BË GIO DÖC V€ €O T„O

„I HÅC HU˜

TR×ÍNG „I HÅC S× PH„M
-*-

TIšU LUŠN CÌ SÐ „I SÈ HI›N „I

MËT SÈ B€I TŠP V— TCH

TENXÌ CÕA CC MÆUN

Ng÷íi h÷îng d¨n: TS Phan V«n Thi»n

Håc vi¶n: Nguy¹n «ng Tu§n
Lîp: To¡n K19
Chuy¶n ng nh: Gi£i T½ch

Hu¸, th¡ng 1 n«m 2011

 LÍI NÂI †U
Nëi dung tiºu luªn "Mët sè b i tªp v· t½ch tenxì cõa c¡c mæun"
gçm 2 ph¦n :
Ph¦n I: Ki¸n thùc cì b£n
Ph¦n II: Mët sè b i tªp v· t½ch tenxì cõa c¡c mæun
Trong qu¡ tr¼nh gi£i b i tªp, ch­c ch­n s³ khæng tr¡nh khäi sai sât, r§t mong
sü súa chúa cõa Th¦y công nh÷ sü gâp þ cõa quþ b¤n åc.
Xin ch¥n th nh c£m ìn sü gi£ng d¤y v  gióp ï tªn t¼nh cõa Th¦y gi¡o TS.
Phan V«n Thi»n.

Hu¸, th¡ng 01 n«m 2011

Nguy¹n «ng Tu§n

2
 PH†N I: KI˜N THÙC CÌ BƒN
ành ngh¾a 0.0.1. Gi£ sû L; M; N l  c¡c khæng gian v²ctì tr¶n tr÷íng K,
¡nh x¤ ' : L  M ! N ÷ñc gåi l  song tuy¸n t½nh n¸u nâ l  ¡nh x¤ tuy¸n
t½nh vîi méi bi¸n khi cè ành bi¸n kia. Tùc l :
'(1 + 2 ;  ) = '(1 ;  ) + '(2 ;  );
'(a;  ) = a'(;  );
'(; 1 + 2 ) = '(; 1 ) + '(; 2 );
'(; a ) = a'(;  ):
vîi måi ;  ;  2 L; ;  ;  2 M; a 2 K:
1 2 1 2

ành lþ 0.0.2 (T½nh phê döng cõa t½ch tenxì). Vîi måi ¡nh x¤ song tuy¸n
t½nh ' : L  M ! N , tçn t¤i duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh h : L
M ! N
l m biºu ç sau giao ho¡n

LM t - L
M
@@
'
@R h

N
tùc l  ' = h  t.
Chùng minh. X²t 'e : F (L  M ) ! N; x¡c ành bði
P
'e( ai (i ; i )) =
P a 'e( ;  )
i i i
i I 2 2
i I

Khi â
 'e l  ¡nh x¤ tuy¸n t½nh.
 ' l  ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh n¶n H  Ker'e
Do H  Ker'e n¶n ¡nh x¤ tuy¸n t½nh 'e c£m sinh ¡nh x¤ tuy¸n t½nh
h:L
M !N
[x] 7 ! h[x] = ' e(x)
Vîi måi  2 L;  2 M , ta câ
'(;  ) = 'e(;  ) = h[(;  )] = h(
 ) = h(t(;  )

3
n¶n ' = h  t.
V  h l  duy nh§t. Thªt vªy, gi£ sû h0 : L
M ! N công l  ¡nh x¤ tuy¸n t½nh
tho£ ' = h  t = h0  t. Nh÷ vªy, h = h0 tr¶n Im(t). M  Im(t) sinh ra khæng
gian L
M n¶n h v  h0 b¬ng nhau tr¶n to n khæng gian L
M .
Gåi L(L; M ; N ) l  khæng gian c¡c ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh tø L  M v o N
th¸ th¼ theo t½nh phê döng cõa t½ch tenxì ta câ:
H» qu£ 0.0.3. L(L; M ; N ) = L(L
M; N ).
Chùng minh. Theo ành l½ 1.3, vîi méi ' 2 L(L; M ; N ) tçn t¤i duy nh§t h 2
L(L
M; N ) sao cho ' = h  t:
LM t - L
M
@@
'
@R h
N
Ta gåi t÷ìng ùng n y l  F . Rã r ng F ìn ¡nh.
N¸u h0 2 L(L
M; N ) th¼ = h0  t 2 L(L; M ; N ) n¶n F ( ) = h0 . Vªy F to n
¡nh.
N¸u ' ; ' 2 L(L; M ; N ) v  ;  2 K th¼
1 2

