh ph yanja cng hp hi in cn nh vy hoc nh enin khi mt bng ng quyn lc phng am c ay bi mt bng ng phng c, mt bng ng uc vo cnh t cng y ht nh tt c cc bng ng khc khp mi min t nc?
90 of 197
Fareed Zakaria
91 of 197
Trong lnh vc nghin cu v quan h gia cc dn tc trong thp k va qua c mt cuc tranh lun si ni xung quanh vn ha bnh mang tnh dn ch. c hiu l xoay quanh nhn nh, cc nn dn ch hin i cha bao gi tin hnh chin tranh chng li nhau. Ngoi tr nhng vn c ni dung thc bch (cuc ni chin ca nc M nm u trong bc tranh tng th? C phi vn ha bnh t lin quan n hnh thc nh nc m ch yu lin quan n chnh sch ngn e bng v kh nguyn t?), th kt qu thng k t n thch thc s mu thun. Nu ngi ta ti con s c t l tng i nh ca c cc cng ng dn ch cng nh ca cc cuc chin tranh trong vng hai trm nm va qua, th theo nh nh ph bnh David Spiro, s ngng chin gia nhng nh nc ny ch mang tnh cht ngu nhin thun ty. Khng c ai trong gia nh ng ta tng trng x s, song chng c ai trong s nhng ngi tng b s may mn b ri mt cch trit nh vy li bit cch l gii v mi tng quan ng ng ny. Nhng gi s nn ha bnh dn ch qu tht ng ch v mt thng k: th ngi ta phi gii thch n nh th no? Immanuel Kant, ngi cha tinh thn ca tng ny, cho rng, vic quyt nh v chin tranh v ha bnh trong mt nn dn ch s c tin hnh bi nhng ai phi tr gi cho hu qu ca chng c ngha l ngi dn; cho nn v th m h phi ng x mt cch thn trng tng ng. eo th cc nh nc dn ch v c bn phi n ha hn l cc nh nc khc, nhng iu ny c chng minh l khng ng. Tri li: Nhng nc ny thng tin hnh chin tranh nhiu hn v s dng nhng v kh nng hn; ch c i vi nhng nc ging h h mi gi thi ngoi giao. L nguyn nhn c th, khi quan st k thy ni ln, nhng nn ha bnh dn ch c cp ti ng hn phi c coi l nhng nn ha bnh khai phng. i vi Kant dn ch c ngha l nn c ti ca m ng. chng li ng ta xut m hnh Cng ha, v ch c mnh n mi c kh nng tr nn mt nn a bnh vnh cu. Nh nc cng ha theo Kant c c trng bi s phn chia quyn lc, bi nh nc php quyn, bi s bo v cc quyn c bn v mt mc no bi quyn c tham gia quyt nh v chnh tr (cho d khng phi hnh thc ca quyn ph thng u phiu). Ngay c cc iu kin gia nh nc vi nhau ca mt nn ha bnh vnh cu cng vn dng ch ngha hp hin v ch ngha khai phng ca nn cng ha. Vic cng nhn qua li cc quyn ca nhng cng dn ngoi quc, vic c mt h thng kim tra v ha gii nhm ngn chn s n phng tuyn b chin tranh, vic t do ha kinh t v t do thng mi tt c s lm cho cc dn tc xch li gn nhau, lm cho chin tranh t gi v khuyn khch s hp tc trong cng vic. T ch ny nh chnh tr hc v l ngi nghin cu v Kant, Michael Doyel, trong tc phm ca mnh ay of ar and eace xut bn nm 1997 nhn mnh, khng th trng ch mt s
91 of 197
Fareed Zakaria
92 of 197
thc y ha bnh t mt nn dn ch khng c cc yu t t do hp hin: ant coi vic tuyt i ha nguyn tc a s khng l g. i khng nh, cc nn dn ch l tuyt i n ha khng c ngoi l, k c trong cc quan h i ni ln trong cc quan h i ngoi, d nhin khng vin dn ng . hiu cng ng mang tnh cng am gia quyt nh hin l mt t do. gay t lu trc i hin i s cai tr t nhn dn i lin i tnh hung bo (ucydides) v tnh quc (achiavei). [...] t c tri bnh ng hon ton c b phiu cho s lm trong sch sc tc ca mt cng ng khc c hp nh mt cch dn ch. Vic phn bit gia cc nn dn ch t do khai phng v cc nn dn ch khng t do cn lm l ra mt iu khc l na mang tnh thng k. Sau khi nh gi mt khi lng s liu phong ph hai nh khoa hc chnh tr Snyder v Manseld nhn thy, rng cc nh nc sp tr nn dn ch trong hai trm nm va qua r rng lm vo cc tranh chp mang tnh qun s nhiu hn l nhng quc gia chuyn ch n nh hoc cc nn dn ch t do khai phng. nhng nc thiu vng truyn thng hin php vng chc thng cc lc lng dn tc cc oan v nhng k hiu chin kim c li nhiu nht t qu trnh dn ch ha: Mt khi h thng chnh tr c m ra, lc i din ca cc quyn li khc nhau s c c nh hng v c th d dng hn to nn s ch . t khng nh mnh, cc nh chnh tr v qun s (m ng cng danh phn ln gn lin vi ch trc y) tm cch vn ng qun chng tham gia v mt s nghip chung ca dn tc. m vo h nhit tnh khua ching g m, hng ti mt ng li i u v mt ngoi giao v chp nhn vic ni chuyn vi nhau bng v kh. Cc v d lch s c t Php thi Napolenon III, cho ti thi vua Wilhem c v triu i Taisho Nht, sang n Armenia, Azerbaijan v cc nc thuc Nam T c. Nu ngy nay tn ti s ha bnh gia cc nn dn ch, iu chng c my lin quan n nguyn tc a s.
Lm g?
Ngi ta c th th b qua khng nhc n nhng kh khn trong giai on u ca nn dn ch nh th mt ti kh khan, th trong bt c trng hp no n cng c lin quan i cht n cc c vn chnh tr v cc nh hn lm.Tuy nhin l thuyt cn phi nhanh chng ng mc, theo kp vi thc tin. Nhiu nc ng trc cu hi con ng dn ch no l ph hp nht vi h, v c bit l chnh sch ngoi giao ca Hoa K lin tc suy ngh, cn phi phn ng nh th no i vi nhng tin b hoc tht bi ca cc nc khc trn con ng . Ai y xut pht t mt nn tng l thuyt sai lm, k nht nh s tht bi trong thc t nh tng xy ra Indonesia chng hn, ti chc chn ngi
Fareed Zakaria
93 of 197
ta phi tin hnh ci to mt cch thn trng hn ch khng nh trng hp xy ra vo nm 1998. Vi thi thc mnh lit mun c ngay lp tc mt nn dn ch, IWF (qu tin t th gii) v Hoa K khi tham gia vo vic tc b quyn lc ca nh c ti lu nm Suharto. Song h tnh nhm theo ngha ng nht ca t ny. eo tiu cc chun nh gi trnh by trong chng trc Indonesia s c khuyn l khng nn tr thnh ng c vin dn ch. nht n sng bng ngun ti nguyn ca mnh nhiu hn tt c cc nc cn li ti ng nam . hai, n khng c cc thit ch chnh tr chnh ng, bi Shuharto, l ra phi quan tm n vic xy dng chng th ng ta li t nc cho nhng cn thn ca mnh qun tr. V th ba, dn ch ha c tin hnh khi thu nhp bnh qun u ngi cn tng i thp mi ch c 2650USD. Kt qu thu c tht ng xu h: T 1998 n nay tng thu nhp quc dn b gim i mt na; thnh tu kinh t ca c mt th h b xa b. Hai mi triu ngi Indonesia b tt xung mc ngho. V i chnh tr t khi tr thnh ni ai cng bc vo c b nhng k hi gio chnh thng s dng cho vic c kinh cu nguyn cho m ng thnh gi tin vo nhng li ha hn cu ri c theo trong khi h vn cn m h cha bit phi lm g vi bi ging v thc cng dn. Hin c 20% cc v dn biu cho bit, h thc hin cng vic ca quc hi nng theo cc nim tin tn gio ca mnh. Hn na, do bi lc lng Hi gio b chnh tr ha b cc phong tro ly khai bin thnh cng c, cho nn s tri dy ca n khng ch nguy him i vi vic phi tn gio ha, m cn nh hng ti s thng nht ca t nc Indonesia. Trong khi tham nhng v thi bao che dung tng cho ngi nh n r mnh m trong s ri lon ny, th mt phn cc ci cch kinh t b nh ch khng c thc hin. IWF v chnh ph Hoa K mc d khng phi ch mnh h c li trong tt c mi trng hp, nhng h phi chu s ch trch v lm cho tnh chnh ng ca chnh ph Indonesia b tn thng v thc y s sp nhanh chng ca n qua li ku gi ngay lp tc phi c nhng iu chnh quyt lit v c cu nhn k khng hong 1998. Gi nh h hiu c rng vic ci cch s dn n s khng n nh v mt chnh tr nh th no, th c th h h thp tham vng ca mnh v bng lng vi chin lc tin hnh tng bc nh. Chnh quyn Suharto d nhin c nhng sai lm mang tnh hnh thc, nhng n m bo c trt t, m bo c tnh trng phi tn gio v m ca th trng. i vi mt nc thuc th gii th ba iu ny vt qu mc tm tm, hn na khi m nhng la chn khc c th chp nhn c ng no cng cha thy u. Bi vy tt hn l vic ci cch ton din c l khi nn tin hnh mt cuc hin i ha tng bc t nht i vi ngi dn Indonesia bnh thng th s can thip ca phng Ty trn ht l phi em li li ch cho h.
Fareed Zakaria
94 of 197
Khng u s la chn mt cch kh khn gia n nh v hn lon, gia t do khai phng v dn ch, gia phi tn gio v tn gio cung tn li thng trc hn nh vng Trung cn ng. Chnh ti ni ny Hoa K cn phi c trang b tt cho kh nng l thuyt ln thc tin ca mnh.
Chng Bn Hi Gio, Trng Hp c Bit
Trong mi hnh thc lng ly ca cc sn khu k tip nhau cng vn ch c

mt nghi thc duy nht: mt quan chc ngoi giao cao cp ca Hoa K tin vo cung in nm Helopolis thuc vng ngoi Cairo, ni m t tng thng Hosni Mubarak thng tr ton Ai Cp. V khch lt trn hnh lang c lt bng hoa cng, i xuyn qua cc dy phng sang trng c trang b trn ngp cc kiu g bt chc thi cc hong c m vng lng ly theo phong cch m ngi ta diu ct khi bng gi ni n v vua cui cng ca Ai Cp vi tn gi ou arouk, v cui cng, sau khi qua mt khng bit bao nhiu trm gc, ng ta cng n c gian tip n, ti ngi tng thng ang ch nghnh tip ng ta vi nhng nghi thc long trng nht. Ngi ta cng nhau t khen ngi mi quan h Hoa KAi Cp, tho lun v cc vn chng hn nh tin trnh ha bnh ti Paleine. Mt cch thn trng pha Hoa K li cu chuyn sang ti quyn con ngi, t ng h ng li nh nhng i vi phe i lp ti Ai Cp, ng h tng cng t do bo ch v phn i vic giam gi cc nh tr thc. Mubarak bt u kh chu v gt gng tr li: u ti chp un nhng iu , i p ny s ri ngay vo y nhng k hi gio cc oan. iu ng c mun vy? Cu chuyn n y li quay tr li vi v tin ca qu trnh ha bnh. T nhiu nm nay gia Hoa K v cc nc Rp c nhng cuc ni chuyn kiu nh vy. Khi b tng thng Bush thc p, phi ng vi k hoch ha bnh thng tho ti Camp David vo thng 7 nm 2001, ngi cm u Paleine Yasser Arafat tr li i khi nh sau: u ti chp un k hoch ny, ngy mai phi am s ln nm chnh quyn. Hong t Bandar Bin Sultan, ngi pht ngn kho lo nht ca quc vng Rp Saudi, thng xuyn chng tr li sc p ngoi giao ca Hoa K vi l do, la chn khc c kh nng xy ra nht i vi h thng hin hnh c l khng phi l mt nn dn ch theo ngha ca Jeerson, m l mt nh nc thn quyn theo kiu Taliban. iu ti t nht y c l l hnh nh tt c ba ngi u c l. Cc chnh th
Fareed Zakaria
95 of 197
Trung ng c th l chuyn quyn, tham nhng v bt ti; th nhng d sao chng vn cn t do hn, khoan dung hn v a nguyn hn l ci, theo nh d on, nu c s c nhiu kh nng nht trong s c th thay th v tr ca n. Bu c t do nhiu nc Rp s c li nhiu hn cho nhng chnh tr gia c quan im gn gi vi quan im ca Bin Laden hn l cho nhng ngi c quan im ci m vi th gii ging nh vua Abdulla ca Jordan chng hn. Khi Emir ca Kuwait nm 1999 mun m rng lut bu c cho cho ph n, ngh vin c thit lp mt cch dn ch c s ng p p o l nhng ngi hi gio cc oan lm tht bi nh ny. Bn cnh gn nh n ha ni ln sng kin ca th t Abdalla thuc Rp Saudi cho php ph n c li xe t (do vic cm li xe hin gi cho nn Arp Saudi c ti na triu ngi nhp c t n , Philippin v cc nc khc hnh ngh li xe ring.) Song do b phi tn gio bo th vn ng chng i cui cng th v th t cng nh phi thay i kin. Nhng cng thng tng t xut hin thng xuyn khp mi ni trong th gii Rp. Du Oman, Qatar, Bahrain, Jordan hoc Marocco, gn nh trong tt c cc vn chnh tr cc ch qun ch u t ra thng thong hn l bn thn nhng x hi m h thng tr. Ngay c trong vng thuc Paleine, ni nhng ngi theo ch ngha dn tc phi tn gio nh PLO t lu l lc lng chnh tr mnh m nht, th nhng nhm tn gio v nhng nhm c v trang tm c nh Hamas v Hi Gio Dschihad ch yu vn c tng lp tr ng h. Mc d thng tho mi th thut din thuyt tranh c thng thng, nhiu ng phi Hi Gio b ni khinh b i vi th ch dn ch xi mn, h coi l hnh thc nh nc phng Ty. Mt khi thng c v c chnh quyn trong tay, h s dng ln ngay tc th mt th ch thn quyn theo kiu ca h, trung thnh vi phng chm: mt ngi, mt phiu bu nhng ch mt ln. Nhng phn ng tri ngc nhau ca cc quc gia Rp v ca cc cng dn ca chng i vi cun bng Video c qun i M tm thy Kabul nm 2001 cng cung cp nhiu bi hc b ch. Cun bng cho thy Bin Laden t ra vui mng v tha mn nh th no khi tit l nhng tnh tit c th v cuc tn cng khng b hm 11.09 cng vi s thit hi m n gy ra vi con s nn nhn cao. Hu ht cc chnh ph trong vng u cho rng ni dung cun bng video l xc thc, v vy cng l bng chng cho s phm ti ca Bin Laden. n ni Hong t Bandar cng phi ni ra: un bng ideo cho y mt b mt tn c, khng tnh ngi ca mt k st nhn, mt k khng tn trng s bt kh xm phm i i mng sng con ngi cng nh khng tn trng nhng gio l uc v c tin ca chnh bn n mnh. Ngc li tc trng Mohammed Saleh, mt nh tu hnh ng thi l ngi ch trch chnh quyn c uy tn Rp Saudi, tuyn b rng cun bng l gi. Abdul Latif Arabiat, ng trng ca ng Mt trn hnh ng Hi Gio,
Fareed Zakaria
96 of 197
cn hi: hi chng ngi tin rng cng ng gii ngu a nhn rng cun bng ny c mt c s uyt phc no ? Bnh thng ra cng vic ca nhng phe phi i lp l thc p t nc ca h m x nhng sai lm bn thn. Trung ng hon ton khc, l ni cc lut s ca nn dn ch l nhng ngi u tin ln mnh trong nhng tr chi tng tng, trong chi b s tht v trong o gic. Cc loi thuyt m mu ang ma n r v d nh vic khng nh, ng ng sau s tn cng vo World Trade Center thc ra l c quan mt v ca Mossad ca Israel. Trong mt cuc thm d hi thng 2.2002 ti chn quc gia rp do hng truyn thng CNN thc hin, kt qu cho thy 61% nhng ngi c thm d khng tin rng v khng b c ngun gc t th gii Rp. Al Jazeera l chng trnh pht qua v tinh t do u tin trong vng nhm vo cc khn gi theo ch ngha dn tc Rp, mt chng trnh gn gi vi ngi dn v hin i; rt nhiu chng trnh pht c cc moderator l ph n iu hnh. Knh ny cng truyn i nhng tin tc b kim duyt cc knh chnh thng. Mc d vy y ch ngha dn tc, ch ngha bi M, ch ngha bi Do i v Tro lu tn gio chnh thng cc oan ca nhiu ngi Rp cng c phc v mt cch ho phng. B ch xt gia nhng nh nc chuyn quyn v nhng x hi khng t do, th gii Rp khng c c mnh t mu m trn nn dn ch khai phng c th sinh si ny n. Tc ng qua li gia hai th lc ny to iu kin cho Ch ngha tn gio cc oan pht trin v lm cho bo lc bng pht: Mt nh nc cng th hin thiu t do, th lc lng i lp cng tr nn cc oan mnh lit iu ny li dn n vic nh nc cng mnh tay n p hn na. C ci g c nh l iu ngc li i vi lch s pht trin ca phng Ty, ni m ch ngha T Do khai phng to iu kin cho Dn ch, v t n li tc ng tch cc tr li vo T do. Con ng Rp cho n nay dn ti c ti, v t ny sinh ra ch ngha khng b. D nhin y ch cp n nhng biu hin ni bt nht ca mi quan h c bit b ri lon gia nh nc v x hi. m vo l s t lit ca nn kinh t, b tc v mt x hi v s u hng ca tng lp tr thc u t. Trung ng nm trong s tng phn d nhn thy so vi phn cn li ca hnh tinh, ni m T Do v Dn ch t hng thp k nay ang th i ti. Trong mt nghin cu t nm 2002 vin nghin cu t nhn reedom oe Hoa K nh gi tt c cc quc gia trn th gii l t do hoc t nht cng c nhng mt no t do. Ring vi vng Trung ng ch c 28% cc quc gia c nh gi l t c mt trong hai danh hiu trnxu hng gim dn v ko di t hai mi nm nay. so snh: Hn 60% cc quc gia chu Phi c nh gi t
Fareed Zakaria
97 of 197
nht l c nhng mt no t do. T 11.09.2001 nhng khim khuyt v mt chnh tr ca cc nc Rp nh ng s ch ca chng ta nhiu hn bt k lc no. Cu hi t ra l, v sao m n ni c tnh trng nh vy. Lm sao m vng ny li tr nn mt trng hp v vng trong chnh tr th gii? T u ny sinh ra thi c tuyt ca h? Ti sao h c lun lo o theo sau s pht trin ca th gii hin i? Gii Hi Gio Rng Ln Bin Laden bit v sao. Trong cch nhn ca ng ta cc chnh ph Rp c qu t t cht Hi Gio; ch ring vic quay li ch trng n tn gio cng c th a nhng ngi Hi Gio tr v vi con ng ng n. Dn ch c ng ta cho l pht minh ca phng Ty, m vic kin nh vo t do v khoan dung ca n s dn n s suy i v mt o c v x hi. lnh ca AlQaeda v cc t chc tng t mong mun lt t nht l chnh ph ca cc nc Rp, nu khng phi l ca tt c cc nc theo o Hi, v thay th vo mt trt t tun theo trit nhng gio l Hi Gio, nhng iu m hnh thc nh nc Khilafah v quy tc sng Sharia th k th 7 da vo. Tm gng noi theo i vi h hin nay l nhm Taliban Afghanian. Cng quan im vi Bin Laden cng c mt vi nh bnh lun phng Ty nh v nguyn nhn ca s hn lon Trung ng nm tn gio. Nhng thuyt gia Hoa K trn truyn hnh nh Paul Johnson v Jerry Falwell, nhng nh bo vi tm c ca mt Paul Johnson hoc William Lind m t Hi Gio l mt thc h lc hu, thiu t do. tng thm tnh ng n cc nh phn tch c gng lp lun rch ri hn: Nhng ngi theo tro lu chnh thng coi Hi Gio l si dy nh hng cho tt c mi hot ng ca i sng trong bao gm c chnh tr. Gio l ca o Hi c xy dng ln mt cch c h thng ngay t th k th by v th tm th nhng n hu nh khng h cha ng mt quan nim gi tr no trong cc quan nim gi tr m ngy nay chng ta c th kt hp c vi nn dn ch. Chuyn gia v Arp Elie Kedourie chng hn vit: tng v mt c quan i din, bu c t do v rng khp, cc it ch phi tun cc iu lut m quc hi ban hnh, lut php c bo v bi c quan t php c lp, tch ri tn gio khi nh nc [] l nhng iu hon ton xa l i i truyn ng chnh tr ca ngi i io. Cun kinh Koran truyn b mt m hnh thng tr c ti l iu khng cn nghi ng g na. Cun sch thing ling ny ca ngi theo o Hi cha ng y ry nhng v d v nhng v vua chnh trc, nhng quan nhip chnh ngoan o v
97 of 197
Fareed Zakaria
98 of 197
nhng n quan anh minh. Song kinh thnh ca o in cha cng khng hn g trong vic che du s gn gi ca mnh i vi nh nc chuyn ch. Cc vua cha trong kinh cu c khng h quan tm n cc kht vng dn ch. Ngay bn thn vua Salomon vn c ca ngi v s sng sut cng l mt v vua chuyn ch. Trong sch ca mi cun sch (kinh thnhND) c c nhng ch m nhng ngi ng h ch n l v p bc ph n ly ra lm dn chng. Nhng bn cht ca mt tn gio ch cha ng mt phn t nhng kinh sch ca n. Ging nh kinh thnh ca o in Cha v kinh Torah, kinh Koran l mt tp hp nhng on vn mang cht th v cng thng rt mu thun. V nhng g c lin quan ti s pha trn gia thn quyn v th quyn, th o in Cha r rng chim v tr hng u. Sut nhiu th k nh th in Cha gio gi vng nh hng ca mnh v cha h c mt vua cha Hi Gio no c th t c mc nh vy. Cc c hi kin to v chnh tr ca ngi Do i trong bt c tnh hung no cng t i hn, bi nhng ngi ny cho n khi nh nc Do i c thnh lp vn ch l nhng nhm thiu s ri rc khp mi ni. Trong vic nghin cu cc ngun t liu thnh vn ca cc tn gio ln trn th gii ta khng c php qun mt iu: Phn ln tt c nhng t liu ny u bt ngun t nhng thi i xa xa, chng mang du n ca ch qun ch, ch phong kin, ca cc cuc chin tranh v ca s bt an ni chung. Chng l v mi mi l sn phm ca thi i ca chng. Tuy th rt nhiu nhng nh bc hc phng Ty ca th k 19 v u th k 20 i din cho quan im, Hi gio khuyn khch tnh n l cho quyn lc. uan im ny chc chn xut pht t hnh nh ng thi ca ch Ottoman l qu hng ca hng trm triu tn Hi Gio lm vic ngoan ngon, nhng ngi trong bui cu nguyn ngy th su ct cao ting ht ngi ca vua ca mnh ang ng ti thnh Conantinopole xa cch. Tuy vy phn cn li ca th gii hi v mt khm nm trc nhng bc c phm hm v chnh tr cng t ra chng km g nhng ngi Ottoman: Nga Hong c hng s tn knh thc s v mt tn gio; Nht Bn nh vua c coi l thng di trn. Mc d nhng vng quc Chu nhn chung c chuyn ch hn cc vng quc phong Ty, th nhng k thng tr Hi Gio hnh x cng khng n ni chuyn quyn nh tng lp thng tr Trung uc, Nht Bn hoc Nga. Nu Hi Gio c mt xu hng c hu ng nhc n, chc chn khng phi l tnh cung phng tng lp thng tr m chnh l iu ngc li. Nh ngy nay tt c cc quc gia Hi Gio cho thy, o Hi nhn chung trong bn thn n cha ng sc mnh chng i. S cho php ca hnh hnh ng ny c l c suy ra t mt lot cc cu trong Hadith (nhng li dy ca tin tri Mohammed), theo mt tn o Hi ch phi c ngha v tun phc ng ch ca mnh di
Fareed Zakaria
99 of 197
trn th chng no nhng mnh ca ng ta a ra cn ph hp vi nhng iu lut ca c cha tri. Nu k thng tr i hi mt s vi phm tn ngng, c ngha l n liu lnh i vi quyn lc ca mnh: u anh b ra lnh lm mt ci g ti li, anh , mt tn o i chng nhng c php khng vng li ngi [k ng tr] m cn c php khng tun eo mnh lnh ca n. Tn gio lun lun l mt ci g m h. Chnh iu ny hp dn nhiu ngi, bi mi ngi u c th t l gii nhng iu cm ca gio phi theo ci cch thch hp vi mnh. Mt khc ngi ta cng rt d sa vo cc ti li. no ri cng s tm ra c mt php tc, m ngi ta vi phm n. o Hi tuy th khng c h thng t chc nh th, khng c gio hong hoc cc tng gim mc, l nhng ngi c th quyt nh mt s din gii mang tnh bt buc v c tin. Do vy ai c nh chng li nh nc u c th ly l do rng ci nh nc ny hnh x khng ng vi o l Hi Gio. y o Hi v o Tin Lnh u ging nhau: C ngha l, nh mi tn Tin Lnh khng hc hnh n ni n chn, cho d tn anh ta l Falwell hoc Roberson u c th ng vai mt lnh t tinh thn, mt tn Hi Gio bt k no cng c php cho mnh quyn phn x v c tin. Trong mt cng ng tn gio khng chnh thc c gii tng l c Bin Laden ln mt ti x tc xi ngi Pakian New York cng u c th c thm quyn nh nhau trong vic a ra mt Fatwa ( kin v lut php). Ni mt cch khc: im rc ri i vi Hi Gio t nm s ln t ca quyn lc tn gio hn l thiu n. Vic quan st nhng tc nhn ca s ri lon hin nay Trung ng cng c thm cho nhn nh sau: cc nc nh Ai Cp, Rp Saudi v Algeria cc nhm Hi Gio cc oan s dng bo lc chng li nhng chnh ph, theo nh gi ca h, i chch khi con ng chnh o. Bin Laden v ngi i din ca ng ta Aiman Sawahiri, c hai khng phi l nhng ngi m o, u bt u s nghip ca mnh trong bng ti, h chng li ng li chnh tr khng mang tnh i io ca chnh quc gia qu hng h. Sawahiri bc tc vi Ai Cp v tng thng Anwar Sadat ca nc ny nm 1978 k ha c vi Israel, cn Bin Laden nm 1991 khi u vi vic vua Fahd chp thun cho qun i M n tr trn t Rp. Trong mt li ku gi ng ln tin hnh cuc chin tranh thn thnh Bin Laden bin h cho cuc khng chin v trang chng li lnh o nh nc Rp Saudi vi l do nh nc suy i v nim tin tn gio: hnh quyn ny phn bi mma (cng ng tt c nhng ngi eo o i), ng v pha ar (nhng k o) v m mu cng i nhng k o chng li nhng ngi eo o i. Rt nhiu ngi hng ng li ku gi ni dy ca Bin Laden. Gii cm quyn Trung ng d nhin s cm thy d chu, nu nh nhng tn Hi Gio th hin nhiu hn na s knh trng trc nhng ng c chc c
Fareed Zakaria
100 of 197
quyn. Cu hi v vn thi im cng c t ra: Nu nh o Hi l nguyn nhn ca vn , th ti sao ng vo lc ny mi n ra mu thun tn gio? Ti sao ch ngha Hi Gio cc oan ch sau khi cch mng Iran thnh cng mi chim th thng phong? T 14 th k nay Hi Gio v phng Ty chung sng cnh nhau, trong thi gian ha bnh r rng di hn nhng giai on chin tranh. Cc chuyn gia a ra dn chng, rng cc nhm thiu s, m trc ht l cng ng Do i cho n tn nhng nm 40 cha h sng chung vi mt nn vn ha ch o mng tnh tn gio no li d chu nh tng chung sng vi nhng ngi theo o Hi. Chnh v th m Trung ng hng th k cha tay n nhn v s nhng nhm thiu s quyt nh chn t ny lm qu hng. Vic sau khi nh nc Israel c thnh lp nm 1948 c hng triu ngui Do i ri b hoc b xua ui khi vng t rp l iu ai cng bit. Song khng c mt ai hi rng, ti sao trc li c nhiu ngi sng nh vy. im yu trong nhiu lun im v bn cht ca o Hi l vic cc tn gio t hnh thnh nn t cc kinh sch hn l t tp qun ca cc tn . Lun iu ca nhng ngi theo tro lu chnh thng ch l nhng ting ni ca mt thiu s, trong khi m cuc sng hng ngy ca phn ln nhng ngi theo o Hi khng h c mt bng chng no cho thy c s khc t phng Ty v nhng g hin i nm trong cc c tin ca h. Indonesia, l mt nc c s ngi theo o Hi nhiu nht, t khi tuyn b c lp vo nm 1949 n c cai tr mt cch hon ton th quyn. Ngc li phe i lp mang tnh tn gio hu nh chng c cht sc nng no, cho d trong mt vi giai on h c pht trin mnh ln. L nc ang pht trin thuc dng kiu mu ca Ngn hng th gii khi xa t nc ca nhng hn o ny vi vic t do ha nn kinh t v vi tc tng trng hng nm vo khong 7% sut ba thp k lin chng minh rng Hi Gio cng dung hp c vi ch ngha t bn. Sau Indonesia, cc nc Pakian, Bangladesh v n l nhng nc c cc nhm dn theo o Hi ng nht; ring n c ti 120 triu ngi dn l tn Hi Gio. C ba nc ny khng ch c kinh nghim vi nn dn ch, m tt c u tng bu nhng ph n vo v tr ng u c quan quyn lc nh nc t lu trc c cc nc phng Ty. Tm li, cho d c mt vi kha cnh v mt l thuyt ca o Hi i ngc li vn n quyn, nhng trong thc t, cuc sng th hin rt nhiu ci khc vi iu . V hn na n khng h l con ng ring c bit ca Nam : Trc khi Afghanian ri vo tnh trng hn lon v chuyn ch bo ngc sut hai mi nm rng, c hn 40% bc s l ph n. Kabul thuc vo mt trong nhng thnh ph t do nht chu . Cho d Bin Laden c th hnh din vi phin bn Taliban ca Hi Gio. iu ny dt khot khng h ng i vi i a s ngi
Fareed Zakaria
101 of 197
dn Afghanian, nh c nhn ra khi quan st nhng ngi n ng t tp nhau li Kabul v MasariSharif sau khi ch Hi Gio cc oan b lt , li i xem cine, i ung bia, nghe nhc, i nhy hoc i th diu. Cui cng c l y l Nh K. Khi dn c theo o Hi ln th nm ang sng trong mt nn dn ch cn rt nhiu khim khuyt nhng vn hot ng c mt cch tm tm, l thnh vin ca NATO v sp ti y c l s c kt np vo khi Cng ng chu u. Nu tnh thm cc nc dn ch non tr nh Nigeria v Mali, ta s c c mt ci nhn cn bng hn v th gii Hi gio rng ln. D nhin khng hn l mt khung cnh yn bnh; cc nc theo o Hi phn ng thuc vo th gii th ba vi nhng vn ai cng bit nh ngho i, tham nhng v sai lm v kinh t. Tuy nhin cng thc i gio ng ngha i p bc t ra khng c c s. Cng nh vy ti Freedom House ngi ta i n kt lun, phn ng nhng ngi Hi Gio ngy ny ang sng trong nn dn ch bu c (eleoral democracies). Nu Dn ch v Hi Gio qu nhin khng ha hp c vi nhau, th Dn ch phi trn chy tm triu ngi Hi Gio ny. Khng phi vn ha Hi Gio l nguyn c lo lng, m l vng Trung ng. Trong sc mu sc s ti ton b ph ca nhng pht trin sai lm ph ra trc con mt du khch, nhng th m ngy nay ngi ta lin kt chng vi mt t gi cm gic bt an Hi Gio. Iran, Ai Cp, Syria, Iraq, min Ty Jordan, di Gaza, cc nc vng Vnh: c ti mu sc c mt khp mi ni, khng thy cht du vt no ca mt trt t t dodn ch. Sc hp dn ca ch ngha Chnh thng Hi Gio c th thng xuyn nhn thy c, d l nhng cuc tranh lun ny la trong phng kn, hay l nhng bui truyn ging y tnh chin u ti cc nh th Hi Gio. y chnh l ch ca nhng l c b t chy, ca nhng Mullah (gio s Hi Gio) y quyn r, ca nhng k nh bom t st. Hoa K tin qun vo Afghanian mc d cha h c mt ngi dn Pakhtun no tham gia vo vic tn cng khng b ngi M. Afghanian ch l tri hun luyn mt lc lng v trang Rp nhm nh vo nc M. L qu hng chnh gc ca o Hi khu vc Rp vn l vng ct li ca th gii Hi Gio; tuy th n ch l mt phn ca th gii , hn na v s lng cn nh hn. t hn tng s ngi theo o Hi l ngi Rp. phng Ty ngi ta c xu hng s dng tt c cc khi nim Hi Gio, Cn ng, Rp nh l mt t ng ngha. Mc d ngha ca chng hon ton khng ging nhau. Tnh cch ngi Rp C phi ti va gian ln? C phi ti a vo ca trc bng chng chng
101 of 197
Fareed Zakaria
102 of 197
minh cho cuc sng hng ngy ca tn hi gio ph hp vi dn ch v t do l cch nhn nhn chung, ri li rc vo li sau mt l thuyt vn ha na ln ny v ngi Rp? Sut t thi bt u c nhng s quan thuc a Anh phc v ti Trung ng hi th k 19 v u th k 20, phng Ty ngi ta n i nhiu v tnh cch ca ngi Rp. Mt pht ngn tiu biu xut x t John Bagot Glubb, cn gi l Glubb Pasha, ch huy i qun l dng ngi Rp, thuc qun chnh quy Jordan: hng ti cho h t qun, nhng cng vic ny h khng lm c, bi v xut pht t bn cht h c xu hng tr nh c ti. c it ch dn ch trong y h u b bin dng nh nhng hu trng ca nhng tr mu toan v ca nhng cuc o chnh. ay i trang phc, song nhng vai chnh vn ch l nhng k trc y cho n khi mt ci cht tn bo li h ra khi sn khu. Ngay bn thn nhn vt phu lu mo him ngi Anh omas Edward Lawrence, nh chin lc qun s, ngi bn ca cng ng Rp, ngi c ng hng ca ng ta, David Lean, dng thnh mt tng i in nh qua thin anh hng ca mn nh rng Lawrence ca Rp, khc ha nhng chin hu ca mnh l nhng k b iu khin bng tnh cm v d b tc ng: gi p c b mt tng li cun ging nh b ko i bng mt si dy; s un phc mt cch khng nghi ng vo cm tnh ca mnh lm cho h tr nh nhng k n l t nguyn. [] r tu ca h tm ti v k l, y ry nhng i cc tri ngc, iu vng s gio dc nghim khc, nhng chy bng v ng s trong c tin hn bt k mt ai khc trn ci i ny. t bc trc hn, nhng khng km phn cay c Evelyn Baring, ngi v sau tr thnh Lord Cromer, cng ni v nng lc t qun ca ngi Rp. L tng lnh s, Baring trn thc t l k c quyn cai tr Ai Cp t nm 1883 n nm 1907. Trong cu chuyn nng n ca ng v t nc ny ng ta so snh tnh cch phng ng vi tnh cch phng Ty nh sau: t s oi mi rt d chuyn sang nh gi di, l c trng ca tnh cch phng ng. [] iu ngh ca ngi phng ng [] ging nhng ng nh p nh tranh ly i mi s cn i ca nh ph ca chng. ogic ca ngi phng ng l c mt s cu , ba bi, xu xoa, tc trch, khng chu o, khng t m n mc ng ngc nhin. Nhng nhn xt kiu v a c nm ny v ngi phng ng ngy nay nghe c v xa l, chng lm ngi ta nh li ci tr xo tr gi khoa hc nh kiu hc
102 of 197
Fareed Zakaria
103 of 197
