HoANG NHAM

OAHOC . voca
~

Tip MOT • •

NHA XUAT BAN GIAO DI)C

HoANG NHAM

HoAHOCVQCO .
T~P MOT

Li thuyet d~i cUdng va hoi hoc

(Tai bdn ldn thu sau)

NHA XUAT BAN GIAO DlJC

....

K?

54 1750/119-03 GD-04

Ma so : 7K088T4 - DAI

Lcn
Hoa hoc V 0
CG

NOI BAU

hay Hoa hoc Dai cuong Ja giao trinh gidng day cho sinh vien nam ddu a cac truang

D(Ji hoc. Gido trinh hao g6m m¢t kMi IU{1Tlg gdy "ong phong phU Cal.'kiln tMc ; nhiing quy Iuq.t ca bdn n cua h6a hoc va tat cd nhilng dan cMt. hap cluft cua nhiing nguyen totrong bdng' tudn hoan. Mgt khac giao trinh nay con xay dung m¢t ca Hoa hoc Hiiu ca hoc Vo ca nay. Sdcb gido khoa vi Hoa hoc V 6 ca. if tren the' giOi da co rat nhisu tdc gid viet. M{Jt so'it cu15n sdch. (16 da dua«: dich ra tii;lg Vi¢t. hoc

a nhUng niim

.w}

viing chdc cho vi¢c gidng d(}y nhi1ng gido trinh Hoa hoc Phdn tich. va

sau. D6 la nhilng diJ.cJii'm duqc luu

y truce

tien khi bien soan cudn Hoa

May

chuc ndm gan cUlyluon luon ('0 nhilng cdi cach trong vi¢(' gidng day hoa

vd

thuang ddn den nhiing bien

Mi nhieu nlull a giao trinh Hoa h9C V 6 CG."

Truac tinh hinh do. ClIng va; nhiing thanh tuu mit; nla Hoa hoc vi li thuye'i va vi nhilng ap dung trong ki thuat cua mdy chuc ndm gan day va dua VaGkinh nghi¢m giang d(}y nhiiu ndm giao trinh Hoa h9C VO ca cho sinh vien nganh. Hoa h9C if truong Dai h9C Tang hap l(a N¢i, tai bien so(}n lai giao trlnh nuy n/J(lm phf!.c VI!- kip thm vi¢c h9C t(iP cua sinh vien ciing nhu vi¢c tham khdo r¢ng raj cua nhieu nguai mudn hilu hief vi Hoa hoc V 6 ca. Cuon Hoa h9C V 0 ca g6m 3 t(ip ; t(ip I trinh hay li thuye! d(}j cuang vi hoa h9C nhiim chudn hi nhilng kien thuc can thilt dl khdo sat cac nguyen ttl h6a hoc trong bdng tudn hoan, tq.p II xit nhilng dan chd: va hop ckdt cua uk nguyen tcj'diln hinh (nguyen UlkMng chuyln liep) thea tha 11/ cae nh6m nguyerftlf.~ din cdc nhom nguyen tf/ p. tifp III xet nhilng dan chdt va hop chdt eua cdc nguyen to' chuyln tieJ) theo (hit tu clic nhom nguyen tI/ d din cac h9 nguyen ttl! va m{Jt .w5' vdn di li thuylt co lien quan nhieu vai nguyen hli nhiing dan vi do IUOngsang h¢ SI. Vj¢c lua chon auC/c nhiing kiln hi?n nay cua nuac ta lai V~ ca nay khong tranh nghifp a cae truang Dqi d6ng gop m¢t so' y kie'n cLla cac ban d6ng nghi¢p tlucc viti ,~t/luang va ,nuc a~ thlch hqp al dap ung dua« trong Jii'u ki?n
16'

chuyi'n tieJ) fa hoa h9C cae phto: chat va h6a sinh hoc vo ca. DI ti4n .n( dung, cutIn sach. nay chua clllIyln

nhiing yeu cau tink co bdn va hi¢n dai cua H6a hoc V15 ClY vo'n dli kh o khan,

cang kh6 khan hon nhi e«. Bdi V9Y chdc chiin reing cudn Hoa hoc khdi nhilng thie'u sot, T.M chiin th anh. cdm an cae giao su d6ng hoc Su pham, Doi hoc Bach khou va D(}i hoc T6ng hC/p Hd N~i dli quy bdu cho cudn sach hay va mong dqi nhifn auqc nhieu y kiln khdc dl cuon H6a h9C V 6
CG

duC/c hoan mi h an .

HaN

~j

ngay'}

th dng 1 nam 1994

Tac gil\.

CHUONG /

NHIING KHAI NleM CO BAN TRONG HOA HQC

Hoa h9C Hl mOn kho a hoc nghien
cuu v~ cac chat va s¥, bie'n h6a cua chun g ,

"'.A.

of

'"

Chtft
ChlH co hai d*c tfnh
nh at quan trcn g lit d6ng trong nh at va co thanh nhau. ph an xac dirih. Ddng d6ng nh at nhat

dAy nghia soi trong

Ia tfnh ph ai

chat chat

cua chat vi thay rna duqc chat.

to an bl) deu nbu

G6, be tOng va thep lit khOng

t lnh

khi duqc chua

k inh hien

ro ch un g g6m mot ChAng han nhau nhu d!u

so' cau tli, nghia

nhat ne n khOng nhtrn g khOng hOn hop nhirn g co

la

gQi Ia vgt lifll. Tuy nh ien, chi r ieng co. thanh ph4.n xac djnh.

d6ng d6ng
t irn g

dli de xac djnh phai

nen met

ho a lil rn¢t chl1:t long Th at vay, (ieng chat. ra

l1i met

ch at VI n6 khOng c6 tfnh chA:t khac

ditu ho a

In

cu a nh ieu ch5t
t lnh

va c6 the duo c tach

chat

khi chun g c at. Trong d6ng

khi d6 muo'i lin, duong , khf cacbonic n hat rna con c6 mot th anh phan tli c!u tao nen,

In nhirng

Chung

khOng

xac djnh. tli cim g loai du tao nen

MQi chat

deu do cac nguyen nguyen tit khac

nhlrn g nguyen

dun chilt va nhtrng

Io ai ca:u tao nen hqp chat. V~y nguyen

tit 13 g l ?

Nguyen
nita

ti
tir Iii hf!.t nhd nh,ft cua nguyen
r6' h6a hoc kh6ng thi ch ia nho h an dllqc

Nguyen
Nguyen ChAng

vi mr,'it hoa h9C._ tu cua cac nguyen to' c6 kfch thucc, kh6i luon g vO cun g be nhc va khac han, neu coi nguyen lir nhu rn¢t hat hlnh d.u -thi nguyen tit cu a nguyen to'
o

nhau. hidro

co ban kInh

bAng 0,34

A (met

anstrOrn luong

A bbg cu a nguyen

10"

em),

nguyen

tir cua nguyen cua ve

to' iot co ban kinh b6.ng 1,33 nguyen tir iot Ia 2,107.1O-2Ig. Trong kh6i khti/lg cac qua trtnh

A.

Kh6i

tir hidro

Ia 1.673.1O-13g,
bao hoc roan

ho a hoc, cua

nguyen

til cua cac nguyen

toan

to' vlin duoc hoa

Iuon g , bui v,,"y "Kht)'i lllqng cua c,k chao, trong

moi qua tr inh h6a hoc Iii luon Iuon kh6'i lu an g do nha 1785. nhar khOng the chia nen ng iroi

adi". Do U. n¢i dung

Tuy nhien, nua

dfnh

lu dt bdo

Ph ap l a Lavo ad ie (A.L.Lavoisier.

1743 - 1794)

de ranam

ve m~t v~t If, nguyen rna l a mot di¢n.

tit khcrig

pha i III hat nho tap, Tron g nguyen

n h o hon ducc m an g di¢n ttch nguyen

hat c6 c!(u tao- phjrc di¢n tfeh

tir co cac electron n ayr bu tru nhau

am va h at nh iln mang

duon g , Cdc di¢n tfch

tir kho ng mang

. Electron 9, 11.1O·2Sg, Ia -4,8.10.10 Hat khoi lucrig

(e)

eo khdi

hrcug

ritt

be so vdi kh6i

lucn g cu a nguyen

tuva

b;l~g

ng h'ia Ia bang don v i tinh nhan nguyen Ill. 1,671.10-24g

dirong

_1_ khdi luong cua nguyen tir hidro. 1836 . d i~n, ngh'ia Ia mot don vi di~n tfch, tir do cac h at proton va di?n tich
(p) va natron
U )

Di e n t ich cu a electron

(n) efiu tao ne n . Proton mang tir. d ien. S6 proton

co

la +4,8.10-

dan

vi tinh di?n,

ng hi a \3 m¢t dan quyet

va

vi di e n tf ch. Nctr o n co kh6i

d inh d ien tich

luo n g l a 1,675.1O-24g dinh kh6i

v a khorig

cu a hat nhan va b ang

s6 electron

cu a nguyen

tii. T6ng s6 proton

notron

duoc go i l a .~6'kh6'i va quyet loai nguyen

Iuong cu a nguyen

N g uye n t6 hoa h ,?c. The' g ioi bao q uanh nay do nh ieu Nhieu cua mot eleetron nguyen nhung
tjr

chang

ta g6m co n h ie.u c h 5t, nh ung c h 5t

loai nguyen

kh ac nhau

tao nen. M6i

tu

c6 111.:11 dn mung nh tii c u a cdc d6ng vi so

cling m~t di¢n rich duan g dlltJc goi Iii nguyen nguyen nguyen to co cun g so proton eo so notr on khac nhau nen

ttl h6a hoc . vi. Nh lrn g nguyen m¢t di~n nhau eo cung
t ic h h at n h an v a cung

t6 la hOn h op cu a c ac d6ng nen khac

ve

so khoi

va do do

ve

kho i luon g

tir.
Vi du . Nguyen t6 ox i th ien nh ien l a hOn hop ella ba d6ng vi I~O.

l~o va llo

voi

tl I~ nguyen tir 3150 : 1 : 5. Chu c a i 0 chi nguyen ttt cua nguyen t6 ox i, cac ch il s6 16, 17. 18 ghi phfa rr en ben trai cu a kf hieu chi s6 kh6i cua c ac nguyen tir d6ng vi. chtr s6 ghi a ph Ia dUoi ben tr a i cu a ki h ieu ch i so proton. Nhu v*y mo i nguyen tu cua ba d6ng vi cua ox i deu eo 8 proton eo'10 n otron. nh ien nhung eo s6 notron khac nhau : I~O eo 8 n otr on , I~O eo 9
,18 8 nctron va 0

Kh f hidro

thien

la

hon hop cu a .h.a i dOng vi tu 5000 105.nguyen (bang cac : 1.

lH

(g o i l a proti)

va ~H (g9i

l3.

dot er i va con k l h ieu l a ~D) voi ti I¢ nguyen Ng ay nay th ien dung trong nh ie n, m¢t to). nguo i ta dii biet s6 ducc notron, M6i mot nguyen duoc tren

t6. Da so nguyen ph an dng hat tu dot e r i, hel i ban

t6 co CJ trong xtiy ra khi tu hai chit ca i vao nguyen

tOng hop hat nhan nguyen t6

nh an tao

nhin

cac hat proton. ten La tinh Vi

cua c ac nguyen

cac nguyen

to duqe hi dro,

kf h ie u ban g mot sAt co ten

chit cal dau hay

..

cu a nguyen

t6 d6. Nh iin g chit di d6 ducc ox i, c lo, to do. mc)t so dan t6 duoc t6 oxi chi. chat khac

g o i la ki hi¢u h6a h9C . La tinh 1:1 hydrogenium, t6 dong tuang th u cua

du . Cac

ox yg e n iurn , ch lor urn , ferrum thoi ding chi mot nguyen nguyen chat dang hai Met Vf du nhu nguyen t6 c6 thi th u hlnh

dUQ'e kf h ie u H, O. Cit Fe. M6i k f hi e u cira nguyen tao nen cua nh au. Do l a hi¢n dang hdng

tu cua nguyen

hint: va cac dan t6 caebon

do c ii a ml>t nguyen nguyen va than

go i l a dang th u MIIIl cua nguyen la ox i va ozon , hai trong bing

t6 do.

la kim cuong

TAt d c ac nguyen .n h a he a hoc ng uo i N gala. narn ch iern nguyen electron 6 1869 m¢t va ve sau 6 trong duqc bang.

to

h6a h9C duoc them

rhu hlnh

stip xep eo h¢ th6ng 1826 t6 nhu cac nguyen

Wan h o an do
dua ra t6

Mende le ep (D.L Mende l eev, bO sung M6i tfch 6 du<}'c danh ella h at nhan t6.

- 1910)

Ian dau tien

1 A. MOi nguyen nfra k h i

s6 thtr tu til 1 de'n 105 va han

t~( nguyen

co

t6 mo i duoc tr on g nguyen

tOng hop.

Con s6 nay go i la sf/ til" nguyen

tli. S6 thir nr nguyen

t ron g hat

tir l a i ch inh

I a s6 di¢n

tiro s6 proton

nh an va so

tit cua nguyen

·IIIIIIII

Z
..,

.....

5i 00.5 Z
It)

;..

;..

> >

u
"l:

o·

-0 '<0
<W

<
Z
e!)

"l:

I-

> ::::) z z

,. o
"l:
'...:(

Z
l-

:t

.~

>

.-<
m

~.13

~.I!

