You are on page 1of 107

U

1. Lí do ch n tài
Hoá h c – môn khoa h c th c nghi m có nh ng ng d ng vô cùng to l n trong cu c
s ng. Ngành hóa v i bàn tay th n kì c a mình ã t ng b c làm thay i cu c s ng
trong t t c các l nh v c: s n xu t công nghi p, nông nghi p, y h c, ngh
thu t…Nh ng phát minh di u kì c a hoá h c ã thúc y s phát tri n n n v n minh
nhân lo i. Có c nh ng phát minh y là do công s c lao ng mi t mài và sáng t o
c a các nhà khoa h c trên kh p th gi i. tn c ta ang trong th i kì phát tri n,
ngành hóa óng m t vai trò r t quan tr ng trong xây d ng và b o v T Qu c. Do ó,
công tác ào t o nh ng ng i có chuyên môn v hóa gi i là vô cùng c n thi t. làm
c i u ó, c n y m nh vi c ào t o và b i d ng h c sinh gi i hoá h c ngay t
tr ng ph thông. V i mong mu n óng góp ý ki n c a mình v v n này, em quy t
!nh ch n tài: B I D NG H C SINH GI I HÓA H C TR NG THPT.
2. M c ích nghiên c u
Tìm hi u và xây d ng các ph "ng pháp b i d ng h c sinh gi i hoá # tr ng THPT.
3. it ng nghiên c u
Vi c phát hi n và b i d ng h c sinh gi i hóa h c # tr ng THPT.
4. Khách th nghiên c u
Quá trình d y và h c hoá h c # tr ng THPT Vi t Nam.
5. Gi thuy t khoa h c
N ub id ng h c sinh gi i úng h ng và có h th ng thì s$ kh"i g i cho các em
ni m am mê hóa h c và ào t o ra nh ng ng i có n ng l c hoá h c ph c v cho t
n c.
6. Ph ng pháp nghiên c u
c và nghiên c u tài li u,Internet.
Phân tích và t ng h p.
Tìm hi u th c tr ng b i d ng h c sinh gi i hóa h c # tr ng THPT.
Ph ng v n m t s giáo viên ã tham gia b i d ng h c sinh gi i hoá h c # tr ng
THPT.
Trao i ý ki n v i h c sinh và sinh viên tham gia thi h c sinh gi i hoá h c.
7. Nhi m v c a tài
Nghiên c u c" s# lí lu n và th c ti%n v vi c b i d ng h c sinh gi i hóa h c.
Nghiên c u các ph "ng pháp b i d ng h c sinh gi i hóa h c và xu t m t h
th ng bài t p tiêu bi u dùng trong b i d ng h c sinh gi i hóa h c.
8. Ph m vi nghiên c u
Ch "ng trình hóa h c THPT và các thi h c sinh gi i trong n c và qu c t .
Quá trình t ch c, phát hi n và b i d ng h c sinh gi i hóa h c # Vi t Nam.
Ch ng 1
C S LÍ LU N VÀ TH C TI N V B I D NG
H C SINH GI I HÓA H C TR NG THPT