thuyt v s no. Hn na nhng th ny bn thn trong n cha y ry nhng mu thun. Nu ngi ta, nh thng thy thi , gp c ngi n v ngi Trung uc vo l ngi phng ng, th sau y ngi ta phi din gii th no v nhng thnh tu ng khm phc ca h trong khoa hc t nhin, trong ton hc v trong cc lnh vc khc na ca l tr? Gi y t thi cc ny chng ta hin nhin li sa vo thi cc khc. Nhng nh ng phng hc bui ban u, nhng ngi t giam mnh trong khun mu so rng ca vn ha b thay th bi mt th h nhng hc gi mi ng mc hn v chnh tr, nhng ngi khng cn dm mt ln t ra cu hi v sao trong cc nc Rp li tn ti mt bu khng kh chnh tr v x hi c hi n nh vy. Cng nh vy vic trng ch vo s t ph phn t khu vc ny ch l iu ho huyn. Nhng tc gi Rp r rng ch trng nhiu hn vo vic lt li nhng nhn xt vu khng ca nhng nh ng phng hc qua i t lu, hn l vo vic tm hiu tng tn ci ngun ca s cng kh trong th gii Rp. Khng th no bc b cc s kin hin nhin: Trong khi 63% tt c cc nc c bu c, th iu ny li khng h c d ch mt nc duy nht ca 22 nc thnh vin thuc khi Rp. Cho d c mt s chnh ph (nh Jordan, Marocco) t do khai phng hn l nhng nc khc, th phn ng cc nc ny u cc k phn ng. Lch s hin i ca khu vc l mt tn b kch c mt khng hai Khng bit bao nhiu ln trong nm mi nm va qua ngi ta tng thy dn chng vng Cn ng hn hoan n cho nhng nh c ti ca h, c nh nhng k l nhng ng cu th c c cha tri c xung? D l Gamal Abdel Nasser, Muammar Gadda hoc Saddam Husseintt c h u sung sng trc nim tn knh chn thnh ca m ng qun chng. S t nhng nh nghin cu v vn ha trong khu vc vin dn vo cu trc th bc cht ch ca x hi Rp. Chng hn Bahgat Korany, mt ngi gc Ai Cp, vit rng, nhng bi thuyt trnh v chnh tr ca ngi rp c m t bi nhng li bng gi v con ngi sng sut c quyn hnh tuyt i, ngi lnh o anh dng, ngi cm li khoan dung lng, bc trng gio ng tn knh. eo quan im ca Halim Barakat, ngi Lebanon, cc cu trc gia trng v nhng thang gi tr ca gia nh lan vo cuc sng cng vic, vo trng hc cng nh vo cc hi on x hi, vo chnh tr v tn gio. Khp mi ni u cn c mt hnh tng ngi cha ng trn m thn dn ca ng ta, mt mnh quyt nh, i hi phi tun phc v iu kin, khng chp nhn bt c li phn khng no. Nhng hnh mu m hnh tng mt ngi cha noi theo l nhng nhn vt gnh vc trng trch v d nh cc qun vng, lnh cha, nhng nh chnh tr, thy gio, nhng ngi giao vic v nhng cp trn thuc vo v tr thng nh ca kim t thp quyn lc. Nhng ai tng t n nhng v tr ny, lc ch c
Fareed Zakaria
104 of 197
nhng lo lng th bc cao hn mi c th bng h ra khi ni . Hnh mu ca k theo ch ngha S vanh Rp chng ta cng s gp trong cc tiu thuyt ca nh vn Ai Cp c gii Nobel Nagib Machfus. B ba tc phm gi airo ni ting ca ng ta k li trong cc tp ia cc cung in, ung iu ca c ng, cng nh mt v cuc sng ca thng gia Said Achmed Al Gawwad. ng Said (ng hn), nh v ng ta vn gi, l mt Tng trn trong nh khng ai c php ci li. C gia nh khm nm trc ng ta, ng nghim nh tng cho n khi ng ta dng xong ba ti; ch sau v v cc con ng mi c php n. Nu h liu lnh khng xin php ng i ra ng, ng ta lin trng pht h bng cch ui v nh cha m v. Ci tn ng hn ngy nay c ngi Ai Cp dng ch tt c cc kiu c ti, t nhng ng chng c on trong gia nh cho n tng thng ca mt t nc. Nhiu sp ca cc quc gia Rp mang dng dp ca mt ng hn: Nasser, mt lnh t chuyn ch ngi sng, y hp dn c ngi dn va tin yu va khip s, Sadat ngi k tc ng ta cng vy, mt con ngi vi cng dn ca mnh trong giy pht tn bo nht cng vn ni cc con ca . Chng ta cng nhn thy ng Phn trong cc tc trng cc nc vng Vnh, khi nhng ngi ny lng nghe nhng ni lo toan v s thiu thn ca thn dn trong cc bui tip dn hng thng hn c thanh lc k lng lng nghe ni lo s ca mt ngi cha trc tnh trng m au ca a con gi, lng nghe mt k tha kin no khc ang trnh by cuc tranh ci vi hng xm v mt mnh rung. Ngi th c vng ng gii thiu n b y t, ngi th c gii thiu n b ni v. Nhng k may mn lin ci mnh hn tay ng qun vng v cm n Allah v cho c c mt s tr v nhn i. ng ta lin phy tay, nh th mun ni rng, ng ta ch thc hin ngha v v trch nhim ca mnh. i coi trng s gn gi i dn chng ca mnh, c a mn c nguyn ng ca h; chnh v m ai cng c gp ti ti cc bui tip dn bt c lc no h mun, cu ny c trch dn t pht biu ca vua v l nh lp quc Abdul Asis Ibn Saud. Nhng tnh cm bao la, nhng ngi n ng mnh m, nhng bc trng gio st thp: Con ngi phng Ty tin b c l c th s lc u v nhng iu ny, nhng c iu vn c phi tha nhn, rng y hon ton khng ch l nhng c tnh ring bit ca phng ng. Tn nhn ht nh h tng chi ra thm t nn vn ha Rp, cc s quan thc dn Anh cng cng kch nhng ngi Trung uc, Nht Bn, n v nhng ngi phng ng bt k no hoc l ngi chu ni chung. mc tng t cng phi ngc nhin cho nhng k c ti tai ting phn ng cc nc chu v chu Phi mi n tn gn y ngi ta ngh n nhng nhn vt nh Achmed Sukarno (Indonesia), Julius
Fareed Zakaria
105 of 197
Nyerere (Tanzania), Juan Peron (Argentina) hoc Josef Tito (Nam T) cai tr t nc nh th no. Ngay c i vi lch s phng Ty ngi ta cng khng cn phi gi ngc li qu lu, c th bt gp cc nh c ti c m ng dn chng thn phc bt chp c bn tnh nguy him ca h: Franco, Salazar, Mussolini, Hitler. Phng Ty mc d t mt vi th k nay nhn chung c t ra tin b v t do hn phng ng, nhng bn thn n cng c mt truyn thng gia trng vi tui hng thin nin k. Cch y chng ly g lm lu, phng Ty thin cha gio ngi ph n vn cn l ti sn ring ca n ng. Song trong khi phng Ty tip tc pht trin i ln v phn ln th gii cn li cng vy chm nht l t nhng nm nm mi n cng tin hnh hin i ha, th ngi Rp vn c cn loay hoay vi nhng cu trc chnh tr x hi lc hu. Chnh tr ca ngi Rp khng phi l c sn vn ha, ch n gin l n b mc cng trong mt vng quay ca thi gian. Khi m vng Maghreb v Cn ng t gii phng khi cc ch thc dn chu u vo gia th k 20, khng ai c th ng rng h li b sa ly n mc nh vy. Cc nc chu khc, v d nh Nam Hn hoc Malaysia, t mt im xut pht v c bn l ti hn nhng pht trin mt cch tt p hn nhiu; v chnh nhng nc ny vo thi 1945 ai cng cho rng chng khng c kh nng. eo nhn nh chung cc nc Rp tnh trng ca h khi l tt nht, so vi tt c nhng nc khc cng va mi thot khi ch thc dn. Beirut, Damascus, Cairo v Baghdad t ra c vn ha hn, kinh doanh pht trin hn, ci m vi th gii bn ngoi hn l phn ng cc th khc chu v chu Phi c vy cng chng ly g ng ngc nhin, nu bit rng ngi Rp l nhng ngi k tha mt nn vn minh pht trin cao, nhng thnh tch v khoa hc, trit hc v qun s ca h cho n nay vn cn gy n tng mnh m. H pht minh ra i s hc, gi gn nhng tc phm ca Ariotles tng b phng Ty qun lng, chin thng nhng ch mnh nht ca thi i h. Ngh thut v vn ha ca Hi Gio pht trin trnh cao, khi m chu u vn cn chm m trong m trng trung c. Trong nhng nm bn mi v nm mi ngi ta hy vng vo th gii Rp s tip ni c nhng thnh qu trong lch s. Mc d c nhng thi d dt i vi phng Ty sau thi k thc dn ngi ta vn hng ti Hoa K. nh nh ca p hng uc oa i im t rng r, nh bo ngi Ai Cp Mohammed Heikal ni nh vy. c nh v nc hp l nhng quc tn li v ng cm ght. c ga nm cch xa 8000km, v c h cng sn qu tri ngc i i io. gc li nc sau chin hai cng tr nn giu c hn, hng mnh hn v hp dn hn nh cha tng c. Tng lp u t tr tui Rp l tng lp tin b v phi tn gio; trong mt nghin cu c lm cho nguyt
Fareed Zakaria
106 of 197
san Atlantic nh vn Ischak Hussein nm 1956 thm ch vit: o hi tin eo hng i gn ging nh ca cc tn gio phng y i vic tch nh ra khi nh nc. Ngy nay thy lun ny t ra to bo bao nhiu, th li cng thy n ph hp vi nim tin tha y. K t cc nc Rp ngy cng tut dc. Nu chng ta mun hiu nguyn nhn ca s khng hong ny, chng ta khng cn phi nghin cu ton b nm trm nm qua, m chng ta c th ch cn tp trung vo nm mi nm mi y. t bi trong chnh tr Ngi ta hu nh khng cn tng c, vi s sung sng nh th no c khu vc t ra khi thy Nasser ln cm quyn vo cui nhng nm 50. Hng thp k ko di nhng ngi Rp phi nm ph phc trc nhng quan chc thuc a v nhng ng hong bn a suy i. Gi y c m v c lp v t do ca h tr thnh hin thc v Nasser chnh l ng cu th, ngi cm li hin i ca k nguyn sau chin tranh. Sinh ra ti vng Alexandria thuc quyn qun tr ca ngi Anh, mt thnh ph tm c th gii mang nhiu hng sc ca vng a trung hi hn l ca phng ng, Nasser trc ht b nh hng do s phc v trong i qun Ai Cp vn b phng Ty ha mt cch mnh m. Trong b comple c ct may va vn v vi knh rm thanh nh ng ta t ra l mt hnh tng bnh bao trn trng quc t. on s t ca i cp gm vang ku gi ch ngha dn tc Rp. Nasser mun em li cho nn chnh tr Rp mt sc bt mi qua nhng tng nh s t quyt, ch ngha x hi v tnh on kt. l nhng khi nim hin i ca phng Ty. Ging nh rt nhiu chnh tr gia ca th gii th ba, tng thng Ai Cp l mt c gi trung thnh ca tp ch ting Anh New Statesman; hin chng dn quc ca ng ta nm 1962 c th c xut x t s chp bt ca tng lp tr thc cnh t Paris hoc London. Ngay bn thn nim say m to ln ca ng ta, Ch ngha dn tc Rp, cng c ngun gc chu u, n l mt phin bn ca ch ngha dn tc ginh cho cho cng ng c cng chung mt ngn ng, mt kiu ch ngha dn tc na sau th k 19 u tin thng nht nc v sau l nc c. Trc khi ng la du la lm cho cc nc vng Vnh tr thnh con la trng vng, th Ai Cp l nc c ting ni quyt nh. Hoi bo ca Nesser li cun ton b khu vc. T ng Baath v cc tng lnh ca Syria, ca Iraq cho n cc quc vng bo th vng Vnh tt c cc chnh ph u c mt kiu ni ging nhau. Khp mi ni ngi ta quyt tm tin hnh hin i ha iu m theo nh quan im thng thng i hi phi c mt s cn bng gia vic tip
Fareed Zakaria
107 of 197
nhn cc ti sn tinh thn ca cc nc pha mt tri ln v s khng c chng li hin tng am m quyn lc kiu phng Ty. Khng ch c ngi Rp suy ngh nh vy. Nhiu dn tc (Trung uc, n , ch Ottoman) c khch l bi nhng g xy ra phng Ty tm kim cch vt qua s lc hu. Trong lch s hin i cc tng lp trn thuc Hi Gio y t ra c bit c tham vng. K t s tht bi ca ch Ottoman trc thnh Vienna (1683) ngi Rp thc c, rng cn phi hc mt s th ca phng Ty; vic chim ng Ai Cp ca Napoleon Bonaparte 1798 khi dy trong dn chng bn x mt s khm phc khng ngng dnh cho nn vn minh phng Ty. Nh ngi ta c th c c nh s hc Albert Hourani, nhng quan im t do nhp khu t chu u trong th k 18 v 19 c tri qua mt thi k rc r ca chng Cn ng. Ch thc dn Anh cui th k 19 u th k 20 khi dy nhng trng ch vo tnh hu ngh, iu chng bao lu sau b tht vng; i vi s khm phc phng Ty ca tng lp u t Rp ni tht vng chng h lm n thay i cht no. Ti trng i hc Vioria Alexandria cc vua cha v tng lnh hc ngn ng v phong cch x s ca cc Gentlemen ngi Anh. Nhiu ngi tham gia hc ti Oxford, Cambridge hoc Hc vin qun s ti Sandhur (mt truyn thng, m cho n nay triu nh Jordan vn duy tr, mc d gi y h cng c cc hong t ca mnh n hc ti cc trng ca M). Sau th chin th nht cc nc nh Ai Cp, Lebanon, Iraq v Syria khi ngi ta tng cng hn suy ngh v vic m ca trn cc mt chnh tr v x hi, c v nh mt thi i mi, t do bt u m ra. Song nhng nh ph bnh theo ch ngha t do phng khong ca nh vua v ca gii qu tc c cng vi nhng ngi ny b mt thc h mnh m hn, ph hp vi tinh thn thi i qut sch, l thc h tuyn truyn v mt nh nc x hi ch ngha kiu Rp c gii qun s ng h. Nhng i vi nhng k khoc o comple thuc ng Baath v thuc trng phi Nasser, vng vn ch xoay quanh vic: a qu hng mnh tin kp vi thi i hin i. Hng i mi v chnh tr chng bao lu t ra l con ng sai lm. Vi mt nhit tnh cao gii cm quyn Rp trng ch vo nhng tng ti m vic hin thc ha chng ca h cn ti hn na. Cng cuc th nghim v ch ngha x hi dn ti quan liu v b tc. Khng c kh nng iu chnh nhng sai lm trong vic lp k hoch trung ng, cho nn nn kinh t cha h bao gi thc s pht trin. ng l ra phi dn dn tin hnh vic dn ch ha, th cc nc Rp li mc cng trong ch c ti; ch trng khng lin kt c khoa trng m ca h b Lin x li dng. Cc nc ring bit cng ch tm mnh m vo
Fareed Zakaria
108 of 197
quyn li dn tc, th s thng nht ca khi Rp cng v nng n hn. Gia cc nn qun ch thn phng Ty (cc nc vng Vnh, Jordan) v cc nc cng ha qun qun cch mng (Syrian, Iraq) bng n mt cuc chin tranh lnh phin bn Cn ng; iu tai hi nht l khng bit bao nhiu ln tht bi mt cch ng trch trong cuc chin vi Israel. m bi ca cuc chin tranh 6 ngy nm 1967 trong chng mc nh du mt bc ngoc, khi m n phi by s v ca x hi Rp c che y bi s qung co bn thn mt cch khoa trng khoc lc. Nhng g cn li sau ca ch ngha dn tc Rp, cng b xa b hon ton mun nht l n khi Saddam Hussein tin qun vo Kuwait. Trong tm mt s tut dc vn cha cho thy im dng u. Ai Cp gi y ra sao? Vin kin ca ch ngha Nasser bng chc ha thnh mt cn o mng khng c hi thc tnh. Nu nh hot ng ca chnh ph c c cht g gi l tnh hiu qu, th ch l vic n p bt k hin tng i lp no v x mi x hi dn s. Nh chnh tr hc M gc Lebanon Fouad Ajami phn nn, rng Ai Cp, trung tm i sng tinh thn mt thi ca ngi Rp, khng th xut bn ni 400 cun sch mt nm, trong khi Israel dn s ch bng mt phn mi c s u sch gp mi ln. Cng trong ng cnh ny Ajami cng a ra li cnh bo ca nh bo Karim Alrawi: p lc hin i ha, ci nng ln i p t lc n tip xc i chu u u k 19 v cng chnh ci cho n nay c y s pht trin ca i p, gi y quay hng ngc tr li. Tuy th tnh trng ca ngi Ai Cp vn cn tt hn tnh trng ca nhng ngi cc nc lng ging khc. Syria, mt trong nhng nh nc cnh st thiu t do nht hin nay, chnh ph c th t tin bt nht v tn st 30000 ngi m khng h b trng phtnh tng xy ra nm 1982 ti Hama (v iu ny xy ra mt t nc m cc thnh ph ca n lin tc c ngi sinh sng cho n ny v thuc vo loi lu i nht trn th gii). Iraq ngy xa thuc vo nhng quc gia tin b nht v th tc nht ca vng Cn ng; c nhiu ph n tham gia vo i sng ngh nghip, cc nh ngh s c th t do th hin, cc nh bo c th lm mi cng vic ca mnh m khng h b ngn cn. Ba mi nm sau t nc ny thoi ha thnh mt chung tri bn thu ca k hoang tng t i. Saddam Hussein l ng ch duy nht ca t nc, k s dng v kh ha hc tn cng mt b phn dn chng ca mnh nhng ngi Kurd. Lebanon, mt t nc thc ra l a nguyn v ci m vi th gii, chng g th ca n cng tng c nh gi l ar ca phng ng, b y xung vc thm ca khng b v ni chin v ang rt kh nhc tm ng thot ra khi ni . Cc nc k trn c cng chung qu kh mang tnh chuyn ch v mt nh nc, qu kh ny kt hp vi tin b k thut ca thi i v vi cc phng php
Fareed Zakaria
109 of 197
theo di ngy cng hon thin to nn mt ch ngha Rp tn ton tr. eo quan im ca s gia v Hi Gio Benard Lewis, nhng k c ti l t hin nay thc ra mnh m hn l nhng ng thng tr oanh lit mt thi nh vua Suleiman li lc ca th k 16 hoc nh trng gio Harun alRashid bt t trong truyn c tch mt ngn mt m l. Nhng lnh a mi tr nn giu c ca cc tc trng vng Vnh chng hn, ni vua cha ca h trc y phi cho nhng b tc ngi Beduin kh kim sot ri khi t nc, ngy nay kh nng s dng mt v, lc lng an ninh, qun i gi cht ngi dn trong vng kim ta. S bt mn v gin d ca nhng qun thn th hin khp mi ni, l nhng ngi b giam gi trong lng son, cho d c hng mt phn no t s giu c ca cc ng ch, nhng vn khng th to nn c s ch v mt chnh tr. Ngi M trng ch s cm n ca ngi Rp i vi vic h can thip vo cuc chin vng Vnh; chng g i na bng hnh ng ngi ta cu c Kuwait v Rp Saudi. Tri li t gc nhn ca ngi Rp s vic c din t l ngi M vi v tin hnh vic cu gip triu nh Kuwait v Arp Saudi, mt nt din t c khc bit tuy nh nhng mang tnh quyt nh. Vo nhng nm cui ca thp k 80 trong khi mi ngi, t Moscow v Prague qua Seoul n Johanesburg, vui mng trc s sp ca cc chnh th cn st li, th ngi Rp vn tip tc bt rt chu ng nhng ch c ti tham nhng v cc th ch qun ch gi nua. Nhng h thng, trong nhng nm 60 ha hn mt s chuyn mnh i ti mt bn b mi, cui cng li trt ra l nhng ch c ti trm cp thi ra, m s chn ght i vi n chc chn b s thiu ht v tnh chnh ng lm cho su sc thm. Trong mt xu hng tri ngc khng th tng tng ni so vi tro lu th gii, khp mi ni Cn ng con ngi ngy nay trn thc t t c t do hn cch y 40 nm. Liu cn c bao nhiu nc trn tri t ny, ngi ta c th lp li nhng iu nh vy i vi chng? t Bi Trong Kinh T Chm nht l t ngy 11 thng 9 nm 2001 anh chng ny c mt mi cuc hi ngh v hi tho v ti chng khng b: l s ca s tn thng, ngi lp lun mt cch cc k su sc, rng ngi ta khng ch phi chng li ch ngha khng b di dng triu chng, m cn phi nh sch gc r ca n. Tip sau l li ku gi cp thit v vic phi ti bn mt k hoch Marschall vi mc tiu, xa b i ngho ti cc nc theo o Hi. Liu ai l ngi cn mun chng i li mt ngh cao qu nh vy? C mt vic nh y b c tnh b qua: Khng phi nhng ngi ngho v nhng ngi b tc ot mi quyn gia nhp vo hng ng Al Kaida.
109 of 197
Fareed Zakaria
110 of 197
v tr hng u ca t chc gi y ngi ta bit: Nhm Bin Laden cng b c mt lng ti sn ring c nm t Dollar. Nhiu nhn vt thn cn khc ca Osama cng vy, trong s phi k n Sawahiri, vn l mt phu thut gia xut thn t mt gia nh c ting tm Ai Cp. Ngi cha l gio s ti i hc Cairo, ngi ng l trng gio ti Azhar, mt hc ng ni ting nht ca ngi Sunni theo o Hi, mt ngi bc l tng th k th nht ca Lin minh Rp. Ngay c vin phi cng gieo cht chc Mohammed Atta, ngi iu khin mt trong hai my bay m vo ta nh trung tm thng mi quc t, cng xut thn t mt gia nh c tnh cch tn gio trung dung Ai Cp. Cha ca hn l lut s. Mohammed c hai ngi ch em gi, mt trong l gio s, ngi kia l bc s. Hn cng theo hc i hc, nh nhiu bn b khc ca hn Hamburg. Ngay c nhng th bc thp hn trong t chc AlQaeda phn nhiu u l nhng n ng xut thn t tng lp trung lu c hc vn i hc. im ny John Walker Lindh ngi vng California, gia nhp AlQaeda ti Afghanian, c nhng ci chung vi cc chin hu theo o Hi khc nhiu hn l ngi ta bt cht tng tng ra. Nu anh chng ny b lt khi b lc, th iu trc ht c l cng ch v anh ta mi c bng trung hc ph thng, nu em so snh vi nhng k s c chng ch trong s cc chin hu ca mnh r rng anh ta km hn v trnh . Tr thnh l p ca khng b li chnh l nhng nc m s giu c ca n trong thi gian cui nhng nm ba mi gia tng mnh nht. Mi lm trong s mi chn khng tc hi 09.11 l cng dn Rp Saudi, nc xut khu du ln nht th gii. Kh c th gi thit rng s ngho i l nguyn nhn tc gin ca h. Ai Cp l vng tuyn qun ln th hai ca AlQaeda, so snh vi th gii khng th ni l mt nc khng c gia sn g: Vi thu nhp bnh qun u ngi 3690USD mt nm n ng vo hng trung bnh; vic tng trng 5% mi nm trong sut ba thp k va qua cng ni ln iu g , cho d khi xt n tc tng trng dn s khong 3% c th mc ny tng i sut sot. Nhiu quc gia tnh cnh cn xu hn nhiu, nhng khng h c tng lp thanh nin v vy m sn sng tham gia vo i ng phi cng Kamikaze lao xung nhng khi nh vn phng cao tng. Nu nh ngho i l l do thng thy i vi ch ngha khng b, th nhng k m st thay v n t cc quc gia Cn ng c l chng phi n t cc nc Phi Chu hoc Nam . Ngay c s khng bnh ng cng cha coi l mt li gii thch. Mt thc o c s dng rng ri xc nh mc phn b thu nhp l ch s c tn Gini. Ch s Gini ca mt quc gia cng nh, th mc cch bit cng t. Ch s ca Barazil l 60, ca B l 25. Ai Cp c ch s 28,9, con s ny khng nhng gn nh nm di con s ca tt c cc nc chu M Latinh, m cn di phn ln cc
Fareed Zakaria
111 of 197
nc ang pht trin. u nhp c phn b nc cng ha vng sng Nil ny thm ch cn ng u hn c ca nc Php, l nc t ch s 32,7. Nu y 30% s ngi giu nht trong dn chng chim hu hn 65% tng sn lng quc dn, th c ngha l tng lp tng t Ai Cp cng s phi va lng vi 64%. Ngc li tuy vy vn cn c ti 14,2% tng sn lng quc dn ca Ai Cp ri vo 30% nhng ngi ngho nht ca x hi, trong khi thnh phn tng t Php phi xoay s trong con s 10%. nhng nc vng Vnh, ni khng cng b nhng s liu chnh thc, c l mc chnh lch thu nhp cn ln hn, cho d khng n mc nh Brazil, Columbia hoc Nigeria. Mc d vy khng hong vng Rp th hin mt chiu kch kinh t. Ging nh trng hp nc Nga, khng phi s ngho kh l vn , m chnh l s tha thi. Ti sao tr lng ti nguyn phong ph v nguyn tc li l s cn tr i vi cng cuc hin i ha, hp php ha v i vi s pht trin kinh t ca mt quc gia, iu ny chng ta phn tch ti cch y mt chng. Vng cn ng l mt i tng trc quan tuyt vi cho l thuyt nh vy v s giu c khng xng ng, n khng ch ng cho cc nc xut khu du m ln hy nhn sang Ai Cp: bn cnh thu nhp khim nhng v du v kh t, nhng khng phi l khng quan trng, hng nm t nc ny cn nhn c 2 t USD tin ph thu c t tu b i qua knh Suez v 2,2 t USD tin vin tr t USA. m vo l mt lng tin ng k do cc cng nhn xut khu lao ng ca Ai cp gi v qu nh t cc nc vng Vnh. Tng kt li Ai Cp nh vy c c mt phn thu nhp d dt m khng phi b cng b sc g nhiu. Mt v d khc l Jordan, mt t nc so ra c chiu tin b v t do hn, t nc ny hng nm c nhn mt t USD tin h tr t b ti chnh M. C th c ngi cho rng y l con s qu nh khng ng k. Cho n khi bit c, rng tng thu nhp quc dn ca Jordan mi c c 17 t USD th ch ring con s ca mt nc chi ra tr gip pht trin cng gn bng 6% ca con s trn. ng tin kim c d dng km hm s tin b v kinh t v chnh tr. Mt khi nh nc c th chi tin ra m khng cn n thu thu, c ngha l n s khng c ngha v n p li cho ngi dn di dng ca mt ngn sch cng khai, ca nhng quyt nh minh bch hoc ca quyn c tham gia quyt nh. Lch s dy, rng mt ngn kh quc gia ph thuc vo tin thu ng gp s ch trng mc cao hn n nguyn vng ca dn chng v m rng cho h phm vi tham gia quyt nh. Gii cm quyn Cn ng i hi khng nhiu s ng gp ca thn dn, nhng cng chng lm cho h c bao nhiu. Mt tc ng ph c vn na ca s giu c do ti nguyn phong ph l: Nh nc sc cho php mnh quyn quy nhiu ngi dn, bi n sn c phng tin tin ca xy dng lc lng an ninh v qun i. cho nn Rp Saudi v Oman mi
Fareed Zakaria
112 of 197
mt nc trong chi ra ti 13% tng thu nhp quc dn cho qun s, Kuwait chi khong 8%. Khon chi cho quc phng ca Iraq trc cuc chin vng Vnh ln th nht c d on vo khong t 25% n 40%, mt phn trong c tnh t cuc chin chng Iran, phn khc t khon chi cho b my bo v nh nc ca ng Baath tua ta khp mi ni. Khng bit t bao gi cc nc xut khu du giu c c t la di mnh rng tin b c th mua c t bn ngoi? Cn i d di ai cng bit ca Saudi v Kuwai i vi cc sn phm tiu dng phng Ty t Hamburger qua Rolex n Cadillac cn phi c a ra lm bng chng. Vic nhp khu hng ha d nhin c bit d dng hn vic nhp khu c cu cho mt x hi hin i bao gm kinh t th trng, h thng ng phi, ngha v gii trnh v nh nc php quyn v i vi tng lp cai tr cng nguy him hn. C l chnh v vy m c bit l cc quc gia vng Vnh h u tin la chn phin bn hn hp ca hin i, trong bn cnh hng ha thm ch c lc lng lao ng cng c nhp vo. B mt bn ngoi ho nhong gi y c nc ngoi cung cp. Nu mai ny ngun du m cn kit, nhng nc s chng c g cn li t s giu c ca n hng chc nm nay ngoi mt nhu cu t do c vun p cao . Ni S B Phng Ty Ha Khong mi nm trc y trong mt cu chuyn vi mt tr thc gi ngi Rp ti trt s bt mn ca mnh v vic Cn ng ngc vi Vin ng khng theo kp s pht trin trong vn m ca kinh t v chnh tr. ingapore, ng ng, v eoul, ngi lm ng!, ti ca ngi thnh qu t c ca nhng con H phng ng. Ngi tip chuyn ti, mt nh bo nh nhn, lch thip, c nhiu v c cm tnh vi phng Ty, ng dy v tr li vi mt ging nghim khc: ch c ci bt chc phng y. nh ph ni trng chng khc g mt s sao chp r tin ca oton hoc a. i i nhng lng chi khi xa nhng ci c l p. n i i chng ti ngc li, chng ti l nhng ngi k a mt nn vn minh pht trin cao. hng ti khng mun tr nh ci sn sau ca phng y. Chnh lng t tn ny v ni s b mt mt l kh khn ch yu ca ngi Rp. Nhng ci cn tr s tri dy ca nn kinh t v lm cho mi mt ci tin v mt chnh tr tr nn mt s th thch v lng kin nhn. Ngi M thch th v tt c nhng g mi m v t khi b tht vng v iu . Phng ng ngc li c hin i (Moderne) thn tng ht tht bi ny n tht bi khc. D l ch ngha x hi, ch ngha phi tn gio hoc ch ngha dn tc, tt c nhng con ng a n vinh quang c ting l tt u tr thnh ng ct. Nhng nh quan
Fareed Zakaria
113 of 197
st tr hn c th t cu hi, ti sao nhng quc gia Rp khng lm iu ti thiu l tch tn gio ra khi nh nc. Cu tr li l: Bi v sut phn ln thi gian ca th k 20 h c gng lm iu v bi v dn chng quy cho ch ngha phi tn gio v m hnh phng Ty l nguyn nhn tht bi ca chnh ph khi y. Ni tc gin, ng l phi hng vo nhng chnh tr gia ca mnh th nhng ngi Rp li cha n vo phng Ty. u trnh ton cu ha ngy cng mnh m khi u t nhng nm 90 a ngi Rp vo tnh trng lng l: M ca cho php hin i li mnh ra khi nhng l thi quen thuc hng ngy, tuy nhin sn sng cho vic nhy ln con tu ca hin i th cha. Nhiu ngi Rp thng thc nhng chng trnh v tuyn, cc mn n nhanh v nc gii kht mu m; nhng cho n nay h vn trng ch mt cch tuyt vng vo s gii phng khi nhng km kp x hi, vo nhng c hi pht trin thm. Tim nng tng trng v tng tc vn khng c s dng chng no m nhng k canh chng gi ci vn cn b vo ti ring ca mnh tt c. khu vc Rp qu trnh ton cu ha trng by ra hnh nh mo m ca chnh mnh, l s trn ngp hng ha phng Ty v nhng qung co rm beng ca phng Ty khng h cha ng mt ngha su xa no ht. i vi tng lp bn trn n c ngha trc ht l mt s mi cho hng ha rng khp hn; n cng lm cho mt s ngi hoang mang, bi n e da c s quyn lc cho n nay ca h. S thay i lin tc t hp dn sang chi b do v li sng phng Ty lin quan ti hin i lm cho nhiu ngi Rp bi ri. anh nin, phn ng c o to tt hn nhng ngi cha, ri b nhng xm lng ng qun ca mnh, h ra i ti nhng thnh ph ln n o, y p nhng ngi nh Cairo, Beirut, Damascus hoc n cc thnh ph thuc cc nc khai thc du m lm n (c nhng thi k gn 10% s dn n tui lm vic lm vic ti cc nc vng Vnh). Khung cnh xa l p vo mt h vi s chnh lch tt bc v mc sng, vi cnh vi v v trn ngp s kch ng. c bit s hin din ca nhng ph n khng trm khn che mt trn ng ph, trong xe bus, trong tim cafe, ti ni lm vic lm cho h au bun. B qu ti bi nhng cnh tri ngc ca li sng hin i, h mun c hng phn giu c ca mi trng mi m khng phi t b truyn thng v s vng tin vo mi trng c. u trnh ton cu ha bt gp cc nc Rp trong mt giai on gay cn v mt nhn khu hc: ti hin nay c s lng nhng ngi tr tui vt qu mc thng thng. Hn mt na dn s tr hn tui 25; ba phn t s ngi Rp Saudi c tui di 30. Mt phn ln thanh nin di tc ng ca teoeron gy nn s no lon trong x hi; gn nh tt c mi hnh ng ti
Fareed Zakaria
114 of 197
phm c gy ra bi nhng phm nhn nam tnh thuc nhm tui t 15 n 25. Hy nht ci m sc khe na vi ny li, cc nh x hi hc gi nh vy, ti phm bo lc s gim i 95%. Khng phi t nhin m cng vic x hi ha nhng nam thanh nin trng hc v hi on li l mt trong nhng nhim chnh ca cc cng ng dn s. Nu nh lp tr sinh ra t nhng nm c t l sinh cao v tui trng thnh ca chng trng vi nhng giai on cng thng v kinh t hoc x hi, th nhng cng thng ny thng s bng pht ra t dng s phn i cho ti bo lon cng khai. Nhng tng quan nh vy lun c mt trong sut qu trnh lch s, v d nh Php vo m trc ca cch mng 1789, Iran ngay trc khi Shah b h b nm 1979. USA cng vy, nm 1968 khi nhng xo trn x hi mnh m nht xy ra t khi c khng hong kinh t th gii bng pht cng l lc t l n ng t n mc cao nht. khu vc Rp s n ng d tha ny s tm s cu vt trong lng ca tn gio. Tr Li Vi c Tin Mc d Nasser l mt ngi ngoan o, nhng khng bao gi ng ta c ngh, trn ln chnh tr v tn gio vo vi nhau, bi ng ta cm thy iu l lc hu ci ny lm cho cc ng Hi Gio nh rt bc bi, chng g th h cng ng h ng ta ln cm quyn. Chnh v th m nhm c nh hng nhiu nht trong s cc nhm ny, c tn gi l Tnh anh em Hi Gio, u nhng nm nm mi quyt nh tr thnh lc lng i lp, hn na h khng h ngn ngi s dng bo lc. Nasser ra tay cc k cng rn: ng ta ra lnh bt gi hng ngn cn b ca t chc Tnh anh em Hi Gio, su ngi b t hnh vo nm 1954. Trong s nhng ngi b bt giam c Said utb, mt ngi khng ly g lm ni bt v vi ngi bt lng ngng phc tho cun sch hng t c ch , l bn tuyn ngn v nn chnh tr Hi Gio hin i. utb lng m Nasser l mt ngi Hi Gio ti t, cng vic lnh o khng mang tnh Hi Gio. V c bn i vi utb tt c cc chnh ph Rp u mc phi tnh xu ny. Phc tho thay th ca ng ta v mt cng ng c cai tr trit theo ng kinh Koran l mt trong nhng tm nim ct li ca nhng ngi theo o Hi phi chnh thng c t nhng nm tm mi ca th k 19. Khi nhng k cm quyn thi i sau Nasser ngy cng tr nn cch bit vi dn chng, cng c on hn v tham nhng hn, th cng c nhiu ngi hn tm n vi nhng t chc nh Tnh anh em Hi Gio, l t chc t ra cng khc hn vi cc t chc thuc chnh ph ch chng c gng tr thnh ch da cho con ngi trong mt th gii y bin ng. Trong tc phm c s e Arab Predicament, Fouad Ajami khi nghin cu mi quan h thng trm ca ngi Rp i vi chnh tr, c vit rng, cng vic chiu m ca nhng k theo tro lu
Fareed Zakaria
115 of 197
chnh thng t c nhiu hn, bi v n mi cho mt s cng ng gp. iu ny phn bit o Hi chnh thng vi kiu vn ha chnh tr, cng dn b xp xung hng khn gi v b i hi phi tt c mi vic cho gii chc trch chm lo. t v mt nim tin b mt mt n kt ni con ngi vo mt truyn ng, c tc dng lm cho h bnh tm. Nhng ngi Rp vn hay than thn trch phn tm v thy c trong Hi Gio nhng ting ni phn khng mnh m. V mt ny c th ni o Hi hu nh khng c i th cnh tranh. Cc quc gia Rp l mt min c qunh v chnh tr. Khng h c mt cnh quan ng phi, khng h c bo ch t do v hu nh khng tn ti c hi c th ni ln nhng kin khc bit. Chnh v vy m ngi ta tho lun cc vn chnh tr trong cc Mosque (nh thi Hi Gio). Bi v l ni duy nht c th trnh khi c s kim sot ca nh cm quyn, l ni quy t v nng cao lng cm ght i vi ch , ni kt ni cc phe phi i lp li vi nhau trong cc thng ip v c tin. Hn hp gia tn gio v chnh tr ny l mt hn hp cc k d gy n. Tn gio, t nht l thuc cc dng c chung ng t Abraham, u ln ging i hi mt v tr tuyt i cho mnh, trong khi trong chnh tr vn t ra l phi c kh nng tin ti tha hip. Kt qu ca mi mu thun gia cc mc ch ny l s cc oan mt cch v lng tm v chnh tr, vi phng chm hng u t c cho chin ng. S ni ting ca cc t chc Hi Gio khng ch bi v chng khng gii hn mnh trong vic truyn o. T t chc Tnh anh em Hi Gio qua Hamas n Hezbollah tt c u cho mi cc dch v y t, dch v t vn v cc im tr ng tm thi cho nhng ngi lm vo hon cnh kh khn. Nhng ai ch mt lng tin vo x hi dn s, s phi lo ngi khi nhn ra, rng Cn ng nhng x hi nh vy ch yu hnh thnh t cc nhm phn i Ch ngha t do khai phng. Nh chnh tr hc ngi M, b Sheri Berman thy y c s tng ng vi thng li ca ch ngha Pht Xt, khi ch ngha ny lin tc mua s ng h ca dn chng bng cc dch v x hi: u nh nc v cc ng phi chnh tr t bi, v h khng c tnh chnh ng, khng c mt chng trnh hnh ng hoc khng m bo c nhng nhu cu it yu cho dn chng, ng s c nhng t chc ba nhy vo lp ch trng . o bi tn gio cc quc gia i gio ng nhin c chp nhn v tnh chnh ng, cho nn chng c g ngc nhin, khi tn gio s dng nhng nhm nh vy lm mnh t pht trin. i io l mt hin tng c trng cho khu vc, song c ch nn tng ca n tng t nh s ln ngi ca h ngha x hi dn tc (azi), h ngha pht xt cng nh h ngha m dn oa .
