Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 1. ÑAÏI CÖÔNG VEÀ HOÙA PHAÂN TÍCH

I. NOÄI DUNG VAØ YEÂU CAÀU CUÛA HOÙA PHAÂN TÍCH

Hoùa hoïc phaân tích, hieåu theo nghóa roäng, khoâng nhöõng chæ laø khoa hoïc
veà caùc phöông phaùp phaân tích ñònh tính vaø ñònh löôïng caùc chaát maø coøn laø khoa
hoïc veà caùc phöông phaùp kieåm tra nhöõng quaù trình hoùa lyù vaø kyõ thuaät hoùa hoïc.
Phaân tích ñònh tính (PTÑT) nhaèm xaùc ñònh söï hieän dieän cuûa caùc caáu töû
(ion, nguyeân toá hay nhoùm nguyeân toá) trong maãu phaân tích vaø ñoàng thôøi ñaùnh
giaù sô boä haøm löôïng cuûa chuùng: ña löôïng, vi löôïng, veát, … PTÑT phaàn lôùn döïa
vaøo söï chuyeån chaát phaân tích thaønh moät chaát môùi naøo ñoù coù nhöõng tính chaát
ñaëc tröng nhö coù maøu, coù caáu truùc tinh theå hoaëc voâ ñònh hình, coù traïng thaùi vaät
lyù nhaát ñònh…
Phaân tích ñònh löôïng (PTÑL) coù nhieäm vuï xaùc ñònh chính xaùc haøm löôïng
cuûa nhöõng caáu töû trong maãu. Phöông phaùp PTÑL döïa treân pheùp ño caùc thuoäc
tính hoùa hoïc, vaät lyù hoaëc hoùa lyù cuûa caùc chaát hoaëc cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc.
Caùc phöông phaùp PTÑL bao goàm PPHH, PPVL, PPHL.
Vai troø chuû yeáu cuûa hoùa phaân tích laø PTÑL. Tuy nhieân trong thöïc teá
muoán xaùc ñònh haøm löôïng moät maãu chöa bieát thaønh phaàn raát phöùc taïp, vì söï coù
maët cuûa ion hay nguyeân toá naøy thöôøng caûn trôû vieäc xaùc ñònh caáu töû khaùc. Do
ñoù, duø coù yeâu caàu hay khoâng, vôùi moät maãu chöa bieát thaønh phaàn phaûi tieán
haønh phaân tích ñònh tính tröôùc ñeå coù theå choïn ñöôïc phöông phaùp PTÑL thích
hôïp vaø cho keát quaû chính xaùc. Caùc phöông phaùp phaân tích ñònh tính vaø ñònh
löôïng cho pheùp xaùc ñònh haøm löôïng caùc nguyeân toá rieâng reõ trong caùc chaát phaân
tích ñöôïc goïi laø phöông phaùp phaân tích nguyeân toá, ñeå xaùc ñònh caùc nhoùm chöùc
ñöôïc goïi laø phaân tích nhoùm chöùc.
Döïa vaøo caùc PPPT, ngöôøi ta ñaõ tìm ra nhöõng ñònh luaät hoùa hoïc quan
troïng nhö ñònh luaät thaønh phaàn khoâng ñoåi, ñònh luaät tæ leä boäi, ñònh luaät taùc duïng
ñöông löôïng, xaùc ñònh caùc nguyeân töû khoái cuûa moät soá nguyeân toá, thaønh laäp
ñöôïc coâng thöùc hoùa hoïc cuûa raát nhieàu hôïp chaát …. Hoùa hoïc phaân tích taïo ñieàu
kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån caùc moân khoa hoïc töï nhieân nhö ñòa hoùa hoïc,
ñòa chaát hoïc, khoaùng vaät hoïc, vaät lyù hoïc, sinh vaät hoïc, y hoïc, hoùa kyõ thuaät,
coâng nghieäp luyeän kim,… vaø hoùa hoïc phaân tích coøn laø cô sôû cho vieäc kieåm
nghieäm hoùa hoïc trong nghieân cöùu, saûn xuaát (kieåm tra nguyeân lieäu, baùn thaønh
phaåm, thaønh phaåm), xaây döïng caùc phöông phaùp kieåm tra töï ñoäng caùc quaù trình
kyõ thuaät.…
Vai troø cuûa hoùa phaân tích ngaøy caøng cao cuõng coù nghóa laø caùc yeâu caàu
ñoái vôùi ngaønh vaø ngöôøi laøm coâng taùc phaân tích ngaøy caøng khaét khe hôn. Vôùi
ngaønh phaân tích, phaûi luoân luoân phaùt trieån haàu theo kòp ñaø phaùt trieån cuûa caùc
ngaønh khaùc. Vôùi ngöôøi phaân tích, do coù söï töông quan giöõa caùc ngaønh khoa hoïc
töï nhieân neân ngöôøi phaân tích phaûi coù kieán thöùc veà caùc moân toaùn, lyù, hoùa ñaïi
cöông, hoùa voâ cô, hoùa lyù vaø tin hoïc ñeå coù theå naém vöõng nguyeân taéc cuûa caùc

1
 Hoùa phaân tích

phöông phaùp vaø coù theå ñi saâu vaøo caùc phöông phaùp môùi döïa treân caùc caên baûn
saün coù. Ngoaøi ra, trong phaàn thöïc nghieäm, ngöôøi phaân tích caàn coù nhöõng ñaïo
ñöùc nhö caån thaän, kieân nhaãn, chính xaùc, saïch seõ, trung thöïc vaø coù khaû naêng
phaùn ñoùan keát quaû phaân tích.

II. PHAÂN LOAÏI CAÙC PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH (PPPT)

Coù nhieàu caùch phaân loïai caùc phöông phaùp phaân tích, trong ñoù phoå bieán
nhaát laø caùch phaân loaïi döïa vaøo baûn chaát (hay ñaëc ñieåm) cuûa phöông phaùp hoaëc
döïa vaøo haøm löôïng cuûa caáu töû trong maãu phaân tích.
II.1. Phaân loaïi theo baûn chaát cuûa phöông phaùp
Khi phaân loaïi theo baûn chaát cuûa phöông phaùp, hoùa phaân tích bao goàm
caùc phöông phaùp sau:
Phöông phaùp hoùa hoïc (PPHH)
Duøng phaûn öùng hoùa hoïc ñeå chuyeån caáu töû khaûo saùt thaønh hôïp chaát môùi
maø vôùi tính chaát ñaëc tröng naøo ñoù cuûa hôïp chaát môùi, ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc söï
hieän dieän vaø haøm löôïng cuûa caáu töû khaûo saùt.
Ví duï: trong moâi tröôøng ammoniac, vôùi haøm löôïng thích hôïp Ni2+ tham
gia phaûn öùng hoùa hoïc vôùi dimetyl glyoxim (DMG) cho xuaát hieän keát tuûa maøu
ñoû son. Nhö vaäy, khi cho dung dòch DMG taùc duïng vôùi dung dòch phaân tích:
- Neáu dung dòch (DD) coù xuaát hieän tuûa ñoû son, keát luaän coù Ni2+ trong
DD phaân tích (ñònh tính).
- Taùch vaø caân tuûa ta xaùc ñònh ñöôïc haøm löôïng Ni2+ trong maãu (ñònh
löôïng).
Phöông phaùp vaät lyù (PPVL)
Phöông phaùp vaät lyù laø caùc PPPT duøng ñeå phaùt hieän hoaëc xaùc ñònh thaønh
phaàn cuûa chaát caàn nghieân cöùu maø khoâng caàn phaûi söû duïng caùc phaûn öùng hoùa
hoïc. Caùc phöông phaùp naøy coù theå laø caùc phöông phaùp döïa treân vieäc nghieân cöùu
caùc tính chaát quang, ñieän, töø, nhieät hoaëc caùc tính chaát vaät lyù khaùc. PPVL coù 1
soá öu ñieåm so vôùi caùc PPHH nhö coù theå taùch ñöôïc caùc nguyeân toá khoù bò taùch
bôûi PPHH, deã aùp duïng cho caùc quaù trình töï ñoäng hoùa.
Phöông phaùp hoùa lyù (PPHL)
Phöông phaùp hoùa lyù laø PPPT döï treân söï keát hôïp giöõa PPVL vaø PPHH:
sau khi thöïc hieän phaûn öùng hoùa hoïc giöõa caáu töû khaûo saùt vaø thuoác thöû, döïa vaøo
vieäc khaûo saùt lyù tính cuûa hôïp chaát thu ñöôïc hay DD taïo ra ñeå ñònh tính hoaëc
ñònh löôïng maãu.
Maëc duø xuaát hieän khaù laâu sau PPPT hoùa hoïc, caùc phöông phaùp hoùa lyù
laïi ñöôïc phaùt trieån vaø hieän ñaïi hoùa vôùi toác ñoä raát nhanh, ñöôïc söû duïng ngaøy
caøng roäng raõi trong caùc phoøng thí nghieäm nghieân cöùu khoa hoïc vaø trong caû
phoøng thí nghieäm nhaø maùy, xí nghieäp. Nguyeân taéc chung cuûa phöông phaùp laø
duøng bieän phaùp thích hôïp taùc ñoäng leân ñoái töôïng nghieân cöùu vaø ghi nhaän söï
thay ñoåi caùc tham soá hoùa lyù cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu sau khi taùc ñoäng. Ñeå
quan saùt vaø ghi nhaän caùc tham soá hoùa lyù ñoøi hoûi phaûi söû duïng caùc duïng cuï vaø

2
 Hoùa phaân tích

thieát bò khaù tinh vi, phöùc taïp. Vì lyù do naøy, caùc PPPT vaät lyù vaø hoùa lyù thöôøng
ñöôïc goïi laø PPPT duïng cuï hoaëc goïi theo thoùi quen laø PPPT hoùa lyù. Caùc PPPT
duïng cuï thöôøng ñöôïc chia thaønh caùc nhoùm sau ñaây: (1) PPPT phoå nghieäm; (2)
PPPT ñieän hoùa; (3) PPPT saéc kyù vaø (4) laø caùc PPPT khaùc.
Caùc phöông phaùp phoå nghieäm (PPPN)
Caùc PPPN laø caùc PPPT maø keát quaû khaûo saùt coù theå bieåu dieãn döôùi daïng
phoå. Thuoäc nhoùm phöông phaùp naøy goàm coù caùc phöông phaùp quang phoå
(quang hoïc) döïa treân söï nghieân cöùu cuûa caùc phoå phaùt xaï, haáp thu vaø taùn xaï aùnh
saùng. Phöông phaùp naøy coøn bao goàm phöông phaùp khoái phoå (phöông phaùp
nghieân cöùu caùc chaát baèng caùch ño chính xaùc khoái löôïng phaân töû cuûa chaát ñoù)
vaø phöông phaùp phoå coäng höôûng töø döïa treân söï töông taùc cuûa nguyeân töû, phaân
töû chaát khaûo saùt vôùi töø tröôøng.
Ngoaøi caùc phöông phaùp treân, nhoùm caùc phöông phaùp phaân tích phoå coøn
bao goàm PPPT döïa treân vieäc ño chieát suaát khuùc xaï cuûa vaät chaát; PPPT haøm
löôïng caùc chaát döïa treân söï ño löôïng aùnh saùng vaø phöông phaùp haáp ñuïc laø
phöông phaùp döïa treân söï ño löôïng aùnh saùng do moät huyeàn phuø khoâng maøu haáp
thu.
Caùc phöông phaùp ñieän hoùa (PPÑH)
Ngaøy nay ñaõ coù tôùi khoaûng ba möôi PPPT ñieän hoùa khaùc nhau maø cô sôû
cuûa phöông phaùp döïa treân caùc quy luaät, hieän töôïng coù lieân quan ñeán phaûn öùng
ñieän hoùa xaûy ra treân ranh giôùi tieáp xuùc giöõa caùc cöïc vaø DD phaân tích, hoaëc döïa
vaøo tính chaát ñieän hoùa cuûa DD taïo neân moâi tröôøng giöõa caùc ñieän cöïc, hoaëc döïa
treân caùc öùng duïng cuûa phaûn öùng ñieän hoùa. Nhieàu taùc giaû ñeà nghò chia caùc
PPPT ñieän hoùa thaønh 2 nhoùm lôùn: (1) nhoùm caùc phöông phaùp döïa treân caùc quaù
trình ñieän cöïc vaø (2) nhoùm caùc phöông phaùp khoâng duøng caùc phaûn öùng ñieän
cöïc.
Caùc phöông phaùp thuoäc nhoùm moät ñöôïc chia thaønh hai phaân nhoùm:
- Phaân nhoùm goàm caùc phöông phaùp trong ñoù caùc phaûn öùng ñieän cöïc ôû
traïng thaùi caân baèng bao goàm phöông phaùp ño theá vaø chuaån ñoä ñieän theá
vôùi doøng baèng khoâng.
- Phaân nhoùm döïa treân söï ñieän phaân (doøng khaùc khoâng), bao goàm phöông
phaùp volt – amper, chuaån ñoä ñieän theá vôùi doøng khoâng ñoåi, phöông ñieän
khoái löôïng doøng khoâng ñoåi hoaëc theá khoâng ñoåi, phöông phaùp cöïc phoå coå
ñieån, cöïc phoå doøng xoay chieàu, phöông phaùp ñieän hoùa hoøa tan….
Caùc phöông phaùp khoâng duøng phaûn öùng ñieän cöïc bao goàm caùc phöông phaùp
ñieän daãn vaø chuaån ñoä ñieän daãn, phöông phaùp xaùc ñònh haèng soá ñieän moâi töông
ñoái, phöông phaùp ñieän daãn cao taàn vaø chuaån ñoä ñieän daãn cao taàn…
Caùc phöông phaùp saéc kyù (PPSK)
Saéc kyù laø quaù trình taùch döïa treân söï chuyeån dòch cuûa hoãn hôïp phaân tích
qua lôùp chaát baát ñoäng ôû traïng thaùi raén hoaëc traïng thaùi loûng taåm treân chaát mang
raén (ñöôïc goïi laø pha tónh) vaø söï chuyeån dòch ñoù ñöôïc thöïc hieän baèng moät chaát

3
 Hoùa phaân tích

loûng hoaëc chaát khí coù khaû naêng di chuyeån (goïi laø pha ñoäng). Caùc PPPT saéc kyù
cuï theå bao goàm nhoùm saéc kyù haáp phuï (raén-khí, raén-loûng); nhoùm saéc kyù phaân
boá (loûng - loûng; loûng - khí), saéc kyù trao ñoåi ion vaø saéc kyù raây phaân töû. Quaù trình
taùch saéc kyù coù theå xaûy ra treân coät hoaëc treân maët phaúng nhö giaáy, baûn moûng.
Phöông phaùp saéc kyù ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå taùch nhöõng chaát voâ cô vaø
höõu cô gioáng nhau veà thaønh phaàn vaø tính chaát, ñaëc bieät laø coù theå taùch ñöôïc caùc
nguyeân toá ñaát hieám vaø nhöõng nguyeân toá phoùng xaï vôùi hieäu quaû khaù cao. Ngoaøi
khaû naêng taùch, PPSK coøn ñöôïc duøng ñeå ñònh tính vaø ñònh löôïng raát nhieàu loaïi
maãu thuoäc lónh vöïc khoa hoïc vaø lónh vöïc coâng nghieäp khaùc.
Caùc PPPT hoùa lyù khaùc
Ngoaøi caùc nhoùm phöông phaùp treân, thuoäc nhoùm PPPT duïng cuï coøn coù PPPT
phoùng xaï döïa treân söï ño böùc xaï cuûa caùc nguyeân toá coù hoaït tính phoùng xaï, caùc
PPPT nhieät, PPPT nhieät ñieän, PP ño ñoä daãn nhieät, PP chuaån ñoä nhieät löôïng vaø
moät soá PPPT khaùc.
Öu ñieåm cuûa caùc PPPT duïng cuï laø ñoä nhaïy cao, toác ñoä phaân tích nhanh,
löôïng maãu phaân tích beù… khi so saùnh noù vôùi PPPT hoùa hoïc:

Chæ tieâu so saùnh Phöông phaùp hoùa hoïc Phöông phaùp duïng cuï
Löôïng maãu Lôùn (keùm nhaïy) Nhoû (nhaïy)
Tính choïn loïc Khoâng cao Cao
Thôøi gian Chaäm Nhanh
Ñoä chính xaùc Chính xaùc (*) Chính xaùc (*)
Duïng cuï Ñôn giaûn, reû tieàn Toái taân, ñaét tieàn
Ngöôøi phaân tích Trình ñoä kyõ thuaät cao

(*)
Neáu haøm löôïng caáu töû trong maãu khaûo saùt khoâng quaù beù, ñoä chính xaùc cuûa
baát kyø PPPT naøo cuõng khoâng theå vöôït quaù ñoä chính xaùc cuûa PPPT hoùa hoïc.
Phöông phaùp vi sinh
Duøng ñeå ñònh löôïng veát caáu töû döïa treân hieäu öùng cuûa chuùng vôùi toác ñoä
phaùt trieån cuûa vi sinh vaät.
Phöông phaùp phaân tích ñoäng hoïc
Phöông phaùp ñònh tính vaø ñònh löôïng caùc nguyeân toá döïa vaøo vieäc söû
duïng caùc phaûn öùng xuùc taùc. Vì toác ñoä cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc phuï thuoäc vaøo
noàng ñoä cuûa caùc chaát phaûn öùng neân ño toác ñoä phaûn öùng coù theå xaùc ñònh noàng
ñoä cuûa chaát phaûn öùng. PPPT ñoäng hoïc coù ñoä nhaïy ñaëc bieät cao, gaáp nhieàu laàn
ñoä nhaïy so vôùi caùc PPPT khaùc (10-5 – 10-6 μg/ml).
Caùc phöông phaùp khaùc
Ngoaøi caùc phöông phaùp keå treân coøn moät soá phöông phaùp khaùc chuû yeáu
duøng cho PPÑL.

4
 Hoùa phaân tích

Phöông phaùp nghieàn

Maãu phaân tích vaø thuoác thöû raén ñöôïc nghieàn trong coái söù, nguyeân toá caàn
tìm ñöôïc phaùt hieän döïa vaøo söï taïo thaønh caùc hôïp chaát ñaëc tröng coù maøu saéc
hay coù muøi khaùc nhau. Ví duï, nghieàn maãu ban ñaàu vôùi KSCN, neáu thaáy xuaát
hieän maøu ñoû maùu töùc maãu chöùa caùc hôïp chaát cuûa Fe3+.
Phöông phaùp nhoû gioït
PPPT döïa treân söï mao daãn vaø haáp phuï. Caùc phaûn öùng ñöôïc thöïc hieän
treân caùc taám söù, thuûy tinh hoaëc giaáy loïc. Khi söû duïng giaáy loïc, chaát loûng thaám
vaøo giaáy coøn hôïp chaát maøu ñöôïc taïo thaønh bò haáp phuï ôû moät phaàn nhoû cuûa
giaáy loïc laøm taêng ñoä nhaïy cuûa phaûn öùng. Ví duï, ñeå xaùc ñònh ion Mn2+, ngöôøi ta
chaám 1 gioït DD phaân tích leân tôø giaáy loïc vaø cho veát aåm baõo hoøa vôùi hôi
ammoniac. Theâm 1 gioït DD benzidine trong acid acetic. Mn(OH)2 taïo thaønh
ñöôïc oxy hoùa thaønh Mn(OH)3 vaø Mn(OH)4 nhôø oxy cuûa khoâng khí. ÔÛ pH = 5,
caùc hôïp chaát naøy oxy hoùa benzidine vaø taïo thaønh maøu xanh cuûa xanh
benzidine.
Phöông phaùp thöû nghieäm ngoïn löûa
Moät soá kim loaïi phaùt ra töø böùc xaï coù maøu ñaëc tröng khi ñöôïc ñoát treân
ngoïn löûa xanh cuûa ñeøn khí. Ví duï:
Na: löûa vaøng Ca: löûa ñoû gaïch
K: löûa ñoû tím Ba: löûa ñoû luïc
Phöông phaùp soi tinh theå döôùi kính hieån vi
Duøng kính hieån vi coù theå phaân bieät ñöôïc caùc daïng tinh theå cuûa caùc hôïp
chaát sau nhö:
Phaân bieät SrCrO4 vôùi BaCrO4
Phaân bieät CuSO4 vôùi BaSO4
nhôø tinh theå cuûa chuùng coù caáu truùc khaùc nhau ñaëc tröng.
Phöông phaùp ñieàu cheá ngoïc borax hay phosphate
Moät soá oxyt kim loaïi coù theå taïo hôïp chaát vôùi borax hay phosphate coù
maøu ñaëc tröng döôùi ngoïn löûa tính oxy hoùa/khöû hay ôû traïng thaùi noùng/nguoäi.
Ví duï:
Cu-Borax daïng ngoïc maøu xanh ñaäm khi nguoäi
Mn-Borax maøu tím ôû ngoïn löûa oxy hoùa
II.2. Phaân loaïi theo löôïng maãu phaân tích hay kyõ thuaät phaân tích
Tuøy haøm löôïng cuûa caáu töû trong maãu vaø PPPT, löôïng maãu phaân tích
cuõng khaùc nhau. Ta phaân bieät:
Phaân tích thoâ
Duøng duïng cuï côõ 50-500ml vaø taùch chaát raén khoûi chaát loûng baèng caùch
loïc. Löôïng maãu söû duïng töø 1-10g hay 1-10ml.
Phaân tích baùn vi löôïng
Duøng duïng cuï <1ml vaø thöôøng taùch chaát raén khoûi chaát loûng baèng ly
taâm. Löôïng maãu söû duïng töø 10-3-1g hay 10-1-1ml.

5
 Hoùa phaân tích

Phaân tích sieâu vi löôïng

Phaân tích döôùi kính hieån vi ñieän töû vaø moâi tröôøng ñaëc bieät vôùi löôïng
maãu söû duïng <10-6g hay < 10-3ml.
Phaân tích baùn vi löôïng ngaøy caøng phaùt trieån vì duøng ít maãu, kyõ thuaät
töông ñoái ñôn giaûn, coù theå duøng trong phoøng thí nghieäm hay nôi saûn xuaát. Phaân
tích vi löôïng ñoøi hoûi nhöõng ñieàu kieän nghieâm ngaët hôn.
II.3. Phaân loaïi theo haøm löôïng chaát khaûo saùt
Phaân tích ña löôïng
Bao goàm phaân tích löôïng lôùn vôùi haøm löôïng chaát khaûo saùt 0.1-100% vaø
phaân tích löôïng nhoû (haøm löôïng chaát khaûo saùt 0.01 -0.1%).
Phaân tích vi löôïng
Coøn goïi laø PPPT veát, khi haøm löôïng chaát khaûo saùt < 0.01%
Ngoaøi caùc caùch phaân loaïi noùi treân, ngöôøi ta coøn phaân loaïi caùc PPPT
theo traïng thaùi chaát khaûo saùt. Theo caùch phaân loaïi naøy, ta coù phaân tích loái öôùt
(maãu phaân tích ôû daïng DD) hoaëc phaân tích loái khoâ (maãu phaân tích ôû traïng thaùi
raén).

