KHAÙI LÖÔÏC LÒCH SÖÛ TRIEÁT HOÏC MAÙC - LEÂNIN

I. ÑIEÀU KIEÄN RA ÑÔØI CUÛA TRIEÁT HOÏC MAÙC

1. Ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi
- Ñeán giöõa theá kyû XIX, chuû nghóa tö baûn ñaõ phaùt trieån maïnh ôû caùc nöôùc
Taây AÂu. Phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa ngaøy caøng toû ra öu vieät hôn so
vôùi caùc cheá ñoä xaõ hoäi khaùc trong lòch söû. Nhöõng quoác gia tö baûn huøng maïnh
nhö Anh, Phaùp,… khoâng chæ trôû thaønh ngoïn côø ñaàu maø coøn laø ñoäng löïc maïnh
meõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû Chaâu Aâu. Chaâu AÂu, ñaëc
bieät laø Taây AÂu, ñaõ trôû thaønh trung taâm cuûa söï phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát
tö baûn chuû nghóa, vaø söï phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát taïo ra cô sôû kinh teá cho söï
phaùt trieån veà moïi maët trong ñôøi soáng xaõ hoäi.
- Chuû nghóa tö baûn caøng phaùt trieån caøng saûn sinh ra trong loøng noù moät löïc
löôïng ñoái laäp laø giai caáp voâ saûn coâng nghieäp, hieän ñaïi coù vai troø to lôùn ñoái
vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn. Söï ra ñôøi cuûa giai caáp voâ
saûn coâng nghieäp ñaõ taïo ra moät quan heä ñoái laäp ngaøy caøng gay gaét vôùi giai caáp
tö saûn. Quan heä naøy laø söï bieåu hieän cuûa maâu thuaãn veà maët kinh teá giöõa trình
ñoä phaùt trieån cao vaø tính chaát xaõ hoäi hoùa cuûa löïc löôïng saûn xuaát vôùi söï chieám
höõu tö nhaân tö baûn chuû nghóa veà tö lieäu saûn xuaát. Vì vaäy, trong Tuyeân ngoân cuûa
Ñaûng Coäng saûn, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ vieát: “Nhöõng vuõ khí maø giai caáp tö
saûn ñaõ duøng ñeå ñaùnh ñoå cheá ñoä phong kieán thì ngaøy nay quay laïi ñaäp vaøo chính
ngay giai caáp tö saûn. Nhöng giai caáp tö saûn khoâng nhöõng ñaõ reøn nhöõng vuõ khí aáy
seõ gieát mình; noù coøn taïo ra nhöõng ngöôøi söû duïng vuõ khí aáy choáng laïi noù, ñoù
laø nhöõng ngöôøi coâng nhaân hieän ñaïi, nhöõng ngöôøi voâ saûn”1.
- Luùc baáy giôø, ôû Taây Aâu, phong traøo ñaáu tranh cuûa giai caáp voâ saûn ñaõ phaùt
trieån ngaøy caøng maïnh meõ vaø roäng lôùn2. Ñeå cuoäc ñaáu tranh giai caáp thaéng lôïi
caàn phaûi coù moät lyù luaän khoa hoïc daãn ñöôøng ñöa giai caáp coâng nhaân ñi töø ñaáu
tranh töï phaùt tôùi ñaáu tranh töï giaùc. Luùc baáy giôø, lyù luaän veà chuû nghóa xaõ hoäi
khoâng töôûng cuûa Xanh Ximoâng, Phurieâ, OÂoen, … khoâng ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu,
lôïi ích vaø söù meänh lòch söû cuûa giai caáp voâ saûn. Do ñoù, trieát hoïc Maùc phaûi ra
ñôøi ñeå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu laø vuõ khí tinh thaàn cuûa giai caáp voâ saûn. Vaø giai
caáp voâ saûn ñoùng vai troø laø vuõ khí vaät chaát cuûa trieát hoïc Maùc. Hôn nöõa, chæ
coù trieát hoïc Maùc môùi coù khaû naêng caûi taïo chuû nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng
thaønh chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc.
2. Tieàn ñeà lyù luaän
 Söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc Maùc laø toång hôïp bieän chöùng cuûa toaøn boä
quaù trình phaùt trieån cuûa tö töôûng trieát hoïc cuûa nhaân loaïi. Noù laø hình thöùc phaùt
trieån cao nhaát cuûa chuû nghóa duy vaät vaø cuûa pheùp bieän chöùng. Ñoù laø keát quaû
cuûa söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc duy vaät trong cuoäc ñaáu tranh vôùi chuû nghóa duy
taâm, ñoàng thôøi cuõng laø keát quaû cuûa söï phaùt trieån cuûa pheùp (phöông phaùp)
bieän chöùng trong cuoäc ñaáu tranh vôùi pheùp sieâu hình, trong lòch söû trieát hoïc. Tuy
nhieân, caàn phaûi khaúng ñònh raèng tieàn ñeà lyù luaän tröïc tieáp cho söï ra ñôøi cuûa
trieát hoïc Maùc laø trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, maø tieâu bieåu laø trieát hoïc Heâghen vaø
trieát hoïc Phoiôbaéc.
- Khi xaây döïng heä thoáng trieát hoïc duy taâm khaùch quan - ñænh cao cuûa neàn trieát
hoïc coå ñieån Ñöùc, Heâghen ñaõ trình baøy ñaày ñuû vaø chaët cheõ heä thoáng caùc tö
1
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.4, tr.605.
2
Cuoäc khôûi nghóa cuûa coâng nhaân Lioâng ôû Phaùp (1833 vaø 1834); cuoäc khôûi nghóa cuûa coâng nhaân deät Xileâdi ôû Ñöùc
(1844). Phong traøo Hieán chöông nöôùc Anh nhöõng naêm 30-40 cuûa theá kyû XIX, ñaõ taïo ra söï quan taâm ñaëc bieät vaø söï tham gia
cuûa caùc taàng lôùp trí thöùc vaø tö saûn tieán boä.
töôûng bieän chöùng theo tinh thaàn duy taâm. Xuaát phaùt töø quaù trình töï vaän ñoäng
phaùt trieån cuûa “yù nieäm tuyeät ñoái”, Heâghen ñaõ trieån khai nhöõng quy luaät vaø caùc
phaïm truø cuûa pheùp bieän chöùng. C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ trieät ñeå pheâ phaùn
tính chaát duy taâm, thaàn bí trong trieát hoïc Heâghen, nhöng ñoàng thôøi cuõng ñaùnh giaù
cao tö töôûng bieän chöùng cuûa oâng. “Tính chaát thaàn bí maø pheùp bieän chöùng ñaõ
maéc phaûi trong tay Heâghen tuyeät nhieân khoâng ngaên caûn Heâghen trôû thaønh ngöôøi
ñaàu tieân trình baøy moät caùch bao quaùt vaø coù yù thöùc nhöõng hình thaùi vaän ñoäng
chung cuûa pheùp bieän chöùng. ÔÛ Heâghen, pheùp bieän chöùng bò loän ngöôïc ñaàu
xuoáng ñaát. Chæ caàn döïng noù laïi laø seõ phaùt hieän ñöôïc caùi haït nhaân hôïp lyù cuûa
noù ôû ñaèng sau caùi voû thaàn bí cuûa noù” 3. Baèng thieân taøi cuûa mình, C.Maùc vaø
Ph.AÊngghen ñaõ caûi taïo trieät ñeå pheùp bieän chöùng duy taâm thaønh pheùp bieän
chöùng duy vaät ñeå noù ñoùng vai troø coâng cuï tinh thaàn nhaän thöùc caùc lónh vöïc töï
nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy con ngöôøi.
- Xuaát phaùt töø giôùi töï nhieân vaät chaát, Phoiôbaéc tìm hieåu caùc vaán ñeà veà con
ngöôøi vaø xaây döïng neân chuû nghóa duy vaät nhaân baûn. OÂng coi con ngöôøi, - vôùi tö
caùch laø thöïc theå cuûa theá giôùi töï nhieân, - laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa trieát
hoïc. OÂng ñoái laäp chuû nghóa duy vaät nhaân baûn cuûa mình vôùi trieát hoïc duy taâm
bieän chöùng cuûa Heâghen treân caû hai bình dieän laø baûn theå luaän vaø nhaän thöùc
luaän, ñoàng thôøi ñoøi vöùt boû chuû nghóa duy taâm vaø caû pheùp bieän chöùng cuûa
Heâghen… C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ ñaùnh giaù cao chuû nghóa duy vaät cuûa
Phoiôbaéc, nhöng ñoàng thôøi cuõng pheâ phaùn tö duy sieâu hình, duy taâm veà lòch söû
cuûa oâng. Chính C.Maùc vaø Ph.AÊngghen laø nhöõng ngöôøi ñaõ nhaän thöùc moät caùch
chính xaùc nhöõng thaønh töïu vaø haïn cheá cuûa trieát hoïc Phoiôbaéc, vaø döïa treân heä
thoáng trieát hoïc naøy ñeå xaây döïng theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng cuûa mình.
 Söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc Maùc coøn xuaát phaùt töø nhöõng giaù trò maø
nhaân loaïi ñaït ñöôïc trong lónh vöïc kinh teá chính trò hoïc Anh (ñaïi bieåu laø A.Xmít vaø
Ñ.Ricaùcñoâ), chuû nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng Phaùp vaø Anh (ñaïi bieåu laø Xanh
Ximoâng, S.Phurieâ, R.OÂoen). Nhôø nhöõng giaù trò tö töôûng trong caùc lónh vöïc naøy
maø C.Maùc vaø Ph.AÊngghen thaáy roõ neàn taûng vaät chaát cuûa söï phaùt trieån lòch söû
xaõ hoäi, saùng taïo neân quan ñieåm duy vaät veà lòch söû vaø döï baùo veà chuû nghóa xaõ
hoäi hieän thöïc trong töông lai.
3. Tieàn ñeà khoa hoïc töï nhieân
 Vaøo giöõa theá kyû XIX, con ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu noåi
baät veà khoa hoïc töï nhieân.
- Nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XIX, R.Maye vaø P.P.Giulô ñaõ phaùt hieän ra ñònh
luaät baûo toaøn vaø chuyeån hoùa naêng löôïng, cho pheùp khaúng ñònh: naêng löôïng
khoâng töï nhieân sinh ra vaø cuõng khoâng bao giôø maát ñi maø noù chæ chuyeån hoùa töø
daïng naøy sang daïng khaùc, naêng löôïng luoân gaén lieàn vôùi söï vaän ñoäng cuûa vaät
chaát; theá giôùi vaät chaát vaän ñoäng vaø phaùt trieån thoâng qua quaù trình chuyeån hoùa
töø thaáp ñeán cao cuûa caùc daïng naêng löôïng.
- Töø nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XIX, Svan vaø Slaâyñen xaây döïng hoïc thuyeát
teá baøo cho pheùp khaúng ñònh: teá baøo laø cô sôû vaät chaát thoáng nhaát cuûa moïi sinh
theå (thöïc vaät vaø ñoäng vaät), töùc thoáng nhaát toaøn boä quaù trình lòch söû cuûa söï
soáng töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp; baûn chaát cuûa söï soáng laø moät
quaù trình phaùt trieån bieåu hieän tính thoáng nhaát, tính lieân heä cuûa theá giôùi töï
nhieân.
- Naêm 1859, Ñaùcuyn ñaõ xaây döïng hoïc thuyeát tieán hoùa cho pheùp khaúng ñònh:
quaù trình vaän ñoäng, bieán ñoåi töø thaáp ñeán cao cuûa ñoäng vaät vaø thöïc vaät, thoâng
3
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.20, tr.494.
qua quaù trình choïn loïc töï nhieân vaø choïn loïc nhaân taïo, töùc khaúng ñònh nguoàn goác,
nguyeân nhaân vaät chaát cuûa moïi söï phaùt trieån trong theá giôùi sinh theå vaø phuû
nhaän vai troø saùng theá cuûa chuû nghóa duy taâm, toân giaùo.
 Nhöõng thaønh töïu naøy ñaõ laøm lung lay taän goác caùc quan nieäm duy taâm,
sieâu hình veà nhaän thöùc theá giôùi töï nhieân; ñoàng thôøi, khaúng ñònh caùc tö töôûng
neàn taûng (nguyeân lyù) cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät (hay chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng) veà moïi söï toàn taïi (thoáng nhaát vaät chaát; lieân heä phoå bieán; vaän ñoäng,
phaùt trieån) trong theá giôùi. Khoa hoïc töï nhieân mang tính chaát lyù luaän trong giai ñoaïn
naøy laø tieàn ñeà cho söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc Maùc; vaø nhöõng khaùi quaùt cuûa trieát
hoïc Maùc ñaõ ñaët cô sôû veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän cho caùc lónh vöïc
khoa hoïc cuï theå trong vieäc nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan.
 Nhö vaäy, trieát hoïc Maùc ra ñôøi laø saûn phaåm cuûa lòch söû, noù mang tính
quy luaät cuûa söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc vaø trieát hoïc noùi rieâng, cuûa toaøn boä
lòch söû tö töôûng nhaân loaïi noùi chung. Chính C.Maùc vaø Ph.AÊngghen laø nhöõng
thieân taøi ñaõ khaùi quaùt ñöôïc toaøn boä tieán trình lòch söû vaø vaên hoùa tinh thaàn maø
loaøi ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc, ñeå xaây döïng hoïc thuyeát trieát hoïc duy vaät bieän chöùng,
ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu nhaän thöùc vaø caûi taïo thöïc tieãn xaõ hoäi maø thôøi ñaïi lòch
söû môùi ñaët ra. V.I.Leânin vieát: “Chuû nghóa Maùc… khoâng naûy sinh ôû ngoaøi con
ñöôøng phaùt trieån vó ñaïi cuûa vaên minh theá giôùi. Traùi laïi, toaøn boä thieân taøi cuûa
Maùc chính laø ôû choã oâng ñaõ giaûi ñaùp ñöôïc nhöõng vaán ñeà maø tö töôûng tieân
tieán cuûa nhaân loaïi ñaõ neâu ra. Hoïc thuyeát cuûa oâng ra ñôøi laø söï thöøa keá thaúng
vaø tröïc tieáp nhöõng hoïc thuyeát cuûa caùc ñaïi bieåu xuaát saéc nhaát trong trieát hoïc,
trong kinh teá chính trò hoïc vaø trong chuû nghóa xaõ hoäi”4.

II. NHÖÕNG GIAI ÑOAÏN CHUÛ YEÁU TRONG SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT
TRIEÅN CUÛA TRIEÁT HOÏC MAÙC - LEÂNIN5
1. Giai ñoaïn C.Maùc vaø Ph.AÊngghen
a) Quaù trình chuyeån bieán tö töôûng cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen töø chuû
nghóa duy taâm vaø chuû nghóa daân chuû caùch maïng sang chuû nghóa duy vaät vaø
chuû nghóa coäng saûn (tröôùc naêm 1844)
 Trong böôùc ñaàu hoaït ñoäng khoa hoïc vaø chính trò, C.Maùc
vaø Ph.AÊngghen ñöùng treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa duy taâm vaø quan ñieåm
daân chuû caùch maïng.
- Caùc Maùc (5/5/1818 - 14/3/1883) ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân taïi thaønh phoá Tôrivô,
vuøng Ranh cuûa nöôùc Ñöùc. Ngay töø khi coøn hoïc trung hoïc, C.Maùc ñaõ theå hieän laø
moät thanh nieân taøi naêng, yeâu queâ höông, ñaát nöôùc vaø gaén haïnh phuùc caù nhaân
vôùi haïnh phuùc chung cuûa moïi ngöôøi… Trong thôøi gian hoïc taäp vaø nghieân cöùu taïi
Ñaïi hoïc Bon vaø Ñaïi hoïc Beùclin, oâng laø ngöôøi raát say meâ nghieân cöùu trieát hoïc,
vì theo C.Maùc, chæ coù trieát hoïc môùi ñem ñeán cho con ngöôøi söï hieåu bieát vaø khaû
naêng caûi taïo theá giôùi nhaèm giaûi phoùng con ngöôøi… Töø naêm 1837, C.Maùc baét
ñaàu nghieân cöùu trieát hoïc Heâghen, tham gia phaùi Heâghen treû. Neùt noåi baät maø
C.Maùc nhaän thaáy ôû Heâghen laø phöông phaùp nhaän thöùc, phöông phaùp tö duy bieän
chöùng… Töø naêm 1839, C.Maùc baét ñaàu nghieân cöùu trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi vaø
trieát hoïc caän ñaïi. Trong Luaän aùn tieán só Söï khaùc nhau giöõa trieát hoïc töï nhieân
cuûa Ñeâmoâcrít vaø trieát hoïc töï nhieân cuûa EÂpiquya, baûo veä naêm 1841, C.Maùc
vaãn ñöùng treân laäp tröôøng trieát hoïc duy taâm cuûa Heâghen, coi söï vaän ñoäng vaø
4
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1980, t.23, tr.49 - 50.
5
Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa trieát hoïc Maùc - Leânin gaén vôùi töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa lòch söû vaø theå
hieän trong noäi dung cuûa caùc taùc phaåm trieát hoïc. Vieäc phaân tích caùc thôøi kyø cuûa lòch söû trieát hoïc Maùc - Leânin gaén lieàn
vôùi vieäc trình baøy noäi dung caùc taùc phaåm trieát hoïc trong töøng giai ñoaïn.
phaùt trieån cuûa töï yù thöùc laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi. Tuy nhieân, oâng
vaãn ñaùnh giaù cao vai troø cuûa EÂpiquia trong lòch söû trieát hoïc, ñaõ laøm phong phuù
vaø ñoùng goùp vaøo söï phaùt trieån cuûa hoïc thuyeát nguyeân töû cuûa Ñeâmoâcrít,
choáng tö töôûng toân giaùo, uûng hoä chuû nghóa voâ thaàn. Trong luaän aùn naøy, C.Maùc
ñaõ pheâ phaùn phaùi Heâghen treû, ñeà cao vai troø cuûa pheùp bieän chöùng trong quaù
trình nhaän thöùc vaø caûi taïo xaõ hoäi, phuïc vuï cho cuoäc ñaáu tranh chính trò, höôùng
ñeán haïnh phuùc cuûa con ngöôøi.
- Phriñrích AÊngghen (28/11/1820 - 5/8/1895) sinh ra trong moät gia ñình chuû xöôûng
deät. Mong muoán cuûa gia ñình laø oâng sôùm trôû thaønh moät nhaø kinh doanh… Töø
naêm 1839, vöøa laøm vieäc vaø töï hoïc, oâng baét ñaàu nghieân cöùu trieát hoïc Ñöùc,
nhaát laø nghieân cöùu trieát hoïc Heâghen. Ñöùng treân laäp tröôøng daân chuû caùch
maïng, ñoái laäp vôùi chuû nghóa duy taâm, toân giaùo, thaùng 3 naêm 1839, Ph.AÊngghen
vieát baøi baùo ñaàu tieân Nhöõng böùc thö töø Vesphali ñaû kích boä maët thaät cuûa boïn
chuû xöôûng, uûng hoä nhöõng ngöôøi lao ñoäng… Naêm 1841, Ph.AÊngghen tôùi Beùclin
laøm nghóa vuï quaân söï vaø döï nghe caùc baøi giaûng trieát hoïc taïi Ñaïi hoïc Beùclin,
ñoàng thôøi tham gia vaøo nhoùm Heâghen treû. Trong thôøi gian naøy, oâng ñaõ vieát moät
soá taùc phaåm nhaèm muïc ñích pheâ phaùn caùc quan ñieåm phaûn ñoäng cuûa nhaø trieát
hoïc Seâlinh. Caùc taùc phaåm Seâlinh vaø Heâghen, Seâlinh - nhaø trieát hoïc nôi Chuùa
Kitoâ, vaø ñaëc bieät laø taùc phaåm Seâlinh vaø söï linh baùo (1842) ñaõ theå hieän tö
töôûng daân chuû caùch maïng, thaáy ñöôïc maâu thuaãn giöõa maët tieán boä vaø maët baûo
thuû trong trieát hoïc Heâghen. Duø vaãn chöa thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa chuû nghóa
duy taâm, Ph.AÊngghen vaãn ñaùnh giaù cao trieát hoïc Phoiôbaéc, vì oâng nhaän thaáy theá
giôùi quan duy vaät cuûa Phoiôbaéc trieät ñeå hôn caùc nguyeân lyù trieát hoïc duy taâm
Heâghen… Cuoái naêm 1842, Ph.AÊngghen sang Mantrextô, laøm vieäc trong moät xöôûng
sôïi, baét ñaàu tìm hieåu phong traøo coâng nhaân vaø nghieân cöùu kinh teá chính trò hoïc
coå ñieån Anh. Hoaït ñoäng naøy coù yù nghóa quan troïng giuùp oâng thaáy roõ moái lieân
heä giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn trong cuoäc ñaáu tranh xaõ hoäi, taïo böôùc chuyeån bieán
veà quan ñieåm chính trò cuûa oâng.
 Söï chuyeån bieán tö töôûng cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen töø
chuû nghóa duy taâm vaø chuû nghóa daân chuû caùch maïng sang chuû nghóa duy vaät vaø
chuû nghóa coäng saûn
- Söï chuyeån bieán tö töôûng cuûa C.Maùc baét ñaàu töø quaù trình hoaït ñoäng baùo chí
vaø qua söï pheâ phaùn trieát hoïc Heâghen veà nhaø nöôùc, phaùp quyeàn, toân giaùo vaø
vai troø cuûa trieát hoïc: Thoâng qua baùo Soâng Ranh (1842 - 1843), C.Maùc vieát baøi
baûo veä lôïi ích cuûa nhöõng con ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoå, coå vuõ cuoäc ñaáu tranh
vì töï do vaø daân chuû; pheâ phaùn saâu saéc caùc teä naïn boùc loät, aùp böùc ngöôøi lao
ñoäng, veà söï baàn cuøng cuûa noâng daân 6. Hoaït ñoäng naøy giuùp C.Maùc nhaän thöùc
ñaày ñuû hôn veà nhöõng maët haïn cheá cuûa trieát hoïc Heâghen, tính chaát phaûn ñoäng,
baûo thuû cuûa Nhaø nöôùc Phoå, vaø qua ñoù, quan ñieåm cuûa C.Maùc chuyeån daàn töø
khuynh höôùng duy taâm vaø laäp tröôøng daân chuû caùch maïng sang chuû nghóa duy vaät
bieän chöùng vaø chuû nghóa coäng saûn… Trong taùc phaåm Goùp phaàn pheâ phaùn
trieát hoïc phaùp quyeàn cuûa Heâghen (1943), C.Maùc phuû nhaän meänh ñeà “toàn taïi laø
hôïp lyù” cuûa Heâghen, kieân quyeát baùc boû caùc hình thöùc ñang toàn taïi cuûa neàn
chính trò nöôùc Ñöùc luùc baáy giôø laø yù thöùc phaùp quyeàn vaø nhaø nöôùc, ñoàng thôøi
trình baøy caùc vaán ñeà nhaø nöôùc, phaùp quyeàn, trieát hoïc, toân giaùo treân neàn taûng
theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng; C.Maùc coi trieát hoïc laø vuõ khí ñeå caûi taïo theá
giôùi, laø ñoäng löïc caûi taïo xaõ hoäi: Xuaát phaùt töø tö töôûng “Vuõ khí cuûa söï pheâ
phaùn coá nhieân khoâng theå thay theá ñöôïc söï pheâ phaùn cuûa vuõ khí, löïc löôïng vaät

6
Chính phuû Phoå ñaõ ra leänh ñoùng cöûa tôø baùo ngaøy 1.4.1843; tuy nhieân söï ngaên chaën ñoù cuûa Nhaø nöôùc Phoå caøng laøm
cho C.Maùc quyeát taâm haønh ñoäng caûi taïo xaõ hoäi ñeå höôùng ñeán chuû nghóa coäng saûn.
chaát chæ coù theå bò ñaùnh ñoå baèng löïc löôïng vaät chaát; nhöng lyù luaän cuõng seõ trôû
thaønh löïc löôïng vaät chaát, moät khi noù thaâm nhaäp vaøo quaàn chuùng” 7, C.Maùc coi
trieát hoïc laø vuõ khí tinh thaàn cuûa giai caáp voâ saûn trong cuoäc ñaáu tranh caûi taïo xaõ
hoäi: “Gioáng nhö trieát hoïc thaáy giai caáp voâ saûn laø vuõ khí vaät chaát cuûa mình, giai
caáp voâ saûn cuõng thaáy trieát hoïc laø vuõ khí tinh thaàn cuûa mình”8. Khi chæ ra toân
giaùo cuõng laø saûn phaåm cuûa caùc ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi trong töøng thôøi kyø
lòch söû, C.Maùc vaïch ra nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa toân giaùo trong moái quan heä
vôùi ñôøi soáng hieän thöïc vaø nhu caàu tinh thaàn, tình caûm cuûa con ngöôøi. C.Maùc
vieát: “Söï ngheøo naøn cuûa toân giaùo vöøa laø bieåu hieän cuûa söï ngheøo naøn hieän
thöïc, vöøa laø söï phaûn khaùng choáng söï ngheøo naøn hieän thöïc aáy. Toân giaùo laø
tieáng thôû daøi cuûa chuùng sinh bò aùp böùc, laø traùi tim cuûa theá giôùi khoâng coù traùi
tim, cuõng gioáng nhö noù laø tinh thaàn cuûa nhöõng traät töï khoâng coù tinh thaàn. Toân
giaùo laø thuoác phieän cuûa nhaân daân”9.
- Luùc baáy giôø, thoâng qua Nieân giaùm Phaùp – Ñöùc, Ph.AÊngghen cuõng ñaõ ñaêng
taûi moät soá taùc phaåm10 pheâ phaùn cheá ñoä tö höõu vaø phöông thöùc saûn xuaát tö baûn
chuû nghóa, pheâ phaùn caùc tö töôûng kinh teá chính trò hoïc cuûa A.Xmít vaø Ñ.Ricaùcñoâ
treân tinh thaàn bieän chöùng; ñoàng thôøi qua ñoù khaúng ñònh vai troø söù meänh lòch söû
cuûa giai caáp voâ saûn…
- Thaùng 8/1844, treân ñöôøng töø Anh veà Ñöùc, Ph.AÊngghen ñaõ gaëp C.Maùc taïi
Pari. Vaø töø ñaây, giöõa hai oâng ñaõ baét ñaàu moät tình baïn, tình ñoàng chí vó ñaïi vaø
caûm ñoäng trong suoát caû cuoäc ñôøi ñeå saùng taïo neân chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû. Nhö vaäy, cho ñeán thôøi ñieåm naøy, C.Maùc
vaø Ph.AÊngghen ñaõ coù böôùc chuyeån hoaøn toaøn töø theá giôùi quan duy taâm sang
theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng, töø laäp tröôøng chính trò daân chuû caùch maïng
sang chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc. Ñoù laø moät quaù trình phöùc taïp, vöøa caûi bieán
pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Heâghen thaønh pheùp bieän chöùng duy vaät, vöøa vaän
duïng pheùp bieän chöùng duy vaät vaøo vieäc nhaän thöùc xaõ hoäi. C.Maùc vaø
Ph.AÊngghen ñaõ ñaët neàn moùng vöõng chaéc cho moät cuoäc caùch maïng trong trieát
hoïc, ñeå töøng böôùc hoaøn chænh heä thoáng trieát hoïc cuûa mình caû veà theá giôùi quan
vaø phöông phaùp luaän.
b) Thôøi kyø C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñeà xuaát nhöõng nguyeân lyù trieát hoïc duy
vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû (1844 - 1848): Hai oâng ñaõ trình baøy moät caùch
toaøn dieän nhöõng vaán ñeà veà trieát hoïc, kinh teá chính trò hoïc vaø chuû nghóa xaõ hoäi
khoa hoïc treân neàn taûng theá giôùi quan duy vaät trieät ñeå vaø caùch maïng, laøm roõ
nhöõng quy luaät cô baûn cuûa xaõ hoäi. Trieát hoïc Maùc trôû thaønh theá giôùi quan vaø
phöông phaùp luaän ñeå nhaän thöùc vaø caûi taïo thöïc tieãn.
 Vôùi taùc phaåm Baûn thaûo kinh teá – trieát hoïc (1844), C.Maùc
trình baøy nhöõng nghieân cöùu veà kinh teá hoïc ñeå ruùt ra nhöõng keát luaän veà trieát
hoïc.
- Töø vieäc nghieân cöùu kinh teá chính trò hoïc Anh, nghieân cöùu quaù trình saûn xuaát
tö baûn chuû nghóa, töø vieäc phaân tích caùc phaïm truø kinh teá cuï theå (tieàn coâng, lôïi
nhuaän, tö baûn, ñòa toâ, söùc lao ñoäng...), C.Maùc ñaõ phaùt hieän ra baûn chaát cuûa xaõ
hoäi tö baûn - xaõ hoäi ñoái khaùng giöõa ngöôøi coâng nhaân vaø nhaø tö baûn. C.Maùc
vieát: “Tö baûn laø quyeàn chæ huy lao ñoäng vaø saûn phaåm cuûa lao ñoäng. Nhaø tö baûn
coù ñöôïc quyeàn ñoù khoâng phaûi nhôø nhöõng phaåm chaát caù nhaân hay phaåm chaát
con ngöôøi cuûa haén, maø chæ coù ñöôïc vôùi tö caùch laø ngöôøi sôû höõu tö baûn. Söùc
7
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.1, tr.580.
8
Sñd, t.1, tr.589.
9
Sñd, t.1, tr.570.
10
Tình caûnh nöôùc Anh; Toâmaùt Caùclaây; Baûn thaûo goùp phaàn pheâ phaùn kinh teá chính trò hoïc (1844).
maïnh cuûa haén laø söùc mua cuûa tö baûn cuûa haén, söùc mua maø khoâng coù gì coù theå
choáng laïi noãi”11…
- Töø choã coi söùc lao ñoäng cuûa ngöôøi coâng nhaân laø haøng hoùa, ñöôïc ñem ra
mua baùn, trao ñoåi, nhaèm muïc ñích duy trì söï toàn taïi mang tính ñoäng vaät cuûa con
ngöôøi, C.Maùc xem xeùt vaán ñeà lao ñoäng bò tha hoùa, vaø oâng keát luaän: lao ñoäng
bò tha hoùa laø saûn phaåm taát yeáu cuûa neàn saûn xuaát xaõ hoäi trong chuû nghóa tö
baûn. Neáu Heâghen coi söï tha hoùa chæ dieãn ra trong yù thöùc, tinh thaàn; coøn Phoiôbaéc
chæ nhaán maïnh söï tha hoùa cuûa baûn chaát con ngöôøi trong toân giaùo; thì C.Maùc ñaõ
ñi tôùi taän nguoàn cuûa söï tha hoùa, ñoù laø söï tha hoùa cuûa lao ñoäng, cuûa baûn chaát
con ngöôøi, söï ñaùnh maát baûn chaát ngöôøi trong chính quaù trình saûn xuaát vaät chaát.
C.Maùc vieát: “Söï tha hoùa theå hieän ôû choã tö lieäu sinh hoaït cuûa toâi thuoäc veà
ngöôøi khaùc, ôû choã ñoái töôïng mong muoán cuûa toâi laø vaät sôû höõu cuûa ngöôøi
khaùc maø toâi khoâng vôùi tôùi ñöôïc, cuõng nhö ôû choã baûn thaân moãi vaät hoùa ra laø
moät caùi khaùc vôùi baûn thaân noù, ôû choã hoaït ñoäng cuûa toâi hoùa ra laø moät caùi
khaùc naøo ñoù vaø cuoái cuøng, ñieàu naøy cuõng ñuùng caû ñoái vôùi nhaø tö baûn, löïc
löôïng khoâng phaûi ngöôøi noùi chung thoáng trò taát caû”12. Vì vaäy, quan heä tha hoùa
ñoái laäp aáy ñöôïc bieåu hieän nhö moät söï keát toäi baûn chaát xaõ hoäi tö baûn chuû
nghóa: “Caùi voán coù cuûa suùc vaät trôû thaønh chöùc phaän cuûa con ngöôøi, coøn caùi
coù tính ngöôøi thì trôû thaønh caùi voán coù cuûa suùc vaät” 13. Keát luaän taát yeáu ñöôïc
ruùt ra laø, muoán giaûi phoùng con ngöôøi ra khoûi söï tha hoùa thì phaûi xoùa boû cheá ñoä
chieám höõu tö nhaân tö baûn chuû nghóa, coù nhö vaäy môùi traû con ngöôøi trôû veà vôùi
chính baûn chaát cuûa noù…
- Vôùi tinh thaàn pheâ phaùn, C.Maùc ñaõ ñaùnh giaù pheùp bieän chöùng trong trieát
hoïc Heâghen, cuõng nhö chuû nghóa duy vaät cuûa Phoiôbaéc, laøm roõ nhöõng ñoùng goùp
vaø haïn cheá cuûa hoï, töø ñoù khaúng ñònh vai troø vaø tính chaát caùch maïng cuûa pheùp
bieän chöùng duy vaät.
 Naêm 1845, C.Maùc ñaõ phaùc thaûo Luaän cöông veà Phoiôbaéc
chæ ra nhöõng khuyeát ñieåm cô baûn cuûa chuû nghóa duy vaät tröôùc ñaây trong vieäc
nhaän thöùc veà con ngöôøi, lòch söû vaø phöông phaùp nhaän thöùc.
- C.Maùc cuõng neâu leân söï khaùc nhau caên baûn giöõa trieát hoïc cuûa oâng vôùi caùc
hoïc thuyeát trieát hoïc khaùc trong lòch söû. C.Maùc vieát: “Khuyeát ñieåm chuû yeáu cuûa
toaøn boä chuû nghóa duy vaät töø tröôùc ñeán nay, – keå caû chuû nghóa duy vaät cuûa
Phoiôbaéc, - laø söï vaät, hieän thöïc, caùi caûm giaùc ñöôïc, chæ ñöôïc nhaän thöùc döôùi
hình thöùc khaùch theå hay hình thöùc tröïc quan, chöù khoâng ñöôïc nhaän thöùc laø hoaït
ñoäng caûm giaùc cuûa con ngöôøi, laø thöïc tieãn, khoâng ñöôïc nhaän thöùc veà maët chuû
quan”14…
- Thoâng qua vai troø thöïc tieãn, C.Maùc ñaõ chöùng minh tính lòch söû – xaõ hoäi quy
ñònh baûn chaát con ngöôøi: “Phoiôbaéc hoøa tan baûn chaát toân giaùo vaøo baûn chaát con
ngöôøi. Nhöng baûn chaát con ngöôøi khoâng phaûi laø moät caùi tröøu töôïng coá höõu cuûa
caù nhaân rieâng bieät. Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát con ngöôøi laø toång
hoøa cuûa nhöõng quan heä xaõ hoäi”15. Luaän ñeà naøy theå hieän tính chaát duy vaät trieät
ñeå trong quan nieäm cuûa C.Maùc veà con ngöôøi vaø lòch söû, choáng laïi nhöõng tö
töôûng duy taâm sieâu hình veà xaõ hoäi vaø con ngöôøi trong caùc heä thoáng trieát hoïc
khaùc trong lòch söû, nhaát laø trieát hoïc cuûa Phoiôbaéc.