' + ' = (h + h )  t
1 2 1 2

F ('1 + '2 ) = h1 + h2 = F ('1 ) + F ('2 )

Vªy â l  mët ¯ng c§u tuy¸n t½nh.
ành ngh¾a 0.0.4. Gi£ sû f : L ! N v  g : M ! P l  c¡c ¡nh x¤ tuy¸n
t½nh. nh x¤ sau l  song tuy¸n t½nh
f g :LM !N P
(;  ) 7
! f ()
g( ).
Do â theo t½nh ành l½ 1.3, tçn tai duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh ÷ñc kþ
hi»u l 
f
g : L
M !N
P
câ t½nh ch§t (f
g)(;  ) = f ()
g( ). Khi â ¡nh x¤ f
g ÷ñc gåi l  t½ch
tenxì cõa hai ¡nh x¤ f v  g.
4
M»nh · 0.0.5 (T½nh k¸t hñp). Tçn t¤i duy nh§t mët ¯ng c§u tuy¸n t½nh
(L
M )
N ! L
(M
N )
sao cho (
 )
7 ! 
(
) vîi måi  2 L;  2 M; 2 N .
Chùng minh. X²t ¡nh x¤  : (L
M )  N ! L
(M
N ) x¡c ành bði
((
 ); ) = 
(
).
 Rã r ng  l  mët ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh èi vîi c¡c bi¸n 
;
 Theo ành l½ 1.3, tçn t¤i duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh
h : (L
M )
N ! L
(M
N )
sao cho h((
 )
) = 
(
) 8 2 L;  2 M; 2 N .

T÷ìng tü, tçn t¤i duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh
k : L
(M
N ) ! (L
M )
N
sao cho k(
(
)) = (
 )
8 2 L;  2 M; 2 N .
D¹ th§y, hk tròng vîi ¡nh x¤ çng nh§t id tr¶n tªp c¡c v²ctì câ d¤ng (
 )
;
â l  mët tªp sinh cõa khæng gian (L
M )
N hay kh = id (h v  k ·u l 
¡nh x¤ tuy¸n t½nh).
T÷ìng tü hk = id n¶n h ¯ng c§u tuy¸n t½nh.
M»nh · 0.0.6 (T½nh giao ho¡n). Tçn t¤i duy nh§t mët ¯ng c§u tuy¸n t½nh
L
M !M
L
sao cho 
 7 ! 
, vîi måi  2 L;  2 M .
Chùng minh. Ta x²t ¡nh x¤ f : L  M ! M
L x¡c ành bði f (;  ) = 
 .
Lóc n y f l  ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh.
Theo ành lþ 1.3, tçn t¤i duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh
 : L
M ! M
L sao cho  (
 ) = 
 8 2 L;  2 M .
T÷ìng tü, tçn t¤i duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh
 0 : M
L ! L
M sao cho  0 (
) = 
 8 2 L;  2 M .