~'d ~r
~!3

~~~ ~l
!;i~

~, ~ 11
::!!~

-~.

== ~ ~ ~

...

! ~i ~ ~ ~! I e:

~! ( ~ I ~1[1 J ~t~

Phtin
Philo co nhau the

ta·
tir Iii. h at nho nhdt (.·ua m~t chdt co tat cd tlnh chd't h6a h oc cua chd'i do. Phan
co tir t6n

tu

h ai nguyen

de'n

hang do).

ng an

nguyen

tit lien tir cua

k6t vai nh a uf tr ir cac khf hi6m cung met nguyen t6 lien tit cu a cac khf hidro,

tai duai

dang

tirtl!

Nhtrn g nguyen Cac nguyen phAn tir mrcc

k6t vo i lien k6t tir H

tao nen phan

tir cua don chat.

Vi du nhu phan

oxi va nit o do do mot nguyen hai nguyen

hai nguyen vai nhau tao ne n.

tir H, 0 va N tao nen, tao nen phan tir

tir cua cac nguyen

t6 khac nhau

tir cua hep chli"t. Vf dl,l nhu ph an

tir C va hai nguyen

° tao

tl!

khf cacbonic tir

nen,

do mot nguyen

° va

M6i ph an ph:1n x ac djnh, cling luon Hong luon

tu

ducc
nl9t

tao nen tir mot "mot

s6 nguyen dinh";

tii nh!"t djnh dieu chil'

nen

luon

lu6n

co th anh

Boi vay,

co

h ap ch dt h6a h9C du duac ia Porut dien (J.L.Proust,

bdng ph uang pluip nao

th anh. ph dn xac

Do Ia no i dung
ph an tir cua

cu a din]: lu<)t th an]: pl,,111

d6i do nha ho a hoc n g uo i, Phap Trong ho a ho c , nguo i ta b ieu

1754 - 1826)

de

ra nam 1799.

ch at bAng can g th ttc ho a h ac. t6 tao ·nen phan tir cun g vai t6 tir cua nguyen

Con g thtic h o a hoc b ao g6m kf h ieu hoa hoc cu a cac nguyen eric chi s6 ghi cr ph ia d116i va ben phai tunn g ung. Vi du . COng thue cacbonic ki hi~u

de chi i6 hrcng nguyen

la

hoa

hoc

cua

kh f hidro

Hz, khi

o x i la

2,

mroc l a H20,

khi

CO2, khi amoniac ch at ho a hoc

Ht. NHl. luon Iuon co rhanh ph.1n x ac dj nh , nhtrn g c an chu hop chat nhat

M¢t hop mot phdn

rfing Vi

th anh ph an xac djnh Iii. C2H60. Nhfing ch dt

khougph

ai l uo n IUOn chi ung vai m¢t nhau n h irn g co cung th anh met phjin

d inh.

d \I nh u r uou cty lie va dim ety I oxi t l3. h a i hop ch fit khac hgp ch at khac go i Itt nhfrng trong dung

nh au nh irn g co cun g mot th anh th anh ph an h o a hoc ducc chua du de dinh h o a hoc, n en mo
t

acing phan,

Nhu v{l.y chi r leng dien m¢t each

hop chAt hoa hQC rna can ph ai ke d~n cA"u tao phan hoa hoc huu co, de bieu cong th uc ctiu tao thay Vi du . Con g thuc

tir cua no ntra. Trong

nhAt Itt ta

da.y dii hon m¢t hop cba:t hoa hoc n guci

cho cOng thuc brnh thuirn g , rueu

ety l ic va dimetyl ,

ca:u tao cua amoniac,

ox it la :

H
H-N

H
" H-C-C-O-H ,/

H
,

I'
H

H
n goal

H
hop phan ch at ho a hoc bien phan va nitrua bien

H-C-O-C-H

"
/'"

"'-H
n g uai ta con

(CH3hO N gay bi!t khong m¢t nay nhfrng co th auh phan x ac djnh

s6 hcp ch at co rhanh ox it (TiO)

dOi. Nhfrng

hop char

do diroc go] itt h9'P eha't h op thirc. d6i oxit tiI the Nh irn g bi€n

h9'P thuc.

Mot s6 ox it, sunfua co thanh nhu the" khong

cua kim lo ai la hop ch at khong d6i tir TiOo.s8 d€n Ti0l.3l.

Vi du nhu titan v~ th anh phan vi trong khOng

n hu t inh

co anh hucrng thay

de"n tfnh

ch at h o a h9C cua ti nh the titan d6i eiia tl l~ nguyen ch at vl)t l l cua

t inh

the khOng

co tirng ph an tir TiO r ierig re nen SI! bien tinh thi doL Tuy nhlen, nhiing
t inh

lam ch o k ien true tfnh chat

nhfrng

di~n va quang

thl bien

dOi m anh thea

th anh phan.

Trong chat kh i, c ac ph an tir co d~ng nang trung blnh nhu nh au cho ne n c un g 1119t 56 phAn tit cua bAt kl kh I nao cfing deu chiem mot th~ t lch nhu nhau 0 c ii n g cac d ieu k ie n ve nhi e t dQ va ap su at. N am 1811 nh a hoa hoc nguo i Italia la Avo g adro (A. Avogadro, 1776 - 1856) dfi dua ra mot g ia thuy er ve sau duoc thira n han va g o i I a djuh IUrft Al'6ga,trb : "Cdc tId rich hang nh au ctl a mo i chat kh i ClIng cdc ditll ki¢n nhift ,t¢ va up su dt ,ti'u chtca cling m¢t si/ phdn 1tf".

Dinh luat nay da giai thfch duoc ti l~ the tfch cu a eric k h i do nha b a c h oc nguo i Phap la Gay Luyx ac (LL.Gay-Lussac, 1778 - 1850) nit ra n arn 1808 khi do the t lch cac chat k h I trong phan ang h o a h9C : "TId t ich '-'110 cdc kh! th am gi a VaG ph dn lfng 11 If viti nh au vd 11 If va; thi tich cac san pha'm kill clia phdn ung thea nhiin g .1'(/ nguyen dan gitln", D6 la dinh IUrft ti If thi t ich .
t lc

Vi du . MQt the tfch khf oxi ph an ung vo i h ai the h h cri nuoc. Ti 1¢ g ifra nhftn g the t ich do 10. 1 : 2 : 2. Mot the
t lch

t ich

khf hidro

tao nen

hai the:

oxi + hai the

t ic

h hidro

hai the

t ich

ho i nucc,

Ap dun g dj nh lu*t Ave gadre ta tha:y dng ne'u trong mo t the t ich o x i co n phan tu 02' thl trong h a i th~ t ich hidro co 2n ph an tir H2 va ph an irn g tat phai sinh r a 2n ph an tir H20, nghi a Ja hai th! t ich hoi nucc. Khoi Ilt{1ng nguyen tu, kh{/i lutmg phdn tu va mol
Nhu dii thay a tr en, nguyen tit eo kh6i luong vO cung nho be, cho nen di thuan t ien nguo-i ta it dung cac dan vi thong thueng cua kh6i IU9'ng rna dung mot dan vi dl}.c b iet SQi ta dan vi kh6'j l uang nguyen tU. Truoc k ia C(1 so dan vi khoi Iuon g nguyen nr la khoi luoug cua nguyen tu H va s au do la kh6i luong cu a nguyen tit O. Tit nam 1961 den nay, dan vi kh6i IU9'ng nguyen tit dtroc lay thong nh at bang 1/12 kh6i luon g cu a nguyen tir dorig vi 12C cu a cacbon. No b~ng 1,6603.10·24g. Kh61 luong nguyen tu nguyen ttj'd6 tinh

til ella m(lt nguyen

bang dan

nguyen

vi

kh6i

lllqng

to ld kh6'j luang nguyen tu.

t rung

b inh eua

mqt

Vi du, Kh6i hrong nguyen tit cua H la 1,0079, cua N 10. 14,0067, cu a 0 la 15,9994, ella Fe (sat) ta 55,847, cu a Cu (dong) la 63,546 (xem them 0 bang 1). Chu y : Do each quy uoc don vi khoi lucng nguyen tit nh u tr en cho n en khi noi khoi Iuon g nguyen tir cua nguyen to chung ta can hieu Ill. khllj luang nguyen ttf tuang di'fj cua nguyen t6 (so vci nguyen tir 12C). Khoi luqng ph an til cua m(lt chat la khb·j Luong cua mi{t phdn tu chat d6 tinh hang dun vi khtli luang nguyen tit va hang t6ng kh di luong nguyen tit etta CaL" nguyen tb' t rong ph an tu. Vi du . Kh6i luong phan
I

ti't cu a H20

l a 18,0152,

cu a NH3 l a 17,03'04. lucn g phan tit thuorig khorig luon duoc hieu 10. t lnh ban g

Chu y : Cac gia tr] v~ khoi hron g nguyen tit va kh6i ghi kern theo chu dan vi kh6j hrorig nguyen. nr nhung luon dan vi do.

Tren th tic te' nguo-i ta ti tp x uc vai nh un g Iuon g ch at khoug phai tin h bfing dan vi kh6i IU9'ng nguyen tir, nghia la bing: 10·24g, rna tmh bang g, kg, hol}.c Jan han nira, Boi v ~y, truce d~y trong h o a hoc x uAt hien cac da i Ittqng nguyen til' g a Ill, phan ttf ga Ill.

hang

Nguyen tiI gam khi;'i luang nguyen

Vi du . Mot

fa lur,rng eua mqt nguyen ella nguyen to' i/o.

tu

ttJ'iJ/(C!e

t lnh

b dng

gilm

co gia

t r] I'{ s(;f

ox i Ia. 15,994g Philo Luong phdn

nguyen tir gam cua h idr o l a 1,0079g (thuorig Hy tr o n Ill. 1,008g) c ii a (thucrig Itfy tron HI. 16g) va ella dong 63,S46g (thuo n g l ay tr on Ill. 63,Sg): cha', duoc t inh
heing gilm

tu

tiI gam

l a luang cua cheft do.

vu co gia

tri

I'e

so· hallg

kho'i

Vr du . Motphan gam amoniac 13. 17,0304g

tu

gam nuoc 13 18,0152g (thucrig (thucrig liy tron l a 17 g).

lay tr o n Ill. 18g),

mot ph an tit

Ng ay nay ug uc i ta dung mot d~i luong chung hem Ill. mol thay cho nguyen tu gam, ph an tiI gam. Nguyen tir gam duoc go i ta. mol nguyen ttf va ph an ttl gam ducc g o i Ill. mol pllall til. CAn ch ti y ding mo t mol nguyen tit hidro 13. 1,0079g hidro nhung mot mol khf hidro, nghia Ill. mot mol ph an tiI Ill. 2,0 IS 8g h idr o , ve thi nhau Tit d in h n gh ia mo 1 v 3 djnh luat Avo g adr o n g uoi tfch c h iern boi mo t mol chfft khi.
ta

rut r a mot k ct qua q u an trorig

M¢t mol cua bat ki kh i n ao (dan chit hay ho p ch at) deu c h le'm mo t the tf ch nhu dudi c un g cac dieu k ien nhi e t d¢ va ap su at. 0 dieu k ien chudn, nrc 13. DOC va 760mmHg, thi t ich do b an g 22,41 (ch Inh x ac 10. 22,414/). The t ic h nay duoc go i .,Ift thl tich mol cua khf.

S(I Avogadro
Th uc ng hiern cho thay s6 nguyen tiI co trong b arig s6 ph fin co trong mot rno I kh l hidro hay k h I Con s6 do duQ'c go i 13 s6 Avogadro,

tu

mot mol eacbon hay dong cfln g 0 xi hay n uac v 3 bAn g 6,023.1 O!J. s6

Nhu v~y co the rna r¢ng djnh n g h'la mol l a IUQ'ng chat co s6 hrori g hat bing Avo g adr o. Hat do co thi'! Ill. nguyen ttl, ph an tiI, ion, proton, electron v .v ...

Nh ie u phuon g ph ap v~t If khac nhau dii. diroc dung de x ac djnh s~ AvOgadrO va ch o cac ktt qua rilt phu hop vo i nhau. DAy Ill. rn¢t con s6 kh6ng 16 dtn mtre khd rna • nrong tucn g duqe. De htnh dung con s6 do chtin g ta tam vai ph e p ti'nh sau : neu hly mot mol nl16'e (l8g) r6i bing each n ao do rai len khap be rn*t ella qua dat co d ien tfeh SID tr ieu km: th l tre n tem! be m*t do se co han 100000 ph an tit H20. Tr a i Ddt 0 each M*t Trang I.S.lO!km hay 1,S.l OIL m. Neu bang each nao do co th6 x ep de nguyen ttl cacbon, dtrorig k in h I,S.IO·lom sit nhau th anh mot duCtng d ai thi voi m¢t mol cacbon (12g) ta duoc mot duon g d a i gilp 600 Un Hoang Bitt nguyen s6 Avog adro each

tu

Tra i Dfft den M*t Trang. duoc H6i Iuon g v.a k Ich thucc cua

nguo i ta co the

xsic djnh

tU va ph an ttc.
Vi du . Kh6i

luong

ella ph an ttc O2 31,9988:

6,023.1023::::

S,312.1O-23g'
t ich

TI kh6i

ella ox i rfin la 1,426 32 : 1,426

nen m¢t mol ox i dn co the = 22,44(.'mJ

:

Thi

t lch

ciia mot ph an 22,44

tir O2

: 6,023.1<0'13

3,7. IO·2lcm.l.

10

Neu

eoi

ph

an

ti'r 02

Ia

met

at

hrnh du
23

thl

ban kfnh c a n6
u

3.3,7.10-

411

= 2,05 . 10,scm = 2,05

Ph uong phap xac dinh khoi luang phdn til

nay chua co nhilng phuorig phap cho phep xac d inh kh6i IUQ'ng ph an t.u cua ch at rAn va ch!t long n o i chung rna chi co nhirn g phuon g phap xac djnh k ho i luon g ph an tu c u a ch ~t kh I, c ua cac chat long va rAn de bay hoi va c ua eh a:t tan duoc , Sau day 13. h ai phucrig phrip rhuorig dung d~ xac djnh kh6i lucng p h a n tu cu a chat kh i, cu a ca c chat long va d.n bay hoi. Hien

de

til thea ti kh6i ella el;lIH khi. Tlt d inh lu at Avogadro nguei ta suy r a dng khai luoug ella h ai the tfch khf bbg nhau do i1 cung de d ieu k ien nhiet d¢ va ap su at ti l~ voi khai luong phan tir cua hai kh fda. Vi du . Mot the t ich V 0 cac dieu ki~n nao do, cua kh i A voi khoi luong phan tir MAoc an nan g mAg v a mot the t ich V bang a:y 0 cun g cac d ieu k ien nh u tr en cua k hf B voi kh6i Iucn g ph an tiI MB can n*ng MBg. C:i hai thi tf eh 'kh ( ban g nhau do de u ch ua cun g mot s6 ph an tir, chang han n phan tiI, ta co :

Xae dJnh kh6i hrong phan

mB nen :

n.MB

rnA ~=--MAo

rna

rnA

mB

lao ti kh6j d cu a khi A d6i v6'i k hf B.

E

V~y : Neu khf B

ta hidro

: d khf (ducc coi la mot khf co kh6i

MAo = 2,016
N€u khf B la khOng luen g ph an tir la 29) th i :

MA = 29d (chinh
Nhu kh l, thuorig do va kh6i khong kh I

xac hem

1a MA = 28,95d)

v ~y, m u6n de

d inh kh6i Iuong ph an tir cua met chi dn biet kh6i lucrig' ella m9t the! ttch cua khf lucrig cua m9t the t ich b ang ay khl hidro hay cung cac dieu k ien nhiet d¢ va ap suat.

Phuong phap ti kh6i nay cling cho phep x ac djnh kh6i luorig phan tir cua cac chat long v1t d.n di bay hoi , Mu6n the n g uo i ta dung dung cu (Hinh 1) 'cua Victo Maye (Victor Meyer). " Blnh A dung m¢t chat long co rih iet dQ so i c ao hen kh ao sat (chat c~n ducc x ac djnh kh6i hrong ph an ttt).

Hl nh 1 - Oi.lng
Viera

cu fila

Maye

nh ie t d¢ s o i cu a chat

duoc

11

D*t blnh B van blnh A. Khi dun nong b'lnh A, chat long trong blnh siS lam nong blnh B. Lay ch at ducc k h ao sat van met ampun C nh o b ang thuy tinh mong roi han k in , De' ampun nay len'tren dua thuy tinh D n&m " trong mot nh anh ng an g cua blnh B. Khi bl nh B d5 dll non g , khe rut dua thuy tinh r a mot ft (dua v1l.n noi kin vci nh anh ng ang cu a blnh B nho do an 6ng cao su) de cho ampun r o i xu6ng day blnh B va va ra. Ho i sinh r a cua ch ar duoc khao sat siS d:1y mot thi! t ich wang duon g cua k hon g khi sang ong n g h iem E dun g d~y ruroc va up nguoc tr e n ch au thuy tinh. Biet khoi hron g ella chat duoc k h ao sat va the tf ch cua khOng k hf duQ'c doi ch o , co the tfnh ti khoi c u a hoi d6i v6'i khorig khf va nr do tinh kh6i IU<Jng ph an tli cu a chat c an ducc xac 'djnh khoi luong ph an tir. Xac dinh kh6i luong ph an til thea th~ tich mol. Biet kh6i hroug r ien g cua khf d cac di~u kien chuan, co the tinh ducc kh6i IUQ'ng phan tit cua khf do. Kh6i l ucn g phan tir cua mo i ch at kh I v~ gia t r] 13. b!ng kh6i lucrig r ieng ella kh i d6 d cac di~u kien ehuAn nh an vai the tich mol. i du . O,7924g kh i clo I ucn g ph an nr cua cl o I a :

chi em m ¢ t thi

t ich

250ml

" di~u

k ie n ch uAn th i khai

M = 0,7924.22,4 0,250

= 71

Trong th uc n g h iern chung ta th uon g thu diroc thi tfch khf khOng ph ai " de di~u k ien c hujin cho ne n ph a i dua the t ic h do tu de dieu k ien thuc n g h iern ve czi c di~u k ien chuan. Mu6n v<).y ta tip dun g cong th irc Bo i-Mar iot (Boyle, 1627 - 1691, Mariotte, 1620 - 1684)-Gay Luyx ac : PV Po ~=-- Vo T To V ta thi! t ich k hf " a p su at P va nh ie t d¢ tuyet doi T ; V 0 '!a the tich chuan, n gh'ia lit d ap suat Po = 760mmHg va a O°C (To = 273°K). kh i " cac di~u ki¢n' thi
t lch

Vi du, 380ml
cac dj~u kien chuan

kh f HI. :

a
V

ap suat

800mmHg

va nh iet dt) 27"C

se ch iem mot

= PVTo = 800.380.273 TPo 760(273+27) khoi lucn g ph an PV ~ To

= 364 ml

Khi can ttnh dAy dan g ian han: D6i D*t hang

tr uc ti!p

tit ella khf ta

co

the

dung

eOng tlnrc

s au

vci m o t mol

khi,

d a i luang .

trong

cong

thtrc

tre n day

siS la hang

so.

so do la R, cong

thuc tren PV = RT

siS co d an g :

Day ia pliuang trlnh vao dan v] do cua thd tieh do bang atmotphe (aIm)

Va

trqng thai eua ~_'hiit khi va R s»! fd hang sfi kht . Tuy thuoc ap suat, Hng s6 khf co cac gia tr] khac nhau, neu Po duoc
t lch

va the

V 0 do b~ng 1ft (I) thl : 0 ,0821.atmlmo

0

1.22,4 R = --= 273 Neu Po duoc do bo1ng mmHg 12

.dO. . ml th l :

va the tfeh ~

bang

__ - 62400 mm H g.mllmo. I do. R = _76_0_.2_24_00 .

n3

Doi v6"i

so mol khi, PV

phtron

trlnh

eo

an

= nRT
luong m c u a khf tfnh bang g'chia cho khc i hrcn g M cu a

n la so mol k h I va bhg mot mol khf do :

khoi

PV

~RT M

Con g thu.c nay cho ph ep tfnh tr irc tiep kh o i l ucn g ph an tir cua k h i khi b iet kh6i hrort g c u a mot the tfch khi cac di8u k ien b.ft kl 'hoac ng uoc l ai ,

khdi

Vi du . 304ml kh i A a nh iet de? hroug ph an tir cu a khf A la :

25°C va ap su at 745mmHg

can

n{ing O,78g thl

M = ~ RT = 0,78.62400(273 + 25) PV 745.304

64

Phuong phdp xac djnh khifi luang nguyln

til

Doi v&i cac den ch.ft Ia chat khf nhir ox.i , n ito, c lo, khai luong nguyen tir cjra nhfrng nguyen to do co the duoc x ac dinh de dang bang each Ia:y khoi lucn g ph an nr ch ia c ho so nB:uyen tir c6 trong m~t ph an tir. 70,9 Vi du . Kh6i : 2 = 35,45. Doi voi nhung hrong ph an tir cua to khac clo l a 70,9 nguci ta dung thl khoi hrong nguyen tir cu a clo Ja

nguyen

nhfrn g phuon g phap

sau d ay :

ap

Ph Itong phap Cannlzar6

(S.Cannizzaro,

dung de xac djnh khoi hron g nguyen hop chat khi ho~e long va rin de bay hop chat cu a nguyen t6 ducc khao sat phap ph an t ich ho a h9C 6ng xac djnh c6 trong moi ph an tir cuu hop ch at , nguyen to vi trong mc?t phan ti'r hopch to do. Vi du . Vai nguyen Cac hop ch at Cacbon Cacbon Axetilen Cac bon disunfua Benzen Naphtalen Tir do suy r a khe i Iuong d io x it ox it

1826 - 1910). Phuong pha p nay duge tir cua cac nguyen t6 co kha nang tao nen nh ieu hoi , ch arig han nhu eacbon. Cann iz ar c I!y met so de x dc dinh khoi lucn g ph an tir t6i bang phucn g so dan v] khoi hron g nguyen ti'r cua nguyen to do Gi d tr] be nhat se HI khoi luon g nguyen ti'r cua at khong the co it hon mot nguyen .tir cu a nguyen
cac ket qua s au :

to c acbo n, Cann iz ar o d5. thu ducc Khoi luong ph an til 44 28 26 76 78 128 nguyen

khoi

Ph.1n tram lucn g cu a C 27,27 42,86 92,31 15,76 92.31 93,75

Sa

don v] kh6i hro n g nguyen nr c u a C 12

"12
24 12 72 12O

tir cua C Ja 12.

13

Ph nang phap DuylOng P.oti. D6i .v&i nhtrn g nguyen to' kh6ng tao nen cac h9'P chat de bay hoi, ch aug han nhu kim Io ai , mu6n xac djnh g an dung kh6i hron g nguyen tit cua chung n guo i ta dung quy tic do h ai nha hoa hoc n gtnri Phap la DuylOng va Pot i (L.Dulong, 1785 - 1838 va A.Petit, 1791 - 1820) tim ra bAng th irc ngh iem n am 1919 : "Nhi et dun g nguyen eua mgt dan c h dt ran, nghl a iii tich eua nhiff dung rien g va khtli luang nguyen til', gil n bilng 26J I mol".

tu

Quy tAc nay cho phe p tfn h kh6i luon g nguyen tli gan dung c ii a nguyen to' khi bi et n h ie t dung r ien g cua dan chat m a nh ier dung r ie n g co the: x a c d inh bAng thuc n gh iern. Nh ie t dung r ien g ella mot chat Ia l uon g nh iet c an thi et d6t n on g mot gam chat do len

~e

mot dl).

Vi du . Slit co nhiet

dung r ierig la 0,46311g nen kh6i IU9'ng nguyen 26 --= 0,463 56 ,1

ti'r sat la :

c hIn h de

Tir kh6i luon g nguyen tir gan dung nay n g uo i ta co the tf nh kh6i cu a nguyen to' (xem muc duon g IU9'ng). Poti chi ap dun g du,9'c cho nhjrng

lucn g nguyen

ti'r

Tuy nhien quy tic DuylOng IU9'ng nguyen tir khOng du&i 30. Phuong ph a p quang ph6 kh61. Ng ay nay nho may quang ph6 kh6i nguoi ta co the de djnh dt chfnh xac kh6i luong nguyen ti'r ella cac nguyen t6. Nguyen rae ella phuong ph ap nay la don g ian nhun g thiet bi v a k i thu at thuc hanh kha phuc tap, Duo i day la sa do c u a may ph6 kh6i don g ian (Hlnh 2).
Nhfrn g nguyen

nguyen

to' co kh6i

-- -- -- -- --- -- -- --

--

quang

x ac ducc ph at

d inh

tu dn ducc ' kho i IU9'ng sau khi d1i

TulruCmg

ion hoa, (bAng cac electron Hinb. 2 - SCI do cua may quan g pho' kho'j r a tit so i d fiy d6t ncng ) d uoi tric dung cua me t di:¢n truong se chui qua me t so khe di vao ong congo Trang ong nay du&i d¢ chan khon g cao, cac dong ion durm g ch iu tac dun g cua m¢t tit truon g , Tit truong nay tam cho cac ion d i theo diron g tron voi ban kfnh tuan theo h¢ thee I/r~=(B/2V)(e/m), tr orig do B la cucng d¢ ella tir truon g , V Ia thl!' h ie u cua di~n truirn g , elm la t1 so' ella d ie n t ich va khoi luong , Nhirng ion duorig co cu ng #ti so' elm se di thea cun g m¢t dirong tron , nhirng ion ducrig co ti so' elm be han di theo ducrig tron co ban ki'nh Ion hon. Hinh anh c ua cac ion dirorig ducc gh i l a i tren kinh anh , nhirn g v¢t den tr en k inh anh 10. vi tr i va cuon g d¢ cua nhtrng dong ion ch o ph ep t in h ban k lnh r cua duong trcn c u a do n g ion va ti so elm.

May quang ph6 kh6i cho phep x ac djnh dOng vi cua met nguyen t6. x ac djnh kh6i phai xac dj nh tl I~ cu a cac dong vi cu a nguyen ,bfing b¢ ph an do cuong d¢ cua dong ion.

De

chf nh de kho i lirong nguyen tjr cua cac lucn g nguyen tit cua nguyen to' con dn t6 do. Muon vay oguoi ta thay kfnh anh

14

Vi du . Bang may qu an g phO khoi nguoi ta x ac djnh duoc nguyen t6 eaehon th ien nh ien g6m co 98,89% nguyen tir ella d6ng vi =c va 1, 108% nguyen tu cua d6ng vj 13C v a kh6i Iuon g nguyen tu ella d6ng vi 12C lit 12,0000 v a ella dong v i DC l a 13,00335, V~y kh6i IU9'ng cu a nguyen tit cua C 1[\ : 12,0111

12,OOOO,9S,892+ 13,0033.1,108 100

Nh ir v:;ty khc i luon g nguyen nr cu a mo t nguyen to la kho i hrcn g trur-g blnh c u a mot nguyen tir eua t1l:t d. cac d60g vi th ie n n h ie n co t inh den ti I? cu a chun g trong nguyen t6 do.

Buong luang
Duong kh6i hrcug Iii mot khai ni ern tuon g tu cac ~hai n iem kh6i luon g nguyen

tir va

luong philo tir. Duong luqng eua

phdn
mt)t nguyen t6 la

st/ phdn

kh6'j Luong c:ua nguyen

ttl

do ke't
the'

h{1p viti J ,008 nhilng

kht)'i luang

cua hidro

hoi}c 8 ph dn khtli

luon g eua oxi hoi}c thay

I u{1ng do a tr ong hop

Vi du . Duong hrong HI. 9,0,

chat. cua hidro Ia 1,008, cua oxi la 8,0 cu a c acbon In 3,0, cua n ito

l a 4,6, cua nh6m Trang the o cac khlfi

cua natri hoa

lit 23,0 ... nguyen Luong

ph an ung luang

hoc "cae

ttl ktt hap viti nhuu

1766 - 1884)

ho{ic

t h a y the' nh au

ti l~ vtri duang

cisa ch u n g": Do In dinh lu{it duong

cua met

luong

do

n ha v~t If va ho a ho c ng uo i Anh HI Danton (J.Oalton, Djnh khi biet

de ra narn 1792. nguyen t6

ducrig

lu~t nay cho phe p 'tlnh ml)t each dan g ian duon g luorig IU9'ng cua nguyen t6 khac tac dung voi no,
th an 0,253g m ag ie , ducc 0,420g

V j du 1. Khi o x i ho a dn IU9'ng c u a magie.

Ta b iet O,253g m ag ie ket

m ag ie ox it. Tfnh

duon g

h9'P vo i 0,420

- O,253g

oxi va dirong

IU9'ng cua ox i Iii. 8.

V ~ y duorig

Iuon g c ua mag ie ta : 8.0,253 = 1215 0,167 '

Vi du 2, Khi ph an t lch s6t oxit, duori g IU9'ng cu a slit tron g ox it do la : 8.70 = 1863 30 '

thay

ti l~ cua

s6t l a 70%

v~ kh6i

luon g , V~y

chat

Co nhilng nguyen t6 khi ktt h9'P voi nguyen t6 khzic co the cho hai hay nh ieu h9'P khac nh au , nghia la nhirng nguyen t6 do co hai hay nh ieu duong luon g ,

Vi du . Duong hrong cua C trong phan tir CO la 6, trong phan tir COlla 3; duong hrong cua Cu trong CUO 111 31,8, trong CU20 111 3,6. 6
Vay ducrig Iuon g c ua nguyen t6 co quan h¢ nhu the nao voi kh6i lucug nguyen t ir cua nguyen t6 do ? Thirc n ghiem eho thay fling khe i lucn g nguyen tu cu a nguyen t6 lu6n luo n 13. mot so nguyen Un cua ducrig lucng cu a nguyen t6'do, S6 nguyen do co tM HI. I,

15

2, 3, 4 ... Nhfrng sau.

con

s6 do ehinh

la

h6a

tr] cua

nguyen

to

se duoc

xet trong ch inh

muc xac

tiep khe i •

Dua van duong IU9'ng cua nguyen IU9'ng nguyen tir cua nguyen t6 do.

t6 ng uoi

ta co the

x ac djnh

Vi "1.1. BAn g th ire ng h iern n g uci ta x ac din h duoc duong II19'ng e ua ki m Io ai indi (In) HI 38,25 va nh iet dung r ien g cua kim loai do la 0,221Jlg. T'Inh kh6i lucn g nguyen tir cu a indi. Ap dun g quy de Duyl cn g Poti , ta co kh6i 26 --'=11764 0,221 Ho a tr] ella indi luon g nguyen tir gil:n dung cu a indi la:

'

la :
117,64 ~ 3.07 38.25

nguyen

VI ho a tr] 13. nhfrng s6 nguyen tii ehinh de ella indi 10. : 38,25

tro n , ne n

cr

day hoa tr] ella In l a 3. Vay kh6i

Iuong

x 3 = 114.75

Kha i niem dircn g hrong cung

dtroc

rna

r~ng

cho cac hop chat: ang

DUO'ng lUQ'ng ella ml)t hQ'p chit Iii phdn khtii lttqng cua hap chift d6 phon khong thua khong thie'u voi mljt duang lttf!ng eua hap chdtkh ac. ling trao Dl10i day d6i. l a quy tAe tfnh duon g hrong ella met s6 Io ai hop chat trong

.H"

cac ph an

t6ng

Duong luang cua mql axil kim lo ai b5.ng khai h o a tr i ella kim Io ai trong o~it do. Vi du , Duong luong ella AI103 Ia :

luon g ph an tir ella oxit

do ch ia cho

-102 = 17 3.2
DIIO'ng luang tir H d uoc th ay the Vi du . Duong the Ia : 98 =49 2 tir H ducc thay

(AI co' h 6a tr .) 3 i . luerig ph an tll cuaax it ch ia eho s6 nguyen

CUll

nUll axit bang khai tron g phan tir ax it d6. 1uon g ella H1SO
4

kh i h ai nguyen

tir H tron g ph an tir ax it duqe

th ay

va khi mo

nguyen

the Ia : 98 hroug ph an tirella bazo ehia cho boa tr]

DUO'ng IU?ng cua mi)t haz a bAng khoi ella nguyen tir kim Ioai trong phan tir. Vi du . Diron g II19'ng cua N aO H Ia :

40 =40 I Duong l icang eua mr)t 'flut;'; bAng kh6i luong tr] cua c ac nguyen tll kim lo ai trong phan tll . •S

phan

tir ella mu6i

ehia

ch o t6ng

ho a

Vi du . Duong

luong

cua mu6i 342 3.2

=

nhOm sunfat

AI1(SO,h

HI. :

57

Trang nhu d ai luong bang

t inh

toan ho.a hoc nguoi ta ra:t hay dung dai lucng duang l uang gam gi6ng nguyen tir gam va 'phan tu gam rna ng ay nay duqe thay bing mol: hop ehil't 13. hrong chat d6 duoc
t inh

Duong luong gam c ii a mot dan chat hay gam vA c6 g ia tr i bang ducrig luon g ella no ,

no« tri
Khai ni em h6a tr] da: e6 trong hoa hoc vao giua the' ki thu XIX. Chfnh Me.nde le ep cling dii xac l ap quan h¢ giUa hoa tri cua -nguyen t6 va vi tri ella n6 trong bang tuan ho an. Nguoi t a c iln g tim th~y quan h~ giUa h6a trio duong lucng va kh6i hrong nguyen tlr ella n gu y e n t6 : Kh6i H6a tr] = Duong luong nr cua nguyen Truce day h6a tr] ella nguyen t6 duoc co i IA kha nang ella mot nguyen nguyen t6 c6 the ke"t hop hay thay the" baa nh ieu nguyen tli hidro hoac bao nhieu tir khac nrong duong. hrong nguyen tu

Vi du . Clo c6 h6a tr] 1 trong HCI. ox i c6 h6a tr] 2 trong H20. nita c6 h6a tr i 3 trong NH1, cae bon c6 h6a tr i 4 trong CH4• D6 la h6a tr] cu a cac nguyen t6 trong hop ch!l't vo i hidro duoc tfnh thea s6 nguyen tli H ket hop. Trang cac hop chat v6'i ox i, h6a tr i ella nguyen hoa tr i hai trong nh ieu hcp chat. trong SO). t6 duoc tfnh thea o x i rna ox i c6

Vi du, Cacbon c6 h6a trj 2 trong CO va co h6a tr] 4 trong N02 va h6a tri 5 trong N20~, liru huynh c6 h6a tr i 4 trong

CO2, nita c6 h6a trj 4 S02 va -hoa tr] 6 trong

Qua c ac VI du tren ta thay h6a tr] ella m(H nguyen t6 tfnh thea hidro c6 the khac hoa tr i cua nguyen t6 d6 t inh thea oxi va m¢t nguyen t6 c6 th! c6 cac hoa tr] khac nhau. Vi du, Liru huynh 6 trong SOJ'
t

co h6a

tri 2 trong

H2S nhung nguyen

c6 h6a tr] 4 trong hidro

S02 va h6a

tr]

Tuy nhien t6ng cac h6a tr] cua me c ii a nguyen t6 d6 t inh thea oxi bang 8.

t6 Hnh thea

va h6a tr] cao nh!t H2S va

Vi du, V6'i cia c6 1 + 7 trong HCl va C1207• v6i luu huynh c6 2 + 6 trong SO., v6i nita c6 3 + 5 trong NHl va N20s, v6'i cacbon c6 4 + 4 trong CH, va CO2,

Ngay nay h6a tr] eua m¢t nguyen tt/ duqc xue dinh hiing S('- lien ke't h6a ho c ma m¢t nguyen ttf eua nguyen ttf do tao nen tr ong phon ttf. Nhu v$-y mu6n xac d inh h6a tr] can bit"t coug thuc cil'u tao ella phan tli.
Vi du . Trang phan tli N2 (N ~ N), nita c6 h6a tr] 3; trong phan (H-O-H), oxi c6 ho a tr] 2 ; trong ph an tiI CO2 (0 = C = 0) cacbon c6 h6a tr] 4. niern tiI H20

Nh ung nam gan day , song song v6'i kha i n iern h6a tr] n girei ta hay dung mot kha i khac g o i lA s6' ox; h6a cua nguyen t6. Tuy khOng c6 y ngh'ia v~t If cu thi nhir h6a

17

trj, kh sall.

a i n iern

s6 ox i h o a c6 nh ieu tien

lo i ve rn* t th \Ic hanh

chtin g ta se x e t

chuang

Ph dn itng hoa hoc

Phan ling h6a hQC fa qua trinh bUn J6i nhiin g ch dt nay thunh nh iing ch dt kh d c co th an]: phdn va cdu tao khae vai CClc cndt b an Jrill. Trong ph an ung ho a hoc , nhirn g chat ban dall, go i Hi ch5t phdn ang, duoc bien t han h nhftng chat khac, go i l a sdn pl)(im p lu] /I /(n g. Theo dj nh lu at bao to an kh6i luon g , trong bat ki mot ph an ung h o a h o c nao , t6ng kh6i lucn g cua tat ca. cac chat IUOn lu6n kh6ng d6i ne n phan ung ho a hoc ducc b ieu dien ban g mot phuan g trinh hoa hoc . (j ve ben tra i c u a phuoug trinh, n guo i ta viet kf hieu va co ng thrrc h o a hoc cu a cac char phan trn g va ve ben pha i la kf hi e u va cOng thirc cua cac san pham phan u.:ng cun g vai cac h~ s6 th ich hop cu a mo i chat.

Vi du . Phuong

trlnh

cua ph an irn g t6ng 2H2 + O2

hop nucc til: ca c d{1n chat

la :

2H20 ho a tan kern 130:

Phuong

tr inh cu a ph au ung ax it clohidrie Zn + 2HCl = ZnCl!

+ H2 h6a hoc kho ng nhirng chi co

t inh

chat

MOi kf h ieu hay e6ng tlurc tr oug phucng tr inh d inh t inh rna con co t in h c hat djnh luon g nira.

Vi du . Phuong trtnh ph an irng t6ng hop nuoc tren day co n g h Ia l a cu.: h a i ph an tii h idro thi ket hop vo i met ph an tu oxi t ao thanh hai ph an nucc ho ac hai mol khf hidro (4,832g) ket hcp voi mot mol khf ox i (32g) tao thanh h ai mol nucc (36,032g) ...

tu

cu

Cac phan ung h6a ho c khi xay ra thuong kern thea nhiin g h ien tuon g ph at rahay hap thu m¢t lucng uhiet. Lo ai phan ung thrr nhat go i la phdn ang pkuit nhiff va lo ai pharr ung thu hai g o i ia pluln /(ng thu nhift. Mot phan (ing thu nh ie t theo chi~u nay se ph at nhiet theo ch ieu ng ucc l a i. Luong n h iet duoc phat ra hay thu vao cu a phan ~ng g o i l a nhift ph dn ung va ki hifu ta L'JH (bien th ie n entanpi) ella ph an ang. Ph an (ing phat nh ie t co 6.H < 0 va p han img thu nh iet co .6.H > o. Nh ier ph an ung th uon g duoc t inh bang jun (J), k ilojun (kJ) hay c al o (cal), kilocalo (kcat) va tfnh theo mol chat (1 (.·ul=4, IS4J). Vi du . Ph an un g t6ng hop n Uoc
t ir

dan chat

la ph

an

ung ph at 0 h i~t :

2H2 + O2 = 2H20, Ph an (ing t60g

6.H = - 241 ,SkJ/mol ung th u nh iet ; IS0,5 k ll mol nhi et , irng tr ao d6i, ph an

hop khf NO tir dan ch at 10. phan N2 + O2

= 2NO

6.H

Tr e n th uc te ph an (ing thu nhiet

it g ap han ph an (ing phat

Cac phan ung ho a hoc thucng dU<;1cch ia thanh irn g o x i ho a • khir va ph an ung tao phirc ,

ba lo ai : pnan

Ph an ling ket tu a, phan ung thuy ph an , phiin irn g trun g h o a ... l a nhfin g pluin ung truo d6i. Di'je Ji/m eua phdn ung tr ao Jo"i la phdn ung xdy ra khong co .I'I! chuytn electron tit ch{{r lIay sang eh(1'1 kh ac lien khong lam hie'n J6i so' o xi hoa cua cae nguyen

to'.
18

Kh ac vo i phan ung trao d6i, trong phdn ung ox; hoa-khl{ co .n.f chuy€n ch.dt nay sang ch dt khiic ne n lam hien ddi s(i oxi h6a ella cae nguyen tit

electron

tit

Trong th uc te chang ta gi,ip ph6 b ien eric ph an ting ox i ho a - khir. Cac qua trinh x u at nhirng san ph am ho a h9C qu an tron g nHt d6i vo.i cong nghie p k] th uat nhu amon iac, ax it nitric. ax it sunfur ic, cac kim lo a i deu la phdn im g ox i h o a - khjr. Ca c qua tr inh d6t chay nh ie n li~u. he h ap, quang h9'P va n h ie u qua tr inh khac xfty r a trongca the sinh vat deu la ph an ting oxi ho a - khir.

san

va

Ph dn ung t ao phue Iii phun ung trong -d6 co .1'1/ chuy€n nhiin g c~p electron dit tao nh Iin g lien ke't cho=nluin, tr ong d6 .~tJ' ox; hoa ella cae nguyen t(/ co thit hie'fI ddi ho d« kh ollg.
t h anh

Chung sach nay.

fa se llin II19't xet c ac l o a i phan

iin g tren

dfl.y

c ac chuang

sau cu a cu6n

19

CHUONG /I

CAU T~O NGUYEN TU

Co sa thuc n gh iem cua 11 thu y et ve diu tao nguyen til Ia quang ph6 cua cac to ho a h9C, Tr iroc khi tim h ieu c5u t ao cua cac nguyen tir, ch iin g ta x e t set lul,l'c

nguyen

ve quan g ph6.

Cac loai quang phd

Cho chum anh sang M~t Trb'i di qua met Jang kfnh, sau l an g k in h chum do tach thanh nhirn g ti a co mau sAc cua du vo n g (Hln h 3), M6i mot tia nay co met bucc hai ben song;' vung xac djnh. quang

Anh

Cac tia Mng ngoai Da cam VlIng L!,1e Lam Chllm Tim Cite tia til ngo\l;

Do

;>

1000l

7000-6200 6200-5900
5900-5800 5800-5100 5100-4800 4800-4500 4500-4000 < 4000

0
ph6
Hinh

tr on g th ay con co cac tia khorig

3 - Quang pho' eua d nh .~ang M(i/ Trc!

t ron g

trong th ay , do la cac tia hong n go ai va cac tia tu n g oai. Vung qu an g phd !a mot vun g fat hep tron g q uan g ph6 cu a cac birc x ~ di?n tu (Hlnh 4).

thay chi

Quang

pho cua anh

sang M~t Tr o i In quung pht'l lien tuc, nghia 111.

,1-

S6ng vO tuy6n

'0

~
U)

'iij. 0
C)

c:

C)

c:

5i c: e .~ IC)

'iij. 0

TiaX

quang phO g6m day lien nh au cua buO'c song vu ng trong chat r lin va

m¢t mo i

Va

tlay

thu9C c~c thay , hong ch at long

l-

n g o ai va tir n g o a i. Cac khi duoc dot noug den trang thai non g do deu

Hi nh 4 - Quang phei eua cdc hue x(l di4n til' tir tu do i'1 tr an g thai ra quang ph6 gom quang mot phd

ph at fa quang
tuc ,

phO lien

Nhting phorig song di~n xac djn h,

nguyen phat

khl

hay

hoi nhat

khi

ducc dot

non g ho ac duoc co milt 0 (hay budc vach

qua,

so vach cua

djnh , m6i

vach

Vi du . Mot trong

c ac vach
o

nguyen

tir n atr i lit v ach