11
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2004, t.42, tr.89-90.
12
Sñd, t.42, tr.196, 133.
13
Sñd, t.42, tr.196, 133.
14
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.3, tr.9.
15
Sñd, t.3, tr.11.
  Töø naêm 1945 - 1846, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ coäng taùc
vôùi nhau ñeå hoaøn thaønh moät taùc phaåm quan troïng Heä tö töôûng Ñöùc. Trong taùc
phaåm naøy, hai oâng ñaõ keát hôïp moät caùch khoa hoïc giöõa chuû nghóa duy vaät vaø
pheùp bieän chöùng; vaän duïng pheùp bieän chöùng duy vaät vaøo nhaän thöùc lòch söû xaõ
hoäi vaø phaùt hieän ra caùc quy luaät cuûa lòch söû, töø ñoù saùng taïo ra chuû nghóa duy
vaät lòch söû, laøm saùng toû söù meänh lòch söû cuûa giai caáp voâ saûn, ñaët cô sôû khoa
hoïc cho lyù luaän caùch maïng cuûa trieát hoïc Maùc.
- Xuaát phaùt töø hieän thöïc lòch söû, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen vieát: “tieàn ñeà ñaàu
tieân cuûa moïi söï toàn taïi cuûa con ngöôøi, vaø do ñoù laø tieàn ñeà cuûa moïi lòch söû,
ñoù laø: ngöôøi ta phaûi coù khaû naêng soáng ñaõ roài môùi coù theå laøm ra lòch söû” 16.
Tuy nhieân, “muoán soáng ñöôïc thì tröôùc heát caàn phaûi coù thöùc aên, thöùc uoáng…
Haønh vi lòch söû ñaàu tieân laø vieäc saûn xuaát trong nhöõng tö lieäu ñeå thoûa maõn
nhöõng nhu caàu aáy, vieäc saûn xuaát ra baûn thaân ñôøi soáng vaät chaát” 17. Nhö vaäy,
vieäc saûn xuaát ra ñôøi soáng vaät chaát laø cô sôû quyeát ñònh söï toàn taïi, maø yeáu toá
quan troïng nhaát laø löïc löôïng saûn xuaát, seõ quyeát ñònh moïi traïng thaùi cuûa lòch söû
– xaõ hoäi. Quan nieäm treân bieåu hieän tö töôûng duy vaät cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen
veà lòch söû. Töø ñoù, hai oâng ñaõ pheâ phaùn nhöõng sai laàm cuûa chuû nghóa duy taâm
Heâghen vaø chuû nghóa duy vaät sieâu hình Phoiôbaéc trong vieäc nhaän thöùc lòch söû –
xaõ hoäi.
- C.Maùc vaø Ph.AÊngghen neâu leân caùc hình thöùc sôû höõu vaø söï thay theá cuûa
caùc phöông thöùc saûn xuaát khaùc nhau trong lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Khi trình
baøy caùc hình thöùc sôû höõu trong lòch söû, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ trình baøy
quaù trình phaùt trieån cuûa lòch söû döôùi daïng vaén taét maø haït nhaân cuûa noù laø sôû
höõu veà tö lieäu saûn xuaát; xeùt veà thöïc chaát, ñoù chæ laø bieåu hieän cuûa quy luaät veà
söï phuø hôïp cuûa quan heä saûn xuaát vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn
xuaát, - moät quy luaät chung chi phoái söï phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ
hoäi.
- C.Maùc vaø Ph.AÊngghen trình baøy moái quan heä bieän chöùng giöõa toàn taïi xaõ
hoäi vaø yù thöùc xaõ hoäi: “YÙ thöùc khoâng bao giôø coù theå laø caùi gì khaùc hôn laø
söï toàn taïi ñöôïc yù thöùc, vaø toàn taïi cuûa con ngöôøi laø quaù trình ñôøi soáng hieän
thöïc cuûa con ngöôøi”, vì theá, “khoâng phaûi yù thöùc quyeát ñònh ñôøi soáng maø chính
ñôøi soáng quyeát ñònh yù thöùc”18. Söï phaùt trieån cuûa toaøn boä lòch söû – xaõ hoäi laø
söï chöùng minh vai troø quyeát ñònh cuûa toàn taïi xaõ hoäi, trong ñoù, phöông thöùc saûn
xuaát coù yù nghóa cô baûn nhaát. “Ngay töø ñaàu, yù thöùc ñaõ laø moät saûn phaåm xaõ
hoäi, vaø vaãn laø nhö vaäy chöøng naøo con ngöôøi coøn toàn taïi”19.
- C.Maùc vaø Ph.AÊngghen vaïch ra baûn chaát nhaø nöôùc bò quy ñònh bôûi quan heä
lôïi ích vaät chaát; nhaø nöôùc cuûa giai caáp thoáng trò “chaúng phaûi laø caùi gì khaùc maø
chæ laø hình thöùc toå chöùc maø nhöõng ngöôøi tö saûn buoäc phaûi duøng ñeán ñeå ñaûm
baûo laãn cho nhau sôû höõu vaø lôïi ích cuûa hoï, ôû ngoaøi nöôùc cuõng nhö ôû trong
nöôùc”20. Töø ñaây, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen cho raèng, “trong moïi thôøi ñaïi, nhöõng tö
töôûng cuûa giai caáp thoáng trò laø nhöõng tö töôûng thoáng trò. Ñieàu ñoù coù nghóa laø
giai caáp naøo laø löïc löôïng vaät chaát thoáng trò trong xaõ hoäi thì cuõng laø löïc löôïng
tinh thaàn thoáng trò trong xaõ hoäi”21. Vì vaäy, nhieäm vuï cuûa giai caáp voâ saûn laø phaûi
xoùa boû traïng thaùi hieän toàn, xoùa söï thoáng trò cuûa giai caáp tö saûn caû trong cô sôû
haï taàng laãn trong kieán truùc thöôïng taàng, ñeå xaùc laäp söï thoáng trò cuûa giai caáp voâ
16
Sñd, t.3, tr.39-40.
17
Sñd, t.3, tr.40.
18
Sñd, t.3, tr.37, 38.
19
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.3, tr.43.
20
Sñd, t.3, tr.90.
21
Sñd, t.3, tr.66.
saûn, - giai caáp tieân tieán vaø caùch maïng nhaát cuûa thôøi ñaïi. “Ñoái vôùi chuùng ta,
chuû nghóa coäng saûn khoâng phaûi laø moät traïng thaùi caàn phaûi saùng taïo ra, khoâng
phaûi laø moät lyù töôûng maø hieän thöïc phaûi khuoân theo. Chuùng ta goïi chuû nghóa
coäng saûn laø moät phong traøo hieän thöïc, noù xoùa boû traïng thaùi hieän nay”22. Maëc
duø, phong traøo coâng nhaân trong giai ñoaïn naøy chöa bieåu hieän tính töï giaùc cuûa noù,
töùc laø chöa yù thöùc ñöôïc vai troø, söù meänh lòch söû cuûa giai caáp mình moät caùch
hoaøn toaøn ñaày ñuû. Song, söï phaùt trieån taát yeáu cuûa lòch söû, ñòa vò khaùch quan
cuûa giai caáp voâ saûn cho pheùp hoï giaønh laáy chính quyeàn veà tay mình, “baèng moät
cuoäc caùch maïng, cuoäc caùch maïng naøy moät maët laät ñoå theá löïc cuûa phöông thöùc
saûn xuaát vaø cuûa söï giao tieáp tröôùc ñoù vaø caû cuûa cô caáu xaõ hoäi cuõ vaø maët
khaùc, phaùt trieån tính phoå bieán cuûa giai caáp voâ saûn vaø nghò löïc maø giai caáp voâ
saûn caàn coù”23. Ñieàu ñoù, coù nghóa laø giai caáp voâ saûn, - ngöôøi ñaïi dieän cho löïc
löôïng saûn xuaát môùi trong xaõ hoäi, - phaûi thöïc hieän söù meänh lòch söû cuûa mình
baèng vieäc phaûi giaønh laáy quyeàn löïc chính trò.
 Thaùng 2 naêm 1848, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen vieát taùc phaåm
noåi tieáng Tuyeân ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn. Ñaây laø taùc phaåm tuyeân truyeàn cho
toå chöùc “Ñoàng minh nhöõng ngöôøi coäng saûn”, laø cöông lónh ñaàu tieân cuûa Ñaûng
Coäng saûn veà chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc, vaän duïng chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng, pheùp bieän chöùng duy vaät vaøo lyù luaän ñaáu tranh giai caáp vaø vai troø söù
meänh lòch söû cuûa giai caáp voâ saûn. Taùc phaåm naøy ñaùnh daáu söï hoaøn thaønh giai
ñoaïn khôûi thaûo nhöõng nguyeân lyù cô baûn cuûa trieát hoïc duy vaät bieän chöùng vaø
duy vaät lòch söû, theå hieän roõ theá giôùi quan môùi cuûa trieát hoïc Maùc. Ngaøy nay,
Tuyeân ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn vaãn coøn coù yù nghóa lyù luaän vaø thöïc tieãn to
lôùn. Duø lòch söû ñang vaän ñoäng, bieán ñoåi vôùi nhieàu böôùc ngoaët quanh co, gaäp
gheành; duø chuû nghóa xaõ hoäi ñang taïm thôøi thoaùi traøo, song muïc tieâu maø taùc
phaåm ñaët ra ñang coå vuõ nhaân loaïi ñaáu tranh vì haïnh phuùc cuûa con ngöôøi - xoùa
boû cheá ñoä tö höõu tö baûn chuû nghóa, xaây döïng chuû nghóa coäng saûn.
- Trong Chöông 1 Tö saûn vaø voâ saûn, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ laøm saùng toû
nhöõng quy luaät chi phoái söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, töùc thay theá caùc phöông thöùc
saûn xuaát trong lao ñoäng. Vaïch ra söù meänh lòch söû cuûa giai caáp voâ saûn: “Cuøng
vôùi söï phaùt trieån cuûa ñaïi coâng nghieäp, chính caùi neàn taûng treân ñoù giai caáp tö
saûn ñaõ saûn xuaát vaø chieám höõu saûn phaåm cuûa noù, ñaõ bò phaù saäp döôùi chaân
giai caáp tö saûn. Tröôùc heát, giai caáp tö saûn saûn sinh ra nhöõng ngöôøi ñaøo huyeät
choân chính noù. Söï suïp ñoå cuûa giai caáp tö saûn vaø thaéng lôïi cuûa giai caáp voâ saûn
ñeàu laø taát yeáu nhö nhau”24.
- Trong Chöông 2 Nhöõng ngöôøi voâ saûn vaø nhöõng ngöôøi coäng saûn, C.Maùc vaø
Ph.AÊngghen ñaõ laøm saùng toû vai troø cuûa Ñaûng Coäng saûn laø ñoäi tieân phong cuûa
giai caáp voâ saûn, laõnh ñaïo cuoäc ñaáu tranh chính trò cuûa giai caáp voâ saûn: “Veà maët
thöïc tieãn, nhöõng ngöôøi coäng saûn laø boä phaän kieân quyeát nhaát trong caùc ñaûng
coâng nhaân ôû taát caû caùc nöôùc, laø boä phaän luoân luoân thuùc ñaåy phong traøo tieán
leân; veà maët lyù luaän, hoï hôn boä phaän coøn laïi cuûa giai caáp voâ saûn ôû choã laø hoï
hieåu roõ nhöõng ñieàu kieän, tieán trình vaø keát quaû chung cuûa phong traøo voâ saûn” 25.
Muïc tieâu tröôùc maét laø toå chöùc cuoäc ñaáu tranh chính trò ñeå laät ñoå giai caáp tö
saûn, giaønh chính quyeàn veà tay mình, vaø muïc tieâu cuoái cuøng laø xaây döïng thaønh
coâng chuû nghóa coäng saûn. “Thay cho xaõ hoäi tö saûn cuõ, vôùi nhöõng giai caáp vaø
ñoái khaùng giai caáp cuûa noù, seõ xuaát hieän moät lieân hôïp, trong ñoù söï phaùt trieån

22
Sñd, t.3, tr.51.
23
Sñd, t.3, tr.98.
24
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.4, tr.613.
25
Sñd, t.4, tr.614-615.
töï do cuûa moãi ngöôøi laø ñieàu kieän cho söï phaùt trieån töï do cuûa taát caû moïi
ngöôøi”26.
- Trong chöông 3 Vaên hoïc xaõ hoäi chuû nghóa vaø coäng saûn chuû nghóa, C.Maùc
vaø Ph.AÊngghen ñaõ pheâ phaùn saâu saéc caùc traøo löu tö töôûng tieåu tö saûn vaø tö
saûn ñang aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa phong traøo ñaáu tranh cuûa giai caáp
coâng nhaân nhö “Chuû nghóa xaõ hoäi phaûn ñoäng”, “Chuû nghóa xaõ hoäi baûo thuû hay
chuû nghóa xaõ hoäi tö saûn”, “Chuû nghóa xaõ hoäi vaø chuû nghóa coäng saûn khoâng
töôûng pheâ phaùn”.
- Trong chöông 4 Thaùi ñoä cuûa nhöõng ngöôøi coäng saûn ñoái vôùi caùc ñaûng ñoái
laäp, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen trình baøy chieán löôïc, saùch löôïc, phöông phaùp vaø muïc
tieâu caùch maïng: “Nhöõng ngöôøi coäng saûn… coâng khai tuyeân boá raèng muïc ñích
cuûa hoï chæ coù theå ñaït ñöôïc baèng caùch duøng baïo löïc laät ñoå toaøn boä traät töï xaõ
hoäi hieän haønh. Maëc cho caùc giai caáp thoáng trò run sôï tröôùc moät cuoäc caùch maïng
coäng saûn chuû nghóa! Trong cuoäc caùch maïng aáy, nhöõng ngöôøi voâ saûn chaúng maát
gì heát, ngoaøi nhöõng xieàng xích troùi buoäc hoï. Hoï seõ giaønh ñöôïc caû theá giôùi”27.
c) Giai ñoaïn C.Maùc vaø Ph.AÊngghen boå sung vaø phaùt trieån nhöõng quan
ñieåm trieát hoïc: Töø naêm 1848, phong traøo ñaáu tranh cuûa giai caáp coâng nhaân vaø
nhaân daân lao ñoäng ôû Chaâu AÂu choáng aùp böùc, boùc loät, ñoøi daân chuû töï do ñaõ
phaùt trieån vaø trôû thaønh moät laøn soùng maïnh meõ28, nhöng gaëp phaûi thaát baïi thaûm
haïi. Sau thaát baïi naøy, caùc phong traøo ñaáu tranh caùch maïng ôû Chaâu AÂu bò giai
caáp phong kieán, coù söï tieáp tay cuûa giai caáp tö saûn vaø tieåu tö saûn phaûn boäi, ñaøn
aùp vaø boùp ngheït. Töø söï thaát baïi cuûa phong traøo ñaáu tranh cuûa coâng nhaân vaø
nhaân daân lao ñoäng, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ ruùt ra baøi hoïc laø: Ñaûng Coäng
saûn phaûi haønh ñoäng moät caùch töï giaùc vaø coù toå chöùc, phaûi heát söùc thoáng
nhaát vaø ñoäc laäp ñeå laõnh ñaïo phong traøo ñaáu tranh vì lôïi ích cuûa quaàn chuùng lao
khoå. Döïa treân nhöõng kinh nghieäm chua xoùt naøy cuûa thöïc tieãn caùch maïng, baèng tö
duy lyù luaän saâu saéc, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ cho ra ñôøi nhöõng taùc phaåm laøm
saùng toû nhöõng nguyeân lyù caên baûn cuûa chuû nghóa duy vaät lòch söû.
 Tö baûn - boä saùch ñoà soä29 trình baøy nhöõng nghieân cöùu cuûa
C.Maùc veà quaù trình vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa, treân
tinh thaàn duy vaät lòch söû. Ñaây cuõng laø boä taùc phaåm theå hieän tuyeät vôøi phong
caùch tö duy bieän chöùng cuûa C.Maùc, töùc theå hieän söï vaän duïng taøi tình phöông
phaùp bieän chöùng vaøo nghieân cöùu phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa.
- Xuaát phaùt töø phöông thöùc saûn xuaát, töùc laø töø hai maët cuûa moät quaù trình
saûn xuaát vaät chaát trong ñôøi soáng xaõ hoäi laø löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn
xuaát, C.Maùc ñaõ khaúng ñònh söï phaùt trieån cuûa “hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi laø
moät quaù trình lòch söû – töï nhieân”. OÂng chæ roõ söï taùc ñoäng cuûa caùc quy luaät
khaùch quan ñeán quaù trình saûn xuaát vaät chaát ñaõ laøm cho caùc hình thaùi kinh teá -
xaõ hoäi thay theá nhau.

26
Sñd, t.4, tr.628.
27
Sñd, t.4, tr.646.
28
Thaùng 2-1848, cuoäc ñaáu tranh cuûa giai caáp coâng nhaân Pari keát lieãu cheá ñoä quaân chuû vaø thaønh laäp neàn coäng hoøa töï do.
Ngaøy 13-3-1848, nhaân daân lao ñoäng ôû Vieân (AÙo) noåi daäy ñaáu tranh vì quyeàn lôïi cuûa nhöõng ngöôøi lao khoå. Cuoäc chieán
tranh caùch maïng ñaõ noå ra taïi Beùclin vaøo ngaøy 18-3-1848 cuûa löïc löôïng coâng nhaân, thôï thuû coâng, tieåu tö saûn, baét buoäc
nhaø vua Ñöùc Phriñrích Vinhem IV ñaõ phaûi cam keát trao quyeàn chính trò cho giai caáp tö saûn, toân troïng tö töôûng töï do daân chuû,
baõi boû leänh kieåm duyeät vaø baét giöõ nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc. Thaùng 6-1848, giai caáp voâ saûn Pari ñaõ noåi daäy ñaáu tranh
choáng giai caáp tö saûn, vôùi khaåu hieäu: “Baùnh mì hay laø cheát”, “Soáng laøm vieäc hay cheát trong chieán ñaáu”. Boán vaïn coâng
nhaân Pari khoâng theå choáng choïi vôùi 150.000 quaân cuûa giai caáp tö saûn. Keát quaû laø haøng nghìn ngöôøi ñaõ hy sinh, 25.000
ngöôøi bò baét giöõ, 3.500 ngöôøi bò ñaøy ñi bieät xöù choán lao tuø. Ph.AÊngghen ñaõ vieát raèng: “Cuoäc caùch maïng cuûa söï tuyeät
voïng… Coâng nhaân bieát raèng hoï ñang tieán haønh moät cuoäc ñaáu tranh moät coøn moät maát vaø thaäm chí söï hoùm hænh vui
nhoän cuûa ngöôøi Phaùp cuõng phaûi laëng im tröôùc söï khoác lieät ñaùng sôï cuûa cuoäc chieán ñaáu naøy” [C.Maùc vaø Ph.AÊngghen:
Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2004, t.5, tr.147-148]
29
Taäp 1 ñöôïc xuaát baûn naêm 1867, taäp 2 vaø 3 ñöôïc Ph.AÊngghen taäp hôïp xuaát baûn naêm 1885 vaø 1894.
 + C.Maùc ñaùnh giaù cao quaù trình lao ñoäng; oâng coi lao ñoäng laø haønh ñoäng lòch
söû vó ñaïi maø nhôø ñoù, con ngöôøi taïo neân söï khaùc bieät caên baún giöõa mình vôùi
loaøi vaät, laø ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi30.
+ Lao ñoäng saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát laø quaù trình lòch söû; noù bieåu hieän
quan heä bieän chöùng giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân vaø giöõa con ngöôøi vôùi con
ngöôøi trong xaõ hoäi. Theo C.Maùc, löïc löôïng saûn xuaát laø söï toång hôïp cuûa hai yeáu
toá tö lieäu saûn xuaát31 vaø ngöôøi lao ñoäng, trong ñoù, con ngöôøi lao ñoäng ñoùng vai
troø quyeát ñònh; noù bieåu hieän moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân. Quan heä
saûn xuaát laø bieåu hieän maët xaõ hoäi cuûa quaù trình saûn xuaát; noù theå hieän qua caùc
moái quan heä veà sôû höõu tö lieäu saûn xuaát, veà toå chöùc quaûn lyù saûn xuaát vaø veà
phaân phoái saûn phaåm lao ñoäng; noù laø ñaëc tröng cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi trong
moãi giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, laø tieâu chuaån ñeå phaân bieät caùc hình thaùi kinh teá
- xaõ hoäi khaùc nhau32. Vôùi vai troø laø noäi dung vaät chaát cuûa quaù trình saûn xuaát,
löïc löôïng saûn xuaát laø yeáu toá quyeát ñònh ñoái vôùi quan heä saûn xuaát, töùc laø hình
thöùc kinh teá cuûa quaù trình saûn xuaát aáy. Quan heä saûn xuaát taùc ñoäng theo höôùng
thuùc ñaåy hoaëc kìm haõm söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Ñieàu ñoù tuøy
thuoäc vaøo söï phuø hôïp hay khoâng phuø hôïp cuûa moái quan heä bieän chöùng giöõa löïc
löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát.
+ Trong cheá ñoä tö baûn chuû nghóa, tính chaát xaõ hoäi hoùa cuûa quaù trình saûn
xuaát ngaøy caøng maâu thuaãn vôùi cheá ñoä chieám höõu tö nhaân tö baûn chuû nghóa.
Ñoù laø cô sôû veà kinh teá ñeå daãn tôùi cuoäc caùch maïng xaõ hoäi thay theá chuû nghóa
tö baûn baèng chuû nghóa coäng saûn. “Söï ñoäc quyeàn cuûa tö baûn trôû thaønh nhöõng
xieàng xích raøng buoäc caùi phöông thöùc saûn xuaát ñaõ thònh vöôïng leân cuøng vôùi
ñoäc quyeàn ñoù vaø döôùi ñoäc quyeàn ñoù. Söï taäp trung tö lieäu saûn xuaát vaø xaõ hoäi
hoùa lao ñoäng ñaït ñeán caùi ñieåm maø chuùng khoâng coøn thích hôïp vôùi caùi voû tö
baûn chuû nghóa cuûa chuùng nöõa… Phöông thöùc chieám höõu tö baûn chuû nghóa do
phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa ñeû ra, vaø do ñoù caû cheá ñoä tö höõu tö baûn
chuû nghóa nöõa ñeàu laø söï phuû ñònh ñaàu tieân ñoái vôùi cheá ñoä tö höõu caù nhaân
döïa treân lao ñoäng cuûa baûn thaân. Nhöng neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa laïi ñeû ra
söï phuû ñònh baûn thaân noù, vôùi tính taát yeáu cuûa moät quaù trình töï nhieân. Ñoù laø
30
“Lao ñoäng tröôùc heát laø moät quaù trình dieãn ra giöõa con ngöôøi vaø töï nhieân, moät quaù trình trong ñoù, baèng hoaït ñoäng cuûa
chính mình, con ngöôøi laøm trung gian ñieàu tieát vaø kieåm tra söï trao ñoåi chaát giöõa hoï vaø töï nhieân. Baûn thaân con ngöôøi ñoái
dieän vôùi thöïc theå cuûa töï nhieân vôùi tö caùch laø moät löïc löôïng cuûa töï nhieân… Trong khi taùc ñoäng vaøo töï nhieân ôû beân
ngoaøi thoâng qua söï vaän ñoäng ñoù, vaø laøm thay ñoåi töï nhieân, con ngöôøi cuõng ñoàng thôøi laøm thay ñoåi baûn tính cuûa chính
noù” [Sñd, t.23, tr.266].
31
Tö lieäu saûn xuaát cuõng khoâng phaûi chæ laø caùc yeáu toá mang tính töï nhieân, maø noù laø keát quaû cuûa söï taùc ñoäng saùng
taïo cuûa con ngöôøi. “Veà nhöõng tö lieäu lao ñoäng theo ñuùng nghóa cuûa noù, thì ngay ñoái vôùi moät caëp maét hôøi hôït nhaát cuõng
thaáy roõ raèng tuyeät ñaïi ña soá nhöõng tö lieäu ñoù ñeàu mang daáu veát cuûa lao ñoäng quaù khöù” [Sñd, t.23, tr.272]. “Tö lieäu lao
ñoäng laø moät vaät, hay laø toaøn boä nhöõng vaät maø con ngöôøi ñaët ôû giöõa hoï vaø ñoái töôïng lao ñoäng, vaø ñöôïc hoï duøng laøm
vaät truyeàn daãn hoaït ñoäng cuûa hoï vaøo ñoái töôïng aáy” [Sñd, t.23, tr.268]. Tö lieäu lao ñoäng, theo C.Maùc, ñöôïc bieåu hieän trong tö
lieäu lao ñoäng cô khí, töùc coâng cuï lao ñoäng, maùy ñoäng löïc, heä thoáng bình chöùa, phöông tieän giao thoâng vaän taûi. Ñoái töôïng
lao ñoäng bieåu hieän trong ñaát ñai, trong taøi nguyeân thieân nhieân. Tuy nhieân, ñaát ñai coøn ñöôïc xem laø tö lieäu lao ñoäng, vôùi yù
nghóa laø cô sôû ñeå taïo neân nhöõng tö lieäu lao ñoäng, vôùi yù nghóa laø cô sôû ñeå taïo neân ñöôïc tö lieäu lao ñoäng ban ñaàu cuûa con
ngöôøi. Ñieàu kieän vaät chaát ñeå tieán haønh saûn xuaát laø tö lieäu lao ñoäng vaø ñoái töôïng lao ñoäng, nhöng chæ ñöôïc phaùt huy khi
coù söùc lao ñoäng cuûa con ngöôøi, nhaân toá quyeát ñònh cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Con ngöôøi trôû thaønh yeáu toá quyeát ñònh, moät
nhaân toá chuû quan, ñeå taïo neân söï keát hôïp höõu cô caùc quan heä vaät chaát trong löïc löôïng saûn xuaát, thoáng nhaát chuû theå vaø
khaùch theå, hình thaønh quy luaät khaùch quan cuûa löïc löôïng saûn xuaát xaõ hoäi. C.Maùc vieát: “Nhöng ñieàu ngay töø ñaàu phaân
bieät nhaø kieán truùc toài nhaát vôùi con ong gioûi nhaát laø tröôùc khi xaõ hoäi nhöõng ngaên toå ong baèng saùp, nhaø kieán truùc ñaõ
xaây döïng chuùng ôû trong ñaàu oùc cuûa mình roài. Cuoái quaù trình lao ñoäng, ngöôøi lao ñoäng thu ñöôïc caùi keát quaû maø hoï ñaõ
hình dung ngay töø ñaàu quaù trình aáy, töùc laø ñaõ coù trong yù nieäm roài. Con ngöôøi khoâng chæ laøm bieán ñoåi hình thaùi nhöõng
caùi do töï nhieân cung caáp; trong nhöõng caùi do töï nhieân cung caáp, con ngöôøi cuõng ñoàng thôøi thöïc hieän caùi muïc ñích töï giaùc
cuûa mình, muïc ñích aáy quyeát ñònh phöông thöùc haønh ñoäng cuûa hoï gioáng nhö moät quy luaät vaø baét yù chí cuûa hoï phaûi phuïc
tuøng noù” [Sñd, t.23, tr.266-267].
32
Quan heä saûn xuaát mang tính khaùch quan, vì noù phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, maø khoâng phuï
thuoäc vaøo yù ñònh coù saün cuûa con ngöôøi. Bieän chöùng cuûa quan heä saûn xuaát laø moät quaù trình thoáng nhaát giöõa caùc yeáu
toá saûn xuaát, phaân phoái, trao ñoåi, tieâu duøng, ñoàng thôøi cuõng bò chi phoái bôûi caùc moái quan heä khaùc trong quaù trình saûn
xuaát xaõ hoäi. C.Maùc vieát: “Moät neàn saûn xuaát nhaát ñònh quyeát ñònh moät cheá ñoä tieâu duøng, moät cheá ñoä phaân phoái, moät
cheá ñoä trao ñoåi nhaát ñònh, ñoàng thôøi cuõng quy ñònh caùc quan heä nhaát ñònh giöõa caùc yeáu toá khaùc nhau ñoù ñoái vôùi nhau.
Dó nhieân laø veà phía noù, döôùi hình thaùi phieán dieän cuûa noù, caû saûn xuaát cuõng do caùc yeáu toá khaùc quyeát ñònh” [C.Maùc
vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1998, t.46 (Phaàn I), tr.61].
söï phuû ñònh caùi phuû ñònh”33. Duø bieän chöùng cuûa quaù trình phaùt trieån giöõa löïc
löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát ñaõ ñöôïc C.Maùc phaân tích trong ñieàu kieän
lòch söû – xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa, nhöng noù yù nghóa phoå bieán cho tieán trình vaän
ñoäng cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi34.
+ Qua boä Tö baûn, chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng, toaøn boä quan nieäm duy
vaät lòch söû cuûa C.Maùc trong Tö baûn ñöôïc bieåu hieän ôû phaïm truø khoa hoïc “hình
thaùi kinh teá - xaõ hoäi”35. C.Maùc vieát: “Toâi coi söï phaùt trieån cuûa nhöõng hình thaùi
kinh teá - xaõ hoäi laø moät quaù trình lòch söû – töï nhieân” 36. Baûn chaát cuûa phaïm truø
hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi chính laø quy luaät vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa lòch söû xaõ
hoäi loaøi ngöôøi bò quy ñònh bôûi caùc yeáu toá cô baûn: löïc löôïng saûn xuaát, quan heä
saûn xuaát vaø kieán truùc thöôïng taàng. Ñoàng thôøi, caùc yeáu toá khaùc trong lòch söû
xaõ hoäi cuõng coù vai troø chi phoái, taùc ñoäng, nhöng treân cô sôû caùc yeáu toá cô baûn
ñoù. Tính lòch söû – töï nhieân cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi ñöôïc chöùng minh bôûi söï
phaùt trieån vöøa tuaàn töï vöøa nhaûy voït, vöøa ña daïng phong phuù, phöùc taïp vöøa theå
hieän nhöõng quy luaät phoå bieán coù yù nghóa xuyeân suoát toaøn boä tieán trình lòch söû
xaõ hoäi loaøi ngöôøi.
- Xuaát phaùt töø vieäc nghieân cöùu haøng hoùa vôùi tö caùch laø teá baøo kinh teá cuûa
chuû nghóa tö baûn, baèng phöông phaùp thoáng nhaát giöõa lòch söû vaø loâgíc, giöõa tröøu
töôïng vaø cuï theå, C.Maùc ñaõ töøng böôùc vaïch ra baûn chaát cuûa chuû nghóa tö baûn.
+ C.Maùc chæ ra quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån taát yeáu cuûa phöông thöùc
saûn xuaát tö baûn chuû nghóa bieåu hieän thoâng qua tính ña daïng, phong phuù, phöùc taïp
cuûa lòch söû cuûa noù. Cho neân, lòch söû laø baûn thaân quaù trình saûn xuaát, loâgíc laø
baûn chaát cuûa neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa, laø boùc loät giaù trò thaëng dö.
C.Maùc vieát: “Phöông phaùp cuûa chuùng ta… phaûi bao goàm vieäc xem xeùt ñoái töôïng
veà maët lòch söû, nghóa laø nhöõng muïc trong ñoù khoa kinh teá tö saûn – khoa naøy chæ
laø hình thöùc lòch söû cuûa quaù trình saûn xuaát – coù nhöõng chæ daãn, vöôït ra khoûi
phaïm vi cuûa khoa kinh teá tö saûn, veà nhöõng phöông thöùc saûn xuaát lòch söû ñaõ toàn
taïi sôùm hôn. Vì theá, muoán vaïch roõ nhöõng quy luaät cuûa khoa kinh teá tö saûn thì
khoâng caàn thieát phaûi vieát lòch söû thöïc söï veà quan heä saûn xuaát”37.
+ C.Maùc cuõng phaân tích roõ moái quan heä bieän chöùng giöõa caùi tröøu töôïng vaø
caùi cuï theå. Caùi tröøu töôïng chæ laø söï phaûn aùnh moät maët, moät yeáu toá cuûa quaù
trình nhaän thöùc ñoái töôïng. Caùi cuï theå lyù tính, veà baûn chaát, laø söï phaûn aùnh
khaùi quaùt caùc thuoäc tính cuûa ñoái töôïng trong tö duy. Bôûi vaäy, neàn saûn xuaát xaõ
hoäi bieåu hieän töø saûn xuaát, phaân phoái, trao ñoåi, tieâu duøng ñeán baûn chaát cuûa
neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa cuõng chính laø con ñöôøng ñi töø tröøu töôïng ñeán cuï
theå trong tö duy. C.Maùc vieát raèng: “Caùi cuï theå sôû dó laø cuï theå vì noù laø söï toång
hôïp cuûa nhieàu tính quy ñònh, do ñoù, noù laø söï thoáng nhaát cuûa caùi ña daïng. Cho
neân trong tö duy, noù bieåu hieän ra laø moät quaù trình toång hôïp, laø keát quaû, chöù