Fareed Zakaria
116 of 197
Nu ch c mt nguyn do cho vn Hi Gio, th chnh l s tht bi ca cc thit ch chnh tr trn cc quc gia qu hng ca n. Mt ng lc cc ln m phong tro 1979 nhn c l s kin Ayatollah Ruhollah Khomeini lt vua Iran, mt ngi kin nh trong vn ng h nc M. Cuc cch mng ca nhng ngi Shiite khng ch khng nh, rng mt t chc i lp kin quyt c th ng u thng li vi mt k thng tr hng mnh nht, m cng cn khng nh, rng cc lc lng tin b, nh nn gio dc cc nc ang pht trin, t n c i lc lm cho s ri lon trm trng thm. Cho n su tn na th hai ca th k 20 nhng ngi Hi Gio Cn ng trong cc xm lng v thnh ph nh phn ln vn cn m ch. o gio h thc hnh vn dng dn d, c ci bin cho thch hp vi vn ha v nhu cu ca con ngi a phng. Trong nhng cng ng a dng, khoan dung ny ngi ta th phng nhng v thnh thn, bo tn cc thnh tch, ht nhng bi thnh ca v tn vinh cc tc phm ngh thut th cng tt c nhng th , l nhng g m o Hi xt cho k s cm on. Trong nhng nm by mi bt u c hin tng ri b lng qu. Rt nhiu ngi n cc vng thnh ph tm kim vic lm, ni m thi quen hnh o ca h vn gn lin vi nhng tp tc v l thi ca vng qu s b mt i. Ai hc c, ngi cch g cng hp th mt o Hi mi, tuyn co v mt th h tr cc nh vn, nh truyn gio v cc gio vin thn hc. Tn ngng ny khng ph hp vi thi i, m tru tng, t nng vo cu ch, mang tnh thanh gio mt o Hi ca cc nh thuyt gio, khng phi l tn gio ca qun chng. Cng mt cch thc nh vy Khomeini dng n nhng phng tin tr gip n gin nhng hiu qu: l cc bng ghi m casset. Trong nhng nm by mi ngi ta nhp lu nhng bng casset ghi thng ip ca ng ta t Paris, ni ng ta sng lu vong, vo Iran, ti chng c coi l phng tin u tranh chng li ch Shah tn bo v c dn gi mt cch tt nht. Ngoi ra trong nhng bi thuyt ging c ghi li bng bng casset Ayatollah cn tuyn truyn cho mt c tin mi, mang tnh kch ng v kh hnh, coi tt c nhng g thuc v phng Ty l c c, kt ti USA v ku gii ng ln u tranh chng li nhng k o. Tuy nhin Khomeini khng phi l ngi duy nht cng c ha tn gio cho cc mc ch chnh tr. t vng vi qu trnh hin i ha trong mt phn th na vi, mt phn th qu vi v, li cn bm vu vo cc nim tin c, cho nn ngay c tng lp tr thc cng kch li nc c phng y, ph bng nhng ngi Iran tin b, ci m i vi phng Ty l nhng k mt gc. T qu hng mi London hoc Paris y d chu nhng k trc li ny ca h t tng thi i chi ra ch ngha phi tn gio v x hi tiu th ca nc M, ca ngi
Fareed Zakaria
117 of 197
o Hi l mt s la chn khc. i vi nhng ngi ngho nht trong s nhng ngi ngho Cn ng, nhng ngi trc tin bit qu lng thc, thc phm v thuc men t phng Ty ta thy im c bit ca nhng l thuyt ny l n t hp dn h hn l hp dn nhng ngi c i cht hc hnh ri b lng qu, i tm kim ni tu nghip hoc vic lm nhng thnh ph ln thuc Rp v cc nc phng Ty. S mt phng hng ni t khch qu ngi lm cho nhng ngi nh vy d tin vo nhng li ha hn gii thot ca c tin mi v chn chnh. iu k l l chnh ch ngha bnh qun ca o Hi ca ngi Sunni li dn ng cho ch ngha Hi Gio chnh thng, bi n mt mt c th ng vin tt c nhng ai yu ui, mt khc khng mt ai trong s nhng ngi theo n c php bnh phm v thc tn gio ca tn Hi Gio khc. Nu thi trung c ngi c quyn phn xt trong cc vn thuc v tn ngng theo s tha thun chung phi l nhng nh thn hc Hi gio (Ulema), th t thi Maududi v utb nhng nh t tng tin phong ca ch ngha hi gio cng c c thm quyn ny. H thng xuyn tuyn b nhng ngi no theo quan im ca h ang l mt tn i io tt v ai l khng. Nhng ai khng thuc loi tt s b rt php thng cng ngay lp tc, v iu ny gy s hi trong mi ngi. Chnh tr cng s khng dm ng chm n nhng tn Hi Gio cc oan. B nhng k trung thnh vi ng li mt cch n l lm mt uy tn, tng lp tr thc u t v hng chc ngn ngi thuc tng lp trn cng ngi tranh lun vi tng lp tng l c suy ngh ty tin. Kt qu l, hu nh chng cn ly mt ai trong s nhng ngi Hi Gio n ha dm ch tn nhng k cc oan trong s nhng ngi theo tro lu chnh thng hoc thm ch ch trch h. Ging nh nhng ngi i din cho quan im trung dung Bc i Nh Lan, nhiu ngi Rp s b n p nu nh ng ln khuyn co phi sao cho ng mc. Cui cng ngay c nhn vt c tn knh nh Nagib Machfus cng ch v ch trch nh nhng nhng ngi Hi Gio cc oan m b m cht gia ph. V c th a s ln trn trong im lng. Ti bit n xu hng ny t qu hng n ca mnh, ni m Hi Gio vi mun vn din mo, vi sc mu vui ti v si ni ca mt thi trai tr ca ti t t chm chc ng qunh li thnh mt gio l bun t, kht khe, b khng ch bi nhng nh thn quyn hp hi nh mn v nhng cnh st tn ngng. Chng ni u s suy vong ny li d nhn thy hn l trong cc nn qun ch thc ra l n ha ti vng Vnh, trong s trc ht phi k n Rp Saudi. Triu nh Saudi chi vi la: lm lc hng s ch vo chnh sch i ni v chnh sch kinh t ang c vn , n cho nhng k cc oan trong ni b gii tng l Hi Gio ty nghi hnh ng v hy vng rng qua s gin tip c c tnh chnh ng. H thng gio dc nm di quyn iu hnh ca nhng
Fareed Zakaria
118 of 197
nh thn hc b cng chc ha v cc k bo th. Ch yu ngi Saudi m bo ti chnh cho cc trng hc kinh Koran (Madrasah) qua cc t chc thin nguyn t nhn, nhng trng ny l ni truyn b ch ngha Wahabism ra cc quc gia khc nhau y l mt chi phi Hi Gio khc nghit ca dng Sunni c phn ng nhng ngi thuc tro lu chnh thng noi theo. Trong sut ba thp k cng vic truyn gio ca ch ngha Wahabism nui dng dy d hng chc ngn nhng k cc oan hc hnh na vi, nhng k tip xc vi nhng g hin i v vi nhng ngi khng theo Hi gio bng mt thi hn hc. K c c s mt trong con mt h d nhin l Hoa K. Ch ngha Wahabism mau chng tr thnh mn hng xut khu c a chung, v khng ch trong khu vc Rp. L qu cho thm thng trong n c cha km theo mt chng trnh chnh tr phin din c ct ta sao cho ph hp vi khch hng s ti. Chnh v vy m nhng tn Hi Gio Indonesia, nhng ngi trc y hai mi nm vn cn cha h bit ti Paleine nm u, th gi y ng cm mt cch nhit thnh vi s xung t ti . Ngay c trong bn thn kin trc nh hng ca tnh Rp cng ngy cng ln t mt cch mnh m. Mc d nhng ngi th ti hoa ca Hi Gio t lu vn lun kt hp nhng yu t mang phong cch Rp vi cc yu t a phng (phong cch Hindu, Java, Nga). Tro lu hin ti ngc li ang tm cch loi b nhng yu t hnh dng ca cc nn vn ha, v d nh ca Indonesia hoc ca Malaysia, b cho l t mang tnh Hi Gio (hay l: Rp). Mt quc gia m s nhp khu ch ngha Hi Gio cc oan c bit gy ra nhiu tc hi l Pakian. Sau khi tng Zia ulHag, ngi c quyn cai tr t nc ny trong nhng nm tm mi, tin hnh th tiu tt c nhng nh bt ng chnh kin, ng ta b lm vo tnh cnh buc phi tm kim ci lc lng lin kt trong khi nhng ngi theo tro lu chnh thng ti Pakian. Vi s tr gip tin bc v c vn t Rp Saudi ng ta thit lp hng t cc trng dy kinh Koran. m vo cuc xm lng Afghanian ca qun i X Vit thu ht hng on ngi trong ch yu l nhng thnh chin qun gc Rp, ang sc si mun ngay lp tc nh ui qun ti phm cng sn ra khi t nc lng ging. Khng c s tr gip v ti chnh v phng tin t Rp Saudi chc chn s khng c i ng Taliban, v Pakian cng s khng tr thnh pho i ca nhng ngi theo tro lu chnh thng nh ngy nay chng ta ang thy. Vi s xch gn li pha Hi gio, Zia kim c mt s cng nhn ng ng bng ci gi phi tr cho s n nh x hi trn t nc ca mnh. Khp mi ni nhng k cc oan c v trang trong t th sn sng lao vo cuc chin, trc tin l ng h Taliban, sau l can thip vo mi xung t ti vng Kashmir v hin nay chng ang thch thc chnh ph phi tn gio ca tng Musharaf. T lu cc quan nim
Fareed Zakaria
119 of 197
c t thi trung c ca h i vi vic bng b thnh thn, i vi vai tr ca ph n v i vi nhng sai phm trong kinh t tn dng lm nhim bn nn chnh tr v h thng lut php ca Pakian. Pakian khng phi l trng hp duy nht. Cc xu hng lc hu tng t c th thy nhiu nc khc nhau v d nh Yemen, Indonesia v Philippin. Trong nhng nm tm mi v chn mi gia Iran v Rp Saudi, c hai l nhng quc gia phin toi nht v tn gio ca vng Cn ng, lm mt cuc tranh ua thc s ginh a v thng tr trong vng nh hng ca o Hivi kt qu l, quan nim tn gio cc oan vn ch gii hn trong vng ca h nay trn lan ra khp th gii. S ton cu ha ca o Hi bt u khi pht t y. Cuc Ci Cch Hi Gio Vic Cn ng t ra l mt l la bo lon kht ting, c l phn nhiu nm vn ha Rp hn l Hi gio. Mc d vy nhiu nh quan st phng Ty, v ngay c mt s tn Hi Gio na, cng u cho rng vn ny c kh nng gii quyt c vi s tr gip ca tn gio. lm vic ny h i hi i vi Hi Gio phi c mt s tch bit r rng gia nh th v nh nc, mt cuc ci cch Hi Gio, m n ngi ta trng ch cng s c mt tc ng tng t nh cuc ci cch tng xy ra phng Ty. iu c nh gi l mt ng gp to ln ca ci cch phng Ty, l trong khu vc nh hng ca in Cha gio n to ra mt c s quay lng li i nhng hiu bit c cho l chc chn v v th gii tng l b tc i kh nng bt buc nhng ngi bnh thng nht phi lm hoc khng c php lm nhng g. Cng cuc ci cch b gy uy tn v quyn lc ca gii tng l; c bit l n kt thc s c quyn cai tr ca h thng gio hi i vi tn dn. Mt h thng nh th quyn th khng gii hn, m ngi ta cn phi gii phng ngi dn ra khi n, khng h c trong o Hi. Khc vi h thng nh th Cng gio v mt vi nhm o Tin Lnh nh, o Hi chng h bit n gii tng l cng nh khng h bit n mt cp bc o gio ti cao. Ngc vi nh th in Cha, Mosque (nh th Hi Gio) khng phi l c quan thn hc, m ch l a im, ti ngi ta t hp nhau li cu nguyn. ng cng hay c nhng cuc cu nguyn c tin hnh gia mt m ng trong mt ngi thuc lng nht cc bi kinh s ng ra dn li. Do khng c ta thnh ti cao, cho nn ng nhin nh nc ng trn tn gio chu u l tc ng ph ca cc cuc chin tranh tn gio cc nc theo o Hi l iu ng nhin. Nhn vt Khalif trc ht l mt quan nhip chnh th tc, khng phi l ngi sng lp ra nh th, mt ngi nh vy ng ta cha bao gi t thy cn thit phi t
Fareed Zakaria
120 of 197
v chng li. ng ta cho xy dng Mosque, bo tr cc hc gi v tn gio, nhng khng tc ng vo cc gio l. Chng no lnh cha to iu kin cho qun thn ca mnh cu nguyn, th chng theo nh c ghi mt trong nhng Hadith (tp sch v o l ca ngi Hi GioND) s thng tr ca ng ta cn mang tnh chnh ng. iu ny lm cho vic ku gi tin hnh ci cch i vi Hi Gio tr nn tha: Ti sao ngi Hi Gio li phi tin hnh mt qu trnh lch s, ch gii quyt mt vn xa l i vi h? Vic nhng ngi Hi Gio cha h c mt ng chn dn ng trn ht tt c h c th t lng tn knh vi ng ta, chnh l im ct li ca s kh x. Sau khi nh tin tri Mohammed thng nht uy quyn th tc c t ngn nm cng vi uy quyn thn linh vo bn thn mnh th vic tch ri chng ra i vi cc th h sau ny khng cn l vn bn lun. iu ny lm gim bt s kh khn cho c k thng tr ln k chng i trong vic bin minh cho cc hnh ng xut pht t c tin ca mnh. Nu mt lnh cha lun tm ra c mt thy tu xc nh cho tnh chnh danh ca mnh trc c Cha tri, th nhng k b o cng c th da vo nhau lm iu ny. n tn by gi tt c nhng lnh o theo o Hi t vua Saudi cho n Bin Laden u duy tr mt m cn thn tng l cho ring mnh. Song quy nh no cng c ngoi l. Nhnh Shia t phong l quc o Iran qu thc h c mt b my quyn lc thn quyn, c xy dng nn sau nm 1979 vi c cu rt phc tp trong c mt ngi ng u tng t nh gio hong ca in Cha gio. Bernard Lewis nhn thy y mm mng ca mt cuc ci cch kiu Iran c sp t: Khomeini in ha gio ha cc c quan Hi Gio, bng cch ng ta t nng mnh ln a v ca mt gio hong khng bao gi sai phm v to ra mt h thng nh th c t chc, trong nhng i din ca n m nhn nhng chc trch ging nh cc Hng y gio ch, cc Tng gim mc v cc Cha c. Tt c nhng ci chng hon ton chng c g dnh dng ti cc truyn thng Hi gio. eo cch nhn nh vy, th khi nim cch mng i gio s cha ng mt ngha, m bnh thng ra ngi ta khng lin tng ti tc ng ca Khomeini. [] C th ngi Hi Gio s to bo th nghim vic cu cha cn bnh in Cha gio ca h vi mt tr liu khng km phn in Cha gio hn: tch ri nh nc vi nh th. t l tr tru mt tc ng ci cch lu bn li n chnh t nh nc thn quyn Iran. Rt c th, nhn vt i tin phong ny ca ch ngha Hi Gio Cn ng s dn dt khu vc ra khi ci ng ct. Nu iu xy ra, d nhin khng
Fareed Zakaria
121 of 197
phi v Iran l mt nc dn ch nh nhng k cm quyn tng khng nh. lm iu nn dn ch Iran khng c nhiu kh nng. K no ng c cho mt chc v no , k s c cc Mullah (gio s Hi Gio) kim tra tn chn t k tc, mt nn bo ch t do d nhin l khng h c, v cc cuc biu tnh ca sinh vin nu cn thit cng s b n p quyt lit. Cc gio s quyt nh tt c, trong khi tng thng lm v Mohammed Chatami, mt trit gia v l nh thn hc lch thip, cng ch by t thi mt cch d ha vi qu v trnh sao khng li hu qu. Tuy nhin ngi ta khng c php nh gi thp tm quan trng ca tn hiu t s lng cao nhng ngi ng h v nhng pht biu mng tnh ci cch ca ng ta. T nhng l do c th hiu c Iran s bin i trong mt s pha trn gia cch mng v tin ha tr thnh mt nn dn ch trn tc. Nhng ngi theo gio l thn ch lm cho kinh t t nc sa st, kha ming dn chng v mt chnh tr v lm cho c mt th h tr Iran b tr nn xa l vi chnh qu hng ca mnh. uan trng hn na: Cng vi s tht bi hin nhin ca nh nc thn quyn, Iran d n kiu mu ca ch ngha Hi Gio quc t cng b tht bi, mt d n cho n lc sut t Maghreb sang tn Trung c tuyn truyn nh l mt la chn khc y huyn b i vi hin thc ngho i ang tn ti. Iran ngi ta thy r: Tro lu chnh thng l hin thc cng kh. Nu mt lc no y li c mt Mullah rao bn vin kin mang tnh gio l thn ch, c l mi ngi s phy tay cm n. Nhn vo s pht trin ca Iran c th ngi ta s mong mun cho nhng k theo tro lu chnh thng ln nm quyn khp mi ni ti Cn ng v nh vy chng s b mt i mi mi s tn nhim ca mnh. eo ci logic mt chnh th ca cc gio s hi gio mang tnh dn tc Rp s kch ng mt cuc ni dy khp mi ni, n trc tin s a n mt cuc ci cch Hi Gio v cui cng s kt thc mt nn dn ch. Nhng ai lp lun kiu nh vy, ngi mc phi sai lm trong t duy v p dng mt kinh nghim ring ca nhng ngi Shiite Iran cho phn cn li ca nhng ngi Sunni trong th gii Rp. Chng ta cng khng qun nhng g nhng ngi theo gio l thn ch gy ra i vi nhn dn Iran trong sut 25 nm va qua: Nn vn ha sng ng khi xa ca n b bp nght, kinh t ti t, mc sng suy sp trm trng. Mt cuc hnh trnh xuyn a ngc ri may mn lm mi tm thy c li ra, nghe chng c v khng phi l gii php c th gii thiu cho cc quc gia khc. Mc d ti Bangladesh, Pakian, Nh K v Iran ch ra, rng uy tn ca nhng ngi Hi Gio cc oan b gim st, chng no h cn tham gia trong cc cng vic c tnh chnh tr hng ngy; cc kt qu thm d cho thy h ng v tr thp hn so vi cc ng phi c v th trong x hi. Cc c tri hiu, rng mc d sng trong mt nh nc thn quyn th ng ph ngi ta vn c phi t qut
Fareed Zakaria
122 of 197
dn, tin bc vn c phi t qun l, tr em vn c phi t dy d. Cc gio s hi gio c th truyn ging rt cun ht; nhng lnh o t nc th h li chng h bit cht g. Chnh v vy m ngi ta s cn phi trng i lu lm mi thy c s thay i ca h thng Ai Cp v Saudi, v trong trng hp xu nht c th nhng nc ny s phi tri qua hng chc nm thng trm. Nu gi nh nhng k cm quyn cc nc ny cht c tng m rng cho nhng nh bt ng chnh kin tham gia vo chnh tr v qua bt buc phi tranh lun vi nhau v cc vn c th thay v lng lng trong nhng gic m thnh knh gia ban ngy, th c l nhng k cc oan s mau chng mt i sc hp dn. t c vic ny ngi ta chng cn phi lm ci vic qua mt m a dn ch vo m ch cn dng cm tin hnh ci cch. V d nh Ai Cp thu nhp bnh qun u ngi sut sot 4000USD/nm, nh vy cng t n ngng cho thy du hiu ca mt cuc thay i v chnh tr. Song, mc d ti y t lu mt tng lp trung lu cng vi mt x hi dn s c hnh thnh, nhng nhng ngi theo ch ngha Hi Gio vn cha c php tham gia bu c. Trong khi quc hi Ai Cp ng no cng chng c g ni. Vic n p bt k mt hin tng i lp no, cho d h l nhng ngi mang mu sc Ch ngha t do hoc Hi Gio, tt c u c li cho nhng k cc oan. Mt s t cc chnh th, nh Jordan v Marocco cho php nhng ngi ch trch h c mt khong khng hot ng no , v h c c nhng kinh nghim tt hn i vi chuyn ny. Nu gi nh nhng ngi theo tro lu chnh thng ha hp mnh m hn vo cc h thng ti cc quc gia qu hng h, c l ngi dn khng tn h thnh nhng anh hng m ch coi h nh nhng chnh tr gia a phng bnh thng. R rng rng ti Cn ng c t nhu cu v ci cch tn gio hn l nhu cu v ci cch chnh tr v kinh t. Li h ho v mt Hi Gio hin i i ra ngoi trng tm ca vn . Cng nh vy cc nc mt tri ln nhng ngi i tin phong ca phong tro cp tin khng ch i xem liu c th nh th s i n quyt nh din gii mt cch t do hn cc gio l in Cha gio. X hi vn tip tc pht trin, v thn hc phi tm cch t iu chnh cho thch hp. Nhiu nh kin bo th, m nhng ngi theo o Hi vn cn bm chc vo , cng thuc vo nhng chun mc gi tr ca in cha gio. Cc iu cm u c trc li, cm c bc n tin trong kinh Koran, nhng quy nh ca n v n ung king khem tt c u tm thy nhng ni dung tng t nh vy trong kinh thnh ca o in Cha. Tuy nhin nhng ngi theo o in Cha sng ch yu trong nhng x hi, ti hng pht trin t lu u do chnh tr v kinh t quyt nh; c tin ca h phi thch nghi vi iu ny. phng Ty tn gio phc v cho vic khi dy trng thi ni tm v tn ngng, khng phi l mt hng dn s dng dnh cho cuc sng x hi thng ngy. eo kinh thnh vic
122 of 197
Fareed Zakaria
123 of 197
th dm, tng gi v ti v, mc o qun lm t cc loi si khc nhau cho n nay vn b coi l iu ti li; tuy nhin ngay c nhng ngi tin theo o in Cha nht cng khng cn coi kinh thnh l thc o cho tt c mi s vt. Ai gi y ln ting phn i cho rng Hi Gio l khc, ngi r rng c l. nhng liu c phi Hi Gio thc s khc bit n ni ngay c trong mt mi trng t bn, dn ch, hin i n vn hon ton min dch vi mi s ci cch? Ti y vn ny cng c nhng v d chng minh iu ngc li: Nhng cng ng Hi gio hin i c th ly ra so snh c t lu Nh K, Bosnia, Maylaysia, v vi s d dt Nam na. C l cn r rng hn th na l s c mt ca tng lp thiu s Hi Gio bc M v chu u. ti tt c cc khu vc k trn Hi Gio theo kp s pht trin ca hin ti m khng cn phi c mt s ci cch no, bi v y phn ng mi ngi, cho d cha phi l tt c nhng tn ca n, u tm thy mt c hi sng cho tn ngng ca mnh m khng b ngu ha, ngoan o nhng khng tr thnh cc oan. S a dng ca cc con ng i n hin i (Tin Lnh, Cng gio, Chnh thng, M Latinh) c cp trong nhng chng trc y cui cng cng ch a n kt lun: Nu chnh tr v kinh t ng n th nhng ci cn li t n s n theo. Khi hnh tin ti dn ch Cng cuc ci cch v kinh t v chnh tr phi c chnh ngi dn trong vng ng ra gnh vc. Dn ch, Ch ngha t do phng khong v Ch ngha phi tn gio ch c th bt r nhng ni, m nu nh chnh nhng ngi c lin quan t mnh tm ra mt gii php cho vn . Cc nc phng Ty, m trc ht l Hoa K, c th v cn phi i theo nng qu trnh ny. Hoa K trn thc t l th lc chi phi ti vng Trung Cn ng; khng c mt chnh th no c quan h vi Washington li khng nh gi cao ngha quan trng bc nht ny. Do du m, do cc tnh ton qun s v do cc quan h c bit vi Israel ngi M s cn tip tc bn bu lu di vi vng ny, h trong tng lai vn phi tr gip chnh ph Ai Cp, vn phi bo v quc vng Saudi, v vn phi lm ci vic dn xp, ha gii gia Israel v Paleine. Chng phi n lc i hi mt s n b? Khng i hi cc nc vng Cn ng mt s p li nguyn vng v mt chnh tr, c ngha l, nguyn tt c nh c, tc l ch trng vo s n nh bng phong cch ngoi giao c in . Nhng khn ni vn li ch, cc quan h trong vng tt c hon ton khc hn nhng g c gi l n nh. Ngay c nhng ngi ch chp nhn quyn li chin lc ca Hoa K, cng phi tha nhn: Nc M ch c th ng yn hn, nu n ng gp vo vic lm cho cc chnh th vng Cn ng khng cn c nh h ho ht phong tro chng i ny n phong tro chng i khc mang tnh khng b, cc oan nh ko di cho n tn ngy nay.
Fareed Zakaria
124 of 197
lm iu , phng Ty trc ht phi nhn nhn ra, rng Cn ng vn tm thi khng phi l tin hnh dn ch. Ci cp thit hn c l Ch ngha t do phng khong mang tnh hp hin c m bo v iu ny nh chng ta thy, l ci g hon ton khc. t vn mt cch r rng nh vy s t c nhiu th: Ngi no bit, n mun i ti u, ngi thng n ch sm hn. K i thoi vi chng ta trong khu vc s cm thy nh nhm hn khi bit, rng chng ta khng nht thit mun ngay ngy mai ch h phi c bu c t do. i li h s phi t hi lng hn vi vic chng ta trong mt lot cc vn khc s khng t ra c nh bung lng. Do vy ngi Saudi n lc phi ngng ngay vic khuyn khch mt cch chnh thc hoc bn chnh thc i vi Ch ngha cc oan trng phi Wahabiyacho d y l mn hng xut khu quan trng th hai ca h. Nu c ai cho rng, iu ny ng chm n quyn t do by t kin, th n ng l nh vy. Vng triu phi nm c gy nhng nhn vt m cao o di trong gio phi v nhng i din ton quyn ca ngnh gio dc v cm h khng c nghing ng ly le Ch ngha cc oan. Cairo chng ta s kin quyt i tng thng Mubarak phi lm sao chm dt cc biu hin chng M hoc bi Do i trong cc phng tin thng tin nh nc v i c pht hnh cc kin khng chnh thng. C nhiu ci trong trm trng hn l nhng g ngi ta hin nay nghe hoc c c, nhng cng c nhng ci tt. Ci c bn vn l, nhng iu con ngi quan tm cn phi c em ra bn lun khng ch v hnh ng ca ngi M vng Vnh, m cn v cc chnh sch ca chnh ph ca mnh. Vn vo Israel, cc nc Rp ngi ta c th xin li nhiu chuyn v c th nh lc hng ch i vi nhng tht bi ca mnh mt cch tuyt vi. bt k ni u cc quc gia u c th c mu thun vi nhau v mt ngoi giao (v d nh gia Trung uc v Nht Bn), nhng him c ni no cc quan h li b u c n mc nh dc bin gii Israel v cc nc Rp. Phn n v vic Israel chim ng di Gaza v vng Ty Jordan i vi ngi Rp ngy nay ai nu mun c coi l ngi tt u phi c mt thi nh vy. Nhng cho d thi phn n ny c nhng k cm quyn cay c kch ng ln mt cch gi to, th ngi ta cng khng th n gin lm ng. ua i pht AlJazeera v cc din n v chnh tr hnh thnh nn mt cng ng mi theo Ch ngha dn tc Rp, m ni dung cu chuyn chnh ca n l ni thng kh ca nhng ngi dn Paleine. Nu vn ny khng c gii quyt, n s lin tc dy ln thnh vn ni bt, s lm nng n thm mi quan h gia Hoa K v ton th th gii Hi Gio v nh mt li gm Damocles l lng trn u Israel. Hoa K s tip tc c ngha v m bo an ninh cho Israel, nhng ng thi khng c php b qun s ch i vi an ninh ca chnh bn thn mnh v i vi cc quyn li ca ngi
Fareed Zakaria
125 of 197
Paleine. iu tt nht l c ba pha thng nht c vi nhau trong nhim v m bo an ninh cho Israel v gip cho ngi Paleine trong vic thnh lp nn mt nh nc ca ring mnh. Mt nn ha bnh gia Israel v Paleine cho d khng th un nn li c nhng pht trin sai lm trong cc nc Rp, nhng t nht n cng ng gp mt phn trong vic gim bt cng thng gia cc nc ny vi phng Ty. Hp l hn d nhin l vic ci cch kinh t v ci cch chnh tr theo ng nh trnh t c vit. Cho d tnh trng bt cp trong khu vc khng n thun ch do nhng nguyn nhn bt ngun t kinh t gy nn, song ng l ra n cng cn phi ng gp mt ci g vo vic gii quyt vn . Vic ch ngha t bn l con ng chc chn nht nhm kim sot quyn lc nh nc cng nh to ra mt tng lp trung lu, chng ta tng tho lun t m. Ging nh Ty Ban Nha, B o Nha, Chile, i Loan, Nam Hn v Mexico, Cn ng cng vy, ci cch kinh t c th chuyn sang ci cch chnh tr. Vic hin i ha kinh t s to iu kin thun li cho s pht trin mt nh nc php quyn (khng c lut hp ng khng c Ch ngha t bn), cho vic m ca ra bn ngoi, cho vic tip cn vi cc loi thng tin v cha ht n cn to nn s ln mnh ca mt giai cp kinh doanh. c bit cc thng gia Rp v cc ch x nghip ngm trng ch mt cuc thay i h thng, bi s ci m, nhng lut chi tin cy v s n nh x hi l nhng iu tt i vi kinh doanh. Nhng nh kinh doanh ny l nhng ngi u tin thay v lin tc sinh s v gy chin vi nhau, h u mong mun c s tin b. Nghing v pha nhng li th vt cht thit thc h sn sng t b nhng thc h mang tnh cm tnh. Nhng bi v s nhng ngi thch xy dng nhng lu i bng ct hn l bn rn vi cc vn thc dng hin nay ang chim s ng, cho nn Trung Cn ng c hin c hin tng, ta nh iu m Winon Churchill thi ni v vng Balkan: N lm nn nhiu lch s hn l n c th tiu th. gii kinh doanh Cn ng ph thuc hoc vo du m hoc vo cc mi quan h vi cc gia nh ca nhng k thng tr. Ch s hu ca h v bn cht khng phi l t bn ch ngha, m l phong kin, tng ng vi cc nh hng chnh tr. Mt tng lp kinh doanh, xng ng vi tn gi ca n, c th th hin r l ng lc cho mt cuc thay i trong khu vc v ko theo tt c cc lc lng khc trong x hi. Nu nh vn ha cng ng mt vai tr nh vy, th li cng tt, bi v y n s c nhit lit hoan nghnh. T hng ngn nm nay dn tc Rp l mt dn tc thng mi v kinh doanh; c s kinh doanh lu i nht c l l cc Bazaar (ch vng Rp). Hi Gio cng vy, i vi thng mi v nguyn tc n cng rt ci m (bn thn Mohammed cng l mt thng gia). Do bi ngi dn Cn ng xt cho cng cng phi t mnh u tranh cho s nghip hin
Fareed Zakaria
126 of 197
i ha kinh t v chnh tr, cho nn gi y vn s ph thuc vo vic mt nhm x hi sau khi t c v tr thun tin t qu trnh ci cch liu c tip tc y mnh cng vic ny. Mt kch bn nh th xem ra cng khng n ni ti. T lu c nhng chuyn ng trong khu vc: Jordan gia nhp WTO, k kt mt hip nh t do thng mi vi Hoa K, mt phn cc x nghip nh nc ca n c t nhn ha v n cng khuyn khch c n vic giao thng vi Israel. Rp Saudi cng vy, ang c gng gia nhp WTO. Ai Cp ang tin hnh nhng bc ci cch rt r, Bahrain v Cc Tiu Vng uc Rp ng Nht ang th vt qua s ph thuc vo du m. Tiu vng quc Dubai hin ch c 8% tng thu nhp quc dn t kinh doanh du m v tuyn b c nh tr thnh mt trung tm thng mi v ti chnh quc t, mt ingapore ca n ng (hy vng, rng n cng s hc hi vic i x ca o quc i vi cc thnh phn sc tc v tn gio thiu s v quyn li ca chnh bn thn mnh). Ngay nh Rp Saudi cng nhn thc c, rng nhiu nht l mt trong s ba ngi nhn vic tr tui s lm vic trong ngnh cng nghip du m. Hin nay tng thng Algeria Abdelasis Bouteika ang mi cho mt cch tuyt vng cc nh u t nc ngoi nhm ci to li nn kinh t quc dn ang b tn thng. Vic kin tr cc cuc ci cch ang c qung b l cng vic hng u Ai Cp. Cho d Jordan c th lnh quc gia vo hng tin b hn v Rp Saudi c v tr chin lc quan trng hn do tr lng du m ca n. Song nc cng ha vng sng Nil vn l trung tm tinh thn ca vng rp. iu c sc thuyt phc hn tt c mi phn tch kinh t v tt c nhng pht ngn y nhit huyt c nhng tin b v kinh t v chnh tr ca n chng minh, l vic Hi Gio v Hin i chp nhn ln nhau v thc t l ngy nay ngi Rp khp mi ni trn th gii cng m rng ca i vi tt c mi c hi. V nh vy, cng ging nh cc nc ng tng c nhng thnh cng ca nn kinh t Nht Bn truyn cho cm hng, gi y cc nc vng Cn ng ang cn phi c mt con nga ko ca khu vc. Chng bao lu na cng s xut hin thm mt ng c vin mi cho nhim v ny: l Iraq. Trc khi Saddam Hussein bin c t nc thnh trng th nghim s in khng ca mnh, ngi Iraq thuc vo nhng dn tc tin b nht, c hc nht v th tc nht ca khu vc. uan trng hn c du m l s giu c v ngun nc t bao i nay ca quc gia ny. Iraq l lu vc ca hai dng sng (vng ny c tn gi l Mesopotamia) v thuc vo vng c nn vn minh lu i nht ca nhn loi. Baghdad, t hng ngn nm nay l mt th pht trin rc r, nm cch vn treo Babylon, mt trong by k quan ca th gii, 50km v pha Bc.
Fareed Zakaria
127 of 197
Trong nhng nm nm mi t nc ny c mt x hi dn s pht trin cao; nhiu k s, bc s v kin trc s l ph n. Vi mt chng trnh ti to nghim tc v di hn ngi ta c th xy dng li t nc ny tr nn nh nc Cn ng u tin, vn ha Rp c kt hp vi s nng ng v kinh t, vi s khoan dung v tn gio, vi ch ngha t do phng khong v mt chnh tr v mt th gii quan hin i. V s thng li nh thng thy s chnh l nhng tm gng mi ngi noi theo. eo omas ONeil, mt chnh tr gia nh ni v nguyn pht ngn vin ca H ngh vin Hoa K, th chnh tr lun c cho l mang tnh a phng. iu ny cng ng vi chnh tr ca s tc gin. Chng phi cuc chin gia cc nn vn minh c vin dn mt cch lin tc, chng phi s xm nhp ca cc dy chuyn n nhanh, v cng chng phi chnh sch quc ca Hoa K khuy ng ni bt mn ca ngi dn Rp bnh thng, m chnh l thc t i ngho ca anh ta di s cai tr ca mt chnh ph c on, tc ot t do, ngn cn khng cho php anh ta c c mt cht no quyn c tham gia vo cc vn chnh tr. D nhin nhng g anh ta tnh s vi nhng ngi M, chnh l s thng ng ca h vi nhng k lm hi anh ta. Ai tin rng vn ny ch xy ra ti khu vc Rp, v ngi Rp kiu g cng chng bao gi t thay i, th hy nn nh, rng trc y 25 nm c nhng cuc biu tnh chng M quyt lit nhng quc gia nh Chile, Mexico v Nam Hn. Nguyn nhn ca ni tc gin khi cng ging ht hin nay: Con ngi au kh di s thng tr ca cc chnh quyn m nhng k bo tr ca chng lm cho chng tr thnh i din ca nc M. Vi thi gian nhng k c ti tr nn phng khong hn, cui cng h cng cho php tin hnh ci cch v kinh t v chnh tr; cht lng cuc sng tng dn. V vy cho nn s tc gin i vi Hoa K gi y gim xung mc phn khng thng thy l s chng li ch ngha quc trong vn ha. Nu trong tng li ch ngha bi M ch gii hn nhng cuc biu tnh chng M ca ngi Rp trc cc tim McDonald, th nh vy cng t c nhiu lm ri. H ng Phc Tp Ca Nhng Bnh Rng. Truyn b T Do v Dn ch khng phi l cng vic d dng. Song khng v th m phng Ty v c bit l Hoa K li c php chn nn. Tng t nh th tnh trng ny khng c php a n vic ngi ta chnh thc cng nhn cc chnh th n p t do ch l loi tai ha c cho l nh nht; ng n hn l phi th hin mt thi r rng. S vi v, xy ra khi p buc mt s nc phi tin hnh bu c trong nhng nm va qua, thng cho thy l phn tc dng.
Fareed Zakaria
128 of 197
nhng quc gia nh Bosnia, ni cng dn ca n ch vi thng sau khi k kt hip nh Dayton c ku gi tham gia bu c, th chnh nhng lc lng v chng tc qua bu c li tr nn nhng th lc mnh m, chng lin tc ph hoi cng cuc xy dng mt trt t t dodn ch. Nhng k phn bit chng tc tip tc nm gi quyn lc, tip tc nm trong tay h thng t php qua nhng ng ng ca mnh, nm vng s iu khin h thng cnh st. H thng c tip tc tn ti v km hm s t ph nhiu nm lin nu khng phi l c hng chc nm. ng Timor v Afghanian ngc li cho thy ch li ca mt giai on chuyn tip lu hn. Nhn chung, trc khi thc hin cuc bu c trn ton lnh th vi s tham gia ca nhiu ng phi ngi ta cn phi c nm nm tin hnh ci cch v chnh tr v xy dng cc thit ch x hi trc ht bi v , ni tng t nh Iraq c nhng s tng phn mnh m v a phng, sc tc hoc tn gio ang ng tr. Ch c nh vy mi hy vng, rng bu c s din ra trong mt khng gian, trong y x hi dn s, cc hot ng t php, cc ng phi v h thng kinh t hot ng t trc . Ging nh mi ni trong cuc sng y n cng ty thuc vo thi im thch hp. Lm cho ch ngha hp hin n su vng chc vo trong mt x hi l mt vic khc kh khn hn so vi vic t chc thc hin cc cuc bu c. Cng cuc t do ha v dn ch ha ngi ta ch t c s bn vng khi tin hnh chng bng nhng bc i nh; mt cuc bu c cng chnh l mt bc i nh vykhng t hn m cng chng nhiu hn. Do bi iu ny gi y cng c bn lun khp mi ni, trong cc c quan chc nng v cc hi on t thin t nhn, cho nn c hai loi c quan ny ngy cng quay sang ng h cc quc gia th gii th ba trong vic cng c cc c cu c t chc theo nguyn tc t do hin nh. C quan ti tr nh Qu h tr dn ch quc gia Hoa K NED (National Endowment for Democracy) hoc c quan vin tr pht trin USAID (United States Agency for International Development) u khuyn khch m ca th trng, thnh lp cc cng on v cc ng phi cng nh xy dng mt c quan t php c lp. Mc d vy cui cng cc cuc bu c lun vn l ci quyt nh. Chng no mt chnh th c th chng minh rng n c nhn dn la chn qua bu c, lc Washington v phn cn li ca th gii s cho qua tt c, cho d ngi ng u nh nc l Yeltsin, l Askar Akayev hoc l Carlos Menem. Cc cuc tranh c l th rt n khch trong v tuyn truyn hnh. nhng lm cch no em nh nc php quyn ln mn hnh? V qu ng l c mt cuc sng sau k bu c t nht l i vi cc c tri. Ngc li s thiu vng cc cuc bu c bnh ng v t do cho d l mt khim khuyt, nhng nh th cng cn lu mi ng ngha vi s c ti. Lm theo nguyn vng ca ngi dn l mt o l ca nh nc trong nhiu o l khc,
Fareed Zakaria
129 of 197
trung thnh vi hin php t do ngc li l mt thc o tt hn nh gi mt chnh quyn. Nhn phm con ngi v quyn t quyt t c s trn cc quyn c bn, quyn t do kinh doanh v quyn t do tn ngng. Mt nh nc lin tc c cc hnh ng m rng cc quyn ny, ngi ta khng c php n gin chp cho n ci m l ch chuyn quyn ngay c khi b n cai tr mt cch khng dn ch. Singapore, Malaysia, Jordan v Marocco c th l ch a nguyn v chnh tr cha c pht trin my; b qua iu ny th mi ngi dn v mt i sng, v t do c nhn v hnh phc ring t c th ni l h c m bo hn nhng nc c ti chnh hiu (Iraq, Libya) hoc nhng nc dn ch thiu t do (Venezuela, Nga, Ghana). Hn na nim hy vng c xy dng trn vic Ch ngha t bn mang tnh ton cu s thc y qu trnh t do ha v vic th trng v o c s cng c ln nhau tr nn vng chc hn. Nhim v chnh tr kinh t nng n nht c l l qu trnh hin i ha ca cc quc gia vn c thin nhin u i v mt ti nguyn. Cho n nay c th ni rng mi c gng u tht bi trong vic gi cho cc nc ny c c mt cch ng x c trch nhim i vi nhng ngun thu nhp tri cho ny. Ngn hng th gii theo ui mt k hoch ha hn nhiu trin vng t nm 2002 ti cng ha Chad. Mc d quc gia Trung Phi ny y hp dn vi nhng cnh ng du m bao la, s quan tm ca cc nh u t ngoi quc vn cn rt r, h cha dm u t mnh do v lin tc c hin tng mt n nh v chnh tr. Song to iu kin khoanh vng v khai thc, nh bng ng ra bo tr d n trc cc t hp a quc gia v tr gip chnh ph Chad bng cc khon cho vay. p li nh l mt kt qu ng trc quc hi phi ra mt iu lut, theo 80% thu nhp t du m phi c chi dng cho y t, gio dc v cc h tng c s trong nc, 5% cho cc ch t lng ging ca khu vc khai thc v 10% cho th h tng lai di hnh thc mt qu y thc. Cn li chnh quyn c ginh 5% ty nghi s dng. vic thc hin trn thc t ng nh trn l thuyt, nh bng ra iu kin l cc li nhun thu c phi c chuyn vo mt ti khon ti nc ngoi, ti khon ny s do mt hi ng gim st gm nhng cng dn c lp c uy tn ca Cng ha Chad gim st. Nu m hnh ny c kt qu tt, tt c nhng nc khng ph thuc vo s tr gip ca ngn hng th gii, c th rt ra bi hc t y bin chuyn tai ng do ti nguyn giu c thnh mt iu may mn. V cui cng chng ta cn c mt s phc hng Ch ngha hp hin. Ch ngha thun ty dn ch hin nay dn n hu qu, khng ai suy ngh v vic mt hin php i vi mt nc cng nghip mi s c ni dung nh th no. Nhng ngi i tin phong nh Montesquieu v Madison chi tit ha Ch ngha hp hin th k 18 thnh mt h thng phn quyn, sao cho trnh khi vic tp trung v li dng quyn lc. t c iu ny s khng , nu nh ch nu ra mt danh
Fareed Zakaria
130 of 197
mc cc quyn c bn; ngi ta cng cn cn phi c nhng c ch bo v cc quyn , lm sao cho nh nc mun xm phm cc trt t lut php cng khng d dng g. Nhng ci nh vy mt khc s c t n bng cch kt hp li cng nhiu cng tt cc t chc x hi, bi nh Madison ni: am ng cn phi c gii c bi am ng. Ngoi ra hin php phi c gng trung ha cc xc cm thi qu ca m ng qun chng, bng cch b xung vo quyt nh ca a s bng s ng thun chnh tr. Hin php ca Nam Phi chng hn l mt hin php khc thng, c cu trc i ch khng dn ch, n ginh cho nhng nhm thiu s c nh hng ln mang tnh a phng cng nh nhng nhm thiu s sng ri rc khp t nc nh b tc Zulu hoc nhng ngi da trng mt nh hng qu mc bnh thng. nhng chnh ci ny lm gia tng kh nng tn ti ca nn dn ch Nam Phi trc vn nn ngho i v cc quan h x hi bi thm. iu ng tic trong thi gian cui nim tin st gim i vi cc ban b khng hnh thnh qua bu c, i vi cc tng i din, i vi ch lin bang, i vi cc yu t kim tra v cn bng, l nhng yu t m lut hin php thnh vn v bt thnh vn ca chu u tr tnh. Nh li hin php ca thi Cng Ha Weimar, mc d vi tt c mi s cht ch n vn khng th chng li c ch ngha pht xt, s c ngi t cu hi, cc ti liu nh th trong trng hp gay cn liu cn c gi tr bng t giy m trn chng c in ra (c nh l bnh thng ra mt h thng chnh tr s ng i tt hn vi mt chui cc s kin gm vic tht bi trong cuc chin, ni lon, khng hong kinh t v lm pht phi m ). Tt c nhng g cn tr mt h thng dn ch trc tip u c coi l s gi mo nguyn dn chng. Cch gii thch v on ny ca nguyn tc a s c th nhn thy khp mi ni trn th gii. Song vn l: c bit trong cc nn dn ch non tr phng chm t c cho chin ng c tip thu mt cch qu cu ch. Vic khng c mt hin php chung no ph hp cho tt c mi nn vn ha, l mt iu ng nhin. Vn khng phi l vic qung b mt hnh thc nh nc nh l mt liu thuc vn nng v chnh tr, m l ch nh ngha mt cch mm do khi nim n ch t do, trong nhn mnh ng thi c hai mt T Do v Dn ch. Mt nn dn ch ch thc l mt h thng nhy cm, trong hai yu t ni trn cng vi cc lc lng trung gian (Tocqueville) ng thi tc ng nh l mt h thng bnh rng c kh chnh xc. c th nhn thy r rng iu ny, chng ta cn phi hi tng li mi mt truyn thng t do hin nh lm nn du n ca phng Ty, l nhng iu cng c th s gip cho s lnh o nh nc mt cch khn ngoan bt k ni no trn th gii.