v an g ) co bucc song;' = 5893 A. Ch In h v ach nay qu yet dj nh m au Yang sinh r a khi d tr a muo i natri v ao n g on Iira, Hoi cua kim lo ai kali cho quang phO g6m ba vac h : h ai vach db va mot vach tim, hoi cua kim lo ai canxi cho quang ph6 g6m milt so vach do, v a ch Yang va vach luc.

20

Nhirn

quang

ph6

nhu

vay

duoc

go i

Hi

qu an g phd

vach .

Nguyen

tU·

cu

mlli

nguyen t6 cho mot quang phO v ac h d~c tr irn g , Phuong phap plian rich "liang phd dua vao quang phO vach d~c trung cua cac nguyen t6 de xac di n h djn h tinh va djnh l uorrg thanh ph an cua mot chat. Nhttn g Io ai quan g phO tre n day duoc phat ra tu ca c chat g o i Ill. quan g phd ph at x a . Ng o ai ra con co qu an g pho' hcfp thu . Kh i cho anh sang c6 quarig phO lien tuc di qua chat hoi g6m nhfing nguyen tu cua m¢t nguyen t6 n ao d6, se thay trong quang phO lien tuc bien m at nhjrn g buoc s6ng nh at dinh. Ch ang han neu hoi d6 l a cua kim l o ai n atr i thl trong cac buoc song th ieu sc co bu6'c s6ng cua vach yang da n o i CI rren , Nhfrn g vach hi hap thu nh u vay xuat h ien duoi dan g nhftn g vach t6i CI tr e n mot nen sang cua quang phd lien tuc , Thuong t huong nhlrn g vach hap thu c6 huacs6ng un g dung vo i nhfin g vach cua q uang pho phil. t x a , No i chun g s6 vach tron g q uang ph 0 hap th 1,1 it hem s6 v ac h trong quang phO phat x a, n ghi a B quan g phO hap thu dan g ian han quang phO ph6.t x a, Nh u nguyen tit, ph an tit cling co th! ph at fa ho ac hap thu anh sang t ao n e n quung phd ph dn Quang phO ph an tit phuc tap han quang ph6 nguyen tu. Quang ph6 hap thu ph an

tu. to: co mot De khao

vai tr o d~c bi et q uan trorig sat quang

trong

viec

x ac din h c au tao c u a phan may. quan g phO khac nhau

tit.
tuy thea

phO nguei ta dung

cac kieu

tirn g vurig quan g pho ,

Quang phd cua nguyen

Dan quang cac quang hidro. n1¢t vun g phO nguyen phO Quang s6 vach hong gian nhat trong nguyen cua

IrE hidro
..-

tit ~iia

t6 ho a h9C Iii nguyen tit

phO nltm ngoai, do g6m trong vung

II
Hinh

r 11111111~1
phd eua nguyen

I
quang

tr6ng th iy Va vun g tir ng o a i, Nhfrn g nh6m vach trong quang ph6 nguyen ttl cua nguyen t6 duqc
g o i tft dJy

5 . Quang

tli h idr o (diiy Banme ) Th uy SI) trong n am trong

"liang

ph6'. 5).

Day

Banme

(J.Balmer. vung

1825·1891, tr6ng

ng uoi

ph6 hidro

g dm co 4 vach

ro nAm trong

th ay va mot

56 vach

vun g

tit ng o ai ga.n (Hlnh

V ach d vung hai vach duoc. Budc song tim. quan g phO tr6ng Cang ke nhau

th 1.1 nhit thay, each cang

H" trong x a vach

day

Banrne

co buoc xanh

song

Ion n hAt n a.m s6ng be).

vim g

do

cua na.m g iira th ay

vach HfI na.m d vung be dan nen nhfrng

lam va h ai vach H, va H, tiep theo ngAn (buoc kho an g each kh6 tr6ng day nam r1ft s it nhau

H" ve phf a s6ng

vach d cu6i

cua b6n vach

d~u trong

day Banrne

HI. :

H"
...1.

Hy
4340,5 4101.7 A
o

= 6563,1

4861.3

21

(nam

Nhii'ng 1885) :

buoc

s6ng

nay

c6 the tfnh

dUI;1Ctrong

cOng thee

thuc

nghiern

cua

Banme

A.
l:J day R = 109679,43em-1 gol U hang s6 Ritbe (R.Rydberg, Dien), n la s6 nguyen Ion hem 2. Thay n = 3, nnh dUQc buoc H,,; thay n = 4, ttnh duoc buoc s6ng clla vach Hp v.v ... Ngoai nhii'ng day Banme, khac niIa ; day Lairnan (Lyman) Bracket (Brackett), Pofun (Pfund) vci cac cong thuc sau day, tuengtu day Laiman 1854-1891, nguoi Thuy s6ng (bang em) cUa vach

trong quang ph6 cua nguyen tit hidro con c6 b6n day 0 trong vung ttc ngoai va ba day Pasen (Paschen), l:J trong vung h6ng ngoai. NhiIng day nay tucng ung voi cOng thuc Banme tren :

-1 =
A.

1 1 R(~--)
12

n2

;n

2, 3,4 ...

day Pasen

1 I ~ = R(32

1 -7) ; n=

4,5,

6 ...

day Bracket

1 1 1 -=R(2-2) a 4 n I 1 1

; n = 5,6,7 ...

day Pofun

i = R(j2-7) ; n = 6,

7 ... Banme. Nhu v~y

day R cling c6 cung gia tr] nhu trong 1U00ngung voi m¢t cong thuc chung : 1 1 -=R(---) I
2 nn

eOng thuc

ca

5 day d~u

nl

Thuyet

Ill{11lg tli
Anh sang,

.
nhu dii bitt,

la me)t s6ng di¢:n t~ Ian truyen bang buoc s6ng A hay

trong

chan khOng

voi teSc d¢ v
=~

C = 3. 1010 cm!s s6 s6ng v' =

va dUQe d~c trung Khi di qua moi truong

tAn s6 dao

dc)ng

hay

i.

v~t eh<t, t6e de) anh sang giam

xudng

nhung

tAn sO

khong thay doL Thuyet s6ng ella anh sang giai thieh dUQe nhii'ng hien tuong c6 lien quan voi sl,i' truyen s6ng nhu su giao thoa va sl,i' nhieu xa nhung khong giai thfch duoc nhilng dil kien thuc nghiern v~ su hlfp thu vA sq phat ra anh sang khi di qua rnci truong v~t chat. De giili thfch d~c di~m nay ella anh sang, nhA v~t If nguoi Duc ia Polang (M. Planck, 1858- 1947, g iai thuong Nobel ve v~t Ii nam 1918) da ap dung q uan n iern nguyen tli ella de chat vao qua trtnh nang lirong va nam 1900 da dua ra gia thuyet la ndng /t(qng eua anh sang khong c;o tinh ch,ft lien fife rna bao g6m tung luang rieng hi~t nho nhdt so! ta illflng til. M~t luang til eua anh sang (go! la photon) e6 ndng tiffing tl l~ veTi tan stf eua hue xa : E 22

= hv

E Ii nang IU9'ng ella photon, v Ii tin s6 birc xa, h Ii hdng sf/ Paldng Nhu vay gi6ng nh u di~n ehb khac nhau photon bien dOi

bang 6.625.1O·27ee.s.

nang IU9'ng ella mot vat chi bien d6i n h irn g d a i luong l a bo i so c u a hv tfch chi bien d6i n hffn g dai luong l a bo i s6 clla di~n tfch cu a electron. 0 ddy l a di~n tfch cua electron kh6ng bien d6i con nang l uon g cua hat thea tftn s6 cua btic XI.)..

Tom Iai , thuyet IU9'ng tu cua Pol aug no i len ban c h at hat cua anh sang. N am 1905 n h a v~t II ng uo i D~c Ja Anhstanh (F.Einstein. 1879-1955. g iai thuoug Nobel va v~t If n arn 1921) lip d un g th uy et Iu9'ng tit da: g iai thfch duoc ho an to an tho a dan g h i¢n tuong quallg difn da biet truce day (narn 1890). Ban chat ella h ien tuon g quang di~n la cac kim lo ai k iern 0 trong chan kh6ng, khi duoc ch ieu sang se pho n g fa electron; nang luo n g ciia eric electron do kh6ng ph u thuoc vao c uon g de} cua anh sang ch ieu vao rna phu thuoc vao tan s6 cua anh sang. Anhstanh cho d.ng khi durrc chieu tui be mat kim l o ai , m6i photon vui niing luon g hv se truyen nang luong cho kim lo ai , Mot phan nang luon g Eo duoc dung de lam b~t electron ra k h oi nguyen tit kim lo ai va phan con II.!-itro rhanh d9ng nang 1 mv ' cu a electron: 2 hv = Eo

mv?

electron vo

Voi nhii1lg buc xI.!-co buoc song cang be. nghia Ii dn so c an g lon, nang IU9'ng cua duoc phong ra se c an g Ion. Nhfrng buc XI.!-co titn s6 be hem tan so giui han gay ne n h ien nrong
tueng

Eho se kh6ng

quang

di~n. ch irn g thuc nghie m x ac minh thuyet

Nhu v~y hien Iuqng

quang

di~n

la mot baug

tfr Po lan g ,

dung thu y et lirong tit Polang vao nguyen tit, nh a v~t If n g iro i Dan Mach l a Bo (Niels Bohr, 1885-1962,.giai thuung Nobel v6 v~t If nam 1922) da: thanh cong trong viec dua fa mau nguyen tii hidro,

Ap

Mdu nguyen tii hidro cua Bo

N am 1911 nha v~t If n gU'oi Anh I a Roz opho (E. Rutherford. 1871 - 1937, thucrig Nobel v6 hoa h9C narn 1908) dua ra mAu nguyen tii h anh t inh ." electron chung quanh IU,11 nhdn nguyen tii gi6'ng nhu hanh tinh quay chung quanh M{it Trai. g ia i quay

Nhung theo di~n d¢ng hrc hoc th i ,met hat mang di~n nhu electron khi quay chung quanh hat nhan se phat fa nang hron g duoi dang btrc XI.).. Ne'u dung nhu the electron lien tuc milt nang lucn g thl cu6i cun g roi vao hat nhan va ngu y en tit khon g t6n ta i, De giai quyet be' utc do, nam 1913 Bo giu nguyen mb nguyen Rczopho va ke't hop vu; thuyet l ucn g tu Po lan g da: dua r a mau nguyen dj nh d6 sau : tu hanh tinh cua h idro voi cac

tu

- Trong nguyen tu. electron kh6ng thi quay theo quy dao bat kl nao rna chi duoc quay theo s6 quy dao nhlit djnh. M6i quy d ao "duoc ph6p" nay ung vai met nang IU9"ng xac djnh. - Khi quay theo cac quy d{lo "duoc ph ep", electron khong m at nang luong, nghia ia khOng phat fa brrc XI.). , nhurig chi phar fa buc XI.).khi electron tir mot quy d ao co nang

23

IU(_1ng c ao nhay v~ met quy d~o eo muc bAng hi e u cua hai muc nang lucrig do. s6 nguyen Kh i quay thea

nang

hrong

t hap

va nang

luong

hv eua

btrc x a la mot

cac quy dao "duoc

phep"

electron

eo momen

dl>ng Itrong

Un cua ~

21t
luon g cu a electron quay theo cac

Ban k inh cua c ac quy d ao "duqc phep" va nang quy d ao do duqc tlnh met each don g ian nhu sau : Electron co kh6i ne n mot luc li t arn : luon g m, khi quay

v6'i t6c d¢ v theo

quy dao co ban kfnh

r, tao

Gifia electron (Coulomb) :

v6'i di~n

tlch

-e v a hat

nh an v6'i di¢n

tfch

+e co luc

hut

Cul6ng

Cul6ng

Electron :

chuy en d(>ng duqc

tr e n quy d ao HI.nho su can bang

g itta luc Ii tam va IIfC ~

hay Theo

, ve momen h d<;lng luougcua ; n = I, 2. 3... electron:

djn h d! tren

mvr = n -

21t

Rut ra : Thay phep trong bAng cac gia tr i I, 2, 3 ... tatfnh n duqc 0,529 A
D

/I

ban ;

kfnh
/I

cua c ac quy 2, r2

dao ducc A;
D

nguyen

tit h idro, Khi

=
:

1,

r,

2,112

n:= 3,

r3:= 4,77

A.

ri l¢ giila c ac ban kinh rl

rl : r3 = 1 : 22 : 32• la tung
1

Nang

IU(,1ng to an ph§.n cua electron

cua dl>ng niing

1 ~ -mvva the' nang 2

E = -mv2 Thay mv? bang

dii nit ra

tren

ta co :

E~ 1 24

Thay gia trj cua r ta ducc :

a day

n = 1, 2. 3 ... dugc gci IA st:} luang tk chinh, nhung c6 dien tfch Z > 1 nhu He", Li2+ thl :

Vai nhjrng ion c6 met electron

H~ thtrc nay cho thay rang chi c6 met s6 gia tr] nhat dinh cua nang Iuong b trong nguyen til. Nntrng nang luong nay d~u c6 gia tr i Am VI nang luong cua electron b ben trong nguyen til be hon nang hrong cua electron b vO cue, nang Iuong nay quy uac bang s6 khOng.

Blnh thuong m¢t electron trong nguyen til hidro a muc nang hrcng thap nhar, nghia la rmg vci n = 1, nguCli ta n6i nguyen til a trang thai C(J bdn, S6 luong til n tang len. gia tri am cua nang luong electron tra nen be hen, Khi nguyen til hidro c6 electron chiern cac gia tr] nang luong nay. nguoi ta n6i rAng nguyen tu d trang thai b] kich d¢ng. Khi n = co, E = O. electron tach khOi h~t nhan mot khoing vO cue, nghia la nguyen til hidro ducc ion h6a. Khi ph6ng dien qua khl hidro, electron trong cac nguyen til hidro dugc cung cap nang hrong se nhAy tlr quy dao c6 mac nang hrcng th9:p nh!l:t (quy dao K, n 1) len cac quy dao xa c6 muc nang luong cao hon (quy dao L, n 2 ; quy dao M. n 3. quy dao N, n 4 v.v ... ). VI c6 vO s6 nguyen tir H nen c6 vO s6 each nhAy nhu vay, Nguyentir H a trang thai bi kich d¢ng nhu v~y rlt khOng ben, cac electron a trong d6 c6 xu huong nhanh ch6ng chuyen v6 cac trang thai ben han, nghia la cac quy dao c6 muc nang. lugng thap han.

Theo djnh d~ tha hai cua Bo, qua trrnh electron du6i dang bllc xa, do d6 cho cac vach Quang ph6.

chuyen nhir v~y phat ra nang luong

Giii sir mQt electron a quy dao xa c6 rnuc nang hrong Ell nhay v6 quy dao gan c6 mac nang hrcng E, thl Iuong til phat ra sf: c6 nang luong E :

va tan s6 v cua birc x~ :

Thea djnh nghia v6 s6 s6ng v' d!ngthuc tren cho c.

1 = -,

rna v

= -c

nen v'

v = -.

Mu6n tim s6 s6ng ta chia

25

Ket qua nay phu hop v6i cong thee thuc nghiern cua Banme :
1 1 1 -=R(---) 2 2

n 1 n II

Ta tfnh ducc hAng sO Ritbe : R

2
1t

Chl

me

= 109737

Gia tr] nay phu hop v6i gia tr] rut ra tit thuc nghiem. Nhu v~y If thuyet cua Bo r4"1phu hop vci cac ket qua thuc nghiem v~ quang ph6. Nhung vach trong diiy Banme cua quang ph6 nguyen tu hidro sinh ra khi electron nhay tir quy dao t1'ng v6i n ~ 3 ve quy dao t1'ng vci n = 2. Dliy Lairnan sinh ra khi electron nUy tir cac quy dao ,jng v6i n 2: 2 ve quy dao ,jng v6i n 1. Day Pasen sinh ra khi electron nhay tir cac quy dao ,jng v6i n 2: 4 ve quy dao ,jng voi n = 3. Oily Bracket sinh ra khi electron nhay tir cac quy d~o ll'ng v6i n 2= 5 ve q uy dao ,j!1g v6i n 4. Day Pofun sinh ra khi electron nhay tir cac quy dao ,jng v6i n ~ 6 ve quy dao ,jng v6i n = 5 (Hlnh 6). Can cuong d¢ ciia vach trong cac day quang ph6 phu thuoc vao xac suat nnay cua electron tir quy dao nay v~ quy dao kia.

Du rang nhtmg dinh de duoc dua mOl each dOc doan, thuy!"t Bo dii giai thich r4"t thanh cOng 'quang ph6 cua nguyen tic hidro va cua nhllng ion tucng tl} (nghia IA chi c6 mot electron). D6i vci nhitng ion nAy cac cOng thuc cua Bo van ap dung dl1qc v6i dieu kien c6 tfnh den kh6i lucng vA dien tfch cua hat nhan cua chang.

Hinh 6 -51! phdt sinh cac day quang phd nguyi" tli hidro theo thuylt Bo

Nhurig thuyet Bo khOng giai thich duoc hieu ,jng Ziman (Zeeman) nghia IA su phtrc tap cua quang ph6 khi d~t nguyen tic trong tir truong , De khac phuc kh6 khan do , nha v~t Il nguci Due IA Xommcfen (A.Sommerfeld. 1868 - 1951) dii b6 sung thuyet Bo bang each dua them nhtrng quy dao elip ngoai quy dao tron va dua ra cac s6 luong tll' khac ng oai s6 hrong tic chfnh de mO Ii trang thai nang hrong cua electron trong nguyen tu vA dli gi8.i thfch dU<;1c hieu l1'ng Ziman. Tuy nhien thuyet Bo - Xommof'en khOng giai thfch ducc that chi titt quang ph6 cua cac nguyen tic nhieu electron. Blti v~y mj.u nguyen tic cua Bo can duoc thay th!" bang nhtrng quan diem hien d~i cua co hoc luong tic.

26

Mu6n

hieu

duoc

cac quan

diem

nay, chung ta tlm hieu

truce htt

ban chB:t hai m~t cua cac

hl!-t vi mO.

Ban chd't song va h{lt cua cac hot vi m6

Photon vira co ban chat s6ng, nghia la c6 tan s6 dao d(lng v va t6c d¢ chuyen c, vtra c6 ban chat hat, nghia la c6 kh6i IUQng m va cung t6c d(l chuyen dong c. Thea h¢ thtrc urong quan gifta kh6i IUQng va nang luong cua Anhstanh : d¢ng

E = me?
va thuyet ta c6 : hay: h-=mc A. V~y : A.=h mc
C 2

IUQng tu

E = hv

H¢. thiic nay cho thay ban chat s6ng va hat cua buc xa, Cau hoi d~t ra la c6 phai d6 la tfnh chat rieng cua photon hay khOng '1 Tiep

tuc pha t trH~n thuytt

IUQng tu, narn

1924

nha

v~t 11 nguoi

Phap

la Do Brei

1892 - 1987, giAi tht.tlmg Nobel v~ vat H nam 1929) dua ra gia thuyet la khtmg phd; chi co photon mai co ban chdt song rna nhttn g h{1t vi mo, nhu electron ch&ng han cling co tinh chdt do. Chuyen dQng cua cac hat vi mO c6 thi!: xem lA chuyen d¢ng song, buoc s6ng cua chuyen dong d6 tuan theo m(lt h¢ thuc gi6ng voi h¢ thee cua photon v~ sau d,lrQc goi IA h~ thl~c Do Brai : (L. de Broglie.

A. = -

mv

hay

h A. "" -, p = m v
p

o day,
1,2.10 cml s,
7

v IA t6cd(l

chuyen dQng cua hat, p IA xung IUQng.

c6 kh6i song 61 A. IUQng la 9.11.1O-28g

Vi dl.t : Electron

300 K chuyen
0

dQng

v6"i t6c

dQ

,se c6 bucc

Vtti nhttng hat vi mo, nghia lA hat mat trOng thay duoc, 'chang han nhu hon bi hoac cit. dtn hat bui, do kh6i IUQng cua chang qua !{fn so vtti electron nen bu6'c s6ng cua chung be Mn muc khOng the do ducc. Ba nam sau, quan niem v~ ban chat s6ng cua electron dA duoc Devixon va Giecmo (C. Davisson va L.Germer) chang minh bang thuc nghiem. Khi chieu chum electron qua ban tinh the rB:t mong cua kim loai , hai Ong nhan thay c6 hien tuong nhieu xa electron gi6ng nhu khi chieu tia Roughen qua tinh thi!:. Ngay nay bien nrong nhieu xa cua chum electron dA tra thanh met phuong ti¢n dUQc dung r(lng rai di!: nghien diu kitn true cua cac chat, Hien tuong nhieu xa electron cting nhu hien tuong giao thoa cua n6 chi c6 the giai thfch duoc khi thl:ra nhan tfnh chat s6ng cua electron. Han nita buoc s6ng cua electron rna nguci ta quan sat duoc bang thuc nghiern lai rlit phu hop vci buoc s6ng tfnh theo h~ thuc Do Broi, Thanh nru v~ kfnh hien vi dien tii la bang chung manh me nhat cho thay ban ch4"t s6ng cua chuyen d¢ng electron.

27

v ~y e leetron cun g c6 ban chat s6ng - hat nh u photon. Tinh c ha:t hai m 1).t d6 se d uoc thay ro han qua nguyen If bat dj nh do nh a v~t If nguoi Due la Hayx e nbe (W.Heisenberg, 1901 - 1976, giai thinmg Nobel ve v~t l i nam 1932) de ra nam 1927.
Nguy~n Ii bttt
tuong

dinh Hdyxenbe
If bllt djnh Hayx enbe , ch un g ta lam mot thf n g h ie m

De hlnh dung cu the nguyen tuo n g nhit sau :

Gi a s ir c6 mQt chum electron If tuorig co the b:in r a chi mot electron duy nhat theo huang n arn ngang va ch'ia vao met budrig ch an kh6ng tuy et d6t voi mot toc d¢ nao d6. Gia s ir e6 mot ngu6n sang cling If tuang, n g h'Ia la co the ph6ng r a photon voi nang hro n g v-a s6 lucn g tuy y muon cu a ch iin g ta va c6 mot kinh hien vi If lUang cho ph ep q u an sat electron d u y nhat d6 (Hlnh 7 a). Th o at dau electron chuyen d¢ng theo duorig par abon duoi tac dun g c u a tro ng trtron g , Khi va ch arn ph ai photon c6 khe i lucug grin tuon g duon g , electron se di chech dirong va thay dOi toc d¢. Quan sat electron sau nhirn g kho an g th oi gian kc! tiep nhau siS rhay n6 chuyen d¢ng thea dUCfllg zic ziic vi ch arn pha i nh ieu photon. Giam nang lucn g (hv) cua photon ta co lam g iam anh huang c u a n hfrn g va cham d6. Nhun g nhu vay bucc s6ng A cua b tic Xl.l tang len va viec x ac dj nh vi trf cu a electron tra n e n kern chinh xac han vi k ha nang cho ph ep cua kinh hien vi g iam xuong (sai so n h ieu x a siS Ion doi vo i buc x a co buoc song Ion han). Vay dung buc Xl.l co tan s6 thap, ng uo i ta c6 thi bic!t duoc chfnh x ac toc d¢ electron nhurig khorig biet duoc chfnh xac V! trf cua n6 (Hinh 7b). Mij.t khac dung bue x<_l co buac song be, nghia HI. g6m nhung photon c6 nang IU<;1ng Ion, sai so nh ieu x a trong kinh hien vi se kh6ng Idn , nhurig moi va cham voi photon c6 iinh huang Ion den toc dQ cu a electron. V f!-y dung btrc x a do, nguo i ta co th~ biet duoc c h Inh xac vi tr i cu a electron nhun g khong bitt ch inh xac toc d¢ cua n6 (Hinh7c). Tucrig nr nhu

- -...

d~' -......
."

...............

P '

/.
,

,,--"'0..
-.,
......
I

' .. -0\

, ,
\

\
\

a Prolon • Electron
b

tren , buc xl.l c6 buoc s6ng trung binh chi lam thay dOi me t it toc d¢ cua electron va duong di cua no cung c6 thi' xac dj nh duqc nrong (Hinh 7d). 28

c
Hinh 7 . Thi nghifm d6i chinh xac hen, luung tuon g vi nguyen nen chi con l ai mot
l i bift dinh

g ial ba:t djnh

hep

Hayxenbe

chung

minh

rang

tf ch cua dl) b~t dinh

ve vi trf (Ll'!)

va d¢ b~t dinh

ve

r6c d¢ (Av) khong the be hon

.!:. : m
m
quy me nguyen tu khong nen n6i mot each chfnh d6 hat chuyen den xac suai c6 the xac roan d¢ng khap bieu :

h M..1.v;;:':Thea h9C rang roan CI ch6 quy chfnh vung nao, Hay x enbe , trong cac luc

duong cua
tai

di cua hat rna pha i c6 mot g ia i bat di nh trong vi trf c6 the c6 duoc. BCli the chi nen n6i nao d6 va nguyen Ihl xac han djnh neu If bat ch£nh chung xac d inh cd Hayxe nbe

tim thay hat

dUQC phat electron

"V! nguyen

tdc

kh6ng
o

vi
dinh

tri Idn t6'c d¢ clia cae hot thu¢c

vi trf cua v6i d¢ ve t6c dOcse la :

m» nguyen

11(". Chang

ta mu6n

x ac djnh

xa c la 0,05

A thl thea

nguyen
]0

If d6 dQ b!t

Llv = D¢ bat d inh ve t6c bang hoac Wn han t6c d¢ dj nh duoc IA khOng chfnh thuyet Bo. Thea nguyen If thanh vO nghia va d6i v6i tai mot luc nao d6.

6.10-27 5.10.9.20-

28 '" 10 cmls

10

d¢ cua electron b day gli.n bang t6c dO cua anh sang, nghia U tMt rna electron c6 the c6. T6m Iai , t6c d¢ cua electron xac xac cho nen khOng the n6i rAng c6 mot duong di r6 rang nhu b!t dinh, khai niern quy dao electron cua Bo va Xommofen tra electron chi nen n6i Mn xac suat tim thay electron a cho nao ,

Co hoc hlt!ng tli va ph uang trinh song Scrodingu

Corig trrnh cua Do Brei dii d~t nen m6ng cho mon co hoc mci duoc goi la co hoc l uang fl(. Co h9C IUQng tu nghien cuu chuyen dQng cua cac hat vi mO, n6 khac vci mOn co h9C nghien cuu chuyen dong cua cac hat vi mo goi lA co hoc cd diln. Co so cua co h9C c6 dien Iii. nhtrng dinh Iu~ t cua Ni u tan (I. Newton, 1643 - 1727, nha v~t If nguo i Anh) nen mOn co h9C nay duoc goi la co hoc Niutan, Con co sCI cua co hoc luong tu IA ph uong trlnh s6ng do nha v~t If nguo i Ao Iii. Scrodingo (E. Sc hrod Inger. 1887 - 1961, g iai thucng Nobel ve v~t If nam 1933) de ra narn 1926. Toan bo van de If thuyet hien dai ve nguyen tu va phAn tu Ia g iai phuang trtnh song Scrodinga cho cac he d6. c6 dang Phuong trlnh nhu sau : s6ng Scrodiugo mo ta chuyen d¢ng cua mot hat trong khOng gian

2 2 a \11 + &\11 + a2'V + 8tt m (E _ V)\II

ax2 ay2

az2

h2

day h Ia hAng s6 Pclang , m la kh6i IUQng cua h<,tt, V la the nang cua hat, E 18. nang hrong toan ph an, x , y, z U cac toa do, 'V (poxi) 1A ham s6ng. Ban than ham s6ng \If khong c6 y nghia v~t If g l nhung \V 2 c6 mot y nghia quan trong 1a xac suat tim thay h<,tt tai mot diem nao d6 trong khcng gian, D6i vci nguyen hidro, nguyen tu dan gian nhat gorn hat nhan mang mot dien rtch duong +e va m¢t electron mang mot d ien tich am -e, phuong trlnh s6ng c6 dang :

tu

a2\V

o day

ax2

+-

a2'V
ay2

+-

a2'V

az2

+ --(E + -)\11
h2 r den hat nhAn.

8n2m

e2

ta khoang

each

tir electron

29

Gi ai ph uon g' trlnh song Scrodi n go co nghia Ht tim cac ham song 'V th ich hop tho a man phuon g trlnh song do va cac g ia tr i E nrong ung, Bai roan nay chi co- thi gild diroc mer each c h ln h x a c cho trucrig hop nguyen til hidro va cac ion nrong nr co mot electron con d6i voi nguyen tii v a ph an til co n h ieu electron, b ai roan trc n e n rlit phtrc tap va chi co the: g ia i d uoc mot each gdn dung. Cac k et qua thu d uoc deu phil h o p vo i thuc nghi¢m. Cac so IU<;1ng fit trong thuyet Bo-Xommafen d uoc dua r a mot each gift th iet con trong CI1 h9C l uon g til cac so hron g til la nhfrng ket qua toan h9C xu at h ie n h ie n n h ien khi g ia i phiron g trinh s6ng SerOdinga. Cac so luoug til do la : So luong tii chinh n. DAy l a nhfing so nguyen tron , duong va g6m tir 1, 2, 3, 4 tra len. S6 hron g tu nay xac djnh nang lucrig ella electron trong nguyen tfr hidro thea met eOng thuc g ion g vai co n g th irc cu a Bo tr ucc d1l.y :

So lucng tir phu 1. S6 hrong tii phu 1 xac dinh momen (M = mvr) theo ceng thuc :

d o n g hron g M ella electron

No g6m cac g ia tr] tir 0 dc!n n-l, tr j.cu a n se co n gia trj cua 1.

nghia

la : 0, 1.. .• n-1.

Nhu v~y ling vai mot gia

=0

Vi dlf: Khi n va I 1 v.v ...

1 • co me

g ia tr] cua 1

k hi n = 2 • co hai g ia tr i cua I la

S6 IUQng tit tl:t m. Nhu chung ta dii biet momen dQng lucng cua electron vecto. Huang cira vectc duqc de dj nh bo-i so lucrig tir tir. Hl.nh chieu M, ella d¢ng luqng cua electron len tren mot true c6 cac gi:i tr] h Mz =-m ,.,
_it

l a mot momen

S6 lucug tii m g6m cac g ia tri tir -I Mn +1 ki d. so khon g , nghia -I + 1.... O. 1..... I - 1, I. Nh ir vay ling voi met giD. tr i 1 co 21 + 1 g ia tr] cu a m ,
tr

. .r
• A

tu

la : -1.

du : Khi 1= 1, m c6 thi

e6 ba giD. tr] : -1, O. +1 khi I = 2, m c6 thi

e6 nam g ia

i:

-2. -1, O. + l, +2.

Tom lai , irn g voi mot gia tr] cua 'n co n? g ia tr] cua m.

Nhu vh m6i tr an g thai ella electron 0- trong nguyen tii duoc d~e trung bang ba so lucug tit n, I va m. Trong thuyet Bo, mai m¢t bl} ba so luqng tii do xac d inh mot quy dao tron hay e l ip ella electron. Co h9C luong nr cho phep xac djnh chfnh xac x ac suat tim thay electron a hai diini b!"t kl trong nguyen tir nhung khorig chi ra each do i eha cua electron nr diem nay sang diem kia. No i each khac , co hoc l ucn g tii khOng chap n h an kh a i n iern quy dao cua electron rna thay khdi nie m d6 b arig each mo ta nhtrn g ch8 rna electron co xuc su at tim th ay Ion nh at. Vung khOng gian cua nguyen tu rna 0- do co x ac su at tim thay electron 16'n nhat ducc g o i l a obltan nguyen tl~. M8i obitan nguyen tir nay d uo c d~c t run g bting mot bo ba s6 Iucng nr n, i va m. N g uO'i ta phan biet cac obi tan d ua vao cac g ia tr i cua n va I. De kho i nhdrn Jan. nguoi ta thay cac gin tr] cua 1 bang cac chu cai: 30

o
chir ca i s

2 d

3 f

5
h

B6n chit cai s , p, d va f HI. nhung chil ca i dung dilu b6nOtinh tir tieng Anh rna c ac nh a quang ph6 dung di mo ta -cac day hoan roan khac nhau cu a quang ph6 : sharp nghia 13 ro, principal la ch inh, diffuse Ia khuy ech tan, fundamental laco ban. Nhun g iJ dlly nhttn g chtf cai do chi dung di ph an bier c h ti khoug no i len y nghia n ao cua obitan ca. Nhirn g chi! g, h tiep thea duoc Uy thea tlur tt,l' dung s au f trong bang ch if cui.

Bang 2 Cac
n I 2 I 0 0 I 3 0 1 2 4 obitan Is 2s 2p 3s 3p 3d 4s 4p 4d 4f

so

luqng til

va

cac obitan
m

nguyen

til
S6 obitan 1 1

0 0 +1,0, 0 +1,0, -1 -1

3
1 3 5 1 3 5 7

+2, +1, 0, -I, -2 0 + 1, 0, -1 +2, +1, 0, -I, -2 +3, +2, +1, 0, -1, -2,-3

0
1 2 3

De hiiu ro kha i nien ob itan , chun g t a xet ml)t s6 ket qua quan g iai phuorrg trinh song Scro di n go cho nguyen tir hidro (Bang 3).

t ron

g co ducc kh i

Bang 3
Nhitng obitan 1s obitan R~I(r)
-f _e .,

quan

tr ong nhat

cua

nguyen

tiI H

tPl",

(9 . rp)
1

2.J;. -r/~ 1 2.J;.

2s 2p~ 2p~ 2py

1 - J2 (2 22

- r)e

Ii
~
1[

--re
2../6

-( I~

1,,1

/3 .
-Sill 4 'It

-Sill

41t

. 8 cosrp

e'sm o
31

r la khoang dan

each

tir electron

d€n hat nhan

nguyen

tit, tfnh bang

dan

vi nguyen

tit (mot

" nay bang 0,529 A). Nhfrn g ham song dlIqc biiu dien bang cau rna g6c la hat nhan nguyen He (hlnh 8).

vi

z
ham to a d(:l

Moi ham song Rnl(r)

la

t ich

cua hai ph an :

va ifJlm (9, 'P). x

R"I(r) go i la phan ban kfnh va phu thuoc v ao kh o an g ca ch r cu a electron d€n hat nhan ifJlm (0, rp) go i la ph an goc va phu thuoc vao cac goc 9 va rp. VI ham song \jI cua c ac obitan nguyen tit la h.u., khong gian ba chieu , no phu thucc vao ba bien r , 9 va rp n en ch un g ta khOng the mot hie ve duerig bieu di!n cua t o an b¢ ham song do. Mu6n ht n h dung cu the hon c a c ob itan ngu yen tit, nguoi ta dung h ai c a ch : vc r ie n g duong b ieu dien cua phan ban kfnh khi phrln gric kh6ng d6i va ve r ieng dU'ong bieu dien clla phAn goc khi phAn bin kfnh kh6ng d6i. Trong c ac h tbit nh at , ngU'o-i ta chia khOng gian b xung quanh hat nhan nguyen tit ra lam nhfrn g IC1p cau d~c. Lap cAu nay co di e n t ich la 4nr2 (r la ban kfnh cau) va co nen co the

Hi nh 8-Quall

cau
.

hf I{iua t{Ja d~ t oa db Decac x = ,.:dn(/cosp y = r.dnthinrp z = rco.ff)

va

be

lop day \a dr t ich U.

cua

\~="

4nr2dr.
t hay

Xac

suat

tim

electron 0 trong lop cau do Ii 4n r2R 2dr. Xon g ve cac duong bieu dien s\f phu th uo c cua x ac su at do theo r (Hlnh 9a). Cdc k et qua d uoc tr i n h bay tren hinh 9b. Cac dttaog cong b tren hlnh 9b bieu d i e n s u p h an b6 x a c

k'=~$
~___::_1=1
~2P
h{/ xac

k
. b)

3d r

Hi nh 9 - SltJ'hiill

. en hat nh a n dtfi viii cac ohitan

su dt tim thify

electron th e o kh o d n g -cach n gu y e n. ttf

32

suA:t tim thay electron theo khoang each d6n hat nhan nguyen til. Khoang each tai d6 c6 xac su!t cue dai III ung vbi ban kinh cua quy dao Bo cua electron trong nguyen til H. Chang han cue d~i clla xac suat cua obitan Is ung voi r bang cua quy dao tron c6 nang IU'1ng be nhA:t trong nguyen tii H. 0,529 A l a ban ktnh
o

Dp,ng eria obitan nguyen tli

Trong each thu hai, ta ve duang bi!u dien su phu thuoc cua phan g6c ¢J cua ham song vao cac g6c () va cp khi r khOng dOi. (j day r dU'qc chon nhu th6 nao d~ b~ m~t duoc bieu dien se giai han mot the tfch bao g6m 90 95% xac su~i. tim thAy electron. Cac k6t qua ducc trtnh bay tren hlnh 10.
uguc]

Sl! phan

Cac k6t qua cho tHy b6 dc suat tim thAy

,electron va cac m~t giai han thu duoc ding chinh \11 hinh dang cua cac obitan nguyen tii. Ham s6ng cua obitan nguyen tu s khOng phu thuec vao g6c nen cac obitan s c6 dang hinh cau, tam ta hat nhan cua nguyen tii, nghia la g6c cua tea d(l. CAc obitan p Mu c6 dang hai qua d.u ti6p g iap vt'1i nhau ;, g6c toa d(l cua chung lito luot nam tren cac true x, y, z: Obitan Px nam dQC thea true x, obitan Py n am doc thea true y va obitan P. Dam dQ,C theo true z. Trong 5 obitan d ba obitan dxy' han d
x -y
2

px

py

pz

dxz con
2

va

dyz gi6ng hai obitan

vt'1i nhau d
z
2

va

tht hoi khac,

Ba obitan qua g6c qua tren g6c 19a clla dxy Hinh 10 - Hinh dang cua cdc obitan nguyen til'

dxy' dxz va dyz Mu g6m 4 d.u ti6p giAp vt'1i nhau 0 to a dl) trong d6 cu hai du m(lt c6 tam Dam duang phlln giAc clla ctc tao nen boi hai true d(1. Vi du nhu tam b6n qua d.u c u a obitan

33

n arn tren hai duong ph an g iac cu a cac g oc tao dxj_~2 ~ling g6m c6 bon qua du tiep g iap voi nhau

nen bui true x va true y.Obitan u g6c to a d¢, nhung ram c u a ch un g

n am ngay tren true x va true y. Con obitan Z2 g6m c6 hai qua cau titp g iap voi nhau g6c to a d¢, tam n arn tre n true Z va m¢t vanh tr on nam trong mat ph &ng xy.

Tre n cac m*t g io i h an bieu dien hlnh dang cua cac obi tan nguyen tir n g uo] ta thucrig g h i da:u + va - cu a ham song \jI. Vi~c ghi ddu nay co y nghia quan tr on g khi xet I ien k€t he a hoc g iua -cac nguyen til.

Nguyen

ta nhie'u

electron

Nhir tren d5. nhan xet , phuong trlnh song Sc rcdi n g o khon g the giai duoc chfnh x ac cho nguyen tir co tit hai electron tra len ma chi co the giai m¢t each gan dung. Cac ket q un th u duoc cua phe p gbi i gan du ng cling ph h'1P voi th ire n g h iern. N guoi ta nhan th ay cac obitan cua nguyen tit nh ieu electron co hlnh dang tuon g tt! cac obitan ciia nguyen nr h idro, chi khac ve d¢ Ian va nang IU9'ng. M6i mot obitan cung duoc d*c trun g bang mot b¢ ba s6 luong tir g iorig nhu trucng hgp nguyen tit hidro. S6 luon g tit ehinh n c ling co vai tro q u y€t djnh nang IUQ"ng clla obitan nguyen tit, s6 IuQ'ng tit I cfin g xac dj nh hmh dang cua ob itan nhung chb khac nhau u dAy l a tron g nguyen tit mer electron, s6 IUQ'ng tir phu I kh6ng x ac djnh nang lucng cua obitan nguyen ti':t nhung trong nguyen nr n h ie u electron thl co anh hucrng den nang lucn g , Bcri v~y trong nguyen ti':t nh ieu electron, obitan 2s co nang IUQ'ng be hon obitan 2p, obitan 3s co n an g l uon g be han obit an 3p, obitan 3p co nang lucng be han 3d.

No i chung nang IUQ'ng cu a cac obi tan trong x€p theo thu tu gan dung duel day: 15 2s 2p 3s 3p ph6 4s 3d 4p 5s

nguyen

tit nh i6 u electron
5p dn 6s 5d

duQ'c slip

4d

4f tMm

6p fAng

electron co m¢t d*c diem nil'a la st! tl! quay chung quanh true rieng cu a no. Chuyen d¢ng do dUQ"c go i U. spin va am cho electron co m¢t momen d(mg lucug r ien g , Day Ia met d*c diem co ban cua electron gi6ng nhu di~n tlch va kh6i luon g cua no. Th uc ug h iern cho thay ding hi nh ch ieu cua moruen d¢ng lucng r ierig cu a electron chi co the co h ai gia tri 1 , 1 D'au + va ;iu - c h' C h·! 'd· kha c n hau cu a e 1 . i1 I leU tu quay a ectron. B'· 0'1 I" + -- h va - --,-.h 2 21t 2 21t . v~y ng o ai ba s6 IUQ'ng tu n, I. m n guo i ta dua them .\"tl l uang tit spin .\ • Ve sau nguoi ta_ t th5y s6 luoug tu spin cfing Ja mot ket qua roan hQC xu at hi en khi giai phuon g trlnh song do nh a v",-t If nguai Anh 'Iii Dirac (P.Dirac, 1902 - 1984, g iai thuung Nobel v~ v*t If nam 1933) dua fa nam 1929 g i6ng nhu ba s6 1uong tit n, I va m x uat h ien khi g iai ph 1100n g tr ln h song Sc roding o, tron g do chua chii y den thuyet nroug d6i cua Anhstanh. Nhir v~y, trarig thai chuyen d9ng cua electron each day dll qua b6n s6 luong ta, v~ hinh thrrc gi6ng cho u cua ngl1ai do. trong nguyen tit duoc phan anh ml)t nhu dia chi cua mot n guoi xac d inh

Nghlen

c~u quang

cua cac nguyen

t6 n gue i ta thay

g iaf hiet

Tr ang thai cua electron trong nguyen ttt nhi~uelectron tuan theo m¢t djnh luat cu a co hoc hrong ttt do nha v~t II riguc i Thuy SI la Paoli (W.Pauli, 1900 - 1958, g ia i th ucn g Nobel ve v*t Ii n am 1945) de r a nam 1925 g o i Hi. nguyen If ·Ilgoqi trir Paoli. Theo nguyen If do "trong m(Jt nguyen tli khong the- co h ai electron co ClllIg ht/n sa' luang tIt nhu nh au", Nhu v",-y ~ng vai m¢t obitan nguyen ti':t chi co the co t6i da hai electron co so IUQ'ng tit spin 34 +

va -

Nhjrn g obit an nguyen

tit co c u n g s6 IUQ'ng tit n h o p th anh