III. CAÙC LOAÏI PHAÛN ÖÙNG HOÙA HOÏC DUØNG TRONG HOÙA PHAÂN TÍCH
Nhöõng bieán ñoåi hoùa hoïc keøm theo söï thay ñoåi thaønh phaàn hoùa hoïc, caáu
taïo cuûa caùc chaát vaø ñöôïc duøng trong hoùa phaân tích ñeå PPÑT hoaëc PTÑL goïi laø
nhöõng phaûn öùng phaân tích. Ngoaøi hai nhieäm vuï chính noùi treân, nhöõng phaûn öùng
phaân tích coøn ñöôïc söû duïng ñeå hoøa tan, chuyeån daïng oxy hoùa hoaëc daïng khöû,
taùch caùc nguyeân toá hoaëc hôïp chaát cuûa chuùng, che caùc nguyeân toá ngaên caûn söï
xaùc ñònh vaø giaûi che caùc nguyeân toá ñang ôû döôùi daïng bò che….
III.1. Caùc loaïi phaûn öùng duøng trong hoùa phaân tích
Caùc loaïi phaûn öùng duøng trong hoùa phaân tích coù theå chia thaønh hai nhoùm chính:
Phaûn öùng oxy hoùa khöû
Phaûn öùng oxy hoùa khöû laø phaûn öùng trao ñoåi ñieän töû giöõa ñoâi oxy
hoùa/khöû, thöôøng ñöôïc duøng trong hoùa phaân tích ñeå:
1. Ñònh tính: 2 Fe3+ + 2 I- → 2 Fe2+ + I2 ↑
I2 xuaát hieän laøm xanh giaáy taåm tinh boät
2. Hoøa tan:
3 Cu + 8 HNO3 → 3 Cu(NO3)2 + 2 NO ↑ + 4 H2O
NO + ½ O2 → NO2 ↑ khoùi naâu
3. Ñònh löôïng:
MnO4- + 5 Fe2+ + 8 H+ → Mn2+ + 5 Fe3+ +4 H2O
(söû duïng dung dòch MnO4- coù noàng ñoä bieát tröôùc ñeå xaùc ñònh DD Fe2+ coù noàng
ñoä chöùa bieát vaø ngöôïc laïi).
Phaûn öùng oxy trao ñoåi tieåu phaân
Phaûn öùng oxy trao ñoåi tieåu phaân laø teân goïi duøng chung cho phaûn öùng
acid-bazô, phaûn öùng taïo tuûa vaø phaûn öùng taïo phöùc.

6
 Hoùa phaân tích

Phaûn öùng acid-bazô: Phaûn öùng trao ñoåi H+ giöõa ñoâi acid/bazô duøng trong hoùa
phaân tích ñeå:
1. Xaùc ñònh tính acid hay bazô cuûa DD baèng caùch ño pH
2. Hoøa tan maãu:
CaCO3 + 2 HCl → CaCl2 + CO2 ↑ + H2O
3. Ñònh löôïng:
HCl + NaOH → NaCl + H2O
Phaûn öùng taïo tuûa: Phaûn öùng trao ñoåi ion ñeå taïo thaønh hôïp chaát ít tan, ñöôïc söû
duïng ñeå:
1. Ñònh tính:
Ag+ + I- → AgI ↓ vaøng
2. Taùch nhoùm:
Ag+, Pb2+, Hg22+ + HCl → AgCl ↓ , PbCl2 ↓ , Hg2Cl2 ↓
3. Ñònh löôïng:
SO42- + Ba2+ → BaSO4 ↓
Phaûn öùng taïo phöùc: Phaûn öùng keát hôïp ion ñeå taïo phöùc chaát deã tan, ñöôïc söû
duïng ñeå:
1. Ñònh tính:
Fe3+ + n SCN- → [Fe(SCN)n](3-n)+ ñoû maùu
2. Ñònh löôïng:
Ca2+ + H2Y2- → CaY2- + 2 H+
3. Hoøa tan:
AgCl ↓ + 2 NH4OH → [Ag(NH3)2]+ + Cl- + 2 H2O
4. Che caáu töû döôùi daïng phöùc beàn:
- Loaïi Ni2+: Ni2+ + 4 CN- → [Ni(CN)4]2-
- Ñeå traùnh taïo tuûa CuS vì:
[Cu(NH3)2]2+ + H2S → CuS
5. Giaûi che (traû caùc ion bò che veà traïng thaùi töï do):
2 Ag+ + [Ni(CN)4]2- → 2 [Ag(CN)2]- + Ni2+
Ngoaøi caùc acid vaø bazô, DD cuûa nhieàu muoái cuõng coù tính acid hoaëc kieàm. Neáu
dung moâi laø nöôùc, giöõa nhöõng ion cuûa muoái vôùi nhöõng ion cuûa nöôùc seõ xaûy ra
phaûn öùng töông taùc goïi laø thuûy phaân. Quaù trình thuûy phaân thöôøng laø quaù trình
thuaän nghòch. Ví duï:
Ba(CH3COO)2 + 2 H2O ⇋ CH3COOH + Ba2+ + 2 OH-
NH4Cl + H2O ⇋ NH4OH + H+ + Cl-
Al2S3 + 6 H2O ⇋ 2 Al(OH)3 + 3 H2S
Theo nghóa roäng, söï thuûy phaân laø phaûn öùng töông taùc giöõa nhöõng chaát
khaùc nhau (muoái, hydrua, hôïp chaát chöùa oxy,...) vôùi nhöõng ion cuûa nöôùc, keøm
theo söï phaù huûy caân baèng ñieän ly cuûa nöôùc vaø laøm thay ñoåi pH cuûa DD. Trong
hoùa phaân tích, caùc phaûn öùng thuûy phaân ñöôïc söû duïng ñeå:

7
 Hoùa phaân tích

1. Taïo tuûa hidroxid: moät soá thuoác thöû nhö (NH4)2CO3, (NH4)2S, CH3COONa deã
bò thuûy phaân taïo thaønh ion hidroxyl töï do, taïo cho DD coù caùc giaù trò pH xaùc
ñònh. Ngöôøi ta söû duïng caùc hidroxyl töï do sinh ra ñeå taïo tuûa hidroxid nhieàu
cation baèng DD nöôùc cuûa caùc muoái thuûy phaân keå treân.
2. Taùch caùc chaát ra khoûi nhau döïa vaøo möùc ñoä thuûy phaân khaùc nhau cuûa caùc
chaát khaùc nhau.
3. Phaùt hieän caùc muoái anion bò thuûy phaân taïo thaønh ammoniac töï do.
4. Phaùt hieän caùc ion maø muoái cuûa chuùng khi thuûy phaân taïo thaønh caùc hôïp chaát
khoâng tan. Ví duï: BeCl2 khi thuûy phaân taïo thaønh BeO2Cl2 ↓
III.2. Yeâu caàu ñoái vôùi thuoác thöû duøng trong hoùa phaân tích
Ñoä tinh khieát
Ñoä tinh khieát laø khaùi nieäm duøng bieåu dieãn haøm löôïng hôïp chaát X trong thuoác
thöû. Tuøy vaøo haøm löôïng naøy, ngöôøi ta phaân bieät:
1. Hoùa chaát kyõ thuaät vôùi X ≤ 99.0%
2. Hoùa chaát tinh khieát (P) vôùi 99.0% ≤ X ≤ 99.9%
3. Hoùa chaát tinh khieát phaân tích (PA) vôùi 99.90% ≤ X ≤ 99.99%
4. Hoùa chaát tinh khieát hoùa hoïc vôùi 99.990% ≤ X ≤ 99.999%
5. Hoùa chaát tinh khieát quang hoïc hay ñaëc bieät vôùi
99.999% ≤ X ≤ 99.9999%
Tính choïn loïc
Thuoác thöû phaûi coù tính choïn loïc (hay ñaëc hieäu) cao ñoái vôùi caáu töû khaûo saùt X,
nghóa laø thuoác thöû chæ taùc duïng vôùi caáu töû X maø khoâng taùc duïng vôùi caùc caáu töû
khaùc ñoàng hieän dieän trong maãu. Ví duï, hoà tinh boät laø thuoác thöû coù tính choïn loïc
ñoái vôùi Iod.
Tính nhaïy
Thuoác thöû phaûi nhaïy, nghóa laø coù khaû naêng phaùt hieän caáu töû khaûo saùt X khi X
hieän dieän trong maãu vôùi haøm löôïng thaáp. Tính nhaïy cuûa thuoác thöû coù theå ñöôïc
bieåu dieãn theo moät trong hai khaùi nieäm laø giôùi haïn phaùt hieän hoaëc ñoä loaõng
giôùi haïn.
Giôùi haïn phaùt hieän: laø löôïng toái thieåu cuûa X ( μ g/ml) maø thuoác thöû phaùt hieän
ñöôïc. Ví duï, giôùi haïn phaùt hieän Cu2+ baèng NH4OH laø 4 μ g/ml, giôùi haïn phaùt
hieän Fe3+ baèng SCN- laø 0.25 μ g/ml,… Giôùi haïn phaùt hieän coøn coù theå ñöôïc bieåu
dieãn baèng noàng ñoä giôùi haïn hay noàng ñoä toái thieåu.
Ñoä loaõng giôùi haïn: laø theå tích dung moâi toái ña (ml) duøng ñeå hoøa tan 1g caáu töû
X maø coù theå phaùt hieän ñöôïc X.
Ngoaøi caùc ñieàu kieän chung keå treân, thuoác thöû duøng ñeå pha DD coù ñoä ñuùng cao
(goïi laø DD chuaån) coøn phaûi ñaûm baûo theâm caùc ñieàu kieän sau:
1. Trô ñoái vôùi moâi tröôøng
2. ÔÛ daïng vuïn, boät coù theå caân ñöôïc löôïng chính xaùc ñeán 1mg hay 0.1mg
3. Coù phaân töû löôïng lôùn ñeå giaûm sai soá khi caân.

8
 Hoùa phaân tích

Caùc hoùa chaát thoûa maõn ñöôïc ñoàng thôøi caùc ñieàu kieän treân ñöôïc goïi laø hoùa chaát
chuaån goác. Caùc hoùa chaát chuaån goác thoâng duïng nhö laø: K2Cr2O7,
(COOH)2.2H2O, AgNO3, Na2H2C10H12O8N2.2H2O (EDTA),… Maëc duø coù moät
soá haïn cheá, ñoâi khi ngöôøi ta cuõng duøng Na2CO3 khan, NaCl,… vôùi vai troø chaát
chuaån goác.
III.3. Yeâu caàu ñoái vôùi caùc phaûn öùng trong hoùa phaân tích
Phaûn öùng giöõa caáu töû X caàn xaùc ñònh vôùi DD thuoác thöû C phaûi hoäi ñuû caùc ñieàu
kieän sau ñaây:
1. Xaûy ra töùc thôøi;
2. Xaûy ra hoaøn toaøn theo chieàu mong muoán;
3. Coù heä soá xaùc ñònh vaø cho saûn phaåm coù thaønh phaàn xaùc ñònh;
4. Coù daáu hieäu ñaëc tröng ñeå nhaän bieát luùc phaûn öùng chaám döùt.
IV. CAÙC GIAI ÑOAÏN CUÛA MOÄT PPPT
Moät quaù trình phaân tích thöôøng bao goàm caùc giai ñoaïn sau ñaây:
IV.1. Giai ñoaïn choïn maãu
Maãu phaân tích coù theå laø nguyeân lieäu, nhieân lieäu, baùn thaønh phaåm hoaëc thaønh
phaåm, coù theå ñoùng goùi hoaëc khoâng ñoùng goùi. ÔÛ daïng nguyeân lieäu coù quaëng
moû, ñaát ñaù…; nhieân lieäu coù than, daàu moû…; baùn thaønh phaåm hay thaønh phaån
raát ña daïng bao goàm hoùa chaát (NaOH, Na2CO3, Na2SO4, NH4Cl,…); saûn phaåm
hoùa hoïc (xaø phoøng, kem ñaùnh raêng, DD xi maï,…); thöïc phaåm (röôïu, boät ngoït,
ñöôøng, nöôùc chaám,… döôïc phaåm, döôïc lieäu (dòch truyeàn, vitamin…).
Giai ñoaïn choïn maãu raát quan troïng vì töø keát quaû phaân tích moät löôïng
maãu giôùi haïn, ta phaûi keát luaän veà chaát löôïng cuûa loâ maãu lôùn. Do ñoù, löôïng maãu
phaân tích phaûi ñöôïc choïn ñuùng caùch môùi ñaûm baûo tính ñaïi dieän cuûa loâ haøng.
Neáu khoâng, vieäc phaân tích chæ gaây hao toån voâ ích, ñoâi khi vôùi keát luaän sai leäch
daãn ñeán nhöõng nguy haïi traàm troïng.
Maãu phaân tích ñöôïc choïn töø loâ ñoùng goùi hay khoâng ñoùng goùi theo trình
töï sau:
1. Choïn maãu rieâng: maãu rieâng ñöôïc choïn ngaãu nhieân moät soá ñôn vò bao goùi
(neáu loâ ñoùng goùi) hay töø moät soá vò trí khaùc nhau trong loâ khoâng ñoùng goùi (ñaõ
ñöôïc troän khaù ñoàng nhaát).
2. Choïn maãu ban ñaàu: laø maãu ñaïi dieän ñöôïc choïn töø caùc ñôn vò ñoùng goùi hay
caùc vò trí khaùc nhau cuûa maãu rieâng (khoâng ñoùng goùi). Toång löôïng maãu ban ñaàu
ñöôïc goïi laø maãu chung.
3. Choïn maãu trung bình thí nghieäm: maãu chung ñöôïc nghieàn nhoû, raây vôùi côõ
haït phuø hôïp vôùi PPPT vaø troän ñeàu.
Maãu trung bình thí nghieäm ñöôïc chia laøm ba phaàn baèng nhau: nôi giao
haøng giöõ 1 phaàn, nôi nhaän haøng giöõ moät phaàn vaø phaàn coøn laïi nôi phaân tích
giöõ. Moãi phaàn ñuû tieán haønh taát caû caùc thí nghieäm caàn thieát vôùi moãi thí nghieäm
laøm ba laàn.

9
 Hoùa phaân tích

Neáu maãu chung khoâng ñuû lôùn ñeå taïo maãu trung bình thì taêng ñoä lôùn cuûa
maãu ban ñaàu hoaëc taêng soá maãu rieâng. Neáu maãu chung quaù lôùn coù theå giaûm
maãu ñi baèng caùch loaïi bôùt nhieàu laàn, moãi laàn giaûm phaân nöûa theo nguyeân taéc
xen keõ (traûi maãu chung leân khay troøn hoaëc vuoâng thaønh lôùp moûng, chia laøm 4,
8 hoaëc 16 phaàn. Laáy caùc phaàn trong caùc oâ coù cuøng soá chaün hoaëc cuøng soá leû,
chuyeån sang khay khaùc vaø tieáp tuïc thöïc hieän vieäc loaïi bôùt maãu chung baèng
phöông phaùp treân).
IV.2. Giai ñoaïn chuyeån maãu thaønh DD
Daïng maãu thích hôïp cho ña soá PPPT laø daïng DD. Coù hai caùch chuyeån
maãu hoaøn toaøn thaønh daïng DD phaân tích.
Phöông phaùp öôùt
Maãu ñöôïc hoøa tan trong dung moâi thích hôïp. Dung moâi coù theå laø nöôùc caát, DD
acid hay bazô vôùi noàng ñoä thích hôïp:
- Nöôùc caát hoøa tan caùc muoái NaCl, KNO3,…
- DD HCl: ñöôïc söû duïng hoøa tan maãu CO32-, PO43-, SO32-, S2-,…
- DD HNO3: hoøa tan PbS, CuS, As2S3, Hg2SO4, caùc loaïi hôïp kim…
- DD H2SO4ññ 2000C coù theå hoøa tan ñöôïc theùp khoâng gæ.
- DD HF: hoøa tan SiO32-, SiO2, H2SiO3.
Phöông phaùp khoâ
Nhieàu hôïp chaát cuûa Al2O3, Fe2O3, TiO2, Cr2O3, ZrO2 … khoù tan trong caùc dung
moâi treân. Ta coù theå chuyeån chuùng sang daïng DD baèng caùch nung khoâ chuùng
vôùi hoùa chaát raén nhö: NaOH, Na2CO3, K2S2O7, Na2O2, Na4B4O7 ôû 500 – 10000C
B

trong loø nung. Maãu vaø chaát nung ñöôïc chöùa trong cheùn baèng Pt hay Ni. Caáu töû
ñöôïc chuyeån thaønh muoái deã tan, sau ñoù ñöôïc hoøa tan baèng dung moâi thích hôïp.
Duø chuyeån maãu thaønh DD theo phöông phaùp naøo cuõng phaûi ñaûm baûo
caùc yeâu caàu nhö khoâng ñöôïc laøm maát maãu trong quaù trình hoøa tan; khoâng laøm
baån maãu (ñöa theâm caáu töû laï) khi hoøa tan.
IV.3. Choïn phöông phaùp thích hôïp vaø thöïc hieän phaûn öùng
Phöông phaùp thích hôïp laø phöông phaùp coù ñoä nhaïy, ñoä choïn loïc, toác ñoä
phaân tích cao vaø cho keát quaû gaàn vôùi keát quaû thöïc. Sau khi choïn ñöôïc phöông
phaùp thích hôïp, thöïc hieän phaûn öùng giöõa DD maãu phaân tích vaø thuoác thöû theo
nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh. Quan saùt caùc daáu hieäu ñaëc tröng xuaát hieän khi phaûn
öùng xaûy ra (ñònh tính) hoaëc ño theå tích hoaëc caân khoái löôïng hôïp chaát taïo ra
(ñònh löôïng).
IV.4. Kieåm chöùng keát quaû vaø xöû lyù keát quaû phaân tích
Ñoái vôùi PPÑT, ngöôøi ta coù theå kieåm chöùng laïi keát quaû baèng nhöõng phaûn
öùng ñaëc hieäu khaùc. Neáu laø PTÑL, ngöôøi ta tính keát quaû phaân tích döïa vaøo caùc
döõ kieän ghi nhaän ñöôïc vaø bieåu dieãn keát quaû phaân tích theo caùc yeâu caàu cuûa
phöông phaùp thoâng keâ.

10
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 2. KHAÙI NIEÄM VAØ ÑÒNH LUAÄT CÔ BAÛN DUØNG TRONG

HOÙA PHAÂN TÍCH

I. DUNG DÒCH – NOÀNG ÑOÄ DUNG DÒCH

I.1. Dung dòch: laø heä ñoàng theå do söï phaân taùn cuûa phaân töû hay ion, bao goàm hai
hay nhieàu chaát maø thaønh phaàn cuûa chuùng coù theå thay ñoåi trong moät giôùi haïn
roäng. Heä goàm chaát phaân taùn (chaát tan) daïng raén, loûng, khí (R, L, K) vaø moâi
tröôøng phaân taùn (dung moâi) cuõng coù theå ôû daïng R, L, K.
Tuøy traïng thaùi taäp hôïp cuûa chaát tan vaø dung moâi, ta coù caùc loaïi DD R/R
nhö hôïp kim, DD R/L nhö ñöôøng trong nöôùc, DD L/L nhö röôïu trong nöôùc, DD
R/K nhö buïi trong khoâng khí vaø DD L/K nhö söông muø… Trong hoùa phaân tích,
hai loaïi DD thöôøng gaëp phoå bieán nhaát laø R/L hoaëc L/L.
I.2. Noàng ñoä cuûa DD
Caùch bieåu dieãn noàng ñoä cuûa DD
Noàng ñoä DD phuï thuoäc vaøo chaát tan coù trong moät löôïng dung moâi xaùc
ñònh. Ngöôøi ta phaân bieät:
- DD loaõng: löôïng chaát tan chieám tæ leä nhoû
- DD ñaäm ñaëc: löôïng chaát tan chieám tæ leä lôùn
- DD baõo hoøa: DD chöùa chaát tan toái ña (ôû t0C, P xaùc ñònh)
- DD quaù baõo hoøa: ñöôïc taïo thaønh khi ñun noùng DD baõo hoøa trong söï
hieän dieän cuûa chaát tan vaø laøm nguoäi töø töø DD thu ñöôïc. Traïng thaùi
baõo hoøa laø traïng thaùi keùm beàn, chæ caàn laéc, khuaáy hay theâm moät ít
tinh theå chaát tan, löôïng chaát tan dö trong DD seõ laäp töùc taùch ra traû veà
traïng thaùi baõo hoøa beàn vöõng.
Noàng ñoä cuûa DD thöôøng ñöôïc bieåu dieãn thoâng qua caùc ñaïi löôïng:
m(g): khoái löôïng chaát tan (coù phaân töû khoái M)
q (g): khoái löôïng dung moâi
Vx (ml): theå tích chaát tan
V (ml): theå tích DD nhaän ñöôïc khi hoøa tan m(g) chaát tan hay Vx (ml)
chaát tan vaøo q (g) dung moâi
d (g/ml): khoái löôïng rieâng cuûa DD taïo bôûi m (g) chaát tan vaø q (g) dung
moâi.
Caùc loaïi noàng ñoä ñöôïc söû duïng trong hoùa phaân tích thöôøng laø caùc
noàng ñoä sau ñaây:
Ñoä tan laø löôïng chaát tan trong DD baõo hoøa ôû t0C vaø aùp suaát nhaát ñònh,
thöôøng bieåu dieãn baèng soá gam chaát tan /100g dung moâi:
m
S= x100
q
Noàng ñoä khoái löôïng hay noàng ñoä g/l: bieåu dieãn soá gam chaát tan coù trong
1 lít DD

11
 Hoùa phaân tích

m
Cg/l = x1000
V
Ñoä chuaån: Khi noàng ñoä khoái löôïng duøng bieåu dieãn soá gam hay miligam
chaát tan trong 1 ml DD, ngöôøi ta goïi ñoù laø noàng ñoä chuẩn, kyù hieäu baèng
chöõ T:
m
Tg/ml =
V
m
Hay Tmg/ml = x1000
V
Noàng ñoä phaàn traêm: coù ba caùch bieåu dieãn noàng ñoä phaàn traêm:
% (khoái löôïng/khoái löôïng): bieåu dieãn soá gam chaát tan/100g DD:
m
C% (KL/KL) = x100
m+q
% (khoái löôïng/theå tích): bieåu dieãn soá gam chaát tan/100ml DD:
m
C% (KL/TT) = x100
V
% (theå tích/theå tích): bieåu dieãn soá mililit chaát tan/100 ml DD:
Vx
C% (TT/TT) = x100
V
Noàng ñoä phaàn trieäu ppm (part per million): bieåu dieãn khoái löôïng chaát
tan chöùa trong 106 laàn khoái löôïng maãu coù cuøng ñôn vò:
1 ppm = 1g chaát tan/106g hay 1000kg maãu
= 1mg chaát tan/106mg hay 1kg maãu
m
C(ppm) = x106
m+q
Neáu maãu ôû daïng loûng vaø coù noàng ñoä chaát tan beù (DD loaõng) vaø neáu dung moâi
coù d0 ≈ 1 töùc d ≈ 1, 1 ppm = 1mg chaát tan/1kg hay 1 lít DD. Noàng ñoä phaàn trieäu
baây giôø trôû thaønh moät loaïi noàng ñoä khoái löôïng (mg/l).
Ngoaøi ppm, ñeå bieåu dieãn noàng ñoä caùc DD loaõng hôn, ngöôøi ta coøn söû duïng ppb
(noàng ñoä phaàn tæ); ppt (phaàn ngaøn tæ).
Noàng ñoä mol: laø moät noàng ñoä ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán, kyù hieäu CM, bieåu
dieãn soá mol chaát tan /1 lít DD:
m 1000
CM = x
M V
Noàng ñoä molan: bieåu dieãn soá mol chaát tan/1000g dung moâi:
m 1000
Cm = x
M q
Noàng ñoä phaân mol: tyû soá giöõa soá mol cuûa caáu töû i (ni) treân toång soá mol N cuûa
caùc chaát taïo thaønh DD ñöôïc goïi laø noàng ñoä phaân mol Ni:
ni
Ni =
N