5
 8 0
<
Do â : 0 = id
hay m»nh · ÷ñc chùng minh.
M L

  = id
L M

M»nh · 0.0.7 (T½nh câ ìn và). Tçn t¤i duy nh§t c¡c ¯ng c§u tuy¸n t½nh
K
K L ! L
K K ! L
x¡c ành bði: a
7 ! 
a 7 ! a, vîi måi a 2 K;  2 L.
Chùng minh. Ta x²t ¡nh x¤ f : K  L ! L x¡c ành bði f (a; ) = a. Lóc
n y f l  ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh.
 Theo ành l½ 1.3, tçn t¤i duy nh§t mët ¡nh x¤ tuy¸n t½nh  : K
K L ! L
sao cho (a
) = a 8a 2 K;  2 L.
 Trong khi â ta công câ ¡nh x¤ tuy¸n t½nh 0 : L ! K
K L sao cho
0 () = 1K
.
V¼ 0(a
) = 0(a) = 1K
a = a
 n¶n 0 = idK
L:
V  0() = (1K
) = 1K =  n¶n 0 = idL.
Hay ta câ ¯ng c§u K
K L  = L:

T÷ìng tü c¡ch chùng minh ba m»nh · tr¶n ta câ k¸t qu£ sau:

M»nh · 0.0.8 (T½nh ph¥n phèi). Ta câ c¡c ¯ng c§u sau
(L  M )
N 
= (L
N )  (M
N)
L
(M  N ) 
= (L
M )  (L
N )

H» qu£ 0.0.9. Gi£ sû ( ; :::; 

1 m) v  (1 ; :::; n ) l  cì sð t÷ìng ùng cõa c¡c
khæng gian v²ctì L v  M . Khi â, h» v²ctì

(i
j j1 6 i 6 m; 1 6 j 6 n)
l  mët cì sð cõa khæng gian v²ctì L
M . Nâi ri¶ng dim(L
M ) = dimL 
dimM .
Chùng minh. Theo ành ngh¾a cõa cì sð, ta câ c¡c ¯ng c§u tuy¸n t½nh.
L
Lm
= i Ki , M 
Ln
= j Kj
=1 =1

6
p döng hai m»nh · tr¶n, ta câ:
L
M 
Lm Ln
= ( i Ki )
( j Kj )
= Lmi Lnj (Ki)
(Kj )
=1 =1

= Lmi Lnj K(i
j ):
=1 =1

=1 =1

¯ng thùc n y chùng tä h» vectì fij j 1 6 i 6 m; 1 6 j 6 ng l  mët cì sð

cõa khæng gian vectì L
M .
M»nh · 0.0.10. Cho M, N l  c¡c R mæun. Khi â
i)
N N
x 0 = 0 y = 0 vîi måi x 2 M; y 2 N .
N N
ii) M N ÷ñc sinh bði ph¦n tû d¤ng x y vîi x 2 M; y 2 N .

Chùng minh. N¸u M, N l  c¡c R mæ un húu h¤n sinh, th¼ M N N công l 
mët mæ un húu h¤n sinh.
ành ngh¾a 0.0.11. (mæun ph¯ng) R-mædun M thäa m¢n i·u ki»n: vîi måi
d¢y khîp 0 ! A f! B ta ·u câ d¢y
0 ! A
M
!
R
R
B
M f id
R

công khîp, ÷ñc gåi l  mædun ph¯ng.

Bê · 0.0.12. (Bê · Nakayama) Cho M l  mët mæun húu h¤n sinh tr¶n
mët v nh giao ho¡n R v  I l  mët idean cõa R chùa trong c«n Jacobson J(R)
cõa R. Th¸ th¼ tø IM = M s³ k²o theo M =0

7
PH†N II: MËT SÈ B€I TŠP V— TCH TENXÌ CÕA CC MÆUN

B i 6.1 Cho V , W l  c¡c K - khæng gian vectì húu h¤n chi·u. Chùng minh
r¬ng:
dimK (V
W ) = dim V:dim W
K K K

Líi gi£i: Tr÷îc h¸t ta chùng minh V

K W l  K-khæng gian vectì.
Thªt vªy, do V
K W l  K-mæ un n¶n V
K W l  nhâm cëng aben,
v¼ vªy vîi måi x, y, z 2 V
K W câ c¡c t½nh ch§t sau:
1. (x + y) + z = x + (y + z)
2. Câ ph¦n tû 0 2 V
K W sao cho 0+x=x+0=x
3. Câ ph¦n tû x0 2 V
K W sao cho x0 + x = x + x0 = 0
4. x + y = y + x
M°t kh¡c câ ph²p to¡n nh¥n
K  (V
W) ! V
W
K K