mot lap electron, trong do nhirn g obitan co cun g mot s6 lucn g tir I hop th anh met ph an lap electron. Phan lop s co mot obitan, phan lOp p co 3 obitan, ph an lop d co 5 obitan, 2 n gh'ia la mot lap ling vai mot gia trj cua n co n obitan. V~y s6 electron t6i da trong mot lop ((ng voi mot g i:i tr i cua n 13. 2n 2.

Vi du : Khi n = 1, lOp co
Khi n = 2, Jap co 4 obitan

mot obitan

va co t6i da 2 electron.

va co t6i da 8 electron.

Khi n = 3, lOp co 9 obitan va co t6i da 18 electron v.v ... Cac lop electron thuong duoc k [ h ieu ban g cac ch i1 c a i K, L. M. N ... ung voi cac g i<i tr i cua n la 1. 2, 3, 4 ...
n

1 K

2 L

3 M

6
p

7 Q

Lop electron

Cdu hinh

electron ella nguyen tIi

va

bang tudn hoan nguyen t6

M~t ket qua rat quan tron g cua Ii thuyet ve nguyen tit nh ieu electron ia lam sang to sVbien d6i t inh chat h6a h9C cua cac nguyen t6 the o s6 electron cii a nguyen tit va nhirng muc nang hrong wang d6i cua cac obitan nguyen tjr. Mu6n hieu ra dieu do, truce het c hun g ta xet cdu hlnh electron cua nguyen tjr cac nguyen t6 trang thai khi. De c6 cau hl nh electron cu a nguyea tir mC>t nguyen t6, n guci ta blnh dung mot hat nhan voi mot di?n tfc h nhat dinh, chung quanb hat nh an Iii cac obitan tr6ng. r6i lin hrot xep electron vao cac obitan nguyen tjr do theo thu W tir obitan co nang luoug thap den obitan co nang luong cao, nghla 13. tbeo day tb(( nang luong da x et tren day. Day thu tv nang luong do. ve m~t djnh tfn h, 13. dung cho phan Jan nguyen tir trung ho a va co the dung de x ay dung c au hlnb electron cua nguyen tir cua h au het nguyen t6. Khi duoc xep tr en ob itan , electron tuan theo nguyen If n g o ai tru Paoli. ng hia Ja tren me i obitan chi co t6i da h a i electron. C1in nho r&ng, chung quanh nguyen tir khOng ph ai co, sdn nhii'ng obitan tr6ng gi6ng nhu cac "0" xep theo mQt thu tv nang luong nhat dj nh , Khi noi rling met electron duoc "x ep" hay "chiem" met obitan n ao do. ta cAn hiau la electron a V3.0 met tr ang thai nang' Iucng nao do. That ra obitan nguyen tir ch i co kb i co electron tr an g thai nang luong do.

tv

Sau dAy la val vf du ve each x ay dung du hinh electron cua nguyen nr cac nguyen t6 hoa hcc , Nguyen tir 0 co di?n tfch hat nhan Z = 8, ngh'ia 13. co 8 electron a xung quanh. Hai trong 8 electron duoc xep truce het vao obitau Is co nang lirong thap nh at , hai electron thu ba va th(( nr duoc xe'p vao obiian 2s va b6n electron con Iai duoc x e,p vao cac obi tan 2p. CAu hlnh electron cua nguyen tir 0 diroc v ie-t lit I s22s12p4. Nh un g con s6 ghi a ben ph ai va phfa tren obitan nguyen tir chi s6 electron co tre n obitan do (tranh nh arn Un voi s6 mii trong s'6 h oc ). Truong hop khong ghi chit s6 co nghia la obitan co mQt electron. VI du : nguyen tir natr i co cau hrnh electron ls22s22p~3s. Vai nguyen tir co nhieu electron, nglli1i ta thuong chl viet cfiu hlnh cua nhirng electron ho a trj nhfing lop n g o ai cung , Vi du : voi nguyen tir Fe, nguoi ta chi viet ph fin quan trorig c u a du hl n h electron cua nguyen tir 13. 3d6 4s2 va ng am hie'u nhttng obitan Is, 2s, 2p, 3s va 3p i:J ben trong dii du'!c xep do electron. Dudi day la cau hlnh electron cua nguyen tir cac nguyen t6 l:J tr an g thai khi (bang 4).

each no.

Cau hlnh electron ella nguyen tir con rhuong duoc trinh bay el:l thi han nua bang dung 6 vuong chi obitan nguyen tir va mtii ten chi electron cun g vai spin ella

de

35

Bang 4 Clh hlnh electron

S6 thu tu nguyen t6 ( 1) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 36 Nguyen t6 (2) H He Li Be B C N 0 F Ne Na Mg Al Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Te Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te Is
}s2

cua nguyen

tir cua cac nguyen

Nguyen t6 (5) I Xe C8 Ba La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra Ac Th Pa
U

t6
Ca:u-hlnh electron (6) 5825p5 • 4d _ 4d10 582 5p6 [Xe] 6s - 6s2 - 5d 6s2 • - 4f~ 6s2 - 4£3 6s2 - 4f4 6s2 - 4fs 682 _ 4f6 6s2 4£1 6s2 - 4f? 5d 6s2 4£9 6s2 4f10 6s2 4fll 6s2 · 4fl2 6s2 _ 4fl3 6s2 4fl4 6s2 - 4fl4 5d 6s2 - 4(14 5d2 6s2 • 4fl4 5d3 6s2 · 4fH 5d4 6s2 • 4fl4 5d5 6s2 _ 4fl4 5d6 6s2 - 4fl4 5d' 6s2 · 4fl4 5d9 6s 4e4 d510 6s - 4fl4 5d'o 6s2 ·4f'4 5dl06s1 6p • 4fl4 5d 10 6s2 6p2 _4fl4 5d1o 6sI 6pl .4f14 5d10 6s2 6p4 .4f14 5d10 6s2 6ps · 4fl4 5d 10 6826p6 fRn] 7s ~ - 8· 6d 782 - 6d2 782 · 5fI 6d 782 - 5f3 6d 782 - 5f4 6d 781 - 5f6 78~ - 5£1 782 · 5f7 6d 782 · 5f9 782 5flo 7s2 • 5fll 7s2 · 5f12 782 _ 5fl3 782 _ 5fl4 7sz • 5fl4 6d 782 · 5fu 6d2 782
lO
w w w w w w w

Cau hlnh electron (3)

S6 thu tit nguyen t6 (4) 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 102 103 104

[He] _ 282 - 282 _ 282 _ 282 _ 282 _ 2S2 _ 2S2

28 2p 2p2 2p3 2p4 2p5 2p6

[Ne] 3s _ 3s2 3s2 3p 3s2 3p2 3s2 3p3 • 3s2 3p4 _ 3s2 3p' • 3s2 Sp6 [Ar] 4s 482 · 3d 4s2 · 3dl 4s1 · 3dl 4s2 3d' 4s - 3d' 4s1 · 3d6 4s2 - 3d' 482 • 3d' 4s2 - 3d 104s · 3d 10 4s2 - 3d'O 482 4p · 3dl04s2 4p2 3d 10 4s2 4p3 · 3d It) 482 4p4 • 3d10 4s2 4p' · 3d10 482 4p6 [Kr] 58 _ 582 · 4d 582 - 4d1 582 4d4 58 4d' 58 • 4d5 5s2 · 4d' 5s · 4d' 58 ·4d1o ·4d1058 • 4d'0 582 • 4d10 582 5p · 4d10 5s! 5p2 - 4dlO 582 5pl • 4d 10 581 5p4
w w w w w w w

Am
Cm Bk Cf E8 Fm Md No Ku

Np Pu

101

Lw

Vi du . Cau hlnh electron

cjia cac nguyen

tit H,He va 0 la :

HIT]
1s

He

oo

oOO
tu

oo

I Hit
2p'

It1

c4n chu 9 mot quy tac nua gqi la quy tac Hun (P. Hund, nha v~t If Dac sinh narn 1896) : "Cac electron trong m~t nguyen co xu huang chiem khdp cac obitan co nang Luang nhu nhau nh u the'nao dl tling psin cua chung Iii cue dai" Chang han nhir trong cAu hlnh electron Is2 2S2 2p2 cua nguyen ducc x€p tren hai obitan 2p va duoc coi lA c6 spin nhu nhau : tit C, hai electron 2p

o day

cOO
trong cau hlnh electron Is2 2S2 2p3 cua nguyen obitan 2p va dUQ'Ccoi Ie. spin nhu nhau :

I tit

I
2pduqc x€p tren

tit N, ba electron

ca

NOO

oo

I tit I t I'

cau blnh electron cua nguyen tir lam sang to djnh lu~t tudn hoan cac nguyen t(i h6a hoc do Mendeleep dua ra nam 1869. Ngay nay dinh luat d6 c6 th! dUQ'c phat bi!u mot each • chinh xac nhu sau : "Tinh dat n;a dun chat ciing nhu tinh cht1t va dang ('ua http cheft c:ua cek nguyen hoa hoc hie'n dd; tudn hoan theo .dj~n tid hCJt nhan",

ttf

Bi!ti hien cu the cua dinh luat nay la bdng tudn hoan cac nguyen tb' cilng do Mendeleep dira ra cung nam d6. Luc My gib" nguoi ta chi moi bi€t dugc 63 nguyen t6. Tuy v~y trong bang tudn hoan cua minh 6ng dii manh dan tril ra cac 6 tr6ng danh cho nhil'ng nguyen t6 chua biet vA tai tlnh nhat l~ dira vao djnh lu~t cua mlnh ong dl tien doan rat chi tie't tinh chat cua m()t s6 nguyen t6 chua bitt. Sau d6 cac nguyen t6 nay Iltn IUQ't duoc tim ra va nhil'ng tfnh chat chi ti!!t cua chang rat phu hop v6i .Ib"i tien doan cua Mendeleep. D6 IA nhtrng nguyen t6 gali, scandi vA gecmani. Bang tuan hoan cac nguyen t6 h6a hoc diroc sir dung rt)ng raj ngay nay, vci tren 105 nguyen t6 (bang IA), v~ co ban gi6ng v6i bang lutin hoan do Mende Jeep dua ra truce day. Bang gom c6 7 chu ki nguyen 16. Chu kl I IA mQt chu kl d~c hi¢t co hai nguyen . 16. Nhung chu kl 2 vA 3 Iii. chu kl be, m6i chu kl c6 8 nguyea t6. M6i chu kl tren dAy duoc xep tren mQt hang ngang. Nhil'ng chu kl 4 vA 5 lil chu kl 16n, m6i chu kl c6 18 nguyen t6 va dUQ'C xe'p tren hai hang ngang. Chu kl 6 cting 13. chu kl 16n c6 32 nguyen t6

37

va duoc xep vao 6, nghia nguyen actinoit nguyen

xep tren h ai hang ngang. Mucl b6n nguyen cung met 6 voi nguyen t6 La va goi Hi cac la cfin g c6 them 14 nguyen t6 mci xuat t6 Ac va go i la c ac actinoit ; nhung chu kl thiron g dtroc viet thanh h a i hang r ie n g to'.

to' m6'i xuar h ieri i:J chu kl nay duoc lanranoit . Chu kl 7 gi6ng v6'i chu kl hien duoc x€p vao cim g met 6 voi nay chua ket thtic. Cac lantanoit va phf a duci cua bang tuan hoan c ac

Do each s:1p xep cac chu kl nguyen to' nhu vay ban g tu.1n ho an co 8 cot dung dugc danh sO' tu I den VIII. Cac nguyen to' i:J trong met cQt g o i la nh6m nguyen tc/. Moi nhom duoc phan ra lam ph an nhrim chfnh (A) va phan nhorn phu (B). Hai ph an nhorn duoc viet tach r ie n g i:J hai phf a cu a c~t dirng . PHD. nh6m A bao g6m nguyen to' cu a chu kl be va chu k] Ion nen g6m co nhieu nguyen to' han ph an nhorn B chi bao g6m nguyen t6 cua chu kl Ion (thuong la 3 nguyen t6).

Vi
Fr ; phan

dl.t :

nhorn

Trong nhom I, phan nhern IA 'g6m cac kim 101)-ikiern IB g6m eric kim 101)-iCu, Ag va Au.

Li, Na, K, Rb, Cs va

Da hieu ro cau tao cua bang tuan hoan cac nguyen t6, clning ta dang dai bing d6 sao cho rnOi chu kl du be hay Ion duoc xep tren met hang ngang. Tuy nh ien de cho bang kh6ng qua -dai, nguoi ta viet r ieug cac lantanoit va actinoit th anh h a i bang ngang aphia dudi cua bang (lB). Bang d ai nay g6m 18 cot, m6i cQt vAn gill s6 thu tu nhu trong ban'g ngin. Nhirng nguyen t6 xep trong cu n g mQt cQt h9P th anh mot nhom. Nh6m nguyen t6 trong bang dai c6 nghia nron g ducrig voi ph an nh6rn nguyen t6 trong bang ngAn. Bang tu an hoan .dlilng dai nay ngay nay ducc sir dung r[1t ph6 bien. Nhln vao cau hlnh electron cua nguyen tir cac nguyen t6 tr en bang tuan hoan d6 ta thay rn6i chu kl bAt d:iu tit viec xep electron vao obitan s. Chu kl 1 chi co hai nguyen t6 la H va He VI electron cua nguyen tu cua ch ung ducc xep Un luot vao obitan 1s, moi obitan co t6i da 2 electron, Electron thu ba cua nguyen tjr Li duoc xtp vao obitan 2s va rni1 d.1u mot chu kl moi. Lop obitan thu hai nay (lop L, n = 2) c6 met obitan 2s va 3 obitan 2p, nghia Hi c6 t6i da 8 electron, Bi1i v~y chu kl 2 co 8 nguyen t6 b at d1iu tit Li voi du hlnh electron cua nguyen tit Is2 2s dC'n Be, B, C, N, 0, F va kC't thuc i1 Ne voi du hlnh electron cua nguyen tit ls12s12po. Chu kl 3 ciing c6 8 nguyen t6 bAt db tit Na voi ca:u hlnh electron cua nguyen tit Is22s22p63s va k€t thuc a Ar v6'i du hlnh electron 63s23p6. nguyen tir 1's22s22p Nhln vao day thii til nang luong cac obitan nguyen tu ta thay obitan 4s co nang hrong be' han obit an ·3d nen ng uye n to' tiep theo sau Ar (co Z = 19) l a K (c6 Z = 20) co diu hlnh electron cua nguyen tir la ls22s22p63s~3p64s va. K rni1 ddu chu ki th u 4 rn~c du lop obi tan thu 3 (lop M, n = 3) chua ducc xtp du electron. Den Ca, electron ducc xep du vao obitan 4s, sau d6 cac electron Un luot xe'p vao c ac obitan 3d. N am obi tan 3 d c6 t6i da 10 electron, cho nen 10 nguyen t6 kim lo ai H Sc, Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu va. Zn xuat hien a trong chu kl 4 nay. Nhitn g nguyen t6 nay duoc goi l a kim loai chuyln tUp (day thu nhat). Sau d6 chu kl dugc tiep tuc hoan th anh do cac electron tiep thea duoc xep vao cac obitan 4p cho den duo Bi:Ji v~y chu kl 4 g6m c6 18 nguyen t6, cac electron trong nguyen tu ducc Un luot xep du vao cac obitan 4s, 3d va 4p. Trong chu kl 5, cac obitan 5s, 4d va 5p dUQ'c x€p du electron gi6ng nhu trong chu kl 4 nen chu kl nay cting c6 18 nguyen t6, Chu kl 6 khac v6'i chu kl 4 va chu kl 5 a chO sau khi electron xC'p vao ob itan 6s i1 Cs r6i Ba va mot electron tiep theo xcp vao 5d a La thl cac 0 bitan 4f dugc Un 1uQ't xe'p du electron ; co ta:t Cll 7 obi tan 4f nen a d iiy x ua:t h ien 14 nguyen t6 tit Ce den Lu, Day nguyen to' nay kh6ng ki tren, c6 tfn~ chat ra:t gi6ng vci La (lantan) dugc 38 irng voi day nguyen t6 nao a cac chu xcp cung m~t e. voi Ian tan va g,?i la

~.~..!"-.>< is

-~" '- 16 "'

-@" 0c:!.
@I
_

~
'e

... c: ~
-II;

-'3

..._.. .e"Q)
015 ;!~

:z: ",.;:;J Bir

C:!. "'.,

-8

~t:!.",,,._

E&"

~~ J'6

-~ ;~
~~
CJ> CJ>

8
CoIl~

-:5 ~

"' ..]i

u;;> t:!.
OC> CJ>

;-~ OI5w
-015

.=v" ~._ 5

,::.=r=-

t3

:;;

o·
:r :r
Z

CJ

U c:!.J!
li

er=-v",

-~ {~
li8
....

<soc: ><
Q

-0

0(

-e
<W

-< ~ ...,
a.

EM

"'.,·C

li~

I-

~~ 3
Q,~

>::::)

z
,0(

C)

:z: g_ "'~ Si-

.2

o
:r

~o(

z
C)

~s'" ~J!
=f
~
N~

NiB 1isz

{I J
:::.

I-

....:(

Z
CD

;;; -;s·s ;;;N15£

PI"'.. NJ'" ~ iB

~"..·2 _ .... ~

.c:'" E-a.
~

* *

=
-< ...

-< ~ ~
v

~~.!!

o;ll~

)J ~ "':~ ~

a~ ~~

= ~~
f8 ...,~

11~

~!_
mN~~
39

...

cac lantan~it (hay cac nguyen t6 ho lantan}. Sau 14 nguyen t6 lantanoitcac obitan Sd duoc riep tuc xe'p electron cho den du muoi kim Io ai chuyen t;ep (day thu hai) va r6i chu kl diroc hoan th anh nho electron xep du vao cac obitan 6p. S6 nguyen t6 cu a chu kl 6 Jeq de'n 32. Chu kl 7 bAt da.u khi electron xep vao obitan 7s. Sau khi met electron xep vao obitan 6d I:J Ac (actini), cac electron tiep th eo xep vao cac obitan Sf. 0 dAy cfl n g xuar h ie n 14 nguyen t6 wong tl! nh ir a ch u kl tren. Nhi1n g nguyen t6 nay co t inh ch rtt gi6ng Ac, duoc xe'p vao cun g mot 6 voi Ac goi 130cac actinoit (hay cac nguyen to h o actini). Sau c ac actinoit n guoi ta chi mo i blet dug~ mot s6 it nguyen t6 nhir Ku (Kus atovi ), Ns (Nien bo) v. v . .. DAy la nb Irn g nguyen to pho ng x'.l khong co tron g th ie n nh ien va dUQ'C 't6ng hop nh an t ao bang cac phan ung h at nhan, Chung r at kh6ng ben, thoi g ian t6n tai cua chun g qua ng!n n g u i. Nhtr v~y ro rang Ia nguyen tir cac nguyen t6 trong chu kl n co n lap electron va nguyen tir cac nguyen t6 trong m~t nh6m, trong da s6 rruong hcp, c6 s6 electron hoa trj a cac lap ng oai c ung (electron tham gia tao thanh lien kEt hoa hoc) g i6ng nhau va trung voi s6 tlnr cua nhorn trong bang tuan hoan. Nguyen tir cac nguyen t6 trong m¢t nh6m co cau hrnh electron tiron g tl! nhau. Nh irn g nguyen t6 thuoc nhorn A a nguyen t6 s va nguyen t6 p (co electron xep vao cac obitan nguyen lir s va p) va duoc go i la nguyen til ddn h lnh hay nguyen t6" khong L"huyi" tdp. Nhfrng nguyen t6 n h o m B 130nhfrng nguyen t6 d (co electron x ep vao cac obitan nguyen tir d) va duoc g o i I'll kim lo ai chuyi/n tie'p. Cac day l antanoit va actinoit trong cac day kim lo ai chuyen tie'p la nhfrn g nguyen t6 f (co electron xe'p vao cac obitan nguyen tir f) va du<,l'C g o i kim l o ai chuyi" tiel) ella chuyin liep (ten g o i nay rit it dung, chi dung khi phan Ioai cac nguyen t6 hoa h oc).

tv

Ndng luong ion hoa

Day thu t1,l"n an g luoug cua cac ob itan nguyen tir da: trlnh bay treri day cho ta m~t each djnh t inh nang l uong tuong d6i giua cac obitan nguyen tir trong nguyen tit nh ieu electron. Mu6n hiiu chi tie't hon tfnh chat h6a hoc clla cac nguyen to, can phai bitt chfnh xac nang Iuorig da lien ket electron trong nguyen tir cua nguyen to. bo la niing luang ion hoa cua nguyen tit Iii nang Luong tdi thii{l cdn dl t acn m~t electron ra kh d! nguyen tit khi va do do hie'n nguyen tu th anh. ion kh i. Vi trong pha kh I, nguyen tir va ion d~u duoc loai trir het mo i anh hltong gen ngoai va nang hrong can de g ay nen sl! ion hoa nguyen tir dung bAng nang hrong d1i'litn ket electron I:J trong nguyen tu . Nang Iuong ion ho a dang no i a dAy 130nang luang ion ho a thic nhdt . Nang Iiron g ion ho a thu hai, thu ba, thu nr ... c6 duoc khi tach electron ra khbi ion m ang met, hai, ba don vi di~n tich duorig nrong irn g , Boi v~y nang IUQng ion hoa thu nh!t luen luon be hon nang hrong ion h6a tlnr hai , nang hrong ion h6a thu hai be han nang luong ion hoa thu ba ... thay

va

Nang hrcrig ion ion h6a ciing nhu nang dii: k ien v! q uang phd. wong duorig vai 23,06 Duai (bang

h6a la m~t tlnh chit rat quan trong cua nguyen tir .Narig luon g luong cua electron trong nguyen ttt co th! x ac djnh dugc tir cac NAng Iuon g ion hoa thuong dugc kf h ieu Ia I va do bftng e V (1 e V kcallmol hay 96,5 kJlmol).

S) nhun g co

day 130nang hrong ion h6a cua nguyen tir trang thai khf m~t s6 nguyen y nghia nhat d6i vai h6a hoc la n an g Iuon g ion ho a thu nh at.

t6

40

Bdng 5

Nang luqng ion h6a cua nguyen

Z 1 Nguyen t6 H He Li Be B C N 0 F Ne

11 13,595 24,580 5,390 9,320 8,296 11,264 14,54 13,614 17,418 21,559

12

I)

14

tit (bbg
Is

eV)

10

I~

18

2 3 4. 5 6 7 8 9 10

54,403 75,619 18,206 25,149 24,376 29,605 35,146 34,98 41,07

122,420 153,850 37,920 47,864 47,426 54,934 62,646 63,5

217,657 259.298 64,476 77,450 77,394 87,23 97,16 340.127 391,986 97,863 113,873 114,214 126,4 489,84 551,925 138,080 157,117 157,91 666,83 739,114 185.139 871,12 953.60

Nang hrong ion ho a cua m¢t nguyen tir phu thuoc vao nhftn g ytu t6 : di~n tich hat nhan Z, s6 Iucng tit c'hinh n , rmrc d¢ chan cua cac electron a nhftn g lop trong v&i hat nh an va rrurc d¢ xam nhap cu a electron ben n g oai vao cac obitan ben trong. Neu nguyen tir chi g6m co hat nhan va met electron, nang IUQ'ng ion ho a chi phu thuoc vao di~n tfch h at nhan va s6 IUQ'ng tir chtnh theo cOng thuc tlnh nang IUQ'ng cua electron trong nguyen ta H dii x et truce da.y (xerrrm du nguyen til H cua Bo). Di¢n t ich hat nh an Z caug Ion va s6 luong til chfnh n cang be, electron bj hat nhan hut c an g manh, cang kb6 tach ra nen nang IUQ'ng ion b6a cang Ion. Neu trong nguyen tu ngoai electron dang xet 'con co cac electron khac thl ng o ai luc hut cua hat nhan electron dang x et do con chju luc day cu a cac electron khac con lai. Ktt qua ia luc hut cua hat nhan den electron do g iam xu6ng duCtng nhu di¢n tfch cua hat nhan g iarn bot mot dai luong nao do. Dai hrong g iam d6 n6i len rmrc dQ cac electron a cac lop trong chin g ifta hat nhan va electron dang xet, duoc goi Ia h&ng S(r ch dn va tbuong duoc ki hi¢u Ia S. Nhu v~y di~n tich c6 rae dung tb*t su cua hat nhan khcng ph ai ta Z rna la Z' = Z - S ; di¢n ttch Z' ducc g o i la di¢n tlch hi¢u dung, R6 rang la s6 l&p electron a ben trong can g nhieu, haug s6 chin cans Ion va di~n tfch h ieu dung cua hat nhan cang be. M~t khac theo co h9C IUQ'ng tit, mot electron co the bat kl chb nao trong khOng gian cua nguyen til . Ng ay electron lop n g o ai curig cua nguyen tir cfln g c6 hie di glin Mn hat nhan , nghia ia electron n g o ai chu i qua cac lop electron ben trong di ~Un glin hat nh an . S" x am nh~p nhu vay lam tang d¢ ben cua lien ktt giua hat nhan va electron. Nguci ta nhan thay mire dQ x am nhap tt'1i mot l&p electron g iam theo tr~t tI,J s, P. d, f. Dieu nay phu hgp vai tr at W nang Iucn g, cu a obit an nguyen tir ns, np, nd, nf dii xet truce day. C6 tht noi r ang chinh vi rmic d¢ x am nhap vao cac lop trong sau ban nen electron s chin hat nhan mann han electron p, electron p manh han electron della cung m¢t It'1p.

ciing

Ngoai cac ytu t6 k8 tren, lite day Un nhau giUa hai electron tren cung m¢t c6 anh huang Ion dtn luc hut giua electron va hat nh an, D6i khi nguoi ta cilug manh khi bai electron co spin n guoc nbau

lop goi

slJ dAy nhau dti la su chin. Luc day d~c bier tren cung met obitan nguyen tir.

41

luong nang

V ~n dung nh ung y€u t6 tren dAy chting ion h6a thea ca:u hlnh electron cua nguyen luong ion h6a th~ nhat cua nguyen

ta c6 the giai thfch s\f bien d6i cua nang tu . De lam vi du chung ta xet sl,I' bien d6i t6 trong hai chu kl da.a cua bang

tu c~c nguyen

tua.n hoan. Nguyen tir H voi ca:u hlnh electron Is c6 nang lueng ion h6a kha Ian (I 13,595 eV) VI chi c6 mot electron, electron nay duoc toan b(l di¢n tich hat nhan hut. D€n He, nang hrorig ion h6a Ian hon. Nhirng neu nang luqng electron tuan theo cong thuc tfnh nang I irong cua electron trong cac ion nrong ur hidro da xet truce day, kh i di¢n tfch hat nhiln Z lang tir 1 den 2, dang Ie ra nang hrong ion h6a phai tang tit 13,6 d€n 54,4 eV. nh un g th uc t€ la 24,58 eV. DAy la ket qua cua IIfC day sinh ra giUa hai electron c6 spin ngucc nhau d tren cung obi tan 1s. Tit He sang Li nang hrong ion h6a gi am xu6ng (5.390 eV), day su lang dien tfch hat nhan Z ttr 2 d€n 3 khOng bu duoc s\f tang s6 luong tll' n tir I den 2 electron 2s Iai b] hai electron 1 s chan rat manh, 51,1' hAn d6 cong vCii SI,I'tang c s~ luon g tu dii lam g iam nang lucng ion h6a a Li , D€n Be nang luong ion h6a tang len (9,320 eV) la do su tang dien tich hat nhan. Sang B voi ca:u hInh electron nguyen tit IS22s22p, di¢n tich hat nhan cfing tang len nhung nang luong ion h6a gi arn xu6ng. D6 la

VI nang luong cua electron 2p hoi Ion hen nang hrcng clla electron 2s nen chi can it nang hrong hon de tach ra. Khi them m(lt electron p thu hai, th~ ba cac nguyen C, N, nang hrong ion h6a tang len (11,264 va 14,54 eV urong ung) theo sl,I' tang dien tfch h at nhan , D€n 0 nang Iuong ion h6a lai gi am xu6ng met it ( 13 ,614 eV). Nhin vao cau hIn h electron Is22s22px 12py 12pz 1 cua nguyen tii' N ta thay viec them m¢t electron tiep thea a.

tu

nguyen tir 0 vao met trong ba obitan 2p d! c6 san m(lt electron tren m6i obitan dii sinh ra hrc day giUa hai electron c6 spin n guoc nhau tren cung met obitan p. Lire day d6 hoi vuot tac dung cua su tang di¢n tich hat nhan Z nen nang luong ion h6a hoi giam xu6ng. Khi them ti€p electron thir nam va th(i sau, tac dung cua sl,I' tang di¢n tfch hat nhan vuet II,I'Cday giiia hai electron tren cung obitan 2p nsn nang hrong -ion h6a tiep tuc lang len ~€n Ne la ctrc da i,

Ai

ll/C electron

lzp: electron cua m~t nguyin tli ta ruing Luong eua qua trinh. nguyin tli d6 (cT trang thai khl) k€t hqp them m~t electron hien thanh ion am. Ai lire electron thuong duoc ki hieu Iii E va ding tfnh bAng cac don vi nang hrong nhu nang luqng jon h6a. Ai IJ!c electron E c6 g ia tri dirorig khi qua trlnh phat ra nang luon g , Viec xac djnh ai Iltc electron bang thirc nghiern Mp nhieu kh6 khan hon so vci nang luon g ion h6a, chi thuc hien duoc v6i mot s6 nguyen t6 va thuong bAng cac phuong phap gian ti~p. Duci day IS. Iii luc electron cua nguyen tir 0 trang thai khf cua m¢t s6 nguyen t6 (bang 6).

Ai

Bang 6

Ai
Nguyen t6 H He Li Be B

luc electron
Nguyen t6
C

E ciI8 nguyen E, eV
1,24 - 0,27 1,47 3,58 - 0,57

tic ml)t 86 nguyen t6

Nguyen t6 Na Mg Al E, eV 0,47 - 0,32 0,52 1,46

(bAng eV) Nguyen t6

E, eV 0,747 - 0,19 0,82 - 0,19 0,33

E, eV 2,33 3,81

5
CI Ar Br I

N 0

F
Ne

5i
P

-1 3,56 3,29

0,77'

42

Qua bang ta thay cac nguyen t6 F, CI, Br va I co ai 11:'c electron Ion nhat. V6i cAu blob electron ns2np5, nguyen tit cac nguyen t6 nay de Ia~y them I electron vao obitan b6a tr] p co ban kfnh nrong d6i be d! dat Mn cAu hlnh ns2np6 cua cac khi hiern. Tuong II! nhu vh, 0, S cling c6 Iii II!C electron 16n. Nguoc lai cac khf hiem nhu He v6i cAu hinh 2np6 electron 2S2, Ne va Ar v6i c!'u htnh ns co Iii II!C electron am ; cac kim loai nhu Be, Mg voi cAu hmh electron ns? cling c6 Iii luc electron am. Di~u nay duoc gild thfch bl1i lac dung chan ral manh cua cac electron giii'a hat nhan va electron them vao va viec x~p electron moi do vao obitan co nang hrong cao han. Nhimg nguyen tit v6i cac obitan dii xep du mot nita electron ns/np; inpy Inpz I cling c6 Iii luc electron am nhu N hoac Iii lire electron duong be nhu P. Nhtrng tfnh toan co hrong tit cho thay khi k€t hop 2 electron hay han mla vao tit, nang lucng dAy luOn luon Ion han nang hrong- hut nen ai luc vci 2 hay han 2 d~u am. V f du nhu Iii luc v6i 2 electron cua 0 lA ~7,6 eV, cua S IA - 3,5 eV.

nguyen electron

D~ di~n

am

Trong phan tiI hai nguyen tli neu met obitan hoa tri Clla nguyen tit nay ben h on obitan hoa tr] cua nguyen tiI kia, nguoi ta n6i obitan do a.m dien han. Kha i niern dt') di¢n am dii duoc nha hoa hoc nguol : My IA Paolinh (L.Pauling, sinh nam 190 I, giai thuong N obe I v€ hoa tU?C nam 1954, gilii thuong Nobel v~ hoa blnh nam 1962) dua ra nam 1932. D¢ di4n am t:lia m¢t nguyen tt/ Iii khd nang cua nguyen tli' nguyen t(f d6 q trong phiin

tu

hut electron

vi' no. La tfnh chat cua nguyen tit l1 trong ph.an tit chu khOng phai cua nguyen tu tl! do cho nen khac v~i cac dai hrong nang hrong ion hoa vA ai hrc electron, viec x ac dinh dt') dien am lA kho khan han nhieu. nang hut electron nhu lirong cua de lien k€t

Paolinh gia thiet rAng n€u cac nguyen tit A va B co kha nhau thi nang luong cua lien ke't A-B bAng trung btnh coug nang A-A va B-B (xem nang luong ciia lien ket). E
AB -

_ EAA +EBB 2 tit A vA B khOng nhu nhau, nghia la electron

Nhirn g ne'u dt') dien am cua cac nguyen

diroc hut manh v~ mot trong bai nguyen tit va lien ket tra nen khOng thuan IUy cong hoa tr] , gitta nang hrong cua lien k€t A-B va trung blnh cong nang luqng cac lien ke't A-A va B-B c6
met dt') chenh

I ¢cb 6.: a=EAB EAA + EBB 2 am cia, A va B cang tfnh bang chenh lech nhau. hrong Ne'u bang

Dt') chenh
XA

lech

can g 16n khi d¢ dien

va XB la dt') di~n am cua cac nguyen eV (leV = 96,5 kJlmol) ta co :

tli A va B duoc

eV va nang

IXA - XBI

= ~ 96,5 = a
phap

0,102../6.

Sau d6 Paolinh quy u6c ItCy dt') di~n am X cua H bang 2,2 lam chuan de dinh dl> di~n am urong d6i cua nguyen t6 khac, Thang de:)di¢n am cua Paolinh da duoc sit dung kha rt')ng riiL Nhuoc diem ehinh cua phuong xac djnh dt') dien am cua Paolinh la nhi~u nang hrong cua lien ke't khOng th! de dinh true ti€p duqe.

43

N am 1934 nha h6a h9C nguoi My IA Maliken (R.Mulliken, sinh narn thuorig Nobel ve h6a hoc nam 1966) dira ra each giai thfch v~ d~ dien am. chuyen electron gifta hai nguyen tu trong cap nguyen tu AB. Neu electron chuyen til' A sang B tao thanh c~p ion A +B':

1886, giai

6 ng

xet Sl!

A + B = A+B' qua trlnh nay gay nen su bien dOi nang hrong IA - Es trong nguyen ti'! A va EB Iii iii hrc electron cua nguyen tu B. Tuon g tl! nhu vay, neu electron chuyen
til' B sang

d6 IA III nang hron g ion h6a cua

A:

qua trlnh nay gay nen sl! bien dOi nang hrong ia IB - EA trong hoa cua nguyen ttr B vA EA IA ai hrc electron cua nguyen ttr A. Neu qua trlnh tbli' nhat xAy ra nhat se be hon qua trtnh thli hai :

d6 IB 18 nang

iuong

ion thli'

de

hon qua trlnh

thii hai, nang hrong cua qua trmh

hay

IA + EA < 111 + EB
Maliken cho rAng tOng cua nang luong ion h6a Iii luc electron cua nguyen ti'! (I + E) la thucc do d¢ dien am cua nguyen tu d6. Trang truong hop nay, nguyen ti'! B c6 d¢ dien am tan han nguyen tit A. Phuong phap xac djnh dl) dien am cua Maliken tuy dua vao met co If thuyet vtrn g vang nhung c6 nhuoc diem chfnh la ngueri ta chi bi!'t dU'f,1ciii luc electron cua m¢t s6 nrong d6i it nguyen t6. Neu cung Ia:y d¢ dien am cua H Ill. 2,2 lam chuan thi d¢ di¢n am cua nguyen tit cac nguyen t6 xac djnh duf,1c theo Maliken ra:t phil hop vai phuong phap Paolinh. Duol day la d~ di¢n am cua cac nguyen t6 trong ba chu kl dliu (Bang 7) thea Paolinh (ghi (y tren) vA theo Maliken (ghi a duoi). Bang 7 J>(t 4i~n Am eua mt)t s6 nguy~n t6 H

va

sa

2,2
2,2 Li Be B C N 0 F

0,98 0,94
Na

1,57 1,46 Mg 1,31 1,32

2,04 2,01
Al

2,55 2,63
Si

3,04 2,33
P

.3,44 3,17
S

3,98 3,91
CI

0,93 0,93

1,61 1,81

1,90 2,44

2,19 1,81

2,58 2,41

3,16 3,00

44

sau dua vao nhtrng ttnh ch<ft khac cua cac chat, ngui'1i ta con dua ra nhieu thang dC>d ie n Am khac nua cho hau het nguyen t6. N6i ch un g cac ket qua thu duoc kha phi; h cp voi nhau. Chti
tr

v«

y rAng khi dung d¢ dien Am de chi kha nang cua nguyen tir hut electron ho a

nen grin cho no m¢t d¢ di~n Am khOng d6i. That ra kh:i. nang hut electron cu a met nguyen tit trong phan tir phu thuoc vao mer s6 ytu t6 nhu kieu lien k!t ho a h9C, tr ang tha i ho a trj, him chat cua nguyen tit lien ket voi no. Chang h~n nhu nguyen tit H trong cac phan tit H2, H20, HCI kheng co tfnh chat nhu nhau. Bc1i v~y kh6ng nen n6i d¢ di~n am cua m<H nguyen t6 noi chung, rna dn noi dQ d ie n am cu a nguyen t6 tao nen lien ket hoa h9C C1,l he n11O,trong h op ch<ft nao va a tr ang thai ho a tr] t nao, Tuy v~y v iec dua khai niern d¢ di¢n a.m cu a cac nguyen t6 la ra:t can thist de hieu ro, giai thfch ciing nhu dlf doan nhieu tfnh ch at c6 lien quan deri lien ket ho a hoc.

i v~ no, khOng

45

CHUONG 111
oJ _.

CAU T~O PHAN TU

Trir cac khf hi ern, nguyen tli mo i nguyen t6 khac kh orig the ton tai cr tr ang thai II! do rna luon IUOn ket hop voi nhau th anh nhtrng cum nguyen ttt. Vf d u nh tr khi hidro g6m nhung cum c6 h a i nguyen ttt hidro, hoi ruroc g6m nhfrn g cum co hai nguyen ti'r hidro va mo t nguyen Iii ox i, hru huynh gom nhiIng cum co tam nguyen t nron g hop nay, mOi cum nguyen IU l a mot phcin 1I~. li'r hru huy nh , Trong nhiIng

sang

Cac nguyen ttt. da n6i voi nhau nhu th€ n ao de th anh phan Itt ? Dieu nay duoc to kh i ch un g ta xet ban chat cua lien ki't h au h o c. C6 hai ki e u lien ke t h oa hoc c h U k€t ion va lien ket cong ho a trio

yeu la lien

Lien ktl ion

Ttr
narn

'1916

khi

mAu n'guyen

lit Bo duoc

ch ap nh an , nh a v~t Ii n guo i Du-c l a

ket gi11a cac nguyen tu vci diu

COxen (W.Kossel, 1888 - 1967) dii lien h inh electron cua chun g ,

h¢ van de lien

di hoac

COxen nh an thify rang trong nhieu hop chat, cac nguyen thu vao mot hay vai electron de co c au hinh electron

hi ern dung ngay truce hay sau c hun g trong bang tufin ho an . Tu do on g dira ra m¢t gill. thuy et ve su t ao th anh lien ket h6a hoc g iIia ca c n&uyen tiI tr on g ph an IU. Ph an. tiI c ii a hop chat h6a h9C duoc tao nen nho su chuyen electron h6a t r i IU nguyen tiI nay sang nguyen tiI k ia , nguyen tir mat electron bien th anh ion duon g (go i l a cation) va nguyen t ir thu electron bien thanh ion a.m (g o i la union) roi cac ion mang d ien tfch n gucc difu do hut nhau va lai g!1n nhau. Nhun g khi di den rat g~n nhau, gifra nhung ion d6 xuat h ien hrc day sinh ra boi luang ta c g i11a VQ electro n cu a cac ion. Luc day d6 cang tan g Ien k h i cac ion la i c an g gtin nhau den ldc hrc day bang vay wang hie gi~a

ti'r co xu hirong hoij.c mat ben cu a nguyen tiI khi

IIJC hut, cac ion dung

de

l a i va

each

nhau

mot k h o an g nh:!t dj nh . Nhu dien,

ion tr on g ph an tiI Ill. wang

tac finh

Qua trlnh t ao nen phan Iii NaCI nhu sau : Na. ·CI: +

tr an g thai

khf IU c ac dan

chift co the: bieu

d ien

.,

Qua trlnh

tao nen ph an ttt MgCI2 c6 the b ieu d ien nhu sau

: CI. 3S23p~

-Mg2S22pb3s2

. Cl: 3s23p5

:Cl:

..

-+

Mg

++

:Cl: 3s23po

2s22p6 nh
ir

2s22p6

Nhfrn g hop chat duoc tao nen Idt ho a hoc trong cac ph an tli do gol

la

b aug each l i en ki't

ion

v~y go i la hqp dutf ion, Kieu lien (dOi khi con go i la lien ke't d] cuc}.

46

Nang luang eua lien ket ion

pn an IiI Nan g luon g cu a m¢t l ien k€t ho a h9C n6i chung bang nang Iuong can c un g c h o M lam diit l ien ket do. 0 dlly niing lu an g eua lien ke't ion la ruing Luong n11J_
til if trang

cung ch o ph dn tl~ ion d tr ang thai khi di ph dn huy ph dn tli thimh h ai nguyen thai kh i . Nang hron g d6 duqc t inh nhu sau : Ion la h at mang d ien , luc hut giii'a c ac ion mang A + va B-) dU<_1C t inh th e o djnh lu at Cu lon g la : m¢t dan vi d ie n tfch

(VI du nh u

fh

e1
r2

f', la luc hut g ifra h a i ion, e IS. di en tich cua 13.kho ang each gifta hai ion.

ion,

Nan g luon g c ii a l ien ket g ifra hai ion A + va B- duoc phat fa trong khi cac ion n guoc da"u tit v6 cue tien la i gan nh au va i':J each nhau m¢! khoarig r se la :

u
\ \ \ \

\2 "' ...

U, la nang luon g hut g nra h a i ion. Duong I (H1nh 11) hieu d ien s\}' phu th uo c c u a Uti vao kh oan g each r. Khi hai ion t ien l a i rAt gan nhau, b giUa hai ion do xuat h ien luc diy do tucn g tac g ifra cac vo electron cua ion. 6ng Boo c n o (M. Born, 1882 1970, gitE t huong Nobel vi! v~t Ii n arn 1(54) gill Hinli 11 - Duong COllg thi /lUlig CUll ph til thief nang luon g dliy co the t inh thea cong t h uc B Ud = r" Ud Ia nang IU<_1ng day, r 13. khoang each giii'a hai ion, n Hi.h¢ s6 day. H¢ s6 nay phu thuoc vao biin chat cua ion; voi nhtrn g ion c6 du hinh electron cua He, Ne, Ar, Kr va Xe h¢ s6 d6 Jan Iu(Jt bang 5, 7, 9, 10 va 12. Duong 2 tr en hlnh I 1 hiEu dien 51! phu th uoc cua U d vao khoang each r.
an io n