12
 Hoùa phaân tích

Noàng ñoä ñöông löôïng: ñeå bieåu dieãn soá ñöông löôïng chaát tan trong 1 lít DD,
ngöôøi ta söû duïng noàng ñoä ñöông löôïng CN. Ñaây laø noàng ñoä ñöôïc söû duïng nhieàu
nhaát trong hoùa phaân tích ñeå tính toaùn vôùi :
CN =(mx1000)/(ÑxV)
Vôùi Ñ laø ñöông löôïng gam cuûa chaát tan.
Ñöông löôïng: Ñöông löôïng cuûa moät nguyeân toá hay moät hôïp chaát laø soá
phaàn khoái löôïng cuûa nguyeân toá hay hôïp chaát keát hôïp hay thay theá vöøa ñuû vôùi
moät ñôn vò ñöông löôïng (coù giaù trò baèng 1.008 phaàn khoái löôïng cuûa H2 hay 8
phaàn khoái löôïng cuûa O2), hoaëc moät ñöông löôïng cuûa moät nguyeân toá hay hôïp
chaát khaùc.
Ñöông löôïng cuûa moät nguyeân toá: Nguyeân toá X (nguyeân töû khoái MX) trong caùc
hôïp chaát seõ coù ñöông löôïng gam ÑX = MX/n; vôùi n laø soá hoùa trò cuûa X trong hôïp
chaát.
Ví duï: nguyeân toá N coù ñöông löôïng ÑN baèng 14/1 trong N2O, baèng 14/2 trong
NO, baèng 14/3 trong N2O3, baèng 14/4 trong NO2 vaø baèng 14/5 trong N2O5.
Ñöông löôïng cuûa moät hôïp chaát: Hôïp chaát AB (phaân töû khoá MAB) coù
ñöông löôïng gam ÑAB = MAB/n vôùi n laø soá ñôn vò ñöông löôïng tham gia phaûn
öùng, thay ñoåi theo töøng phaûn öùng maø AB tham gia.
1. AB laø chaát oxy hoùa hay chaát khöû: ñöông löôïng cuûa AB laø löôïng AB coù khaû
naêng cho hay nhaän 1 mol ñieän töû. Do vaäy, n laø soá ñieän töû trao ñoåi öùng vôùi 1
mol.
Ví du:
2 KMnO4 + 10 FeSO4 + 8 H2SO4 → 2 MnSO4+ K2SO4 + 5 Fe2(SO4)3 + 8 H2O
ÑKMnO4 = MKMnO4/5
2. AB laø acid hay bazô: Ñöông löôïng cuûa AB coù khaû naêng cho 1 mol H+ hay 1
mol OH-. Nhö vaäy, n laø soá ion H+ hay OH- coù trong 1 mol chaát (thöïc söï tham
gia phaûn öùng). Vôùi caùc phaûn öùng trung hoøa hoaøn toaøn:
ÑHCl = M/1; ÑH2SO4 = M/2; ÑH3PO4 = M/3
ÑNaOH = M/1; ÑCa(OH)2 = M/2; ÑNH3 = M/1
3. AB laø hôïp chaát ion hay muoái: ñöông löôïng cuûa AB laø löôïng AB coù khaû naêng
trao ñoåi vôùi moät mol ion mang ñieän tích 1+ hay 1-:
ÑBaCl2 = M/2; ÑNaCl = M/1; ÑFeSO4 = M/2; ÑFe2(SO4)3_= M/6
4. AB laø phöùc chaát: Neáu AB laø phöùc chaát [MLX]n+ taïo thaønh bôûi ion kim loaïi
Mn+ (thöôøng laø nguyeân toá kim loaïi chuyeån tieáp, töùc coù phuï taàng d chöa laááp ñaày
ñieän töû) vôùi caùc ligand L (nguyeân toá hoaëc nhoùm nguyeân toá coù caùc electron töï
do) theo phaûn öùng:
Mn+ + x L → [MLX]n+
Ñöông löôïng cuûa phöùc hoaëc caùc thaønh phaàn cuûa phöùc ñöôïc xaùc ñònh gioáng
ñöông löôïng cuûa muoái hoaëc hôïp chaát ion.
Ví duï: Cu2+ + 4 NH3 → [Cu(NH3)4]2+
ÑCu2+ = M/2; Ñ[Cu(NH3)4]2+ = M/2

13
 Hoùa phaân tích

Noàng ñoä cuûa DD sau khi pha troän

Troän DD a% vôiù DD b% (cuûa cuøng moät chaát) seõ ñöôïc DD c% vôùi a>c>b neáu
a>b.
Tyû leä pha troän ñöôïc xaùc ñònh baèng quy taéc ñöôøng cheùo:
a (c-b) = ma

c−b
c töùc ma/mb =
a−c

b (a-c) = mb

Lieân heä giöõa caùc noàng ñoä thoâng duïng

m 1000 m
Töø CM = x ; CN =(mx1000)/(ÑxV) ; C% = x100 , ta coù:
M V q+m
Cg/l = CM*M = CN*Ñ
Caùc noàng ñoä coøn laïi döïa treân ñònh nghóa, coù theå chuyeån ñoåi raát deã daøng töø
noàng ñoä naøy sang noàng ñoä kia vaø ngöôïc laïi:
C % x10d
CM = ; CN = (C%*10d)/Ñ
M
CN = n*CM
C M xMxV C %(q + m)
M= = (CN*Ñ*V)/1000 =
1000 100
II. ÑÒNH LUAÄT TAÙC DUÏNG KHOÁI LÖÔÏNG
Khi cho caùc chaát taùc duïng vôùi nhau, coù nhöõng phaûn öùng hoùa hoïc xaûy ra
hoaøn toaøn, nghóa laø toaøn boä caùc taùc chaát phaûn öùng heát vôùi nhau ñeå taïo thaønh
saûn phaåm.
Ví duï: 2 H2 + O2 → 2 H2O
Trong thöïc teá, ña soá caùc phaûn öùng thöôøng gaëp laïi laø thuaän nghòch, nghóa laø caùc
phaûn öùng dieãn ra khoâng ñeán cuøng maø chæ dieãn ra ñeán traïng thaùi caân baèng, trong
ñoù coù söï toàn taïi song song giöõa saûn phaåm vaø taùc chaát.
Ví duï: H2 + I2 2 HI
Theo ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng, tyû soá giöõa tích hoaït ñoä saûn phaåm treân tích
hoaït ñoä taùc chaát laø moät haèng soá, ñöôïc goïi laø haèng soá caân baèng K.
Ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng aùp duïng cho phaûn öùng thuaän nghòch toång quaùt:
aA + bB ⇋ cC + dD
(C ) c x( D) d
K=
( A) a x( B) b
Neáu DD loaõng:
[C ]c x[ D]d
K=
[ A]a x[ B]b

14
 Hoùa phaân tích

Haèng soá caân baèng K cho bieát phaûn öùng ñaõ choïn dieãn ra vôùi möùc ñoä naøo:
K caøng lôùn, phaûn öùng thuaän (1) caøng chieám öu theá vaø ngöôïc laïi K caøng nhoû,
phaûn öùng nghòch (2) caøng chieám öu theá. Tuy nhieân, caân baèng ñaït ñöôïc laø caân
baèng ñoäng neân khi coù söï thay ñoåi moät trong caùc yeáu toá nhö: noàng ñoä, aùp suaát,
nhieät ñoä thì caân baèng seõ thay ñoåi goïi laø söï dòch chuyeån caân baèng. Söï dòch
chuyeån naøy ñöôïc xaùc ñònh theo nguyeân lyù Le chatelier (khi caùc yeáu toá beân
ngoaøi nhö nhieät ñoä, aùp suaát,… taùc ñoäng leân heä, caân baèng seõ dòch chuyeån theo
chieàu höôùng choáng laïi söï thay ñoåi).
[C ]c x[ D]d
Phöông trình K= chæ hoaøn toaøn nghieäm ñuùng ñoái vôùi DD lyù
[ A]a x[ B]b
töôûng. Vôùi caùc DD thöïc, phöông trình naøy coù theå aùp duïng khaù ñuùng vôùi caùc
chaát khoâng ñieän ly hoaëc caùc chaát ñieän ly yeáu trong caùc DD nöôùc loaõng vaø hoaøn
toaøn khoâng theå aùp duïng ñoái vôùi chaát ñieän ly maïnh (kieàm, acid maïnh, muoái)
hoaëc caùc chaát ñieän ly yeáu trong caùc DD ñaäm ñaëc coù dung moâi laø nöôùc.
III. ÑÒNH LUAÄT TAÙC DUÏNG ÑÖÔNG LÖÔÏNG
Ñònh luaät taùc duïng ñöông löôïng ñöôïc Daton phaùt bieåu nhö sau:
“Trong moät phaûn öùng hoùa hoïc, soá ñöông löôïng gam cuûa caùc chaát tham gia phaûn
öùng phaûi baèng nhau. Noùi caùch khaùc, trong moät phaûn öùng hoùa hoïc, moät ñöông
löôïng gam cuûa chaát naøy chæ thay theá hay keát hôïp vôùi moät ñöông löôïng gam
chaát khaùc maø thoâi”.
Xeùt phaûn öùng: A + B → C + D
Goïi mA, mB: khoái löôïng cuûa A,B nguyeân chaát taùc duïng vöøa ñuû vôùi nhau (g)
B

ÑA, ÑB: Ñöông löôïng gam cuûa A, B

B

VA, VB: theå tích cuûa A, B taùc duïng vöøa ñuû vôùi nhau (ml)
CA, CB : noàng ñoä ñöông löôïng gam cuûa DD A, B
AÙp duïng ñònh luaät taùc duïng ñöông löôïng ñoái vôùi taùc chaát A, B (soá ñöông löôïng
cuûa A baèng soá ñöông löôïng cuûa B), ta coù:
m A mB mA DA
= hay =
D A DB m B DB
vaø VAxCAx10-3 = VBxCBx10-3 B

hay VAxCA = VBxCB B

15
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 3. PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH KHOÁI LÖÔÏNG

Phöông phaùp phaân tích khoái löôïng laø moät trong nhöõng phöông phaùp ñònh
löôïng coù ñoä chính xaùc raát cao (coù khaû naêng ñaït tôùi 0.01%) neân thöôøng ñöôïc söû
duïng laøm phöông phaùp troïng taøi. Tuy nhieân, caùc nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp
(thao taùc phöùc taïp, toán nhieàu thôøi gian,…) ñaõ laøm cho phöông phaùp naøy haïn
cheá khi ñöa vaøo söû duïng trong thöïc teá, neáu choïn ñöôïc phöông phaùp khaùc thích
hôïp hôn.
I. NGUYEÂN TAÉC:
Phaân tích khoái löôïng laø phöông phaùp ñònh löôïng caáu töû X döïa treân pheùp
ño khoái löôïng. Vieäc thöïc hieän coù theå tieán haønh theo nhieàu phöông phaùp khaùc
nhau:
Phöông phaùp tröïc tieáp
X ñöôïc taùch döôùi daïng ñôn chaát hay hôïp chaát beàn, ít tan khoûi maãu vaø ñem caân:
AX → A + X ↓
Ví duï 1: ñònh ñoä tro cuûa moät chaát: nung chaát caàn xaùc ñònh ñoä tro ôû nhieät ñoä
thích hôïp cho ñeán khi löôïng tro coøn laïi ñaït khoái löôïng khoâng ñoåi. Caân löôïng tro
seõ xaùc ñònh ñöôïc ñoä tro.
Ví duï 2: Ñònh löôïng vaøng trong maãu hôïp kim: hoøa tan hôïp kim coù chöùa vaøng
baèng nöôùc cöôøng thuûy, thu ñöôïc DD chöùa ion vaøng vaø caùc ion khaùc. Theâm
H2O2 vaøo DD, ion vaøng ñöôïc khöû thaønh vaøng nguyeân toá trong khi caùc ion coøn
laïi khoâng bò aûnh höôûng. Vaøng ñöôïc taùch khoûi DD, röûa saïch vaø caân.
Phöông phaùp giaùn tieáp
X ñöôïc taùch döôùi daïng hôïp chaát deã bay hôi ra khoûi maãu, caân maãu tröôùc vaø sau
khi taùch: AX → A + X ↑
Phöông phaùp naøy duøng ñeå xaùc ñònh ñoä aåm hoaëc nöôùc keát tinh cuûa maãu, hoaëc
haøm löôïng chaát khí trong maãu naøo ñoù (ví duï haøm löôïng CO2 trong maãu ñaù voâi).
Phöông phaùp giaùn tieáp coøn coù theå laø phöông phaùp xaùc ñònh caùc khí nhö CO2,
O2, CO,… baèng caùch haáp thu chaát caàn xaùc ñònh vaøo moät hoùa chaát thích hôïp ;
caân chaát naøy tröôùc vaø sau khi haáp thu seõ suy ra löôïng chaát caàn xaùc ñònh.
Phöông phaùp keát tuûa
Hoøa tan maãu ñeå chuyeån X thaønh ion trong DD; duøng thuoác thöû C keát tuûa vaø
taùch X döôùi daïng hôïp chaát ít tan CX roài caân CX:
AX → A+ + X-
X- + C+ → CX ↓
Ví duï: muoán xaùc ñònh haøm löôïng Ba2+ trong maãu BaCl2.2H2O, hoøa tan maãu vaø
duøng DD H2SO4 keát tuûa thaønh tinh theå BaSO4, röûa saïch tuûa, saáy (nung) vaø caân
BaSO4.
Trong caùc phöông phaùp phaân tích khoái löôïng, PPPT keát tuûa ñoùng vai troø quan
troïng vaø ñöôïc öùng duïng roäng raõi nhaát. Duø baèng phöông phaùp naøo trong caùc

16
 Hoùa phaân tích

phöông phaùp, töø löôïng maãu ban ñaàu xaùc ñònh vaø töø khoái löôïng caân ñöôïc coù theå
tính haøm löôïng cuûa X trong maãu moät caùch deã daøng.
II. CAÙC GIAI ÑOAÏN CUÛA PPPT KHOÁI LÖÔÏNG KEÁT TUÛA
Phöông phaùp duøng nhieàu nhaát laø chuyeån X thaønh hôïp chaát ít tan. Ngoaøi caùc
giai ñoaïn baét buoäc ñoái vôùi 1 quaù trình PPÑL bao goàm vieäc choïn maãu ñaïi dieän,
caân löôïng maãu thích hôïp vaø chuyeån maãu thaønh DD phaân tích, caàn phaûi tieán
haønh caùc giai ñoaïn sau:
- Keát tuûa caáu töû caàn xaùc ñònh döôùi daïng hôïp chaát thích hôïp
- Loïc vaø röûa tuûa
- Chuyeån daïng tuûa sang daïng caân
- Caân
Caàn phaûi löu yù khoáng cheá löôïng maãu ban ñaàu ñeå nhaän ñöôïc löôïng caân thích
hôïp:
- Tuûa tinh theå 0.200 – 0.500g
- Tuûa voâ ñònh hình 0.100 – 0.300g
II.1. Taïo tuûa:
Choïn daïng tuûa vaø thuoác thöû thích hôïp
Choïn thuoác thöû C thích hôïp ñeå taïo tuûa vôùi X:
C + X ⇋ CX ↓
Yeâu caàu ñoái vôùi daïng tuûa vaø daïng caân
Daïng tuûa vaø daïng caân phaûi ñaùp öùng caùc yeâu caàu sau ñaây:
1. Beàn, ít tan ñeå taïo tuûa ñöôïc hoaøn toaøn. Phaûn öùng keát tuûa ñöôïc xem laø
hoaøn toaøn neáu sau khi keát thuùc phaûn öùng ñoä tan cuûa tuûa trong DD xaáp xæ
ñoä chính xaùc cuûa caân.
2. Daïng tuûa phaûi coù tinh theå lôùn ñeå ít tan, deã loïc vaø röûa.
3. Tuûa coù ñoä tinh khieát cao, ít haáp phuï hay nhieãm baån. Thuaän lôïi nhaát laø
neân choïn keát tuûa tinh theå caøng to caøng toát.
4. Tuûa coù daïng hôïp chaát xaùc ñònh, coù theå chuyeån hoaøn toaøn sang daïng caân
moät caùch deã daøng.
5. Daïng caân phaûi coù söï töông öùng giöõa thaønh phaàn vaø coâng thöùc hoùa hoïc;
phaûi beàn vôùi moâi tröôøng (khoâng haáp thu CO2, khoâng bò oxy hoùa bôûi O2
cuûa khoâng khí, khoâng bò phaân huûy ôû nhieät ñoä cao…).
Yeâu caàu ñoái vôùi thuoác thöû
Thuoác thöû ñöôïc choïn phaûi hoäi ñuû caùc ñieàu kieän sau:
1. Coù tính choïn loïc cao (chæ taïo tuûa vôùi caáu töû caàn xaùc ñònh).
2. Ñeå phaûn öùng hoaøn toaøn, thuoác thöû ñöôïc duøng thöøa töø 10 – 50% hoaëc 200
-300% neáu thuoác thöû deã bay hôi. Caàn löu yù khi söû duïng caùc thuoác thöû
maø löôïng thöøa coù theå laøm tan tuûa.
Ví duï: Al3+ + 3 OH- ⇋ Al(OH)3 ↓ + OH- → AlO2- (tan) + H2O
Hoaëc HgI2 ↓ + 2 KI → K2[HgI4] (tan)

17
 Hoùa phaân tích

3. Löôïng thuoác thöû duøng thöøa phaûi ñöôïc loaïi boû deã daøng trong quaù trình
loïc, röõa, nung tuûa.
4. Thuoác thöû coù khaû naêng taïo thaønh daïng caân coù haøm löôïng cuûa nguyeân toá
caàn xaùc ñònh chieám tyû leä caøng nhoû caøng toát, bôûi ñieàu naøy seõ giuùp giaûm
sai soá do caân.
Choïn ñieàu kieän taïo tuûa thích hôïp
Ñieàu kieän taïo tuûa thích hôïp laø ñieàu kieän thöïc hieän phaûn öùng giöõa thuoác thöû C
vaø caáu töû X sao cho vieäc taïo tuûa hoaøn toaøn; tuûa thu ñöôïc tinh khieát vaø deã loïc
röûa. Muoán ñöôïc vaäy, ngoaøi vieäc phaûi quan taâm ñeán daïng tuûa thu ñöôïc, caùc
nguyeân nhaân coù theå gaây baån tuûa, coøn caàn phaûi quan taâm ñeán caùc yeáu toá coù khaû
naêng aûnh höôûng ñeán ñoä beàn cuûa tuûa nhö pH cuûa moâi tröôøng, nhieät ñoä cuûa DD,
caùc caân baèng phuï coù theå laøm tan tuûa…
Aûnh höôûng do daïng tuûa
Khi cho thuoác thöû vaøo DD chöùa ion caáu töû cho ñeán khi DD quaù baõo hoøa (tích
noàng ñoä caùc ion lôùn hôn tích soá tan cuûa tuûa) thì baét ñaàu xaûy ra söï keát tuûa. Giai
ñoaïn ñaàu tieân laø maàm keát tinh, ñöôïc hình thaønh chæ chæ goàm boán phaân töû neân
kích thöôùc raát beù. Maàm keát tinh ñoùng vai troø trung taâm taïo ñieàu kieän cho caùc
cation vaø anion trong DD tieáp tuïc keát tuûa treân beà maët, laøm cho maàm keát tinh
phaùt trieån thaønh haït keát tuûa coù maïng löôùi tinh theå ba chieàu, coù hình daùng xaùc
ñònh, ñöôïc goïi laø keát tuûa tinh theå. Maàm ñöôïc sinh ra nhieàu hay ít vaø keát tuûa taïo
thaønh coù haït to hay nhoû phuï thuoäc vaøo ñoä quaù baõo hoøa cuûa DD:
Q−S
Ñoä quaù baõo hoøa =
S
Trong ñoù: Q: noàng ñoä cuûa caùc thuoác thöû sau khi troän vaøo nhau, tröôùcluùc taïo
maàm (mol/l)
S: ñoä hoøa tan cuûa keát tuûa sau khi ñaït caân baèng (mol/l)
Nhö vaäy, khi ñoä quaù baõo hoøa caøng nhoû, toác ñoä taïo maàm caøng chaäm vaø
do ñoù, caùc haït keát tuûa deã phaùt trieån thaønh haït to thaønh. Caùc ion ñöôïc saép xeáp
treân maïng löôùi tinh theå taïo neân caùc haït keát tuûa coù hình daùng xaùc ñònh, goïi laø
keát tuûa tinh theå. Nhöõng keát tuûa coù ñoä hoøa tan lôùn thöôøng deã taïo tuûa tinh theå.
Ngöôïc laïi, ñoä quaù baõo hoøa cuûa DD caøng cao thì toác ñoä taïo maàm caøng
lôùn. Neáu ñoä quaù baõo hoøa lôùn, caùc maàm sinh ra moät caùch oà aït, chöa kòp phaùt
trieån bao nhieâu ñaõ lieân keát vôùi nhau baèng löïc lieân keát yeáu, taäp hôïp ngay thaønh
keát tuûa. Cho theâm thuoác thöû vaø DD, quaù trình laïi tieáp tuïc nhö treân. Caùc ion
ñöôïc saép xeáp hoãn ñoän, khoâng ñònh höôùng neân ñöôïc goïi laø keát tuûa voâ ñònh hình.
Loaïi tuûa naøy thöôøng ñöôïc taïo thaønh khi keát tuûa coù ñoä tan quaù nhoû (laøm cho ñoä
baát baõo hoøa cuûa DD quaù lôùn), ví duï nhö caùc keát tuûa sunfua vaø hidroxyt cuûa caùc
kim loaïi naëng. Thaäm chí, ñoä quùa baõo hoøa cuûa DD quaù cao coøn coù khaû naêng taïo
thaønh DD keo, chöùa caùc haït raát beù (laø caùc phaân töû khuyeách taùn bao goàm 103 -
104 nguyeân töû coù kích thöôùc 10A0 – 1000A0) vaø mang ñieän tích cuøng daáu. Caùc
haït naøy khoâng bò laéng khi ly taâm vaø bò loït qua giaáy loïc thöôøng moät caùch deã
daøng. Neáu theâm vaøo DD keo chaát ñieän ly maïnh ñeå trung hoøa ñieän tích cuûa haït

18
 Hoùa phaân tích

keo, caùc haït keo coù ñieàu kieän va chaïm vôùi nhau maïnh hôn, nhieàu hôn seõ coù
nhieàu khaû naêng keát hôïp vôùi nhau thaønh caùc haït lôùn hôn. Caùc haït naøy laéng
xuoáng vaø taïo thaønh tuûa voâ ñònh hình. Vì vaäy maø coù theå noùi raèng tuûa voâ ñònh
hình ñöôïc taïo thaønh do söï ñoäng tuï cuûa DD keo.
Tuy nhieân trong thöïc teá, khoâng coù ranh giôùi roõ raøng giöõa keát tuûa tinh theå
vôùi keát tuûa voâ ñònh hình. Ngoaøi yeáu toá phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa keát tuûa, söï
taïo thaønh keát tuûa daïng naøy hay daïng kia phuï thuoäc raát nhieàu vaøo ñieàu kieän
tieán haønh tuûa. Ví duï, BaSO4 ñöôïc taïo thaønh töø dung moäi nöôùc deã taïo thaønh keát
tuûa tinh theå nhöng trong hoãn hôïp dung moâi nöôùc – etanol (30-60% etanol) thì
laïi deã daøng taïo tuûa voâ ñònh hình.
Trong PPPT khoái löôïng, neáu tuûa thu ñöôïc laø tuûa tinh theå caøng to caøng deã
loïc, röûa vaø giaûm nhieãm baån, taïo ñieàu kieän cho quaù trình xaùc ñònh caøng thuaän
lôïi. Ñeå ñaït ñöïôc ñieàu naøy, ngoaøi caùc bieän phaùp ñöïôc söû duïng ñeå laøm taêng S vaø
giaûm Q nhaèm muïc ñích laøm giaûm ñoä baát baõo hoøa cuûa DD trong ñieàu kieän coù
theå, moät soá bieän phaùp khaùc cuõng ñöôïc söû duïng ñeå coù theå nhaän ñöôïc tuûa tinh
theå coù kích thöôùc lôùn bao goàm:
1. Tieán haønh keát tuûa töø DD loaõng, noùng, roùt theâm töø töø thuoác thöû vaøo DD,
khuaáy ñeàu ñeå laøm giaûm ñoä baõo hoøa cuïc boä cuûa DD. DD noùng coøn giuùp
giaûm hieän töôïng haáp phuï caùc ion laï gaây baån tuûa vaø giuùp cho tuûa khoâng
bò taïo thaønh traïng thaùi keo.
2. Tieán haønh keát tuûa ôû pH thaáp (ôû ñieàu kieän naøy, keát tuûa seõ tan nhieàu). Sau
khi taïo tuûa xong, ñöa DD veà pH thích hôïp coù ñoä tan cuûa tuûa thaáp nhaát.
3. Sau khi taïo tuûa, ñeå yeân moät thôùi gian nhaèm taïo ñieàu kieän cho tuûa lôùn
leân goïi laø laøm muoài tuûa (20-30 phuùt hoaëc coù theå keùo daøi töø 1-6 giôø).
Vieäc laøm muoài tuûa thöôøng ñöôïc tieán haønh ôû nhieät ñoä khaù cao nhöng
traùnh ñeå DD soâi buøng. Trong thôùi gian naøy, caùc tinh theå nhoû seõ tan ra,
baùm trôû laïi vaøo caùc tinh theå lôùn vaø laøm tuûa lôùn leân. Tuy nhieân, caàn xem
xeùt töøng tröôøng hôïp cuï theå ñeå traùnh caùc sai soá coù theå maéc phaûi. Ví duï,
quaù trình haäu tuûa coù theå xaûy ra khi keùo daøi thôùi gian laøm muoài tuûa.
4. Ñeå traùnh hieän töôïng quaù baõo hoøa, coùn coù theå duøng phöông phaùp keát tuûa
ñoàng theå (hay coøn goïi laø keát tuûa trong moâi tröôøng ñoàng töôùng) baèng
caùch taïo thuoác thöû töø töø trong DD phaân tích qua moät hoùa chaát trung gian
thay vì cho thaúng thuoác thöû vaøo DD. Ví duï, ñeå keát tuûa caùc hydroxyt kim
loaïi, ngöôøi ta söû duïng phaûn öùng thuûy phaân ureâ (NH2)2CO khi ñun soâi
DD:
(NH2)2CO + H2O ⇋ 2 NH3 + CO2
NH3 sinh ra laøm taêng pH cuûa DD leân töø töø taïo tuûa hydroxyt kim loïai
khoâng tan . Quaù trình keát tuûa ñoàng theå taïo cho DD coù ñoä quaù baõo hoøa raát thaáp,
giuùp thu ñöôïc keát tuûa tinh theå coù kieán truùc tinh theå hoaøn chænh, thaäïm chí ñoái
vôùi moät soá keát tuûa voán laø keát tuûa voâ ñònh hình nhö keát tuûa hydroxyt chaúng haïn.

