B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

THĂM KHÁM KHӞP CҲN Ӣ TƯ THӂ ĐƯA HÀM SANG BÊN

TS. Võ Trương Như Ngӑc
MӨC TIÊU HӐC TҰP
1. Mô tҧ đһc điӇm giҧi phүu khӟp cҳn đưa hàm sang hai bên
2. Trình bày mөc tiêu và phương pháp thăm khám khӟp cҳn ӣ tư thӃ đưa
hàm sang hai bên
Đҥi cương
Bưӟc thӭ 3 khi thăm khám chӭc năng khӟp cҳn là đưa hàm sang bên, có thӇ
là bưӟc quan trӑng nhҩt. các cҧn trӣ đưa hàm sang bên thưӡng xuyên là nguӗn gӕc
gây rӕi loҥn chӭc năng sӑ-mһt, thưӡng làm trҫm trӑng các tәn thương nha chu.
Như đӝng tác cҳn và đưa hàm ra trưӟc, chuyӇn đӝng đưa hàm sang bên có dҥng
đôi (double aspect), có thӇ thăm khám chӭc năng (chuyӇn đӝng hưӟng tâm vӟi các
điӇm chҥm) hoһc thăm khám chuyӇn đӝng phân tích (chuyӇn đӝng ly tâm vӟi các
điӇm chҥm răng)
Thұt vұy, các chuyӇn đӝng hưӟng tâm và ly tâm đưӧc hưӟng dүn bӣi các cơ
khác nhau và tӯ đó ghi trên giҩy cҳn sao cho không chӗng nhau.
Cuӕi cùng, dù chuyӇn đӝng chӭc năng hay phân tích, hành trình hưӟng dүn
các chuyӇn đӝng tiӃn-lùi (aller-retour) nghiӃn răng và phҧi đưӧc tôn trӑng chһt chӁ
khi nghiên cӭu.
ChuyӇn đӝng sang bên
ChuyӇn đӝng sang bên đưӧc thӵc hiӋn khi hàm dưӟi trưӧt sang bên trên diӋn
gҫn, sưӡn trong cӫa núm tiӅn đình cӫa răng hàm trên và, đһc biӋt hơn, trên mһt
khҭu cái cӫa răng nanh. Ngoҥi lӋ, diӋn gҫn, sưӡn ngoài cӫa núm khҭu cái hàm trên
có thӇ tҥo mӝt bӅ mһt hưӟng dүn (hình 5-1)

1
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Hình 5-1: B͉ m̿t hưͣng d̳n

Bên hàm dưӟi di chuyӇn sang đưӧc gӑi tên là bên làm viӋc, bên đӕi diӋn gӑi
là bên không làm viӋc.
Cҫn nhӟ rҵng phân loҥi như trên hoàn toàn không chính xác. Chҷng hҥn như
khi chúng ta quan sát, khi nghiên cӭu chu kǤ nhai, bên đӕi diӋn phía nhai cũng can
thiӋp tương tӵ ӣ cuӕi chu kǤ nhai, trong giai đoҥn nghiӅn thӭc ăn đӇ hưӟng dүn bҳt
đҫu mӝt chu kǤ mӟi (hình 2-2). Tuy nhiên theo quan điӇm sư phҥm, phân loҥi này
vүn đưӧc sӱ dөng.
Đһc điӇm chӭc năng sang bên
Có tӗn tҥi nhiӅu type chӭc năng sang bên khi thăm khám.
Chӭc năng răng nanh
Cung răng ӣ PIM, bӋnh nhân trưӧt răng hàm dưӟi trên răng hàm trên sang
bên, nhưng giӳ các điӇm chҥm cho đӃn tư thӃ đҫu chҥm đҫu. Răng nanh hàm trên
chӍ hưӟng dүn hành trình này trong suӕt hành trình. Ngay khi bҳt đҫu và trong suӕt
hành trình, nhҧ khӟp cӫa tҩt cҧ các răng là toàn bӝ.
Hành trình, đưӧc mô tҧ bӣi các răng nanh hàm dưӟi, có hai đưӡng cong hài hòa
trong mһt phҷng trán (plan frontal) tҥo ra hình ҧnh cә điӇn µchapeau de gendarme¶
khi mô tҧ chu kǤ nhai.