1.1. T M QUAN TR NG C A CÔNG TÁC PHÁT HI N, ÀO T O


NHÂN TÀI VÀ B I D NG H C SINH GI I HÓA H C VI T NAM
• Nhân lo i ang b c t xã h i công nghi p sang xã h i h u công nghi p còn g i
là xã h i thông tin v i n n kinh t tri th c toàn c u hóa. Vi t Nam ta m i b c vào s
nghi p công nghi p hóa và hi n i hóa, ngh a là ph i th c hi n hai cu c cách m ng
cùng m t lúc t n n v n minh nông nghi p ti n lên v n minh công nghi p r i ti n
th&ng n n n v n minh trí tu . Trong công cu c hòa nh p và i m i, chúng ta càng
th y rõ t m quan tr ng c a n n kinh t tri th c. ó là n n kinh t d a vào công ngh
cao, trong ó tri th c ph i thành k n ng, tri th c ph i thành trí l c. Suy r ng ra dân trí
ph i tr# thành nhân l c và 'c bi t nhân tài ph i tr# thành m t b ph n ch t l ng cao
c a nhân l c và c coi nh là u tàu c a oàn tàu nhân l c. ó là h ng t ng quát
nh t c a giáo d c i vào ph c v n n kinh t tri th c.
Trên c" s# xác !nh “ Hi n tài là nguyên khí qu c gia”, ng ta ã ch( ra ph "ng
h ng ph n u ti n hành s nghi p công nghi p hóa, hi n i hóa: ó là kh"i d y và
phát huy n i l c, trên c" s# ó thu hút ngo i l c. N i l c hàng u ph i k n ó là
n i l c c a con ng i Vi t Nam. Vì l$ ó, công tác phát hi n và ào t o nhân tài là m t
trong nh ng qu c sách hàng uc a tn c ta. Nói cách khác, ó chính là th c a
c i n i sinh mà chúng ta ph i luôn quan tâm u t và phát tri n.
• Trong s nghi p xây d ng tn c, s phát tri n n n công nghi p hóa ch t và
nh ng l nh v c có liên quan n ngành hóa òi h i ph i có m t l c l ng cán b gi i
v công ngh hóa h c. i u óc n c chu n b! ngay t b c ph thông. Vi c phát
hi n b i d ng h c sinh gi i hóa h c # trong tr ng trung h c là nh ng b c ban u
"m m m cho nh ng tài n ng hóa h c v sau.
1.2. NH!NG PH"M CH#T VÀ N$NG L C C A M%T H C SINH GI I
HÓA H C
Hi n nay ch a có tài li u c th !nh ngh a nh th nào là m t h c sinh gi i hóa
h c. Chúng tôi xin a ra m t s ý ki n c a các th y giáo ã có kinh nghi m lâu n m
trong vi c gi ng d y, b i d ng h c sinh gi i. T nh ng ý ki n ó, hy v ng s$ góp
ph n làm sáng t quan i m v nh ng n ng l c và ph m ch t c a m t h c sinh gi i
hóa h c. r it ó có h ng i úng n trong vi c phát hi n và b i d ng nh ng
ngôi sao t a sáng trên b u tr i hóa h c c a n c nhà.
• Theo GS.TS nhà giáo nhân dân Nguy%n C nh Toàn [27]: ”H c gi i là ham h c,
ch ng tìm h c, t h c m t cách thông minh sáng t o, bi t g n h c v i hành”.
• Th y Lê V n D)ng ( i h c S Ph m Hu ) cho r*ng [36]: ”M t h c sinh có t
duy hóa h c phát tri n là có n ng l c quan sát t t, có trí nh logic nh y bén, có óc
t #ng t ng linh ho t phong phú, ng i s c s o v i các v n hóa h c và làm vi c
có ph "ng pháp.”
• Phó giáo s Bùi Long Biên ( i h c Bách Khoa Hà N i) cho r*ng [36]: “H c
sinh gi i hóa h c ph i là ng i n m v ng b n ch t hi n t ng hóa h c, n m v ng các
ki n th c c" b n ã c h c, v n d ng t i u các ki n th c ó gi i quy t m t hay
nhi u v n m i (do ch a c h c ho'c ch a th y bao gi ) trong các kì thi a ra”
• PGS.PTS Tr n Thành Hu ( i h c S Ph m Hà N i) thì có ý ki n nh sau [36] :
” N u d a vào k t qu bài thi ánh giá thì bài thi ó ph i h i t các yêu c u sau ây:
Có ki n th c c" b n t t: th hi n n m v ng các khái ni m, các !nh ngh a, các
!nh lu t hay quy lu t ã c quy !nh trong ch "ng trình; không th hi n thi u sót
v công th c, ph "ng trình hóa h c. S i m ph n này chi m 50% toàn bài.
V n d ng s c bén có sáng t o các ki n th c c" b n trên. Ph n này chi m kho ng
40% s i m toàn bài.
Ti p thu ho'c dùng c ngay m t s v n m i n y sinh do thi a ra. S
i m ph n này chi m 6% toàn bài.
Bài làm trình bày s ch +p, rõ ràng. Ph n này chi m 4% toàn bài.
Ngoài nh ng bài thi lí thuy t, h c sinh còn b t g'p các bài thi th c hành. i v i các
bài thi lo i này, yêu c u ng i h c sinh ph i có k n ng th c hành t t, khuy n khích
các tài n ng th c hành nh s khéo léo, có s quan sát hi n t ng t t và gi i thích
c b n ch t các hi n t ng ó”.
• Theo th y V) Anh Tu n (THPT n ng khi u Tr n Phú, H i Phòng) thì n ng khi u
hóa h c bao g m hai m't tích c c ch y u là [27,36]:
Kh n ng t duy toán h c
Kh n ng quan sát, nh n th c và nh n xét các hi n t ng t nhiên, l nh h i và v n
d ng t t các các khái ni m, các !nh lu t hóa h c.
• Theo các tài li u v tâm lí h c và ph "ng pháp d y h c hóa h c [36] thì n ng
khi u hóa h c c th hi n qua nh ng n ng l c và ph m ch t sau:
1. N ng l c ti p thu ki n th c
H c sinh luôn hào h ng trong các ti t h c, nh t là bài m i
Có ý th c t b sung, hoàn thi n nh ng tri th c ã thu c ngay t d ng s" kh#i.
2. N ng l c suy lu n logic
Bi t phân tích s v t và hi n t ng qua các d u hi u 'c tr ng c a chúng.
Bi t thay i góc nhìn khi xem xét m t s v t, hi n t ng.
Bi t cách tìm con ng ng n i n k t lu n c n thi t.
Bi t xét các i u ki n c n thi t t c k t lu n mong mu n.
Bi t xây d ng ph n ví d lo i b m t s mi n tìm ki m vô ích.
Bi t quay l i i m v a xu t phát tìm ng i m i.
3. N ng l c 'c t
Bi t di%n t chính xác i u mình mong mu n
Bi t s, d ng thành th o h th ng kí hi u, các qui c di%n t v n .
Bi t phân bi t thành th o các k n ng c, vi t và nói.
Bi t thu g n các 'c t và tr t t hóa các 'c t dùng khái ni m tr c mô t
cho khái ni m sau.
4. N ng l c lao ng sáng t o
Bi t t h p các y u t , các thao tác thi t k m t dãy ho t ng, nh*m t n
k t qu mong mu n.
5. N ng l c ki m ch ng
Bi t suy xét s úng sai t m t lo t s ki n
Bi t t o ra các t "ng t hay các t "ng ph n kh&ng !nh ho'c bác b m t 'c
tr ng nào ó trong s n ph m mình làm ra.
Bi t ch( ra m t cách ch c ch n các d li u c n ph i ki m nghi m sau khi th c
hi n m t s l n ki m nghi m.
6. N ng l c th c hành
Bi t th c hi n d t khoát m t s ng tác trong khi làm thí nghi m.
Bi t kiên nh-n và kiên trì trong quá trình làm sáng t m t s v n lí thuy t qua
th c nghi m ho'c i nm ts v n lí thuy t m i d a vào th c nghi m.
• Theo tài li u c a H i hóa h c Vi t Nam [18], nh ng ph m ch t và n ng l c quan
tr ng nh t c a m t h c sinh gi i hóa h c ó là:
Có n ng l c t duy t t và sáng t o (bi t phân tích, t ng h p, so sánh, khái quát
cao, có kh n ng s, d ng ph "ng pháp m i: quy n p, di%n d!ch, lo i suy…)
Có ki n th c hóa h c sâu s c, v ng vàng, h th ng (chính là n m v ng b n ch t
hóa h c c a các hi n t ng hóa h c). Bi t v n d ng linh ho t, sáng t o nh ng ki n
th c c" b n ó vào tình hu ng m i.
Có k n ng th c nghi m t t, có n ng l c v ph "ng pháp nghiên c u khoa h c
hóa h c (bi t nêu ra nh ng lí lu n cho nh ng hi n t ng x y ra trong th c t , bi t cách
dùng th c nghi m ki m ch ng l i nh ng lí lu n trên và bi t cách dùng lí thuy t
gi i thích nh ng hi n t ng ã c ki m ch ng).
• Các ý ki n trên ã cho ta cái nhìn t "ng i y v m t h c sinh gi i hóa h c.
Chúng tôi xin úc k t v n này l i nh sau:
N&ng l'c và ph(m ch)t c a m*t h c sinh gi+i hóa h c:
Có lòng say mê h c t p hóa h c cao ; có s nh y c m hóa h c và có kh n ng
t h c, t nghiên c u.
Có n ng l c t duy t t và sáng t o.
N m v ng b n ch t hi n t ng hóa h c, ki n th c c" b n, k n ng th c hành thí
nghi m ng th i v n d ng thông minh sáng t o nh ng ki n th c, k n ng y vào i u
ki n c th .
1.3. HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI,N TRI TH-C HÓA H C CHO
H C SINH
1.3.1. Hình thành và phát tri n tri th c
[19]S hình thành tri th c, k c các tri th c v các ph "ng th c hành ng làm
c" s# cho các k n ng h c t p, là m t quá trình lâu dài.Nó cb t u t vi c thông
báo s" b cho h c sinh nh ng thông tin h c t p hay gi i thi u v i h c sinh nh ng bi n
pháp công tác h c t p, nh ng bi n pháp hoàn thành công tác h c t p và c ti p t c
sau này khi h c sinh áp d ng các tri th c ó vào các gi h c sau.
Trình phát tri n c a tri th c c xác !nh b#i các ch "ng trình h c và c
th c hi n trong các sách giáo khoa và các tài li u tham kh o v ph "ng pháp gi ng d y
b môn. Ch&ng h n, # giai o n u d y môn hóa h c, h c sinh h c t p môn này #
trình các quan ni m v phân t,, nguyên t,. V sau, n l p 10, các em nghiên c u
thành ph n, tính ch t c a các ch t và các hi n t ng hóa h c trên c" s# !nh lu t tu n
hoàn c a D.I.Mendeleev, trên c" s# c u t o nguyên t,, c u trúc tinh th c a các ch t và
các d ng liên k t hóa h c khác nhau. Lên l p 11, các em nghiên c u hóa h c # trình
thuy t i n t, – ion. Và lên l p 12 là thuy t c u t o hóa h c các h p ch t h u c" c a
A.M.Butlerov.
Tri th c c phát tri n nhi u nh t trong tr ng h p xác l p nh ng liên h qua l i
gi a chúng theo nhi u h ng khác nhau:
1. Gi a các tri th c khác nhau thu c cùng m t trình lí thuy t (gi a các khái ni m,
gi a các tài li u h c c) và m i).
2. Gi a các tri th c thu c các trình khác nhau (k c gi a hóa vô c" và hóa h u
c").
3. Gi a các l nh v c tri th c khác nhau (liên h liên b môn gi a hóa h c, toán h c,
v t lí h c, , sinh h c, !a lí, l!ch s,…).Trong th c ti%n gi ng d y, c n tính toán n tính
ch t c a các liên h qua l i ó và ý ngh a c a chúng. Ch&ng h n, h c sinh thu c tri
th c v nh ng tính ch t riêng bi t c a m t s axit nh axit clohi ric và axit sunfuric #
l p 9. Các em c)ng h c cách t l c áp d ng các tri th c này: các em hoàn thành các
ph "ng trình ph n ng trung hòa và ph "ng trình ph n ng gi a các oxit kim lo i v i
các axit nitric và axit photphoric theo cách t "ng t v i các tính ch t ã c phân tích
c a axit clohi ric và axit sunfuric. . các l p trên, các tri th c này c m# r ng và ào
sâu thêm, t c là c phát tri n ti p. H c sinh l p 10 không ch( nghiên c u các tính
ch t chung, mà còn nghiên c u c các tính ch t 'c bi t, các tính ch t oxi hóa c a axit
sunfuric, và h c sinh l p 11 nghiên c u tính ch t c a axit nitric. Nh v y, các em ã
nghiên c u tính ch t các axit # trình m i , c th là trên quan i m c a thuy t i n
li, c a các quan i m i n t,, c a ng hóa h c. . l p 12, c n lôi cu n h c sinh v n
d ng nh ng tri th c v các tính ch t chung c a các axit ã ch c#l pd i
oán tr c tính ch t c a các axit cacboxylic. Khi nghiên c u tính ch t c a axit
cacboxylic # trình lí thuy t cao h"n (trên quan i m thuy t c u t o hóa h c c a h p
ch t h u c", c a nh h #ng qua l i gi a các nguyên t, trong phân t,, trên c" s# các
quan i m i n t, và n ng l ng) có th d-n d t h c sinh n ch/ gi i thích nh ng
khác bi t trong các tính ch t c a các axit axetic và cloaxetic, tiên oán các tính ch t
c a axit acrilic, c a phenol (axit phenic) và c các aminoaxit. C n t o i u ki n h c
sinh v n d ng trong các gi hóa h c nh ng tri th c l nh h i c trong các bu i h c
c a các b môn khác ( ý ngh a c a axit clohi ric trong quá trình tiêu hóa, nh h #ng
tính axit c a t ns nl ng mùa màng c a m t s cây tr ng, s, d ng axit t y g(,
làm m m n c, tích i n acquy, trong quá trình hàn, trong sinh ho t…).
Nh v y, tri th c h c sinh thu l m s" b s$ c phát tri n lên nhi u h"n, và do
ó gây tác d ng phát tri n n t duy h c sinh nhi u h"n n u nh trong quá trình d y
h c, các tri th c ó và c các k n ng h c t p c v n d ng trong nh ng liên h khác
nhau và # trình khác ch không ch( trong nh ng i u ki n gi ng nh lúc hình thành
s" b các tri th c ó. i u này r t quan tr ng trong công tác b i d ng h c sinh gi i
hóa h c. Vì gi i quy t yêu c u thi h c sinh gi i òi h i h c sinh không ch( n m
v ng tri th c mà còn ph i v n d ng thông minh, sáng t o các tri th c y vào các nhi m
v và tình hu ng khác nhau.
Khi hình thành và phát tri n tri th c cho h c sinh c n áp ng các yêu c u sau
[10,31]:
Truy n th y , chính xác theo tiêu chu n ki n th c, k n ng c a ch "ng trình
và sách giáo khoa.
Khai thác nh*m kh c sâu ki n th c tr ng tâm, làm cho h c sinh hi u sâu, nh lâu,
v n d ng t t.
Hình thành v ng ch c các khái ni m, các !nh lu t c" b n c a hóa h c theo hai con
ng: qui n p- suy di%n và hai ho t ng logic: !nh ngh a và phân chia khái ni m.
T p cho h c sinh v n d ng, xem xét v n d i nhi u khía c nh khác nhau, tìm
m i quan h logic gi a các khái ni m.
Khi h c qui lu t, c n l y ví d c th minh h a, c)ng nh v n d ng qui lu t
gi i thích các hi n t ng.
Khái quát hóa, quy lu t hóa các v n ãh c có th v n d ng cho nhi u tr ng
h p.
V n d ng các ki n th c v lí thuy t chung (c u t o ch t, liên k t hóa h c, lí thuy t
v các ph n ng hóa h c) gi i thích tính ch t và ph n ng c a ch t. M't khác, tr c
khi h c các ch t c th ph i n m v ng tính ch t chung c a lo i ho'c nhóm ch t.
V n d ng các tính ch t v ph n ng c a các ch t x, lí tình hu ng c th c
't ra trong các bài t p.
1.3.2. Hình thành và phát tri n k. n&ng h c t/p
1.3.2.1. K n ng gi i các bài t p hóa h c [19,20]
Gi i bài t p là m t mô hình c a t p h p nh ng hành ng trí tu c v n d ng
trong quá trình gi i. Nh ng quan sát qua trình gi i và vi c phân tích các hành ng c a
h c sinh là m t ngu n thông tin v tính ch t c a ho t ng trí tu c a h c sinh, v c"
ch t duy c a h c sinh. M't khác gi i bài t p là m t ph "ng pháp h c t p tích c c, có
các tác d ng l n sau ây:
Làm cho h c sinh hi u sâu h"n các khái ni m ã h c.
M# r ng s hi u bi t m t cách sinh ng, phong phú và không làm n'ng n kh i
l ng ki n th c c a h c sinh.
C ng c ki n th c c) m t cách th ng xuyên, và h th ng hóa các ki n th c ã
h c.
Bài t p hóa h c thúc y th ng xuyên s rèn luy n, các k n ng k x o c n thi t
v hóa h c
T o i u ki n t duy phát tri n. Khi gi i bài t p, h c sinh b t bu c ph i suy lí
ho'c quy n p, ho'c di%n d!ch, ho'c lo i suy.
Chính vì nh ng tác d ng to l n nh v y nên bài t p hóa h c là ph "ng ti n h u
hi u ánh giá, tuy n ch n các h c sinh có n ng l c h c hóa t t trong các kì thi h c
sinh gi i.
1.3.2.2. K n ng ti n hành th c nghi m hóa h c
[20] T m quan tr ng c a thí nghi m th c hành trong gi ng d y hóa h c:
C th hóa ki n th c và c ng c ki n th c.
Rèn luy n k n ng, k x o th c hành.
Giúp h c sinh cách v n d ng ki n th c m t cách cl p gi i thích các hi n
t ng quan sát c.
D y cho h c sinh cách gi i các bài t p th c nghi m.
Góp ph n vào vi c phát tri n t duy c a h c sinh.
T ng c ng h ng thú h c t p c a các em i v i b môn hóa h c.
Trong các kì thi h c sinh gi i hóa h c # n c ta thi u ph n th c hành thí nghi m là
ch a ki m tra toàn di n c kh n ng h c t p hóa h c c a h c sinh. Tuy nhiên, mu n
hình thành và phát tri n k n ng th c hành c n ph i có th i gian. i u ó c n s quan
tâm c a nhà tr ng và tâm huy t c a giáo viên trong quá trình gi ng d y nói chung và
b id ng h c sinh gi i nói riêng.
1.4. PH NG PHÁP D Y H C HÓA H C
1.4.1. Các thao tác t duy quan tr ng nh)t trong hóa h c
1.4.1.1. So sánh [19, tr.25]
So sánh là m t công tác h c t p và là m t thao tác t duy mà trong quá trình ti n
hành nó, ho t ng trí tu c a h c sinh h ng vào:
V ch rõ nh ng d u hi u d a vào ó có th i chi u hay i l p các hi n t ng,
các ch t hay các it ng ã cho khác .
Xác l p s t "ng ng hay khác bi t gi a chúng .
Khái quát hóa các k t qu so sánh d i d ng m t k t lu n .
Trong ho t ng t duy c a h c sinh thì so sánh gi vai trò tích c c quan tr ng. B#i
vi c nh n th c b n ch t c a s v t hi n t ng không th có c n u không tìm ra s
gi ng và khác c a các s v t hi n t ng.
Ví d : Mu i amoni và mu i kim lo i ki m gi ng và khác nhau c" b n # nh ng i m
nào? Nêu ra m t vài ví d c th .
1.4.1.2. Khái quát hóa [19, tr.47]
Khái quát hóa là m t trong nh ng thao tác t duy và h c t p quan tr ng nh t mà
trong quá trình ti n hành, ho t ng trí tu c a h c sinh h ng vào:
V ch rõ nh ng m't chung và b n ch t c a các s v t hay hi n t ng c n nghiên
c u.
Xác l p gi a chúng nh ng m i liên h và quan h m i.
Trên c" s# ó, xây d ng nh ng nguyên lí t ng quát m i.
Khái quát hóa ch&ng nh ng có th d i d ng k t lu n hay !nh ngh a khái ni m, mà
còn có th d i d ng gi i thích, ch ng minh. C n quan tâm làm th nào cho các phán
oán c a h c sinh có c n c v ng vàng, nh t quán và có quan h qua l i v i nhau. T
duy khái quát hóa là ho t ng t duy có ch t l ng cao, sau này khi h c # c p h c
cao, t duy này s$ c huy ng m t cách m nh m$ vì nó chính là t duy lí lu n khoa
h c.
Ví d : Nêu nguyên t c chung i u ch r u b c I thành r u b c II, r u b c II
thành r u b c III. Nêu ví d minh h a.
1.4.1.3. Tr u t ng hóa [19, tr.39]
Tr u t ng hóa là thao tác t duy mà khi ti n hành nó, ho t ng trí tu c a h c
sinh h ng vào:
V ch rõ nh ng d u hi u 'c tr ng, nh ng tính ch t và quan h chung c a các
ch t, các hi n t ng hay các it ng khác ang nghiên c u lúc ó.
Tách bi t nh ng d u hi u riêng bi t hay d u hi u b n ch t ra kh i t p h p nh ng
d u hi u chung và tr u t ng hóa chúng th m trong óc.
Trên c" s# tr u t ng hóa ó, hình thành nh ng khái quát hóa t "ng ng.
Sau ó c th hóa các khái quát hóa v a xây d ng b*ng nh ng ví d m i
1.4.2. Ph ng pháp d y h c [20, tr.124]
Ph "ng pháp d y h c là cách th c, con ng ho t ng c a th y và ho t ng c a
trò d i s ch( o c a th y, nh*m làm cho trò n m v ng ki n th c, k n ng và k x o,
phát tri n n ng l c nh n th c, hình thành th gi i quan khoa h c và nhân sinh quan
c ng s n ch ngh a.
1.4.3. Yêu c0u chung i v1i ph ng pháp d y h c hóa h c [20, tr.131,132]
Ph "ng pháp d y h c hóa h c có ch t l ng cao ph i m b o nh ng yêu c u sau
ây:
B o m tính khoa h c và tính ng cao, ngh a là b o m truy n th cho h c
sinh nh ng ki n th c c" b n, tinh gi n, v ng ch c, chính xác khoa h c, g n ch't v i
th c ti%n sinh ng và có n i dung t t #ng sâu s c.
B o m cung c p cho h c sinh ti m l c phát tri n toàn di n. Nói cách khác
ph "ng pháp d y h c t t ph i m b o cho h c sinh v n d ng thành th o lí thuy t vào
th c hành, vào nh ng ho t ng th c ti%n; trên c" s# ó giúp phát huy t duy logic, trí
thông minh, kh n ng suy ngh và làm vi c t l p sáng t o c a h c sinh. Mu n th
ph "ng pháp d y h c ph i linh ho t, sáng t o, phong phú, ph i luôn luôn c c i ti n
i m i.
Ph i phù h p và th hi n c 'c i m c a ph "ng pháp nghiên c u khoa h c
'c tr ng c a khoa h c hóa h c. Ví d : hóa h c là m t khoa h c không th phát tri n
c n u không có quan sát, thí nghi m, n u không có quá trình t duy quy n p ( t t
nhiên ph i k t h p v i di%n d!ch). Vì v y trong khi d y môn hóa h c # nhà tr ng nh t
thi t ph i t n d ng quan sát, thí nghi m h c t p.
B o m truy n th cho h c sinh – theo nh ng quy t c s ph m tiên ti n - m t
kh i l ng ki n th c nh t !nh trong m t th i gian h n ch v i ch t l ng cao nh t.
1.5. CÁC KÌ THI H C SINH GI I HÓA H C VI T NAM VÀ QU2C T3
1.5.1. Ý ngh.a c a các kì thi h c sinh gi+i
Theo [20, tr.394], thi h c sinh gi i hóa h c có ý ngh a l n:
Khuy n khích vi c h c t p hóa h c v ng ch c sâu r ng, h c m t cách thông minh
sáng t o và rèn luy n thành th o k n ng k x o.
L a ch n c h c sinh có kh n ng 'c bi t v hóa h c.
Thúc y, khuy n khích ng viên phong trào gi ng d y hóa h c, ch m lo n các
h c sinh có n ng khi u, nâng cao ch t l ng d y và h c.
Cung c p nh ng s li u c n thi t ánh giá ch t l ng kh n ng t duy v.v…
cho các tài nghiên c u v h c sinh trong t ng giai o n.
1.5.2. M4t h n ch c a các kì thi h c sinh gi+i 5 Vi t nam
Bên c nh nh ng u i m, các kì thi h c sinh gi i nói chung và kì thi h c sinh gi i
hóa h c nói riêng c)ng có nh ng khuy t i m nh t !nh:
u t quá t n kém nh ng hi u qu không cao.
. nhi u tr ng vì quá u t vào luy n h c sinh gi i mà xem nh+ nh ng môn h c
còn l i d-n n tình tr ng h c sinh h c l ch.
Ví d nh # tr ng THPT chuyên Lê H ng Phong TP.HCM ã t ng có h c sinh t
gi i qu c gia nh ng l i r t kì thi t t nghi p do quay bài.
Còn n'ng v m't thành tích, ch a chú tr ng n ch t l ng.
N y sinh m t s tiêu c c trong công tác coi thi, ch m thi. Ví d nh # kì thi HSG
qu c n m 2005 môn tin h c # t(nh Thái Bình có 7 bài thi gi ng nhau n t ng chi ti t.
1.5.3. Các kì thi h c sinh gi+i hóa h c 5 Vi t Nam
1.5.3.1. H c sinh gi i hóa h c c p t nh, thành ph
c t ch c r ng rãi # h u h t các t(nh, thành trong n c. ây c)ng là kì thi nh*m
m c ích tuy n ch n nh ng h c sinh u tú, có n ng khi u 'c bi t v hóa h c c a t(nh,
thành d thi h c sinh gi i qu c gia h*ng n m. Các t(nh th ng t ch c i tuy n
qua các kì thi t c p tr ng lên t(nh. . c p tr ng ch n i tuy n do tr ng ra ..
c p t(nh, S# Giáo d c – ào t o ra . Th ng các tr ng ch n s h c sinh gi i môn
hóa, c)ng nh các môn khác t các l p u c p và b i d ng d n ch n l a h c sinh
cho các kì thi h c sinh gi i t(nh l p 10, 11,12. T(nh t ch c thi toàn t(nh v i hai hình
th c: M t là thi chung cho t t c các tr ng theo m t chung ch n gi i nh t, nhì,
ba cá nhân và ng i. Hai là thi riêng cho các l p chuyên. H u h t các t(nh ch n thi
h c sinh gi i qu c gia l y trong các l p chuyên. Sau khi có i tuy n c a t(nh, S# Giáo
d c– ào t o t ch c b i d ng riêng cho i tuy n b*ng m t ch "ng trình t ch n
nh*m nâng cao và m# r ng ki n th c chu n b! thi qu c gia.
1.5.3.2. Olympic hóa h c 30-4 khu v c phía Nam
Kì thi Olympic truy n th ng 30-4 dành cho h c sinh l p 10 và 11 c t ch c
h*ng n m theo sáng ki n c a tr ng THPT chuyên Lê H ng Phong và S# Giáo d c –
ào t o TP.HCM, b t u t n m 1995 (l n th I) n nay n m 2006 là l n th XII.
Kì thi c t ch c nh*m m c ích:
Phát hi n và ng viên phong trào h c t p rèn luy n c a h c sinh n ng khi u l p
10 và 11 các t(nh phía Nam chu n b! i ng) d thi h c sinh gi i qu c gia hóa h c
h*ng n m.
Trao i kinh nghi m v b i d ng h c sinh gi i hóa h c gi a giáo viên các
tr ng có h c sinh tham gia d thi.
T o i u ki n các h c sinh gi i hóa # các t(nh thành giao l u, làm quen v i
hình th c thi Olympic khu v c và trao i l-n nhau v kinh nghi m h c t p hóa h c.
it ng d thi: h c sinh l p 10 và 11THPT, m/i i t i a 3 h c sinh/ kh i.
Quy cách ra : m/i t(nh có i tuy n tham d s$ ngh! m t thi g m 6 câu theo
n i dung cho tr c, kèm theo là áp án và thang i m chi ti t cho t ng câu.( 6 câu x 5
di m = 30 i m). thi chính th c s$ bao g m 4 n 6 câu h i rút t các thi c,,
trong ó luôn có 1 câu c a tr ng ng cai.
1.5.3.3. H c sinh gi i qu c gia hóa h c
.n c ta, n m 1993, l n u tiên khoa Hóa h c tr ng i h c S ph m Hà N i 1
ng ra t ch c kì thi h c sinh gi i v i s tham gia c a nhi u t(nh, thành ph và t
n m 1994 h*ng n m B Giáo d c và ào t o u t ch c thi h c sinh gi i toàn qu c v
môn hóa h c. ây là kì thi v hóa h c có quy mô l n nh t trên ph m vi c n c. M c
ích l a ch n nh ng h c sinh có kh n ng xu t s c nh t v hóa h c ng th i chu n b!
i tuy n cho kì thi Olympic hóa h c qu c t . Kì thi này cho dành riêng cho kh i l p
12, tuy r*ng n i dung thi v-n dàn tr i c ba kh i và thêm m t s n i dung nâng cao
thu c ch "ng trình i h c. . m t s t(nh h c sinh kh i l p 10 hay 11 c)ng có th
tham d kì thi này n u kh n ng, và ta g i ó là thi v t c p. Các h c sinh o t gi i
có s i m cao c tri u t p vào i d tuy n Olympic hóa h c qu c t t i Hà N i.
Sau quá trình b i d ng, ôn luy n các h c sinh l i tr i qua m t kì thi tuy n ch n n a
và cu i cùng ch n l a ra i tuy n chính th c thi Olympic hóa h c qu c t g m 4
thành viên.
1.5.4. Olimpic hóa h c qu c t IChO
Vài nét hình thành và phát tri n thi Olympic hóa h c qu c t [17,37,40]
“ Olympic” là m t t qu c t thông d ng, g n nh ng ngh a v i “ thi tài”. Tr c
công nguyên n m 776, m t cuôc h i th o thi tài k thu t c t ch c t i Olympic, n"i
có xây d ng n th th n “G t” thu c mi n nam Hi L p. Trong th i gian t ch c thi
tài, các th n thánh toàn Hi L p u ng ng chi n. K0 th ng c i vòng hoa k t b#i
các lá cây oliu, có l$ vì v y mà cành oliu t ó ãt ng tr ng cho ý ngh a Hòa Bình.
k( ni m sáng ki n l!ch s, này c a nhân lo i, ngày nay ng i ta g i các cu c ua tài
l n có tính ch t toàn c u là Olympic ( thi, th thao v.v…). Olympic không ch( h n ch
trong thi tài th d c th thao mà còn thi tài trí tu . T c Hi L p, ngoài thi tài v th l c
nh : ch y, ném a, ua ng a v.v…còn có thi tài v ngh thu t, thi ca, sân kh u, âm
nh c…
Olympic hóa h c u tiên phát sinh # ông Âu. Nh ng n m 50 c a th k( 20, # các
n c ông Âu có các cu c thi hóa h c là m t ho t ng ngo i khóa c a các h c sinh
trung h c, v sau phát tri n thành cu c thi hóa h c toàn qu c và g i là Olympic hóa
h c toàn qu c. L y Ba Lan làm ví d , ng i kh#i x ng Olympic hóa h c là th y cô
giáo d y hóa h c c a tr ng n trung h c và m t h c sinh là ch t!ch h i hóa h c m
nhi m m t ho t ng ngo i khóa cho h c sinh c a tr ng này. Ngày 3 tháng 3 n m
1952 hai ng i (n ) biên so n ch "ng trình và quy ch Olympic hóa h c trình lên B
giáo d c và Vi n khoa h c Ba Lan. Cùng m t lúc, khoa hóa tr ng i h c Vac-sa-va
cùng trình lên B Giáo d c ki n ngh! t ch c Olympic hóa h c, và tháng 6 n m 1954
trình lên các v n ki n g m các b c thi c,, các thi và các quy ch thi. Trong n m
h c 1953 – 1954, t ch c thí i m Olympic hóa h c, ng i t ch c là các nhà nghiên
c u, gi ng d y có b n tr ng tham gia, k t qu thi r t m1 mãn.
Ngày 16 tháng 12 n m 1954 B giáo d c Ba Lan ng ra thành l p y ban Olympic
hóa h c, ti p ó l p ti p b y y ban khu v c. Quá trình di%n bi n này có th th y
Olympic hóa h c b t u là do dân gian kh#i x ng và nhanh chóng c chính ph
coi tr ng và ng ra t ch c hình thành. H i hóa h c Ba Lan ngay t u ã có m t
h ng thú khá m nh i v i Olympic hóa h c nh ng không có n ng l c m "ng.
Cu c thi Olympic hóa h c u tiên c a Ba Lan do B giáo d c và Vi n khoa h c
Ba Lan ng t ch c t i cung thanh niên Ba Lan.Các n c lân c n Ba Lan nh Ti p
Kh c và Hunggari c)ng có nh ng ho t ng ngo i khoá t "ng t cho h c sinh trung
h c.
Ngày 1968 ch t!ch Olympic hóa h c n c Ti p Kh c là giáo s J.Lauschmann g,i
công hàm cho hai t ch c t "ng t c a Ba Lan và Hunggari ki n ngh! t ch c Olympic
hóa h c qu c t ( International Chemistry Olympiad, vi t t t là IChO). Cùng n m ó,
ngày 15 tháng 5, i bi u ba n c nhóm h p trù b! Olympic hóa h c th gi i t i thành
ph Moravska Ostrova Ti p Kh c. T i hôi ngh! ã ra 6 i u kho n và quy t c chung
v thi Olympic hóa h c qu c t .
T ngày 18 n 21 tháng 6 n m 1968, ba n c Ba Lan, Hunggari và Ti p Kh c,
m/i n c c, 6 h c sinh ( t ng s 18 h c sinh) t i Praha và Bratislava – Ti p Kh c d
thi hóa h c. ó là kì thi Olympic hóa h c qu c t l n th nh t, IChO -1. T ó m# u
cho k( nguyên Olympic hóa h c qu c t .
Olympic hóa h c qu c t là kì thi dành cho các cá nhân, không ph i kì thi t p th .
Kì thi ã thúc y tình b n và s h p tác gi a các h c sinh, th t ch't m i liên h gi a
các nhà khoa h c tr0 tu i, t o i u ki n trao i kinh nghi m giáo d c và khoa h c
gi a các qu c gia. Ban t ch c c a kì thi là B Giáo d c c a n c ng cai.
IChO t lúc ra i ã c các nhà gi ng d y hóa h c và h c sinh trung h c th
gi i yêu thích. T 1968 n n m nay ( tr 1971 do không có i n nên không t ch c)
u t ch c m/i n m m t l n. Quy !nh tham d m/i n c g m 4 h c sinh và 2 h ng
d-n viên. Olympic hóa h c th gi i l n u tiên t ch c t i m t n c Châu Á ó là
Trung Qu c vào n m 1995.
L n u tiên Vi t Nam c, i tuy n tham d kì thi Olympic qu c t v hóa h c là
vào n m 1996, l n th 28 t i Liên bang Nga. . các l n d thi chúng ta u t c
nh ng k t qu áng ph n kh#i. . các kì thi Olympic l n th 33 và 35 i tuy n Vi t
Nam u có h c sinh t huy ch "ng vàng. ây là thành tích áng t hào c a h c sinh
Vi t Nam trên tr ng qu c t .
1.6. THI H C SINH GI I HÓA H C VI T NAM VÀ QU2C T3
tìm hi u 'c i m các thi h c sinh gi i hóa h c trong n c và qu c t , chúng
tôi ã ti n hành phân tích các thi và tham kh o ý ki n các th y cô sau ây: Th y Lê
Thanh Liêm, t tr #ng t hóa hóa tr ng THPT chuyên ban Ngô Quy n, Biên Hòa,
ng Nai, Th y Nguy%n Ng c H ng , gi ng viên khoa hóa tr ng i h c S ph m
TP.HCM, Th y Nguy%n ng, giáo viên hóa tr ng THPT Lê ôn, TP.HCM; Cô
Huy n Ch "ng, t tr #ng t hóa tr ng THPT Lê Quý ôn, TP.HCM; Cô Tr n Tuy t
Nhung, giáo viên hóa tr ng THPT chuyên L "ng Th Vinh, Biên Hòa, ng Nai; Cô
Nguy%n th! Ph "ng Dung, giáo viên hóa tr ng THPT L "ng Ng c Quy n, Thái
Nguyên.
1.6.1. 4c i m thi h c sinh gi+i hóa h c 5 Vi t Nam
1.6.1.1. thi h c sinh gi i c p t nh, thành ph
a. N i dung
• Hóa i c "ng
C u t o nguyên t,, liên k t hóa h c; v n d ng t v! trí suy c u t o, tính ch t và
ng c l i, c u hình electron c a nguyên t,, c a ion, c u t o h t nhân, s lai hóa, liên
k t σ, liên k t π, liên k t cho nh n, n ng l ng liên k t nh h #ng t i hi u ng nhi t
c a ph n ng.
Ph n ng oxi hóa kh,: !nh ngh a, cách cân b*ng, cách nh n ra, vai trò t ng ch t
trong ph n ng, chi u ph n ng oxi hóa kh, trong dung d!ch.
N ng dung d!ch: C%, CM ( phân t,, ion), quan h gi a hai lo i n ng ,v n
d ng trong vi c gi i bài toán hóa h c.
!nh lu t Avoga ro: gi i bài t p # i u ki n tiêu chu n và i u ki n thí nghi m;
quan h gi a th tích và áp su t c a ch t khí trong m t bình kín; xác !nh công th c
c a các ch t.
Cân b*ng hóa h c và các v n d ng quan tr ng.
S i n li, ch t i n li, ch t i n li, m nh, y u, trung bình ( i n li α), tích s
tan và các v n d ng quan tr ng, axit – baz" và các ph n ng axit – baz" ( theo quan
ni m m i), tính ch t c a dung d!ch mu i( s thu2 phân c a mu i), ph "ng trình ion
y , thu g n; chi u c a ph n ng trao i trong dung d!ch, ph n ng c a dung d!ch
amoniac v i dung d!ch mu i t o ph c, s i n phân: hi n t ng, gi i bài toán i n
phân.
Hi u ng nhi t c a ph n ng.
Nh ng nguyên lí khoa h c c a n n s n xu t hóa h c.
• Hóa vô c"
Kim lo i, c u t o, tính ch t c" b n, i sâu vào m t s "n và h p ch t c a kim
lo i ki m, nhôm, s t, c'p oxi hóa kh, và dãy i n hóa.
Nguyên t c và các ph "ng pháp i u ch kim lo i, các h p ch t có kim lo i.
• Hóa h u c"
Tính ch t hóa h c c a hi rocacbon, r u, an ehit, axit.
Quy t c th , quy t c c ng, ph n ng tách, ph n ng c ng.
Các ph "ng pháp i u ch , t ng h p các ch t h u c".
Nh n bi t các ch t vô c", h u c".
Tách các ch t ra kh i h/n h p.
Các lo i ph n ng hóa h c: phân tích, hóa h p, th , thu2 phân, cháy, trùng h p,
trùng ng ng, ph n ng axit – baz", oxi hoá – kh,, este hóa, hi ro hóa, nitrô hóa…
Lí thuy t h u c": thuy t c u t o hóa h c, tên g i, c" ch ph n ng th , c ng, tách.
Hi u ng I, C trong h p ch t h u c", c" ch SE, AE, SN, AM và các y u t nh
h #ng: nh h #ng qua l i gi a các nguyên t, trong phân t,; ng &ng, ng phân.
• Nh ng th thu t dùng trong hóa h c, ph "ng pháp gi i toán hóa h c
B t &ng th c, b t ph "ng trình.
M trung bình, s nguyên t, C trung bình, s nguyên t, H trung bình.
Ph "ng pháp ghép n s .
Ph "ng pháp tách công th c.
Ph "ng pháp gi thi t t m.
Ph "ng pháp t ng gi m kh i l ng.
Ph "ng pháp b o toàn kh i l ng, b o toàn electron.
Ph "ng pháp th!…
b. Nh n xét
• thi h c sinh gi i các t(nh ã t p trung vào nh ng ki n th c c" b n và nh ng
ki n th c khó c a ch "ng trình.
• Tuy nhiên, các ch a th a áng v các v n sau:
G n li n v i th c nghi m còn ít và y u: # h u h t các r t ít ho'c không có
nh ng thí nghi m, th c nghi m.
Còn ít ho'c không g n li n v i các v n công ngh , môi tr ng, kinh t xã h i.
. nhi u còn quan tâm nhi u n gi i toán.
• ây c)ng là nh ng v n c n gi i quy t # vi c c i ti n ch "ng trình, n i dung,
ph "ng pháp d y h c c v lí thuy t, thí nghi m, th c hành, u t xây d ng c" s# v t
ch t, ti n t i có thi h c sinh gi i th c hành, s, d ng vi tính.
1.6.1.2. thi Olympic hóa h c 30-4 khu v c phía Nam
a. N i dung
Theo d th o ch "ng trình chuyên c a B Giáo d c và ào t o
1. L p 10
• Hoá i c "ng
Nguyên t,: C u t o, h t nhân, ng v!, v nguyên t,, qui t c Klechkowski và qui
t c Hund.
Liên k t hóa h c: Liên k t ion. Liên k t c ng hóa tr!. Liên k t cho nh n. Liên k t
hi ro. L c hút Van der Waals (s" l c)
Hoá h c l ng t,: Khái ni m v b n s l ng t,. Obitan nguyên t, và phân t,.
Obitan lai hóa. Liên k t c ng hóa tr! theo thuy t l ng t,, liên k t σ và liên k t π.
!nh lu t tu n hoàn.
Ph n ng hóa h c: !nh ngh a. Hi u ng nhi t c a ph n ng. Ph n ng thu n
ngh!ch và d i m c cân b*ng. Ph n ng trao i ion. Ph n ng oxi hóa kh,. H*ng s
cân b*ng, h*ng s i n li, i n li.
H/n h p: !nh ngh a. Phân t, kh i và t( kh i c a m t h/n h p.
Dung d!ch và n ng : n ng %, mol/l. Pha, tr n dung d!ch.
• Hóa vô c"
Nhóm VII A: halogen và các h p ch t quan tr ng.
2. L p 11
Ngoài các n i dung gi ng nh l p 10, l p 11 còn có nh ng n i dung sau:
• Hóa i c "ng
Ph n ng hóa h c: pH, tích s tan.
• Hóa vô c"
Kh o sát các nhómVIIA, VIA, VA
• Hóa h u c"
Phân tích các nguyên t !nh tính và !nh l ng. C u t o hóa h c, thuy t c" h c
l ng t, trong hi rocacbon. Kh o sát: ankan, anken, anka ien, ankin.
b. Nh n xét
thi th ng g m 4 n 6 câu. So v i thi h c sinh gi i qu c gia thì thi
Olympic 30 - 4 ng n và d% h"n.
N i dung c a các thi bám sát ch "ng trình chuyên nên h c sinh thu c kh i
chuyên có u th h"n.
1.6.1.3. thi h c sinh gi i qu c gia
a. N i dung
T ng h p các thi h c sinh gi i qu c gia t n m 1993 n n m 2006
• Hóa i c "ng
C u t o nguyên t,.
C u t o phân t, và liên k t hóa h c.
Nhi t ng hóa h c.
ng hóa h c.
Dung d!ch và dung d!ch i n li.
Ph n ng oxi hóa kh,.
i n hóa: Pin i n, i n phân
• Hóa vô c"
Ph n ng c a các ch t vô c"
Nh n bi t các ch t vô c"
Tách ch t và i u ch
• Hóa h u c"
Hóa l p th ch t h u c"
C u trúc và tính ch t v t lí
Ph n ng h u c" và c" ch ph n ng
Xác !nh c u t o h p ch t h u c" ( t tính ch t)
T ng h p h u c" ( s" )
b. Nh n xét
thi h c sinh gi i qu c gia có hai ph n: i c "ng- vô c" và h u c". M/i ph n
có 5 n 7 câu h i bao quát toàn b n i dung hóa h c ph thông và có thêm m t s n i
dung # i h c.
N i dung thi h c sinh gi i qu c gia c nhi u giáo viên ánh giá là hay, khó,
phong phú, có th tuy n ch n c h c sinh gi i có n ng l c v hóa h c.
K t n m u tiên t ch c là 1993 cho n nay, các thi c ra v i m c
ngày càng khó và g n ây có h"i h ng c a kì thi Olympic hóa h c qu c t . làm t t
bài thi òi h i h c sinh ph i có ki n th c th t v ng vàng, ng th i c n có t duy nh y
bén, linh ho t, sáng t o.
Tuy nhiên, kì thi h c sinh gi i qu c gia v-n ch a có ph n thi th c hành. ây là
m t m't còn h n ch và hy v ng trong m t t "ng lai không xa i u này s$ c kh c
ph c.
1.6.2. thi h c sinh gi+i hóa h c qu c t IChO
1.6.2.1. N i dung
T ng h p các thi h c sinh gi i hóa h c qu c t t n m 1996 n n m 2005
• Hóa i c "ng
Phóng x và h t nhân
C u t o phân t, và liên k t hóa h c
Nhi t ng hóa h c
ng hóa h c
Dung d!ch và dung d!ch i n li
Ph n ng oxi hóa kh, và i n hóa
Tinh th
Quang ph
• Hóa vô c"
Ph n ng c a các ch t vô c"
Ph c ch t vô c"
• Hóa h u c" và sinh hóa
Hóa l p th
Xác !nh c u trúc d a vào tính ch t ho'c quang ph
T ng h p ch t h u c"
1.6.2.2. Nh n xét
Có c ph n lí thuy t và th c hành nên có th ánh giá toàn di n c v ki n th c và
k n ng th c hành c a h c sinh.
Câu h i d ng tr c nghi m chi m t 30% - 70%.
Câu h i t lu n th ng dài, trong ó tr c h t là gi i thi u l!ch s,, quá trình hình
thành hay 'c i m v n c n h i ho'c công d ng, tính ch t c a ch t c n h i…Sau ó
là các câu h i v các khía c nh khác nhau c a cùng m t v n . Ví d nh khi cho m t
bài toán h u c" thì s$ là các câu h i v ng phân l p th , ng &ng, tính ch t v t lí,
công th c c u t o, danh pháp, t ng h p…Nh v y có th ki m tra bao quát toàn di n
v n .
thi mang tính th c t cao, g n v i nh ng v n khoa h c, công ngh , i
s ng ( y h c, kh o c h c, phóng x , môi tr ng, sinh hóa…).
Nh ng thi nh th này u là k t qu các công trình nghiên c u có th c trên
th gi i. Nó cho th y hóa h c g n g)i thi t th c v i cu c s ng. ng th i cung c p cho
h c sinh s hi u bi t v các v n khoa h c, công ngh và i s ng trong có s óng
góp r t l n c a hóa h c. Dù h c sinh không làm c bài nh ng c)ng thu cr t
nhi u tri th c.
Ki n th c trong các thi r t r ng và sâu. Có nh ng v n mà # n c ta ch( khi
lên ih cm i c h c nh ph c ch t vô c", quang ph .
Ch ng 2
NG PHÁP B I D NG H C SINH GI I HÓA H C
TR NG THPT