19
 Hoùa phaân tích

Neáu trong ñieàu kieän taïo tuûa chaéc chaén thu ñöôïc tuûa voâ ñònh hình, ñeå
giaûm taïp chaát do tuûa voâ ñònh hình coù dieän tích beà maët raát lôùn neân deã haáp phuï
chaát baån, caàn taïo tuûa trong ñieàu kieän sau ñaây:
1. DD maãu vaø thuoác thöû caàn noùng vaø khaù ñaäm ñaëc ñeå giaûm haáp phuï, tuûa ít
xoáp, deã laéng.
2. Thuoác thöû ñöôïc theâm nhanh vaø khuaáy ñaàu ñeå chaát baån khoâng baùm leân
tuûa.
3. Ngay sau khi taïo tuûa, theâm ngay DD ñieän ly maïnh ñeå phaù lôùp ñieän tích
keùp treân beà maët haït keo, laøm tuûa deã ñoâng tuï.
4. Theâm vaøo DD moät löôïng nöôùc noùng tröôùc khi loïc ñeå taùch tuûa ra khoûi
DD vaø laøm giaûm noàng ñoä caáu töû laï trong DD.
5. Tuûa ñöôïc loïc ngay ñeå traùnh phaûn öùng phuï. Neáu tuûa deã tan ôû nhieät ñoä
cao thì laøm nguoäi tuûa tröôùc khi loïc.
Söï nhieãm baån keát tuûa
Trong thöïc teá, keát tuûa luoân luoân coù khaû naêng bò nhieãm baån do keùo theo moät
soá chaát coù maët trong DD. Hieän töôïng naøy goïi laø söï coäng keát (keát tuûa theo).
Caùc loaïi coäng keát gaây taùc duïng nhieãm baån coù theå keå nhö sau:
1. Haáp phuï beà maët: Haáp phuï laø hieän töôïng caùc caáu töû laï daïng ion (do
thuoác thöû duøng thöøa hoaëc do söï coù maët cuûa moät soá chaát ñieän ly khaùc)
baùm vaøo caáu töû chính, xaûy ra maïnh khi caáu töû chính ôû daïng keo hay
daïng tinh theå mòn. Neáu haáp phuï caùc anion, keát tuûa seõ mang ñieän tích aâm
vaø coù khaû naêng haáp phuï tieáp caùc cation khaùc laøm cho keát tuûa bò nhieãm
baån bôûi caùc tuûa khaùc. Quaù trình haáp phuï beà maët coù tính choïn loïc (öu
tieân haáp phuï caùc ion coù trong thaønh phaàn keát tuûa hoaëc nhöõng ion coù
cuøng baùn kính ion vôùi keát tuûa). Ví duï, trong DD coù caùc ion I-, Cl-, K+,
NO3-, keát tuûa AgI seõ haáp phuï I- tröôùc, sau ñoù tôùi Cl- vaø haàu nhö khoâng
haáp phuï NO3-.
Coù theå laøm giaûm hieän töôïng haáp phuï beà maët baèng caùc bieän phaùp:
a) Taïo tuûa tinh theå to hay giaûm dieän tích beà maët cuûa tuûa
b) Taïo tuûa ôû nhieät ñoä cao (vì haáp phuï laø quaù trình toûa nhieät).
c) Pha loaõng DD maãu vaø thuoác thöû ñeå laøm giaûm noàng ñoä taïp chaát.
d) Röûa keát tuûa sau khi loïc baèng DD thích hôïp. Trong DD röûa coù maët
moät soá chaát ñieän ly coù theå haáp phuï caïnh tranh vôùi caùc ion gaây
nhieãm baån, vaø caùc ion caïnh tranh naøy seõ ñöôïc taùch ra khoûi keát
tuûa moät caùch deã daøng trong quaù trình xöû lyù tieáp theo. Caùc chaát
ñieän ly coøn coù taùc duïng choáng hieän töôïng peptit hoùa (tuûa voâ ñònh
hình trôû laïi traïng thaùi keo).
2. Noäi coäng keát: laø hieän gaây nhieãm baån beân trong haït keát tuûa, do moät soá
tuûa phuï tuûa theo cuøng vôùi tuûa chính. Hieän töôïng noäi coäng keát bao goàm
ba loaïi chính.

20
Hoùa phaân tích

a) Coäng keát ñoàng hình: Caùc vò trí cuûa ion laø thaønh phaàn cuûa keát tuûa
ôû trong maïng löôùi tinh theå bò thay theá bôûi ion khaùc, thöôøng xaûy ra
vôùi caùc ion coù ñieän tích vaø baùn kính gioáng nhau hoaëc gaàn gioáng
nhau. Ví duï, khi taïo tuûa BaSO4 coù maët Pb2+, moät soá ion Ba2+ trong
maïng löôùi tinh theå cuûa BaSO4 bò thay theá bôûi moät soá ion Pb2+ theo
caân baèng:
Ba2+(tt) + Pb2+ ⇋ Ba2+ (dd) + Pb2+ (dd)
Chæ coù theå khaéc phuïc hieän töôïng coäng keát ñoàng hình baèng vieäc tieán
haønh keát tuûa laïi.
b) Coäng keát do söï taïo tuûa phuï töø maàm tinh theå cuûa tuûa chính:
Moät soá hôïp chaát khoâng tuûa trong ñieàu kieän rieâng leû nhöng laïi tuûa khi
cuøng hieän dieän vôùi moät chaát khaùc.
Ví duï: Fe2(SO4)3 tan nhöng khi theâm thuoác thöû SO42- vaøo DD Ba2+ coù
laãn Fe3+, ta coù hai phaûn öùng taïo tuûa:
Ba2+ + SO42- ⇋ BaSO4 ↓
2 Fe3+ + 3SO42- ⇋ Fe2(SO4)3 ↓
Giaûm hieän töôïng naøy baèng bieän phaùp chuyeån ion aûnh höôûng sang daïng
khaùc, ví duï: Fe3+ → Fe2+
(coäng keát) (khoâng coäng keát)
Cuõng coù theå che Fe3+ döôùi daïng phöùc beàn, ví duï nhö [FeF6]3+
c) Coäng keát do taïo thaønh hôïp chaát hoùa hoïc:
Trong DD coù Fe2(SO4)3, khi thöïc hieän phaûn öùng taïo tuûa Ba2+ baèng
SO42-, ngoaøi phaûn öùng taïo tuûa:
Ba2+ + SO42- ⇋ BaSO4 ↓
Fe3+ coù theå taïo phöùc vôùi SO42- thaønh [Fe(SO4)2]-. Ion phöùc naøy taùc duïng
vôùi Ba2+ taïo thaønh hôïp chaát beàn:
Ba2+ + 2 [Fe(SO4)2]- ⇋ Ba[Fe(SO4)2]2 ↓
3. Coäng keát do söï haáp löu: laø hieän töôïng baån bò giöõ laïi trong tuûa trong quaù
trình lôùn leân cuûa tinh theå keát tuûa. Taïp chaát bò coäng keát vaøo keát tuûa phaân
boá khoâng ñoàng ñeàu maø taäp trung chuû yeáu ôû nhöõng choã khuyeát taät cuûa
tinh theå keát tuûa. Ví duï khi cho DD BaCl2 vaøo DD H2SO4, keát tuûa BaSO4
taïo thaønh haáp phuï ion SO42- leân beà maët cuûa noù taïo thaønh lôùp haáp phuï.
Do lôùp haáp phuï mang ñieän tích aâm, caùc ion döông (ion ñoái) laïi bò haáp
phuï tieáp theo. Khi cho tieáp thuoác thöû Ba2+ vaøo, caùc ion Ba2+ seõ ñaåy caùc
ion ñoái ra vaø tieáp tuïc taïo thaønh keát tuûa môùi. Tuy nhieân, neáu cho nhanh
BaCl2 vaøo thì keát tuûa môùi ñöôïc taïo thaønh nhöng caùc ion ñoái laïi chöa bò
ñaåy ra heát, keát quaû laø coøn moät soá ion ñoái naèm xen keõ giöõa caùc oâ maïng
tinh theå cuûa keát tuûa. Bieän phaùp giaûm hieän töôïng haáp löu laø taïo tuûa töø
DD loaõng, roùt theâm töø töø thuoác thöû, khuaáy ñeàu hoaëc keát tuûa töø moâi
tröôøng ñoàng theå.

21
Hoùa phaân tích

4. Coäng keát haäu tuûa: laø hieän töôïng caáu töû phuï tuûa theo caáu töû chính neáu
tuûa chính ñeå laâu trong DD. Ví duï ZnS tuûa theo CuS ↓ , HgS ↓ neáu trong
DD coù Zn2+. Giaûm hieän töôïng naøy baèng caùch loïc, röûa tuûa ngay.
Caùc aûnh höôûng khaùc
Khi keát tuûa trong DD coù maët nhieàu ion khaùc, ñoä tan cuûa keát tuûa bò taêng leân
do caùc nguyeân nhaân:
1. Caùc ion H+, OH- hoaëc ion khaùc) tham gia caân baèng phuï vôùi caùc ion
thaønh phaàn cuûa keát tuûa.
2. Ngay caû khi khoâng tham gia caân baèng phuï vôùi caùc ion thaønh phaàn cuûa
keát tuûa, ñoä tan cuûa tuûa vaãn coù theå taêng leân khi keát tuûa trong DD coù maët
nhieàu ion khaùc, do söï hieän dieän cuûa nhieàu ion laøm taêng löïc ion trong
DD, laøm cho heä soá hoaït ñoä cuûa caùc ion giaûm xuoáng vaø vì vaäy laøm taêng
ñoä hoøa tan cuûa keát tuûa:
AB ⇋ An+ + Bn-
S S
TAB = [A ][B ].fAfB = S2 ⇒ S = TAB /( f A xf B )
n+ n-

3. Theo bieåu thöùc tích soá tan, khi taêng noàng ñoä cuûa thuoác thöû trong DD seõ
laøm cho noàng ñoä cuûa ion trong keát tuûa giaûm xuoáng, töùc laø laøm cho ñoä
tan cuûa tuûa giaûm xuoáng. Tuy nhieân, taêng löôïng thuoác thöû cuõng ñoàng thôøi
taêng noàng ñoä caùc ion trong DD vaø töø ñoù laïi laøm taêng ñoä hoøa tan cuûa keát
tuûa. Trong nhieàu tröôøng hôïp, löôïng thuoác thöû duøng thöøa laïi coøn coù khaû
naêng taïo thaønh phöùc vôùi ion keát tuûa vaø caøng laøm cho ñoä tan cuûa tuûa bò
taêng leân. Do ñoù, löôïng thuoác thöû söû duïng phaûi ñöôïc khoáng cheá sao cho
vieäc taïo tuûa ñöôïc thöïc hieän hoaøn toaøn nhaát.
4. Caùc keát tuûa voâ cô (thöôøng laø hôïp chaát ion) deã tan trong dung moâi phaân
cöïc, coøn caùc chaát khoâng phaân cöïc seõ deã tan trong dung moâi khoâng phaân
cöïc. Ñeå laøm giaûm ñoä hoøa tan cuûa caùc keát tuûa trong nöôùc (CaSO4,
PbSO4), ngöôøi ta thöôøng theâm röôïu etylic vaøo nöôùc.
5. Ñoä hoøa tan cuûa keát tuûa tyû leä nghòch vôùi baùn kính cuûa haït keát tuûa, ñaëc
bieät ñoái vôùi caùc haït keát tuûa coù söùc caêng beà maët lôùn.
6. Ñoä tan cuûa keát tuûa phuï thuoäc khaù lôùn vaøo nhieät ñoä. Ña soá quaù trình hoøa
tan chaát raén vaøo nöôùc laø quaù trình thu nhieät, do ñoù, khi taêng nhieät ñoä seõ
laøm cho keát tuûa tan nhieàu hôn.
II.2. Loïc vaø röûa tuûa
Loïc laø bieän phaùp nhaèm taùch tuûa ra khoûi DD. Choïn duïng cuï loïc phuø hôïp
löôïng tuûa vaø caùch chuyeån töø daïng tuûa sang daïng caân:
1. Neáu tuûa ñöôïc nung ôû nhieät ñoä cao: duøng phieåu thuûy tinh vaø giaáy loïc haàu
nhö khoâng tro (löôïng tro sau khi nung töø 3x10-5 – 5x10-5g). Giaáy loïc coù
kích thöôùc loã xoáp thay ñoåi, thöôøng goàm 3 loaïi: loã xoáp mòn, loã xoáp trung
bình vaø loã xoáp khaù lôùn, voû hoäp coù maøu khaùc nhau ñöôïc qui öôùc tuøy theo
nhaø saûn xuaát vaø ñöôïc löïa choïn sao cho tuûa khoâng chui ñöôïc qua giaáy loïc

22
Hoùa phaân tích

maø thôøi gian loïc khoâng quaù chaäm. Ví duï: ôû Ñöùc, giaáy loïc baêng xanh
ñöôïc söû duïng cho caùc keát tuûa haït mòn, giaáy loïc baêng vaøng duøng cho keát
tuûa haït trung bình vaø giaáy loïc baêng ñoû duøng cho keát tuûa haït lôùn hoaëc keát
tuûa voâ ñònh hình.
2. Ñoái vôùi keát tuûa deã bò khöû trong quaù trình ñoát chaùy giaáy loïc hoaëc nung
(do carbon cuûa giaáy) hoaëc neáu tuûa ñöôïc saáy döôùi 2500C duøng phieåu thuûy
tinh caø hoaëc hay chung loïc guùt. Maøng loïc laø lôùp thuûy tinh caø nhoû hay lôùp
boät amiang. Ñoä mòn cuûa maøng loïc cuõng ñöôïc löïa choïn phuø thuoäc vaøo
kích thöôùc tuûa.
Röûa tuûa: laø duøng DD röûa ñeå laøm saïch tuûa. DD röûa thöôøng coù caùc ñaëc ñieåm:
1. Noùng (ñeå taêng quaù trình giaûi haáp)
2. Chöùa ion chung so vôùi tuûa chính (ñeå laøm giaûm ñoä tan tuûa)
3. Coù theå chöùa löôïng nhoû acid hay bazô ñeå laøm giaûm söï thuûy phaân
4. Caàn theâm chaát ñieän ly thích hôïp ñeå giaûm hieän töôïng peptit hoùa (tuûa
voâ ñònh hình sau khi ñoâng tuï trôû laïi daïng keo). Thöôøng duøng
NH4NO3 hay caùc acid deã bay hôi khi chuyeån sang daïng caân.
Thöïc ra, quaù trình loïc vaø röûa tuûa thöôøng ñöôïc tieán haønh song song. Vieäc
röûa tuûa ñöôïc thöïc hieän nhieàu laàn baèng caùch loïc gaïn tuûa vôùi caùc löôïng
nhoû DD röûa sao cho löôïng DD röûa duøng vöøa ñuû ñeå laøm saïch tuûa nhöng
khoâng laøm tan tuûa vaø ñôõ toán thôøi gian. Sau khi ñöôïc taïo tuûa vaø laøm
muoài trong coác, keát tuûa seõ laéng xuoáng ñaùy coác. Ñaàu tieân, gaïn phaàn DD
trong cho chaûy theo ñuõa thuûy tinh vaøo phieãu loïc. Khi phaàn lôùn chaát loûng
ñaõ ñöôïc loïc qua phieãu, laïi röûa tieáp keát tuûa baèng phöông phaùp gaïn (roùt
moät ít nöôùc röõa vaøo coác, khuaáy hoãn hôïp baèng ñuõa thuûy tinh, ñeå keát tuûa
laéng xuoáng ñaùy coác, gaïn phaàn nöôùc trong vaøo phieãu…). Khi tuûa töông
ñoái saïch, troän tuûa vôùi nöôùc röûa vaø chuyeån huyeàn phuø vaøo phieãu loïc.
Duøng bình tia nöôùc caát xòt thaät maïnh ñeå keùo phaàn tuûa ñaõ baùm treân thaønh
vaøo coác. Neáu cần, lau maët trong cuûa coác baèng caùc maãu giaáy loïc khoâng
tro. Tieáp tuïc röûa tuûa treân giaáy loïc baèng bình tia. Nhaäp caùc maãu giaáy lau
vaøo giaáy loïc chöùa tuûa. Xeáp vaø chuyeån toaøn boä giaáy loïc vaøo vaät chöùa tuûa
(cheùn söù, niken, thaïch anh hoaëc platin) ñem chuyeån sang daïng caân.
II.3. Chuyeån sang daïng caân
Daïng caân laø daïng tröïc tieáp ñöôïc caân, vieäc chuyeån daïng tuûa sang daïng caân
ñöôïc thöïc hieän baèng caùch saáy hay nung, vôùi muïc ñích loaïi heát nöôùc haáp
phuï hoaëc nöôùc keát tinh, hoaëc ñeå chuyeån hoaøn toaøn hoãn hôïp thaønh hôïp chaát
xaùc ñònh:
1. Saáy ôû nhieät ñoä döôùi 2500C (neáu chæ caàn loaïi nöôùc haáp phuï hay keát tinh).
AgCl: saáy ôû 100 – 1300C
2. Nung ôû nhieät ñoä 600 – 12000C tuøy theo daïng tuûa:
BaSO4 ⇋ BaSO4 : 700 – 8000C (ñuû chaùy giaáy loïc)
Fe(OH)3 ⇋ Fe2O3 : 9000C

23
 Hoùa phaân tích

Al(OH)3 ⇋ Al2O3 : 1000 – 11000C

CaC2O4 ⇋ CaCO3 : (6000C) ⇋ CaO (1000 – 12000C)
Thôøi gian saáy hay nung ñöôïc löïa choïn sao cho khi caân, tuûa coù khoái
löôïng khoâng thay ñoåi. Sau khi saáy hay nung, ñeå nguoäi vaät chöùa tuûa trong
bình huùt aåm roài môùi caân.
II.4. Caân
Caân duøng ñeå xaùc ñònh khoái löôïng daïng caân thu ñöôïc laø caân phaân tích (chính
xaùc 0.0001g hay hôn nöõa). Luoân luoân phaûi söû duïng pheùp caân laëp ñeå xaùc
ñònh khoái löôïng cuûa tuûa: bì (vaät chöùa tuûa) ñöôïc saáy hay nung tröôùc ôû cuøng
nhieät ñoä seõ saáy vaø nung tuûa. Ñeå nguoäi trong bình huùt aåm vaø caân, ñöôïc khoái
löôïng m0 (g). Bì cuøng tuûa ñöôïc saáy (nung) ñeå nguoäi vaø caân, coù khoái löôïng
m1 (g);
m 1 = m0 + m ↓ Suy ra m ↓ = m1 – m0
II.5. Tính keát quaû
Maãu ôû daïng raén
1. Caân a(g) maãu, baèng PPPT khoái löôïng thu ñöôïc m(g) caáu töû döôùi daïng
ñôn chaát hoaëc hôïp chaát:
a) Neáu daïng caân cuõng laø daïng caàn tính haøm löôïng:
m↓
X% = x100
ag
Ví duï 1:
Töø 0.3200g ñaát, baèng PPPT khoái löôïng th ñöôïc 0.1200 g SiO2:
0.1200
% SiO2 = x100 = 37.50%
0.3200
b) Neáu daïng caân khaùc daïng caân tinh haøm löôïng, söû duïng heä soá
chuyeån F ñeå chuyeån töø khoái löôïng daïng caân sang khoái löôïng
daïng caàn tính.:
M dangtinh
F= x heä soá thích hôïp
M dangcan
Ví duï 2: Ñònh haøm löôïng Si trong maãu ñaát ôû ví duï 1 vôùi daïng caân
SiO2 laø 0.1200g.
M Si
Ta coù: mSi = xmSiO 2
M SiO 2
28.08
= x0.1200 = 0.0561 g
60.08
0.1200 28.08
Hay % Si = x x100 = 17.53%
0.3200 60.08
2. Caân a (g) maãu, hoøa tan thaønh V(ml) DD. Töø VX (ml) DD maãu baèng PPPT
khoái löôïng thu ñöôïc m(g) caáu töû döôùi daïng ñôn chaát hoaëc hôïp chaát:
m↓ V
%X= x100 x xF
ag Vx

24
 Hoùa phaân tích

Maãu ôû daïng DD
1. Töø Vx (ml) maãu, baèng PPPT khoái löôïng, thu ñöôïc m(g) daïng caân:
1000
Cx(g/l) = m x F x
Vx
2. Laáy V(ml) DD maãu ñempha loaõng thaønh V1(ml) DD (loaõng), laáy Vx (ml)
DD loaõng ñem phaân tích khoái löôïng, thu ñöôïc m(g) daïng caân:
V1 1000
Cx (g/l) = m x F x x
V Vx
III. ÖÙNG DUÏNG
III.1. Ñònh ñoä aåm – nöôùc keát tinh – chaát deã bay hôi – ñoä tro vaø maát khi nung
Xaùc ñònh ñoä aåm hoaëc nöôùc keát tinh
Nguyeân taéc xaùc ñònh ñoä aåm hoaëc nöôùc keát tinh laø say maãu ôû nhieät ñoä thích hôïp
(100 – 1100C ñeå xaùc ñònh ñoä aåm; 120 – 2000C neáu muoán xaùc ñònh nöôùc keát
tinh) ñeå ñuoåi nöôùc ra khoûi maãu cho ñeán khi phaàn coøn laïi cuûa maãu coù khoái
löôïng khoâng ñoåi. Caùch thöïc hieän nhö sau:
1. Saáy cheùn ôû nhieät ñoä thích hôïp ñeán khoái löôïng khoâng ñoåi, caân ñöôïc troïng
löôïng m0(g)
2. Cho maãu vaøo cheùn vôùi löôïng maãu töø 1 - 10g, caân ñöôïc khoái löôïng m1(g)
m1 = m0 + mmaãu
3. Saáy cheùn vaø maãu ñeán khoái löôïng khoâng ñoåi, caân ñöôïc khoái löôïng m2(g)
m2 = m0 + m’ (m’: khoái löôïng maãu khoâ, g)
(mmau − m' ) m − m2
% aåm = x100 = 1 x100
mmau m1 − m0
Xaùc ñònh chaát bay hôi
Thöïc hieän töông töï nhö caùch xaùc ñònh ñoä aåm nhöng ôû nhieät ñoä cao. Ví duï ñeå
xaùc ñònh haøm löôïng CO2 trong maãu ñaù voâi, nung maãu ôû 500 – 6000C ñeå ñuoåi
CO2 ñeán khoái löôïng khoâng ñoåi:
Khoái löôïng bì: m0(g)
Khoái löôïng bì + maãu: m1(g) = m0 + mmaãu
Sau khi ñuoåi CO2, caân laïi : m2 (g) = m0 + m’
(mmau − m' ) m − m2
% CO2 = x100 = 1 x100
mmau m1 − m0
Ñònh ñoä tro hay chaát maát khi nung
Thöïc hieän töông töï nhö caùch xaùc ñònh chaát bay hôi nhöng ôû nhieät ñoä 600 -
8000C vaø ñoä tro vaø chaát maát khi nung ñöôïc tính treân maãu ñaõ saáy khoâ:
% ñoä tro =(m2-m0)x100/(m1-m0)
% chaát maát khi nung =(m1-m2)x100/m1-m0
(m1 = m0 + mmaãu vôùi m maãu ñaõ saáy khoâ)
III.2. Ñònh löôïng baèng caùch taïo tuûa
Ngöôøi ta coù theå söû duïng thuoác thöû voâ cô, höõu cô hoaëc duøng phöông phaùp taïo
anion trong moâi tröôøng ñoàng töôùng ñeå keát tuûa caùc caáu töû caàn xaùc ñònh.

