HỒI KÝ

Teâphanoâ
Theá Taâm Nguyeãn Khaéc Döông
Mục lục
Trang

1
 Lôøi noùi
ñaàu……………………………………………………
………………….03
1. Thöûa ñaát Nho
Giaùo………………………………………………… .
11
2. Caâu hoûi veà giaûi
thoaùt…………………………………………….…29
3. Haït gioáng Tin
Möøng………………………………………………..40
4. Tin vaø
yeâu………………………………………………………
…………….55
5. Böùc töôøng Hoäi
Thaùnh……………………………………………..72
6. Töông giao lieân ngaõ
vò…………………………………………….79
7. Thieân Chuùa töôùc
ñoaït…………………………………………….85
8. Ñöùc Gieâsu trong Hoäi
Thaùnh……………………………..106
9. Cuoäc vöôït
qua………………………………………………………
….126
10. Leã röûa
toäi………………………………………………………
…………143
11. Xuaát
gia………………………………………………………
…………….156
12. Noãi nhôù Caùt
Minh………………………………………………..168

2
 13. Trong boä ñoà
lính……………………………………………………
176
14. Queâ
ngöôøi……………………………………………………
…………..184
15. Ñi tìm moät neáp
tu…………………………………………………195
16. OÂng thaày taøi tử
…………………………………………………….211
17. Laù ruïng veà
coäi…………………………………………………….…
226
18. Xem laïi moät khuùc
phim…………………………………….239
19. Tænh moät côn
meâ………………………………………………….256
20. Haønh höông Haø
Noäi…………………………………………….274
21. Hoäi Thaùnh vaãn muoân
ñôøi………………………………….287
22. Cö
só…………………………………………………………
…………………300
Lời kết Ñöôøng Chuùa ñöa toâi
veà…………………………….316

Lôøi noùi ñaàu

3
 "Le moi est haissable" (caùi toâi laø ñaùng gheùt).
Caâu aáy cuûa Pascal ñaõ laøm cho toâi nhieàu laàn coù
yù ñònh keå chuyeän ñôøi mình roài laïi thoâi. Keå laøm
gì? Coù ích lôïi gì cho ai khoâng? Khoâng kheùo laïi
chæ laø dòp cho mình quay veà vôùi mình, ñi tìm chính
mình trong söï duy kæ trung taâm (egocentrique) neáu
khoâng laø vò kæ (egoiste), töï ngaém mình, cheát chìm
trong caùi toâi töï phoâ tröông, töï maõn! Nhöng, raát
nhieàu baïn beø thuoäc nhieàu xu höôùng baûo toâi neân
ghi laïi nhöõng quaûng ñöôøng ñôøi coù laém khuùc
quanh co cuûa toâi; vì tuy laø moät ngöôøi taàm thöôøng
nhöng toâi ñöôïc caùi may maén (hay khoâng may
maén?) traûi qua khaù nhieàu bieán ñoåi trong sinh hoaït
beân ngoaøi cuõng nhö trong ñôøi soáng taâm tö: xuaát
thaân töø moät gia ñình khoa baûng nho hoïc, cho ñeán
nay, 61 tuoåi ñaàu, toâi ñaõ töøng maëc aùo roäng xanh
leã Thaønh Hoaøng ôû ñình laøng, truù nguï maùi taây
moät ngoâi chuøa, chieàu ñeán thænh 108 tieáng
chuoâng thu khoâng; chòu pheùp Thaùnh Taåy, tu doøng
Phan-xi-coâ, tu doøng Bieån Ñöùc; ñaõ töøng tham gia
ñoäi tuyeân truyeàn xung phong tænh Haø Tónh naêm
1946: bò ñoäng vieân hoïc tröôøng só quan Thuû Ñöùc,
du hoïc taïi Phaùp, laøm quyeàn khoa tröôûng Vaên
Khoa ñaïi hoïc Ñaø Laït: hoïc taäp caûi taïo ôû taïi Soâng
Mao, laøm caùn boä taïi uûy ban Maët Traän tænh Laâm
Ñoàng, taïi uûy ban Khoa Hoïc vaø Kó Thuaät, vaø sau
cuøng "veà vöôøn" troàng caây aên quaû, thaû caù, chôø
ngaøy ñöôïc Thieân Chuùa goïi töø giaõ coõi ñôøi naøy
ra ñi.
Naêm 1977, sau gaàn 30 naêm xa caùch, luùc gaëp
laïi meï toâi, meï toâi buøi nguøi noùi: "ÖØ! Thuùy
Kieàu thì 15 naêm löu laïc, coøn phaàn con thì gaàn 30
4
naêm chìm noåi!" Toâi chæ bieát caàm laáy tay meï cuùi
ñaàu im laëng nhöng trong loøng boãng nghó tôùi moät
taùc giaû naøo ñoù: Roài cuoái cuøng, con ngöôøi cuõng
chæ coù vieäc laø rôi vaøo baøn tay töø aùi cuûa Thieân
Chuùa maø thoâi! Vieäc toâi gaàn 60 tuoåi tìm veà gaëp
laïi meï giaø ñaõ gaàn 80 naêm gôïi leân hình aûnh trong
thaønh ngöõ "laù ruïng veà coäi", coäi traàn gian maø
bieåu töôïng laø meï giaø, nhöng saâu xa hôn caû laø
Coäi Muoân Ñôøi, chính Thieân Chuùa Tình Yeâu, coäi
nguoàn vaø cöùu caùnh cuûa muoân loaøi.
Nhöõng doøng sau ñaây, chæ laø nhöõng lôøi taâm
söï cuûa moät ngöôøi treân 60 tuoåi, sau bao nhieâu
chaëng ñöôøng ñôøi, boãng thaáy mình nhö ñöôïc trôû
veà caùi tuoåi thô aáu, ngaõ vaøo loøng meï giaø,
buoâng mình vaøo baøn tay cuûa Thieân Chuùa Cha
haèng höõu. Toâi vieát vôùi tinh thaàn cuûa Laõo Lai
nhaûy muùa tröôùc saân cho vui loøng cha meï giaø vôùi
tinh thaàn cuûa vua Davit nhaûy muùa tung taêng ñaøn
haùt tröôùc Hoøm Bia Thieân Chuùa vaø leõ dó nhieân
laø döôùi caëp maét cuûa moät baø Meï, vöøa laø meï
Thieân Chuùa, vöøa laø Meï cuûa moïi ngöôøi: Ñöùc
Maria ñoàng trinh voâ nhieãm.
Cho neân, toâi xin ñöôïc pheùp xem taát caû nhöõng
baïn ñaõ ñoïc taäp hoài kí naøy laø anh chò em, con
chung moät Cha ôû treân trôøi, duø caùc baïn thuoäc
baát cöù phöông trôøi naøo. Vaø cuõng xin taát caû ñoïc
vôùi caëp maét thaân aùi huynh ñeä. Coù ñieàu gì
khoâng phaûi, xin taát caû bao dung löôïng thöù. Vaø
neáu cuoái cuøng, khoâng coù gì ñaùng giaù, thì mong
raèng, toâi coù theå keát thuùc taäp hoài kí nhö Toá Nhö:
"Mua vui cuõng ñöôïc troáng canh". Vì suy cho cuøng
thì Laõo lai, treân 60 tuoåi coøn ñuøa giôõn tröôùc saân
5
cuõng khoâng ngoaøi muïc ñích mua vui cho cha meï
giaø vaø cho moïi ngöôøi trong gia ñình maø thoâi.
Laøm vieäc naøy, toâi khoâng khoûi lieân töôûng
ñeán nhöõng baûn hoài kí löøng danh cuûa caùc baäc
nhö: AÂu tinh, Teâ-reâ-xa thaønh Avila, Teâ-reâ-xa
thaønh Lidiô, Toâma...theo göông caùc vò aáy, toâi keå
chuyeän ñôøi mình vôùi tinh thaàn thoáng hoái, ñeå yù
thöùc saâu xa hôn söï hö khoâng cuûa baûn thaân, nhöng
chuû yeáu laø ñeå taùn tuïng tuyeân xöng loøng Töø AÙi
voâ bieân cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi toâi laø moät
con ngöôøi toäi loãi, moät taïo vaät hö heøn. Toâi ñaët
nhöõng doøng sau ñaây döôùi chaân cuûa Ñaáng Voâ
Nhieãm Trinh Thai, Ñaáng ñaõ caát lôøi taùn tuïng
Thieân Chuùa ‘vì Ngaøi ñaõ laøm cho toâi nhöõng söï kì
dieäu", vì "Danh Ngaøi laø thaùnh", vì "loøng thöông
xoùt cuûa Ngaøi ñeán muoân ñôøi muoân thuôû", vì
"Ngaøi ñaõ ñoaùi nhìn ñeán phaän heøn cuûa ngöôøi toâi
tôù". Quaû vaäy, vaø moät caùch khieâm haï, toâi nghó
raèng Thieân Chuùa "ñaõ laøm nôi toâi nhöõng söï kì
dieäu"! Vì suy cho cuøng, taát caû moïi söï ñeàu laø
nhöõng söï kì dieäu do Thieân Chuùa laøm neân caû!
Baát cöù ai, baát cöù gì! Baäc taøi ñöùc cuõng nhö
ngöôøi taàm thöôøng, muoân vaøn tinh tuù cuõng nhö
coû moïn hoa heøn, taát caû ñeàu laø kì dieäu, voâ cuøng
kì dieäu. Söï kì dieäu neàn taûng cuûa moïi söï kì dieäu,
treân heát moïi söï kì dieäu coù theå hình dung ñöôïc,
ñoù laø: söï saùng taïo töø hö khoâng vaø söï taùi taïo
töø toäi loãi. Chæ coù quyeàn naêng voâ haïn, vaø töø
Aïi voâ bieân cuûa Thieân Chuùa môùi laøm neân hai söï
kì dieäu voâ cuøng kì dieäu aáy maø thoâi!
Do ñoù, baát cöù ngöôøi naøo, baát cöù vieäc naøo,
höõu theå naøo, duø taàm thöôøng ñeán ñaâu döôùi caùi
6
nhìn traàn tuïc cuûa ngöôøi phaøm thì döôùi caëp maét
cuûa Thieân Chuùa vaø cuûa nhöõng ai ñöôïc ñöùc tin
soi saùng ñeàu laø kì dieäu caû! nhöõng trang ñaàu cuûa
saùch Saùng Theá coù ghi cheùp raèng sau khi taïo
thaønh moãi taïo vaät, Thieân Chuùa ñeàu khen laø
"Thieän Haûo" vaø nhaát laø ñeán con ngöôøi thì laïi
ñöôïc moâ taû laø "neân gioáng hình aûnh Thieân
Chuùa"! Taân Öôùc laïi coøn ghi roõ "linh hoàn ngöôøi
laø Ñeàn thaùnh, nôi Thaùnh Thaàn Thieân Chuùa ngöï
xuoáng", laø baûo vaät ñaùng cho Chuùa Cha sai Con
Moät yeâu daáu cuûa Ngaøi xuoáng theá ñeå ñoå ñeán
gioït maùu cöïc troïng cuoái cuøng ñeå cöùu chuoäc, sau
khi ñaõ quì xuoáng röûa chaân tröôùc giôø noäp mình
chòu naïn! Giaù trò voâ song gaàn nhö tuyeät ñoái cuûa
moät linh hoàn (duø laø cuûa baát cöù ai) ñaõ ñöôïc
Pascal moâ taû baèng lôøi sau ñaây maø oâng nhaân
danh Chuùa Gieâsu vieát ra: "Ta daønh rieâng gioït
maùu naøy cho con ñoù".
Giaù maùu cuûa Ngoâi Con Thieân Chuùa haøm thai
trong loøng baêng tuyeát cuûa Ñöùc Maria voâ nhieãm
troïn ñôøi ñoàng trinh do Thaùnh Thaàn Thieân Chuùa:
ñoù laø giaù trò cuûa moãi moät linh hoàn! Duø laø linh
hoàn cuûa ngöôøi haønh khaát phung huûi maø Phan-xi-
coâ thaønh Aït-xi-di oâm vaøo loøng hoân, hay cuûa
nhöõng em beù sô sinh chöûa hoang bò neùm beân raõnh
nöôùc maø Vinh Sôn Phaoloâ löôïm nhaët veà cöng
nuoâng nuoâi döôõng, hay keû töû toäi Pranzini maø
Teâ-reâ-xa thaønh Lidiô caàu nguyeän xin Chuùa ban ôn
hoái caûi tröôùc khi ñaàu lìa khoûi coå treân maùy
cheùm. Bôûi vì con ngöôøi naøo cuõng ñöoïc môøi goïi
trôû neân con Thieân Chuùa, thoâng döï vaøo chính söï
soáng vaø tình yeâu muoân thuôû cuûa Ngaøi. Leõ
7
ñöông nhieân, toâi hay baát cöù ai, cuõng ñeàu coù ôn
thieân trieäu ñoù, neân cuõng ñeàu laø moät söï kì dieäu
do Thieân Chuùa laøm neân caû! Vaø neáu löu yù ñeán
khía caïnh ôn taùi taïo cöùu ñoä cuûa Ngaøi, sau khi con
ngöôøi bò phaù huûy, töï haï phaåm giaù mình cho toäi
loãi, thì con ngöôøi caøng sa ñoïa bao nhieâu. Cho neân
khi moät keû toäi loãi trôû veà cuøng Thieân Chuùa,
"chín taàng trôøi vang doäi tieáng hoan ca"! Caùi giaây
phuùt toâi ñöôïc nhaän bí tích Thaùnh Taåy (ñuùng hôn
laø ñöôïc thaùnh hoùa vaø thaùnh hieán vì giaây phuùt
ñoù toâi trôû neân ngoâi Ñeàn thaùnh, nôi Thieân Chuùa
Ba Ngoâi ngöï xuoáng ôû cuøng) chaéc haún laø chín
phaåm Thieân Thaàn ñeàu quyø goái thôø laïy tung hoâ
"Danh Cha caû saùng vì nöôùc Cha trò vaø ñaõ ñeán
treân moät taâm hoàn".
Keå laïi ñôøi mình chaúng qua laø voïng laïi lôøi
tung hoâ thôø laïy aáy. Vieäc ñoù, thaùnh AÂu tinh, caû
hai vò thaùnh nöõ Teâ-reâ-xa, Toâma, Merton, John
Wu...ñaõ laøm vaø treân heát, chính Ñöùc nöõ ñoàng
trinh Maria cuõng ñaõ laøm trong baøi taùn taï
"Magnificat".
Ñoù laø höôùng loøng leân cao veà Thieân Chuùa nôi
phaùt xuaát moïi nguoàn ôn suûng nöôùc treân khaép
vuõ truï; nhöõng gioït möa moùc aân suûng Thieân
Chuùa daønh cho toâi, Ngaøi khoâng ban tröïc tieáp,
song ban qua söï trung gian cuûa muoân vaøn khaâu
tieáp daãn, khaùc naøo nhö moät maïng löôùi keânh
möông thuûy lôïi ñöa doøng nöôùc töø thöôïng nguoàn
choùt voùt ñeán taän töøng goác caây coäi luùa. Quaû
vaäy, sôû dó coù toâi, vaø toâi ñöôïc trôû neân toâi nhö
yù muoán cuûa Thieân Chuùa, ñaønh raèng toâi coù töï
do Ngaøi ban cho ñeå thöïc hieän vôùi söï traùch nhieäm
8
hoaøn toaøn, nhöng maët khaùc cuõng laø nhôø söï
ñoùng goùp coù theå noùi laø cuûa toaøn theå vuõ truï:
chöa noùi ñeán giaù maùu cöïc troïng cuûa Con Thieân
Chuùa, maø chæ noùi ngay ñeán cô theå cuûa toâi, ñöôïc
taïo neân laø cuõng do nhöõng vi töû vaät chaát cho ñeán
tình yeâu cuûa song thaân. Ngoân ngöõ toâi duøng, kieán
thöùc toâi sôû ñaéc, moïi söï caàn thieát cho cuoäc soáng
vaät chaát, tinh thaàn vaø thieâng lieâng laø do bao
nhieâu coâng lao trôøi bieån, bao nhieâu aân tình nôï
nghóa, bao nhieâu naõo caân taâm huyeát cuûa Hoäi
Thaùnh, nhaân loaïi, daân toäc vaø gia ñình xaõ hoäi,
keå laøm sao xieát ñöôïc! Keå laïi ñôøi mình laø daâng
loøng tri aân leân Thieân Chuùa, maø cuõng laø daâng
leân cho taát caû, vôùi yù thöùc raèng neáu chæ töï mình
(voán laø hö voâ caùt buïi) thì mình chaúng laø gì caû,
nhöng taát caû ñeàu laø aân suûng, aân suûng cuûa
Thieân Chuùa, maø cuõng laø cuûa taát caû cuoäc soáng
ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng cuûa söï trao ban,
ñoùn nhaän vaø phuïc hoaøn giao löu giöõa traêm nghìn
vaïn höôùng: treân xuoáng, döôùi leân, doïc ngang,
xuyeân cheùo, moïi chieàu nghieâng thaúng khoâng
cuøng. Do ñoù, Taï Ôn laø moät chieàu kích caên baûn
cuûa nhaân sinh. Keå chuyeän ñôøi mình chæ laø moät
caùch daâng lôøi taï ôn ñeán taát caû! Taát caû, ngay caû
ñoái vôùi nhöõng ngöôøi, nhöõng vieäc, nhöõng vaät
maø trong söï noâng caïn hôøi hôït toái taêm cuûa loøng
duy kæ vaø vò kæ, mình töôûng laø thuø ñòch vôùi
mình. "Taát caû ñeàu laø aân suûng". (Taát caû, chaúng
tröø baát cöù ai, baát cöù gì). Chí lí, thaâm thuùy vaø cao
thöôïng bieát bao, lôøi aáy cuûa vò thaùnh nöõ tieán só
Hoäi Thaùnh Teâ-reâ-xa Avila! Trung taâm ñôøi soáng
phuïng vuï cuûa Hoäi Thaùnh laø moät thaùnh leã taï ôn.

9
Taäp hoài kí naøy cuoái cuøng cuõng chæ laø moät lôøi
kinh phuïng vuï taï ôn. Vaø ngay töø giôø phuùt naøy
cuõng xin göûi ñeán caùc baïn ñoïc lôøi tri aân ñoái vôùi
söï caûm thoâng cuûa caùc baïn seõ daønh cho moät söï
thoâng caûm maø thoâi.
"Söï caûm thoâng". Ñoù laø ñieàu toâi mong chôø
nôi caùc baïn ñoïc. Bôûi vì nhöõng doøng sau ñaây
khoâng phaûi laø nhöõng suy tö veà nhaân sinh vuõ truï,
döïa treân lí luaän minh chöùng nhö moät heä thoáng
trieát hoïc, moät ñònh lí toaùn hoïc hay moät ñònh, luaät
khoa hoïc, maø chæ laø caâu chuyeän rieâng tö cuûa
moät keû taâm söï keå laïi ñôøi mình vôùi nhöõng taâm
hoàn ñaõ coù ít nhieàu côûi môû. Do ñoù, vaán ñeà
ñoàng yù hay nhaát trí veà maët tö töôûng hay ñoái
khaùng veà laäp tröôøng, khoâng ñöôïc ñaët ra, vì keû
vieát khoâng coù chuû yù noùi chuyeän ñuùng sai, hôn
thua, ñeå tranh luaän hay thuyeát phuïc, maø chæ baøy
toû noãi loøng; cho neân traêm söï ñeàu nhôø löôïng caû
bao dung. Neáu coù luùc phaûi so saùnh chuyeän naøy
chuyeän noï laø chæ nhaèm mucû ñích trình baøy cho
roõ raøng minh baïch chaúng khaùc gì so saùnh con raén
khoâng chaân, con thaïch suøng boán chaân, con rít
haøng chuïc chaân, theá thoâi! Moãi con moãi veû möôøi
phaân veïn möôøi, hôïp nhaõn hay khoâng laø tuøy
nhaân taâm sôû thích; hay thanh tao hôn: ñaøn baàu,
ñaøn thaäp luïc, ñaøn nguyeät, coù ai so saùnh ñaøn naøo
hôn ñaøn naøo ñaâu, tuøy sôû tröôøng, sôû thích, chaúng
qua laø ñeå trao ñoåi taâm tình cho hieåu nhau thoâi!
Loøng tri kæ, daï tri aâm: ñoù laø tinh thaàn chuû yeáu.
Coù chaêng laø keû ñaùnh ñaøn mong raèng khi tieáng
ñaøn ñaõ döùt, ngöôøi nghe daønh cho moät chuùt
chaïnh loøng neáu coù gôïi leân moät tieáng vang naøo
10
ñoù, thì ñoù cuõng laø chuyeän rieâng tö cuûa ngöôøi
nghe, keû ñaùnh ñaøn cuõng khoâng daùm chen vaøo,
chæ bieát kính caån cuùi ñaàu im laëng böôùc luøi nhö
rôøi khoûi phoøng hoa chuùc cuûa ñoâi taân hoân, hoaëc
rôøi khoûi moät cung thaùnh, moät ñieän thôø! Nhöõng
lôøi taâm söï cuûa mình luùc aáy chæ laø tieáng xoân
xao voâ tích söï tröôùc caùi thaâm nghieâm linh thaùnh
ñaày thieâng lieâng baát khaû xaâm phaïm cuûa moãi
moät taâm hoàn.
Theá giôùi caùc taâm hoàn khaùc naøo nhö moät
vöôøn thöôïng uyeån, muoân maøu muoân veû, maø ñoái
vôùi löôïng thaùnh cuûa Quaân Vöông thì duø hoa heøn
coû moïn cuõng ñöôïc tuyeån vaøo cho ñeïp maét cöûu
truøng: Nhöõng doøng thoâ sô sau ñaây chæ laø moät
ñoùa hoa nôi thoân daõ boãng döng ñöoïc tuyeån vaøo
Vöôøn Caám, ít nhieàu theïn thuøng, e deø kheùp neùp
chôø luùc ñeâm khuya thanh vaéng môùi daùm vöôn
caønh thoâ thieån toûa höông moäc maïc, cho neân chæ
mong, neáu khoâng ñöôïc giaù trò gì thì cuõng laø :
"Mua vui cuõng ñöôïc vaøi troáng canh".
Ñaø laït, thöù baûy ñaàu thaùng, 01-3-1986
21 thaùng Gieâng Bính Daàn. NKD
 
 

Thửa đất Nho Giáo

11
 Toâi sinh naêm 1925 (AÁt söûu). Giaáy khai sinh
chính thöùc ghi laø sinh vaøo ngaøy 24 thaùng 09 döông
lòch, vaø taïi nguyeân quaùn töùc laø laøng Thònh Xaù,
nhöng thöïc söï laø taïi beänh vieän thaønh phoá Vinh,
laø nôi thaân phuï toâi giöõ chöùc vuï aùn saùt tænh
Ngheä An. Nguyeân quaùn laø laøng Thònh Xaù, huyeän
Höông Sôn, tænh Haø Tónh, gia ñình toâi sang cö nguï
taïi laøng Goâi Myõ, saùt caïnh laøng Thònh Xaù.
Nhöng theo tuïc leä xöa thì hoï Nguyeãn Khaéc cuûa toâi
vaãn thuoäc danh boä laøng Thònh Xaù, vaø vaãn bò
xem nhö laø ngöôøi ôû cö taïi laøng Goâi Myõ. Coâng
vieäc söu thueá, cuùng teá ñeàu thuoäc veà nguyeân
quaùn; coøn taïi laøng Goâi Myõ thì chæ ñoùng goùp
vôùi tinh thaàn ngoaïi quy. Caû hai laøng nguyeân laø
truù quaùn ñeàu thuoäc veà toång An AÁp, xaõ An AÁp
naèm veà taû ngaïn doøng soâng Phoá, laø moät phuï löu
cuûa soâng Lam, töø Tröôøng Sôn ñoå xuoáng. Soâng
Phoá chaûy ñeán heát ñòa phaän huyeän Höông Sôn seõ
keát hôïp vôùi moät phuï löu khaùc laø soâng Saâu
chaûy giöõa hai huyeän Höông Kheâ vaø Ñöùc Thoï, taïi
ngaõ ba soâng goïi laø Tam Soa (ba caønh) coù ñoàn
Linh Caûm. Hai doøng Phoá vaø Saâu chaûy vaøo moät
khuùc soâng ngaén goïi laø soâng La chaûy qua huyeän
Ñöùc Thoï. Roài soâng La chaûy vaøo soâng Lam taïi
ngaõ ba phuû. Ngoïn nuùi ñöôïc xem nhö tieâu bieåu cho
vuøng queâ toâi goïi laø Ruù Chuoái (teân chöõ laø Non
Tieâu), Non Tieâu Ngaøn Phoá laø chæ vuøng toång An
AÁp, cuõng nhö Hoàng Lam laø chæ vuøng Ngheä
Tónh. Danh nhaân thì coù Haûi Thöôïng Laõn OÂng,
ñaõ choïn Höông Sôn laøm nôi ôû aån, coù Cao Thaéng,
Lyù Chính Thaéng, cuï Nguyeãn Ñình Kieân vaø Hoà

12
Baûo (ñaùnh chieám ñoàn Phoá Chaâu thôøi Nhaät
thuoäc).
Duø laø thuoäc veà moät gia ñình quan laïi Nam
trieàu döôùi thôøi Phaùp thuoäc, toâi vaø anh chò em
trong gia ñình, nhö baát cöù ngöôøi daân Ngheä Tónh
naøo cuõng coù chuùt töï haøo veà truyeàn thoáng caùch
maïng vaø vaên hoùa ñòa phöông mình. Töø thuôû beù
toâi ñaõ luoân luoân nghe ñeán Nguyeãn Bieåu, Mai
Haéc Ñeá, Phan Ñình Phuøng, Phan Boäi Chaâu, Ngoâ
Ñöùc Keá, Ñaëng Thaùi Thaân, Leâ Vaên Huaân,
Nguyeãn Thò Minh Khai, Nguyeãn AÙi Quoác, Cao
Thaéng, Nguyeãn Du, Nguyeãn Coâng Tröù, cuï Thaùm
Laøng Ngang, cuï Ngheø, cuï X,Y,.. Roài Xuaân Dieäu,
Huy Caän... Daân Ngeä Tónh coù tieáng laø can tröôøng,
khaúng khaùi, trung kieân, chaân chaát, caàn kieäm, ñoâi
khi quaù kham khoå (nhö trong söï tích caù goã), so vôùi
daân ñaát Kinh Baéc thôøi xöa thì coù phaàn thieáu
thanh lòch, vuïng doanh thöông hôn. Ñôøi Lyù, Traàn,
ñaát Ngheä coù theå nhö ñòa caàu cöïc Nam, nôi quan
taùi xa xoâi, ñaát ñai khoâng ñöôïc phì nhieâu, luoân luït
loäi, baõo toá. Hoïc troø Ngheä coù tieáng laø hoïc gioûi,
ñoã ñaït nhieàu, thôøi Haùn cuõng nhö Taây hoïc.
Doøng hoï Nguyeãn Khaéc cuûa toâi thôøi Leâ Trung
Höng môùi töø Sôn Taây (Nguyeãn Khaéc Hieáu) vaøo
ñaát Ngheä, tröôùc ôû huyeän Nam Ñaøn, sau môùi sang
Höông Sôn, ñeán toâi cuõng chæ naêm saùu ñôøi vò toå
ñaàu tieân vaøo ñaát Ngheä laø Nguyeãn Khaéc Thieän
giöõ chöùc Phoù Ñoâ Ngöï Söû ñôøi Leâ Vónh Toä. Tuy
khoâng thaáy ghi cheùp roõ, nhöng toâi phoûng ñoaùn lí
do cuõng töông töï nhö cuï Haûi Thöôïng: baát maõn
cheá ñoä hoï Trònh neân ruùt lui vaøo ñaát Ngheä. Caùc
ñôøi sau khoâng thaáy maáy ai ñoã ñaït hay ra laøm quan
13
(cho ñeán ñôøi thaân phuï toâi, so vôùi hoï Ñinh Nho
(thöù tröôûng Ñinh Nho Lieâm) ôû laøng Goâi Myõ thì
coù phaàn keùm suùt) maø chæ thuoäc thaønh phaàn
haøo phuù trung löu. Chæ coù ngöôøi caäu ruoät cuûa
oâng noäi toâi laø moät nhaø nho ñoã ñaït laøm quan vaø
noåi tieáng veà ñoâng y: ñoù laø cuï Leâ Kinh Haïp.
OÂng noäi toâi coù ñöôïc saùch ñeøn, nhöng khoâng ñoã
ñaït gì. Thaân phuï toâi coù leõ chòu nhieàu aûnh
höôûng cuûa ngöôøi oâng caäu hoï Leâ aáy neân ñaõ
sôùm ham hoïc vaø may maén coù thieân tö neân ñoã
ñaït sôùm: naêm 16 tuoåi ñaäu tuù taøi vaø 18 tuoåi ñaäu
cöû nhaân vaø 19 tuoâíi ñaäu hoaøng giaùp (khoa Ñinh
Vò ñôøi vua Thaønh Thaùi). Vieäc thaân phuï toâi ñaäu
ñaïi khoa luùc môùi 19 tuoåi laø moät vinh döï lôùn cho
gia ñình doøng hoï, cho caû laøng, caû ñeán haøng
huyeän haøng toång. Vaø trong caùi nhìn cuûa ngöôøi
bình daân thì cho raèng oâng baø toâi coù phuùc ñöùc,
bôûi vì theo nho hoïc thì khoâng chæ coù vaên chöông,
maø chuû yeáu laø leã nghóa theo ñaïo thaùnh hieàn vôùi
lí töôûng "tu teà trò bình" neân oâng baø coù phuùc ñöùc
thì con chaùu môùi ñaït nhö theá. Thaäm chí coù keû
coøn tin raèng ñoù laø moät thaàn ñoàng hoùa thaân,
neân laém ngöôøi coù con caùi hay ñau yeáu ñaõ ñem
baùn khoaùn cho thaân phuï toâi nhö baùn cho caùc vò
thaàn ôû ñình mieáu, coù khi xin maûnh vaûi töø y phuïc
cuûa ngöôøi veà laøm buøa cho con caùi ñeo ñeå tröø
taø.
Con nhaø coù hoïc thì khoâng phaûi chæ coù hoïc
gioûi, maø phaûi coù leã nghóa ñöùc haïnh, neát na. Keá
tuïc gia phong khoâng chæ lo trau doài chöõ nghóa maø
phaûi tu taâm döôõng tính theo baäc thaùnh hieàn, ít
nhaát cuõng phaûi laø con ngöôøi löông thieän, ñöøng
14
laøm ñieàu gì thaát ñöùc, ñieám nhuïc ñeán cha oâng vaø
gaây toäi vôùi trôøi di haïi cho con chaùu. Do ñoù vieäc
giaùo duïc gia ñình toâi töông ñoái nghieâm khaéc: töø
lôøi aên tieáng noùi, ñi ñöùng, ñeàu ñöôïc reøn luyeän kó
löôõng vaø taát nieân laø phaûi chaêm hoïc. Töø thuôû
beù toâi ñaõ ñöôïc gia ñình truyeàn thuï caû moät neàn
ñaïo ñöùc Khoång Giaùo vaø moät truyeàn thoáng vaên
hoïc khaù saâu ñaäm. Caùi truyeàn thoáng aáy toâi taïm
phaân tích ra ba yeáu toá sau ñaây:
1. Yeáu toá xaõ hoäi: Nhaèm coù moät vò trí trong
taàng lôùp xaõ hoäi vaøo haïng thöôïng löu maø bieåu
töôïng laø laøm quan (chöù khoâng phaûi laø laøm
giaøu, vaø vaãn laáy caùc vò quan cao coù ñôøi soáng
thanh baïch laøm lí töôûng). Caùi moäng laøm quan aáy
coù hai phaàn:
a. Phaàn vò kæ: nhaèm coù ñòa vò, naëng veà danh
thôm, lôïi loäc, naëng veà ñöôïc toân troïng, kính neå
hôn laø cai quyeàn hoáng haùch.
b. Phaàn vò tha: giuùp vua trò daân (theo nghóa
giuùp daân soáng no aám, yeân oån vaø coù ñaïo ñöùc)
theo kieåu "daân chi phuï maãu".
2. Yeáu toá tri thöùc: Nhaèm caùch vaät trí tri, tuy
coù sa vaøo heä töø chöông cöû nghieäp nhöng cuõng
khoâng xao nhaõng vieäc trau doài trí tueä cho thoâng
minh vaø coù kieán thöùc, hieáu hoïc (troïng vaên, hôi
khinh voõ), chöõ vaên hieåu theo nghóa raát roäng laø
kieán thöùc baùch khoa.
3. Yeáu toá ñaïo ñöùc: Nhaèm soáng theo nhaân, leã,
nghóa, trí, tín; traùnh taøn aùc tham lam, xaûo traù, daâm
daät, xa xæ, phoùng tuùng. Hôi coù beà khaéc khoå vaø
hôi goø boù, ít nhieàu naëng veà hình thöùc, sôï dö luaän

15
khen cheâ, coù ít nhieàu sôï leõ coâng bình trôøi ñaát.
Khaù mô hoà: nhaèm sôï moät cuoäc lai sinh coù
thöôûng phaït nhöng roõ raøng hôn laø sôï daây oan
nghieät cho con chaùu, coù leõ chính yeáu laø nhaèm:
ñeå ñöùc cho con. Trong neàn ñaïo ñöùc naøy, nhaân
nghóa laø caên baûn. Nhaân, ñöôïc hieåu nhö laø loøng
thöông ngöôøi, nhaát laø döôùi hình thöùc giuùp ñôõ
ngöôøi hoaïn naïn cô baàn. Nghóa, ñöôïc hieåu nhö laø
loøng trung tín, thuûy chung, khoâng phaûn boäi, löøa
loïc, tham lam. Tieáp ñoù laø nhaán maïnh ñeán vieäc tu
thaân töï troïng, töï giöõ gìn nhaân phaåm; ñoâi khi
thieân veà khía caïnh só dieän danh thôm (khoâng laø hö
danh, mong giöõ tieáng toát löu truyeàn haäu theá).
Trong caùi khí tieát coù phaàn töï troïng nhöng cuõng
coù phaàn töï cao (ñoâi khi bao haøm söï khinh cheâ keû
tieåu nhaân) maëc duø beà ngoaøi khieâm toán (töï xöng
mình laø tieåu ñeä, ngu huynh...) ngay ñeán baäc quyeàn
theá cuõng xöng laø baäc coâ, quaû. Caùi khieâm toán
chuù troïng veà caùi leã trong töông quan xaõ hoäi, tuy
khoâng cao thöôïng laém, nhöng cuõng laø moät caùch
coá ñònh haøi hoøa, trang nhaõ hoùa töông quan xaõ
hoäi, laøm caùi ñeäm traùnh nhöõng va chaïm, tranh
chaáp keøn cöïa, giaûi quyeát ñöôïc nhöõng xung khaéc,
ñoái khaùng trong cuoäc soáng haèng ngaøy, khoûi toån
thöông hoøa khí vaø traät töï. Söï khieâm coù theå tieán
leân baäc khieâm cung, thaønh thaät toân kính nhöõng
giaù trò chaân chính vöôït hôn mình, nhö ñoái vôùi baäc
toân tröôûng, taøi ñöùc... nhöng khoâng phaûi ñaõ tôùi
choã khieâm haï thöïc loøng, töï xem mình quaû thaät
laø hö heøn, toäi loãi tröôùc söï chí thaùnh, chí thieän
cuûa Ñaáng Toái Cao (nhö tröôøng hôïp cuûa Phanxicoâ
thaønh Axidi...). Vì vaäy rieâng toâi cuõng nhö caùc anh

16
chò em toâi ñeàu coù phaàn naøo caûm thaáy vinh döï
ñöôïc thuoäc veà moät gia ñình coù neà neáp, vöøa coù
ñòa vò veà danh lôïi (con quaûn, con ñòa chuû) vöøa coù
tieáng thôm laø con nhaø coù hoïc, coù tö caùch, phaâím
giaù, nhieàu ñaïo ñöùc (thanh nieân trung thöïc, nghieâm
tuùc, khoâng xa hoa laêng loaøn, bieát kính treân
nhöôøng döôùi, ñi ñöùng vaø aên noùi leã ñoä, töø toán
theo khuoân khoå thaùnh hieàn vaïch ra). Loøng töï haøo
naøy phaàn naøo cuõng laø moät söï naâng ñôõ trong
cuoäc soáng, giuùp chuùng toâi khoûi sa ngaõ vaøo
nhöõng ñieàu xaáu xa, ít nhaáït laø veà maët thanh danh
vôùi moïi ngöôøi. Vì theá, gia ñình toâi noùi chung
thöôøng ñöôïc kính neå vaø ít nhieàu ñöôïc nhieàu thieän
caûm cuûa ñoàng baøo moïi giôùi. Maëc duø sau naøy
thaân phuï toâi laøm quan khaù cao, nhöng ngöôøi vaãn
giöõ ñöôïc daùng daáp moät nhaø nho giaûn dò, ñôn sô,
chaát phaùc, khieâm nhu, hieàn haäu vaø vaãn ñöôïc
moät soá vaên só goïi baèng thaày.
Xeùt cho cuøng thaân phuï toâi baûn chaát laø moät
nhaø nho, leõ ra laøm thaày daïy hoïc thì ñuùng vaø hôïp
hôn laø laøm quan ! Maø quaû vaäy, sau khi ñoã ñaït
xong, thaân phuï toâi laøm ngheà daïy hoïc, giöõ caùc
chöùc vuï nhö ñoác hoïc, tö nghieäp, (gaàn nhö laø phoù
vieän tröôûng Quoác Töû Giaùm). Maõi ñeán khi nho
hoïc baõi, thaân phuï toâi chuyeån sang ngaønh haønh
chính laøm tri phuû Anh Sôn, roài töø ñoù leân daàn cho
ñeán haøm Thöôïng Thö, roài veà höu naêm 1943. Thaân
phuï toâi vaãn thöôøng taâm söï raèng khi nho hoïc baõi,
chuyeån sang ngaønh haønh chính laø moät ñieàu traùi
yù nguyeän cuûa ngöôøi, laø chæ muoán ôû trong
ngaønh daïy hoïc. Vì vaäy, anh em toâi tuy con quan,
nhöng khoâng ai coù yù muoán laøm quan caû. Chæ coù
17
yù muoán noái nghieäp hoïc gioûi, ñaäu cao vaø laøm
caùc ngaønh vaên hoùa, nhaát laø daïy hoïc.
Hoài töôûng laïi, toâi thaáy thaân phuï toâi laø moät
nhaø nho maït vaän! Möôøi chín tuoåi ñaäu ñaïi khoa thì
keå ra khaù thoâng minh, hieåu ñöôïc choã uyeân thaâm
cuûa Nho Giaùo, nhöng coù leõ sau khi nho hoïc baõi,
phaûi mieãn cöôõng chuyeån sang ngaønh haønh chính,
ngöôøi caûm thaáy heát nieàm tin vaøo Nho Giaùo veà
maët xaõ hoäi, maø chæ coøn ruùt lui vaøo vieäc laøm
quan ñeå nuoâi soáng gia ñình, vaø ít nhieàu nguïy tín
laø daãu sao thì vaãn laø quan cuûa trieàu Nguyeãn laø
chính thoáng, Phaùp chæ laø baûo hoä maø thoâi. Coá
gaéng ñöøng laøm ñieàu aùc, coá gaéng thanh lieâm,
coâng chính trong nhieäm vuï moät oâng quan toát theo
nghóa trung bình vaø chaêm lo giaùo duïc con caùi neân
ngöôøi coù hoïc vaø löông thieän, chöù khoâng töôûng
gì ñeán vaán ñeà ñoäc laäp daân toäc hay thay ñoåi xaõ
hoäi lôùn lao. Coù leõ ngöôøi baát löïc tröôùc söï taán
coâng cuûa neàn vaên hoùa Taây Phöông vaø theáï löïc
cuûa nöôùc Phaùp, neân gaùc haún ra ngoaøi moïi vieäc
quoác gia ñaïi söï. Vì vaäy toâi nhôù laïi ngöôøi coù
moät caùi gì ñoù khoâng hoaøn toaøn trieån nôû
(eùpanoui): Hình aûnh ngöôøi naèm baét chaân chöõ
nguõ, tay phe phaåy chieác quaït, naèm daøi treân taám
phaûn ngöïa keâ tröôùc theàm nhaø dinh tham tri boä
Hình ôû Hueá, tay gaùc leân traùn ngaâm thô vôùi gioïng
hôi traàm döôùi aùnh hoaøng hoân, coù moät caùi gì
buoàn naûn, tuy nheï nhaøng khoâng bi ñaùt laém nhöng
thaät thaám thía.
Vì vaäy, coù theå noùi thaân phuï toâi khoâng coù
laäp tröôøng chính trò naøo chæ xem vieäc laøm quan
nhö moät ngheà sinh soáng, neân khoâng veânh vang gì
18
veà caùi quan chöùc phaåm haøm aáy, maø chæ töï haøo
veà hoïc vaán vaø tö caùch con ngöôøi cuûa mình trong
ñôøi soáng tö. Vì vaäy, noùi chung anh em toâi ñeàu
khoâng ham hoá vinh hoa phuù quyù, caùi baõ danh lôïi
khoâng coù taùc duïng treân chuùng toâi. Toâi chæ nhôù
moãi laàn nhaéc nhôû ñeán teân tuoåi caùc cuï Phan Boäi
Chaâu, Voõ Baù Haïp, Huyønh Thuùc Khaùng, thaân
phuï toâi ñeàu coù thaùi ñoä cung kính. Thænh thoaûng
cuï Huyønh, cuï Voõ cuõng coù lui tôùi nhaø chuùng
toâi ñaøm ñaïo chuyeän troø, nhöng chaéc raèng chæ
treân bình dieän vaên chöông thi phuù giöõa caùc nhaø
khoa baûng. Daàu sao thaân phuï toâi cuõng ñöôïc cuï
Huyønh, cuï Voõ daønh cho moät phaàn thieän caûm vaø
thoâng caûm naøo ñoù veà vieäc thaân phuï toâi laøm
quan, vì thaáy raèng, tuy laøm quan nhöng thaân phuï
toâi cuõng khoâng ñeán noãi naøo neân caùc cuï môùi lui
tôùi.
Trong ñôøi laøm quan thaân phuï toâi ñi ñaâu cuõng
ñöôïc daân chuùng coù caûm tình, vaû laïi coù tieáng laø
thanh lieâm, ñoan chính neân ñöôøng quan loä cuõng
chaäm. Moät soá ñoâng quan laïi ôû trieàu ñình Hueá laø
hoïc troø cuûa cuï ôû Quoác Töû Giaùm, sau naøy ñeàu
vöôït nhanh treân vieäc thaêng quan tieán chöùc hôn
ngöôøi. Toâi nghó raèng veà maët chính trò thì thaân
phuï toâi laø ngöôøi ít quan taâm vaø coù leõ do aûnh
höôûng cuûa ngöôøi oâng caäu laø cuï tham Leâ Xuaân
Trì neân ngöôøi chaáp nhaän trieàu Nguyeãn laø chính
thoáng. Laøm quan laø laøm quan vôùi trieàu Nguyeãn,
neân vôùi ít nhieàu nguïy tín, ngöôøi caûm thaáy taïm an
oån löông taâm, nhöng cuõng coù ít nhieàu choã uaån
khuùc, vì daàu sao ngöôøi bieát roõ tö caùch cuûa Khaûi

19
Ñònh, Baûo Ñaïi, tình traïng cuûa trieàu ñình Hueá, quan
laïi vaø baûo hoä Phaùp thôøi ñoù.
Quaû vaäy, maõi ñeán naêm 1945 ngöôøi môùi taâm
söï vôùi toâi raèng: laø ngöôøi coù aên hoïc, luùc thieáu
thôøi thaày cuõng khoâng phaûi khoâng bieát ñau caùi
nhuïc maát nöôùc, vaû caùc cuï caùch maïng cuõng coù
yù khuyeán duï thaày nhöng moät maët thì thaày thaáy
khoâng theå thaønh coâng, moät maët thì thaáy mình laø
ngöôøi thieáu ñaûm löôïc gan daï, sôï khoâng daùm daây
mình vaøo ñaïi söï, chaúng nhöõng khoâng ích lôïi gì
maø coøn aûnh höôûng tôùi ñaïi söï cuûa caùc cuï, neân
thaày ñaønh töø choái. Coøn ra laøm quan cuõng laø
caùi ngheà sinh nhai, mieãn laø coá gaéng ñöøng gaây
neân toäi aùc gì, chæ mong soáng bình an löông thieän,
nuoâi vôï con, daïy doã con caùi cho neân ngöôøi toát
laø ñuû. Sau naøy, coù moät ngöôøi hoïc troø cuõ cuûa
thaân phuï toâi cho toâi bieát raèng cuï Leâ Vaên Huaân
laø baïn ñoàng khoa höông vôùi thaân phuï toâi, vaø tình
baïn giöõa hai ngöôøi khaù saâu ñaäm, trong caâu ñoái
möøng cuï Leâ ñoã giaûi nguyeân; toâi khoâng nhôù
nguyeân vaên, nhöng dòch ra coù ñoaïn raèng : "Bieát
taøi anh, bieát ñöùc anh, nhöng chí anh thì vöôït quaù
taàm toâi. "Toâi nghó raèng, qua maáy chöõ aáy thaân
phuï toâi ñaõ khieâm toán töï nhaän mình khoâng ñuû
can tröôøng ñeå ñaùp laïi lôøi môøi goïi cuûa cuï Leâ,
vaø gôûi lôøi caùo taï vôùi taát caû söï kính troïng vôùi
moät ngöôøi maø mình toân kính laø hôn mình moïi
maët. Khoâng roõ khi cuï Leâ tuaãn tieát trong lao Haø
Tónh thaân phuï toâi ñaõ caûm nghó theá naøo, nhöng
chaéc raèng khoâng khoûi ñau loøng vaø khoâng khoûi
coù vaán ñeà. Vì vaäy, naêm 1945 ñoâi khi trong caùc
caâu chuyeän vôùi caùc baïn höõu cuûa ngöôøi, ngöôøi
20
vaãn töï ví vôùi Thuùy Kieàu. Coù leõ ngöôøi ñaõ töø
choái khoâng nhaän chöùc gì trong chính phuû Traàn
Troïng Kim, cuõng nhö naêm 54 ngöôøi khoâng nhaän
tham gia ban haønh chính Lieân Vieät Trung öông, vì töï
caûm thaáy mình nhö chính lôøi ngöôøi noùi vôùi moät
oâng cuï baïn: "Nghó mình chaúng hoå mình sao, daùm
ñem traàn caáu döï vaøo boá kinh."
Thöïc ra khi bieát roõ thaân phaän oâng quan Nam
trieàu thôøi Baûo Ñaïi, toâi cuõng nhö anh chò em toâi,
tuy coù töï haøo veà maët mình thuoäc moät gia ñình
khoa baûng, nho phong, nhöng khoâng maáy öa thích
vieäc thaân phuï toâi ra laøm quan döôùi thôøi Phaùp
thuoäc. Maõi sau naêm 45, qua caùc lôøi taâm söï cuûa
thaân phuï toâi, toâi môùi thaáy raèng chính thaân phuï
toâi cuõng ít nhieàu khoå taâm veà vieäc aáy. Ñeán
nhöõng naêm veà höu, ngöôøi coù nghieâng veà Phaät
Giaùo, nhöng cuõng chæ thieân veà maët luaân lí
khuyeán thieän traùnh aùc, trai giôùi bôùt saùt sinh, hôn
laø veà maët sieâu hình cuûa Phaät Giaùo. Nhöng cuõng
nhôø aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo maø ngöôøi ñaõ
chaáp nhaän nhöõng gì thieät thoøi cho mình vaø cho gia
ñình vaøo cuoái cuoäc ñôøi. Ngöôøi coù taâm söï vôùi
toâi raèng tuy suoát ñôøi laøm quan ñaõ coá gaéng lieâm
khieát, coâng minh, nhöng laøm sao traùnh ñöôïc nhöõng
sai laàm, oan traùi, nhaát laø trong vai troø laøm quan
xöû aùn? Cho neân ngöôøi vui loøng ñoùn nhaän nhöõng
gì xaûy ñeán nhö laø moät söï ñeàn taï oan khieân maø
maáy chuïc naêm laøm quan khoâng theå traùnh khoûi.
Trong thaâm taâm toâi vaãn tin raèng, tuy khoâng coù
phuùc tröïc tieáp bieát Ñaáng Cöùu Theá, nhöng trong
maàu nhieäm cöùu ñoä phoå quaùt cuûa Thieân Chuùa
ñaày loøng thöông xoùt, thì taâm tình saùm hoái cuûa
21
Nho nöûa Phaät aáy cuûa thaân phuï toâi (leõ taát nhieân
laø thaân phuï toâi tin laø coù trôøi ñaát roài) cuõng laø
con ñöôøng Thieân Chuùa duøng ñeå cho linh hoàn
ngöôøi khoâng ñeán noãi phaûi hö maát ñôøi ñôøi. Vaø
neáu ngöôøi coù taâm tình saùm hoái aáy trong nhöõng
ngaøy cuoái ñôøi voâ cuøng ñau khoå cuûa ngöôøi taïi
traïi hoïc taäp naêm 54, chính laø hoàng aân Thieân
Chuùa ban cho, ñeå thaân phuï toâi ñöôïc höôûng hoàng
aân Cöùu Ñoä cuûa Ngaøi.
Toùm laïi, hình aûnh thaân phuï toâi coù nhieàu neùt
khaû aùi, nhöng cuõng gôïi leân moät caùi gì baát löïc,
töùc khoâng hoaøn haûo. Coù leõ chính caùi giôùi haïn
aáy ñaõ khieán toâi khi lôùn leân, coù höôùng tìm moät
caùi gì khaùc vaø hôn caùi lí töôûng thôøi Nho Giaùo
maït vaän, mang ít nhieàu neùt phong kieán coäng vôùi
moät neáp soáng quan laïi, ñòa chuû vuøng queâ tröôùc
caùch maïng 45. Coù leõ toâi coù loøng hoaøi voïng
moät thôøi Nho Giaùo Nghieâu Thuaán ñaõ qua ñi vaø
khoâng bao giôø coù nöõa trong traàn gian naøy. Coù leõ
cuõng vì vaäy, khoâng bao giôø tin raèng caùi vöông
ñaïo coù theå thöïc hieän ñöôïc trong lónh vöïc traàn
theá. Vaø cuõng vì vaäy, sau khi ñaõ chòu aûnh höôûng
cuûa cuï Phan Boäi Chaâu veà maët ñoäc laäp daân toäc,
aûnh höôûng thô Toá Höõu veà maët coâng baèng xaõ
hoäi, vaø maõi sau naøy tö töôûng cuûa Emmanuel
Mounier, tö töôûng cuûa caùc thoâng ñieäp cuûa caùc
Ñöùc Giaùo Hoaøng tuy coù giaáy leân ít nhieàu veà
khao khaùt ñoäc laäp veà coâng baèng xaõ hoäi, nhöng
toâi khoâng bao giôø coù nhieät tình caùch maïng, vì
khoâng bao giôø coù moät loøng tin vaøo baát cöù moät
lí thuyeát, moät chuû nghóa chính trò, xaõ hoäi naøo caû.
Phaûi nhìn nhaän raèng veà maët naøy toâi raát bi quan.
22
Toâi chæ coù loøng kính meán nhöõng keû thaát baïi vì
ñaáu tranh: Nhaïc Phi, Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Thaùi
Hoïc....Vaø toâi cöù töï hoûi neáu hoï thaønh coâng, coù
quyeàn löïc thì hoï vaãn coøn giöõ ñöôïc lí töôûng cao
ñeïp ban ñaàu chaêng? Vaø hình nhö toâi coù khuynh
höôùng cho raèng moïi quyeàn bính ñeàu laøm hö con
ngöôøi. Keû caàu quyeàn khoù loøng maø toát ñöôïc.
Toâi hoaøn toaøn ñoàng yù vôùi caâu: "Le pouvoir
corrompt par essence" (baûn chaát cuûa quyeàn löïc laø
laøm hö con ngöôøi). Nhö cuï Nguyeãn Du cuõng coù
noùi: "Laï gì caùi thoùi quan nha". Quan bao giôø cuõng
vaãn laø quan. Sau naøy toâi raát khaâm phuïc taùn
thaønh, vaø hieåu vì sao Chuùa Gieâsu ñaõ nhieàu laàn
töø choái lôøi yeâu caàu cuûa daân chuùng vaø caùc
moân ñeä muoán Ngaøi leân laøm vua. Söû saùch coù
ñöôïc maáy anh quaân, löông thaàn? Vì theá töø beù toâi
ñaõ höôùng veà maët vaên hoùa, giaùo duïc hôn laø sinh
hoaït chính trò. Toâi tin vaø kính meán caùc nhaø caùch
maïng khi hoï chöa thaønh coâng. Coøn khi ñaõ thaønh
coâng roài thì...Cho neân trong caùi voán lieáng Nho
Giaùo nôi taâm hoàn toâi coù leõ hình aûnh Nhan Hoài
laø haáp daãn ñoái vôùi toâi. Vaû chaêng cuï Khoång
cuõng chæ laø moät oâng thaày chöù ñaâu coù phaûi
oâng quan? Nhö theá neàn taûng ñaàu tieân trong taâm
hoàn toâi laø moät khao khaùt ñaïo ñöùc luaân lí ñöôïc
gieo vaøo qua trung gian moät danh nho thôøi maït vaän
cuûa Nho Giaùo, cuûa moät trieàu ñaïi, cuûa moät chính
theå quaân chuû, cuûa moät neàn vaên hoùa coå truyeàn,
döôùi söï thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp: vöøa laø
moät ngoaïi lai, vöøa laø moät neàn vaên hoùa: vaên
hoùa Taây Phöông hieän ñaïi. Neàn giaùo duïc aáy
khoâng phaûi laø khoâng coù nhieàu giaù trò cao ñeïp,

23
nhöng noù vöøa coù nhöõng baát tuùc do baûn chaát,
vöøa coù nhöõng khieám khuyeát, suy thoaùi cuûa thôøi
maït vaän. Neáu ví taâm tö con ngöôøi nhö goàm nhieàu
lôùp ñòa chaát, thì lôùp ñaàu tieân trong taâm hoàn toâi
laø moät caùi gì taøn tích cuûa moät vaên hoùa vaø moät
chính theå suy ñoài. Vì vaäy trong toâi coù moät caùi gì
u hoaøi, höôùng veà töông lai cuûa thôøi gian traàn theá.
Caùc hoïc thuyeát veà söï tieán boä ít haáp daãn ñoái
vôùi toâi. Vaø hình nhö toâi coù yù thöùc veà söï dieät
vong cuûa moïi söï: chính vì töø taám beù toâi ñaõ soáng
trong moät baàu khí cuûa moät theá giôùi ñang treân
chaëng cuoái cuûa giai ñoaïn dieät vong: Nho Giaùo,
trieàu Nguyeãn vaø cheá ñoä quaân chuû.
Coøn meï toâi, ngöôøi laø vôï keá cuûa thaân phuï
toâi, sau khi baø ñích maãu qua ñôøi. Baø ñích maãu toâi
coù saùu ngöôøi con, ba trai, ba gaùi. Baø cuõng thuoäc
doøng doõi Nho Giaùo: thaân phuï ngöôøi cuõng ñaäu
cöû nhaân, laøm hoïc quan. Anh ruoät ngöôøi cuõng
ñaäu tieán só, vaø moät ngöôøi em trai cuûa ngöôøi ñaäu
cöû nhaân. Nghe keå laïi thì ngöôøi hieàn laønh, nhöng
coù leõ vì söùc khoûe keùm neân coâng vieäc teà gia
phaàn naøo khoâng phaûi laø tay ñaûm ñang. Ngöôøi
maát sôùm, luùc ngöôøi chò caû toâi 16 tuoåi, vaø
ngöôøi chò uùt leân 4. Meï toâi cuõng thuoäc moät gia
ñình nho hoïc, khaù giaû vaø kinh teá, ôû laøng Ñöùc
Thuaän, huyeän Thanh Chöông tænh Ngheä An. OÂng
ngoaïi cuûa toâi ñaäu cöû nhaân nhöng coù leõ nhôø gia
ñình khaù giaû neân khoâng ra laøm quan. Ngöôøi maát
sôùm, luùc meï toâi leân 4 tuoåi. Meï toâi coù moät
ngöôøi em trai ñaäu tuù taøi Haùn hoïc, cuõng khoâng
laøm quan. Queâ meï toâi laø moät vuøng queâ treân bôø
soâng Giaêng, moät phuï löu soâng Lam. Ñaëc bieät laø
24
saûn xuaát traàu. Nhöõng vöôøn traàu troàng vôùi kó
thuaät cao, troàng töøng luoáng, caây traàu leo leân
nhöõng giaøn nöùa lôùp lang, raát goïn gaøng ñeïp maét.
Baø ngoaïi toâi goùa choàng luùc môùi 30 tuoåi, ôû vaäy
nuoâi con, laø moät ngöôøi raát dòu daøng, aên noùi
nhoû nheï, ñi ñöùng khoan thai, ñuùng hình moät baø
ngoaïi trong caùc tieåu thuyeát veà queâ meï. Thöôøng
vaøo dòp nghæ heø toâi veà chôi queâ ngoaïi vaøi tuaàn
moät thaùng, ñöôïc baø ngoaïi, caùc caäu, caùc gì chieàu
chuoäng, vui ñuøa vôùi anh chò em beân ngoaïi vôùi
caûnh ruoäng vöôøn eâm aû beân doøng soâng Giaêng
trong maùt, kæ nieäm toaøn laø eâm ñeàm.
Meï toâi ñöông nhieân laø moät ngöôøi ñaøn baø
ñöôïc giaùo duïc theo ñuùng maãu möïc Nho Giaùo
thôøi xöa: khuoân pheùp, caàn kieäm, ñoan trang, heát
loøng vì choàng vì con, giuùp choàng gaây döïng taøi
saûn, daïy con raát khuoân pheùp ñeå chuùng neân
ngöôøi theo lí töôûng: hoïc gioûi, löông thieän vaø ñòa
vò trong ngoaøi xaõ hoäi. Meï toâi raát ñaûm ñang, caàn
kieäm toan tính chu ñaùo veà moïi maët. Tuy khoâng
phaûi laø kinh doanh to lôùn nhöng nhôø caàn kieäm,
daàn daàn ngöôøi ñaõ giuùp thaân phuï toâi gaày döïng
moät taøi saûn töông ñoái kha khaù so vôùi vuøng Ngheä
Tónh: Ba ngoâi nhaø ngoùi töông ñoái lôùn, vaøi saøo
vöôøn khoaûng 40 maãu ta ruoäng. Meï thuoäc veà moät
hình thöùc ñaøn baø ñoan trang, maãu möïc, caùi gì
cuõng chín chaén, ít ñeå tình caûm cheá ngöï, khaù
thoâng minh, vaø raát quaân bình, ít khi toâi thaáy
ngöôøi noùng giaän hay bò luïy oàn aøo, ít khi la maéng,
cuõng ít khi khoùc loùc, keå leå. Ngöôøi hy sinh vì
choàng vì con nhöng ít bieåu loä tình caûm: khoâng
nuoâng chieàu con, nhöng cuõng ít khi la maéng con,
25
lôùn tieáng. Hieàn hoøa nhöng chöøng möïc, hôi thieáu
phaàn dòu daøng maø naëng phaàn ñoan trang. Meï toâi
laø con ngöôøi cuûa boån phaän laøm vôï, laøm meï, coù
leõ theo ñuùng hình aûnh cuûa Maïnh Maãu hôn laø
cuûa ngöôøi meï bình daân Vieät Nam. Muoán moâ taû
meï toâi thì coù leõ hai tieáng maáu nhi thì ñuùng hôn
laø hieàn maãu. Vì theá töông quan vôùi con caùi cuõng
nhö vôùi baø con laøng xoùm raát oân hoøa nghieâm
tuùc (coù leõ khoù maø cheâ traùch meï toâi vieäc gì).
Nhöng thieáu phaàn naøo dòu daøng, aám aùp, naëng
veà boån phaän hôn laø thaân tình. Toâi cuõng khoâng
hieåu vì ñaâu, chöù caùc caäu, caùc gì toâi thì coù veû
haøo hoa phoùng tuùng hôn, nhaát laø oâng caäu caû
cuûa toâi, ñuùng laø moät tay haøo hoa, thöôøng nhaém
röôïu, haùt aû ñaøo, ít khi töôûng ñeán vieäc nhaø. Toâi
coù phaàn naøo gioáng caùc caäu dì hôn laø gioáng meï
toâi: nhieàu tình caûm ít tính toaùn, hôi thieáu yù chí, hôi
phoùng khoaùng neáu khoâng noùi laø phoùng tuùng.
Cuoái cuøng toâi nghó danh hieäu xöùng vôùi meï toâi
nhaát, coù leõ laø "ngöôøi ñaøn baø cuûa boån phaän",
ñuùng lyù töôûng Nho Giaùo xöa.
Theá laø ñöùng veà maët gia ñình, beà ngoaøi maø
xeùt thì toâi thuoäc veà moät "danh gia voïng toäc" trong
caùi xaõ hoäi nöûa phong kieán, nöûa thöïc daân tö saûn,
ôû vuøng queâ xöù Ngheä tröôùc 1945. Coù theå noùi
töông ñoái laø coù phuùc theo quan nieäm Nho Giaùo
trung bình, ñòa vò cao danh tieáng toát, coù gia giaùo,
ñöôïc kính neå vaø phaàn naøo ñöôïc söï yeâu meán cuûa
moïi taàng lôùp xaõ hoäi. Ñôøi soáng gia ñình thuaän
hoøa, neà neáp, pheùp taéc. Dö luaän thôøi ñoù cho nhö
vaäy laø coù phuùc. Vaø chuùng toâi cuõng ñöôïc daïy
doã raèng sôû dó nhö vaäy laø nhôø oâng baø aên ôû
26
phuùc ñöùc, vaø neáu chuùng toâi cuõng muoán cho con
chaùu mai sau cuõng ñöôïc nhö chuùng toâi, thì chuùng
toâi cuõng phaûi ñöôïc vun xeùn "coäi phuùc" baèng
moät cuoäc ñôøi aên ôû cho coù ñöùc. Suy cho cuøng
caên baûn ñaïo ñöùc quy vaøo gia ñình: thöøa höôûng
phuùc oâng baø, gia phong neà neáp, coù ñòa vò, coù
hoïc thöùc, coù ñöùc, thì phaûi duy trì vaø truyeàn laïi
cho con chaùu ñôøi ñôøi. Vì theá vieäc thôø phuïng oâng
baø vaø lo noái doõi höông khoùi mai sau laø vieäc quan
troïng. Haèng naêm caùc dòp leã kò laø dòp baø con
ñoaøn tuï ñeå moät maët töôûng nhôù coâng ñöùc toå
tieân, moät maët ñeå giaùo duïc cho thaám nhuaàn ñaïo
hieáu. Leõ dó nhieân, treân phuùc coù daïy ñeán ôn
trôøi, nhöng ôn trôøi ñöôïc bieåu thò qua trung gian
phuùc toå. Ngoaøi xaõ hoäi thì qua trung gian ôn vua,
vaø trung gian caùc vò linh thaàn, hieån thaùnh, maø vò
gaàn guõi nhaát laø vò Thaønh Hoaøng thôø taïi ñình
laøng. Taïi nguyeân quaùn toâi cuõng nhö taïi cö quaùn,
vò Thaønh Hoaøng ñeàu laø coâng thaàn cuûa trieàu Leâ
ñöôïc nhaø vua phong thaàn. Ngay caû vò toå cuûa chi
hoï Nguyeãn khaéc cuûa chuùng toâi ôû ñaát Ngheä
cuõng ñöôïc phong thaàn, vì laø moät daân thaàn cuûa
trieàu ñình nhaø Leâ.
Veà taâm tình toân giaùo thì chung coù yù nieäm veà
moät oâng trôøi giaøu, ñöùc, hieáu sinh, nhöng ñöôïc
hình dung nhö moät Thöôïng Ñeá, quyeàn uy ban boá ôn
laønh cho muoân loaøi, ñeàn ôn traû oaùn tuøy theo trôøi
giaøu ñöùc theo khuoân maãu Nho Giaùo. Taâm tình ñoù
ñöôïc taùi boài vaø theå hieän qua vieäc ñeå ñöùc cho
con chaùu sau khi ñaõ thöøa höôûng ñöùc oâng baø.
Theo lí töôûng Nho Giaùo thì coù hai maët: hieáu vaø
trung; Nhöng coù leõ vì ôû vaøo thôøi trieàu Nguyeãn
27
chæ laø hö vì buø nhìn, neân vieäc giaùo duïc gia ñình
toâi hình nhö chæ ruùt goïn vaøo ñaïo hieáu vaø moät
thöù phuùc ñöùc (aên ôû toát laønh) qua trung gian vieäc
thöøa keá gia phong, löu truyeàn aân ñuùc hôn laø moät
ñöùc baùc aùi thuaàn tuùy voâ caàu. Neàn ñaïo ñöùc aáy
tuy khoâng coù gì laø cao sieâu, nhöng khaù beàn vaø
vöõng chaéc ñeå giuùp chuùng toâi hieåu caùch xöû theá
theo moät söï löông thieän. Phuùc ñöùc vöøa phaûi, ñoân
haäu quaân bình, khoâng coù nhöõng hy sinh tuyeät
ñoái, nhöng ñuû ñeå vöõng löông taâm traùnh xa ñieàu
baïc aùc, vaø cuõng bieát môû roäng chuùt ít coõi loøng
ñoái vôùi nhöõng keû thua thieät hôn mình, bieát laøm
ôn laøm phuùc moät caùch vöøa phaûi.
Tuy laøm quan, treân nguyeân taéc laø phaûi heát
loøng thôø vua, daïy cho con chaùu ñaïo trung quaân,
nhöng thaân phuï toâi khoâng bao giôø daïy chuùng toâi
veà maët aáy, vaø cuõng khoâng bao giôø noùi ñeán
chöõ aùi quoác. Coù leõ hai chöõ hieáu trung ngöôøi
daønh ñeå chöõ trung vaøo voøng ngoaëc, maø chæ
chaêm chuù vaøo chöõ hieáu. Ngöôøi laøm vieäc quan
vôùi tinh thaàn moät coâng chöùc coù löông taâm, chöù
khoâng phaûi moät taâm hoàn moät keû trung thaàn.
Cuõng vì theá maø khi anh caû toâi ñaäu tuù taøi xong,
meï toâi thì coù yù cho anh hoïc luaät ñeå noái nghieäp
laøm quan, nhöng chính thaân phuï toâi thì khoâng coù
yù kieán khi anh xin vaøo ngaønh y khoa. Cuõng chính
vì vaäy maø naêm 45 ngöôøi ñaõ nheï nhaøng thanh
thaûn vaø chaân thaønh tham gia tích cöïc moïi hoaït
ñoäng cuûa Lieân Vieät, nhö ngöôøi coù noùi: "Chính
Hoaøng Thöôïng xuoáng chieáu thoaùi vò trao quyeàn
cho caùch maïng, chöù khoâng xuoáng chieáu caàn
vöông".
28
 Noùi chung tuoåi thieáu thôøi cuûa toâi sung söôùng.
Toâi laïi ñöôïc may maén coù ít nhieàu thoâng minh, tính
tình ñöôïc xem laø ngoan ngoaõn, hieàn laønh: ÔÛ nhaø
ñöôïc cha meï annh chò, chuù baùc, coâ dì thöông meán,
ôû tröôøng thì hoïc gioûi, ñöôïc thaày meán baïn yeâu,
xoùm laøng cuõng daønh cho moät söï kính neå yeâu
meán naøo ñoù. Thaät vaäy, gia ñình toâi tuy coù ñòa vò,
nhöng ñöôïc xem nhö laø nhaø nho hôn laø nhaø quan,
neân khoâng bò xem nhö laø haùch dòch, quan lieâu,
maø ñöôïc xem nhö laø neà neáp gia phong. Baïn hoïc
cuûa toâi phaàn lôùn laø con em nhöõng gia ñình bình
daân, vaø rieâng toâi thì hình nhö coù xu höôùng thaân
thieän vôùi caùc baïn con nhaø bình daân hôn laø con
nhöõng nhaø quyeàn quyù (tröø con cuûa caùc baïn khoa
baûng vôùi thaân phuï toâi). Tuy trong nhaø coù khi coù
keû haàu, ngöôøi haï khaù ñoâng, vöøa lính leä cuûa
nhaø nöôùc, vöøa ngöôøi möôùn laøm thueâ, nhöng
thaân phuï toâi daïy chuùng toâi phaûi kính troïng hoï
vaø neáu lôõ ra chuùng toâi coù lôøi noùi hay cöû chæ
hoãn laùo vôùi hoï thì ngöôøi quôû maéng raát nghieâm.
Rieâng toâi cuõng nhö anh chò em toâi ñeàu chòu aûnh
höôûng cuûa baøi thô cuûa Toá Höõu veà vieäc tröôùc
kia ñi ôû bò ñoái xöû taøn teä, neân cö xöû vôùi keû
giuùp vieäc trong nhaø töông ñoái toát vaø cuõng ñöôïc
hoï yeâu meán, sau naøy khi gaëp laïi hoï ai naáy ñeàu
tay baét maët möøng nhaéc laïi kyû nieäm cuõ raát vui
veû. Thaäm chí coù ngöôøi vaãn xem gia ñình toâi nhö
aân nhaân cuûa hoï.
Caâu hoûi veà giaûi thoaùt

29
  Nhìn chung gia ñình toâi laø moät gia ñình coù haïnh
phuùc. Thieáu thôøi cuûa toâi nhö ñöôïc taém trong moät
muøa xuaân aám aùp vui töôi. Nhöng trong chieàu saâu,
coù nhöõng boùng toái khoâng phaûi laø khoâng in daáu
vaøo taâm hoàn toâi.
Thöù nhaát laø gia ñình toâi ñaõ coù boùng cuûa söï
cheát len vaøo. Ñích maãu toâi maát roài, meï toâi môùi
veà vôùi thaân phuï toâi, toâi khoâng muïc kích söï cheát
cuûa ngöôøi, nhöng qua ngaøy gioã cuûa ngöôøi, toâi
nhö caûm thoâng noãi buoàn khoå cuûa anh chò toâi laø
nhöõng ngöôøi moà coâi meï. Nhaát laø khi nghe baø
coâ cuûa thaân phuï toâi (baø coâ naøy laø quaû phuï
khoâng con neân ôû taïi gia ñình toâi ) keå laïi söï ñau
khoå cuûa ngöôøi chò, con gaùi uùt cuûa ñích maãu toâi,
maát meï luùc môùi 4 tuoåi, toâi caûm thaáy buoàn laém.
Khi bieát suy nghó chuùt ít, nghe nhöõng chuyeän coå
tích daân gian veà chuyeän meï gheû con choàng, töï
nhieân toâi coù caûm töôûng gia ñình mình nhö vaäy laø
khoâng haïnh phuùc veïn toaøn: vaø toâi coù moät söï lo
sôï naøo ñoù. Neáu meï mình maø cö xöû taøn teä vôùi
anh chò con meï tröôùc, thì mình seõ bò nhö con Caùm
trong chuyeän coå tích. Thaønh thöû, vì thöông caùc anh
chò cuõng coù, vì quaû baùo cuõng coù, toâi töï nhieân
nhö muoán ñeàn buø tröôùc baèng caùch laø daønh cho
caùc anh chò moät tình thöông nhieàu hôn. Cuõng may
meï toâi cuõng ñöôïc tieáng laø moät ngöôøi dì gheû
toát. Leõ taát nhieân tình caûm meï con thì laøm sao coù
ñöôïc. (Sau naøy vôùi thôøi gian, nhaát laø sau naêm 54,
nhöõng bieán coá trong gia ñình laøm cho meï vaø anh
chò toâi theâm tình gaén boù, cuøng chia seû ngoït buøi,
cuøng chung chòu nhöõng ñau khoå neân gaàn thaønh
nhö meï con ruoät thòt thaät). Nhöng meï toâi laø ngöôøi
30
coù yù thöùc boån phaän, ñaõ chu toaøn ñuùng vai troø
keá maãu. Cho neân giöõa toâi vaø anh chò em meï
tröôùc, chaúng nhöõng khoâng coù tranh chaáp maø
coøn thöông yeâu nhau. Cuõng vì vaäy maø phaàn naøo
toâi vaãn nhö chung chia caùi ñau khoå moà coâi meï
cuûa caùc anh chò toâi. Moãi laàn ngaøy kò ñích maãu,
nhìn leân di aûnh cuûa ngöôøi, tuy toâi khoâng phaûi laø
con maø vaãn nhö cuøng caùc anh chò toâi, thoâng caûm
moät nieàm xoùt xa buøi nguøi laøm sao aáy.
Theá roài, baø chò thöù hai cuûa toâi ñính hoân vôùi
moät ngöôøi sinh vieân du hoïc taïi Phaùp thuoäc vaøo
haøng öu tuù nhaát trong giôùi taân hoïc thôøi aáy,
boãng nhieân nhaän ñöôïc thö töø hoân vì lí do du hoïc
laâu daøi, khoâng daùm baét chò toâi chôø ñôïi. Toâi
coøn nhôù hình aûnh chò toâi ñau khoå phaùt khuøng
leân khi nghe ñöôïc tin aáy. Roài tieáp ñeán baø chò caû
cuûa toâi, ñaõ laäp gia ñình roài laïi ly dò: toâi vaãn coøn
nhôù baàu khoâng khí gia ñình ngoät ngaït luùc chò aáy
trôû veà laïi chung soáng trong gia ñình. Roài tôùi
ngöôøi anh thöù hai cuûa toâi, khoâng may sau moät
traän oám naëng, tính tình trôû neân öông dôû, chaúng
chòu hoïc haønh, sinh ra chôi bôøi leâu loûng. Thaân
phuï toâi phaûi duøng ñeán nhöõng bieän phaùp giaùo
duïc maïnh, nhöng keát quaû khoâng laø bao. Thaät ra
coù noâng noåi aáy laø vì anh bò oám thaàn kinh leäch
laïc, hoïc haønh dôû dang neân sinh ra baát ñaéc chí,
chöù voán khoâng phaûi laø ngöôøi xaáu. (Sau naøy anh
laäp gia ñình, vaø söï ñoät bieán caùch maïng 45 nhö
moät kích thích maïnh meõ, giuùp anh tìm laïi ñöôïc
quaân bình taâm lí, anh trôû laïi bình thöôøng, tham gia
coâng taùc xaõ hoäi raát tích cöïc. Anh maát sôùm, vaø

31
nhöõng naêm cuoái ñôøi anh, anh raát ñöôïc moïi ngöôøi
thöông meán.)
Roài, nhö treân kia ñaõ noùi, caùi thaân phaän laøm
quan thôøi Baûo Ñaïi cuõng khoâng phaûi laø caùi gì
vinh döï cho laém. Treân neùt maët thaân phuï toâi
phaûng phaát moät caùi gì nhö u uaát, gioïng ngaâm thô
traàm buoàn cuûa ngöôøi trong nhöõng buoåi hoaøng
hoân treân theàm nhaø dinh tham tri trong thaønh noäi
Hueá, khoâng phaûi khoâng coù aûnh höôûng treân taâm
hoàn toâi, vaø caùi thaân phaân aáy toâi baét ñaàu thaáy
roõ, sau caùi ngaøy toâi ñöôïc cuï Phan Boäi Chaâu cho
moät baøi hoïc khai taâm veà vaán ñeà maát nöôùc:
Naêm toâi hoïc lôùp ba tieåu hoïc, thaày meï toâi gôûi
toâi troï hoïc taïi nhaø anh T.T.T.X laø ngöôøi anh hoï,
con coâ ruoät toâi, ñang laøm hieäu tröôûng tröôøng
tieåu hoïc huyeän Höông Traø, caùch Hueá ñoä 4 km.
Anh T.T.T ôû moät chieác nhaø tranh caát taïi moät goùc
vöôøn cuûa cuï Voõ Baù Haïp, laø baïn ñoàng chí cuûa
cuï Phan. Thænh thoaûnh cuï Phan tôùi nhaø cuï Voõ
ñaøm ñaïo. Hoài aáy toâi môùi 12 tuoåi, moät hoâm ñang
cuøng caùc baïn chôi döôùi boùng maùt caây ñaøo tieân,
thì cuï Phan vaø cuï Voõ ñi daïo ngang qua. Boãng cuï
Voõ goïi toâi tôùi. Khoâng roõ cuï ñaõ noùi gì vôùi cuï
Phan. Cuï Phan, moät cuï giaø coù oai phong maø laïi
voâ cuøng ñoân haäu, vôùi chuøm raâu baïc phaát phô,
vôùi boä aùo naâu coù caùnh tay roäng, cuùi xuoáng xoa
ñaàu toâi, vaø hoûi maáy caâu, toâi khoâng coøn nhôù
roõ, chæ coù moät caâu maø nhö ñaõ in vaøo taâm hoàn
toâi khoâng bao giôø phai nhaït. Cuï oân toàn hoûi:
- Con coù bieát nöôùc ta teân laø chi khoâng?
Chaúng hieåu taïi sao cuï Phan hoûi toâi caâu aáy?
Phaûi chaêng cuï Voõ ñaõ giôùi thieäu vôùi cuï Phan
32
raèng toâi laø con trai cuûa thaân phuï toâi, moät vò
hoaøng giaùp ñaát Ngheä Tónh hieän ñang laøm quan
Phuû Doaõn (tænh tröôûng) Thöøa Thieân, neân cuï hoûi
toâi coù ñeán noãi maát goác chaêng? May sao toâi chöa
hoïc caâu: "Nos ancetres sont des Gaulois"! Vaø traùi laïi
raát ham vaø raát thuoäc moân söû kí Vieät Nam, neân
toâi traû lôøi ñuùng: "Daï baåm laø Vieät Nam". Theá
roài cuï Phan vaø cuï Voõ tieáp tuïc baùch boä trong
vöôøn, sau khi cuï Voõ cho pheùp toâi trôû laïi chôi vôùi
caùc baïn nhö tröôùc. Leõ taát nhieân, ñöôïc cuï Voõ goïi
rieâng mình toâi ñeán chaøo cuï Phan, ñöôïc cuï Phan
xoa ñaàu, hoûi chuyeän, moät ñöùa beù nhö toâi luùc
aáy, toâi ñaõ bieát ham hoïc söû kí Vieät Nam, bieát
nöôùc ta bò Phaùp ñoâ hoä, cuõng ñaõ nghe keå chuyeän
caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa cuï Phan Ñình Phuøng,
Hoaøng Hoa Thaùm, Nguyeãn Thaùi Hoïc, xoâ vieát
Ngheä Tónh, vaø toâi thuoäc nhöõng baøi söû kí Tröng
Vöông, Trieäu AÅu, Ngoâ Quyeàn, Traàn Höng Ñaïo,
Leâ Lôïi, Quang Trung; Ñoàng thôøi cuõng ñoïc caùc
chuyeän Taøu nhö Ñoâng Chu, Tam Quoác, Nhaïc Phi,
neân toâi cuõnng coù moät nieàm tuûi nhuïc naøo ñoù
veà soá phaän moät ngöôøi daân maát nöôùc vaø cuõng
nghó tôùi vaán ñeà laøm sao maø ñöôïc caùi haïnh phuùc
vinh döï laøm ngöôøi daân moät nöôùc ñoäc laäp. Nhöng
chæ sau khi ñöôïc cuï Phan daïy cho baøi hoïc ñaàu
tieân, phaûi, daïy chæ coù moãi moät caâu maø laïi laø
moät caâu hoûi, thì loøng yeâu nöôùc môùi thöïc söï
ñöôïc khôi daäy trong loøng toâi, vaø vaán ñeà ñoäc laäp
daân toäc môùi ñaët ra cho toâi.
Vì haõy coøn thô aáu, toâi chöa bao giôø töï ñaët
caâu hoûi roài seõ laøm gì cho ñoäc laäp nöôùc nhaø,
nhöng toâi raát meán phuïc caùc nhaø caùch maïng, vaø
33
hình nhö ñaõ coù ít nhieàu öôùc muoán ñöôïc xöùng
ñaùng laø ngöôøi cuûa ñaát Ngheä Tónh voán coù
truyeàn thoáng caùch maïng. Tuy nhieân, noù chæ laø
moït caûm tình vaäy thoâi chöù chöa bao giôø thuùc
ñaåy toâi ñi ñeán choã tìm moät con ñöôøng hoaït ñoäng.
Noùi ñuùng hôn caâu noùi cuûa cuï Phan ñaõ gieo vaøo
loøng toâi yù thöùc veà nöôùc nhaø vaø tính töï troïng
daân toäc, hôn laø moät loøng yeâu nöôùc cao ñoä tìm
ñöôøng cöùu nöôùc. Vaû laïi, luùc aáy cho ñeán naêm
45, coá gaéng duy nhaát cuûa toâi laø ham hoïc, hoïc sao
cho thaät gioûi keûo hoå danh laø con nhaø khoa baûng,
nhôø vaäy, keát quaû hoïc taäp cuûa toâi thöôøng laø
cao: moân naøo cuõng khaù, nhöng nhaát laø moân luaän
(nay goïi laø vaên). Toâi baét ñaàu coù loønh yeâu vaên
chöông, ñoïc tieåu thuyeát, thô cuõ cuõng nhö hoïc
thuoäc loøng nhieàu ñoaïn cuûa Kieàu, Cung Oaùn,
Chinh Phuï, nhieàu baøi thô cuûa Xuaân Dieäu, Huy
Caän, Taûn Ñaø, Theá Löõ, Thanh Tònh, Nguyeãn Bính,
Toá Höõu, vaø Cheá Lan Vieân. Toâi cuõng raát thích
vaø thuoäc nhieàu ca dao tuïc ngöõ. Nhöng aûnh höôûng
saâu ñaäm nhaát trong taâm hoàn toâi laø Kieàu. Vaø
taâm hoàn toâi thöôøng bò xuùc ñoäng maõnh lieät bôûi
nhöõng nhaân vaät bi thöông: Khuaát Nguyeân, Kinh
Kha, Nhaïc Phi (nhaát laø Nhaïc Phi), Nguyeãn Traõi
vaø taát caû nhöõng nhaø caùch maïng Vieät Nam ñaõ
thaát baïi, töø cuï Phan Ñình Phuøng cho ñeán Nguyeãn
Thaùi Hoïc, Nguyeãn Thò Minh Khai. Toâi cuõng rung
caûm bôûi nhöõng tieåu thuyeát keå nhöõng moái tình
dang dôû. Cho neân, maëc daàu hoaøn caûnh gia ñình
töông ñoái khaù haïnh phuùc vaø chöa ñaët haún vaán
ñeà maát nöôùc moät caùch saâu xa, taâm hoàn toâi ñaõ
sôùm caûm xuùc vôùi nhöõng tình töï bi ai, sôùm chòu

34
aûnh höôûng nhöõng tö töôûng bi quan veà nhaân sinh.
Toâi cöù nghieàn ngaãm luoân luoân ñoaïn: "gaãm nhaân
söï côù chi ra theá"!
Trong cung oaùn, maáy chöõ: "baïc meänh", "ñoaïn
tröôøng" nhö in saâu vaøo taän ñaùy hoàn toâi. Ñöùa
treû môùi möôøi maáy tuoåi ñaàu ñaõ khoùc vuøi tröôùc
caùi cheát cuûa Nhaïc Phi, tröôùc moái tình dang dôû
cuûa Lan vaø Ñieäp trong "Taét Löûa loøng"? Vaø ñaõ
coi nhaân vaät Thuùy Kieàu nhö nhaân vaät tieâu bieåu
cho kieáp ngöôøi noùi chung. Thaønh ra, tuy gia ñình
toâi khoâng theo Phaät Giaùo, tö töôûng, hay ñuùng hôn,
caûm thöùc ñôøi laø beå khoå, laø moäng aûo, ñaõ sôùm
nhen nhoùm trong loøng toâi. Vì theá, tuy coù yù thöùc
daân toäc, coù bieát caùi nhuïc maát nöôùc, coù öôùc
muoán ñöôïc laøm daân moät nöôùc ñoäc laäp, coù bieát
caûm tröoùc caùi caûnh ngheøo khoå cuûa lôùp ngöôøi
bò xaõ hoäi ñeø beïp, toâi khoâng coù söï phaûn khaùng
caùch maïng, maø thieân veà moät söï giaûi thoaùt toaøn
dieän trieät caên; vaø töø thuôû beù, hình nhö ñôøi tu
haønh ñaõ coù raát nhieàu haáp daãn ñoái vôùi toâi. Toâi
chæ coù moät ñam meâ laø "ham hoïc cho gioûi", ham
tieåu thuyeát, ham vieát vaên hay; coøn ngoaøi ra, hình
nhö khoâng coù caùc thò duïc khaùc. Nhöng saâu thaúm
nhaát thì Kieàu ñaõ neâu leân chaâm ngoân cho toâi laø:
"Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi" vaø "tu laø
coõi phuùc tình laø giaây oan"; Vaø hình aûnh caùc vò
sö ñaõ thoaùt khoûi luïy traàn ai vaãn haáp daãn toâi hôn
laø hình aûnh caùc vò anh huøng caùi theá, caùc nhaø
baùc hoïc vaên taøi.
Toâi coøn nhôù moät hình aûnh maø gaàn moät nöûa
theá kæ troâi qua vaãn khoâng môø nhaït, maø coù leõ
ngaøy caøng ñaäm neùt trong kí öùc qua bao nhieâu
35
thaêng traàm cuûa cuoäc ñôøi toâi: Naêm aáy toâi 11
tuoåi, thaân phuï toâi laøm tuaàn vuõ (tænh tröôûng)
tænh Khaùnh Hoøa. Gia ñình toâi luùc aáy coù theå noùi
laø vaøo luùc phaùt ñaït nhaát. Tuy gia ñình toâi khoâng
theo Phaät Giaùo, nhöõng luùc aáy meï toâi coù quen
moät soá baø baïn coù thôø Phaät, neân ñoâi khi cuõng
coù leân chuøa. Hoâm aáy laø raèm thaùng baûy, meï
toâi daãn toâi leân chuøa vaøo chaäp toái. Toâi khoâng
nhôù roõ laø chuøa naøo ôû thaønh (nôi caùc quan Nam
Trieàu ôû) vì loái vaøo coång chính quaù ñoâng neân
meï con toâi ñöôïc daãn qua moät nghóa ñòa phía ñoâng
chuøa ñeå vaøo chuøa baèng moät loái taét vaøo cöûa
beân hoâng chuøa. Caùi aâm u gheâ rôïn cuûa moät
nghóa ñòa vaøo buoåi chaäp toái ñang laøm caûnh huy
hoaøng xaùn laïn trang nghieâm traàm tónh: Moät vò sö
treû ñang chaêm chuù goõ moõ ñoïc kinh tröôùc baøn
thôø Phaät ñaày aùnh saùng höông hoa! Naøo coù khaùc
gì thoaùt ñòa nguïc vaøo nôi cöïc laïc! Hình nhö töø ñoù,
maãu ngöôøi lí töôûng ñoái vôùi toâi laø ngöôøi tu
haønh, ñaïo só, chöù khoâng phaûi laø quaân töû, anh
huøng hay vó nhaân theo caùi nhìn maø thöôønng goïi
laø theá tuïc.
Tuy vaãn aên hoïc chôi ñuøa, maø nhaát laø ham
hoïc, nhöng hình aûnh nhaø sö ñieàm ñaïm, an nhieân
tuïng kinh nieäm Phaät nhö ñaõ in saâu vaøo hoàn toâi.
Vaø töø caùi hình aûnh ít nhieàu u hoaøi cuûa moät vò
ñaïi khoa thôøi nho maït phaûi boù mình laøm quan cho
moät trieàu ñaïi suy vong döôùi aùch ñoâ hoä Phaùp, laø
thaân phuï toâi; thaân phaän moà coâi meï cuûa caùc anh
chò toâi, noãi buoàn cuûa hai ngöôøi chò toâi, moät
phaûi ly dò vôùi choàng, moät bò hoân phu töø hoân;
roài noãi nhuïc maát nöôùc, söï thaát baïi cuûa caùc
36
phong traøo caùch maïng, cuoäc ñôøi khoán khoå cuûa
lôùp nhaân daân bò thua keùm veà maêt xaõ hoäi nhöng
nhaân vaät coù kieáp soáng bi ai coù thöc trong lich söû
cuõng nhö hö caáu trong tieåu thuyeát, taát caû nhö ñuùc
keát laïi trong boán chöõ’ "ñôøi laø beå khoå" maø
Ñoaïn Tröôøng taân thanh cuûa Thuùy Kieàu qua thieân
taøi Nguyeãn Du ñaõ thaám nhaäp taâm hoàn toâi töø
thuôû beù. Maát meï maát nöôùc, thaát tình ngheøo
khoå, oan khieân tuûi nhuïc: taát caû chæ laø hình thöùc
cuûa caùi khoán khoå laø baûn chaát cuûa nhaân sinh.
Hình nhö saâu xa hôn nhu caàu ñoäc laäp daân toäc vaø
coâng baèng xaõ hoäi nhu caàu thoaùt khoûi caùi khoå
cuûa nhaân sinh daõ gieo maàm raát sôùm vaøo taâm
hoàn toâi, qua moät vaøi hình aûnh cuûa nhöõng nhaân
vaät coù thaät cuõng nhö hö caáu trong vaên chöông.
Nhö theá laø veà taàng ñòa chaát taâm lyù cuûa toâi,
taàng thöù hai laø moät thöù taâm thöùc caûm tính
nhuoäm maøu Phaät Giaùo coù tính caùch vaên chöông,
pha laãn ít nhieàu laõng maïn cuûa vaên chöông Vieät
Nam sau 1930, vaø seõ phaûng phaát ít nhieàu Laõo
Giaùo theo kieåu Ñaøo Tieàm, kieåu Töø Thöùc laïc
ñoäng Phi Lai.
Taàng thö ba laø, sau caùi maàm ñöôc cuï Phan Boäi
Chaâu gieo xuoáng qua caâu hoûi veà teân nöôùc, tình
töï daân toäc ñöôïc tieáp noái bôûi aûnh höôûng cuûa
moät ngöôøi baïn luùc toâi hoïc lôùp nhaát, ñoù laø anh
Ñinh Nho Lieâm. Anh Lieâm ngöôøi laøng Goâi myõ,
nhaø raát ngheøo, hoïc raát gioûi, gioûi hôn toâi nhieàu.
Toâi vôùi anh Lieâm raát thaân nhau. Anh laø ngöôøi
ñaõ laøm cho tình töï daân toäc caøng theâm saâu ñaäm
taâm hoàn toâi. Ñoàng thôøi anh cuõng laø ngöôøi gieo
vaøo taâm hoàn toâi yù thöc veà vaán ñeà coâng baèng
37
xaõ hoäi. Tuy nhieân, giöõa toâi vaø anh Lieâm coù
moät ñieåm khaùc nhau, vì anh Liem thieân haún veà
ñöôøng loái ñaáu tranh giai caáp theo chuû nghóa coäng
saûn, coøn toâi thì coù leõ quaù thaám nhuaàn quan
nieäm töø bi, voâ vi, aån daät, höôùng veà toân giaùo,
laïi ngaïi nguøng tröôùc baïo löïc, tröôùc ñaáu tranh
(nghóa laø vaán ñeà thuoäc veà taâm tính, caracteøre). Vì
theá, tuy raát meán nhau, toâi khoâng trôû thaønh ñoàng
chí vôi anh Lieâm, maêc daàu coù theå noùi chuùng toâi
laø hai baïn ñoàng taâm veà vaán ñeà daân toäc cuõng
nhö vaân ñeà xaõ hoäi. Anh Lieâm laø ngöôøi ñaõ giôùi
thieäu thô taùc giaû Toá Höõu cho toâi. Chuû nghóa
coäng saûn khoâng phaûi coù nhieàu haáp daãn ñoái
vôùi toâi, laø moät ngöôøi voán öôùc mong moät xaõ
hoäi coâng baèng vaø khoâng laáy gì thích cho laém caùi
ñòa vò con ñòa chuû moãi laàn phaûi ñi coi gaët, töùc laø
ñi xem taù ñieàn gaët luùa ñeå thu toâ, toâi raát khoå
taâm!), nhöng vì taâm tính sôï baïo ñoäng cuûa toâi, toâi
tuy khoâng phaûi coù choáng ñoái vôùi lyù töôûng coäng
saûn, nhöng veà maët caûm tính, toâi thaáy mình khoâng
hôïp vôùi ñöôøng loái ñaáu tranh. Cho neân coù theå
noùi toâi khoâng choáng cuõng khoâng theo, maø coù
thaùi ñoä ñöùng ngoaøi vôùi ít nhieàu vöøa meán vöøa
sôï, vöøa kính phuïc vöøa ngaàn ngaïi. Thuôû aáy, toâi
taùch rôøi vaán ñeà ñoäc laäp vôùi vaán ñeà ñaáu tranh
giai caáp. Toâi nghó raèng haõy noùi chuyeän ñoäc laäp
ñaõ, ñoäc laäp roài haüng hay; vaø toâi nghó raèng ñaët
naëng vaán ñeà giai caáp ra seõ gaây chia reõ, coù theå
khoâng lôïi cho vieâc ñoaøn keát ñaáu tranh ñoäc laäp.
Toâi caûm töôûng anh Lieâm luùc ñoù cuõng khoâng
thaáy roõ raèng: muoán giaønh ñoäc laäp thì chæ coù
con ñöông coâng saûn, nhö chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ

38
noùi trong baøi trình baøy lyù do vì sao ngöôøi gia nhaäp
vaøo ñeä tam quoác teá. Thaät ra, caû naêm 45 vaø 54
toâi cuõng khoâng thaáy ñieàu aáy, maõi ñeán naêm 75
toâi môùi ñöôïc ñoïc baøi noùi treân cuûa Hoà Chuû
Tòch. Nhieàu luùc toâi baâng khuaâng töï hoûi: Neáu
naêm 38 maø anh Lieâm chæ roõ cho toâi thaáy ñieàu
Hoà Chuû Tòch ñaõ tröïc giaùc nhaän thöùc luùc ngöôøi
gia nhaäp ñeä tam quoác teá, thì e coù leõ toâi ñaõ coù
nhöõng suy nghó khaùc, vaø cuoäc ñôøi cuûa toâi cuõng
khaùc roài cuõng neân. Nhöng ñoù laø noùi giaû söû
vaäy thoâi, chöù thöïc ra, nhö treân ñaõ noùi, töø taám
beù hình aûnh nhaø sö, khung caûnh ñôøi soáng caùc
chuøa ñaõ coù söùc haáp daãn saâu xa treân taâm hoàn
toâi, tuy coù dòp boäc loä trieån nôû.
Daàu sao thì caû ba taàng taâm lí noùi treân, chæ laø
caùc lôùp phuø sa ñoïng laïi trong taâm thöùc roài naèm
im chöù khoâng coù taùc ñoäng gì. Veà cuoäc soáng yù
thöùc, thì toâi vaãn chæ laø moät em beù hoïc gioûi,
ngoan ngoaõn, ôû nhaø thì hieáu ñeã ôû tröôøng thì
chaêm chæ hieàn hoøa. Theá thoâi! Sau naêm 1938, ñoã
tieåu hoïc xong, anh Lieâm vaøo tröôøng quoác hoïc
Vinh, toâi vaøo tröôøng Thieân Höïu ôû Hueá, thænh
thoaûng thö töø trao ñoåi, dòp nghæ heø veà queâ ñi laïi
raát thaân tình, vaø cho ñeán naêm 1943 anh Lieâm coù
vaøo Hueá hoïc lôùp 1 caáp tuù taøi tröôøng Khaûi Ñònh
maáy thaùng, chuùng toâi tuy vaãn thaân nhau, nhöng
anh Lieâm khoâng bao giôø ñeà caäp gì vôùi toâi veà
tham gia hoaït ñoäng chính trò caû. Cho neân töø naêm
1938 ñeán naêm 1945, tuy coù nhieàu thao thöùc veà
daân toäc, thænh thoaûng cuõng ñöôïc khôi daäy nhö
phong traøo ñoùn tieáp Godard, tin töùc caùc vuï khôûi
nghóa Baéc Sôn, Nam Kì, Ñoâ Löông, Phoá Chaâu,
39
nhöng chæ nhö nhöõng aâm vang töø xa, chöù khoâng
coù dòp trôû thaønh nhöõng thoâi thuùc ñi ñeán choã
tham gia moät phong traøo naøo cuï theå caû. Töï baûn
thaân khoâng tìm toøi maø cuõng khoâng coù ai gôïi yù
keát naïp. Vaû laïi, luùc aáy toâi chòu aûnh höôûng cuûa
moät soá thaày hoïc ôû Hueá nhö caùc oâng Ñaøo Duy
Anh, Taï Quang Böûu. YÙ höôùng coù leõ cuõng muoán
theo caùch soáng cuûa caùc vò aáy: coá gaéng hoïc xong
roài sinh hoaït ngheà töï do, nhaát laø daïy hoïc tö.
Rieâng toâi thì taâm nieäm raèng coá gaéng cho ñoã tuù
taøi, ra Haø Noäi hoïc ñaïi hoïc seõ gaëp ñöôïc caùc baäc
ñaøn anh ngoaøi aáy maø ôû Hueá chuùng toâi coù nghe
tieáng, nhö anh Nguyeãn Ñình Thi, Löu Höõu Phöôùc,
Leã Khaéc Thieàn, Ñaëng Ngoïc Toát, roài seõ hay. ÔÛ
Hueá thì chæ coù oâng Taï Quang Böûu laø baäc ñaøn
anh maø chuùng toâi coù loøng ngöôõng moä, nhöng
chæ qua söï hoaït ñoäng höôùng ñaïo giaùn tieáp ñeà
caäp ñeán vaán ñeà chính trò. Hình nhö oâng Böûu luùc
aáy cuõng chöa coù ñöôøng loái roõ reät hoaëc coøn
nghi ngaïi neân khoâng thaáy oâng ñaët vaán ñeà hoaït
ñoäng moät caùch cuï theå. Ñeán luùc oâng Böûu tham
gia chính phuû Traàn Troïng Kim roài laïi tham gia
caùch maïng Thaùng Taùm thì toâi khoâng coøn ôû
Hueá nöõa neân chaúng roõ ra sao.
Noùi chung töø 38-45, veà caên baûn, toâi chæ laø
moät hoïc sinnh trung hoïc, doác loøng vaøo vieäc hoïc,
coù ít nhieàu thao thöùc veà daân toäc, ít nhieàu baên
khoaên veà ñoäc laäp, nhöng taïm gaùc, chôø luùc ra
Haø Noäi thaønh sinh vieân, hoaëc khi hoïc xong phaûi
ra ñôøi môùi thöïc söï ñaët vaán ñeà. Nhöng ñaûo chính
Nhaät ñaõ ñeán, ñöa toâi vaøo moät chaëng ñöôøng

40
khaùc cuûa cuoäc ñôøi, toâi seõ trình baøy sau. Nay xin
trôû laïi naêm 1938.