Fareed Zakaria
131 of 197
Song s quan st s l khng y , khi m chng ta ch hng ci nhn ca mnh vo nhng khu vc khng hong xa xi, ngho kh, ni m hu nh chng c cht g chung vi phng Ty giu c v dn ch. Nn dn ch l mt cng trng xy dng lin tc nc ngoi cng nh trong nc. Ngay c lch s ca cc nc mt tri ln cng tng tri qua trong s ging x gia nguyn tc a s v ch ngha t do phng khong. Trong mt hnh thc c bin i n tn ti cho n tn ngy hm nay, vng khng nhng th n cn tip tc m rng. Khng c ni no ch ti mt a im duy nht li c th kim chng iu mt cch d dng nh Hip Chng uc Hoa K.
Chng Nm Tt u Nn Ha Xu
Ngi ta ni rng tin bc khng th mua c hnh phc, nhng ta c th

ngh n 5 nghn t cng c cht nh hng no y. Trong mt phn t cui ca th k ny, Hoa K bm bng y tin vo gi tr thc GPD ca mnh (1), tuy nhin trong mi cuc iu tra cng nh cc bin php c dng bi cc chuyn gia tm l cho thy rng ngi M cng chng hnh phc g hn so vi hai mi lm nm trc. Khng nhng t nc tr nn giu c hn, n hon thin hn v mi mt. a s ngi M khng cn nh rng quc gia ca h gn trong tnh trng v trong nhng nm u 1970s. Ti t v mi nhc Vit Nam, t nc ny phi vt ln vi s nh tr, khng hong du la, nhng bo ng v chng tc v t l ti phm gia tng. Nhng trong hai thp nin sau, nn kinh t Hoa K bng n gn nh lin tc (ng nhin cng c nhng giai on kinh t suy gim trong thi gian nay, nhng trn kha cnh lch s th nhng nm 1980s v 1990s s c nh n nh mt giai on di ca s pht trin trong thi bnh. Ngay c s thu nhp trung v tng b tr tr trong nhng nm 1970s v 1980s, tng cao trong mi tng lp ngi M trong nhng nm 1990s, t lp ngi cc giu n lp cc ngho.) u nhp bnh qun u ngi tng n 50 phn trm, ti phm gim, quan h chng tc tin trin, thnh th bt u tng trng li, v mi phn t ca ci gi l ch s ngho kh u gim. V phng din quc t, s thay i cn mnh lit hn. n u thp nin 1990s cuc Chin tranh Lnh ton thng, ch ngha cng sn b ph hu, ch ngha x hi b mt uy tn, v nc M ng trn c th gii v chnh tr, kinh t, qun s v vn ho. Ta ngh rng thnh cng nh th hn s lm mi ngi phn khch.
131 of 197
Fareed Zakaria
132 of 197
Tuy nhin ngi M li khng ngh nh th. Mc d tin trin xy ra mi mt, h li cho rng c iu g sai tri tn gc r ca t nc ny c bit l vi h thng chnh tr ca h. Ni mt cch n gin, rng a s ngi M mt i nim tin vo nn dn ch ca mnh. Nu chng ta phn tch nhng g nm bn di ca s bt mn ca ngi M, ta s tm thy rng nhng tr ngi ca nn dn ch Hoa K th cng tng t nh nhng quc gia trn ton th gii tri qua. Ln sng dn ch trn vo nc M mt cch mnh m, c l mnh hn mi quc gia phng Ty khc. c thnh lp bng mt nn cng ho vi nim tin vo s qun bnh gia ch ca a s v quyn li ca thiu s hoc rng hn, gia t do v dn ch Hoa K ngy cng chp nhn mt ch ngha dn tu n gin chuyn trn trng tnh i chng v s ci m nh l nhng bin php ch yu cho s chnh thng. T tng ny tc ng n vic hu hoi nhng nn tng xa c, vic xem nh quyn lc truyn thng, v s khi hon ca nhng nhm quyn li c t chc, tt c u di danh ngha ca nhn dn. Kt qu l s mt qun bnh trm trng trong h thng nc M, dn ch hn nhng li km t do hn. Mt ngi nc ngoi c th cho rng tht k l khi bo rng nn dn ch hng mnh nht trn th gii ny li ang tri qua mt cuc khng hong nim tin, nhng y l s tht. Nu iu ny nghe c v cc oan, hy ngh n con s thng k n gin v thuyt phc nht: vic suy gim nim tin vo th , biu tng ca h thng chnh tr ca quc gia. Trong nhng nm u 1960s i a s ngi M hn 70 phn trm ng vi on vn sau: n c tin tng vo chnh quyn hington lm nhng iu ng n trong ton b hoc hu ht mi lc. Sau ba mi nm i xung, con s hin nay ch chim gn ba mi phn trm. Nhng ngi tham gia thng k cho thy nim tin vo Washington tng li sau ngy 11 thng 9, 2001: Mt thng k ca vin Gallup vo thng 10 2001 cho thy c 60 phn trm tin vo Washington ton b hoc hu ht mi lc , nhng vo thng 6 2002, con s y quay li vo mc ca tin 11/9. Ngay c s cp bch c hm nng rng cuc chin chng khng b khi s nhng chng c vin cnh no cho thy rng ch s tin tng s quay li mc ca nhng thi k 1940s, 1950s v 1960s. y khng ch l thng k duy nht. Nhng phn hi v cu uan chc chnh quyn khng m xa g n nhng ngi dn nh ti ngh g cho thy hu nh chng cng i xung nhanh chng k t 1960. ng k Harris v h s hn ght i t mc trung bnh ca khong 34 phn trm vo nhng nm 1960s ln n mc trung bnh ca 63 phn trm vo nhng nm 1990s. V c nh th, mi o lng v nim tin ca qun chng u ch v mt hng m m.(2) Mc bu c (trong cc cuc tranh c tng thng) gim xung gn 20
Fareed Zakaria
133 of 197
phn trm t nm 1960. S gim st cn nhiu hn trong gii da trng v c s tng vt trong gii c tri M gc Phi k t nhng nm 1960s, khi lut Jim Crow nhm loi b tng lp da en min Nam b bi b. V s suy gim ny xy ra d trong hai thp nin va qua cho thy nhng c gng tch cc nhm ku gi ngi dn i bu vi lut vn ng c tri.(3) Mt s cho rng ch s ngi i bu thp l du hiu ca s tho mn, v th c vui v v ng lo lng. Nhng iu ny li c ngha l t l i bu cao trong qu kh vo nhng nm 1950s khi nhn dn ang mang tinh thn cch mng, l khng ng. Trong bt c trng hp no, cho t cch bu c nh th no, th vic suy gim nghim trng nh th cng ng tm hiu. Bu c khng ch l mt hnh ng ph thng ca bn phn cng dn trong mt x hi t do m cn l mt trong nhng ngha v nh nhng nht. Bn ch cn n phng b phiu vi nm mt ln. Nhng ngha v cng dn khc i hi nhiu n lc hn v d nh thnh vin ca mt t chc chnh tr hoc trong mt u ban gio dc cng suy gim mt cch ti t hn. Vi vic s dng hng lot d kin y n tng, nh khoa hc chnh tr Robert Putnam cho thy vic tham gia cc hot ng cng cng v ngha v cng dn nhn chung gim n 40 phn trm t gia thp nin 1960s. Vic bt mn vi h thng chnh tr c th hin r trong cch ngi M i bu, tr li nhng iu tra kin qun chng, vit th cho bo ch, ni chuyn trn truyn hnh v thc s biu l quan im ca mnh trn bt c hnh thc no. Hy xem xt nhng tiu ca nhng nghin cu quan trng v chnh tr Hoa K trong nhng nm cao tro 1990s: V sao ngi M ght Chnh tr; L bc n thnh Gomorrah; Hm hnh; S Phn bi ca Dn ch; Dn ch ra To; Ht hong b chy; Chnh tr Bn thu; Demosclerosis. c s cn c chc bi nh th, u than vn v hin trng ca nn dn ch Hoa K. Derek Bok, cu gim c i hc Harvard, t tn cho mt nghin cu thu o gn y v nn dn ch Hoa K: Sai lm ca Chnh ph. Ngay c sau ngy 9 thng 11, ln sng mi ca lng yu nc thin v vic ca ngi t quc, l tng, nhn dn, nhng rt him cp n chnh tr hoc gung my chnh tr. Nu c chng na, cc ging iu u i theo mt truyn thng c dng sn l tn cng gung my chnh tr. Khi chng ta cn nhc v thi ca cng chng i vi chnh quyn chuyn t tch cc sang tiu cc trong sut ba thp nin vi s pht trin vt bc v kinh t v x hi n nh, th cu hi cng thm b n v kh m khng kt lun rng c chuyn g khng ng vi nn dn ch Hoa K. gii thch cho s suy thoi ny, mt s li cho cuc chin Vit Nam v v Watergate, nhng ngi khc th cho rng l do s bnh trng khng ngng ca
Fareed Zakaria
134 of 197
chnh ph, mt s khc ngh rng l do s duy gim v phm cht ca cc chnh tr gia. Nhng trong mt cuc iu tra k lng ca cc hc gi ca Harvard's Kennedy School of Government kt lun rng khng phi nhng vn trn l nguyn nhn, t nht l ton b.(5) V d: mc d Vit Nam v Watergate r rng l ph mt bng en ln chnh ph, s i xung ca thi cng chng bt u trc khi chin tranh Vit Nam tr nn xu i v tip tc i xung sau khi Vit Nam v Watergate chm vo qun lng. Tng t nhng km phn ni bt l lng tin ca cng chng cng xy ra trong hu ht cc quc gia cng nghip, do nguyn nhn ca hin tng k l ny khng hn l ca ring nc M (nh v Watergate). V vn pht trin ca b my chnh quyn th mc d s lng nhn vin v c quan chnh ph Washington tng trng rt mnh trong thp nin 1960s v u 1970s nhng so vi tng th kinh t, t l pht trin ca chnh quyn lin bang hu nh gi nguyn mc trong hu ht mt phn t ca th k ny. S tng trng mnh m nht ca chnh quyn n t vic m rng cc chng trnh phc li v cng ph bin nh An sinh X hi v Tr cp Y t. Chng ta hy bt u bng cch lu rng Chin tranh gii th II v thi k sau y l giai on c bit ca ch ngha yu nc. Mi dng thc gia nh, nh th, ngay c cc tp on thng mi gim thiu v tr ca mnh so vi nh im ca chng vo nhng nm 1950s. Xu hng ny l mt phn ca mt phong tro rng ln tch xa vi trt t n nh v tp trung ca thi k hu Chin tranh gii th II v hng v mt x hi thin v s nhanh nhy, cnh tranh v ch ngha c nhn vi s hoi nghi i vi h thng giai tng v n nh. D c s hi sinh tht s ca ch ngha yu nc, s kin 9/11 khng xoay chuyn c chiu hng lu di ny. tng v s i xung v phm cht ca gii lnh o chnh tr k t nhng nm thng thanh bnh chim mt ch ng mnh m trong tr tng tng ca cng chng. Mt hc gi vo tui tm mi hng hn bo ti rng: hi ti cn tr, mi khi ti nhn v hington, ti y nhng hnh nh ca cc chnh tr gia tm c gii oosevelt, arsha, enhower, acrur, ruman, cheson. gy nay, ti y ichard ephardt, enn tert v eorge . h. (Chng ti ang n tra trong mt phng n ring ca mt trong nhng cu lc b ni ting New York, mt khung cnh hon ho cho hoi nim mng lung.) Nhng thi trai tr ca ng, nhng nm 1930s v 1940s, b thng ng bi giai on i Khng hong v Chin tranh gii th II. Nhng giai on kh khn thng xut hin nhng nh lnh o ti gii. Trn thc t, chng em li nhng iu tt nht trong a s chng ta. Hy xem 9/11 chuyn ho George W. Bush v hu ht c nc ra sao. h v i nht ca nc M thng c ca ngi trng thnh vo thi im ca vic ku gi s chu ng v hi sinh. Cuc chin
Fareed Zakaria
135 of 197
chng khng b hm nay cng lp li li ku gi hi sinh, nhng i vi a s ngi M, n khng hoc cha i hi vic phi thc s phc v. Nhng ngi c ku gi th hin trng Rudolph Giuliani, nhng cnh st v lnh cha chy ca nh ph New York, nhng Bit kch Afghanian th hin mt cch anh dng. T gc nhn ln hn ca lch s, khi nim v nhng chnh tr gia ngy nay tht s ti t hn bnh thng l mt iu bun ci. Mt vi ngi hoi nim v nhng ngy xa tt p khi Rutherford B. Hayes hoc Millard Fillmore ang l tng thng. Trong sut chiu di lch s ca mnh, nhng chnh tr gia Hoa K l nhng con ngi bnh thng, c tnh cnh tranh, tm cch sng cn v ni tri t bn trong ngun my. Khi cn l gim c Harvard, Bok hi Ch tch H vin omas P. O'Neill rng ng ta c ngh rng phm cht ca nhng ngi c bu vo uc hi trong ba mi nm qua tt hn hay xu hn. ip (O'Neill) tr li, rng l phm cht c tt ln, tt hn rt nhiu. hng kt qu r rng l xu i. Trong thi gian lm hip s ng Ki St tranh c vo gh tng thng, nh triu ph qui g Ross Perot cng tuyn b tng t v tri nghim ca mnh khi i u vi Washington. on ngi tt, h ng xu. ng lu . th iu g lm cho h thng chnh quyn xu i? i im cng chng thay i nim tin l mt du hiu quan trng. Ti sao thi ca cng chng thay i vo gia thp nin 1960s v tip tc i xung? C mt thay i ln trong thi im ny v vn khng gim st: qu trnh dn ch ho chnh tr. C v l lng khi bn v dn ch ho trong mt nn dn ch, nhng hin tng k l ny c th din t tt nht bng cm t y. K t nhng nm 1960s a s nhng gc cnh ca nn chnh tr Hoa K cc ng chnh tr, cc nghnh lp php, cc c quan hnh chnh v ngay c cc to n m ca tip xc v chu nh hng nhiu hn vi cng chng vi mt n lc y thc tr nn dn ch hn trn cu trc v tinh thn. Vi iu k l l hn ht, s thay i ny dng nh trng hp vi s suy gim v v tr ca chnh nhng c quan ny. Vn khng phi l a s ngi M thy c vic ny. an phin ca h thng thc s trong mt ngn ng ngc li: hng ai chu lng nghe nhng ngi nh ti. Nhng nhn xt ny cng ng s tht, trong ng cnh ca nhng t chc c quyn li c bit hin ang vn hnh Washington, nhng iu m ngi M khng thng nhn thc c rng y l h qu trc tip ca nhng thay i trong vi thp nin va qua. Mt h thng cng ci m th cng b lng on bi tin bc, vn ng hnh lang, v nhng k cung tn. S thay i Washington khng phi l cc chnh tr gia xa lnh ngi dn M v khng chu lng nghe nhng thnh cu ca h m chnh l h khng lm g c ngoi vic lng nghe dn
Fareed Zakaria
136 of 197
chng M. Washington hin ti c t chc chung quanh vic theo ui quan im ca cng chng. N thu nhn c mt i qun ch lin tc d mch ca nhn dn Hoa K trong bt c mi vn c th. N li thu nhng ngi khc nhn nh tm mc cm nhn ca ngi dn v nhng vn y. N li tr cng cho nhng ngi khc on xem ngy mai nhn dn s ngh g. Nhng k vn ng hnh lang, nhng nh hot ng, nhng c vn v nhng chnh tr gia u s dng thng tin ny nh l c s cho nhng hnh ng ca mnh. V trong sut qu trnh ny mi ngi u ca ngi s thng tng, lng can m, chnh trc v mi th v i khc ca nhn dn. iu chc chn duy nht ca mn kch ng thng ny l trong khi s ve vn i ln, thi ca qun chng i vi cc chnh tr gia li i xung. Trong thi k Chin tranh gii th II, th tng Winon Churchill ca Anh c ng s ti uc hi khuyn rng nn t i di t. ng tr li bng cch ch ra rng nc nh s kh m tin tng vo nhng ngi lnh o chuyn d dm trong v tr ny. Ngi M theo di gii lnh o ca mnh gp ngi v l gt trc mt h trong sut ba thp nin qua v h khng mun vic ny. C l h cm nhn c rng y khng phi l tnh cht ca dn ch. Dn Ch Gin Tip Nn dn ch Hoa K Cng nh trong a s cc quc gia phng Ty trong lch s l mt phn t ca mt c cu chnh tr phc tp. Trong c cu dn ch ny, Hoa K c c mt h thng c quan v qui trnh a dng, trong a s, nh chng ta thy Chng I, c t trc nn dn ch v c bit khng mang tnh dn ch. V d r rng nht l h thng to n, ni quyn lc khng l c thc thi bi nhng con ngi khng qua bu c vi quyn hn sut i. Nhng mt lot rt nhiu nhng c quan phi chnh ph v cc ng phi chnh tr cng lm trung gian cho cc c nhn v chnh quyn. V a s cc c quan ny cho n gn y c t chc mt cch thiu dn ch. Nh cc ng chnh tr chng hn, trong nhng t chc ny, cc ng c vin v ch trng c chn lc bi h thng giai tng vi s kim sot cht ch (mt h thng c miu t vi hnh nh duy nht: cn phng dy c khi uc, mt xc phm t hi nht i vi thi i chuyn ch trng n sc kho ca chng ta). ng nhin cc ng phi cn phi hp dn cng chng, v th h sp t cc ng c vin cng nh ng li ca mnh vi ngh y trong u. Nhng vic la chn ng c vin c thc hin trong ni b trc khi a ra cng chng c chp thun. Cc h thng lp php cng vn hnh vi mt phong cch b mt v theo th bc.
Fareed Zakaria
137 of 197
Cc thng v h ngh s gp nhau trong nhng u ban i chc, thng lng v tho hip cc vn . Nhng biu quyt ca h v nhng d lut chung cuc c cng khai, nhng nhng biu quyt v tho lun trong ni b u ban c gi b mt. Phng php l cc c quan ny hot ng ri cng chng a ra mt quyt nh cho mt kt qu c. Mt c quan lp php l bng chng tiu biu cho quan im dn ch gin tip. Ngi dn M chn la ngi lp php cho h; bn thn h khng tho hoc thng qua cc d lut. Cng chnh v nguyn nhn ny m James Madison, tc gi ca bn Hin php, khng ngh rng Hoa K l mt quc gia dn ch. Cc nn dn ch c qun l trc tip, qua nhng c quan lp php ph thng, nh nhng chnh quyn thnh ph thi Hy Lp c mt th ch m Madison v nhiu nh lp quc Hoa K cho l hn lon, phi t do v thiu n nh. i vi Madison, nc M nn c xem nh l mt nn cng ho, trong cng dn giao c cng vic iu hnh cho nhng ngi i din ca h. Trong mt nhng nh lp quc, h thng i ngh, dn ch cng ho em li s qun bnh ng n qun l i chng v thng qua quyt nh tho lun. a s cc nh l lun dn ch ni ting hn cng s ng . Biu l ni ting nht ca t tng Madison bt ngun t mt trit gia v chnh tr gia ng Whig ngi Anh l Edmund Burke, ngi tng ni ting vi li pht biu trc c tri Anh trong chin dch vn ng ca mnh l gi i din ca qu v iu n qu v, khng ch i tnh cn c ca ngi y m cn c c xt on, v ngi y s phn bi li vic phc v qu v nu ng phi hi sinh n v quan im ca qu v u v t s chn mt nh vin; nhng khi qu v la chn ngi y ng khng cn l mt nh vin ca nc nh m l mt nh vin ca uc hi.(6) Nm 1956 ng Ngh s John Kennedy xut bn cun sch mang tn Nhng Tm Gng Dng Cm, trong ng ca ngi tm v nguyn th Hoa K v quan im chp nhn nhng v th t c ng h. Kennedy bc b quan nim rng cng vic ca mt ngh vin l ch n gin phn nh quan im ca c tri mnh: Nhng quan im y cho rng ngi dn Massachusetts tin c ti n Washington n gin ch phc v nh mt chic my o a chn chuyn thu thp nhng thay i ca cng lun. C tri bu chn chng ta v h tin tng vo s phn quyt ca chng ta v kh nng thc hin s phn quyt y vi mt t cch m t chng ta c th quyt nh quyn li tt nht ca h nm trong quyn li quc gia. iu ny c ngha l i khi chng ta phi i u, minh bch, chnh sa, v i khi phi b qua quan im ca cng chng, nhng ngi tin
Fareed Zakaria
138 of 197
c chng ta. D Kennedy c thc hnh nhng g ng rao ging hay khng, im quan trng l cun sch c trng vng ngay lp tc. N thng gii Pulitzer v tr thnh sch bn chy nht. Ngy nay nhng quan im nh th c th vn c ca tng nhng cng s c xem mt cch thch th nh l nhng quan im d bit ca mt thi qua. Sau khi ng Ngh s Bill Bradley v hu, ng nh li rng khi v cui s nghip ca mnh, nu mt chnh tr gia theo ui mt chnh sch m khng mng n s ph bin ca n, ngi y s c ngh khng phi l can m m l ngu xun: iu ny c ngha l anh khng hiu c chnh tr. Trong ba mi nm qua, ng vin bao gm rt nhiu nhng con ngi ng n v ng knh. Nhng h l nhng chnh tr gia, khng phi l thnh. H phi sng st v vn ln trong gung my chnh tr, v gung my ny thay i mnh m trong nhng nm gn y. V th m c v s nhng ngi ti gii nht trong ng vin t t b n trong thp nin va qua. Hu nh nhng ngi ra i u ni rng h thng chnh tr khng cn kim sot c. iu tr tru l d vi nhng li ni y ngha y, chnh nhng ngi ny biu quyt cho nhng thay i bin nn chnh tr Hoa K thnh mt gung my ti nhy bn v vic p ng, chuyn ch trng n thm d ngy hm nay. H lm iu y di ngn c ca dn ch, mt trng hp kinh in ca nhng nh tt b bin thnh ti t. M Ca Lm Vic Giai on cui nhng nm 1960s u 1970s l thi gian tn cng khng nhng vi cc ng phi chnh tr xa c. Cha bao gi k t cuc i Khng hong m tnh chnh danh c bn ca h thng chnh tr Hoa K b tn cng nh th. T phong tro nhn quyn n Vit Nam, Watergate v ma h di nng bng ca bo lc th, c rt nhiu ngi M thch thc nhng gi tr gn nht ca chnh quyn mnh. Khi cn st cch mng lng du vo u thp nin 1970s, cc hc gi v chnh tr gia bt u tho lun phng cch i ph vi nhng ch trch. Nhiu ngi e rng nu h thng khng c ci t, n s mt i tnh chnh danh c bn ca mnh. V sa cha n, nh thng thy Hoa K, c ngha l phi dn ch ha. uc hi l mt c quan phn hi nhy nht ca chnh ph, l mt trong nhng ni thay i trc tin. Hy ngh rng vi nguyn nhn l qu kn o v giai tng nn bt u t nm 1970, n chuyn i cch lm vic, chuyn quyn lc t gii lnh o sang cho thnh vin ca ton quc hi. N t ci m b gim st k hn v vi nhiu cch thc, n chu trch nhim nhiu hn. N thay i nhng iu lut v vic ng gp tin ca cho cc chin dch vn ng bu c.
Fareed Zakaria
139 of 197
Tm li, n t dn ch ho bn thn v c h thng chnh tr Hoa K. Ba thp nin sau, hu ht nhng ngi c lin quan n nhng ci cch ny cc chnh tr gia, nh bo, cc nh hot ng, hc gi tin rng h lm cho tnh trng xu thm. hng nh ci t h ng. hng chng li to ra nhiu vn hn l gii quyt chng, ng Ngh s Joseph Biden ni, ng tham gia vo H vin nm 1973. ut chi ph bu c, lut ut s c lp khng c kt qu nh mc ch ban u. H thng c cng chng hon ho hn. ng vin, trong tnh trng chnh tr u s ti t nht, l vt cn chnh ca cc d lut v dn quyn trong sut c mt th k. Nhng h thng mi cng c nhng vn qu qut ca n. H vin kho 1974 nhng a con ca Watergate dn ch ho phng php chn la cc chc v ch tch tiu ban bng vic bu c trong ni b ng thay v thm nin. Quyn lc ca cc ch tch tiu ban cng c gii hn. V d nh trc y h c th t chi xem xt cc d lut do cc phn ban xut, th gi y h b bt buc phi lm iu ny. S lng cc phn ban tng ln n gn 50 phn trm, cc thnh vin c c hi lp php. iu l mi cng cho php khng gii hn s lng cc d lut v tu chnh n do bt c thnh vin ca H vin xut, d h c nm trong tiu ban c lin quan hay khng. Nhm to iu kin cho h thng c thm dn ch ny vn hnh, s nhn vin quc hi tng ln gn 50 phn trm trong nhng nm 1970s. Ngoi ra, h c c (v do s b rng buc) bi cc c nhn thnh vin ch khng phi l do ch tch tiu ban. T mt c quan tng c chim lnh bi khong 20 ngi ng u y quyn lc, uc hi bin chuyn thnh mt tp th ca 535 con bun chnh tr c lp chuyn vn hnh gung my bng cch t quyn li c nhn ca mnh ln trn ht c ti c c. Trong mi phng tin d lut, tu chnh n, nh ch lut b my ny cng tr nn nhanh nhy i vi nhng sng kin ca tng thnh vin. N li cng nhanh nhy hn i vi nhng ngi bn ngoi. Mt trong nhng h qu ci cch ca giai on 1970s l vic cho php cng khai cc cuc hp tiu ban v h s biu quyt. Cc ch tch tiu ban thng ch tr cc cuc hp v nhng d lut c nh du trong phng kn. Ch c cc thnh vin v khong mi nhn vin hin din. n nm 1973, khng nhng cc cuc hp c cng khai cho mi ngi m mi biu quyt cng c chnh thc lu li. Trc y, mi khi biu quyt cho nhng tu chnh n, cc thnh vin s i dc hnh lang ca bn thun hay chng. Kt qu cui cng s c lu gi nhng biu quyt ca c nhn mi thnh vin th khng. Gi y mi biu quyt ca thnh vin phi cng khai biu quyt trong mi d lut. Mc ch ca nhng thay i ny l uc hi tr nn cng khai v nhy bn hn. V v th n cng tr nn nhy bn i vi tin bc,
Fareed Zakaria
140 of 197
vn ng hnh lang v nhng nhm li ch c bit. a s ngi M khng c thi gian, s ch tm hoc mong mun gim st uc hi mi ngy. Nhng nhng k vn ng hnh lang v cc nh hot ng th c th, v h c th dng thng tin v quan h bo m rng nhng t chc m h i din c chm sc tn tnh trong ngn sch lin bang v cc iu lut php l. iu ny khng nhng ng i vi nhng k vn ng v tin. Trong bt c vn no, t lut bi thng thit hi cho n chnh sch ca Hoa K i vi Cuba, n ch tiu chi ph, nhng nhm quyn li c bit vi t chc ti tnh d s c tri m h i din c nh nh th no i na cng c th bo m rng chnh ph s thay i theo mong mun ca h. Nhng ci cch nhm to ra vic iu hnh bi a s tr thnh vic iu hnh ca thiu s. Robert Packwood, tng tham gia ng vin t 1969 cho n khi b loi ra vo nm 1995 nh li rng nhng ci t lm cho cc thnh vin cng thm kh khn hn khi biu quyt gi tr ca mt d lut. a s cc thnh vin tht s mong mun lm iu m h cho rng v li ch quc gia nu h c th. Nhng iu ny khng phi lun d dng. Nhng n rt d lm trc khi lut Sunshine c chp thun [lut ny yu cu nhng vn dn s phi c tho lun cng khai]. Khi mt nhm li ch bc vo, bn c th ni, ri , ti tm cch ng h anh, t s . hng ng ch tch tri y ti li. Ri bo v mnh, bn s ni vi v ch tch rng khi nhng nhm ngi y vo, ng s ni h rng ti tht s u tranh cho nhng vn ca h. Nhng khi nhng k vn ng bit c chi tit ca mi biu quyt, h s dng n lm v kh. Cu thng ngh s Dale Bumpers cho bit: "Nhng nhm ny thit lp nhng phng php mnh bo nht i ph vi nhng ai cn ng h. Bt thnh lnh t nay mi biu quyt u mang h qu chnh tr. uc hi bt u thn trng x l nhng vn nan gii ny v c xu hng dm ln nhng ro cn no m n khng th chn vi Khng phi nhng nhm ny khng c nhng quyn li chnh ng m h bp mo qu trnh bng cch bi mc nhng vn nh nht nht, lm cho uc hi t lit, cng chng gh tm vi kt qu y him ha."(7) Mt trong vi v d gn y v vic uc hi ng vng trc p lc ca nhng nhm li ch c bit c v s nhm ny l vo nm 1986 khi uc hi
140 of 197
Fareed Zakaria
141 of 197
thng qua vi s ng h mnh m ca c hai ng o lut ci cch ton b ch thu trong hu b hng trm l hng v nhng tr cp chm. Mt trong nhng nh kin trc ca d lut ny l h ngh s Dan Roenkowski, ngi tng l ch tch ca Tiu ban Hoch nh Ti chnh, ng cho rng vic ny ch c th t c v ng i hi vic iu trn khng cng khai trong qu trnh hon tt d lut. hng phi chng mun l l qun chng m v nhng k vn ng, nhng nhm gy p lc, nhng nghip on h u c nhng d n ring ca mnh. u a nhng vic ny ra cng khai, cc nh vin s nhn vo nhng ngi vn ng v nhng ngi ny s ra du un hoc khng. (ng nhin l sau nhng bui hp chung cuc, vic vn ng bt u tng ht cng sut mc d ch c nhng tc ng gii hn. Nh nghin cu khoa hc chnh tr James urber nh rng thy nhng ngi vn ng bm my di ng ngay khi bt c ai trong phng nh thay i mt khon gim thu no y. H gi bo cho nhng thnh phn c li ch lin quan v t hng lot in thoi, th t v fax dn v phn i. Cc H ngh s khng c t thi gian no cn nhc nhng g ang xy ra. Trong qu kh bn cn c vi thng hoc vi tun hoc t nht l vi ngy. Gi y bn ch c vi giy trc khi cn sng vo.) B ng Cng Trong u Kh Trong khi chnh quyn Hoa K tr nn to ln v cng khai hn, nhng nhm li ch vn ng hnh lang tr thnh mt nn k ngh ln mnh Washington. Vi nhng thay i lin quan n ti ny, vic bnh trng ca vn ng hnh lang bt u t nhng nm 1960s v tip tc mi n by gi. Trong gia thp nin 1950s, c 5.000 nh vn ng hnh lang c ng k Washington; con s ny tng gp i vo nm 1970, v li tng gp i ln na vo nm 1990. Nh l mt vng xoy khng ngng, mi mt d lut c xut li c mt ngi vn ng mi chuyn mn mai mi hoc bo v phn chia ca ngn sch lin bang. Jonahtan Rauch, mt trong nhng phng vin gii nht Washington tng trnh rng vo nm 1979 c khong 117 nhm vn ng y t Washington. n nm 1993, khi Tng thng Bill Clinton xut vic thay i mnh m trong lnh vc ny, con s ny tng gp by ln. ng nhin ngay c sau khi d lut Bo him Y t ca Clinton b tht bi, hu ht cc nhm vn ng mi ny vn lu li v gy p lc vi uc hi cho nhng vn c li cho h. Trong cun sch quan trng Demosclerosis ca mnh, Rauch ng dng v pht trin nhng quan im ca nh kinh t hc Mancur Olson lp lun rng vic bnh trng ca nhng nhm li ch lm cho chnh ph Hoa K tr nn hon ton ri lon. Washington khng th ct gim ni chi n vic xo b hu ht mi chng trnh chnh ph, cho d chng c qu li thi. V d kinh in
Fareed Zakaria
142 of 197
m Rauch a ra l vic tr cp cho k ngh Mohair (Mohair l mt loi len t lng d Angola). Nm 1954, len c cho l cht liu chin lc ti quan v c s dng nhiu trong qun phc. V th chnh quyn ph tr cho nhng nh sn xut len, chi tr khong 100 triu la cho cc ch tri nui, 1 phn trm ca s ngi ny lnh phn na tng s tin tr cp. Cng nh hu ht cc loi tr cp tng t, tr cp ny cng khng mang li tc dng v lm cho ngnh cng nghip ny km hiu qu. Nhng y ch l m u ca ton cu chuyn. Su nm sau cc loi si tng hp nh Dacron ht cng len ra khi danh sch cht liu chin lc ca Lu Nm Gc. Nhng nhng nh vn ng cho ngnh len bt tay vo lm vic v thuyt phc uc hi gi nguyn vic rt tin. Ba thp nin sau y, mt chnh sch tr cp d mt ht gi tr php l tn ti t 1960 nhng vn hon ton c gi yn. Cui cng, uc hi kha 1993, xu h v vic chi tiu qu hoang ph b d lun ln ting, hy b chng trnh ny. Nhng h khng loi b c vic vn ng hnh lang. Ch trong vng vi nm, nhng c gng ca cc nh vn ng em li kt qu, iu khng ai ngc nhin, chnh sch tr cp len Mohair li hi sinh. Ln ny th nh hn v phi ti xt li mi nm, nhng iu ny dng nh khng lm nhng ngi vn ng u t v ni cho cng, n to thm vic lm cho h. Nhn v d ny ln gp 100.000 ln v ta c th thy c chnh ph Hoa K tr thnh, theo li ca Rauch, mt vt khng l ng cng i nhng chng trnh ha ch b b buc trong s iu n ti chnh kinh nin. Trong mt kha cnh no , chng trnh tr cp len Mohair l mt v d c bit v n b hy b v ct gim. Nhng ngi trng bng si th ti tnh hn. Ch c 25.000 nh trng bng Hoa K vi gi tr thc trung bnh $800.000. H nhn c $2 t t tr cp ca chnh ph. a s cc chng trnh ca chnh ph hin nay l bt tn. Nhng tr cp cho ngnh hng hi tn ti hn 200 nm qua, mc d hin ti Lu Nm Gc ang s hu v v vn hnh cc hm i ca mnh. Nhng tr cp nng nghip, c a ra nh mt bin php cu vn tm thi trong thi k i Khng hong, tr nn phc tp v l bch n mc nng dn c tr tin tr cp trng nng sn ri em i tiu hy chng. Vi mt hnh ng song phng gn y, chnh quyn thn chnh sch th trng t do ca Tng thng v mt uc hi t nng trch nhim v ti chnh biu quyt m rng mnh m cc tr cp ny mc d c nhng p lc i ct b chng v ngn sch v thng mi. Vn ng hnh lang tn ti trong sut lch s Hoa K dng ny hoc dng khc, v cc Tng thng t Grover Cleveland cho n Calvin Coolidge tng ln n chng. Vic chng bng n v s lng v nh hng k t u thp nin 1960s mt phn l do chnh ph ln hn rt nhiu trong vng ba hoc bn thp nin gn y; tin kim c t vic vn ng hiu qu cng tng ln rt nhiu. Mt
Fareed Zakaria
143 of 197
phn khc cng khng km quan trng l uc hi ngy nay c th c theo di v gy nh hng hn bao gi ht. Kt qu l gii vn ng hnh lang, nhng ngi chuyn lm vic theo di v gy nh hng, thu tm thm quyn lc hn l mc tiu ca h chnh quyn. Cho d bn l mt ngi bo th hay t do, tnh trng ny u lm bn kinh ngc. i vi nhng ngi bo th vic ny c ngha l mc tiu ct gim chi ph ca lin bang tr thnh mt c gng tuyt vng. K t u thp nin 1980s, c ba tng thng Cng ho (Ronald Reagan, George H. W. Bush, George W. Bush), mt Ch tch H vin Cng ho (Newt Gingrich) v mt tng thng Dn ch (Bill Clinton) u tm cch gii hn vic chi tiu ca chnh quyn. Nhng h chm mt vi thc t v quyn lc ca nhng nhm li ch. Kt qu l trong tm nm Reagan ch c th ng ca c vn vn bn chng trnh ca chnh ph. David Stockman, gim c ngn sch ca Reagan, ngi rt kin quyt trong phi gii hn ngn sch lin bang kt lun mt cch tuyt vng rng cho n nm 1984, h rng ca eagan hon ton mt kim sot i i nhng nguyn tc ng nht chnh sch chi ph. Khi thay th Reagan vo nm 1989, Bush cha tm mt phng thc mi v xut vic hu b 246 chng trnh nh hn. S tin tit kim t vic ny rt khim tn: ch khong $3,5 t, chim .25 phn trm tng s chi ph lin bang. Tuy th, dng nh ng qu tham lam. Khi uc hi thng qua nhng xut ca ng, ch c 8 chng trnh b ct vi tng s tit kim l $58 triu. Tng t, bc ngoc v ngn sch ca Clinton nm 1994 loi b 41 chng trnh nh, chim .01 phn trm ngn sch lin bang. Cuc cch mng nm 1994 ca ng Cng ho l mt th thch quan trng i vi hc thuyt ca Rauch. Newt Gingrich v nhm ngi va c c ca ng tin n quyn lc vi ch trng ton tm thay i cch lm vic ca Washington v c bit l dp b nn ph cp hoang ph. Bn nm sau, cuc cch mng Cng ho sp . Gingrich t chc ch tch v c gh thnh vin H vin. Tng l mt chnh tr gia quyn lc nht ca Hoa K, gi y ng l nh phn tch ca i Fox News. Mc d chc chn rng ng mc phi nhiu li lm chnh tr, Gingrich v nhng ngi Cng ho khm ph ra rng thay i Washington khng d dng nh h tng. Nm 1995, nhng ngi Cng ho bt u bng mt xut ngn sch trong s xo b khong 300 chng trnh, a s l tr cp cho cc tp on, tit kim c hn $15 t. V ri qu trnh vn ng hnh lang bt u. Nhng c tri c quyn li trong tng mc ca s chi tiu lng ph ca ngn sch lin bang bt u phn cng vi mng sng ng hn l i sng ca mnh. Ngc li, ch c vi ngi gi fax n cc vn phng ngh s ku gi h ct gim chi tiu. R rng l a
Fareed Zakaria
144 of 197
s ngi M ch mun mt chnh quyn nh hn trn l thuyt, nhng h khng phi l ngi gi in cho nhng i biu quc hi ca mnh. Trong khi y nhng ngi th hng t chnh sch tr cp ca chnh ph li lm chuyn y, mt cch t. Trong vng vi thng sau ng Cng ho phi thng qua mt ngn sch c ct gim $1,5 t, chim ch mt phn mi con s m h d nh, vi tng s ch .001 phn trm ton b ngn sch. Sau y, uc hi cng lm vic tt hn, tit kim c cho chnh ph khong 2 t (trong s $1,8 nghn t ca ngn sch lin bang). Khi nn kinh t tng trng bt ng v to ra nhng thng d k lc, nhn dn bt u tin rng vic kim sot chi tiu l khng cn thit. Vi nn kinh t mi, tin c nh vo kt bc ca chnh ph. George W. Bush nhm chc vo nm 2000 vi hai li ha v ti chnh: gim thu v gim chi tiu. Nh thng l, r rng l d dng thc hin vic th nht hn l vic th hai. K t khi ng nm quyn, chi tiu tng vt nh ch mt ch s phn trm ca GPD, ngay c khi khng tnh n chi ph cho quc phng ca thi k sau 11/9. Trong hai nm u lm tng thng ca Bush, chnh quyn lin bang chi tiu hn nhiu hn 5 nm u ca thi k Clinton. bo rng n s lm cho con qui vt cht i, Kevin Hassett thuc Hc vin American Enterprise ni v chnh sch gim thu ca Bush, nhng con qui vt i kht y li tm c c n bng cch no y. i vi nhng ngi cp tin th tht bi ny c ngha l chi tiu tin tht s vo nhng kh khn hoc c hi Hoa K tr thnh hu nh bt kh. Tng thu khng phi l mt chn la v khi cng thm vo thu tiu bang, thu a phng v thu thu nhp, ngi M cho rng (khng hn l v l) h b nh thu qu nhiu. V th, mi la c chi tr tr cp cho vic sn xut si len Mohair hoc nghin cu s cnh tranh ca mng ty (mt ti tr ca lin bang) th c ngha l t i mt la cho gio dc, phiu thc phm hoc xy dng c s mi. Hn na, t khi mi ngi hiu c rng nhng chng trnh mi khng bao gi b hu b, ngng ca to ra chng ngy cng cao hn. Franklin Roosevelt tin rng chnh quyn nn tin hnh nhng nghim to bo v kin quyt. Nhng nh Rauch ch ra trong thi y ch c khong chc nhm li ch ang p ca Roosevelt c th to ra v s chng trnh mi v ng cng c th hu b nhng chng trnh khng c hiu qu. Trong chnh quyn hin ti, vic th nghim hc t sai lm l mt iu khng th v nhng sai lm s vng nh bn thch. Chnh quyn lin bang b ng cng trong vai tr ca mnh nh l mt k bo v nguyn trng vnh vin. Cc ngnh k ngh, nhng kh khn v c hi ca tng lai khng c vn ng hnh lang, vic ny ch c trong qu kh. Khi chnh quyn c v khng th p dng bt c nguyn nhn hp l no vo nhng u tin v chi tiu ca mnh, ngi dn s mt i lng tin vo n trong vic gii quyt nhng kh khn mi. Mt trong nhng thay i quan trng nht trong
Fareed Zakaria
145 of 197
vi thp k qua l vic rt nhiu gii tr tin rng s thay i x hi mt cch hiu qu ch c th bt u t bn ngoi chnh quyn, qua nhng t chc phi chnh ph, nhng vin nghin cu, gii truyn thng hoc ngay c t nhn. Chnh quyn ti Hoa K hin nay c xem nh mt con khng long phin toi, b b buc bi qu kh ca chnh mnh v khng th p ng nhng kh khn ca ngy mai. Bi th m ti sao nhng ngi tr tui, nhit tnh v ti nng li trnh xa n. Bn thn Rauch cng nh phi tin rng hnh ph oa c tin ho nh nhng g cn li ca mnh: mt cu trc ngn ngang, a phn t t chc trong t 10% n 20% c kim sot bi cc chnh tr gia v c tri, 80% n 90% cn li b iu khin bi vn nhng nhm khch hng. ch ay i bn ngoi, a phn l ph hp i nguyn ng ca khch hng, nhng khng c e do hn vi chui khch hng mt cch c h ng. y chnh l trng tm ca tnh trng tin thoi lng nan ca Hoa K hin nay. Ngi dn M tin rng h khng c quyn lc tht s trong chnh quyn ca mnh. iu m h khng nhn ra l nhng chnh tr gia cng chng c quyn lc. a s nhng thng v h ngh s tin rng h lm vic trong mt gung my chnh tr m mi c gng tht s nhm thay i u dn n mt chng i nhanh nhy, bi bn t mt thiu s b nh hng v s thay i ny. V chnh nhng nhm thiu s ny tht s iu khin Washington. Mi Nguy Hi Ca S Chia R Vic nhng nhm thiu s nh b nhit tnh y s cp ly nn chnh tr lm cc v cha nc M lo lng rt nhiu. Nhn thy chnh xc c vn m ng t tn l mi nguy hi ca nhng s chia r, Madison cho n l nguyn nhn ca bt n, bt cng v ri lon t s l chng bnh him ngho m nhng chnh ph ni ting mi ni u sp khi c s hin din ca n. Trong bi vit ni ting ca mnh, T bo Lin bang s 51, ng lp lun rng gii php tt nht cho vn ny l phi gii hn quyn t do lp hi v ngn lun, l nhng quyn hn to iu kin cho vic thnh lp nhng nhm k trn. ( do i i vic chia r cng nh khng khi i i la). Nhng vic cu cha s cn ti t hn c chng bnh, v th Madison nhanh chng loi b n. ay v th Madison t lng tin ca mnh vo tm c v s phc tp ca nc M. Trc tin ng lp lun rng nhng phn tn thuc nhng nhm thiu s s khng th lm theo mnh v nhng nhm khc vi s lng ng hn s dp tt h. Ngay c vi nhng nhm mnh hn nhng trong mt quc gia rng ln v a dng nh Hoa K, nhng nhm mang tnh cnh tranh s t loi tr ln nhau. an i, im mu cht ny Madison sai lm. C l ng khng mng tng c rng chnh quyn li c th c c ti tin lm hp dn hng ng nhng
Fareed Zakaria
146 of 197
nhm li ch ring in cung. Ngoi ra cn c mt vn v mt l thuyt trong l lun ca Madison. Olson ch ra rng rt d cho cc nhm li ch hp thnh lp v thnh vin ca chng thu li c nhiu v phn cn li ca quc gia ch mt i cht nh. y l mt phn ca ci m ng t tn l logic ca hnh ng tp th. Nu mt nhm vi 100 nng gia cng nhau lm yu sch i chnh ph cp cho h $10 triu th mi nng gia s c hng $100 nghn. Chi ph ny i vi c nc th mi ngi dn mt khong 4 xu. Ai s c xu hng thit lp vic vn ng hnh lang? Chng ta hay h? Nhn v d ny ln khong vi nghn v bn s hiu ra vn trng tm ca nn dn ch Hoa K hin nay. Ngoi ra, nhng nhm ring r trn thc t khng loi tr ln nhau. a s cc nhm li ch vui mng khi thy nhng nhm khc pht trin. Khi c hi rng ng c ng h vic ct gim ph gip cho nhng i th ca mnh khng, Bog Bergland, thuc t chc Hp tc in lc Nng thn uc gia ni rng, Chng ti cho rng c l do tt khi gip cho mi pha. V n c li trong vic lp lun rng nhng nhm khc cng c tr cp, ti sao phn bit i vi h? Cng nhiu cng tt. Ni cho cng, bn c th tm c khon trng min thu cho mnh d dng hn nu bn ng h chnh sch y cho mi ngi. T , chnh sch ca nh nc khng l kt qu t vic cc nhm quyn li loi b ln nhau, tr thnh mt bin php hu l nh Madison khng nh, thay v th n l s tch lu ca vic phn pht, ht phn ny n phn khc trong mt vng xoy ln bi. y l con ng t b tr ngi nht trong chnh tr, v l con ng thng c s dng nht. Vic ny cng ng ngay c i vi nhng chnh sch khng lin quan n tin bc. Hy xem chnh sch ca Hoa K i vi Cuba. Mi nm sau khi cuc Chin tranh Lnh chm dt, vn tn ti hai iu r rt. Trc ht, cng sn Cuba khngl l mt e do a l chnh tr nghim trng no i vi Hoa K. hai, d chng ta c gh tm cch my i na v vic Fidel Caro n p nhn quyn, dng cm vn phong to kinh t r rng ch lm cho ng ta nm cht quc gia ny hn na bng cch cho ng ta l do vn ng dn chng chng li. Kinh nghim lch s cho thy rng vic tt nht chng ta nn lm thc y Cuba i theo con ng t do dn ch l ci m n vi th gii thng mi v tip cn. V i a s ngi M cng ng vi bin php ny. y l cch Hoa K dng i ph vi hai chnh quyn cng sn khc l Trung uc v Vit Nam. th ti sao khng phi l Cuba? Cu tr li l: s chia r. Nhng ngi M gc Cuba chng i Caro thng lnh vn ny v h quyt tm v n hn bt c ai v h sng trong hai tiu bang c tm quan trng v s c tri on: Florida v New Jersey. Mc d a s ngi M c th c nhng quan im khc, nhng ch c ngi M gc Cuba c th t chc, quyn gp v bu v vn trn. Bi th ch cn
