1.

Trong đội ngũ cả dân tộc ra trận thời kỳ kháng chiến chống
Mỹ, có sự góp mặt của một "binh chủng" đặc biệt: Thanh niên
xung phong. Trên tuyến đường Trường Sơn huyền thoại nối liền
Bắc - Nam, lực lượng thanh niên xung phong có một vai trò hết
sức quan trọng: tham gia mở đường, phá bom, san lấp hố bom,
bảo đảm cho con đường huyết mạch ấy luôn được thông suốt
cho những đoàn quân, đoàn xe ra trận. Viết về Trường Sơn,
không thể thiếu hình ảnh các cô gái thanh niên xung phong -
bởi chiếm số đông trong lực lượng này là nữ thanh niên. Văn
học thời kỳ kháng chiến chống Mỹ đã ghi lại được nhiều hình
ảnh đẹp, chân thực, cao cả của các cô gái thanh niên xung
phong, trong thơ Phạm Tiến Duật (Trường Sơn Đông - Trường
Sơn Tây; Gửi em, cô gái thanh niên xung phong), Lâm Thị Mỹ
Dạ (Khoảng trời - hố bom), Nguyễn Đình Thi (Lá đỏ), truyện
ngắn của Đỗ Chu (Ráng đỏ), tiểu thuyết của Đào Vũ (Con đường
mòn ấy)... Truyện ngắn Những ngôi sao xa xôi của Lê Minh
Khuê góp thêm những chân dung đẹp, chân thực và sinh động
vào loại hình tượng nhân vật khá quen thuộc ấy của văn học
một thời.

2. Truyện kể về cuộc sống và công việc thường ngày của một tổ

trinh sát mặt đường gồm ba cô gái thanh niên xung phong tại
một trọng điểm trên tuyến đường Trường Sơn. Nhiệm vụ của họ
là quan sát địch ném bom, đo khối lượng đất đá phải san lấp do
bom địch gây ra, đánh dấu vị trí các trái bom chưa nổ và phá
bom. Công việc của họ hết sức nguy hiểm vì thường xuyên phải
chạy trên cao điểm, giữa ban ngày và máy bay địch có thể ập
đến bất cứ lúc nào. Họ ở trong một cái hang, dưới chân cao
điểm, tách xa đơn vị. Cuộc sống của ba cô gái ở nơi trọng điểm
giữa chiến trường dù khắc nghiệt và nguy hiểm nhưng vẫn có
những niềm vui hồn nhiên của tuổi trẻ, những giây phút thanh
thản, mơ mộng và đặc biệt là rất gắn bó, yêu thương nhau
trong tình đồng đội dù mỗi người một cá tính.

Cũng như nhiều tác phẩm văn học thời kỳ kháng chiến chống
Mỹ, truyện Những ngôi sao xa xôi đã làm nổi bật chủ nghĩa anh
hùng và vẻ đẹp tâm hồn của thế hệ trẻ Việt Nam trong hoàn
cảnh chiến tranh. Nhưng điều gì làm nên sức hấp dẫn riêng của
truyện ngắn này, và cũng là đóng góp riêng của tác giả? Theo
tôi, đó là nghệ thuật trần thuật và miêu tả tâm lý nhân vật.

3. Truyện được trần thuật theo ngôi thứ nhất - nhân vật xưng
tôi, Phương Định, cũng là một nhân vật chính. Lựa chọn cách kể
như vậy, mọi hình ảnh và sự kiện, con người ở nơi trọng điểm
ác liệt của chiến tranh sẽ được hiện lên qua cái nhìn và thái độ
của chính người trong cuộc. Đồng thời, cách kể ấy cũng tạo
thuận lợi để tác giả miêu tả thế giới nội tâm nhân vật qua
những độc thoại nội tâm. Nhưng lựa chọn cách trần thuật này
cũng là một thử thách không dễ với tác giả, vì người viết phải
thực sự am hiểu nhân vật của mình và có khả năng hóa thân
cao độ vào nhân vật xưng tôi trong truyện. Tác giả Lê Minh
Khuê có thể làm được điều đó, thậm chí đã nhập vai nhân vật
Phương Định một cách thuần thục, bởi vì nhà văn đã từng sống
cuộc sống của những thanh niên xung phong trên tuyến đường
Trường Sơn.