The nang cua he la : e1 B U = Uh + Ud = - -+-

r"

Duong 3 tren hlnh 11 hieu dil!n su phu thuoc ("Ollg tlu?' ntlng nill ph dn tli ion AB.

cua the nang

U vao r

va

go i Ill. du ang

H~ s6 B trong bieu thuc tfnh the nang co the t inh duoc vai gill thiet d~ng khi hai ion . can bAng vai nhau 0 khoarig each ro thl the nang Uo la cue tiiu. Do do ta c6 : (au)
~ f""fo

_:__~
r2 o rn+l
0

=0

47

Rut ra :

e2rll-1 B = -_on

V~y : The nang cue tieu Ua kh i hai ion can bang vci nhau g ifra c ac ion A" va B- (1).0 th anh ph an tli AB :
(j

khoang

each ro Iii. nang

luong

urong

UtC

Tren thuc te ph an Iii ducc tao nen tll cac nguyen tit trung hoa cho nen dn pHi den nang luong ion h oa IA ella 'nguyen Itt A va ai hrc electron Ell cua nguyen Itt B nira. Thea chu trlnh
"""""""""""""'___,

ke

nh ie t hoa hoc rna chung

ta se xet sau (chuang

VI) :

!
A(k)

J
;

________

~'-rJ l

1""""""""""""""1
AB(k)i

_ .._--

-~

.. ""'.""""""""".,

.. ,.. ,

~-.-------~~-~"~.~ ...............

ta co nang hrorig trang th ai khi :

cua qua

trtnh

tao thanh

cua ph an til ion AB

lu

cac nguyen

tit A va B (;

\a ban g : EAB phan = IA E8

+ Uu
di nh n gh'ia, l1i nang luon g cua qua tr inh ph an lir

Nang l uon g cu a lien ket , thea huy th anh nguyen tit : A

..

(k)

- EAR= - Ua + Ell - IA hay: -EAII= e2 1 -(l--)+EII-IA

fa

Vi du : D6i vci ph an tit KCI l:J tr an g thai IK = 4,34 eV va n = 9, nang luon g lien ket l a : - EKel"= (Chu (4,8·IO2,67.10-8.1,6.10
(j

khi,

ru = 2,67 A,

Eel = 3,75

eV

lO

-12

(1-.!..) 9 don

+ 3,75 - 4,34

y:

day e

t inh

bang

V!

finh d ien , r tfnh bang d,n

em nen
cho

e2
r

t in

h b an g. ec,

trong cOng thuc nay Ii s6 do dn leV = 1,602.1O-12ec).

t inh bAng eV nen

ph ai chia

1,602.10-12 vi r an g

48

- EKc]
EKe]

= 4,78 = 4,19

+ 3,75 . 4,34
eV = 404,25 kIt mol kflmol gan vo i g ia tr i thuc v] tra len, nang lucn g phan tll' KCI IA 404,25

ngh ie m Hi 423,01

NAng Iuon g cua lien kllmol. D6i va.j phan

k€t trong

tll' g6m nh irn g ion rnan g d ie n

ich lu hai don

I~o, th anh ph an tiI tit c ac ion d6 Vo = -

ia :.
(l-!)

e2 ZlZ2 ro k€t l a ; ,

Nang

Iuongcua lien

trong d6 ZA va ZB la s6 dan vi di¢n tfeh cua cation A va anion B, IA Ia nan g hrcrig cua nguyen tll' A va EB la l!i.il1,lc ella nguyen tu B v6i ZB electron.

ion h6a.

Lien ket C9ng h6a tri

Lf jhuyet ella COxen khong giai thlch duoc su tao thanh met s6 rift len phan Iii tao nen bb"i nguyen tu cua cung m!)t nguyen t6 nhir H2• O2, CI2 hoac ella nhlrrig nguyen t6 gan gi6ng nhau nhu S02' CO2, SiC. Cflng nhu COxen, nam 1916 nha h6a hoc ngubi Mi lA Liuyt (G.Lewis, 1875 - 1946) xuift pHI ti::r ehO·cae nguyen tir c6 xu huong dat de'n cau hlnh electron ben cua khi hiern nhurig cho rAng lien k€t dugc tao nen bang each nguyen Itt dua ra nhtrng electron h6a tr] ella mlnh de tao thanh mot, hai hay, ba c~p electron ch ung giua hai nguyen ttr. Vi du : :CI' H·

+ 'CI: + 'CI:

..

.... ....

:CI : Cl: ,.
.., H: Cl:

Kieu'lien k€t nay g9i la lien ket '-"t)ng h6a tr] hay lien ke't nguyen tu. Trong cong thuc cau tao cua ph an lir, ngut'1i ta ki hieu cap electron ch ung d6 bang vach ngang, goi la vach h6a trio Vi du nhu trong cac ph an tir CI-s:;i. H -Cl, mbi vach hria tr] chi met lien.. kt!t cong ho a trio Neu cap electron chun g g iira hai nguyen tiI tao n en lien ket thuoc ve h ai nguyen tit d6 v6i mrrc d¢ nhir nhau nhu trong ph an C12, lien ktl cong h6a tr] d6 Ia lien kit khong

tu

Clff".

Neu c~p electron churig mot ph lin n ao djch ve m~t Irong h ai n gu ye n tit lien ket vi du nhu trong ph an Itt H'Cl , Iien ktt cong ho atr] d6 gci la lien kitt ("0 cuc. . Th~1 ra khOng c6 mgt ranh gi6"i r6 ret gWa lien te't khOng cuc , lien kel e6 cue va lien ket d] cuc , nghia lA giua lien k€t corig hca tr] va lien ket ion. Co thci hlnh dung rang trong ba:1 kl trirong hop nao, mo i mgt lien ket h6a hoc duoc tao nen truce t ien bAng nh trng cap electron, nhjrng c{!.p nay se dung chung cho hai nguyen tir lien k€t hoac dich v~ hoac

49

chuyen F2, HP

han ve mot trong va NaP:

hai nguyen

tli d6. Mot VI du d~ cu tht H : F: Na

+

hoa dieu d6 lA ba phan

"-

ti'r

. F: P: .,
Phan tu khOng eire

..

: F:

Phan tli co eire

Phan tu ion

h u vay co th~ coi lien k€t ion va lien ket khong cue lit ha i truong hgp g ici han ciia lien ket co cue. Tren thuc te, s6 phan tli cong h6a tr i khorig cue g6m hai nguyen tu"nhu nhau khOng c6 nhieu con s6 phan tli thuan tuy ion 11'1. rllt it, dai da s6 11'1. cac hop chat rna ph an tu c6 lien k~t ccng h6a trico cue, nghia la co me t phan ion. Phil.n ion nay c ang lon khi dQ dien am cua hai nguyen t6 lien kl!t khac nhau cang nh ieu , That v!j.y, dua vao Sl! chenh lech ve d¢ di¢n am cua hai nguyen t6, nguoi ta co the danh gia gil.n dung rmrc d¢ ion cu a mot lien ke't dan giUa hai nguyen t6 d6 (Bang 8)
Being 8

Muc dt) ion cua llen k~t va de) di~n lim

XA - Xa 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

1,2

Muc dO ion(%)cua 0

lien k€t A·B

XA - XB

Mire dO ion(%)cua

lien k€t A-B

1,4 1,6

1 4 9 15 22 30 39 47

1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 3,0 3,2

55 63 70 76 82 86 89 92

Lien kit cho • nhan trong nhieu truong hop, cap electron chung cua lien ket cong h6a trj khOng phai do hai nguyen tli cun g g6p chung rna chi do m¢t nguyen tu dua ra. Kieu lien k€t cOng h6a trj duoc tao nen bang each nhu v~y go i la lien kt"t cho - nh dn hoac lien ket phi{i tri . Vi du, Cac phan tu H20, NH3 c6 tbe k€t hgp thea so d6 : vci ion H+ tao nen cac ion H~O+

(ox oni) , NH/ (amoni)

H':'+H+ ~ t~'HJ
~ H

.,

~+

H: j: +H+ ~ C:' HJ
H

I.

l+
°
De

Chat cho e~p electron a day Ill. nguyen tu trong phan tu H20, nguyen tli N trong phan tli NHJ ; chat nhan cap electron trong c3. hai truong hop 11\ ion H+. phan biet v6"i lien k€t cOng h6a tr] blnh thuong (g6p chung electron), trong cOng thuc c au tao cua ion hay ph an tli nguoi ta dung mfli ten - de chi lien k€t cho - nhan.

50

vr

du, Cong thuc cAu tao cua ion H~O+, ion NH;

e6 the dU'qe bieu d ien nhu sau :

Nhirng tren thuc te' ba lien ktt O-H trong ion H30+ trong ion NH/ deu gi6ng nhau khOng ke nguon g6e ban dau tfeh + tra tha nh di¢n tich chung cua d. ion H~O+, cua ca ion nguyen tiroH nao ca. Bai vay cong thuc diu tao cua ion H30+va

cimg nhu b6n lien ket N-Jcua chUng khac nhau. Dien NH4 + chu khcng thuoc rieng NH4 + c6 the viet Ia :

trong

d6 khOng phan bi¢t lien ke'l cho - nhan vbi lien k€t cong h6a tr] blnh thuong.

Co

hoc [«flng tli va lien ktt ct)ng h6a tri

Thuyet tinh dien cua COxen d1i.g iai thfch theadang coi la met trtrong dii giid thlch ban chlft cua lien ket ion. Va lai h6a trio Thuy~t lien ke't cong cap hoa hop gi6i han cua lien ke't c¢ng

lien ket ion chi duoc electron cua Liuyt nguyen

met each don gian va so b¢ sll tao thanh ve cau tao va tfnh chat trtnh nhir da bi€t

tr i nh irng khOng cho bie't nhirng chi tie't quan trong d ieu nay ,ve h¢ wong Scrodingo bin dinh irng baa g6m hat nhan va electron.

cua chAt. Nhting cho nhfmg trlnh phap tra len. Bbi cling rtft c6

t;ic, chi c6 the c6 duoc khi giai phuong Nhung xac d6i v6i nhtrng nhirng thong

s6ng Scrodingo

tren , phuong

khOng the g iai duoc chinh hrong va dinh tlnh

h¢ g6m c6 hai electron tin dinh tinh thu duoc

vay co hoc Iuong

tit dung nhUng phucng phap tfnh toan glin dung, ke ca. cac phucng
nfra. Ngay

n gh'ia d6i vci h6a h oc. Hai thuyet thuyet glin d4ng duoc sit dung rong riii de gUd thich la thuytt MO). sinh trmh nam s6ng va VB ban chat cua lien ket cong tAt la

hoa tr i no i r ieng hay cua lien VB) va thuytt Lan ScrOdingo Haile ducc orbitals xuat nguyen gi6ng

k€t h6a hoc n6i chung

lien ke't h6a tri (viet

ob itan phan tit (viet tAt la thuy€t

d!iu tien , nam cho phan

1904) va London
va London

1927 hai nha vat lf nguoi Du-c IS. Haile (W.Heitler, (F.London. 1900 - 1954) dii tim each giai glin dung phuong
cac ong Slayte (J.Slayter)p, Van Vlec va nhat la Paolinh Thuy€t phan thanh obitan phan

tit H2 d~t co sa khoa hoc cho lien ktl ceng h6a trio ve sau phirong phap
phat trien tit (Molecular tit vAn girr ddi electron chuyen d¢ng lien luan k€t h6a tr!(Valence diem bond=VB). tao thanh duoc hlnh

duoc

go i la thuyet phat tu nhtrng true

= MO) do Maliken kien electron nguyen tit.

va Hun de ra muon hon so v6i thuy€t co ban l8. khi cua mlnh va lien ktt

lien ke't h6a trio Thuy€t

tit cac nguyen

nho sl,l" trao

con thuy€t

MO coi phan

tit 13. mt')t hat thong nhat trong d6 c6 cac electron

nhu trong

51

Ca hai thuyet d~u Ia-y. muc .dl> che phu cua cae obit an nguyln lam tieu chujin quan trorig mO fa lien ket. Sau day 18

tu

de

s-s

Sop

nhtrng

truong

obitan nguyen che phu nhau nhieu, 81/ chephu duong (Hinh 12) lam tang xac 8U«t tlrn th«y electron a vung narn giita hai hat nhan nguyen tli, dAn d6n - 81/ hut nhau gilla hai nguyen tli vA tao nen lien k6t rnanh. cua: s ua:t vung day lien Nhilng trucng hop che phil sau dAy cac obitan nguyen tit Ham gUm xac tlrn th«y electron (81/ che phil Am) a natn'gi-ilahai hat nhan , din d6il 81/ nhau gi ila hafnguyen tli (Hlnh 13) va ke't khOng hlnh thanh.

tu

hop

cac

Hinh 12 • SI/ che ph'; dlldng

c:B
Hlnh 13 • SI! che ph';

C±)
am

Trang nhllng trubng hQ'p du6i dAy (Hlnh 14), tuy c6 81/ che phu gilla cac obitan nguyen tli nhung khOng dua dEn lue hut ciing nhu luc day (81,1' che phil tri~i tieu) gilla hai nguyen tli • nghia IS. cac nguyen tli (j trang thai khOng lien kEto

Thuylt IUn -kit h6a tri (thuylt VB).

bay phirong phap Haile LOndOn tru6c tien chang ta xer hai nguyen tli Ha, Hb (j each nhau m~t khoang each vO cun g 16n. Luc b«y gib electron 1 (j nguyen tli H~va tii. bang electron lien song blnh nang 81/ sai electron cii. nen diroc mO ta bAng 0/. IA ham cUa obitan 0/
b

De - trlnh

SOp

Hinh 14 - SI! che phil trift tiiu ls, electron 2

nguyen

tit Hb va dUQ'C mO
ham s6ng
ZI

tuong

tu,

Coi nhilng
\jI.

electron (1)
\jI

1 va 2 chuydn

d~ng dQc l~p voi nhau,

'(2) va c6 the tim

cua h¢ hai electron kEt giii'a hai ScrOdingo luc;tng l¢ch ngoai

d6 bAng nguyen

b (2) (trong

d6 (1) IA kf hi¢u chi toa dQ x I' YI' electron dUa ham th1fy qua phan I luOn
\jI

cua

I va (2) la kf hi¢u chi t98 dQ X2' Y2' z2,clla tit trong khoang phan phan each r6i giam r gina

nAng IU9'ng trlnh each ra mQt

tli H2 .bAng each phep lien cho them

t inh

d6 vao phuong trlnh d6 phat

hai hat nhAn cua H, vta Hb d€n khoang cho ke't trong rAng electron hai electron 0/ a (2) tfch

thucng H - H trong 16n nhu ttch v'_y

\jI.( I)

tli. Nhung thiEt dua

ta 0.2 ell trong khi nang-Iuong

n.
\jI

VI gia
b(2) dn

Iii H, Ita 4,4 eV. Sa di c6 i:J nguyen tit H. vA

2 i:J nguyen

tli HI> Ita chua

duo Va l~i gina

d6 khong b( 1)

de

c6 g l khac mO ta 81/ trao

nhau d6i

52

electron. dang thay rang ham g§n dung mO ti trang thai phan tu H2 phai 1a t6 hop tuyen tlnh cua hai ham d.6 :

De

ca

co ban cua hai electron

tron g

IV

(1.2)

1 = .J2 [IVa(1)IVb(2)+

IVa (2)IVb (1)]

Da.y l a met hatp d6i xung vi neu hoan v] cac electron, h:"m vAn khOng th ay d6i. Nguoi ta cfln g chung minh them rAng ung vo i ham d6i x irng d6, hai electron c6 spin nguqcnhau (t ~) dua den ket qua la hai nguyen tu hut nhau tao thanh l ien k€t ho a hoc. Con t nrong hop hai electron c6 spin song song (t t) chi c6 tM phil hop v6'i ham phan d6i x trn g : 1
IV 0.2)

= .J2 [\jIa(l)IVb(2)-\jIa(2)Wb(1)]
h in h 15.

dan dt"n 19c d1i.y giua hai nguyen tu va lien ket h6a hoc khOng duoc htnh thanh. Nhirng k€t qua tfnh to an v~ nang hrcng trong pharr tu duoc tri nh bay tren E(ev)
4
I \ \ \ \

Duong 2 bil'~u dien st! phu thuoc cu a nang luong cua h~ vao khoarig each r giUa hai hat nhan nguyen ttt trong truong hQ'p cua ham d6i xung.· Khi hai nguyen ttt ti€n lai g~n nhau, nang luong cua h~ g iarn xu6ng va d6n mt')t cue ti!u r6i tli.ng len nhanh chon g , Duong 3 ung v6'i truong hQ'p cua ham phan d6i x iin g , Duong 1 130.duoug thuc nghiern. Haile va London dii t inh ducc kho ang each can bang ro gill'a hai hat phan nguyen tu hay con g o i U d¢ dai cua lien k,€t iA 0,869 A va nang luong cua Iien ktt E H213 . 3,14 eV. Th gc ngh i~m ch fnh xac nhAt cho ro = 0,74116
o

3 2 0
-1

3
I

A."

" ....... _

..

\--2
I
\

·2 ·3 -4 -5 0

A vA

0,6 1,2 1,8 2,4 3,0 3,6 4,2 r(.(j

EH2

= 4,7466 eV. V6'i ham s6ng toanduoc nhu v~y

gb dung tr en , ca c k€t qua tinh 130kha phu hop v6i thuc nghi¢m.

V~y tinh toan cua Haile London dii giai thfch duoc thuy et c~p electron cua Liuyt. Gio dAy Iien k€t h6a hoc duoc coi 130ducc t ao nen hoi sl1 ghep doi cua hai electron c6 spin nguoc dau nhau. SI1 ghep dOi d6 tao n en lien k€t hai electron hai Urn, ham s6ng cua c~p electron lien k€t d6 c6 dang tich d6i xung cac obitan cua nhiin g nguyen tiI tao thanh l ien k€t. Phuong phap mO lei lien k(t h6a hoc dung cho cac phan ttt khac. Don gian nh!h tu 0 trang thai khf cua cac kim loai kiem. khac nhau 0 day HI. trong phan tiI kim loai electron Is rna 13 cac electron 2s, 3s, 4s ... so v6'i cac a hi tan Is cho nen nan g Iucng han so v6i phan tll' H2 : Phan tiI . Nang Iuqnglitn k€t, kJ I mol . trong phan ttt H2 vira moi xet tren day c6 the ap trong cac phan ttt d6 n cac ph an tiI hai nguyen Nhtrng phan ttt nay nrong tl1 v6i phan tiI H2, ch6 kiem, Iitn k€l dugc tao nen khOng phe i boi cac Cac obitan nguyen tiI nay che phu nhau kern han cua lien klt trong cac ph an tll' Li2, N a2, K2 kern

Hinh 15 - So sanh cac ki"t qua tfnh toan vi ni1ng lI(r;1ngthea Haile L6nd6n vdi cac k(t qua tnuc nghi4m

Nhfrn g vi du cua phan tiI HI va cac phan ttt kim loai kiem chirng to rAng c6 th~ me ta lien ket h6a hoc trong cac phan tu nhieu nguyen tit thea phuong phap Haile Lendon :

53

a) Lien ket h6a hoc trong phan tit c6 the duoc mO t8. nhu lien ket hai electron v6i vach h6a tr i trong thuyet Liuyt. b) Moi lien k~t hai electron duoc thuc hien nho c ~p electron co spin nguoc nhau.

irng

Vi du . Trong phan tit PH3, lien k~t P-H c6 the duoc mO ta duci dang ham s6ng :
\jI (1,2)

=~

[\II p (l)\V H (2)

+ IV (2)1V H p

(1)1

IV (1.2) la ham s6ng cua cap electron

tao Iien ket.

(l s)

IVpia ham s6ng cua mot trong ba obitan p h6a tr] ella nguyen tli P (3s23p3) IVH ham s6ng ella obi tan 1s cua nguyen tli H

Hoa tri erla nguyen ttl theo thuytt Haile London

Theo thuy et Haile LOndOn, di~u kien truce tien de tao lien ket hoa hoc gifta hai nguyen tli la chiing c6 nhtmg electron d¢c than de c6 the ghep do i duoc. V~y hoa tr] cua nguyen 16 chfnh la s6 lien k~t rna met nguyen tit nguyen t6 d6 c6 the tao nen. N6 bang s6 electron d¢c than rna nguyen tli c6. Sau day la h6a tr] cua cac nguyen t6 thuoc chu kl bai trong bang tudn hoan.
Liti . C0:u hlnh electron

cua nguyen tli la 1S2 2s :

Liill]
nen liti c6 h6a trj mot .

OJ
ill]
252

Be rill, C0:u h Inh e lee tron cua nguyen tli Ia 1S2 2S2 :
8e

ill]
1S2

thai co ban, berili c6 nhihlg electron daghep doi nen khOng c6 kM nang tao thanh lien k~t. Khi ducc cung met nang hrcrig nao d6, nguyen tit Be chuyen sang trang thai b] kfch d¢ng :
8e(152252)

o trang

__

3_2_4_:.ky_m_o_1

[ill

[ill

[ill

OJ
2s

It I
2p
1!1-0

Nang hrong dn thiet d6 ducc bu thira thai bang nang hrong sinh ra khi lien ket. 0 tr ang thai b i kfch d¢ng, Be c6 hai electron dt'>cthan nen c6 b6a tri hai.

thanh

Bo. Cau hinh electron clla nguyen tit lit ls22s22p, nguyen tit B c6 mot electron d¢c than nen c6 h6a tr i met. Nhung trang thai b6a tr] met khOng d~c trirng cho B vi chi mot nang luong khOng ICtnda c6 the chuyen B sang trang thai bi kfch dt'>ng va B co h6a tr] ba :

54

532kj1mol

[ill

[ill I t I
a
de

[0 I tit I
2s

Cac bon. CAu hlnh el ec tron c ua nguyen ttt la 1s22s22 p2. trang tha i co ban C c6 hai electron d9C than nen c6 h6a trj hai. Nhirng trang thai h6a tr i nay khong d~c trung cho c acbon , Trong hau h~1 hop chat, C co h6a tri b60 vi nguy~'n tit C chuyen sang trang thai bi kfch dong. .

C(15225 2 2p 2 ) ---'---

400kJlmOi

[ill

[ill I tit I
cua nguyen

[ill
ttt
III 1s22s22p3
:

[0 I tit I t I

Nita. CAu hlnh electron

N[ill
o

[ill
2g2

1tit It I
tri ba. Ch6 rAng N duoc chuyen sang lop tao thanh lien k€t giua nguyen t6 cung nhorn

trang thai co ban N c6 ba electron d,,?c than nen c6 h6a kheng the co h6a tri nam vi rnu6n c6 h6a trj d6, electron h6a tr] phai thir ba (lop M). Qua trlnh nay dn mot nang hrcng 16'0 rna qua trlnh nito voi nguyen tit khac khong the bu nOi. Beti vl).y khac v(1i nhfrng nhu P, As, Sb, nita khong tao nen hop chat nhu NCls• NBr5 v.v ... Oxi. Cau hlnh electron cua nguyen tit lA 1s22s2 2 p4 :

[ill
c u. a nguyen

[ill I u I tit I
the co hoa tr i tit IA 1 s22 s22 p5 :

N gu yen Itt 0 co h ai electron d()c than nen co h6a tr] hai va khOng han hai , Dieu nay .duqc giai thfch gi6ng nhu truong hop cu a nguyen tit N. Flo. Cau hlnh electron

F[ill
ne n F chi c6 h6a trj mot.

[ill

[u I u I t I
55

Ne []]

n gu y en tir neon khOng c6 electron d¢c than nen khOng rao nen ph an tir voi nguyen tir cua nguyen t6 kh a c va c6 h6a tribAng s6 khOng. Mu6n chuydn nguyen lir Ne sang tran g thai b i k Ic h d o n g , dn m¢t nang luong rAt Ion.

Hien tuang lai h6a ella cae 'obitan nguyen tii

Thuc n gh ie m cho b iet phan tir PH3 c6 cA"u tao hlnh ch6p tam g iac , nguyen tit P chiern m¢t dirh con ba dinh khac a ba nguyen tu H. Cac g6c HPH (goi U, g6c h6a tri) deu Ii! 93°. Ap dung thuyet Haile LOndOn d~ me ta l ien k~t (rang ph an tu do, nguo i ta g iai thich duoc cac g6c hoa tr i cua n6. Nguyen ,tll P c6 cau hlnh electron 3s23p3, voi 3 electron p doc than lien k~1 dircc voi ba nguyen tit H. Nhu da: b iet, true cua c ac obitan p luon luOn vuOng goc voi nhau nen cac g6c HPH gan vol 90°. SI! tang g6c h6 a tr] cua PH] len m¢ t va i d¢ duoc giai th lch bang II,lC day gi1la de nguyen tit H vci nhau hay bAng luc dAy giua cap e I ec tron l ien k€t nay voi c~p e lectron l ien ke't k ia. G6c h6a tr] HSH la 92° trong phan tu H2S ding ducc gl ai thf ch nrong ur nhu tren , Nhung trong ph an tit NH3, H20 m ac du N va 0 la nhtrng nguyen t6 ttrong tl}' P va S, cac g6c h6a tr] lai Ion han nhieu so s voi 90 g6c HNH, la lor va g6c H 0 H la 105 Van de can g kh6 khan han khi gi8.i thfch cac phan tit cu a cac hop chat tao ~ H' H nen boi C, Si, Be, Hg v.v .... D~ lam vi du chung ta xet k'i han phan tit CH4•
0 , 0 •

Nguyen tir C a tran g thai bj kfch d¢ng c6 cau htnh 2s 2p3, n gh ia Ill. c6 4 electron d¢c than, c6 thi .t~o nen b6n lien k~t C-H nhi'1 su ghep dOi mot electron 2s va ba electron 2p cua C vci b6n electron 1 S cua cac nguyen tir H. Neu de electron 2s va 2p c ii a C tham gia vao li~p ket mot each r ieng re thl ba l ien k~t ~-H dl1qc tao nen boi ba electron 2p pha i vu6ng g6c v6i nhau va lien ket C-H thU' ttr tao nen boi electron 2s phai lam voi ba l ie n ket tren nh frng g6c nhir nhau, nghi a Ia bang 125 0. Nh I1ng tren th I}'c t~, b6n lien ket C-H trong phan tlt CH4 hoan toan gi6ng nhau va lam vo i nhau nhfrng g6c deu nhau va bang 109°28', n gh'ia l a phan tu CH4 c6 cAu tao hlnh t6 d ien deu v6i nguyen tit C narn b tr un g tam cua tU' dien va b6n nguyen tli H m\m 0 b6n d inh cua tl'r d ien ,
I

~H H

De giiii thfch nhitng su k ien tren day trong khuon khO cua thuyet Haile London, nam 1931 Paolinh da: de ra quail niem l ai h6a cua cac obi tan trong m~t nguyen tli . Thea 6ng, khi tao thanh lien ket, nhtrng electron h6a tri ella m¢t nguyen tit khong tham gia mot each rieng re vci nhau rna ,cac ham s6ng cuachung , nrc la cac obitan nguyen tit, tron lAn v6i nhau, hay no i m¢t each roan h9C, chung t6 hop

56

voi nhau thanh nhtrng t6 hop t6t nh!(t M e6 the tao thanh lien k6t ben hon.Cac t6 hop t6t nhat d6 la de ham s6ng nrong duong v6'i nhau, trong mOi ham co met phan gi6ng nhau ella obitan nay va met phb gi6ng nhau cua obitan khac cua nguyen tu.Hi~n tuong t6 hop g itra cac obitan trong met nguyen til' go i la hi~n tllflng fa; hoa. Cac ham s6ng nrong dirorig voi n h au, duoc t6 hcp nen gqi la obitan fai h6a. Nhting obitan lai h6a cua mQt n gu y en tir co kich thuoc va htnh dang holm roan gi6ng nhau nhung chi khac nhau v~ phuong a trong kherig gian. Sl! lai h6a sp. Tr116e he:t cluing ta xet truerig hop dan g iannhat la sJj lai h6a clla s va mot obitan p. vi du obitan Pz ching han. Giffa hai obitan d6 c6 hat t6 hop :
\lIsPa "" c; (\lis +\jIpz

obitan

..,;2·

Obitan s mang dAu duong con obitan p. c6 phlln duong va ph'n Am. CQng hai obitan nay lai se ducc obitan lai h6a thlt nhAt nAm doc thea true z , phan duong cua n6 16n ra va na.m trong phan duong cua true z, con pUn Am be lai va nam trong ph:tn am ella true z , Nguoc l ai t6 hop trtr cua hat obitan s va p cho mQt. obitan lai h6a thii hai c6 k ich thuoc va hlnh dang gi6ng vai obitan lai h6a thu nhAt. cung narn tr en true z nhung c6 ch ieu ngucc lai (Hlnh 16).

z:P' ..
s

pz

. ..
z

Hinh

16 - SI! tao thanh

hai obitan l ai hoa sp

0 •

Nhu vay true cu a hai obitan lai h6a sp lam voi nhau mQt g6c 180 MOi obitan d6 c6 k ich thuoc Ion hon ve mQt phfa cho nen c6 the 11;10 nen lien ke't ben hon so voi lien ket tao nen bai r ierig obitan shay ob itan p. Kiiu lai h6a sp xay ra khi tao thanh cac mu6i halogenua cua cac nguyen t6 nhu Be. Zn, Cd , Hg ... Nguyen tli cu a nhtrng nguyen t6 nay f:J trang thAi cc ban c6 hai electron s dii ghe p dOi khi ducc kfch d¢ng, m¢t electron s chuy en thanh electron p va nguyen tir e6 hai electron d¢c than. De tao thanh lien ket v6i cac nguyen tir halogen, hai ham s6ng cua cac electron s va P. nghta la cac obitan s va p. t6 http vo i nhau tao thanh hai obitan l a i h6a sp. mOi obitan l ai h6a c6 m¢t electron doc than. Hai obitan lai h6a d6 c img nam tren mot dlt<1ng thing se che phu vai hai obitan p cung nam tren ducrig thing

..

57

d6 cua hai nguyen to halogen (Hlnh 17) tao thanh cac phan tu c6 du tao duong tharig BeX2, Zn X2, CdX2, HgX2 (u day X Ja halogen). Nho v~y hai lien k€t g ifra kim loa i va halogen deu gi6ng nhau mac du do electron s va electron p tao nen.

Hi nh 17 - Ph an til dui'lng th&ng BeCl2 SI1 lai hoa Sp2. Day la su t6 hcp cu a obitan s va hai obitan p tao nen ba obitan lai ho a Sp2 gi6ng nh au , c6 true cu ng n arn trong mat ph arig va lam vci nhau nhilng g6c 120° (H1nh 18). Y

as:

sp~

Hlnh 18-Hinh

dang eua ba obi t an lai hoa Sp2 mOi obi tan I ai h6a sp deu c6

sp~ Hi nh 19-P h uang eua ba obi tan lai h oa Sp2

N eu trong

.!."V;
2

va

.!. "V2p th 1
2

tron g mO i ob itan

lai

h6a Sp2 deu c6 ~"V;

va ~"V~.

GUl sit hai obitan

true
)I.

p th am gia vao t6 h?p Iii p. va Py va ml)t chang han (Hlnh 19) c ac obitan lai h6a c6

trong ba obitan lai h6a Sp2 d6 nam tren cac ham s6ng nhu sau : "Vsp; =

E
1 1

("Vs + J2"Vpx ) ("Vs - J21jJ Px + V"2 IjJpy )

IjJ

sp~

J3 J3

{3

"Vsp~

("Vs - ,JiljJpx

V"2

{3

IjJpy)

Dau dirong u truce obitan ph an d uong cun g ch ieu vai phan ngircc I~i.

p n6i len rAng obitan lai h6a c6 duong cua ob itan p, con db am,

Kieu lai h6a Sp2 xay ra khi tao thanh cac hqp ch at cua nguyen t6 B chj.ng han, 0 trang thai b i kfch-dong , nguyen tiI B c6 ba electron dec than: met electron s va hai electron p. Nho sl! lai h6a Sp2, nguyen tit B c6 ba obitan lai h6a gi6ng nhau c6 true cung n am trong mot mat phang va lam vai nhau nhilng g6c 120°. M6i obitan lai h6a c6 mt')t electron d¢c than se che phu vai obitan nguyen tir cua nguyen t6 khac tao thanh lien ket. Neu nguyen t6 kh ac ia F chang han thi ph an tit BF) c6 clfu tao hinh tam gi ac deu trong tarn cua tam g iac va ba nguyen tit F d ba dinh cua tam g iac , 58

vai

nguyen

tit B d

S\I' lai h6a Sp3. Day HI su t6 hcp cua obitan s va ba obitan p tao ne n b6n obitan la i ho a sp ' gi6ng nhau kfch thtroc v a hlnh d an g va huang to i b6n dinh c u a mot tlr d ie n deu rna tam Ill. h a t nh an nguyen tir (Hlnh 20).

ve

z SPb
----"/1
/ I

,/

I I
I

I I

;P'a
/

"

I I I I

/L~ /
'/

~_L
J I
--¥

,/

j;"

s-

SP~- - - - - - - - Hinh 20-Hinh dang khong gian cua Min obitan lai h6a sp!

1,,/

»"

Hinh Z l-Phuang

clia 4 obitan

lai hoa sp!

True ella c a c obitan lai h6a sp ' tam vci nhau nhfrn g g6c bang 109°28' v a tu d ie n deu se c6 diro c khi ta lily c a c d inh d6i d ie n c ii a mot hlnh l a p phuon g rna U1m la h a t nh an ella nguyen nr (Hlnh 21). Neu quy uae h¢ to a d<, ella nguyen ttt d6 nh u hlnh 21 thl c ac obitan lai h6a sp ' co cac ham s6ng nhu sau
\jIsp;

=:~(

I.jJs+ I.jJPx+I.jJPy +l.jJpz) -\jIpx -\.IIPy + \.IIpz)

\jIsp~

=~(

I.jJs+I.jJPx -\jIPy

-I.jJPz)

\.IIsp~ = ~(\jIg

\.IIsp~ = l(\jIs

-I.jJPx +I.jJPy -l.jJpzJ

Kitu lai h6a sp ' xay ra khi tao th anh cac hop chat c ua nhiIng nguyen t6 nhu C, Si, Ge ... Tr o la i phan ti'.t CH4 da: n6i tr e n . Nguyen tir C tr an g thai bi k ich d ong c6 bon electron d9C than: mo t electron s va ba electron p. Cac o b it an d6 t{) hap vo i nhau 1<).0 th anh bon obitan l a i h6a sp ' gi6ng nhau va huang tai b6n d inh c ii a IU d ien deu. Moi obitan lai h6a co mlit electron dC).c than se che phu vci m o t obitan 1s cling c6 mo t electron d9C than cu a nguyen tir H t ao nen lien Ht C-H. Boi v a y bon lien k et C-H deu gi6ng nhau va lam vo i nhau nhtrrig g oc tu d ien 109°28' (Hlnh 22). +H

Nguyen t ir 0 tr o n g ph an tii H20 v a riguy en lil N trong phan lu NH3 cling a tr an g thai la i h6a sp)." Trong ph an tii H20 (Hinh 23) 'hal obitan la i h6a s p ' ella 0 'c6 electron d9C than che phu voi hai obitan Is co ele c tr o n do c than t a o n en hai lien ket O-H, hai obitan lai ho a eon l a i cua o x i c6 ha i c ap electron tir do' kh6ng tham g ia vao lien ket . Trong ph an tll: 'NH1 (Hinh 24), ba obitan lai h6a sp ' co electron dOc than cu a N ehe phu voi ba o b itan 1 S co electron d¢c than cu a ba nguyen tit H t ao nen ba lien k et N-H g ion g nhau, mot ob it an lai h6a con l ai eua N co c a p electron t\l' do kh6ng tham gia v ao lien k et.

/,.~-------:;~
~~ /

:
I I

L":---~-:--t~' :
:~+
I I _ I

:
I I

:
I 1 1

+'
/'

L--~--:-.::~!. I.."n
I : "
I ,

I 0+

+H

--------_y ...

Sp3

Hi nh 22 - S,! phon

I(}O

t h a nh t ie n ke"1 t ro n g

IU III d ie n CH.

"

59

--------- ...
...

...... I

,
,
I

t,>(~--------;

/'--H---'"

... :
I

I I I

"'-----l.t--- '
.: \I

,,'"

\:e;/
-.-.

.... - ..._,J'/

;)(1

I
I I

l I
1

,,"-.

1---

:' -, ~'
• :

I'

',I I

.<.-:1-/

(---• <,

I' --------- .....

1,/

1 1

...

1/
i
~.;'

I -,' I /~ It ,'/

',i

~-J---.L-..,....
",'

'

",/

I -... ""

*'--"
1
1 ~._
... .. __

H
,-'

,
I

"

~~.-..:".:":'

_!.'

Hinh 23- Su 'fila thanh lien Ui trong phdn tli HP

Hinh 24-SV tao thanh lien ket trong phan tli NHJ

Do c6 hien urong lai hoasp? nen g6c h6a tr i HOH clla ph lin tit H20 va cac g6c h6a tr i HNH trong phan tu NH3 deu g an vai g6c til dien han la gan vai 90°. SI! sai lech mot It cua cac go c hoa tr] d6 so vai g6c til d ie n duoc g iai thich nhu sau. Cap electron tu do khOng tham gia vao lien ke't ch iern obitan lai h6a khuech tao nrong d6i rong han so voi obitan lai h6a ch ie'm boi :c~p electron lien k€t (tao thanh lien k€t) nen co tac dung day cac cc}p electron khac manh hem so vci cap electron lien k€t. Tre n day chung ta dii n6i d€n cac ki~u lai ho a x ay ra giUa cac obitan ho a tr] s va p cua nguyen tit . Khi nguyen ttr c6 obitan hda tri d thl ngo ai cac kj~u da: trtnh bay d tren coo e6 ca c k ieuIai hoa khac nhu dsp", sp+d , spJd2 v.v ... Thanh
IU (bang 9).

tuu to Ian nhat

cua thuyet

lai hoa la ghii thfch

duoc

hlnh dang

cua cac phan

Bang 9 Hlnh dang ciia mi)t s6 phan

tit
Cac ph an tir VI du

Kieu

phan AB2 AB) AB4 AB4 ABs AB6

tu-

Kieu lai h6a sp

Sp2

Hl nh dang

phan

lU-

Goc hoa tri 180

0

duon g thang

neci.,
BF],

ZnCI2, S03 NH/

CO2

tam g iac til d ien vuOng luang chop

1200 109°28' 90° 90° v a 120 90

0 0

nci..

spJ dSp2
sp+d

CH4,CCI4,

[PtQJ2-,[Cu(NHJ

4] 2+

ret,
SF6
,

spJd2

bat d ien

SiF62-

60

Lien ket dun, lien ket doi va lien ket ba

De di d€n vA"n d~ nay. truce het ch nn g ta xet su tao th anh cac lien k€t trong phan

Nguyen tu nito c6 c!'u hloh electron 2S22pl. moi obitan 2p c6 rn(lt electron dl')c than va cac obitan p IUOn vuOng g6c vai nh au. Khi hai nguyen tu N lai g1i:n nhau, ch arig han thea phuorig cu a' true x , hai obi tan 2px cua chung c6 electron dl')c th an se che phu nhau tao thanh lien -k€t (Hlnh Z Z 25). Lien k€t duoc tao nen bai nhirng electron rna ob itan . cua chung ehe phu nhau cue d~i a tai true ntH giua hai nguyen tu (thucrig go i la true lien ktt) dltl1C gQi IA liin kdt 0" (xicma). Vung ehe phu d6 cua cac objtan nguyen t-it c6 true d6'i xltng a true lien ket, a dAy 11 true x. Hai obitan 2p~ cua hai nguyen

Hlnh

25 -S" I~O IhiJnh Iiln

kit Iroll, pluJ.n

Iii' N l

tit N c6 electron

d~c than

vA phuong

song

song

vai nhau se che phil nhau thea kitu khac : chUng che phu nhau a c8. hai ben cUa true x, hai vung ehe phu a v~ hai ben d6 d6i xung vai nhau qua hai m4t phAng chua true x vA true z (Hlnh 26a). Lien ktt dltqc tao nen bai nhting electron mA obitan cua chang che phil nhau cue d~i a hai phta cua true n6'r gilla hai nguyentir gQi 111lien ktt 1t (pi). thanh Tuorig ty' nhu v9.y, hai m(H lien klt 1t nfi'a (Hlnh obitan 26b). 2P1 cua hai nguyen tir N cOng che phil nhau tao

.Hinh 26 - SI! tao thdnh nhi1ng {jln kit 26c).

1r

trong ph4n Iii" Nz

Nhu vl)y tr on g phan tit N2 c6 ba lien k€t : ml')t lien ktt 0" va h ai lien kb 1t (Hlnh Lien k€t h6a hoc giua hai nguyen tit N trong phAn ttt N, l a lien ktt ba. Cong thtic g ian nhat cua phan ta xet lien (etan).

c B:u t~o, dan

tit N 2

la :

. BAy gib chung

k€t trong Nguyen

N=N m¢t s6 hop chat tir C

quan

trong

cua C. thich c6 cA"u hlnh

Phan
electron:

hi C2H,

trang

thai

bi k ich

OJ I tit I t I
2s
61

Trong phan ttt C2H6, hai nguyen ttt C deu 0 tran g th <1iIai h6a s pl, m6 i m¢ t ob itan lai h6a co m¢t electron d¢c than. m6i nguyen ttt C, ba obitan lai h6a sp ' che phu v6i ba obi tan Is cua H c6 electron d¢c than tao thanh ba lien ket C- H. Hai obi tan Ia i h6 a Sp3 con l a i 0 h a i nguyen tir C se che phu nhau tao thAnh lien kel C-C. Tat nhirn g lien ket C-H va C-C d6 Ill. lien k€1 a va Ill. lien ke't dun. Phan ttt C2H6 c6 cau tao khong g ian:

ca

H H Phan tir C1H4 (etHen). Thuc nghiern cho thay phan ttt nay c6 cau tao ph ang nghia la ta't d cac nguyen ttt'va do d6 cac lien ket deu nam tr en m¢t m~t ph an g. Do vay trong phan tit C2H4, hai nguyen tit C deu 0 trang th ai lai h6a Sp2. Trang thai lIii h6it Sp2 cua nguyen tit C c6 thi duoc bil!u dien bang so d6 :
2 Tat d. nhtrng obitan lai ho a Sp2 cua hai nguyen sp t6 C de u c6 electron d¢c than, true cua nhfrn g obiran 1- -- -- -- -- - - - -d6 nAm tr on g cung m¢t m ~t ph an g , trong trueng hop nay la m~t phing chda true x vA true y~Hai ob itan Iai h6a Sp2 cua mOi nguyen tu C che ph II v6i hai obi tan 1s : 2s 2px- __ -.1 2pz 2Py: 1- cu a H tao thanh hai lien k€t C-H. Hai obitan Ipi h6a Sp2 con lal 0 hai nguyen tir C se che phil nhau tao th anh lien ktt C-C. Tat nhttng lien k€t C-H va C-C d6 deu nAm trong cung m~t phang xy (Hlnh 27). m6i nguyen tit C con c6 m¢t obitan 2pz' vuOng g6c v6i m~t phing xy <16 va c6 electron d¢c than.

cO]

Itltltl

ca

C2H4 Htnb 27- Sa dd cae l ien ke't trong phdn tli C2Hf

CZH2 Hi nh 28-5u do cac lien ki't t r ong ph d n tli C1H1

Hai obi tan nay che phll nhau tao thanh met lien k€t 'It. Nhu v1).y gi ua hai ng uy en tu C c6 hai lien ktt : m¢t lien ket a va met lien ket 'It. D6 I a I ierl ke't doi. COng thirc c au tao cua C2H4 la : H H .......... = C ............. ,....-C Phan tir C2H1 (axetilen), H Day la phan H-C-C