25
 Hoùa phaân tích

Thuoác thöû voâ cô:

Moät soá thuoác thöû voâ cô thoâng duïng duøng ñeå xaùc ñònh caùc ion Ag+, halogenur,
kim loaïi kieàm thoå,…nhö sau:

Ion xaùc ñònh Thuoác thöû Ghi chuù

Ag+ Cl , Br-, I-
-
Thuoác thöû dö coù theå taïo phöùc (nhö
AgCl2-,…) laøm tan tuûa
Cl-, Br-, I- Ag+
Fe3+ NH4OH Keát tuûa voâ ñònh hình, deã nhieãm baån
2+ 2+ 2-
Sr , Ba SO4 Deã bò hieän töôïng noäi coäng keát
2+ 2-
Ca C2O4
Thuoác thöû höõu cô
Thuoác thöû höõu cô coù theå ñöôïc duøng trong PPPT khoái löôïng ñeå ñònh löôïng caùc
ion kim loaïi baèng caùch taïo tuûa thoâng thöôøng, ví duï keát tuûa oxalat hoaëc keát tuûa
natri tetraphenylboron nhöng phoå bieán nhaát laø taïo caùc hôïp chaát noäi phöùc vôùi
caùc ion kim loaïi. Nhìn chung, thuoác thöû höõu cô coù khaû naêng taïo vôùi ion caàn xaùc
ñònh caùc hôïp chaát coù khoái löôïng phaân töû lôùn, laøm taêng ñoä nhaïy cuûa pheùp xaùc
ñònh. Moät soá thuoác thöû höõu cô thoâng duïng nhö sau:

Ion xaùc ñònh Thuoác thöû

2+
Ni Dimetyl glyoxim
3+ 3+ 2+ 2+
Al , Bi , Cu , Mg 8-hydroxyquinonlin
2+ 2+ 2+ 2+ 2+ 2+ 2+
Hg , Mn , Cu , Co , Cd , Ni , Pb , Anthranilic acid
Zn2+
Ag+, Au3+, Bi3+, Cd2+, Cu2+, Pb2+, Ti3+ Mercaptobenzothiazole

Taïo anion trong moâi tröôøng ñoàng töôùng

Phöông phaùp phaân tích khoái löôïng söû duïng moâi tröôøng ñoàng töôùng ñöôïc söû
duïng ngaøy caøng roäng raõi. Moät soá hoùa chaát thoâng duïng söû duïng cho phöông
phaùp naøy nhö sau:
Ion xaùc ñònh Ion caàn Hoùa chaát söû duïng Phaûn öùng taïo anion
duøng
3+
Al , Fe , OH-
3+
Urea (NH2)2CO + 3 H2O
4+
Zr , Ga …3+
⇋ CO2 + 2 NH4+ + 2 OH -
Zr4+, Hf2+ PO43- Trietylphosphate (C2H5O)3PO + H2O
⇋ 3 C2H5OH + H3PO4
2+ 2+ 2-
Mg , Zn , C2O4 Etyloxalat (C2H5O)2C2O2 + 2 H2O
2+
Ca ⇋ 2 C2H5OH + H2C2O4
2+ 2+ 2-
Sr , Ba , SO4 Dimetylsulfat (CH3O)2SO2 + H2O
Ca 2+
⇋ 2 CH3OH + SO42- + 2H+

26
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 4. ÑAÏI CÖÔNG VEÀ PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH

I. CAÙC KHAÙI NIEÄM LIEÂN QUAN ÑEÁN PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH
Phaân tích theå tích laø phöông phaùp ñònh löôïng caáu töû X döïa treân pheùp ño
theå tích. Khi thöïc hieän phaûn öùng giöõa caáu töû X vaø DD chuaån C, C thöôøng ñöôïc
chöùa trong buret vaø ñöôïc nhoû töø töø vaøo DD chöùa chaát caàn xaùc ñònh X (X
thöôøng ñöôïc laáy chính xaùc baèng pipet vaø chöùa trong erlen). Quaù trình treân ñöôïc
goïi laø söï ñònh phaân hay pheùp chuaån ñoä. Söï chuaån ñoä seõ chaám döùt khi coù tín
hieäu cho bieát phaûn öùng ñaõ keát thuùc. Töø theå tích thuoác thöû C ghi nhaän ñöôïc seõ
giuùp xaùc ñònh noàng ñoä cuûa caáu töû X trong DD ñem chuaån ñoä.
- Phaûn öùng C + X → A + B goïi laø phaûn öùng chuaån ñoä
- Thôøi ñieåm C taùc duïng vöøa heát vôùi X goïi laø ñieåm töông ñöông
- Ñeå xaùc ñònh thôøi ñieåm keát thuùc chuaån ñoä, thöôøng söû duïng moät hoùa chaát coù
theå taïo neân söï thay ñoåi ghi nhaän ñöôïc töông öùng vôùi thôøi ñieåm ñoù: DD ñoåi
maøu, xuaát hieän tuûa… Thôøi ñieåm ngöøng chuaån ñoä theo caùc daáu hieäu keå treân
ñöôïc goïi laø ñieåm cuoái. Hoùa chaát giuùp xaùc ñònh ñieåm cuoái goïi laø chaát chæ thò.
Trong thöïc teá, ñieåm cuoái coù theå ñuùng hoaëc khoâng ñuùng vôùi ñieåm töông ñöông.
Söï cheâch leäch giöõa ñieåm cuoái vaø ñieåm töông ñöông nhieàu hay ít taïo sai soá
chuaån ñoä lôùn hay nhoû phuï thuoäc vaøo chæ thò ñaõ choïn.
Trong PPPT theå tích coù theå xaùc ñònh ñieåm töông ñöông thoâng qua pheùp
ño moät soá ñaïi löôïng hoùa lyù nhö ñieän theá, ñoä daãn ñieän, maät ñoä doøng… Caùc
phöông phaùp naøy ñöôïc xeáp vaøo nhoùm PPPT duïng cuï.
Tuøy ñieàu kieän chuaån ñoä maø DD X coù theå ñöôïc chöùa trong buret vaø
thuoác thöû C ñöôïc chöùa trong erlen.
II. ÑIEÀU KIEÄN CHUAÅN ÑOÄ
Trong quaù trình chuaån ñoä phaûi tuaân thuû nghieâm ngaët nhöõng ñieàu kieän ñeå ñaûm
baûo cho vieäc phaân tích ñöôïc nhanh choùng vaø ñaït ñöôïc ñoä chính xaùc cuûa pheùp
ñònh löôïng (nghóa laø ñeå thu ñöôïc keát quaû phaân tích nhö yù muoán).
Döôùi ñaây laø moät vaøi ñieàu kieän cô baûn nhaát cuûa vieäc chuaån ñoä:
1. Nôi chuaån ñoä phaûi ñöôïc chuaån bò caån thaän vaø coù ñuû aùnh saùng ban ngaøy
hay aùnh saùng ñieän.
2. Caùc duïng cuï ñem duøng vaø caùc maùy moùc ño phaûi röûa saïch vaø hieäu chænh
chính xaùc tröôùc khi chuaån ñoä.
3. Caùc thuoác thöû ñem duøng, caùc chaát phuï ñöa vaøo trong phaân tích chuaån
ñoä, hoãn hôïp, nöôùc caát hay nöôùc trao ñoåi ion phaûi khoâng coù chaát laï, laøm
sai leäch keát quaû phaân tích.
4. Tröôøng hôïp oxy hay cacbon dioxyt coù aûnh höôûng ñeán quaù trình chuaån ñoä
thì tieán haønh chuaån ñoä trong moâi tröôøng khí trô (thöôøng laø trong khí nitô)
ñeå traùnh nhöõng phaûn öùng phuï maø ta khoâng mong muoán.
5. Phaûi laéc caån thaän vaø lieân tuïc caùc chaát phaûn öùng trong quaù trình chuaån ñoä
(laéc baèng tay hoaëc baèng maùy khuaáy cô hay töø).

27
 Hoùa phaân tích

6. Söï chuaån ñoä phaûi hoaøn thaønh trong khoaûng 5 – 10 phuùt vaø dieãn ra trong
ñieàu kieän ñaõ ñöôïc kieåm tra nghieâm ngaët veà nhieät ñoä, pH cuûa DD, söï coù
hay khoâng coù cuûa chaát chæ thò, v.v... caàn thieát theo phöông phaùp xaùc
ñònh.
7. Ñeå xaùc ñònh ñieåm cuoái cuûa quaù trình chuaån ñoä, chaát chæ thò hay phöông
phaùp coâng cuï naøo ñoù ñöôïc choïn phaûi ñaûm baûo xaùc ñònh roõ raøng vaø chính
xaùc ñieåm cuoái vaø coù khaû naêng truøng vôùi ñieåm töông ñöông.
8. Khi chuaån ñoä caàn ñaûm baûo moâi tröôøng phaûn öùng acid hay kieàm baèng
caùch theâm vaøo hoãn hôïp chuaån ñoä caùc chaát ñieän ly, caùc dung moâi höõu cô
hay caùc taùc nhaân chieát, hoãn hôïp ñeäm, caùc chaát taïo phöùc, caùc chaát xuùc
taùc, caùc chaát caûm öùng, caùc chaát chæ thò, v.v... caàn thieát theo phöông phaùp
xaùc ñònh.
9. Ñoä chuaån cuûa caùc DD chuaån ñem duøng tröôùc khi chuaån ñoä phaûi ñöôïc
xaùc ñònh vaø kieåm tra caån thaän theo caùc chaát tinh khieát hoùa hoïc xaùc ñònh.
10. Taát caû nhöõng pheùp chuaån ñoä song song caàn laøm trong cuøng moät ngaøy.
Vieäc dôøi caùc pheùp xaùc ñònh song song sang ngaøy khaùc chæ ñöôïc pheùp
trong tröôøng hôïp hoaøn toaøn toaøn tin töôûng vaøo ñoä haèng ñònh cuûa DD
chuaån duøng ñeå chuaån ñoä. Neáu ñoä chuaån cuûa DD chuaån khoâng haèng ñònh
thì ngaøy hoâm sau laïi phaûi kieåm tra ñoä chuaån cuûa DD chuaån.
YÙ nghóa cuûa phöông phaùp phaân tích chuaån ñoä
Chuaån ñoä laø moät phöông phaùp phaân tích ñònh löôïng raát quan troïng, noù
ñöôïc söû duïng raát roäng raõi trong thöïc teá caùc phoøng thí nghieäm ôû caùc nhaø maùy,
tröôøng hoïc vaø caùv vieän nghieân cöùu khoa hoïc ñeå xaùc ñònh thaønh phaàn cuûa caùc
hôïp chaát voâ cô, höõu cô vaø cô nguyeân toá. Ngoaøi ra caùc döõ kieän ñònh löôïng thu
ñöôïc baèng nhöõng phöông phaùp chuaån ñoä coøn ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh caáu taïo
chaát nghieân cöùu, nghieân cöùu ñoäng hoïc cuûa caùc quaù trình hoùa hoïc, xaùc ñònh
haèng soá phaân ly cuûa acid vaø bazô, löïc töông ñoái cuûa caùc chaát ñieän ly, ñoä daøi vaø
vò trí cuûa thang haèng soá töï prton hoùa cuûa caùc dung moâi khaùc nhau, ñeå nghieân
cöùu söï bieán daïng vaø söï cöôøng hoùa cuûa caùc phöông phaùp toång hôïp ñieàu cheá caùc
nguyeân toá vaø caùc hôïp chaát ñaëc bieät tinh khieát, ñaûm baûo ñoä toái öu cuûa caùc quaù
trình coâng ngheä hoùa hoïc, v.v...
Phaân loaïi caùc phöông phaùp phaân tích chuaån ñoä
Tuøy thuoäc vaøo loaïi phaûn öùng chính ñöôïc duøng, ngöôøi ta chia caùc phöông
phaùp chuaån ñoä phaân tích thaønh caùc nhoùm sau:
- Phöông phaùp trung hoøa hay phöông phaùp chuaån ñoä acid – bazô döïa reân phaûn
öùng trung hoøa caùc acid, bazô, muoái cuûa caùc acid yeáu hay bazô yeáu bò thuûy
phaân maïnh trong dung dòch nöôùc, caùc hôïp chaát voâ cô hay höõu cô trong DD
khoâng nöôùc coù tính acid hay kieàm, v.v...
- Phöông phaùp oxy hoùa - khöû döïa treân phaûn öùng oxy hoùa – khöû cuûa caùc
nguyeân toá coù khaû naêng chuyeån töø möùc oxy hoùa thaáp leân cao vaø ngöôïc laïi, cuõng

28
 Hoùa phaân tích

nhö caùc ion vaø phaân töû phaûn öùng ñöôïc vôùi caùc chaát oxy hoùa hoaëc khöû maø
khoâng bò oxy hoùa hay khöû tröïc tieáp .
- Phöông phaùp keát tuûa döïa vaøo vieäc duøng caùc phaûn öùng keát tuûa.
- Phaûn öùng taïo phöùc döïa vaøo vieäc söû duïng phaûn öùng taïo phöùc, trong soá caùc
phaûn öùng ñoù, phaûn öùng giöõa caùc ion kim loaïi vôùi complexon ñöôïc söû duïng roäng
raõi nhaát.
III. CAÙCH TÍNH KEÁT QUAÛ TRONG PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH THEÅ
TÍCH
III.1. Nguyeân taéc chung: döïa vaøo ñònh luaät ñöông löôïng. Vôùi phaûn öùng chuaån
ñoä:
C + X → A + B
Taïi ñieåm töông ñöông soá ñöông löôïng cuûa C baèng soá ñöông löôïng cuûa X, töùc:
CCVC = CXVX
Vôùi: CC, CX: noàng ñoä ñöông löôïng cuûa thuoác thöû C vaø caáu töû X
VC, VX: theå tích cuûa hai DD C, X (ml)
III.2. Caùc bieåu thöùc tính
Maãu loûng: Khi maãu ôû daïng DD, caùc tröôøng hôïp phoå bieán nhaát coù theå gaëp nhö
sau:
1. Laáy VX (ml) maãu, chuaån ñoä baèng VC (ml) DD chuaån coù noàng ñoä ñöông
löôïng CC:
CN (X) = CC x VC/VX; CM (X) = CN (X)/n
C(g/l) = CN x ÑX = CN x MX/n
2. Laáy V(ml) maãu ñaäm ñaëc pha loaõng thaønh V1 (ml) DD loaõng; Duøng VX
(ml) DD loaõng chuaån ñoä baèng VC (ml) DD noàng ñoä CC
VC V1
CN (ddññ) = CCx x ⇒ C(g/l) = CN (ddññ) x ÑX
VX V
Cuõng coù theå tính tröïc tieáp theo soá ñöông löôïng DD chuaån ñoä:
C(g/l) = CC x 10-3 x VC x 1000 x V1 x ÑX/(VX x V)
Maãu raén: Khi maãu ôû daïng raén, chuùng ta coù theå gaëp caùc tröôøng hôïp sau:
1. Caân a(g) maãu, hoøa tan vaø chuaån ñoä baèng VC(ml) DD chuaån CC:
% X = CC x 10-3 x VC x 100 x ÑX /a
2. Caân a(g) maãu, hoøa tan vaø ñònh möùc thaønh V1(ml) DD loaõng; laáy VX (ml)
DD loaõng ñem chuaån ñoä baèng VC(ml) DD chuaån noàng ñoä CC:
V1 100
% X = CC x 10-3xVC x x x ÑX
VX a
Caùc bieåu thöùc tính keát quaû treân chæ aùp duïng cho phöông phaùp chuaån ñoä tröïc
tieáp vaø chuaån ñoä theá. Vôùi caùch chuaån ñoä ngöôïc, bieåu thöùc tính nhö sau:
CC xVC − CC1 xVC1
CCxVC = CX x VX + VC1xVC2 ⇒ CX =
VX

29
 Hoùa phaân tích

Ngoaøi ra, coøn coù theå aùp duïng ñònh luaät ñöông löôïng ñeå tính toaùn khi pha loaõng
DD, döïa treân nguyeân taéc soá ñöông löôïng trong hai DD ñaäm ñaëc vaø loaõng baèng
nhau:
Cññx Vññ = C1xV1 ⇒ Vññ = V1xC1/Cññ
(Coù theå aùp duïng cho caû hai DD tính theo noàng ñoä mol)
Trong moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät, vieäc tính keát quaû khoâng ñöôïc tieán
haønh baèng caùch söû duïng caùc bieåu thöùc noùi treân maø laïi ñöôïc tieán haønh thoâng
qua ñoä chuaån:
1. Ñoä chuaån cuûa moät chaát TX: Soá gam hay miligam chaát X trong 1ml DD:
TX (g/ml) = m/V hay T (mg/ml) = mx1000/V
2. Ñoä chuaån theo chaát xaùc ñònh TC/X: soá gam hay miligam chaát X taùc duïng
vöøa ñuû vôùi 1 mililít DD chuaån noàng ñoä CC:
TC/X = CC x ÑX/1000
CC = (1000 x TC/X)/ ÑX
Ví duï: TC/X = THCl/NaOH = 0.00401g nghóa laø 0.00401 g NaOH seõ ñöôïc taùc duïng
vöøa ñuû vôùi 1 ml DD HCl 0.1N.

30
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 5. PHÖÔNG PHAÙP CHUAÅN ÑOÄ ACID – BAZÔ

I. ACID - BAZÔ
I.1. Ñònh nghóa theo Arrhenius
Acid laø nhöõng chaát khi hoøa tan trong nöôùc, phaân ly cho ra H+ coøn bazô laø
nhöõng chaát phaân ly cho ra ion OH–.
Ví duï:
HCl ⎯→ H+ + Cl–
NaOH ⎯→ Na+ + OH–
Ñònh nghóa Arrhenius ñôn giaûn nhöng coù moät soá maët haïn cheá nhö sau:
- Khoâng aùp duïng cho moät soá chaát khi hoøa tan trong nöôùc cho ra H+ hoaëc OH-
maëc duø coâng thöùc chaát naøy khoâng coù chöùa H+ hoaëc OH-.
Ví duï: Dung dòch caùc muoái Al2(SO4)3 coù tính acid roõ reät, coøn dung dòch muoái
Na2CO3 coù tính bazô roõ reät.
- Khoâng cho thaáy aûnh höôûng cuûa dung moâi treân söï ion hoùa caùc acid, bazô. Khi
duøng moät dung moâi khaùc ñeå hoøa tan caùc acid, bazô, cöôøng ñoä caùc acid, bazô coù
theå thay ñoåi haún.
Ví duï: HCl trong nöôùc laø moät acid maïnh nhöng khi hoøa tan trong aceton thì
HCl laø moät acid yeáu. Ñònh nghóa Arrhenius khoâng giaûi thích ñöôïc vai troø cuûa
dung moâi trong söï taïo thaønh H+ töø caùc acid.
I.2. Ñònh nghóa theo BRONSTED
Acid laø caùc chaát khi taùc duïng vôùi dung moâi taïo ra H+ solvat hoùa (H3O+).
Bazô laø caùc chaát coù theå nhaän H+.
Ñònh nghóa Bronsted giaûi thích ñöôïc taïi sao muoái Al2(SO4)3 coù tính acid
vaø muoái Na2CO3 coù tính bazô.
Al3+ + 2H2O ⎯→ AlOH2+ + H3O+
CO32– + H+ ⎯→ HCO3–
Coøn coù theå vieát laø (CO32– laáy H+ töø nöôùc ñoàng thôøi cho ra OH– )
CO32- + H2O ⎯→ HCO3– + OH–
Moät acid Bronsted sau khi cho proton trôû thaønh moät bazô goïi laø bazô
lieân hôïp cuûa acid, vaø ngöôïc laïi moät bazô Bronsted sau khi nhaän proton cho ra
acid lieân hôïp.
Ví duï:
HCl coù bazô lieân hôïp laø Cl–
CO32- coù acid lieân hôïp laø HCO3–
Moät caëp acid bazô lieân hôïp coù theå bieåu dieãn baèng heä thöùc:
Acid ⇋ bazô + H+

31
 Hoùa phaân tích

™ Öu ñieåm cuûa ñònh nghóa Bronsted

Cho thaáy roõ aûnh höôûng cuûa dung moâi treân söï taïo thaønh H+ hoaëc OH– nhôø
ñoù giaûi thích ñöôïc aûnh höôûng cuûa dung moâi treân cöôøng ñoä caùc acid vaø bazô.
Theo Bronsted – Lowry, ñoä maïnh cuûa moät acid theå hieän khaû naêng cho
proton, coøn ñoä maïnh cuûa moät bazô theå hieän khaû naêng nhaän proton. Phaûn öùng
HCl + H2O → H3O- + Cl- xaûy ra hoaøn toaøn: HCl laø acid maïnh hôn H3O+ vaø H2O
laø bazô maïnh hôn Cl-. Noùi chung acid caøng maïnh bao nhieâu, bazô lieân hôïp vôùi
noù caøng yeáu baáy nhieâu.
Ngöôøi ta thöôøng choïn H2O laøm dung moâi ñeå ñònh löïc acid hay bazô.
Acid: A + H2O ⇋ B + H3O+.
aB ×aH +
3O
K =
a A × a H 2O
[B] × [H 3 O + ]
Vôùi dung dòch loaõng K=
[A] × [H 2 O]
[B][H 3 O + ]
K × [H 2 O] =
[A]
Ta coù:
Ñaây laø moät haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng phaân ly ion H+ coøn goïi laø
[ B ][ H 3 O + ]
Ka =
[ A]
haèng soá acid, kyù hieäu laø Ka.
Haèng soá acid Ka caøng lôùn (töùc laø chæ soá acid pKa caøng nhoû) thì löïc acid
caøng maïnh.
Vôùi caùc acid ña chöùc yeáu, söï ñieän ly xaûy ra qua nhieàu giai ñoaïn.
Ví duï:
H3PO4 + H2O = H2PO4- + H3O+ K1 = 7,51 x 10-2 pK1 = 1,12
- 2- + -8
H2PO4 + H2O = HPO4 + H3O K2 = 6,23 x 10 pK2 = 7,21
HPO42- + H2O = PO4 3-
+ H3O +
K3 = 2,20 x 10 -13
pK3 = 12,66

Bazô: B + H2O ⇋ A + OH-

[A][OH − ]
K b = K × [H 2 O] =
[B]
pK b = −lgK b

Ví duï: Amoniac coù:

K NH = 1,79x10 −5 , pK NH = 4,75
3 3

32
 Hoùa phaân tích

Anilin coù:
Haèng soá bazô Kb caøng lôùn ( töùc chæ soá bazô pKb caøng nhoû) thì löïc bazô
K C H NH = 4x10 −10 ,
6 5 2
pK C H NH = 9,40
6 5 2

caøng maïnh
AB ⇋ A + B
Vôùi A vaø B coù theå laø ion hay phaân töû.
Theo ñònh nghóa, haèng soá phaân ly cuûa AB laø: K =
[A][B]
[AB]
Haèng soá phaân ly caøng lôùn, hôïp chaát AB caøng bò phaân ly maïnh, caøng ít
beàn, do ñoù K coøn ñöôïc goïi laø haèng soá khoâng beàn.
Neáu K khaù nhoû, ngöôøi ta thöôøng duøng ñaïi löôïng pK vôùi: pK = – lgK
pK caøng lôùn, K caøng nhoû, AB caøng ít bò phaân ly.
Vôùi moät acid yeáu HA, ta coù:
HA ⇋ H+ + A-
[H + ][A − ]
Ka = vaø pK a = −lgK a
[HA]

Acid caøng bò phaân ly (acid caøng maïnh) khi Ka caøng lôùn, pKa caøng nhoû.
Ví duï: HF coù pKa = 3,2 nhoû hôn pKa cuûa CH3COOH (pKa = 4,75), neân
HF maïnh hôn CH3COOH.
Xeùt bazô cho phaûn öùng caân baèng caøng chuyeån theo chieàu thuaän (cho
caøng nhieàu OH–). Ñeå ñònh cöôøng ñoä cuûa bazô ta duøng haèng soá bazô Kb vôùi:
Kb = [HA].[OH]
[A]
Heä thöùc giöõa Ka vaø Kb: Ka.Kb = 10–14
Hay pKa + pKb = 14
Töø heä thöùc treân cho ta thaáy Ka caøng lôùn (acid caøng maïnh) Kb caøng nhoû
(bazô lieân hôïp caøng yeáu).
Ví duï:
HF coù pKa = 3,2 , pKb =14 – 3,2 = 10,8
HCN coù pKa = 9,4 , pKb =14 – 9,4 = 4,6
CH3COOH coù pKa = 4,75 , pKb =14 – 4,75 = 9,25
NH3 coù pKa = 9,25 , pKb =14 – 9,25 = 4,75

Vôùi caùc acid thaät maïnh nhö HCl thì bazô lieân hôïp Cl– laø bazô voâ cuøng yeáu.
Vôùi caùc bazô thaät maïnh nhö NaOH thì axít lieân hôïp Na+ laø acid voâ cuøng yeáu.