33
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2004, t.23, tr.1059.
34
Xem: lôøi töïa cho taùc phaåm Goùp phaàn pheâ phaùn khoa kinh teá chính trò.
35
Trong taùc phaåm Goùp phaàn pheâ phaùn khoa kinh teá chính trò, C.Maùc ñaõ khaùi quaùt quan ñieåm duy vaät bieän chöùng veà ñôøi
soáng xaõ hoäi (lòch söû nhaân loaïi) ñeå ñöa ra quan nieäm veà hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi: “Trong söï saûn xuaát xaõ hoäi ra ñôøi soáng
cuûa mình, con ngöôøi coù nhöõng quan heä nhaát ñònh, taát yeáu, khoâng tuøy thuoäc vaøo yù muoán cuûa hoï – töùc laø nhöõng quan heä
saûn xuaát, nhöõng quan heä naøy phuø hôïp vôùi moät trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh cuûa caùc löïc löôïng saûn xuaát vaät chaát cuûa
hoï. Toaøn boä nhöõng quan heä saûn xuaát aáy hôïp thaønh cô caáu kinh teá cuûa xaõ hoäi, töùc laø caùi cô sôû hieän thöïc treân ñoù döïng
leân moät kieán truùc thöôïng taàng phaùp lyù vaø chính trò vaø nhöõng hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi nhaát ñònh töông öùng vôùi cô sôû
hieän thöïc ñoù. Phöông thöùc saûn xuaát ñôøi soáng vaät chaát quyeát ñònh caùc quaù trình sinh hoaït xaõ hoäi, chính trò vaø tinh thaàn
noùi chung. Khoâng phaûi yù thöùc cuûa con ngöôøi quyeát ñònh toàn taïi cuûa hoï. Tôùi moät giai ñoaïn phaùt trieån naøo ñoù cuûa
chuùng, caùc löïc löôïng saûn xuaát vaät chaát cuûa xaõ hoäi maâu thuaãn vôùi nhöõng quan heä saûn xuaát hieän coù… Khi ñoù baét ñaàu
thôøi ñaïi cuûa moät cuoäc caùch maïng xaõ hoäi” [Sñd, t.13, tr.14-15].
36
Sñd, t.23, tr.21.
37
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1998, t.46 (Phaàn I), tr.728.
khoâng phaûi laø ñieåm xuaát phaùt, maëc duø noù laø ñieåm xuaát phaùt thöïc söï vaø do
ñoù cuõng laø ñieåm xuaát phaùt cuûa tröïc quan vaø cuûa bieåu töôïng”38.
- Caùc quy luaät cuûa pheùp bieän chöùng nhö quy luaät löôïng chaát, quy luaät phuû
ñònh cuûa phuû ñònh, quy luaät maâu thuaãn ñeàu ñöôïc C.Maùc vaän duïng vaøo quaù trình
phaân tích baûn chaát cuûa cheá ñoä tö baûn chuû nghóa. Phöông phaùp bieän chöùng cuûa
C.Maùc laø moät bieåu hieän thoáng nhaát giöõa noäi dung vaø phöông phaùp, laø phöông
phaùp nhaän thöùc thoâng qua söï vaän ñoäng cuûa noäi dung. Vì vaäy, V.I.Leânin ñaõ nhaän
xeùt: “Maùc khoâng ñeå laïi cho chuùng ta “loâgíc hoïc” (vôùi chöõ Loaïi vieát hoa), nhöng
ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta loâgíc cuûa “Tö baûn”… trong Tö baûn, C.Maùc aùp duïng loâgíc,
pheùp bieän chöùng vaø lyù luaän nhaän thöùc… cuûa chuû nghóa duy vaät vaøo moät khoa
hoïc duy nhaát”39. Nhaän xeùt naøy chöùng toû raèng, phöông phaùp bieän chöùng cuûa
C.Maùc laø haït nhaân xuyeân suoát toaøn boä noäi dung cuûa Tö baûn. C.Maùc ñaõ töï
ñaùnh giaù: “Phöông phaùp bieän chöùng cuûa toâi khoâng nhöõng khaùc vôùi phöông phaùp
cuûa Heâghen veà cô baûn, maø coøn ñoái laäp haún vôùi phöông phaùp aáy nöõa. Ñoái vôùi
Heâghen, quaù trình tö duy – maø oâng ta thaäm chí coøn bieán thaønh moät chuû theå ñoäc
laäp döôùi caùi teân goïi yù nieäm – chính laø vò thaàn saùng taïo ra hieän thöïc, vaø hieän
thöïc naøy chaúng qua chæ laø bieåu hieän beân ngoaøi cuûa tö duy maø thoâi. Ñoái vôùi toâi
thì traùi laïi, yù nieäm chaúng qua laø vaät chaát ñöôïc ñem chuyeån vaøo trong ñaàu oùc con
ngöôøi vaø ñöôïc caûi bieán ñi ôû trong ñoù”40.
- Taùc phaåm Tö baûn laø moät coáng hieán vó ñaïi cuûa C.Maùc. Baèng phöông phaùp
trieát hoïc, pheùp bieän chöùng duy vaät, C.Maùc ñaõ laøm roõ quy luaät vaän ñoäng, phaùt
trieån cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi thoâng qua vieäc phaân tích neàn kinh teá tö baûn
chuû nghóa. Maëc duø hieän nay, coù nhöõng quan ñieåm tieáp caän lòch söû xaõ hoäi khaùc
nhau, nhöng phöông phaùp tieáp caän töø giaùc ñoä hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi cuûa
C.Maùc vaãn laø moät maãu möïc cuûa vieäc nhaän thöùc caùc quy luaät xaõ hoäi. Vì vaäy,
boä taùc phaåm Tö baûn theå hieän roõ vai troø neàn taûng veà maët theá giôùi quan vaø
phöông phaùp luaän cuûa trieát hoïc Maùc.
 Vôùi taùc phaåm Pheâ phaùn cöông lónh Goâta (1875), C.Maùc
phaùt trieån ñaày ñuû hoïc thuyeát duy vaät lòch söû, ñaët cô sôû khoa hoïc cho lyù luaän
caùch maïng cuûa giai caáp voâ saûn ñeå höôùng ñeán xaõ hoäi töông lai. Treân cô sôû
phöông phaùp bieän chöùng duy vaät, C.Maùc trình baøy lyù luaän veà hình thaùi kinh teá -
xaõ hoäi, veà caùch maïng voâ saûn vaø nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn, veà thôøi kyø
quaù ñoä töø chuû nghóa tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi, veà hai giai ñoaïn cuûa hình thaùi
kinh teá - xaõ hoäi coäng saûn chuû nghóa,… C.Maùc vieát: “Giöõa xaõ hoäi tö baûn chuû
nghóa vaø xaõ hoäi coäng saûn chuû nghóa laø moät thôøi kyø caûi bieán caùch maïng töø
xaõ hoäi noï sang xaõ hoäi kia. Thích öùng vôùi thôøi kyø aáy laø moät thôøi kyø quaù ñoä
chính trò vaø nhaø nöôùc cuûa thôøi kyø aáy khoâng theå laø caùi gì khaùc hôn laø neàn
chuyeân chính caùch maïng cuûa giai caáp voâ saûn” 41. Trong giai ñoaïn ñaàu cuûa xaõ hoäi
môùi, C.Maùc cho raèng “thoaùt thai töø chính xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa, vaø do ñoù veà
moïi phöông dieän, kinh teá, ñaïo ñöùc, tinh thaàn – coøn mang daáu veát cuûa xaõ hoäi cuõ
maø noù ñaõ loït loøng ra” 42. Ñoàng thôøi, trong chuû nghóa xaõ hoäi, nguyeân taéc giöõa
coáng hieán vaø höôûng thuï laø “laøm theo naêng löïc, höôûng theo soá löôïng vaø chaát
löôïng lao ñoäng’. Trong chuû nghóa coäng saûn, moái quan heä ñoù laø “laøm theo naêng
löïc, höôûng theo nhu caàu”.

38
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1998, t.46 (Phaàn I), tr.63.
39
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1981, t.29, tr.359-360.
40
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2004, t.23, tr.35.
41
Sñd, t.19, tr.47.
42
Sñd, t.19, tr.33.
  Choáng Ñuyrinh (1876 – 1878) laø moät taùc phaåm theå hieän
theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng veà trieát hoïc, kinh teá chính trò hoïc vaø chuû nghóa
xaõ hoäi khoa hoïc. Vôùi phöông phaùp bieän chöùng duy vaät, döïa treân cô sôû theá giôùi
quan duy vaät bieän chöùng, Ph.AÊngghen ñaõ toång keát toaøn dieän chuû nghóa Maùc, ñeå
ñaáu tranh choáng laïi caùc quan ñieåm ñoái laäp 43. Taùc phaåm naøy ñaõ trôû thaønh vuõ khí
lyù luaän saéc beùn trong phong traøo caùch maïng cuûa giai caáp voâ saûn theá giôùi.
V.I.Leânin ñaõ ñaùnh giaù cao taùc phaåm naøy: “Ñoù laø moät cuoán saùch coù noäi dung
ñaëc bieät phong phuù vaø boå ích” vì ñaõ “phaân tích nhöõng vaán ñeà quan troïng nhaát
cuûa trieát hoïc, cuûa khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi”44. Noäi dung cô baûn cuûa
taùc phaåm coù theå khaùi quaùt trong moät soá chuû ñeà sau ñaây:
- Veà theá giôùi quan duy vaät: Töø laäp tröôøng cuûa chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng, Ph.AÊngghen ñaõ pheâ phaùn quan ñieåm duy taâm cuûa Ñuyrinh 45, töø ñoù oâng
cho raèng, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà vuõ truï khoâng phaûi ñöôïc ruùt ra töø boä oùc
maø töø theá giôùi hieän thöïc. Vaïch ra sai laàm duy taâm cuûa oâng Ñuyrinh veà vaán ñeà
toàn taïi46, Ph.AÊngghen khaúng ñònh raèng: “Tính thoáng nhaát cuûa theá giôùi khoâng
phaûi ôû söï toàn taïi cuûa noù, maëc duø toàn taïi laø tieàn ñeà cuûa tính thoáng nhaát cuûa
noù, vì tröôùc khi theá giôùi coù theå laø moät theå thoáng nhaát thì tröôùc heát theá giôùi
phaûi toàn taïi ñaõ… Tính thoáng nhaát thöïc söï cuûa theá giôùi laø ôû tính vaät chaát cuûa
noù, vaø tính vaät chaát naøy ñöôïc chöùng minh khoâng phaûi baèng vaøi ba lôøi leõ kheùo
leùo cuûa keû laøm troø aûo thuaät, maø baèng moät söï phaùt trieån laâu daøi vaø khoù
khaên cuûa trieát hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân”47. Cuõng trong taùc phaåm naøy,
Ph.AÊngghen ñeà caäp ñeán vaän ñoäng vaø moái quan heä giöõa vaän ñoäng vaø vaät chaát.
Vaän ñoäng cuûa vaät chaát bao haøm moïi quaù trình, moïi thay ñoåi dieãn ra trong vuõ truï,
laø söï bieán ñoåi noùi chung. Khoâng coù vaät chaát khoâng vaän ñoäng, cuõng nhö khoâng
coù söï vaän ñoäng naøo maø laïi khoâng phaûi laø söï vaän ñoäng cuûa vaät chaát.
Ph.AÊngghen cuõng khaùi quaùt caùc hình thöùc vaän ñoäng trong theá giôùi: vaän ñoäng cô
hoïc, vaän ñoäng vaät lyù, vaän ñoäng hoùa hoïc, vaän ñoäng sinh hoïc vaø vaän ñoäng xaõ
hoäi. Taát caû caùc hình thöùc vaän ñoäng ñoù khoâng phaûi taùch rôøi, maø lieân heä,
chuyeån hoùa laãn nhau, trong khoâng gian vaø thôøi gian48. Töø ñoù, nguyeân lyù maø
chuùng ta ruùt ra bieåu hieän theá giôùi quan duy vaät trieät ñeå laø: Trong theá giôùi khoâng
coù gì ngoaøi vaät chaát ñang vaän ñoäng, vaø vaät chaát vaän ñoäng chæ vaän ñoäng trong
khoâng gian vaø thôøi gian.
- Veà pheùp bieän chöùng duy vaät: Khi coi “Pheùp bieän chöùng chaúng qua chæ laø
moân khoa hoïc veà nhöõng quy luaät phoå bieán cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa
töï nhieân, cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi vaø cuûa tö duy”49, laø coâng cuï ñeå nhaän thöùc theá

43
maø tröôùc heát laø nhaø tö töôûng tieåu tö saûn Ñuyrinh, moät giaùo sö cô hoïc taïi Ñaïi hoïc Beùclin.
44
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1978, t.2, tr.11.
45
“OÂng Ñuyrinh noùi leân nhöõng nguyeân lyù ruùt ra töø tö duy, chöù khoâng phaûi töø theá giôùi beân ngoaøi, ñeán nhöõng nguyeân lyù
hình thöùc phaûi ñöôïc öùng duïng vaøo giôùi töï nhieân vaø loaøi ngöôøi, do ñoù, giôùi töï nhieân vaø loaøi ngöôøi phaûi phuø hôïp vôùi
chuùng” [C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1994, t.20, tr.54]. “Khoâng phaûi laø giôùi töï nhieân
vaø loaøi ngöôøi phaûi phuø hôïp vôùi caùc nguyeân lyù, maø traùi laïi caùc nguyeân lyù chæ ñuùng trong chöøng möïc chuùng phuø hôïp
vôùi giôùi töï nhieân vaø lòch söû. Ñoù laø quan ñieåm duy vaät duy nhaát ñoái vôùi söï vaät, coøn quan ñieåm cuûa Ñuyrinh choáng laïi
quan ñieåm aáy laø quan ñieåm duy taâm, laø quan ñieåm hoaøn toaøn ñaët loän ngöôïc moái quan heä hieän thöïc vaø caáu taïo theá giôùi
hieän thöïc töø tö duy, töø nhöõng ñoà thöùc, töø nhöõng phöông aùn hay nhöõng phaïm truø toàn taïi vónh cöûu ôû ñaâu ñoù tröôùc khi coù
theá giôùi, hoaøn toaøn theo kieåu cuûa… moät Heâghen naøo ñoù”[ Sñd, t.20, tr.66].
46
Ñuyrinh cho raèng: “Khi chuùng ta noùi ñeán toàn taïi vaø chæ noùi ñeán toàn taïi thoâi thì tính thoáng nhaát chæ coù theå bao haøm ôû
choã: taát caû nhöõng ñoái töôïng maø chuùng ta noùi ñeán, ñeàu coù, ñeàu toàn taïi. Chuùng ñöôïc tö duy taäp hôïp laïi trong theå thoáng
nhaát cuûa toàn taïi aáy, chöù khoâng phaûi trong theå thoáng nhaát naøo khaùc” [Sñd, t.20, tr.66].
47
Sñd, t.20, tr.67.
48
“Vaän ñoäng trong khoâng gian vuõ truï, vaän ñoäng cô hoïc cuûa nhöõng khoái nhoû hôn treân moãi thieân theå rieâng bieät, dao ñoäng
phaân töû döôùi hình thöùc nhieät, hay döôùi hình thöùc doøng ñieän hoaëc doøng töø, phaân giaûi hoùa hoïc vaø hoùa hôïp hoùa hoïc, ñôøi
soáng höõu cô – ñoù laø nhöõng hình thöùc vaän ñoäng maø moãi moät nguyeân töû vaät chaát rieâng bieät trong vuõ truï, trong moãi luùc
nhaát ñònh, ñeàu naèm döôùi moät hình thöùc vaän ñoäng hay döôùi nhieàu hình thöùc vaän ñoäng cuøng moät luùc” [Sñd, t.20, tr.89].
49
Sñd, t.20, tr.201.
giôùi töï nhieân vaø lòch söû, Ph.AÊngghen khaúng ñònh töø trong giôùi töï nhieân vaø lòch
söû maø tö duy bieän chöùng hình thaønh vaø phaùt trieån50.
+ Pheùp bieän chöùng laø khoa hoïc cuûa phöông phaùp nhaän thöùc, phöông phaùp tö
duy xem xeùt söï vaät hieän töôïng trong moái lieân heä phoå bieán vaø söï phaùt trieån, trong
tính heä thoáng, trong quaù trình vaän ñoäng theo khuynh höôùng tieán leân. Veà baûn chaát,
tö duy bieän chöùng ñoái laäp vôùi tö duy sieâu hình 51; pheùp bieän chöùng trong trieát hoïc
Maùc khaùc vôùi pheùp bieän chöùng trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc52, töùc laø pheùp bieän
chöùng trong trieát hoïc Maùc khoâng ñöôïc ruùt ra töø tö duy chuû quan cuûa con ngöôøi
vaø khoâng coù moái lieân heä naøo vôùi thöïc taïi khaùch quan, maø ngöôïc laïi, laø söï
phaûn aùnh cuûa giôùi töï nhieân vaø lòch söû vaøo tö duy: “Khoâng theå ñöa nhöõng quy
luaät bieän chöùng töø beân ngoaøi vaøo giôùi töï nhieân, maø laø phaùt hieän ra chuùng
trong giôùi töï nhieân vaø ruùt chuùng ra töø giôùi töï nhieân” 53, thoâng qua söï phaùt trieån
cuûa khoa hoïc töï nhieân, cuûa lòch söû xaõ hoäi vaø kinh teá chính trò.
+ Söï phaùt trieån cuûa tö duy phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan ñöôïc Ph.AÊngghen
trình baøy trong heä thoáng caùc quy luaät cô baûn cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät.
Ph.AÊngghen ñaõ chöùng minh tính khaùch quan vaø tính phoå bieán cuûa maâu thuaãn vôùi
yù nghóa laø quy luaät toàn taïi trong moïi söï vaät, hieän töôïng, trong moïi lónh vöïc töï
nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy54; qua ñoù, oâng nhaán maïnh raèng, vôùi tö duy bieän chöùng thì
vieäc nhaän thöùc vaø giaûi quyeát maâu thuaãn laø nguoàn goác, ñoäng löïc cuûa söï phaùt
trieån. Thoâng qua söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc vaø trong ñôøi soáng xaõ hoäi
Ph.AÊngghen chöùng minh ñaõ quy luaät töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán nhöõng
thay ñoåi veà chaát vaø ngöôïc laïi. Baûn chaát cuûa quy luaät chính laø moái quan heä bieän
chöùng giöõa chaát vaø löôïng trong theá giôùi khaùch quan. Löôïng bieán ñoåi ñeå daãn tôùi
chuyeån hoùa veà chaát, ñoàng thôøi, chaát taùc ñoäng ñeán löôïng ñeå taïo neân söï chuyeån
hoùa veà löôïng. Quaù trình lieân tuïc dieãn ra, taïo thaønh caùch thöùc cuûa söï phaùt trieån
vöøa tuaàn töï vöøa nhaûy voït, hình thaønh quy luaät phoå bieán cuûa theá giôùi khaùch
quan55. Tính khaùch quan vaø phoå bieán cuûa quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh ñöôïc
Ph.Aêngghen laøm saùng toû trong moïi lónh vöïc cuûa theá giôùi khaùch quan vaø tö duy
con ngöôøi; quy luaät naøy vaïch ra khuynh höôùng chung cuûa söï phaùt trieån, theå hieän
tính keá thöøa vaø tieán leân, hình thaønh moät quaù trình lieân tuïc trong söï vaän ñoäng
cuûa söï vaät, hieän töôïng töø thaáp ñeán cao 56. Phaùt trieån cuõng khoâng phaûi laø moät
quaù trình giaûn ñôn, theo ñöôøng thaúng, maø laø moät quaù trình phöùc taïp, laëp laïi caùi
cuõ nhöng khoâng phaûi truøng khôùp maø ôû moät trình ñoä môùi cao hôn, theå hieän tính
xoaùy oác cuûa söï phaùt trieån. Vôùi baûn chaát nhö vaäy, caùi môùi, theo quy luaät, bao
giôø cuõng cao hôn vaø tieán boä hôn so vôùi caùi cuõ. Ph.AÊngghen cuõng ñoøi hoûi caàn
50
“Giôùi töï nhieân laø hoøn ñaù thöû vaøng ñoái vôùi pheùp bieän chöùng, vaø caàn phaûi noùi raèng khoa hoïc töï nhieân hieän ñaïi ñaõ
cung caáp cho söï thöû nghieäm aáy nhöõng vaät heát söùc phong phuù vaø moãi ngaøy moät taêng theâm, vaø do ñoù ñaõ chöùng minh
raèng trong töï nhieân, ruùt cuïc laïi, moïi caùi ñeàu dieãn ra moät caùch bieän chöùng chöù khoâng phaûi sieâu hình” [Sñd, t.20, tr.38-39].
51
“Ñoái vôùi nhaø sieâu hình hoïc thì nhöõng söï vaät vaø phaûn aùnh cuûa chuùng trong tö duy, töùc laø nhöõng khaùi nieäm, ñeàu laø
nhöõng ñoái töôïng nghieân cöùu rieâng bieät, coá ñònh, cöùng ñôø, vónh vieãn, phaûi ñöôïc xem xeùt caùi naøy sau caùi kia, caùi naøy
ñoäc laäp vôùi caùi kia” [Sñd, t.20, tr.36].
52
“Coù theå noùi raèng haàu nhö chæ coù Maùc vaø toâi laø nhöõng ngöôøi ñaõ cöùu pheùp bieän chöùng töï giaùc thoaùt khoûi trieát hoïc
duy taâm Ñöùc vaø ñöa noù vaøo trong quan nieäm duy vaät veà töï nhieân vaø veà lòch söû” [Sñd, t.20, tr.22].
53
Sñd, t.20, tr.25.
54
Ph.AÊngghen cho raèng: “… Söï di ñoäng moät caùch maùy moùc vaø ñôn giaûn sôû dó coù theå thöïc hieän ñöôïc, cuõng chæ laø vì
moät vaät trong cuøng moät luùc vöøa ôû nôi naøy vöøa ôû nôi khaùc, vöøa ôû cuøng moät choã laïi vöøa khoâng ôû choã ñoù” [Sñd, t.20,
tr.172-173]. “Söï soáng cuõng laø moät maâu thuaãn toàn taïi trong baûn thaân caùc söï vaät vaø caùc quaù trình, moät maâu thuaãn thöôøng
xuyeân naûy sinh vaø töï giaûi quyeát, vaø khi maâu thuaãn chaám döùt thì söï soáng cuõng khoâng coøn nöõa vaø caùi cheát xaûy ñeán”
[Sñd, t.20, tr.173-174].
55
Ph.AÊngghen vieát: “Voâ soá tröôøng hôïp thay ñoåi veà löôïng laøm cho chaát cuûa söï vaät bieán ñoåi, cuõng nhö thay ñoåi veà chaát
laøm cho löôïng cuûa söï vaät bieán ñoåi… Chuùng ta coù theå keå ra moät moät vieäc naøy chaúng haïn: söï hôïp taùc cuûa nhieàu caù
nhaân, söï dung hôïp cuûa nhieàu söùc thaønh moät hôïp söùc, seõ taïo ra, noùi theo loái noùi cuûa Maùc, moät söùc môùi naøo ñoù, caên
baûn khaùc vôùi toång soá nhöõng söùc caù bieät hôïp thaønh noù” [Sñd, t.20, tr.181].
56
Ph.AÊngghen vieát: “Vaäy, phuû ñònh caùi phuû ñònh laø gì? Laø moät quy luaät voâ cuøng phoå bieán vaø chính vì vaäy maø coù moät
taàm quan troïng vaø coù taùc duïng voâ cuøng to lôùn veà söï phaùt trieån cuûa töï nhieân, cuûa lòch söû vaø cuûa tö duy; moät quy luaät,
nhö ta ñaõ thaáy, bieåu hieän trong giôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät, trong ñòa chaát hoïc, toaùn hoïc, lòch söû, trieát hoïc” [Sñd, tr.200].
phaûi coù söï phaân bieät giöõa phuû ñònh bieän chöùng vaø phuû ñònh sieâu hình: “Phuû
ñònh, trong pheùp bieän chöùng, khoâng phaûi chæ coù yù nghóa giaûn ñôn laø noùi: khoâng,
hoaëc giaû laø tuyeân boá raèng moät söï vaät khoâng toàn taïi, hay phaù huûy söï vaät aáy
theo moät caùch naøo ñoù”57, maø noù laø söï töï phuû ñònh ñeå höôùng tôùi söï phaùt trieån.
- Veà lyù luaän nhaän thöùc: Ph.AÊngghen ñaõ laøm saùng toû quan ñieåm duy vaät
bieän chöùng veà baûn chaát cuûa tö duy, veà khaû naêng nhaän thöùc chaân lyù, veà tính cuï
theå cuûa chaân lyù, v.v..
+ Theo Ph.Aêngghen, tö duy con ngöôøi khoâng phaûi laø söï nhaän thöùc chaân lyù
tuyeät ñoái nhö quan nieäm cuûa Ñuyrinh, maø laø söï phaûn aùnh cuûa theá giôùi khaùch
quan vaøo boä naõo con ngöôøi, laø hình aûnh chuû quan veà theá giôùi khaùch quan. Noù
laø moät quaù trình vöøa töông ñoái, vöøa tuyeät ñoái; noù “vöøa laø toái cao vöøa laø
khoâng toái cao, vaø khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vöøa laø voâ haïn, vöøa laø
coù haïn. Toái cao vaø voâ haïn laø xeùt theo baûn tính, söù meänh khaû naêng vaø muïc ñích
lòch söû cuoái cuøng; khoâng toái cao vaø coù haïn laø xeùt theo söï thöïc hieän rieâng bieät
vaø thöïc teá trong moãi moät thôøi ñieåm nhaát ñònh”58.
+ Nhaän thöùc chaân lyù laø moät quaù trình lòch söû; vì vaäy, khoâng theå coù chaân lyù
baát bieán, tuyeät ñích cuoái cuøng nhö Ñuyrinh quan nieäm maø chaân lyù laø moät quaù
trình nhaän thöùc töø thaáp ñeán cao, phuï thuoäc vaøo nhieàu moái quan heä giöõa chuû theå
vaø khaùch theå nhaän thöùc59. Tuyeät ñoái hoùa tính tuyeät ñoái, tính vónh cöûu cuûa chaân
lyù nhö Ñuyrinh thì chæ daãn ñeán chuû nghóa duy taâm vaø sieâu hình veà nhaän thöùc.
Ph.AÊngghen coi tính lòch söû cuûa chaân lyù cuõng gioáng nhö tính lòch söû cuûa caùc
quan heä ñaïo ñöùc: “Töø daân toäc naøy sang daân toäc khaùc, töø thôøi ñaïi naøy sang thôøi
ñaïi khaùc, nhöõng quan nieäm veà thieän vaø aùc ñaõ bieán ñoåi nhieàu ñeán möùc chuùng
thöôøng traùi ngöôïc haún nhau”60. Hôn nöõa, “chaân lyù vaø sai laàm, cuõng gioáng nhö taát
caû nhöõng phaïm truø loâgíc hoïc vaän ñoäng trong nhöõng cöïc ñoái laäp, chæ coù giaù trò
tuyeät ñoái trong moät phaïm vi cöïc kyø haïn cheá”61.
- Veà chuû nghóa duy vaät lòch söû vaø chuû nghóa xaõ hoäi
+ Khi baùc boû quan ñieåm cuûa Ñuyrinh xem baïo löïc vaø chieán tranh (nguoàn goác
quaân söï) laø cô sôû ñeå hình thaønh caùc giai caáp trong xaõ hoäi, Ph.AÊngghen cho raèng,
ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi, söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, cheá ñoä sôû höõu
laø cô sôû coù yù nghóa quyeát ñònh trong vieäc hình thaønh caùc giai caáp khaùc nhau
(nguoàn goác kinh teá). “… nhöõng cuoäc xung ñoät khoâng chæ giöõa nhöõng giai caáp do
ñaïi coâng nghieäp sinh ra, maø coøn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø nhöõng phöông thöùc
trao ñoåi do noù taïo ra nöõa – vaø maët khaùc, ñaïi coâng nghieäp aáy, thoâng qua söï phaùt
trieån lôùn lao cuûa chính löïc löôïng saûn xuaát aáy, cuõng cung caáp nhöõng phöông tieän
ñeå giaûi quyeát nhöõng söï xung ñoät ñoù”62.
+ Aêngghen chæ roõ, yÙ thöùc xaõ hoäi, lòch söû vaø phaùp quyeàn chæ coù theå coù
ñöôïc treân cô sôû toàn taïi xaõ hoäi; khoâng coù chaân lyù ñaïo ñöùc vaø phaùp quyeàn vónh
cöûu vöôït qua moïi giai ñoaïn lòch söû cuûa moãi daân toäc vaø thôøi ñaïi khaùc nhau, nhö
Ñuyrinh quan nieäm, maø ngöôïc laïi, tö töôûng veà ñaïo ñöùc vaø phaùp quyeàn chæ coù
theå döïa treân nhöõng quan heä veà kinh teá, xaõ hoäi vaø giai caáp nhaát ñònh trong moãi
57
Sñd, t.20, tr.201.
58
Sñd, t.20, tr.127.
59
Ph.AÊngghen cho raèng: “… keû naøo ñem vaän duïng tieâu chuaån cuûa moät chaân lyù thaät söï, baát bieán, tuyeät ñænh cuoái cuøng,
vaøo nhöõng tri thöùc do chính baûn chaát cuûa chuùng maø hoaëc vaãn phaûi mang tính chaát töông ñoái vôùi moät chuoãi daøi nhöõng
theá heä vaø phaûi ñöôïc hoaøn thieän ñeán töøng maûnh moät, hoaëc thaäm chí – nhö trong thieân theå hoïc, ñòa chaát hoïc, lòch söû nhaân
loaïi – phaûi maõi maõi laø khoâng ñaày ñuû vaø khoâng hoaøn thieän chæ vì moät lyù do laø thieáu taøi lieäu lòch söû, thì keû ñoù chæ
chöùng toû söï ngu doát vaø thieáu hieåu bieát cuûa baûn thaân, ngay caû khi nhö tröôøng hôïp ôû ñaây, caùi tham voïng cho mình laø
khoâng theå sai laàm khoâng phaûi laø nguyeân nhaân thaàm kín thaät söï cuûa taát caû nhöõng ñieàu ñoù” [Sñd, t.20, tr.132].
60
Sñd, t.20, tr.135.
61
Sñd, t.20, tr.132.
62
Sñd, t.20, tr.135.
giai ñoaïn lòch söû. Töø ñaây, Ph.AÊngghen chæ ra haïn cheá cuûa chuû nghóa xaõ hoäi
khoâng töôûng cuûa Xanh Ximoâng, Phurieâ, maëc duø yù töôûng cuûa hoï toát ñeïp, nhöng
hoï ñaõ khoâng döïa treân nhöõng tieàn ñeà taát yeáu cuûa ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi.
Veà ñieàu naøy, Aêngghen vieát: “Tö töôûng vôùi moät traïng thaùi chöa tröôûng thaønh
cuûa neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa, vôùi nhöõng quan heä giai caáp chöa tröôûng
thaønh laø nhöõng lyù luaän chöa tröôûng thaønh”63.
+ Ñeå hieåu vaø vaän duïng quy luaät vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi, Ph.AÊngghen ñaõ neâu
leân quan nieäm veà taát yeáu vaø töï do. “Töï do khoâng phaûi laø söï ñoäc laäp töôûng
töôïng ñoái vôùi caùc quy luaät cuûa töï nhieân, maø laø ôû söï nhaän thöùc ñöôïc nhöõng
quy luaät ñoù vaø ôû caùi khaû naêng - coù ñöôïc nhôø söï nhaän thöùc naøy - buoäc nhöõng
quy luaät ñoù taùc ñoäng moät caùch coù keá hoaïch nhaèm nhöõng muïc ñích nhaát ñònh…
Nhö vaäy, töï do cuûa yù chí khoâng phaûi laø caùi gì khaùc hôn laø caùi naêng löïc quyeát
ñònh moät caùch hieåu bieát coâng vieäc. Do ñoù, söï phaùn ñoaùn cuûa moät ngöôøi veà
moät vaán ñeà nhaát ñònh, caøng töï do bao nhieâu thì noäi dung cuûa söï phaùn ñoaùn ñoù
seõ ñöôïc quyeát ñònh vôùi moät tính taát yeáu caøng lôùn baáy nhieâu”64.
+ Ph.AÊngghen coi söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc trong lòch söû, töø trieát hoïc coå ñaïi
tôùi chuû nghóa duy vaät hieän ñaïi laø quaù trình bieåu hieän söï lieân heä thoáng nhaát
giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc: “Noùi chung, ñaây khoâng coøn laø moät trieát hoïc nöõa,
maø laø moät theá giôùi quan, noù khoâng caàn phaûi ñöôïc chöùng thöïc vaø bieåu hieän
thaønh moät khoa hoïc ñaëc bieät naøo ñoù cuûa caùc khoa hoïc, maø ñöôïc chöùng thöïc vaø
bieåu hieän trong caùc khoa hoïc hieän thöïc”.
 Trong taùc phaåm Bieän chöùng cuûa töï nhieân65, Ph.AÊngghen
ñaõ vaän duïng phöông phaùp bieän chöùng duy vaät vaøo vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán
ñeà cuûa töï nhieân vaø lòch söû; oâng ñaõ trình baøy moät caùch khoa hoïc veà tính bieän
chöùng khaùch quan cuûa giôùi töï nhieân, veà söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc töï nhieân
trong moái quan heä vôùi trieát hoïc, veà vaät chaát vaän ñoäng, veà nguoàn goác loaøi
ngöôøi vaø lòch söû xaõ hoäi...
- Veà quan nieäm vaät chaát vaø vaän ñoäng: Tröôùc heát, Ph.AÊngghen chæ ra tính ña
daïng (khaùc bieät veà chaát vaø veà löôïng) cuûa söï thoáng nhaát vaät chaát cuûa theá giôùi,
bieåu hieän trong söï lieân heä, chuyeån hoùa, luoân vaän ñoäng vaø phaùt trieån theo moät
quaù trình ngaøy caøng ñi leân, vôùi söï phong phuù vaø ña daïng trong tính heä thoáng, tính
chænh theå66. Quan nieäm veà tính thoáng nhaát vaät chaát cuûa theá giôùi laø keát quaû
khaùi quaùt quaù trình phaùt trieån laâu daøi cuûa nhaän thöùc trieát hoïc duy vaät vaø döïa
treân nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân. Sau ñoù, Ph.AÊngghen trình baøy caùc
quan nieäm veà söï vaän ñoäng cuûa vaät chaát. OÂng vieát: “Vaän ñoäng, hieåu theo nghóa
chung nhaát, töùc ñöôïc hieåu laø moät phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát, laø moät
thuoäc tính coá höõu cuûa vaät chaát, thì bao goàm taát caû moïi söï thay ñoåi vaø moïi quaù
trình dieãn ra trong vuõ truï, keå töø söï thay ñoåi vò trí ñôn giaûn cho ñeán tö duy” 67. Nhö
vaäy, vaän ñoäng laø söï bieán ñoåi noùi chung, bao haøm taát caû moïi tính chaát, moïi keát
caáu, moïi khuynh höôùng…, vôùi baûn chaát laø phöông thöùc toàn taïi, laø thuoäc tính
höõu cô cuûa vaät chaát.