Haït gioáng Tin Möøng

 Thôøi treû, toâi luoân luoân thay ñoåi tröôøng hoïc

tuøy theo söï thuyeân chuyeån coâng vuï cuûa thaân phuï
toâi. Chuû yeáu laø ñi veà giöõa Hueá, Khaùnh Hoøa,
Hueá. Naêm 36, toâi theo hoïc taïi nhaø anh T.T.T
thuyeân chuyeån ra daïy hoïc ôû Vinh. Naêm 37, toâi laïi
theo anh T.T.T veà tröôøng tieåu hoïc Thònh Xaù (ôû
ñoù toâi gaëp anh Ñinh Nho Lieâm). Cuoái nieân hoïc
37-38, ñoã tieåu hoïc xong, toâi laïi trôû veà vôùi gia
ñình taïi Hueá, ñeå thi vaøo tröôøng quoác hoïc Hueá.
Kì thi haïch vaøo tröôøng Quoác Hoïc toâi bò hoûng!
Coù leõ toâi bò ñieåm loaïi ngay töø moân chính taû.
Bôûi vì, toâi tuy hoïc gioûi, nhöng veà moân chính taû
thì toâi raát keùm, cöù laàm laãn soá ít soá, nhieàu,
gioáng ñöïc gioáng caùi...maø thôøi ñoù caùc kì thi laïi
raát laáy ñieåm chính taû laøm ñieåm loaïi, heã moân
aáy maø bò 5 loãi laø loaïi khoâng chaám baøi khaùc
(duø caùc baøi aáy coù khaù cuõng khoâng ñöôïc
chaám). Theá laø meï toâi quyeát ñònh cho toâi theo hoïc
chöông trình Phaùp taïi tröôøng Thieân Höïu ôû Hueá,
chöù khoâng vaøo caùc tröôøng tö thuïc theo chöông
trình cuûa Ñoâng Döông. Vôùi caùi keùm chính taû aáy,
toâi maø theo chöông trình trung hoïc Ñoâng Döông seõ
khoù loøng qua caùi aûi kì thi trung hoïc Phaùp Vieät,
vôùi ñieåm loaïi do moân chính taû. Coøn theo chöông
trình Phaùp thì hoïc töø lôùp 6 cho ñeán lôùp 1, thi tuù

41
taøi baùn phaàn Phaùp khoâng coù moân chính taû, toâi
coù theå hy voïng ñoã deã daøng. Khoâng hieåu vì coù ai
bieát roõ neân ñaõ khuyeân meï toâi nhö vaäy, hay chính
meï toâi muoán cho con mình hoïc taïi tröôøng tö thuïc
coù giaù nhaát ôû Hueá baáy giôø laø tröôøng Thieân
Höïu.
Daàu sao, caùi quyeát ñònh cuûa meï toâi thi vaøo
tröôøng Thieân Höïu quaû laø do Thieân Höïu
(Providence, söï quan phoøng, söï an baøi saép ñaët cuûa
Thieân Chuùa). Vì coù vaäy, thì ngaøy nay môùi coù
taäp hoài kí naøy, coù vaäy toâi coù dòp bieát Chuùa
Gieâsu, môùi trôû thaønh tín höõu cuûa Ngaøi. Maø nhö
vaäy thì vieäc toâi thi hoûng vaøo tröôøng quoác hoïc
Hueá laø cô hoäi cho toâi ñöôïc caùi Hoàng Phuùc treân
moïi ôn phuùc laø phuùc ñöôïc bieát Chuùa Gieâsu, laø
ñieàu kieän, laø caên baûn cuûa söï soáng ñôøi ñôøi! Thi
hoûng laø caùi cô hoäi ñeå ñöôïc phuùc muoân ñôøi!
Vieát ñeán ñaây, toâi muoán quyø goái yeân laëng thaät
laâu ñeå thôø laïy Thaùnh yù nhieäm maàu thaêm thaúm
cuûa Thieân Chuùa, vôùi loøng caûm taï voâ cuøng, kinh
ngaïc voâ cuøng.
Suy cho heát leõ thì hình nhö ñoù ñaõ laø khôûi ñaàu
Maàu Nhieäm Thaäp Giaù ñoái vôùi toâi: moät söï coá
xem beà ngoaøi laø thaát baïi, thì trong söï quan phoøng
cuûa Thieân Chuùa, laïi chính laø cöûa môû ra cho toâi
böôùc vaøo con ñöôøng cöùu roãi muoân ñôøi! Töø
vieäc naøy, toâi muoán ñöôïc pheùp ruùt ra moät keát
luaän: "Thaát baïi ôû ñôøi naøy chöa haún ñaõ laø voâ
phuùc". Vaø neáu khoâng phaûi vì toäi maø gaây ra thì
chaéc chaén laø ñaïi Hoàng Phuùc. Phaûi chaêng vì theá
maø ñaõ coù caâu ca vònh "AVE CRUX SPES UNICA":
" Chaøo möøng caây Thaäp Giaù, nguoàn caäy troâng
42
duy nhaát". Cuõng xin noùi ngay raèng trong nhöõng
ngaøy bi ñaùt nhaát cuûa ñôøi toâi sau naøy, chính chaân
lí aáy laø aùnh saùng soi ñöôøng cho toâi, khuyeán khích
naâng ñôõ toâi, laøm cho toâi khoâng bao giôø tuyeät
voïng.
Duø coù xaûy ra bieán coá gì, duø cho trôøi long ñaát
lôû cuõng vaäy thoâi! Coù theå veà taâm lí töï nhieân,
toâi chung chia nhöõng noãi lo buoàn, saàu naõo, sôï
haõi, baên khoaên, chaùn naûn, meät nhoïc... vôùi anh
em nhaân loaïi, nhöng tuyeät voïng thì nhaát ñònh
khoâng bao giôø. Vieäc toâi thi hoûng laø moät caùi gì
raát ñau ñôùn cho toâi, vì tröø oâng anh thöù hai cuûa
toâi ra, do ñau oám neân ñaõ coù thi hoûng, trong gia
ñình toâi heã thi laø ñaäu vaø ñaäu raát cao, khoâng thuû
khoa thì cuõng trong voøng 5 laø cuøng. Toâi laø ngöôøi
trong gia ñình hoûng laàn ñaàu vì doát moân chính taû.
Luùc aáy toâi thaáy khoå vaø nhuïc laém! Coù phaûi
chaêng moät vieäc aáy ñaõ chöùa ñöïng baøi hoïc Thaäp
Giaù sau naøy.
Theá nhöng, roài töø ñoù cho ñeán ngaøy toâi ñoã tuù
taøi I naêm 1944, toâi tieáp tuïc laïi laø moät hoïc troø
gioûi, ngoan... Vieäc toâi hoïc moät tröôøng Phaùp trong
moät tröôøng tö thuïc do caùc linh muïc Hoäi Thöøa Sai
Paris ñieàu khieån, laø moät söï coá coù tính caùch
quyeát ñònh leân ñôøi toâi, vì caên baûn neàn hoïc vaán
thöïc söï cuûa toâi, chính laø neàn hoïc vaán ñöôïc
giaûng daïy trong saùu naêm trôøi, töø naêm 38 - 44 taïi
tröôøng Thieân Höïu. Ñoù laø neàn hoïc vaán nhaân
vaên Taây Phöông ñöôïc giaûng daïy trong moät tinh
thaàn Coâng Giaùo. Coù theå goùi geùm vaøo hai phaïm
truø coát tuûy: Moät neàn nhaân baûn tö vaên minh Hy
Laïp La Maõ, ñaõ ñöôïc nhuaàn nhuyeãn vôùi moät
43
neàn thieân caên cuûa Coâng Giaùo maø keát tinh laø
neàn vaên chöông theá kyû 17 vôùi Bossuet, Descartes,
Pascal, Racine. Haït nhaân kieán thöùc cuûa toâi laø
vaên hoïc theá kæ 17 maø trung taâm laø Pascal, moät
thieân taøi veà khoa hoïc vaên chöông, tö töôûng, moät
tín höõu Coâng Giaùo coù ñôøi soáng thaàn hieäp
(mystique) khaù cao thaâm, sôû dó nhö vaäy, vì tuy laø
con nhaø nho hoïc, nhöng toâi ñöôïc hoïc chöõ Haùn vaø
khoâng hoïc tieáp Nho Giaùo, maø chæ chòu moät neàn
giaùo duïc gia ñình theo khuoân khoå Nho Giaùo coå
truyeàn veà Phaät Giaùo, Laõo Giaùo cuõng vaäy, toâi
khoâng bao giôø ñöôïc thöïc söï hoïc hai neàn trieát hoïc
aáy caû, chæ chòu aûnh höôûng qua vaên chöông phong
tuïc maø thoâi. Coøn hoïc vaán thöïc söï cuûa toâi laø
neàn vaên hoïc Phaùp nhö toâi ñaõ noùi treân. Taâm trí
toâi ñaõ ñöôïc nhuaàn nhuyeãn vaên hoùa aáy töø luùc
13 tuoåi ñeán 20 tuoåi laø nhöõng naêm quyeát ñònh veà
maët tö töôûng cuûa moät con ngöôøi. ÔÛ ñoù, vò thaày
chính yeáu laø Pascal. Veà sau, toâi coù ñöôïc bieát
nhieàu tö töôûng gia ñoâng taây kim coå, nhöng toâi
vaãn thaáy Pascal laø baäc thaày tö töôûng cuûa toâi, veà
trieát hoïc töï nhieân cuõng nhö veà tö töôûng vaø caûm
thöùc toân giaùo (toâi khoâng duøng chöõ Thaàn Hoïc,
vì Pascal khoâng phaûi laø nhaø thaàn hoïc chuyeân
moân, maø toâi cuõng khoâng ñöôïc hoïc chuyeân khoa
thaàn hoïc).
Toâi noùi raèng coù hoûng thi vaøo Quoác Hoïc
Hueá, toâi môùi vaøo Thieân Höïu, vaø nhôø ñoù môùi
ñöôïc hoàng phuùc trôû neân tín höõu Coâng Giaùo,
nhöng chaúng ai ngôø laø theá maø chính toâi cuõng
khoâng ngôø noåi! Maõi ñeán nay laø 30 naêm laø tín
höõu Coâng Giaùo, maø nhieàu luùc hoài töôûng laïi toâi
44
vaãn thaáy thaät khoâng ngôø! Ôn toâi ñöôïc höôûng
quaû laø Thieân Chuùa ban cho, vöôït quaù moïi söï coù
theå ngôø ñöôïc! Cho neân hieän nay, gia ñìmh, hoï
haøng, baïn beø cuõ cuûa toâi vaãn laáy laøm ngaïc
nhieân, laøm sao toâi maø thaønh ngöôøi tín höõu Coâng
Giaùo ñöôïc! Khoâng ngôø ñöôïc, ñeán noãi tôùi nay
vaãn coù ngöôøi coøn thaéc maéc nghi vaán khoâng
bieát toâi coù thöïc laø tín höõu Coâng Giaùo
khoâng????..Hay laø toâi bò khoâng cheá, hoaëc bò buøa
meâ thuoác luù gì chaêng? Caùc baïn chæ quen bieát toâi
khi toâi theo ñaïo Coâng Giaùo thì khoâng thaáy ñieàu
aáy chöù caùc baïn cuõ toâi tröôùc ngaøy toâi thaønh
ngöôøi Coâng Giaùo, thì vaãn cho laø kì quaëc, khoâng
laøm sao hieåu noåi. Maø thöïc ra trong baûn chaát,
vieäc toâi theo Chuùa Gieâsu laø maàu nhieäm tình yeâu
löïa choïn cuûa Ngaøi, laøm sao maø hieåu noåi, (naøo ai
caét nghóa moät tình yeâu! Tình yeâu nhaân loaïi ñaõ
theá, huoáng chi laø tình yeâu löïa choïn cuûa Thieân
Chuùa). Chính toâi laém luùc vaãn thöa vôùi Chuùa
raèng: "trong gia ñình con, baïn beø con, daân toäc con,
bao nhieâu ngöôøi xöùng ñaùng hôn con, neáu hoï ñöôïc
choïn löïa nhö con thì chaéc laø hoï seõ laøm ñeïp loøng
Chuùa hôn, phuïng söï Chuùa ñaéc löïc hôn con nhieàu".
Nhöng quaû ñuùng nhö lôøi Ngaøi daïy: "Ta löïa choïn
khoâng phaûi keû xöùng ñaùng, nhöng laø keû ta xoùt
thöông". OÂi laïy Chuùa, tình xoùt thöông nhöng
khoâng cuûa Chuùa, con cuõng nhö baát kì ai laøm sao
maø hieåu ñöôïc. Chæ bieát cuùi ñaàu thôø laïy maø
thoâi.
Vaâng quaû theá, khi toâi ñöôïc truùng tuyeån vaøo
haïch Thieân Höïu, baø chò keá toâi coù noùi vôùi meï
toâi raèng:
45
 - Môï khoâng sôï thaèng Döông noù theo ñaïo sao?
- Khoâng bao giôø.
Ñoù laø caâu traû lôøi cuûa toâi luùc aáy, toâi voán
laø ñöùa beù hay caû theïn, hôi nhuùt nhaùt, ít boäc loä
suy nghó tình caûm cuûa mình tröôùc maët ngöôøi lôùn,
maø daùm traû lôøi töùc khaéc moät caùch döùt khoaùt
goïn gheõ nhö theá thì ñuû roõ, tröôùc khi böôùc chaân
vaøo tröôøng Thieân Höïu, ñoái vôùi ñaïo Coâng Giaùo,
toâi nhö theá naøo roài.
Maø ñöông nhieân laø vaäy. Toâi laø ngöôøi Ngheä
Tónh, laø nôi coù truyeàn thoáng Vaên Thaân, laïi laø
con nhaø nho côõ lôùn, thì ñoái vôùi Coâng Giaùo coù
raát nhieàu thaønh kieán chaúng maáy toát ñeïp. Tröôùc
heát toâi cuõng nhö phaàn lôùn dö luaän cho raèng
Coâng Giaùo coù phaàn traùch nhieäm daãn ñöôøng cho
Phaùp cöôùp nöôùc ta. Sau nöõa, Coâng Giaùo laø taû
ñaïo, ñaày meâ tín dò ñoan, coù nhöõng tuïc leä meâ tín
kì quaëc gaây aán töôïng rôøn rôïn. Chaúng nhöõng noù
laø ngoaïi lai (do Phaùp truyeán sang), maø laïi nhö laø
khaùc haún vôùi moïi ngöôøi (vì ngay ñoái vôùi moät
soá ngöôøi Phaùp caáp tieán thuoäc phaùi töï do tö
töôûng (libre penseur) thì Coâng Giaùo cuõng laø kì
quaëc, coå huõ, laïc haäu, meâ tín dò ñoan, muø
quaùng). Ngöôøi Coâng Giaùo laïi quaây quaàn trong
maáy xöù ñaïo, nhö taùch rôøi khoûi coäng ñoàng daân
toäc, do maáy coá daïo ngöôøi Phaùp chæ huy, gaây aán
töôïng laøm sao aáy. Thaáy ngöôøi Coâng Giaùo ra vaøo
luûi thuûi caùc toøa giaûi toäi, leân "leø löôõi" röôùc leã,
trôû veà maét nhaém, tay chaép goái quì, thaät laø
"khoâng taøi naøo chòu noåi", vaø nhìn ngöôøi Coâng
Giaùo cuõng coù veû nhö bò buøa meâ, nhö meâ moät
caùi gì ñoù, bò moät ma löïc naøo ñoù aùm aûnh, meâ
46
hoaëc (posseùdeù, envouteù)! Cho neân, chuùng toâi con
nhaø khoa baûng, hoïc thöùc, hôi coù veû khinh ñaïo
Coâng Giaùo nhö laø moät hình thöùc quyeán ruõ, mua
chuoäc meâ luù maø caùc coá ñaïo ñaõ ñaùnh baõ cho
moät lôùp ngöôøi haï löu trong xaõ hoäi. Troâng hoï
vöøa coù caùi gì deã gheùt, vöøa coù caùi gì ñaùng toäi
nghieäp nhö laø bò meâ hoaëc. Vì vaäy, caäu aám leân
13 luùc aáy traû lôøi "khoâng bao giôø" laø leõ dó
nhieân. Nhöõng thaønh kieán cuûa toâi ñoái vôùi ñaïo
Coâng Giaùo maõi ñeán naêm 45, tuy coù giaûm ñi
nhieàu veà maët tri thöùc, nhöng veà maët caûm tính thì
ñaõ thaønh quaùn tính, aên saâu vaøo huyeát thoáng
neân vaãn coøn khaù maïnh. Chính cuoái naêm 44 sang
ñaàu naêm 45, coù hai baïn cuøng lôùp ngoû yù muoán
theo ñaïo Coâng Giaùo, thì toâi vaø caùc baïn cuøng
lôùp heát söùc ngaên trôû, nhaát laø cheá dieãu, nhaïo
cöôøi.
Theá nhöng, vaøo hoïc tröôøng Thieân Höïu, toâi
ñöôïc daàn böôùc vaøo theá giôùi Coâng Giaùo, maø
daàn daàn khaùm phaù ra nhöõng giaù trò cuûa noù.
Tröôùc heát laø caùc vò linh muïc laø giaùo sö. Ñieàu
laøm toâi löu yù laø söï taän taâm chöùc nghieäp cuûa
caùc vò aáy. Ai ñaõ coù hoïc tröôøng tö thuïc Coâng
Giaùo chaéc ñeàu nhaän ra ñieàu ñoù. Ñieàu thöù hai laø
tình yeâu ngöôøi ñöôïc boäc loä ra qua caùch ñoái xöû.
Toâi xin phaân bieät yeâu ngöôøi vôùi thöông ngöôøi.
Ñaïo Khoång cuõng daïy thöông ngöôøi nhö theå thöông
thaân; ñaïo Phaät cao hôn, coøn daïy thöông ngöôøi,
thöông caû vaïn vaät chuùng sinh. Giuùp ngöôøi hoaïn
naïn, cöùu ngöôøi cuøng khoå...thì chuû nghóa naøo,
toân giaùo naøo cuõng daïy theá caû. Nhöng yeâu ngöôøi

47
thì hình nhö chæ coù ñaïo Kitoâ môùi daïy, vaø môùi
giuùp ngöôøi ta thöïc hieän ñöôïc.
Yeâu ngöôøi ñaây laø thaùi ñoä nhö thaùi ñoä töông
töï vôùi ngöôøi tình duy nhaát: coù caùi gì trìu meán,
yeâu ñöông ñaèm thaém, thieát tha laøm cho ngöôøi ta
coù caûm töôûng mình ñöôïc xem nhö laø giaù trò duy
nhaát voâ nhò vaø khoâng theå thay theá cuûa moät
ngöôøi yeâu. Nhö thaùnh AÂutinh ñaõ ñònh nghóa:
"tình yeâu laø nieàm vui cuûa toâi, vì söï hieän höõu
cuûa anh chöù khoâng vì moät lí do naøo khaùc". Vì
vaäy ngöôøi ñöôïc yeâu caûm thaáy mình laø moät giaù
trò ñoäc nhaát voâ nhò ñoái vôùi ngöôøi yeâu mình; vaø
nhö theá laø mình ñöôïc nhìn nhaän ñuùng phaåm giaù
laøm ngöôøi cuûa mình, nhö laø moät ngaõ vò, moät
chuû theå duy nhaát! Nhö laø ñöôïc leân ngoâi! Sôõ dó
ngöôøi ta coù luùc quì goái tröôùc maët vaø hoân chaân
ngöôøi yeâu laø vì theá.
Leõ dó nhieân chæ coù Chuùa Gieâsu röûa chaân cho
caùc moân ñeä, chòu cheát vì moân ñeä, vaø moät vaøi
vò thaùnh nhö Phanxicoâ Axidi, Vinh Sôn Phaoloâ môùi
yeâu baát cöù ngöôøi naøo cuõng nhö moät ngöôøi tình
duy nhaát, nhöng toâi thaáy caùch cö xöû cuûa caùc linh
muïc ñeàu coù caùi gì töông töï. Sau naøy khi soáng vôùi
caùc baïn Coâng Giaùo, toâi cuõng coù caûm giaùc nhö
vaäy. Thaùi ñoä naøy khoâng phaûi laø thaùi ñoä ñöùc
haïnh hieåu theo nghóa ñaïo ñöùc (vertu) maø laø moät
ñoäng thaùi (comportement) baét nguoàn töø moät caûm
thöùc döïa treân caên baûn moät nhaän thöùc naøo ñoù
veà giaù trò con ngöôøi. Toâi xin laáy moät ví duï cho
roõ: Toâi ñöôïc haân haïnh quen bieát moät vò sö maø
toâi heát loøng kính meán, ñoù laø Thöôïng Toïa Thích
Maät Theå. Ñöùng veà phöông dieän ñaïo ñöùc luaân lí,
48
ngaøi laø moät baäc chaân tu, ñaïo ñöùc raát cao, coù leõ
ít linh muïc Coâng Giaùo naøo saùnh kòp. Theá nhöng
moãi laàn tieáp xuùc vôùi ngaøi, toâi tuy bieát raèng
ngaøi coù theå lieàu cheát cöùu toâi, nhöng ñoäng thaùi
(comportement) cuûa ngaøi coù caùi gì laïnh nhaït. Toâi
coù caûm töôûng: duø thöông toâi heát söùc, nhöng
ngaøi thöông toâi trong moät caùi thöông ñaïi töø, ñaïi bi
voâ ngaõ ñoái vôùi moät chuùng sinh voâ ngaõ nhö ñoái
vôùi baát cöù moät chuùng sinh naøo. Vaø toâi xin voâ
leã (vì toâi raát kính meán ngaøi) maø caû gan suy dieãn
raèng coù leõ ngaøi xoùt thöông cho caùi chaáp ngaõ
hieän höõu cuûa toâi, thay vì vui möøng vì toâi hieän
höõu nhö moät ngaõ vò. Vaø xin thuù thöïc raèng toâi
raát toân kính Ñöùc Thích Ca, nhöng moãi laàn chieâm
ngöôõng töôïng ngaøi ñieàm nhieân treân toøa sen toâi
vaãn coù caûm töôûng nhö vaäy. Toâi ñöôïc chieáu roïi
bôûi aùnh töø bi cuûa ngaøi nhöng khoâng coù caûm
töôûng ñöôïc söôûi aám coõi loøng bôûi löûa yeâu meán
cuûa ngaøi.
Hình nhö nhaø vaên Nguyeãn Tuaân coù vieát ôû
ñaâu ñoù raèng: "Nuï cöôøi cuûa nhaø sö chæ coù veû
hieàn laønh maø thoâi", caâu aáy taû ñuùng taâm traïng
cuûa toâi, moãi laàn ñöôïc haân haïnh ñöôïc tieáp xuùc
vôùi caùc vò sö vaø chieâm baùi töôïng Phaät. (Xin caùc
baïn Phaät Giaùo hieåu cho raèng toâi khoâng muoán
hôn thua, maø chæ moâ taû ñeå phaân bieät thoâi. Vaø
toâi nghó raèng theo caùi nhìn cuûa Phaät Giaùo thì
chính caùi löûa yeâu meán aáy laø moät thöù duïc maø
thoâi. Vaø caùi nhaân sinh Kitoâ giaùo ñaõ ñeà cao ngaõ
vò, ñaët nhaân vò leân treân caùc loaïi chuùng sinh vaãn
laø chaáp ngaõ, chaáp tröôùc). Traùi laïi, moät linh muïc,
moät tu só, moät giaùo daân Coâng Giaùo, daàu veà
49
maët ñaïo haïnh theo nghóa luaân lí ñaïo ñöùc, so vôùi
Thöôïng Toïa Maät Theå thì coøn thua xa, nhöng trong
ñoäng thaùi thì coù caùi gì aám aùp hôn, coù leõ baét
nguoàn töø ngoïn löûa yeâu meán maø Chuùa Gieâsu
ñaõ toû ra qua Thaùnh Taâm Ngaøi ñaõ bò ñaâm thuûng.
Maø cuõng coù leõ vì vaäy maø, theo moät soá baïn beø
cuûa toâi nhaän xeùt thì hình nhö phaùi nöõ Coâng
Giaùo "ña tình" hôn? Coù phaûi chaêng laø töø taám beù
chöõ yeâu ñaõ ñöôïc nhaäp taâm vaø in saâu hình aûnh
hai traùi tim bò ñau ñôùn vì yeâu: Traùi tim Ñöùc Chuùa
Gieâsu vaø traùi tim Meï Maria?
Sau naøy toâi môùi hieåu raèng caùi aán töôïng
ngöôøi toân giaùo nhö bò "buøa meâ thuoác luù”, bò
"thaàn aùm", (posseùdeù), bò "huyeãn hoaëc"
(envouteù), khoâng phaûi laø khoâng coù lí do: Bôûi vì
trong caên baûn, ngöôøi Coâng Giaùo laø keû coù caûm
thöùc ñöôïc yeâu bôûi Thieân Chuùa moät caùch khuûng
khieáp (ñöôïc yeâu maø cuõng coù theå noùi laø bò
yeâu, vì tình yeâu naøo cuõng coù tính caùch raøng
buoäc: nôï tình) vaø ñöôïc môøi goïi yeâu laïi cuõng
moät caùch nhö vaäy. Coù caùi gì nhö laø keû si tình,
chöù khoâng phaûi laø baäc Ñaïi Giaùo, Ñaïi Ngoä nhö
Phaät daïy. Si ôû ñaây baét nguoàn töø söï ñieân roà
cuûa maàu nhieäm khoå giaù (la folie de la croix), vaø
chöõ thöông khoù khoå naïn (passion) khoâng phaûi
khoâng coù aâm höôûng nhö cuûa caùi gì nhö laø ñam
meâ. So saùnh caùc thaùnh kitoâ giaùo vôùi caùc thieàn
sö, ñaïo gia, thì moät beân coù caùi gì da dieát, ñaày ñam
meâ, moät beân thì thanh thaûn, ñaày minh trieát
(sagesse). Vaäy, ñi vaøo theá giôùi Kitoâ giaùo, toâi
ñöôïc neám muøi vò cuûa tình yeâu ngöôøi, vôùi caùi gì
aáp uû trìu meán, ñaèm thaém, da dieát maø toâi khoâng
50
thaáy coù ôû nôi khaùc. Toâi cuõng xin nhaán maïnh laø
tình yeâu ngöôøi, chöù khoâng phaûi chæ laø ñöùc
thöông ngöôøi. Maõi veà sau toâi môùi bieát roõ nguoàn
goác cuûa nhöõng ñieàu aáy ñöôïc ghi cheùp trong caùc
chöông töø 13 ñeán 17 trong Tin Möøng theo thaùnh
Gioan. Tình yeâu coù theå nhö laø ñoäng thaùi boät
phaùt töï taâm lí ñaõ nhuaàn nhuyeãn bôûi moät caùi gì
veà moãi moät tha nhaân. Coøn ñöùc thöông coù theå
nhö laø keát quaû daøy coâng veà luaân lí ñaïo ñöùc vaø
caùi nhìn veà loaøi ngöôøi noùi chung.
Vaø roài ñeán luùc toâi phaûi hoïc moân giaùo lí, vì
trong chöông trình moân aáy laø baét buoäc. Voán
chaêm hoïc neân toâi tuy laø khoâng Coâng Giaùo, hình
nhö bao giôø toâi cuõng ñöôïc ñieåm cao veà giaùo lí,
neáu khoâng noùi laø ñieåm nhaát, vì moãi baøi giaùo lí
toâi ñeàu thuoäc laøu laøu nhö baát cöù moân hoïc naøo.
Qua ñoù, toâi ñöôïc bieát ñôøi soáng cuûa Ñöùc Gieâsu.
Cuoäc ñôøi Ñöùc Gieâsu tröôùc heát gôïi leân loøng
thöông caûm cuûa toâi ñoái vôùi moät ngöôøi voâ toäi
bò oan khieân, sau laø söï haáp daãn cuûa moät ngöôøi
dòu daøng ñôn sô, bình dò. Coù theå noùi tình caûm
ñaàu tieân ñoái vôùi Ngaøi laø loøng thöông meán (coù
pha moät chuùt toäi nghieäp naøo ñoù) hôn laø loøng
toân kính ñoái vôùi moät baäc toân sö: coù moät caùi
nhö tình baïn ít nhieàu bình ñaúng giöõa hai ngöôøi
cuøng hoäi cuøng thuyeàn, aán töôïng ñaàu tieân ñoái
vôùi Ngaøi coù caùi gì nhö söï an uûi cuûa meï hieàn,
baïn quí, haøn gaén thöông ñau, khuyeán khích veà caûm
tính khi chaùn naûn, söôûi aám coõi loøng khi coâ ñôn,
nhieàu hôn laø moät vò toân sö daïy giaùo thuyeát.
Toùm laïi söï haáp daãn cuûa Chuùa Gieâsu hình nhö
do chính con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi cuûa Ngaøi (töø
51
vieäc sinh ra trong maùng coû qua 30 naêm aâm thaàm
laëng leõ, ba naêm ñaây ñoù, traø troän vôùi quaàn
chuùng, roài bò cheát oan), nhieàu hôn laø do ñaïo lí
Ngaøi truyeàn daïy. Bôûi vì xeùt veà maët luaân lí ñaïo
ñöùc thì caùc baøi daïy cuûa Ngaøi cuõng chaúng coù gì
laø cao sieâu tuyeät vôøi, nhöng ñieàu laøm cho toâi
caûm meán Ngaøi chính laø con ngöôøi vaø cuoäc soáng
(goàm caû caùi cheát cuûa Ngaøi): "Sa personne et sa
vie". Ñaõ coù caûm tình vôùi Ngaøi roài thì khoù queân,
khoù phai vaø hình nhö caøng laâu caøng thaém thieát
hôn. Coù hieàu luùc thaáy Ngaøi gaàn guõi ñeán noãi
nhö ngöôøi cuøng hoäi cuøng thuyeàn; thaäm chí thaáy
Ngaøi thaät ñaùng thöông, thaät toäi nghieäp: ñöùa beù
sô sinh naèm trong maùng coû, phaûi chaïy troán luùc
coøn maêng söõa, xin moân ñeä caàu nguyeän an uûi,
naøi naúng xin Thieân Chuùa Cha cho khoûi uoáng
cheùn ñaéng; tröôùc luùc cheát coøn xin Cha tha cho keû
gieát mình, roài phaøn naøn nhö oaùn trôøi traùch ñaát,
troái traêng meï mình cho moân ñeä. Chuùa Gieâsu thaät
laø ngöôøi, ngöôøi quaù ñoãi. Coù giaän, coù noùng, coù
thöông, vaø hình nhö coù gheùt (chæ khoâng thuø ai
maø thoâi). Ñoái vôùi caùc baäc thaùnh hieàn khaùc thì
coù theå nhôù baøi daïy cuûa Ngaøi, vaø queân ñi con
ngöôøi vaø cuoäc ñôøi cuûa caùc Ngaøi. Ñoái vôùi Ñöùc
Gieâsu thì khaùc haún: ñoâi khi queân lôøi Ngaøi daïy,
nhöng chính con ngöôøi Ngaøi thì khoâng queân ñöôïc.
Vaø coù leõ caøng soáng traùi lôøi Ngaøi daïy thì hình
aûnh Ngaøi laïi caøng xoaùy saâu taâm khaûm, nhö
ngöôøi con caøng bieát mình laøm khoå meï thì caøng
töôûng nhôù ñeán meï, nhôù quay, nhôù quaét, nhôù
quaèn quaïi ñeán ñoä khoâng chòu ñöôïc. Pheâroâ ñaõ
khoùc khi choái boû Ngaøi laø vì vaäy. Maø coù leõ

52
Giuña töï töû sau khi baùn Ngaøi cuõng laø vì vaäy.
Thoâng minh, taøi trí, duõng caûm...coù leõ nhieàu
ngöôøi hôn Gieâsu, nhöng ñaùng yeâu nhaát thì coù leõ
chæ coù Ngaøi maø thoâi.
Hình aûnh ñaàu tieân cuûa Ngaøi in vaøo taâm trí
toâi laø moät böùc aûnh nhoû toâi ñöôïc laõnh thöôûng
vì moân giaùo lí: hình dung thaùnh Gio-an töïa ñaàu
vaøo ngöïc Ngaøi, coøn Ngaøi thì moät ngoùn tay chæ
vaøo traùi tim böøng löûa. Luùc aáy, toâi 14, 15 tuoåi gì
ñoù. Töï nhieân toâi muoán ñöôïc nhö thaùnh Gioan
vaäy. Trong luùc ñoù toâi chöa tin vaøo Ngaøi laø Con
Thieân Chuùa cöùu chuoäc toâi vaø caû loaøi ngöôøi,
nhöng toâi thaáy meán Ngaøi moät caùch kì laï. Roài töø
taâm tình aáy toâi môùi ñeå yù ñeán giaùo lí cuûa Ngaøi
vaø tìm ñöôïc nhöõng ñieàu coù giaù trò trong lôøi
Ngaøi daïy. Nhöng nhö toâi ñaõ ghi treân veà noäi dung
luaân lí vaø trieát hoïc hieåu theo nghóa tö töôûng con
ngöôøi, thì chaúng coù gì ñaëc bieät laém. Cho neân ruùt
cuoäc toâi vaãn xem Ngaøi nhö moät ngöôøi ñaùng
thöông, ñaùng yeâu trong lòch söû 2000 naêm veà quaù
khöù, buøi nguøi thöông tieác theá thoâi.
Theá roài maõi cho ñeán lôùp hoïc naêm ñeä nhò,
toâi ñaõ gaëp Pascal. Pascal ñaõ gieo vaøo taâm trí toâi
moät quan nieäm veà con ngöôøi maø toâi cho laø hieän
thöïc baäc nhaát. Neáu trieát hoïc laø moät thöïc hieän
lôøi Socrate "Haõy tìm hieåu chính mình" thì toâi töôûng
raèng: Ñoái vôùi toâi Pascal laø trieát gia vó ñaïi nhaát
cuûa nhaân loaïi. Trieát lí cuûa Pascal khoâng cao sieâu
nhö Ñaïo Ñöùc Kinh, nhö Dialogue cuûa Platon... nhöng
giuùp ta hieåu roõ veà con ngöôøi moät caùch gaàn nhö
thaáu suoát taâm can. Roài Pascal cuõng dieãn taû ñuùng
nhaát veà con ngöôøi trong vuõ truï vaø tröôùc caùi
53
tuyeät ñoái. Toâi nghó raèng, veà vaán ñeà nhaân sinh,
Pascal laø nhaø tö töôûng khoâng ai vöôït qua noåi. Caû
veà maët vaên chöông, Pascal cuõng laø vaøo haøng vó
nhaân. Moät thieân taøi vó ñaïi nhö theá cuoái cuõng ñaõ
vöùt boû taát caû ñeå soáng moät cuoäc ñôøi coáng hieán
cho Chuùa Gieâsu. Vì sao? Vì Pascal ñaõ caûm nghieäm
ñöôïc raèng Chuùa Gieâsu ñaõ yeâu oâng cho ñeán
cheát, Gieâsu ñaõ ñoå nhöõng gioït maùu cho Pascal.
Vaø Pascal ñaõ nhìn nhaän Gieâsu laø Thieân Chuùa.
Ñoïc baøi cuûa Pascal vieát veà Chuùa Gieâsu haáp hoái
trong vöôøn Gieâtseâmani, toâi nhö ñöôïc chöùng kieán
moät caûnh thöïc dieãn ra tröôùc maét vaø hình nhö toâi
ñöôïc cuøng Pascal thaáy ñöôïc gioït maùu naøo Gieâsu
daønh cho toâi vaäy. Vaø caâu "Gieâsu ôû trong côn
haáp hoái ñeán ngaøy taän theá" laøm cho toâi tan naùt
coõi loøng. Caâu naøy cuõng nhö caâu "ñôøi laø beå
khoå" nhöng cuï theå hôn vaø coù caùi gì gaàn guõi,
thieát tha gaén boù, raøng buoäc, môøi thoâng döï hôn
laø thuùc duïc tìm loái thoaùt.
Coù theå noùi naêm aáy (1943) toâi chöa tin vaøo
Gieâsu laø Thieân Chuùa, nhöng moät caùch naøo ñoù
Chuùa Gieâsu ñaõ duøng ñoaïn vaên cuûa Pascal laø
trung gian cho toâi ñöôïc gaëp Ngaøi trong giaây phuùt
bi thaûm nhaát cuûa ñôøi Ngaøi: Khi Ngaøi vaät vaõ,
ñoå moà hoâi maùu, quaèn quaïi, aâu saàu. Vaø phaàn
naøo toâi cuõng nhö Pascal caûm nghieäm ñöôïc raèng:
maùu Ngaøi tröïc caûm vaøo hoàn toâi vaø toâi nhö
ñöôïc Ngaøi yeâu gaáp boäi. Moät caùch naøo ñoù toâi
ñaõ tìm ñöôïc cuï theå vaø hieän thöïc, voâ cuøng saâu
xa soáng ñoäng taän ñaùy thaúm cuûa taâm hoàn caùi yù
nghóa ñau thöông cuûa cuoäc ñôøi. Caùi nhìn veà cuoäc
soáng maø Kieàu vaø Cung Oaùn....vaãn chi phoái taâm
54
hoàn toâi, ñaõ ñöôïc höôùng veà Gieâsu quaèn quaïi
trong vöôøn Gieátsimani vaø truùt hôi thôû cuoái cuøng
treân khoå giaù vì moät baûn aùn töû hình oan khieân.
Caùi cheát cuûa Nhaïc Phi, cuûa Socrate, cuûa Nguyeãn
Traõi, cuûa bao nhieâu ngöôøi khaùc, cheát vì ñaïi nghóa
cuõng nhö vì loøng nhaân aùi ñoái vôùi keû hoaïn naïn
khoán cuøng, ñeàu nhö qui veà caùi cheát cuûa Chuùa
Gieâsu treân khoå giaù. Neáu taâm hoàn toâi töø taám
beù ñaõ bò caâu "ñôøi laø beå khoå" aùm aûnh, ñeø
naëng, thì hình aûnh Gieâsu quaèn quaïi trong vöôøn
Gieâtsimani vaø cheát treân khoå giaù ñaõ ñem laïi lieàu
thuoác, (hay noùi ñuùng hôn moät tieáng traû lôøi voïng
laïi, reàn vang in vaøo taâm khaûm) chöõa laønh trong
hieän thöïc chöù khoâng phaûi tö duy tröøu töôïng.
Nhöng naêm aáy, taát caû môùi chæ ôû treân bình
dieän caûm tính nhaân loaïi: Toâi chæ thaáy Gieâsu laø
con ngöôøi thaâu goàm caû kieáp ngöôøi voán laø ñau
khoå. ESSE HOMO, naøy laø ngöôøi! Quaû laø ñuùng
vaäy. Neáu Diogeøne ñaõ thaép ñuoác ñi tìm moät con
ngöôøi thì Pascal chính laø ngöôøi ñaõ giôùi thieäu cho
toâi con ngöôøi Gieâsu, laø CON NGÖÔØI. Vaø moät
caùch naøo ñoù, Pascal ñaõ giuùp cho toâi thaáy con
ngöôøi cuûa toâi, cuûa moïi ngöôøi ñaõ ñöôïc theå hieän
troïn veïn nôi con ngöôøi Gieâsu. Hình nhö baét ñaàu
coù moät söï ñoàng hoùa naøo ñoù giöõa toâi vaø moïi
ngöôøi vôùi Gieâsu vaø giöõa Gieâsu vôùi moïi ngöôøi.
Coù leõ luùc aáy toâi chöa tin raèng Gieâsu laø con
Thieân Chuùa, laø Ñaáng Cöùu Theá, nhöng veà maët
thuaàn tuùy nhaân loaïi thì toâi ñaõ laø ngöôøi thuoäc
veà Gieâsu roài. Gieâsu laø caû kieáp ngöôøi. Ai laø
ngöôøi thì ñaõ ôû trong Gieâsu roài vaø Gieâsu ôû nôi
baát cöù ngöôøi naøo. ESSE HOMO, NAØY LAØ
55
NGÖÔØI! Thuôû aáy, veà maët nhaân sinh, toâi ñaõ
gaëp ñöôïc ngöôøi aáy qua trung gian söï giôùi thieäu
cuûa Pascal. Tuy vaäy, cuõng nhö nhöõng caûm tình
ñoái vôùi söï coá trong gia ñình, nhöõng nhaân vaät lòch
söû hay hö caáu trong vaên chöông maø coù tính caùch
bi ai thoáng thieát, nhöõng caûm tình ñoái vôùi Gieâsu
cuûa toâi thôøi ñoù theâm laøm cho toâi coù moät nhaân
sinh quan cho raèng ñôøi laø beå khoå, laø giaác moäng:
nhöõng caûm tình aáy chæ nhö laø nhöõng lôùp phuø sa
cho töøng traän luït ñoïng thaønh töøng lôùp, tuøy theo
thôøi ñieåm, roài laïi chìm vaøo taâm tö vaø bò khoûa
laáp bôûi sinh hoaït chínnh laø lo hoïc haønnh cho
thaønh ñaït. Ñoù laø leõ thöôøng cuûa moät caäu hoïc
sinh thuoäc moät gia ñình quan laïi, khaù giaû, ñôøi
soáng neà neáp, khuoân pheùp, nhöng hoøa thuaän ñöôïc
baø con baèng höõu neå vì, thaáy yeâu baïn meán, ít
nhieàu töï maõn veà gia theá cuûa mình cuõng nhö veà
khaû naêng hoïc haønh vaø tính haïnh toát cuûa mình.

Tin vaø yeâu

 Coøn töø naêm 14, 15, ñeán naêm 20 tuoåi, ñôøi

soáng tình duïc cuûa toâi ra sao? Hình nhö nhu caàu tình
duïc ñaõ khôi daäy khaù quaù sôùm ôû nôi toâi. Nhöng
giaùo duïc gia ñình khoâng ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy,
chæ coù daïy baûo ñöøng aên noùi tuïc tóu, vaø cho nghe
caùc baøi giaùo huaán ñöøng daâm ñaõng, ñaøng dieám.
Caùi luaân lí tình duïc aáy naëng veà traät töï gia ñình,
xaõ hoäi, chöù khoâng chuû yeáu nhaèm moät lí töôûng
khieát tònh caù nhaân. Vì theá nhöõng thoùi xaáu veà

56
tình duïc, coù tính caùch caù nhaân, khoâng heà bò xem
nhö laø toäi loãi gì, vaø khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán.
Cho neân toâi ñaõ qua tuoåi daäy thì vôùi nhöõng thoùi
tuïc thoâng thöôøng cuûa tuoåi aáy maø khoâng coù yù
thöùc laø toäi loãi xaáu xa gì caû. Vaû laïi, vì quan
nieäm hoân nhaân quaù thieân veà noái doõi toâng
ñöôøng cuûa Nho Giaùo neân toâi coù moät quan nieäm
veà tình khoâng ñöôïc ñuùng ñaén laém. Hình nhö ñòa
haït naøy ñöôïc chia thaønh ba yeáu toá gaàn nhö taùch
bieät nhau:
1. Vieäc laäp gia ñình: Do cha meï, hoï haøng, xaõ
hoäi chi phoái lo lieäu nhaèm muïc ñích noái doõi. Vì
vaäy, keát hoân maø khoâng caàn bieát nhau, yeâu nhau
chaúng qua chæ laø thi haønh boån phaän gia ñình xaõ
hoäi maø thoâi.
2. Nhu caàu sinh lí: Xem nhö haï caáp, coù quyeàn
thoûa maõn caù nhaân, mieãn laø ñöøng di haïi söùc
khoûe, vaø qui luaät xaõ hoäi, chæ vì chuyeän veä sinh
caù nhaân, vaø traät töï xaõ hoäi maø phaûi tieát ñoä vaø
coù kæ cöông chöù khoâng phaûi laø ñöùc haïnh caù
nhaân.
3. Tình yeâu: Gaàn nhö hoaëc laø daønh rieâng cho
nhöõng taâm hoàn ngheä só ñaëc bieät, coù tính caùch
mô moäng tröõ tình, (platonique). Toâi khoâng nhôù roõ
trong moät cuoäc phoûng vaán naøo ñoù, coù nhaø nho
ñaõ traû lôøi: "Theo toâi aùi tình laø zero".
Cho neân veà maët naøy, ñôøi soáng tình duïc cuûa
toâi cuõng chia ra laøm ba maët:
- Vieäc laäp gia ñình hình nhö chæ chôø ñeán löùa
cuûa noù laø seõ thöïc hieän theo loái coå truyeàn.

57
 - Nhu caàu sinh lí thì buoâng theo nhöõng thoùi taät
thoâng thöôøng cuûa tuoåi thanh nieân, khoâng coù moät
yù thöùc toäi loãi naøo.
- Tình yeâu thì theo loái mô moäng vaên chöông,
kieåu "Hoàn böôùm mô tieân", yeâu trong taâm hoàn,
trong yù töôûng, nhö Ñaïm Thuûy, Toá Taâm.
Coù leõ vì vaäy maø toâi khi nghó tôùi tình yeâu laø
chæ hình dung qua nhöõng moái tình khoâng ñi ñeán
hoân nhaân (hoân nhaân bò taùch rôøi vôùi tình yeâu,
hoân nhaân laø boån phaän gia ñình xaõ hoäi, giao hôïp
laø moät nhu caàu theå lí, tình yeâu laø moät nhu caàu
tình caûm thuaàn tuùy) nhö Thuùy Kieàu, Kim Troïng,
Lan vaø Ñieäp, Ngoïc vaø Lan, Loan vaø Duõng. Tình
yeâu ñöôïc xem hoaëc nhö laø moät sinh hoaït tình caûm
tinh thaàn. Naëng ngheä só tính, chæ coù theå coù ôû
taâm hoàn phong phuù, teá nhò môùi coù, nhö laø moät
khaùt voïng coù tính caùch ít nhieàu huyeàn bí
(mystique) vôùi nhöõng ñaëc tính laø cao thöôïng, phi
vaät chaát, vónh cöûu vaø tuyeät ñoái (noble,
immateùriel, eùternel et absolu). Quan nieäm veà tình
yeâu aáy vöøa do aûnh höôûnng vaên chöông laõng
maïn, vöøa do aûnh höôûng moät quan nieäm tình yeâu
do caùc hieäp só Taây Phöông thôøi Trung coå (quan
nieäm tröôùc chòu aûnh höôûng Platon, quan nieän sau
chòu aûnh höôûng Kitoâ giaùo) chöù khoâng phaûi töø
vaên hoùa Ñoâng Phöông. Chung keát laïi, quan nieäm
vaø caûm thöùc cuûa toâi veà tình yeâu laø do toâi thaáy
coù moät khaùt voïng maø kinh nghieäm aùi tình cuûa
toâi khoâng ñöôïc thoûa maõn: vì toâi thaáy tình yeâu
nhaân theá (amour humain) naøo cuõng höõu haïn, töông
ñoái, mong manh trong luùc toâi khaùt khao moät tình
yeâu vónh cöûu, tuyeät ñoái. Voâ hình chung, toâi ñaõ
58
giaùn tieáp chòu aûnh höôûng cuûa moät tình yeâu baét
nguoàn töø tình yeâu thaàn hieäp (mystique) vôùi ít
nhieàu leäch laïc, tuy coù moät phaàn naøo laø cao
thöôïng.
Toùm laïi, quan nieäm tình yeâu cuûa toâi cuõng
naèm trong nhaân sinh quan coi moïi söï chæ laø töông
ñoái, choùng qua, höõu haïn, trong luùc khaùt voïng
cuûa con ngöôøi laø vónh cöûu, tuyeät ñoái voâ bieân.
Nhaát laø sau khi chòu aûnh höôûng Ki-toâ giaùo
nhöõng ñieàu aáy laïi caøng aên saâu vaøo taâm trí toâi,
coù theå noùi raèng maëc duø cuõng coá gaéng hoïc
gioûi, mong thaønh ñaït, coù yeâu ñöông vôù vaån ít
nhieàu, coù buoâng theo nhöõng ñoøi hoûi tình duïc,
nhöng taän ñaùy taâm hoàn toâi vaãn coù moät khaùt
voïng saâu xa naøo ñoù maø khoâng coù gì laøm cho
toâi thoûa maõn hoaøn toaøn. Veà toaøn boä nhaân sinh,
toång keát laïi toâi nhö öôùc mô moät caùi gì khaùc,
moät caùi gì khoâng roõ, moâng lung nhö laø moät coõi
khaùc: vöøa nhö Nghieâu Thuaán cuûa Nho Giaùo, vöøa
nhö Non Boàng Nöôùc Nhöôïc cuûa Ñaïo Giaùo, vöøa
nhö Cöïc Laïc cuûa Phaät Giaùo, vöøa nhö Thieân
Ñöôøng cuûa Kitoâ giaùo. Nhöng khaùt voïng aáy coù
tính caùch ít nhieàu ngheä só, nheï nhaøng thoang
thoaûng, laøm cho toâi thích nôi thanh vaéng, nhöõng
caûch trí neân thô, nhöõng ñeâm traêng, nhöõng chieàu
taø nhöõng trôøi roäng soâng daøi maø taâm hoàn ñöôïc
laâng laâng nhö thoaùt tuïc. Toâi raát thích nhöõng böùc
tranh Thuûy Maëc cuûa Taøu, veõ nhöõng tuùp leàu
beân suoái, khoùm truùc, choùp nuùi, laøn maây, theo
thuù aån daät tieâu hao cuûa Laõo Giaùo. Toâi ham hoïc
cuõng nhö caùc baïn khaùc ham theå duïc, ham vaên
ngheä chöù khoâng phaûi laø theo ñuoåi moät muïc ñích
59
naøo coù tính caùch danh voïng ñòa vò. Coù leõ caû söï
hieáu tri baùc hoïc cuõng khoâng nhaém luoân. Bôûi vì
töø khi chòu aûnh höôûng cuûa Pascal, hoïc cuõng chæ
laø moät caùch tìm leõ soáng hôn laø hieáu tri. Chính
Pascal cuõng ñaõ boû söï nghieäp vaên chöông khoa
hoïc ñeå höôùng veà tuyeät ñoái laø Thieân Chuùa, cho
ñoù laø leõ soáng ñôøi ngöôøi. Toâi tuy chöa tin vaøo
Thieân Chuùa nhöng caùi taâm höôùng veà tuyeät ñoái
ñaõ chôùm nôû töø thuôû ñoù. Theá nhöng, ñoù cuõng
chæ laø moät haït gioáng gieo vaøo taâm tö, roài cuõng
laïi bò vuøi saâu vaøo nhöõng thuùc baùch cuûa nhöõng
naêm coá duøi maøi chuaån bò cho kì thi tuù taøi.
Coù leõ vì kinh nghieäm caùi nhuïc hoûng thi vaøo
Quoác Hoïc Hueá naêm 38 neân hai naêm 43 vaø 44,
toâi maøi mieät hoïc haønh quyeát taâm theá naøo cuõng
phaûi ñoã cho ñöôïc tuù taøi. Ñoäng löïc saâu xa nhaát
laø yù thöùc veà doøng doõi khoa baûng: con moät oâng
Hoaøng Giaùp ñaäu ñaïi khoa luùc 19 tuoåi thì theá naøo
cuõng phaûi laø ngöôøi toát nghieäp ñaïi hoïc. Roài sau
ñoù laøm gì haúng hay. Taát caû naêng löïc cuûa toâi
ñeàu doàn vaøo muïc ñích aáy. Hôn nöõa, trong soá baïn
hoïc cuøng lôùp, coù anh Phan Ngoïc cuõng con nhaø
khoa baûng, cuõng hoïc raát gioûi (cuï thaân sinh anh
Ngoïc ñoã phoù baûng) neân giöõa toâi vaø anh Ngoïc
coù moät söï thi ñua raát haøo höùng trong tình thaân
thieän. Baèng tuù taøi ñöôïc coi nhö caùi moác nhaát
ñònh phaûi tôùi roài môùi tính chuyeän cao xa hôn,
khoâng phaûi laø "phi cao ñaúng baát thaønh phu phuï"
nhöng laø "phi ñaïi hoïc baát thaønh söï nghieäp".
Muoán laøm gì thì cuõng phaûi laø con ngöôøi trí thöùc
ñaõ. Vaø hình nhö luùc aáy toâi coù caùi öôùc mô
thaønh vaên só hay moät giaùo sö daïy khoa vaên. Lí
60
töôûng aáy baét nguoàn töø hình aûnh baäc vaïn tueá sö
bieåu laø Khoång Töû qua caùi truyeàn thoáng laøm
chöùc tö nghieäp (phoù giaùm hieäu Quoác Töû Giaùm)
vaø göông cuûa caùc baäc ñaøn anh maø toâi coù loøng
khaâm phuïc nhö caùc oâng Ñaëng Thai Mai, Ñaøo Duy
Anh, Cao Xuaân Huy, Taï Quang Böûu, hoï vöøa laø
thaày daïy gioûi vöùa laø moâ phaïm veà ñöùc haïnh,
vöøa coù sinh hoaït vaên hoùa vaø coù moät thaùi ñoä
chính trò tuy khoâng phaûi kieåu huøng nhö caùc nhaø
caùch maïng thöïc söï nhöng cuõng giöõ ñöôïc caùi só
khí, khoâng luoàn luïy bon chen, khoâng xu nònh ai.
Neáu khoâng coù nhöõng bieán coá doàn daäp xaûy ñeán
naêm 45, coù leõ toâi ñaõ theo chaân caùc baäc aáy. Toát
nghieäp ñaïi hoïc, laøm ngheà vieát vaên laøm baùo,
daïy hoïc tö, ñaøo taïo thanh nieân chuaån bò coù moät
caùi gì ñoù chö roõ raøng nhöng höôùng veà moät muïc
ñich laøm sao cho nöôùc nhaø ñöôïc ñoäc laäp. Coù leõ
vì baûn tính nhuùt nhaùt, sôï baïo ñoäng neân toâi coù xu
höôùng ñaáu tranh oân hoøa, ñeå töø töø nöôùc nhaø
tieán leân töï trò, lieân hieäp, ñoäc laäp...Nhöõng naêm
Nhaät chieám ñoùng Ñoâng Döông, tuy bieát raèng coù
phong traøo Ngoâ Ñình Dieäm, chuû tröông döïa vaøo
Nhaät ñeå Vieät Nam ñoäc laäp trong khoái ñaïi Ñoâng
AÙ, nhöng coù leõ vì muïc kích ñöôïc söï taøn baïo cuûa
quaân ñoäi Nhaät, neân toâi khoâng maáy tin töôûng.
Nhöng daàu sao thì toâi cuõng vaãn töï baûo: ñaäu tuù
taøi xong ra hoïc Haø Noäi roài haüng hay.
Theá roài maáy thaùng cuoái nieân hoïc 43-44 toâi bò
ñau kieát lò naëng coäng theâm chöùng daï daøy, phaûi
nghæ hoïc thöôøng xuyeân. Keát quaû kì thi tuù taøi I
toâi chæ ñaäu haïng bình thöù. Tröôøng Thieân Höïu
chæ coù caùc lôùp ban tuù taøi I. Cuoái naêm 44 toâi
61
sang hoïc lôùp trieát taïi tröôøng Khaûi Ñònh. Sang hoïc
tröôøng Khaûi Ñònh toâi caûm thaáy voâ cuøng laïc
loûng. Ñaõ quen soáng baàu khí cuûa ñaïi gia ñình
Thieân Höïu, toâi thaáy tröôøng Khaûi Ñònh coù caùi gì
laïnh nhaït, maùy moùc cuûa moät guoàng maùy töø
nhaân vieân haønh chính ñeán caùc giaùm thò, caùc
giaùo sö cho ñeán baïn beø, ñeàu thieáu khoâng khí aám
cuùng cuûa töôøng Thieân Höïu, hình nhö ngoaøi
khoâng khí gia ñình mình, ra ngoaøi xaõ hoäi toâi ñaõ
quaù thaâm nhaäp moät moâi tröôøng thaám nhuaàn
tinh thaàn Kitoâ giaùo, laø moâi tröôøng Thieân Höïu.
Cho neân veà maët caûm tính, toâi khoâng thaáy thích
hôïp vôùi moät xaõ hoäi naøo maø thieáu caùi tinnh
thaàn caên baûn xaây treân tình yeâu ngöôøi nhö moät
ngaõ vò moät chuû theå ñoäc nhaát voâ nhò nhö toâi
ñaõ noùi treân kia. Thì ra trong saùu naêm trôøi, toâi ñaõ
thaám nhuaàn moät nhaân sinh quan nhaân vò maø sau
naøy toâi môùi bieát ñaõ thaønh heä thoáng tö töôûng
trong trieát hoïc cuûa E. Mounier, cuûa G. Marcel, cuûa
Nedocelle, cuûa Jean de la Croix.
Hình nhö toâi chæ thoaûi maùi khi sinh hoaït trong
moät moâi tröôøng ñöôïm nhuaàn tinh thaàn Kitoâ giaùo.
Bôûi vì veà maët taâm lí coù leõ toâi ñaõ thaám nhuaàn
caùi tinh thaàn aáy: caûm tính tö duy, ñoäng thaùi cuûa
toâi ñaõ ñöôïc nhuaàn nhuyeãn moät neàn vaên hoùa
Kitoâ giaùo vaø nhaân baûn Taây Phöông theo moâ hình
vaên minh Hy Laïp-La Tinh.
Theá nhöng, ñoàng thôøi toâi cuõng giöõ ñöôïc baûn
saéc Ñoâng Phöông vaø Vieät Nam. Trong chöông trình
nhaø tröôøng, khoâng daïy vaên hoùa Ñoâng Phöông
cuõng nhö vaên chöông, lòch söû vaø ñòa lí Vieät Nam,
nhöng toâi ñaõ töï tìm nghieân cöùu qua caùc boä Nho
62
Giaùo, Vieät Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim, töï
hoïc Kieàu, Cung Oaùn, Chinh Phuï, raát meâ thô Taûn
Ñaø, Löu Troïng Lö, Thanh Tònh, Nguyeãn Bính, Theá
Löõ, Huy Caän, vaø chòu aûnh höôûng cuûa Töï Löïc
Vaên Ñoaøn khaù saâu. Caùc tieåu thuyeát nhö Ñoâi
Baïn, Hoàn Böôùm Mô Tieân, cuõng nhö caùc taïp chí
Ngaøy Nay, tieåu thuyeát Thöù Baûy, toâi ñeàu ham
ñoïc. Rieâng cuoán Vang Boùng Moät Thôøi cuûa
Nguyeãn Tuaân thì toâi ñoïc ñi ñoïc laïi khoâng bieát bao
nhieâu laàn. Caùc truyeän coå nhö Ñoâng Chu Lieät
Quoác, Thuûy Höû, Tam quoác, Taây Du tieàn Haùn
dieãn nghóa, Chinh Ñoâng, Nguõ hoå bích taây vaø caùc
loaïi kieám hieäp toâi ñeàu ñoïc caû vaø raát thích.
Cuoán Coå Hoïc Tinh Hoa, Hòch Töôùng Só, Bình Ngoâ
Ñaïi Caùo, moät soá thô vaên cuûa Phan Boäi Chaâu toâi
ñeàu coù ñoïc. Toâi cuõng thích vaø thuoäc raát nhieàu
ca dao tuïc ngöõ, qua gioïng haùt daëm Ngheä Tónh, qua
caùc ñieäu hoø vaø ru con ôû Hueá. Sau naøy trong khi
giaûng daïy trieát hoïc, toâi vaãn möôïn nhöõng tæ duï,
nhöõng hình aûnh, caû nhöõng khôûi höùng töø vaên
chöông Ñoâng Phöông vaø vaên hoùa Vieät Nam, haøn
laâm cuõng nhö bình daân, ñeå dieãn giaûi nhöõng tö
töôûng tröøu töôïng cuûa trieát hoïc Taây Phöông. Tuy
laø giaùo trình cuûa trieát hoïc Taây Phöông nhöng
nhöõng noäi dung cuûa Quy Khöù Lai Töø, cuûa Phong
Kieàu Daï Baïc, cuûa Tyø Baø Haønh, cuûa Xích Bích
Phuù, cuûa Kim Vaân Kieàu, cuûa ca dao ñeàu ñöôïc
loàng vaøo moät caùch khaù hoøa hôïp.
Sau naøy, khi ñaõ thaønh ngöôøi Coâng Giaùo, moät
öôùc mô cuûa toâi laø ñöôïc coù moät doøng vaên hoïc
Vieät Nam thaám nhuaàn Kitoâ Giaùo vaø moät doøng
vaên hoùa Kitoâ giaùo thuaàn tuùy Vieät Nam, vaø nhaát
63
laø moät truyeàn thoáng thieâng lieâng (spiritualiteù)
phuø hôïp vôùi taâm hoàn AÙ Ñoâng maø vaãn laø
chính thoáng Kitoâ giaùo. Vaø xin quí vò laõnh ñaïo
vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït thôøi tröôùc thöù loãi cho toâi,
neáu toâi coù yù nghó hôi tieác, laø giaû söû voán lieáng
vaø noã löïc doàn cho tröôøng chính trò kinh doanh
ñöôïc daønh ñeå nghieân cöùu vaø xuaát baûn moät soá
taùc phaåm nhö cuûa caùc vò J. de Moxtchanin, John
Wu, F.Hoang, Dom Lou, Thomas Merton thì coù leõ hay
hôn. Vaø baûn thaân toâi, toâi cuõng khoâng töï khoûi
traùch mình ñaõ chaàn chöø chöa chòu baét tay vaøo
vieäc aáy moät caùch tích cöïc. Ñeán nay toâi cuõng
chöa roõ caùc baäc ñaøn anh nhö linh muïc Nguyeãn
Vaên Thích, linh muïc Böûu Döôõng ñaõ coù nhöõng
coâng trình gì veà maët naøy roài. Nhieàu luùc toâi vaãn
aâm thaàm töï hoûi, neáu luùc naøy ñaây coù moät
ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam naøo thöïc hieän ñöôïc
nhöõng coâng trình nghieân cöùu, suy tö nhö coâng trình
cuûa cha Yves Raguin thì bieát ñaâu trong moät töông lai
naøo ñoù laïi chaúng coù raát nhieàu coâng duïng cho
vaên hoùa Ñoâng Phöông nhö taùc phaåm cuûa thaùnh
AÂutinh, Geâgoârioâ thaønh Nysse...ôû Taây Phöông?
Toâi tin chaéc raèng vaãn coù moät khao khaùt ñôøi
soáng taâm linh khoâng gì laøm taét nguùm hay caïn
khoâ ñi ñöôïc. Vaø coøn gì laø thích hôïp cho baèng
moät toång hôïp giöõa Kitoâ giaùo vôùi neàn coå hoïc
Ñoâng Phöông. Theá nhöng cuõng coù theå laø chuû
nghóa Phaùt-xít seõ queùt saïch taát caû vaø moät neàn
vaên hoùa seõ phoå bieán khaép hoaøn caàu vaø Kitoâ
giaùo seû phaûi thöïc hieän moät cuoäc toång hôïp hoaøn
toaøn môùi maø hieän nay chöa ai ngôø ñöôïc. Töông lai
thuoäc veà Thieân Chuùa. Ñaây chæ laø suy nghó lung

64
tung vaäy thoâi, toâi chöa daùm keát luaän theá naøo
caû. Daàu sao chæ coù maàu nhieäm Töû Naïn Phuïc
Sinh cuûa Chuùa Kitoâ môùi laø aùnh ñuoác cho nhaân
loaïi. Moïi neàn vaên hoùa roài cuõng seõ qua ñi, nhö
Paul Valeùry ñaõ noùi: "Nos civilisations, nous sommes
mortelles" caùc neàn vaên hoùa chuùng toâi, chuùng toâi
ñaâu coù baát töû. Vaø nhö chính Chuùa Gieâsu ñaõ
phaùn: "Hình boùng theá gian naøy seõ qua ñi, Lôøi Ta
haèng soáng".
Hình nhö töø naêm 1943, toâi ñaõ bò haáp daãn bôûi
moät baàu khí sinh hoaït thaám nhuaàn Kitoâ giaùo, vaø
haún ñaõ coù nhöõng bieåu loä naøo ñoù, neân toâi môùi
ñöôïc linh muïc Lefas, giaùo sö vaên chöông Phaùp taïi
tröôøng Thieân Höïu ñeå yù, caû linh muïc Cotteù,
Doøng Chuùa Cöùu Theá, giaùm ñoác kí tuùc xaù
tröôøng Nguyeãn Tröôøng Toä cuõng vaäy. Hình nhö
caû hai vò ñoâi khi ñeàu gôïi ra vaán ñeà toân giaùo vôùi
toâi moät caùch raát kín ñaùo, teá nhò, nhöng toâi ñaõ
heát söùc traùnh xa caùc vaán ñeà aáy, maëc duø toâi
raát kính meán caùc vò vaø cuõng döôïc caùc vò aáy
daønh cho raát nhieàu thieän caûm, öu aùi. Ñoàng thôøi
toâi cuõng raát quen thaân vôùi moät soá baïn hoïc
ngöôøi Coâng Giaùo nhaát laø moät soá chuûng sinh
doøng Ñaminh ôû Baéc vaø doøng Chuùa Cöùu Theá
göûi hoïc ôû Thieân Höïu, ñaëc bieät trong ñoù coù anh
Vöông Ñình Löông, em ruoät linh muïc Vöông Ñình
AÙi (gia ñình Vöông Ñình coøn coù caùc linh muïc:
Vöông Ñình Taøi, Vöông Ñình Khôûi, Vöông Ñình
Bích, Vöông Ñình Laâm).
Toâi xin möôïn moät hình aûnh ñeå moâ taû caûm
töôûng do caùc baïn aáy gaây ra cho toâi: ñoù laø moät
laøn höông dòu daøng cuûa moät taâm hoàn ñôn sô vaø
65
nhaát laø khieát tònh, nhöng laïi coù caùi gì ñaèm
thaém,da dieát, noàng naøn cuûa nhöõng taâm hoàn ña
tình. Ña tình maø khieát tònh. Sau nöõa, caùc baïn aáy
hoïc gioûi maø laïi coù caùi gì khieâm toán, chöù khoâng
coù veû töï haøo nhö anh Phan Ngoïc vaø toâi. Thöù ba
nöõa laø caùc baïn aáy coù caùi gì raát khaùc ngöôøi
hoïc sinh thöôøng, nhöng ñoàng thôøi cuõng raát nhaân
baûn. Maãu ngöôøi Coâng Giaùo aáy phaù vôõ caùi quan
nieäm, caùi aán töôïng. "Coâng Giaùo laø meâ tín dò
ñoan laø muø quaùng". Qua caùc baïn aáy, toâi thaáy lôø
môø raèng: Ñoù laø nhöõng taâm hoàn ñaõ thaû neo
vaøo moät lí töôûng raát cao quí, khoânng phaûi laø
moät lí töôûng tröøu töôïng hay moät söï nghieäp naøo
ñoù nhöng laø tình yeâu ñoái vôùi moät ngöôøi coù veû
raát cuï theå, raát gaàn guõi, raát ngöôøi: Gieâsu. Toâi
tröïc caûm ñöôïc raèng, nhöõng chaøng trai saùng suûa,
khoûe maïnh aáy (laém anh raát gioûi theå thao, vaên
ngheä, hoïc gioûi, coù ngöôøi taøi thaùo vaùt), toùm laïi
nhöõng thanh nieân öu tuù, raát bình thöôøng, raát laønh
maïnh aáy, laø moät maãu ngöôøi vöøa hoaøn toaøn
khaùc haún, vöøa hoaøn toaøn nhö moïi ngöôøi, thaám
nhuaàn moät tình yeâu raát kì laï. Ñoâi khi toâi coù thaéc
maéc: hoï yeâu Gieâsu ra sao? Nhö cha con? Nhö thaày
troø? Nhö vua toâi? Nhö anh em baïn beø? Nhö nam
nöõ? Thaät laø kì laï voâ cuøng. Nhöng keát quaû thì
ñaày haáp daãn, laøm cho toâi vöøa meán, vöøa kinh
ngaïc, vöøa thích gaàn, vöøa ngaïi, vöøa muoán baét
chöôùc, vöøa sôï bò laây?
Söï tieáp xuùc vôùi caùc chuûng sinh aáy ñaõ cho
toâi gaëp ñöôïc moät quan nieäm raát laï ñoái vôùi toâi:
Hình aûnh moät vò sö treû toâi gaëp ñöôïc ñeâm raèm
thaùng baûy thuôû coøn beù ôû Khaùnh Hoøa laø bieåu
66
töôïng cuûa moät cuoäc ñôøi thoaùt tuïc, dieät duïc. Lan
trong Hoàn Böôùm Mô Tieân cuõng vaäy; Lan trong
Taét Löûa Loøng cuõng vaäy, quan nieäm thoaùt tuïc
trong Cung Oaùn cuõng vaäy, noái toùm laïi tu haønh
ñoái vôùi toâi laø tu haønh theo quan nieäm nhaø Phaät:
"Tu laø coõi phuùc, tình laø daây oan". Coøn quan nieäm
cuûa toâi luùc aáy veà tình yeâu, tuy ñöôïm maøu saéc
tuyeät ñoái vónh cöûu, nhöng laø caùi gì vò kæ, caù
nhaân, ngöôïüc vôùi boån phaän gia ñình, xaõ hoäi. Tình
yeâu chæ laø moät thöù khoaùi laïc vò kæ nhö Corneille
ñaët vaøo mieäng Don Rodrigue: "L’ amour n’ est que
plaisir" (tình yeâu khoâng hôn gì khoaùi laïc). Nhöng
caùc chuûng sinh naøy, nhöõng chaøng thanh nieân nhö
baát cöù thanh nieân öu tuù naøo nhaát laø thaày Q (nay
laø linh muïc ôû Baéc) thì quaû laø ñaày nhieät huyeát,
haêng say, aên maëc dieâm duùa (xem coù veû coøn trau
chuoát hình dong laø ñaøng khaùc) beà ngoaøi haøo hoa
baët thieäp, khoâng coù veû gì laø thoaùt tuïc caû maø
laïi laø tu, tu maø mieäng luoân noùi tôùi yeâu, meán,
vôùi nhöõng töø ngöõ coù veû ñaém ñuoái, say söa. Laàn
ñaàu tieân toâi gaëp moät nhaân sinh quan raát laï: moät
thöù tu chaúng nhöõng khoâng dieät duïc maø laïi coøn
ñaém ñuoái chöõ tình. Tình maø laïi bao haøm hy sinh.
AÙi tình laïi laø moät thöù boån phaän cao nhaát. Toâi
thoaùng thaáy moät söï toång hôïp kì laï: Caùi tình cuûa
maõnh lieät nhaát, saâu xa nhaát, ñem laïi haïnh phuùc
say söa nhaát cuûa con ngöôøi laø tình yeâu (maø noùi
chung caùc nhaø hieàn trieát leân aùn nhö laø moät söï
ñam meâ, si daïi cuoàng loaïn) cuõng ñoàng thôøi laø
caùi boån phaän cao thöôïng nhaát, lí töôûng tuyeät vôøi
nhaát, ñoøi phaûi hy sinh, khoå haïnh, khieát tònh nhaát.
Moät thöù tình yeâu mang nhieàu neùt tình yeâu nhaân

67
theá (l’amour humain) maø laïi thuùc ñaåy ngöôøi thanh
nieân ñaày nhieät huyeát, ñaày taøi naêng, ñaày nhöïa
soáng aáy aüm nhaän ñôøi soáng tu haønh, song tu maø
laïi raát vui, raát nhoän raát ñôøi, chaúng coù gì laø coù
veû bi quan yeám theá caû! Caùc chuûng sinh naøy cho
toâi thaáy trong Kitoâ giaùo coù moät quan nieäm tu vaø
moät quan nieäm (moät thöù, moät loaïi ) tình yeâu voâ
cuøng ñaëc bieät, voâ cuøng kyø laï, khaùc haún moïi
tình yeâu treân ñôøi, ñöa ñeán moät kieåu tu khaùc: tu vì
yeâu, yeâu neân môùi tu. Hoï noùi hoï hieán thaân cho
Chuùa Gieâsu vì tình yeâu. Vì Chuùa Gieâsu yeâu hoï, vì
hoï yeâu Chuùa Gieâsu. Tình yeâu kì quaëc! Theá nhöng
keát quaû laïi laø nhöõng taâm hoàn thaät ñeïp, thaät
phong phuù, vöøa raát ngöôøi, vöøa raát ñôøi, vöøa coù
caùi gì nhö ít nhieàu caùch bieät, khaùc haún theá tuïc.
Moãi chuû nhaät, thaày Q aên maëc chaûi chuoát töôm
taát, ñi chôi vôùi caùc anh em löu hoïc sinh tröôøng
Thieân Höïu (phaàn ñoâng thuoäc loaïi ñeïp trai con
nhaø giaøu, hoïc gioûi), thaày Q aên ñöùt. Hình nhö ñoâi
khi thaày aáy coøn xöùc nöôùc hoa, chaûi toùc laùng
möôùt, hay ít ra cuõng duøng moät thöù xaø phoøng
thôm loaïi sang. Sau naøy, khi ñoïc Tin Möøng toâi môùi
bieát, Chuùa Gieâsu coù daïy moân ñeä xöùc daàu thôm
khi aên chay!!! Chöù luùc aáy nhieàu luùc thaáy thaày Q
coù veû quaù phong löu coâng töû, toâi cöù baûo thaàm:
"Anh naøy maø tu ñöôïc thì toâi xin ñi ñaàu xuoáng
ñaát." Nay thì thaày Q ñaõ laø moät linh muïc coù cuoäc
ñôøi raát ñaùng kính phuïc. Ñuùng laø tu vôùi yeâu ñaõ
keát hôïp nhuaàn nhuyeãn.
Nhöng coøn Gieâsu? Toâi cuõng kính meán Ngaøi
laém, nhöng Ngaøi cheát gaàn 2000 naêm roài, laøm sao
maø coù theå yeâu ñaém ñuoái, du döông Ñöùc AÙi
68
dieát nhö ñoâi tình nhaân ñöông thôøi vaäy ñöôïc? Maø
yeâu laøm sao caû traêm, caû ngaøn, caû vaïn, caû trieäu,
linh muïc vaø nam nöõ tu só nhö vaäy? Daàn daàn toâi
coøn bieát qua gaàn 20 theá kæ, nhöõng ngöôøi tu vì
yeâu nhö vaäy raát nhieàu vaø deã ñaït nhöõng ñænh cao
cuûa nhöõng thöïc hieän nhaân loaïi (reùalisations
humains) veà moïi maët: Khoa hoïc, trieát hoïc, ngheä
thuaät, töø thieän baùc aùi vaø caû chính trò xaõ hoäi
nöõa. Sau naøy khi ñoïc taùc phaåm cuûa Bergson, toâi
môùi hieåu caùi thaàn hieäp cuûa Kitoâ Giaùo (mystique
chreùtienne), chöù luùc aáy toâi voâ cuøng ngaïc nhieân,
vöøa thaáy thích thuù vöøa thaáy ngaøn ngaùn laø sao
aáy. Toâi vöøa thaáy bò thu huùt, haáp daãn, vöøa thaáy
sôï nhö laø sôï daây ñieän cao theá! Nhöõng luùc vaøo
caùc nguyeän ñöôøng Coâng Giaùo, nhaát laø khi nhìn
leân töôïng Chuùa Gieâsu chòu ñoùng ñinh, toâi ñeàu
thaáy vöøa coù söùc thu huùt maõnh lieät, vöøa coù caùi
gì rôøn rôïn, khieán cho mình phaûi ôû vaøo theá ñeà
phoøng nhö sôï bò ñieän giaät. Traùi haún vôùi khoâng
khí eâm aû, thanh thaûn, tónh mòch cuûa moät ngoâi
chuøa. Sau naøy ñoïc thaùnh Gioan vaø Phaoloâ, ñoïc
tieåu söû cuûa thaùnh Phan-xi-coâ Axidi, thaùnh Teâ-
reâ-xa Avila, ñoïc caùc taùc phaåm cuûa thaùnh Gioan
Thaùnh Giaù, cuûa Magarita Maria Alacoc... toâi môùi
hieåu, chöù luùc aáy thì thaät voâ cuøng thaéc maéc vaø
voâ cuøng laáy laøm laï. Nhö vaäy, ñieàu ñaõ khieán toâi
ñoåi haún quan nieäm ñaày thaønh kieán ñoái vôùi Kitoâ
giaùo laø khía caïnh thaàn hieäp cuûa toân giaùo aáy,
moät thöù thaàn hieäp kì laï chöùa ñaày nhöõng ñieàu
laøm toâi phaûi suy nghó, tìm toøi.
Sau heát laø Ñöùc Meï Maria. Ngoaøi nhöõng hang
ñaù trong caùc nhaø nguyeän, nhaø thôø toâi ñaõ toø
69
moø ñi xem vaøo dòp leã Noel coù ba taùc phaåm vaên
chöông ñaõ laøm toâi voâ cuøng xuùc ñoäng moãi khi
hình aûnh Ñöùc Meï hieän ñeán trong taâm trí toâi. Moät
laø böùc tranh cuûa hoïa só Leâ Vaên Ñeä ñöôïc chuïp
laïi vaø in thaønh aûnh nhoû: ñaùng löu yù nhaát laø
baøn tay beù nhoû cuûa Chuùa Gieâsu luoàn vaøo laøn
toùc nhö moät doøng suoái ngoïc huyeàn cuûa Ñöùc
Meï. Thöù hai laø baøi thô Ave Maria cuûa Haøn Maëc
Töû, moãi laàn ngaâm baøi thô aáy toâi cöù muoán quyø
xuoáng vôùi taám loøng ñaày trìu meán. Vaø cuoái
cuøng laø baøi Salveâ Reâgina maø caùc löu hoïc sinh
tröôøng Thieân Höïu haùt tröôùc khi ñi nguû. Cöù moãi
toái tröôùc khi ñi nguû baøi ca aáy laüi vang leân trong
ñeâm daøy bao phuû caùnh ñoàng An Cöïu, nhö moät
laøn höông, nhö moät luoàng hôi aám xoa dòu taâm
hoàn. So vôùi lôøi nguyeän cuûa Quan Theá AÂm vaø
tieáng chuoâng cuûa nhaø chuøa coù leõ cuõng phaàn
naøo töông töï, nhöng ôû ñaây coù caùi gì aám aùp hôn,
dòu daøng hôn, tình ngöôøi hôn, vui veû hôn.
Coù leõ toâi cuõng neân ghi laïi moät hình aûnh aên
saâu vaøo kí öùc. Naêm aáy, quaõng naêm 40, 41 toâi
coù ngöôøi anh reå bò ho lao, ñieàu trò taïi beänh vieän
Baøi Lao Hueá. Moät hoâm vaøo thaêm anh toâi gaëp
moät baø Phöôùc raát treû ñeïp phuïc vuï beänh nhaân.
Thaät ra hình boùng caùc baø phöôùc taïi caùc beänh
vieän, toâi ñaõ gaëp nhieàu laàn, nhöng beänh ho lao laø
beänh hay laây. Hình aûnh moät thieáu phuï ñeïp, suoát
ñôøi phuïc vuï beänh aáy, nhaát laø bieát thieáu phuï aáy
töø coõi trôøi taây vaên minh giaøu maïnh ñeán phuïc
vuï taïi moät xöù ngheøo keùm, vaøo thôøi maø caùc
phuï nöõ Phaùp nhö theá, ñaùng ra laø ôû vò trí caùc Baø
ñaàm, raát oai, raát haùch, raát xa caùch ngöôøi Vieät,
70
hình aûnh aáy khieán toâi nhö döùng tröôùc moät caùi gì
voâ cuøng cao ñeïp. Söï töông phaûn giöõa nhöõng
beänh nhaân nan y vôùi hình aûnh nhöõng phuï nöõ töôi
treû, ñeïp ñeõ dòu daøng vaø coù phaàn vui töôi eâm aû
taïo neân moät caùi gì vöøa bi ñaùt vöøa haøi hoøa, töï
nhieân ñöa hoàn ngöôøi vaøo moät theá giôùi khaùc,
vöôït moïi bieân cöông, moïi taàng lôùp ñoái khaùng,
tranh chaáp. Roài moät söï vieäc xaûy ra laøm toâi söûng
soát: Luùc aáy ôû Hueá coù moät ngöôøi ñieân nhöng
khoâng phaù phaùch hung tôïn neân vaãn ñöôïc töï do ñi
laïi. Hoâm aáy anh ta laïc vaøo beänh vieän, chaïy laïi
gaàn baø phöôùc, naém laáy tay vaø noùi: "Xô treû ñeïp
vaäy maø ñi tu uoång quaù"!
Caâu noùi aáy giuùp toâi yù thöùc ñöôïc caùi cao
quyù trong söï hy sinh cuûa caùc baø phöôùc Coâng
Giaùo. Neáu caùc chuûng sinh baïn hoïc heù môû cho
toâi thaáy khía caïnh yeâu Chuùa, thì baø phöôùc aáy
vaø caâu noùi cuûa ngöôøi ñieân naøy cho toâi thaáy
khía caïnh yeâu ngöôøi cuûa nhöõng taâm hoàn Coâng
Giaùo öu tuù, khoâng thieáu gì nhöõng ni coâ cuõng coù
moät cuoäc ñôøi cao quí nhö vaäy, nhöng coù choã
khaùc nhau, laø vì ni coâ tuy ñaày töø bi dòu hieàn vaãn
coù caùi gì nhö quaù ñieàm ñaïm tónh maïc, coøn nôi
baø phöôùc coù caùi gì töôi ñeïp aám aùp, gaàn nhö trìu
meán aâu yeám, vì ni coâ coù theå cao xa hôn, coøn baø
phöôùc gaàn guõi hôn; ñoái vôùi vò ni coâ, toâi coù theå
kính meán, vôùi baø phöôùc, toâi coù theå meán yeâu,
toâi coù caûm töôûng mình deã laøm nuõng, vôø vónh
hôn! Vò ni coâ chæ coù phaàn xoa dòu, coøn baø phöôùc
coù caùi gì nhö môn trôùn. Cuï theå hôn, khoù hình dung
vò ni coâ cuùi xuoáng hoân traùn beänh nhaân, coøn
neáu baø phöôùc coù cuùi xuoáng hoân maù beänh
71
nhaân thì mình cuõng caûm thaáy töï nhieân. Vaø neáu
gaëp moät vò ni coâ thì chaéc raèng anh khuøng kia
khoâng daùm caàm tay maø noùi lôøi gaàn nhö hoãn
xöôïc treân ñaây. Cuõng töông töï nhö theá, khi so saùnh
Ñöùc Baø Maria vôùi Ñöùc Quan Theá AÂm, so saùnh
Ñöùc Thích Ca vôùi Ñöùc Chuùa Gieâsu cuõng nhö
khoù maø hình dung ñöôïc Nhan Hoài döïa ñaàu vaøo
ngöïc Ñöùc Khoång Töû, hay Ca Dieáp döïa ñaàu vaøo
ngöïc Ñöùc Thích Ca, nhö toâng ñoà Gioan ñaõ döïa
ñaàu vaøo ngöïc Chuùa Gieâsu trong böõa Tieäc Ly.
Xin nhaéc laïi, toâi chæ ñoái chieáu ñeå vaïch roõ
khaùc nhau theá naøo, chöù khoâng coù yù so saùnh hôn
thua. Bôûi vì, neáu nhö so saùnh hôn thua thì cuõng coù
theå cheâ Gieâsu Nazareth laø quaù xueà xoøa, "thieáu
leã" laøm cho moân sinh coù theå ñi ñeán choã "lôøn"!
Coù theå cheâ Gieâsu laø khoâng ñöôïc moâ phaïm laém.
Thaày troø chöù coù phaûi "boà bòch" ñaâu maø döïa
ñaàu keà vai! Caùi caûnh Gieâsu Nazareth ñeå cho Maria
Beâtania ngoài döôùi chaân noùi chuyeän, roài caùi
caûnh ñeå cho aû giang hoà xoûa toùc lau chaân, oâm
hoân cuõng thaät thieáu "leã"; Gieâsu môùi hôn 30 tuoåi
ñaàu chöù ñaâu ñaõ giaø nhö Lieãu Haï Hueä! Vaû laïi,
coù giaû ñi nöõa cuõng phaûi giöõ "leã" chöù! Ñoïc Tin
Möøng thöôøng thaáy Gieâsu bò khinh cheâ nhö vaäy
chöù khoâng phaûi suy toân nnhö moät vò thaày khaû
kính ñaâu. Ngaøi coù nhieàu haønh ñoäng bò coi laø
"ñaùng cheâ", töông töï nhö haønh ñoäng cuûa moät gaõ
si tình, gaây scandal nhieàu laém! Ngaøi bò ñoùng ñinh
phaàn lôùn cuõng chæ vì vaäy, chöù Ngaøi coù laøm gì
neân toäi neân tình ñaâu. Thaät ra Gieâsu khoâng coù
daùng daáp tieân phong ñaïo coát chaân tu chuùt naøo
caû, vì Ngaøi noùi vaø laøm nhieàu caùi chöôùng tai gai
72
maét "ngöôøi lôùn laém", chæ coù treû con laø khoaùi
chí thoâi, keå caû ñöùa treû con veà maët taâm hoàn, laø
boïn haønh khaát ñui queø meû söùt, phong cuøi, troäm
cöôùp, giang hoà ôû ngoaøi rìa xaõ hoäi! Leõ dó nhieân
laø boïn aên cöôùp laøm ñieám coâng khai, chöù khoâng
phaûi aên caép nguïy trang hay meänh phuï ñaùnh ñó
kieåu Caipha! Coù leõ chính vì theá maø moät nhaø trí
thöù voâ thaàn côõ lôùn ñaõ noùi vôùi toâi raèng: "Neáu
giaõ söû toâi theo moät toân giaùo thì toâi seõ choïn
Phaät Giaùo, vì cao sieâu hôn, coøn Kitoâ Giaùo, sao
maø coù veû "bình daân" quaù!
 
Böùc töôøng Hoäi Thaùnh

 Maø ñuùng theá, tröôùc khi nhìn nhaän ra Gieâsu

Nazareth laø con Thieân Chuùa, ñoái vôùi tín ñoà Coâng
Giaùo toâi cuõng coù moät thaùi ñoä töï toân nhö vaäy
vaø xem caùc tín ñoà Coâng Giaùo nhö moät lôùp
ngöôøi haï löu, khoâng coù gì laø cao sieâu. Toâi cho
raèng coù moät chuùt gì deã thöông (ñuùng hôn laø
ñaùng thöông haïi!) cuûa nhöõng keû thuoäc lôùp
"ngheøo" veà nhieàu maët, bò moät soá giaùo só meâ
hoaëc (neáu khoâng muoán noùi laø löøa bòp) khaùc
naøo nhö moät ñaøn cöøu cuûa Panurge! Töø ngöõ con
chieân boån ñaïo caøng laøm cho aán töôïng aáy theâm
naëng neà. Roài caùc giaùo daân xöng hoâ vôùi caùc linh
muïc "laïy cha" quaù khuùm nuùm, quaù kheùp neùp,
nhö luoân cuùi ñaàu tröôùc moät oâng trôøi laøm Chuùa
teå qua trung gian maáy cha coá; quaù nhaãn nhuïc, quaù
chòu luïy; chò khoù baèng loøng, luoân phuïc tuøng lôøi

73
caùc cha daïy, coù veû "ñaäp ñi hoø ñöùng"; ít nhieàu
nhö noâ leä. Töø ñoù daàn daàn trong trí toâi noåi leân
yù nghó coù leõ Gieâsu Nazareth vôùi Giaùo Hoäi
Coâng Giaùo coù moät söï khaùc bieät, moät söï leäch
laïc naøo ñoù. Tin vui cöùu chuoäc cuûa Gieâsu ñaõ bò
Giaùo Hoäi bieán thaønh moät thöù buøa meâ ñeå thao
tuùng, caàm buoäc con ngöôøi trong xieàng xích cuûa
tinh thaàn, laøm cho con ngöôøi trôû neân ngoan
ngoaõn, hieàn laønh, deã baûo, deã trò nhöng thieáu khí
phaùch, thieáu töï do phoùng khoùng, côûi môû, tieán
boä: "moät daïng ngu daân" naøo ñoù! Toâi gaàn nhö
ñoàng yù vôùi nhöõng keû cho raèng Giaùo Hoäi ñaõ
(voâ tình hoaëc höõu yù) bieán lôùp ngöôøi trong xaõ
hoäi thaønh moät quaàn chuùng luoân caûm phaän thaáp
heøn, coù lôïi cho lôùp thoáng trò, vaø nhö vaäy, Giaùo
Hoäi coù theå laø khoâng trung thaønh vôùi Gieâsu
Nazareth laø ngöôøi ñaõ coù yù naâng cao cöùu vôùt con
ngöôøi, nhaát laø lôùp ngöôøi thaáp heøn, khoán khoå.
Toâi hình nhö mang maùng coù yù nghó laø giaùo
quyeàn ñaõ phaûn ngöôïc laïi yù töôûng cuûa Gieâsu
Nazareth. Vaø caùi thaønh kieán cho raèng coù moät söï
ñoàng loõa naøo ñoù giöõa ñaùm thöïc daân vaø giaùo
quyeàn (thôøi ñoù vaø phaàn lôùn laø naèm trong tay
caùc coá Taây) daàn daàn hình thaønh vaø aên saâu vaøo
ñaàu oùc toâi. Caùc quan Taây thuoäc ñòa vaø caùc coá
Taây thaønh moät caëp baøi truøng. Söï deø daët cuûa
toâi ñoái vôùi hai linh muïc laø Lefas vaø Cotteù cuõng
nhö ñoái vôùi giaùo quyeàn Coâng Giaùo noùi chung
(maëc daàu toâi coù thieän caûm veà maët caù nhaân
ñoái vôùi hai vò aáy vaø raát meán phuïc Gieâsu
Nazareth) baét nguoàn töø caùi nhìn nhö vaäy veà giaùo
quyeàn. Nhöõng töø ngöõ nhö "Giaùo Hoaøng, Ñöùc

74
Cha, caùc cha, caùc meï, caùc thaày"... chæ gôïi leân
hình aûnh moät quyeàn löïc khoáng cheá, baûo ban, daïy
doã, sai khieán, laøm cho khuaát haún caùi hình aûnh
phuïc vuï cuûa baø phöôùc trong vieän baøi lao treân kia,
vaø hình aûnh quyø goái röûa chaân cho moân ñeä cuûa
Gieâsu Nazareth.
Töø quaûng naêm 42 ñeán 45, maëc daàu taâm tö toâi
ñaõ thaám nhuaàn khaù saâu ñaäm, moät neàn vaên hoùa
Kitoâ giaùo, thaùi ñoä cuûa toâi laø yeâu meán Gieâsu
vaø ñeà phoøng caûnh giaùc vôùi Giaùo Hoäi Coâng
Giaùo (coù phaàn naøo gheùt vaø sôï). Caùi hình aûnh
khoâng maáy toát ñeïp veà Giaùo Hoäi (qua caùc coá
Taây) döôùi caëp maét cuûa toâi luùc aáy laø do toâi
nhaän xeùt thöïc teá maø keát luaän vaäy, hay do thaønh
kieán ñöôïc toâ ñaäm qua dö luaän cuûa moät vuøng
aûnh höôûng Vaên Thaân khaù saâu saéc? Toâi nghó coù
leõ do caû hai. Maø hình nhö hieän nay vaø chöa bieát
ñeán bao giôø, ñoái vôùi khoâng ít anh em ngoaïi giaùo,
taâm traïng phaân bieät giöõa Gieâsu Nazareth maø hoï
meán phuïc vôùi giaùo quyeàn Coâng Giaùo maø hoï ñeà
phoøng, traùnh xa (neáu khoâng noùi laø sôï) vaø phaàn
naøo pheâ bình laø ñi ngöôïc vôùi tinh thaàn chaân chính
cuûa Gieâsu) vaãn coøn laø taâm traïng khaù phoå bieán.
Môùi caùch ñaây khoâng laâu, moät ngöôøi baïn toâi
taâm söï, sau khi traûi qua moät thôøi gian lao lung thöû
thaùch:
- Anh aï trong nhöõng ngaøy gian khoå cuûa toâi,
hình aûnh Ñöùc Gieâsu laø moät nguoàn an uûi ñoái
vôùi toâi. Theá nhöng laï thaät, nhöõng khi vaøo nhaø
thôø, toâi chæ thaáy ñöôïc an uûi khi toâi coù moät
mình, chöù heã coù söï xuaát hieän cuûa moät oâng cha
laø toâi ruùt lui.
75
 Taâm traïng aáy sai hay ñuùng, vaø lí do taïi ñaâu, ta
chöa noùi tôùi, nhöng thaät ñuùng laø moät ñeà taøi cho
nhöõng Kitoâ höõu coù loøng nhieät thaønh toâng ñoà
suy nghó.
Do ñoù, toâi cuõng nhö phaàn ñoâng caùc anh em
ngoaïi giaùo khaùc, thöôøng coù caûm tình vôùi caùc
doøng tu hôn laø vôùi caùc linh muïc trieàu, vì ñoù laø
nhöõng coäng ñoaøn khoâng coù tính caùch giaùo
quyeàn, maø neùt khieâm toán, khoâng nhuoám buïi
traàn loä roõ hôn. Tieác raèng caùc tu só (tröø nhöõng
baø phöôùc, taïi caùc beänh vieän, caùc coâ nhi vieän)
thöôøng ít loä dieän, coøn caùc Ñöùc Cha Taây ñi xe hôi
ra vaøo Toøa Khaâm söù, toøa coâng söù, caùc coá laøm
cha xöù coù veû ít nhieàu, phaùch loái, quaùt thaùo aàm
ó, laïi thöôøng phoå bieán hôn. Sau taø aùo ñen cuûa
caùc vò giaùo quyeàn nhö coù laäp loøe ngoïn löûa cuûa
caùc giaøn hoûa thieâu cuûa caùc toøa tröøng giaùo (in
quisition) maø toâi ñöôïc hoïc qua lòch söû Taây AÂu
thôøi Trung Coå, maø ñieån hình nhaát laø hình aûnh vò
nöõ anh hhuøng cöùu quoác Jeanne d’ Arc bò chính
moät vò giaùm muïc keát aùn hoûa thieâu.
Xin thuù thaät raèng: ñaõ gaàn 40 naêm laø tín ñoà
Coâng Giaùo, tuyeân xöng xaùc tín raèng Hoäi Thaùnh
Roâma laø chính thoáng, toâng truyeàn, nhöng trong
tieàm thöùc, nhöõng thaønh kieán, nhöõng hình aûnh,
nhöõng caûm xuùc aáy vaãn coøn tieàm taøng trong toâi.
Laém khi chuùng vuøng choãi daäy khieán toâi phaûi
phaán ñaáu, caàu nguyeän nhieàu môùi löôùt thaéng caùi
caùm doã rôi vaøo böôùc ñi cuûa anh em Tin Laønh,
böôùc ñi maø toâi nghó raèng, duø quaù trôùn cuõng
khoâng coù nhöõng nguyeân do maø chuùng ta caàn suy
xeùt kó, ñeå tìm phöông xoùa boû cho taän goác. Phaûi
76
taän goác vì neáu khoâng thì chæ trong moät hoaøn
caûnh lòch söû naøo ñoù nhöõng caønh laù saâu aáy
khoâng coù dòp loä ra, chöù hoaøn caûnh lòch söû laïi
ñaët vaøo Hoäi Thaùnh nhöõng quyeàn bính nhö thôøi
Trung Coå thì chuùng laïi coù thôøi cô xuaát hieän. Moät
ví duï cuï theå. Ngay ôû theá kæ 20 naøy, döôùi cheá ñoä
Franco taïi Taây Ban Nha, caùc thaùnh leã cuûa quaân
ñoäi ñeàu buoäc moïi binh só phaûi tham döï, vaø luùc
daâng Mình Thaùnh, ai khoâng baùi quyø (duø khoâng
phaûi laø tín höõu) thì bò kæ luaät. OÂi, THAÙNH LEÃ
TAÏ ÔN, TIEÄC CÖÔÙI CHIEÂN CON, maø nhö vaäy
thì coøn gì nöõa. Nguy hieåm thay söï sa ñoïa do quyeàn
löïc gaây neân. Quaû laø: quyeàn bính naøo töï baûn
chaát cuõng laø sa ñoïa (le pouvoir corrompt par
essence). Vaø ta coù theå ruùt ra heä luaän naøy: thôøi
ñaïi naøo maø Hoäi Thaùnh khoâng coøn quyeàn bính gì
nöõa caû, coù leõ seõ laø thôøi ñaïi thöïc söï huy hoaøng
nhaát, ñaùng vui möøng nhaát. Bôûi vì luùc aáy, khuoân
maët cuûa Chuùa Gieâsu "hieàn laønh vaø khieâm
nhöôøng" ñöôïc toû raïng nhaát. Hai nghìn naêm lòch
söû Hoäi Thaùnh ñaõ chöùng minh raèng ñeïp ñeõ nhaát
laø nhöõng thôøi ñaïi maø Hoäi Thaùnh soáng ñuùng
moái phuùc thöù nhaát vaø moái phuùc thöù taùm:
"Phuùc cho ngöôøi ngheøo khoù, vaø phuùc cho caùc
con khi bò baùch haïi vì danh Thaày" coøn nhöõng luùc
nhaân danh Thaày maø hoûa thieâu keû khaùc thì thoâi
thoâi!
Toâi vaãn luoân töï hoûi: giaû söû thöïc daân Phaùp
cöù toàn taïi treân ñaát nöôùc Vieät Nam thì coù bao
giôø toâi ñöôïc hoàng phuùc thanh taåy trong Hoäi
Thaùnh Coâng Giaùo khoâng? Hoaëc giaû neáu toâi laø
moät ngöôøi khoâng coù ñöùc tin maø soáng döôùi cheá
77
ñoä cuûa Franco taïi Taây Ban Nha thì cuõng vaäy. Vaø
nhöõng tín höõu taân toøng löøng danh ôû Phaùp nhö
Claudel, Peùguy, Maritain, A. Carrel... Neáu hoï soáng
döôùi trieàu daïi cuûa Louis XIV thì hoï coù theo ñaïo
khoâng? Vaø ngay caû thaùnh Phaoloâ, neáu khoâng
chöùng kieán caùi cheát cuûa thaùnh Steùphano thì chöa
chaéc ñaõ trôû neân vò toâng ñoà soá moät cuûa Hoäi
Thaùnh. Nhieäm maàu thay moái phuùc thöù nhaát vaø
thöù taùm. Ngöôïc laïi hai moái phuùc aáy thì chæ laø
hoïa, ñaïi hoïa cho Hoäi Thaùnh. Noùi quaù lôøi moät
tyù cho deã hieåu: thay vì caêm hôøn oaùn gheùt nhöõng
baøn tay baùch haïi, coù leõ ta neân quyø goái hoân
nhöõng baøn tay aáy maø taï ôn Chuùa, vì Chuùa ñaõ
duøng baøn tay loem luoác aáy ñeå giuùp moân ñeä cuûa
Ngaøi thöïc söï neân gioáng hình aûnh Ngaøi, laøm
chöùng veà Ngaøi giöõa caùc anh chò em chöa bieát roõ
chaân töôùng cuûa Ngaøi, chaân töôùng ñoâi khi bò hoen
oá vì nhöõng baøn tay lam luoác cuûa ta!.. Leõ dó nhieân
ta cuõng phaûi caàu nguyeän cho hoï, caàu nguyeän
trong thöông yeâu chöù khoâng phaûi laø a toøng xu
nònh ñeå hoï nöông tay.
Treân ñaây chæ laø nhöõng suy dieãn coù tính caùch
chuû quan, chöù khoâng coù tham voïng neâu leân
nhöõng nguyeân lí phoå quaùt, khoâng daùm töï cho
raèng noù laø ñuùng, maø chæ laø nhöõng caûm nghó
thaønh thöïc veà phía baûn thaân, moät tröôøng hôïp cuï
theå cuûa moät con ngöôøi ñaõ gaëp nhöõng gì vöôùng
maéc treân ñöôøng trôû veà vôùi Chuùa maø thoâi.
Nhöng daàu sao, ñoái vôùi baûn thaân caù nhaân toâi, thì
treân thöïc teá lòch söû, naêm 1945 laø moät khuùc
quanh voâ cuøng coù yù nghóa, voâ cuøng troïng ñaïi:
Caùi hình aûnh Hoäi Thaùnh ñöôïc gaén lieàn vôùi
78
quyeàn bính, ñöôïc queùt saïch, khôûi töø cuoäc ñaûo
chaùnh Nhaät roài tieáp ñeán laø cuoäc caùch maïng
muøa thu. Caùi voû "coá Taây" ñöôïc boùc vaát ñi, ñeå
loä nguyeân hình laø caùc vò "thöøa sai" cuûa Chuùa
Kitoâ maø ñaõ coù thôøi toû raïng qua daùng daáp cuûa
chaân phöôùc Theùophane Veùnard chaúng haïn. Toâi
thaáy roõ nhö vaäy qua hình aûnh moät linh muïc Phaùp,
tröôùc thuoäc ban giaùm hieäu tröôøng Thieân Höïu, sau
thuyeân chuyeån ra laøm cha xöù ôû Quaûng Bình, ñeán
naêm 1945 ñöôïc ñöa veà taäp trung taïi nhaø thôø Caàu
Raàm ôû Vinh. Neáu treân kia, toâi coù noùi raèng: Hình
aûnh oâng thaày ñaõ phaàn naøo cöùu vôùt hình aûnh
oâng quan ôû nôi thaân phuï toâi, thì ôû ñaây coù caùi gì
töông töï: Hình aûnh vò thöøa sai ngoaïi quoác rôøi boû
queâ nhaø sang Vieät Nam, ñem Tin Vui cuûa Chuùa
Kitoâ vaø bò taäp trung taïi Caàu Raàm ñaõ cöùu vôt
hình aûnh vò "coá Taây" ñaõ khaù in saâu trong taâm trí
ngöôøi ngoaïi giaùo tröôùc naêm 1945. Cuõng nhö hình
aûnh vò giaùm muïc Vieät Nam tieân khôûi ñòa phaän
Vinh luùc ra Thanh Hoùa thuï phong giaùm muïc, ñöôïc
gaùnh ñi luûi thuûi khoâng tieàn hoâ haäu uûng, khoâng
keøn khoâng troáng, aâm thaàm laëng leõ naèm daøi
tröôùc baøn thôø, nhö bò ñeø beïp döôùi cuoán Thaùnh
Kinh ñaët treân mình, ñaõ xoùa nhoøa hình aûnh caùc vò
giaùm muïc aùo vaøng aùo tím oai veä ngoài treân khaùn
ñaøi danh döï, caïnh quan Khaâm, quan söù trong caùc
buoåi duyeät binh vaøo dòp leã quoác khaùnh cuûa
nöôùc Baûo Hoä Ñaïi Phaùp tröôùc naêm 1945.
Naêm 1945 quaû thaät laø naêm Ñaïi Hoàng Phuùc.
Ñaây laø moät caâu hoûi luoân luoân trôû laïi trong
taâm trí toâi: Neáu khoâng coù naêm 45 thì töông quan
cuûa toâi vôùi Hoäi Thaùnh seõ nhö theá naøo? (cuõng
79
nhö coù anh baïn toâi ôû mieàn Nam, toøng giaùo naêm
1963, khi trao ñoåi thöôøng ñaët caâu hoûi: neáu khoâng
coù naêm 1963 thì khoâng bieát töông quan giöõa anh
aáy vôùi Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo seõ ra sao, vì tröôùc
ñoù, anh thaáy giaùm muïc, linh muïc, quaù gaàn guõi
toång thoáng, boä tröôûng, tænh tröôûng vaø quaän
tröôûng! Ñoái vôùi moät soá anh chò em khaùc thì naêm
1975 cuõng ñem laïi moät caùi gì töông töï).

Töông giao lieân ngaõ vò

 Sau nhöõng naêm "soâi kinh naáu söû" töø 1942

ñeán 1944 taïi tröôøng Thieân Höïu, toâi ñaäu tuù taøi
baùn phaàn thuoäc chöông trình Phaùp. Naêm 1945, toâi
chuyeån sang lôùp trieát taïi tröôøng trung hoïc Khaûi
Ñònh, vì hoài ñoù tröôøng Thieân Höïu chæ coù ñeán
lôùp ñeä nhaát laø heát. Sang tröôøng Khaûi Ñònh, toâi
caûm thaáy nhö bò "thoâi noâi khoûi caùi noâi ñaõ nuoâi
döôõng toâi töø naêm 38 ñeán naêm 44". Ñoái vôùi toâi,
danh töø "Alma mater" (meï cöu mang nuoâi naáng)
ñuùng laø ñeå moâ taû tröôøng Thieân Höïu cuûa toâi,
laø nôi toâi ñaõ soáng 6 naêm coù leõ laø ñeïp ñeõ nhaát
cuûa cuoäc ñôøi, trong tình thaày troø baïn höõu eâm
ñeàm, ñeå trau doài trí thöùc, döôùi söï höôùng daãn
cuûa moät ban giaùo sö coù phaåm chaát, goàm phaàn
lôùn laø linh muïc hoäi thöøa sai Paris. Cuõng coù moät
soá thaày Vieät Nam nhö oâng Taï Quang Böûu,
Nguyeãn Thuùc Haøo, Phaïm Ñình AÙi, Huyønh Ngoïc
Cang, Ñaøo Duy Anh, Cao xuaân Huy, ñeàu laø nhöõng
vò ñaùng baäc moâ phaïm. Haàu heát caù vò naøy sau

80
naêm 1945 ñeàu ñöùng vaøo haøng nguõ khaùng chieán
vaø coøn soáng maõi cho ñeán naêm 75 taïi mieàn Baéc
(ñoù cuõng laø ñieàu maø caùc anh chò em sau naêm
1954 sinh soáng taïi mieàn Nam suy nghó).
Nieân hoïc 1944-1945, tuy ghi danh hoïc lôùp trieát lí
taïi tröôøng Khaûi Ñònh, nhöng sau vaøi thaùng tôùi
tröôøng khaù chuyeân caàn, toâi gaàn nhö boû hoïc
khoâng tôùi tröôøng maáy khi: Phaàn vì beänh ñau daï
daøy baét ñaàu taùi phaùt, phaàn vì khoâng thaáy ñöôïc
thoaûi maùi, baàu khoâng khí cuûa tröôøng Khaûi Ñònh
toâi thaáy khaù laïnh leõo, thôø ô, so vôùi baàu khí luoân
luoân coù veû gia ñình taïi tröôøng Thieân Höïu maáy
naêm tröôùc (haàu heát nhöõng ai ñaõ hoïc taïi caùc tö
thuïc Coâng Giaùo ñeàu ñoàng yù laø ôû ñoù coù baàu
khoâng khí gia ñình, keå caû caùc sinh vieân tröôøng
Coâng Giaùo Ñaø Laït).
Ñieàu ñoù giuùp ta thaáy roõ raèng, duø sao trong
moät moâi tröôøng chòu aûnh höôûng cuûa Gieâsu
Nazareth, töông quan lieân ngaõ vò (relation
intersubjective, interpersonnelle) cuõng ñaäm daø hôn.
Moät gia ñình, moät hoï ñaïo, moät cô sôû Kitoâ giaùo
naøo cuõng mang maøu saéc aáy (duø trình ñoä vaên
hoùa vaø keå caû ñaïo ñöùc caù nhaân coù theå laø
thaáp). Nhieàu nhaø nghieân cöùu caùc toân giaùo ñaõ
nhaän xeùt raèng: So saùnh moät thieàn vieän vôùi moät
coäng ñoaøn tu haønh Coâng Giaùo, duø trình ñoä ñaïo
ñöùc beân thieàn vieän coù cao hôn beân coäng ñoaøn
Coâng Giaùo ñi nöõa, thì baàu khoâng khí cuûa beân
coäng ñoaøn Coâng Giaùo vaãn coù caùi gì thaân höõu
ñaàm aám, (duø coù theå laém luùc xaûy ra caõi coï,
tranh chaáp) maø thieàn vieän khoâng coù (duø ôû ñaây
luoân luoân laø hoøa thuaän, khoâng heà coù tranh chaáp
81
caõi coï). Noùi hôi quaù lôøi moät tí cho deã hieåu: Coù
theå noùi giöõa caùc Kitoâ höõu coù khi thì "thöông
nhau laém", neáu laø toát, coù khi thì "caén nhau ñau"
neáu laø xaáu, nhöng vaãn laø coù nhau, duø laø toát hay
xaáu, ñeàu coù nhau ñeàu coù töông quan lieân ngaõ vò,
höõu ngaõ vaø höõu tha trong caùi coù vôùi nhau. Coøn
trong nhöõng coäng ñoaøn tu só AÁn Ñoä hoaëc Phaät
Giaùo, thì voâ söï hôn, vì cuoái cuøng thì voâ ngaõ, voâ
tha, bôûi leõ trong caên baûn, tha vaø ngaõ ñeàu hoøa
tan trong caùi Voâ Ngaõ hoaëc caùi Ñaïi Ngaõ tuyeät
ñoái, duy nhaát ñôn ñoäc. Sôû dó trong Kitoâ giaùo caùi
töông quan lieân ngaõ vò quan troïng nhö vaäy, laø vì töï
trong nguoàn goác cuûa moïi höõu theå, töùc laø töï
trong maàu nhieäm Thieân Chuùa, töông quan laäp höõu
giöõa Ba Ngoâi (Cha, Con vaø Thaàn Khí) khoâng phaûi
laø moät tuøy theå theâm vaøo moät höõu theå noøng
coát. Nhöng chính laø baûn tính cuûa höõu theå. Nôi con
ngöôøi, caùi töông quan laø cha, laø con, laø thaày, laø
troø, chæ laø moät chuyeän phuï thuoäc, coù vaát boû ñi
vaãn coøn coù con ngöôøi. Coøn nôi Thieân Chuùa,
Chuùa Cha chæ laø Cha maø thoâi, neáu khoâng laø Cha
thì khoâng laø gì nöõa, cho neân chính caùi töông quan
aáy (Cha, Con, Thaàn Khí) laø baûn tính cuûa höõu theå.
Noùi caùch khaùc, neáu hoûi höõu theå laø gì thì phaûi
thöa höõu theå laø caùi töông quan laäp höõu (relation
subsistante) giöõa ba ngaõ vò trong tình yeâu cuûa
Thieân Chuùa Ba Ngoâi, maø moïi ngaõ vò khaùc vôùi
tính caùch tröôøng toàn keå caû thaân ñöôïc môøi goïi
thoâng döï vaøo trong moät töông quan lieân ngaõ vò
toàn taïi vónh cöûu.
Ñoái vôùi toâi, bao giôø bò vaøo moät moâi tröôøng
thieáu caùi khí quyeån töông giao lieân ngaõ vò aáy, toâi
82
coù caûm töôûng nhö bò caù leân caïn; vì vaäy toâi tìm
ñeán nhöõng moâi tröôøng thaám nhuaàn tinh thaàn lieân
ngaõ vò Kitoâ giaùo. Toâi sôï nhaát laø caùi höõng hôø
quay cuoàng laõnh ñaïm cuûa nhöõng cô cheá quay nhö
guoàng maùy moät caùch phi nhaân tính (anhumain).
Thaäm chí toâi cho raèng thaø coù töông quan voâ nhaân
ñaïo (inhumain) coøn hôn laø phi nhaân tính moät caùch
hoaøn toaøn, hoaëc coøn hôn laø phi ngaõ vò moät caùch
coù theå noùi laø tröøu töôïng moâng lung. Töø ngöõ
caän nhaân, ngöôøi beân caïnh (le prochain) trong caâu:
"Haõy yeâu thöông ngöôøi beân caïnh nhö chính mình")
laø chæ caäu X, baø Y, oâng N, oâng H, chò Z, coù
xöông coù thòt coù vui buoàn coù khaùt cuï theå, hic et
nunc (nôi ñaây vaø luùc naøy - Nôi ñaây: Caïnh gheá
ngoài, ñöùng tröôùc cöûa, döôùi goác caây, maáy phuùt
ngaøy aáy, maáy thaùng aáy, maáy naêm aáy, treân
giöôøng beänh trong raïp haùt... Luùc naøy: maáy giôø
maáy phuùt maáy ngaøy, thaùng aáy, naêm aáy...). Söï
gaëp gôõ chung ôû ñaây vaø luùc naøy nhö theá chæ
xaûy ra coù moät laàn duy nhaát vôùi nhöõng yeáu toá
cuï theå: Luùc aáy trôøi naéng hay möa, eâm aû hay oi
böùc, döôùi traän bom hay treân baøn tieäc, ñang coù
thai saép sinh hay môùi laäp gia ñình, hoaëc vöøa ñöôïc
tin con töû naïn, môùi thi ñaäu...Toâi raát ngaïi nhöõng
ngöôøi yeâu Nhaân Loaïi (N vieát hoa) trong luùc vaãn
ngoài trong gheá xe coâng coäng, maëc cho moät cuï
giaø hay moät phuï nöõ mang thai ñöùng tha hoà cho xe
laéc lö ngöôøi chen chaät. Toâi raát ngaïi nhöõng ngöôøi
lo laéng kinh bang teá theá, maø khoâng heà löu yù xem,
em beù con nhaø beân caïnh tröa nay boá meï ñi vaéng,
coù côm aên khoâng? Vì lòch söû ñaõ cho thaáy bao
ngöôøi baèng xöông maùu cuï theå bò hieán teá treân

83
baøn thôø cuûa nhöõng danh töø tröøu töôïng. Baø
Roland tröôùc khi leân ñoaïn ñaàu ñaøi ñaõ heùt lôùn
tieáng: "OÂi, TÖÏ DO! TÖÏ DO! Coá nhieân laø T vieát
hoa), ngöôøi ta ñaõ phaïm bieát bao toäi aùc nhaân danh
ngöôi!". Hình nhö Alber Camus coù vieát: "Toâi yeâu
Nhaân Loaïi (vieát hoa) laém, nhöng toâi yeâu meï toâi
hôn". Toâi hoaøn toaøn ñoàng yù, chæ xin theâm vaøo:
"...vaø anh X, chò Y, oâng Z, baø B, chaùu T..." laø
nhöõng ngöôøi cuï theå coù thaät, ôû gaàn toâi, beân
caïnh toâi, chôø ñôïi nôi toâi moät caùi gì cuï theå töùc
khaéc, hic et nunc, ñoâi khi chæ laø moät nuï cöôøi,
moät caùi nhìn thoâng caûm. Yeâu ngöôøi beân caïnh,
yeâu töùc khaéc, vì chaéc gì moät tích taéc sau toâi coøn
soáng ñeå maø yeâu Nhaân Loaïi vieát hoa. Cuõng xin
nhaéc laïi laø, ôû ñaây toâi chæ taâm söï chöù khoâng
noùi chuyeän sai ñuùng, hôn thua.
Chính vì theá, naêm 45 sau khi rôøi khoûi kí tuùc xaù
tröôøng Nguyeãn Tröôøng Toä do caùc linh muïc doøng
Chuùa Cöùu Theá quaûn lí, toâi laïi xin vaøo kí tuùc xaù
tröôøng Thieân Höïu, ñöôïc linh muïc hieäu tröôûng cho
ôû trong moät phoøng rieâng, cuøng vôùi caùc anh
Nguyeãn Töø Khaán (hy sinh taïi maët traän Laøo 46)
vaø anh Vöông Ñình Löông, hieän nay cuøng vôùi con
chaùu di cö vaøo laäp nghieäp taïi xaõ Xuaân Sôn, Bình
Giaõ Ñoàng Nai, töø Ngheä Tónh vaøo naêm 1983.
Ñöôïc chung soáng vôùi anh Vöông Ñình Löông laø
moät söï coá raát quan troïng trong ñôøi toâi, toâi seõ
noùi sau. Coù moät ñieàu raát ñaùng ghi nhôù laø luùc
aáy anh Nguyeãn Töø Khaán vaø moät soá anh khaùc
coù yù muoán gia nhaäp Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, thì
raát nhieàu anh em baïn beø, trong ñoù coù toâi laø moät
ngöôøi haêng haùi nhaát, tìm moïi caùch ngaên trôû:
84
tranh luaän, chaâm bieám... Toâi nghó raèng moät
ngöôøi ngoaøi Coâng Giaùo muoán trôû thaønh tín höõu
thöôøng gaëp raát nhieàu trôû ngaïi, thuoäc bình dieän
khaùch quan cuõng nhö chuû quan, caàn phaûi ñöôïc ôn
Chuùa raát nhieàu, chöù khoâng phaûi do taøi huøng
bieän, lí luaän hoaëc ñaïo ñöùc göông saùng cuûa ngöôøi
toâng ñoà maø ñuû. Sau naøy toâi môùi bieát raèng trong
Hoäi Thaùnh coù nhöõng doøng tu chuyeân vieäc caàu
nguyeän xin Chuùa ban ôn cho keû khaùc, quaû laø moät
vieäc raát ñuùng. Do ñoù, veà sau toâi caøng ngaøy
caøng xaùc tín raèng ôn ñöôïc trôû laïi cuûa toâi, chuû
yeáu laø moät ôn do Chuùa ban nhôø lôøi caàu nguyeän
cuûa nhöõng taâm hoàn thaùnh thieän, trong ñoù, toâi
coù caûm töôûng raèng thaùnh nöõ Teâ-reâ-xa Haøi
Ñoàng laø vai chính. Khi qua Phaùp, ñöôïc dieãm phuùc
haønh höông taïi Lisieux toâi ñaõ ñi vôùi loøng taï ôn
saâu thaúm ñoái vôùi moät vò thaùnh vöøa laø chò vöøa
nhö laø moät ngöôøi meï, neáu khoâng nöõa thì moät
ngöôøi phuï nöõ hoä sinh, moät nhuõ maãu cuûa linh
hoàn toâi. Moät ñieàu loøng toâi vaãn öôùc ao troâng
ñôïi laø sau naøy, ngoaøi vieäc chieâm ngöôõng toân
Nhan Thieân Chuùa vaø Ñöùc Meï ra, toâi coøn coù
ñöôïc nieàm vui cuøng baø chò aáy haøn huyeân, keå leå
chuyeän traàn gian. Nghó ñeán giaây phuùt aáy, toâi coù
caûm töôûng nhö moät ñöùa em coøn xa nhaø höôùng
veà ngaøy ñoaøn tuï: bôûi vì, ngoaøi thaùnh nöõ ra, coøn
coù song thaân cuûa thaùnh nöõ vaø caùc chò em ruoät
thòt, cuõng nhö caùc chò em thieâng lieâng thuoäc
doøng kín Lisieux nöõa. Lisieux! Lisieux! Lisieux khaùc
naøo nhö moät queâ höông tinh thaàn cuûa toâi! Phuùc
cho ngöôi phaûi laø maûnh ñaát nôû leân moät ñoùa hoa
hoàng ñeïp tuyeät vôøi.