33
 Hoùa phaân tích

I.3. Dung dòch ñeäm

Dung dòch ñeäm laø dung dòch taïo thaønh khi troän laãn moät acid yeáu (hoaëc
moät bazô yeáu) vôùi bazô lieân hôïp cuûa noù ( hoaëc acid lieân hôïp cuûa noù).
Ví duï: hoãn hôïp goàm CH3COOH + CH3COO- hay hoãn hôïp goàm: NH3 +
NH4+ laø hai hoãn hôïp ñeäm. Noùi chung: HA + A- hay B + BH+
Tính chaát:
HA + H2O ⇋ H3O+ + A-
Khi theâm moät löôïng axit (H3O+), anion A- keát hôïp vôùi noù cho acid yeáu
HA. Traùi laïi, khi theâm OH-, acid HA ñieän ly cho H3O+ trung hoøa OH- cho bazô
yeáu H2O.
Keát luaän: pH dung dòch ñeäm thay ñoåi raát ít khi theâm moät löôïng axit hoaëc bazô.
II. Caùch tính pH cuûa caùc dung dòch acid, bazô, muoái, dung dòch ñeäm
Thang pH
Vôùi nhöõng dung dòch acid hay bazô loaõng, noàng ñoä H+ hoaëc OH– hoaëc
OH– raát nhoû, ñeå coù nhöõng con soá deã söû duïng hôn, ngöôøi ta thöôøng duøng caùc ñaïi
löôïng pH vaø pOH ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:
pH = - lgC H+ vaø pOH = - lgCOH–
⇒ pH + pOH = 14
Khi tính acid cuûa dung dòch giaûm daàn [H+] giaûm, [OH–] taêng, pH taêng daàn. Ta
coù moät daûi giaù trò cuûa pH goïi laø thang pH ñöôïc giôùi haïn töø pH = 0 ñeán pH = 14.
Trong nöôùc nguyeân chaát [H+] = [OH–] = 10–7 → pH = 7
Trong dung dòch axít [H+] > [OH–]
[H+] > 10–7 → pH < 7
Trong dung dòch bazô [H+] < [OH–]
[H+] < 10–7 → pH > 7
Vaäy pH = 7 laø ranh giôùi giöõa caùc dung dòch acid vaø dung dòch bazô.

Dung dòch acid Dung dòch bazô

0 7 14

™ Coâng Thöùc Tính pH cuûa dung dòch: (dung moâi nöôùc)

- Nöôùc nguyeân chaát
pH = – lg [H3O+] hay pH = – lg [H+] = 7
- Dung dòch acid maïnh: Vôùi Ca ≥ 10–6 M
[H+] = Ca
pH = – lgCa

34
 Hoùa phaân tích

- Dung dòch bazô maïnh: Vôùi Cb ≤ 10–6 M

[OH–] = Cb
pOH = – lgCb
pH = 14 – pOH = 14 + lg Cb
- Dung dòch acid yeáu: Vôùi Ka khaù nhoû (acid khaù yeáu) → Ca khaù lôùn.
1
pH = (pKa – lgCa)
2
- Dung dòch bazô yeáu: Vôùi Kb khaù nhoû (baz khaù yeáu) → Cb khaù lôùn.
1
pH = 14 – (pKb – lgCb)
2
- Dung dòch muoái
+ Muoái phaùt xuaát töø acid maïnh vaø bazô maïnh
Ñoù laø tröôøng hôïp caùc muoái loaïi NaCl, KNO3.
pH cuûa dung dòch muoái naøy chính laø pH cuûa nöôùc nguyeân chaát coù pH = 7.
+ Muoái phaùt xuaát töø acid maïnh vaø bazô yeáu
Ví duï: Tính pH dung dòch NH4Cl 0.1M coù Kb =10– 4,75
Muoái naøy goàm cation NH4+ coù tính acid yeáu vaø Cl– coù tính bazô voâ cuøng
yeáu vaäy dung dòch muoái NH4Cl coù theå xem nhö chæ chöùa acid yeáu NH4+ vaø ta
coù theå tính pH dung dòch muoái NH4Cl nhö tröôøng hôïp dung dòch moät acid yeáu
thoâng thöôøng.
1 1
Ta coù: pH = (pKa – lgCa) = ( 9,25 + 1) = 5,12
2 2
1 1
Hoaëc: pH = (pKH2O – pKb – lgCM) = ( 14 – 4,75 + 1) = 5,12
2 2
+ Muoái phaùt xuaát töø acid yeáu vaø bazô maïnh
Ví duï: Tính pH dung dòch CH3COONa 0,05M coù Ka = 10– 4,75
Muoái naøy goàm cation Na+ coù tính acid voâ cuøng yeáu (Ka = 0) vì laø acid lieân
hôïp cuûa NaOH bazô thaät maïnh vaø anion CH3COO– coù tính bazô yeáu vaäy coù theå
xem dung dòch naøy nhö chæ chöùa bazô yeáu vaäy coù theå xem dung dòch bazô yeáu
thoâng thöôøng.
1 1
Ta coù: pOH = (pKH2O – pKa – lgCM) = ( 14 – 4,75 + 1,3) = 5,275
2 2
1 1
Hoaëc: pH = 14 – (pKb – lgCb) = 14 – (9,25 + 1,3) = 8,725
2 2
- Dung dòch ñeäm
+ Dung dòch coù moâi tröôøng acid

35
 Hoùa phaân tích

Ca
[H+] = K a Vôùi Ca: noàng ñoä acid
Cb
Ca
pH = pK a − lg Cb: noàng ñoä bazô
Cb
Ka: haèng soá caân baèng acid
+ Dung dòch coù moâi tröôøng bazô .
Cb
[OH] = K b
Ca
⎛ C ⎞
pH =14 – p[OH] = 14 − ⎜⎜ pK b − lg b ⎟⎟
⎝ C a ⎠
III. Noäi dung phöông phaùp chuaån ñoä acid – bazô
Phöông phaùp chuaån ñoä acid – bazô laø phöông phaùp ñònh löôïng caáu töû X
daïng M(OH) baèng thuoác thöû C daïng HA hoaëc ngöôïc laïi:
HA + M(OH) ⎯→ MA + H2O
Taïi ñieåm töông ñöông, pH cuûa DD do muoái sinh ra quyeát ñònh. Böôùc nhaûy cuûa
ñöôøng chuaån ñoä coù ñoä daøi phuï thuoäc ñoä maïnh, yeáu vaø noàng ñoä cuûa acid – bazô
söû duïng. Ñieåm cuoái ñöïôc xaùc ñònh baèng chæ thò maøu acid –bazô (hay coøn goïi laø
chæ thò pH).
IV. Caùc phöông phaùp chuaån ñoä acid – bazô thoâng duïng
IV.1. Chuaån ñoä acid maïnh baèng bazô maïnh
Ví duï: Chuaån ñoä HCl baèng NaOH
- Phaûn öùng chuaån ñoä: H+ + OH- ⎯→ H2O
- Taïi ñieåm töông ñöông: [OH-] = [H+] ⇒ pHtñ = 7
- Böôùc nhaûy cuûa ñöôøng chuaån ñoä khaù daøi: vôùi CHCl, CNaOH ~ 0.1N, böôùc nhaûy
töø pH = 4 ñeán 10 ⇒ coù theå choïn caùc chaát chæ thò pH coù söï chuyeån maøu trong
khoaûng pH naøy. Moät soá chæ thò acid – bazô thoâng duïng thöôøng duøng nhö sau:

Teân chæ thò Khoaûng chuyeån Maøu daïng HIn Maøu daïng In
maøu
Phenolphtaleion 8.2 -10 Khoâng maøu Tím
Bromothymol 6.0 – 7.6 Vaøng Xanh
xanh
Bromocresol luïc 3.8 – 5.4 Vaøng Xanh
Metyl da cam 3.1 – 4.4 Hoàng cam Vaøng
Metyl ñoû 4.2 – 6.2 Ñoû Vaøng

36
 Hoùa phaân tích

Hình 5.1: Ñöôøng chuaån ñoä acid maïnh baèng bazô maïnh
IV.2. Chuaån ñoä acid yeáu baèng bazô maïnh
Khi chuaån ñoä acid yeáu HA baèng bazô maïnh
Ví duï chuaån ñoä CH3COOH baèng NaOH
- Phaûn öùng chuaån ñoä: HA + NaOH ⎯→ NaA + H2O
- Taïi ñieåm töông ñöông: pH cuûa DD do NaA quyeát ñònh laø moät bazô yeáu coù
noàng ñoä CNaA neân pHtñ ñöôïc tính:
pHtd = 7 + ½ pKHA + ½ lgCNaA
CNaA laø noàng ñoä NaA sinh ra, veà maët lyù thuyeát chính laø noàng ñoä acid ban ñaàu
hoaëc noàng ñoä acid ban ñaàu hoaëc noàng ñoä bazô ñaõ taùc duïng, nhöng thöïc teá bò
giaûm xuoáng do theå tích DD taêng leân.
Böôùc nhaûy cuûa ñöôøng chuaån ñoä naèm trong vuøng bazô neân choïn chæ thò coù
pHch/m >7, thöôøng duøng phenolphtalein.

Hình 5.2: Ñöôøng chuaån ñoä acid yeáu baèng bazô maïnh

37
 Hoùa phaân tích

IV.3. Chuaån ñoä bazô yeáu baèng acid maïnh

Chuaån ñoä bazô yeáu A- baèng acid maïnh
Ví duï: chuaån ñoä NH4OH baèng HCl
- Phaûn öùng chuaån ñoä: A- + HCl ⎯→ HA + Cl-
- Taïi ñieåm töông ñöông, pH cuûa DD ñöôïc quyeát ñònh bôûi HA laø moät acid yeáu
neân pHtñ ñöôïc tính: pHtñ: ½ pKHA - ½ lg CHA
- Böôùc nhaûy cuûa ñöôøng chuaån ñoä naèm trong vuøng acid neân choïn chæ thò coù
pHchuyeån/maøu < 7, thöôøng duøng metyl da cam, bromocresol luïc, metyl ñoû.

Hình 5.3: Ñöôøng chuaån ñoä bazô yeáu baèng acid maïnh
IV.4. Chuaån ñoä moät ña acid (hoaëc nhieàu ñôn acid) baèng bazô maïnh
Neáu ña acid coù ka1, ka2,…, kan khaùc khaù xa nhau ( Δ pK ≥4) vaø moãi ka khoâng
quaù beù (>10-10) thì coù theå chuaån ñoä lieân tieáp töøng chöùc vôùi chæ thò thích hôïp nhö
khi chuaån ñoä töøng ñôn acid.
Ví duï: chuaån ñoä H3PO4 baèng NaOH:
H3PO4 + NaOH ⎯→ NaH2PO4 + H2O Ka1 = 10-2.12
NaH2PO4 + NaOH ⎯→ Na2HPO4 + H2O Ka2 = 10-7.21
Na2HPO4 + NaOH ⎯→ Na3HPO4 + H2O Ka3 = 10-12.38
pH töông ñöông ñöôïc tính gaàn ñuùng nhö sau:
pHtñ1 = ½ (pKa1 + pKa2) = 4.66
pHtñ2 = ½ (pKa2 + pKa3) = 9.8
Coù theå xaùc ñònh hai ñieåm cuoái baèng hai chæ thò:
- Bromocresol luïc ⎯→ Vtñ1
- Phenolphtalein ⎯→ Vtñ2
Vtñ2 = 2 Vtñ1

38
 Hoùa phaân tích

Vtñ2 laø theå tích OH- duøng ñeå chuaån ñoä hai chöùc (khoâng chuaån ñoä ñöôïc chöùc thöù
ba do Na2HPO4 laø acid quaù yeáu).

Hình 5.4: Ñöôøng chuaån ñoä H3PO4 baèng NaOH

IV.5. Chuaån ñoä moät ña bazô (hoaëc nhieàu ñôn bazô) baèng acid maïnh
Cuõng nhö ña acid, neáu ña bazô coù kb1, kb2,…, kbn khaùc khaù xa nhau ( Δ pK ≥4)
Vaø moãi kb khoâng quaù beù (>10-10) thì coù theå chuaån ñoä lieân tieáp töøng chöùc vôùi chæ
thò thích hôïp nhö khi chuaån ñoä töøng ñôn bazô.
Ví duï: Chuaån ñoä DD Na2CO3 baèng HCl
CO32- laø bazô lieân hôïp cuûa diacid H2CO3 (Ka1 = 10-6.35; Ka2 = 10-10.32)
Na2CO3 + HCl ⎯→ NaHCO3 + NaCl
NaHCO3 + HCl ⎯→ H2CO3 + NaCl
H2CO3 ⎯→ CO2 + H2O
pHtñ1 = ½ (pKa1 + pKa2) = 8.33
pHtñ2 ~ 4 (tuøy thuoäc vaøo noàng ñoä H2CO3 trong DD)
Coù theå xaùc ñònh hai ñieåm cuoái baèng hai chæ thò:
- Phenolphtalein ⎯→ Vtñ1
- Metyl da cam ⎯→ Vtñ2
Vtñ2 = 2 Vtñ1 ; Vtñ2 laø theå tích HCl duøng ñeå chuaån ñoä hai naác.

Hình 5.5: Ñöôøng chuaån ñoä Na2CO3 baèng HCl

39
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 6. PHÖÔNG PHAÙP CHUAÅN ÑOÄ OXY HOÙA – KHÖÛ

Caùc phöông phaùp chuaån ñoä oxy hoùa khöû thöôøng ñöôïc goïi teân theo chaát
oxy hoùa duøng laøm chaát chuaån.
Phöông phaùp permanganat
Phöông phaùp permanganate (chuaån ñoä vôùi KMnO4) ñöôïc söû duïng khaù roäng raõi
trong hoùa phaân tích. Phöông phaùp chuaån ñoä naøy coù caùc ñaëc ñieåm sau ñaây:
1. MnO4- laø chaát coù tính oxy hoùa maïnh trong moâi tröôøng acid:
MnO4- + 8 H+ + 5 e- ⎯→ Mn2+ + 4 H2O E0 = 1.51V (a)
- + - 0
MnO4 + 4 H + 3 e ⎯→ MnO2 ↓ + 2 H2O E = 1.69V (b)
Phaûn öùng (a) thöôøng ñöôïc duøng nhieàu hôn phaûn öùng (b) vì taïo thaønh Mn2+
khoâng maøu (deã nhaän ñieåm cuoái). Mn2+ coøn coù taùc duïng xuùc taùc giuùp cho
phaûn öùng xaûy ra nhanh hôn.
2. MnO4- coù maøu hoàng roõ trong DD neân coøn ñoùng vai troø chæ thò giuùp nhaän
bieát ñieåm keát thuùc phaûn öùng.
3. Phöông phaùp thöôøng ñöôïc duøng ñeå chuaån ñoä:
- Tröïc tieáp caùc ion coù tính khöû nhö Fe2+, (COO)22-, H2O2
- Giaùn tieáp caùc ion coù tính oxy hoùa nhö Fe3+ (sau khi khöû thaønh Fe2+).
- Chuaån ñoä ngöôïc, ví duï hoøa tan MnO2 baèng löôïng (COO)22- thöøa vaø
chuaån ñoä löôïng thöøa (COO)22- baèng MnO4-.
4. Caùc nguyeân nhaân coù theå gaây sai soá heä thoáng cho phöông phaùp
permanganate:
- DD MnO4- khoâng beàn theo thôøi gian do
4 MnO4- + 2 H2O ⎯→ 4 MnO2 + 3 O2 + 4 OH-
neân caàn chuaån ñoä laïi ñeå xaùc ñònh noàng ñoä khi duøng.
- Khoâng duøng HCl taïo moâi tröôøng H+ vì coù phaûn öùng
2 MnO4- + 10 Cl- + 16 H+ ⎯→ 5 Cl2 ↑ + 2 Mn2+ + 8 H2O
- Neân duøng H2SO4 loaõng taïo moâi tröôøng
- Phaûn öùng chaäm ôû nhieät ñoä thöôøng vaø khi chöa coù Mn2+ laøm xuùc taùc.
Do ñoù, thöôøng chuaån ñoä ôû nhieät ñoä t0 ≈ 600C vaø chuaån thaät chaäm luùc
ñaàu.
Phöông phaùp dichromat
Phöông phaùp dichromat (chuaån ñoä vôùi K2Cr2O7) cuõng ñöôïc söû duïng khaù roäng
raõi trong hoùa phaân tích. Phöông phaùp naøy coù caùc ñaëc ñieåm sau:
1. Cr2O72- coù tính oxy hoùa maïnh trong moâi tröôøng acid:
Cr2O72- + 6 eø + 14 H+ ⎯→ 2 Cr3+ + 7 H2O E0 (Cr2O72-/2Cr3+) = 1.33V
Coù theå duøng HCl, H2SO4 loaõng taïo moâi tröôøng H+
2. Chaát chæ thò thöôøng duøng:
Diphenylamin (E0i = 0.76V) hay diphenylamin sulfonat Ba (E0i = 0.85V)

40
 Hoùa phaân tích

Coù moät vaøi tröôøng hôïp maø E0i coù theå leäch Etñ khaù xa. Khi gaëp tröôøng hôïp
naøy, coù theå duøng hoùa chaát thích hôïp ñeå keùo daøi böôùc nhaûy cuûa ñöôøng cong
chuaån ñoä ñeå E0i naèm trong vuøng böôùc nhaûy. Ví duï, duøng Cr2O72- chuaån ñoä
DD Fe2+ seõ coù Etñ > E0i cuûa diphenylamine, do ñoù, ñeå keùo daøi böôùc nhaûy
tröôùc ñieåm töông ñöông caàn laøm giaûm Ecb baèng caùch giaûm [Fe3+], thöôøng
duøng H3PO4 taïo phöùc khoâng maøu vôùi Fe3+.
3. Phöông phaùp dichromat thöôøng ñöôïc duøng ñeå chuaån ñoä:
- Tröïc tieáp caùc ion khö nhö Fe2+
- Giaùn tieáp caùc ion coù tính khöû (SO32- , S2O32-, …) qua trung gian I2.
Phöông phaùp iod
Phöông phaùp iod (chuaån ñoä vôùi I2) ñöôïc söû duïng döïa treân caùc ñaëc ñieåm:
1. I2 coù tính oxy hoùa trong moâi tröôøng gaàn trung tính hay acid nheï
I2 + I- + 2e ⎯→ 3 I- (E0 = 0.545V)
2. Chaát chæ thò laø hoà tinh boät taïo hôïp chaát maøu xanh vôùi I2 khi chæ thò coù
noàng ñoä 2.10-5M (chæ cho chæ thò hoà tinh boät vaøo DD khi löôïng I2 coøn raát
ít trong DD, neáu khoâng I2 seõ haáp phuï treân haït tinh boät gaây sai soá)
3. Phöông phaùp thöôøng duøng chuaån ñoä:
- Tröïc tieáp caùc DD S2O32-, Sn2+, SO32-, AsO33-
- Giaùn tieáp caùc DD coù tính oxy hoùa nhö Br2, Cl2, MnO4-, Cr2O72-, ClO3-,
Cu2+, H2O2, Fe3+ baèng caùch cho DD muoán chuaån ñoä taùc duïng vôùi
löôïng thöøa I-. Phaûn öùng taïo I2, chuaån ñoä I2 baèng DD chuaån S2O32-.
4. Caùc nguyeân nhaân coù theå gaây sai soá heä thoáng cho phöông phaùp iod:
- I2 raát deã thaêng hoa neân DD keùm beàn, caàn chuaån ñoä trong bình coù
naép, pha loaõng DD vaø giöõ DD ôû nhieät ñoä thöôøng (I2 chæ tan trong
nöôùc ôû daïng phöùc I3- do ñoù caàn pha I2 trong löôïng KI thích hôïp).
- Khi chuaån ñoä ôû moâi tröôøng quaù acid seõ phaù huûy hoà tinh boät vaø coù theå
phaûn öùng phuï:
S2O32- + 2 H+ ⎯→ H2SO3 + S ↓
- Neáu moâi tröôøng quaù bazô coù theå taïo phaûn öùng phuï:
I2 + 2 OH- ⎯→ I- + IO- + H2O
3 IO- ⎯→ 2 I- + IO3-
Phöông phaùp bromat
Phöông phaùp bromat (chuaån ñoä vôùi BrO3-) ñöôïc söû duïng:
1. Döïa vaøo khaû naêng oxy hoùa maïnh cuûa BrO3- trong moâi tröôøng acid hoaëc
trung tính
2. Chaát chæ thò thöôøng duøng: metyl ñoû (chæ thò baát thuaän nghòch) trong moâi
tröôøng coù [H+] = 2 N
3. Phöông phaùp thöôøng ñöôïc duøng ñeå chuaån ñoä tröïc tieáp caùc ion khöû nhö
As3+, Sb3+, Sn2+,…
3 As3+ + BrO3- + 9 H2O ⎯→ 3 H3As O4 + Br- + 9 H+