Fareed Zakaria
147 of 197
khong chc ngi M trong hai tiu bang ny c th quyt on c chnh sch ngoi giao ca Hoa K. Cng nh vi nhng vn khc m trong y mt nhm nh ln ting c th ph quyt a s thm lng, ci gi phi tr cho quyn li cng chng th nh, nhng chng c tch ly. C quan ch th m cho n nay vn tng i ng vai tr ca mt khong m gia cc nhm nh vy v cc chnh tr gia chnh l ng chnh tr. T chc chnh tr vng mnh c th lm trung gian gia cc nhm quyn li khc nhau v bng cch a chng vo mt mng li chung, a ra c mt v th c th phn nh c hi th chung ca ton ng. Nhng v th trn c th thay i, nhng bt c s thay i no cng cn c thng lng bn trong ni b ng, ni cc trao i c tho lun v ni nhng quyn li chung ca ng c xem xt. y l v sao Clinton Rossiter, mt nh nghin cu chnh tr Hoa K ni ting tng ni rng, Khng c nc M m khng c dn ch, khng c nn dn ch no m khng c chnh tr, khng c nn chnh tr no m khng c ng phi. ng nhin y khng lun l phng cch vn hnh ca h, nhng trong hn hai th k cc ng phi lm vic rt tt hng nhng tnh cm v li ch ca cng chng vo mt h thng chnh tr dn ch c th hot ng c. V h cng c th lm nh th trong tng lai khi nc M tin vo nhng thay i ln v k thut, kinh t v dn s m chng ta ang i din ngoi tr rng trn thc t cc ng phi chnh tr khng cn thc s hin hu Hoa K. S Suy Gim Ca Cc ng Phi ng 12 2000, vi ngy sau khi cuc chin m li phiu Florida chm dt, ti hi George Stephanopoulos, mt bnh lun vin truyn hnh v cu chin lc gia v chnh tr, rng ng c ngh rng ng Dn ch s tin c cu ph tng thng Al Gore ra tranh c tng thng vo nm 2004 hay khng. Bo ch trong tun ng y dy nhng phng on rng cc nhn vt ng u ng mun loi b Gore. Stephanopoulos tr li mt cch r rng: ng Dn ch khng cn na, ng ni, Nu Gore mun tranh c, ng y phi vn ng ti chnh, to hnh nh tt p trc cng chng v t v tr cao trong cc thm d, iu ny s gip ng mnh hn v ti chnh v bo ch vit bi tt hn v mnh. Vic cc bc trng thng ca ng ngh g th khng quan trng v ng phi khng cn na. Nhng ngi t cho mnh l 'trng thng' ch l nhng lo gi ang tm vic g y lm. Hin nay cc ng phi chnh tr khng cn mang tm quan trng Hoa K. ua th h cui cng, cc ng phi tr nn ci m v phn tn quyn lc n ni chng cn ai iu khin chng. S quan trng ca cc c my v nhng ch
Fareed Zakaria
148 of 197
nhn, t chc ng, nhng thnh vin thin nguyn v nhng ng vin lo thnh tt c u suy gim. ng phi cng lm ch cn l mt b my gy qu cho mt ng c vin n nh trc ng knh. Nu ng c vin ni ting v c c, ng s ng h. ng c vin y s c thm t thun li nh c thm ngun ti tr, c t chc ng h v danh sch mi ca nhng ngi c tim nng quyn gp. Trn thc t, cc ng c vin trong t bu c s b cm thy c li hn khi tranh c chng li h thng quyn lc ca ng. iu ny em n s mi l cho chin dch tranh c ca h cng nh s hp dn ca mt k gi ko di ang chin u chng li gung my mt hng i c hiu qu cho George McGovern, Ronald Reagan v Jimmy Carter. Nhng ngy nay, chin lc ny cng tr nn kh khn hn v chng cn h thng quyn lc no chng li. Ai l ng c vin ca gung my ng Dn ch nm 1992? Bill Clinton, Bob Kerry hay Paul Tsongas? Khng ai c, (Mt ngoi l cho qui lut ny l ng Ngh s Bob Dole, ngi c c lm ng c vin cho ng Cng ho nh l mt phn thng cho nhng nm thng phng s ca ng trong ng.) nh cng ca George W. Bush khng phi l v ng l ng c vin ca gung my m v ng l ng c vin t gia nh danh gi ca mnh; ng c hai th cn c trong mt h thng v ng tn tui v b my gy qu. Nhng ai c c hai th ny, bt k ngi y c kinh nghim chnh trng hay khng, gi y u mang mt li th khng l. V th, trong h thng mi, dn ch hn ny, chng ta chng kin nhng triu i chnh tr, nhng quan chc ni danh v cc chnh tr gia t ph nhiu hn trc y. V y ch l mt bt u. Khi cc ng phi suy gim hn xa, giu c v/hoc ni ting s tr thnh con ng quen thuc n vi cc chc v cao. Trong hu ht lch s Hoa K, cc ng c vin tng thng l hnh nh ca ng mnh. Ngy nay, ng phi li l hnh nh ca cc ng c vin. Nu ng c vin thin v trung lp, ng s i theo hng trung lp. Nu ng c vin nhy sang tri, ng s nhy sang tri. Sau khi Clinton thng c nh l mt ngi n ch mi, tht kh m tm ra mt ngi Dn ch loi c Washington. V khi George W. Bush tuyn b rng ng l mt ngi bo th bao dung, ton b ng Cng ho nhn ra rng h cng mang tnh cht ny t lu. ng phi chnh tr ngy nay l mt con tu rng ang i ch c lp vo bi mt ngi lnh o ni ting. Vin n git cht ng phi chnh tr Hoa K chnh l qu trnh bu c s b. Cc ng phi tn ti cnh tranh nhau trong cuc tng bu c. V th la chn mt ng c vin l quyt nh quan trng nht ca ng. Mt khi qu trnh la chn ny b tc khi tay ca h thng t chc ca ng v trao cho c tri, h thng t chc ng tr thnh mt chic v rng. y l nguyn nhn ti sao khng c ng chnh tr no trong cc nn dn ch khc chu t b s tham gia ca mnh trong qu trnh la chn ng c vin. Bu c s b l mt hin tng c bit ca
Fareed Zakaria
149 of 197
ring nc M gn y. Nguyn nhn ra i v hot ng ca n nh th no l mt vn l th. Nhng bo rng ng phi chnh tr Hoa K b tiu dit th khng ng, phi ni rng n t st.(10) Cc cuc bu c s b trc tip bt u sinh si vi s lng ln trong phn t u ca th k 20 nh l mt phn ca s tn cng vo cc c my ng phi thi nt ca thi k Cp tin. (y c tri quyt nh ch khng phi cc ng ch!) Chng cng nh ng n c mun c m dn ch ca ngi M. Nhng thc y ban u cho bu c s b khng lm thay i c tnh ca h thng ng. Trong khong thi gian gia nm 1912 v 1968 ch c 10 trong s 23 ngi thng trong cc cuc bu c s b trc tip tr thnh ngi c ng c (khng bao gm nhng tng thng ng nhim ang tranh c, h lun c ng mnh ti c). Nm 1960 ch c 16 tiu bang t chc bu c s b trong ng Dn ch v 15 tiu bang t chc bu c s b cho ng Cng ho. Cc cuc bu c s b ch la ra 38 phn trm tng s i c tri tham d i hi ng ton quc. Cp lnh o hin hnh ca ng nhng quan chc c bu ln, nhng v ng u ng ti a phng hoc khu vc v nhng ngi t chc vn chim thnh phn a s ca cc l phiu v quyt nh. Bu c s b c thnh lp nh mt phng tin th thch kh nng tip th ca mt ng c vin i vi gii c tri. Khi John Kennedy thng ti We Virginia, ng chng minh c rng mt ng c vin Cng gio vn c th thnh cng min Nam. Tuy nhin Ees Kevauver, ngi thng rt nhiu cuc bu c s b vo nm 1952, vn khng c ng Dn ch c v Adlai Sevenson c gung my ca ng a chung hn. Nm 1940, Wendell Wilkie khng cn tranh c s b m vn c ng Cng ho c. Mt trong nhng ch dai dng trong cc cuc u tranh ca nhng nm 1960 phong tro dn quyn, cc cuc biu tnh chng chin tranh Vit Nam, s hn lon bn ngoi i hi ng Dn ch ti Chicago nm 1968, v ngay c lin hoan m nhc Woodock l nhu cu c tham gia nhiu hn vo chnh tr. Tm cch p ng cho nhng i hi ny, ng Dn ch quyt nh t tr nn dn ch hn bng cch thay i nguyn tc la chn cc ng c vin. Vic bu c s b nhanh chng thay th cc phng php khc trong vic la chn i c tri tham d i hi ton quc, v n nm 1980, trn 70 phn trm s i c tri c la chn qua cc cuc bu c s b cng khai. ng Cng ho cng i theo bc chn ca ng Dn ch: n nm 1980, 75 phn trm i c tri Cng ho c la chn qua bu c s b. Hm nay con s y vt qu 80 phn trm trong c hai ng, v phn trm cn li thng cng bu cho nhn vt no thng trong cc cuc bu c s b. (Trong thc t, cc i c tri ngoi vi ny s b xem l to scandal nu h s dng quyn la chn ca mnh cn c theo gi tr ca cc ng c vin.)
Fareed Zakaria
150 of 197
Nhng c tri trong bu c s b khng i din cho i a s ca ng, ni chi n vic i din cho dn chng M. (Trong cuc bu c Tng thng va qua, ch c 23 phn trm c tri ng k i bu trong cc cuc bu c s b, chim gn 18 phn trm tng s ngi dn tui i bu). Do , cc i c tri trong c hai ng thng c hng cc oan hn l nhng thnh vin bnh thng. Vic ny c nguyn nhn ca n, v cc i c tri khng phn nh gi tr ca mt ng vin bnh thng m phn nh gi tr ca mt ng vin bnh thng nhng nng ng, chu tham gia cc cuc bu c s b. (Hy ngh xem c bao nhiu ngi bn bit l nhng ng vin t nguyn, nng ng v i bu trong cc cuc bu c s b.) V d ch c 10 phn trm i c tri Cng ho trong nm 2000 cho rng thng d ngn sch cn c s dng d tr cho chng trnh Tr cp Y t v An sinh X hi, so vi 64 phn trm tng s nhng ngi Cng ho ng h ch trng ny. Ch c 24 phn trm i c tri Cng ho cho rng nn cm tin vn ng tranh c ngoi lung mc d 60 phn trm ngi i bu ng cm. Tng t, ch c 10 phn trm i c tri Dn ch ng h vic t do la chn trng hc trong khi 41 phn trm c tri Dn ch ng . Ch c 20 phn trm i c tri Dn ch ng h n t hnh trong khi 46 phn trm c tri Dn ch ng h (11). Trong c hai ng v xuyn sut mi vn , khong cch gia i c tri v c tri lun xy ra. iu nc ci l thnh phn giai tng ca ng i din cho gii elite gi nua v cho c nc nhiu hn l cho gii hot ng chuyn nghip ngy nay. n tng chnh tr mi ny ho ra rt nh hp. Cc cuc bu c Tng thng l nhng s kin ch lu, v cc ng c vin c la chn tranh ti trong cc cuc bu c ny thng ch n t trung tm chnh tr. Nhng nhng chnh tr gia khc c la chn v b nh hng bi nhng i c tri nng n ca bu c s b. V th cc ng phi phn nh cc quan im ca cc ngi a ra chnh sch ch lu hoc cc nhn vt u no t hn v i din nhiu hn cho cc nhm hot ng v t chc nhng ngi huy ng l phiu trong cc k bu c s b . Trong ngha ny qu trnh i mi dn ch ho khng loi b gii elite m ch thay th n, v c bng chng rng kt qu cn t hn. ng ngy xa bt r trong xm ging, chnh quyn a phng v cc t chc i tr nh cng on v thng hi. ng ngy nay b chim lnh bi gii chuyn nghip Washington nhng nh hot ng, nh t tng, cc nh gy qu v cc chuyn vin thm d. Bi th m Washington vn mang tnh cht phn cc hn so vi ton quc, v v sao tho thun v thng lng gia cc ng phi ngy cng tr nn kh khn hn. H thng chnh tr ngy nay ch mun s b tc trong thng lng; v lm th th d gy qu hn. C My Lm Tin
Fareed Zakaria
151 of 197
H thng bu c s b sn sinh ra mt s tri nghch trong dn ch, hnh thnh qua qu trnh cch tn gn y, trong quyn kim sot ca a s bin thnh quyn kim sot ca thiu s. N ti xut hin trong qu trnh cch tn cho vic vn ng ti chnh trong tranh c. Cch tn gy qu trong tranh c trong nhng nm 1970s c ng h lm cho chnh quyn m ca n ngi dn nhiu hn. Vi n lc nhm chm dt vic cc chnh tr gia da dm vo mt s t nhng nh ng gp ti chnh ln, nhng chnh sch mi ch cho php mi ngi c ng gp ti a l 1 nghn la cho mi ng c vin. Cc ng chnh tr ch c ng gp 5 nghn la cho mi ng c vin. Chng cng cho php thnh lp cc u ban tp on hnh ng chnh tr (Coporate Political Aion Committee PACs), trong cho php nhng nh ti tr nh c th gp chung ti nguyn theo ui mt mc ch chnh tr chung. Khng mt c nhn ti tr no trong mt PAC c th ng qu 5 nghn la. D c nhng thay i trn, cc t chc PACs hin nay vn c xem nh l biu tng ca nhng sai lm ca h thng gy qu tranh c hin nay Hoa K. Vic dn ch ho qu trnh gy qu tranh c thay i bn cht chnh tr ca Hoa K, v khng phi trong chiu hng tt hn. ay v c th da dm vo mt s t mnh thng qun ln kim tin nhng ngi m tn tui lun c cng khai v c kim tra nhng ng c vin gi y phi gy qu vi nhng ti khon nh t hng chc nghn ngi ng gp v t cc nhm PACs, nhng ngi m ca h khng c cng khai nhiu v t c soi mi k. V vic ny sn sinh ra mt nhm mi gii quyn lc mi: nhng nh gy qu. Nh nh bo v ngi tng vit din vn cho Nh Trng David Frum gii thch: i gii hn ng gp 1 nghn la cho mi c nhn v chi ph khng qu 36 triu la, khng tm y nhng nh triu ph lp d na. t ng c vin phi s dng c mt nm y quan trng trc k s b tm kim hu un ca hng nghn mnh ng qun c nh hng. ing nh dng a y nc cho bn tm. v khng c mt ng c vin no bn ch nht c chiu d tng ngi mt trong con s qu ng, ngi y trc tin phi chim c s ng h ca vi trm nhc trng chuyn nm gi danh sch gy qu, nhng ngi chng t kh nng v in ch trong vic bo tr nhng bui d v gy qu, nhng cuc tic tng, cc bui hp mt im tm v nhng bui n ti m cng cn it kim ch tiu bt buc v ti chnh t cc nh ti tr n ch ln ng ho trong cc khu vc chnh. (12) Kt qu l gy qu tr thnh mt hot ng ti trng trong mt chin dch vn ng bu c, v gy qu gii tr thnh mt nng khiu tin quyt v bt buc
Fareed Zakaria
152 of 197
cho mt chnh tr gia hin i ca Hoa K. Nhng lo lng trong ng gi y tr thnh nhng ng y nm danh sch mnh ng qun, khng c h chng c mt chin dch tranh c no c th khi ng. V nhng thay i ny gp phn lm yu i cc ng phi chnh tr. C gng gn y trong vic ci t qu trnh gy qu tranh c cng s phi ln su vo con ng ny, v n s lm cc ng chnh tr cng yu hn. Gi tr duy nht cn li trong ng l khon tin mm m h s dng hu thun mt ng c vin. Gi y khon tin y s c dng v n s phi c dng khng phi bi ng m l nhng t chc m m t cng khai hn v t r trch nhim hn. Nhng bc thy ca nhng bng danh sch mnh thng qun cng tr nn quan trng hn trong cuc sng chnh tr ca t nc. nh hng nguy him nht ca nhng thay i ny i vi h thng gy qu tranh c l chng lm cho cc chnh tr gia d b tn thng hn. Chnh tr gia nn c mt ni s lnh mnh l b tht c ra khi chic gh ca mnh. y chnh l tnh cht ca dn ch cho n mt im no y. Nhng chnh tr gia ngy nay c mt ni lo s mn mi, m nh trin min v vic s b tht c. Khng cn s ng h v che ch rng ln ca ng mnh, cc chnh tr gia Hoa K c hnh trong gii c tri, theo li ca nh khoa hc chnh tr ngi Anh Anthony King. ng c vin tng tm thy sc mnh ca mnh t vic h ng chung trong hng ng ca ng, nhng thnh qu ln lao ca h, v nng khiu chnh tr ca h i vi cc chc sc trong ng. Gi y h tm c n t nng khiu tip th trong qu trnh thm d, phc v c tri, chm sc nhng li ch c bit v gy qu. Nhng iu ny cng c ngha l h lun ng mt mnh v ch mt bc na l n b ph sn v v th s mt i sc mnh. Nu h lm mt vic g khng c a chung, ng ca h s khng th bo v h, uc hi khng th bo v h, truyn thng khng th bo v h. Nh King vit: c b loi tng ngi mt; h bit nn ay i i mnh mt cch ng iu.(13) Vin cnh ca cuc bu c chim lnh ton b tm tr ca mt chnh tr gia. V cc chnh tr gia Hoa K hin nay ch ch trng vo iu duy nht l thng cuc trong k bu c ti v khng g hn, khng phi v h ti t hn nhng ngi tin nhim m chnh v gung my y h i theo hng ny. V th dn n khung cnh bun thm ca nn chnh tr hin ti ca Hoa K, trong chnh tr gia khng ngng ve vn nhng nh vn ng, nhng ngi thm d bu c, qu ly trc nhng nhm li ch c bit, v vn ng gy qu. ng nhin vic ny khng to ra c chnh quyn tt m hon ton ngc li v v th cng cuc tm kim mt chnh quyn hon ho li tip tc. Hoa K vic ny c ngha l tm kim c thm dn ch m ln ny th thng qua qu trnh trng cu dn . Dn Ch Trc Tip
Fareed Zakaria
153 of 197
Khi nim a chnh quyn trc tip n nhn dn th cng xa nh tui th ca Hip Chng uc Hoa K. ng hn l xa hn na: cuc trng cu dn u tin c t chc vo nm 1640 ti vng uc a Vnh Massachusetts. V trong sut hai th k 18 v 19, nhng hin php ca lin bang v tiu bang c trnh by vi dn chng thng qua. Nhng mt khi nhng hin php y c chp thun, gip to ra mt h thng chnh quyn th vic trng cu dn cng mt i. Trong sut th k 19, cc to n thng xuyn phn quyt rng trng cu dn l khng hp hin, vin dn hc thuyt c thit lp t lu rng mt khi ngi dn trao quyn lp php, h khng c quyn la chn ly chng li delgeta poea non poe delgari. Dn ch thng qua i din, di gc nhn ca th k th 19, khng th vn hnh nu c mt li i vng khc. Nhng vic ny thay i, bt u t tiu bang South Dakota vo nm 1898. i i Hong Kim cui th k 19 sn sinh nhng i gia v nhng cng ty ln. i cng ty c bit l ngnh ho xa thng c quan h cht ch vi quc hi tiu bang, to ra mt s lin quan mt thit gia tin bc v chnh tr. (Vi thp nin sau, ngi M cm thy sc khi khm ph mi tng quan ny chu v ln n chng l ch ngha t bn thn hu. Nhng nh ci cch cp tin phn n v tht vng v s tha ho su rng ny v quyt nh b qua ngnh lp php, a chnh sch cng n thng vi dn chng. H thc y nhng tu chnh n trong cc hin php tiu bang trong cho php cc quyn trng cu dn , xng lut v bi min tt c nhm mc ch cho php dn chng kh nng b qua quyn lc ca nhng li ch c bit ang lng on ngnh lp php. (Mt ci cch Cp tin quan trng khc na l tu chnh n thay i hin php nhm thit lp vic bu c thng ngh s mt cch trc tip, nhng v tr m cho n u nhng nm 1910s vn do quc hi tiu bang c.) Nhng ngi cp tin tin rng h s a chnh tr tr li tnh trng trong sch hn v khng b tham nhng v nhng ngi dn thng ch khng phi l thiu s giu c s vn hnh chnh quyn. Trong tm im ca nhng ci cch ny, s gia Richard Hofadter vit: l mt gi c in ch nh s suy ngh v hnh ng nh mt ngi lun ngh n cng chng, khng nh nhng nhm li ch ang sn sng chp ly anh hng phi am gia t chc mu li cho bn n, anh s ton tm ton gii quyt nhng vn ca chnh quyn. Cho n nhng nm 1920s a s cc tiu bang thit lp lut l cho php mt s hnh thc dn ch trc tip. Nhng ngay sau khi qu trnh trong sch chnh tr v thi i Cp tin lng du th s nhit tnh i vi trng cu dn cng gim theo. T nhng nm 1930s cho n gia 1960s chng gim thiu v s lng v tm quan trng. Nhng cho n nhng nm cui 1960s, khi nhng cuc tn cng
Fareed Zakaria
154 of 197
vo h ng v nhng ku gi li dy ln v s tham gia vo nn dn ch, khi nim v lm vic trc tip vi ngi dn li c hi sinh, mnh m nht t pha cnh t ca ng Dn ch. Mc d gii tr thc ng h n a s l t cnh t, nhng phong tro xng lut c hu thun mnh m mt thp nin sau t pha hu. Vo nm 1978 Howard Jarvis t chc xut California 13 v khi lm vic ny, theo li truyn tng, ng thay i tin trnh lch s ca nc M. xut 13 bao gm hai vn khc nhau: thu m v trng cu dn . Mi th thu u tng trong sut nhng nm cui 1960s v 1970s khi chng trnh X hi V i (Great Society) ca Lyndon Johnson, chi ph tr cp v nhng d n thnh th mi ang n r. (Trong nhng nm 1960s tht kh tin rng bn c th thng c ch bng cch ha hn tng thu ca ngi dn v chi tiu chng vo nhng cng trnh cng cng qui m.) California, mt cuc bng n v nh trong nhng nm 1970s khin cho thu in th tng vt, v quc hi tiu bang dng nh khng mun ct gim thu ngay c khi thng d ngn sch ln n hng t la. xut 13 ngh mt cuc ct gim khng l, y mc thu tr v li thi gian 1975 v t ra gii hn mc tng thu. Mc d cng chng ang gin d v mc thu cao, ngi ta khng ngh xut 13 s c thng qua. Jarvis c cho l mt k lp d. T San Francisco Chronicle gi ng l mt k m t bn tnh 70 tui i quan nim rng u m l loi trm cp c giy php ca chnh ph. (14) Nhng nh chnh tr hng u ca California u chng li n, trong c c nhn vt bo th nht ca tiu bang, cu thng c Reagan, ng cho rng n qu ng. Nhng thm d mt thng trc khi cuc trng cu cho thy con s ng h v chng i d lut ny ang rt ngang nga v gn 20 phn trm c tri vn cha c quyt nh dt khot. V ri ba tun trc khi cuc bu c thng Su, thm nh vin Qun Los Angeles cng b bng bo co thng nin, cho thy con s tng trng khng l trong thu in th. ng tin ny n tht ng lc v, ci trn ln sng phn n y, xut 13 thng qua vi 65 phn trm phiu thun. Sau kt qu bu c, h thng chnh quyn vi nhy theo phong tro. Jarvis k qui tr thnh Jarvis nh chnh tr i ti, xut hin tn trang ba ca Time v Newsweek, gp g cc nguyn th nc ngoi nh Magaret atcher v Jaques Chirac. Vi tun sau cuc bu c Reagan ku gi nhng ngi Cng ho dng kt qu ca xut 13 mi ngn la t ng chng li chnh sch tn km v lm quyn ca chnh ph. H lm theo. xut 13 t vic ct gim thu thnh trng tm trong ngh trnh ca ng Cng ho. Nhiu ngi Dn ch cng hng ng thng ip ny. V thng c cp tin ca California, Jerry Brown, tuyn b l mnh ci o, xoay ngc quan im c ca mnh v vn ny. Chnh tr gia
Fareed Zakaria
155 of 197
trn ton quc bt u tho ra cc k hoch ct gim thu. ng c vin Dn ch cho chic gh ng ngh s tiu bang New Jersey, Bill Bradley, cam kt trong chin dch vn ng ca mnh s gip ct gim 25 t la thu lin bang. Nm thng sau khi xut 13 c thng qua, vo thng 11 1978, 16 tiu bang khc t chc trng cu dn v vn thu m. Nhng xut 13 cn c mt h qu mnh m hn v n l cuc trng cu dn u tin trong bn nm xut hin trong phiu bu c ca California. N to ra mt phng cch mi k diu b qua qu trnh rc ri khi phi thay i chnh sch cng. ay v phi trut c hng lot nhng nh lp php khi gh ca h hoc phi vn ng h thng qua mt d lut no y, ti sao li khng thng qua lut mt cch trc tip? Con s trng cu dn tng nhiu trong nhng nm 1970s, nhng sau nm 1978 chng lan to nh cn chy ng ca Reagan. Trong nhng nm 1960s, c tri trn ton quc c yu cu b phiu lp php trong 88 vn . Con s y tng ln 181 trong nhng nm 1970s v 257 trong nhng nm 1980s. Cho n nhng nm 1990s, con s ca nhng d lut tng gp nm ln vi 378. Ch trong nm 2000, c tri quyt nh trc tip 204 d lut, bao gm mi vn t chm sc y t, ci cch gio dc n quyn li cho ngi ng tnh v quyn t t vi tr gip ca bc s. Vic ny c hiu qu khng? Hai thp nin va qua cho thy s th nghim ng k i vi c cu ca vic trng cu dn , d lut v bi min. (15) ng nhin l rt d nhn vo mt vn no y m trong cng chng thng qua mt cch chnh xc di quan im ca mt c nhn v ni rng, ng ny hon ho hn v n to ra nhng nh qu tt; quc hi chc s chng bao gi ng qua iu lut ny. iu ny gii thch ti sao cnh hu m mt vi cc d lut trong vng vi thp nin gn y. Lm sao ngi ta c th nhn vic ct gim thu trong ming mnh c? Nhng dng nhng kt qu ca mt iu lut no y l mt phng cch thin cn nh gi vic thay i c h thng. D sao th c tri cng c th thng qua rt nhiu th m ngi khc kch lit phn i. Trong khi cnh t chim th thng phong v thng c nhng cuc trng cu dn theo mc ch ca mnh, nhng ngi bo th thay i thi ca h v California gi th din mt cch bun ci. K t khi Richard Nixon v Reagan em li chin thng cho gii bo th ti tiu bang ny, i vi cnh hu California hin nhin l ngi dn u. Nhng d lut ca n hng v tng lai. Nhng gi y, khi gii cp tin a s bt u thng qua cc chnh sch c li cho h, nhng ngi bo th li cho rng tiu bang ng dn nht nc ny thc ra l mt x s qui d, ho huyn v khng gn gi vi nc M. Gi y, i vi nhng ngi bo th, nhng cuc trng cu dn ca tiu bang ny tr thnh biu tng ca qu kh. (16) D sao, trong khi phi cp tin thng li nhiu hn nhng tiu bang
Fareed Zakaria
156 of 197
khc, gii bo th c th t hi rng ti sao h li a chung qu trnh d lut ny t u. Trong khi , nhng ngi cp tin tng than phin v vic lm lut mang tnh dn tu ny li ang tr nn a chung vic trng cu dn . ng nhin cho n khi sng triu tr ngc mt ln na. Ai y c th lp lun rng vic trng cu dn t nht cng khai nhng vn m nhng chnh tr gia elite khng mun bn n. Khng tht s nh th. Ly v d v thu. xut 13 c l thc y vn ct gim thu tr thnh k hoch quc gia. Nhng chiu hng ny c sn t trc v cc nh chnh tr bm vo. n cui thp nin 1970s, ngi M cho thy du hiu bt mn vi mt chnh quyn qu c v bu nhng ng c vin bo th vo mi cp bc. Hn c ng kh t v lm pht nh tr kinh t, hn c phong tro phn khng vn ho ca nhng nm 1960s, v hn c s bnh trng ca S Vit, thu m l vn ln trong nn chnh tr Hoa K vo cui thp nin 1970s. Nh thm d Richard Wirthlin ni rng, n phi i ngc n i k chin tranh it am mi y c s ch tm tng t. (17) Mc d xut 13 to ra mt lc y mnh m cho mc tiu ct gim thu, ng Cng ho hng ng n trc y, nhng ngi Dn ch tr nn ht hong, v quan im cng chng v vn ny rt r rng. Nu khng c xut 13, vic ct gim thu chc hn cng s xy ra nhanh chng. Dng c tt nht o lng cc d lut l xem xt vic thng qua lut bng trng cu dn c tt hn l bng c quan lp php hay khng. V h thng dn ch trc tip ny c nhng nh hng g? Ni tm kim cu tr li chnh xc nht l California. Trong nhiu trng hp, California l vt th nghim ca dn ch trc tip, phi tri qua nhiu th nghim vi trng cu dn trong hng lot vn ln nh. California cng l hnh nh ca nhng g pha trc. y l tiu bang ng dn nht nc M vi mt nn kinh t hn hp bao gm nng nghip, k thut mi v k ngh quc phng c. C dn y th a sc tc, a tn gio v c a ngn ng. uan trng nht l California thng lun dn u c nc v tht s l c th gii v k thut, tiu th, xu hng, phong cch sng v ng nhin c nn gii tr i chng. y l ni vn ho xe hi tm c s biu hin y v sm nht, ni nhng ngoi bng n, ni vic rn luyn thn th th ch cho vic i nh th, ni bnh pizza vi b d c sng ch. V nhng lc y k thut v t tng lm cho mi ngi cho rng dn ch trc tip l ngn sng ca tng lai ng chnh tr suy yu, vin thng, k thut mi, th h ca mng Internet u hu nh pht trin ti x s rng ln ny. Ngoi tr y S ni vn l mt c bit ch khng phi l ni pht minh ra xu hng mi ngy hm nay California l biu hin hon ho nht ca dn ch trc tip trn th gii. V nu California l tm gng ca ngy mai, th chng ta thy c tng lai, v tng lai y khng
Fareed Zakaria
157 of 197
vn hnh ng. California M Mng Khng ai c th bc b s tht. Trong nhng nm 1950s v u nhng nm 1960s California c ting vang ng n l mt trong nhng tiu bang c vn hnh tt nht trong nc. iu bang s 1, l tiu trong trang u ca tp ch Newsweek trong nm 1962, alifornia ng n, i p. Tp ch Time cng ng vi tiu alifornia: t tiu bang ca nim hng khi. ng l c nhiu iu hng khi. Nn kinh t ca tiu bang ang bng n v vi mc thu tng i n xy dng v pht trin ngun ti nguyn cng cng mt cch k diu, t h thng xa l v ti tiu tn tin cho n cc lc lng cnh st hiu qu v nhng cng vin v vn th tuyt p. nh qu ni bt nht ca tiu bang chnh l h thng gio dc cng ng cp th gii, bt u t mu gio cho n nhng chi nhnh ca lin trng i hc California. California c v nh tho mn v hnh phc, gy kh chu khng dt cho gii tr thc min ng Bc lnh lo m t. (n ngi ngu dt v hnh phc, nh Woody Allen tng ni.) Nhng vi ton th gii th California nng m, giu c v c qun l kho l i din cho ha hn chi sng ca Hoa K. California tng l gic m M. California hm nay li l mt chuyn khc. Ma xun 2001 California b ri vo tnh trng cp in v vic thiu in ny lm ti lin tng n n . (y l kinh nghim ti t nht khi ti cn b). ng vy, California l qu hng ca Silicon Valley v Hollywood, hai trung tm v i nht ca nn cng nghip v sng to ca Hoa K. Nhng chng ch l khu vc t nhn. Khu vc cng tht s l cuc sng cng th tht s l mt m hn n. Chnh quyn tiu bang v a phng phi vt ln hng nm trnh nhng cn khng hong ngn sch. H thng xa l vn l kiu mu cho th gii gi ang thc s tan v tng mnh, v lu thng tr thnh mt cn c mng v s tr tr y tn km cho nng sut lao ng. Trong thp nin 1950s California chi 22 phn trm ngn sch ca mnh cho c s h tng; ngy nay n chi tiu khng n 5 phn trm. Cc cng vin gi y tn ti c nh vo vic thu ph vo ca rt nng. H thng gio dc ca tiu bang sp ; trng hc ca tiu bang c xp vo hng gn cht trong nc khi nh gi theo chi ph u t hoc im thi hoc trnh ca hc sinh. H thng lin trng i hc California khng xy thm c chi nhnh no trong ba thp nin va qua, d trn thc t dn s tiu bang tng gp i. D th, nh nh bo k cu Peter Schrag ch ra trong cun sch su sc in ng nh mt, tiu bang ny xy thm 20 nh t mi trong vng hai thp nin qua. Vo nm 1993 t bo Economi kt lun rng ton b h thng chnh
Fareed Zakaria
158 of 197
quyn b v. Ba nm sau t chc trung dung Din n ng mi Cao hc (BusinessHigher Education Forum), bao gm nhng gim c tp on v lnh o nghnh gio dc, tng trnh rng nu khng c mt thay i ln, cht lng i sng alifornia s tip tc i xung i nhng nan gii ngy cng nng v giao ng, ti phm tng cao v x hi bt n, v vic cc cng ty chuyn i khu vc khc tip tc. V vic ny c vit vo thi gian kinh t Hoa K vn cn nm trong thi im cao trong vng 30 nm qua. Bng chng r rt nht v iu kin m m ca California l c hai pha t v hu u ng v vn duy nht ny. ng vi Schrag l ngi cp tin, nh bnh lun bo th Fred Barnes cng gii thch trong mt bi vit trn trang ch ca t Weekly Standard rng chnh ph tiu bang ngng hot ng: alifornia nh mt v ng phong ca mnh nh l mt tiu bang c c gii m mun i trng hc tuyt nh cng nh h ng giao ng n in. (18) Khng phi ton b nan ca California u c qui v vic tiu bang th nghim bng nhng xut v d lut. Nhng a phn ca tnh trng hn n ca tiu bang chnh l h qu ca hnh thi cc oan v tnh trng cng khai, thiu th bc, khng ng phi v s thn thin vi cc d lut. Sau khi xut 13 c thng qua, tiu bang thng qua trn mi d lut khc, trong c D lut 4 (gii hn vic chi tiu ca tiu bang trong mt s phn trm c th no y), xut 62 (bt buc phi c s chp thun ca siu i a s trc khi tng thu), xut 98 (bt buc 40 phn trm ca ngn sch tiu bang c dng vo gio dc) v xut 218 (p dng s gii hn ca xut 13 n vo vic thu ph v thu ti cc a phng). Nhng c quan lp php tiu bang li chng c quyn hn trong vic s dng ngn sch v h b bt buc phi chi tiu theo ch nh t ra bi cc Trng cu Dn v lut l lin bang. Ngy nay 85 phn trm ngn sch tiu bang California nm ngoi tm kim sot ca quc hi v thng c mt tnh trng him thy Hoa K v c l trn ton th gii. Phn ln ngn sch tiu bang c phn phi trc. uc hi phi lay hoay vi 15 phn trm cn li. Ngy nay ti California quyn lc tht s khng cn tn ti. N ho tan vo khng kh v a phn chnh quyn c to ra t nhng lut l v cng thc tru tng. Hi vng rng chnh quyn c th c vn hnh, theo li ca Schrag, nh mt chic my ca ewton, min nhim i i nhng kim sot hoc phn quyt quan trng t nhng quan chc c bu ln. iu ny khng nhng bin nn dn ch nh mt tr a tr tru m cn lm cho n hu nh khng vn hnh c. (19) Ngay c vi nhng cuc trng cu dn iu khin nhng vic h lm, cc chnh tr gia vn b bt buc phi bin nhng yu sch ho huyn ny thnh hin thc. Nhng d lut n thun lm cho qu trnh ny tr nn ri lon khi bt cc chnh tr gia chu trch nhim nhng li khng giao cho h quyn lc. Nhng
Fareed Zakaria
159 of 197
kinh nghim v trng cu dn ti nhng ni xa ngoi California chng minh rng y khng phi l vn c trng ca ring tiu bang vng ny. Hi ngh cc nh ph bang Conneicut (Conneicut Conference of Municipalities CCM) cho thy rng trong 72 trong s 169 thnh ph t chc trng cu dn thng qua xut ngn sch bi gim c thnh ph ca mnh. Trong s 72 thnh ph ny, 52 phi t chc thm cc cuc trng cu dn khc, thng l hn mt ln, v ngn sch xut khng c chp nhn. a s cc cuc trng cu dn ny bt buc cc quan chc a phng ct gim thu nhng li tng cng dch v cng. n phi l mt o ut gia c c hin nhng mc tiu kp nh , James J. Finley, gim c dch v lp php ca CCM than phin.(20) Cn cung phong ca nhng i hi ngy cng cao t dn chng to ra mt m bng bong v lut, thng l mu thun ln nhau m khng c thng qua qu trnh tranh lun, cn nhc v tho hip, vn l c im ca vic lp php. Bn tnh cng nhc un hoc khng ca cc d lut khng cho php nhiu uyn chuyn thch nghi vi thc t. Chi tiu 36 phn trm ngn sch ca tiu bang California cho gio dc trong mt nm th hp l hn l con s bt buc 40 phn trm, tht ng tic. Mt h qu ngoi mun na l phong tro d lut cng lm tan v s tng quan v trch nhim tng hin hu gia chnh tr gia v chnh sch cng. Vic to ra mt lot gii hn rc ri i vi qu trnh nh thu v chi tiu, c tri California t nh mt vic phn xt kh nng ca cc chnh tr gia. Khi ngn sch cho mt chng trnh no y b cn kit, th y l do quc hi phn b tin qu t, hay l cng ng a phng chi tiu qu nhiu, hay l nhng d lut ca tiu bang tri tay h? Bn c th tng tng s n y trch nhim lin hon s phi xy ra trong 58 qun, 447 thnh ph v hn 5 nghn a ht c bit ca California. iu quyn lc v trch nhim dn n thiu tn trng. Chnh quyn tiu bang v quc hi California nm trong s cc tiu bang c t l cng chng ng h thp nht. Sau khi ct b quyn lc ca cc quan chc do mnh bu ln, ngi dn California li cm thy sc khi thy cc quan chc khng lm c g gii quyt cc kh khn ca tiu bang. Hy so snh s khc nhau gia vic California tm cch ngn chn vn dn nhp c lu v bnh ng sc tc, c hai u c gii quyt qua trng cu dn , vi vic chnh ph lin bang tm cch ci cch tr cp x hi, c gii quyt qua qu trnh lp php. Khng c g bn ci rng qu trnh ci cch tr cp x hi ko di hn v kh khn hn. Nhng ngi ng h n phi thit lp mt cuc tranh lun trn ton quc, ku gi c s phiu ng h trong lng vin uc hi, v ri thuyt phc Tng thng Clinton k thnh lut, cui cng ng thng qua
Fareed Zakaria
160 of 197
sau khi d lut c trnh ln ln th ba. Nhng chnh nh trong qu trnh tho lun ti lui v thng lng y ra i mt gii php chung va lng c hai bn. Gii php ny cn c p dng tng bc, ph hp vi mt thay i quan trng trong hin php ca mt quc gia ln. Kt qu l lut ci cch tr cp x hi to c hu thun chnh tr rng ri, c xem xt mt cch chnh danh, c cung cp thi gian v ngun lc hot ng, v c p dng vi mt phng thc trnh khng gy ra nhng phn ng. Gi y n c nhc n mt cch rng ri nh l mt thnh cng, v Cng ho ln Dn ch trong quc hi a n ra nh l thnh qu ng t ho ca c hai bn. Vic trn tng phn hon ton vi xut 187 (v nhp c) v 209 (v bnh ng c hi gia cc sc dn). Cc t chc hot ng vi s hu thun ca mt s chnh tr gia, a vn ra bn ngoi cc ng chnh tr v quc hi, bn ngoi giai trnh chnh tr bnh thng v khi xng mt chin dch truyn hnh y tn km. H thng v c hai xut u tr thnh lut. V bi v chng khng c a qua mt qu trnh lp php bnh thng, khng c tho hip hoc bt c s chn lc no, c hai xut lm ny sinh ra qu nhiu c cm v chng i. Trong trng hp ca xut 187, chin thng ca phi Cng ho hon ton b phn tc dng, v qua h b xem nh nhng k tn nhn, chng dn nhp c v chng dn thiu s mt danh hiu b dnh cht California v ngy cng nhiu cp quc gia. Cc xut cng c son tho mt cch cu th n ni a s cc phn trong xut 187 b to bc b v khng hp hin. Kin trc s chnh ca xut 209, Ward Connerly, gi y tha nhn rng vic xa b bnh ng c hi cho cc sc dn nn c tin hnh theo tng giai on t to ra mt c sc trong h thng. Ngay c i vi nhng ngi ng h c hai xut trn, vic chng c vn hnh vo lut th qu nhn tm v thiu nng sut. u trnh lp php qua quc hi trong nhiu th k qua yu cu vic tho lun v biu quyt, cn nhc nhng kin chng i, hiu chnh nhng tho hip, v do to ra c nhng lut l c cho l chnh danh ngay c vi nhng ngi khng ng vi chng. Chnh tr khng th vn hnh tt khi nhng hong tr v bng sc lnh v cng khng th vn hnh tt khi dn chng li lm nhng vic tng t. C l nghch l ln nht trong phong tro d lut v trng cu dn l mi quan h ngoi mun v tin bc trong chnh tr. Khi u vi nh tch bit chnh sch cng v vic lng on m m ca nhng tp on t bn, dn ch trc tip li tr thnh mt sn chi trong ch c nhng c nhn giu c nht cng nhng nhm li ch c quyn tham gia. Cng nh nhng chnh tr gia, nhng xut qua trng cu dn thnh cng cn phi vn ng tng t nh vic tranh c chc v. Trc tin, chng cn c hon chnh thnh mt d lut y , iu ny cn c s tham gia ca cc nh c vn chnh tr, cc nhm thm d v mt i ng lut s. V ri chng cn c thng qua vo danh sch bu c. Vic ny cn thu thp mt s lng rt ln cc ch k ng h
160 of 197
Fareed Zakaria
161 of 197
trong mt thi gian tng i ngn, yu cu phi c s tham gia ca cc dch v thu thp ch k chuyn nghip (c v mt cch na a na tht nh mt khu phc hp k ngh v d lut). K n chng cn c qung b n qun chng, iu ny li cn c mt chi ph qung co khng l. Kt qu l tng s tin chi tiu cho vic qung b hoc tn cng cc d lut qua trng cu dn cng tng ng vi s tin c cho l chi tiu mt cch m m trong nhng chin dch vn ng tranh c vo cc gh ngh vin. Trong cun sch Dn Ch Lch ng: Nhng Chin Dch v D Lut v Sc Mnh ca ng Tin, David Broder cho thy rng trong chu k lp php 199798, c hn 257 triu la c chi tiu trong nhng d lut trn ton quc, chim hn mt phn ba s tin 740 triu c dng trong vic vn ng bu c vo cc gh H vin v ng vin ni chung. California, trong ring nm 1996, c hn 141 triu la c dng trong nhng d lut, hn c nhng chi ph c cho l m m trong nhng chin dch vn ng tranh c vo quc hi tiu bang n 33 phn trm. H qu ca vic s dng s lng ln tin bc trong qu trnh trng cu dn th cng y tht vng nh nhng g xy ra trong ngnh lp php hin ti: nhng nhm li ch c t chc cht ch v c nhiu tin dng vic tip cn thun li ca mnh bo v quyn li ca h. V d nh khi nhng nhm thng nghip vn bo v ng lng ra trng cu, cc cng on California c th thay phin nhau tn cng v nh bi n. Cho n nay, cc cng on gio vin c th nh bi mi xut v vic t do la chn trng hc, k c mt xut c cung cp nhiu ngn qu trong nm 2000. Ti Missouri v Oregon, nhng lin minh thng nghip trang b y tin v t gi mnh l i khng i nhng chnh tr gia xi tin u v i khng i vic a tin u cho chnh tr gia, nh bi nhng xut v ci t ti chnh trong bu c vi t l cao. Nhng cng c nhng khc mc trong cu chuyn ny. Trong khi c v r rng rng cc nhm li ch giu c vn tip tc tung honh trong thi i dn ch trc tip, qu trnh trng cu dn cho ra i mt ngi chi bt ng trong mn kch chnh tr: Nhng nh t ph kinh doanh chnh sch. Nh ti chnh George Soros, nh ng sng lp hng Amway Richard DeVos, nh t bn u t Timothy Draper, nh ng sng lp hng Microso Paul Allen v nhiu ngi na dng qu trnh xut d lut qung b nhng d n a thch ca mnh khp mi ni. Trong mt kha cnh no y, cng kh m bt li h: cng nh mi ngi khc, h c quan im chnh tr ring v lm nhng g h tin l ng. Nhng mt th k trc, khi nhng ngi cm u phong tro Cp tin qung b t tng dn ch trc tip nh mt phng tin ginh ly quyn lc t nhng k cp giu sang ca thi i vng son, h c mng tng c ra mt gung my b thng lnh bi nhng nhm li ch c gc ln v nhng nh t ph c u c chnh tr hay khng?