2
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Hình 5-2a: chuy͋n đ͡ng

sang bên trên răng nanh
Hình 5-2b: chu kǤ nhai
cͯa chͱc năng răng
nanh bên ph̫i

Răng nanh hàm trên có tә chӭc nha chu đӅ kháng tӕt nhҩt và thích nghi nhҩt
đӕi vӟi chӭc năng sang bên. Chӭc năng răng nanh thì thưӡng xuyên và đưӧc coi
như là chӭc năng sang bên lý tưӣng ӣ ngưӡi lӟn trҿ.
Chӭc năng sang bên nhìn chung đòi hӓi:
- Yhӟp cҳn loҥi I răng nanh theo Angle
- Chҥm khӟp ӣ PIM hoàn hҧo đӕi vӟi răng nanh tham gia hành trình ngay tӯ
đҫu.
- St và Si thҩp hơn đӝ cҳn chìa cӫa răng cӱa bên và răng có núm
- Đӝ cҳn phӫ cӫa răng nanh quan trӑng hơn đӝ cҳn phӫ cӫa răng tiӅn ham,
hàm, răng cӱa
Tuy nhiên, thұm chí chӕng chӍ đӏnh tái lұp lҥi mӝt cách hӋ thӕng chӭc năng
này, đһc biӋt khi mòn răng tiӃn triӇn đưa răng nanh vào chӭc năng nhóm.
Chӭc năng trưӟc- bên
Đӝ cҳn phӫ và đӝ cҳn chìa cӫa răng cӱa liên quan chһt chӁ đӃn đӝ cҳn phӫ
và cҳn chìa cӫa răng nanh. Do vұy, các răng cӱa bên thưӡng rҩt tham gia vào chӭc
năng bên: đó là chӭc năng trưӟc-bên (hình 5-3). Trong mӝt sӕ trưӡng hӧp, răng
cӱa bên, kèm theo hoһc không bӣi răng cӱa trung tâm, có thӇ chӍ hưӟng dүn chӭc
năng nӃu tә chӭc nha chu lành.

3
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Hình 5-3: Chͱc

năng trưͣc bên
cͯa răng 12 và
13

Chӭc năng nhóm

Bên làm viӋc, nhiӅu răng bao gӗm răng nanh, hưӟng dүn sang bên. Chӭc
năng nhóm đҧm bҧo bҧo vӋ nha chu tӕt. Lӵc nhai phân bӕ hài hòa trên tҩt cҧ các
răng cӫa bên làm viӋc không có cҧn trӣ đӕi bên (hình 5-4).

Hình 5-4a:
Chͱc năng
nhóm tͳ răng
21 đ͇n 26

Trong thӵc hành lâm sàng, đây là chӭc năng khó thăng bҵng: trên mӛi
răng tham gia chӭc năng, các điӇm chҥm đӗng thӡi và lӵc đӅu nhau tӯ PIM đӃn tư
thӃ đҫu chҥm đҫu. Mһt khác, nӃu tә chӭc nha chu yӃu, hành trình cҳn trên các răng
hàm có nguy cơ trӣ nên sang chҩn
Chӭc năng nhóm sau

4
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Thưӡng gһp trong trưӡng hӧp hӣ khӟp phía trưӟc. ChӍ có các răng có núm
phía sau hưӟng dүn chӭc năng (hình 5-5a)
Khӟp cҳn thăng bҵng
Răng hàm bên không làm viӋc tham gia chӭc năng sang bên vӟi cùng cưӡng
đӝ như bên làm viӋc (hình 5-5b)
Type khӟp cҳn này đưӧc nghiên cӭu đӇ làm thăng bҵng hàm giҧ lҳp. Trên
nha chu lành, điӇm chҥm không làm viӋc có thӇ đưӧc duy trì.