41
Hoùa phaân tích

Phöông phaùp ceri

Phöông phaùp ceri (chuaån ñoä vôùi Ce4+) ñöôïc söû duïng
1. Döïa vaøo khaû naêng oxy hoùa maïnh cuûa Ce4+
Ce4+ + 1e- ⎯→ Ce3+ E0 (Ce4+/Ce3+) = 1.44V
2. Thöôøng duøng Ce4+ ñeå chuaån ñoä NO2-
3 Ce4+ + NO2- + H2O ⎯→ 2 Ce3+ + NO3- + 2 H+

42
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 7. PHÖÔNG PHAÙP CHUAÅN ÑOÄ TAÏO TUÛA

Trong phöông phaùp chuaån ñoä taïo tuûa, caáu töû X ñöôïc chuaån ñoä baèng
thuoác thöû C theo phaûn öùng: C + X ⎯→ CX ↓ . Vôùi X laø halogenur nhö Br-,
Cl-, I-, thuoác thöû ñöôïc duøng laø Hg+ hay Ag+ (Hg+ quaù ñoäc neân thöôøng duøng Ag+)
vaø chæ thò ñöôïc söû duïng coù theå laø chæ thò taïo tuûa (thöôøng duøng K2CrO4), chæ thò
haáp phuï (thöôøng duøng fluorescein) vaø coøn coù theå söû duïng chæ thò taïo phöùc.
Ñieàu kieän cuûa moät phaûn öùng taïo tuûa:
- Vaän toác phaûn öùng lôùn ñeå taïo tuûa nhanh
- CX ↓ phaûi coù Tst nhoû (< 10-7 – 10-8)
Caùc phöông phaùp chuaån ñoä taïo tuûa thoâng duïng goàm coù:
Phöông phaùp Mohr
Phöông phaùp Mohr laø phöông phaùp chuaån ñoä tröïc tieáp vôùi chæ thò taïo tuûa
K2CrO4:
1. Phaûn öùng chuaån ñoä:
Ag+ + X- ⎯→ AgX ↓
2. Phaûn öùng chæ thò:
2 Ag+ + CrO42- (vaøng) ⎯→ Ag2CrO4 ↓ (ñoû naâu) TAg2CrO4 = 10-12
Taïi ñieåm cuoái, DD chuyeån töø maøu vaøng töôi (CrO42-) sang hoàng ñaøo.
3. Ñieàu kieän chuaån ñoä:
- Chuaån ñoä trong moâi tröôøng coù pH = 6.5 – 10 (neáu trong DD khoâng coù
NH3) vaø pH = 6.5 - 8 (neáu trong DD coù NH3) vì:
Neáu pH < 6.5 coù phaûn öùng:
2 CrO42- + 2 H+ ⇋ 2 HCrO4- ⇋ 2 Cr2O72- + H2O
Neáu pH > 10 coù phaûn öùng:
2 Ag+ + 2 OH- ⎯→ 2 AgOH ⇋ Ag2O ↓ + H2O
Neáu coù NH3 coù phaûn öùng:
AgX ↓ + 2 NH3 ⎯→ [Ag(NH3)2]+ + X-
- Chuaån ñoä ôû nhieät ñoä thöôøng vì Ag2CrO4 tan ôû nhieät ñoä cao
- Löôïng K2CrO4 phaûi duøng thích hôïp ([CrO42-] = 10-2M) ñeå Ag2CrO4 ↓
xuaát hieän ngay sau ñieåm töông ñöông maø maét coù theå nhaän thaáy (luùc
ñoù [X]- coøn laïi khoaûng 10-5 – 10-6M).
Phöông phaùp Fajans
Phöông phaùp Fajans laø phöông phaùp chuaån ñoä tröïc tieáp vôùi chæ thò haáp phuï
fluorescein
1. Phaûn öùng chuaån ñoä:
Ag+ + X- ⎯→ AgX ↓
2. Phaûn öùng chæ thò:
AgX ↓ X- ⎯→ AgX ↓ ⎯→ AgX Ag+Fl- (maøu hoàng nhaït)
Maøu DD taïi ñieåm cuoái: vaøng coù aùnh huyønh quang (fluorescein) ⎯→ tuûa traéng
phôùt hoàng.

43
 Hoùa phaân tích

3. Ñieàu kieän chuaån ñoä:

- pH DD 6.5 – 10 vì neáu pH < 6.5: Fl- + H+ ⎯→ HFl
- [X-]0 ≈ 10-2M ñeå löôïng AgX ↓ ñuû nhieàu cho pheùp nhaän bieát söï chuyeån maøu
cuûa tuûa.
- Ñeå tuûa coù beà maët haáp phuï lôùn, caàn theâm vaøo DD chaát baûo veä keo AgX
nhö dextrin.
Phöông phaùp Volhard
Phöông phaùp Volhard laø phöông phaùp chuaån ñoä ngöôïc vôùi chaát chæ thò taïo phöùc
pheøn saét ba:
1. Cho löôïng thöøa Ag+ vaøo DD chöùa X:
Ag+ + X- ⎯→ AgX ↓
2. Löôïng Ag+ thöøa ñöôïc chuaån ñoä baèng SCN- vôùi chæ thò pheøn saét ba Fe3+:
- Phaûn öùng chuaån ñoä:
Ag+ + SCN- ⎯→ AgSCN ↓ (traéng ñuïc) TAgSCN = 10-12
- Phaûn öùng chæ thò:
Fe3+ + SCN- ⎯→ Fe(SCN)2+ (ñoû maùu)
Maøu DD taïi ñieåm cuoái: DD chöùa tuûa traéng ñuïc xuaát hieän maøu cam nhaït.
3. Ñieàu kieän chuaån ñoä:
- pH < 3 ñeå traùnh tuûa Fe(OH)3 ↓ (duøng HNO3 taïo moâi tröôøng)
- Neáu chuaån ñoä Cl- baèng phöông phaùp naøy, do TAgSCN < TAgCl neân coù khaû
naêng xaûy ra caân baèng phuï: AgCl + SCN- ⎯→ AgSCN laøm tan tuûa
AgCl. Coù theå haïn cheá caân baèng phuï treân baèng caùch loïc AgCl tröôùc khi
chuaån ñoä Ag+ thöøa, hoaëc ñun noùng DD ñeå AgCl keát voùn laïi, hoaëc duøng
nitrobenzene ñeå bao AgCl ↓ laïi.
Ngoaøi caùc phöông phaùp chuaån ñoä taïo tuûa noùi treân, ngöôøi ta coøn coù theå duøng
DD SCN- ñeå chuaån ñoä tröïc tieáp Ag+; duøng DD Na2SO4 hoaëc DD K2CrO4 chuaån
ñoä tröïc tieáp DD BaCl2; duøng DD K2CrO4 chuaån ñoä tröïc tieáp DD Pb2+, … Caùc
phöông phaùp chuaån ñoä tröïc tieáp naøy cuõng ñöôïc xeáp vaøo nhoùm phöông phaùp
Mohr.

44
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 8. PHÖÔNG PHAÙP CHUAÅN ÑOÄ PHÖÙC CHAÁT

Phöùc chaát
Phöùc chaát laø nhöõng hôïp chaát ñöôïc caáu taïo töø söï keát hôïp giöõa:
Ion trung taâm thöôøng laø ion kim loaïi maø phuï taàng d coøn troáng (thöôøng thuoäc
nhoùm kim koaïi chuyeån tieáp)
Ligand hay phoái töû laø nhöõng phaân töû hay ion cuûa nguyeân toá hay nhoùm nguyeân
toá vôùi nguyeân toá coøn ñieän töû töï do n.
Ion trung taâm vaø ligand noái nhau baèng lieân keát coäng hoùa trò hay lieân keát phoái
trí. Phöùc chaát coù theå daïng ion hay phaân töû. Moãi hôïp chaát phöùc coù theå goàm 1
(goïi laø phöùc ñôn nhaân) hay nhieàu ion kim loaïi trung taâm (goïi laø phöùc ña nhaân)
keát hôïp vôùi moät ligand (goïi laø phöùc ñôn caøng) hoaëc nhieàu ligand (phöùc ña
caøng).
Ví duï: Phöùc [Cu(NH3)42+
Phöông phaùp chuaån ñoä taïo phöùc
Phöông phaùp chuaån ñoä taïo phöùc thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå chuaån ñoä DD ion kim
loaïi vôùi DD chuaån laø DD ligand taïo phöùc vôùi ion kim loaïi theo caân baèng
C + M ⎯→ MC (phöùc tan). Ñeå caân baèng coù tính ñònh löôïng, C ñöôïc choïn ñeå
phöùc MC coù haèng soá beàn khaù lôùn. Nhieàu loaïi ligand ñaõ ñöôïc duøng trong
phöông phaùp naøy nhöng thoâng duïng nhaát laø etylene diamine tetraacetic acid
(EDTA)
HOOCCH2 CH2COOH
N-CH2-CH2 –N
HOOCCH2 CH2COOH
EDTA daïng acid khoùtan trong nöôùc neân ñöôïc duøng ôû daïng muoái (2H+ ñöôïc
thay theá baèng 2Na+). Muoái naøy coù teân goïi laøcomplexon III hay trilon B kyù hieäu
laø Na2H2Y hay H2Y2- hay ñôn giaûn hôn Y4-. Ñoâi khi theo thoùi quen ngöôøi ta vaãn
goïi muoái laø EDTA.
NaOOCCH2 CH2COONa
N-CH2-CH2 –N
HOOCCH2 CH2COOH
EDTA
Taïo phöùc vôùi kim loaïi theo caân baèng:
H2Y2- + Mn+ ⇋ MY n-4 + 2 H+
Ñaëc ñieåm cuûa phaûn öùng chuaån ñoä söû duïng EDTA:
1. EDTA vaø ion kim loaïi taïo phöùc theo tyû leä mol 1:1
2. Caân baèng taïo ra H+, do ñoù [H+] seõ aûnh höôûng ñeán ñoä beàn cuûa phöùc. Ñeå
thöïc hieän caùc phaûn öùng chuaån ñoä cuï theå thöôøng söû duïng DD ñeäm pH taïo
moâi tröôøng chuaån ñoä trong ñoù haèng soá beàn ñieàu kieän β ' MY ñuû lôùn cho
yeâu caàu ñònh löôïng.

45
Hoùa phaân tích

3. Ñieàu kieän cuûa phaûn öùng chuaån ñoä:

- Phöùc MY phaûi khaù beàn ( β ' MY ≥ 108) ôû pH chuaån ñoä. Khi choïn chæ thò
cho phaûn öùng chuaån ñoä, phöùc taïo bôûi chæ thò vôùi kim loaïi cuõng beàn
nhöng phaûi keùm beàn hôn phöùc MY.
- Caùc ion kim loaïi toàn taïi song song vôùi caáu töû chính trong DD ñeàu coù
khaû naêng taïo phöùc beàn vôùi EDTA gaây aûnh höôûng treân keát quaû xaùc
ñònh. Coù theå loaïi boû caùc aûnh höôûng naøy baèng caùch taïo daïng tuûa beàn
vaø loïc khoûi DD, hoaëc ñoåi pH cuûa DD ñeå laøm phöùc phuï keùm beàn
hoaëc duøng hoùa chaát thích hôïp taïo daïng phöùc beàn hôn daïng phöùc vôùi
EDTA.
- Caân baèng taïo phöùc thöôøng chaäm, do ñoù caàn chuaån ñoä chaäm hay ñun
nheï DD tröôùc khi chuaån ñoä.
Caùc phöông phaùp chuaån ñoä phöùc chaát (duøng EDTA) thoâng duïng
Ñònh löôïng Ca2+, Mg2+ hay hoãn hôïp Ca2++ Mg2+
1. Chuaån ñoä Mg2+: Mg2+thöôøng ñöôïc chuaån ñoä tröïc tieáp ôû pH = 10 vôùi
chæ thò Erio-ñen-T:
a) Phaûn öùng chuaån ñoä: Mg2+ + Y4- ⇋ MgY2-
b) Phaûn öùng chæ thò:
o Neáu Mg2+ ñöôïc chöùa ôû erlen:
MgIn + Y4- ⇋ MgY2- + In
(Hoàng, tím) (xanh)
DD chuyeån töø maøu tím sang maøu xanh
o Neáu Mg2+ ñöôïc chöùa ôû buret:
In + Mg2+ ⇋ MgIn
(xanh) (Hoàng, tím)
DD chuyeån töø maøu xanh sang maøu tím
Khi chuaån ñoä Mg2+ trong DD khoâng ñöôïc pheùp coù maët Ca2+ vì
Ca2+ cuõng taïo phöùc beàn vôùi EDTA ôû pH = 10
2. Chuaån ñoä Ca2+:
a) Chuaån ñoä tröïc tieáp ôû pH = 12.5, chæ thò calcon, murexide hay
Fluoresxon
Murexide (CaIn: ñoû; In: xanh)
Fluoresxon (CaIn: vaøng luïc huøynh quang; In hoàng cam.)
Khi chuaån ñoä Ca2+, Mg2+ khoâng gaây aûnh höôûng vì [Mg2+] coøn raát ít
do ñaõ taïo tuûa Mg(OH)2, tuy nhieân, löôïng Mg2+ ban ñaàu khoáng cheá vì
tuûa Mg(OH)2 taïo thaønh nhieàu quaù seõ haáp phuï Ca2+.

46
 Hoùa phaân tích

b) Chuaån ñoä ôû pH =10, chæ thò Erio-ñen-T:

Theâm vaøo DD moät löôïng MY2- tröôùc khi theâm EDTA, do
β ' MgY < β ' CaY trong DD coù caân baèng:
MgY2- + Ca2+ ⇋ CaY2- + Mg2+
Löôïng Mg2+ sinh ra seõ taïo phöùc vôùi chæ thò ⎯→ MgIn (hoàng, tím)
Khi chuaån ñoä baèng EDTA, Ca2+ coøn laïi taùc duïng tröôùc:
Ca2+ + Y4- ⇋ CaY2-
Khi heát Ca2+ töï do, coù caân baèng:
Mg2+ + Y4- ⇋ MgY2-
Taïi ñieåm töông ñöông:
MgIn + Y4- ⇋ MgY2- + In
Dung dòch coù maøu xanh cuûa In ôû pH = 10.
3. Chuaån ñoä hoãn hôïp Ca2+ + Mg2+:
- Chuaån ñoä Ca2+ ôû pH = 12.5 duøng V1(ml) EDTA.
- Chuaån ñoä toång Ca2+ + Mg2+ ôû pH = 10, duøng V2 (ml) EDTA
⇒ DD EDTA duøng chuaån ñoä Mg2+ coù theå tích V2 – V1 (ml).
Ñònh löôïng DD chæ chöùa hoãn hôïp Fe3+, Al3+
Döïa vaøo ñoä beàn khaùc nhau cuûa AlY- vaø FeY- ôû moâi tröôøng pH khaùc nhau ñeå
chuaån ñoä lieân tieáp Al3+ vaø Fe3+ trong hoãn hôïp.
1. Chuaån ñoä Fe3+: Chuaån ñoä tröïc tieáp ôû pH = 2.5 vôùi chæ thò acid
sulfosalicylic
a) Phaûn öùng chuaån ñoä: Fe3+ + Y4- ⇋ FeY-
b) Phaûn öùng chæ thò: FeIn + Y4- ⇋ FeY- + In
(tím) (vaøng nhaït) (khoâng maøu)
Taïi ñieåm cuoái, DD chuyeån töø maøu tím cuûa FeIn sang maøu vaøng nhaït cuûa
FeY-.
c) Ñieàu kieän cuûa phaûn öùng chuaån ñoä:
- ÔÛ pH naøy, phöùc AlY- khoâng beàn ( β ' FeY =1012.7, β ' AlY =104.2) neân Al3+
khoâng aûnh höôûng ñeán phaûn öùng chuaån ñoä.
- Neáu DD chöùa Fe2+, muoán ñònh löôïng Fe toång, phaûi oxy hoùa Fe2+
thaønh Fe3+ (thöôøng duøng K2S2O8) roài môùi chuaån ñoä vì Fe2+ khoâng taïo
phöùc beàn vôùi EDTA.
2. Chuaån ñoä Al3+: chuaån ñoä ngöôïc ôû pH = 5
a) Theâm vaøo DD (ñaõ chuaån ñoä Fe3+) löôïng thöøa xaùc ñònh DD Y4- ôû pH
=5. Ñun soâi DD ba phuùt taïo ñieàu kieän cho phaûn öùng
Al3+ + Y4- ⇋ AlY- ( β ' AlY =109.6) xaûy ra hoaøn toaøn.
b) Chuaån ñoä löôïng Y4- thöøa baèng DD kim loaïi M2+ (Cu2+, Zn2+, Pb2+) chæ
thò thích hôïp:

47
Hoùa phaân tích

P.A.N (CuIn: hoàng ; ZnIn: ñoû; In: vaøng)

Xylenol da cam (ZnIn: ñoû; In: vaøng)
Taïi ñieåm cuoái, DD chuyeån töø maøu vaøng sang maøu cam
c) Ñaëc ñieåm:
Duøng pheùp chuaån ñoä ngöôïc do phöùc AlY- chæ hoaøn toaøn ôû 800C.
- Neáu khoâng chuaån ñoä Al3+ treân DD ñaõ chuaån ñoä Fe3+ maø chuaån treân
DD ban ñaàu, Fe3+ seõ aûnh höôûng vì β ' FeY =1014.2 (pH=5).
- Ñeå deã nhìn maøu taïi ñieåm cuoái, thöôøng duøng theâm chaát chæ thò
bromocresol luïc coù maøu xanh ôû pH 5). Söï coäng maøu seõ laøm quaù trình
chuyeån maøu töø vaøng chanh sang tím deã nhaän bieát hôn laø chuyeån töø
maøu vaøng sang vaøng cam (ñeå traùnh sai thöøa, phaûi döøng chuaån ñoä khi
DD vöøa chuyeån sang maøu tím).
Ñònh löôïng SO42- theo phöông phaùp chuaån ñoä ngöôïc
- Theâm vaøo DD löôïng thöøa xaùc ñònh Ba2+ coù phaûn öùng taïo tuûa:
Ba2+ + SO42- ⇋ BaSO4 ↓ (trong moâi tröôøng ETOH ñeå giaûm söï tan
tuûa)
- Ñònh löôïng Ba2+ thöøa baèng caùch chuaån ñoä tröïc tieáp vôùi EDTA ôû
pH=10 chæ thò Erio – ñen – T hoaëc chuaån ñoä ngöôïc baèng löôïng thöøa
xaùc ñònh EDTA sau ñoù chuaån EDTA thöøa baèng Mg2+, chæ thò Erio –
ñen – T.

48
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 9. PHÖÔNG PHAÙP CHUAÅN ÑOÄ ÑIEÄN THEÁ

1. Nguyeân taéc: Phöông phaùp chuaån ñoä ñieän theá döïa treân vieäc ño theá cuûa
ñieän cöïc ñöôïc nhuùng vaøo dung dòch. Gía trò cuûa theá phuï thuoäc vaøo noàng
ñoä cuûa caùc ion töông öùng trong DD.
Thí duï, theá ñieän cöïc baïc nhuùng vaøo trong DD muoái baïc bieán ñoåi cuøng vôùi söï
bieán ñoåi cuûa noàng ñoä ion Ag+ trong DD. Do ñoù, baèng caùch ño theá cuûa ñieän cöïc
nhuùng vaøo DD moät muoái ñaõ cho chöa bieát noàng ñoä, coù theå xaùc ñònh ñöôïc haøm
löôïng cuûa ion töông öùng trong DD.
Cöïc döïa vaøo theá cuûa noù coù theå suy ra noàng ñoä cuûa ion caàn xaùc ñònh trong
DD, goïi laø cöïc chæ thò.
Theá cuûa cöïc chæ thò ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch so vôùi theá cuûa moät cöïc khaùc goïi
laø cöïc so saùnh. Ngöôøi ta duøng caùc cöïc naøo maø theá cuûa noù khoâng thay ñoåi khi
thay ñoåi noàng ñoä ion caàn xaùc ñònh laøm cöïc so saùnh. Ngöôøi ta thöôøng duøng cöïc
hidro tieâu chuaån laøm cöïc so saùnh.
Theá cuûa cöïc hidro tieâu chuaån ñöôïc quy öôùc baèng khoâng, do ñoù söùc ñieän ñoäng
(Ex) cuûa nguyeân toá ganvanic goàm cöïc chæ thò vaø cöïc hidro tieâu chuaån baèng theá
cuûa ñieän cöïc chæ thò:
Ex = EInd - ESs
Khi ESs = 0 thì Ex = EInd
Trong thöïc teá, ngöôøi ta thöôøng khoâng duøng cöïc hidro coù theá ñieän cöïc bieát
tröôùc laøm cöïc so saùnh maø duøng cöïc calomen.
Theá cuûa cöïc calomen thöïc teá khoâng thay ñoåi trong thôøi gian laøm vieäc. Söï
phuï thuoäc cuûa theá cöïc calomen (so vôùi theá cöïc hidro tieâu chuaån) vaøo caùc ñieàu
kieän phaân tích ñöôïc trình baøy trong baûng sau:
Khi muoán ño theá cuûa ñieän cöïc (thí duï cöïc baïc), ta noái noù vôùi cöïc so saùnh
(cöïc calomen, cöïc hidro, v.v…) vaø maéc nguyeân toá ñoù vaøo sô ñoà ñeå ño theá
(ñieän theá keá, von keá ñieän töû). Trong khi ño theá, cöôøng ñoä doøng ñöôïc giöõ ñuû
nhoû (töû 10-6 ñeán 10-14A). Khi cöôøng ñoä doøng nhoû thì nguyeân toá khoâng bò thay
ñoåi.
Theá cuûa ñieän cöïc laø haøm soá cuûa hoaït ñoä chaát. Thí duï: theá cuûa cöïc baïc trong
DD chöùa ion baïc ñöôïc bieåu thò baèng phöông trình:
E = E0 + 0.059 lg aAg+
Baûng theá cuûa cöïc calomen (so vôùi theá cöïc hidro tieâu chuaån)
Theá cuûa cöïc calomen, V
Noàng ñoä DD KCl
ôû 200C ôû 250C
Baõo hoøa 0.2458 0.2490
1N 0.2819 0.2859
0.1N 0.3369 0.3379

49
 Hoùa phaân tích

ÔÛ ñaây, E0 = 0.7795V – theá tieâu chuaån cuûa quaù trình ñöôïc bieåu thò baèng
phöông trình:
Ag+ + e- ⎯→ Ag
Vì vaäy, hoaït ñoä cuûa ion baïc (cuõng nhö hoaït ñoä cuûa caùc ion khaùc) coù theå ñöôïc
xaùc ñònh baèng theá E. Ñeå caùc ñònh noàng ñoä cuûa ion baïc (CAg+), caàn bieát heä soá
hoaït ñoä (fAg+):
CAg+ = aAg+/ fAg+
2. Caùch xaùc ñònh ñieåm töông ñöông
Xaùc ñònh ñieåm töông ñöông theo theá cuûa cöïc chæ thò: Söï phuï thuoäc cuûa
theá cöïc chæ thò vaøo noàng ñoä DD coù theå ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh ñieåm töông
ñöông khi chuaån ñoä. Taïi ñieåm töông ñöông, khi noàng ñoä cuûa ion caàn xaùc
ñònh giaûm ñi maïnh vaø thöïc teá trôû thaønh khoâng ñaùng keå thì söï thay ñoåi ñoät
ngoät theá xaûy ra coù theå ghi ñöôïc baèng ñieän theá keá nhaïy.
Thí duï, neáu nhuùng cöïc chæ thò baïc vaø moät cöïc so saùnh vaøo DD chöùa ion baïc,
thì cöïc baïc seõ tích ñieän döông. Khi chuaån ñoä DD chöùa ion Ag+ baèng DD
NaCl, noàng ñoä ion baïc giaûm ñi, theá cuûa cöïc chæ thò thay ñoåi. Theá cuûa cöïc so
saùnh khoâng ñoåi. Do ñoù, trong quaù trình chuaån ñoä, cuøng vôùi söï töông taùc cuûa
chaát caàn xaùc ñònh (Ag+) vôùi DD chuaån ñoä ñöôïc theâm vaøo (NaCl), ta thaáy
ñöôïc söï bieán ñoåi töø töø vaø maïnh daàn cuûa ñieän theá cöïc chæ thò. Gaàn ñieåm töông
ñöông, noàng ñoä ion baïc coù söï thay ñoåi maïnh, keøm theo bieán ñoåi ñoät ngoät theá
cuûa cöïc chæ thò , ñoù laø daáu hieäu keát thuùc chuaån ñoä.
Söï chuaån ñoä, trong ñoù ñieåm töông ñöôïc xaùc ñònh baèng böôùc nhaûy theá
cuûa cöïc chæ thò nhuùng trong DD ñöôïc goïi laø chuaån ñoä ñieän theá. Chuaån ñoä
ñieän theá ñöôïc söû duïng trong caùc phöông phaùp trung hoøa, oxy hoùa – khöû, keát
tuûa vaø taïo phöùc.
Ñöôøng cong chuaàn ñoä ñieän theá
Treân hình 9.1 laø ñöôøng chuaån ñoä ñieän theá ñaëc tröng, trong ñoù truïc tung
ñaët caùc giaù trò theá cuûa cöïc chæ thò, coøn truïc hoaønh ñaët caùc giaù trò theå tích DD
clorua ñöôïc theâm vaøo.