161 of 197
Fareed Zakaria
162 of 197
Trng cu dn v d lut lm tng tc qu trnh ginh ly quyn lc khi tay chnh tr gia v giao n cho nhn dn, nhng lun lun phi i qua mt giai cp ang tip tc ln mnh bao gm nhng nh c vn chuyn nghip, nhng k vn ng, nhng nhm thm d v cc nh hot ng. Trn danh ngha ca dn ch, chng ta to ra mt tng lp elite mi vi quyn lc khng l. V khi chnh quyn tr thnh mt chin dch vn ng tranh c lu di, hot ng v nh hng ca n s khng bao gi ngng. Nhng ngi thua cuc khi cuc cch mng ny ang tin trin chnh l nhng c quan i din ca dn ch: quc hi, chnh tr gia, nhng ng chnh tr, nhng c quan qun tr v bn thn ca chnh quyn. Gii elite mi cng t c kim sot hn trc y. ng ngy xa bm r vo c s nh l mt trit l truyn thng, c cng khai v c trch nhim r rng nh l mt c quan cng cng. Nhng vin chc ca n l nhng ngi ca cng chng, h hot ng mt cch cng khai v lo lng v danh ting ca mnh. Nhng ai s kim tra nhng nh c vn, nhng ngi vn ng ti chnh, nhng nh thm d kin v nhng k vn ng hnh lang? nhng ngi hin ang vn hnh h thng chnh tr Hoa K. Khi tuyn chin vi gii elite, chng ta li to ra mt nn chnh tr c iu khin bi mt gii elite ngm khc thiu trch nhim, thiu phn hi v thng xuyn thiu quan tm n quyn li ca cng chng. S suy gim ca gii elite v cc c quan truyn thng ca Hoa K khng ch v chnh tr m c vn ho, kinh t v tn gio chnh l trng tm ca s chuyn ho x hi M. y cng chnh l cu chuyn chng ta s bn k n.
Chng Su V S Co Chung Ca Quyn
Ma thu nm 2000 hai nh bng ln Chase Manhattan v J.P. Morgan tin

hnh hp nht vi nhau, ni chnh xc ra l: Morgan b Chase nut chng, bi mt s hp nht ng ngha nh bit hon ton khng h xy ra. Mt cng chuyn thng thy trong cc tp on, ngi ta mun ngh nh vy, c l l mt i tng c tm c ln hn bnh thng, th nhng li hon ton khng phi nh nhng g t cc m thanh si ng ca cc hot ng nhn nhp ng sau hu trng nng bng pht ra. Mc d vy vic mua trn ny cm mt ct mc quan trng trong ch ngha t bn M n mang ngha v s sp hon ton ca ph Wall c v s ton thng ca mt trt t mi. Sut c mt giai on di trong th k 20 Morgan lun l a ch u tin trong
Fareed Zakaria
163 of 197
s cc c s tn dng ca Hoa K. Trc khi thnh lp h thng ngn hng quc gia Hoa K (Federal Reserve) nm 1913, Morgan, trong v s nhng cuc khng hong ti chnh v kinh t lun xut hin vi t cch l ngi cho vay cn st li cui cng. nh tch lm n ca c quan ny c c da trn vic la chn mt cch k cng i tng khch hng, trong ch yu l cc chnh ph, cc tp on kinh t a quc gia v nhng nhn vt c bit giu c. t ti khon t ti organ cng ging nh mt tm xc nhn uc vo tng lp ng lu trong x hi oa , Ron Chernow, ngi vit v lch s nh bng gii thch nh vy. u vy c quan ny c iu hnh nh mt cu lc b ring bit ci ny khng phi l do thch k cc ca ch nh, m l do b mt v s li nhun ng k ca n. Nhn vin ca n c nhng quan h cht ch vi tng lp kinh doanh hng u v vi nhng ngi iu hnh nh nc, h coi trng cc giao tip c nhn. Trong mt bui iu trn v cc hot ng kinh doanh ca mnh trc mt y ban ca quc hi nm 1912 John Pierpont Morgan tha nhn vo bin bn, vic cp tn dng da nhiu vo tnh cch ca i tng hn l vo thu nhp hoc ti sn ca h. hng ai ti khng tin tng, s khng bao gi nhn c tin ti ngay c khi h gn tt c giy n ca ton b cng ng in cha gio. Trit l kinh doanh ca Chase Manhattan, ngc li theo nh t New York Times c cht lc t khi bi ca ng ph hn l t lung khng kh thanh cao kiu nh ngi ta thng ht th ti Morgan. Bn thn vn l mt c s c truyn thng, Chase trong nhng nm chn mi ch cn li l mt hn hp ca cc nh bng ngho ch yu phc v cho ngi tiu dng bnh thng vi ti khon chuyn lu, s tit kim, tn dng t tht v tn dng t. nhng chnh vi loi khch hng ny h ngy cng lm ra c nhiu tin. Chm nht l t nhng nm u tm mi vic chia phiu n thnh cc phn nh va ti cc nh u t nh l c nhn nhn l mt hnh thc kinh doanh mang li li nhun cao. Vic ny d nhin i hi phi c mt mc ci m nht nh i vi nhm mc tiu khch hng mi. Bn i th cnh tranh ca n, J.P. Morgan, y ngi ta c gng mt cch tuyt vng thch nghi vi thi k mi m cc du hiu ca n ai cng u nhn thy. Chng bao lu c s kinh doanh ny b coi l li i trong mt gii ti chnh, khi m s ng c coi trng hn ng cp. c th ch ra bng v d v quy m ca s thay i trong nn ti chnh Hoa K, cn phi nh li mt iu, rng Morgan nm 1990 ph Wall c nh gi cao hn bt k mt nh bng no khc; gi chng khon ca n cao gp mi ln gi ca Citibank. Mt thp nin sau gi chng khon ca Morgan ch cn bng mt phn mi gi ca Citicorp. S pht trin mnh m ca nh bng ny c c l nh vo cng ng gp ca ch tch hi ng qun tr Sanford Weill, ngi pht trin nh bng thnh mt tp on ti chnh v qua m bo c m hnh kinh doanh
163 of 197
Fareed Zakaria
164 of 197
ly s ng lm mc tiu. ch ra c s lm pht dn ch ca x hi M hon ton khng ch gii hn trong phm vi chnh tr c l ngnh ti chnh l mt v d thch hp nht. Hu qu ca s thay i ca n tc ng n phn ng cng dn Hoa K v hng triu ngi sinh sng ngoi nc M. Nhng ai t chm lo n cuc sng hu tr ca mnh, u bit rng cc cng ty cung cp dch v ti chnh hng s ch ca mnh n nhng khch hng nh h mc nh th no. Vic th trng ti chnh ngy nay c u tin hng u nhm vo nhng nh u t nh cng c th nhn thy c qua quan st chng trnh truyn hnh cp CNBC, ngi ta tng thut v nhng g xy ra ti th trng chng khon chng khc g vic tng thut cc s kin th thao. Danh mc u t v chng khon v tri phiu ln nht th gii khng thuc vo nhng i tng kiu nh triu nh Rp Saudi hoc ngn hng y S, m l TIAACREF, mt qu hu tr ginh cho gio vin v nhn vin ca cc t chc khng v li. t k ai cng u l vng ng!, k m dn mt thi cc bang min Nam Huey Long i hi nh vy. Chng ta hin nay cha n c mc , tuy nhin trn sn chng khon cc lnh cha v cc cng dn ng ngang tm vi nhau. Cn cung nhit dn ch ha lan vo nhiu b phn trong x hi Hoa K t Kinh t qua Lut php, Y t, Vn ha cho n c Tn gio. Ging nh trong chnh tr, y cui nhng nm su mi u nhng nm by mi mt s tng tc ca tro lu ny xut hin, mc d vn cn ang trong giai on khi u. C hai kha cnh c bit ni bt. nht, l s m ra nhiu ngnh kinh t v ngh nghip cho nhng thnh phn tt ngang ng thi vi vic xa b nhng cu trc quyn lc cn st li ca qu kh. hai, l vic do vy m c s xung ngi ca tng lp u t c. Vi iu ny dn dn dn n s khng hong ca khi nim tng lp u t (d nhin l n khng h lm thay i s tn ti ca giai cp nh bn thn n vn l). C hai xu hng pht trin ny mt khc u c th t trong xu hng thay i chung ca x hi Hoa K, ci m ngi ta c th gi l s suy tn ca quyn th. Hoc l cuc tn cng trc din vo chnh ci nh vy, bi v mc d quyn th t tha no Hoa K vn b nghi ng v mi mt, th nhng ch t nhng nm su mi n mi lin tc b tn cng c t pha T ln pha Hu. Chnh v vy th gii ti chnh cng t ra thch hp l im nhp mn cho chng ny, khi m n soi ri nhng mu thun ni ti ca qu trnh dn ch ha. S mu thun va nhc ti l ci tc ng bi phn nh mt ng lc ca s tin b, n p tan s c quyn, cch mng ha kinh doanh, bm thm mu mi vo chu trnh kinh t, khai thc nhng th trng mi v quan trng hn na, n gip cho tng c nhn c c s nh hng. Chng ai mong mun ci trt t cng
Fareed Zakaria
165 of 197
nhc khi xa quay tr li. Song trong khi dn ch gii quyt nhng vn v tip cn v ngn cn trc y, th ch khc n li lm ny sinh ra nhng vn mi. Nng lng, cuc chin cnh tranh v s nng ng ca h thng khi c t do ha loi b nhng bin ch ng, nhng ro cn, nhng c ch kim tra v hiu chnh trc y. Mt s ma mai cay ng: chnh nh u t nh l v ngi cng dn M bnh thng li l nhng ngi phi tr gi t nht cho s v trt t mi ny sinh, bi v anh ta bng nhin phi nh v v di chuyn trong nhng vng nc m anh ta khng h thng thuc. y khng kh hnh dung ra c mt hnh thc nh nc, mt hnh thc kinh t v mt hnh thc x hi, chng, mc cho qu trnh dn ch ha rng khp vn t kim ch mnh trong nhng gii hn ny hoc gii hn khc c tnh chnh thc hoc khng chnh thc. Ngi ta ch cn u t mt sut nng lng v tnh nng ng c c vo nhng vn o l nh s minh bch, s ngay thng, s v t v tnh kin nh. Nhng thc hin c iu cn phi lm sng li nhng thit ch v nhng con ngi u t, nhng ci m sut ba mi nm nay chng b trt b mt cch nhit tnh. Mt M Li Ln chuyn mnh ca nc khi u vo mt ngy ca ng chn nm 1958, nh bo Joseph Nocera vit trong cun sch ca mnh iece of e ion nh vy. ng ta mun ni v ci ngy m ank of merica vng Freno thuc California tung ra 60000 th tn dng vn nng vo trong dn chng. tng ny lc l mi m: khng cn phi c m bo th chp, nu ai mun u c th nhn c s cho php rt vt s tin c trong ti khon trong mt gii hn nht nh. C t t, ngi M trong nhng nm nm mi ngy cng quen dn vi ngh mua t, t lnh, tivi v cc vt dng t tin khc bng tin vay mn. Ngay c khi thc ra khng cn thit phi mang n ai cha c kh nng c c ci mnh thm mun, ngi d nhin phi tit kim cho c khon tin cn thit. c th c c mt khon tin ngn hng cho vay, ni chung rt kh khn, bi v hu ht cc ngn hng u cho rng dch v tn dng dnh cho ngi tiu dng bnh thng ch l mt cng chuyn hao ph thi gian. Ngc li Bank of America m ngi sng lp ra n l ng Amadeo Peter Giannini, con ca mt ngi nhp c t , li c mun gip nhng ngi ng hng ca mnh. Nm 1904 c quan ca ng ta ra i trong mt Salon c tu to li vi tn gi ban u l ank of ly; tn hin nay c t nm 1930. Trong khi cc nh bng khc dch v tn dng mc nh u c nhng li cho cc hip hi ti chnh chuyn ngnh, th Bank of America c ting l i tc ca hu ht tng lp trung lu v nh vo nhng nm by mi tr thnh c quan hng u trong nn kinh t tn dng ca Hoa K. Vi chic th nh bng gi y ngi khch hng bnh thng c hng nhng g m ngi ta t xa n nay vn lun
Fareed Zakaria
166 of 197
ginh cho nhng khch hng giu c: l vic c tm ng trc nhng khon tit kim trong tng lai. Ngy nay ci s tr nn bnh thng ny nu khng c tin plaic, loi tin m trc y bn mi nm hu nh chng ai bit n, c l khng bit n s nh th no. Ci lm nn k t khi ng tin ny c a vo lu hnh c l l mt s thay i v i nht ca lch s ti chnh hin i: ch ngha T bn tr nn dn ch. y th tn dng ch l ting sng lnh xut pht. T nhng nm by mi cc hc thuyt kinh t, k thut v chnh tr cng hp sc vi nhau; nn kinh t c phi ch huy ha, phi tp trung ha v c dn ch ha. Cng vi cc qu u t th trng tin t c xy dng nn thi chng khon tr thnh mt mt hng i tr. so snh: nm 1951 mi ch c 9% dn M u t vo th trng chng khon. Chng khon thi ch dnh cho nhng ngi giu c; cng dn bnh thng thin v vic gi tin vo cc qu tit kim ni m li sut c php lut bo v. Nguyn nhn ca s d dt mt phn xut pht t ni lo s trc s sp ca th trng chng khon nh tng xy ra hi nm 1929, phn khc l do ngi ta vn cn tin vo iu thc ra l ng vi khi xa, rng ph Wall nhng ngi c thu nhp bnh thng s chng c my ai ch . Khch gi tit kim nh l ng no cng chng trng mong g vic cc khon tit kim s em li cho h mt khon li m; i vi anh ta iu quan trng l lm sao gi c gi tr ca khon tit kim ch khng phi l li nhun. S gia tng lm pht ca nhng nm by mi lm cho gii trung lu thy r, trn thc t ngi ta c th s ngho i vi li sut c nh ca mt cun s tit kim. Phn ng trc s gia tng cu v li sut cao c nguyn nhn t ngnh ti chnh phn ng bng mt sn phm ti chnh mi, l qu th u t trng tin t, trong h li dng k h lut php c th bn nhng c phn cho nhng ngi u t c th. Lc u cc qu u t u t vo tn phiu kho bc, bi n em li nhiu li nhun hn l mt ti khon tit kim. Sau hip hi u t Fidelity tin hnh cho mi qu u t chng khon u tin; khch hng ca n c php c ni ct gi chng khon cng nh c t ch tr ngn khng thi hn, c php vit sc dng chng khon v c th nng lng tin tit kim trong ti khon ln mt cch ty . Bng nhin mt cng nhn luyn kim bnh thng, ngi sut i ch c mt cun s tit kim, gi y c th mua c nhng chng khon thuc chng loi Blue Chips ca cc tp on nh General Eleric, Ford, v IBM. m vo l nhng bin php v mt lut php nhm khuyn khch vic t chm lo v mt ti chnh cho tui gi nh kiu cc ti khon tit kim hu tr c nhn (individual retirement account, IRA) v ci c gi l chng trnh 401(k). i vi c hai loi trn mt phn ca tng thu nhp s c trch ra dnh cho
Fareed Zakaria
167 of 197
khi v hu v li sut cho n khi chi tr s khng b nh thu. Ci ny kch thch mnh m vic chuyn tin tit kim sang nhng cng c ti chnh mang li li nhun cao. V d nh, nu ngi ta chuyn tin thng ngoi lng vo mt ti khon lu chuyn n s lp tc c coi l thu nhp v s b nh thu. ay v lm nh vy ngi ta p thm s tin vo ti khon hu tr th ch n k hn ly ra n mi b nh thu. Mt v d tnh ton n gin li nhun cao do chuyn thi im nh thu v sau ny lm cho hng chc triu khch hng gi tit kim tr thnh nhng nh u t chuyn nghip. IRA v 401(k) c a vo trc y 25 nm lm cho dn chng Hoa K tr thnh nhng ngi ng nm gi c phn trong th trng chng khon. Tip theo, bt u xut hin nhng ngi lm cng vic mi gii chng khon vi gi th lao r. Nm 1975 c quan thanh tra c thm quyn p buc sn chng khon New York phi cho cuc chi t do ca cc lc lng tham gia th trng quyt nh ph mi gii. S kin ny kt liu h thng cc mc ph mi gii c nh trc y vn tn ti gn hai th k nay; trn nguyn tc t nay ai cng c th tham gia mua bn ngay c ch vi mt s lng c phiu nh. Tin th lao cho mt dch v chng khon tng ng vi gi tr tin hin hnh vo thi im 1975 trung bnh khong 500USD, so vi hin nay cho mt dch v tng t nhng ngi mi gii i gi khong 20USD; nu thc hin cng vic qua internet chi ph s l 4USD. Kt qu ca nhng thay i nh vy dn n: t nht mt trong hai ngi M ti thi im nm 2000 tr thnh c ng. Bn cnh sn chng khon t ch l t hp ca tng lp u t tr thnh thnh ng ca mt cng ng tri rng khp th gii. Tng trng ca trt t c l cu lc b ph Wall, ni m ch mt nhm nhng k mi gii ti bui n tra a ra nhng quyt nh vi hu qu khn lng. K nguyn mi, biu tng bi knh truyn hnh cp CNBC, ni cc lnh o cng ty sp hng rng rn ch n lt c php truyn t cc thng ip ca mnh cho ton th gii. C mt ngi trong qu trnh dn ch ha ny tr thnh cha u m bn thn ngi khng h bit, chnh l ng ch ca ngn hng u t y b n Michael Milken, ngi trong nhng nm tm mi pht minh ra tri phiu ri ro cao v qua m ng cho khng bit bao nhiu hng thuc quy m hng trung ln u tin tip cn c vi tn dng. Nhng ngi mi lp hng v cc ch kinh doanh nh l vi lng vn t c khng nhiu hi rt kh khn trong vic m rng c s sn xut kinh doanh, bi cc nh bng s tnh li sut cao hn bnh thng do v kh nng hon tr thp ca h. iu rc ri l: cc c s kinh doanh ch c th nhn c tn dng di hn mt khi h chng minh c tng mt ln s dng tn dng c kt qu tt. Hon ton ngc li, Milken i x vi cc doanh nghip ging nh Giannini i vi con ngi. c khch l do nhng kho
Fareed Zakaria
168 of 197
cu khoa hc ca chnh bn thn mnh, Milken cho php s ng tng lp trung lu cng c hng mc tin cy tn dng nh nhng nhn vt nng k. Nu ngi ta to c iu kin cho nhng c nhn n l vt qua mc chi tr cao tip cn vo th trng vn thnh cng, theo nh kinh nghim thng nht ca hai nh ti tr, th ngi ta c th s kim c rt nhiu tin. i vi nhng nh kinh doanh tr sn phm u t tri phiu ri ro ca Milken l mt mn qu tri cho. Chng rt y vn vo kt bc, m s vng mt ca chng s l mi e da tht bi i vi s ln mnh ca cng ty, v chng to ra s bnh ng v c hi, qua vic san bng li th cnh tranh ch yu ca cc cng ty ln l s tip cn mt cch t do vo ngun vn. Hng t nhng c s kinh doanh nh CNN hoc hip hi in thoi MCI v sau ny tham gia chi trong bng ngoi hng quc t, tt c chng u c thnh lp trong nhng nm tm mi qua s cp tn phiu ri ro cao. tng ca Milken lan ta n tn mi ngc ngch nh b nht ca th gii ti chnh; n cng c vn dng vi ngay c tri phiu chnh ph. Hn na do bi gi y tt c cc cng c ti chnh c phn nh n mc, bt k ai cng u c kh nng mua c chng qua qu u t hoc qu hu tr, cho nn dn n vic cn cn quyn lc dch chuyn mnh hn so vi trc y. Khng ch cc c s kinh doanh phi hc cch ng x vi loi ch n mi, m v c bn tt c nhng ai cn n tin u phi nh vy ngay c nh nc. Khi xa nu c th c ai ging nh Benjamin Disraeli ch cn n thm thng ngh s Rothschild l vay c tin mua knh Suez, th ngy nay bn thn b trng ti chnh phi thn chinh g ca hng t nhng nh qun tr cc qu, c th c chch mt liu thanh khon m ng ta hng khao kht. c nc tip nhn ti chnh, nh bnh lun vin omas Friedman ca t New York Times ni v tnh th thay i ca th trng trong nhng nm chn mi, bng nhin khng cn ngi chung bn ch i cc i din ca hai mi nh bng ng mi quan trng nht, m cn phi tranh ci i rt nhiu qu u t v hng ngn cc nh u t c l khc. ho d chc chn h phn khng ca nhng nm 60 s ngh khc : quyn lc ngy nay qu c nm trong y nhn dn. Tin Khng Phi L Tt C Hoa K hnh nh khng cn khong khng no khng chu nh hng t i hi ca vic dn ch ha. Nu chng ta tch ra c mt ci g t lin quan nht n chnh tr v ti chnh th chnh l: Tn gio. S thay i quan trng nht trong ba mi nm li y l s mt mt quyn lc ca nh th truyn thng (ch gim mc, ngi theo hi Gim l, tn Gio hi Trng lo) vo tay cc phong tro qun chng o Tin lnh. C mt iu th v nhng khng ai n l vic cc nhm tn ngng ny lin tc i mi thch nghi vi nhng i hi ca tng lp tn ngy cng ng o v qua dn ch ha
Fareed Zakaria
169 of 197
o Tin lnh ti M. Nhng nh th Cng gio Anh (High Church) (Episcopalian, Presbyterian v mt s khc) do khng nhy ln chuyn tu i n Ch ngha M dn nn t chng b ho mn trong s v ngha thanh cao. Nh th mt i ch ng ca mnh trong trt t c v cng khng cn c ch n trong trt t mi. Uy tn x hi hu nh khng cn c nhn thy, iu m v d nh trc y cc bc tu hnh trong gio phi Anh lc no cng sn c. Chng hn c cha Endicott Peabody, ngi sng lp trng ni tr Groton, uy tn ca ng ta thi tng snh ngang vi tng thng Hoa K. Mt mn qu ca s tin tng kiu nh vy cho n tn gn y nh th vn cn c n nhn; v d c gim mc ca nh th Episcopalian trong nhng nm by mi v tm mi tr thnh ngi ng u hi ng qun tr ca trng i hc Yale. Ngy nay chc chn mt chc v quan trng nh vy ngi ta s khng cho mt thy tu nm gi. Do v chng chnh danh mt cch dn ch ln t bn, cho nn nhng bc i din ca t chc nh th i vi nhiu ngi h khng cn c coi trng. Mc d i vi h ngi ta vn th hin lng tn knh c pha cht bng khung luyn tic, tuy nhin ngi ta cng t ra t tin tng v khng cn cho h ch gio. Tc ng c th c coi l ng k c l ch nhng k m dn trn bc ging kinh tm c nh Billy Graham mi c c, nhng ngi nh vy h t da dm vo cc tn hn l da vo dn chng v h c cc tng thng, thng c v cc moderator ca truyn hnh nng mt cch tng xng. y ng l: vox populi vox die Ting ni ca dn chng l ting ni ca c cha tri. Ngi ta c th khng ng tnh, rng tro lu ny tt c chng c g gi l mi. Cng vic hnh o ca ngi M trong lch s gn nh u mang tnh chng li uy quyn; c nhiu ngi bn thn l ngi t nn tn gio trn chy t th gii c sang th gii mi. Hn na cng vi phong tro thc tnh ln th hai (1780 n 1830) tng bnh ng ca cch mng M cng thm nhp vo tn gio. Mt i ng mi ca nhng ngi theo o Tin lnh nhit thnh, nhng ngi ng nht mnh vi dn chng ht theo cung cch ca Jeenson, ci gio ton b t nc. Nhng nh th bnh ng nh chi phi Bapti (chi phi ch ra ti ngi ln) hoc Methodi (hi Gim l) pht trin trn s tn hi n nhng tn ngng c, c t chc cht ch. Nu vo nm 1775 khng c cng ng tn ngng no Hoa K c s lng tn vt qu na s ngi tham gia nh th ca nhng ngi theo ch ngha gio on (congregationali) c, th n nm 1845 s tn ca nh th ny teo li ch cn bng mt phn mi ca nh th Methodi. Cho n tn hm nay phn ng tn in cha gio Hoa K u cng khai tha nhn mnh thuc vo chi phi Bapti hoc Methodi. Suy ngm v v th p o ca cc nh th t do, Tocqueville trong chuyn thm M ca ng hi u th
Fareed Zakaria
170 of 197
k 19 ch ra nt c trng ca cc tn cng gio y l tnh dn ch v cng ha. Tocqueville d nhin v c bn mun ni n s t qun trong cng vic nh th. Trong nhiu trng hp cc linh mc u do cng ng bu chn v h c trch nhim gii trnh vic thc thi cng vic ca mnh; c cu t chc ca nh th khng c nhiu th bc v khng quan liu hnh chnh. Ngc li vi iu , trong gio l ca mnh cc nhm tn gio M u t ra khng khoan dung v mang tnh cch c on. Rng buc mt cch cht ch mang tnh cu ch vo kinh thnh, h khng bit n s dung tha cho nhng k i ch v nhng ngi c suy ngh khc bit. nh vin ca cng ng c th phi tr gi t cho ngh khc bit ca mnh. B xua ui, b giam cm hoc lnh nhn ci cht l nhng ci gi phi tr. Mt v d ni ting l trng hp ca mt ph n ngi Anh mang tn Anne Hutchinson di c n Boon nm 1634, b ta b rt php thng cng v b trc xut khi Massasusetts do phm ti cng khai chng li thuyt tin nh. Mc d o in cha M t ba trm nm nay lin tc pht trin, nhng cho n tn gn y n vn c bit gi nguyn tnh cch gio iu. ua lot bi vit Fundamentals (Nhng nguyn l nn tng), m khi nim ch ngha chnh thng bt ngun t tn ca n, nhng ngi anh gio thuc o Tin lnh vo u th k 20 bng quan im ca mnh v nhng bi hc mang tnh kinh thnh thun khit h chng li tt c nhng ai c mun c php c nhiu t do hn trong vic din gii kinh thnh. Vi phin ta kt n nh gio John Scopes, ngi bt chp lut ca bang Tennessee vn tin hnh ging dy thuyt tin ha, nhng tn in cha gio theo ch ngha Chnh thng mt ln na th hin quyt tm, s vn kin quyt bo v gio l ca mnh, cho d c th v th m b x hi c lp. eo quan im ca h l tn in cha gio chn chnh c nhng lut l nht nh ng nhin phi tun theo m khng th t quyt nh. Tuy nhin ngy nay nhng cuc giao tranh trn ng rt lui thnh thong xy ra xung quanh cc lun im ca hc thuyt Darwin cng khng che lp c vic cnh quan tn ngng ca nc M trong vng ba mi nm cui y tri qua mt cuc bin i su sc nht t khi xy ra phong tro thc tnh v i (e Great Awakening) u tin. Nu nh trong thp nin va qua mt cuc phc hng ca tn gio lun c nhc ti, th iu ch yu lin quan ti s lng ngi gia nhp vo cc nh th truyn thng t ngt tng cao hn. c bit th hin r rng hn l vic in cha gio M, m c th l o Tin lnh trong khong thi gian ny a dng ha trong xc tn cng nh m ca i vi cc quan im v c vng ca cng ng ca mnh. Khng hy vng c nh hng trong tn gio,
Fareed Zakaria
171 of 197
ch ngha chnh thng chuyn trng tm sang mt chnh tr. Tp hp dn chng tn y quyn th tc ng vo t chc cng nh gio l ca nh th ca mnh. K i tin phong trong cng cuc dn ch ha ny l lng thay li chnh l nhng thnh vin cc k phn ng ca phong tro thc tnh. trnh khi s phn ca cc nh th truyn thng, phong tro chuyn sang con ng Dn ch M dn vi s t nguyn t b nhng tng ca ngi sng lp ra n. Con ng pht trin ca phong tro cho php rt ra nhng kt lun v s sp ton din ca uy quyn tn gio. Mt Ngi V Mi Ngi Nm 1976 vin Gallup lm cho c t nc git mnh, chnh xc hn l: lm git mnh tng lp u t b bin pha ng v pha Ty vi thng tin, rng 31% cng dn ca hai vng t nhn mnh l tn in cha gio ti sinh hoc l ngi theo o Tin lnh M. Trong chin dch tranh c tng thng xy ra cng nm ng c vin ng Dn ch, Jimy Carter, ngi thuc min Nam nc M, cng khai tn ngng ca mnh l Tin lnh thuc dng Bapti. Nm 2000 ngi ta tnh c khong 46% ngi M cho rng mnh l ngi ti sinh hoc theo o Tin lnh M trong c c hai ng c vin tng thng c tn ngng thuc dng Methodi. Trong sut nhng thp nin va qua khng c ai c th l biu tng cho cng cuc ci cch ti Hoa K nh Gorge Bush (Bush con). L ngi ci o, ng ta cng l ngi u tin ca mt gia nh c nhiu th h theo Anh gio t b o ny. C t nc u ging nh Bush: Nh th c (Old side) nhng ch cho nh th mi (New side). S tri dy nhanh chng ca nh th Tin lnh M t ra cu hi, ti sao con ngi trong thi i ca Ch ngha c nhn v ca lng khoan dung vn c tm nguyn lin tc li c th hng v mt c tin kh hnh v c xa. Chnh trong s kh hnh ny, theo nh kin thng nht ca nhng nh quan st v nhng tn ca o Tin lnh M, li c im mang tnh kch thch ca n, bi v n cung cp mt phc tho phn hi li tnh chuyn quyn hu hin i; trong mt th gii c cm nhn l hn lon nhiu ngi trng ch vo mt quyn th thnh thong qu trch h. Tuy nhin cch gii thch ny b qua khng n s thay i su sc m bn thn nhng ngi theo o Tin lnh M cng thi tri qua. Ngi m ng ca n l Billy Graham. ng tt nghip Hc vin i hc thin cha gio Wheaton, l ngi thuyt ging t nhng nm bn mi v ti li v s nguyn ra. eo kin ca ng t Ch ngha Chnh thng Bob Jones (18831968) ch c nhng ngi theo o Tin lnh bo th mi c hy vng c