85
  
Thieân Chuùa töôùc ñoaït

 Töôûng cuõng neân nhaéc ñeán moät moái tình

nhaân theá cuûa toâi vaøo nhöõng naêm 43-45, moät
cuoäc tình voâ cuøng ngang traùi, tuy khoâng thaûm
khoác nhöng khaù nhieàu bi kòch tính vì laø moät moái
tình baát khaû (impossible) maø toâi, moät maët laø keû
phuï tình laøm ñau khoå keû khaùc, moät maët laïi laø
keû ñau khoå vì khoâng ñöôïc ñaùp laïi. Ñoù cuõng laø
moät vieäc toâ ñaäm theâm cho yù thöùc cuûa toâi veà
traàn gian naøy laø nôi ñaày khoå luïy, vaø laøm cho toâi
khoâng coøn chôø ñôïi gì ôû moät moái tình naøo treân
traàn gian naøy nöõa, khi maø toâi ñöôïc bieát laø Chuùa
yeâu toâi. Vaû laïi, nhöõng bieán coá doàn daäp xaûy
ñeán treân ñaát nöôùc cuõng nhö treân gia ñình vaø caù
nhaân toâi, laøm cho vaán ñeà tình yeâu haàu nhö
khoâng coù taùc duïng gì ñoái vôùi toâi nöõa. Tröôùc
nhöõng vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi, ñoái vôùi caù nhaân,
ñaát nöôùc, Hoäi Thaùnh, nhaân loaïi, taâm tö toâi
khoâng coøn choã cho tình yeâu caù nhaân nöõa. Suoát
cuoäc ñôøi ñoäc thaân, nhieàu luùc noãi coâ ñôn traøn
ngaäp taâm hoàn, nhaát laø nhöõng naêm xa gia ñình, xa
ñaát nöôùc nhöng toâi vaãn khoâng nghó raèng moät
moái tình nhaân theá naøo coù theå laáp ñaày choã
troáng cuûa loøng mình ngoaïi tröø tình yeâu cuûa
Ñaáng ñaõ cheát treân thaäp giaù vì toâi. Khoâng phaûi
laø khoâng coù nhöõng môøi moïc hoaëc toâi khoâng
coù luùc chao ñaûo ngaõ nghieâng. Theá nhöng cuoái
cuøng, caøng lôùn tuoåi toâi caøng theå nghieäm lôøi

86
thaùnh AÂutinh: "Chuùa ñaõ taïo neân con cho Chuùa,
neân loøng con luoân khaéc khoaûi maõi cho tôùi luùc
naøo con ñöôïc gaëp Chuùa môùi thoâi!" Dó nhieân ñaây
chæ laø tröôøng hôïp rieâng toâi, khoâng coù tính phoå
quaùt. Toâi bieát coù raát nhieàu taâm hoàn coù kinh
nghieäm ngöôïc laïi: chính laø neám ñöôïc moät tình
yeâu nhaân theá maø roài ñaõ nhaän ra ñöôïc tình yeâu
Thieân Chuùa, ñuùng nhö lôøi thaùnh Phaoloâ ñaõ noùi:
"Hoân nhaân laø daáu chæ cuûa maàu nhieäm phoái hôïp
cao vôøi giöõa Chuùa Kitoâ vaø Hoäi Thaùnh Ngaøi".
Tröôøng hôïp ñoù khoâng phaûi laø phoå quaùt nhöng
khaù phoå bieán, nhaát laø nôi nhöõng taâm hoàn ngoaøi
Kitoâ giaùo. Nhö toâi ñaõ noùi treân, vieäc trôû thaønh
ngöôøi Kitoâ höõu thöôøng khaù khoù khaên, neân
Thieân Chuùa phaûi duøng nhieàu caùch ñeå gôïi yù,
môøi goïi, thuùc baùch, phaù vôõ nhöõng raøng buoäc
vaø ngaên caûn, thuoäc moïi bình dieän, trong nhöõng
caùch aáy, vieäc neám qua kinh nghieäm cay ñaéng cuûa
tình ñôøi laø moät caùch khaù hieäu nghieäm (tình ñôøi
ôû ñaây khoâng phaûi chæ coù tình yeâu nam nöõ maø
laø moïi moái tình ngöôøi khaùc nöõa). Chính Chuùa
Gieâsu cuõng môøi goïi: "Ai meät nhoïc lao lung haõy
ñeán cuøng Ta". (moät taâm hoàn nhö Teâ-reâ-xa Haøi
ñoàng, maø cuõng phaûi qua nhöõng kinh nghieäm nhö
vaäy veà tình ñôøi môùi ñi saâu vaøo maàu nhieäm cuûa
tình yeâu Thieân Chuùa, huoáng chi toâi laø moät taâm
hoàn öù ñaày bao nhieâu laø nhöõng ñieàu thuoäc veà
theá gian chaát naëng caàm buoäc, caàn phaûi daøy
coâng thanh luyeän).
Quaû vaäy, sau khi ñaäu tuù taøi, toâi ñöôïc tieáp tuïc
vaøo ñaïi hoïc ngay, toát nghieäp vaø thaønh ñaït ngay
vôùi vôï ñeïp con khoân, nhaø cao cöûa roäng, danh
87
voïng quyeàn uy, roài naêm nay leân 60 tuoåi, laø moät
vò thöôïng quan hoài höu coù boång loäc cao, con chaùu
ñuøm ñeà, thì loøng toâi ñaày aám aùp: Hoûi coøn choã
cho Chuùa ngöï vaøo? Khoân ngoan nhö vua Saloâmon
maø coøn lìa boû Chuùa vì baû vinh hoa, phuù quyù tình
aùi! Theá môùi hay khoán cho keû giaøu vaø phuùc cho
keû ngheøo. Tình yeâu Chuùa chaúng khaùc naøo röôïu
quyù, muoán ñoå röôïu vaøo bình, phaûi truùt heát
nhöõng thöù ñang laøm bình ñaày öù. Chính nhöõng söï
coá xaûy ra naêm 1945 laøm cho caùi bình cuûa ñôøi
toâi ñöôïc ñoå vôi ñi nhöõng thöù noù ñang ñaày aép:
Tröôùc heát laø söï suïp ñoå veà vò trí xaõ hoäi, tröôùc
caùch maïng muøa thu, duø khoâng laáy laøm vinh döï
laém veà ñòa vò "con quan", toâi vaãn thuoäc veà taàng
lôùp thöôïng löu. Moät caäu tuù con moät vò danh nho
laøm quan ñeán nhaát phaåm, coù tieáng thanh lieâm vaø
ñöôïc vò neå, baûn thaân laïi hoïc gioûi, ñöôïc thaày
yeâu baïn meán, höôùng töông lai tieán thaân môû roäng
veà nhieàu maët: hoïc vaán, tình duyeân, ñòa vò, taøi
saûn keá vò, ít nhieàu danh thôm tieáng toát...
Caùch maïng muøa thu ñeán nhö moät côn tænh
moäng! Nhöng saâu xa hôn caùch maïng muøa thu
khoâng phaûi chæ laø cuoäc caùch maïng xaõ hoäi, laøm
cho ñòa vò xaõ hoäi cuûa gia ñình toâi ñoåi thay, maø
coøn baét toâi phaûi ñaët laïi vaán ñeà veà naác thang
giaù trò veà nhaân sinh: Thuyeát Maùcxít ñaët cho toâi
nhieàu caâu hoûi veà moïi maët. Vaø chính bình dieän
naøy môùi laø quan troïng: Vaán ñeà nhaân sinh quan
trong caên baûn cuûa noù.
Quaû vaäy, tuy töø 45 ñeán 55, gia ñình toâi coù qua
nhieàu böôùc chìm noãi ñaéng cay, nhöng cuoái cuøng
chæ coù caù nhaân thaân phuï toâi laø chòu thieät thoøi,
88
maø cuõng maõi ñeán caûi caùch ruoäng ñaát, vì moät
soá sai laàm taû khuynh trong vieäc thöïc hieän cuûa ñòa
phöông neân môùi theá. Vaû laïi neáu söùc khoûe thaân
phuï toâi khaù hôn, chòu ñöïng ñöôïc moät naêm taïi traïi
caûi taïo thì sau khi söûa sai, seõ laïi ñöôïc phuïc hoài
chöùc vuï moät uûy vieân cuûa maët traän Lieân Vieät
khu boán, vaø coøn coù khaû naêng laø uûy vieân trung
öông. Khoâng may, ngöôøi quaù yeáu neân ñaõ sôùm
töø traàn sau maáy ngaøy vaøo traïi. Ñoù laø yù Chuùa
nhieäm maàu, toâi ñaõ coù ñeà caäp treân ñaây chöù
cuoái cuøng anh chò em toâi, sau naøy trong xaõ hoäi
môùi coù ñòa vò töông ñoái khaù: Anh caû toâi veà höu
vôùi tieâu chuaån ngang haøng thöù tröôûng (cuõng
töông ñöông vôùi thaân phuï toâi luùc hoài höu); em gaùi
toâi hieän laø uûy vieân ban chaáp haønh trunng öông
lieân hieäp phuï nöõ, caùc em trai toâi laø giaùo sö ñaïi
hoïc, moät laø phoù toång bieân taäp moät taïp chí vaên
ngheä vaøo baäc thöù hai trong nöôùc, em reå, anh reå
toâi laø kó sö baùc só... Noùi chung, trong cheá ñoä
môùi, gia ñình toâi cuoái cuøng cuõng giöõ ñöôïc ñòa vò
töông töï nhö tröôùc. Maø phaàn lôùn con chaùu cuûa
nhöõng gia ñình töông töï nhö gia ñình toâi cuõng ñeàu
vaäy caû... Cho neân, söï suïp ñoå ñaây laø söï suïp ñoå
cuûa moät nhaân sinh quan: Nöûa phong kieán nöûa Nho
Giaùo, nöûa Taây hoïc theo chuû nghóa töï do tö saûn,
chöù khoâng phaûi söï suïp ñoå veà kinh teá xaõ hoäi
doàn toâi vaøo theá keït neân sinh ra baát maõn. Bôûi vì
neáu toâi muoán, ngay töø naêm 46 cuõng nhö sau naøy,
toâi vaãn coù raát nhieàu dòp coù theå tieán thaân treân
ñöôøng danh lôïi. Tuy trong caên baûn khoâng phaûi laø
"chaùn ñôøi ñi tu", nhöng nhôø kinh nghieäm cuûa moät

89
söï ñoåi ñôøi maø yù thöùc ñöôïc baûn chaát "ñoåi ñôøi"
cuûa nhaân theá!
Cuõng neân bieát raèng trong nhaân sinh quan cuûa
Kitoâ giaùo, cuõng raát nhieàu ñieåm traùi vôùi chuû
nghóa töï do tö saûn nhö: choáng caù nhaân chuû nghóa,
choáng töï do quaù trôùn, choáng laïm quyeàn tö höõu,
choáng tinh thaàn taøi phieät (phuùc cho keû ngheøo),
choáng moät quan nieäm hoïc phieät thöôïng löu quaù
toân troïng lao ñoäng trí oùc, khinh deå lao ñoäng chaân
tay: Chuùa Gieâsu vaø thaùnh Giu-se ñeàu laø coâng
nhaân, thaùnh Pheâ-roâ laøm ngheà chaøi löôùi, thaùnh
Phao-loâ tuy laø trí thöùc nhöng soáng baèng ngheà deät
leàu, caùc doøng tu laø nhöõng trung taâm saûn xuaát
taäp theå tuyeät vôøi. Khoâng phaûi caùi nhaân sinh
quan tö baûn aáy, töï noù khoâng coù nhöõng giaù trò
chaân chính: Nhöng quaû laø heát thôøi! Noù khoâng
giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà chính trò xaõ hoäi cuûa
nöôùc Vieät Nam, vaø do cuõng khoâng giaûi quyeát
ñöôïc vaán ñeà nhaân sinh muoân thuôû.
Voán ñaõ ñöôïc baøi hoïc cuûa cuï Phan Boäi Chaâu,
voán ñaõ thích thô Toá Höõu, kính meán nhaø caùch
maïng AÙi Quoác (maø toâi bieát laø coäng saûn) cuõng
nhö caùc vò: Leâ Hoàng Phong, Nguyeãn Thò Minh
Khai, voán bieát caùc baäc thaày nhö Ñaëng Thai Mai,
Voõ Nguyeân Giaùp, laø baïn thaân vôùi anh Ñinh Nho
Lieâm, khaú quen bieát chò Nguyeät Tueâ (nay laø
Nguyeät Tuù, phu nhaân cuûa töôùng Leâ Quang Ñaïo),
vaø thaáy caùc cuï Huyønh Thuùc Khaùng, Voõ Lieâm
Sôn, caùc anh Taï Quang Böûu, roài sau naøy Nguyeãn
Haûi Thaàn, Nguyeãn Töôøng Tam, caùc vò giaùm
muïc, thöôïng toïa, ñeàu ñöùng vaøo maët traän chung
choáng Phaùp, toâi khoâng coù yù nghó naøo choáng
90
ñoái caùch maïng caû. Vaø maõi veà sau cho ñeán nay,
toâi khoâng bao giôø coù tö töôûng choáng coäng saûn
caû, ñieàu ñoù raát deã hieåu. Vì luùc aáy toâi tuy chöa
phaân bieät ñöôïc roõ raøng söï khaùc bieät ñöôïc giöõa
nhöõng ngöôøi maø toâi cho raèng ñeàu coù loøng yeâu
nöôùc: Nguyeãn AÙi quoác, Huyønh Thuùc Khaùng,
Nguyeãn Haûi Thaàn, Nguyeãn Töôøng Tam, Ngoâ
Ñình Dieäm (rieâng ñoái vôùi oâng Ngoâ Ñình Dieäm
thì chính Hoà Chuû tòch cuõng xaùc nhaän: "OÂng ta
laø ngöôøi yeâu nöôùc nhöng theo loái yeâu nöôùc cuûa
oâng ta!") nhöng sau khi cuï Phan Boäi Chaâu töø traàn,
ngöôøi maø toâi nghó laø nhaø caùch maïng soá moät
chính laø Nguyeãn AÙi Quoác, toâi vui veû haêng haùi
tham gia ñoaøn thanh nieân cöùu quoác do söï giôùi
thieäu cuûa anh Ñinh Nho Lieâm, taïi laøng Goâi Myõ,
vaø sau ñoù laø xaõ Myõ Hoøa (goàm hai laøng Goâi
Myõ vaø Ñình Hoøa goäp laïi). Luùc toâi ôû Goâi Myõ
laø vì sau ngaøy ñaûo chính Nhaät, thaân phuï toâi goïi
toâi veà queâ laø nôi ngöôøi veà höu trí töø naêm 1942.
Thaùng tö naêm 1945 cho ñeán thaùng taùm naêm
1945, toâi coù giuùp vieäc taïi hoäi ñoàng höông chính
laøng Thònh Xaù, chuû yeáu laø giuùp cöùu trôï naïn
ñoùi ñang hoaønh haønh taïi mieàn Baéc, töø Hueá trôû
ra. Chuùng ta cuõng chaúng nhaéc ñeán kæ nieäm ñau
buoàn aáy laøm gì, nhöng ñeán nay hình aûnh nhöõng
chieác xe boø chaát ñaày xaùc ngöôøi cheát ñoùi löôïm
nhaët töø væa heø thaønh phoá Vinh, ñem ñi choân taäp
theå, vaãn coøn laøm cho ôùn laïnh. Trong nhöõng
thaùng aáy, coâng vieäc toâi laø cuøng vôùi moät soá
anh em thanh nieân thò xaõ, haèng ngaøy chaêm soùc
moät soá, ñoä 50 em beù, ñöôïc taäp hôïp laïi taïi ñình
laøng, ngaøy hai böõa quyeân gaïo naáu chaùo phaùt cho
91
caùc em aên ñôõ taïm qua côn ñoùi. Suy nghó laïi, thì
caùc nhaø ñòa chuû khaùc thì toâi khoâng daùm coù yù
kieán, nhöng rieâng gia ñình toâi, tuy raèng vieäc goùp
gaïo cöùu ñoùi coù theå laø coù tieáng nhieàu, nhöng
xeùt heát söùc khaùch quan vaãn chöa thaät laø ñuùng
vôùi loøng nhaân cuûa ñaïo Khoång, vì toâi coøn nhôù
soá luùa giöõ laïi cho gia ñình, so vôùi nhu caàu caàn kíp
cho vuï heø thu tieáp ñoù, vaãn coøn quaù nhieàu. Ñaùng
leõ phaûi tung ra cöùu ñoùi nhieàu hôn nöõa môùi khoûi
loãi ñaïo trôøi.
Sau thôøi gian sinh hoaït trong haøng nguõ thanh
nieân cöùu quoác taïi laøng Goâi Myõ (sau caùch maïng,
gia ñình toâi thuoäc veà daân cö chính thöùc cuûa laøng
Goâi Myõ, khoâng thuoäc Thònh Xaù nöõa), khi hoäi
ñoàng nhaân daân vaø uûy ban haønh chính xaõ Myõ
Hoøa ñöôïc thaønh laäp, toâi giöõ chöùc vuï thö kí uûy
ban haønh chính xaõ Myõ Hoøa (ñöôïc thaønh laäp).
Anh Ñinh Nho Lieâm, leân tænh hoaït ñoäng trong
ñoaøn thanh nieân cöùu quoác tænh, giöõ chöùc vuï gì
toâi khoâng roõ. Nhö vaäy laø sau caùh maïng muøa thu,
toâi ñöôïc caùch maïng dung naïp vaø ñieàu duøng töông
ñoái toát, toâi khoâng coù gì ñaùng tieác xaûy ra. Thaân
phuï toâi sau moät thôøi gian bò giam giöõ taïi nhaø lao
Vinh do yeâu caàu cuûa uûy ban khaùnh chieán tænh
Ngheä An (nôi ngöôøi laøm aùn saùt naêm 1930), ñöôïc
ñöa ra toøa vaø ñöôïc traéng aùn, trôû veà tham gia phuï
laõo cöùu quoác roài Lieân Vieät xaõ vaø ñöôïc baàu
vaøo hoäi ñoàng nhaân xaõ. Cöù vaäy maø tieán leân
uûy vieân ban chaáp haønh uûy ban maët traän Lieân
Vieät khu boán, cho ñeán naêm 1954 môùi chòu caùc söï
ñau ñôùn do nhöõng quaù khích sai laàm cuûa caûi
caùch ruoäng ñaát. Baûn thaân toâi cuõng ñöôïc caùch
92
maïng môû ñöôøng ñeå tieán thaân. Laøm vieäc ôû uûy
ban xaõ ñöôïc vaøi thaùng thì chaáp uûy Vieät Minh
tænh Haø Tónh, do anh Ñinh Nho Lieâm giôùi thieäu
ñieàu ñoäng toâi vaø ngöôøi em gaùi keá toâi (hieän laø
uûy vieân trong ban chaáp haønh phuï nöõ trung öông,
nhö ñaõ noùi) leân tænh xung vaøo ñoäi tuyeân truyeàn
xung phong. Nhö theá laø caùch maïng ñoái vôùi gia
ñình toâi cuõng nhö baûn thaân toâi raát toát, khoâng coù
gì laø kì thò. Do ñoù ñöùng veà maët vieäc ñôøi, toâi
khoâng coù gì ñeå goïi laø oaùn haän, choáng ñoái caùch
maïng caû. Vaø xeùt veà maët ñôøi maø noùi, thì toâi
ñaõ laø ngöôøi phuï loøng caùch maïng (phuï loøng chöù
khoâng phaûn boäi - vì toâi khoâng bao giôø töï mình ñi
vaøo con ñöôøng choáng laïi hay phaù hoaïi caùch
maïng caû), vaø noùi laø phuï loøng, vì toâi ñaõ töï mình
ruùt lui ñi vaøo con ñöôøng khaùc. Khaùc, chöù khoâng
phaûi ñoái nghòch hay phaûn ñoäng. Con ñöôøng aáy laø
ñöôøng toân giaùo.
Toâi ñaõ ñi sang con ñöôøng aáy nhö theá naøo? Toâi
duøng chöõ "nhö theá naøo" (comment) chöù khoâng
duøng chöõ "taïi sao" (pourquoi). Vì neáu noùi moät
caùch tuyeät ñoái thì ñieàu traû lôøi cho caâu hoûi "taïi
sao" laø do ôn Chuùa, vì ñoù laø nguyeân nhaân ñeä
nhaát (cause premieøre), nguyeân nhaân caên baûn
(cause fondamentale). Nhöõng ñieàu toâi ghi laïi nôi
ñaây chæ laø moâ taû (deùcrire) nhöõng söï kieän beân
ngoaøi (ngoaøi ñaây hieåu theo nghóa laø hieän töôïng:
hieän töôïng khaû giaùc nhö caùc söï coá vaø caû
nhöõng hieän töôïng khaû thöùc thuoäc theá giôùi taâm
linh) maø Thieân Chuùa duøng nhö nhöõng nguyeân
nhaân ñeä nhò (causes secondes) theo quy luaät töï
nhieân (maø quy luaät naøy cuõng do chính Ngaøi saùng
93
taïo vaø thieát laäp) ñeå keùo toâi ra khoûi nhöõng ñoàn
luõy khaù kieân coá, ñaõ caàm buoäc toâi, ñeå toâi coù
theå ñi ñeán vôùi Ngaøi, khaùc naøo nhö khi xöa Ngaøi
ñaõ phaûi duøng traêm phöông ngaøn keá ñeå keùo daân
Ngaøi ra khoûi Ai Caäp vaø ñöa vaøo Ñaát Höùa (Cuõng
xin noùi ngay laø sau khi ra khoûi Ai Caäp, daân Chuùa
coøn phaûi lang thang gaàn 40 naêm trong sa maïc; Sau
naøy toâi seõ keå cuoäc ñôøi cuûa toâi lang thang gaàn
20 naêm trong sa maïc traàn gian naøy, sau khi ñaõ goïi
laø thuoäc veà Ngaøi. - Coù leõ ngaøy nay môùi goïi laø
ñöùng beân bôø soâng Giodan maø thoâi). Sôû dó phaûi
phaân bieät "taïi sao" vaø "nhö theá naøo" laø ñeå giaûi
quyeát vaán naïn laøm ngöôøi vaãn neâu ra cho caùc
ngöôøi trôû laïi. Nhö vieäc trôû laïi cuûa Pascal chaúng
haïn. Coù moät bieán coá ñaàu tieân, laø moät vuï tai
naïn giao thoâng laøm cho oâng suyùt cheát. Dó nhieân,
chaéc haún Pascal phaûi qua moät côn sôï khuûng
khieáp. Do ñoù coù nhieàu ngöôøi cho raèng Pascal trôû
laïi chæ vì ñaõ bò kích ñoäng quaù maïnh. Ñuùng traêm
phaàn traêm! Roài Pascal vôùi söùc khoûe yeáu keùm,
beänh taät lieân mieân, neân coù ngöôøi cho raèng oâng
trôû laïi chæ vì khoâng ñuû cöôøng löïc theå lí choáng
choïi neân phaûi tìm nôi aån naùu! Cuõng ñuùng phaàn
naøo vì Pascal cuõng nhaán maïnh ñeán nhöõng noãi
"khoán khoå" cuûa con ngöôøi (miseøres humains).
Cuoái cuøng coù ngöôøi coøn noùi Pascal thuoäc doøng
doõi phong kieán, hoang mang tröôùc söï suy suïp cuûa
giai caáp mình tröôùc söï noåi daäy cuûa giai caáp coâng
thöông ñang ñöôïc neàn quaân chuû chuyeân cheá naâng
ñôõ neân sinh ra bi quan. Cuõng coù phaàn ñuùng! Vì
theá neân ñaët tieàn ñeà laø khoâng coù Thieân Chuùa,
khoâng coù theá giôùi sieâu nhieân thì dó nhieân seõ

94
thaáy coù vaø chæ thaáy coù nhöõng hieän töôïng quaû
coù thaät aáy maø thoâi, vaø aét haún phaûi keát luaän
raèng Pascal trôû laïi chæ vì nhöõng hieän töôïng aáy.
Logích traêm phaàn traêm. Chöùng minh theo luaän lí thì
ñuùng traêm phaàn traêm.
Theá nhöng choã hôû cuûa laäp luaän aáy laø phaïm
phaûi sai laàm "tieàn ñeà tieân keát": Keát luaän ñaõ coù
töø tröôùc khi chöùng minh roài. Vì ngay töø tieàn ñeà
ñaõ gaït haún Thieân Chuùa vaø sieâu nhieân thì keát
luaän taát nhieân khoâng coù Thieân Chuùa vaø sieâu
nhieân. Cuõng nhö keû ñoå heát nöôùc trong bình ra roài
môùi bieän luaän chöùng minh raèng trong bình khoâng
coù nöôùc vaäy. Vieäc Thieân Chuùa ñöa daân Ngaøi
qua bieån ñoû cuõng vaäy. Ngaøi coù sai toå phuï
Abraham hay caùc Thieân Thaàn ra muùc caïn nöôùc
ñaâu. Ngaøi chæ can thieäp moät caùch giaùn tieáp qua
trung gian caùc quy luaät töï nhieân, chæ coù con maét
ñöùc tin môùi choïc thuûng lôùp nguyeân nhaân ñeä nhò
aáy ñeå thaáy ñöôïc Nguyeân Nhaân Ñeä Nhaát, nguyeân
nhaân caên baûn loàng xuyeân qua chuoãi haït nguyeân
nhaân ñeä nhò aáy. Do ñoù maø chuùng toâi khoâng bao
giôø chöùng minh, toâi chæ laøm chöùng veà moät
NIEÀM TIN, moät NOÃI yeâu. Maø noãi nieàm taâm
söï thì hoûi ai baây giôø? Hoûi ai? Nhöng ai laïi chaúng
coù noãi nieàm phaûi khoâng ai? Chöõ ai naøy nhaéc
ñeán caâu naøy cuûa Phao-loâ: "Toâi bieát toâi ñaõ tin
vaøo ai" (qui chöù khoâng phaûi quoi, ai chöù khoâng
phaûi caùi gì) cho neân ñaây laø moät theá giôùi cuûa
nhöõng caùi ai: moät AI noùi vôùi moät Ai veà moät Ai,
chöù khoâng phaûi laø vieäc tìm caùch kieåm chöùng
veà moät caùi gì, ñieàu maø maùy moùc laøm chính
xaùc hôn con ngöôøi. Luaän lí hình thöùc (logique
95
formelle) chæ laø moät guoàng maùy thöïc ra cuõng chæ
voâ tri voâ giaùc: A = A thì thöïc ra coù bieát theâm gì
ñaâu! Logich chæ laø caùi maùy vaän duïng cô giôùi
chôi khoâng (formelle), chöù coù naém ñöôïc hieän thöïc
gì ñaâu (noù chæ coù caùi voû neân môùi goïi laø
formelle, nhö coái xay khoâng coù gì boû vaøo coái caû,
khoâng vaãn hoaøn khoâng). Giaûi thích söï trôû laïi
cuûa Pascal nhö treân laø bieán Pascal thaønh moät ñoà
vaät; ghi nhaän hieän töôïng trung thöïc kieåu chuïp
hình, raát roõ, raát chi li roài ñem vaøo guoàng maùy suy
dieãn theo luaän lí hình thöùc, thì coù khaùc naøo ñöa
mía vaøo eùp, ñöông nhieân nöôùc ngoït chaûy ra heát,
tay chæ coøn xaùc mía. Quan AÂm Thò Kính bò keát
aùn aâm möu gieát choàng cuõng vaäy: OÂng choàng
môû maét ra chuïp hình raát chính xaùc "coâ ta ñang
caàm dao keà coå mình" trong tieàn ñeà ñaõ gaït ra caùi
yù raèng ñoù coù theå laø cöû chæ yeâu thöông roài ñem
suy dieãn raèng dao keà coå thì aét laø caét coå ; keát
luaän "aâm möu gieát choàng". Thaät ñuùng traêm phaàn
traêm theo logich hình thöùc. Traïng sö naøo caõi noåi.
Chæ coù nieàm TIN YEÂU môùi thaáy ñöôïc ñoù laø
ñoäng taùc yeâu thöông.
Quan saùt kieåu chuïp hình baèng maùy aûnh, suy
dieãn kieåu thuaàn tuùy luaän lí hình thöùc ñaõ gaây ra
bao vuï "oan Thò Kính"! Nguyeãn Traõi cheát cuõng do
vaäy. Ñôïi ñeán Leâ Thaùnh Toân môùi phuïc hoài thì
muoän quaù roài. Thöïc ra Nguyeãn Traõi ñaõ bò keát
aùn tröôùc roài, chuyeän vua cheát taïi nhaø oâng chæ
laø caùi côù, caùi cô hoäi, caùi dòp ñeå ñöa oâng ra xöû
traûm thoâi. Trong loøng oâng choàng Thò Kính cuõng
vaäy, nghi raèng vôï mình coù theå gieát mình töùc laø
nieàm tin vaø tình yeâu ñaõ cheát tröôùc roài, dao keà
96
coå chæ laø caùi côù ñeå cho söï nghi ngôø aáy bieåu loä
thoâi. Thieân Chuùa cuõng vaäy, ngöôøi ta ñaõ gieát
Ngaøi trong loøng mình roài, thì tìm ñaâu ra? Chöùng
minh chæ laø haäu bieän cho moät tieàn ñeà. Tin yeâu
laø thuoäc laõnh vöïc töï do. Maø töï do thì bieän luaän,
kieåm chöùng chæ laø haäu bieän heát. Ñaõ goïi laø töï
do thì thoaùt khoûi moïi khuoân khoå, vaø noù laø töï
khôûi ñaàu.
Do ñoù keå chuyeän taâm söï cuûa mình vôùi ai laø
ñeå ai muoán nghe thì nghe vaäy thoâi, roài "ai" laïi vaãn
laø "ai", töï do tuyeät ñoái, coù tin ai coù yeâu ai laø
chuyeän rieâng cuûa moãi caùi "ai" muoân ñôøi tín
nhieäm. Vaû chaêng moät khi trí oùc con ngöôøi ñaõ
kheùp kín laïi thì chæ coù A-A (luaän lí hình thöùc)
môùi laø chaéc moät traêm phaàn traêm, coøn neáu môû
ra ñi vaøo hieän thöïc thì nhö moät soá nhaø lí luaän ñaõ
noùi: "Trong baát cöù moät phaùn quyeát naøo veà hieän
thöïc (jugement d’ existence) cuõng bao haøm moät
nieàm tin". Bôûi vì ngay caû theá giôùi höõu hình naøy,
xeùt veà maët lí luaän thuaàn tuùy maø noùi, thì laáy
caùi gì ñeå ñaûm baûo traêm phaàn traêm raèng taát caû
khoâng laø hö aûo nhö trong giaác mô. Trang Töû coù lí
(thuaàn moät lí luaän) khi phaân vaân khoâng bieát mình
laø Trang Töû mô hay hoùa böôùm, hay mình laø böôùm
mô hoùa thaønh Trang Töû. Vaø ñoù laø luaän cöù baát
khaû phi baùc (veà maët duy lí luaän) cuûa moïi thuyeát
duy taâm (ideùalisme, neân dòch laø duy töôûng thì coù
leõ saùt nghóa hôn) duø laø sai haún veà maët hieän
thöïc. Vaû, trieát gia Descartes khoâng phaûi khoâng coù
lí phaàn naøo khi noùi raèng: cuoái cuøng khi söï phaùn
quyeát khaúng ñònh veà söï hieän höõu cuûa ngoaïi

97
giôùi phaûi döïa vaøo nieàm tin ôû söï hieän höõu cuûa
Thöôïng Ñeá saùng taïo.
Toâi ñaõ ñi vaøo con ñöôøng toân giaùo nhö theá
naøo? Maõi ñeán nay vaãn coù nhieàu thaân baèng hoûi
toâi nhö vaäy. Toâi xin coá gaéng taïm traû lôøi trong
möùc ñoä coù theå, vì ñoù laø thuoäc lónh vöïc kín
nhieäm cuûa taâm linh toâi, taâm linh toâi hay taâm linh
baát cöù ngöôøi naøo cuõng kín nhieäm caû.
Tröôùc heát caàn khaúng ñònh raèng tieàm taøng toâi
ñaõ coù moät nieàm tin vaøo moät caùi gì ñuùng hôn
phaûi noùi laø moät Ñaáng naøo ñoù coù ít nhieàu tính
caùch huyeàn nhieäm, sieâu vieät, tuyeät ñoái, vónh
cöûu - Daàu chæ laø moät caùch lôø môø. Caùi hay
Ñaáng maø bình daân goïi laø "Trôøi" hay "Beà
Treân,"hay "Ôn Treân". ñieàu aáy thöôøng ñöôïc goïi laø
caûm thöùc toân giaùo töï nhieân. Töø caùi caûm thöùc
toân giaùo töï nhieân aáy, con ngöôøi laáy lí trí mình soi
doïi ñeå quan nieäm hoùa. Thöôøng coù hai xu höôùng:
moät laø ñi ñeán khaúng ñònh söï hieän höõu cuûa moät
Ñaáng Toái Cao, nguoàn goác cuûa moïi söï, ví duï nhö
trong Khoång Giaùo thì: "Vaïn vaät baûn hoà Thieân".
Moät xu höôùng khaùc laø ñi ñeán söï phuû nhaän söï
hieän höõu cuûa moät Ñaáng nhö theá maø cho raèng
ñoù laø keát quaû cuûa moät hieän töôïng taâm lí, xaõ
hoäi, chính trò, kinh teá, taïo thaønh moät yù nieäm
hoaøn toaøn chuû quan, khoâng coù hieän thöïc, maø
roài aùnh saùng cuûa lí trí, nhaát laø cuûa caùi goïi laø
khoa hoïc seõ ñaùnh tan nhö aùnh saùng phaù tan maây
muø.
Toâi thuoäc veà xu höôùng tin coù Trôøi (moät oâng
Trôøi chöa ñöôïc quan nieäm hoùa roõ raøng), töø ñoù
ñöôïc cuûng coá theâm qua tö töôûng cuûa Khoång
98
Giaùo, nhaát laø qua trung gian cuûa heä thoáng luaân lí:
Ñaïo Trôøi, Leõ Trôøi, "Hoaøng Thieân baát phuï haûo
taâm nhaân". Quan nieäm aáy ít nhieàu gaùn cho Ñaáng
Toái Cao ít nhieàu yeáu toá cuûa moät ngaõ vò chuû
theå, nhöng ñoâi khi ñöôïc coi nhö moät Nguyeân Lí
phaàn naøo voâ ngaõ (noùi chung khaù haøm hoà :
nghieâng veà phía höõu ngaõ hoaëc voâ ngaõ, coù leõ
tuøy taâm traïng vaø hoaøn caûnh maø yeáu toá caûm
tính hay yeáu toá lí tính chieám phaàn lôùn). Moät tín
nhieäm nöõa laø "con ngöôøi laø "linh ö vaïn vaät". Töø
ngöõ Linh ñaây cuõng coù caùi gì haøm hoà nhö töø
ngöõ Trôøi, khoâng haún ra roõ raøng laø con ngöôøi
coù linh hoàn baát töû, nhöng laø moät caáp höõu theå
cao hôn suùc vaät: coù trí khoân, coù löông taâm, bieát
phaân bieät caùc giaù trò sai ñuùng, xaáu ñeïp, thieän
aùc vaø cuõng tieàm taøng coù moät caùi gì ñoù seõ
coøn laïi sau khi cheát: "Sinh kí töû quy", "thaùc laø theå
phaùch coøn laø tinh anh", "höông khoùi phuïng thôø".
Taát caû nhöõng caùi aáy laø haït nhaân thöøa keá töø
cha oâng laâu ñôøi, töø nhöõng vi töû baûn thaân, tuy
khoâng thaønh moät heä thoâng minh baïch, chaët cheõ,
nhöng ñaõ thöïc söï chi phoái suy nghó caûm tình vaø
haønh vi cuûa toâi. Lôùp Taây Phöông tö saûn chæ laø
lôùp hoïc vaán noâng caïn, thuoäc veà lí trí. Caùi khí
quyeån töông quan lieân ngaõ vò cuûa Kitoâ giaùo noùi
treân thì môùi chæ laø baøng baïc, cuõng ví nhö moät
thöù höông öôùp daàn, moät thöù hôi nöôùc ngaám daàn,
chöù chöa keát töï. Coøn nhöõng gì thuoäc veà Laõo
Giaùo vaø Phaät Giaùo thì cuõng chæ nhö aùng maây,
laøn gioù phieâu dieâu toâ ñieåm cho caûnh saéc noäi
taâm maø thoâi. Chính caùi haït nhaân cuøng vôùi lôùp
voû daøy, moûng, noâng, saâu, aáy taïo neân moät nhaân

99
sinh quan maø toâi ñaõ soáng trong hieän thöïc cuûa gia
ñình vaø xaõ hoäi tröôùc 45 ñem laïi moät söï oån ñònh
quaân bình naøo ñoù cho caùi chaøng trai 20 tuoåi coøn
nuoâi nhieàu öôùc mong, hoaøi baûo khaù töôi ñeïp,
noùi chung laø ñaùng phaán khôûi. Caùch maïng 45 nhö
luoàng gioù maïnh, laøn soùng lôùn, cuoán ñi taát caû.
Ñoái vôùi moät soá taâm hoàn ôû vaøo tình traïng nhö
toâi thì caùch maïng, sau khi ñaõ queùt saïch ngoâi nhaø
cuõ, ñaõ ñöa hoï vaøo moät ngoâi nhaø môùi raát nhieàu
giaù trò, vaø hoï ñaõ heát mình ñi theo moät con ñöôøng
soáng. (Moät baøi xaõ luaän cuûa anh Vieän toâi nhan
ñeà: "Töø Khoång Giaùo ñeán chuû nghóa Maùc-xít"
noùi leân khaù roõ vieäc naøy). Maø toâi nghó nhö vaäy
laø phaûi, laø ñuùng. Chuû nghóa Maùc-xít vôùi toå
chöùc ñaûng coäng saûn, vôùi lí töôûng ñoäc laäp daân
toäc vaø coâng baèng xaõ hoäi, quaû ñaõ ñem laïi leõ
soáng cao ñeïp cho bao theá heä thanh nieân ñaùng kính
meán, moät ñieàu cuõng ñaùng möøng. Bao nhieâu taâm
hoàn ñaõ tìm ñöôïc ôû ñoù moät yù nghóa cao ñeïp cho
cuoäc ñôøi vaø ñaõ coáng hieán ñôøi mình cho moät söï
nghieäp lôùn lao.
Coøn toâi, toâi thì khaùc haún. Toâi ñaõ môû ñöôøng
tieán thuû vôùi ñöôøng loái chuû tröông cuûa maët traän
Vieät Minh daønh cho nhöõng ngöôøi thuoäc thaønh
phaàn xaõ hoäi nhö toâi. Bôûi ñoù, toâi chaúng coù gì
maø phaûi choáng ñoái phaûn laïi nhö caùc ñaûng vieân
thuoäc caùc ñaûng chính trò ñoái laäp thôøi ñoù, traùi
laïi toâi thaáy coù nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi chuû
tröông cuûa caùch maïng, nhaát laø vôùi maët ñoäc laäp
cuûa daân toäc, vaø toâi cuõng ñöôïc thoâng caûm cuûa
nhieàu caùn boä maø toâi raát kính meán (vaø toâi giöõ
nguyeân loøng kính meán cho ñeán troïn ñôøi). Tuy
100
nhieân, toâi vaãn thaáy hình nhö laïc loûng bô vô trong
nhöõng ngaøy giôø hoaït ñoäng trong haøng nguõ ñoäi
tuyeân truyeàn xung phong. Söï suïp ñoå cuûa moät cheá
ñoä cho toâi thaáy tính caùch thôøi bieán cuûa moät
cuoäc ñôøi; thì ra ôû ñôøi khoâng coù gì laø tröoøng
toàn, vónh taïi. Quaù khöù ñaõ vaäy thì hieän taïi vaø
töông lai cuõng vaäy! Toâi khoâng coù gì ñeå tieác noái
caùi quaù khöù aáy, vì vaäy cuõng khoâng bao giôø coù
yù nghó tham gia nhöõng phong traøo phaûn ñoäng
hoøng khoâi phuïc quaù khöù. Hôn nöõa, sau khi cuï
Phan qua ñôøi, ngöôøi caùch maïng soá moät ñoái vôùi
toâi vaãn laø cuï Nguyeãn AÙi Quoác. Do ñoù toâi
cuõng khoâng tin vaøo moät vò laõnh tuï naøo khaùc,
hoøng tìm moät con ñöôøng môùi hay hôn ñöôøng loái
do maët traän Vieät Minh ñeà ra. Vaø daàn daàn trong
taâm tö ngaøy caøng ñaäm neùt caùi quan nieäm naøy:
ÔÛ traàn gian, moïi söï ñeàu choùng qua, ñoåi ñôøi vaø
töông ñoái; theá maø loøng toâi vaãn thöôøng höôùng
veà moät caùi gì vónh cöûu, tuyeät ñoái, tröôøng toàn.
Trong khi ñoù thì duø theá naøo ñi nöõa, cuoái cuøng
vaãn coù ngöôøi ñau khoå, vaãn coù ngöôøi khoâng toát!
Noùi moät caùch khaùc: Vaán ñeà toäi loãi vaø ñau khoå
cuûa nhaân sinh muoân thuôû ñöôïc ñaët ra, vöôït moïi
khuoân khoå kinh teá, chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi
cuûa baát cöù thôøi naøo vaø nôi naøo. Nhöõng vaán ñeà
trieát hoïc maø toâi chæ hoïc moät caùch lí thuyeát
suoâng trong chöông trình ban trieát lí, nhöõng vaán ñeà
nhaân sinh maø toâi caûm xuùc suoâng qua caùc taùc
phaåm vaên chöông nay thaät söï ñaët ra cho toâi trong
chính baûn thaân toâi. Ñôøi laø voâ thöôøng, laø beå
khoå, moïi söï laø phuø vaân, ñoái vôùi toâi luùc aáy
khoâng coøn laø nhöõng ñeà taøi trieát lí vaên chöông

101
maø laø hieän thöïc cuï theå. Söï vui möøng ñöôïc laøm
ngöôøi daân ñoäc laäp, söï vui veû vôùi anh chò em
trong ñoäi tuyeân truyeàn khoâng ñuû laáp ñaày khoaûng
troáng trong hoàn toâi. Toâi khoâng heà luyeán tieác
quaù khöù, ngoaïi tröø coù chuùt ít tieác laø khoâng
ñöôïc tieáp tuïc con ñöôøng hoïc vaán, (tuy nhieân, anh
chaáp uyû Vieät Minh tænh Haø Tænh luùc baáy giôø
xaùc quyeát raèng theá naøo roài cuõng coù nhöõng
chuû tröông cho nhöõng thanh nieân nhö toâi ñöôïc tieáp
tuïc trau doài kieán thöùc ñeå ñaøo taïo nhaân taøi. Toâi
tin vaøo lôøi aáy, vaø quaû thöïc soá ñoâng anh em, tröø
nhöõng anh em choïn con ñöôøng binh nghieäp hoaëc
chính trò, vaû chaêng chính nhöõng anh em naøy veà sau
cuõng ñöôïc trau doài theâm veà vaên hoùa haàu heát
nhöõng thanh nieân coù trình ñoä chung, tuù taøi sau
naøy ñöôïc tieáp tuïc hoïc haønh trôû neân nhöõng
chuyeân vieân thuoäc moïi ngaønh, ñeàu coù trình ñoä
vaên hoùa cao).
Cho neân, xeùt cho cuøng, khoâng phaûi vì söï baát
maõn caù nhaân hay gia ñình maø toâi reõ ngang ñöôøng
khaùc; maø thöïc söï, toâi ñaõ ñöôïc ôn thaáy roõ: Hình
nhö cöùu caùnh cuoäc ñôøi khoâng phaûi ôû nôi traàn
gian seõ qua ñi naøy, maø ôû moät nôi khaùc. Hai söï
kieän laøm cho taâm traïng aáy caøng theâm ñaäm neùt:
1. Söùc khoûe toâi bò giaûm suùt vì chöùng ñau daï
daøy maø toâi maéc phaûi naêm 44, taùi phaùt khaù
naëng;
2. Söï tan vôõ cuûa chính phuû lieân hieäp do söï ra
ñi cuûa cuï Nguyeãn Haûi Thaàn... nhö treân kia ñaõ
noùi. Ngoaïi tröø loøng ao öôùc ñoäc laäp daân toäc ra,
toâi chöa heà coù moät quan nieäm chính trò naøo ñoái
vôùi vaán ñeà xaây döïng nöôùc Vieät Nam sau khi ñoäc
102
laäp caû. Loøng toân kính cuï Nguyeãn AÙi Quoác laø
do loøng kính meán ñoái vôùi caù nhaân cuï chöù
khoâng phaûi laø do ñaõ hieåu vaø theo lí töôûng coäng
saûn maø cuï ñem laïi. Toâi hoaøn toaøn khoâng ñaët
vaán ñeà aáy, chæ mong sao ñoäc laäp ñaõ, roài moïi
chuyeän tính sau cho neân toâi khao khaùt taát caû
nhöõng ai coù loøng muoán ñuoåi Taây ra khoûi Vieät
Nam ñeàu ñoaøn keát laïi khaùng chieán ñaõ. Söï phaân
reõ, maø luùc aáy toâi cho laø do yù thöùc heä gaây ra,
laøm toâi buoàn vaø chaùn ngaùn, toâi lo ngaïi seõ ñi
ñeán choã huynh ñeä töông taøn chöù toâi khoâng heà
coù yù kieán gì ñoái vôùi vaán ñeà yù thöùc heä. Tình
traïng chia reõ aáy laøm toâi buoàn, vaø vì toâi khoâng
nghieâng veà phía naøo caû, neân toâi chæ muoán ruùt
lui ñöùng ngoaøi, khaùc naøo nhö ñöùa beù thaáy ngöôøi
lôùn trong nhaø xích mích, khoâng beânh ai, khoâng leân
aùn ai, chæ laëng leõ ruùt lui ñi choã khaùc ñeå traùnh
noãi buoàn phieàn. Vaø töø ñoù vaán ñeà chính trò ñoái
vôùi toâi, khoâng bao giôø toâi muoán nghó tôùi nöõa.
Vaø caøng coù kinh nghieäm soáng, toâi caøng ôùn
ngaáy traùnh xa.
Theá laø nhaân vì beänh daï daøy taùi phaùt, toâi xin
trôû veà nhaø chuyeân chöõa vaø an döôõng. Sau vaøi
thaùng thuoác thang, beänh thuyeân giaûm, vì chöa coù
baèng tuù taøi II, toâi xin pheùp gia ñình vaøo Hueá
chuaån bò kì thi 2 naêm 1946 do chính phuû caùch
maïng toå chöùc taïi Hueá, vì nieân hoïc 45-46 caùc
tröôøng trung hoïc ôû Hueá vaãn tieáp tuïc môû, caùc kì
thi vaãn ñöôïc toå chöùc bình thöôøng.Thöïc ra thi tuù
taøi II chæ laø moät dòp cho toâi ñöôïc thay ñoåi, di
chuyeån cho thanh thaûn taâm tö, chöù luùc aáy khoâng
coøn haêm hôû theo ñuoåi cöû nghieäp nöõa. Ñaõ hoïc
103
heát chöông trình thì cuõng ñi thi moät caùi cho xong.
ÔÛ Hueá, luùc aáy baïn beø cuõng chaúng coøn maáy ai,
vì phaàn ñoâng ñaõ ñoã tuù taøi 2 naêm 45 vaøo khoa thi
ñöôïc chính phuû Traàn Troïng Kim toå chöùc sau ngaøy
ñaûo chính. Cuoái nieân hoïc 45-46, toâi vaøo Hueá thì
gaëp hai ngöôøi baïn thaân: anh Phan Vaên Ñanh ngöôøi
cuøng queâ vaøo Hueá hoïc, sau ñaûo chaùnh Nhaät
vaãn ôû laïi cho ñeán heát nieân hoïc aáy, vaø anh
Nguyeãn Ngoïc Caån ngöôøi Bình Thuaän (Caån sau
naøy laø em reå toâi). Söï gaëp laïi anh Phan Vaên Ñanh
laø moät vieäc coù yù nghóa lôùn ñoái vôùi toâi. Anh
Ñanh laø moät tín ñoà Phaät Giaùo raát moä ñaïo, coù
ñôøi soáïng raát ñaùng kính, ñaùng meán. Luùc baáy
giôøi anh ñöôïc vò sö truï trì chuøa Linh Quang ôû ñaàu
doác beán Ngöï, laø thöôïng toïa Thích Trí Thuû cho taù
tuùc taïi chuøa ñeå hoïc thi. Toâi cuõng ñöôïc chaáp
nhaän ôû trong chuøa vôùi anh Ñanh. Nhö treân ñaây
coù noùi, töø laâu toâi vaãn meán caûnh trí tónh mòch
vaéng laëng cuûa ngoâi chuøa ôû Hueá, ít nhieàu coù
caûm tình vôùi ñaïo Phaät qua trung gian caùc taùc
phaåm vaên chöông. Thôøi gian ôû troï chuøa Linh
Quang, trong taâm traïng buoàn naûn bô vô nhö noùi
treân, toâi trao ñoåi veà ñaïo Phaät vôùi anh Ñanh, vôùi
moät soá hoïc taêng ôû ngoâi chuøa laân caän, vaø ñoâi
khi cuõng nghe vò sö truï trì, laø Trí Thuû giaûng kinh.
Nhöng nhaát laø ñoâi khi toâi ñaõ vaøo chieâm baùi
töôïng Phaät. Laàn laàn toâi tìm ñöôïc moät söï an uûi do
nhöõng giaùo lí caên baûn cuûa ñaïo Phaät maø toâi ñaõ
tieáp thu ñöôïc. Cuoäc ñôøi tu haønh, thoaùt tuïc cuûa
caùc vò taêng ni laøm toâi chæ muoán coù cuoäc ñôøi
nhö vaäy, gaùc haún moïi vieäc theá traàn, nöông mình
nôi cöûa Phaät. Thöïc ra, nôi ñaïo Phaät, toâi chæ thuï

104
phaàn tieâu cöïc, ñaùnh giaù cuoäc ñôøi theá tuïc döôùi
caùi nhìn bi quan yeám theá, vaø muoán soáng ñôøi tu
haønh laùnh xa buïi hoàng kieåu Thuùy Kieàu, hay Lan
trong "hoàn böôùm mô tieân", hoaëc Lan trong "Taét
löûa loøng", chöù khoâng thaâu nhaän ñöôïc maët tích
cöïc cuûa giaùo lí nhaø Phaät. Thöïc ra, nôi ñaïo Phaät,
toâi muoán soáng caû nôi chuøa, xa laùnh coõi ñôøi, chæ
nöông nhôø cöûa Phaät chöù khoâng tin vaøo Phaät
phaùp. Noùi chung caùch khaùc, toâi chæ bò loâi cuoán
bôûi ñôøi soáng cöûa thieàn chöù khoâng phaûi laø tin
theo Phaät ñaïo! Neáu toâi coù yù ñi tu thì chæ laø
möôïn cöûa chuøa laøm nôi aån daät, chöù khoâng phaûi
laø thöïc söï trôû thaønh tín ñoà cuûa Phaät Giaùo. Toâi
chæ muoán tìm caùi höông vò, caûnh soáng ôû chuøa
ñeå queân ñi nhöõng noãi öu phieàn, ñeå chìm vaøo moät
söï u tòch chöù khoâng phaûi ñaõ coù tinh thaàn tu
chöùng Phaät giaùo phaùp. Ñi tu ñeå traùnh ñôøi laø
chính, coøn cöûa Phaät chæ laø daïng thöùc maø baát
cöù ngöôøi Vieät Nam naøo (ngoaøi Kitoâ giaùo) heã
nghó ñeán nôi tu haønh taát laø phaûi lieân töôûng ñeán.
Giaùo lí nhaø Phaät ñoái vôùi toâi chæ laø caùi aùo trí
thöùc khoaùc vaøo moät cuoäc ñôøi taïi theá thoâi. Do
ñoù, toâi thöïc ra ñaõ phoùng caùi taâm traïng bi quan
yeám theá cuûa mình, khoaùc cho caùi voû laø phaàn
tieâu cöïc cuûa Phaät Giaùo, chöù khoâng thuû ñaéc
phaàn giaùo lí xaây döïng tích cöïc cuûa Phaät Giaùo
(maø phaàn môùi laø coát loõi cuûa Phaät Giaùo). Phaân
tích kó, toâi thaáy nôi toâi moät caûm thöùc nhuoám
moät maøu nhaøn nhaït cuûa Phaät Giaùo, qua moät loaïi
vaên chöông pha troän ít nhieàu laõng maïn (Sô Kính
Taân Trang, Kieàu, Hoàn Böôùm mô tieân, Taét löûa
loøng) vaø moät öôùc mong soáng xa laùnh vieäc ñôøi

105
theo cung caùch cuûa caùc nhaø chuøa, chöù khoâng
tieáp thu caùi coát loõi cuûa Phaät Giaùo. Thöïc ra ñieàu
toâi tìn kieám luùc aáy laø ñôøi tu haønh chöù khoâng
phaûi nhaèm theo ñöùc Phaät, tìm ñaïo giaûi thoaùt trong
giaùo lí cuûa Phaät Giaùo.
Töø ngaøy vaøo Hueá truù nguï taïi Linh Quang
muøa heø naêm 1946, cho ñeán quaûng naêm 48, toâi laø
moät taâm hoàn phieàn naõo ñöôïc xoa dòu bôûi loøng
töø bi cuûa anh Phan Vaên Ñanh vaø moät soá ñaïo höõu
cuõng nhö moät vaøi vò sö, trong khung caûnh tu haønh
an tònh cuûa moät vaøi ngoâi chuøa, vôùi hình aûnh toïa
thieàn treân toøa sen cuûa Ñöùc Phaät vaø boùng daùng
dòu hieàn cuûa Ñöùc Quan Theá AÂm, chöù khoâng
laõnh hoäi gì maáy veà giaùo lí cuûa Ñöùc Phaät caû.
Nhöng luùc aáy toâi vaãn töôûng mình laø moät Phaät
töû roài.
Kyø thi tuù taøi II, khoùa hai naêm 1946 taïi Hueá,
toâi truùng tuyeån. Coøn nhôù ñeà thi trieát lí laø "Anh
haõy phaân bieät trieát hoïc vôùi toân giaùo". Keå ra
cuõng laø moät söï truøng hôïp kì laï vôùi taâm traïng
cuûa toâi luùc aáy. Vò giaùm khaûo moân trieát lí laïi laø
linh muïc Nguyeãn Vaên Hieàn (luùc ñoù laøm cha sôû
hoï Thöøa Löu, ñòa phaän Hueá, sau naøy laø giaùm
muïc tieân khôûi ñòa phaän Ñaø Laït, vaø coù luùc laø
chuû tòch hoäi ñoàng quaûn trò ñaïi hoïc Ñaø Laït, maø
toâi laø tröôûng ban trieát lí).
Moät hình aûnh maø toâi ghi nhôù troïn ñôøi laø
trong thôøi gian hoïc troï doïn thi taïi chuøa Linh Quang,
coù nhieàu buoåi chieàu, luùc hoaøng hoân xuoáng, toâi
ñaõ xin chuù tieåu nhöôøng cho vieäc gioùng 108 tieáng
chuoâng thu khoâng ngaân nga traàm maëc, treân ven
ñoài doác Beán Ngöï, caùch nôi an nghæ cuûa baäc
106
caùch maïng maø toâi toân kính voâ cuøng laø cuï Phan
Boäi Chaâu chæ ñoä hôn traêm meùt thoâi.
 
Ñöùc Gieâsu trong Hoäi Thaùnh

 Theá laø sau khi ñaäu tuù taøi II vaøo thaùng 9 naêm
46, toâi töø giaõ Hueá veà queâ, vôùi taâm nieäm mình
laø moät phaät töû, coù yù nguyeän seõ xuaát gia khi
gaëp dòp thuaän tieän. Luùc aáy, taùc phaåm toâi say söa
ñoïc ñi ñoïc laïi raát nhieàu laàn laø cuoán "AÙnh ñaïo
vaøng" cuûa oâng Vuõ Ñình Cöôøng, moät Phaät töû
noåi tieáng ôû Hueá. Vò sö maø toâi quí troïng nhaát laø
sö Thích Maät Theå, phong caùch cuûa ngaøi dòu hieàn,
luoân nhö toûa ra moät caùi gì laøm cho keû ñeán gaàn
thaáy ñöôïc ñoùn nhaän vôùi moät loøng töø bi ñoân
haäu.
Treân ñöôøng veà queâ, toâi gheù thaêm anh Vöông
Ñình Löông, luùc aáy laøm hieäu tröôûng tröôøng trung
hoïc tö thuïc do linh muïc Vöông Ñình AÙi laø quaûn
haït Nghóa Yeân quaûn lí, taïi huyeän Ñöùc Thoï. Ngoâi
tröôøng khaù ñoà soä so vôùi ñieàu kieän cuûa moät
huyeän lò thôøi ñoù. Tröôùc naêm 45, teân tröôøng laø
Saint Joseph, sau ñoåi laø Ñaäu Quang Lónh, teân moät
vò linh muïc coù tham gia phong traøo caùch maïng vôùi
cuï Phan Boäi Chaâu, bò thöïc daân Phaùp keát aùn giam
tuø ôû Coân Ñaûo. Anh Vöông Ñình Löông môøi toâi
coäng taùc vôùi tö caùch giaùo vieân moân vieät vaên.
Theá laø toâi laïi trôû veà vôùi moâi tröôøng tö thuïc
Coâng Giaùo, phaûng phaát baàu khí nhö tröôøng Thieân
Höïu, toâi nhö moät ngoïn caây bò heùo ruõ, boång

107
ñöôïc töôùi maùt hoài sinh. Toâi daïy hoïc coù keát quaû
toát : hoïc sinh yeâu meán, baïn ñoàng nghieäp cuõng
daønh cho nhieàu thieän caûm.Toâi löu truù ngay taïi
tröôøng, vaø thöôøng ñi laïi vôùi caùc gia ñình Coâng
Giaùo thuoäc hai xöù Nghóa Yeân vaø Thoï Ninh laø
laøng cuûa anh Vöông Ñình Löông. Toâi vaãn thænh
thoaûng gaëp laïi anh Phan Vaên Ñanh vaø lui tôùi vôùi
moät vaøi phaät töû, nhaát laø gia ñình oâng Leâ Höõu
Taán. OÂng Taán coù moät ngöôøi em trai laáy chò hoï
toâi, con moät baø coâ vaø coù moät ngöôøi chuù laáy
moät ngöôøi coâ khaùc cuûa toâi. Thaân sinh cuûa oâng
Taán laø cuï cöû Dö, hình nhö ñaäu cuøng khoùa thi
höông vôùi thaân phuï toâi. Gia ñình Leâ-Höõu laø con
chaùu Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc.
Trong thôøi gian hai nieân hoïc 46-47 vaø 47-48,
daïy hoïc taïi tröôøng Ñaäu Quang Lónh, toâi hình nhö
soáng trong moâi tröôøng cuûa moät theá giôùi thuaàn
tuùy Coâng Giaùo. Ngoaøi sinh hoaït chöùc nghieäp
cuûa tröôøng, toâi chæ ñi laïi vôùi caùc linh muïc, caùc
ñaïi chuûng sinh gíup xöù taïi xöù Nghóa Yeân vaø Thoï
Ninh, nhaát laø vôùi gia ñình anh Vöông Ñình Löông.
Daàn daàn, toâi khaùm phaù ra raèng: chæ coù moâi
tröôøng Coâng Giaùo vôùi hôïp vôùi con ngöôøi toâi,
vaø coù leõ chæ soáng ñöôïc trong moâi tröôøng aáy
maø thoâi. Vì sao? Sau caùch maïng naêm 45, caùi neàn
vaên hoùa cuûa gia ñình toâi vôùi laøng xoùm cuõ daàn
daàn bò queùt saïch. Sinh hoaït ngoaøi xaõ hoäi tuy coù
soâi noåi, ñaày hoaït ñoäng, nhöng toâi caûm thaáy
khoâng thích hôïp, vì sinh hoaït aáy quaù thieân veà
ñoaøn theå beân ngoaøi, quaù naëng veà chính trò, hình
nhö ñôøi soáng baûn thaân bò haïn cheá, khoâng trieån
nôû, naëng veà taäp theå hôn laø töông giao lieân ngaõ
108
vò, chæ coù tình ñoàng chí maø thieáu tình baïn, hieåu
theo nghóa thaân tình rieâng tö maät thieát (intimiteù)
chieàu saâu beân trong. Coøn ñôøi soáng gia ñình thì nhö
moät söï khoâ heùo naøo ñoù, vì nhöõng giaù trò ñöôïc
toân troïng theo truyeàn thoáng xöa kia nhö bò heùo
moøn daàn. Sau nhöõng buoåi sinh hoaït ñoaøn theå coù
tính caùch cao traøo, veà gia ñình nhö theå coù moät caùi
gì cuûa moät thôøi haáp hoái, nhuoám veû uû doät theâ
löông! Tình cha meï, anh chò em, thöông yeâu thì vaãn
coù nhöng sinh hoaït coù caùi gì nhö moät ñaïi thuï ñeán
thôøi heùo ruõ cheát, thöông nhau maø chæ bieát im
laëng nhìn nhau buøi nguøi!
Traùi laïi, taïi caùc xoùm ñaïo, trong caùc gia ñình
Coâng Giaùo, thì toâi caûm thaáy nhö sinh khí vaãn doài
daøo, töông quan vaãn coù gì ñaèm thaém saâu xa thaân
maät, ñaày sinh khí, tuy coù veû thaàm laëng kín ñaùo
nhöng vaãn vui töôi aám aùp. Nhaát laø nhöõng giôø
kinh saùng toái trong gia ñình hoaëc taïi nhaø thôø. Tuy
chöa coù ñöùc tin, toâi vaãn caûm thaáy nhö caây ñöôïc
caém vaøo loøng ñaát coù nhöïa soáng, ñöôïc bao boïc
söôûi aám bôûi tình ngöôøi trong töông quan lieân ngaõ
vò. Coù leõ toâi ñaõ caûm nghieäm maàu nhieäm caùc
thaùnh thoâng coâng trong sinh hoaït cuûa Hoäi Thaùnh
Coâng Giaùo tröôùc, roài sau môùi phaùt giaùc ra raèng:
moái daây cuûa söï thoâng coâng aáy laø Chuùa Gieâsu,
maø ngoâi thaùnh ñöôøng coù nhaø taïm, nôi Chuùa
ngöï, coù ngoïn ñeøn thaép saùng laø trung taâm vaø vò
linh muïc vaø giaùm muïc laø vò ñaïi dieän vaø thöøa
taùc vieân (ñaïi dieän: Vicaire; thöøa taùc vieân:
ministre; phuïc vuï; phuïc dòch vieân do ministrare).
Moãi giaùo xöù moãi coäng ñoaøn Coâng Giaùo quaû
laø moät gia ñình beáp löûa, moät toå aám (foyer). AÁm
109
cuùng, coù loø löûa söôûi aám laø Chuùa Gieâsu, maø
Thaùnh Theå laø bí tích veà söï hieän dieän, tuy voâ hình
nhöng thöïc söï cuûa Ngaøi, vò tö teá laø vò ñaïi dieän
vaø thöøa taùc vieân, caùc tín höõu laø anh chò em, con
cuûa Cha chung treân trôøi. Vaø trong toå aám aáy, ñôøi
soáng coäng ñoaøn (communauteù) chöù khoâng phaûi
taäp theå (collectiviteù) vaãn khoâng laøm giaûm töông
quan lieân ngaõ vò caù theå; vì moãi tín höõu ñeàu coù
töông quan rieâng duy nhaát, tröïc tieáâp vôùi Chuùa
Gieâsu, trong moät söï kín nhieäm maø khoâng ngöôøi
thöù ba naøo coù quyeàn xaâm nhaäp baèng baïo löïc
hay möu moâ xaûo traù!
Veà maët naøy, toâi nghó raèng veà vaán ñeà caêng
thaúng giöõa caù nhaân vaø ñoaøn theå, chæ coù caùc
coäng ñoaøn Coâng Giaùo laø giaûi quyeát tuyeät vôøi.
Sau naøy toâi môùi bieát raèng nhôø phaïm truø Nhieäm
Theå vaø Chi Theå Ñöùc Kitoâ maø vaán ñeà ñöôïc giaûi
quyeát mó maõn ñeán möùc ñoä toái ña. Ñaëc tính naøy
ta thaáy raát roõ khi nghieân cöùu caùc luaät doøng vaø
quy cheá doøng tu Coâng Giaùo. Ví duï: Moät maët thì
ngöôøi tu só vaâng lôøi Beà Treân coäng ñoaøn, moät
maët thì haèng naêm coù cuoäc kinh löôïc cuûa vò ñaïi
dieän Beà Treân toång quyeàn gaëp rieâng caùc vò tu só,
hoaøn toaøn baûo maät khoâng ai coù quyeàn xaâm
phaïm. Caùc theå thöùc baàu cöû Giaùo Hoaøng vaø
tuyeån choïn giaùm muïc cuõng vaäy. Haàu nhö toång
hôïp nhuaàn nhuyeãn tính caùch quaân chuû vaø daân
chuû. Ví duï, toâi raát thích töông quan giöõa toâi vôùi
Giaùo Hoaøng, vì moät maët noù coù caùi gì thoûa maõn
loøng khao khaùt trung quaân hieáu töû cuûa truyeàn
thoáng Nho Giaùo trong maïch maùu cuûa toâi, moät
maët thoûa maõn caùi tinh thaàn daân chuû maø toâi
110
haáp thuï ñöôïc do hoïc vaán cuûa Phaùp. Coøn maãu
möïc xaõ hoâiü saûn xuaát taäp theå thì coù leõ khoâng
ñaâu baèng caùc doøng tu. ÔÛ ñoù, sau caùc giôø sinh
hoaït taäp theå vôùi kyû luaät heát söùc chaët cheõ, moãi
tu só laïi trôû veà phoøng rieâng hoaëc quyø chaàu
Thaùnh Theå, chìm saâu maát huùt vaøo ñôøi tónh nieäm
noäi taâm, maø döôøng nhö treân caû vuõ truï chæ coù
moät mình hoï, maët ñoái maët vôùi Thieân Chuùa,
chaúng khaùc naøo moät vò aån só ñoäc tu.
Vaø ngöôïc laïi trong giôø kinh nguyeän thì baát cöù
vò aån só ñoäc tu naøo cuõng thaáy mình hoøa tan bieán
trong Nhieäm Theå Chuùa Kitoâ, nôi maø haøng traêm
trieäu ngöôøi trôû neân nhö moät (keå caû söï neân moät,
keå caû vôùi toå phuï Abraham, cho ñeán cacï tín höõu
cuoái cuøng tröôùc ngaøy taän theá, coù theå laø vaøi
chuïc, vaøi traêm trieäu naêm veà sau).
Nhöng ñieàu quyù giaù nhaát maø daàn daàn toâi
khaùm phaù ñöôïc nôi nhöõng caù nhaân cuõng nhö
coäng ñoaøn Coâng Giaùo, khoâng phaûi chæ laø
nhöõng giaù trò bình dieän con ngöôøi trong caùc khía
caïnh khaùc nhau. Nhöõng giaù trò aáy thöïc ra coù
nhöõng neùt ñoäc ñaùo, nhöng ôû nôi nhöõng ngöôøi
vaø coäng ñoaøn Coâng Giaùo Vieät Nam, chæ môùi ôû
möùc ñoä raát bình thöôøng! Maø xeùt veà moät vaøi
khía caïnh naøo ñoù, ñoâi khi coù theå noùi coøn keùm
thua nhöõng ngöôøi, nhöõng coäng ñoaøn khaùc. Ví duï
noùi veà phöông dieän hieàn hoøa, phaàn ñoâng caùc vò
sö ñeàu hôn caùc vò linh muïc. Veà maët nghieâm
tuùc,möïc thöôùc, coù leõ phaàn ñoâng caùc vò tuùc nho
hôn caùc linh muïc. Ñi xa hôn, coù theå noùi raèng Ñöùc
Gieâsu chæ daïy yeâu ngöôøi, chöù Ñöùc Thích Ca, vôùi
giôùi luaät caám saùt sinh, coøn daïy phaûi thöông yeâu
111
baát cöù sinh vaät naøo. Ñoâi khi coù theå noùi ngöôøi
Coâng Giaùo (ít ra laø ngöôøi Coâng Giaùo Vieät nam)
noùi chung hôi thieáu khí phaùch hieân ngang so vôùi
maãu ngöôøi Nho Giaùo. Do ñoù, theo yù rieâng toâi,
ñieàu ñaùng löu yù nhaát nôi nhöõng caù nhaân vaø
coäng ñoaøn Coâng Giaùo naèm ôû choã, hoï ñang
chöùng toû moät caùch naøo ñoù veà moät caùi gì raát kì
laï, noùi ñuùng hôn, veà moät con ngöôøi: Ñöùc Gieâsu
ngöôøi Nazareth, coøn goïi laø Ñöùc Kitoâ. Laøm
chöùng baèng nhöõng lôøi truyeàn baù cuõng coù. Laém
khi laøm chöùng moät caùch höõu yù, nhöng tröôùc heát
laøm chöùng moät caùch voâ tình, chæ nguyeân vì söï
hieän dieän cuûa hoï maø thoâi! Thöïc ra, töï baûn chaát,
khoâng phaûi chính hoï chuû ñoäng laøm chöùng trong
vieäc laøm chöùng aáy baèng noã löïc neâu göông saùng,
nhöng laø chính Chuùa Gieâsu duøng hoï maø toû mình
ra, cho duø hoï laø nhöõng ngöôøi raát taàm thöôøng,
vaø ñoâi khi coøn teä nöõa laø khaùc! Noùi theo tieáng
chuyeân moân thaàn hoïc, ngöôøi Coâng Giaùo caù
nhaân cuõng nhö taäp theå ñeàu laø "bí tích" cuûa Ñöùc
Kitoâ, laø söï hieän dieän vaø taùc ñoäng cuûa Ñöùc
Kitoâ trong hieän taïi vaø ôû nôi naøy (hic et nunc) chöù
khoâng phaûi hoï chæ loan truyeàn moät tin vui xaûy ra
trong quaù khöù caùch 2000 naêm veà tröôùc ôû Thaùnh
Ñòa xa xoâi. Hoï gaàn nhö laø bí tích Thaùnh Theå vaäy!
Cuõng nhö luùa mì thuoäc haïng toát hay xaáu, boät mì
duøng laøm baùnh Thaùnh coù loaïi thôm loaïi khoâng
thôm, loaïi thoâ loaïi mòn, loaïi traéng, loaïi haåm,
nhöng khi ñaõ ñöôïc vò tö teá ñoïc lôøi truyeàn pheùp
döôùi taùc ñoäng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn ñeàu trôû
neân Thaùnh Theå caû, cuõng ñeàu coù Chuùa Kitoâ
hieän dieän thöïc söï. Cuõng nhö ñaõ laø kim loaïi thì

112
baát cöù chì, ñoàng, keõm, thieác, saét, baïc, vaøng hay
baïch kim, heã baét vaøo caàu giao ñieän laø coù ñieän.
Do ñoù, tieáp caän vôùi theá giôùi Coâng Giaùo, vöøa
coù caùi gì laøm mình bò haáp daãn, vöøa coù caùi gì
laøm mình ngaøi ngaïi, ñoâi khi thaáy rôøn rôïn, nhö
theå ñeán gaàn caàu dao ñieän cao theá! Noùi quaù ñi
cho deã hieåu: theá giôùi Phaät Giaùo chæ coù hieàn
hoøa maùt dòu, theá giôùi Coâng Giaùo coù caùi gì gay
gaét... cöôøng baïo (Chuùa Gieâsu coù noùi: Phaûi
duøng söùc cöôøng baïo-violence - ñeå vaøo nöôùc trôøi;
thaùnh Phao-loâ thì duøng hình aûnh vaän ñoâng vieân
chaïy ñua tranh giaûi) Haøn Maëc Töû cuõng moâ taû
ñöôïc ñieàu aáy phaàn naøo:
"Run nhö run thaàn töû thaáy long nhan
Run nhö run hôi thôû chaïm tô vaøng".
Xeùt cho cuøng, ñieàu chính yeáu ñoái vôùi toâi
khoâng phaûi laø söï phuø hôïp thoaûi maùi cuûa taâm
hoàn toâi vôùi moâi tröôøng Coâng Giaùo, nhöng laø ôû
choã qua moâi tröôøng aáy toâi tieáp caän ñöôïc vôùi
moät caùi gì khaùc maø moâi tröôøng chæ laø chöùng
tích vaø daáu chæ. Ñuùng hôn qua ñoù toâi ñöôïc tieáp
caän vôùi moät mgöôøi ñang hieän dieän vaø taùc ñoäng
"hic et nunc": Ñöùc Gieâsu Kitoâ. Neáu vaøo quaõng
naêm 1940, böùc aûnh thaùnh Gio-an döïa ñaàu keà traùi
tim Chuùa Gieâsu vaø naêm 1943 nhöõng baøi suy
nieäm veà côn haáp hoái veà Chuùa Gieâsu trong vöôøn
Caây Daàu cuûa Pascal ñaõ giuùp cho toâi ñöôïc bieát
Ngaøi nhö laø moät ngöôøi coù thaät, nhöng ñaõ thuoäc
veà quaù khöù gaàn 2000 naêm; vaø neáu caùc chuûng
sinh tu só laøm toâi thaéc maéc veà moái tình cuûa
haøng trieäu ngöôøi ñoái vôùi moät ngöôøi soáng döôøi
thôøi ñeá quoác Roâma thì hai naêm 1946 - 1947 vaø
113
1947 -1948, caùi Hoäi Thaùnh beù nhoû vaø taàm
thöôøng ñaõ coù moät aûnh höôûng quyeát ñònh. Caùi
Hoäi Thaùnh taïi xöù ñaïo Nghóa Yeân aáy thaät taàm
thöôøng, tuy nhieân coù nhieàu caùi khaù haáp daãn
nhöng laïi cuõng coù nhieàu caùi tieâu cöïc, vaø tröø vò
linh muïc quaûn xöù ra, chaúng coù ai laø ñaïo ñöùc
troâíi trang, taøi trí vöôït böïc! Theá nhöng, caùi Hoäi
Thaùnh aáy ñaõ giuùp toâi thaáy söï hieän dieän vaø taùc
ñoäng cuûa Ñöùc Kitoâ gaàn nhö laø Ngaøi soáng vôùi,
soáng giöõa trong Hoäi Thaùnh aáy! Vaø toâi thaáy
raèng nhöõng thieáu soùt sai laàm cuûa Hoäi Thaùnh,
cuûa caùc Giaùo Hoaøng, cuûa caùc giaùm muïc, linh
muïc, tu syõ, giaùo daân suoát 2000 naêm lòch söû Taây
Phöông vaø gaàn 100 naêm chuû nghóa thöïc daân,
nhöõng sai laàm thieáu soùt maø tröôùc ñoù ñaõ laøm
cho toâi nghó raèng Hoäi Thaùnh ñaõ phaûn ngöôïc laïi
lyù töôûng nguyeân thuûy cuûa ñaïo Tin Möøng, thì nay
toâi nhaän ra raèng: Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo khoâng
phaûi laø moät coäng ñoaøn lyù töôûng goàm nhöõng
keû taøi ñöùc cao troïng, ñaõ theå hieän moät ñaïo, soáng
theo moät giaùo thuyeát cao sieâu thaâm thuùy gì caû!
Hoäi Thaùnh chæ laø moät soá ngöôøi ñuû loaïi, y nhö
moät soá ngöôøi haønh khaùch taät nguyeàn dô baån la
leát beân veä ñöôøng, boång ñöôïc goïi vaøo döï tieäc
cöôùi, maø Chuùa Gieâsu ñaõ nhaéc ñeán trong baøi duï
ngoân moâ taû Nöôùc Trôøi. Hoï ñöôïc goïi, ñöôïc Ngaøi
choïn ñeå sai ñi laøm chöùng vaø mang söï hieän dieän
vaø taùc ñoäng cuûa Ngaøi theo hoï, taát caû laø do
Ngaøi chöù khoâng phaûi do giaù trò caù nhaân gì cuûa
hoï caû. Borgia ñaõ laøm Giaùo Hoaøng, Richelieu laøm
Hoàng y, Cauchon laøm giaùm muïc, thì neáu coù moät
oâng Taây naøo ñoù, coù theå ñaõ noäp moät linh muïc

114
Vieät Nam cho maät thaùm Phaùp, maø laø linh muïc thì
cuõng thöôøng tình. ÔÛ theá kyû 19, moät ngöôøi Taây
AÂu maø khoâng coù oùc thöïc daân thì phaûi laø baäc
ñaïi trí, ñaïi thaùnh! Ngöôøi maø Ñöùc Gieâsu choïn laø
ngöôøi thu thueá, laøng chaøi, coù khi laø ñó ñieám,
troäm cöôùp, coøn thaønh kieán ganh tò nhoû nhen,
ngôù ngaån, sai laàm ñuû thöù! (cöù ñoïc kyõ Tin
Möøng seõ thaáy nhoùm moân ñeä ñaàu tieân cuûa
Ngaøi, keå caû caùc toâng ñoà vaø vò thuû laõnh cuûa
hoï laø Pheâroâ, thaät chaúng coù gì laø ngon caû. So
vôùi Quan Coâng, Traàn Höng Ñaïo, Nhan Hoài, Taêng
Saâm, Ca Dieáp, Anan, Platon, Caùcmaùc, Leânin, thì
coøn thua keùm xa veà nhieàu maët). Cho neân laøm
chöùng tích cho Chuùa Gieâsu coù nhieàu caùch: caùch
cuûa Gioan, caùch cuûa Pheâroâ (choái thaày ba laàn
roài oâm maët khoùc), caùch cuûa Mañaleâna, caùch
cuûa Nicoâñeâmoâ, caùch cuûa ngöôøi troäm laønh (chæ
ñöôïc moät ñieàu laø bieát nhìn nhaän mình bò ñoùng
ñinh laø ñaùng kieáp)...Moät coâ danh ca ñaøng ñieám
nhö Eva Lavallieøre thì ra caùi gì so vôùi nöõ trieát gia
Simon Weil, so vôùi Nguyeãn Thò Minh Khai? Ngay
caû moät vò thaùnh ñöôïc xem nhö baäc thaùnh lôùn laø
Teâreâxa Haøi Ñoàng, hoûi ñaõ laøm neân troø troáng
gì? Ñöôïc caùi thanh danh gì? Theá nhöng, taát caû chæ
laøm moät vieäc naøy: laøm chöùng veà Ñöùc Gieâsu,
laøm cho ngöôøi ta thaáy Ñöùc Gieâsu hieän dieän vaø
taùc ñoäng qua hoï. Caùc moân ñeä cuûa Ñöùc Gieâsu
nhö Bernadette ôû Loä Ñöùc, ñeàu laø caùi choåi cuøn
maø Chuùa muoán duøng, duøng xong thì xeáp xoù, hay
nhö thaùnh Teâreâxa Haøi Ñoàng noùi: " Ñeàu laø ngoïn
buùt loâng voâ giaù trò trong tay ngheä siî taøi tình"!
Vaø nhö vaäy thì noùi hôi quaù cho deã hieåu, choåi

115
caøng cuøn, buùt loâng caøng xoaøng laïi caøng chöùng
toû coù söï hieän dieän roõ raøng vaø taùc ñoäng cuûa
Chuùa. Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo khoâng nhöõng laø
vôùi taát caû nhöõng gì laø tính nhaân loaïi taàm
thöôøng (laém luùc coøn gheâ rôïn: nhö giaøn hoûa
thieâu) cuûa noù, maø ñoâi khi xeùt treân moät phöông
dieän naøo ñoù, chính nhôø söï taàm thöôøng aáy maø
noù laø daáu chæ, laøm chöùng cho söï hieän dieän vaø
taùc ñoäng cuûa Chuùa Gieâsu. Alexandre, Ceùsar, Haùn
Cao Toå, Thaønh Caùt Tö Haõn, Napoâleâon... caùc
thaùnh nhaân vaø hieàn trieát duø vó ñaïi ñeán ñaâu,
ñeàu laø nhöõng ngöôøi ñaõ cheát, coøn Gieâsu ngöôøi
Nazareth thì ñang soáng vì ñang hieän dieän vaø taùc
ñoäng. Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo cuõng chæ laø nhoùm
ngöôøi ñuû loaïi nhö baát cöù nhoùm nguôøi naøo, chæ
khaùc ôû choã, laø cho thaáy Ñöùc Gieâsu ñang soáng,
hoaït ñoäng giöõa traàn gian moïi ngaøy, moïi giaây,
moïi phuùt, ôû moïi nôi vaø seõ nhö vaäy cho ñeán taän
theá. Thaáy ñöôïc ñieàu aáy, toâi keát luaän: GIEÂSU
LAØ THIEÂN CHUÙA vaø NGAØI ÑANG SOÁNG
sau khi ñaõ cheát thöïc söï, nghóa laø NGAØI ÑAÕ
PHUÏC SINH, ñuùng nhö caùc saùch Tin Möøng töôøng
thuaät.
Cuõng vì ñoù toâi ñöôïc giaûi toûa nhieàu vaán ñeà
thöôøng gaây khoù khaên caûn trôû cho nhöõng ai
muoán theo Gieâsu maø khoâng chaáp nhaän Hoäi
Thaùnh, toâi xin ghi roõ nhö sau :
Neáu Gieâsu chæ laø moät thaùnh nhaân thöôøng, thì
coù theå taùch rôøi Hoäi Thaùnh vôùi Ngaøi, nhö taùch
rôøi baát cöù toå chöùc naøo vôùi vò saùng laäp noù. Ví
duï, taùch rôøi hoaøng toäc nhaø Leâ luùc maït vaän
vôùi Leâ Lôïi, taùch rôøi moät ñaûng chính trò naøo ñoù
116
vôùi vò anh huøng ñaõ laäp ra ñaûng aáy. Theá nhöng
Ñöùc Gieâsu laø Thieân Chuùa neân khoâng theå taùch
rôøi Hoäi Thaùnh vôùi Ngaøi, bôûi vì duø Hoäi Thaùnh
laø choåi cuøn, laø buùt xô hay theá naøo ñi nöõa, thì
Ñöùc Gieâsu laø Thieân Chuùa laøm ngöôøi ñaõ phuïc
sinh vaãn hieän dieän vaø taùc ñoäng trong Hoäi
Thaùnh. Bôûi leõ Hoäi Thaùnh chæ laø lôøi môøi goïi
con ngöôøi ñeán vôùi Chuùa Gieâsu chöù khoâng phaûi
laø moät toå chöùc theá traàn giaønh rieâng cho thieåu
soá öu tuù bieät phaùi! Hoäi Thaùnh khoâng phaûi laø
Hoäi aùi höõu hay caâu laïc boä öu tuù giaønh rieâng
cho moät lôùp öu tuù tinh hoa cuûa nhaân loaïi. Hoäi
Thaùnh laø ñaïi gia ñình cuûa nhöõng keû bieát mình laø
toäi loãi xaáu xa caàn ôn cöùu ñoä (töø Ñöùc Giaùo
Hoaøng cho ñeán baát cöù tín höõu naøo cuõng thöôøng
ñaám ngöïc thuù nhaän: "loãi taïi toâi! Loãi taïi toâi!
Loãi taïi toâi moïi ñaøng! Chöù khoâng ai voã ngöïc töï
cho mình laø ñuùng caû; ai cuõng luoân nhôù Lôøi
Chuùa noùi: "Khoâng coù Thaày, caùc con chaúng laøm
neân troø troàng gì". "Nhöng nhöõng ñieàu söùc loaøi
ngöôøi khoâng laøm ñöôïc thì Thieân Chuùa laøm
ñöôïc"). Nhöõng ngöôøi aáy ñeán laõnh ôn cöùu ñoä vaø
khi ñaõ nhaän ñöôïc laïi ñi giôùi thieäu vò löông y cho
nhöõng ai yù thöùc mình laø beänh nhaân caàn ñöôïc
cöùu chöõa, löông y vaø thaàn döôïc thì chæ coù moät
mình Ñöùc Gieâsu, laø con Thieân Chuùa ñaõ laøm
ngöôøi, ñaõ cheát vaø ñaõ Phuïc Sinh, Ngaøi duøng Hoäi
Thaùnh nhö keû ñöa tin, nhö keû thuû kho döôïc phaåm
theá thoâi. Hoäi Thaùnh khoâng phaûi laø moät tröôøng
phaùi giaûng daïy ñaïo lí cao sieâu, chaân lí tuyeät vôøi,
maø chæ laø moät toå chöùc do Ñöùc Gieâsu laäp neân
ñeå laøm coâng cuï ñem ôn cöùu ñoä. Hoäi Thaùnh gaàn

117
nhö moät toå chöùc y teá ñi cöùu moät naïn dòch ñang
hoaønh haønh, chöù khoâng phaûi ñi giaûng daïy y khoa
taïi tröôøng ñaïi hoïc daønh cho caùc coâ, caäu coù
baèng tuù taøi. Coâng vieäc phaûi laøm laø ñi khaép
cuøng ngoõ heûm, mang thuoác tröø dòch ñeán cho moïi
haïng ngöôøi, roài laïi nhôø nhöõng ngöôøi aáy mang
ñeán cho nhöõng ai bieát mình ñang maéc chöùng nan y.
Thaàn döôïc ñaây cuõng khoâng phaûi laø chaân lí cao
sieâu, ñaïo lí uyeân thaâm...maø chính laø baûn thaân
con ngöôøi Gieâsu vôùi söï sinh ra - soáng vôùi-cheát ñi-
soáng laïi-vaø ñang taùc ñoäng qua caùc bí tích maø
Ngaøi ñaõ giao cho Hoäi Thaùnh giôùi thieäu (töùc laø
rao giaûng) vaø thöøa haønh phuïc vuï.
Khi ñaõ nhaän roõ söï thöïc cuï theå aáy (reùaliteù
concreøte) thì vieäc gia nhaäp Hoäi Thaùnh qua bí tích
Thaùnh Taåy laø böôùc phaûi ñi tôùi, chæ coøn vaán ñeà
laø thôøi ñieåm thuaän lôïi, vôùi yù ñònh döùt khoaùt
vaø kòp thôøi. Toâi xin duøng moät hình aûnh thoâ
keäch nhöng roõ vaø deã hieåu: Vaøo Hoäi Thaùnh
khoâng phaûi laø ghi danh vaøo ñaïi hoïc y khoa, chæ
daønh cho nhöõng sinh vieân öu tuù, maø laø vaøo
beänh vieän vì bieát mình maéc chöùng nan y. Khoâng
phaûi laø ñaêng kí hoïc Haûi Döông hoïc hay khoa hoïc
Haøng Haûi, song laø nhaûy vaøo taøu cöùu naïn Hoàng
Thuûy nhö vaøo taøu cuûa Noeâ. Caøng ngoäp nöôùc,
caøng khoâng bieát bôi, caøng kieät söùc, caøng phaûi
nhaûy leân taøu gaáp! Dó nhieân nhöõng keû khoâng
bieát, ñang troâi daït giöõa truøng khôi, hoaëc bieát vaäy
maø caäy taøi yû söùc, laïi coøn nghi ngôø thuûy thuû
laø Haûi Taëc thì haún laø traùnh xa.

118
 Toùm laïi, cuøng vôùi hoaøn caûnh lòch söû, cuoäc
ñôøi toâi töø 39-45 cho ñeán quaõng ñaàu cuoái naêm
1948 ñaõ dieãn bieán nhö sau:
- Ñaûo chính Nhaät vaø caùch maïng muøa thu nhö
côn gioù baõo queùt saïch, laøm suïp ñoå nhöõng neàn
taûng caên baûn cuoäc soáng veà nhieàu maët cuûa toâi
(cuõng nhö cuûa bao nhieâu ngöôøi Vieät khaùc).
- Moät con ñöôøng ñöôïc môû roäng, ñaày höùa heïn
phaán khôûi, laø tham gia caùch maïng khaùng chieán
giaønh ñoäc laäp xaây döïng moät xaõ hoäi môùi, moät
vaên hoùa môùi, moät con ngöôøi môùi theo aùnh saùng
chuû nghóa Maùc-Leâ. Moät phaàn raát lôùn nhaân vaät
Vieät Nam, trong ñoù goàm soá ñoâng thaønh phaàn öu
tuù cuûa gioáng noøi, ñaõ choïn con ñöôøng aáy. Con
ñöôøng aáy ñi ñeán thaønh coâng röïc rôõ vaøo ngaøy 1-
5- 1975, vôùi chieán dòch Hoà Chí Minh löøng laãy.
Moät soá ñaõ ñi con ñöôøng khaùc:
- Coù con ñöôøng phaûn ñoäng choáng phaù caùch
maïng. Toâi khoâng ñi theo con ñöôøng naøy. Hai naêm
54-56, toâi coù bò ñoäng vieân vaøo quaân ñoäi mieàn
Nam, ñoù khoâng phaûi laø ñöôøng toâi choïn, maø chæ
laø bò cöôõng böùc vaø chaúng qua laø ñi cho laáy coù,
nhö vaïn baát ñaéc dó laøm dòch vuï 2 naêm ñeå cho
raûnh rang khoûi bò quaáy raày.
- Coù con ñöôøng gaùc ra ngoaøi moïi lyù töôûng,
chæ lo soáng baèng an voâ söï, tìm dòp cho baûn thaân
vaø gia ñình, traùnh dính daùng vaøo baát cöù chuyeän
gì, ñeå ñöôïc an thaân. Toâi cuõng khoâng ñi vaøo con
ñöôøng aáy.
Theá thì con ñöôøng naøo? Qua caùc bieán coá xaûy
ra cho baûn thaân, gia ñình, daân toäc, xaõ hoäi, toâi yù
119
thöùc raèng: ñoäc laäp cuûa daân toäc laø quyù, coâng
baèng xaõ hoäi laø quyù; xaõ hoäi, cheá ñoä cuõ phaûi
suy vong, moät cheá ñoä môùi ñang ñöôïc xaây ñaép vaø
ñaõ laø leõ soáng cao quyù ñaùng toân troïng cho raát
nhieàu ngöôøi con öu tuù cuûa daân Vieät, trong ñoù coù
anh em ruoät thòt toâi, thaày vaø baïn ñaùng kính meán
cuûa toâi, toâi khoâng coù lyù do gì choáng ñoái caûn
trôû söï nghieäp ñang ñöôïc xaây ñaép vôùi bao coâng
lao hy sinh to lôùn ñoù. Tuy nhieân, toâi cuõng khoâng
theo chaân caùc ngöôøi aáy, bôûi, vì rieâng toâi, qua söï
vieäc xaûy ra trong nhöõng naêm aáy, toâi yù thöùc
raèng nhaân sinh coøn coù moät bình dieän khaùc, caên
baûn hôn, saâu xa hôn, coù tính caùch muoân thuôû,
vöôït moïi thôøi ñaïi, moïi bieân giôùi, moïi cheá ñoä
kinh teá chính trò, xaõ hoäi, vaên hoùa: Bình dieän yù
nghóa vaø cöùu caùnh cuoái cuøng cuûa thaân phaän
laøm ngöôøi, vôùi hai vaán ñeà chính laø ñau khoå vaø
toäi aùc. Thôøi ñaïi naøo, gaàm trôøi naøo, cheá ñoä
naøo cuõng coù maùu vaø nöôùc maét ñoå ra. Sinh-
beänh-laõo-töû vaø tham-saân-si: ñoù môùi laø ñieàu
giaûi quyeát trong caên baûn. Ñoù laø reã, laø maàm.
Caùc hieän töôïng tieâu cöïc khaùc chæ laø laù, caønh,
hoa, quaû. Ñoù laø ñieàu caùc thaùnh nhaân, hieàn trieát
tìm caùch suy tö, suy luaän.
Tröôùc naêm 45, coù theå noùi trong thöïc teá, toâi
soáng treân moät neàn taûng Khoång Giaùo pha troän
moät lôùp voû daân chuû tö saûn Taây Phöông. Ñaûo
chính Nhaät vaø caùch maïng muøa thu 45 giuùp toâi yù
thöùc raèng lòch söû ñaõ sang trang, phaûi tìm caùi
môùi. Chuû nghóa Maùc-Leâ, toâi thaáy khoâng thích
hôïp vôùi baûn thaân, vì chæ ñaët vaán ñeà giaûi quyeát
theá traàn trong moät thôøi gian, trong khi toâi thaáy nhu
120
caàu caàn phaûi tìm hieåu saâu hôn, xa hôn. Töï ñaùy
taâm hoàn, toâi khao khaùt moät caùi gì tröôøng toàn,
vónh cöõu, tuyeät ñoái cho caùi chuû theå ngaõ vò cuûa
con ngöôøi, maø toâi nghó laø coù in daáu veát cuûa
tröôøng toàn, vónh cöõu, tuyeät ñoái; noãi khao khaùt
maø baát cöù giaù trò tuyeät ñoái naøo cuûa theá traàn
khoâng khoûa laáp ñöôïc. Hình aûnh maãu ngöôøi tu syõ
hieän ra nhö laø lôøi giaûi ñaùp (tu só noùi chung chöù
chöa noùi veà toân giaùo naøo caû). Voán laø ngöôøi
Vieät Nam ngoaøi Coâng Giaùo, voán öa thích caûnh u
tòch cuûa caùc ngoâi chuøa töø thuôû beù, voán chòu
aûnh höôûng taâm thöùc thieâng lieâng noäi taâm
(conscience d’une vie spirituelle inteùrieure) nhuoám
maøu Phaät Giaùo veà khía caïnh tu trì vaø tình caûm
qua aûnh höôûng caùc taùc phaåm vaên chöông (duø
khoâng sôû ñaéc giaùo lí cuûa Phaät Giaùo), cho neân
trong böôùc ñaàu, toâi höôùng veà ñôøi tu haønh döôùi
hình thöùc ñôøi nhaø sö ôû chuøa, aån mình laùnh xa
theá tuïc. Theá nhöng roài vôùi hai naêm daïy hoïc taïi
tröôøng tö thuïc Coâng Giaùo Ñaäu Quang Lónh, soáng
giöõa loøng hai xöù ñaïo Nghóa Yeân vaø Thoï Ninh,
nhöõng gì toâi ñoùn nhaän qua nhöõng baøi hoïc giaùo
lí, qua caùc taùc phaåm ngheä thuaät Coâng Giaùo, vaø
nhaát laø qua caùc taùc phaåm cuûa caùc baäc thieân taøi
veà khoa hoïc vaên chöông vaø thaàn hieäp laø Pascal
maø toâi tích tröõ trong saùu naêm ôû, ñaõ keát tinh laïi,
böøng khôûi leân baèng caâu traû lôøi: Ñieàu maø toâi
tìm kieám thaáy laø Ñöùc Gieâsu ngöôøi Nazareth, laø
Ñöùc Kitoâ, laø Ngoâi Hai Thieân Chuùa xuoáng theá
laøm ngöôøi, chòu töû naïn vaø Phuïc Sinh, maø Hoäi
Thaùnh Coâng Giaùo laø toå chöùc do Ngaøi thaønh
laäp ñeå giôùi thieäu Ngaøi vôùi moïi ngöôøi ñau thöông

121
vaø toäi loãi caàn ôn cöùu ñoä, laø phöông tieän ñeå
Ngaøi luoân hieän dieän vaø taùc ñoäng, tuy kín nhieäm
nhöng hieän thöïc, qua caùc bí tích maø trung taâm laø bí
tích Thaùnh Theå, nhaèm giuùp con ngöôøi thöïc hieän
ñöôïc cöùu caùnh cuûa mình, laø qua cuoäc soáng ôû
ñôøi naøy tieán veà moät cuoäc lai sinh maø trong ñoù
ngaõ vò chuû theå cuûa hoï, keå caû thaân xaùc ñöôïc
tröôøng toàn tham döï vaøo cuoäc soáng vaø tình yeâu
cuûa Ñaáng Töï Höõu Haèng Höõu laø Thieân Chuùa Ba
Ngoâi. Thieân Chuùa aáy laø cha saùng taïo vaïn vaät
töø hö voâ, yeâu thöông loaøi ngöôøi ñeán ñoä ban chính
con Ngaøi cho hoï ñeå ngöôøi con aáy ñöa hoï veà vôùi
vónh cöûu cuûa tình yeâu, baèng moät söï nghieäp huy
hoaøng nhöng ñaày gian khoå laø caùi cheát treân thaäp
giaù, con ñöôøng maø moïi ngöôøi ñöôïc môøi goïi
chung böôùc vôùi Ngaøi, ñeå xuyeân qua traàn theá tieán
veà Nöôùc Trôøi muoân thuôû, ngoõ haàu cuoái cuøng
tham döï vaøo chính söï soáng, tình yeâu vaø phuùc laïc
cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi. Toâi cuõng tìm thaáy quy
luaät chính cuûa cuoäc soáng laø tình yeâu: Yeâu Chuùa
vaø yeâu ngöôøi trong söï phuïc vuï ñeán queân mình vì
Chuùa vaø vì anh em taát caû, baát cöù ai chaúng tröø ai.
Toâi thaáy qua trung gian Hoäi Thaùnh, Chuùa Gieâsu
ñeán vôùi toâi, môøi goïi toâi, chôø ñôïi toâi, ñeå ban ôn
cöùu ñoä; ñoàng thôø Ngaøi cuõng môøi goïi toâi coäng
taùc hoaøn thaønh coâng cuoäc cöùu ñoä trong coäng
ñoaøn Hoäi Thaùnh phoå quaùt, toâng truyeàn duy nhaát,
laø Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo ñaõ ñöôïc Ngaøi thaønh
laäp vôùi nhieäm vuï rao giaûng Tin Möøng khaép nôi
cho ñeán ngaøy taän theá, bôûi vì Ñöùc Gieâsu seõ ôû
cuøng Hoäi Thaùnh, ñöa Hoäi Thaùnh, töùc nhaân loaïi

122
ñöôïc cöùu veà cuøng Thieân Chuùa Cha chí aùi trong
Chuùa Thaùnh Thaàn.
Tröôùc ñoù, trôû ngaïi lôùn lao nhaát ngaên caûn toâi
böôùc vaøo con thuyeàn Hoäi Thaùnh laø caùc vò giaùo
quyeàn ngöôøi Phaùp. Trôû ngaïi töï döng ñöôïc Chuùa
caát ñi. Ñieàu aáy laøm toâi thaáy roõ: Hoäi Thaùnh laø
moät toå chöùc sieâu quoác gia, luùc caàn ngöôøi Phaùp
quaûn lí cho thuaän lôïi thì ñaët ngöôøi Phaùp, luùc thôøi
theá ñoåi thay thì giao laïi cho Vieät Nam chöù baûn
chaát Hoäi Thaùnh khoâng dính líu gì vôùi nöôùc Phaùp
vaø cheá ñoä thöïc daân naøo caû. Chaúng qua laø tuøy
cô öùng bieán, mieãn sao Tin Möøng ñöôïc loan truyeàn,
chuû yeáu laø vieäc ban phaùt Lôøi Chuùa vaø Thaùnh
Theå ñöôïc thöïc hieän. Coøn, luùc haønh söï, neáu caùc
linh muïc thöøa sai ngöôøi Phaùp coù voâ tình hay höõu
yù phuïc vuï cho nöôùc Phaùp, cuõng laø thöôøng tình.
Neáu hoï coù phaàn naøo lôïi duïng vò trí trong Hoäi
Thaùnh maø phuïc vuï cho ngöôøi khaùc thì hoï coù loãi,
nhöng ñoù laø loãi caù nhaân, chöù khoâng phaûi chuû
tröông cuûa Hoäi Thaùnh. Chöùng côù laø ngay töø ñaàu
truyeàn giaùo, Hoäi Thaùnh (nhaát laø qua söï ñeà nghò
cuûa doøng Teân) vaãn chuû tröông tieán tôùi thaønh
laäp giaùo phaåm baûn quoác. Vì lí do naøy noï, ñaõ coù
söï trì treä ñaùng tieác trong vieäc thöïc hieän ; vieäc
naøy coù leõ do traùch nhieäm töø nhieàu phía laãn loän
nhieàu bình dieän, tuy vaäy cuõng laø quy luaät töï
nhieân cuûa con ngöôøi toäi loãi. Bieán coá 45 cuõng laø
moät dòp toát ñaåy nhanh vieäc thöïc hieän keá ñoà caên
baûn cuûa Hoäi Thaùnh laø thaønh laäp giaùo phaåm
baûn quoác, ñeàu ñaõ thöïc hieän troïn veïn vaøo naêm
1960. Nhôø ñoù, caùc thöøa sai ngoaïi quoác tìm laïi
ñöôïc khuoân maët saùng suûa ñeïp ñeõ cuûa thuôû ban
123
ñaàu, thôøi cuûa caùc vò nhö Theùophan Veùnard:
nhöõng taâm hoàn quaûng ñaïi, lìa boû xöù sôû, xa caùch
gia ñình, daán thaân vaøo cuoäc ñôøi hy sinh ñeå phuïc
vuï Tin Möøng, ñem ôn cöùu ñoä cho anh em khaép nôi
boán beå naêm chaâu, khoâng phaân bieät daân toäc
vaên hoùa, giai caáp, chæ bieát ai cuõng laø ngöôøi ñau
khoå vaø toäi loãi caàn ôn cöùu ñoä maø thoâi. "Ñeïp
thay nhöõng böôùc chaân nhöõng söù giaû loan baùo Tin
Möøng". Hoäi Thaùnh nhö con thuyeàn vöôït bieån, khi
nhanh khi chaäm, khi yeân haøn, khi gian nan, khi leân
cao, khi xuoáng thaáp, vôùi moät cô cheá traàn gian thay
ñoåi theo quy luaät töï nhieân cuûa taâm lí vaø xaõ hoäi
cuûa con ngöôøi. Hoäi Thaùnh ñoàng haønh vôùi con
ngöôøi qua moïi neûo ñöôøng, thì cuõng chòu moät
nhaân tình cuøng theá thaùi, ñuùng theo tinh thaàn nhaäp
theå cuûa Thieân Chuùa Ngoâi Hai. Hoäi Thaùnh voïc
tay vaøo thau boät laøm baùnh, laën saâu vaøo buøn nhô
traàn theá, nhö keû laën saâu cöùu ngöôøi cheát ñuoái,
traùnh laøm sao khoûi tay laám maët vuøi, aùo quaàn tôi
taû öôùt meøm. Coù vaäy Hoäi Thaùnh môùi caàn ôn
cöùu ñoä. Chæ coù Chuùa Gieâsu môùi laø löông y vaø
thaàn döôïc, coøn Hoäi Thaùnh chæ laø ngöôøi moâi
giôùi maø chính baûn thaân cuõng laø toäi loãi caàn
ñöôïc thöù tha vaø cöùu ñoä nhö baát cöù ngöôøi naøo
vaø toå chöùc naøo ôû traàn gian. Caùc nghi thöùc
phuïng vuï bao giôø cuõng baét ñaàu baèng kinh saùm
hoái. Coù ki toâ höõu naøo töï xöng mình laø thaùnh
ñaâu. Traùi laïi, luoân xöng mình laø keû coù toäi.
Caøng theâm gaàn Chuùa laïi caøng thaáy mình coù toäi
loãi, thaäm chí coøn thaáy mình laø ngöôøi toäi loãi
naëng neà nhaát traàn gian, khoâng daùm ñaët mình leân
treân baát cöù ai, duø hoï laø keû gieát ngöôøi hay gian

124
daâm. Vì theá, ngöôøi ki toâ höõu chæ toû yù taùn ñoàng
hay khoâng, veà nhöõng vieäc laøm cuï theå, chöù
khoâng heà leân aùn löông taâm con ngöôøi. Ví duï:
vieäc gieát ngöôøi, vieäc taø daâm laø toäi aùc, nhöng
ngöôøi kitoâ höõu khoâng daùm coù yù nghó gì buoäc
toäi keû laøm nhöõng ñieàu aáy, vì ñoù laø vieäc phaùn
xeùt cuûa Thieân Chuùa vaø cuûa löông taâm ñöông söï
maø thoâi. Coù chaêng thì cuõng chæ daùm vôùi Chuùa
Gieâsu maø daâng lôøi caàu nguyeän: "Xin Cha tha cho
hoï vì hoï chaúng bieát vieäc hoï laøm", cuõng nhö
thaùnh Steùphanoâ caàu xin Chuùa ñöøng chaáp toäi keû
gieát haïi mình khi thaåm löôïng vieäc aùc, vieäc thieän,
ngöôøi kitoâ höõu cuõng chæ laáy Lôøi Chuùa laøm
tieâu chuaån chöù khoâng daùm laáy trí löïc heïp hoøi u
toái cuûa mình laøm thöôùc vaøng khuoân ngoïc. Hoäi
Thaùnh cuõng chæ laøm coâng vieäc gìn giöõ baûo toàn,
dieãn giaûi, aùp duïng Lôøi Chuùa chöù khoâng phaûi
leân maët daïy ñôøi nhaân danh chính mình. Chæ coù
Thieân Chuùa, môùi laø Thaày laø Cha duy nhaát. Hoäi
Thaùnh chæ laø keû "toâi tôù" ñöôïc sai ñi, coù thaùo
hay buoäc cuõng laø do leänh cuûa Chuû, vaø trong khi
thöøa haønh meänh leänh, neáu coù leäch laïc sai soùt
cuõng laø chuyeän thöôøng. Chuùa khoâng laøm pheùp
laï cho ngöôøi cuûa Hoäi Thaùnh khoâng hoïc vieäc ñôøi
maø vaãn thaïo! Quyeàn voâ ngoä cuûa Ñöùc Giaùo
Hoaøng cuõng chæ coù söû duïng môùi coù hai laàn,
maø laïi nhaèm hai tín ñieàu khoâng dính döï gì ñeán
vieäc traàn gian caû. Maø moãi laàn ñeàu ñöôïc söû
duïng trong nhöõng ñieàu kieän thaän troïng vaø baûo
ñaûm toái ña. Traùi laïi, moãi ngaøy khi daâng leã, moãi
toái khi ñoïc kinh, Ñöùc Giaùo Hoaøng cuõng ñaám

125
ngöïc thuù nhaän nhö baát cöù ai khaùc: "Loãi taïi toâi,
loãi taïi toâi moïi ñaøng!".
Thaáy ñöôïc nhö theá, toâi khao muoán ñöôïc thuoäc
veà caùi ñaïi gia ñình maø thuûy toå laø Abraham, vôùi
caùi vieãn töôûng mai sau treân Nöôùc Trôøi muoân
thuôû goàm muoân daân, muoân nöôùc, muoân ngoân
ngöõ, khoâng coøn bieân giôùi caùch ngaên, khoâng
coøn kì thò chuûng toäc, phaân chia giai caáp, thöôïng
löu, haï tieän, ngöôøi thoâng thaùi, ngöôøi ngu doát,
quaân töû, tieåu nhaân, chuû tôù, giaøu ngheøo, baäc
thaùnh nhaân, keû toäi loãi, quan daân, keå caû phaân
chia nam nöõ cuõng khoâng, taát caû chæ coøn laø moät
Ñöùc Kitoâ, nhö Ngaøi vaø Chuùa Cha laø moät, ñaày
aép töông quan lieân ngaõ vò trong baûn nhaïc tình yeâu
muoân ñôøi cuûa Thaùnh Thaàn, trong moät coõi trôøi
môùi ñaát môùi maø vaät chaát cuõng seõ ñi vaøo vinh
hieån. Toâi khao khaùt thuoäc veà caùi ñaïi gia ñình
tieàm taøng aáp uû toaøn caû nhaân loaïi vaø vuõ truï
seõ ñöôïc toû hieän mai sau, maø ôû traàn theá naøy,
Hoäi Thaùnh vöøa laø maàm öôm, vöøa laø daáu tích,
vöøa laø baûo chöùng. Nhö theá cuoäc ñôøi khoâng coøn
laø beå khoå, tình ngöôøi khoâng coøn laø daây oan
nöõa. Ñau khoå chæ laø thaàn döôïc, laø reøn luyeän vun
caønh tæa laù cho hoa theâm ñeïp quaû theâm ngon;
coøn toäi loãi, chæ caàn bieát thaønh taâm hoái caûi laø
ñöôïc xoùa saïch bôûi maùu Con Chieân Thieân Chuùa.
Tieäc cöôùi ñaõ doïn saün, chæ coøn bieát maëc aùo
traéng ñeïp ñeõ vaøo döï lieân hoan, maø thaùnh leã laø
bieåu töôïng, laø baûo chöùng, laø gieo maàm chuaån
bò. Moïi sinh hoaït traàn theá duø coù taàm thöôøng,
vuïn vaët, eo xeøo ñeán ñaâu maø ñöôïc loàng vaøo
loøng meán Chuùa yeâu ngöôøi, cuõng ñeàu coù chöùa
126
vieân ngoïc quyù giaù voâ ngaàn. Caû vuõ truï nhaân
sinh nhö ñang coøn nhö moät gioït nöôùc ñuïc ngaàu treo
mong manh ñaàu ngoïn coû haàu saép rôi tan vaøo caùt
buïi, boãng nhö ñöôïc tia naéng sôm roïi vaøo trôû
thaønh vieân ngoïc maøu saéc loùng laùnh raïng ngôøi.
Khoâng meâ ñôøi, khoâng chaùn ñôøi, khoâng laùnh
ñôøi, maø yeâu ñôøi vôùi taát caû noãi nieàm cuûa noù,
vì traùi tim beù moïn cuûa mình ñaõ ñöôïc keát hôïp
vôùi traùi tim cuûa Ngöôøi, maø laïi laø Thieân Chuùa
Ngoâi Hai, Traùi tim ñaõ ñoå ñeán gioït maùu cuoái
cuøng vì yeâu thöông nhaân loaïi, ñeå cöùu ñoä nhöõng
ai bieát ñoùn nhaän ôn thieâng.

Cuoäc vöôït qua

 Theá laø toâi ñaõ quyeát ñònh böôùc vaøo ngöôõng

cöûa ñaïi gia ñình Coâng Giaùo, tieán tôùi vieäc xin
ñoùn nhaän ôn thaùnh taåy, trôû thaønh chi theå cuûa
Nhieäm Theå Ñöùc Gieâsu maø trong thaâm taâm toâi
ñaõ tuyeân xöng nhö lôøi kinh tin kính.
Trong thaâm taâm thì vaäy, nhöng ñi ñeán vieäc thöïc
hieän quaû laø coøn caùch nuùi ngaên soâng, khoâng
bieát bao nhieâu laø ngaên trôû khaù lôùn lao, naëng neà.
Tröôùc heát laø nhöõng khoù khaên trong taâm tö
cuûa chính mình: Ñi töø öôùc muoán ñeán quyeát ñònh
laø moät böôùc daøi, baát cöù laø moät vieäc gì, huoáng
chi ñaây laø moät söï xoay chieàu 180 ñoä goùc. Gaàn
nhö nhaûy xuoáng moät vöïc thaúm khoâng ñaùy.
Nhöõng trôû ngaïi noäi taâm veà lí trí, quaùn tính nhieàu

127
luùc caûm kích raát maõnh lieät, nhaát laø caûm töôûng
seõ xa lìa taát caû: Xa lìa vôùi gia ñình, vôùi baïn beø,
vôùi baø con loái xoùm, vôùi taát caû maáy nghìn naêm
truyeàn thoáng vaên hoùa. Khoâng bieát toå phuï
Abraham luùc rôøi ñaát toå theo tieáng Chuùa goïi nhö
theá naøo, chöù toâi thì môùi nghó ñeán vieäc thænh
chuoâng thu khoâng 108 tieáng ôû chuøa Linh Quang,
tieáng goõ moõ traàm maëc, nhöõng neáp coång chuøa
Tam Quan reâu phuû, nhöõng goác ñaïi tröôùc hoà baùn
nguyeät tröôùc ñình laøng, caùc höông aùn sôn son
thieáp vaøng, nhöõng maùi ñình cong cong vôùi löôõng
long chaàu nguyeät, nhöõng baøi vò cuûa oâng baø toå
tieân, nhöõng ngaøy kò gioå...laø cöù nhö coù ai níu
keùo mình laïi.
Roài töôûng ñeán vieäc xöng toäi laø phaùt naûn.
Töø tröôùc toâi vaãn gheùt hình aûnh ngöôøi tín höõu
chui ra chui vaøo toøa caùo giaûi, thì thaàm thì thuït vôùi
linh muïc, loät traàn taâm hoàn mình ra vôùi moät
ngöôøi khoâng chaéc thaáu hieåu ñöôïc mình, taøi ñöùc
chöa chaéc gì ñaõ hôn mình, coù khi khoâng ñuû trình
ñoä maø hieåu mình nöõa. Thaät laø moät vieäc ôùn
ngaáy! Roài ñoå nöôùc leân ñaàu, xoa daàu leân traùn,
haø hôi vaøo maët, "leø löôõi" aên baùnh thaùnh! Phaûi
chaêng laø phuø thuûy, ma thuaät? Laø buøa meâ,
thuoác luù? Ngay caû moät soá töø ngöõ cuõng coù moät
caùi gì xa laï: Thaân laïy Ñöùc Cha troïn toát troïn laønh,
saùng danh, ñöùc caäy, leã santi, leã di xuùp, chaàu löôït,
tuaàn ñaïi phuùc, caám phoøng... gaàn nhö ngoaïi ngöõ,
coù caûm töôûng nhö tieáng thöôïng! Roài cô cheá,
phaåm traät Hoäi Thaùnh, caùc ñieàu raên, caùc ñieàu
luaät nhö caû moät Hoäi Thaùnh goâng cuøm troùi
buoäc chaët! Roài teân caùc vò thaùnh: Pheâ-roâ, Phao-
128
loâ, Anreâ, Ataga, Leâ-oâ, Giuse...ñem so saùnh vôùi
caùc teân Vaïn Haïnh, Vaïn Naêng, Hueä Naêng, Tueä
Tónh....thì quaû laø....man rôï, thoâ loã. Caùc töôïng
aûnh cuõng vaäy, toaøn laø nhöõng ngöôøi muõi cao,
maét xanh, raâu ria xoàm xoaøm, aùo quaàn xa laï. Roài
caùc nhaø thôø tu vieän cöù y nhö laø beân Taây Phöông
xaùch sang gheùp vaøo caûnh trí Vieät Nam, khoâng coù
gì haøi hoøa vôùi phong caûnh chung quanh nhö caùc
chuøa chieàn, ñình mieáu, vôùi cöûa tam quan, vôùi
thaùp baûy taàng, vôùi caùc böùc hoaønh phi caâu ñoái
sôn son thieáp vaøng, chaïm coå töù bình, töù böûu töù
linh... Nghó ñeán phaûi aám nhaân laáy taát caû nhöõng
caùi aáy, thaät laø ôùn laïnh toaùt moà hoâi, coù caûm
töôûng nhö bò loät lôùp da mình mang töø taám beù,
khoaùc laáy moät taám da laï hoaéc khaùc maøu, khaùc
vò. Caû vieäc teá töï cuõng theá, tai ñaõ quen vôùi
"khôûi chính coå", baùt aâm nhaõ nhaïc, gioïng vaên teá,
cung chaàu vaên, nay phaûi ñi vaøo theá giôùi cuûa
nhaïc greùgorien, ñaøn organ, ñaøn armonium, hay ñaáy
nhöng thaät xa laï... leã phuïc Coâng Giaùo ñeïp ñaáy
nhöng thieáu hình aûnh con Roàng, con Haïc, con
Phöôïng, con Quy, thieáu hình aûnh baùt quaùi, thieáu
hình aûnh baùt tieân quaù haûi ñaõ töøng ñöa toâi vaøo
moät coõi thaàn tieân ñaày moäng ñeïp. Toâi caûm thaáy
nhôù nhung ñeán nhöùc nhoái nhöõng huyeàn thoaïi:
Thaàn Noâng, Sôn Tinh, Thuûy Tinh, Lö Sôn Thaùnh
Maãu, Vöông Thieàu Laõo Toá, Lieãu Haïnh Coâng
Chuùa, Thieân Muï, Töø Ñaøm, Töø Hieáu, Linh Sôn,
Linh Quang..., nhöõng caùi teân nhö gôïi leân caû moät
theâ giôùi thanh cao, huyeàn bí. Chieác aùo naâu soàng,
ñaïm baïc seõ bò thay theá baèng aùo ñoû, aùo tím saëc
sôõ cuûa Hoàng Y, giaùm muïc; chieác gaäy truùc coù

129
dính quaû ñaøo seõ thay theá baèng gaäy vaøng ñaàu
cong cuûa giaùm muïc. Khi thôø phöôïng seõ khoâng
coù ñænh traàm nghi nguùt maø chæ coù bình höông
luûng laúng "ñöa xít" vaøo maët ngöôøi ta nhö xoâng
cho keû bò oám! ... Roài caùc nöõ tö ñuû kieåu aùo kieåu
luùp, kieåu muõ troâng sao quaù naëng hình thöùc laêng
nhaêng, loá nhoá. Cuoái cuøng ngay caû töôïng Chuùa
chòu naïn chòu cheát: nhìn Chuùa mình maåy baàm naùt,
maët muõi quaèn quaïi, traàn truoàng caêng ra treân
thaäp giaù, ñoâi khi troâng quaù gheâ rôïn, toâi laïi nhôù
töôïng phaät uy nghi treân toøa sen thanh khieát. Chæ
coù töôïng aûnh Ñöùc Meï laø coù caùi gì gaàn guõi,
thaân thieän (nhöng laïi da traéng maét xanh). Rôøi boû
truyeàn thoáng nghìn xöa cuûa gia ñình, daân toäc
Ñoâng Phöông ñeå böôùc vaøo theá giôùi Coâng Giaùo,
toâi nghó coù theå cheát ñieáng ngöôøi ñi ñöôïc, töông
töï nhö Teâ-reâ-xa thaønh Avila khi rôøi boû gia ñình
ñeå daán thaân vaøo tu vieän... Ñeán noãi ngay caû
nhöõng xuyeân taïc, boâi baùc veà söï Ñöùc Meï sinh
con, caùch cheá bieán daàu thaùnh töø maét treû con,
cho ñeán caû vai troø linh muïc trong hoân phoái, maø
toâi vaãn bieát laø xuyeân taïc, boâi baùc do aùc yù, boâi
nhoï taø ñaïo cuûa Taây Phöông, nhöng ñaõ nghe töø
taám beù, ñoâi luùc vaãn nhö vaán vöông aùm aûnh taâm
tö. Coäng theâm vôùi nhöõng caâu cheá dieãu moùc
hoïng cuûa Voltaire, cuûa Roman de la Rose, cuûa
Mysteøres des Couvents! Roài hình aûnh vuï aùn
Galileùe, caùc giaøn hoûa thieâu cuûa toøa tröøng
giaùo... taát caû nhöõng caùi aáy ñoâi khi nhö keát beø
reùo leân aàm ó: "Haõy coi chöøng ñöøng daïi ñaâm
ñaàu vaøo choã cheát"!!

130
 Nhaân dòp naøy, toâi nghó raèng chuùng ta caàn
phaûi thaúng thaén vaø can ñaûm nhìn nhaän raèng,
ñieàu maø Caùc Maùc goïi laø "tha hoùa Coâng Giaùo"
khoâng phaûi laø khoâng noùi leân moät khía caïnh naøo
ñoù cuûa moät ngöôøi ñi töø theá giôùi khoâng tín
ngöôõng, böôùc vaøo tín ngöôõng nhö Kitoâ giaùo vaø
nhaát laø Coâng Giaùo. Boû queâ höông nhö Abraham,
boû cha meï anh em con caùi, boû caû chính mình ñeå
vaùc thaäp giaù: khoâng tha hoùa laø gì! Cheát ñi ñoái
vôùi con ngöôøi cuõ, ñaùnh maát söï soáng...khoâng tha
hoùa laø gì? Theo Chuùa Gieâsu laø hieán thaân mình
cho Ngaøi, vaøo Hoäi Thaùnh laø khoâng laáy thaân
mình laøn roán vuõ truï nöõa, khoâng tha hoùa laø gì?
Töø ngoaøi Coâng Giaùo böôùc vaøo Coâng Giaùo laø
phaûi qua moät söï cheát ñi. Chính söï cheát ñi aáy ñaõ
laøm nhieàu ngöôøi chuøn böôùc. Chính söï nhaûy tuøm
xuoáng nhö nhaûy vaøo vöïc thaúm khoâng löôøng ñöôïc
aáy (saut dans l’ inconnu) laøm cho vieäc theo ñaïo coù
caùi gì ñoù khuûng khieáp, vì ñaây cuoái cuøng laø phoù
thaùc cho Thieân Chuùa, chöù khoâng phaûi chaáp
nhaän moät lí thuyeát maø lí trí mình nhaän chaân laø
ñuùng, töïa nhö chaáp nhaän moät ñònh luaät toaùn hoïc
hay moät ñònh lí khoa hoïc. ÔÛ ñaây coù caùi gì nhö
"xöû nöõ" xuaát giaù toøng phu, hieán thaân cho moät
ngöôøi khaùc cha khaùc meï, khaùc gioøng hoï, khaùc
ñòa phöông, chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc khi bò loâi
cuoán thuùc ñaåy bôûi moät caùi gì raát maõnh lieät,
moät thaàn löïc (coù nhieàu daïng nhö ma löïc). Khoâng
ñi qua ngöôõng cöûa cuûa söï cheát aáy, thì khoù loøng
trôû laïi! (Maàu nhieäm khoå giaù kia maø). Noùi caùch
khaùc toâi nghó : khoâng coù ôn Chuùa thì khoù maø
vöôït qua. (Vaø ñöông nhieân keû thuø nghòch muoân

131
ñôøi ñaõ caùm doã oâng baø nguyeân toå, ñaõ löôûng
vöôûng quanh Ñöùc Gieâsu trong hoang ñòa, ñaõ quaáy
phaù thaùnh Antoân tu röøng, phaù phaùch nhaø xöù hoï
Ars, seõ khoâng ñeå ngöôøi ta yeân, noù seõ duøng moïi
möu moâ ñeå ngaên chaën phaù phaùch cho kì ñöôïc).
Do ñoù, moät ngöôøi trôû laïi caû chín taàng trôøi reo
vui laø phaûi. Moät chaøng trai maø luùc 13 tuoåi vôùi
caùi laùo xöôïc cuûa moät "caäu aám" con quan, duøng
khoa baûng ñaát Ngheä, laïi toâi theâm töï do tö töôûng
tö saûn, ñaõ khaúng ñònh khoâng bao giôø!) Vaäy maø
giôø ñaây chòu cuùi ñaàu ñeå moät cha xöù mieàn queâ
doäi nöôùc leân ñaàu, thì quaû laø moät pheùp laï. Sau
gaàn 40 naêm chòu pheùp röûa maø nhieàu luùc (nhaát
laø luùc nguû daäy), chính baûn thaân toâi cuõng coøn
laáy laøm kinh ngaïc. Vaø chaéc seõ coøn kinh ngaïc
muoân ñôøi. Chaúng khaùc gì pheùp laï ñöa Daân Chuùa
qua Bieån Ñoû, thoaùt aùch thoáng trò cuûa Pharaoâ.
Sau ñaây laø nhöõng trôû ngaïi khaùch quan:
Tröôùc heát laø gia ñình: Ñoái vôùi moät nhaø nho
côõ lôùn ñaát Ngheä Tónh, coù ñöùa con theo ñaïo laø
caû moät söï xæ nhuïc tröôùc maët baø con xoùm laøng,
huyeän tænh; vaø ôû vò trí gia ñình toâi, tröôùc maét caû
moät giai caáp thöôïng löu gaàn nhö toaøn quoác. Gaëp
caùc cuï khoa baûng ñaát Ngheä, ñaát Thanh, ñaát Baéc,
thaân phuï toâi seõ ñau ñôùn nhuïc nhaõ khi coù thaèng
con trai ñaõ boû truyeàn thoáng cha oâng, cuûa ñòa
phöông, cuûa gioáng noøi ñeå ñi theo Taây Phöông Taû
Ñaïo. Caùch ñoù vaøi chuïc naêm, thaân phuï cuûa cha
Nguyeãn Vaên Thích ñaõ baét Ngaøi choïn giöõa caùi
cheát vaø theo ñaïo! Nghó ñeán söï ñau ñôùn vaø nhuïc
nhaõ cuûa thaân phuï toâi, söï lo buoàn cuûa meï toâi,
cuûa anh chò em, chuù baùc coâ dì....thaät khoâng theå
132
naøo taû noåi aùi ngaïi cuûa toâi. Nhaát laø toâi voán laø
moät ngöôøi con, ngöôøi chaùu ñöôïc khen laø hieáu
thuaän, raát ñöôïc thöông yeâu! Theo ñaïo laø keå nhö
caét ñöùt taát caû. Caùi cô söï bò "töø" haàu nhö laø
chaéc chaén, khoâng töø ra maët, ñuoåi khoûi nhaø thì
cuõng töø trong loøng. Thaät vaäy, thaân phuï toâi thì
tính tình ñieàm ñaïm, aên noùi töø toán, chöù coù moät
oâng chuù vaø moät baø coâ, chò cuûa thaân phuï toâi,
sau khi toâi chòu pheùp röûa, moãi laàn gaëp toâi laø ra
maët giaän thöïc söï vaø coù nhöõng lôøi mai mæa chua
cay! Baø coâ aáy ñaõ khoùc aàm leân maø hoûi toâi nhö
gaøo theùt "Maày, cha oâng maày coù toäi gì maø cuùi
xuoáng cho ngöôøi ta xoái nöôùc leân". Sau ngaøy röûa
toäi, moãi laàn veà nhaø, toâi thaáy coù caùi gì döôøng
nhö naëng neà u uaát ñeø leân moái töông giao, thaät toâi
khoâng khoûi coù caùi caûm giaùc nhö mình ñaõ voâ ôn,
baïc nghóa, baïc tình. Quaû vaäy, gaàn 30 naêm sau, khi
toâi bò ít nhieàu gian nan, moät baø coâ ñaõ noùi: "Ñoù,
trôøi phaït noù ñaáy, ai baûo noù phaûn boäi cha oâng,
boû ñi maø theo ñaïo".
Naêm 1958, tuy gia ñình toâi chöa laâm vaøo tình
caûnh bi ñaùt cuûa naêm 54-56, nhöng cuõng ñaõ baét
ñaàu xuoáng doác; neáu chaàn chöø toâi seõ coù theå
nhö Bergson, muoán toøng giaùo nhöng trong luùc daân
Do-thaùi bò Ñöùc Quoác Xaõ taøn saùt, oâng khoâng
nôõ laøm moät vieäc nhö laø "chuoät chaïy khoûi nhaø
chaùy" troán löûa. Toøng giaùo coù theå bò hieåu nhö
laø gaàn baïi traän, raéc roái theâm laïi coù vaán ñeà
chính trò: Luùc aáy ôû Buøi Chu, Phaùt Dieäm coù
phong traøo choáng coäng khaù gay gaét, vaø hình nhö
ñaõ baét ñaàu coù toå chöùc lieân toân giaùo choáng
coäng cuûa ba toân giaùo chính: Khoång, Phaät vaø Gia-
133
toâ. Söï toøng giaùo cuûa toâi coù theå gaây ngoä nhaän,
ít nhieàu laø ñoái vôùi moät soá caùn boä naøo ñoù
cuõng nhö ñoái vôùi quaõng ñaïi quaàn chuùng. Quaû
vaäy, sau khi toâi röûa toäi, coù keû ñaõ noùi: "Ñaïo
nghóa gì noù, boá noù baûo noù giaû vôø theo ñaïo ñeå
coù côù lieân laïc vôùi tuïi cha coá vaøo toå chöùc lieân
toân giaùo choáng coäng ñaáy". Ñoù laïi laø ñieàu mang
taùc haïi cho thaân phuï toái voán thuoäc thaønh phaàn
quan laïi ñòa chuû. Tính ñeán chuyeän chòu pheùp röûa
trong taâm traïng nhö vaäy, giöõa moät hoaøn caûnh nhö
vaäy, thaät nhö oâm moät quaû mìn noå chaäm. Cheát
mình ñaõ ñaønh maø coøn cheát laây caû ngöôøi thaân
keá caän. Moät ngöôøi yeáu ñuoái nhö toâi töôûng
chöøng nhö khoâng theå vöôït qua bieát bao nhieâu laø
cöûa aûi gian nan, cho neân toâi cöù chaàn chöø laàn
löõa. Cuõng xin noùi roõ raèng, yù muoán toøng giaùo
laø do töï toâi hoaøn toaøn, chöù khoâng coù ai ruû reâ
loâi cuoán. Maø toâi cuõng khoâng thoå loä vôùi ai caû,
ngay caû vôùi anh Vöông Ñình Löông. Vì ñoái vôùi toâi,
noùi ra vôùi anh Löông thì gaàn nhö laø höùa quyeát, sôï
sau laïi nuoát lôøi xaáu hoå. Chæ coù thænh thoaûng toâi
leùn luùt ñi döï leã hoaëc vaøo nhaø thôø caàu nguyeän.
Thaät laø "noãi nieàm taâm söï baây giôø hoûi ai", ñaønh
chæ moät mình mình bieát, moät mình mình hay. Dó
nhieân noùi vaäy laø khoâng noùi tôùi ôn Chuùa, nhöng
ôn Chuùa döôøng nhö laïi quaù sieâu nhieân kín nhieäm,
ví luùc aáy veà maët taâm lí toâi nhö bò boû rôi, khoâng
caûm nghieäm ñöôïc söï an uûi khích leä thieâng lieâng
naøo, ngoaïi tröø boùng daùng cuûa Ñöùc Meï qua böùc
aûnh Ñöùc Meï Haèng Cöùu Giuùp trong nhaø thôø
Nghóa Yeân maø thænh thoaûng toâi ñeán quì nhìn leân
xin ôn phuø trôï. Nhöng söï an uûi, khích leä veà phía

134
Ñöùc Meï cuõng chæ giôùi haïn chöù khoâng caûm
nghieäm ñöôïc veà maët taâm lí. Toâi nhö bò bao vaây
bôûi ñeâm daøy. Coù leõ cuï Abraham, khi ñaùp tieáng
Chuùa goïi ñem con ñi leân nuùi laøm leã hy teá,
Giacoùp khi trôû veà saép giaùp maët Esau, phaûi vaät
loän thaâu ñeâm vôùi Thieân Thaàn, cuõng nhö ôû trong
moät ñeâm toái töông töï. Baø Acaria vaø Jeanne de
Chantal khi rôøi boû gia ñình con caùi ñeå laäp doøng,
chaéc cuõng vaäy. Veà maët caûm nghieäm taâm lí toâi
thaáy döôøng nhö laø baát löïc, vaø coù caûm töôûng
chaéc roài cuoái cuøng phaûi ruùt lui vôùi caûm töôûng
tieác nuoái u hoaøi, chöù khoâng coù ñuû can ñaûm maø
vöôït qua bieát bao nhieâu khoù khaên nhö vaäy. Nhaát
laø moãi luùc nghó ñeán meï vaø caùc em coøn beù. Vì
luùc aáy toâi gaàn nhö laø con trai tröôûng trong gia
ñình: Anh Vieän toâi thì hoïc ôû Phaùp khoâng hy voïng
gì coù theå trôû veà Vieät Nam, ngöôøi anh thöù hai
cuûa toâi thì bò chöùng ho lao saép maát maø chæ coù
chaùu gaùi, chöa coù chaùu trai. Laïi nghe tin anh Vieän
toâi ôû Phaùp cuõng bò chöùng ho lao traàm troïng, chöa
chaéc coù soáng ñöôïc ñeå ngaøy veà Vieät Nam laäp gia
ñình coù con noái doõi toâng ñöôøng. Maø ñoù laïi laø
vaán ñeà quan troïng ñoái vôùi moät gia ñình Nho Giaùo
nhö gia ñình toâi. Roài oâng anh thöù hai bieát mình
saép maát chöa coù con trai, caøng hoái thuùc toâi laäp
gia ñình tröôùc khi anh aáy nhaém maét! Nhöng toâi thì
luùc aáy coøn ñaâu buïng daï nghó ñeán chuyeän vôï
con, vì toâi nghó raèng laäp gia ñình laø thaét chaët vaøo
khuoân khoå Khoång Giaùo, vieäc toøng giaùo caøng
theâm khoù khaên.
Theá nhöng roài tröôùc söï hoái thuùc, van naøi cuûa
gia ñình, cha meï, hoï haøng, vaø nhaát laø cuûa ngöôøi
135
anh saép cheát, toâi nhaän lôøi ñính hoân vôùi moät
thieáu nöõ maø toâi chæ ñi coi maét coù moät laàn,
khoâng yeâu khoâng gheùt, döûng döng nhö caùi maùy,
ñaäp ñi hoø ñöùng, laøm moät vieäc boån phaän thieâng
lieâng cuûa gia ñình theo truyeàn thoáng Nho Giaùo.
Gaáp ruùt ñeán noãi ñính hoân chöa ñaày moät thaùng,
gia ñình toâi xin cöôùi gaàn nhö ñeå chaïy tang anh toâi.
Nhaø gaùi xin hoaõn laïi ít laâu, vì theo lôøi baø meï, vò
hoân theâ cuûa toâi: "Gia ñình cuï thì quaù lôùn maø
nhaø chaùu thì coøn quaù daïi, xin cho toâi daïy doã
theâm moät thôøi gian". Ñoái vôùi toâi luùc aáy, vieäc
thuaän tình laäp gia ñình theo ñoøi hoûi cuûa tinh thaàn
Nho Giaùo coù yù nghóa nhö laø moät söï ñaàu haøng,
laø ñeå cho truyeàn thoáng Nho Giaùo ñaùnh baïi yù
muoán toøng giaùo cuûa toâi. Söï ñaàu haøng aáy ñöa
toâi vaøo moät taâm traïng raát phieàn muoän, toâi soáng
nhö moät caùi maùy voâ hoàn, khoâng laøm chuû ñôøi
mình maø hoaøn toaøn theo leà loái ñoøi hoûi thaät ra
cuõng phaàn naøo chính ñaùng cuûa gia ñình. Nhöng
rieâng mình thì raát buoàn naûn vaø khoå sôû. YÙ ñònh
toøng giaùo cöù nhö môø daàn, trong luùc loøng thì vaãn
khaùt khao maõnh lieät. Söï maâu thuaãn beân trong aáy
laøm cho toâi cöù luoân ôû trong tình traïng caêng
thaúng nhö bò xaâu xeù giöõa hai söùc keùo nghòch
nhau: Söùc khoûe toâi vì vaäy keùm suùt, beänh maát
nguû xuaát hieän, beänh ñau daï daøy taùi phaùt ngaøy
caøng traàm troïng.
Vì ñaõ boû yù ñònh toøng giaùo neân toâi höôùng
veà nôi cöûa Phaät ñeå tìm nôi an uûi xoa dòu. Luùc aáy
sö Maät Theå, vì ñöôïc baàu vaøo quoác hoäi khoùa I,
neân töø Hueá taûn cö ra Ngheä Tónh, ñeán nguï taïi
moät chuøa ôû Ñöùc Thoï, toâi thöôøng lui tôùi gaëp
136
Ngaøi ñeå taâm söï. Moãi laàn ñaøm ñaïo cuøng ngaøi,
vaø ra tröôùc baøn thôø Phaät, hình aûnh ñöùc Phaät an
nhieân töï taïi nhö giuùp toâi nhö ñöôïc baèng yeân xoa
dòu. Nhöng toâi thaáy raèng söï bình an aáy chæ ñeán
khi toâi ôû döôùi maùi chuøa, nhö taïm thôøi queân ñi
cuoäc soáng thöïc taïi, chöù ra khoûi coång chuøa laø
toâi laïi thaáy traêm nghìn moái tô voø. Möôïn moät hình
aûnh cho deã hieåu: Ñöùc Phaät chæ an uûi khi toâi ôû
trong chuøa, chöù ngaøi khoâng ñoàng haønh cuøng toâi
treân nhöõng neûo ñöôøng ñaày nhöõng eo xeøo thöïc
teá. Noùi nhö kieåu noùi thôøi nay, ngaøi nhö chæ coù
dieän thoaùt tuïc chöù khoâng coù nhaäp theá daán
thaân, maø toâi thì laïi phaûi nguïp laën giöõa bieån ñôøi
bieát bao soùng gioù. Ngaøi chæ laø baäc thaày chæ cho
con ñöôøng laùnh xa coõi traàn ai traàm luaân, chöù
ngaøi khoâng phaûi laø baïn ñoàng haønh treân con
ñöôøng khoå luïy. Tình traïng aáy cöù keùo daøi cho tôùi
ñaàu naêm 1948, ngöôøi anh thöù hai cuûa toâi töø traàn
sau khi chò daâu toâi laïi sinh moät chaùu gaùi thöù tö.
Anh Vieän toâi thì vöøa ôû nôi trôøi xa muoân daëm,
vöøa bò chöùng nan y gaàn nhö tuyeät voïng, maø anh
thöù hai maát ñi khoâng ñeå laïi ngöôøi noái doõi. Theá
laø toâi trôû neân gaàn nhö ngöôøi tröôûng nam trong
gia ñình neân vieäc laáy vôï sinh con laø moät boån
phaän thieâng, coù tính caùch gaàn nhö tuyeät ñoái:
"Baát hieáu höõu tam, voâ haäu vò ñaïi". Trôû thaønh
Kitoâ höõu chæ coøn laø giaác mô, lui tôùi cöûa chuøa
chæ laø lieàu thuoác an thaàn coøn thöïc teá thì guoàng
maùy cuûa gia ñình theo truyeàn thoáng khoång Giaùo
hoøan toaøn chi phoái ñôøi toâi trong thôøi gian aáy.
Heát nieân hoïc 1948, toâi thoâi khoâng daïy hoïc taïi
tröôøng Ñaäu Quang Lónh. Thaân phuï toâi muoán toâi
137
trôû veà Höông Sôn taïi queâ nhaø, vì toâi luùc ñoù laø
ngöôøi con trai lôùn nhaát cuûa gia ñình. Sau naøy seõ
ñöôïc xem laø coät truï cuûa moät ñaïi gia ñình gia theá.
Tôùi nieân hoïc 48-49 tröôøng trung hoïc phoå thoâng
daân laäp ñöôïc môû taïi queâ nhaø, toâi ñöôïc môøi
coäng taùc moân Vieät Vaên cho hai lôùp ñeä nhò vaø
ñeä tam. Nhöng tröôùc khi tôùi ngaøy khai giaûng, vaøo
khoaûng thaùng Chín, thaùng Möôøi döông lòch 1948,
töø thaùng Naêm trôû ñi, suoát maáy thaùng heø, toâi ôû
nhaø trong moät baàu khí voâ cuøng aûm ñaïm: Nhaø
anh thöù hai toâi thì chò daâu vôùi boán ñöùa chaùu gaùi
tang toùc theâ löông, taïi chính nhaø toâi thì böôùc vaøo
cheá ñoä môùi, vôùi quaù khöù ñòa chuû quan laïi, theo
quan nieäm ít nhieàu phong kieán Nho Giaùo, khoâng
khoûi coù nhöõng baát oån trong vieäc thích nghi vôùi
ñôøi soáng môùi ñang leân, nhaát laø tröôùc moät soá
bieän phaùp hôi taû khuynh quaù khích cuûa moät soá
caùn boä ñòa phöông, ñôøi soáng coù phaàn ngoät ngaït,
teû nhaït. Söùc khoûe toâi cöù giaûm suùt daàn, toán
keùm bieát bao nhieâu laø tieàn thuoác thang boài
döôõng vaãn khoâng thuyeân giaûm, ñeán möùc ñoä
gaàn nhö nguy haïi ñeán sinh maïng. Tinh thaàn caêng
thaúng ñeán möùc ñoä nhieàu hoâm sau moät ñeâm
thöùc traéng, toâi nhö bò thaàn kinh chöùng, vuøng leân
gaøo theùt nhö ñieân. Taâm traïng toâi luùc aáy nhö
moät keû bò caàm tuø, maø nhaø tuø chính laø caùi
nhieäm vuï gaàn nhö laø tröôûng nam, phaûi keá vò duy
trì neàn neáp gia phong vaø noái doõi toâng ñöôøng,
maø bieåu döông laø vieäc laäp gia ñình laáy vôï sinh
con. Trong luùc taâm hoàn toâi thì öù ñoïng laïi quan
nieäm ñôøi laø beå khoå, sinh laø khoå, moïi söï laø oan
khieân, nghieäp chöôùng chæ muoán thoaùt nôï traàn

138
gian. Toâi baét ñaàu coù quan nieäm söï hieän höõu cuûa
toâi laø caùi ñaïi haïo! Theá maø laïi phaûi ñi vaøo caùi
nghieäp sinh ra nhöõng con ngöôøi ñeå keá nghieäp caùi
khoå. Thöïc teá thì phaûi soáng theo quan nieäm Khoång
Giaùo, maø taâm hoàn thì hoaøn toaøn yeáu theá bi
quan. Söï caêng thaúng maâu thuaãn tôùi möùc toái ña,
ñeán hôi soáng cuûa toâi gaàn nhö ñöùt, khieán thaày
meï toâi baét ñaàu lo laéng cho söï soáng coøn cuûa toâi.
Toâi coøn nhôù trong moät côn ñau mô maøng toâi
thieáp ñi, toâi nghe tieáng thaân phuï toâi noùi vôùi chò
löông y baét maïch raèng: "Toâi sôï raèng chaùu seõ
khoâng qua khoûi". Caùi aùm aûnh cuûa toâi laø phaûi ñi
ñeán cho sinh ra con caùi, taïo neân nghieäp chöôùng
oan gia. Phaàn naøo toâi sinh ra loøng oaùn haän nhöõng
ai ñaõ laøm cho toâi phaûi coù, ñeå mang laáy kieáp
ngöôøi khoå luïy. Phaàn naøo oaùn haän nhöõng ai ñaõ
sinh thaønh ñaõ ñaønh, maø oaùn haän luoân caû
Thöôïng Ñeá! Coù luùc toâi ñaõ gaàm leân: Creùateur, si
tu existes, je te hais! "Taïo hoùa, neáu ngöôøi coù ta
caêm thuø ngöôi". Ñoâi khi yù töôûng quyeân sinh laûng
vaûng trong ñaàu oùc toâi. Vaø roài caùi yù ñònh khoâng
laäp gia ñình ñaõ naûy ra trong ñaàu oùc toâi, daàn daàn
thaønh moät quyeát ñònh coù tính caùch loâi cuoán
khoâng gì cöôõng noåi. Nhöng toâi bieát neáu thoå loä
ñieàu aáy ra cho cha meï toâi thì coù khaùc gì ñem moät
hung tin cho gia ñình: Con caû thì khoâng hy voïng trôû
veà, con thöù hai thì khoâng coù con trai, con thöù ba thì
khoâng muoán laäp gia ñình vaø coù yù muoán xuaát
gia. Moät nhaø nho maø laâm vaøo caûnh aáy thì khoå
taâm cho thaân phuï toâi laém. Cho neân daàu thaâm
taâm ñaõ quyeát, toâi vaãn chöa daùm heù moâi.

