MỘT SỐ VẤN ĐỀ CẦN THỐNG NHẤT

(Trần Cang : Trường THPT Sào Nam, Duy Xuyên)

Trong đợt bồi dưỡng thay đổi Chương trình và SGK tháng 8/2007, nhiều
vấn đề đã được thảo luận và đi đến thống nhất. Tuy nhiên do thời gian có hạn,
chúng ta chưa giải quyết hết. Nhằm giúp thầy cô có thêm tư liệu tham khảo, tôi
xin trình bày một số vấn đề ở chương trình Vật lý 12 mà một số thầy cô đã có ý
kiến.

Vấn đề 1:
Trong chương III SGK Vật lý 12, về quan hệ giữa dòng điện i và hiệu
điện thế u sách viết:
i = q’; e = Ldi/dt ; u = (R+r)i + e
Trong chương IV SGK Vật lý 12, về sự biến thiên điện tích trong mạch
dao động sách viết:
i = -q’; e = Li’ ; u = (R+r)i +e
Như vậy, ở đây có các mâu thuẩn:
- Về dấu của q’
- Về biểu thức suất điện động cảm ứng vì sao không có dấu (-)
- Cuộn cảm có thể là nguồn phát, nguồn thu tuỳ theo dòng điện qua cuộn
cảm nên mối quan hệ u và e ở trên là chưa ổn.
Hướng giải quyết
A. Nguyên tắc: các công thức sử dụng ở hai chương phải nhất quán và
đúng ý nghĩa Vật lý của nó.
B. Biện pháp: Trước hết, thầy cô cần thống nhất một số công thức cơ bản
về:
1. Tụ điện:
- Với dòng điện không đổi ta có: U = Q/C (1) với Q là điện tích bảng
mang điện dương.
- Với dòng điện xoay chiều u = q/c, trong đó q là điện tích của bảng mà
dòng điện đi đến, u là hiệu điện thế của bảng đó với bảng còn lại.
2. Định luật Ohm tổng quát: u + e = (R+r)i (2) trong đó chiều dòng điện
đi từ A đến B và u = uAB
3. Suất điện động cảm ứng e = -Ldi/dt =-Li’ (3)
C. Thống nhất nội dung hai phần trên:
1. Xây dựng mối quan hệ i và u với mạch chỉ có ZL.
Khi ghép cuộn cảm vào nguồn xoay chiều, trong cuộn có dòng điện i
- Suất điện động cảm ứng: e = -Ldi/dt
- Nếu i = I0sin(ωt)→ e = -LωI0cos(ωt)
Vận dụng công thức u + e = (R+r)i ≈ 0
suy ra u = -e = I0ZLsin(ωt+π/2) (đpcm)
2. Về sự biến thiên của i và q trong mạch dao động
Giả sử, trong mạch dao động có dòng điện và tụ mang điện tích như hình 4.1.b,
dòng điện tức thời i = dq/dt = q’
 Suất điện động cảm ứng: e = -Li’ = -Lq” (a)
Định luật Ohm tổng quát cho mạch A→B: uAB +e = (R+r)i ≈ 0 (b)
với tụ u = uBA = q/c (c)
Từ (a)(b)(c) ta được: - q/c - Lq” = 0 ⇔ q/c + Lq” = 0 (đpcm)
Vấn đề 2 : Vai trò của hệ số công suất (cosφ) trong mạch xoay chiều R,
L, C.
Sách giáo khoa vật lý 12 viết: tăng cosφ nhằm tăng cường hiệu quả sử
dụng điện năng để trong mạch sử dụng hầu hết công suất do nguồn cung cấp.
Trong khi đó, các tài liệu về trắc nghiệm thì hầu hết đều nêu: tăng cosφ
nhằm giảm cường độ dòng điện qua mạch để giảm hao phí do toả nhiệt ra môi
trường. Hiện nay môn Vật lý thi theo hình thức trắc nghiệm, học sinh, giáo viên
rất lúng túng khi gặp câu hỏi này, đôi khi mâu thuẩn. Vì nếu tăng cosφ thì giảm
tổng trở Z, hiệu điện thế U có giá trị xác định nên I tăng vậy hao phí tăng ?
Để giải quyết, tôi xin trao đổi như sau:
1. Cả hai phương án đề ra không có gì mâu thuẩn vì đó là hai mạch điện
có mục đích sử dụng khác nhau.
2. Vì mạch R,L,C ở sách giáo khoa là mạch điện lý thuyết, công suất tiêu
thụ của mạch P = UIcosφ luôn luôn nhỏ hơn công suất toàn phần P0=UI mà
mạch có thể thụ hưởng từ nguồn cung cấp. Ở đây việc tăng cosφ nhằm tạo điều
kiện để công suất P tiến gần đến P0.
Trong thực tế, các thiết bị điện sử dụng hằng ngày như động cơ ,lò vi sóng
,tủ lạnh…..thì mục tiêu sử dụng không phải như SGK nêu ở trên. Ta nêu một ví
dụ cụ thể: một động cơ xem như mạch sơ cấp R, L, C nối tiếp hoạt động bình
thường với hiệu điện thế định mức U,công suất định mức P, ở đây P=UIcosφ
→I=P/Ucosφ, để nâng cao hệ số công suất cosφ bằng cách ghép thêm một tụ
thích hợp thì I giảm dẫn đến giảm hao phí do toả nhiệt ra môi trường từ động cơ
và dây dẫn đến động cơ. Đây là mạch thực tế.
Vậy nâng cao cosφ nhằm giảm I và giảm hao phí do toả nhiệt vô ích là phương
án đúng trong thực tế. Và đó là mạch điện sơ cấp có trong kĩ thuật .
3. Ý kiến của tác giả: Đây là vấn đề nhạy cảm còn đang bàn cải, giáo viên
nên tránh ra trong các đề kiểm tra. Tuy nhiên thầy cô cần phân tích, chỉ rõ để
học sinh không hoang mang khi tiếp xúc.

Đây là một số ý kiến mang tính chất trao đổi về chuyên môn, mong thầy
cô góp ý chân tình. Xin chân thành cảm ơn Sở GD-ĐT Quảng Nam và các đồng
nghiệp đã góp ý.

Tháng 9 năm 2007