2.1. NH!NG K6 N$NG GIÁO VIÊN C N CÓ , B I D NG


H C SINH GI I HÓA H C HI U QU7
Ngoài các k n ng m t ng i giáo viên c n ph i có nh k n ng v trình bày, di%n
t, so n giáo án, s, d ng thành th o các ph "ng ti n d y h c …, trong b i d ng h c
sinh gi i hóa h c c n chú tr ng n các k n ng sau ây:
2.1.1. K. n&ng xây d'ng ngân hàng bài t/p và so n th o chuyên
2.1.1.1. Xây d ng ngân hàng bài t p
• Ngân hàng bài t p: kho l u tr các h th ng bài t p theo ch .
H th ng bài t p ph c v cho b i d ng h c sinh gi i ph i dáp ng c các yêu c u :
Phù h p và áp ng n i dung thi h c sinh gi i hóa h c t ng c p ( tr ng, t(nh,
thành ph , qu c gia, qu c t ).
Phát huy c trí thông minh, óc sáng t o, tích tích c c ch ng c a ng i h c.
Rèn luy n t duy (óc phân tích, t ng h p, so sánh, khái quát hóa, tr u t ng
hóa…).
Kích thích s ham h c, say mê tìm tòi c a h c sinh i v i môn hóa.
• So n th o bài t p: có ba cách
Giáo viên t 't ra bài t p.
S u t m các d ng bài t p t các ngu n khác nhau.
Cách ph bi n nh t là k t h p s u t m và bi n i bài t p cho phù h p v i m c
ích c a ng i so n (xem m c 2.4.2.4).
• Phân lo i bài t p
Tùy theo m c ích c a ng i so n, có th phân lo i theo các cách sau:
a. Phân lo i d a theo các thi
thi h c sinh gi i các t(nh: l p 10, 11,12
thi Olimpic hóa h c 30 -4 các t(nh phía Nam
thi h c sinh gi i qu c gia
thi Olimpic hóa h c qu c t
b. Phân lo i d a vào n i dung toán h c c a bài t p
Bài t p !nh tính (không có tính toán)
Bài t p !nh l ng (có tính toán)
c. Phân lo i d a vào n i dung hóa h c c a bài t p
Bài t p hóa i c "ng
+ Bài t p v ch t khí
+ Bài t p v dung d!ch
+ Bài t p v i n phân …
Bài t p hóa vô c"
+ Bài t p v các kim lo i
+ Bài t p v các phi kim
+ Bài t p v các lo i h p ch t oxit, axit, baz", mu i, …
Bài t p hóa h u c"
+ Bài t p v hydrocacbon
+ Bài t p v r u, phenol, amin
+ Bài t p v andehyt, axit cacboxylic, este, …
d. D a vào nhi m v và yêu c u c a bài t p
Bài t p t ng h p, i u ch
Bài t p nh n bi t, tinh ch , tách r i
Bài t p xác !nh công th c c u t o
Bài t p tìm nguyên t ch a bi t…
e. D a vào kh i l ng ki n th c, m c "n gi n hay ph c t p c a bài t p
Bài t p d ng c" b n
Bài t p t ng h p
f. D a vào cách th c ti n hành ki m tra
Bài t p tr c nghi m
Bài t p t lu n
g. D a vào ph "ng pháp gi i bài t p
Bài t p tính theo công th c và ph "ng trình
Bài t p bi n lu n
Bài t p dùng các giá tr! trung bình
+ Kh i l ng mol trung bình
+ Hóa tr! trung bình
+ S nguyên t, C, H, … trung bình
+ S liên k t π trung bình
+ G c hydrocacbon trung bình
+ S nhóm ch c trung bình, …
Bài t p s, d ng các !nh lu t b o toàn
+ Ph "ng pháp b o toàn kh i l ng
+ Ph "ng pháp t ng gi m kh i l ng
+ Ph "ng pháp b o toàn electron
+ Ph "ng pháp b o toàn nguyên t
+ Ph "ng pháp b o toàn i n tích
Bài t p s, d ng các ph "ng pháp khác nh
+ Ph "ng pháp ghép n s
+ Ph "ng pháp t ch n l ng ch t
+ Ph "ng pháp t h p cân b*ng…
• C p nh t bài t p m i, s u t m cách gi i hay
Liên t c s u t m và c p nh t nh ng tài li u m i nh t v các l nh v c có liên quan
n hóa h c, v các ch t hóa h c c s, d ng cho i s ng c a con ng i và phát
tri n công nghi p, nông nghi p. C p nh t nh ng thi v hóa h c trong n c và qu c
t ; các báo cáo khoa h c v hóa h c, các tài li u nghiên c u v lý lu n i m i ph "ng
pháp gi ng d y.
T th c t b i d ng h c sinh gi i: các cách gi i hay, l , ng n g n c a h c sinh
u vi t h"n cách gi i c) c)ng nên a vào ngân hàng ph c v cho l n b i d ng
sau.
H c t p t b n bè ng nghi p.
2.1.1.2. So n th o m t chuyên
• Chuyên : bài gi ng i sâu v m t v n c a b môn bao g m lí thuy t và h
th ng bài t p g n li n v i c" s# lí thuy t ó.
Thông th ng ki n th c trong ch "ng trình không ph c v cho vi c b i d ng
h c sinh gi i. Vì v y m# r ng ki n th c và i sâu vào ki n th c tr ng tâm, giáo viên
ph i so n th o các chuyên ph c v cho công tác b i d ng.
Ví d m t s chuyên trong b i d ng h c sinh gi i hóa h c:
Chuyên tích s tan.
Chuyên hóa l p th h u c".
Chuyên v d oán và ánh giá ph n ng trong dung d!ch các ch t i n li...
• Các b c so n th o m t chuyên
a. Xây d ng c" s# lí thuy t v n i dung c a chuyên
Nêu lên nh ng v n lí thuy t c" b n, tr ng tâm xoay quanh n i dung chuyên .
i sâu vào nh ng ph n lí thuy t khó, ph c t p, có tác d ng rèn luy n t duy và có
nhi u v n d ng trong các thi h c sinh gi i.
D a trên c" s# lí thuy t, h th ng hóa cách gi i các d ng bài t p khác nhau.
Các ki n th c này có th l y t các tài li u nâng cao và m# r ng ki n th c hóa
h c, các tài li u tham kh o ho'c các tài li u # i h c.
b. Xây d ng h th ng bài t p c a chuyên
Xây d ng h th ng bài t p gi ng ph n 2.1.1.1.
Phân tích các bài t p, minh h a làm rõ cho lí thuy t ch o.
Có th trình bày h th ng bài t p theo hai h ng:
+ Sau ph n c" s# lí thuy t c a toàn b chuyên .
+ Sau m/i m c lí thuy t nh trong chuyên .
Ví d : Xây d ng Chuyên v d oán và ánh giá ph n ng trong dung d ch các
ch t i n li có th theo dàn ý (s" l c) sau:
I. 't v n
II. D oán !nh tính chi u h ng ph n ng trong dung d!ch các ch t i n li
1. Ph n ng t o thành các s n ph m ít phân li
2. Ph n ng t o thành các h p ch t ít tan
3. Ph n ng t o thành s n ph m oxi hóa – kh,
4. Ph n ng t o thành các s n ph m khí
III. ánh giá bán !nh l ng
1. !nh lu t tác d ng kh i l ng và h*ng s cân b*ng
2. M t s d ng cân b*ng th ng g'p
3. T h p các cân b*ng
4. D oán và ánh giá m c x y ra trong các ph n ng
a. So sánh các cân b*ng
b. ánh giá kh n ng ph n ng
IV. ánh giá !nh l ng
1. !nh lu t t( l ng
2. !nh lu t b o toàn n ng
3. !nh lu t b o toàn proton
4. Tính cân b*ng theo !nh lu t tác d ng kh i l ng
V. M t s thí d v d oán và ánh giá ph n ng trong dung d!ch các ch t i n
li
2.1.2. K. n&ng tác *ng tâm lí
T o không khí tho i mái, hào h ng trong d y h c.
Khuy n khích các em thi t t, tham d kì thi v i tinh th n h c h i, c g ng v t
qua chính mình # th i i m c n thi t.
Không t o tâm lí n thua, ng viên các em hãy khai thác t i a n i l c c a mình.
Ti p nh n thông tin ph n h i t h c sinh và i u ch(nh.
Rèn luy n cho h c sinh s c b n khi làm bài thi b*ng cách th ng xuyên cho thi
th, v i th i gian thi t "ng t "ng và n i dung thi khó h"n thi th t.
2.1.3. K. n&ng ki m tra, ánh giá ch n h c sinh gi+i hóa h c vào *i tuy n
2.1.3.1. nh h ng v n i dung và hình th c ánh giá
Ki m tra ánh giá ch t l ng n m v ng h th ng khái ni m c" b n hóa h c; n ng
l c th c hành v n d ng t ng h p ki n th c vào tình hu ng m i và vào th c ti%n; các
trình phát tri n t duy. Coi ó là s th hi n c a s phát tri n trí tu c a h c sinh.
T ng yêu c u ki m tra v thí nghi m hóa h c và n ng l c t h c c a h c sinh.
t c các yêu c u trên ây, c n s, d ng các bi n pháp sau:
Chú ý dùng ph i h p nhi u lo i hình bài t p; t lu n và tr c nghi m khách quan,
bài t p lí thuy t !nh tính và !nh l ng, bài t p th c nghi m.
Chú ý ki m tra k n ng th c hành, k n ng t h c, k n ng làm vi c khoa h c nh
i u tra, tra c u, báo cáo k t qu .
Dùng các ph "ng pháp khác nhau trong ánh giá: h c sinh t ánh giá l-n nhau,
ki m tra vi t và v n áp...
2.1.3.2. Quy trình ra ki m tra
B c 1: Xác !nh yêu c u, m c ích c a ki m tra.
ki m tra là ph "ng ti n ánh giá k t qu h c t p sau khi h c xong m t chuyên
, m t ch "ng ho'c tuy n ch n h c sinh i thi h c sinh gi i các c p.
B c 2: Xây d ng n i dung ki m tra
C n có s3n m t ngân hàng câu h i ki m tra.
Xây d ng ki m tra t các câu h i trong ngân hàng.
Phân lo i ki m tra theo n i dung ch "ng trình, theo th i l ng ho'c theo yêu
c u c a m/i kì thi h c sinh gi i khác nhau.
2.2. T8 CH-C HO T %NG H C T P CHO H C SINH GI I HÓA H C
2.2.1. Ho t *ng t' h c, t' nghiên c u
2.2.1.1. T i sao ph i t h c, t nghiên c u
Th c t cho th y s phát tri n tài n ng c a h c sinh ph thu c vào kh n ng cl p
h c t p, c l p t duy h"n là s l ng ki n th c thu nh n c # tr ng. M't khác,
các v n trong thi h c sinh gi i r t r ng l n, a d ng. gi i quy t t t, òi h i #
h c sinh không nh ng có m t ki n th c v ng ch c mà còn ph i bi t cách x, lí ki n
th c. N u ch( d a vào nh ng ti t d y c a giáo viên trên l p thì không th nào áp ng
c yêu c u c a các kì thi h c sinh gi i. Ng i th y ch( d y nh ng ki n th c c" b n,
ki n th c n n t ng có giá tr! lâu dài và d y cách t duy r i h c sinh có th t mình
v n d ng ki n th c, t phát hi n v n và gi i quy t v n . Ngo i l c c a th y s$ t
k t qu t t nh t n u c c ng h #ng v i n i l c c a trò.
Vì th t h c, t nghiên c u là m t tài nguyên quý giá, ng th i là ph m ch t hàng
u mà m t h c sinh gi i c n ph i có.
2.2.1.2. Các bi n pháp nâng cao hi u qu t h c, t nghiên c u c a h c sinh
a. i v i h c sinh:
T n d ng không gian (m i lúc), quan h (m i ng i), cách th c và ph "ng ti n
(m i cách) t h c.
Tích c c, ch ng, linh ho t trong vi c tìm hi u; không b*ng lòng v i hi u bi t
hi n có.
Rèn luy n ph "ng pháp suy lu n. Bi t phân chia khó kh n l n thành nhi u khó
kh n nh có th t mình gi i quy t. M/i l n làm xong m t bài t p nên duy t l i toàn
b cách suy ngh , l p lu n t u t i cu i.
c tài li u k , suy ngh sâu s c các v n tr ng tâm. Ng i h c ph i t mình c
g ng h t m c, t h i mình tr c ã. S t h i mình, có th m t nhi u th i gian và
không ra c k t qu , v-n h t s c b ích.
T l ng nghe th y gi ng sau ó ng-m ngh , l a ch n, v n d ng; t phát hi n cái
sai, t s,a; c g ng phát tri n t duy c l p, t duy phê phán.
T mình xu t v n , nghiên c u v n t tìm l y l i gi i. H c h i c
nhi u không ch( # k t qu tìm c mà còn t trong quá trình i t v n n y sinh n
l i áp.
b. i v i giáo viên:
Giao tài li u h c sinh t c.
Theo dõi và h ng d-n vi c t h c c a h c sinh.
Gây cho h c sinh ý th c tìm tòi, nghiên c u, rèn luy n thành n n p, thói quen.
Th y không làm s3n bài t p mà g i m# h c sinh t làm l y, khai thác m i kh
n ng có s3n c a h c sinh.
G i lên lòng ham thích, tính tò mò c a h c sinh. Bi t 't v n m t cách t
nhiên, h p logic, bi t i sâu vào b n ch t c a các s ki n, làm n i b t lên ý ch o,
xoáy vào tr ng tâm, liên h c nhi u m't, bi t p m nh s chú ý c a h c sinh # các
b c ngo't trên con ng v t khó kh n i t i ích.
G i ra nh ng ý sâu s c hay 't v n h c sinh ào sâu suy ngh . Giáo viên
nên trình bày c quá trình t duy c a mình khi nêu lên nh ng suy ngh ó. C th , d n
d n ti n t i ch/ th y d ng ý b t nêu ra m t s ý ki n sâu s c và th, ki m tra xem h c
sinh có th t mình nêu lên ý ki n ó không. Qua s ki m tra này, có th h c sinh s$
b c l nh ng khía c nh còn non n t trong t duy c a mình. T ó th y s$ có nh ng
u n n n, phê phán thích h p và vì th s$ gây c ph n x t t trong h c sinh.
2.2.2. Các hình th c t9 ch c ho t *ng hi u qu khác
2.2.2.1. Ho t ng làm vi c theo nhóm, làm vi c t p th
Giao chuyên bài t p cho các nhóm và !nh th i gian n p.
Ki m tra chéo, ch m bài l-n nhau.
T ch c c tài li u, nghiên c u v n tr ng tâm c giáo viên nêu ra.
T ch c th o lu n trong h c sinh và gi i áp th c m c.
2.2.2.2. T ch c các ho t ng ngo i khóa
vui hóa h c.
Câu l c b hóa h c.
L p b n tin hóa h c: các thông tin thi h c sinh gi i, thành t u khoa h c k thu t,
ng d ng hóa h c vào i s ng…
Làm dùng d y h c.
T ch c a h c sinh vào các phòng thí nghi m c a b nh vi n, nhà máy ( hóa
ch t, bia, th y tinh…) h c th c hành v hóa sinh, hóa công nghi p.
2.2.2.3. T ch c t p hu n t p trung cho i tuy n
X p l!ch b i d ng th ng xuyên 3 bu i/tu n.
Lên ch "ng trình và th i gian cho h c sinh c t p hu n dài ngày, trong ch "ng
trình x p 't rõ các v n c n t p hu n cho h c sinh kèm theo th i gian h p lí cho
t ng ph n.
Phân công các giáo viên trong t qu n lí và h ng d-n cho h c sinh.
M i m t s giáo viên tr ng b n tham gia vào ch "ng trình t p hu n h c sinh.
V n d ng ch "ng trình tích h p, m i m t s giáo viên cán b môn v t lý h/ tr
cho m t s bài gi ng môn hóa lý hay môn sinh h c h/ tr cho m t s bài gi ng v hóa
sinh.
M i m t s th y giáo – giáo s , ti n s # các tr ng i h c, vi n hóa h c, vi n
khoa h c giáo d c…m t s chuyên viên gi i # các nhà máy hóa ch t ngành công
nghi p và môi tr ng. Tùy l nh v c ki n th c mà gi i thi u và t p hu n cho h c sinh
v các ki n th c t m cao, các hi n t ng th c t , các công trình nghiên c u và các quy
trình s n xu t có liên quan n tri th c hóa h c.
2.2.2.4. Giao l u, h c t p kinh nghi m b i d ng h c sinh gi i c a các t nh khác
Ví d # Thanh Hóa và Qu ng Ninh ã u t giáo viên và h c sinh ngay t l p 9, th m
chí còn tách riêng nh ng h c sinh gi i có kh n ng o t gi i ngay t l p 10 rèn
luy n k h"n.
2.3. PH NG PHÁP GÂY H-NG THÚ H C T P MÔN HÓA TR NG
THPT
2.3.1. Gây h ng thú t: nh;ng ng d ng c a hóa h c i v1i cu*c s ng
h c gi i m t môn h c, tr c tiên h c sinh ph i yêu thích môn h c ó. B#i vì
không yêu thích thì không th nói n h c m t cách say mê, thông minh và sáng t o.
Hóa h c là môn khoa h c ng d ng. Ngành hóa có vai trò quan tr ng trong i s ng,
trong n n kinh t qu c dân và là ph "ng ti n giúp ta tìm hi u bí m t c a s s ng.
Nh ng ki n th c các em thu c trong ch "ng trình u mang tính ng d ng cao
trong th c ti%n. Khi các em hi u bi t và gi i thích c các hi n t ng thiên nhiên, các
quá trình s n xu t thì s$ hình thành h ng thú tìm tòi, ham thích h c t p, khao khát
khám phá. Các em s$ ch ng trong vi c h c t p c a mình và có ý th c t tìm l y
ki n th c b*ng cách c sách báo tham kh o, chú ý quan sát hi n t ng xung quanh
mình…T ó s$ nâng cao c ki n th c, rèn luy n tác phong t h c, ng th i phát
tri n t duy khoa h c bi n ch ng.
gây h ng thú t nh ng ng d ng to l n c a hóa h c, ta có th s, d ng các bi n
pháp sau ây:
K chuy n (quá trình tìm ra m t nguyên t , m t ch t; giai tho i v các nhà hóa
h c, v các nguyên t ; các câu chuy n vui hóa h c…)
Liên h v i nh ng ng d ng th c t c a hóa h c.(trong s n xu t công nghi p,
nông nghi p; trong y h c, kh o c h c, v) tr h c; trong sinh ho t h*ng ngày…)
Gi i thích các hi n t ng kì bí trong thiên nhiên (ma tr"i,…).
2.3.2. Gây h ng thú t: chính các v)n 4t ra trong các bài t/p b<i d =ng
h c sinh gi+i
2.3.2.1. Bài t p m r ng hi u bi t v các v n th c ti n c a cu c s ng
Ví d 1

Gi i thích ng n g n và ch ng minh b*ng ph "ng trình ph n ng:


a. Clorua vôi có tính t y màu và sát trùng.
b. Tác d ng làm trong n c c a phèn chua.
c. S hình thành th ch nh) trong các hang ng.

Bài gi i
a. Clorua vôi có tính t y màu và sát trùng vì trong phân t, c a nó CaOCl2 có Cl+ v i
tính oxi hóa r t m nh.
b. Phèn chua là mu i kép ng m n c: KAl(SO4)2.12H2O
Khi phèn tan trong n c có quá trình th y phân ion Al3+ ( th hi n tính axit):
Al3+ + 3HOH → Al(OH)3↓ + 3H+
→ Ion H+ trong n c làm cho n c có v! chua.
→ K t t a keo Al(OH)3 l" l,ng trong n "c. Trong quá trình l ng ng, Al(OH)3 k t
t a kéo các ch t b n trong n c và k t qu là qua x, lí phèn n "c s$ s ch và trong h"n.
c. S hình thành th ch nh) g m 2 quá trình:
Phá h y á vôi CaCO3 do tác d ng c a n c m a có hòa tan khí CO2 t o ra mu i
tan Ca(HCO3)2:
CaCO3 + CO2 + H2O → Ca(HCO3)2
S phân h y Ca(HCO3)2 : Dung d!ch Ca(HCO3)2 theo các k$ n t ch y xu ng các
vòm hang và b! phân h y t o ra th ch nh).
Ca(HCO3)2 → CaCO3↓ + CO2↑+ H2O
Ví d 2

Nêu ph "ng pháp hóa h c có th dùng lo i các ch t c sau:


a. SO2 , NO2 , HF trong khí th i công nghi p.
b. L ng l n Clo trong phòng thí nghi m.
c. Pb2+ ho'c Cu2+ trong n c th i các nhà máy.
Vi t y các ph "ng trình ph n ng c s, d ng trong các ph "ng pháp
trên.
( thi HSG hóa h c qu c gia – 1994)

Bài gi i
a. Dùng n c vôi trong: D-n khí th i có khí c qua n c vôi trong, khí c s$ b! gi
l i. Các ph n ng hóa h c x y ra:
Ca(OH)2 + SO2 = CaSO3 + H2O
2 Ca(OH)2 + 4NO2 = Ca(NO3)2 + Ca(NO2)2 + 2H2O
Ca(OH)2 + 2HF = CaF2 + 2H2O
b. Dùng NH3: d ng khí hay l ng, phun vào không khí có l-n Cl2. Các ph n ng hóa
h c x y ra:
3Cl2 + 2NH3 = N2 + 6HCl
HCl + NH3 = NH4Cl
Do ó Cl2 b! lo i kh i không khí.
c. Dùng n c vôi trong tác d ng v i dung d!ch ó k tt al ng cation kim lo i
n'ng. C th :
Pb2+ + Ca(OH)2 = Pb(OH)2 + Ca2+
Cu2+ + Ca(OH)2 = Cu(OH)2 + Ca2+
Nh n xét
Nh ng bài t p nh th này r t thú v!, h p d-n b#i nó có tính ng d ng cao, g n g)i
v i cu c s ng. Nó kích thích lòng ham hi u bi t, say mê tìm tòi c a h c sinh. i u này
s$ thúc y các em ch ng trong h c t p nhi u h"n.
2.3.2.2. Bài t p mang tính ch t ph c t p, có v n c a ki n th c; òi h i s t duy,
v n d ng ki n th c ã h c tìm l!i gi i
Ví d

Nung 8,08 gam m t mu i X thu c các s n ph m khí và 1,6 gam m t h p ch t r n


Y không tan trong n c. . m t i u ki n thích h p, cho t t c s n ph m khí vào m t
bình có ch a s3n 200 gam dung d!ch NaOH 1,2% thì th y ph n ng v a và thu
c dung d!ch ch( ch a m t mu i duy nh t có n ng 2,47 %.
Xác !nh công th c phân t, c a mu i X, bi t r*ng khi nung mu i X thì kim lo i trong
X không thay i s oxi hóa.