Fareed Zakaria
172 of 197
gii thot. Tt c nhng ngi khc, bt k l tn Do thi gio, Cng gio hay Mormone u ch i s trng pht vnh cu ca c Cha tri; Cng gio d sao i na vn l mt s th phng Satan, Gio Hong ch th l k phn cha. Trng i hc do Jones thnh lp v mang tn ca ng ta, mi n nm 2000 mi t b quan im ny, khi v l do ny m n trong cuc tranh c ni b ca ng Cng ha min Nam Carolina b mi ngi cng khai t kh chu. Jones coi vn ha m ng ca M l i bi v xu xa, l li nguyn cho s dit vong ca dn tc. V iu li trong nhng nm hai mi vng son! cu nhng tn in cha gio chn chnh thot khi a ngc ca nc M hin i, nm 1927 ng ta m trng dy hc. ng ta khng h mun cm ha dn tc cng nh khng h sn sng h thp ging c mi ngi yu mn. ng ta yn ngh trong nim tin mnh l mt phn ca thiu s trung thnh vi kinh thnh. C Graham cng vy, ng ta ban u cng thuyt ging vi cung cch nh th; ng ta kt n mt cch khng khoan nhng nhng ti li ca cuc sng hin i. Song khi s lng t ca ng ta ngy cng nhiu ln v khi ng ta xm nhp c vo ni tr ng ca cc cng dn bnh thng qua radio v tivi, th thng ip ca ng ta li tr nn du dng hn trng thy. Trong thi gian c chc nm ng ta bin i t mt s y nhit huyt ca s khi huyn thnh hnh tng ngi cha vn nng mt vai tr, qua ng ta cn nng thm gi tr cho n bng cch th hin nh ng ta l bn v ng thi l c vn ca cc tng thng t thi Richard Nixon. S ha gii mi ny ca Graham qu ng ngc nhin; cng tng t nh Nixon sau Watergate, Clinton sau onicage, c hai u c a vo trong li cu nguyn. Nh thn hc Richard Neuhaus nm 1999 tm lc nh sau: o bui u khi nghip raham chng h n o khi nhn danh c ha tri e da nhng ngi chi b ha es bng nhng cc hnh vnh cu. hng cch nh vy t lu ng khng cn dng n. rng ng hon ton bit r, ci g ng lm v ci g khng. Ngoi ra Graham tuyn b s a vo s dng truyn thng mt cch rng khp truyn b Tin lnh v nh vy s ln t dn dn s hip thng ch thc ca cc tn . S pht trin t bin ca cc chng trnh truyn o qua tivi do Graham khi xng gy thit hi cho cc gio x a phng, ni nhng ng chn chin ca n c th ni canh gi cc con chin ca mnh nghim ngt hn nhiu so vi m thanh t radio c th lm c. ay th v tr ca m hnh thng tr kiu ch gim mc truyn thng, trong cc linh mc quyt nh cc tiu ch c bn cho cc hnh vi cng gio, l m hnh mi ca Tin lnh M hng dn cc tn qua cc chng trnh tivi. Di con mt gim st ca linh mc, ca hng xm v ca nhng thnh vin tch cc vic vi phm nhng quy nh ca gio x l iu khng d dng g. Ngc li ngi truyn ging trn mn hnh s chng bao
Fareed Zakaria
173 of 197
gi nhn thy k phm ti. i din ni ting nht ca cng cuc dn ch ha do Graham khi xng trong phong tro Tin lnh M l Jerry Falwell. nh gi ny phn no c th gy ngc nhin ch, Falwell vn tng b mang ting l k phn ng, iu ny cho d mi n hai mi nm cui y ng ta mi dnh phi trong cng v l ngi vn ng hnh lang ca nhng ngi bo th cnh t v l ngi cm u ca nhm t phong c tn l a s o c (Moral Majority). Nu tm hiu lai lch ca ng ta mt cch tng th, ci ngi ta nhn thy trc ht l mt con ngi c hi, tm mi cch cho ko nhm tn ngng ca mnh chy theo phc v m ng. Falwell, l ngi mang tnh cch doanh nhn chng c my tn trng uy quyn tn gio, nm 1956 ng ta dt b lin h vi dng Bapti y quyn uy v cng vi 35 ngi ng ch hng ng ra thnh lp nh th mi c tn gi theo a ch ca n omas Road Bapti Church. Mi lm nm sau ngi con ca mt thng gia ny li nhn mnh, nh th xut pht t tng lai ca mnh s hon ton thoi mi khi cho kinh t truyn cm hng. ng ta cho rng nhng trung tm mua sm ngoi thnh ph l sng kin quan trng nht ca hai thp k va qua: hng php a n nh cng ca cc trung tm mua bn nm ch, c hai ch ln v nhiu nhng gian hng nh u cung cp hng ha ca mnh trong cng mt qun . nh om oad aptt chng ti tin, rng chng ti c u ht c m ng dn chng am gia l cu nguyn bng cch tp trung tt c cc dch v ca nh vo mt v tr. Tnh ton ny em li kt qu; sc thi kin trc ca ng ta th hin trong nhng ci gi l siu nh th, nhng t hp gm nh th v ca hng bn th phng. Bn thn Falwell cn theo ui mt d n vi tham vng ln hn l i bn doanh ton cu cho t chc dch v ca ng ta tn l JFM ( Jerry Falwell Miniries) c din tch ti su dm vung. D tnh trong s c mt trng i hc ring, cc hc vin, mt mt nh cu nguyn 12.000 ch ngi, mt b phn tuyn y qua in thoi hot ng lin tc ngy m, mt vn phng tip nhn con nui, mt b phn giao dch ginh cho nhng ngi sng lp gio x, mt iu gii cho tr em, nhiu cung th thao v sn vn ng, xng truyn hnh, bi u xe cm tri cng nh mt ri anh nin v lai. Trong qu trnh m rng, Falwell v t hp ca mnh nhn thy ngi ta c th thu ht c m ng khn gi n gin nht bng cch phng theo vn ha v cc thc o gi tr ca h, cung cp cho h nhng g m h i hi: l mt o in cha nhn t, hin hu, sn lng gip , nh vy chnh l ci ngc vi nhng g m nhng ngi theo Ch ngha Chnh thng ca nhng gi pht u tin nh Bob Jones hoc Oral Robert d nh. Cc nh th Tin lnh M t im cho mnh bng nhng thuc tnh ca x hi tiu th M. Nhc Pop vi li l cc k thnh knh cn phi c coi l bng chng ca tnh ngoan o mi do
Fareed Zakaria
174 of 197
vy cng v th m n bc l mt s hi ht ca mnh. Nhng hng a ht c quan h gn gi vi nh th s dng tt c mi chng loi ngh thut ca nhc tiu khin, bt k Rock, Jazz, Disco hoc HipHop. m iu ca nhc in cha gio ging mt cch kh phn bit i nhng tm gng trn tc ca n, nh bo Nicholas Dawido vit nh vy. hng g xung quanh y cng vy t iu nhy ogo ca anh nin in cha gio eo phong cch unk cho n knh truyn hnh cp ic, truyn lin tc 24/24 cc kiu ideo nh c cha tri mong mun. Nh truyn o trn tivi thuc hng cc k bo th Pat Roberton vi chng trnh lub 700 ca mnh v vi rung tm t vn quc gia phc v bt k thi gian khai thc ti a s am m c cu ri ca dn chng M. Roberton khen ngi, an i, ng vin m khng h ch trch. Nguy c nhng ngi tham d phi chu nghe nhng li qu trch to tt t ng ta khng ln hn g nhng chng trnh ca Oprah Winfrey. cho ph hp Robertson sp t gi pht ca mnh ti knh gia nh gia chng trnh cho tr em v chng trnh gii tr. Trong khi Robertson quyt nh ly c tin l thuc cha, th cp v chng theo hong tro ng tun Jim v Tammy Feye Bakker li ly Ch ngha khoi lc v thc lm c s truyn b: tr nn ngi in cha gio, cn phi hin s vui v. [] ic gii ot khng phi l s rng sc ln, chnh l tm nim v c tin ca h. bin nhng li ni ca mnh thnh hnh ng, cp v chng Bakker cho xy dng mt cng vin vui chi gii tr erige vi din tch mi cy s vung c khch sn gm 504 phng, b bi ngoi tri, trung tm mua bn v trung tm t vn, trnh din bi kch v cha Jesus trc ngy b hnh quyt (passion drama) trong nh ht ngoi tri ca cng vin cng nh vic ti to li ngi nh ca cha m Billy Graham. Vi s lng khch vo thm ln n 6 triu ngi cng vin ny nm 1986 c xp hng th 3 sau hai cng vin Disney khc. i lun c hi, ni gp g ca nhng ngi eo in cha gio sao li cn ti mt b bi ngoi tri lm g, Bakker trong mt cuc ni chuyn vi t New York Times v cng trnh tm triu la th nhn nh vy. u trong kinh nh vit, chng ti cn phi l nhng dn chi nh bt ngi, ci b bi chnh l mi nh. [] chng c g phn nn v mt ming mi hp dn. Nh nh x hi hc v chuyn gia v o Tin lnh M James Davison Hunter thuc trng i hc University of Virginia trong cun c bn v o Tin lnh M trnh by, nhng ngi theo o Tin lnh M hiu, rng mc ng o ca s lng cc tn khng ch ph thuc vo tnh khoan dung ca o ny i vi v s cc kin v phong cch sng, m hn na cn ph thuc vo vic bn thn h cng c nhng ngi khc thy c th dung th c: u cu ti ng l khng c php lm cho bt k ai au n. iu ny gip cho ngi ta c l do
Fareed Zakaria
175 of 197
t kim ch trc nhng ch trch v nhng vn tranh ci nh d gio, ti li, trng sinh, anh dng, s gin d ca c Cha tri, v cc hnh pht, a ngc v s nguyn ra. hng du hiu ca s khng khoan dung, ca s khng nh duy nht ng v o c v tn gio c qut tp di m. Susan Friend Harding, nh n nhn loi hc thuc trng i hc State University of California ng rng Heritage USA l s ph phn bng gi nhng lin tc v tnh rt r iu t nhin ca nhng ngi eo ch ngha chnh ng, v s dng hin, s cung nhit i i quyn hnh, i i h ng t chc v v i vic chun mc ha ca h. [...] p akker ha hn nhng ngi cng s hnh phc v giu sang ni trn , truyn ging mt in lnh v s a khng gii hn, mt n hc ca dn chng, n c t khuyn khch vic phm ti, bi n trc n m bo s min ti t c cha tri. uan st ny ngy nay ng vi phn ng nhng gio phi Tin lnh. Do bi quyn uy khng cn c coi l bt kh xm phm nh t trc n nay vn c khng nh, cho nn cc gio phi ch cn c cch l phi tm ng thch nghi. S st gim uy tn v thin cm cui cng dn nhng ngi theo ch ngha chnh thng vo con ng chnh tr cho d Falwell, ngi i tin phong trn lnh vc ny, su trong nhng nm by mi vn cha h t ra c nhng tham vng v mt chnh tr. Nm 1965 ng ta vn cn tuyn b: i quan h gia nh v i c c tm tt li trong cu ni ca nh aul i hc tr ca mnh, ng imoe: y uyt ging li ca c ha tri. [...] hng ni u giao cho chng trch nhim ci o nhng ngi khc. hng khng b p buc phi tin hnh chin tranh i mc ch chng li nhng k nu ru lu, nhng k bun ru, nhng k c bc, git ngi, im v la o hoc chng li nhng c nhn hoc nhng c quan nghch cng nh chng li mi biu hin khc ca ci c. ng ta cng thng xuyn ln n s can thip ca cc bc tu hnh vo cc tranh lun mang tnh chnh tr. Trong nhng nm nm mi v su mi hot ng chnh tr mt cch nhit tnh c ngha l tham gia u tranh cho nhn quyn, mt cng vic m Falwell v nhng mn ca ng ta khng my quan tm. Mc d vai tr ca nh th Tin lnh truyn thng trong phong tro nhn quyn ch gii hn trong vic cung cp thng tin v ng vin mi ngi trong gio x, th nhng ci i vi Falwell cng qu nhiu. Song trong sut nhng nm by mi c bit l nhng bang min Nam nhiu mn cng quan tm n chnh tr hn v n cc vn tranh ci trong x hi. ay v b phiu cho ng Dn ch vn cho n nay vn c a thch hn, ngi ta li b cho Nixon. Tuy nhin mi n nm 1978, nm nm sau khi ta n cp cao nht cng nhn quyn c bn trong vn ph thai (v kin Roe v Wade), th Falwell mi thnh lp hi ng o c ca mnh.
Fareed Zakaria
176 of 197
iu chc tc thnh phn cng rn trong s nhng ngi theo ch ngha chnh thng: Trong vic tm kim ng minh hi ny c bit hng ti nhng tn Cng gio, Do thi gio, v Mormon, iu lm Bob Jones con, con trai v l ngi k nghip ng ta a n quyt nh, vu khng Falwell l ngi nguy him nht trong ton nc . S ng vc cng ln, khi cho rng Falwell chnh v th chuyn t ch ngha bo th tn gio sang ch ngha bo th tch cc v mt chnh tr, bi v s cng nhc mang tnh gio iu, s i hi c quyn, s nghim ngt v o c, tnh kh hnh v chng li ch ngha vt cht l nhng ci hng u t bao lu nay th hin l ngi bo v cho gio phi. Ngy nay ch ngha chnh thng Tin lnh ch cn thy trong chnh tr ch: chng li vic ph thai, chng yu ng ng tnh, chng li thuyt tin ha. Nhng ti kch ng nh vy gi cho ci cng ng cc k to ln gn b li vi nhau. Song do v ngi dn M nhn nhn nhng vn nh vy ngy cng thong t hn, cho nn ngay c y cng c nhng chuyn bin trong cch ngh. Nhiu nhm tn gio theo ch ngha chnh thng chng hn, h c th vn cn ln ting ch trch hin tng quan h tnh dc ng tnh, nhng cng dn khng i n nhng bin php quyt lit, trnh sao cho nhng tn ngi M bnh thng khng thng xuyn i nh th c cm gic e ngi. Ngy nay l mt ngi theo ch ngha chnh thng, ch cn ngi xem nhng chng trnh tivi lin quan, i thm nhng cng vin vui chi c hi hng tn gio, nghe nhc pop nh th v bu cho ng Cng ha. Nh x hi hc Mark Shibley gi nhng iu ny l alifornia ha o in lnh bo . Sau khi vic s dng hnh nh k th mt thi gi cho m ng gn b vi nhau v c v h hnh ng khng cn tc dng na, nhng ngi theo ch ngha chnh thng c bit t sau s kin 11/9 chuyn hng tn cng vo mt i th mi, l: o Hi. Mt cch c c v gh tm Falwell, Robertson, v con ca Graham l Franklin xm vo ni xu ci tn ngng xa l i vi h, xp n vo hng c c v coi Mohammed ngi sng lp ra n l k khng b. Nhng ngn t trc nhng ngi ny s dng by t ni phn n trc s v ti ha vic ph thai, yu ng ng tnh, v quyn cng dn nay h li dnh cho o Hi. Hy ch xem, mi li no trong vic bun bn lng cm th ln ny s mang li. Nghim trng hn na l s gim st uy quyn ca cng ng in cha gio Hoa K, nu nh ngi ta nhn rng ra ngoi phm vi ca o Tin lnh. S gim st nhanh nht, theo nh nh x hi hc Alan Wolfe, xy ra i vi nh th c tn gi l Lun thuyt mi (new paradigm churches) M, nh th ny khng cn bit ti ban lnh o, n c hon ton phi tp trung ha v mang tnh dn ch. Wolfe dn ra li gii thch ca mt gio s cho m hnh ny nh sau: i lin kt gia es v cc mn hot ng ging nh mng li hng khng trc i
Fareed Zakaria
177 of 197
hin i, gm c nhng nt tp kt v cc phng tin vn chuyn n cc nt ny, qua cc hng hng khng phn ng li tnh trng cnh tranh gay gt do hu qu ca qu trnh phi iu tit ha. Mt tc nhn na tham gia vo sn chi ca tr chi tn gio mi l i tm. i vi hn tn gio l cng vic ring t. N khng chp nhn nhng cm k v ngha v c p t t bn ngoi, bi n cho rng mi mt ngi trc cn phi t cn nhc cn thn v c tin ca mnh. i mt ngi u l linh mc, Huey Long c l chc chn cng s ni v vic ny nh th. Mt nh th i tm tiu biu l nh th ca linh mc Jess Moody thuc vng Van Nuys California, ng ta trong cc bui truyn ging m i mi ch trch i vi a ngc v ti y a ngc. Cng tng t ng ta khng s dng n mt s khi nim thn hc: u chng ni n s gii ot hoc ci o, mi ngi li ngh rng ang bn v cho vay n. uyt duy linh v vic xc nh c tnh bn thn l nhng phng php m con ngi s dng tm kim s tha mn nhu cu mun tha ca mnh, l s bnh an v nim tin vo th gii xung quanh. Cc nhm tn gio thin cha gio thnh hnh v ang pht trin u quan tm n vn ny, bng cch h dn ch ha cu trc ca mnh v to nn khng gian cho vic t quyt. Nhng chp nhn kiu nh vy mc d gy nn nhng phn ng trong tt c cc cng ng tn chnh thng gio, song tng s nhng ngi ny ch chim cha y 5% dn s nc M. Mnh m hn mt cch khng tng xng l tc ng ca tro lu dn ch ha v hu qu t dn ti s st gim uy tn ca li l trong kinh thnh, ca cc gio s v ca truyn thng. Bn thp k va qua trong s i u vi vn ha dn ch ng thi chnh phong tro Tin lnh M l tro lu bo th nht ca x hi M li phi thay i mt cch c bn. S phn ca n l v d tiu biu cho s mt i ngha mt cch nhanh chng v rng khp ca mt hnh tng tn gio kiu mu trong cuc sng hng ngy ca mt cng dn bnh thng. Liu ngi ta c vui mng hoc bun ru v iu cng chng h lm thay i hin trng. Cc Bn ch Chiu Cho d Harry Sherman c th l mt nh son kch khng c nng khiu, nhng l doanh nhn ch t ng ta cng chng t c ti nng ca mnh. Sau nhiu nm rng r chng thu hoch c mt cht thng li no vi nhng v kch ca mnh, nm 1926 ng ta quyt nh kt thc v khi phc li cu lc b ch trong ng (bookoftheMonth club, BOMC). Phng thc hon ton n gin: Scherman mun dn dt tng lp trung lu tr, ham hc hi n vi nhng tc phm vn hc kinh in v mun la chn ra trong v s nhng tc phm mi nhng u sch hp dn i vi h. Nhim v ny c ng ta tin tng giao cho mt ban gim kho nm ngi gm nhng tc gi c tha nhn,
Fareed Zakaria
178 of 197
ekp u tin ca n gm mt ging vin ting Anh ca i hc Yale, mt nh vit tiu thuyt c nhiu thnh cng, mt bin tp vin bo ch vng gia min Ty nc M v hai nh bo thng thng. S lng bn ra khng c nh hng g ti quyt nh la chn; chng hn vo nhng nm ba mi v bn mi trong s cc u sch BOMC xut bn ngi ta thy c ca George Orwell, Arthur Miller, Trumann Capote v Erne Hemingway. Mc d vy Nh xut bn vn hc New York vn nhn mi ch trch. Trong tiu lun scult and idcult ca mnh nm 1960 nh ph bnh Dwright McDonald nho bng, rng cu lc b cung cp cho thnh vin ca n c i tinh ty ch c lm cho n ti t hn. Ci ti t hn thc ra khng nhiu, cho cng bng ngi ta phi ni thm nh vy. Cho d BOMC khng c i hi phi c tnh tinh ty v mt tinh thn hoc c tnh hn lm, thc t n cng pht hnh nhng bi vit c cht lng, c son tho k, c nhiu ngi n nhn. Cu lc b ng gp mt phn quan trng trong vic dn ch ha vn ha khng phi bng cch n h thp trnh bi vit, m bng s gio dc bnh dn ng n. Tip n l nhng nm su mi. t tng tn cng vo gii quyn lc cng khng t ngnh xut bn sch, tuy nh b nhng c nh hng ln. ic ban gim kho ca quyt nh c dn tc c c ci g, [] gy cho ngi cm gic v mt s li i, khi nhn li vn bo New York Times vit nh vy. Ngi sao ca cu lc b bt u ln xung. Vi vic st nhp vo t hp truyn thng Time vo nm 1977 cng l thi im kt thc tnh c lp ca ban gim kho. Do tc ng ca cc chin lc th trng ca Time trong danh mc cc sch ca BOMC ch cn nhng u sch ca nhng tc gi ha hn doanh thu ln nh: Stephen King, Tom Clancy, Michael Crichton, Terry McMilan. i k gia nm 1980 v 1998 lng u sch c gii thiu tng gp ba ln. Bt k l sch nu n, sch t vn v quan h v chng hay l tiu thuyt r tin min ch cn lm sao d dng em n cho ngi c c n ng ln n b l chng c mt trong danh mc gii thiu ngha v mc ch ca chng v th tr nn hon ton tri ngc. ay v lm cho th hiu ngi c tr nn thanh cao cu lc b tm cch tha mn n. Cu chuyn v cu lc b sch phn nh s chuyn bin ca vn ha M, iu m nh bo John Seabrook miu t l mt cuc chuyn nh t nhng ngi nh nh vo n i tiu . Ch mi cch y vi thp k mt hnh mu ca li sng thnh th l ta th chnh, biu tng cho khi nim vn ha trong vic hnh thnh tng lp th dn, da trn nhng tiu chun cht lng nh th hiu, tm c v trt t. Bm gi vo nhng iu , ngy nay trong nhng n i tiu th s l mt s bng b, bi v phng chm c nu cao l: Anything goes. Min sao tin c vo ti l c. Nu nh ta th chnh do nhng ngi hiu bit
Fareed Zakaria
179 of 197
lut l iu hnh, th trong cc n i tiu th k thuyt ging chnh l nhng ai ngy hm nay bit ngy mai nhng g s c l thi thng. Biu tng cho i qun c l Harold Ross, ngi ng sng lp v l ngi pht hnh New Yorker, biu tng ca i qun mi l nh sn xut nhc David Geen. Ross c c s nhy thnh i vi cc t cht vn ha (khng cn phi v th m sm vai gio hong vn ha). Geen gii nh hi nhng g hp khu v m ng. hng nh ph bnh ca trng phi c, l nhng ngi nh gi gi tr ring ca mt ti sn vn ha, Seabook vit, b mt kiu cch mi ln t, n t tnh i chng ngang hng i cht lng. chuyn i khun mu mang tnh dn s ny xut hin khp mi ni: trong vin bo tng, trong vin, ti trng i hc, trong nh xut bn, trong bo ch, trong truyn hnh. Cc y vi nm New York Times tin hnh phng vn hai lnh o ni ting ca bo tng M, ci g l c trng cho nhng vin bo tng trong th k 21. Philippe de Montebello ca bo tng ngh thut th gii nu ra nhng c tnh sau: cc tc phm ni bt; mt s trnh by hp l, tng xng vi s thch; cc nh qun l trng nom c o to v nhit tnh; c phng tin ti chnh ring c th lm vic mt cch chnh ng v khng b l thuc vo nhng suy xt mang tnh thng mi; c nhng ngi c y thc nng n; c cc nhn vin chuyn ngnh c trnh , ng x vui v v cui cng nhng cng khng km phn quan trng l nim tin vng chc rng chc nng tiu khin ca bo tng phi nm di s ng c ngh ut. ng omas Krens, mt gim c nng ng ca ch Guggheim by t mt cch hon ton khc. Sau khi tha nhn mt cch chnh thc l ngi ng v pha nhng b su tm ho hng ng ta lit k: kin trc ho hng, mt trng by chn lc hp dn hoc tt nht l ng i c hai trn, hai qun cafe, hai shop, mt cng intern loi xn cng nh cc li tc eo quy m (rurns to scale) qua vic kt mng ton cu. Kh c th din t c s khc bit gia trt t c v trt t mi mt cch r rng hn nh th. Krens l nhn vt u n ca mt th h mi cc gim c bo tng, i vi h bt k mt cnh tng honh trng no cng c l, chng no n gy c s ch cng chng v thu ht c h. Mi y ng ta cho m mt chi nhnh nm trong khch sn sng bc Venetian ti trung tm Las Vegas. Nhng tr bng ln qung co kiu nh vy cp i ca ngh thut s ch , ci m ng ra n cn phi qung co. Tuy nhin xt cho cng th mc tiu khng phi l vn truyn b vn ha, m l s cu ko s ng ngi xem. V nu mt khi h n y chc chn th no h cng s li mt vi la trong ca hiu ca bo tng. V cng trnh honh trng ca Krens, l bo tng Dependance Ty Ban Nha c kin trc s Frank Gehry phc tho, nh ph bnh ngh thut Jed Perl ca tp ch New Republic vit nh sau: hng c ai i du lch n ilbao ch v ngh ut. gi
Fareed Zakaria
180 of 197
ch ngh n nhng vt phm trng by khi ngi ng trc chng nh vy, cng ging nh ngi ngh n vic i toil v nh n vic cn phi ung uc. Nhng g cc bo tng mi hiu v ngh thut qu cng rt c bit. V d nh Krens cho trng by cc xe gn my v mt qun o ca Armani. D nhin cc tc phm hin i cng nh nhng sn phm th cng ngh thut cng c ch ng ca n trong mt s trng by c sp t thch hp. Nhng nh bo tng nh Guggenheim ngc li, theo nh ch trch ca Perl, cha h c ly mt ln tm cch tin hnh cung cp t liu v mt phong thi hoc mt thi i. H ch trng ra cho cng chng nhng biu tng quen bit c ca tro lu vn ha i chng: ay v gio dc hiu, h li ti to li nhng g hin ang i ng. khng a ra c nhng tng mi, nhng tng m cc nh ha hoc sn xut chng trnh truyn hnh c em n cho s ng khn gi [v cng c b qua n], m cn dy cho ngi khch n m nhng g c ra h bit t lu, v li cn vai khen ngi h v iu . ay v dn dt th li chy theo h. Nhn tin y: S tin ginh cho trng by v xe gn my cng ging nh cc loi my mc khc c ngun gc t nh sn xut BMW. V cuc trnh din mt ca Armani xy ra mt cch tnh c tm thng sau khi s ph Giogio ch thn chp thun mt s tin quyn gp l mi lm triu la. Ngh thut v thng mi l hai mt ca mt tm hun chng. Mc d vy cha bao gi trong cc hot ng vn ha li mang tnh i chng v thng mi nh ngy nay. Sut hng th k nay nhng ngi yu thch ngh thut su tm nhng g h a thch hoc nhng g c gii chuyn mn nh gi cao. Liu nhng th c tr thnh nhng th cng chng a thch hay khng h khng cn quan tm. Ngi ta giu c lm g? Hi quyn gp cho vn ha ca cc doanh nhn ngc li l mt phn ca chin lc kinh doanh. Do bi cc tiu chun thm m y b y xung di, theo nh nh nghin cu x hi v chuyn gia v kho st th trng James Twitchell, bi vy cho nn s sinh ra cc bui lin hoan nghim chnh v mt chnh tr hoc t ra cng v hi khng gy mu thun. eo Twichell nhng ngi t chc trin lm ngy cng ng theo nhng ngi bo tr ca h thuc lnh vc kinh t. V d nh bo tng Guggleheim chng hn loi b cuc trin lm icso v i st c trong k hoch, bi v khng c mt hng no chu tn mnh chung vi mt ti c l nh vy. BMW t chi h tr ti chnh cho mt cuc trng by mang tn nchner eterwerke vi l do, thnh ph, l ngi qung co, cha sexy. Mt n trin lm v Guido Reni cng b tht bi bi v khng c mt nh bo tr kh d no t ra cho cng chng thy, rng anh ta c cht t g lin quan ti tc gi kinh in ca trng phi hi ha Barock. Khng bit lch s ngh thut s din ra nh th no nu nh nhng ngi bo tr trong nhng thi i qua u ngh nh vy?