63
Sñd, t.20, tr.358.
64
Sñd, t.20, tr.163.-164
65
ñöôïc Ph.AÊngghen vieát töø 1873 ñeán 1886, xuaát baûn laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1925 ôû Lieân Xoâ.
66
“Taát caû nhöõng söï khaùc nhau veà chaát trong giôùi töï nhieân ñeàu döïa hoaëc laø treân thaønh phaàn hoùa hoïc khaùc nhau, hoaëc laø
treân nhöõng soá löôïng hay hình thöùc vaän ñoäng (naêng löôïng) khaùc nhau, hoaëc nhö trong haàu heát moïi tröôøng hôïp ñeàu döïa treân
caû hai caùi ñoù” [Sñd, t.20, tr.511]. “Taát caû theá giôùi töï nhieân maø chuùng ta coù theå nghieân cöùu ñöôïc laø moät heä thoáng, moät
taäp hôïp caùc vaät theå khaêng khít vôùi nhau” [Sñd, t.20, tr.520]. “Vaät chaát, vôùi tính caùch laø vaät chaát, laø moät saùng taïo thuaàn
tuùy cuûa tö duy vaø laø moät söï tröøu töôïng. Chuùng ta boû qua nhöõng söï khaùc nhau veà chaát cuûa nhöõng söï vaät, khi chuùng ta
goäp chuùng, vôùi tö caùch laø nhöõng vaät toàn taïi höõu hình, vaøo khaùi nieäm vaät chaát” [Sñd, t.20, tr.751].
67
Sñd, t.20, tr.519.
 + OÂng cuõng chæ ra caùc hình thöùc vaän ñoäng cô baûn cuûa vaät chaát nhö vaän
ñoäng cô giôùi caùc cuûa khoái löôïng, vaän ñoäng vaät lyù cuûa caùc phaân töû, vaän ñoäng
hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân töû, vaø tieân ñoaùn veà söï vaän ñoäng cuûa tröôøng ñieän
töø68 vaø khaúng ñònh giöõa caùc hình thöùc vaän ñoäng luoân coù söï lieân heä, chuyeån
hoùa laãn nhau69...
+ Ph.AÊngghen ñaõ ñoái laäp quan nieäm duy vaät bieän chöùng vôùi caùc quan nieäm
duy taâm, cô giôùi maùy moùc, sieâu hình veà vaän ñoäng, cho duø caùc quan nieäm naøy
cuõng ñaõ chöùa ñöïng moät soá thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân 70. OÂng pheâ phaùn
thuyeát “caùi cheát nhieät” cuûa Clauñiuxô71 vaø khaúng ñònh tính baát dieät cuûa vaän
ñoäng, cuõng nhö cuûa söï soáng: “Khoa hoïc töï nhieân hieän ñaïi ñaõ phaûi vay möôïn cuûa
trieát hoïc luaän ñieåm veà tính khoâng theå tieâu dieät ñöôïc cuûa vaän ñoäng, khoâng coù
luaän ñieåm naøy thì khoa hoïc töï nhieân khoâng theå toàn taïi ñöôïc”72.
+ Nhö vaäy, döïa treân nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân, Ph.AÊngghen ñaõ
neâu leân tính chænh theå, tính ña daïng cuûa quaù trình vaän ñoäng, chuyeån hoùa cuûa theá
giôùi vaät chaát voâ taän vaø vónh vieãn.
- Veà pheùp bieän chöùng: Baøn veà pheùp bieän chöùng73 trong lòch söû, Ph.AÊngghen
ñeà caäp ñeán pheùp bieän chöùng cuûa trieát hoïc Arixtoát, Ñeàcaùctô, Cantô vaø Heâghen.
+ Treân tinh thaàn pheâ phaùn, Ph.AÊngghen ñaõ nhaán maïnh haït nhaân hôïp lyù trong
pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Heâghen. Theo quan nieäm cuûa C.Maùc: “Tính chaát
thaàn bí maø pheùp bieän chöùng ñaõ maéc phaûi ôû trong tay Heâghen tuyeät nhieân khoâng
ngaên caûn Heâghen trôû thaønh ngöôøi ñaàu tieân trình baøy moät caùch bao quaùt vaø coù
yù thöùc nhöõng hình thaùi vaän ñoäng chung cuûa pheùp bieän chöùng. ÔÛ Heâghen, pheùp
bieän chöùng bò loän ngöôïc ñaàu xuoáng ñaát. Chæ caàn döïng noù laïi laø seõ phaùt hieän
ñöôïc caùi nhaân hôïp lyù cuûa noù ôû ñaèng sau caùi voû thaàn bí cuûa noù” 74. Tö töôûng
ñoù ñaõ khaúng ñònh raèng, bieän chöùng khaùch quan cuûa theá giôùi töï nhieân ñoùng vai
troø quyeát ñònh ñoái vôùi bieän chöùng chuû quan trong tö duy con ngöôøi. Nhöõng quy
luaät cô baûn cuûa pheùp bieän chöùng nhö “quy luaät veà söï chuyeån hoùa töø soá löôïng
thaønh chaát löôïng vaø ngöôïc laïi, quy luaät veà söï xaâm nhaäp laãn nhau cuûa caùc maët

68
“Ñöông nhieân, nghieân cöùu baûn chaát cuûa söï vaän ñoäng phaûi baét ñaàu töø nhöõng hình thöùc thaáp nhaát, ñôn giaûn nhaát cuûa
söï vaän ñoäng aáy vaø phaûi hoïc taäp ñeå hieåu ñöôïc nhöõng hình thöùc aáy, roài môùi coù theå ñaït tôùi moät keát quaû naøo ñaáy trong
vieäc giaûi thích nhöõng hình thöùc cao vaø phöùc taïp hôn. Nhö vaäy, chuùng ta thaáy raèng trong söï phaùt trieån lòch söû cuûa khoa hoïc
töï nhieân, lyù luaän veà söï thay ñoåi vò trí ñôn giaûn, cô hoïc cuûa caùc thieân theå, vaø caùc khoái löôïng treân ñòa caàu ñaõ ñöôïc
nghieân cöùu tröôùc tieân; sau ñoù laø lyù luaän veà söï vaän ñoäng cuûa caùc phaân töû, töùc vaät lyù hoïc, vaø ngay sau ñoù, gaàn nhö
song song vôùi vaät lyù hoïc vaø coù khi ñi tröôùc noù, laø khoa hoïc veà söï vaän ñoäng cuûa caùc nguyeân töû, töùc hoùa hoïc. Chæ khi
naøo caùc ngaønh tri thöùc khaùc nhau aáy veà nhöõng hình thaùi vaän ñoäng thoáng trò trong theá giôùi voâ sinh ñaõ phaùt trieån tôùi moät
möùc cao, thì ngöôøi ta môùi coù theå giaûi thích moät caùch coù hieäu quaû nhöõng hieän töôïng cuûa vaän ñoäng bieåu hieän quaù trình
söï soáng” [Sñd, t.20, tr.519].
69
“Trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, chuùng coù theå chuyeån hoùa töø moät hình thaùi naøy sang moät hình thaùi khaùc. Vaän ñoäng
cô giôùi cuûa caùc khoái löôïng chuyeån hoùa thaønh nhieät, thaønh ñieän, thaønh töø, nhieät vaø ñieän chuyeån hoùa thaønh phaân giaûi
hoùa hoïc; vaø ngöôïc laïi quaù trình hoùa hôïp hoùa hoïc laïi sinh ra nhieät vaø ñieän vaø thoâng qua ñieän maø sinh ra töø, cuoái cuøng
nhieät vaø ñieän laïi sinh ra vaän ñoäng cô giôùi cuûa caùc khoái löôïng. Vaø söï chuyeån hoùa ñoù dieãn ra nhö sau: moät soá löôïng nhaát
ñònh cuûa moät hình thaùi vaän ñoäng bao giôø cuõng töông öùng vôùi moät löôïng chính xaùc nhaát ñònh cuûa moät hình thaùi vaän ñoäng
khaùc” [Sñd, t.20, tr.530].
70
“Tö töôûng khaùi quaùt cao nhaát maø khoa hoïc töï nhieân aáy ñaõ ñaït ñeán laø tö töôûng cho raèng moïi traät töï ñöôïc xaùc ñònh trong
giôùi töï nhieân laø coù muïc ñích, ñoù laø muïc ñích luaän taàm thöôøng cuûa Voânphô, theo muïc ñích luaän naøy thì meøo sinh ra laø ñeå
aên chuoät, chuoät sinh ra laø ñeå bò meøo aên vaø toaøn boä giôùi töï nhieân ñöôïc saùng taïo ra ñeå chöùng minh cho trí tueä cuûa ñaáng
taïo hoùa” [Sñd, t.20, tr.465].
71
Clauñiuxô cho raèng söï vaän ñoäng seõ daãn tôùi khueách taùn naêng löôïng vaø vuõ truï seõ ngaøy moät nguoäi laïnh daàn, daãn tôùi
vieäc khoâng toàn taïi söï soáng treân traùi ñaát.
72
Sñd, t.20, tr.479.
73
Pheùp bieän chöùng, trong taùc phaåm naøy, tröôùc heát ñöôïc Ph.AÊngghen hieåu nhö moät hình thöùc cuûa tö duy lyù luaän: “… cuõng
nhö baát kyø khoa hoïc naøo khaùc, khoa hoïc veà tö duy laø moät khoa hoïc lòch söû, laø khoa hoïc veà söï phaùt trieån cuûa lòch söû tö
duy con ngöôøi… Coøn veà pheùp bieän chöùng thì cho tôùi nay môùi coù hai nhaø tö töôûng laø Arixtoát vaø Heâghen ñaõ nghieân cöùu
töông ñoái chính xaùc. Nhöng chính pheùp bieän chöùng laø moät hình thöùc tö duy quan troïng nhaát ñoái vôùi khoa hoïc töï nhieân hieän
ñaïi, bôûi vì chæ coù noù môùi coù theå ñem laïi söï töông ñoàng vaø do ñoù ñem laïi phöông phaùp giaûi thích nhöõng quaù trình phaùt
trieån dieãn ra trong giôùi töï nhieân, giaûi thích nhöõng moái lieân heä phoå bieán, nhöõng böôùc quaù ñoä töø moät lónh vöïc nghieân
cöùu naøy sang moät lónh vöïc nghieân cöùu khaùc” [Sñd, t.20, tr.487-488].
74
Sñd, t.20, tr.494.
ñoái laäp, quy luaät veà söï phuû ñònh cuûa phuû ñònh”75 laø söï phaûn aùnh nhöõng moái
lieân heä cô baûn vaø phoå bieán trong giôùi töï nhieân vaø lòch söû. “Vaäy laø töø trong
lòch söû cuûa giôùi töï nhieân vaø lòch söû cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi maø ngöôøi ta ñaõ
ruùt ra ñöôïc caùc quy luaät cuûa pheùp bieän chöùng… Nhöõng quy luaät bieän chöùng laø
nhöõng quy luaät thaät söï cuûa söï phaùt trieån cuûa giôùi töï nhieân…”76.
+ Ph.AÊngghen khaúng ñònh: “Bieän chöùng goïi laø khaùch quan thì chi phoái trong
toaøn boä giôùi töï nhieân, coøn bieän chöùng goïi laø chuû quan, töùc laø tö duy bieän
chöùng, thì chæ laø söï phaûn aùnh söï chi phoái, trong toaøn boä giôùi töï nhieân, cuûa söï
vaän ñoäng thoâng qua nhöõng maët ñoái laäp, töùc laø nhöõng maët, thoâng qua söï ñaáu
tranh thöôøng xuyeân cuûa chuùng vaø söï chuyeån hoùa cuoái cuøng cuûa chuùng töø maët
ñoái laäp naøy thaønh maët ñoái laäp kia”77. Baûn chaát cuûa quaù trình bieän chöùng ñoù
chính laø söï baát dieät vaø vónh vieãn cuûa vaät chaát vaän ñoäng78.
+ Ph.AÊngghen khaúng ñònh, tö duy bieän chöùng laø chìa khoùa, laø con ñöôøng ñeå
daãn tôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, ñeå khoa hoïc laøm troøn söù meänh cao caû cuûa
noù “… moät daân toäc muoán ñöùng vöõng treân ñænh cao cuûa khoa hoïc thì khoâng theå
khoâng coù tö duy lyù luaän … chæ coù pheùp bieän chöùng môùi coù theå giuùp cho khoa
hoïc töï nhieân vöôït khoûi nhöõng khoù khaên veà lyù luaän … Treân thöïc teá, ôû ñaây,
ngaøy nay khoâng coøn moät loái thoaùt, khoâng coøn moät khaû naêng naøo ñeå coù theå
nhìn thaáy aùnh saùng neáu khoâng töø boû tö duy sieâu hình maø quay trôû laïi vôùi tö duy
bieän chöùng, baèng caùch naøy hay caùch khaùc” 79. Bôûi vaäy, “Trong thöïc teá, khinh
mieät pheùp bieän chöùng thì khoâng theå khoâng bò tröøng phaït … söï khinh thöôøng
pheùp bieän chöùng theo kieåu kinh nghieäm chuû nghóa seõ bò tröøng phaït nhö sau: noù
ñöa moät soá ngöôøi thöïc nghieäm chuû nghóa tænh taùo nhaát sa vaøo choã dò ñoan ngu
xuaån nhaát, sa vaøo thaàn linh hoïc caän ñaïi”80.
+ Ph.AÊngghen cho raèng chính pheùp bieän chöùng ñoøi hoûi phaûi thoáng nhaát giöõa
trieát hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân. Khoa hoïc töï nhieân ñaët cô sôû cho nhöõng khaùi quaùt
phoå bieán cuûa trieát hoïc, coøn nhöõng khaùi quaùt trieát hoïc laïi trôû thaønh phöông
phaùp luaän cho khoa hoïc töï nhieân ñi saâu vaøo nghieân cöùu theá giôùi khaùch quan.
Ph.AÊngghen vieát: “Nhöõng nhaø khoa hoïc töï nhieân töôûng raèng hoï thoaùt khoûi trieát
hoïc baèng caùch khoâng ñeå yù ñeán noù hoaëc phæ baùng noù. Nhöng vì khoâng coù tö duy
thì hoï khoâng theå tieán leân ñöôïc moät böôùc naøo… Nhöõng ai phæ baùng trieát hoïc
nhieàu nhaát laïi chính laø nhöõng keû noâ leä cuûa nhöõng taøn tích thoâng tuïc hoùa, toài
teä nhaát cuûa nhöõng hoïc thuyeát trieát hoïc toài teä nhaát. Duø nhöõng nhaø khoa hoïc töï
nhieân coù laøm gì ñi nöõa thì hoï cuõng vaãn bò trieát hoïc chi phoái. Vaán ñeà chæ ôû choã
hoï muoán bò chi phoái bôûi moät thöù trieát hoïc toài teä hôïp moát hay hoï muoán ñöôïc
höôùng daãn bôûi moät hình thöùc tö duy lyù luaän döïa treân söï hieåu bieát veà lòch söû tö
töôûng vaø nhöõng thaønh töïu cuûa noù”81.

75
Sñd, t.20, tr.511.
76
Sñd, t.20, tr.510-511.
77
Sñd, t.20, tr.694.
78
“Vaät chaát vaän ñoäng theo moät chu trình baát dieät… moät chu trình maø trong ñoù moãi hình thöùc toàn taïi höõu haïn cuûa vaät
chaát, duø ñoù laø maët trôøi hay laø tinh vaân, moät con vaät rieâng leû hay laø moät loaøi ñoäng vaät, söï hoùa hôïp hay laø söï phaân
giaûi hoùa hoïc, cuõng ñeàu coù tính chaát taïm thôøi nhö nhau; chu trình maø trong ñoù khoâng coù gì laø vónh cöûu, tröø caùi vaät chaát
ñang vónh vieãn bieán ñoåi, vónh vieãn vaän ñoäng, vaø caùc quy luaät theo ñoù vaät chaát vaän ñoäng vaø bieán ñoåi… Chuùng ta cuõng
tin chaéc raèng qua taát caû moïi söï chuyeån hoùa cuûa noù, vaät chaát vaãn cöù vónh vieãn nhö theá, raèng khoâng bao giôø moät thuoäc
tính cuûa noù laïi coù theå maát ñi vaø vì theá neáu nhö moät ngaøy kia noù phaûi huûy dieät maát ñoùa hoa röïc rôõ nhaát cuûa noù ôû treân
traùi ñaát töùc laø caùi tinh thaàn ñang tö duy, thì noù laïi phaûi – cuøng vôùi moät tính taát yeáu saét theùp nhö theá – taùi sinh caùi tinh
thaàn aáy ôû moät nôi naøo khaùc vaø trong moät thôøi gian naøo khaùc” [Sñd, t.20, tr.482]. “Quan nieäm môùi veà giôùi töï nhieân ñaõ
ñöôïc hoaøn thaønh treân nhöõng neùt cô baûn: taát caû caùi gì cöùng nhaéc ñeàu bò tan ra, taát caû caùi gì laø coá ñònh ñeàu bieán thaønh
maây khoùi, vaø taát caû nhöõng gì ñaëc bieät maø ngöôøi ta cho laø toàn taïi vónh cöûu thì ñaõ trôû thaønh nhaát thôøi; vaø ngöôøi ta ñaõ
chöùng minh raèng toaøn boä giôùi töï nhieân ñeàu vaän ñoäng theo moät doøng vaø moät tuaàn hoaøn vónh cöûu” [Sñd, t.20, tr.471].
79
Sñd, t.20, tr.489-490.
80
Sñd, t.20, tr.508.
81
Sñd, t.20, tr.692-693.
 - Veà söï soáng vaø nguoàn goác con ngöôøi: Döïa treân nhöõng thaønh töïu khoa hoïc
töï nhieân vó ñaïi cuûa thôøi kyø naøy, Ph.AÊngghen ñaõ chæ ra quaù trình phaùt trieån cuûa
theá giôùi töï nhieân laø nguoàn goác cuûa söï soáng 82, nguoàn goác cuûa söï hình thaønh con
ngöôøi vaø lòch söû xaõ hoäi. Ph.AÊngghen cuõng chöùng minh nguoàn goác cuûa söï soáng
xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu kieän taát yeáu cuûa caùc quaù trình hoùa hoïc, sinh hoïc, phuû
ñònh vai troø saùng taïo cuûa Thöôïng ñeá hoaëc du nhaäp söï soáng töø khoâng gian vuõ
truï; töø ñoù, oâng chæ ra vai troø cuûa lao ñoäng vaø ngoân ngöõ trong vieäc hình thaønh
con ngöôøi83. OÂng chæ ra vai troø quyeát ñònh cuûa lao ñoäng trong quaù trình chuyeån
bieán töø vöôïn thaønh ngöôøi84. “Ñem so saùnh con ngöôøi vôùi caùc loaøi vaät, ngöôøi ta
seõ thaáy roõ raèng ngoân ngöõ baét nguoàn töø lao ñoäng vaø cuøng phaùt trieån vôùi lao
ñoäng, ñoù laø caùch giaûi thích duy nhaát ñuùng veà nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ” 85. Töø
ñoù, Ph.AÊngghen keát luaän: “Tröôùc heát laø lao ñoäng, sau lao ñoäng vaø ñoàng thôøi
vôùi lao ñoäng laø ngoân ngöõ, ñoù laø hai söùc kích thích chuû yeáu ñaõ aûnh höôûng ñeán
boä oùc cuûa con vöôïn, laøm cho boä oùc ñoù daàn daàn bieán chuyeån thaønh boä oùc cuûa
con ngöôøi”86; ñoàng thôøi, thoâng qua quaù trình phaùt trieån cuûa lao ñoäng vaø ngoân
ngöõ maø caùc giaùc quan cuûa con ngöôøi ngaøy caøng hoaøn thieän, caùc lónh vöïc khaùc
nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi ra ñôøi vaø phaùt trieån 87. Baèng lao ñoäng, thoâng qua lao
ñoäng, con ngöôøi trôû thaønh chuû theå cuûa töï nhieân – xaõ hoäi, con ngöôøi caûi bieán
theá giôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi phuïc vuï cho chính mình88.
 Trong taùc phaåm Luùtvích Phoiôbaéc vaø söï caùo chung cuûa
trieát hoïc coå ñieån Ñöùc (1886 - 1888), Ph.AÊngghen ñeà caäp ñeán vaán ñeà cô baûn cuûa
trieát hoïc, ñaùnh giaù veà trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, baøn veà phöông phaùp luaän trieát
hoïc duy vaät bieän chöùng, vaïch ra thöïc chaát cuûa cuoäc caùch maïng trong lòch söû trieát
hoïc do C.Maùc vaø Ph.Aêngghen thöïc hieän.
- Veà vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc: Ph.AÊngghen ñaõ xaùc ñònh “Vaán ñeà cô baûn
lôùn cuûa moïi trieát hoïc, ñaëc bieät laø cuûa trieát hoïc hieän ñaïi, laø vaán ñeà quan heä
giöõa tö duy vaø toàn taïi”89 vaø chæ ra hai maët cuûa noù: Maët thöù nhaát laø: “Vaán ñeà
quan heä giöõa tö duy vaø toàn taïi, giöõa tinh thaàn vôùi töï nhieân, moät vaán ñeà toái cao