(r; x) 7 ! rx

sao cho måi r; s 2 K ; x; y 2 V

K W thäa m¢n 4 i·u ki»n sau:
1. r(x + y) = rx + ry
2. (r + s)x = rx + sx
3. (rs)x = r(sx)
4. 1K x = x
vªy V
K W còng vîi ph²p cëng v  ph²p nh¥n ¢ cho lªp th nh mët
khæng gian vec tì tr¶n tr÷íng K .
B¥y gií, gi£ sû dimV = n; dimW = m, fx ; x ; :::; xng l  cì sð cõa V
1 2

v  fy ; y ; :::; ymg l  cì sð cõa W.

1 2

°t Vi =< fxig >, i = 1; 2; :::; n v  Wj =< fyj g >, j = 1; 2; :::; m.

Khi â, ta câ V = Nni Vi v  W = Nmj Wj
=1 =1

vîi måi i = 1; 2; :::; n v  j = 1; 2; :::; m, ta câ dimVi = 1, dimWj = 1,

v  måi z 2 Vi
K Wj , z câ d¤ng z = v
K w, trong â v 2 Vi; w 2 Wj
n¶n v = pxi; w = qyj , vîi p; q 2 K .
Suy ra z = (pxi)
K (qyj ) = pq(xi
K yj ) ) dim(Vi
K Wj ) = 1
Do â ta câ dim(N i;j (Vi
K Wj )) = n:m
( )

8
 M°t kh¡c ta câ V
K W ' N i;j (Vi
K Wj ):
( )

Vªy dimK (V
K W ) = n:m = dimK V:dimK W .
B i 6.2 Cho I, J l  hai i¶an cõa v nh R. Chùng minh r¬ng:
i) (R=I )
R M = M=(IM )
ii) (R=I )
R (R=J ) 
= R=(I + J )

Líi gi£i:
i) Gi£ sû  : (R=J )  M ! (R=I )
R M l  ¡nh x¤ tenxì cõa t½ch
tenxì (R=I )
R M .
X²t tuìng ùng sau:
f : (R=I )  M ! M=(IM )
(x + I; y ) 7 ! xy + IM

Ta câ t÷ìng ùng f l  mët ¡nh x¤ v¼ n¸u câ (x + I; y ); (x + I; y ) 2

1 1 2 2

(R=I )  M sao cho (x + I; y ) = (x + I; y ) th¼ x

1 1 2 2 x 2 I v  2 1

y y = 0M .
2 1

)x y
2 2 x1 y1 = (x2 y2 x2 y1 ) + (x2 y1 x1 y1 )
= x2 (y2 y1 ) + (x2 x1 )y1
= x2 0M + (x2 x1 )y1
= (x2 x1 )y1 2 IM

) x y + IM = x y + IM
2 2 1 1

) f ((x + I; y )) = f ((x + I; y )).

1 1 2 2

M°t kh¡c, vîi måi y + IM 2 M=(IM ) ta câ 1 R +I 2 R=I; y 2 M v 

f ((1R + I; y)) = y + IM:
V¼ vªy f l  to n ¡nh.
Vîi måix; x1; x2 2 R=I ; y; y1; y2 2 M v  måi r; s 2 R ta câ:
f (rx1 + sx2 ; y) = (rx1 + sx2 )y + IM = rx1 y + sx2 y + IM = rf (x1 ; y) +
sf (x2 ; y)
f (x; ry1 + sy2 ) = x(ry1 + sy2 ) + IM = rxy1 + sxy2 + IM = rf (x; y1 ) +
sf (x; y2 )
Do â f l  mët ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh
do â tçn t¤i duy nh§t çng c§uh : (R=I )
R ! M=(IM ) sao cho

9
h = f.