180 of 197
Fareed Zakaria
181 of 197
D nhin ngi ta c th gi v nh l vic nh gi sexy hoc hp i c lin quan n cc yu t cht lng bn trong nh tnh sng to v tnh c o; song v cn bn chng ch l nhng khi nim t v cho tnh i chng c kh nng s dng c mang tnh thng mi. Mi quan h gia ci yu thch v ci em li li nhun th hin r nht trong mi lin kt gia thng mi v dn ch. Do v dn chng ngy nay thc hin quyn t ch ca mnh ch yu di hnh thc v cc quyt nh tiu dng, cho nn th trng tr thnh k ng la vi nguyn tc s ng. T bn cht hai mt ca dn ch va l cng dn li va l ngi tiu th cho nn hu nh khng c ai dm ng ra ch trch s thay i mang tnh x hi ny. Trong khi phi T xut pht t nhng l do thc h h c th kh ng u vi vn ha ca tng lp di, th pha cnh Hu bn thn n cng khng chu tha nhn nhng tc ng ph khng mong mun ca ch ngha T bn, nu nh nhng th ch gii hn trong khng gian vn ha. C hai u khng chu tha nhn, rng dn chng cng nh th trng do thiu s hng dn hoc t vn thnh thong vn c nhng la chn sai lm. Vic ch dn i vi qun chng d nhin khng ch i hi h phi c tinh thn t nguyn tun theo. M n cng cn cn phi c ngi sn sng v c trnh ng ra lnh o. Gii thng lu Hoa K Nm 1967 ph trch truyn thng ca hng v tuyn truyn hnh CBS, Bill Leonard, y nhim cho nh sn xut tr tui Don Hewitt xy dng mt tp ch truyn hnh mi, vi tn l 60 pht. Tr li cho cu hi ca Hewitt v cc chi tit c th cn c i ni dung tng ca chng trnh Leonard ni mt cch ngn gn: ng hy lm nhng g m chng c t ho v n! chnh l iu Hewitt, ngi k tip vic sn xut chng trnh thi s ni ting trong sut c thp k, cho rng y l ln cui cng c mt ngi no by t mt mong mun nh vy i vi v tuyn truyn hnh. Cc giai thoi loi ny c ngi ta k vi nhau trong tt c cc nghnh, t bo ch, nh xut bn, cho ti gii lut s, kim ton kinh t hoc bc s. Chng hon ton khng ch l s nui tic nhng con ngi y kinh nghim, hn th na chng h m cho thy s thay i trong thc v vai tr ca tng lp trn trong x hi M. Trc y ba mi nm nhng ch xut bn, nhng nh lm truyn hnh, lut s, cc bc s trng bn cnh vic quan tm n mc li nhun ti a h cng coi vic phc v cng ng l nhim v ca mnh. Nhng ngi c trch nhim i pht thanh chng hn, h thc c, rng p li vic c php s dng cc bng tng nn h phi cung cp cc chng trnh c cht lng cao. Tng lp lnh o t t coi mnh l nhng nh kinh doanh, bi v l chuyn gia ca ngnh mnh, l thnh vin ca hip hi doanh nghip, theo nh nh vn Anh Richard Henry Tawney, h phi tun th nhng quy tc v chun mc ngh nghip,
Fareed Zakaria
182 of 197
mt mt bo v nhng thnh vin ca mnh, mt khc nhm phc v cng ng mt cch tt hn. Sut mt phn ln ca th k 20 nhng con ngi hot ng ngh nghip u t to nn mt tng lp thng lu hin i, c cuc sng m bo v gng sc chm lo cho phc li cng ng. Nhng nh bo tng, nh ht giao hng, nh ht kich, cc cng vin v th vin nc M phn nhiu c t nhn trong tinh thn cng dn ng ra thnh lp hn l t nh nc. S giu c v mt a v x hi m bo cho php h, v lu v di, ngay c khi phi bo v u th v mt ti chnh ca bn thn, ng gp cho thnh ph hoc a phng ca mnh. Mc cho tt c nhng s cao ngo v ng cp v mc cho tt c nhng c quyn c li i cng vi n nn dn ch M pht trin tt mt cch ng ngc nhin cng vi nhng thc t ny. S tham gia nhit tnh vo cc cng vic x hi ca nhng t nhn v cc hi on hng hu v ti chnh l mt c tnh c bn ca x hi M gc Anh. N tng phn vi m hnh mang tnh chu u gc Php c nh hng rng khp trn th gii, trong vi mi mt tnh hung c th xy ra trong i sng kinh t v x hi u c tr tnh c mt nh chc trch ring m nhim. Hy xem xt cc thit ch ang iu tit cc th trng ti chnh nc M, trc ht l sn chng khon New York v Ngn hng Lin bang, ci p ngay vo mt l iu phn ln trong l nhng c quan t nhn, ch mi v sau ny chng mi tip nhn nhng nhim v thuc v nh nc. Cc hi ng lut gia v hi ng bc s cng vy, nc M chng u mt phn l nhng hi on c tnh t nhn v lut php. Ngay c nhng cng vin cng cng v d nh cng vin Central Park v Riverside Park Manhattan cng do cc t chc na t nhn qun l. Paris nhng th kiu nh vy c l khng th c. S pha trn tiu biu cho tnh angloxcxng gia hot ng mang tnh t nhn v tnh nh nc bt u t hnh ng ng gp ca cc qu tc nh ngi Anh vo cng vic qun tr cng ng. K tha t qu hng trc y ca mnh nguyn tc ny c vn dng cho cc thuc a bn kia i Ty Dng v tip n l cho nc cng ha Hoa K. Nhng cng dn giu c tham gia vo chnh tr, trong m cng khng bao gi ngh rng s coi nhng cng vic nh vy l ngh chnh ca mnh. V d nh George Washington sau hai nhim k tng thng ng nhin quay tr li trang tri ca mnh ti Virginia. i vi gii qu tc min Nam nh ng ta h u coi thuc v hnh vi ng x tt l nhng vic nh tham gia khng v li vo ban iu hnh nh th, tr thnh chnh n ha gii, tham gia lnh o a phng qun hoc lm dn biu trong ngh vin thuc a. Cc tng thng omas Jeenson, James Madison, James Monroe, William Henry Harrison, John Tyler, Benjamin Harrison hoc nh eodore v Franklin Roosevelt cng vy, y ch nu ra mt s, tt c h u lm theo truyn thng ny. C th
Fareed Zakaria
183 of 197
cn quan trng hn nhng tm gng dn du ny l v s nhng nh qu tc M, lin tc chy qua chy li gia nhng chc trch cng v t trong s nghip phc v cng ng trn mi cp bc t a phng ti bang v lin bang. C ngi sng nh gia sn ca mnh, c ngi sng t tin thu nhp bng ngh lut s hoc ch ngn hng. chu u lc a ngc li cc cng chc v cc chnh tr gia chuyn nghip chim a s tuyt i trong b my nh nc. Nhng ai tng to nn danh ting trong u c th d dng chuyn qua h thng kinh t t do bt k lc no; con ng ngc li theo hiu bit ca ti cha c ai tng i. Nhng i din ca cc ngh nghip cao qu t xa n nay u rt c trng vng Hoa K. Ngay cha ca hin php Hoa K Alexander Hamilton trong lot bi Nhng ngi theo ch ngha lin bang cho, rng nhng nh tr thc, nhng lut s v nhng nh hn lm khc, h u l nhng trng ti khng thin v ng gia nhng quyn li chnh tr v kinh t tri ngc nhau v do chnh l nhng ngi thch hp nht i vi vic bo v phc li chung ca cng ng. Cn ngy nay th sao? B sc p t mt bn l s cnh tranh mang tnh hy dit v bn kia l nh nc, k ngy cng thng xuyn lng sc trong lnh vc ca h, tng lp u t chuyn nghip gi y ch cn l nhng ci bng ca chnh mnh mt thi. Bn cnh nhng chc nng truyn thng l ngi trong coi v l trng ti ca cc hi on ngh nghip ch Sam trong bn thp k qua c bit thu tm nhiu nh hng to ln trn phng din a phng m ngy xa chng thuc v nhng c nhn, doanh nghip v cc hi on t thin. Trc y mt trm nm vua thp Andrew Carnegie, mt ngi rt h hi vi s nghip gio dc, quyn gp cho vic thit lp cc th vin mi ni trn t nc. Ngy nay nhng tng nh vy s b nghin nt trong ci ci xay hnh chnh quan liu. S bnh trng ca nh nc thc ra trong gii hn no cng c nhng mt tt, chng hn nh to cho nhiu ngi c hng nhng thnh qu x hi. Nhng ng thi n cng gy cho dn chng cm gic, rng cc c quan cng quyn l phng tin thch hp nht i vi tt c cc vn x hi. ua vic ng thu ngi cng dn ngh, rng h c th mua c s gii thot khi trch nhim phc v thng xuyn i vi cng ng. i ny cn thng thy nhiu hn ngi dn chu u lc a, nhng ngi c cng mt mc thu nhp nhng r rng b ra t thi gian v tin bc cho nhng hot ng v li ch chung khi so vi nhng ngi M. Hn na, ngay c Hoa K cc chc v cao cho n nhng chc v a phng thay v do nhng cng dn nng n m nhim th ngy cng do nhiu chnh tr gia chuyn nghip nm gi. Vic rt lui ca tng lp u t lm gim cht lng ca nn hnh chnh cng; cha h thy c mt bc chuyn mnh trong tm mt m ngc li: Nh cc khoa lut hc v kinh t x nghip cc trng i hc bo co, t ba mi nm tr li y chnh nhng sinh vin tt nghip vo hng tt nht ngy cng t quan
183 of 197
Fareed Zakaria
184 of 197
tm n vic phc v cho nh nc. Ngnh lut s l v d tiu biu cho mt hot ng t nhn m vn d cng c mt chc nng cng trong . Khng phi t nhin m cc vn phng lut s v cng chng cho n tn ngy nay bn cnh cc c quan lut php chng vn c coi l nhng c quan thuc b my t php. Ngi no mun m mt vn phng lut, phi c s cho php ca nh chc trch, v anh ta ch c php mt khi chng minh c kh nng ca mnh trc cc c quan nh nc c thm quyn. Ngoi ra on lut s mt phn mang tnh nh nc, mt phn mang tnh t do s gim st cc thnh vin ca mnh khng ch v mt tun th i cc quy nh mang tnh lut php, m cn phi tun th cc quy nh ni b ca on. Cc quy nh ngh nghip nh ca Hip hi Lut s Hoa K nhm m bo sao cho cc lut gia khng b v tin m tr thnh nhng k b cong lut php, m cn gi cho h lun l nhng nhn vn kh tn v ng knh trng. Xa kia ngi lut s thng t hiu bn thn h l nh t vn, ng ra bo v quyn li lu di ca khch hng ca mnh. Trong trng hp thy t c kh nng thng kin, anh ta s khuyn nh khng nn tip tc qu trnh kin co va tn tin va tn thi gian hoc tm cch ng bin mt cch kho lo v lut php ngay c trong nhng trng hp anh ta c th kim c nhiu tin. Nguyn tc hnh ng n gin ca lut gia vng New York, theo ng Elihu Root, ngi hi u th k 20 tng gi nhng chc v nh b trng chin tranh, b trng ngoi giao, thng ngh s v ch tch on lut s, l: t lut s t t l ngi s dng mt na i gian ca mnh vo vic vch ra cho n ch ca n y c s ngu ngc ca h v khuyn nh h tin hnh nhng bc tip eo. trong mt t nc khng c gii thng lu bm sinh th nhng lut gia l nhng ngi kt hp thnh gii thng lu cng chc, h mc cho tt c nhng c quyn c li lun gi trn tinh thn ch cng v t. L nhng cng dn c trng vng h t nguyn ng gp tin ca cho vic xy dng cc nh thng, vin bo tng, thnh lp cc hi on cng dn v can thip vo tt c mi cp bc ca h thng hnh chnh cng. V d nh James Carte chng hn, l mt lut s danh ting ti New York hi u th k 19, ng thuc vo lp nhng ngi sng lp ra on lut s ca thnh ph v tham gia tch cc vo hng lot nhng hot ng ci cch trn phng din a phng, khu vc v lin bang cng nh tham gia vo lin on quc gia cc thnh ph (National Municipal League), hi on cng dn thnh ph New York Citizens Union v cu lc b thnh ph. Cc ngha v i vi cng ng ca ng ta chim mt phn ln thi gian trong cuc sng ngh nghip ca ng. V ng ta khng phi l trng hp c bit; trong mt mt thnh ph c hng t nhng nhn vt nh ng ta. Ngi con u ca Root, ng Henrry Stimson, b trng chin tranh di thi tng thng Howard Ta v
Fareed Zakaria
185 of 197
Franklin Roosevelt v cng l b trng ngoi giao di thi Herbert Hoover, trong hi k ca ng ta c vit, yu cu hip hi lut gia Hoa K l phi t coi mnh nh nhng cng chc nh nc d b. Nu nh thc ny lc no b gt b v cc lut s t bin mnh thnh nhng k phc v cho cc quyn li kinh doanh, lc ng trc t do l c mt thi k u m. Stimson khng phi l ngi u tin tin vo trch nhim c bit ny ca tng lp lut s i vi nn t do. Nu nh Tocqueville khng nh, cn phi tm tng lp qu tc M trong gii lut gia v trong ta n, khi ng ta khng ch ngh, rng cc lut gia l nhng ngi to nn nh ca kim t thp x hi. Tocqueville lun lun lo lng, nc M c th s b tr thnh nn nhn ca bo quyn a s. Bi v nn cng ha non tr r b nhng cu trc x hi gi ci ca chu u v ln c gii qu tc, cho nn ngi n ng Php ny phi t hi, ai l ngi s thay th vo v tr n nh tnh hnh x hi sao cho nhn dn M khng b sa vo cm by ca nhng k m dn, nhng k dn ty v ca cc k th ca t do. Trong nhng ca thn cng bng ( Juitita) ng ta nhn thy nhng qu tc thay th hon ho, bi v ng ta cng ging nh Hamilton cho rng h l nhng ngi c lp v nh vy s thch hp cho vic i din cho li ch chung. Cc lut gia, Tocqueville vit, p li nhng hnh x mang tnh dn ch ca dn chng bng cc khuynh hng ng cp tr ca mnh, p li cn nghin i mi ca h bng s tn trng i qu cc l li c truyn; p li s qu ng trong cc hoch nh ca h bng nhng phc o n gin ca mnh. Hnh tng l tng ny vn cn l nt c trng ngh nghip ca cc lut s Hoa K cho n tn cch y khong ba mi nm. Tc gi Michael Lewis nh li nhng ngi cng chung c phn trong vn phng lut s ca cha ng ta New Orlean: t tin ca h c hnh nh trn quan im cao ngo c chp nhn, ngi lut s ng trn tt c cc s vt. nh c hiu bit ca mt chuyn gia, tun mt cch cht ch nhng quy nh ngh nghip. [] i quan trng nht i i anh l a v ca mnh trong cng ng, mc d anh cha bao gi l, rng anh phung ph cho d ch mt cht xu i kh lm vic bn b ca mnh cho mi lo lng ny. y tn khng phi l l do, m l kt qu ca cch hnh x ca anh . C ba s i thay dn n cui cng lm cho thp ng ca ngnh lut hc sp : th nht l s gia tng s ngi lm ngh lut s; th hai iu lut ginh cho cc lut s theo phn quyt ca ta hin php nm 1977, quy nh h phi t chng minh kh nng ca mnh c chp nhn lm vic; th ba s cnh tranh ngy cng gay gt gia cc vn phng lut s ln. Cc lut gia, theo nh Lewis, tr gi cho hai ham mun c tnh bn nng ca nc l n ch ha v ng mi ha (chng li ng dn n cng mt kt cc).Cch y mt th h s v lm n vi lut php vn cn ging nh hot ng ca mt t hp
185 of 197
Fareed Zakaria
186 of 197
(cartel); Vic m mi c s lm n b hn ch, ro cn i vi ln u thm nhp th trng cng cao hn. Nhng ai lt c vo s d dng kim c tin sng, nhng ch c th nng cao doanh thu ca mnh v bt chp tt c. Lut gia ni chung c thu nhp cao, c knh trng, song giu c li l nhng k khc; thay v nh vy nhu cu v thu nhp c th c tnh c. Ngoi ra nh vo cu trc cartel ca hot ng ngi ta vn c thi gian theo ui nhng tham vng chnh tr. S khc bit so vi hm nay c mt lut s gi ca mt vn phng ti New York gii thch cho ti nh sau: hiu lut gia mi vo ngh cng rt mun nh ean cheson hoc yr ance, h mun kt hp vic hnh ngh lut s ca mnh i s nghip v chnh tr v hi lm sao c lm c iu . on ton khng ! nht, mt lut gia mt khi bt c hai y s khng am gia cng vic chung. hai, t gc nhn ca vn phng lut anh l lm vic qu t so i chi tr ca khch hng. ance khi cn l mt lut s tr b ra hng ng tri tm hiu cc ti chnh tr. hng nh vy ngy nay khng c na. i ngh lut s ch cn l mt cng chuyn lm n, trong khi i cnh tranh cng khng h ng qun. T Ch Gi Nh Tr nh Ch Cnh Nhng g ni v ngnh lut lc bt i i cht cng s ng i vi phn ng nhng ngi hnh ngh t do. L mt hi ng ngh nghip quyn lc nht mt thi ca th gii hin i Hip hi Y hc Hoa K (American Medical Association), n m bo cho a v, ti sn v nh hng ca gii bc s Hoa K. i li ngi ta trng i gii y hc, rng h phi xp tt c nhng quan tm khc sau vn sc khe ca bnh nhn. Ngi bnh c th nhm mt tin rng nhng g c ch nh v k n ch xut pht t s cn thit v mt y hc (tic rng li th Hippocrates khng c li thng ti vic thanh ton th lao). Vic t mt vi thp nin tr li y nh nc xut hin nh l mt vai chnh trong lnh vc bo v sc khe, vic cc qu bo him sc khe lin tc tng gi v vic cc ngh nghip thuc v bo v sc khe khc tr nn ln mnh lm cho nh olympus ca nhng v na thnh trong o chong mu trng d nhin ngy cng ct dn i. Ngy nay h l nhng ch cc c s kinh doanh nh thng thy, chng ang hng ngay phi vt ln vi cc khon tit kim bt buc, vi cc quy nh lut php, vi nhng mi him nguy trong qu trnh hnh ngh v ca th trng. Mt mi quan h tin cy i vi ngi bnh trong nhng iu kin nh vy hu nh khng th no cn c th hnh thnh, ngoi tr trng hp bnh nhn giu n mc tin vi anh ta khng l vn . C th ngi ta, trong trng hp i vi vn y t, c xu hng nhn qu kh vi mt lng knh mu hng. Tuy th nhng thay i cc k ln trong sut ba mi nm va qua, y cng vy, khng th
Fareed Zakaria
187 of 197
khng nhn thy nh xy ra i vi ngnh lut. Cu chuyn li lp li i vi cc k ton vin. Vo nm 1933 thng ngh s Alben Barclay t Kentucky trong mt bui iu trn Ober Arthur Carter, ngi ng u ca mt hng k ton, tng trnh ti quc hi, ng tm hiu xem liu khch hng c c th tin cy c k ton vin. ai kim tra ng?, Barclay hi. Carter p: ng tm ca chng ti. C mt ci g nhiu hn n np ng sau. Ngnh ny tun th nhng qua tc cc k cht ch v rt ch n vic bo v thanh danh l c quan kim tra khng th hi l ni. Nhng ngi lm vic kim ton c th l nhng ngi bun t nht, chng no h c mi mi l nhng ngi trung thc. hin nhin khng phi l hnh nh ngh nghip m v tai ting Eron truyn t. Trong khun kh cuc kho st v s kin sp ca i cng ty kim tra qun l Athur Andersen bin tp vin ca Wall Street Jurnal (WSJ) to iu kin cho nhng ngi trong cuc gii thch v nguyn nhn v ca cng cuc lm n. Nu nh s cho php t do qung co vn phng lut s nh du s ra i ca m hnh kinh doanh c trong ngh lut, th cng tng t nh vy i vi ngnh kim tra qun l l s tha thun gia c quan gim st s c quyn (Federal Trade Commission) v hip hi k ton (America Initute of Certied Public Accountants), trong nhng ngi lm vic k ton thay v tnh cng theo gi cng cn c php tnh th lao cho kt qu cng vic. Bt u t y nhng nhn vin kim ton vi cng vic t vn thng thng b ti mt li nhun cc ln. Nhng g theo cng thc mu nhim ng mi ha l dn ch ha c ngh ra nh l s ci cch i vi vic m ca th trng v lm si ng khng kh cnh tranh, trc ht dn n vic nhng nhn vin k ton tm kim nhng l hng cho cc doanh nghip trnh thu i li h c thm phn trong cc khon tit kim. Chin lc mi, m rng khch hng t t vn lut php v t vn thu kha sang n bo him v n k hoch kinh doanh, tt c nhng g em li tin, c Anthony Rider, trc y l nhn vin kim tra ti Ern & Young bnh lun nh sau: c nh l ngi ct c ngi, n l mt phng vin, i lm ci chuyn cho bn mua bo ng k. i phn i cng vic , c bit v ti bit, rng khch hng ca ti khng cn nhng nh vy. Rider b ui vic, trong khi phn ln cc ng nghip ca ng chp nhn lm theo. V ngy cng c nhiu ngi ci u khut phc ch ca k giao hp ng. Con ch canh ca ca nn kinh th bin cht tr thnh ch cnh. Cc c dn cn li ca ph Wall cng thay i khng cn nhn ra c na. Trc y, thuc v ngha v ca nh bng v cng ty mua bn chng khon i vi nh u t l s tch bit tuyt i v mt nhn s gia b phn phn tch
Fareed Zakaria
188 of 197
chuyn nh gi v tin cy ca cc c s kinh doanh vi nhng doanh nhn lm n vi cc c s . eo nh Henry Kaufman, nguyn ph trch v phn tch ti Salomon Brothers, m hnh ny cho n nhng nm tm mi vn c coi l m hnh tiu chun. Sau cc ranh gii bt u b xa m; nhng g cn li tip tc b s bng n ca internet vo cui nhng nm tm mi gii quyt nt. Cc nh phn tch c bit gii thiu nhng c phiu ca cc l phn mm v cng ngh cao tr tui vi m lng cao nht, v nh bng thu c li nhun cc ln t nhng v ln sn tt c xy ra trong s gia n ca lut php. Cch thc kinh doanh mi tc ng mt mt theo ngha tch cc l n lm gim s iu tit, lm si ng cnh tranh, gim bt ro cn i vi s thm nhp th trng m ng cho cc i mi v t chc v k thut; mt khc n cng em li nhiu vn di hnh thc mu thun v quyn li, nhng khuyn khch khng ng ch cng nh thm nhng mi him nguy i vi nh u t nh l, nhng ngi ng l ra phi c li. trng ti chnh gi y tr nn nng ng hn, cng thng hn, ci m hn, tt c nhng ci phi tr gi bng s tng gim bt thng ca gi c phiu cng nh sc chng tr yu t i vi nhng tin n, nhng mnh khe v s kch ng. Sau khi bong bng internet b v cc chnh khch, cc quan chc quan liu ku gi phi sit cht vic gim st v cc sit cht cc iu kin hot ng. Nhng iu lut khng li gi y phi c chnh thc ha, nhng g trc y ch c coi l v o c gi y phi coi l khng hp php. Vic ban hnh nhng iu lut thch ng c l l mt bc tin ti khng trnh khi trong vic t b c s mang tnh angloamerica ca s t kim sot mt cch t nguyn sang vic thc hin s iu tit bng lut php mang tnh chu u lc a. ng l ra hiu qu hn, mm do hn v thun tin nu nhng nhm ngnh ngh ni trn n lc cu cho bng c lut chi m h vt b v t nm tc ko mnh ra khi vng ly. S oi Tro Ca Tng Lp u T im xut pht cho nhng suy ngh v s bin i trong o c ca nhng ngh nghip ni trn l cu hi v vn vai tr ca tng lp u t mt ti m mt ngi M bnh thng khng mun ngh ti cng nh khng thch ni v n. Tng lp u t nghe c v mu m, v c v nh chng M cht no. Phi khng? Khng ng! Ti t nc ca nhng kh nng khng gii hn cng vy cc thit ch x hi quan trng t bao lu nay nm chc trong tay mt tng lp trn cc k nh b. Khi xa h tp trung li vi nhau trong mt nhm nh ring bit, ch c nhng ngi c gc gc v mu da ng kiu mi c php tham gia. Ngy nay h thng ny khng cn kn na, ngi ta vi tin bc, vi ci u hoc danh ting cng c th leo ln n tn cng ca nh cao. u trnh tuyn chn v c bn
Fareed Zakaria
189 of 197
thng thong hn v su rng hn hn. Mt tri ca vn : Bi a v ca h km vng chc hn, cho nn i vi tng lp u t mi h khng c s gn b vi trch nhim x hi nh tng lp c. Ci m c ngha l thi ua cnh tranh, v bi vy v d nh tng lp lnh o tp on ngy nay cho d quyn lc cc ln h vn cm thy hnh ng ca mnh phn ln b iu khin bi ngi ngoi. Gh ca h c v dng nh lc no cng lung lay, v ngay c khi t kt qu hot ng tt nht nghe chng cng vn cha . y dng nh rt kh tro ln ming ging nhn cho r cng chuyn lm n hng ngy; Vin tng ca nhiu nm b b gn li trong n v ngy. Nhng g cn li ch l mt tng lp u t khng cn suy ngh mt cch nh nhng ngi u t ch cha ni g n hnh ng. uan im ca tng lp u t b thay i nhiu nh th no, iu ny th hin trong nhng mi quan tm m h tranh u cho chng. Vi hc vin mang tn mnh nh k ngh Robert Brooking thnh lp nn mt c quan nghin cu v chnh tr c lp vi cc ng phi. Brooking mong mun c mt s nghin cu t do khng ph thuc vo li ch ch k v mt ti chnh v chnh tr, l ni thu thp cc s liu kinh t, din gii chng v cung cp cho qung i qun chng. Mt nguyn vng tng t nh vy cng c NBER (National Bureau Research) ghi trn l c ca mnh ngay t ngy thnh lp vo nm 1920. Vic nhn mnh vo s c lp i vi cc ng phi ca hc vin ny khng phi v vy m c th c hiu, rng thi u th k 20 ni chung t c gio iu hn l hin ti. S thc c l l, ngi ta chnh do v mang s th cu v thc h c mu thun vi nhng vn thi , nh quyn bu c ca ph n, ngoi thng, chnh sch kinh t, chin tranh th gii th nht hoc lin minh gia cc dn tc, cho nn cm nhn thy mt nhu cu phi c cc c quan dm tin hnh tranh lun cc vn chnh tr m khng cn phi che y. l nguyn nhn ca vic hi ng i ngoi (Council on Foreign Relation, CFR) c nhng ngi theo ng Cng Ha v ng Dn Ch cng nhau thit lp to nn s ng thun v vai tr ca Hoa K trn din n quc t. Ngi ta hu nh kh cn tin vo nhng nh chnh tr hin hnh li c c nhiu thi ng mc v tinh thn trch nhim nh vy, ng l nhng ngi lnh o quc gia thi tin rng nn dn ch cn c nhng din n, cc quan tm ca dn tc c tho lun mt cch vn minh. Ch tch danh d u tin ca CFR l ngi ca ng Cng Ha, ng Elihu Root, ch tch u tin l ngi ca ng Dn Ch, ng John Davis, ng ny cng chnh l ngi c ng Dn Ch c ra tranh c vo Nh Trng nm 1924. C gng sao cho c mt cuc tranh lun v chnh sch i ngoi mt cch c th i vo vn , khng b nh hng bi cc nh kin l yu cu hng u. Ch bt u tin ca tp ch ca CFR Foreign Aairs nghe ni thm ch cn giao c vi cp ph ca mnh, nu nh mt trong hai ngi t ra cho cng chng thy c cm tnh i vi ng Dn Ch, th
189 of 197
Fareed Zakaria
190 of 197
ngay lp tc ngi kia phi t ra cho thy mnh ng v pha ng Cng Ha. Nu tng lp u t ngy nay ln ting pht biu, th ch yu l v vn ring v thc t lun vi mt quan im cc k phin din. Hu nh tt c nhng hc vin v cc l tng (think tank) c thnh lp nn t ba mi nm tr li y u l nhng ni g rn thc h thun ty. S tn ti ca chng c c phn nhiu nh vo mt phong tro chng i mang tnh bo th chng li tng lp quyn lc x hi mnh nht m CFR v Brooking i din, l tng lp c gii cnh t M trong nhng nm su mi v by mi cho l tr nn qu phng khong. Song thay v ngn chn xu hng ny bng cch khuyn khch nng cc c quan c lp, th nhng ngi thuc cnh bo th li thnh lp nn nhng nhng c quan truyn ging ring trung thnh vi ng li ca mnh. Do cnh t khng cho php mnh chn ch trong vic phn ng, mt s phn ha k tip trong khung cnh chnh tr Washington e da hnh thnh. Ch c mt s t trng hp ngoi l cn li cc c quan t nhn u la chn nhn s ca mnh khng da trn nng lc khoa hc, m da trn quan im. Nhng ai lm cng tc nghin cu u bit trc, anh ta cn phi t n nhng kt qu nh th no. Cho d ngi ta khng ra nhng mnh lnh c th cho nhng nh khoa hc tr, th h cng rt nhanh chng hiu, rng h c tr cng khng phi v nhng suy ngh sng to. hng y khng phi l mt hi ng qung b cho cc nghin cu sinh c php ng ra trc n bnh n trnh by nhng lun ca h, Burton Pines, gim c nghin cu ti Heritage Foundation tha nhn mt cch thng thng nh vy. him v ca chng l trang b nhng l l cho cc chnh tr gia bo . ng tic rng nhng thc h c k ch thch hp mt cch gii hn trong vic gii quyt cc vn hin ti. Chnh v th kt qu ca nhng u tin kiu nh vy ch ko di thm cuc tranh ci vn c t lu v chng a ra nhng kin thc c th s dng c. Tuy nhin cc cc t chc gn gi vi cc ng phi bn cnh nhng quan tm mang tnh vt cht khng thuc vo thc h, chng vn cn t ra tng i v hi. C nhiu nhng loi hc vin v qu t in nh vy Washington ni ca nhng mt tin n np ng sau l nhng thnh phn c th nh doanh nghip, cng on, v c nhng chnh ph nc ngoi. Vi mt lot n tn cng t nhng nghin cu mang tnh gi khoa hc h tm cch lm cho chnh tr tin vo nhng li ch khch quan ca mt s bao cp hoc mt s u i no ca nhng ngi bo tr ca h. Tnh b ng v cc bo co ch lm p lng xua ui gn nh ton b cc nh chuyn mn c lp v mt chnh tr ra khi Washington. Ngy nay th thc s b phn ha; sm mun g mi ngi u s phi xc lp xem mnh thuc vo nhm no trong hai nhm thc h . Chnh y chng ta cng mun trnh khi s luyn tic. Chnh tr khng bao gi xy ra
Fareed Zakaria
191 of 197
trong min chn khng. Cc ng phi v cc tp on quyn li lun lun c nhng hnh ng can thip, v iu hon ton nm trong ca k pht kin. D s th no i na, nhng ai tng theo di tnh hnh ti trung tm ca hot ng chnh tr Hoa K sut ba mi nm qua, u c th xc nhn ti c s thay i o c mt cch trit . Quyn li cng ring t, th n li cng c cc nh vn ng hnh lang v cc nh t tng tm cch t c mt cch quyt lit hn. ay v thot khi cuc chin gip l c th tng lp u t mi Washington li khai thc nhng th nt. Cn li ai l ngi ng vai tr lin lc trong x hi M? Gii bo ch! Gii bo ch? t ra th h cng gii thch th gii cho ngi M v gii thch cho th gii v ngi M. H nm gi c quyn v tnh xc thc v xc nh chng trnh ngh s v mt chnh tr. Nhng ngc vi nhng t chc mi gii khc, trong chng ch yu tc ng mt cch n ha vo qun chng, th gii truyn thng hin i sng c nh vic lm trm trng thm nhng tnh cm kch ng. H scandal ha, bi thm ha, tm thng ha. Truyn hnh v cc t bo l ci ni bt nht trong vn ny, song cc lnh vc xut bn cn li tro lu ny cng khng chu ng yn. Nguyn nhn ca n chng ta chc cng mng tng ra cng chnh t ci s in lon dn ch ha v thng mi ha, nhng ci tng tn cng vo cc ngnh ngh khc. Bi khn gi cho n tn nhng nm tm mi khng c kh nng i knh truyn hnh, theo ng ngha ca t ny, cho nn ba ng ln ca lng truyn hnh Hoa K (ABC, CBS, NBC) ngm tha thun vi nhau. c bo v bng s phi hp hnh ng chung ny cng nh bng mt lot cc iu kin i vi vic pht chng trnh mang tnh lut php cc nh i coi s v tr cp cho cc phng bin tp tin tc ca h l chiu bi qung b. ng tn vin ngoi quc, cc phim thi s v vn ha phc v cho vic lm p hnh nh ca mnh l nhng th ngi ta sn sng chi khng s tn km. Tip theo l s bng pht ca thi i thng tin, n lm cho chi ph hot ng gim xung, cc hnh thc truyn thng ny sinh v t m toang cnh ca cho s cnh tranh. Chin thng ca truyn hnh cp cng c ngha l s kt thc ca b ba nh i trn. Ngy nay cc nh i ln tranh ua bt k thi gian ngy hoc m vi hng lot knh tin tc, tiu khin v tn gu cc loi. a nhn rng: S cnh tranh em li cho chng ta u mt vi ngi dn chng trnh khng n ni bun ng v mt vi chng trnh phi cng nhn l c. Mt s chng trnh nht nho c thm c nhiu yu t li cun. Song tu trung li th cht lng ang tin dn ti im khng. Nhng ai khng tha mn c nhu cu c ve vut v s thch v nhng chuyn ly k rng rn, ngi ta s khng xem
Fareed Zakaria
192 of 197
v chuyn sang knh khc. la chn phong ph hn v nguyn tc cn phi c hoan nghnh, mt ng nghip ti i truyn hnh tha nhn vi ti nh vy. uy nhin d d dn chng n trc mn hnh bng ex, bng nhng hnh nh git gn iu chng phi l ngh ut g to tt. ruyn hnh hay cng ging nh vn hc hay; chng i hi mt cht g nhiu hn ni khn gi. hng ngy nay khng c mt ngi it k chng trnh no dm bo gan cho khn gi cm y t nht cho d ch trong mt pht i. i cng c cm gic s ci iu khin t xa. C mt s t cc chng trnh thi s ng ln chng li ci nh mnh ny, chng thng l nhng chng trnh tn ti t nhiu thp k qua v c mt lng khn gi thng xuyn l nhng ngi ng sau ng h h. Mc cung cp thng tin rng ri t cc ngun khc nh hng ln ti ngnh in n. Hng lot cc t bo truyn thng phi nh bn, nhng t cn li cng b mt i sc hp dn ca n. Ch cn li mt nhm cc t bo ng n, m trc ht phi k n t New York Times, t Wall Street Journal v t Washington Po, nhng bo ny hin nay ang th hin phong cao nht, iu ny c nguyn nhn nm ch chng, so vi v tuyn truyn hnh, tp trung hng vo nhm khch hng mc tiu c chn la cn thn. Mc d vy chng cng khng th thay th cho hng ngn nhng t bo a phng v s ti, l nhng t trc y Hoa K c s dng vo vic to d lun. iu quyt nh cho vic gi vng cht lng ca cc xut bn phm c nhc n y l tt c chng vn cn nm trong s hu gia nh; cc ch bo ca chng bit, rng h khng iu khin mt doanh nghip thng thng m ang iu khin nhng c quan mang tnh quc gia. T t Los Angeles Times n t Philadelphia Inquirer tt c cc t bo c cc gia nh ch s hu nhng li cho cc tp on truyn thng v mt ni dung n nay u cho thy r rng c s gim st; rt nhiu trong s cui cng b loi ra khi th trng. C nhng tp ch tha tht, c gi tr v mt tinh thn v thm m cao nh New York hoc nguyt san Atlantic, m lng c gi ca chng cn nh hn c cc t bo ting tm, cng ch c th tn ti c do v ch s hu ca chng th chu l vn v kinh t hn l h thp cht lng sn phm. iu ng tic l nhng nh xut bn ny li l nhng sinh vt ang b tuyt ging. Cng rt c th mt trt t t do dn ch vn hot ng c m khng cn n mt nn bo ch cht lng c s lng pht hnh cao. Tuy nhin mt tnh trng nh vy s hon ton khc nhng g c gi l l tng. Khng phi t nhin m truyn thng Hoa K li l ngnh duy nht c tm c hin php. Nhng ngh nghip khc nh ni ti trn cng vy, trong mt nn dn ch chng cng mang trng trch quc gia, do vy hin tng xi mn trong chng cng gy nn khng t vn . i tr c ch v mt x hi ca mt s sn phm kinh t no s suy gim, nu ngi ng mi ha n n tn cng, nh bo James Fallows
Fareed Zakaria
193 of 197
cnh bo vi ci nhn hng vo lnh vc y t, gio dc, truyn thng v t php. t x hi cho trng ch huy vic cung cp v to nn nhng sn phm nh vy, c ngha l t ct vo t ca mnh. khng c ai gi con em mnh vo nhng trng hc chng trnh ging dy li ch nh hng eo nhu cu ca trng. ng t nh vy trong vic hnh x i i ngnh bo ch. ch li ca n cng vt xa ra ngoi nhng u hoch c tnh kinh t. iu ny khng c ngha, rng pha lp php phi cha bn tay che ch cho nhng ngnh . t nht th cc lut gia cc nh bo trong qu kh cng chng minh, rng tng lp u t c thc trch nhim t h cng c y kh nng i vi vic . Song s phi lm g nu nh s ngi ny ngy cng t i? T nguyn tham gia vo cng vic chung, ngi ta s cm thy tr nn d dng hn, khi v tr c ca nhn ca h trong c m bo hn. V phng din ny gii cm u chnh tr min duyn hi pha Ty v pha ng em li nhng iu kin tt nht. T ngy thnh lp nc M trung tm vn hnh ca quyn lc gn sut hai trm nm l lnh a c bit ca WASPs: T ngi ng u nh nc hoc b trng ngoi giao, n thng c hoc i t bn cng nghip, ch tch hi ng xt x, hiu trng trng i hc khng c ai trong s ny li khng phi l tn in lnh da trng gc angloxcxng. ua cc bng nhm gia nh, qua con ng o to, v cc hi on kt ni li vi nhau, WASPs to nn khng phi mt lng tnh c cc chin binh n c c u tin u i, m l c mt tng lp x hi lin kt vi nhau, mt th i lp thuc v th tc so vi tng lp qu tc chu u. nh thong cng c c ngi ngoi c thu nhn vo cu lc b nhng phi vi iu kin, h c th lt qua c nh ngn ng v hnh thc bn ngoi ging nh ngi AngloXcxng. n ngoi ng l, bn trong o i, l cng thc thnh t ca cc d tuyn vin Do i. Mi giai cp trong x hi c mt thc o gi tr ring ca mnh; tham vng khoa bng hoc hiu bit d nhin khng c WASPs, iu m nh bnh lun vn xut thn t nhng nhm thuc trong Joseph Alsop ngay t khi c tip nhn vo trng Groton, mt trng ni tr ni ting v c coi l luyn ca tng lp trn theo o Tinh Lnh ti New England, phi nhn thy. Khi m ca Alsop ng vin hiu trng khng th no qun c Endicott Peabody, rng cu Joe nh b cn phi c v ng no, v mc s lin an i: c an tm, chng ti s qut cho ra tt c nhng g m n c tr nn nh vy. Groton ci ngi ta mun nui cy khng phi l nhng hung thn tr thc, m l nhng n ng thng v theo o thin cha, nhng ngi c th chia s, nhng lc no cng cng bng, cng tun th mt chun mc danh d v lun tm nim, rng c quyn lc phi c ngha v. Khu hiu ca Groton l cui servire e regnare, ngi ta dch mt cch thong t l phc v c ngha l cm quyn. D nhin ni b
Fareed Zakaria
194 of 197
WASPs cng c nhng k v tch s thng thng v nhng ci u t i li trong , l nhng k m s nghip, chc danh v uy tn x hi ca chng ch c c do da vo quan h. Song v c bn m ni tng lp c nh hng theo o Tin Lnh t Nh Trng cho n hi ng a phng u coi trng mt cch thc s ngha v phc v cng ng. S ci m, s a dng v tnh sn sng ha ng t t tng ln trong sut th k 20 ca x hi M a hng chc ngn ngi thuc tng lp trn vo tnh th bt buc: liu h c nn ro kn pha ngoi ngn chn nhng k mi gia nhp nhm duy tr quyn lc? Hay l s c li hn, nu cng chp nhn nhng k mi ni ln khng xut thn t mi trng WASP? Phi mt mt thi gian di cu hi ny mi c tr li r rng. Vo u th k gii chnh tr u s Hoa K lin kt li thnh ng cp; h ch tip nhn nhng ngi ging h vo cu lc b ca mnh. Cc trng i hc dnh cho tng lp u t ca i y ng un (Ivy League) thm ch cn khc t khng cp php cho ngi Do i nhp hc. V lu di vic ngn chn d nhin khng th gi c mi mt mt, bi v n ngc vi tinh thn thi i, mt khc, bi v s k th mang tnh tn gio trong cnh tranh t bn khng c li cho vic thu ht nhng lc lng lao ng tt nht. V chnh v th cui cng tng lp trn c gc AngloXcson phi m rng ca. Bt u t u nhng nm by mi trn thc t tt c nhng c s m mc ch ban u ch dnh ring cho ngi theo o Tin Lnh m ca cho nhng ngi ngoi o v ng thi cng l vic WASPs t o h chn mnh. C th iu xy ra di sc p ca phong tro nhn quyn, cng c th l hu qu ca vic m ca cc trng i hc dnh cho tng lp u t hoc s m ca ca cc hng truyn thng ti Wall Street, khp mi ni ngi ta cho php nhng nhn ti mi tri dy c ngun gc Do i, i Nh Lan, , v sau ny c c ph n, ngi da en, ngi gc La Tinh v chu gia nhp vo tng lp lnh o. Nhng hi on c lp ginh cho n ng m cho n nay vn th hin l vng t ca tnh thun chng cng chnh v th m chng t a mnh tr nn lc lng v mt x hi. S dnh ring Hoa K gi y khng cn l vn ca mu da, m ch cn ph thuc vo ti tin. V li WASPs tham gia v thc y s pht trin ny khng ch v do tnh th cng bc. Nhiu ngi coi s pht trin r rng l ng n. Trong mu thun v mc tiu gia nhng u tin u i vi nhng quan nim v gi tr mang tnh thin cha gio ca mnh h la chn ci sau. Tng lp u t mi ca Hoa K l mt tp hp hn hp gm cc nh khoa bng c nng lc, h khng ng nht hn, c lng lc hn v nng ng hn l i ng c. Nhiu i din ca h khng h thc n a v u i ca mnh v nu c th h cng tm cch che du i. Nhiu nm trc khi ni ln thnh mt trong s
Fareed Zakaria
195 of 197
nhng ngi giu nht th gii bn thn Bill Gates cng lm cng ch cho thy c th thuc vo tng lp trung lu bc cao. Cho n thi im, do bi quyn lc v tin bc ca h d c mun n my cng khng th khng c nhn ra, lc ng ta v nhng u tu kinh t khc cng th h mi c mi ngi nh gi chnh xc l: nhng mu ngi trung bnh vi ti khon ln vt xa trung bnh. Kiu cm nhn nh vy va sai lch va c hi. Mt nhm tng i nh c th ch vo khong na phn trm dn s kim sot nhng c quan quan trng ca quc gia hoc gy nh hng bng nhng hnh thc khc. Kh nng t chc ca h vt qua kh nng ca cc cng dn bnh thng gp nhiu ln. Chng no tng lp x hi ny bn thn h khng t hiu mnh l tng lp u t m cng chng c phn cn li ca x hi nhn nhn nh vy, th pha bn ny ln pha bn kia u khng th rt ra c cc quyt nh chnh tr t . Tnh nc danh khng lm cho quyn lc b gin on m ngc li. T n s tr nn kiu uyn lc khng c trch nhim, iu ny c Rudyard Kipling gi l u i cho hng sang ca mi i i. S ph din v mu m ca nhng k chy theo li nhun trong k nguyn vng ca th k 19 va qua, so ra cho thy, cch t ph trng ca tng lp giu c mi cng khng h km cht no, song t ra th tng lp u thnh thong cng cn day dt vi nhng lin can v mt x hi i vi s giu c ca mnh. C th nguyn do ca iu nm trong ni dn vt c tnh tn gio, hoc do h c hng s gio dc mang tnh thanh gio. Ti y trong ba mi, bn mi nm va qua cng c mt s s i thay. Tn n nhng nm by mi hc tr ti trng ni tr nh trng Groton vn phi ng trong nhng ngn ng b t khng ca, khng chn v chng c cht tin nghi no khc. Sng dy tip theo l vic xp hng ra mt vi mt chic chu tn hoc tm khng c nc nng. Nhng ai nhp hc ti Groton vo nhng nm hai mi u l nhng cu m c cha m giu c, ln ln trong mt Villa vi k hu ngi h. S i mt vi nhng iu kin sng khc kh trong trng ni tr nhm mc ch, nh nh bo v nh s hc Nicholas Lemann vit, trnh cho nhng a tr con nh giu bin cht nh nhng con ch hoang v nhng k yu ui. Chng khng c nung chiu trong mt cuc sng tha ma (iu xy ra sm), m phi c luyn php lch thip v hc lm nhng g c ch. Ngy nay vic gio dc ti Groton v Andover hoc vic o to cc trng i hc nh Haward v Yale tp trung nu nh khng phi vo s giu c th cng vo con ng a n . Vic dy cho lp tr tnh lch thip v tinh thn sn sng gip s b coi l s cng ot, s thun ha v s i hi qu ng do vy u khng c chp nhn. Mt ngi trc kia k cho ti cch y khng lu v chuyn n thm Groton: hng hc ng lm nh li a xa, ch c khc l
Fareed Zakaria
196 of 197
by gi chng c nht y bng nhng nh it b m anh lp , tuyn truyn hnh v nhng linh tinh khc. l nhng ci ci xa x un khit nht. hi xa ngi t chi cho chng ti mi s tin nghi mt cch c . i y y c tt c nhng g m con ngi m mun. Cht lng ca nhng trng ny hon ton khng v th m b sao nhng. L tm gng phn chiu ca x hi do vy nhng trng ny gi y cng iu chnh theo nguyn tc tnh hiu qu nm trn vic xy dng nhn cch. Ngi ta c th d dng ch nho ham mun bo h ca tng lp trn c gc gc AngloSacxon trong cha ng nh tt p, c nui nng t cm gic hn hn v mt vn ha. Nhng ngi ta cng phi tha nhn mt iu, rng h li du n lu di trong x hi qua nhng c tnh nh ngay thng, lch thip, yu t do v qua s vng tin ca ngi theo o tin lnh. C th nhng quy tc ng x c cho l gi to, ly dn tc lm trung tm, i khi cn o c gi. Chng b li dng trn nhiu mt v r rng l b vi phm nhiu hn l tun th. sao? o c gi, nh s hc John Lukas vit, l cht kt dnh ca nn vn minh. Cc quy tc phn nh s i hi ca mt x hi i vi ch bn thn n, khng phi l ton b hin thc. Ch cn vi vic tha nhn s tn ti ca nhng chun mc nh vy t ra cng t ra cho nhng k quyn th nht mt gii hn v o c v a ra mt phng hng cho hnh ng ca x hi. Mt th d cui cng: Trong hng lot nhng sai lch v mt lch s ca b phim bn chy inic c mt cnh, quan nim b bin i hin nay ca ngi M v gii u t ca mnh c chuyn ha thnh hnh nh mt cch rt hay. Trn boong ca con tu ang t t chm xung nhng hnh khch hng nht ang nh nhau tranh ginh mt vi ch t i trn xung cp cu. Ch n khi c s can thip bng v lc mt cch quyt lit ca nhng thy th, nhng Kim ngnQu tc mt vn cha ht v phng mang trn mt mi chu cho ph n v tr em c quyn u tin. Trn phim l nh vy. eo nh cc nhn chng th ngc li, vi nhng ngi thuc tng lp thng lu ny iu ng nhin i vi h trc ht l phi cu nhng thnh phn ph n v con nh ca mnh. Kt qu thng k h tr cho nhn nh ny: khoang hng nht tt c cc tr em u sng st cng nh 139 trong s 144 ph n; ba trong s nm ngi cn li t nguyn li bn chng ca h. Trong khi by mi phn trm hnh khch n ng b cht chm cng vi tu. khoang hng hai, ni ch yu l nhng ngi lao ng giu c, c n tm mi phn trm ph n thot cht trong khi c ti chn mi phn trm n ng i cng h b t nn. Trong danh sch ca khoang hng nht c mt tt c nhng ai thi c danh ting v a v Hoa K. Ngi ta k v John Jacob Aor, ngi giu nht nc M thi , chen ln a v n xung cp cu, nng b ta ln xung v li trn tu Titanic vy cho vnh bit.
Fareed Zakaria
197 of 197
Cng tng t Benjamin Guggenheim nhng ch cho n b v cc tr nh; i li ng ta ch yu cu: hy ni li i ti, [] cho n pht cui cng ti vn gi vng c t cch. hng c mt ngi n b no phi li trn tu, ch v en uggenheim t ra l mt k hn nht. Ni mt cch khc: Cho d c ngha chc chn l s cht, trn tu Titanic vn c mt s trong nhng ngi quyn lc nht th gii vn trung thnh vi nhng quy tc danh d khng thnh vn ca h. Hollywood c l do vit li lch s. C l khng c ai tin vo s tht xy ra ra sao. Dn chng khng quy kt bt c trch nhim no cho hng chc ngn ngi thuc tng lp trn, v tng lp cm n v ghi nh. Trong cc bui thuyt trnh thi h cng l nhng con ngi nh bn v ti. Trc nn Dn ch ang ln ting v trc s si ng c th ngi M khng cn tin vo s tn ti ca mt giai cp thng tr. nhng vn c n. Bi v nhng ngi giu c, nhng ngi y quyn lc s khng bao gi tuyt chng, cho nn trch nhim nm chng ta, phi ch cho h thy c quyn c li phi i lin vi trch nhim v ngha v. Cc quy c x hi, cc hi on ngh nghip, cc gii hn o c, cc trng ginh cho tng lp u t, nguyn tc c bn ca trung thnh v c tin tt c nhng ci nhm phc v cho vic ch ng nhng k mnh v rng buc h vo cuc sng cng ng. i din vi cng vin Ea Potomac Park Washington c mt bc tng i cm ng. l bc tng mt ngi n ng vi hai cnh tay giang rng ging nh tng c cha Jesus. Chn tng khc su dng ch: hng ngi n ng dng cm ca tu inic, hy sinh n mnh cu ph n v tr em. Gn 25000 ph n khp mi min Hoa K quyn gp xy dng ln tng i ny. Nhng nhn cch cao qu sng v l tng ca mnh u c knh trng t mi pha. Nu nh h khng xng ng vi lng mong i ca mi ngi, c l s tht vng s rt ln. Ngy nay chng ta c bit t trng ch nhng ngi c danh ting v chnh l ci chng ta nhn c.
197 of 197

Tương Lai C A T Do

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tương Lai C A T Do

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fareed Zakaria

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Dn ch c lun l mt iu tt? Tc gi Fareed Zakaria thch thc ngi

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

T do theo cch hiu ca chng ta

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Nhng nghch l ca nh th Cng Gio

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do

Bums & Din V, x-cafevn.org

e Future of Freedom - Tng Lai ca T Do