82
“Coù leõ phaûi traûi qua haøng nghìn naêm môùi coù ñöôïc nhöõng ñieàu kieän trong ñoù coù theå thöïc hieän ñöôïc böôùc tieán tieáp
theo vaø töø chaát anbumin khoâng coù hình thuø nhaát ñònh aáy ñaõ coù theå xuaát hieän teá baøo ñaàu tieân nhôø hình thaønh neân moät
caùi nhaân vaø moät caùi maøng boïc ôû beân ngoaøi. Nhöng vôùi caùi teá baøo ñaàu tieân aáy thì cô sôû cho söï caáu thaønh hình thöùc
cuûa theá giôùi höõu cô cuõng ñaõ coù… Döïa theo caùc taøi lieäu coå sinh hoïc, thì phaùt trieån tröôùc heát laø voâ soá caùc loaøi sinh vaät
nguyeân thuûy khoâng teá baøo vaø coù teá baøo, trong ñoù chæ coù loaïi Eozoon canadens laø coøn soùt laïi tôùi ngaøy nay, vaø trong ñoù
moät vaøi loaøi ñaõ daàn daàn phaân hoùa ñeå hình thaønh nhöõng caây coû ñaàu tieân, moät soá loaøi thì hình thaønh nhöõng ñoäng vaät
ñaàu tieân. Töø nhöõng ñoäng vaät ñaàu tieân ñaõ phaùt trieån – chuû yeáu laø do söï tieáp tuïc phaân hoùa voâ soá nhöõng lôùp, boä, hoï,
gioáng vaø loaøi ñoäng vaäy ñeå roài sau cuøng ñi ñeán caùi hình thaùi maø trong ñoù heä thoáng thaàn kinh ñaït tôùi trình ñoä phaùt trieån
ñaày ñuû nhaát, töùc laø hình thöùc caùc loaøi coù xöông soáng, vaø cuoái cuøng trong caùc loaøi coù xöông soáng maø trong ñoù giôùi töï
nhieân ñaït tôùi trình ñoä töï nhaän thöùc ñöôïc mình: ñoù laø con ngöôøi” [Sñd, t.20, tr.474-475].
83
“Caùc nhaø kinh teá chính trò khaúng ñònh raèng lao ñoäng laø nguoàn goác cuûa moïi cuûa caûi. Lao ñoäng ñuùng laø nhö vaäy, khi ñi
ñoâi vôùi töï nhieân laø caùi cung caáp nhöõng vaät lieäu cho lao ñoäng bieán thaønh cuûa caûi. Nhöng lao ñoäng coøn laø moät caùi gì voâ
cuøng lôùn lao hôn theá nöõa. Lao ñoäng laø ñieàu kieän cô baûn ñaàu tieân cuûa toaøn boä ñôøi soáng loaøi ngöôøi, vaø nhö theá ñeán
moät möùc maø treân moät yù nghóa naøo ñoù, chuùng ta phaûi noùi: lao ñoäng ñaõ saùng taïo ra baûn thaân con ngöôøi” [Sñd, t.20, tr.641].
84
Do lao ñoäng maø baøn tay con ngöôøi ngaøy caøng bieán ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi tính chaát phöùc taïp cuûa quaù trình lao ñoäng. Lao
ñoäng taïo neân vaät phaåm doài daøo, ñeå töø ñoù con ngöôøi ngaøy caøng coù ñieàu kieän phaùt trieån veà theå löïc vaø trí löïc. Lao
ñoäng cuõng laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå hình thaønh ngoân ngöõ vaø tö duy. “Daàn daàn vôùi söï phaùt trieån cuûa baøn tay vaø vôùi quaù
trình lao ñoäng, con ngöôøi baét ñaàu thoáng trò töï nhieân vaø cöù moãi laàn söï thoáng trò ñoù tieán leân moät böôùc, laø moãi laàn noù
môû roäng theâm taàm maét cuûa con ngöôøi” [Sñd, t.20, tr.644].
85
Sñd, t.20, tr.645.
86
Sñd, t.20, tr.646.
87
“Töø theá heä naøy sang theá heä khaùc, chính ngay lao ñoäng cuõng ngaøy caøng nhieàu veû hôn, hoaøn thieän hôn, coù nhieàu maët
hôn. Theâm vaøo ngheà saên baén vaø chaên nuoâi thì coøn coù noâng nghieäp, vaø tieáp theo ñoù, laïi coù theâm ngheà keùo chæ, deät
vaûi, ngheà laøm kim khí, ngheà laøm ñoà goám vaø ngheà haøng haûi. Cuoái cuøng, ngheä thuaät vaø khoa hoïc ra ñôøi beân caïnh thöông
nghieäp vaø coâng nghieäp; caùc boä laïc bieán thaønh nhöõng daân toäc vaø quoác gia, phaùp luaät vaø chính trò phaùt trieån, vaø song
song vôùi nhöõng caùi ñoù, cuõng phaùt trieån söï phaûn aùnh moät caùch aûo töôûng toàn taïi cuûa con ngöôøi vaøo trong ñaàu oùc cuûa
con ngöôøi: toân giaùo” [Sñd, t.20, tr.650-651].
88
“Chæ coù con ngöôøi môùi ñaït ñöôïc ñeán choã in caùi daáu cuûa mình leân giôùi töï nhieân, khoâng chæ baèng caùch di chuyeån caùc
loaøi thöïc vaät vaø ñoäng vaät töø choã naøy sang choã khaùc, maø coøn laøm bieán ñoåi caû caây coû vaø caùc thuù vaät tôùi moät möùc
ñoä maø keát quaû cuûa hoaït ñoäng cuûa hoï chæ coù theå bieán maát, khi naøo toaøn boä traùi ñaát tieâu vong” [Sñd, t.20, tr.476].
89
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1995, t.21, tr.403.
cuûa toaøn boä trieát hoïc … xem caùi naøo coù tröôùc, tinh thaàn hay töï nhieân? Vaán ñeà
ñoù baát chaáp giaùo hoäi, laïi mang moät hình thöùc gay gaét: theá giôùi laø do Chuùa Trôøi
saùng taïo ra, hay noù vaãn toàn taïi töø tröôùc ñeán nay?” vaø “caùch giaûi ñaùp vaán ñeà
aáy ñaõ chia caùc nhaø trieát hoïc thaønh hai phe lôùn. Nhöõng ngöôøi quaû quyeát raèng
tinh thaàn coù tröôùc töï nhieân … thuoäc phe chuû nghóa duy taâm. Coøn nhöõng ngöôøi
cho raèng töï nhieân laø caùi coù tröôùc thì thuoäc caùc hoïc phaùi khaùc nhau cuûa chuû
nghóa duy vaät”90. Maët thöù hai laø: “Tö duy cuûa chuùng ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc
theá giôùi hieän thöïc khoâng? Trong caùc quan nieäm vaø caùc khaùi nieäm cuûa chuùng ta
veà theá giôùi hieän thöïc, chuùng ta coù theå phaûn aùnh ñöôïc moät hình aûnh ñuùng ñaén
cuûa hieän thöïc khoâng?”91. Ph.AÊngghen cho raèng phaàn lôùn caùc nhaø trieát hoïc thöøa
nhaän con ngöôøi coù theå nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi, coøn moät soá nhaø trieát hoïc nhö
Hium vaø Cantô laïi phuû nhaän khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Theo
Ph.AÊngghen thì söï phaùt trieån cuûa lòch söû trieát hoïc laø cuoäc ñaáu tranh giöõa chuû
nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm xung quanh vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc.
- Veà ñaùnh giaù trieát hoïc Heâghen: Ph.AÊngghen cho raèng khoâng neân döøng laïi
ôû nhöõng maâu thuaãn92 cuûa heä thoáng trieát hoïc naøy maø phaûi vaïch ra ñöôïc haït
nhaân hôïp lyù cuûa noù laø pheùp bieän chöùng. OÂng vieát: “Nhöng taát caû nhöõng ñieàu
ñoù khoâng ngaên trôû heä thoáng Heâghen bao truøm moät lónh vöïc heát söùc roäng hôn
baát cöù heä thoáng naøo tröôùc kia, vaø phaùt trieån, trong lónh vöïc ñoù, moät söï phong
phuù veà tö töôûng maø ngaøy nay ngöôøi ta vaãn coøn ngaïc nhieân. Hieän töôïng hoïc tinh
thaàn…, loâgíc hoïc, trieát hoïc töï nhieân, trieát hoïc tinh thaàn…, trieát hoïc lòch söû, trieát
hoïc phaùp quyeàn, trieát hoïc toân giaùo, lòch söû trieát hoïc, myõ hoïc, v.v. trong töøng
lónh vöïc lòch söû khaùc nhau aáy. Heâghen coá gaéng phaùt hieän ra vaø chæ roõ sôïi chæ
ñoû cuûa söï phaùt trieån xuyeân suoát lónh vöïc aáy. Vì Heâghen khoâng nhöõng chæ laø
moät thieân taøi saùng taïo, maø coøn laø moät nhaø baùc hoïc coù tri thöùc baùch khoa, neân
nhöõng phaùt bieåu cuûa oâng taïo thaønh thôøi ñaïi”93. Phöông phaùp bieän chöùng cuûa
trieát hoïc Heâghen theå hieän quaù trình lieân heä, taùc ñoäng, chuyeån hoùa vaø phaùt
trieån khoâng ngöøng cuûa theá giôùi, vì vaäy, noù coù yù nghóa caùch maïng, “yù nghóa
thöïc söï vaø tính chaát caùch maïng cuûa trieát hoïc Heâghen… chính laø ôû choã noù ñaõ
vónh vieãn keát lieãu tính toái haäu cuûa nhöõng heä quaû cuûa tö töôûng vaø cuûa haønh
ñoäng con ngöôøi”. “Ñoái vôùi trieát hoïc bieän chöùng ñoù thì khoâng coù gì laø toái haäu,
laø tuyeät ñoái, laø thieâng lieâng caû. Noù chæ ra – treân moïi söï vaät vaø trong moïi söï
vaät – daáu aán cuûa söï suy taøn taát yeáu, vaø ñoái vôùi noù, khoâng coù gì toàn taïi ngoaøi
quaù trình khoâng ngöøng cuûa söï hình thaønh vaø söï tieâu vong, cuûa söï tieán trieån voâ
cuøng taän töø thaáp leân cao” 94. Do tính chaát maâu thuaãn giöõa heä thoáng vaø phöông
phaùp cuûa trieát hoïc Heâghen maø hình thaønh caùc tröôøng phaùi trieát hoïc khaùc nhau:
“toaøn boä hoïc thuyeát cuûa Heâghen ñaõ ñeå moät khoaûng raát roäng cho caùc quan ñieåm
ñaûng phaùi thöïc tieãn heát söùc khaùc nhau. Vaø trong giôùi lyù luaän Ñöùc hoài aáy,
tröôùc heát coù hai vieäc coù yù nghóa thöïc tieãn: toân giaùo vaø chính trò. Ngöôøi naøo
chuû yeáu coi troïng heä thoáng cuûa Heâghen, thì ngöôøi ñoù coù theå laø khaù baûo thuû
trong hai lónh vöïc ñoù; coøn ngöôøi naøo cho phöông phaùp bieän chöùng laø chuû yeáu thì

90
Sñd, t.21, tr.404-405.
91
Sñd, t.21, tr.405.
92
“Hieån nhieân laø do nhöõng nhu caàu cuûa “heä thoáng”, oâng thöôøng phaûi duøng ñeán nhöõng keát caáu göôïng gaïo, vaø maõi ñeán
nay boïn thuø ñòch nhoû moïn cuûa oâng vaãn coøn la loái thaät om soøm veà nhöõng keát caáu aáy. Nhöng nhöõng keát caáu ñoù chæ laø
caùi khung, caùi giaøn cho coâng trình cuûa oâng maø thoâi. Neáu ngöôøi ta ñöøng phí coâng döøng laïi ôû nhöõng keát caáu aáy maø ñi
saâu hôn nöõa vaøo trong toøa nhaø ñoà soä, ngöôøi ta seõ thaáy trong aáy coù voâ soá nhöõng vaät quyù giaù, vaø ñeán nay vaãn coøn giöõ
ñöôïc toaøn boä giaù trò cuûa chuùng. Ñoái vôùi taát caû caùc nhaø trieát hoïc, “heä thoáng” chính laø caùi taïm thôøi, vì noù naåy sinh töø
moät nhu caàu khoâng taïm thôøi cuûa tinh thaàn con ngöôøi, nhu caàu khaéc phuïc taát caû moïi maâu thuaãn” [Sñd, t.21, tr.397-398].
93
Sñd, t.21, tr.397.
94
Sñd, t.21, tr.394, tr.395.
ngöôøi ñoù, veà chính trò cuõng nhö veà toân giaùo, coù theå thuoäc vaøo phaùi ñoái laäp
cöïc ñoan nhaát”95.
- Veà ñaùnh giaù trieát hoïc Phoiôbaéc: Ph.AÊngghen ñaùnh giaù cao theá giôùi quan
duy vaät cuûa Phoiôbaéc laø ñaõ ñöa “chuû nghóa duy vaät trôû laïi ngoâi vua…” 96, ñoàng
thôøi cuõng chæ ra nguyeân nhaân daãn ñeán nhöõng haïn cheá - tính chaát maùy moùc, sieâu
hình vaø duy taâm veà maët lòch söû cuûa trieát hoïc naøy… Do chöa vöôït qua ñöôïc haïn
cheá cuûa thôøi ñaïi mình97 vaø chòu aûnh höôûng bôûi phöông phaùp tö duy sieâu hình maø
Phoiôbaéc khoâng chæ pheâ phaùn theá giôùi quan duy taâm maø coøn phuû ñònh haït nhaân
hôïp lyù vaø pheùp bieän chöùng trong trieát hoïc Heâghen 98. Ph.AÊngghen vieát: “Lôøi
khaúng ñònh cuûa Phoiôbaéc cho raèng “caùc thôøi ñaïi cuûa loaøi ngöôøi chæ khaùc nhau
bôûi nhöõng thay ñoåi veà phöông dieän toân giaùo” laø hoaøn toaøn sai. Chæ coù theå noùi
ñeán nhöõng böôùc ngoaët lòch söû lôùn coù keøm theo nhöõng söï thay ñoåi veà toân
giaùo”99. Khi pheâ phaùn caùch hieåu tröøu töôïng veà con ngöôøi cuûa Phoiôbaéc,
Ph.Aêngghen vieát: “Veà hình thöùc, oâng laø moät ngöôøi hieän thöïc chuû nghóa, oâng laáy
con ngöôøi laøm xuaát phaùt ñieåm, song oâng hoaøn toaøn khoâng noùi ñeán theá giôùi
trong ñoù con ngöôøi aáy soáng, vì vaäy, con ngöôøi maø oâng noùi, luoân luoân laø con
ngöôøi tröøu töôïng”100. Veà ñaïo ñöùc con ngöôøi, Phoiôbaéc ñoàng nhaát quan heä ñaïo
ñöùc trong moïi giai ñoaïn lòch söû, moïi thôøi ñaïi khaùc nhau. Ph.AÊngghen cho raèng:
“nhöõng veát tích cuoái cuøng cuûa tính chaát caùch maïng trong trieát hoïc cuûa oâng ñeàu
bieán maát heát vaø chæ coøn laïi caùi ñieäp khuùc cuõ kyõ: Haõy yeâu nhau ñi, haõy oâm
nhau ñi, khoâng caàn phaân bieät nam nöõ vaø ñaúng caáp. Thaät laø giaác mô thieân haï
thuaän hoøa… Hoïc thuyeát cuûa Phoiôbaéc veà ñaïo ñöùc thì cuõng gioáng nhö taát caû
nhöõng hoïc thuyeát tröôùc ñoù. Noù ñöôïc goït giuõa cho thích hôïp vôùi moïi thôøi kyø,
moïi daân toäc, moïi hoaøn caûnh, vaø chính vì theá maø khoâng bao giôø noù coù theå ñem
aùp duïng ñöôïc ôû ñaâu caû”101.
- Veà böôùc ngoaët caùch maïng trong trieát hoïc: Moät laø, khi chæ ra tính khoâng trieät
102
ñeå veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp bieän chöùng maø caùc nhaø trieát hoïc Ñöùc
maéc phaûi, Ph.AÊngghen cho raèng trieát hoïc duy vaät bieän chöùng laø keát quaû cuûa söï
caûi taïo trieät ñeå chuû nghóa duy vaät nhaân baûn cuûa Phoiôbaéc vaø pheùp bieän chöùng
duy taâm cuûa Heâghen103. Hai laø, khi baøn veà moái quan heä giöõa nhöõng thaønh töïu
95
Sñd, t.21, tr.393.
96
Sñd, t.21, tr.401.
97
Haïn cheá cuûa trieát hoïc Phoiôbaéc, theo Ph.AÊngghen, “laø loãi taïi nhöõng ñieàu kieän thaûm haïi ôû Ñöùc hoài ñoù, nhöõng ñieàu
kieän ñaõ khieán cho nhöõng gheá giaùo sö trieát hoïc ñeàu do boïn chieát truung chuû nghóa chuyeân gieát reäp chieám ñoaït heát, coøn
Phoiôbaéc, ngöôøi vöôït taát caû nhöõng boïn ñoù moät trôøi moät vöïc, laïi buoäc phaûi noâng daân hoùa vaø raàu ró trong moät laøng
nhoû. Neáu nhö Phoiôbaéc vaãn khoâng tieáp thu ñöôïc quan ñieåm lòch söû veà töï nhieân, töø nay trôû thaønh coù theå coù ñöôïc vaø truùt
boû ñöôïc taát caû caùi gì laø phieán dieän trong chuû nghóa duy vaät Phaùp, thì ñoù khoâng phaûi laø loãi taïi oâng” [Sñd, t.21, tr.412].
98
“chæ tuyeân boá moät heä thoáng trieát hoïc naøo ñoù laø sai laàm thì chöa coù nghóa laø thaéng ñöôïc noù… Nghóa laø phaûi tieâu dieät
hình thöùc cuûa noù baèng pheâ bình, nhöng cöùu laáy noäi dung môùi maø noù ñaõ ñaït ñöôïc” [Sñd, t.21, tr.402].
99
Sñd, t.21, tr.418.
100
Sñd, t.21, tr.420.
101
Sñd, t.21, tr.425.
102
“Nhöng caùi trieát hoïc bay löôïn treân taát caû caùc khoa hoïc rieâng bieät vaø toång hôïp caùc khoa hoïc aáy laïi thaønh khoa hoïc cuûa
caùc khoa hoïc thì ñoái vôùi Phoiôbaéc vaãn laø moät haøng raøo khoâng theå vöôït qua ñöôïc, moät vaät thieâng lieâng baát khaû xaâm
phaïm, maø vôùi tö caùch laø nhaø trieát hoïc, oâng cuõng döøng laïi ôû nöûa ñöôøng, nöûa döôùi thì duy vaät nhöng nöûa treân thì duy
taâm” [Sñd, t.21, tr.427]. “… khía caïnh caùch maïng … cuûa trieát hoïc Heâghen, töùc laø phöông phaùp bieän chöùng …. Nhöng döôùi
hình thöùc kieåu Heâghen thì phöông phaùp aáy khoâng duøng ñöôïc. ÔÛ Heâghen, bieän chöùng laø söï töï phaùt trieån cuûa yù nieäm”
[Sñd, t.21, tr.428-429].
103
“Chuùng toâi laïi trôû veà vôùi quan ñieåm duy vaät vaø thaáy raèng nhöõng yù nieäm trong ñaàu oùc cuûa chuùng ta laø nhöõng phaûn
aùnh cuûa söï vaät hieän thöïc, chöù khoâng xem nhöõng söï vaät hieän thöïc laø nhöõng phaûn aùnh cuûa giai ñoaïn naøy hay giai ñoaïn
khaùc cuûa yù nieäm tuyeät ñoái. Do ñoù, pheùp bieän chöùng ñöôïc quy thaønh khoa hoïc veà caùc quy luaät chung cuûa söï vaän ñoäng
cuûa theá giôùi beân ngoaøi cuõng nhö cuûa tö duy con ngöôøi” [Sñd, t.21, tr.429], “nhöõng quy luaät ñoù töï môû cho mình moät con
ñöôøng ñi, moät caùch voâ yù thöùc, döôùi hình thöùc tính taát yeáu beân ngoaøi, giöõa moät loaït voâ cuøng taän nhöõng ngaãu nhieân beà
ngoaøi. Nhöng nhö vaäy thì baûn thaân bieän chöùng cuûa yù nieäm cuõng chæ ñôn thuaàn laø söï phaûn aùnh coù yù thöùc cuûa söï vaän
ñoäng bieän chöùng cuûa theá giôùi hieän thöïc; vaø laøm nhö vaäy, laø pheùp bieän chöùng cuûa Heâghen ñaõ ñöôïc ñaët ngöôïc laïi, hay
noùi ñuùng hôn töø choã tröôùc kia noù ñöùng baèng ñaàu, baây giôø ngöôøi ta ñaët noù ñöùng baèng chaân… Nhöng nhö theá laø maët
caùch maïng cuûa trieát hoïc Heâghen ñöôïc khoâi phuïc laïi vaø ñoàng thôøi ñöôïc giaûi thoaùt khoûi nhöõng ñoà trang söùc duy taâm chuû
nghóa” [Sñd, t.21, tr.430].
cuûa khoa hoïc töï nhieân vôùi nhöõng keát luaän trieát hoïc, Ph.AÊngghen khaúng ñònh
khoa hoïc töï nhieân (ñaëc bieät laø ba phaùt minh vó ñaïi - thuyeát teá baøo, ñònh luaät
chuyeån hoùa naêng löôïng vaø thuyeát tieán hoùa) ñaõ ñoùng vai troø laø tieàn ñeà cho söï
hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa phöông phaùp bieän chöùng duy vaät104. Ba laø, vaän duïng
trieát hoïc duy vaät bieän chöùng vaøo nhaän thöùc lòch söû laø bieåu hieän tính duy vaät
trieät ñeå cuûa trieát hoïc Maùc105 (cho duø coù söï khaùc nhau giöõa quy luaät töï nhieân vaø
quy luaät lòch söû - quy luaät töï nhieân töï noù dieãn ra, coøn quy luaät cuûa lòch söû thì
phaûi thoâng qua hoaït ñoäng töï giaùc, coù muïc ñích cuûa con ngöôøi 106); Hôn nöõa
Ph.Aêngghen coøn chæ ra moät trong nhöõng ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa
lòch söû xaõ hoäi laø cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc giai caáp coù lôïi ích cuûa mình, maø
tröôùc heát laø lôïi ích kinh teá ñoái laäp nhau; vaø suy ñeán cuøng, caùc quan heä veà chính
trò, nhaø nöôùc, phaùp quyeàn, toân giaùo ñeàu xuaát phaùt töø nguoàn goác saâu xa laø quan
heä veà kinh teá107. Töø ñaây, Ph.Aêngghen keát luaän, quy luaät cuûa lòch söû chæ ñöôïc
ruùt ra töø baûn thaân lòch söû, chöù khoâng phaûi töø ñaàu oùc chuû quan cuûa con ngöôøi:
“Baèng chöùng phaûi ñöôïc ruùt ra töø baûn thaân lòch söû… Baây giôø thì baát cöù ôû ñaâu,
vaán ñeà khoâng coøn laø töôûng töôïng ra nhöõng moái lieân heä töø trong ñaàu oùc, maø
laø phaùt hieän ra chuùng töø nhöõng söï thaät”108.
- Ph.AÊngghen ñaùnh giaù vai troø cuûa C.Maùc trong vieäc saùng taïo ra chuû nghóa
duy vaät bieän chöùng, chuû nghóa duy vaät lòch söû, vaø noùi chung laø toaøn boä chuû
nghóa Maùc. Ph.AÊngghen vieát: “Phaàn ñoùng goùp cuûa toâi - khoâng keå coù theå ngoaïi
tröø moät vaøi lónh vöïc chuyeân moân - thì khoâng coù toâi, Maùc vaãn coù theå laøm
ñöôïc. Nhöng ñieàu maø Maùc ñaõ laøm thì toâi khoâng theå laøm ñöôïc. Maùc ñöùng cao
hôn, nhìn xa hôn, roäng hôn vaø nhanh hôn taát caû chuùng toâi. Maùc laø moät thieân taøi.
Coøn chuùng toâi may laém cuõng chæ laø nhöõng taøi naêng thoâi. Neáu khoâng coù Maùc
thì lyù luaän thaät khoù maø ñöôïc nhö ngaøy nay. Vì vaäy, lyù luaän ñoù mang teân cuûa
Maùc laø ñieàu chính ñaùng”109.
 Toùm laïi, töø naêm 1848 ñeán naêm 1895, C.Maùc vaø
Ph.AÊngghen ñaõ boå sung vaø phaùt trieån toaøn dieän nhöõng vaán ñeà cuûa trieát hoïc
duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû.
2. Thöïc chaát cuûa cuoäc caùch maïng trong trieát hoïc do C.Maùc vaø Ph.AÊngghen
thöïc hieän

104
“Ñaëc bieät coù ba phaùt hieän vó ñaïi ñaõ laøm cho kieán thöùc cuûa chuùng ta veà moái lieân heä cuûa caùc quaù trình töï nhieân tieán
leân nhöõng böôùc khoång loà… Nhôø ba phaùt hieän vó ñaïi ñoù vaø nhôø nhöõng thaønh töïu lôùn lao khaùc cuûa khoa hoïc töï nhieân
maø ngaøy nay chuùng ta coù theå chöùng minh nhöõng neùt lôùn cuûa moái lieân heä giöõa caùc quaù trình cuûa töï nhieân khoâng nhöõng
trong caùc lónh vöïc rieâng bieät, maø caû moái lieân heä giöõa caùc lónh vöïc aáy noùi chung vaø coù theå trình baøy moät böùc tranh bao
quaùt veà moái lieân heä trong töï nhieân, döôùi moät hình thöùc gaàn nhö coù heä thoáng, baèng caùc söï kieän do chính khoa hoïc töï
nhieân thöïc nghieäm cung caáp” [Sñd, t.21, tr.432-433].
105
“ñieàu ñaõ ñuùng vôùi giôùi töï nhieân maø chuùng ta coi laø moät quaù trình phaùt trieån lòch söû, thì cuõng ñuùng vôùi taát caû caùc
boä moân cuûa lòch söû xaõ hoäi vaø cuõng ñuùng vôùi toaøn boä caùc khoa hoïc nhö nghieân cöùu nhöõng caùi thuoäc veà con ngöôøi…
Cho neân ôû ñaây, cuõng heät nhö trong lónh vöïc töï nhieân, caàn phaûi loaïi boû nhöõng moái lieân heä nhaân taïo aáy, baèng caùch tìm ra
nhöõng moái lieân heä hieän thöïc – moät nhieäm vuï maø xeùt ñeán cuøng, laø phaûi phaùt hieän ra nhöõng quy luaät vaän ñoäng chung,
nhöõng quy luaät chi phoái lòch söû cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi” [Sñd, t.21, tr.434-435].
106
“Con ngöôøi laøm ra lòch söû cuûa mình - voâ luaän laø lòch söû naøy dieãn ra nhö theá naøo - baèng caùch laø moãi ngöôøi theo ñuoåi
nhöõng muïc ñích rieâng, mong muoán moät caùch coù yù thöùc, vaø chính keát quaû chung cuûa voâ soá nhöõng yù muoán taùc ñoäng theo
nhieàu höôùng khaùc nhau ñoù vaø cuûa nhöõng aûnh höôûng muoân veû cuûa yù muoán ñoù vaøo theá giôùi beân ngoaøi ñaõ taïo neân
lòch söû” [Sñd, t.21, tr.436].
107
“Trong cuoäc ñaáu tranh giöõa giai caáp chieám höõu ruoäng ñaát vaø giai caáp tö saûn, cuõng nhö trong cuoäc ñaáu tranh giöõa giai
caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn, thì tröôùc heát, vaán ñeà laø ôû nhöõng lôïi ích kinh teá – ñeå thoûa maõn nhöõng lôïi ích kinh teá thì
quyeàn löïc chính trò chæ ñöôïc söû duïng laøm moät phöông tieän ñôn thuaàn” [Sñd, t.21, tr.439]. “Trong lòch söû hieän ñaïi thì nhö vaäy
laø ít nhaát cuõng ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng taát caû cuoäc ñaáu tranh chính trò ñeàu laø ñaáu tranh giai caáp, vaø taát caû caùc cuoäc
ñaáu tranh giai caáp, duø hình thöùc chính trò taát yeáu cuûa chuùng laø theá naøo ñi nöõa - vì baát cöù cuoäc ñaáu tranh giai caáp naøo
cuõng ñeàu laø ñaáu tranh chính trò - xeùt ñeán cuøng, ñeàu xoay quanh vaán ñeà giaûi phoùng veà kinh teá. Do ñoù, ít ra laø ôû ñaây, nhaø
nöôùc, töùc laø cheá ñoä chính trò, cuõng laø yeáu toá tuøy thuoäc, coøn xaõ hoäi coâng daân, töùc laø lónh vöïc cuûa nhöõng quan heä kinh
teá, laø yeáu toá quyeát ñònh” [Sñd, t.21, tr.441].
108
Sñd, t.21, tr.449.
109
Sñd, t.21, tr.428.
 Trieát hoïc Maùc ra ñôøi laø moät böôùc ngoaët coù yù nghóa caùch maïng trong lòch söû
trieát hoïc nhaân loaïi. Noù theå hieän giaù trò lyù luaän vaø yù nghóa thöïc tieãn to lôùn cuûa
hoïc thuyeát Maùc.
a) Söï thoáng nhaát giöõa chuû nghóa duy vaät vaø pheùp bieän chöùng
- Trong lòch söû trieát hoïc tröôùc C.Maùc, chuû nghóa duy vaät vaø pheùp bieän chöùng
taùch rôøi nhau. Caùc nhaø trieát hoïc duy vaät, duø ñaõ theå hieän nhöõng tö töôûng bieän
chöùng, nhöng suy ñeán cuøng, do haïn cheá bôûi ñieàu kieän lòch söû xaõ hoäi vaø khoa
hoïc cho neân hoï vaãn bò söï chi phoái cuûa phöông phaùp tö duy sieâu hình. Tö töôûng
bieän chöùng ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu lôùn lao trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc,
ñaëc bieät laø trong trieát hoïc Heâghen, nhöng noù laïi phaùt trieån trong heä thoáng trieát
hoïc duy taâm, thaàn bí. Do ñoù, nhìn chung, lòch söû trieát hoïc tröôùc Maùc theå hieän theá
giôùi quan duy vaät trong moái quan heä vôùi phöông phaùp luaän nhaän thöùc sieâu hình,
hoaëc laø theá giôùi quan duy taâm trong moái quan heä vôùi phöông phaùp luaän nhaän
thöùc bieän chöùng.
- Trieát hoïc Maùc ra ñôøi ñaõ thoáng nhaát trong mình theá giôùi quan duy vaät vôùi
phöông phaùp luaän bieän chöùng. Keá thöøa chuû nghóa duy vaät vaø pheùp bieän chöùng
trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, C.Maùc ñaõ xaây döïng neân chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng, hình thöùc phaùt trieån cao nhaát cuûa chuû nghóa duy vaät trong lòch söû trieát hoïc
vaø pheùp bieän chöùng duy vaät, hình thöùc phaùt trieån cao nhaát cuûa pheùp bieän chöùng
trong lòch söû trieát hoïc, vôùi tính caùch laø khoa hoïc veà söï phaùt trieån cuûa theá giôùi
töï nhieân, lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi vaø tö duy. Chuû nghóa duy vaät vaø pheùp bieän
chöùng trong trieát hoïc cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen laø cô sôû ñeå hình thaønh neân heä
thoáng trieát hoïc vó ñaïi nhaát trong lòch söû: trieát hoïc Maùc - Leânin. Ñaùnh giaù veà tính
chaát trieät ñeå trong trieát hoïc Maùc, V.I.Leânin vieát: “Trieát hoïc cuûa Maùc laø moät
chuû nghóa duy vaät trieát hoïc hoaøn bò, noù cung caáp cho loaøi ngöôøi vaø nhaát laø cho
giai caáp coâng nhaân nhöõng coâng cuï nhaän thöùc vó ñaïi”110.
b) Saùng taïo ra chuû nghóa duy vaät lòch söû
- Trong lòch söû trieát hoïc tröôùc C.Maùc, noùi chung chuû nghóa duy vaät chæ theå
hieän trong quan nieäm veà töï nhieân; coøn khi chuyeån sang lónh vöïc lòch söû xaõ hoäi,
caùc nhaø duy vaät thöôøng khoâng coøn ñöùng vöõng treân quan ñieåm duy vaät nöõa maø
thöôøng rôi vaøo caùc quan nieäm duy taâm. Nhaø trieát hoïc duy vaät noåi tieáng tröôùc
C.Maùc laø L.Phoiôbaéc cuõng khoâng ngoaïi leä. Do vaäy, moät ñaëc ñieåm coù yù nghóa to
lôùn cuûa cuoäc caùch maïng trong trieát hoïc laø môû roäng chuû nghóa duy vaät sang lónh
vöïc lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi, hình thaønh neân chuû nghóa duy vaät lòch söû.
V.I.Leânin ñaùnh giaù raèng: “Trong khi nghieân cöùu saâu vaø phaùt trieån chuû nghóa duy
vaät trieát hoïc, Maùc ñaõ ñöa hoïc thuyeát ñoù tôùi choã hoaøn bò vaø môû roäng hoïc
thuyeát aáy töø choã nhaän thöùc giôùi töï nhieân ñeán choã nhaän thöùc xaõ hoäi loaøi
ngöôøi. Chuû nghóa duy vaät lòch söû cuûa Maùc laø thaønh töïu vó ñaïi nhaát cuûa tö
töôûng khoa hoïc. Moät lyù luaän khoa hoïc heát söùc hoaøn chænh vaø chaët cheõ ñaõ thay
cho söï loän xoän vaø söï tuøy tieän, vaãn ngöï trò töø tröôùc ñeán nay trong caùc quan nieäm
veà lòch söû vaø chính trò…”111.
- Chuû nghóa duy vaät lòch söû cuûa trieát hoïc Maùc ñaõ chæ ra quy luaät vaän ñoäng
cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi, söï thay theá cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø
moät quaù trình lòch söû - töï nhieân. Trong caùc quy luaät cuûa lòch söû xaõ hoäi, quy luaät
bieän chöùng giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát coù vai troø quyeát ñònh.
Caùc quan heä veà kinh teá, cô sôû haï taàng quyeát ñònh caùc quan heä veà chính trò, kieán
truùc thöôïng taàng. Trieát hoïc duy vaät lòch söû cuõng phaùt hieän ra vai troø söù meänh