Bài gi i
Áp d ng !nh lu t b o toàn kh i l ng, ta có: mkhí = 8,08 – 1,6 = 6,48 g
S n ph m khí + dd NaOH → dd mu i 2,47%
200.1,2
nNaOH = = 0,06 mol
100.40
mdd mu i = mkhí + mddNaOH = 6,48 + 200 = 206,48 g
206,48.2,47
mmu i = = 5,1 g
100
Ta có s" : Khí + nNaOH → NanA
0,06
0,06
n
0,06
→ mmu i =(23n+A) = 5,1 → A = 62n
n
Ch( có c'p n=1, A = 60(NO3-) là phù h p → NaNO3
Vì s n ph m khí ph n ng v i NaOH ch( cho c m t mu i duy nh t là NaNO3 →
S n ph m khí bao g m: NO2, O2 do ó mu i ban u X có th là: M(NO3)n. Khi ó:
4NO2 + O2 + 2H2O → 4HNO3
4 x | HNO3 + NaOH → NaNO3 + H2O
4NO2 + O2 + 4NaOH → 4NaNO3 + 2H2O
0,06 ← 0,015 ← 0,06
→ mkhí = m NO + m O = 46.0,06 + 32.0,015 = 3,24 g < 6,48 g
2 2

→ Trong s n ph m còn có h"i n c. V y mu i X ph i có d ng M(NO3)n.xH2O. Ph n


ng nhi t phân:
t 0 n
2M(NO3)n.xH2O → M2On + 2nNO2 + O2 + 2xH2O
2
0,06 0,03 0,06 x
← ← 0,06 → 0,015 →
n n n
0,03 1,12n
mY = m M O = (2M + 16n) = 1,6 → M =
2 n
n 0,06

Ch( c'p nghi m n = 3, M = 56 (Fe) là th a mãn.


0,06 x 6,48 − 3,24
→ nH O = = 0,02x = = 0,18
2
n 18
→ x = 9. V y công th c c a mu i X là: Fe(NO3)3.9H2O
Nh n xét
ây là m t bài toán khó. gi i quy t, h c sinh ph i v n d ng nhi u ki n th c t ng
h p: !nh lu t b o toàn kh i l ng, các ki n th c v nhi t phân mu i... ng th i h c
sinh c n thành th o các k n ng nh k n ng bi n lu n, ki m ch ng.
2.3.2.3. Bài t p có cách "t v n c áo, thú v , lôi cu n h ng thú h c sinh
Ví d :

D ng c v$ d i ây có th dùng i u ch ch t khí nào trong s các khí sau


trong phòng thí nghi m: Cl2, O2, NO, NH3, SO2, CO2, H2, C2H4. Gi i thích và xác
!nh A, B t "ng ng.

( Ph ng theo thi HSG hóa h c t nh à N ng – 1999)

Bài gi i
Tr c tiên, HS ph i quan sát hình v$ và rút ra nh n xét:
Khí C ph i có 'c i m: n'ng h"n không khí và không tác d ng v i không khí. V y
d ng c cho trong bài có th i u ch c các khí: Cl2, SO2, CO2, O2.
Sau ó, xác !nh A, B, ta l p b ng:
C Cl2 SO2 CO2 O2
A dd HCl… dd HCl… dd H2SO4 dd HCl… H2O2
B KMnO4 Sunfit S, Cu cacbonat MnO2

Nh n xét
Cách 't v n c a bài t p thú v! # ch/ i m m u ch t (Khí C ph i có 'c i m
n'ng h"n không khí và không tác d ng v i không khí) n*m trên hình v$. Do ó h c
sinh ph i có n ng l c quan sát hình v$ ng th i c n suy lu n phát hi n ra i m m u
ch t y. Cách 't v n # ây h"i khác l so v i các bài t p i u ch khác và nó chính
là m t bài t p lí thuy t g n v i th c nghi m.
2.4. PH NG PHÁP GI7NG D Y BÀI T P TRONG B I D NG
H C SINH GI I HÓA H C
2.4.1. Các giai o n gi i m*t bài t/p hoá h c
Giai o n 1: !nh h ng cách gi i.
Tìm hi u i u ki n c a bài t p ( tóm t t và phân tích bài).
Xác !nh m i liên h gi a cái ã cho ( gi thi t) và cái c n tìm ( k t lu n).
Giai o n 2: Ti n hành gi i.
V n d ng t ng h p các ki n th c và k n ng l p và th c hi n ch "ng trình gi i.
i v i bài toán hóa h c: có th gi i theo các b c sau
+ Xác !nh các ch t có th có ph n ng hóa h c v i nhau. Vi t các ph "ng trình
ph n ng. S p x p các ph n ng theo th t tr c, sau ho'c theo th t u tiên ( quá
trình ch y u).
+ Thi t l p m i quan h gi a các thành ph n ã c cho trong bài toán v i thành
ph n cu i cùng ( c n gi i quy t) b*ng các !nh lu t c" b n c a hóa h c. Có th coi ây
là s" tính toán.
+ S, d ng các k n ng c" b n ( tính theo các !nh lu t t( l ng, !nh lu t tác d ng
kh i l ng, b o toàn kh i l ng, thi t l p công th c hóa h c…) gi i quy t t ng
ph n ho'c toàn b bài toán.
Giai o n 3: Ki m tra k t qu tính toán và k t lu n. Có th suy ngh thêm tìm cách
gi i khác c áo, t i u.
Ví d

Cho axit B tác d ng lên ch t A làm thoát ra ch t khí C không màu, có mùi khó ch!u.
Ch t khí này làm m t màu c a phenolphtalein trong dung d!ch nào ó, trong khi ó
t o ra ch t A. N u ch t khí C cho tác d ng v i ch t khí D không màu, không mùi có
trong không khí # i u ki n xác !nh thì s$ thu c m t ch t mà khi hòa tan nó vào
n c s$ t o ra axit B. Xác !nh A, B là ch t gì?

Giai o n 1: Phân tích và !nh h ng gi i


ây là bài t p xác !nh m t ch t d a vào nh ng tính ch t 'c tr ng c a nó. Gv
h ng d-n HS c th hóa t ng ch t A và C r i khái quát toàn b bài b*ng s" tóm
t t:
- Kim lo i - Hy ro
A - Mu i c a axit y u có oxi C - Oxit axit
- Mu i c a axit hy ric - Hy rua c a phi kim

Giai o n 2: Ti n hành gi i
Vì C có mùi, tác d ng c v i ki m t o ra mu i A, nên C không th là H2, ch( có
th là khí ho'c hy rua c a phi kim nh ng:
N2
!"
O2

N2 không ph n ng v i oxitaxit nh hy rua nên C ch( tác d ng v i O2, s n ph m sinh


ra ph i là m t oxitaxit.
N u C là oxitaxit thì ch( có SO2 m i th a mãn. N u C là hy rua thì ch( có H2S m i
cháy t o ra oxitaxit. Nh ng khi ó axit B là H2SO3 và A là sunfua. H2SO3 không y
c H2S ra kh i mu i, v y C không ph i là SO2. T ó suy ra A là sunfit. B là H2SO4.
Giai o n 3: Ki m tra
B*ng ph "ng trình ph n ng ki m tra, k t lu n và ánh giá l i quá trình l p lu n ã rõ
ràng và chính xác ch a, thông qua s" sau:
A C S n ph m Axit B
2.4.2. M*t s ph ng pháp nâng cao hi u qu gi ng d y bài t/p hóa h c cho
h c sinh gi+i
2.4.2.1. T ng quát hóa cách gi i
Ví d

Có 30g dung d!ch NaCl 20%. Tính C% dung d!ch thu c khi:
a. Pha thêm 20g H2O.
b. Cô 'c dung d!ch ch( còn 25g.

GV t ng quát hóa bài toán ho'c yêu c u HS suy ngh bài toán t ng quát và h ng gi i.
Bài toán t ng quát

Cho 2 dung d!ch ch a cùng ch t tan có n ng C1% ( dung d!ch 1) và n ng C2% (


dung d!ch 2). H i ph i pha tr n chúng theo t( l kh i l ng nh th nào thu c
dung d!ch có n ng C3% ( dung d!ch 3).

Bài gi i
G i m1(g) là kh i l ng dung d!ch 1 n ng C1% .
G i m2(g) là kh i l ng dung d!ch 2 n ng C2% .
→ Kh i l ng ch t tan trong hai dung d!ch là:
m1C1 m2C2
mt1 = g mt2 = g
100 và 100

Ta có (m1 + m2) là kh il ng dung d!ch 3 n ng C 3%


(m1 + m2)C3
mt3 = g
→ 100

Vì pha tr n hai dung d!ch cùng m t lo i ch t tan nên kh i l ng ch t tan trong dung
d!ch sau khi tr n ( dung d!ch 3) b*ng t ng kh i l ng ch t tan trong hai dung d!ch ban
u. T (1) và (2) ta có:
(m1 + m2)C3 = m1C1 + m2C2
m1 C - C2
= 3
m2 C1 - C3
↔ ( gi thi t C1 > C2)
GV h ng d-n th thu t gi i bài toán nhanh, g n b*ng cách dùng s" ng chéo:
S# !ng chéo: Khi tr n dung d!ch 1 v i dung d!ch 2 ta thu c dung d!ch 3 có
n ng ( C%, CM ) là C3 và kh i l ng riêng là d3. Ta có s" ng chéo và các
công th c t "ng ng:
- i v i n ng % kh i l ng:
m1 C1 C2 - C3
m1 C2 - C3
C3 =
m2 C2 m2
C1 - C3
C1 - C3

- i v i n ng mol:

V1 C1 C2 - C3
V1 C2 - C3
C3 =
V2
V2 C2 C1 - C3 C1 - C3

- i v i kh i l ng riêng:

V1 d1 C2 - C3
d3 V1 d3 - d2
=
V2 d2 V2 d1 - d3
C1 - C3

GV ghi nh cho HS: bài toán s" ng chéo có th m# r ng cho nhi u tr ng h p


khác.
Bài toán cô c n ho'c pha loãng dung d!ch có th c gi i theo s" ng chéo n u
quan ni m n c là m t dung d!ch có n ng b*ng 0 ( không có ch t tan).
Nh n xét
T ng quát hóa cách gi i là m t thao tác t duy quan tr ng trong gi i bài t p hóa
h c. 'c bi t trong b i d ng h c sinh gi i nó giúp ta nh lâu, nh c nhi u và có
h th ng các bài t p. Khi g'p các tình hu ng khác nhau n u ta tìm ra c i mm u
ch t thì u có th bi n hóa bài toán tr# v d ng c n b n quen thu c.
2.4.2.2. N$m v%ng b n ch t hóa h c c a v n nêu trong bài toán
Ví d

Ng i ta a ra hai nhóm ph "ng trình hóa h c d i ây, trong m/i m t nhóm ch(
có m t ph "ng trình ph n ng úng mà thôi:
1. a) 2KMnO4 + 2H2S + 2H2SO4 → S + 2MnSO4 + K2SO4 + 4H2O
b) 2KMnO4 + 5H2S + 3H2SO4 → 5S + 2MnSO4 + K2SO4 + 8H2O
c) 4KMnO4 + 7H2S + 5H2SO4 → 6S + 4MnSO4 + 2K2SO4 + 12H2O
2. a) 3H2S + 3K2Cr2O7 + 10H2SO4 → S + Cr2(SO4)3 + 3K2SO4 + 13H2O
b) 3H2S + 2K2Cr2O7 + 7H2SO4 → 2S + 2Cr2(SO4)3 + 2K2SO4 + 10H2O
c) 3H2S + K2Cr2O7 + 4H2SO4 → 3S + Cr2(SO4)3 + K2SO4 + 7H2O
Hãy ch( ra nh ng ph "ng trình ph n ng úng và gi i thích vì sao không tin t #ng
nh ng ph "ng trình ph n ng còn l i.
( Trích thi HSG hóa h c t nh ng Nai – 1999)

Bài gi i
1.
2 Mn+7 + 5e = Mn+2
5 S-2 - 2e = S0
2 Mn+7 + 5 S-2 = 2 Mn+2 + 5 S0

→ Ph n ng b) úng, còn các ph n ng khác không tin t #ng l m, vì nó c)ng là ph n


ng oxi hóa kh,, nh ng l i có nhi u h s khác nhau, tùy thu c vào s phân t, H2S
tham gia vào quá trình oxi hóa t o ra S+6, ho'c S0 ( d ng ph "ng trình vô !nh)

2. 2 Cr+6 + 3e = Cr+6

3 S-2 - 2e = S0
2Cr+6 + 3S-2 = 2Cr+6 + 3S0
→ Ph "ng trình ph n ng c) úng. Gi i thích t "ng t nh trên.
Ta có th gi i l i bài toán trên nh ph "ng pháp th ng b*ng ion- electron.
Nh n xét
Cân b*ng ph "ng trình ph n ng theo ph "ng pháp i s là m t ph "ng pháp h u
hi u gi i các bài toán cân b*ng ph c t p. Tuy nhiên n u HS không n m v ng b n
ch t c a ph n ng oxi hóa kh, thì s$ g'p lúng túng v i bài toán trên. Vì n u xét v
ph "ng di n i s thì các ph "ng trình ph n ng trên u th a mãn !nh lu t b o toàn
kh i l ng. Nh ng m/i nhóm ch( có m t ph "ng trình ph n ng úng mà thôi, ph "ng
trình ph n ng này th a mãn úng b n ch t c a ph n ng oxi hóa kh,.
2.4.2.3. S& d ng các th thu t toán h c
Ví d 1 : Tính ch t c a c p s c ng

M t h/n h p g m m t s hydrocacbon liên ti p trong dãy ng &ng có kh i l ng


phân t, trung bình ( M ) = 64.
# 100oC thì h/n h p này # th khí, làm l nh n nhi t phòng thì m t s ch t b!
ng ng t . T ng kh i l ng các ch t trong h/n h p u là 252.
Bi t kh i l ng phân t, ch t n'ng nh t g p ôi ch t nh+ nh t. Tìm công th c
phân t, các hy rocacbon ó.

Bài gi i

. bài này, áp d ng tính ch t ng &ng trong toán h c gi i


G i a1, a2, …, an là kh i l ng phân t, c a các hydrocacbon trên.
Áp d ng tính ch t toán h c: Các hydrocacbon liên ti p thu c cùng m t dãy ng
&ng s$ t o nên m t c p s c ng có công sai d = 14
an = a1 + (n-1)d
a1 + a n
S= *n
2

V i an = 2a1 2a1 = a1 + (n-1).14


a1 = 14(n-1)
S = 1,5na1 = 252
Hay 15,5.14n(n-1) = 252
21n12 - 21n1 - 252 = 0
n = 4(nh n) hay n = -3 (lo i)
a1 = 14(4-1) = 42
't hydrocacbon u là A1 : CxHy
M1 = 12x + y = 42
mà : y ch3n
y ≤ 2x +2
x 1 2 3 ≥4
y 30 18 6 <0

V y A là C3H6, là hydrocacbon u tiên trong c p s c ng trên.


Các ng &ng k ti p c a nó là C4H8, C5H10, C6H12 (M = 84)
Ví d 2: T h p cân b*ng

H i k t t a Ag2CrO4 có tan c trong dung d!ch NH4NO3 không?


Cho: Tt(Ag2CrO4) = 10-11,8 ; Kb(NH3) = 10-4,76 ; Ka(HCrO4-) = 10-6,5 và h*ng s b n c a
ph c β1(AgNH3+) = 103,32

Bài gi i:
Ta có các d ki n:
Ag2CrO4 2Ag+ + CrO42 Tt = 10-11,8 # $

NH3 + H2O NH4+ + OH- Kb= 10-4,76 (2)


HCrO4- CrO42- Ka2 = 10-6,5 (3)
NH3 AgNH3+ β1= 103,32 (4)
xét ph n ng c a Ag2CrO4↓ v i % & n:
10 −14 (
Tính h*ng s c a cân b*ng % NH3 + H+ Ka1 = ' (2’)
Kb

Sau ó, s p x p (1), (2’), (4) và ngh!ch o c a (3) r i t h p 4 cân b*ng này:


Ag2CrO4 )

% NH3 + H+ Ka1
CrO42- HCrO4- (Ka2)-1
NH3 AgNH3+ β1
Ag2CrO4 + % → AgNH3+ + HCrO4- có K= ) Ka1(Ka2)-1β1
(
K= 10-4,7610-6,5103,32 = 10-11,22 K nh , s tan là khó kh n.
Ví d 3: Ghép n s

t cháy hoàn toàn a gam h/n h p hai ankan A, B h"n kém nhau k nguyên t, cacbon
thì thu c b gam khí CO2. Tìm t ng s mol ankan.

Bài gi i:
G i CTPT hai ankan là:
CnH2n+2 và Cn+kH2n +2k +2 (n≥ 1)
3n + 1 t0
CnH2n+2 + O2 → nCO2 + (n+1)H2O (1)
2
x mol nx mol
3(n + k) + 1 t0
Cn+kH2n +2k +2 + O2 → (n+k)CO2 + (n+k+1)H2O (2)
2
y mol y(n+k) mol
b
Theo bài ra s mol CO2 = nx + y(n+k)= mol # $
44
Kh i l ng hai ankan:
(14n + 2)x + (14n + 14k + 2)y = a
14[ ! y(n+k)] + 2(x+y) = a
b 22a - 7b
14. 2(x+y) =a x+y= *+
44 44
22a - 7b
, y t ng s mol hai ankan = *+
44
Nh n xét
Vi c áp d ng các tính ch t c a toán h c khi n gi i quy t nhi u bài t p c gi i
quy t nhanh, g n . Tuy nhiên không nên l m d ng mà xa r i b n ch t cu các hi n
t ng hóa h c. Toán h c ch( là công c h/ tr cho hóa h c.
2.4.2.4. Bi n i bài t p có s'n theo m c ích c a ng !i d y
a. L c b m t s d ki n t ng m c khó c a bài t p
Ví d

Bài 1:Có 5 l hóa ch t c ánh s t 1 n 5, m/i l ch a m t trong các dung d!ch


hóa ch t sau ây: Na2SO4, (CH3COOH)2Ca, Al(NO3)2, NaOH, BaCl2. Ch t nào c
ch a trong l s m y, khi:
Dung d!ch c a l th t tác d ng v i dung d!ch c a l th ba có k t t a tr ng sinh
ra.
Dung d!ch c a l th hai tác d ng v i dung d!ch c a l th nh t t o k t t a tr ng,
k t t a này l i tan n u ti p t c cho dung d!ch c a l th hai.
Dung d!ch c a l th t tác d ng v i dung d!ch c a l th n m lúc u ch a có
k t t a, sau ó t o k t t a khi ti p t c cho thêm dung d!ch c a l th t .
Gi i thích.
(Trích thi HSG hóa h c t nh C n Th – 1998)

Ta có th l c b t m t s d ki n, bài toán tr# thành:


Bài 2:Có 5 l hóa ch t, m/i l ch a m t trong các dung d!ch hóa ch t sau ây: Na2SO4,
(CH3COOH)2Ca, Al(NO3)2, NaOH, BaCl2. Không dùng thêm hóa ch t nào khác, nh n
bi t các dung d!ch trên.

Hai bài toán này có cách gi i g n gi ng nhau, bài 2 khó h"n. Sau ây xin trình bày
cách gi i bài 2.
Bài gi i
L y m t ít dung d!ch làm m-u th,. Cho 1 m-u l n l t tác d ng v i các m-u còn l i.
Ta l p b ng nh sau: (hàng ngang ch( các dung d!ch cho vào, hàng d c ch( các dung
d!ch c cho vào).
Na2SO4 (CH3COO)2Ca Al(NO3)2 NaOH BaCl2

Na2SO4 - ↓ tr ng - - ↓ tr ng
(CH3COO)2Ca Ch a có - - ↓ keo - -
↓ tr ng
Al(NO3)2 - ↓ keo - ↓ → tan -
NaOH - - - -
BaCl2 ↓ tr ng - - - -

Chú thích:
- : Không có hi n t ng gì x y ra.
↓ tr ng : K t t a tr ng.
↓ keo : K t t a keo tr ng.
Ch a có - ↓ tr ng : Lúc u ch a có k t t a, cho thêm dung d!ch vào k t t a xu t hi n.
↓ → tan : Lúc u xu t hi n k t t a, l c h/n h p k t t a tan.
Quan sát b ng, ta suy ra c:
Lúc u ch a có k t t a, cho thêm dung d!ch vào k t t a xu t hi n: Dung d!ch cho
vào là Na2SO4, dung d!ch c cho vào là (CH3COO)2Ca.
Lúc u xu t hi n k t t a, l c h/n h p k t t a tan: Dung d!ch cho vào là NaOH, dung
d!ch c cho vào là Al(NO3)2. V y dung d!ch còn l i là BaCl2.
b. L y t trong các thi nh ng l c b t ho'c chia nh
Ví d

1. thu h i vàng có m't trong các lo i á alumosilicat ng i ta nghi n v n á


và cho tác d ng v i dung d!ch NaCl khi s c khôngkhí vào trong h/n h p ph n
ng. . ây Au c chuy n ch m thành ph c ch t Au(CN)-2 tan trong n "c.
Sau khi t c cân b*ng ng i ta thu h i vàng b*ng cách tách dung d!ch ra và
cho tác d ng v i k$m. . ây Zn kh, Au(CN)2- thành Au và t o ra ph c ch t
Zn(CN)42-.
Vi t các ph "ng trình ph n ng ion trong quy trình tách vàng # trên. Tính h*ng s
cân b*ng c a các ph n ng.
2. Vàng trong t nhiên th ng # d ng h p kim v i Ag và trong quá trình x, lí
thu h i vàng thì Ag c)ng b! oxi hóa b#i oxi không khí khi có m't NaCN, và khi
tác d ng v i k$m thì ph c Ag(CN)2- c)ng b! kh, thành Ag.
Vi t các ph "ng trình ph n ng ion và tính h*ng s cân b*ng c a các ph n ng.
3. Làm bay h"i 500 lít dung d!ch Ag(CN)2- 3,0.10-3M và Au(CN)2- 1,0.10-2M cho
n còn 1/3 th tích ban u r i x, lí v i 40 gam k$m. Hãy tính n ng các ion
Ag(CN)2- và Au(CN)2- sau khi ph n ng k t thúc.
4. C n thi t l p n ng CN- trong dung d!ch Au(CN)2- là bao nhiêu 99% mol
c a vàng t n t i d i d ng ph c ch t Au(CN)2-.
Cho E 0 Zn (CN ) 2−
4 / Zn = −1,26V

E 0 Au ( CN ) 2 2 − / Au = −0,06V

E 0 Ag ( CN ) 2 2 − / Ag = −0,31V
E 0 O2 / OH − = −0,404V

H*ng s t o thành c a ph c ch t Au(CN)2-


Au+ + 2CN- Au(CN)2- β2 = 4.1028
(Ph ng theo thi Olympic hóa h c qu c t l n th 30, Melbourne – 1998)

thi trên h"i dài, ta có th chia câu 1,2,3,4 thành nh ng bài t p nh h"n. Ví d , câu 1
c s, d ng trong thi HSG hóa h c t nh ng Nai – 2001.
c. Thay i hình th c câu h i
Ví d 1

Bài 1:M t trong nh ng ch t thu c t cr ckinh là h p ch t i x ng A. A là khí


g m85,7% C và 14,3% H ( theo kh i l ng) có th b qua ng phân hình h c c a
A.
N u thêm HBr vào A thì s$ c h p ch t B.
B ph n ng v i KCN t o thành C; B ph n ng v i KOH t o thành D.
Th y phân C t o thành E.
D có th b! oxi hóa b#i H2O2 t o thành H.
D ph n ng v i H2SO4 'c # nh ng i u ki n khác nhau t o thành 4 s n
ph mkhác nhau: m t ch t # trong s các ch t ã nêu, ba ch t kia là F, G, I.
H là m t dung môi cho s"n và dùng lo i parafin c a d u bôi tr"n. H ph n
ngv i phenylhi razin t o thành K.
1. Vi t công th c c u t o c a t t c các h p ch t.
2. B, C, D, và F có nh ng tính ch t nào chung.
3. C" ch nào ã t o B t A và t o C t B?
( Trích thi Olimpic hóa h c Áo XXV – 1999)

Ta có th thay i hình th c câu h i b*ng cách tóm t t b*ng s" :


Bài 2: Cho s" ph n ng sau:
+ HBr + KCN + HOH
A B C E

+ KOH

+ H2 O 2 + NH NH2
D H K

+ H2SO4 dac

F G I A

" t r*ng:
A: là hi rocacbon i x ng # th khí g m 85,7% C và 14,3% H ( theo kh i l ng).
H: là m t dung môi cho s"n và dùng lo i parafin c a d u bôi tr"n.
1. Xác !nh công th c c u t o c a A, B, C, D, E, F, G, H, I ,K.(b qua ng phân
hình h c c a A).
2. B, C, D, E và F có nh ng tính ch t nào chung.
3. C" ch nào ã t o B t A và t o C t B?