.............. H
-.. H

tu c6 cau tao dtrong

thli.ng :

62

Trong phan ti't d6, hai nguyen ti't C d~u b tr ang thai sp c u a nguyen tit C c6 tht1 bit1u d ien bhg sa do

lai h6a sp. Tr an g thai

lai h6a

EffTj-1 tit
i 2s
-_~~

sp

2px 2py 2pz

_.J

I
deu c6 electron dqc than. x. M¢l trong ha i obitan lai h a i nguyen ti't C v o i nh au , obitan 2py va 2pz, con I ai

Ta't d nhitng obitan lai h6a sp ella h ai nguyen tir C Tr uc cua c ac obitan lai h6a d6, trong truon g hop nay. l a true h6a sp ella nguyen ti't C ducc dung t a o th anh lien ket g ifra con rn o t obi tan nita tao th anh lien ket a vo i nguyen ti't H. Hai

de

b m o i nguyen

ti't C se c h e phil vo i hai obitan wong d'ng ella nguyen ti't C kia tao t h arih hai lien ket 1t. Nhtt v~y gifi"a hai nguyen tt'! C c6 ba li e n ket : m ot lien ket a va hai lien ket n. D6 la l i en ke't b a , COng thuc cau tao cua ph an tit C2H2 Ill.

H-CEC-H
Pha n tir C6H6 dij.c b iet han: (benzen). Ph an tir nay c6 c au tao
H

Giang nhu trong phan tt'! C2H4, nhfi"ng nguyen tit C (j trong ph an tit C6H6 deu b tr an g thai lai h6a Sp2 Hal ob it an l ai h6a Sp2 b mo i nguyen ti't C duoc dung de tao th anh hai lien ket a vo i hai nguyen tt'! C 'ben c anh , con m ot o b it an lai h o a Sp2 ntra dung d€ t ao th anh lien ket a v6i nguyen ti't H. Ca ba lien ket nay (j mbi nguyen til C Mu narn trong m¢t m at phhg va Him v61 nhau nhfrng 0 g6c 120 • Vi v ay ph an C6H6 co c au tao phing va c6 rn ach vong cacbon hlnh sau eanh. mOi nguyen tir C con l ai mo t obitan 2p khOng lai h6a c6 mo t electron do c th an. Sau obitan 2p d6 cu a s au nguyen' ti't C che phu nhau (h in h 29) tao t h anh ba lien ket 7(.

tu

Ph an ttt C6H6 c6 hai d an g cong t h irc C:lU tao he bien v6i nhau :

Hi n]: 29· S~( c h e phi;

Clia

CaC'

ob it a n p cua C t r o n g C6H.

CH
'HC01CH

CH

HCO"-':::CH HC
8

He ~
CH

CH

CH

CH
63

Nhu vay ro rang khOng the xac dinh duoc mQt trong ba lien ke't :n d6 thuoc nguyen tir C nao rna ba lien klt :n d6 toa ra khap d veng sau canh cua C6H6.Ngu<'li ta n6i rang Iien k€t :n d6 IA lien ktt H khong djnh ch6. De chi nhii'ng :n khOng dj nh ch6 nay ngu<'li ta dung met vong cham nam trong hlnh sau c anh lien ktt:n vtt cOng th irc ca:u t ao cjra benzen duoc viet du6i dan g linh h oat hon IA

ve cap ph an tll lien k€t chi cac :

HCO'- ---', CH
Thuyet obitan phdn tli (thuyet MO)
Trong khi thuyet VB vAn gii! nguyen ·CH

CH

HC:'._~) CH

tiro thuy et MO coi phan tit nhir U m¢t hat thong

d¢ng. Cung nh u trong nguyen ttt • m 6i. elec s6ng gQi U obi/an phon tu. Obitan phan tit Ch6 khac nhau chfnh la obitan nguyen ttt obitan· phan tu co nhieu tam (nh ie u h!,it nh trong m(H thi tfch nguyen

d~c tfnh cua nhii'ng nguyen ttt a trong phan nhat trong d6 c6 cac' electron chuyen tron trong phan ttt duqc me, ta ban g m¢ t ham c6 nhieu tfnh chat nrong tl/ obi/an ~guy~n c6 mc)t tam (mot hat nhan nguyen tll ) cop an nguyen tll). Xac suat t1m thliy electron la'll dv gi6ng nhu trong nguyen tU.

tu.

16 dv eua ph an tit ding

M¢t obitan phan tu ding duoc xac djnh bAng m¢t s6 cac s6 luong tit chi nang lucng va ph uong cua n6 l:J tron g khOng gian. Quy tAc x€p electron vao obi tan phan tu c un g gi6ng nhu trong nguyen tit, nghia la m6i obitan phan tit chi c6 the c6 t6i da hai electron c6 spin ngucc nhau (nguyen If Paoli), electron bAt diu x€p vao obitan phan tu c6 nang lucng thlip r6i dc!n obitan phan Iir c6 nang hreng cao va cac electron c6 xu huong chiem khAp de obitan philo tuc6 nAng tuqng nhu nhau de t6ng spin cua chung la cue dai (quy tAc Hun). duqc s6ng , - Theo thuy€t obitan phan tll, nhilng electron cua c~p tao lien ket cong h6a tr] mO ta bAng cac ham s6ng 0/1 va 0/2 gQi U obi/an phtln til m~t el e ct ron va ham chung Trong cua h¢ c6 the bieu 0/ di!n quat, . '1'2·" bAng tfch cua hai ham d6 : h¢ c6 n electron. 'l'n

= 'VI . '1'2 ham s6ng chung cua h¢ la :

='1'1

trueng

hqp t6ng 'I'

l:J day 'I' n la nh ung obi tan phan tu m(Jt electron. De xac djnh obitan ph8.n tir m¢t electron trong m*t h¢ phan tit, ngubi ta Idy m(it· cdch. gdn dung bling t6 hf!p tuyln linh cila Cal' obitan nguyen ru t ao nen lien klt trong phan tu. Phuong phap gin dung d6 gQi IA phuong phap /6 hf!p tuytn tinh cac obi/an -nguyen tli (ti6"ng Anh lA linear combination.of atomic orbitals) cua thuyet obitan ph an tu ithllCs.ng vilt tat U phirong phap LCAO - MO). CU n obitan nguyen tll t6 h op v6i nh au thi tao nen n obitan phan tu. Dieu k ien d! cac obi tan nguyen tll c6 the t6 hop vci nhau la chung c6 nang luong g~n nhau, che phu nhau m¢t muc dQ fO ret va c6 cung ·kieu d6i xu-ng d6i v'6i true Iie n ktt trong phan tU. De lam vi du, chung ta xet phsin H2. Day IA phan III dan g ian nhat duoc tao nen boi hai nguyen tu H. mOi nguyen tu c6 m*t electron 1s. Nhirng obitan nguyen tu tham gia t ao thanh lien klt hay con gQi la obitan nguyen tit h6a tr i 'l'ba cua nguyen tu hidro thu nhllt H, va 'l'ISb cua nguyen phan tu hidro thu hai Hb• Nhirn g obitan la : nguyen tu nay t6 hop v6i nhau cho hai obitan tu c6 cac ham s6ng

tu

64

phdn dt)'i xsmg . DUC1i day La ella ham song d6i xung va ham s6ng phan d6i xtin g ,
Kh i tr ang thai

IV s 18. ham song

do'i xl'rng va IV A l a h am song

nghia

v~t Ii
t hl

cu a electron
(IV;)

trong

phan

tU duoc

mo C8. bang

ham s6ng

d6i xung

xac suat tim

t hay

electron

tap trung

b vung nam g iita hai hat nhan c ii a hai nguyen

tt'r H cho nen dan den life hut hai hat nhAn lai v6i nhau va lien k€t duoc tao thanh. Xac suat d6 tang len so v6i xac SUflC 11m thay electron b r ieng mlli nguyen tii H (Hinh 30a). Obi tan ph an IU duoc me ta bang ham song d6i xung \jI sgQi la obit an phdn flC lien ket (chuang duoc kf hi eu bang ehfrlk). N gucc Iai d 6i voi ham s6ng phan d6i xung , x a c su at t lm th ay electron ( \jI;l) 0 chfnh gifra kho ang , • 1\ I\ I\ each -cua hai hat nhan I\ I. \ \ \ I nguyen tir H bang s6 kh orig \ I \ I cho ne n dan to i hrc diy \ I \ I g itta hai hat nhan d6 va \ / \ / \ lien ket kh6ng duoc tao .... /' ........ .../ ... thanh (Hinh 30b). Boi v~y obitan phan tU ducc mo Iii. a) bang ham s6ng phan d6i x ung \jI A duoc goi la 0 bi fa II , phon III' ph dn lien klt I' I\ I\ I\ (thirong duoc kf hieu bang I \ I \ I \ I \ I \ dau hoa th i) I \ I \ \ I \ Nhfrng obitan ph an nr lien I \ I \, ~ ket va phii.n lien ket c6 hlnh \ ~~ .... "' ,'" dang . nhu duoc trlnh bay ........ .......

_-

__

trong h inh 31a. eli h ai obit an phan ur d6i xtrn g d6i vo i true lien ket nghia la ham s6ng khOng bien dl'5i khi quay xung quanh true lien k et , Nhirng obitan phan cii co duoc Obitan duoc ben. tfnh d6i phan x ep Ng uoc x ung nhu vay
lira.

b)

go i l a obi Ian phdn vao

H /1111 30 ·XU(· SlId·1 lim I h electron t r o n g phdll (J) Tl"lll~"g "rip ham .f,ing d,'·' XUI18 b) Truirn g h{iP ham song phdn dlfi X lin 1-1

cry

1,( H!

tit lien ke't c6 nang luon g rhap han obi tan nguyen ttt Is. Khi electron ob it an phan (II lien ket d6, nang lucrig cua h¢ g iam xu6ng nen phan tir se
ph an tii ph an lien ket

a!k

l a i obitan

a:

c6 nang

luong

eao han

obit an nguyen
ISh

tir Is. Khi electron duoc xep vao obitan phan tt'r phan lien ke't nay, nang tang len. phan tit se kh6ng ben. Quan he giUa nhtrng obi can nguyen tir Is"
ob itan ph an
I t'r

a a:
~k,

luqngcua h¢ veti nhtrng

d uoc crt nh bay thanh

gian d6 nang

hrong

(Hinh

31 b).

65

----,r--O----\

---------------~:
~

,\

I I

0;

\ \ \

\
\

£ ~

-\'

\p

1sa

\\
\

/'

:~
1Sb

\,
\ \

Hi nh 31-51{ t(lO thanh

nhilng bJgidn

obi/an d(lng

a) hinh

"ua

phdn

/U' O"~va
obit an, "hung

0": tr o ng phdn

ta ill

nhi/ng

cf6 n4ng

"/~ngl'ua

Hai el ec tron electron

trong
H2

phan

tu H2 duoc

xe'p vao obi tan phan

tU 0" ~k do d6 c a:u hinh

cua phan nr
Khi co them

1A (0-~)2.
nfra , electron d6 dugc x€p vao obitan ducc phan tu c6 nang

electron

luon g cao. electron

Vi du nhu ion phan

tit He2'" c6 ba electron,

electron cua n6 se xe'p du vao hop nay,

hai electron cua ion He2"'la

o-~k,

x~p vao O"!k va Neu

tha ba duoc

x€p vao 0-: va c!(u hlnh electron (0":)2. Trang phan

(0-~k)2, (0-;)1_

c6 ph an tu He2,b6n electron l a (0"!k)2 bing 86 electron te' khOng t6n t ai.

0-;

va phan

tit c6 cau hlnh

ben va thuc

trucng tit phan

s6 electron

obi tan ph an tU lief). k€t

obitan

lien k~t ne n phan

tit He , l a ra:t khcrig

Mc)t s6 phan' tit khac g6m hai nguyen tit nhunhau. Bay gib chung ta xet sang tr ucng hop cac p han h ai nguyen nh u nh au kilu A2 tao nen bai nhftng nguyen t6 thuoc chu kl ha i : Li , Be, B. C, N, 0, F va Ne. don g ian h6a, chung ta be qua nhting obitan nguyen tir lop trong va chi chu y de'n nhirng obit an nguyen tit lOp ng oai cung , nghia 13. nhfrng z obitan nguyen tiI h6a tr i 2s, 2px. 2 p~ va 2P •. Vi

ta

ta

De

cac ob itan p c6 phuong khac nhau trong khOng g ian c h o ne n truce ti en ta c an chen h¢ toa d¢ cho cac ph An tli A2 : I!(y tf1,IC z lam true lien ke't cua c ac phan tiI (Hinh 32). Gi6ng nhu trong phan

1/,.. /Aiol 1/ -/-A("

Y Y

tu

H2.,

trong

phan

66

til A2 nhtrng obitan phAn tit cung dlJqe obitan nguyen co th~ ehe phil nhau.

tu

tao

nen

nho

de

t6 hop

el>ng va trl! cua

nhtrng

Nhfing obitan 2s va obitan 2pz. cua hai nguyen tao n en c ac obitan phan tll' a.lk va a* (Hlnh 33).

tu

A che phu. nhau

ti:rng dl'li mot

Hlnh

33 -51! tt;Jo thanh

nhang

ohiran phdn tli'

CIs

11 va

CIs

••

Cl

Jk

vii

(7,

('Ija

phdn

tli

A2

Ham s6ng cua nhtmg

obitan phan 0' d6 eJl dang 1 WO'~k = .j2(W2sa +W2sb) 1 '410: = .j2(W2Sa -W2sb)

tu

'41 O'~ = .j2 (W2Pza + 'V2Pzbl '41

0'; = .J2 (W2Pza - W2Pzb)

67

Nhftn g ob itan phan tu 0" tre n dAy deu d6i xl1ng d6i v6i true z. Con nhiin g obitan nguyen ur vu6ng g oc v6i true z nhu 2p~ va 2Pr cua ha i nguyen tii Ache phil nhau tang do i mot tao ne n nhttng obitan phan tu khong d6i xung d6i vt'1i true z. Khi quay nhfrng obitan ph an tu nay mot goc 180 n6i c ac h k h ac c hun g d6i xung qua m~t phing durig true nay g o i l a obit an p hd n tli'1t (pi). Ciing c6 ohitan ph an ttl'
tif tt p
0

quanh true z , churig d6i d au , z. Nhftn g obitan ph an tit k ieu tr lien ke't (trll) v a obi tan p h dn

h dn lien ke't (tr*). nguyen

Duci

day l a hinh dan g ella hai obitan

34). phan tit
1t t ao

phan lit Tl

I-k
y

va

1t ~

I~O

nen

boi hai obitan

tit 2py (Hlnh ob itan

1

H am song

c ua nhfrng

n en hoi

nh un g ob itan

2 P. v it "2 P, co

\j11tik

==

.J2 (\j12p,;;a
1

+ \j12p xb)
- \j12 P xb )

\j11t~ ==

J2 (\j12Pxa

Ba Y g io eh t1 ng ta xet g i an do nang luong cua nhftng obi tan ph an tir ell a ph an nr A, dll x et tr en dfiy (Hinh 35).

6 hai g ian do Hi mire nang hrong cu a cac obitan nguyen lit h6a tr] , 0 giii'a 13. rmrc nang luong c u a c ac ohitao phan Ill' : rmrc nang luong dircc x ep theo thii tu tir th ap d~n cao. Chung ta d1i bi et trorig nguyen ItI nhi eu electron, nang luong ella obitan 2s th ap hon nang luo n g ella obitan 2p ne n tr en gi an do, rmic 2 p x~p cao han rruic 2s. Con nang luong cua dc obitan ph an tit ducc xe'p thea thu t u (Hrnh 35a) :
0" lk
25

HI nh 34 -Slf

lao

Ihiinh

nh itn g o b i

la

n pha n

1,(

h" try H "u, try ." a pun cu <,...lk<.".lk

v .. X

. III A 1

<

0"

*
2s

=1t

Ik

<1t

*
X

==1t

*
Y

<0-

~
z

Nhung khi nang lucng giua cac obitan 2s va 2p Ir(1O Un vai nhau (lai h6a) mot ph an nao , cu the l a obitan 2p, e6 the tham gia met phan c im g v6i obi t an 2s de t6 hop c a c o b it a n phan Ill' 0"2.' do do tam nhirn g obitan nay tro nen ben han. Mat khac obi tan 2s ding eo the: tharn gia m¢t phan cung voi obitan 2p, de 16 hop n e n de ob it a n ph an lu a, va lam cho n hifn g obitan ph an tit d6 Ira nen kern hen han. Bai v~y dua dtn ket qua l a obitan pnan tit cr lk c6 nang luong cao han
1t ~

va

1t ~

lam eho ...

Y

thu

II! rmrc nang

hron g

c ac -ob iIan phan

Ilr thay d6i nhu sa u (Htn h 35 b) : ~ Ik Ik Ik 1t < 1t < cr c <0

2s 2s
;;0;

lk

<1t
X

==1t

<

0"

1-

68

Dung g ia n do nang Iuon g , x ep cac electron ho a tr] ella nhii'ng ket trong ph an tll' vao nhfln g obitan phan tll' tr en gian d6, chung electron cua phan tit A2 b tr an g thai co ban.

nguyen til tao lien ta duoc cau hinh

Tr on g thuy et MO ngtIai ta kh6ng dua r a kha i ni ern ho a trj. Bdi vl,l.y dt db so san h vai thuy et VB, c h ung ta c6 the su y ra rno t each hinh thuc s6 lien ket hay con go i Iii d¢ b o i cu a lien ket trong ph an tit bftng each lily t6ng s6 electron b obitan ph an ti'r lien k€t t r ir t6ng s6 electron d obitan ph an ti'r phan lien ket r6i chi a dOi. Duo i day Ht c au hlnh Iii nguyen t6 c hu kl hal. electron cu a cac ph an tu A2 d tr an g thai tll' Li, mOi nguyen co biin Irong

do

Ph an tii Liz tao nen boi hai nguyen 2s. Phan tii Li2 co cdu hlnh electron

tit c6 mot electron

ho a tr i t\r Li.

Iii (a ~ )2, nghia la c6 m¢1 lien ket giua hai nguyen Obitan•nguy~n tv eua Aa Obita~ pnan tv cua A2

Ph it n
electron electron(a

tit

Be z co
2s

v 0i

4
1ii

h o a trj
2s

c au

hi nh

Obitan.nguy~n tv eua Ab

Ik)2 ,(a

* )2, nghia

kho n g c6 lien ket g iira hai nguyen tll' Be. Tren th uc Ie nguai ta kho ng ph at h ie n dtroc ·phAn lit nay. Ph Iin electron e l e c tron
(n lk ), nghia
y

1
'<0
C
CJ)

hoa

Hz vo i 6 tr i c6 c au hi nh
(a
2s

t \r

(a Ik )

*
2s

)2(n Ik)

Iii c6 2 electron

!
Obitan nguy~n to cuaAa Obitan nguyen tucua At,

d¢c t han . Thuc n gh iern x ae nhan sl! co m~t 2 electron d¢c th an qua t inh thu ~n tu cua phan ttt B2. d ay ta th ay ro electron tron g ph fln tll' ciing t uan theo quy Utc Hun nhu trong nguyen tit : hai electron s au cun g cua ph an Ill' dan deu o ca hal obitan nlk, cua phan t lr.

Phan
electron h6a tu C c6 c au
2s 23

III voi tr i b h ai nguyen hinh electron

X

(a Ik ) 2 (a • ) 1 (n Ik. ) 2 (n Ik ) 2,
Y

nghia la co hai lien hai nguyen tit C.

Ht

giua

Hi nh 35·GidTl d& Ili/ng lilI/ng nhuTlg ob it an phti n IU nilJ p h d n IU A! kh i kh6ng ,·6 .H! lui hou giilu 2.1 vel l/J(u} 1'.11 kh i ["6 .HI l a i 1>6" (11).6 vu_6T1gch] obi tan ; V(lch ngang ch] ",11"(" 1I<1"Jt lill/llg vel Jl!ung cluin: chi qua" h¢ gii1a ob it an nguyill II! va phd" ",.

Ph an tir Nl v6i
(a Ik)2
2.

10 electron
(n Ik)2,
Y
X

ho a tr] nghia

'·ci,·

hai nguyen

tll' N c6

cau

h l nh

electron

(a

23

)2 (a 1k.)2 (zr Ik)2

Z

Iii. co ba lien k€t giii'a hai n g u y e n tll' N.

d9.y

69

can chu y rAng ti:r Li , Be, d~n C, sq chenh I¢ch v.! nang IU9'ng g ifra obitan 2s va obitan 2p kh6ng 16n lam nen g ian do nang lucng cua cac obitan phan t11 cua chung la gian do b tren h in h 35, con ti:r N d~n Ne sq chenh lech d6 tang ten nhieu nen gian do nang Iuon g c ua cac obi tan phan t11 cua cluing la gian do a tren hlnh 35. Phan (cr .. )2 (cr
2s
Ik)2
l.X

tu

01. v6i

12 electron
(n "')(n
X

h6a trj lJ hai nguyen

"'), nghia Y

tu 0 c6 cau hlnh electron ket , nhung

(cr:)2

(n 1k)2 (n lk)2 y

la c6 hai lien

lJ day phan tli c6

h ai electron d¢c than lJ hai obitan thai co ban rna thuy et cap electron Phan (cr")2
2s

phan t11 n* phil hop v6i Hnh thuan ti:r cua oxi lJ tr ang khcng tht giai th ich duoc. h6a tr]
(n" y

tu tu

Fl vai 14 electron

a hai

nguyen

tit F c6 cau hlnh

electron

(o

:)2

(0

lk)2

(n 1k)2 (n lk)2 x y

en ;)1
(n
"'

)2, nghia

Hi c6 m~t lien k~t gifta hai nguyen

tit Ne c6 cau hlnh electron

tu F.
(0 ~)2

Phan
(0

Nez
1k 1.

vai
(n
tk

16 electron
y )2 z )2 (n

lJ hai nguyen
..

*
2s

)2 (0

1k

)2 (n

)1 (0 z)

.. 2

, nghia

la khong c6 lien

k~t nao giii'a hai

n gu y en tli Ne , Tren Phan nguyen D6i v6i

thuc

te'. phan

tir nay khOng

ton tai. Obitan phAn hi Obltan nguy&n

khac nhau, cac ph.an. til' hai nguyen til' khac nhau kilu AB ducc t ao nen blJi cac

tu

tu

g6m

bai Obltan nguy6n tIi

cUaA

cuaA6

ruaB

tU

0'.

1/

I~'

nguyen t6 chu kl hai, ta / \ ciing duqc g ian do nang 1/,' ' h' I" I, I I" , I" I U9'ng (HI nh 36) nrong tq " I \ 'I I I" g ian do b d tren htnh 35. \~~p 1\,'" I .Dieu khac l:J day la trong I II I', Lk \.-"1, \1'/ "~"''''I/'' hai nguyen ti't tao nen \~\ I~. f/II II \ \ I \ /\' phan ti't co mt)t nguyen tit • ,.,. lk Lk I( 1 A \I\~" am dien hon nguyen t11 1\ I" , I XI IIII I k ia , nghia la c6 obitan ,1/1 I ~ I O'2s· I I II h6a tr! v6i nang luqng 1/1 I~, IJI II I ......-u----',· fl I thap hon obitan h6a tr] ~ ~.-~ 'J'\ ~ II ,,\1 II luong ung eua nguyen \ I\ \ I I \11 kia. Chang han nguyen 111 'I I _, '~s I I B am di¢n han nguyen tir \ \ I" II I " A, tr en gian do nhtrng II I " ,I / " II lk I ,," obitan s va p cua nguyen ~" tit A x~p tr en nhtrng . obitan s va p clla nguyen ttt B. Nhftn g obitan eua Hlnh 36-Gidn d6 n4ng '''(lng nhung ob i Ian phon IU {'I;a phon lU AB ph an AB cung duqc tao t ro ng d6 B am di~n h an A nen mt)t each nrong 1q. nhung trong obitan phAn tit lien ket, nguyen tit B d6ng g6p phan Ian non nguyen tit A va ngurrc lai, trong obitan phan tit phan lien k~t, nguyen ttt A d6ng g6p phan Ian hen nguyen tu B. Flieu nay c6 nghia 180electron l:J obitan phan tir lien ket trong phan 16n thai gian 0 gAn

II II~I,

"

'1tx' .,...,.ltv

• II'

\.

'

,i

I'

II,.,

tu

tu

70

nguyen tii B hun va electron 0 obitan g an nguyen tit A hon. Trong mot phan nhieu hun s6 electron l1-obitan ph an tit tll' t ap trung mot rmrc d(l Ian 11 nguyen t ich im nao do va 11 nguyen tii A, mot tra ne n c6 eire.

phan tit phan lien k€t trong phan Ibn thCti gian tit ben, s6 electron obitan ph an tit lien k'€t co phan lien ktt cho ne n mat d(l electron tron g phan tii B. Boi vj),y a nguyen t\1 B x uat hi en m¢t d ien di e n tfch duong nao do. Nguoi ta no i ph an tit AB

Dung g ian do nang luong tr en day, x€p electron ho a tr] Clla nhfrn g nguyen tll' tao nen phan tll' v ao obitan phan tli ta duoc cau hlnh electron cua nhfrng phan AB. Dl10i diy la c au hi nh electron cua m(lt s6 ph an tii AB tao nen boi cac nguyen t6 chu kl h ai :

tu

Phan

tit BN tao nen boi nguyen

2s22p', voi 8 electron

tli B co cAu hln h electron ho a tr] se co cAu hrnh

2S22p va nguyen electron

(0 Ik)2
28

t\1 N
(0"')2
28

co cau hl nh electron (n lk)2 (1t lk )2, nghia

x y

Ia co hai lien k€t giua B va N. h6a tr i d C va N c6 c au hlnh

. .

Phan

tit CN v6i 9 electron

electron

(o lk)2
2s

(1t Ik )2 (1t Jk)2 (d Ik ), nghi a x y z

co hai' lien

k€t ruui
.

gifra C va N. electron
(e lk)2 h

Phan
2s

tit

co
z

v6i 10 electron

hoa tri d C va 0 co cAu htnh

(cr"')2
h

(rr Ik ) 2 (n Ik ) 2 (o Ik ) 2, n g hi a ta cob a Iien k 6 t g i ua C va O.

y

Phan
x y

tit NO v6i 11 electron

z (n'"'), x

h6a tr i

N va 0 eo cau hlnh ket rl1ai giua

electron

(o Ik)2
h

(o * )2
h

(n Ik)2 (n Ik )2(0 It) electron d¢c thin

nghia

HI. c6 hai lien

N va O. Phfm tir NO co mot thu an tu ella NO.

tren

obitan

ph An tli n·, d ieu nay phu hop v6i dnh

Tren ca c ph an tir ph an tir hai nhfrng phep

day chung ta d1i xet thuy€t MO qua cac phan tu g6m hai nguyen tit. D6i v6r nhi eu nguyen til, thuy et MO ding duoc ap dung tuong ur nhu d6i v6"i c ac nguyen tii. Lo i dun g tfnh chAt d6i xung cua phan -til, nguo i ta c6 thlf rut g9n tfnh can th iet de tim ra dc obitan phan tjr.

So stinh' thuytt VB va thuytt MO

Tren day d1i trtnh bay dch mo ta lien k€t cong hoa trj theo thuy€t VB v a thuy et MO. Bay giCt chung ta so sanh djnh tinh hai thuy et d6 de tl).a:y ro ch8 manh va ch8 y€u cua mlii thuyet. V6"i nhfin g phucrig phap tfnh roan g an dung va xuAt phat tit nhtrng luan diim ban khac nhau, thuy et VB va thuy et MO deu dua d€n m¢t s6 Ht qua c hu n g sau day: co

- Ca ha i thuy et deu db d~n su phan b6 gi6ng nhau cia electron trong ph an til. - Trong hai thuy€t, y€u t6 quan trorig nhat de tao thanh lien k€t c erig h6a tr i la sl,l' t~p trung xac suat tim thAy electron (hay mat d¢ electron) b gifra hai hat nhan nguyen til. - Di c6 thi tao thanh lien k€t, cac obitan cua nhfrn g nguyen tit lien k€t phai che phu nhau. - Hai thuy et deu ph!n biet lien k€t o'va lien k€t n . Cai chung d6 gifra hai thuyet the hien b lien k6t hai tam, voi thuyet MO IA khong thi xet den lien k€t nhieu tam. VI rang thuyet VB khac

71

Uu di~m n6i b at ella thuyet VB so vai thuy et MD Iii. mo tii. ph an ttt mot each cu th~ : ch o phep dung khlii n iern ho a tri rat quen thuoc trong ho a hoc v a b ieu d ie n m(Jt phan ttt bang co ng thuc cau tao. Do vay thuy et VB to ra t ien Iqi trong kh i trlnh bay If thu yet. Nhung phan th uyet VB khong gild thfch
duoc
S\,I'

IOn

t ai

cu a ion H

2' '

tfnh

th u an tir cua

til O2

v .v ...

Trong khi do thuyet MO to ra nhJ(t quan hen : cho phep m o Iii. lien kcl h o a h o c tr orig bat k] ph an ttt n ao. Ngay ban chat cua lien kel kim l o ai cGng chi duoc m o tl'l mot each tho a man theo thuyet MO. Ngo ai ra iru diem n6i b at c iia rhuy et MO la rn o la duoc thai b i ph Itt. NhG'ng thai sinh fa do u y en electron khi hap thu anh sang trong vun g Iii ngo ai hay vung trong thay co the duoc rn o ta mot c ac h don g ian theo thuyet MO, Vi vh rhuy et MO g iai Ihfeh duoc quang phd electron cua phan Iii.
tr ang kfch dorig ella An tr ang s ch u

Tu y nh ien din chu y rAng ngay khi dung nhItng kel qua chfnh x ac n h Jt c u a lui g iai ph irong tr in h song Scrodingo (rat chfnh x ac hon phuon g ph ap LCAD) thuy et MO cfl n g chi me la duoc tr an g thai cua electron trong ph an tll g1n vai tr an g thai thuc. Boi vl).y bat k i met kel lu an nao rut ra tu thuy et VB hay thuy et MO chi duoc g9i Iii x ac thuc khi phu hop vo i thuc ngh iern , Trang g iao trtnh nay ch tin g loi g io i th ieu d. h a i thuy et de ch tin g b6 sung cho nhau va tuy truong hcp cu the co thi van du n g t huy et nay n hi eu han thu yet kia.

Nang luong eua lien ket ctmg hoa tri

MQt trong nhiin g tfnh chat quan tr ong cu a lien ket con g ho a IT! HI.d¢ be n c u a k et. Thuoc do dQ ben d6 lit niing l uong' lien kit. Lien kel can g ben, nang luong lien ca ng len. Nang hrong cua lien ket cong ho a tr i trong m Qt ph an t u Ia nan g Iuon g th iet di Him du-t lien kel d6 ra. Wing lucn g cu a lien ket tang len khi dQ b o i c ii a lien tang. lien kel dn ket

D6i voi nhiing ph an tii hai n guyen tll k ieu A2, nang Iuorig cua lien kel ch in h la n h iet cua ph an ung phan huy (hay con g9i HI. nang lucn g ph an huy ) ph an tu t h anh nguyen tlr 0 tr an g thai khi. Dtrdi day ia nang hrong lien ket Irong mot s6 ph an tii hai nguyen IU (bang 10). Bang 10

NAng Iuong lien ket trong

(bang

ph an k.It mol ;

tit hai nguyen

tit

Ph an ttt Li2 Na2

Nang

hron g lien

kel, k Il mal

Ph an Ill' N2 O2 H2

Nang

lirong

lien ket , k Jt mol

Kz

Rb2 CS2

107 71 50 46 43
159

net
HBr HI NO CO

HF

F2 cr,
BT2

242
192

942 494 435 560 426 364 293

627

12
72

150

1070

Qua bang 10 ta thay nhim g ph an ur nroug tu nhau c6 nang hron g lien ket kh a gan n nau. Trong nhirn g phan ttr kim l o aik iern , n an g Iucn g lien kit kha be va g iam xu6ng kh i so thu nr nguyen t6 t an g len. Trang c ac halogen, nang lucn g lien ket Ion hon va cGng g iarn dan tu CI2 den 12, Tuy nh ie n nang luon g lien ket trong ph an tu cua nhfrng nguyen t6 diin g c anh nhau trong chu kt l a i chenh l ech voi nhau nh ieu. Nang luo n g lien ket trong 02 bang rno t n ira na n g luon g lien ket trong N2 va Ion gap ba nang luon g lien k et trong F2 Dieu d6 de h ieu khi ch ii y Mn dt) b<}i clla lien kc't tr<!ng N2 la 3, trong O2 Iii. 2 va tr o n g F2 Ill. 1.
<

Doi vo i nrurn g phan nr nhieu nguyen t ir k ieu ABo, trong d6 chi c6 lien ke't giGa va nang g trung h cua lien et gid t r i tuy e t doi g lIn nang l uon g t ao th an h ph an tu d6 tit ca c nguyen IiI iJ t r an g thai kh i.
A B, luon bl n k A B co b an

v { U'!.

Nang

luon g

t ao

th anh cua qua trlnh C + 4H

-+

CH4 C-H trong CH4 Iii :

Iii - 1659 k.Il mol , nang

hrong trung EC•H

bl n h cu a mOi lien kit

1659 -4= 414 k.l l m ol

Neu Uin luot lam dul titng lien ket mot cua ph an ur ABo thi qua trlnh lam dut d6 se Jam bien d6i c au hlnh electron va hat nhan cua h¢ va do d6 l arn bi en dOi nang lirong nrong tti c cua nh irn g nguyen ur trong phan IU. VI du nhu trong ph an tlt CH4 c6 c ac g6c HCH Iii. 109~28', khi tach r a met nguyen Itt H bien th anh n h orn CH3 c6 cac g6e HCH Iii. 120~, nghia Iii cau t ao lu d ie n cua phan tit CH4 bien t h anh C£(U t ao tam g iac cu a nh6m CH3• Day la II do t a i sao nhtrng nang hroug dn lam dtrt tung lien ket trong ph an ttt la k hac nhau va khac voi nang luong trung blnh cua lien kit.

de

V r ~ 1.1 : Nan g I uon g can de Iam dut nh Irn g Ii en ket C- H trong 426, 367, 517 va 334 kLlmol .

CH4 Hin lug!

ban g

Co nhung tr uon g ho p, n h irn g nang hron g dn phan tU k horig k h ac voi nhau nh ieu lam va do do kh6ng blnh cua lien ket ,

M lam dt'rl nhung

khac

lien ket t ron g nh ieu veti nang luon g trung

Vr (/1.1 : Nang luon g can lam dUI lien ket O-H thu n h at va thu h ai trong ph an IiI H20 la 493 va 426 kIt mot va nang l uon g trung b inh cua lien ket O-H Ill. 460 k.Il mo l . Dieu nay dune gi a i th ich la khi tach nhun g nguyen til H ra kh oi H20, t rang thai lai h6a cu a 0 kh6ng bien d6i. 0 tr an g thtH c o ban, 0 c6 hai electron h6a trj d(lc th an ; hai electron nay duqc dung de t ao th anh hai lien ket O-H trong ph an ttr H20 n e n khi tach nguyen tlt H, tr an g thai ho a trj cua 0 bien d6i Wong d6i it va qua trlnh tach H k ho n g do i hoi mQI n an g Iuo n g k ich dQng tuon g d6i lon , van de se x ay ra n gucc lai trong nhfln g t r uon g hop k ha c :

luon g dn lam dtrt lien kit Hg-CI thit nh at va thu hai trong ph an tlt HgCI2 l a 338 va 104 klimat va nang lucrig trung bmh cu a lien kit Iii 221 kJlma/ SI! c h en h \¢eh Ion v~ nang hron g cua nhtrng lien ket duoc giai thfc h Iii. kh i lien Ht Hg-CI thu nh at b i dut ra, tr ang thai h6a tr i cua nguyen tlt Hg bien d6i It trong kh i v ie c dut lien kct Hg-CI thu h ai bien nguyen Ill' Hg tit trang thai sp sang tr an g thai S2 g ia i pho n g mo t nang hron g dang ki bu eho nang luo n g dn d€ lam dut lien ket .
<

Vi dl.l 1 : Nang

73

Vi dl! 2 " Nang hrong can de lam dut lien k€t C-O thir nhat va thu hai trong phan tli CO2 J a 530 va 1070 kl / mol va nang Iuong trung b] nh cua mb i lien ket 18. 802 kJ Imol . SI,! khac nhau 16n ve nang hrong d.n de lam dut lien k€t trong t nrong ho p nay l a do viec tach mot nguyen tll 0 kho i pharr tll CO2 dii chuyen lien k€t c-o con l a i tr o n g phan mot lien k€t dOi th anh mot lien k et ba trong CO.

tu ru

Th at vay nang hrcn g cua lien ket giUa hai nguyen tll tang len khi dl') b¢i cua lien k€t d6 tang len, nhung n6i chung nang hrong cua lien ket dOi khOng dung bang hai litn nang hrong cua lien ket don hay nang luong cua lien ket ba kh6ng dung gap ba nang luong cu a lien ket don (bang 11). Bang 11 N-Ang Iuung

ella cac kieu Ilen k€t

(kllmol)

Lien C-C

ket

Nang luqng lien ket 348 635 830

Lien ket C-N C=N CsN

Nang luong lien ket 305 617 890

Lien N-N N=N NEN

ket

Nang Iuong lien k€t 163 409 945

C::=:C CsC

. fJt)

dai lien ket

Dc} dili lien ket ta kho ang each giua hai hat nhan cu a nhii'ng nguyen III l ien ket v6i nhau. DI') dai lien ket khOng the t inh roan Ii thuyet duoc m a chi c6 the xac djnh chfnh xac bang cac phuong phap thuc nghiem. Dudi dAy la d¢ dai lien ket trong rno t s6
, 0

phan

tli hai nguyen Bang 12

tu ducc do bang

A (bang

12).

•
mc}t s6 p han tit t~ ( A) PHn tit D¢ d a i lien ket 0,74 1,094 1,207 1 ,151 1,128 d6i cua c ac
c

Dc} dal Ii~ n ket trong Phan Iii D¢ d ai lien ket 1,42 PHn tll D¢ dai lien ket 0,92 1,27 1 ,"41 1,61 .

PUn

DI') dai lien kef 1,63 1,76 2,14 2,32

F2 Cl2 Br2

HF HCl HBr HI

ClF BrF BrCI ICI

H2 N2 O2 NO CO

1,99
2,28 2,67

12

Trang nhii'ng hop chat khac nhau, dl? dai cua cung met lien k€t thuon g bien khong dang ke. Dieu nay cho thay rang ban chat cua lien ket quyet d inh ttnh chat lien k€t d6. Duoi day IA d¢ d ai cua nhfrng lien k€t 0 - H ; C - C ; va C - H trong hop chat khac nhau (bang 13). 74

Qua bang lOt a Ihay nh un g ph an IU Iuon g II! nhau c6 nan g Iuong lien ket kh a ga n nh au. Trang n hfrn g phan IiI kim Io.ai k ie m , nang lucng lien k et kh a be va g iam x uon g khi so t h rr tu nguyen 10 lang len. Trang cac halogen, nang luon g lien ket Ion han va c iln g g iarn dan Itt CIl den 12. Tuy nb ien nang lucng lien ket trong ph an tll' cu a n h iln g nguyen t6 dung c anh nhau trong chu kl la i ch enh Ie ch voi n h au nh ie u. Nang luong lien ket trong O2 b aug rno t n ir a nang lucn g lien kel trong N2 va Ian gap ba nang luo n g lie n k et t ron g F2. Di eu do de h ie u khi chu y den d¢ bo i cua lien k et Ir<:!:ng ~2 la 3, trong 02 la 2 va Irong F2 la I. D6i vo i nhtrng ph an Ill' nh ieu nguyen tll' k ieu ABn, trong do chi co lien ket giiia A va B, nang lucn g Irung bl nh cu a lien kel A - B e6 g ia tr i tu y e t d6i b an g I/n nang Iuon g t ao t h an h ph an Ill' d6 tit ca c nguyen Ill' d tr an g th a i kh I. Vi d«. Nang hron g t ao th anh ella qua tr m h C + 4H l a - 1659 kI l mol , nang luon g trung CH4 trong CH4 l a

blnh ella mlii lien kel C-H

:=

EC.H

~4-

1659

:=

414 k It mol

Neu hin luot lam dUI titng lien kel mot ella ph an tll' ABn thl qua tr inh lam dut d6 se tam bien d6i cAu hlnh electron va hat nh an cua h¢ va do d6 lam bien d6i nang luon g tucrn g t a c cua nh itn g nguyen tiI trong ph an tiI. VI du n h tr trong ph an Ill' CH4 co c a c g oc HCH la 109°28', kh i tach r a mot nguyen III H bien th anh nh6m CH3 c6 c ac g o c HCH Ia 120°, nghla la cau t a o lu di en cua ph an IiI CH4 bien th anh cau t ao tam g iac c u a n h o m CH1. Day la If do t a i sao nhung nang luoug ctln de lam d ut tung lien ket trong ph an IU l a khac nhau v a kh ac vci nang hrcn g trung bl nh cua lien ket , Vi .dl.l : Nang hrori g can M lam du-t nhfrng lien ket C-H Irong CH4 l an luot bang

426,367,517

va 334 kJl mol .

Co nhttng t nrong hop, nhfrng nang luon g din de lam dut nhirn g lien Ht trong philn III k hong khac v6i nhau nh ieu l arn va do d6 kh6ng khac nh ie u vai nang l uo n g rrun g bl nh c u a lien ket. Vi d u : Nang l uon g d.n lam dut lien k et O-H th ir nh at va thu h ai trong ph an III H20 la 493 va 426 k.Il mol va nang luong trung btnh cua lien ket O-H la 460 k.ll mol . Dieu nay diroc giai th Ich la khi tach nhi1ng nguyen tll H ra kho i H20, trarig thai lai ho a c u a 0 kh o n g bien d6L 0 tr an g thai co ban, co h a i electron h6a tr i d o c than; hai elcctron nay ducc dung de tao th anh h a i lien ket O-H trong ph an IU H20 n en k h i tach nguyen III H, trang thai h6a trj c u a 0 bien d6i wang d6i it va qua tr i uh tach H kh6ng do i hoi rnot nang lucn g k Ich dQng tuon g d6i 16n.

Vf(n de! se xAy ra n guoc

l a i trong

nhi1ng rruong

hop k h ac :

tir

Vi d{1 J : Nang luon g can lam dul lien k et Hg-Cl thu nh at va thu hai trong ph an HgCI2 la 338 va 104 klima! va nang hron g trung btnhcu a lien ket la 221 k Jt mol . SI! chenh lech l6n v6 nang luong c ua nhi1ng lien ket duoc g ia i thfch Iii khi lien ket Hg-Cl t hu nh at b] du-I ra, tr ang thai h6a trj cua nguyen IU Hg bien deli It Irong k h i v iec dut lien k et Hg-CI th u h a i bien nguyen IU Hg tu tr an g thai sp sang tr ang thai S2 giai ph on g m o t nang luo n g dang ki htl cho nang luoug can di lam dut lien keto

73

Bang

13 81,1 bi~n

doi dl) diti <;,ua mc)t lien

Ph

ket trong
tli

cac hnp

chat

khac

nhau

Li en k€t O-H O-H O-H O-H O-H C-C C-C C-C C-H C-H C-H

an

~ DQ d ai cua lien ket , A 0,96 0,97 CH,OH OH 0,96 0,97 0,96