Sự lựa chọn vai kể như trên đi liền với một đặc điểm nữa trong
nghệ thuật trần thuật của truyện. Đó là mạch truyện được triển
khai theo dòng tâm trạng của nhân vật kể chuyện, không theo
trình tự thời gian sự kiện, mà thường đan xen giữa hiện tại và
hồi tưởng quá khứ. Có thể coi, đó là kiểu cốt truyện tâm lý.
Riêng ở phần cuối, truyện được kể tập trung vào sự kiện một
lần phá bom của tổ trinh sát, rồi Nho bị thương, và đoạn kết là
cảnh các cô gái hồn nhiên, háo hức trước một cơn mưa đá đến
bất chợt giữa vùng trọng điểm.

Thống nhất với sự lựa chọn vai kể như trên, truyện đã có một
thứ ngôn ngữ và giọng điệu rất phù hợp với nhân vật. Truyện
thường dùng các câu ngắn, loại câu kể xen với câu tả và cách
diễn đạt rất gần với khẩu ngữ. Ví dụ đây là lời nhân vật Phương
Định kể về công việc của các cô: Còn chúng tôi thì chạy trên
cao điểm cả ban ngày. Mà ban ngày chạy trên cao điểm không
phải là chuyện chơi. Thần chết là một tay không thích đùa. Hắn
ta lẩn trong ruột những quả bom. Mối hiểm nguy và sự căng
thẳng luôn phải đối mặt với cái chết đã được các cô gái cảm
nhận với sự bình tĩnh, không chút sợ hãi, qua cái giọng bình
thản pha một chút hóm hỉnh, nhưng vẫn rất tự nhiên, không hề
lên gân, cao giọng. Đấy đúng là ngôn ngữ của tuổi trẻ ở giữa
chiến trường. Chúng ta nhớ đến chi tiết về cô thanh niên xung
phong trong thơ Phạm Tiến Duật: Em ở Thạch Kim sao lại đùa
anh nói là Thạch Nhọn... Cái miệng em ngoa cho chúng bạn
cười giòn.

4. Truyện có ba nhân vật: Phương Định, Nho và Thao. Ba cô gái

có nhiều nét giống nhau và họ là một tập thể nhỏ rất gắn bó,
yêu thương nhau. Nhưng mỗi nhân vật vẫn là một cá tính, và
đó chính là thành công của tác giả trong xây dựng nhân vật.