Bài gi i (bài 2)
T thành ph n phân t, CTPT c a A: C4H8. Vì A i x ng A có th là:

*'c *'c - t h p v i s" và d ki n còn l i c a bài, ta có


k t qu :
1. A :
Br

.
CN

.
OH

.
COOH

/ .
OSO3H

0 .

SO2
O O
1 .
O

O
2 .

N NH
.
- B, C, D, E và F u có ho t tính quang h c.
3. A → B : c ng ái i n t,; B → C : th ái nhân.
d. o ng c bài t p [ 54, tr.102, 103]
Ví d 1

Bài 1: Vi t ph "ng trình ph n ng hoàn thành dãy bi n hóa sau:


CH3

+ Cl2 + KOH - H 2O
CH3 C CH2 CH3 A B D
askt spc
CH3
Ta có th o ng c bài toán nh sau:

Bài 2: Tìm c u t o các ch t có trong s" sau:


H3C CH3
+ Cl2 + KOH - H2 O
X A B C C
askt spc
H3C CH3

Bi t phân t, ch t X có ch a nguyên t, C b c 4

Bài gi i (bài 2)
CH3 CH3

askt
CH3 C CH2 CH3 + Cl2 CH3 C CH CH3 + HCl

H3C CH3
CH3 CH3 Cl
C C
(A)
H3C CH3
CH3 CH3

CH3 C CH CH3 + KOH CH3 C CH CH3 + KCl

CH3 Cl CH3 OH
(B)
CH3 CH3 CH3
+
+H - H 2O +
CH3 C CH CH3 CH3 C CH CH3 CH3 C CH CH3

CH3 OH CH3 OH2+ CH3

CH3
H3C CH3
+ chuyen vi
CH3 C CH CH3 C C (D)
+
-H H3C CH3
CH3

2.4.2.5. Chú tr ng phát tri n t duy hóa h c cho h c sinh


a. Rèn luy n và phát tri n t duy h c sinh là v n tr ng tâm trong b i d ng h c
sinh gi i hóa h c
Ngh! quy t 2 c a Ban ch p hành Trung "ng khóa VIII có ghi r*ng:”…rèn luy n
thành công n p t duy sáng t o c a ng i h c…”. Kho tàng ki n th c c a loài ng i là
vô h n, ki n th c th y cô truy n d y ch( là h u h n trong cái vô h n. Ki n th c là s n
ph m c a t duy, ra i trong quá trình con ng i c xát v i th c ti%n. D y và h c –
th c ch t là d y cách t duy, h c cách t duy. N u t duy và nhân cách c rèn luy n
m t cách chu áo, t( m( thì h c sinh s$ là ng i ch ng tìm n ki n th c và nm t
trình nào ó s$ có phong cách h c t p c l p, sáng t o; t n d ng m i lúc, m i n"i,
m i cách chi m l nh tri th c cho riêng mình. Rèn luy n và phát tri n t duy cho h c
sinh trong b i d ng h c sinh gi i hóa h c không ch( gi i quy t nh ng v n 't ra
trong các thi mà nhìn xa h"n, r ng h"n chính là chu n b! cho các em nh ng ph m
ch t và n ng l c c n thi t có th nghiên c u, ng d ng, làm vi c sau này. ây c)ng
là m t trong nh ng nhi m v , m c tiêu mà các kì thi h c sinh gi i h ng t i.
b. Rèn luy n t duy linh ho t, sáng t o
Ví d
Hòa tan hoàn toàn a gam h/n h p hai kim lo i Ba và Na vào n c c m t dung d!ch
A và b lít khí ( ktc). Ng i ta nh d n dung d!ch FeCl3 vào dung d!ch A nd .L c
k t t a, r,a s ch, s y khô và nung nóng n khi thu c m t ch t r n có kh i l ng
không i là C gam. Tính l ng ch t r n thu c.

Algorit gi i thông th !ng


Vi t 5 ph "ng trình ph n ng x y ra, xác !nh khí sinh ra là H2 và ch t r n thu
c là Fe2O3.
G i s mol c a Ba và Na là x và y.
Tính t ng s mol H2 sinh ra.
L p ph "ng trình theo s mol H2.
L p ph "ng trình b c nh t 2 n tìm x và y.
D a vào các ph "ng trình ph n ng tính s mol Fe(OH)3.
Tính s mol Fe2O3.
5b
Kh i l ng Fe2O3 thu c: C= g
2,1
Nh n xét
Tuy nhiên, n u GV h ng d-n HS các thao tác so sánh, khái quát hóa, chú ý n
b n ch t c a ph n ng thì s$ rèn luy n t t t duy sáng t o cho HS, giúp HS th y rõ m i
liên h gi a s mol c a các ch t c a 5 ph "ng trình ph n ng. Bi u th! quan h s mol
H2, ki m, Fe(OH)3 và Fe2O3 nh sau:
n 1 1 1
Fe2O3 = n b
2 Fe(OH)3 = n
OH
= n =
6 3 H2 3.22,4

T ó, tính linh ho t c a t duy c phát huy qua vi c tìm ra ph "ng pháp m i


gi i bài t p trên c" s# phát hi n m i quan h v s mol c a các ch t và d% dàng tính
5b g
C=
c 2,1 . Theo cách này, bài toán th a d ki n.

c. Rèn luy n t duy logic; kh n ng suy lu n, bi n lu n


Ví d

Có 6 h p ch t h u c" m ch h# ( không làm m t màu n c brom ) A, B, C, D,


E, F. Ch( ch a các nguyên t C, H, O, có phân t, kh i u b*ng 64.
Cho 6 ch t ó tác d ng v i Na, v i dung d!ch NaOH và v i dung d!ch AgNO3
trong NH3 (d ) ( ph n ng tráng b c) thu c k t qu sau:
A B C D E F

Na + - + - + +
NaOH - - + + - +

Tráng b c - - - - + +

D u (+) có ph n ng.
D u (-) không có ph n ng.
1. Xác !nh công th c phân t,, vi t các công th c c u t o có th có c a A, B, C,
D, E, F.
2. Vi t các ph "ng trình ph n ng i u ch F t A, ghi rõ i u ki n ph n ng.
( thi HSG hóa h c t nh An Giang – 1999)

Bài gi i
D a vào kh n ng ph n ng ta có th d oán:
A: không có nhóm – CHO, - CHOH, - COO –. Ph i có nhóm – OH và có th có
nhóm xeton.
B: không có nhóm – OH, - CHOH, - COO -, - CH = O. Ch( có nhóm ete ho'c
xeton.
C: Ph i là axit.
D: Ph i là este.
E: Ph i có nhóm – OH và – CH = 0
F: Ph i có nhóm – CHOH và – CH = O
1. 't công th c c a ch t c n tìm là CxHyOz
a. Khi z = 1 thì 12x + y+ 16 = 74
→ 12x + y = 58 x = 4, y = 10
Công th c phân t, là C4H10O. Ch( có th có r u A và este B.
∗ Ch t A: C4H9OH có các công th c c u t o:
CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – OH (1)
CH3 CH2 CH OH

CH3 (2)
CH3 CH CH2 OH

CH3 (3)
CH3

CH3 C OH

CH3
(4)
∗ Ch t B: ete
CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – O – CH3 (1)
CH3 CH O CH3

CH3 (2)
CH3 – CH2 – O – CH2 – CH2 – CH3 (3)
b. Khi z = 2 thì 12z + y + 32 = 74
12z + y = 42 x =3, y = 6 Công th c phân t,: C3H6O2. V i công th c này có
th là axit, este, ho'c có 1 nhóm – CH = O và 1 nhóm – OH.
Ch t C là CH3 – CH2 – COOH
Ch t D là CH3 – COOCH3 ( không th là HCOOCH2 – CH3 vì este này có ph n
ng tráng b c).
H2 H2
H3C C C C OH

Ch t A là O

d. a ra nhi u tình hu ng m i (b-y) om c t duy c a h c sinh


Ví d 1: Bài toán c chia thành các ph n không u nhau

Cho h/n h p A g m Al và Fe3O4. Nung A # nhi t cao ph n ng x y ra hoàn


toàn thu u c h/n h p B. Nghi n nh h/n h p B, tr n u, chia làm hai ph n không
b*ng nhau:
- Ph n 1 (ph n ít) tác d ng v i dung d!ch NaOH d thu c 1,176 lít khí H2. Tách
riêng ch t không tan em hòa tan trong dung d!ch HCl d thu c 1,008 lít khí.
- Ph n 2 (ph n nhi u) cho tác d ng v i dung d!ch HCl d thu c 6,552 lít khí.
Tính kh i l ng h/n h p A và thành ph n % kh i l ng các ch t có trong h/n h p A.
Th tích các khí o # ktc.

Bài gi i
8Al + 3Fe3O4 → 9Fe + 4Al2O3 (1)
Ph n ng x y ra hoàn toàn → h/n h p B g m có Fe, Al2O3 và có th Al d ho'c Fe3O4
d . Theo bài ra h/n h p B tác d ng v i NaOH d có khí thoát ra→ h/n h p B g m có
Fe, Al2O3 và Al d .
Ph n 1: Al2O3 + 2NaOH → 2NaAlO2 + H2O (2)
3
Al + NaOH + H2O NaAlO2 + H2 (3)
2
3 3 1,176
nAl = n H2 = = 0,035 mol
2 2 22,4

Ch t không tan là Fe tác d ng v i dung d!ch HCl d :


Fe + 2HCl FeCl2 + H2↑ (4)
1,008
(4) → nFe = n H = = 0,045 mol
2
22,4

4 4
(1) → n Al O = n Fe = 0,045 = 0,02mol
2 3
9 9
Ph n 2: Al2O3 + 6HCl → 2AlCl3 + 3H2O
3
Al + 3HCl → AlCl3 + H2
2
Fe + 2HCl → FeCl2 + H 2 ↑
Gi s, kh i l ng ph n 2 nhi u g p m l n ph n 1 nên trong ph n 2:
nAl = 0,035 mol
nFe = 0,045 mol
3 6,552
n H2 = 0,035m + 0,045m = = 0,2925 mol
2 22,4
→ m = 3 kh i l ng c h/n h p B g p 4 l n ph n 1.
Ap d ng !nh lu t b o toàn kh i l ng :
mB = mAl + mFe + m Al O = 0,035.27.4 + 0,045.4.56 + 0,02.4.102 = 22,02 g
2 3

8 8
Theo (1) → nAl ph n ng = n Fe = 0,045.4 = 0,16 mol
9 9
→ mAl(A) = ( 0,16 + 0,035.4).27 = 8,1 g
3 3
m Fe3O 4 (A) = .n Fe .232 = .0,045.4.232 = 13,92 g
9 9
8,1
%m Al = .100 = 36,78%
8,1 + 13,92
%m Fe3 O 4 = 100 − 36,78 = 63,22%

Ví d 2: Ch ng minh ch t ã cho d hay h t

Cho 22 gam h/n h p X g m Fe và Al ph n ng hoàn toàn v i 2 lít dung d!ch HCl 0,3
M ( d= 1,05 g/ml)
a. Ch ng t r*ng h/n h p X không tan h t
b. Tính th tích khí H2 ( ktc), n ng % ch t tan trong dung d!ch Z thu c và kh i
l ng ch t r n Y không tan. Gi s, trong hai kim lo i ch( có m t kim lo i tan.

Bài gi i
a. N u không có câu h i này chúng ta s$ ngh h/n h p X tan h t vì hi u sai ngh a “
ph n ng hoàn toàn”. ch ng minh h/n h p X không tan h t, ta có th làm theo 3
cách sau:
Cách 1: Gi s, h/n h p ch( g m có Fe ( kim lo i có kh i l ng mol l n h"n)
22
→ nFe = = 0,39 mol
56

Do Fe = 56 > M hh → nFe = 0,39 mol < nhh


hòa tan h t 0,39 mol Fe → nHCl c n dùng = 0,78 mol
Fe + 2HCl → FeCl2 + H 2 ↑
0,39 0,78
nHCl b = 0,3.2 = 0,6 mol < 0,78 mol
K t lu n: không axit hòa tan h t 0,39 mol Fe. Khi thay Fe b*ng Al s mol kim
lo i t ng, m't khác, 1 mol Al dùng h t 3 mol HCl, nhi u axit h"n 1 mol Fe ( ch( dùng
h t 2 mol HCl) → S mol axit c n hòa tan h/n h p còn l n h"n n a ( l n h"n 0,78
mol) nên v i 0,6 mol HCl là ch a hòa tan h t h/n h p X → h/n h p X không tan
h t.
Cách 2: T 27a + 56b = 22 ( v i a,b là s mol c a Al, Fe)
22
•V ia=0→b= = 0,39
56
22
•V ib=0→a= = 0,81
27
0,39 < a +b < 0,81
→ 2 ( a + b) > 2.0,39 = 0,78 (*)
Ph "ng trình ph n ng:
3
Al + 3HCl → AlCl3 + H2
2
a 3a

Fe + 2HCl → FeCl2 + H 2 ↑
b 2b
→ nHCl c n dùng = 3a + 2b, k t h p (*), ta có: 3a + 2b > 2(a + b) > 0,78
→ hòa tan h t h/n h p X thì s mol axit HCl ph i l n h"n 0,78 mol, trong khi s
mol axit ban u theo bài ra ch( b*ng 2.0,3 = 0,6 mol ( < 0,78 mol)
→ Axit thi u, ngh a là X ph n ng không h t.
Cách 3: nHCl c n dùng = (3a + 2b) mol
Ch n M = 56 làm nhân t, chung, ta có: 56(a+ b) > 27a + 56b = 22
→ 2( a+b) > 0,78
3a + 2b > 2( a+ b) > 0,78 mol
L p lu n t "ng t cách 2 s$ có cùng k t qu .
b. Vì axit thi u, Al có tính kh, m nh h"n Fe s$ tan tr c nh ng theo ra ch( có m t
kim lo i tan→ Fe ch a b! hòa tan:
3
Al + 3HCl → AlCl3 + H2
2
0,2 ← 0,6 → 0,2 → 0,3
n H 2 = 0,3 mol → VH 2 ( ktc) = 0,3.22,4 = 6,72 lít

Ch t r n Y không tan bao g m Fe và có th có Al d .


mY = mX - mAltan = 22 – 0,2.27 = 16,6 g
Dung d!ch Z ch 0,2 mol AlCl3. Ta có:
m AlCl3 .100
C%( AlCl3) =
m ddsau

mddsau = mdd HCl b + mAl tan - m H = 200.1,05 + 0,2.27 – 0,3.2 = 2104,8 g


2

0,2.133,5.100
C%( AlCl3) = = 1,27%
2104,8

2.4.2.6. K t h p nhi u ph #ng pháp gi i khác nhau cho m t bài toán.


Ch n cách gi i t i u
Ví d 1

So sánh pH c a các dung d!ch 0,1M c a các ch t sau ây:


NaHCO3 K1 = 10-7 K2 = 10-11
NaHSO3 K1 = 10-7 K2 = 10-11
NaHS K1 = 10-7 K2 = 10-11
NaHC2O4 K1 = 10-7 K2 = 10-11
( thi HSG mi n, Italia – 1997 [18] )

Bài gi i
Cách 1: Ph "ng pháp !nh tính
ây là các mu i axit, là các ch t i n li l ng tính:
MHA → M+ + HA-
HA- H+ + A2- K2 (1)
HA- + H+ H 2A K1-1 (2)
pH ph thu c hai quá trình (1) và (2). N u K2 càng l n và K1 càng l n thì dung d!ch
có pH càng bé vì quá trình nh ng proton (1) x y ra m nh, quá trình thu proton (2) x y
ra y u. So sánh # trên ta th y:
pH (NaHC2O4) < pH (NaHSO3) < pH (NaHCO3) < pH (NaHS)
Cách 2: Ph "ng pháp !nh l ng
Áp d ng công th c tính g n úng pH c a các mu i iaxit cho các h trên:
pK1 + pK2
pH =
2

2 + 5

ta th y: pH (NaHC2O4) = 2 = 3,5
2 + 6

pH (NaHSO3) = 2 = 4,0
7 + 11

pH (NaHCO3) = 2 = 9,0
7 + 13

pH (NaHS) = 2 = 10,0
Nh n xét
Cách gi i !nh l ng tuy ch n ch n nh ng òi h i ta ph i thi t l p công th c ho'c
ph i nh công th c. Trong khi ó, cách gi i !nh tính ch( c n d a vào vi c hi u b n
ch t c a s i n li và nguyên lí chuy n d!ch cân b*ng là gi i quy t c bài toán. Vì
v y, cách gi i !nh tính trong tr ng h p này hay h"n.
Ví d 2

m gam phoi bào s t (A) ngoài không khí, sau m t th i gian bi n thành h/n h p
(B) có kh i l ng 12 gam. Cho B tác d ng v a v"i 200ml dung d!ch HNO3 thu
c 2,24 lít khí duy nh t NO ( ktc).
Tính kh i l ng m c a A.

Cách 1: Vi t ph "ng trình ph n ng, 't n s


Các ph n ng A + O2:
t0
2Fe + O2 2FeO
t0
4Fe + 3O2 2Fe2O3
t0
3Fe + 2O2 Fe3O4
H/n h p B tác d ng v i HNO3:
Fe + 4HNO3 → Fe(NO3)3 + NO↑ + 2H2O
3FeO + 10HNO3 → 3Fe(NO3)3 + NO↑ + 5H2O
Fe2O3 + 6HNO3 → 2Fe(NO3)3 + 3H2O
3Fe3O4 + 28HNO3 → 9Fe(NO3)3 + NO↑ + 14H2O
G i x, y, z, t là s mol c a Fe, FeO, Fe2O3, Fe3O4 trong 12 g h/n h p B. Ta có:
56x + 72y + 232z + 160t = 12 (1)
16 - m

y + 4z + 3t = 16 ( s mol nguyên t, oxi) (2)


m

x + y + 3z + 2t = 56 ( s mol nguyên t, s t) (3)


y z

x + 3 + 3 = 0,1 (s mol NO) (4)


Chia ph "ng trình (1) cho 8, r i c ng v i (4) sau khi ã nhân 3, ta có:
10x + 10y + 30z + 20t = 10( x + y + 3z + 2t) = 1,8 (5)
Thay (3) vào (5) → m = 10,08 g
Cách 2: S, d ng !nh lu t b o toàn electron
Nh n xét: T các ph n ng trên, l ng Fe ban u ã chuy n h t vào dung d!ch d i
d ng Fe3+:
Ch t kh,: Fe – 3e → Fe3+
1 mol 3 mol
Ch t oxi hóa: O2 + 4e → 2O2-
1 mol 4 mol
NO3- + 4H+ + 3e → NO + 2H2O
3 mol 1 mol
Áp d ng !nh lu t b o toàn electron:
S mol electron Fe “ nh ng” = S mol electron ch t oxi hóa “nh n”

m 12 - m 2,24 .3
.3 = .4 + m = 10,08 gam
56 32 22,4
*3 *+ 4 04 567 *3 *+ 4 &8 *3 *+ 4 % &8

Nh n xét
Rõ ràng cách 2 t i u h"n vì:
Không c n vi t ph "ng trình ph n ng nh ng v-n nh n !nh úng tr ng thái u
và tr ng thái cu i c a các ch t oxi hóa,ch t kh,.
Ng n g n, tránh bi n lu n dài dòng.
Lí thú và hi u qu .
2.4.2.7. Rèn luy n cho h c sinh tác phong khoa h c
Tích c c ch ng, c l p suy ngh .
C n th n, nh-n n i, chính xác, t( m(.
T ch c các hành ng trí tu m t cách khoa h c. Con ng i n k t qu ph i
ng n g n, c áo, h p lí, d% hi u. Bài gi i trình bày logic, ch't ch$.
"n gi n hóa các v n ph c t p và tránh ph c t p hóa.
Luôn ti u k t, t ng k t và kh c sâu tr ng tâm.
Ch ng 3
XU#T H TH2NG BÀI T P HÓA IC NG TIÊU BI,U
,B ID NG H C SINH GI I HÓA H C THPT
Các v n trong bài t p hoá i c "ng r t r ng l n, a d ng. Tuy nhiên do khuôn
kh lu n v n có h n, chúng tôi ch( xin c p nm ts v n tiêu bi u có tác d ng
phát tri n ki n th c, nâng cao t duy và rèn luy n k n ng cho h c sinh. ây c)ng là
nh ng v n r t hay g'p trong các kì thi h c sinh gi i .
3.1. C#U T O NGUYÊN T> - H TH2NG TU N HOÀN –
LIÊN K3T HÓA H C
3.1.1. V)n 1: Xác ?nh nguyên t d'a vào s hi u nguyên t@.
Bài t p m(u

9 t nguyên t, ( kí hi u là R) có t ng s các h t nhân proton, n"tron, electron


b*ng 24.
a. Vi t kí hi u h t nhân c a nguyên t và g i tên nguyên t ó-
b. ," t c u hình electron c a nguyên t, và c a ion R2-.
c. Cho bi t trong nguyên t, ó có bao nhiêu obitan có electron chi m gi ?