Hình 5-5a: chͱc năng nhóm sau ph̫i Hình 5-5b: Khͣp c̷n thăng b̹ng

Ӣ vӏ trí nha chu yӃu tương ӭng vӟi răng hàm, hành trình trӣ nên sang chҩn và có
thӇ không phҧi đưӧc bҧo tӗn.
Chӭc năng tiӃp sӭc (trung gian, relais)

5
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Chӭc năng bên, trong trưӡng hӧp hӣ khӟp răng

nanh, có thӇ đưӧc hưӟng dүn bҳt đҫu hành trình bӣi
mӝt hoһc hai răng có núm (14 và 15) có Si thҩp
nhҩt. YӃt thúc hành trình, răng nanh (13) có trách
nhiӋm hưӟng dүn ӣ St và rìa cҳn.
Chӭc năng tiӃp sӭc hoàn toàn có thӇ đưӧc chҩp
nhұn trên tә chӭc nha chu lành.

ChuyӇn đӝng lӗi cҫu

Trong các chu kì nhai, chuyӇn đӝng đưa hàm sang hai bên cũng đưӧc hưӟng
dүn bӣi lӗi cҫu dưӟi sӵ hưӟng dүn cӫa các cơ. Hưӟng dүn răng nanh, đó là hưӟng
dүn phía trưӟc đҧm bҧo sӵ nhҧ khӟp phía sau. Ngưӧc lҥi, chӭc năng nhóm hoһc có
khӟp cҳn hӣ hoһc nghiӃn răng, nhҧ khӟp phía sau không làm viӋc đưӧc tҥo điӅu
kiӋn bӣi chuyӇn đӝng cӫa lӗi cҫu.
ChuyӇn đӝng sang bên phân tích có thӇ đưӧc nghiên cӭu trên phim CT
Scanner.

6
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Hình 5-7a: Chuy͋n đ͡ng sang bên phân tích

Trong su͙t giai đo̩n đâu có ti͇p xúc các, l͛i
c̯u th͹c hi͏n chuy͋n đ͡ng đͱng ngang. L͛i
c̯u làm vi͏c th͹c hi͏n chuy͋n đ͡ng khͧi đ̯u
Bennet (MIB) mà biên đ͡ trung bình ưͣc tính
là 1mm. Trong ph̯n lͣn các trưͥng hͫp,
chuy͋n đ͡ng đưͫc đ͓nh hưͣng ra sau, lên trên
và ra ngoài. Chuy͋n đ͡ng lên trên làm tăng
l͹c ͧ răng hàm và làm tr̯m tr͕ng tác dͭng
c̫n trͧ cͯa bên làm vi͏c.
L͛i c̯u bên không làm vi͏c th͹c hi͏n chuy͋n đ͡ng sang bên tͱc thͥi (MLI) vào trong,
xu͙ng dưͣi nh́ và ra trưͣc đ͋ t̩o tác dͭng nh̫ khͣp nh́ các răng cùng bên. Ngưͫc
l̩i, trong chuy͋n đ͡ng này có hưͣng n̹m ngang chi͇m ưu th͇, nó cũng tăng l͹c truy͉n
đ͇n các răng hàm.
Yhi bӋnh nhân có chӭc năng nhóm, đһc biӋt càng ӣ các răng hàm, cҫn đánh
giá chuyӇn đӝng sang bên cӫa lӗi cҫu trưӟc khi điӅu chӍnh cҳn và thӵc hiӋn hàm
giҧ.
Cҫn chú ý bӅ mһt hưӟng dүn lan rӝng đӃn đӍnh xa cӫa núm khҭu cái (hình 5-7b).
Hình 5-7b: Chuy͋n đ͡ng l͛i c̯u và di
chuy͋n cͯa m͡t răng ti͉n hàm hàm dưͣi
trên b͉ m̿t hưͣng d̳n hàm trên
Di chuy͋n ra phía sau cͯa răng hàm
dưͣi tͽ l͏ vͣi s͹ lùi cͯa l͛i c̯u (MIB),
MIB phͭ thu͡c vào biên đ͡ MLI
1: MLI và MIB = 0, không lùi 34 trên b͉
m̿t hưͣng d̳n 24
2: MLI và MIB = 1,5, lùi nhiӅu 34 trên
bӅ mһt hưӟng dүn 24