110
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1980, t.23, tr.53,54.
111
Sñd, t.23, tr.53,54.
lòch söû cuûa giai caáp coâng nhaân laø ngöôøi “ñaøo huyeät choân chuû nghóa tö baûn”,
thöïc hieän cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa, höôùng ñeán muïc tieâu cuoái cuøng laø
giaûi phoùng con ngöôøi ra khoûi moïi aùp böùc, baát coâng, xaây döïng moät xaõ hoäi coâng
baèng, bình ñaúng, vaên minh – chuû nghóa coäng saûn. Vôùi baûn chaát duy vaät trieät ñeå,
trieát hoïc Maùc trôû thaønh coâng cuï vó ñaïi ñeå nhaän thöùc vaø caûi taïo theá giôùi, taïo
ra böôùc phaùt trieån môùi veà chaát, moät söï nhaûy voït so vôùi caùc heä thoáng trieát hoïc
khaùc trong lòch söû.
c) Thoáng nhaát giöõa lyù luaän vôùi thöïc tieãn
- Trong lòch söû, caùc heä thoáng trieát hoïc tröôùc C.Maùc, keå caû caùc heä thoáng
trieát hoïc tieán boä, ñeàu chöa thaáy heát vai troø thöïc tieãn laø cô sôû, ñoäng löïc, muïc
ñích cuûa nhaän thöùc vaø tieâu chuaån cuûa chaân lyù, chöa nhaän thöùc heát yù nghóa thöïc
tieãn cao nhaát cuûa trieát hoïc laø höôùng ñeán phaùt trieån xaõ hoäi vaø giaûi phoùng con
ngöôøi. Taùch rôøi giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn laø ñaëc ñieåm voán coù trong lòch söû
trieát hoïc tröôùc C.Maùc. Vì vaäy, C.Maùc vieát: “Khuyeát ñieåm chuû yeáu cuûa toaøn boä
chuû nghóa duy vaät töø tröôùc ñeán nay - keå caû chuû nghóa duy vaät cuûa Phoiôbaéc - laø
söï vaät, hieän thöïc, caùi caûm giaùc ñöôïc, chæ ñöôïc nhaän thöùc döôùi hình thöùc khaùch
theå hay hình thöùc tröïc quan, chöù khoâng ñöôïc nhaän thöùc laø hoaït ñoäng caûm giaùc
cuûa con ngöôøi, laø thöïc tieãn, khoâng ñöôïc nhaän thöùc veà maët chuû quan”. “Vaán ñeà
tìm hieåu xem tö duy cuûa con ngöôøi coù theå ñaït tôùi chaân lyù khaùch quan khoâng,
hoaøn toaøn khoâng phaûi laø moät vaán ñeà lyù luaän maø laø moät vaán ñeà thöïc tieãn.
Chính trong thöïc tieãn maø con ngöôøi phaûi chöùng minh chaân lyù, nghóa laø chöùng
minh tính hieän thöïc vaø söùc maïnh, tính traàn tuïc cuûa tö duy cuûa mình. Söï tranh caõi
veà tính hieän thöïc hay tính khoâng hieän thöïc cuûa tö duy taùch rôøi thöïc tieãn, laø moät
vaán ñeà kinh vieän thuaàn tuùy”112.
- Trieát hoïc Maùc khoâng chæ laø lyù luaän khoa hoïc phaûn aùnh baûn chaát, quy luaät
cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi, maø quan troïng hôn, ñoù laø hoïc
thuyeát nhaèm muïc ñích caûi taïo theá giôùi. Vì vaäy, söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa
lyù luaän vaø thöïc tieãn laø moät nguyeân taéc caên baûn cuûa trieát hoïc Maùc. Chæ khi
trieát hoïc Maùc ra ñôøi, vai troø thöïc tieãn vaø söï thoáng nhaát giöõa lyù luaän vaø thöïc
tieãn môùi thaät söï ñöôïc xem laø moät nguyeân taéc caên baûn, chi phoái moïi hoaït ñoäng
con ngöôøi. Vì vaäy, C.Maùc vieát: “Caùc nhaø trieát hoïc ñaõ chæ giaûi thích theá giôùi
baèng nhieàu caùch khaùc nhau, song vaán ñeà laø caûi taïo theá giôùi” 113. Ñoù laø bieåu
hieän cuûa tính hieän thöïc, tính thöïc tieãn voâ cuøng saâu saéc trong trieát hoïc Maùc -
Leânin.
d) Thoáng nhaát giöõa tính khoa hoïc vôùi tính caùch maïng
- Baûn chaát khoa hoïc cuûa trieát hoïc Maùc ñaõ bao haøm trong mình baûn tính caùch
maïng cuûa noù; vaø baûn chaát caùch maïng cuûa trieát hoïc Maùc cuõng ñaõ theå hieän
trong baûn tính khoa hoïc cuûa noù. Bôûi vì:
+ Tính khoa hoïc caøng saâu saéc, töùc phaûn aùnh caøng ñuùng caùc quy luaät khaùch
quan chi phoái söï phaùt trieån theá giôùi thì khi quaù trình vaän duïng noù vaøo hieän thöïc
ñeå caûi taïo theá giôùi caøng dieãn ra hieäu quaû, töùc tính caùch maïng ñöôïc theå hieän
caøng cao, caøng trieät ñeå.
+ Thoâng qua hoaït ñoäng caûi taïo theá giôùi, qua vai troø vaø söù meänh lòch söû cuûa
giai caáp voâ saûn, trieát hoïc Maùc ñaõ chöùng minh söï thay theá chuû nghóa tö baûn baèng
cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa laø moät taát yeáu lòch söû. “Chæ coù chuû nghóa duy vaät
trieát hoïc cuûa Maùc laø ñaõ chæ cho giai caáp voâ saûn con ñöôøng phaûi theo ñeå thoaùt
khoûi cheá ñoä noâ leä veà tinh thaàn, trong ñoù taát caû caùc giai caáp bò aùp böùc ñaõ
112
Sñd, t.3, tr.9-10.
113
Sñd, t.3, tr.12.
soáng lay laét töø tröôùc tôùi nay” 114. Trieát hoïc Maùc laø vuõ khí tinh thaàn cuûa giai caáp
voâ saûn, coøn giai caáp voâ saûn laø vuõ khí vaät chaát cuûa trieát hoïc Maùc trong cuoäc
ñaáu tranh vì xaõ hoäi töông lai. Ñoàng thôøi thoâng qua hoaït ñoäng caûi taïo theá giôùi
trieát hoïc Maùc khoâng ngöôøng ñöôïc ñieàu chænh, boå sung ñeå phaûn aùnh ñuùng theá
giôùi khaùch quan.
- Baûn tính khoa hoïc vaø caùch maïng trong trieát hoïc Maùc bieåu hieän ôû baûn chaát
khoa hoïc vaø caùch maïng cuûa pheùp bieän chöùng. C.Maùc cho raèng: “Döôùi daïng hôïp
lyù cuûa noù, pheùp bieän chöùng chæ ñem laïi söï giaän döõ vaø kinh hoaøng cho giai caáp
tö saûn vaø boïn tö töôûng gia giaùo ñieàu cuûa chuùng maø thoâi, vì trong quan nieäm tích
cöïc veà caùi hieän ñang toàn taïi, pheùp bieän chöùng ñoàng thôøi cuõng bao haøm caû quan
nieäm veà söï phuû ñònh caùi hieän ñang toàn taïi ñoù, veà söï dieät vong taát yeáu cuûa noù;
vì moãi hình thaùi ñaõ hình thaønh ñeàu ñöôïc pheùp bieän chöùng xeùt ôû trong söï vaän
ñoäng, töùc laø xeùt caû maët nhaát thôøi cuûa hình thaùi ñoù; vì pheùp bieän chöùng khoâng
khuaát phuïc tröôùc moät caùi gì caû, vaø veà thöïc chaát thì noù coù tính chaát pheâ phaùn
vaø caùch maïng”115.
e) Xaùc ñònh ñuùng moái quan heä giöõa trieát hoïc vôùi caùc khoa hoïc cuï theå
- Quan nieäm truyeàn thoáng trong lòch söû trieát hoïc tröôùc C.Maùc coi “trieát hoïc laø
khoa hoïc cuûa moïi khoa hoïc”. Heä thoáng trieát hoïc laø khoa hoïc cuûa moïi khoa hoïc
ñoà soä nhaát, chaët cheõ nhaát, hôïp lyù nhaát vaø cuoái cuøng trong lòch söû laø Heä
thoáng trieát hoïc Heâghen ñaõ bò pheâ phaùn maïnh meõ, vì vaäy ñaõ cuûng coá quan ñieåm
thöïc chöùng ñoái laäp vôùi noù.
- Söï ra ñôøi trieát hoïc Maùc ñaõ ñoaïn tuyeät vôùi quan nieäm coi trieát hoïc laø khoa
hoïc cuûa moïi khoa hoïc, nhöng ñoàng thôøi cuõng khoâng cho pheùp chuû nghóa thöïc
chöùng coâ laäp, taùch trieát hoïc ra khoûi khoa hoïc cuï theå. Khi xaùc ñònh ñuùng ñoái
töôïng cuûa trieát hoïc laø nghieân cöùu nhöõng quy luaät chung nhaát cuûa töï nhieân, xaõ
hoäi vaø tö duy, trieát hoïc Maùc khoâng nhöõng khoâng taùch rôøi, maø traùi laïi, noù ñoøi
hoûi phaûi thöïc hieän moái lieân heä maät thieát, ñuùng ñaén giöõa trieát hoïc vôùi caùc
khoa hoïc chuyeân ngaønh. Bôûi vì, söï phaùt trieån cuûa caùc lónh vöïc khoa hoïc khaùc
nhau trong vieäc nghieân cöùu theá giôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi ñaët cô sôû cho nhöõng
khaùi quaùt mang tính phoå bieán cuûa trieát hoïc. Maët khaùc, nhöõng keát luaän cuûa trieát
hoïc trôû thaønh cô sôû theá giôùi quan khoa hoïc vaø phöông phaùp luaän chung nhaát cho
söï phaùt trieån cuûa caùc lónh vöïc khoa hoïc. Thöïc tieãn khoa hoïc ñaõ chöùng minh raèng,
nhöõng thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc khoa hoïc veà töï nhieân vaø xaõ hoäi laø tieàn
ñeà, cô sôû khoa hoïc cho heä thoáng phaïm truø, quy luaät trieát hoïc; ñoàng thôøi, ngöôïc
laïi, heä thoáng phaïm truø, quy luaät trieát hoïc ñònh höôùng cho söï phaùt trieån hôïp quy
luaät cuûa caùc lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau.
- Khoâng coù trieát hoïc duy vaät bieän chöùng khoa hoïc hieän ñaïi khoâng theå coù
nhöõng böôùc tieán daøi vaø vöõng chaéc. Söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc hieän ñaïi ngaøy
nay caøng chöùng minh cho moái lieân heä thoáng nhaát giöõa khoa hoïc vôùi trieát hoïc
Maùc treân con ñöôøng nhaän thöùc vaø caûi taïo theá giôùi.
3. V.I.Leânin baûo veä vaø phaùt trieån trieát hoïc Maùc
a) Hoaøn caûnh lòch söû
 Cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, chuû nghóa tö baûn
chuyeån sang giai ñoaïn chuû nghóa ñeá quoác. Söï phaùt trieån ñoù, moät maët laøm taêng
theâm khaû naêng kinh teá cuûa caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa, nhöng maët khaùc, laïi laøm
cho baûn chaát boùc loät vaø thoáng trò cuûa tö baûn ngaøy caøng bieåu hieän roõ ra, keùo
theo nhöõng maâu thuaãn trong loøng xaõ hoäi tö baûn ngaøy caøng trôû neân gay gaét. Söï
114
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1980, t.23, tr.57-58.
115
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen: Toaøn taäp, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2004, t.23, tr.35-36.
phaùt trieån ñoù ñaõ mang laïi cho khoa hoïc vaø trieát hoïc nhöõng ñoäng löïc phaùt trieån
môùi.
- Maâu thuaãn giöõa giai caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn ôû chính quoác, maâu
thuaãn giöõa caùc nöôùc ñeá quoác vôùi caùc nöôùc thuoäc ñòa keùo theo caùc cuoäc ñaáu
tranh choáng chuû nghóa ñeá quoác ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa ngaøy caøng maïnh meõ, taïo
neân moät phong traøo ñaáu tranh thoáng nhaát giöõa caùch maïng giaûi phoùng daân toäc
vaø caùch maïng voâ saûn, giöõa nhaân daân caùc nöôùc thuoäc ñòa vôùi giai caáp coâng
nhaân ôû chính quoác ñeå choáng chuû nghóa tö baûn vôùi caùc hình thöùc vaø möùc ñoä
khaùc nhau.
- Trung taâm cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh caùch maïng laø nöôùc Nga. Giai caáp voâ saûn
vaø nhaân daân lao ñoäng Nga, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Boânseâvích, Ñaûng voâ
saûn kieåu môi cuûa V.I.Leânin, ñaõ trôû thaønh ngoïn côø ñaàu cuûa phong traøo caùch
maïng voâ saûn theá giôùi. Caùc cuoäc caùch maïng cuûa thôøi kyø naøy ôû nöôùc Nga nhö
Caùch maïng daân chuû tö saûn 1905-1907, Caùch maïng thaùng Hai naêm 1917 phaùt trieån
thaønh Caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa Thaùng Möôøi vó ñaïi, laäp neân nhaø nöôùc
coâng noâng ñaàu tieân treân theá giôùi, môû ra thôøi kyø môùi cuûa lòch söû nhaân loaïi, -
thôøi kyø quaù ñoä töø chuû nghóa tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi treân phaïm vi toaøn
theá giôùi.
- Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn coâng nghieäp tö baûn chuû nghóa, khoa hoïc töï
nhieân ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh quaû môùi, ñi saâu vaøo nghieân cöùu theá giôùi vi
moâ, vôùi nhöõng thaønh töïu treân nhieàu lónh vöïc khoa hoïc töï nhieân, ñaëc bieät laø vaät
lyù hoïc. Xuaát phaùt töø choã nhöõng nhaø khoa hoïc gioûi veà naêng löïc chuyeân moân
trong nghieân cöùu nhöng laïi baáp beânh veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän trieát
hoïc neân ñoøi hoûi caàn phaûi coù söï khaùi quaùt veà trieát hoïc duy vaät bieän chöùng,
laøm cô sôû phöông phaùp luaän cho söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc töï nhieân. Trong giai
ñoaïn “khuûng hoaûng veà vaät lyù hoïc”, Leânin ñaõ vieát moät soá taùc phaåm trieát hoïc
quan troïng, coù yù nghóa khaùi quaùt nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân, laøm
phaùt trieån theâm tö töôûng thoáng nhaát giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân maø
C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ ñaët neàn moùng.
- Xuaát hieän nhieàu khuynh höôùng trieát hoïc taán coâng vaøo trieát hoïc Maùc.
Nhöõng traøo löu trieát hoïc nhö chuû nghóa kinh nghieäm pheâ phaùn, chuû nghóa thöïc
duïng, chuû nghóa xeùt laïi,… ñoäi loát ñoåi môùi chuû nghóa Maùc, bieåu hieän trong phaùi
Menseâvích, nhöõng ngöôøi Nga theo chuû nghóa Makhô, boïn xeùt laïi trong Quoác teá II,
ñeàu nhaèm muïc ñích phuû nhaän chuû nghóa Maùc, vaø thay vaøo ñoù laø caùc hình thöùc
cuûa chuû nghóa duy taâm, toân giaùo.
 Nhö vaäy, thöïc tieãn lòch söû luùc baáy giôø ñaët ra vaán ñeà caàn
phaûi ñaáu tranh veà maët lyù luaän ñeå choáng laïi caùc khuynh höôùng tö töôûng ñoái laäp,
baûo veä vaø phaùt trieån trieát hoïc Maùc. Trong ñieàu kieän ñoù, V.I.Leânin - Laõnh tuï vó
ñaïi cuûa giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng treân theá giôùi - ñaõ ñaûm nhaän
vai troø lòch söû ñoù. Ngöôøi ñaõ phaùt trieån toaøn dieän chuû nghóa Maùc, ñaëc bieät laø
trieát hoïc, vôùi nhöõng keát luaän môùi phuø hôïp vôùi thöïc tieãn lòch söû vaø khoa hoïc
cuûa thôøi kyø naøy.
b) Noäi dung cô baûn cuûa quaù trình V.I.Leânin phaùt trieån trieát hoïc Maùc
 Giai ñoaïn 1893 - 1907: Töø nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XIX,
chuû nghóa Maùc ñöôïc truyeàn vaøo nöôùc Nga thoâng qua nhoùm “Giaûi phoùng lao
ñoäng” do Pleâkhanoáp ñöùng ñaàu116. Do khoâng ñöùng treân laäp tröôøng cuûa giai caáp
116
Pleâkhanoáp ñöùng ñaàu ñaõ dòch moät soá taùc phaåm cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ra tieáng Nga nhö Söï khoán cuøng cuûa trieát
hoïc, Tuyeân ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn, Luùtvích Phoiôbaéc vaø söï caùo chung cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc… Pleâkhanoáp
cuõng vieát nhieàu taùc phaåm choáng laïi phaùi daân tuùy nhö Chuû nghóa xaõ hoäi vaø ñaáu tranh chính trò, Nhöõng söï baát ñoàng
giöõa chuùng ta, Khaùi luaän veà lòch söû cuûa chuû nghóa duy vaät…
voâ saûn neân Pleâkhanoáp khoâng thaáy ñöôïc vai troø lòch söû cuûa giai caáp coâng nhaân
vaø lieân minh coâng - noâng, vì vaäy, oâng ñaõ xem giai caáp tö saûn töï do chuû nghóa laø
giai caáp caùch maïng. Sai laàm naøy ñaõ ñöa Pleâkhanoáp xa rôøi laäp tröôøng maùcxít vaø
chuyeån sang laäp tröôøng cuûa nhoùm cô hoäi menseâvích. Tröôùc tình hình ñoù, V.I.Leânin
ñaõ vieát nhieàu taùc phaåm quan troïng ñeå ñaáu tranh choáng laïi phaùi daân tuùy, baûo veä
vaø phaùt trieån chuû nghóa Maùc.
- Taùc phaåm Nhöõng ngöôøi baïn daân laø theá naøo vaø hoï ñaáu tranh choáng
nhöõng ngöôøi daân chuû – xaõ hoäi ra sao (1894) laø baûn cöông lónh cuûa moät chính
ñaûng môùi ra ñôøi ôû nöôùc Nga. V.I.Leânin vaïch traàn cô sôû trieát hoïc duy taâm chuû
quan vaø phöông phaùp luaän sieâu hình cuûa giai caáp tö saûn töï do theå hieän trong cöông
lónh veà kinh teá vaø chính trò cuûa chuùng. Ngöôøi chæ ra nhöõng maâu thuaãn trong xaõ
hoäi Nga vaø con ñöôøng phaùt trieån taát yeáu cuûa nöôùc Nga, vai troø giai caáp voâ saûn
trong söï lieân minh vôùi giai caáp noâng daân nhaèm laät ñoå cheá ñoä Nga hoaøng, thieát
laäp cheá ñoä môùi xaõ hoäi chuû nghóa.
+ Khaúng ñònh nhöõng quy luaät khaùch quan quyeát ñònh söï vaän ñoäng cuûa lòch söû
xaõ hoäi traûi qua caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi, V.I.Leânin vieát: “Chæ coù ñem quy
nhöõng quan heä xaõ hoäi vaøo nhöõng quan heä saûn xuaát, vaø ñem quy nhöõng quan heä
saûn xuaát vaøo trình ñoä cuûa nhöõng löïc löôïng saûn xuaát thì ngöôøi ta môùi coù ñöôïc
moät cô sôû vöõng chaéc ñeå quan nieäm söï phaùt trieån cuûa nhöõng hình thaùi xaõ hoäi
laø moät quaù trình lòch söû - töï nhieân. Vaø dó nhieân laø khoâng coù moät quan ñieåm nhö
theá thì khoâng theå coù moät khoa hoïc xaõ hoäi ñöôïc”117.
+ Vaän duïng phöông phaùp bieän chöùng cuûa trieát hoïc Maùc vaøo nhaän thöùc quaù
trình vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa lòch söû ñeå phaùt hieän ra caùc quy luaät chi phoái ñôøi
soáng xaõ hoäi, V.I.Leânin ñaõ laøm cho pheùp bieän chöùng duy vaät trôû thaønh moät khoa
hoïc chaân chính. Ngöôøi vieát: “Khoâng bao giôø coù moät ngöôøi maùcxít naøo ñaõ xaây
döïng nhöõng quan ñieåm daân chuû – xaõ hoäi cuûa mình treân moät cô sôû naøo khaùc,
ngoaøi caùi cô sôû laø söï phuø hôïp cuûa nhöõng quan ñieåm aáy vôùi hieän thöïc vaø vôùi
lòch söû nhöõng quan heä kinh teá - xaõ hoäi nhaát ñònh… Vì veà maët lyù luaän thì söï ñoøi
hoûi ñoù ñaõ ñöôïc chính baûn thaân Maùc, ngöôøi saùng laäp ra “chuû nghóa Maùc”, neâu
leân moät caùch hoaøn toaøn roõ raøng vaø chính xaùc, coi ñoù laø cô sôû cuûa toaøn boä
hoïc thuyeát cuûa mình”118.
+ Chæ ra vai troø nhaân toá chuû quan trong caùch maïng xaõ hoäi, vai troø quaàn chuùng
nhaân daân vaø caù nhaân trong lòch söû… Taát caû nhöõng noäi dung treân ñeàu nhaèm
khaúng ñònh moät chaân lyù maø V.I.Leânin chæ roõ: “Ngöôøi ta khoâng theå coù moät lyù
luaän caùch maïng naøo ngoaøi chuû nghóa Maùc caû, hoï caøng mau choùng doàn heát taâm
söùc cuûa mình ra ñeå vaän duïng lyù luaän ñoù vaøo nöôùc Nga, caû veà maët lyù luaän laãn
veà maët thöïc tieãn, thì thaéng lôïi cuûa coâng taùc caùch maïng seõ caøng chaéc chaén vaø
mau choùng”. “Söùc haáp daãn khoâng gì cöôõng noãi ñaõ loâi cuoán nhöõng ngöôøi xaõ
hoäi chuû nghóa cuûa taát caû caùc nöôùc ñi theo lyù luaän ñoù, chính laø ôû choã noù keát
hôïp tính chaát khoa hoïc chaët cheõ vaø cao ñoä (ñoù laø ñænh cao nhaát cuûa khoa hoïc xaõ
hoäi) vôùi tinh thaàn caùch maïng… Moät söï keát hôïp noäi taïi vaø khaêng khít”119.
- Vôùi taùc phaåm Laøm gì? (1902), V.I.Leânin ñaõ laøm saùng toû caùc hình thöùc ñaáu
tranh giai caáp cuûa giai caáp voâ saûn tröôùc khi giaønh chính quyeàn: ñaáu tranh kinh teá,
ñaáu tranh tö töôûng, ñaáu tranh chính trò, trong ñoù, ñaáu tranh chính trò coù yù nghóa
quyeát ñònh ñeå laät ñoå giai caáp thoáng trò, giaønh laáy chính quyeàn caùch maïng; chæ ra
vai troø raát quan troïng cuûa heä tö töôûng lyù luaän trong cuoäc ñaáu tranh caùch maïng.
Heä tö töôûng cuûa chuû nghóa Maùc khoâng hình thaønh moät caùch töï phaùt trong phong
117
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1978, t.1, tr.163.
118
Sñd, t.1, tr. 236-237.
119
Sñd, t.1, tr.423, 421.
traøo coâng nhaân, maø noù ñöôïc truyeàn baù, giaùo duïc moät caùch töï giaùc trong phong
traøo ñoù; vì vaäy, tuyeân truyeàn lyù luaän caùch maïng laø moät noäi dung quan troïng ñeå
höôùng tôùi muïc tieâu ñaáu tranh chính trò trong caùch maïng voâ saûn.
- Trong taùc phaåm Hai saùch löôïc cuûa Ñaûng daân chuû - xaõ hoäi trong caùch maïng
daân chuû (1905), V.I.Leânin neâu leân nhöõng noäi dung cuûa caùch maïng tö saûn trong
thôøi ñaïi ñeá quoác chuû nghóa, chæ roõ vai troø cuûa quaàn chuùng nhaân daân, cuûa nhaân
toá chuû quan, cuûa caùc ñaûng chính trò trong cuoäc ñaáu tranh caùch maïng ñeå giaønh
thaéng lôïi. V.I.Leânin ñaõ baùc boû quan ñieåm cuûa phaùi Menseâvích vaø phaùi xeùt laïi
Taây AÂu luùc baáy giôø, ñoàng thôøi chæ roõ tính chaát cuûa cuoäc caùch maïng Nga laàn
thöù nhaát laø cuoäc caùch maïng tö saûn, nhöng do giai caáp voâ saûn laõnh ñaïo trong moái
quan heä lieân minh vôùi giai caáp noâng daân; vì vaäy, caùch maïng daân chuû tö saûn seõ
chuyeån thaønh caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa. V.I.Leânin cuõng baùc boû quan ñieåm
cuûa caùc laõnh tuï cô hoäi trong Quoác teá II, ñeå khaúng ñònh raèng thaéng lôïi cuûa caùch
maïng daân chuû laø tieàn ñeà cho cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa.
 Giai ñoaïn 1907 ñeán Caùch maïng Thaùng Möôøi Nga: Trong giai
ñoaïn naøy, chính phuû Nga hoaøng ñaõ thöïc hieän chính saùch ñaøn aùp, khuûng boá roäng
raõi laøm cho ñôøi soáng xaõ hoäi trôû neân ngoät ngaït, vì vaäy ñaõ xuaát hieän nhöõng tö
töôûng phaûn ñoäng, söï hình thaønh chuû nghóa duy taâm toân giaùo 120. Trong boái caûnh
ñoù, chuû nghóa Makhô maø thöïc chaát laø chuû nghóa duy taâm phaûn ñoäng ñaõ xuaát
hieän, vaø noù coá trôû thaønh trieát hoïc khoa hoïc duy nhaát. Töø tình hình naøy ñaët ra
moät nhieäm vuï caáp baùch laø phaûi tuyeân chieán vôùi caùc tö töôûng ñoái laäp, baûo veä
vaø phaùt trieån trieát hoïc Maùc, xaùc laäp theá giôùi quan duy vaät vaø phöông phaùp bieän
chöùng cho giai caáp coâng nhaân trong cuoäc ñaáu tranh choáng giai caáp tö saûn phaûn
ñoäng.
- Taùc phaåm Chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa kinh nghieäm pheâ phaùn (1908 -
1909) theå hieän söï keát hôïp saâu saéc giöõa tính ñaûng vaø tính khoa hoïc trong trieát hoïc
Maùc. Qua taùc phaåm naøy, chuùng ta nhaän thaáy V.I.Leânin ñaõ thöïc hieän xuaát saéc
nhieäm vuï maø lòch söû ñaõ ñaët ra.
+ Veà vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc: Trong taùc phaåm naøy V.I.Leânin ñaõ vaïch ra
baûn chaát duy taâm chuû quan cuûa caùi goïi laø “phaùt minh vó ñaïi” ra caùc yeáu toá
“trung gian” cuûa phaùi Makhô121, Ngöôøi vieát: “Söï toàn taïi cuûa vaät chaát khoâng phuï
thuoäc vaøo caûm giaùc. Vaät chaát laø caùi coù tröôùc; caûm giaùc, tö töôûng yù thöùc laø
saûn phaåm cao nhaát cuûa vaät chaát ñöôïc toå chöùc theo moät caùch thöùc ñaëc bieät. Ñoù
laø quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät, noùi chung, vaø cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen
noùi rieâng. Makhô vaø Aveânariuùt ñaõ leùn luùt du nhaäp chuû nghóa duy vaät baèng
caùch duøng chöõ “yeáu toá”… Thaät laø treû con neáu nghó raèng bòa ra moät töø môùi, laø
coù theå traùnh ñöôïc nhöõng traøo löu trieát hoïc cô baûn… Thöa caùc ngaøi, trieát hoïc
caùc cuûa ngaøi chæ laø chuû nghóa duy taâm ñaõ uoång coâng che ñaäy söï traàn truïi cuûa
chuû nghóa duy ngaõ cuûa mình baèng moät thuaät ngöõ “khaùch quan” hôn. Hoaëc giaû
“yeáu toá” khoâng phaûi laø caûm giaùc, vaø nhö vaäy töø “môùi” cuûa caùc ngaøi tuyeät
ñoái khoâng coù moät chuùt yù nghóa naøo caû, vaø caùc ngaøi chæ laøm oàn leân voâ ích
maø thoâi”122. Maët khaùc, Ngöôøi cuõng chæ roõ vaø pheâ phaùn tính ñaûng trong trieát hoïc