Bài gi i
a. T ng s proton, n"tron, electron trong nguyên t, R b*ng 24 nên ta có:
2Z + N = 24 (1)
N
Z = 12 - nên Z <12
2
Các nguyên t b n có t( s gi a s n"tron và s proton trong h t nhân:
N
≤ ≤ 1,5
Z
Do ó: N ≤ Z ≤ 1,5Z (2)
N
Hay là ≤Z≤N
1,5

Thay (2) vào h th c (1):


2Z + 1,5Z > 24
3,5Z > 24
Z>7
Ngh a là: 7< Z <12
Tính s kh i A theo b ng sau:
Z 8 9 10 11
N = 24 – 2Z 8 6 4 2
A=Z+N 16 15 14 13
Oxi lo i
b. C u hình electron c a nguyên t, trung hòa i n R và R2-
R t c là O: Z = 16
1s2 2s2 2p4

Ion R2- t c là O2-


1s2 2s2 2p6

c. Trong nguyên t, R (t c là O) có 5 obitan có electron chi m gi


Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- làm c bài t p này, h c sinh c n n m v ng ki n th c v nguyên t hóa h c –
ng v!. Trong ó có i m m u ch t là t( s bi u th! m i liên quan gi a s n"tron và s
N
proton trong các ng v! b n (tr H): ≤ ≤ 1,5. ây là ki n th c ngoài ch "ng
Z
trình, không có trong sách giáo khoa. òi h i h c sinh ph i c thêm các tài li u tham
kh o b sung ki n th c.
- V ph n k n ng, h c sinh c n thành th o các k n ng toán h c, ch&ng h n vi c bi n
i các bi u th c thu g n mi n tìm ki m nh bài t p trên. Ngoài cách bi n i y,
nhi u bài t p trong các thi h c sinh gi i th ng b t bu c ph i gi i h ph "ng trình
nhi u n s ho'c ph i ti n hành bi n lu n thì m i ra c k t qu .
- Thông qua các bài t p này, giáo viên có th ki m tra các ki n th c v c u t o nguyên
t, và h th ng tu n hoàn (thành ph n c u t o nguyên t,, c u hình electron, chu kì,
nhóm, !nh lu t tu n hoàn Men êlêep...). Vì th các bài t p d ng này có kh n ng t ng
h p ki n th c l n.
- Ngoài sách giáo khoa l p 10, h c sinh có th b sung ki n th c lí thuy t trong sách
tham kh o sau ây: Hóa h c vô c , t p 1,(Nhà xu t b n giáo d c c a tác gi Hoàng
Nhâm),...
Bài t p t #ng t
Bài 1: T ng s h t proton, n"tron và electron trong m t nguyên t, là 155. S h t có
mang i n nhi u h"n s h t không mang i n là 33 h t. Tìm s proton, n"tron và s
kh i A c a nguyên t,.
Bài 2:T ng s h t proton, n"tron và electron trong m t nguyên t, A là 16, trong
nguyên t, B là 58, trong nguyên t, D là 180. Tìm s p,n và s kh i c a các nguyên t,
A, B, D. Gi s, s chênh l ch gi a s kh i v i kh i l ng nguyên t, trung bình là
không quá 1 "n v!.
Bài 3: Ba nguyên t X, Y, Z trong cùng m t chu kì có t ng s hi u nguyên t, là 39. S
hi u c a nguyên t, Y b*ng trung bình c ng s hi u c a nguyên t, X và Z. Nguyên t,
c a ba nguyên t này h u nh không ph n ng v i H2O # i u ki n th ng.
d. Hãy xác !nh v! trí các nguyên t ó trong b ng h th ng tu n hoàn các nguyên
t hóa h c. Vi t c u hình e c a nguyên t, và g i tên t ng nguyên t .
e. So sánh âm i n, bán kính nguyên t, c a các nguyên t ó.
f. So sánh tính baz" c a các hi roxit
Bài 4: Bi t t ng s h t c a nguyên t, X là 136, trong ó s n"tron nhi u h"n s
electron là 12 h t.
a. Tính s proton và s kh i c a X.
b. Ng i ta bi t nguyên t R có ba ng v! X, Y, Z. S kh i c a X b*ng trung bình
c ng s kh i c a Y và Z. Hi u s n"tron c a Y và Z g p hai l n s proton c a hi ro.
Hãy xác !nh s kh i c a Y và Z.
Bài 5: Có h p ch t MX3. Cho bi t:
a. T ng s h t proton, n"tron và electron là 196, trong ó s h t mang i n nhi u
h"n s h t không mang i n là 60.
b. Kh i l ng nguyên t, c a X l n h"n c a M là 8.
c. Trong 3 lo i h t trên trong ion X- nhi u h"n trong ion M3+ là 16. Hãy xác !nh
M và X thu c ng v! nào c a hai nguyên t ó.
Bài 6: M t h p ch t ion c u t o t ion M2+ và ion X-. Trong phân t, MX2 có t ng s
h t (p,n,e) là 186 h t, trong ó s h t mang i n nhi u h"n s h t không mang i n là
54 h t. S kh i c a c a ion M2+ l n h"n s kh i c a ion X- là 27 h t. Vi t c u hình
electron c a các ion M2+ ; X-. Xác !nh s th t , s chu kì, s nhóm, phân nhóm c a
M và X trong b ng h th ng tu n hoàn.
Bài 7: M t h p ch t ion c u t o t ion M+ và ion X2-. Trong phân t, M2X có t ng s
h t ( proton, n"tron, electron) là 140 h t, trong ó s h t mang i n nhi u h"n s h t
không mang i n là 44 h t. S kh i c a ion M+ l n h"n s kh i c a ion X2- là 23. T ng
s h t trong ion M+ nhi u h"n ion X2- là 31 h t.
a. Vi t c u hình electron c a các ion M+ và X2-.
b. Xác !nh v! trí c a M và X trong b ng h th ng tu n hoàn, nh ng h p ch t hóa
h c có th có gi a M và X, nêu tính ch t hóa h c c a các h p ch t ó.
3.1.2. V)n 2: Xác ?nh nguyên t d'a vào n&ng l ng ion hóa
Bài t p m(u
Nguyên t Q trong chu kì 3 có các giá tr! n ng l ng ion hóa nh sau (tính theo
kJ/mol)
I1 I2 I3 I4 I5 I6
577 1816 2744 11576 14829 18375
G i tên nguyên t Q và vi t c u hình electron c a nó.

Bài gi i
Nh n xét:
I1 : I2 : I3 : I4 : I5 : I6 = 1: 3,2 : 4,8 : 20,1: 25,7 : 31,8
T I3 n I4 có b c nh y t ng t, v y nguyên t có 3 electron hóa tr!. Nó thu c nhóm
IIIA, trong chu kì 3, ó là nhôm ( Al, Z= 13).
C u hình electron là:1s22s22p63s23p1
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- Thông th ng h c sinh hay g'p d ng bài t p xác !nh nguyên t ch a bi t thông qua
s Z, s A ( nh ph n 3.1.1) hay qua nguyên t, kh i M…Nh ng # ây yêu c u tìm
nguyên t Q qua n ng l ng ion hóa. ây là i m m i l c a bài t p òi h i h c sinh
ph i t duy suy ngh theo chi u h ng m i. gi i quy t c bài t p, h c sinh c n có
óc nh n xét và phát hi n ra i m m u ch t c a nó ó chính là b c nh y v t t I3 n
I4. ng th i c)ng không b! ánh l c h ng b#i nhi u n ng l ng ion hóa cho trong
bài mà c n chú ý n b n ch t c a v n là nguyên t, khí hi m r t b n v ng, tách
electron ra kh i nó c n m t n ng l ng r t l n.Có nh v y m i nh n th y c nguyên
nhân c a s gia t ng t bi n khi chuy n t I3 n I4 là do quá trình tách 1e ra kh i
nguyên t, khí hi m.
- Khi làm nh ng d ng bài t p nh th này h c sinh c n n m v ng b ng h th ng tu n
hoàn, c u trúc electron c a nguyên t, các nguyên t , n ng l ng ion hóa c a nguyên t,
. Do ó c n c k Sách giáo khoa l p 10, có th tham kh o thêm Hóa h c vô c , t p
1,(,Nhà xu t b n giáo d c c a tác gi Hoàng Nhâm); C u t o nguyên t và Liên k t
hóa h c ,(Nhà xu t b n giáo d c c a tác gi ào ình Th c)…
Bài t p t #ng t :
Bài 1: G i tên nguyên t trong chu kì 3 và vi t c u hình electron c a nguyên t ó bi t
r*ng n ng l ng ion hóa (I) có các giá tr! sau( tính theo kJ/mol)
I1 I2 I3 I4 I5 I6
1012 1903 2910 4956 6278 22230
Bài 2: Nguyên t, c a nguyên tô Qcó 3l p electron và có các giá tr! n ng l ng ion
hóa nh sau ( kJ/mol):
I1 I2 I3 I4 I5 I6 I7 I8
1000 2251 3361 4564 7013 8495 27106 31669
a. Xác !nh nguyên t Q.
b. Bi u di%n s phân b electron vào các obitan nguyên t, Q.
c. Vi t c u hình electron nguyên t, c a nguyên t Q # tr ng thái c" b n.
d. Vi t c u hình electron hóa tr! c a nguyên t, Q # tr ng thái c" b n.
Bài 3: Cho bi t m t s giá tr! n ng l ng ion hóa th nh t (I1, eV) : 5,14; 7,64; 21,58
c a Ne, Na, và Mg và m t s n ng l ng ion hóa th hai (I2, eV): 41,07; 47,29 c a Na
và Ne.
Hãy gán m/i giá tr! I1, I2 cho m/i nguyên t và gi i thích. H i I2 c a Mg nh th nào so
v i các giá tr! trên? Vì sao?
3.1.3. V)n 3: Xác ?nh niên i d'a vào hóa h c phóng x
Bài t p m(u

M t m u á ch a 17,4 mg U238 và 1,45 µg Ph206. Bi t chu kì bán rã c a U238 là


4,51.109 n m. M u á ó t n t i ã bao nhiêu n m r i?

Bài gi i
A(uran) m(uran)
Ta có liên h : =
A(chì) m(chì)

Trong ó A(uran), A(chì), m(uran), m(chì) l n l t là s kh i c a uran, s kh i c a chì,


kh i l ng uran b! m t i, kh i l ng chì sinh ra hi n t i.

A(uran) 238
V y: muran = mchì . = 1,45. 206
A(chì)

muran ≈ 1,68 (µg)


0,693 0,693
T k= = (a)
t 1/2 4,51.10 9
2,303 1,68 + 17,4 2,303
và k= lg = lg 1,097 (b)
t 17,40 t
0,693
T (a) và (b), ta có: k = 9
= 2,303 lg 1,097
4,51.10 t
9
Suy ra t = 2,303 .4,1 .10 lg 1,097
0,693

t = 6,58.108 (n m)
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- ây là bài t p xác !nh niên i d a vào hóa h c phóng x . Là m t v n r t thú v!
vì nó liên quan n th c t cu c s ng (ngành kh o c h c) và có s k t h p các ki n
th c v hóa h c, toán h c và v t lí h c.
- gi i quy t c bài toán, h c sinh ph i trang b! cho mình r t nhi u ki n th c v
hóa h c h t nhân:
+ Các 'c tr ng c a tính phóng x : tính phóng x t nhiên, thành ph n c a tia
phóng x , !nh lu t b o toàn s kh i và b o toàn i n tích.
+ . bài toán trên, ta có h phóng x uran trong ó 92U238 là nguyên t g c c a h
này. Cu i cùng trong h c ó là ng v! b n c a chì 82Pb206. N u t i th i i m nghiên
c u, b*ng ph "ng pháp kh i ph ch&ng h n, ta thu cl ng U238 và Pb206 trong m t
m u á. T s li u này ta tìm c th i gian c n t o ra l ng Pb206 này thì ó c)ng
là th i gian t n t i c a m u á.
+ Ngoài ra, ng i ta còn hay d a vào ng v! phóng x c a cacbon xác !nh niên
i hóa th ch hay c v t. ng v! 14C c t o thành # th ng t ng khí quy n có m t
l ng nh nh ng không i 14C trong c" th ng, th c v t s ng. Khi m t ng hay
th c v t ch t, l ng này d n thoát ra ngoài làm cho l ng 14C này gi m u 'n theo
th i gian. V y t l ng 14C còn l i trong xác ch t ta có th xác !nh c kho ng th i
gian k t lúc sinh v t này ch t, t c là xác !nh c kho ng th i gian hình thành di
v t này.
+ !nh lu t phân rã phóng x : Th c nghi m xác nh n v m't ng hóa h c t t c
các quá trình phân rã phóng x u tuân theo quy lu t ph n ng m t chi u b c nh t.
+ Chu kì bán h y: t1/2 = 0,693/k
Trong ó: t1/2 là chu kì bán h y, k là h*ng s phân rã phóng x .
- H c sinh có th c thêm sách giáo khoa v t lí l p 12 hay các sách tham kh o v t lí
l p 12.
Bài t p t #ng t :
Giáo viên có th ra các bài t p t "ng t b*ng cách: o ng c bài t p ( tính chu kì bán
h y khi bi t th i gian t n t i); thay i yêu c u c a bài t p ( tìm l ng ch t còn l i sau
khi phân h y) ho'c xác !nh niên i phóng x b*ng cách s, d ng ng v! phóng x
c a cacbon thay vì d a vào h phóng x uran (bài 3,4)
Bài 1: M t trong nh ng ngu n c" b n c a ng v! phóng x K40 trong c" th ng i là
x "ng. Tính th i gian bán h y c a K40, bi t r*ng sau 4,5 t( n m l ng ng v! này còn
l i kho ng 7,0%.
Bài 2: Xêzi – 137( Ce137) là m t ph n ng trong lò ph n ng h t nhân, nó có chu kì bán
h y 30,2 n m. Ce137 là m t trong nh ng ng v! b! phát tán m nh nhi u vùng # Châu
Âu sau tai n n h t nhân Trecnôb n. Sau bao lâu ch t c này còn l i 1,0% k t lúc tai
n n x y ra?
Bài 3: M t m u than c i tìm th y trong m t ng # Lascaux ( Lascô) t i Pháp có t c d
phân h y b*ng 2,4 phân h y trong m t phút tính cho m t gam. Gi !nh m u than này
là ph n còn l i c a m t m u than ã c m t h a s t o ra và dùng v$ các tranh
trên thành ng này. H a s ó t o ra các than này vào n m nào?
Bài 4: M t m u than l y t hang ng c a ng i Pô – li – nê – xi – an c t i Haoai có
t c phân h y C14 là 13,6 phân h y trong 1 giây tính v i 1 gam cacbon. Hãy cho bi t
niên i c a m u than ó.
3.1.4. V)n 4: Xác ?nh * h t kh i c a h t nhân nguyên t@
Bài t p m(u

Nghiên c u ng v!, ng i ta th y r*ng: kh i l ng c a h t nhân 26Fe54 là 53,956


vC
a. Tính kh i l ng c a h t nhân theo !nh lu t b o toàn kh i l ng.
b. !nh lu t b o toàn kh i l ng trong tr ng h p này còn úng không? Gi i
thích? Tính n ng l ng liên k t h t nhân.
Cho bi t kh i l ng c a m t n"tron và m t proton ( vC) l n l t là: 1,00866,
1,00728.

Bài gi i
54
a. 26Fe có 26 proton: 54 - 26 = 28 n"tron
Kh i l ng c a h t nhân 26Fe54 theo !nh lu t b o toàn kh i l ng:
mFe = mproton + mn"tron = 26.1,00728 + 28.1,00866 = 54,43176 vC.
b. So sánh ta th y hai kh i l ng này khác nhau. Nh v y i v i h h t vi mô,
!nh lu t b o toàn kh i l ng không úng.
h t kh i : ∆m = 54,43176 - 53,956 = 0,47576 vC
Hay ∆m = 0,47576 g/mol 12C hay 0,47576 g/mol và n ng l ng liên k t h t nhân là:
∆E = ∆m.c2 = (0,47576 g/mol).(3.108 m/s)2.( 1 mol/ 6,022.1023)
= 7,11. 10-11 J
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
-V n này thú v! và quan tr ng b#i nó giúp h c sinh hi u sâu s c v !nh lu t b o
toàn kh i l ng trong h v mô và vi mô.
Kh i l ng c a m t h t nhân nguyên t, c coi là b*ng t ng kh i c a các h t proton
và n"tron t o thành h t nhân nguyên t,. Tuy nhiên khi các nucleon k t h p v i nhau
t o thành h t nhân nguyên t, thì thoát ra m t n ng l ng ∆E = ∆m.c2 nên kh i l ng
th c t c a h t nhân nh h"n t ng kh i l ng các nucleon m t l ng là ∆m ( h t
kh i).
Nh n xét:
- !nh lu t b o toàn kh i l ng i v i h t vi mô không chính xác nh ng !nh lu t b o
toàn kh i l ng trong ph n ng hóa h c v-n chính xác vì nhi t c a ph n ng hóa h c
không l n nên h t kh i là không áng k .
- Xét m t ph n ng trong h v mô: ph n ng phân h y CaCO3
CaCO3 = CaO + CO2
Ph n ng này c n tiêu t n m t n ng l ng là Q. Nh v y theo !nh lu t Anhxtanh E =
mc2 thì nó s$ b! m t m t kh i l ng , tuy nhiên kh i l ng này vô cùng nh nên !nh
lu t b o toàn kh i l ng trong tr ng h p này là úng n. Th c t là khi ta cân l ng
ch t tham gia và s n ph m t o thành thì nó luôn b*ng nhau.
- Ngoài ph n ki n th c chuyên sâu r t thú v!, bài t p còn giúp h c sinh chú ý "n v!
tính, rèn luy n c tính c n th n, chính xác.
- gi i quy t bài t p này, h c sinh có th tham kh o sách giáo khoa v t lí l p 12 hay
C u t o nguyên t và liên k t hóa h c, (Nhà xu t b n giáo d c c a tác gi ào ình
Th c).
Bài t p t #ng t
Bài 1:
a. Tính kh i l ng nguyên t, trung bình c a oxi bi t r*ng trong t nhiên, oxi t n t i #
c ba d ng ng v!:
16 17 18
8 O 8 O 8 O
99,762% 0,038% 0,200%
b. Trên th c t , kh i l ng h t nhân có h"i nh h"n t ng s kh i l ng c a proton và
n"tron t o nên h t nhân. Vì v y khi xác !nh b*ng th c nghi m, kh i l ng các ng v!
oxi là nh sau:
16 17 18
O O O
15,99491 vC 16,9991 vC 17,9991 vC
- Tính kh i l ng nguyên t, trung bình c a oxi d a vào các d ki n trên.
- Vì sao kh i l ng h t nhân l i h"i nh h"n t ng s kh i l ng c a proton và n"tron
t o ra h t nhân ó?
Bài 2: H t nhân liti có kh i l ng là 7,01601 vC. Hãy tính n ng l ng liên k t riêng
c a h t nhân liti? Cho kh i l ng proton và n"tron l n l t là 1,00728 vC; 1,00866
vC. Bi t 1 vC = 931,5 MeV/c2.
3.1.5. V)n 5: Quan h gi;a c)u trúc phân t@ và tính ch)t c a h p ch)t
Bài t p m(u

Phân t, HF và phân t, H2O có momen l ng c c, phân t, kh i g n b*ng nhau (HF


1,91 Debye, H2O 1,84 Debye, MHF 20, 18); nh ng nhi t nóng ch y c a

hidroflorua là – 830C th p h"n nhi u so v i nhi t nóng ch y c a n c á là 00C, hãy


gi i thích vì sao?
( Trích thi HSG qu c gia- 2003 – B ng A)

Bài gi i:

' '
* Phân t, H-F µ' ( 4:;4Jt ; H-O-H µ' ( 4:;4

có th t o liên k t hidro – H…F – có th t o liên k t hidro – H…O –


* Nhi t nóng ch y c a các ch t r n v i các m ng l i phân t, (nút l i là các phân
t,) ph thu c vào các y u t :
- Kh i l ng phân t, càng l n thì nhi t nóng ch y càng cao.
- L c hút gi a các phân t, càng m nh thì nhi t nóng ch y càng cao. L c hút
gi a các phân t, g m: l c liên k t hidro, l c liên k t Van der Waals (l c !nh h ng,
l c khu ch tán).
Nh n xét:
HF và H2O có momen l ng c c x p x( nhau, phân t, kh i g n b*ng nhau và u có
liên k t hidro khá b n, áng l$ hai ch t r n ó ph i có nhi t nóng ch y x p x( nhau,
HF có nhi t nóng ch y ph i cao h"n c a n c (vì HF momen l ng c c l n h"n,
phân t, kh i l n h"n, liên k t hidro b n h"n).
Tuy nhiên, th c t cho th y Tnc (H2O) = 00C > Tnc(HF) = – 830C.
* Gi i thích:
M/i phân t, H-F ch( t o c 2 liên k t hidro v i 2 phân t, HF khác # hai bên
H-F…H-F…H-F. Trong HF r n các phân t, H-F liên k t v i nhau nh liên k t hidro t o
thành chu/i m t chi u, gi a các chu/i ó liên k t v i nhau b*ng l c Van der Waals
y u. Vì v y khi un nóng n nhi t không cao l m thì l c Van
der Waals gi a các chu/i ã b! phá v , ng th i m/i ph n liên k t
hidro c ng b! phá v nên x y ra hi n t ng nóng ch y.
M/i phân t, H-O-H có th t o c 4 liên k t hidro v i 4 phân t,
H2O khác n*m # 4 (nh c a t di n. Trong n c á m/i phân t, H2O
liên k t v i 4 phân t, H2O khác t o thành m ng l i không gian 3
chi u. Mu n làm nóng ch y n c á c n ph i phá v m ng l i không gian 3 chi u
v is l ng liên k t hidro nhi u h"n so v i # HF r n do ó òi h i nhi t cao h"n.
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- ây là bài t p liên quan gi a c u trúc và tính ch t v t lí. . các bài toán thông th ng,
ng i ra th ng c !nh m t trong hai y u t ( kh i l ng c a các phân t, và l c
hút gi a các phân t,) so sánh tính ch t v t lí ( nhi t nóng ch y, nhi t sôi,
tan) c a các ch t.
Tuy nhiên theo nh nh n xét trong l i gi i trên: HF và H2O có momen l ng c c x p
x( nhau, phân t, kh i g n b*ng nhau và u có liên k t hidro khá b n, áng l$ hai ch t
r n ó ph i có nhi t nóng ch y x p x( nhau, HF có nhi t nóng ch y ph i cao h"n
c an c (vì HF momen l ng c c l n h"n, phân t, kh i l n h"n, liên k t hidro b n
h"n). Th c t l i khác v i l i gi i thích ó: Tnc (H2O) = 00C > Tnc(HF) = – 830C.
i u này là m t tình hu ng có v n bu c h c sinh ph i ào sâu suy ngh tìm ra
l i gi i thích phù h p v i th c nghi m. H c sinh s$ 't ra câu h i: ngoài hai y u t k
trên thì còn y u t nào nh h #ng n nhi t nóng ch y n a không? Và tr l i
c nó ng i h c ph i am hi u sâu s c c u trúc c a phân t, , có ki n th c v ng ch c
v liên k t hóa h c, v l c hút gi a các phân t, ng th i bi t v n d ng và so sánh các
ki n th c ó m t cách thành th o. Nh v y bài t p này ã áp ng yêu c u b i d ng
h c sinh gi i là v a ào sâu ki n th c, v a phát tri n t duy v a rèn luy n k n ng t
h c c a h c sinh.
- Bài t p này v a cho th y s phong phú, a d ng, muôn hình muôn v0 c a hóa h c
v a kh&ng !nh tính 'c tr ng quan tr ng c a môn hóa là môn khoa h c th c nghi m.
Do ó, m i c" s# lí thuy t c xây d ng ph i phù h p v i th c t .
- Sách Hóa h c vô c ( t p 2, 3), Nhà xu t b n giáo d c c a tác gi Hoàng Nhâm
c p r t chi ti t v c u trúc phân t, các ch t và tính ch t c a chúng. ây là tài li u t
h c r t b ích ng th i là ngu n giáo viên có th 't ra các bài t p v v n này
dành cho h c sinh gi i. Ngoài bài t p v m i quan h gi a và tính ch t v t lí c a h p
ch t, giáo viên có th m# r ng 't ra nh ng bài t p v m i quan h gi a c u trúc phân
t, và kh n ng ph n ng, n ng l ng liên k t, nhi t ph n ng... ng th i m/i bài t p
c nh ng d-n h c sinh nhìn nh n v n d i nhi u góc khác nhau. Ví d nh ,
gi i thích tính oxi hóa m nh y u c a h p ch t, ngoài th i n c c tiêu chu n còn có th
d a vào c u trúc c a h p ch t ó.
Bài t p t #ng t
Bài t p v quan h gi a c u trúc phân t, và tính ch t v t lí c a h p ch t
Bài 1: i m sôi c a NF3 = -1290C còn c a NH3 = -330C. Amoniac tác d ng nh m t
baz" Lewis còn NF3 thì không. Momen l ng c c c a NH3 = 1,46D l n h"n nhi u so
v i momen l ng c c c a NF3 = 0,24 D m'c dù âm i n c a c a F l n h"n nhi u so
v i H. Hãy gi i thích?
Bài 2:
1. Nhôm clorua khi hoà tan vào m t s dung môi ho'c khi bay h"i # nhi t không
quá cao thì t n t i # d ng dime (Al2Cl6). . nhi t cao (7000C) dime b! phân li thành
monome (AlCl3). Vi t công th c c u t o Lewis c a phân t, dime và monome; Cho bi t
ki u lai hoá c a nguyên t, nhôm, ki u liên k t trong m/i phân t, ; Mô t c u trúc hình
h c c a các phân t, ó.
2. Gi i thích t i sao nhôm clorua # tr ng thái r n d-n i n t t h"n tr ng thái nóng ch y.
Bài 3: Các d ki n sau ây là i v i các h p ch t XClx và YCly
Nhi t Nhi t tan tan
nóng ch y sôi trong n c trong benzen
0 0
C C
XClx 801 1443 37g/100g 0,063g/100g
YClx - 22,6 76,8 0,08 Hòa tan theo m i t( l
a. Cho bi t ki u liên k t trong m/i h p ch t trên
b. Gi i thích s nh h #ng c a liên k t trong m/i ch t trên i v i s khác nhau v
nhi t nóng ch y, nhi t sôi và tính tan c a chúng.
Bài t p v quan h gi a c u trúc phân t, và kh n ng ph n ng c a h p ch t
Bài 4: D a vào c u trúc gi i thích t i sao các axit th ng có tính oxi hóa m nh h"n
mu i c a nó?
Bài 5: Dùng c u trúc c a ion SO32- gi i thích kh n ng ph n ng:
2Na2SO3 + O2 → 2Na2SO4 và Na2SO3 + S → Na2S2O3
Bài t p v quan h gi a c u trúc phân t, và n ng l ng liên k t c a h p ch t
Bài 6: Cho n ng l ng liên k t c a flo, clo, brom, iot l n l t là: 159 kJ, 143 kJ, 192
kJ, 154 kJ. Nh n xét v chi u bi n thiên c a n ng l ng liên k t, gi i thích?
Bài 7: N ng l ng liên k t c a BF3 là 646 kJ/mol còn c a NF3 ch( có 280kJ/mol. Gi i
thích s khác bi t v n ng l ng liên k t này.
Bài t p v quan h gi a c u trúc phân t, và nhi t ph n ng
Bài 8: Cho bi t ph n ng nh! h p NO2 thành N2O4 là ph n ng t a nhi t hay thu nhi t.
Dùng c u trúc gi i thích?
3.2. LÍ THUY3T V PH7N -NG HÓA H C
3.2.1. V)n 1: Tính nhi t c a ph n ng
Bài t p m(u

Cho xiclopropan → propen có ∆H1 = -32,9kJ/mol


Nhi t t cháy than chì là – 394,1 kJ/mol (∆H2)
Nhi t t cháy hi ro là – 286,3 kJ/mol (∆H3)
Nhi t t cháy xiclopropan là – 2094,4kJ/mol (∆H4)
Hãy tính:
a. Nhi t t cháy propen.
b. Nhi t t o thành xiclopropan
c. Nhi t t o thành propen

Bài gi i
a. Cách 1: Ph "ng pháp t h p cân b*ng
Ph "ng trình c n tính là:
CH2=CH – CH3 + 4,5O2 → 3CO2 + 3H2O ∆H5 = ?
Ph "ng trình này c t h p t các quá trình sau:

CH2=CH – CH3 # ∆H1)


( 3CO2 + 3H2O (∆H4)
C ng hai ph "ng trình này ta c ph "ng trình c n tính có
∆H5 = ∆H4 ∆H1
V y, nhi t t cháy propen ∆H5 = - 2094,4 -(- 32,9) = -2061,5 kJ/mol
Cách 2: Dùng chu trình kín ( !nh lu t Hess)
H1
H3C CH CH2

+O2 +O2
H4 H5 = ?