7
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Mөc tiêu cӫa khám đưa hàm sang bên

- Nghiên cӭu các cҧn trӣ cҳn
- Ghi nhұn vӏ trí và hưӟng cӫa các mһt mòn
- Xác đӏnh các răng hoһc răng hưӟng dүn chuyӇn đӝng
Cҧn trӣ làm viӋc sang bên (IT lat)
IT lat là mӝt cҧn trӣ lúc trưӧt trong suӕt hoһc mӝt phҫn chuyӇn đӝng sang
bên làm viӋc. Có thӇ do răng chӗi, trám răng hoһc chөp răng điêu khҳc kém (hình
5-9a).
Trên mӝt răng có tә chӭc nha chu yӃu, lӵc bên quá mҥnh tҥo mӝt cҧn trӣ
làm trҫm trӑng tә thương nha chu (hình 5-8)
Ngưӧc lҥi, trên tә chӭc nha chu lành, cùng mӝt răng có thӇ chӍ hưӟng dүn
sang bên, nó không tҥo ra cҧn trӣ nӃu hành trình cҳn hài hòa.

Hình 5-8 a và b: NghiӃn răng trên

22, không chҥm 23 làm trҫm trӑng
hơn tәn thương nha chu.
Hình 5-8c: Tәn thương trong
xương nҵm ӣ thành xa cӫa 22, rìa
cҳn có mһt mòn

8
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Cҧn trӣ không làm viӋc sang bên (INT lat)

INT lat nҵm ӣ bên không làm viӋc, đó là mӝt cҧn trӣ gây trӣ ngҥi chӭc năng
cӫa bên làm viӋc (hình 5-9b). Trên tә chӭc nha chu yӃu, mӝt hành trình không làm
viӋc cũng tҥo ra mӝt cҧn trӣ.

Bên làm vi͏c Bên không làm vi͏c

Hình 5-9a: IT lat thưͥng n̹m trên di͏n Hình 5-9b: Hành trình INT lat thưͥng
g̯n trong cͯa núm ngoài hàm trên ho̿c n̹m trên di͏n xa, sưͥn trong và đ͑nh
trên m̿t kẖu cái cͯa răng c͵a và răng núm kẖu cái trên; nó có th͋ bao g͛m
nanh trên. các đi͋m t͹a khͣp c̷n.
Mӝt INT phá hӫy sӵ hài hòa cӫa chuyӇn đӝng sang bên và có thӇ có nhӳng
hұu quҧ trҫm trӑng cho bӝ máy nhai, nó là các điӇm chӏu các lӵc bên lӟn có thӇ
gây sang chҩn cho răng và mô nâng đӥ
Loҥi cҧn trӣ này, kӃt hӧp vӟi các sang chҩn tâm lý cũng có thӇ là điӇm khӣi
đҫu cho thói quen nghiӃn răng.
Cuӕi cùng, INT lat có thӇ gây ra phҧn xҥ tránh và gây di chuyӇn hàm dưӟi
làm tăng hoҥt đӝng cơ, đӕi khi là nguyên nhân gây rӕi loҥn cơ hoһc khӟp.
Vӏ trí và hưӟng cӫa các mһt mòn
Mһt mòn thưӡng gһp nhҩt nҵm trên hành trình INT lat.