120
V.I.Leânin nhaän ñònh: “Coù tình traïng thoaùi chí, maát tinh thaàn, phaân lieät, chaïy daøi, töø boû laäp tröôøng, noùi chuyeän daâm
boân chöù khoâng phaûi chính trò nöõa. Xu höôùng ngaøy caøng ngaû veà trieát hoïc duy taâm, chuû nghóa thaàn bí duøng ñeå che ñaäy
tinh thaàn phaûn caùch maïng”. Trong khoa hoïc, vaên hoïc, ngheä thuaät in daáu tö töôûng thaàn bí, toân giaùo, ñöùng veà theá löïc phaûn
caùch maïng. Trong trieát hoïc, chuû nghóa duy taâm phaûn ñoäng phuû ñònh tính quy luaät cuûa söï phaùt trieån töï nhieân vaø xaõ hoäi.
Haøng nguõ trí thöùc Nga xuaát hieän traøo löu “tìm thaàn” vaø “taïo thaàn”, vì nhaân daân Nga ñaõ “maát Chuùa” neân phaûi “tìm laïi
Chuùa”.
121
Chuû nghóa Makhô cho raèng hoï ñaõ thöïc hieän moät “phaùt minh vó ñaïi”, khi phaùt hieän ra nhaän thöùc cuûa con ngöôøi xuaát
phaùt töø nhöõng yeáu toá tröïc tieáp, mang tính “kinh nghieäm”, chöù khoâng phaûi laø vaät chaát, cuõng khoâng phaûi laø tinh thaàn, maø
laø nhöõng yeáu toá “trung gian”.
122
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1980, t.18, tr.56.
Makhô vaø Aveânariuùt123: “Baây giôø haõy ñöùng treân quan ñieåm ñaûng phaùi trong trieát
hoïc ñeå xeùt Makhô, Aveânariuùt cuøng tröôøng phaùi cuûa hoï. Chaø, caùc ngaøi aáy cöù
töï haøo veà tính khoâng ñaûng phaùi cuûa mình, vaø neáu hoï coù moät cöïc ñoái laäp thì
hoï chæ coù moät vaø chæ coù ñoäc moät… nhaø duy vaät maø thoâi. Xuyeân suoát taát caû
nhöõng tröôùc taùc cuûa heát thaûy moïi ngöôøi theo phaùi Makhô, laø caùi tham voïng ngu
doát muoán vöôït leân treân chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm, muoán khaéc
phuïc söï ñoái laäp “cuõ kyõ” aáy, nhöng kyø thaät, thì caû ñaùm ngöôøi ñoù cöù moãi luùc
moät sa vaøo chuû nghóa duy taâm vaø kieân quyeát tieán haønh ñeán cuøng moät cuoäc
ñaáu tranh choáng chuû nghóa duy vaät” 124. Vì theá, baûn chaát cuûa caùc hoïc giaû tö saûn
ñoù, theo V.I.Leânin: “Noùi chung vaø veà ñaïi theå caùc giaùo sö moân kinh teá ñeàu chæ
laø nhöõng hoïc giaû laøm thueâ cho giai caáp tö baûn, coøn caùc giaùo sö trieát hoïc ñeàu
chæ laø boïn hoïc giaû laøm thueâ cho phaùi thaàn hoïc thoâi”. “Trieát hoïc hieän ñaïi cuõng
coù tính ñaûng nhö trieát hoïc hai nghìn naêm veà tröôùc. Nhöõng ñaûng phaùi ñang ñaáu
tranh vôùi nhau, veà thöïc chaát - maëc duø thöïc chaát ñoù bò che daáu baèng nhöõng nhaõn
hieäu môùi cuûa thuû ñoaïn lang baêm hoaëc tính phi ñaûng ngu xuaån - laø chuû nghóa duy
vaät vaø chuû nghóa duy taâm”125.
+ Veà nhaän thöùc luaän: Khi pheâ phaùn quan ñieåm phuû nhaän khaû naêng con
ngöôøi nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan cuûa phaùi Makhô, V.I.Leânin neâu leân nhöõng
nguyeân taéc cô baûn cuûa nhaän thöùc duy vaät bieän chöùng: “1) Coù nhöõng vaät toàn taïi
ñoäc laäp ñoái vôùi yù thöùc cuûa chuùng ta, ñoäc laäp ñoái vôùi caûm giaùc cuûa chuùng ta,
ôû ngoaøi chuùng ta… 2) Döùt khoaùt laø khoâng coù vaø khoâng theå coù baát kyø söï
khaùc nhau naøo veà nguyeân taéc giöõa hieän töôïng vaø vaät töï noù. Chæ coù söï khaùc
nhau giöõa caùi ñaõ ñöôïc nhaän thöùc vaø caùi chöa ñöôïc nhaän thöùc… 3) Trong lyù luaän
nhaän thöùc, cuõng nhö trong taát caû nhöõng lónh vöïc khaùc cuûa khoa hoïc, caàn suy
luaän moät caùch bieän chöùng, nghóa laø ñöøng giaû ñònh raèng nhaän thöùc cuûa chuùng
ta laø baát di baát dòch vaø coù saün, maø phaûi phaân tích xem söï hieåu bieát naûy sinh töø
söï khoâng hieåu bieát nhö theá naøo, söï hieåu bieát khoâng ñaày ñuû vaø khoâng chính xaùc
trôû thaønh ñaày ñuû hôn vaø chính xaùc hôn nhö theá naøo” 126. Theo V.I.Leânin, chaân lyù
laø söï phaûn aùnh cuûa theá giôùi khaùch quan vaøo ñaàu oùc con ngöôøi vaø ñöôïc kieåm
nghieäm qua thöïc tieãn, laø quaù trình nhaän thöùc töø thaáp ñeán cao, töø nghieân cöùu
chöa ñaày ñuû ñeán ñaày ñuû hôn, trong nhöõng hoaøn caûnh ñieàu kieän lòch söû nhaát
ñònh noù bieåu hieän trong chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái. “Nhö vaäy laø
theo baûn chaát cuûa noù, tö duy cuûa con ngöôøi coù theå cung caáp vaø ñang cung caáp cho
chuùng ta chaân lyù tuyeät ñoái maø chaân lyù naøy chæ laø toång soá nhöõng chaân lyù
töông ñoái. Moãi giai ñoaïn phaùt trieån cuûa khoa hoïc laïi ñem theâm nhöõng haït môùi
vaøo caùi toång soá aáy cuûa chaân lyù tuyeät ñoái, nhöng nhöõng giôùi haïn chaân lyù cuûa
moïi ñònh lyù khoa hoïc ñeàu laø töông ñoái, khi thì môû roäng ra, khi thì thu heïp laïi, tuøy
theo söï taêng tieán cuûa tri thöùc”. “Ñoái vôùi chuû nghóa duy vaät bieän chöùng thì giöõa
chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái khoâng coù ranh giôùi khoâng theå vöôït
qua”127. V.I.Leânin khaúng ñònh: “Quan ñieåm veà ñôøi soáng, veà thöïc tieãn, phaûi laø
quan ñieåm thöù nhaát vaø cô baûn cuûa lyù luaän veà nhaän thöùc” 128. Song, thöïc tieãn caàn
ñöôïc xem trong moái quan heä vöøa töông ñoái, vöøa tuyeät ñoái vôùi quaù trình nhaän
thöùc chaân lyù: “Dó nhieân khoâng neân queân raèng tieâu chuaån thöïc tieãn, xeùt veà thöïc
chaát, khoâng bao giôø coù theå xaùc nhaän hoaëc baùc boû moät caùch hoaøn toaøn moät
bieåu töôïng naøo ñoù cuûa con ngöôøi, duø bieåu töôïng aáy laø theá naøo chaêng nöõa.
123
Phaùi Makhô vaø Aveânariuùt cho raèng nhieäm vuï cuûa khoa hoïc laø moâ taû tri thöùc coù tính chaát kinh nghieäm, khoâng phaûi laø
theá giôùi khaùch quan.
124
Sñd, t.18, tr.423.
125
Sñd, t.18, tr.425,420.
126
Sñd, t.18, tr.117.
127
Sñd, t.18, tr.158,159.
128
Sñd, t.18, tr.167.
Tieâu chuaån ñoù cuõng khaù “khoâng xaùc ñònh” ñeå khoâng cho pheùp caùc hieåu bieát
cuûa con ngöôøi trôû thaønh moät caùi tuyeät ñoái”129. Nhö vaäy, thöïc tieãn ñoùng vai troø
laø tieâu chuaån cuûa nhaän thöùc lyù luaän. V.I.Leânin vieát: “Neáu caùi maø thöïc tieãn
cuûa chuùng ta xaùc nhaän laø chaân lyù khaùch quan, duy nhaát, cuoái cuøng, thì nhö theá
töùc laø con ñöôøng duy nhaát daãn ñeán chaân lyù ñoù laø con ñöôøng cuûa khoa hoïc xaây
döïng treân quan ñieåm duy vaät… Ñi theo con ñöôøng maø lyù luaän cuûa Maùc vaïch ra thì
chuùng ta ngaøy caøng ñi ñeán gaàn chaân lyù khaùch quan (tuy khoâng bao giôø coù theå
naém heát ñöôïc); neáu ñi theo baát cöù con ñöôøng naøo khaùc, chuùng ta chæ coù theå ñi
ñeán söï laãn loän vaø doái traù”130.
+ Veà baûo veä vaø phaùt trieån chuû nghóa duy vaät tröôùc nhöõng xuyeân taïc cuûa
chuû nghóa duy taâm ñoái vôùi caùc thaønh töïu môùi cuûa vaät lyù hoïc vaø nguyeân nhaân
daãn ñeán söï khuûng hoaûng trong vaät lyù hoïc: V.I.Leânin ñaõ ñònh nghóa phaïm truø
vaät chaát: “Vaät chaát laø moät phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ thöïc taïi khaùch quan
ñöôïc ñem laïi cho con ngöôøi trong caûm giaùc, ñöôïc caûm giaùc cuûa chuùng ta cheùp laïi,
chuïp laïi, phaûn aùnh vaø toàn taïi khoâng leä thuoäc vaøo caûm giaùc”. “Ñöông nhieân, söï
ñoái laäp giöõa vaät chaát vaø yù thöùc chæ coù yù nghóa tuyeät ñoái trong nhöõng phaïm vi
heát söùc haïn cheá: trong tröôøng hôïp naøy, chæ giôùi haïn trong vaán ñeà nhaän thöùc
luaän cô baûn laø thöøa nhaän caùi gì laø caùi coù tröôùc vaø caùi gì laø caùi coù sau?
Ngoaøi giôùi haïn ñoù, thì khoâng nghi ngôø gì nöõa raèng söï ñoái laäp ñoù laø töông
ñoái”131. Phaïm truø vaät chaát theå hieän laäp tröôøng trieát hoïc duy vaät bieän chöùng trieät
ñeå laø cô sôû ñeå phaân bieät vôùi caùc tröôøng phaùi trieát hoïc ñoái laäp khaùc, khaéc
phuïc söï khuûng hoaûng cuûa caùc nhaø vaät lyù hoïc trong quaù trình nhaän thöùc theá
giôùi vaät chaát. Quan nieäm cuûa V.I.Leânin caøng chöùng minh moái lieân heä thoáng
nhaát giöõa trieát hoïc duy vaät bieän chöùng vôùi khoa hoïc töï nhieân: “Vaät lyù hoïc hieän
ñaïi ñang naèm treân giöôøng ñeû. Noù ñang ñeû ra chuû nghóa duy vaät bieän chöùng…
Toaøn boä chuû nghóa duy taâm vaät lyù hoïc, toaøn boä trieát hoïc kinh nghieäm pheâ
phaùn, cuõng nhö thuyeát kinh nghieäm töôïng tröông, thuyeát kinh nghieäm nhaát nguyeân
v.v… ñeàu thuoäc nhöõng thöù caën baõ phaûi vöùt boû ñi”132. V.I.Leânin ñaõ vaïch roõ thöïc
chaát cuûa cuoäc khuûng hoaûng trong vaät lyù hoïc laø do caùc nhaø vaät khoâng naém
ñöôïc pheùp bieän chöùng, ñi cheäch höôùng sang chuû nghóa duy taâm: “Thöïc chaát cuûa
cuoäc khuûng hoaûng cuûa vaät lyù hoïc hieän ñaïi laø ôû söï ñaûo loän cuûa nhöõng quy
luaät cuõ vaø nhöõng nguyeân lyù cô baûn, ôû söï gaït boû thöïc taïi khaùch quan ôû beân
ngoaøi yù thöùc, töùc laø ôû söï thay theá chuû nghóa duy vaät baèng chuû nghóa duy taâm
vaø chuû nghóa baát khaû tri”133. “Nhöng chuû nghóa duy vaät bieän chöùng kieân trì cho
raèng baát kyø lyù luaän khoa hoïc naøo veà caáu truùc vaø ñaëc tính cuûa vaät chaát cuõng
ñeàu coù tính chaát gaàn ñuùng, töông ñoái; trong töï nhieân khoâng heà coù ñöôøng ranh
giôùi naøo tuyeät ñoái; baûn chaát ñang vaän ñoäng seõ chuyeån hoùa töø moät traïng thaùi
naøy sang moät traïng thaùi khaùc… Vaät lyù hoïc môùi sôû dó ñi cheäch sang phía chuû
nghóa duy taâm, chuû yeáu laø vì caùc nhaø vaät lyù hoïc khoâng hieåu ñöôïc pheùp bieän
chöùng… Trong khi phuû nhaän tính baát bieán cuûa nhöõng nguyeân toá vaø caû nhöõng
ñaëc tính cuûa vaät chaát ñaõ ñöôïc bieát cho ñeán nay, hoï ñaõ rôi vaøo choã phuû nhaän
vaät chaát, nghóa laø phuû nhaän tính thöïc taïi khaùch quan cuûa theá giôùi vaät lyù” 134.
Nhöõng keát luaän cuûa V.I.Leânin coù yù nghóa ñònh höôùng cho caùc nhaø khoa hoïc töï
nhieân khoâng ngöøng ñi saâu nghieân cöùu theá giôùi vaät chaát treân neàn taûng theá giôùi
quan duy vaät vaø pheùp bieän chöùng maùcxít135. Theá giôùi vaät chaát laø voâ cuøng voâ
taän, toàn taïi ñoäc laäp vôùi yù thöùc con ngöôøi, yù thöùc con ngöôøi phaûn aùnh theá giôùi
129
Sñd, t.18, tr.167-168.
130
Sñd, t.18, tr.168.
131
Sñd, t.18, tr.151,173.
132
Sñd, t.18, tr.388.
133
Sñd, t.18, tr.318.
134
Sñd, t.18, tr.322-323.
vaät chaát khaùch quan, vì vaäy noù phaûi luoân luoân phaùt trieån. Cuõng voâ cuøng taän
nhö theá giôùi vaät chaát, tri thöùc khoâng bao giôø coù giôùi haïn cuoái cuøng136.
- Taùc phaåm Ba nguoàn goác vaø ba boä phaän caáu thaønh cuûa chuû nghóa Maùc
(1913) ñaõ chæ ra nguyeân nhaân, baûn chaát vaø keát caáu cuûa chuû nghóa Maùc. Treân cô
sôû keá thöøa bieän chöùng tinh hoa vaên hoùa cuûa nhaân loaïi maø ñaëc bieät laø trieát hoïc
coå ñieån Ñöùc, kinh teá chính trò hoïc Anh, chuû nghóa xaõ hoäi Phaùp, vaän duïng vaøo
ñieàu kieän lòch söû môùi, baèng thieân taøi cuûa mình, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ saùng
taïo neân hoïc thuyeát khoa hoïc coù yù nghóa vaïch thôøi ñaïi, trôû thaønh lyù luaän khoa
hoïc cho quaù trình nhaän thöùc vaø caûi taïo theá giôùi137.
- Trong taùc phaåm Buùt kyù trieát hoïc138, V.I.Leânin nhaän xeùt, ñaùnh giaù caùc nhaø
trieát hoïc trong lòch söû ñeå töø ñoù phaùt trieån nhöõng noäi dung cuûa trieát hoïc duy vaät
bieän chöùng, ñaëc bieät laø laøm saùng roõ pheùp bieän chöùng duy vaät vaø lyù luaän
nhaän thöùc duy vaät.
+ Veà söï phaùt trieån: V.I.Leânin so saùnh hai quan nieäm ñoái laäp nhau: “Hai quan
nieäm cô baûn… veà söï phaùt trieån (söï tieán hoùa); söï phaùt trieån coi nhö laø giaûm ñi
vaø taêng leân, nhö laø laëp laïi, vaø söï phaùt trieån coi nhö laø söï thoáng nhaát cuûa caùc
maët ñoái laäp. Quan nieäm thöù nhaát laø cheát cöùng, ngheøo naøn, khoâ khan. Quan nieäm
thöù hai laø sinh ñoäng. Chæ coù quan nieäm thöù hai môùi cho ta chìa khoùa cuûa “söï töï
vaän ñoäng”, cuûa taát thaûy moïi caùi ñang toàn taïi; chæ coù noù môùi cho ta chìa khoùa
cuûa nhöõng “böôùc nhaûy voït”, cuûa söï “giaùn ñoaïn cuûa tính tieäm tieán”, cuûa söï
“chuyeån hoùa thaønh maët ñoái laäp”, cuûa “söï tieâu dieät caùi cuõ vaø söï naûy sinh caùi
môùi”139. V.I.Leânin cho raèng pheùp bieän chöùng laø lyù luaän duy nhaát ñuùng veà söï
phaùt trieån; noù cho ta chìa khoùa ñeå tìm hieåu söï vaän ñoäng cuûa caùc quaù trình töï
nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy. “Pheùp bieän chöùng vôùi tính caùch laø nhaän thöùc sinh
ñoäng, nhieàu maët (soá caùc maët khoâng ngöøng taêng leân maõi maõi) bao haøm voâ soá
khía caïnh trong caùch tieáp caän, ñi gaàn tôùi hieän thöïc (vôùi moät heä thoáng trieát hoïc ñi
töø moãi khía caïnh maø phaùt trieån thaønh moät toaøn theå) – ñoù laø noäi dung phong
phuù khoâng löôøng ñöôïc so vôùi chuû nghóa duy vaät, sieâu hình”140.
+ Veà caùc quy luaät cuûa pheùp bieän chöùng: Khi baøn veà quy luaät phuû ñònh cuûa
phuû ñònh, V.I.Leânin vieát: “khoâng phaûi laø söï phuû ñònh saïch trôn, khoâng phaûi söï
phuû ñònh khoâng suy nghó, khoâng phaûi söï phuû ñònh hoaøi nghi, khoâng phaûi söï do
döï, cuõng khoâng phaûi söï nghi ngôø laø caùi ñaëc tröng vaø caùi baûn chaát trong pheùp
bieän chöùng, - dó nhieân pheùp bieän chöùng bao haøm trong noù nhaân toá phuû ñònh, vaø
thaäm chí vôùi tính caùch laø nhaân toá quan troïng nhaát cuûa noù, - khoâng, maø laø söï
phuû ñònh coi nhö laø voøng khaâu cuûa söï phaùt trieån, vôùi söï duy trì caùi khaúng ñònh,
135
Ñoàng thôøi, quan nieäm cuûa V.I.Leânin cuõng laø söï phuû nhaän nhöõng tö töôûng duy taâm phaûn tieán boä, giaûi thích moät caùch
sai laàm nhöõng thaønh töïu veà vaät lyù hoïc cuûa Makhô, Aveânariuùt, Oxtôvanñô, Boâgñanoáp, Valentinoáp, Badaroáp… trong quaù
trình nhaän thöùc theá giôùi vaät chaát.
136
Pheâ phaùn söï ñoàng nhaát quy luaät sinh hoïc vôùi quy luaät xaõ hoäi cuûa phaùi Makhô, V.I.Leânin chæ roõ vai troø quyeát ñònh cuûa
toàn taïi xaõ hoäi ñoái vôùi yù thöùc xaõ hoäi. Chuû nghóa duy vaät noùi chung thöøa nhaän raèng toàn taïi thöïc taïi khaùch quan (vaät
chaát) laø khoâng phuï thuoäc vaøo yù thöùc, caûm giaùc, kinh nghieäm, v.v. cuûa loaøi ngöôøi. Chuû nghóa duy vaät lòch söû thöøa nhaän
raèng toàn taïi xaõ hoäi khoâng phuï thuoäc vaøo yù thöùc cuûa loaøi ngöôøi. Trong hai tröôøng hôïp ñoù, yù thöùc chæ laø phaûn aùnh
cuûa toàn taïi, nhieàu laém thì cuõng chæ laø moät phaûn aùnh gaàn ñuùng (aên khôùp, chính xaùc moät caùch lyù töôûng). Trong caùi trieát
hoïc aáy cuûa chuû nghóa Maùc, ñuùc baèng moät khoái theùp duy nhaát, ngöôøi ta khoâng theå vöùt boû moät tieàn ñeà cô baûn naøo, moät
phaàn chuû yeáu naøo, maø khoâng xa rôøi chaân lyù khaùch quan, khoâng rôi vaøo söï doái traù cuûa giai caáp tö saûn phaûn ñoäng.
137
“Toaøn boä thieân taøi cuûa Maùc chính laø ôû choã oâng ñaõ giaûi ñaùp ñöôïc nhöõng vaán ñeà maø tö töôûng tieân tieán cuûa nhaân
loaïi ñaõ neâu ra. Hoïc thuyeát cuûa oâng ra ñôøi laø söï thöøa keá thaúng vaø tröïc tieáp nhöõng hoïc thuyeát cuûa caùc ñaïi bieåu xuaát
saéc nhaát trong trieát hoïc, trong kinh teá chính trò hoïc vaø trong chuû nghóa xaõ hoäi. Hoïc thuyeát cuûa Maùc laø moät hoïc thuyeát vaïn
naêng vì noù laø moät hoïc thuyeát chính xaùc. Noù laø moät hoïc thuyeát hoaøn bò vaø chaët cheõ; noù cung caáp cho ngöôøi ta moät theá
giôùi quan hoaøn chænh, khoâng thoûa hieäp vôùi baát cöù moät söï meâ tín naøo, moät theá löïc phaûn ñoäng naøo, moät haønh vi naøo
baûo veä söï aùp böùc cuûa tö saûn. Noù laø ngöôøi thöøa keá chính ñaùng cuûa taát caû nhöõng caùi toát ñeïp nhaát maø loaøi ngöôøi ñaõ
taïo ra hoài theá kyû XIX, ñoù laø trieát hoïc Ñöùc, kinh teá chính trò hoïc Anh vaø chuû nghóa xaõ hoäi Phaùp” [Sñd, t.23, tr.49-50].
138
keát quaû taäp hôïp cuûa haäu theá töø 10 cuoán vôû ghi cheùp cuûa V.I.Leânin töø 1895-1916.
139
Sñd, t.29, tr.379.
140
Sñd, t.29, tr.382.
töùc laø khoâng coù moät söï do döï naøo, khoâng coù moät söï chieát trung naøo” 141.
V.I.Leânin luoân khaúng ñònh baûn chaát, nguoàn goác, ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån laø
cuoäc ñaáu tranh giöõa hai maët ñoái laäp, vaø coi quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh
cuûa caùc maët ñoái laäp laø haït nhaân cuûa pheùp bieän chöùng: “Söï phaân ñoâi cuûa caùi
thoáng nhaát vaø söï nhaän thöùc caùc boä phaän maâu thuaãn cuûa noù… ñoù laø thöïc
chaát… cuûa pheùp bieän chöùng”142. “Söï phaùt trieån laø moät cuoäc “ñaáu tranh” giöõa
caùc maët ñoái laäp”143. “Söï thoáng nhaát (phuø hôïp, ñoàng nhaát, taùc duïng ngang nhau)
cuûa caùc maët ñoái laäp laø coù ñieàu kieän, taïm thôøi, thoaùng qua, töông ñoái. Söï ñaáu
tranh cuûa caùc maët ñoái laäp baøi tröø laãn nhau laø tuyeät ñoái, cuõng nhö söï phaùt trieån,
söï vaän ñoäng laø tuyeät ñoái”144. “Pheùp bieän chöùng laø hoïc thuyeát vaïch ra raèng
nhöõng maët ñoái laäp laøm theá naøo maø coù theå vaø thöôøng laø (trôû thaønh) ñoàng
nhaát, - trong nhöõng ñieàu kieän naøo chuùng laø ñoàng nhaát, baèng caùch chuyeån hoùa
laãn nhau, - taïi sao lyù trí con ngöôøi khoâng neân xem nhöõng maët ñoái laäp aáy laø cheát,
cöùng ñôø, maø laø sinh ñoäng, coù ñieàu kieän, naêng ñoäng, chuyeån hoùa laãn nhau” 145.
“Coù theå ñònh nghóa vaén taét pheùp bieän chöùng laø hoïc thuyeát veà söï thoáng nhaát
cuûa caùc maët ñoái laäp. Nhö theá laø naém ñöôïc haït nhaân cuûa pheùp bieän chöùng,
nhöng ñieàu ñoù ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng söï giaûi thích vaø söï phaùt trieån theâm”146.
+ Veà söï thoáng nhaát giöõa pheùp bieän chöùng, lyù luaän nhaän thöùc vaø loâgíc
hoïc: “Maùc khoâng ñeå laïi cho chuùng ta “loâgíc hoïc” (vôùi chöõ L vieát hoa, nhöng ñaõ
ñeå laïi cho chuùng ta loâgíc cuûa “Tö baûn”, vaø caàn phaûi taän duïng ñaày ñuû nhaát
loâgíc ñoù ñeå giaûi quyeát vaán ñeà maø chuùng ta ñang nghieân cöùu. Trong “Tö baûn”,
Maùc aùp duïng loâgíc, pheùp bieän chöùng vaø lyù luaän nhaän thöùc (khoâng caàn ba töø:
ñoù laø cuøng moät caùi duy nhaát) cuûa chuû nghóa duy vaät vaøo moät khoa hoïc duy
nhaát”147. Trong ba yeáu toá treân, lyù luaän nhaän thöùc laø khoa hoïc veà söï phaûn aùnh
cuûa tö duy con ngöôøi ñoái vôùi khaùch theå, pheùp bieän chöùng laø khoa hoïc veà söï
phaùt trieån, loâgíc hoïc laø khoa hoïc veà nhöõng hình thöùc vaø quy luaät cuûa tö duy. Vì
vaäy, lyù luaän nhaän thöùc bao haøm pheùp bieän chöùng vaø loâgíc hoïc. Pheùp bieän
chöùng laø haït nhaân cuûa lyù luaän nhaän thöùc vaø loâgíc hoïc. Caû ba yeáu toá treân, theo
V.I.Leânin, laø söï ñoàng nhaát trong tính khaùc bieät148.
+ Thöïc tieãn ñoùng vai troø laø cô sôû, ñoäng löïc, muïc ñích nhaän thöùc vaø tieâu
chuaån cuûa chaân lyù, “vì noù coù öu ñieåm khoâng nhöõng cuûa tính phoå bieán, maø caû
cuûa tính hieän thöïc tröïc tieáp”. “Töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng, vaø
töø tö duy tröøu töôïng ñeán thöïc tieãn – ñoù laø con ñöôøng bieän chöùng cuûa söï nhaän
thöùc chaân lyù, cuûa söï nhaän thöùc thöïc taïi khaùch quan” 149. Nhö vaäy, thöïc tieãn laø
moät voøng khaâu trong quaù trình nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan. Thoâng qua thöïc
tieãn maø con ngöôøi môùi chöùng minh ñöôïc tính chaân lyù cuûa nhaän thöùc. Xuaát phaùt
töø thöïc tieãn, theo V.I.Leânin, quaù trình nhaän thöùc bieåu hieän söï thoáng nhaát giöõa
141
Sñd, t.29, tr.245.
142
Sñd, t.29, tr.378.
143
Sñd, t.29, tr.379.
144
Sñd, t.29, tr.379-380.
145
Sñd, t.29, tr.116-117.
146
Sñd, t.29, tr.240.
147
Sñd, t.29, tr.359-360.
148
Trình baøy söï thoáng nhaát giöõa lyù luaän nhaän thöùc, loâgíc hoïc vaø pheùp bieän chöùng, V.I.Leânin vieát: “loâgíc laø hoïc thuyeát
veà nhaän thöùc, laø lyù luaän nhaän thöùc. Nhaän thöùc laø söï phaûn aùnh giôùi töï nhieân bôûi con ngöôøi. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø
moät phaûn aùnh ñôn giaûn, tröïc tieáp, hoaøn chænh, maø laø moät quaù trình caû moät chuoãi nhöõng söï tröøu töôïng, söï caáu thaønh,
söï hình thaønh ra caùc khaùi nieäm, quy luaät naøy v.v… (tö duy khoa hoïc = “yù nieäm loâgíc”) bao quaùt moät caùch coù ñieàu kieän,
gaàn ñuùng tính quy luaät phoå bieán cuûa giôùi töï nhieân vónh vieãn vaän ñoäng vaø phaùt trieån. ÔÛ ñaây, thaät söï vaø veà khaùch quan
coù ba veá: 1) giôùi töï nhieân, 2) nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, = boä oùc cuûa ngöôøi (vôùi tö caùch laø saûn phaåm cao nhaát cuûa giôùi
töï nhieân ñoù) vaø 3) hình thöùc cuûa söï phaûn aùnh giôùi töï nhieân vaøo trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi; hình thöùc naøy chính laø
nhöõng khaùi nieäm, nhöõng quy luaät, nhöõng phaïm truø. Con ngöôøi khoâng theå naém ñöôïc baèng phaûn aùnh baèng mieâu taû toaøn
boä giôùi töï nhieân moät caùch ñaày ñuû, “tính chænh theå tröïc tieáp” cuûa noù, con ngöôøi chæ coù theå ñi gaàn maõi ñeán ñoù, baèng
caùch taïo ra nhöõng tröøu töôïng, nhöõng khaùi nieäm, nhöõng quy luaät, moät böùc tranh khoa hoïc veà theá giôùi” [Sñd, t.29, tr.192-193].
149
Sñd, t.29, tr.230, 179.
lòch söû vaø loâgíc cuûa tö duy: “Loâgíc khoâng phaûi laø hoïc thuyeát veà nhöõng quy luaät
phaùt trieån cuûa “taát thaûy moïi söï vaät vaät chaát, töï nhieân vaø tinh thaàn”, töùc laø hoïc
thuyeát veà nhöõng quy luaät phaùt trieån cuûa toaøn boä noäi dung cuï theå cuûa theá giôùi
vaø nhaän thöùc theá giôùi, töùc laø söï toång keát, toång soá, keát luaän cuûa lòch söû nhaän
thöùc theá giôùi”150.
+ Veà tính ñaûng trong trieát hoïc: Döïa treân laäp tröôøng duy vaät trieät ñeå, V.I.Leânin
ñaõ ñaáu tranh khoâng khoan nhöôïng choáng laïi caùc tröôøng phaùi ñoái laäp, baûo veä vaø
phaùt trieån chuû nghóa duy vaät bieän chöùng, treân tinh thaàn khoa hoïc vaø caùch maïng.
Pheâ phaùn Cantô vaø Heâghen, V.I.Leânin cho raèng: “Cantô haï thaáp tri thöùc ñeå doïn
saïch ñöôøng cho loøng tin; Heâghen ñeà cao tri thöùc, quaû quyeát raèng tri thöùc töùc laø
tri thöùc veà Thöôïng ñeá. Ngöôøi duy vaät ñeà cao tri thöùc veà vaät chaát, giôùi töï nhieân,
toáng Thöôïng ñeá vaø nhöõng boïn trieát hoïc ñeâ tieän baûo veä Thöôïng ñeá vaøo hoá
raùc”151. V.I.Leânin ñaùnh giaù chuû nghóa duy taâm treân quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy
vaät bieän chöùng: “Theo quan ñieåm cuûa moät chuû nghóa duy vaät thoâ loã, ñôn giaûn,
sieâu hình, thì chuû nghóa duy taâm trieát hoïc chæ laø moät söï ngu xuaån. Traùi laïi, theo
quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng, thì chuû nghóa duy taâm trieát hoïc laø
moät söï phaùt trieån (moät söï thoåi phoàng, bôm to) phieán dieän, thaùi quaù… cuûa moät
trong nhöõng ñaëc tröng, cuûa moät trong nhöõng maët, cuûa moät trong nhöõng khía caïnh
cuûa nhaän thöùc thaønh moät caùi tuyeät ñoái, taùch rôøi khoûi vaät chaát, khoûi giôùi töï
nhieân, thaàn thaùnh hoùa. Chuû nghóa duy taâm, ñoù laø chuû nghóa thaày tu. Ñuùng nhö
vaäy. Nhöng chuû nghóa duy taâm trieát hoïc laø… con ñöôøng daãn ñeán chuû nghóa thaày
tu, qua moät trong nhöõng saéc thaùi cuûa nhaän thöùc (bieän chöùng) voâ cuøng phöùc
taïp cuûa con ngöôøi”152. V.I.Leânin chæ ra söï ñoái laäp giöõa chuû nghóa duy vaät bieän
chöùng vaø chuû nghóa duy taâm xung quanh con ñöôøng nhaän thöùc: “Nhaän thöùc cuûa
con ngöôøi khoâng phaûi laø… moät ñöôøng thaúng, maø laø moät ñöôøng cong ñi gaàn voâ
haïn ñeán moät loaït nhöõng voøng troøn, ñeán moät voøng xoaùy oác. Baát cöù ñoaïn naøo,
khuùc naøo, maûnh naøo cuûa ñöôøng cong aáy cuõng coù theå chuyeån hoùa (chuyeån hoùa
moät caùch phieán dieän) thaønh moät ñöôøng thaúng ñoái laäp, ñaày ñuû, ñöôøng thaúng
naøy (neáu chæ thaáy caây khoâng thaáy röøng) seõ daãn ñeán vuõng buøn, ñeán chuû nghóa
thaày tu (ôû ñaây noù seõ bò lôïi ích giai caáp cuûa caùc giai caáp thoáng trò cuûng coá laïi).
Tính ñöôøng thaúng vaø tính phieán dieän, söï cheát cöùng vaø cöùng nhaéc, chuû nghóa
chuû quan vaø söï muø quaùng chuû quan ñoù laø nhöõng nguoàn goác veà nhaän thöùc
luaän cuûa chuû nghóa duy taâm. Vaø chuû nghóa thaày tu (baèng chuû nghóa duy taâm trieát
hoïc) ñöông nhieân coù nhöõng nguoàn goác veà nhaän thöùc luaän, noù khoâng phaûi laø
khoâng coù cô sôû; khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, ñoù laø moät ñoùa hoa khoâng keát quaû
moïc treân caùi caây soáng cuûa nhaän thöùc sinh ñoäng, phong phuù, chaân thöïc, khoûe
maïnh, toaøn naêng, khaùch quan, tuyeät ñoái cuûa con ngöôøi”153.
- Trong taùc phaåm Nhaø nöôùc vaø caùch maïng (1917 - 1918), V.I.Leânin ñaõ keá
thöøa tö töôûng veà nhaø nöôùc cuûa C.Maùc vaø Ph.AÊngghen, tieán haønh ñaáu tranh
khoâng khoan nhöôïng choáng chuû nghóa cô hoäi höõu khuynh, tieáp tuïc phaùt trieån quan
ñieåm cô baûn veà nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn vaø baïo löïc caùch maïng, veà vai
troø cuûa Ñaûng Coäng saûn vaø con ñöôøng xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi trong hieän taïi
vaø chuû nghóa coäng saûn töông lai. Vì vaäy, taùc phaåm naøy ñaõ ñaùp öùng kòp thôøi
yeâu caàu caáp baùch veà lyù luaän vaø thöïc tieãn luùc baáy giôø cuûa phong traøo caùch
maïng ôû nöôùc Nga vaø treân theá giôùi.
+ Veà nguoàn goác, baûn chaát cuûa nhaø nöôùc, vaø con ñöôøng xaùc laäp nhaø nöôùc
chuyeân chính voâ saûn: Ngöôøi vieát: “Nhaø nöôùc laø saûn phaåm vaø bieåu hieän cuûa
150
Sñd, t.29, tr.101.
151
Sñd, t.29, tr.179.
152
Sñd, t.29, tr.385.
153
Sñd, t.29, tr.385-386.
nhöõng maâu thuaãn giai caáp khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc. Baát cöù ôû ñaâu, heã luùc
naøo vaø chöøng naøo maø, veà maët khaùch quan, nhöõng maâu thuaãn giai caáp khoâng
theå ñieàu hoøa ñöôïc thì nhaø nöôùc xuaát hieän. Vaø ngöôïc laïi: söï toàn taïi cuûa nhaø
nöôùc chöùng toû raèng nhöõng maâu thuaãn giai caáp laø khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc”154.
Nhaø nöôùc laø coâng cuï thoáng trò cuûa moät giai caáp ñeå aùp ñaët söï thoáng trò cuûa
mình leân caùc giai caáp khaùc vaø toaøn xaõ hoäi. “… Nhaø nöôùc laø moät cô quan thoáng
trò giai caáp, laø moät cô quan aùp böùc cuûa moät giai caáp naøy ñoái vôùi moät giai caáp
khaùc”155. “Nhaø nöôùc laø moät toå chöùc quyeàn löïc ñaëc bieät, noù laø toå chöùc baïo
löïc duøng ñeå traán aùp moät giai caáp naøo ñoù”156. Nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn
khoâng ñöôïc xaùc laäp baèng ñieàu hoøa quan heä giai caáp maø baèng baïo löïc caùch
maïng; thoâng qua baïo löïc caùch maïng cuûa quaàn chuùng nhaát ñònh ñeå xoùa boû nhaø
nöôùc tö saûn, xaùc laäp nhaø nöôùc cuûa giai caáp voâ saûn: “Nhaø nöôùc tö saûn bò thay
theá bôûi nhaø nöôùc voâ saûn (chuyeân chính voâ saûn) khoâng theå baèng con ñöôøng
“tieâu vong” ñöôïc, maø chæ coù theå, theo quy luaät chung, baèng moät cuoäc caùch maïng
baïo löïc thoâi”157. “Khoâng coù caùch maïng baïo löïc thì khoâng theå thay nhaø nöôùc tö
saûn baèng nhaø nöôùc voâ saûn ñöôïc” 158. Ñeå thöïc hieän thaéng lôïi nhieäm vuï cuûa nhaø
nöôùc chuyeân chính voâ saûn trong cuoäc ñaáu tranh choáng aùp böùc boùc loät, moät ñieàu
kieän taát yeáu, theo V.I.Leânin, laø vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn: “Chuû
nghóa Maùc giaùo duïc ñaûng coâng nhaân, laø giaùo duïc ñoäi tieân phong cuûa giai caáp
voâ saûn, ñoäi tieân phong naøy ñuû söùc naém chính quyeàn vaø daãn daét toaøn daân tieán
leân chuû nghóa xaõ hoäi, ñuû söùc laõnh ñaïo vaø toå chöùc moät cheá ñoä môùi, ñuû söùc
laøm thaày, laøm ngöôøi daãn ñöôøng, laøm laõnh tuï cuûa taát caû nhöõng ngöôøi lao ñoäng
vaø nhöõng ngöôøi bò boùc loät ñeå giuùp hoï toå chöùc ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa hoï, maø
khoâng caàn ñeán giai caáp tö saûn vaø choáng laïi giai caáp tö saûn”159.
+ Veà hai giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi töông lai (giai ñoaïn thaáp - xaõ hoäi
chuû nghóa, vaø giai ñoaïn cao - coäng saûn chuû nghóa): “Trong giai ñoaïn ñaàu, trong naác
thang thöù nhaát, chuû nghóa coäng saûn chöa theå hoaøn toaøn tröôûng thaønh veà maët
kinh teá, chöa theå hoaøn toaøn thoaùt khoûi nhöõng taäp tuïc hay nhöõng taøn tích cuûa
chuû nghóa tö baûn”160. Trong giai ñoaïn cao laø chuû nghóa coäng saûn, “toaøn theå xaõ
hoäi seõ chæ coøn laø moät phoøng laøm vieäc, moät xöôûng maùy, vôùi cheá ñoä lao ñoäng
ngang nhau vaø lónh löông ngang nhau… Luùc baáy giôø, cöûa seõ môû thaät roäng ñeå cho
ai cuõng coù theå böôùc vaøo ñöôïc, töø giai ñoaïn ñaàu leân giai ñoaïn cao cuûa xaõ hoäi
coäng saûn chuû nghóa, vaø do ñoù nhaø nöôùc seõ tieâu vong haún”161.
 Giai ñoaïn sau Caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa Thaùng Möôøi
Nga 1917: Caùch maïng Thaùng Möôøi Nga thaønh coâng môû ra moät thôøi ñaïi môùi trong
lòch söû nhaân loaïi, thôøi ñaïi quaù ñoä töø chuû nghóa tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi
treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Trong giai ñoaïn naøy, V.I.Leânin tieáp tuïc phaùt trieån chuû
nghóa duy vaät bieän chöùng vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû.
- Trong taùc phaåm Saùng kieán vó ñaïi (1919), V.I.Leânin phaân tích saâu roäng yù
nghóa cuûa nhöõng ngaøy thöù baûy coäng saûn, toång keát kinh nghieäm cuûa quaàn chuùng
lao ñoäng trong thôøi kyø baét ñaàu xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi.
+ V.I.Leânin chæ ra naêng suaát lao ñoäng xaõ hoäi laø yeáu toá quyeát ñònh cho söï
thaéng lôïi cuûa xaõ hoäi môùi: “Chuû nghóa tö baûn ñaõ taïo ra moät naêng suaát lao ñoäng
154
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1981, t.33, tr.9.
155
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1981, t.33, tr.10.
156
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1981, t.33, tr.30.
157
Sñd, t.33, tr.27.
158
Sñd, t.33, tr.28.
159
Sñd, t.33, tr.33.
160
Sñd, t.33, tr.121.
161
Sñd, t.33, tr.125-126.
chöa töøng thaáy döôùi cheá ñoä noâng noâ. Chuû nghóa tö baûn coù theå bò ñaùnh baïi
haún, vaø seõ bò ñaùnh baïi haún, vì chuû nghóa xaõ hoäi taïo ra moät naêng suaát lao ñoäng
môùi, cao hôn nhieàu”162. Ñeå xaây döïng xaõ hoäi môùi, theo V.I.Leânin, giai caáp voâ saûn
phaûi thöïc hieän hai nhieäm vuï: moät laø, ñaùnh ñoå giai caáp tö saûn, thieát laäp chính
quyeàn caùch maïng, töùc chuyeân chính voâ saûn, vaø hai laø, xaây döïng xaõ hoäi môùi 163.
“Nhieäm vuï thöù hai naøy khoù hôn nhieäm vuï thöù nhaát, vì tuyeät nhieân khoâng theå
giaûi quyeát ñöôïc nhieäm vuï ñoù baèng moät haønh ñoäng anh huøng nhaát thôøi, nhieäm
vuï ñoù ñoøi hoûi phaûi coù tinh thaàn duõng caûm laâu daøi nhaát, beàn bæ nhaát, khoù
khaên nhaát cuûa coâng taùc quaàn chuùng haøng ngaøy”164.
+ V.I.Leânin ñaõ neâu ra moät ñònh nghóa noåi tieáng veà giai caáp: “Ngöôøi ta goïi laø
giai caáp, nhöõng taäp ñoaøn to lôùn goàm ñaõ ngöôøi khaùc nhau veà ñòa vò cuûa hoï trong
moät heä thoáng saûn xuaát xaõ hoäi nhaát ñònh trong lòch söû, khaùc nhau veà quan heä
cuûa hoï (thöôøng thöôøng thì nhöõng quan heä naøy ñöôïc phaùp luaät quy ñònh vaø thöøa
nhaän) ñoái vôùi nhöõng tö lieäu saûn xuaát, veà vai troø cuûa hoï trong toå chöùc lao ñoäng
xaõ hoäi, vaø nhö vaäy laø khaùc nhau veà caùch thöùc höôûng thuï vaø veà phaàn cuûa caûi
xaõ hoäi ít hoaëc nhieàu maø hoï ñöôïc höôûng. Giai caáp laø nhöõng taäp ñoaøn ngöôøi,
maø taäp ñoaøn naøy thì coù theå chieám ñoaït lao ñoäng cuûa taäp ñoaøn khaùc, do choã
caùc taäp ñoaøn ñoù coù ñòa vò khaùc nhau trong moät cheá ñoä kinh teá xaõ hoäi nhaát
ñònh”165.
- Noäi dung cuûa taùc phaåm Beänh aáu tró “taû khuynh” trong phong traøo coäng saûn
(1920) höôùng ñeán muïc ñích tuyeân truyeàn kinh nghieäm cho caùc ñaûng coäng saûn môùi
ra ñôøi trong phong traøo coäng saûn quoác teá, vaïch ra chieán löôïc vaø saùch löôïc cuûa
caùc ñaûng coäng saûn trong ñieàu kieän lòch söû môùi, nhaèm traùnh nhöõng sai laàm coù
tính chaát beø phaùi, giaùo ñieàu trong cuoäc ñaáu tranh caùch maïng.
+ Veà baûn chaát vaø taùc haïi cuûa chuû nghóa cô hoäi “taû khuynh”: Ñoù laø chuû
nghóa chuû quan trong ñaùnh giaù söï kieän, boû qua nhöõng giai ñoaïn cuûa phong traøo
caùch maïng, haønh ñoäng phieâu löu, voâ chính phuû. “Caùi ñaàu oùc gaàn gioáng nhö chuû
nghóa voâ chính phuû hay ñaõ coù moät soá neùt naøo ñoù möôïn cuûa chuû nghóa voâ chính
phuû vaø trong taát caû nhöõng vaán ñeà cô baûn, ñeàu xa rôøi nhöõng ñieàu kieän vaø
nhöõng yeâu caàu taát yeáu cuûa cuoäc ñaáu tranh giai caáp trieät ñeå cuûa giai caáp voâ
saûn”166.
+ Veà tính phöùc taïp trong thôøi kyø xaây döïng xaõ hoäi môùi: “Chuyeân chính voâ
saûn laø moät cuoäc ñaáu tranh kieân trì, ñoå maùu vaø khoâng ñoå maùu, baïo löïc vaø hoøa
bình, baèng quaân söï vaø baèng kinh teá, baèng giaùo duïc vaø baèng haønh chính, choáng
nhöõng theá löïc vaø nhöõng taäp tuïc cuûa xaõ hoäi cuõ. Söùc maïnh cuûa taäp quaùn ôû
haøng trieäu vaø haøng chuïc trieäu ngöôøi laø moät söùc maïnh gheâ gôùm nhaát” 167. Trong
cuoäc ñaáu tranh thôøi kyø chuyeân chính voâ saûn, vai troø cuûa Ñaûng Coäng saûn coù yù
nghóa quyeát ñònh: “Khoâng coù moät ñaûng saét theùp ñöôïc toâi luyeän trong ñaáu tranh,
khoâng coù moät ñaûng ñöôïc söï tín nhieäm cuûa taát caû nhöõng phaàn töû trung thöïc
trong giai caáp noùi treân, khoâng coù moät ñaûng bieát nhaän xeùt taâm traïng quaàn chuùng
vaø bieát taùc ñoäng vaøo taâm traïng ñoù thì khoâng theå tieán haønh thaéng lôïi cuoäc ñaáu
tranh aáy ñöôïc”168.