139
 Roài moät hoâm toâi tìm sö Maät Theå ñeå xin yù
kieán. Trong luùc trình baøy taâm traïng mình toâi cuõng
khoâng daáu dieám ngaøi vieäc loøng toâi ao öôùc toøng
Kitoâ giaùo. Toâi phaûi xaùc nhaän raèng sö Maät Theå
laø vò cöùu tinh Trôøi göûi ñeán cho toâi qua khoûi giai
ñoaïn khoác haïi nhaát cuûa ñôøi toâi vaøo muøa heø
naêm 48. Ñaïi yù ngaøi khuyeân toâi:
- Laø moät nhaø sö, toâi khoâng nghó vieäc anh laäp
gia ñình ñeå noái doõi laø boån phaän nhaát ñònh anh
phaûi gaùnh laáy, vôùi baát cöù giaù naøo. Vaû laïi trong
taâm traïng hieän nay cuûa anh, vì tình traïng söùc khoûe
cuûa anh, bò caùi aùm aûnh phaûi laäp gia ñình uy hieáp
ñeán möùc coù theå ñi ñeán keát quaû khoù löôøng, thì
vieäc caàn thieát laø phaûi taïo taâm lí thuaän lôïi cho
anh phuïc hoài söùc khoûe theå chaát vaø nhaát laø tinh
thaàn. Anh caàn phaûi ñöôïc thaùo gôõ moïi raøng buoäc
ñang ñeø naëng laø lôøi ñính hoân. Coøn vieäc anh coù
ñuû caên duyeân xuaát gia ñaàu Phaät, gôûi mình nôi
cöûa Thieàn hay khoâng, hay laø anh neân toøng Kitoâ
giaùo ta chöa coù ñuû yeáu toá baøn ñeán; sau khi anh
bình phuïc haüng hay. Toâi coøn nhôù ngaøi tuûm tæm
cöôøi: - Bieát ñaâu sau khi söùc khoûe hoài phuïc anh
laïi coù yù muoán laäp gia ñình cuõng neân!...Vaø neáu
theá thì keát hoân vôùi ai luùc ñoù seõ tính.
- Vaø ngaøi keát luaän: Anh haõy can ñaûm trình
baøy roõ vôùi cuï, cuï laø baäc tuùc nho, roäng raõi
khoaùng ñaït, toâi chaéc cuï seõ hieåu vaø seõ tuøy yù
anh muoán, ít laø nhö moät söï hoaõn binh. Cho neân
anh cuõng chæ thöa vôùi cuï laø vì luùc ñính hoân quaù
caáp baùch, coù tính caùch chaïy tang, nay suy nghó laïi
sôï söï choïn löïa chöa ñöôïc chín chaén, vaø söùc khoûe
chöa bieát bao giôø phuïc hoài, xin töø hoân traû töï do
140
cho ngöoøi ñaõ ñính hoân, keûo ñeå laâu môùi keát hoân
baát tieän. Maø thaät ra veà phía anh, anh cuõng phaûi
hoaõn binh. Vì vôùi tình traïng hieän nay cuûa anh chöa
bieát töông lai ra sao, chæ bieát moät ñieàu laø anh phaûi
bình phuïc ñeå soáng (vì duø sao caû ñoái vôùi Phaät
Giaùo, baûo veä söï soáng vaãn laø boån phaän tröôùc
tieân). Maø muoán bình phuïc thì hieän thôøi anh neân
hoaøn toaøn töï do thoaûi maùi. Thöông anh vaø ñaït
ñaïo nhö cuï, cuï seõ hieåu, vaø toâi chaéc cuï seõ nhaän
lôøi anh yeâu caàu. Neáu anh veà trình baøy vôùi cuï
maø cuï khoâng nhaän lôøi, anh cho toâi hay, toâi seõ
leân thaêm cuï vaø noùi giuùp cho anh. Toâi ñaõ nhieàu
laàn haàu cuï trong nhöõng buoåi ñi hoïp Lieân Vieät
Khu Tö, chaéc cuï seõ daønh cho toâi moät söï laéng
nghe naøo ñoù thuaän lôïi cho anh.
Theá Laø, ñöôïc söï khích leä cuûa Maät Theå, toâi
trôû veà baøy toû yù muoán xin töø hoân vôùi thaân phuï
toâi. Thaät laø voâ cuøng ngaïc nhieân, toâi vöøa noùi
vaøi caâu, thaân thaân phuï toâi ñaõ hieåu, ngöôøi chæ
nheï thôû daøi maø traû lôøi:
- Ta cuõng ñoaùn tröôùc laø nhö vaäy roài. Con chöa
coù yù muoán laäp gia ñình, nhöng luùc ñoù vì neå lôøi
khaån khoaûn cuûa anh con tröôùc luùc saép maát, maø
baát ñaéc dó con nhaän lôøi ñeå anh con yeân taâm
nhaém maét. Nay vieäc tang ñaõ qua, anh con ñaõ an
nghæ, con laïi chuøn böôùc, thoâi ta cuõng tuøy con
vaäy.
Theá laø ñeâm aáy, thaày meï toâi thì thaàm trao ñoåi
giôø laâu döôùi ngoïn ñeøn daàu laïc lôø môø. Coøn toâi
trôû veà giöôøng nguû, vöøa lo sôï, vöøa thöông cho
thaân phuï toâi vaø caûm phuïc ngöôøi voâ cuøng veà söï
minh maãn vaø loøng thöông cuûa ngöôøi ñoái vôùi toâi.
141
Saùng hoâm sau, toâi coøn naèm treân giöôøng vì toâi
vaãn coøn yeáu, meï toâi laïi gaàn khuyeân toâi neân
xeùt laïi, vaøi caâu laáy leä, maét hôi röôùm nöôùc maét,
nhöng cuõng chæ nheï thôû daøi khi toâi noùi vôùi
ngöôøi raèng: - Daàu sao thì hieän nay con caàn thaùo
boû moïi raøng buoäc ñeå ñöôïc thanh thaûn töï do môùi
mong laønh maïnh trôû laïi ñöôïc chöù! Ngöôøi im laëng
ruùt lui, ñöùng daäy nheï noùi: ÖØ thì tuøy yù con.
Chieàu hoâm sau meï toâi ñi ñeán nhaø ngöôøi vò
hoân theâ cuûa toâi xin cho toâi ñöôïc töø hoân vì lí do
söùc khoûe toâi chöa bieát bao giôø hoài phuïc, ñeå
ngöôøi vò hoân theâ phaûi chôø khoâng tieän. Toâi nhôù
chieàu hoâm aáy, treân ñöôøng veà nhaø, ngöôøi bò
moät côn möa baát ngôø öôùt taàm taõ. Vaøo nhaø chöa
kòp buoâng noùn, ngöôøi noùi vôùi toâi gioïng coù veû
hôøn doãi, ñöa cho toâi xem chieác hoäp nöõ trang maø
gia ñình toâi trao taëng ngöôøi vò hoân theâ ngaøy ñính
hoân:
- Ngöôøi ta traû laïi cho mình ñaáy!
Böõa côm toái hoâm aáy khoâng coù toâi, vì toâi
vaãn aên chaùo rieâng, nhöng chaéc laø buoàn laém.
Theá nhöng, toâi thì ñeâm hoâm aáy nguû ñöôïc moät
giaác daøi. Saùng hoâm sau thöùc daäy, tieáng chim hoùt
treân caønh böôûi beân cöûa soå gaàn giöôøng toâi, nghe
nhö baùo moät ñieàm laønh, vaø töø töø söùc khoûe toâi
phuïc hoài. Baây giôø nghó laïi toâi raát thöông thaày
meï toâi, nhöng bieát laøm sao khaùc ñöôïc. Vaû chaêng
neáu khoâng coù söï khuyeán khích cuûa sö Maät Theå,
maø toâi e deø khoâng daùm trình baøy noãi nieàm vôùi
cha meï toâi, cöù oâm laáy nhöõng uaån khuùc trong
loøng thì lieäu söùc khoûe toâi seõ ra sao? Chaéc gì toâi
coøn soáng ñeå thænh thoaûng veà vaán an meï giaø
142
(meï treân 80, con treân 60), vui veû thuaän hoøa vôùi
anh em baø con noäi ngoaïi, hay laïi theo chaân ngöôøi
anh thöù hai toâi döôùi ba taác ñaát töø laâu.
Thaùng 9 döông lòch naêm 48, tröôøng trung hoïc
huyeän Höông Sôn khai giaûng, luùc aáy söùc khoûe ñaõ
taïm phuïc hoài neân toâi tieáp tuïc daïy hoïc taïi huyeän
nhaø. Laïi moät söï truøng hôïp ñaày yù nghóa: Ngoâi
tröôøng trung hoïc vaùch ñaát nhaø tranh naøy toïa laïc
taïi laøng Töù Myõ, tieáp giaùp giaùo xöù Ñoâng
Traøng, chæ caùch moät caây soá, coøn nhaø toâi caùch
soâng vaø xa chöøng 5 caây soá. Anh Traàn Ñöùc Ñaøo
laø moät giaùo vieân thuoäc giaùo xöù Ñoâng Traøng.
Ñeå giaûm bôùt ñi laïi töø tröôøng veà nhaø, nhaát laø
nhöõng ngaøy toâi coù giôø daïy cuoái buoåi chieàu,
nhöõng thaùng muøa ñoâng reùt buoát, toâi troï ñeâm taïi
nhaø anh Ñaøo ñeå saùng mai ra tröôøng cho gaàn. Theá
laø toâi laïi ñöôïc ñaët vaøo moâi tröôøng Kitoâ giaùo,
döôùi maùi nhaø cuûa moät ngöôøi baïn ñoàng nghieäp
raát toát.
 

Leã röûa toäi

Vôùi söï töø hoân, toâi nhö thoaùt khoûi caùi khuoân
khoå cuûa moät ñaïi gia ñình phong kieán Nho Giaùo, töï
thaáy mình nhö ñöôïc töï do bay boång thanh thaûn. Vaû
chaêng, sau ba naêm döôùi cheá ñoä môùi, thaày meï
toâi cuõng ñaõ daàn daàn caûm thaáy thôøi cuõ ñaõ qua:
trong moät xaõ hoäi hoaøn toaøn môùi, maø caùi kieåu
ñaïi gia ñình quan laïi phong kieán Nho Giaùo khoâng
143
coøn choã ñöùng nöõa, vieäc keá thöøa gia nghieäp
khoâng coøn laø vaán ñeà, cho neân caùc con caùi cuõng
ñöôïc moät phaàn töï do naøo ñoù. Ngöôøi em gaùi keá
toâi thoaùt ly, tham gia haún phong traøo cöùu quoác.
Con gaùi laø theá, huoáng laø con trai. Haàu heát caùc
gia ñình coù con trai côõ tuoåi toâi cuõng ñeàu ñeå cho
con hoaït ñoäng trong caùc ngaønh, caùc ñoaøn theå,
moät soá lôùn toøng quaân ra maët traän. Caùi nhieäm
vuï cuûa moät ngöôøi con trai trong gia ñình theo quan
nieäm cuõ daàn daàn phai nhaït. YÙ muoán toøng giaùo
cuûa toâi laïi baét ñaàu choãi daäy khaù maõnh lieät,
maø moät soá trôû ngaïi phía gia ñình nay ñaõ giaûm ñi,
vaø veà maët kinh teá thì söï coù maët cuûa toâi khoâng
phaûi laø caàn thieát, coøn maët thöøa keá gia phong
...thì khoâng thaønh vaán ñeà nöõa. Vaø caøng ngaøy
toâi caøng thaáy chæ nhöõng ngaøy ôû laïi nhaø anh
Traàn Ñöùc Ñaøo, ñi laïi vôùi caùc gia ñình Coâng
Giaùo xöù Ñoâng Traøng, roài chieàu toái coù luùc
saùng sôùm ñi nhaø thôø...toâi môùi thaät vui veû thoaûi
maùi, chöù veà vôùi gia ñình mình toâi nhö bò bô vô laïc
loõng trong caùi baàu khí cuûa moät cô cheá xaõ hoäi
ñang tan raõ, maø cô cheá môùi ñang hình thaønh thì toâi
thaáy khoâng hôïp, khoù beà thích nghi. Trong thôøi
gian lui tôùi xöù Ñoâng Traøng, nhöõng luùc ñi nhaø
thôø cuøng anh chò em giaùo daân döï leã ñoïc kinh, toâi
nhö caù ñöôïc thaû vaøo nöôùc. Nhaát laø moãi laàn
quyø goái tröôùc töôïng Ñöùc Maria. Roài qua Ñöùc
Meï, Chuùa Gieâsu ñaõ thöïc söï trôû neân ngöôøi maø
toâi caûm nhaän nhö laø moät ngöôøi baïn ñoàng haønh
trong cuoäc soáng hieän taïi thöïc teá cuûa toâi, ñem laïi
yù nghóa cuoäc soáng cho toâi maø tröôùc ñoù toâi thaáy
chæ nhö laø oan khieân nghieäp chöôùng maø ñöùc

144
Phaät chæ ñem laïi cho toâi moät vaøi phuùt an uûi, roài
laïi ñeå toâi thui thuûi moät mình giöõa ñöôøng ñôøi
khoâ quaïnh. Moãi laàn chuoâng truyeàn tin gioùng leân
vaø ñoïc ñeán caâu: "vaø ôû cuøng chuùng toâi", toâi laïi
thaáy nhö Ñöùc Meï daãn toâi ñeán vôùi con cuûa Ngaøi
maø baûo: "Töø nay con khoâng coâ ñôn nöõa, con cuûa
Meï ñeán ôû vôùi con ñaây". Toâi tìm ñoïc saùch Tin
Möøng vaø cuoán Göông Phuùc. Hình aûnh ngöôøi
moân ñeä ñöôïc Chuùa Gieâsu yeâu döïa ñaàu vaøo
ngöïc Chuùa trong taám aûnh toâi ñöôïc thöôûng caùch
ñoù 8 naêm, trôû thaønh hieän thöïc. Toâi chæ muoán
ñöoïc nhö vò toâng ñoà thanh nieân aáy, maø luùc gaëp
Ñöùc Gieâsu Nazareth laàn ñaàu chaéc cuõng vaøo traïc
tuoåi toâi naêm 48. Traùi tim Chuùa Gieâsu ñaõ ñoùn
nhaän toâi qua tay Ñöùc Meï, toâi chæ muoán daâng
traùi tim toâi qua baøn tay Ñöùc Meï. Tuy chöa chòu
pheùp röûa, nhöng nhöõng laàn quyø tröôùc cung
thaùnh, ngöôùc nhìn leân nhaø taïm vôùi ngoïn ñeøn
chaàu lung linh, toâi ñaõ caûm nghieäm ñöôïc söï hieän
dieän cuûa Ngaøi sau taám maøn che thay ñoåi maøu
theo caùc ngaøy leã kính thaùnh trong tuaàn. Toâi ñaõ
phaùt nguyeän thaàm daâng caû cuoäc ñôøi cho Ngaøi,
khoâng coøn san seû tình yeâu cho baát kyø ai khaùc,
maø chæ yeâu meán taát caû moïi ngöôøi trong Ngaøi,
nhö Ngaøi vaø nhôø Ngaøi. Töø aáy ñeán nay ñaõ gaàn
40 naêm, ñöùa em gaùi uùt khi toâi töø giaõ gia ñình ñi
tu haõy coøn ñoøi beá, thì nay coù khaû naêng saép
thaønh baø ngoaïi, trong ñôøi toâi cuõng nhö ôû beân
ngoaøi ñaõ bieát bao thay ñoåi, nhöng moãi laàn vaøo
nhaø thôø nhìn leân nhaø taïm, toâi vaãn nhö soáng laïi
phuùt aân tình buoåi ban ñaàu. Tình yeâu chaúng nhöõng
khoâng giaø, khoâng phai nhaït maø caøng ngaøy caøng

145
son treû theâm, ñaäm ñaø theâm, noàng nhieät theâm. So
vôùi baøi "tình giaø" cuûa Phan Khoâi thì quaû laø trôøi
vôùi ñaát. Caøng ngaøy toâi caøng laën saâu vaøo ñaùy
khieâm haï maø daâng lôøi taï ôn Chuùa Gieâsu, ñaõ
quaù thöông toâi, ban cho toâi ñöôïc bieát tình yeâu
tuyeät ñoái cuûa Ngaøi. Ñeán nay ñaõ 61 tuoåi, toâi noân
noùng, chôø ñôïi khaùt khao caùi giaây phuùt thieâng
lieâng nhö baø chò toâi nay ôû treân trôøi ñaõ keát thuùc
baøi kinh "daâng hieán cho tình yeâu xoùt thöông cuûa
Thieân Chuùa raèng "con muoán cöù moãi nhòp ñaäp
cuûa traùi tim con, seõ nhaéc laïi muoân vaøn laàn lôøi
kinh daâng hieán maø, cho ñeán luùc boùng toái traàn
gian tan bieán, con ñöôïc thöa laïi vôùi Chuùa taâm tình
meán yeâu cuûa con trong söï maët ñoái maët muoân
ñôøi" (Teâ-reâ-xa Haøi Ñoàng).
Taâm hoàn toâi chôi vôi ngaây ngaát höông vò tình
yeâu vónh cöûu. Maø toâi nghó raèng taâm hoàn naøo
khi noùi ñeán tình yeâu, cuõng ñeàu khôi daäy loøng
khaùt khao khoân nguoâi. Vaø töø trung taâm loø löûa
yeâu meán aáy, moïi töông quan lieân ngaõ vò phaàn
naøo cuõng ñöôïc thoâng phaàn vaøo Tuyeät Ñoái tính
vaø Vónh Cöûu tính. Vaø cuoäc ñôøi noùi chung duø laø
coù nhieàu ñaéng cay laãn loän vôùi ngoït buøi cuõng
laø ñoái töôïng cuûa taâm tình yeâu bao quaùt aáy. Toâi
caûm nghó raèng neáu Thieân Chuùa laø tình yeâu vaø
con ngöôøi ñöôïc taïo döïng neân theo hình aûnh Ngaøi,
thì töï con ngöôøi roát cuoäc cuõng chæ laø tình yeâu.
Con ngöôøi chæ töï theå hieän ñöôïc yeáu tính cuûa
mình trong tình yeâu maø thoâi. Vaø ñoù laø yù nghóa
vaø cöùu caùnh cuûa nhaân sinh. Vì theá toâi nghó raèng
ngöôøi Kitoâ höõu soáng ñoäc thaân daâng mình cho
Chuùa vaø trao ban cho moïi ngöôøi khoâng neân goïi
146
laø ñi tu, maø neân goïi laø hieán daâng, hieán só. Bôûi
vì chöõ "tu" daàu sao cuõng mang theo moät aâm
höôûng thoaùt traàn, laùnh theá, trong luùc ngöôøi hieán
daâng ñôøi mình cho tình meán Chuùa yeâu ngöôøi, laø
noi theo Ñaáng Ngoâi Hai xuoáng theá laøm ngöôøi, vaø
ôû cuøng moïi ngöôøi, ñem tình yeâu ñeán cho moïi
ngöôøi, môøi goïi moïi ngöôøi soáng tình yeâu ngay töø
coõi ñôøi naøy, moïi nôi, moïi luùc nhö gieo maàm
xuoáng loøng ñaát meï ñeå ñi ñeán ngaøy trieån nôû
trong loøng Cha treân trôøi. Trôøi vaø ñaát noái lieàn
nhau, trôøi xuoáng ñaát ñeå aúm ñaát leân trôøi, chöù
khoâng phaûi thoaùt traàn moät goùt thieân tieân, laøm
caùi thaân ngoaïi vaät ñeå phieâu dieâu laõng ñaõng;
theá môùi ñuùng caùi hình aûnh con ngöôøi chaân ñi
beùn ñaát, vaùc thaùnh giaù tình yeâu, nhoû maùu, moà
hoâi vaø nöôùc maét thaám saâu vaøo loøng ñaát, cho
ñaát naûy maàm keát hoa sinh quaû vaøo muøa gaët huy
hoaøng: Haït luùc thôm höông trôøi ñöôïc gieo töø vò
ñaát. Khoâng yeâu rieâng moät mình ai ngoaøi Chuùa, vì
chæ trong Chuùa môùi thöïc hieän ñöôïc tình yeâu cao
voïng cuûa moãi moät ngöôøi, baát cöù ai nhö yeâu
rieâng moät mình hoï vaäy. Yeâu rieâng moãi moät
ngöôøi nhö chæ coù moät mình hoï, chöù khoâng phaûi
chæ thöông chung taát caû moïi ngöôøi, nhaát laø
khoâng yeâu chung Nhaân Loaïi vieát hoa. Chöõ hoa aáy
chæ laø hoa hoøe, hoa caønh laù, khaùc vôùi chöõ hoa
vieát teân rieâng: Coâ Xoaøi, caäu Mít, anh ÔÙt, chò
Cam, anh Keøo, Chuùa Coät.....môùi laø hoa thöïc söï
cuûa ñoái töôïng tình yeâu chaân thaønh cuï theå, cuï
theå ñeán möùc cheát vì keû mình yeâu nhö Chuùa
Gieâsu treân khoå giaù.

147
 Neáu noùi raèng keå chuyeän ñôøi toâi thì ñeán ñaây,
toâi ñaõ coù theå keát truyeän: Ñôøi toâi laø Gieâsu
Kitoâ! Coù vieát traêm ngaøn vaïn chöõ, coù noùi traêm
ngaøn vaïn lôøi, thì chung quy chæ coù moät lôøi, coù
moät chöõ nhö thaùnh Gio-an Taåy Giaû, tröôùc khi ruùt
lui vaøo boùng toái, giôùi thieäu vôùi caùc moân ñeä
ñaàu tieân cuûa Chuùa: "Naøy ñaây laø Con Chieân
Thieân Chuùa, Ñaáng gaùnh toäi traàn gian".
Ñôøi toâi laø Gieâsu, hay noùi nhö Phao-loâ: "Toâi
soáng nhöng khoâng phaûi toâi soáng maø laø Chuùa
Kitoâ soáng trong toâi". Ñoù vöøa laø moät hieän thöïc
vöøa laø moät chaân trôøi lí töôûng caàn höôùng tôùi,
vaø cuõng nhö chaân trôøi caøng höôùng tôùi caøng
thaáy ñích ñeán vaãn ôû maõi chaân trôøi xa. Hieän thöïc
laø Ñöùc Gieâsu sinh hoaït trong moãi linh hoàn vaø
trong Hoäi Thaùnh, nhaát laø trong caùc bí tích. Do ñoù,
böôùc ñaàu laø phaûi nhaän bí tích thanh taåy. Vaø
böôùc ñaàu ñi vaøo Nöôùc Trôøi aáy toâi ñaõ caát böôùc
vaøo.
Ngaøy 9-1-1949
Taïi thaùnh ñöôøng xöù Nghóa Yeân
linh muïc röûa toäi laø cha xöù Nghóa Yeân:
linh muïc Nguyeãn Troïng Bang.
Linh muïc daâng leã laø cha xöù Yeân Nhieân:
linh muïc Phuùc.
Cha ñôõ ñaàu: Linh muïc Vöông Ñình AÙi.
Söï vieäc aáy xaûy ra nhö sau:
Caùi quyeát ñònh röûa toäi, toâi chæ môùi töï noùi
vôùi mình nhö theá vaøo nhöõng ngaøy ñaàu nieân hoïc
1948-1949, nhaát laø nhöõng luùc vaøo caàu nguyeän

148
taïi nhaø thôø xöù Ñoâng Traøng, hoaëc döï caùc buoåi
kinh chieàu, kinh saùng taïi nhaø anh Traàn Ñöùc Ñaøo
(noùi laø döï nhöng chæ döï baèng caùch laéng nghe vaø
hôïp yù vôùi gia ñình anh Ñaøo, chöù beân ngoaøi thì
toâi vaãn laøm nhö ngöôøi khaùch ngoaïi giaùo ôû troï
vaäy thoâi, chöù khoâng tröïc tieáp tham döï vaøo caùc
buoåi caàu nguyeän aáy). Tuy nhieân, toâi vaãn chöa
nghó ñeán seõ thöïc hieän vaøo luùc naøo, vaø cuõng
chöa trình baøy vôùi ai caû, chæ thænh thoaûng noùi qua
vôùi anh Ñaøo caùi yù muoán röûa toäi theá thoâi.
Theá roài, leã Giaùng Sinh naêm 48 gaàn ñeán. Töø
ngaøy rôøi tröôøng Ñaäu Quang Lónh vaø caùc gia ñình
Coâng Giaùo ôû hai xöù Nghóa Yeân vaø Thoï Ninh,
trôû veà vôùi gia ñình ñeán Giaùng Sinh naêm 48, toâi
khoâng coù dòp trôû laïi thaêm hoûi. Nhaân dòp nghæ
leã Giaùng Sinh (baáy giôø nhaø nöôùc coøn cho nghæ
vaøo dòp aáy), toâi xuoáng Ñöùc Thoï ñeå thaêm gia
ñình anh Vöông Ñình Löông. Ñeâm Noel naêm aáy toâi
döï leã taïi nhaø thôø Nghóa Yeân, roài veà döï tieäc
khuya vaø nghæ taïi nhaø anh Leâ Vaên Loäc, moät hoïc
sinh thaân cuûa toâi naêm 47-48, nhaø ôû taïi hoï Buøi
Xaù, moät hoï leû cuûa xöù Nghóa Yeân. Ngaøy 25-12-
48, böõa aên tröa, toâi ñöôïc Linh muïc Vöông Ñình AÙi
môøi döï böõa côm möøng leã vôùi caùc giaùo vieân
tröôøng Ñaäu Quang Lónh. Sau böõa aên, luùc chæ coøn
laïi moät mình linh muïc AÙi, linh muïc Nguyeãn Ngoïc
Bang laø cha xöù Nghóa Yeân, vaø anh Vöông Ñình
Löông, toâi thöa vôùi cha AÙi veà caùi yù muoán (chöù
chöa phaûi laø quyeát ñònh thöïc hieän), laõnh nhaän bí
tích röûa toäi, linh muïc AÙi, voán ñaõ ñöôïc anh Löông
giôùi thieäu veà toâi, toû veû vui möøng nhöng coøn nhö
ngô ngaùc baùn tín, baùn nghi, hoûi toâi trong nuï cöôøi:
149
 - Thaày noùi thaät ñaáy aø?
- Thöa cha thaät ñaáy aï!
- Giaùo lí thaày hoïc khaù ñuû ôû tröôøng Thieân
Höïu roài, neáu muoán thaät thì chæ coøn röûa toäi nöõa
maø thoâi! Vaäy thaày muoán khi naøo?
- Khi naøo cuõng ñöôïc, thöa cha caøng sôùm caøng
toát.
- Ngay dòp naøy ñöôïc khoâng?
- Daï thöa ñöôïc aï.
- Nhöng hai cuï ôû nhaø nghó sao?
- Thöa cha, chaéc laø khoâng taùn thaønh maáy,
nhöng thaày con troïng töï do con caùi laém, seõ khoâng
phaûn ñoái ñaâu, chæ coù meï con thì chaéc seõ buoàn,
vaø daän ñaáy, nhöng vì thöông con chaéc cuõng
qua.Vaäy cha tính sao?
- Vaäy ta tieán haønh ngay. Vaøi hoâm nöõa toâi seõ
raûnh rang, chuùng ta xuoáng Vinh, thaày caám phoøng
moät tuaàn roài veà röûa toäi. Ngaøi nhìn cuoán lòch,
noùi tieáp, vaøo ngaøy Chuùa Nhaät 9 thaùng Gieâng,
leã thaùnh Gia Thaát.
Töø ngaøy ñoù, toâi ôû laïi nhaø chung xöù Nghóa
Yeân, chôø ngaøy ñi Vinh caám phoøng: soáng gaàn nhö
moät ngöôøi tín höõu, döï leã, ñoïc kinh vaø ñoïc boä
‘Le Christ, vie de l’ aâme" cuûa cha Dom Columbia
Marmion, do cha Vöông Ñình AÙi ñöa cho. Vaøi ngaøy
sau, hình nhö moàng 1 hay 2 thaùng Gieâng 49, toâi
xuoáng thuyeàn cuøng cha AÙi ra Vinh caám phoøng
taïi doøng Phan-xi-coâ. Tröôùc khi xuoáng Vinh, toâi
vieát moät laù thö cho thaân phuï toâi, ñaïi yù xin pheùp
(thöïc ra laø baùo caùo) vieäc röûa toäi toøng giaùo, vaø

150
xin söï thoâng caûm cuûa ngöôøi veà vieäc toâi ñaõ
daùm thöïc hieän yù ñònh tröôùc khi ñöôïc ngöôøi traû
lôøi, vaø toâi vieát: "Con tin chaéc raèng vì hieåu roõ
con, vaø thöông con, thaày seõ nhaän lôøi, vaø meï
cuõng seõ ñoàng yù vôùi thaày".
Tu vieän doøng Phan-xi-coâ ôû Vinh. Sau gaàn moät
ngaøy ñeâm ñi ñöôøng, cha AÙi ñöa toâi ñeán cöûa nhaø
doøng, keùo chuoâng goïi cöûa, moät tu só tuoåi chöøng
60, maëc aùo naâu coù luùp, thaét daây löng gai, môû
cöûa chaøo ñoùn töôi vui nheï nhaøng. Thaày daãn
chuùng toâi vaøo nhaø khaùch, môøi ngoài vaø goïi cha
Beà Treân xuoáng tieáp khaùch. Luùc cöûa phoøng môû
ra, cha Beà Treân böôùc vaøo töôi cöôøi baét tay cha
AÙi vaø toâi. Thaät laø nhö moät "apparition". Coù theå
noùi toâi coù caûm töôûng laïc vaøo moät ñoäng tieân
maø cha Beà Treân laø moät vò tieân oâng ra ñoùn
chaøo toâi. Tu vieän Phan-xi-coâ khaùc naøo nhö moät
vöôøn ñòa ñaøng nhoû ôû giöõa thaønh phoá Vinh hoang
taøn ñoå naùt. Trong boán böùc töôøng thaønh cuûa tu
vieän, moät khoùm nhaø vaãn y nguyeân, xaây caát theo
hình chöõ khaåu: Boán daõy nhaø boïc laáy moät hoa
vieân, phía sau laø moät vöôøn rau xanh töôi. Trong caùc
haønh lang thaáp thoaøng moät vaøi tu só ñi laïi töø toán,
im laëng dòu hieàn. Coøn cha Beà Treân, tuy laø moät
oâng coá Taây, tuoåi xaáp xæ luïc tuaàn, nhöõng choøm
raâu baïc phaát phô, daùng ngöôøi gaày nhö mình haïc,
trong boä y phuïc maøu naâu, neân coù daøng daáp naâu
soàng döa muoái cuûa thieàn moân, theâm vaøo moät
caùi gì aâu yeám, gaàn guõi. Ngaøi nhö xoùa ñi nhöõng
hình aûnh oâng coá Taây ñaõ in saâu vaøo taâm trí toâi
töø thuôû beù. Toâi khoâng thaáy caùi gì nôi ngaøi laø
Taây nöõa. Ngaøi ñaõ vöôït qua moïi bieân giôùi phaân
151
chia: Ngaøi chæ laø moät nhaø tu, caëp maét, nuï cöôøi,
gioïng noùi (maëc daàu coøn lô lôù gioïng ngöôøi
Phaùp) ñaày moät tình ngöôøi nhuaàn ñöôïm tình
thöông; ngay caû moät aán töôïng thuoäc veà moät toân
giaùo cuõng khoâng coøn nöõa maø chæ coøn laø moät
con ngöôøi cuûa tình yeâu thöông thuaàn tuùy. Roài
ngaøi daãn toâi vaøo moät caên phoøng goïn nhoû daønh
cho khaùch caám phoøng: Caùch trang trí caên phoøng,
caùch saép xeáp baøn gheá, ngoïn ñeøn, bình nöôùc, aám
traø, thau röûa maët, cuoän giaáy veä sinh: Taát caû nhö
ñöôïc saép xeáp ñeå ñoùn chaøo, taïo ñieàu kieän cho
ngöôøi coù caûm töôûng ñöôïc saên soùc vôùi söï löu yù
chi tieát ñeán nhoû nhaët trong caùc nhu caàu cuûa con
ngöôøi. Ngay caû ñoâi guoác xeáp goïn döôùi gaàm
giöôøng cuõng in hình baøn tay saên soùc cuûa meï
hieàn. Vaø ñöông nhieân treân baøn, ngoaøi caây thaùnh
giaù, coù loï hoa caém raát myõ thuaät. Nhöõng böõa
aên ñaïm baïc nhöng raát chu ñaùo. Taát caû ñeàu coù
söï chaét chiu aâu yeám, laøm aám haún loøng ngöôøi.
Nhö ñaõ noùi ôû treân kia, giaùo lí toâi ñaõ hoïc, goïi
laø taïm ñuû, moïi vaán ñeà ñaõ ñöôïc giaûi toûa, tuaàn
caám phoøng chæ laø thôøi gian laéng ñoïng taâm tö
trong caûnh töôi vui hieàn hoøa, cuûa moät tu vieän,
döôùi söï hieän dieän cuûa moät tu só ñaïo ñöùc, vôùi
baàu khoâng khí nguyeän caàu, chöù khoâng phaûi laø
thôøi gian suy tö hoïc hoûi, tìm kieám gì nöõa. Ñaàu
naêm döông lòch laø vaøo tieát ñoâng, maø hoàn toâi
böøng nôû nhö moät ñoùa hoa xuaân : vì trong hoàn toâi
vò Chuùa xuaân muoân thuôû ñaõ ngöï xuoáng caùch
thieâng lieâng: chæ coøn kieân ñònh baèng moät böôùc
ñi veà maët bí tích vaø veà maët nhieäm theå Chuùa
Kitoâ nöõa maø thoâi.
152
 Trong nhöõng buoåi daïo treân caùc loái ñi cuûa
vöôøn hoa, hay döôùi maùi haønh lang cuûa tu vieän,
caùc tu só vaø döï tu (xaáp xæ löùa tuoåi cuûa toâi) gaëp
toâi chæ mæm cöôøi chaøo cuùi ñaàu im laëng, nhöng
nhö göûi ñeán cho toâi caû traêm ngaøn lôøi chaøo ñoùn
vui möøng thöông yeâu. Sau boán naêm rôøi khoûi
tröôøng Thieân Höïu toâi laïi thaây boùng daùng cuûa
caùc baïn hoïc tu só maø toâi ñaõ phaùc hoïa vaøi neùt
treân kia: Vôùi moät caùi gì töôi vui hieàn hoøa hôn,
thanh ñaïm hôn, nheï nhaøng hôn. Trong loøng toâi khôi
daäy leân moät öôùc muoán tha thieát: "Neáu ñöôïc
chung soáng moät cuoäc ñôøi vôùi anh em thì haïnh
phuùc bieát chöøng naøo". YÙ muoán soáng ñôøi tu só
ñaõ gieo vaøo loøng toâi. Vaø luùc aáy ñoái vôùi toâi
ñôøi soáng Kitoâ höõu vaø ñôøi hieán daâng troïn baûn
thaân cho Chuùa chæ laø moät. Toâi khoâng hình dung
ñôøi soáng Kitoâ höõu cuûa toâi döôùi daïng thöùc naøo
khaùc hôn laø daïng thöùc soáng keát nghóa vôùi Chuùa
Gieâsu nhö caùc tu só Coâng Giaùo ñang cuøng nhau
soáng döôùi tu vieän Phan-xi-coâ giöõa loøng moät
thaønh phoá ñoå naùt ñieâu taøn. Doøng tu nhö bieåu
töôïng söï bình an taùi taïo, truøng tu, phuïc hoài döôùi
caûnh traàn gian bò ñau khoå vaø toäi loãi phaù ñoå tan
taønh. Töø giaây phuùt aáy cho ñeán nay, duø cuoäc
soáng beân ngoaøi cuûa toâi coù phaûi vaät loän vôùi
caûnh ñôøi muoân veû: ñaïi hoïc quaân tröôøng, kí tuùc
xaù ôû giöõa Paris ñoâ hoäi sinh hoaït vaên hoùa xaõ
hoäi, ra vaøo caùc boä caùc dinh, trong traïi caûi taïo, taïi
baøn giaáy cuûa cô quan, thì beân trong taâm hoàn toâi,
vaãn laø moät tu vieän voâ hình, nôi toâi hieán daâng
baûn thaân mình cho moät mình Chuùa döôùi söï baûo
veä, ñuøm boïc chôû che cuûa Ñöùc Meï Maria maø

153
thoâi: khoâng raøo ngaên, khoâng lôøi khaán nhöng vaãn
gaén boù keo sôn, coù luùc chaët, coù luùc lôi nhöng
khoâng bao giôø döùt haún.
Sau tuaàn caám phoøng, toâi trôû veà Nghóa Yeân,
vaø leã röûa toäi cuûa toâi ñöôïc cöû haønh khaù troïng
theå: hôi coù veû "triophalisme" moät tyù! Röûa toäi
xong, toâi ñöôïc môøi ra tröôùc cöûa thaùnh ñöôøng coù
vaøi lôøi cuøng toaøn theå anh chò em giaùo höõu, vaø
sau ñoù anh chò em vaây quanh toâi gaàn nhö röôùc toâi
vaøo nhaø xöù giöõa baøi haùt "Hoan hoâ Chuùa Cöùu
Theá" vang löøng.
Caùi tin con trai cuï Hieäp Nieân trôû laïi, ñöôïc loan
ñi khaép ñòa phaän Vinh nhö moät "söï coá" khaù quan
troïng. Moät soá giaùo xöù muoán môøi toâi ñeán gaàn
nhö ñeå hôi phoâ tröông moät tyù, theo kieåu trình baøy
chieán lôïi phaåm. Baây giôø nghó laïi toâi thaáy, ñaønh
raèng söï ñoùn tieáp cuûa caùc cha, anh chò em giaùo
höõu ñoái vôùi toâi laø do loøng vui möøng vì moät "con
chieân laïc trôû veà", nhöng coù leõ thieáu khoân ngoan
nhaát laø veà söï khieâm nhöôøng maø toâi caàn phaûi
ñöôïc daøo taïo laøm neàn taûng cho laâu ñaøi thieâng
lieâng sau naøy. Ngoaøi ra trong caùi boái caûnh chính
trò luùc baáy giôø ôû Ngheä Tónh, khoâng khoûi coù
nhöõng dö luaän baøn taùn xoân xao, ngoä nhaän,
xuyeân taïc (vaø coù theå laïm duïng), khoâng coù lôïi
cho ai caû. Luùc aáy döôøng nhö ngöôøi ta ñaõ queân
raèng, moãi khi Chuùa laøm pheùp laï, Chuùa ñeàu daën
phaûi kín daùo khoâng ñöôïc laøm ruøm beng. Vieäc toâi
trôû laïi ñaïo naêm 1948 ôû ñòa phaän Vinh quaû coù
hôi ruøm beng moät tyù.
Trong tuaàn toâi caám phoøng ôû Vinh, linh muïc
Vöông Ñình AÙi ñaõ tôùi gia ñình toâi, trao ñoåi vôùi
154
thaân phuï toâi vaø ngaøi chæ noùi vôùi toâi: - Cuï
khoâng ñöôïc vui laém, nhöng khoâng coù gì traùch
giaän anh vaø toâi caû. Theá laø toâi yeân taâm trôû laïi
Höông Sôn.
Treân ñöôøng veà nhaø, töø ñaøng xa, thaáy caùi
coång nhaø toâi, toâi hoài hoäp, lo aâu, khoâng bieát söï
gaëp gôõ seõ xaûy ra theá naøo. Nhaát laø meï toâi,
ngöôøi seõ coù phaûn öùng gì? Caøng ñeán gaàn, caøng
xao xuyeán. Nhöng khaùc vôùi söï toâi lo aâu. Toâi vaøo
nhaø thaày toâi chæ hoûi: "con ñaõ veà" vaø khoâng coù
gì laø töùc giaän caû, chæ coù neùt maët ñaêm chieâu tö
löï. Coøn meï toâi khi toâi chaøo, ngöôøi chæ ñaùp moät
tieáng "öø", roài cuùi ñaàu coù veû giaän. Böõa côm
ñaàu tieân, toâi thaáy coù veû thònh soaïn hôn thöôøng
moät chuùt. Theá laø toâi thaáy tình thöông gia ñình
vaãn coøn nguyeân veïn, chæ coù caùi buoàn buoàn nhö
thoaùng nheï ôû trong nhaø. Ít trao ñoåi hôn, nhö trong
lôøi noùi coù veû gì laø ngöôïng ngaäp, nhöng khoâng
coù veû gì laø haèn hoïc oaùn traùch caû. Rieâng toâi,
toâi caûm thaáy nhö öôùp dòu moät tình caûm vöøa xoùt
xa eâm dòu: ngöôøi cuõng nhö caûnh, ñeán caû con
choù, con meøo, con gaø cuõng thaáy quyeán luyeán hôn
tröôùc. Vaø daàn daàn, toâi thaáy moïi ngöôøi ñoái vôùi
toâi cuõng nhö coù caùi gì quyeán luyeán, bòn ròn dòu
daøng hôn. Vì nhöõng ngaøy tröoùc ñoù toâi nhö ngöôøi
baát thöôøng uû doät, hay noùng naûy, maø nay thì hình
nhö coù caùi gì khoùang ñaït, dòu daøng eâm aùi, neân
coù caùi gì coù veû haáp daãn hôn. Caùc em nhoû caùc
anh toâi trôû neân quaán quyùt beân toâi nhieàu hôn
tröôùc! Toái hoâm aáy, sau khi caû nhaø ñi nguû, thaày
toâi baûo toâi laïi gaàn ngöôøi troø chuyeän. Ñaïi khaùi
ngöôøi noùi:
155
 - Thaày khoâng vui gì laém veà vieäc con theo ñaïo.
Nhöng thaày cuõng khoâng coù aùc caûm gì vôùi Coâng
Giaùo, ñaïo naøo cuõng daïy vieäc toát laønh. Vaû laïi,
thaày cuõng döï ñoaùn tröôùc neáu con coù theo moät
toân giaùo naøo, thì phaûi theo Coâng Giaùo chöù Phaät
Giaùo ñoái vôùi con chæ laø moät caùch tìm an uûi, xoa
dòu öu phieàn maø thoâi. Nhöng neáu con tìm ñöôïc
haïnh phuùc trong nieàm tin, thì thaày cuõng möøng cho
con. Thaày chæ ngaïi laø vieäc con theo ñaïo chæ laøm
hieåu nhaàm, xuyeân taïc, coù theå gaây khoù khaên cho
baûn thaân vaø gia ñình. Con coá gaéng traùnh xa
nhöõng chuyeän dính líu vaøo chính trò raéc roái, cöù
chuyeân taâm vaøo ñôøi soáng toân giaùo chaân chính,
ñeå khoûi haïi cho baûn thaân, khoûi lieân luïy ñeán gia
ñình laø ñöôïc.
Toâi cuõng baûo ñaûm vôùi ngöôøi laø quyeát taâm
theo lôøi ngöôøi daïy, vaø trong thaâm taâm toâi yù
höôùng cuûa tioâi cuõng nhö vaäy, chöù khoâng coù gì
khaùc. Loøng toâi ñaõ höôùng veà moät cuoäc soáng xa
haún ôû ñôøi, hieán thaân cho Chuùa trong cuoäc ñôøi tu
haønh coù höôùng khoå haïnh vaø aån daät chöù khoâng
thieân veà hoaït ñoäng giöõa ñôøi .

Xuaát gia

156
  Söï lo ngaïi cuûa thaân phuï toâi hình nhö coù cô
sôû: toâi trôû neân ñoái töôïng nghi vaán naøo ñoù veà
chính trò (nhö toâi ñaõ noùi treân kia). Söï hieän dieän
cuûa toâi trôû neân moät thaéc maéc, moät ñe doïa cho
gia ñình coù theå laøm phieàn cho thaân phuï toâi. Do
ñoù caøng ngaøy toâi caøng soáng ôû nhaø anh Traàn
Ñöùc Ñaøo taïi xöù Ñoâng Traøng nhieàu hôn, moät
tuaàn chæ veà nhaø moät buoåi, nguû ôû nhaø moät vaøi
hoâm. Nhöõng giaây phuùt ôû nhaø tuy khoâng ñöôïc
vui nhöng söï saên soùc cuûa meï vaø caùc em cuõng
nhö cuõ vaø hình nhö coù phaàn chu ñaùo hôn tröoùc:
Khoâng bieát coù phaûi meï toâi vaø caùc em coù linh
caûm raèng toâi seõ khoâng soáng vôùi hoï neân muoán
ñaép ñoåi buø tröø tình thöông meán chaêng. Ngay caû
caùc em beù leân 3,4 tuoåi cuõng vaäy, nhaát laø em
gaùi uùt leân ba thöôøng hay ñoøi toâi beá aüm nhieàu
hôn; thaäm chí coù nhieàu toái nhö coá yù nguû caïnh
toâi. Coù theå vì caùch aên noùi ñoái xöû cuûa toâi coù
gì aáp uû ñaèm thaém hôn, maø cuõng coù theå linh
caûm raèng toâi lìa xa hoï chaêng? Ñöông nhieân veà
phía toâi cuõng coù moät noã löïc chieàu noù hôn tröôùc,
vaø coá gaéng laøm vui loøng moïi ngöôøi hôn tröôùc.
Toâi coù caûm töôûng raèng söï thay ñoåi aáy coøn
coù moät lí do saâu xa hôn nöõa: Hình nhö trong yeáu
toá töông quan lieân ngaõ vò trong gia ñình toâi ñang
ñem ñeán moät yeáu toá môùi. Töø vò ñaïi khoa nhaát
phaåm trieàu ñình laø thaân phuï toâi, cho ñeán ñöùa em
uùt môùi baäp beï bieát noùi; töø meï toâi coù ít nhieàu
daùng daáp meänh phuï phu nhaân ñòa chuû phong kieán
cho tôùi ngöôøi tôù gaùi xuaát thaân töø gia ñình baàn
noâng, ñeàu baét gaëp nôi toâi moät caùi gì maø xöa nay
hoï chöa töøng ñöôïc neám. Ngoaøi caùi phong thaùi
157
moät ñöùa con hieáu, moät ngöôøi anh hieàn, moät caäu
tieåu chuû toát, moät caäu tuù bình daân theo caùc
gieàng moái xaõ hoäi trong truyeàn thoáng Nho Giaùo,
nôi toâi baét ñaàu coù caùi phong thaùi "moät ngöôøi"
chæ laø "ngöôøi", thaân höõu vôùi baát cöù ai trong tình
ngöôøi thuaàn tuùy bình ñaúng, bôûi vì trong Ñöùc Kitoâ
vaø tröôùc maët Cha chung cuûa moïi ngöôøi ôû treân
trôøi, moïi ngöôøi chæ laø anh chò em heát thaûy. Meï
toâi, em gaùi uùt toâi hay ngöôøi ñaày tôù gaùi ñeàu coù
moät daïng laø chò em vôùi toâi trong Ñöùc Kitoâ, chöù
khoâng bò giaûn löôïc vaøo caùi "chöùc naêng", caùi
"nhaõn hieäu", caùi "vai troø", caùi "vò theá", caùi "tö
caùch", laø meï, laø em, laø tôù gaùi. Coù theå noùi ví
duï meï toâi : xöa nay chæ ñöôïc xöû ñaõi nhö laø "con’,
laø "vôï", laø "meï", laø "baø cuï thöông", laø "baø chuû
nhaø", laø "con meï ñòa chuû", chöù chöa bao giôø ñöôïc
neám caùi vò ñöôïc xöû ñaõi nhö laø moät con ngöôøi
thuaàn tuùy. Con ngöôøi khoâng nhaân vò khoâng danh
vò naøo khaùc, ngoaøi caùi ngaõ vò chuû theå cuûa
mình, trong söï duy nhaát ñoäc ñaùo cuûa mình caû.
Caùi höông vò "tình ngöôøi thuaàn tuùy", ñaëc ñieåm
cuûa Kitoâ giaùo maø toâi ñaõ ñöôïc neám laàn ñaàu
tieân naêm 1938, luùc toâi laø moät em beù hoïc sinh 13
tuoåi ñöôïc vò giaùo sö linh muïc baét tay, môøi ngoài
vaøo chieác gheá "phoâ-tôi" ñoái dieän, trao ñoåi nhö hai
ngöôøi baïn thaân höõu, khoâng coøn caùch xa bôû baát
cöù nhaõn hieäu gì : giaø treû, thaày troø, Phaùp Vieät,
maø chæ laø hai con ngöôøi thuaàn tuùy thoâi. Noùi goïn
laïi, xöa nay toâi chæ thöông meï vôùi tình con, nay
theâm vaøo coøn thöông meï vôùi tình ngöôøi, meï laø
ngöôøi con Thieân Chuùa trong Ñöùc Gieâsu Kitoâ nhö
toâi, nhö baát cöù ai. Toâi nghó raèng, neáu voâ phuùc

158
maø tình cha con, meï con, vôï choàng, anh chò em, vua
toâi, chuû tôù, thaày troø, ñoàng nghieäp, ñoàng chí,
ñoàng höông, ñoàng baøo coù bò söùt meû hay ñöùt
ñoaïn thì vaãn coøn tình ngöôøi trong Ñöùc Gieâsu Kitoâ
muoân ñôøi toàn taïi, maø moái tình naøy vöøa nhaân
caùc moái tình kia leân gaáp boäi, vöøa baûo toàn phuïc
hoài khi bò va chaïm, söùt meû, hay suïp ñoå. Neáu coù
voâ phuùc heát tình nghóa vôï choàng anh em... thì tình
nghóa anh chò em trong Ñöùc Gieâsu Kitoâ vaãn coøn
nguyeân veïn.
Sau nhöõng naêm xa caùch, sau nhöõng thay ñoåi,
coù nhöõng ngoä nhaän söùt meû (moät vaøi tröôøng
hôïp khaù traàm troïng), naêm 76 gaëp laïi nhau toâi
caûm thaáy ñieàu nhaän vaø suy nghó treân ñaây quaû
laø thaät ñuùng nhö vaäy. Toâi töï hoûi neáu toâi khoâng
soáng trong tình yeâu Ñöùc Gieâsu Kitoâ, thì töông quan
lieân ngaõ vò ñoái vôùi moät soá ngöôøi, qua gaàn moät
theá kæ xaùo troän phaân chia ñoái khaùng, tranh chaáp,
ñoá kò, nghi ngôø, phaùn xeùt, ngoä nhaän, xuyeân taïc,
seõ ñi ñeán choã naøo? Nhôø ôn Chuùa, ngaøy nay trong
traùi tim Chuùa Gieâsu vaø Ñöùc Meï, moïi moái tình
nhaân theá ñeàu nguyeân veïn vaø ngaøy caøng ñaäm
ñaø, töôi maùt trong traùi tim ñaõ 61 tuoåi cuûa toâi.
(Keå caû nhöõng moái tình ngang traùi, baát khaû trong
nhöõng naêm 44-49 maø toâi coù ñeà caäp ñeán treân
kia).
Tröôùc kia ngöôøi ta ñoá kò vôùi ñaïo Coâng Giaùo
laø vì hoï nghó (vaø nay cuõng coù ít nhieàu ñoàng baøo
ta nghó nhö vaäy) raèng theo ñaïo laø boû cha meï, boû
oâng baø toå tieân, moà maû, ñeå ñi theo moät caùi gì
ngoaïi lai, vaø thaäm chí laø theo Taây phaûn quoác.
Nhöng rieâng toâi, toâi töï nghó, neáu naêm 49 toâi
159
khoâng ñöôïc gìn giöõ bao boïc bôûi Hoäi Thaùnh Vieät
Nam trong Ñöùc Gieâsu Kitoâ thì ngaøy nay toâi seõ
troâi daït phöông trôøi naøo. Toâi coù coøn ñöôïc ñoaøn
tuï vôùi meï giaø, anh chò em, baø con noäi ngoaïi trong
nhöõng ngaøy leã teát nöõa khoâng? Toâi coù coøn coù
theå thö töø trao ñoåi gaëp gôõ caùc anh Ñinh Nho
Lieâm, Ñoaøn Huyeân (ñaïi taù) Thaønh Tín (ñaïi taù)
Lyù Vaên Saùu (Nguyeãn Baù Ñoaøn), Leâ Thöùc (ñaïi
taù), toaøn laø ñaûng vieân coäng saûn, roài cuoái cuøng
veà höu vôùi tö caùch laø caùn boä uûy ban khoa hoïc
cuûa tænh Laâm Ñoàng, vaø nay mai seõ göûi ñoáng
caùt buïi trôû veà loøng ñaát meï Vieät Nam yeâu daáu
hay khoâng? Vaø toâi töï hoûi trong taâm thöùc nhöõng
ngöôøi Vieät Nam 60 tuoåi trôû leân nhö toâi, maáy ai
khaéc khoaûi thao thöùc veà ngoâi nhaø thôø hoï (ñoái
vôùi toâi laø nhaø thôø hoï Nguyeãn), ngoâi ñaïi töø
ñöôøng ñoå naùt laøm sao maø truøng tu laïi? Maáy ai
xoùt xa vì ngoâi ñình thaàn cuûa laøng Thònh Xaù thôø
thaàn Baïch Vaân, cuûa laøng Goâi Myõ thôø Ñinh
Quaän Coâng coù baø vôï tuaãn tieát theo choàng, hoang
pheá laø ñieàu maát maùt? Roài ngaøy kò gioã cuûa
thaân phuï toâi thì khoâng noùi, nhöng nhieàu luùc toâi
töï hoûi laø ngay caû ngaøy gioã baø ñích maãu cuûa
toâi chöa haún ñaõ gôïi leân trong taâm tình caùc anh
chò do chính maùu muû ngöôøi sinh ra, nhöõng caûm
nghó nhö toâi vaãn coøn ngaøy nay; bôûi vì khoâng bao
giôø toâi queân ñöôïc nhöõng ngaøy kò gioã aáy trong
gia ñình toâi: hình aûnh thaân phuï toâi, anh chò em toâi
trong ngaøy gioã aáy vaãn coøn raát ñaäm neùt trong
taâm trí toâi. Moãi laàn döï thaùnh leã, luùc caàu
nguyeän cho oâng baø cha meï, toâi vaãn nghó ñeán
ngöôøi cuøng moät traät vôùi thaân phuï toâi: vì giaùo lí

160
veà bí tích hoân phoái daïy cho toâi bieát keát hôïp trong
taâm tö toâi, hình aûnh cuûa thaân phuï toâi vaø vò
chaùnh thaát cuûa ngöôøi maø meï ruoät toâi daãu sao
cuõng laø ngöôøi tuïc huyeàn. Toâi vaãn coøn nhôù khi
caûi taùng cho ngöôøi, vì anh caû toâi ôû xa, anh thöù
hai saép maát, chính toâi ñaõ buoäc khaên ngang ñoùng
vai ñaïi dieän tröôûng nam ñi tröôùc di haøi cuûa ngöôøi,
röôùc veà nôi an taùng môùi. Quaû ñuùng laø moïi vieäc
toát laønh ñeàu seõ ñöôïc thaâu gom phuïc hoài trong
Ñöùc Gieâsu Kitoâ (reùcapituleùs dans le Christ).
Beân trong taâm hoàn thì nhö vaäy, nhöng trong
hoaøn caûnh naêm 49 taïi khu boán, vôùi nhöõng bieán
coá gaây neân do söï caêng thaúng giöõa cheá ñoä môùi
vaø Hoäi Thaùnh thôøi aáy, nhaát laø nhöõng vuï loän
xoän xích mích giöõa caùc chính quyeàn ñòa phöông vaø
caùc lieân ñoaøn Coâng Giaùo, thì söï coù maët cuûa
toâi ôû gia ñình vaø ñòa phöông, trôû thaønh moät
chöôùng ngaïi. Ñieàu ñoù cuõng laøm cho nieàm haân
hoan ñang traøn ngaäp taâm hoàn toâi vaøo muøa xuaân
naêm aáy coù bôùt ñi söï veïn toaøn cuûa noù. Vaø vieäc
toâi phaûi laùnh maët ñi laø ñieàu caàn thieát ñeå cho gia
ñình yeân oån. Vaû laïi yù ñònh daâng mình vaøo nhaø
Chuùa caøng luùc caøng khaúng ñònh trong loøng toâi.
Luùc aáy caùc linh muïc phuï traùch Ñaïi Chuûng Vieän
Xaõ Ñoaøi coù yù khuyeân toâi neân vaøo Ñaïi Chuûng
Vieän ñòa phaän ñeå tu hoïc chuaån bò laøm linh muïc
trieàu, nhöng sau khi trao ñoåi vôùi linh muïc linh
höôùng (cha xöù Nghóa Yeân), toâi ñaõ choïn cuoäc
ñôøi tu só. Maø luùc aáy ôû vuøng Ngheä Tónh chæ coù
moät doøng laø Phan-xi-coâ. Toâi chæ bieát laø vaøo
doøng thoâi chöù khoâng tìm hieåu gì veà doøng Phan-
xi-coâ. Mieãn laø doøng tu maø luùc aáy chæ coù moät
161
doøng tu thì khoâng coù vaán ñeà choïn doøng naøy hay
doøng khaùc. Theá laø ñaàu nieân hoïc 1949-1950, toâi
xin thoâi daïy taïi tröôøng trung hoïc Höông Sôn, xin
pheùp thaày meï toâi xuaát gia, xuoáng Vinh ñeå vaøo
nhaø doøng. Gia ñình khoâng caûn trôû vaø vì tình traïng
caêng thaúng noùi treân, neân thaáy ñoù cuõng laø giaûi
phaùp oå ñònh. Vieäc toâi ñi tu, xa laùnh moïi hoaït
ñoäng seõ chöùng toû ñöôïc raèng quaû thöïc toâi toøng
giaùo laø muoán tìm cuoäc ñôøi tinh thaàn phuø hôïp
vôùi baûn thaân, chöù khoâng phaûi coù yù ñoà muïc
ñích traàn theá naøo caû. Coù chaêng laø chæ bò cheâ
traùch laø troán traùnh traùch nhieäm gia ñình, quoác
gia, xaõ hoäi chöù khoâng bò ngoä nhaän laø giaû daïng
theo ñaïo ñeå gia nhaäp moät toå chöùc chính trò naøo.
Theá laø toâi rôøi maùi aám gia ñình vaøo moät
buoåi chieàu thu naêm 49, ra nhaø moät caäu hoïc sinh
thaân cuûa toâi ôû gaàn bôø soâng ñeå saùng mai sang
soâng cho sôùm, ñi boä xuoáng Nghóa Yeân laáy
thuyeàn (do linh muïc Vöông Ñình AÙi lo cho) ra Vinh.
Sau buoåi côm cuoái cuøng vôùi gia ñình, toâi xaùch
noùn ra ñi. Luùc aáy caû gia ñình ai tieáp tuïc laøm
coâng vieäc naáy: Thaân phuï toâi vaãn tieáp tuïc ngoài
thaùi thuoác baéc treân taám phaûn ngöïa baèng goã
traéc, meï toâi vaãn ngoài vaù aùo beân taám phaûn
caïnh ñoù, caùc em toâi ñöùa vaãn ngoài xem saùch,
ñöùa luùi huùi beáp nuùc, ñöùa beù nhaát vaãn chôi ñuøa
döôùi laøn hoa lí ngaùt höông thôm. Caû nhaø im laëng,
phuùt chia tay naøy trong loøng ai cuõng cho laø gaàn
nhö vónh bieät, maø beà ngoaøi ai cuõng laøm nhö
khoâng coù gì xaûy ra. Nhö toâi ñaõ noùi treân, daïo aáy
ñöùa em gaùi uùt cuûa toâi, heã moãi laàn toâi böôùc ra
khoûi nhaø laø chaïy theo níu laáy ñoøi ñi theo, neáu
162
khoâng cho laø quay ra khoùc. Vì vaäy toâi khoâng
daùm laïi oâm hoân noù laàn choùt, laëng leõ ruùt lui
baèng cöûa sau beáp, sang caùc nhaø baø con beân caïnh
nhö ñi troán. Nhöng chaúng hieåu vì sao chôït noù
troâng thaáy, quay ra khoùc, toâi khoâng daùm quay laïi,
sôï töø ñoù maø laây sang caû nhaø, meï toâi, vaø caùc
em khaùc; chæ bieát gaït nöôùc maét, cuùi ñaàu chaïy,
beân tai vang leân tieáng khoùc theùt cuûa döùa em leân
ba : "Noû moâ, noû moâ" (khoâng ñaâu), baøy toû söï
phaûn ñoái khoâng muoán cho toâi ra khoûi nhaø.
Khoâng theå naøo noùi leân ñöôïc noãi khoå taâm
cuûa toâi luùc aáy, nhöng ñoàng thôøi cuõng nhö caûm
thaáy khoûi moät söï caàm buoäc chaët cheõ, ñaõ laøm
cho toâi cô cöïc suoát maáy naêm trôøi. Chaân toâi
böôùc ñi treân con ñöôøng laøng daãn ra baõi soâng, troï
taïi nhaø ngöôøi hoïc troø thaân. Trong trí oùc chæ coøn
nhôù laïi lôøi thaân phuï toâi caên daën trong böõa aên
tieãn bieät:
- Thoâi thì phuùc nhaø khoâng cho thaày ñöôïc
höôûng söï gaày döïng cho con theo yù nguyeän cuûa
thaày môï, nhöng neáu con tìm ñöôïc an bình trong ñôøi
tu, thì thaày cuõng möøng cho con. Thaày chæ khuyeân
con moät ñieàu: con ñaõ choïn con ñöôøng tu trì thì cöù
nhaát ñònh con ñöôøng aáy maø ñi, ñöøng bao giôø ngaû
nghieâng theo söï loâi cuoán naøo maø laïc vaøo con
ñöôøng chính trò caû.
Phöông chaâm aáy ñaõ höôùng daãn ñôøi toâi, duø
sau naøy khoâng troïn ñôøi soáng trong moät doøng tu
naøo caû, nhöng toâi vaãn soáng moät cuoäc ñôøi gaàn
nhö tu ôû giöõa ñôøi, khoâng bao giôø dính vaøo moät
hoaït ñoäng naøo coù tính caùch chính trò. Maõi cho
ñeán naêm 78 toâi vaãn khoâng bao giôø laøm coâng
163
chöùc cuûa moät nhaø nöôùc naøo caû. (hai naêm 54-56,
bò cöôõng baùch toøng quaân laø hoaøn toaøn bò eùp
buoäc laøm dòch vuï cho moät chính quyeàn ñöôïc xem
nhö laø hôïp phaùp do hieäp ñònh Giô-ne-vô, maø
ngöôøi daân ôû vuøng naøo phaûi tuaân theo vuøng aáy,
neáu khoâng laø töï ñaët mình ngoaøi voøng phaùp
luaät). Vaø meï toâi, khi toâi cuùi ñaàu chaøo ngöôøi,
ngöôøi chæ thôû daøi, rôm rôùm nöôùc maét maø baûo
raèng:
- ÖØ con ñi! Nhöng con ôi, bieát ñaâu ñòa nguïc
thieân ñöôøng laø ñaâu!
Hình nhö giöõa ngöôøi meï vaø ngöôøi con, Thieân
Chuùa ban cho moät linh tính naøo ñoù: meï toâi hình
nhö thaáy tröôùc raèng cuoäc ñôøi toâi töôûng ñaõ caäp
beán ñöôïc bình an trong boán böùc töôøng tu vieän,
nhöng roài seõ coøn nhieàu böôùc tuy khoâng gian nan,
nhöng laém noãi chìm, quanh co khuùc khuyûu.
Saùng hoâm sau, caäu hoïc sinh thaân nhaát cuûa toâi
taïi tröôøng trung hoïc Höông Sôn, ñöa toâi ra beán ñoø
ngang sang beân kia soâng ñöôøng quoác loä soá 9 ñeå
xuoáng Nghóa Yeân vaø xuoáng Vinh. Töø aáy cho deán
nay, toâi vaãn chöa coù dòp trôû laïi beán ñoø xöa, goïi
laø baõi Beø, Beán Côn (caây) Baøng, Beán Côn Sung
ñeå veà thaêm queâ cuõ. Bôûi vì sau caûi caùch ruoäng
ñaát naêm 54, taát caû gia ñình toâi daàn daø ñi tha
phöông laäp nghieäp caû, chæ coøn baø chò daâu, vôï
ngöôøi anh thöù hai cuûa toâi laø ôû laïi, nhöng toâi chöa
coù dòp veø thaêm nhaø cuûa chò, thì chò ñaõ qua ñôøi
vaøo thaùng 5/1985 taïi Nha Trang, trong luùc vaøo
thaêm ngöôøi con gaùi daïy hoïc taïi tröôøng caáp III
Nha Trang sau naêm 1975.

164
 Xuoáng Nghóa Yeân, toâi nghæ vaøi hoâm roài ñi
thyeàn xuoáng Vinh, vaøo doøng Phan-xi-coâ soáng ñôøi
döï tu, vaø daïy hoïc cho caùc tieåu chuûng sinh nhaø
doøng luùc aáy. Coù ba lôùp 6,7,8, toâi phuï traùch cho
moân Vieät Vaên khoùa naêm 49-50.
Ñöôïc xa laùnh moïi xoân xao cuûa cuoäc soáng, theá
gian beân ngoaøi, toâi chìm saâu vaøo cuoäc ñôøi caàu
nguyeän. Luùc aáy cha Beà Treân laàn löôït trao cho toâi
nhieàu saùch thieâng lieâng, nhöng in saâu vaøo taâm trí
toâi nhaát laø cuoán "Les prieøres d’ un croyant" cuûa
Marcel Leùgaut, maø toâi coù phoûng dòch nhieàu ñoaïn
chuyeàn tay cho cha xöù Caàu Raàm ôû Vinh, phoå
bieán trong haøng nguõ moät soá chuûng sinh vaø linh
muïc, ñoàng thôøi toâi cuõng coù vieát moät taäp nhan
ñeà "Toâi tin coù Thieân Chuùa" coù tính caùch minh
giaùo, cuõng do cha xöù Caàu Raàm chuyeàn tay vaø
phoå bieán. Luùc aáy toâi chæ tìm hieåu theâm veà ñôøi
soáng tu trì noùi chung, ñoïc caùc saùch thieâng lieâng
nhö taùc phaåm cuûa cha Gay, cha Rodrigue, chöù
khoâng chuyeân gì veà tinh thaàn Phan-xi-coâ caû, coù
thích caùi phong thaùi cuûa vò thaùnh ngheøo khoù,
nhöng laø thích moät caùch khaù hôøi hôït maø thoâi.
Toâi queân moät chi tieát nhoû : tröôùc khi rôøi gia
ñình ñi tu, toâi coù thöa vôùi meï toâi, töø nay con seõ
khoâng coøn höôûng nhôø gì cuûa thaày meï nöõa, taøi
saûn con seõ khoâng thöøa keá, con xin meï cho con
moät caùi gì nhö laø kyû nieäm cuûa thaày meï. Meï toâi
ñöa cho toâi hai chæ vaøng: toâi ñaùnh hai chieác thaønh
giaù, moãi chieác moät chæ. Toâi ñöa moät chieác taëng
cho ngöôøi baïn thaân nhaát cuûa toâi, vì toâi bieát anh
aáy coù yù muoán toøng giaùo nhö toâi, vaø moät chieác
toâi giöõ laøm kyû nieäm cuûa gia ñình. Sau naêm 75, ra
165
Haø Noäi, toâi coù gaëp laïi ngöôøi baïn aáy, nhöng
khoâng ñeà caäp moùn quaø aáy nay ñaõ ra sao (vì cuoái
cuøng anh aáy ñaõ khoâng toøng giaùo nhö coù yù luùc
baáy giôø). Coøn chieác thaùnh giaù toâi giöõ laøm kæ
nieäm, toâi ñaõ daâng cuùng theo moät lôøi khaán maø
toâi seõ noùi ñoaïn sau.
Heát nieân hoïc 49-50, caùc tieåu chuûng sinh veà
nghæ heø, toâi cuõng coù theo moät soá anh em veà queâ
cuûa hoï, nôi giaùo xöù Tònh Giang, gaàn thò xaõ Haø
Tónh, laø nôi linh muïc Vöông Ñình AÙi chuyeån veà
laøm cha xöù. Toâi ôû ñoù vaøi tuaàn, ñi thaêm moät
vaøi giaùo xöù laân caän, chöù khoâng veà thaêm nhaø,
sôï gaây ra baát traéc, raéc roái veà nhieàu maët. Trong
naêm toâi döï tu vaø daïy hoïc taïi doøng Phan-xi-coâ,
linh muïc xöù Nghóa Yeân laø Nguyeãn Ngoïc Bang coù
vaøi laàn xuoáng Vinh thaêm moät tu só doøng Phan-xi-
coâ laø con ñôõ ñaàu cuûa ngaøi, ngaøi ñaõ naâng ñôõ
khuyeán khích toâi treân con ñöôøng quyeát taâm hieán
daâng cho Chuùa. Vaø ñaàu naêm hoïc 50-51, toâi ñöôïc
hoäi ñoàng nhaø doøng chaáp nhaän nhaäp taäp vieän
doøng Phan-xi-coâ, leã maëc aùo ñöôïc toå chöùc
ngaøy...1950. Toâi coù tin cho gia ñình toâi, vaø coù
ngoû yù xin gia ñình cho ngöôøi thaân ñaïi dieän xuoáng
döï leã. Quaû thaät thaày meï toâi raát thöông toâi cho
neân ñaõ vui loøng cho em trai toâi xuoáng Vinh döï leã
maëc aùo doøng cuûa toâi, ñeå cho toâi ñöôïc an taâm,
bôûi vì cho ngöôøi thaân xuoáng döï leã laø moät caùch
bieåu loä söï baèng loøng khoâng coù gì oaùn traùch
giaän gheùt. Xin Chuùa xem ñoù nhö laø moät hieán
daâng cuûa leã do baøn tay cuûa cha meï toâi daâng leân,
maø duû loøng ban ôn cöùu ñoä cho hai ñaáng sinh
thaønh, döôõng duïc toâi neân ngöôøi ñeå daâng cho
166
Chuùa. Vaø toâi tin chaéc laø nhö theá, maëc duø caû hai
ñaáng khoâng ñöôïc ôn tröïc tieáp nhaän bieát Ngaøi vaø
chòu ôn thanh taåy.
Trong naêm nhaø taäp, moïi söï xaûy ra eâm ñeàm
toát ñeïp, toâi caøng ngaøy caøng caûm thaáy ñöôïc
trieån nôû. Caøng ñöôïc neám nhöõng dòu ngoït thieâng
lieâng. Thænh thoaûng toâi coù bieân thö veà thaêm hoûi
gia ñình. Vaø Chuùa cuõng thöông toâi, saép ñaët cho
toâi moät söï vieäc laøm cho toâi yeân taâm veà maët gia
ñình. Nhö toâi ñaõ noùi treân kia, sau khi ngöôøi anh
thöù hai cuûa toâi maát ñi toâi trôû neân nhö ngöôøi truï
coät töông lai cuûa gia ñình, toâi rôøi boû gia ñình ñi tu
chaéc laø thaày meï toâi thaáy maát ñi nôi caùc ngaøi
moät ñieàu maø caùc ngaøi ñaët hy voïng. Chæ coù
Chuùa môùi bieát heát noãi khoå taâm cuûa hai ngöôøi,
nhöng Chuùa ñaõ ñoaùi thöông saép xeáp, ban cho thaày
meï toâi moät ngöôøi con reå thay theá toâi! Toâi coù
ngöôøi baïn raát thaân, anh Nguyeãn Ngoïc Caån, queâ
ôû Bình Thuaän, ra Haø Noäi naêm 46 ñeå hoïc y khoa.
Sau ngaøy Haø Noäi khaùng chieán. Bò caét lieân laïc
vôùi gia ñình, anh trôû veà daïy hoïc taïi tröôøng Ñaäu
Quang Lónh vôùi toâi, vaø xem gia ñình toâi nhö gia
ñình anh aáy vaäy. Töø ñoù cuoäc tình duyeân cuûa anh
Caån vôùi moät ngöôøi em gaùi toâi baét ñaàu vaø ñi
ñeán cuoäc thaønh hoân, vaøi thaùng tröôùc khi toâi rôøi
boû gia ñình ñi tu. Anh Caån (nay laø em reå toâi),
döôøng nhö thay theá toâi vai troø ngöôøi con trai lôùn
trong gia ñình. Quaû vaäy, trong nhöõng naêm gia ñình
toâi suy suïp, chuù Caån laø moät caùnh tay ñaéc löïc
naâng ñôõ daét dìu caùc em toâi treân con ñöôøng hoïc
haønh vaø laäp thaân, ôû laïi mieàn Baéc, chuù Caån ñaõ
trôû neân nhö ngöôøi con trong gia ñình toâi thay theá
167
cho toâi vaäy. Ñoù laø moät ôn laønh Chuùa ban cho gia
ñình toâi, vì neáu khoâng coù chuù Caån thì nhöõng
naêm sau caûi caùch ruoäng ñaát, khoâng bieát soá
phaän caùc em toâi seõ ra sao. Maõi ñeán naêm 64, luùc
anh Vieän toâi ôû Phaùp veà Baéc, vai troø cuûa chuù
Caån trong gia ñình toâi môùi ñöôïc caát nheï ñi, vì ñaõ
coù anh Vieän caùng ñaùng moïi söï. Toâi thaáy roõ coù
baøn tay Chuùa quan phoøng xeáp ñaët. Thaät vaäy, söï
ra ñi cuûa toâi chæ deïp bôùt nhöõng caùi gay caán do
hoøan caûnh xaõ hoäi beân ngoaøi gaây neân cho gia
ñình vì söï theo ñaïo cuûa toâi, chöù ôû laïi vôùi gia ñình
chöa chaéc toâi ñaõ laøm ñöôïc vieäc gì. Daàu vaäy,
Chuùa ñaõ göûi chuù Caån ñeán ñeå thay theá toâi, vôùi
taát caû söï thuaän lôïi cuûa moät thanh nieân coù söùc
khoûe, coù trình ñoä, coù taâm huyeát vaø coù ñieàu
kieän cheøo choáng cho gia ñình trong côn baõo taùp.
(Vì sau naøy chuù Caån laø moät vieân chöùc cao caáp
trong ngaønh giao thoâng vaän taûi vaø ñöôïc keát naïp
Ñaûng khaù sôùm). Nay vôï choàng chuù Caån ñaõ coù
chaùu ngoaïi, chaùu noäi, gia ñình töông ñoái khaù veà
maët vò trí trong xaõ hoäi.
Nhôø ñöôïc an taâm veà maët gia ñình nhö theá, neân
con ñöôøng tu trì cuûa toâi, cho ñeán ngaøy toâi vaøo
Nha Trang vaø bò ñoäng vieân naêm 1954, keå ra laø
raát thuaän buoàm xuoâi gioù, ít ra laø veà maët ngoaøi.
 
Noãi nhôù Caùt-minh

 Vôùi söï haêng say cuûa moät keû taân toøng, vôùi
tieáng taêm cuûa gia ñình, vôùi khaû naêng hoïc haønh

168
cuûa toâi, toâi ñöôïc nhaø doøng ñaët nhieàu hy voïng.
Theá nhöng, trong thôøi gian ôû taäp vieän, coù moät söï
kieän aûnh höôûng ñeán quyeát ñònh treân ñôøi toâi: ñoù
laø chuyeän moät linh muïc giaûi toäi ñöa cho toâi xem
cuoán "Caâu chuyeän moät taâm hoàn" cuûa thaùnh nöõ
Teâ-reâ-xa Haøi Ñoàng. Töø ñoù toâi thaáy raèng lí
töôûng cuûa toâi laø coù ñöôïc moät ñôøi soáng nhö
thaùnh nöõ: toâi höôùng loøng veà moät cuoäc ñôøi tónh
tu chieâm nieäm, maø neàn taûng laø nguyeän gaãm. Vì
thaùnh nöõ thuoäc doøng Caùt Minh, neân taâm hoàn
toâi luoân quy höôùng veà ñænh nuùi Caùt Minh. Roài
toâi tìm ñoïc cuoán Gio-an Thaùnh Giaù vaø thaùnh nöõ
Teâ-reâ-xa Avila. Toâi tröïc caûm raèng, hình nhö con
ñöôøng cuûa toâi laø ñöôøng thieâng lieâng doøng Caùt
minh hôn laø ñöôøng thieâng lieâng cuûa vò thaùnh
ngheøo khoù thaønh Assisi. Nghó vaäy thoâi, chöù toâi
laøm gì coù khaû naêng rôøi khoûi khu boán, cho neân
muoán soáng ñôøi doøng tu thì chæ coù doøng
Phanxicoâ maø thoâi. Vaû chaêng giöõa caù nhaân hai
vò thaánh aáy, Phanxicoâ vaø Teâreâxa, khoâng phaûi
laø khoâng coù nhöõng neùt töông ñoàng. Hôn nöõa,
sinh hoaït cuûa moät taäp vieän chæ chuyeân chuù vaøo
vieäc ñaøo luyeän thieâng lieâng thì cuõng khoâng khaùc
gì maáy vôùi sinh hoaït cuûa doøng tu kín.
Coù ñieàu ñaùng löu yù laø tröôùc ñoù, luùc chöa
röûa toäi, linh muïc Vöông Ñình AÙi ñaõ cho toâi möôïn
cuoán "Le Christ, vie de l’aâme" cuûa cha D. Marmion,
roài luùc hoïc ôû Thieân Höïu, toâi coù dòp hoïc vôùi
linh muïc Dom Rounain, cuõng thuoäc doøng Bieån
Ñöùc. Lyù do laø vì nhöõng laàn ñi caém traïi taïi caùc
ñoài nuùi chung quanh Hueá, nhìn thaáy tu vieän Thieân
An, toâi ñaõ coù caûm töôûng noù quaù naëng neà ñoà
169
soä, khoâng phuø hôïp vôùi taâm hoàn toâi voán ñaõ
quaù quen nhìn nôi tu haønh döôùi daïng ngoâi chuøa
aån mình kín ñaùo nheï nhaøng ven söôøn nuùi. Maø coù
leõ noù cuõng khoâng phuø hôïp vôùi taâm hoàn AÙ
Ñoâng noùi chung. Ñoïc Teâreâxa Haøi Ñoàng vaø
thaùnh Gioan Thaùnh Giaù, toâi thaáy moät caùi gì gaàn
guõi, phuø hôïp vôùi moái khao haùt taän ñaùy loøng
toâi ñang höôùng veà moät söï thaàn hieäp, ñôn ñoäc
vôùi söï Ñôn Ñoäc, trong im laëng thaàm kín. Trong khi
ñoù doøng Phanxicoâ döôøng nhö coù khuynh höôùng
boäc phaùt ra ngoaøi, thieân veà caûm tính nhieàu hôn.
Ngoaøi ra, toâi coøn thaáy trong söï ñaøo luyeän thieâng
lieâng hình nhö thieáu moät linh ñaïo roõ reät, vaø hình
nhö, caùi hình thöùc soáng coù luaät, coù quy cheá, coù
neàn neáp cuûa moät doøng tu cuõng chöa haún hoaøn
toaøn nhö yù vò thaùnh ngheøo khoù muoán thöïc hieän.
Coù leõ moät vaøi ngöôøi soáng trong caùi choøi ven
bôø suoái, khoâng giôø giaác, khoâng khuoân khoå, hôi
coù veû phoùng tuùng laõng töû, seõ ñuùng vôùi lyù
töôûng cuûa ngaøi hôn? Hình nhö trong toâi coù caùi gì
khoâng hôïp vôùi khuoân khoå, quy cheá, leà luaät, möïc
thöôùc, goø boù, heä thoáng, toå chöùc. Ngay veà tö
töôûng, toâi vaãn thích loái tö töôûng "penseeùs" theo
kieåu Pascal, chöù caùc heä thoáng nhö Toâma Aquinoâ,
Kant, Spinoza, Hegel, laøm toâi thaáy bò ngoäp thôû.
AÂutinh, Kierkegaard hôïp vôùi toâi hôn. Toâi bò dò
öùng vôùi chöõ "luaät" vì noù cöù gôïi leân hình aûnh
goâng cuøm raøng buoäc. Chöõ "leà buoäc" bao giôø
cuõng laøm toâi thaáy khoù chòu. Vaø toâi thaáy 3 naêm
Chuùa soáng vôùi caùc moân ñoà cuõng coù caùi gì boân
ba laõng töû. Moät caâu hoûi luoân luoân lôûn vôûn
trong ñaàu oùc toâi: Tinh thaàn duy lí trí Hy-laïp vaø duy

170
luaät Roâma, cuõng nhö caùi hieáu ñoäng vaø duy xaõ
hoäi taäp theå cuûa Taây Phöông coù phuø hôïp vôùi con
ngöôøi Ñoâng Phöông khoâng? Sau naøy khi ñoïc veà
ñôøi caùc vò aån só Caän Ñoâng tröôùc thôøi Pacoâme
vaø Baxilioâ, laäp loái tu coäng ñoaøn, toâi lôø môø
thaáy raèng ñoù coù leõ chính laø ñieàu toâi ao öôùc.
Bôûi vì, töø taám beù, hai chöõ tu haønh luoân gôïi leân
cho toâi hình aûnh nhöõng vò thieàn sö, ñaïo só chæ coù
moät mình, coù ñeä töû cuõng chæ laø moân ñeä taâm
truyeàn moät thôøi gian, roài laïi ñeå caùc ñeä töû aáy
moät mình ra ñi theo con ñöôøng rieâng cuûa hoï; cöù
nhö theá maø theo kieåu gieo haït tung rôøi, chöù
khoâng thaønh luoáng, thaønh haøng theo kieåu coù
doøng coù doõi, eùp theo moät khuoân ñuùc, mang teân
cuûa moät vò thaùnh laäp doøng nhö mang hoï cuûa cha
oâng phaàn ñôøi. Noùi goïn laïi, coù leõ toâi coù höôùng
ñoäc tu töï do theo loái aån só, cö só, neân baát cöù tu
theo loái doøng tu naøo thì cuõng thaáy baát oån. Coù
chaêng thì chòu söï höôùng daãn nhaát thôøi cuûa moät
sö phuï, roài laïi ra ñi moät mình treân ñöôøng tìm gaëp
Chuùa, trong söï Dieän ñoái Dieän vôùi moät mình
Ngaøi maø thoâi.
Coù ñieàu ñaùng nhaán maïnh, laø theo beà ngoaøi
thì töø thuôû beù toâi raát ngoan, luoân toân troïng kyû
luaät, ít vi phaïm nguyeân taéc, raát vaâng lôøi, ít
böôùng bænh, ñuùng giôø ñuùng giaác, coù theå noùi laø
raát "regle", nhöng beân trong laïi coù khaùt voïng soáng
ngoaøi voøng baát cöù söï cöông toûa hay raäp khuoân
naøo. Ñaõ laø huyeàn nhieäm thì chæ coù moät mình
mình vôùi Chuùa thoâi. Baát cöù ai, baát cöù gì thì
cuõng chæ laø nhö Gio-an Taåy Giaû, giôùi thieäu moïi
ngöôøi vôùi Chuùa Gieâsu, roài ruùt lui ñeå hoï moät
171
mình ñoái dieän vôùi Ngaøi. Coù truyeàn thuyeát cho
raèng khi vaâng lôøi Ñöùc Hoàng Y Hugolin vieát luaät
doøng, Phan-xi-coâ Axidi raát laø khoå taâm laém.
Khoâng roõ thöïc hö ra sao vaø coù yù nghóa gì, nhöng
daàu sao cuõng noùi leân moät caùi gì khaù gaàn guõi
vôùi taâm hoàn toâi. Coù phaûi nhö theá laø laõng töû
quaù chaêng ? Phieâu dieâu quaù chaêng? Nhöng trong
lòch söû ñôøi tu cuûa Hoäi Thaùnh suoát 3,4 theá kæ
ñaàu, chæ coù hình thöùc tu aån só nhö vaäy maø thoâi,
caùc doøng tu vôùi leà luaät, khuoân khoå chæ laø xuaát
hieän veà sau. Nhieàu luùc toâi baâng khuaâng töï hoûi:
theá kæ 20 saép taøn, böôùc sang theá kæ 21, lieäu
chöøng ñôøi tu laïi trôû laïi nhö truôùc theá kæ thöù tö
khoâng? Vaø coù phaûi vì vaäy maø toâi mang caùi öôùc
mô ñôøi tu trì lang thang treân moïi neûo ñöôøng, suoát
30 naêm laân caän (töø 1956 ñeán nay laø 1986, gaáp
ñoâi thaân phaän naøng Kieàu)? Gaàn ñaây toâi môùi
bieát giaùo luaät môùi coù khoaûn (ñieàu 63) veà daïng
ñoäc tu.
Sau khi khaán taïm, Beà Treân quyeát ñònh ñöa
chuùng toâi vaøo Nha Trang laø nôi coù vieän trieát vaø
thaàn hoïc cuûa doøng Phanxicoâ. Ngaøi coù laøm ñôn
xin chính quyeàn haún hoi, song chôø ñôïi quaù laâu
khoâng ñöôïc traû lôøi, ngaøi quyeát ñònh cho chuùng
toâi (15 ngöôøi) ñi leùn ñeå ñöôøng tu hoïc cuûa chuùng
toâi khoûi bò daãm chaân taïi choã. Baáy giôø Thanh
Hoùa coù moät doøng Phanxicoâ coù moät tu vieän,
tröôùc 1945 laø tieåu chuûng vieän (ôû Vinh laø taäp
vieän). Beà Treân göûi chuùng toâi ra ñoù, coù xin
pheùp chính quyeàn ñòa phöông, vôùi lí do laø söûa sang
nhaø cöûa ñaõ bò hö hoûng nhieàu vaø coù khaû naêng
phaân ñoâi soá tu só cho baèng nhau giöõa hai cô sôû tu
172
vieän. Sau khoaûng moät hai thaùng ôû Thanh Hoùa,
moät ñeâm noï chuùng toâi xuoáng moät xöù ñaïo ôû
Saàm Sôn vaø ñeâm khuya xuoáng thuyeàn vöôït soùng
ra Phaùt Dieäm, leân Nam Ñònh, leân Haø Noäi vaø
vaøo Nha Trang, vuøng do chính phuû Baûo Ñaïi kieåm
soaùt.
Cuoäc vöôït bieån cuûa chuùng toâi khoâng phaûi di
cö vaøo Nam troán coäng saûn, maø chæ laø tieáp tuïc
thay ñoåi vieäc tu hoïc, thöïc hieän yù nguyeän daâng
mình phuïng söï Thieân Chuùa theo lí töôûng doøng tu.
Chính vì vaäy maø cha Beà Treân ñaõ laøm ñôn xin
ñaøng hoaøng, chæ coù ñieàu laø chöa ñöôïc chính
quyeàn chaáp thuaän ñaõ ra ñi tröôùc. Sang vuøng chính
quyeàn Baûo Ñaïi kieåm soaùt (luùc aáy goïi laø quoác
gia), 15 ngöôøi chuùng toâi khoâng heà tieáp xuùc vôùi
beân ngoaøi. Suoát thôøi gian chuyeån ñi, tôùi ñaâu
chuùng toâi cuõng soâng trong khuoân khoå kín coång
cao töôøng cuûa moät doøng tu, kinh nguyeän ñuùng
giôø ñuùng giaác, chaúng ai ñi ñaâu ra ngoaøi, chæ
ngoaøi vò tu só phuï traùch lo caùc thuû tuïc di chuyeån,
lo choã aên ôû maø thoâi. Khi tôùi Phaùt Dieäm, chuùng
toâi ôû taïi nhaø chung, chæ ñöôïc pheùp leân chaøo
Ñöùc Giaùm Muïc Leâ Höõu Töø, haàu chuyeän chöøng
15 phuùt. Moät tuaàn sau chuùng toâi leân Nam Ñònh,
ôû taïi tröôøng thaùnh Toâma cuûa doøng Ña-Minh vaøi
ngaøy, leân Haø Noäi ôû taïi doøng Chuùa Cöùu Theá
khoaûng hai tuaàn, roài xin maùy bay vaøo Nha Trang.
Taïi Haø Noäi chuùng toâi chæ ñöôïc pheùp ñeán Toøa
giaùm muïc haàu chuyeän Ñöùc Cha Trònh Nhö Khueâ
khoaûng 15 phuùt, rieâng toâi ñöôïc ñi thaêm ba nôi:
ngöôøi coâ cuûa linh muïc Vuõ Khôûi Phuïng ñeå thaêm
chaùu Phuïng vaø hai em ôû ñoù (theo yeâu caàu cuûa
173
song thaân linh muïc Phuïng laø oâng baø Vuõ Theá
Huøng bò keït ôû khu 4); OÂng Phaïm Bieåu Taâm laø
oâng baïn cuûa oâng anh Vieän toâi ñeå hoûi tin töùc anh
Vieän ôû Phaùp, vaø gia ñình oâng Phan Huy Quaùt,
chuû yeáu laø thaêm baø Quaùt, chò em con chuù baùc
vôùi anh reå toâi laø Ñaëng Vaên AÂn ñeå cho baø
Quaùt bieát tin hai cuï song thaân laø cuï Ñaëng Vaên
Höôùng ôû Dieãn Chaâu, Ngheä An. Ngoaøi ra maõi cho
ñeán ngaøy toâi bò ñoäng vieân cöôõng baùch ñi hoïc ôû
quaân tröôøng Thuû Ñöùc, toâi khoâng bieát vieäc xaûy
ra ôû ngoaøi ñôøi. Phaàn toâi, caûnh soáng cuõng nhö ôû
taäp vieän Vinh, chæ khaùc laø: coù ñeøn ñieän thaép
saùng, böõa aên coù khaù hôn, tuû saùch thö vieän
nhieàu hôn, saùch vôû ñöôïc caäp nhaät hoùa vaø ban
giaùo sö trieát hoïc cuõng nhö thaàn hoïc cuûa hoïc vieän
coù trình ñoä cao.
Phaàn toâi, rôøi khoûi nhaø taäp, vaøo khuoân khoå
cuûa hoïc vieän toâi nhaän thaáy coù moät söï thay ñoåi:
tröôùc 1945, toâi laø moät ngöôøi raát ham hoïc coù theå
noùi laø meâ hoïc, nhaát laø hoïc trieát lí ñeå tìm ñaïo
soáng. Nay töï nhieân toâi khoâng coøn ham meâ hoïc
nöõa, vì toâi ñaõ gaëp chính Ñaáng Chaân lí töï thaân laø
Ñöùc Gieâsu Kitoâ. Caâu saùch "Göông Phuùc": caùc
nhaø thoâng thaùi im tieáng ñeå cho lôøi Ngaøi soi
saùng", ñoái vôùi toâi thaät laø chí lí. Toâi theøm muoán
cuoäc ñôøi cuûa coâ Maria, suoát ñôøi ngoài döôùi chaân
Chuùa maø nhìn ngaém, laéng nghe; moïi suy luaän cuûa
trí oùc nhaân loaïi toâi ñeàu thaáy khoâ khan, nhaït
nheõo, khoâng thöïc, chæ laø xaây döïng phaïm truø
tröøu töôïng nhö laø troø chôi oâ chöõ. Coù naêng
khieáu vaø laø ngöôøi hoïc gioûi nhaát trong lôùp trieát,
nhöng toâi caûm thaáy chaùn, chæ muoán cuoäc soáng
174
cuûa caùc thaày trôï só: Caàu nguyeän aâm thaàm trong
söï keát hôïp vôùi Chuùa, chöù cuoäc ñôøi hoïc vieän
quaù naëng tính caùch kí tuùc xaù ñaïi hoïc.
Theá laø caâu hoûi phaûi chaêng toâi coù ôn goïi
chuyeån sang moät doøng tu chieâm nieäm trôû neân
moät thao thöùc khoân nguoâi, vaø nhö treân ñaõ noùi
toâi nghó ñeán doøng Caùt Minh. Nhöng ôû Vieät Nam
khoâng coù doøng Caùt Minh ngaønh nam. Suoát ba
naêm toâi ôû Nha Trang, toâi ñaõ laøm phieàn cha phuï
traùch hoïc vieän vaø caùc cha linh höôùng veà vaán ñeà
aáy. Vaø moät phaàn Beà Treân daønh cho moät söï tin
caäy vaø coù phaàn öu ñaõi, toâi vaãn thaáy mình
khoâng ôû ñuùng choã. Do söï caêng thaúng ñoù söùc
khoûe toâi coù phaàn giaûm suùt, chöùng ñau daï daøy
tieáp tuïc taùi phaùt, nhaø doøng phaûi daønh cho toâi
moät tieâu chuaån rieâng trong vieäc aên uoáng nguû
nghæ. Do ñoù toâi khoâng ñöôïc thöïc söï hoøa mình
vaøo coäng ñoaøn vaø coù phaàn hôi bieät leä. Ñaøng
khaùc caùi goác con quan, ngoaïi giaùo, nhaø nho vôùi
söï haêng say hôi quaù cuøng vôùi söï kieâu ngaïo,
cuõng phaàn naøo laøm cho toâi khoâng thaät söï nhö
anh em cuøng lôùp, cöù vaãn coù gì khang khaùc. Suy
laïi toâi thaáy mình coù nhieàu taùc phong hôi thieáu
khieâm nhöôøng vaø yeâu thöông, beà ngoaøi thì khoâng
vi phaïm kæ luaät nhöng beà trong thieáu moät tinh
thaàn coäng ñoaøn thöïc söï. Nhöõng söï va chaïm nho
nhoû baét ñaàu, tuy beà ngoaøi thì hoøa thuaän, chung
soáng, chung hoïc, chung moïi coâng vieäc, nhöng daàn
daàn toâi thaáy nhö hôi laïc loõng. Coù luùc cha phuï
traùch nhoùm trieát ñaët vaán ñeà veà vieäc vaän ñoäng
cho toâi ñöôïc xuaát ngoaïi, chuyeån sang tu doøng Caùt
Minh ôû Phaùp hoaëc AÁn Ñoä. Nhöng roài phaàn thì
175
sôï bò caùm doã, phaàn thì ñaõ quaù gaén boù vôùi gia
ñình Phan-xi-coâ, toâi khoâng daùm quaû quyeát. Tuy
nhieân, trong taâm khoâng maáy an bình. Vieäc tu ñöùc
cuõng coù phaàn suùt keùm, moät soá taät hö thoùi xaáu
cuõng baét ñaàu xuaát hieän: coù moät söï meät moûi
naøo ñoù xaâm chieám taâm hoàn toâi. Toâi khoâng heà
coù yù nghó trôû laïi cuoäc ñôøi theá gian, maø chæ
nghó ñeán vieäc tìm moät doøng chieâm nieäm hôn.
Ngaët moät noãi laø toâi khoâng heà nghó ñeán doøng
Bieån Ñöùc hay doøng Xi-toâ, coù ôû Vieät Nam maø
chæ nghó ñeán doøng Caùt Minh maø thoâi. Giaû söû ôû
Vieät Nam luùc aáy coù doøng Caùt Minh thì toâi ñaõ
chuyeån sang roài, muoán chuyeån thì phaûi xuaát
ngoaïi. maø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ôû vaøo löùa tuoåi
nhö toâi ñang bò luaät ñoäng vieân quaân bò chi phoái,
thì vieäc xuaát ngoaïi khoâng phaûi laø ñôn giaûn.
Ngoaøi ra caùi vieãn töôïng moät thaân moät mình ôû
ngoaïi quoác cuõng laøm toâi e ngaïi. Bao nhieâu dòp
caám phoøng bao nhieâu laàn kinh löôïc caáp tænh
doøng hay caáp toång doøng, toâi ñeàu bò xoay quanh
vaán ñeà aáy. Thaät laø caû moät söï laõng phí thôi gian
vaø tieâu hao naêng löïc theå chaát cuõng nhö tinh thaàn.
Ñôøi soáng thieâng lieâng cuûa toâi do ñoù cöù giaûm
suùt daàn, caøng ngaøy caøng coù söï nguoäi laïnh khoâ
khan, baát oån ngaám ngaàm, maëc daàu töông quan veà
tình ngöôøi ñoái vôùi caùc cha vôùi anh em vaãn toát:
Toâi vaãn ñöôïc nuoâng chieàu, naâng ñôõ, bieät ñaõi so
vôùi caùc anh em. Cuõng vì vaäy yù ñònh rôøi boû
doøng Phan-xi-coâ sang doøng khaùc caøng gaëp khoù
khaên, vì noù nhö moät söï teä baïc tröôùc tình öu aùi
cuûa caùc cha caùc thaày ñaõ daønh cho toâi trong 5

176
naêm trôøi. Toâi cöù chaàn chöø nhö vaäy cho ñeán
naêm thöù nhaát thaàn hoïc.
 