Ba cô gái từ những miền quê khác nhau đến với con đường
Trường Sơn, tại một vùng trọng điểm ác liệt và ở họ đều hình
thành những phẩm chất chung của người chiến sĩ thanh niên
xung phong: Tinh thần trách nhiệm cao đối với nhiệm vụ, lòng
dũng cảm không sợ hy sinh, tình đồng đội gắn bó. Ở họ còn có
những nét chung của các cô gái trẻ: dễ xúc cảm, nhiều mơ ước,
hay mơ mộng, dễ vui mà cũng dễ trầm tư. Họ cũng thích làm
đẹp cho cuộc sống của mình, ngay cả trong hoàn cảnh chiến
trường (Nho thích thêu thùa, chị Thao chăm chép bài hát, Định
thích ngắm mình trong gương, ngồi bó gối mơ mộng và hát).
Trong ba người thì Nho và Phương Định trẻ hơn nên cũng hồn
nhiên và giàu mơ mộng, còn chị Thao lớn tuổi hơn nên những
mơ ước và dự định về tương lai cũng thiết thực hơn. Người tổ
trưởng ấy chiến đấu rất dũng cảm, chỉ huy rất kiên cường
nhưng lại rất sợ khi phải nhìn thấy máu và còn sợ cả vắt nữa.
Phương Định là nhân vật kể chuyện, đồng thời cũng là nhân vật
trung tâm của truyện. Ở nơi trọng điểm ác liệt, hàng ngày giáp
mặt với hiểm nguy và cái chết, chiến đấu dũng cảm, nhưng ở cô
vẫn không mất đi sự hồn nhiên, nhạy cảm, tâm hồn trong sáng
và nhiều mơ mộng. Cũng như các cô gái mới lớn, Phương Định
nhạy cảm và quan tâm đến hình thức của mình. Cô tự đánh giá:
Tôi là con gái Hà Nội. Nói một cách khiêm tốn, tôi là một cô gái
khá, hai bím tóc dày tương đối mềm, một cái cổ cao, kiêu hãnh
như đài hoa loa kèn. Còn mắt tôi thì các anh lái xe bảo: "Cô có
cái nhìn sao mà xa xăm!". Cô biết mình được nhiều người, nhất
là các anh lính để ý và có thiện cảm. Điều đó làm cô thấy vui và
cả tự hào, nhưng chưa dành riêng tình cảm cho một ai. Nhạy
cảm, nhưng cô lại không hay biểu lộ tình cảm của mình, tỏ ra
kín đáo giữa đám đông, tưởng như là kiêu kỳ. Phương Định là
cô gái hồn nhiên, hay mơ mộng và thích hát (Tôi mê hát.
Thường cứ thuộc một điệu nhạc nào đó rồi bịa ra lời mà hát. Lời
tôi bịa lộn xộn mà ngớ ngẩn đến tôi cũng ngạc nhiên, đôi khi bò
ra mà cười một mình, Tôi thích nhiều bài. Những bài hành khúc
bộ đội hay hát trên những ngả đường mặt trận. Tôi thích dân ca
quan họ mềm mại, dịu dàng. Thích Ca-chiu-sa của Hồng quân
Liên Xô. Thích ngồi bó gối mơ màng).

Phương Định là con gái Hà Nội vào chiến trường. Cô có một thời
học sinh hồn nhiên, vô tư bên người mẹ, một căn buồng nhỏ ở
một đường phố yên tĩnh trong những ngày thanh bình trước
chiến tranh ở thành phố của mình. Những kỷ niệm ấy luôn sống
lại trong cô ngay giữa chiến trường dữ dội. Nó vừa là niềm khao
khát, vừa làm dịu mát tâm hồn trong hoàn cảnh căng thẳng,
khốc liệt của chiến trường. (Để đỡ dài, văn bản truyện đưa vào
sách giáo khoa đã lược đi nhiều đoạn hồi tưởng của nhân vật).

Tâm lý nhân vật Phương Định được bộc lộ qua những lời kể, lời
tự bạch một cách tự nhiên như lời trò chuyện với bạn đọc - một
kiểu độc thoại nội tâm đơn giản. Đây là cảm giác của một người
chạy trên cao điểm giữa ban ngày và giữa những loạt bom của
máy bay địch. Có ở đâu như thế này không: đất bốc khói, không
khí bàng hoàng, máy bay đang ầm ì xa dần. Thần kinh căng
như chão, tim đập bất chấp cả nhịp điệu, chân chạy mà vẫn
biết rằng khắp chung quanh có nhiều quả bom chưa nổ. Có thể
nổ bây giờ, có thể chốc nữa. Nhưng nhất định sẽ nổ... Rồi khi
xong việc, quay lại nhìn cảnh đoạn đường một lần nữa, thở
phào, chạy về hang.