162
Sñd, t.39, tr.20.
163
“Chuû nghóa coäng saûn baét ñaàu ôû nôi naøo maø nhöõng coâng nhaân bình thöôøng toû ra quan taâm – vôùi moät tinh thaàn hy sinh
queân mình, khoâng ngaïi coâng vieäc naëng nhoïc - ñeán vieäc naâng cao naêng suaát lao ñoäng, giöõ gìn töøng puùt luùa mì, than ñaù, saét
vaø caùc saûn phaåm khaùc” [Sñd, t.39, tr.25].
164
Sñd, t.39, tr.20.
165
Sñd, t.39, tr.17-18.
166
Sñd, t.41, tr.34.
167
Sñd, t.41, tr.34.
168
Sñd, t.41, tr.34.
 - Baøi baùo noåi tieáng Veà taùc duïng cuûa chuû nghóa duy vaät chieán ñaáu (1922)
ñöôïc coi laø di chuùc trieát hoïc cuûa V.I.Leânin; noù vaïch ra vai troø cuûa coâng taùc
tuyeân truyeàn trieát hoïc voâ thaàn, coi ñoù cuõng laø nhieäm vuï quan troïng cuûa Ñaûng
Coäng saûn trong cuoäc ñaáu tranh gian khoå, khoù khaên ñeå xaây döïng xaõ hoäi môùi.
+ Trong taùc phaåm naøy, oâng ñaët ra nhieäm vuï phaùt trieån trieát hoïc duy vaät bieän
chöùng treân cô sôû toång keát lòch söû hieän ñaïi, cuûng coá lieân minh thoáng nhaát giöõa
trieát hoïc vaø khoa hoïc töï nhieân, pheâ phaùn chuû nghóa duy taâm, toân giaùo treân tinh
thaàn khoa hoïc. “… Chuùng ta caàn hieåu raèng neáu khoâng coù moät cô sôû trieát hoïc
vöõng vaøng thì tuyeät nhieân khoâng coù khoa hoïc töï nhieân naøo hay chuû nghóa duy
vaät naøo coù theå tieán haønh ñaáu tranh choáng ñöôïc söï laán böôùc cuûa nhöõng tö
töôûng tö saûn vaø söï phuïc hoài cuûa theá giôùi quan tö saûn. Muoán tieán haønh ñöôïc
cuoäc ñaáu tranh aáy vaø ñöa noù ñeán thaønh coâng hoaøn toaøn, nhaø khoa hoïc töï nhieân
phaûi laø moät nhaø duy vaät hieän ñaïi, moät ñoà ñeä töï giaùc cuûa chuû nghóa duy vaät
maø Maùc laø ngöôøi ñaïi dieän. Nghóa laø nhaø khoa hoïc töï nhieân aáy phaûi laø moät
nhaø duy vaät bieän chöùng”169. “Khoâng ñaët ra vaø khoâng thöïc hieän nhieäm vuï aáy moät
caùch coù heä thoáng, thì chuû nghóa duy vaät khoâng theå laø moät chuû nghóa duy vaät
chieán ñaáu ñöôïc… Neáu khoâng laøm theá, caùc nhaø khoa hoïc töï nhieân lôùn cuõng laïi
vaãn seõ luoân luoân baát löïc trong nhöõng keát luaän vaø khaùi quaùt trieát hoïc cuûa hoï
tröôùc kia. Vì khoa hoïc töï nhieân ñang tieán boä nhanh, ñang traûi qua moät thôøi kyø ñaûo
loän caùch maïng saâu saéc trong taát caû moïi lónh vöïc, ñeán noãi noù tuyeät ñoái khoâng
theå khoâng caàn ñeán nhöõng keát luaän trieát hoïc”170.
+ V.I.Leânin noùi: “AÊngghen nhaéc nhôû nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuûa giai caáp voâ
saûn ñöông thôøi laø phaûi dòch caùc tröôùc taùc chieán ñaáu voâ thaàn chuû nghóa cuoái
theá kyû XVIII, ñeå truyeàn baù ra thaät nhieàu trong nhaân daân. Ñaùng xaáu hoå cho
chuùng ta laø maõi ñeán nay chuùng ta vaãn khoâng laøm ñöôïc vieäc ñoù (ñaây laø moät
trong nhieàu baèng chöùng noùi leân raèng: cöôùp laáy chính quyeàn trong moät thôøi kyø
caùch maïng thì deã hôn raát nhieàu so vôùi vieäc bieát söû duïng ñuùng ñaén chính quyeàn
aáy)”171. “Sai laàm lôùn nhaát vaø teä haïi nhaát maø moät ngöôøi maùcxít coù theå maéc
phaûi, laø töôûng raèng quaàn chuùng nhaân daân ñoâng haøng bao nhieâu trieäu con ngöôøi
(vaø nhaát laø quaàn chuùng noâng daân vaø thôï thuû coâng), bò caùi xaõ hoäi hieän ñaïi
ñaåy vaøo voøng toái taêm, doát naùt vaø thieân kieán chæ coù theå thoaùt ra khoûi voøng
toái taêm aáy baèng con ñöôøng tröïc tieáp cuûa moät neàn giaùo duïc thuaàn tuùy
maùcxít”172. Roõ raøng, nhöõng luaän ñieåm trieát hoïc treân cuûa V.I.Leânin coù yù nghóa
phöông phaùp luaän saâu saéc, noù vaãn coøn nguyeân giaù trò trong thôøi ñaïi chuùng ta.
- Ngoaøi ra, V.I.Leânin coøn vieát nhieàu taùc phaåm baøn veà chính saùch kinh teá môùi
baøn veà ñöôøng loái kinh teá cuûa thôøi kyø quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi, vôùi caùc
hình thöùc vaø böôùc ñi thích hôïp, nhaèm baûo ñaûm cho söï thaéng lôïi cuûa chuû nghóa
xaõ hoäi. “Coâng taùc kinh teá phaûi laø söï nghieäp chung cuûa taát caû moïi ngöôøi… laø
hoaït ñoäng chính trò coù yù nghóa nhaát” 173. “Cô sôû vaät chaát duy nhaát cuûa chuû nghóa
xaõ hoäi chæ coù theå laø neàn ñaïi coâng nghieäp cô khí coù khaû naêng caûi taïo caû noâng
nghieäp”174.
4. Trieát hoïc Maùc - Leânin trong thôøi ñaïi ngaøy nay
a) Nhöõng bieán ñoåi cuûa thôøi ñaïi

169
Sñd, t.45, tr.35.
170
Sñd, t.39, tr.37.
171
Sñd, t.45, tr.31.
172
Sñd, t.45, tr.31.
173
V.I.Leânin: Toaøn taäp, Nxb. Tieán Boä, Maùtxcôva, 1978, t.43, tr.396-397.
174
Sñd, t.44, tr.11.
  Thôøi ñaïi ngaøy nay ñöôïc xaùc ñònh töø Caùch maïng Thaùng
Möôøi Nga 1917. Trong giai ñoaïn lòch söû naøy, treân theá giôùi ñaõ vaø ñang dieãn ra
nhöõng thay ñoåi lôùn lao treân taát caû moïi maët kinh teá, chính trò, khoa hoïc – coâng
ngheä, vaên hoùa, xaõ hoäi…
- Söï xuaát hieän caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa175 sau Chieán tranh theá giôùi laàn
thöù hai ñaõ taïo ra moät quaù trình phaùt trieån cuûa hai heä thoáng ñoái laäp cô baûn trong
lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi: heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa vaø heä thoáng tö baûn chuû
nghóa. Trong moät thôøi gian lòch söû khaù daøi, chuû nghóa xaõ hoäi hieän thöïc ñaõ trôû
thaønh muïc tieâu lyù töôûng toát ñeïp nhaát cuûa nhaân loaïi tieán boä. Söï lôùn maïnh cuûa
heä thoáng caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa laø haäu phöông vöõng chaéc cho coâng cuoäc
ñaáu tranh choáng chuû nghóa tö baûn, ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc, vì muïc tieâu ñoäc
laäp daân toäc, hoøa bình, töï do, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi cuûa nhaân daân treân
toaøn theá giôùi. Tuy nhieân, do nhieàu nguyeân nhaân chuû quan vaø khaùch quan, maø töø
nhöõng naêm 90 theá kyû XX, heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa rôi vaøo khuûng hoaûng vaø
suïp ñoå. Heä thoáng caùc nöôùc chuû nghóa xaõ hoäi ñaõ tan vôõ. Duø coâng cuoäc xaây
döïng chuû nghóa xaõ hoäi ñaàu tieân treân theá giôùi ñaõ bò thaát baïi; song, muïc tieâu, lyù
töôûng vaø baûn chaát toát ñeïp cuûa chuû nghóa xaõ hoäi vaãn vaãn coøn; chuùng tieáp tuïc
laø phöông höôùng phaùt trieån cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi hoâm nay vaø mai sau.
Caùc quoác gia xaõ hoäi chuû nghóa coøn laïi nhö Vieät Nam, Trung Quoác, Cu Ba, … vaãn
kieân ñònh muïc tieâu, tieáp tuïc söï nghieäp ñoåi môùi, caûi caùch/môû cöûa, tieáp tuïc
giöông cao ngoïn côø tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi. Ñieàu naøy ñaõ vaø ñang laø nieàm coå
vuõ tinh thaàn cho moät soá nöôùc Nam Myõ Veâneâduyeâla, Nicaragua, … phaán ñaáu theo
con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa. Ñoù laø moät taát yeáu lòch söû.
- Baûn chaát cuûa chuû nghóa tö baûn laø boùc loät, thoáng trò, nhöng vôùi söï ñieàu
chænh veà kinh teá, veà chính saùch xaõ hoäi, veà lôïi ích… maø caùc nöôùc tö baûn ñaõ
giöõ ñöôïc söï oån ñònh vaø phaùt trieån, nhaát laø phaùt trieån kinh teá vaø khoa hoïc -
coâng ngheä. Ñieàu ñoù ñaõ taïo ra moät söï ngoä nhaän vaø dao ñoäng khi cho raèng chuû
nghóa tö baûn laø töông lai cuûa loaøi ngöôøi. Trong boái caûnh ñoù, cuoäc ñaáu tranh ai
thaéng ai giöõa chuû nghóa xaõ hoäi vaø chuû nghóa tö baûn caøng gay go, phöùc taïp.
- Cuoái theá kyû XX ñaàu theá kyû XXI, treân theá giôùi noåi leân caùc vaán ñeà mang
tính toaøn caàu nhö xung ñoät daân toäc, toân giaùo; khuûng hoaûng moâi tröôøng sinh thaùi;
dòch beänh lieân quan ñeán söùc khoûe con ngöôøi; khuûng boá theá giôùi… Ñaëc bieät laø
caùc cuoäc chieán tranh cuïc boä giöõa caùc nöôùc, bieåu hieän cho tham voïng baù chuû
toaøn caàu cuûa Myõ, ñaõ taïo neân tính khoâng oån ñònh cuûa moâi tröôøng chính trò trong
töøng khu vöïc cuõng nhö treân toaøn theá giôùi. Nhöõng vaán ñeà naøy suy ñeán cuøng
cuõng chæ laø nhöõng bieåu hieän taát yeáu cuûa nhöõng maâu thuaãn voán coù trong loøng
xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa.
- Thôøi ñaïi ngaøy nay cuõng ñöôïc ñaùnh daáu baèng söï phaùt trieån nhö vuõ baõo cuûa
caùc cuoäc caùch maïng khoa hoïc - kyõ thuaät tröôùc ñaây, vaø caùc cuoäc caùch maïng
khoa hoïc - coâng ngheä hieän nay treân toaøn theá giôùi. Chuùng ñaõ taïo neân söï phaùt
trieån thaàn kyø veà moïi maët trong ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa nhieàu quoác gia, daãn ñeán
xu höôùng phaùt trieån taát yeáu cuûa neàn kinh teá tri thöùc mang tính toaøn caàu. Xu
höôùng phaùt trieån ñoù, moät maët, laøm cho moái lieân heä giöõa caùc quoác gia, daân toäc
khaùc nhau veà ñòa lyù vaø baûn saéc, ngaøy caøng gaén chaët cheõ vôùi nhau, thaâm nhaäp
vaøo nhau; nhöng maët khaùc, chuùng cuõng laøm cho maâu thuaãn giöõa caùc nöôùc giaøu,
phaùt trieån vaø caùc nöôùc ngheøo, chaäm phaùt trieån ngaøy caøng gay gaét, khoâng chæ
treân phöông dieän kinh teá maø coøn treân caùc maët nhö chính trò, vaên hoùa vaø xaõ hoäi.

175
Lieân Xoâ, Coäng hoøa Daân chuû Ñöùc, Ba Lan, Tieäp Khaéc, Rumani, Bungari, Hunggari, Trung Quoác, Vieät Nam, Trieàu Tieân,
Moâng Coå, Laøo, Cu Ba.
  Nhö vaäy, thôøi ñaïi ngaøy nay176 ñang chöùng kieán nhöõng söï
ñoåi thay voâ cuøng to lôùn treân neàn taûng cuûa söï phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát
trong xaõ hoäi ngaøy caøng cao. Söï taùc ñoäng cuûa hai quaù trình caùch maïng veà xaõ hoäi
vaø veà khoa hoïc - coâng ngheä ñaõ taïo neân söï bieán ñoåi nhanh choùng vaø phöùc taïp
treân moïi maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñoù cuõng laø moät thaùch thöùc ñaët ra ñoái vôùi
söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin noùi chung, trieát hoïc Maùc - Leânin noùi
rieâng, nhaèm chöùng minh vai troø cuûa lyù luaän khoa hoïc vaø caùch maïng trong ñieàu
kieän lòch söû – xaõ hoäi môùi.
b) Vai troø theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän cuûa trieát hoïc Maùc - Leânin
trong thôøi ñaïi ngaøy nay
 Töø khi ra ñôøi ñeán nay, trieát hoïc Maùc - Leânin luoân phaùt
trieån trong cuoäc ñaáu tranh vôùi caùc tröôøng phaùi trieát hoïc ñoái laäp. Caùc hoïc giaû tö
saûn luoân tìm caùch phuû nhaän nhöõng nguyeân lyù cô baûn cuûa trieát hoïc Maùc -
Leânin. Sau Chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai, caùc tröôøng phaùi trieát hoïc phi maùcxít
hieän ñaïi177 ôû phöông Taây ñaõ thoåi phoàng vai troø cuûa neàn vaên minh coâng nghieäp,
phuû nhaän caùch maïng xaõ hoäi, xoùa nhoøa ranh giôùi giöõa chuû nghóa xaõ hoäi vaø
chuû nghóa tö baûn; ñaëc bieät hoï cho raèng trieát hoïc Maùc ñaõ loãi thôøi, daãn ñeán söï
thaát baïi cuûa chuû nghóa xaõ hoäi treân phaïm vi toaøn theá giôùi.
 Ngaøy nay, hôn bao giôø heát, chuùng ta caàn phaûi khaúng ñònh
raèng, vai troø trieát hoïc Maùc - Leânin ñang taêng leân cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa
lòch söû - xaõ hoäi loaøi ngöôøi trong caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Vì vaäy, vieäc
nghieân cöùu vaø phaùt trieån trieát hoïc Maùc - Leânin laø moät yeâu caàu caáp thieát. Thöïc
teá ñaõ chöùng minh raèng, caùc ñaûng coäng saûn trong caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa
ñaõ khoâng ngöøng phaùt trieån vaø vaän duïng lyù luaän trieát hoïc Maùc - Leânin, ñeå trieát
hoïc Maùc - Leânin ñoùng vai troø laø theá giôùi quan khoa hoïc vaø phöông phaùp luaän
caùch maïng trong thöïc tieãn xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. Ñoù cuõng laø bieåu hieän
cuûa yù nghóa khoa hoïc vaø caùch maïng, bieåu hieän cuûa caùc giaù trò vaên hoùa vaø
nhaân vaên, cuõng nhö vai troø ngaøy caøng taêng veà noäi dung lyù luaän cuõng nhö phöông
phaùp luaän cuûa trieát hoïc Maùc - Leânin trong ñôøi soáng xaõ hoäi hieän ñaïi. Taát nhieân,
trong ñieàu kieän lòch söû môùi, caàn phaûi boå sung vaø phaùt trieån trieát hoïc Maùc -
Leânin, vaän duïng saùng taïo nhöõng nguyeân lyù, quy luaät phoå bieán ñoù moät caùch
phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi ngaøy nay. Ñieàu ñoù ñoøi hoûi phaûi naém vöõng cô sôû theá
giôùi quan vaø phöông phaùp luaän cuûa trieát hoïc Maùc - Leânin, khoâng rôi vaøo taû
khuynh hoaëc höõu khuynh, khaéc phuïc beänh giaùo ñieàu, chuû quan duy yù chí, chuû
nghóa xeùt laïi, nhaèm vaän duïng saùng taïo lyù luaän trieát hoïc Maùc - Leânin vaøo thöïc
tieãn. Ñoàng thôøi, ñeå ñaùp öùng yeâu caàu thöïc tieãn trong thôøi ñaïi ngaøy nay, ñoøi hoûi
caùc ñaûng coäng saûn phaûi naém vöõng pheùp bieän chöùng duy vaät, bieát toång keát vaø
khaùi quaùt nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm xöông maùu cuûa lòch söû, nhöõng thaønh töïu
176
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ nhaän ñònh veà thôøi ñaïi ngaøy nay: “Theá kyû XXI seõ tieáp tuïc coù nhieàu bieán ñoåi. Khoa hoïc
vaø coâng ngheä seõ coù böôùc tieán nhaûy voït. Kinh teá tri thöùc coù vai troø ngaøy caøng noåi baät trong quaù trình phaùt trieån löïc
löôïng saûn xuaát. Toaøn caàu hoùa kinh teá laø moät xu theá khaùch quan, loâi cuoán ngaøy caøng nhieàu nöôùc tham gia, vöøa coù maët
tích cöïc, vöøa coù maët tieâu cöïc, vöøa coù hôïp taùc, vöøa coù ñaáu tranh. Caùc maâu thuaãn cô baûn treân theá giôùi bieåu hieän döôùi
nhöõng hình thöùc vaø möùc ñoä khaùc nhau vaãn toàn taïi vaø phaùt trieån, coù maët saâu saéc hôn. Ñaáu tranh daân toäc vaø ñaáu tranh
giai caáp tieáp tuïc dieãn ra gay gaét. Theá giôùi ñöùng tröôùc nhieàu vaán ñeà toaøn caàu maø khoâng moät quoác gia rieâng leû naøo coù
theå töï giaûi quyeát neáu khoâng coù söï hôïp taùc ña phöông. Chuû nghóa tö baûn hieän ñaïi ñang naém öu theá veà voán, khoa hoïc vaø
coâng ngheä, thò tröôøng, song khoâng theå naøo khaéc phuïc noãi nhöõng maâu thuaãn voán coù. Caùc quoác gia ñoäc laäp ngaøy caøng
taêng cöôøng cuoäc ñaáu tranh ñeå töï löïa choïn vaø quyeát ñònh con ñöôøng phaùt trieån cuûa mình. Chuû nghóa xaõ hoäi treân theá giôùi,
töø nhöõng baøi hoïc thaønh coâng vaø thaát baïi cuõng nhö töø khaùt voïng vaø söï thöùc tænh cuûa caùc daân toäc, coù ñieàu kieän vaø
khaû naêng taïo ra böôùc phaùt trieån môùi. Theo quy luaät tieán hoùa cuûa lòch söû, loaøi ngöôøi nhaát ñònh seõ tieán tôùi chuû nghóa xaõ
hoäi”.
177
Ví duï nhö thuyeát hoäi tuï cuûa Buckinham, thuyeát xaõ hoäi coâng nghieäp thoáng nhaát cuûa R.Aroâng, thuyeát xaõ hoäi haäu coâng
nghieäp cuûa D.Ben, thuyeát nhaø nöôùc coâng nghieäp môùi” cuûa Gi.Ganbrai… Töø nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû XX, hai nhaø töông
lai hoïc A.Toffler vaø H.Toffler vôùi caùc taùc phaåm nhö Cuù soác töông lai, Laøn soùng thöù ba, Thaêng traàm quyeàn löïc, Chieán
tranh vaø choáng chieán tranh - söï soáng coøn cuûa loaøi ngöôøi ôû buoåi bình minh cuûa theá kyû XXI, Taïo döïng moät neàn vaên minh
môùi.
to lôùn cuûa khoa hoïc – coâng ngheä ñeå boå sung vaø phaùt trieån lyù luaän. Ñoù laø yeâu
caàu caáp thieát cuûa söï phaùt trieån lyù luaän trieát hoïc trieát hoïc Maùc - Leânin hieän
nay.
 Vai troø trieát hoïc Maùc - Leânin theå hieän trong ñònh höôùng
hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn nhaèm thöïc hieän muïc tieâu lòch söû cuûa nhaân
loaïi. Duø chuû nghóa tö baûn ñaõ töï ñieàu chænh ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån, nhöng
nhöõng maâu thuaãn trong loøng xaõ hoäi tö baûn vaãn khoâng theå naøo giaûi quyeát ñöôïc.
Chæ coù chuû nghóa xaõ hoäi môùi laø lyù töôûng thaät söï cuûa ñoâng ñaûo nhaân loaïi
hoâm nay. Vaän duïng saùng taïo noäi dung theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän trieát
hoïc maùcxít laø cô sôû ñeå giaûi quyeát ñuùng nhöõng vaán ñeà do thôøi ñaïi hieän nay ñaët
ra nhö: quan heä giöõa caùc quoác gia, daân toäc, nhöõng noäi dung coù tính toaøn caàu veà
caùc maët kinh teá, chính trò, vaên hoùa, khoa hoïc – coâng ngheä, nhöõng vaán ñeà veà con
ngöôøi. Chæ coù theå döïa treân nhöõng nguyeân lyù cô baûn cuûa trieát hoïc Maùc - Leânin,
môùi giaûi quyeát ñuùng nhöõng vaán ñeà caên baûn nhaát cuûa thôøi ñaïi ngaøy nay, thuùc
ñaåy lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi phaùt trieån theo xu theá tieán boä, hôïp quy luaät.
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ vaø ñang töøng böôùc vaän duïng saùng taïo chuû nghóa
Maùc - Leânin, tö töôûng Hoà Chí Minh vaøo coâng cuoäc ñoåi môùi, xaây döïng vaø phaùt
trieån ñaát nöôùc theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa. Ñaûng ta yeâu caàu: “Khaúng ñònh
laáy chuû nghóa Maùc - Leânin, tö töôûng Hoà Chí Minh laøm neàn taûng tö töôûng, kim
chæ nam cho haønh ñoäng laø böôùc phaùt trieån quan troïng trong nhaän thöùc vaø tö duy
lyù luaän cuûa Ñaûng ta”, “laøm cho chuû nghóa Maùc - Leânin, tö töôûng Hoà Chí Minh
giöõ vai troø chuû ñaïo trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhaân daân” 178. Cô sôû lyù luaän ñoù
laø ñieàu kieän cô baûn nhaát coù yù nghóa quyeát ñònh ñeå Ñaûng vaø nhaân daân ta thöïc
hieän thaéng lôïi söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû Vieät Nam. Nhöõng thaønh
töïu ñaït ñöôïc trong söï nghieäp ñoåi môùi hieän nay laø söï chöùng minh huøng hoàn cho
nhöõng giaù trò, chaân lyù phoå bieán cuûa chuû nghóa Maùc – Leânin, cho söùc soáng
maõnh lieät cuûa noù.

178
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam: Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX, Nxb. Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2001,
tr.84, tr.88.