Trong boä ñoà lính

 Theá roài, toâi vaø moät thaày treû nhaát trong

nhoùm trieát, bò goïi trình dieän nhaäp nguõ. Thaày thì
vì ôû trong löùa tuoåi, toâi thì coù khai ñaäu baèng tuù
taøi. Duø toâi ñaõ quaù tuoåi, nhöng thuoäc dieän nhaân
löïc boå sung lôùp só quan tröø bò. Baáy giôø quaân ñoäi
Phaùp ñaõ tính chuyeän ruùt lui. Vieät Nam hoùa toaøn
boä quaân ñoäi cuûa chính quyeàn quoác gia leänh ñoäng
vieân ñöôïc aùp duïng trieät ñeå cho khaåu hieäu "je fais
la guerre" cuûa thuû töôùng Nguyeãn Vaên Taâm.
Theá laø thaùng tö naêm 1954, hai chuùng toâi rôøi
nhaø leân ñöôøng vaøo tröôøng só quan Tröø Bò Thuû
Ñöùc. Ñoái vôùi toâi, thaät laø moät chuyeän kinh
hoaøng vì nhieàu leõ: Baûn chaát toâi yeáu ñuoái, voán
sôï baïo ñoäng maø nay laïi vò neùm vaøo caùi nghieäp
ñao binh. Tình hình chính trò thì ñaát nöôùc chia ñoâi
maø gia ñinh toâi laïi ôû laïi ôû mieàn Baéc. Toøng
quaân coøn coù phaàn naøo nhö ñi lính cho Phaùp. Rôøi
boû cuoäc soáng tu só, rôi toûm vaøo cuoäc soáng binh
lính cuûa quaân tröôøng, ñaày nhöõng taäp tuïc khoâng
maáy thanh cao cuûa ñôøi ñi lính, toâi nhö rôi xuoáng
hoûa nguïc traàn gian. Cuõng may laø nhôø söï can
thieäp cuûa Giaùo Hoäi, chuùng toâi ñöôïc höôûng hai
ñaëc mieãn: 1. Khoâng phaûi ra chieán ñaáu maø chæ
phaûi laøm vieâc vaên phoøng hoaëc nhöõng ngaønh
khoâng tröïc tieáp ñoå maùu; 2. Sau hai naêm nghóa vuï,

177
seõ ñöôïc giaûi nguõ trôû veà tu vieän. Do ñoù toâi
cuõng coøn ñöôïc nuoâi hy voïng laø sau thôøi gian taïm
ngöøng hai naêm, seõ laïi ñöoïc veà tieáp tuïc ñôøi tu.
Sau saùu thaùng hoïc taäp taïi quaân tröôøng Thuû
Ñöùc, toâi ñöôïc ñieàu ñoäng leân Buoân Meâ Thuaät
vôùi caáp baäc thieáu uùy tröø bò phuï traùch ban tieáp
vaän cuûa phoøng 4 Ñeä töù quaân khu (sau ñoåi laø
quaân khu 2). Tuy luùc aáy, quaân ñoäi ñaõ goïi laø
Quaân löïc Vieät Nam do töôùng Hinh laøm tham möu
tröôûng, nhöng tö leänh quaân khu 4, tröôûng phoøng 4
vaãn laø só quan ngöôøi Phaùp. Maõi sau khi chuyeån
haún cho ngöôøi Vieät môùi hoaøn toaøn do só quan
nguôøi Vieät chæ huy, sau ngaøy oâng Ngoâ Ñình
Dieäm chaáp chaùnh. Trong thôøi gian toâi coøn ôû
Thuû Ñöùc thì hieäp ñònh Geneøve ñöôïc kí keát. Theo
ñoù thì nöôùc Vieät Nam taïm chia laøm hai vuøng
quaân söï, chôø ngaøy toång tuyeån cöû ñi ñeán thoáng
nhaát. Toâi coøn nhôù roõ, hoâm aáy, toâi ñang ôû treân
moät voïng canh ôû trong tröôøng Voõ Bò Thuû Ñöùc,
thì nghe ñaøi truyeàn thanh loan tin ñình chieán: Toâi
ngó raèng taát caû moïi ngöôøi Vieät Nam trong giôø
phuùt aáy ñeàu vui möøng hôùn hôû, chôø ñôïi moät
ngaøy mai töôi saùng seõ ñeán sau hai naêm taïm phaân
chia. Cuõng nhö 10 naêm khaùng chieán choáng giaëc
Minh, chaéc haún 9 naêm khaùng chieán choáng Phaùp
cuõng seõ laøm laïi hoøa bình cho moät nöôùc Vieät
Nam ñoäc laäp vaø thoáng nhaát. Do ñoù suoát hai naêm
(54-56) ôû trong quaân doäi cuûa chính phuû mieàn
Nam, toâi khaù yeân taâm; vì theo hieäp ñònh Geneøve,
vò trí cuûa toâi khoâng ñeán noãi bò xem nhö coù gì laø
ñaéc toäi vôùi toå quoác: hai chính phuû phaàn naøo
coâng nhaän nhau, tìm moïi giaûi phaùp ñeå moïi ngöôøi
178
Vieät Nam seõ ñöôïc yeân taâm höôùng veà töông lai
maø khoâng sôï bò traû thuø, kì thò...nhaát laø ñoái vôùi
nhöõng keû bò cöôõng baùch toøng quaân. Sau ñình
chieán, trong dòp vieáng moät traïi tuø binh Phaùp, chuû
tòch Hoà Chí Minh coøn coù nghóa cöû laáy aùo ñaép
cho moät thöông binh Phaùp, huoáng hoà laø ñoái vôùi
moät thanh nieân Vieät Nam ôû mieàn Nam bò cöôõng
baùch toøng quaân.
Trong thôøi gian ôû Ñeä Töù quaân khu, coâng vieäc
chính cuûa toâi laø thaâu thaäp, xaép xeáp caùc hoà sô
veà quaân trang, quaân cuï, quaân y, quaân nhu cuûa
caùc ñôn vò mieàn Baéc ruùt vaøo mieàn Nam vaø bò
giaûi theå. Coâng vieäc cuûa toâi laø moät coâng vieäc
mang saéc thaùi hoøa bình: Moät soá lôùn hoà sô laø
giaûi nguõ, phuïc vieân, trôï caáp thöông binh, lieät só!
Keå ra khoâng coù vieäc gì laø coù muøi khoùi löûa caû,
maø chæ laø nhöõng vieäc mang hy voïng hoøa bình.
Chæ coù moät vieäc duy nhaát mang tính caùch chieán
tranh laø goïi sö ñoaøn Nuøng tieáp cöùu cho thuû
töôùng Ngoâ Ñình Dieäm, coù cô bò tham möu tröoûng
Nguyeãn Vaên Hinh ñaûo chaùnh. Tuy nhieân, ñoù chæ
laø moät söï tranh chaáp giöõa hai xu höôùng chính trò
cuûa phe mieàn Nam, chöù khoâng phaûi hai mieàn
Nam-Baéc.
Ngoaøi giôø laøm vieäc taïi vaên phoøng, cuoäc
soáng cuûa toâi chæ laø: Döï thaùnh leã, ñoïc kinh, laàn
haït. Toái soáng chung vôùi moät vaøi anh em ñaïi
chuûng sinh vaø tu só bò ñoäng vieân cuøng laøm vieäc
ôû Buoân Meâ Thuoät, ñöôïc maáy thaùng. Sau khi caùc
anh em aáy giaûi nguõ, vì hoï nhaäp nguõ tröôùc toâi vaø
ñöôïc troïn hai naêm nghóa vuï quaân söï, toâi laïi soáng
moät mình taïi phoøng maëc aùo leã cuûa nhaø thôø
179
tuyeân uùy Ñeä töù quaân khu. Hai naêm soáng trong
quaân ñoäi aáy, thöïc ra thì chæ hai naêm laøm thö kí
vun veùn hoà sô cho phoøng 4 Boä tham möu cuûa moät
quaân ñoäi treân ñöôøng ruùt lui, aùn binh baát ñoäng,
maø moät soá lôùn ñôn vò bò giaûi theå. Toâi veà tieáp
tuïc cuoäc soáng vôùi tinh thaàn tu só: ngoaøi coâng
vieäc chuyeân nghaønh thì khoâng giao du tieáp xuùc
vôùi baát cöù giôùi naøo. Haøng thaùng toâi vieát thö
baùo caùo vôùi Beà Treân veà moïi maët: thieâng lieâng,
söùc khoûe, keå caû vieäc söû duïng tieàn löông, vì tuy
ñöôïc taïm chuaån lôøi khaán, nhöng vaãn giöõ tinh
thaàn lôøi khaán ñeå sau hai naêm veà, trôû laïi tieáp tuïc
ñôøi tu. Trong söï ñoái ñaàu vôùi hai mieàn Nam Baéc,
söï tranh chaáp giöõa caùc phe phaùi ôû mieàn Nam, toâi
chaúng coù moät suy nghó, löïa choïn naøo, vì töï cho
mình ñaõ laø tu só thì chæ bieát daâng mình cho Chuùa,
coøn moïi söï theá gian khoâng thuoäc veà mình nöõa.
Toâi chæ coát giöõ laøm sao cho coâng vieäc chuyeân
ngaønh troâi chaûy, nhaát laø tieáp xuùc vôùi vieäc trôï
caáp thöông binh vaø gia ñình töû só cho ñaày ñuû,
coâng baèng, nhanh choùng. Toâi coá gaéng giöõ mình
cho khoûi loâi cuoán theá tuïc vaø noùng loøng höôùng
veà ngaøy giaûi nguõ trôû laïi tu vieän.
Noùi chung, hai naêm aáy troâi qua voâ söï trong
moät tình traïng khaù an oån cuûa ñaát nöôùc, maëc daàu
bò chia caét. Chæ coù moät chaám ñen laø tin buoàn veà
caûi caùch ruoäng ñaát. Thaân phuï toâi bò ñaáu toá, keát
aùn 20 naêm tuø, vöøa ñi caûi taïo ñöôïc vaøi hoâm thì
söùc khoûe yeáu neân ñaõ töø traàn, coøn ôû gia ñình thì
meï vaø caùc em soáng raát cô cöïc. Toâi chæ thöông
tieác ñau buoàn, daâng leân cho Thieân Chuùa trong söï
thuaän tình vôùi thaùnh yù Chuùa, caäy troâng vaøo
180
maàu nhieäm khoå giaù vôùi nieàm tin raèng: trong tình
yeâu cöùu ñoä thì ñau thöông naøo cuõng coù ít nhieàu,
xa gaàn gaén lieàn vôùi ñau khoå cuûa "Con Ngöôøi ñau
khoå" (l’ homme de douleur) treân thaùnh giaù. Quaû
vaäy nhö treân kia ñaõ noùi, cuoái ñôøi thaân phuï toâi
coù ít nhieàu yù thöùc veà nhöõng sai laàm khoù loøng
traùnh khoûi trong maáy chuïc naêm quan tröôøng, neân
ngöôøi coù thaùi ñoä ñoùn nhaän vôùi tinh thaàn ñeàn
boài nhöõng ñau khoå maát maùt xaûy ñeán cho baûn
thaân cuõng nhö gia ñình. Cho neân, tuy thaân phuï toâi
khoâng tröïc tieáp ñoùn nhaän Tin Möøng cöùu ñoä cuûa
Ñaáng Cöùu Theá, toâi tin töôûng raèng vôùi thaùi ñoä
khieâm toán vaø vôùi yù thöùc ñeàn boài ñoùn nhaän
nhöõng ñau khoå nhö theá, thaân phuï toâi ñaõ ñöôïc
thoâng döï vaøo phaàn naøo maàu nhieäm töû naïn cuûa
Ñaáng Cöùu Theá, qua caùi cheát khaù ñau ñôùn nhuïc
nhaõ trong caûi caùch ruoäng ñaát. Chæ vì nghó theá
maø toâi khoâng heà coù gì oaùn thuø, phaãn noä ñoái
vôùi nhöõng ngöôøi, nhöng vieäc ñaõ coù ít nhieàu ñöa
ñeán cheùn ñaéng cho thaân phuï toâi vaø gia ñình toâi.
Boùng caây thaùnh gía coù Ñöùc Meï laëng im treân
ñoài Nuùi Soï, ñaõ phuû leân tang toùc cuûa gia ñình toâi
moät caùi gì eâm dòu, tuy xoùt xa ñau ñôùn. Toâi töï
hoûi: neáu thaân phuï toâi, meï toâi, anh chò em toâi cöù
maõi treân ñaø haõnh tieán, soáng trong giaøu sang phuù
quyù, cheát trong toáng taùng linh ñình thì soá phaän
ñôøi sau chöa bieát ra sao? Phuùc cho nhöõng ai khoùc
loùc", ñoù laø aùnh saùng daãn ñöôøng cho toâi khi
ñöôïc tin buoàn veà chuyeän gia ñình ôû mieàn Baéc.
Toâi chæ xin Chuùa xoùt thöông an uûi, thöù tha vaø
cöùu ñoä cho taát caû! Söï phaùn xeùt hoaøn toaøn
thuoäc veà Thieân Chuùa. Chæ tieác laø vôùi caùi voán

181
nho hoïc vaø ñoâng y cuûa thaân phuï toâi, neáu khoâng
bò maát ñi ôû traïi caûi taïo, thì sau coøn coù theå ñoùng
goùp ñöôïc cho ñaát nöôùc. Quaû laø hôi laõng phí maø
chaúng lôïi gì cho ai caû. Nhöng yù Chuùa nhieäm maàu
laøm sao bieát ñöôïc! Moïi suy tö caûm xuùc chæ laø
haïn heïp cuûa con ngöôøi, trong thaâm taâm toâi vaãn
xaùc tín "Taát caû ñeàu laø aân suûng" vaø taï ôn Chuùa,
bôûi vì taâm hoàn toâi ñaõ thaám nhuaàn tinh thaàn khoå
naïn maø Hoäi Thaùnh ñaõ taùn tuïng laø "la
bienheureuse passion", "La glorieuse passion", laø cuoäc
khoå naïn ñaïi phuùc vaø vinh quang, vaø khoùc loùc laø
moät trong taùm moái phuùc thaät. Mai sau, nhöõng
gioït nöôùc maét cuûa nhöõng keû thaønh taâm thieän
chí seõ ñöôïc lau khoâ vaø bieán thaønh nhöõng vieân
ngoïc muoân ñôøi raïng rôõ: nöôùc maét chuùng sinh
chöùa ñaày boán beå ñaïi döông ñaõ ñöôïc thaâu goàm
trong moät traùi tim bò löôõi ñoøng ñaâm thaâu treo
treân khoå giaù, vaø moät traùi tim tan naùt nhö bò moät
löôõi göôm xuyeân qua, laëng yeân döôùi chaân caây
thaäp giaù. Hôi thôû cuûa thaân phuï toâi trong röøng
saâu thaúm cuûa mieàn nuùi Höông Kheâ, nhöõng gioït
nöôùc maét cuûa meï toâi, anh chò em toâi khoùc choàng
khoùc cha khoâng ñeán noãi hoaøn toaøn voâ yù nghóa
döôùi caùi nhìn cuûa moät Kitoâ höõu haèng naêm
ngaém nhìn ñaøng thaùnh giaù vaøo ngaøy thöù Saùu
Tuaàn Thaùnh. Amen.
Trong hai naêm toøng quaân, toâi ruùt ra ñöôïc keát
quaû coù theå noùi laø tích cöïc sau ñaây:
Thöù nhaát coù dòp nhìn roõ xaõ hoäi mieàn Nam:
Toâi ñaõ coù kinh nghieäm ngoaøi ñôøi veà hai cheá
ñoä: Cheá ñoä cuûa thöïc daân Phaùp tröôùc naêm 45
vaø cheá ñoä daân chuû coäng hoøa sau 45. Coøn töø 50
182
ñeán 54, toâi ñöôïc ñuøm boïc chôû che bôûi moâi
tröôøng thanh tònh cuûa tu vieän, töø naêm 51 ñeán 54,
tuy soáng ôû mieàn Nam nhöng toâi khoâng heà bieát
thöïc traïng cuûa xaõ hoäi nhö theá naøo. Nhôø hai naêm
54 -56 toâi tieáp xuùc vôùi xaõ hoäi môùi khaùc haún
thôøi tröôùc 45, laïi qua trung gian moâi tröôøng quaân
ñoäi vieãn chinh Phaùp vaø quaân ñoäi coäng hoøa
mieàn Nam trong nhöõng ngaøy ñaàu coøn nhieàu taøn
tích cuûa quaân ñoäi Phaùp, toâi thaáy roõ cuoäc ñôøi
beân ngoaøi khoâng ñöôïc maáy trong saïch, cho neân
laïi caøng taêng loøng öôùc ao ñöôïc trôû veà vôùi maùi
nhaø tu haønh bình dò, trong saïch, an vui trong gia ñình
tu vieän. Thaät cuoäc ñôøi haøo hoa, loøe loeït chaúng
coù gì haáp daãn caû, ñoâi khi coøn laøm toâi ôùn ngaáy
neáu khoâng noùi laø buoàn noân. Xeùt veà phöông
dieän naøy cuoäc ñôøi traàn theá ôû khu boán naêm 45-
49 trong saïch, ñeïp ñeõ hôn, coù ñaïo ñöùc hôn, con
ngöôøi soáng coù lí töôûng hôn, duø laø lí töôûng ñoäc
laäp daân toäc hay lí töôûng coäng saûn chuû nghóa.
Coøn xaõ hoäi mieàn Nam chaïy theo caùi baõ vinh hoa
quyeàn lôïi, coù phaàn mang nhieàu vaät chaát vaø ít
nhieàu mang maøu saéc daâm boân. Tuy nhieân luùc
baáy giôø, vôùi hình aûnh Thöôïng Thö treo aán töø
quan ôû Hueá cuûa Ngoâ Ñình Dieäm, toâi vaãn nuoâi
hy voïng laø coù söï thanh loïc caûi thieän vaø nhaát laø
neáu ñaát nöôùc thoáng nhaát haøi hoøa thì töông lai
daàn seõ caûi tieán.
Thöù hai laø baên khoaên veà vieäc truyeàn giaùo:
Töø ngaøy röûa toäi, toâi höôùng loøng veà vieäc soáng
keát hieäp vôùi Thieân Chuùa trong moïi söï, maët ñoái
maët tay ñoâi, chæ chuyeân vaøo vaán ñeà tu ñöùc vaø
ñôøi soáng thieâng lieâng, noäi taâm cuûa rieâng mình
183
vôùi Chuùa, toâi gaàn nhö taïm gaùc theá gian ra ngoaøi
nhaõn giôùi cuûa mình. Baây giôø vôùi hai naêm tieáp
xuùc laïi vôùi ñôøi maø trong moät moâi tröôøng maø
9/10 ñoàng baøo laø ngoaøi Coâng Giaùo, vaán ñeà Hoäi
Thaùnh Vieät Nam vaø daân toäc Vieät Nam trong
nhaõn giôùi truyeàn giaùo ñöôïc ñaët ra vaø khoâng
khoûi noåi leân nhieàu baên khoaên thao thöùc. (Ñoù laø
chöa noùi veà moät söï ñoá kò ngaám ngaàm naøo ñoù,
khi moät nöôùc coù 9/10 daân laø ngoaøi Coâng Giaùo
maø vò quoác tröôûng laïi laø ngöôøi Coâng Giaùo. Vai
troø cuûa giaùm muïc, linh muïc, tu só seõ caøng coù xu
höôùng lôùn so vôùi tyû soá maät ñoä giaùo daân 9/10;
duø laø aûnh höôûng toát cuõng coù vaán ñeà, chöù chöa
noùi ñeán aûnh höôûng xaáu).
Nhöng coù moät ñieàu tieâu cöïc ñaõ xuaát hieän
trong hai naêm toøng quaân: Khi trôû laïi vôùi ñôøi
soáng bình thöôøng, moät xu höôùng taâm chöùng cuûa
toâi töø thuôû nhoû hình nhö taùi phaùt, tuy khoâng gaây
leân trôû ngaïi baát khaû cho ñôøi soáng tu haønh vaø
coäng ñoaøn, nhöng cuõng taïo ra khoù khaên cho söï
thöïc hieän khaùt voïng daâng mình cuûa toâi cho Thieân
Chuùa trong moät coäng ñoaøn tu só, töông töï nhö
Phao-loâ cuõng coù caùi gai nhoïn nhöùc nhoái ñeán
noãi ba laàn phaûi keâu caàu vôùi Chuùa. Caùi khoù
khaên aáy khi trôû laïi nhaø doøng, caùc Beà Treân
cuõng nhö caùc linh muïc giaûi toäi linh höôùng ñeàu
cho laø khoâng ñaùng ngaïi, vaø khuyeán khích toâi cöù
caäy troâng maø tieáp tuïc, vì cuõng nhö tröôøng hôïp
Phao-loâ: Chuùa khoâng thöû thaùch ai quaù söùc mình,
vaø Ngaøi seõ naâng ñôõ nhöõng ai phoù thaùc cho
Ngaøi.
 
184
 Queâ ngöôøi

 Sau hôn hai naêm ôû quaân ñoäi, vaøo khoaûng

thaùng 7-1956, toâi ñöôïc giaûi nguõ vaø trôû veà tieáp
tuïc hoïc thaàn hoïc taïi doøng Phan-xi-coâ nhö tröôùc.
Sau ñoù hai tu só cuøng lôùp vôùi toâi cuõng ñöôïc giaûi
nguõ trôû veà. Cuoái thaùng 9 naêm 56, ba chuùng toâi
vaø moät tu só nöõa ñöôïc nhaø doøng göûi sang Phaùp,
tieáp tuïc hoïc thaàn hoïc taïi hoïc vieän Thaàn Hoïc
cuûa tænh doøng Phan-xi-coâ Paris. Lí do laø vì so vôùi
caùc baïn hoïc cuøng lôùp khoâng bò ñoäng vieân, anh
em chuùng toâi bò treã hai naêm, khoâng coù lôùp cuøng
löùa taïi doøng Phan-xi-coâ ôû Vieät Nam. Chuùng toâi
sang Phaùp baèng ñöôøng thuûy. Chieác taøu ñöa
chuùng toâi ñi laø chieác "Vieät Nam" cuûa coâng ty
haøng haûi Phaùp "Messageries maritimes": moät chieác
taøu thuûy toái taân. Boán anh em chuùng toâi ôû chung
moät cabine, thuoäc loaïi du lòch trung bình. Cuoäc
haønh trình daøi ba tuaàn. Coù gheù Colombo vaø
Djibouti. ÔÛ Colombo, chuùng toâi coù ñeán gheù
thaêm doøng nöõ Phan-xi-coâ Thöøa Sai Ñöùc Meï, coù
moät soá nöõ tu só Vieät Nam ñöôïc göûi tu taïi ñoù.
Trong cuoäc haønh trình, ñieàu ñaäp maïnh vaøo taâm trí
toâi nhaát laø nhöõng buoåi hoaøng hoân, nhöõng ñeâm
traêng, nhöõng bình minh: Caûnh truøng döông baùt
ngaùt bao la laøm noåi baät daáu veát söï voâ bieân cuûa
taïo hoùa vaø söï beù boûng cuûa con ngöôøi. Ñuùng
chieàu 4-10-1956, nhaèm leã thaùnh Phan-xi-coâ,
chuùng toâi caäp beán taïi haûi caûng Marseille, vaø truù
nguï taïi tu vieän Phan-xi-coâ ôû ñoù. Tu vieän naøy
thuoäc tænh doøng Phan-xi-coâ Lyon.
185
 Hai ngaøy sau chuùng toâi ñaùp taøu hoûa leân Paris,
ñeán ngay thaàn hoïc vieän ôû Orsay, moät vuøng ngoaïi
oâ caùch Paris khoaûng 20 km. Sau moät tuaàn nghæ
ngôi chuùng toâi baét ñaàu theo hoïc lôùp thaàn hoïc
naêm thöù hai ôû ñoù. Trong khuoân khoå moät thaàn
hoïc vieän cuûa moät doøng tu, chuùng toâi khoâng bieát
gì veà cuoäc soáng xung quanh caû. Ngay ñeâm ñaàu
tieân töø Marseille ñeán Paris, chuùng toâi ñöôïc ñöa veà
Orsay. Vaø Paris, thuû ñoâ aùnh saùng cuûa theá giôùi
chuùng toâi cuõng khoâng ñöôïc tham quan du ngoaïn.
Ngoaøi vieäc tu vieän cao roäng hôn, möùc soáng cao
hôn ôû Vieät Nam moät ít, baïn ñoàng sö toaøn laø
ngöôøi Phaùp, ban giaùo sö huøng haäu, vaø caûnh
muøa thu ñaày laù vaøng ruïng trong khu vöôøn roäng
bao quanh, cuoäc soáng chuùng toâi khoâng khaùc gì
cuoäc soáng cuûa nhöõng naêm thaùng hoïc taïi Nha
Trang. ÔÛ Phaùp, ôû Vieät Nam hay ôû ñaâu ñi nöõa,
ñôøi soáng doøng tu cuõng khoâng khaùc nhau veà cô
baûn, vì cuøng chung moät luaät doøng, moät tinh thaàn
coù tính caùch sieâu vieät, vöôït ra khoûi moïi phaân
chia, caùch bieät do daân toäc vaø vaên hoùa maø ra.
Töø phöông trôøi naøo cuõng laø anh em moät ñaïi gia
ñình thieâng lieâng cuûa vò thaùnh laäp doøng: Phan-xi-
coâ ngheøo khoù, khieâm haï, vui veû, ít nhieàu tính
ngheä só phoùng khoaùng.
Tuy vaäy, daàu sao thì toâi cuõng ñöôïc goïi laø du
hoïc taïi Phaùp! Naêm 1945, caùi moäng cuûa caäu hoïc
sinh lôùp trieát tröôøng Khaûi Ñònh laø ñöôïc hoïc taïi
ñaïi hoïc Sorbone! Giôø ñaây, tuy chæ laø moät tu só
thaàn hoïc taïi hoïc vieän Orsay, nhöng tính theo caùnh
chim bay, toâi chæ caùch ñaïi hoïc Sorbone chöøng 10
km. Nhöng keå ra cuõng laø moät ñieàu kì laï: moái tình
186
ñaàu vôùi naøng trieát haàu nhö ñaõ taét nguùm trong
toâi. Toâi khoâng coøn ñam meâ, say söa trieát hoïc nhö
tröôùc nöõa. Vaø loøng toâi ñaõ höôùng veà moät ñòa
danh khaùc: Port Royal! Port Royal nay chæ coøn laø di
tích moät vieän tu hoang pheá, nhöng ba theá kyû tröôùc
ñoù, thieân taøi khoa hoïc vaø trieát lyù vaên chöông ñaõ
lui veà ñoù soáng moät cuoäc ñôøi thaàn hieäp, sau khi
töø boû caû moät söï nghieäp laãy löøng veà phöông
dieän trí tueä theá traàn. Pascal ñaõ rôøi boû theá giôùi
trí tueä (l’ ordre de l’ esprit) ñeå ñi vaøo theá giôùi cuûa
ñöùc aùi (l’ ordre de la chariteù). Phan-xi-coâ thaønh
Axidi, Gioan Thaùnh Giaù, Teâ-reâ-xa thaønh Lisieux
ñaõ laøm môø nhaït, trong taâm hoàn toâi chaúng
nhöõng Platon, Aristote, Kant, Heùgel... maø ngay caû
Toâma Aquinoâ.
Vôùi taát caû söï theïn thuøng vaø khieâm haï cuûa
toâi, moät keû ñaõ coù luùc rôi xuoáng taän ñaùy vöïc
saâu cuûa toäi loãi, toâi xin ghi laïi moït kyû nieäm
tröôùc ñaây chöa noùi tôùi, ñaõ xaûy ra vaøo naêm 1954,
trong nhöõng ngaøy toâi bieát mình saép bò cöôõng
baùch toøng quaân, rôøi xa cuoäc ñôøi tu trì ñeå ñi neùm
vaøo traïi lính. Trong luùc taâm tö ñang naëng tróu vì hai
naêm "aéc eâ", trong boä quaân phuïc suùng vaùc treân
vai, chieàu hoâm aáy, qua cöûa soå cuûa vaên phoøng
hoïc vieän taïi Nha Trang, nhìn ra cöûa bieån maø ít
nhieàu lieân töôûng ñeán maáy caâu thô cuûa Nguyeãn
Du taû noãi buoàn cuûa Thuùy Kieàu vôùi caâu hoûi
"Hoa troâi man maùc bieát laø veà ñaâu?" (vì mai nay
rôøi tu vieän vaøo quaân tröôøng toâi cuõng ñaõ moät
phaàn naøo nhö hoa troâi man maùc vaäy). Toâi lieàn
môû cuoán Gioan Thaùnh Giaù toaøn taäp ra ñoïc: Tình
côø, maø coù gì tình côø trong caâu chuyeän cuûa moät
187
linh hoàn, duø laø moät linh hoàn chaúng ra gì! Toâi
ñoïc ñeán ñoaïn thaùnh Gioan moâ taû söï tænh thöùc
Ngoâi Lôøi ngoài treân chieác giöôøng hôïp caån, laø
chính linh hoàn ñöôïc ñöa vaøo phoøng hoa chuùc cuûa
thaàn hieäp. Trong moät thoaùng choác, toâi nhö caûm
nghieäm ñöôïc ít nhieàu höông vò cuûa moät caùi coù
theå goïi nhö laø moät "dö aâm", moät "löu tích" moät
hình boùng cuûa ñieàu maø thaùnh Gioan Thaùnh Giaù
moâ taû. Ñeán nay ñaõ hôn ba möôi naêm nhöng toâi
vaãn thaáy nhö giaây phuùt aáy coù moät taàm möùc
vöôït quùa thôøi gian chaéc haún raèng ñoù khoâng
phaûi laø giaây phuùt toâi ñaõ ñöôïc aân suûng thaàn
hieäp thöïc söï, ñuùng hôn, toâi chæ nhö theå ngöôøi
baïn ñöùng ngoaøi phoøng cöôùi, nhöng khi nghe ñöôïc
tieáng Taân Lang (laø Ngoâi Hai) chaøo ñoùn Taân
Nöông (trong tröôøng hôïp naøy coù theå laø thaùnh
Gioan Thaùnh Giaù trong giaây phuùt ngaøi ñöôïc aân
phuùc aáy, giaây phuùt maø ngaøi ñaõ moâ taû nhö
treân) thì loøng toâi cuõng roän raõ moät nieàm vui nhö
ñaõ noùi ñeán trong Tin Möøng.
Theá laø taâm hoàn toâi nhö luoân höôùng veà ñænh
cao aáy cuûa nuùi Caùt Minh, nôi maø thaùnh Gioan
Thaùnh Giaù ñaõ ñöôïc Chuùa naâng leân. Töø giaây
phuùt aáy cho ñeán maõi baây giôø, hoàn toâi nhö moät
con thuyeàn soùng gioù troâi daït treân bieån ñôøi, duø
coù khi töôûng chöøng nhö saép bò ñaùnh ñaém thì vaãn
luoân luoân höôùng veà ngoâi sao Baéc Ñaåu, hoaëc nhö
moät ngöôøi tình nhaân höôùng veà nôi xaûy ra cuoäc kì
ngoä vôùi ngöôøi mình yeâu; toâi nhö nghe vaêng vaúng
moät tieáng goïi xa xaêm vöøa nhö treân cao voïng
xuoáng vöøa nhö laø nhôù nhung moät caùi gì xaûy ra
trong quaù khöù, laïi vöøa nhö moät môøi goïi höôùng
188
veà töông lai. Noùi toùm laïi nhö moät caùi gì phaùt
xuaát töø moät haït nhaân höõu theå ôû ngoaøi khuoân
khoå khoâng gian vaø thôøi gian, mang maøu saéc aâm
thanh höông vò cuûa Vónh Cöûu vaø Tuyeät Ñoái. Cho
neân toâi yù thöùc raèng coù leõ mình thuoäc gia ñình
thieâng lieâng cuûa ñænh nuùi Caùt Minh (famille
spirituelle), nôi aån naùu cuûa tieân tri EÙlia maø sau
naøy laø caùi noâi sinh ra doøng Caùt Minh vôùi hai
nhaùnh laø nam vaø nöõ, maø ñaïi bieåu tuyeät vôøi laø
thaùnh Teâ-reâ-xa thaønh Avila vaø thaùnh Gioan
Thaùnh Giaù, vaø gaàn ñaây nhaát laø thaùnh Teâ-reâ-xa
Haøi Ñoàng, vò thaùnh luùc sinh thôøi ñaõ nghæ ñeán
vieäc (vaø ñöôïc chæ ñònh) sang Vieät Nam, trong soá
nöõ tu laäp doøng kín Caùt Minh taïi Haø Noäi, thuû ñoâ
cuûa nöôùc Vieät Nam. Vaø nhö toâi ñaõ noùi treân
ñaây, neáu thuôû aáy coù doøng nam Caùt Minh, thì toâi
ñaõ xin chuyeån sang ngay sau khi heát nhaø taäp. ÔÛ
Phaùp, thì vieäc aáy coù theå thöïc hieän ñöôïc deã
daøng neáu toâi muoán. Theá nhöng, toâi vaãn bò raøng
buoäc bôûi tình caûm gaén boù vôùi gia ñình Phan-xi-
coâ Vieät Nam, laø nôi toâi ñaõ caám phoøng, doïn mình
chòu bí tích Thanh taåy, laø ngöôøi ñaõ ñöa toâi töø
Vinh vaøo Nha Trang ñaõ daønh cho toâi bao nhieâu tình
nghóa anh em, cha con trong 5 naêm, vaø cuoái cuøng
laïi choïn toâi vaøo soá ñöôïc göûi sang Phaùp du hoïc,
töùc laø haøm yù ñaët moät kì voïng naøo ñoù. Xin ra
khoûi doøng Phan-xi-coâ, chuyeån sang doøng khaùc,
khoâng khoûi coù moät caùi gì nhö phuï aân, phuï nghóa,
ngoaøi ra cuõng khoâng khoûi coù nhöõng baát traéc nhö
nhaûy töø moät con thuyeàn ñaõ thuaän daàm sang moät
con thuyeàn daãu sao cuõng môùi laï! Cho neân toâi cöù
chaàn chöø trong moät söï baát oån töông töï nhö thôøi

189
gian 1945 ôû Nha Trang tröôùc khi bò ñoäng vieân
nhaäp nguõ.
Trong tình traïng nhö vaäy, ñôøi soáng taâm lí cuûa
toâi trôû neân lung lay: taâm chöùng maø toâi coù ñeà
caäp qua treân kia laïi xuaát hieän, laïi theâm söùc khoûe
cuûa toâi chöa thích öùng vôùi khí haäu xöù laïnh neân
khoâng ñöôïc toát laém. Do ñoù, toâi gaàn nhö rôi vaøo
tình traïng cuûa moät keû baát thöôøng veà söùc khoûe
theå lí cuõng nhö taâm lí. Ñoù laø nguyeân nhaân laøm
cho toâi rôi vaøo moät traïng huoáng ñi ñeán choã phaïm
phaûi moät vieäc vöøa coù tính caùch laø moät "toäi
loãi", vöøa coù tính caùch laø moät "tai naïn" ñoái vôùi
moät ngöôøi anh em trong coäng ñoaøn. Söï vieäc aáy
xeùt cho cuøng, chaúng qua chæ laø moät haäu quaû
gaàn nhö taát yeáu cuûa quy luaät taâm theå lí voán ñaõ
baát oån laïi chòu nhöõng bieán coá doàn daäp xaûy
ñeán cho toâi 10 naêm qua, töø cuoái 45 ñeán ñaàu 56.
Tuy vaäy toâi vaãn laø keû chòu traùch nhieäm veà
coâng vieäc ñaùng tieác xaûy ra, giöõa toâi vaø ngöôøi
anh em aáy. Veà sau quan heä giöõa chuùng toâi laïi
ñöôïc haøn gaén vaø toát ñeïp nhö thöôøng. Theá nhöng
söï vieäc aáy laø dòp cho caùc vò coù traùch nhieäm
trong coäng ñoaøn ñi ñeán keát luaän: 1. Hoaëc coù theå
toâi khoâng coù ôn goïi theo ñôøi soáng tu trì coäng
ñoaøn; 2. Hoaëc toâi khoâng phuø hôïp vôùi gia ñình
Phan-xi-coâ. Duø sao, ít nhaát töùc thôøi, toâi phaûi taïm
ngöng ñôøi soáng tu haønh moät thôøi gian ñeå kieåm
chöùng xem coù theå tìm laïi söï caân baèng veà moïi
maët, ñoàng thôøi cuõng tìm hieåu theâm lieäu coù phaûi
moät cuoäc ñôøi soáng trong moät doøng tu chieâm
nieäm hôïp vôùi taâm hoàn toâi hôn laø doøng Phan-xi-
coâ chaêng.
190
 Theá laø sau khi heát thôøi gian khaán taïm, toâi rôøi
khoûi doøng Phan-xi-coâ ra soáng ngoaøi ñôøi, moät
mình giöõa kinh thaønh Paris aùnh saùng phoàn hoa ñoâ
hoäi, röïc rôõ vaên minh, nhöng cuõng ñaày traêm nghìn
caïm baãy: Tình duïc, tö töôûng chính trò... Vôùi hai
baøn tay traéng, moät söùc khoûe suùt keùm, moät tinh
thaàn bò hoang mang cöïc ñoä! Vaø coù caû caïm baãy
cuûa toâi nöõa: luùc aáy ôû Paris, anh Vieän toâi laø
toång thö kí hoäi lieân hieäp Vieät kieàu, toå chöùc caùc
kieàu baøo coù laäp tröôøng höôùng veà mieàn Baéc; taïi
toøa ñaïi söù chính phuû mieàn Nam, toâi cuøng nhieàu
baïn cuõ giöõ nhieàu chöùc vuï quan troïng: khoâng
phaûi laø coù nhöõng ngöôøi khuyeân toâi neân hoïc
tröôøng cao ñaúng chính trò ñeå veà laøm vieäc vôùi
chính phuû mieàn Nam (thaân phuï toâi voán ñaõ coù
thôøi kì laøm quan ôû Hueá cuøng luùc vôùi oâng Ngoâ
Ñình Dieäm vaø moät soá baïn quen cuûa toâi laïi laø tay
chaân cuûa caùc oâng Ngoâ Ñình Nhu vaø Ngoâ Ñình
Caån, laïi theâm moät soá linh muïc muoán toâi trôû
neân moät caùn boä cho chuû nghóa nhaân vò! Ñoù laø
chöa keå caùc oâng Phan Huy Quaùt, Haø Thuùc Kí,
Ñaëng Vaên Sung, heát thaûy ñeàu laø con caùi cuûa
nhöõng baïn laøm quan ñoàng lieâu vôùi thaân phuï toâi,
khoâng phaûi laø khoâng löu yù ñeán toâi, vaø ñeàu coù
yù nhaén göûi xa gaàn caû!).
Nhöng ñoái vôùi toâi, taát caû ñeàu voâ nghóa,
khoâng coù taùc duïng gì caû. Ngay ñeán vieäc ghi danh
hoïc trieát taïi Paris (caùi giaác moäng lôùn nhaát cuûa
toâi naêm hoïc trieát ôû Khaûi Ñònh) nay ôû trong taàm
tay, toâi cuõng khoâng maøng, giöõa thaønh phoá Paris
vôùi nhöõng laâu ñaøi traùng leä, vôùi bao cô sôû vaên
hoùa löøng danh, toâi chæ thaáy, "Vanitas vanitatis
191
vanitatum!". Quyeát ñònh ñaàu tieân cuûa toâi laø trôû
veà Vieät Nam ngay töùc khaéc. Vaø sao vaäy? Vaø sau
khi röûa toäi, toâi chæ coù moät öôùc nguyeän: Daâng
mình cho Tình Yeâu Thieân Chuùa trong moät doøng tu.
Naêm 1950, toâi rôøi Baéc vaøo Nam cuõng laø theo ôn
keâu goïi, vaâng Beà Treân chuyeån töø taäp vieän ôû
Vinh sang thaàn hoïc vieän ôû Nha Trang thuoäc doøng
Phanxicoâ Vieät Nam treân toaøn laõnh thoå. Ñoái vôùi
moät tu só khoâng vaán ñeà Baéc Nam neân khoâng
phaûi laø vieäc troán vuøng coäng saûn sang vuøng
quoác gia. (Bôûi vì neáu giaû söû: Baáy giôø taäp vieän
ôû Nha Trang maø thaàn hoïc vieän ôû Vinh, thì sau
thôøi taäp tu ôû Nha Trang, coù theå chuùng toâi
chuyeån töø Nam ra Baéc ñeå tieáp tuïc quy trình tu
hoïc). Cuõng töông töï nhö vaäy, naêm 1956 toâi ñöôïc
Beà Treân göûi sang Phaùp laø vôùi tö caùch tu só cuûa
doøng, chöù khoâng phaûi sang Phaùp du hoïc ñeå trau
doài hoïc vaán traàn gian. Nay khoâng coøn laø tu só
doøng Phanxicoâ nöõa, toâi töï nhuû luùc naøy ôû Phaùp
maø laøm gì? Chaúng coù gì haáp daãn toâi caû. Ban
trieát hoïc Sorbonne, hay hoäi lieân hieäp Vieät kieàu
hay toøa ñaïi söù mieàn Nam Vieät Nam, ñoái vôùi toâi
ñeàu nhö khoâng coù vaäy. ÔÛ Paris toâi chæ thaáy coù
hai nôi ñaùng löu yù thoâi: Nguyeän ñöôøng nhaø Meï
doøng Nöõ Töû Baùc AÙi, rue du Bac, nôi Ñöùc Meï
ñaõ hieän ra vôùi thaùnh nöõ Catherine Laboureù, vaø
vöông cung thaùnh ñöôøng Thaùnh Taâm ôû ñoài
Monmartre nôi Mình Thaùnh Chuùa ñöôïc thieát trieàu
thôø laïy gaàn hai theá kyû khoâng luùc naøo ngôi. Vaø
nöôùc Phaùp cuõng chæ coù hai nôi laøm cho toâi ít
nhieàu löu luyeán laø Lisieux vaø Lourdes, coøn taát
caû, coù ñi xem laø xem cho vui vaäy thoâi. Luùc toâi

192
baøy toû yù ñònh veà Vieät Nam, Beà Treân coù gôïi yù
cho toâi neân gheù qua Rome haønh höông. Toâi cuõng
chaúng thaáy maáy haáp daãn: ñeàn ñaøi aûnh töôïng thì
xem trong hình cuõng ñuû roài, coù khi laïi ñeïp hôn!
Khoâng kheùo nhìn söï thöïc laïi coù ñieàu thaát voïng.
Toâi vaãn gaëp khaùch du lòch nhieàu hôn khaùch haønh
höông. Chaàu Mình Thaùnh Chuùa taïi moät tuùp nhaø
nguyeän lôïp tranh taïi moät xoùm ngheøo ôû mieàn
thoân daõ nuùi non ôû Vieät Nam coù leõ gaàn Nazareth
hôn, gaàn Beâtania hôn. Caùc vieän phung huûi ôû Quy
Hoøa, Di Linh, Nuùi Saïn Nha Trang coù leõ gaàn
Goângoâtha hôn. ÔÛ traàn gian naøy, ñaâu coù Mình
Thaùnh Chuùa Gieâsu laø coù ñænh Tabo, laø coù ñænh
nuùi Soï coøn ngoaøi ra thì ôû ñaâu cuõng laø hình
boùng theá gian naøy roài seõ qua ñi maø thoâi. Leàu
coû hay ñeàn vaøng ñieän ngoïc cuõng vaäy. Soáng
giöõa anh em muïc ñoàng hay giöõa caùc vò boä
tröôûng, caùc vaên nhaân baùc hoïc cuõng vaäy, chæ
caàn coù ngöôøi ñoïc lôøi "caùc con haõy laøm vieäc
naøy maø nhôù ñeán ta" laø ñuû! Thaäm chí, neáu coù
söï xaûy ra thì chæ caàn ôû ñaâu coù vöøng traùng ñöôïc
in daáu thaùnh taåy caát lôøi "laïy cha" laø ñuû. Maø
chuùng ta bieát, khi cô söï xaûy ra thì moät ngöôøi
ngoaøi Coâng Giaùo cuõng coù theå ñoå nöôùc leân ñaàu
ai toû yù muoán chòu pheùp thanh taåy. OÂi kì dieäu
döôøng bao! Moät gioït nöôùc chaûy leân ñaàu moät
ngöôøi coù loøng muoán chòu thaùnh taåy, thì duø do
baøn tay moät ngöôøi ngoaøi Coâng Giaùo cuõng bieán
moät ngöôøi thaønh ñeàn thaùnh nôi Thieân Chuùa ngöï
xuoáng ôû cuøng chuùng ta. Ñi ñaâu vaø laøm gì, ôû
ñaâu, vôùi ai maø chaúng ñöôïc! Toâi hình dung trôû veà
Vieät Nam seõ xin ôû laïi doøng Phan-xi-coâ vôùi tö

193
caùch laø cö só (oblat) hoaëc ôû giuùp taïi nhaø xöù
cuûa moät linh muïc thuoäc ñòa phaän Vinh naøo ñoù,
mieãn sao ñöôïc ôû döôùi cuøng moät maùi nhaø vôùi
Mình Thaùnh Chuùa laø lí töôûng, coøn thì laøm gì
cuõng ñöôïc. Nhö treân kia ñaõ noùi: ñoái vôùi toâi, ñôøi
soáng aâm thaàm nguyeän caàu laëng leõ nhö thaùnh
Teâ-reâ-xa Haøi Ñoàng voán laø nieàm mô öôùc troïn
veïn nhaát.
Toâi ñaõ laáy veù maùy bay trôû veà Vieät Nam (do
nhaø doøng ñaøi thoï) vaø ñaõ ñi chaøo Ñöùc Meï ôû
Lourdes, theá nhöng linh muïc Pacifique Nguyeãn Bình
An, baáy giôø laø Beà Treân phuï traùch toaøn doøng
Phan-xi-coâ ôû Vieät Nam (maø ñoàng thôøi cuõng laø
ngöôøi cha, ngöôøi anh caû, ngöôøi linh höôùng cuûa
toâi) vieát thö sang khuyeân toâi haõy khoan veà Vieät
Nam: ngaøi saép sang Paris, haõy ñôïi gaëp ngaøi trao
ñoåi cho kó löôõng ñaõ roài haõy quyeát ñònh. Anh
Vieän toâi cuõng coù yù khuyeân toâi neân ôû laïi
Phaùp. Theo lôøi khuyeân cuûa linh muïc An, toâi ôû laïi
chôø ngaøi sang Phaùp ñeå trao ñoåi. Vaøi thaùng sau,
quaõng thaùnh 10-1957, linh muïc P. Nguyeãn Bình An
sang Phaùp, ngaøi ñaõ daøy coâng ñeå thuyeát phuïc toâi
neân ôû laïi Phaùp, ghi danh hoïc taïi Sorbonne. Ngaøi
baûo raèng Hoäi Thaùnh Vieät Nam raát caàn nhöõng
giaùo daân coù trình ñoä vaên hoùa cao, toâi laø ngöôøi
coù khaû naêng, nhaø doøng ñaõ toán keùm nhieàu
coâng söùc gôûi sang Phaùp, laø ñieàu raát khoù, thì toâi
coù boån phaän phaûi bieát lôïi duïng thôøi cô thuaän
lôïi maø trau doài kieán thöùc, neáu quaû coù ôn keâu
goïi tu kín, thì cuõng khoâng thöøa, vì kieán thöùc cuõng
coù theå giuùp cho ñôøi soáng thieâng lieâng. Ngaøi
noùi: anh khoâng theå soáng nhö moät thaày trôï só ít
194
hoïc, vì duø sao, anh cuõng ñaõ lôõ laø moät ngöôøi
khaù thoâng minh, coù hoïc thöùc, ñôøi soáng thieâng
lieâng cuûa anh cuõng phaûi ñöôïc döïa treân kieán
thöùc, chöù anh khoâng theå soáng moät caùch ñôn sô
nhö anh em ít hoïc thöùc ñaâu! Ngöôøi coù ñaàu oùc nhö
anh, con nhaø nhö anh, maø laøm trôï só thì phaûi laø ôn
ñaëc bieät laém môùi ñöôïc! Anh phaûi khieâm toán theo
con ñöôøng dung thöôøng, ñöøng lieàu mình vaøo con
ñöôøng ñaëc bieät, tröø khi coù daáu chæ Chuùa goïi roõ
raøng! Do ñoù, cöù ôû laïi theo hoïc Sorbone, ñoàng
thôøi caàu nguyeän xin Chuùa soi saùng theâm, chöù
quyeát ñònh veà Vieät Nam ngay luùc naøy moät caùch
voäi vaõ, thì toâi sôï raèng ñoù chæ laø moät phaûn öùng
töï nhieân, thieáu söï kieân nhaãn. Vaø ñöøng ngaïi khoù
khaên moät mình ôû Paris, toâi seõ giuùp ñôõ anh.
Trong lôøi khuyeân aáy toâi thaáy coù lí nhaát laø ôû
choã kieân nhaãn tìm ôn keâu goïi. Veà maët naøy, ôû
Phaùp seõ thuaän lôïi hôn, vì coù nhieàu doøng tu,
höôùng tu, coù nhieàu vò giaøu kinh nghieäm veà linh
ñaïo thuoäc ñuû moïi xu höôùng (keå caû xu höôùng veà
truyeàn thoáng Chính Thoáng giaùo nhö taïi
Chovertogne ôû Bæ, truyeàn thoáng Tin Laønh nhö ôû
Taizeù). Roài theâm ñieåm: ñoái vôùi toâi thì ôn trôï só
(convers) laø quaù cao, toâi phaûi khieâm nhöôøng theo
con ñöôøng cuûa ngöôøi coù hoïc vaán! Ñoái vôùi anh
thì hoïc vaán laø khieâm nhöôøng, trôï só laø lieàu mình!
Caùi nhìn cuûa linh muïc An cho toâi thaáy coù caùi gì
laø khaùc thöôøng, coù theå noùi laø sieâu nhieân! Vì
vaäy toâi vaâng lôøi ngaøi maø ôû taïi Phaùp chöù trong
taâm taâm thì haêng haùi gì vôùi vieäc laøm moät sinh
vieân ñaïi hoïc Sorbone (caùi moäng lôùn cuûa toâi
naêm 1945). Ñieàu laøm toâi phaán khôûi laø trieån
195
voïng seõ tìm thaáy moät ñöôøng höôùng tu vôùi nhieàu
ñieàu kieän thuaän lôïi hôn ñoái vôùi hoaøn caûnh vaên
hoùa ôû Vieät Nam, keå caû caùi trieån voïng tìm hieåu
truyeàn thoáng caùc caùc thaùnh phuï ôû Ñoâng Phöông
maø toâi nghó coù theå phuø hôïp vôùi taâm hoàn toâi
vaø taâm hoàn AÙ Ñoâng noùi chung. Vaû chaêng töø
hoài vaøo nhaø taäp cho ñeán luùc baáy giôø, toâi vaãn
xem doøng Phan-xi-coâ nhö gia ñình cuûa mình, ñaõ
nuoâi naáng daïy doã mình trong thôøi coi nhö thô aáu
veà maët ñôøi soáng tín höõu: vieäc toâi vaøo Nam vaø
sang Phaùp cuõng ñeàu do coâng cuûa nhaø doøng ñaøi
thoï, vì theá yù kieán cuûa linh muïc An ñoái vôùi toâi,
duø chæ laø lôøi khuyeân, nhöng coù taùc duïng nhö
moät yù muoán cuûa cha meï maø toâi phaûi tuaân theo.
 
Ñi tìm moät neáp tu

 Theá laø töø naêm 1957 cho ñeán 1960, laø naêm
toâi toát nghieäp cöû nhaân trieát hoïc, toâi soáng moät
cuoäc ñôøi cuûa moät du hoïc sinh Vieät Nam taïi
Phaùp. Veà maët taøi chính, phí toån aên hoïc, moät
phaàn do thaân höõu cuûa linh muïc Nguyeãn Bình An,
moät phaàn do chính phuû Phaùp trôï caáp cho sinh
vieân ngheøo, moät phaàn do toâi laøm vieäc, chuû yeáu
laø daïy phuï ñaïo cho moät soá hoïc sinh trung hoïc caáp
2, toâi cuõng daïy Anh Vaên vaø Latinh cho moät em
hoïc sinh lôùp ñeä nguõ (cinquieøme). Cuõng ñôõ moät
phaàn laø truù nguï taïi kí tuùc xaù do moät linh muïc
thöøa sai Paris chuû tröông, tieàn troï töông ñoái nheï,
aên uoáng thì taïi caùc quaùn aên sinh vieân giaù raát

196
reû. Ñôøi soáng noùi chung khaù vaát vaû, nhöng
khoâng ñeán noãi thieáu thoán. Vieäc hoïc cho ñeán caáp
cöû nhaân töông ñoái nheï nhaøng ñoái vôùi toâi: Voán
coù moät naêng khieáu veà moân trieát, laïi ñöôïc hoïc
heát chöông trình hai naêm trieát taïi hoïc vieän doøng
Phan-xi-coâ, neân toâi khoâng phaûi coá gaéng nhieàu
laém cuõng coù theå ñaäu caùc chöùng chæ ôû caáp cöû
nhaân. Toâi ñaõ khoâng coá gaéng nhieàu trong vieäc
hoïc. Baây giôø, söï vieäc ñaõ qua, xeùt mình laïi, toâi
thaáy coù yù nghó coù leõ toâi ñaõ khoâng laøm troøn
boån phaän nhö linh muïc An ñaõ chæ daãn, maø chæ
vaâng lôøi nöûa vôøi. Luùc baáy giôø vaø suoát 9 naêm
ôû Phaùp, noã löïc chính cuûa toâi laø tìm kieám moät
doøng tu, chöù vieäc hoïc trieát, vieäc thaâu nhaäp caùi
gì thuoäc xaõ hoäi goïi laø "vaên minh Taây Phöông",
toâi khoâng thieát tha cho laém.
Hình nhö cuoái cuøng toâi chæ thaâu nhaän nhöõng
gì laø Kitoâ tính trong caùi toång hôïp ñöôïc goïi laø
vaên minh Taây AÂu, coøn nhöõng caùi khaùc nhö duy
lí cuûa Hy Laïp, duy luaät cuûa Roma, duy khoa hoïc kó
thuaät cuûa vaên hoùa Phuïc Höng, töùc laø caùi vaên
hoùa ngoaøi Kitoâ giaùo cuûa Taây Phöông, toâi ñeàu dò
öùng vaø khoâng chaáp nhaän. Trong toâi hình nhö vaãn
coøn caùi "Haït nhaân ñoà nho", khoâng gì phaù vôõ,
choáng laïi moïi xaâm nhaäp cuûa neàn vaên hoùa Taây
Phöông ngoaøi Kitoâ giaùo, tröôùc heát laø trieát hoïc.
Khi theo doõi caùc giaùo trình thuoäc "luaän lí vaø sieâu
hình", nhieàu luùc toâi muoán boû lôùp hoïc maø ra, vì
noù quaù khoâ khan, tröøu töôïng, quaù tö bieän, cheû
sôïi toùc laøm möôøi. Ví duï roõ raøng nhaát laø heä
thoáng cuûa Spinoza, cuûa Heùgel: Toâi coù caûm
töôûng döïng ñöùng leân moät heä thoáng toaøn laø
197
khaùi nieäm tröøu töôïng, chæ coù tính luaän lí chöù
gaàn nhö khoâng aên nhaèm gì vôùi cuï theå caû. Ñoâi
khi toâi coù caûm töôûng raèng ñoù laø nhöõng boä
xöông khoâ khoâng coøn huyeát nhuïc nöõa. Chôi vôi
trong moät theá giôùi phaïm truø kieán thöùc ñoà soä,
khuùc chieát, chi li, chaët cheõ nhöng hình nhö khoâng
coù neàn treân hieän thöïc. Moãi heä thoáng ñeàu nhö
caét moät mieáng töø hieän thöïc, roài heát duy naøy
sang duy noï: duy taâm, duy töôûng, duy vaät, duy linh,
duy lí, duy nghieäm...caùi teä cuûa trieát hoïc Taây
Phöông laø duy, so vôùi nhöõng trang cuûa Khoång,
cuûa Laõo, cuûa AÁn Ñoä, thì khaùc naøo nhö nhöõng
boä xöông khoâ beân caïnh nhöõng vaät soáng ñoäng
hieän thöïc. Trieát hoïc Taây Phöông coù theå laø saéc
beùn, ñoâi khi saâu saéc, nhöng ít thaâm thuùy. Taát caû
nhö bò phaïm truø hoùa, ñoái theá hoùa, ngoân töø hoùa,
heä thoáng hoùa, cô giôùi hoùa moät caùch khuûng
khieáp. Thænh thoaûng coù Pascal, Kierksgaard,
Bergson, Max Scheller, Gabriel Marcel... nhöng hình
nhö caùc trieát gia naøy bò xem nhö doøng phuï löu
ngoaøi leà. Vì vaäy toâi thaáy hoïc thì hoïc cho vui, chöù
chaúng boå ích thaät söï gì cho trí thöùc, cho söï soáng
cuï theå cuûa con ngöôøi coù theå xaùc coù linh hoàn
(chöù khoâng phaûi chæ coù tinh thaàn theo nghóa tröøu
töôïng). Tröø Pascal ra, toâi khoâng heà toân nhaø trieát
hoïc Taây Phöông naøo laøm "thaày" ñöôïc caû. Toâi
quan nieäm trieát hoïc laø "taàm sö hoïc ñaïo" chöù
khoâng phaûi nghe tö bieän voøng vo. Cho neân, ñoái
vôùi moät keû ñaõ bieát thaày Khoång thaày Laõo, Thích
Ca, vaø cuoái cuøng laø thaày chí thaùnh Gieâsu, thì
ngoài nghe bình giaûng Platon, Aristote, Spinoza,

198
Heùgel... chæ laø laõng phí thì giôø chaúng ích gì ngoaøi
vieäc laáy baèng giaûng sö trieát hoïc maø thoâi.
Vaäy, ôû Sorbonne toâi chæ ñeán döï moãi giaùo sö
vaøi giôø giaùo trình goïi laø cho bieát cung caùch
giaûng daïy vaäy thoâi. Ñieàu toâi hoïc ñöôïc nôi caùc vò
aáy khoâng phaûi laø noäi dung caùc giaùo trình cuûa
hoï, maø laø caùi cung caùch, caùi thaùi ñoä tri thöùc
cuûa hoï: khieâm toán, lieâm khieát, trí tueä, thaän troïng
trong phaùn ñoaùn, toân troïng quan nieäm ngöôøi
khaùc, khoâng quaù khích, khoâng coá chaáp, khoâng a
dua, khoâng ñua ñoøi phong traøo. Noùi toùm laïi laø
chaân thaønh khieâm toán tìm söï thaät chöù khoâng voã
ngöïc cho mình ñaõ naém chaân lí, coøn ngöôøi khaùc
laø sai laàm, laø nguïy tín. Hoï trình baøy nhöõng gì
mình tìm ra moät caùch ñôn sô töø toán chöù khoâng
tuyeân truyeàn chieâng troáng moät caùch aàm ó. Coù
nhieàu vò trình baøy moät caùch e deø, hôi coù veû theïn
thuøng nhö sôï mình sai, mong mình sai, vaïn baát ñaéc
dó môùi noùi raèng "coù leõ toâi ñuùng", nhöng toâi
mong raèng anh ñuùng ñeå toâi ñöôïc hoïc theâm. Ngay
caû nhöõng vò höôùng daãn sinh vieân cuõng coù thaùi
ñoä nhö vaäy tröôùc nhöõng vaán ñeå sinh vieân ñöa ra.
Ñoù laø baøi hoïc quyù giaù nhaát maø caùc vò giaùo sö
ñaïi hoïc Sorbonne ñaõ daïy cho toâi. Hoï giuùp toâi
bieát theá naøo laø hoïc, laø trí thöùc chöù khoâng phaûi
laø veït, laø hoïc phieät, theá naøo laø trao ñoåi, laø tìm
kieám, laø trình baøy chöù khoâng phaûi laø loøe ñôøi
phoâ tröông tuyeân truyeàn duï doã; cuøng nhau goùp
söùc, naâng ñôõ nhau, hoïc hoûi nhau, cuøng höôùng veà
chaân lí, chöù khoâng phaûi laø ñeø beïp nhau, gaït
caúng nhau treân cuøng moät quan tröôøng, tranh chaáp
ñoäc quyeàn chaân lí. Baøi hoïc aáy coù theå toùm taét
199
nhö sau: Chaân lí laø moät giaù trò lí töôûng maø moïi
ngöôøi cuøng nhau keà vai saùt caùnh höôùng tôùi, chöù
khoâng phaûi laø moät ñoái theå maø moïi ngöôøi daønh
nhau chieám höõu nhö moät ñoà vaät. Chieám ñöôïc thì
ñoäc quyeàn ban boá phaân phaùt nhö kieåu phaân phoái
haøng hoùa hoaëc ñoäc quyeàn saûn xuaát. Baøi hoïc aáy
khoâng coù baèng caáp naøo laøm chöùng caû, noù chæ
toaùt ra töø nôi taùc phong giaûng daïy, caùi maø treân
ñaây toâi goïi laø "cung caùch", "con ngöôøi", noù
khoâng phaûi laø voán lieáng, nhö haønh lí coàng keành
vôùi nhöõng nhaõn hieäu, baûng veû loøe loeït, maø nhö
laø vieân kim cöông daáu kín trong ngöôøi. Gaàn 30
naêm xa caùch, daùng daáp caùc vò thaày giaùo aáy vaãn
coøn nhö in roõ trong taâm trí toâi. Vaø toâi töï hoûi
phaûi chaêng thaùi ñoä khieâm nhöôøng aáy baét nguoàn
töø söï khieâm nhöôøng cuûa vò ñaõ töï xöng mình laø
chaân lí, nhöng laïi cuùi xuoáng röûa chaân cho caùc
moân ñeä trong moät böõa tieäc thaân tình, maø ñieàu
san seû laïi chính laø baûn thaân mình saép hieán teá ñeå
nuoâi soáng taâm hoàn moân ñeä mình. Ngoaøi ra thaùi
ñoä höôùng veà phaûi tranh ñua chieám höõu ñoäc
quyeàn khai thaùc vaø phaân phoái, cuõng baét nguoàn
töø töø thaùi ñoä ñoái vôùi chaân lí tuyeät ñoái ñaõ theå
hieän nôi moät Con Ngöôøi voán laø Chaân Lí, laø
Ñöôøng, laø Söï Saùng: Gieâsu Kitoâ. Toùm laïi, veà
noäi dung trieát lí, veà cung caùch thaùi ñoä trí thöùc
chaân chính, ruùt cuoäc laïi cuõng chæ laø nhöõng gì
thaám nhuaàn töø tinh thaàn Kitoâ giaùo thì toâi môùi
haáp thuï: Pascal, Kierksgaard, Gabriel Marcel, Louis
Lavelle, Bergson, cuõng ñeàu laø nhöõng con ngöôøi
taém mình trong tinh thaàn Kitoâ giaùo moät caùch saâu
ñaäm.

200
 Vì vaäy, sau khi ñoã cöû nhaân, maø toâi xem nhö
laø moät baûo ñaûm cho cuoäc sinh soáng, phoøng luùc
caàn ñeán maûnh baèng vôùi möùc toái thieåu caàn
thieát, toâi taïm cho mình laø ñuû, cho neân toâi khoâng
noã löïc bao nhieâu trong vieäc laøm luaän aùn tieán só.
Thöïc ra, toâi thaáy chaúng hoïc theâm ñöôïc gì caên
baûn nöõa, chaúng qua laø kieám maûnh baèng cao hôn
(song toâi chæ caàn ñeán caùi möùc toái thieåu), chöù
coâng trình nghieân cöùu cuûa mình cuõng chaúng
ñoùng goùp gì cho kho taøng kieán thöùc cuûa neàn ñaïi
vaên hoïc ôû Phaùp. Toâi ghi danh tieán só laø cho laáy
coù, chöù haàu nhö töø luùc xong cöû nhaân toâi daønh
toaøn löïc cho vieäc tìm moät con ñöôøng tu haønh. Tình
côø toâi ñaõ gaëp ñöôïc moät linh muïc doøng Bieån
Ñöùc, thuoäc ñan vieän Source ôû Paris. Ngaøi khaúng
ñònh laø toâi coù daáu chæ soáng ñôøi soáng chieâm
nieäm, vaø giôùi thieäu toâi cho linh muïc Victoire de la
Vierge, Beà Treân nhaø taäp tænh doøng Caùt Minh,
nhöng caàn ñeå ngaøi theo doõi moät thôøi gian cho
baûo ñaûm, nhaát laø veà maët söùc khoûe. Sau hai
naêm höôùng daãn, ngaøi quyeát ñònh nhaän toâi vaøo
nhaø taäp, nhöng coøn phaûi coù söï ñoàng yù cuûa vò
baùc só nhaø doøng. Sau khi khaùm söùc khoûe cho toâi,
vò baùc só naøy cho yù kieán laø oâng sôï söùc khoûe
cuûa toâi khoâng kham noåi cuoäc soáng khaù raøng
buoäc veà luaät leä cuûa moät doøng tu. Coù leõ moät
ñôøi soáng tuy raèng chieâm nieäm, nhöng trong moät
khung caûnh thong dong hôn, töï do hôn, thoaùng hôn,
thì hôïp vôùi tö chaát taâm hoàn vaø cô theå toâi. Theá
laø vieäc nhaäp doøng Caùt Minh cuûa toâi ñaønh xeáp
laïi. Ñoù laø vaøo khoaûng naêm 1961. Keå töø khi ñoïc
"Chuyeän moät taâm hoàn" cuûa thaùnh Teâ-reâ-xa

201
thaønh Lisieux, töø naêm 1950 ñeán 1961, toâi töôûng
laø thuyeàn saép caäp beán, ai ngôø! Khoâng theå noùi
heát ñöôïc söï khoå taâm cuûa toâi luùc baáy giôø.
Nhöng roài toâi laïi vöôn daäy tìm moät con ñöôøng tu
haønh khaùc. Baø cuï cho toâi thueâ nhaø ôû troï cuõng
thöôøng hay lui tôùi nguyeän ñöôøng "Corpus Christi"
thuoäc nhaø meï doøng Thaùnh Theå. Baø giôùi thieäu
toâi cho moät vò linh muïc thuoäc tu vieän aáy. Sau moät
naêm theo doõi, vò naøy ñaõ ñi ñeán keát luaän laø toâi
coù hy voïng vaøo nhaø taäp doøng Thaùnh Theå. Theá
nhöng, khi toâi gaëp cha Beà Treân tænh doøng Thaùnh
Theå taïi Paris, cha laïi sôï toâi khoâng ñuû söùc khoûe
ñeå soáng ñôøi tu trong moät coäng ñoaøn coù kæ luaät
chaët cheõ, neân khoâng ñoàng yù nhaän toâi vaøo
doøng.
Thaáy moïi con ñöôøng ñöa ñeán ñôøi tu trì ñeàu taéc
ngheõn, toâi laïi coù yù ñònh trôû veà Vieät Nam, maëc
daàu luaän aùn tieán só chöa hoaøn thaønh. Bôûi vì nhö
treân ñaõ trình baøy, ôû laïi Phaùp, muïc ñích chính cuûa
toâi laø tìm höôùng cho ñôøi tu trì, chöù khoâng phaûi
laø "taây du hoïc". Nay ñöôøng tu haàu nhö bò chaën
loái, toâi thaáy khoâng coøn lí do gì ôû laïi Phaùp nöõa.
Coù luùc toâi ñaõ nghó veà laïi Ngheä Tónh. Toâi ñaõ
rôøi Ngheä Tónh naêm 1950 laø vì lí do tu haønh, nay
ñöôøng tu bò ngheõn loái, toâi neân trôû veà choán cuõ,
nôi mình ñaõ soáng tröôùc khi ñi tu, töùc laø trôû veà
Ngheä Tónh. Baáy giôø moät soá linh muïc di cö tröôùc
naêm 1954 cuõng coù yù ñònh trôû veà ñòa phaän goác
cuûa mình ôû Baéc. Toâi coù ñeà caäp vôùi anh Vieän
toâi veà vaán ñeà aáy, nhöng anh cho toâi bieát raèng
vieäc aáy khoù maø thöïc hieän. Ñang khi luùng tuùng
nhö vaäy thì toâi gaëp moät linh muïc doøng Bieån Ñöùc
202
thuoäc ñan vieän Maredsous (Bæ), cuõng ñang tìm
kieám moät hình thöùc ñan tu nheï nhaøng, nhoû beù
maø aâm thaàm hôn hình thöùc caùc ñan vieän coå
truyeàn hôi quaù ñoà soä, trang troïng, khoâng hôïp vôùi
hoaøn caûnh xaõ hoäi ngaøy nay. Ngaøi giôùi thieäu toâi
vôùi moät linh muïc thuoäc ñan vieän Le Bouveret
(Thuïy Só) luùc aáy ñöôïc ñan vieän phuï cho pheùp laäp
moät coäng ñoaøn nhoû ba tu só, ôû moät laøng nhoû
mieàn Baéc nöôùc Phaùp. Sau khi trao ñoåi vôùi vò linh
muïc naøy, toâi ñöôïc chaáp nhaän vaøo döï tu ôû coäng
ñoaøn nhoû aáy.
Coù moät ñieàu ñaùng löu yù laø, töø ngaøy toâi ra
khoûi doøng Phan-xi-coâ, bao giôø caùc vò thuoäc
doøng Bieån Ñöùc cuõng xaùc nhaän laø toâi coù trieån
voïng soáng ñôøi chieâm nieäm vaø saün saøng nhaän
toâi vaøo doøng cuûa caùc vò. Nhöng veà phía toâi laïi
coù söï ngaàn ngaïi, thaáy raèng hình thöùc tu theo
truyeàn thoáng Bieån Ñöùc coå ñieån, vôùi nhöõng ñan
vieän coù caû haøng traêm tu só, vôùi nghi thöùc phuïng
vuï quaù trang troïng (pompe liturgique), vôùi nhöõng
cuoán kinh nhaät khoùa roäng lôùn caû haøng meùt
vuoâng, bìa da daøy vôùi gaùy vaøng chöõ ñoû, vôùi
caùc baøn quyø baøn toïa ñieâu khaéc coâng phu, nhö
caû moät taûng ñaù ñeø naëng leân hoàn. Nay gaëp
ñöôïc moät hình thöùc môùi, goïn nheï, thanh ñaïm, nhoû
beù vôùi daêm ba tu só nguyeän ñöôøng ñôn sô thu goïn
beân doøng suoái, döôùi luøm caây, aån chìm döôùi
caûnh trí thieân nhieân, coù gaàn guõi vôùi caùc thieàn
vieän, caùc am tu AÙ Ñoâng, toâi lieàn xin gia nhaäp
vaø ñöôïc ñoùn nhaän vôùi taát caû söï thöông yeâu vaø
tin töôûng.

203
 Saùu thaùng döï tu ôû ñan vieän nhoû aáy, toâi raát
thoaûi maùi thanh thaûn, coù theå noùi khaùc laø nhö
caù gaëp nöôùc. Ñoù laø vaøo khoaûng töø thaùng tö
ñeán thaùng möôøi naêm 1963. Theá roài cuoái 10-1963,
toâi ñöôïc ñöa sang ñan vieän chính ôû Le Bouveret
(Thuïy Só) chuaån bò vaøo nhaø taäp. ÔÛ ñan vieän
naøy, treân bôø hoà Leùman, caûnh trí thaät tuyeät vôøi:
ñeán giôø kinh khuya, nhìn aùnh traêng soi treân maët
hoà, vôùi ñænh nuùi tuyeát xa xa, thaät chaúng khaùc gì
non Boàng nöôùc Nhöôïc, coõi hoàng traàn nhö khuaát
haún, maát daïng sau daõy nuùi Anpô truøng ñieäp ôû
chaân trôøi. Theá nhöng, roài caùi khuoân khoå doøng
Bieån Ñöùc laïi ñeø naëng leân taâm hoàn toâi, nhöõng
cuoán saùch kinh coå kính trong giôø nhaät khoùa vaø
nhöõng nghi thöùc trang troïng laïi nhö khieán toâi
ngoäp thôû, theâm vaøo ñoù, caùi laïnh cuûa Thuïy Só
khi phaûi ñoïc kinh vaøo hai giôø khuya, vaø cheá ñoä
aên uoáng laøm cho söùc khoûe cuûa toâi ñaâm ra truïc
traëc. Böõa tröa thì aên raát nhieàu (trong khi chöùng daï
daøy cuûa toâi thì laïi chaáp nhaän moät ít thoâi) coøn
saùng vaø toái thì laïi nhö khoâng coù gì. Böõa tröa toâi
chæ aên ñöôïc ñoä moät phaàn ba khaåu phaàn, roài töø
chieàu cho ñeán tröa hoâm sau laïi quaù ñoùi. Nguû thì
sau giôø kinh khuya veà toâi khoâng nguû laïi ñöôïc, cöù
traèn troïc cho ñeán saùng. Theá laø toâi laïi phaûi caùo
lui, rôøi tu vieän Le Bouveret trôû veà Phaùp.
Lí do cuoái cuøng khieán toâi rôøi ñan vieän Le
Bouveret nhö sau: vò linh muïc thuoäc ñan vieän
Maredsous khi giôùi thieäu toâi vôùi vò linh muïc ñan
vieän Le Bouveret ñaõ coù yù sau naøy chuùng toâi seõ
xin sang Vieät Nam thieát laäp hình thöùc ñan tu goïn
nheï, nhoû nhoi, thanh baàn, ñaïm baïc. Theá nhöng caû
204
hai ñan vieän Maredsous cuõng nhö Le Bouveret laïi
khoâng thuoäc veà lieân ñan vieän La Pierre-qui-vivre
laø toå chöùc ñöôïc toång doøng Bieån Ñöùc giao cho
phuï traùch caùc doøng Bieån Ñöùc ôû Vieät Nam,
khieán cho caùi trieån voïng trôû veà Vieät Nam thieát
laäp moät daïng thöùc môùi do caùc ñan vieän
Maredsous hay ñan vieän Le Bouveret coù leõ khoù beà
thöïc hieän. Giôùi haïn naøy cuõng do tính caùch quaù
duy luaät cuûa toå chöùc doøng tu. Toâi thaáy raèng duø
ôû döôùi daïng thöùc koàng keành hay goïn nheï, maïng
löôùi duy luaät vaãn laø moät raøng buoäc neáu khoâng
muoán noùi laø troùi buoäc. Coù leõ toâi quaù taøi töû
chaêng? Caùi hình aûnh "Tam hôïp ñaïo coâ" maây
ngaøn haïc noåi ñaõ quaù aên saâu vaøo taâm hoàn cuûa
toâi roài chaêng? Maïng löôùi giaùo luaät vôùi töøng
ñieàu töøng khoaûn (ví duï naêm nhaø taäp thieáu moät
ngaøy cuõng phaûi laøm laïi), nhöõng böùc töôøng kieân
coá nhö phaùo ñaøi, nhö ñoàn luõy, hình nhö khoâng
hôïp vôùi toâi. Moät caùnh chim bay, moät teân haønh
khaát lang thang bô vô kieáp löõ haønh, khoâng bò gaäy,
khoâng daøy deùp, hoaëc laø hình aûnh chaøng du ca
thaønh At-xi-di tröôùc khi vaâng lôøi Hoàng Y Hugoâlin
vieát luaät doøng, coù leõ gaàn guõi vôùi toâi hôn
chaêng? (Sau naøy khi trôû veà Vieät Nam naêm 1965,
linh muïc P. Nguyeãn Bình An noùi vôùi toâi: "E coù leõ
caäu coù ôn keâu goïi nhö Benoit Joseph Labre - vò
thaùnh haønh khaát"; toâi nhôù laïi luùc beù, ñoâi khi
meï toâi vöøa giaän vöøa maéng yeâu: Lô ñaãn nhö con
roài thì chæ coù bò gaäy aên maøy!!! Phaûi chaêng lôøi
maéng yeâu cuûa baø meï vaø lôøi nhaän xeùt cuûa cha
linh hoàn coù taàm möùc moät tröïc giaùc tieân tri? Töø
naêm 1975 ñeán naêm 1986, toâi rôøi nôi cö truù treân

205
10 laàn, maø ñeán nay cuõng khoâng nhaø khoâng cöûa,
khoâng taøi saûn, khoâng vò trí gì, chaúng bieát mai
ñaây khi toâi töø traàn, ai seõ lo vieäc vuøi caùi thaân
xaùc naøy vaøo loøng ñaát meï ñeå linh hoàn veà vôùi
Chuùa Cha treân Trôøi).
Theá laø toâi laïi luûi thuûi lang thang treân caùc veä
ñöôøng Paris, treân caùc chuyeán taøu ñieän, xe hoûa, xe
ca, vöøa tieáp tuïc theo giaùo trình cuûa caùc giaùo sö
höôùng daãn luaän aùn ôû Paris, vöøa daïy hoïc ôû caùc
tröôøng tö thuïc Coâng Giaùo vuøng ngoaïi oâ Paris.
Trong nhöõng chuyeán xe, chuyeán taøu khuya khoaét
(ñoâi khi caû moät chuyeán xe ca khuya, hoaëc caû moät
toa taøu ngaàm khuya, chæ coù moät mình toâi ngoài
nhìn tuyeát rôi qua khung cöûa kính) thænh thoaûng coù
vaøi coâng nhaân ñi laøm ca khuya nguû gaø nguû gaät.
Toâi cuõng gaø gaät. Gaàn nhö 40 tuoåi ñaàu, toâi vaãn
mô ñeán moät daïng thöùc tu trì naøo ñoù! (Toâi cuõng
queân ghi laïi raèng töø naêm 1960, sau khi toâi ñaäu
cöû nhaân trieát hoïc thì moïi nguoàn trôï caáp taøi chính
bò ngöng. Toâi soáng baèng ngheà daïy hoïc lôùp trieát
ban trung hoïc taïi caùc tröôøng tö thuïc Coâng Giaùo
taïi ngoaïi oâ Paris: keát quaû chöùc nghieäp töông ñoái
toát). Tuy ôû AÂu Chaâu ñeán 9 naêm, toâi vaãn khoâng
ñi vaøo ñöôïc vôùi xaõ hoäi goïi laø vaên minh maáy!
Nhö treân ñaõ noùi, ngay caû ñeán moân trieát hoïc maø
hình nhö toâi vaãn coøn bò dò öùng. Paris quaû laø ñeïp,
nhöng toâi chæ quen moät vaøi quaùn caø pheâ nho nhoû
voâ danh ôû moät goùc phoá coøn laùc ñaùc soùt laïi coù
leõ töø thôøi Trung Coå döôùi moät vaøi goùc caây
phong muøa thu laù ruïng, tuyeát rôi, vaøi nhaø haøng
xoùm ñeán uoáng röôïu, baùn ñuû thöù haøng nhö haøng
xeùn cuûa ta, laùng gieàng quen thuoäc, ñeán uoáng
206
röôïu, caø pheâ kheà khaø nhö xoùm laøng nhoû ôû queâ
ta, (sau naøy khi trôû veà Vieät Nam toâi chæ nhôù
nhung maáy quaùn caø pheâ "coùc" aáy thoâi) tröø caùc
quaùn aáy vaø vöôøn Luxembourg muøa laù ruïng (coù
leõ toâi chæ nhìn qua hình aûnh caäu beù ngaøy khai
tröôøng cuûa Anatole Franco maø toâi ñaõ dòch vaø hoïc
thuoäc loøng töø thuôû 13, luùc coøn ngoài ôû gheá lôùp
saùu trung hoïc), toâi chæ ñi xem Tuileries, Le Louvre,
Pantheùon... nhö toø moø ñaïi khaùi chöù chaúng thaáy
gì caû. Caùc sinh hoaït vaên hoùa nhö ca nhaïc kòch
cuõng vaäy, toâi ñi xem cuõng chæ cho bieát vaäy thoâi
chöù toâi cuõng chaúng thích vaø nhôù tieáng ñaøn baàu,
ñaøn nguyeät döôùi ñeâm traêng treân bôø soâng Höông.
Nhöõng böùc tranh ôû Le Louvre vaãn khoâng laøm toâi
queân nhöõng böùc tranh thuûy maëc, chæ tröø vaøi
böùc cuûa Rembrandt vaø cuûa Rouault! Versaille, caùc
laâu ñaøi cuûa soâng Loire chæ laøm cho toâi nhôù
nhöõng ñeàn chuøa cuõ reâu phong khieán toâi aâm
thaàm naáp döôùi coû caây. Phöông tieän giao thoâng
caøng laøm cho toâi nhôù nhöõng chuyeán ñoø doïc, ñoø
ngang thôøi thô aáu veà thaêm queâ ngoaïi. ÔÛ Paris
cuõng coù nhöõng quaùn aên Vieät Nam, nhöng aên tieát
canh hay baùnh xeøo thì phaûi aên ôû quaùn bôø ñeâ
môùi ngon, canh rau muoáng phaûi ngoài choõng tre
döôùi maùi tranh môùi thaät laø tuyeät dieäu, ñoâi khi
toâi theøm ñeán quay quaét ñöôïc aên cuû khoai lang bôû
vôùi döa caûi hoaëc vôùi quaû caø thaät maën roài uoáng
nöôùc cheø xanh baèng caùi gaùo döøa ñoå ra caùi "baùt
ñaøn" thoâ keäch, döôùi goác caây ña moät buoåi tröa
heø gay gaét. Vaø hoa! Muøi thôm hoa lí, hoa ngaâu, hoa
böôûi, hoa moäc, hoa soùi vaø nhaát laø hoa cau.

207
 Giöõa tieáng xe coä, maùy moùc ñinh tai nhöùc oùc,
toâi theøm ñöôïc nghe tieáng chuoâng chuøa luùc raïng
ñoâng: "Daï baùn chung thanh ñaùo khaùch thuyeàn"!
Vaø nhöõng luùc baän khoâng coù dòp ñi treân con
ñöôøng khoâng traùng nhöïa ôû ngoaïi oâ Paris, maø
suoát ngaøy suoát thaùng chæ laø ñöôøng traùng nhöïa,
toâi nhôù da dieát nhöõng ngaøy thuôû beù ñi hoïc, ñaàu
ñoäi noùn laù, quaàn xaén ñaàu goái, chaân baám chaët
treân con ñöôøng ngang laày loäi giöõa hai laøng Goâi
Myõ vaø Thònh Xaù, ñöa toâi ñeán tröôøng hoïc mieäng
laåm baåm nhai traàu cho aám. OÂi muøi thôm traàu,
töø thuôû beù khi ñöôïc meï, baø ngoaïi, caùc dì, caùc
coâ hoân aâu yeám, chaúng coù nöôùc hoa naøo baèng
ñöôïc! Vaø vaønh ñen toùc treân gaùy caùc baø meï
quaán khaên nhung, cuõng nhö treân maùi toùc coù
ñuoâi gaø, chaúng coù maùi toùc "phi-deâ’ naøo ñeïp
baèng caû! Chaû coù son phaán naøo ñòch noåi laøn
moâi cuûa caùc coâ gaùi caén chæ cuûa caùc coâ gaùi
nhaø queâ caû! Caùc moát quaàn aùo tröng baøy ôû
Champs d’ EÙliseùe vaãn thua aùo töù thaân vaø khaên
moû quaï! Caùc kieåu muõ ñính loâng coø loâng vaïc
vaãn khoâng baèng noùn thöôïng quai thao! Thaät taâm
tình toâi quaû laø quaù laïc haäu, quaù queâ muøa, maëc
duø theo hoïc chöông trình Phaùp hoïc töø thuôû 13 maø
vaãn nhö moät em beù chöa bao giôø ra khoûi luõy tre
xanh! Maëc duø röûa toäi ñaõ treân 20 naêm maø vaãn
nhôù tieáng chuoâng chuøa, vaãn thöông cöûa tam quan
reâu phuû, vaãn thích caùc böùc tranh hoaønh phi sôn
son thieáp vaøng, khaûm xaø cöø vôùi nhöõng chöõ
haùn roàng bay phöôïng muùa.
Cho neân toâi chaúng bieát gì maáy caùi xaõ hoäi
AÂu Taây quay cuoàng theo saûn xuaát vaø tieâu thuï,
208
caùc saûn phaåm cô giôùi hoùa khieán con ngöôøi
thaønh guoàng maùy. May sao ôû Phaùp coøn coù
Lisieux vaø Loä Ñöùc, ôû Paris coøn coù nguyeän
ñöôøng rue du Bac vaø thaùnh ñöôøng Thaùnh Taâm
Montmartre laøm cho hoàn toâi truù aån. Chöù toâi
chaúng khaùc gì caù maéc caïn, soáng thoaûi maùi maø
thoâi. Ngay caû nhöõng buoåi hoïp sinh vieân hay thôï
thuyeàn Coâng Giaùo, toâi cuõng thaáy loän xoän, lao
nhao, baùt nhaùo laøm sao aáy, toâi chæ ñi döï vaøi laàn
cho bieát roài thoâi! Hình nhö toâi vaãn mô moät daïng
thöùc hoïc "Taâm tuyeàn", moät baùc phoù moäc vöøa
baøo vöøa thænh thoaûng huùt thuoác laøo, kheà khaø
caâu chuyeän vôùi em beù hoát daêm baøo, tung toùe
trong moät tuùp leàu tröôùc ngoõ ñöôøng laøng. Toâi
thaät laø laïc haäu phaûn tieán boä quaù ñoãi !!! Chæ
coù hình aûnh tu só doøng Xi-toâ im laëng laøm vieäc
môùi giuùp toâi bôùt dò öùng vôùi nhöõng gì laø cô
giôùi maø toâi coù caûm töôûng nhö ñang uy hieáp con
ngöôøi, chæ coù aùo doøng tu vaø söï im laëng cuûa
caùc tu só Xi-toâ môùi traán aùp noåi thöù "ma quyû"
haïi ngöôøi laø maùy moùc voâ hoàn töï ñoäng aáy.
Phaûi chaêng vì töø thuôû beù toâi ñaõ bò tieâm
nhieãm bôûi gioïng ngaâm thô cuûa moät nhaø nho maït
vaän trong aùnh hoaøng hoân ôû thaønh noäi Hueá,
ngaâm caâu:
"Möa AÂu gioù Myõ traøn soâng nuùi!
Cöûa Khoång saân Trình bieát coù ai?"
Roài tuoåi thanh xuaân laïi aûnh höôûng cuûa Pascal,
nhaø khoa hoïc thieân taøi ñaõ töø boû sinh hoaït khoa
hoïc ñi vaøo ñôøi soáng thaàn nhieäm; Phaûi chaêng vì
theá maø toâi nhö ñoàng quan ñieåm vôùi nhaân vaät

209
Trajan trong cuoán tieåu thuyeát "Giôø thöù 25" cuûa
Georghiu? Ñoái vôùi toâi tieán boä khoa hoïc kó thuaät
chöa haún laø tieán boä veà vaên minh nhaân baûn (ñoù
chöa noùi raèng veà moät vaøi phöông dieän naøo ñoù
thì coù theå laø moät söï thoaùi hoùa, nhaát laø veà vaán
ñeà töông quan lieân ngaõ vò, vaø ñôøi soáng tinh thaàn
noäi taâm baûn ngaõ nhaân vò). Söï gaëp gôõ, töông giao
daàn daàn nhöôøng choã cho moät söï saép haøng, doàn
ñoáng, xeáp loaïi, laøm cho moãi ngöôøi bieán thaønh
moät ñoà vaät giöõa moät "toång soá" ñoà vaät hôn laø
moät coäng ñoaøn thaân höõu nghóa thieát; con ngöôøi
bò hoaøn toaøn ñoàng hoùa vôùi chöùc naêng; hieäu
suaát trôû neân giaù trò tuyeät ñoái! Töø nhöõng ñieàu
treân ñaây, nay toâi laïi thieát nghó raèng: hình nhö toâi
chæ soáng trieån nôû hoaëc laø trong moät neàn vaên
hoùa Vieät Nam coå truyeàn nhö tröôùc khi bò laây
nhieãm vaên minh AÂu Taây duy lí, duy khoa hoïc kó
thuaät, duy cô hieäu naêng cô giôùi saûn xuaát vaø tieâu
thuï, hoaëc laø trong moät moâi tröôøng thaám nhuaàn
tinh thaàn lieân ngaõ vò nhaân baûn Kitoâ giaùo. ÔÛ
trong toâi nhö thöøa keá caû moät u hoaøi cuûa moät
neàn vaên hoùa coå truyeàn ñaõ bò queùt ñi tröôùc moät
laøn soùng goïi laø vaên minh (thöïc ra chæ laø vaên
minh vaät chaát cô giôùi) cuûa AÂu Taây. Nieàm u
hoaøi aáy ñaõ moät thôøi gian raát ngaén töôûng tìm
ñöôïc söï an uûi trong höông vò thieàn cuûa Phaät Giaùo,
nhöng cuoái cuøng chæ thöïc söï ñöôïc giaûi toûa vaø
tìm laïi ñöôïc yù nghóa cuûa cuoäc soáng ôû trong Ñöùc
Tin Kitoâ giaùo maø thoâi. Coøn ñoái vôùi nhöõng gì
phaùt xuaát töø phong traøo Phuïc Höng (renaissance)
cuûa AÂu Taây, toâi nhö coù moät söï dò öùng truyeàn
kieáp töø baûn naêng. Vaø hình nhö, ñoù laø lí do khieán

210
toâi khoâng maáy ham thích ñi Roma, maëc duø cuõng
coù yù muoán vieáng thaêm moä hai thaùnh Toâng Ñoà
vaø trieàu baùi Ñöùc Giaùo Hoaøng: cô sôû cuûa Toøa
Thaùnh Vatican phaàn lôùn ñöôïc xaây döïng treân neàn
taûng vaên hoùa Phuïc Höng quaù ñaäm neùt Hy Laïp La
Maõ che khuaát ñi.
Roma, che khuaát ñi phaàn naøo caùi coát loõi Kitoâ
giaùo. Veát tích cuûa caùi trieàu ñaïi Roma vaø Bizance
coøn quaù nhieàu. Nhieàu khi toâi töï nhuû: neáu khoâng
qua trung gian caùc doøng tu chöa chaéc toâi ñaõ neùp
mình vaøo khuoân khoå cuûa Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo
vôùi caû moät cô cheá naëng neà, moät thaàn hoïc heä
thoáng, moät giaùo luaät maïng löôùi! Toâi gaëp Chuùa
Gieâsu laø qua Pascal, Phan-xi-coâ ngheøo khoù, Teâ-
reâ-xa Haøi Ñoàng, Gio-an Thaùnh Gía, Antoân AÅn Tu
vaø sau naøy laø Benoit Josephe Labre. Roài cuõng nhôø
3 em baø chaên cöøu maø tuoåi thoï khoâng ñeán 15
tuoåi laø Giaxita vaø Phan-xi-coâ ôû Phatima, Beânadet
ôû Loä ñöùc, cuõng chæ laø moät em beù chaên cöøu.
Catherine Leboureù cuõng chæ laø moät thoân nöõ cho
gaø vòt aên, lôùn leân chæ bieát laøm chò nuoâi phuïc
vuï ngöôøi giaø caû taät nguyeàn. Baøi "Ave Maria" do
moät taùc giaû maéc beänh cuøi, vaø baø phöôùc maø
toâi keå chuyeän treân kia cuõng laø moät boùng daùng
dòu hieàn xoa dòu nhöõng ngöôøi maéc beänh nan y.
Haàu nhö chæ nhôø toaøn laø caû moät luõ nguôøi
thöøa, voâ hieäu naêng, ít saûn xuaát, ít tieâu thuï, ít tö
duy tröøu töôïng chi li saéc beùn, nhöng ñaày tình
ngöôøi, dung dò, hoøa ñoàng, thanh thaûn nheï nhaøng,
baéc caân leân so vôùi caùi goïi laø vaên minh AÂu
Taây hieän ñaïi thì chaúng coù gram naøo caû! Ngay caû
ñeán Pascal thieân taøi cuõng chæ laø chaøng ñaøo nguõ
211
khoûi ñoäi quaân khoa hoïc, cuoái cuøng cheát beänh
meänh yeáu döôùi boùng moät vieän tu: Port Royal.
Toaøn laø voâ duïng! (Khoâng bieáât lôïi duïng ai caû,
maø cuõng khoâng coù gì ñeå cho ai lôïi duïng caû),
laõng phí nhö bình ñöïng höông lieäu maø coâ Maria ñaõ
ñaäp vôõ ra laáy daàu xöùc chaân cho moät teân töû toäi
maáy ngaøy sau seõ cheát traàn truïi treân khoå giaù!
(Ñaây toâi cuõng trình baøy veà con ñöôøng coù tính
caùch chuû quan cuûa rieâng caù nhaân baûn thaân caù
nhaân toâi, ñaõ daãn toâi ñeán gaëp Chuùa Gieâsu; chöù
toâi vaãn yù thöùc veà söï caàn thieát khaùch quan cuõng
nhö cô cheá luaät leä, heä thoáng raát caàn cho moät
coäng ñoaøn bao goàm caû moïi daân toäc, moïi vaên
hoùa, moïi thaønh phaàn xaõ hoäi, qua moïi thôøi ñaïi
vôùi moät söù maïng voâ cuøng naëng neà vaø voâ
cuøng phöùc taïp nhö laø Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo).

OÂng thaày taøi töû

 Sau khi ñaõ ôû laïi Phaùp tìm kieám moïi daïng

thöùc tu trì maø khoâng ñi ñeán keát quaû naøo, toâi
thaáy raèng ñaõ ñeán luùc trôû veà Vieät Nam. Veà
mieàn Baéc nhö toâi ñaõ trình baøy laø ñieàu khoâng
theå thöïc hieän ñöôïc, thì chæ coøn veà mieàn Nam
thoâi. Trong taâm tö toâi ñoù khoâng phaûi laø moät söï
löïa choïn cheá ñoä, vì nhö treân ñaõ noùi, ñoái vôùi
Hoäi Thaùnh Vieät Nam, trong loøng daân toäc Vieät
Nam, treân ñaát nöôùc Vieät Nam naøy thì vaán ñeà
Nam Baéc hai cheá ñoä laø vaán ñeà traàn theá: ôû ñaâu
cuõng laø con ngöôøi vôùi nhöõng maâu thuaãn, coù

212
khía caïnh cao thöôïng, coù khía caïnh taàm thöôøng,
thaäm chí coù khía caïnh toài teä, caàn ôn tha thöù cuûa
Thieân Chuùa, maø Hoäi Thaùnh laø thöøa taùc vieân,
phaûi coù maët ôû moïi nôi ñeå phuïc vuï. Veà Nam
naêm 1965 chæ laø do coù ñieàu kieän thöïc teá thöïc
hieän ñöôïc, chöù neáu ñöôïc löïa choïn thì toâi ñaõ veà
Baéc vôùi giaùo daân Vinh, laø nôi toâi rôøi boû ñeå
theo ôn goïi ñi tu, nay hoaøn tuïc thì trôû veà choã xuaát
phaùt, veà nôi nguyeân quaùn, veà nôi coù gia ñình maø
naêm 1950 toâi rôøi boû cuõng vì lí do tu haønh. Vì ñoái
vôùi toâi, vieäc chính cuûa ñôøi toâi laø thôø phöôïng
Thieân Chuùa vaø phuïc vuï trong loøng Hoäi Thaùnh,
maø Hoäi Thaùnh thì phaûi coù maët baát cöù ôû ñaâu!
Treân thöïc teá, toâi ñaõ veà Nam, aáy laø vì do coù
ñieàu kieän thöïc hieän ñöôïc, coøn Vinh laø nôi nguyeân
quaùn xuaát phaùt, chöù yeáu toá cheá ñoä khoâng aûnh
höôûng chuùt naøo. ÔÛ ñaâu toâi cuõng chæ phuïc vuï,
yeáu toá cheá ñoä khoâng coù chuùt aûnh höôûng naøo.
ÔÛ ñaâu toâi cuõng chæ phuïc vuï trong loøng Hoäi
Thaùnh maø thoâi. Toâi laø keû cheøo thuyeàn, thuyeàn
laø Hoäi Thaùnh, coøn cheá ñoä chæ laø con soâng cho
thuyeàn cheøo ñi qua maø thoâi: nöôùc saâu thì cheøo,
nöôùc caïn thì choáng, thì nhaûy xuoáng ñaåy, thuaän
gioù thì caêng buoàm. Toâi khoâng choïn soâng naøo
caû, chæ tuøy yù Chuùa ñöa vaøo soâng naøo thì tuøy
tieän goùp phaàn nhoû nhen maø giuùp cho thuyeàn ñi
tôùi ñích. Laøm chöùng veà Thieân Chuùa tình yeâu, tin
ôû söï quan phoøng phuø trôï cuûa Ngaøi: chæ sôï laøm
traùi yù Ngaøi maø thoâi.
Theá laø cuoái naêm 1965, toâi trôû veà mieàn Nam
Vieät Nam. Luùc aáy anh Vieän toâi cuõng ñaõ veà
mieàn Baéc naêm 1964. Coù ñieàu buoàn cöôøi laø moät
213
soá anh em ôû mieàn Baéc nghi ngôø cho toâi laø ngöôøi
cuûa anh Vieän toâi trôû veà mieàn Nam coù nhieäm vuï
gì ñoù do mieàn Baéc giao cho! Moät vaøi baïn cuõ giöõ
chöùc vuï cao ôû mieàn Nam traùnh neù khoâng muoán
gaëp laïi toâi, maõi ñeán khi thaáy toâi phuïc vuï cho
Hoäi Thaùnh môùi heát nghi ngôø toâi laø coäng saûn
naèm vuøng (coù moät ngöôøi thuù thaät vôùi toâi nhö
vaäy). Vaø ñoù laø lí do khieán cho anh Nguyeãn Vaên
Trung muoán ñöa toâi vaøo daïy hoïc taïi ñaïi hoïc Vaên
Khoa Saøi Goøn maø khoâng ñöôïc.
Toâi veà Vieät Nam, luùc ñaàu coù yù seõ daïy ñaïi
hoïc taïi moät tö thuïc Coâng Giaùo do caùc linh muïc
thuoäc ñòa phaän Vinh di cö phuï traùch. Toâi coù nghó
ñeán tröôøng trung hoïc Chính Taâm ôû Phan Thieát.
Theá nhöng baây giôø anh chò em trí thöùc Coâng Giaùo
ôû Saøi Goøn coù ít nhieàu sinh hoaït, linh muïc
Nguyeãn Bình An khuyeân toâi ôû laïi Saøi Goøn, xem
xeùt tình hình ñeå neáu coù theå thì cuøng vôùi caùc anh
chò em aáy laøm vieäc, thaønh ra toâi nhaän lôøi daïy
trieát hoïc chöông trình Phaùp, taïi tröôøng caùc nöõ tu
doøng Phao-loâ ôû ñöôøng Cöôøng Ñeå. Moät maët toâi
trao ñoåi ñi laïi vôùi caùc anh chò em trong hoäi trí thöùc
Coâng Giaùo, moät maët thì gaëp gôõ trao ñoåi vôùi
moät vaøi anh em, tìm moät daïng thöùc tu ôû giöõa
ñôøi. Nhöng sau moät naêm ôû Saøi Goøn toâi thaáy
chaúng ñem laïi keát quaû gì. Ñaàu naêm 1966, linh
muïc Nguyeãn Vaên Laäp, vieän tröôûng ñaïi hoïc Ñaø
Laït ñeà nghò toâi leân laøm vieäc vôùi ngaøi, theá laø
nieân hoïc 66-67 toâi leân Ñaø Laït nhaän daïy moät soá
giôø trieát taïi vaên khoa ñaïi hoïc Ñaø Laït, aên ôû ngay
trong phoøng taïi giaùo ban vôùi coäng ñoaøn goàm caùc
linh muïc vaø tu só. Baáy giôø khoa tröôûng vaên khoa
214
laø linh muïc Leâ Vaên Lyù, tröôûng ban trieát hoïc laø
linh muïc Leâ Toân Nghieâm. Toâi khoâng phaûi laø
linh muïc hay tu só gì caû, nhöng toâi soáng vôùi coäng
ñoaøn giaùo ban taïi ñaïi hoïc cuõng gaàn nhö moät nhaø
tu, chæ lo chu toaøn boån phaän chöùc nghieäp daïy
hoïc, toâi ít löu taâm ñeán vaán ñeà chính trò beân
ngoaøi trao ñoåi vôùi anh em ñoàng nghieäp cuõng chæ
vôùi maët chuyeân moân daïy hoïc vaø vaên hoùa maø
thoâi. Nhöõng naêm ñaàu, ñaïi hoïc Ñaø Laït cuõng gaàn
nhö chæ laø choã toâi dung thaân trong cuoäc soáng taïm
goïi laø "laïc böôùc vaøo Nam" do söï treäch ñöôøng
raày treân con ñöôøng tìm moät daïng thöùc tu trì maø
phaûi bò neùm ra giöõa cuoäc ñôøi theá tuïc, chöù loøng
toâi chaúng heà dính beùn danh lôïi vaø tình. Cuoäc
soáng cuûa toâi nhö laø moät kí tuùc vieân cao caáp,
chaúng saém söûa gì, chaúng coù yù ñònh gaây döïng gì
caû. Ai giao vieäc gì, laøm vieäc aáy; löông boång ñöa
bao nhieâu nhaän baáy nhieâu, tieâu baáy nhieâu, ai caàn
thì cho möôïn, coù thì traû khoâng cuõng chaúng ñoøi
(nhaát laø moät soá sinh vieân ngheøo) chaúng daønh
duïm gì caû, coù khi coøn vay möôïn theâm ñeå cho
nhöõng ngöôøi caàn, tuùng tìm ñeán. Toâi cuõng khoâng
chuû tröông giuùp ñôõ ai laâu daøi vì khoâng muoán
raøng buoäc ôn nghóa vôùi ai: toâi töï xem nhö quaùn
nöôùc beân ñöôøng, thaáy khaùch boä haønh ñi ngang
qua, thì môøi uoáng baùt nöôùc cheø xanh, aên cuû
khoai lang qua luùc thoâi! Heát ñôït sinh vieân naøy qua
ñôït sinh vieân khaùc nhö vaäy. Ai nhôù trôû laïi thaêm
thì cuõng vui veû, ai ñi thaúng thì cuõng khoâng nhôù ai!
Toâi daïy hoïc töông ñoái coù keát quaû, daàn caùc baïn
ñoàng nghieäp chaáp nhaän nhö laø ñuû trình ñoä vaø
ñöôïc môøi ñi daïy moät soá giôø ôû ñaïi hoïc Saøi Goøn

215
vaø ñaïi hoïc Hueá. Toâi daïy hoïc tuy laø taän taâm
nhöng hôi taøi töû. Töï xem mình nhö laø moät phuï
khaûo, moät tröôûng traøng giuùp ñôõ anh em sinh
vieân, chöù khoâng töï coi nhö moät giaùo sö, bôûi vì
veà hoïc vò toâi môùi chæ coù baèng cöû nhaân maø
thoâi. Ñoù laø lí do khieán toâi khoâng coù giaùo trình
hay cho in saùch vôû baùo chí gì caû. Baøi giaûng cho
sinh vieân coù ai ghi laïi maø muoán naâng leân phuïc
vuï anh em cuøng lôùp, toâi chæ söûa chöõa vaøi choã
roài tuøy yù hoï muoán laøm gì thì laøm.
Giöõa haøng nguõ sinh vieân, toâi nhö moät ngöôøi
anh caû hôn laø moät vò giaùo sö, do ñoù töông quan
raát gaàn guõi, thaân maät, raát ñaäm tình ngöôøi. Sinh
vieân vaøo phoøng toâi troï ñeâm, hay ngöôïc laïi nguû
phoøng hoï laø chuyeän thöôøng. Ngoaøi giôø hoïc,
thaày troø quaây quaàn quanh quaùn phôû, caø pheâ
cuõng laø thöôøng. Khoâng coù toå chöùc thöôøng
xuyeân, nhöng toâi coá gaéng theå hieän caùi cung caùch
cuûa con ngöôøi treû ñi tìm chaân lí nhö toâi hoïc ñöôïc
ôû caùc thaày beân Sorbonne, chöù noäi dung giaùo trình
cuûa toâi thì cuõng xoaøng thoâi. Toâi coù quan nieäm
raèng: khoâng coù ai daïy trieát cho ai, khoâng coù ai
hoïc trieát hoïc vôùi ai ñöôïc caû. Chæ laø keû tröôùc
ngöôøi sau treân ñöôøng töï tìm trieát lí cho mình, do
mình; gaëp nhau thì giuùp ñôõ nhau khuyeán khích nhau,
naâng ñôõ trao ñoåi kinh nghieäm vôùi nhau maø thoâi.
Do ñoù thi cöû toâi cho laø phaûn trieát hoïc, chæ laø
chuyeän vaïn baát ñaéc dó. Caùc ñeà thi cuûa toâi
thöôøng chæ ñeå thaêm doø chaát trieát nôi thí sinh, hôn
laø kieåm tra voán lieáng tích luõy, neân toâi thöôøng
cho ñieåm khaù roäng. Traùi laïi, vaøo khaåu vaán, toâi
mang tieáng laø xoay raát aùc! Thöïc söï laø vì sinh
216
vieân ñoâng, trong nieân hoïc ít khi coù dòp gaëp töøng
ngöôøi, nhaân dòp khaåu vaán, toâi hoûi cho ñeán khi
bieát ñöôïc möùc cao nhaát cuûa thí sinh, haàu heát cöù
caâu cuoái laø keït, neân hoï töôûng laø seõ rôùt, nhöng
vaãn coù luùc toâi cho ñeán 15,16 treân 20. Toâi nhaân
dòp khaåu vaán ñeå tìm phaùt hieän taøi naêng vaø goùp
phaàn tieáp tuïc boài döôõng hoï.
Caøng ngaøy toâi caøng ñöôïc caùc vò trong hoäi
ñoàng quaûn lí ñaïi hoïc tín nhieäm, roài vaøo dòp caùc
linh muïc Khieâm vaø Ñænh töø chöùc, sau khi tìm
kieám ngöôøi thay theá khoâng ai nhaän lôøi, toâi tieáp
tuïc nhaän chöùc vuï tröôûng ban trieát hoïc vaø quyeàn
khoa tröôûng khoa vaên. Sôû dó toâi ñöôïc giao cho giöõ
chöùc vuï aáy, maëc daàu veà baèng caáp toâi chæ coù
caùi cöû nhaân, laø vì moät maët toâi soáng gaàn nhö
caùc tu só, tieáp caän caùc linh muïc vaø tu só moät maët
toâi chæ laø giaùo daân deã tieáp caän vôùi caùc giaùo
sö beân ngoaøi, cuõng coù phaàn vì toâi ñöôïc caùi tính
oân hoøa, vui veû, deã taïo ñöôïc söï haøi hoøa giöõa
ñôøi soáng baïn höõu, thaày troø, treân döôùi, deã daøng
xeùt nhöõng vuï ñoái khaùng caêng thaúng noäi boä. Do
ñoù trong noäi boä vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït, cuõng nhö
trong söï tieáp xuùc vôùi toå chöùc khaùc, nhö caùc
vieän ñaïi hoïc Hueá, Saøi Goøn, vôùi caùc doøng, caùc
Ñaïi Chuûng Vieän göûi tu só chuûng sinh tôùi hoïc, toâi
thöôøng coù söï tôùi lui giao tieáp haøi hoøa, ñoâi luùc
ñoùng vai troø trung gian. Tuy hoïc vò cuûa toâi chaúng
coù laø bao nhöng daàn daàn toâi coù moät vò trí naøo
ñoù trong giôùi ñaïi hoïc.
Maëc daàu vaäy, nay xeùt kó laïi toâi vaãn thaáy toâi
khoâng thöïc söï xem ñoù nhö laø söù maïng thöïc söï
cuûa mình, tuy vaãn laøm vieäc heát mình, soaïn baøi
217
kó, giaûng daïy taän taâm, treân giao cho vieäc gì, ai
nhôø vieäc gì ai caàn giuùp gì, baát cöù veà maët naøo,
töø vieäc xin hoaõn dòch cho sinh vieân, möôïn tieàn,
ghi danh, cho ñeán vieäc tieáp xuùc vôùi giaùo quyeàn
vaø chính quyeàn, toâi ñeàu laøm heát söùc löïc mình
ñeå giuùp ñôõ vaø phuïc vuï; nhöng chieàu saâu taâm
hoàn thì vaãn thaáy laïc loõng. Söï taän taâm vaãn coù
ñoái vôùi töøng vieäc ñöa ñeán chöù khoâng töï mình
vaïch ra moät yù ñoà, moät chöông trình keá hoaïch naøo
vôùi tö caùch nhö ñoù laø moät söï nghieäp ñôøi mình
höôùng veà moät muïc ñích roõ reät. Do ñoù toâi khoâng
ñeå laïi moät coâng trình naøo caû: chaêm chuù töøng
vieäc moät, coù theå noùi laø gaëp gì laøm naáy, laøm
heát mình, nhöng xong vieäc laø thoâi, roài sang vieäc
khaùc, nhö keû phuïc dòch baûo gì laøm naáy, chöù
khoâng coù thaùi ñoä töï mình laøm vieäc do mình vaïch
ra theo moät döï kieán duy nhaát lieân tuïc naøo caû.
Taän tuïy nhöng taøi töû, caàn maãn nhöng lung tung
lang tang, laïi coøn coù caùi vieäc hay leâ leát væa heø,
caùc quaùn caø pheâ, gaëp ai cuõng chuyeän troø, cuõng
cuøng aên cuøng uoáng, cuøng nguû nghæ, caû ôû beán
xe, nhaø beáp, khaùch saïn, laãn caû vôùi ñuû moïi haïng
ngöôøi keå caû cao boài, haønh khaát vaø gaùi giang
hoà, baát chaáp moïi quy ñònh moïi thoùi thöôøng cuûa
xaõ hoäi. Ai cuõng coù theå môøi vaø taïm truù vaøi
ñeâm trong phoøng mình. Nhöng cuõng khoâng chuû
tröông giuùp ai daøi haïn: toâi töï xem nhö goác caây
quaùn troï beân ñöôøng, khaùch boä haønh meät moûi
nghæ taïm roài laïi ñi, coù khi khoâng bao giôø trôû laïi.
Noùi chung, toâi coù taâm tö cuûa keû löõ haønh giöõa
nhöõng keû cuõng löõ haønh, nhö chöa tìm ra ñaâu laø
choã ôû vieäc laøm cuûa mình caû, vaø cöù nhö laø keû

218
nghó raèng ngaøy naøo ñoù laïi nhoå leàu ñi caém nôi
khaùc.
Nhöõng luùc laøm vieäc chaêm chæ, say söa giaûng
baøi, toâi taïm queân ñi, chöù nhöõng luùc moät mình thì
toâi caûm thaáy thaät troáng roãng. Toâi nhö moät keû
maát maùt moät caùi gì maø tìm chöa thaáy, hoaëc teä
hôn nöõa, nhö keû ñi tìm caùi gì maø mình cuõng chöa
roõ laø tìm caùi gì nöõa: bôûi vì, ñieàu toâi vaãn aáp uû
laø ñôøi tu trì, thì toâi cho nhö laø khoâng coøn troâng
mong gì nöõa, toâi khoâng phaûi laø "moine
deùfroqueù", thaày tu xuaát (vaát aùo), maø laø "moine
manqueù", tu huït, nhö huït taøu, lôõ chuyeán, thaäm chí
khoâng coù taøu maø ñi. Ngoaøi ra laïi coøn vaãn ñeà
thôøi theá: naêm 65 veà Vieät Nam, toâi coù caùi nhìn
sai laàm laø nghó raèng, vôùi caùi cheát cuûa toång
thoáng mieàn Nam Ngoâ Ñình Dieäm laø chieán tranh
ñaõ keát thuùc. Ai ngôø caøng ngaøy caøng khoác lieät,
toâi chaû maáy phuø hôïp vôùi baàu khoâng khí chính
trò ôû mieàn Nam, neân môùi leân Ñaø Laït. Vieän Ñaïi
Hoïc gaàn nhö laø nôi toâi ôû aån, vôùi taâm tö khaéc
khoaûi: gia ñình thì xa caùch ôû mieàn Baéc, ñaát nöôùc
thì chia ñoâi, chieán tranh thì khoác lieät. Coù nhöõng
ngaøy treân ñöôøng ñi töø Saøi Goøn leân Ñaø Laït,
thaáy thi haøi caùc chieán só caùch maïng bò baén vaø
bò gieát beân veä ñöôøng, toâi thoån thöùc töï hoûi
chaúng bieát coù anh em con chaùu mình trong ñoù
khoâng; vöøa xuoáng xe böôùc vaøo vaên phoøng thì laïi
ñöôïc tin moät vaøi sinh vieân bò ñoäng vieân töû traän.
Thaät laø xoùt thöông ñau ñôùn traêm chieàu. Suy cho
cuøng khi caùi moäng tu trì ñaõ cheát trong toâi, thì moïi
vieäc traàn gian ñoái vôùi toâi nhö nöûa hö nöûa thöïc;
nhaát laø moïi vieäc traàn gian ôû mieàn Nam thì toâi
219
vaãn coù caùi tröïc giaùc vaø linh caûm raèng noù
khoâng toàn taïi, chæ laø moät caùi gì mong manh:
chaúng nhöõng danh lôïi maø ngay caû nhöõng vieäc töï
noù laø toát cuõng seõ cuoán theo chieàu gioù, caû ñeán
caùi coâng cuoäc vaên hoùa, roài xaõ hoäi cuõng vaäy.
Do ñoù tinh thaàn vaø söùc khoûe cuûa toâi giaûm
suùt, maëc daàu aên uoáng thuoác men ñaày ñuû. Ñôøi
soáng thieâng lieâng cuõng cöù chaäp chôøn leân
xuoáng, coù luùc gaàn nhö bò chìm haún, ít ra laø cuõng
bò teâ daïi ñi, coùng laïnh laïi. Roài caùi taâm chöùng
maø toâi ñeà caäp ñeán treân kia, tuy khoâng laøm toâi
guïc haún nhöng cuõng ñaët ra khaù nhieàu gay go ñoøi
hoûi moät söï phaán daáu coá gaéng khaù cam go. Cuoái
cuøng thì toâi vaãn nhö chôø ñôïi moät caùi gì. Caùi gì?
Toâi khoâng roõ! Nhöõng vieäc toâi laøm beà ngoaøi
xem ra coù veû thaønh coâng, nhöng taän ñaùy saâu toâi
vaãn nhö thaáy caùi gì ñe doïa vaø baáp beânh, raát baáp
beânh: toâi vaãn nhö daân Do-thaùi xöa kia, vöøa aên
chieân vöôït qua vöøa khaên goùi ñeå leân ñöôøng. Maø
quaû vaäy haønh trang toâi haàu nhö khoâng coù gì,
ngoaøi moät soá saùch phaàn lôùn mang töø Phaùp veà
naêm 1965, taøi saûn lôùn nhaát cuûa toâi laø moät caùi
maùy thu thanh "National" mua laïi cuûa ngöôøi baïn
ñoàng nghieäp vôùi giaù reû 5.000 vaø moät maùy ñaùnh
chöõ hieäu "Halau" giaù 28.000 (giaù naêm 1973). Vaøi
boä quaàn aùo (coù moät boä taïm goïi laø "sang" ñeå
maëc nhöõng luùc phaûi giöõ caùc nghi leã), toaøn laø
mua nhöõng aùo cuõ may laïi. Tieàn löông thì tieâu vaët
coøn laïi ai vay möôïn ñeàu ñaùp öùng (thöôøng laø vay
möôïn vónh vieãn) thaäm chí caïn tieàn coøn ñi möôïn
ngöôøi khaùc ñeå cho möôïn!!! Ngaøy mieàn Nam giaûi
phoùng toâi coøn maéc nôï 300.000 tieàn luùc aáy may
220
maø caùc chuû nôï ñaõ thoâng caûnm xí xoùa cho toâi
caû.
Nhaân dòp naøy toâi cuõng coù ñoâi lôøi minh xaùc.
Beà ngoaøi nhieàu ngöôøi laàm töôûng toâi ñaõ ñi khaù
xa treân ñöôøng nhaân ñöùc!!! Khoâng phaûi theá. Toâi
khoâng dính beùn danh lôïi chaúng qua vì baûn tính töï
nhieân khoâng ham caùi aáy, coù leõ raèng neáu khoâng
bieát Chuùa töï nhieân toâi cuõng theá maø thoâi. Hôn
nöõa tình hình baát oån cuûa xaõ hoäi laøm toâi khoâng
dính beùn, vì töï nhieân bieát noù cuõng chaúng ra gì,
chaúng vöõng chaéc gì. Kinh nghieäm veà danh lôïi cuûa
thaân sinh toâi ñaõ laøm cho toâi saùng maët theo söï
khoân ngoan trieát lí töï nhieân chöù khoâng phaûi theo
tinh thaàn ngheøo khoù cuûa Tin Möøng ñaâu. Vaû laïi
toâi cuõng coù moät baûo ñaûm veà töông lai, vì theo
nhö chöông trình cuûa Ban Quaûn Trò hoäi ñaïi hoïc
Ñaø Laït thì theá naøo khi toâi tuoåi giaø söùc yeáu
cuõng coù choã nöông thaân, ñoù laø chöa noùi coù
cuøng laém thì göûi thaân cho moät tu vieän, moät giaùo
xöù naøo ñoù cuõng laø vieäc deã. Caùch soáng cuûa
toâi chaúng qua laø vöøa coù tính taøi töû vöøa coù vaøi
neùt hôi taïm goïi laø "philosophe", vöøa coù tính caùch
hôi phoùng xa cuûa moät keû quen soáng döïa vaøo moät
söï ñaûm baûo naøo ñoù: Chaúng coù gì laø cao thöôïng
caû maø xeùt ra laïi thieáu ñöùc caån troïng (prudence)
nöõa! Veà maët giuùp ngöôøi tuùng ngaët cuõng vaäy.
Quaû thöïc Chuùa ban cho toâi coù chuùt ít loøng thöông
ngöôøi töï nhieân (naëng veà caûm xuùc, khoâng chòu
ñöôïc caùi caûnh khoå cuûa keû khaùc, na naù nhö
ngöôøi khoâng ñuû can ñaûm thaáy keû bò thöông bò
ñau ñôùn, caàn toû ra coù moät vaøi vieäc töø thieän),
chöù khoâng thöïc söï laø yeâu ngöôøi theo ñuùng nghóa
221
cuûa Tin Möøng ñaâu. Cuoái cuøng vieäc toâi soáng
ñoäc thaân cuõng chaúng phaûi ñöùc khieát tònh gì ñaâu.
Chaúng qua cuoäc soáng caù nhaân, gia ñình xaõ hoäi
töø naêm 45 cho toâi thaáy laäp gia ñình thì chæ laïi
vöôùng baän trong hoaøn caûnh chung luoân coù caùi ñe
doïa cuûa söï baát oån, baát traéc; laïi theâm caùi taâm
chöùng cuûa toâi, sôï raèng soáng ñôøi gia ñình seõ khoù
khaên haïnh phuùc. Theá thoâi, chaúng coù gì hy sinh vì
Chuùa vì anh em caû. Maëc daàu veà maët khaùch quan
beân ngoaøi nhôø nhöõng ñieåm aáy, toâi coù laøm
ñöôïc moät soá vieäc ñöôïc goïi laø toát, giuùp ñôõ ñöôïc
moät soá ngöôøi naøo ñoù, nhöng veà giaù trò chuû quan
caù nhaân thì chaúng laø giaù trò cao thöôïng bao
nhieâu.
Theá nhöng, ñaây laø söï kì dieäu cuûa Thieân
Chuùa; Chuùa che maét khoâng cho ai thaáy söï thaät
nhö vaäy caû. Cho neân ñoái vôùi moät soá anh chò em,
ñôøi soáng cuûa toâi ñaõ coù maët xaây döïng
(eùdifiant), coù theå nhö laø göông saùng!!! Taï ôn
Chuùa, neáu coù anh chò em naøo maø nhôø ñoù ñöôïc
theâm phaàn aûnh höôûng toát, thì hoaøn toaøn laø vieäc
Chuùa laøm, Chuùa duøng caùi beà ngoaøi cuûa toâi
maø giuùp ñôõ hoï, chöù giaù trò beà trong cuûa toâi thì
hoaøn toaøn chaúng coù gì! Theá maø, oâi! Khoán naïn
cho toâi maëc duø yù thöùc nhö vaäy, ñoâi luùc toâi
cuõng ñaõ ñeå cho caùi "töï phuï" rôûm len loûi vaøo
taâm hoàn, töï cho mình nhö laø toát. Thænh thoaûng
ñaõ laàm töôûng laø mình coù tinh thaàn ngheøo khoù,
coù loøng yeâu ngöôøi. Nghó laïi maø xaáu hoå! Cuùi
xin Chuùa roäng loøng tha thöù cho, vaø xin anh chò em
caàu nguyeän cho toâi ñöôïc luoân yù thöùc veà söï thöïc
cuûa mình, ñöøng ñeå bò huyeãn hoaëc bôûi moät soá
222
aûnh höôûng naøo ñoù Chuùa ñaõ laøm baèng caùch taïo
nôi anh chò em caûm töôûng raèng toâi toát thaät. Toâi
cuõng töï an uûi raèng, neáu Chuùa coù gaây ra nôi anh
chò em caùi aán töôïng toát veà toâi, thì cuõng laø ñieàu
hay cho hoï vaø saùng danh Chuùa phaàn naøo, chuoäc
laïi phaàn naøo caùi teä thöïc söï cuûa baûn thaân toâi.
Treân ñaây toâi coù noùi Chuùa laøm söï kì dieäu nôi
toâi laø kì dieäu nhö theá, chöù khoâng phaûi kì dieäu
theo nghóa toâi thöïc söï trôû neân toát nhö moät soá anh
chò em ñaõ laàm töôûng. Kì dieäu laø ôû choã Chuùa
duøng moät vaät chaúng toát laønh gì, nhöng nhôø caùi
aán töôïng toát maø taïo keát quaû toát nôi anh chò em.
Quaû thaät Chuùa laø Ñaáng toaøn naêng vaø thöông
xoùt voâ cuøng! Taï ôn Ngaøi muoân ngaøn ñôøi! Coù
theå ví nhö löông y duøng thuoác raát thöôøng, raát dôû,
ñoâi khi laø ñoäc döôïc, maø ñem chöõa beänh nhaân!
Thaät laø voâ cuøng kì dieäu. Keát quaû toát laø do taøi
thaày thuoác cuûa Chuùa chöù caùi döôïc lieäu cuûa
Chuùa duøng thì xoaøng vaãn laø xoaøng, xaáu vaãn laø
xaáu. Xin minh xaùc moät laàn nhö vaäy laø döùt
khoaùt. Caùc anh chò em khoâng ñöôïc nghe toâi xöng
toäi thì khoâng roõ, maø toâi cuõng khoâng ñöôïc pheùp
gaây xcaêng-ñan baèng caùch noùi toaïc moùng heo
thöïc söï baûn chaát cuûa toâi. Chæ coù ñöôïc caùi naøy
laø toâi töï nhieân chöù khoâng phaûi ñoùng kòch,
khoâng giaû hình; neáu gaây ñöôïc aùn töôïng toát laø vì
töï nhieân chöù khoâng coá tình giaû vôø! Cuoäc soáng
beà ngoaøi cuûa toâi laø thöïc, coøn ñoäng löïc beà trong
chæ laø xoaøng, ñöôïc anh chò em coù aán töôïng toát,
hieåu theo yù toát theá thoâi! YÙ Chuùa nhieäm maàu
saép ñaët nhö theá, chuùng ta cuøng thoâng caûm vôùi
nhau, hieåu nhau maø taï ôn Ngaøi, cuoái cuøng laø do

223
Ngaøi thöông chuùng ta maø ra caû. Moïi söï Chuùa
duøng ñeàu "möu ích cho Hoäi Thaùnh Ngaøi"! Vieäc
thaùnh thieän ñaõ ñaønh, vieäc xoaøng cuõng vaäy, vaø
veà moät maët naøo ñoù, vieäc xaáu cuõng vaäy! Caûm
taï ngôïi khen Ngaøi!
Tuy nhieân, do caùi vò trí cuûa toâi trong vieän ñaïi
hoïc, daàn daàn ñoâi luùc toâi cuõng töï nghó coù theå
toâi ñaõ quaù laøm theo yù rieâng, chæ tìm moät söï
haøo höùng caù nhaân trong töøng coâng vieäc, maø
khoâng ñaët vaán ñeà xem Chuùa ñaët ñeå mình ñeán vò
trí aáy coù phaûi laø Ngaøi muoán mình laøm moät vieäc
gì ñoù chaêng? Tröôûng ban trieát hoïc, quyeàn khoa
tröôûng vaên khoa (trong thöïc chaát chaúng khaùc gì
khoa tröôûng thöïc thuï, vì giöõ chöùc vuï aáy trong ba
naêm lieàn), cuûa moät vieän ñaïi hoïc Coâng Giaùo, thì
khoâng leõ chæ laøm vieäc taøi töû caù nhaân, hôi
phoùng khoaùng quaù möùc nhö vaäy ñöôïc! Ñaønh
raèng ngoaøi nhöõng lí do chuû quan ñaõ trình baøy
treân, thaùi ñoä hôi taøi töû cuûa toâi cuõng coù hôi
phaàn naøo do tình traïng khaùch quan cuûa vieän ñaïi
hoïc Ñaø Laït. Vieän naøy ñöôïc thaønh laäp töø naêm
1959 döôùi thôøi chính phuû mieàn Nam Ngoâ Ñình
Dieäm, do Ñöùc giaùm muïc Ngoâ Ñình Thuïc saùng
laäp. Töø naêm 1959 ñeán khi chính phuû Ngoâ Ñình
Dieäm bò suïp ñoå, söï vieäc taïi Ñaø Laït theá naøo toâi
khoâng ñöôïc roõ. Nhöng naêm 1966 toâi leân Ñaø Laït
thì thaáy noù ñang trong tình traïng cuûa moät ngöôøi
töôûng suyùt cheát, may maø ñöôïc cöùu soáng, vaø
phaûi khoâi phuïc söùc khoûe töø töø vôùi raát nhieàu
khoù khaên (khoù khaên ñeán noãi coù luùc Hoäi Ñoàng
Giaùm Muïc khoâng theå khoâng ñaët vaán ñeà giaûi
theå noù!). Nguyeân do chính laø sau chính bieán 63,
224
vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït bò chính phuû mieàn Nam cho
laø gaén lieàn vôùi cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm, neân coù
caùi nhìn aùc caûm. Do ñoù, nhöõng naêm 63, 64, 65,
vieän gaëp raát nhieàu trôû ngaïi: ví duï veà taøi chính,
moät soá cô sôû laøm cô sôû taøi chính cuûa vieän bò
kieàm toûa (thaäm chí coù luùc vaán ñeà tòch bieân
ñöôïc ñaët ra), ban giaùo sö bò haïn cheá, nôi aên ôû
cuûa sinh vieân phaàn ñoâng laø ôû caùc nôi khaùc ñeán
cuõng nan giaûi. Ngöôøi ngoaøi khoâng bieát ñaáy thoâi:
coù luùc vieän tröôûng phaûi chaïy ñi möôïn tieàn ñeå
thanh toaùn tieàn löông cho giaùo sö vaø nhaân vieân. Vì
theá, trong böôùc khôûi ñaàu vaø phaùt trieån, buoäc
loøng phaûi coù nhöõng chuû tröông hôi thieân veà
"thöïc teá"! Coù leõ ñoù laø lí do khieán cho töø naêm
1965 ñeán quaõng 1970, tröôøng Chính Trò Kinh Doanh
nhö hôi coù phaàn khueách tröông quaù möùc so vôùi
caùc khoa khaùc! Trong giai ñoaïn aáy, ôû xaõ hoäi
mieàn Nam noåi leân moät phong traøo ñoå xoâ veà
nhöõng hoaït ñoäng taïm goïi laø chính trò (caùc ñaûng
phaùi vaø beø nhoùm moïc leân nhö naám), roài chính
khaùch ñuû loaïi, ñuû côõ cuõng xuaát hieän raàm roä,
danh töø "chính trò" raát aên khaùch! Ñoàng thôøi, vôùi
söï xaâm nhaäp cuûa caùc toå chöùc ngöôøi Myõ vaøo
mieàn Nam, moät nhu caàu veà quaûn lí quaûn trò ñaõ
boäc phaùt, hai tieáng "kinh doanh" cuõng khoâng keùm
phaàn cao giaù! Tröôøng Chính Trò Kinh Doanh phaàn
naøo ñaùp öùng moät soá nhu caàu vaø thò hieáu cho
neân ñöôïc caùc baïn treû öa thích, vaø coù leõ cuõng
ñöôïc chính phuû nhìn nhaän laø ñaùp öùng cho moät
ñieàu maø hoï cho laø caàn thieát: hoï bôùt phaàn gay
gaét vaø daàn coù phaàn khuyeán khích. Trong tình theá
nhö vaäy, vaên khoa vaø nhaát laø ban trieát hoïc ñoâi

225
luùc coù caûm töôûng nhö mình laø con gheû, laäp ra
cho laáy coù, keûo maø khoù coi (vì chaúng leõ vieän
ñaïi hoïc cuûa Hoäi Thaùnh maø laïi chæ môû coù
tröôøng kinh doanh!). Theá nhöng roài töø töø, vaên
khoa vaø ban trieát moãi ngaøy moãi tieán leân moät
chuùt vaø ñeán quaõng 70-71 thì töông ñoái coù vò trí
gaàn nhö xöùng vôùi chöùc naêng cuûa noù. Nhaát laø
coù moät soá tu só vaø linh muïc doøng coù hoïc vò cao,
chòu chaáp nhaän leân cö truù thöôøng xuyeân, ñöùng
vaøo boä khung chính thöùc cuûa tröôøng (tröôùc ñoù
caùc vò chæ leân daïy vôùi tö caùch laø thænh giaûng).
Töø töø vaên khoa chuû yeáu laø caùc ban trieát môùi ñi
tôùi choã tìm vaïch ra moät höôùng hoaït ñoäng ñaëc
thuø hôïp vôùi chöùc naêng cuûa moät vieän ñaïi hoïc
Coâng Giaùo, chöù khoâng phaûi caùi ñuoâi "ñaäp ñeøo"
cho khoa Chính Trò Kinh Doanh, vaø ñoùn nhaän caùc
sinh vieân töø ñaïi hoïc Hueá vaø Saøi Goøn leân Ñaø
Laït, hoaëc muoán "du hoïc" xa nhaø cho thoaûi maùi,
hoaëc bò keït vì maët naøo ñoù (hoaõn dòch, lí do chính
trò). Ñoàng thôøi, sau khi ñaïi hoïc Ñaø Laït ñaøo taïo
ñöôïc moät soá sinh vieân cöû nhaân vaên khoa coù tö
caùch, coù khaû naêng (trong ñoù, moät soá, thuoäc caùc
Ñaïi Chuûng Vieän vaø nhaát laø Giaùo Hoaøng hoïc
vieän Pioâ, coù loøng haêng say hoïc hoûi nghieân cöùu,
daàn daàn caùi yù thöùc taïo neân moät ñöôøng höôùng
tö töôûng naøo ñoù, moät ñöôøng loái phuïc vuï vaên
hoùa naøo ñoù, ñuùng vôùi chöùc naêng cuûa moät cô
quan vaên hoùa Hoäi Thaùnh, ñöôïc ñaët ra. Toâi cuøng
vôùi moät soá linh muïc thöôøng truù taïi vieän, coäng
vôùi moät soá ñaïi chuûng sinh coù trình ñoä, moät soá
phuï khaûo do chính chuùng toâi ñaøo taïo ra, ñi ñeán
choã phaùc hoïa moät chöông trình laøm vieäc, vôùi söï

226
coäng taùc cuûa ban giaùo sö Giaùo Hoaøng Hoïc Vieän
vaø Ñaïi Chuûng Vieän Ñaø Laït. Vaø ñeán naêm 1974,
luùc coù saéc chæ cuûa Toøa Thaùnh, saùt nhaäp khoa
thaàn hoïc cuûa Giaùo Hoaøng Hoïc Vieän vaøo ñaïi
hoïc Ñaø Laït, thì chuùng toâi baét ñaàu thöïc hieän
nhöõng döï phoùng ñaõ nung naáu, ñuùc keát, qua maáy
naêm doø daãm, thí nghieäm.
Nhöng, thuyeàn tình vöøa gheù tôùi nôi! Thì sang
naêm 1975, mieàn Nam giaûi phoùng! Lòch söû laïi sang
trang, maø trang söû naøy coù tính caùch thaät quyeát
ñònh, ñoåi ñôøi gaàn nhö trieät ñeå. Cuøng vôùi vieäc
giaûi theå vieän ñaïi hoïc tö thuïc Coâng Giaùo Vieät
Nam, ñôøi toâi vöøa ñuùng 50 tuoåi, cuõng moät böôùc
ngoaët voâ cuøng quan troïng. Quaû nhö ñaïo nho coù
daïy "nguõ thaäp tri thieân meänh", naêm toâi 50 tuoåi,
thieân meänh môùi saùng toû ñoái vôùi toâi: töø naêm
1949 ñeán 1975, 26 naêm trôøi theo Chuùa, coù leõ maõi
ñeán naêm 75 toâi môùi thoaùng thaáy ra Chuùa muoán
gì nôi toâi. Cho neân, tröôùc khi tieáp tuïc, toâi xin ghi
ngay raèng: ñôøi toâi tröø naêm 1925 laø naêm toâi sinh
ra, thì hai naêm 1949 vaø 1975 laø hai naêm ÑAÏI
HOÀNG PHUÙC cho toâi, vaø cuõng xin ghi ngay
raèng Hoàng Phuùc aáy khôûi ñaàu baèng hình boùng
caây thaùnh giaù. Ñuùng laø:
AVE CRUX, SPES UNICA- Kính chaøo caây thaùnh
giaù, nguoàn caäy troâng duy nhaát.
 