CO2 + H2O

a vào chu trình kín, ta có: ∆H4= ∆H5 + ∆H1


Hay ∆H5 = ∆H4 ∆H1 = -2061,5 kJ/mol
b. T "ng t : 3 x C + O2 CO2 ∆H2
3 x H2 + 1/2O2 H2O ∆H3

3CO2 + 3H2O ( ∆H4


C ng ba ph "ng trình trên ta c ph "ng trình c n tính:

3C + 3H2 ∆H6 = 3∆H2 + 3∆H3 - ∆H4


V y, ∆H6 = 3(-394,1) + 3(- 286,3) – (- 2094,4) = 53,2 kJ/mol
c. T "ng t nhi t t o thành propen là: ∆H7 = 3∆H2 + 3∆H3 - ∆H5 = 20,3 kJ/mol
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- V m't ki n th c, bài t p c ng c l i cho h c sinh các v n xoay quanh nhi t ph n
ng. . cách gi i 2, c n l u ý n !nh lu t c" b n ( !nh lu t Hess) c a nhi t hóa h c:
Hi u ng nhi t c a ph n ng hóa h c ch ph thu c vào b n ch t và tr ng thái c a các
ch t u và cu i, hoàn toàn không ph thu c vào ng ph n ng.
- V m't k n ng, bài toán có th gi i quy t m t cách d% dàng n u h c sinh n m v ng
ph "ng pháp t h p cân b*ng (cách 1) và s, d ng thành th o chu trình kín (cách 2).
- Thông qua bài t p, giáo viên m# r ng cho h c sinh 4 cách xác !nh nhi t ph n
ng:
+ Dùng n ng l ng l ng liên k t (n ng l ng phân li).
+ Dùng n ng l ng m ng tinh th ion.
+ Dùng nhi t sinh (nhi t hình thành).
+ Dùng nhi t cháy (thiêu nhi t).
T ó giáo viên có th so n ra nhi u bài t p khác cho h c sinh gi i. Ví d : tính n ng
l ng l ng liên k t hay n ng l ng m ng tinh th ion b*ng ph "ng pháp tính nhi t
hóa h c...
- tìm hi u k các ki n th c v nhi t ng l c hóa h c, h c sinh có th xem thêm tài
li u Hóa c s , t p 2, (Nhà xu t b n Giáo d c c a tác gi 'ng Tr n Phách); Hóa lí-
Nhi t ông l c h c hóa h c, (Nhà xu t b n Giáo d c c a tác gi Nguy%n ình Hu );
M ts v n ch n l c c a hóa h c (Nhà xu t b n Giáo d c, các tác gi Nguy%n Duy
Ái – Nguy%n Tinh Dung – Tr n Thành Hu - Tr n Qu c S"n – Nguy%n V n Tòng),...
Bài t p t #ng t
Bài 1: Tính ∆H c a ph n ng:
C2H2 (k) + 2H2 (k) → C2H6 (k) ∆H = ?
Theo hai cách sau ây:
a. D a vào n ng l ng liên k t. Bi t n ng l ng liên k t (kJ/mol) c a các liên k t
H – H, C – H, C – C, C ≡ C t "ng ng là: 436, 414, 376, 812.
b. D a vào nhi t t o thành. Bi t nhi t t o thành t "ng ng c a C2H2 và C2H6
t "ng ng là + 227 và – 84,7 kJ/mol.
So sánh hai k t qu .
Bài 2: Xác !nh n ng l ng liên k t trung bình m t liên k t C – H trong metan. Bi t :
Nhi t hình thành chu n c a metan là – 74,8 kJ/mol.
Nhi t th ng hoa c a than chì là 716,7 kJ/mol.
N ng l ng phân li phân t, H2 là 436 kJ/mol.
Bài 3: Cho các s li u nhi t ng c a m t s ph n ng sau # 2980K:
2NH3 + 3NO2 4N2 + 3H2O ∆H1 = - 1011kJ/mol
N2O + 3H2 N2H4 + H2O ∆H2 = - 317kJ/mol
2NH3 + 0,5 O2 N2H4 + H2O ∆H3 = - 143kJ/mol
H2 + 0,5 O2 H2O ∆H4 = - 286kJ/mol
Hãy tính nhi t t o thành c a N2H4, N2O và NH3.
Bài 4: Xác !nh nhi t hình thành 1 mol AlCl3 khi bi t:
Al2O3 + 3COCl2 (k) 3CO2 + 2AlCl3 ∆H1 = - 232,24kJ/mol
CO + Cl2 COCl2 ∆H2 = - 112,40/mol
2Al + 1,5 O2 Al2O3 ∆H3 = - 1668,20/mol
Bài 5: Tính hi u ng nhi t c a hai ph n ng sau:
2NH3 + 3/2O2 → N2 + 3H2O (1)
2NH3 + 5/2NO → 2NO + 3H2O (2)
So sánh kh n ng c a hai ph n ng, gi i thích vì sao ph n ng (2) c n có xúc tác.
Cho n ng l ng liên k t c a:
NH3 O2 N2 H 2O NO
kJ/mol 1161 493 942 919 627

Bài 6:
a. N ng l ng hóa h c c tàng tr trong các liên k t hóa h c c a các ch t và c
gi i phóng ra d i d ng nhi t khi t cháy.
Tính n ng l ng t a ra theo kJ, khi t cháy 114g iso octan là m t thành ph n c a
x ng. Cho bi t:
Liên k t C – C n ng l ng 347 kJ/mol liên k t
C – H n ng l ng 414 kJ/mol liên k t
C = O n ng l ng 741 kJ/mol liên k t
O – H n ng l ng 464 kJ/mol liên k t
b. phóng tên l,a lên m't tr ng, ng i ta ã dùng t i 4,5 t n hi razin (ch t kh,) và 3
t n tetraoxit init" (ch t oxi hóa) làm nhiên li u.
Hãy ch ng t r*ng hi razin là ch t giàu n ng l ng qua ph n ng oxi hóa hi razin
b*ng oxi:
N2H4(aq) + O2 (k) → N2 (k) + 2H2O (l)
Cho bi t:Nhi t t o thành ∆Htt c a hi razin là + 149,2kJ/mol-1
Nhi t t o thành ∆Htt c a n c là – 273,13 kJ/mol-1.
Bài 7: Acrolein (pro-2-enal) có công th c CH2 = CH – CH = O, # 250C và 100 kPa nó
# tr ng thái l ng.
a. Tính nhi t t o thành chu n c a nó # 250C bi t :
∆H0 # 2980K theo kJ.mol-1 : ∆H0 t cháy C3H4O b*ng – 1628,52
∆H0 hóa h"i C3H4O b*ng 20,9
∆H0 sinh H2O (l) b*ng – 285,83
∆H0 sinh CO2 (k) b*ng – 393,51
∆H0 th ng hoa C (r) b*ng 716,7
b. Tính nhi t t o thành chu n c a nó # 250C khi bi t các tr! s n ng l ng liên k t
H–H C–C C=C C=O C–H O=O
kJ.mol-1 436 345 615 743 415 498

c. So sánh k t qu c a hai ph n trên và gi i thích.


3.2.2. V)n 2: Áp d ng hàm nhi t *ng cho các phép tính cân bAng hóa h c
trong dung d?ch i n li
Bài t p m(u

Bi t r*ng AgBr (r) có nhi t t o thành chu n ∆H0s,298= -100,37kJ/mol và S0298= -


107,1J/K.mol. Tính tích s tan Tt c a AgBr # 2980K.

Bài gi i
Xét ph n ng:
AgBr (r) Ag+(aq) + Br-(aq)
H*ng s cân b*ng c a ph n ng này chính là tích s tan c a AgBr:
∆H0298(p ) = ∆H0s,298 (aq) + ∆H0s,298 (aq) - ∆H0s,298(AgBr ,r)
Trong ó, ∆H0s,298 (Ag+,aq) và ∆H0s,298 (Br-,aq) là nhi t t o thành chu n c a
Ag+(aq) và Br-(aq)
∆H0298(p ) = 105,58 – 121,55 + 100,37 (kJ/mol)
∆H0298(p ) = + 84,4 kJ/mol= + 84400J/mol
∆S0298(p ) = S0(Ag+,aq) + S0 (Br-,aq) - S0(AgBr)
∆S0298(p ) = 72,68 + 82,4 – 107,1 (J/K.mol)
∆S0298(p ) = + 47, 98J/mol
- Tính ∆G0298 c a ph n ng:
∆G0298(p ) = ∆H0(p ) – T.∆S0298(p )
∆G0298(p ) = 84400 – 298.47,98(J/mol)
∆G0298(p ) = 70101,96 J/mol
- Áp d ng ph "ng trình &ng nhi t VanHoff:
− ∆G 0 (pu)
lnTt = -
RT
70101,96
lnTt = - 8,314.298 = - 28,295
Tích s tan c a AgBr # 2980K là:
Tt = 5,1.10-13
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- Các bài toán v nhi t ph n ng và nguyên lí th nh t c a nhi t ng l c h c th ng
xoay quanh v n tính nhi t ph n ng nh ã trình bày # ph n 3.2.1. . bài t p này có
s v n d ng các hàm nhi t ng cho các phép tính cân b*ng hóa h c trong dung d!ch
i n li Hay nói cách khác là có s liên h gi a h*ng s cân b*ng và các il ng nhi t
ng. gi i quy t bài toán, h c sinh không ch( c n ph i n m k các ki n th c v nhi t
ph n ng và cân b*ng hóa h c mà c n ph i hi u rõ s liên quan gi a h*ng s cân b*ng
và các il ng nhi t ng ng th i hình thành c các bi u th c bi u th! quan h
ó.
- Các v n v hóa lí c trình bày r t y trong các sách hóa lí (c a tác gi
Nguy%n ình Hu ) và Hóa c s ,t p 2, (Nhà xu t b n Giáo d c c a tác gi 'ng Tr n
Phách). ây là các tài li u dành cho sinh viên i h c nên c vi t r t chi ti t. Các
sách Tài li u giáo khoa chuyên hóa h c, ( Nhà xu t b n giáo d c, tác gi Nguy%n Duy
Ái – ào H u Vinh) và M t s v n ch n l c c a hóa h c,t p 2, (Nhà xu t b n giáo
d c, tác gi Nguy%n Duy Ái – Nguy%n Tinh Dung – Tr n Thành Hu - Tr n Qu c S"n
– Nguy%n V n Tòng)... dành cho h c sinh ph thông chuyên hóa. Tùy theo kh n ng,
th i gian h c sinh có th l a ch n sách c phù h p v i mình.
Bài t p t #ng t
Bài 1: Cho các s li u sau # 298K:
Ag+(dd) N3-(dd) K+(dd) AgN3(r) KN3(r)
4Gott(kJ.mol-1) 77 348 -283 378 77
1. Xác !nh chi u x y ra c a các qúa trình sau:
Ag+(dd) + N3-(dd) 5 AgN3(r)
K+(dd) + N3-(dd) 5 KN3(r)
2. Tính tích s tan c a ch t i n li ít tan.
3. H i ph n ng gì x y ra khi mu i KN3 tác d ng v i HCl 'c.
Bài 2: Cho ph n ng # 250C:
HCO3- H+(aq) + CO32-(aq)
D a vào các tr! s ∆G0sinh trong b ng hãy tính h*ng s i n li KA c a HCO3- trong dung
d!ch n c.
Bài 3: Tính h*ng s cân b*ng KC c a ph n ng sau và s c i n ng chu n c a t bào
i n hóa làm vi c trên ph n ng ó:
Cu2+(aq) + Cu(r) 2Cu+(aq)
T ó nh n xét v chi u ph n ng # i u ki n chu n.
Bi t ∆G0sinh c a các ion Cu2+(aq) và Cu+(aq) l n l t là 65,49kJ/mol và 49,98kJ/mol.
Bài 4: T th c nghi m và các !nh lu t nhi t ng l c hóa h c thu c s li u sau
ây:
∆H0298, sinh(kJ.mol-1) S0298(J.mol-1. -1
)
H2(k) 0,0 130,3951
O2(k) 0,0 204,8409
H2O (l) -285,5567 70,015
Hãy tinh K c a ph n ng:
2H2(k) + O2(k) → 2H2O (l)
Nh n xét kh n ng x y ra ph n ng ó.
3.2.3. V)n 3: Xác ?nh b/c và t c * ph n ng hóa h c

Bài t p m(u

Khí CO gây c vì tác d ng v i hemoglobin (Hb) c a máu theo ph "ng trình:


3 CO + 4 Hb → Hb4 (CO)3 (*)

S li u th c nghi m t i 200C và ng h c ph n ng này nh sau:

N ng (µmol. l-1) T c phân h y Hb


CO Hb ( µmol. l-1 .s-1 )
1,50 2,50 1,05
2,50 2,50 1,75
2,50 4,00 2,80

Hãy tính t c ph n ng khi n ng CO là 1,30; Hb là 3,20 ( u theo


µmol.l-1) t i 200C.

Bài gi i
Tr c h t ta ph i xác !nh c b c c a ph n ng.
Kí hi u b c riêng ph n c a ph n ng theo ch t Hb là x, theo CO là y, ta có
ph "ng trình ng h c ( !nh lu t t c ) c a ph n ng:
vp = k C xHbC yCO (1)
Theo !nh ngh a, ta có th bi u th! t c ph n ng trên theo t c phân h y Hb,
ngh a là: vp = 1/4 vphân h y Hb (2)
Ghi chú : Vì ã ghi rõ ″ t c phân h y Hb» nên không c n dùng d u -
V y ta có liên h : vp = 1/4 vphân h y Hb = k C x HbC yCO (3)
Theo th t trên xu ng ta ghi s các s li u thí nghi m thu c là:
Thí nghi m s N ng (µmol. l-1) T c phân h y Hb (µmol. l-1 .s-1 )
CO Hb
1 1,50 2,50 1,05
2 2,50 2,50 1,75
3 2,50 4,00 2,80

Ta xét các t( s t c ph n ng xác !nh x và y trong ph "ng trình (3):


* v2/ v1 = ( 2,50 / 2,50 ) x . ( 2,50 / 1,50 ) y = 1 × ( 1,67)y = 1,75 /1,05
( 1,67) y = 1,67 y = 1
* v3/ v2 = ( 4,00 / 2,50 ) x . ( 2,50 / 2,50 ) y = 2,80 / 1,75 ;
( 1,60) x = 1,60 x = 1
Do ó ph "ng trình ng h c ( !nh lu t t c ) c a ph n ng:
vp- = k CHbCCO (4)
tính h*ng s t c ph n ng k , t (4) ta có:
k = vp- / CHbCCO (5)
Tính gía tr! k trung bình t 3 thí nghi m # b ng trên, ho'c l y s li u c a 1
trong 3 thí nghi m # b ng trên, ch&ng h n l y s li u c a thí nghi m s 1 a
vào ph "ng trình (5), ta tính c k:
k = 1,05 = 0,07 (µmol. l-1 .s-1)
4 × 2,50 × 1,50
a gía tr! c a k v a tính c, n ng các ch t mà bài ã cho vào ph "ng trình
(4) tính vp :
vp = 0,07 × 1,30 × 3,20 = 0,2912 (µmol. l-1 .s-1)
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- V m't ki n th c: i m m u ch t c a bài toán là ta ph i tính t c ph n ng (*)
theo t c phân h y Hb vì bài không cho các giá tr! t c ph n ng (*) mà ch(
cho các giá tr! t c phân h y Hb. T c là ta ph i xác !nh bi u th c liên h vp = 1/4
x y
vphân h y Hb = kC HbC CO. Do ó làm c bài toán, h c sinh c n có m t ki n
th c v ng ch c v t c ph n ng
- V m't k n ng: Rèn luy n k n ng tính toán, bi n i các bi u th c toán h c m t
cách thành th o.
- V m't t duy: Rèn luy n t duy linh ho t, sáng t o khi thi t l p bi u th c t c
ph n ng c n tìm thông qua m t t c ph n ng khác.
- C" s# lí thuy t v ng hóa h c c trình bày r t chi ti t trong các tài li u tham
kh o sau ây: Hóa c s ,t p 2,( Nhà xu t b n Giáo d c c a tác gi 'ng Tr n Phách);
M ts v n ch n l c c a hóa h c, t p 2, (Nhà xu t b n giáo d c, các tác gi Nguy%n
Duy Ái – Nguy%n Tinh Dung – Tr n Thành Hu - Tr n Qu c S"n – Nguy%n V n
Tòng;, ng hóa h c và xúc tác,( Nhà xu t b n Giáo d c c a các tác gi Nguy%n Kim
Thanh – Nguy%n ình Hu )...
Bài t p t #ng t
Bài 1:Xác !nh b c ph n ng và h*ng s t c ph n ng # pha khí ( 3000K) c a ph n
ng: 2NO + Cl2 → 2NOCl
D a theo k t qu thí nghi m nh sau:
TN N0 [NO] [Cl2] T c mol.l-1.s-1
TN 1 0,010 0,010 1,2.10-4
TN 2 0,010 0,020 2,3.10-4
TN 3 0,020 0,020 9,6.10-4
Bài 2: Cho ph n ng 2N2O5 4NO2 + O2 # T0K v i các k t qu th c nghi m.
Thí nghi m 1 Thí nghi m 2 Thí nghi m 3
N ng N2O5 (mol.l-) 0,170 0,340 0,680
T c phân h y (mol.l-1.s-1)1,39.10-3 2,78.10-3 5,55.10-3
Hãy vi t bi u th c t c ph n ng và xác !nh b c ph n ng.
Bài 3: Nghiên c u ng h c c a ph n ng : 2NO + 2H2 → N2 + H2O
. 7000C, t c u c a ph n ng ph thu c áp su t u các khí nh sau:
Áp su t u (atm) T c u ( atm.phút-1)
NO H2
0,5 0,2 0,0048
0,5 0,1 0,0024
0,25 0,2 0,0012

Xác !nh b c ph n ng và tính h*ng s t c , "n v! c a h*ng s t c .


Bài 4: V i ph n ng: CH3COCH3 → C2H4 + CO + H2
Áp su t c a h bi n i theo th i gian nh sau:
t( phút) 0 6,5 13,0 19,9
P(N/m3) 41589,6 54386,6 65050,4 74914,6

a. Hãy ch ng t ph n ng là b c nh t
b. Tính h*ng s t c ph n ng # nhi t thí nghi m (V = const)
Bài 5: Xét ph n ng : aM + bN → MaNb trong ó a và b là s phân t, c a ch t M và N.
Ng i ta o c các k t qu nh sau:
Thí nghi m N ng u (mol/l) V nt c u(mol/l.s)

M N
1 0,5 0,5 0,015
2 1 0,5 0,030
3 0,5 1 0,060
4 1 1 0,120
5 2 ? 0,540
6 1,5 2 ?

a. T b ng k t qu trên hãy xét xem v n t c u có ph i là m t hàm s theo các


bi n s n ng c a M và N hay không?
b. !nh các h s h p th c, t ó suy ra b c c a ph n ng i v i M, N và iv i
c ph n ng.
c. !nh các ch/ tr ng c a b ng (có d u ?)
d. Gi s, N có hóa tr! 2, !nh hóa tr! c a M.
3.2.4. V)n 4: Tính l ng ch)t tham gia ph n ng sau khi h t t1i
tr ng thái cân bAng
Bài t p m(u 1

H*ng s cân b*ng c a ph n ng i u ch amoniac:


N2 + 3H2 2NH3
# 5000C b*ng 1,50.10-5 atm-2. Tính xem có bao nhiêu ph n tr m ban u ( N2 + 3H2) ã
chuy n thành NH3 n u ph n ng c th c hi n # 500 atm, 1000 atm và cho nh n xét
v k t qu .
( Trích thi HSG TP.HCM – 1997)
Bài gi i
p 2NH 3
3
= 1,5. 10-5 (1)
p N2 p H2

p H2 = 3 p N 2
(2)

p N2 + p H2 + p NH3 = p (3)

1
p N2 = (p - p NH 3 ) (4)
4

pH2 = 3 (p - p NH ) (5)
4 3

Thay p N2 , p H 2 # ph "ng trình (4) và (5) vào ph "ng trình (1), ta c:

p 2NH3
27 = 1,5.10-5 (6)
4
(p - p NH3 )
256
p NH3
2 = 1,26.10-3
(p - p NH3 )
2
Hay 1,26.10-3 p NH 3 - 2,26 p NH 3 + 315 = 0 (7)
( khi p = 500 atm)
2
1,26.10-3 p NH 3 - 3,25 p NH 3 + 1,26.103 = 0 (8)

T (7) → p = 500 atm→ p NH 3 = 152 atm

T (8) → p = 1000 atm→ p NH 3 = 424 atm

N2 + 3H2 2NH3
S mol ban u: 1 mol 3 mol
S mol ph n ng: a mol 3a mol 2a mol
S mol sau ph n ng: 1 – a 3 – 3a 2a
2a 152
= → a = 0,4662
4 - 2a 500
2a ' 424
= → a’ = 0,5955
4 - 2a 1000
Thành ph n % c a h/n h p ban u:
4a
- 500atm: = a = 0,4662 chi m 46,62 %
4
4a '
- 1000 atm: = a’ = 0,5955
4
Nh v y t ng áp su t làm cân b*ng chuy n d!ch theo chi u thu n chi u làm gi m áp
su t
Bài t p m(u 2

. nhi t 10000K có các cân b*ng:


C + CO2 2CO v i K1 = 4
Fe + CO2 FeO + CO v i K2 = 1,25
Trong m t bình kín chân không dung tích 20 lít # 10000K ta a vào 1 mol Fe,
1 mol C và 1,2 mol CO2. Tính s mol Fe và C ã tham gia ph n ng sau khi h
t t i tr ng thái cân b*ng.