Hình 9.1: Ñöôøng chuaån ñoä ñieän theá AgNO3 baèng NaCl

50
Hoùa phaân tích

3. ÖÙng duïng
Phöông phaùp chuaån ñoä ñieän theá khoâng nhöõng chæ öùng duïng raát toát ñoái vôùi
söï chuaån ñoä caùc DD coù theå duøng chaát chæ thò maø coøn caû ñoái vôùi vieäc chuaån
ñoä caùc DD coù maøu, caùc DD bò ñuïc khi khoâng theå duøng ñöôïc caùc phöông
phaùp chaát chæ thò. Chuaån ñoä ñieän theá ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå xaùc ñònh caùc
acid, bazô yeáu vaø raát yeáu, caùc hoãn hôïp acid hoaëc bazô, caùc hoãn hôïp chaát oxy
hoùa hoaëc caùc chaát khöû trong caùc moâi tröôøng khoâng phaûi nöôùc. Cuoái cuøng,
phöông phaùp ño theá ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh pH cuûa caù DD caàn nghieân cöùu.
Neáu truïc tung khoâng ghi caùc giaù trò theá maø ghi caùc giaù trò ΔE / ΔC , töùc laø ñaïi
löôïng bieán thieân cuûa theá khi theâm 1ml DD clorua, thì sr4 nhaän ñöôïc ñöôøng
cong, treân ñoù vò trí cuûa ñieåm töông ñöông coøn roõ raøng hôn nhieàu (hình 9.2).

Hình 9.2: Ñöôøng vi phaân chuaån ñoä ñieän theá AgNO3 baèng DD NaCl
Xaùc ñònh pH: Theá cuûa cöïc chæ thò coù moái lieân heä haøm soá vôùi noàng ñoä cuûa ion
hidro. Cöïc hidro ñöôïc chuaån bò baèng caùch nhuùng moät baûn platin phuû muoäi
platin vaøo DD acid baõo hoøa khí hidro, tham gia caân baèng vôùi ion hidro coù:
K = [H+]/[H] hoaëc K = aH+/aH
Trong ñoù: [H+] – noàng ñoä ion hidro trong DD
[H] – noàng ñoä khí hidro trong platin khi aùp suaát khoâng ñoåi.
RT RT
EH = E0 + ln [H+] hoaëc EH = E0 + ln aH+
nF nF
Vì theá cuûa cöïc hidro tieâu chuaån (E0) baèng khoâng, neân theá cuûa cöïc hidro ñöôïc
bieåu thò baèng coâng thöùc:
RT RT
EH = ln [H+] hoaëc EH = ln aH+
nF nF
hoaëc EH = 0.059 lg [H+] hoaëc EH = 0.059 lg aH+
Khi duøng cöïc calomen, theá cuûa noù ñaõ bieát (Ecal), thì giaù trò Ex cuûa DD caàn
nghieân cöùu ñöôïc tính theo coâng thöùc:
Ex = Ecal - EH
hoaëc - EH = Ex - Ecal
Vì EH = 0.059 lg [H+] neân - lg [H+] = pH = (Ex - Ecal)/0.059
Ôû ñaây Ex: söùc ñieän ñoäng cuûa nguyeân toá caàn nghieân cöùu.

51
 Hoùa phaân tích

CHÖÔNG 10. PHÖÔNG PHAÙP QUANG PHOÅ HAÁP THU THAÁY ÑÖÔÏC

1. Ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp phaân tích ño maøu

Trong soá nhöõng phöông phaùp phaán tích quang phoå thì caùc phöông phaùp
ño maøu laø nhoùm ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát trong thöïc tieãn cuûa caùc phoøng thí
nghieäm phaân tích. Caùc phöông phaùp ño maøu döïa treân söï ño cöôøng ñoä cuûa
chuøm aùnh saùng ñi qua DD maøu.
Phöông phaùp phaân tích ño maøu ñaõ ñöôïc nhaø baùc hoïc Nga V. M.
Xeverghin phaùt minh ra töø naêm 1795.
Trong caùc phöông phaùp phaân tích ño maøu, ngöôøi ta söû duïng caùc phaûn
öùng hoùa hoïc, trong ñoù chaát caàn xaùc ñònh ñöôïc chuyeån thaønh moät hôïp chaát coù
maøu laøm bieán ñoåi maøu cuûa DD phaân tích. Baèng caùch ño söï haáp thuï aùnh saùng
cuûa DD maøu naøy (phaân tích ño maøu) hoaëc baèng caùch so saùnh cöôøng ñoä maøu
thu ñöôïc vôùi cöôøng ñoä cuûa DD ñaõ bieát tröôùc noàng ñoä (phöông phaùp so maøu),
coù theå xaùc ñònh ñöôïc haøm löôïng cuûa chaát maøu trong DD thöû nghieäm.
Moái lieân heä phuï thuoäc giöõa cöôøng ñoä maøu cuûa DD vaø haøm löôïng cuûa
chaát maøu trong DD ñoù.
Söï phuï thuoäc naøy ñöôïc goïi laø ñònh luaät Bugerô – Lambe – Berô noù ñöôïc bieåu
dieãn baèng phöông trình:
I = I0 10 - εCl
Ôû ñaây I: cöôøng ñoä chuøm aùnh saùng ñi qua DD
I0 : cöôøng ñoä chuøm aùnh saùng tôùi DD
ε : heä soá haáp thuï aùnh saùng, laø ñaïi löôïng khoâng ñoåi, ñaëc tröng cho
moãi chaát maøu, phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa noù;
C: noàng ñoä chaát maøu trong DD
l: chieàu daøy cuûa lôùp DD haáp thuï aùnh saùng (chieàu daøy cuveùt), cm
YÙ nghiaõ vaät lyù cuûa ñònh luaät naøy coù theå ñöôïc theå hieän nhö sau
Caùc DD cuûa cuøng moät chaát maøu khi coù cuøng noàng ñoä cuûa chaát maøu ñoù vaø
cuøng chieàu daøy cuûa lôùp DD, thì haáp thuï moät löôïng naêng löôïng aùnh saùng nhö
nhau, töùc laø söï haáp thuï cuûa nhöõng DD ñoù nhö nhau.
Moät DD maøu haáp thuï aùnh saùng coù böôùc soùng khaùc nhau ôû nhöõng möùc ñoä
khaùc nhau, do ñoù ñeå taêng ñoä chính xaùc vaø ñoä nhaïy, ngöôøi ta söû duïng haáp thuï
khoâng phaûi moïi aùnh saùng maø chæ choïn nhöõng tia bò DD haáp thuï maïnh nhaát. Ñeå
nhaän ñöôïc caùc keát quaû chính xaùc hôn, töø vuøng quang phoå khaû kieán, ngöôøi ta
taùch ra nhöõng tia coù böôùc soùng maø DD haáp thuï cöïc ñaïi, töùc laø söû duïng aùnh
saùng ñôn saéc. Töø aùnh saùng traéng, ñeå taùch nhöõng tia coù chieàu daøi soùng caùc ñònh,
ngöôøi ta duøng caùc kính loïc. Ñoù laø nhöõng vaät theå loûng hoaëc raén coù tính trong
suoát khaùc nhau ñoái vôùi phaàn phoå khaùc nhau, chuùng haáp thuï taát caû caùc tia chæ tröø
chuøm heïp caùc tia thuoäc moät vuøng phoå xaùc ñònh.
Vieäc choïn ñuùng kính loïc laø ñieàu raát quan troïng ñeå tieán haønh phaân tích.
Vuøng phoå haáp thuï cöïc tieåu (hoaëc truyeàn qua cöïc ñaïi) cuûa aùnh saùng cuûa kính

52
 Hoùa phaân tích

loïc ñaõ ñöôïc choïn ñuùng truøng vôùi vuøng haáp thuï cöïc ñaïi cuûa DD maøu nghieân
cöùu.
Ñeå laøm kính loïc, ngöôøi ta söû duïng caùc loaïi thuûy tinh maøu vaø caùc chaát loûng
maøu. Trong caùc maùy ño maøu, ngöôøi ta thöôøng duøng caùc kính maøu. Coù theå choïn
nhanh nhaát kính loïc maøu döïa vaøo maøu cuûa DD phaân tích (baûng 1). Vieäc söû
duïng caùc kính loïc maøu goùp phaàn naâng cao ñoä nhaïy vaø ñoä chính xaùc cuûa
phöông phaùp.
Baûng1: Choïn kính loïc maøu theo maøu cuûa DD phaân tích
Maøu cuûa DD Maøu cuûa Vuøng böôùc Maøu cuûa Maøu cuûa Vuøng böôùc
phaân tích kính loïc soùng DD phaân kính loïc soùng
töông öùng truyeàn qua tích töông öùng truyeàn qua
Laù caây vaøng Tím 400-450 Tím Vaøng luïc 560-575
Vaøng Xanh bieån 450-480 Xanh bieån Vaøng 575-590
Da cam Chaøm 480-490 Chaøm Da cam 590-625
Ñoû Xanh luïc 490-500 Xanh luïc Ñoû 625-750
Ñoû tía Laù caây 500-560

Ñoái vôùi DD maøu ñöôïc ñöïng trong cuveùt baèng thuûy tinh coù caùc thaønh song
song nhau, coù theå noùi raèng, cuøng vôùi söï taêng noàng ñoä vaø chieàu daøy cuûa lôùp DD
thì maøu cuûa noù taêng leân, coøn cöôøng ñoä I cuûa aùnh saùng truyeàn qua DD haáp thuï
bò giaûm ñi so vôùi cöôøng ñoä cuûa aùnh saùng tôùi I0.
Maät ñoä quang cuûa DD: Neáu laáy logarít phöông trình ñònh luaät Berô vaø ñoåi
daáu thì phöông trình coù daïng:
lg (I0/I) = εCl
Ñaïi löôïng lg (I0/I) laø ñaïi löôïng ñaëc tröng raát quan troïng cho maøu cuûa DD,
noù ñöôïc goïi laø maät ñoä quang cuûa DD (*) vaø ñöôïc kyù hieäu baèng chöõ D:
D = lg (I0/I) = εCl
(*)
Ñeå ñaëc tröng cöôøng ñoä haáp thuï aùnh saùng, ngöôøi ta duøng thuaät ngöõ “haáp thuï
I0 − I
A”; A = x100 %
I0
Töø phöông trình ñoù chuùng ta ruùt ra ñöôïc raèng, maät ñoä quang cuûa DD tyû leä
thuaän vôùi noàng ñoä cuûa chaát maøu vaø chieàu daøy cuûa lôùp DD.
Noùi moät caùch khaùc, vôùi cuøng moät chieàu daøy cuûa lôùp DD cuûa moät chaát cho
tröôùc, maät ñoä quang cuûa DD ñoù caøng lôùn neáu löôïng chaát maøu chöùa trong noù
caøng lôùn. Hoaëc ngöôïc laïi, vôùi cuøng moät noàng ñoä cuûa chaát maøu cho tröôùc, maät
ñoä quang cuûa DD chæ phuï thuoäc vaøo chieàu daøy cuûa lôùp DD ñoù. Töø ñoù coù theå ruùt
ra keát luaän sau: neáu hai DD cuûa cuøng moät chaát maøu coù noàng ñoä khaùc nhau, caùc
DD ñoù seõ ñaït ñöôïc caùc cöôøng ñoä baèng nhau khi chieàu daøy cuûa caùc lôùp tyû leä
nghòch vôùi noàng ñoä cuûa DD ñoù. Keát luaän naøy raát quan troïng, vì noù laø cô sôû cuûa
moät phöông phaùp phaân tích ño maøu.

53
 Hoùa phaân tích

Vì vaäy, ñeå xaùc ñònh noàng ñoä (C) cuûa DD maøu, caàn phaûi ño maät ñoä quang
(D) cuûa noù. Ñeå ño maät ñoä quang caàn phaûi ño cöôøng ñoä cuûa chuøm tia saùng.
2. Ñaëc tính cuûa caùc phöông phaùp phaân tích ño maøu
Coù theå ño cöôøng ñoä maøu cuûa caùc DD baèng caùc phöông phaùp khaùc nhau.
Ngöôøi ta phaân bieät caùc phöông phaùp chuû quan (hoaëc caùc phöông phaùp nhìn
maèt) vaø caùc phöông phaùp khaùch quan (hoaëc traéc quang).
Caùc phöông phaùp nhìn maét: laø nhöõng phöông phaùp trong ñoù ngöôùi ta ñaùnh
giaù cöôøng ñoä maøu cuûa DD thí nghieäm baèng maét thöôøng.
Trong caùc phöông phaùp khaùch quan, ñeå ño cöôøng ñoä maøu cuûa DD thöû,
ngöôøi ta khoâng quan saùt tröïc tieáp baèng maét maø duøng caùc teá baøo quang ñieän.
Söï xaùc ñònh trong tröôøng hôïp naøy ñöôïc thöïc hieän baèng maùy ñ maøu (töø ñoù
phöông phaùp coù teân laø ño maøu). Hoaëc baèng caùc maùy phöùc taïp hôn, hieän ñaïi
hôn – caùc maùy phoå quang.
Caùc phöông phaùp nhìn maét: goàm coù
- Phöông phaùp daõy tieâu chuaån;
- Phöông phaùp chuaån ñoä so maøu;
- Phöông phaùp laøm baèng nhau.
2.1. Phöông phaùp daõy tieâu chuaån: Khi tieán haønh phaân tích baèng phöông
phaùp daõy tieâu chuaån, ngöôøi ta so saùnh cöôøng ñoä maøu cuûa DD maøu phaân tích
vôùi maøu cuûa daõy DD chuaån (coù cuøang chieàu daøy) ñöïôc chuaån bò tröôùc.
2.2. Phöông phaùp chuaån ñoä so maøu: Phöông phaùp naøy döïa treân söï so saùnh
maøu cuûa DD phaân tích vôùi maøu cuûa DD khaùc – DD kieåm tra. Ñeå ñieàu cheá
DD kieåm tra, ngöôøi ta chuaån bò DD chöùa taát caû caùc hôïp phaàn cuûa DD
nghieân cöùu chæ tröø chaát xaùc ñònh, chöùa taát caû caùc thuoác thöû ñöôïc duøng khi
cheá hoùa maãu , roài theâm DD chuaån chöùa chaát caàn xaùc ñònh töø buret vaøo DD
kieåm tra ñoù. DD chuaån ñöôïc theâm vaøo cho ñeán khi cöôøng ñoä maøu cuûa DD
kieåm tra vaø DD phaân tích baèng nhau, ngöôøi ta thöøa nhaän raèng trong DD
kieåm tra cuõng chöùa baáy nhieâu chaát caàn xaùc ñònh.
2.3. Phöông phaùp laøm baèng nhau: Phöông phaùp naøy döïa treân söï laøm nhö
nhau maøu cuûa DD phaân tích vaø DD ñaõ bieát noàng ñoä cuûa chaát caàn xaùc ñònh –
DD chuaån. Coù hai phöông aùn tieán haønh xaùc ñònh so maøu baèng phöông phaùp
naøy.
- Theo phöông aùn thöù nhaát, söï laøm baèng nhau maøu cuûa hai DD coù noàng
ñoä chaát maøu khaùc nhau ñöôïc tieán haønh baèng caùch laøm thay ñoåi chieàu daøy
cuûa caùc lôùp DD ñoù trong ñieàu kieän cöôøng ñoä cuûa chuøm aùnh saùng ñi qua hai
DD laø nhö nhau. Khi ñoù maëc duø noàng ñoä cuûa DD phaân tích vaø DD chuaån
khaùc nhau, cöôøng ñoä cuûa chuøm aùnh saùng ñi qua hai lôùp DD ñoù nhö nhau.
Tyû soá giöõa caùc chieàu daøy cuûa hai lôùp vaø tyû soá giöõa caùc noàng ñoä cuûa chaát
maøu trong caùc DD taïi thôøi ñieåm caân baèng maøu seõ ñöôïc bieåu thò baèng
phöông trình:

54
 Hoùa phaân tích

l1 C 2
=
l 2 C1
trong ñoù: l1: chieàu daøy lôùp DD coù noàng ñoä chaát maøu laø C1
l2: chieàu daøy lôùp DD coù noàng ñoä chaát maøu laø C2
taïi thôøi ñieåm caân baèng maøu, tyû soá caùc chieàu daøy hai lôùp cuûa hai DD ñöôïc
so saùnh tyû leä nghòch vôùi tyû soá caùc noàng ñoä cuûa chuùng.
Döïa treân phöông trình ñoù, sau khi ño chieàu daøy cuûa caùc lôùp DD maøu nhö
nhau vaø bieát noàng ñoä moät trong hai DD ñoù, deã daøng tính ñöôïc noàng ñoä chöa
bieát cuûa DD kia.
Ñeå ño chieàu daøy cuûa caùc lôùp DD coù moät chuøm saùng ñöôïc roïi qua, coù theå
duøng caùc oáng kính hình truï hoaëc caùc oáng nghieäm vaø khi caàn xaùc ñònh chính
xaùc hôn thì duøng caùc maùy goïi laø caùc saéc keá.
- Theo phöông aùn thöù hai, ñeå laøm caân baèng maøu cuûa hai DD coù noàng ñoä
chaát maøu khaùc nhau, qua hai lôùp DD coù chieàu daøy nhö nhau, ngöôøi ta cho
hai chuøm saùng coù cöôøng ñoä khaùc nhau. Trong tröôøng hôïp naøy, hai DD coù
maøu nhö nhau khi tyû soá caùc logarit cöôøng ñoä cuûa caùc chuøm saùng baèng tyû soá
caùc noàng ñoä.
Taïi thôøi ñieåm hai DD so saùnh ñaït ñöôïc maøu nhö nhau khi chieàu daøy cuûa
chuùng baèng nhau, noàng ñoä cuûa caùc DD tyû leä thuaän vôùi logarit cöôøng ñoä
aùnhsaùng roïi tôùi chuùng.
Theo phöông aùn thöù hai naøy, ta chæ caàn xaùc ñònh ñöôïc baèng caùch duøng
saéc keá.
Caùc phöông phaùp ño maøu quang ñieän: taát caû caùc phöông phaùp ño maøu quang
ñieän cuøng döïa treân moät nguyeân taéc chung. Chuøm saùng ñöôïc cho qua cuvet
hoaëc oáng nghieäm ñöïng ñaày chaát maøu nghieân cöùu. Chuøm saùng ñaõ ñi qua DD
ñöôïc thu nhaän bôûi moät teá baøo quang ñieän, trong ñoù quang naêng ñöôïc bieán ñoåi
thaønh ñieän naêng. Doøng ñieän ñöôïc sinh ra khi ñoù ñöôïc ño baèng moät ñieän keá
nhaïy. Nhö A. G. Stoâleâtoâp ñaõ chöùng minh, cöôøng ñoä cuûa doøng ñieän ñöôïc sinh ra
khi naêng löïông cuûa aùnh saùng taùc duïng leân teá baøo quang ñieän tyû leä thuaän vôùi
cöôøng ñoä chieáu saùng.
Ñeå xaùc ñònh noàng ñoä chaát ngh
ieân cöùu baèng phöông phaùp naøy, ngöôøi ta ño maät ñoä quang cuûa DD thöû (Dx) vaø
cuûa DD chuaån ñaõ bieát noàng ñoä (Dch). Söï tính toùan ñöôïc thöïc hieän baèng coâng
thöùc:
Dx
Cx = x Cch
Dch
Öu ñieåm chính cuûa caùc phöông phaùp ño maøu quang ñieän laø tính chaát nhanh
choùng, deã xaùc ñònh vaø ñoä chính xaùc cao cuûa chuùng.
Laäp ñöôøng chuaån: Khi phaân tích haøng loaït baèng phöông phaùp ño maøu, ñeå tieán
haønh xaùc ñònh noàng ñoä cuûa DD thöû, ngöôøi ta khoâng so saùnh söï haáp thuï cuûa noù
vôùi söï haáp thuï cuûa DD chuaån trong moãi laàn phaân tích maø laäp tröôùc moät ñöôøng

55
 Hoùa phaân tích

goïi laø ñöôøng chuaån. Muoán vaäy, ngöôøi ta chuaån bò moät daõy caùc DD chuaån coù
noàng ñoä khaùc nhau. Khi ñaõ coù ñöôïc ñöôøng chuaån, ñeå xaùc ñònh noàng ñoä cuûa DD
thöû, chæ caàn ño söï haáp thuï cuûa noù vaø döïa vaøo ñöôøng chaåun ñeå tìm giaù trò noàng
ñoä töông öùng vôùi ñoä haáp thuï ño ñöôïc.
Ñeå laäp ñöôøng chuaån, caàn phaûi chuaån bò moät daõy caùc DD chuaån chöùa nhöõng
löôïng khaùc nhau chaát caàn xaùc ñònh. Ñaàu tieân chuaån bò DD chuaån goác chöùa moät
löôïng xaùc ñònh chính xaùc chaát nghieân cöùu. Duøng buret laáy vaøo nhöõng bình ñònh
möùc dung tích 100ml nhöõng theå tích chính xaùc khaùc nhau cuûa DD chuaån ñoù vaø
caùc thuoác thöû töông öùng taïo neân maøu cuûa DD phaân tích. Sau ñoù pha loaõng hoãn
hôïp chöùa trong caùc bình baèng nöôùc caát ñeå ñöa theå tích cuûa DD ñeán vaïch möùc.
Ño maät ñoä quang cuûa caùc DD chuaån ñaõ ñöôïc chuaån bò treân maùy vaø ghi caùc
keát quaû ño ñöôïc thaønh moät baûng.
Thí duï nhö sau:
DD chuaån 1 2 3 4 5
Haøm löôïng nguyeân toá caàn xaùc ñònh,
mg/100ml DD 1 4 6 8 10
Maät ñoä quang 0.1 0.4 0.6 0.8 1.0
Treân cô sôû cuûa caùc keát quaû thu ñöôïc ñeå döïng ñöôøng bieåu dieãn söï phuï thuoäc
maät ñoä quang cuûa DD vaøo noàng ñoä cuûa noù. Ñöôøng ñoù chính laø ñöôøng chuaån
(hình10.1)
Maät ñoä quang hoïc
D = lg I0/I

Noàng ñoä C
Hình 10.1: Söï phuï thuoäc cuûa maät ñoä quang dung dòch vaøo noàng ñoä (ñöôøng
chuaån)
Ñeå veõ ñöôøng chuaån treân giaáy milimet, ngöôøi ta ñaët treân truïc hoaønh caùc giaù
trò noàng ñoä cuûa DD chuaån, treân truïc tung caùc giaù trò maät ñoä quang cuûa chuùng.
Sau ñoù, töø caùc ñieåm treân hai truïc, keû caùc ñöôøng thaúng vuoâng goùc vôùi töøng truïc
roài noái caùc giao ñieåm cuûa chuùng laïi vôùi nhau.

56