Laù ruïng veà coäi

227
  Xin ñöôïc pheùp trôû veà quaù khöù. Nhö toâi ñaõ
noùi, naêm 1950, toâi rôøi nhaø taäp ôû Vinh ñeå tieáp
tuïc ñôøi tu trì taïi vieän thaàn hoïc ôû Nha Trang. Rôøi
Vinh vaøo Nha Trang, ñoái vôùi caùi nhìn cuûa nguôøi
ngoaøi laø rôøi Baéc vaøo Nam. Theá nhöng ñoái vôùi
toâi, cuõng nhö ñoái vôùi toaøn theå gia ñình doøng tu
Phan-xi-coâ thì khoâng coù vieäc chia ra Baéc Nam chi
caû, chæ coù moät doøng Phan-xi-coâ duy nhaát (chaúng
nhöõng ôû Vieät Nam maø khaép caû theá giôùi), chia ra
töøng tænh doøng chæ laø ñeå thuaän lôïi cho vieäc toå
chöùc ñieàu haønh maø thoâi. Cho neân, töø Vinh vaøo
Nha Trang chæ laø böôùc töø nhaø taäp (duø noù ôû
ñaâu) leân hoïc vieän, cuõng na naù nhö töø lôùp 9 ôû
huyeän Y leân lôùp 10 ôû huyeän Z theá thoâi. Nhö ñaõ
noùi, neáu giaû söû nhaø taäp ôû Nha Trang vaø hoïc
vieän ôû Vinh thì chuùng toâi seõ töø Nha Trang ra
Vinh, vaøo Nha Trang laø ñeå hoïc thaàn hoïc, chöù
khoâng phaûi troán cheá ñoä naøy di cö ñeå tìm caùch
soáng döôùi cheá ñoä khaùc. Ñoái vôùi keû tu haønh ñaõ
daâng mình cho Chuùa thì chæ coù hai cheá ñoä: moät
laø cheá ñoä traàn gian, töùc laø cuoäc ñôøi ôû nôi löõ
haønh naøy, thì ñaâu cuõng vaäy, cheá ñoä chính trò
vaên hoùa naøo cuõng vaäy, cho neân chaúng bao giôø
coù yù troán nôi naøy sang nôi khaùc vì lí do chính trò
caû. Chæ coù ñi nôi naøy sang nôi khaùc ñeå thöïc hieän
nhöõng coâng vieäc caàn thieát cho tu trì vaø hoïc taäp,
hoaëc söù maïng truyeàn giaùo maø thoâi. Hai laø cheá
ñoä Nöôùc Trôøi muoân thuôû: ôû khaép moïi nôi moïi
luùc, vaø chính trong taâm hoàn cuûa nhöõng ai meán
Chuùa yeâu ngöôøi; cho neân cuõng chaúng coù gì phaûi
chaïy troán ôû nôi naøy sang nôi noï: ñaâu ñaâu Chuùa
cuõng ôû trong loøng mình, maø ñaâu ñaâu ma quyû

228
cuõng ôû trong loøng mình! Söï löïa choïn laø löïa choïn
töøng giaây töøng phuùt giöõa Thieân Chuùa vaø ma
quyû, maø traän ñòa chính laø loøng mình. Do ñoù, vaøo
Nam hay sang Phaùp chæ coù yù nghóa khi toâi coøn laø
tu só doøng Phan-xi-coâ, di chuyeån töø nôi naøy sang
nôi khaùc ñeå hoïc trieát hoïc, thaàn hoïc; chöù tu ôû
Vinh, Nha Trang, ôû Phaùp hay ôû nôi ñaâu khaùc cuõng
laø tu töï loøng mình caû. (Vaø neáu nay mai coù ai di cö
leân sao Hoûa, Maët Traêng... thì cuõng laø mang loøng
mình leân ñi theo thoâi). Do ñoù, moät khi khoâng coøn
mong thöïc hieän yù nguyeän tu, trôû veà theá tuïc, thì
toâi vaãn coù xu höôùng "laù ruïng veà coäi". Coù leõ
ñuùng laø moät oâng ñoà nho, quaù dính beùn vôùi
laøng xoùm, vôùi moà maû cha oâng chaêng? Ñeán nay,
nhaát laø nhöõng luùc maát nguû hay khi thöùc daäy,
toâi vaãn coù luùc nhö "Thuùy Kieàu", "giaác höông
quan luoân ngaån ngô canh daøi"! Non Tieâu Ngaøn
Phoá (queâ cha), soâng Giaêng nuùi Buùt (queâ meï)
vaãn nhö reùo goïi beân hoàn toâi vaäy. Vaø Thoï Ninh,
Nghóa Yeân laø nôi toâi laõnh nhaän bí tích Thaùnh
Taåy, vaãn nhö day döùt nhaéc nhôû toâi. Rôøi queâ cha,
rôøi queâ meï, rôøi Thoï Ninh, Nghóa Yeân, hay noùi
caùch khaùc, rôøi Ngheä Tónh vaø ñòa phaän Vinh chæ
laø ñeå ñi tu, nay khoâng tu nöõa trôû veà, thì veà vôùi
gia ñình ôû Ngheä Tónh veà vôùi giaùo phaän goác laø
Vinh. Tieàm thöùc toâi nhö bò ñieàu aáy chieám ngöï
hoaøn toaøn, neân töø ngaøy rôøi khoûi doøng Phan-xi-
coâ (chæ tröø nhöõng ngaøy taäp tu taïi doøng Bieån
Ñöùc) kieåu goïn nheï ôû mieàn Baéc nöôùc Phaùp toâi
ñaõ noùi treân), ôû ñaâu, laøm gì, toâi cuõng nhö ngöôøi
laïc böôùc. Luùc laøm vieäc hay troø chuyeän vôùi baïn
beø thì khuaây khoûa chöù luùc moät mình thì cöù nhö

229
ngöôøi bò löu ñaøy vaäy. Löu ñaøy khoûi thieân quoác
ñaõ ñaønh maø coøn löu ñaøy xa caû Non Tieâu, Ngaøn
Phoá, nuùi Buùt, soâng Giaêng. Vì theá, tröôùc luùc trôû
veà Vieät Nam, toâi coù ñeà caäp qua vôùi anh Vieän
toâi; sau khi bieát laø vieäc veà Baéc khoâng thöïc hieän
ñöôïc, toâi ñaõ veà mieàn Nam, vôùi taâm tö cuûa moät
keû "laïc böôùc mieàn Nam", cho neân tuy laøm vieäc
caàn maãn, nhöng vaãn coù moät caùi gì khoâng gaén
boù laém. Maø ngay nhöõng ngaøy thaùng ôû Chaâu
AÂu cuõng vaäy. Coù leõ ñoù laø lí do saâu xa khieán
cho khi hoïc ôû AÂu chaâu (tröø nhuõng ngaøy thaùng
ôû trong doøng tu) cuõng nhö khi laøm vieäc ôû mieàn
Nam (tröôùc naêm 1975), toâi ñaõ coù thaùi ñoä cuûa
keû "laïc böôùc", moät vaøi baïn tri kæ, tuy khoâng heà
nghe toâi taâm söï, cuõng thaáy ôû nôi toâi moät caùi gì
u hoaøi thao thöùc, bô vô laïc loõng. Nhö moät caäu sinh
vieân, sau khi rôøi Ñaø Laït, vieát cho toâi laù thö:
"Nhöõng luùc thaày giaûng daïy hay troø chuyeän thì vui
veû, nhöng nhöõng luùc thaáy thaày luûi thuûi moät
mình, em thaáy nhö taâm tö thaày mang naëng moät noãi
u buoàn thaàm kín, nhöng hình nhö saâu thaúm laém, em
vöøa thöông vöøa nhö kính sôï khoâng daùm laïi quaáy
roái". Quaû caäu sinh vieân aáy coù caëp maét tinh ñôøi.
Vì taâm tö toâi töø ngaøy rôøi khoûi doøng tu ra ñôøi
coù theå moâ taû nhö sau: moät laø ôû trong doøng tu,
hai laø ra ñôøi thì phaûi laù ruïng veà coäi, hay ít nhaát
thì cuõng ôû trong moät nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát.
Ñoù khoâng phaûi laø moät vaán ñeà chính trò maø laø
vaán ñeà taâm tö tình töï: moät laø xuaát theá thì phaûi ñi
tu, hai laø taïi theá thì phaûi beùn reã ôû moät queâ
höông, queâ höông nhoû laø Ngheä Tónh, queâ höông
lôùn laø Vieät Nam thoáng nhaát. Xin thuù thöïc, ñoái

230
vôùi toâi, ñieàu quan troïng laø thoáng nhaát, coøn
thoáng nhaát kieåu naøo thì laø thöù yeáu (toâi xin baïn
ñoïc löu yù: toâi chæ keå chuyeän taâm tình chuû quan
cuûa toâi chöù khoâng heà noùi chuyeän sai ñuùng hôn
thua). Cho neân, töø ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát, toâi
nhö ngöôøi soáng laïi veà maët theá traàn, maø theo
Kitoâ giaùo thì sieâu nhieân cuõng phaûi ñöôïc gheùp
vaøo caùi goác theá traàn töï nhieân, nhö gheùp caây aên
quaû: do doù naêm 1975, cuøng vôùi söï soáng laïi veà
maët theá traàn, ñôøi soáng sieâu nhieân cuûa toâi cuõng
ñoàng thôøi böøng daäy moät caùch khaù maõnh lieät:
coù theå noùi (tröø maáy thaùng ôû tu vieän Bieån Ñöùc
nhoû beù toâi ñaõ noùi treân kia) töø naêm 1956 rôøi
khoûi doøng Phan-xi-coâ cho ñeán naêm 1975, ñôøi toâi
beà ngoaøi coù veû nhö soáng ñoäng nhöng beà trong
(tröø nhöõng luùc vaøo nhaø thôø caàu nguyeän) chæ laø
moät muøa ñoâng giaù laïnh. Bôûi vì tình caûm gia ñình,
tình hoaøi höông, cuoäc soáng toaøn dieän cuûa moät
con ngöôøi (moät ngöôøi khoâng ôû doøng tu maø ôû
theá tuïc) nhö bò giaù laïnh khoâ cöùng. Neáu lí töôûng
cuûa ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam laø "soáng Phuùc
AÂm giöõa loøng daân toäc" nhö Hoäi Ñoàng Giaùm
Muïc Vieät Nam ñaõ daïy trong böùc Thö Chung 1980,
thì chæ coù naêm 1975 môùi coù ñieàu kieän thuaän lôïi
(theo nghóa cao saâu cuûa noù), vì daân toäc khoâng
coøn bò chaët ñöùt ngang löng do vó tuyeán 17 nöõa. Do
ñoù, töø 75 ñeán nay döôùi caùi nhìn cuûa moät soá
ngöôøi, thì toâi maát raát nhieàu caùi (maø caùi maát
cuoái cuøng laø maáy traêm cuoán saùch bò troäm caùch
ñaây ba naêm) nhöng rieâng toâi thì nhö moät cuoäc hoài
sinh veà caû hai maët töï nhieân vaø sieâu nhieân. Neân
chi veà maët ñieàu kieän vaät chaát thì so vôùi tröôùc 75,

231
ñôøi soáng khoâng ñöôïc moät phaàn hai, theá maø ai
cuõng coâng nhaän toâi vui töôi vaø maïnh khoûe hôn
nhieàu: nhö caù ñöôïc thaû veà vôùi nöôùc vaäy. Lí do
nhö sau: con caù cuûa hoàn toâi chæ coù theå soáng
ñöôïc, moät laø trong hoà nöôùc doøng tu hai laø trong
hoà nöôùc moät Vieät Nam thoáng nhaát, maø daûi
Tröôøng Sôn laø xöông soáng. Giôø ñaây, döôùi boùng
nuùi Laâm Vieân, toâi thaáy lieàn moät daûi Tröôøng
Sôn cuøng vôùi nuùi Hoàng Lónh, treân bôø bieån Vieät
Nam thì Ñoà Sôn, Saàm Sôn, cöûa Thuaän An, cöûa Thi
Naïi, vònh Cam Ranh, Vuõng Taøu, Haø Tieân moät
ñöôøng lieân tuïc; Haø Noäi - Thaønh Phoá Hoà Chí
Minh, coù con ñöôøng saét xuyeân thoâng ñeå cho toâi,
neáu khoâng ñöôïc soáng trong moät doøng tu thì cuõng
ñöôïc soáng lí töôûng "soáng Phuùc AÂm giöõa loøng
daân toäc" moät caùch veïn toaøn khoâng coøn bò nhöùc
nhoái cuûa moät cô theå bò caét ñöùt ngang löng. Ñoái
vôùi toâi, ñaõ ôû theá tuïc thì taâm tình con ngöôøi theá
tuïc cuûa toâi phaûi coù hai yeáu toá: gia ñình ñoaøn tuï
vaø nöôùc nhaø thoáng nhaát, coøn caùc vieäc khaùc haï
hoài phaân giaûi.
Töø naêm 75 toâi ñöôïc giaûi toûa khoûi moái u
hoaøi gia ñình li taùn, ñaát nöôùc phaân chia cho neân
hình nhö môùi ñöôïc thanh thaûn maø caát caùnh bay
laën saâu vaøo ñôøi soáng sieâu nhieân. Hình nhö chæ
tröø luùc soáng ôû doøng tu, heã ra ngoaøi theá tuïc thì
caùi u hoaøi gia ñình li taùn, ñaát nöôùc phaân chia nhö
coät naëng taûng ñaù vaøo chaân toâi khoâng bay leân
ñöôïc. Toâi cuõng xin khieâm haï xaùc minh raèng: toâi
khoâng phaûi laø ngöôøi con coù hieáu (vì toâi khoâng
heà ñoùng goùp gì cho gia ñình caû), cuõng khoâng
phaûi laø coâng daân yeâu nöôùc (vì toâi chöa coù gì
232
ñoùng goùp cho nöôùc nhaø), nhöõng ñieàu toâi ghi ôû
treân chæ laø caùi tình töï gia ñình vaø daân toäc cuûa
moät con ngöôøi raát xoaøng maø thoâi. Toâi coù moät
nhaän xeùt (coù theå coù ngöôøi cho laø ngaây ngoâ)
nhö sau: töø ngaøy trieàu ñình Hueá kí hieäp ñònh
Patenoâtre cho ñeán ngaøy ngöôøi lính Myõ cuoái cuøng
rôøi khoûi Vieät Nam, chöa coù moät ngöôøi Coâng
Giaùo Vieät Nam naøo ñöôïc ñaët leân baøn thôø.
Nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam ñöôïc ñaët leân
baøn thôø ñeàu thuoäc veà thôøi kì tröôùc hieäp ñònh
Patenoâtre caû! Toâi töï hoûi, phaûi chaêng töø 75 trôû
ñi, roài laïi seõ coù nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo Vieät
Nam ñöôïc Hoäi Thaùnh ñaët leân baøn thôø? Ñoù laø
khi naøo? Nhö theá naøo? Nhôø caùi gì? Ñoù laø thuoäc
nhieäm maàu cuûa Thieân Chuùa vaø ñeå cho moïi taâm
hoàn tín höõu, quyø goái ngöôùc nhìn caây thaùnh giaù,
caàu nguyeän vôùi caùc thaùnh töû ñaïo Vieät Nam maø
suy nieäm vaø chieâm ngöôõng döôùi aùnh saùng vaø
cöông lónh cuûa Nöôùc Trôøi laø Taùm Moái Phuùc
Thaät. Töø sau naêm 75, tình töï gia ñình vaø tình töï
daân toäc ñöôïc giaûi toûa, vaø ñieàu toâi suy nghó treân
ñaây veà Hoäi Thaùnh laø hai lieàu thaàn döôïc maø
Chuùa ban cho toâi ñöôïc thöïc söï vaø vónh vieãn hoài
sinh. Sau caùi gaàn nhö cheát ñi naêm 45, söï hoài sinh
maø pheùp Thaùnh Taåy naêm 49 môùi gieo maàm,
maõi ñeán naêm 75 môùi thöïc söï troå laù ra hoa, chôø
ngaøy haùi quaû laø ngaøy toâi ñöôïc Chuùa goïi ra
khoûi traàn gian sau naøy, ra trình dieän Ngaøi vôùi hai
baøn tay khoâng, nhuoám ñaày hoen oá. Bao giôø thì
ñeán ngaøy aáy, mai moát hay 15 naêm nöõa? Ñoái vôùi
Thieân Chuùa thì ngaøn naêm nhö moät ngaøy, moät
ngaøy cuõng nhö ngaøn naêm. Toâi nay cuõng ñaõ 61

233
tuoåi roài, chaéc cuõng chaúng coøn bao laâu nöõa.
Doøng soâng ñaõ ra gaàn cöûa bieån, ñuïc trong gì roài
cuõng hoøa tan vaøo nöôùc bieån xanh vaét truøng khôi
daøo daït.
"Laù ruïng veà coäi", hình aûnh Laõo Lai! Thöïc ra
chæ laø bieåu töôïng cuûa moät chaân lí sau ñaây? Con
ngöôøi luùc cao tuoåi bao giôø cuõng nhö quay veà laïi
vôùi thôøi aáu thô (vöôøn ñòa ñaøng, bieåu töôïng cuûa
thieân ñaøng khoâng phaûi ñaõ maát, maø laø seõ ñeán).
Veà maët traàn theá, thôøi thô aáu cuûa toâi laø ñaát
Ngheä Tónh (Hoàng Lam, Tieâu Phoá, Buùt Giaêng).
Veà maët sieâu nhieân laø thôøi 49-51, vôùi Nghóa
Yeân, Thoï Ninh vaø doøng Phan-xi-coâ Vinh. Töø
naêm 1975 trôû ñi, toâi nhö ñöôïc trôû laïi caùi thôøi thô
aáu aáy, nhaát laø thôøi thô aáu thieâng lieâng (vaø xin
noùi ngay: thôøi thô aáu aáy, nhaát laø thôøi thô aáu
thieâng lieâng aáy, ñöa toâi veà nhöõng ngaøy thô aáu
thieâng lieâng cuûa Hoäi Thaùnh ñöôïc ghi laïi trong
Coâng Vuï Toâng Ñoà). Ñuùng nhö cung caùch cuûa
Thieân Chuùa taùc ñoäng theo phaïm truø "kieåu maãu
song ñoái" (typologie), caùc giai ñoaïn, caùc lôùp maøn
coù caùi gì nhö "na naù" nhau, vöøa nhö "truøng laëp",
vöøa nhö "phuïc hoài", vöøa nhö thaêng tieán, leân cao
theo kieåu voøng troøn xoaùy oác (spirale ascendant).
Cho neân, töø naêm 1975 cuõng nhö nhöõng naêm
49-51, toâi nhö taém goäi trong "Coâng Vuï Toâng Ñoà"
caùi töôi treû ñöôïc bieåu töôïng baèng caùi töôi treû
cuûa Ñöùc Nöõ Maria, maø vaên haøo Bernanos daùm
goïi laø "em uùt cuûa nhaân loaïi", rieâng toâi, cuõng xin
theâm moät bieåu töôïng phuï nöõa laø "chò UÙt Teâ-
reâ-xa Haøi Ñoàng Gieâsu, tay raéc hoa hoàng xuoáng
traàn gian, nhaát laø xuoáng ñaát nöôùc Vieät Nam;
234
chaéc haún vì sinh thôøi, thaùnh nöõ coù loøng ao öôùc
ñaët chaân leân Vieät Nam ñeå hy sinh phuïc vuï trong
ñôøi soáng hieán daâng troïn veïn.
Hoaøn ñoàng! Enfance retrouveùe! Nhö Chuùa
Gieâsu noùi vôùi Nicoâñeâmoâ, caàn phaûi taùi sinh,
maø muoán taùi sinh thì phaûi cheát vôùi con ngöôøi
cuõ. Treân kia, toâi noùi naêm 1949 vaø naêm 1975 laø
hai naêm Ñaïi Hoàng Phuùc, vì ñoù laø hai naêm taùi
sinh ñoái vôùi toâi. Vaø tröôùc luùc taùi sinh thì phaûi
cheát: naêm 1955, con ngöôøi cuõ caäu aám con quan,
caäu tuù con ñòa chuû ñöôïc cheát ñi, thì naêm 1975, con
ngöôøi cuõ caäu sinh vieân toát nghieäp Sorbonne, oâng
giaùo sö quyeàn khoa tröôûng, tröôûng ban trieát hoïc
ñaïi hoïc Ñaø Laït cuõng ñöôïc cheát ñi! Xeùt veà maët
naøo ñoù, cuoäc soáng sieâu nhieân cuûa toâi töø naêm
1975 nhö vöôït qua moät côn meâ nguû töø ngaøy laïc
böôùc vaøo Nam naêm 1951, noái tieáp laïi quaõng ñôøi
thô aáu thieâng lieâng cuûa ba naêm 49-51 ôû ñaát
Hoàng Lam, vôùi bieåu ñoà:
49………………………. 51
………………………………...75
Ngaøy 30-3 -1975 naèm sau ñöôøng möông ñaøng
sau nhaø Hoøa Laïc, töùc laø nhaø cuûa vieän tröôûng
ñaïi hoïc Ñaø Laït, nhìn tröôøng Voõ Bò Quoác Gia, mìn
ñaõ noå nhö saùng röïc caû moät goùc trôøi, toâi nhö
ngöôøi söïc tænh khoûi moät côn mô daøi (côn mô töø
ngaøy toâi cuøng 14 anh em khaùc rôøi baõi bieån Saàm
Sôn 1951, Phaùt Dieäm, leân Nam Ñònh, vaøo Nha
Trang...) Vaø tieáp xuùc laïi vôùi hieän thöïc laø daân
toäc vôùi ñaát nöôùc Vieät Nam trong caùi chieàu saâu
cuûa noù. Caùi chieàu saâu maø haït gioáng Tin Möøng
phaûi ñöôïc vuøi saâu ñeå ñöôïc naûy maàm (ñöông
235
nhieân laø sau khi haàm naùt) mang laïi muøa gaët
muoân ñôøi.
Coøn rieâng toâi thì cuoäc taùi sinh laàn thöù hai
cuõng phaûi qua thôøi thai ngheùn: thôøi thai ngheùn
aáy chính laø thôøi gian toâi ÑÖÔÏC ñi hoïc taâp taïi
"traïi caûi taïo só quan cheá ñoä cuõ" ôû soâng Mao,
khôûi ñaàu töø ngaøy 24-4-1975, laø ngaøy toâi ñöôïc
ñöa vaøo trung taâm caûi huaán Ñaø Laït, vaø keát thuùc
vaøo ngaøy 25-8-1976. Möôøi saùu thaùng khaùc naøo
thôøi gian nhaø taäp cuûa moät doøng tu. Toâi xin noùi
vôùi taát caû söï chaân thaønh: möôøi saùu thaùng aáy
toâi môùi thöïc söï ñöôïc HOÏC, maø toâi nghó ôû traàn
gian naøo coù theå daïy toâi hoïc taäp nhö thôøi gian
aáy. Khoâng phaûi laø traïi caûi taïo ñem laïi voán kieán
thöùc môùi naøo, hay laøm cho toâi thay ñoåi gì veà
nhaân sinh quan vaø vuõ truï quan, nhöng ñoù laø thôøi
gian cho toâi ñaøo saâu vaø kieåm nghieäm nhôø cuoäc
soáng thöïc teá chaø xaùt, va chaïm vôùi nhöõng chi tieát
cuûa cuoäc ñôøi cuûa moät con ngöôøi, töø nhöõng nhu
caàu thaáp nhaát cuûa sinh theå lí: ñoùi khaùt, thieáu nôi
naèm, nôi ngoài, caùi quaàn, caùi aùo, mieáng ñöôøng,
vieân thuoác, aùnh löûa ngoïn ñeøn, cho ñeán nhöõng
giôø phuùt caàu nguyeän: nhöõng kieán thöùc veà taâm
lí, theå lí, xaõ hoäi, sieâu hình, luaän lí... ngay caû caùch
röûa baùt cheùn, söû duïng giaáy loaïi... Vaø...ñeàu
ñöôïc raø laïi caû. Nhöng baøi hoïc quyù giaù nhaát laø:
trong traïi caûi taïo, chaân töôùng cuûa baûn thaân toâi
ñöôïc loät traàn ra nhôø nhöõng söï ñeàn toäi vaø caùi
theá khoâng theå naøo cho ñaäy ñöôïc chaân töôùng aáy
döôùi baát cöù caùi giaû hieäu naøo: bao nhieâu aûo
töôûng veà chính mình nhôø vaäy maø ñöôïc deïp saïch,
töông töï nhö maáy caâu hoûi baâng quô cuûa ngöôøi
236
ñaày tôù gaùi doàn vò Giaùo Hoaøng ñaàu tieân laø
thaùnh Pheâ-roâ vaøo choã phaûi loä caùi chaân töôùng:
choái Chuùa ba laàn; vaø nhôø vaäy môùi bieát thaùo lui
oâm maët khoùc! Toâi chæ xin ñan cöû söï vieäc sau
ñaây cho vui caâu chuyeän:
Toâi voán ñöôïc tieáng laø coù loøng thöông ngöôøi
hay giuùp ñôõ keû gaëp côn gian nan. Toâi cuõng cöù
töôûng raèng mình khaù veà maët aáy!!! Vì quaû thaät,
nhö treân ñaõ coù ghi, trong nhöõng naêm löông tieàn
aên uoáng ñaày ñuû, toâi hay giuùp ñôõ veà maët taøi
chính cho nhöõng keû tuùng thieáu, nhaát laø cho giôùi
sinh vieân ngheøo. Theá nhöng nhôø ôn Chuùa! Toâi
ñöôïc dòp bieát roõ mình teä hôn chöù khoâng phaûi
thöïc söï toát buïng nhö mình töôûng ñaâu. Söï vieäc nhö
sau: hoâm aáy, coù moät anh em bò soát naëng, nhieät
ñoä leân raát cao, coù luùc gaàn nhö hoân meâ, noùi
saûng. Vò baùc só laø anh em cuøng caûi taïo, baét
maïch khaùm beänh vaø cho bieát, neáu coù tyfomycine
thì may ra chöõa ñöôïc. Luùc aáy toâi coøn laïi moät
vaøi vieân, daáu kó döôùi ñaùy ba loâ. Toâi nghó deán
vieäc ñöa ra cho beänh nhaân. Nhöng roài laïi thoâi, vì
nghó ñoù laø nhöõng vieân thuoác cuoái cuøng, ñöa cho
ngöôøi ta, ñeán phieân mình bò oám thì sao? Ñaáy, roõ
laø toát buïng quaù! Tuy vaäy löông taâm toâi vaãn böùt
röùt, phaân vaân maõi, ñònh ñöa ra roài laïi thoâi, roài
laïi ñònh ñöa ra roài laïi thoâi. Cöù nhö vaäy suoát ñeâm
khoâng nguû. Vaät loän vôùi chính mình maõi nhö vaäy
cho ñeán saùng tinh söông, toâi ngoài leân ñoïc moät
vaøi kinh khi thöùc daäy. Chính luùc ñoù Chuùa môùi
ban ôn cho toâi quyeát ñònh döùt khoaùt, ñöa maáy
vieân thuoác cuoái cuøng cho beänh nhaân. Laïy Chuùa!
Taï ôn Chuùa ñaõ cöùu con thoaùt côn thöû thaùch, chöù
237
caùi ñeâm aáy, tröôùc khi Chuùa ban ôn cho con quyeát
ñònh rôøi boû maáy vieân thuoác aáy, maø beänh nhaân
coù meänh heä naøo thì saùng hoâm sau con bieát aên
noùi vôùi Chuùa sao ñaây? Ñoù laø toâi chöa noùi roõ
chi tieát naøy: beänh nhaân aáy laø moät thanh nieân ñaõ
cö xöû vôùi toâi raát toát trong nhöõng thaùng ngaøy
tröôùc ñoù! Ñaáy, nhöõng baøi hoïc nhö vaäy xaûy ra
raát nhieàu trong thôøi gian 16 thaùng hoïc taäp caûi
taïo. Toâi nghó coù giaùo sö naøo, ñaïi hoïc naøo daïy
ñöôïc nhöõng baøi hoïc nhö theá! Maáy chuïc naêm ñeøn
saùch, caû chuïc vò giaùo sö cuûa ñaïi hoïc Sorbonne,
caû haøng thö vieän saùch baùo cuõng khoâng daïy
ñöôïc nhö vaäy. Tröôùc kia giuùp ñôõ keû khaùc quaù
deã: löông tieàn saün, khoâng coù thì möôïn ngöôøi
khaùc cuõng deã. Vaû laïi mình cuõng vaãn coù côm aùo
no neâ sang troïng, coù cheát choùc ñaâu maø sôï. Bò
doàn vaøo caùi theá keït nhö treân ñaây môùi roõ. Coøn
nhöõng baøi hoïc nho nhoû nhö chæ haäm höïc vì côm
thì ít maø anh em aên quaù nhanh, mình laïi aên quaù
chaäm, laån traùnh moät soá coâng vieäc, thaäm chí ganh
tò vôùi anh em (haàu heát ñaùng tuoåi con chaùu), aám
öùc trong loøng vì nhöõng ñieàu vuïn vaët..thì xaûy ra
haèng ngaøy!!!
Toâi rôøi khoûi traïi hoïc taäp vôùi baøi hoïc quyù
giaù voâ cuøng laø: mình chæ laø moät ñöùa toài, raát
toài, neáu khoâng coù ôn Chuùa boå döôõng naâng ñôõ
cho thì caùi khaû naêng baùn Chuùa nhö Giu-ña khoâng
phaûi laø khoâng coù cô xaûy ñeán. Lôøi Chuùa daïy:
"Haõy tænh thöùc vaø caàu nguyeän, vì tinh thaàn thì
tinh nhueä, nhöng theå xaùc laïi yeáu heøn". Toâi nghe
ñaõ maáy chuïc traêm laàn! Chæ trong 16 thaùng hoïc
taäp, caûi taïo, toâi môùi coù dòp thöïc taäp. Quaû laø
238
ÑAÏI HOÀNG PHUÙC, khoâng coù bieán coá naêm 75-
76, toâi laøm sao ghi ñöôïc nhöõng doøng treân ñaây,
maø toâi cho laø baøi luaän trieát hoïc hay nhaát cuûa
caäu tuù taøi trieát ñaäu haïng bình ôû Hueá naêm 1946,
vaø cuûa oâng giaùo sö trieát Vieän Ñaïi Hoïc Coâng
Giaùo Ñaø Laït naêm 74. Xuyeân qua baøi hoïc aáy laø
baøi hoïc naøy: Döôùi caùi nhìn Ñöùc Tin thì trong tình
thöông vaø trong söï khoân ngoan voâ cuøng cuûa
Thieân Chuùa, nhöõng vieäc beân ngoaøi xem ra laø
khoán khoå thöïc ra laïi chöùa ñöïng moät phuùc lôùn
(phuùc theo Taùm Moái Phuùc Thaät). Vì theá, Ñöùc
Tin vaø Ñöùc Caäy phaûi luoân luoân ñöôïc trau doài,
vun veùn ñeå thaáy ñöôïc raèng: MOÏI SÖÏ ÑEÀU LAØ
AÂN SUÛNG! Maø aân suûng thöôøng xaûy ra töø caây
thaùnh giaù (thöïc ra laø caây khoå giaù, caây thaäp aùc),
cho neân tröôùc khi keå laïi giai ñoaïn naøy toâi ñaõ ghi
roõ: AVE CRUX SPES UNICA! Vieäc hoûng thi vaøo
Quoác Hoïc naêm 38, vieäc suy suïp naêm 45-46, hoïc
taäp caûi taïo naêm 75-76, ñaõ giuùp chaân lí aáy ñöôïc
kieåm chöùng roõ raøng. Cho thaáy Maàu Nhieäm Töû
Naïn, Phuïc Sinh roõ laø ñieàu hieån nhieân. Ñöùc Tin
toâi nhôø ñoù theâm xaùc ñònh kieân coá hôn nhieàu.
Coù theå noùi naêm 75-76 laø thôøi gian toâi ñöôïc ôn
trôû laïi laàn thöù hai (deuxieøme convertion). Ngaøy
25-8-1976, luùc ra khoûi traïi, trôû veà gian phoøng cuûa
toâi taïi mieàn Hoøa Laïc, môû cöûa phoøng ra treân
baøn coøn y nguyeân tôø lòch cuûa thaùng 4-75, toâi
quyø goái xuoáng, laáy caây vieát chì khoanh ngaøy 24-
4-75, ghi beân leà caâu sau ñaây: Con seõ muoân ñôøi taï
ôn Chuùa vì ngaøy Ñaïi Hoàng Phuùc naøy! Ñoù laø
ngaøy Chuùa ñöa toâi vaøo cuoäc trôû laïi laàn thöù hai,
ñöa ñôøi toâi luùc 50 tuoåi böôùc sang moät giai ñoaïn

239
môùi hoaøn toaøn. Nhöng thöïc ra nhö treân kia ñaõ
noùi, xeùt veà maët naøo ñoù thì toâi nhö theå ñaõ vöôït
qua moät giaác mô daøi (51-75) ñeå tieáp tuïc noái
nhöõng naêm aân suûng (49-50), ñem laïi moät söï caûi
laõo hoaøn ñoàng veà moïi maët. Coù leõ vì vaäy maø
hieän nay coù nhieàu ngöôøi nhaän xeùt nôi con ngöôøi
61 tuoåi nhö coù caùi gì raát treû. Vaø ñeán ñaây coù
theå xem nhö laø chaëng cuoái cuûa ñôøi toâi. Vöøa laø
cuoái vöøa laø môùi, maø moãi ngaøy moät môùi, vì
moãi ngaøy phaûi loät xaùc, maø laàn loät xaùc cuoái
cuøng ñöôïc goïi laø "sinh thì", seõ ñöa vaøo cuoäc
soáng hoaøn toaøn môùi, taùi sinh haún trong Maàu
Nhieäm Phuïc Sinh. Tröôùc luùc böôùc sang phaàn ghi
laïi nhöõng ngaøy cuoái cuøng naøy, toâi xin ghi laïi
cuoán phim cuûa nhöõng ngaøy chuyeån tieáp giöõa caùi
cuõ tröôùc 75 vaø caùi môùi sau ngaøy toâi ôû traïi hoïc
taäp Soâng Mao trôû veà Ñaø Laït.

Xem laïi moät khuùc phim

 Sau khi Buoân Meâ Thuaät giaûi phoùng, cuøng

vôùi toaøn mieàn Nam, Ñaø Laït ñi vaøo moät giai ñoaïn
soâi ñoäng, caøng ngaøy caøng gia taêng theo nhòp ñoä
cuûa cuoäc giaûi phoùng Hueá, Ñaø Naüng, Quy Nhôn...
Tình traïng soâi ñoäng aáy töôûng khoâng caàn nhaéc
laïi ñaây, ngoaïi tröø moät vaøi neùt chính. Luùc ñoù
haàu heát nhöõng ai coù hieåu bieát ñeàu thaáy raèng
cheá ñoä cuõ ôû mieàn Nam ñaõ caùo chung, cuoái
cuøng thì toaøn theå Vieät Nam seõ thuoäc veà phía xaõ
hoäi chuû nghóa. Nhöng ñieàu ñoù ñaõ xaûy ra theá
240
naøo? Ñoät bieán vôùi nhieàu ñoå vôõ thieät haïi cho caû
nhieàu beân, hay töø töø töøng böôùc, hieåu theo nghóa
thôøi gian tính, cuõng nhö tính caùch cuûa caùc cheá ñoä
chuyeån tieáp, hoaëc töøng mieàn ñaát? Rieâng toâi thì
nghó raèng coù theå seõ theo daïng töø töø chuyeån
bieán vaø nhö vaäy coù caùi hay laø traùnh ñöôïc
nhöõng giaù ñaét thöôøng phaûi traû trong nhöõng thay
ñoåi ñoät bieán veà chính theå, cheá ñoä. Nhöng toâi
nghó, duø coù töø töø ñi nöõa, laâu laém cuõng chæ ñoä
5 naêm laø toaøn theå seõ thuoäc veà phía xaõ hoäi chuû
nghóa. Do ñoù, nhöõng ai quaû thöïc khoâng chaáp
nhaän chuû nghóa xaõ hoäi thì chæ coù ñöôøng boû ñaát
nöôùc ñi ngoaïi quoác chöù ôû Vieät Nam thì chaïy ñi
ñaâu, chaäm laém laø 5 naêm, cuoái cuøng cuõng thuoäc
veà phía xaõ hoäi chuû nghóa! Nhö treân ñaõ noùi
nhieàu laàn: rieâng toâi thì hoaøn toaøn khoâng bao giôø
choáng ñoái hay chaïy choán khoái xaõ hoäi chuû nghóa
vaø cuõng khoâng bao giôø muoán boû ñaát nöôùc Vieät
Nam maø ñi nöôùc khaùc. Do ñoù, toâi quyeát ñònh ôû
laïi Ñaø Laït, duø coù gì xaûy ra. Vaû chaêng, tröø hai
naêm bò cöôõng baùch ñi lính nguïy, toâi bao giôø cuõng
töï coi nhö vò trí cuûa chính mình laø ôû trong Hoäi
Thaùnh Vieät Nam, maø Hoäi Thaùnh Vieät Nam thì töø
Baéc chí Nam chæ coù moät. Cho neân coù taïm thôøi
chia caét moät laàn nöõa thì Ñaø Laït hôïp vôùi soá
giaùo phaän thuoäc cheá ñoä mieàn Baéc laøm thaønh
moät phaàn ñoâng hôn, lôùn hôn phaàn caùc giaùo phaän
taïm thôøi thuoäc mieàn Nam.
ÔÛ laïi Ñaø Laït, toâi coù yù, moät laø sôùm ñöôïc
cuøng gia ñình ñoaøn tuï, hai laø neáu vieän ñaïi hoïc
Ñaø Laït vaãn ñuôïc cheá ñoä môùi chaáp thuaän ñeå
cho Giaùo Hoäi quaûn lí thì toâi vaãn tieáp tuïc phuïc vuï
241
taïi vieän ñaïi hoïc; Neáu cheá ñoä môùi khoâng cho
pheùp ñaïi hoïc Ñaø Laït ñöôïc tieáp tuïc döôùi söï quaûn
lí cuûa Giaùo Hoäi thì coù theå toâi vaãn ñöôïc löu
duïng, coøn neáu khoâng ñöôïc löu duïng thì toâi seõ ñeà
nghò Toøa Giaùm muïc Ñaø Laït söû duïng toâi laøm
vieäc gì cuõng ñuôïc. Vì vaäy, trong ban giaùo sö thuoäc
vieän ñaïi hoïc Ñaø Laø cuõ, toâi laø giaùo sö duy nhaát
(cuøng vôùi moät phuï khaûo duy nhaát coù gia ñình taïi
Ñaø Laït) ôû laïi, khoâng di taûn veà Saøi Goøn. Sau khi
toaøn ban giaùm hieäu rôøi Ñaø Laït, toâi ñöôïc Ñöùc
Giaùm Muïc chæ ñònh ôû laïi vieän nhö thaønh phaàn
cuûa ban giaùm hieäu thuoäc dieän chuyeân veà maët
giaùo duïc, vaø moät linh muïc ñaëc traùch vieäc baûo
quaûn cô sôû vaät chaát. Toaøn boä anh em coâng nhaân
vieân lao ñoäng chaân tay ñeàu ôû laïi caû.
Töø ñeâm 30-3-1975, chính quyeàn cuõ ruùt khoûi
Ñaø Laït cho ñeán ngaøy toâi bò ñöa vaøo trung taâm
thaåm vaán Ñaø Laït (24-4-1975), moïi sinh hoaït ñeàu
bình thöôøng. Toâi coù trình dieän taïi UÛy Ban Quaân
Quaûn, vò ñaïi dieän cho bieát raèng: Taïi Ñaø Laït
thaønh phaàn giaùo sö ñaïi hoïc chæ coù moät mình toâi,
neân toâi haõy chôø ñôïi coù chính saùch chung. Vaø sau
khi moät soá anh em giaùo sö di taûn xuoáng Phan Rang
vaøi ngaøy, lui trôû veà Ñaø Laït, toâi coù cöû ngöôøi
tieáp xuùc vôùi boä phaän ñaëc traùch veà vaên hoùa
giaùo duïc cuûa Caùch Maïng thì cuõng ñöôïc traû lôøi
nhö vaäy. Vaø ñieàu sau ñaây laø caùi sai laàm lôùn
(ñuùng hôn, laø caùi daïi khôø) cuûa toâi trong nhöõng
ngaøy aáy: Vieäc thaønh laäp Hoäi Lieân Toân ôû Ñaø
Laït!!!
Nay toâi cuõng khoâng nhôù roõ, tröôùc hoaëc sau
UÛy Ban Quaân Quaûn ra maét ñoàng baøo moät hoâm,
242
töùc laø ngaøy 2 hoaëc 4 thaùng tö (hình nhö sau moät
hoâm coù leõ laø ngaøy moàng 4 thì ñuùng hôn), trong
luùc toâi ñöùng tröôùc raïp chieáu boùng Hoøa Bình
(nay laø raïp 3/4) moät nhaø sö aùo vaøng thuoäc heä
khaát só, coøn treû tuoåi (khoaûng treân döôùi 30 tuoåi)
ñeán chaøo toâi vaø töï xöng laø ñaïi dieän cuûa Phaät
Giaùo nhôø toâi giôùi thieäu vôùi Toøa Giaùm Muïc
Ñaø Laït, baøn veà vieäc thaønh laäp toå chöùc goàm
ñaïi dieän cuûa caùc toân giaùo thöïc hieän hai muïc
ñích: moät laø taïo söï ñoaøn keát haøi hoøa giöõa caùc
thaønh phaàn nhaân daân, traùnh nhöõng xoâ xaùt tranh
chaáp do söï oån ñònh veà thôøi cuoäc (luùc aáy Saøi
Goøn chöa giaûi phoùng), hai laø nhöõng vaán ñeà xaùo
troän xaõ hoäi: cöôùp phaù, thieáu löông thöïc, thöïc
phaåm, caùc gia ñình li taùn, neo ñôn. Toâi thaáy hai
muïc ñích aáy khoâng coù tính caùch chính trò, maø chæ
laø vaán ñeà nhaân ñaïo xaõ hoäi, phuø hôïp vôùi tinh
thaàn nhaân aùi cuûa caùc toân giaùo, neân ñaõ daãn vò
sö ñeán Toøa Giaùm Muïc. Ñöùc Giaùm Muïc vui veû
nhaän lôøi, vaø chæ moät linh muïc ñaïi dieän, coøn toâi
ñaïi dieän giaùo daân ñeán döï cuoäc hoïp thaønh laäp
hoäi lieân toân noùi treân taïi chuøa Linh Sôn, döôùi söï
chuû toïa cuûa thöôïng toïa Chaùnh ñaïi dieän. Toâi raát
yeân taâm döï cuoäc hoïp aáy chính laø vì söï hieän
dieän trong vai troø chuû trì cuûa Thöôïng Toïa Chaùnh
ñaïi dieän cho chuøa Linh Sôn. Sôû dó vaäy laø vì töø
naêm 1963, haàu heát giôùi Coâng Giaùo ñeàu nghó
raèng giöõa Phaät Giaùo vaø Caùch Maïng coù moät
thoûa thuaän, cho neân nhöõng gì do Phaät Giaùo ñeà
xöôùng haún laø coù söï chæ ñaïo hoaëc ñoàng yù cuûa
Caùch Maïng! Hoäi Lieân Toân hoaït ñoäng khoâng
ñöôïc muôøi ngaøy thì tan raõ, sau khi nhieàu laàn xin

243
uûy ban Quaân Quaûn cho yeát kieán ñeå laõnh yù maø
khoâng ñöôïc! Theá nhöng, coù ai ngôø, hình nhö vieäc
thaønh laäp Hoäi Lieân Toân aáy maø phaàn naøo toâi
trôû neân ñoái töôïng cuûa moät söï ngoä nhaän khaù
naëng neà! Thaäm chí coù ngöôøi cho raèng ñoù laø lí do
laøm cho toâi bò ñöa ñi hoïc taäp caûi taïo. Rieâng toâi,
toâi khoâng nghó nhö vaäy: vì toâi nghó raèng caùch
maïng ñuû saùng suoát ñeå thaáy Hoäi Lieân Toân aáy
thöïc chaát chaúng coù gì laø phaûn Caùch Maïng caû.
Hình nhö ñöông söï (töùc laø vò khaát só aùo vaøng noùi
treân ñaây), chæ yù ñoà laø naáp mình döôùi Hoäi Lieân
Toân, khoâng phaûi laø ñeå choáng ñoái Caùch Maïng
maø chæ laø traùnh söï xöû lí cuûa Caùch Maïng ñoái
vôùi moät soá sai laàm cuûa ñöông söï trong cheá ñoä
cuõ (maø coù soá cho laø vì ñöông söï laø moät tuyeân
uùy Phaät Giaùo cuûa quaân ñoäi cheá ñoä cuõ, nay
muoán nhôø Hoäi Lieân Toân maø xoùa nhoøa caùi veát
tích aáy, söï vieäc coù leõ chæ coù vaäy).
Coøn vieäc toâi bò ñöa ñi hoïc taäp xaûy ra nhö sau:
theo chính saùch cuûa Caùch Maïng thì nhöõng ai ra
khoûi haøng nguõ nguïy quaân tröôùc Hieäp ñònh Paris,
thì xem nhö khoâng coù vöôùng maéc gì caû, maø toâi
thì giaûi nguõ töø naêm 1956. Töø ñoù toâi chæ soáng
hoaøn toaøn trong khuoân khoå cuûa Hoäi Thaùnh,
khoâng dính líu moät toå chöùc chính trò naøo caû! Hôn
nöõa, döôùi caùi nhìn cuûa moät soá anh em sinh vieân
vaø giaùo chöùc taïi Ñaø Laït coù ít nhieàu töông quan
vôùi caù nhaân toâi, toâi ñöôïc xem nhö laø thaønh
phaàn toát nhaát (hay ít nhaát laø voâ can, voâ söï: chæ
laø moät tu só huït, moät trí thöùc truøm chaên!). Hôn
nöõa, neáu vì lí do chính trò maø toâi bò ñöa ñi hoïc
taäp, thì ñaùng leõ phaûi ñi hoïc taäp ôû caùc trung taâm
244
giaønh cho caùc thaønh phaàn aáy! Ñaøng naøy toâi
ñöôïc ñi hoïc taäp vôùi tö caùch laø só quan nguïy,
(maëc duø ñaõ giaûi nguõ töø naêm 1956) vaø nhö vaäy
laø khoâng ñuùng chính saùch, ñeán nay cuõng khoâng
hieåu taïi sao laïi xaûy ra söï vieäc nhö vaäy! Laàm laãn
chaêng(?) Nhöng thoâi, chyeän ñaõ qua roài, haäu quaû
chaúng coù gì traàm troïng laém! Traùi laïi thì coù lôïi
cho toâi veà nhieàu maët nhö toâi ñaõ trình baøy treân
kia, vaø toâi cuõng xaùc nhaän raèng: cheá ñoä cuûa traïi
hoïc taäp cuûa Toång Traïi Taùm do Quaân khu 5 quaûn
lí taïi Soâng Mao laø raát toát, haàu heát anh em hoïc
taäp ôû ñoù ra ñeàu giöõ moät kæ nieäm toát veà thôøi
gian hoïc taäp, nhaát laø ñoái vôùi moät soá caùn boä
thuoäc thaønh phaàn boä ñoäi: côûi môû, chaân thaønh,
ñuùng vôùi truyeàn thoáng chaân chính cuûa danh hieäu:
"Boä ñoäi cuï Hoà".
Sau ngaøy toâi trôû veà vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït, toâi
tieáp tuïc cö truù taïi tröôøng ñaïi hoïc (baáy giôø do
moät ban quaûn lí goàm toaøn ñaïi dieän cuûa nhaø
nöôùc vaø ñaïi dieän cuûa Giaùo Hoäi quaûn lí, nghieân
cöùu theå thöùc chuyeån giao nhaø nöôùc). Trong quy
öôùc giöõa hai beân thì taát caû moïi giaùo vieân, nhaân
vieân cuõ cuûa ñaïi hoïc, neáu coøn ôû laïi thì nhaø
nöôùc löu duïng. Ngaøy 3-4-1975 toâi laø giaùo sö duy
nhaát ôû laïi. Theá nhöng, trong danh saùch nhöõng
ngöôøi ôû laïi (laäp trong thôøi gian toâi ñi hoïc taäp)
vaéng maët, (toâi bò loït soå hay bò gaïch soå), neân khi
ñaïi hoïc Ñaø Laït hoaït ñoäng laïi döôùi söï quaûn lí
cuûa nhaø nöôùc, toâi khoâng ñöôïc löu duïng. Toâi baét
ñaàu töï möu sinh baèng caùch laøm vöôøn troàng rau.
Ñaây laø moät kinh nghieäm quyù vaø laø moät vinh döï
lôùn: toâi laøm ñöôïc ba vuï rau baép caûi, baùn cho hôïp
245
taùc xaõ Phöôøng 4 Ñaø Laït: Ñoái vôùi toâi ñoù laø
moät thaønh tích lôùn lao, bôûi vì nhö vaäy laø ñieàu
toâi phaàn naøo cuõng laáy laøm thoûa maõn vui veû.
Moät soá baïn beø thaáy vaäy thì thöông haïi toâi.
Rieâng toâi, toâi raát sung söôùng ñöôïc soáng kinh
nghieäm lao ñoäng vaát vaû vaø khaù tuùng thieáu veà
vaät chaát ñeå hieåu raèng soáng moái phuùc thöù nhaát
khoâng phaûi laø chuyeän deã!
Nhaân dòp naøy toâi xin ghi leân ñaây maáy lôøi
thaønnh taâm tri aân ñoái vôùi moät soá anh em ñaõ coù
loøng thöông giuùp ñôõ toâi veà moïi maët, trong thôøi
gian toâi löu truù taïi ñaïi hoïc Ñaø Laït: Giuùp ñôõ lao
ñoäng saûn xuaát, chia seû löông thöïc, thöïc phaåm, aùo
quaàn vaø tieàn nong. Quaû laø: baùt côm phieáu maãu
ñaùng giaù nghìn vaøng. Ñieàu quyù hoùa laø phaàn
ñoâng caùc aân nhaân ñoù laø nhöõng ngöôøi ñoâi khi
khoâng lieân laïc gì vôùi toâi tröôùc, nay bieát toâi ôû
hoaøn caûnh khoù khaên thì giuùp ñôõ vì loøng töø
thieän. Ngoaøi ra toâi cuõng nhö baát cöù moät ngöôøi
naøo ñi caûi taïo veà, ñeàu gaëp nhieàu khoù khaên, ñoâi
khi khaù caêng thaúng veà moïi maët. Cuõng chaúng keå
chi tieát laøm gì, chæ bieát raèng, vôùi loøng troâng
caäy, vôùi söï caàu nguyeän, cuoái cuøng Thieân Chuùa
cuõng daét dìu qua nhöõng böôùc cam go veà moïi maët,
moïi vieäc ñeàu toát ñôøi ñeïp ñaïo, khoâng coù gì phaïm
ñeán coâng baèng baùc aùi, khoâng coù gì thieät haïi cho
baûn thaân maø vaãn giöõ ñöôïc nhaân phaåm con
nguôøi tröôùc nhöõng caûnh huoáng eùo le ñaày thöû
thaùch caïm baãy, maø trí khoân vaø duõng trí con
ngöôøi töï nhieân khoù loøng maø vöôït qua neáu
khoâng coù ôn Chuùa phuø hoä cöùu giuùp. Ñaây cuõng
laø moät baøi hoïc voâ cuøng thaám thía veà söï moûng
246
gioøn cuûa mình ñoàng thôøi veà söï phuø trôï cuûa
Thieân Chuùa ñeå trao ñoåi vun veùn hôn veà ñöùc caäy
trong nhöõng böôùc ñöôøng ñôøi khi hoaøn toaøn beá
taéc veà maët töï nhieân. Toâi ñaõ ñöôïc ôn caûm
nhgieäm veà chaân lí naøy: "Les heures les plus
deùsespeùreùes sont les heures de Dieu" - Nhöõng giaây
phuùt tuyeät voïng nhaát chính laø giôø phuùt cuûa
Thieân Chuùa ra tay! Mong sao taát caû moïi ngöôøi
ñöôïc vöõng loøng tin vöõng loøng troâng caäy, ñöøng
bao giôø naûn loøng naûn chí maëc duø coù phaûi qua
nhöõng böôùc cöïc kì nguy khoán veà nhieàu maët, ngay
caû tröôøng hôïp coù nguy cô ñaåy vaøo con ñöôøng
phaûn boäi vôùi Chuùa. Vöõng loøng keâu caàu ñeán
Chuùa, Chuùa seõ ra tay cöùu vôùt, duø ñoâi khi chæ
vaøo phuùt choùt, töôûng nhö treân bôø vöïc thaúm
khoâng ñaùy.
Treân ñaây toâi coù noùi raèng cuoäc ñôøi toâi töø
thaùng 5-1975 döôøng nhö ñöôïc tænh thöùc qua moät
giaác mô daøi (51-75) laïc böôùc mieàn Nam, vaø nhö
ñöôïc tröïc tieáp noái laïi vôùi nhöõng naêm 49-51. Noùi
nhö vaäy khoâng phaûi laø töø naêm 51-75 cuoäc soáng
toâi laø moät con soá khoâng vaø toâi chaúng coù aân
tình nôï nghóa gì ñoái vôùi mieàn Nam caû! Tröôùc heát,
taïi mieàn Nam, toâi ñöôïc soáng an vui 3 naêm trong
caùi toå aám doøng Phan-xi-coâ taïi Nha Trang (töø 51-
45) giöõa moät caûnh trí thieâng lieâng eâm ñeàm: ven
ñoài, treân baõi bieån nhìn ra hoøn Choàng voán laø
moät thaéng caûnh roài toâi ñöôïc ñi ñaây ñoù: Phaùp,
Bæ, Thuïy Só, ñöôïc döï caùc giaùo trình trieát hoïc
döôùi maùi ñaïi hoïc Sorbonne (giaác mô cuûa baát cöù
caäu tuù coâ tuù trieát hoïc naøo, trieát lí naøo), vaø ngay
caû vôùi nhöõng ngaøy thaùng bi ñaùt, nhaát laø hai
247
naêm toøng quaân vaø 16 thaùng caûi taïo, toâi vaãn
ñöôïc soáng tình ngöôøi, tình baïn, tình thaày troø, tình
anh em, raát nhieàu ngöôøi thaân meán. Toâi ñaõ aên caù
roâ Long Xuyeân, cua Vuõng Taøu, nhìn nöôùc bieån
vònh Thaùi Lan töø bôø bieån Raïch Giaù, ñöôïc aên
maän Myõ Tho, döùa Taân An, ruøa vaø raén Caàn
Thô..., tình nghóa nhieàu, saûn phaåm mieàn Nam ñaõ
bieán thaønh cô theå toâi, töø rau Ñaø Laït, caù Nha
Trang, choâm choâm Long Khaùnh, cho ñeán toâm
Raïch Giaù... nhöng sôû dó toâi noùi "laïc böôùc mieàn
Nam" laø ñeå noùi roõ toâi vaøo mieàn Nam khoâng coù
thaùi ñoä di cö, troán khoûi mieàn Baéc, vaø bao giôø
ñaát nöôùc chia ñoâi thì loøng toâi vaãn coøn ngoaøi
Baéc, vaø coøn thaáy nhö laïc loûng taïi mieàn Nam.
Nhöng khi ñaát nöôùc ñaõ thoáng nhaát, Nam Baéc ñaõ
laø moät, thì loøng hoaøi Baéc cuõng giaûm nheï, toâi
khoâng coøn thaáy laïc loõng taïi mieàn Nam nöõa. Laïc
böôùc mieàn Nam chæ laø moät caùch noùi ñeå dieãn
taû noãi ñau khoå cuûa moät ngöôøi daân trong caûnh
ñaát nöôùc bò chia ñoâi maø thoâi. Cho neân, maëc duø
hieän nay ñoâi khi coøn nhôù veà queâ cuõ ôû ñaát
Hoàng Lam, ñöông nhieân laø theá nhöng khi nhaän
ñöôïc quyeát ñònh höu trí, toâi ñaõ choïn Ñaø laït laøm
nôi cö truù cuoái cuøng treân chaëng ñöôøng ñi veà queâ
thaät muoân ñôøi. Chaúng nhöõng vaäy, toâi coøn
khuyeân anh em baø con, baïn beø toâi ôû Baéc vaøo
Nam sinh soáng, vì mieàn Nam cuõng vaãn laø ñaát
nöôùc Vieät Nam, vaø so vôùi mieàn Baéc thì ñaát ñai
mieàn Nam coøn thöa ngöôøi, caàn Nam tieán khaån
hoang, ñeå giaûi quyeát vaán ñeà nhaân maãn ôû caùc
ñoàng baèng mieàn Baéc. Toâi raát ñoàng yù veà vieäc
gaàn ñaây hình nhö khoâng coøn duøng töø mieàn Nam

248
mieàn Baéc nöõa maø duøng töø phía Baéc phía Nam;
Baéc Nam chæ laø hai phía chöù khoâng phaûi laø hai
mieàn taùch rôøi.
Nhaân tieän ñaây cuõng xin coù ít ñieàu suy nghó veà
vieäc ñaïi hoïc Ñaø Laït, nôi toâi ñaõ soáng ñaõ laøm
vieäc 9 naêm trôøi vôùi raát nhieàu kæ nieäm toát ñeïp
nhö toâi ñaõ noùi qua, töø khi thaønh laäp (1959) cho
ñeán naêm 1963, vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït nhö theá naøo,
toâi khoâng roõ, coøn töø naêm 1965 laø naêm ñaàu
tieân toâi laøm vieäc taïi ñoù cho ñeán naêm 1975, toâi
thaáy nhö sau:
YÙ ñoà cao nhaát cuûa vieäc thaønh laäp vieän ñaïi
hoïc Ñaø Laït, cuõng nhö baát cöù sinh hoaït naøo cuûa
Hoäi Thaùnh ñeàu naèm trong söù maïng cuûa Chuùa
Gieâsu ñaõ giao phoù cho Hoäi Thaùnh phaûi laøm troøn
vôùi baát cöù giaù naøo: ñoù laø truyeàn giaùo, töùc laø
loan Tin Möøng cöùu ñoä cho moïi thuï taïo, cho ñeán
taän cuøng traùi ñaát, cho ñeán taän cuøng thôøi gian.
Truyeàn giaùo laø moät yeáu toá caên baûn cuûa Kitoâ
giaùo, laø boån phaän cuûa ki toâ höõu. Theo Chuùa
Gieâsu khoâng phaûi laø thoaùt traàn cho nheï goùt
thieân trieân, nhöng laø ñöôïc choïn vaø ñöôïc sai ñi
laøm chöùng cho Ngaøi. Khoâng coù thao thöùc khoâng
coù sinh hoaït truyeàn giaùo thì khoâng coøn laø Kitoâ
höõu nöõa. Theo Chuùa khoâng phaûi laø lo chaïy thoaùt
khoûi traàn gian nhö chaïy khoûi ngoâi nhaø chaùy, ñeå
cöùu laáy maïng soáng rieâng mình, maø laø nhö ñoäi
vieân cöùu hoûa nhaøo vaøo ñaùm chaùy ñeå deïp löûa
cöùu ngöôøi! AÅn tu cuõng laø ñeå caàu nguyeän,
chieán ñaáu cuøng nhöõng löïc löôïng thieâng lieâng
sieâu nhieân ngay trong traän ñòa, cuûa traän chieán
caên baûn laø loøng mình, ñeå phuïc vuï cho nöôùc
249
Chuùa trò ñeán. Trong luùc truyeàn giaùo, Hoäi Thaùnh
cuõng ñoàng thôøi Kitoâ hoùa moïi giaù trò cuûa traàn
gian: moïi sinh hoaït vaên hoùa xaõ hoäi vaø keå caû
kinh teá chính trò cuõng caàn ñöôïc cöùu ñoä. Neàn ñaïi
hoïc Coâng Giaùo nhaèm muïc ñích ñem ôn cöùu ñoä
cho sinh hoaït vaên hoùa cuûa moïi daân toäc, moïi thôøi
ñaïi, moïi neàn vaên minh, chöù khoâng nhaèm moät
muïc ñích chính trò naøo caû. Ñöông nhieân laø neàn
vaên hoùa ñöôïc giaûng daïy trong caùc tröôøng ñaïi hoïc
Coâng Giaùo laø khoâng theo (chöù khoâng phaûi laø
choáng laïi) duy vaät, veà maët voâ thaàn vaø tö töôûng
nhaèm taïo ñieàu kieän cho taâm trí con ngöôøi ñöôïc
tieán veà chaân lí höõu thaàn vaø Kitoâ giaùo thaâu
goàm vaø boå khuyeát moïi gía trò chaân chính cuûa
caùc trieát lí khaùc (ngay caû moät thuyeát voâ thaàn
duy vaät nhö Maùc-xít, thì ít ra cuõng coù ba yeáu toá
ñöôïc nhìn vôùi thieän caûm:
1/ Moïi cuûa caûi traàn gian ñeàu coù muïc ñích
phuïc vuï coäng ñoaøn nhaân loaïi, traùi vôùi chuû nghóa
duy lôïi nhuaän caù nhaân cuûa chuû tröông töï do kinh
doanh quaù trôùn;
2/ Giaù trò kinh teá cuõng nhö tinh thaàn vaø ñaïo
ñöùc cuûa lao ñoäng, vaø toân troïng lao ñoäng chaân
tay: thaùnh phuï Giuse, Chuùa Gieâsu, caùc toâng ñoà
haàu heát laø thaønh phaàn lao ñoäng chaân tay;
3/ Coâng baèng xaõ hoäi trong vieäc phaân phoái
saûn phaåm lao ñoäng... Thaäm chí caû yeáu toá duy
vaät voâ thaàn cuõng ñöôïc xem nhö coù phaàn taùc
duïng tích cöïc naøo ñoù: a/ Giuùp ngöôøi tín höõu löu
taâm ñeán vaán ñeà maàu nhieäm "Thieân Chuùa mang
laáy xaùc phaøm", khoûi bò laïc vaøo caùi sai laàm duy
taâm (idealísme); b/ Tinh luyeän quan nieäm veà Thieân
250
Chuùa, thoaùt khoûi sa laày vaøo moät söï meâ tín dò
ñoan ngaám ngaàm voâ thöùc naøo ñoù, coù nguy cô tha
hoùa con ngöôøi voán ñöôïc Thieân Chuùa ban cho coù
lí trí vaø töï do laøm chuû ñôøi mình, laøm chuû xaõ
hoäi vaø thieân nhieân).
YÙ ñoà laø theá, coøn vieäc coù bò ai lôïi duïng
khoâng? Caùi ñoù ñöông nhieân. Chính quyeàn naøo laïi
khoâng thoaùt khoûi lôïi duïng taát caû ñeå phuïc vuï cho
hoï! Caùi ñaùng noùi laø Hoäi Thaùnh vaø caù nhaân
cuõng nhö ngöôøi thöøa haønh coù höõu yù phuïc vuï
cho moät yù ñoà chính trò khoâng (vaø nhö theá laø
xaáu, laø ñaùng traùch), hoaëc coù voâ tình ñeå cho
ngöôøi ta lôïi duïng khoâng (vaø nhö theá laø khôø daïi):
caùi ñoù thì khoâng coù theå vô ñuõa caû naém vaø
cuõng khoâng theå röûa saïch caû naém. Rieâng toâi, toâi
nghó raèng Hoäi Thaùnh khoâng chuû tröông duøng ñaïi
hoïc Ñaø Laït ñeå phuïc vuï chính trò cho cheá ñoä naøo
caû; coøn phaàn caù nhaân caùc linh muïc, caùc thaønh
vieân trong giaùo ban thì ñoù laø chuyeän rieâng tö caù
nhaân hoï, khoâng bieát thaâm taâm hoï thì sao, nhöng
toâi thaáy khoâng ai ñaõ laøm coâng vieäc cuï theå naøo
nhaèm phuïc vuï cho muïc tieâu chính trò naøo caû!
Rieâng baûn thaân toâi, toâi xaùc minh raèng toâi
khoâng phuïc vuï cho muïc tieâu chính trò naøo caû, maø
toâi ñaõ coá gaéng heát söùc bao nhieâu coù theå,
khoâng ñeå cho ai lôïi duïng mình phuïc vuï cho moät
muïc tieâu chính trò naøo caû. Coøn hoûi toâi raèng coù
ñuû khoân ngoan vaø giaø daën ñeå ñoái phoù, thoaùt
khoûi moïi möu moâ cuûa nhöõng tay caùo giaø chính
trò khoâng? Thì toâi xin hoûi laïi ai coù daùm quaû
quyeát mình taøi gioûi nhö vaäy, ñeå toâi xin caép saùch
ñeán hoïc. Toâi chæ coù theå noùi raèng toâi khoâng
251
thaáy coù vieäc cuï theå naøo toâi laøm maø laø ñeå
phuïc vuï cho muïc tieâu chính trò caû. Coù chaêng laø
moät vaøi vieäc trong ñoù toâi bò pheâ bình laø "coù lôïi
duïng coäng saûn", ví duï quaù tích cöïc trong vieäc xin
mieãn dòch, hoaõn dòch cho sinh vieân hoaëc ñeå cho
sinh vieân taù tuùc qua ñeâm trong phoøng toâi (duø hoï
coù ñeán goõ cöûa luùc ñeâm khuya), khoâng caàn bieát
hoï coù phaûi laø vieät coäng naèm vuøng khoâng, maø
chæ bieát hoï laø ngöôøi quen lôõ ñoä ñöôøng, thì theo
lôøi Chuùa daïy, mình phaûi ñoùn tieáp nhö chính Chuùa
vaäy. Ngöôøi sinh vieân aáy coù theå laø Ñaïi Vieät, laø
Caàn Lao, laø Vieät Coäng, laø thaønh phaàn thöù ba,
thöù tö gì ñoù: toâi khoâng theå bieát ñöôïc vaø toâi
cuõng khoâng muoán bieát, toâi chæ bieát hoï laø ngöôøi
gaëp khoù khaên laø toâi giuùp ñôõ, theá thoâi. Toâi
khoâng keå coâng vôùi ai, maø toâi nghó toâi cuõng
chaúng coù toäi vôùi ai veà maët chính trò, vì toâi voán
laø ngöôøi phi chính trò töø trong baûn chaát. Vaø duø
chæ laø moät giaùo daân thöôøng, toâi phaùt nguyeän
troïn ñôøi phuïc vuï Chuùa, vaø vôùi cöông vò moät
giaùo sö tröông ñaïi hoïc Coâng Giaùo, toâi laø moät
caùn boä vaên hoùa laøm vieäc döôùi söï quaûn lí cuûa
Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo Vieät Nam, ñeå choáng ba
keû thuø cuûa Chuùa Gieâsu; Ñoù laø: doát naùt, ñau
khoå vaø toäi loãi; tröôùc heát laø nôi chính baûn thaân
toâi, sau nöõa laø nôi nhöõng anh chò em maø Chuùa
ñeå cho toâi gaëp gôõ treân moïi neûo ñöôøng ñôøi
khoâng phaân bieät ai, khoâng hoûi caên cöôùc lí lòch ai,
vì ai cuõng thaân phaän laøm ngöôøi trong moät coõi
theá gian maø söï döõ ñaõ len vaøo ñeå quaäy phaù
chöông trình cuûa Thieân Chuùa döôùi moïi hình thöùc,
ôû khaép moïi nôi: ngay trong loøng Hoäi Thaùnh vaø

252
trong loøng toâi nöõa vaø vì theá taát caû ñeàu caàn
ñöôïc ôn cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa. Do ñoù, khi yù
Chuùa nhieäm maàu ñöa vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït ñeán
choã thoâi sinh hoaït, toâi nheï nhaøng vui veû theo yù
Chuùa ñi ñeán nhöõng nôi khaùc, laøm nhöõng vieäc
khaùc (ví duï: gaùnh phaân boùn ruoäng) vôùi taát caû
loøng tin caäy meán bình an, vui veû, thöông yeâu moïi
ngöôøi trong tình yeâu Chuùa. Coá nhieân, ñoù laø coá
gaéng toái ña, coøn ñaït ñöôïc bao nhieâu laø vieäc cuûa
Chuùa thaåm phaùn, toâi khoâng töï ñaùnh giaù mình
maø cuõng chaúng quan taâm lôøi thieân haï (duø laø ai)
thò phi khen cheâ caû! Chæ sôï mình voâ yù laøm buoàn
loøng anh chò em maø thoâi.
Toâi cuõng xin trôû laïi thôøi kì ôû AÂu Chaâu maø
treân kia toâi ñaõ trình baøy döôùi nhaõn quan cuûa
moät ngöôøi tuy ôû vaøo hoaøn caûnh du hoïc nhöng
muïc ñích chính laïi laø tìm moät höôùng tu trì chöù
khoâng phaûi laø du hoïc! Trình baøy nhö treân, khoâng
phaûi laø toâi hoaøn toaøn phuû nhaän toaøn boä caùi
vaên hoùa vaên minh AÂu Taây; toâi chæ nhaèm vaïch
roõ söï khoâng phuø hôïp giöõa taâm hoàn toâi vôùi
moät khía caïnh, töùc laø khía caïnh duy khoa hoïc kó
thuaät quaù möùc cuûa noù. Tuy nhieân cuõng neân noùi
roõ raèng ñieàu khieán toâi hoïc ñöôïc ôû AÂu Taây
khoâng phaûi laø hoïc trong ñaïi hoïc Sorbonne (ngoaïi
tröø caùi cung caùch laøm ngöôøi tri thöùc cuûa caùc
giaùo sö) maø laø trong luùc tieáp xuùc vôùi nhöõng con
ngöôøi cuï theå trong söï töông giao haøng ngaøy, nhaát
laø qua caùch soáng ñaïo cuûa moät soá tín höõu AÂu
Taây: coù nhöõng baø laøm boài phoøng, coù nhöõng
anh laøm coâng nhaân coù nhöõng baïn sinh vieân
khoâng chuyeân thaàn hoïc ñaõ cho toâi thaáy Kitoâ
253
giaùo quaû laø moät nieàm tin soáng ñoäng (foi veùcue)
chöù khoâng phaûi chæ laø moät toân giaùo (religion),
moät heä thoáng tö töôûng hay luaân lí maø thoâi. Hình
nhö ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam chæ môùi coù
loøng suøng ñaïo (religieux, pieux), coù theå laø quaûng
ñaïi, saün saøng hy sinh taøi saûn thì giôø söùc löïc
nhöng chæ môùi laø giöõ ñaïo chöù chöa theå hieän
ñaïo, nghóa laø thöôøng chæ naëng veà phuïng töï (culte)
vaø luaân lí giöõ luaät, chöù ít cho thaáy coù moät ñôøi
soáng noäi taâm thieâng lieâng saâu saéc (vie inteùrieure
spirituelle profonde), thaäm chí ngay trong caùc tu vieän
cuõng vaäy. Ví duï, duø ôû nôi moät nöõ giaùo daân
Vieät Nam coù baèng tieán só vaên chöông ñi nöõa
cuõng khoù loøng tìm thaáy moät ñôøi soáng beân trong
nhö nöõ thi só Marie Noel.
Toâi coù quen moät quaû phuï soáng hoaøn toaøn
moät mình: choàng baø bò hy sinh trong khaùng chieán
choáng Phaùt-xít Ñöùc, baø soáng baèng ngheà may vaù
thueâ, tuoåi ñaõ ngoaøi 60, trình ñoä hoïc vaán chöa heát
tieåu hoïc neân ít hoïc saùch thieâng lieâng, nhöng ñôøi
soáng noäi taâm cuûa baø raát saâu xa phong phuù:
Chuùa Gieâsu khoâng ôû trong nhaø thôø hay ôû treân
trôøi, maø haàu nhö laø baàu khoâng khí trong ñoù baø
soáng, laø nguoàn maïch löu thoâng trong töøng teá baøo
cuûa con ngöôøi baø, khi baø may vaù theâu thuøa
cuõng nhö khi ñi mua thöïc phaåm, khi roùt röôïu pha
traø, doïn baùnh môøi khaùch tôùi thaêm. Ñoái vôùi baø,
Chuùa Gieâsu khoâng phaûi laø moät phaïm truø ñaïo
ñöùc kieåu suøng moä (pieùteù) maø laø moät thöïc taïi
gaàn nhö töï nhieân, thaám nhuaàn toaøn boä cuoäc
soáng, aên saâu vaøo con ngöôøi toaøn dieän moät caùch
nhuaàn nhuyeãn, gaàn nhö moät baûn naêng töï nhieân:
254
coù theå noùi ñôøi soáng bieán thaønh Kitoâ tính, chöù
khoâng phaûi laø Kitoâ giaùo. Nôi phaàn ñoâng Kitoâ
höõu Vieät Nam keå caû nôi linh muïc vaø tu só Kitoâ
giaùo vaãn coøn nhö caùi gì ôû ngoaøi khoaùc vaøo,
thaäm chí khieán ngöôøi ta coù caûm töôûng noù ñeø
leân con ngöôøi töï nhieân; coøn nôi baø cuï aáy, noù
gaàn nhö moät söï soáng hoàn nhieân, nhö maïch suoái
phaùt chaûy töï ñaùy saâu beân trong toûa ra beân
ngoaøi: khoâng coù phaân bieät caùi gì laø töï nhieân
caùi gì laø sieâu nhieân ôû nôi cuï, vì sieâu nhieân ñöôïc
soáng moät caùch gaàn nhö töï nhieân, raát eâm aû, nheï
nhaøng, vui töôi, hoàn nhieân: ñôøi soáng theo tinh thaàn
Chuùa Kitoâ nhö laø töï phaùt chöù khoâng coù gì nhö
phaûi goø eùp, gaéng goûi, khaéc khoå môùi ñöôïc.
Maø nhöõng ngöôøi tín höõu nhö vaäy khaù nhieàu.
Xin duøng moät hình aûnh hôi quaù möùc moät tí: tín
höõu Vieät Nam ñoâi khi nhö caù öôùp muoái, toát ñaáy
nhöng chöa coù caùi gì cöùng coûi, naëng neà, hôi goø
boù trong khuoân khoå cuûa toân giaùo, coøn soá tín
höõu AÂu Taây noùi treân thì nhö caù bôi loäi trong
nöôùc cuûa nieàm tin. Ñoù coù leõ laø baøi hoïc quí giaù
nhaát cuûa toâi trong 9 naêm troâi daït ôû AÂu Taây. Tín
höõu Vieät Nam hình nhö môùi chæ ôû möùc ñoä suøng
moä (pieux), ñaïo ñöùc (honneteteù morale), soát saéng
(fervent religieux) chöù chöa coù laáy chieàu saâu
thieâng lieâng (profondeur spirituelle). Phaûi chaêng veà
maët naøy anh em beân Tin Laønh khaù hôn? Vaø moät
soá tín ñoà Phaät Giaùo, cuõng nhö caùc nhaø nho xöa
coù leõ cuõng khaù hôn? Noùi toùm laïi, chieàu saâu nôi
ngöôøi tín höõu Vieät Nam coøn chöa ñaït: phaûi chaêng
töø nay ñoù laø höôùng phaûi löu taâm hôn nöõa trong
phuïc vuï?
255
 Coøn veà ñôøi soáng xaõ hoäi thì toâi thaáy coù
hai öu ñieåm:
1. Toân troïng töï do caù nhaân, ít muoán moïi
ngöôøi raäp khuoân; chaáp nhaän baát ñoàng yù kieán
moät caùch deã daøng, duø coù bieän luaän cuõng ít gay
gaét nhö muoán thaéng cho kì ñöôïc ñeå aùp ñaët yù
mình leân keû khaùc;
2. Con ngöôøi ñöôïc luaât leä roõ raøng baûo veä:
quyeàn tö phaùp khaù töï laäp, cho neân trong nhieàu vuï
aùn giöõa caù nhaân vaø cô quan nhaø nöôùc, phía ñöôïc
kieän laïi laø tö nhaân! Sau nöõa, ít coù chuyeän haùch
dòch cöûa quyeàn (hieåu theo nghóa roäng: ví duï, coâ
baùn haøng xeùn trong moät dòp, haøng thì ít ngöôøi
mua thì nhieàu, vaãn cöù vui veû khieâm toán, chöù
khoâng haùch dòch, leân maët tròch thöôïng vôùi khaùch
haøng) vaø ngöôïc laïi, ngöôøi ôû theá haï phong cuõng
ít quî luïy luoàn cuùi: bình ñaúng daân chuû quaû laø coù
thaám nhuaàn phong tuïc vaø taäp quaùn cuûa xaõ hoäi
(ñöông nhieân ñoâi khi laïi ñi quaù trôùn, rôi vaøo caù
nhaân chuû nghóa, vaø voâ chính phuû - anarchie). Duø
sao ñoái vôùi ngöôøi voán soáng ôû moât neàn vaên
hoùa xaõ hoäi phong kieán noâng nghieäp vaø môùi
thoaùt khoûi cheá ñoä thuoäc ñòa, thì cuõng laø moät
kinh nghieäm coù giaù trò. Vaø ñieåm cuoái cuøng laø:
nhöõng ngöôøi cuøng ngaønh ngheà vôùi nhau vaãn
khen phuïc nhau, coâng nhaän giaù trò cuûa cuûa nhau
moät caùch deã daøng (phaûi chaêng hoï khieâm
nhöôøng hôn ta, ít loøng ñoá kò hôn ta?), ít chaáp vaët ít
thuø dai! Xin ñaët caâu hoûi sau ñaây (hoûi thoâi chöù
khoâng daùm keát luaän): coù phaûi chaêng nhö vaäy laø
ñaõ thaám nhuaàn Kitoâ giaùo laâu ñôøi?

256
 Tænh moät côn meâ

 Treân ñaây toâi coù vieát "giaác mô daøi töø 51-75".

Laáy naêm 51 vì ñoù laø naêm toâi vaøo Nam, nhöng
thöïc teá thì töø naêm 51 ñeán naêm 54 toâi soáng trong
doøng tu, taùch bieät haún khoûi theá tuïc, cuoäc soáng
toâi nhöõng naêm aáy ôû Nha Trang chaúng khaùc gì
nhöõng naêm ôû Vinh (coù khaùc laø ñôøi soáng vaät
chaát, nhaát laø böõa aên coù khaù hôn moät tyù, toái
coù ñeøn ñieän ñoïc baøi ñoïc kinh, thænh thoaûng ñöôïc
di chuyeån baèng phöông tieän xe coù ñoäng cô). Cuoäc
soáng bò thay ñoåi haún töø ngaøy toâi bò ñoäng vieân
toøng quaân naêm 54 cho ñeán ngaøy quaân ñoäi chính
phuû mieàn Nam ruùt khoûi Ñaø Laït naêm 75, 21 naêm
khôûi ñaàu baèng hai söï vieäc theá traàn, coù lieân heä
vôùi nhau do tình theá cuûa ñaát nöôùc: söï kieän toâi bò
ñoäng vieân vaø söï kieän toâi ñi hoïc taäp caûi taïo. Söï
kieän toâi bò ñoäng vieân hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi
yù muoán, traùi vôùi baûn chaát con ngöôøi toâi, phaù
ngang caû moät höôùng ñôøi, bôûi vì, neáu khoâng bò
ñoäng vieân thì cuoái naêm 54 toâi ñöôïc khaán troïn
trong doøng Phan-xi-coâ, toâi seõ nhö caùc anh em
cuøng vaøo taäp tu vôùi toâi ôû Vinh, seõ tuaàn töï tieán
leân vaø ngaøy mai seõ nhaém maét trong boä aùo maøu
naâu cuûa vò thaùnh tu ngheøo khoù. Ñaønh raèng naêm
56 toâi coù trôû laïi ñôøi tu roài rôøi boû, naêm 63 trôû
laïi moät laàn nöõa roài rôøi boû. Sau cuoäc giaûi
phoùng 75 toâi vöøa coù lôøi öôùm hoûi, gôïi yù xa xoâi
vôùi Toøa Giaùm Muïc Ñaø Laït thì bò chaën ñöùng vì

257
hoïc taäp caûi taïo, moät vieäc cuõng hoaøn toaøn baát
ngôø, coù caùi gì kì laï maø chöa ai giaûi thích laø vì lí
do naøo: vì baáy giôø moät laø ñi hoïc taäp vì lí do chính
trò, hai laø khoâng, chöù ñaõ giaûi nguõ töø naêm 56
maø laïi ñi hoïc taäp vôùi tö caùch só quan laø sai chính
saùch!!!
Trong laàn rôøi khoûi doøng Phan-xi-coâ naêm 56
vaø laàn rôøi khoûi doøng Bieån Ñöùc naêm 63 laø do
toâi quyeát ñònh, nhöng bò ñoäng vieân naêm 54 vaø
caûi taïo naêm 75 (maø bò ñi caûi taïo naêm 75 laø vì
ñoäng vieân naêm 54) laø hoaøn toaøn do söï kieän beân
ngoaøi. Toâi vaãn luoân luoân töï hoûi toâi ñaõ ñaùnh
maát ôn goïi hay toâi ñaõ roõ raøng laø khoâng coù ôn
goïi tu trì maø vaãn cöù ngoan coá theo ñuoåi, neân
khoâng heát mình daán thaân troïn veïn trong con
ñöôøng sinh hoaït vaên hoùa traàn theá (khoâng laøm
xong luaän aùn trieát hoïc, khoâng chòu vieát giaùo
trình, khoâng chòu tröôùc taùc...), 21 naêm trôøi dang
dôû chaúng laøm neân coâng vieäc naøo caû. Hay laø???
Coù moät linh muïc baïn noùi: ôn keâu goïi cuûa caäu
laø suoát ñôøi dang dôû! Hay nhö linh muïc Pacifique
Nguyeãn Bình An noùi "Hay laø anh seõ nhö Benoit
Joseph Labre, tu doøng naøo cuõng khoâng ñöôïc, cuoái
cuøng lang thang haønh höông vaø haønh khaát"?
Haønh höông thì quaû toâi coù vieáng: Loä-ñöùc hai
laàn, Lisieux hai laàn, Vöông Cung Thaùnh Ñöôøng
Thaùnh Taâm Montmartre vaø nguyeän ñöôøng doøng
Nöõ Töû Baùc AÙi ôû rue du Bac raát nhieàu laàn, nhaø
thôø La Vang moät laàn, nhaø thôø Fatima Bình Trieäu,
doøng Caùt Minh ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh cuõng
khaù nhieàu laàn, nguyeän ñöôøng Ñöùc Meï Hieån
Thaùnh ôû Paris hai laàn, nguyeän ñöôøng Corpus
258
Christi cuûa nhaø meï doøng Thaùnh Theå khaù nhieàu
laàn, nguyeän ñöôøng cuûa nhaø meï doøng Lazaristes
ôû Paris vaøi laàn, nhaø thôø Ñöùc Baø ôû Phaùp hai
laàn, thaùnh ñöôøng thaùnh Benoit beân bôø soâng Loire
moät laàn. Coøn haønh khaát thì töø naêm 75 cuõng coù
nhieàu laàn ñeán nhaø ngöôøi quen chôø böõa aên ñeå
ñöôïc môøi aên, vì ñaõ heát caùi aên ôû nhaø. Tuy
khoâng tröïc tieáp ngöûa tay xin ai nhöng neáu khoâng
coù moät soá aân nhaân thænh thoaûng boá thí, thì cuõng
coù luùc thaät laø ñoùi reùt. Quaàn aùo toâi maëc hieän
nay thöïc teá cuõng hoaøn toaøn laø do cuûa boá thí. Vaø
maëc daàu hieän nay toâi coá gaèng xaây döïng vöôøn
caây ao caù, mong töï löïc caùnh sinh nhöng coù leõ
cuõng chæ ñöôïc phaàn naøo thoâi, chöù roài cuõng
moät phaàn soáng nhôø khaùch thaäp phöông. Chính
voán lieáng laøm ñöôïc vöôøn caây ao caù cuõng laø do
aân nhaân giuùp ñôõ. Tuy nhieân Benoit Joseph Labre
laø tình nguyeän haønh khaát, coøn toâi laø bò doàn
vaøo theá keït. Vaû laïi cuõng do maáy naêm laøm ra
tieàn khoâng bieát daønh duïm maø vung tay quen thoùi
boác rôøi, thaäm chí nhö toâi ñaõ ghi treân, sau naêm 75
coøn nôï kha khaù.
Toâi xin ñi ñeán keát luaän: Naêm 75 toâi nhö ñöùa
con hoang ñaøng trôû veà nhaø cha, sau khi phung phaù
bao nhieâu cuûa caûi maø Chuùa ñaët vaøo tay toâi: Vaät
chaát coù, trí tueä coù, thieâng lieâng coù. Trôû veà vôùi
hai baøn tay khoâng theo nghóa ñen cuõng nhö nghóa
boùng. Ñoâi luùc toâi töï nghó ví duï caùi ñeâm 30-4-75
naèm döôùi ñöôøng möông, moät vieân ñaïn laïc xuyeân
qua ngöïc, ñöa toâi ra khoûi ñôøi naøy thì toâi seõ thöa
vôùi Chuùa laøm sao? Vaø neáu keùo daøi cuoäc ñôøi
nöûa naïc nöûa môõ haâm haåm nhö tröôùc 75 cho ñeán
259
heát ñôøi thì cuõng bò Chuùa möûa ra maø thoâi. Caøng
ngaøy toâi caøng thaám thía caâu trong kinh caûm taï:
"Chuùa ñaõ cöùu toâi khoûi cheát töôi aên naên toäi
chaúng kòp". Quaû laø ôn voâ cuøng troïng ñaïi. Khi
ñoïc ñeán caâu aáy ta neân ngöøng laïi suy ngaãm hoài
laâu ñeå xem ta ñaõ thoaùt khoûi thaûm hoïa aáy bao
nhieâu laàn, moät maët ñeå yù thöùc theâm veà ôn
Chuùa đaõ cöùu thoaùt trong quaù khöù, moät ñeå ñeà
phoøng caûnh giaùc nghieâm tuùc hôn cho töông lai.
Moät chuyeán xe laät, moät ngoïn gioù ñoäc, moät côn
dòch taû...ñuû ñöa ta ra tröôùc maët Chuùa moät caùch
baát ngôø. Chính Chuùa ñaõ caên daën ñieàu voâ cuøng
quan troïng aáy nhieàu laàn. Xin thuù nhaän, suoát 21
naêm trôøi, töø 54-75 toâi quaû ñaõ queân baüng ñi lôøi
nhaéc nhôû cuûa Chuùa veà vieäc luoân tænh thöùc vaø
caàu nguyeän, xin ghi laïi baøi hoïc aáy ñeå anh chò em
ñoäc giaû cuøng oân laïi keûo queân, keûo voâ cuøng
nguy hieåm tai haïi.
Coù vò linh muïc an uûi toâi raèng: Khoâng ñaâu,
coù leõ anh ñaõ ñi ñuùng con ñöôøng nhö Chuùa ñaõ
daét anh ñi ñoù. Coù leõ vì thöông toâi, vò aáy an uûi
nhö theá cho toâi an taâm. Chöùng côù laø anh luoân
luoân khao khaùt moät cuoäc ñôøi tu trì chieâm nieäm
thaàn hieäp, taïi anh khoâng tìm ra ñoù thoâi, vaø bieát
ñaâu Chuùa goïi anh theo moät loái tu trì môùi maø anh
phaûi daøy coâng tìm kieám. Coù theå ñoù laø moät hình
thöùc töông töï nhö cuûa Benoit Joseph Labre nhöng kín
ñaùo aâm thaàm hôn: moät kieåu aån tu ôû giöõa ñôøi
aån tu trong chính loøng mình! Lyù do aáy theo toâi
nghó khoâng phaûi laø lí do thöïc söï ñaõ ñöa ñôøi toâi
chìm noåi dang dôû treân 20 naêm trôøi. Toâi nghó raèng
20 naêm troâi daït vöôït qua Bieån Ñoû, coøn phaûi laïc
260
loûng qua sa maïc môùi goät saïch heát nhöõng gì ñaõ
huaân taäp laâu ñôøi trong ñaát Ai Caäp. Döôùi daïng
naøy daïng kia chính toâi cuõng coøn chôøn vôøn
nghieâng ngöûa nhö daân Do-thaùi: khi thì thôø boø
vaøng, khi thì ñoøi trôû laïi Ai Caäp, tieác nuoái cuû
haønh cuû toûi, voøi vónh chim cuùt manna. Moâ-seâ thì
nghi ngôø goõ leân taûng ñaù Meâ-ri-ba hai caùi thay vì
moät caùi nhö Chuùa baûo. Coøn toâi cuõng ñaõ nhieàu
laàn chaàn chöø nhö vaäy, Moâ-seâ khoâng ñöôïc vaøo
Ñaát Höùa thì toâi khoâng ñöôïc daâng mình cho Chuùa
vôùi lôøi khaán troïn ñôøi hay caùi böôùc daán thaân qua
ngöôõng chöùc phoù teá. AÂu laø ñaùng ñôøi vaø laøm
saùng toû söï coâng chính, söï thaùnh thieän cuûa Thieân
Chuùa khoâng theå thoûa hieäp vôùi caùi "nöûa vôøi",
vôùi caùi "lôïn côïn". Roài coøn töø naêm 75 cho ñeán
heát cuoäc ñôøi, neáu toâi bieát beàn ñoä vôùi "cuoäc
trôû laïi thöù hai" vaø ñöôïc Chuùa ban cho laøm vieäc
gì phuïng söï Chuùa vaø phuïc vuï anh em thì ñoù laø
Chuùa baøy toû loøng xoùt thöông voâ haïn cuûa Chuùa
vaø quyeàn naêng voâ cuøng cuûa Chuùa. Chuùa xoùt
thöông neân khoâng chaáp 20 naêm "lôïn côïn" cuûa
hoàn toâi; Chuùa quyeàn naêng neân ñaõ bieán ñoåi
moät ñieàu leõ ra ñaõ hoaøn toaøn hoûng, ñaùng vaát ñi
thì laïi söûa chöõa laïi ñöôïc coù theå duøng taïm vaøo
vieäc gì ñoù ñeå khoâng ñeán noãi hoaøn toaøn voâ
duïng: Chuùa vaãn cö xöû nhö theá ñeå chuùng ta luoân
luoân caäy troâng vaø phoù thaùc, duø chuùng ta coù lôõ
sa chìm ñeán möùc naøo ñi nöõa, nhö thaùnh Gioan ñaõ
daïy: "Neáu loøng ta coù leân aùn ta thì loøng Chuùa
coøn roäng raõi hôn loøng ta". Sau khi khaúng ñònh
chaân lí aáy, toâi xin ñöôïc phoâ baøy söï lôïn côïn vaø
döï ñoaùn: Phaûi chaêng Chuùa ñaõ toû quyeàn naêng

261
cuûa Ngaøi baèng caùch bieán chính caùi "lôïn côn"
ñaùng vaát boû ñi aáy, trôû thaønh coù theå höõu duïng
chuùt naøo chaêng?
Toâi nghó raèng lí do caên baûn saâu xa nhaát laø ôû
choã naøy: Trong hai caâu "Ai meät nhoïc haõy ñeán
cuøng Ta" vaø "Ai theo Ta haõy vaùc thaäp giaù maø
theo Ta", hình nhö toâi chæ thöïc söï nghe caâu thöù
nhaát, coøn caâu thöù hai chaúng khaùc naøo laø lí
thuyeát suoâng thoâi. Quaû vaäy, toâi chæ chaïy ñeán
vôùi Chuùa ñeå tìm an uûi (duø laø an uûi thieâng lieâng
thì cuõng chæ laø an uûi cho mình), chöù toâi chöa heà
töï nguyeän nhoû moät gioït moà hoâi naøo vì danh
Chuùa caû. Caùc söï ñau ñôùn toaøn laø do beân ngoaøi
ñöa ñeán, chöù khoâng phaûi töï toâi ñi ñeán ñeå ñoùn
nhaän ñeå tìm gaëp gôõ Chuùa, hình nhö Chuùa phaûi
duøng ñeán chuùng ñeå buoäc toâi phaûi giaùp maët,
ñuïng traän vôùi Chuùa. Vì neáu khoâng thì toâi vaãn
cöù chaïy theo ñuoåi baét nhöõng hoa nhöõng böôùm ôû
doïc ñöôøng maø queân ñi muïc ñích thuôû ban ñaàu laø
tìm gaëp Chuùa. Noùi toùm laïi, suoát treân 20 naêm toâi
vaãn cöù tìm chính mình toâi (recherche de soi)
camoufleù, döôùi daïng naøy hoaëc daïng khaùc, duø laø
daïng tìm moät ñöôøng tu trì, chöù khoâng phaûi laø
thöïc söï tinh tuyeàn tìm Chuùa (recherche de Dieu).
Noùi caùch khaùc, hoàn toâi, loøng toâi coøn quaù
nhieàu "lôïn côïn", khoâng thaät tinh tuyeàn (pureteù de
coeur).
Vaû chaêng aâu ñoù cuõng laø quy luaät, töø moät
theá giôùi xa laï böôùc vaøo Nöôùc Chuùa laøm sao cho
heát ngay nhöõng caùi lôïn côïn ñöôïc nhaát laø nhöõng
caùi lôïn côïn tinh vi. Quaû vaäy, nhö toâi ñaõ noùi treân
kia, danh, lôïi, saéc khoâng meâ hoaëc ñöôïc toâi. Nhöng
262
nguy hieåm hôn, caùi toâi vaãn coøn chieám höõu chính
mình toâi. Danh, lôïi saéc chaúng qua cuõng chæ laø
töông ñoái. Coøn chính caùi toâi môùi laø voâ cuøng
ñoäc haïi, vì noù luoân luoân dính lieàn baùm saùt baûn
thaân mình. Sau ñaây toâi xin moâ taû caùi toâi, ñeå anh
chò em thaáy ñöôïc phaàn naøo keû thuø chung cuûa
chuùng ta, laø caùi toâi cuûa chuùng ta. Caùi toâi cuûa
moãi ngöôøi moãi khaùc, nhöng gioáng nhau ôû choã
noù ñeàu laø caùi toâi "khoâng chòu nhöôøng ngoâi cho
Thieân Chuùa vaø tha nhaân".
A. Tröôùc heát laø trong vaán ñeà tu trì.
Veà maët trí thöùc luaän lí, toâi vaãn bieát ñi tu kieåu
theo Kitoâ giaùo laø ñaùp laïi, chaïy theo tieáng goïi
cuûa tình yeâu cuûa Thieân Chuùa ñeán noãi döùt boû
moïi daây raøng buoäc, dính beùn luyeán aùi. Nhöõng
ñieàu ngöôøi ta röùt boû laø nhöõng giaù trò thöïc söï (vì
moïi thuï taïo töï noù ñeàu laø toát) maø ngöôøi ta
muoán khöôùc töø vì tình yeâu ñeå coù theå raûnh rang
maø yeâu thöông, nhö theå laøm baèng chöùng cho söùc
maïnh cuûa tình yeâu mình daønh cho Thieân Chuùa,
noùi caùch khaùc, ngöôøi ta muoán hy sinh nhöõng giaù
trò aáy, daâng noù leân cho Thieân Chuùa nhö nhöõng
cuûa quyù laøm vaät teá leã, chöù khoâng phaûi khinh
cheâ nhö nhöõng vaät voâ giaù trò. Ví duï thaùnh nöõ
Teâ-reâ-xa vöùt boû moïi söï trìu meán cuûa gia ñình,
nhaát laø nhöõng anh em hoï cuøng trang löùa, quaán
quyùt beân mình. Phan-xi-coâ vöùt boû söï nghieäp ñaïi
hoïc Haøn Laâm ôû Paris; Teâ-reâ-xa Haøi Ñoàng vöùt
boû tình phuï töû voâ cuøng khaêng khít, saâu ñaäm ñoái
vôùi thaân phuï. Coøn phaàn toâi, toâi chöa heà caûm
nhaän moät söï röùt boû naøo nhö theá: nhöõng söï theá

263
gian ñaõ rôøi boû toâi tröôùc khi toâi tìm Chuùa chaúng
haïn:
1- Veà gia ñình thöïc söï töø naêm 46 trôû ñi, toâi
khoâng coøn nhaän gì töø gia ñình vaø gia ñình cuõng
khoâng coøn chôø ñôïi ñöôïc gì ôû nôi toâi nöõa: hoaøn
caûnh ñaõ xoâ toâi ra khoûi gia ñình toâi roài. So saùnh
tröôøng hôïp toâi vôùi tröôøng hôïp linh muïc Nguyeãn
Vaên Thích (con cuï thöôïng Nguyeãn Vaên Maïi) vaø
linh muïc Böûu Döôõng (con cuï thöôïng Öng Trình)
thaät khaùc xa. Luùc hai vò aáy rôøi boû gia ñình thì gia
ñình coøn ôû baäc quyeàn quyù, cao sang. Suy gaãm laïi
toâi tìm ñeán coäng ñoaøn Coâng Giaùo phaàn naøo
cuõng nhö con chim khi toå aám cuûa mình bò baõo toá
phaù vôõ (toå aám toâi laø gia toäc vaø xoùm laøng
kieåu tröôùc 45) ñi tìm moät toå aám coøn toàn taïi, vaø
toâi bieát seõ coøn toàn taïi maõi trong côn baõo taùp.
2- Veà hoïc vaán: Ñaâu coù phaûi toâi rôøi boû moät
söï nghieäp ñaïi hoïc ñaày höùa heïn nhö linh muïc
Nguyeãn Vaên Hoøa (doøng Ña Minh) ñeå ñi tu, traùi
laïi khi toâi ñaët chaân ñeán Sorbonne, toâi ñaõ chaùn
ngaáy caùi hoïc saùch vôû roài. Chöù neáu ngay sau khi
ñaäu tuù taøi maø thoâi, choäp ñöôïc moùn quaø
Sorbonne, thì chaéc gì toâi ñaõ daùm hy sinh caùi hoïc
vò tieán só, thaïc só trieát hoïc ñeå ñi tu? Ñaøng naøy
ngöôïc laïi coù theå laø toâi ñaõ khoâng bieát, vaâng
theo yù Chuùa ñeå coá gaéng daät cho xong caùi baèng
tieán só, thaïc só trieát nhö linh muïc Pacifique Nguyeãn
Bình An nhaán maïnh khi khuyeân toâi ôû laïi Phaùp ghi
danh hoïc ñaïi hoïc, (trong khi ôû moät tröôøng hôïp
töông töï thaân phuï cuûa thaùnh nöõ Teâ-reâ-xa Haøi
Ñoàng ñaõ bieát nghe lôøi cha linh höôùng, soáng ñaày

264
ñuû baäc vôï choàng, ñem laïi cho Hoäi Thaùnh moät vò
ñaïi thaùnh vaø 4 nöõ tu thaùnh thieän).
3- Veà danh lôïi: Toâi khoâng heà rôøi boû ñòa vò
cuûa traàn gian ñeå theo Chuùa bôûi vì caùch maïng 45,
ñaûo chính 63... ñaõ cho toâi thaáy moïi söï laø hö hoûng
"vanitas vanitatis vanitatum" roài. Bieát ñaâu ñaùng leõ
ra toâi phaûi coá gaéng nhaän laáy moät chöùc vò naøo
ñoù duø laø ôùn ngaáy (nhö thaùnh Lui IX treân ngai
vaøng vaäy, thaùnh Toâ-ma More chaúng laø moät vò
thöôïng quan ñoù sao?).
4- Veà nöõ saéc: Truyeàn thoáng Nho Giaùo coi
vieäc laäp gia ñình chuû yeáu laø ñeå noái doõi toâng
ñöôøng, cho neân neáu vì xaõ hoäi chuû nghóa xaùo
troän ñaûo ñieân maø khoâng chòu laäp gia ñình laø
troán traùnh traùch nhieäm chöù khoâng phaûi laø hy
sinh cao quyù gì caû. Soáng ñoäc thaân coù caùi khoù
khaên laø phaûi töï cheá, nhöng cuõng chæ laø cho mình
ñaáy thoâi, chaúng phaûi laø vöùt boû luyeán aùi vì
Chuùa vì tha nhaân...
Suy cho cuøng treân thöïc teá, veà caûm nghieäm
baûn thaân, toâi ñaõ ñi tìm ñôøi tu theo tinh thaàn hieàn
trieát, ñaïo gia, ngoaïi giaùo, tìm giaûi thoaùt moïi vaán
vöông heä luïy cho mình, chöù khoâng coù chuùt gì laø
hy sinh laøm cuûa teá leã hieán daâng cho Thieân Chuùa
ñeå phuïc vuï Hoäi Thaùnh vaø tha nhaân caû. Ngaøy
nay, caøng suy gaãm toâi caøng nghó raèng coù leõ
ñieàu Thieân Chuùa ñoøi hoûi nôi toâi laø hy sinh chính
caùi moäng tu trì kieåu ngoaïi giaùo aáy. Chaúng vaäy
maø toâi cöù nhaøo vaøo doøng tu laø y nhö bò doäi ra.
Moät soá ngöôøi thaáy roõ taâm tö neân goïi toâi laø
"trích tieân" (moine manqueù), coù leõ toâi quaù ham

265
quaù meâ ñôøi tu kieåu ngoaïi giaùo (thoaùt tuïc, tò theá)
neân Chuùa ñaõ khöôùc töø.
"Phaûi chaêng ñaùng leõ nhö theá toâi phaûi boû caùi
ham meâ aáy maø coá gaéng taïo moät söï nghieäp vaên
hoùa theá tuïc traàn gian"? Toâi chæ hoûi theá thoâi,
chöù vôùi söï giaûi theå vieän ñaïi hoïc Coâng Giaùo
Ñaø Laït naêm 75 thì cuõng chöa roõ yù Chuùa nhieäm
maàu muoán gì, bôûi vì nhö toâi daõ keå ôû treân, keå
töø naêm 73, toâi ñaõ tìm caùch baét tay vaøo tuy coù
hôi muoän nhöng cuõng chöa laø muoän laém. Daàu sao,
cho ñeán naêm 75 thì lòch söû ñaõ sang trang. Vieän ñaïi
hoïc Ñaø Laït nay laø tröôøng ñaïi hoïc cuûa moät neàn
giaùo duïc xaây döïng treân neàn taûng lí thuyeát Maùc-
Leâ, Giaùo Hoaøng hoïc vieän nay laø cö xaù cuûa
coâng vieân chöùc thuoäc vieän nghieân cöùu haït nhaân.
"Mua vui cuõng ñöôïc moät vaøi troáng canh", suy nghó
taùn gaãu ñôøi mình thaät laø leáu laùo. Thaùi ñoä phaûi
coù laø quyø goái cuùi ñaàu thôø laïy Thieân Chuùa maø
daâng leân lôøi cuûa Gioùp: "Laïy Chuùa con ñaõ noùi
vôù vaån... ñaùng ra con phaûi ñöa tay vaø bòt laáy
mieäng con!" (Gioùp 40,4); "Con xin ruùt lôøi con
laïi...vaø saáp mình aên naên treân ñoáng buïi tro"
(Gioùp 42,6).
B. Thöù hai laø thaùi ñoä con cöng.
Khoâng bieát ôû ñaâu coù caâu raèng: "Haõy coi
chöøng nhöõng keû ñöôïc ôn trôû laïi ñeå ñi ñeán choã
hôïm mình". Toâi ñaõ ñi vaøo khuyeát ñieåm traàm
troïng aáy. Tröôùc heát vì vò trí cuûa gia ñình toâi tröôùc
45 khaù cao trong xaõ hoäi; baûn thaân toâi cuõng ñöôïc
tieáng laø hoïc gioûi, haïnh kieåm toát, laïi ñöôïc ôn
toøng giaùo cuûa vuøng khu boán naêm 1948, neân gia
ñình Hoäi Thaùnh keå caû trong doøng Phan-xi-coâ,
266
daønh cho toâi moät söï chieàu chuoäng cöng nuoâng,
daàn daàn toâi rôi vaøo choã hôïm mình, töï cho mình
nhö caùi gì ñaëc bieät, khaùc ngöôøi vaø hôn ngöôøi.
Toâi nghó raèng mình ñaõ ñöôïc choïn caùch rieâng thì
chaéc laø seõ ñöôïc Chuùa ñöa ñi theo moät con ñöôøng
neân thaùnh ñaëc bieät. Vì theá cho neân, thay vì tuaân
giöõ nhöõng gì chung cho taát caû nhaø taäp, vaø taát
caû hoïc vieän, toâi ñaõ töï yù toø moø tìm ñoïc nhöõng
saùch daãn ñaøng thieâng lieâng quaù nhieàu, trong luùc
trình ñoä thieâng lieâng thì quaù non nôùt. Caùi môù
kieán thöùc sô saøi veà trieát lí Ñoâng Taây, laøm cho
toâi laàm töôûng toâi ñaõ ñi khaù xa trong ñôøi soáng
noäi taâm.
Toâi ñaõ ngaáu nghieán ñoïc Tanquerey, Don
Marmion, Lallement, Gay, Gatry, Condren, Gioan
Thaùnh Giaù, Jarques Ollier, Serulle. Toâi ñaõ boäi thöïc
veà maët naøy. Tình traïng caøng toài teä hôn nöõa, vì
coù theâm phaàn hoã loán thaäp caåm laø nhöõng hieåu
bieát sô khai cuûa toâi veà Nho, Laõo, Phaät. Toâi ñaõ
coù nhöõng mô öôùc thaàn hieäp quaù sôùm, quaù voäi,
vöôït quaù söùc mình, chaïy theo nhöõng ñieàu mình ñaõ
ngaáu nghieán, khoâng coù ngöôøi höôùng daãn. Coù
theå ôû nôi toâi ñaõ xaûy ra hieän töôïng gaàn nhö laø
"taåu hoûa nhaäp ma".
Ñaây cuõng laø moät kinh nghieäm cho nhöõng
ngöôøi chöa ñöôïc Chuùa choïn, moät caùch hôi ngoaïi
leä ôû nhöõng böôùc ñaàu, deã phaïm vaøo caùi loãi
chöa ñi ñaõ thaáy mình coù söùc chaïy, nhaát laø treân
ñöôøng thieâng lieâng Kitoâ giaùo thì vieäc ñi nhö theá
naøo, ñi ñeán möùc ñoä naøo laø tuøy Chuùa ban ôn
keâu goïi, chöù khoâng phaûi do yù muoán rieâng,
khoâng phaûi heã cöù ñoïc, cöù hoïc cho nhieàu roài
267
luyeän taäp laø theá naøo cuõng ñöôïc, vaø muoán vöôn
leân baäc naøo cuõng ñöôïc, nhö theå trong caùc thaàn
hieäp ngoaïi giaùo töï nhieân (mystique naturelle). Söï
hôïm mình aáy thöïc chaát laø caû moät truyeàn thoáng
laâu ñôøi cuûa caùc "Ñaïo" giaûi thoaùt theo lí trí töï
nhieân cuûa con ngöôøi, maø tieâu bieåu nhaát laø dò
thuyeát ngoä ñaïo (Gnosticisme) ñaõ töøng taùc haïi
traàm troïng ôû caùc theá kyû ñaàu cuûa Hoäi Thaùnh
taïi vuøng Caän Ñoâng, maø moät vò taøi ñöùc cao
thaâm nhö Origeøne hình nhö cuõng coù maéc phaûi ít
nhieàu. Thuoác chöõa laø moät söï khieâm nhöôøng
thöïc söï thaâm saâu trong loøng. Vaø thuoác chöõa aáy
töôûng chæ coù Chuùa môùi ñem laïi ñöôïc cho keû
maéc phaûi, baèng caùch cho vaáp ngaõ naëng, rôi vaøo
taän ñaùy vöïc saâu, ñeå bieát thaân bieát phaän maø
keâu leân lôøi caàu: "Töø ñaùy vöïc saâu, toâi keâu leân
cuøng Chuùa". Ôn aáy Chuùa ñaõ ban cho toâi, vôùi söï
coá ñaõ xaûy ra hai naêm 75 vaø 76. Cho neân toâi goïi
ñoù laø söï trôû laïi thöù hai cuûa toâi (ma deuxieøme
conversion). Naêm 75 cuøng vôùi naêm 49 laø hai naêm
ñaïi hoàng phuùc cuûa toâi.
C. Cuoái cuøng laø: teä naïn duy trí vaø duy caûm
veà ñôøi soáng noäi taâm, ôû nôi toâi coù moät söï thieáu
quaân bình: Trí naêng vaø caûm naêng thì cao vaø trau
doài ñöôïc, ngöôïc laïi theå chaát vaø yù chí thì yeáu
nhöôïc. Nhö treân ñaõ noùi, tröôùc 45 toâi hoïc gioûi vaø
meâ hoïc. Sau 49 toâi khoâng meâ hoïc veà kieán thöùc
theá traàn nhöng meâ hoïc veà caùc chuû tröông linh
ñaïo vaø laïi töï hoïc: Toâi ñoïc ngaáu nghieán bao
nhieâu laø saùch vieát veà ñôøi soáng thieâng lieâng
thuoäc veà moïi heä phaùi, keå caû thaàn hoïc. Vaø toâi
ñaõ laàm töôûng raèng naém ñöôïc lí thuyeát laø ñuû vaø
268
keøm theo nhöõng caûm xuùc thieâng lieâng laø ñaït
roài. Trong 20 naêm trôøi, toâi chæ soáng ñôøi tu veà
maët lí trí (intellectuele) vaø caûm xuùc (affectif) nhieàu
hôn laø moät caùch thieát thöïc döïa treân neàn taûng yù
chí.
Xin tröng ra moät vieäc: Toâi ñoïc raát nhieàu saùch
vôû nghieàn ngaãm ôû trình ñoä khaù cao veà lí thuyeát
nhöng toâi khoâng maáy thöïc haønh nhöõng ñieàu ñaõ
hoïc. Noùi cho deã hieåu thì lí thuyeát töông ñoái khaù,
coøn thöïc haønh thì zeâro. Suoát 20 naêm trôøi, ñôøi
soáng thieâng lieâng cuûa toâi cöù nhö nhöõng traän
möa raøo, ñoå nhö truùt roài laïi ñaïi haïn, roài laïi möa
raøo, chaúng giöõ ñöôïc bao nhieâu nöôùc, chaúng ñöôïc
bao nhieâu hoa quaû. Nay ví nhö noài nöôùc, coù töøng
ñôït soâi leân suøng suïc roài laïi nguoäi ñi, cöù nhö theá
cho neân chaúng naáu chín thöïc phaåm gì cho ñuùng
phaåm chaát. Keát quaû laø chæ tích luõy ñöôïc moät
môù kieán thöùc lí thuyeát veà ñôøi soáng taâm lí toân
giaùo, nhö kieáu taùc phaåm "Caûm thöùc toân giaùo
cuûa nöôùc Phaùp" (le sentiment religieux en France)
cuûa linh muïc Henri Breùmond. Toùm laïi toâi chæ laø
moät keû töï hoïc (autodidacte) veà moân thaàn nhieäm
hoïc (theùologie mystique), töï hoïc moät caùch voâ kæ
luaät khoâng thaày khoâng tröôøng, chaúng kieåm tra thi
cöû gì caû maø cuõng chaúng thöïc taäp thí nghieäm gì
caû. Coù theå noùi ñaõ rôi vaøo caùi ñaïi hoïa "ña thö
loaïn taâm". Caùi ñaø aáy maø khoâng coù nhöõng bieán
coá naêm 75, 76 chaën ñöùng laïi thì chöa bieát tuoät
doác xuoáng vöïc thaúm naøo. Coù theå toâi seõ keát
thuùc nhö nhaân vaät linh muïc Ceùnabre trong hai taùc
phaåm cuûa vaên haøo Bernanos: "L’ imposture" vaø "la
Joie". Linh muïc Ceùnabre thì bò teù ngaõ vaø maát trí
269
khoân sau khi ñoïc ñöôïc hai chöõ "laïy Cha", coøn toâi
thì sau khi tænh moäng caäu aám theo kieåu vöông quan,
tænh moäng tieán só, thaïc só trieát hoïc, laïi rôi vaøo
moät cuoäc moäng du thaàn hieäp, maø ôn Chuùa vôùi
nhöõng bieán coá 75 -76 ñaõ ñöa toâi tænh daäy.
Moät caùi teä haïi cuûa xu höôùng thaàn hieäp töï
nhieân laø coù yeáu toá saên tìm "caûm thöùc thaàn
hieäp" ñeå höôûng thuï nhö moät thöù khoaùi laïc cao
thöôïng tinh vi (sentir l’ union divine au plan psychique),
thöôûng thöùc söï thaàn hieäp ôû möùc ñoä taâm thöùc
vaø xem ñoù nhö laø keát quaû taát yeáu ñaït ñöôïc do
kó thuaät tu luyeän (nhö kó thuaät yoga chaúng haïn)
chöù khoâng phaûi laø moät aân suûng maø Chuùa chæ
ban cho ai tuøy thaùnh yù Ngaøi; nhaát laø Chuùa cuõng
chæ ban ñeå laøm daáu chæ khuyeán khích naâng ñôõ
luùc caàn thieát, cho theâm vöõng maø ñi trong boùng
toái ñöùc tin, ñöùc caäy ôû cuoäc ñôøi löõ thöù naøy,
maø baûn chaát vaãn laø coøn caùch xa maët Chuùa. Söï
dieän ñoái dieän toû töôøng chæ coù theå coù ñöôïc ôû
ñôøi sau maø thoâi. Ñaùng leõ ra ñoïc thaùnh Gioan
Thaùnh Giaù toâi phaûi hieåu nhö theá, nhöng tröôùc 75
toâi chæ hieåu veà maët trí tueä lí thuyeát, chöù thöïc teá
thì toâi vaãn saên tìm caûm thöùc thaàn hieäp theo kieåu
ngoä ñaïo töï nhieân nhö vaäy. Ñoù chính laø ñieàu laøm
cho toâi khoâng ñöôïc söï oån ñònh baèng an trong ñôøi
soáng nguyeän gaãm suoát 20 naêm trôøi khoâng
chuyeân nhaát, tieáp tuïc moät giai ñoaïn saên tìm caûm
xuùc khoâng ñaït, chaùn roài boû cuoäc, boû moät thôøi
gian, roài thaáy tieác nhôù, laïi tieáp tuïc: tieáp tuïc roài
chaùn boû, roài laïi tieáp tuïc, cöù nhö theá maõi cho
ñeán sau 75 môùi tænh ngoä.