Bài gi i
Tr c h t c n tính
K1 K1
PCO = = 3,2 atm PCO 2 = = 2,56 atm
K2 K 22

G i x là s mol C và y là s mol Fe ã tham gia ph n ng.


Theo các ph n ng (1), (2) :
C + CO2 2CO (1)
Fe + CO2 FeO + CO (2)
Thì s mol CO = 2x + y còn s mol CO2 = 1,2 –x – y
Nh v y t ng s mol các khí trong bình t ng
n = 2x + y + 1,2 – x – y = 1,2 + x
Vì t ng áp su t P = PCO + PCO = 3,2 + 2,56 = 5,76 atm
2

Nên theo công th c PV = nRT ta có:


5,76.20
n = 1,2 + x = = 1,405
0,082.1000

rút ra x = 0,205 mol


PCO .V 3,2.20
M't khác nCO = = = 0,780 mol
RT 0,082.1000
T ó ta có: y = 0,780 – 2.0,205 = 0,370 mol
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- ây là m t v n r t hay c p trong các thi h c sinh gi i.Các bài toán trên c ng
c các ki n th c v cân b*ng hóa h c. làm chúng h c sinh c n n m v ng các bi u
th c tính h*ng s cân b*ng.
- V m't t duy– k n ng, rèn luy n cho h c sinh t duy linh ho t khi x, lí các phép
tính. . bài m-u 1, cái khó là bi n i ra c ph "ng trình b c 2. . bài m-u 2, tình
hu ng có v n là # ch/ có n hai cân b*ng bu c h c sinh ph i khéo léo khi tính toán
ra c k t qu .
- H c sinh có th c thêm tài li u tham kh o lí thuy t: Hóa c s ,t p 2,( Nhà xu t
b n Giáo d c c a tác gi 'ng Tr n Phách)...
Bài t p t #ng t
Bài 1: Cân b*ng c a ph n ng kh, CO2 b*ng C:
C + CO2 CO x y ra # 1090K v i h*ng s cân b*ng KP = 10.
a. Tính hàm l ng khí CO trong h/n h p cân b*ng, bi t áp su t chung c a h là 1,5
atm.
b. có hàm l ng CO b*ng 50% v th tích thì áp su t chung là bao nhiêu?
Bài 2: . 10000K h*ng s cân b*ng KP c a ph n ng 2SO2 + O2 2SO3 b*ng 3,5
atm-1 . Tính áp su t riêng lúc cân b*ng c a SO2 và SO3 n u áp su t chung c a h b*ng
1 atm và áp su t lúc cân b*ng c a O2 b*ng 0,1 atm.
Bài 3: . 8200C có các ph n ng sau v i h*ng s cân b*ng t "ng ng:
CaCO3 (r) CaO(r) + CO2 (k) K1 = 0,2
C(r) + CO2 2CO(k) K2 = 2,0
L y h/n h p g m 1 mol CaCO3 và 1 mol C cho vào bình chân không có th tích 22,4
lít gi # 8200C.
a. Tính s mol các ch t có trong bình khi ph n ng t n tr ng thái cân b*ng.
b. S phân h y CaCO3 s$ hoàn toàn khi th tích bình b*ng bao nhiêu( áp su t riêng
ph n c a các khí không thay i).
K t qu này có phù h p v i nguyên lí Le Chaterlier không?
Bài 4: . 8200C có các cân b*ng :
C(r) + CO2 (k) 2CO (k) K1 = 0,5
H2 (k) + CO2 (k) H2O(h) + CO(k) K2 = 1
M t bình chân không dung tích 22,4 lít c gi # 8200C, cho vào bình 1 mol m/i ch t
C, CO2, H2. Hãy tính thành ph n c a h lúc cân b*ng.
3.3. DUNG DBCH – S I N LI
3.3.1. V)n 1: ánh giá bán ?nh l ng chi u h 1ng và m c * x y ra
các ph n ng trong dung d?ch các ch)t i n li.
Bài t p m(u

Gi i thích vì sao Ag không tan trong dung d!ch (NH3 + NH4Cl) nh ng l i tan
d%dàng trong dung d!ch ó khi có m't O2 không khí?
0 0
Cho: E Ag + / Ag = 0,8 V, E O2 / H 2O
= 1,23 V

H*ngs b n β Ag ( NH3 )+2 =107,26và K NH 4+ =10-9,24


Bài gi i
Khi không có m't oxi không khí, thi u ch t oxi hóa Ag → Ag+ , m't khác NH3
ch( t o ph c v i ion Ag+ ch không t o ph c v i kim lo i Ag. Trong tr ng h p này
0
H+ ( do NH4+ phân li ra) không th oxi hóa c Ag, vì E 02H+ / H 2 = 0,00V < E Ag+ / Ag =

0,80V
Khi có m't oxi không khí:
4.1, 23
+
O2 + 4H + 4e 2H2O (1) K1 = 10 0 , 059
= 1083,39
−0 ,8
0 , 059
2 x Ag – e Ag+ (2) K3 = 10 = 10-13,56

3 x NH4+ NH3 + H+ (3) K2 = K NH 4+

4 x Ag+ + 2NH3 Ag(NH3)2+ (4) β Ag ( NH )+


3 2

T h p các ph "ng trình trên l i, ta c:


4Ag + 4 NH4+ + 4NH3 + O2 4 Ag(NH3)2+ + 2H2O
có K = K1. (K2)4.(K3)4.(β)4 = 1021,23 r t l n nên Ag tan d% dàng.
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- Nh ng bài t p này có th gi i thích các hi n t ng trong dung d!ch i n li (s tan, s
k t t a, s t o ph c...) b*ng nh ng tính toán c th . Vì th nó có tính ng d ng ng
th i nâng ki n th c c a h c sinh lên m t m c cao h"n.
- ánh giá bán !nh l ng chi u h ng và m c x y ra các ph n ng trong dung
d!ch các ch t i n li ta dùng các il ng h*ng s cân b*ng. Vì th thông qua bài t p
c ng c cho h c sinh các khái ni m v tích s tan, th i n c c, h*ng s b n c a ph c;
bi u th c liên h gi a h*ng s cân b*ng và th i n c c...
- V m't k n ng: giúp h c sinh s, d ng thành th o ph "ng pháp t h p cân b*ng.
- H c sinh có th c thêm ph n lí thuy t trong M t s v n ch n l c c a hóa
h c,t p 2, (Nhà xu t b n giáo d c, tác gi Nguy%n Duy Ái – Nguy%n Tinh Dung – Tr n
Thành Hu - Tr n Qu c S"n – Nguy%n V n Tòng), các sách hóa phân tích vi t cho
sinh viên i h c c a tác gi Nguy%n Th c Cát hay Nguy%n Tinh Dung ...
Bài t p t #ng t
Bài 1: B*ng dung d!ch NH3, ng i ta có th làm k t t a hoàn toàn ion Al3+ trong dung
d!ch n c # d ng hydroxit, nh ng ch( làm k t t a c m t ph n ion Mg2+ trong dung
d!ch n c # d ng hydroxit.
Hãy làm sáng t i u nói trên b*ng các phép tính c th .
Cho bi t: Tích s tan c a Al(OH)3 là 5.10−33; tích s tan c a Mg(OH)2 là 4.10−12; h*ng
s phân ly baz" c a NH3 là 1,8.10−5.
( Trích thi HSG qu c gia – 2005 – B ng A)
Bài 2: Cho các cân b*ng trong dung d!ch n c c a Cr(VI):
HCrO4- + H2O CrO42- + H3O+ pK1 = 6,50
2HCrO4- Cr2O72- + H2O pK2 = -1,36
Tích s ion c a n c là KW = 1.10-14
ánh giá h*ng s cân b*ng:
a. CrO42- + H2O HCrO4- + OH-
b. Cr2O72- + 2OH- 2 CrO42- + H2O
( Câu 1-4 thi Olympic hóa h c qu c t l n th 28, Moscow, 1996)
Bài 3: Ch ng minh r*ng: CuS có th tan c trong dung d!ch HCl có hòa tan H2O2.
Cho: Tt(CuS) = 10-35, Ka1(H2S) = 10-7, Ka2(H2S) = 10-13
E 0H 2O2 / H 2O = 1,77 V, E 0S / H 2 S = 0,14 V
Bài 4: Có th hòa tan 0,01 mol AgCl trong 100ml dung d!ch NH3 1M?Bi t Tt(AgCl) =
1,8.10-10; Kb n c a ph c Ag(NH3)2+ là 1,0.108
Bài 5: Tính h*ng s cân b*ng c a ph n ng hòa tan Mg(OH)2 b*ng NH4Cl. Cho
K NH +
Tt(Mg(OH)2) = 1.10-11; 4
= 10-9,25. Hãy rút ra k t lu n t h*ng s tính c.
Bài 6: H i Ni có kh, c Fe2+ thành Fe hay không trong:
a. Môi tr ng axit.
b. Khi có NH3 d ?
0 0
Cho E Ni 2 + / Ni = -0,23 V, E Fe 2 + / Fe = -0,44 V

Tích s tan c a Fe(OH)2 = 10-15, h*ng s b n c a Ni(NH3)62+=108,4


3.3.2. V)n 2: K t t a phân o n

Bài t p m(u

Dung d!ch A g m Ba(NO3)2 0,060 M và AgNO3 0,012 M.

a. Thêm t ng gi t K2CrO4 vào dung d!ch A cho n d . Có hi n t ng gì


x y ra?

b. Thêm 50,0 ml K2CrO4 0,270 M vào 100,0 ml dung d!ch A.

Tính n ng các ion trong h/n h p thu c.

Cho: BaCrO4↓ + H2O Ba2+ + HCrO4- + OH - ; K = 10-17,43

Ag2CrO4 + H2O 2Ag+ + HCrO4- + OH - ; K = 10-19,50

pKa c a HCrO4- b*ng 6,50.


( Trích thi HSG qu c gia – 2004 – B ng B)

Bài gi i

a. Hi n t ng: Có k t t a BaCrO4 và Ag2CrO4.

Xét th t xu t hi n các k t t a:

K s ( BaCrO 4 )
b t u có BaCrO4 ↓ : C CrO 2 − > (1)
4 C Ba 2 +

K s ( Ag 2CrO 4 )
b t u có Ag2CrO4 ↓ : C CrO 2 − > (2)
4 C 2 Ag +
tính tích s tan Ks c n t h p cân b*ng :

BaCrO4 ↓ Ba2+ + CrO42- Ks1

H2O H + + OH - Kw

CrO42- + H+ HCrO4- Ka-1

BaCrO4 ↓ + H2O Ba2+ + HCrO4- + OH -

Có K= Ks1 . Kw . Ka-1

K.K a 10−17,43.10−6,50
Suy ra K s1 = = −14
= 10−9,93
Kw 10

Ag2CrO4 ↓ 2 Ag + + CrO42- Ks2

H2O H + + OH - Kw

CrO42- + H+ HCrO4- Ka-1

Ag2CrO4 ↓ + H2O 2 Ag + + HCrO4- + OH –

Có K = 10-19,50

10−19,50.10−6,50
Ks2 = −14
= 10−12
10

10−9,93
T (1) CCrO2− > = 1,96.10−9 M
4 0,060

10 − 12
T (2) C CrO 2 − > 2
= 6 ,94 . 10 − 9 M
4 ( 0 , 012 )

CCrO2-4 (BaCrO4) < CCrO2- nh ng không nhi u, vì v y s$ có hi n t ng k t t a vàng


4 (Ag2CrO4)

c a BaCrO4 xu t hi n tr c m t ít, sau ó n k t t a vàng nâu c a Ag2CrO4


( g ch ) và BaCrO4 vàng cùng xu t hi n.

b. Sau khi thêm K2CrO4:

0, 270 x 50 ,00 0,060 x100,00


C − = = 0,090 M ; C 2+
= = 0,040M
CrO 24 150 ,000 Ba 150,000
0,0120 x100,00
C = = 0,0080 M
Ag 2 150,000
Tác d ng c a bài t p và ki n th c c n n$m
- ây là d ng bài t p k t t a t ng ph n . Thông qua bài t p ki m tra c các ki n th c
c a h c sinh v i u ki n xu t hi n k t t a, s k t t a hoàn toàn, s k t t a phân an.
- V m't t duy, bài t p phát tri n óc t #ng t ng (các giai o n k t t a), t duy so
sánh, l p lu n.
- H c sinh có th tham kh o ph n lí thuy t # tài li u M t s v n ch n l c c a hóa
h c,t p 2, (Nhà xu t b n giáo d c, tác gi Nguy%n Duy Ái – Nguy%n Tinh Dung – Tr n
Thành Hu - Tr n Qu c S"n – Nguy%n V n Tòng)…
Bài t p t #ng t
Bài 1: Cho dung d!ch ch a Cl- 0,1 mol/l và CrO4- mol/l. Thêm t t dung d!ch AgNO3
vào. H i k t t a AgCl hay Ag2CrO4 xu t hi n tr c và khi k t t a th hai b t u thì t(
l n ng các ion Cl- và CrO4- b*ng bao nhiêu? Cho Tt(AgCl)=10-10 và
Tt(Ag2CrO4)=10-12
Bài 2: Thêm t t Ag+ (AgNO3) vào dung d!ch h/n h p ch a ng th i các ion Cl- 0,01
M và I- 0,01 M thì AgCl hay AgI k t t a tr c? Khi nào c hai ch t cùng k t t a?Bi t
tích s tan Tt(AgCl)=10-10, Tt(AgI)=10-16
K3T LU N - XU#T
A. K3T LU N

T m c ích và nhi m v c a tài nghiên c u, trong quá trình hoàn thành lu n


v n, chúng tôi ã gi i quy t các v n sau:
1. Nêu lên c nh ng c" s# lí lu n v ph m ch t và n ng l c c a m t h c sinh gi i
hóa h c, v vi c hình thành và phát tri n tri th c hóa h c cho h c sinh.
2. C" s# th c ti%n c a tài ã cung c p nh ng thông tin (quá trình hình thành, công
tác tuy n ch n và b i d ng) v các kì thi h c sinh gi i hóa h c trong n c và qu c
t , nêu lên c t m quan tr ng và m't h n ch c a các các kì thi này. ó là nh ng
kinh nghi m quý giá, giúp cho vi c c i ti n công tác t ch c và b i d ng h c
sinh gi i hóa h c # n c ta.
3. Xây d ng c các ph "ng pháp nâng cao hi u qu b i d ng h c sinh gi i
hóa h c:
- Nh ng k n ng giáo viên c n có khi b i d ng h c sinh sinh gi i hóa h c.
- Ph "ng pháp t ch c h c t p cho h c sinh gi i hóa h c.
- Ph "ng pháp b i d ng h ng thú h c t p hóa h c.
- M t s ph "ng pháp nâng cao hi u qu gi ng d y bài t p cho h c sinh gi i hóa
h c (7 ph "ng pháp).
Nh ng ph "ng pháp này là ph "ng ti n h/ tr c l c cho giáo viên trong gi ng
d y hóa h c. Chúng góp ph n phát tri n t duy, kích thích h ng thú h c t p môn
hóa và phát huy tính tích c c ch ng c a h c sinh.
8. xu t c h th ng bài t p hóa i c "ng tiêu bi u (bài t p m-u, lí do xu t và
các bài t p t "ng t ) ph c v cho công tác b i d ng h c sinh gi i hóa h c. i u
này có tác d ng phát tri n n ng l c hoá h c, thúc y vi c t h c c a h c sinh ng
th i !nh h ng cho giáo viên trong quá trình so n th o các bài t p b i d ng h c
sinh gi i hóa h c.
B. XU#T

1. Hoá h c là môn khoa h c th c nghi m do ó c n a ph n thi th c hành vào trong


các kì thi h c sinh gi i hóa h c. Có nh v y m i ánh giá c toàn di n n ng l c
hóa h c c a h c sinh.
2. Thông qua vi c nghiên c u tài và nh ng k t qu nghiên c u # trên, chúng tôi th y
r*ng hi u qu c a vi c b i d ng h c sinh gi i hóa h c ph thu c r t l n vào các
ph "ng pháp d y h c nh*m phát tri n t duy, kích thích h ng thú h c t p môn hóa
và phát huy tính tích c c ch ng c a h c sinh. i u ó c n n m t h th ng bài
t p a d ng lo i hình t c" b n n nâng cao ph c v cho công tác b i d ng
h c sinh gi i. Hy v ng trong m t t "ng lai không xa, m t ngân hàng bài t p nh th
s$ c hình thành, liên t c c c p nh t và tr# nên ph bi n (có th là m t website
v ngân hàng bài t p b i d ng h c sinh gi i hóa h c).
3. Trong công tác ra thi c n m b o tính khách quan và b o m t. Do ó xây d ng
m t ngân hàng thi là h t s c c n thi t. Nh ng ng i ra ph i là nh ng giáo s
u ngành có uy tín và kinh nghi m trong công tác b i d ng h c sinh gi i. ng
th i không nên c !nh h i ng ra mà c n ph i thay i theo t ng n m.
Hy v ng thông qua nh ng xu t này, công tác t ch c và b i d ng h c sinh gi i
hóa h c # n c ta s$ có nh ng c i ti n theo h ng tích c c, góp ph n phát hi n và ào
t o nhân tài hóa h c cho tn c.
TÀI LI U THAM KH7O

- Nguy%n Duy Ái – Nguy%n Tinh Dung – Tr n Thành Hu - Tr n Qu c S"n –


Nguy%n V n Tòng (1999), M t s v n ch n l c c a hóa h c( t p 1, 2), Nhà
xu t b n Giáo d c.
- Nguy%n Duy Ái – ào H u Vinh, Bài t p hóa ic ng và vô c , Nhà xu t b n
Giáo d c.
- Ngô Ng c An, Hóa h c nâng cao l p 10, Nhà xu t b n Giáo d c.
- Tr!nh V n Bi u (2003), Các ph ng pháp d y h c hi u qu , i h c S ph m
TP.HCM.
- Tr!nh V n Bi u (2005), Ph ng pháp th c hi n tài nghiên c u khoa h c, i
h c S ph m TP.HCM.
- B Giáo d c và ào t o (2004), Tài li u b i d ng giáo viên l p 10 THPT thí
i m môn hóa h c, Hà N i.
- B Giáo d c và ào t o, Hóa h c 10, Nhà xu t b n Giáo d c.
- B Giáo d c và ào t o (2002), Tài li u dùng cho vi c b i d ng h c sinh gi i
trung h c ph thông hóa h c(t p 1), Hà N i.
- B Giáo d c và ào t o, Hóa h c 10 nâng cao, Nhà xu t b n Giáo d c
- Nguy%n Tinh Dung (1982), “ M y bi n pháp b i d ng n ng l c t h c cho h c
sinh”, T p chí Nghiên c u giáo d c, tr.10.29.
- Lê V n D)ng (1995), “Phát tri n t duy hóa h c cho h c sinh thông qua bài t p
hóa h c”, T p chí Nghiên c u giáo d c,tr.21-22.
- thi h c sinh gi i qu c gia
Các n m 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003,
2004, 2005, 2006.
- Cao C Giác, H ng d n gi i nhanh bài t p hóa h c (t p 1,3), Nhà xu t b n
i h c Qu c gia Hà N i.
- Cao C Giác, Tuy n t p bài gi ng hóa h c h!u c , Trung tâm nghiên c u và
chuy n giao công ngh Giáo d c - ào t o.
- Ph m ình Hi n – V) Th! Mai – Ph m V n T , Tuy n ch n thi h c sinh gi i
các t nh và qu c gia trung h c ph thông hóa h c, Nhà xu t b n Giáo d c.
- Lê V n H ng (ch biên) – Ph m Th! Minh Nguy t – Tr n Th! Kim Thoa – Phan
S Thu n (1999), Gi i toán hóa h c 10, Nhà xu t b n Giáo d c,
- H i Hóa H c Vi t Nam, Olympic hóa h c Vi t Nam và qu c t , (t p 1,2,3,4,5),
Nhà xu t b n Giáo d c.
- H i Hóa H c Vi t Nam, Tài li u nâng cao và m r ng ki n th c hóa h c ph
thông, Nhà xu t b n Giáo d c.
- M.V Zueva (1982), Phát tri n h c sinh trong gi ng d y hóa h c, Nhà xu t b n
Giáo d c, Hà N i.
- 'ng Tr n Phách (1992), Hóa c s (t p 2), Nhà xu t b n Giáo d c.
- Nguy%n Ng c Quang, Nguy%n C "ng – D "ng Xuân Trinh (1975), Lý lu n d y
h c hóa h c ( t p 1), Nhà xu t b n Giáo d c, Hà N i.
- Hoàng Nhâm, Hóa h c vô c ( t p 1,2,3), Nhà xu t b n Giáo d c.
- S# Giáo d c và ào t o TP.HCM, Tr ng PTTH Lê H ng Phong, Tuy n t p
thi Olympic 30 -4 môn hóa h c l p 10, l n th VI, Nhà xu t b n i h c Qu c
gia TP.HCM.
- Cao Th! Th'ng (1995), Hình thành k" n#ng gi i bài t p hóa h c tr ng ph
thông trung h c c s , Lu n án phó ti n s khoa h c s ph m tâm lí, Hà N i.
- Phan Th! Thùy (2005), Phân lo i và ph ng pháp gi i m t s bài t p v
hi rocacbon trong ch ng trình THPT, Khóa lu n t t nghi p c, nhân hóa h c,
i h c S ph m TP.HCM.
- ào ình Th c, C u t o nguyên t và liên k t hóa h c, Nhà xu t b n Giáo d c.
- Nguy%n C nh Toàn, T giáo d c, t h c, t nghiên c u, i h c S ph m Hà
N i, Trung tâm V n hóa – Ngôn ng ông Tây.
- Lê Xuân Tr ng (ch biên) – Nguy%n ình Chi – / V n H ng, Bài t p nâng
cao hóa h c 10, Nhà xu t b n Giáo d c.
- Trung tâm thông tin t li u KH&CN Qu c gia (2001), K y u h i th o khoa h c
kinh t tri th c (t p 2), VCD- Media.
- ào H u Vinh (ch biên) – / H u Tài – Nguy%n Th! Minh Tâm, 121 bài t p
hóa h c, (t p 1,2), Nhà xu t b n ng Nai.
- V) Anh Tu n (1998), “M t s bi n pháp v t ch c b id ng h c sinh gi i
môn hóa h c # tr ng ph thông trung h c”, T p chí Trung h c ph thông,
khoa h c t nhiên, tr.20-21-22.
- V) Anh Tu n (2004), Xây d ng h th ng bài t p hóa h c nh$m rèn luy n t duy
trong vi c b i d ng h c sinh gi i hóa h c tr ng trung h c ph thông, Lu n
án ti n s khoa h c giáo d c, i h c S ph m Hà N i, Hà N i.
- V) Anh Tu n, Ph ng pháp t h%p cân b$ng áp d ng trong b i d ng h c sinh
gi i hóa h c THPT, Hà N i.
- V Trung h c ph thông (1997), Tài li u dùng cho vi c b i d ng h c sinh gi i
b c trung h c ph thông b môn hóa h c.
Các Website
- http://giasuhanoi.com
- http://ttvnol.com/hoahoc
- http://www.nhb.topicities.com/Chemclub/Icho.htm
- http://www.hoahocvietnam.com
- http://www.dhsphn.edu.vn
- http://www.icho.sk/index hompages.html
- http://icho.2006.kcsnet.or.kr

You might also like