Nuoc, H2O Nuoc Nh6m Axit o x i, H202 hidroxit, fomic Rucu metylic,

HCOOH

Kim cuong Etan Ruou Metan Etan, Etilen, C2Hr, etylic, CH4
C1H6

1,54 1,54
C2HsOH

- 1,55 1,05
1,095 1,087 kt!t tang Ien ,

C2H4

nghia

D~ dAi Iien k€t giii'a hai nguyen tli giam xu6ng khi d(l b"Qi cua Iien lA d() dai lien k€t ti J¢ ng hi ch voi nang lucng l ien ket. Vi dlf : DI) dai lien
o

~€t C-C

trong

H3C-CH3

la 1,54,

trong

H2C = CH2

la 1,34 va

trong

HC

=:

CH la 1;2

A.

cua lien

Tr en thuc tt!, dua vao su g iam dl) dAi cua litn k€t nguoi ta danh gia duoc d() bo i kt!t d6. Vi du nhu khi xet phan tli BF3, nguoi ta n han thliy dl) d ai cua lien ket phan tu xac djnh ducc la 1,29 A trong khi d6 trorig ion BF4- ia 1,42A. Trang bon obitan nguyen ttt h6a trj cua B d.ii. duoc dung M tao l ie n ke't voi b6n
OJ

B-F trong ion BF4-, ngu y~n tu

F. Nhu v~y nguyen

tu B dii duoc

b ao hoa v~ mat h6a trj , Do d6 dQ da i 1,42 A

o

IA cua lien ket don B-F. SI! rut ngan dQ dai lien ket trong BF3 con 1,29 A Uft nh ien do su-xu at hi¢n m¢t phan Iien ket x giua B va F ngoai l ien ket a, Th$t v~y trong phan tU BF3ngoAi ba lien ket o con c6 mot l ien ktt n khcng dinh chb nua. Cong thuc du t ao cua phan tU BF3 1A : ~ I T6m l ai dQ dai tren ke't va nangIuong l ien ket U. hai 1 \ \ tinh chlit d~c trung cua lien ket. Chung bj.tn dOi ngugc \ I chieu nhau : lien k€t can g ben, nang luon g caug Ion va dQ B dai cang be. Chu y rAng nang lugng cua lien ket h6a h9C "~ ~, dao dQng trong kho an g t i't 100 den 1000 kJ I mol va dQ dai F 'F o cua l ien ket khcng vUq't qua 3 A.

1,o/"~

Ban kinh

c~ng hoa tri va ban kinh ion

Do ban chat s6ng ella electron, met nguyen tu khOng th~ c6 mQt ranh g irri hoan loan ro ret , Boi v~y khorig th~ tach r ieng ra tirn g nguyen tit d~ do k ich thucc tuy e t d6i cua no. Nhung kfeh thucc ella nguyen Iai III d~e trung quan trong nh at, c6 anh hucng d€n tfnh chat h6a hoc cua n6. Tren thuc tt! kf ch thuoc cua mQt nguyen phu thuoc vao

tu

tu

75

n h ie u yeu to n h u k ie u lien ket h o a ho c , d¢ bo i ella lien ket , so oxi ho a ella nguyen va k ieu k ie'n true tinh the:. Bbi vay kfch thuoc ella nguyen tit d troc x ac dj nh g an lien v'vi mot kieu lien k et ho a h9C nha:t d in h va uguo i ta thuo n g x ac djnh b an k in h c¢ng 116£1 t ri , 1)(111 kinh ion ... Tuy n h ie n nhirn g d a i lucug nay chi ph an anh kfeh t h uoc wang doi cua nguyen tu v a ion chu khorig ph a i Iii. kfch thuoc ella obitan n ao ca. Chung ta x e t truce het ban kfnh cong h6a t r i cu a nguyen tit . Ball k i nh c¢ng 116(1 nguyen tit d troc lAy b a n g mot nita d¢ dai cua lien ket c on g h o a tr i dan t a o n e n g iita h a i nguyen tit nhu nhau.
t ri cua

tu

Vi (/1.1 : ban d¢ da i lien

kfnh

c on g ho a tr] c ua nguyen
o

tli F l a 0,71 A, nghi 11l a bang

m¢t rura

ket ella ph an nr F2 (la 1,42 A).

Ban kfnh C-C trong

c on g ho a tr i ella nguyen

tiT C duoc

l ay bang

nita d¢ d a i cua
u

lien

ket

kim c iron g h oac trong

nh ieu hcp chat

hjtu co l a 1,54 : 2 = 0,77 A

Doi vci lien ket ceng ho a tr] dan tao nen giUa hai nguyen tli kh ac nhau, d¢ d ai lien k et bang t6ng ban k lnh co n g ho a trj ella hai nguyen tiT do. Do v~y biet ban k lnh c o n g ho a trj ella nguyen nr nay ta co Ih~ t In h ban k lnh cong ho a tr] c u a nguyen tit k h ac.
o

Vi du : Biet d¢ dai lien ker C - N trong c o n g h6a t r i ella C ta tfnh duoc Trong a nh cua Sornayco
kh c au nh

ph an ti'r H,C - NH2 l a 1.54 A va ban kfnh h6a tr] ella N la 1,47 - 0,77 = 0,70A.
o

ban kfnh cong

IrUCtng h o p lien ket cong ho a tr] t ao n e n hoi hai nguyen ieu , quy tfnh ho g p g duoc e n can v a St iven x on (V.Schomaker va Di Ste ve n son )

lac

cong

dun

ph

ti'r co d¢ d ien a.m a i dung g t lurc

co o

rA"

= rA

rs

- 0,09
fA

(XA

Xn )

trong A

va

do

fAB

l a d¢ dai ella lien tu

kel A-B,

va ro la ban kfnh cong

ho a

t ri

ella nguyen

tit

nguyen

B, XA va Xn Ill. d¢ di en am ella nguyen

to A va nguyen

to B.

Trang tinh the kim l oai , lien ket g ifra cac nguyen tit kho ng pha i l a lien ket cong hoa tr] n hun g ban k inh cua nguyen tii kim IO,!i cun g dtroc x ac djnh bang mot nita kho an g each giua h a i h at nhan nguyen Iii b trong t inh th6 kim loai, Vi vay , ban k inh d6 duoc g o i I;) h"11 con g t r] hay thirong go i [a kinh' Duci day la han kfnh cong ho a tr] cua mot s6 nguyen t6 (bang (4).
k inh h o a kim loai btu: kim l o ai .

Bang 14 Ban kinh cnng boa tri cua rnot

so

nguyen

" to ( A)

Nguyen

Ban kfnh 0,37 0,91 t ,52 1,13 0,88

Nguyen tit C N 0 F Ne

Ban kfnh 0,77 0,70 0,66 0,64 1,60

tic
H He

Nguyen I iI, Na Mg

Ban kfnh
r

Nguyen IiI P S CI Ar

Ban kfnh [ ,70 [ ,04 0,99 1,91

1,86 1,60 1,43 1,17

Li
Be B 76

Al
Si

De x ac d in h b an kin}, i on, ng uoi ta coi kho an gc ach gili'a h ai hat nh an c u a cation va anion trong tinh the bang t6ng c ac ban k in h c u a cation va anion. Kh o an g each do c6 the: do duoc bang thuc n g h iern nhung kho khan day ia x ac d inh ph an n ao c u a kh o an g each d6 rhuoc ve cation v a ph an n ao th u oc ve anion. Kh o an g each gili'a hai h at nhan cua hai ion l:J c anh nhau trong tinh the phu thuo c van su ph an b6 c u a electron va d ien t Ich c a c ion, kit'lu k ien tr ii c cua tinh the: va t i s6 ban k tnh g iff a cation va anion.

D6i vo i n hirn g c ap ion, NaF, KCI, RbCI, nhung y€u t6 I Paolinh gia t hi et r an g ban kfnh t ac dun g len-lop electron ng o ai
r.

trong do cation va anion c6 s6 electron gi6ng nhau nhu anh huang den kfch thuoc c u a ion duqc coi Ill. nh u n h au . c ii a ion t i I¢ n ghjch vo l d ie n tfch h ie u dung c u a hat nhan
cung :

C __ 0_

100

Z- S
tll' chfnh n cua lap electron n g o ai cu n g ,

Cn Iii. hang s6 chi phu thuoc vao s6 hrong Z Ill. di en tfch hat nhan va S la hang s6 ch an , TCr d6
fiji fa t i

s6 ban k inb cua ion

Bi et ti s6 ban kfnh c u a ion va kh o an g each

duoc ban k inh cua m6i ion. Vi dy ... Trang : Wing s6 chan Strong v a ion F- Iii. :

gili'a h at nhan

cua Jon, de dang

tfnh

tinh the muci natri florua, kho ang each Na - Fda duoc la 2,31 A. ion Na+ va ion F- t inh d trrrc la 4,15. Ti s6 ban kfnh c u a ion Na+

rNa+
TF

9-4,15 "",071 11-4,15 '

V~y ban kfnh cua ion Na+ Iii

T "'"

Na+

2,31-0,71 =096 1+071 ' ,

va ban kfnh c u a ion F- lit :

rF-

= 2,31

- 0,96 = 1,35 A

Khi biet nhung hang s6 Cn tim duoc d6i vo i c a c ha loge n ua kim l o ai k ie m , n g uo i t a co the tfnh ban kfnh cua nhiIng ion c6 du hl n h electron cu a nguyen Ill' khf hi ern. Phuong d inh ban klnh ph ap tren day cung vai rno t s6- c a i lien da'duqc Paolinh cua cac ion. Trude do (n arn 1926) Gonsrn it (Goldsmidt) sit du n g dt'l x ac di! dung rno t sf)

phuorig ph ap co tfnh chat kinh nghiern han M xac d inh ban kfnh cua ion. N6i chung c ac ket qua thu ducc cua hai phirong phap kh6ng sa i k h ac n h au nh ieu , Duo i day la ban kfnh cua cac ion co cau hl n h electron cua nguyen tit khf hi em (bang 15).

17

Bang 15

Ban kinb cua ion e6 cao hlnh electron

H1,54 021,40 521,84 Se21,98 Te22,21 Li+ 0,60 Na+ 0,95 K+ 1,33 Rb+ 1,48 Cs+ 1,69 Be2+ 0,31 Mg2+ 0,65 Ca2+ 0,99 Sr2+ 1,13 Ba2+ 1,35 B3+ 0,20 AIJ+ 0,50 Sc3+ 0,81 • yJ+ 0,93 LaJ+ 1,15 thanh bien C4+ 0,15 Si4+ 0,41 Ti4+ 0,68 Zr4+ 0,80 Hf4+ 0,79

cua kbl bi€m (

A)

p1,36 CI1,81 Br1,95 12,16

p5+ 0,34 V'+ 0,59 Nb'+ 0,70 Ta'+ 0,71

56+ 0,29 Cr6+ 0,52 Mo6+ 0,62

C17+ 0,26 Mn7+ 0,46 Fe7+ 0,57 Re7+ 0,50

W6+
0,65

Nguyen tft trung hoa mtrt electron bien kfnh be han nguyen tir . Nguyen tft thu electron ban k inh Ion han nguyen tft. Vi d1! :
r

cation nen cation luon luon c6 ban thanh anion nen anion lucn luon c6
c

Na

+= 0,95, 1,40,

rNa

= 1,86 A
o

r02-=

ro = 0,66 A

Dieu nay de hitu neu ta chu y d€n s6 electron chiu tac dung cua di~n nch hat nhan. 0 cation, dien tfch hat nhan tac dung v6i m(lt s6 electron It han so v6i nguyen tft nen hut electron g.4n t6i no, con lJ anion di~n t ich hat nhan tac dung v6i m¢t s6 electron nh ieu han so v6i nguyen tft nen hut electron y€u han vA electron c6 di~u kien lJ xa hat nhan han. Cting vi If do d6, nguyen tit cang mtrt nhieu electron, ban kinh cua ion cang be. Vi du .' rMn = 1,29, rMn2+ = 0,80,
o

rMn3+ = 0.66 , rMn4+ = 0,54 va rMn7+ = 0,46 A

Mo men luting cue cua phdn til'

Phan tit cung trung hoa di~n nhu nguyen tit nhurig khac nguyen tit met diem co ban sau day. Trong nguyen tit, cac electron bao quanh hat nhan duoc phan b6 hoan roan d6i x irn g khap mo i phfa nen Urn phan b6 cua cac electron trung v6i Urn cua hat nhan, Con trong phan tit, tam phan b6 di¢n tfch cac electron va tam phan b6 di¢n tich cac hat nhan c6 the trung nhau ho~c khong trung nhau. Truong hop thu nhat xay ra trong cac ph an tll khong C\'C nhu H2, O2, P2'" Truong hop thu hai KAy ra trong nhung phan tit nhu HF, HCI, HBr ... lam cho nhtrng ph an tit d6 c6 cue. Nguyen nhan gay nen su cue h6a nhitng phan tit nay, nhu dB. b'i€t, la su thien lech cua c~p electron lien ket ve phia nguyen tit co d(l di e n am IBn han; trong rnrong hop' nay la cac halogen. Boi vay 78

ph an ph an tir ve phfa halogen c6 du di~n tfch am va ph an kia co du d ien tfeh duon g , n gh ia Iii hai dau eua phan tir t Ich dien bang nhau nhung n g uoc dA"u nhau. Phan tir e6 cue do ducc g o i la luang elfc di¢n va kh oang each I gill'a Urn ella di?n t ich ducrig va tarn cu a di¢n tfeh am go i HI. d¢ dai luang

cuc.

Di do luong mome n d ien tieh q cu Urn do (Ht nh

cue tf nh ella luang cue, n guo i ta dung d~i I. [liang cue J1 bang t ich g ia tri tuy et d6i ella \ a mo i ram d ien t ich va kho an g each I giua hai 37) : IJ. ::; (qe)1
t inh Hi nh 37 -Luiin g ""<' di ¢n

.10. ha: nhdn

n gu y en Iii'

Dien e :; 4,8 . 10-10

tlch

q diroc

bang

don

dan
18

nguyen HI 10k iern h6a hoc nguoi h ie u l a D.

vi tinh difn. va I diroc dan vi ttnh di4n x em. Don

Hal an Iii P. Debye,

tfeh e, o 0 tf nh bang A (1 A = lO-S-em) nen

V! di¢n

!l co thli

1884·

vi do nay go i l a Dahai (lAy ten nh a v~t 11 1966, giai thuang Nobel narn 1936) va kf

Momen luang cue ella phan tli cac chat ducc xac dinh bang thuc ng h iern , Momen luang cue ella cac phan tll cong boa tr] nam trong kho ang 4D va ella de phan tU ion nam trong khoang 4 - lID. Du{h da.¥ la momen luang cue cua mt)t s6 phan til co cue (bang 16).

°-

Bang 16 Mo me n luang cue

cua

m(lt

so
tli

p ha n tir (bang

D)

Ph!l.n til

IJ. 1,91 1,07 0,79 0,38

Phan

tll

Il 7,3 8,0 9,2 9,2

PUn NO

IJ. 0,16 0,11 1,84 1,02

PUn NOz S02 NH3

tu

IJ. 0,29 1,59 1,48 0,58

HF
HCI HBr HI

KF
KCl KBr KI

CO
H2O H2S

PH3

D6i voi phan ttr hai nguyen tir ding nhu tung lien k~t trong phan tu nh ieu nguyen tu, mot each gan dung nguoi ta eoi nhu to an b(> di¢n tfeh am .q gay nen bai st! ph an b6 kh6ng d6ng Mu cua electron, tap trung vao met hat n han nguyen tir va toan b¢ di¢n tfch duorig +q t~p trung vao hat nhan nguyen tu khac va nhu v~y dO dai cua lien ket ducc eoi la dt) d11iluong cue. Bi~t momen luang cue va dt) dai lien k~t ta co thi t inh q thea biiu thuc:

q=
trong do I! l a momen luang cue duoc Iii. gia tr i tuy et d6i cua d ien tfch (tfnh
t inh

4,8.1

bang bang e)

D, I 111d¢ d ai lien nguyen nr. tll trong phan

ket tfnh

bang

A va q

Vi du: Dien tfeh (tfnh bang e)

a cac

nguyen

ti't h idro halogenua

la:

79

Phan tic ... M6men luang

c uc , D.o.
0

HF 1,91 0,92 0,45

HCI 1,07 1,27 0,17

HBr 0,79 1,41 0,12

HI 0,38 1,61 0,05

D9 d a i lien Di¢n
t ich

ke't , A ... tic, e ...

a nguyen

Neu nhfrn g phan tic hidro hal o g e nu a Iii h o an to an ion th) di en tfeh q Ct mbi nguyen tic se bAng l e , Vay d ien rich tfnh diroc t re n day ch o thay ph an tu hidro halogenua la co n g h o a t r i c6 mot ph an ion. Phan ion do lit 45 % b HF, 17 % HCI, 12% b HBr va 5% 0 HI. Co n g t huc cua n h irn g ph an til'luang cue d6 c6 the duoc vie't nh ir s a u

0,45+ H--

0,45F

0,17+ H--CI

0,17 -

0,12+

0,12-

0,05+ , H--I

0,05-

, H--Br

Vi momen luang c irc la met dai Iuong vec to , n gh ia la c6 phuon g , ne n trong corig th uc ph an tic c ua Iuon g c i.!c ng uoi ta c6 the gh i them m iii ten ch i ch ieu c ua vec to tfr cue d uo n g den cue am. Vf du nhu (0 day X"" F, CI, Br , I).

H-X

luang

Doi voi phan tic nh ieu nguyen tit, momen luang eire lit t6ng c uc c u a de I ien k et va c ua c~p e lee tron ti.! do trong ph an tic. Vi du . Trang phan tir CO2 c6 cau tao duong thing:

vee to nh irng momen

q-

2q+
:=

q-

C=0
).lco
D) nhung

~~
).lco

c ac lien k€t C - 0 cq cue t inh manh ().l =-2,7 n en momen luang c irc cua churig biJ trfr nhau, so k h6ng v it ph an tir k hong c6 cue.

t6ng

vi phan tir c6 c au tao doi x irn g momen luang cue cua phan tic bang

Tuon g tl! nhu vay , n hirn g ph an tu doi x trn g khac nhu CS2, HgCI2, CH4, SiF6 dell Ii ph an k h o n g c6 cue. Nguo c lai , trong ph an tir co c au tao kh6ng doi x dn g nhu H20, S02' NOl, nhung ve c t o momen lUang cue cua lien k€t khOng b ii t r ir nh au n en ph an c6 c uc .

tu

tu

Vi duo Trang philo tU H20 eo cau tao dirorig gay: Ca c lien k et H deu co cue (u := 1,58D) nhung lam voi nhau mot g6c 150 ne n momen hrorig cue cua ph an nr t inh diroc Ia 1,84D.

°-

Nh irn g philo tir NHl va NFJ dell c6 cau t ao hl nh ch6p vor day la tam g iac de u va momen luang cue cu a nh irrig lien k et N-H

80

va N - F ga:n b ang nhau nhung momen luang cue cua NH3 la 1,48D va cua NF3 la o ,2D. N guyen nhan cua SI! ch enh lech l&n ve mornen lUi'1ng cue a day IA s,! kh ac ~ ve chieu clla cac momen ella Iien k€t N-H va l ien k€t N-F dO'i voi momen cua cap electron t1,l do nguyen tit N. Trang phan lit NH3, momen ella cap electron tu do cung ch ieu v&i t6ng momen colla cac lien k€t N-H, con trong ph an tit NF3, n guoc chieu v&i t6ng momen cua cac lien klt N - F.

F~fl~F
F

S" cue hda ion

Qua tfnh toan rmrc d¢ ion cua lien ket ti:r momen luang cue cu a phan tit hal nguyen tu , chung ta nhan thay dng ngay t rong nhtrng hcp chat ion dien hlnh nhu ha lo g enua kim Ioai kiern , lien ket cilng khOng phai 1A ion 100%, n gh ia la trong phan tft khon g c6 S 1,l ch uyen holm roan electron ti:r nguyen tu nay sang nguyen lU kh8.~. V I du nhu trong NaCI. lien ket giila Na + va CI- cting chi d€n 94% _ion. S,! phan chia khOng hoan roan cac di¢n tfch trong hop chA't ion duqc gild thfch la gWa cation va anion, n g o ai tuang rae tlnh di¢n tao thanh lien ket , con c6 them m¢t tuong tac nlta la s!l e!le h6a lJn nhau. Nguyen nhan cua s1,l cue h6a ion la mOi m¢t ion IA ngu6n di¢n truong lam bien dan g vo electron dO'i v6i hat nhAn cua nang ella m¢t ion nay cue h6a ion khac ion

va kha

kia. S" cue h6a giila cac ion baa g6m nang ella ion d6 bi ion khac cue h6a.

kha

Kha nang b] cue b6a lJ mot ion phu thuec vao cA'u hrnh electron, dien tfch va kfch thucc clla n6. Trang nhii'ng ion c6 cung di¢n rich va c6 kfch thu6c ga:n bAng nhau, bi cue h6a kern nh(t la ion c6 c«u hlnh electron cua khf hiern '; rnanh nh at la ion c6 cac obitan d da xlp du electron va trung gian n, ion c6 ob itan d chua xep dll electron. Cau hl n h electron ben cua khf hiern day dUQ'c giai thfch la c6 it electron han cac cau hlnh khac. Trong cac nguyen t6 thuoc mo; phAn nh6m cua ban g tuan h oan (c6 cung cau hlnh electron va cung dien tfch), Kha nang bi cue h6a tang I!o thea kfch thuoc cua ion. Khi kfch thuoc ion tang len, J&p electron ben ng oai cang each xa hat nh an , sO' Ic?p electron ben trong t~ng len cang lam tang tac dung chan cua chung ,d6i v6i 16p electron ben ngo ai. D6i voi m¢t nguyen to'. ion c6 di¢n tfch cang 16n se b i cue h6a c an g yeu VI S1,l tang di en ti ch Iam g iam kich th u6c cua ion va lam tan g Iuc hut giUa hat nh an va electron. Trong day ion c6 cirn g sO' electron va c6 c«u hlnh electron ciia khf hilm, chang l+ 2-han nhu diiy Al - Mg2+ - Na+ - Ne - F- - 0 • kho. nang hi cl/c hoa tang ten thea

ch ieu gillm cation.

d ien

tich dirong , VI nhiing

If do tren

day nen

anion

bi cue

h6a

rnanh

han

Kha nAng cue h6a cua m~t ion cilng phu thuoc vao cau hlnh electron, di¢n tich va kich thu6c cua n6. Ion v6i cau hlnh electron cang ben, di¢n t Ich cang 16n va .kfch thuoc cang be co khA nang cue h6a can g manh , Anion thucng c6 kfch thucc 16n, dien tich be nen c6 khiL nang cue h6a kern han cation. Tren thuc tt nguci ta thucng bo qua tac d1,lng cue h6a cua anion d6i v6i cation va chi chu y d€n tac dung cue h6a cua cation - d6i v6i anion.

81

· •
Khi mot cation cue h6a mt)t anion

0 mot mire d(l ro r~t (H1nh 38) vo electron cua an ion bi bien dang , -mQt
phan di~n tfch e lec tron diroc chuyen nguoc Iai ttr anion den cation va lien ket tro nen co met ph an cong h6a trj , do do nhifn g d~c tinh cu a lien k€t nhu dQ dai , nang lugng va momen f luang cue cling bien dol i. den tinh chat cu a chat.

SI,I cue h6a tang d~

Hi nh 38 " Sif cu c hoa anion bqi cation

Boi vay SlJ ClJC h6a ion c6 anh hinmg

nhieu

SlJ cue h6a tam tang rnuc dQ ceng h6a tr i cua lien ket nen co anh hucng Mn sJ! ph an l i cua mu6i trong dung djch nucc. Vi du nhu BaCI2 Hi cha't di¢n l i rn anh trong nuoc trong kh i HgCt2 hli.u nhu khOng phan l i, Nguyen nhan la ion Hg2+ cue h6a anion Cl" m anh han ion Ba 2+. SlJ cue h6a ion cho phep gilii thfch mdu s&(· cua cac ch at vO ca. MQt chat ducc goi la c6 mau c6 nghia la n6 ha'p thV chon 19C mQt s6 ria nao d6 cua anh sang trOng thay lam cho anh sang phan x a va tan x a boi cha't c6 th anh phan quang phd khac. Buec s6ng cua a nh sang trOng t h ay n arn trong kho ang 4000 de'n 7800 va nan g luon g cu a cac hron g tit anh sang d6 khOng Ion. Sl! ha:p thu anh sang trOng th!fy c6 nghia la trong phan tir cua chat, cac mnc nang luen g cua electron sap xep gltn nhau. Neu nang hrong cua rmic nay khac nhieu vl"li nang luong cua muc kia, nghia la aE Ion han luong tit hv cua anh sang, ch at se khOng ha:p thu nhttng luong tir d6. Hidro , ox i, nita va khf nMm deu khOng c6 mau VI nhjrng IUQng tir cua anh sang treng tha:y khOng th~ kich dQn-g duoc electron va chuyen chun g sang nhnng rmfc cao han. Philo tir cua hidro , o xi , .. ba:p thu nhfrn g lucng tir (ing vl"li nhitn g s6ng ngin (tAn s6 cao), nlu mAt ta tilp nhan dugc song n g an thl ta se tha'y chung c6 mau. Nbung mric nang lugng electron (nhu 12 ch ang han) dUQc xlp sat nhau hon nen trong phan ltt d6 c6 rnau, trong nhttng ph an tir nhieu anh sang trOng thll"y. nhung

tron

g Ia

MAu cua phan tir g6m vAi nguyen tit phu thuoc vao nhieu ylu rae d un g cue h6a.

t6, d~c b iet quan

Mu6i CuF khOng c6 mau nhurig khi thay F bAng halogen 2 til m au hung (CuCI2.) dln nau thlm (CuI2,) thea chieu tang cua cua anion. Nhtrng (pemanganat) anion deu CrO ltfch (crornat), Cr20 ~- (dicromat), qua cua tac dung MnO l-

khac thl rnau tang len khli. nang hi bien dang (manganat) ion 02va Mn04boi nhirng

c6 mau dt).m IAk.!t 16n.

cue h-6a m anh

ion kim lo ai .c6 dien Nh trn g mu6i Di~u d6 cho tha'y

Na2Cr04 ion

vA K2Cr04

c6 m au vang , con c6 rae dung

Ag2Cr04 cue h6a

c6 m au do n au , anion CrOlmanh

Ag" v6i vo 18 electron

hen .cac ion N a + vA K + vbi vo 8 electron. Ox it cua kim loai thuong c6 mau d!).rn hon hidroxit clla kim lo ai d6. Vi du nhu FeO c6 m au den trong khi Fe(OHh khOng c6 man (mau tr!ng), CuO m au den trong khi CU(OH)2' mau lam nh at. Di~u nay dugc g iai thicb Ia kha nang b] bien dang cua OH" kern hon c ua 02-. Tuong tl! nhu v!).y, nh ieu sun fu a kim lo ai c6 m au d!).rn VI ion S2- de b j b j!"n dan g.

82

ben hen va c6 khi

cue h6a d~c biet Ion cua ion H+ giAi thich tai sao mOf s6 oxiax it kern nang oxi h6a cao hen so vci mu6i cua chang. Ion H+ vci kfch thucc rat be va khOng c6 electron, khOng bj anion day nen c6 thi chui vao va electron cua ion 2O~- trong anion ax it lam cho ion 0 bien dang kern han va do d6 lam giAm d(l ben cua anion. Khi c6 hai ion H+ chui vao VQ electron cua ion 02- thl phan til H20 c6 thi tach ra, Vl vh nhtrng oxiaxit voi nguyen til trung Urn c6 ba b6n di¢n tfch duong (N:I+, C4+, S4+) nhu H~COl' H2S03, HN02 d~u khOng t6n tai dang n}' do trong khi nhung ox iaxit nhu H2S04, HN03 voi nguyen til trung tam c6 di¢n tfch duang 16n (56+, N5+) tM khoi ben. S\! lam giAm dO ben cua anion axit boi ion H+ dua den sl,l' tang khA nang oxi h6a cua ax it cao han mu6i. Tac dung

.Momen titcac ch!t manh Dua vao viec chlit chiu tac dung nhu the: nao cua ti::r truong lam ba lcai .: chlit nghich. ti::r, chat thuan tif va chlit sAt ti::r. , I).gueri ta phan chia

tii can dubng s~c cua tir truong so voi chan khOng nen bj ti::r truong day .. , Nguoc Iai, cheft thu~n tl~ d! cho dUCtng s~c di qua n6 d! dang han so voi chan khOng nen ti::r truong c6 xu huang keo dai n6 r a. Chdt s&t tii la ch4t thuan tir d~c biet manh. han d~t vao giil'a hai cue cua nam cham, chat nghjch tll nAm thea phuong vuong goc v6i dubng sec (Hlnh 39a), chlit thuan ti::r nAm doc thea dirong sac (Htnh 39b), con chat sAt tit b] nam charne hut hAn ve met cue, ' Khr

Chdt nghjch

a)

Hlnh

39- Chdt

nghieh

'til-fa) til/ruulIS

va

chdt

thu411 til" (b) dtfi

v,ui

SI,!' khac nhau ve tir tfnh cua cac chat 1A do su khac nhau cua ti::r truong 0 ben trong cha:t. Nhu da biet, 'electron trong nguyen til cung nhu bat kl dien tfch nao khi chuyen d¢ng se tao nen tir trucng , Bci v~y mOt electron trong nguyen tu mot nam cham co ban. N6 c6 met momen tii spin tao nen bbi sl}' quay quanh true rreng cua n6 va mot momen til obitan tao nen bbi chuy~n d(lng cua electron chung quanh hat nha.n nguyen tu.

Den

V!

do momen

e va m 1-a di¢n momen

tlch

ti::rla maneton 80 kl hi~u Pa va bAng : eh Pa = -41tmc va kh6i lucng cua electron h 11 hlng s6 Potang , c la t6c d(l anh sang. vecto nhllng momen ttl' spin va

Momen ti::r cua nguyen tir, phan tll hay ion la t6ng ti::robitan cua tat ca electron c6 trong d6.

Mornen ti::r cua nhllng electron ghep dOi it obit an nguyen tll hay obitan phan tu se bu trtr nhau. Nhil'ng nguyen tll, phan til hay ion chi g6m nhil'ng electron da gbep dOi d6 c6 momen tir bang s6 khOng nen 1A chat nghjch tit. Nhungnguyen tir • phan tU hay ion, gem. mot hay vai electron dec than c6 momen HI' vinh I!uu nen Itt chat thuan ttr. Trang truong hop nay neu momen ti::robitan cua electron bang s6 khOng hose khOng dang H, momen ti::r spin t6ng hop P cua nguyen tu, phan tll hay ion duoc dc. dinh thea bieu thuc:

J.1

= In(n + 2)
83

n Ja: s6 electron b iet s6 electron

dOc than. Baj v~y xac djnh d¢<: th An c6 trong ch at.

momen

ti:r

mot phuong

phap

quan trong

de

Nhirng don chat khf nhu CI2 va khf hiem , nhtrn g don chat rlin nhu kim 2, N2, cuon g , luu huynh va bitmut, nhflng ion c6 cau hlnh electron cu a khf h iern , nhftng. ho p cha:t nhu CO2, HCI va nhieu hop cHt hii'u C(1 la chat n gh ich tit VI trong cac chat d6, cac e lee tron dii d uoc ghep de, i. Nhtrng nguyen tu nhu H, Cl , N. nhtrng kim kim lo ai chuyen tiep, nhtrng phan tu nhu NO, NOz, c6 electron dOc th an , lo ai nhir kali, th iec , nh6m ... , nhieu O2 la nhii'ng chat thuan tit vi chiing

Mot vai kim loai nhu slit, coban va niken, mot s6 hop kim vavai hop chat c6 tfnh slit ter. D~c diem c u a chat slit ti:r la s au khi da duoc d~ t vao tlt truong neu elft tit truong di , n6 van con gift duoc ti:r truorig rieng cua n6. Ctin diu y rAng, khac vai tfnh thuan ttr va tfnh n gh ich ti:r, t inh sat ti:r IA tfnh chat cua marig luai tinh the chrr khcng ¢u\i cua nguyen tu hay ph an til . Trong dai da s6 kim lo~i,chuyen dOng nhiet cu a cac hat (ion hay nguyen til ) trong tinh the c6 the de dang thang dinh huang cua cac momen tit electron do tlr trircrig ben ngoai gAy nen, Chat slit ti:r c6 nhtrn g mien rna momen ti:r cua electron c6 cung mOt huang nhu nhau cho nen chuyen dOng nhiet cua cac hat khOng the tHng dircc su djnh huang t~p the cac momen tit electron do Ilr trucrig ben ngoa i gay nen. Boi v~y sau khi H(y ra khbi tlr trtrcng ben n goai , chat slit ttr tra th anh nam cham. So d6 duoi day bieu dien nguyen nhan cua tfnh thuan tu vA tfnh sAt ti:r :

sv

chat

thuan

Ilr

chat sat

tu

84

CHUaNG IV

CAU T~O CHAT

Lucgiua phdn til

Lf thuyet v~ lien ke't ion va Iien ktt ct)ng h6a tr] giai thich dtroc can tao phan tit cua nhieu ch:it 0' th~~ d.n, long va khf 'nhung khOng giai thfch dU9C 5l,1' t60 t ai cua mot 56 khOng ft cac chat, VI du nhu cac khf hi6m chj ng han. Nguyen ti't khi h iem co vo electron ben nen khOng thi tao nen dc kU~u Iien ke't b6a h9C dii xet tren day. Nh un g nhiet dl) r:it thap, gin khOng dl) tuyet d6i. khf hiem c6 th~ h6a long va h6a ra.n ; cac qua trrnh nay phat ra nang hrong , V~y nhjrng luc nao dii hut cac nguyen ti't khf h iem l ai voi nhau ? Tuon g tu nhu vay , nhilng luc nao dii but nhirng phan ti't trung hoa nhu H2, 02' ~2' CH4' l a i vai .nh au lam cho chung t6n tai a cac tr an g thai long va ra.n ? Tr orig nhtrng phan tit do, electron h6a tr] dii duoc stt dun g h€t de tao th anh lien k€t ne n nguyen ttt khOng con c6 kha nan g tao. them Iien ket n ila. Nhfrng luc ph an tu Van de Van (Van dau tien phat h ien

I 1fC.'

e! i/o

hut g itra cac nguyen ti't va phan tu trung Hoa ,d6 duoc go i chung 13. hay con goi 13. luc Von de Van de: gh i nho nha v~t If n gUC1i Ha Lan Ia der Waals, 1837 - 1923, g iai thueng Nobel v~ v~t If narn 1910), nguoi ra nhfm g 11!c d6.

Luc Van de Van ctln g c6 ban chat di¢n nhung c6 ml)t s6 d~c diem khac voi iL!C Iien k€t h6a hoc nhu thi hien b tren nhffn g khoang each urong d6i lon , khOng bao hoa va eo nang IUQ'ng r:it be. That v~y nang IUQ'ng ella tuong tac giua cac ph an tu be han nhieu so vai nan g 1I19n g cua lien k€t h6a hoc. Th ,!c t€ cho thliy rAng nh frn g c h:it rna -Ii nb the cu a c h un g c6 kien true ion, trong d6 cac ion lien ke't vai nhau bhg Iien ket ion c6 nhiet d¢ so i ca~. Con nhftn g chat trong d6 nguyen tu hay ph an tu hut nhau bang 11!c Van de Van, III n h frng ch at 0 tr an g thai kh f_ u nh iet dl) thucng va th u<'1ng c6 n hi ¢t dt) so i r:it thap , VI du nhu khf hiern chang han. Di so sanh luc Van de Van vai IL!c lien ket hda hoc ta e6 the Ia:y nhiet thAng hoa cua clo ( - 20 kllmo/ ) va nang IU9'ng cua lien k€t CI-Cl (242 kllmol) trong phan ttt C12• Ri5 rang la hrc hut giua phan tl1 CI2 nay vai phan ttt el2 kia la be han nhieu so voi i,!c lien k€t c¢ng h6a tr] gifra hai nguyen tu CI trong phan tir C12. Nhfrng nguyen nhan nao d1i sinh ra luc Van de Van?

Tuong tac d,nh hU6'ng. Nii.m 1912 KizOm (V.Keesom) cho rAng nguyen nhan ga.y fa luc Van de Van Ik momen IUi5'ng cue vinh cuuc'ua cac phan tu. Kh inh [tn g ph a.n tu c6 cue d€n g~n nhau, vi urong tac t'inh di¢n gifra de IUi5'ng cue nhfm g phan tu d6 xoay

85

huring de nhjrn g dau khac d!u cua cac luang cue se gltn nhau va dan toi f¥e hut giUa cac luang cue do. Tuan g tac d6 g9 i la tuong tac: di nh huang. Tuong tac nay can g 16n kh i momen I\tCtng cue cua phan tu cang Mn. Vi dy nhu nrong tac djnh huong trong truong hop H20 va HCI 16n hen so v6'i trirong hQ'p CO vi rang momen luCtng cl!c cua H10 va cua Hel r1ft Ion han cua CO. Nang luong cua tuong U.c dinh huong duoc t inh thea h¢ thuc : Ud.h 21-1· = - 3r6kT

trong d6 fJ. l~ momen luang cue cua phan tu " r la khoang each tit tarn cua luang eire nay d€n tam cua luang cue khac , k IA hAng 56, T IA nhi~t dO tuy~t d6i. NAng IUQ'ng cua tuong rae d inh huon g ti I¢ nghjch v6'i nhiet de) tuytl'd6'i vl ehuyin dOng nh iet ella phan tu elm tra s\f djnh huong cua luang cue. hie cam 6'og. N guyen nhan thll h ai gay ra luc Van de phu g iGa luang cue vinh cjru va IU'iJng C\!C cam ling. Lu~ngel,i"e cam ling nr c6 C\fCqIC h6a nhung phan ·tu ?1 chung quanh n6. Tuong tae hut phu tac cdm ung. Narn 1920 Dcbai dua ra h~ thac tfnh nlng IU'(,lOg cua 'tU'ong

Turmg

Van la nrong tac sinh ra khi phan nay gQi HI. tuong tac cam ung :

U C.U =--r6
trong

20.,..1

do a Ia d¢ b] cue h6a cua phAn tit.

Ttrrmg tac khuech tan. Tuy nhien d. hai loai urong tac tren dAy deu khOng giai thfeh duoc sl! t6n t .... cac tr ang thai rAn va long cua nhtrng eha:t nh u khf hiern, h idro, o x i, i nita. Biji v~y can dua them mOt Ioai tuong tac th ti ba ntra go i l a nrcrig tac khue'ch tan. Loai tua~g iac nay c6 ten goi nhu v*y Ill. vl duqc phar hien khi nghien c1l:u 51! khuech tan ella an h sang. Narn 1930 LOndOn dii. giai thich tuong tae khuech ttn nhu sau. Thea nhung quan di~m hien da i cau tao nguyen tu va eb tao phan tu, moi h t deu c6 nang luong khOng d~ tuy et doL nghla 13. m(lt nang luong nao d6 vAn t6n t i ngay nhiet d¢ thap nhat co the c6 ducc. Chfnh nang luong d6 dam blio cho electron luOn luOn chuyen d~ng quanh hat nhan. Bai v*y khOng ph3.i trong ba:t kl IIlc nao, tam di?n tfch duong luOn IUOn trung vo i tarn dien tfeh am vA do d6 lu~ng cue sinh ra nHt thoi. Phuong cua lu~ng cue do thay d6i nhanh chong tuy thea chuyen d~ng eua electron va v6'i mot sO Ian nguyen o trong mau chat tht khOng c6 su phan chia di~'n tfch tr(li thea phuong nao ca, nghl a la 16ng cac momen luOng cue ba.ng s6 kbOng. Nhung di~n truong cua luang C\!C nh at thoi cua n gu y en IU nay c6 thi cam dng m.:)t lultng cue b nguyentu ben canh va nhitng 11lOng e I!c nay hut nhau. N 1i.n IU'gng cua tuang g ttc khu€cb t4.0 duoc tin h theo· h~ th uc do LOndOn dua ra :

ve

tu

Uk,t

=-

3hvoa2 4r6 d4 tu)'~t d~i cua nguyen til hay phan tl1 .

trong

d6 hv

U. nang

htc;mg b khang

Bang each nhu v$y tuang tAc khulch t40 sinh ra kheng nhjrng gilla cac nguyen tu (truong hop cac khf hilm) ml giila e4e phan tit trung hba (nhu H1, O2, N2 ..• ) va cac phan tit c6 cue nita (nh u HCI, HSr, CO ... ) Cli ba loai tuong rae tren dAy rna ta d4y du Il1c Van de Van. Nang lucn g ella cac tuon g rae d6 mang df"u Am vi chang lao nrong tae hut. Gl)p nang hrong eua ba loai nrong rae d6 la i ta ducc nang Iu9'ng cua tuong tac h 6t gi ua cac ph An tir (.hay nguyen tir) :

'-":6

Un = - """6 ' trong h r

d6 n ::;

2J.14 + 2 3kT

UII2

....

+ 3t;:t h"lo
4

Nhu vl)y luc hut ti l~ n ghjch v6i lily thi:ra s au kho ang each giua phan ttt va philo til (hay ngu y~n tir). Phan d6n g g6p cua rn6i loai nrong tac vao II,l'C Van de Van phu th uoc vao cau 1\\0 cua philo ttt. Hai tinh cHt quan trcng nh't cua phan tll 13. cue tfnh va d¢ bi cue h6a ciia ph an ttt. D6'i veti nhttng philo ttt c6 cue cang 16n, Wong tac dinh hu6ng co v ai tro c an g 160. D6'i v6i nhtrng phan tlt cang de b i C\t~ h6a, tuon g tac khuech tan c6 vai t r o cang tang len. TUdng tac cam ling ph\! thuoc vao d. hai y€u t6 d6 nhung chi c6 vai lro th 6" Y €u. Ban g 17 trtnh bay n an g II.1i;1ng cua ba Ioai tuong rae cua luc Van de Van trong t inh the mot s6 chat. Bdng 17 Nang Tinh the chat Mornen 1l1Cfng cue J.1,D lUI;Jng cUa cac loai D¢ hi h6a 10-24 0,20
CI,I'C

tuong Uc trong (kllmol)

h;rc Van

de Van lac tan LI!C Van de Van 0,21 8,49 18,41 8,74 21,13 30,25 61,82 29,59 47,28

c,
(_·m)

Tuorig lac. dinh hltt'lng

Tuong tac cam 6"ng

Tuong khuech

He Ar Xe

°
0 0 0,12 1,07 0,7,9 0,38 1,48 1,84

1,63
4,00 1,99 2,63 3,58 5,4 -. 2,21 1,4

° °
0 3,31 1,09 0,59 13,31 36,36

°
0 0 1,00 0,71 0,31 1,55 1,92

0,21 8,49 18,41 8,74 16,82 28,45 60,92

eo
net
HBr HI NH~ H2O

- 9,00

14,73

Qua hang ta th ay , tri:r phan ttt c6 cue rlit manh nhu H20, Wang rae khuy ech tan c6 vai tro 16n trong nrong tac hut gifta cac phan tir. BlIi v~y .luc Van de Van phu thuoc manh vao d¢ bj ph an cue a rna d¢ hi phan CI,I'C nay tli.ng Ien thea kfch thuoc cu a ph an (hay nguyen tir). Di~u nay cho phep giAi thich s\t tang nhiet d¢ n6ng cliay va nh iet d¢ soi cua dan chat va hop chat tuang tl! cua de nguyen t6 ti:r tren xudng du6i trong cun g mot nh6m cua bang tulin ho an.