(R=I )
R M
 
*
  
(R=I )  M h
HHH
f HH
j ?
M=(IM )
hìn núa, v¼ f l  to n ¡nh n¶n ta câ h l  to n ¡nh.
vîi måi w 2 R=I
R M th¼ w câ d¤ng
w=
P (r
n
+ I )
R xi =
P ((1
n
+ I )
R ri xi ) = (1R + I )
R (
Prx)
n
i R i i
i=1 i=1 i=1

trong â ri 2 R; xi 2 M vîi måi i = 1; 2; :::; n. Do â

0 = h(w) = h((1R + I )
R (
P r x ))
n
i i
i=1

=h (1R + I; P rixi)

n

=f (1R P i=1
n
+ I; r x ) i i

= P rixi + IM
i=1
n

i=1

) P r x 2 IM ) P r x = rx, vîi r 2 I; x 2 M
n n
i i i i

) w = (1 + I )
( P r x ) = (1 + I )
(rx) = (r + I )
x =
i=1 i=1
n
R R i i R R R
i=1
0R=I
x = 0 ) h l  ìn ¡nh.
R

Suy ra h ¯ng c§u.

Vªy (R=I )
M = M=(IM ) R

ii) Gi£ sû  : (R=I )  (R=J ) ! (R=I )

R (R=J ) l  ¡nh x¤ tenxì cõa
t½ch tenxì (R=I )
R (R=J ).
X²t tuìng ùng sau:
g : (R=I )  (R=J ) ! R=(I + J )
(x + I; y + J ) 7 ! xy + (I + J )

10
Ta câ t÷ìng ùng g l  mët ¡nh x¤ v¼ n¸u câ (x + I; y + J ); (x + I; y 1 1 2 2 +
J ) 2 (R=I )  (R=J )
sao cho (x + I; y + J ) = (x + I; y + J )
1 1 2 2

th¼ x x 2 I v  y y 2 J
2 1 2 1

)x y 2 2 x1 y1 = (x2 y2 x2 y1 ) + (x2 y1 x1 y1 )
= x2 (y2 y1 ) + (x2 x1 )y1 2 I + J

) x y + (I + J ) = x y + (I + J )
2 2 1 1

) g((x + I; y + J )) = g((x + I; y + J )).

1 1 2 2

M°t kh¡c, vîi måi x +(I + J ) 2 R=(I + J )) ta câ x + I 2 R=I; 1 + J 2 R

R=J v  g((x + I; 1 + J )) = x + (I + J ):
R

V¼ vªy g l  to n ¡nh.

Vîi måi x; x ; x 2 R=I ; y; y ; y 2 R=J v  måi r; s 2 R ta câ:
1 2 1 2

+g (rx1 + sx2 ; y ) = (rx1 + sx2 )y + (I + J )

= (rx1 y + (I + J )) + (sx2 y + (I + J ))
= r(x1 y + (I + J )) + s(x2 y + (I + J ))
= rg (x1 ; y ) + sg (x2 ; y )
+g (x; ry 1 + sy 2 ) = x(ry1 + sy2 ) + (I + J )
= r(x1 y + (I + J )) + s(x2 y + (I + J ))
= rg (x; y 1 ) + sg (x; y 2 )
Do â g l  mët ¡nh x¤ song tuy¸n t½nh
do â tçn t¤i duy nh§t çng c§uh : (R=I )
R (R=J ) ! R=(I + J )
sao cho h = g.
(R=I )
R (R=J )