9
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

VӅ phҫn các mһt mòn tӯng phҫn, nҵm trên hành trình làm viӋc, nó thưӡng có
do các miӃng trám và nhҩt là các chөp mà dӕc chӭc năng đã gia tăng, muӕn hay
không làm giҧm biên đӝ chu kǤ nhai (hình 5-10)
Hình 5-10: NghiӃn răng do tăng dӕc chӭc năng

Hình 5-10a: M̳u th͹c hi͏n năm 1972, Hình 5-10b: Vào năm 2002, mòn 33
tương ͱng vͣi răng t͹ nhiên mòn sinh lý
trên b͏nh nhân 40 tu͝i, mòn 43 và 33
bình thưͥng. Ngưͫc l̩i, mòn r̭t rõ trên
không có ý nghĩa và gi͙ng nhau 43 là h̵u qu̫ cͯa nghi͇n răng trưͣc
bên ph̫i do răng sͱ t͹a trên 13, d͙c
chͱc năng tăng.
Ngoài ra, không đưӧc chuyӇn chӭc năng nhóm đưӧc thiӃt lұp tӯ tӯ do mòn
sinh lý các răng thành chӭc năng răng nanh bҵng cách mài Si và St (hình 5-11).
Nghiên cӭu răng hoһc các răng có thӇ hưӟng dүn chӭc năng
Như trưӟc đây, khám giҧi phүu đưӧc bә sung bӣi khám chӭc năng đӇ đánh
dҩu các răng hưӟng dүn chuyӇn đӝng sang bên; khҧ năng chӭc năng phҧi đưӧc
đánh giá. Chҩt lưӧng mô nâng đӥ cӫa răng đưӧc đánh giá: lӵa chӑn cách điӅu
chӍnh cҳn bҵng cách mài bӟt hoһc đҳp thêm.
Phương pháp thăm khám: thăm khám cҭn thұn đưӡng cong bù trӯ, đӝ sâu cӫa
núm, chuyӇn đӝng sang bên đӏnh hưӟng nghiên cӭu các cҧn trӣ có thӇ nhìn thҩy
bҵng các giҩy cҳn.

10
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Thăm khám đưӡng cong bù trӯ

Đưӡng cong Spee: tҩt cҧ đưӡng cong Spee có thӇ gây ra rӕi loҥn các chuyӇn
đӝng chӭc năng trong khi đưa hàm ra trưӟc cũng như đưa hàm sang bên và gây rӕi
loҥn cơ hoһc khӟp
Đưӡng cong Wilson: khi hưӟng dүn trưӟc bên thҩp (răng bӏ mòn hoһc chӭc
năng nhóm), phҧi thăm khám chú ý đưӡng cong Wilson: núm lưӥi hàm dưӟi rҩt
cao gây IT lat, sӵ nghiêng tiӅn đình cӫa răng hàm trên tҥo thuұn lӧi tҥo INT lat
(hình 1-35b)
Đӝ sâu cӫa núm: đӝ sâu cӫa núm lӟn cũng gây ra các cҧn trӣ bên khi mòn
răng làm giҧm vai trò hưӟng dүn chӭc năng cӫa răng trưӟc (hình 5-13)
Quan sát các chuyӇn đӝng đưa hàm sang bên
Yhi chuyӇn đӝng sang bên vӟi điӇm chҥm răng dӉ dàng, không bӏ ngҳt
quҧng, phân tích cҳn phát hiӋn ít cҧn trӣ.
BӋnh nhân thưӡng khó thӵc hiӋn theo yêu cҫu chuyӇn đӝng sang bên. ĐӇ chӍ
ra hưӟng di chuyӇn, yêu cҫu bӋnh nhân đһt ngón tay trên răng nanh hàm hàm trên.
ChuyӇn đӝng vӟi điӇm chҥm răng đưӧc lһp lҥi nhiӅu lҫn sang phҧi và sang trái.
Quan sát răng lung lay bҵng cách nhìn và sӡ đӇ phát hiӋn các các trӣ sang bên. NӃu
nghi ngӡ yêu cҫu bӋnh nhân làm đӝng tác nghiӃn mҥnh các răng theo cách tăng
dҫn đӇ tăng biên đӝ lung lay răng.
Đánh dҩu cҧn trӣ làm viӋc (IT lat)
Các điӇm tӵa nҵm trên bӅ mһt hưӟng dүn đưӧc quan sát khi thăm khám
PIM. Yêu cҫu bӋnh nhân nhai trên giҩy cҳn đһt ӣ mӛi bên cung răng. Thӵc hiӋn
các chuyӇn đӝng lӋch tâm và hưӟng tâm trên các cung răng đã đưӧc làm khô. Đӑc
hành trình cҳn cho phép ghi lҥi vӏ trí và hưӟng cӫa các IT lat trên sơ đӗ cҳn. Cuӕi
cùng, phҧi chú ý trong quá trình nhai giҩy cҳn, các răng hàm dưӟi thӵc hiӋn
chuyӇn đӝng trưӟc-bên. NhiӅu hành trình trưӟc bên có thӇ gây ra sang chҩn.
Đánh dҩu cҧn trӣ không làm viӋc (INT lat)
11
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Thông thưӡng hơn, đánh dҩu INT lat thӵc hiӋn đӗng thӡi và cùng như cách
trưӟc. Tuy nhiên đôi khi thăm khám không đҫy đӫ bӣi vì phҧn xҥ tránh mӝt INT lat
có thӇ thay đәi tҩt cҧ hoһc tӯng phҫn hành trình đưӧc mong muӕn. Do vұy, thăm
khám chuyӇn đӝng phân tích đһt ra:
- ĐӇ ghi nhұn nӃu điӇm chҥm cӫa răng hàm dưӟi trên bӅ mһt hưӟng dүn sang
bên bӏ cҧn trӣ. Do vұy, nghiên cӭu đӏnh hưӟng theo bên không làm viӋc.
- ĐӇ quan sát lung lay răng cӫa bên không làm viӋc bҵng cách đһt ngón trӓ
trên mһt tiӅn đình các răng có núm
NӃu chuyӇn đӝng phân tích không thӇ thӵc hiӋn đưӧc, phҧi bә sung thăm
khám bҵng cách phân tích trên càng nhai. Vӏ trí và hưӟng cӫa các INT lat đưӧc ghi
lҥi trên sơ đӗ cҳn (hình 5-14)