270
 Ñieàu cöùu toâi khoûi chìm haún laø thaùi ñoä phoù
thaùc theo tinh thaàn cuûa thaùnh nöõ Teâ-reâ-xa Haøi
Ñoàng: Duø coù gì ñi nöõa, toâi vaãn coù thaùi ñoä laên
xaû vaøo loøng töø bi, thöông xoùt vaø quyeàn naêng
voâ cuøng cuûa Thieân Chuùa, vaøo söï caàu baàu cuûa
Ñöùc Meï vaø nhaát laø cuûa thaùnh nöõ thaønh Lisieux
maø toâi tin chaéc laø luoân giöõ gìn toâi qua moïi
böôùc chìm noåi cuûa cuoäc ñôøi, veà maët töï nhieân
cuõng nhö sieâu nhieân, coù nhieàu luùc treân gaàm
trôøi sieâu nhieân cuûa toâi chæ coøn laáp laùnh moät
ngoâi sao nhoû ôû Lisieux maø thoâi, coøn nöõa thì chæ
daøy ñaëc söông muø.
Söï kì dieäu laø ôû choã naøy: côn moäng du thaàn
hieäp cuõng ñaõ ñem laïi moät vaøi sôû ñaéc, maø khi
hoài tænh cuõng coù theå coù coâng duïng. Ñoù laø
moät kinh nghieäm soáng veà moät cuoäc ñôøi ñôn ñoäc.
Chính vì theá maø ngay töø ñaàu toâi ñaõ coù aùm chæ
ñeán 40 naêm trong sa maïc cuûa Daân Do-thaùi sau khi
vöôït qua Bieån Ñoû: Sau khi röûa toäi vaø ra khoûi
naêm nhaø taäp, toâi nhö ñöôïc ñöa vaøo moät sa maïc
coâ lieâu trong taän ñaùy taâm hoàn: moät mình khoâng
baïn, khoâng thaày, vaät loän vôùi ñuû thöù, maø chæ
coù moät loøng tin vaøo söï phuø trôï ñaéc löïc cuûa
moät baø chò thieâng lieâng laø Teâ-reâ-xa Haøi Ñoàng,
dó nhieân laø ngoaøi Thieân Chuùa vaø Ñöùc Meï ra.
Treân kia toâi ñaõ töøng duøng kieåu noùi "laïc
böôùc mieàn Nam". Hai chöõ laïc böôùc ôû ñaây khoâng
bao haøm veà ñaùnh giaù xaõ hoäi chính trò cuûa mieàn
Nam (maø toâi vaãn soáng ngoaøi leà nhö ngoaøi leà
baát cöù cheá ñoä traàn gian naøo keå töø ngaøy toâi
ñöôïc ôn trôû neân con caùi trong Hoäi Thaùnh Coâng
Giaùo), nhöng chính laø laïc böôùc trong côn moäng du
271
thaàn hieäp maø toâi ñaõ phaùc hoïa qua vaøi neùt chính.
Trong côn aùc moäng keùo daøi aáy, coù theå coù moät
lí do ngoaïi taïi, khaùch quan: caùc doøng tu coå ñieån
ôû AÂu Taây, vôùi quy cheá chaët cheõ, vôùi quy moâ
roäng lôùn, khoâng phuø hôïp vôùi khaùt voïng saâu xa
cuûa hoàn toâi voán nhö höôùng tôùi hình thöùc "Ñoäng
Tieân", "Am Maây", "Leàu Coû", maø toâi nghó raèng
xöa kia coù leõ tieân tri Elia cuõng nhö veà sau naøy
caùc vò saùng laäp tieân khôûi ôû treân ñænh nuùi Caùt
Minh (tröôùc khi doøng Caùt Minh phaûi di taûn sang
AÂu Taây theá kæ 12), ñaõ soáng maø tinh thaàn vaãn
coøn phaûng phaát trong taùc phaåm cuûa thaùnh Gioan
Thaùnh Giaù. Vaø toâi cuõng ñöôïc neám qua muøi vò
chæ maáy thaùng ôû döôùi caùi tu vieän nhoû beù beân
bôø con suoái nhoû ôû moät vuøng queâ khaù heûo
laùnh cuûa mieàn Baéc nöôùc Phaùp. Thôøi gian aáy laø
moät cuoäc thöû nghieäm khaù ngaén nguûi, maø luùc
trôû veà Vieät Nam toâi ñaõ thieáu saùng kieán hoaëc
thieáu quaû quyeát töï thöïc hieän laáy moät mình thöû
xem sao; thay vì nhö theá toâi ñaõ ñeå mình bò loâi
cuoán vaøo moät sinh hoaït vaên hoùa giaùo duïc nöûa
vôøi (veà phía toâi), hôi naëng tính caùch taøi töû trong
moät xaõ hoäi coù soá phaän mong manh vaø vaén voûi
ñeå roài cuoái cuøng taát caû ñeàu bò "cuoán theo chieàu
gioù", trong côn loác ñaõ thoåi maïnh treân ñaát nöôùc
Vieät Nam naøy gaàn nöûa theá kæ qua!
Roài trong cô cheá xaõ hoäi môùi, thöïc ra toâi cuõng
vaãn soáng beân leà troâi daït töø traïi caûi taïo Soâng
Mao, hai naêm lao ñoäng saûn xuaát, hai naêm ôû Maët
Traän Toå quoác, 5 naêm ôû UÛy Ban Khoa Hoïc Kó
Thuaät, cho ñeán hoâm nay vaãn laø beân leà troâi daït:
ÔÛ nhaø taäp theå cô quan, troàng caây nuoâi caù taïi
272
khu raãy cuûa moät sinh vieân cuõ cho, gheù taïm vaøo
nöông naùu tuoåi giaø. Chæ coù caùi khaùc laø khoâng
coøn moäng du nöõa maø hình nhö ñöôïc noái laïi
nhöõng ngaøy ñaàu cuûa ngaøy nhaän ôn thaùnh taåy
cuûa nhöõng naêm 49-50, döôùi moät cheá ñoä chính trò
xaõ hoäi cuõng nhö thôøi gian aáy. Moät caâu hoûi naåy
ra trong taâm toâi: Phaûi chaêng giöõa ñôøi soáng
thieâng lieâng cuûa toâi vôùi xaõ hoäi chính trò aáy coù
moät caùi gì gaén chaët saâu xa. Noùi traéng laø theá
naøy: Chuùa Gieâsu maø toâi yeâu, Hoäi Thaùnh maø
toâi aüm nhaän laøm gia ñình thieâng lieâng, laø moät
Chuùa Gieâsu, moät Hoäi Thaùnh toâi ñöôïc gaëp gôõ
trong giaây phuùt ñaàu tieân trong caùi khí quyeån cuûa
khu Boán naêm 45-49. Hình nhö sau 75 toâi ñöôïc hoài
sinh veà thieâng lieâng vì toâi gaëp laïi ñöôïc hình daùng
cuûa Chuùa Gieâsu vaø hình daùng cuûa Hoäi Thaùnh
maø toâi ñaõ gaëp thuôû ban ñaàu khi toâi cuùi mình
trong gieáng röûa toäi!" Caùi thuôû ban ñaàu löu luyeán
aáy!" Caùi hình daùng ñaùng yeâu aáy hình nhö coù
phaàn môø ñi khi toâi soáng trong moät cheá ñoä khaùc
vôùi thôøi kì 45-49, toâi xin duøng moät hình aûnh: Toâi
yeâu moät thieáu nöõ luùc coâ ta coøn laø moät thoân
nöõ: AÙo töù thaân, khaên moû quaï, toùc ñuoâi gaø,
mieäng aên traàu caén chæ; sau toâi cuøng coâ aáy ra
thaønh thò coâ ta uoán toùc, maëc aùo lemur, toâ son
ñieåm phaán... töï nhieân nhö toâi phai nhaït moái tình
ñaàu (coù theå laø do toâi chaïy theo caùc coâ thaønh thò
khaùc, maø cuõng coù theå coâ ta bôùt veû yeâu kieàu
döôùi lôùp y trang thaønh thò); theá roài nay toâi laïi
ñöôïc cuøng coâ aáy trôû veà nôi thoân daõ, toâi nhö
ñöôïc soáng laïi buoåi ñaàu luùc chuùng toâi trao duyeân
gôûi nôï, beân bôø ao, coù caønh kheá hoa tím ruïng

273
treân nhöõng caùnh beøo!- Coù phaûi theá chaêng hôõi
coâ thoân nöõ toâi yeâu?!! Chæ ôû noâng thoân, neùt
kieàu dieãm cuûa coâ môùi nguyeân veïn vaø tình toâi
môùi trôû laïi nguyeân veïn chaêng? OÂi! Ai maø bieát
ñöôïc maàu nhieäm cuûa tình yeâu! Vaø neáu treân kia
toâi möôïn lôøi Gioùp thì nay toâi möôïn lôøi thaùnh
Gioan Thaùnh Giaù maø raèng:
"Toâi laëng yeân trong queân laõng
Cuùi maët nhìn xuoáng ngöôøi yeâu
Taát caû ñeàu ngöng ñoïng laïi.
Vaø toâi cöù nhö vaäy
Buoâng thaû moïi öu tö,
Giöõa nhöõng caønh hoa hueä, toâi ñaõ bò laõng
queân roài.
(khuùc cuoái cuûa baøi thô "Leân Ñænh Caùt
Minh").
Töø cuoái ñeâm 26 raïng ngaøy 27 thaùnh 8 naêm 76,
ñeâm ñaàu tieân toâi trôû veà Ñaø Laït sau 16 thaùng
caûi taïo, taïi nhaø Hoøa Laïc cuûa ñaïi hoïc Ñaø Laït
toâi quyø goái phoûng yù baøi thô "Leân Ñænh Caùt
Minh", ghi laïi nhöõng doøng sau ñaây:
"Ñeâm nay môùi thaät laø ñeâm!
Bao naêm laïc böôùc eâm ñeàm veà ñaây
Veà ñaây sau nhöõng thaùng ngaøy
Ñau thöông phuùc laïc traøn ñaày caû hai
Baét ñaàu taát caû ñeâm nay
Bình an, phuùc laïc, an bình, bình an."
Vaø sau maáy caâu thô aáy, töï nhieân toâi thay ñoåi
chöõ kí.

274
 Söï thay ñoåi töï nhieân boät phaùt ñeâm hoâm aáy
coù phaûi chaêng laø daáu hieäu toâi böôùc sang moät
giai ñoaïn môùi, hoaøn toaøn môùi cuûa cuoäc ñôøi? Söï
thay ñoåi maø tröôùc kia bao nhieâu ngöôøi khuyeân
baûo, vì hoï cho chöõ kí cuõ laø raát xaáu vaø raát nguy,
nhöng toâi ñaõ nhaát ñònh khoâng chòu nghe. Ñeâm aáy,
töï nhieân, gaàn nhö moät caùch voâ thöùc, voâ ñònh yù,
toâi ñoåi chöõ kí, moät vieäc laøm maø toâi khoâng
hieåu do ñaâu, maø chính toâi cuõng laáy laøm ngaïc
nhieân! Vaø quaû thöïc, cuoäc ñôøi toâi ñoåi môùi hoaøn
toaøn.
 
Haønh höông Haø Noäi

 Laïi xin tieáp tuïc sau khi ôû traïi hoïc taäp Soâng
Mao trôû veà Ñaø Laït. Rôøi khoûi cuoäc soáng töï do
beân ngoaøi luùc Saøi Goøn chöa giaûi phoùng vaø trôû
laïi Ñaø Laït khi hai mieàn Nam Baéc ñaõ thoáng nhaát
hoaøn toaøn vôùi moät Quoác Hoäi duy nhaát, moät
nhaø nöôùc duy nhaát, ñang böôùc nhöõng böôùc ñöa
mieàn Nam leân xaõ hoäi chuû nghóa; rôøi khoûi vò trí
moät giaùo sö ñaïi hoïc trong xaõ hoäi, baét ñaàu taäp
cuoác ñaát troàng rau, vôùi taâm traïng cuûa moät ngöôøi
chöa coù quyeàn coâng daân, khoâng noùi thì cuõng
bieát laø söï thích öùng ñoøi hoûi raát nhieàu noã löïc
vaø gaëp raát nhieàu khoù khaên: söùc khoûe, taâm lí,
suy tö, tieáp xuùc vôùi xaõ hoäi cuõng nhö nhöõng nhu
caàu sinh hoaït veà moïi maët. Tuy nhieân buø laïi thì
coù ñöôïc moät ñieàu an uûi laø ñaát nöôùc thoáng nhaát

275
vaø gia ñình ñoaøn tuï. Treân kia ñaõ noùi qua veà
thoáng nhaát, nay xin noùi veà ñoaøn tuï.
Ngöôøi trong gia ñình maø toâi ñöôïc gaëp maët ñaàu
tieân laø Caån (baïn cuõ vaø laø em reå toâi) cuøng ñi
vôùi ñöùa con gaùi cuûa anh ta, goïi toâi baèng caäu,
vaøo thaêm toâi taïi traïi hoïc taäp Soâng Mao. Tieáp
ñeán laø anh Vieän toâi vaø ñöùa em gaùi aùp uùt cuûa
toâi, cuõng vaøo thaêm toâi taïi Soâng Mao. Hai cuoäc
gaëp aáy tuy baûn chaát laø vui möøng, nhöng beà
ngoaøi thì chaúng maáy bình thöôøng. Toâi nhôù ñöùa
chaùu gaùi cöù troá maét nhìn toâi döôùi daïng moät
nguïy quaân caûi taïo. Thaät khoù taû: Caäu ruoät cuûa
noù ñaáy, baïn thaân ngaøy xöa cuûa boá noù ñaáy,
nhöng laïi laø só quan nguïy, ñaùnh thueâ cho nguïy!
(Ñoù laø chöa noùi: Coâng Giaùo trí thöùc côõ lôùn
ñaáy!). Coøn coâ em gaùi toâi thì cöù oâm maët khoùc,
toâi phaûi tìm caùch noùi ñuøa cho coâ ta cöôøi leân, ñeå
bôùt noãi theâ thaûm. Chæ coù vôùi anh Vieän laø
thoaûi maùi.
Sau ngaøy trôû veà laïi Ñaø Laït, anh Vieän laø
ngöôøi ñaàu tieân ñeán thaêm toâi taïi ñaïi hoïc Ñaø Laït.
Ñieàu ñaùng noùi nhaát laø trong buoåi toïa ñaøm do
tröôøng ñaïi hoïc Ñaø Laït toå chöùc taïi phoøng khaùch
nhaø vieän cuõ, toâi ngoài nghe anh Vieän noùi chuyeän
maø cöù nhö trong moäng. Thaät khoù ngôø ñöôïc raèng
laïi coù ngaøy anh Vieän toâi, ñeán thuyeát trình cho anh
em caùn boä tröôøng ñaïi hoïc Ñaø Laït, ngoài taïi chính
caùi phoøng khaùch aáy. Vaø leõ ra toâi ñöôïc ñoùn anh
toâi vôùi tö caùch giaùo sö duy nhaát ôû laïi vieän ñaïi
hoïc, luùc toaøn ban giaùo sö ñaõ ñi, theá nhöng laïi
ngoài nghe vôùi tö caùch moät anh nguïy quaân ñi hoïc
taäp veà chöa coù quyeàn coâng daân. Toâi thöông mình
276
thì ít maø thöông anh thì nhieàu. Chaúng bieát thaâm
taâm anh ra sao nhöng toâi thaáy anh coù thöông toâi,
môùi leân thaêm toâi ñeå hai anh em phaûi soáng nhöõng
giaây phuùt oaùi aêm nhö vaäy. Sau naøy so saùnh vôùi
moät soá nbgöôøi coù chöùc vò ôû Baéc ñoái vôùi baø
con nguïy quaân nguïy quyeàn ñi hoïc taäp caûi taïo, toâi
laïi caøng thaáy anh toâi quaû laø thöông toâi vaø hieåu
toâi, vì nhieàu ngöôøi vaãn cöù hoûi veà söï gaëp gôõ
trao ñoåi giöõa hai anh em chuùng toâi, nhaân tieän ñaây
toâi xin ghi laïi sô löôïc vaøi haøng veà töông quan giöõa
toâi vaø oâng anh caû cuûa toâi, Nguyeãn Khaéc Vieän.
Tuy khaùc meï, nhöng nhieàu luùc chuùng toâi nhö
queân haún ñieàu aáy. Anh Vieän hôn toâi 10 tuoåi. Töø
thuôû beù gia ñình toâi giaønh cho anh moät söï meán
phuïc raát ñaëc bieät vì anh hoïc raát gioûi, moân theå
thao naøo cuõng khaù, tính tình vöøa khaúng khaùi, vöøa
hieàn hoøa, soáng moät cuoäc ñôøi raát raát thanh baïch:
quaû laø moät trang thanh nieân kieåu maãu. Töø tröôùc
anh ñaõ coù caùi moäng trôû neân moät baùc só kieåu
Albert Schutzer. Sau khi sang Phaùp du hoïc, trong tình
theá cuoäc ñeä nhò theá chieán tieáp theo laø cuoäc
chieán tranh Ñoâng Döông, anh gia nhaäp Ñaûng coäng
saûn Phaùp, vaø ñöôïc Hoà Chuû Tòch tin duøng. Vì
beänh lao phoåi raát naëng (chæ coøn hai phaàn ba cuûa
moät laù phoåi duy nhaát), anh ôû laïi Phaùp phuïc vuï
vôùi chöùc naêng toång thö kí hoäi lieân hieäp vieät
kieàu taïi Phaùp cho ñeán naêm 1964, bò Phaùp truïc
xuaát veà Haø Noäi. Töø khi anh du hoïc Phaùp, naêm
38 cho ñeán naêm 56 luùc toâi sang Phaùp, toâi laø
nguôøi ñaàu tieân trong gia ñình gaëp laïi anh. Qua bao
nhieâu thay ñoåi veà thôøi cuoäc, veà gia ñình, veà baûn
thaân moãi ngöôøi, thì giöõa hai anh em chuùng toâi,

277
moät laø ñaûng vieân coäng saûn, moät laø tu só doøng
Phan-xi-coâ, ñieàu naëng neà nhaát laø ngöôøi cha bò
cheát do caûi taïo naêm 54. Toâi ñeán thaêm anh luùc
aáy ôû moät gaùc troï nhoû ôû Paris, baøy bieän sô saøi
nhö phoøng troï cuûa moät sinh vieân ngheøo du hoïc.
Böõa aên ñaàu tieân giöõa hai anh em raát ñaïm baïc.
Coù ñieàu laø hai anh em trao ñoåi raát töï nhieân nhö
chaúng coù gì laø ngôõ ngaøng ngaïc nhieân caû!
Chuùng toâi khoâng heà ñaû ñoäng gì ñeán chuyeän
rieâng tö cuûa nhau, vaø caû hai ñeàu traùnh ñaû ñoäng
ñeán vieäc thaân phuï toâi bò laøm naïn nhaân cuûa caûi
caùch ruoäng ñaát. Anh toâi khoâng heà coù moät caâu
hoûi, moät lôøi gì veà vieäc toâi toøng giaùo vaø vaøo
Nam caû! Anh chæ gôïi yù raát teá nhò cho toâi thaáy
raèng: Theá naøo roài cuoái cuøng cheá ñoä coäng saûn
cuõng seõ toaøn chieám nöôùc Vieät Nam, vì theá toâi
cuõng nhö Giaùo Hoäi Vieät Nam neân ñi ñeán choã:
1/ Soáng phuø hôïp vôùi vaên hoùa daân toäc.
2/ Soáng phuø hôïp vôùi cheá ñoä coäng saûn.
Anh thöôøng khuyeân toâi neân lieân laïc vôùi lieân
ñoaøn thôï thuyeàn Coâng Giaùo ñeå hieåu veà phong
traøo ñaáu tranh cuûa giôùi thôï thuyeàn. Anh raát am
hieåu veà Coâng Giaùo, veà Giaùo Hoäi. Anh ñaõ töøng
ñoïc Gioan Thaùnh Giaù. Anh coù xaùc tín cuûa ngöôøi
Maùc-xit cho raèng khi moïi vaán ñeà traàn theá ñöôïc
giaûi quyeát toát ñeïp (ñieàu maø anh tin raèng seõ thöïc
hieän ñöôïc trong töông lai) thì töï nhieân toân giaùo seõ
khoâng coøn. Coù leõ anh thuoäc veà nhöõng ngöôøi
Maùc-xít cho raèng toân giaùo töï noù seõ bò tieâu vong,
khoâng caàn phaûi tröïc tieáp haïn cheá laøm gì: coù theå
anh khoâng ñoàng yù veà nhöõng vuï khieán ngöôøi ta
suy nghó (coù theå ñuùng maø cuõng coù theå sai) raèng
278
coù chuû tröông haïn cheá, caám hoaëc baùch haïi toân
giaùo, bôûi vì cuoái cuøng chaúng coù lôïi gì veà baát
cöù phöông dieän naøo, baát cöù theo quan ñieåm naøo,
maø chæ gaây chia reõ ñau khoå, phaïm ñeán nhöõng
con ngöôøi cuï theå.
Moät ñoâi khi toâi thaáy anh pheâ bình giaùo phaåm
khoâng theo ñuùng tinh thaàn Tin Möøng vaø coøn chòu
quaù nhieàu aûnh höôûng ngoaïi lai. Nhöng hình nhö anh
traùnh neù ñeà caäp vaán ñeà toân giaùo vôùi toâi; cho
neân phía toâi cuõng coù phaàn traùnh neù khoâng ñaû
ñoäng gì ñeán vaán ñeà yù thöùc heä; anh em gaëp nhau
chæ trao ñoåi veà nhöõng vaán ñeà cuï theå: veà phía anh
thì vaãn xem toâi nhö moät ngöôøi em, coù theå vaáp
phaïm nhöõng ñieàu daïi doät thieät thaân, cho neân anh
coù nhieäm vuï chæ daãn ñeå traùnh nhöõng sai phaïm
daïi doät aáy. Phaàn toâi, nghó laø mình laø em, vaø anh
aáy laïi laø ngöôøi coù trình ñoä cao veà nhieàu maët
cho neân cuõng chæ haïn cheá vaøo nhöõng ñieàu maø
anh coù theå vaø coù yù muoán giuùp ñôõ toâi, ñeå cuoái
cuøng anh em daàu sao cuõng giöõ ñöôïc söï haøi hoøa,
toân troïng nhau trong nhöõng laäp tröôøng cuûa nhau
vaø coù ít meán thöông nhau, tin töôûng kính neå nhau.
Chuùng toâi thaáy khoâng caàn ñi saâu vaøo vaán ñeà
laøm gì, vì chuùng toâi bieát raèng chuùng toâi ñaõ choïn
ai ñöôøng naáy moät caùch khoâng phaûi vì danh lôïi
hay muø quaùng gì, chaúng caàn phaûi laøm caùi vieäc
voâ boå laø khuyeân can, thuyeát phuïc gì nhau nöõa.
Hieåu nhau quaù roài coá giöõ laáy tình anh em, tình
ñoàng baøo, tình ngöôøi giöõa hai con ngöôøi taïm goïi
laø trí. Vaø coù ai hoûi toâi veà söï ñaùnh giaù cuûa toâi
ñoái vôùi anh, toâi cuõng chæ cöôøi, vì toâi nghó raèng
con ngöôøi laø caû moät huyeàn nhieäm, ai cuõng coù
279
nhöõng ñænh cao, nhöõng luõng saâu, nhöõng taøi ñöùc,
nhöõng khuyeát ñieåm, nhöõng loãi laàm, vaø roài ai
cuõng coù "Moät mình mình bieát moät mình mình hay".
Vaø ñöùng tröôùc caùi choã aáy thì ta neân caát muõ
cuùi ñaàu im laëng, nguyeän caàu, vì ngöôõng cöûa aáy
chæ coù Thieân Chuùa môùi coù quyeàn vaø coù khaû
naêng böôùc vaøo.
Töø naêm 76 toâi vaãn thænh thoaûng gaëp laïi anh:
anh em vaãn nguyeân tình thaân aùi, vaû chaêng caû hai
caøng ngaøy caøng ñeán tuoåi giaø, coù leõ phaûi ñeán
luùc nhìn veà quaù khöù vôùi söï côûi môû bao dung
naøo ñoù, hôi trieát lí naøo ñoù. Bôûi vì cuoái cuøng thì
moïi söï cuõng chæ coù moät thôøi, roài seõ qua ñi. Coát
giöõ laáy tình ngöôøi laø ñieàu quan troïng. Nhaát laø
anh aáy chæ laø moät caùn boä vaên hoùa, coøn toâi chæ
laø moät ngöôøi khoâng coù moät quan heä tröïc tieáp
naøo veà maët theá traàn, cuõng nhö khoâng coù moät
chöùc vò naøo trong Giaùo Hoäi.
Vaøo cuoái naêm 1977, nhôø söï can thieäp cuûa anh
Vieän toâi, toâi ñöôïc pheùp ra Haø Noäi thaêm meï giaø
vaø baø con ôû mieàn Baéc. Noùi leân noãi xuùc caûm
cuûa toâi khi caàm taám giaáy thoâng haønh Ñaø Laït -
Haø Noäi, leân xe ca ra Baéc thaät laø vieäc khoù. Haø
Noäi nghìn naêm vaên vaät, beân kia soâng Thaïch Haõn
(maø cuoái naêm 74 toâi ñöùng ôû bôø Nam nhìn veà
queâ cuõ töôûng nhö khoâng bao giôø coøn ñöôïc thaáy
nöõa). Ñeøo Ngang, nuùi soâng Hoàng Lam! Vaø con
taøu thoáng nhaát qua nhöõng nhaø ga: Myõ Lyù,
Thuaän Lí, Ngaân Sôn, Chu Leä, Ñoø Leøn, Phuû
lyù...Vaø hình aûnh meï giaø ñaõ chöøng 70, sau 30
naêm xa caùch bieát bao thaêng traàm bieán ñoåi!

280
 Böôùc xuoáng ga Haøng Coû sau maáy ngaøy ñeâm
ñi ñöôøng, toâi cöù ñi trong giaác mô! Laïi gaëp luùc
Haø noäi vaøo thu: laù vaøng baét ñaàu ruïng treân heø
phoá! Trôøi Haø noäi vaãn laø trôøi Haø noäi: coù leõ
töø Toá Nhö vaø tröôùc nöõa, roài Nguyeãn Tuaân,
Thaïch Lam, Nhaát Linh vaø keå caû Vuõ Khaéc Khoan,
Vuõ Hoaøng Chöông, ai ñaõ yeâu Haø Noäi 36 phoá
phöôøng thì khi ñeán Haø Noäi duø thôøi naøo, cheá ñoä
naøo cuõng phaûi coù taâm tình cuûa ngöôøi haønh
höông, vaø duø chuû thuyeát naøo, tín ngöôõng naøo,
cuõng phaûi bieát ôû ñoá coù laêng, nôi an nghæ cuûa
chuû tòch Hoà Chí Minh, moät con ngöôøi kieät chuùng
cuûa theá kyû 20, ñaùng cho gioáng noøi haõnh dieän.
Quaû laø may, qua nhöõng vuï Myõ neùm bom, cuoái
cuøng phoá Khaâm Thieân bò naëng, ngoaøi ra Thaùp
Ruøa, Vaên Mieáu, chuøa Traán Quoác, Coät Côø,
chuøa Moät Coät, caàu Long Bieân vaãn coøn. Muøa thu
naêm ñoù, toâi say söa ngaây ngaát vôùi yù nghó raèng:
veà maët theá traàn toâi ñöôïc nhìn caûnh trôøi thu Haø
Noäi theá laø ñuû roài. Caùc ñieàu khaùc chæ laø
chuyeän phuï. Taâm tö toâi veà maët theá traàn chæ ñôn
giaûn coù theá Haø Noäi - Saøi Goøn, phaûi ñöôïc noái
lieàn caùi ñaõ, caùc vieäc khaùc tính sau! Toâi cho raèng
Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaoloâ VI cuõng nghó nhö vaäy
maø thoâi! Maëc daàu bieát raèng roài seõ coù caû traêm
nghìn vieäc khoù khaên, nhöng duø sao thì nöôùc Vieät
Nam phaûi laø moät caùi ñaõ! Ñi giöõa loøng Haø Noäi
muøa thu naêm 77 taâm hoàn toâi traøn ngaäp nieàm vui
vì yù nghó aáy! Toâi ra Haø noäi ñaây, phaûi töø Ñaø
Laït vöôït qua Thaïch Haõn vaø Beán Haûi: giaác mô
aáp uû töø naêm 54 nay ñaõ laø söï thaät!

281
 Vaø Haø Noäi: vaãn coù nhaø Taïm, nôi Chuùa
Gieâsu aån ngöï trong Bí Tích tình yeâu, coù caùc linh
muïc, coù Hoàng Y TGM hieäp thoâng cuøng Ñöùc
Giaùo Hoaøng, ñaáng keá vò thaùnh Pheâroâ! Haø Noäi:
saùng chieàu vaãn coù lôøi: "Caùc con haõy laøm vieäc
naøy maø nhôù ñeán Ta". Khoâng nhöõng lôøi chí
thaùnh laëp laïi, maø chaéc raèng coøn coù lôøi nguyeän
caàu aâm thaàm laëng leõ cuûa nhöõng taâm hoàn trung
thaønh vôùi Chuùa trong gian lao thöû thaùch maø
khoâng ai bieát ai hay, ñang tieáp dieãn ôn cöùu ñoä
xuoáng ñaát nöôùc vaø coù theå traøn chaûy ñeán taän
cuøng theá giôùi! Haø Noäi, nôi maø neáu Teâreâxa
Haøi Ñoàng khoâng bò chöùng nan y caûn trôû, thì coù
theå ñaõ ñöôïc phaùi sang laäp doøng vaø coù theå ñaõ
ñeå laïi di haøi cho thieân haï naêm chaâu boán bieån
ñeán haønh höông hay thaêm vieáng! Toâi caûm thaáy
raèng Haø Noäi coù töø Lyù Coâng Uaån vaø seõ coøn
maõi maõi vôùi non soâng vaïn kyû chöù ñaâu coù phaûi
chæ laø moät thôøi naøo! Ñoù laø taâm tö cuûa toâi khi
ñöùng chieâm ngöôõng töôïng Ñöùc Meï Maria caàm
löôõi ñoøng dí ñaàu raén döõ xuoáng ñaát ñen tröôùc
Vöông Cung thaùnh ñöôøng chính toøa giaùo phaän thuû
ñoâ Haø Noäi.
Ai bieát ñöôïc döôùi nhöõng böùc töôøng reâu phuû
cuûa nhöõng tu vieän, nhöõng thaùnh ñöôøng vaéng veû
ñìu hiu, Thieân Chuùa ñang vuøi nhöõng haït gioáng gì
cho haåm naùt ñeå chuaån bò cho muøa gaët mai sau?
Maùu Thaùnh Chuùa moãi ngaøy daâng leân töø moät
soá baøn thôø raát ít, do nhöõng baøn tay run raåy cuûa
nhöõng vò linh muïc giaø saép veà vôùi Chuùa maø
khoâng chaéc coù ngöôøi keá tuïc giaù trò ngaàn naøo

282
tröôùc toân nhan Thieân Chuùa Cha ai maø löôøng
ñöôïc!
Cho ñeán nay, hai vò giaùm muïc Vieät Nam ñöôïc
Toøa Thaùnh phong töôùc Hoàng Y vaãn laø ôû Haø
Noäi. Hoäi ñoàng caùc giaùm muïc Vieät Nam vaãn
thöôøng hoïp taïi Haø Noäi. Ñoù laø nhöõng söï kieän
khaùch quan laøm ta suy nghó nhieàu vaø caàu nguyeän
caøng nhieàu hôn nöõa. Toâi tin chaéc raèng vò nöõ tu
xöa kia coù yù ñònh sang Haø Noäi, ngaøy nay di haøi
ôû Lisieux nhöõng hoa hoàng töø baøn tay ngaøi tuoân
xuoáng, aét vaãn coøn daønh khaù nhieàu cho Haø Noäi.
Vaø maùu cuûa vò töû ñaïo maø ngaøi kính meán caùch
rieâng, Teâoâphan Veânard, cuõng ñoå ra thaám xuoáng
baõi caùt treân bôø soâng Hoàng troâi veà bieån caû!
Vaø Haø Noäi, nay mai seõ laø nôi an nghæ cuûa moät
soá nöõ tu ñaõ soáng maáy chuïc naêm trôøi trong moät
khung caûnh maø moät nöõ tu ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh ra thaêm chæ truù nguï coù moät laàn ñaõ caûm
thaáy nhö "Laïnh thaáu suoát taâm can xöông tuûy". Do
ñoù khi ñeán ñöa thö cuûa moät ngöôøi baïn göûi cho
moät nöõ tu ôû Haø Noäi, toâi muoán quyø xuoáng hoân
baøn chaân ñaõ ñöùng vöõng trong nhöõng böùc töôøng
aáy suoát maáy chuïc naêm qua, vaø toâi chôït nhôù tôùi
lôøi moät linh muïc Phaùp thuoäc doøng di cö vaøo Nam
naêm 54, taâm söï vôùi toâi raèng: Toâi tieác mình
khoâng phaûi laø coâng daân Vieät Nam ñeå ñöôïc ôû
laïi mieàn Baéc vôùi Ñöùc cha, caùc linh muïc, caùc tu
só nam nöõ vaø tín höõu ngoaøi aáy!
Vaø tín höõu ngoaøi aáy! Toâi khoâng theå ghi laïi
ñaây hình aûnh cuûa hai cuï oâng cuï baø Nguyeãn Theá
Huøng, song thaân cuûa linh muïc Vuõ Khôûi Phuïng.
Ñeïp laøm sao, toå aám cuûa moät caëp chim giaø chung
283
thuyû vôùi nhau, cuõng nhö chung thuûy vôùi Chuùa!
Qua bao nhieâu gian nan thöû thaùch! Caùi thaèng toâi,
maõi rong chôi khaép Paris, Thuïy Só, Louvain,...nay
veà gaëp laïi hai cuï daét nhau ñi döï leã, treân ñöôøng
phoá Haø Noäi, maø caûm thaáy mình xaáu hoå! Quaû
nhö laø toâi ñaõ noùi treân kia: "Söïc tænh khoûi côn
moäng du"! Toâi chæ bieát coù moät ñoâi baïn laø hai
cuï Vuõ Theá Huøng, chöù Haø Noäi coù bao nhieâu tín
höõu nhö vaäy: Teùmoignage chreùtien, Information
catholique internationale, observatore Romano, La
Croix,.. Laøm sao bieát ñöôïc danh tính? Hoäi Thaùnh
Vieät Nam ñaâu phaûi chæ coù linh muïc X, Y, Z, hoaëc
giaùo sö M.T.V..ñöôïc ñaêng teân trong baùo ñöôïc caùc
ñaøi ñuû loaïi phaùt thanh aàm ó. Hoäi Thaùnh Vieät
Nam coøn coù nhöõng taâm hoàn nhö toâi noùi treân
ñaây, maø ñoù môùi thaät laø neàn moùng. Nhöõng keû
môùi ñöôïc bieát teân bieát tieáng coù theå môùi chæ laø
noùc nhaø, maùi cao, qua côn gioù maïnh coù theå bò
boác ñi, coøn neàn moùng vaãn ñöùng yeân baùm chaët
vaøo loøng ñaát cuûa moïi mieàn treân ñaát nöôùc Vieät
Nam naøy, ñaõ coù gaàn 500 naêm giaùo söû. Hai cuï
oâng baø Vuõ Theá Huøng khoâng bieát ñoù thoâi. Söï
hieän dieän cuûa hai cuï laøm cho nieàm vui cuûa toâi
trong laàn ñaàu tieân ra Haø Noäi naêm 77 taêng leân
gaáp ñoâi, chaúng keùm gì so vôùi söï hieän dieän cuûa
meï giaø toâi coøn soáng ñeå ñoùn chôø toâi veà thaêm.
Söï töôûng töôïng neáu naêm 77 toâi ra Haø Noäi maø
khoâng coù toøa giaùm muïc, khoâng coù linh muïc
khoâng coù thaùnh leã, khoâng coù tín höõu thì toâi seõ
ra sao? Toâi coù theå vui ñoaøn tuï gia ñình, vui ñaát
nöôùc thoáng nhaát moät caùch troïn veïn ñöôïc khoâng?

284
Bieát laáy gì maø taï ôn nhöõng ngöôøi tín höõu ôû laïi
Haø Noäi naêm 54!
Haø Noäi ñoái vôùi toâi naêm 77 laø nhö vaäy ñoù.
Dó nhieân Haø Noäi coøn laø nôi meï giaø toâi vaø
phaàn ñoâng anh chò em ruoät thòt, baø con noäi ngoaïi,
thaày cuõ, baïn cuõ, hoïc troø cuõ cuûa toâi cö nguï sinh
soáng, laøm vieäc vui buoàn söôùng khoå vaø nay mai
seõ truùt hôi thôû lìa ñôøi! OÂi! Meï giaø! Meï giaø toâi
tröôùc naêm 45 ñaõ töøng vaøo cung Dieân Thoï "haàu
taøi baøn", Ñöùc Töø Cung! Ñaõ caàn kieäm ñeå giuùp
thaân phuï toâi giöõ ñöôïc söï thanh lieâm trong luùc
laøm quan. Vaø ñaõ töøng bò troùi suoát moät ngaøy
trôøi ñeå baét nhaän toäi xuùi con aên troäm buoàng
chuoái trong thöûa vöôøn maø tröôùc ñoù vaøi ngaøy
mình coøn laø chuû nhaân sôû höõu! Meï giaø toâi! Ñaõ
hôn 20 naêm qua, vôùi hai baøn tay traéng theo nghóa
ñen nuoâi con khoân lôùn sau khi choàng bò ñaáu toá,
cheát trong traïi hoïc taäp, tòch bieân toaøn boä gia saûn,
khoâng ai daùm thueâ möôùn, giuùp ñôõ hay chaøo hoûi,
phaûi rôøi boû queâ nhaø maø ñi "tha phöông caàu
thöïc" theo nghóa ñen! Meï toâi sao laïi khoâng töï töû
naêm 54 nhö hai baø coâ cuûa toâi, nhö baø cuï thím
cuûa thaân phuï toâi, nhö oâng döôïng choàng baø dì
toâi, nhö bieát bao nhieâu ngöôøi khaùc ñaõ laøm trong
hoaøn caûnh töông töï! Thaàn döôïc naøo ñaõ giöõ hai
haøm raêng cuûa ngöôøi laïi ñeå khoûi caén raêng maø
cheát ñi cho raûnh nôï ñôøi khi bò troùi suoát moät
ngaøy vì buoàng chuoái treân kia? Ñaõ bieát ñaâu! Treân
70 tuoåi roài, sau khi caùc con caùi ñaõ coù chuùt söï
nghieäp, thì, trong nieàm vui ñaát nöôùc thoáng nhaát,
laïi coù thaèng con ñaàu loøng ñi caûi taïo vôùi tö caùch
laø nguïy quaân, ñaõ caàm suùng baén vaøo ñoàng baøo
285
maø theo giaëc!!! Toâi thì chæ ñoïc vaø suy nieäm veà
khoå giaù, chöù meï toâi môùi thöïc laø böôùc ñi treân
ñöôøng khoå giaù! Cuõng may maø trong thôøi gian hoïc
taäp, toâi khoâng bò ruoät thöøa, thöông haøn thoå taû
dòch haïch maø cheát ñi, coøn ñöôïc soáng trôû veà Haø
Noäi thaêm meï giaø; chöù neáu toâi cheát ñi nhö bao
anh em caûi taïo khaùc, thì meï toâi seõ hai laàn khoùc:
Khoùc choàng cheát trong traïi caûi taïo naêm 54, vaø
khoùc con cuõng theá naêm 75-76 (taï ôn Chuùa ñaõ tha
cho meï con gaùnh naëng thöù hai naøy!) Nhöng caùi
nhuïc nhaõ xoùt xa khi nghe tin toâi ñi hoïc taäp, caùi lo
sôï toâi nhö thaân phuï toâi, cuõng ñaõ laøm cöïc loøng
ngöôøi nhö theá naøo! Ai bieát ñöôïc vì baø daùm taâm
söï cuøng ai? Bieát hoûi ai? Sao? Con toâi coù laøm tay
sai cho Phoøng Nhì Phaùp khoâng? Cho C.I.A khoâng?
Tay con toâi coù boùp coø suùng naû ñaïn vaøo quaân
ñoäi Nhaân Daân khaùng chieán khoâng? Hoïa chaêng
coù Ñöùc Meï Maria khi nghe tin Chuùa Gieâsu bò baét
môùi hieåu noåi loøng meï toâi khi nghe tin toâi bò ñöa
ñi hoïc taäp caûi taïo vì lí do laø só quan Nguïy! Ai cho
ngöôøi bieát chaéc raèng toâi seõ khoâng nhö oâng Phan
Huy Quaùt, Haø Thuùc Kí, Ñaëng Vaên Sung, Toân
Thaát Thieän, Haø Vónh Phöông, laø nhöõng caäu aám
con quan maø ngöôøi ñaõ bieát tröôùc naêm 45 hay
cuõng khoâng phaûi laø caây buùt choáng coäng saéc
saûo nhö Nguyeãn Maïnh Coân, Voõ Phieán... Coù theå
anh Vieän toâi, vì ñaõ hieåu roõ toâi may ra coù theå
traán an ñöôïc ngöôøi, nhöng ngöôøi coù tin khoâng?
Hay laïi nghó raèng chaúng qua laø anh aáy giaáu söï
thaät cho ngöôøi an taâm. Cho neân giaây phuùt ñaàu
tieân meï con gaëp nhau, toâi chæ coù voûn veïn moät
tieáng "Meï" roài im laëng maét hôi röôùm vaø ngöôøi

286
thì ñaõ noùi vôùi toâi caâu toâi ñaõ thuaät laïi treân kia!
Ngöôøi chæ thöông toâi löu laïc chöù khoâng heà nghó
ñeán nhöõng noãi ñau khoå cuûa ngöôøi. OÂi loøng meï
thöông con!
Sau caâu toâi thöa laïi: "Vaâng, con ñi chôi laïc
ñöôøng, may anh Vieän daãn veà, chöù khoâng thì
chaúng bieát ñaâu maø tìm!" Nhìn aùnh maét meï toâi,
toâi bieát raèng ngöôøi ñaõ tìm laïi ñöôïc nôi toâi hình
aûnh ñöùa con 40 naêm veà tröôùc, hoïc tröôøng taây,
con quan ñaàu tænh, maø vaãn ñi chaân ñaát, ñoäi noùn
laù, mang tôi laù keø, tuy coù hôi giaø vì treân 50 tuoåi
roài! Chöù khoâng coù gì laø nguïy quaân nguïy quyeàn
aùc oân hay nguïy trí thöùc thaâm ñoäc, caû ñeán xaáu
uû doät nhö keû ôû tuø ra cuõng khoâng! Traùi laïi vaãn
vui veû hoàn nhieân töôi maùt. Haàu heát ngöôøi thaân
cuûa toâi ôû Baéc gaëp laïi ñeàu bôû ngôõ ngaïc nhieân
nhö vaäy! Töôûng ñaâu caùi oâng nguïy, khoa tröôûng
ñaïi hoïc Vaên khoa, tröôûng ban trieát tröôøng "Ñaïi
hoïc Ngoâ Ñình Thuïc" ra sao, chöù vaãn laø caùi thaèng
Döông hôi gaøn gaøn thuôû nhoû! Moät soá baïn cuõ
(vaø caû hoïc troø cuõ) cuûa toâi coù chöùc vò ôû mieàn
Baéc troâng oai veä hôn nhieàu!
Vaø hoï caøng ngaïc nhieân khi bieát taøi saûn lôùn
nhaát cuûa toâi laø moät maùy radio boán baêng cuõ
mua laïi giaù raát reû, vaø moät maùy ñaùnh chöõ, coøn
thì chæ laø giaáy vieát dôû maø toâi löôïm laët trong
caùc kì thi do sinh vieân vieát baäy gom goùp laïi ñeå
laøm giaáy nhaùp, vaø vaøi traêm cuoán saùch ñem tra
baùn kí goùi haøng may ra chæ ñuû soáng vaøi tuaàn!
Vaø hoï töôûng toâi ôû nhaø doøng bao nhieâu naêm,
kinh keä chaéc laø ñaïo maïo nghieâm nghò, ai ngôø laïi
laø moät caây tieáu laâm, vaø ñuøa giôõn vôùi caùc
287
chaùu beù leân boán leân ba raát laø aên yù! Sau naøy
gaëp laïi, toâi thaáy quaû toâi laø caû moät caâu hoûi
ñaët ra cho hoï: khoù xeáp loaïi toâi quaù, chaúng thöù gì
ra thöù gì caû! Thaäm chí coù keû cho toâi laø tay ñoùng
kòch ñaïi taøi! Beà ngoaøi noùi noùi cöôøi cöôøi nhöng
beân trong laø caû moät noãi nieàm uaån khuùc khoâng
ñaùy!!! Coù! Noãi nieàm cuûa toâi laø noãi nieàm
thoâng döï vaøo maàu nhieäm Gieâtseâmani maø Pascal
ñaõ in saâu vaøo hoàn toâi töø nhöõng naêm 42-44, laø
luùc maø gia ñình toâi coøn goïi ñöôïc laø "vinh hoa
phuù quyù" vaø toâi laø moät caäu aám con quan, thuoäc
loaïi hoïc gioûi, haïnh kieåm toát, thaày yeâu baïn meán,
noãi nieàm aáy seõ coøn ñoù cho ñeán troïn ñôøi toâi!
Coøn ngoaøi ra vieäc traàn theá thì toâi laø caùi leàu
tranh troáng khoâng, gioù loäng muoân phöông, quaû
tình khoâng coù höôùng! Khoâng phaûi laø hoa troâi
man maùc nhö Kieàu maø laø maëc cho gioù trôøi loäng
thoåi, nhö Teâ-reâ-xa Haøi Ñoàng, hoaøn toaøn phoù
thaùc cho caùnh Thaàn Öng muoán "Keânh" ñi ñaâu thì
maëc loøng!

Hoäi Thaùnh vaãn muoân ñôøi

 Ñoïc qua nhöõng doøng toâi vieát veà tình hình thôøi
söï naêm 75, ngöôøi ta coù caûm töôûng nhö toâi laø
ngöôøi cuûa mieàn Baéc naèm vuøng, nhö moät soá baïn
beø ôû mieàn Nam ñaõ nghi toâi laø do anh Vieän toâi
gaøi veà mieàn Nam naêm 65 hoaëc nhö moät soá anh
em sinh vieân cuõ cuûa toâi noùi "nay thaày môùi ñeå
loä maët laø ngöôøi cuûa mieàn Baéc". Toâi coù giaáu ai

288
ñaâu veà vieäc toâi laø ngöôøi cuûa xöù Ngheä (Chuùa
Gieâsu cuõng chaúng giaáu Ngaøi laø ngöôøi xöù
Galileâ, Phaoloâ cuõng khoâng giaáu caùi doøng doõi
Phariseâu), gia ñình toâi ñeàu ôû mieàn Baéc, chöõ
mieàn ñaây laø hieåu theo nghóa ñòa lí, nuùi Taûn soâng
Hoàng, nuùi Hoàng soâng Lam, ñoäng Höông Tích: coù
töø khi baø Tröng chöa khôûi nghóa. Cam Boá Haï,
nhaõn Höng Yeân, böôûi Phuùc Traïch, cheø Höông
Sôn... coù töø nghìn xöa vaø seõ coøn maõi maõi..coøn
Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn, Leâ, Nguyeãn, Taây, Nhaät,
Myõ.. seõ noái ñuoâi nhau höng thònh, suy taøn, mieàn
Baéc cuûa toâi laø hieåu theo nghóa mieàn ruoät thòt
muoân ñôøi cuûa Vieät Nam muoân thuôû. Baéc Nam
hai mieàn muoân thuôû phaûi laø moät. Caét ñoâi laø
Vieät Nam cheát. Vieät Nam cheát thì cheá ñoä naøy,
cheá ñoä naøo coù yù nghóa gì? Cho neân thoáng nhaát
hai mieàn (baát cöù hình thöùc naøo laø ñieàu tieân
quyeát: khoâng thoáng nhaát ñöôïc kieåu A (duø anh
thích A hôn B), anh cuõng phaûi vui loøng nhaän kieåu
B ñeå thoáng nhaát caùi ñaõ; neáu anh thaáy trong thöïc
teá, muoán thoáng nhaát thì coù kieåu B maø thoâi chöù
kieåu A hoaøn toaøn voâ voïng, thì anh coù tieác kieåu A
cuõng laø voâ voïng! Coøn anh noùi thaø chia ñoâi maø
cheát chöù khoâng theå ñeå cho kieåu B thaønh söï maø
soáng caùi ñaõ thì anh quaû laø phaûn nöôùc haïi daân,
vì cheát maát thì coøn gì laø A hay B nöõa! Neáu toâi
khoâng laàm thì coù leõ Ñöùc Phaoloâ VI ñaõ nghó nhö
theá veà Vieät Nam, cho neân Ngaøi chôø cho Vieät
Nam thoáng nhaát, duø thoáng nhaát kieåu naøo, roài
môùi phong Hoàng Y Vieät Nam tieân khôûi. Hai mieàn
Nam Baéc, chöù khoâng phaûi hai cheá ñoä Nam Baéc;
mieàn laø muoân thuôû, cheá ñoä laø nhaát thôøi: xaõ

289
taéc thöù chi! Vaø caùi chung laø: tình ngöôøi, tình
ñoàng baøo, tình gia ñình, tình baèng höõu, tình thaày
troø... nhöõng caùi ñoù laø chaát soáng, cheá ñoä chæ
laø khung soáng! Chaát soáng caàn phaûi ñöôïc baûo
ñaûm caùi ñaõ, khung soáng hôïp thì toát, khoâng hôïp
thì thích nghi maø soáng! Neáu khoâng coøn chaát soáng
thì khung soáng maø laøm gì?
Ñöùc Phaoloâ VI ñuû thoâng minh ñeå thaáy roõ
Vieät Nam chòu khoù hoøa bình trong ñieàu kieän naøo
maø ngaøi cuõng vaãn tuyeân boá phaûi hoøa bình ñaõ!
Hoøa bình voâ ñieàu kieän! Bôûi vì ngaøi bieát khoâng
hoøa bình khoâng thoáng nhaát thì Vieät Nam seõ
khoâng coøn, maø Vieät Nam khoâng coøn thì Hoäi
Thaùnh Vieät Nam cuõng tieâu ma. Do ñoù, phaûi coøn
caùi ñaõ, moïi söï khaùc duø gian nan tôùi ñaâu cuõng
taïm gaùc laïi, sau hay. Sau ñaây coù theå laø haøng
traêm naêm: nöôùc Vieät Nam, daân Vieät Nam laø vaïn
ñaïi, Hoäi Thaùnh Vieät Nam laø muoân ñôøi, vaøi
traêm naêm cuõng chæ laø choác laùt, noân noùng haáp,
taáp laøm gì?
Quan nhaát thôøi daân vaïn ñaïi (toâi xin noùi theâm
Hoäi Thaùnh muoân ñôøi) baèng an, vui veû laø vì vaäy!
Coøn chaát soáng thì do mình taïo ra duø ôû baát cöù
khung soáng naøo. Cha oâng chuùng ta ñaõ soáng ñöùc
tin döôùi ñuû moïi cheá ñoä: noâ leä, noâng noâ, phong
kieán, quaân chuû, daân chuû.. con chaùu chuùng ta seõ
soáng ñöùc tin döôùi cheá ñoä gì trong töông lai ai bieát
ñöôïc! Ngöôøi Haø Noäi vaøo thaêm anh em baø con,
baïn beø ôû Saøi Goøn, ngöôøi Saøi Goøn ra thaêm baø
con baïn beø ôû Haø Noäi, Toång giaùm muïc Saøi
Goøn ra thaêm Hoàng Y ôû Haø Noäi, Hoàng Y Haø
Noäi vaøo thaêm Toång giaùm muïc Saøi Goøn, luùa
290
Minh Haûi ra Laïng Sôn, cheø Thaùi Nguyeân vaøo Caø
Mau: chaát soáng laø chuû yeáu, coøn neáu ai gaïn hoûi
saâu xa hôn toâi xin ñaët ra caâu hoûi sau ñaây veà cheá
ñoä theá traàn ôû Vieät Nam naøy: coù phaûi chaêng ôû
taän ñaùy loøng toâi coù coøn laø ngöôøi con cuûa moät
oâng quan trieàu Nguyeãn, maø oâng vua cuoái cuøng
cuûa trieàu Nguyeãn ñaõ "thöøa thieân" trao aán kieám
cho cheá ñoä naøo? Ta caàn suy nghó cho thaät saâu söï
kieän naøy: taïi sao naêm 1945, chuû tòch Hoà Chí Minh
chòu nhaän aán kieám töø tay Baûo Ñaïi, coøn ngaøy 30-
4-75, caùc chieán só chieám dinh ñoäc laäp khoâng chòu
laøm leã nhaän baøn giao? Coù moät vò Giaùm Muïc
Vieät Nam ñaõ khoâng ñoàng yù vôùi oâng Ngoâ Ñình
Dieäm khi oâng Dieäm, nhaûy töø gheá thuû töôùng leân
gheá toång thoáng, bôûi vì, ñoái vôùi vò giaùm muïc
naøy, oâng Dieäm sai traùi khi haát ngöôøi ñaõ ñaët
mình leân laøm thuû töôùng: tieám ngoâi! (coøn Baûo
Ñaïi tröôùc khi thoaùi vò coù hoûi Hoà Chí Minh laø ai?
Khi bieát ñoù laø Nguyeãn AÙi Quoác, oâng ñaõ toû ra
thoaûi maùi: "alors je suis tranquille. Ca vaut le coup"
nghóa laø "toâi an taâm ñaùng cho toâi thoaùi vò!). Ñoù
laø chæ môùi noùi veà töông quan giöõa oâng Dieäm
vaø Baûo Ñaïi, coøn ôû mieàn Nam töø 1963 trôû ñi
caùc cuoäc ñaûo chính thay ngoâi ñoåi vò ñeàu döïa
treân ñoáng maùu cuûa hai anh em Dieäm-Nhu ñaõ bò
chính nhöõng ngöôøi do hoï ñaët leân chöùc vò laøm ñoå
ra. Ngoâi nhaø cheá ñoä mieàn Nam xaây döïng treân
neàn taûng nhö vaäy. Ñoù laø chöa noùi ñeán söï chieám
ñoùng cuûa quaân vieãn chinh Phaùp vaø Myõ ñaõ ñeå
laïi nhöõng haäu quaû gì, toâi môùi chæ suy veà töông
quan giöõa ngöôøi Vieät vôùi nhau trong caùi cheá ñoä
ñaõ suïp ñoå töø 30-4-75. Hình nhö coá linh muïc

291
Nguyeãn Theá Thuaán cuõng coù nhöõng suy nghó
töông töï (linh muïc Thuaán chæ laø moät vò chaân tu,
chuyeân tu, khoâng heà coù hoaït ñoäng chính trò naøo
caû). Toâi xin thaønh thöïc thuù nhaän raèng, veà Vieät
Nam naêm 65 toâi ñaõ thaáy nhö vaäy, nhöng toâi ñaõ
khoâng tænh thöùc maø aên chay caàu nguyeän, khoâng
phaûi ñeå cöùu vaõn noù, nhöng ñeå noù cheát trong
nhöõng ñieàu kieän coù leõ thuaän lôïi hôn cho söï toàn
taïi vaø thaêng tieán cuûa daân toäc, cho söï trieån nôû
cuûa Hoäi Thaùnh! Thay vì nhö theá, toâi ñaõ soáng coù
leõ quaù voâ traùch nhieäm, coá tình hôøi hôït taøi töû
nhö tìm moät thöù laõng queân vôùi ít nhieàu an taâm
nguïy tín! Do ñoù maø toâi goïi nhöõng naêm töø 55-75
laø moät cuoäc "moäng du". Nhieàu luùc toâi töï hoûi
neáu Chuùa goïi toâi ra trình dieän Ngaøi tröôùc 75, toâi
seõ ra sao? Ñaønh raønh phía Ngaøi löôïng töø bi laø
voâ haïn, nhöng phía toâi, toâi phaûi xeùt mình nghieâm
tuùc vaø nhö vaäy thì chæ coøn bieát ñaám ngöïc: Mea
culpa mea culpa! Mea maxima culpa! Nhaän loãi laø
thaùi ñoä caàn phaûi coù.
Leõ dó nhieân, nhöõng suy nghó treân ñaây chæ laø
nhaèm vaøo ñoái töôïng laø cheá ñoä mieàn Nam tröôùc
75 chöù khoâng phaûi nhaèm ñoái töôïng nhöõng töông
quan toát ñeïp, vaãn toân troïng quyù meán, duø nhöõng
con ngöôøi naøy chöùc vò naøo, keå caû trong haøng
nguõ töôùng taù, boä tröôûng cuûa chính quyeàn cuõ
mieàn Nam, mieãn laø veà maët caù nhaân, hoï laø
nhöõng con ngöôøi coù tö caùch phaåm giaù, ngaøy xöa
nhieàu luùc ñaõ khoùc, laáy vöông baøo phuû laáy thuû
caáp cuûa ñoái thuû ñaõ bò ñaùnh guïc choân caát theo
vöông leã, quaû ñaùng cho ta noi göông; huoáng chi toâi
laø moät keû khoâng heà dính líu ñeán vaán ñeà chính
292
trò, thì ñoái vôùi giaù trò caù nhaân cuûa baát cöù beân
naøo, toâi vaãn giöõ loøng kính troïng trong söï khaùch
quan, coâng tröïc vaø khieâm toán. Mea culpa mea
maxima culpa! Toâi chæ ñaám ngöïc baûn thaân toâi,
chöù ngöïc ai laø vieäc cuûa ngöôøi aáy lieäu: ñaám ngöï
hay voã ngöïc laø vieäc rieâng cuûa hoï vaø Thieân
Chuùa, ñoä tam nhaân duø laø ai cuõng khoâng ñöôïc
"xía" vaøo moät caùch phaïm thaùnh.
Xeùt veà giaù trò caù nhaân thì Baûo Ñaïi laøm sao
baèng ñöôïc Döông Vaên Minh vaø Nguyeãn Vaên
Huyeàn. Chuû tòch Hoà Chí Minh thì vöôït xa nhöõng
ngöôøi chieám ñaùnh Dinh Ñoäc Laäp! Theá maø Hoà
chuû tòch chòu nhaän aán kieám, coøn caùch maïng
khoâng chòu nhaän baøn giao. Toâi coù moät tö töôûng
duy thieân meänh veà cheá ñoä theá traàn: Potestas a
Deo!". Chuùa Gieâsu noùi vôùi Philatoâ nhö vaäy.
Quyeàn cuûa oâng laø do treân, chöù baûn thaân oâng
ñaâu coù quyeàn gì treân toâi! "A Deo" khoâng phaûi laø
vì taøi ñöùc hôn, nhöng vì ñoù laø "meänh trôøi" giao
cho, nhö giao löôõi göôm vaøo tay ñao phuû tröøng trò
keû aùc vaäy thoâi! Coøn taïi sao meänh trôøi laïi nhö
theá, ai muoán bieát xin cöù "baéc thang leân hoûi oâng
trôøi". Leon Tolstoi trong chöông keát cuûa taäp truyeän
"Chieán tranh vaø hoøa bình" cuõng coù tö töôûng nhö
vaäy. Vò anh huøng caùi theá Quang Trung cuõng coù
noùi "Thaéng baïi laø do trôøi ban cho, chöù coù phaûi
laø do taøi ñöùc gì cuûa ai ñaâu!" (Xin nhaéc laïi: toâi
chæ taâm söï trình baøy quan nieäm cuûa mình, chöù
khoâng coù yù bieän minh sai ñuùng hôn thua. Vaø toâi
coøn nhôù maõi, naêm 1946, döôùi aùnh ñeøn daàu laïc
luø muø, sau moät böõa côm toái baøn veà thôøi theá,
thaân phuï toâi caàm caùi khay traø xoay moät voøng
293
roài noùi: "Thieân meänh xoay nhö caùi khay, chuùng ta
nhö nhöõng cheùn nöôùc trong khay, cöôõng laøm sao
ñöôïc con aï". Thuôû thanh nieân chòu aûnh höôûng
cuûa caùc nhaø tö töôûng chính trò tröôùc caùch maïng
Phaùp, toâi nghó raèng tö töôûng chính trò cuûa töï do tö
saûn laø ñuùng, laø hay, nhöng caøng coù kinh nghieäm
soáng ôû ñôøi qua bao nhieâu bieán coá, toâi laïi coù
caûm töôûng quan nieäm cuûa Nho Giaùo saâu xa hôn
vaø thieát thöïc hôn. Nhieàu khi toâi töï hoûi: chaéc haún
nôi anh Vieän toâi, töï tieàm thöùc cuõng coù caùi gì
töông töï, neân anh ñaõ theo phuïc vuï Hoà chuû tòch
moät caùch deã daøng, vaø nhìn chung sau naêm 45, con
caùi caùc gia ñình Nho Giaùo phong kieán, theo xu
höôùng Vieät Minh, nhieàu hôn laø con caùi ñaùm tö
saûn thaønh thò (ñoù laø toâi noùi veà lôùp goïi laø trí
thöùc thôøi ñoù). Hình nhö phong kieán Nho Giaùo ít
thieân veà lôïi nhuaän, ít caù nhaân chuû nghiaõ hôn tö
saûn, neân gaàn vôùi xaõ hoäi chuû nghóa hôn (coù
phaûi theá chaêng?). Vaø luoân tieän cuõng ghi theâm:
hình nhö vôùi truyeàn thoáng, phong kieán Nho Giaùo
deã ñi vaøo Coâng Giaùo, coøn tö saûn töï do thì deã
chuyeån sang Tin Laønh (hình nhö theá thì phaûi?).
Nhöõng doøng treân ñaây chæ coù tính caùch phieám
luaän cho vui ñeå gôïi yù suy gaãm hôn laø bieän luaän
ñuùng sai: xin baïn ñoïc xem nhö cuoäc ñaøm ñaïo veà
Ñoâng Chu Lieät Quoác sau buoåi tieäc traø, giöõa moät
soá cuï giaø, chöù khoâng phaûi tranh luaän ôû nghò
tröôøng.
Coù theå noùi, trong nhöõng ngaøy soáng ôû mieàn
Nam toâi raát hoang mang vì chöa hieåu thieân meänh ra
sao. Töø naêm 75 toâi oån ñònh taâm tö, vì toâi thaáy töø
45-75, hình nhö thieân meänh ñaõ coù thieân tö, aán
294
kieám töø tay vò vua cuoái cuøng ñaõ trao cho nghóa
quaân khôûi nghóa caùch maïng muøa thu. Chieác khay
traø xoay ñuû voøng, maëc cho caùc cheùn nöôùc quay
cuoàng roái loaïn ôû trong khay. Tö caùch caù nhaân
cuûa Baûo Ñaïi khoâng laø gì nhöng vò trí cuûa oâng ta
khi trao aán kieám coù moät troïng löôïng lôùn: cuõng
nhö gía trò caù nhaân cuûa Cai Pha khoâng laø gì, nhöng
khi oâng tuyeân boá "Moät ngöôøi phaûi cheát thay cho
toaøn daân", thì vaãn ñöôïc linh öùng, bôûi vì oâng ñang
ñöùng ôû vò trí laø Tö Teá Thöôïng Phaåm; vaø cuõng
na naù nhö giaù trò cuûa Borgia khoâng laø gì, nhöng ôû
vò trí Giaùo Hoaøng, Alexandre VI vaãn ñöôïc ôn voâ
ngoä giöõ gìn.
Moät khi thieân meänh veà maët theá traàn ñaõ roõ,
toâi thoaùt khoûi moät côn khaéc khoaûi keùo daøi töø
hieäp ñònh Giô-ne-vô. Thaùi ñoä chính trò cuûa toâi sau
naêm 75 laø theá, vaø toâi nghó böùc Thö Chung cuûa
HÑGMVN cuõng khoâng coù gì khaùc hôn. Treân ñaây
laø toâi döïa vaøo Nho Giaùo maø phaân tích veà maët
taâm lí töï nhieân cuûa toâi (khoâng xeùt ñuùng sai) coøn
muoán thaåm ñònh ñuùng sai, thì phaûi laáy tieâu chuaån
Lôøi Chuùa trong thö thaùnh Phaoloâ göûi tín höõu
Roâma 13, 1-7 veà vaán ñeà chính quyeàn traàn theá.
Maø traàn theá laø choán löu ñaøy, laø nôi khaùch truù,
laø vöông quoác cuûa ñaàu muïc theá gian naøy, chöù
khoâng phaûi laø Nöôùc Trôøi. Vöông Ñaïo thôøi
Nghieâu Thuaán chæ laø öôùc mô cuûa loøng ngöôøi,
mô bao giôø chaúng ñeïp, nhöng khoâng thöïc. Theá
gian nhö quaùn troï ñeâm, thieáu tieän nghi, khieán löõ
khaùch khoù nguû, moäng mò lung tung, aùc moäng coù,
thaàn moäng coù, nhöng ñeàu laø moäng caû. Luùc
saùng tænh daäy thì nhö tình xöa, "noài keâ chöa chín".
295
Theá gian möu baù ñoà vöông chaúng qua cuõng nhö luõ
treû daønh nhau quaû boùng thoåi töø boït xaø phoøng.
Suy ngaãm caùc thaùnh vònh: 43,72, 93, seõ roõ thieân
meänh laø gì. Ñoïc Kinh Thaùnh cho kó cuõng suy ñöôïc
leõ thònh suy ôû traàn gian: Niniveù, Babylonne, Ñeá
quoác Roâma I, II, III... noái ñuoâi nhau rôi ruïng, ngay
caû thaønh thaùnh Gieârusalem cuõng khoâng ñöôïc
mieãn tröø, huoáng laø.....
Ngöôøi ta keå laïi raèng ôû moät tu vieän noï, moät tu
só doøng Trape khoâng heà bieát töø naêm 1914 ñeán
1947, Chaâu AÂu ñaõ traûi qua hai cuoäc ñaïi chieán
maùu löûa ngaäp trôøi. Caâu chuyeän aáy thöïc hö
khoâng bieát, nhöng cuõng theâm cho ta ñeå suy gaãm
söï ñôøi. Coù leõ vò tu só aáy ñaõ thaáy taát caû lòch söû
nhaân loaïi qua saùch Khaûi Huyeàn. Trong thaâm taâm
toâi, töï ñaùy taâm hoàn coù caùi gì töông töï: töø giaây
phuùt buoåi saùng mai ngaøy 9-1-49, cuùi ñaàu nhaän bí
tích Thanh Taåy, toâi ñaõ trôû neân coâng daân cuûa
Nöôùc Trôøi vónh cöûu. Moïi bieán coá ôû caùi nöôùc
traàn theá naøy (maø quoác vöông laø ai ta cuõng bieát
roài) chæ nhö gioù thu xao ñoäng maët hoà maø thoâi.
Toâi nghó caùc tín höõu tieân khôûi sau khi Chuùa leân
trôøi, tuï hoïp laïi moãi chieàu thöù baûy ñeå ñôïi chôø
ngaøy Chuùa giaùng laâm trong giôø canh thöùc cuõng
coù taâm traïng nhö vaäy. Cuoäc ñôïi chôø cuûa Hoäi
Thaùnh cuõng vaäy. Moät ñeâm canh thöùc daøi haøng
trieäu naêm hay ngaén nguûi vaøi giôø coù khaùc gì, vì
Thaùnh Vònh coù caâu: "Ñoái vôùi Chuùa nghìn naêm
cuõng nhö moät ngaøy, moät ngaøy cuõng nhö nghìn
naêm". Tham döï thaùnh leã Chuùa Nhaät hay moãi
ngaøy ta cuõng coù caâu ..."Cho tôùi khi Chuùa laïi
ñeán", treân thaân caây neán Phuïc Sinh cuõng coù ghi
296
Anpha vaø OÂmeâga, Nguyeân Thuûy vaø cöùu caùnh,
quaù khöù hieän taïi vaø töông lai: Ñöùc Kitoâ hieån trò
muoân ñôøi. Coøn caùc Levinathan traàn theá coù vuøng
vaãy tung hoaønh cuõng chæ moät thôøi! Thaùi ñoä ruõ
buïi chaân rôøi khoûi moät soá thaønh trì, chæ laø thaùi
ñoä töôïng tröng cho baát cöù thaønh trì naøo ôû traàn
theá, thaùi ñoä ôû chính noäi taâm caàn phaûi coù, chöù
khoâng phaûi chaïy ñi ñaâu caû. "Nguû nghæ aên noùi"
maø nhö "khoâng nguû nghæ aên noùi", coù phaûi
chaêng laø vaäy?
Suy cho cuøng duø coù gì ñi nöõa: naêm 1924, keû
vieát doøng naøy ôû ñaâu? Vaø naêm 2025 cuõng seõ
veà ñaâu? Nhöõng gì xaûy ra giöõa hai caùi moác aáy
cuõng seõ veà ñaâu? Khoâng coù ôn Chuùa soi saùng
maø nhaø thô naøo ñoù ñaõ coù caâu: "Thònh suy nhö
loä thaûo daàu thoâ" maø neáu khoâng laàm thì taùc giaû
laø moät vò thaùi thöôïng hoaøng ñaõ nhöôøng ngoâi
cho con, caét toùc leân chuøa.
Coù bi quan yeám theá quaù chaêng? Coù thieáu tinh
thaàn nhaäp theá quaù chaêng? Daàu sao, Ngoâi Hai
xuoáng theá laø ñeå leân trôøi, keùo taát caû leân theo
chöù coù ñaâu phaûi cöù ñoùng leàu maõi ôû theá gian
naøy. Vaø hieän nay ôû theá gian naøy thì Ngaøi chæ laø
mieáng baùnh nhoû naèm trong chieác haøo quang laên
loùc treân caùt, caïnh thi haøi cuûa Charles de Foucauld,
moät keû ñaõ troïn ñôøi taän hieán cho Ngaøi, bò moät
phaùt suùng coù leõ lôõ tay, cuûa moät em beù 15 tuoåi
coù nhieäm vuï canh giöõ ngaøi cho moät boïn thoå phæ
vaøo troäm cöôùp aån vieän cuûa ngaøi.
Ñoù, coù theå nhìn laïi lòch söû nhaân loaïi vaø vuõ
truï chæ qua laø moät söï coá nhoû nhoi (caùi cheát cuûa
Charles de Foucauld) chaúng coù troïng löôïng gì ñoái
297
vôùi caùc chieán tröôøng, caùc nghò tröôøng, caùc
thöông tröôøng, keå caû caùc phaùp tröôøng vaø baát
cöù caùi gì...tröôøng. Cuõng nhö caùi cheát cuûa moät
nöõ tu 29 tuoåi vaøo chieàu 30 thaùng 9 naêm 1897, coù
troïng löôïng gì so vôùi thôøi theá cuûa moät giai ñoaïn
khaù phoàn thònh cuûa AÂu Taây? Luùc caùo bieät vò
baù phuï cuûa doøng Solesmes, sau tuaàn caám phoøng,
Charles de Foucauld ñöôïc ban cho lôøi daën cuoái
cuøng sau ñaây: "Cha chæ xin con nhôù luoân cho
raèng: Moïi söï seõ qua ñi, chæ coù loøng Thieân
Chuùa xoùt thöông laø luoân toàn taïi".
Töø naêm 75 trôû ñi, toâi soáng vôùi ñoâng baøo,
vôùi gia ñình, vôùi baèng höõu, ngöôøi ta sao mình vaäy,
cuõng cuøng chung nhöõng vui buoàn vinh nhuïc, ñoùi
no, thieáu ñuû, ôû caùi ñaát Ñaø Laït thaân thöông naøy.
Laøm nhöõng vieäc caàn thieát veà sinh hoaït nhö lao
ñoäng, giaûi trí, hoaït ñoäng vaên hoùa xaõ hoäi moät
caùch chaân tình côûi môû, cuõng coù khi noùng giaän
ngoa ngoaét, nhöng thöïc ra, hoàn toâi thì nhö coâ muïc
töû trong taùc phaåm cuûa Thaùnh Gioan Thaùnh Giaù
daën laïi baïn beø raèng: "Ai coù tìm hoûi toâi ôû ñaâu,
thì xin caùc baïn traû lôøi raèng: Noù ñaõ maát huùt ôû
ñaâu roài!". Teát naêm AÁt söûu (naêm sinh cuûa toâi),
trong baøi thô daùn tröôùc cöûa caùo töø khaùch ñeán
chuùc xuaân, toâi coù caâu: "Haøng xoùm cho hay chuû
vaéng nhaø".
Roài ñaây, neáu coù phöông tieän, toâi seõ coøn ñi
veà Ñaø Laït- Haø noäi (vì meï giaø coøn soáng phaûi ra
thaêm vieáng), Ñaø Laït-T.p Hoà Chí Minh, Ñaø laït-
Nha Trang, Ñaø Laït-Hueá... ñi thaêm baø con baèng
höõu; ñoàng baøo Ñaø Laït seõ thaáy toâi khi ôû phoá
naøy, luùc ôû quaùn caø pheâ noï, luùc xuoáng raãy
298
laøm vöôøn, khi ñi döï hoäi hoïp mít tinh. Soáng thì
phaûi theá, chöù toâi chæ muoán ñöôïc nhö oâng thaùnh
Benoit Joseph Labre, ngaøy ñeâm quyø phuû phuïc
chaàu Thaùnh Theå, vì ñoù laø nôi NGOÂI HAI
THIEÂN CHUÙA ÑANG NGÖÏ ÔÛ VÔÙI CHUÙNG
TA MOÏI NGAØY CHO ÑEÁN CAÙNH CHUNG.
Moïi sinh hoaït chæ laø hieän töôïng beân ngoaøi, cho
troïn thaân phaän laøm ngöôøi vaø laø ngöôøi Vieät
Nam, ñöôïc Chuùa ñaët vaøo moät ñòa ñieåm, moät
thôøi ñieåm, moät khung soáng: Kinh teá, vaên hoùa,
chính trò, xaõ hoäi nhaát ñònh, nhö caùi naéng, aám
laëng, gioù söông (coù khi laøm ruïng laù gaõy caønh),
saâu boï, chim muoâng phaù phaùch, tay ngöôøi caét
xeùn, thì moät sôïi toùc treân ñaàu con rôi xuoáng cuõng
khoâng ngoaøi yù Cha. Maàu nhieäm Töû Naïn-Phuïc
Sinh vaãn tieáp dieãn qua moïi söï coá veà baûn thaân,
gia ñình, ñaát nöôùc, nhaân loaïi maø Hoäi Thaùnh vôùi
thaân phaän löõ haønh, laøchöùng tích, laø baûo chöùng,
laø töôïng tröng: Hoäi Thaùnh ñöôïc ñaët treân neàn ñaù
Pheâroâ maø cöûa hoûa nguïc khoâng laøm gì noåi.
Cuoái cuøng cuoäc ñôøi ai cuõng phaûi vaäy, baûn
chaát laø vaäy: moät caùch naøo ñoù ñeàu phaûng phaát
nhöõng neùt cuûa CON NGÖÔØI, maø Philatoâ ñaïi
dieän quyeàn theá gian ñaõ ñöa ra giôùi thieäu cho
muoân theá heä chieâm ngaém vaø soi mình ñeå tìm cho
ñöôïc chaân töôùng cuûa mình. Moïi chi tieát vuïn vaët:
vinh nhuïc, vui buoàn, söôùng khoå.... chæ laø neùt vuïn!
“ECCE HOMO!” NAØY LAØ NGÖÔØI! Ai laø ngöôøi
thì haõy tìm mình trong CON NGÖÔØI aáy. Ai muoán
hieåu ai ñi nöõa, thì cuõng haõy nhìn qua CON
NGÖÔØI aáy thì seõ roõ. Vaø trong taâm tình aên naên
thoáng hoái thaúm saâu, duø yù thöùc söï ñoán maït
299
khoân cuøng cuûa mình, toâi nghó raèng: moät Kitoâ
höõu vieát chuyeän ñôøi mình (duø laø moät ñôøi ñó
ñieám, troäm cöôùp), heã coøn tin ôû Ngaøi, thì moät
caùch naøo ñoù cuõng laø vieát chuyeän ñôøi ngaøi maø
thoâi. Bôûi vì chính Ngaøi ñaõ laõnh nhaän, thoâng döï
taát caû nhöõng ai tin Ngaøi (vaø nhöõng ai chöa bieát
Ngaøi) vaøo traùi tim cöïc thaùnh cuûa Ngaøi ñeå cho
löôõi giaùo ñaâm thaâu, chaûy ñeán gioït maùu hoøa
nöôùc cuoái cuøng. Traùi tim maø töø thuôû 14,15, toâi
chöa bieát gì, ñaõ ñöôïc Ngaøi thöông toû ra döôùi moät
hình thöùc voâ cuøng beù moïn: treân moät taám aûnh
bình thöôøng kieåu: Saint Sulpice, phaàn thöôûng cuûa
moät giaùo sö linh muïc thöøa sai trao cho moät em beù
ngoaïi giaùo coù ñieåm giaùo lí cao, em beù aáy, vaøi
thaùng tröôùc ñoù ñaõ quaû quyeát khoâng bao giôø
toøng giaùo! Em beù aáy ngaøy nay 61 tuoåi, moät mình
ghi laïi doøng chöõ naøy: thay vì "jamais" (khoâng bao
giôø) chæ xin theâm moät chöõ "AØ": "aø jamais" cho
ñeán muoân ñôøi (khoâng bao giôø thoâi!). Kì dieäu,
thöïc ra chæ laø ôû chöõ AØ aáy maø thoâi, coøn caùc
chi tieát tieåu söû chæ laø hoa hoøe hoa soùi ñeå mua vui
moät vaøi troáng canh naøo coù troïng löôïng bao
nhieâu!
Tröôùc 75 toâi cöù töôûng seõ laøm chöùng veà
Ngaøi qua nhöõng vieäc goïi laø töø thieän (maø vieän
thuoác Typhomicine ôû traïi caûi taïo ñaõ loät maët naï
ra), nhöng hình nhö qua ñoù moïi ngöôøi chæ thaáy:
"chæ laø anh!" Töø naêm 75, toâi khoâng coøn laø gì
nöõa, toâi quyø laïy xin Ñöùc Meï giuùp toâi caøng
ngaøy caøng trôû neân khoâng môø haún, nhaït haún,
xoùa haún, ñeå Meï in leân moät vaøi neùt cuûa con Meï,
ñeå mong sao khi gaëp toâi, trao ñoåi vôùi toâi, anh em
300
thoaûng qua thaáy ñöôïc moät vaøi neùt cuûa "thaùnh
nhan Ngaøi", duø coù bò meùo moù, hoen oá ít nhieàu
(maø nhieàu hôn ít), ñeå mai sau toâi ñöôïc xeáp vaøo
beân höõu cuûa Ngaøi duø laø haïng beùt, beùt ôû ñaây
vaãn coøn hôn ôû theá gian gaáp boäi. Daàu theá gian
coù theå dòch laø prince de ce monde (prince: prin-cep:
caput ñaàu, thuû lónh vaø ñaàu muïc theá gian naøy,
prince de ce monde), laø ai thì Ñöùc Meï bieát roài vì
ñaàu cuûa caùi ñaàu aáy ñaõ bò goùt chaân lieãu yeáu
cuûa Meï ñaïp daäp naùt roài! Coøn caùi ñuoâi ngo ngoe
vuøng vaãy cuõng chæ moät thôøi ñoù thoâi! Caùc con
ñöøng sôï, ta ñaõ thaéng theá gian. Xin Meï giöõ con
ñöøng daïi doät meâ theo hoaëc sôï haõi quî luïy theá
gian vôùi teân thuû laõnh cuûa noù ñaày chöôùc ñoäc
möu thaâm, ñeán noãi keû laønh cuõng coù theå bò
ñaùnh löøa bôûi caùi aùo söï saùng khoaùc ngoaøi cuûa
noù! Sau naøy toâi seõ keå laïi moät vaøi ñieàu hoïc
ñöôïc veà nhöõng möu chöôùc cuûa noù maø neáu
khoâng coù söï phuø trôï ñaëc bieät cuûa ngöôøi Nöõ,
ñaõ ñaïp ñaàu noù, thì toâi nghó raèng khoù loøng thoaùt
khoûi.

Cö só

 Baây giôø toâi xin ghi qua moät vaøi ngaøy thaùng
cuï theå veà cuoäc soáng beân ngoaøi cuûa toâi, töø 28-
7-1976 ñeán 1-11-1978, toâi vaãn ôû taïi ñaïi hoïc Ñaø
Laït lao ñoäng laøm vöôøn troàng rau: hai naêm soáng
giöõa caûnh cuõ vôùi moät vò trí hoaøn toaøn khaùc,
toâi vaãn thaáy thanh thaûn, chæ tröø ñoâi luùc ñeâm

301
traêng moät mình ñi treân nhöõng loái cuõ khuoân vieân,
toâi buøi nguøi nhôù nhöõng ngöôøi thaân yeâu nay ñaõ
caùch xa, coù keû ñaõ thaønh ngöôøi thieân coå, nhaát
laø moät soá anh em sinh vieân tình nghóa cuûa toâi!
Töø 1-11-1978 ñeán 1-11-1980, toâi ñöôïc tuyeån duïng
laøm caùn boä trí vaän taïi Maët Traän Toå Quoác tænh
vaø toâi sang cö truù taïi hoä taäp theå cuûa UÛy Ban.
Trong thôøi gian naøy, toâi ñöôïc tieáp xuùc vôùi moät
soá caùn boä toát, ñaõ daønh cho toâi nhieàu thoâng
caûm. Ngöôøi caùn boä tröïc tieáp chæ huy toâi laø oâng
Cöûu Long, laø ngöôøi huyeän Nam Ñaøn, nguyeân
quaùn ôû gaàn nôi coù laêng moä cuûa oâng Toå hoï
Nguyeãn-Khaéc-Caùnh ôû Ngheä Tónh, maø haøng
naêm chuùng toâi coù toå chöùc taûo moä. OÂng Cöûu
Long bieát quaù roõ veà gia toäc toâi: oâng cho bieát
nhieàu laàn sang Nam Ñaøn taûo moä, thaân phuï toâi
ñaõ ñeán nhaø thaân phuï cuûa oâng chôi toå toâm, vaø
chính oâng ñaõ coù luùc ñöùng haàu chia baøi. Moät
caùn boä ñaõ ñeå laïi trong toâi moät hình aûnh ñeïp laø
oâng Hoà Phuù Dieân, ñaëc traùch Vaên Xaõ. OÂng
Dieân daønh cho toâi cuõng nhö anh em trí thöùc cuõ
raát nhieàu thoâng caûm vaø giuùp ñôõ. Ngoaøi ra coøn
coù anh Thieäp tröôùc thuoäc gia ñình Phaät töû, theo
caùch maïng leân nuùi sau Maäu Thaân, chính anh
Thieäp laø quyeàn chuû nhieäm uûy ban khoa hoïc kó
thuaät luùc toâi veà laøm taïi cô quan aáy. Anh Thieäp
laø moät ngöôøi coøn saâu ñaäm tinh thaàn voâ chaáp
cuûa Phaät Giaùo, neân laøm vieäc vôùi anh raát thoaûi
maùi. Cuøng cô quan coù anh Nguyeãn Höõu Tranh,
moät kó sö noâng nghieäp, leân nuùi naêm 63, cuõng laø
moät taâm hoàn chaân thaønh raát trung thöïc. Toâi
cuõng ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa anh Nguyeãn Dieäp,

302
caùn boä ngaønh giaùo duïc, tröoùc laø giaùo sö tröôøng
Traàn Höng Ñaïo Ñaø Laït, hoaït ñoäng noäi thaønh.
Nhôø anh Dieäp vaø anh Thieäp maø caùc vò laõnh ñaïo
ñòa phöông ñaõ deã daøng thoâng caûm vaø chaáp nhaän
toâi. Coøn caùc caùn boä phuï traùch ñaïi hoïc Ñaø Laït,
tuy ñeå toâi loït khoûi soá giaùo vieân cuõ ôû laïi ñöôïc
löu duïng (vì thôøi gian aáy toâi bò ñöa ñi caûi taïo),
nhöng taát caû cuõng daønh cho toâi ít nhieàu thieän
caûm toái thieåu laø moät thaùi ñoä nhaõ nhaën lòch
thieäp. Thöïc teá, toâi cuõng chaúng ñoùng goùp gì, vì
ngaønh chuyeân moân cuûa toâi khoâng coù nôi söû
duïng. Coù chaêng laø moät bieåu töôïng veà vò trí cuûa
ngöôøi trí thöùc cuõ (duø coù bò ñi hoïc taäp veà) vaãn
ñöôïc löu duïng. Keå ra nhö theá cuõng vöøa ñuû leã ñeå
moïi söï ñöôïc oån thoûa vaø vöøa phaûi ñuùng
möùc,thoaûi maùi ñoái vôùi caû hai beân. Toâi cuõng
khoâng mong gì hôn maø cuõng chaúng coù cao voïng
raèng coù theå laøm ñöôïc gì hôn.
Naêm 83, vì toâi hay ñau yeáu, caùc anh UÛy Ban
Khoa Hoïc Kó Thuaät cho toâi ñöôïc tìm caùch chuyeån
coâng taùc veà mieàn xuoâi: sau moät thôøi gian töôûng
nhö coù khaû naêng phuïc vuï taïi ñaïi hoïc Sö Phaïm
Thaønh Phoá Hoà Chí Minh hoaëc Hueá, nhöng cuoái
cuøng khoâng thaønh, toâi laïi tieáp tuïc ôû laïi UÛy Ban
Khoa Hoïc Kó Thuaät, cho ñeán ngaøy 28-2-1986 thì
ñöôïc nghæ höu. Vaø toâi laáy quyeát ñònh ôû laïi Ñaø
Laït. Cô quan chaáp nhaän cho toâi cö truù taïi gian
phoøng daønh cho toâi taïi khu taäp theå cuûa cô quan,
toïa laïc taïi soá nhaø 32A Ñaøo Duy Töø, Phöôøng 2,
Ñaø Laït, laø nôi toâi ghi nhöõng doøng hoài kí naøy.
Moät söï tình côø ñöa toâi ñeán choã ñöôïc moät sinh
vieân cuõ (cuøng laøm ngheà daïy hoïc vaø cuõng ñöôïc
303
nghæ vieäc cuøng luùc) daønh cho toâi vaøi baêng ñaát
nôi mieáng raãy cuûa anh, toïa laïc taïi ñaát Taân
Thaønh, Phöôøng 2, ôû döôùi moät thung luõng cuoái
ñöôøng 3 thaùng 4 ñaàu doác ñeøo Prenne, beân phía tay
traùi quoác loä 20 (keåtöø Ñaø Laït ñi xuoáng). Toâi
troàng caø pheâ, hoàng, taùo, daâu taèm vaø moät ao
caù, moät daøn su su, chuaån bò an döôõng tuoåi giaø.
Cuoäc ñôøi cuûa toâi nhö theá laø keát thuùc khaù
eâm aû nheï nhaøng: moät vieân chöùc veà höu, ngaøy
ngaøy döï leã ñoïc kinh, laøm vöôøn, ñi thaêm vieáng
anh em thaân thuoäc trong caûnh ñaïm baïc nhöng thanh
bình. Coù traø dö töûu haäu thì laøm thô noùi chuyeän
ñôøi (nhö kieåu bình luaän Tam Quoác), chuyeän ñaïo,
chuyeän trieát hoïc vaên chöông: thaûnh thôi thô tuùi
röôïu baàu! (röôïu thì khoâng coù chæ coù nöôùc cheø
xanh do ngöôøi baïn vaõn vieân laø anh Phaïm Phuù
Thaønh, tröôùc laø giaùo vieân tröôøng Traàn Höng
Ñaïo, nay laøm cuøng cô quan, thænh thoaûng cho vaøi
naém naáu uoáng, neáu coù ñöôøng thì pha ñöôøng, thay
cho caø pheâ maø gaàn ñaây giaù taêng leân vuøn vuït).
Veà caù nhaân toâi töï thaáy mình quaù ñöôïc ñaày
ñuû veà moïi maët, töø vaät chaát ñeán thieâng lieâng!
Nhöng, cuøng soáng vôùi ñoàng baøo, vôùi anh em tín
höõu, toâi thoâng döï vôùi taát caû noãi nieàm cuûa hoï
trong söï hieäp thoâng cuûa tình ngöôøi, tình ñoàng
baøo, tình ñoàng ñaïo. Nhöõng vui buoàn, nhöõng öôùc
mô, khaùt voïng cuûa hoï, toâi ñeàu thoâng döï saâu xa,
ngaøy ñeâm daâng leân Thieân Chuùa vôùi lôøi nguyeän
xin tha thieát, vôùi söï kieân trì troâng ñôïi: duø sao thì
taát caû ñeàu laø aân suûng, vaø chuùng ta khoâng theå
ñoøi ñi tröôùc ñöôøng loái cuûa Chuùa quan phoøng,
nhö lôøi thaùnh Vinh Sôn Phaoloâ ñaõ daïy. Veà maët
304
taâm lí, toâi cuõng san chia vôùi taát caû noãi nieàm
cuûa anh chò em, qua nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe
trong cuoäc soáng haøng ngaøy, vaát vaû kieám côm aên
aùo maëc thuoác thang, saùch vôû, höông neán thaép
baøn thôø, giôø giaác nôi choán phuïng töï... Maø nhö
phaàn treân ñaõ noùi, traàn gian naøy ñaâu laø thöïc söï
vöøa loøng toaïi yù. Rieâng phaàn toâi, toâi khoâng bieát
laáy gì maø taï ôn Chuùa ñaõ ban cho toâi ôn voâ cuøng
lôùn lao ñaõ ñöôïc bieát tin vui, toâi chæ mong taát caû
moïi ngöôøi cuõng ñöôïc nhö vaäy, chaúng nhöõng
ñöôïc haïnh phuùc ñôøi sau, maø ngay ñôøi naøy cuõng
ñöôïc höôûng nieàm vui hieän höõu (la joie d’ exister)
nhôø ôn saùng taïo vaø ôn cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa
tình yeâu ban khoâng. Thaùnh Teâreâxa Haøi ñoàng coù
noùi raèng leân trôøi roài ngaøi vaãn khoâng yeân nghæ,
vaø vaãn goùp söùc vaøo vieäc laøm cho moïi ngöôøi
bieát ñoùn nhaän tình yeâu thöông xoùt cuûa Chuùa
ñang muoán ñoå xuoáng traøn ñaày cho ai ñöôïc vui
loøng ñoùn nhaän. Toâi chöa ñöôïc höôûng phuùc thieân
ñaøng nhö ngaøi nhöng ñaõ ñöôïc höôûng phuùc Tin
Vui, toâi cuõng chæ coù moät nguyeän voïng aáy maø
thoâi. Coøn moïi söï khaùc thì laøm ngöôøi ai cuõng
muoán ñieàu naøy, ñieàu noï, nhöng ñöôïc thì cuõng hay,
khoâng thì cuõng chæ laø töông ñoái, maø bieát ñaâu,
trong söï nhieäm maàu cuûa Thieân Chuùa, khoâng
ñöôïc laïi caøng hay hôn, mai sau veà Nöôùc Trôøi môùi
roõ! Nhöõng ngaøy coøn laïi toâi hoaøn toaøn phoù
thaùc trong tay töø aùi quyeàn naêng cuûa Thieân Chuùa
tình yeâu, theo tinh thaàn cuûa thaùnh Teâ-reâ-xa Haøi
Ñoàng maø toâi ñaõ tin laø ngoâi sao daét dìu toâi qua
bao nhieâu soùng gioù ñeå coù ngaøy nay saép caäp beán
yeân haøn.

305
 Noùi vaäy, nhöng ñoù chæ laø nguyeân taéc, laø
öôùc nguyeän, chöù trong thöïc teá, moät cuoäc ñôøi nhö
toâi, khaùc naøo nhö moät doøng soâng qua khoâng bieát
bao nhieâu khuùc, chaûy tôùi khoâng bieát bao nhieâu
vuøng, ñoùn nhaän, giao tieáp vôùi bao nhieâu luoàng tö
töôûng, dính döï vaøo bao nhieâu söï vieäc, veà maët
taâm lí thaät khaùc naøo nhö moät baùc thaäp caåm "taïp
pí luø" maø trong aáy, Kitoâ tính tuy laø phaàn chuû
yeáu, laø yeáu toá toå hôïp toång hôïp, nhöng söï toå
hôïp thöïc söï chöa ñöôïc nhuaàn nhuyeãn, ñoâi khi
töøng maûng vaãn rôøi xa nhö soáng bieät laäp, gaây
xung khaéc roái loaïn noäi taâm: coù ñoâi luùc suy nghó
caûm xuùc nhö moät oâng ñoà nho, coù ñoâi luùc gaàn
nhö keû nöông naùu cöûa thieàn, thænh thoaûng gaàn
nhö ngöôøi trí thöùc voâ tín ngöôõng, khoâng hieám khi
töôûng nhö caùn boä xaõ hoäi chuû nghóa. Vaø ngay
trong Kitoâ tính cuõng khoâng thuaàn nhaát, khi thì
höôùng veà lí töôûng aån tu, khi thì ao öôùc ñöôïc trôû
thaønh Gabriel Marcel chaúng haïn! Noùi ra maø xaáu
hoå coù khi muoán laøm linh muïc, thaäm chí laø giaùm
muïc nöõa kia!... Coù luùc laïi ngó raèng doøng hoï mình
chöa coù ai laø Coâng Giaùo, giaù nhö mình coù con
chaùu thì seõ coù ngöôøi mang hoï Nguyeãn Khaéc maø
thôø phöôïng Chuùa, phuïc vuï Hoäi Thaùnh. Laém luùc
taâm tö nhö moät chieán tröôøng coù xu höôùng loâi
keùo ñuû moïi neûo! Roài nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ
hoäi, roài cuûa Hoäi Thaùnh Vieät Nam trong cheá ñoä
xaõ hoäi chuû nghóa, suy nghó veà moät neàn thaàn hoïc
Vieãn Ñoâng, moät kieåu tu thích hôïp vôùi vaên hoùa
Vieät Nam, vôùi xaõ hoäi chuû nghóa. Thaäm chí coù
luùc coøn hoaøi nghi ñeán caû söï trung thöïc cuûa
nieàm tin cuûa baûn thaân mình (chöù khoâng phaûi

306
cuûa caû Kitoâ giaùo trong lòch söû nhaân loaïi, nhaát
laø söï caêng thaúng cuûa hai xu höôùng nhaäp theá vaø
sieâu thaêng, lòch söû tính vaø caùnh chung tính). Roài
chính baûn thaân, mieáng côm manh aùo, maùi nhaø,
oám ñau, luùc nhaém maét; laïi theâm töông quan vôùi
gia ñình, phöôøng khoùm, chính quyeàn ñòa phöông,
vôùi xöù ñaïo, vôùi giaùo phaän, vôùi caùc anh chò em
tín höõu thuoäc moïi loaïi, khi hoï ñeán vieáng thaêm
trao ñoåi veà moïi vaán ñeà! Vaø naëng neà nhaát laø
caùi caûm thöùc ñaõ laõng phí ñôøi mình vôùi bao
nhieâu aân suûng Chuùa ban cho veà moïi maët. Tính
soå laïi suoát cuoäc ñôøi gaàn nhö cuoäc ngao du taøi töû
khoâng coù gì teä maït laém, nhöng cuõng khoâng coù
ñoùng goùp gì neân thaân cho gia ñình, ñaát nöôùc vaø
Hoäi Thaùnh caû! Gaàn 10 naêm daïy ñaïi hoïc maø
cuõng khoâng coù noåi moät giaùo trình bieân soaïn
hoaøn thaønh! Baây giôø laïi coøn hoûi chuyeän mua vui
moät vaøi troáng canh nöõa! Xin caùc baïn ñoïc, ai laø
tín höõu kitoâ haõy thöông laáy toâi, ngöøng laïi caàu
nguyeän cho toâi ñeå Chuùa duû loøng thöông tha thöù:
Chuùa ñaõ ñaët vaøo tay toâi khaù nhieàu voán lieáng
veà moïi maët, maø toâi ñaõ laõng phí hoaøn toaøn! Nay
toâi bieát Chuùa chaúng nôõ ñeå toâi maát moät linh
hoàn, nhöng theo Chuùa ñaâu phaûi chæ ñeå khoûi maát
linh hoàn, maø ñeå goùp phaàn vaøo cô nghieäp chung!
Neáu khoâng ñöôïc trang bò bôûi baøi hoïc phoù thaùc
vaøo tình yeâu thöông voâ cuøng cuûa Thieân Chuùa do
thaùnh nöõ Teâreâxa Haøi Ñoàng ñaõ in saâu vaøo taâm
khaûm thì toâi ñeán phaûi ngaõ loøng. Vaø neáu khoâng
tin vaøo söï che ñaäy nhôø taø aùo tuyeát trinh cuûa
Ñöùc Meï Maria thì toâi thaät chaúng bieát maët muõi
naøo maø ra trình dieän Chuùa giôø ñaây. Toâi caøng

307
ngaøy caøng thaáy lôøi kinh "Thaùnh Maria Ñöùc Meï
Chuùa Trôøi, caàu cho chuùng con laø keû coù toäi khi
nay vaø trong giôø laâm töû", ñoù laø maûng beø cöùu
vôùt cho nhöõng linh hoàn ñaõ chìm taän ñaùy saâu vöïc
thaúm ñöôïc ngoi leân. Coù nhieàu luùc toâi thaáy lôøi
kinh naøo cuõng khoâng thaønh thöïc, chæ coù lôøi keâu
cöùu ñeán Ñöùc Meï laø coøn chaân tình. Vaø roõ raøng
chæ coù giaù maùu cöïc troïng cuûa con Ñöùc Chuùa
Trôøi thì môùi ñeàn boài caân xöùng maø thoâi! Nhöõng
tín ñieàu trong saùch boån maø caùc em leân 10 tuoåi
ñoïc thuoäc loøng, maõi ñeán nay toâi môùi thaáy laø
lôøi chaân lí vaøng ngoïc, moïi suy tö bieän luaän chæ
laø tieáng pheøng la troáng roãng cho roän raøng giaûng
ñöôøng lí thuyeát tröøu töôïng vaø caûm xuùc mau qua
maø thoâi. Baây giôø môùi roõ Con Chieân gaùnh toäi
thieân haï phaûi gaùnh nhöõng gì, vaø mình ñaõ ñaët
leân vai Con Chieân aáy nhöõng gì. Chaû traùch naøo
Ngaøi phieàn naõo ñeán toaùt moà hoâi maùu, döôùi
boùng nhöõng caây Daàu vöôøn Gieâtsimani! Vaø
nhöõng lôøi suy nieäm cuûa Pascal baây giôø môùi thaät
hieåu thaáu: Chuùa Gieâsu quaèn quaïi cho ñeán taän
theá, vaø "hôõi con, Ta yeâu con hôn con meâ ñaém
nhöõng ñieàu gôùm ghieác aáy!” Vaø "Ta daønh rieâng
gioït maùu naøy cho con ñoù!". OÂi, gaùnh naëng cuûa
moät linh hoàn toäi loãi, chæ coù tình yeâu Thieân
Chuùa môùi vaùc noåi maø thoâi. Thì ra, caây thaùnh
giaù Ngaøi vaùc leân Nuùi Soï chính laø linh hoàn cuûa
toâi ñoù maø thoâi!
Caùi caûm thöùc toäi phaïm veà maët thieâng lieâng
aáy keùo theo moät caûm thöùc toäi phaïm ñoái vôùi gia
ñình vaø xaõ hoäi: ñaõ rôøi boû gia ñình, rôøi boû ñòa
phöông trong moät tình traïng khoâng laáy gì laøm vui
308
töôi, ñaõ gôõ mình khoûi moïi raøng buoäc laø ñeå ñöôïc
töï do phuïng söï Chuùa trong moät ñôøi tu haønh. Theá
nhöng roài lí töôûng tu haønh khoâng thöïc hieän ñöôïc,
chæ suoát ñôøi ngao du taøi töû, thaønh ra söï thaùo côûi
khoûi söï raøng buoäc gia ñình vaø xaõ hoäi, chæ laø
moät söï troán traùnh! Do ñoù, sau naêm 75, gaëp laïi gia
ñình, gaëp laïi ngöôøi cuõ ôû mieàn Baéc, toâi nhö bò
ñeø naëng bôûi moät maëc caûm ñeø naëng bôûi moät
toäi loãi naøo ñoù! Phuïng söï Chuùa cuõng khoâng!
Phuïc vuï gia ñình vaø xaõ hoäi cuõng khoâng! Vaø coù
luùc toâi nghó raèng: thay vì neâu göông saùng ñoái vôùi
gia ñình vaø ngöôøi cuõ ôû mieàn Baéc toâi ñaõ laøm
göông xaáu phaàn naøo chaêng? Vaø laém luùc toâi coù
caûm töôûng nhöõng vieäc laøm cuûa toâi sau 75 phaûi
chaêng chæ laø muùa maùy quay cuoàng, tìm buø tröø
vôùt vaùt moät caùch voâ voïng vì nhö tuïc ngöõ coù
caâu "aên naên thì söï ñaõ roài"! "C’est trop tard, mon
vieux". (Treã quaù roài baïn ôi), coù ñaùp laïi "Mieux
vaut tard que jamais"! (Muoän coøn hôn khoâng bao
giôø), thì cuõng chæ laø vôùt vaùt phaàn ñuoâi. Neáu
khoâng coù göông cuûa ngöôøi troäm laønh ñöôïc tha
thöù vaøo phuùt choùt thì hai chöõ "trop tard" laøm sao
caát noåi! Vaø roài ñeå ñeán caùi giaây phuùt cuoái
cuøng cuûa ñôøi toâi. Chæ coøn bieát caàu xin Ñöùc Meï
nhö trong kinh Kính Maàng ñeå toâi coøn ñöôïc saùng
suoát möôïn lôøi hai vò thaùnh nöõ Teâreâxa maø thöa
leân vôùi Chuùa raèng: "Duø moät mình con coù phaïm
taát caû toäi loãi cuûa nhaân loaïi, töø Añam cho ñeán
ngöôøi cuoái cuøng, thì con cuõng cöù saø vaøo loøng
thöông xoùt voâ cuøng voâ taän, voâ bieân cuûa Chuùa
(Teâreâxa thaønh Lisieux) vaø "Laïy Chuùa, con chæ
laø keû boäi nghóa baïc tình vong aân, ñaùng hö maát

309
ñôøi ñôøi, nhöng ñieàu an uûi con, laø con caøng teä
baïc thì laïi caøng laøm saùng raïng ngôøi loøng xoùt
thöông voâ cuøng voâ taän voâ bieân cuûa Chuùa"
(Teâreâxa thaønh Avila).
Vaø nhö vaäy, toâi caäy troâng seõ ñöôïc cuøng caùc
vò nhö Mañaleâna Maguerite Cortonne, Louise de la
Valieøre, Marie de Jesus (saùng laäp doøng Caùt Minh
Paris), möôïn lôøi cuûa chính Ñöùc Nöõ ñoàng trinh:
"Linh hoàn toâi ngôïi khen Thieân Chuùa ....Vì loøng
xoùt thöông cuûa Ngöôøi ñeán muoân thuôû muoân
ñôøi!"
Söï kì dieäu chính laø ôû choã aáy: nhöõng linh hoàn
toäi loãi aáy maø cuoái cuøng coøn ñöôïc caûm taï taùn
döông loøng thöông xoùt Chuùa, chöù noùi gì ñeán
nhöõng linh hoàn thaùnh thieän nhö Gioan Toâng Ñoà,
Teâreâxa thaønh Lisieux, Clara, Luy Gondaga, Ñaminh
Xavioâ, Maria Goretti..
Taát caû nhöõng doøng toâi vieát treân ñaây cuõng
chæ muoán laøm chöùng moãi moät ñieàu naøy: nhö toâi
maø coøn ñöôïc vaäy, huoáng hoà laø anh chò em ñaâu
ñaõ ñeán noãi nhö toâi, xin haõy vöõng loøng tin töôûng
caäy troâng ñeán vôùi Chuùa Gieâsu, ñeán vôùi Meï
Ngaøi, roài hai Ñaáng seõ ban cho ñöôïc yeâu meán
Ngaøi muoân thuôû. Amen.
Nhö toâi ñaõ trình baøy treân kia: neáu naêm 75 toâi
khoâng ñöôïc ñöa ñi hoïc taäp caûi taïo, thì toâi seõ
phuïc vuï Hoäi Thaùnh, coù leõ döôùi hình thöùc laø
moät nhaân vieân cuûa Toøa Giaùm Muïc Ñaø Laït (coù
theå laø coù chöùc linh muïc, maø cuõng coù theå laø
döôùi daïng thöùc "ngöôøi nhaø Ñöùc Chuùa Trôøi" theo
kieåu caùc keû gæang thuôû ñaàu tieân cuûa Hoäi

310
Thaùnh Vieät Nam), nhöng vieäc toâi bò ñöa ñi hoïc taäp
laøm xaùo troän haún nhöõng döï ñònh cuûa toâi.
Thaønh ra, toâi laïi tieáp tuïc soáng moät cuoäc ñôøi
cuûa moät tín höõu "ñôn ñoäc", vôùi ít nhieàu khao
khaùt moät ñôøi soáng thieâng lieâng coù noàng ñoä cao,
thieân veà chieâm nieäm ngay ôû giöõa ñôøi vôùi bao
nhieâu laø nghòch caûnh. Tình côø toâi ñöôïc thoâng döï
vôùi raát nhieàu anh chò em tín höõu khaùc cuõng rôi
vaøo tình traïng töông töï, do nhöõng bieán coá 75 maø
ra. Hieän nay raát nhieàu taâm hoàn ôû vaøo tình traïng
"dang dôû" nhö vaäy, khaùc naøo nhö keû ñi trong ñeâm
toái, maø khoâng bieát bao giôø bình minh loù raïng.
Chæ coù khaùc ôû choã, toâi gaàn nhö coù moät kinh
nghieäm veà tình traïng "dang dôû" aáy keùo daøi khaù
laâu, töø naêm 54, nghóa laø treân 20 naêm ñaèng ñaüng,
coøn caùc anh chò em aáy thì ñoät ngoät bò rôi vaøo tình
traïng aáy, tình traïng cuûa moät thaønh phaàn ñoâng
ñaûo cuûa Daân Chuùa, maø laïi laø moät thaønh phaàn
taïm goïi laø "öu tuù", ñaùng leõ ñaõ coù nhöõng chöùc
naêng, nhöõng vò trí ñaùng keå trong vieäc phuïc vuï
Hoäi Thaùnh cuõng nhö xaõ hoäi. Sau nöõa, moãi khi
coù dòp gaëp gôõ trao ñoåi, toâi cuõng coù ñöôïc phaàn
naøo ñeå ñoáng goùp cuøng anh chò em ñang chung
moät loái soáng trong caûnh mòt muø laïc loõng aáy.
Coù theå ví nhö toâi laø moät keû löõ haønh ñaõ daøy
daïn vôùi gioù söông, nay hoaøn caûnh ñöa ñaåy, treân
con ñöôøng löõ thöù boãng gaëp moät soá anh chò em
ñoät xuaát bò haát ra giöõa daëm tröôøng möa gioù, chöa
quen ñoái phoù vôùi caûnh lang thang laïc loûng bô vô
thì tröôùc heát laø "ñoàng caûnh töông thaân", cuøng
caûm thoâng chia seû, laø gaéng coâng trao laïi nhöõng
baøi hoïc ñaõ thaâu thaäp ñöôïc treân 20 naêm qua giöõa

311
cuoäc ñôøi "moät mình", "laïc loõng", "bô vô", nhöng
khoâng ñeán noãi sa chìm laïc loái. Vöøa roài töï nhieân
trong ñaùy taâm hoàn toâi nhö coù moät caùi gì voâ
cuøng an uûi, coù moät caùi gì nhö ñöôïc trieån nôû aâm
thaàm, raát kín ñaùo, raát e deø ngöôïng ngaäp, nhöng
khaù yeân aû töôi maùt an vui: ñôøi cö só voâ danh voâ
quy öôùc; veà theå cheá, chöa daùm goïi laø ñôøi "ñoäc
tu", vì khoâng coù caùi daïng raøng buoäc chaët cheõ
hieán daâng, vôùi söï chaáp thuaän cuûa giaùo quyeàn
chính thöùc; nhöng coù caùi daùng daáp cuûa moät ñôøi
tu ñöôïc coäng ñoaøn noùi chung nhìn thaáy vaø taùn
ñoàng moät caùch maëc nhieân, vôùi moät taùc duïng
chöùng taù tieàm taøng, baøng baïc, voâ hình, coù moät
söùc gôïi yù (suggestif) vaø môøi goïi vaøo ñoù, ngay
caû ñoái vôùi nhöõng anh chò em ngoaïi giaùo (keå caû
nhöõng anh chò em xa, raát xa veà nhaân sinh, vuõ truï
quan), vaãn coù taùc duïng nhö moät caâu hoûi ñöôïc
ñaët ra. Caùi giaác mô "am maây", "leàu coû", vôùi moät
"thieàn sö", "ñaïo só", döa muoái naâu soàng, tuy khoâng
ñöôïc hieän thöïc ñöôïc moät caùch cuï theå veà hình
thöùc, nhöng hình nhö thoang thoaûng phaûng phaát keû
leân ñöôïc vaøi neùt thoaùng qua, nhö moät söï moø
maãm tìm kieám öôùm thöû, nhö moät baûn nhaùp, coøn
ngheäch ngoïac lem nhem nhöng coù theå daàn daàn
hieän leân vaøi neùt roõ raøng, tuy chöa xaùc ñònh haún!
Ñoâi luùc toâi thaáy nhö moät laøn gioù nheï thoaùng
qua moät ñoám löûa loùe leân taän ñaùy taâm hoàn, maø
töï hoûi: phaûi chaêng 20 naêm dang dôû, do söï taùi taïo
toaøn naêng cuûa Thieân Chuùa laïi trôû neân nhö 20
naêm tìm loái moø ñöôøng? Moät caùi gì coøn dang dôû
chöa thaønh, nhöng khoâng phaûi khoâng coù khaû
naêng coù ñöôïc ngöôøi tieáp tuïc ñeå seõ thaønh. Neáu
312
ví hoàn toâi nhö moät toå chim, thì laøn gioù aáy, ñoám
löûa aáy coù caùi gì mong manh baáp beânh, coù phaàn
non yeáu, nhö moät chuù chim môùi nôû yeáu ôùt ngaïi
gioù e söông, coù khaû naêng gaëp nhieàu ñieàu khoâng
thuaän lôïi beân caïnh nhöõng chôø mong höùa heïn,
khoâng coù gì laø baûo ñaûm chaéc chaén traêm phaàn
traêm! Ñoâi luùc nhìn laïi ñôøi toâi, toâi thaáy nhö moät
goác caây taøn taï, nhöng roài hình nhö beân moät caønh
naùch naøo ñoù, hình nhö, chæ hình nhö thoâi, coù moät
maàm non raát yeáu ôùt ñang nhö coù khaû naêng nöùt
choài, vôùi khaù nhieàu ñe doïa bò heùo khoâ, nhöng
cuõng coù khaû naêng taêng tröôûng; vaø nghe ñaâu
ñaây coù tieáng nheï nöùt maàm nhö vaäy ôû nhieàu
goác caây khaùc, chöa taøn taï, nhöng bò chaët ngang
hoâng moät caùch phuõ phaøng trong luùc coøn vöôn
leân ñaày nhöïa soáng! Goác caây taøn taï coù giuùp gì
ñöôïc cho nhöõng thaân caây vöõng chaéc bò chaët
ngang löng moät caùch thoâ baïo phuõ phaøng chaêng?
Traêm söï cuõng laø nhôø löôïng thaùnh treân ban!
Sau 30 naêm xa caùch, meï toâi ñaõ phaàn naøo nhìn
thaáy phaàn naøo hình aûnh cuûa ngöôøi con löu laïc nôi
toâi, trôû veà gaëp meï, khi ñaàu ñaõ coù toùc hoa raâm!
Coøn cha linh hoàn cuûa toâi khi gaëp toâi ôû Phaùp trôû
veà Vieät Nam, ngaøi lieân töôûng tôùi Benoit Joseph
Labre! Hai hình aûnh khaùc xa nhau! Moät beân laø löu
laïc giang hoà nôi choán buøn nhô, moät beân laø hieán
daâng cuoäc ñôøi haønh höông khaép caùc nôi thaùnh
ñòa, vôùi taâm hoàn gaàn nhö baêng tuyeát! Töï kieåm
laïi ñôøi mình, toâi nghó raèng: coù theå meï toâi, ngöôøi
meï theå xaùc chöa ñöôïc aùnh saùng ñöùc tin nhöng ñaõ
thaáy roõ ñöôïc baûn chaát "löu laïc giang hoà" giöõa
choán buøn nhô cuûa ñöùa con laõng töû. Ñoù laø xuaát
313
xöù cuûa caùi "toâi" ñaày toäi loãi töø trong loøng meï
nhö lôøi thaùnh vònh 50! Coøn linh muïc Pacifique
Nguyeãn Bình An, con caùi vò thaùnh khoù ngheøo, ñaõ
nhìn toâi xuyeân qua caëp kính thaùnh thieän cuûa ngaøi
nhö ban pheùp giaûi toäi, laøm ngô, xoùa nhoøa nhöõng
veùt buøn nhô hoen oá, vaø coá tìm cho ra nhöõng neùt
naøo khaû dó thaâu ñöôïc vaøo kho laãm muoân ñôøi
neân ñaõ phoùng leân taám maøn raùch naùt hoen oá laø
thöïc teá ñôøi toâi, caùi hình aûnh tuyeät vôøi cuûa vò
thaùnh haønh höông khaát só, nhö ban cho toâi lôøi keâu
goïi coã vuõ, naâng ñôõ khích leä an uûi, xoa dòu, nhö
lôøi baø meï hieàn vöøa taém röûa caùi thaân ñaày gheû
choác cuûa con mình, vöøa an uûi: coá leân, mai sau
khoân lôùn con seõ ñöôïc trôû neân cöôøng traùng laønh
maïnh!
Beân caïnh baø chò ñaõ daïy cho toâi baøi hoïc phoù
thaùc voâ ñieàu kieän töø naêm 75 ñeán nay, hình aûnh
thaùnh Benoit Joseph Labre hieän leân trong taâm tö
toâi, nhö moät söï phuø trôï nhö moät ñænh non cao
choùt voùt ñeå toâi coù nôi maø ngöôùc maét maø troâng
leân, maëc daàu chaân coøn luùn saâu döôùi buøn laày
cuûa vöïc thaúm. Ít nhaát cuõng coù choã ngöôùc maét
maø troâng leân, troâng leân nhö moät lôøi tha thieát
keâu van töø ñaùy vöïc saâu, nhö moät söï caäy troâng
thaùnh nhaân baàu cöû cho mai sau, ñöôïc ñöùng vaøo
haøng cuøng roát cuûa nhöõng keû ñui queø meû söùt, la
leát beân leà ñöôøng ñaày buïi baëm raùc röôûi, boãng
ñöôïc ngöôøi cuûa nhaø vua môøi goïi vaøo döï tieäc.
Nhöng roài aùo ñeïp? AÙo ñeïp ôû ñaâu? AÙo ñeïp naøo
ñaùng ñeå che ñi caùi thaân phong cuøi hoen oá lôû loùi
naøy? AÙo ñaâu? Toâi boãng söïc nhôù, ngaøy 9-1-
1949, sau khi toâi chòu pheùp röûa cha xöù Nghóa Yeân
314
ñaõ khoaùc vaøo ñaàu toâi chieác aùo Ñöùc baø nuùi
Caùt Minh maø noùi: "Maëc aùo naøy, con seõ ñöôïc ôn
cheát laønh". Thaùnh nöõ teâreâxa Haøi Ñoàng laø nöõ
tu doøng Ñöùc Baø nuùi Caùt Minh! Toâi tin raèng taø
aùo cuûa Ñöùc Meï seõ phuû leân hoàn toâi khi ra tröôùc
maët Chuùa ñeå nhaän pheùp laønh, nhö Giacoùp ñaõ
nhôø meï cöïc khoân ngoan laáy Ñöùc AÙi boïc leân
mình ñeå nhaän pheùp laønh cuûa cha mình vaäy. Vaø ñi
ngöôïc doøng lòch söû, hình nhö suoát 2000 naêm lòch
söû Hoäi Thaùnh, khoâng phaûi khoâng coù moät doøng
lòch söû thieâng lieâng theo daïng lôø môø phaûng phaát
tieàm taøng nhö vaäy, maø thaùnh troåi trang nhaát laø
thaùnh Druon (theá kæ 18), thaùnh Roch (theá kæ 13),
thaùnh Benoit Joseph Labre (theá kæ 18), vaø xa xöa coù
theå keå teân tieân tri Gieâreâmia, Elia vaø treân heát laø
toå phuï Abraham, suoát ñôøi löu laïc, töø khi rôøi khoûi
nôi choân nhau caét roán ôû ñaát Löôõng Haø! Laïc
loõng, bô vô, löõ haønh, dang dôû, nöûa vôøi! Coù theå
chaêng ñaây cuõng laø moät khía caïnh naøo ñoù chaét
chiu trong tình xoùt thöông voâ cuøng cuûa Thieân
Chuùa tình yeâu taùi taïo? Vaø trong caùi thôøi ñaïi maø
hình nhö nhaân loïai cuõng bô vô laïc loõng giöõa traêm
vaïn neûo ñöôøng haàu nhö khoâng coù loái, phaûi
chaêng nhö theá cuõng laø moät caùch ñeå thoâng döï
"böôùc phong traàn" chung. "Baét phong traàn phaûi
phong traàn"! Ñöôøng ñôøi gioù buïi coù moät keû haùt
baøi ca keû löu ñaøy (l’exileù) cuûa Lamenais, coù theå
laø moät daïng cuûa kieáp ngöôøi muoân thuôû. Treân
ñöôøng löõ thöù aáy, roài chæ coøn daáu chaân laïc
loõng vöông laïi treân caùt buïi, chæ trong choác laùt,
roài gioù cuoán möa sa seõ xoùa nhoøa khoâng coøn
daáu veát!