Tâm lý nhân vật Phương Định trong một lần phá bom đã được
miêu tả rất cụ thể, tinh tế đến từng cảm giác, ý nghĩ dù chỉ
thoáng qua trong giây lát. Mặc dù đã rất quen công việc nguy
hiểm này, thậm chí một ngày có thể phải phá tới năm quả bom,
nhưng mỗi lần vẫn là một thử thách với thần kinh cho đến từng
cảm giác. Từ khung cảnh và không khí chứa đầy sự căng thẳng
đến cảm giác là các anh cao xạ ở trên kia đang dõi theo từng
động tác, cử chỉ của mình, để rồi lòng dũng cảm ở cô như được
kích thích bởi sự tự trọng: Tôi đến gần quả bom. Cảm thấy có
ánh mắt các chiến sĩ dõi theo mình, tôi không sợ nữa. Tôi sẽ
không đi khom. Các anh ấy không thích kiểu đi khom khi có thể
cứ đàng hoàng mà bước đi. Ở bên quả bom, kề sát với cái chết
im lìm và bất ngờ, từng cảm giác của con người như cũng trở
nên sắc nhọn hơn: Thỉnh thoảng lưỡi xẻng chạm vào quả bom.
Một tiếng động sắc đến gai người cứa vào da thịt tôi. Tôi rùng
mình và bỗng thấy tại sao mình làm quá chậm. Nhanh lên một
tí! Vỏ quả bom nóng. Một dấu hiệu chẳng lành. Tiếp đó là cảm
giác căng thẳng chờ đợi tiếng nổ của quả bom.

Đoạn kết truyện cũng là một sáng tạo rất thành công của tác
giả. Sau một trận chiến đấu của ba cô gái để phá bốn quả bom
giữa vùng trọng điểm, căng thẳng, hồi hộp và cả sự lo lắng khi
Nho bị sập hầm, bị thương, thì bất chợt một cơn mưa kéo đến,
mà lại là một trận mưa đá. Cơn mưa ấy làm dịu cả bầu không
khí ngột ngạt ở bên ngoài hang và cũng làm dịu mát tâm hồn
ba côn gái sau những căng thẳng của một trận chiến đấu, nó
đánh thức dậy sự hồn nhiên, vô tư của tuổi trẻ và gợi về những
kỷ niệm tuổi thơ với những trận mưa nơi thành phố quê hương.
Đến đây thì người đọc đã cảm nhận được trọn vẹn vẻ đẹp của
Những ngôi sao xa xôi - vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng và tâm
hồn trong sáng của những cô gái thanh niên xung phong ở nơi
trọng điểm ác liệt trên đường Trường Sơn, cũng là tiêu biểu cho
vẻ đẹp của cả thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.
Những ngôi sao lấp lánh một thứ ánh sáng không rực rỡ mà
sáng trong, tưởng như xa mà lại rất gần. Trong văn học thời kỳ
này, người ta đã dùng nhiều hình ảnh biểu tượng để thể hiện
vẻ đẹp giản dị mà giàu chất lãng mạn của những nhân vật như
thế: Mảnh trăng cuối rừng trong truyện ngắn cùng tên của
Nguyễn Minh Châu, ráng đỏ trong truyện của Đỗ Chu, khoảng
trời trong thơ Lâm Thị Mỹ Dạ. Truyện Những ngôi sao xa xôi
của Lê Minh Khuê đã được đưa vào tuyển tập Nghệ thuật
truyện ngắn thế giới xuất bản ở Mỹ. Đó là một sự ghi nhận về
thành công nghệ thuật của tác phẩm này.

5. Đọc Những ngôi sao xa xôi, tôi không thể nào không liên
tưởng đến mười cô gái thanh niên xung phong ở ngã ba Đồng
Lộc. Tôi đã hơn một lần đến viếng mộ các cô ở nơi địa danh lịch
sử ấy. Trên lưng chừng đồi trông xuống phía dưới là con đường,
cách nơi ngã ba dẫn vào đường Trường Sơn năm xưa chừng 300
mét, mười nấm mộ xếp thành hai hàng ngay ngắn, như các cô
vẫn đứng trong đội ngũ của một tiểu đội, dưới sự chỉ huy của
tiểu đội trưởng Võ Thị Tần, chuẩn bị ra mặt đường làm nhiệm
vụ. Trên mỗi bia mộ đều có gắn ảnh chân dung. Mười khuôn
mặt trẻ trung, tươi sáng, mười cặp mắt trong trẻo, các cô sống
mãi với tuổi hai mươi rất đẹp của một thời khốc liệt mà hào
hùng.