*



(R=I )  (R=J ) h
HHH
H H
g H
Hj ?
R=(I + J )
hìn núa, v¼ g l  to n c§u n¶n ta câ h l  to n c§u.
m°t kh¡c, måi w 2 R=I
R (R=J ) th¼ w câ d¤ng
w=
P (x

n
yi =
P ((x
n
+ I )
R (yi + J ))
i R i
i=1 i=1

11
 = P (xiyi(1R + I )
R (yi + J )
n

=(1R + I )
R ( P xiyi + J )
i=1
n

i=1

trong â xi; yi 2 R vîi måi i = 1; 2; :::; n. Do â

0R=(I +J ) = h(w) = h((1R + I )
R (
Pxy
n
+ J ))
i i
i=1

=h (1R + I; P xiyi + J )

n

=g(1R P i=1
n
+ I; x y + J)
i i

= P xiyi + (I + J )
i=1
n

i=1

) P x y 2 (I + J ) ) P x y = a + b, vîi a 2 I; b 2 J
n n
i i i i
i=1 i=1
) w = (1 +I )
(a+b+J ) = (1 +I )
(a+J ) = (a+I )
(1 +J ) =
R R R R R R

0=R=I
(1 + J ) = 0
R R

) h l  ìn ¡nh.
Do â h ¯ng c§u.
Vªy (R=I )
(R=J ) = R=(I + J )
R

B i 6.3 Cho R l  v nh câ duy nh§t mët id¶an cüc ¤i. Cho M, N l  c¡c R mæ
un húu h¤n sinh. Chùng minh r¬ng n¸u M
N = 0 th¼ M = 0 hay R

N = 0.
Líi gi£i:
K½ hi»u m l  id¶an cüc ¤i duy nh§t cõa R. Khi â k=R/m l  mët
tr֒ng.
°t M = k
M v  N = N
k. N¸u M
N = 0 th¼ ta câ
1 R 1 R R

0 = (M
N )
k 
R = M
(N
k ) = M
N
R R R R 1

) 0 = k
(M
N ) = (k
M )
N = M
N
R R 1 R R 1 1 R 1

nhî r¬ng M  = M=mM v  N 

1 = N=mN n¶n M ; N l  nhúng khæng
1 1 1

gian vecto. Do â tø M
N = 0 ) M = 0 ho°c N = 0.
R 1 1

Gi£ sû M = 0 tùc M = mM . Khi â do M húu h¤n sinh n¶n theo bê

1

· Nakayama ta nhªn ÷ñc M=0.

B i 6.4 Chùng minh r¬ng M l  R mæ un ph¯ng khi v  ch¿ khi vîi måi d¢y
khîp c¡c R mæ un húu h¤n sinh
0 !A !B
f

12
 ta ·u câ d¢y
0 ! A
M
!
R
B
M
R
f id
R

công khîp. Líi gi£i:

0 =) " d¹ th§y theo ành ngh¾a

B i 6.5 Chùng minh r¬ng måi mæun tü do ·u l  mæun ph¯ng.
Líi gi£i:
Gi£ sû F l  R-mæun tü do. Ta c¦n chùng minh r¬ng vîi måi d¢y
khîp çng c§u R-mæun
0 !A !B f

k²o theo d¢y çng c§u R-mæun sau khîp

0 ! A
M
!
R
B
M
R
f id
R

tùc l  c¦n chùng minh f

idF l  ìn c§u. V¼ F l  R-mæ un tü do
n¶n câ cì sð l  (ei)i2I . Theo bê · 2, måi ph¦n tû x 2 A
F ·u biºu
di¹n ÷ñc d÷îi d¤ng x = P ai
ei, trong â ai 2 A, hå (ai)i2I câ gi¡
i2 I
húu h¤n. Ta câ
X X X
(f
idF )(x) = (f
idF )
( ai
ei ) = (f
idF )(ai
ei ) = f (ai )
ei
2
i I 2
i I 2
i I

Do â n¸u (f
idF )(x) = 0 th¼ P f (ai)
ei = 0
i2I
L¤i theo bê · 2, ta suy ra f (ai) = 0 vîi måi i 2 I . V¼ f ìn c§u n¶n
ta câ ai = 0; i 2 I . Tø â suy ra x = P ai
ei = 0
i2 I
Vªy f
idF l  ìn c§u.

13