315
 Naêm 85, trong moät cuoäc taùi ngoä cuûa moät soá
anh em beø baïn tuï hoïp xa gaàn sau gaàn 10 naêm li
taùn, trong tieáng ñaøn nhaïc vui buoàn, ñaùp lôøi yeâu
caàu cuûa baïn, toâi ñaõ ngaâm maáy caâu thô sau ñaây:
"Traùi tim Meï laø chieác thuyeàn baùt nhaõ
Vôùt hoàn con sieâu baït bieån traàm luaân,
Traùi tim Meï laø truøng döông baùt ngaùt
Nôi chaûy veà muoân suoái leä cuûa traàn gian,
Traùi tim Meï, laø ngoïc tuyeàn lai laùng
Nöôùc cam leä xoa dòu maûnh hoàn ñau
Traùi tim Meï laø nguyeän ñöôøng maàu nhieäm
Nôi hoàn con chieâm ngöôõng Chuùa tình yeâu.
Meï laø chieác maâm vaøng ñoâi ñuõa ngoïc
Con laø hoa heøn coû moïn tieán daâng leân.
Vaø coû moïn hoa heøn neân ñeïp maét
Ñaáng muoân truøng khöùng nhaän ñôøi con!
"Keå chuyeän ñôøi mình" noùi laø mua vui moät vaøi
troáng canh nhöng trong thaâm taâm laø goùi gheùm coû
moïn hoa heøn, lieàu lónh ñaët vaøo chieác maâm vaøng
coù ñoâi ñuõa ngoïc, vôùi loøng caäy troâng seõ ñöôïc
Ñaáng Muoân Truøng khöùng nhaän trong löôïng thöông
xoùt voâ cuøng voâ taän voâ bieân. Amen.
 

316
 LÔØI KEÁT
Ñöôøng Chuùa ñöa toâi veà
 Ñaõ goïi laø "mua vui" thì toâi môøi caùc baïn, ta
giaû söû nhö sau: thaân phuï toâi ñaäu ñaïi khoa, laøm
quan ñeán nhaát phaåm ñôøi vua Minh Maïng (laø ñôøi
thònh trò nhaát cuûa nhaø Nguyeãn) vaø nhö theá thì toâi
luùc 61 tuoåi coù theå cuõng laø moät cuï ngheø, moät
cuï Thöôïng hoài höu, coù phong aáp giöõa söï kính neå
cuûa nhaân ñaân con chaùu sum vaày, soáng trong moät
thôøi taïm goïi laø coù vaøi neùt cuûa Nghieâu Thuaán
xa xöa! Ñöùng veà maët taâm lyù töï nhieân, ñoù laø
giaác mô saâu thaúm nhaát trong tieàm thöùc toâi, chaûy
trong huyeát thoáng toâi, coù leõ baét ñaàu töø cuï toå
Nguyeãn Khaéc Thieàu, ñôøi Leâ Trung Höng, caû moät
caây gia phaû nho gia maø thaân phuï toâi laø ñoùa hoa
cuoái cuøng "nôû baát phuøng thôøi" nhö lôøi vua
Thaønh Thaùi noùi vôùi ngöôøi trong saân roàng luùc thi
Ñình. Moät giaác mô tieâu bieåu moät söï taøn luïi, maø
naêm 45 chæ laø giaây phuùt cuoái cuøng chöù coù leõ
ñaõ baét ñaàu töø khi vua Haøm Nghi bò baét vaø cuï
Phan Ñình Phuøng maát ñi, ñeå laïi moät phong traøo
Caàn Vöông tan raõ. Sau ñoù coù leõ ñaõ noå löïc buøng
leân laàn nöõa vôùi phong traøo Kì ngoaïi haàu Cöôøng
Ñeå. Vôùi hình aûnh ñeïp ñeõ cuûa cuï Phan Boäi Chaâu
nhöng laïi hoaøn toaøn bò daäp taét döùt haún döôùi
goùt saét cuûa Phaùtxít Nhaät. Chieáu thoaùi vò cuûa

317
Baûo Ñaïi chæ laø moät dö aâm cuûa moät boùng ma
treân cöûa Ngoï Moân.
Nghieâu Thuaán tu teà trò bình, chæ ö chí thieän, ñoù
laø caùi maàm lyù töôûng ñaõ ñöôïc gieo vaøo taâm
hoàn toâi. Nhöng khi bieát suy nghó thì caùi maàm aáy
ñaõ cheát haún roài. Taát caû nhöõng gì coù veû bi quan
yeám theá taän ñaùy taâm hoàn toâi coù theå baét
nguoàn töø ñoù. Theá giôùi lyù töôûng Nho Giaùo coù
theå ví nhö vöôøn ñòa ñaøng maø ngöôøi con cuûa thaân
phuï toâi bò ñuoåi ra vónh vieãn nhö Añam vaäy. Maø
keû phaïm toäi phaûi chaêng laø trieàu thaàn thôøi Töï
Ñöùc ñaõ khoâng nghe lôøi cuï Nguyeãn Tröôøng Toä?
Cuõng khoâng chaéc laø cuï Nguyeän Tröôøng Toä
ñöôïc nghe theo thì taïi nöôùc Vieät Nam Nam ngaøy
nay coù moät neàn vaên hoùa toång hôïp haøi hoøa ñöôïc
lyù töôûng Nghieâu Thuaán vaø vaên minh cô giôùi
AÂu Taây hay khoâng (khoâng chaéc laém, vì xem nhö
Nhaät Baûn baây giôø thì cuoái cuøng vaãn laø moät
daïng vaên minh cô giôùi hoùa rôi vaøo quyõ ñaïo cuûa
tö baûn Myõ). Nhöng vôùi söï suy vong cuûa nhaø
Nguyeãn, laø neàn vaên hoùa AÂu Taây hoaøn toaøn
chieán thaéng. Caùi tuyeät voïng cuûa caùc nhaø nho
treân nöôùc Vieät Nam naøy ñaõ thaåm vaøo hoàn toâi
qua doïng ngaâm thô traàm buoàn cuûa thaân phuï toâi
trong aùnh hoaøng hoân ôû thaønh noäi Hueá. Toâi gaàn
nhö hoaøn toaøn dò öùng vôùi neàn vaên hoùa AÂu
Taây. Chính vì theá maø Pascal ñaõ trôû neân loâi cuoán
ñoái vôùi toâi, vaø thaùi ñoä höûng hôø vôùi theá cuoäc
cuõng töø ñoù maø ra. Bôûi vì, caùi neàn vaên hoùa
AÂu Taây hieân ngang baønh tröôùng khaép theá giôùi
(döôùi baát cöù daïng naøo), thaät khaùc haún vôùi neàn
vaên hoùa ngoaïi giaùo (paien), nhö vaên hoùa Coå Ñaïi
318
tcn, hay caùc neàn vaên hoùa khaùc tröôùc luùc chuû
nghóa thöïc daân vaø ñeá quoác lan roäng. Caùc vaên
hoùa naøy coù caùi gì voâ toäi (innocent), trinh nguyeân
(vierge), khi leân cao nhôø aùnh saùng lí trí töï nhieân
(Khoång, Laõo, AÁn Ñoä Giaùo, Phaät Giaùo, Platon,
Aristote) coù giaù trò laønh maïnh (sain) moät caùch töï
nhieân. Coøn caùi vaên minh AÂu Taây sau theá kæ 16
laø vaên minh cuûa thôøi Phuïc Höng ôû Chaâu AÂu,
moät neàn vaên minh ñaõ phaûn Chuùa, boû Chuùa, trôû
laïi vôùi coå ñaïi, sau hôn moät nghìn naêm ñöôïc nuoâi
döôõng bôûi Kitoâ giaùo. Noù khoâng coù söï hoàn
nhieân voâ toäi trinh nguyeân (preù- adamique) nhö caùc
neàn vaên hoùa ngoaïi giaùo töï nhieân (paien), nhöng
ngöôïc laïi, noù coù maàm moáng phaûn thaàn (anti-
theùisme) cuûa moät keû phaûn Chuùa! Noù khoâng
coøn laø minh trieát (sagesse) töï nhieân voâ toäi laø caùi
gì "khoân ngoan" cuûa ma quyû, nhö thaùnh Phaoloâ ñaõ
moâ taû! Phaûn öùng cuûa caùc nhaø Nho trieàu töï
Ñöùc khoâng phaûi laø khoâng coù lí do cuûa noù. Ngay
caû vuï aùn Galileù cuõng vaäy. Beân trong caùi khoa
hoïc kó thuaät coù moät chaát ñoäc nhö quaû caám
vöôøn ñòa ñaøng laø quaû cuûa söï bieát, caùi "bieát"
cuûa Xaûo Trí (intellegence Satanique) chöù khoâng
phaûi cuûa Trí Tueä Nhaân loaïi töï nhieân (sagesse
naturel humain) laïi caøng khoâng phaûi laø Thaùnh Trí
(sagesse divine)!
Söï thaát baïi cuûa moät öôùc mô Nghieâu Thuaán,
thaät ra khoâng phaûi ñôïi ñeán naêm 45, naêm 75 hay
baát cöù naêm naøo, baát cöù bieán coá naøo môùi laøm
thaát voïng nhöõng taâm hoàn voán khaùt khao moät
caùi gì hoaøn haûo. Chæ noùi ngay taïi Vieät Nam naøy,
tröôùc caùc nhaø Nho cuoái trieàu Nguyeãn coù caû
319
moät chuoãi nhaø Nho ruùt lui aån daät, vì thaáy cuoái
cuøng ñieàu mô öôùc cuûa mình khoâng ñaït: La Sôn
Phu Töû, Haûi Thöôïng Laõn OÂng, Nguyeãn Bænh
Khieâm, Chu Vaên An, Toâ Hieán Thaønh (döôùi moät
daïng naøo ñoù), keå caû moät ngöôøi ñaõ thaønh ñaït
laãy löøng nhö Nguyeãn Traõi. Vaø ngay töø ban ñaàu:
cuï Khoång chu du khaép thieân haï, thaáy vöông ñaïo
chaúng ai chòu thi haønh, cuoái cuøng ñaønh ruùt lui veà
daïy hoïc! Ñoaïn ñoái thoaïi giöõa Maïnh Töû vaø Löông
Hueä Vöông veà nghóa vaø lôïi coù theå coù moät giaù
trò tieâu bieåu muoân ñôøi. Xeùt theo thôøi theá hieän
töôïng beân ngoaøi, thì cuoái cuøng, ôû traàn gian naøy,
lôïi vaãn thaéng nghóa, baïo taøn chaø ñaïp nhaân aùi.
Do ñoù, coù caû moät doøng tö töôûng yeám theá, maø
hình aûnh tieâu bieåu laø Sao Phuû vaø Höùa Do, aån
daät laùnh coõi ñôøi oâ troïc, ñeå ít ra laø giöõ laáy
phaåm haïnh cuûa baûn thaân mình: "ñoäc thieän kì
thaân". Suy cho thaät kó, coù leõ moät nhaø Nho baát
ñaéc chí, sinh baát phuøng thôøi, treo aán töø quan,
maây ngaøn haïc boäi môùi laø giaác moäng ñaàu tieân
töø ñaùy saâu tieàm thöùc cuûa toâi: Ñaøo Tieàm Baïch
Vaân, Haïnh Am, Toá Nhö, caùc nhaø Nho nhö cuï
Lieâm Sôn, Voõ Baù Haïp, Nguyeãn Mai (chaét ñích
toân cuï Nguyeãn Du) vaø moät soá caùc cuï tuù, cuï
cöû, cuï phoù baûng, cuï ngheø khoâng ra laøm quan
vaãn nhö coù söùc haáp daãn loâi cuoán toâi. Tröôùc
naêm 45: caùc thaày Taï Quang Böûu, Cao Xuaân Huy,
Ñaøo Duy Anh ôû Hueá, Ñaëng Thai Mai ôû Haø Noäi,
khoâng phaûi khoâng coù ít nhieàu daùng neùt cuûa
nhaø Nho (hieåu theo nghóa roäng, keû só) baát phuøng
thôøi ra daïy hoïc. Vaø toâi töï hoûi: töø 30 naêm 45-75,
maø daân toäc ta böôùc leân ñaøi vinh quang cuûa moät

320
cuoäc khaùng chieán laãy löøng, trong ñoù keû só ñöôïc
phuøng thôøi (maø ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp coù
leõ laø tieâu bieåu) roài töø naêm 80 trôû ñi seõ ra sao?
Xin daønh cho lòch söû traû lôøi. Toâi chæ xin ñaët caâu
hoûi thoâi: hình aûnh Phaïm Laõi laø caâu giaûi ñaùp.
Ñoù laø noùi veà lí töôûng xaõ hoäi Nghieâu Thuaán
vôùi vöông ñaïo, coøn lí töôûng con ngöôøi thaùnh
nhaân theo ñaïo thaùnh hieàn thì: Khoång Töû, Chu
Coâng laø thuoäc veà quaù khöù hoaøng kim, coøn suoát
hôn hai nghìn naêm qua, ôû Vieãn Ñoâng chæ coù hai vò
laø ñöôïc haäu theá toân vinh leân baäc hieån thaùnh:
Quan Vaân Tröôøng ôû Trung Quoác vaø Traàn Quoác
Tuaán ôû Vieät Nam. Cuï Khoång cuoái cuøng chæ
ñöôïc hai ngöôøi hoïc troø gioûi maø thoâi! Theá nhöng
döôùi goùt ngöïa cuûa hai vò hieån thaùnh aáy, suy cho
cuøng, bao nhieâu laø xöông maùu: coù vöông coù
thaùnh hieán ñi nöõa, traàn gian cuõng ñaày nöôùc maét,
moà hoâi vaø xöông maùu! Huoáng chi laø khi baù ñaïo
vaø tieåu nhaân leân naém moái gieàng thieân haï! Giaác
mô ñaïi ñoàng cuûa cuï Khoång, phaûi chaêng laø giaác
mô ñòa ñaøng ñaõ vónh vieãn kheùp cöûa vaø chæ môû
ra khi CON NGÖÔØI trôû laïi ñöa saùch Khaûi Huyeàn.
Xin thuù thöïc ôû ñaây raèng: hình aûnh nhaø nho baát
phuøng thôøi cuõng laøm cho toâi khoâng maáy tin
töôûng veà taùc ñoäng thieát thöïc cuûa caùc thoâng
ñieäp cuûa caùc vò Giaùo Hoaøng veà vaán ñeà xaõ hoäi
traàn theá! Khaùc naøo lôøi rao giaûng cuûa Gioan
Thanh Taåy giöõa sa maïc! Thieân haï khoâng chaët
ñaàu cho laø may laém roài, bôûi vì phe naøo cuõng ñoå
loãi cho laø ngöôøi naèm vuøng phe kia. Cuõng töïa nhö
toång giaùm muïc Paris bò töû naïn khi lieàu thaân ra

321
can ngaên cuoäc töông taøn trong bieán coá Coâng Xaõ
Paris.
Bieát theá nhöng roài, nhö trong baøi thô cuoäc ñôøi
cuûa cuï Nguyeãn Bænh Khieâm, toâi ñaõ coù caâu:
“tình daân nghóa nöôùc ai khoâng naëng”, cho ñeán
maõi naêm 75 toâi vaãn cöù boàn choàn veà thôøi cuoäc.
Keå cuõng thaät voâ tích söï. Boàn choàn moät caùch
voâ voïng, voâ taùc duïng. Chæ mong ñöôïc taát caû
thoâng caûm cho raèng ít nhaát toâi cuõng nhö nhaân
vaät Trajan trong cuoán "Giôø thöù 25", thaáy moïi
ngöôøi bò möa tuyeát daõi daàu, mình ñuùng yeân döôùi
maùi nhaø cuõng khoâng ñaønh, neân cuõng ñöùng ra
ngoaøi trôøi, ít ra laø cuøng chung soá phaän vôùi anh
em. Naêm 1965, toâi veà Vieät Nam, haàu heát baïn beø
ôû Phaùp, ngay caû vò giaùo sö baûo veä luaän aùn tieán
só cuõng baûo toâi laø ñieân! Roõ raøng "caây cao
boùng maùt khoâng ngoài, em ra ñöùng naéng traùch
trôøi khoâng im". Thay vì an bình treân moät vieän tu
treân bôø hoà Leùman, hay moät gheá daïy hoïc ôû
Phaùp hay moät coâng taùc ôû UNESCO nhö moät soá
baïn beø, laïi khaên goùi veà Vieät nam ñeå chaúng laøm
neân tích söï gì caû veà baát cöù bình dieän naøo! Coù
chaêng laø coøn ñeå laïi caùi gì trong hoaøi nieäm cuûa
moät vaøi sinh vieân ñang khuya goõ cöûa vaøo xin truù
nguï qua ñeâm roài saùng mai laïi ruõ aùo ra ñi, hay cuûa
moät baïn cuøng traïi hoïc taäp, chia ñoâi mieáng ñöôøng
taùn cuoái cuøng, moät vieân Tifomycine cuoái cuøng
(vôùi moät ñeâm nguyeän phaán ñaáu nhö noùi treân kia)
vaø sau heát laø nhöõng doøng mua vui teû nhaït naøy!
Paul Chaudel hình nhö coù lôøi kinh xin Chuùa ban cho
ñöôïc nhö haït buïi treân quaõng ñöôøng xa caùch boä
haønh ñaët chaân leân, böôùc qua ñi khoâng heà hay
322
bieát. Ñuùng, mieãn laø khoâng ñeán noãi caùi gai hay
vieân ñaù nhoïn ñaâm thuûng khaùch qua ñöôøng laø
taïm ñöôïc! Neáu Chuùa ban cho nhö goác caây quaùn
nöôùc, khaùch gheù laïi döøng chaân choác laùt roài laïi
ra ñi thì cuõng laø quaù söùc heøn moïn cuûa mình roài
chæ nhôø ôn Chuùa ban cho môùi ñöôïc ñoù maø thoâi.
Giaác moäng Nghieâu Thuaán khoâng thaønh, vaø
ñoäng Phi Lai cuõng khoâng caàm chaân ñöôïc, neân
roài laïi luûi thuûi rôøi khoûi thieân thai (giaây phuùt
rôøi khoûi doøng Bieån Ñöùc trôû veà coõi tuïc) trôû laïi
cuoäc ñôøi löu laïc, ñeå nhö Töø Thöùc, thaáy mình laïc
loõng bô vô, laøm thaân moät "moine manqueù", moät
"laic engageù manqueù", moät intellectuelle catholique
manqueù", manqueù: "lôõ taøu" baát phuøng thôøi.
Nhöng thôøi ñaây laø thôøi vaïn kæ thieân thu cuûa moät
coõi traàn ñaõ taùch lìa cuøng Thieân Chuùa, khoâng
coøn mong moät cuoäc tao phuøng naøo nöõa.
"Cöûa ñoäng ñaàu non ñöôøng loái cuõ
nghìn naêm thô thaãn boùng traêng chôi!"
Maø naøo traàn gian coù gì haáp daãn loâi cuoán toâi
ñaâu; taïi sao toâi laïi töø daõ non tieân ñeå trôû veà coõi
tuïc nhö vaäy? Hình aûnh Trajan treân kia chaúng qua
chæ laø töï bieän minh vaø töï an uûi! AÂu cuõng chæ
coøn bieát nhaém maét phoù thaùc cho löôïng töø bi voâ
cuøng voâ taän voâ bieân cuûa Thieân Chuùa maø thoâi!
Roài laïi moät giaác moäng thöù hai maø toâi taïm
ñaët teân laø giaác moäng "Kim Kieàu". Ñoái vôùi nhaø
nho naøo ñoù (vaø coù leõ ñoái vôùi thaân phuï toâi
cuõng theá), aùi tình laø zeâroâ. Nhöng ñoái vôùi caäu
beù ñaõ ñoïc troäm "tieåu thuyeát thöù baûy" vaø caùc
tieåu thuyeát tröõ tình cuûa phong traøo laõng maïn: töø

323
"Gioït leä thu" cuûa Töông Phoá cho ñeán "Böôùm
Traéng" cuûa Nhaát Linh, ñaõ khoùc söôùt möôùt khi ñi
xem tuoàng caûi löông "Taét Löûa Loøng" do nöõ danh
ca Naêm Phi ñoùng vai Lan, ñaõ thuoäc loøng töøng
ñoaïn daøi cuûa "Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh", cuõng
theâm vaøo nhöõng vaàn thô cuûa Lamartine, nhöõng
ñoaïn vaên cuûa Chateaubriand, ñaõ ñoïc ñi ñoïc laïi bao
nhieâu laàn "Paul et Virginie", Atelaet Reneù" thì aùi
tình laïi ñöôïc tuyeät ñoái hoùa döôùi daïng "thaát tình",
naøo laø nhöõng moái tình: aùi tình laø taát caû maø keát
quaû laø zeâroâ! Trong tieàm thöùc töï nhieân vaø ngoaïi
giaùo (paien) ñaõ nhö in saâu caùi caûm thöùc hoân
nhaân vaø tình yeâu laø maâu thuaãn! Ñuùng hay sai veà
phöông dieän taâm lí, theå lí, trieát lí vaø thaàn hoïc thì
khoâng noùi tôùi, nhöng taâm hoàn toâi laø nhö vaäy.
Moät caûm thöùc ñuùng hôn laø quan nieäm (hoaøn
toaøn platonique veà aùi tình)! Taâm chöùng cuûa toâi
coù leõ phaàn naøo baét nguoàn töø ñoù! Luùc ñöôïc
tieáp caän vôùi chaân lí Kitoâ giaùo veà aùi tình vaø
hoân nhaân trong bí tích hoân phoái thì quaù treã, vaø
hoaøn caûnh gia ñình, xaõ hoäi laïi khoâng thuaän lôïi
cho vieäc laäp gia ñình, cho neân, maõi ñeán nay, vieäc
toâi soáng ñoäc thaân cuõng laø moät caùi gì giang dôû?
Khoâng phaûi laø töï nguyeän hy sinh vì moät haïnh
phuùc tình yeâu Thieân Chuùa, cuõng khoâng phaûi laø
sôï naëng gaùnh theâ nhi (traùi laïi, nhieàu luùc toâi hoái
khoâng coù keû thöøa keá hoï Nguyeãn-Khaéc, coù keû
thôø phöôïng Chuùa mai sau); nhöng hình nhö trong
tieàm thöùc, hay sieâu thöùc! Vaãn coù caû thöùc raèng
ôû traàn gian naøy khoâng theå coù tình yeâu hoaøn
haûo, cuõng töong töï nhö treân traàn gian naøy khoâng
coù vöông ñaïo; Nghieâu Thuaán chæ laø huyeàn thoaïi,

324
khi Kim Kieàu coù taøi haïp cuõng chæ laø "ñoâi duyeân
caàm saét ra duyeân caàm kyø". Lôøi reo vui cuûa Añam
luùc ñaàu tieân ñöôïc thaáy Eva, cuoái cuøng keát thuùc
laø moät lôøi ñoå loãi choái quanh: "Taïi ngöôøi nöõ
maø toâi aên quaû Caám!"
Böùc aûnh Thaùnh Taâm vôùi thaùnh Goan Toâng
Ñoà döïa ngöïc maø toâi ñöôïc thöôûng thöùc thuôû 14,
15 khi coøn laø ngoaïi giaùo, vaø moái tình giöõa Phan-
xi-coâ ngheøo khoù vaø Chuùa Gieâsu, giöõa Teâreâxa
Haøi Ñoàng vaø Chuùa Gieâsu, nhö chæ cho toâi thaáy
moäng Kim Kieàu chæ thöïc hieän ñöôïc trong Traùi
Tim cuûa Con Ngöôøi Nazareth ñaõ bò löôõi giaùo ñaâm
thaâu, vaø toâi ñaõ hoïc thuoäc loøng ñoaïn cuoái cuûa
baøi: "hieán daâng cho tình yeâu xoùt thöông cuûa
Thieân Chuùa" maø Teâreâxa Haøi Ñoàng ñaõ ñoïc vaøo
leã Chuùa Ba Ngoâi naêm 1895, khoâng phaûi toâi töï
naâng mình leân nhö thaùnh nhaân nhöng ñeå ngöôùc
nhìn leân moät aùnh ñuoác soi ñöôøng! Vaø töø ñoù toâi
nhö bò aùm aûnh bôûi moät cuoäc ñôøi tu trì chieâm
nieäm vaø nguyeän gaãm (oraison) laø neàn taûng cho
linh ñaïo doøng Caùt Minh. Ñoù laø nhöõng nguyeân
nhaân cuûa nhöõng baát oån trong nhöõng naêm ôû
doøng Phan-xi-coâ sau khi maõn thôøi gian nhaø taäp.
Vaø ñaây laø caû moät söï leäch böôùc sa laày keùo daøi
coù theâ ønoùi laø töø naêm 1951-1984 : treân 30 naêm
trôøi! Maø treân ñaây toâi ñaõ taïm goïi laø leäch böôùc
"ngoä ñaïo" (gnosticisme) veà ñôøi thaàn hieäp
(mystique), moät ít nhieàu voâ thöùc!
Chuùng ta bieát raèng tình yeâu lí töôûng
(platonique) moät maët laø duy kæ (amour de
concupiscence), vaãn laø Eros, laø moät chuyeän khao
khaùt coù veû höôùng thöôïng vöôn töø döôùi leân cao
325
nhöng cuoái cuøng cuõng chæ laø tìm thoûa maõn cho
mình (duø laø mình taâm linh cuõng chæ laø mình baèng
caùch chieám höõu moät ñoái töôïng laáp ñaày cho khao
khaùt cuûa mình!) TÌNH YEÂU naøy hoaøn toaøn duy
kyû vaø vò kyû! Do ñoù, tính caùch höôùng thöôïng ôû
ñaây raát ñöôïc ñeà phoøng chính vì noù coù tính caùch
cao thöôïng. Nhö Ngoïc noùi vôùi Lan trong "Hoàn
böôùm mô tieân"? "Yeâu trong taâm hoàn trong lí
töôûng", nghe qua thì cao ñeïp bieát bao! Nhöng thaät ra
tình yeâu aáy cuoái cuøng chæ laø moät "höôûng thuï"
trong tinh thaàn vò kæ. Xin duøng moät töø hôi thoâ
tuïc: laø moät cuoäc "thuû daâm" tinh thaàn tay ñoâi maø
ñôn ñoäc! Thuû daâm tinh thaàn vì cuoái cuøng, ñöông
söï tìm thoûa maõn vò kæ trong söï xuùc caûm thieâng
lieâng ñaày an uûi ngoït ngaøo (consolation
sprituelle,douceur spirituelle) vaø luoân muoán höôûng
thuï (jouir) qua moät söï sính caûm thöï thöïc tröïc
nghieäm (Expeùrience sentie,veùcue, directe,
consciente), cuoái cuøng trôû thaønh moät söï dính beùn,
ham hoá, höôûng thuï, hoaøn toaøn laø moät duïc voïng,
cho duø laø thieâng lieâng cuõng chæ laø moät duïc
voïng, laø moät söï "tham aên" thieâng lieâng
(gourmandie spirituelle). Taâm hoàn cuoái cuøng cuõng
chæ ñi tìm khoaùi laïc, duø laø khoaùi laïc thieâng
lieâng! Töï noù, thì khoâng coù gì laø xaáu: aên ngon,
hieáu tri, thaåm myõ, khoaùi caûm aùi aân, ñeàu laø do
Thieân Chuùa taïo ra cho con ngöôøi söû duïng ñeå töï
theå hieän chính mình. Theá nhöng, neáu baùm víu moät
caùch ham hoá, höôûng thuï moät caùch duy kyû vaø vò
kyû thì ñeàu laø moät thöù "thuû daâm" caû. Vaø coøn
nguy hieåm hôn caû thuû daâm phaàn xaùc, vì noù teá
nhò, tinh vi khoù bò laät taåy loä dieän ra. Tham aên,

326
daâm daät thì ai cuõng bieát laø xaáu, coøn tìm kieám,
baùm víu söï "ngoït ngaøo thieâng lieâng" vôùi thaùi ñoä
höôûng thuï duy kyû, thì khoù loøng nhaän dieän.Teä
hôn nöõa, laïi coøn bò laàm töôûng raèng vaäy laø yeâu
meán Chuùa. Quaû laø Thaàn söï toái khoaùc aùo Thaàn
söï saùng moät caùch tinh vi!
Ñoïc Teâreâxa Haøi Ñoàng vaø Gioan Thaùnh Giaù,
ñaùng leõ ra toâi phaûi yù thöùc ñieàu aáy maø caûnh
giaùc, theá nhöng caùi neáp "tình yeâu lyù töôûng"
(amour platonique) ñaõ quaù aên saâu vaøo tieàm thöùc,
neân coù theå noùi: toâi nhö bò moät taám maøn che
maét khoâng cho thaáy. Toâi töï hoûi: coù phaûi vì taám
maøn che maét quaù daøy maø Chuùa phaûi ñeå cho toâi
"traày da troùc vaûy" treân 30 naêm trôøi, nhö Daân
Chuùa laïc loõng 40 naêm trong sa maïc, môùi choïc
thuûng ñöôïc taám maøn aáy chaêng? Toâi ñaõ hieåu
caâu: "Ai khaùt haõy ñeán" moät caùch xaùc thòt (xaùc
thòt ñaây laø charnelle, hieåu theo nghóa Kinh Thaùnh:
chair khaùc vôùi esprit, chöù khoâng hieåu theo Platon:
Corps khaùc AÂme ). Do ñoù, toâi goïi 30 naêm aáy laø
moät cuoäc moäng du. Thay vì moäng Nghieâu Thuaán
vaø moäng Kim Kieàu toâi ñaõ theo ñuoåi moäng
"Thieân Thai" nguïy trang döôùi taø aùo Ñöùc Meï Caùt
Minh!
Nhöng ñaây laïi laø PHEÙP LAÏ VOÂ CUØNG VÓ
ÑAÏI: taø aùo Ñöùc Meï nuùi Caùt Minh, duø baøn tay
toäi loãi cuûa toâi ñaõ duøng laøm nguïy trang, vaãn ñuû
quyeàn naêng cöùu roãi hoàn toâi! Nhöõng hoa hoàng do
baøn tay thaùnh nöõ Teâreâxa Haøi Ñoàng ñaõ ngaét
töøng ñoùa loùt döôùi chaân Chuùa Gieâsu, töø nhöõng
böôùc ngaøy thô aáu cho ñeán chaëng ñöôøng cuoái leân
Nuùi Soï, cuoái cuøng cuõng ñaõ môû maét toâi ra cho
327
toâi thaáy mình ñaõ laïc ñöôøng. Vaø giaây phuùt aáy
laø ñeâm 30/3/75 luùc toâi naèm döôùi ñöôøng möông
Hoøa Laïc, nhìn tröôøng Voõ Bò cuûa cheá ñoä cuõ
mieàn nam: mìn noå, ñaïn noå, löûa boác löng trôøi, nhö
moät giôø taän theá. Do ñoù, toâi ñaõ goïi naêm 75 laø
cuoäc trôû laïi thöù hai cuûa toâi, töôûng cuõng khoâng
phaûi laø quaù lôøi (vì hình nhö ñoái vôùi nhieàu taâm
hoàn khaùc, naêm 75 cuõng laø naêm cuûa cuoäc trôû
laïi thöù hai, vaø ñoàng thôøi cuõng laø naêm cuûa
nhieàu cuoäc trôû laïi thöù nhaát, nhö toâi ñaõ ñöôïc
trong naêm 45-49.
Coù moät ñieàu raát laï, laø cuoäc trôû laïi laàn ñaàu
cuûa toâi ñaõ do töï moät mình toâi moø maãm vaø nhôø
bieán coá khaùch quan nhö xoâ ñaåy, thì cuoäc trôû laïi
laàn thöù hai cuûa toâi cuõng vaäy: Toâi ñaõ gaëp nhieàu
linh muïc kinh nghieäm veà ñôøi soáng noäi taâm, maø
khoâng coù vò naøo noùi cho toâi thaáy ñieàu toâi vöøa
phaân tích treân! Noùi theá, bôûi leõ chính toâi ñaõ ñoïc
Teâreâxa Haøi Ñoàng vaø thaùnh Gioan Thaùnh Giaù
caùch ñaây treân 30 naêm, ñaõ ñoïc bao nhieâu laàn ñeán
ñoaïn caùc ngaøi noùi veà ñieàu "dính beùn" nhöõng
cuûa thieâng lieâng theá maø toâi ñaâu coù nhaän ra
ñieàu mình coøn vöôùng naëng phaûi caùi taät aáy! Caùi
"taät" laøm cho ñôøi soáng thieâng lieâng cuûa toâi "lôïn
côïn" maõi!
Caùi "taät" baùm víu aáy coù theå giaûi thích ñöôïc,
nhö sau: Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaïo doøng, thì töø
thôû beù ñaõ ñöôïc soáng trong moät theá giôùi ñöùc tin
thuaàn tuùy, coù theå noùi khoâng coù maøu saéc thaàn
hieäp (mystique) roài neáu ñöôïc ôn goïi caùch rieâng
môùi töøng böôùc ñi vaøo ñôøi thaàn hieäp, neáu khoâng
thì cuõng soáng trong theá giôùi ñöùc tin thuaàn tuùy
328
(phuùc cho nhöõng keû khoâng thaáy maø tin). Coøn
toâi thì coù theå noùi raèng söï tìm kieám cuûa toâi ñaõ
ñöôïc Thieân Chuùa ñaùp laïi baèng moät söï toû mình
tröïc tieáp, cho nhaän thaáy Ngaøi, gaëp ñöôïc Ngaøi,
neáu khoâng phaûi laø thaàn hieäp thöïc thuï thì cuõng
ñöôïc neám moät söï caûm thuï tröïc tieáp naøo ñoù chöù
khoâng phaûi laø ñöùc tin thuaàn tuùy traàn truïi (foi
pure toute nue). Tình traïng thaàn hieäp aáy ñöôïc keùo
daøi trong nhöõng ngaøy thaùng töø sau khi chòu pheùp
röûa cho ñeán heát naêm nhaø taäp, bò keùo ra khoûi
moâi tröôøng aáp uû ñeå phaûi theo ñuoåi chöông trình
cuûa hoïc vieän, toâi caûm thaáy nhö bò thoâi noâi
(sevreù) cöù noái tieác maõi thôøi kì traêng maät vaø cöù
tìm kieám khaép nôi, ñuùng laø naïn nhaân cuûa caùi
taät tham aên thieâng lieâng! Sôû dó soáng maáy thaùng
ôû tu vieän nhoû taïi mieàn Baéc nöôùc Phaùp, tröôùc
luùc sang tu vieän chính ôû Thuïy Só, toâi ñöôïc an oån
vì loøng tham aên thieâng lieâng aáy ñöôïc thoûa maõn!
Noùi caùch khaùc, toâi cöù muoán thaáy, ñöôïc caûm
xuùc (sentir) ñöôïc thöïc nghieäm (expeùrience direct)
chöù khoâng chòu böôùc vaøo theá giôùi ñöùc tin thuaàn
tuùy, soáng trong söï ñôïi chôø vaø yeâu meán hieán
daâng (agapeù). Thôøi gian aáy toâi cöù ñi tìm toøi töø
linh ñaïo naøy sang linh ñaïo khaùc, chaúng qua laø
ñuoåi tìm moät kó thuaät, moät caùch töï ñoäng gaàn nhö
maùy moùc chaéc aên (meùthode sur 100/100), töï noù
seõ ñöa toâi ñeán tình traïng thaát nghieäp tröïc tieáp
ngay ôû ñôøi naøy vaø lieân tuïc vónh vieãn. Noùi caùch
khaùc, toâi muoán phaù cöûa ñòa ñaøng ñeå soáng maõi
caùi tình traïng nhö tröôùc toäi loãi toå toâng: chieàu
naøo Chuùa cuõng ngöï xuoáng vöôøn, cuõng daïo chôi
vôùi toâi trong laøn gioù chieàu maùt meû.

329
 Coù theå duøng hình aûnh sau ñaây ñeå lí giaûi söï
leäch böôùc cuûa toâi: ñoâi taân hoân sau thôøi kì traêng
maät thì phaûi ñeán luùc rôøi nhau ñeå lo vieäc gia ñình:
ngöôøi choàng thì ñi xa möu sinh, ngöôøi vôï thì taûo
taàn tröa sôùm. Toâi khoâng bieát nhö vaäy, maø cöù
maõi muoán keùo daøi thôøi traêng maät, trong phoøng
hoa chuùc, keùo daøi maõi maõi ñeâm taân hoân vaø
ngaøy vui tieäc cöôùi chöù khoâng bieát raèng: tình
traïng aáy chæ coù khi naøo Ngaøi trôû laïi ñöa taát caû
vaøo coõi trôøi môùi ñaát môùi, môùi coù theå theå
hieän moät caùch veïn toaøn lieân tuïc vaø vónh vieãn.
Coù theå noùi, toâi cuõng nhö Madaleâna, saùng sôùm
Phuïc Sinh, chæ muoán naém laáy, ñeo ñaúng laáy
Chuùa maø khoâng bieát raèng, khoâng ñöôïc ñuïng tôùi
Ngaøi (hoaëc: khoâng ñöôïc caàm Ngaøi laïi), phaûi rôøi
xa Ngaøi maø ñi loan tin Phuïc Sinh cho anh em (hoaëc
laø baèng ñôøi hoaït ñoäng ôû traàn gian, hoaëc laø
baèng ñôøi daâng hieán trong söï ñôïi chôø thuaàn tuùy
tin caäy meán cuûa ñôøi tình nguyeän). Thaùi ñoä cuûa
daân Israel hay voøi vónh trong suoát 40 naêm löu laïc
ôû hoang ñòa cuõng vaäy. Ñoù laø xu höôùng töï nhieân
cuûa baûn naêng thaàn hieäp nhaân loaïi thuaàn tuùy,
chöa ñöôïc sieâu nhieân hoùa trong Ñöùc Kitoâ
(tendence mystique naturelle purement humain, pas
encore purifieùe, surnaturaliseù dans le Christ).
Do ñoù, ngaøy nay nhìn laïi, toâi nhaän ñònh nhö
sau: ñaønh raèng daïng caùc doøng tu coå ñieån Taây
Phöông khoâng phuø hôïp vôùi taâm hoàn Vieät Nam
vaø AÙ Ñoâng cuûa toâi, coù laøm cho söï khoâng oån
cuûa toâi theâm phaàn traàm troïng, nhöng nguyeân
nhaân chính cho söï baát oån cuûa toâi laø xu höôùng
thaàn hieäp töï nhieân noùi treân; vì theá maø ñoøi phaûi
330
coù moät cuoäc thanh loïc laâu daøi môùi heát lôn côïn
khoûi nhöõng taät ñaõ aên saâu: tình yeâu lí töôûng
(platonique) duy taâm cöïc ñoan (deùsincarneù) duy kæ
(eùgocentrique), tham aên thieâng lieâng (gourmendise
spiritrelle), (eùrotisme spirituelle), chuû nghóa noäi taïi
(imenentisme), chuû nghóa kó thuaät thieâng lieâng
(technicisme spirituelle) thieáu haún chieàu saâu töï
nhieân (surnaturelle) vaø sieâu vieät tính (trascendance)
vaø aân suûng tính (don gratuit), cuûa ñôøi chieâm
nieäm Kitoâ giaùo ñích thöïc. Khaùt voïng tu trì cuûa
toâi do ñoù khoâng ñaït keát quaû nhö ñaùng leõ phaûi
coù vaø trôû neân dang dôû, khoâng veïn toaøn trieån
nôû maõi cho ñeán sau cuoäc trôû laïi 1975.
Theá roài toâi bò trôû laïi giöõa theá traàn cuõng vôùi
moät caùi gì giang dôû vaø lôïn côïn: giaû nhö toâi ñöôïc
vaøo Sorbonne ngay töø naêm 45-46, thì coù theå toâi
ñaõ trôû neân moät trí thöùc vaøo haïng khaù. Nhöng sau
khi ñaõ neám qua caùi höông vò ñôøi tu trì maø trôû laïi
traàn tuïc toâi khaùc naøo nhö Töø Thöùc rôøi khoûi
thieân thai trôû veà traàn theá: ñi ñaâu cuõng thaáy mình
laïc loõng, mang thaân phaän "trích tieân". Vaø ñoù
cuõng laø moät caûm thöùc, moät quan ñieåm coøn quaù
naëng muøi ngoaïi giaùo. Trong caùi nhaân sinh vaø vuõ
truï quan ña daïng, phong phuù vaø bieän chöùng cuûa
Kitoâ giaùo giöõa caùc phaïm truø "vaät" - "taâm"; "theá
gian"- "thieân quoác"; "thôøi gian"- "vónh cöûu"; "hoaït
ñoäng"- "chieâm nieäm", toâi ñaõ coù thaùi ñoä caét chia
(seùparer) thay vì phaân bieät (distinguer) ñuùng ñaén
ñeå coù moät söï boå tuùc haøi hoøa; toâi laø keû coù xu
höôùng "hoaëc, hoaëc" thay vì "vöøa, vöøa" (aut, aut,
thay vì "et, et)".

331
 Caùch soáng taøi töû cuûa toâi trong nhöõng naêm
sinh vieân vaø giaùo sö laø baét nguoàn töø moät quan
nieäm bi quan nöûa vôøi döïa treân moät quan nieäm
"phi hoùa vuõ truï"(acosmique) vaø cuoái cuøng gaàn
nhö phuû nhaän, neáu khoâng noùi laø traùch cöù vaøo
söï saùng taïo cuûa Thieân Chuùa, vaø keát quaû coù
theå ñi ñeán choã phaûn loaïn" non serviam". Toâi xin
phaân tích roõ nhö sau: Trong nhöõng ngaøy thaùng
quaù ñau khoå tröôùc luùc ñöôïc chòu ôn Thaùnh Taåy,
toâi ñaõ coù luùc loàng loän heùt to: Creùateur, si tu
existes, je te hais!, Taïo hoùa, neáu ngöôøi coù, ta caêm
thuø ngöôøi!". Nhaân vaät Ivan trong cuoán "anh em
nhaø Karamazes" cuõng coù thaùi ñoä töông töï. Vaø
maëc daàu sau khi röûa toäi, toâi tin taïo vaät ñöôïc taïo
neân laø do Tình Yeâu aân Töù, vaø töï noù, moïi söï
ñeàu toát laønh, nhöng taän ñaùy tieàm thöùc thì coù
phaàn naøo vaãn coøn soùt laïi khaû naêng caùi caûm
thöùc "Höõu laø caùi khoå, thaäm chí coøn laø caùi aùc,
laø söï döõ "! Thôøi gian 56-65, tuy phong traøo daán
thaân phaàn naøo coù loâi cuoán toâi nhöng chæ ôû bình
dieän tri thöùc vaø coù phaàn naøo "ñua ñoøi" anh em,
chöù baûn thaân toâi vaãn raát naëng caùi taâm thöùc coi
ñôøi laø beå khoå, tình laø daây oan, ruõ aùo phuûi buïi
maëc cho theá söï xoay vaàn.
Toâi xin taïm phaân tích hai quan nieäm tu haønh:
Noùi chung quan nieäm ngoaïi giaùo cuõng nhö Kitoâ
giaùo ñeàu nhaèm moät muïc ñích laø ñöa con ngöôøi
töø moät tình traïng sa ñoïa (chute) naøo ñoù leân moät
tình traïng goïi laø neân thaùnh. Theá nhöng, quan nieäm
veà sa ñoïa vaø veà neân thaùnh cuûa hai beân coù söï
khaùc bieät nhau raát saâu xa.
- Theo caùc quan nieäm ngoaïi giaùo thì:
332
 - Hoaëc laø cho raèng chæ coù caùi töï taïi (Le soi-
khoâng noùi leân Ñaáng Toàn Taïi vì thöïc ra coù theå
noùi Ñaáng ñaõ bao haøm moät Ngaõ vò Chuû Theå)
duy nhaát vaø thuaàn tuùy, coøn moïi höõu theå ña taïp,
laø keát quaû cuûa moät söï sa ñoïa gaàn nhö laø taát
yeáu, hoaëc laø do moät tai naïn tình côø (accident) rôi
rôùt phaân taùn vaø nhö theá ñoù laø söï döõ, cho neân
chæ ñeán haäu luaän laø moïi höõu theå ngoaøi caùi Töï
Taïi ra ñeàu laø khoâng neân coù, khoâng ñaùng coù,
vaäy thi haønh laø phaûi giaùc ngoä, yù thöùc söï sa ñoïa
aáy ñeå ñi ngöôïc laïi, choái boû, khöôùc töø, phuû
nhaän hieän höõu ña taïp, oâ troïc, ñeå trôû veà caùi Töï
Taïi y nguyeân duy nhaát thuaàn tuùy: Sinh laø khoå!
Hoaëc laø cho raèng thöïc ra chæ coù caùi Töï Taïi laø
coù thaät, moïi höõu theå khaùc chæ laø aùo giaùc, tu
haønh laø tænh ngoä khoûi caùi aùo giaùc aáy, do ñoù
maø goïi laø "giaùc ngoä" (illumineù)! Nhö ngöôøi meâ
nguû naèm sôø, chæ caàn thuùc tænh laø ñöôïc.
Do ñoù, tu haønh nhö laø moät kyû thuaät ñeå ñaït
moät keát quaû taát yeáu. Vaø nhö theá, caùc höõu theå
ñöôïc phaân loaïi theo töøng lôùp, theo chieàu ngang,
kieåu nhö caùc taàng ñòa chaát: caùi oâ troïc ôû döôùi
(ví duï: caùc nhu caàu theå lyù nhö dinh döôõng, truyeàn
sinh), caùi thanh tao ôû treân (ví duï: tri thöùc kieåu kyõ
thuaät loïc nöôùc hoaëc caát tinh daàu)! Vaø caøng
ngaøy caøng thanh cao hoùa ñeán nhö nöôùc hoaøn
toaøn boác hôi, hoøa tan trôû neân khoâng, nhö hö voâ
hoùa vaøo caùi Töï Taïi; tu haønh laø giaûi thoaùt khoûi
cô cheá ñöôïc coi nhö laø naám moà, khoûi traàn gian
ñöôïc coi nhö laø nhaø tuø.
- Theo Kitoâ giaùo noùi rieâng vaø caùc toân giaùo
baét nguoàn töø Kinh Thaùnh thì khaùc haún: moïi höõu
333
theå töï noù ñeàu toát laønh, ñeàu ñöôïc saùng taïo theo
maãu töï Höõu Theå Tuyeät Ñoái, ñeàu thoâng döï caùch
naøo ñoù vaøo nhöõng tuyeät-haûo-tính (perfections)
cuûa Thieân Chuùa. Söï sa ñoïa laø do söï löïa choïn sai
laàm cuûa caác höõu theå coù yù thöùc vaø töï do (thieân
thaàn vaø con ngöôøi), vaø töø ñoù, keùo luoân caû moïi
taàng höõu theå khaùc. Do ñoù, tu haønh khoâng phaûi
laø vöôn töø caùc höõu theå oâ troïc, giaûi thoaùt khoûi
tuø nguïc, bay leân coõi thanh cao maø laø, baát cöù
höõu theå naøo cuõng phaûi xoay chieàu höôùng veà
Thieân Chuùa: coù moät caùch aên nguû, laøm tình,
nguyeän gaãm moät caùch toát laønh thaùnh thieän neáu
höôùng veà Thieân Chuùa vaø tha nhaân; coù moät
caùch aên, nguû, laøm tình, nguyeän gaãm xaáu xa toäi
loãi neáu vo troøn ñoùng kín. Xin cuï theå hoùa nhö sau:
Vaøo nôi haønh laïc giaûi quyeát sinh lyù, xem con
ngöôøi nhö duïng cuï haønh laïc, ñoù laø toäi loãi thì ñaõ
roõ, maø ngay caû maõi meâ nguyeän gaãm ñeå tìm an
uûi dòu ngoït thieâng lieâng vò kyû, trong luùc boån
phaän laø phaûi lau chuøi baêng boù nhöõng veát thöông
ñaày maùu muû hoâi thoái ñeán lôïm möûa, cuõng laø
toäi loãi! Theá nhöng söï trao xöông göûi thòt trong bí
tích hoân phoái theo göông söï keát hôïp giöõa Ñöùc
Kitoâ vaø Hoäi Thaùnh ñeå cuøng vôùi Thieân Chuùa
taïo neân nhöõng linh hoàn theo hình aûnh Thieân Chuùa
ñeå muoân ñôøi thôø phöôïng Thieân Chuùa, laïi laø
thaùnh thieän! Cuõng nhö nguyeän gaãm ñeå daâng
loøng mình keát hôïp vôùi Thaùnh Taâm Chuùa aâu saàu
phieàn naõo trong vöôøn Gieát-si-ma-ni, ñeå an uûi
Chuùa, ñeå ñeàn boài phaït taï thay cho caùc linh hoàn
toäi loãi, ñoù laø thaùnh thieän! Theo Kitoâ giaùo,
khoâng coù traïng thaùi naøo laø thaáp, laø oâ troïc (bas,

334
impur). Töï noù caùi gì cuõng toát caû, nhöng ñaët vaøo
tay con ngöôøi coù töï do thì tuøy theo söï söû duïng töï
do, hoaëc höôùng veà Thieân Chuùa vaø tha nhaân,
hoaëc quy veà mình moät caùch vò kyû, vaø trôû neân
toát hay xaáu.
Toâi ñaõ tin raèng Thieân Chuùa laø Cha töø aùi taïo
neân moïi vaät trong tình yeâu: Ngaøi yeâu theá gian
ñeán noãi phoù Con Moät cuûa Ngaøi cho theá gian, vaø
Ngoâi Hai ñaõ mang laáy nhuïc theå, toâi cuõng tin
raèng Nöôùc Trôøi laø muoái laø men thaám nhuaàn
vaøo theá gian thuï taïo; theá nhöng taát caû môùi chæ
laø ôû bình dieän lyù trí vaø yù thöùc; chöù trong tieàm
thöùc saâu xa thì con ngöôøi cuûa toâi vaãn coøn soùt
laïi nhieàu neáp gaáp cuûa quan nieäm tu haønh theo
maãu ngoaïi giaùo, coù theå taïm goïi laø "phi vuõ
truï"(acosmique), phaûn saùng taïo (anti-creùation), phi
nhaäp theá (deùsincarneù). Do ñoù maø toâi nhö coù
moïi dò öùng vôùi moïi sinh hoaït traàn theá: laäp gia
ñình, sinh hoaït xaõ hoäi (ngay caû suy tö trieát lí cuõng
vaäy); thaäm chí cô caáu giaùo luaät Giaùo Hoäi vaø
hình thöùc phuïng vuï, caùc aù bí tích vaø bí tích Thaùnh
Theå, cuõng ñeàu gaëp nôi toâi moät söï dò öùng naøo
ñoù! Toâi ñaõ hieåu nhöõng lôøi: Nöôùc Trôøi ôû trong
caùc con, thôø phöôïng Thieân Chuùa trong tinh thaàn
vaø chaân lí, theo moät xu höôùng duy taâm höôùng noäi
cöïc ñoan. Vaø cuõng xin thuù thöïc raèng, maõi ñeán
nay, moãi khi nguû daäy, caùi baûn naêng phi vuõ truï
vaø bi quan aáy vaãn nhö ñeø naëng, toâi phaûi vaän
duïng lí trí vaø yù chí ñeå ñieàu chænh laïi theo ñuùng
tín lí Kitoâ giaùo laø: hieáu sinh vaø hieáu höõu. (Veà
phöông dieän naøy, coù leõ Khoång Giaùo laïi gaàn vôùi
Kitoâ giaùo hôn baát cöù trieát lí ngoaïi giaùo naøo). Töø
335
quan nieäm vaïn vaät baûn ñoà Thieân, quan nieäm trôøi
laø hieáu sinh vaø hoùa duïc vaïn vaät; ñaïo hieáu cuõng
bao haøm moät quan nieäm ñöôïc sinh ra cho coù (laø
moät aân suûng chöù khoâng phaûi laø oan traùi hay
nghieäp chöôùng). Tuy nhieân theo toâi nghó, trong
trieát lí Khoång Giaùo, vaán ñeà söï döõ khoâng ñöôïc
ñaøo saâu vaø lí giaûi thaâm thuùy, traùi laïi, coøn nhö
traùnh neù, ñaùnh troáng laõng! Toâi coøn nhôù, thuôû
beù bò thaân phuï toâi caám nhaët khoâng ñöôïc noùi
nhöõng chuyeän buoàn, chuyeän xaáu, ngay caû nhöõng
chöõ nhö "cheát", "thoái", cuõng phaûi haïn cheá! Ví duï
phaûi noùi ñoàng hoà ñöùng, khoâng chaïy, chöù khoâng
ñöôïc noùi ñoàng hoà cheát.
Caùi löïa choïn cuoái cuøng laø caùi meùo moù
ngheà nghieäp cuûa vieäc "daïy trieát". Tuy trong baûn
chaát toâi hoïc trieát vôùi tinh thaàn laø "taàm sö hoïc
ñaïo" trieát hoïc trôû thaønh moân hoïc nhö baát cöù
moân hoïc naøo, daïy trieát hoïc cuõng trôû thaønh moät
moân "chuyeân bieät", chuyeân veà tri thöùc, ñaët vaán
ñeà veà soáng vaøo trong hai daáu ngoaëc, giaùo sö
trieát, thi trieát, chöông trình trieát, cuõng nhö giaùo sö
vaät lí, thi vaät lí, chöông trình vaät lí, theá thoâi! Thaày
troø rôøi khoûi giaûng ñöôøng, rôøi khoûi phoøng thi,
soáng ra sao khoâng caàn bieát ñeán. Caùc nhoùm moân
sinh chung quanh Khoång Töû, Laõo Töû, Socrate,
Pithagore, ñaâu coù nhö vaäy. Caùi meùo moù haøn
laâm aáy coù chi phoái leân ñôøi soáng thieâng lieâng
cuûa toâi khaù naëng: voâ hình chung toâi nghieân cöùu
veà ñôøi soáng thieâng lieâng, bình luaän vaø coù khi
giaûng daïy veà ñôøi soáng thieâng lieâng, nhö giaûng
baøi hoïc baøi ñeå bieát, ñeå thi vaäy. Toâi ñaõ hôi
thieân veà nghieân cöùu "thaàn nhieäm hoïc" hôn laø
336
thöïc söï soáng thaàn nhieäm", hoïc theùologie mystique
hôn laø reùalliser la vie mystique; toâi laø giaùo sö hôn
laø tu só, ngay caû trong lónh vöïc thaàn nhieäm, coù xu
höôùng trôû thaønh "thöùc giaû" (savant), veà khoa
thaàn nhieäm (science mystique) hôn laø "thaùnh" thaàn
nhieäm ("saint" mystique)!
Vôùi bao nhieâu lôïn côïn ñuû loaïi coäng vôùi chìm
noåi cuûa cuoäc ñôøi do ngoïai caûnh, do thôøi söï beân
ngoaøi chi phoái: lí lòch toâi veà maët naøo quaû cuõng
laø moät taïp pí luø, phaûi daøy coâng gaïn loïc nhieàu
naêm cuõng laø deã hieåu. Caùc vò linh höôùng cuûa
toâi cuõng ñaõ phaûi hao toán nhieàu coâng lao vaø thì
giôø trong vieäc giuùp toâi tìm vaø thöïc hieän yù
Chuùa. Theá nhöng, taï ôn Chuùa muoân ngaøn truøng,
Ngaøi khoâng nôû boû toâi, Ngaøi ñaõ ban cho toâi hai
ngoâi sao saùng ñeå gioïi leân caùi bieån ñôøi ñaày hoãn
taïp cuûa toâi, ñoù laø Ñöùc Meï Maria vaø thaùnh nöõ
Teâreâxa Haøi Ñoàng. Toâi nghó raèng quaù hoãn taïp
nhö toâi thì Chuùa phaûi ñaët nhieàu trung gian: cuõng
nhö nöôùc quaù oâ nhieãm phaûi qua nhieàu maøng loïc.
Neáu noäi taâm toâi, nhö ñaõ ñöôïc phaân tích sô löôïc
ôû treân, coù theå ví nhö moät maët bieån luoân soùng
gioù vaø doàn öù khaù nhieàu lôïn côïn, thì traùi laïi,
Ñöùc Meï Maria khaùc naøo nhö moät doøng suoái maùt
trong luoân töôùi leân hoàn toâi, moät caùi gì ñôn sô
laønh maïnh (sain). ÔÛ Paris, nguyeän ñöôøng Ñöùc
Meï maãu aûnh laøm pheùp laï (chapelle de la Meùdaille
miraculeuse) ôû rue du Bac raát bình daân, raát dung dò
vôùi chieác gheá boïc nhung xanh, nôi Ñöùc Meï ñaõ
ngoài khi hieän ra vôùi thaùnh nöõ Catherine Laboureù,
laø nôi toâi ñeán ñeå ñöôïc nhö laéng dòu moïi xoân xao
baát cöù veà maët lí trí caûm xuùc hay luaân lí. Coù
337
nhieàu luùc toâi khoâng daùm ñeán vôùi Chuùa vaø gaàn
nhö khuaát haún boùng daùng cuûa Chuùa, nhöng Ñöùc
Meï thì gaàn nhö luoân hieän dieän. Khoâng hieåu khi
Mañaleâna gaàn nhö bò Chuùa ñaåy lui khoâng cho
ñuïng tôùi Ngaøi buoåi saùng Phuïc Sinh coù chaïy tôùi
tìm Ñöùc Meï hay khoâng, chöù toâi thì vaäy ñoù! Noùi
quaù ñi moät ít nhieàu ñeå cho deã hieåu: coù nhieàu
luùc, toâi chæ coøn tin vaøo Ñöùc Meï, roài qua Ñöùc
Meï daàn daàn Chuùa môùi trôû laïi trong gaàm trôøi
thieâng lieâng cuûa toâi! Trong nhöõng luùc toái taêm
muø mòt, Ñöùc Meï laø ngoâi sao höôùng daãn trong
nhöõng luùc ngaõ quî rôi saâu, Ñöùc Meï laø nôi nöông
döïa ñeå toâi loàm coàm boø daäy vaø vöôn leân trong
nhöõng luùc haàu nhö tuyeät voïng veà maët naøy maët
khaùc. Vaät chaát cuõng nhö xaõ hoäi, tinh thaàn luaân lí
thieâng lieâng, Ñöùc Meï laø nieàm caäy troâng coøn
soùt laïi, nhö ñoàng voán cuoái cuøng cho toâi gaày
döïng laïi cô nghieäp ñaõ tieâu tan.
Toâi xin ñính chính ngay raèng: Ñöùc Meï cuûa toâi
khoâng phaûi laø moät söï an uûi tình caûm coù tính
caùch uûy mò nhi nöõ ñaâu! Hình aûnh cuûa ngöôøi nöõ
ñaïp ñaàu raén döõ, tieán leân nhö ñaïo binh huøng
duõng, coù maët trôøi maët traêng vaø tinh tuù xoay
quanh, döï traän cam go vaø chieán thaéng roàng döõ
trong saùch Khaûi Huyeàn, ñoù laø Ñöùc Meï cuûa toâi,
ñaõ giuùp toâi thoaùt ñöôïc baøn tay thaâm ñoäc cuûa
keû thuø. Coù leõ toâi cuõng nhö ngöôøi nöõ bò baûy
thaàn döõ chieám aùm, chuùng bò pheùp röûa truïc xuaát
roài laïi ruû theâm tieáp dieãn taán coâng döõ doäi, neân
Thieân Chuùa ñaõ giao cho vò nöõ nguyeân soaùi caùc
ñaïo binh thieân quoác ñeán cöùu thoaùt toâi. Duøng
ñeán hình aûnh ngöôøi nöõ oai huøng trong saùch Khaûi
338
Huyeàn laø ñeå noùi leân raèng ñeán vôùi Ñöùc Meï
cuõng nhö ñeán vôùi Chuùa khoâng phaûi laø tìm thuoác
meâ, thuoác phieän nhö ngöôøi ta laàm töôûng raèng
toân giaùo laø thuoác phieän cuûa quaàn chuùng nhöng
laø thuoäc veà moät soá ít ngöôøi maø Thieân Chuùa
choïn cho tham döï vaøo moät cuoäc giao tranh khoác
lieät (nhìn Ñöùc Meï ñöùng döôùi caây thaäp giaù thì
roõ). Tuy nhieân ñeå traùnh caùi sa laày "phoâ tröông
löïc löôïng" (triomphalisme), ñöøng queân raèng cuoäc
giao tranh aùc lieät naøy laø giao tranh giöõa thaàn kieâu
ngaïo (orgueil satanique) vôùi Ñöùc Meï laø hình aûnh
kieåu maãu cuûa ñöùc khieâm nhöôøng: Chuùa duøng
moät thieáu nöõ mong manh ñeå ñaïp daäp ñaàu keû
hung haêng kieâu ngaïo, nhö David thaéng Goliat vaø
chieân con thaéng sö töû. Ñöøng queân tính caùch bieän
chöùng aáy cuûa linh thao Kitoâ giaùo, cuûa cuoäc
chieán ñaáu Kitoâ giaùo (combat spirituell) duõng löïc
maø khoâng oai huøng (don de force chöù khoâng phaûi
courage humain).
Beân caïnh vò Nöõ Nguyeân Soaùi aáy coù moät
Nöõ tyø töôùng ñoù laø Teâreâxa Haøi Ñoàng. Xeùt veà
moät maët, toâi cuõng bò leäch ñöôøng moät phaàn naøo
do hieåu laàm veà thaùnh nöõ: qua trung gian thaùnh
nöõ, toâi tieáp caän vôùi thaùnh Gioan Thaùnh Giaù, töø
ñoù toâi cöù ngoä nhaän laø toâi ñöôïc keâu goïi ñöa
doøng Caùt Minh ngaønh nam vaøo vöôøn nho Hoäi
Thaùnh Vieät Nam, vaø do ñoù sinh ra baát oån trong
suoát thôøi kì tu hoïc. Nhöng nay thì thaáy roõ: vì ñôøi
soáng cuûa toâi quaù nhieàu noãi truaân chuyeân neân
Thieân Chuùa ñaõ duøng thaùnh nöõ Teâreâxa Haøi
Ñoàng ñeå daïy cho toâi baøi hoïc "hoaøn toaøn phoù
thaùc" khaùc naøo caùi neo cuoái cuøng caém saâu
339
xuoáng loøng bieån, khi maø cheøo laùi, buoàm, thaäm
chí caû la baøn cuõng hö hoûng, maø soùng gioù tö beà!
Ñôøi thieâng lieâng cuûa toâi raát nhieàu giai ñoaïn nhö
vaäy, khoâng coù caùi neo cuoái cuøng laø ñoäng taùc
"hoaøn toaøn phoù thaùc" aáy, chaéc ñaõ chìm saâu
döôùi moïi caùm doã, doïa daãm, löøa loïc, maø söï khôø
daïi vaø tính nhaùt ñaûm (Potron chöù khoâng laâche)
cuûa toâi khoù loøng ñöông ñaàu noåi. Vaø "taùc ñoäng
phoù thaùc hoaøn toaøn" aáy cuûa thaùnh nöõ Teâreâxa
cuõng laø moät daïng thöùc hieän ñaïi cuûa phöông
phaùp "thaàn phi" (volanagogique) maø thaùnh Gioan
Thaùnh Giaù ñaõ phaùt minh, giuùp cho linh hoàn vöôn
bay thoaùt moïi thöû thaùch cam go trong ñeâm daøy
cuûa caûm giaùc vaø taâm linh (nuit des sens et nuit des
esprits) toâi khoâng daùm noùi ñuôïc ñöa vaøo ñeâm
daøy thaàn nhieäm aáy, nhöng veà maët hieän töôïng
taâm lí töï nhieân thì quaû laø linh hoàn toâi bò quaù
nhieàu boùng ñeâm daøy ñaëc bao phuû.
Vaø sau heát laø loøng suøng kính caùc thaùnh: coù
leõ loøng suøng kính naøy cuõng laø qua söï tieáp caän
vôùi thaùnh nöõ Teâreâxa Haøi Ñoàng. Tröôùc heát
chính thaùnh nöõ coù höùa raèng, leân trôøi roài thaùnh
nöõ laïi trôû veà traàn gian, giuùp ñôõ nhöõng anh chò
em coøn ôû nôi chieán ñòa. Thaùnh nöõ cuõng keå laïi
caâu chuyeän thaùnh nöõ naèm mô thaáy phuùc loäc
Anne de Jeùsus, vò saùng laäp doøng nöõ Caùt Minh taïi
Phaùp, hieän ra an uûi, maø thaùnh nöõ thì xöa nay
khoâng bao giôø nghó ñeán vò nöõ phuùc loäc aáy caû.
Moät vò phuùc loäc gaàn nhö xa laï vôùi thaùnh nöõ,
cuõng coøn coù loøng öu aùi vôùi thaùnh nöõ nhö vaäy,
thì baát cöù vò thaùnh naøo ñaõ ñöôïc vaøo nôi vinh
hieån, aét cuõng ñeàu gaàn guõi vôùi chuùng ta. Caàu
340
xin caùc ngaøi khoâng nghe ta keå leå, vaãn bieát ta caàn
gì vaø saün saøng giuùp ta. Caàu xin laø ñeán ñeå ñoùn
nhaän, laø tieáp caän, ñeå yù thöùc mình khoâng coâ ñôn
maø chieán ñaáu, laø soáng maàu nhieäm caùc thaùnh
thoâng coâng trong nhieàu höôùng: treân xuoáng, döôùi
leân, caàu xin thöïc ra laø coäng taùc tích cöïc vôùi caùc
ngaøi vì söï nghieäp cöùu ñoä, laø söï nghieäp chung
caàn söï coäng taùc cuûa moïi ngöôøi (Jeùsu Nazareth,
Maria ñeàu laø ngöôøi caû), trong söï töông giao coäng
taùc töï do!
Toâi laïi coù caùi may maén khoâng bò haïn cheá
trong moät doøng tu naøo. Toâi ñöôïc ñoïc raát nhieàu
tieåu söû caùc vò laäp doøng, ñoåi môùi doøng, caùc
thaùnh nam nöõ khaù nhieàu, thuoäc nhieàu daân toäc,
nhieàu thôøi ñaïi, neân luoân caûm thaáy nhö laø ñöùa
em cöng, (tuy laø hö hoûng ) cuûa moät ñaïi gia ñình
luoân luoân ñöôïc soá anh chò em ñuøm boïc vaø neâu
göông. Töø thaùnh Antoân AÅn Tu cho ñeán nöõ danh
ca Eva Lavalieøre, töø hoaøng ñeá Loui IX cho ñeán keû
aên xin Benoit Joseph Labre, töø em beù gaùi Giaxinta
ôû Pha-ti-ma cho ñeán cuï giaø (giaø maø loõi ñôøi)
Gioan XXIII, töø thaùnh Xiriloâ vaø Meâteâñoâ ôû
vuøng caän ñoâng cho ñeán thaùnh Martinoâ de Perse ôû
Chaâu Myõ. Töø vò toâng ñoà moøn goùt chaân truyeàn
giaùo cho ñeán thaùnh nöõ Liñgin lieät giöôøng nan y
maáy chuïc naêm. Roài caùc tín höõu danh nhaân Dante,
Bernanes, Peùguy, Nguyeãn Tröôøng Toä, Haøn Maëc
Töû, Marie Noel, Jarques Maritain, Emmanuel Mounier,
vaø cuoái cuøng laø caùc linh muïc, tu só, giaùo daân
toâi ñaõ töøng ñöôïc gaëp maø nay ñaõ qua ñôøi. Leõ
naøo hoï khoâng cuùi xuoáng treân chuùng ta vôùi traêm
ngaøn yeâu meán phuø trôï (tuy nhieân ñöøng queân
341
raèng hoï phuø trôï khaùc vaø hôn ñieàu ta chôø ñôïi
theo caùi nhìn phaøm tuïc). Toâi ñeán vôùi hoï nhö ñeán
vôùi ngöôøi coøn soáng, nhö luùc taét ñeàn thì hoûi
ngöôøi laùng gieàng xin möôïn ñoùm löûa que dieâm!
Vaø laém luùc toâi caûm thaáy raát roõ raèng nhöõng
con ngöôøi aáy ñaõ böôùc qua söï phaân chia cuûa
khoâng gian vaø thôøi gian neân raát laø gaàn guõi, maø
söï hieän dieän laø thoâng caûm cuûa hoï raát saâu xa
beàn vöõng.
Ví duï trong luùc vieát nhöõng doøng naøy, toâi nghe
moät em beù khoùc ngoaøi cöûa, ít hgaát toâi cuõng
ngöøng vieát môû cöûa ra xem sao! Toâi laø keû phaøm
tuïc toäi loãi maø coøn vaäy, huoáng laø baát cöù moät
chi theå naøo cuûa Ñöùc Kitoâ ñaõ ñi vaøo vinh hieån.
Ñeán vôùi hoï trong söï thoâng döï vaøo maàu nhieäm
caùc thaùnh thoâng coâng, laø nhö caønh nho cuøng
chung moät nguoàn nhöïa soáng, phaùt xuaát töø moät
goác nho duy nhaát laø Ñöùc Kitoâ: toâi nghó moät
boâng hoa nhö Teâreâxa Haøi Ñoàng laø keát quaû cuûa
caû doøng hoï Martin, cuûa doøng Caùt Minh Phaùp
(cho neân nöõ phuùc loäc Anne de Jeùsus môùi toû mình
ra) cuûa Hoäi Thöøa Sai Paris, (qua chaân phuôùc
Theùophanne Veùnard) maø quaû vaäy, thaùnh nöõ
Clara, thaùnh Pheâroâ Alcantaca, ñaõ nhieàu laàn toû
mình khích leä Teâreâxa thaønh Avila trong söï nghieäp
caûi toå doøng nöõ Caùt Minh.
Töø cuoái naêm 1956 ñeán nay vaø coù leõ ñeán
ngaøy toâi töø giaõ coõi ñôøi: haàu heát moïi ñeâm, töø
10 giôø ñeâm ñeán 6 giôø saùng, sau khi ñoùng cöûa
phoøng laø toâi chæ coù moät mình; theá nhöng toâi coù
caûm töôûng toâi ñöôïc soáng nhöõng ngaøy thô aáu,
moãi buoåi toái ñöôïc vui vaày trong baàu khoâng khí
342
cha meï, anh chò em sum vaày ñoaøn tuï, vui buoàn san
seû, lo aâu hy voïng chung chia! Toâi thaáy ñöôïc aám
cuùng, ñöôïc ñuøm boïc, ngöôïc haún vôùi caûnh bò xoâ
ñaåy, chen chuùc giöõa moät ñaùm ñoâng voâ danh, voâ
ngaõ vò, maø con ngöôøi chæ ôû saùt nhau, nhö ñaù
xeáp caïnh nhau, chöù khoâng soáng vôùi nhau, nònh bôï
nhau, löøa phænh nhau, lôïi duïng nhau, ñeà phoøng
nhau, laùnh maët nhau. Vaø toâi coù caûm töôûng ñaõ
quen soáng vôùi nhau trong söï thoâng döï maàu nhieäm
thieâng voâ hình aáy, ñeán noãi luùc bò neùm vaøo giöõa
ñaùm ñoâng voâ danh gioáng nhö coù mang theo caùi
khí quyeån vôùi nhau aáy, thaønh ra nhôø ñoù maø deã
taïo ra moät söï thoâng caûm, ñeå thieát laäp nhöõng
töông giao lieân ngaõ baát cöù ôû moâi tröôøng naøo,
laøm cho baàu khoâng khí bôùt bò ngoäp thôû, Louis
Lavelle coù phaân bieät söï "coâ tòch" (solitude) vaø
"coâ laäp "(isolement). Loøng suøng kinh caùc thaùnh
ñaõ giuùp toâi soáng 30 naêm hôn trong söï "coâ tòch"
vaø phaàn naøo giuùp toâi khi chung ñuïng vôùi moïi
ngöôøi ôû moïi nôi, deã daøng vaø nhanh choùng taïo ra
söï soáng vôùi baát cöù ai, baát cöù luùc naøo, nôi naøo,
trong baát cöù traïng huoáng naøo. Taát caû ñeàu coù
"söï hieäp thoâng caùc thaùnh", bôûi leõ, tröø ra nhöõng
linh hoàn ñaõ rôi vaøo hoûa nguïc (maø laø nhöõng linh
hoàn naøo, naøo ai hieåu ñöôïc), coøn ñaõ laø ngöôøi thì
hoaëc ñaõ hieån thaùnh (ñaõ hoaëc chöa hoaëc khoâng
ñöôïc phong), hoaëc laø ñang coù khaû naêng neân
thaùnh (xem keû troäm laønh). Söï hieäp thoâng aáy voâ
giôùi haïn, giöõa nhöõng ngöôøi soáng vôùi nhau, cuõng
nhö giöõa nhöõng ngöôøi ñaõ qua ñôøi vaø nhöõng
ngöôøi ñang soáng ôû traàn gian. Toâi boång lieân
töôûng ñeán Quan Coâng vaø Traàn Höng Ñaïo, vaø

343
nhöõng ai ñaõ cheát vì ñaïi nghóa. Toâi khoâng giaáu
dieám ai raèng: tröôùc 75, ñeâm giao thöøa toâi thöôøng
ñeán ñeàn thôø Ñöùc Thaùnh Traàn caàu xin ngaøi phuø
hoä cho con chaùu Tieân Roàng sôùm chaám döùt cuoäc
töông taøn, vaø coù dòp ra Hueá toâi vaãn ñeán vieáng
moä cuï Phan Boäi Chaâu vôùi taâm tình nhö vaäy. Vaø
toâi vaãn tin raèng trong tieàn nhaân noäi ngoaïi cuûa
toâi, nhöõng ai thöïc hieän ñöôïc phaàn naøo "ñaïo
thaùnh hieàn", vôùi "nhaân, nghóa, leã, trí, tín", ñeàu coù
söï phuø trôï gaàn guõi naøo ñoù ñoái vôùi ñöùa con
chaùu naøy. Coøn loøng aùi moä ñoái vôùi thaùnh
Gandhi, ñoái vôùi Ñöùc Thích Ca vaø chö lieät thaùnh
kim coå ñoâng taây cuõng gaàn nhö vôùi caùc tieân tri
vaø toå phuï thôøi Cöïu Öôùc vaäy. Toâi nghó caùc
ngaøi ñeàu laø taùc phaåm cuûa moät Thaùnh Thaàn duy
nhaát maø thoâi. Caùi hoa nôû ñeïp, con böôùm saëc
sôû, tieáng chim laûnh loùt, quaû ngoït thôm tho, coøn
do baøn tay Thieân Chuùa taùc thaønh, huoáng chi laø
nhöõng baäc thaùnh nhaân quaân töû, anh huøng lieät
nöõ, ñaùng cho thieân haï noi göông.
Trong caùi ñaïi gia ñình aáy, ôû vò trí tröôûng ban
trieát hoïc moät vieän ñaïi hoïc Coâng Giaùo, ñaùng lyù
toâi phaûi gaàn guõi vôùi caùc baäc nhö Toâma
Aquinoâ, Bellarminoâ, Albeâtoâ caû, Lacordaire,
Bonaventura, Duns Scott... nhöng vì Pascal ñaõ daãn toâi
tôùi gaëp Chuùa Gieâsu laàn ñaàu tieân trong luùc Ngaøi
vaät vaõ quaèn quoaïi döôùi caây daàu, toaùt moà hoâi
maùu, xin moân ñeä hôïp yù caàu nguyeän, cho neân töï
nhieân toâi thöôøng hay töôûng ñeán nhöõng taâm hoàn
ñöôïc Chuùa môøi goïi thoâng döï vaøo côn haáp hoái
cuûa Ngaøi, maø cuõng theo nhö lôøi Pascal, coøn seõ
keùo daøi maõi cho ñeán taän theá, trong soá ñoù, dó
344
nhieân laø coù caùc vò nhö Magarita Alacoâc,
Madaleâna Xeâphia, Madaleâna de Patdi, nhöng caùch
rieâng toâi quan taâm tôùi nhöõng vò gaàn vôùi thôøi
ñaïi, vôùi taâm hoàn toâi.
Thöù nhaát, xeùt veà gaàn guõi trong thôøi gian toâi
thöôøng töôûng nhôù ñeán nhöõng ngöôøi coù ít nhieàu
lieân heä vôùi giai ñoaïn hieän ñaïi cuûa lòch söû ñaày
maùu vaø nöôùc maét cuûa chuùng ta vôùi hai cuoäc
chieán vaø nhöõng cuoäc ñoå maùu phuï caän ñaõ gaàn
nhö lieân tuïc, maõi cho ñeán nay vaø chöa bieát roài seõ
ra sao: Jacintha vaø Phan-xi-coâ ôû Phatima, Charles
Peùguy töû traän naêm 1916, Charles de Foucauld bò
saùt haïi naêm 1916, linh muïc Yves de Montcheuil bò
Ñöùc Quoác Xaõ xöû giaûo. Linh muïc Maximilien
Konbe bò Ñöùc Quoác Xaõ xöû töû, muïc sö Boenffer
cuõng theá, nöõ tu Benedicte de La Croix cuõng theá,
(coù leõ bò hoûa thieâu). Beân tai toâi nhö vaêng vaúng
lôøi caûnh caùo cuûa Ñöùc Meï ñaõ noùi vôùi Giaxinta
vaø Phan-xi-coâ vôùi Berthe Petit, vôùi Joseph
Meùnendez. "Nous, civilisations, nous sommes
mortelles"! Lôøi nhaän ñònh aáy cuûa Paul Valery, toâi
nghó raèng hoaøn toaøn chí lí. Khoâng coù gì baûo ñaûm
laø Luaân Ñoân, Paris, Nöõu Öôùc, Baù Linh seõ
khoâng nhö Niniveù vaø Babylonne, vaên minh ö? Tieán
boä ö? Caùc traïi taäp trung, caùc loø hoûa thieâu phi
baùc söï laïc quan treân. Quaû nhö nhaø baùc hoïc
EÙtien de Griif ñaõ nhaän xeùt, "caùi goïi laø vaên minh
tieán boä chæ laø moät lôùp sôn haøo nhoaùng moûnh,
chæ thoåi nheï, caïo sô vaø bay ñi, coøn baûn chaát con
ngöôøi vaãn laø luaät röøng!" Cain vaø Abel vaãn laø
chieàu kích muoân ñôøi cuûa nhaân loaïi, Chuùa Gieâsu
vaãn khoâng ngöøng quoaèn quaïi bò xöû oan, bò gieát
345
nôi nhöõng ngöôøi bò ñaøn aùp caàm tuø, tra taán ñe
doïa, kì thò, khuûng boá, gaït ra ngoaøi leà xaõ hoäi goïi
laø vaên minh tieán boä naøy". Caùi dò öùng gaàn nhö
"thaâm caên coá ñeá" ñoái vôùi caùi vaên minh khoa
hoïc kó thuaät, coù giaù trò cöïc ñoan, phi nhaân baûn,
phaûn thieân caên, phaùt tích töø söï phaûn loaïn choáng
laïi Thieân Chuùa, ñöôïc meänh danh laø Phuïc Höng
cuûa theá kæ 16 ôû Taây Phöông baét nguoàn töø
nhöõng suy tö vaø nhaän xeùt noùi treân. Quaû nhö nhaø
baùc hoïc Alexis Carrel ñaõ noùi "roài chuùng ta seõ
phaûi traû (vaø ñaõ baét ñaàu traû roài vôùi caùi giaù
raát ñaét cho nhöõng sai laàm nghieâm troïng cuûa
phong traøo Phuïc Höng) moät thöù man rôï môùi (trang
bò bom haït nhaân!!!) ñang ra ñôøi vaø seõ phaù vôõ
huûy hoaïi nhöõng giaù trò vaên minh chaân chính, neáu
khoâng coù gì ngaên chaën laïi". Vaø caùi gì ngaên
chaën ñöôïc ñaây?? Toâi nghó chæ coù thaùnh giaù
Chuùa Gieâsu maø thoâi. Nhö nöõ trieát gia (vaø sau laø
nöõ tu doøng kín Caùt Minh) Edeth Stan ñaõ noùi:
"Khoâng phaûi nhöõng thaønh ñaït nhaân loaïi seõ cöùu
chöõa ñöôïc chuùng ta maø chæ coù caây thaùnh gía
Chuùa. Toâi öôùc ao ñöôïc thoâng döï vaøo caây thaùnh
giaù aáy". Jacques Maritain ñaõ bình giaûi nhö sau: "Söï
döõ ñaõ leân ñeán möùc ñoä khoâng coøn gì cöùu vaõn
ñöôïc nöõa, ngoaøi thaùnh giaù Chuùa Gieâsu, cho neân
nhöõng taâm hoàn öu vieät ñaõ say söa töø boû taát caû
(caû nhöõng ñieàu ñöôïc pheùp vaø nhöõng ñieàu toát)
ñeå oâm laáy caây thaùnh giaù traàn truïi ñi theo chaân
Chuùa". Lôøi caûnh caùo keâu goïi cuûa Ñöùc Meï,
khoâng phaûi chæ coù ñaøn baø con nít nghe theo, maø
ngay caû nhöõng baäc ñaïi trí cuûa thôøi ñaïi cuõng hình
nhö voïng laïi moät caùch bi thieát : Gabriel Marcel,

346
Marcel Cortez, Unamuano, Bernanos, Georghui, vaø
tröôùc ñoù Dostoievski, Kiekeâgaard hình nhö cuõng
ñaõ coù caùi nhìn tieân tri veà caùi lòch söû ñaày nöôùc
maét naøy cuûa theá kæ 20 vaø ñaàu theá kæ 21, ñoù laø
luùc nghó tôùi vaän maïng nhaân loaïi.
Thöù hai: Nghó veà baûn thaân thì:
- Eva Lavallieøre, nöõ danh ca sau moät ñôøi phaán
thaûi höông thöøa vôùi bao vöông toân coâng töû laïi
qua ong böôùm ñaõ ñöôïc Chuùa ban cho hoái caûi laø
moät hình aûnh giuùp toâi nhìn vaøo nhö moät taám
göông ñeå soi roõi chính caùi maët thaät hoen oá cuûa
mình, khi phaán son loøe loeït ñöôïc röûa troâi ñi. (trí
thöùc, danh thôm tieáng toát, hôïm mình cuõng chæ laø
son phaán loøe loeït maø thoâi).
Benoit Joseph Labre vôùi cuoäc ñôøi löõ thöù haønh
höông, laïi laø phaûn dieän ñeå giuùp toâi, sau khi ñaõ
cuøng vôùi Eva Lavallieøre laën xuoáng ñaùy vöïc saâu
cuûa linh hoàn mình, ñöôïc ngöôùc nhìn leân nhö moät
chaân trôøi xa, ñònh höôùng cho toâi böôùc tôùi maëc
daàu caùi dôû dang cuûa ngaøi laø do töï nguyeän lang
thang haønh höông trong söï thaùnh thieän tuyeät vôøi,
coøn söï dôû dang cuûa toâi moät phaàn choû laø do
bieán coá khaùch quan coøn phaàn lôùn laø do toâi laïc
böôùc lang bang vaø lôïn côïn.
- Coøn Edith Stein (nöõ tu Beùneùdecte de la
Croix,ocd) thì nhö moät ngoïn löûa cuûa leã vaät toaøn
thieâu. Nhaéc toâi nhôù raèng nhaân loaïi ñang reân ræ
quaèn quaïi döôùi nhöõng söï baïo taøn man rôï töø
nhieàu phía, döôùi nhieàu daïng.
- Vaø Charles de Foucauld thì nhaéc nhôû toâi raèng
phaàn ñoâng anh em, chò em coøn ñang ngaäp saâu

347
trong nhöõng ñieàu kieän soáng khoù ngheøo, vaát vaû,
lam luõ, ñeán taän cuøng cöïc vì mieáng côm manh aùo
haøng ngaøy, khieán raát deã queân ñi raèng soáng caàn
coù Lôøi Chuùa!
Giaxinta ôû Phatima, Berthe Petit, giuùp toâi nhôù
ñeán lôøi keâu xin tha thieát cuûa Ñöùc Meï ñang chôø
ñôïi caùc con caùi Meï goùp phaàn nhoû moïn cuûa
mình, giuùp Meï naâng caùnh tay Chuùa ñaõ quaù naëng
tróu vì toäi loãi theá gian, gaàn nhö phaûi truùt côn thònh
noä thanh luyeän ñeán cuøng döôùi moät daïng hoàng
thuûy naøo ñoù!
- Josepha Meùnendez thì giuùp toâi hoaøn toaøn caäy
troâng raèng, cuoái cuøng, loøng thöông cuûa traùi tim
Chuùa Gieâsu seõ cuøng vôùi traùi tim Ñöùc Meï laøm
cho yeâu thöông thaéng haän thuø, vaø ôn cöùu ñoä seõ
gôõ ta khoûi aùn phaït vì "muoân ñôøi Chuùa vaãn moät
loøng thöông!". Vì loøng thöông xoùt Chuùa traûi qua
ñôøi noï tôùi ñôøi kia bao boïc nhöõng ai kính sôï
Chuùa!
- Vaø cuoái cuøng, vôùi caùc thaùnh Gioan Thaùnh
Giaù, Teâreâxa Haøi Ñoàng, vôùi Toâma Merton, Yve
de Monchanin vaø Elisabeth de la Triniteù, toâi queân ñi
taát caû (maø nhaát laø queân chính mình toâi) baèng
caùch neùm taát caû vaøo hai traùi tim cöïc thaùnh, trong
thaùnh leã ñöôïc daâng leân moïi luùc moïi nôi, nhö gioït
nöôùc vaøo moät truøng döông, daät dìu tình yeâu
muoân thuôû cuûa chính Thieân Chuùa Ba Ngoâi: Ñoàng
hoùa vôùi Ngoâi Hai, hieäp thoâng vôùi cuøng Ngoâi
Ba, trôû veà trong loøng Ngoâi Nhaát laø Cha, coäi
nguoàn vaø cöùu caùnh cuûa muoân loaøi, nhö ñaõ ñi
vaøo nôi bình an phuùc laïc muoân ñôøi, mieäng thì
thaàm tai vaêng vaúng lôøi kinh laïy Cha, vôùi hai
348
gioøng kinh phuø löu laø 150 thaùnh vònh vaø 150 kinh
Kính Maàng cuûa chuoãi haït Maân Coâi, caát böôùc
haønh höông tieán veà thaønh thaùnh Gieârusalem nôi
caû trieàu thaàn ñang lieân hoan tieäc cöôùi, nôi caû
trieàu thaàn trhieân quoác ñang thôø laïy tung hoâ:
"Sanctus! Sanctus! Sanctus! Dominus Deus sabaoth,
pleni sunt coeli et terra gloria tua: gloria patri et filio et
spiritus sancto, nunc et in hora et in secula seculorum
amen."
Nieàm haïnh phuùc aáy thaät ra ñaõ baét ñaàu töø
caùi hoâm nay cuûa cuoäc ñôøi naøy. Coù luùc toâi
caûm thaáy mình hoøa tan trong nhieäm theå Chuùa
Kitoâ (bao goàm caû nhaân loaïi vaø toaøn theå vuõ truï,
nhöng coù luùc toâi caûm thaáy nhö chính toaøn theå
Nhieäm Theå Chuùa Kitoâ, sinh ñoäng trong con tim beù
nhoû cuûa toâi! Gioït nöôùc vôùi truøng döông tuy hai
maø moät, roài tuy moät maø laïi laø hai: Caùi ngaõ tí
hon cuûa toâi, caùi ngaõ tí hon cuûa moïi taâm linh, caùi
Tam Ngaõ Nhaát Theå voâ cuøng voâ taän voâ bieân
cuûa Thieân Chuùa nhö trieàn mieân trong moät söï
hieäp thoâng dìu daët, trong an laïc muoân ñôøi (chöù
khoâng phaûi laø hoøa tan trong caùi Töï Theå coâ ñôn
naøy hay caùi tòch dieät hö voâ quaïnh queõ trong hoang
lieâu).
Nhaân dòp ñaây xin ghi laïi moät nhaän xeùt: nôi
caùc thaùnh hieàn ngoaïi giaùo, nhöõng ngöôøi theo
cuøng moät vò saùng laäp thöôøng chæ taïo neân moät
khuoân maãu thaùnh thieän duy nhaát na naù nhö nhau:
Maãu ngöôøi trung hieáu cuûa Khoång Giaùo, maãu
ngöôøi thanh thoaùt cuûa Laõo Giaùo, maãu ngöôøi töø
bi cuûa Phaät Giaùo, maãu ngöôøi khaéc kæ cuûa phaùi
Stoicien, coøn caùc thaùnh Kitoâ giaùo thì thaät thieân
349
hình vaïn traïng, ñoâi khi gaàn nhö töông phaûn nhö
Phan-xi-coâ ngheøo khoù, Phan-xi-coâ Xavieâ, Teâreâxa
Haøi Ñoàng, Vinh Sôn Phaoloâ, Benoit Joseph Labre,
Charles de Foucauld, Clara....
Ñieàu aáy cuõng nhaéc ta nhôù raèng duø ta coù yeâu
meán noi theo caùc vò thaùnh naøo ñi nöõa, hoï cuõng
chæ laø ngoïn ñuoác, aùnh sao chieáu saùng, chöù treân
ñöôøng haønh höông thì chính mình phaûi ñi theo böôùc
ñi rieâng cuûa mình; bôûi vì töông quan giöõa moãi moät
linh hoàn vôùi Thieân Chuùa laø töông quan duy nhaát,
ñoäc ñaùo, ñaëc thuø, thaùnh Gioan Thaùnh Giaù ñaõ
daën raèng khoâng neân vaø khoâng theå baét chöôùc y
heät moät vò thaùnh naøo caû, rieâng toâi thì...
Sau thaùng 7-75, toâi nhö ñoät nhieân baêng qua 25
naêm trôøi, tröïc tieáp noái laïi cuoäc ñôøi tín höõu cuûa
nhöõng naêm 49-50 ôû Ngheä Tónh. Do ñoù nhö coù
moät söï hoài xuaân moät, söï hoaøn ñoàng ñaùng phaán
khôûi. Quaû vaäy, töø naêm 51 ñeán naêm 75, Hoäi
Thaùnh Coâng Giaùo ôû Phaùp cuõng nhö ôû Vieät Nam
taïi nhöõng vuøng thuoäc theá giôùi khoâng xaõ hoäi
chuû nghóa, ñeàu mang nhieàu tính caùch cuûa moät xaõ
hoäi Kitoâ cheá (chreùtienteù) vôùi nhöõng khía caïnh
tích cöïc cuõng nhö tieâu cöïc cuûa noù. Vaø coù theå
goïi ñoù laø xaõ hoäi haäu Constantin, laø xaõ hoäi maø
Kitoâ giaùo neáu khoâng ñöôïc nhìn nhaän nhö laø
quoác giaùo thì cuõng ñöôïc xem laø bình thöôøng, trôû
neân nhö moät yeáu toá vaên hoùa töï nhieân vì quaù
thaám nhuaàn moïi cô cheá xaõ hoäi tính caùch coù theå
noùi laø "quaùi dò" (etrange) coù theå gaây "xì-cang-
ñan" (nhö vuï Phaoloâ gaây ra khi rao giaûng taïi quaûng
tröôøng ñoài Areâ ôû Atheâna!), caùi tính caùch "ñieân
roà" cuûa Thaäp giaù bò xoùa môø ñi. Quaû vaäy, ñaùng
350
leõ baøn daân thieân haï ngoaøi Kitoâ giaùo phaûi la où
leân hoaëc ít laø nhuùn vai taåy chay khi nghó raèng
moät ñaàu oùc nhö Teilhar de Chardin maø tin coù thòt
vaø maùu ngöôøi thaät söï trong baùnh vaø röôïu sau
ngay khi truyeàn pheùp, vaø saün saøng quyø chaàu
haøng giôø nhö quan chaàu vua! Söï yeân oån cuûa Hoäi
Thaùnh trong söï bình thöôøng hoùa aáy, thaät ra coù
bao haøm moät söï "nhaït nheõo hoùa" (affadir) cuûa
nhöõng chaân lyù maø neáu suy nghó cho kyõ phaûi laø
"ñoäng trôøi lôû ñaát"! Ñoàng trinh maø sinh con! Cheát
roài soáng laïi!
Taïi khu boán, töø naêm 45 trôû ñi, vaø treân toaøn
coõi Vieät Nam, thì töø sau 75, Kitoâ giaùo hình nhö
ñöôïc trôû laïi caùi thôøi coøn laø moät "xì-caêng-ñan",
moät caùi gì quaùi gôõ. (Vaø toâi nghó caùc cuï nhaø
nho cho raèng Gia toâ giaùo laø taø ñaïo, thaät ra ñaõ ccï
lí 100/100; vaø coù chuû tröông baùch haïi cuõng laø
ñoùng ñuùng vai troø cuûa nhöõng keû coù troïng traùch
duy trì ñaïo thaùnh hieàn; cuõng nhö caùc vò thöôïng teá
cuûa Do-thaùi cuõng ñaõ coù lyù 100/100 khi keát aùn
töû hình Chuùa Gieâsu daùm töï xöng laø Thieân Chuùa,
ñoù laø ñieàu phaûi laøm ñeå chu toaøn boån phaän baûo
veä truyeàn thoáng ñoäc thaàn cuûa cha oâng hoï ñeå
laïi...). Laém luùc toâi nghó raèng, suy cho cuøng,
nhöõng ngöôøi baùch haïi Kitoâ giaùo laø nhöõng
ngöôøi thaønh taâm trung thöïc, khoâng thoûa hieäp aåm
ôø ñaùng nghi. Ñoàng thôøi laøm nhö theá laø hoï ñaõ
daët Kitoâ giaùo vaøo ñuùng vò trí cuûa noù, vaø ñem
laïi sinh khí hoài xuaân cho noù. Vì vaäy, töø naêm 49-
50 vaø töø sau 75, toâi boång caûm thaáy nhö ñöôïc
soáng laïi thôøi Coâng Vuï caùc Toâng Ñoà, coù caùi gì
raát sinh ñoäng, raát höùa heïn, raát khích leä (stimulant)
351
vaø hình nhö toâi chæ caûm thaáy mình ñöôïc soáng
Kitoâ giaùo thaät laø troïn veïn trong hoaøn caûnh nhö
vaäy, bôûi vì toâi thaáy raèng trong hoaøn caûnh nhö
vaäy Lôøi Chuùa môùi öùng nghieäm, theo ñoù, ñöôïc
theo Chuùa laø ñöôïc choïn löïa giöõa bao ngöôøi khaùc
ñeå laøm thaønh daân rieâng cuûa Chuùa, coù aán tín
rieâng (nhö coùc boâi voâi) loà loä treân traùn, ñi ñaâu
loøi ra ñaáy! Coøn trong caùc moâi tröôøng xaõ hoäi
mang daáu veát Kitoâ cheá thì ñaõ bò hoøa loaõng, nhaït
nheõo laøm sao!). Ngöôøi tín höõu nhö laø ñöôïc côûi
khoûi khoâng bieát bao lôùp aùo ñaõ bò phuû leân qua
nhieàu theá heä thoûa hieäp vôùi moïi giaù trò traàn
gian: ví duï: leã taán phong giaùm muïc Vieät Nam tieân
khôûi cuûa giaùo phaän Vinh naêm 51 taïi Thanh Hoùa
chaéc chaén laø gaàn vôùi vieäc caùc toâng ñoà ñaët tay
leân caùc vò ñöôïc sai ñi hôn laø leã taán phong giaùm
muïc Saøi Goøn tieân khôûi cuøng thôøi. Moät soá cuoäc
cöû haønh phuïng vuï Lôøi Chuùa vaø Mình Maùu
Thaùnh Chuùa, nhaát laø ôû nhöõng vuøng heûo laùnh
xa xoâi sau 1975 (ñoâi khi khoâng coù linh muïc, hoaëc
coù linh muïc maø linh muïc laïi quyø ôû haøng gheá
giaùo daân) quaù laø gaàn guõi vôùi caùc thaùnh leã
trong hang toaïi ñaïo hôn laø thaùnh leã taïi dinh toång
thoáng cheá ñoä cuõ ôû Mieàn Nam! Moät soá ngöôøi
sau 75 thì tìm hoïc ñaïo vaø theo ñaïo chaéc chaén laø
gaàn Nicoâñeâmoâ hôn laø haøng ngaøn ngöôøi theo
ñaïo cuûa giaùo phaän Quy Nhôn thôøi tröôùc naêm
1963. Coâng vuï toâng ñoà, ñoù laø baàu khí thieâng
lieâng maø toâi soáng töø naêm 76 vaø coù leõ ñeán
cuoái ñôøi. Xeùt veà maët naøo ñoù, linh ñaïo cuûa toâi
theo hieän nay laø linh ñaïo cuûa coâng vuï toâng ñoà.
Coù theå laø phaïm toäi baát kính vôùi tieàn nhaân.

352
Nhöng toâi caûm thaáy nhö vöôït qua (keå caû Charles
de Foucauld, cho ñeán caû Antoân aån tu, keå caû
Teilhard de Chardin, Congar, Lubac, cho ñeán caû
Giustinoâ, Ireâneâ) trôû veà traïng thaùi nguyeân sô cuûa
caùc tín höõu tieân khôûi, vôùi Teâphanoâ, Cleâoâphaùt
vôùi Aquila vaø Priscilla, vôùi Timoâtheâu, vôùi
Corneâlioâ v,v... cho neân, hình nhö toâi khoâng
nguyeän gaãm theo kieåu cuûa baát cöù vò thaùnh naøo,
keå caû Teâreâxa thaønh Avila, hay kieåu caám phoøng
30 ngaøy cuûa Ignatio, maø chæ soáng nhö hai moân ñeä
treân ñöôøng Emmau maø thoâi! Laém luùc ñoïc saùch
thaàn hoïc tín lyù (dogmagique), luaân lyù (morale),
thaàn nhieäm (spirituelle) baát cöù cuûa vò naøo, toâi
cuõng thaáy loang loaùng laøm sao aáy. Toâi chæ soáng
vôùi nhöõng söï kieän vaø nhöõng vieäc laøm cuûa
Thieân Chuùa (faits et actes divins) tröïc tieáp taùc
ñoäng leân ñôøi toâi, leân lòch söû nhaân loaïi vaø vuõ
truï.
- Choïn daân Israel,
- Choïn baø Maria,
- Nhaäp theá,
- Töû naïn vaø Phuïc Sinh (laäp Thaùnh Theå vaø
giaùo phaåm).
- Leân trôøi,
- Laäp Hoäi Thaùnh (Thaùnh Linh giaùng laâm),
- Sai ñi laøm chöùng caùc söï kieân vaø haønh vi
cuûa Thieân Chuùa (chöù khoâng phaûi giaûng ñaïo lyù)
- Daën canh thöùc chôø ñôïi söï kieän taùi laâm baát
thình lình nhö keû troäm.
Vaø toâi hieåu taïi sao Teâreâxa Haøi Ñoàng veà
cuoái ñôøi ñaõ noùi raèng ñoïc saùch gì cuõng nhöùc
353
ñaàu, ngoaïi tröø Thaùnh Kinh vaø nhaát laø Tin Möøng!
Vaø neáu ai hoûi hieän nay linh ñaïo cuûa toâi laø gì,
toâi xin ñöôïc traû lôøi Tin Möøng (nhaát laø Emmau)
vaø Coâng Vuï Toâng Ñoà (nhaát laø ñoaïn thaùnh
Teâphanoâ bò gieát cheát). Ñaây laø vò thaùnh quan
thaày cuûa toâi. Quyeát ñònh chòu pheùp röûa toäi cuûa
toâi ñuùng vaøo ngaøy leã cuûa ngaøi, ngaøy 26-12-48,
luùc toâi döï leã möøng ngaøi taïi thaùnh ñöôøng giaùo
xöù Nghóa Yeân, giaùo phaän Vinh. Cô cheá cô sôû tö
duy thaàn hoïc chæ laø lôùp aùo che chôû giöõ gìn (ñoâi
khi coøn che khuaát boùp ngaït), nhöõng söï kieän
nhöõng taùc ñoäng cuûa Thieân Chuùa. Hai naêm 49 vaø
50 sau 75, toâi caûm thaáy khoâng phaûi theo moät ñaïo
lí nhöng laø ñöôïc tieáp caän, ñöôïc döï nhaäp vaøo moät
haønh vi cuûa Thieân Chuùa, moät haønh vi ñang thöïc
söï taùc ñoäng qua nhöõng söï kieän cuï theå ñöôïc cho
hoäi nhaäp vaøo trong doøng soáng thöïc cuûa moãi
höõu theå nhaân linh baèng xöông baèng thòt ñaõ sinh
ra, ñaõ chòu ñau khoå, ñaõ laøm vieäc (heát söùc vaát
vaû) vaø seõ cheát, gioáng nhö Ñöùc Gieâsu ngöôøi
Nasareth vaø Ñöùc Maria, Meï Ngaøi vaø laø haønh vi
ñang taùc ñoäng nhôø trung gian cuûa caùc bí tích lôùn
vaø thaät laø Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo, duy nhaát,
thaùnh thieän, coâng giaùo vaø toâng truyeàn maø cöûa
hoûa nguïc khoâng thaéng ñöôïc, ñoù laø haønh vi
Thieân Chuùa ñang duøng ñeå cöùu vôùt vaø thaâu
goàm moïi söï trong Ñöùc Kitoâ, Ñaáng ñang xaây döïng
Nhieäm Theå cuûa mình (goàm caû vuõ truï) qua thôøi
gian, maø chính thôøi gian cuõng laø moät thuï taïo seõ
tuoân chaûy vaøo coõi ñôøi ñôøi (xem saùch Khaûi
Huyeàn).

354
 Do ñoù hai naêm 49-50 vaø sau 75, toâi nhö taém
goäi trong nguoàn nöôùc töôi treû muoân ñôøi cuûa Hoäi
Thaùnh (jeunnesse eùternelle de l’ Eglise) maø nhöõng
cô cheá, nhöõng cô sôû, nhöõng pho saùch duø laø caàn
thieát (indispensable) nhöng khoâng phaûi laø thieát
yeáu (essentiel), laém luùc döôùi khía caïnh naøo ñoù
coøn laø nhöõng neùt nhaên caàn toâ ñieåm laïi ñeå tìm
laïi maù hoàng nhö xöa cho ñeïp maét Quaân Vöông
(Kh. 19, 7-8). Amen.
Côn caùm doã thöôøng coù hieän nay cuûa toâi vaø
coù leõ laø côn caùm doã cuoái cuøng laø toâi thaáy coù
leõ toâi ñaõ maát ôn keâu goïi; nhöng khoâng roõ ôn
keâu goïi gì: tu doøng Phan-xi-coâ? Tu doøng Bieån
Ñöùc? Laäp gia ñình? Hoaït ñoäng chính trò? Vaên
hoùa?... Nhöng ñaõ maát ôn keâu goïi! Nhöng duø coù
vaäy ñi nöõa (maø chaéc laø vaäy) thì taám aùo Ñöùc
Baø toâi ñaõ ñöôïc linh muïc röûa toäi khoaùc qua ñaàu
luùc toâi quyø tröôùc aûnh Ñöùc Meï Haèng Cöùu
Giuùp sau khi chòu pheùp röûa toäi ngaøy 9-1-49 taïi
nhaø thôù xöù Nghóa Yeân, vaø ñoäng taùc phoù thaùc
hoaøn toaøn cuûa thaùnh nöõ Teâreâxa thaønh Lisieux
vôùi lôøi "duø moät mình toâi coù phaïm taát caû toäi
loãi cuûa toaøn theå nhaân loaïi, töø Adam cho ñeán
ngöôøi cuoái cuøng (toâi nghó caû Giuña) toâi cuõng
cöù caäy troâng vaøo loøng xoùt thöông voâ cuøng cuûa
Thieân Chuùa", vaãn ñoái laïi moïi phuø pheùp cuûa
moïi keû thuø. Vaø vò thaùnh cuoái cuøng maø toâi
troâng nhôø lôøi baàu cöû laø vò thaùnh Keû Troäm
Laønh ñaõ ñöôïc Chuùa phong thaùnh ngay töø treân
ngai thaùnh giaù buoåi chieàu thöù saùu Tuaàn Thaùnh
ñaàu tieân. Vaø ôn keâu goïi cuûa toâi coù phaûi chaêng
laø laøm chöùng raèng duø coù lôõ ôn keâu goïi ñi nöõa
355
thì cuõng khoâng maát loøng caäy troâng vaøo loøng
xoùt thöông voâ cuøng vaø quyeàn naêng voâ haïn cuûa
Thieân Chuùa, vaøo ñöùc phuø trôï cuûa Meï Maria,
vaøo söï caàu baàu cuûa caùc thaùnh trong maàu nhieäm
caùc thaùnh thoâng coâng.
Maát ôn keâu goïi, ñoù laø thaân phaän cuûa Adam
daïi doät aên quaû caám neân maát ôn keâu goïi, nhöng
caû cuoán Thaùnh Kinh cuõng chæ laø chöùng ñieàu kì
dieäu naøy: Ôn keâu goïi maø Adam ñaõ ñaùnh maát thì
Ñöùc Kitoâ vaø meï Ngaøi ñaõ tìm laïi ñöôïc vaø sau khi
phaân phaùt cho nhöõng ai muoán ñeán nhaän laõnh
(gratuit) trong moät cheá ñoä AÂn Suûng maø Ñaáng
ñaày AÂn Suûng laø ngöôøi ñöôïc höôûng ñaàu tieân
hoaøn toaøn khoâng do coâng leänh gì caû, vôùi ôn voâ
nhieãm; cho neân nhöõng doøng keå chuyeän ñôøi mình
cuûa toâi cuõng khoâng coù caùch keát thuùc naøo hôn
laø möôïn lôøi Ngaøi ñeå daâng leân Thieân Chuùa tình
yeâu lôøi taùn taï tung hoâ:
 MAGNIFICAT ANIMA MEA DOMINUM
Ngaøy thöù baûy ñaàu thaùng,
naêm AÂn Suûng 1986
(3-5-1986 ; 25-3, Bính Daàn)

356
 Taát caû nhöõng doøng treân ñaây toâi chæ baûo
ñaûm laø toâi moät loøng chaân thaønh. Coøn sai ñuùng,
dôû hay toát xaáu, toâi hoaøn toaøn tuaân theo söï phaùn
quyeát thaåm löôïng cuûa quyù vò thaåm quyeàn cuûa
Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo, maø toâi daønh troïn veïn
loøng con hieáu toâi trung cho ñeán hôi thôû cuoái
cuøng. Toâi cuõng caäy troâng vaøo löôïng bao dung
thoâng caûm cuûa thaùnh Pheâroâ, nhöng cuõng laø Meï
Hieàn cuûa nhöõng ngöôøi con duø vuïng daïi loãi laàm.
 
Teâphanoâ
Theá Taâm Nguyeãn Khaéc Döông

357