Hình 5-14: INT lat trên 16, n̹m trên di͏n xa, sưͥn trong cͯa núm xa kẖu cái
Mһt mòn
Như đӝng tác đưa hàm ra trưӟc, các cҧn trӣ sang bên thưӡng đưӧc loҥi bӓ do
nghiӃn răng. Mһt mòn đã đưӧc ghi khi thăm khám giҧi phүu nhưng cҫn phҧi kiӇm
tra vӏ trí chӭc năng và cұn chӭc năng (hình 5-15)

12
B͡ môn Khͣp C̷n h͕c Vi͏n Đào T̩o Răng Hàm M̿t

Hình 5-15: M̿t mòn c̵n chͱc năng sang bên

M̿t mòn răng c͵a và răng nanh hàm trên và hàm dưͣi bên trái thì r̭t rõ. Là h̵u
qu̫ cͯa nghi͇n răng c̵n chͱc năng sang bên trái.
KӃt luұn
ĐiӇm khӣi đҫu chuyӇn đӝng chӭc năng có thӇ bӏ rӕi loҥn bӣi các điӇm chҥm
quá mӭc, các cҧn trӣ lùi hàm, đưa hàm ra trưӟc hoһc sang bên. Các mһt mòn rҩt rõ
chӍ ra tình trҥng nghiӃn răng có thӇ làm trҫm trӑng các tәn thương nha chu đã có
sҹn hoһc góp phҫn làm co thҳt cơ.
Chú ý: ĐӇ đҧm bҧo kӃt quҧ điӅu trӏ, cҫn làm quên tư thӃ PIM cũ (có thӇ bҵng
nút chһn răng cӱa, đăp thêm, chӍnh nha«) đӇ đánh giá tư thӃ mӟi so vӟi tư thӃ cũ.
YӃt thúc thăm khám khӟp cҳn bҵng cách khám đӝng tác ngұm miӋng sinh lý.

13