tu

Vi d¥ : Khf hiem .................... Nhi¢t Halogen Nhiet Hidro Nhi~t d¢ soi , "C ......... ...................... d¢ soi, "C ...... :... halogenua ...... , ... ,

He
- 268,9 F!

-Ne - 246

Ar

Xe

Rn - 62

105,9 Br2 58,2 HBr

- 109,1

ci,
- 34,1

12
184,5 HI - 35,8

187,9

aci
- 84,9

d¢ s-Oi; "C ..........

-.66,7

87

Khi de ph an tii (nguyen tii ) l ai g an n h au den m o t rmic n ao d6, vo electron cua ch ii n g c he ph ii nhau, luc day giil'a cac ph an tii xuat h ie n. Nang luo n g cua Wang tac ddy d6 c6 th~ duoc bi~u dien thea phtrcn g trlnh Wang II! n h u ph uo n g trinh c u a t ucn g tac hut:

u
I I

( u, ,
\

, ,
\ \

"

b day m Ia hang 56 day. Qua phuon g trl n h nay ta th.!fy lire dtly xu at h ien khi kh o an g each g ifra c a c ph an tii l a be v a luc day can g Ion khi k h o an g each c a n g be.
Nang IU9'ng

roan

ph an cira

tuon g rae
Hi nh 40Duong co n g thi· ruin g gi iia

g itra c ac pb an tir

la

nla

luang

lci,

,ae

p hd n Iii

DUo-ng bieu d ien cua ph uo n g trlnh do duoc tr in h bay diron g eang ung vai nang IU9'ng Do cua nron g tac g itra phan

r , gifra cac ph an tir

Itt tai kh o an g c a c h

tr en hlnh

40. Cue tieu

tr en

can bAng

Ban kinh Van de Van. Nguci ta thuon g tfn h han kl nh Vall de Van ella nguyen tii trong ph an tit b an g m ot nira kho ang each gifra hai nguyen th uo c hai ph an Itt kh ac nhau b trong t in h thi (Hinh 41). Chang h an , ban kfnh Van de Van c u a n gu y en tii' c Io HI.

tu

1,80 A con ban kfnh cong h6a tr] c u a cia III 0,99 A. Lire Van de Van yeu hall n h ieu so vo i lien k€t co n gho a tr i ne n b an k inh Van de Van cu a nguyen tii' Iuo n l uo n len han ban kfnh c o n g h6a tr] c u a n6. Dtro i da.y ia ban kfnh Van de Van cua n h irn g nguyen to khOng kim Io a i (bang 18).

........ b'an k'in h cf cong hos t n 0,9 oa

1,80A_ban kinh Van de Van

Hinh

41 - Ban k i nh Van de Van

va hun

k i nh £"9118 h o a t r i nla CI

"i8

Bdng 18

Ban kinh Van de Van cua nguyen

H N p As 1,1-1,3 1,5

to

khOng kim 10,~i (A) He

1,22 1,50 1,91 2,01 2,20 .

1,9
2,0 2,2

°
S

1,40 1,85 2,00 2,20

1,35 1,80

Ne Ar

CI Br
1

Se Te

1,95 2,15

Kr
Xe

Sb

BAng luc Van de Van nguoi ta e6 the g is i th Ich khcng nhung sutdn tai c ac trang thai long va rAn ?"a ca c chat rna d. sl! t6n tai cira rn¢t s6 hop ch at h6a hoc, nhlft l a hop
chat cua khf hiern.

Lien ket hidro

Van de Van khong the giai su blft th U(1n v~ m¢t s6 t inh g ch at nhu nhiet d¢ so i, nhiet ho a hoi v.v ... c ii a nh un g hqp chat Hli, H20 va NH,. Hln h 42 chi trlnh bay sg bien d6i nhi et d¢' soi c ua m¢t s6 h idru a vacua kh f h iern.
Luc th lch diroc

100.

Su tang nhiet d¢ so i cua day hidrua EH4 (E Iii. nguyen t6) va cu a khi hiem duoc gi ai thfch ban g s1,l' Bing luc Van de Van thea kh6i lucrig ph an tit cua hidrua va kh6i hrorig nguyen tit cua khi hiern. Nhurig trong cac day hidrua EH, EH 2 va EH" tai sao cac hop ch 1ft HF, H20 va NH3 l ai c6 nh iet d¢ so i qua cao hon so vt'li c ac hop chat nrcrig tu l:J trong cun g day? Di~u nay duqc gi<ii thich khong phai bang luc Van de Van rna bang hi¢n tuang trimg hf!p pkan 0 cac trang thai r an va long va c6 khi d. a tr ang thai khf

-{DO

-200

tu.

(truong hgp HF) nhilng phan tit cua cac h cp chf(t tre n day khon g t6n tai ri en g tirn g ph an tit met rna ktt hop vt'li nhau tao thanh nhtrng pha.n tir Ian .hdn nhu til. (HF)n,

Hl nh 42·Nhi?r

d~ s o i
L'ua

L'ua

m~t .<Ifh idru a ""

kh] hii'm

(H20)" va (NHl). ; n c6 gia tr] khac nh au d6i v{1i cac cha:t d6 va g iam dan khi nhiet d¢ tan g , Trong nhtrng phan tit trung hop d6, nhftn g ph an tit don lien ktt v6i nhau qua nguyen tir hidro nen kieu lien ket nay go i ill. lien ki't hidro, Lien kh hidro duoc kf hi¢u bang vach cham de phan bi¢t vci vach h6a tr]
btn h thuong.

89

'if

Vi du : Con g tlnrc c au tao cu a phan tir (HF)n duoc bi~u d ie n nhu sau :
Trang mOi chit, nhfrng ph an tir trun g hop (HF)., ,(H20)" (NH,)n lien ket v6i nh au bang luc Van de Van. Khi Jam bay hoi HF long, nucc hay NHJ long, n goa i nang hrcng dn th iet cung c ap cho ch at thang Iuc Van de Van con dn cAp them m~t nang hron g n Da M l arn diit lien k€t hidro trong tirng phan tit trung hop. Bi1i v~y M nhfrng chi!t d6 chuyen III 16ng sang hoi, dn c6 nhfrng di~u k ien cao han so v6i nhimg hop chat cii n g day rna trong d6 khon g c6 h ien nrong tr im g hop phan tir, nghia la c6 nhiet d¢ so i cfin g nh ir nh iet h6a hoi cao han. S.l! bat thuong ve nhiet d~ n6ng ch ay ciing co cung nguyen nh an nhu vay.

de

Ng o ai kh a nang trung hop I~i thanh (H20)~ nho lien ktt hidro , phan tir nude con c6 the ket hop vai pharr lu chit tan eilng nho l ien k€t hidro nen nuac c6 kha nanghoa Ian t5t m¢t s6 chit. SI! ktt hop d6 ~ua phan tir H20 c6 the qua nguyen tu H khi hoa tan nhtrng hop ch at huu c(J c6 nh6m cacbonyJ (C= 0) : R~

C=-O ..... H-O

R~

,]I

ho~c qua nguyen

tir 0 kh i hoa tan nh frng hop chit

amin

hay ruou

""" R/

H N--H ...../ 0

';H
ktl

O-H

.....

Khi hoa tan nhirng

aX.it hau co, nuoc

hQ'p v6'i phan

lit axil theo

0

ca
H

hai each;

Lien ktt hidro gay nen ·boi sl! ehuyen djch electron tlt H ve nguyen 16 e6 dt> di¢n am l6'n lam cho H gitn nhu tra thanh proton W·, mot hat nhan tr an trui khong e6 vo electron". Do d6 lien k€t hidro chi c6 l uc hut rna khOng co hrc day. D6 Iii. dieu kien thuan lQ'i de cho nguyen t6· am di¢n ella ph an tir R_

I" ""-...
C-? ......

0'"

.H

H ,.. H .....

0-

0,

kh ac di l a i gitn proton han. Dieu nay khOng the "By H . ra d6i voi cac ion ducng khac nhu Li", Na+ ... lien ket hidro sinh ra cang rnanh khi nguyen t6 lien ktt voi n6 c6 d¢ di¢n am c ang len. Bi1i vay lien k€t hidro chi d~e trung cho hop ch at cua F vA 0, mQt pUn eho hop cha.'t cua N va It han nita cho hop eha.'t ella

CI.
DI) ben cua Iien k€t hidro la trung gian gif1a luc Van de Van va lien k~t h6a hoc. NAng luong cua Iien k~t hidro la kha be, vao khoang 20 - 40 kLlmol , nghia lit be gA:p muoi litn nang IUQ'ng cua lien k€t h6a hoc,

90

Tren day chung ta chi mo i n6i de'n l ien ket hidro ducc t ao nen giua cac phAn tir nhu nhau hoac g itra phAn tir H20 v,oi phan tir chat tan. Ngo ai ra lien ke't hidro con c6 the duoc tao nen trong nQi bQ cua m¢t phan tit . Dang lien ki"t hidro n~i phdn tiL nay l a tuong d6i ph6 bien vA ciing c6 anh huong den nnh chat v~t If va h6a hoc cua chill. Duoi day U. mot vai phan tir vi du :

o-nitrophenol

o-clophencl

Andehit

saltxi l ic :

ban chat cua lien ket hidro d! cd 0 hi~u gia thu yet dua ra nhung cho den nay viln de vAn chua duoc ghU quyet hoan toan dllt khoat , Cd the n6i rAng trong Iien ket hidro c6 st,t d6ng g6p cua urong tac tinh dien giila cac IU'Cfng cue, su cue h6a IAn nhauva hen ket cho - nh~n. Kh6 khAn cua viec ttnh toan Iien ke't hidro bAng co hoc IU9'ng ttr la iJ ch6 sai s6 cua phep t inh 16'n han nhitu so v6'i nang lucng cua Ii en kt't hidro. Theo thuy et MO, Iien ktt hidro tao nen giila' hai nguyen tit A va B (lien ket A - H - B) 4uqc coi IA mj)t lien k€t ba tAm (ba hat nhan nguyen tir) tao ne n bAng sl,l"t6 hcp cua ba obitan phan tir va nguyen tit thanh ba obitan phan tir : Ii e n ket, khOng l ie n ktt vA phan Iien keto Hai c~p electron h6a trj dU'Q'c xep' van obitan phan tit Iien ktt vA obitan phAn tir khOng lien kt't. De cho don g ian , 0 day chi dt nrong tac tWa A - H va B. Htnh 43 t rIn h bay gian d6 nang luon g cua cac obitan phan tit duoc tao nen trong Ij e n ke"t hidro.

ve

Hinh 43·Liln

ktl hidro

Ih eo ,huyl',

MO

C4c trang thai t~p h(1p ella chllt

Tuy thea cac di!u k ien ben n goai nhu nhiet dQ va lip suat , m et chat c6 the t6n t ai cac rr ang thai khf , long ho~c rAn. Nhilng trll'ng th8.i t6n tai 46 duoc g o i III tr ang thai t4p hqp eua chat. Trong de don chat, di~u ki¢n thuong c6 hidro, nit(1,.oxi, flo va cac khi hitm t6n tai 6 tr ang thAi khf , brom vA thuy nglln 6 trang thAi long, con cac don chAt khac cr tr ang thAi rAn.

QUA trlnh ciui», QuA trlnh long sang trang be m~t cua ~hAt sang trang thai

chuye:n m~t chilt tt:r tr ang thAi rAn sang trang thAi long gQi III sl/ n~ng nguoc Iai gQi lA sl/ h~a rdn, QuA trlnh chuyen m¢t chll't t\l trang thai thai khi gQi II 'S1f h6a bot: Tfong trucng hop sl! h61l hoi chi dy ra 0 tren Long. qua trlnh d6 go i 13. sI! bay hoi, Qua trtnh chuyen tir tr an g thai khf long goi IA S/f h6a long. Qut trin~ chuyen tt:r trang thai rAn sang trang

91

thai khf khorig qua tr ang thai h'mg goi HI. s,! th dng hoa, Qua trlnh khi sang cac tr an g thai d.n va long dtroc g9i chung la s,! ngung tu,

chuyen

tit tran g thai

Tat d. nhtrn g qua trlnh tren day deu kern thea sl! ph at nh iet hay thu nhiet. Qua trlnh nong c h ay va qua trlnh bay hoi luOn luon thu nhiet nen tr ang thai long ben ;, n h ie t d() _cao h an so vci tr ang th ai rAn va trang thai kh f ben b n hiet d() c ao han so voi tr an g thai long. SI! kh~i'c nh au ve tr ang thai ella mot chat la do sl! khac nhau ve kho angcach giua cac hat (ion.nguyen nr , phan tll ) va luc wang rae giua de hat do, do do kh ac nhau ve quan h¢ g iira th~ nang va d¢ng nang cua hat.

Chdt kht
Tron g chat khf, c ac phan til (h ay nguyen ttl , trong tr uon g h op kh i h i em) b cac h xa nhau, kho an g each do vuot xa kfch thuoc ella phan tll. Nhung ph an til khf chi ch ie rn vao quang met ph an nghin thi tich cua kh i ap sU!1 tb uon g , Vi d u nhu Ig iot dn c6 thi tfch c h im gO, 2 em' tron g khi I g hoi iot 0 ap suat 1 a tm va n h i¢t d¢ 184°C ch iern thi t ich 148 em", n gh ia la Ion g:ip 700 Ian. Vi ;, each xa nhau ne n luc Van de Van g itta cac ph an tlr f:it y~u va cac phan tit luOn luOn 0 tr ang thai chuyen d¢ng hOn loan. Boi vay chat khf c6 the nen ducc va ch iern loan b¢ the t ich cua binh dun g ,

VI thanh ella t ao r a mot tip su dt cu

IUOn luOn chuyen d¢ng, nhirng phan ttr khi va chamvrri blnh dun g , SI! va -ch arn vao th anh blnh d6 x ay ra thuong ap luc len thanh blnh. Ap hrc do, khi t inh tren m¢t dan
a k hf ,

nh au va va cham vao xuyen n e n luon luon vi be m~t duoc go i la

() ap su at thap va nhiet dQ cao, cac ph an tit khi chuyen d¢ng r:it hOn loan nen cac khi khac nhau c6 tfnh chat kha g anvdi nhau. ap' suat gAn s6 khon g (chan khOng), kfch thu6e cua cac phan til so -v6i the tich chung cua khi va nrong rae g itta cac phan til deu be den rmic c6 thi bb qua duoc. Khf nhu vay goi la khi Ii tuong . Khi d6 tuan theo phuong trin h PV = R T. D6 -Ia ph uang tr inh. trang thai kh i Ii tuong .

Nhung d ap suat c ao va nhiet d¢ thap, de phan til khi gitn nhau han, hrc Van de Van dii rnanh han va khong the bb qua ducc. Trang nhttng dieu kien d6, d~c t inh cua khf the h i¢n r5 r¢t han. Kh i nh u vay go i la khi thuc . D6i voi kh f th uc , ph uang trln h tran g thai tren day khon g the a p dung duqc m a phai dun g phuang trinh . Van de Van hay con goi la phuang tr inh tr an g thai khi thuc .' (P + a yr
-2 )

(V - b) = RT

trong

d6

la dai IUQ'ng ph an anh hrc hut giua cac phan til (a vA b duqc goi la nhttng hang

tli. , b ph an anh the

t ich

r ie ng

cua cac phan

s6 Van de Van).

SI! h6a lOng chdt kht

Khi lam Ianh chat khf ap suat thuon djnh. Nh iet d¢ d6 goi la nhi~t d~ h6a long clla dun n6ng chat long 0 ap su at thuong , chat long dl) do 0 ap suat thucrig. D6 la nhi~t d~ soi cua so i cua met chat phu thuec nhieu vao ap suat.

g , chat khi h6a long b mot nhiet d.¢ xac chat khf ap suat thircn g. Nguoc l ai khi h6a hoi, nghia la soi , cung tai cung nhiet chat long. Nhiet d¢ h6a long hay nh iet d¢ Nhiet d¢ d6 tang len khi tang ap suat va

92

ha xu6ng kh i g iam ap suat. Boi v~y trong phong th I nghiern va trong c6ng nghiep , nguai ta thuon g c h un g cat cac chat long trong chan khon g , dung hen 111. duoi ap suat thap hon lip suat thuon g. Ng ucc Ia i k h i h6a long c ac khf, nguo i ta thuong nen cac khf ap su at rat cao han ap suat thtron g , Tuy nhien viec nang cao nh ie t d¢ hoa long (hay nh iet dl) s6i) n h o ap su at ding co m¢t g ioi han nh at di n h , qua nh ie t de) do chat long kh6ng th~ t6n tai du duoi lip suat nao. Nhi et d¢ cue d ai d6 duoc goi l a nhi¢t df) uri h an (ki hieu la T'h) va lip suat can th iet de chat khi hoa long 0 nhi e t d¢ d6 goi la ap su dt lai h.an (kf hieu l1i P'h)' Nh iet dQ toi han va ap suat t¢i h an la nhirn g hang s6 vat If d~c trung cu a chat. VI d6i v6i mot chat, nhiet dQ t6i han va ap suat toi han Ia hang s6 nen thi t ich chiern boi mot mol khf b trarig thai t6i h an , go i la thl rich tai ban, cung l a hang s6 (thea phucng trlnh tr ang thai khf). cac dieu k ien toi han, the tich cua khi va cua chat long bang nhau nen tai do khi va chat long co ti kh6i nhu nhau.

Dudi (bang

day la nh iet dQ toi han,

ap sult

t6i han va the

t ich

toi han cua m ct s6 chat

19).
Bdng 19

HAng s6 toi han cua mQt s6 ehat

Chat

Nhi e t de) sci

Nhiet

de) toi

"C
He
H2

han, "C - 267,9 - 239,9 -147,0 -118,4 - 82,1 31,0 144,0 32,27 132,3 157,5 289.5 374,2
khi NH} h6a long

ap suat toi h an , atm

The

t ich to i h a n , cm'Lmol

- 268,44 - 252,77 - 195,82 - 182,97 - 161,58 - 78,43 - 34,06 - 88,63 -33,43 - 10,02 80,099 100
Qua bang ta thay

2,26 12,8 33,54 50,1 45,8 72,9 76,1 48,20 111,3 77,8 48,6 218,3
l:J -33,43"C

57,8 65,0 90,1 78,0 99,0 94 124 148 72,5 122 260 56
Khi

N2 O2 CH4 CO2

CJ2
C2H6 NH}

S02
C6H6 H2O

duoi lip sua:t thuong (1 arm).

tang long

ap suat , khf NH] .co th~ hoa long 0 nhiet dl) thuong va den 112 atm khf NH} h6a b 132~C. Di~u d6 n gh'ia la qua nhiet de) toi han do, khf NH] kh6ng th~ ho a long a

93

du6"i bat kl lip su at n a o , Tuorig tJ! n h ir vay , b lip suat thucn g , nucc so i 6 IOQ"C. Khi tang ap suit, nh iet dt> s o i cu a n udc tang len va den 218,3atm, rnruc s6i b 374°C, n g h'ia la nuoc long kh ong the t6n t a i b n h ie t d¢ tre n 374 "C d u du6i ap suit n ao , De h in h dung cu the tr aug thai chat, chun g ta Itry cac ket qua th irc duoc khi ho a l o n g khf CO2 bing each su at. Duong b ieu di~n sir bien d6i cua CO2 thea ap suat b cun g rn ot nh iet dt? dlCcfIIg dang nhi¢t (Hl n h 44).

tai h an c u a
n gh iern thu nen d uc i lip • the t ich khf diroc g oi ia

Vi d u 13 C ch an g han va d udi lip su at (hap (diem A), CO2 ho an to an tr an g thai kh i. Khi 'nang a p suat len, the tfch ella kh I CO2 g iarn g an nhu tuan theo d in h luat Bo i MariOt. lip suat B, khi CO2 b~t dau h6a long 'va the t ie h khf giam xu6ng nhanh chong vi chat long co ti kh6i Ian han nb ieu. the t ich C, khf CO2 ho a lo n g h oan loan va bat ~au tir diem nay, khi tang lip suat , duong bieu diAn di len
D

C'

Th~ tfch

Hlnh Iht

44 - Nhiin g duiJng ddng nh ie t

t i ch - up su dt

(,ta

k h ! COl

gan' nh ir th~ng dung (do an CD) vi cHt long It b i n en. Nhu v~y tren duong dAng nhi et l3°C, do an AB 6ng vai chat khf, doan CD ung vaichlit long, con do an BC 6ng dOng thai vci ch at kh f va chat long. Trong khi CO2 ho a long, ap suat c u a khf kho n g bien dOi' n en do an BC n am ngang song song vai tr u c h o anh . Duong ding n h ie t b 21 "C c6 d an g g ion g nhu ducug ding do an n am ngang 6ng dOng thai v6"i khf va c h at long HI ngg_ri han.

c an g n g arr l ai khi n h ie t d~ c an g tang len va th anh diem P nh ie t d~ 31 DC. Nhi et d¢ 31°C go i l a nhi et d¢ tai han ella khi CO2, DiI!:m P la giao diim c ii a duon g d~ng nh iet b 31 "C vo i diron g cong C'CPBB'. T9a d~ cua P la ap suat t6"i h an va the rich te i nan vung III (vun g ke x ien tren hlnh vel na m trong duon g cong C'CPBB' Hi vurig t6n tai d6ng thai ella ca khf v a ch at long. Trang vun g II n arn phia ben tr a i duang EPCe', chi t6n t ai chat long. Trang vung I n arn phfa ben ph ai dua~g EPBB', chi t6n ta i chat khf.

tra

nhi et 13"C, n h un g Dean n arn ngang nay

Chltt long
ia m¢t tr an g thai trung g ian g iua tr an g thai khf va tr an g thai dn (tinh the). n h iet d¢ cao, chat long co tinh chat gan vai chat khf va b nh iet d¢ t hap, gan vo i

Day

tinh the. Neu b trong -

tinh

thi,

\
Hinh

a) 45· So do so sd nh kil"
true ella t i nh tltt! (a)

cac h at duoc s~p x ep lien nh au mot each sft sao nh at (Hi nh 45a)

lIa kiln

trut" eua

ch dt long (h)

94

mOi met hat trong cung met lap duoc 6 h at kh ac baa quanh tht trong chat long, n g o ai n h irn g vun g (j trong d6 cac h at sAp xep lien sftnhau nhat con co nhiIng vun g trong d6 c ac n at tuy van sap xep lien nhau nhurig khOng sit sao nhift (Hi nh 45b) nghla Hi mOi hat trong c im g mot lop chi duoc 4 hay 5 hat khic baa quanh. Do v$.y trong kien true cua chat long c6 nhiIng 10 tr6ng. NhiIng 16 tr6ng nay khOng c6 hlnh thu va kfeh thuoc x ac d inh , c6 the x utlt hi en CJ c h6 nay r6i bien dang va doi sang ehb khac , Chinh nhling 16 tr6ng n ay da lam cho khoan g each trung bl nh g iira c ac hat Ion hon so voi tran g thi i d.n. Da s6 chat r an kh i h6a long deu tang the tic h len khoan g 10 %, n gh ia Ia kh oan g c ac h trun g binh d6 Ibn hem kho an g 3%. Nhu v$.y khoarig each giiIa cac hat trong chat long cGng xtlp xi bang kh oang each giUa c ac hat trong chat rfon. Do d6 hrc nroug tic giUa cac hat la kha lon , nhun g chua dll de ngan can m anh chuy en d()ng cu a chun g nen van eon chuyen d¢ng hOn loan, Vai kiln true nhu vj).y, chat long It b] ne n va khOng eo hlnh dan g xac djnh nh u c htlt ran.

su't hu] eua ebiit long. Tren mat thoang ella chat Long, cac phan tit cua chat long luon luon bj hut vao phfa trong. Mu6n roi kho i chat long de d i vao khOng khi, phan tu can c6 mot nang lucng nhtlt djnh -mai th an g duoc luc hut d6. Tl!li mOi met l uc , chi e6 mot s6 it phan tit c6 dQng nang letn hon d¢ng nang trung binh cua chung moi c6 the tach ra khoi m~t thoang va di vao khOng khf. Bang each nhu vay chat-long bay hoi. Nhiet d¢ cang tang s6 phan tli bay hoi cang nhieu. Neu de chat long vao trong blnh kin, song Benzen song vci qua trlnh bay hci eua chat long con e6 qua trlnh ngung tl,l cua cac phAn ,ttt hoi thanh long va dtn met luc , t6e d¢ cu a hai qua trinh d6 s~ bAn.g nhau, nguoi ta n6i m¢t can bAng long. hai ducc thitt l$.p. Hai ?:J tr an g thai can bAng d6 gc;li la hoi biio h o a, Ta! mot nh iet d¢, m6i eHt .Iong c6 m¢t ap sutlt hai baa hoa xae djnh va ap su at d6 tang len khi nhiet d¢ tang. Hlnh 46 o~~~~~~~--~~eho tha:y sl! bien dOi ap sullt hoi bao hoa ·20 o 20 60 80 100 120 140 thea nhiet d¢ cua m¢t s6 chllt long. Nhi~t di,i( °0 Nhl~t d¢ sOl cua ch't long
Hi IIh 46 • Sf! ph I! th u~c da lip sudt h a! hilo h o a

Ap

Nhiet de), t ai d6 lip sUtlt hoi baa ho a th e o nhi~t d~ cuachat long bAng ap suat cua khf quyen , n gh'ia la bAng latm, go i 1a nhiet de) sOi cua chat long 1.16. V f d I,l nh u nucc soi 100°C d ueti ips utlt 1atm VI n h i¢t de) d6 i P sullt hed biio hoa cua nuoc bAng latm. Ch inh VI v$.y ap sutlt thap hay trong chan khOng cac ehtlt long e6 nhi¢t d¢ sOi thilp hun va ngucc lai b ip suat cao chat long e6 nh iet d¢ se i cao, Cac cha:t long e6 dubng eong ap suilt hoi khac nhau (Hlnh 46) nen c6 nhiet de) soi khac nhau.

Khi sOi nhfing bot hoi sinh ra trong khap chat long, n gh'ia l a su bay hoi dy ra trong to an the rich chat long chc khOng phai chi ?:J tren be mat. Mu6n cho bot hoi c6 the sin h ra duqc va Ian len th 1 ap s uilt hoi b ben tron g bot hoi it nhat phai bang ap s ua:t btn ngoai tic dung len bot hoi d6. Ap suat na)"' bAng ap suat c ir a khf quyen c¢ng vai ap suat gay nen bbi cot chat long b tr en bot hoi. B?:Ji th€ su tao thanh bot hoi va sl! sOi chi x5y ra khi ap su at hoi ella chat long bAng ip sutlt cua khf quyen.

95

SI1 cham sM. Vi~c sinh ra hie ban dl1u nhfrn g bot hoi b trong m(H chat long tinh kh iet .(kho ng c6 kh f ho a tan) IA nit kh6 khan VI nh Irng phan tu c6 dong nang Ian hen d¢ng nang dn cho sl1 bay hoi phai tap trung lai vai nhau. Do vay khi dun n6ng mot chat long de'n n h ie t d¢ soi , chat long c6 the van chua so i. Ti€p tuc dun n6ng nifa, nhiet d¢ cua chat long cao hon nhiet d¢ soi cua n6, chat long van chua so i, D6 HI hi4n .tuang ch.dm soi , Vi du nhu mrcc tinh khiet c6 the dun n6ng (, ap suat thuorig cua khf quyen de'n 180nC. Ro rang lA chat long khOng thi t6n t ai mai b tran g thai cham so i nhu v~y. Sam muon chat long s15 so i rat rnanh li¢t, den rmrc c6 the gay n6 va 16c d6 nh ie t d¢ cua chat long g iarn d¢t nget de'n nhiet d¢ sOi. De tranh h ien tuon g ch arn sOi, trong phong thi nghiem khi can chirng cat m¢t chat long nao n guo i ta cho vao chat long d6 nhtrng m anh s(i nho , nhtrn g bot khOng khi nam trong 16 x6p cua s(i tho at ra S15tao di~u kien sinh ra nhtrng bot hoi chat long va chat long so i. SI1 cham hila rl'1n. Khi lam lanh de h6a rAn met chat long, n6i chung each sdp x€p clla cac hat bitn d6i khOng dang k!. Tuy nhien trong met s6chat, each sdp xe'p d6 Ia i b ien d6i can ban. Trong truoug hep th(i hai , neu sl}' ke't tinh dbi hoi each sap xep ll.li met each dang ki cua cac hat th] qua trtnh ket tinh se kh6 thuc hien. S,! trl hoan s,! ket tinh gay n en hi4n tuang cQ(,im h6a rdn cua chat long, ngh'ia la chat long van t6n t ai & dlt6i nh iet d() h6a rdn cua n6. Muc d¢ cham h6a rAn S15can g 16n khi k ien true Clla tr an g thai long va trang thai dn clla chat khac nhau cang nhieu. Do d6 dua vao kha nang sinh ra h ie n nrcng ch arn h6a d.n, n guo i ta c6 the suy dean v~ kien true .cua chat long. Co the n6i ch at long c6 kien true phuc tap, D6i v6i chat khi va chat dn nguoi ta c6 hinh mAu gltn dung la khi If tubng, tinh thi If tubng, nhung voi chtft long, chua c6 h lnh m Au nhu vsy. Nhi~t hila hoi. Khi dun n6ng m¢t chat long de'n nhiet d() so i cuano , nhiet d¢ cua chtft long khOng tang len 'ma tung lueng chat long h6a th anh hoi. Luong nhi~t duoc hap thu tron g qua trlnh h6a hoi tai nhiet d¢ sOi goi la nhj~t h6a hoi, Nhiet h6a hoi ducc dung de thang luc hut giua eRC phan tit va lam tang dong nang cua cac phan tit ch at long. Qua trrnh ngung tu cua hoi thanh chat long phat ra m¢t hrong nhie t dung bang hrcng .Hhi~t ducc c.hrt long hAp thu Iii h6a hoi a cung nhiet d¢. Dudi day la nhiet h6a hoi phan tll' cua m¢( s6 ch!t long nhiet d¢ sci blnh thuong (bAng 20).

Bang 20 Nhi~t hila bai cua m(tt s6 ch~t loog 0 nhlet d(t sOl (klima/)

Ch!t long
He

Nhi¢t h6a hoi kllmal 0,083 0,911 5,574 6,809

Chat long NH3 CO2 C6H6 CzHsOH H2O

Nh iet h6a hoi kJlmal 22,822 26,012 29,844 40,044 40,612

H2 N2 O2
ell

19,884

96

Tinb nhet, Tfnb nhot cua chat long 111gay nen bci sl! can tra chuyen d¢ng ella cac hat d6i v6"i nbau. Tfnh nhot g iam xu6ng khi dun n6ng va tang len kh i lam lanh, So di nhu v$y 111 vi khi tang nh iet d(), khoang each trung btnh gWa de hat tang len va hrc urong tile giua cac hat g iarn xu6ng. M¢t trong nheng phuorig phap do d¢ nhct eua ch at . long 111dua vao viec do t6e d¢ chuyen d()ng cu a chat long qua 6ng mao dan cua nhot kt. Ng1Jt1i ta thuong ta:y d() nhot cua n1J6e b 20 lam dan vi. Nh ir vay d¢ n h dt cua axeton IA 0,322, ella benzen la 0,65, ciia ax it sunfurie iA 27, cua glixerin la 1499, a 20ue. Viec n gh ien cuu d¢ nhot cua chat long c6 y nghia 16n khi g iai quyet nhieu van de quan tr9ng trong san xuat. Chang han nhu mu6n tfnh nang l ucn g d.n de Him cho eha:t long chay theo duon g 60g, d.n phlri biet dt') nhot ella ch1ft long do.
D

Sue cang b~ ml}t. sac cang b~ m~t Ill. mt')t tfnh chat dl).c biet cua chat long gAy nen boi su hut Ian nhau cu a cac h at v~ xu1ft hien tren be m~t phan chi a giua hai pha (longlong, long-khf, long-rsn). Nhffrig phan ttt n am ben trong cha:t long, b trong nh un g dieu· kien khac voi nhfrng phan tu nAm tren be mll-t phan chiao Ben+trong cHt long, nh1l'ng luc tuong tac gilla mt')t phan tu vbi nhtrng phan til bao quanh d~u bAn'g nhau va bi). tri:r nhau;_nghia n

_'-Htnh 47 . 5d d6 xudt hi~n nla s~c cJng hi m(Jt

hcp luc b ang

c~i a, hop I

ve

s6

khong , con

b M mll-t phan

cu a nh ling luc luang

tac d6 h 1J6ng ,xu6ng

d u~i (Hinh

tren be ml).t phan ch ia c6 xu huong b i ke o vao phia ben trong

vao tr ang thai cu a mt')t sac c ang , D6 111sue suc cang be mll-t bAng each giam di¢n tfch nhu nhau, kh6i nen cba:t long dang dinh v6i

47). Nh ung phan til b cua chat long va lien tuc CJ

Tfnh mao din. Tfnh mao dan la h¢ qua cua sue cling b~ roll-t. Kbi ro¢t chat long tiip xuc voi mt')t chat ran khOng tan thl xAy ra hat trucng hop. N€u luc hut giua ph an tu chat long v6"i phan til cha:t rb rnanh hen ll,lc hut gitra cac phan tir Hlnh 48· 51! ,hi hi~n chat long v~i nhau thl roll-t thoang cua chat long a trorig 6ng ("Iia s~,. cang hi m4t thuy tinh s~ lorn xu6ng (Hlnh 48a). Nguoc Iai , m at thoarig tr on g 6ng mao qulin. sf: 16i len (Hlnh 48b). Tr1JCYng hcp thit nha:t xay ra khi 6ng thiiy tinh dl!ng nircc ; trucng hop thrr hai, dl!ng thuy ng an, Ng uci ta thuong no i Ia nuoc "tam uct" thuy tinh vA thuy ngAn khOrig "t~m 1J6t" thUy tinh , Neu ta ciim m¢t 6ng c6 duCYng kfnh rAt. be (mao quan) vao mQt cha:t long tam uot duoc 6ng d6, vi du nhu cAm 6ng tbuy tinh vA~ mrcc, .vao r1Jqu thl chAt long se dang len trong 6ng. D6 la hifn tuang mao dJn. Chieu cao cua c¢t chAt long dAng len sf: cang Ibn
n€u mao quan c6 dub'ngkinh cang Dua vao chieu _cao..cua cot chat long dang len trong mao quan , nguCYi ta c6 thi tinh suc cang b~ mat cua chat long d6. Phuong phap phan tfch hoa hoc dua vao hien urcng mao dAn ducc go i 18. phuang phap ph an ti ch gi ot .

D·

cdng hi m~t.Cac chat long co xu hucng gi arn cua be mat cua chun g, Voi cung mot tbe t ich hlnh du c6 d ien tfch be nhtrt cu a be m at cho de dang tao ra gict va nhtrng g iot nho l ai de nhau tao thanh giot 16n han.

be.

97

Chli't ran
Trong chilt ran, c ac h at (ion, nguyen ur. phan tli ) sap xep sit nhau. Kho an g each gnra cac h at l a van co cua kfch thucc hat. Kho arig each do be hon kho ang each trung blnh g ifla cac hat trong chlit long va be hen ral n h ie u so vai chit khf. VI vay tuong tac g iira cac hat Ian h on lam cho dc hat chi c6 the dao dong t a i nhtrng vj trf c an bing cua cluing n en x ac suat tim tb ay cac hat Iii. cue d a i b cac ditim c an bang do. Nh u vl).y trong chat ran, c ac hat d uoc sAp x€p thea m¢t tr at tl! nhat d in h cho n e n co nrnh d an g va thE t ich xac djnh. Nhi~t d(; nong chay, Khi dun n6ng m¢t chat raf1 tinh khi et l:J d an g t inh the Mn met nh iet d¢ xac djnh, chat d.n hoa long. Nhi et d¢ d6 d uoc go i Ill. nh ie ; d¢ non g duly cllachIft rAn. Nhi et d¢ n6ng ch ay cling phu thuoc vao ap sua! nhun g vdi rmrc d¢ rAt it hon so vci n h ie t d¢ so i VI rang s\J chenh I¢ch ve thE t ich g iila chit ran va chttl l on g Ill. khoug Ian. Khi lam l anh , chat long h6a ran nh ie t J¢ bang rih iet d¢ n6ng ch a y cua chat ran.

c h ay nh iet ch ay luong chat

Nh iet nong chay. Khi dun n6ng m¢t chat ran 0 dan g tinh thi Mn n h iet d¢ n6ng cua n6, n h ie t d¢ cua chat kh6ng tang len trong su6t qua trtnh h6a long. Lucn g ducc chat riin hap thu trong qua trtnh h6a long go i la nh ie] nang cluiy . Nhi"¢t n6ng cGng duoc tfnh bang kc al hay k I lmol . Qua trln h h6a r an c u a chit long ph at ra m o t nhiet dung bang nhi et n6ng chay. Duni day Ja nhi e t n6ng ch ay phan tli cua mot s6 (bang 21) 0 nh iet d¢ n6ng chay , Bang 21 Nhi~t nong

chay cua mQt 86 ch at ( kllmol )

Chat

rttn

Nh ie t d¢ n6ng chay,OC

Nhier

n6ng chay

Ch!ft dn

Nhiet d¢ n6ng c h ay , °C

Nhi¢t n6ng chay

He
H2

- 271,4 - 259,20 . 210,01 . 218,76

0,020 0,117 0,708 0,443

NHJ
H2O C2HsOH C6H6

- 77,76 0,0 • 117 5,553

6,647 6,002 4,598 9,781

N2

O2

nh ieu.

Sa

So voi nh iet hoa hoi, ta thA'y nh iet n6ng c h ay cua mot chat luon lu6n be han di nhu vay Iii. vi khi chuyen tir trang thai rin sang trang thai long, hrc tucn g khi chuyen miinh li et.

tac giua de hat g iam xuong khong nhieu lam nhung tr arig thai khi, hrc wang tac giUa cac hat giam xu6ng

tu

tr ang thai

long

sang

Khi dun nong , chat ran dang tinh thi kh ong n6ng chily rna chuyen thhg th anh hoi , nghla Iii. th an g hoa ; hrong nhiet duoc hap thu trong qua trlnh nay go i la nhi et th dng h aa . Nhj et thang hoa cua rn¢t chat bang t6ng cua nhiet n6ng chay va nh iet h6a ho i cua ch!ft do.

98

Chilt d{lng tinb thi

va

chat d{lng vo dinh hinh

tai

Ch at ran co the ton

duoi dang

tinh

th~ va da n g vO djnh

hmh ,

Tinh th~ a h at co nh ieu rn~t long l anh , nh ieu c anh va nh ieu chop. Da so chat d.n co .dang tinh thi, vi d u nhu mu6i an, dui'1ng ph en. 0 cho d~p vo cua mot tinh t h e , nhln th ay ro nhirng tinh the n h o hon sap x ep duci cac goc khac nhau. Nhfin g chat dn kh6ng co dan g t inh the d uoc g o i Ia chat dang v6 dinh hinh, nghia l a khOng co hlnh thu x ac d inh . Thuy tinh, c ao su, nhua la cha:t dang vO djnh hlnh. Ch6 va cua chat nay rilt nh1ln khorig phang va hoi khom khorn. Ch at d an g t inh the bien dOi trarig thai met each n guoc lai ) m¢t nh ie t dO nh!t dinh , d6 la nh ie t dO norig h inh kho n g c6 nh iet dQ n6ng chay x ac dinh ; khi diroc roi hoi chay va cu6i cu n g h6a long hoan to an, Vi du nhu bAt dau mern va chay long 0 lOOO°C.

dOt ngOt tt.r ran sang long (hay ch ay, Tra i Iai ch at d an g v6 dinh d6t non g , rno i dltu n6 mern dan thuy tinh IO,!-i thucrig , 0 sooae

Mot tinh chat quan trorig nih di ph an b iet ch at d an g tinh the va c h at d an g v6 djnh hlnh III ch at d an g vo dinh hlnh c6 tinh dang htrang , nghia l a nhfin g tfnh ch at vat If nhir dien tra, chi so khuc x a , d¢ dan nhiet d€u' gi6ng nhau trong mo i huang con chat dang tinh the co t inh d] huang, ngh'Ia Ilk nhfrn g tfnh char co di¢n no i chung phu thuoc vao huang rna ngui'1i ta do ch ti n g , DO:Ing t inh the va dang vc djnh hlnh phltn Ion la nhifn g trang thai khac cu n g mot chat, tr on g d6 dang vO djnh hlnh luon luon kern ben han dan g tinh thucc vao dieu kien chuyen tir cac trang thai khac sang t r ang thai ran, mot chat dan g t inh the hay dan g vO dj nh hrnh. Trang nhtrng dieu kien thich hop, ngui'1i ch€ diroc dang tinh the clla nhfi'ng ch!t ve djnh hlnh dien hlnh nhu : cao su, thuy nhau ella the. Tuy c6 the b ta co the tinh.

Ngay trong ch!t dan g tinh the, dieu k ien k~t tinh cling c6 anh huang Ion den k Ich thucc cua hat tinh tM. N6i chung,khi ket tinh m¢t chat ttr dung dich , muon diroc nhfi'ng t inh the nho ph ai lam n guc i nhanh dung djch baa hoa chat d6 (j nhi e t d¢ cao. Ng ucc l al muon ducc nhung tinh the I{f'n phai giu lau dung djch nhi et dQ th uong de qua trlnh k~t tinh d.y ra rat cham nho dung mo i bay hoi diln. Chinh vi nguyen nh an nay, tinh th~ cua cac khoang v~t trong thien nh ien , duoc sinh ra trong cac qua trlnh dj a chat, luon luon c6 kich rhucc 16n.

Ie'

Nhi~u corig tr lnh ngh ien cli'u gan day cho th!y rAng nhieu chat vo dinh hi nh thuc cf ng gem nh frng ti nh I he nh ung nh frn g tinh th~ d6 qua n hb be den m uc kho n g t h ~ th ay ducc ngay cii bang kfnh hi en vi. ' Nhfrng hat tinh the rieng re cua rn¢t chat, con gqi Iii dan tinh tId, luon luon c6 dang x ac djnh. Nhtrng don tinh th~ nhir v~y thircng it khi g ap tr on g thi en nb ien che nhan tao. Quan sat cac tinh thi thien nh ien cu a mot chat, VI du han, nhan ~hS;y dng cac tinh the khorig that gi6ng nhau ro ret. Sa m6i ti nh the sl nh ra va ph at trien , cac m ~t c ua ti nh t hi khon g dtroc nhu nh au , chung quanh tinh the c6 nhtrrig tinh the khac cu n g ph at ep n h au , can tra nhau lam ch o hinh dang c u a cac tinh the do bi sa i

m(H hinh

rna thirong pHi di~u nhu th ach ~nh chang di nh U' v~y la vi kh i ph at trien d6ng deu tril~n nen chun g chen k hac di.

99